KAZIMIERZ KUMANIECKI

CYCERON
I JEGO WSPCZENI

CZYTELNIK 1989

W pracy niniejszej wykorzystano przekady: Edwarda Rykaczewskiego (mowy oraz pisma filozoficzne i retoryczne
Cycerona), Gabrieli Pianko (korespondencja Cycerona), Mieczysawa Broka (Plutarch), Kazimierza Kumanieckiego
(Salustiusz).

Skorowidze opracowa JACEK MULTANOWSKI

Okadk projektowa PIOTR JAWOROWSKI

Redaktor techniczny ALINA SZUBERT-JAROSAWSKA

Copyright by Kazimierz Kumaniecki Warszawa 1959

ISBN 83-07-01455-7

WSTP

Kiedy Petrarka w r. 1345 w zacisznej bibliotece w Weronie odnalaz listy Cycerona i zagbi si w ich
lektur, by do gbi wstrznity. Idealny obraz umiechnitego mdrca z Arpinum, udzielajcego rad
yciowych swym przyjacioom, przekazany Petrarce przez redniowiecze, nikn z wolna w oczach
entuzjasty i wielbiciela. Z pokych kart rkopisu wyania si wizerunek nie tylko odmienny, ale
i zniechcajcy; Petrarka, odczytujc listy Cycerona, ledwie hamowa zy. al mu byo obrazu, ktry
rozpywa si w jego oczach. Pogodny mdrzec okazywa si czowiekiem sabym i chwiejnym,
olepionym zwodniczym blaskiem sawy", zmieniajcym wci swe zamiary, uskarajcym si na los.
Petrarka by tak wstrznity, e napisa do Cycerona list, w ktrym serdeczny swj al w takich
sowach wyrazi: Wspczuj ci, przyjacielu, i wstyd czuj z powodu twych bdw. Niech nie usiuje
by mistrzem innych i nie rozprawia o wymowie, o cnocie ten, co sam zamyka oczy na wasne nauki" 1.
Petrarka wspczu Cyceronowi. W wieku XIX i XX zjawili si jednak uczeni o mniej wraliwym
sercu. Korespondencja Cycerona, najciekawszy i najbardziej wstrzsajcy dokument trudnej epoki,
w ktrej przyszo y i dziaa jej autorowi, interpretowany stronniczo i zoliwie, sta si tym razem
podstaw nowej i krzywdzcej oceny. O ile Petrark bola jedynie fakt, e Cyceron, zamiast pdzi
spokojn staro wrd cichych pl na rozmylaniach filozoficznych, da si wcign w wir walki
politycznej, ktra w kocu doprowa
1

O stosunku Petrarki do Cycerona por. T. Zieliski: Cicero im Wandel der Jahrhunderte, Leipzig 1912, wyd. 3; P. de Nolhac:
Petrarque et 1'huma-nisrne, Paris 1907; W. Regg: Cicero und der Humanismus, Zrich 1946; G. Pianko: Cyceron w oczach
Petrarki, Meander" 4 (1949), s. 267-280.

dzia go do mierci niegodnej filozofa", o tyle nowoczeni uczeni zabrali si systematycznie do

nicowania caego jego ycia, zarwno publicznego, jak prywatnego. Pierwsze laury" na tej drodze
zdoby historyk niemiecki W. Drumann2. agodnie umiechnity mdrzec, jakim go znao
redniowiecze, stawa si w ujciu Drumanna egoist pozbawionym wszelkich przekona politycznych,
chepliwym tchrzem udajcym bohatera, dnym sawy i pienidzy karierowiczem. Nie inaczej
wypada sylwetka Cycerona skrelona pirem najwybitniejszego niemieckiego historyka Rzymu, Th.
Mommsena3. Zwolennik Cezara z pogard odnosi si do Cycerona, w ktrym widzia jedynie
ograniczonego egoist", walczcego o sprawy dawno ju przesdzone, polityka bez jasnej myli
politycznej i programu, adwokata, i to nie najlepszego, ktrego przemwienia cechowaa pustka myli 4.
Mommsen nie waha si nawet zaatakowa stylu Cycerona, ktrego najbardziej zawzici przeciwnicy
Arpinaty dotd nie atakowali. Styl cyceroski wydawa mu si stylem publicysty, i to publicysty
gorszego gatunku (...) - bogatym w sowa i ubogim w myli". Autorytet Mommsena, dugo ciy na
nauce niemieckiej. Dopiero liczne prace R.Heinzego, a zwaszcza ostatnie monografie M. Gelzera5
(1939) i O. Seela6 (1953) s odwrotem od mommsenow-skiej koncepcji. W innych krajach, we Francji,
Woszech, Anglii, Ameryce i Polsce, okazywano zawsze wicej zrozumienia postaci wielkiego syna
Arpinum. wiadcz o tym pikne ksiki Boissiera7, Ciaceriego,8 Arnaldiego9, Peterssona10, Sihlera11,
Morawskiego12 i Zieliskiego13. Mimo to koncepcja Drumanna musiaa mie jak
2

W. Drumann: Geschichte Roms in seinem bergange von der republikanischen zur monarchischen Verfassung, Leipzig 1899
(Groebe), t. V. 3 Th. Mommsen: Rmische Geschichte, 1888/9, wyd. 8, t. III. 4 Mommsen, ib. s. 580; 619 nn.
5
M. Geizer: M. Tullius Cicero. Pauly - Wissowa - Kroll: Realenzy klopdie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart
1939, 2 Reihe, 13 Band, s. 827-1091 (cytowane: REI.
6
O. Seel: Wort - Staat - Welt, Stuttgart 1953 (cytowane: Seel).
7
G. Boissier: Cicron et ses amis, Paris 1912.
8

E. Ciaceri: Cicerone e i suoi tempi, Milano 1926-30, t. I-II (cytowane: Ciaceri).

F. Arnaldi: Cicerone, Bari 1948, wyd. 2.

T. Petersson: Cicero. A Biography, Berkeley 1920.
11
G. Sihler: Cicero of Arpinum, New Haven 1914.
12
K. Morawski: Marek Tulliusz Cicero. Zycie i dziea, Krakw 1911.
13
T. Zieliski: Cicero im Wandel der Jahrhunderte, Leipzig 1912, wyd. 3.
10

si sugestywn, skoro jeszcze w r. 1947 pobudzia uczonego francuskiego tej miary co J. Carcopino do
napisania Les secrets de la correspondance de Cicern 14. W ksice tej odyy nie tylko dawne myli
mommsenowskie o egoicie i polityku bez skrupuw", ale dorzucono w niej jeszcze nowe zarzuty.
Wystarczy przejrze zoliwe tytuy rozdziaw, by przekona si, e Carcopino przecign w niej
Mommsena. Oto niektre z nich: Un avocat qui cote cher (1,147); Un magistrat qui s'enrichit (1,182);
Un prvaricateur par per-sonne interpose (1,200); Un mari trop intress (1,231); Un pre trop
indiffrent (1,248); Un beau-pre trop accommodant (1,290); Un do-ctrinaire sans doctrine (1,374); Un
aveuglement chronique (1,385); Un vellitaire impnitent (1,394); Une vanit maladive (1,399);
Fan-jaronnades et couardise (1,405); Malice et fourberie (1,420). Ksika Carcopino, napisana ywo,
oparta na szerokiej dokumentacji, ale operujca niejednokrotnie zupenie dowoln i stronnicz
interpretacj, nie spotkaa si z uznaniem krytyki naukowej15. Mimo to sam fakt, e koncepcje
drumannowsko-mommsenowskie mogy oy po stu latach, daje wiele do mylenia i jest dowodem, e
korespondencja Cycerona, w ktrej autor obnaa najskrytsze myli, moe zosta wyzyskana przeciw
niemu. Kime wic by ten czowiek, o ktrym tak sprzeczne sdy mona wygasza? Postarajmy si
odpowiedzie na to pytanie.
Zarzuty stawiane Cyceronowi mona podzieli na dwie kategorie. Pierwsza z nich dotyczy moralnoci
w yciu prywatnym i publicznym, druga oceny jego jako polityka. Zacznijmy od tej pierwszej. Czytajc
wywody Carcopino dowiadujemy si, e Cyceron by egoist pozbawionym skrupuw w yciu
prywatnym i publicznym, e by zym ojcem i mem, e y ponad stan i trwoni majtek, e jako
namiestnik wzbogaci si na prowincji, e by tchrzem i samochwa. Czyby wszystkie te zarzuty
polegay jedynie na stronniczej i zoliwej interpretacji i nie miay adnego poparcia w korespondencji?
Oczywicie tak nie jest. Nawet najwikszy entuzjasta Cycerona nie uwolni go od zarzutu
samochwalstwa graniczcego niejednokrotnie ze miesznoci; nawet najwikszy wielbiciel nie
zaprzeczy, e powodem zerwania maestwa z Terencj bya jej niech do dalszego finansowania
maonka. Mimo jednak i zarzuty
14

J. Carcopino: Les secrets de la correspondance de Cicron, Pars 1947, t. I-II (cytowane: Carcopino: Les
secrets...).
15
Por. W. Allan Jr., The Classical Weekly" 47 (1954), s. 133.
7

w ten sposb sformuowane znajduj rzeczywiste potwierdzenie w korespondencji Cycerona, samo

stawianie ich jest pewnego rodzaju nieporozumieniem historycznym. Samochwalstwo Cycerona,
aczkolwiek niejednokrotnie race nowoczesnego czowieka, nie razio w takim stopniu staroytnych,
gortszych zarwno w pochwale, jak i naganie. Nazwa pamflecisty", jak pogardliwie nada
Cyceronowi E. Meyer 16, z rwnym powodzeniem mogaby by zastosowana do wszystkich
wybitniejszych politykw tego okresu, nie wyczajc Cezara i Warrona. Nie trzeba bowiem
zapomina, e walczono wwczas o wiele namitniej i mniej przebierano w sowach, a Cyceron
atakujcy w niewybredny sposb Pizona czy Klodiusza nie by pod tym wzgldem wyjtkiem. To samo
dotyczy ycia ponad stan. Cyceron, pochodzcy ze stanu ekwitw, podniesiony do godnoci
senatorskiej, do szybko zacz naladowa styl ycia nobilw rzymskich, ktrych wikszo przecie
stale bya zaduona; w zwizku z tym zarzut ycia ponad stan nie dotyczy jedynie Cycerona, lecz
i caej nobilitas rzymskiej. O wiele powaniejszym w oczach nowoytnego czytelnika wydawa by si
mg zarzut wzbogacenia si na prowincji w charakterze namiestnika. Pamita jednak naley, e dla
namiestnikw rzymskich prowincja bya wasnoci ludu rzymskiego" i e nie byo nawet najbardziej
sprawiedliwego" namiestnika, ktry by nie powraca z prowincji mniej lub wicej wzbogacony.
Analiza listw Cycerona pokazuje za ponad wszelk wtpliwo, e Cyceron nalea do owej do
nielicznej kategorii namiestnikw, ktrych mona by nazwa sprawiedliwymi", gdy dochody swe
czerpali z wyzysku, ktry by mona nazwa legalnym". Mimo wic, e Cyceron zarobi na swych
rzdach w prowincji istotnie dwa miliony dwiecie tysicy sestercw, zarzut Carcopino, sformuowany
w tytule O urzdniku, ktry si wzbogaci, cho prawdziwy, jest w rzeczywistoci krzywdzcy.
Szczeglnie krzywdzce s zarzuty dotyczce ycia rodzinnego Cycerona i jego rzekomej oschoci
wobec rodziny. Nie da si co prawda zaprzeczy, e w stosunku do modszego brata, Kwintusa,
Cyceron postpowa niejednokrotnie arbitralnie, podporzdkowujc jego interesy swoim wasnym, ale
takie postpowanie byo poniekd uwicone starodawnym obyczajem obowizujcym w rodzinie
rzymskiej, w ktrej po mierci ojca starszy brat stawa si niejako gow rodziny; doda
16

E. Meyer: Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompeius, Berlin 1918, s. 60.

do tego trzeba, e Marek by o wiele silniejsz indywidualnoci od swego brata. Inaczej rzecz si
przedstawia z Terencj. Ambitna i samodzielna kobieta nie chciaa we wszystkim podporzdkowa si
swojemu mowi. W pewnym momencie stosunki midzy maonkami zaczy si psu. Szczliwe
przez duszy czas maestwo zakoczyo si rozwodem. I znowu nie by to jaki fakt oderwany
i wyjtkowy w sferach nobilitas rzymskiej, w ktrej maestwa zawierano z rozsdku i rwnie
z rozsdku rozwizywano. Przykad nieustpliwego moralisty" Katona, ktry on sw odstpi
Hor-tenzjuszowi, by po jego mierci znw si z ni oeni i w ten sposb powikszy znacznie swj
majtek, jest niezwykle znamienny. Wszake Katon uchodzi za surowego i niezomnego stoika.
Tak to przygldajc si zarzutom stawianym Cyceronowi nietrudno doj do przekonania, e wikszo
z nich to raczej zarzuty stawiane moralnoci waciwej w owych czasach klasie, do ktrej Cyceron
nalea. Jak nie istnia w sferach nobilitas namiestnik, ktry by nie powrci z prowincji wzbogacony,
jak nie istnia dziaacz polityczny, ktry by przeciwnikw swych nie obrzuca botem, tak nie istnia
ojciec rodziny, ktry by liczy si zbytnio z sentymentami swej crki wybierajc dla niej ma i ktry by
chtnie zgodzi si na jej rozwd, jeli to byo sprzeczne z jego interesami. Tylko ze wzgldu na osobiste
kalkulacje zgodzi si Cyceron na maestwo ukochanej swej crki Tullii ze znanym rozpustnikiem
Dolabell; interes nie pozwoli na szybkie rozwizanie tego nieszczliwego zwizku, a po
przeprowadzonym wreszcie rozwodzie, a nawet po mierci Tullii interes kaza mu utrzymywa
poprawne stosunki z byym ziciem. Czy wasne pierwsze maestwo zawar z mioci, czy te
z rozsdku, nie wiemy; e jednak w drugim jego maestwie z Publili gwn rol odegray wzgldy
finansowe, a nie mio albo namitno, o tym wiemy na pewno17.
Mimo e Cyceron wybierajc mw dla swej crki nie kierowa si jej sentymentami, nie mona go
nazwa ojcem zbyt obojtnym", jak to uczyni Carcopino. Liczne i pikne miejsca korespondencji
wiadcz, przeciwnie, o gbokiej mioci, a nawet o pewnego rodzaju uwielbieniu, z jakim odnosi si
do Tullii. Wzruszajce s sowa o niej, sane z wygnania; rado z chwil razem spdzonych
w Brundisium po katastrofie farsalskiej drga jeszcze w ciepych sowach korespondencji. A c mwi
o wyrazach bezmiernego alu
17

Por. wiadectwo Tyrona u Plutarcha (Cic. 41).

po jej mierci, o rozpaczy paraliujcej myl i wprowadzajcej j w stan odrtwienia. Czujemy, e ten,
ktremu nowoytni historycy dali epitet egoisty, trafiony zosta w samo serce.
Zaprawd nie by egoist ten czowiek; jego korespondencja wiadczy przeciw tezie historykw. Serce
jego zdolne byo do gwatownych wzrusze mioci i przyjani. To nie tylko w jego stosunku do Tullii
odnajdujemy mikko serca i czuo. Jake tkliwie mwi o swoim synu Marku, ile uczucia wkada
w przyja z uwielbianym Attykiem. S okresy, w ktrych dzie po dniu ledzi moemy drgnienia
jego duszy, dopraszajcej si przyjani i ciepa. Jake serdeczny i saby zarazem jest ten rzekomy
samochwaa i egoista, jaka tsknota za przyjani mocn i siln, dajc niezawodne oparcie w cikich
burzach ycia, cechuje jego przyja z Attykiem. Z drugiej strony ile serdecznego niepokoju
i opiekuczej troski odczyta mona w listach do modego Trebacjusza Testy czy wyzwoleca Tyrona.
Tu nie jest ju stron biorc, lecz dajc. Konserwatywny polityk w yciu publicznym, w uczuciach
swoich i sposobie ich wyraania zdaje si wybiega daleko poza wspczesn mu epok, staje si nam,
ludziom nowoczesnym, o wiele bliszy ni jakikolwiek inny pisarz staroytny. Gboki humanizm,
ktremu nic, co ludzkie, nie jest obce", nasyca serdeczn nut jego korespondencj. Ile ten bynajmniej
nie postpowy polityk okazuje zrozumienia modej generacji, ile serdecznej troski wida w jego
stosunku do modych18. Z gboko pojtego humanizmu rodzi si tolerancja dla cudzych przekona.
Tote korespondencja jago obejmuje adresatw o najrozmaitszych przekonaniach politycznych, ludzi
o najrozmaitszych temperamentach. Sentymentem swym potrafi darzy zarwno nie pozbawionego
pozy stoickiej, ograniczonego w swym uporze Brutusa, jak uroczego utracjusza i miaego awanturnika
Celiusza, czy wreszcie karierowicza Kuriona. Wida u Cycerona ch zrozumienia cudzej osobowoci
i lekki umiech pobaania dla wad ludzkich. Wiadomo, e spord wszystkich kie-runkw
filozoficznych z najwiksz niechci odnosi si do epi-kureizmu; tym bardziej wzruszajcy jest jego
list, w ktrym, opierajc si na prawdziwie humanistycznej argumentacji, interweniuje w sprawie
zachowania domu Epikura. Wydaje si rwnie, e wanie ten prawdziwy i niekamany humanizm
pozwoli mu by tak wietnym obroc sdowym. Wczuwajc si w psychik oskar18 O stosunku Cycerona
do modej generacji por. Seel, 261 nn.

10

onego i jego niedol, potrafi wydoby w jego obronie wszystkie najbardziej ludzkie pierwiastki
i dojrze w nim nieszczliwego czowieka. Dlatego te przemwienia jego wzruszay suchaczy
i sdziw i najczciej byy skuteczne. Tak po prostu, po ludzku przemawia Cyceron ju od wczesnej
modoci, kiedy broni nie znanego nikomu Kwinkcjusza. Potem miay przyj wietne mowy
w obronie Roscjusza z Amerii, Archiasza, Flakkusa, Mureny czy Plancjusza, kada inna, lecz wszystkie
gboko ludzkie. Humanizm Cycerona - rzecz to moe nieoczekiwana - rozciga si rwnie na jego
przeciwnikw. Kto, kto w listach do Attyka czyta pene pogardy wzmianki o Pizonie - konsulu z r. 61,
nie przeczuwa, e po latach wprowadzi Cyceron tego samego Pizona do dialogu De finibus, w ktrym
bdzie rozprawia w platoskiej Akademii na temat granic dobra i za. Wspomnienia okresu, gdy razem
studiowali w Atenach, milsze mu byy od wspomnie haniebnego" konsulatu tego towarzysza
z czasw modoci. Przez wiksz cz swego ycia walczy Cyceron z Hortenzjuszem, a podczas
swego wygnania niezbyt pochlebnie nazwa go obudnikiem"; ale po mierci wielkiego rywala
powici mu ciepe wspomnienie w licie do Attyka, a po czterech latach nazwisko jego umieci
w tytule swego sawnego dialogu. Jeszcze bardziej nieoczekiwana jest wzmianka w korespondencji
powicona Klodiuszowi, jednemu z najwikszych wrogw Cycerona: po mierci Klodiusza zestawia
go Cyceron z drugim swoim przeciwnikiem, Munacjuszem Burs, przyznajc, e Klodiusz walczy
z Cyceronem przynajmniej o co wielkiego". Nienawi Cycerona nie sigaa - jak wida - poza grb;
nawet w swoich przeciwnikach dopatrywa si jakiej wielkoci. Kadego te, kto uwanie czyta jego
listy, uderzy musi skomplikowany stosunek Cycerona do Pompejusza. O tym, e Cyceron orientowa
si w obudzie, egoizmie i nieszczeroci tego wielkiego wodza, wiadcz dziesitki miejsc z jego
intymnej korespondencji z Atty-kiem; mimo to widzi w nim niemal rwnoczenie drugiego Scypiona
Afrykaskiego. Gdy znaczenie Pompejusza zmalao, Cyceron nie mg si powstrzyma od wyrazw
szczerego i niekamanego alu. Nie ulega te wtpliwoci, e Cyceron rozumia wielko Cezara,
chocia uwaa j za wielko ujemn.
Mwic o dwoistym spojrzeniu Cycerona na Pompejusza dotknlimy - jak sdz - pewnego momentu
bardzo istotnego dla zrozumienia osobowoci i dziaalnoci politycznej Cycerona. Wspczesn sobie
rzeczywisto historyczn przeywa ten polityk
11

i mwca niezwykle powanie; bya ona w jego oczach kontynuacj dawnej wielkoci ludu rzymskiego.
Cyceron mia wysokie poczucie wagi historycznej epoki, w ktrej wypado mu y i dziaa.
Pom-pejusz, pogromca wielu ludw, twrca nowych prowincji, zwyciski wdz w wojnie
mitrydatejskiej i korsarskiej, by dla niego bezsprzecznie wcieleniem tej samej virtus Romana, ktrej
przedstawicielem by Scypion Modszy. Myl, e on - Cyceron - mgby obok Pompejusza odgrywa t
rol co Leliusz przy Scypionie, nie bya tylko czyst fantazj; jeli wielki by Pompe jusz, to wielki by
w pojciu Cycerona rwnie on sam, skoro udao mu si przez stumienie spisku Katyliny ocali miasto
od poaru i zagady. Historia Rzymu przedstawiaa si Cyceronowi jako historia wielkich ludzi; po
Scypionie przyszed Pompejusz, po Romulusie drugi Romulus - Cyceron. Jakkolwiekby si nam to
mogo wydawa mieszne, tak wanie, a nie inaczej, rozumowa Cyceron. Wielki w jego pojciu by
take Katon Modszy, wielki by Cezar i Brutus, wielki by wreszcie nawet Klodiusz, podobnie jak
Grakchowie i Mariusz. Ale wielkoci nie wyznaczaa tylko dziaalno polityczna. Studia nad histori
wymowy rzymskiej pozwalay na zastosowanie podobnej klasyfikacji wrd mwcw: Hortenzjusz by
wielki, gdy przewyszy wszystkich mwcw dotychczasowych; po nim najwysze szczyty wymowy
osign sam Cyceron. Taki wniosek, zreszt najzupeniej suszny, nasuwa si Cyceronowi sam przez
si. Gdy po niepowodzeniach politycznych powici si Cyceron przede wszystkim pionierskiej
dziaalnoci na polu popularyzacji filozofii greckiej, ujrza sw wielko take i w tej dziedzinie.
Z korespondencji wyczu mona gbokie przewiadczenie Cycerona, i dokonuje czego wielkiego.
Jako politykowi zarzucano mu niejednokrotnie brak programu politycznego i karierowiczostwo,
wyraajce si rzekomo w przechodzeniu z jednego obozu politycznego do drugiego. Wedug znanej
tezy Mommsena mia rzekomo Cyceron w pierwszym okresie swej dziaalnoci sprzyja obozowi
demokratycznemu, czyli stronnictwu popularw, pniej za, pragnc zdoby konsulat, mia przej
zdecydowanie na stron nobilitas. Teza ta, ktra i dzisiaj jeszcze znajduje zwolennikw, zostaa jednak
- zdaniem moim - definitywnie obalona przez Heinzego19. Pewnych za cierpkich uwag pod adresem
poszczeglnych czonkw nobilitas - jak np. pod adre19 R.Heinze: Ciceros politische Anfange (Abhandl.
S&chs. Ges. 17), Leipzig 1909.

12

sem pretora Dolabelli w mowie Cycerona za Kwinkcjuszem - nie wolno uwaa za generalne
wystpienie przeciw arystokracji, lecz jedynie przeciw poszczeglnym jej czonkom. Poza tym, co
jeszcze waniejsze, ataki te bynajmniej nie s przypuszczane z pozycji zwolennika popularw, lecz
z pozycji ekwity. Nie wolno zapomina, e Cyceron pochodzi z ekwitw i by ze stanem ekwitw jak
najcilej zwizany. Jeliby chodzio o lapidarne okrelenie stanowiska Cycerona w pierwszym okresie
jego dziaalnoci politycznej, a wic do objcia przez niego konsulatu, to chyba brzmiaoby ono w ten
sposb:/Cyceron prowadzi polityk ekwity, ktry pragnie doj do najwyszych stanowisk w pastwie
i przez osignicie konsulatu wej w krg arystokracji rzymskiej. Stanowisko Cycerona nie ma jednak
nic wsplnego ze stanowiskiem popularw, ktrych demokratyczny program, zmierzajcy przede
wszystkim do przeprowadzenia reformy rolnej i obalenia rzdw rodowej nobilitas, by stale dla
Cycerona antypatyczny. Bdc konserwatyst z tradycji rodzinnych i wychowania oraz obroc klas
posiadajcych, ekwita z Arpinum nie we wszystkim podziela pogldy najbardziej skrajnego skrzyda
nobilitas rzymskiej; tak byo np. w sprawie powierzenia Pompejuszowi dowdztwa w wojnie
z Mitrydatesem, kiedy Cyceron przemawiajc za wnioskiem Maniliusza zwalcza w interesie ekwitw
skrajne skrzydo nobilitas z Bibulusem i Hortenzjuszem na czele. Ale pamita trzeba, e byo to
skrajne skrzydo arystokracji, ktrej bardziej umiarkowana cz bynajmniej nie sprzeciwiaa si,
a nawet popieraa wniosek Maniliusza. Wymarzonym ideaem politycznym Cycerona bya oczywicie
zgoda obu stanw przodujcych: stanu senatorw i stanu ekwitw, do ktrych miay w jego pojciu
doczy si wszystkie warstwy posiadajce, tworzc jednolity front dobrych". Program ten Cyceron
zdoa zrealizowa za ' swego konsulatu i pozosta mu wierny przez cae ycie. Dla zrealizowania tej
zgody" adna cena nie wydawaa mu si zbyt wygrowana. Kiedy w r. 61 wskutek nieustpliwego
stanowiska Katona w sprawie czynszw dzierawnych doszo do zaostrzenia stosunkw midzy dwoma
stanami, Cyceron, chocia dania finansowe ekwitw wydaway mu si zbyt wygrowane, nie
posiada si z oburzenia na Katona. Bdc konserwatyst z przekona i zagorzaym zwolennikiem
autorytetu senatu", nie by Cyceron w stanie zrozumie i aprobowa skrajnego egoizmu warstwy
arystokratycznej, ktra przez lepot zraaa sobie naturalnego sprzymierzeca, jakim byli ekwici,
i pchaa ich w objcia stronnictwa popularw. Jego front
13

dobrych" obejmowa przecie nie tylko nobilw, lecz wszystkie warstwy posiadajce; w imi zgody
naleao i na kompromis.
Do kompromisu nie naleao dy wedug niego jedynie ze zymi" obywatelami, to znaczy ze
stronnictwem popularw. Nie mogo by zgody z Rullusem, projektodawc reformy rolnej, ktr
Cyceron zwalcza namitnie jako konsul; nie mogo by zgody z Cezarem, ktry podkopywa si" pod
rzeczpospolit nobilw. Wszyscy zwolennicy reform spoecznych, wszyscy ci, ktrzy chcieli podway
stare tradycje republikaskie i doprowadzi do tego, by rzeczypospolitej nie byo", wzbudzali
w Cyceronie zdecydowan niech i wol przeciwstawienia si. Czowiek, ktry zasn nie mg na
wie o reformie rolnej przeprowadzonej przez Cezara w r. 59, by zdecydowanym konserwatyst
i wrogiem popularw. By nim nie tylko w r. 59, ale od najwczeniejszej modoci a do mierci.
Linia polityczna Cycerona jest wic wyrana: jeli s jakie odchylenia od niej, to s one czysto
taktyczne. Pod naciskiem sytuacji politycznej Cyceron przez kilka lat wsppracuje z Cezarem,
Pom-pejuszem i Krassusem, mimo e przez dugi czas si triumwirom opiera; ale wystarczy pierwsza
rysa na triumwiracie w r. 53, eby Cyceron zacz myle o przywrceniu rzeczypospolitej". Podobnie
pod koniec swego ycia staje bez waha na czele obozu republikaskiego. Mona podziwia energi,
z jak ten przeszo szedziesicioletni czowiek stara si z najrozmaitszych i zupenie - wydawaoby
si - sprzecznych elementw zmontowa jednolity front w obronie republiki przeciw Antoniuszowi. Ta
ostatnia walka prowadzona w imi obrony wyidealizowanej republiki kosztowaa go ycie. Czy wobec
takiego wiadectwa wolno mwi o nim jako o czowieku bez programu? Nieustpliwe trwanie
w obozie republikaskim nie przychodzio Cyceronowi atwo. O tym, e moe by bardzo
niebezpieczne, przekona si, kiedy musia pj na wygnanie, podczas gdy czonkw rodowej
arystokracji rzymskiej - jak Hortenzjusz czy Bibulus - ktrej autorytetu broni, nie spotkaa adna za
przygoda. By czowiekiem zbyt inteligentnym, eby nie umia liczy i rozwaa moliwoci obu stron
walczcych. Wiedzia - jak to atwo mona wyczyta z jego listw - e opr Bibulusa przeciw Cezarowi
jest jedynie pust fanfaronad i bezskuteczn demonstracj; widzia, e wrd grupy przywdcw
arystokracji nie ma poza Katonem adnej wybitniejszej indywidualnoci, a i Katon przez swj lepy
i bezkompromisowy upr mg niejednokrotnie przynie obozowi konserwatywnemu wicej szkody
ni
14

poytku. Poza tym zdawa sobie spraw, e w obozie nobilitas, gdzie gwn rol odgryway
powizania osobiste i rodowe, zawsze mimo wszystko bdzie jedynie nowym czowiekiem
z Arpinum", ktry w swoim rodowodzie nie moe si wykaza ani jednym przodkiem piastujcym
konsulat. Widzia egoizm i krtkowzroczno tych, ktrzy wicej dbali o swe sadzawki ni
o rzeczpospolit". Czy obz tego rodzaju ludzi mia jakkolwiek przyszo przed sob? Czy mona
si byo czegokolwiek spodziewa po pompejaczykach, ktrzy uszedszy do Grecji ju zawczasu
obmylali zemst na nie pokonanych jeszcze wrogach? Wtpliwoci co do siy obozu republikaskiego
ywi Cyceron rwnie po zabjstwie Cezara. Od razu przejrza sabo Brutusa i Kassjusza, ktrzy
zabili tyrana, ale tyrani zostawili". Wbrew bowiem opinii Carcopino o chronicznym zalepieniu"
Cycerona by on czowiekiem przewidujcym. Nieuprzedzony czytelnik dostrzee t bystro
spojrzenia w dziesitkach miejsc jego korespondencji. Ta bystro spojrzenia dotyczy zarwno
poszczeglnych politykw, jak i caoci zagadnie politycznych. Korespondencja wiadczy o tym, e
Cyceron przejrza zarwno obud Pompejusza, jak istotne zamiary Cezara, e orientowa si cakiem
trafnie w charakterach takich politykw, jak Katon, Brutus, Bibulus, Antoniusz, Celiusz czy Katylina,
w ich zamierzeniach i moliwociach. Najwaniejsze jednak, e ocenia jasno podstawowe zagadnienia
polityczne wspczesnej sobie doby. Wiedzia, e walka toczy si o istnienie ustroju republikaskiego.
Dlatego te za wszelk cen chcia zapobiec wybuchowi wojny domowej midzy Pompejuszem
a Cezarem, przewidujc trafnie, e jakikolwiek byby jej wynik, w ostatecznym rezultacie przyniesie
Rzymowi jedynowadc". Dlatego te przez dugi czas nie chcia zrezygnowa z roli mediatora.
Cyceron zdawa sobie spraw ze saboci obozu konserwatywnego, w niektrych okresach wydawao
mu si nawet, e obz ten w rzeczywistoci ju nie istnieje i nie ma adnych zdolnych przywdcw;
mimo to trwa przy nim uparcie. Przez pi lat od czasu pierwszego triumwiratu a do zjazdu w Luce
odrzuca wszelkie propozycje wsppracy z triumwirami. A propozycji byo w tym okresie kilka,
niektre bardzo pontne. Mimo to Cyceronowi wydawao si, e kada forma wsppracy
z dynastami" - tak ich bowiem w swej korespondencji nazywa - byaby zdrad wasnych przekona
republikaskich i prooptymackich, a co za tym idzie, czynem niehonorowym". Nawet sam fakt
trzymania si z dala od
15

walki zdawa si ponia go we wasnych oczach, jak o tym wiadcz liczne miejsca w intymnej
korespondencji; Cyceron liczy si z sdem potomnych". Jak wiadomo, w wewntrzny opr przeciw
wsppracy z dynastami zosta do pewnego stopnia zamany po zjedzie w Luce. W mowie
O prowincjach konsularnych Cyceron popiera polityk triumwirw przeciw obozowi
konserwatywnemu, w nastpnych dwu latach niejednokrotnie broni w sdach ich ludzi. Nie moe by
jednak najmniejszej wtpliwoci, e i w tym okresie Cyceron wstydzi si sam przed sob swej roli i e
pozosta w rzeczywistoci wrogiem dynastw i zwolennikiem ustroju republikaskiego: w listach do
Attyka mwi o tym szczerze i bez obsonek. Przysza wreszcie godzina wielkiej prby. By ni wybuch
wojny domowej midzy Cezarem a Pompejuszem. Cyceron zdawa sobie spraw, e wojna musi
doprowadzi do upadku republiki i do rzdw jedynowadcy; stara si wic za wszelk cen nie
dopuci do jej wybuchu. Skoro si to okazao niemoliwe, wybra mniejsze zo", to znaczy obz
Pompejusza, ktry w przeciwiestwie do Cezara wydawa si szanowa tradycje republikaskie. Ze
decyzja ta nie przysza mu atwo, wida z dramatycznych kart jego korespondencji, ktra niemal dzie
po dniu odsania jego wahania i refleksje. Przecie wtedy, kiedy wybiera si za morze do obozu
Pompejusza, Cezar by panem Italii. Cyceron zdawa sobie spraw z tego, e szanse pompejaczykw
s nike. Mimo to wydawao mu si, e postpiby niehonorowo, nie podajc do Grecji za
Pompejuszem. Odrzuci ostatnie propozycje wsppracy wysunite przez Cezara. Dzie ten susznie
uczeni angielscy20 nazwali wielkim dniem Cycerona. Druga wielka godzina prby wybia po mierci
Cezara. I teraz Cyceron zdawa sobie spraw ze saboci obozu republikaskiego. Mimo to w pewnej
chwili uzna, e nie wolno mu opuci Italii i pody do Grecji do syna, gdy, jak sdzi, byoby to
niehono-rowe". Podj ostatni ju walk w swym yciu, niezmordowanie klecc koalicj przeciw
Antoniuszowi, nowemu kandydatowi na jedynowadc. Ta ostatnia walka, w ktrej wysun si na
czoo obozu republikaskiego, zakoczya si jego mierci.
Przygldajc si drodze politycznej Cycerona nie mona pomin nasuwajcej si refleksji, e jest to
droga nacechowana gbokim tragizmem. Mona powiedzie, e od czasu swego konsulatu, to jest od r.
63, Cyceron staje stale po stronie, ktra ma ponie klsk,
20

Por. Tyrrel-Purser: The Correspondance oj Cicero, t. IV, s. XXXVI- XXXVII.

16

mimo i przewiduje tak moliwo; jego poczucie honoru nie pozwala mu opuci sztandaru
konserwatystw. Ale tragizm ten siga gbiej. Cyceron w decydujcych chwilach ma zawsze tylko
wybr midzy wikszym i mniejszym zem", i w peni zdaje sobie z tego spraw. Mimo e zwycistwo
Pompejusza moe by - wedle oceny Cycerona - niebezpieczne dla republiki, staje on po jego stronie,
gdy zwycistwo Cezara oznacza p e w n y upadek rzeczypospoli-tej. Jeszcze trudniejsza jest sytuacja
po mierci Cezara. Cyceron za gwnego wroga rzeczypospolitej uzna Antoniusza, chocia i co do
charakteru Oktawiana mia powane zastrzeenia. Ironi losu ten wanie modzieniaszek", ktrego
Cyceron prbowa uy jako narzdzia w walce przeciw Antoniuszowi, sta si pierwszym
jedynowadc rzymskim.
Czy Cyceron zdawa sobie spraw z tego, e broni przeytej formy ustrojowej? W jego korespondencji
nie znajdujemy na to odpowiedzi, ale moemy z niej wyczyta niewtpliwe gbokie przywizanie do
ustroju republikaskiego. Bya to, jego zdaniem, jedyna forma pastwa, w jakiej warto byo y.
Dlatego te w okresie dyktatury Cezara pisa niejednokrotnie z alem do przyjaci: Nie masz
rzeczypospolitej". Dlatego te stara si wszelkimi sposobami jej broni i na przekr wszystkiemu - nie
traci nadziei. Najpierw stawia na Pompejusza, cho mia wiele przeciw niemu zastrzee, potem,
podczas dyktatury Cezara, stara si jedynowadcy wytumaczy, e najwaniejszym zadaniem jest
przywrcenie rzeczypospolitej" i e przyniesie mu to wiksz chwa ni podbj Galii. Po mierci
Cezara udzi si nadziej, e potrafi wpyn na Oktawiana, mimo wielu wtpliwoci co do charakteru
i zamierze tego modzieniaszka".
Wychowany w tradycjach dawnej republiki nobilw literat - bo tym by Cyceron przede wszystkim idealizujcy czasy Scypio-nw i przymierzajcy wasne ycie i dziaalno polityczn do dziaalnoci
politycznej poprzedniego pokolenia, szukajcy wzorw w dziaalnoci dawnych wielkich Rzymian",
wyobraa sobie, e staro spdzi podobnie jak dawni nobilowie w otium", otoczony powszechnym
szacunkiem. Nie zdawa sobie sprawy z tego, e owe wyidealizowane przez niego czasy miny
bezpowrotnie. Jego konsulat i zdawienie spisku Kty liny uczyniy ze duchowego przywdc
nobilitas, do ktrej z urodzenia nie nalea, tote uwaa, e w sawny w jego przekonaniu okres
w jaki sposb go obowizuje i e honor nie pozwala mu opuci obozu optymatw. I moe dla17

tego czowiek ten, ktry za dobr mow oddaby dwie zdobyte twierdze, czowiek, dla ktrego
w rzeczywistoci osignicia na polu literatury byy czym nieskoczenie waniejszym od sukcesw
militarnych czy politycznych, nie mg zrezygnowa z ycia politycznego. Zarwno dziki swemu
konsulatowi, jak i dziki takim dzieom jak De repblica, ktre zawierao ideologiczn apologi formy
republikaskiej, sta si reprezentantem ideaw republikaskich. Chocia nie bra udziau w spisku
antycezariaskim, jego nazwisko wymieni Brutus po zamachu i jemu gratulowa zabjstwa tyrana".
Take w walce z Antoniuszem wanie on, czowiek z Arpinum", a nie aden czonek rodowej
arystokracji rzymskiej, wysun si na czoo obozu bronicego republiki nobilw. Cyceronowi w tych
przeomowych chwilach wydawao si, e ma wielk rol do spenienia i e nie wolno mu si usuwa
z ycia politycznego. Przykady z historii, postacie Katonw i Scypionw dziaay na jego yw
wyobrani. Literackie, idealizujce ujmowanie historii i ideaw nobilitas oraz wasnej roli krzyowao
si z realistyczn ocen wspczesnych wypadkw i ludzi. Cyceron chcia by politykiem na mod
dawnych reprezentantw rzymskiej nobilitas, ktrej ideay podziela, tote kiedy wbrew swej woli
zosta prokonsulem w Cylicji, mimo i pozbawiony ambicji militarnych, nie zawaha si zaatakowa
grskich szczepw, aby mc odby tryumf i rwnie na tym polu dorwna ideaom przywdcw
nobilitas.
Tymczasem tryumf jego lea w dziedzinie literatury. Plutarch (Cic. 2), krelc jego sylwetk,
przedstawi go jako pilnego modzieca oddanego wycznie studiom. Obraz ten znajduje pene
pokrycie w licznych autobiograficznych wzmiankach w dzieach samego Cycerona. Jest rzecz
znamienn, e Cyceron przygotowywa si bardzo dugo do publicznego wystpienia w sdzie i po raz
pierwszy wystpi dopiero w dwudziestym pitym roku ycia. Jeli si porwna ten fakt z karier
najwikszego jego poprzednika na polu krasomwstwa, Hortenzjusza, ktry ju jako dwudziestoletni
modzieniec wystpowa na forum, to trzeba przyzna, e Cyceron dugo zwleka ze swoim debiutem na
arenie publicznej. W wojnie domowej midzy Mariuszem i Sull nie bra w ogle udziau; w czasie gdy
jego rwienik Pompejusz organizowa legiony w ziemi pice-skiej, by przyj z pomoc Sulli, gdy
modszy od niego Mariusz Modszy, objwszy konsulat, czynnie stan do walki z obozem reakcji, dla
Cycerona waniejsze byy wiczenia u retorw, pamiciowe opanowywanie mw oraz przysuchiwanie
si wykadom filo18

zofw. Sam podaje w Brutusie, e w okresie trzechlecia wzgldnego pokoju (czyli w latach 86-84)
studiowa dniem i noc. Niewtpliwie ten mody entuzjasta greckiej literatury i filozofii ksztaci si
przede wszystkim na mwc; a zadanie to nie byo wcale dla niego atwe. Wiemy, e mia gos silny
wprawdzie, ale twardy i nie ustawiony, tote wpada stale w wysokie tony" - i jak powiada Plu-tarch
(Cic. 3) - mia due braki w opanowaniu zewntrznej formy wystpw krasomwczych". Czyhao na
niego rwnie niebezpieczestwo, ktre dla kadego modego mwcy stanowia wszechwadnie
panujca podwczas maniera azjaska; celowa w niej wielki rywal Hortenzjusz. Gdyby Cyceron nie
potrafi si jej przeciwstawi, nie byby stworzy nowego wielkiego stylu aciskiej prozy. Czytajc jego
Werrynki czy pniejsze mowy przeciw Katylinie, zwyklimy zapomina, e ten nowy klasyczny styl
periodu cyceroskiego zrodzi si z uporczywej codziennej walki z tworzywem sownym i e jest
rezultatem dugoletniego wiadomego wysiku twrczego. miao te mona powiedzie, e nie byo
przed Cyceronem w literaturze rzymskiej prozaika posugujcego si tak bogat skal najrozmaitszych
stylw. Wanie w tym bogactwie stylistycznym, w suwerennym posugiwaniu si rnorodnoci skali
ley sia i wielko prozy cyceroskiej. Wielko ta widoczna jest jednak nie tylko w mowach,
w ktrych z rwn atwoci posuguje si Cyceron stylem wzniosym", rednim" czy skromnym".
By moe, jeszcze wiksze mistrzostwo stylistyczne widoczne jest w jego listach, w penym uroku,
lekkim i swobodnym stylu kolokwialnym". Wanie dziki korespondencji Cycerona, w ktrej obok
jego listw zachoway si liczne listy jego przyjaci z tej samej co on sfery, moemy pozna
przecitny, dosy wysoki poziom wczesnej epistolografii. Tym janiej na jej tle byszczy mistrzostwo
Cycerona. Podziwia moemy tutaj niezwyk umiejtno dostosowywa- nia stylu do osoby adresata
i ogromn skal moliwoci, jak rozporzdza ten najwikszy moe stylista wszystkich czasw. Nie
trzeba dodawa, e styl jego listw nie narodzi si od razu, lecz by wynikiem wiadomego
artystycznego wysiku.
W czasie publikowania Werrynek trzydziestoszecioletni Cyceron growa ju nad Hortenzjuszem i by
jpierwszym prozaikiem rzymskim; w kilka lat pniej w Katylinarkach i w Obronie Mureny osign
szczyty wymowy. Jeeli prawd jest, e pierwsze dzieko teoretyczne z zakresu teorii wymowy, De
inventione, napisa jako dwudziestoletni modzieniec, to mielibymy dowd, e ju we wcze19

snej modoci myla o przyswojeniu Rzymianom dorobku teoretycznej myli greckiej z zakresu
krasomwstwa. Tote kiedy musia usun si z ycia publicznego, przystpi do wielkiego dziea De
ora-tore, w ktrym poczy dobrze znan sobie i pogbian przez cae ycie teori greck z bogatym
dowiadczeniem wasnym i stworzy dzieo nie majce sobie rwnego we wspczesnej mu literaturze
greckiej. Rwnie szybko jak dzieo De oratore powstay w nastpnych latach Orator, Brutus
i Partitiones oratoriae oraz Tpica. Tak bujna twrczo tumaczy si tym, e problemy te znane byy
Cyceronowi od wczesnej modoci, a ponadto stale byy konfrontowane z yciem.
W rwnie szybkim, o ile nie jeszcze szybszym tempie powstaway wszystkie filozoficzne pisma
Cycerona. Jeli bowiem nie liczy dziea O rzeczypospolitej i O prawach, to wszystkie inne prace
Cycerona, w ktrych popularyzowa zdobycze greckiej myli filozoficznej, powstay w dwu ostatnich
latach jego ycia. I znw byo to moliwe tylko dziki temu, e od wczesnej modoci interesowa si
filozofi i nigdy od tych zainteresowa nie odstpin. Tak wic ten czowiek, z ktrego w modoci
namiewano si nazywajc go Greczynkiem" albo zgoa prniakiem" (Plut. Cic. 5) wicej powica
si studiom ni praktycznej dziaalnoci i przez cae ycie pozosta literatem pasjonujcym si
zagadnieniami stylu oraz problemami filozoficznymi. Odczuwa podziw dla starego Katona czy
Scypiona Modszego, ale z nie mniejszym podziwem odnosi si do Platona, Pitagorasa czy
Archimedesa. I wanie w tym, e podobnie jak Kochanowski odczuwa, i wiksza jest trwao
dowcipu ni siy" i e chtnie oddaby dwa triumfy za dobrze uoon mow" (Brut. 73, 256),
wyprzedza wspczesnych sobie nobilw wybiegajc daleko w przyszo. Zajmujc si literackimi
i filozoficznymi studiami mia poczucie, e tworzy dziea daleko waniejsze, ni gdyby siedzia
w krzele kurulnym".
Jeeli Cyceron niektrym swoim wspczesnym przypomina Greka", to opinia ta bya jedynie
w pewnej mierze suszna. W rzeczywistoci ideay greckiej kultury, ktrymi by przesiknity, suyy
mu do budowania pomnikw kultury rzymskiej. Jak dzieo De oratore nie jest jedynie replik teorii
greckich, lecz tkwi gboko korzeniami w rzeczywistoci rzymskiej, tak dzieo O rzeczy21 Por. P.
Boyanc: Cicern et son oeuvre philosophique, Revue des Etu-des Latines" 14 (1936), s. 307.
20

pospolitej nie jest traktatem o idealnym pastwie z literatury greckiej, lecz traktatem o pastwie
rzymskim w pewnej okrelonej rzeczywistoci historycznej. Gbokie umiowanie tradycji
starorzymskich widoczne jest na kadej niemal karcie jego dziea.
Czytajc De legibus, czuje si, e czowiek, ktry ukada teksty swoich praw w lekko archaizowanej
acinie, mia gboki kult i zrozumienie dla wszystkiego, co rdzennie rzymskie. Zastanawiajce jest
rwnie, jak doskonale udaa mu si charakterystyka starego Katona w dialogu Katon o staroci oraz
dyskutujcych w De oratore przedstawicieli dawnego pokolenia, Antoniusza i Krassusa, a zwaszcza
Scewoli Augura. Krelc z mioci sylwetki tych wybitnych mw, stanowicych dla niego wzory
godne naladowania, wydobywa i uwydatnia wiadomie waciw im gravitas rzymsk,
przeciwstawiajc j pochoci Greczynkw".
Uwielbienie jego dla starorzymskiego sposobu mylenia wpywao niezawodnie na jego serdeczny
stosunek do Warrona i pozwalao mu, mimo rnicy temperamentw, podziwia Katona Modszego,
wanie dlatego e widzia w nich ucielenienie owej starorzymskiej gravitas.
O tym, e drogie mu byy tradycje pastwowoci rzymskiej, nie ma potrzeby dugo mwi. Znamienne
jest, e jego sceptycyzm akademicki ogranicza si jedynie do dziedziny teorii poznania; w tym punkcie,
gdzie mgby on zagraa podstawom ideologicznym pastwowoci rzymskiej czy te religii, Cyceron
przestawa by sceptykiem i wymownie umia broni tez stoickich.
Tak tedy przy caym podziwie dla kultury greckiej pozosta Cyceron przez cae ycie rdzennym
Italczykiem, przywizanym niezwykle gboko do tradycji rodzimych i - co trzeba szczeglnie
podkreli - do rodzinnej ziemi italskiej. Przez cae ycie uwaa, e y i dziaa warto jedynie
w Rzymie i dla Rzymu. Wida to nie tylko - co jest zrozumiae - w jego listach z czasw wygnania czy
w listach z Cylicji, gdzie bawii jako namiestnik, lecz przede wszystkim w gbokiej niechci do
opuszczenia Italii. Nie umiaby tak jak jego najbliszy przyjaciel Attykus y kilkanacie lat poza Itali,
nie potrafiby te jak konsul Marcellus przebywa przez duszy czas na wygnaniu. Tym si te
tumaczy jego oburzenie na wie o opuszczeniu Italii oraz zagroeniu jej blokad przez Pom-pejusza.
To przywizanie do ziemi ojczystej stawia nawet ponad wszelkie rachuby polityczne. Wskazuje na to
przede wszystkim jego zachowanie si po bitwie pod Farsalos. Wtedy gdy jedni pom21

pejanczycy udawali si do Afryki, by pod przywdztwem Katona organizowa dalszy opr przeciw
Cezarowi, drudzy zdali do zwycizcy, by uzyska jego przebaczenie, a jeszcze inni, jak Marcellus,
postanowili na stae pozosta na wygnaniu - Cyceron, osamotniony, powzi decyzj, jakiej nie powzi
nikt z pobitego obozu. Kierujc si motywami czysto uczuciowymi, wrci do Italii - jak pisa w licie
do przyjaciela - na wasne miecie", zraajc sobie przez to pompejaczykw, bez zapewnienia sobie
amnestii ze strony cezarianw, naraajc si i jednym, i drugim. Wola wrci do Italii i y w Rzymie,
nawet pod rzdami tyrana", ni na obczynie. W kilka lat pniej stan Cyceron przed podobn
decyzj, kiedy w r. 44 zawrci z drogi do Aten, by podj ostatni walk z Antoniuszem. To uparte
przywizanie do ziemi ojczystej stao si, by moe, bezporedni przyczyn jego mierci. I tym razem
bowiem, cho wiedzia ju, e jego nazwisko znalazo si na licie proskrypcyjnej, jakby umylnie
zwleka z opuszczeniem Italii, idc mierci naprzeciw. Liwiusz (u Seneki, suas 6,17) opowiada, e
Cyceron rezygnujc z ucieczki i wracajc do swej willi w Kajecie mia powiedzie: Umr w mojej
ojczynie, ktr tylekro ocaliem". Se non vero, ben trovato.

ROZDZIA PIERWSZY

ARPINUM I RZYM W LATACH DZIEWIDZIESITYCH (106-91)

Mae, lecz stare miasteczko Arpinum \ ktre w ostatnim stuleciu republiki rzymskiej miao wyda dwu
wybitnych ludzi: sawnego wodza, reformatora armii rzymskiej i przywdc stronnictwa popularw,
Gajusza Mariusza (ur. w 156 r. przed n.e.), oraz modszego od niego o rwne pidziesit lat,
najwikszego mwc rzymskiego Marka Tulliusza Cycerona (ur. 106 r.), leao w Grach
Wolskijskich, w opiewanej pniej przez Horacego uroczej dolinie milczcej" rzeki Lirys (dzi
Garigliano). Cignce si na przestrzeni ponad ptora kilometra, do dzi dnia istniejce cyklopie mury
wraz z bram wiadcz o wieku tego prastarego grodu, zbudowanego ongi przez spokrewnione
z Latynami plemi Wolskw. Oczywicie, w drugim wieku przed nasz er, w okresie dziaalnoci
Mariusza, Wolskowie ju od dawna stracili niezawiso. May szczep, ktry jeszcze w pocztkach
istnienia rzeczypospolitej nadtybrzaskiej dawa si we znaki Rzymianom, nie mg na duszy czas
zachowa swej odrbnoci, wobec istnienia na terenie poudniowej i rodkowej Italii ju w w. IV dwch
potniejszych zwizkw: latyskiego i samnickiego. Gdy Rzymianie w r. 305 przepdzili z Arpinum
okupujcych t miejscowo Samnitw, nie usunli si ju stamtd, a w r. 303 nadali Arpinum tzw.
ograniczone obywatelstwo rzymskie bez prawa gosowania - civitas sine suffragio. W sto pitnacie lat
pniej, w r. 188, miejscowo ta awansowaa w hierarchii rozmaitych miast italskich, otrzymujc pene
obywatelstwo rzymskie - civitas cum suffragio. Mieszkacy zostali zapisani do jednej z trzydziestu
piciu tribus rzymskich - mianowicie do tribus Cornelia (Liv. 38, 36,19)2.
1

Por. Hlsen: RE s. v. Arpinum, 1218.

* Por. H. Rudolph: Stadt und Staat im rmischen Italien, Leipzig 1935, s. 61.

23

Jeli mieli czas i ochot, mogli jecha do Rzymu, bra udzia w ko-micjach, wybiera konsulw
i pretorw. Na miejscu rzdzi w Arpinum prefekt, przysyany z Rzymu do tzw. prefektury. Dopiero
z pocztkiem w. I, po wojnie ze sprzymierzecami, Arpinum doczekao si dalszego i ostatecznego
awansu: stao si municipium. Miejsce prefekta przysyanego z Rzymu zajo trzech edylw
wybieranych" spord miejscowych notablw. Jednym z nich mia z czasem zosta syn Cycerona,
byego konsula rzymskiego.
Mimo e Arpinum ju od r. 188 posiadao pene obywatelstwo rzymskie, nieatwo byo mieszkacom
grskiego miasteczka wpywa na los rzeczypospolitej nadtybrzaskiej, ktr rzdzia zwarta
i ekskluzywna grupa nobilitas, rekrutujca si z wielkich posiadaczy ziemskich, zarwno ze starych
rodw patrycjuszowskich jak i z bogatych rodw plebejskich. Zamknity krg arystokracji rzym- ' skiej
nie dopuszcza do siebie ludzi nowych". Dla czowieka pochodzcego z Arpinum, Lanuvium, Velitrae
czy Praeneste, chociaby nawet nalea do miejscowej arystokracji, droga wiodca do wyszych
urzdw w Rzymie bya najeona trudnociami. Jeli nawet udao mu si dziki wpywom
i powizaniom z monymi rodami rzymskimi osign urzd kwestora, edyla czy wreszcie pretora, to
uzyskanie konsulatu byo prawie niemoliwe. Nobilitas, jak powiada Salustiusz (Cat. 23), sdzia, e
konsulat splamiby si, gdyby go obj czowiek nowy", nawet wybitny W owym czasie urzdy
rozdawa lud, lecz konsulat przekazywaa sobie nobilitas z rki do rki" (ug. 63). Wobec tego stanu
rzeczy trudno si dziwi entuzjazmowi i dumie, jaka ogarna mieszkacw Arpinum, kiedy po zacitej
walce z nobilitas rzymsk, opierajc si o stronnictwo popularw oraz o zwalczajcych nobilitas
ekwitw, zosta wybrany konsulem pochodzcy z Arpinum Gajusz Mariusz. Na nic nie zday si liczne
przeszkody stawiane przez nobilw temu niezwykle utalentowanemu wodzowi, synowi drobnego
rolnika ze wsi Cereatae, ktrej grunty naleay do Arpinum. Nieudolno i przekupstwo wodzw
arystokratycznych, ujawnione w caej jaskrawoci podczas wojny z ksiciem numidyjskim Jugurt,
spowodoway, e - jak powiada Salustiusz - wtenczas po raz pierwszy wystpiono przeciw bucie
nobilw". Trybunowie ludowi, bdcy rzecznikami dziaajcego od czasu Grakchw stronnictwa
popularw, w poczeniu z krzepnc coraz bardziej warstw ekwitw, ktrej interesy materialne
w Afryce byy zagroone przez przewlekajc si wojn z Jugurt, zaczli si coraz energiczniej
domaga odebrania dowdz24

twa z rk skorumpowanych arystokratw i powierzenia go czowiekowi z ludu, ktry odznaczy si ju

jako legat w Afryce przy boku konsula Metellusa. Wreszcie - powiada Salustiusz - lud doszed do
takiego roznamitnienia, e wszyscy rzemielnicy i wieniacy, ktrych dochd i majtek zalea od
pracy ich rk, porzucili warsztaty i rol, gromadzc si koo Mariusza, gdy uhonorowanie go byo dla
nich waniejsze od wasnych najywotniejszych nawet interesw. Tote po sterroryzowaniu nobilitas
po raz pierwszy powierzony zostaje konsulat czowiekowi z ludu; rwnie i pniej lud tumnie zebrany
na pytanie trybuna ludowego Tytusa Manliusza Man-cynusa, kogo chce widzie wodzem w wojnie
z Jugurt, wymieni
nazwisko Mariusza" (ug. 73).
1 stycznia 106 r. Mariusz obj konsulat i gotowa si do wyprawy przeciw Jugurcie; w dwa dni pniej,
dnia 3 stycznia, urodzi si drugi wielki czowiek z Arpinum: Marek Tulliusz Cyceron. Mariusz, ktrego
rodzice - jak powiada Plutarch - byli biedni i wasnymi rakami zarabiali na ycie", pochodzi (eby si
znw posuy sowami Plutarcha) z rodziny prostej, bez tradycji" (Mar. 3,1); yjc w Arpinum przez
dugie lata, odebra wychowanie mao staranne w stosunku do poziomu miejskiej ogady i kultury.
Drugi natomiast wielki Arpinata mia bardziej uatwiony start yciowy. Chocia bowiem rd
Tulliuszw, do ktrego naleaa rodzina Cyceronw, niczym si specjalnie nie wyrni3 i bynajmniej
nie nalea do rodw patrycjuszowskich, to jednak ojciec Marka by czonkiem najbardziej po
senatorach uprzywilejowanej warstwy spoeczestwa rzymskiego: by ekwit i na zgromadzeniach
wyborczych gosowa w uprzywilejowanych centuriach jazdy. Jego sytuacji zarwno spoecznej, jak
i majtkowej nie mona nawet porwna z sytuacj rodzicw Mariusza. Zarwno fakt, e oeniony by
z Helwi, pochodzc z rodu senatorskiego, jak rwnie okoliczno, e sta go byo na kupno domu
w Rzymie, w do drogiej dzielnicy Carinae, jest wystarczajco wymowny. Willa rodzinna, w ktrej
przyszed na wiat Marek Cyceron, leaa w uroczym miejscu na wysepce (by moe dzisiejsze
Camello), niedaleko miejsca, gdzie maa rzeczka Fibrenus wpada do cichego" Lirysu. Ta willa
arpinacka, oblana zimnymi rzekami" (Tuse. 5,26,74), droga bya Cyceronowi
s

Plutarch (Cic. 1) przytacza dwie wersje: pierwsz, jakoby Cyceron mia by synem folusznika, i drug, jakoby
mia by potomkiem krla Wolskw Attiusza Tulliusza; obie wersje s historycznie bezwartociowe.

25

przez cae ycie, a wic i wtedy, kiedy dorobi si wielu innych will" w Formiae, Tuskulum, Pompei.
Tote kiedy jako pidziesicioletni mczyzna pisa swj dialog O prawach, akcj jego umieci nie
gdzie indziej, lecz wanie w Arpinum, czciowo za na wysepce, na ktrej si urodzi. Pewnego razu
w czasie odwiedzin swego najserdeczniejszego przyjaciela, Attyka, chtnie zgodzi si na jego prob,
by zwiedzi t wysepk: Bardzo lubi to miejsce - powiedzia - i wtedy, kiedy rozmylam, i kiedy co
pisz lub czytam" (de leg. 2,1). Attykus zachwycony by naturalnym piknem okolicy. Wobec niej twierdzi - bledn marmurowe posadzki i kasetonowe stropy i miech budz sztuczne akwedukty
budowane przez bogaczy, owe sztuczne Nile i Euriposy". Cyceron przyzna si wtedy, e ilekro ma
nieco wicej wolnych dni, przyjeda do Arpinum, by nasyci si zdrowotnoci i urokiem tego
miejsca, tym bardziej e ma jeszcze inny powd do radoci, ktry ju Attyka nie dotyczy". Jaki to
powd? - spyta zdziwiony przyjaciel. Jeli mam prawd powiedzie - odpowiada Cyceron - to s to
moje i brata mego rodzinne strony; tutaj urodzilimy si z prastarego rodu, tutaj s nasze witoci, tutaj
rd, tutaj przodkw naszych liczne wspomnienia. Willa, na ktr patrzysz, tak jak obecnie si
przedstawia, zostaa rozbudowana staraniem mojego ojca; w, bdc sabego zdrowia, niemal cae ycie
tu spdzi, zajmujc si literatur. Ale wiedz, e w tym samym miejscu jeszcze za ycia mego dziadka
staa willa tak starowiecka i maa, jak willa Kuriuszw w Sabinum; w niej si urodziem. Dlatego
w mej duszy i uczuciach tkwi i kryje si co, co sprawia, e miejsce to szczegln daje mi rado;
przecie i Odyseusz, w m mdroci sawny, odrzuci - jak powiadaj - propozycj niemiertelnoci,
aby tylko ujrze Itak" (de leg. 2,2,3).
Ale nie tylko will, w ktrej si urodzi, kocha Cyceron przez cae ycie; w nie mniejszej mierze
przywizany by do wszystkiego, co w jaki sposb czyo si z Arpinum. Oczywist jest rzecz, e
w wieku modzieczym urzekaa go posta Mariusza. Jako modzieniec, prbujc swych si na polu
poezji, stworzy nawet poemat epi-czny o wielkim Arpinacie. I chocia jako polityk i zwolennik
opty-matw niejednokrotnie zdecydowanie potpia polityk Mariusza, nie mg przez cae ycie
wyzwoli si spod uroku *, jaki miaa
* Por. R.Gnauk: Die Bedeutung des Marius und Cato Maiar fr Cicero, Diss. Leipzig 1936.
26

dla niego posta pogromcy Cymbrw i Teutonw, czowieka, ktrego nie ksiki, lecz czyny
i zwycistwa nauczyy sztuki wojskowej" (pro Font. 15,33).
Spord przodkw Marka Cycerona do wyrazicie zarysowuje si posta jego dziadka, Marka
Tulliusza5, zagorzaego konserwatysty i wroga wszelkich nowoci, ktry na terenie Arpinum przez cae
ycie zwalcza w sposb niezwykle namitny szwagra swojego, Marka Gratydiusza, dcego do
wprowadzenia tajnego gosowania za pomoc tabliczek w miejsce tradycyjnego gosowania jawnego.
Wiadomo, e na terenie Rzymu mniej wicej od poowy II w. przed n.e. trybuni ludowi wystpowali
w imieniu mas ludowych z projektami zmierzajcymi do wprowadzenia tajnego gosowania. Masy
ludowe uzyskuj w tej walce szereg sukcesw: w r. 139 lex Gabinia wprowadza zasad gosowania
tajnego przy wyborach, a w r. 137 lex Cassia realizuje t sam zasad w sdownictwie; w r. 131 dziki
lex Papiria zasada tajnego gosowania zostaje przyjta rwnie przy uchwalaniu praw. Wypadki
w Rzymie nie pozostaway oczywicie bez echa w maym Arpinum, a nowe idee znalazy swego
propagatora w osobie wspomnianego ju Marka Gratydiusza. Kiedy jednak w r. 115 wystpi on
z nowym projektem prawa o tabliczkach", spotka si z zacitym i skutecznym oporem ze strony
arpinackich konserwatystw, ktrzy w Marku Tulliuszu znaleli swego przywdc. Dziadek Cycerona
doczeka si ze strony nobilitas rzymskiej pochway za sw niezomn postaw. Wnuk jego, Kwintus
Cyceron, wystpujcy w dialogu O prawach, opowiada, e kiedy o nieustpliwoci Marka Tulliusza
wobec projektw Gratydiusza doniesiono wczesnemu konsulowi rzymskiemu, Emiliuszowi
Skaurusowi, jednemu z najbardziej nieustpliwych reprezentantw arystokracji rzymskiej, Skaurus
mia si wyrazi: Oby ty, Marku Cyceronie, ktry odznaczasz si tak odwag, zechcia raczej z nami
wspdziaa w centrum, w Rzymie, a nie tylko w yciu politycznym municipium" (de leg. 3, 16, 36).
Taka ocena dziaalnoci starego Cycerona jest bardzo znamienna. Nobilitas rzymska, jeli chciaa
przeduy swe ycie polityczne, musiaa szuka oparcia w warstwach posiadajcych municypiw.
W przeciwiestwie do dziadka, ojciec Cycerona, Marek Tulliusz Cyceron Starszy6, nie mia ambicji
politycznych. Sabego zdrowia,
* O dziadku Cycerona por. Ciaceri, 1,4 nn. oraz Mnzer: RE s. v. Tullius, 924.
O ojcu Cycerona por. Mnzer: RE s. v. Tullius, 824-827.
27

wiksz cz ycia spdza w rodzinnej willi w Arpinum, ktr odnowi i rozbudowa. Dobra sytuacja
materialna pozwolia mu na kupno domu w Rzymie, gdzie mieszkali pniej jego synowie: starszy
Marek i modszy Kwintus. W przeciwiestwie do swego ojca, reprezentujcego typ starowieckiego
i konserwatywnego rolnika italskiego bez wyksztacenia, Marek Tulliusz Cyceron Starszy by
niewtpliwie czowiekiem wyksztaconym. Gorce sowa, w jakich wspomina o nim syn jego Marek,
podkrelajc jego starania o odpowiednie wyksztacenie synw, nie s jedynie zdawkowym frazesem.
Nalec do uprzywilejowanej materialnie warstwy ekwitw, oeniony z Helwi, pochodzc - jak ju
wspomniano - z rodziny arystokratycznej, ojciec Cyceronw marzy o karierze politycznej dla swoich
synw. Pierwszym krokiem, nieodzownym na tej drodze, byo przywiezienie ich do Rzymu oraz
zapewnienie im wyksztacenia retorycznego, tak koniecznego w karierze politycznej; ponadto naleao
nawiza kontakty z wpywowymi osobistociami ze sfery nobilitas. Dla Marka Tulliusza Cycerona
Starszego, mimo e nie bra udziau w yciu politycznym, nie byo to wszystko zadaniem zbyt trudnym.
Modszy brat jego, Lucjusz, zaprzyjaniony by z jednym z najwybitniejszych wczesnych mwcw,
czonkiem najwyszej arystokracji rzymskiej, Markiem Antoniuszem7, ktremu towarzyszy w r. 102
do prowincji Cylicji; Antoniusz udawa si tam w charakterze prokonsula na wojn z piratami.
Wprowadzenie wic trzech modych Cyceronw: Marka i Kwintusa, synw Marka, oraz Lucjusza, syna
Lucjusza, do domu Antoniusza nie przedstawiao zbyt wielkich trudnoci. Rwnoczenie modzi
Cyceronowie znaleli dostp do drugiego wybitnego mwcy owych czasw, rwnie czonka
najwyszej arystokracji rzymskiej, Lucjusza Licyniusza Krassu-sa8. Kontakt ten nawiza ekwita
Gajusz Akuleon, doskonay znawca prawa cywilnego, onaty z siostr Helwii, matki Cyceronw.
Nie znamy dokadnie daty przybycia modych Cyceronw do Rzymu, w kadym razie stao si to
w pierwszym dziesicioleciu I w. przed n.e.: Marek mia wtedy mniej wicej dziesi lat. Rzym, do
ktrego wjedali, by stolic olbrzymiego imperium, panujcego nad caym basenem Morza
rdziemnego, mimo to - cho dziecku pochodzcemu z Arpinum mg si wydawa cudowny - nie
mg konkurowa ze wspaniaymi miastami hellenistycznego Wschodu,
7

O Marku Antoniuszu por. Klebs: RE s. v. Antonius, 2590.

* O Lucjuszu Licyniuszu Krassusie por. Hapke: RE s. v. Licinius, 252.

28

jak Aleksandria czy Antiochia. Wystarczy sobie uprzytomni, e nie byo wwczas w Rzymie ani
jednego kamiennego teatru, ani jednej marmurowej wityni. Ulice wskie i krte nie mogy
wspzawodniczy z prostymi i szerokimi ulicami miast hellenistycznych, wielkich reprezentacyjnych
placw, jeli nie liczy ciasnego forum Ro-manum9, nie byo; a jednak przybysz atwo mg si
zorientowa, e jest to metropolia bogaccego si imperium. Wanie na kilka lat przed przyjazdem
Cyceronw, w r. 103, pojawiy si na arenie amfiteatru rzymskiego po raz pierwszy lwy, a w cztery lata
pniej pierwsze sonie. Kontrast midzy ubogim proletariatem miejskim, gniedcym si w lichych
domach czynszowych, a wci wzrastajcym luksusem arystokracji rzuca si w oczy. Obok ndznych
mieszka biedoty miejskiej wznosiy si wspaniae paace bogaczy, midzy innymi i Lucjusza
Licyniusza Krassusa, gdzie czstymi gomi byli pniej take modzi Cyceronowie. Paac ten
otoczony by przepiknym ogrodem, ktrego stare drzewa podnosiy dwukrotnie warto posiadoci,
ocenian wraz z ogrodem na sze milionw sester-cw. Stanowio to cen niewtpliwie zawrotn, jeli
zway, e warto przecitnego domu czynszowego wynosia wwczas w Rzymie okoo
szedziesiciu tysicy sestercw. Luksus, jakim otaczaa si arystokracja, znajdowa wyraz nie tylko
w piknie urzdzonych paacach, lecz przejawia si w caym sposobie ycia. Krassus zapaci za
zastaw srebrn sum przekraczajc osiemnastokrotnie warto surowca, a za dobrego kucharza pacili
bogacze nierzadko i sto tysicy sestercw. Dziaalno cenzorw, powoanych niejako z urzdu do
walki ze zbytkiem, bya iluzoryczna ze wzgldu na to, e cenzorami zostawali wycznie czonkowie
nobilitas. Nie pozbawiony pewnej ironii jest fakt, e kiedy w r. 92 cenzorem zosta Krassus, kolega jego
na tym urzdzie, rwnie czonek arystokracji, Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus, publicznie
wypomnia mu opakiwanie straty cennej i rzadkiej podwczas w Rzymie ryby mureny, ktrej
posiadaniem Krassus si chepi.
Pierwsze dziesiciolecie w. I, kiedy to modzi Cyceronowie zawitali do Rzymu, byo okresem
bezwzgldnego panowania reakcji. Sawa Mariusza, ktry w oparciu o stronnictwo popularw
i sprzymierzon z nimi przy kocu w. II warstw ekwitw osign w ostrej walce z arystokracj sze
razy pod rzd konsulat - rzecz
9

Por. L. Homo: Rom imperiale et l'urbanisme dans l'antiquite w zbiorze L'volution de l'humanit, Pars 1951, s. 56 nn.

29

w dziejach Rzymu niebywaa - i ktry jako konsul rozgromi ksicia numidyjskiego Jugurt, a nastpnie
powstrzyma grony najazd Cymbrw i Teutonw - naleaa od r. 100 do przeszoci. W tym to roku
Mariusz, przechodzc jako konsul na stron optymatw, stumi krwawo ruch demokratyczny. Zdrada
wobec stronnictwa popularw, na ktrych si dotychczas opiera, kosztowaa go drogo. Krwawe
rozgromienie ruchu demokratycznego, oblenie Kapitolu, gdzie schronili si przywdcy popularw:
trybun ludowy Sa-turninus i pretor Glaucja, a w kocu zamordowanie tych mw ukazao masom
ludowym prawdziwe oblicze Mariusza, polityka pozbawionego skrupuw i zasad; ujawnio rwnie, e
sojusz polityczny midzy popularami a ekwitami, ktrych interesy reprezentowa Mariusz, by czym
chwilowym i nietrwaym. Jak wiemy, Saturninus jako trybun ludowy wystpi w r. 100 z projektem
nowej ustawy agrarnej, zmierzajcej do nadania weteranom Mariusza gruntw w prowincji Afryce po
sto iugera na osob, czym narusza niewtpliwie materialne interesy ekwitw w tej prowincji. Ustawa ta
przy czynnym poparciu weteranw Mariusza, wrd utarczek na forum, zostaa wprawdzie uchwalona,
ekwici zorientowali si jednak, e Saturnin i Glaucja s dla nich niebezpieczni. Przymierze z tak
radykalnymi sojusznikami przeciwko senatowi byo w ich mniemaniu zbyt kosztowne. Tote kiedy w r.
100 przy wyborach nowych urzdnikw na rok nastpny Glaucja chcia przemoc przeforsowa swj
wybr na konsula i kiedy bojwka popularw w czasie kampanii przedwyborczej zatuka kijami
kontrkandydata Glaucji, Mem-miusza, a senat ogosi stan wyjtkowy, ekwici zerwali dotychczasowe
przymierze ze stronnictwem popularw i - jak pisze Plu-tarch - razem z senatem publicznie potpili
owe wypadki" (Mar. 30). Mariusz, ktry by zwizany z ekwitami i reprezentowa ich interesy, po
pewnych wahaniach - jak powiada Plutarch - wyprowadzi wojsko na forum i przepdzi
organizatorw rozruchw, ktrzy schronili si na Kapitolu. Tam przez odcicie wody zmusi ich do
zrezygnowania z dalszego oporu i do kapitulacji. Mimo e stara si ich uchroni od mierci, nie zdoa
zapobiec zamordowaniu Saturnina i Glaucji przy ich zejciu na forum. Po tym zajciu stosunki
Mariusza ze stronnictwem popularw zepsuy si tak samo jak z optymatami" (Mar. 30). Mariusz straci
zaufanie mas ludowych i przesta by boyszczem tumw, ktre widziay w nim przez lat dziesi
przeciwnika arystokracji i przywdc w walce ze starymi

30

rodami nobilitas rzymskiej. Z drugiej strony nie zyska bynajmniej zaufania arystokracji, ktra w r. 100
posuya si nim jedynie jako narzdziem. Znamienne jest jednak, e sfery senatorskie, cho zawsze
z niechci odnosiy si do Mariusza, jednak rozgromienie ruchu demokratycznego poczytyway mu za
niewtpliw zasug. Takimi te oczyma patrzy zawsze na Mariusza Marek Cyceron, ktry ju jako
mody chopiec musia tak ocen wypadkw z r. 100 sysze z ust swoich arystokratycznych
opiekunw, jak Krassus i inni. Nic wic dziwnego, e pochwa zabjstwa dokonanego na Saturni-nie,
ktremu Cyceron nie szczdzi epitetw w rodzaju wrg ludu rzymskiego" (pro Rab. 6, 18), niemal
szaleniec" (de har. resp. 19,41), spotykamy niejednokrotnie w dzieach mwcy arpinackiego (in Cat. 3,
6, 15; 1, 2, 4; pro Rab. 7, 20; Phil. 8, 5, 15). Najmocniejszy wyraz znalaza ocena wypadkw z r. 100
w obronie Rabiriusza (10, 27); w mowie tej Mariusz jako sprawca zabjstwa Saturnina nazwany zosta
ojcem ojczyzny, ojcem wolnoci rzymskiej i tej oto naszej rzeczypospolitej".
Nowy sojusz ekwitW z nobilitas przeciw gronemu stronnictwu popularw znalaz swj wyraz
w sdownictwie, ktre od czasw reformy grakchaskiej, odebrane senatorom, spoczywao w rkach
ekwitw. Kiedy w r. 99 przedstawiciel stronnictwa popularw, trybun ludowy Sekstus Titius wystpi
z projektem dcym do wznowienia reformy agrarnej, obalonej po mierci jej autora, Saturnina, zosta
skazany przez trybuna sdowy skadajcy si z ekwitw, pod zarzutem, e w domu przechowywa
statu wielkiego swego poprzednika. Rwnie i drugi trybun ludowy, Apulejusz, gdy omieli si
gono okreli akcj Mariusza przeciw Saturninowi jako nielegaln, natychmiast zosta wezwany przed
trybuna sdowy i skazany. Powrt z wygnania w r. 99 czonka najwyszej arystokracji, Me-tellusa
Numidyjskiego, ktry musia opuci kraj, poniewa jedyny spord nobilw nie chcia zoy
przysigi na wierno uchwalonej w swym czasie ustawie agrarnej Saturnina, oraz rozszarpanie przez
tum trybuna ludowego, ktry chcia opni powrt Metellusa z wygnania - byy to jawne oznaki
umacniania si rzdw reakcji. Konsulowie arystokratyczni z r. 98 wnieli i przeprowadzili ustaw
ustalajc, e midzy wniesieniem kadego projektu ustawy a jej uchwaleniem powinien upyn okres
siedmiu dni, oraz zabraniajc czenia w jednym wniosku rozmaitych spraw. Celem ustawy byo
oczywicie ograniczenie i skrpowanie dziaalnoci trybunw ludowych.
31

W takim to okresie triumfu reakcji, w okresie przymierza nobi-lw z ekwitami, ograniczania

i hamowania dziaalnoci trybunw ludowych, przyjechali do Rzymu modzi Cyceronowie. Mieli
powici si karierze politycznej, gdy takie byy plany ich rodzicw, musieli wic otrzyma staranne
wychowanie retoryczne. Byo to oczywiste dla ich- ojca, chocia niekoniecznie jasne dla Rzymian
starej daty". Trzeba pamita, e szk retorycznych aciskich, w ktrych modzie mogaby si
zapozna z teori krasomwstwa, wwczas w Rzymie nie byo. Jedyna szkoa aciska, jak w tych
wanie latach zaoy protegowany przez Mariusza Plocjusz Gallus, zostaa w r. 92 zamknita przez
cenzora Lucjusza Licyniusza Krassusa, z uzasadnieniem, e jest to szkoa bezczelnoci". Jasn jest
rzecz, e szkoa o tendencjach demokratycznych 10, w ktrej uczono retoryki na tekstach wyjtych
z przemwie Grakchw, nie moga podoba si arystokracji. Nie mogy si rwnie podoba niektre
tematy dawane uczniom do opracowania, jak np. Czy kwestor Cepion powinien by zosta skazany za
to, e sprzeciwia si ustawie agrarnej trybuna Saturnina?" (rhet, ad Her. 1, 21). Przez zamknicie
jedynej wwczas szkoy retoryki aciskiej, ktra zarwno przez to, e nie wymagaa od swoich
wychowankw znajomoci jzyka greckiego, jak i ze wzgldu na niezbyt wygrowane opaty bya
dostpna dla niezamonej modziey, chcia Krassus za jednym zamachem osign dwa cele:
zniszczy orodek, z ktrego w przyszoci mogliby wyj dobrze przeszkoleni pod wzgldem
krasomwczym przywdcy ludowi, a rwnoczenie uczyni ze sztuki krasomwczej monopol
arystokracji. Jedynie ona bowiem moga sobie pozwoli na utrzymywanie drogich nauczycieli greckich.
Poza tym w retoryce greckiej nie napotyka modzieniec takich aktualnych i niebezpiecznych
politycznie problemw, jak zabjstwo Saturnina. Rozprawiano tam po staremu o Odyseuszu i Ajasie
lub o zabjstwie Klitajmestry przez Orestesa. Zwyczaj oddawania synw nobilitas rzymskiej na nauk
do retorw greckich stosowany by do czsto ju w II w.11 Typowym tego przykadem jest Lucjusz
Emiliusz Paulus, ktry w r. 169 po zwycistwie nad krlem macedoskim Perseuszem bibliotek
krlewsk ofiarowa swoim synom, dajc im rwnoczenie gre10 O tendencjach demokratycznych szkoy
aciskiej pisze H. I. Marrou: Histoire de l'ducation dans Vantiquit, Paris 1948, s. 342.
11
Por. K. Kumaniecki: Historia kultury staroytnej Grecji i Rzymu, War szawa 1956, s. 293 nn.

32

ckich nauczycieli retoryki i filozofii. Nic te dziwnego, e syn jego, adoptowany nastpnie przez
rodzin Scypionw i znany pod nazwiskiem Publiusza Korneliusza Scypiona, pogromca Kartaginy
i Nu-mancji, stosowa w swych mowach modne podwczas w hellenistycznej Grecji rytmizowane
klauzule, na wzr grecki budowa period i posugiwa si znan w greckiej retoryce figur, tzw. drabin.
Ojciec Grakchw przemawia na wyspie Rodos po grecku tak pynnie jak rodowity Grek. Obaj jego
synowie byli uczniami sawnych retorw greckich: Tyberiusz - Diofanesa z Mityleny, Gajusz Me-nelaosa pochodzcego z Fenicji. Doskonale obznajmieni z retoryk greck byli wszyscy sawniejsi
mwcy w drugiej poowie w. II, pochodzcy z nobilitas: Marek Emiliusz Lepidus, zwany Porcyn, u
ktrego - jak zapewnia nas Cyceron - po raz pierwszy pojawia si owa gadko grecka, period i - by
si tak wyrazi - styl artystyczny" (Brut. 25,96) i ktrego mowom przysuchiwa si z podziwem
modziutki Tyberiusz Grakchus, nastpnie znany przywdca arystokracji rzymskiej, Metellus
Macedonikus, oraz Sulpicjusz Gal-ba, ktry pierwszy zacz na sposb grecki stosowa dygresj i tzw.
dinoz, to jest wiadome wyolbrzymianie, by wzbudzi lito i zgroz; wyksztaceni na teorii greckiej
byli wreszcie dwaj najwybitniejsi mwcy na przeomie wieku drugiego i pierwszego, Marek Antoniusz
i Lucjusz Licyniusz Krassus.
Mimo to w okresie, gdy do Rzymu przybyli modzi Cycerono-wie, istniao jeszcze - jak zapewnia
Cyceron w przedmowie do ks. II dziea De oratore (2, 1) - powszechne mniemanie, e zapoznawanie
si z retoryk greck jest bezuyteczne i e nawet wielkie sukcesy na polu wymowy sdowej
i politycznej mona osign bez znajomoci teorii greckich". Praktycznym i trzewym Rzymianom
liczne definicje i podziay, w ktre obfitoway podrczniki greckie, wydaway si w swej zawioci
czyst spekulacj, oderwan od praktyki yciowej, czym, co z rzeczy do prostej, jak w ich
mniemaniu bya sztuka krasomwcza, tworzyo niepotrzebnie rzecz trudn, zagmatwan
i skomplikowan. Tote Plocjusz Gallus, kiedy otwiera sw szko aciskiej retoryki, nie wczy
w program nauczania zbdnego - jego zdaniem - balastu greckiej teorii. Podrcznik retoryki greckiej
nieznanego autora, tak zwana Retoryka do Herenniusza, ktra powstaa w Rzymie w latach 86-82,
zaczyna si sowami: Opucilimy to wszystko, co greccy pisarze sobie dobrali, chcc si popisa.
eby si bowiem nie wydawao, e mao umiej, nagromadzili wiele materiau nie majcego zwizku
z samym tema33

tern, aby sztuka krasomwcza wydawaa si trudniejsza do poznania" (1, 1, 1).

To, e modzi Cyceronowie mieli studiowa wymow greck, budzio u wielu znajomych umiech
politowania. Mwiono przecie, e Lucjusz Licyniusz Krassus umia niewiele ponad to, czego si jako
chopiec nauczy, a Marek Antoniusz podobno w ogle adnej nauki nie opanowa, a nawet by
zupenie niewyksztacony" (de or. 2, 1, 1); mimo to jednak - jak opowiadali znajomi - obydwaj, cho
nieuczeni, osignli w wymowie i polityce niebywae sukcesy". Wobec tak rozpowszechnionych opinii
zdawao si wwczas - przypomina po latach Marek Cyceron swemu bratu Kwintusowi - e caa nasza
praca bya niepotrzebna i e ojciec nasz, m dobry i mdry, le czyni doskonalc nas w naukach" (de
or. 2, 1, 1). W rzeczywistoci zarwno Antoniusz, jak i Krassus dobrze byli ob-znajmieni z teori
greck - o czym modzi Cyceronowie mogli si bardzo szybko przekona nie tylko na podstawie
opowiada stryja Lucjusza i Akuleona, lecz take naocznie, kiedy to jako chopcy przebywali
w domach obu nobilw. Oto, co sam Cyceron pisze na ten temat w przedmowie do ks. II De oratore (1,
1), przypominajc te czasy swemu bratu: Ju jako dzieci zbijalimy te opowiadania znajomych,
powoujc si na wiadectwo naszej rodziny, na to, co mwi nasz ojciec, nasz krewny Kwintus Akuleon
i stryj Lucjusz Cyceron. O Krassusie opowiada nam czsto nasz ojciec oraz Akuleon, ktrego Krassus
bardzo lubi, a o Antoniuszu i jego uczonoci wiele mia do powiedzenia stryj, ktry by z nim
w Cylicji. Poniewa za razem z naszymi powinowatymi, synami Akuleona, zdobywalimy te same
nauki, w jakich zamiowany by Krassus, i uczylimy si u tych samych nauczycieli, z ktrymi on
przestawa, mielimy czsto sposobno, bywajc w jego domu, spostrzec i - chocia bylimy dziemi zrozumie, e mwi tak pynnie po grecku, jakby si nigdy adnego innego jzyka nie uczy: zadawa
naszym nauczycielom takie pytania i tak biegle o wszystkim rozprawia, i si zdawao, e nic nie jest
mu obce ani nowe. O Antoniuszu za stryj nasz czsto nam ze zwyk sobie uprzejmoci opowiada,
jak w Atenach i na Rodos wdawa si w rozmowy z uczonymi; sam go zreszt jeszcze jako
modzieniaszek - o ile pozwalaa mi na to niemiao modziecza - czsto o wiele rzeczy
wypytywaem. To, co teraz pisz, nie bdzie dla ciebie nowoci: ju wtedy bowiem opowiadaem ci, e
na podstawie rozmaitych rozmw Antoniusz robi na mnie wraenie czowieka, ktremu nic nie byo
obce w sztu34

kach, o ktrych mogem mie jakie zdanie. Ale obaj mieli to do siebie: Krassus chcia mie opini
czowieka nie tyle nieuczonego, ile takiego, ktry gardzi nauk i we wszystkim mdro naszych ludzi
wyej ceni od Grekw, Antoniusz za mniema, i wymowa jego wikszy zyska poklask ludu, jeli si
ustali opinia, e nigdy niczego si nie uczy. W ten sposb obaj spodziewali si zdoby wikszy
szacunek, jeli si bdzie wydawao, e jeden pogardza Grekami, a drugi w ogle ich nie zna".
Zarwno Marek Antoniusz, jak Lucjusz Licyniusz Krassus byli przedstawicielami najwyszej nobilitas
rzymskiej, obaj przebyli wszystkie stopnie kariery urzdniczej, byli pretorami, konsulami i cenzorami,
obaj wreszcie uchodzili za najlepszych mwcw swoich czasw. Tote ojciec Cyceronw, jeli chcia
zapewni wyksztacenie i karier polityczn swoim synom, istotnie nie mg wybra dla nich bardziej
wpywowych opiekunw.
Warto choby pobienie zapozna si z ich sylwetkami. Kariera urzdnicza Marka Antoniusza,
urodzonego w 143 r., przebiegaa tak regularnie, jak powinna przebiega w yciu czonka nobilitas.
W r. 113, majc lat trzydzieci, zosta kwestorem, w wieku lat trzydziestu dziewiciu by pretorem, a
w czterdziestym czwartym roku zosta konsulem, czyli osign wszystkie urzdy, jak wwczas
mwiono, suo anno". Po odbyciu pretury Antoniusz wyjecha z Rzymu jako namiestnik do Cylicji, by
zwalczy grasujcych wci w tych okolicach piratw. W tej to wyprawie towarzyszy mu Lucjusz
Cyceron i od tego czasu datowaa si ich zayo. Podr w owych czasach nie bya taka atwa
i szybka, jak choby w sto lat pniej w okresie cesarstwa. Niedobra pogoda zatrzymaa prokonsula
zdajcego do Cylicji na kilka dni w Atenach, a wyksztacony nobil nie mg sobie odmwi
przyjemnoci dyskusji z wczesnymi sawami ateskimi. Prawdopodobnie na jego prob gospodarz, u
ktrego zamieszka, niejaki Menedemos, sprasza codziennie do swego mieszkania czonkw Akademii
platoskiej, wrd ktrych znajdowa si take przywdca szkoy, Charmadas. Oywione dyskusje
toczyy si wok modnego wwczas zagadnienia, jakie wyksztacenie jest lepsze, filozoficzne czy
krasomwcze. Oczywicie obaj akademicy, Mnesar-chos i Charmadas, utrzymywali, e tzw. mwcy
nie s niczym innym jak sw kowalami z obrotnym i wprawnym jzykiem i e prawdziwym mwc
nie moe by nikt poza mdrcem" (de or. 1, 18, 83). Menedemos za, ktry niedawno by w Rzymie,
ceni bardzo wysoko sztuk krasomwcz i ywo oponowa filozofom, cytujc
35

z pamici wiele piknych ustpw z mw Demostenesa i starajc si wykaza, e Demostenes mimo

nieznajomoci filozofii umia dowolnie wpywa na umysy ludu i sdziw" (de or. 1, 19, 88).
Pro-konsulowi rzymskiemu przypaday do smaku raczej teorie akademickie. Kiedy po latach napisa
ma ksieczk O sposobie przemawiania, umieci tam zdanie zgodne z teori Akademii platoskiej:
Znalem pewnych ludzi dobrze mwicych, ale adnego wymownego" (de or. 1, 21, 94). Co robi
Antoniusz po powrocie z Cylicji, nie wiemy, w kadym razie w r. 100 podczas ruchu Saturnina sta na
czele wojska pod murami Rzymu, by w razie potrzeby wkroczy i stumi ruch demokratyczny (por. pro
Rab. 9, 26). W tyme roku zosta obrany konsulem na r. 99, w dwa lata pniej cenzorem. Cursus
honorum zosta zakoczony. Jako mwca wystpujcy przed trybunaami sdowymi zasyn Antoniusz
bardzo wczenie, jeszcze jako mody czowiek. Mw swoich, ktre wygasza dononym gosem,
z odpowiedni gestykulacj, mw nie zawsze starannych w doborze sw, lecz doskonale
skomponowanych i majcych zgnie przeciwnika si dobrze dobranych argumentw, Antoniusz nie
ogasza, uwaajc, e daje mu to w razie potrzeby mono wyparcia si wasnych sw. Mimo e
zawsze by zdecydowanym wyrazicielem pogldw swojej klasy - co zreszt pniej, w czasie wojny
domowej Mariusza z Sull, przypaci yciem - nie waha si dla obrony swego klienta zapuszcza
w rozumowania nie zawsze bezpieczne dla klasy, z ktrej pochodzi. Tak byo w procesie Gaju-sza
Norbanusa, stronnika popularw, trybuna ludowego i pniejszego konsula za czasw rzdw
Mariusza. Sprawa sigaa jeszcze r. 105, gdy po haniebnej klsce Rzymian w bitwie z Cymbrami pod
Arausio Norbanus rozpocz gwatown kampani przeciw znienawidzonemu zarwno przez
popularw, jak ekwitw wczesnemu konsulowi Kwintusowi Serwiliuszowi Cepionowi. Oskary go
przed trybunaem skadajcym si z ekwitw o spowodowanie klski i na podstawie lex Appuleia de
maiestate doprowadzi do wyroku skazujcego. Po dziesiciu latach, gdy wadza przesza w rce
reakcji, z kolei Norbanus na mocy tej samej lex Appuleia zosta oskarony o wszczcie rozruchw w r.
105. Antoniusz, zaprzyjaniony z Nor-banusem w okresie gdy Norbanus by kwestorem za konsulatu
Antoniusza, podj si jego obrony. W czasie tej obrony nie waha si Antoniusz - jak to wiemy
z dzieka Cycerona De oratore (2, 28, 124) - pochwala buntu i zdecydowanie dowodzi, e rozruchy
wywoane przez lud nie zawsze s niesuszne i nikt za nie nie powi36

nien odpowiada; dowodzi, e wiele powsta byo poytecznych dla rzeczypospolitej, jak choby to,
ktre doprowadzio do wypdzenia krlw, albo to, ktre ustanowio wadz trybunw, i wreszcie, e
rozruchy, o ktre oskarano Norbanusa, miay swoje rdo w rozaleniu i nienawici do Cepiona
z powodu utraty wojska. Nor-banus zosta uwolniony. Nie wiemy na pewno, czy zawdzicza to
argumentom Antoniusza; moemy raczej przypuszcza, e zasiadajcy w trybunale ekwici nie chcieli
skaza swego dawnego sprzymierzeca, ktry przed dziesiciu laty wszcz razem z nimi kampani
przeciw znienawidzonemu Cepionowi.
Marek Antoniusz, chocia chcia uchodzi za czowieka niewyksztaconego i nieobznajmionego
z greck teori retoryki, zna j w rzeczywistoci doskonale. Starym zwyczajem zbierali si w domu
byego konsula modzi ludzie z jego rodowiska, by korzysta z jego wskazwek. W pamici Cycerona
utkwia zwaszcza posta trzydziestoletniego, niezwykle uzdolnionego Publiusza Sulpicjusza Ru-fusa.
Fakt, e Sulpicjusz Rufus oskara w r. 95 Norbanusa, ktrego obroc by Antoniusz, nie popsu
midzy nimi stosunkw, zwaszcza e Sulpicjusz Rufus nie objawia jeszcze wwczas adnych sympatii
dla popularw; Antoniusz udziela mu w tym okresie rad i wskazwek, a co najwaniejsze, odsania
przed modym czowiekiem niektre tajniki swej sztuki krasomwczej (de or. 1, 21, 97). On rwnie
wraz z Krassusem wybra nauczycieli dla modych Cyceronw.
Drugi protektor modych Cyceronw, konsul z r. 95, Lucjusz Licyniusz Krassus, ju w r. 119, majc
zaledwie dwadziecia lat, da si pozna jako utalentowany mwca: wystpowa wtedy przeciw
Papiriuszowi Karbonowi, przyjacielowi Tyberiusza Grakcha, oskarajc go o udzia w sprzysieniu
przeciw Scypionowi. Zmiadony przez Krassusa Karbon otru si jadem kantaryd (much
hiszpaskich). Jeeli Antoniusz wystpowa prawie wycznie w sprawach sdowych, to Krassus
wkracza zdecydowanie na tory polityczne. Za modu zblia si do popularw, a w mowie wygoszonej
w r. 118 w zwizku z utworzeniem kolonii narboskiej do silnie atakowa senat, sprzeciwiajcy si
jego wnioskowi. Pniej jednak przeszed zupenie i zdecydowanie na stron skrajnych optymatw i
w r. 106 popiera projekt konsula Cepiona, zmierzajcy do zapewnienia senatorom udziau
w trybunaach sdowych na rwni z ekwitami. W r. 100, podczas ruchu Saturnina, Krassus nalea do
tych, ktrzy na wezwanie konsulw Mariusza i Waleriusza pierwsi chwycili za
37

bro przeciw trybunowi. Na to, e sta zdecydowanie po stronie optymatw, wskazuje zarwno fakt
zamknicia przez niego owej demokratycznej aciskiej szkoy retorycznej, jak i wspomniana ju mowa
w obronie Cepiona. Wygoszona podwczas pochwaa autorytetu senatu bya sprzeczna z jego
wypowiedziami sprzed dwunastu lat, czego nie omieszka podkreli jego przeciwnik Marek Brutus
cytujc fragmenty owej dawnej mowy.
Krassus w jeszcze wikszej mierze ni Antoniusz przesiknity by kultur greck. Kiedy w r. 109 jako
kwestor prowincji Macedonii przyby do Aten, spotyka si tam z najwybitniejszymi filozofami,
dyskutowa wic z kierownikami wczesnej Akademii, Char-madasem, Klejtomachosem,
Ajschinesem, oraz z przywdcami wczesnego perypatu, Kritolaosem i Diodorem. Najwicej
odpowiada mu wida Charmadas, skoro - jak mwi w dialogu cyceroskim O mwcy (1, 11, 47) - pilnie
z nim czyta platoskiego Gorgiasza. Jednake teorie filozofw gardzcych wymow, ktrzy odsuwali
mwc od steru w rzdach rzeczypospolitej, ktrzy odmawiali mu wszelkiej wiedzy i chcieli ograniczy
jego rol tylko do sdw i nielicznych zgromadze ludowych, nie przemawiay do przekonania temu
utalentowanemu mwcy. Mwc by bowiem Krassus niepospolitym. Poczucie godnoci umia czy
z dowcipem i humorem. Doskonay by zarwno w walce sownej, kiedy przemwienie przechodzio
w szybko toczcy si dialog z przeciwnikiem, jak i w nasyconej realizmem sztuce opowiadania. Gdy
wstpowa na trybun, suchacze z uwag oczekiwali jego sw. Tak byo np. podczas sawnej sprawy
Kuriusza, w ktrej star si ze znakomitym prawnikiem Kwintusem Mucjuszem Scewol12. Wypadek
by istotnie bardzo skomplikowany. Kto umierajc postanowi w testamencie, e w razie gdyby
ciarna jego ona urodzia syna, a syn umar przed osigniciem penoletnoci, spadkobierc ma zosta
Mariusz Kuriusz. Tymczasem okazao si, e ona testatora wcale nie bya w ciy, wic z pretensj do
spadku wystpi niejaki Marek Koponiusz, ktrego pretensje popiera Mucjusz Scewola. Sta on na
stanowisku, e zgodnie z testamentem Kuriusz mia dziedziczy po ewentualnym synu, a nie po samym
spadkodawcy; przytaczajc suchaczy uczonoci prawniczych formu, podtrzymywa Scewola
roszczenia Koponiusza. Po takim przemwieniu, wedug Cycerona, nikt ju
12

O sawnym prawniku Scewoli por. P. Bonfante: Storia del diritto Romano, Roma 1924, t. I, s. 372.

38

nie oczekiwa czego gadszego, wytworniejszego i lepszego" (Brut. 52, 194), wszyscy wic
z napiciem oczekiwali odpowiedzi Krassusa. Ten zacz od opowieci o pewnym modziecu, ktry
przechadzajc si brzegiem morza znalaz wioso, co go skonio do budowy okrtu. Podobnie zauway Krassus - z jednego wiosa-podchwytliwego pytania zbudowa Scewola proces spadkowy
w sdzie stu mw. Tym artobliwym wstpem osign Krassus swj cel: spodoba si i rozweseli
wszystkich" (Brut. 53, 197). Wykazujc, e nie naley trzyma si dosownie tekstu, lecz trzeba wykry
istotn wol testa-tora, wymiewa Krassus prawnicze formuki Scewoli, doprowadzajc je do absurdu.
Jeeli aden testament - mwi do Scewoli - nie moe by prawomocny, o ile nie jest przez ciebie
napisany, to wszyscy do ciebie z tabliczkami przyjdziemy; sam jeden bdziesz musia pisa testamenty
wszystkich obywateli. Ale c wtedy bdzie? Kiedy bdziesz mia czas zaj si rzeczpospolit? Kiedy
sprawami przyjaci, kiedy swymi wasnymi? A kiedy - w kocu - odpoczniesz?... Nie wydaje si
przecie by wolnym ten, ktremu czasem nie wolno odpocz" (de or. 2, 6, 24). Sawny proces, ktry
dugo pozosta w pamici Rzymian, oraz wietne przemwienie Krassusa, za ktre Cyceron gotw by
odda dwa tryumfy (Brut. 73, 256), zakoczy si zwycistwem Krassusa.
We wspaniaym paacu Krassusa, podobnie jak w domu Antoniusza, bywaa modzie znacznych
rodw, stawiajca pierwsze kroki na arenie politycznej, szukajca rady i przykadu starszej generacji.
Bywa wic i w tym domu wspomniany ju poprzednio Publiusz Sulpicjusz Rufus, przede wszystkim
za najwybitniejszy przedstawiciel modszego pokolenia, czowiek miaej myli, peen reformatorskich
pomysw, Marek Liwiusz Druzus oraz jego dwudziestoletni przyjaciel (ur. w r. 124) Gajusz Aureliusz
Kotta ". Niewtpliwie bywali rwnie znakomici literaci i filozofowie greccy, jak poeta Archiasz
z Antiochii, ktry przybywszy do Rzymu w r. 102 znalaz gocinn opiek w domu pretora z r. 104,
Lucjusza Licyniusza Lukullusa, i szybko zaprzyjani si z reprezentantami rzymskich rodw
Lukullusw czy Metellusw, a miy by rwnie Mariuszowi, ktrego wojn z Cymbrami opisywa. U
Krassusa bywaa oczywicie i najblisza rodzina, jego te, stary Mucjusz Scewola Augur i kuzyn
Augura, Kwintus Mucjusz Scewola, ponti1Ozwizkach Cycerona z Gajuszem Aureliuszem Kott por. F.
Miinzer: Romische AdeUparteien und Adelsfamilien, Stuttgart 1920, s. 401 nn.
39

fex maximus. Polityczna kariera Krassusa i Scewoli Pontifeksa biega niemal rwnolegle. Obaj w tym
samym roku byli edylami, i to takimi, ktrych urzdowanie, ze wzgldu na wietno widowisk, do
dugo wspominano, obaj rwnoczenie w r. 95 piastowali konsulat. Byli ze sob zaprzyjanieni, cho
niejednokrotnie wystpowali - jak np. w sprawie Kuriusza - przeciw sobie. W okresach wolnych od
rozpraw sdowych oraz posiedze senatu zaprzyjaniony krg modych i starszych ludzi chtnie udawa
si do willi podmiejskiej w Tuskulum, nabytej przez Krassusa od wyzwoleca Soterikusa Marcjusza
(pro Balbo 25, 56). W tej to wanie willi w czasie feriae Latinae (4 - 12 wrzenia) 91 r. umiejscowi
Cyceron swj dialog O mwcy, w ktrym dyskutuj na temat wymowy i jej znaczenia wybitni
nobilowie rzymscy: gospodarz domu Krassus, jego modsi przyjaciele, Publiusz Sulpicjusz Rufus
i Gajusz Aureliusz Kotta, Marek Antoniusz, a przez pewien czas take stary te Krassusa, Mucjusz
Scewola Augur. Chocia dialog ten jest pewnego rodzaju fikcj literack, to sam fakt prowadzenia
najrozmaitszych dyskusji w gronie nobilitas rzymskiej, ktra t mod przeja od Grekw, nie moe
ulega najmniejszej wtpliwoci.
Spord osb, ktre bray udzia w dyskusji o najlepszym mwcy, przyjrzyjmy si obecnie staremu
Scewoli Augurowi. Jest on bardzo cile zwizany z osob modego Marka Cycerona. Nie do kogo
innego bowiem, lecz wanie do tego starego, wietnego znawcy prawa cywilnego zaprowadzi Marek
Tulliusz Cyceron Starszy na nauk prawa swojego syna Marka, gdy przywdzia on msk tog
w szesnastym roku ycia u (Lael. 1, 1). Te Krassusa nalea do najstarszej wwczas generacji. Jako
mody czowiek obraca si w kole Scypiona Modszego, zdobywcy Kartaginy, i przyjani si
z Leliuszem, ktrego crk poj za on. By uczniem sawnego stoika greckiego Panajtiosa, ktry
rwnie przyjani si ze Scy-pionem Afrykaskim. Logika stoicka, z ktr si za modu zapozna,
pozwalaa mu z wiksz ni przedtem precyzj formuowa definicje prawnicze, a ponadto znajomo
prawa bya w rodzinie Scewolw niejako dziedziczna. Wybitnym prawnikiem by Publiusz Mucjusz
Scewola, konsul z r. 133 i zwolennik Tyberiusza Grakcha, znanym prawnikiem mia zosta z czasem
take kuzyn Augura, Scewola Pontifeks. Wczenie zaznajomiony z filozofi stoick w szkole Panaj14
Prawdopodobnie w dzie Liberaliw, 17 marca 90 r., por. Siher: Cicero o} Arpinum, 17.
40

tiosa, Scewola Augur nie by jednake zwolennikiem snobistycznej grekomanii, jaka w drugiej poowie
II w. zaczynaa si szerzy w krgach rzymskiej arystokracji. Kiedy jako pretor w prowincji Azji
spotka w Atenach w r. 120 grecyzujcego Albucjusza, mia si wedug satyry Lucyliusza, ktry to
zajcie opisa, tak odezwa: Wolae, Albuejuszu, udawa Greka ni pozosta Rzymianinem
i Sabiczykiem, rodakiem Poncjusza i Trytanniusza, centurionw, sawnych mw i chorych. Skoro
tak wolisz, ja, pretor, witam ciebie w Atenach po grecku: Chaire, Tytusie. Liktorowie, jazda i piechota
zawoali: Chaire, Tytusie" (de fin. 1, 3, 9). Omieszony grekoman zemci si i wytoczy Augurowi
znany nam z wyej wymienionej satyry proces o zdzierstwa w prowincji. Podobnie jak omiesza
grekomanw, tak nie czu rwnie Scewola pocigu do greckiej retoryki. W dialogu cyceroskim
O mwcy (1, 17, 75) wyraa si te niechtnie o Apolloniuszu z Alabandy, sawnym retorze greckim,
mistrzu szkoy rodyjskiej, ktrego pozna jako pretor w r. 120 na Rodos; wida, e kpiny i pogarda, jak
retor grecki okazywa filozofii, nie przypady do gustu uczniowi Panajtiosa, powanemu arystokracie,
ktry kult dla filozofii stoickiej wynis jeszcze z okresu modoci, kiedy obcowa ze Scypionem
Afrykaskim i Leliuszem. Zreszt Scewola w ogle nie by mwc, a w sdzie wystpi chyba tylko raz
jeden, we wasnym procesie, bronic si przed Albucjuszem. W yciu politycznym wystpi rwnie
tylko raz jeden, w chwili gronej dla rzdw' arystokracji rzymskiej. Cyceron wspominajc o nobilach,
ktrzy w r. 100 na wezwanie konsulw Mariusza i Waleriusza chwycili za bro przeciw Saturni-nowi,
jako pierwszych wymienia dwch nieustpliwych starcw: princepsa senatu Marka Emiliusza Skaurusa,
ktry cho ledwo mg si porusza, owiadczy, e jeli z powodu saboci ng nie zdoa ciga
buntownikw, to przynajmniej nie bdzie mg ucieka", i Kwintusa Scewol Augura, steranego
latami, wycieczonego chorob, sabego kalek bez rki, ktry wsparty na wczni okaza wwczas
wielk moc w sabym ciele" (pro Rab. 7, 21).
Z chwil gdy mody Cyceron ukoczywszy szesnasty rok ycia zdj z siebie tog bramowan purpur
i przywdzia bia jako zewntrzny symbol dojrzaoci, zgodnie ze starym obyczajem rzymskim zacz
rok trwajce tirocinium fori - nauk ycia publicznego 15.
15

O tirocinium fori por. Marrou: Histoire de l'ducation dans l'antiquit, 318 nn.

41

Do szesnastego roku ycia pozostawa pod opiek ojca i wybranych przez Antoniusza i Krassusa
greckich nauczycieli retoryki. Osignwszy wiek mski mia towarzyszy Scewoli i jeli si da, nie
odstpowa go ani na chwil" (Lael. 1, 1, 1). Nie bya to oczywicie szkoa w cisym znaczeniu tego
sowa, ani Scewola, ani aden inny wybitny prawnik nie wygasza wwczas systematycznych
wykadw z zakresu prawa, pozwala jedynie przysuchiwa si poradom prawnym, jakich udziela
swym klientom (Brut. 89, 306). Sawa Scewoli bya wielka, tote od witu w vestibulum jego domu
gromadziy si grupki klientw spieszcych po porad oraz modzie pragnca ledzi tok rozumowania
dowiadczonego prawnika. Bo dom prawnika - jak powiada Cyceron - jest bez wtpienia wyroczni
caego miasta. wiadczy o tym brama i przedsionek Kwin-tusa Mucjusza Scewoli, gdzie mimo jego
sabego zdrowia i podeszego wieku gromadzi si mnstwo obywateli i najprzedniejszych mw" (de
or. 1, 45, 200). A w Filipikach (8, 10, 31) czytamy, e Kwintus Scewola Augur w okresie wojny
z Marsami, cho w podeszym ju wieku i sabego zdrowia, co dzie rwno ze witem pozwala
wszystkim do siebie przychodzi i w okresie caej tej wojny nikt go w ku nie widzia, a w senacie
zawsze pierwszy si pojawia".
W domu Augura zadzierzgny si te pierwsze wizy przyjani midzy Markiem Cyceronem
a starszym od Marka o trzy lata Tytusem Pomponiuszem, ktry pniej otrzyma przydomek Attyka.
Tirocinium fori, ktre rozpocz Cyceron, wypado na czasy bardzo burzliwe. Sojusz midzy nobilitas
a ekwitami, zawarty w 100 r. w czasie powstania Saturnina, nie mg z natury rzeczy dugo trwa.
Odkd od czasu Grakchw sdownictwo znalazo si w rkach ekwitw, mieli oni dogodne narzdzie
do walki z nobilitas o wspudzia w grabieniu prowincji. Kady namiestnik senatorski, ktry narusza
interesy ekwitw w prowincji i nie pozwala na zdzierstwa dokonywane przez publikanw, mg by
pocignity do odpowiedzialnoci za prawdziwe czy te fikcyjne zdzierstwa i skazany przez trybuna
zoony z ekwitw. Tote namiestnicy rzymscy grabic na wasn rk pozwalali rwnie grabi
ekwitom dzierawicym podatki z prowincji i dopuszczajcym si przy tej okazji niebywaych naduy.
Nieraz jednak, jeli namiestnik albo chcia monopol grabienia zachowa dla siebie, albo by uczciwym
czowiekiem i ani sam ponad miar nie wyzyskiwa prowincji, ani nie pozwala na zbyt wielkie
naduycia spkom publikanw, docho42

dzio do konfliktu. Tak byo w wypadku Kwintusa Mucjusza Scewoli Pontifeksa, ktrego rzdy
w charakterze namiestnika prowincji Azji w r. 98 byy stawiane przez senat rzymski za wzr godny
naladowania. Zdecydowane tpienie naduy publikanw przez Sce-wol i ujmowanie si za ludnoci
prowincji wywoao u ekwitw ch odwetu; nie mogc dosign samego Scewoli, postawili w r. 92
przed sd byego konsula Rutyliusza Rufusa, wczesnego legata Scewoli w prowincji Azji, oskaryli go
o zdzierstwa i skazali. W ten sposb trybuna, ustanowiony na to, by bra w opiek wyzyskiwan
ludno, sta si miejscem porachunkw midzy ekwitami a senatorami. Wypadek Rutyliusza Rufusa,
czowieka bezwzgldnie prawego, ktry zosta niesusznie skazany, odsoni w peni korupcj
trybunaw opanowanych przez ekwitw. Odebranie sdw ekwi-tom i przekazanie ich ponownie
senatorom byo jednym z punktw szeroko pomylanej reformy pastwowej, jak w 91 r. podj trybun
ludowy, czonek najwyszej arystokracji rzymskiej, Marek Liwiusz Druzus; popiera go Licyniusz
Krassus i pewna cz wiatlejszych arystokratw. Uzdrowienie pastwa wedug Druzusa i jego
zwolennikw miao polega na odebraniu sdw ekwitom i oddaniu ich senatorom, przy rwnoczesnym
powikszeniu senatu o trzystu nowych czonkw rekrutujcych si z ekwitw. Jednoczenie
podejmujc myl Grakchw planowa Druzus wprowadzenie na szersz skal taniej sprzeday zboa
i stworzenie nowych kolonii, przeznaczajc na ten cel nie podzielone jeszcze tereny ager publicus
w Italii i na Sycylii. Projektujc nowe prawo agrarne czyni to Druzus z myl odebrania przyszym
demagogom" moliwoci wnoszenia ustaw o podziale gruntw italskich, gdy pozostaoby do
podziau tylko boto i powietrze" (Florus, epit. 3, 17, 6). eby uzyska dla swych projektw poparcie
proletariatu miejskiego, podda je pod gosowanie jednoczenie, jako jedno prawo. Gdy zagorzay
przeciwnik reformy, konsul Marcjusz Filip, wystpi ze sprzeciwem, kaza go, korzystajc z uprawnie
trybuna, aresztowa i odprowadzi do wizienia. Prawo Druzusa zostao uchwalone, a popularno
trybuna witanego owacyjnie przez tumy w teatrze - rosa. Z drugiej strony jednak zarwno Marcjusz
Filip, jak i konserwatywne elementy w senacie nie przestaway pracowa nad tym, by ustawy Druzusa
uniewani jako niezgodne z istniejcymi prawami, przede wszystkim za z wyej wspomnianym
prawem z r. 98. Pocztkowo grupa Druzusa miaa w senacie przewag; wypowied Marcjusza Filipa na
zebraniu ludu, e musi si postara o inne ciao doradcze, gdy
43

z obecnym senatem nie moe kierowa rzeczpospolit" (de or. 3, 1, ), wywoaa powszechne
oburzenie. Na posiedzeniu senatu, zwoanym dnia 13 wrzenia, wystpi przeciw temu owiadczeniu
Lucjusz Licyniusz Krassus i jak sysza Cyceron od wiadkw, sam siebie przewyszy. Kiedy Krassus
nie przebierajc w sowach owiadczy, e konsul jak otr niegodziwy wydziera senatowi
odziedziczon po przodkach godno (...) i e nie mona si dziwi, i czowiek, ktry do zguby
doprowadzi rzeczpospolit, chce j pozbawi mdrej rady senatu" (de or. 3, 1, 3), porywczy konsul
naoy na Krassusa grzywn. Ale Krassus cign niepohamowanie dalej: Moesz mi wyrwa jzyk,
ale wtedy ostatnim moim tchnieniem urga bd twojej tyranii, jak przystoi wolnemu czowiekowi"
(de or. 3, 1, 4). Gwatowna mowa Krassusa bya abdzim piewem wielkiego mwcy. W czasie
przemwienia chwyciy go ble i pot wystpi na czoo; do domu powrci z gorczk i po tygodniu
zmar (de or. 3, 1, 1). Tymczasem posiedzenie z dnia 13 wrzenia zakoczyo si formalnym
zwycistwem Druzusa, mianowicie uchwa wzmacniajc autorytet senatu nadszarpnity przez
konsula. W uchwale tej czytamy: Ilekro szo o dobro ludu rzymskiego, nigdy nie zabrako
rzeczypospolitej rady i wiernoci senatu" (de or. 3, 2, 5). Cyceron mia wwczas dopiero pitnacie lat,
opowiada jednak potem, e po mierci Krassusa czsto chodzi z kolegami do senatu, by oglda
miejsce, z ktrego w uwielbiany przez niego mwca przemawia po raz ostatni" (de or. 3, 2, 6).
Zwycistwo Druzusa miao by jednak krtkotrwae. Ju mier Krassusa bya powanym osabieniem
jego grupy; istotn jednak przyczyn, dla ktrej senat kierowany przez Filipa uzna te prawa za
nielegalne, by lk przed nowym projektem, o ktrym Druzus wspomina wprawdzie tylko ludziom
najbliszym, ale o ktrym coraz goniej zaczto mwi. By to projekt nadania obywatelstwa
rzymskiego sprzymierzecom rzymskim w Italii. Sprzymierzecy ci, chocia brali udzia w wyprawach
wojennych na rwni z Rzymianami, musieli stale paci bezporedni podatek wojskowy, tributum, od
ktrego zwolnieni byli obywatele rzymscy; sprzymierzecy nie uczestniczyli rwnie w podziale
wsplnie zdobytej ziemi nieprzyjacielskiej. Nie mieli te prawa odwoania si do ludu - ius
pro-vocationis - ktre przysugiwao kademu prostemu onierzowi rzymskiemu. Doda do tego
trzeba, e w miastach sprzymierzonych obywatele rzymscy zachowywali si nieraz jak w podbitym
kraju. Ju Gajusz Grakchus opowiada o wypadku, kiedy chopa w Wefl^t

nuzji poddano chocie i zasieczono na mier z powodu ironicznej uwagi wypowiedzianej na temat
lektyki arystokraty rzymskiego, przebywajcego zreszt prywatnie w tym miecie. Stosowanie chosty,
nawet w stosunku do oficerw wojsk sprzymierzonych, nie byo bynajmniej czym wyjtkowym.
Rwnie znamienny jest fakt publicznej chosty wymierzonej w municypalnym miecie Teanum
Sidicinum najwyszym urzdnikom na rozkaz konsula, ktry poczu si dotknity, i na danie jego
ony nie oprniono natychmiast ani. Tote nic dziwnego, e wrzenie wrd sprzymierzonych wci
trwao, chocia od ostatniego zbrojnego wystpienia sprzymierzonych miast Fregellae i Asculum (125
r.) mino trzydzieci cztery lata. Obecnie Druzus postanowi na nowo podj spraw, na ktrej przed
kilkudziesiciu laty przewrci si Gajusz Grakchus, i wystpi z projektem nadania sprzymierzecom
obywatelstwa rzymskiego. Sprawa, trzymana zrazu w tajemnicy w obrbie tajnej organizacji, z czasem
stawaa si coraz goniejsza. Sowa Druzusa, ostrzegajcego konsula Marcjusza Filipa, by si mia na
bacznoci w czasie oglnoitalskich wit na Grze Albaskiej, brzmiay jak groba. Mimo wszystko
sprawa w wczesnych warunkach bynajmniej nie bya atwa do przeprowadzenia. Napotykaa na
zdecydowany opr nie tylko wrd oligarchii senatorskiej, rekrutujcej si z wielkich posiadaczy
ziemskich, ktrych materialne interesy naruszaa, lecz rwnie wrd proletariatu miejskiego, ktry
zazdronie strzeg praw obywatelstwa rzymskiego i niechtnie przyznawa je innym. W rezultacie
senat, ktry byby moe skonny przyj inne reformy Druzusa, przelk si zbyt radykalnego, jego
zdaniem, reformatora i pod presj Marcjusza Filipa uzna uchwalone poprzednio przez zgromadzenie
ludowe ustawy za nielegalne. Mimo to Druzus by nadal grony. Najto wic zabjc. Zmieszany
z tumem odprowadzajcym owacyjnie pewnego wieczoru Druzusa do domu, wymierzy celny cios.
Druzus pad we wasnym atrium, obryzgujc krwi posg swego ojca, a zabjca znikn
w ciemnociach wieczornych. ledztwa nie wdroono.
mier Druzusa, w ktrym sprzymierzecy widzieli susznie gwnego bojownika o ich spraw,
przypieszya przygotowania do powstania przeciw Rzymowi. Tajna organizacja istniejca na terenie
Italii oywia sw dziaalno. Miasta italskie nalece do spisku zawieray midzy sob tajne ukady
i na znak wiernoci wymieniay wzajemnie zakadnikw. Kiedy powiadomiony o tym pretor rzymski
Kwintus Serwiliusz wystpi w Asculum z przemwieniem
45

penym grb pod adresem sprzymierzecw, tum suchajcy tego przemwienia w teatrze rozszarpa
pretora wraz z jego legatem Fontejuszem. W chwil pniej zamknito bramy miejskie i wymordowano
wszystkich Rzymian. Fakt ten sta si hasem do oglnego powstania przeciw Rzymowi. Do plemienia
Marsw, ktre pierwsze podnioso bunt, przyczyy si wkrtce szczepy grskie Pelignw,
Marucynw i Westynw, nastpnie Samnici, w kocu niemal caa rodkowa i poudniowa Italia, od
rzeki Liris i Abruzzw po Kalab-ri i Apuli. Wierne Rzymowi pozostay liczne kolonie rzymskie
w Italii, Etrurii i Umbrii, gdzie gwn rol odgrywali wielcy waciciele ziemscy; nie wystpiy
przeciw Rzymowi rwnie Nola, Nu-ceria w Kampanii i miasta greckie: Neapol i Region. Wrd
powstajcych przeciwko Rzymowi doszo szybko do stworzenia nowej organizacji, ktrej stolic stao
si lece w piknej dolinie Peskary Korfinium, przezwane przez powstacw Itali. Tam to na wzr
rzymski rezydowa senat sprzymierzecw zoony z 500 czonkw, dwaj konsulowie i dwunastu
pretorw. Tam te bito nowo wprowadzon monet przedstawiajc wou italskiego bodcego rzymsk
wilczyc. Zanim zaczy si dziaania wojenne, sprzymierzecy wysali posw do Rzymu
z owiadczeniem, e gotowi s zoy bro pod warunkiem otrzymania obywatelstwa rzymskiego. Po
odrzuceniu tych da podjto na wiosn r. 90 kroki wojenne. Walki rozgorzay zarwno na poudniu,
w Kampanii i Samnium, gdzie gwne dowdztwo ze strony rzymskiej sprawowa konsul Lucjusz
Juliusz Cezar, jak i na pnocy, w Abruzzach, gdzie armi rzymsk dowodzi drugi konsul, Publiusz
Rutyliusz Lupus, majc przy sobie Mariusza. Poza tym osobna armia rzymska pod dowdztwem
Gne-jusza Pompejusza Strabona dziaaa w ziemi piceskiej. Siy walczcych ze sob stron byy mniej
wicej rwne, z tym e Rzymianie musieli si posugiwa rwnie Numidyjczykami i Hiszpanami.
Przebieg walk w pierwszym roku by dla Rzymian wyranie niepomylny. Klska poniesiona dnia 11
czerwca nad rzek Tolenus przez konsula Lupusa, w ktrej zgino osiem tysicy ludzi, wrd nich
take gwnodowodzcy, bya potnym ciosem. Urzdnicy rzymscy na znak aoby zoyli swoje
insygnia. W tym samym czasie drugi konsul, Cezar, cofa si w Kampanii przed zwyciskim wodzem
samnickim, Mutilusem, ktremu poddaa si Nola wydajc zaog rzymsk; z kolei poddaje si
Salernum, Stabiae, Pompei i Herkulanum. Wprawdzie w drugiej poowie roku pewne sukcesy Cezara
i Mariusza, ktry obj dowdztwo po mierci konsula Lupu46

sa, oraz sukcesy Pompejusza Strabona, oblegajcego powstacw w Asculum, podniosy nieco
Rzymian na duchu, jednake sytuacja bya nadal bardzo grona. eby doprowadzi do rozamu wrd
powstacw, konsul Juliusz Cezar przeprowadzi pod koniec r. 90 ustaw nadajc prawo obywatelstwa
wszystkim sprzymierzecom, ktrzy dochowali wiernoci Rzymowi. Wkrtce potem, prawdopodobnie
w grudniu 90 r. lub styczniu roku nastpnego, posunito si jeszcze dalej; uchwalona na wniosek
trybunw ludowych Marka Plaucjusza i Gajusza Papiriusza Karbona tzw. lex Plautia Papiria
przyznawaa prawo obywatelstwa rzymskiego wszystkim sprzymierzecom, ktrzy w przecigu dwch
miesicy zo bro. W ten sposb dobiega koca pierwszy rok wojny ze sprzymierzecami, rok,
w ktrym mody Cyceron, przybrawszy tog msk, zwyczajem modych Rzymian zacz chodzi na
forum, by przysuchiwa si mwcom.

ROZDZIA DRUGI

LATA STUDIW (91-81)

Dla modego czowieka rozpoczynajcego tirocinium fori by to rok szczeglnie nieprzychylny przede
wszystkim dlatego, e w obliczu wojny zawieszono dziaalno wszystkich sdw z wyjtkiem
trybunau rozpatrujcego spraw przynalenoci do organizacji Dru-zusa; trybuna ten wydawa wyroki
na podstawie wieo przeprowadzonej przez trybuna ludowego Kwintusa Wariusza lex de maiestate.
Kwintus Wariusz, ktrego posdzano o zlikwidowanie Druzusa, ciga obecnie wyrokami sdowymi
zwolennikw miaego reformatora, a trybunay skadajce si z ekwitw feroway w stosunku do
grupy postpowych arystokratw popierajcych polityk Druzusa wyroki za zdrad pastwa
i namawianie sprzymierzecw do wojny z Rzymianami. Krassus ju nie y i nie mg by pocignity
do odpowiedzialnoci jako przyjaciel Druzusa, oskarono natomiast Marka Antoniusza. Cyceron nie
pomin oczywicie okazji, aby posucha obrony sawnego mwcy, w ktrego domu bywa. Wspomina
o tym w Tuskulankach: Na Herkulesa! Widziaem Marka Antoniusza, jak bronic si w procesie
wytoczonym mu na podstawie lex Varia, w wielkim zapale dotyka w czasie przemwienia kolanem
ziemi" (Tuse. 2, 24, 57). Antoniusz zosta uwolniony. Wyrok uniewinniajcy otrzyma rwnie princeps
senatu, Marek Emiliusz Skaurus. Gorzej zakoczy si proces najserdeczniejszego druha Druzusowego,
Gajusza Aureliusza Kotty, gdy mimo mowy obroczej, ktr napisa mu znany gramatyk i retor Eliusz
Stilon, musia on pj na wygnanie. Fakt ten dotkn Cycerona szczeglnie bolenie. Pierwszym
moim zmartwieniem byo - pisze w Brutusie (89,305) - wygnanie Kotty w okresie, gdy suchaem go
z najwiksz rozkosz". Chocia bowiem Kotta, ktry chcia naladowa Marka Antoniusza, nie mia jak powiada Cyceron - siy
48

wymowy swego mistrza (Brut. 55, 203), to jednak wraz z Sulpicju-szem by niewtpliwie najlepszym
retorem swego pokolenia (de or. 1, 2, 30; Brut. 49, 183). Prcz ju wymienionych, bronili si
w procesach wytoczonych im wwczas na podstawie lex Varia Lucjusz Memmiusz i Kwintus
Pompejusz, pniejszy konsul, nie pierwsi wprawdzie mwcy, ale zawsze mwcy" (Brut. 89, 304).
Przemawia rwnie niejednokrotnie w charakterze wiadka i oskaryciela w tych procesach
najwikszy wrg Druzusa, konsul z poprzedniego roku, Lucjusz Marcjusz Filip. Cyceron - jak sam
powiada - czsto bywa na tych rozprawach" (Brut. 89, 304). Oczywicie sam Wa-riusz, ktry rozpta
procesy o zdrad pastwa i oskara ludzi bliskich modemu Cyceronowi, by mu antypatyczny.
Cyceron, mimo e nie odmawia Wariuszowi pewnego talentu krasomwczego (Brut. 62, 221; 89, 305),
nie moe powstrzyma si od uwagi, e by to czowiek wstrtny" i szczeglnie przykry" importunissimus (de or. 1, 25, 117); nie waha si rwnie twierdzi, e Wariusz zabi Druzusa
mieczem, a Metellusa trucizn" (de nat. deor. 3, 33, 81).
Poza zawieszeniem dziaalnoci trybunaw tak si nieszczliwie dla modego Cycerona skadao, e
nie mg rwnie w tym roku sucha mw Publiusza Sulpicjusza Rufusa ani przemwie
Hor-tenzjusza, gdy Rufus, obok Kotty jeden z najbardziej zaufanych przyjaci Druzusa i porywajcy
mwca, by legatem przy wojsku, a starszy o osiem lat od Cycerona, dwudziestoczteroletni
Horten-zjusz, chluba krasomwcza najmodszego pokolenia, rwnie suy w armii. Nie przemawia
take trybun ludowy Gajusz Kurion, odkd go, jak powiada Cyceron, cae zgromadzenie ludowe
opucio" (Brut. 89, 305). Inny trybun ludowy, Kwintus Metellus Celer, ktrego wwczas sucha
Cyceron, nie by wprawdzie, jak powiada, bez daru wymowy, ale mwc waciwie nie by.
Najwymowniejszymi ludmi wedug Cycerona byli wwczas Kwintus Wariusz, Gajusz Karbon
i Gnejusz Pomponiusz, o ktrych mona byo powiedzie, e mieszkali na mwnicy". Najwicej
radoci musiay Cyceronowi sprawia jednak przemwienia wczesnego edyla kurulnego, Gajusza
Juliusza Cezara Strabona, ktry niemal codziennie zabiera gos na zebraniach ludu. Jego mowy
Cyceron tak charakteryzuje: Wesooci i dowcipem Gajusz Juliusz, syn Lucjusza, wszystkich swych
wspczesnych i poprzednikw przewyszy. Nie by wprawdzie porywajcym mwc, jednake
nikogo nie cechowa taki wykwint stoeczny, nikt nie przemawia z takim wdzikiem i sodycz" (Brut.
48, 177), a w dialogu O mwcy tak go wychwala: A czy
49

Cezar nie wynalaz nowego rodzaju wymowy, sposobu, ktry jest niemal jedyny? Czy kto kiedy prcz
niego umia opowiada tragiczne zdarzenia w sposb niemal komiczny, smutne spokojnie, powane
wesoo, a sprawy sdowe urozmaica na wzr sztuk teatralnych, i to tak, e ani wano samej sprawy
nie stana na przeszkodzie artowi, ani art powadze" (de orat. 3, 8, 30). Pene dowcipu przemwienia
Strabona, ktry w wolnych chwilach zabawia si rwnie twrczoci na polu tragedii
wspzawodniczc z najwikszym wczesnym tragikiem - Akcjuszem, bardzo musiay przypa do
gustu modemu Cyceronowi. Piszc po latach dialog O mwcy wprowadzi do osob Strabona i woy
w jego usta wywody o istocie komizmu. Na przysuchiwaniu si mwcom min wic Cyceronowi
pierwszy rok tirocinium, w ktrym ponadto - jak sam o sobie mwi - przykadajc si z najwikszym
zapaem do nauk, co dzie pisa, czyta, formuowa myli, nie zadowalajc si jedynie wiczeniami
retorycznymi" (Brut. 89, 305).
By moe, e ju w tym roku , a w kadym razie w nastpnym przerwaa Cyceronowi studia retoryczne
suba wojskowa. Nie bya ona wwczas, jak si zdaje, koniecznym warunkiem do uzyskania godnoci
pastwowych, jednake wszyscy modzi ludzie o aspiracjach politycznych z reguy suyli przez cay
rok w wojsku. Formalnie rzecz biorc byli prostymi onierzami, w rzeczywistoci przydzielani byli do
sztabu gwnodowodzcego lub legata. Tak byo te z modym Cyceronem, ktry, jak to mona
wywnioskowa z jego caego ycia, nie mia najmniejszego pocigu do wojaczki2 i twierdzi e za dobr
mow oddaby dwie zdobyte twierdze i dwa tryumfy". Zgodnie ze zwyczajem nobilw i zamonych
ekwitw przydzielono rwnie Cycerona, po jego zgoszeniu si do wojska, do sztabu Gnejusza
Pompejusza, ktry oblega ju od kilku miesicy Asculum i zosta wanie obrany konsulem na r. 89. Na
to, e Cyceron nie peni funkcji zwykego onierza, wskazuje fakt, i by obecny przy ukadach, jakie
konsul prowadzi z wodzem Marsw, Publiuszem Wettiuszem Skatonem. W ukadach tych bra udzia
oprcz konsula rwnie jego brat, Sekstus Pompejusz. Rozmowy toczyy si w atmosferze niemal
przyjaznej. Skaton utrzymywa, e z sentymentu jest przyjacielem Pompejusza, a wrogiem jedynie
1

Por. C. Cichorius: Rmische Studien, Berlin 1922, s. 183. * Atakuje go za to Drumann pomawiajc o tchrzostwo
(Geschichte Roms VI, 259); przeciw Drumannowi susznie wystpuje Ciaceri, I, 13, uw. 1.

50

z koniecznoci. Nie byo w tych rokowaniach - jak powiada Cyceron - adnego lku, adnej nieufnoci,
a tylko nieznaczna niech. I dodaje: Sprzymierzecy nie dyli do odebrania nam naszego
obywatelstwa, lecz do tego, eby go im uyczono" (Phil. 12, 11, 27). Oczywicie trudno jest z ca
pewnoci orzec, czy te sowa pene ciepa dla sprawy sprzymierzecw, wyraone w czterdzieci kilka
lat pniej, odzwierciedlaj istotnie pogldy szesnastoletniego modzieca - jest to jednak
prawdopodobne. Urodzony w Arpinum, Cyceron nie mg mie w sobie tej ekskluzywnoci, jaka
znamionowaa rodowitych Rzymian nieatwo przyznajcych obywatelstwo rzymskie mieszkacowi
Asculum czy Korfinium; poza tym od wczesnej modoci bywa w domu Krassusa, gdzie bywali
rwnie Liwiusz Druzus i grupa postpowych jego zwolennikw. W czasie pobytu w obozie pozna
Cyceron swojego rwienika, syna konsula, pniejszego Pompejusza Wielkiego (ur. 29 wrzenia 106
r.), czowieka, ktrego wci mia napotyka na drodze swego ycia. Pobyt Cycerona w sztabie
Pompejusza Strabona nie mg trwa dugo, skoro jeszcze w tym samym roku widzimy go rwnie
w sztabie armii dziaajcej na poudniu pod Nol i dowodzonej przez Lucjusza Korneliusza SuU,
byego pretora (Plut. Cic. 3,1)3; dowdztwo to obj Sulla po byym konsulu z r. 90, Lucjuszu Cezarze.
Jedyne wspomnienie z tego okresu znajdujemy w cyceroskim traktacie O wreniu, gdzie brat
Cycerona Kwintus przypomina Markowi histori, na ktr sam patrza", i tak opowiada: Kiedy Sulla
stojc z wojskiem pod Nol skada bogom przed namiotem ofiar, nagle wymkn si w spod otarza.
Wieszczbiarz Gajusz Postumiusz prosi wwczas wodza, aby wyprowadzi wojsko w pole. Sulla
usucha jego rady i opanowa pod Nol obz Samnitw wraz z kwiatem ich rycerstwa" (de div. 1, 33,
72).
Rok 89, w ktrym Cyceron odbywa sw sub wojskow, by decydujcy dla losw wojny ze
sprzymierzecami. Wspomniana poprzednio lex Plautia Papiria nadajca obywatelstwo rzymskie
wszystkim sprzymierzonym, ktrzy zo bro w cigu dwch miesicy, wniosa rozdwik w szeregi
powstacw. Grskie szczepy Marsw, Pelignw i Samnitw stawiay jeszcze zacieky opr, ale
zdobycie obleganego przez Pompejusza Strabona Asculum oraz opa8 Niesusznie przeciw wiadectwu
Plutarcha wypowiada si. Groebe u Drumanna: Ceschichte Rcrms V, 240; por. Cichorius: Romische Studien, 182;
Ciaceri, I, 11, uw. 4; Gelzer: RE s. v. Tullius, 830.

51

nowanie przez Sull Kampanii a po Nol i Apulii a po Wenuzj przechylio zdecydowanie szal
zwycistwa na stron Rzymu. Nieustpliwa walka grskich szczepw w gbi Samnium i w Lukanii
trwaa jeszcze w r. 88, niemniej losy wojny byy ju przesdzone. Jak ju wiemy, r. 89 nie zszed
Cyceronowi jedynie na subie wojskowej. Ju w roku poprzednim ojciec zaprowadzi go do starego
Scewoli Augura, aby si przysuchiwa poradom udzielanym przez sawnego prawnika. Urlopy spdza
wic w Rzymie udajc si ju od wczesnego ranka do domu Scewoli, towarzyszc mu na posiedzeniach
senatu i na forum. By moe, e by tam i wwczas, kiedy wstrtny mu Kwintus Wariusz, ktry
poprzednio wzywa przed sd tyle drogich Cyceronowi osb, sam zosta oskarony i skazany na
podstawie wasnej lex de maiestate.
W r. 88, ukoczywszy sub wojskow, mg Marek znowu czciej bywa na forum. Wtedy to, jak
powiada, mia sposobno gruntownie pozna (...) rodzaj wymowy Publiusza Sulpicjusza Ru-fusa,
ktry jako trybun codziennie przemawia na zgromadzeniach ludu" (Brut. 89, 306). W dialogu O mwcy
w ten sposb kae Kras-susowi scharakteryzowa tego mwc: Sulpicjusz, peen zapau
i popdliwoci, ma gos mocny i donony, sposb przemawiania oywiony ruchami ciaa i udanym
gestem, tak kwiecisto i tak godno wysowienia, e - jak si wydaje - jego jednego tylko natura
wyposaya we wszystkie przymioty mwcy" (de orat. 3, 8, 31). W innym za miejscu tego dialogu:
Zdaje si, e nie syszaem jeszcze mwcy, ktry by mia stosowniejsze ruchy, ksztatniejsz postaw,
gos peniejszy i przyjemniejszy" (de orat. 1, 29, 132). Publiusz Sulpicjusz Rufus powrciwszy z wojny,
gdzie jako legat dowodzi samodzieln grup operujc na froncie pnocnym, i objwszy trybunat
ludowy postanowi mimo swego arystokratycznego pochodzenia uderzy w nobilw i podj ponownie
spraw sprzymierzecw. Wprawdzie na podstawie lex Plautia Papiria w praktyce prawie caa wolna
ludno Italii otrzymaa obywatelstwo rzymskie, jednake nowi obywatele mieli by zapisywani nie do
wszystkich trzydziestu piciu tribus rzymskich, lecz jedynie do omiu, co by oczywicie ograniczao
znaczenie ich gosowania. Sulpicjusz Rufus dc do zdemokratyzowania ustroju postawi wniosek, na
mocy ktrego nowych obywateli miano zapisywa do wszystkich trzydziestu piciu tribus;
rwnoczenie wystpi z wnioskiem o zezwolenie na powrt obywateli skazanych na wygnanie
w zwizku z demokratycznym ruchem Saturnina, oraz z wnioskiem o usunicie z senatu tych
czonkw, kt52

rych zaduenie przekraczao dwa tysice denarw. Popularny trybun ludowy, porywajcy i - wedug
opinii Cycerona - ze wszystkich najbardziej wzniosy i tragiczny mwca" (Brut. 55, 203), majcy do
swej dyspozycji - jak twierdzili jego przeciwnicy - bojwk z trzech tysicy ludzi i swj wasny senat",
cieszcy si poparciem zarwno mas ludowych, jak i ekwitw - stanowi powane niebezpieczestwo
dla rzdw nobilitas. Tote konsulowie z r. 88, obaj zagorzali optymaci, zarwno Lucjusz Korneliusz
Sulla, wsawiony wieymi sukcesami w wojnie przeciw sprzymierzecom, jak i Kwintus Pompejusz,
starali si na wszelki sposb nie dopuci do przegosowania wnioskw Sulpicjusza. Na forum powsta
tumult; Sulla unikn podobno mierci jedynie dziki Mariuszowi, w ktrego domu si schroni.
Wnioski Sulpicjusza zostay uchwalone, a Sulla zgodnie z poprzedni uchwa senatu uda si do Noli,
by obj dowdztwo nad stojcymi tam szecioma legionami i by przeprawi si do Grecji na wojn
z krlem Pontu Mitrydatesem: od 89 r. Rzym znajdowa si z Mitrydatesem na stopie wojennej.
Nieobecno konsula wyzyska Sulpicjusz Rufus, by postawi wniosek odbierajcy dowdztwo Sulli
i przydzielajcy je Mariuszowi. Wysunicie takiego wniosku i jego uchwalenie na zgromadzeniu
ludowym byo symbolem odrodzenia dawnej koalicji ekwitw ze stronnictwem popularw,
opierajcych si na proletariacie miejskim - koalicji zwrconej przeciw senatowi i optymatom. Ekwici
nie mogli cierpie, by bogata prowincja Azja, opanowana przez zwyciskiego Mitrydatesa, miaa
dosta si dziki Sulli w rce optymatw. Mariusz - ktrego rola, jak si wydawao, zakoczya si w r.
100 i ktry w drugim roku wojny ze sprzymierzecami zosta pozbawiony dowdztwa wojskowego,
stawa si znowu boyszczem tumw, opromienionym dawnymi zwycistwami nad Cymbrami
i Teutonami wodzem ludowym. Wykonujc uchway zgromadzenia ludowego, dwu trybunw
ludowych udao si do obozu pod Nol, by zawiadomi Sull o decyzji i wezwa go do przekazania
dowdztwa Mariuszowi. Ale tak jak ekwici nie yczyli sobie, by prowincja Azja staa si upem
optymatw, tak samo onierze Sulli nie chcieli odstpi tej prowincji adnej innej nowej armii, ktr by
zwerbowa Mariusz. Tote dwaj trybuni, przybyli z misj odebrania dowdztwa Sulli, zostali przez tum
onierski rozszarpani. Sam Sulla, nie zwaajc na liczne poselstwa pragnce zatrzyma go w drodze,
zblia si szybkim marszem na czele szeciu legionw do Rzymu. Staa si rzecz w historii rzymskiej
niesychana; oddziay wojskowe, przekroczywszy w penym
53

uzbrojeniu porta Esquilina, pogwaciy nieprzekraczalne dla nich pomerium - granic miasta; Mariusz
i Sulpicjusz niewiele mogli zdziaa przeciw napierajcemu konsulowi. Niedaleko forum Esquili-num
udao si wprawdzie odeprze pierwsze nacierajce oddziay, ale od bramy nadcigay dalsze. Trzeba
si byo wycofa w okolice wityni Tellus. Tutaj po raz ostatni sprbowa Mariusz oporu, wzywajc do
broni nawet niewolnikw, ktrym obiecywa wolno. W cigu kilku godzin Sulla zosta panem stolicy;
na forum obozowaa zwyciska armia. Mariuszowi udao si zbiec z Rzymu; zatrzymany w Minturnae,
zosta jednak przez tamtejsze wadze wypuszczony, a nawet ofiarowano mu statek na dalsz drog, co
wiadczy o jego wielkiej popularnoci i poparciu, jakim si cieszy w Italii. W kocu po dugiej tuaczce
na terytorium afrykaskim, gdzie w Numidii grozio mu wydanie w rce Sulli przez krla Hiempsala,
znalaz schronienie na maej wysepce Kerkina u wybrzey Tunisu. Gorszy by los Sulpicjusza, ktry
pojmany w Laurentum ponis mier; gow jego przesano Sulli i na jego rozkaz wystawiono na
publiczny widok na mwnicy, z ktrej jeszcze kilka dni temu tak pomiennie przemawia. Tryumf
reakcji by zupeny; prawa Sulpicjusza uznano za nielegalne, wadza senatu zostaa wzmocniona,
wadza trybunw - ktrych wnioski przed gosowaniem musiay by odtd przedstawiane w senacie ukrcona. Co prawda wybory konsulw na r. 87 nie wypady zupenie po myli Sulli, gdy obok jego
zwolennika, optymaty Gnejusza Oktawiusza, drugim konsulem zosta przedstawiciel partii popularw,
Korneliusz Cynna. Sulla nie mg jednak temu przeciwdziaa, zadowoli si wic odebraniem przysigi
od obu nowo obranych konsulw na wierno wprowadzonemu przez siebie ustrojowi i opuci Rzym,
by podj walk z Mi-trydatesem.
Chocia ustrj wprowadzony przez Sull by najzupeniej zgodny z interesami nobilw, to jednak
rozwaniejsi pord nich musieli sobie zdawa spraw, e zwycistwo byo nielegalne i osignite
zostao w sposb nie spotykany dotychczas w historii Rzymu. Pogwacenie przez uzbrojone legiony
nietykalnej granicy miasta byo gron oznak, e w walce politycznej rozstrzyga nie prawo, lecz
przemoc i e zjawi si nowy czynnik decydujcy w yciu politycznym: zawodowa armia jako
narzdzie w rku ambitnego dowdcy. Drugim niesychanym faktem byo wyjcie spod prawa
i skazanie na mier dwunastu najwybitniejszych przeciwnikw politycznych bez postawienia ich przed
sdem i bez prawa tzw. provocatio ad po54

pulum. Tote nie naley si dziwi, e np. Scewola Augur, ktrego o sympatie dla Mariusza i popularw
trudno posdza, ostro krytykowa postpowanie Sulli jako nielegalne (Val. Max. 3, 8, 5), a na
posiedzeniu senatu odwanie stawi mu czoo, kiedy Sulla wystpi z wnioskiem, by ogosi Mariusza
wrogiem pastwa". Mody Marek Cyceron, ktry w tym roku, jak i w poprzednim, nie odstpowa
Augura, musia podobnie jak stary arystokrata patrze na rozgrywajce si wypadki. Gboka awersja
do terroru i do krwawych walk domowych, ktr ywi zreszt przez cae ycie, kazaa mu z odraz
patrze na to, co si dziao w Rzymie. Szczeglnie musiaa wstrzsn Cyceronem mier Sulpicjusza
Rufusa, ktrego pomiennym przemwieniom niemal codziennie si przysuchiwa, a ktrego gow
wystawiono obecnie na widok publiczny na rostrach. W dzieach swych Cyceron niejednokrotnie wraca
pamici do tego trybuna, przyjaciela Druzusa i Krassusa; we wstpie do III ks. dialogu O mwcy nie
moe powstrzyma wzruszenia, gdy mwi o tragicznej mierci Sulpicjusza, ktremu wanie wtedy,
gdy wznosi si na najwyszy stopie sawy jako mwca, wydarto ycie mieczem i ktry przypaci sw
lekkomylno nie bez wielkiej szkody dla rze-czypospolitej" (de or. 3, 3, 11).
Rok walk domowych, podobnie jak poprzednie lata wojny, nie sprzyja rozwojowi wymowy sdowej,
gdy dziaalno sdw bya nadal zawieszona, a Cyceronowi zdawao si wwczas - e na zawsze"
(Brut. 89, 306). Tote z wielk radoci przyj wiadomo o przybyciu do Rzymu kierownika
Akademii platoskiej Filona z Laryssy i z caym zapaem zacz uczszcza na jego wykady.
Wspomina o tym w Brutusie w ten sposb: Kiedy w tym czasie Filon, gowa Akademii,
z przedniejszymi Ateczykami z powodu wojny z Mitrydatesem uszed z ojczyzny i przyby do Rzymu,
cakiem mu si oddaem pobudzony przedziwn chci nauczenia si filozofii" (Brut. 89, 306). Przyjazd
Filona do Rzymu nie by faktem odosobnionym, gdy zjawiao si tam podwczas wielu Grekw,
zwaszcza spord warstw posiadajcych o orientacji filorzymskiej. Pozostawao to w zwizku
z opanowaniem wikszej czci Grecji i Macedonii przez Mitrydatesa, z ktrego rozkazu
wymordowano jednego dnia osiemdziesit tysicy obywateli rzymskich. Mitrydates, wystpujc w roli
oswobodziciela Hellady, by postrachem dla Grekw o orientacji filorzymskiej. W samych Atenach
rzdzi wspdziaajcy z Mitrydatesem nauczyciel filozofii epikurejskiej Aristion, ktry opierajc si
biedocie miejskiej stara si realizowa program de55

mokratyczny, budzc panik w warstwach posiadajcych. Przed tymi wanie ruchami

demokratycznymi uciek z Aten zarwno Filon, jak wielu bogaczy ateskich.
Kiedy Cyceron zacz uczszcza na wykady Filona, nieobce mu ju byy zagadnienia filozoficzne.
Bdc bowiem chopcem - jak wspomina o tym w licie do Memmiusza - sucha ju wykadw
znanego epikurejczyka Fajdrosa, a chocia w filozofii zupenie nie zgadza si z epikurejczykami" (ad
fam. 13, 1, 2), to zachowa jednak serdeczne uczucia dla pierwszego nauczyciela filozofii. Oprcz
Fajdrosa sucha wraz ze swym przyjacielem Pomponiuszem bardzo czsto wykadw drugiego
epikurejczyka, Zenona, ktrego Filon zwyk by nazywa przywdc epikurejczykw" (de nat. deor. 1,
21, 59). O ile Fajdros by czowiekiem agodnym, wykwintnym i ludzkim" (de nat. deor. 1, 33, 93),
umiejcym pozyska mio uczniw" (de fin. 1, 5, 16; de leg. 1, 20, 53), to Zenon by zoliwym
starcem, atakujcym nie tylko wspczesnych mu akademikw, jak Apollodora czy Syllosa, lecz nawet
Sokratesa, ktrego nazywa baznem ateskim". Powracajc z wykadw Fajdrosa i Zenona do domu,
obaj chopcy rozprawiali o tym, co syszeli od mistrzw" (de fin. 1, 5, 16) i w ten sposb pogbiali
wiedz zdobyt na wykadach. Cyceronowi wyranie doktryna epikurejska nie przypadaa do smaku,
Pomponiusz natomiast odnosi si do obu mistrzw z podziwem, a do Fajdrosa nawet z mioci" (de
fin. 1, 5, 16). Ze szkoy Fajdrosa wynis wic Cyceron pewn znajomo gwnych tez filozofii
epikurejskiej; obecnie, po przybyciu Filona, gorliwie przysuchiwa si wykadom scholarchy
Akademii. Wykady Filona byy interesujce, gdy dla poparcia swoich tez przytacza odpowiednio
dobrane cytaty poetw, tote zarwno pod wzgldem formy, jak i treci podobay si one Cyceronowi.
W Akademikach gosi pniej jego pogldy; od niego rwnie przej metod oywiania wywodw
cytatami z poetw zarwno greckich, jak rzymskich (Tuse. 2, 11, 26). Eklektycyzm i probabilizm nowej
Akademii, reprezentowanej przez Filona, wyranie bardziej przypad Cyceronowi do smaku ni
filozofia epikurejska.
Jeli Sulla wyruszajc przeciw Mitrydatesowi mniema, e przez przysig konsulw na wierno
ustrojowi przez siebie wprowadzonemu ustrj ten zabezpieczy, to prdko mia si przekona, jak
bardzo si udzi. Konsul ze stronnictwa popularw, Korneliusz Cynna, popierany przez plebs miejski
i ekwitw przeciwko reakcyjnemu konsulowi Oktawiuszowi, wkrtce po wyjedzie Sulli w 87 r.
56

podj walk o te same postulaty, o ktre walczy i za ktre zgin Sulpicjusz Rufus. Wystpi on
z wnioskiem o rozdzielenie nowych obywateli midzy wszystkie tribus, dodajc do tego projekt
nowego prawa, ktre w razie uchwalenia miaoby zagwarantowa powrt do ojczyzny tym wszystkim,
ktrzy zostali wygnani po przewrocie sullaskim. W dzie gosowania napyna do Rzymu olbrzymia
liczba nowych obywateli, by gosowa za wnioskiem Cynny. Kiedy trybunowie z ramienia optymatw
zaoyli weto przeciw gosowaniu, doszo do krwawych porachunkw midzy obu stronnictwami.
Bojwka reakcyjnego konsula oczycia z tumw forum i via Sacra urzdzajc krwaw masakr; ofiar
pado podobno 10 000 ludzi. Cynna, ktrego apel do niewolnikw nie odnis skutku, musia ucieka na
poudnie. Senat, posugujc si w celach politycznych wyroczniami wrbitw, pozbawi Cynn urzdu
konsula i wyj go spod prawa, podobnie jak szeciu trybunw ludowych. Na miejsce Cynny obrano
konsulem drugiego reakcjonist, Lucjusza Korneliusza Merul. Jednake Cynna nie da za wygran.
Pewny poparcia armii obozujcej pod Nol ruszy, podobnie jak Sulla ubiegego roku, pod mury
Rzymu.
Rwnoczenie wrci z Afryki Mariusz i wyldowawszy w Etrurii zgromadzi szeciotysiczn armi
zoon z niewolnikw, ktrych obdarzy wolnoci; ponadto wid licznych Italikw, ktrzy tumnie
zgaszali si pod jego rozkazy. W niedugim czasie Cynna i Mariusz stanli pod Rzymem. W miecie
nasta gd, a nastpnie wybucha zaraza. Wezwanie rzucone przez Cynn do niewolnikw, w ktrym
obiecywa wolno kademu, kto z Rzymu zbiegnie do niego, nie pozostao bez echa. Zreszt nie tylko
niewolnicy uciekali do szeregw Cynny i Mariusza - dezercja zacza si szerzy take w szeregach
armii rzdowej", na ktrej czele sta konsul Okta-wiusz. Podjto wic pertraktacje. W kocu senat
skapitulowa, proszc jedynie Cynn o powstrzymanie si od terroru. Cynna wprawdzie przyrzeka, ale
przysigi na to nie zoy, natomiast Mariusz milcza pospnie. Wejcie Mariusza do Rzymu dao
pocztek krwawym porachunkom; rozszalay terror trwa bez przerwy przez pi dni i nocy. Zamknito
bramy miasta i wymordowano wszystkich najwybitniejszych optymatw. Jedn z pierwszych ofiar by
oczywicie konsul Oktawiusz. Nie chcc ucieka z Rzymu, przybra insygnia konsularne i oczekiwa
siepaczy na Janikulum. Obok niego pad zamordowany byy konsul z r. 90 i zwycizca spod Acerrae
w wojnie ze sprzymierzecami, Lucjusz Cezar, jego brat Gajusz
57

Cezar Strabon, dowcipny i wykwintny mwca, oraz Kwintus Luta-cjusz Katulus ukadajcy wyszukane
epigramaty w stylu aleksandryjskim. Niewtpliwie najwikszym blem przeja Cycerona mier
Marka Antoniusza. Pisze o nim z alem: Gow Marka Antoniusza, chocia tylu obywateli
zawdziczao mu ycie, umieszczono na tej samej mwnicy, z ktrej jako konsul najwytrwalej broni
rze-czypospolitej i ktr za swej cenzury przyozdobi (...) upami. Nie opodal sterczaa gowa Gajusza
Juliusza Cezara, zdradzonego haniebnie przez etruskiego gospodarza, oraz gowa jego brata, Lucjusza
Juliusza". Obraz ten uzupenia Cyceron nastpujcym zdaniem: Krassus nie widzia tych okropnoci,
y, pki ya rzeczpospolita, i razem z ni skona" (de or. 3, 3, 10). Zarwno w okresie terroru
sullaskiego, jak i w czasie terroru rozptanego przez Mariusza i Cynn wydawao si Cycernowi, e
rzeczpospolita zgina, e przez uycie siy zbrojnej zachwiane zostay podstawy republiki. O rzdach
Sulli nigdy nie wyraa si inaczej jak o rzdach krla" - regnum (Phil. 1, 14, 34), a rzdy Cynny,
mordercy Antoniusza, okrela sowem dominatio" - panowanie (ad Att. 8, 3, 6).
W krwawym roku 87, ktry zakoczy si wyborem Mariusza i Cynny na konsulw, zawar Cyceron po
raz pierwszy znajomo z czowiekiem, ktry mia wywrze w pniejszych latach wielki wpyw na
ksztatowanie si przyszego mwcy. By nim wybitny kierownik szkoy retorycznej z wyspy Rodos,
nazwiskiem Molon, ktry wanie w tym roku przebywa przez pewien czas w Rzymie. Wiadomo
o tym pierwszym zetkniciu si z Molonem brzmi lakonicznie: Tego roku pobieraem w Rzymie
nauk od Molona z Rodos, znakomitego obrocy i nauczyciela" (Brut. 89, 307).
Terror szalejcy w Rzymie w r. 87 zaczyna pod koniec tego roku przygasa; ostatnim jego echem bya
prba zamordowania Kwintusa Mucjusza Scewoli Pontifeksa, dokonana przez populara Gajusza
Fimbri podczas pogrzebu Mariusza, ktry w dwanacie dni po objciu konsulatu zmar. I ten zamach,
z ktrego Scewola wyszed ranny, musia gboko wstrzsn Cyceronem; po mierci starego Augura
on wanie by nauczycielem Cycerona w dziedzinie prawa. Szacunek dla Pontifeksa, ktrego Cyceron
nazywa czowiekiem w dziedzinie prawa cywilnego najbardziej wyksztaconym i odznaczajcym si
najwikszym talentem i mdroci" (de or. 1, 39, 180), niejednokrotnie znajduje swj wyraz na kartach
dzie Cyce-roskich. Istotnie by to najwybitniejszy prawnik cywilista, wybitniejszy jeszcze ni Augur
i - jak to susznie stwierdza Pomponiusz
58

w Digestach (1,2,2,41) - twrca cywilnego prawa rzymskiego" Dzieo jego pod tytuem Iuris civilis
libri XVIII, zawierajce pierwszy systematyczny wykad prawa cywilnego, byo wielokrotnie
komentowane w staroytnoci przez wybitnych prawnikw, ktrzy, jak np. Serwiusz Sulpicjusz Rufus
czy Leliusz Feliks, pisali do niego komentarze. Oczywicie Scewola tak samo nalea do arystokracji
rzymskiej; przez ekwitw by szczeglnie znienawidzony z powodu swoich rzdw w charakterze
namiestnika prowincji Azji, gdzie tpi naduycia publikanw. Na razie zamach na jego ycie nie uda
si i mody Cyceron mg jeszcze przez cztery lata korzysta z jego dowiadczenia.
Zamach na Scewol by ostatnim wypadkiem zamykajcym fal terroru. W przeciwiestwie do
poprzednich lat, nastpne trzechle-cie (86-84) utkwio w pamici Cycerona jako okres spokoju,
w ktrym nie byo sycha szczku ora (Brut. 90, 308). Istotnie, jeli idzie o Rzym, to w cigu trzech
lat panowa tam wzgldny spokj. Niepodzieln wadz dzieryli popularzy i ich przywdca Cynna,
czterokrotnie pod rzd (87-84) wybierany konsulem; za kolegw w konsulacie dobiera sobie wycznie
popularw. Zarzdzenia Sulli zostay zniesione, on sam wyjty spod prawa i uznany za buntownika.
Dowdztwo w wojnie z Mitrydatesem zostao mu oczywicie odebrane i przekazane w 86 r.
Waleriuszowi Flakkusowi, ktrego wybrano konsulem na miejsce zmarego Mariusza. W okresie
trzech-lecia rzdw Cynny przeprowadzono wiele reform: nowi obywatele zostali wpisani do
trzydziestu piciu tribus, dugi zredukowano do wysokoci trzech czwartych ich wartoci,
przeprowadzono reform pienin wycofujc z obrotu zdewaluowan walut, w kocu w myl
dawnych postulatw Grakcha. zaoono koloni w Kapui. Zreszt nie tylko sam Rzym, lecz i prowincje:
Sycylia, Sardynia, obie Galie, Hiszpania i Afryka znajdoway si w rkach popularw. Zbuntowany
Sulla mia pod swoj wadz jedynie terytoria, ktre zdoby na Mitrydatesie, to znaczy cz Grecji
i Macedonii; tam te zbierali si optymaci, ktrym udao si uj przed terrorem Cynny i Mariusza.
Przez dugi czas Cynna i stronnictwo popularw lekcewayo Sull. Dopiero w r. 84, kiedy Sulla po
zawarciu pokoju z Mitrydatesem w Dardanos sta si panem Grecji, Macedonii i prowincji Azji, Cynna
przerazi si i postanowi na czele znaczniejszej armii wyruszy przeciw Sulli. Bunt w armii Cynny,
ktra w Ankonie miaa by wyprawiona do Grecji, pooy kres tym planom. Cynna zosta zabity,
a drugi konsul, Karbon, liczc si z nastrojami wojska zanie59

cha wyprawy i odprowadzi armi na lee zimowe do Ariminum. Przez cay rok 84 trway rokowania
senatu z Sull i prby kompromisu. Tymczasem Sulla, naoywszy na prowincj Azj kontrybucj
w sumie 20 000 talentw, wszed w posiadanie znacznych rodkw materialnych i gotowa si do
ornej rozprawy. Podobnie energiczne przygotowania prowadzili w Rzymie nowo obrani konsulowie,
Gajusz Norbanus i Lucjusz Scypion. Senat nadal uwaa Sull za buntownika i domaga si od niego
zoenia broni. Wojna rozpocza si na wiosn 83 r., z chwil gdy Sulla wyldowa w Brundisium na
czele piciu legionw. W ten sposb dobiego koca owo trzechlecie, w ktrym - jak powiada Cycero nie byo w Rzymie sycha szczku ora.
Dla Cycerona cay ten okres, w ktrym, jak zaznacza, rzeczpospolita nie miaa adnego prawa i adnej
godnoci" (Brut. 63, 227), upyn na bardzo intensywnych studiach. Podobnie jak w latach
poprzednich, nie pomin dnia, eby nie uda si na forum i nie przysuchiwa si mowom. Zginli
wprawdzie najlepsi mwcy najstarszego pokolenia, Krassus i Antoniusz, ze redniego pokolenia uby
Liwiusz Druzus i Sulpicjusz Rufus, a Kotta by na wygnaniu, jednake Kwintus Hortenzjusz Hortalus,
mwca najmodszego pokolenia, czarowa modzie wspaniaymi melodyjnymi frazami i mikk
azjask kadencj. Rozpocz on karier mwcy sdowego bardzo wczenie; ju jako
dziewitnastoletni modzieniec w 95 r. wygosi w senacie mow w obronie prowincji Afryki (de or. 3,
61, 229), a pniej broni krla Bitynii Nikomedesa. Cyceron porwnywa talent jego do rzeby
Fidiasza, ktra budzi uznanie, skoro si tylko na ni spojrzy (Brut. 64, 228). Oszaamiajca wymowa
Hor-tenzjusza, niejednokrotnie pena przesadnej bujnoci, nie podobaa si wprawdzie ludziom
dawnego pokroju, u Krassusa jednak znajdowaa pen aprobat. Czsto widziaem - opowiada
Cyceron - e Filip (konsul z 91 r.) artowa, niecierpliwi si, gniewa, ale modzie pena bya podziwu,
lud by przejty." Wedle oceny ludu Hortenzjusz by doskonaym oratorem i szybko stan w rzdzie
najlepszych mwcw, dorwnujc starszym, a zdecydowanie przewyszajc wszystkich rwienikw,
jak Pizona, Marka Krassusa, Gnejusza Lentulusa i Publiusza Lentulusa Sur. Dla mnie - pisze Cyceron
w Brutusie - ktry byem o osiem lat od niego modszy, by Hortenzjusz przez dugi okres bodcem
w deniu do jednej z nim sawy". I dalej: Chocia jego rodzaj wymowy mao mia godnoci,
stosowny by do jego wieku, a poniewa byszczaa
60

w nim iskra geniuszu i wprawa nadawaa budowie periodw doskonao i zwizo, wzbudza
najwikszy podziw u ludzi" (Brut. 64, 230). Cycerona obok bujnoci azjaskiej uderzay jeszcze dwie
charakterystyczne cechy, ktrymi mowy Hortenzjusza rniy si od innych, a mianowicie
wprowadzanie tzw. divisiones, w ktrych Hor-tenzjusz zwraca uwag na to, o czym bdzie mwi, oraz
podawanie krtkich streszcze wywodw przeciwnika i swoich wasnych (Brut. 88, 302). Ogromna
pracowito Hortenzjusza, ktry przemwie swoich uczy si na pami, pobudzaa Cycerona do
naladownictwa, a bujno Hortenzjuszowego stylu, tak podziwiana przez modzie, staa si w tych
latach ideaem stylistycznym Cycerona, ktry szed za Hortenzjuszem, wstpujc w jego lady" (Brut.
90, 307). W porwnaniu z nim czterej inni mwcy, wystpujcy czciej na forum, w niczym nie mogli
zaimponowa Cyceronowi. Publiusz Antystiusz, byy trybun ludowy z r. 88, cieszy si powodzeniem
tylko dlatego - powiada Cyceron - e forum opustoszao wwczas z dobrych mwcw" (Brut. 63, 227).
Jeszcze mniej podoba si Cyceronowi Gnejusz Pomponiusz, ktry przemawia wprawdzie namitnie,
ale bezadnie (de or. 3, 13, 50). Mwc nie do ostrym, jednake zaliczanym do mwcw" (Brut. 62,
221) by rzadko na forum wystpujcy byy trybun ludowy Gajusz Papiriusz Karbon, ten sam, od
ktrego wzia nazw lex Papiria, nadajca sprzymierzecom prawa obywatelskie. Zaledwie raz czy
dwa przemwi w tym czasie na forum Lucjusz Marcjusz Filip, konsul z 91 r. i jedyny z wybitniejszych
optymatw, ktry za rzdw Cynny piastowa wysoki urzd cenzora.
Uczszczajc na forum przygotowywa si Cyceron bezustannie do swego wystpu w charakterze
mwcy. Nie byo dnia w tym trzechleciu - jak mwi sam o sobie (Brut. 90, 310) - w ktrym by nie
uprawia wicze retorycznych wraz ze swymi przyjacimi, Markiem Pizonem i Kwintusem
Pompejuszem. Niestety najserdeczniejszy przyjaciel Cycerona, Pomponiusz, zwany pniej Attykiem,
z ktrym jako chopiec sucha wykadw Fajdrosa i Zenona i z ktrym bywa w domu Scewoli Augura,
wyjecha w 86 r. z Rzymu do Aten, skd mia powrci dopiero po latach. Wyjazd ten by rezultatem
terroru, jaki rozpta najpierw Sulla, a potem Mariusz. Pomponiusz by krewnym Sulpicjusza Rufusa
(kuzynka Pomponiusza, Anicja, bya bratow Sulpicjusza - Nepos Att. 2, 1) i uwaa, e jest naraony
na niebezpieczestwo ze strony Sulli. Obawa ta bya - jak si pniej okazao - nieuzasadniona,
niemniej w owej
61

chwili Pomponiusz, widzc now fal terroru rozptan przez Mariusza i Cynn, powzi decyzj jak na
dwudziestotrzyletniego Rzymianina z zamonych warstw do niezwyk: sprzeda prawie wszystkie
swoje dobra rodzinne i dodawszy do tego okoo dwa miliony sestercw odziedziczonych po ojcu,
przesiedli si do Grecji. Nabywszy tanio wielkie posiadoci ziemskie w Epirze i osiedliwszy si na
stae w Atenach, nie zerwa bynajmniej swych znajomoci i stosunkw w ojczynie, lecz przeciwnie,
stara si je rozszerzy i pogbi. Pozostajc bezstronny, utrzymywa serdeczne stosunki zarwno
z przywdcami popularw, jak i optymatw. Zachowujc przyja dla syna Mariusza, swego byego
kolegi, ktrego wspiera pieninie w okresie, kiedy w uznany za wroga pastwa musia ucieka,
utrzymywa rwnoczenie serdeczne stosunki z Sull, najwikszym wrogiem obu Mariuszw.
Wszechstronnie wyksztacony, wadajcy grek jak rodowity Ateczyk, deklamujcy pynnie aciskie
i greckie wiersze, potrafi Pomponiusz do tego stopnia oczarowa Sull, e kiedy ten po zawarciu
pokoju z Mitrydatesem przyby w zimie 85 r. do Aten, nigdy si - jak powiada Nepos (Att. 4, 2) z Pomponiuszem nie rozstawa, a nawet gorco pragn go zabra ze sob do Rzymu. Na t propozycj
mia mu Pomponiusz odpowiedzie: Bagam ci, nie chciej prowadzi mnie przeciw tym, od ktrych
dlatego z Italii uciekem, by razem z nimi nie by zmuszonym do walki przeciw tobie". Zwikszajc
ustawicznie swj majtek, poyczajc pienidze na lichwiarski procent zarwno poszczeglnym
osobom, jak i rnym gminom greckim, trzyma si Attyk z dala od walki stronnictw politycznych.
Ideologiczne uzasadnienie tego tak bardzo niezwykego dla Rzymianina stanowiska znajdowa
w zdaniu Epikura: Zyj w ukryciu" *. Dla Cycerona wyjazd Attyka, tego niezawodnego przyjaciela z lat
dziecinnych, z ktrym dzieli wszystkie radoci i niepokoje i z ktrym rozmowa potrafia przynie mu
ulg w najwikszych strapieniach (ad Att. 1, 18) - by czym nad wyraz bolesnym. Dawnego
i serdecznego przyjaciela czciowo tylko zastpi mogli nowi, z ktrymi si z kolei zaprzyjani. Byli
to: modszy o dwa lata od Cycerona Marek Pupiusz Pi-zon i Kwintus Pompej usz, ktry pniej
otrzyma przydomek Bity-skiego. O tej nowej przyjani i wsplnych codziennych wiczeniach
retorycznych pod kierunkiem nauczycieli greckich tak opowiada Cy4 O epikureizmie Attyka por. R.J.
Leslie: The Epikureanism of Titus Pomponius Atticus, Philadelpha 1950.

62

cern w Brutusie (90, 310): Deklamowaem - jak si to dzi mwi - codziennie; czsto z Markiem
Pizonem i Kwintusem Pompejuszem albo te z kim innym, niejednokrotnie po acinie, ale czciej po
grecku, zarwno dlatego, e jzyk grecki zasobniejszy w krasomwcze ozdoby przyzwyczaja do
przemawiania w podobny sposb i po acinie, jak i dlatego, e sawni nauczyciele greccy nie mogliby
mnie ani poprawi, ani niczego nauczy, gdybym nie mwi po grecku".
Ale nie tylko na wiczeniach retorycznych upywa Cyceronowi czas w okresie tego spokojnego
trzechlecia". Z nie mniejszym zapaem oddawa si podjtym od dawna studiom filozoficznym.
Sposobno do codziennego filozofowania nadarzya si w czasie pobytu w domu Cycerona na
Karynach greckiego stoika Diodotosa, ktry pozosta tam zreszt a do mierci. Cyceron codziennie
odwiedza filozofa i wiczy si pod jego kierunkiem przede wszystkim w logice, bez ktrej, jak sdzi,
nie mona si nauczy prawdziwej wymowy". Suchaem go ju w wieku chopicym - pisze
w Akademikach (2, 36, 115) - ze mn yje przez tyle lat, mieszka u mnie; podziwiam go i miuj."
Starzec ten dniem i noc pochylony nad ksikami, udzielajcy lekcji logiki i geometrii i na wzr
pitagorej-czykw grajcy w wolnych chwilach na lutni (Tuse. 5, 39, 113), wywar podobnie jak dawniej
Filon ogromny wpyw na ksztatowanie si poj filozoficznych Cycerona.
Z okresu spokojnego trzechlecia" pochodz rwnie pierwsze prby literackie Cycerona 5. Jak kady
niemal mody, wyksztacony Rzymianin prbowa Cyceron swoich si na polu poezji. Staroytni
wymieniaj jego modzieczy utwr pt. Halcyona, w ktrym wzorujc si na aleksandryjczykach
opiewa przemian Halcyony i jej ma Keyksa w zimorodki. By moe, i rwnie metamorfoza bya
przedmiotem innego poematu pt. Pontius Glaukus, napisanego w te-trametrach trocheicznych. Poza
tym wymieniaj staroytni jeszcze poemat O Nilu i jak elegi o znieksztaconym w rkopisach tytule
Thalia masta.
O ile ze wszystkich tych poemacikw, ktre w doborze tematu naladoway poezj aleksandryjsk,
zachoway si jedynie szczupe fragmenty albo tylko tytuy, o tyle lepiej obszed si los
z Cycero-nowym tumaczeniem Fenomenw Arata6; z tumaczenia tego za5 Gwne wiadectwo Juliusza
Kapitolinusa w yciorysie Gordiana (Vita Gord. 3).
. Zgodnie z Buchnerem: RE s. v. Tullius, 1237, przyjmuj, e przekad caego Arata zosta dokonany przez Cycerona we
wczesnej modoci.

63

choway si powaniejsze partie. Jest rzecz oczywist, e Cyceron podj si tego przekadu nie
z jakiego specjalnego zamiowania do astronomii, lecz dlatego, e chcia przyswoi jzykowi
aciskiemu dzieo Greka. Tumaczenie ma do due walory literackie, cho w stylu rni si wyranie
od oryginau greckiego; prostota i naturalno Greka zaginy gdzie w tym przekadzie, a ich miejsce
zaj patos, sia i rzymska powaga. Cho przekad nie zawsze jest wierny - nie wolny jest od
nieporozumie i obfituje w rozszerzenia zaczerpnite z komentatorw Aratosa, Attalosa i Hippar-cha ma on, powtarzam, swoje niewtpliwe walory literackie.
W tym samym czasie, jak sdz 7, powsta poemat o tematyce czysto rzymskiej, bardzo bliskiej
Cyceronowi - mianowicie Mariusz. Posta wielkiego rodaka z Arpinum dziaaa fascynujco na
modego Cycerona. Nieliczne fragmenty poematu, napisanego w heksame-trach naladujcych
wzniosy styl Enniusza, nie pozwalaj na dokadne zrekonstruowanie treci. W kadym razie nie ulega
wtpliwoci panegiryczny charakter poematu. Pewne jest rwnie, e opisana bya tutaj ucieczka
Mariusza z Rzymu w r. 88, a najprawdopodobniej take jego powrt. Fragment tego poematu,
przytoczony pniej przez Cycerona w dziele De divinatione (1, 47, 106), w piknie brzmicym
wierszu opisuje wrebny lot ora unoszcego si ze starego dbu w Arpinum i toczcego zwycisk
walk z wem; Mariusz tumaczy sobie ten obraz jako szczliwy znak wrcy mu chwa i powrt.
W poemacie znajdowa si rwnie sawny opis dbu i gaju w Arpinum. Jeli przypomnimy sobie ustp
w De legi-bus i pene wzruszenia sowa Cycerona na widok rodzinnych stron, musimy szczeglnie
aowa, e nie zachowa si opis, w ktrym niewtpliwie dwiczaa nuta serdecznej mioci do
rodzinnego zaktka.
Ale nie tylko na polu poezji prbowa swych si mody Cyceron w okresie rzdw Cynny. Wiemy, e
tumaczeniu Aratosa towarzyszy rwnie przekad prozy greckiej. W ostatnim swym dziele, De ojficiis
(2, 87), informuje nas Cyceron, e przeoy dzieo Kseno-fonta Oikonomikos8 majc wanie tyle lat,
ile ma jego syn w chwili, kiedy on sam pisze sw rozpraw De officiis. Poniewa
7

Podobnie P. Ferratino: La data del Marius Ciceroniano, Rheinisches Museum" 139, s. 147-164, gdzie podano dokadne
uzasadnienie. Inaczej M. Haupt: Opuscula, t. I, s. 211-214, R.Gnauk: Die Bedeutung des Marius und Cato Maior fr Cicero,
Diss. Leipzig 1936 s. 60, i idcy za nim Buchner: RE s. v. Tullius, 1255.
8
O przekadzie Ksenofonta por. C. Virck: Cicero qua ratione Xenophontis Oeconomicum Latine verteret, Diss. Berlin 1914.

64

Marek, syn Cycerona, w czasie powstawania De of/iciis mia lat dwadziecia jeden, wspomniany
przekad Cycerona przypada na rok 85. Cyceron podj ten trud zarwno z chci przyswojenia
literaturze aciskiej nie przeoonego dotychczas pisemka Greka, jak i dla celw praktycznych, gdy
uwaa to tumaczenie za doskonae wiczenie stylistyczne (por. Quint. inst. or. 10, 5, 2).
Podczas omawianego trzechlecia Cyceron postanowi sprbowa swych si na jednym jeszcze polu.
Mimo e jako mwca nigdy dotd nie wystpowa, postawi sobie bardzo ambitne zadanie opracowania
podrcznika retoryki. Podrcznik ten mia obj cao teorii wymowy, a wic inventio, dispositio,
elocutio, memoria i pronuntiatio. Ale na zrealizowanie tego ambitnego planu nie starczyo mu si.
Zdoa napisa tylko dwie ksigi powicone inventio. Ksigi te nosiy tytu Lib rhetoci; cytowane
bywaj rwnie pod tytuem De inventione. W latach pniejszych wstydzi si Cyceron tego
modzieczego pisemka, ktre, jak sam mwi, niewykoczone i niedojrzae wypado z zapiskw
chopcu lub modzieniaszkowi" (de or. 1, 1, 5). Ta samokrytyka bya w peni uzasadniona. Nie majc
adnego dowiadczenia, mg Cyceron jedynie kompilowa podrczniki greckie. Jednake fakt, e
uczonym nie udao si dotychczas wykry rde, z jakich Cyceron korzysta, wskazuje, e nie s
przechwak sowa, ktre jako modzieniec napisa we wstpie do drugiej ksigi: Postanowiwszy
napisa teori wymowy, nie obralimy sobie jednego wzoru, ktry bymy z najwiksz cisoci
naladowali, lecz zebrawszy dziea wszystkich pisarzy wyjem te wskazwki, ktre mi si wyday
najstosowniejsze (...) Majc przed sob prace wszystkich uczonych zajmujcych si teori wymowy,
ktrzy przed nami yli od najdawniejszych czasw a do dzisiaj, mielimy mono wyboru
wszystkiego, co nam si podobao" (2, 2, 8). Istotnie musia Cyceron czerpa z obszernej i rnorodnej
greckiej literatury teoretycznej, gdy cho w zasadzie opiera si na podrczniku Hermagorasa, to
w wielu wypadkach z nim polemizuje. Mia te Cyceron w rkach wieo napisan, anonimow
Retoryk do Hereniusza, z ktrej przejmowa acisk terminologi. Ale musia mie w rce rwnie to
rdo, z ktrego korzysta autor Retoryki do Hereniusza, gdy w wielu wypadkach daje wicej ni
anonimowy autor. Nie ulega wtpliwoci, e mody pisarz zabra si do dziea powanie, starajc si
nawet o zachowanie pewnej samodzielnoci w stosunku do greckich rde. Uwidocznia si to
najwyraniej w doborze rzymskich przykadw.
65

Najciekawsze jest jednak, e ju w tym pierwszym swoim dzieku autor wykazuje wyrane
zainteresowania filozoficzne9, nadto za stara si da co wicej ni zwyky podrcznik retoryki.
W przedmowie do pierwszej ksigi okrela swoje stanowisko w stosunku do dugoletniego sporu
o pierwszestwo, toczcego si midzy filozofami a retorami w tym sensie, e rozrnia dobr i z
wymow i stwierdza, e sama retoryka bez filozofii przynosi pastwom przewanie szkod, podczas
gdy sama filozofia bez wymowy przynosi za may poytek. Idc niewtpliwie za swoim mistrzem
Filonem, ktry nauk wymowy wprowadzi do programu swej szkoy, wyznacza jej Cyceron rol
podrzdn w stosunku do filozofii, ktr nazywa kierowniczk wszystkich spraw". Ju z tego ujcia
wida, e nie darmo studiowa on u Filona, do ktrego sceptycyzmu i probabilizmu przyznaje si we
wstpie do pierwszej ksigi, nie podajc swych twierdze jako pewne, lecz jedynie jako najbardziej
prawdopodobne" (1, 3, 4). Ale nie tylko wpyw Filona widoczny jest w tym dzieku. Dawno ju
zauwaono, e ustp o powstaniu kultury (1, 2, 2) wykazuje wyrany wpyw Posejdoniosa, ktrego
mg Cyceron pozna nawet osobicie w 86 r., kiedy w stoicki filozof przyby do Rzymu jako oficjalny
pose miasta Rodos. Poza tym widoczna jest dobra znajomo filozofii stoickiej, zwaszcza idei redniej
Stoi i jej reprezentanta Panajtiosa. Tak to rozmowy z Diodotem przebywajcym w domu Cycerona nie
pozostay bez wpywu na pierwsze zachowane dzieko naszego pisarza.
Spokojne trzechlecie", ktre utkwio w pamici Cycerona jako okres wypeniony studiami we dnie i
w nocy" (Brut. 90, 308), dobiegao koca. Wyldowanie Sulli w Brundisium na wiosn r. 83 rozpoczo
krwaw wojn domow, trwajc a do listopada r. 82. Nieudolni konsulowie z 82 r., Norbanus
i Scypion, ju w pierwszym roku wojny pozwolili Sulli opanowa Apuli i Messapi oraz cz
Kampanii. Jednake z chwil gdy konsulat obj energiczny Kar-bon i dwudziestoletni syn Mariusza,
rwnie Mariusz, walki si zaostrzyy. Do rozgrywki midzy gwnymi siami doszo najpierw pod
Sacriportus, midzy Signi i Praeneste. Klska wojsk Mariusza Modszego wydaa Rzym w rce Sulli.
Atoli przed wydanie/n miasta na rozkaz Mariusza, ktry sam z niedobitkami wycofa si do silnej
fortecy Praeneste, wymordowano wszystkich senatorw podejrzanych o sprzyjanie Sulli. Rozkaz ten
wypeni znajdujcy si
8

Por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1104.

66

w Rzymie pretor Damazyp. Najwikszym ciosem dla Cycerona musiaa by wwczas mier jego
nauczyciela prawa, Kwintusa Mucju-sza Scewoli Pontifeksa, ktry przed czterema laty wyszed cao
z zamachu Fimbrii, a teraz pad w przedsionkach wityni Westy. Wrd zamordowanych znaleli si
rwnie dwaj politycy: Gajusz Karbon i Publiusz Antystiusz, ten drugi podejrzany ju choby dlatego,
e by teciem Gnejusza Pompejusza, wielkiego posiadacza ziemskiego w Picenum 10, ktry na swj
koszt zwerbowa tam trzy legiony i odda je Sulli. Bitwa pod Sacriportus nie rozstrzygna jeszcze
losw wojny. Dopiero bitwa u bramy Kolliskiej, zakoczona rozbiciem armii popularw, oddaa
zwycistwo i Rzym w rce Sulli. Konsul Mariusz zamknity w Praeneste popeni samobjstwo.
Cyceron by przeraony terrorem. Podobnie jak jego przyjaciel Attykus, nie chcia stan otwarcie po
niczyjej stronie; nie wiadomo, komu w tej rozgrywce yczy zwycistwa, chocia w mowie za
Roscjuszem z Amerii (77, 136), wygoszonej podczas dyktatury Sulli, powie, e yczy sobie ukadw
pokojowych i e dopiero gdy te okazay si niemoliwe, yczy zwycistwa tym, ktrzy zwyciyli, to
znaczy partii sullaskiej. W kadym razie wiemy, e przez cae ycie by przeciwnikiem walk
domowych i przemocy (por. de off. 1, 35); tym te naley tumaczy jego neutralno". Jest ona tym
bardziej znamienna, e jego rwienicy dobrze wiedzieli, po czyjej stronie si zaangaowa: Gnejusz
Pompejusz z wasnych funduszw zwerbowa trzy legiony, aby przyczyni si do zwycistwa reakcji,
Mariusz Modszy, wbrew wszelkim zwyczajom rzymskim, nie waha si w dwudziestym roku ycia
przyj godnoci konsula, aby zgromadzi wszystkie dostpne mu siy do walki z arystokracj, a Marek
Krassus stan zdecydowanie po stronie Sulli.
10 O rodzinie Pompejuszw i jej znaczeniu w ziemi piceskiej por. Gelzer: Die Nobilitdt der romischen Republik, Leipzig
1912, s. 76; Cichorius: Rmische Studien, 130 nn; Syme: The Roman Revolution, 28.

ROZDZIA TRZECI PIERWSZE

SUKCESY NA FORUM (LATA 81-79)

Wymordowanie okoo czterech tysicy jecw wraz z dowdcami: Damazypem, Karrinasem

i Poncjuszem, wzitych do niewoli w bitwie u bramy Kolliskiej, wskazywao na to, e terror sulla-ski
przewyszy swym okruciestwem i zasigiem terror z okresu Mariusza i Cynny. Zwoki Mariusza
wydobyto z grobu i wrzucono do Anienu, a gowy zamordowanych senatorw wystawiono na widok
publiczny koo lacus Servilius, tam gdzie vicus iugarius otwiera si na forum (pro Rose. 32, 89; Sen. de
provid. 3). Przeciwnikw Sulli umieszczono na listach proskrypcyjnych, co oznaczao wyjcie spod
prawa i konfiskat majtku. Za zgoszenie osoby proskrybowanej wyznaczono nagrod dwunastu
tysicy denarw. Listy te objy nie setki, lecz tysice obywateli, przede wszystkim za
znienawidzonych przez Sull bogatych ekwitw, spord ktrych znalazo si na listach
proskrypcyjnych podobno okoo tysica szeciuset nazwisk. Skonfiskowane dobra - podobno o wartoci
okoo trzystu pidziesiciu milionw sestercw - wystawiono na licytacj i sprzedawano niemal za
bezcen zwolennikom Sulli, przy czym Sulla nie zapomina i o sobie. Do zawrotnie podwczas
wzbogacajcych si nalea rwnie m.in. Marek Krassus, najwikszy pniej bogacz rzymski.
Przy sposobnoci zaatwiano oczywicie i osobiste porachunki. Nawet jednostki niewinne" z punktu
widzenia nowego reimu dostaway si niejednokrotnie na owe listy, jeli ich majtek skusi ktrego
z zaufanych dyktatora.
Sulla - rzecz w historii rzymskiej dotychczas nie spotykana - zosta dyktatorem na czas nieograniczony;
dyktatur nadano mu natychmiast po wkroczeniu do Rzymu w r. 82, na wniosek interrek-sa Lucjusza
Waleriusza Flakkusa, na podstawie ustawy o wadzy na68

czelnej, tzw. lex Valeria de imperio. Sulla wyzyska t dyktatur dla przywrcenia wadzy nobilitas
i nadania Rzymowi reakcyjnej konstytucji. Senat, ktrego liczb czonkw zwikszono do szeciuset,
sta si znowu naczeln wadz w pastwie. Zgodnie z reform, w skad senatu wchodzili odtd
wszyscy byli kwestorowie, pretorzy i konsulowie. Liczb kwestorw podniesiono do dwudziestu.
Ukrcono wpywy ekwitw, ktrych odsunito od uczestnictwa w sdach; po raz pierwszy od czasu
Grakchw znalazy si one znowu w rkach senatorw. Rwnoczenie zwikszono ilo staych
trybunaw, zwanych quaestiones perpetuae, powsta nowy trybuna dla spraw o naduycia wyborcze,
tzw. quaestio ambitus, trybuna dla spraw o sprzeniewierzenia - quaestio peculatus, i kilka innych.
Najwikszym ciosem dla warstw ludowych i stronnictwa popularw byo zamanie wadzy trybuskiej.
Wedug reformy Sulli trybunowie mieli odtd prawo omawia na zgromadzeniach ludowych jedynie
sprawy uzgodnione poprzednio w senacie. Przepis zabraniajcy trybunom piastowania innych urzdw
musia odstrasza ambitniejsze jednostki od starania si o tribunicia potestas - godno trybuna,
ktremu ograniczono nawet prawo stawiania weta. Podstaw wadzy Sulli stanowio dziesi tysicy
wyzwolecw --Korneliuszy - byych niewolnikw, wyzwolonych przez Sull w nagrod za porzucenie
swych wacicieli; poza tym szersze oparcie dawao sto tysicy weteranw osadzonych na roli w Etrurii.
W tym to okresie wypado Cyceronowi rozpoczyna karier obrocy sdowego. Pierwsze jego
przemwienia wygaszane w r. 81 nie zostay spisane, widocznie nie przywizywa do nich wagi.
Pierwsz jego opublikowan mow bya obrona Publiusza Kwink-cjusza. Jednake sowa
wypowiedziane w tej mowie wiadcz, e nie bya to jego pierwsza sprawa. Ze sw: brak mi w tej
sprawie tego, co w innych sprawach zwyko mi by pomoc" (pro Quinct. 1, 4), wynika niezbicie, e ju
poprzednio Cyceron wystpowa jako obroca. Sama sprawa Kwinkcjusza, do zawikana1, nie dawaa
szczeglnej sposobnoci do zabynicia talentem retorycznym. Mowa ta, chocia do sucha - jak to
ju zauway Tacyt (dial, de or. 22, 3) - jest dla nas jednak o tyle interesujca, e uwaano j stale za
pocztek krasomwczej kariery Cycerona. W skrcie sprawa przedstawiaa si nastpujco: Gajusz
Kwinkcjusz pocho1 O stronie prawniczej sprawy por. E. Costa: Cicerone giureconsulto, Bologna 1917, t. III, s.
28, i Bonfante: Storia del diritto Romano I, 440 nn.

69

dzcy z rodziny plebejskiej mia spk handlow z niejakim Sek-stusem Newiuszem, wzbogaconym
wonym. Po mierci Kwinkcju-sza brat jego Publiusz, odziedziczywszy po nim majtek, utrzyma
spk handlow z Newiuszem i przez cay rok stosunki obu wsplnikw, ze sob zreszt
spowinowaconych, ukaday si pomylnie. Po roku jednak Newiusz wystpi z pretensj o pewn
sum, ktr mu by winien zmary. Dziki nieobecnoci Kwinkcjusza na rozprawie sdowej udao si
Newiuszowi, ktry nalea wwczas do stronnictwa mariaskiego, uzyska od pretora Burrienusa tzw.
missio in possessionem, czyli wejcie w posiadanie majtku Kwinkcjusza na terenie Galii Narboskiej.
Zarzdca Kwinkcjusza, Sekstus Alfenus, rwnie adherent popularw, w czasie nieobecnoci swego
pana zgosi protest w imieniu Kwinkcjusza, owiadczajc, e stawi si on przed sdem, lecz e
odmawia zoenia tzw. satisdatio iudicatum solvi danej przez pretora i odwouje si do pomocy
trybunw ludowych. Newiusz, ktry ju wszed by w posiadanie dbr Kwinkcjusza, przez dwa lata nie
wystpowa z procesem. Dopiero w 81 r. wystpi ze skarg przed pretorem Dolabell, ktry orzek, e
Kwinkcjusz albo ma da pork - vadimonium, albo dowie nieprawnego zajcia swoich dbr.
Kwinkcjusz wybra to drugie i wystpi ze skarg przeciw Newiuszowi o nieprawne zajcie dbr".
Sprawa bya o tyle trudna, e istnia ju wydany przed dwoma laty edykt pretora Burrienusa przyznajcy
Newiuszowi ow missio in possessionem, przy czym Newiusz by czowiekiem zamonym
i wpywowym, gdy przeszedszy ze stronnictwa Mariusza na stron Sulli mia wielu protektorw,
natomiast szedziesicioletniego Kwinkcjusza nikt nie zna. Ponadto Newiusz mia pierwszorzdnych
obrocw w osobach najgoniejszego podwczas mwcy Horten-zjusza i byego konsula Marcjusza
Filipa. wiadomo, e ma si przeciwstawi tak wybitnemu mwcy, pobudzaa ambicj Cycerona.
Spraw t otrzyma Cyceron zreszt zupenie przypadkowo, gdy pierwotnie obroc mia by Marek
Juniusz Brutus, ktry musia jako legat wyjecha z Rzymu. Wwczas szwagier Kwinkcjusza, znany
aktor Roscjusz, ktry niejednokrotnie przysuchiwa si wiczeniom retorycznym Cycerona udzielajc
mu wskazwek, zaproponowa mu przyjcie obrony. Decyzja podjcia tej sprawy nie przysza
Cyceronowi atwo, gdy wydawao mu si, e wystpienie przeciw tak wybitnemu mwcy jest
pewnego rodzaju bezczelnoci, podobnie jak bezczelnym byby mody aktor, pragncy rywalizowa
z Roscjuszem" (pro Quinct. 25, 78).
70

Nie wszystko, co Cyceron mwi o sobie w tej mowie, naley bra dosownie. Zupenie celowo bowiem
i zgodnie z zaleceniami wczesnych podrcznikw retoryki prezentuje si w roli S'kromnego
modzieca i pocztkujcego obrocy, pragnc pozyska sobie sympati sdziw. Skuteczna obrona
Kwinkcjusza przeciw tak gonemu mwcy jak Hortenzjusz byaby dla modego obrocy sukcesem nie
do pogardzenia. Sprawa, mimo e skomplikowana, miaa swoje dodatnie strony. Zasadnicza linia
obrony narzucaa si sama przez si. Naleao broni czowieka nieznanego przeciw czowiekowi
wpywowemu, naleao wyzyska wszystkie atuty zwizane z tym aspektem sprawy. Tote ju
pierwsze zdania obrony brzmi: Walcz teraz przeciw mnie dwie rzeczy, ktre maj najwiksze
znaczenie w pastwie: wpywy i wymowa. Jednej z nich, Gajuszu Akwi-liuszu, obawiam si, drugiej
lkam. Niepokoj si, by wymowa Kwintusa Hortenzjusza nie przeszkodzia mi w przemawianiu;
niemao si te obawiam, eby wpyw Sekstusa Newiusza nie zaszkodzi Kwinkcjuszowi" (1, 1). Pod
koniec wstpu przybra Cyceron ton patetyczny zwracajc si do sdziego - zreszt kolegi ze szkoy
prawniczej Mucjusza Scewoli: Im wicej jest trudnoci, tym bardziej musisz ty, Akwiliuszu, i ci,
ktrzy z tob w sdzie zasiadaj, sw naszych yczliwie sucha, aby prawda, nadwtlona zbiegiem
wielu niepomylnych okolicznoci, przez sprawiedliwo takich mw dosza wreszcie do gosu. Jeli
bowiem ty jako sdzia nie okaesz si obroc przeciw przemocy i stosunkom (...), jeli w tym sdzie
sprawa nie zgodnie z prawd, ale wedug czyich wpyww waona bdzie, to ju zaiste nie ma w tym
pastwie nic nieskaonego, nic prawdziwego, nic, co by napawao otuch, e ludzie proci znajd
pociech w cnocie i sumiennoci sdziego" (1, 4-5).
Antyteza midzy sabym i nieznanym Kwinkcjuszem a bogatym Newiuszem, ktry cho dawniej
marianin, obecnie znajduje poparcie arystokracji, przewija si ustawicznie przez ca mow. Oto
z jednej strony uczciwy i oszczdny Kwinkcjusz, z drugiej - prowadzcy wystawne ycie, potny,
cieszcy si wpywami i stosunkami Newiusz. Trzeba teraz rozstrzygn, czy owa wiejska,
nieokrzesana prostota oszczdnego ycia zdoa si obroni przeciw zbytkowi i rozpasaniu, czy te ze
wszystkiego wyzuta, ze wszystkich ozdb odarta, naga, ma by wydana na up chciwoci i samowoli.
Tobie, Newiuszu, Publiusz Kwinkcjusz nie dorwnuje wpywami, nie wspzawodniczy z tob
znaczeniem i majtkiem, wszyst71

kie te talenty, ktre ciebie uczyniy wielkim, tobie zostawia. Przyznaje, e nie umie piknie ani
stosownie do czyjej woli mwi, e nie opuszcza nieszczliwych przyjaci dla pozyskania
szczliwych, e w wydatkach miary nie przebiera, e wspaniaych ani wietnych biesiad nie wydaje
(...) Czuje on wprawdzie, e tamten tryb ycia bardziej popaca w dzisiejszych czasach, ale c? - chyba
nie do tego stopnia, eby nad yciem i majtkiem uczciwych ci panowa mieli, ktrzy porzuciwszy
surow cnot zacnych mw, wol zyskowne rzemioso i zbytek Galloniusza" (30, 92 sq).
Podkrelajc prostot i skromno swego klienta i w przeciwiestwie do tego ujemne cechy charakteru
jego przeciwnika, nie zapomina Cyceron take o politycznej stronie sprawy i t rwnie stara si
wyzyska: Bye przyjacielem Burriena, ktry wyda niesprawiedliwy wyrok, i tych wszystkich,
ktrzy wtedy wiele mogli dokona drog gwatu i zbrodni, a co mogli, omielali si czyni. Czy
pragne zwycistwa tych, ktrzy teraz tak bardzo staraj si, by ty zwyciy? Miej odwag
powiedzie to nie publicznie, lecz wobec osb tu przez siebie wezwanych. Nie chc jednak przez
wspomnienie owych wypadkw odwiea ich pamici; zdaniem moim naleaoby j zatrze
i zniweczy. Alfenus (...) poleg z tymi i dla tych, ktrych kocha, ty za, Newiuszu, kiedy zobaczye,
e twoi dawni przyjaciele nie mogli zwyciy, dokazae tego, e zwycizcy stali si twymi
przyjacimi" (21-22, 69, 70). Uderza wreszcie Cyceron silnie w moralno przeciwnika, ukazujc go
jako pozbawionego wszelkich zasad karierowicza, ktry nie szanuje nawet wzw pokrewiestwa.
Woa gono, e trzeba by czowiekiem wiaroomnym i wyzutym z uczu ludzkich, aby tak
bezwzgldnie obchodzi si z krewnym (6, 26).
Wystpujc przeciw tak znanemu mwcy jak Hortenzjusz, stara si Cyceron wprowadzi do swej
mowy stosowan przez Hor-tenzjusza divisio: Sprawa ta daje mi mono dokona dzi tego, co ty
dziki twemu talentowi moesz czyni zawsze. Najpierw wyka, e nie miae powodu da od
pretora przejcia w posiadanie majtku Kwinkcjusza, potem, e nie moge go uzyska na podstawie
edyktu, a wreszcie, e nie stae si jego wacicielem" (10, 35). Nie tylko w konstrukcji przemwienia
naladowa Cyceron Hortenzjusza - przej take jego form. Nie przyszo mu to trudno, gdy sam mia
skonno do bogactwa sw, podobay mu si wic kunsztowne, cho monotonne kadencje azjaskie
Hortenzjusza, podobay rwno odmierzone czony zda, stosowanie parizozy
72

i paromojozy. Nietrudno mu byo, podobnie jak Hortenzjuszowi, zalewa suchaczy powodzi

dwicznych synonimw, zaskakiwa sztucznie rozbudowanymi, nieraz nienaturalnymi antytezami; nie
gardzi podobnie jak Hortenzjusz wyraeniami poetyckimi i umia stosowa ulubione w mowie
azjaskiej klauzule ditrocheiczne2. Jako ilustracja tego zmanierowanego stylu niech posuy ustp
z peroratio: Smutn jest rzecz by pozbawionym caego majtku, smutniejsz - gdy si to stao
niesprawiedliwie; przykro jest by przez kogo oszukanym, bardziej przykro by oszukanym przez
powinowatego; bolesn jest rzecz by wyzutym z dbr, boleniejsz - straci rwnoczenie dobre imi;
godne poaowania jest by doprowadzonym do zguby przez dzielnego i szlachetnego ma, bardziej
godne poaowania - przez tego, kto gos swj sprzedawa jako wony na licytacjach; nie do zniesienia
jest by zwycionym przez rwnego sobie lub wyszego, bardziej nie do zniesienia - przez niszego
lub podlejszego; smutno jest by wydanym wraz z majtkiem na up drugiemu, smutniej nieprzyjacielowi; straszn jest rzecz broni swego ycia, straszniejsz - broni si przed wysuchaniem
oskaryciela" (31, 95).
Nie wiemy dokadnie, jaki by rezultat obrony Cycerona, na og przyjmuje si, e zakoczy si klsk
Hortenzjusza. Jeli tak byo, to do sukcesu Cycerona musiao si przyczyni i to, e ani Sulli, ani
arystokratom nie zaleao specjalnie na Newiuszu, a ponadto Roscjusz, na ktrego prob podj si
Cyceron tej obrony, cieszy si ask dyktatora. W kadym razie charakterystyczna jest tu niezalena
postawa Cycerona, ktry w obronie czowieka prostego porwa si na walk z Hortenzjuszem i Filipem,
nie odmwi obrony w susznej sprawie i otwarcie potpi proskrypcje; potpi rwnie niesprawiedliw
decyzj urzdujcego podwczas pretora Gnejusza Dolabelli. Po raz pierwszy wystpi tu Cyceron jako
obroca ludzi sabych i pokrzywdzonych, a jego kry8 O stylu pierwszych mw Cycerona por. przede wszystkim G.
Landgraf: De Ciceronis elocutione in orationibus pro P. Quinctio et pro S. Roscio Ame-rino conspicua, Diss. Wrzburg 1878,
oraz komentarz tego samego autora do mowy Pro S. Roscio Amerino; ponadto E. Norden: Die antike Kunstprosa,
Berlin-Leipzig 1909, t. I, s. 227; P. Parzinger: Beitrage zur Kenntnis der Ent-wicklung des ciceronianischen Stils. Diss.
Erlangen 1910; L. Laurand: tudes sur le style des discours de Cicern, Paris 1928, t. III, s. 345 (cytowane: Laurand). Ostatnio
dobra analiza stylistyczna u F. Solmsena, Transactions o American Philological Association" 69 (1938), s. 542-556.

73

tyczne spojrzenie na nobilw dobrze ilustruje przekazana nam charakterystyka Dolabelli, ktry zaci
si nie chcc odstpi od swej niesprawiedliwej decyzji - jak to zwykle czyni nobilowie, ktrzy jeli
co susznie lub niesusznie podejm, tak stanowczo przy jednym lub drugim obstaj, e aden
z naszego stanu nie moe im w tym dorwna" (8, 31). Z tego stanowiska Cycerona nie wolno jednake
zbyt pochopnie wyciga wniosku, jakoby Cyceron walczy z reimem Sulli czy te mia sympatie
promariaskie; przeciw takiej tezie wiadczy choby wypowied z tej samej mowy pochodzca, e
marianie dziaali na drodze gwatu" (21, 69).
Nastpna sprawa, ktra przyniosa Cyceronowi prawdziwy rozgos i staa si waciwym zacztkiem
jego kariery obroczej, przypada na rok nastpny i zwizana bya z osob Sekstusa Roscjusza z Amerii
(dzi Amelia). By to szedziesicioletni arystokrata z municypium, ktry majc stosunki i powizania
z nobilitas rzymsk wola przebywa w Rzymie, w gronie zaprzyjanionych rodw Metellusw,
Serwiliuszw czy Scypionw, ni pilnowa swych trzynastu posiadoci w Umbrii; dlatego te zarzd
swych majtkw odda w rce syna/ rwnie Sekstusa, a sam przenis si do Rzymu. Tam pewnego
wieczoru okoo godziny pierwszej w nocy czasu rzymskiego (sidmej wedug naszej rachuby) zosta
napadnity koo ani Pallacyskich i zamordowany. Wysany z wieci o jego mierci Malliusz
Glaucja zjawi si w Amerii o wicie dnia nastpnego, lecz nie uda si ani do ony, ani do syna
zmarego, tylko do dalekiego ich krewnego, Roscjusza Kapitona, z ktrym zamordowany od dawna by
w zych stosunkach. Dziwne te byo, i w posaniec by klientem innego znowu Roscjusza,
mianowicie Magnusa, ktrego stosunki ze zmarym rwnie nie byy najlepsze.
Nie tylko dla Cycerona, ktry pniej t spraw prowadzi, ale dla kadego uwanego suchacza jego
mowy nasuwao si nieprzeparcie podejrzenie, e sprawcami morderstwa byli wanie dwaj Tytusowie
Rose jusze: Magnus i Kapiton. Jeli nawet oni sami nie popenili tej zbrodni, to w kadym razie
postanowili j wykorzysta w sposb charakterystyczny dla okresu proskrypcji sulla-skich. Ju
w cztery dni po mierci Roscjusza weszli oni w kontakt z wszechwadnym podwczas wyzwolecem
Sulli, Grekiem Chry-zogonosem, ktry towarzyszy Sulli (Sulla oblega podwczas twierdz
w Volatarrae, gdzie broniy si niedobitki partii mariaskiej). Dotarszy do Chryzogonosa, przedstawili
mu ncc propozycj, by nazwisko zmarego Roscjusza umieci na listach proskrypcyjnych,
74

a majtek jego wartoci szeciu milionw sestercw wystawie na licytacj i kupi za bezcen.
Chryzogonos, ktry na tego rodzaju transakcjach zdoby ju ogromny majtek, przystpi do zmowy.
Mimo e od pierwszego czerwca 81 r. listy proskrypcyjne byy zamknite, sfaszowano je i wrd
innych umieszczono tam rwnie nazwisko Roscjusza. Majtek wystawiono na licytacj za miesznie
nisk sum dwch tysicy sestercw. Z trzynastu posiadoci trzy kupi" Kapiton, dziesi pozostaych
Magnus na spk z Chryzogonosem. Wkrtce te Tytus Roscjusz Magnus jako penomocnik
Chryzogonosa przyby do Amerii i przepdzi z ojcowizny Sekstusa Roscjusza, zanim ten zdoa
urzdzi ojcu pogrzeb. W miejscowych nobilw jakby grom uderzy. Wszyscy znali starego Roscjusza
i wiedzieli, e by jak i oni zwolennikiem Sulli, a syn jego nalec do tej samej klasy spoecznej ywi
na pewno rwnie pro-sullaskie sympatie. Skde wic Roscjusz na listach proskrypcyjnych? Na
pewno zaszo jakie nieporozumienie. W tym przekonaniu dekurionowie, czonkowie rady municypium
- ktra podobnie jak w innych municypiach skadaa si z miejscowej nobilitas - postanowili uj si za
przedstawicielem swej klasy i wysali do Sulli delegacj. Nie zorientowani w istocie sprawy, wybrali na
jednego z delegatw Roscjusza Kapitona. Delegacja nie dotara oczywicie przed oblicze samego
dyktatora: postara si o to Kapiton przez Chryzogonosa, ktry sam w imieniu dyktatora przyj
delegacj i zapewni, e nazwisko Roscjusza zostanie z list proskrypcyjnych skrelone. Uspokojona
delegacja powrcia do Amerii. Tymczasem Sekstus Roscjusz, wyzuty ze swego majtku, nie czu si
w Amerii bezpieczny. Susznie rozumujc, e ci, ktrzy najli morderc ojca, mog z kolei i jego
samego sprztn, mimo e nie lubi Rzymu, tam si schroni. Uatwili mu to przyjaciele jego ojca;
schronienia uyczya mu Cecylia Metella, crka Metellusa, konsula z r. 123, tego samego, ktrego
nazywano Balearskim, gdy zdoby i skolonizowa Baleary. Bya ona on Appiusza Klaudiusza
Pulchra. Nie odmwi rwnie pomocy Publiusz Serwiliusz Watia, ktry otrzyma pniej przydomek
Isauryjskiego, pomaga Marek Metellus i Publiusz Korneliusz Scypion, a take modziutki siostrzeniec
Hortenzjusza, Marek Waleriusz Messala.
Nie mogc Sekstusa sprztn podstpem, krewniacy jego w porozumieniu z Chryzogonosem
postanowili go usun w inny sposb. W Rzymie nietrudno byo o zawodowego" oskaryciela, tote
Chryzogonos i Roscjusze znaleli niejakiego Gajusza Erucjusza,
75

ktry ufny w potg Chryzogonosa podj si wystpi przeciw Roscjuszowi z oskareniem

o ojcobjstwo. Sprawa, zgodnie z reform Sulli, miaa si toczy po raz pierwszy przed sdem
zoonym z samych senatorw i miaa by sdzona na podstawie nowego i ostrego prawa Sulli z r. 81
(de sicariis et veneficiis). Erucjusz wystpujc z oskareniem by przekonany, e aden z obrocw nie
zechce si podj obrony Roscjusza w obawie przed wpywami Chryzogonosa i e nikt nie zechce
narazi si Sulli. Zdaje si, e istotnie mia wszelkie podstawy do takich przypuszcze. Mimo prb
Wale-riusza Messali, wuj jego, Hortenzjusz, nie podj si obrony, nie chcieli te wystpi w roli
obrocw ani Metellowie, ani Scypiono-wie, ani Serwiliusze, mimo e byli zaprzyjanieni
z Roscjuszem; zrobili tylko tyle, e przybyli na rozpraw w charakterze tzw. advo-cati.
Wtedy to na prob Waleriusza Messali3 podj si obrony mao jeszcze znany i wystpujcy
dotychczas jedynie w procesach cywilnych Cyceron. Erucjusz, pewny, e nikt ze znanych mwcw nie
wystpi, zachowywa si w sdzie nonszalancko; wygaszajc oskarenie, to si przechadza, to siada,
to znw przerywa przemwienie, by co powiedzie swemu niewolnikowi. Jednym sowem - jak
powiada Cyceron - tak sobie cay sd i cae zgromadzenie lekceway, jak gdyby tu w ogle nikogo nie
byo" (pro Rose. 21, 59). Kiedy wreszcie skoczy i zobaczy, e z awy obrocw podnosi si Cyceron,
przyj to z zadowoleniem. Nie ledzi te uwanie przemwienia obrocy, zupenie go lekcewac, a
do chwili kiedy pado niespodziewanie nazwisko Chryzogonosa - raz, drugi i trzeci. Wwczas na twarzy
oskaryciela pojawio si zaniepokojenie. Od tej chwili - jak mwi Cyceron - zaczli ludzie tu i wdzie
wybiega, widocznie, by powiadomi Chryzogonosa, e znalaz si w Rzymie czowiek, ktry wbrew
jego woli omieli si przemawia (...), e wyszo na jaw kupno dbr, e wzito w obroty grabiecz
spk (...), e sdziowie pilnie suchaj, e lud si oburza" (22, 60). Nietrudno byo Cyceronowi
dowie niewinnoci Sekstusa Roscjusza. Nie tylko nie byo wiadkw potwierdzajcych oskarenie,
ale wprost przeciwnie, wszelkie okolicznoci przeczyy takiemu przy8 O poparciu uyczonym Cyceronowi przy
obronie Roscjusza przez pewn grup arystokracji por. artyku A. Aizeliusa, Classica et Medievalia" 5 (1942), s. 209-217; por.
te A. Krawczuk: Data wygoszenia i to polityczne mowy Cycerona Pro Sex. Roscio Amerino, Eos" 47 (1954/55), z. 2, s.
121-138.

76

puszczeniu: ojciec oskaronego zosta zamordowany w Rzymie, podczas gdy syn przebywa w Amerii,
na mierci ojca zyskali Roscju-sze i Chryzogonos, straci za syn. Wszystkie insynuacje o rzekomo
zych stosunkach midzy ojcem a synem okazay si bezpodstawne. Obrona zamieniaa si stopniowo
w ostre oskarenie skierowane przeciw Roscjuszom i Chryzogonosowi, a Cyceron z roli obrocy
wkracza w rol demaskatora.
Jak wida, sprawa bya prosta. Nasuwa si wic mimo woli pytanie, dlaczego nikt ze znanych obrocw
nie chcia si podj obrony Roscjusza. Czyby przypuszczenia Erucjusza byy prawdziwe? Odpowiada
na to sam Cyceron: Ci wszyscy, ktrzy s tutaj - jak widzicie - obecni, uwaaj, e w tej sprawie naley
broni czowieka skrzywdzonego zbrodni nowego rodzaju; sami nie maj jednak odwagi go broni ze
wzgldu na trudne okolicznoci. S obecni dlatego, e speniaj swj obowizek; a milcz, poniewa
chc unikn niebezpieczestwa (...) Jake to, czy ja bym mia by ze wszystkich najmielszy?
Bynajmniej (...) Gdyby jeden z tych tak wybitnych i dostojnych mw, ktrych tu widzicie, zabra gos
i wspomnia o pooeniu rzeczypospolitej - czego w tej sprawie nie mona pomin - mniemano by, e
daleko wicej powiedzia, ni powiedzia istotnie" (1, 1-2). Cyceron jako czowiek mody, nie
piastujcy adnej godnoci w pastwie, atwiej - jak twierdzi - mg powiedzie co, czego bezkarnie
nie przepuszczono by dostojnikowi. Mimo tego i Cyceron musia by oczywicie ostrony, z czego
dobrze zdawa sobie spraw. Oddziela wic wyranie spraw Chryzogonosa od osoby dyktatora. Sulla,
m najsawniejszy i najdzielniejszy", stoi wedug Cycerona ponad wszelkimi podejrzeniami (8, 21).
Wiem z ca pewnoci, sdziowie, e wszystko to stao si bez wiedzy Lucjusza Sulli. Poniewa
rwnoczenie naprawia on przeszo i przygotowuje przyszo, decyduje o pokoju i wojnie, poniewa
wszyscy ku niemu zwracaj oczy, nie jest rzecz dziwn, jeli czego nie zauway, zwaszcza e tak
wielu ludzi ledzi jego zajcia i oczekuje tylko chwili, by skoro wzrok odwrci, mogli czego zego
dokona. Do tego docza si fakt, e jest szczliwy, co istotnie jest prawd, nie ma jednak tak
szczliwego czowieka, ktry by wrd tak wielkiej liczby domownikw nie mia zego niewolnika czy
wyzwoleca" (8, 22). Zarwno w tych przesadnych sowach, jak w innych, w ktrych Cyceron
zapewnia, e Sulla nie moe by za wszystko odpowiedzialny, podobnie jak Jowisz nie moe
odpowiada za wszystkie burze i nieszczcia spadajce na ziemi - nie77

trudno jest dosucha si nuty sarkastycznej4. Epitety: najsawniejszy" i najdzielniejszy" kc si

z tym, co Cyceron mwi o opakanym stanie rzeczypospolitej". Chcc jednak uderzy w wyzwoleca,
musia Cyceron tym mocniej podkrela swoj lojalno wobec nowego ustroju i jego przywdcy. Ale i
w tym zachowa pewien umiar stwierdzajc, e jak najgorcej pragn, by wojna marianw z Sull
zakoczya si pojednaniem obu walczcych stron, dopiero kiedy to byo niemoliwe - aby zwyciyli
zwolennicy Sulli. W tej walce tylko nikczemny obywatel nie poczyby si z tymi, ktrych ocalenie
miao zachowa godno pastwa na wewntrz i powag na zewntrz. Ciesz si bardzo, sdziowie,
i raduj, e tak si stao i e kademu przywrcono nalen cze i szacunek, i jestem przekonany, e
sprawia to wola bogw, sia ludu rzymskiego, roztropno, wadza i szczcie towarzyszce
Lucjuszowi Sulli" (47, 136). Chwalc ustrj sullaski5 Cyceron z jawn niechci odnosi si do
proskrypcji, terroru i samowoli, podzielajc tu zapewne stanowisko wikszej czci nobilitas, ktra
zwycistwo odniesione przez SuU w imi jej interesw musiaa okupi tolerowaniem wybrykw
dokonywanych przez wyzwolecw dyktatora.
Cyceron sta si w tej mowie rzecznikiem tej grupy nobilitas, ktra z jednej strony bya zadowolona
z pognbienia demokratw, z drugiej strony jednake widziaa w samowadnym dyktatorze i w jego
otoczeniu niebezpieczestwo dla swoich rzdw. Uderzajc w Chryzogonosa, wyzwoleca o trefionych
i wypomadowanych wosach, ktry z licznym orszakiem czsto uwija si po forum, ktrego wspaniay
dom na Palatynie, ozdobiony drogocennymi ko-rynckimi naczyniami, kobiercami i posgami,
rozbrzmiewa noc odgosem uczt - Cyceron wiedzia, e uderza w posta znienawidzon przez nobilw
zasiadajcych w sdzie. Kariera Greczynka", tak bowiem pogardliwie nazywaa nobilitas rzymska
ludzi w rodzaju Chryzogonosa, budzia odraz w koach nobilw. Chryzogonos, zakupiony przez Sull
w Delos na targowisku niewolnikw, zdoby po wyzwoleniu olbrzymi majtek nagrabiwszy przy
proskrypcjach, przywaszczajc sobie majtki bogatych Rzymian; umoliwiay mu to wzgldy, jakimi
si cieszy u Sulli, i idce z tym w parze znaczenie i wpywy.
Cyceron zdajc sobie spraw z korzystnego wraenia, jakie jego
4

Zauway to ju Peersson: Cicero, 84.

Por. Heinze: Ciceros politische Anf&nge, 21.

78

sowa wywieray na sdziw, uderzy pod koniec mowy z penym impetem; wychwaliwszy Sull
i zoywszy wyznanie swojej wiary politycznej, owiadczy: Sdz, e walczono po to, aby osign
ten cel, i przyznaj, e i ja rwnie byem po tej stronie (...) Jeli jednak do tego zmierzano i po to za
or chwycono, eby najpod-lejsi ludzie mieli si bogaci cudzym majtkiem i przywaszcza sobie
cudze dobra, i jeli nie tylko nie bdzie wolno czynnie im w tym przeszkadza, ale nawet sowem gani,
to przez t wojn lud rzymski nie tylko nie polepszy swego pooenia, nie odzyska praw, ale zosta
pognbiony i uciniony" (47, 137). A dalej: Czy nobilitas po to z orem w rku opanowaa znw ster
rzeczypospolitej, aby wyzwolecy i najpodlejsi niewolnicy (...) mogli dowolnie zabiera nasze majtki
i dobra? Jeli do tego dono, przyznaj, e si omyliem, t stron przenoszc nad tamt". Wreszcie na
wypadek gdyby nobilitas miaa spraw Chryzogonosa uzna za swoj i nie chciaa si od niej odci,
Cyceron posuwa si do groby: Jeli za te morderstwa i rabunki (...) sami bd popenia albo
chwali, to nie chc im wry nic zego, tylko to jedno powiem: nasi nobilowie, jeli nie bd czujni,
dobrzy, dzielni i miosierni, bd musieli odstpi swe przywileje ludziom, u ktrych te zalety si
znajd" (48, 139). Wedug twierdzenia Cycerona, Sulla wada wszystkim sam jeden, dopki zachodzia
potrzeba, a pniej, kiedy ustanowi urzdy i nada prawa, kademu przywrcono zakres jego
urzdowej czynnoci i powag. Jeli ci, co odzyskali wadz, zechc j zachowa, bd mogli na zawsze
przy niej pozosta" (48, 139). Arystokracja, korzystajc z przywrcenia rzeczypospolitej" przez Sull,
powinna wic wypeni swoje zadanie i nabra pewnoci siebie; ci, ktrzy nie mogli cierpie
wietnoci stanu ekwitw, nie powinni znosi panowania najpodlejszego niewolnika" (48, 140).
Pod wzgldem stylistycznym mowa w obronie Roscjusza 6 przedstawia ten sam typ, co mowa w obronie
Kwinkcjusza; naley ona do tego gatunku wymowy azjaskiej, ktry Cyceron w Brutusie (95, 325)
okrela pniej jako szybki i podniecony w sowach". Istotnie szybko pdz tutaj zdania, gnane jakim
wewntrznym niepokojem, zdania o ruchliwej kadencji, pene nabrzmiaych sw, nie gardzce mia
metaforyk poetyck i pene neologizmw. Jakie okrzyki podziwu i zachwytu ze strony
przysuchujcej si modziey
6 O stylu por. komentarz G. Landgrafa do tej mowy (Leipzig 1914), a zwaszcza wstp do komentarza.

79

wielbicej zmanierowany styl wywoao wtedy takie np. z modziecz werw wygoszone zdanie:
C jest bardziej wsplnego ywym ni tchnienie, zmarym - ni ziemia, pyncym - ni morze,
rozbitkom - ni wybrzee?" (por. Quint. inst. or. 12, 6, 4).
Nie tylko oszaamiajca wymowa azjaska, w ktrej Cyceron konkurowa ju skutecznie
z Hortenzjuszem, lecz przede wszystkim odwaga, z jak mody czowiek wystpi przeciw
wszechwadnemu Chryzogonosowi, zjednaa mu przychylno u sdziw, zadowolonych z tego, e kto
otwarcie wystpi z tym, co inni odczuwali. Roscjusz zosta uwolniony od zarzutu ojcobjstwa
i przynajmniej mg y w spokoju, gdy dbr raz skonfiskowanych i zagrabionych nie odzyska.
W karierze Cycerona mowa za Roscjuszem bya przeomowa; od tej chwili - jak o tym w trzydzieci
pi lat pniej w Brutusie napisze - zwracano si do mnie w wanych sprawach z prob o podjcie
obrony" (Brut. 90, 312). Sta si czowiekiem znanym. Tote z dum wspomina pniej niejednokrotnie
to przemwienie; w traktacie De ofjiciis pisze: Najwiksza sawa i znaczenie rodz si wtedy, gdy si
staje w czyjej obronie, a zwaszcza jeli si przychodzi z pomoc czowiekowi, na ktrego zdaje si
na-stawa kto mony; z tak obron czsto w rnych sprawach wystpowaem, przede wszystkim
jako modzieniec w sprawie Sekstusa Roscjusza z Amerii przeciw potdze panujcego Lucjusza Sulli"
(de off. 2, 51).
Przeciw potdze panujcego Sulli wystpi Cyceron jeszcze raz, prawdopodobnie w 79 r. w procesie
jakiej nieznanej nam kobiety z municypalnego miasta Arretium. Poniewa mowa obrocza Cycerona
nie zachowaa si, nie moemy dokadnie odtworzy przebiegu sprawy; w kadym razie szo tam
o prawo obywatelstwa rzymskiego, ktre Sulla odebra miastu Arretium T. Fakt, e Cyceron bronic
sprawy owej kobiety odwanie zaatakowa Sull i stanowczo stwierdzi, e raz nadanego obywatelstwa
nie mona nikomu odebra wbrew jego woli - wiadczy nie tylko o dobrej znajomoci prawa, lecz
przede wszystkim o duej odwadze i zdecydowanej woli obrony strony pokrzywdzonej. I ta sprawa,
podobnie jak sprawa Roscjusza, bynajmniej nie bya atwa; naleao zwalcza prawo wszechwadnego
dyktatora, i to przeciw tak doskonaemu mwcy jak Gajusz Aureliusz Kotta, rzecznik strony
przeciwnej. W 90 r. poszed
7

O tym procesie por. Dessertaux: Le cas de la femme d'Arretium. Mlan-ges Grardin, Paris 1907, s. 181 nn;
Ciaceri, I, 29.
80

on na wygnanie, pniej, w r. 82, wrci razem z Sull, podobnie jak wielu innych arystokratw, ktrzy
wedug relacji Plutarcha w ywocie Sulli (34) kroczyli uwieczeni w pochodzie triumfalnym Sulli,
sawic go okrzykami i nazywajc wybawc i ojcem, poniewa za jego przyczyn powrcili do
ojczyzny. Przeciw takiemu wybitnemu nobilowi i najwymowniejszemu czowiekowi w naszym
spoeczestwie" wystpi Cyceron i osign sukces. Tote pniej nieraz si chwali, e spraw ow
prowadzi za ycia Sulli i e wygra mimo modego wieku i mimo tego, e za przeciwnika mia Kott"
(pro Caec. 33, 97). Chwali si rwnie, e prawo Sulli odbierajce obywatelstwo rzymskie
mieszkacom Arretium nawet tak dugo nie miao mocy, jak dugo mia j or czasw sullaskich" (de
domo s. 30, 79).

ROZDZIA CZWARTY PODR DO

GRECJI I AZJI (LATA 79-77)

Prawdopodobnie pod koniec 79 r. wybra si Cyceron pierwszy raz w dusz podr do Grecji i Azji.
Plutarch (Cic. 3), a take niektrzy inni pisarze staroytni podaj, e przyczyn wyjazdu Cycerona bya
obawa przed Sull", raczej jednak naley da wiar samemu Cyceronowi, ktry mimo i wielokrotnie
mia sposobno, nigdy o tym nie napomkn. Gdyby tak byo, jak opowiada Plutarch, Cyceron, ktry
lubi przedstawia si w roli ofiary politycznej, byby zapewne nie pomin okazji i mwic o swym
odwanym wystpieniu przeciw Chryzogonosowi wspomniaby rwnie o niebezpieczestwie, jakie
mu potem ze strony Sulli grozio. Posuchajmy lepiej samego Cycerona, ktry w ten sposb mwi,
o przyczynie swego wyjazdu: Byem wwczas bardzo chudy, sabowity, miaem dug i cienk szyj.
Wiadomo, e taka konstytucja fizyczna moe zagraa yciu, jeli do tego doczy si praca i znaczny
wysiek puc. Ludzie, ktrym byem drogi, zaczli si niepokoi, tym bardziej e stale deklamowaem,
bez przestanku, bez znienia gosu, bardzo go natajc, z wysikiem caego ciaa. Kiedy przyjaciele
i lekarze doradzali mi, bym zaniecha wystpowania w sdach, odpowiedziaem, e wol narazi si na
kade niebezpieczestwo ni zrezygnowa ze spodziewanej sawy. Ale w przypuszczeniu, e zniajc
i opanowujc gos oraz odmieniajc sposb mwienia mgbym unikn niebezpieczestwa, a zarazem
mwi w sposb bardziej umiarkowany, postanowiem wyjecha do Azji, aby tam zmieni styl
przemawiania. Tak wic po dwch latach stawania w sdach, kiedy imi moje ju zasyno na forum,
wyjechaem z Rzymu" (Brut. 91, 313). Do tych sw Cycerona doda tylko wypada, e wyjazd do
Grecji i Azji zamonego dwudziestosiedmioletniego czowieka, ktry od dziecistwa mia greckich
nauczycieli
82

PODR DO GRECJI I AZJI (LATA 79-77)

i przesiknity by kultur greck, nie by niczym nieoczekiwanym. Mona byo raczej dziwi si, e
wyjazd ten nastpi tak pno. Przecie najserdeczniejszy przyjaciel z lat dziecinnych, Pomponiusz,
wyjecha do Aten w dwudziestym roku ycia. Oczywicie postpowanie Pomponiusza, ktry przez
dugi czas przebywa w Atenach nie wracajc do Rzymu, nie byo typowe dla zamonej modziey
rzymskiej, jednake zwyczaj wyjedania na studia, by posucha" filozofw i retorw oraz obejrze
zabytki dawnej wietnoci, zacz si coraz bardziej rozpowszechnia w koach modej nobilitas
i naladujcych j modych ekwitw. Przebycie roku czy kilku miesicy na studiach" w Grecji naleao
niewtpliwie do dobrego tonu. Cyceron nie opowiada nam, czy jecha sam, czy w towarzystwie,
jednake rwnoczesny pobyt w Atenach jego brata Kwintusa, stryjecznego brata Lucjusza oraz nieco
starszego Marka Pizona Kalpur-nianusa wskazywaby na to, e wszyscy czterej razem wyjechali
z Rzymu. Wskazywaaby na to rwnie wzmianka w De jinibus (5, 2) o wsplnym pobycie Cycerona
i Pizona w Metaponcie; wwczas to Cyceron, zanim jeszcze zajecha do swego gospodarza, pobieg
obejrze miejsce, gdzie przesiadywa Pitagoras i gdzie ostatnie wyda tchnienie".
Ateny, do ktrych przyjechali, prawdopodobnie pod koniec 79 r., z wolna dwigay si do nowego ycia
po strasznej klsce zadanej im przez Sull w czasie kilkumiesicznego oblenia zim 87/6. Jak obdny
koszmar jawia si przed mieszkacami wizja owej strasznej nocy poprzedzajcej krwawe Kalendy
marcowe 86 r., kiedy to o pnocy wtargny do oblonego miasta bronionego przez Aristiona,
zwolenika Mitrydatesa, pierwsze oddziay Sulli, by zbroczy agor i dzielnic Keramejku krwi
mordowanej ludnoci. Ale prawo ycia zwyciyo. Nie odbudowano wprawdzie jeszcze wielu
obiektw spalonych w Pireusie z rozkazu Sulli, midzy innymi budzcej powszechny podziw zbrojowni
wzniesionej przez architekta Filona (Plut. Sulla 14) - rwnie lecy pod miastem gaj Akademii,
w ktrej naucza Platon, i gaj otaczajcy ary-stotelesowskie Lykejon byy wci mocno przetrzebione
od czasu, gdy przed siedmiu laty Sulla bra stamtd drzewo potrzebne do budowy machin oblniczych
- jednake miasto yo i nadal utrzymywao sw przodujc pozycj, jako stolica szk filozoficznych,
retorycznych i rzebiarskich. Co prawda - jak zauway Cyceron - sami Ateczycy poniechali nauk
i yli jedynie wspomnieniami dawnej wietnoci, ale obcy zwabieni imieniem miasta przybywali
83

tumnie do tego siedliska sztuki i wiedzy" (de or. 3, 11). Wrd obcych, ktrzy mogli sobie pozwoli na
nauk, musiao by poza Rodyjczykami czy Lacedemoczykami sporo Rzymian, skoro Cyceron
w mowie wygoszonej w obronie Balbusa (12, 30) wspomina o zasiadajcych w Areopagu ateskim lub
te penicych funkcje sdziw obywatelach rzymskich, ktrzy nie zdawali sobie sprawy, e zapisujc
si w poczet obywateli ateskich tracili automatycznie obywatelstwo rzymskie.
Dla modych Rzymian, ktrzy w 79 r. przyjechali do Aten, najbardziej atrakcyjn postaci by Antioch
z Askalonu, nowy scholarcha Akademii platoskiej, zaoyciel tzw. pitej Akademii, ktry prowadzi
wykady w gimnazjonie Ptolemeusza. Ucze Filona z La-ryssy, przedstawiciela tzw. czwartej
Akademii, zerwa przed kilku laty ze swoim mistrzem * i zwalczajc zarwno sceptycyzm Filona, jak
i jego poprzednikw, Arkesilaosa, Karneadesa i Klejtomacha, postawi tez, e Akademia od czasw
Arkesilaosa przez swj sceptycyzm zdradzia pierwotn nauk Platona. Wedug Antiocha zarwno
Sokrates, jak Platon i Arystoteles byli dogmatykami i torowali drog dogmatyzmowi stoickiemu.
A nauka stoicka nie bya wedug Antiocha niczym innym jak kontynuacj filozofii platoskiej;
podobnie zreszt byo z perypatem. O ile Filon z Laryssy stwierdza istnienie jednej tylko Akademii
rozwijajcej pogldy Platona, o tyle Antioch wyranie oddziela nauk samego Platona od sceptycyzmu
Arkesilaosa i Karneadesa, ktrzy wedug Antiocha byli sceptykami i odstpcami od prawdziwej nauki
platoskiej. Zwalczajc sceptycyzm swoich poprzednikw w imi prawdziwego Platona". Antioch jak twierdzi potem Cyceron - by tylko z imienia akademikiem, w rzeczywistoci za, gdyby tylko co
nieco zmieni - najczystszym stoikiem, ktry ani o krok nie odstpowa od Chryzyppa (Acad. 2, 46,
143). Istotnie te, chocia Antioch rni si w niektrych szczegach od stoikw (por. Acad. 2, 43,
133), element stoicki w pitej Akademii by bardzo silny, podobnie zreszt jak i perypatetyczny;
Antioch twierdzi, e perypatetycy tylko w sowach, ale nie w istocie rzeczy rni si od stoikw (de.
nat. deor. 1, 7, 16).
Pita Akademia zawdziczaa swoje powstanie sprzecznym pogldom Filona i Antiocha co do istnienia
jednej czy dwch Akademii
1

O sporze Filona z Antiochem por. A. Krokiewicz: Filon z Laryssy i An-tiochos z Askalonu, Kwartalnik
Filozoficzny" 9 (1931).
84

rozwijajcych pogldy Platona. Do dramatycznego zerwania midzy mistrzem a uczniem doszo

w Aleksandrii, dokd zawdrowa An-tioch towarzyszc rzymskiemu kwestorowi Markowi
Lukullusowi, ktrego pozna w Rzymie; do Rzymu bowiem schroni si wraz ze swym mistrzem
Filonem po zajciu Aten przez Mitrydatesa w r. 89. Tam to pozna Lukullusa, ktry wzi sobie tego
modego, piknie zapowiadajcego si akademika za towarzysza. Ot w Aleksandrii, gdzie w latach
87/6 przebywali, zjawili si trzej rzymscy uczniowie Filona: Publiusz i Gajusz Selliusz oraz Tetryliusz
Rogus, przywoc ze sob wieo w Rzymie opublikowane dzieo Filona, w ktrym autor zaprzecza
istnieniu dwch Akademii. Antioch, mimo e odznacza si podobno niezwyk agodnoci, wpad
w gniew (Acad. 2, 4, 11). Zrazu nie wierzy, by Filon mg by autorem tego dziea, i szuka
wyjanienia u przebywajcego wanie w Aleksandrii He-raklejtosa, rwnie ucznia Filona
i Klejtomachosa. Heraklejtos zaprzeczy wprawdzie, eby kiedykolwiek sysza podobn tez z ust
swych nauczycieli, opowiedzia si jednak za autentycznoci pisma Filona. Wtedy Antioch wystpi
przeciw Filonowi z ksik pt. Sosos, w ktrej oskara swego mistrza o faszowanie historii Akademii.
Poniewa za poza Lukullusem i wymienionymi ju uczniami Filona bawi rwnie w Aleksandrii
Aristos, brat Antiocha, oraz dwaj przyjaciele Antiocha, niejaki Aristn i Dion, ktrych po swym bracie
najwyej ceni - rozgorzaa nad przywiezion ksig oywiona dyskusja, cignca si przez wiele dni.
Antioch atakowa sceptycyzm nowej Akademii" i domaga si powrotu do starej Akademii", czyli
nawizania do prawdziwej nauki Platona. Dyskutantom, a zwaszcza Lukullusowi, wywody Antiocha
trafiay widocznie do przekonania, jak to mona wnioskowa na podstawie Akademikw Cycerona
(Acad. 2, 4, 11), ktry potem kaza Lukullusowi reprezentowa w tym pimie pogldy Antiocha. W r.
79, kiedy przybyli do Aten Cyceronowie i Pizon, Antioch przebywa w Atenach piastujc po niedawno
zmarym Filonie godno scholarchy, czyli kierownika Akademii, ktra zerwawszy obecnie ze
sceptycyzmem, reprezentowaa kierunek dogmatyczny. Modzi przybysze z Rzymu uczszczali pilnie
na wykady Antiocha, jednake Cyceronowi, ktry kilka lat wczeniej sucha wykadw Filona, nowy
kierunek nie przypad do smaku. Chocia w Lukullusie (Acad. 2, 35, 113) zapewnia czytelnika o swym
uczuciu dla Antiocha nazywajc go najbardziej wyksztaconym i najbystrzejszym filozofem naszych
czasw", to jednak sam fakt, e w Akademikach (ad fam. 9, 8,1) kaza pogldy
85

Antiocha przedstawi Warronowi, podczas gdy dla siebie zarezerwowa wykad o pogldach Filona,
wskazuje wyranie na to, e w sporze Filona z Antiochem Cyceron sta po stronie tego pierwszego.
wiadcz o tym zreszt rne uszczypliwoci pod adresem Antiocha, ktremu Cyceron w Akademikach
zarzuca, e przekrca i jakby umylnie kaleczy nauk Karneadesa" i e w istocie by raczej stoikiem
ni akademikiem. Przechodzc codziennie obok amfiteatru, w ktrym niedawno jeszcze miewa
wykady Chamadas, reprezentant akademickiego sceptycyzmu, Cyceron aowa, e nie moe sucha
tego wybitnego i najwikszego ucznia Karneadesa, z ktrym przed laty dyskutowali Antoniusz
i Krassus. W dziele De finibus tak o tym pisze: Teraz w Atenach, chocia w wielu miejscach pozostay
lady wielkich ludzi, ze wzruszeniem patrz na amfiteatr, gdzie niedawno naucza Charmadas. Zdaje mi
si, e go widz - znam bowiem jego portret - i e nawet to miejsce, osierocone z takiego geniuszu,
tskni za jego gosem" (de fin. 5, 2). Ale nie stao Charmadasa, wic dni wiedzy modziecy
uczszczali na wykady Antiocha, prcz niego bowiem - jak zapewnia stryjeczny brat Cycerona,
Lucjusz - nie ma tu nikogo, kogo bymy sucha mogli". O ile Cyceron pozostawa wierny
sceptycyzmowi akademickiemu, o tyle Pizon, jak si zdaje, bardziej wraliwy by na nauki nowego
scholarchy, ktry do starej Akademii zalicza prcz Platona take Speusipposa, Ksenokratesa,
Polemona, Krantora i Arystotelesa. Prawdopodobnie filozofia Antiocha wywara rwnie wpyw na
Pomponiusza, hodujcego filozofii epikurejskiej, jeli wierzy Cyceronowi, ktry zapewnia, e
Antioch krok za krokiem wprowadzi Attyka do Akademii" (de leg. 1, 21, 54).
Wykady Antiocha, wygaszane przed poudniem w gimnazjo-nie Ptolemeusza, pozostawiay modym
Rzymianom do wolnego czasu na zwiedzanie zabytkw i miejsc wsawionych pobytem
i dziaalnoci wielkich Grekw. Kwintus Cyceron, ktry podobnie jak Marek prbowa swych si na
polu poezji i arliwie uwielbia Sofo-klesa, zwiedzi przede wszystkim miejsce akcji Edypa w Kolonos.
Mwi o tym w dziele swojego brata: Posta Edypa przychodzcego tam i zapytujcego tkliwym
wierszem, co to za miejsce, do ktrego przyby, uniosa mnie w dawno minione czasy; znikoma posta,
ale mnie do gbi wzruszya" (de fin. 5, 1, 3). Kwintus, zapalony wielbiciel Sofoklesa i Eurypidesa,
pozosta poezji wierny na zawsze i jeszcze w pidziesitym drugim roku ycia, jako byy pretor i legat
Juliusza Cezara w Galii, w szesnacie dni napisa cztery tra86

gedie", midzy nimi Elektra (ad Qu. fr. 3, 5, 7). Niezwyka szybko, z jak tworzy tragedie oraz
przerbki Sofoklesowych Syndepnoj czy Erygony, nie przemawia za wielk wartoci tych zaginionych
i zapewne dyletanckich prb, mimo e Cyceron w licie do brata zapewnia go, i to - jak zaznacza - bez
adnej ironii" (ad Qu. fr. 3, 4, 4), e na polu poezji oddaje mu palm pierwszestwa.
Dla ich brata stryjecznego Lucjusza, ktry myla wtedy o karierze politycznej, szczeglnie interesujcy
by Faleron, gdzie - jak mwi - Demostenes mia zwyczaj deklamowa wrd szumu morza, aby si
przyzwyczai do panowania gosem nad zgiekiem agory; ponadto Lucjusz zwiedzi rwnie grb
wielkiego Peryklesa. Niejednokrotnie zbierali si wszyscy razem, by wsplnie odby wycieczk. Jedn
z takich eskapad opisa Cyceron w pierwszych rozdziaach pitej ksigi dziea De jinibus. Celem
wycieczki by oddalony o sze stadiw od bramy Dipyloskiej gaj Akademosa, w ktrym ongi Platon
zaoy Akademi. Ot pewnego dnia, po wysuchaniu wykadu, zebrali si wszyscy o oznaczonej
godzinie w domu Pizona. Pszyszli tam Marek, Kwintus i Lucjusz Cycerono-wie oraz Pomponiusz.
Wybrali specjalnie por poudniow, gdy w tym czasie nie byo tumw na drodze, a w samym gaju
panowaa cisza. Idc w stron Akademii musieli przej obok sawnego ogrodu Epikura. Pomponiusz
nadal wierny epikurejskiemu mistrzowi Faj-drosowi, u ktrego jeszcze jako chopcy studiowali
w Rzymie, zoy takie wyznanie epikurejskiej wiary": Ja, ktrego czsto zwyklicie przeladowa
jako zwolennika Epikura, czsto przebywam tutaj w jego ogrodach razem z Fajdrosem. Fajdrosa, jak
wiecie, szczeglnie kocham". Po czym doda: Prawda, e jak mwi stare przysowie, myl o ywych,
ale chobym nawet chcia, nie mog zapomnie Epikura; jego obraz posiadaj nasi przyjaciele nie tylko
namalowany, ale nawet wyryty na czaszach i piercieniach" (de fin. 5, 1, 3). Po przybyciu do Akademii
na myl o tym, e stoj w miejscu, gdzie Platon rozmawia ze swoimi uczniami, gdzie siadywali starzy
akademicy: Speusippos, nastpca Platona, Ksenokrates i Polemon, szczeglne wzruszenie udzielio si
wszystkim obecnym; na prob Marka i Lucjusza starszy nieco od nich Pizon podj wykad o tym, co
jest najwyszym dobrem wedug filozofii perypate-tycznej w interpretacji Antiocha. Jak bardzo
przejty by wygaszaniem wykadu, wiadcz jego sowa: Choby mi to jaki bg powiedzia, nigdy
bym nie uwierzy, e kiedy w Akademii rozprawia bd" (de fin. 5, 3, 8).
87

Wykad spodoba si suchaczom i tylko Marek, najbardziej ze wszystkich z filozofi obznajmiony,

zauway od razu, e tezy wygaszane przez Pizona odbiegay w wielu szczegach od nauki
pery-patetyka Staseasa z Neapolu, nauczyciela Pizona. Oczywicie Pizon przej ju pogldy Antiocha
z Askalonu, czemu bynajmniej nie zaprzecza przyznajc, e to wszystko prawda, ale nasz przyjaciel
Antioch z Askalonu lepiej i gruntowniej o tym wszystkim mwi, ni mwi Staseas" (de fin. 5, 25, 75).
Rozwina si wic oywiona dyskusja midzy Pizonem a Markiem Cyceronem, ktry nie ze
wszystkimi wywodami swego przyjaciela si zgadza. Przyjemn wycieczk zakoczono wieczorem
spdzonym wsplnie u Pompo-niusza.
Najwiksz rado w Atenach sprawio Cyceronowi spotkanie z Pomponiuszem, niezapomnianym
przyjacielem dziecistwa, oraz z dawnym nauczycielem filozofii -epikurejskiej, Fajdrosem. Wraz
z nimi poszed na wykad wczesnego koryfeusza" filozofii epikurejskiej, Zenona. Ale podobnie jk
w najwczeniejszej modoci, tak i teraz filozofia epikurejska nie trafiaa do przekonania Cyceronowi:
Bolao mnie, e tak wielki talent (...) wpad na myli tak bahe, eby nie powiedzie gupie" (de nat.
deor. 1, 21, 59). Uczszczajc na wykady filozofw nie zaniedbywa Cyceron take wicze
retorycznych, ktre uprawia pod kierunkiem nauczyciela retoryki Demetriosa z Syrii. Ten do
wybitny nauczyciel wymowy" nie wywar na jednak wikszego wpywu, gdy znajomo t kwituje
w Brutusie (91, 315) zaledwie jednym zdaniem.
Urzdzajc wycieczki w okolice Aten Pomponiusz i Marek Cyceron zwiedzili rwnie Eleuzis i, co
ciekawsze, dali si wtajemniczy w sawne misteria eleuzyskie, ktre - jak zapewnia po latach
Cyceron (de leg. 2, 14, 36) - daway im nie tylko zasad szczliwego ycia, lecz wizay si take
z nadziej lepszego losu po mierci" (cum spe meliore moriendi). Wtajemniczenie w misteria
eleuzyskie byo oczywicie dla modych Rzymian wicej spraw mody ni istotnego przekonania.
Pomponiusz jako epikurejczyk nie wierzy w ogle w ycie pozagrobowe, a i Marek Cyceron, skonny
raczej do akademickiego sceptycyzmu, niewiele - jak susznie powiedziano 2 - niepokoi si Charonem
i Tartarem. Ale kapani w Eleuzis nie dziwili si zbytnio chtnym wtajemniczenia; kilka lat

T. Petersson: Cicero, 219.

88

temu przyjli w poczet mistw" krwawego i zabobonnego dyktatora Lucjusza Korneliusza Sull.
Prawdopodobnie razem z bratem odwiedzi Marek rwnie Delfy i chocia - jak na sceptycznego
akademika przystao - nie wierzy w przepowiednie i wyrocznie, zwrci si, jak opowiada Plu-tarch,
do boga delfickiego z zapytaniem, w jaki sposb moe zdoby najwiksz saw" (Cic. 5). Kiedy Pytia
polecia mu i w yciu za gosem wasnej natury, a nie kierowa si opini ludzk", Cyceron marzcy
o karierze politycznej ostygn podobno w zapale". Kiedy po wielu latach przystpi do pisania traktatu
o wrbiarstwie, przeciwstawi si w nim zdecydowanie swemu bratu Kwintusowi wierzcemu we
wrby i wyrocznie i z sarkazmem wyrazi si rwnie o wyroczni delfickiej. Zreszt w traktacie
O wreniu nawet gorcy zwolennik wrb Kwintus nie moe zaprzeczy, e wyrocznia delficka ju
od dawna stracia sw powag i obecnie mniej jest sawna, gdy jej wyroki nie zawsze s prawdziwe";
utrzymuje jednak, e w dawnych czasach jej wyroki byy trafne", bo nigdy nie staaby si tak gona
i sawna i nie wzbogaciyby jej takie dary wszystkich krlw i ludw, gdyby wieki nie przekonay si
o prawdziwoci jej przepowiedni". Kiedy jednak Kwintus stawia hipotez, e widocznie moc
podziemna, podniecajca boym duchem myli Pytii, ulotnia si" (de div. 1, 19, 38), Marek odpowiada
sarkastycznie: Rzekby kto, e mwicie o winie albo solonym misie, ktre wskutek staroci
wietrzeje". Marek tumaczy sobie to zjawisko duo prociej; uwaa po prostu, e ludzie stali si
mdrzejsi, mniej atwowierni i przejrzeli oszustwo. Przecie - przypomina - ju Demostenes przejrza,
e Pytia bya przekupiona przez Filipa Macedoskiego", i konkluduje: Mona std wnosi, e i przy
innych wyroczniach nie obeszo si bez oszustwa"' (de div. 2, 57, 117-118); tame stwierdza, e
obecnie niczym si tak nie gardzi jak wyroczni delficka" (de div. 2, 57, 117).
Po szeciomiesicznym pobycie w Atenach wybra si Cyceron wraz z Kwintusem do prowincji Azji i,
jak powiada (Brut. 91, 315), ca j przewdrowa wiczc si w wymowie pod kierunkiem
najwybitniejszych tamtejszych mwcw. Wedug Cycerona pierwszym spord nich by Menippos ze
Stratonikei, najwymowniejszy w owym czasie czowiek w caej Azji". Mwca ten widocznie nie
hodowa powszechnie wtedy panujcej manierze azjaskiej, skoro Cyceron powiada o nim, e jeli
cech attyckich mwcw jest nie mie w sobie nic odraajcego i niesmacznego, to Menipposa susz89

nie mona do nich zaliczy" (Brut. 91, 315). Z innych mwcw ustawicznie przebywa" z Cyceronem
bliej nam zreszt nie znany Dionysios z Magnezji, ponadto Ajschylos z Knidos i Ksenokles
z Ad-ramyttion. Wszyscy oni byli reprezentantami modnej wwczas maniery azjaskiej, w ktrej
zreszt wyrniano dwa rodzaje: jeden posugujcy si zdaniami nie tyle penymi powagi i surowymi,
co zaokrglonymi i penymi wdziku", drugi za szybki i podniecony w sowach". Mistrzami
pierwszego gatunku, koczcego wszystkie zdania jednakowo monotonn kadencj (or. 69, 231), byli
za naszego dziecistwa" - jak mwi Cyceron (Brut. 95, 325) - dwaj bracia z Alabandy, Hierokles
i Menekles, mistrzami drugiego - wymi- . niony ju Ajschylos z Knidos oraz rwienik Cycerona
Ajschines z Miletu. Cyceronowi, ktry pod wpywem nauczycieli greckich w Rzymie, jak i pod
wpywem Hortenzjusza posugiwa si manier azjask, spodobali si nowo poznani retorzy w Azji;
dopiero pniej doszed do przekonania, e ten sposb wymowy jest raczej odpowiedni dla ludzi
modych, a niezbyt powany dla starszych (Brut. 95, 326).
wiczenia retoryczne, uprawiane pod kierunkiem tak modych podwczas nauczycieli, nie byy jedyn
form nauki wymowy; nie mniej wane byo przysuchiwanie si rozprawom sdowym. O jednym
z takich procesw wspomina Cyceron w Obronie Kluencjusza: Przypominam sobie, e kiedy byem
w Azji, pewna kobieta, ktra przekupiona przez dalszych spadkobiercw spdzia pd przy pomocy
lekw, zostaa skazana na kar mierci" (pro Cl. 11, 32).
Wdrujc po prowincji Azji zajechali bracia Cyceronowie rwnie do Smyrny, do miasta
najwierniejszych i najstarszych naszych sprzymierzecw" (Phil. 11, 2, 5). Ogldali tam wityni
wzniesion Homerowi, ktrego mieszkacy miasta uwaali za Smyrneczy-ka (pro Arch. 8, 19).
W Smyrnie, podobnie zreszt jak i w innych miastach prowincji Azji, w Pergamonie czy Tralles,
przebywao wielu obywateli rzymskich prowadzcych interesy handlowe (pro Flac. 29, 71). Dla
modych Cyceronw najbardziej atrakcyjn postaci by przebywajcy tu na wygnaniu ju od lat
dziesiciu Publiusz Rutyliusz Rufus'. Starzec ten pamita Scypiona Modszego, w ktrego armii suy
pod Numancj jako trybun wojskowy, pamita filozofa stoickiego Panajtiosa, u ktrego uczy si
filozofii, by przyjacielem Scewoli Pontifeksa, Antoniusza i Krassusa. Mimo
* O Rutyliuszu Rufusie por. MUnzer: RE s. v. Rutilius, 1269.

90

zachty Sulli nie chcia powrci do Rzymu, aby nie ama prawa, na mocy ktrego zosta wygnany.
Musia wic by postaci interesujc dla Cyceronw, ktrzy z opowiada Krassusa i Antoniusza
niejednokrotnie syszeli o dawnych dobrych czasach" Scypionw i Leliuszw. Rutyliusz Rufus,
podobnie jak Marek Antoniusz czy Mucjusz Scewola Pontifeks, by do typowym przedstawicielem
najstarszego pokolenia arystokracji rzymskiej. Przeszed wszystkie szczeble kariery urzdniczej,
podobnie jak inni ludzie jego sfery; konsulat osign w r. 105. Kiedy jako legat Scewoli w prowincji
Azji zacz tpi naduycia publikanw biorc w opiek miejscow ludno przed wyzyskiem, narazi
si ekwitom. I oto wanie jemu, ktry walczy z naduyciami na prowincji, wytoczono proces
o zdzierstwa w r. 92, a trybuna zoony z ekwitw ogosi wyrok skazujcy. Od tej chwili nie wrci ju
Rutyliusz do Rzymu; pierwsze cztery lata spdzi w Mitylenie. i tu doczeka owej strasznej chwili,
kiedy w 88 r. na rozkaz Mitrydatesa wymordowano w cigu jednego dnia osiemdziesit tysicy
obywateli rzymskich. Rutyliusz w obawie, by toga nie zdradzia jego rzymskiego pochodzenia, naoy
greckie pallium i greckie sanday i w tym przebraniu uciek z Mityleny (pro Rab. Post. 10, 27). Obecnie
ju od dziesiciu lat mieszka w Smyrnie, przyjwszy obywatelstwo tego miasta (pro Balbo 11, 28).
Majtek, jaki posiada, pozwala mu na pdzenie tzw. przez nobilw rzymskich otium cum dignitate"
*. Czas upywa mu gwnie na pisaniu pamitnikw, w ktrych midzy innymi opisywa swj proces,
a take wojn z Jugurt, podczas ktrej przez pewien czas dowodzi wojskami rzymskimi jako legat
Metellusa5. Pisa rwnie dla Grekw histori rzymsk po grecku. Ten nieprzecitny czowiek
zaimponowa obu Cyceronom. Marek podziwia zarwno wszechstronne wyksztacenie Rutyliusza,
jego wietn znajomo prawa i filozofii stoickiej, w ktrej osign niemal doskonao", jak i jego
nieugity charakter, czego wyrazem bya jego niezomna postawa w czasie procesu, kiedy to nie chcia
prosi o pobaliwo sdziw-ekwitw ani nie uy w swej obronie adnych efektw retorycznych (de
or. 1, 53, 229); nie chcia rwnie - jak wspomniano - mimo propozycji Sulli powrci do Rzy4 O pojciu
otium cum dignitate" por. P. Boyanc: Cum dignitate otium, Rvue des tudes anciennes" 43 (1941), s. 172 nn.
5
O pamitnikach Rutyliusza i jego procesie por. E. Pais: L'autobiografia ed U processo repetundarum di P. Rutilio Ruto.
Ricerche sulla storia e sul diritto romano, Roma 1908, s. 85.

91

mu. Najciekawsze jednak byy opowieci Rutyliusza o dawnych czasach; niesychanie pasjonujca bya
relacja o dyskusji nad najlepszym ustrojem pastwowym, jaka miaa si toczy w ogrodach Scypiona
w Rzymie, podczas feriae Latinae r. 129. Cyceron piszc w 54 r. swe dzieo De repblica zaznacza na
wstpie (1, 8, 13), e jest ono powtrzeniem dyskusji sprzed siedemdziesiciu laty, opowiedzianej mu
przez Rutyliusza Rufusa w Smyrnie. Oczywicie nie mona tego bra dosownie, jednake zdaje si nie
ulega wtpliwoci, e wiele zasadniczych elementw dziea ma swe rdo w opowiadaniach
smyrneskich6. W owej dyskusji w domu Scypiona, trwajcej podobno trzy dni, poza gospodarzem
brali udzia najwybitniejsi przedstawiciele wczesnej nobilitas. By tam wic przede wszystkim
Publiusz Rutyliusz Rufus, dalej Kwintus Eliusz Tuberon, Lucjusz Furiusz Filus, Gajusz Leliusz,
Spuriusz Mum-miusz, obaj ziciowie Leliusza, Gajusz Fanniusz i Kwintus Mucjusz Scewola Augur,
oraz znany prawnik Maniusz Maniliusz. Scypion, opierajc si na teorii znanej mu z szstej ksigi
Polibiusza i z dzie Panajtiosa, stwierdza, e najlepszym ustrojem pastwowym jest ustrj mieszany,
w ktrym elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne znajduj harmonijne poczenie.
Idc za Polibiuszem, najlepsze urzeczywistnienie takiego ustroju widzia w Rzymie, gdzie konsulowie
reprezentowali element monarchiczny, senat - element arystokratyczny, a comitia - element
demokratyczny. Ta teoria o najlepszym ustroju, przekazana przez Rutyliusza Rufusa i majca za sob
autorytet Scypiona, wywara niewtpliwie wielki wpyw na Cycerona, zamierzajcego si powici
karierze politycznej. Od tej teorii nie bdzie si mg uwolni przez cae ycie. Na niej si opierajc
bdzie uwaa, e wszystkie kryzysy ustrojowe, jakie Rzym przeywa w pierwszej poowie 1 w. przed
n.e., tumacz si zakceniem owej idealnej rwnowagi midzy trzema elementami ustrojowymi.
Oczywicie przez cae ycie bdzie Cyceron idealizowa czasy Scypiona i Leliusza, w ktrych - wedug
jego mniemania - bya ta rwnowaga zachowana. Modo jego wypada niestety na czas zamcenia
dawnego porzdku" (de or. 1, 1, 2), lecz nigdy nie straci nadziei, e uda si ten porzdek przywrci.
Teoria o najlepszym mieszanym ustroju, ktr bdzie gosi w dziel De repblica i ktra bdzie
niejednokrotnie wytyczn i teoretycznym uzasadnieniem jego
6

Por. Zieliski: Cicero im Wandel der Jahrhunderte, 275.

92

polityki - stanowia oczywicie jeden z elementw nadbudowy ideologicznej rzdzcej warstwy

nobilitas". Cyceron otrzyma j w spadku po Scypionie i jego grupie, za porednictwem ostatniego
yjcego jeszcze jej reprezentanta Publiusza Rutyliusza Rufusa. Ten wskrzesza zreszt w swoich
opowiadaniach nie tylko posta Scy-piona, lecz i innych, jak Furiusza czy Maniliusza, wspomina
ciekawe procesy lub charakteryzowa sztuk krasomwcz i temperament zarwno Leliusza, jak
Sulpicjusza Galby.
Ze Smyrny uda si Cyceron razem z bratem na Rodos, by odwiedzi sawnego filozofa, stoika
Posejdoniosa, przyjaciela Publiusza Rutyliusza Rufusa; ponadto obaj mieli popracowa nad sztuk
krasomwcz pod kierunkiem wybitnego kierownika tamtejszej szkoy retorycznej, Molona. Moln
zna Cycerona jeszcze z Rzymu, dokd jako pose rodyjski dwukrotnie 7 w latach 87 i 81 przyjeda
(Brut. 89, 307 i 90, 312). W jednym z tych poselstw towarzyszy Mo-lonowi Posejdonios z Apamei,
ucze stoika Panajtiosa i najbardziej wszechstronny po Arystotelesie filozof grecki. Wyzyskujc
najnowsze zdobycze nauk przyrodniczych, w szczeglnoci fizyki, matematyki i astronomii, geografii
i meteorologii, Posejdonios wprowadzi nowe elementy do nauki starej Stoi, ktrej rygoryzm zagodzi
i zbliy do platonizmu. Przebywajc ju od dziesiciu lat na Rodos, piastowa tam wysok godno
prytana. By podobnie jak mistrz jego Panajtios wyrazicielem pogldw greckich klas posiadajcych,
sympatyzowa z Rzymianami i tak jak Polibiusz i Panajtios aprobowa zdobywcz polityk Rzymu.
Kontynuujc dzieo historyczne Poli-biusza, podobnie jak ten, zaznacza swe stanowisko
prooptymackie, potpia Gajusza Grakcha, ktry stan gorszy uczyni panem lepszego", i z nienawici
odnosi si do ekwitw, ktrzy wygnali jego przyjaciela Rutyliusza Rufusa. Klasowe oblicze jego
historii przejawiao si zarwno w charakterystyce przywdcy powstania niewolniczego na Sycylii,
Eunusa, ktrego przedstawia jako ciemnego demagoga, jak i w charakterystyce Ateniona, przywdcy
ruchu narodowowyzwoleczego w Atenach8. Gorca sympatia, jak okazywa optymatom rzymskim,
nie pozostaa bez wzajemnoci. W dziele De natura deorum (1, 44, 123) Cyceron nazwa Posejdoniosa
przyjacielem nas wszystkich".
Nie znamy treci rozmw Posejdoniosa z Markiem Cyceronem
7
9

Por. Ciaceri, I, 17, uw. 1.

Por. T. Sinko: Literatura grecka II1, 32 nn.

93

w czasie jego wizyty na Rodos, w kadym razie zadzierzgnite zostay tutaj wzy przyjani, ktra
miaa trwa przez cae ycie. Tote kiedy po dwudziestu omiu latach Cyceron bdzie chcia rozsawi
dzieje swego konsulatu (ad Att. 2, 1, 2), wanie. Posejdonio-sowi pole krtki zarys wypadkw
z prob, eby by askaw po grecku ozdobniej je opisa". Posejdonios odmwi, motywujc to
doskonaoci dziea, ktre nie wymaga lepszego opracowania". Mimo odmowy Cyceron nadal
zachowa podziw dla greckiego przyjaciela, a w dziele De natura deorum (2, 34, 88), w zwizku
z globusem sporzdzonym przez filozofa, specjalnie ten podziw podkreli. Pilnie te ledzi
pojawiajce si pisma Posejdoniosa i mimo e nie we wszystkim si z nim zgadza, obficie czerpa
z jego dzie, zwaszcza przy opracowywaniu swych pism De natura deorum i De divi-natione. Opiera
si na Posejdoniosie zwaszcza wtedy, gdy chodzio mu o zwalczanie materialistycznej filozofii
epikurejskiej (de nat. deor. 1, 44, 123). Odrzuci natomiast zdecydowanie teori genezy wyroczni
i znaczenia wrbiarstwa, ktre wydawao mu si oszustwem.
Wanym etapem w rozwoju osobowoci Cycerona byy studia w szkole retorycznej Molona, gdzie
uczszcza rwnoczenie z Ser-wiuszem Sulpicjuszem Rufusem, a prawdopodobnie take z Juliuszem
Cezarem; przyja zawarta tam z Sulpicjuszem miaa przetrwa przez cae ycie. Wtedy to wanie pod
wpywem greckiego nauczyciela na Rodos nastpi w sztuce krasomwczej Cycerona zasadniczy
przeom. Tak o tym opowiada: Udaem si na Rodos i zgosiem si do tego samego Molona, ktrego
suchaem w Rzymie; by on obroc w procesach sdowych, znakomitym pisarzem, a zarazem
doskonaym nauczycielem, umiejcym moje bdy dostrzec i wykaza. Dooy on stara - nie wiem,
czy cel swj osign - aby ukrci u mnie zbyteczn bujno i nadmiar waciwy pochej i swawolnej
modoci i ten jakby z brzegw wylewajcy si potok zahamowa. Po dwch latach powrciem nie
tylko doskonalszy, ale prawie odmieniony; zbytnie natenie gosu opado, mowa moja - e si tak
wyra - przestaa si burzy, puca si wzmocniy, ciao nabrao pewnej tyzny" (Brut. 91, 316). Po
raz pierwszy znalaz Cyceron nauczyciela, ktry potrafi go przekona i zawrci z drogi manieryzmu
azjaskiego.
Czytajc pniejsze mowy Cycerona i porwnujc je z poprzednimi, np. z mow w obronie.
Kwinkcjusza lub Roscjusza z Amerii, musimy niewtpliwie przyzna racj Cyceronowi. Chocia
bowiem
94

Moln nie zdoa w zupenoci zahamowa potoku przelewajcego si przez brzegi" i chocia
bogactwo sw pozostao na zawsze waciwoci stylu cyceroskiego, to jednak w pniejszych
mowach nie spotkamy ju takich niepotrzebnych i sw przesad niemal humorystycznie dziaajcych
ustpw jak paradiegesis o ojcobjstwie w Roscjanie (61-73). Nie spotkamy rwnie takiej powodzi
sztucznie nagromadzonych antytez, isokolw i homojoteleutw jak w pierwszych dwch mowach.
Pozostajc nadal mwc ozdobnym, posugujcym si bogactwem porwna i obrazw, potrafi
Cyceron pod wpywem Molona opanowa skonno do przesady, sta si artyst wiadomie panujcym
nad rodkami ekspresji. Ale nie tylko to zawdzicza Molonowi. Zawdzicza mu rwnie wyrobienie
na polu tzw. pronuntiatio. Plutarch opowiada, e Cyceron za modu mia wprawdzie gos dobry i silny,
ale twardy jeszcze i nie-ustawiony, e mwic gwatownie, w patosie wpada stale w wysokie tony (Cic.
3). Majc wielkie trudnoci w opanowaniu zewntrznej formy wystpw krasomwczych, jeszcze
w Rzymie korzysta Cyceron ze wskazwek znanych aktorw, Roscjusza i Ezopa. Jednake dopiero
pod wpywem Molona opado zbytnie natenie gosu". Z czasem sta si Cyceron mistrzem
w pronuntiatio, posugiwa si rozleg skal tonw i zachowywa oszczdny gest. Wykpiwa te
mwcw, ktrzy wrzaskiem chcieli wygra spraw i dawali dowd swej bezsilnoci chcc jecha na
zgiekliwym haasie, jak kulawy na koniu" (Plut. Cic. 5).

ROZDZIA PITY

OD POWROTU DO RZYMU DO PROCESU WERRESA (LATA 77-70)

W r. 77, po dwuletniej nieobecnoci, Cyceron prawie odmieniony" wraca do Rzymu. Sytuacja

polityczna w stolicy te si zmienia od czasu, kiedy Rzym opuci. O mierci Sulli w r. 78 dowiedzia
si Cyceron jeszcze w Atenach (Plut. Cic. 4). Wie ta nie zmienia jednak w niczym planw Cycerona.
Niepieszno mu byo do Rzymu, gdzie zaraz po mierci dyktatora wszystkie elementy niezadowolone
z reimu sullaskiego podniosy gow. Ekwici pragnli odzyska wpyw na trybunay sdowe
odebrane im przez Sull, lud miejski myla o darmowym rozdawnictwie zboa i przywrceniu
znaczenia wadzy trybuskiej; niektre elementy spord nobi-iitas marzyy o powrocie do dawnej
konstytucji. Na czoo wysun si jeden z urzdujcych konsulw, Marek Lepidus; chocia by
zwolennikiem Sulli i za jego czasw wzbogaci si na proskrypcjach, obecnie wystpi z projektami
zmierzajcymi do obalenia konstytucji sullaskiej. Domaga si przywrcenia znaczenia wadzy
trybuskiej, powrotu proskrybowanych i usunicia ogranicze praw politycznych dla ich synw.
Jedynie pierwszy z tych postulatw udao mu si przeforsowa, wszystkie inne projekty, zwalczane
namitnie przez drugiego konsula, upady. Lepidus jednak nie da za wygran. Wykorzystujc
powstanie ludnoci wiejskiej w Etrurii przeciw osiedlonym tam weteranom sullaskim, stan na czele
tego ruchu i pocign przeciw Rzymowi, pragnc po opanowaniu stolicy zdoby konsulat na r. 77
i przeprowadzi zamierzone reformy. Zagroona przez Lepidusa nobilitas ogosia byego konsula
wrogiem pastwa" i powierzya dowdztwo w wojnie z nim Lutacju-szowi Katulusowi oraz nie
piastujcemu dotychczas adnych godnoci pastwowych Gnejuszowi Pompejuszowi. Tak to ten
dwudzie-stodziewicioletni rwienik Cycerona, syn wielkiego obszarnika
96

z ziemi piceskiej, ju po raz drugi, cho nie piastowa adnego urzdowego stanowiska, czynnie
wystpi po stronie reakcji w chwili gronej dla jej rzdw. Pierwszy raz przyprowadzi Sulli trzy
zwerbowane przez siebie legiony i zosta pozdrowiony jako imperator; obecnie po mierci Sulli
otrzyma od senatu penomocnictwa do walki z Lepidusem.
Lepidus zosta pobity pod murami Rzymu na polu Marsowym. Po klsce uciek na Sardyni, gdzie
wkrtce zmar. Resztki jego wojska pod wodz Perpenny przeprawiy si do Hiszpanii, by przyczy
si do armii Kwintusa Sertoriusza, jednego z najwybitniejszych wczesnych popularw, ktry opierajc
si na miejscowej ludnoci, prowadzi na tamtejszym terenie wojn z wojskami sulla-skimi.
Sertoriusz przyby do Hiszpanii Bliszej jeszcze w r. 83 jako namiestnik z ramienia rzdzcej
podwczas partii mariaskiej. W dwa lata pniej musia ustpi namiestnikom mianowanym przez
Sull i schroni si do Mauretanii. Wezwany po pewnym czasie przez Luzytaczykw, powrci znw
na teren swej prowincji i zorganizowawszy armi z emigrantw rzymskich i miejscowej ludnoci
iberyjskiej, wrd ktrej cieszy si wielk sympati, oraz utworzywszy wasny senat, walczy
z powodzeniem przeciw namiestnikom sullaskim i ich wojskom. Obecnie otrzyma sukurs w postaci
resztek armii Lepidusa. Sertoriusz, ktremu udao si nawiza stosunki z Mitrydatesem i korsarzami
sycylijskimi, by powanym przeciwnikiem. Zagroona nobilitas nie miaa dowdcy tej miary co
Pompejusz, wic mimo tego e nie bra on udziau w yciu .publicznym i nie piastowa adnych
godnoci, senat nie radzc si zgromadzenia ludowego powierzy mu uprawnienia prokonsula
i dowdztwo w wojnie przeciw Sertoriuszowi na terenie Hiszpanii Dalszej. W lecie 77 r. Pompejusz na
czele zwerbowanej armii przekroczy Alpy w drodze do Hiszpanii. Mniej wicej w tym samym czasie
Cyceron powrci z Grecji. Z pniejszych, niezbyt zreszt licznych wypowiedzi Cycerona mona
wywnioskowa, e sympatie jego byy po stronie senatu, Katulusa i Pompejusza: Rzeczpospoli-a
odczua nie tak bolenie mier samego Lepidusa, jak zgon wielu innych obywateli" (in Cat. 3, 10, 24).
Nie szczdzi te pochwa Pom-pejuszowi, pogromcy Sertoriusza, oraz Lukullusowi, ktry zwyciy
wrog flot, i nie tai obaw co do losu pastwa w razie porozumienia si Sertoriusza z Mitrydatesem.
Warto zauway, e Cyceron nie odmawia Sertoriuszowi talentu krasomwczego (Brut.
97

48, 180), cho zaliczy go do krzykaczy", ktrzy nieuczenie i bez stoecznego wykwintu, a nawet po
wiejsku mwili".
W chwili powrotu z Grecji koczy Cyceron trzydziesty rok ycia. W tym wieku - o ile kto mia si
powici karierze politycznej - naleao si stara o pierwsz godno w hierarchii urzdniczej, to
znaczy o kwestur. Znany ju z procesw, w ktrych wystpowa przeciw potdze panujcego
Lucjusza Sulli", mg z powodzeniem wystpi z kandydatur na stanowisko jednego z kwestorw,
ktrych od czasw Sulli w liczbie dwudziestu wybierano corocznie w Rzymie. 2eby po dwuletniej
nieobecnoci przypomnie si ludowi, zacz Cyceron znw wystpowa w sdach i, jak podaje
w Brutusie (92, 318), przez cay rok po powrocie z Azji prowadzi gone sprawy". Niestety nie
zachowaa si ani jedna z owych mw ? i musimy Cyceronowi wierzy na sowo, e sprawy byy
istotnie na tyle gone, i przypomniay jego osob. W r. 76 Cyceron zosta wybrany jednym
z dwudziestu kwestorw. W tym samym czasie Aureliusz Kotta zosta konsulem, a Hortenzjusz
edy-lem kurulnym. Przy losowaniu prowincji przez nowo obranych kwestorw przypada Cyceronowi
kwestura w Lilybeum na Sycylii, drugi kwestor urzdowa w Syrakuzach. Obaj podlegali
namiestnikowi Sycylii, propretorowi Sekstusowi Peduceuszowi, ktry wedug tradycji starorzymskiej
mia by dla nich jakby ojcem". Fakt istnienia obok siebie dwch kwestur na Sycylii tumaczy si
histori podboju tej wyspy przez Rzymian. Cz pnocno-zachodnia ze stolic w Lilybeum
znajdowaa si pod panowaniem rzymskim od czasw pierwszej wojny punickiej, tj. od r. 241. Kiedy po
drugiej wojnie punickiej sprzymierzone dotychczas z Rzymem i niezawise krlestwo syrakuzaskie
Hierona zostao wcielone do prowincji, postanowiono doda namiestnikowi w Syrakuzach, ktry tu
rezydowa, drugiego kwestora.
Sycylia bya najstarsz i jedn z najwaniejszych prowincji rzymskich. Traktowana na rwni z innymi
prowincjami jako wasno ludu rzymskiego", bya gwnym dostawc zboa dla Rzymu.
Najwaniejszym zadaniem administracji rzymskiej, na czele ktrej sta propretor, byo egzekwowanie
przy pomocy dzierawcw podatkowych, tzw. publikanw, dziesiciny z podw rolnych oraz
dodatkowej dziesiciny odpatnej. Prcz tego administracja rzymska zakupywaa tzw. frumentum
imperatum oraz cigaa jeszcze jeden po1 Mow w obronie Roscjusza uwaam za pniejsz.
98

datek w naturze w postaci frumentum in celam. Zboe to pozostawao na Sycylii i byo przeznaczone
na uytek namiestnika, kwestorw i kohorty pretorskiej. Szacowanie i egzekwowanie nalenej pastwu
dziesiciny dawao znaczne pole do naduy, jak si o tym mona przekona z gonego procesu
przeciw Werresowi. Propretor Peduceusz, za ktrego namiestnictwa peni Cyceron funkcj kwestora,
by - wedug wiadectwa Cycerona - sprawiedliwym namiestnikiem, na ktrego aden rolnik nigdy si
nie uskara" i ktrego pretur wszyscy uznaj za wzr sumiennoci i bezinteresownoci" (in Verr. 3,
93, 216). By mem niezwykle dzielnym i bezinteresownym", nie popenia naduy ciganych
prawem i trzyma si w granicach legalnego wyzysku", stosowanego we wszystkich prowincjach przez
namiestnikw rzymskich. Trzeba bowiem pamita, e podczas sprawowania namiestnictwa mona
byo zebra znaczny majtek w granicach najzupeniej legalnych. Nie bez wymowy pozostaje fakt,
ktremu Cyceron bynajmniej nie zaprzecza, e wskutek wysokiej ceny zboa wanie w Peduceusz
zarobi najzupeniej legalnie sporo pienidzy na frumentum in celam; inny namiestnik,
nieposzlakowany" Sentius, przywiz z Macedonii do Rzymu ogromn sum pienidzy rwnie
legalnie" zarobionych (in Verr. 3, 93, 217). Mona rwnie wierzy Cyceronowi, kiedy w obronie
Plancjusza w ten sposb mwi o swej kwesturze na Sycylii: Byem agodny dla ludzi interesu
(negotiatores), sprawiedliwy dla kupcw, hojny dla dzierawcw (mancipibus libe-ralis), uczciwy
wobec sprzymierzecw, a wszystkim wydawaem si najsumienniejszy w spenianiu obowizkw.
Sycylijczycy wymylili dla mnie jakie niezwyke wyrnienia" (pro Piane. 26, 64). Z braku rde
trudno nam ledzi dziaalno Cycerona na Sycylii i oceni, o ile prawdziwy jest jego sd o sobie
samym. Prawdopodobnie duma jego jest jednak w peni uzasadniona, gdy opowiada, e za czasu jego
kwestury podlegli mu tzw. scribae quaestorii, czyli pisarze kwestury, Mamiliusz i Sergiusz, nie
pobierali ani grosza od sumy wypacanej rolnikom za zboe ze skarbu pastwa, podczas gdy za rzdw
Werresa pisarze brali od najrozmaitszych transakcji dwie pidziesite czci", okradajc w ten sposb
albo skarb rzymski, albo rolnikw sycylijskich (in Verr. 3, 78, 182). Mona wic przyj, e Cyceron,
podobnie jak i propretor Peduceusz naleeli do tzw. sprawiedliwych urzdnikw, chocia nie wolno
zapomina i o tym, co opowiada Plutarch, e Cyceron, zmuszajc mieszkacw wyspy do wysyki
zboa do Rzymu, pocztkowo zrazi ich so99

bie i e dopiero z czasem, gdy dowiadczyli jego troskliwoci, sprawiedliwoci i uprzejmoci, zaczli
go szanowa bardziej ni ktregokolwiek z dotychczasowych namiestnikw" (Cic. 6).
Przebywajc na Sycylii, nie zapomnia Cyceron wrd rnorodnych zaj, e jest obroc sdowym.
Wedug relacji Plutarcha (Cic. 6) broni przed sdem propretora Peduceusza w Syrakuzach wielu
modych ludzi ze znakomitych rodzin rzymskich, ktrych oskarano o brak posuszestwa
i tchrzostwo podczas wojny". Mowy obrocze Cycerona byy podobno wspaniae i procesy koczyy
si uwolnieniem oskaronych.
Bdc w Syrakuzach zwiedza Cyceron swoim zwyczajem zabytki tego miasta i szuka pamitek po
sawnych ludziach. Piknie pooone miasto wywaro na nim wielkie wraenie. Ma ono - opowiada
Cyceron - nie tylko obronne pooenie, lecz zewszd od ldu i morza przepikny widok, ma take porty
podchodzce prawie pod same domy i zamknite w obrbie miasta; chocia porty te maj rne dojcia,
to jednak wody ich cz si ze sob i spywaj. Przy ich spywie cz miasta zwana wysp, oddzielona
wsk odnog morza od ldu, czy si z nim przy pomocy mostu. Syrakuzy s tak rozlege, i mwi si,
e skadaj si z czterech wielkich miast. Jednym z nich jest wspomniana przeze mnie wyspa, ktra,
otoczona dwoma portami, rozciga si a po wejcie obu portw. Jest tam paac nalecy ongi do krla
Hierona, w ktrym zwykle mieszkaj pretorowie. Tame znajduje si wiele wity, przede wszystkim
za dwie, grujce nad innymi: witynia Diany i Minerwy. Na kracu wyspy jest rdo wody sodkiej,
zwane Aretuza, ogromne, pene ryb. rdo to zostaoby zalane przez fale morskie, gdyby nie oddzielaa
go od morza grobla i tama kamienna. Drugim miastem w Syrakuzach jest tzw. Achradyna; jest tam
wielkie forum, przepikne portyki, pene przepychu prytanejon, ogromny ratusz i wspaniaa witynia
Jowisza Olimpijskiego. Inne czci tego miasta, przecite jedn szerok ulic i licznymi poprzecznymi,
zajte s przez prywatne budynki. Trzecie miasto nazywa si Ty-cha, poniewa w tej czci znajdowaa
si staroytna witynia Fortuny; jest tam obszerne gimnazjon i wiele wity; ta cz jest najlepiej
utrzymana i najludniejsza. Czwarte miasto nazywa si Neapolis, gdy najpniej zostao zbudowane; na
grze znajduje si tam ogromny teatr, prcz tego stoj dwie wspaniae witynie Cerery i Prozerpiny
oraz wielki, bardzo pikny posg Apollina zwanego Temenickim" (in Verr. 4, 52, 117).
100

Przed kilku laty w czasie pobytu w Metaponcie odszuka Cyceron miejsce, gdzie y i umar Pitagoras;
obecnie w Syrakuzach chcia koniecznie zobaczy grb sawnego Archimedesa. Niestety nikt
z Syrakuzaczykw nie umia go wskaza. Cyceron postanowi wic na wasn rk w towarzystwie
kilku miejscowych notablw grb ten odszuka. W Tuskulankach tak o tym opowiada: Kiedy byem
kwestorem na Sycylii, odkryem grb Archimedesa zarosy cierniem i ostem. Sami Syrakuzanie nie
znali zupenie tego grobu i sdzili, e go w ogle w Syrakuzach nie ma. Prowadziem poszukiwania
wedug znanych mi trymetrw, o ktrych wiedziaem, e byy wyryte na grobowcu; wiersze te gosiy,
e nad nimi znajduje si kula z walcem. Rozgldajc si uwanie koo bramy Achradyskiej, gdzie
znajduje si wiele grobowcw, spostrzegem kolumienk niewiele wznoszc si nad ciernie, a na niej
kul z walcem. Zaraz te owiadczyem towarzyszcym mi Syrakuzariczykom, e znalazem zapewne
to, czego szukaem. Kiedy sprowadzeni ludzie siekierami wyrbali drog poprzez ciernie,
przystpilimy do kolumny i odczytalimy umieszczony na jej podstawie napis, ktrego poow zatar
ju czas. I tak najznakomitsze i najuczesze niegdy miasto Grecji nie znaoby nagrobku swego
genialnego obywatela, gdyby go nie pokaza czowiek z Arpinum" (Tuse. 5, 23, 64-66).
Opuszczajc Sycyli po roku urzdowania wygosi Cyceron mow poegnaln, w ktrej mieszkacom
prowincji przyrzeka sw pomoc w Rzymie. Istotnie w pi lat pniej, oskarajc Werresa
o zdzierstwa na Sycylii, przemwi mocno w obronie wyzyskiwanej prowincji. Wracajc do Rzymu
mniema Cyceron, e sw dziaalnoci na Sycylii, ktra polegaa przede wszystkim na przesyaniu
zboa do Rzymu, zyska sobie popularno w stolicy. Jest rzecz znamienn, e wspominajc sw
kwestur sycylijsk w mowie za Plan-cjuszem (26, 64) na pierwszym miejscu, jak o najwikszej
zasudze, mwi o tym, e w czasie najwikszej droyzny przesa ogromn ilo zboa" do stolicy.
Istotnie, droyzna bya wielka, grasujcy na Morzu rdziemnym piraci, ktrzy od czasu wojny
z Mitry-datesem mieli swoje gwne bazy w Cylicji i na Krecie, podcinali handel italski. Tym
cenniejsze byy dostawy z Sycylii. Cyceron wysyajc zboe by przekonany, e w Rzymie nie mwi si
o niczym innym, jak tylko o jego kwesturze i jego zasugach. e tak nie byo, mia si przekona ju
w drodze powrotnej, gdy zatrzymujc si w Puteoli spotka tam znajomych z Rzymu. Nie bez humoru
opowiada o tym bronic Plancjusza: Wyjechaem z tej prowincji
101

w gbokim przekonaniu, e lud rzymski sam nada mi chtnie wszystkie godnoci. Ale kiedy w drodze
z prowincji przybyem do Puteoli, wanie w tym czasie kiedy bywa tam zwykle najwicej ludzi
z wielkiego wiata, omal nie zemdlaem, sdziowie, gdy jeden z nich zapyta mnie, kiedy wyjechaem
z Rzymu i co tam sycha nowego. Gdy mu odpowiedziaem, e powracam z prowincji, rzek: Na
boga, pewnie z Afryki! Odpowiedziaem gniewnie i z przeksem: Nie, z Sycylii. Wtedy drugi odezwa
si z min czowieka wiedzcego o wszystkim: Jak to, nie wiesz, e Cyceron by kwestorem
w Syrakuzach? C wiele mwi! Gniew mi przeszed i udawaem przybyego na kuracj do wd"
(pro Plan. 26, 64). Okazao si, e zboe, ktre wysya do Rzymu, nie jemu zjednao popularno, lecz
edylom, ktrzy je ludnoci rozdzielali, a wrd nich Hortenzjuszowi, rywalowi Cycerona; jego edylat
zalicza Cyceron do najwspanialszych (de off. 2, 16, 57). Chocia bowiem Hortenzjusz rozdziela
jedynie po ptora modiusza na gow, to jednak w okresie niezwykej droyzny i ta maa stosunkowo
ilo budzia wielk wdziczno ludu rzymskiego" (in Verr. 3, 93, 215).
Nastpujce po powrocie z Sycylii piciolecie (74-70) utkwio Cyceronowi w pamici jako pewien
jednolity okres w jego yciu. Okres ten zby krtko wzmiank w Brutusie (92, 319): Przez pi lat bez
maa stawaem w wielu sprawach i zaliczano mnie do najlepszych obrocw". Zdoby on wtedy
poczucie, e wanie w owym czasie talent jego, jakikolwiek by by, rozwin si i dojrza" (Brut. 92,
318). Ten picioletni okres, ktry w karierze politycznej i literackiej Cycerona nie zaznaczy si niczym
specjalnym, brzemienny by w yciu republiki rzymskiej w doniose wypadki historyczne, ktre bardzo
powanie zagroziy istnieniu pastwa rzymskiego. W samej stolicy trwaa zaostrzajca si od mierci
Sulli walka klas, wyraajca si w ustawicznie powtarzanym daniu przywrcenia trybunom peni
wadzy uszczuplonej przez Sull. W r. 76 wystpowa z tymi postulatami trybun ludowy Gnejusz
Licyniusz; w r. 75 tum prowadzony przez trybunw zaj gron postaw wobec konsulw. W r. 74
walka z konstytucj sullask toczya si dalej; prowadzi j trybun ludowy Lucjusz Kwinkcjusz.
Cyceron, ktry sam nieco pniej - w r. 70, za konsulatu Pompejusza i Kras-susa - by za
przywrceniem trybunom peni wadzy, uwaajc to za rzecz konieczn i poyteczn, nie
sympatyzowa z wystpujcymi o to trybunami, ktrzy w jego oczach, podobnie jak w oczach
nobili-tas, byli tylko zuchwaymi demagogami, podburzajcymi lud miej102

ski przeciw legalnej wadzy". Licyniusza nazwa w Brutusie (60, 217) czowiekiem nieczystym", a
o Kwinkcjuszu mwi: Znalicie zuchwao tego czowieka, znalicie wynioso i pych trybusk.
Bogowie niemiertelni, jaka bya w tym czowieku nienawi, jaka pycha, jaka nieznajomo samego
siebie, jaka straszna i nieznona arogancja" (pro Cl. 39, 109).
Rok 74, w ktrym Cyceron powrci z Sycylii, zacz si dla republiki nadtybrzaskiej niepomylnie.
Pompejusz, ktry przed rokiem przeprawi si przez Alpy do Hiszpanii, nie mg upora si z tak
utalentowanym wodzem jak Sertoriusz, wobec czego ju w zimie wysa list do senatu z prob
o posiki, ktre mu za spraw wczesnego konsula Lucjusza Licyniusza Lukullusa od razu posano. Tej
samej zimy krl Pontu Mitrydates, nie mogc przebole opanowania przez Rzymian Bitynii zapisanej
im w testamencie przez krla Nikomedesa III Filopatora, rozpocz dziaania wojenne przeciw
Rzymianom. Gwna armia krlewska, liczca ponad sto tysicy piechoty i szesnacie tysicy jazdy,
posuwaa si wzdu pnocnego wybrzea Azji Mn., by zaj Paflagoni i Bityni. Jeszcze groniejsze
byo dla Rzymu porozumienie zawarte midzy Mi-trydatesem i Sertoriuszem oraz piratami. W razie
zwycistwa Sertoriusz obiecywa odda Mitrydatesowi Bityni, Paflagoni, Gala-cj i Kappadocj.
Rwnoczenie przesa na dwr Mitrydatesa w Sinope swoich najzdolniejszych oficerw, Lucjusza
Magiusza i Lucjusza Fanniusza. W samym Rzymie z powodu opanowania Morza rdziemnego przez
piratw szalaa, podobnie jak ubiegego roku, droyzna. Tote o ile Rzym mia pokona te wszystkie
trudnoci, naleao dziaa energicznie. Na wie o ofensywie Mitrydatesa natychmiast udali si do Azji
obaj konsulowie, Lucjusz Lukullus i Aureliusz Kotta. Rwnoczenie Marek Antoniusz, syn mwcy
Marka Antoniusza, wyruszy przeciw piratom. Wiadomoci, jakie od nich napyway, nie byy jednak
pomylne. Antoniusz zosta rozbity przez korsarzy w pobliu Krety, konsul Kotta - zablokowany przez
Mitrydatesa w Chalcedonie. Wiksza cz miast prowincji azjatyckiej otwieraa dobrowolnie swe
bramy przed ser-toriaskim propretorem Markiem Mariuszem, dziaajcym w porozumieniu
z Mitrydatesem. Prawie caa Bitynia przesza w rce krla.
Nic te dziwnego, e w Rzymie sfery rzdzce, zajte wojn w Azji Mniejszej i Hiszpanii, nie zwrciy
uwagi na drobny na pozr fakt, jaki wydarzy si tego lata w Kapui, w szkole gladiatorw
103

prowadzonej przez Batiatusa; pod przewodem trackiego niewolnika Spartakusa siedemdziesiciu omiu
gladiatorw zbiego ze szkoy i obwarowao si na Wezuwiuszu. By to pocztek - z czego oczywicie
w Rzymie nie zdawano sobie sprawy - najwikszego i najlepiej zorganizowanego powstania mas
niewolniczych2, jakie zna historia staroytna. W cigu r. 73 maa pocztkowo garstka siedemdziesiciu
omiu gladiatorw urosa do liczby dziesiciu tysicy powstacw. Do obozu Spartakusa napywali
bowiem tumnie z okolicznej Kampanii nie tylko gnbieni niewolnicy, ale rwnie wielka liczba
biedoty wiejskiej. Kiedy w r. 73 udao im si pokona u stp Wezuwiusza pierwsz, trzechtysiczn
armi rzymsk, Spartakus sta si panem Kampanii. Na jesieni tego samego roku rozgromi drug
przeciw niemu wystawion armi rzymsk pod wodz pretora Waryniusza i omal nie wzi do niewoli
samego pretora. Obecnie - jak powiada Plutarch - Spartakus by potny i straszny"; senat wysa
przeciw niemu w 72 r. obu konsulw. Spartakus wobec przewagi cigncych przeciw niemu si
postanowi wyprowadzi sw armi z Italii do Galii i ruszy ku pnocy. Armia jego, liczca ju
kilkadziesit tysicy ludzi, dobrze uzbrojona i zdyscyplinowana, pobia w Grach Apeniskich armie
Gnejusza Lentu-lusa i Lucjusza Gelliusza, po czym dotara do Mutiny, gdzie rozgromia armi
prokonsula Galii Przedalpejskiej, Lucjusza Kassjusza. Mimo tego zwycistwa Spartakus nie czu si
widocznie na siach, by przekroczy Alpy; prawdopodobnie nie znalaz oparcia w ludnoci Galii
Przedalpejskiej, gdzie przewaaa rednia wasno i gdzie byo niewielu niewolnikw. Zwrci si
wic na poudnie, by dotrze na Sycyli, a stamtd do Grecji.
Tymczasem senat, zraony dotychczasowym niepowodzeniem, przekaza dowdztwo w walce ze
Spartakusem byemu sullaczy-kowi, Markowi Krassusowi, jednemu z najwikszych bogaczy
rzymskich, ktry dorobi si majtku na proskrypcjach sullaskich, a pniej ustawicznie go powiksza
drog lichwy i spekulacji. Ten przy pomocy drakoskich rodkw przywrci dyscyplin w armii, ale
i jemu nie udao si w Picenum zatrzyma Spartakusa, ktry dotar ze sw armi do Brucjum. Tu
Krassus postanowi odci armi Spartakusa od ldu; wznis mur i przeprowadzi gboki rw
2

O powstaniu Spartakusa por. Miinzer: RE s. v. Spartacus, oraz jego artyku: Der erste Gegner Spartacus, Philologus" 1, 155
(1896), s. 387 nn; A. W. Miszulin: Spartakowskoje wosstanije, Moskwa 1936.

104

w poprzek przesmyku czcego Brucjum z ldem. Spartakus znalaz si w cikiej sytuacji; zawiedli
go korsarze sycylijscy, ktrzy obiecali mu przetransportowa jego armi, i prba przeprawy na tratwach
na brzeg sycylijski, obwarowany zreszt przez tamtejszego namiestnika rzymskiego, nie udaa si.
Jednake doskonay i miay wdz podj atak na fortyfikacj Krassusa, odnis zwycistwo i wydoby
si z matni. Skierowa si do Brundisium, aby po opanowaniu tego portu zapewni sobie woln drog do
Grecji. Tymczasem senat na prob Krassusa odwoa z Hiszpanii Pompejusza, a z Azji Lukullusa, by
wzmocni siy w walce z najniebezpieczniejszym przeciwnikiem, jakim by niewtpliwie Spartakus.
Zarwno Pom-pejusz, jak i Lukullus mogli ju bez obaw opuci swe prowincje; w Hiszpanii bowiem
po zamordowaniu Sertoriusza przez Per-penn i po pokonaniu Perpenny przez Pompejusza powstanie
iberyjskie zostao cakowicie stumione, w Azji za w latach 73-71 Lukullusowi udao si odebra
wszystkie terytoria rzymskie, zaj Bi-tyni, a nawet wypdzi z Pontu Mitrydatesa, ktry schroni si
na dwr swego tecia, krla armeskiego Tigranesa.
Pompejusz powraca wic z Hiszpanii, Lukullus ldowa w Brundisium. Krassus, ktremu zaleao na
tym, by nie dzieli zwycistwa z tamtymi wodzami, wyda przed poczeniem si z nimi bitw
Spartakusowi, ktry mia ju odcit drog do Brundisium zajtego przez ldujcego tam Lukullusa.
Zacieka bitwa, w ktrej zgin dzielny i utalentowany wdz niewolnikw, skoczya si zupen klsk
jego armii. Sze tysicy niewolnikw wzitych do niewoli rozpito na krzyach wzdu drogi wiodcej
z Rzymu do Kapui; miao to by ostrzeeniem a zarazem stwierdzeniem, e ustrj oparty na
niewolnictwie rozporzdza jeszcze dostateczn si, aby si broni.
Rezultatem tego zwycistwa bya pewna konsolidacja rnych grup wolnego spoeczestwa
rzymskiego. Nie doszo do niej od razu. Pompejusz i Krassus, pogromca Sertoriusza i pogromca
niewolnikw, byli kandydatami na konsulw na r. 70. Jednake senat reprezentujcy star nobilitas
rzymsk niechtnie patrzy na Pompejusza; nie chcia przyzna mu tryumfu ani te poprze na
stanowisko konsula; nie chcia rwnie przydzieli gruntw dla jego weteranw. Pompejusz, chocia
nalea do sfery nobilitas, to jednak w pojciu czonkw tej warstwy stanowi mg powan grob dla
jej rzdw jako popularny dowdca wojskowy. Kada jednostka wybijajca si i cieszca si
popularnoci w armii
105

wydawaa si dla rzdw oligarchii senackiej niebezpieczna. Przykad Sulli dziaa odstraszajco.
Wobec tego Pompejusz, nie mogc znale poparcia wrd nobilw, zawar sojusz z Krassusem i
z przywdcami stronnictwa popularw, przyrzekajc im w razie osignicia konsulatu restytucj peni
wadzy trybuskiej oraz reform sdownictwa, to znaczy, odebranie senatorom wycznoci w tej
dziedzinie. W zamian za to stronnictwo popularw miao go popiera w staraniach o konsulat i
w przeprowadzeniu przydziau gruntw dla jego weteranw. W rezultacie tego sojuszu Pompejusz
i Krassus zostali wybrani konsulami. Senat musia si zgodzi na odbycie tryumfu przez Pompejusza, a
i Krassus odby co w rodzaju maego tryumfu, tzw. ovatio z okazji zwycistwa nad niewolnikami.
Jakimi oczyma patrzy Cyceron na niezwykle dramatyczne wypadki tego piciolecia? Od 74 r., zgodnie
z postanowieniami konstytucji sullaskiej, jako byy kwestor zasiada w senacie i bra czynny udzia we
wszystkich jego decyzjach. Do powstania Spartakusa, podobnie zreszt jak i inni przedstawiciele
warstw posiadajcych, odnosi si z lkiem i nienawici. Spartakus by dla niego synonimem
rozbjnika, niewolnicy - niczym innym jak zrewoltowan band. Tote niejednokrotnie chwali
Pompejusza za to, e z jego przybyciem zlikwidowana zostaa i pogrzebana wojna ze Spartakusem"
(pro leg Man. 11, 30). Chwali te Krassusa, ktry sw dzielnoci i rozumem przeszkodzi zbiegym
niewolnikom przeprawi si na poczonych tratwach do Messyny" (in Verr. 5, 25). Wojn ze
Spartakusem okrela jako najbardziej niebezpieczn" (in Pis. 24, 58), w czwartej filipice (6, 15)
znienawidzonego przez siebie Antoniusza nazywa po prostu zbrodniarzem, zbjem, Spartakiem", a
w Paradoksach (4, 2, 30) powiada: Urzdzie rze na forum, przy pomocy zbrojnych band
opanowae witynie, podpalie domy prywatne i przybytki bogw. Jeli ty jeste obywatelem, to
dlaczego Spartakusa mamy nazywa wrogiem?" Podobne wypowiedzi spotykamy jeszcze w licie do
Attyka (6, 2, 8) i w De ha-ruspicum responso (12, 28), gdzie znw Spartakus znaczy to samo co
rozbjnik".
Ideaem polityka wydawa si Cyceronowi Pompejusz. Jego decyzja zawarcia sojuszu z przywdcami
popularw i przywrcenia peni wadzy trybuskiej wbrew woli nobilitas znalaza pen aprobat u
Cycerona. Nie znaczy to wprawdzie, by Cyceron by entuzjast wadzy trybuskiej, uwaa j jednak za
pewnego rodzaju
106

wentyl bezpieczestwa. Posuchajmy samego Cycerona, ktry w traktacie O prawach, walczc

z argumentacj brata swego Kwin-tusa uwaajcego wadz trybusk za zgubn" jako z buntu
wylg i buntowi suc", tak dowodzi: Przyznaj, e trybunat ma w sobie co zego, ale bez tego za
nie mielibymy i dobra. Wadza trybusk jest niebywale rozlega, kt temu przeczy? Ale
gwatowno ludu, bardziej jeszcze sroga i popdliwa, atwiej si niekiedy umierza, gdy jest kierowana
przez trybunat, ni gdyby go nie byo. Bo przewodnik wie, e moe go co zego spotka, jeli si za
daleko posunie, lud za w swoich zapdach nie zwaa na niebezpieczestwo. Powie kto moe, e
trybun niekiedy lud podburza. Prawda, ale te niejednokrotnie gasi jego zapa. Czy rzeczywicie
istnieje jakie kolegium trybunw do tego stopnia szalone, eby ani jeden z dziesiciu nie by przy
zdrowych zmysach? A przypatrz si mdroci naszych przodkw. Po przyznaniu tej wadzy
plebejuszom or ludowi wypad z rki, bunt zosta umierzony, wynaleziono rodek agodzcy, dziki
ktremu najniszym wydawao si, e s rwni najwyszym, i przez to jedynie ocalona zostaa
rzeczpospolita" (de leg. 3, 10, 23 sq).
Staje rwnie Cyceron w obronie Pompejusza, ktry restytuowa wadz trybusk. Jeli ze wzgldu
na to nie chwalisz tak gorco Pompejusza - zwraca si do brata - to dlatego, e nie zastanowie si
dobrze. Pompejusz musia zwraca uwag nie tylko na to, co najlepsze, lecz i na to, co konieczne.
Zrozumia, e duej odmawia ludowi tej wadzy nie mona; przecie lud, nie znajc tej wadzy,
gwatownie si jej domaga, czy wic teraz, kiedy j pozna, mona by go jej pozbawi? To byo mdre
ze strony Pompejusza, e nie pozostawia nie rozstrzygnitej sprawy, w istocie swej bynajmniej nie
zgubnej, a tak bardzo upragnionej przez lud, e trudno si byo jej sprzeciwia; inaczej mgby j podj
czowiek zy, cieszcy si popularnoci" (de leg. 3, 10, 26). Tak wic Pompejusz restytuujc wadz
trybusk wyrwa - zdaniem Cycerona - grony or z rki demagogw. A rzecz sama w sobie nie bya
niebezpieczna, zawsze bowiem mona byo liczy na to, e w kolegium dziesiciu trybunw nie
wszyscy bd szaleni" i e zawsze znajd si midzy nimi reprezentanci interesw nobilitas hamujcy
dziaalno trybunw szczerze demokratycznych.
Z wielu spraw sdowych, w jakich wystpowa Cyceron w pierwszym picioleciu po powrocie z Sycylii
(74-70), znane nam s jedynie trzy. Najciekawsza bya sprawa wyzwoleca Skamandra os107

karonego o usiowanie otrucia modego ekwity Kluencjusza. Sam Skamander by tylko narzdziem
w rku ojczyma Kluencjusza, niejakiego Oppianika, ktry pragnc zawadn majtkiem pasierba
postanowi si go pozby przy pomocy trucizny. Posuy si przy tym owym Skamandrem,
wyzwolecem Gajusza Fabrycjusza z miasta Alatrii. Skamander wszed w porozumienie z niejakim
Diogenesem, niewolnikiem lekarza greckiego Diofanta, i wydosta od niego trucizn. Fabrycjusz
w obawie, by go wyzwoleniec nie wmiesza w ten proces, zwrci si do Cycerona z prob o podjcie
obrony. W trakcie procesu Cyceron doszed do przekonania, e broni niesusznej sprawy. Znaleziona
w domu Skamandra trucizna stanowia oczywisty dowd jego winy, zosta wic skazany. Wkrtce
potem odbyy si procesy Fabrycjusza i samego Oppianika, zakoczone rwnie wyrokiem
skazujcym. Sprawa Oppianika bya o tyle ciekawa, e miaa konsekwencje polityczne. Po skazaniu
Oppianika trybun ludowy Kwinkcjusz oskary o przekupstwo trybuna senatorski, ktry skaza
Oppianika, i doprowadzi z kolei do skazania przewodniczcego tego trybunau, Gajusza Juniusza.
W ten sposb sprawa Oppianika zostaa wykorzystana do walki o odebranie sdownictwa z rk
senatorw.
Druga sprawa, w ktrej wystpowa Cyceron w charakterze obrocy, dotyczya sporu o odszkodowanie
i toczya si przed tzw. recuperatores. Cyceron broni w tym procesie niejakiego Tulliusza przeciw jego
bogatemu ssiadowi Fabiuszowi, ktry przy pomocy niewolnikw napad na will Tulliusza i pobi
wielu jego ludzi.
Trzecia sprawa znana nam z tego okresu - to obrona obywatela miasta Thermae na Sycylii, niejakiego
Steniusza, ktry oskarony o faszerstwo dokumentw nie chcia stan przed trybunaem namiestnika
rzymskiego na Sycylii, Werresa, i uciek do Rzymu. Steniusz zosta zaocznie skazany w Syrakuzach.
Wobec tego, e nie wolno byo przebywa w Rzymie nikomu, kto zosta skazany w sprawie
kryminalnej, Cyceron podj si obrony Steniusza wykazujc, e wyrok skazujcy, wydany przez
Werresa w nieobecnoci zarwno oskaronego, jak i oskaryciela, by niewany i wobec tego adne
prawo nie wzbrania Steniuszowi pobytu w Rzymie. W ten sposb Cyceron po raz pierwszy wywiza
si z obietnicy, jak zoy mieszkacom Sycylii, e bdzie im pomaga w Rzymie (in Verr. 2, 34-41).

ROZDZIA SZSTY

PROCES WERRESA

Kiedy z pocztkiem r. 70 za konsulatu Pompejusza zacz Cyceron przygotowywa si do kampanii

wyborczej, zgaszajc sw kandydatur na stanowisko edyla plebejskiego ', zjawia si u niego delegacja
wielu miast sycylijskich z prob o wystpienie z oskareniem o zdzierstwo przeciw, namiestnikowi
Sycylii, Gajuszo-wi Werresowi, ktry przez trzy ostatnie lata (74-71) w sposb bezlitosny upi t
prowincj. Gajusz Werres pochodzcy z rodziny senatorskiej, powizany z najstarszymi rodami
rzymskimi Metellusow i Scypionw, by przedstawicielem tej grupy nobilitas, ktrej czonkowie
w sposb szczeglnie jaskrawy wykorzystywali swe uprzywilejowane stanowisko w charakterze
namiestnikw i legatw. Dla tej grupy stwierdzenie, e prowincje s wasnoci ludu rzymskiego",
byo rwnoznaczne z bezwzgldnym wyzyskiem zarwno prowincji, jak i tzw. sprzymierzecw.
Zarwno w prowincjach, jak i w miastach sprzymierzonych zachowywali si ci potomkowie najwyszej
arystokracji jak samowadni panowie. Ju przed z gr stu laty stary Katon oskara niejakiego
Thermusa o to, e najwyszych urzdnikw sprzymierzonego miasta kaza publicznie wychosta, bo
mu niezbyt dobrze przygotowali strawne"; o podobnych wypadkach syszymy te we fragmentach
przemwie Grakcha.
Werres by nieodrodnym potomkiem tych bezwzgldnych i budzcych powszechn nienawi panw
wiata". Kiedy w r. 80 jako legat namiestnika Cylicji, Dolabelli, przyby do Sykionu, a tamtejszy
urzdnik nie chcia mu da pienidzy, kaza roznieci w jakim ciasnym pomieszczeniu ogie
z surowego i wilgotnego drzewa
1

Cyceron by edylem plebejskim, a nie kurulnym, jak si zazwyczaj przyjmuje; por. L. R.Taylor, AJP 60 (1939), s. 194-202.

109

i tam dymem uwdzonego, na p ywego zostawi" (in Verr. 1, 17). Znana bya rwnie burda, jak
wszcz w domu Filodamosa, zamonego obywatela Lampsaku, pragnc zgwaci jego crk.
W wyniku tej bjki z udziaem niewolnikw zarwno Werresa, jak Filodamosa, zabity zosta liktor
Werresa, co uznano za bunt przeciw wadzy rzymskiej. W Lampsaku zawrzao; pod domem legata
zaczy gromadzi si tumy, by przypuci szturm i dom podpali. Ale sprawiedliwoci rzymskiej"
stao si zado; za brutaln awantur wywoan w domu Filodamosa odpokutowa nie Werres, lecz
sam nieszczsny gospodarz i jego syn, wystpujcy w obronie crki i siostry. Sd rzymski, ktremu
przewodniczy namiestnik prowincji Azji, Neron, i w ktrym zasiada Dolabella, namiestnik Cylicji,
sam Werres oraz trybuni wojskowi Dolabelli, skaza Filodamosa i jego syna na cicie toporem. Dla
odstraszajcego przykadu egzekucji dokonano publicznie, na rynku w Laodikei (in Verr. 2, 24- 30).
Presti rzymskiej wadzy zosta uratowany.
Nawet bez obszernego dziea Cycerona o naduyciach Werresa na Sycylii nietrudno byoby si
domyli, jak zachowywa si Werres dostawszy w rce tak bogat prowincj jak Sycylia. Spord
wielu namiestnikw Sycylii zaledwie kilku mona by nazwa o tyle sprawiedliwymi", e wyzysk
prowincji ograniczali do legalnych" rozmiarw, jak wspomniany ju Peduceusz albo jego nastpca w r.
74, Sacerodos. Wystarczy przypomnie procesy o zdzierstwo na Sycylii wytoczone w cigu ubiegych
czterdziestu lat namiestnikom: Markowi Papiriuszowi Karbonowi (114 r.), Lucjuszowi Licyniuszo-wi
Lukullusowi (ojcu sawnego Lukullusa), Maniuszowi Akwiliuszo-wi (100 r.) i Markowi Emiliuszowi
Lepidusowi (80 r.) - by zda sobie spraw, e ta prowincja szczeglnie si nadawaa do popeniania
naduy. Werres jednak w czasie swoich trzechletnich rzdw przeszed, jak si wydaje, wszystkich
swoich poprzednikw w cynizmie i brutalnoci. Po pierwszym roku jego urzdowania senat wyznaczy
na jego nastpc Arriusza, ktry zgin jednak w tym czasie w walkach ze Spartakusem, tak e Werres
w dalszym cigu dokonywa naduy, czy to przy ustalaniu dziesiciny, czy te drog szeroko
stosowanego przekupstwa w sdach i rabunku dzie sztuki. Dochd jego z tego okresu szacowali
Sycylijczycy na zawrotn sum czterdziestu milionw sestercw. Tote kiedy po trzech latach dla
udrczonej prowincji skoczyy si wreszcie jego rzdy, ludno samorzutnie zacza demolowa jego
posgi, ktre kaza w rozmaitych miastach sobie jako zbawcy" oraz ojcu swemu
110

i synowi wystawi. W niektrych miejscowociach, jak np. w Cen-turipie, obalenia posgu dokonano
zupenie oficjalnie w majestacie prawa, na podstawie uchway rady miejskiej i zgromadzenia ludowego,
w obecnoci trzydziestu radnych (in Verr. 2, 47).
Do ciekawe jest zachowanie si wobec tych wszystkich faktw nowego namiestnika Sycylii, Lucjusza
Cecyliusza Metellusa2, ktry w r. 70 obj po Werresie namiestnictwo prowincji. Nowy namiestnik
anulowa wprawdzie wszystkie zarzdzenia swojego poprzednika w odniesieniu do cigania
dziesiciny, kasowa wydane przez niego niesprawiedliwe wyroki sdowe (in Verr. 2, 25) i nie uznawa
oszacowania majtkowego przeprowadzonego przez Werre-sa, ale kiedy dowiedzia si, e tu pod jego
bokiem w Syrakuzach rozwcieczony tum zbiera si, by obali posg Werresa, ustawiony na
reprezentacyjnym miejscu, przed sam wityni Serapisa, i kiedy doszy go wieci o podobnych
wystpieniach ludnoci w Tauro-menium, Tyndaris, Centuripie i innych miejscowociach - uzna, e
fakty te naruszaj presti wadzy rzymskiej w prowincji. Wyda wic edykt zabraniajcy obalania
posgw (in Verr. 2, 46), ponadto za osobicie wezwa do siebie dziesiciu reprezentantw rady
miejskiej w Centuripie groc im powanymi konsekwencjami, jeli obalonych posgw z powrotem
nie postawi (in Verr. 2, 47). Postpowanie Metellusa podyktowane byo nie tylko chci ratowania
powagi rzymskiej wadzy w prowincji; do tego gwnego motywu docza si rwnie motyw osobisty.
Oto Kwintus, brat Metellusa, stara si w tym czasie o konsulat, a ogromny majtek Werresa mg by
przydatny przy przekupywaniu wyborcw. Poniewa byo powszechnie wiadome, e Sycylijczycy
przygotowuj w Rzymie proces przeciw Werresowi, a obalenie posgw na prowincji byo widomym
znakiem popenionych przez niego naduy i mogo by silnym argumentem w rkach oskaryciela,
Metellus zwizany poprzez swego brata interesami z Werresem postanowi osoni swego poprzednika.
Nie tylko wic nie poprzesta na zakazie obalania posgw, ale zacz nawet wywiera presj na miasta
sycylijskie, aby uchwalay pochwalne dekrety dla Werresa; ponadto stara si zatrzyma delegacje
udajce si ze skargami do Rzymu. Mimo powiza Werresa ze znakomitymi rodami, sytuacja jego po
powrocie z prowincji nie przedstawiaa si pomylnie. Lud, kt* O Lucjuszu Cecyliuszu Metellusie por.
Miinzer: RE s. v. Caecilius, 1204, o Kwintusie Cecyliuszu Metellusie, ib. 1210.

Ul

ry odnis ju pierwsze wielkie zwycistwo uzyskawszy przywrcenie peni wadzy trybuskiej,

domaga si obecnie odebrania sdownictwa z rk senatorw. Korupcja panujca od czasw Sulli
w sdownictwie sprawowanym przez senatorw budzia powszechne oburzenie: nie byo przestpstwa
popenionego przez senatora, ktre by nie uszo bezkarnie sdzonemu. Na pewno prawdziwe jest
twierdzenie Cycerona, e od czasw Sulli skazany zosta zaledwie jeden senator i to taki, ktremu
zabrako pienidzy na przekupienie sdziw (in Verr. 1, 16). Szczeglnie znana bya sprawa tzw. sdu
Juniaskiego, w ktrym jeden z sdziw, senator Kwintus Eliusz Stacjenus, wzi apwk zarwno od
oskaryciela, jak i oskaronego, dzielc si tymi pienidzmi z pozostaymi sdziami. Niemniej gona
bya sprawa Terencjusza Warrona oskaronego o zdzierstwa. Hortenzjusz stajc w obronie Warrona nie
tylko przekupi sdziw, lecz eby zapewni sobie ich lojalno, rozda im tabliczki do gosowania
powleczone rnokolorowym woskiem, aby mc sprawdzi, jak kto gosowa (div. in Caec. 7; in Verr.
1, 13). Kiedy Pompejusz, ju jako konsul desygnowany, w lecie r. 71 wygosi pod Rzymem
przemwienie, w ktrym midzy innymi stwierdzi, e sdy staj si pode i przekupne" (in Verr. 1, 15,
45), licznie zgromadzony lud przywita to owiadczenie gonym okrzykiem, rozumiejc je jako
zapowied zniesienia sdw senatorskich. W tej gorcej atmosferze walki o uzdrowienie sdownictwa,
kiedy to nawet niezbyt sprawiedliwe i stronnicze sdy ekwitw z okresu przedsullaskiego mogy
wydawa si ideaem sprawiedliwoci i nieskazitelnoci", sprawa Werresa, jawnego i brutalnego
zdziercy prowincji, nabieraa specjalnego posmaku. Prba przekupienia sdu senatorskiego, ktry
w obecnej, tak zaognionej politycznie sytuacji musia dba o swoj opini, bya bardzo utrudniona. Na
domiar zego oskarenia podj si nie byle jaki tuzinkowy mwca, ale jeden z najwybitniejszych Marek Tuliusz Cyceron. Wprawdzie i Werres pozyska sobie znakomitego obroc w osobie sawnego
Hortenzjusza, jednake sprawa z natury swojej bya nieczysta i w tym stanie rzeczy naleao si
obawia wyroku skazujcego. Dlatego te cay wysiek, zarwno Werresa jak i jego obrocy, zmierza
do przewleczenia sprawy przez cay rok 70. Spodziewano si, e na komicjach wyborczych w lecie r. 70
konsulami zostan wybrani Hortenzjusz i Kwintus Metellus, a pretorem Marek Metellus, brat Kwintusa,
ludzie bd zaprzyjanieni, bd interesami zwizani z Werresem. Liczono rwnie na zmian skadu
sdu.
112

Przede wszystkim jednak postanowiono usun z drogi Cycerona jako oskaryciela. Umoliwia to
przepis rzymskiej procedury sdowej. Z namowy Werresa i Hortenzjusza rwnoczenie z Cyceronem
wystpi drugi podstawiony przez nich oskaryciel. By nim Kwintus Cecyliusz Niger, byy kwestor
Werresa na Sycylii, ktry utrzymywa, e jako skrzywdzony, a poza tym lepiej obznajmiony
z matactwami Werresa, lepiej ni Cyceron wywie si z funkcji oskaryciela. W wypadku gdy
pojawio si dwu oskarycieli, odbywa si wedug procedury rzymskiej przewd sdowy zwany
di-vinatio, czyli dosownie zgadywanie". Trybuna mia na podstawie tego przewodu odgadn, ktry
z dwu oskarycieli bdzie lepszy. Nietrudno byo Cyceronowi w trakcie tego przewodu zwalczy
Cecyliusza Nigra. Gwny argument - wietnie wykorzystany przez Cycerona - nasuwa si sam przez
si. Oto pokrzywdzeni Sycylijczycy domagali si na obroc Cycerona, a nie yczyli sobie Nigra.
atwo te byo wykaza, e o krzywdzie, ktr niegdy Wer-res Cecyliuszowi wyrzdzi, obaj ju
dawno zapomnieli, a nawet, wprost przeciwnie, yj obecnie w najlepszej zgodzie: brat Cecyliusza
bawi przy Werresie i y z nim w najcilejszej i najpoufalszej przyjani" (div. in Caec. 9). atwo te
byo zasugerowa sdziom, e Cecyliusz jako kwestor Werresa mg by uwikany w rne ciemne
machinacje pretora i bdzie wola wielu spraw nie porusza. atwo byo wreszcie wskaza na to, e nie
jest rzecz moraln, by kwestor oskara swego pretora, a wic jakby swojego ojca", i rwnoczenie
powoa si na istniejce precedensy, kiedy to sdy odrzuciy kwestorw jako oskarycieli swych
pretorw (div. in Caec. 19). Podway te Cyceron osobist powag swego przeciwnika, ktry zdaniem
Cycerona nie dors do roli oskaryciela. Oto czowiek - mwi Cyceron - ktry nawet teraz, podczas
obecnego przewodu, nie moe obej si bez mentora - pomocnika stojcego obok z notatkami. Jeli
chce on da dobr rad Cecyliuszowi, to niech mu doradzi, by bez sowa odpowiedzi jak najprdzej std
odszed" (div. in Caec. 16, 52). Oskaranie Werresa przeciw tak znakomitemu obrocy jak Hortenzjusz
- cignie dalej Cyceron - przerasta stanowczo zdolnoci Cecyliusza i przerastaoby je nawet wwczas,
gdyby Cecyliusz uczy si greki w Atenach, a nie w Lilybeum, aciny za w Rzymie, a nie na Sycylii"
(div. in Caec. 12, 39).
Zwalczajc Cecyliusza musia Cyceron wytumaczy, dlaczego jako obroca podejmuje si roli
oskaryciela. I tu wyjania si szczeglny stosunek Cycerona do tej sprawy. Oto oskarenia Wer113

resa nie traktuje on jako wystpienia przeciw niemoralnej jednostce, lecz jako obron caej prowincji.
Wicej - jest to nie tylko obrona prowincji, lecz take nieustpliwa walka o uzdrowienie sdownictwa;
jest to sprawa rwnie ywo obchodzca Sycylijczykw, jak i cay lud rzymski. Sdz, e podjwszy si
w tej sprawie obrony Sycylijczykw, broni zarazem sprawy ludu rzymskiego. Zamiarem moim jest nie
tylko pokona jednego przestpc, czego sobie ycz Sycylijczycy, ale usun i zlikwidowa wszelkie
przekupstwo, czego ju od dawna domaga si gono lud rzymski" (div. in Caec. 8, 26). Walka midzy
wietnym mwc a nieznanym nikomu Cecyliuszem bya nierwna; trybuna pod przewodnictwem
Acyliusza Glabriona atwo odgad", e lepszym oskarycielem bdzie Cyceron. Cecyliusz nie zosta
nawet subskryptorem oskarenia.
Od tej chwili Cyceron jako oskaryciel mia prawo prowadzi ledztwo na Sycylii, mia dostp do
prywatnej korespondencji, mg rekwirowa papiery potrzebne mu do procesu. Ale oto Werres
postanowi uciec si do nowego podstpu, aby spraw odwlec. Panowa w sdownictwie rzymskim
zwyczajs, e najpierw rozpatrywana bya ta sprawa, w ktrej ledztwo miao trwa najkrcej. Kiedy
wic Cyceron zada dla zgromadzenia materiaw dowodowych stu dziesiciu dni, pojawi si
wysunity przez Werresa nieznany nam z nazwiska * oskaryciel, ktry wystpi z oskareniem
jakiego namiestnika o zdzierstwa w prowincji Achai; obiecywa on zebra materia dowodowy
w przecigu stu omiu dni. W tym wypadku pierwszestwo w sdach miaaby sprawa naduy w Achai.
Ale i ten wybieg nie uda si Werresowi. Zanim oskaryciel achajski zdoa dotrze do Brundisium,
Cyceron wraz ze swym bratem stryjecznym Lucjuszem, ktry by subskryptorem oskarenia, w cigu
pidziesiciu dni objecha Sycyli i zebra materiay obciajce Werresa. Nie przyszo mu to atwo,
gdy nie znalaz poparcia u namiestnika Sycylii Lucjusza Metellusa. Przyczyn tego - jak zapewnia
Cyceron - by list Werresa dorczony Metellusowi na dziesi dni przed przyjazdem Cycerona.
Metellus, ktry z pocztku nastawiony by do Werresa nieprzychylnie i stara si naprawi
mieszkacom prowincji krzywdy wyrzdzone przez swego poprzednika, pod wpywem tego listu zacz
nagle wychwala Werresa
s

Por. Mommsen: Romisches Strafrecht, Leipzig 1899, s. 398. 4 W rdach wystpuj rozmaite nazwiska, por.
Gelzer: RE s. v. Tullius, 842.

114

i gono zapewnia o swojej dla niego przyjani. Nie omieszka te namawia Sycylijczykw, eby
uchwalali dekrety pochwalne dla byego namiestnika, i przeszkadza senatorowi Gallusowi
w wytoczeniu procesu Aproniuszowi, jednemu z gwnych pomocnikw Werresa. Niema trudno
stanowi fakt, e publikanie, z ktrymi Werres dzieli si upem na prowincji, na zlecenie byego
namiestnika usunli z papierw swej spki wszystkie kompromitujce dokumenty (in Verr. 2, 71, 174).
Nie wszystko jednak dao si usun. Nie mona byo zniszczy ksig rachunkowych spki
dzierawcw. Przegldajc takie ksigi w Syrakuzach, w domu jednego z magistrw spki, niejakiego
Karpinacjusza zwizanego interesami z Wer-resem, natkn si Cyceron na figurujce w tych ksigach
nazwisko Werrucjusza, przy czym atwo mona byo zauway lady skrobania w kocowych literach
nazwiska. Nie ulegao wtpliwoci, e Werrucjusz nigdy nie istnia i e sumy figurujce pod
nazwiskiem Gajusza Werrucjusza, syna Gajusza" wypacone zostay Werreso-wi. Nie ulegao te
wtpliwoci, e otrzyma je Werres za porednictwem Karpinacjusza jako apwk za przychylne
wyroki sdowe, gdy w dziwny sposb daty wypat zgadzay si z datami wyrokw sdowych
ferowanych przez Werresa. Mona si te byo domyla, e cz tych sum bya po prostu zwrotem
poyczek lichwiarskich udzielanych przez Werresa za porednictwem Karpinacjusza, co byo
przestpstwem, gdy uprawianie lichwy przez senatorw zakazane byo na mocy lex Claudia z 218 r.
Cyceron odkrywszy faszerstwa ksig rachunkowych pocign Karpinacjusza przed sd pretorski
w Syrakuzach. Oczywicie ani Karpinacjusz, ani nikt ze wiadkw nie mg wskaza wymienianego
w ksigach Werrucjusza. Rzecz bya jasna. Poniewa ksig rachunkowych publi-kanw nie wolno byo
zabiera do Rzymu, kaza Cyceron sporzdzi dokadne kopie wraz ze ladami skroba (in Verr. 2, 78,
191).
Zdajc sobie spraw z tego, e znaczna cz dokumentw obciajcych Werresa zostaa przez jego
pomocnikw usunita, Cyceron postanowi odszuka dawnych magistrw spki publikanw, ktrzy
wedug zwyczaju, przekazujc papiery swoim nastpcom, powinni byli zachowa u siebie kopie.
Cyceron zjawi si wic niespodziewanie w domu ekwity rzymskiego Lucjusza Wibiusza, byego
magistra takiej spki. Niespodziewana rewizja papierw wykrya list jednego z publikanw,
Kanulejusza, w ktrym podaje on spis rzeczy wywiezionych przez Werresa bez ca z portu
syrakuzaskie-go w przecigu kilku miesicy. Z listu wynikao, e dzierawcy ce
115

stracili przez ten nieoclony wywz szedziesit tysicy sestercw. Wobec tego, e co wynosio pi
procent wartoci towarw, atwo byo obliczy, e Werres w cigu kilku miesicy wywiz z jednego
tylko portu syrakuzaskiego towary wartoci miliona dwustu tysicy sestercw. Interesujcy jest te
spis owych towarw wywiezionych przez namiestnika rzymskiego; figuruje tam pidziesit sof do sal
jadalnych, czterysta baryek miodu, wielka ilo kosztownych materiaw maltaskich i wiecznikw
(in Verr. 2, 74, 183). Kompromitujcy by wreszcie list wyzwoleca Werresowego, wonego
Timarchidesa, wysany pod adresem jednego z dzierawcw dziesicin, Aproniusza, z zacht, by ten
dooy wszelkich stara, jeli idzie o opini Werresa". Przypominajc Aproniuszowi, e mu nie brak
na ten cel pienidzy, Timarchides doradza przede wszystkim opanowanie nowych pisarzy, wonych
sdowych i kohorty pretor-skiej nowego namiestnika oraz wejcie w spk z niejakim Wulte-juszem.
Piszc, e Metellus uwaa Aproniusza za wsplnika Werresa, za tego, ktry zniszczy rolnikw
sycylijskich, poleca dooy wszelkich stara, by t opini namiestnika zmieni. O ile zgromadzony
przez Cycerona materia dowodowy w postaci dokumentw nie by zbyt obfity, o tyle liczba
dobrowolnie zgaszajcych si wiadkw bya ogromna; tote caa ich galeria przesunie si na tym
procesie.
Chcc ubiec nieznanego nam oskaryciela achajskiego" i doprowadzi do rozpoczcia procesu jeszcze
w sierpniu, ruszy Cyceron ju po pidziesiciodniowym pobycie na Sycylii z powrotem do Rzymu.
Warunki podry w poudniowej Italii nie byy jednak wwczas atwe. Wprawdzie gwna armia
Spartakusa zostaa pokonana ju przed rokiem, jednake jej niedobitki opanoway zachodni pas
wybrzea poudniowej Italii w kraju Brucjw, midzy miastem Wibo a Weli w kraju Lukanw.
Cyceron, wsiadszy na may statek majcy go przewie z Wibo do Welii, znalaz si w nie bardzo dla
siebie miym towarzystwie zbiegych niewolnikw i piratw (in Verr. 2, 40). Cyceron, ktry lubi
wyolbrzymia fakty, opowiada potem w Werrynkach, e podr na tym statku zagraaa jego yciu.
Niemniej ta wiadomo jest dla nas wana, wiadczy bowiem, e wrzenie wrd mas niewolniczych,
mimo pokonania gwnej armii Spartakusa, trwao nadal i zbiegli niewolnicy wspdziaajcy
z piratami wci jeszcze powanie zagraali liniom komunikacyjnym. W Welii mg Cyceron oglda
stojc w tamtejszym porcie wspania trier ufundowan dla Werresa przez Mamer116

tynw. Wiadomo byo, co sdzi o tym darze. Bya to apwka ofiarowana przez Mamertynow
Werresowi za to, e wbrew postanowieniom przymierza rzymsko-mamertyskiego zwolni
Mamertynow z obowizku dostarczenia Rzymowi floty i marynarzy. Oczywicie Mamertynom bardziej
si opacio wyposay jeden okrt i ofiarowa go Werresowi, ni dostarczy floty i wojska
wymaganego przez warunki przymierza (in Verr. 5, 17).
Dziki popiechowi przy zbieraniu materiaw obciajcych Werresa nie udao si ani oskaronemu,
ani jego obrocy odwlec sprawy. Proces zosta wyznaczony na dzie 5 sierpnia. Losowanie sdziw
wypado dla Werresa niepomylnie, gdy w skadzie sdziowskim znaleli si ludzie nieskazitelni.
Werres - jak nas zapewnia Cyceron - z hardego i wesoego sta si tak smutny i uniony, e ju nie
tylko w mniemaniu ludu rzymskiego, lecz nawet w swoim wasnym uchodzi za skazanego" (in Verr. 1,
6). Z drugiej strony wybory konsularne w dniu 27 lipca, kiedy to konsulami zostali wybrani Hortenzjusz
i Kwintus Metellus, dwaj jego moni przyjaciele, podniosy go na duchu. Wprawdzie w tym samym
czasie edylem zosta wybrany Cyceron, jednake fakt ten nie mia dla sprawy wikszego znaczenia.
Chodzio teraz tylko o to, by proces przecign a do momentu, kiedy nowo obrani konsulo-wie i nowo
obrany pretor Marek Metellus przejm urzdowanie i kiedy znowu zmieni si skad sdu. e osobiste
powizania miay w republice rzymskiej niejednokrotnie decydujce znaczenie, wiadcz gratulacje
zoone Werresowi przez byego konsula Gajusza Skryboniusza, ktry wracajc ze wspomnianych
wyborw konsularnych, gratulowa napotkanemu wwczas Werresowi wyboru nowych konsulw,
mwic bez ogrdek, e na dzisiejszych komicjach wyborczych zosta uniewinniony" (in Verr. 1, 7).
Podobne gratulacje odbiera Werres po wyborze Marka Metellusa na pretora, kiedy po losowaniu
funkcji okazao si, e w nastpnym roku Metellus stan ma na czele trybunaw sdzcych za
zdzierstwa. Byy to dla Werresa okolicznoci nader pomylne; desygnowani konsulowie mogli od razu
wpyn na bieg procesu i skwapliwie t okoliczno wykorzystali. Kwintus Metellus stara si
grobami skoni Sycylijczykw, by nie popierali oskarenia przeciw Werresowi, Hortenzjusz za
zaprasza ich do siebie, pragnc ich przekupi.
Przewleczenie procesu do stycznia mogo si jeszcze uda. Proces mia si rozpocz 5 sierpnia
popoudniu. Hortenzjusz liczy na to, e oskarenie zabierze Cyceronowi mniej wicej dziesi dni.
Wo117

bec tego, e 16 sierpnia zaczynay si pitnastodniowe igrzyska urzdzane przez Pompejusza z okazji
zwycistwa nad Sertoriuszem, a niemal bezporednio po nich nastpoway ludi magni circenses
trwajce od 4 do 19 wrzenia, sdy byy nieczynne od 16 sierpnia do 19 wrzenia. Dopiero wic po
czterdziestu dniach, w drugiej poowie wrzenia, Hortenzjusz stanby przed sdem jako obroca,
starajc si znw przecign spraw do 26 padziernika, kiedy obchodzono ludi Victoriae.
Przypadajce w listopadzie igrzyska ple-bejskie pozwoliyby na dalsz zwok. Wedug mniemania
Horten-zjusza, w cigu tak dugiego okresu zataryby si w pamici ludu sowa oskarenia, a od 1
stycznia zmieniony skad sdu mgby wpyn na zmian sytuacji. Byy to nie tylko przewidywania
Hortezjusza; z podobnym biegiem wypadkw liczy si take Cyceron, zwaszcza e i oskarony nie
trzyma jzyka za zbami. Przystosowujc si wic do sytuacji, Cyceron obra odpowiedni taktyk.
Zaniecha dugiej mowy oskarycielskiej i dnia 5 sierpnia po poudniu wygosi jedynie krtkie
przemwienie, po czym przystpi do przesuchiwania wiadkw, miadc przeciwnika ogromem
nagromadzonych faktw. Hortenzjusz, nie przygotowany na tak niespodziewanie szybki tok sprawy,
by zupenie zaskoczony. Przy przesuchiwaniu wiadkw nie znajdowa kontrargumentw, aby
odeprze ich zeznania, i ju w drugim dniu rozprawy straci wszelk ochot do obrony. Po siedmiu
dniach procesu wina Werresa staa si tak oczywista, e oskarony nie czekajc na tzw. actio secunda
i na orzeczenie trybunau dobrowolnie uda si na wygnanie.
Cyceron straci okazj do wygoszenia wielkiej mowy oskarycielskiej, przygotowanej z wielkim
nakadem stara, po zebraniu ogromnego materiau dowodowego. Nie chcc jednak, by rezultat jego
trudu zagin4, opracowa zebrany materia w formie mowy oskarycielskiej: Actio secunda in Verrem,
podzielonej na pi ksig: 1) O preturze miejskiej 2) O preturze sycylijskiej 3) O zbou 4) O posgach
5) O karach. Nie sposb tu streci, choby pobienie, tego duego dziea, bdcego pierwszorzdnym
dokumentem historycznym dla poznania metod, jakimi posugiwaa si administracja rzymska na
prowincji stosujc brutalny i bezwzgldny wy5 Tez C. Hoega w Dragma MP. Nilsson dedieatum, Lund 1939, s.
264-279, opiewajc, e Actio secunda in Verrem zostaa wygoszona, uwaam za nie uzasadnion.
6
Dobra analiza u Carcopino: La loi de Hieron et les Romains, Paris 1919.

118

zysk miejscowej ludnoci. Choby nie wszystkie przytoczone tam fakty naleao interpretowa tak, jak
to czyni Cyceron, to gwna teza dziea napisanego z nerwem dramatycznym nie moe budzi
najmniejszych wtpliwoci. Ciekawe jest to dzieo rwnie ze wzgldu na zestawienie praktyk Werresa
z metodami stosowanymi przez tzw. sprawiedliwych" namiestnikw - zestawienie, z ktrego atwo
wywnioskowa, e wyzysk prowincji odbywa si stale i wszdzie, a postpowanie Werresa byo
jedynie jaskrawym tego przykadem.
Rozliczne byy sposoby upienia prowincji przez pretora. Okazji dostarczay przede wszystkim sprawy
zboowe. Werres, nie liczc si z respektowanym na og przez namiestnikw rzymskich prawem
Hierona okrelajcym sposb cigania dziesicin, wyda edykt, na mocy ktrego dzierawca dziesicin
mia prawo sekwestrowa-nia zboa od rolnika w iloci przez siebie ustalonej; dawao to oczywicie
powd do licznych naduy. Poza tym nietrudno byo oskary rolnika o faszywe zeznanie co do iloci
posiadanych gruntw, jak o tym wiadczy wypadek niejakiego Nymfona z Cen-turipy czy te ony
Ksenona z Menenum (in Verr. 3, 21, 22), ktrym po skazaniu zabrano nie tylko dziesicin, ale cae
posiadane zboe. Z takimi wyrokami naleao si zwaszcza liczy od chwili, kiedy z woli Werresa
w skad sdu tzw. recuperatores przestali wchodzi jak dawniej sdziowie wybierani spord ogu
obywateli rzymskich zamieszkujcych Sycyli, a weszli zaufani ludzie namiestnika, tacy jak lekarz
Korneliusz, wrbita Woluzjan czy wony Waleriusz (in Verr. 3, 21, 54). Wspdziaanie Werresa
z dzierawcami dziesicin, a zwaszcza z najwikszym zdzierc, Aproniuszem, doprowadzio do tego,
e wielu rolnikw nie mogc znie stosowanego wyzysku wolao opuci rol. Kiedy po czterech
latach - opowiada Cyceron - przybyem na Sycyli, tak mi si ta wyspa wydaa podupada, jak kraj,
przez ktry przesza duga i zacita wojna. Pola i pagrki, ktre poprzednio widziaem okryte
najpikniejsz zieleni, ujrzaem tak opuszczone i opustoszae, e samo pole wydawao si tskni za
rolnikiem i panem. Krainy Herbita, Murgen-tinum, Assorum, Imachara, Agyrina tak byy opuszczone,
e pyta musiaem nie tylko o ilo morgw, lecz i o to, gdzie podziali si liczni dawni mieszkacy.
Okolica Etny najlepiej uprawiana i rwnina koo Leontinum najwicej zboa rodzca 7, na ktr ongi
tak
7 O odczuciu przyrody u Cycerona por. Seel, 38-42.

119

dobrze obsian patrzc nikt nie lka si braku urodzaju i droyzny, wygldaa tak dziko i pusto, e
w najyniejszej czci Sycylii szukaem Sycylii" (in Verr. 3, 18, 47). W czasie rzdw Werresa mona
tam byo zaobserwowa to samo zjawisko masowej anachorezy", czyli ucieczki ze wsi, jakie
obserwowano w Egipcie za czasw Pto-lemeuszw wyzyskujcych miejscow ludno. Zjawisko to
byo tak powszechne, e nastpca Werresa jeszcze przed swym wyjazdem z Rzymu wysa do miast
sycylijskich listy z wezwaniem do zaorywania i obsiewu opuszczonych gruntw (in Verr. 3, 18, 45).
Ale nie tylko dziesicin w ten sposb ustalano, e w rzeczywistoci rwnaa si ona niejednokrotnie
trzem dziesicinom (in Verr. 3, 16, 42); podobne naduycia dziay si rwnie przy drugiej dziesicinie,
ktra w przeciwiestwie do pierwszej bya odpatna. Nie inaczej byo przy dostarczaniu frumentum in
cellam albo frumentum aesti-matum, przeznaczonego nie na wywz do Rzymu, lecz na potrzeby
miejscowej administracji rzymskiej. Niejednokrotnie namiestnicy woleli rezygnowa z dostaw zboa
w naturze w zamian za rwnowarto pienin. Praktyka ta stosowana przez wielu namiestnikw staa
si dla Werresa jeszcze jednym sposobem zdobywania pienidzy. Zamiast nalenego zboa kaza sobie
wypaca sum dwunastu sestercw za kady korzec, ktrego rzeczywista warto wynosia trzy
sesterce. W oczach publikanw Werres by oczywicie idealnym namiestnikiem. Idc z nimi rka
w rk niszczy powierzon sobie prowincj.
Drug dziedzin nastrczajc okazje do apwek byo sdownictwo. Sposb postpowania by prosty.
Naleao w czyim testamencie znale jak klauzul, zarzuci spadkobiercy niewykonanie tej
klauzuli kwestionujc w ten sposb wano dziedziczenia, a po otrzymaniu apwki - zapomnie
o caej sprawie. Podobnie dziao si w sprawach kryminalnych. Jeszcze inne rdo dochodw
stanowiy nominacje do rad miejskich, dokonywane niejednokrotnie z pogwaceniem autonomicznych
praw miast sycylijskich. Wedug Cycerona na terenie caej Sycylii przez trzy lata nikt, w adnym
miecie, nie zosta radnym bezpatnie". Bezceremonialno w tej dziedzinie sza tak daleko, e np.
w Halezie, mimo obowizujcej tu granicy wieku wynoszcej lat trzydzieci, radnym zosta
siedemnastoletni modzieniec. O bezceremonialnym gwaceniu wszelkich praw i jawnym cynizmie
Werresa wiadcz wybory na kapana Jowisza w Syrakuzach, kiedy to chcc zapewni wybr swemu
protegowanemu Teomnastowi, wrzuci do urny wprawdzie zgodnie
120

z prawem trzy tabliczki, ale na wszystkich trzech znajdowao si nazwisko Teomnasta (in Verr. 2, 51,
127). Nie przeprowadzano rwnie za rzdw Werresa wyboru cenzorw, ktrzy zajmowali si
szacowaniem majtku sycylijskiego; wybory zastpia nominacja, przy czym pretor bra od kadego
mianowanego przez siebie cenzora - a byo ich stu trzydziestu - apwk w sumie trzystu denarw
przekazywan mu za porednictwem Timarchidesa (in Verr. 2, 55, 137).
Osobn ksig swej Actio secunda in Verrem powici Cyceron grabiey dzie sztuki na Sycylii.
Zjawisko to nie byo czym dotd niebywaym lub wyjtkowym. Ju kilkadziesit lat przedtem
zdobywca Koryntu Mummiusz wsawi si" ograbieniem tego miasta z dzie sztuki, przede wszystkim
ze sawnych naczy korynckich. Salustiusz opowiadajc o wybrykach wojsk Sulli w prowincji Azji
dodaje: Tam po raz pierwszy przyzwyczaio si wojsko ludu rzymskiego uprawia miostki
i pijastwo, z podziwem patrze na rzeby, obrazy i ryte naczynia, rabowa je u ludzi prywatnych i
w gmachach publicznych, obdziera witynie" (Cat. 11). Werres mia wic ju na tym polu
poprzednikw; trzeba jednak przyzna, e ich przewyszy. Ju jako legat Dolabelli zrabowa wiele
piknych posgw w wityni Apollina na Delos; przywaszczy sobie gwatem wiele dzie sztuki na
Chios, Tenedos i Samos. Zdobiy one pniej jego dom w Rzymie; raz jeden w 76 r. mg je oglda na
ulicach Rzymu i na forum plebs, kiedy to Werres po przyjacielsku wypoyczy je Hortenzjuszowi dla
uwietnienia igrzysk urzdzanych przez Hor-tenzjusza za jego edylatu (in Verr. 1, 22, 58). To wszystko
jednak, co Werres zupi w Grecji i Azji, byo niczym w porwnaniu z grabie, jakiej dopuszcza si
w domach prywatnych i wityniach na Sycylii. Zalknieni Sycylijczycy, u ktrych przebywa
w gocinie, nie mieli odwagi sprzeciwia si zachciankom pretora, w obawie przed jego zemst. W ten
sposb dostay si w rce Werresa cenne kopie dzie Praksytelesa i Myrona, ktre zdobiy mieszkanie
Hejusa, zamonego mieszkaca Messyny. Wrd nich znajdowa si posg Erosa duta Praksytelesa,
znany ju ludowi rzymskiemu, gdy przed trzydziestu laty wypoyczy go Hejus do Rzymu dla
uwietnienia igrzysk urzdzanych w r. 99 przez edyla Gajusza Klaudiusza Pul-chra. W podobny sposb
wydarta zostaa Pamfilosowi, mieszkacowi Lilybeum, kosztowna hydria, dzieo artysty Boethosa,
Diokle-sowi - srebrna zastawa, ekwicie Markowi Cecyliuszowi - pikny st cedrowy, Diodorowi
z Malty - paskorzeba Mentora. W czasie
121

swego przejazdu przez Sycyli krl syryjski Antioch zosta ograbiony przez Werresa ze zotego,
cennymi kamieniami wysadzanego wiecznika, przeznaczonego dla wityni Jowisza Kapitoliskiego
w Rzymie. Na wielk skal upiono witynie sycylijskie, przede wszystkim najbardziej czczon przez
Sycylijczykw wityni Ce-rery w Hennie, dalej wityni Cerery w Katanie, sanktuarium Eskulapa
w Agrygencie i wiele innych. Rabowano rwnie posgi; wywieziono midzy innymi posg Diany
z Segesty i posg Merkurego z Tyndaris. Wszelki opr by daremny; gdy urzdnik miejski w Tyndaris,
niejaki Sopater, chcia si sprzeciwi jawnemu gwatowi, zosta surowo ukarany. Rozebranego do pasa,
na rozkaz Werresa przywizano w zimie wrd ulewnego deszczu do konnego posgu Marcellusa. Nic
wic dziwnego, e nikt nie mia sprzeciwie si namiestnikowi. Wystarczyo Werresowi posa swego
posaca do Hejusa w Messynie z daniem wydania kosztownych kobiercw attalijskich, by
powszechnie szanowany obywatel messyski bez sowa protestu speni danie namiestnika. Werres
nie przewidywa wwczas, e to zamiowanie" do sztuk piknych stanie si kiedy przyczyn jego
zguby; w 25 lat pniej za to, e nie chcia odda Antoniuszowi drogocennych naczy i posgw
z brzu, nazwisko jego znalazo si na licie proskrybowanych.

Wedug wiadectwa Cycerona, zajty grabieniem prowincji Werres zupenie nie zwraca uwagi na
niebezpieczestwo groce wadzy rzymskiej na Sycylii ze strony Spartakusa, ze strony napywajcych
po klsce Sertoriusza na Sycyli marianw oraz wspdziaajcych z niewolnikami korsarzy8. Cyceron
kreli po mistrzowsku sylwetk zniewieciaego a zarazem okrutnego pretora, ktry w okresie
niebezpiecznym dla panowania rzymskiego na Sycylii trawi czas na podrach, rozoony w lektyce na
poduszce z przezroczystej materii maltaskiej napenionej rami, z wiecem na czole i na szyi, kac
si po przyjedzie do miasta wnosi w lektyce do sypialni (in Verr. 5, 11). Przed oczyma czytelnikw
przesu8 Majc do dyspozycji tylko mow oskarycielsk Cycerona musimy zawsze liczy si z tym, e Cyceron
w pewnych wypadkach przesadza. Na przesad w opowiadaniu o mordowaniu przez Werresa obywateli
rzymskich zwraca uwag Carcopino, Melanges Fernand de Visscher, Paris 1950, t. III, s. 229- 266; por. rwnie E.
Costa: Le pretura di Verte, Bologna 1907, s. 6 nn. Zupenie poroniona jest rehabilitacja Werresa w pracy
Degenkolba: Die lex Hiero-nica und das Pfandungsrecht der Steuerpehter, Berlin 1861.
122

waj si barwne sceny z hulaszczego ycia namiestnika, ktry zaniedbujc swych obowizkw spdza
lato na wybrzeu morskim pod namiotem, wrd gwarnych biesiad w towarzystwie cudzych on i crki
mimicznego aktora. Cyceron oskara go o to, e uwolni od kary mierci niewolnikw podejrzanych
o spisek i e uczyni to przekupiony przez ich wacicieli, podczas gdy innych niewinnych niewolnikw
wizi nadal, poniewa nie dosta za nich apwki. Oskara go dalej o to, e za apwk uwolni
Messyn od obowizku dostarczenia floty na obron Sycylii, a przez swoje niedostwo dopuci do
tego, e okrty piratw wtargny nawet do portu 'w Syrakuzach i rozgromiy flot rzymsk, nad ktr
dowdztwo sprawowa z woli Werresa m jego kochanki, Kleomenes. Stawia wreszcie Werresowi
ciki zarzut, e chcc zrzuci z siebie win na dowdztwo floty, kaza ci toporem wszystkich
nauarchw sycylijskich z wyjtkiem Kleomenesa i jego dowdcy statku.
Opublikowanie przez Cycerona owej niewygoszonej Actio secunda in Verrem byo wydarzeniem
wielkiej wagi. miao rzec mona, i nie mamy w literaturze antycznej drugiego tak wymownego i
z takim talentem literackim spisanego dokumentu, ktry by w sposb rwnie plastyczny i szczegowy
przedstawia metody wyzysku stosowanego przez administracj rzymsk w stosunku do ludnoci
prowincji. Gboki humanitaryzm9, wspczucie dla udrczonej ludnoci prowincji, jakim przepojone
jest to dzieo, oraz wielki talent literacki autora, ktry nie nuc jednostajnoci potrafi kady
poszczeglny wypadek opowiedzie w sposb nowy i interesujcy 10, sprawia, e dzieo to naley
zaliczy, zarwno ze wzgldu na tre, jak i na form do szczytowych osigni prozy antycznej.
Cyceron, ktry ju za modu nie lka si wystpi przeciw potdze panujcego Lucjusza Sulli",
pozosta sobie wierny, stajc w obronie wyzyskiwanych przeciw wyzyskiwaczom. Odsaniajc
korupcj prowincjonalnej administracji rzymskiej i obnaajc z ca otwartoci jej cyniczne
i drapiene metody, uderzy Cyceron rwnoczenie w przekupne trybunay senatorskie ". Nie ma te
przesady w twierdzeniu Cycerona, e nowe prawo Aureliusza Kotty, odbierajce sdownictwo z rk
senatorw (lex Aurelia iudi-ciaria) oraz ustanawiajce nowe trybunay zoone w jednej trzeciej
9

O humanitaryzmie Werrynek pisze Seel, 49 nn.

Seel, 36.
11
Seel, 34.
10

123

z senatorw, w jednej trzeciej z ekwitw i w jednej trzeciej z trybunw skarbowych, zostao uchwalone
wanie pod wraeniem procesu Werresa i bezczelnej postawy oskaronego, ktry po wyborach
lipcowych liczy na przekupienie sdziw zoonych z senatorw (in Verr. 5, 69, 178). W ten sposb
dzieo Cycerona odegrao rwnie powan rol 12 w aktualnej walce o sdownictwo rzymskie, jego
czysto i jego bardziej demokratyczny charakter.
Rwnie w dziaalnoci literackiej Cycerona oskarenie Werresa jest wydarzeniem wielkiej wagi.
W porwnaniu z poprzednimi mowami, w Werrynkach wida wyrane doskonalenie si kunsztu
pisarskiego Cycerona, ktry rwnie sprawnie umie si posugiwa patetycznymi i penymi grozy
opisami (wstrzsajce opowiadanie o wyroku wykonanym na Gawiuszu w pitej ksidze), jak i subteln
ironi 13, szyderstwem i dosadn charakterystyk. Zarwno posta hulaki Werresa co chwila
wchajcego w lektyce siatk z rami, jak mistrzowskie, pene swobody charakterystyki pomocnikw
Wer-resowych, wyzwoleca Timarchidesa czy dzierawcy dziesicin Aproniusza, najrozmaitszych
skrybw prowincjonalnych i wonych, przesuwaj si plastycznie przed oczyma czytelnika. Wobec
swobody, z jak Cyceron panuje nad wszystkimi odcieniami mowy aciskiej, zbledn musiaa
afektowana i monotonna azjaska sztuka Hortenzjusza. Wytworny, ale przesadny i zmanierowany
obroca arystokratw musia ustpi palmy pierwszestwa o osiem lat modszemu przeciwnikowi,
ktry nie tylko wszechstronniej opanowa kunszt oratorski, ale - co waniejsze - walczy w obronie
susznej sprawy wyzyskiwanych i pokrzywdzonych.
Istotnie te od czasu procesu Werresa zblada gwiazda Hortenzjusza. Osignwszy konsulat,
Hortenzjusz przesta nad sob pracowa i pragn - jak powiada Cyceron - opywajc w dostatki,
szczliwsze, jak mniema, a przynajmniej spokojniejsze prowadzi ycie" (Brut. 93, 320). Wrd
bogaczy rzymskich zachowa nadal imi, przede wszystkim jako waciciel sawnych sadzawek penych
12

Nie ma racji Mommsen: Rmische Geschiche III, 619, twierdzc, e Cyceron atakuje sdy senatorskie wwczas, kiedy ju
zostay zniesione. Ata kujc sdownictwo senatorskie, Cyceron nie atakowa jednak w Werrynkach ani senatu, ani optymatw.
Susznie twierdzi Gelzer, e Cyceron przemawia jak senator do senatorw w poczuciu wsplnej odpowiedzialnoci" (RE s. v.
Tullius, 850); podobnie Seel, 57 nn. Inaczej na ten temat Ciaceri, I, 84 nn.
13
O nasileniu ironii w Werrynkach por. A. Haury: L'ironie et 1'humeur chez Cicern, Leiden 1955, s. 117-122.

124

doskonaych i rzadkich ryb; ponadto zyska rozgos czowieka, ktry podczas uczty auguralnej pierwszy
podejmowa swych goci pawiami (Varr. de re rust. 3, 6). Na mwnicy jednak musia pierwszego
miejsca ustpi Cyceronowi.

ROZDZIA SIDMY

OD EDYLATU DO PRETURY (LATA 69-66)

Obrany edylem mimo machinacji Werresa, Cyceron - zgodnie ze zwyczajem - obj urzdowanie
w styczniu 69 r. Edylat, ktry mia powierzon sobie piecz nad wityniami, budowlami uytecznoci
publicznej, ulicami i targowiskami miejskimi, przede wszystkim za nad aprowizacj ludnoci
i organizacj igrzysk publicznych, by o tyle wany dla ludzi pragncych powici si karierze
politycznej, e dawa im sposobno pozyskania sobie biedoty miejskiej korzystajcej z bezpatnego
rozdawnictwa zboa i spragnionej coraz wystawniejszych darmowych widowisk. W pamici Cycerona
utkwia posta bogacza Emiliusza Mamerkusa (upamitniona w traktacie De officiis), ktry
powodowany skpstwem nie chcia piastowa urzdu edyla, wskutek czego przepad pniej przy
wyborach na konsula (de off. 2, 17, 58). Edylat by wic tym stopniem w karierze politycznej, ktrego
pomija nie naleao. Oczywicie rodki finansowe Cycerona nie mogy rwna si z zasobami
Publiusza Krassusa, Kwintusa Mucjusza Scewoli czy Hortenzjusza, ktrzy wsawili si wspaniaoci
swych edylatw. Ale Cyceron nie by te wwczas czowiekiem ubogim; warto jego majtku
rodzinnego oblicza Plutarch na dziewiset tysicy sestercw. Do tego doczay si sumy zapisywane
w testamentach przez wdzicznych mu za obron klientw. W kadym razie w rok pniej kupi sobie
dawn will Sulli w Tuskulum, by wic w trakcie bogacenia si. Lkajc si zarzutu skpstwa z jednej
strony, a z drugiej nie mogc sobie pozwoli na urzdzanie igrzysk z takim przepychem, na jaki sta
byo kilka lat temu Hortenzjusza, stara si Cyceron i drog poredni i jak powiada w De officiis (2,
17, 58) sprawowa edylat zgodnie ze swymi moliwociami". Niema pomoc byli mu wdziczni za
obron przed Werresem mieszkacy Sycylii. Oni bo126

wiem - jak opowiada Plutarch - przynosili i przyprowadzali wiele dobytku i podw swej wyspy,
z ktrych Cyceron zupenie nie korzysta, ale piastujc urzd edyla wszystkie te dowody szlachetnych
uczu obraca na znik cen artykuw spoywczych na rynku" (Cic. 8). Tote mimo e urzdzone przez
niego igrzyska, ludi Cereales, Florales i ludi Romani, na pewno nie mogy swym przepychem
wspzawodniczy z igrzyskami urzdzanymi przez poprzednikw, i mimo e - jak sam zapewnia wydatki poczynione przez niego podczas edylatu byy niewielkie w stosunku do godnoci, jakie
pniej osign" (de off. 2, 17, 59) - edylat jego zosta, jak wida, pozytywnie oceniony przez ludno
stolicy, skoro otworzy mu drog do pretury i konsulatu. Chepi si te pniej Cyceron, e osign
jednomylny wybr przez wszystkie centurie zarwno na pretora, jak na konsula (de off. 2, 17, 59), co
nie udao si ani Krassusowi, ani Scewoli, ani Hortenzjuszowi.
Obowizki edyla nie przeszkadzay Cyceronowi wystpowa w sdach jako obrocy. W tym te roku
podj si obrony, ktrej - przynajmniej wedug naszej oceny *, staroytno bowiem miaa pod tym
wzgldem inne pogldy - nie bardzo wypadao si podejmowa niedawnemu oskarycielowi Werresa.
Oskaronym by Marek Fontejusz, byy namiestnik Galii Narboskiej w latach 76-74. Formalnie
oskara go niejaki Pletoriusz, istotnym oskarycielem o zdzierstwa i naduycia by Inducjomar,
naczelnik gallickiego plemienia Allobrogw. Fakt, e z oskareniem wystpiono dopiero w pi lat po
upywie namiestnictwa Fontejusza, nie wiadczy bynajmniej na korzy oskaronego; przypisa to
naley raczej tej okolicznoci, e dopiero teraz zaczy dziaa sdy mieszane zoone z senatorw,
ekwitw i trybunw skarbowych, do ktrych widocznie ludno prowincji miaa wiksze zaufanie ni
do dziaajcych w latach siedemdziesitych skorumpowanych sdw senatorskich. Niestety mowa
obrocza Cycerona nie zachowaa si w caoci, nie mamy rwnie mw oskarycielskich i nie wiemy,
czy Fontejusz zosta ostatecznie skazany czy uwolniony; wszystkie te okolicznoci utrudniaj nam
analiz sprawy Fontejusza.
Mimo tych luk z obrony Cycerona wynika jasno, e Fontejusz
1

Za obron Fontejusza potpia Cycerona bardzo ostro Drumann: Ges-chichte Rams V, 334, twierdzc, e
Fontejusz bardziej zasugiwa na kar. mierci ni Werres. Nieco agodniej osdza spraw Heinze: Ciceros
politische Anfange, 37. Zupenie stara si Cycerona wybieli Ciaceri, I, 90 nn., twierdzc, e nie mona
utrzymywa, i Fontejusz by naprawd winny".

127

w charakterze namiestnika by podobnie jak wszyscy namiestnicy wyrazicielem interesw rzymskich na

terenie prowincji, co zjednao mu na rozprawie przychylne wiadectwo ze strony reprezentantw
warstw posiadajcych, zarwno dzierawcw dochodw publicznych, rolnikw, hodowcw byda
i hurtowych kupcw, jak kolonistw rzymskich w Narbo, obywateli rzymskich osiadych w Galii
i mieszkacw greckiego miasta Marsylii, sprzymierzonego z Rzymianami" (pro Font. 5, 13; 20, 36).
Przeciw namiestnikowi wystpowaa ludno miejscowa, gnbiona zarwno przez administracj
rzymsk, jak i przez spki publikanw. Rnica w tych zeznaniach ma swoj wyran wymow. Jak
ju zaznaczono, z braku materiaw nigdy nie da si w peni rozstrzygn, czy Fontejusz grabi
prowincj w ramach wyzysku legalnego", czy te naduycia jego byy wiksze od zdzierstw
popenianych przez innych namiestnikw; czy pobieranie ce na wino byo legalne, czy Fontejusz sam
na tym zarabia, czy popenia naduycia przy budowie drg w Galii i czy rzeczywicie bra apwki za
zwolnienie od pracy przy naprawie tych drg. Jedno jest pewne: z punktu widzenia interesw rzymskich
by sprystym namiestnikiem. W gronych dla Rzymu latach wojny z Sertoriuszem ciga
bezwzgldnie z prowincji gallickiej wszystkie wiadczenia na rzecz armii, rekwirowa zboe, pilnowa
dostarczania kontyngentw jazdy oraz pienidzy, wyznacza kwatery zimowe dla armii rzymskiej,
w sposb skuteczny zwalcza powstania miejscowej ludnoci.
Cyceron, ktry jeszcze przed rokiem umia znale tyle piknych i wzruszajcych sw w obronie
ucinionych mieszkacw Sycylii, obecnie stan nie po stronie wyzyskiwanych, lecz wyzyskiwaczy.
Nie tylko nie znalaz ani sowa wspczucia dla gnbionej ludnoci gallickiej, ale, wprost przeciwnie, za
wszelk cen stara si zohydzi w oczach sdziw wiadkw gallickich, wykazujc, e Gallo-wie s
najwikszym wrogiem ludu rzymskiego; e bardziej naley wierzy obywatelom rzymskim ni
baamutnym oskareniom barbarzycw. Czy moe mylicie - woa podniesionym gosem - e przy
skadaniu zezna owe ludy, ktre charakterem i obyczajami tak dalece rni si od innych, licz si
z przysig i bogami niemiertelnymi? Inne ludy podejmuj wojn o swoje witoci, Gal-lowie
przeciw witociom innych wojuj. Inne ludy prowadzc wojn prosz bogw niemiertelnych o pokj
i przebaczenie, Gallo-wie z samymi bogami niemiertelnymi wojn tocz" (pro Font. 14, 31). I dalej:
Kt nie wie, e do dnia dzisiejszego zachowali okrop128

ny i barbarzyski zwyczaj skadania ludzi na ofiar?" Chcc wzbudzi nienawi do Gallw, w ten
sposb charakteryzuje ich postaw w czasie procesu: Czy wtpicie, sdziowie, e te wszystkie ludy
chowaj i ywi w sercu wrodzon nienawi do imienia rzymskiego! Czy mylicie, e oni tu w tych
swoich spodniach i w tym dziwnym ubraniu zachowuj si skromnie i pokornie, jak zwykli
zachowywa si ci, ktrzy doznawszy krzywdy uciekaj si pod obron sdziw w bagalnej i unionej
postawie? Bynajmniej! Uwijaj si po forum weseli, zadzieraj gowy i rzucaj pogrki w dzikich,
barbarzyskich, strachem przejmujcych wyrazach (...) Upominali oni was i ostrzegali, sdziowie, eby
przez uwolnienie Fon-tejusza nowa wojna w Galii nie wybucha". Tymczasem - wedug Cycerona Gallowie powinni zachowywa si skromnie, jak zwycionym i podbitym przystoi" (pro Font. 16,
36).
Tak to Cyceron, bronic niesusznej sprawy, posugiwa si wszystkimi rodkami, jakie zalecaa teoria
retoryczna, aby tylko podway wiarogodno wiadkw. Zakoczenie mowy rwnie zbudowane
zostao zgodnie z prawidami sztuki krasomwczej i rozwino si we wspania, cho dla
nowoczesnych poj zbyt przesadn peroratio. Oto wzruszajcy obraz Fontejusza wydzieranego z obj
matki przez Inducjomara, wodza Allobrogw i innych Gallw. Oto obraz siostry Fontejusza, zalanej
zami westalki, trzymajcej w objciach brata i wzywajcej opieki sdziw. Strzecie si, sdziowie woa Cyceron - eby nie powiedziano, e ten ogie wieczny utrzymywany troskliwoci i nocnym
czuwaniem Fontei, zalany zosta zami waszej kapanki. Westalka bagalnie wyciga do was rce, ktre
za was do bogw niemiertelnych wyciga zwyka. Strzecie si, by nie cigno na was nieszczcia
i zarzutu pychy odrzucenie prb tej dziewicy, bo gdyby jej modami bogowie wzgardzili, nasze miasto
i pastwo nie mogoby si osta". By to przez Cycerona wietnie wyzyskany efekt. Na wspomnienie
matki i siostry zala si zami oskarony, on - jak mwi Cyceron - ktry nigdy si w boju nie ulk, on,
ktry nieustraszenie rzuca si z orem w rku na tumy nieprzyjaci". Widok paczcego Fontejusza,
ma nieustraszonego", kae mwcy zwrci si z tak apostrof do oskaronego: Jake odmienny
byby twj los, Fon-tejuszu, gdyby mg wybra raczej mier od ora Gallw ni zgub wynik z ich
krzywoprzysistwa!" Podniosa peroratio, obliczona na wywoanie litoci, koczy si prob do
sdziw, eby wicej wierzyli naszym ni cudzym wiadkom", eby bardziej trosz129

czyli si o dobro obywateli rzymskich ni o dogodzenie nieprzyjacioom" i eby wicej uwagi

zwracali na proby westalki ni na pogrki Gallw". Mowa Pro Fonteio jest zupenym
przeciwiestwem Werrynek; o ile tam dzierawcy podatkw s synonimem zdzier-stwa, o tyle
tutaj stanowi element najbardziej wartociowy i godny opieki, a ludno miejscowa jest wedug Cycerona - wrogo usposobiona wobec ludu rzymskiego.
Przed tym samym trybunaem de repetundis broni Cyceron w roku swego edylatu Publiusza
Oppiusza, oskaronego o naduycia w Bitynii, gdzie by kwestorem wczesnego namiestnika
Marka Aureliusza Kotty. Proces zosta wytoczony na podstawie listu namiestnika, oskarajcego
swego kwestora o naduycia przy zaopatrywaniu wojska i wydawanie onierzom
zmniejszonych racji ywnociowych. W tym samym licie znajdowa si jeszcze drugi zarzut,
sprzeczny zreszt z poprzednim, e Oppiusz przez hojno demoralizowa armi". Ponadto
oskarano Oppiusza o zamach na ycie Kotty. Niewiele, bo zaledwie dwanacie, zachowanych
fragmentw tej mowy obroczej nie pozwala na dokadn rekonstrukcj sprawy.
W kadym razie bya to rozgrywka midzy czonkiem najwyszej nobilitas rzymskiej
a czowiekiem pochodzenia plebejskiego, stawiajcym pierwsze kroki na arenie ycia
politycznego. Jest rzecz do znamienn, e Cyceron nie zawaha si podj tej obrony i e
ostro wystpi przeciw Kotcie, a samo oskarenie nie poparte dowodami nazwa superba".
Pragnc jednak zagodzi swe wystpienie i unikn zarzutu, e sprzyja popularom" 2, w dugim
(niezachowa-nym) wstpie stara si wytumaczy swoje wystpienie poczuciem obowizku
(Quint. insi or, 11, 1, 67). Wykazanie sprzecznoci zawartych w licie namiestnika miao
podway wiarygodno caego oskarenia i w pniejszych podrcznikach retoryki byo
cytowane jako klasyczny chwyt obroczy.
Fakt przychwycenia Oppiusza z broni w rku tumaczy Cyceron chci popenienia
samobjstwa przez oskaronego i nie wie tego z insynuowanym oskaronemu zamachem. Nie
wiemy, czy Oppiusz zosta uwolniony. Moemy jednak przypuszcza, e samo oskarenie nie
byo pozbawione charakteru politycznego i byo moe wymierzone przeciw Oppiuszowi jako
demokracie. Jest bowiem rzecz do zastanawiajc, e sam Kotta zaraz po swym powrocie
z prowincji zosta oskarony przez Gajusza Karbona w imieniu mieszka1 Por. Heinze: Ciceros
palitische Anjange, 983 i Ciaceri, I, 98. 130

cw Heraklei o rabunek i naduycia, jakich si dopuci w okresie oblegania tego miasta w czasie
wojny z Mitrydatesem. By moe, i maj racj uczenis, ktrzy w procesie wytoczonym Kotcie widz
zemst popularw za proces wytoczony Oppiuszowi. Nie ulega bowiem najmniejszej wtpliwoci, e
trybunay, obsadzone tylko czciowo przez senatorw, a czciowo przez ekwitw i trybunw
skarbowych, byy nadal aren walki politycznej.
W tym samym roku broni Cyceron ekwity z miasta Wolaterry, Aulusa Cecyny, z ktrego ojcem od
dawna by w serdecznych stosunkach. w Aulus Cecyna, znakomity znawca tzw. dyscypliny etruskiej,
to znaczy wrbiarstwa, wytoczy przed recuperatores proces cywilny o pewn posiado niejakiemu
Ebucjuszowi, plenipotentowi Cesennii, zmarej ony Cecyny. Posiado ta zostaa zakupiona przez
Ebucjusza jeszcze za ycia Cesennii na jej zlecenie i za jej pienidze. Oczywicie Cecyna jako
spadkobierca mia pretensj do posiadoci; Ebucjusz zaprzecza mu tego prawa utrzymujc, e
posiado zakupi za wasne pienidze. Kiedy Cecyna zjawi si, by obj posiado, zosta
powstrzymany si przez niewolnikw Ebucjusza i jego ssiadw. Wprawdzie pretor Dolabella, do
ktrego Cecyna wnis skarg, wyda interdykt polecajcy oddanie Cecynie posiadoci, z ktrej zosta
wypdzony, jednake wanie owe sowa dekretu: z ktrej zosta wypdzony", day podstaw do
dalszego sporu. Ebucjusz twierdzi bowiem, e nie wypdzi Cecyny, tylko go odpdzi". Prcz tego
Ebucjusz utrzymywa, e jakkolwiek rzecz by si miaa, Cecyna w ogle nie ma prawa do
dziedziczenia, gdy miasto Wolaterra, z ktrego pochodzi, na podstawie lex Cornelia wydanej przez
Sull stracio prawo obywatelstwa rzymskiego. Podjcie tezy - ju raz bronionej w zwizku ze spraw
kobiety z Ar-retium - e obywatelstwa podobnie jak wolnoci odebra nie mona i e prawo takie
naley uwaa za nielegalne, wiadczy o szerokich horyzontach umysowych Cycerona. Wykaza on
wtedy susznie, e Areteczycy nie byli wrogami ludu rzymskiego i nie przeszli na stron
nieprzyjaciela", tak jak mieszkacy Kapui, ktrzy przechodzc na stron Hannibala, sami pozbawili si
przez to obywatelstwa rzymskiego, ale zostali pozbawieni obywatelstwa samowolnie przez Sull za to,
e trzymali z Mariuszem.
Mowa w obronie Cecyny, obfitujca w zawie wywody prawnicze, stanowi do wyjtkow pozycj
w pucinie literackiej Cyce8 Tak np. Ciaceri, I, 99 nn.
131

rona. Po latach, piszc swojego Oratora, przytoczy Cyceron wanie t mow jako klasyczny przykad
stylu skromnego" 4 (or. 29, 102). Brak w tej mowie gromw - jake czstych w Werrynkach - nie ma
amplifikacji, figury retoryczne uywane s oszczdnie, a klauzule zda nie dwicz tak wspaniale jak
w innych przemwieniach. Cyceron wiadomie wprowadza wyraenia jzyka potocznego, nieraz
powiedzenia przysowiowe, niemal wulgarne, w rodzaju: nie moe nawet palcem ruszy" (pro Caec.
25, 71). Zgodnie z zasadami tego skromnego stylu, ktry zosta wiadomie zastosowany ze wzgldu na
charakter sprawy, cae partie przemwienia utrzymane s w tonie artobliwym, jak np. zabawna
charakterystyka Fbucjusza pochlebcy kobiet i opiekuna wdw" (5, 14) lub wiadka Falkuli: Jako
dziesity wiadek z upragnieniem wyczekiwany, na sam ostatek zachowany, zeznawa senator ludu
rzymskiego, wiato senatu, chluba i ozdoba sdw, wzr starodawnej dyscypliny, Fidykulaniusz
Fal-kula. Mimo e z tak zawzitoci i zapalczywoci zeznawa, i trzeba si byo obawia, eby nie
tylko Cecynie swoim krzywoprzysistwem nie zaszkodzi, ale nawet na mnie si nie rozgniewa - tak go
zmikczyem i uagodziem, i nie mia - jak sobie przypominacie - drugi raz powiedzie, na ile krokw
jego dobra s odlege od Rzymu. Bo gdy powiedzia: mniej ni pidziesit trzy tysice, lud ze
miechem zawoa tyle wanie; kady bowiem sobie przypomina, ile w sprawie Oppianika wzi
pienidzy" (10, 27). Tak artujc z oskaryciela i jego wiadkw, zabawia Cyceron sdziw
i publiczno, by im osodzi zbyt silne dawki nudnej i zawiej argumentacji prawniczej przy
interpretacji interdyktu Dolabelli. W tym samym roku lub moe w nastpnym 8 podj si Cyceron
obrony sawnego aktora Roscjusza, zaskaronego o pidziesit tysicy sestercw przez niejakiego
Fanniusza Chere. Roscjusza zna Cyceron - jak ju wiemy - z czasw swej modoci, kiedy pobiera od
niego lekcje poprawnej wymowy i deklamacji. Z osob Roscjusza zwizane byo ponadto pierwsze
publiczne wystpienie Cycerona, ktry na prob aktora podj si obrony Kwinkcjusza. Obecnie
Roscjusz by ju czowiekiem starszym i na tyle bogatym,
4

Dobra analiza stylistyczna tej mowy u Lauranda, III, 285-293.

Datowanie mowy przedstawia wielkie trudnoci; w tej sprawie id. za Ciacerim, I, 100, uw. I. Dobra analiza
stylistyczna u F. Klingnera: Ciceros Rede fr den Schauspieler Roscius. Eine Episode in der Entwicklung seiner
Kunstprosa, Sitzungsber. d. Bayr. Akad. d. Wissenschaften, Mnchen 1953; autor twierdzi, e mowa zostaa
wygoszona midzy kocem 77 a pocztkiem 75 r.
5

132
5

e od dziesiciu lat rezygnowa z honorarium za wystpy aktorskie. Ulubieniec Sulli, obdarzony przez
dyktatora piercieniem rycerskim, wystpujcy na scenie bezpatnie, nie plami ju honoru ekwity,
w pojciu bowiem wspczesnych pobieranie wynagrodzenia za wystpy uchodzio za rzecz niegodn
wolnego obywatela i byo wystarczajcym powodem do skrelenia przez cenzorw z listy obywateli
rzymskich. Wielki aktor, ktry dokaza tego, e jego nazwisko stao si dla wspczesnych synonimem
doskonaoci - Oto Roscjusz na scenie", mwiono o doskonaym mwcy (Brut. 84, 290) - cieszy si
ogromn popularnoci zarwno w sferach nobi-litas rzymskiej, jak i wrd szerokich rzesz ludowych.
Rezygnujc z wysokich honorariw aktorskich - Cyceron oblicza, e przez dziesi lat mg zarobi
okoo szeciu milionw sestercw - Roscjusz czerpa dochody z nauczania sztuki aktorskiej,
wprowadzajc w jej tajniki niewolnikw. Na to, jak wielka bya warto nie-wolnika-aktora, wskazuje
wanie proces, w ktrym Cyceron broni Roscjusza. Niewolnik Panurgos, ktry normalnie mg
zarobi zaledwie dwanacie asw, po opanowaniu sztuki aktorskiej wart by sto tysicy sestercw (pro
Rose. 10, 28).
O odszkodowanie za tego niewolnika toczy si wanie proces. Roscjusz na mocy umowy z niejakim
Fanniuszem podj si wyuczy jego niewolnika Panurgosa sztuki aktorskiej, przy czym zarobkami tego
aktora-niewolnika dzieli si mieli po poowie. Tak si zoyo, e niewolnik w, rokujcy jako aktor
due nadzieje, zosta w bliej nam nie znanych okolicznociach zabity przez niejakiego Flawiusza
z Tarkwinii. Nie miejsce tu ledzi wszystkie etapy sprawy, w ktrej obaj wsplnicy starali si uzyska
od Flawiusza odszkodowanie; w kocowym jednak stadium Roscjusz otrzyma tytuem odszkodowania
ma posiado ziemsk, ktrej warto dziki umiejtnej gospodarce wzrosa do sumy.stu tysicy
sestercw. Takie samo odszkodowanie otrzyma rwnie Fanniusz, nie zadowoli si nim jednak i na
podstawie conditio certae pecuniae, opierajc si na rzekomej umowie zawartej z Roscjuszem, wystpi
przeciw aktorowi z pretensj o poow wartoci owej posiadoci ziemskiej, czyli o sum pidziesiciu
tysicy sestercw. Roscjusz odrzuca wszelkie pretensje Fanniusza, ktry jego zdaniem odebra swoj
cz bezporednio od Flawiusza.
Przemwienie Cycerona, w znacznej czci zachowane, jest bardzo interesujce zarwno ze wzgldu na
tre, jak i na form. Poznajemy z tej mowy niemao szczegw odnoszcych si do zawo133

du aktorskiego, jego stanowiska spoecznego oraz honorariw aktorskich. Sam Cyceron, czowiek
postpowy, o szerokich horyzontach, nie tylko podziwia znanych podwczas aktorw, jak Roscjusz
czy Ezop, lecz przyjani si i y z nimi na rwnej stopie towarzyskiej. Liczc si jednak z faktem, e
w trybunale mog zasiada sdziowie odmiennych pod tym wzgldem pogldw, stara si podkrela
nie tyle walory Roscjusza jako aktora, ile raczej zalety czowieka. Ju przed pitnastu laty podczas
swego pierwszego wystpienia w 81 r., wychwalajc Roscjusza, a liczc si przy tym z powszechnie
panujc opini, wypowiedzia do znamienne zdanie: Jest to artysta tej miary, e ma si wraenie, i
tylko jego jednego opaci si oglda na scenie, a zarazem czowiek takiej wartoci, e waciwie nie
powinien na scenie wystpowa". Mniej ostro sformuowa podobn myl obecnie: Czy podejrzenie
o tak win moe przylgn do czowieka, ktry - miao mog to powiedzie - posiada wicej
uczciwoci ni talentu, wicej umiowania prawdy ni nauki, ktrego lud rzymski uwaa za lepszego
czowieka ni aktora, ktry dla swego artyzmu jest ozdob sceny, tak jak byby ozdob senatu dla swej
nieskazitelnoci" (pro Rose. 6, 17).
Mowa Cycerona jest ciekawa rwnie ze wzgldu na form. Jest ona utrzymana w stylu skrajnie
azjaskim, ktrego Cyceron mia si przecie oduczy na Rodos u Molona, dlatego te stanowi
pewnego rodzaju zagadk dla tych, ktrzy uwaaj, e nawrt do dawnych zamiowa stylistycznych
jest zjawiskiem niemoliwym. Krtkie, urywane, zmanierowane zdania w stylu Meneklesa z Alabandy,
podpierane niejednokrotnie sztucznymi i naciganymi antytezami, atakuj natarczywie ucho suchacza.
Oto przykad, jak Cyceron przeprowadza analiz rnicy midzy wielk ksig" a raptularzem",
dziaajc w swojej przesadzie niemal humorystycznie: Dlaczego niedbale zapisujemy w raptularzu?
Dlaczego z wielk dbaoci utrzymujemy wielk ksig? Jaka tego przyczyna? Poniewa tamten jest
miesiczny, ta wieczna, tamten zaraz si niszczy, t wicie si zachowuje, tamten zawiera notatki
z krtkiego czasu, ta sumienne wiadectwo jednajce wiar na zawsze, tamten w nieadzie, ta porzdnie
jest utrzymywana" (pro Rose. 2, 7). A oto inny potok krtkich pyta i odpowiedzi: Czy masz co o tym
w wielkiej ksidze, czy nie? Jeli nie masz, to w jaki sposb doszo do ukadu? Jeli masz, dlaczego
o tym nie mwisz? Czy moesz powiedzie, e ci Roscjusz prosi, aby wzi jednego z jego zaufanych
przyjaci na sdziego polubownego? Nie prosi. Czy moesz powiedzie, e
134

wszed w ukad, eby si uwolni? Nie wszed. Pytasz, dlaczego zosta uwolniony? Poniewa by
najniewinniejszym i najuczciw-szym czowiekiem" (pro Rose. 9, 25-26). Mniej wicej w ten sposb
cignie si to przemwienie caymi stronicami. Mimo tak wyranie azjaskiej maniery nie sdz, by
racj mieli ci, ktrzy mow przesuwaj na lata siedemdziesite. Ze wzgldu na styl azja-ski, ktrego
Cyceron - wedug wasnego zapewnienia - oduczy si na Rodos, mowa Pro Roscio comoedo take
w latach siedemdziesitych byaby anachronizmem". Poniewa sprawa ta na pewnym etapie toczya
si przed sdzi Kluwiuszem, a ten by ekwit, nie moga wic toczy si przed rokiem
siedemdziesitym, w ktrym ekwici ponownie weszli w skad trybunaw. Wybr stylu az-jaskiego,
operujcego krtkimi zdaniami, narzucia Cyceronowi po prostu sama sprawa, a moe take wzgld na
oskaronego, ktremu tego rodzaju wymowa si podobaa. Miaa to by zreszt ostatnia prbka
azjaskiej maniery wielkiego stylisty.
Z r. 68 pochodz pierwsze listy Cycerona do Attyka, ktre ukazujc nam jeszcze lepiej Cycerona jako
polityka i obroc sdowego, rwnoczenie pozwalaj wejrze w jego ycie prywatne. Z listw tych
dowiadujemy si o dwch ciosach, jakie spady na niego w tym roku; pierwszy, to mier ojca, ktry
zmar 25 listopada 68 r.6 pozostawiajc synom dom na Karynach (ad Att. 1, 6, 2); drugi, to mier brata
stryjecznego Lucjusza (ad Att. 1, 5, 1), tego samego, z ktrym Marek odby podr po Grecji i ktry
pomaga mu w zbieraniu materiaw do procesu Werresa na Sycylii. O ile o mierci ojca donosi
Cyceron w jednym zdaniu, to o zmarym Lucjuszu, ktry przyjani si rwnie z Attykiem, pisze
obszernie i tkliwie: Lepiej ni kto inny moesz odczu, jak wielkiego blu doznaem i jak wielk strat
poniosem w rodzinnych i sdowych sprawach przez mier brata mego Lucjusza, z ktrym wizaa
mnie zaya przyja. Dawa mi bowiem wszystko, cokolwiek przyjemnego moe jeden czowiek da
drugiemu w miym i sodkim obcowaniu. Nie wtpi tedy, e i tobie sprawi to przykro, zarwno
dlatego, e al mj ci wzrusza, jak i dlatego, e sam utracie w nim penego wszelkich zalet
i kochajcego ci przyjaciela".
W tym samym licie Cyceron zapewnia przyjaciela, e dokada
8

Utrzymuj t dat nie przyjmujc poprawek tekstu proponowanych/,, przez Madwiga i Sternkopfa; por. Mnzer:
RE s. v. Tulius, 827, ktry twierdzi, e mier ojca Cycerona w r. 64 jest prawdopodobniejsza ni w r. 68.

135

wszelkich stara, by brat jego Kwintus oeniony z Pomponi, siostr Attyka, by dla niej tak serdeczny,
jak by powinien. Porywczy temperament Kwintusa niejednokrotnie doprowadza do nieporozumie
z Pomponi i Attyk na skutek listw siostry prosi o porednictwo Cycerona, ktry jako starszy mia
wpywa agodzco na brata; w wielu listach zachowanych z lat 68 i 67 a cztery razy powraca Marek
do tego tematu. W licie z r. 68 (ad Att. 1, 6, 2) spotykamy si z zapewnieniem, e brat mj, jak mi si
wydaje, jest teraz dla Pomponu taki, jaki by powinien". Podobnie pisze w licie z r. 67 (ad Att. 1, 8, 1):
U ciebie wszystko, jak sobie yczymy. Matk twoj i siostr darzymy, ja i mj brat Kwintus, gbokim
szacunkiem". W licie z r. 67 wysanym z Tuskulanum: Myl, e brat mj jest taki, jakim go zawsze
mie chciaem i o to si staraem. Wida to z wielu oznak, z ktrych i ta nie jest najmniej wana, e
siostra twoja jest przy nadziei" (ad Att. 1, 10, 5).
O Terencji, przedsibiorczej onie Marka, z ktr by onaty od mniej wicej dziesiciu lat,
dowiadujemy si w tym okresie tylko tyle, e cierpi na reumatyzm (ad Att. 1, 5, 8). Choroba nie bya
zbyt grona, wiadomo bowiem, e Terencja przeya Cycerona, bya trzykrotnie zamna i zmara
doywszy stu trzech lat. (Val. Max. 8, 13, 6). W korespondencji z tych lat pojawiaj si rwnie
wzmianki o dziesicioletniej creczce Cycerona, Tullii. Fakt, e Cyceron tylko w jednym zdaniu
wspomina o zarczynach Tullii z Gajuszem Pizo-ne<m Frugi (ad Att. 1, 3, 3) - w Rzymie zarczano
dzieci we wczesnym wieku - skoni nieprzychylnego Cyceronowi historyka francuskiego 7 do
pomawiania ojca o obojtno dla crki. W rzeczywistoci nie jest to jedyna wzmianka o crce
w listach pochodzcych z tego roku; w listach z 67 r. dwukrotnie (ad Att. 1, 8, 3 i ad Att. 1, 10, 6)
przypomina Cyceron Attykowi o jakim podarunku, ktry ten obieca przesa Tullii, i prosi go w jej
imieniu o dotrzymanie obietnicy.
W korespondencji z tego okresu przesuwa si te ustawicznie sprawa pogodzenia Attyka z Lucjuszem
Lukcejuszem, przyjacielem Cycerona i Pompejusza. Lukcejusz - jakby wynikao z listu do Attyka (1,
11, 1) - obraony by na niego o jaki sd polubowny"; Attykowi zaleao widocznie na zgodzie, skoro
prosi nie tylko Cycerona, ale ju przedtem take Salustiusza o porednictwo. Pocztkowo Cyceron by
dobrej myli sdzc, e uda mu si dopro7 Carcopino: Les secrets... I, 255.
136

wadzi do zgody, z pniejszych jednak listw z r. 67 (ad Att. 1, 11, 1) wida, e Cyceron przeceni swe
zdolnoci mediatorskie, gdy Lukcejusz coraz bardziej zacina si w niechci do Attyka; tote, wedug
Cycerona, jedynie osobisty, bezporedni urok Attyka mgby zaagodzi to nieporozumienie (ad Att. 1,
11, 1).
Z korespondencji z tych lat wida, e przyjaciele wiadczyli sobie stale wzajemne usugi, gdy
i Cyceron zwraca si do Attyka z prob o skupowanie dla niego dzie sztuki, ktre mogyby ozdobi
wieo nabyt przeze will w Tuskulum. Pooona prawdopodobnie midzy dzisiejszym Frascati
a Grottaferrata8, na uroczym Colle delie Ginestre, gdzie z pocztkiem XIX w. znajdowaa si witynia
dumania" Lucjana Bonapartego 9, willa ta bya szczeglnie droga Cyceronowi, moe nawet drosza ni
odziedziczona po ojcu willa arpinacka. W kadym razie w latach 68/67 nie do Arpi-num, lecz wanie
do Tuskulum jedzi Cyceron na wypoczynek, zapewne i dlatego, e Tuskulum ley pod samym
Rzymem, podczas gdy Arpinum znacznie dalej, w Grach Wolskijskich. W licie z r. 68 pisze:
Tuskulanum to jedyne miejsce, gdzie mog odpocz po wszystkich kopotach i trudach" (ad Att. 1, 1,
7), a w rok pniej: Tak si rozkoszuj moim Tuskulanum, e dopiero kiedy tam przybd, sam si
sobie podobam" (ad Att. 1, 6, 2). Tote Cyceron bezustannie myli o ozdobieniu portyku, gimnazjum
i palestry i w kadym niemal licie powraca do tego tematu. W jednym z listw czytamy o posgach
z marmuru megaryjskiego nabytych za dwadziecia tysicy czterysta sestercw i o zamwionych przez
Attyka Merkuriuszach" z marmuru pentelikoskiego z brzowymi gowami (ad Att. 1, 8, 2); w innym
licie jest wzmianka o Hermeraklach", czyli posgach dwugowych, przedstawiajcych Hermesa
i Heraklesa (ad Att. 1, 10, 3). Cyceron prosi rwnie o dwie paskorzeby majce ozdobi strop
przedpokoju i o dwie nakrywy do studni z re-kefami (ad Att. 1, 10, 3). W jednym z listw czytamy:
Moja dza posiadania tych rzeczy jest tak wielka, e choby mnie i inni za to ganili, ty musisz mi
pomc w jej zaspokojeniu. Wpakuj to na jaki ci si podoba okrt, jeli nie bdziesz mg dosta okrtu
Lentulusa" (ad Att. 1, 8, 2). Dugie oczekiwanie, ktrego wyrazem s liczne
Najobszerniej o willi Cycerona w Tuskulum pisze G. Cracken, Classi-al Journal" 30 (1934/35), s. 261-277; por. artyku tego
samego autora: RE s. v. Tusculum.
9
Por. Carcopino: Les secrets... I, 82.

137

wzmianki w listach, zostaje w kocu zaspokojone. Wysadzono na ld w Kajecie posgi, ktre dla
mnie naby. Jeszczem ich nie widzia, bo nie mogem z Rzymu wyjecha, ale przesaem zapat za
przewz. Kochany jeste, e mi je tak szybko i tanio kupi" (ad Att. 1, 3, 2). Cyceron marzy rwnie
o zgromadzeniu zasobnej biblioteki. Nie sta go jednak na jednorazowe kupno wikszej iloci
rkopisw; prosi wic usilnie Attyka, by ksiek swoich nikomu nie sprzedawa, lecz zachowa dla
Cycerona, bo jak pisze: Ja wszystkie swoje oszczdnoci na to zachowuj, eby sobie sprawi t
pociech na stare lata" (ad Att. 1, 10, 4).
Tak wic lata 68 i 67 upyway Cyceronowi na obronach sdowych - przy czym na jego dobro trzeba
zapisa, e broni nie tylko takich znakomitoci jak Roscjusz, lecz take nieznanych i maych ludzi jak
np. skryb edylskiego Decjusza Matriniusza (pro Cl. 45, 126) - oraz na zaspokajaniu zamiowa
artystycznych, upikszaniu willi w Tuskulum i na rnych officia, wywiadczanych znajomym
i przyjacioom. Do walki politycznej, ktra na nowo rozgorzaa w r. 67, nie przystpi aktywnie.
W licie z tego roku pisze, e mier go sprawy publiczne, ktre w czasie krtkiej nieobecnoci Attyka
pogorszyy si nie do uwierzenia" (ad Att. 3, 11, 3). Spory toczyy si dokoa wysunitego w r. 67
wniosku trybuna ludowego Gabiniusza o powierzenie dowdztwa w walce z grasujcymi piratami
jednemu dowdcy o nieograniczonej wadzy w obrbie basenu Morza rdziemnego i na odlego
pidziesiciu mil w gb ldu. Wprawdzie Gabiniusz nie wymienia nazwiska owego dowdcy,
jednake wszyscy wiedzieli, e chodzi o Pompejusza. Wniosek ten zgoszony przez Gabiniusza,
przedstawiciela stronnictwa popularw, wyraa interesy kupcw rzymskich, zagroonych
dziaalnoci piratw. Pom-pejusz od czasu przywrcenia wadzy trybuskiej i reformy sdownictwa
cieszy si poparciem tego stronnictwa; natomiast stronnictwo optymatw, w ogle niechtne
udzielaniu dowdcom wojskowym nadzwyczajnych penomocnictw, odnosio si do niego
z nieufnoci. Podczas gosowania przyszo do awantur i bjek; zarwno trybun Gabiniusz, jak
i wystpujcy przeciw niemu konsul Pizon znaleli si w niebezpieczestwie. W kocu, mimo silnej
opozycji ze strony optymatw, w ktrych imieniu przemawiali Kwintus Lutacjusz Katulus
i Hortenzjusz, mimo sprzeciwu konserwatywnego trybuna Trebelliusza i kompromisowych wnioskw
proponujcych wybranie dwch wodzw zamiast jednego - wniosek Gabiniusza zosta uchwalony. Jak
ju wspomnielimy, Cyceron trzyma
138

si na uboczu, jednake o tym, e sympatie jego byy po stronie Pompejusza, wiadczy pochwaa
wniosku Gabiniuszowego wygoszona w roku nastpnym, kiedy ju jako pretor przemawia za
powierzeniem Pompejuszowi naczelnego dowdztwa w wojnie z Mi-trydatesem (de imp. Cn. Pomp.
19, 56).
W r. 67 Cyceron interesowa si przede wszystkim wyborami, wystpowa bowiem jako kandydat na
pretora; by moe dlatego te wola nie deklarowa si po adnej stronie w sprawie wniosku Gabiniusza
nie chcc zrazi sobie optymatw10. Echa stara o pre-tur odnajdujemy w dwu miejscach jego
korespondencji z Atty-kiem. W jednym z listw (ad Att. 1, 10) Cyceron powstrzymuje Attyka od
przyjazdu na komicja dodajc, e zapewnia wszystkich wsplnych przyjaci, ktrzy spodziewaj si
przyjazdu Attyka, e nie tylko nie wzywa go do Rzymu, lecz nawet mu tego zakazuje. Attyk istotnie nie
wybiera si do Rzymu w celu popierania kandydatury swego przyjaciela, gdy by i tak pewny jego
wyboru. Pewny wyboru by take i sam Cyceron, chocia w licie do Attyka pisze, e obecnie nikt
w Rzymie nie jest tak wywiczony w fortelach jak kandydaci" (ad Att. 1, 11, 2). Cyceron nie zawid si
w swych nadziejach i zosta wybrany jednomylnie przez wszystkie centurie. Fakt ten napawa go
dum, tote niejednokrotnie wraca bdzie w pismach do tego wydarzenia. Tumaczy to sobie
popularnoci, ktr osign jako mwca: Zostaem ogoszony pretorem dziki niewypowiedzianej
yczliwoci ludu, albowiem zwrciem na siebie uwag ludzi tak przez pilno i gorliwo
w prowadzeniu spraw sdowych, jak i przez nowszy i doskonalszy rodzaj wymowy, bynajmniej
niepodobny do pospolitego sposobu mwienia" (Brut. 93, 321).
10

Por. Ciaceri, I, 113; Gelzer: RE s. v. Tullius, 855.

ROZDZIA SMY

OD PRETURY DO KONSULATU (LATA 66-63)

Lud rzymski gosujcy za powierzeniem Pompejuszowi nadzwyczajnych penomocnictw w wojnie
z piratami ju po trzech miesicach mia si przekona o susznoci tej decyzji. W tym krtkim czasie
upora si Pompejusz z korsarzami, ktrych w cigu dziesiciu lat nie mg pokona ani Marek
Antoniusz, ani Kwintus Cecy-liusz Metellus. Sukces Pompejusza opiera si na przemylanej taktyce:
podzieli on cay obszar morski na trzydzieci rejonw i ustanowiwszy nad kadym z nich specjalnego
dowdc przystpi do systematycznego oczyszczania Morza rdziemnego. Oczyciwszy rejon
zachodni, zepchn piratw do ich gwnej bazy w Cylicji i po zajciu niedostpnych twierdz
pooonych w grach na przecig kilkudziesiciu lat uwolni rzymskie szlaki handlowe od tego
powanego niebezpieczestwa. Cieszc si ogromn popularnoci wrd plebsu, dla ktrego import
zboa by kwesti egzystencji, oraz poparciem popularw z wysuwajcym si na ich czoo Juliuszem
Cezarem, czeka Pompejusz w Cylicji na objcie spadku po Lukullusie,1 to jest na objcie dowdztwa
w wojnie z Mitrydate-sem.
Wojna z Mitrydatesem, ktra rozgorzaa w r. 74, mimo wielkich sukcesw osignitych pocztkowo
przez Lukullusa, wesza w 68 r. w stadium kryzysu. Wprawdzie w 70 r. Lukullusowi udao si nie tylko
wypdzi Mitrydatesa z krlestwa Pontu, lecz nawet zaj Tigranocert, stolic Armenii, gdzie panowa
sprzymierzony z Mitrydatesem zi jego Tigranes, ale ju w r. 68 musia Lukullus, wskutek buntu
wojska majcego do wojny i tuaczki, wycofa
1

Por. T. Rice Holmes: The Roman Republic and the Founder of the Empire, Oxford 1923, t. I, s. 426.

140

si do Nazabis w Mezopotamii. Tymczasem obaj pokonani poprzednio krlowie, nie czujc si ju

zagroeni, z kolei sami podjli marsz w stron Pontu, atakujc nieliczne garnizony rzymskie.
Nieprzyjazny stosunek Lukullusa do publikanw grabicych prowincj Azj doczeka si odwetu.
Ekwici i popularzy rozptali w Rzymie kampani przeciw Lukullusowi, oskarajc go o umylne
przewlekanie i nieudolne prowadzenie wojny. Ta rozgrywka polityczna doprowadzia do stopniowego
ograniczania zakresu uprawnie naczelnego wodza. W r. 68 odebrano Lukullusowi zarzd Cylicji, ktry
obj po nim Kwintus Marcjusz Reks, nastpnie w r. 67 na wniosek znanego nam ju Gabiniusza oddano
Bityni i Pont Acyliuszowi Glabrionowi. Tak wic w r. 67 pozostaa Lukullusowi tylko prowincja Azja,
ktra sama przez si nie moga stanowi dostatecznej bazy materialnej do prowadzenia wojny
przeciwko krlom; ani Marcjusz Reks, ani Glabrion nie zdecydowali si na podjcie wsplnej akcji
przeciw Mitrydatesowi, a co wicej Glabrion odwoa nawet niektre legiony spod rozkazw Lukullusa
i przejmujc nad nimi dowdztwo zaprzysig je sobie na wierno. Osabiony Lukullus musia
bezczynnie przyglda si pustoszeniu Kappadocji przez Mi-trydatesa.
W tej sytuacji z pocztkiem r. 66 trybun ludowy Maniliusz, reprezentujcy interesy stronnictwa
popularw i ekwitw, wystpi z wnioskiem o odebranie dowdztwa Lukullusowi i powierzenie go
Pompejuszowi, penemu chway zwycizcy nad korsarzami. Projekt ten, podobnie jak projekt
Gabiniusza z poprzedniego roku, wywoa ostry sprzeciw najbardziej skrajnego skrzyda senatu. Nie
ukrywano bynajmniej istotnego powodu, dla ktrego obawiano si Pom-pejusza. Obaj mwcy
reprezentujcy interesy optymatw, to jest Katulus i Hortenzjusz, stwierdzali otwarcie, i lkaj si
skupienia tak wielkiej wadzy w rkach jednego czowieka. Ponadto Katulus przypomina, e
sprzeciwia si to wszelkim obyczajom rzymskim. Co prawda nie caa arystokracja lkaa si
Pompejusza: jak to wynika z mowy Cycerona (de imp. Cn. Pomp. 22, 68), wielu jej czonkw, jak
Publiusz Serwiliusz, Gajusz Kuriusz, Gnejusz Lentulus czy Gajusz Kassjusz, opowiadao si za
powierzeniem dowdztwa Pompejuszowi. W kocu wsplna koalicja ekwitw, zainteresowanych
w szybkim zakoczeniu wojny, i partii popularw, opierajcych si na biedocie, odniosa zwycistwo
nad skrajnym skrzydem senatu. Wniosek Maniliusza zosta uchwalony, a pene rozpaczy sowa
Ka-tulusa wypowiedziane podobno w senacie (Plut. Pomp. 30) - e w
141

razie przejcia wniosku senat powinien uciec w gry tak jak niegdy lud na Awentyn - pozostay jedynie
retorycznym frazesem.
Cyceron wzi w tej rozgrywce czynny udzia. Od roku 70 sympatyzujc wyranie z Pompejuszem i
z ekwitami, rzuci jako wieo obrany pretor cay swj autorytet na szal, by przeforsowa wniosek
Maniliusza mimo niechci, jak przez to ciga na siebie ze strony skrajnego skrzyda senatu (de imp.
Cn. Pomp. 24, 71). Oto gorce sowa wietnej Maniliany: Upewniam was, Rzymianie, i cokolwiek
w tej sprawie podjem, uczyniem to z mioci do rzeczy-pospolitej i nie tylko nie myl, e w ten
sposb zyskaem czyj ask, ale przeciwnie, wiem, e cignem na siebie wiele wrogich uczu,
czci ukrytych, czci jawnych, dla mnie zbytecznych, lecz dla was moe poytecznych. Jednak
wyniesiony na ten urzd, tyloma dobrodziejstwami przez was obsypany, sdziem, Rzymianie, e jest
moim obowizkiem postawi wasze yczenia, godno rzeczy-pospolitej, dobro sprzymierzecw
i prowincji nad wszelkie osobiste rachuby i korzyci". Istotnie, mowa za wnioskiem Maniliuszo-wym
nie przysporzya Cyceronowi przyjaci w gronie najwyszej arystokracji; wida to wyranie
z pniejszego pisemka jego brata Kwintusa O staraniu si o konsulat, w ktrym brat zachca Marka majc niewtpliwie na myli Manilian - by wyjani nobi-lom, dlaczego przemawia niekiedy
populariter, czyli w interesie stronnictwa popularw, i wytumaczy swe postpowanie chci
pozyskania sobie Pompejusza.
Mowa za powierzeniem naczelnego dowdztwa Pompejuszowi jest niewtpliwie jedn
z najwietniejszych i najlepiej opracowanych stylistycznie mw Cycerona. Pisana w tak zwanym
rednim stylu", penym figur retorycznych i wspaniale dwiczcych klauzul, jest wielk pochwa
wybitnego dowdcy, posiadajcego cztery gwne zalety znakomitego wodza: znajomo sztuki
wojennej, mstwo, autorytet i szczcie. Zreszt - stwierdza Cyceron - te zalety przyznaj
Pompejuszowi take przeciwnicy, a wystpuj przeciw niemu tylko z obawy skupienia tak wielkiej
wadzy w rkach jednego czowieka. Zwalczajc argumenty Hortenzjusza przypomina Cyceron
analogiczn sytuacj z ubiegego roku w zwizku z wnioskiem Gabiniusza i stwierdza, e na szczcie
lud rzymski w swej decyzji nie kieruje si autorytetem Hortenzjusza, lecz wzgldami na wasne
bezpieczestwo. Jedno prawo - woa Cyceron - jeden czowiek, jeden rok wystarczy, eby nie tylko
ocali was od tego wielkiego niebezpieczestwa, ale ponadto da wam w rce
142

panowanie na morzu i ldzie nad wszystkimi ludami" (de imp. Cn. Pomp. 19, 56). Nastpnie rozprawia
si z argumentem Katulusa, e czenie tak wielkiej wadzy w rku jednego czowieka sprzeciwia si
obyczajom rzymskim, i przytacza przykady Scypiona Modszego i Mariusza, by w kocu
przypomnie, e sam Pompejusz, mimo i nie przeszed przez wszystkie szczeble uwiconej rzymskim
zwyczajem kariery politycznej, ju jako modzieniec dowodzi uformowanymi na wasny koszt
legionami w czasie wojny domowej; e pod jego dowdztwem toczono walk z Sertoriuszem, mimo i
nie piastowa wwczas adnej oficjalnej godnoci; e jako zwyky ekwi-ta odbywa tryumfy i e to
wszystko dziao si z aprobat zarwno Katulusa, jak i innych czonkw arystokracji. Wynoszc pod
niebo zalety Pompejusza, wstrzyma si Cyceron, zgodnie zreszt z charakterem mowy, ktra miaa by
popisow, wznios i dwiczn pochwa wodza, od wszelkich uszczypliwoci wobec przeciwnikw.
Warto zaznaczy, e wychwalajc Pompejusza nie chcia Cyceron zrazi sobie Lukullusa, czonka
najwyszej arystokracji, ktrego zreszt - jak wiadomo - ceni i lubi; tote wyraa si o nim
z najwyszym szacunkiem. Lucjusz Lukullus, ktry do pewnego stopnia mg by zaradzi tym
klskom - stwierdza Cyceron - cz onierzy, ktrzy ju odsuyli swe lata, rozpuci, cz odda
Maniuszowi Glabrionowi, zmuszony do tego waszym rozkazem, poniewa zgodnie z tradycj
postanowilicie ograniczy jego dugo trwajce dowdztwo" (de imp. Cn. Pomp. 9, 2, 6).
Przemwienie byo istotnie wspaniae; ju od pierwszych zda dwiczy kunsztownie rozczonowany
period2, jakiego chyba dotychczas nie syszano w Rzymie, sypi si anafory, antytezy, homo-ioteleuta
i isokola. Kade zdanie jakby pod okiem suwerennego wodza zmierza do najbardziej idealnego punktu,
by w kocu opa agodnie brzmicym peonem, trochejem czy kretykiem3. Oto siedmiokrotna anfora,
ktra wydaje si pod niebo wznosi chwa Pompejusza: wiadkiem jest Italia, ktra - jak zwycizca
Lucjusz Sulla wyzna - mstwem i pomoc Pompejusza uwolniona zostaa; wiadkiem Sycylia, ktr
otoczon zewszd niebezpieczestwem,
1

Dobra analiza stylistyczna tej mowy u Lauranda, III, 293-302.

* O klauzulach w Manilianie w porwnaniu z mow Pro Caecina por. Ph. Gotzes: De Ciceronis tribus generibus dicendi in
orationibus pro A. Caecina, de imperio Cn. Pompei, pro Rabirio perduellionis reo adhibitis, Diss. Ros-tock 1914, s. 91.

143

nie postrachem ora, lecz przez szybko decyzji wybawi; wiadkiem Afryka, ktra uciniona
ogromnymi siami nieprzyjaci, krwi tyche nieprzyjaci spyna; wiadkiem Galia, przez ktr
legiony nasze drog do Hiszpanii po trupach Gallw sobie utoroway; wiadkiem Hiszpania, ktra
licznych nieprzyjaci przez niego pokonanych i rozgromionych nieraz widziaa; wiadkiem znw jest
Italia, uciniona straszn i niebezpieczn wojn z niewolnikami, wygldajca od niego pomocy; wojn
t ju samo oczekiwanie na Pompejusza osabio i ograniczyo, a przybycie zakoczyo i zlikwidowao;
wiadkiem s wreszcie wszystkie wybrzea, wszystkie obce ludy i narody, na koniec morza, jak te
porty i zatoki na nich" (de imp. Cn. Pomp. 11, 30 i 31). Chocia denie do peni wyrazu i osignicia
upragnionego rytmicznego spadku przejawiao si nieraz w treciowo nieuzasadnionym koczeniu
zdania przez esse videa-tur" * - z czego namiewali si staroytni krytycy literaccy (Tac. dial, de or.
23) - to jednak mowa ta jako cao harmonijnie skom-panowana, dwiczna i wspaniaa, do dzi dnia
zachwyca nas swoj rytmik, balansem wzbierajcych i agodnie opadajcych zda, penych sodyczy
i siy zarazem.
aowa wypada, e nie zachowaa si mowa Juliusza Cezara, ktry podobnie jak Cyceron, ale na
pewno w innym, trzewym, rzeczowym i nieozdobnym stylu przemawia w sprawie Pompejusza s. Obaj
ci wybitni ludzie - jeli mona wierzy Plutarchowi (Caes. 3) - spotkali si wtedy nie po raz pierwszy,
gdy w 78 r. mieli wsplnie uczszcza na wykady Molona na Rodos. Mimo stosunkowo niewielkiej
rnicy wieku, pretor Cyceron by ju uznan wielkoci, byy kwestor Cezar stawia zaledwie
pierwsze, bardzo ostrone kroki na arenie politycznej. Bratanek Julii, ony wielkiego Mariusza,
oeniony jako siedemnastoletni chopak z Korneli, crk Cynny, od zarania modoci le by widziany
przez obz sul-laski. Sam Sulla, ktry mia si wyrazi, e w modym Cezarze dostrzega wielu
Mariuszw w jednej osobie", nie tylko nie dopuci do wyboru modziutkiego Cezara na kapana
Jowisza (flamen Dialis) - na ktre to stanowisko desygnowa go Mariusz, ale prbowa wpyn na
niego, by rozwid si z ukochan Korneli. Ce4 W Manilianie klauzula ta wystpuje osiem razy, por.
Laurand, III, 294.
5
O pierwszych krokach Cezara na arenie politycznej por. H. Strasburger: Caesars Eintritt in die Geschichte, Diss.
Frankfurt 1938; Syme: The Ro man Revolution, 25.

144

zar obawiajc si represji schroni si w Gry Sabiskie, jednake i tam omal nie zosta ujty przez ludzi
Sulli, wobec czego uciek jeszcze dalej, do Azji Mniejszej. Po licznych przygodach, z ktrych
najgoniejsza bya niewola u piratw i miaa ucieczka, po studiach u Molona powrci Cezar do
Rzymu dopiero po mierci Sulli. Tu, jak kady zaczynajcy polityczn karier, podj si najpierw
oskarenia o zdzierstwa na prowincji dwu gonych sullaczykw: Gnejusza Korneliusza Dolabelli
i Publiusza Antoniusza (Plut. Caes. 4). Jego wystpienia w charakterze oskaryciela lub obrocy,
przede wszystkim za niezwyka hojno i dar zjednywania sobie ludzi w peni wystarczyy, by wrd
dwudziestu kwestorw na rok 68 wybrano take i jego. Wtedy to po raz pierwszy mg Cezar
zadokumentowa publicznie, e jest nie tylko krewnym Cynny i Mariusza, lecz rwnie ich
spadkobierc politycznym. mier ony i ciotki w r. 69 daa mu okazj do pewnego rodzaju
demonstracji politycznej. Nie ograniczajc si do wygoszenia na forum przemwie pogrzebowych ku
czci obu zmarych kobiet, omieli si - jak powiada Plutarch - pokaza w pochodzie pogrzebowym
wizerunki Mariusza, ogldane przy tej okazji publicznie po raz pierwszy od czasu rzdw Sulli, kiedy to
Mariusz i jego ludzie zostali ogoszeni wrogami ojczyzny. Niektrzy co prawda - opowiada dalej
Plutarch - podnieli na widok tych wizerunkw krzyk oburzenia, ale u ludu krok ten spotka si
z wyrazami najwyszego uznania w postaci hucznych oklaskw. Posunicie to wywoao podziw dla
czowieka, ktry odway si wskrzesi w Rzymie na nowo - jakby z Hadesu - cze i saw Mariusza"
(Caes. 5). Bya to pierwsza demonstracja, po ktrej miay przyj dalsze. Stronnictwo mariaskie
bdce w rozsypce i najwikszym upokorzeniu Cezar pragn obecnie przywrci do si i pozyska dla
siebie" (Plut. Caes. 6). Jednoczy si te zaczy wszystkie elementy przeciwne rzdom optymatw:
ekwici, odradzajce si stronnictwo popularw i opromieniony saw, rozalony na senat dowdca
wojskowy Pompejusz. Maestwo Cezara, ktry po mierci Kornelii oeni si z Pompej, crk
Pompejusza Rufusa, byo jeszcze jednym elementem zacieniajcym t koalicj. Ju w r. 67 widzimy
Cezara przemawiajcego za powierzeniem dowdztwa Pompejuszowi, obecnie dziaa ta sama koalicja
wzmocniona autorytetem Cycerona.
Cyceron, opowiadajc si za wnioskiem Maniliusza, nie deklarowa tym samym, e zawsze i wszdzie
bdzie popiera popularw. Okazao si to niebawem, podczas procesu znanego populara i histo145

ryka Gajusza Licyniusza Makra 8, oskaronego o zdzierstwa w prowincji przed trybunaem de

repetundis, ktremu Cyceron jako pretor przewodniczy. Macer znany by nie tylko jako annalista, lecz
take jako namitny trybun ludowy z r. 73, kiedy to w sposb bezkompromisowy toczy walk
z konstytucj sullask i gwatownie atakowa rzdy nobilitas. Przyjanic si z Pompejuszem,
w ktrym ju w r. 73 widzia opatrznociowego ma majcego obali konstytucj sullask oraz
sdownictwo senatorskie, ponadto za cieszc si poparciem Krassusa, osign Macer pretur, pniej
za w charakterze propretora sprawowa rzdy namiestnikowskie jakiej, nie wiadomo dzi ktrej,
prowincji. Obecnie oskarony o zdzierstwa stan przed trybunaem. Nie wiemy z ca pewnoci, czy
istotnie by winien, czy te oskarenie byo polityczn zemst optymatw. W kadym razie wyrok
trybunau pod przewodnictwem Cycerona by jednomylny. Mimo powanego poparcia ze strony
Krassusa Macer zosta skazany. Cyceron jako przewodniczcy mgby by moe, gdyby zechcia,
wpyn na sdziw i przechyli szal na rzecz Makra, nie wykorzysta jednak swego wpywu, liczc
si z powszechn opini potpiajc naduycia. Donoszc o tym procesie Attykowi nie ukrywa
motyww swego postpowania: Osdziem tu spraw Makra ku niewiarygodnej i szczeglniejszej
pochwale ludu. Gdybym mu nawet okaza wzgldy, to wdziczno uwolnionego nie przyniosaby mi
tak wielkich korzyci jak te, ktre po jego skazaniu uzyskaem zdobywszy sobie dobr opini". Nie
mona powiedzie, e takiej motywacji oczekiwalibymy po oskarycielu Werresa. Jak wiadomo,
sprawa Makra zakoczya si tragicznie. Oskarony, ufny w poparcie Krassusa i pewny uniewinnienia,
zgoli ju zapuszczon uprzednio na znak aoby brod i przywdzia bia tog. Na wie o wyroku
skazujcym popeni samobjstwo udusiwszy si chustk (Val. Max. 9, 12, 7).
Nie tylko stanowisko Cycerona w sprawie Makra, ale i jego mowa w sprawie syna Sulli musiay si
spodoba nobilitas. Atakujc arystokracj trybunowie z r. 66 postanowili uderzy w modego Lucjusza
Faustusa Sull, syna znienawidzonego dyktatora, i wystpili na zebraniu ludowym z wnioskiem
o wytoczenie Sulli procesu de pecuniis residuis, czyli o zwrot sum pobranych przez jego ojca ze skarbu
pastwa w okresie dyktatury. Cyceron, nie chcc sobie zrazi ani wpywowego nobila, ani straci
sympatii ludu wystpieniem
6 O Makrze por. Miinzer: RE s. v. Licinius, 420; ponadto Ciaceri, I, 126 nn.

146

w obronie tak niepopularnej sprawy, postawi w swej niezachowanej mowie kompromisowy, ale
w rzeczywistoci korzystny dla Sulli wniosek, by odoy spraw do spokojniejszej chwili" (pro Com.
fr. 33 M; pro Cl. 34, 94). Na tym samym stanowisku stan rwnie drugi pretor Orchiwiusz,
przewodniczcy trybunau de peculatu, przed ktrym miaa toczy si sprawa Sulli, i nie nada jej toku
urzdowego. W ten sposb Sulla dziki poparciu obu pretorw unikn procesu, chocia oficjalnie
zarwno Cyceron, jak i Orchiwiusz uznawali, e Sulla nie stoi ponad prawem i e oni nie lekcewa
sobie sprawy pienidzy publicznych" (pro Cl. 34, 94).
Najciekawsz spraw karn, w jakiej Cyceron wystpowa w roku swojej pretury w charakterze
obrocy (piastowanie godnoci pretora nie przeszkadzao w staroytnym Rzymie wystpowa w roli
adwokata), bya sprawa Aulusa Kluencjusza Habitusa, oskaronego o otrucie ojczyma Oppianika.
Sprawa ta, pozostajca w zwizku z procesami toczonymi ju od kilku lat, w peni odsania nam
demoralizacj wyszych warstw posiadajcych w municypiach italskich. Proces, w ktrym syszymy
o omiu morderstwach, czterech otruciach, o spdzeniu podu, faszerstwie testamentu, a potem z kolei
o czterech oskareniach o otrucie czy o omiokrotnie onatym Oppianiku sprztajcym z tego wiata
wasnych synw, o tak zbrodniczej jednostce jak Sassia, ktra odbija ma wasnej crce wychodzc za
niego za m, by nastpnie wyda si po raz trzeci za zabjc drugiego swego ma i by wsplnie
z nowym maonkiem czyha na ycie syna z pierwszego maestwa - rzuca jaskrawe wiato na
daleko posunity proces degeneracji i demoralizacji warstw posiadajcych nawet w tak maym
prowincjonalnym miasteczku jak Larinum. Do tego wszystkiego docza si ponury obraz sdownictwa
senatorskiego z lat siedemdziesitych, biorcego apwki z jednej i z drugiej strony. Zgroz przejmuj
zwaszcza postacie Oppianika i Sassii. Oppianik, specjalista od polowania na spadki przez usuwanie
krewnych, umia wykorzysta dla siebie ponury okres terroru sullaskiego, kiedy to jako sullaczyk
dziaa w Larinum i przez umieszczanie na licie proskrypcyjnej swoich wrogw doszed do ich
majtkw. W tym to czasie pad jego ofiar drugi m zamonej obywatelki Larinum Sassii, niejaki
Auriusz Melinus, ktrego Sassia zabraa wasnej crce. Oppianik po zabiciu Auriusza Melinusa stara
si o rk Sassii, ktra w zamian za zgod zadaa zlikwidowania synw Oppianika z poprzednich
maestw. Oppianik przysta na to, ale oeniwszy si z Sassia,
147

zacz godzi na ycie Kluencjusza Habitusa, syna Sassii z pierwszego maestwa. Chodzio mu
o zagarnicie majtku po mierci Kluencjusza. Pomocni mu w tym byli jego wyzwoleniec Skamander
i Diogenes, niewolnik greckiego lekarza Kleofanta, Przychwycenie na gorcym uczynku pomocnikw
Oppianika doprowadzio do szeregu procesw, a w kocu do procesu samego Oppianika oskaronego
o usiowanie otrucia pasierba. W procesie tym trybuna pod przewodnictwem Gajusza Juniusza wyda
wyrok skazujcy Oppianika na wygnanie. Sprawa si jednak na tym nie skoczya. Trybun ludowy
Kwinkcjusz wystpi z ostrym oskareniem trybunau o przyjcie apwek od Kluencjusza.
W rezultacie postawiono w stan oskarenia wszystkich sdziw wraz z przewodniczcym i kilku z nich,
midzy innymi take Juniusza, skazano za przekupstwo. W ten sposb zosta podwaony wyrok
skazujcy Oppianika w r. 74. W osiem lat po tym procesie Oppianik zmar w swoim mieszkaniu pod
Rzymem, dokd przyby ju chory z Falernum (pro Cl. 62, 175). Jednake Sassia z nienawici do swego
pierworodnego syna, dziaajc wraz z synem z trzeciego maestwa, Gajuszem Op-pianikiem,
namwia niejakiego Akcjusza, by oskary Kluencjusza o otrucie ojczyma oraz przekupienie sdziw
senatorskich w procesie z 74 r. Sama sprawa rzekomego otrucia Oppianika nie bya trudna do obrony,
bo brak byo jakichkolwiek poszlak; tote tej czci oskarenia powici Cyceron mao uwagi,
omawiajc j zaledwie w trzynastu rozdziaach. Gwna cz mowy, bo 58 rozdziaw, powicona
jest sprawie przekupienia sdziw przez Kluencjusza. Tu zadanie nie byo atwe, gdy ju poprzednio
sam Cyceron wyraa si z oburzeniem o przekupnym sdzie Juniusza (in Verr. 1, 13; 2, 1, 61; pro Caec.
9, 25). Poniewa mowy te byy opublikowane, oskaryciel Akcjusz mia uatwione zadanie, odczytujc
przed sdem wasne sowa Cycerona, pozostajce w sprzecznoci z obecnymi jego wywodami. Cyceron
postawiony w tak dwuznacznej sytuacji, musia si broni: Jelim co podobnego powiedzia, to nie
mwiem o tym jako o rzeczy przez siebie zbadanej ani nie zeznawaem wwczas jako wiadek; mowa
moja bardziej bya uzaleniona od wczesnych okolicznoci ni od mego sdu i oceny. Tak wic, skoro
ju na samym pocztku oskarenia postanowiem wzruszy umysy sdziw i ludu rzymskiego
przytaczajc wszystkie uchybienia sdw nie na podstawie mego przekonania, lecz na podstawie
obiegajcych wrd ludzi pogosek, nie mogem pomin i tej sprawy, budzcej tak wielkie
zainteresowanie ogu. Myli si jed148

nak, kto przypuszcza, e w moich przemwieniach sdowych wyraaem i wyuszczaem wasne

przekonania. Wszystkie te mowy s takie, jak tego wymagaa sprawa i okolicznoci, nie s natomiast
wyrazem przekona mwicego, bo gdyby sprawy same za siebie mwi mogy, nikt by nie
potrzebowa mwcy" (pro Cl. 50, 39).
Mimo takiego ujcia Cyceron nie mg oczywicie negowa moliwoci przekupienia sdu, sprawa
bowiem zbyt bya gona, stara si jednak wykaza, e o ile sd zosta przekupiony, to przez
Oppia-nika, a nie przez Kluencjusza. Kluencjusz nie mia do przekupstwa adnych powodw, gdy
sdziowie, skazujc uprzednio pomocnikw Oppianika, musieli w konsekwencji skaza i inicjatora.
Ponadto uy Cyceron bardzo zrcznej i wykrtnej argumentacji; utrzymywa, e przepis ustawy
sullaskiej o przekupstwie odnosi si tylko do senatorw, nie dotyczy za ekwitw, a wic Kluencjusza,
ktry z ekwitw si wywodzi. Podkrelajc specjalny autorytet, jakim stan senatorski cieszy si
w spoeczestwie, oraz zwizan z tym odpowiedzialno, wiksz od odpowiedzialnoci ekwitw,
Cyceron niewtpliwie chcia sobie pozyska trybuna sdziowski skadajcy si w dwu trzecich
z ekwitw i trybunw skarbowych, a jedynie w jednej trzeciej z senatorw. Ekwici bowiem niechtnie
patrzyli na stosowanie wobec nich owej ustawy sullaskiej, a Cyceron nie tylko w tej mowie, lecz i
w pi lat pniej, w r. 61 reprezentowa w senacie to samo stanowisko (por. ad Att. 1, 17, 8); posun
si nawet wtedy jeszcze dalej, twierdzc, e stosowanie ustawy sullaskiej do ekwitw moe
doprowadzi do powanych zadranie midzy dwoma uprzywilejowanymi stanami, ktre od czasu
konsulatu Pompejusza i Krassusa yy - wedug Cycerona - w najlepszej zgodzie7. Oczywicie cae to
wykrtne dowodzenie miao na celu tylko jedno: zamydlenie oczu sdziom, do czego Cyceron sam si
zreszt przyznawa (Quint. inst. or. 2, 17, 21). Nie musia si przy tym nawet bardzo wysila, gdy
skazanie ekwity Kluencjusza nie leao w interesie ekwitw i trybunw skarbowych.
Mowa w obronie Kluencjusza jest - wedug Cycerona (or. 29, 103) - przykadem zastosowania rnej
techniki i rnych stylw
7

Tu po raz pierwszy Cyceron mwi o zgodzie stanw; por. Strasburger: Concordia ordinum, Diss. Frankfurt 1931, s. 34 i 39.
O teorii zgody stanw" wysuwanej przez warstwy posiadajce w obliczu niebezpieczestwa grocego ze strony
niewolnikw lub wolnej biedoty por. podstawowe wywody S. L. Ut-czenki: Idejno-politiczeskaja borba w Rimie nakanunie
padienia respubliki, Moskwa 1952, s. 178-182.

149

w jednym i tym samym przemwieniu 8. Obok caych partii wypowiedzianych bardzo prosto
i bezporednio, nie pozbawionych niekiedy dowcipu, spotykamy ustpy pene grozy i patosu. Dla
przykadu porwnajmy dwa fragmenty z tej samej mowy: ya w Larinum niejaka Dinea, wiekra
Oppianika, ktra miaa synw Marka i Numeriusza Auriuszw i Gnejusza Magiusza oraz crk Magi,
wydan za Oppianika. Za modu Marek Auriusz dosta si w czasie wojny italskiej do niewoli pod
Asculum, wpad w rce senatora Kwintusa Sergiusza, skazanego pniej za zabjstwo, i przebywa u
niego w wizieniu. Brat jego Numeriusz Auriusz zmar, naznaczywszy dziedzicem brata swego
Gnejusza Magiusza. Umara nastpnie Magia, ona Oppianika, na koniec ostatni syn Dinei, Gnejusz
Magiusz, zeszed z tego wiata. Ten uczyni spadkobierc modego Oppianika, swego siostrzeca, pod
warunkiem, by si z Dine podzieli majtkiem" (pro Cl. 7, 21). Czy moe by co bardziej prostego,
bezpretensjonalnego i naturalnego? Dla kontrastu posuchajmy, jak Cyceron opowiada o Sassii:
Sassia, matka obecnego tutaj Habitusa - matk j bowiem w caej tej sprawie, chocia paa wrog
nienawici i okruciestwem do syna, matk bd nazywa i nigdy tego imienia z natury jej
przysugujcego pomimo swej zbrodni i okruciestwa nie utraci! Im bardziej imi matki przywodzi na
myl tkliwo, czuo i dobro, tym godniej-sz nienawici uznacie niesychan zbrodni tej matki,
ktra od wielu lat, a szczeglnie teraz pragnie mierci wasnego syna - ta oto matka Habitusa,
powziwszy prawem boskim zakazan mio do swego ssiada, modego Melinusa, zrazu, ale nie na
dugo, hamowaa jak moga t namitno, wkrtce jednak zapona tak szalon mioci, a zapalona
dz tak si uniosa, e ani wzgld na uczciwo, ani wstyd, ani uczucia matki, ani haba rodziny, ani
opinia ludzi, ani bole syna, ani strapienie crki nie zdoay powcign jej namitnoci" (Pro Cl. 5,
12). Mowa koczy si jeszcze bardziej patetycznie ni peroratio w obronie Fontejusza (pro Cl. 70-71).
W czasie swojej pretury wystpi Cyceron w charakterze obrocy jeszcze dwukrotnie, raz w sprawie
niejakiego Marka Fundaniu-sza, oskaronego, zdaje si, de repetundis, drugi raz w sprawie wieo
obranego pretora na r. 65 Kwintusa Galliusza, oskaronego o na8 Por. Laurand, III, 313-314. Retoryczna
analiza mowy u J. Humberta, Revue des tudes Latines" 16 (1938), s. 275-296.

150

duycia wyborcze - de ambitu. Naduycia wyborcze Galliusza miay polega na tym, e w r. 66 starajc
si o pretur urzdzi dla ludu popisy gladiatorw pod pozorem uczczenia pamici zmarego ojca,
w rzeczywistoci za w celu zjednania sobie popularnoci i gosw przy wyborach. By to sposb do
czsto w Rzymie stosowany. Z faktu, e Galliusz peni obowizki pretora w r. 65, nietrudno jest
wywnioskowa, e obrona Cycerona odniosa zamierzony skutek.
Warto zaznaczy, e w czasie tego procesu spotka si Cyceron po raz pierwszy z mwc hodujcym
odmiennym zasadom stylistycznym. By to Marek Kalidiusz, oskaryciel Galliusza, zwolennik tak
zwanego attycyzmu. Kiedy Kalidiusz, jak prawdziwemu atty-cycie przystao, spokojnie i bez
wzruszenia referowa o zamachu na swoje ycie ze strony Galliusza, ktry go chcia rzekomo otru,
Cyceron bronicy Galliusza zawoa: Jake to, Marku Kalidiuszu! Gdyby nie zmyla, czyby
w taki sposb przemawia? (...) Gdzie bl? Gdzie zapa, ktry nawet z gbi dusz dziecicych
wydobywa gos alu! Tak pene opanowanie ciaa i ducha! Ani nie uderzysz si w czoo, ani nie bijesz
po udach, nawet nie przytupniesz, co jest przecie najmniejsz oznak wzruszenia! Nie tylko nie
zapalie naszych umysw, ale ledwie moglimy si powstrzyma od zanicia!" (Brut. 80, 278). Tak
charakterystyczna ocena przemwienia Kali-diusza, z ktrym zreszt mia si Cyceron pniej bardzo
zaprzyjani, nie bya jedynie efektem obliczonym na omieszenie przeciwnika w procesie. Po latach
w Brutusie nie szczdzi Cyceron pochwa sztuce krasomwczej Kalidiusza, ktremu przyznaje
wysowienie jasne jak kryszta, harmonijno periodu, umiejtne uporzdkowanie materiau,
szlachetn postaw, ton spokojny i trzewy" (Brut. 79, 276), nie moe si jednak powstrzyma od
uwagi, e Kalidiusz nie umie wzrusza suchaczy, czyli nie posiada najwaniejszej zalety dobrego
mwcy.
O ile Galliuszowi udao si wyj cao z procesu o naduycia wyborcze, to dwaj wybrani w tym samym
czasie konsulowie na r. 65, Publiusz Autroniusz Petus i Publiusz Korneliusz Sulla, bratanek dyktatora,
nie uniknli wyrokw skazujcych. Wybory zostay anulowane, a obaj konsulowie na podstawie lex
Cornelia, po otrzymaniu wyrokw skazujcych, stracili prawo powtrnego wyboru. W ponownie
zarzdzonych wyborach konsulami zostali Lucjusz Aureliusz Kotta i Lucjusz Manliusz Torkwatus.
Obaj skazani konsulowie - Autroniusz, kolega Cycerona w kwesturze, gwatowny
151

i nie przebierajcy w rodkach, podobnie jak Werres wsawiony rabunkiem wity na prowincji (pro
Sulla 25, 71), oraz Publiusz Sulla, ktry szafujc pienidzmi podczas wyborw, pozosta bez grosza postanowili drog zamachu stanu uj wadz w swe rce. Ju w r. 66 zawiza si jaki bliej nie znany
nam spisek pod kierownictwem obu skazanych konsulw, do ktrego przyczy si rwnie
powracajcy z prowincji Afryki propretor Katylina. Cho sprzysienie to przywyko si nazywa
pierwszym spiskiem Katy-liny, to jednak nie Katylina, lecz Autroniusz i Publiusz Sulla odgrywali
w nim pierwsz rol. Sprzysienie, ktre wedug Sweto-niusza (Caes. 9, 1) miao mie powizanie
z Krassusem i Cezarem, dyo do zgadzenia nowo obranych konsulw i objcia wadzy drog
zamachu stanu. Planowany na dzie pierwszego stycznia zamach na polu Marsowym nie uda si, gdy
ostrzeeni konsulowie zjawili si w otoczeniu silnej eskorty. Fiaskiem zakoczy si rwnie zamach
wyznaczony na dzie 5 lutego, bd to dlatego, e Cezar, ktry mia podobno zrzuci tog na znak
rozpoczcia akcji, nie zrzuci jej (Suet. 9, 2), bd te dlatego, e, jak podaj inni (Askoniusz
w komentarzu do mowy in toga cand.) Katylina da znak za wczerrie;~amm-.jeszcze. wszyscy
spiskowcy si zgromadzili. Istotn przyczyn bya jednak niewtpliwie-sabo sprzysionych, nie
majcych poparcia stronnictwa popularw.
Przeom lat 66/65, kiedy Cyceron skada pretur, zaznaczy si zaostrzeniem walki politycznej. Grupa
arystokratw zoona z Au-troniusza, Sulli, Katyliny, Cetegusa, Warguntejusza i Gnejusza Pi-zona
planowaa zamach na konsulw Kott i Torkwatusa, rwnoczenie za zaostrzaa si walka midzy
stronnictwem optymatw i popularw. Popularzy oskaryli syna Sulli de pecuniis residuis oraz
domagali si odwoania skazanych na wygnanie ofiar terroru sullaskiego i restytucji praw dla synw
proskrybowanych; znienawidzonemu przez siebie Lukullusowi odmawiali prawa odbycia tryumfu.
Optymaci pragnli wyrokami sdowymi sterroryzowa przeciwnikw politycznych, przede wszystkim
za znienawidzonych trybunw ludowych Maniliusza i Korneliusza. Skoro tylko Maniliusz zoy 10
grudnia godno trybuna, wystpiono przeciw niemu ze skarg de repetundis. Miaa to by zemsta9 za
zgoszony przez niego w czasie urzdowania demokratyczny wniosek zmierzajcy do zapewnienia
wyzwolecom prawa gosu we wszystkich tribus oraz
9 Por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 858.

152

zemsta za wniosek w sprawie powierzenia dowdztwa w wojnie z Mitrydatesem Pompejuszowi.

Cyceron, sprzyjajc Maniliuszowi, pragn, aby sprawa odbya si jeszcze za jego pretury10 i dlatego
zgodzi si na odroczenie jej tylko o jeden dzie, mimo e Maniliusz yczy sobie odroczenia o dni
dziesi. Cyceron, nie chcc uchodzi za le usposobionego wobec Maniliusza, poda ludowi motywy
swojej decyzji: Poniewa pozosta mi tylko jeden dzie mojej pretury, z ca wiadomoci
wyznaczyem go na rozpraw, nie uwaam bowiem, eby przekazanie sprawy w rce innego pretora
byo dowodem yczliwoci dla oskaronego". To owiadczenie - jak opowiada Plutarch (Cic. 9, 3) spowodowao od razu widoczn zmian nastrojw zgromadzonego ludu, tak e nawet zaczto prosi go
oklaskami, aby podj si obrony Maniliusza. Cyceron chtnie na to przysta, po czym przemwi
jeszcze po raz drugi na tym samym zgromadzeniu, miao atakujc arystokratw i kierujcych si
zawici przeciwnikw Pompejusza. Byo to ostatnie przemwienie Cycerona w czasie jego pretury.
Przyrzeczenia, jakie zoy ludbwi w ostatnich dniach urzdowania, dotrzyma Cyceron w roku
nastpnym bronic Maniliusza w procesie de repetundis ". Niestety o obronie tej nic pewnego nie
moemy powiedzie. Wiemy jedynie, e proces odby si w atmosferze wielkiego podniecenia i e
Maniliusz przy pomocy bojwek stronnictwa popularw oblega trybuna. Wiemy rwnie, e
arystokracja nie przestaa ciga Maniliusza i e po procesie de repetundis wytoczono mu jeszcze drugi
proces de maiestate i e podczas tego drugiego procesu znw bojwki popularw staray si
sterroryzowa sdziw. Cyceron odci si wtedy od Maniliusza mimo usilnych prb ze strony pretora
Gajusza Attiusza Celsusa (pro Corn. fr. 10), nie chcc sobie widocznie zraa arystokratw. Mimo
nacisku bojwek demokratycznych, sd, ktremu przewodniczyli obaj urzdujcy konsulowie Kotta
i Torkwatus (miao to wiadczy o wadze procesu), wyda wyrok skazujcy. Niebezpieczny trybun
zosta usunity.
O ile Maniliusza broni Cyceron tylko do pewnego momentu, o tyle drugiego, mniej gwatownego
trybuna Korneliusza broni nieustpliwie, walczc - jak powiada Kwintylian (8, 3, 3) - orem nie tylko
mocnym, lecz i wspaniaym". Korneliusz, podobnie jak
10
11

Inaczej Gelzer: RE s. v. Tullius, 858.

W przedstawieniu tej sprawy id za Ciacerim, I 151; inaczej Gelzer: RE s. v. Tullius, 858.

153

Maniliusz, stronnik Pompejusza i byy jego kwestor, by przez arystokracj rwnie znienawidzony. Ju
w r. 67 utrzymywano w tych koach, e wniosek Maniliusza o dopuszczenie wyzwolecw do
gosowania we wszystkich tribus wyszed od Korneliusza. Gwne jednak zadranienie midzy
Korneliuszem a arystokracj miao swe rdo w wysunitym przez Korneliusza w 66 r. projekcie
bardzo surowego prawa o naduyciach wyborczych. Prawo to, wymierzone nie tylko przeciw
kandydatom posugujcym si przekupstwem, ale i przeciw tzw. divisores stanowicym aparat
wyborczy, ktrym kandydaci posugiwali si przy naduyciach, byo bardzo nie na rk zamonym
czonkom nobilitas kupujcym gosy wyborcze. eby storpedowa ten projekt podwaajcy ca
dotychczasow praktyk, arystokracja wystpia z wasn kontrpropozycj, o wiele agodniejsz
w postanowieniach. Kiedy projekt arystokracji, od nazwiska jego autora, konsula Gajusza Kalpurniusza
Pizona zwany lex Calpurnia, zosta mimo gwatownych protestw ze strony trybunw uchwalony,
Korneliusz nie dajc za wygran postanowi podway ow uchwa od strony formalnej. Istnia
mianowicie przepis prawny (lex Aelia Fufia) nie pozwalajcy konsulom poddawa pod gosowanie
adnego nowego prawa bezporednio przed komicjami wyborczymi, chyba e senat upowani do tego
konsula udzielajc mu tzw. solutio". Poniewa taki wanie wypadek mia miejsce przy uchwalaniu lex
Calpurnia, Korneliusz postanowi zakwestionowa prawo senatu do owej solutio i wnis projekt
ustawy przyznajcej prawo udzielania solutio jedynie ludowi.
Projekt by grony, gdy godzi w do wane uprawnienie senatu. W senacie zawrzao. Najbardziej
wpywowi ludzie w partii optymatw podmwili drugiego trybuna ludowego Globulusa, by wystpi
z intercesj przeciw wnioskowi kolegi. Globulus, jeden z tych trybunw, ktrzy byli na usugach senatu,
istotnie postawi weto. Nie zmieszao to jednak Korneliusza, ktry mimo intercesji kolegi zacz
odczytywa swj wniosek. Wtedy obecny na zebraniu konsul Kalpurniusz uznawszy fakt odczytywania
wniosku mimo sprzeciwu kolegi za pogwacenie potestas tribunicia, kaza aresztowa grup
otaczajcych Globulusa zwolennikw Korneliusza. Doszo do awantury. Korneliusz spostrzegszy, e
posun si za daleko, rozwiza zgromadzenie. Na bardziej ugodowe w porwnaniu z innymi
trybunami stanowisko Korneliusza wskazuje fakt, e w kocu odstpi on od pierwotnego projektu i do
tego stopnia go zmodyfikowa, e nowy, kompromisowy tekst znalaz aprobat w se154

nacie. Nie uchronio go to jednak od zemsty optymatw za tak grone dla nobilitas projekty. Jeszcze
tego samego 66 r. dwaj bracia Kominiusze wystpili przeciw niemu z oskareniem de maiesta-te,
motywujc je odczytaniem przez Korneliusza owego wniosku mimo intercesji drugiego trybuna;
twierdzili oni, e Korneliusz chcia przez to pomniejszy majestat senatu i ludu rzymskiego. Do
rozprawy jednake nie doszo, gdy oskaryciele obawiajc si pogrek bojwek demokratycznych nie
stawili si w sdzie; nie przyszed rwnie na rozpraw przewodniczcy trybunau, Lucjusz Kassjusz
Longinus, ktry prawdopodobnie sprzyja oskaronemu. Poza tym opowiadano, e Kominiusze zostali
przekupieni i dlatego odstpili od oskarenia. Nie by to jednak koniec sprawy. Kiedy w r. 65 zapad
wyrok skazujcy Maniliusza, arystokracja znw nabraa pewnoci siebie, a jeden z Kominiuszw, by
dowie, e nie zosta - jak mwiono - przekupiony, wystpi powtrnie z oskareniem Korneliusza.
Tym razem sprawa wygldaa groniej. Przeciw Korneliuszowi zostali zmobilizowani najbardziej
zajadli czonkowie skrajnego skrzyda optymatw, Kwintus Metellus Pius, Marek Lukullus, Maniusz
Lepidus oraz Hortenzjusz i Katulus, ktrzy w latach poprzednich tak zawzicie zwalczali projekty
Gabiniusza i Maniliusza. Wszyscy oni zeznawali dla Korneliusza niekorzystnie. Rzecz znamienna, e
sam Globulus, ktry mia prawo czu si bardziej dotknity, opowiada si za oskaronym. Cyceron,
ktry przy analogicznym oskareniu Maniliusza nie podj si jego obrony, tutaj nie waha si ani chwili
i caym swym autorytetem stan po stronie Korneliusza. Obrona trwaa przez cztery dni i zostaa potem
opracowana literacko w dwu mowach, z ktrych, niestety, dochoway si do naszych czasw tylko
szczupe fragmenty. Jest rzecz jasn, e Cyceron nie mg obali faktu odczytywania projektu przez
Korneliusza mimo intercesji Globulusa; twierdzi jednak, e Korneliusz zrobi to tylko po to, by
wprowadzi w nim poprawki. Wedug niego za oskaronym przemawia fakt, e potem Korneliusz
rozwiza zgromadzenie i przy udziale senatu zmodyfikowa poprzedni projekt. eby zrzuci
z Korneliusza wszelk win, posuy si Cyceron osobliwym chwytem, stosowanym zreszt do
czsto przez obrocw rzymskich. Oto nie zawaha si w czarnych barwach odmalowa Maniliusza,
owego gwatownego" trybuna - skazanemu i tak ju nie mogo to zaszkodzi - i przeciwstawi go
spokojnemu" Korneliuszowi. Rozprawi si przy tej okazji z zarzutem, jakoby prawo

o wyzwolecach miao by wysunite z inicjatywy Korneliusza. Nie pomin rwnie okazji

pochwalenia Pompejusza, ktrego kwestorem by niegdy Korneliusz. Pochwaa Pompejusza, tak
popularnego w masach ludowych i zwizanego cile z ekwitami zasiadajcymi w trybunale, bya
oczywicie czym wicej ni samym popisem ora-torskim; z jednej strony miaa przeciwstawi
autorytet popularnego przywdcy takim autorytetom jak Lukullus, Katulus czy Metellus Pius, z drugiej
strony za bya obliczona na pozyskanie zasiadajcych w trybunale ekwitw; obrona zostaa
uwieczona sukcesem. Korneliusza uwolniono znaczn wikszoci gosw, a Cyceron jako obroca
ulubionego przez biedot trybuna zyska wielk popularno w masach ludowych. Kiedy wic w tym
samym 65 r. rozpocznie starania o konsulat, brat jego Kwintus, w pisemku zalecajcym kandydatur
Cycerona, bdzie wskazywa na sympati, jak ten zaskarbi sobie przez obron Korneliusza (de pet.
cons. 5, 10), a sam Cyceron przemawiajc po latach przeciw Watyniuszowi wypowie takie sowa:
Pamitaj, Watyniuszu, e niedugo po obronie Korneliusza zostaem wybrany konsulem przy
najwyszym poparciu caego ludu rzymskiego (...) w sposb najwspanialszy za pamici ludzkiej" (in
Vat. 2, 5).
Obrona Korneliusza nie oznaczaa oczywicie ze strony Cycerona jakiego ukonu w stron partii
popularw. Korneliusz by zwizany z Pompejuszem i to byo gwnym motywem, ktry skoni
Cycerona do podjcia si jego obrony12. Na to, e Cyceron w tym okresie wystpowa zdecydowanie
przeciw partii popularw, wskazuje gona sprawa projektowanej przez popularw wyprawy przeciw
Egiptowi, ktr Cyceron razem z nobilitas gwatownie zwalcza. Stronnictwo popularw,
zreorganizowane w tym czasie gwnie za spraw Cezara i Krassusa, niechtnym okiem patrzyo na
wci wzrastajc potg wojskow Pompejusza i pragno ze swej strony zdoby jaki teren, ktry
mgby si sta baz nowej siy wojskowej. W tym celu wysunito tez, e krl Ptolemeusz Auletes
panuje w Egipcie bezprawnie, gdy rzekomo Egipt zosta w testamencie 1S zapisany Rzymowi przez
poprzedniego krla Aleksandra II,
ls

Heinze: Ciceros politische Anfange, 999 nn. jako motyw gwny podaje niech Cycerona do skrajnej grupy
optymatw, ktra przeladowaa Korneliusza. W tym samym roku jednak Cyceron wspdziaa z t grup,
zwalczajc projektowan przez stronnictwo popularw wypraw egipsk.
la
Testament taki w rzeczywistoci nie istnia. Por. L. Piotrowicz: Le prdendu testament du roi Ptoleme X.
Charisteria Thaddaeo Sinko ab amicis, collegis, discipulis oblata, Varsaviae-Vratislaviae 1951, s. 261-269.

156

wprowadzonego na tron egipski przez Sull w r. 80. Rozgaszanie wieci o rzekomym testamencie krla
Aleksandra nie byo pozbawione pewnych cech prawdopodobiestwa; przecie w r. 133 krlestwo
Pergamonu, a w r. 74 krlestwo Bitynii dostao si Rzymowi wanie na mocy testamentw krlw
Attalosa III i Nikomedesa III. Posugujc si wic pogosk o rzekomym zapisie trybuni ludowi
wystpili w 65 r. z wnioskiem o uchwalenie wyprawy przeciw Egiptowi i powierzenie dowdztwa w tej
wojnie Juliuszowi Cezarowi, w celu usunicia krla i zamiany Egiptu na prowincj rzymsk.
Oczywicie gwn spryn caej tej akcji by Juliusz Cezar, wysuwajcy si obok Krassusa coraz
wyraniej na czoo stronnictwa popularw. Widzia on jasno, jak wielk rol w ostatnich
dziesicioleciach odgrywa zaczyna armia stanowica posuszne narzdzie w rkach popularnego
dowdcy. Edylat, ktry wanie w tym roku piastowa, da Cezarowi sposobno z jednej strony do
zdobycia popularnoci przez wydawanie wspaniaych igrzysk, w ktrych wystpowao trzysta
dwadziecia par gladiatorw (Plut. Caes. 5), z drugiej za - do urzdzania demonstracji politycznych.
O jednej z takich demonstracji zorganizowanych w czasie edylatu Cezara opowiada Plutarch: Cezar
postara si o wykonanie posgw Mariusza i bogini Zwycistwa, trzymajcej w rku trofea wojenne, i
w chwili gdy hojno jego i popularno w czasie edylatu dosza do szczytu, ustawi je w nocy na
Kapitolu. Nadszed dzie i ludzie spostrzegli posgi; wszystko byszczao od zota i olniewao
wszystkich piknem artystycznego wykonania, a umieszczone na nich napisy mwiy o zasugach
i zwycistwach Mariusza w wojnie z Cym-brami. Wszyscy osupieli z podziwu nad odwag tego, kto te
posgi ustawi, a kto to by - wszyscy wiedzieli. Zaraz te rozesza si o tym wie po caym miecie
i tumy ludzi spieszyy na Kapitol, eby je oglda (...) Ludzie ze stronnictwa mariaskiego zaczli
wzajemnie dodawa sobie odwagi i ku powszechnemu zdumieniu ujawnia si nagle w peni ich sia
liczebna: gone oklaski zadowolenia rozlegy si po caym Kapitolu. Niejednemu z nich na widok
Mariusza stany w oczach zy radoci, a Cezara wynoszono w pochwaach jako wielkiego czowieka,
jedynego prawdziwie godnego pokrewiestwa z Mariuszem" (Caes. 6). Kiedy wic trybunowie
wystpili z wnioskiem o powierzenie Cezarowi naczelnego dowdztwa w wojnie przeciw Egiptowi,
caa nobilitas, a wraz z ni take Cyceron, namitnie zwalczaa ten projekt. Na czele opozycji stan ten
sam Kwintus Lutacjusz Katulus, ktry utrca poprzednio wnioski
157

Gabiniusza i Maniliusza, wrg nadawania nadzwyczajnych penomocnictw jednostkom, chociaby

nawet pochodziy one ze sfery nobilitas. Cyceron, przyjaciel Pompejusza, znalaz si nagle u boku
zwalczanego dotychczas Katulusa, wystpujc przeciw Cezarowi, wesp z ktrym jeszcze rok temu
przemawia za powierzeniem dowdztwa Pompejuszowi. aowa naley, e z przemwienia Cycerona
zachoway si tylko nieliczne fragmenty; ciekawa jest argumentacja Cycerona, ktry okrela
zamierzon wojn jako niesprawiedliw, majc na celu rozbj i zagarnicie majtku krla egipskiego.
Cyceron stwierdza z ca stanowczoci, e pastwu nie wypada kierowa si tak niskimi pobudkami,
a spraw testamentu - jak to wynika z mowy De leg agraria (1, 4; 2, 16, 41) - uwaa za czczy wymys.
Tym razem wygraa nobilitas; projekt, mimo silnego poparcia Krassusa piastujcego podwczas
godno cenzora, upad.
Mimo e Cyceron wystpowa przeciw Cezarowi razem z Katu-lusem i skrajnym skrzydem
optymatw, nieatwo mu byo pozyska gosy tej grupy przy staraniach o konsulat, ktre rozpocz
zwyczajem rzymskim na rok przed wyborami, czyli ju w lipcu 65 r. Jeeli bowiem nobilitas
dopuszczaa ludzi nowych" do pre-tury, to zdecydowanie sprzeciwiaa si dopuszczeniu ich do
konsulatu, jakby zarezerwowanego jedynie dla nobilw. Nobilitas bowiem, w cilejszym tego sowa
znaczeniu, obejmowaa potomkw konsulw14 i do tego wskiego grona nie chciaa dopuci nikogo
spoza swej grupy. Cyceron zdawa sobie dobrze spraw z tego stanu rzeczy, dlatego te w licie do
Attyka z lata 65 r. prosi swego przyjaciela o jak najszybsze przybycie do Rzymu: Twoje szybkie
przybycie jest dla mnie niezbdne, panuje bowiem powszechne mniemanie, e twoi
przyjaciele-nobilowie sprzeciwia si bd mojemu wyniesieniu. Widz, e byby mi bardzo pomocny
w zjednaniu ich dla mnie. Postaraj si wic, jak to zamierzae, by w Rzymie w styczniu" (ad Att. 1, 2,
2). Attykus nie zawid swego przyjaciela. Nepos (Att. 4, 5). notuje w jego yciorysie, e wrci do
Rzymu za konsulatu Lucjusza Kotty i Lucjusza Torkwata, to znaczy w r. 65. Cyceron zwracajc si do
Attyka z prob o poparcie swej kandydatury wiedzia, e zwraca si do czowieka bardzo
wpywowego.
14

Znana teza Gelzera: Die Nobilitat der romischen Republik, 35 nn.; por. take A. Gwosdz: Der Begriff des
romischen princeps, Diss. Breslau 1933, i A. Afzelius, Classica et Medievalia" 1 (1938), s. 40-94.

158

Dwudziestoletni pobyt w Atenach bynajmniej nie odci Attyka od Rzymu i jego spraw; wprost
przeciwnie, wielki waciciel posiadoci epirskich, poyczajcy na wielk skal pienidze zarwno
poszczeglnym ludziom, jak i gminom greckim i powikszajcy w szybkim tempie na drodze lichwy
swj majtek, utrzymywa cise stosunki z wielu nobilami i ekwitami, ktrzy byli od niego finansowo
zawili. Niewtpliwie czowiek miy w obejciu, deklamujcy piknie wiersze greckie i aciskie,
sucy stale dobr rad, majcy dar pozyskiwania sobie ludzi najrniejszych przekona politycznych
i najrniejszych temperamentw, czowiek, ktremu mona byo powierzy kad tajemnic i ktry
w razie potrzeby mg pomc finansowo - by niezwykle cennym przyjacielem 1S. Obecnie wraca do
Rzymu z przydomkiem Attyka, opromieniony saw hojnego przyjaciela gminy ateskiej, ktr
wspiera pienidzmi i rozdawnictwem zboa. Posg jego jako dobroczycy Aten" mia niebawem - jak
zapewnia Nepos (Att. 3, 2) - stan w najwitszych miejscach" grodu Pallady.
Zanim Attyk przyby do Rzymu - stao si to w drugiej poowie 65 r. - Cyceron podj swoje pierwsze
starania o konsulat. Wedug prastarego zwyczaju rzymskiego kandydat nakada specjalnie kred
wybielon, lnic tog (toga candida), aby wyrni si spord tumu Kwirytw, i obchodzc ulice std nazwa ambi-tio" - w otoczeniu orszaku przyjaci, ujmowa za rk przechodniw proszc
o popieranie jego kandydatury. Niejednokrotnie mia przy sobie specjalnego niewolnika - nomencltor ktry podszeptywa mu nazwiska przechodzcych obywateli, eby mg tych przechodniw imiennie
pozdrowi. Cyceron przybra po raz pierwszy tog kandydack - nosio si j bez tuniki - w dn. 17 lipca
65 r., kiedy odbyway si komicja wyborcze trybunw ludowych na r. 64. W tym samym dniu wystpi
oprcz niego tylko jeden jeszcze kandydat na konsula, Publiusz Sulpicjusz Galba, najskromniejszy
i najlepszy czowiek" - jak go Cyceron w jednej ze swych mw nazywa (pro Mur. 8, 17) - pochodzcy
ze starej rodziny patrycju-szowskiej. Nie stanowi on zbyt gronej konkurencji dla Cycerona. Kwintus
Cyceron w swym pisemku O staraniu si o konsulat charakteryzujc Galb pisze o nim: Kt by si
domyli, e Galba stara si o konsulat? (...) Widzisz wic, e ludzie z najlepszych ro15 Doskona i wci
jeszcze nie przestarza charakterystyk Attyka daje Boissier: Cicern et ses amis, 128-166.

159

dzin nie mog si z tob zmierzy, gdy s pozbawieni energii". e Cyceron rad by z takiego
kontrkandydata, widzimy z listu do Atty-ka: Dotychczas tylko jeden Galba ciska ludzi za rk, ale mu
po prostu, tak jak to za naszych przodkw bywao, bez adnych ogrdek odmawiaj; w obecnym stanie
opinii publicznej jego przedwczesne zabiegi mog mi wyj na dobre; ludzie bowiem za przyczyn
odmowy podaj, e gos swj mnie s winni. Bdzie to, jak myl, z wielkim dla mnie poytkiem, kiedy
si rozgosi, e mam tak wielu przyjaci" (ad. Att. 1, 1, 1).
Tak wic Cyceron i Galba najwczeniej zaczli prensatio. Oprcz nich jednak byli take inni kandydaci,
ktrzy wprawdzie nie zaczli jeszcze ambitio w chwili pisania listu do Attyka, ale uchodzili ju za
ubiegajcych si o t godno. Takimi pewnymi" kandydatami byli, jak to mona z listu Cycerona
ustali, Gajusz Antoniusz, syn sawnego mwcy, i Kwintus Kornificjusz. O ile o Kornificjuszu poza
pochlebn o nim wzmiank w Werrynkach niewiele wiemy (in Verr. 1, 10, 30), o tyle Gajusz
Antoniusz, ktry w kocu zosta wybrany razem z Cyceronem, jest postaci dobrze znan. Mimo e nie
moemy wierzy bez zastrzee we wszystkie zarzuty, jakimi Cyceron obarcza swego kontrkandydata
w mowie kandydackiej (in toga cand.), to jednak sylwetka tego wzbogaconego na proskry-pcjach
sullaskich arystokraty, zdziercy miast greckich, czowieka usunitego z senatu przez cenzorw w r. 70,
rysuje si cakiem wyranie. Obok kandydatury Antoniusza liczono si rwnie z kandydatur Lucjusza
Sergiusza Katyliny, o ile tylko - jak zaznacza Cyceron - sdziowie orzekn, e w poudnie soce nie
wieci", to znaczy, jeli uwolni Katylin w procesie wytoczonym mu o zdzierstwa w prowincji Afryce.
Katylina pochodzi rwnie ze starego patrycjuszowskiego rodu Sergiuszw, ktry w swoim snobizmie
szuka protoplasty w Sergestusie, mitycznym towarzyszu Eneasza. Podobnie jak Gajusz Antoniusz,
Katylina rozpocz sw dziaalno polityczn jako zwolennik Sulli i umia wycign dla siebie
korzyci z wczesnych proskrypcji. Podobnie te jak Antoniusz zosta obecnie oskarony o zdzierstwa
w prowincji Afryce. Cyceron, mimo wyranie agresywnego stanowiska, jakie zaj pniej w swoich
mowach wobec Katyliny, mimo przekonania o susznoci zarzutw stawianych mu przez trybuna de
repetundis, przez pewien czas zupenie powanie myla o podjciu si obrony Katyliny, aby pozyska
go sobie w czasie wyborw i wyeliminowa w ten sposb innych kandydatw. Istniaa bowiem
w Rzymie od daw160

na zakorzeniona, a wwczas coraz bardziej wraz z degeneracj ycia politycznego rozpowszechniajca

si praktyka tworzenia tzw. coitiones, czyli koalicji wyborczych. Polegaa ona na wsplnym dziaaniu
dwu kandydatw i zmierzaa do wyeliminowania innych. Tak to coitio ma niewtpliwie Cyceron na
myli w licie do Atty-ka, chocia ze zrozumiaych wzgldw wyraa si bardzo ogldnie: Teraz
zamierzam broni mego rywala Katylin. Skad sdziw z przyzwoleniem oskaryciela odpowiada
naszym yczeniom. Mamy nadziej, e jeli Katylina zostanie uwolniony, zwie si on ze mn
w staraniach o konsulat (coniunctiorem illum nobis fore in pe-titione consulatus), jeli za nie zostanie
uwolniony, spokojnie to zniesiemy" (ad Att. 1, 2). Z czasem porzuci Cyceron zamiar bronienia
Katyliny16 i nigdy ju do tej sprawy nie powrci, mimo to sdziowie, ktrych skad by korzystnie dla
oskaronego dobrany, orzekli, e soce nie wieci w poudnie", i wydali wyrok uniewinniajcy. Jest
zjawiskiem charakterystycznym, e Cyceron, ktry zamierza broni Katyliny, w kilka miesicy pniej
obrzuci go, podobnie jak Antoniusza, stekiem najgorszych obelg. Takie postpowanie nie budzio u
nikogo ani sprzeciwu, ani zdziwienia, gdy atakowanie kontrkandydata, nawet w najostrzejszy sposb,
naleao do staego arsenau broni politycznej w wczesnym Rzymie.
Do wymienionych w licie do Attyka kontrkandydatw doj miao w r. 65 jeszcze dwch: LucJura
Kassjusz Longinus, kolega Cycerona w preturze z r. 66, oraz wysoko ceniony przez Cycerona za
prawo charakteru L.icyniusz Sacerdoa. (in Verr. 3, 50, 119; pro PI. 11, 27), byy namiestnik. Sycylii
z r. 74. Spord tych siedmiu kandydatw jedynie Cyceron by ekwit i czowiekiem nowym".
Sulpicjusz Galba i Katylina pochodzili z rodzin patrycjuszowskich, Gajusz Antoniusz i Kassjusz
Longinus z rodw plebejskich wprawdzie, ale ju od dawna nalecych do nobilitas; take Kornificjusz
i Licyniusz Sacerdos mogli si pochwali przodkami piastujcymi wysokie godnoci (Asc. in toga cand.
p. 64 St.).
Ubieganie si o gosy wyborcw jedynie w Rzymie nie mogo zapewni podanego wyniku. Od dawna
przyj si wic zwyczaj, bezskutecznie zreszt od r. 358 zwalczany przez lex Poetelia, e kandydaci
objedajc municypalne miasta Italii obdarzone prawem obywatelstwa rzymskiego starali si pozyska
take gosy tamtejszych wyborcw. Nie bya to sprawa baha, skoro Cyceron donosi
26 Por. Sihler: Cicero o Arpinum, 116; Gelzer: RE s. v. Tullius, 859.

161

Attykowi, e wybiera si na okres czteromiesiczny - od wrzenia do stycznia - na objazd miast

municypalnych w Galii Przedpada-skiej, ktre od czasu wojny ze sprzymierzecami posiaday prawo
obywatelstwa rzymskiego: Doo wszystkich stara, by dopeni powinnoci kandydata, a jak si
zdaje, Galia moe wiele zdziaa swoimi gosami (...) Kiedy zorientuj si w nastrojach wybitniejszych
obywateli, napisz do ciebie" (ad. Att. 1, 1, 2).
Okres zabiegw o konsulat wymaga od Cycerona wiele ogldnoci w postpowaniu. Musia on zwaa
na kady krok, na kade posunicie, rozwaajc bezustannie, co moe mu pomc, a co zaszkodzi.
Naleao przede wszystkim zmobilizowa wszystkich przyjaci, zjedna sobie nowych i nie zrazi
dawnych. Wielk rol w tych obliczeniach Cycerona odgrywa oczywicie Attyk. Mia on nie tylko
wpyn na koa nobilitas niechtne Cyceronowi, lecz zjedna dla niego ludzi Pompejusza", a take
samemu imperatorowi przypomnie spraw Cycerona. Cyceron wyranie o tym pisze w licie do
Attyka (1, 1), zaznaczajc, e gniewa si bdzie na Pompejusza, jeli nie przybdzie on na jego
komicja.
Niejednokrotnie wytwarzay si sytuacje do skomplikowane i delikatne, jak na to wskazuje sprawa
lichwiarza Cecyliusza, wuja Attyka 17. Ot Cecyliusz zwrci si do Cycerona z prob o podjcie
obrony w procesie z Satriuszem, ktry jednak zaprzyjaniony by z Cyceronem i ze swej strony
nastawa, by Cyceron obrony Cecyliusza nie podejmowa. Cyceron znalaz si midzy przysowiow
Scyll i Charybd. Zaleao mu na Satriuszu, ktry w czasie wyborw pomaga nie tylko Kwintusowi
Cyceronowi, ale i samemu Markowi, nadto za by cile zwizany z Lucjuszem Domicjuszem
Ahenobarbem18, czonkiem nobilitas, na ktrym jednym - jak pisze Cyceron - przede wszystkim opiera
si caa moja nadzieja konsulatu". Z drugiej strony nie chcia sprawi Attykowi przykroci, odmawiajc
pomocy jego wujowi; swoj odmow tak wic Attykowi tumaczy: Cecyliusz zerwa stosunki, jakie
si od niewielu dni midzy nami nawizay, i stroni ode mnie. Prosz, by mi to wybaczy
w przekonaniu, e to poczucie ludzkoci nie pozwolio mi przeciwstawia si przyjacielowi bronicemu
swego honoru (...) od ktrego otrzymywaem wiele dowodw gorliwoci i przywizania. Jeli za
zechcesz by dla mnie surowszym, to osdzisz, e ch
17

O Cecyliuszu por. Mnzer: RE III, 1189, nr 23.

18 O Lucjuszu Domicjuszu Ahenobarbie por. Miinzer: RE V, 1335.

162

osignicia konsulatu stana mi na przeszkodzie. Sdz jednak, e nawet gdyby to byo prawd, naley
mi wybaczy; nie chodzi tu przecie ani o bydl ofiarne, ani o woow skr. Widzisz, w jakim
pooeniu si znajduj i e musz myle nie tylko o zachowaniu dawnych, lecz i o pozyskaniu nowych
przyjaci. Spodziewam si, e uznasz moje powody, a przynajmniej gorco tego pragn" (ad Att. 1, 1,
4).
Do akcji propagandowej na rzecz Cycerona przystpi rwnie jego brat Kwintus, ktry dopiero co
zoy urzd edyla piastowany wraz z Juliuszem Cezarem w r. 65. Dla celw propagandowych napisa
on bardzo ciekawe pisemko O staraniu si o konsulat19, ktre pozornie miao by rodzajem poradnika
dla ubiegajcego si o t godno, w rzeczywistoci za stanowio niewtpliw propagand na rzecz
kandydatury Marka. Publikacja ta, przeznaczona do szerokiego rozpowszechnienia, jest przede
wszystkim dlatego ciekawa, e nie zawiera adnego programu politycznego i otwarcie gosi, e Cyceron
powinien pozyska sobie wszystkie warstwy ludnoci; op-tymatw powinien przekona, e zawsze
trzyma z nimi i jeli powiedzia co kiedy w duchu ludowym - populariter - to jedynie dla pozyskania
sobie Pompejusza"; ludowi powinien przypomina, e broni jego ulubieca Korneliusza, e podj si
obrony Ma-niliusza i e korzyci ludu nie bd mu obce; ekwitw i ludzi zamonych powinien
zapewnia, e zawsze by zwolennikiem pokoju i spokoju" (de pet. cons. 13, 53). W ten sposb
zapewniajc wszystkich o swej yczliwoci, uchodzc za zwolennika zarwno autorytetu senatu, jak
korzyci" ludu i ekwitw, uzyska powszechne poparcie. Fakt, e mona byo tak taktyk publicznie
zaleca, e mona byo jawnie doradza, by kandydat pozornie schlebia" (11, 42) wyborcom, i e to
wszystko nie budzio niczyich zastrzee, a wic uchodzio raczej za rzecz zupenie naturaln - jest
jeszcze jednym znamiennym przykadem praktyk politycznego ycia upadajcej republiki nobilw.
Gwnym celem publikacji Kwintusa byo nie19 Mommsen (Rmisches Staatsrecht III, 484, uw. 3, i Rm.
Ceschichte III, 180, uw. 1) oraz G. H. Hendricson (American Journal o Philology" 13, 1892) powtpiewali
niesusznie w autentyczno pisemka. Literatura do tego problemu zestawiona jest u Schanza-Hosiusa: Geschichte
der rmischen Literatur, Mnchen 1927, cz. I, s. 551. Do wymienionych tam prac trzeba dorzuci artyku M. I.
Henderson, Journal of Roman Studies" 40 (1950), s. 8 - 21, ktra ponownie opowiada si przeciw autentycznoci
dzieka, oraz wstp W. S. Wat-ta do jego wydania, Oxford 1958, s. 179.

163

wtpliwie szerzenie przekonania o moliwoci wyborczego sukcesu Cycerona w walce z tak

powanymi kontrkandydatami jak Antoniusz i Katylina; przy pobaliwym potraktowaniu mniej
niebezpiecznego Galby i Lucjusza Kassjusza Longina, na dwch najgroniejszych rywali, na owe dwa
sztylety wymierzone w rzeczpospolit" (3, 12) posypa si grad obelg. Antoniuszowi wypominano
midzy innymi usunicie z senatu, Katylinie pogromy ekwitw podczas terroru sullaskiego,
kazirodztwo z wasn siostr, zdzier-stwa w Afryce, przekupienie sdu. W wyniku tych rozwaa
wydaje si Kwintusowi, e los nie mg da Cyceronowi lepszych kontrkandydatw jak owych dwch
noownikw". Poza oszkalowaniem przeciwnikw pisemko to miao speni jeszcze jeden cel: miao
zasugerowa wyborcom, e Cyceron wszdzie liczy moe na zwolennikw, e ma za sob wszystkich
publikanw, niemal cay stan ekwitw i miasta municypalne; poza tym miao sta za Cyceronem wielu
ludzi ze wszystkich stanw", ktrych kiedykolwiek broni, rzesze modziey podziwiajcej jego talent
oratorski oraz znaczna ilo przyjaci stale mu towarzyszcych (1, 3).
Ciekawe s rwnie inne zalecenia Kwintusa dawane bratu, w jaki sposb powinien zjednywa sobie
nowych przyjaci nawet wrd ludzi sobie niechtnych. I tak np. zagniewanych na Cycerona o to, e
wystpowa przeciw nim w sdach, naley przekona, e zrobi to dlatego, e stawa w obronie swoich
przyjaci; jeli wic stan si przyjacimi Cycerona, bd mogli liczy na podobn pomoc z jego
strony. Dalej zapewnia Kwintus, e Marek nie odniesie si wrogo do tych, ktrzy z przyjani do
Antoniusza czy Katyliny bd popiera ich kandydatury. Nie naley te szczdzi obietnic pomocy,
gdy racj mia wedug Kwintusa (12, 47) mistrz w wyborach" Gajusz Aureliusz Kotta, ktry mawia,
e wszystkim przyrzeka sw pomoc, o ile tylko nie kci si to z innymi jego zobowizaniami, poniewa
najczciej ci, ktrzy prosz, pniej wcale tej pomocy nie potrzebuj (12, 47); lepiej wic przyrzeka
proszcym, ni przez odmow zraa sobie ludzi.
Na kartkach pisemka Kwintusa przewijaj si ywo malowane obrazki z kampanii przedwyborczej.
Widzimy najrozmaitszych ludzi wdrujcych codziennie od jednego kandydata do drugiego, aeby
zoy porann salutatio i swoj obecnoci da do zrozumienia, e bd gosowa za tym wanie
kandydatem. Ich istotne intencje trudne s jednak do przeniknicia i dlatego trzeba na nich, wedug
Kwintusa, zwraca szczegln uwag i specjalnie ich dostrzega";
164

wtedy z pozornych stan si moe prawdziwymi zwolennikami (9, 35). Obok tych salutatores s jednak
dwie o wiele waniejsze kategorie: jedni to tzw. deductores odprowadzajcy kandydata na forum,
drudzy to assectatores, czyli ludzie stale towarzyszcy kandydatowi. Wrd tych ostatnich powinni
przede wszystkim znale si ludzie zawdziczajcy Cyceronowi uwolnienie na rozprawie. Wielu
z nich z wasnej woli stanie si jego asektatorami, od innych trzeba si tego otwarcie domaga, bo jeli
bez adnych wydatkw dziki tobie - mwi Markowi Kwintus - utrzymali si przy majtku i honorze, to
nigdy nie bd mieli sposobniejszej chwili, aby ci si odwdziczy" (9, 38). W staraniach o gosy
wyborcw nie wolno pomija nikogo; przede wszystkim naley stara si o pozyskanie czonkw tej
samej tribus, ssiadw, klientw; nie wolno te zapomina o wyzwolecach i niewolnikach, gdy i oni
mog wpyn na tworzenie si opinii publicznej (5, 17). Oczywicie kandydat powinien by wedug
Kwintusa przedmiotem powszechnego zainteresowania. Ubieganie si o konsulat powinno by
uroczyste, wspaniae, wietne, oddziaujce na lud - popularis, wyrniajce si i pene godnoci".
Liczba deductores i assectatores powinna by jak najwiksza, a dom kandydata a do pnej nocy peen
ludzi wszystkich stanw". Wieci o wspaniaych ucztach urzdzanych przez kandydata winny by
rozpowszechniane przez jego przyjaci wrd ludu stwarzajc wraenie hojnoci, ktra mia jest
masom" (11, 44). Ale nie tylko askawym by trzeba; nie szkodzi rzuci od czasu do czasu i grob, e
w razie gdyby kontrkandydaci dopucili si naduy wyborczych, wystpi si przeciw nim
z oskareniem; niech przeciwnicy czuj, e ich zabiegi ma si na oku (14, 55).
Z pisemka wynika, e zostao ono uoone w okresie zaognienia stosunkw midzy Cyceronem
a Katylin. Min ju czas, gdy Cyceron gotw by broni Katyliny w sprawie de repetundis; drogi obu
wspzawodnikw rozeszy si. Katylin uwolniony przez przekupionych - jak to sugeruje Cyceron sdziw, utworzy koalicj wyborcz z Antoniuszem, by wyeliminowa Cycerona (por. Asc. in toga
cand.). Koalicja ta cieszca si poparciem przywdcw stronnictwa popularw, Krassusa i Cezara,
i korzystajca niewtpliwie z poparcia finansowego Krassusa - zarwno Katylin jak Antoniusz byli
bowiem bankrutami (por. de pet. cons. 2, 3) - nie zawahaa si przed stosowaniem otwartego
przekupstwa.
W mowie wypowiedzianej bezporednio przed komicjami wyborczymi Cyceron wskazywa na fakt, e
obaj kontrkandydaci wraz
165

z tzw. sequestres, ktrych uywano do przekazywania pienidzy poszczeglnym centuriom, zebrali si

w nocy w domu pewnego nobila, czowieka dobrze znanego z machinacji zwizanych
z przekupstwem", aby rozdzieli pienidze midzy centurie. Owym nobi-lem, ktrego Cyceron po
imieniu nie wymieni, by niewtpliwie, wedug komentarza Askoniusza, albo Krassus, albo Cezar.
Jawne poparcie uyczane Katylinie i Antoniuszowi przez popularw automatycznie zwikszao szanse
Cycerona w koach nobilitas. Dotychczas bowiem, mimo stara Cycei ma, ktry chcia pozyska
nobilw zarwno przez swoje wystpienie w sprawie syna Sulli, jak i przez wpywy Attyka w tych
sferach, skrajna grupa nobilw nadal niechtnym okiem patrzya na nowego czowieka". Obecnie
dopiero przysza nobilitas do przekonania, e pewniej bdzie oprze si na Cyceronie ni na jego
kontrkandydatach popieranych przez Cezara i Krassusa. Zby obali kandydatury Antoniusza
i Katyliny, dopuszczajcych si naduy wyborczych, senat postanowi zaostrzy istniejc od kilku lat
ustaw Kalpurniusza - lex Calpurnia de am-bitu - ale zwizany ze stronnictwem popularw trybun
ludowy Kwintus Mucjusz Orestinus wystpi z intercesj i do uchwalenia nowej ustawy nie doszo.
Kiedy nastpnego dnia spraw powtrnie rozpatrywano w senacie, Cyceron skorzysta z okazji i
w sposb gwatowny zaatakowa Antoniusza i. Katylin o coitio i naduycia wyborcze. Zachowane
fragmenty mowy (in toga cand.) powtarzaj czciowo zarzuty znane ju z pisemka Kwintusa.
Syszymy wic znw o naduyciach Antoniusza w Grecji, o tym, e grozi on wywoaniem powstania
niewolnikw, o usuniciu go z senatu za zdzier-stwa; Katylinie zostaj wypomniane wszystkie
morderstwa dokonane przez niego za czasw Sulli, przede wszystkim za morderstwo popenione na
Marku Gratidianusie, wybitnym czonku partii popularw, rze wrd ekwitw, zdzierstwa w Afryce,
udzia w spisku Pizona. Powtarza si nawet zdanie o dwu sztyletach wymierzonych w rzeczpospolit.
Nie wyszed cao z tego penego werwy ataku take trybun Orestinus, ktry na zebraniu poprzedniego
dnia wyrazi si nieogldnie, e Cyceron niegodny jest konsulatu. C to - replikuje Cyceron - czy lud
rzymski ma mniej troskliwie dobiera sobie obroc, ni ty to sam uczynie? Przecie kiedy Lucjusz
Kalenus oskary ci o kradzie, mnie prosie, abym ci broni!" Nie wymieniajc nazwiska Cezara
i Krassusa czyni do nich dwukrotnie aluzj: raz, gdy mowa jest o schadzce w domu dobrze znanego
nobila", drugi raz, gdy powiada: Oto ci sami ludzie, kt

rym nie udao si za pomoc hiszpaskiego sztylecika - spisku Pizona - podci cigien obywateli
rzymskich, obecnie za jednym zamachem dwa sztylety staraj si wymierzy w rzeczpospolit". Obecni
na zebraniu Antoniusz i Katylina nie pozostali duni Cyceronowi, atakujc go przede wszystkim jako
czowieka nowego". Wiemy, e wrd nobilitas wielu namiewao si z arpinackiego pochodzenia
Cycerona. Pene ironii okrelenie homo novus" i obelywa uwaga o podrobionym obywatelu miasta
Rzymu" pada za ycia Cycerona niejednokrotnie, nie tylko z ust Katyliny, lecz take z ust Torkwatusa
(pro Sulla 7, 22) i Klodiusza (de har. resp. 8, 17), a w pogardliwym przemwieniu Antoniusza
zwalczajcego teraz kandydatur Cycerona znalazo si takie charakterystyczne zdanie, przekazane nam
przez Kwintyliana (9, 3, 94): Nie boj si go jako oskaryciela, bo jestem niewinny, nie lkam jako
rywala, bo jestem Antoniuszem, nie spodziewam si go jako konsula, bo jest Cyceronem".
Mimo tej nie zachwianej niczym pewnoci siebie, w niedugi czas po opisanym wyej posiedzeniu
senatu, na komicjach wyborczych dumny nobil Antoniusz musia si zadowoli drugim miejscem,
uzyskawszy przewag kilku gosw nad Katylina. Jako pierwszy wybrany zosta gosami wszystkich
centurii czowiek z Arpinum". Cyceron dumny z owego jednomylnego wyboru, niejednokrotnie
o tym pniej wspomina: Mnie caa Italia, mnie wszystkie stany, mnie wszyscy obywatele (...) wybrali
konsulem jako pierwszego" (in Pis. 1, 3). A najwspanialsze jest to, e zostaem wybrany za pierwszym
razem i w swoim roku" (de leg. agr. 2, 24). Dumny te by Cyceron z tego, e przeszed w wyborach
mimo nieobecnoci Pompeju-sza, dziki wasnej popularnoci (de leg agr. 2, 19, 49), i e pierwszy
przeama zapory stawiane przez nobilitas (pro Mur. 8, 17); dumny by, e nie naley do tych, ktrzy
konsulami zostali wybrani w koysce, lecz do tych, ktrych wybrano na polu Marsowym (de leg agr. 2,
36, 100).
W ten sposb speniy si nadzieje brata Kwintusa, ktry w pisemku O staraniu si o konsulat wyraa
optymistyczny pogld, e adne komicja wyborcze nie s do tego stopnia skalane przekupstwem, eby
pewne centurie nie gosoway bezinteresownie za swoimi kandydatami" (de pt. cons. 14, 56).
W rzeczywistoci Cyceron mia za sob ekwitw, publikanw i wiksz cz nobilitas, mia znane
nazwisko jako obroca sdowy i mwca polityczny, mia wreszcie niewtpliw popularno w masach
ludowych Rzymu i sym167

pati ludnoci municypiw, ktra zawsze chtnie popieraa ludzi nowych"; jego kandydatura
napotykaa jedynie na sprzeciw partii popularw i skrajnej grupy nobilitas. Lecz nobilowie, jak ju
wspomniano, w obawie przed jakim zamachem ze strony Katyliny, uznali, e w ich interesie ley
poparcie kandydatury Cycerona20. Uprzednio - jak powiada Salustiusz (Cat. 23) - caa nobilitas kipiaa
zawici, sdzc, e godno konsula zostaaby skalana, gdyby j osign czowiek nowy, choby
nawet wybitny, lecz w obliczu niebezpieczestwa mina zawi i buta". Cyceron pozyska ich gosy.
Niedugo mieli si przekona, e nie pomylili si stawiajc na Cycerona.
20

Syme: The Roman Revolution, 24.

PIERWSZE PROCZE KONSULATU (ROK 63)

Chocia przed wyborami Cyceron miesza Antoniusza i Katylin z botem, w r. 64, gdy zosta koleg
Antoniusza, stara si go sobie pozyska. Antoniusz, zawdziczajc swj wybr poparciu Cezara
i Krassusa, jako narzdzie w rku stronnictwa popularw mg paraliowa dziaalno Cycerona
i popiera spiskujcego ju Katylin. Tote Cyceron stara si go przecign na swoj stron,
a niebawem nadarzya si do tego doskonaa sposobno. Na podstawie dawnego prawa Semproniusza
Grakcha z r. 133, rokrocznie - jeszcze przed wyborami konsulw - senat przeznacza z gry pewne
prowincje, tzw. konsularne, dla konsulw, ktrzy przejmowali je w zarzd po upywie okresu swego
urzdowania. W r. 64 za prowincje konsularne zostay uznane Macedonia i Galia Przedalpejska. Kiedy
wedug zwyczaju doszo do losowania midzy Cyceronem a Antoniuszem, los okaza si przychylny dla
Cycerona, ktry wylosowa Macedoni uchodzc za lepsz i intratniejsz od Galii. Macedonia dawaa
wicej sposobnoci nie tylko do wzbogacenia si, lecz take do zdobycia laurw wojennych.
Wystarczyo bowiem sprowokowa jakie walki z okolicznymi plemionami grskimi, ktre atwo byo
rozgromi, by potem mc sobie roci prawo do odbycia tryumfu. Niemal wszyscy byli konsulowie
obejmujcy w charakterze namiest-nikw Macedoni, wracali stamtd nie tylko wzbogaceni, lecz
opromienieni saw tryumfatorw (por. in Pis. 16, 38). Cyceronowi, ktry w ogle nie mia zamiaru
opuszcza Rzymu, decyzja nie przysza trudno. Odstpiwszy bogatsz prowincj Antoniuszowi,
zobowiza go sobie i, jak powiada Salustiusz, nakoni do tego, eby nie myla przeciw
rzeczypospolitej" (Cat. 26, 4). Zreszt Cyceron nie zapomnia take i o sobie. W plotkach, jakie
rozsiewa w Macedonii wyzwoleniec Hilarus, jakoby z pienidzy, ktre Antoniusz wybiera
169

z prowincji, cz sza dla Cycerona (ad. Att. 1, 12, 2), byo niewtpliwie duo prawdy *, mimo
oburzenia, jakie on sam z tego powodu wyraa. W kadym razie z listw z r. 61 (ad. fam. 5, 6; 5, 5)
jasno wynika, e Cyceron by zwizany finansowo z Antoniuszem przebywajcym w Macedonii i e
niejednokrotnie poycza od niego w owym czasie pienidze, zaduywszy si z racji kupna domu
Krassu-sa na Palatynie. Rwnoczenie Cyceron caym swym autorytetem popiera Antoniusza
w senacie przeciw Pompejuszowi, ktry planowa usunicie Antoniusza z prowincji (ad fam. 5, 6, 3).
Tak to niedawni przeciwnicy stali si sojusznikami i chocia zbyt wielk sympati nadal si nie darzyli,
dziaali w porozumieniu.
O tym, e nobilitas nie pomylia si stawiajc na czowieka z Arpinum", moga si przekona ju
w pierwszym dniu objcia konsulatu przez Cycerona, to znaczy 1 stycznia 63 r. Wtedy bowiem trybun
ludowy Serwiliusz Rullus wystpi w senacie z ramienia stronnictwa popularw z projektem ustawy
agrarnej. Projekt, w oglnych zarysach zgoszony przez Rullusa na ludowym zebraniu (contio) w dwa
dni po objciu przez niego trybunatu, a wic 12 grudnia 64 r. (trybunowie obejmowali swe funkcje
przed innymi urzdnikami w dniu 10 grudnia), by ju szczegowo opracowany2. Z oglnej liczby
trzydziestu piciu tribus miano wylosowa siedemnacie. Tych siedemnacie miao wikszoci gosw
wybra specjalnych urzdnikw-komisarzy, tzw. decemwirw, wyposaonych ' w nadzwyczajne
penomocnictwa celem przeprowadzenia reformy rolnej. Decemwirom, z ktrych kady mia otrzyma
gwardi przyboczn zoon z dwudziestu ludzi, poruczono przede wszystkim rozdzia gruntw
pastwowych w Kampanii, tzw. ager Campanus i campus Stellatinus; ager Campanus podzieli miano
na dziaki dziesiciomorgowe, campus Stellatinus na dziaki dwunastomorgo-we. Poniewa jednak ta
ilo ziemi bya niewystarczajca, decem-wirowie mieli otrzyma prawo skupu w Italii ziemi nadajcej
si pod ork lub upraw, jak bd chcieli, od kogo bd chcieli i za jak cen bd chcieli" (de leg agr.
1, 4). Projekt ustawy przewidywa rwnie osiedlenie nowych osadnikw w liczbie piciu tysicy
w Kapui. W projekcie byy przewidziane rda, z ktrych naleao czerpa fundusze na wypacenie
odszkodowania dotychcza1 POT. Carcopino: Les secrets... I, 209.
2

Dokadna rekonstrukcja i analiza projektu Rullusa u Ciaceriego, I, 193 nn. oraz u A. Afzeliusa, Classica et
Medievalia" 3 (1940), s. 214-235.

170

sowym wacicielom. Do tego celu miay suy dochody ze sprzeday gruntw pastwowych
w prowincjach stanowicych wasno pastwow od czasu konsulatu Sulli i Pompejusza Rufusa, tj.
od r. 88, nawet gdyby znajdoway si one w faktycznym posiadaniu osb prywatnych. Pozostawienie
gruntw w rkach prywatnych byo w tych wypadkach uzalenione od decyzji decemwira. Wreszcie
mieli decemwirowie otrzyma prawo cigania wszystkiego zota i srebra ze zdobyczy, z upw na
nieprzyjacielu zdobytych, ze zota przeznaczonego na wieniec dla zwycizcy, komukolwiek by si ono
dostao, jeli nie przekazano go do skarbu publicznego lub nie zuyto na pomniki" (de leg agr. 2, 22).
Z uzyskanych w ten sposb olbrzymich zasobw pieninych miano zakupi ziemi w Italii i osadzi na
niej kolonistw. Wedug projektu ustawy decemwirowie nie byli zobowizani do wyliczania si
z pienidzy uzyskanych ze sprzeday domen pastwowych. Przewidywana w projekcie obecno
kandydata na decemwira w Rzymie wskazuje wyranie na to, e ten punkt projektu by wymierzony
przeciw Pompejuszowi, ktry wedug tego samego projektu mia zosta rwnie pozbawiony upw
wojennych. Projekt Rullusa, nawizujcy do ustaw agrarnych Grakchw, by od czasu wystpienia
wielkich trybunw pierwsz na wielk skal pomylan prb uwaszczenia biedoty miejskiej
i wiejskiej oraz wyrugowania z domen pastwowych obszarnikw okupujcych je bezprawnie od
czasw Sulli. Za osob Rullusa stali oczywicie przywdcy stronnictwa popularw, Cezar3 i Krassus,
ktrzy niewtpliwie zostaliby wybrani na decemwirw i obdarzeni nadzwyczajnymi
penomocnictwami.
Projekt Rullusa uderzajcy w obszarnikw bezprawnie okupujcych domeny pastwowe spotka si
z gwatown kontrakcj ze strony nobilitas i wyraajcego jej interesy Cycerona. W pierwszej mowie
wygoszonej 1 stycznia w senacie zwraca Cyceron przede wszystkim uwag na fakt, e sprzedajc
domeny pastwowe w takich prowincjach, jak Pergamon, Macedonia, Azja, Hiszpania czy Kartagina,
pozbawia si pastwo rzymskie podatkw pyncych z tych terytoriw, a sprzedajc grunty w Poncie,
Paflagonii i Kap8 Por. Ciaceri, I, 209 nn.; Gelzer: RE s. v. Tullius, 867. O tym, e Cezar nie wierzy w przejcie
prawa Rullusa, lecz stara sobie przygotowa grunt, aby wystpi z podobnym projektem pniej sam
w korzystnej chwili, por. P. Cauer: Ciceros politisches Denken, Berlin 1903, s. 98. Sceptycznie do poparcia
Rullusa przez Cezara odnosi si Strasburger: Caesars Eintritt in die Gexhichte, 114 nn.

171

padocji, nalece uprzednio do Mitrydatesa, wymierza si cios w Pompejusza i jego armi znajdujc
si na tamtejszych terenach. Najostrzej wystpuje Cyceron przeciw pomysowi osadzenia w Ka-pui
piciu tysicy nowych kolonistw, malujc demagogicznie niebezpieczestwo, jakie moe zagrozi
Rzymowi ze strony wzmocnionej w ten sposb Kapui: Przez sprowadzenie osadnikw do Kapui
zamierzaj znowu to miasto Rzymowi przeciwstawi, zgromadzi w nim swoje siy, przenie tam
stolic pastwa. Tam, gdzie z powodu urodzajnej gleby i obfitoci wszelkich dbr miay si narodzi
pycha i okruciestwo, zaprowadzeni zostan przez decemwirw nasi osadnicy, do wszelkiej zbrodni
gotowi. Nasi przodkowie usunli z Kapui urzdnikw, senat, obrady ludu, sowem wszystkie symbole
republiki, nic jej prcz imienia Kapui nie zostawili (...) przewidywali bowiem, e dopki zostanie w tym
miecie lad rzeczypo-spolitej, miasto to moe sta si stolic pastwa" (de leg agr. 1, 6). Cyceron
zdawa sobie spraw, e proletariat miejski, przyzwyczajony do prniaczego ycia, nie poprze
projektw Rullusa, i dlatego pod koniec przemwienia nie waha si owiadczy: Mylicie si, jeli
sdzicie, e tylko senat pochwala moje rady, a lud inaczej myli. Wszyscy, ktrzy pragn ocalenia,
pjd za gosem konsula wolnego od dz, wolnego od wykrocze, ostronego w niebezpieczestwach,
nieustraszonego w walce" (de leg agr. 1, 9, 27). W osobach trybunw i stojcych za nimi protektorw
widzi Cyceron jedynie ludzi, ktrzy przy pomocy demagogicznych projektw" d do osignicia
najwyszych godnoci i dostojestw. Tym ludziom radzi, by z ycia czowieka urodzonego w stanie
ekwitw", a wic z niego, wzili przykad i wywnioskowali, jaka droga najatwiej prowadzi ludzi
uczciwych do godnoci i dostojestw". Zaklinam was przeto na bogw niemiertelnych - woa
Cyceron pod koniec mowy - opamitajcie si, trybunowie ludowi, odstpcie od tych, ktrzy, jeli si nie
zastanowicie, w krtkim czasie was opuszcz (Cyceron ma na myli Cezara i Krassusa), poczcie si
z nami, bdcie jednego zdania z ludmi dobrymi, brocie wsplnej rzeczypospolitej wspln mioci
i gorliwoci" (de leg agr. 1, 9).
Nazajutrz, to znaczy drugiego stycznia, okazao si jednak, e Rullus mimo przestrg nie chcia i
drog, ktra uczciwych ludzi do godnoci i dostojestw prowadzi", lecz wystpi na zgromadzeniu
ludowym z opracowanym przez siebie projektem nowego prawa. Wobec tego bezporednio po nim
zabra gos Cyceron. O ile
172

mowa wygoszona poprzedniego dnia w senacie bya krtka - Cyceron przemawia do ludzi, ktrych nie
musia przekonywa - o tyle ta druga, wygoszona przed ludem, bya duga i wyczerpujca. Poniewa
byo to pierwsze przemwienie do ludu wygoszone w charakterze konsula, nie omieszka Cyceron
podzikowa za wybr i podkreli, e uzyska go dziki wasnym zasugom i wbrew woli nobilitas:
Po bardzo dugim czasie, jak daleko wstecz pami i wiek nasz siga, mnie pierwszego, czowieka bez
przodkw, obralicie konsulem i to wysokie stanowisko, ktrego nobilitas pilnie strzega i na wszelki
sposb obwarowaa, zdobylicie za moim przewodem" (de leg agr. 2, 1, 3). W dalszym cigu Cyceron
skada na wstpie wyznanie swej wiary politycznej": Wiedzc, e nie dziki staraniom monych ani
te przez szczeglniejsz ask kilku osb, lecz gosem caego ludu rzymskiego wybrany zostaem
konsulem i e dano mi pierwszestwo przed najznamienitszymi pord nobilw, nie mog zarwno na
tym urzdzie, jak i w caym yciu postpowa inaczej ni jako przyjaciel ludu". O ile ten wstp mg
zaniepokoi nieco nobilw, to cig dalszy niewtpliwie ich uspokoi: Potrzebna mi bdzie bardzo
wasza mdro, by wyjani prawdziwe znaczenie wyrazu przyjaciel ludu; zachodzi tu bowiem
pewne nieporozumienie, spowodowane podstpnym maskowaniem si niektrych ludzi, ktrzy nie
tylko dziaaj ze szkod dla ludu, lecz nawet zagraaj jego istnieniu, a mimo to dziki swym mowom
chc uchodzi za jego przyjaci".
Prawdziwym przyjacielem ludu jest - wedug Cycerona - on sam, a nie Rullus. Przemawiajc przeciw
jego projektowi Cyceron nie zwalcza w zasadzie - jak twierdzi - samej idei ustawy rolnej, leczy jedynie
projekt Rullusa. Liczc si z nastrojami ludowymi tak to motywuje: eby prawd powiedzie,
Rzymianie, nie gani samej idei prawa rolnego. Przychodzi mi na myl, e dwaj sawni, rozumni i ca
dusz ludowi oddani mowie, Tyberiusz i Gajusz Grakchowie, osadzili plebs na gruntach publicznych,
znajdujcych si poprzednio w posiadaniu prywatnych osb. Nie jestem konsulem, ktry by, jak wielu
innych, mniema, e nie godzi si chwali Grakchw; dziki ich radzie, rozumowi i prawom
uporzdkowano wiele spraw rzeczypospolitej" (de leg agr. 2, 5, 10). Kiedy wic po wyborze na
konsula oznajmiono mi, e nowo wybrani trybunowie ludu wystpuj z projektem prawa rolnego,
pragnem pozna ich plany (...) Mog was zapewni, Rzymianie, e przystpiem do czytania
i roztrzsania tego prawa z zamiarem poparcia i uatwienia
173

jego realizacji, gdybym tylko uzna, e jest ono dla was stosowne i poyteczne" (de leg agr. 2, 6, 14).
Po zapoznaniu si jednak z projektem - twierdzi dalej Cyceron - doszedem do przekonania, e to
pikne i cieszce si popularnoci u ludu prawo rolne ludowi nic nie daje, a wszystko tylko niektrym
jednostkom w darze przynosi, e mami lud nadziej uzyskania gruntw, a wolno mu wydziera; e
wzbogaca jednostki, a skarb publiczny uszczupla i e - co jest rzecz najbardziej niegodn - trybunowie
ludowi, ktrych przodkowie nasi chcieli mie strami i obrocami wolnoci, krlw w naszym
pastwie ustanawiaj" (de leg agr. 2, 6, 15).
Zwalczajc punkt po punkcie projekt nowej ustawy wykorzysta Cyceron nieostron wypowied
Rullusa na posiedzeniu senatu, e posplstwo miejskie zbyt wielkie ma znaczenie w rzeczypospoli-tej
i e trzeba z niego Rzym oczyci", w ten sposb j interpretujc: Trybun ludowy uy wyrazu
oczyci, tak jakby mwi o steku nieczystoci, a nie o klasie najlepszych obywateli. Ale wy,
Rzymianie, jeli mnie zechcecie posucha, zatrzymacie to, co posiadacie: wpywy, wolno, prawo
gosowania, godno, miasto, forum, igrzyska, dni witeczne i wszystkie inne korzyci - chyba e
wolicie to wszystko porzuci, zrzec si wietnoci ycia publicznego i osi pod przewodem Rullusa
na jaowym gruncie Sipontum lub w zapowietrzonym kraju Salapinw" (de leg agr. 2, 26, 70sq).
Cyceron dobrze odczuwa nastroje yjcego na koszt spoeczestwa proletariatu rzymskiego i wiedzia,
e argumenty jego przemwi do przekonania ludziom lubicym wie prniacze ycie w stolicy.
Zwalczajc projekt Rullusa podkrela Cyceron przede wszystkim te artykuy, ktre stay
w sprzecznoci z obowizujcymi zwyczajami i ktre - zdaniem Cycerona - wskazyway na ch
kreowania jakich nowych krlw". Ju sam fakt, e gosowa miao jedynie siedemnacie tribus
wybranych losem, a nie wszystkie, nawietli Cyceron jako zamach na wolno ludu rzymskiego i jego
prawa. Nietrudno te byo zaatakowa przepis nie tylko pozwalajcy projektodawcy na losowanie
owych siedemnastu tribus i na odbywanie komicjw wyborczych, lecz zapewniajcy mu ponadto
mono wyboru na decemwira, co sprzeciwiao si prawu Licyniu-sza i Ebucjusza, ktre wyranie
zabraniao wyboru projektodawcy lub jego krewnych.
Wiedzc jak bardzo podejrzliwy jest lub rzymski wobec wszelkich nadzwyczajnych urzdw, stosujc
retoryczn przesad, przed174

stawi Cyceron wadz przyszych decemwirw jako wadz niczym nie skrpowanych tyranw krlw", bowiem ju sam wyraz rex" by w Rzymie znienawidzony; Rullus nadaje decemwirom
z imienia pretorsk, a w rzeczywistoci krlewsk wadz, ograniczajc j do piciu lat, przedua na
zawsze. Utwierdza j bowiem wyposaajc w tak moc i zasoby, e wydrze jej wbrew woli tych, co j
sprawuj, w aden sposb nie bdzie mona. Dodaje im zewntrznego blasku przez sugi urzdowe,
skrybw, wonych, architektw, nadto muy, namioty, inne sprzty, czerpie na to pienidze ze skarbu
i od sprzymierzecw, corocznie przydziela dwustu mierniczych ze stanu ekwitw, by otaczali
decemwirw, suyli im i byli podpor ich wadzy. Widzicie wic tu, Rzymianie, cechy zewntrzne
waciwe tyranom" (de leg agr. 2, 13, 32). Przypatrzcie si nadanej wadzy, a zobaczycie, e nie jest to
szalestwo prywatnych osb, lecz samowadztwo krlw. Naprzd przyznano im mono cignicia
ogromnych pienidzy z waszych dbr, nie przez ich uytkowanie, lecz ze sprzeday, potem nadano im
nieskrpowan wadz sdownicz nad caym wiatem i wszystkimi ludami, mono karania bez
prawa odwoania si do ludu, mono karcenia bez monoci obrony. Przez pi lat bd mogli sdzi
konsulw, a nawet trybunw ludowych, ich za przez ten czas nikt sdzi nie bdzie; bd mogli
sprawowa urzd, ale ich nie bdzie mona pocign do odpowiedzialnoci; bd mogli kupowa
ziemie, od kogo zechc, jakie zechc i za ile zechc. Pozwala im si take zakada nowe osady,
odnawia dawne, ca Itali swymi koloniami zapeni. Nadano im niczym nie ograniczon mono
objedania wszystkich prowincji, prawo karania wolnych ludw, zabierania gruntw, dowolnego
rozdawania i zabierania krlestw. Wolno im by w Rzymie, kiedy im to dogadza, udawa si,
dokdkolwiek zechc, mie wadz i sdownictwo nad wszystkimi" (de leg agr. 2, 13, 33). Zbrako mi
wyrazu, Rzymianie, kiedym t wadz nazwa krlewsk, zaiste jest ona jeszcze wiksz" (de leg agr.
2, 14, 35). Porwnujc decemwirw z krlami i tyranami uy Cyceron tego samego argumentu, jakim
przed siedemdziesiciu laty nobilitas walczya z Grakchami. Nie byo to niewtpliwie rzecz
przypadku. W oczach Cycerona, podobnie jak w oczach nobilitas zwalczajcej przed siedemdziesiciu
laty projekty grakchaskie, projekt reformy rolnej mia by jedynie odskoczni dla ambitnych jednostek
pragncych obali ustrj republikaski i rzdy nobilw.
Liczc si z popularnoci Pompejusza wrd ludu, Cyceron
175

uwypukli szczeglnie jeden z punktw projektu, przewidujcy obecno kandydata na decemwira

w Rzymie, jako zwrcony przeciw Pompejuszowi. Zaatakowa nastpnie niejasne okrelenie gruntw,
ktre maj podlega wykupowi. Ustawa mwi oglnikowo o gruntach, ktre mog by orane lub
uprawiane", co stwarza korzystn sytuacj nie tyle dla ludu, ile raczej dla dotychczasowych posiadaczy,
ktrzy bd w tym widzieli okazj do pozbycia si najgorszych gruntw czy te nieuytkw: Dawniej,
kiedy trybun ludowy nosi si z projektem prawa rolnego - woa Cyceron - truchleli wszyscy, ktrzy
mieli grunty publiczne lub nieprawnie nabyte posiadoci (...) Teraz bd baga decemwirw i bd im
si kania, by zechcieli przyj grunty albo publiczne, albo cigajce niebezpieczestwo na
posiadaczy" (de leg agr. 2, 26, 68). O ile dawni Rzymianie - rozumuje dalej Cyceron - zakadali
kolonie w okolicach odlegych i w punktach strategicznych korzystnych dla obrony Rzymu, to nowy
projekt pozwala je zakada w miejscach dowolnych. Decemwirowie otocz Rzym wiecem kolonii
i zagro jego bezpieczestwu, osadzajc w pobliu miasta awanturnikw, ktrzy, raz uzbrojeni, mog
si sta w rkach decemwirw narzdziem przeciw obywatelom rzymskim." Nie pomin te Cyceron
okazji, eby podobnie jak poprzedniego dnia w senacie, ale w sposb bardziej demagogiczny, skreli
obraz niebezpieczestwa grocego Rzymowi ze strony Kapui, jeli osadzi si tam pi tysicy nowych
osadnikw: Kiedy decemwirowie zgodnie z prawem Rullusa zaprowadz tam pi tysicy osadnikw,
ustanowi stu dekurionw, dziesiciu augurw, szeciu kapanw, jaka bdzie - jak mylicie - ich
pycha, porywczo, zuchwao? Rzym na wzgrzach i w dolinach zbudowany, o wysokich,
kilkupitrowych domach, o ulicach nie bardzo prostych, jakby zawieszonych w powietrzu, ciasnych
zaukach, jakim bdzie pomiewiskiem i przedmiotem wzgardy w porwnaniu z Kapu rozcignit
na rwnej paszczynie z jej szerokimi ulicami?" (de leg agr. 2, 35, 96). Koczc swe przemwienie
zapewnia Cyceron lud rzymski, e nic nie jest tak ludowe, jak to, co on, ludowy konsul, im przynosi:
pokj, bezpieczestwo, odpoczynek" * (de leg agr. 2, 37, 102). Przeprowadzi te umylne
rozgraniczenie midzy ludem a demagogami": Oni maj zwyczaj osiga dostojestwa, wadz,
dostatki wrd rozruchw i wani mi4 Susznie podkrela Strasburger: Concordia ordinum, 73, e wyrazy
pax", concordia", otium" s hasami obozu optymatw.

176

dzy obywatelami, wy, ktrych wpywy polegaj na gosowaniu, wolno na prawach, godno na
sdach i sprawiedliwoci urzdw, a majtek na pokoju, wszelkim sposobem powinnicie stara si
o zachowanie spokoju" (de leg agr. 2, 37, 102). W kocu zapewni suchaczy, e jest czujnym
i niebojaliwym konsulem" i e wszyscy si przekonaj, i nie pomylili si powierzajc mu to
stanowisko (de leg agr. 2, 37, 103).
Kiedy Cyceron skoczywszy przemwienie oddali si z forum, Rullus wystpi przeciw niemu
przedstawiajc go jako zwolennika i obroc interesw sullaczykw, ktrzy po uzyskaniu znacznej
iloci gruntw za dyktatury Sulli s oczywicie przeciwnikami reformy rolnej. Wobec tego wystpienia
Cyceron zwoa znw zgromadzenie ludowe i po raz trzeci zaatakowa projekt Rullusa. Kiedy
wstpowa na rostra, nie uszo jego uwagi, e rozwia si przychylny nastrj towarzyszcy jego
poprzedniemu przemwieniu. Zarwno wyraz twarzy zebranych, jak i pomruk tumu (de leg agr. 3, 1,
2) wskazywa na to, e sowa Rullusa nie przeszy bez wraenia. Owiadczenie trybuna, e uwaa on
Cycerona za reprezentanta interesw siedmiu tyranw (tzn. najwikszych bogaczy: Lukullusa,
Krassusa, Metellusa, Filipa, Hortenzjusza, Katulusa i Faustusa Sulli), zdaro mask z twarzy ludowego
konsula i byo dla jego opinii niebezpieczne. Tote Cyceron prosi lud, by spokojnie wysucha jego
kontrargumentw. Poniewa Rullus posugiwa si argumentacj ad hominem, Cyceron postanowi
uy tej samej broni. Poniewa Rullus demaskowa Cycerona jako obroc interesw wzbogaconych
sullaczykw, Cyceron usiuje zaliczy go do zwolennikw tej samej grupy. Nie byo to zbyt trudne,
poniewa wiedziano, e Wal-giusz, te Rullusa, naby w czasie proskrypcji sullaskich doskonae
grunty w ziemi kasinackiej, umieszczajc swych ssiadw na listach proskrypcyjnych" (de leg agr. 3,
4, 14). Poniewa w czterdziestym artykule projektu Rullusowego byo powiedziane, e wszystkie
tereny, budynki, jeziora i stawy, nadane, darowane, przyznane czy sprzedane po konsulacie Mariusza
i Papiriusza", tj. po r. 82 (a wic za dyktatury Sulli, ktrego nazwisko przezornie nie byo w tekcie
projektu wymienione), maj by uznane za prywatne wedug najlepszego prawa" - atwo byo
zasugerowa suchaczom, e takie sformuowanie owego artykuu zostao wprowadzone przez
projektodawc po to, by dobra nabyte po 82 r. przez jego tecia uzna za prywatn wasno wedug
najlepszego prawa". Pozwalao to Cyceronowi stwierdzi, e nie on, lecz wanie
177

Rullus zabezpiecza przez ten artyku interesy posiadaczy ziemskich i e uczyni to kierujc si
interesem swojego tecia, a wic poniekd i wasnym. Przemwienie Cycerona ograniczajce si
jedynie do omwienia owego czterdziestego artykuu, na ktrego podstawie Cyceron jasno wykazywa,
e Rullus ukada ten projekt nie jako obroca interesw ludu rzymskiego, lecz jako zi Walgiusza (de
leg agr. 3, 13), byo krtkie. Rwnie krtka bya czwarta mowa w tej samej sprawie; nie zachowaa si
jednak i dowiadujemy si o niej jedynie z listu do Attyka (2, 13).
Projekt, ktry mia by powan prb osiedlenia mas proletariatu rzymskiego pod Rzymem5, nie
znalaz poparcia nawet ze strony samego proletariatu; kiedy drugi trybun ludowy Lucjusz Cecy-liusz,
oddany optymatom, zapowiedzia intercesj przeciw projektowi, Rullus nie podda go wcale pod
gosowanie. Mona z tego wywnioskowa, e rwnie przywdcy stronnictwa popularw, a wic Cezar
i Krassus, popierajcy pocztkowo projekt Rullusa - ich to Cyceron ma na myli, kiedy zarwno
w pierwszej (1, 516), jak i w drugiej (2, 24, 65) mowie, nie wymieniajc nazwisk, mwi
o inspiratorach tych wszystkich projektw" - wycofali si z caej sprawy, widzc w obecnej chwili
trudnoci w jej realizacji. Dopiero po czterech latach sprawa reformy agrarnej zostanie znowu podjta
przez Cezara za jego konsulatu i ku niezadowoleniu caej partii konserwatywnej, a take Cycerona,
przeprowadzona jako lex Iulia agraria w r. 59.
Oprcz czterech mw przeciw reformie rolnej wygosi Cyceron za swego konsulatu jeszcze osiem
innych, wydanych pniej razem z owymi czterema i stanowicych cao mw konsularnych".
Zapowiadajc przesanie tego zbioru Attykowi w licie z czerwca 60 r. (ad. Att. 2, 1, 3), wymienia je
Cyceron w nastpujcej kolejnoci: Pierwsza to mowa w senacie wygoszona 1 stycznia; druga do ludu
w sprawie prawa agrarnego; trzecia o Othonie; czwarta w obronie Rabiriusza; pita o synach obywateli
proskrybowanych; szsta, w ktrej zrzekem si prowincji na zebraniu ludowym; sidma, ktr
wypdziem Katylin; sma wygoszona do ludu nazajutrz po ucieczce Katyliny; dziewita na zebraniu
ludowym po zeznaniach
5

Projekt Rullusa jako demagogiczny, a take bezprawny i szkodliwy" ocenia Ciaceri, I, 204 nn.; pozytywnie
oceniaj go Boissier: Cicern et ses amis, 28, Tyrrel-Purser: The Correspandance of Cicero, I, 5, G. Bloch: La
re-publique romaine, Paris 1913, s. 307, Gelzer: KE s. v. Tullius, 869 i Petersson: Cicero, 224.

178

Allobrogw; dziesita w senacie 5 grudnia. Prcz nich s dwa jakby krtkie fragmenty sprawy agrarnej"
(trzecia i czwarta). Wobec tego, e mowy - z wyjtkiem dwch ostatnich fragmentw" - wymienione
s przez Cycerona niewtpliwie w porzdku chronologicznym, bdzie rzecz uzasadnion omawia je
w kolejnoci podanej przez Cycerona.
Niestety mowa w sprawie Lucjusza Roscjusza Othona, ktr Cyceron wymienia jako trzeci, nie
zachowaa si. Znane s jedynie do osobliwe okolicznoci jej wygoszenia, chocia nie wszystkie
szczegy samej sprawy s dla nas jasne. Lucjusz Roscjusz Othon, ktry w czasie swego trybunatu
ludowego w 67 r. dziaa wsplnie z parti optymatw i podobnie jak konserwatywny konsul Katulus
zwalcza wnioski prawdziwie demokratycznego kolegi, trybuna Ga-biniusza, znany by rwnie jako
autor lex Roscia theatralis, przyznajcej ekwitom prawo zasiadania w teatrze w czternastu pierwszych
rzdach bezporednio za senatorami. w Roscjusz nie by zapewne lubiany w masach ludowych, skoro
za konsulatu Cycerona mg si sta w teatrze przedmiotem demonstracji - by moe inspirowanej
przez parti popularw6. Powszechnym gwizdom, rozlegajcym si w teatrze z chwil pojawienia si
Roscjusza, towarzyszyy rzsiste oklaski z pierwszych rzdw zajmowanych przez ekwitw. Wrd
oglnego tumultu przedstawienie musiano przerwa, a Cyceron, obecny w teatrze w charakterze
konsula, zwoa lud do wityni Bellony, gdzie podobno tak przekonywajco w obronie Roscjusza
przemwi, e lud uspokojony powrci do teatru i przedstawienie podjto na nowo. Naley aowa, e
to wietne przemwienie, czytane jeszcze z podziwem przez Pliniusza Starszego, a potem przez
Makrobiusza, nie zachowao si do naszych czasw. Wiemy tylko tyle, e Cyceron po prostu karci lud
za to, e podnosi tumult w teatrze, w chwili kiedy wystpuje tak znakomity artysta, jak imiennik
Roscjusza, znany aktor Roscjusz.
Jeeli w sprawie Roscjusza moemy tylko przypuszcza, e inspiratorami demonstracji byli przywdcy
partii popularw, o tyle w sprawie Rabiriusza wiemy o tym z ca pewnoci. Partia popularw,
pozostajca pod energicznym kierownictwem Juliusza Cezara, bynajmniej nie upada na duchu po
klsce poniesionej w zwizku z projektem Rullusa i niebawem wystpia z nowym atakiem przeciw
optymatom. eby podway autorytet senatu, Cezar posta6 Por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 869.
179

nowi zakwestionowa jego prawo do podejmowania senatus con-sultum ultimum 7 - uchway, na mocy
ktrej w pewnych, wyjtkowo gronych dla rzeczypospolitej chwilach senat mg nadawa
nadzwyczajne penomocnictwa konsulom. Penomocnictwo udzielone t uchwa - pisze Salustiusz jest najwiksze, jakie wedug obyczaju rzymskiego otrzymuje urzdnik od senatu; wolno mu zaciga
wojsko, prowadzi wojn, trzyma na wszelki sposb w ryzach obywateli i sprzymierzecw,
sprawowa podczas pokoju i wojny najwysz wadz wojskow i sdownicz: bez uchway senatu nie
przysuguje konsulowi adne z tych uprawnie" (Cat. 29). Poprzednio ostateczn uchwa senatu"
podjto w r. 100 podczas demokratycznego ruchu Saturnina, kiedy to na mocy tej uchway Saturninus
zosta wyjty spod prawa, oblony przez konsulw na Kapitolu, a w kocu zamordowany. Wwczas,
mimo e mino ju trzydzieci siedem lat od tych wypadkw, Cezar postanowi je przypomnie
i doprowadzi do skazania jednego z uczestnikw wczesnej walki politycznej, ktry bra udzia
w tumieniu ruchu Saturnina, mianowicie ekwity Gajusza Rabiriusza, wtedy ju zniedo-niaego
starca. Z prawnego punktu widzenia samo oskarenie nie budzio adnych zastrzee, gdy
dopuszczalne byo ciganie zabjstwa, choby nawet sprzed trzydziestu siedmiu lat. Oczywist jest
rzecz, e nie chodzio tutaj o osob samego Rabiriusza, o ktrym wiedziano, e przecie wasnorcznie
nie zabi Saturnina; wiadomo byo, e morderc by niewolnik Scewa, ktry w nagrod za to zabjstwo
otrzyma wolno. Jeli Cezar odgrzebywa t dawn spraw, to nie po to, by doprowadzi do skazania
starego Rabiriusza na kar mierci, lecz po to, by przez wyrok taki podway sam zasad senatus
consultum ultimum, na mocy ktrej Rabiriusz i inni nobilowie chwycili za bro przeciw Saturninowi.
Aby nada wikszy rozgos sprawie i doprowadzi na pewno do wyroku skazujcego, postanowi Cezar
zaproponowa wznowienie starej, nie uywanej od czasw krlewskich procedury procesu de
perduellione. Z oskareniem Rabiriusza wystpi nie sam Cezar, lecz z jego inspiracji (por. Suet. Caes.
12) jeden z wybitnych czonkw stronnictwa popularw, wczesny trybun ludowy Tytus Labienus.
W czasie debaty w senacie stronnictwo popularw, mimo silnej opozycji elementw konserwatywnych,
odnioso zwycistwo. Zapada
7

O senatus consultum ultimum" por. Plaumann: Das sogenannte senatus consultum ultimum, Klio" 1913, s.
321-386.

180

uchwaa o zastosowaniu w sprawie Rabiriusza procedury przewidzianej w procesach de perduellione:

sdzi oskaronego miao dwch sdziw, duumviri perduellionis, wyznaczonych przez urzdujcego
pretora. Poniewa urzdujcy podwczas pretor Metellus Celer wyznaczy na owych sdziw wanie
Gajusza Juliusza Cezara oraz jego kuzyna Lucjusza Juliusza Cezara, nietrudno wywnioskowa, e
sprzyja on wwczas stronnictwu popularw. Tote Juliusz Cezar, na ktrego pad los, ferowa wyrok
mierci na Rabiriusza (Suet. Caes. 12). W debacie na posiedzeniu senatu elementom konserwatywnym,
w imieniu ktrych przemawia Cyceron, udao si, jak si zdaje, uzyska zastrzeenie, e w razie
wyroku skazujcego Rabiriuszowi nie grozia kara mierci, lecz wygnanie. Tak przynajmniej
wynikaoby z fragmentw mowy Cycerona (pro Rab. 3; 13), wygoszonej na zgromadzeniu ludowym,
do ktrego apelowa Rabi-riusz od wyroku duumwirw8. Zebranie to, majce zatwierdzi lub odrzuci
wyrok, byo niezwykle burzliwe. Zorganizowane grupy stronnictwa popularw, niejednokrotnie - jak to
wida z mowy Cycerona - przeryway przemwienie konsula (pro Rab. 6). Sprawa Rabiriusza bya
spraw caej nobilitas, bya spraw senatu i jego autorytetu, poniewa dotyczya prawa do ogaszania
wspomnianego ju senatus consultum ultimum, czyli stanu wyjtkowego. Dlatego te obrony
Rabiriusza podjli si dwaj najwiksi wczeni mwcy, reprezentujcy od dawna spraw nobilw:
Hortenzjusz oraz Marek Cyceron. Obrocy podzielili role midzy siebie. Pierwszy przemawia
Hortenzjusz, ktry w dugim wywodzie wykaza rzecz oczywist, e nie Rabiriusz, lecz niewolnik
Scewa by zabjc Saturnina.
Przemwienie Cycerona, ograniczone na mocy bliej nie znanej nam procedury do p godziny, miao
charakter wybitnie polityczny. Zacz on od stwierdzenia, e nie dlatego pozwano Rabiriusza
w sprawie gardowej, iby co zego popeni (...), lecz e chciano uchyli przekazany nam przez
przodkw w szczeglnie doniosy sposb ratowania rzeczypospolitej i waszej godnoci, aby na
przyszo powaga senatu, wadza konsula, zgoda wszystkich dobrych obywateli pozostaa bezsilna
wobec zamachw wymierzonych przeciw
8

Zarwno w rdach, jak i w literaturze naukowej przebieg sprawy Rabiriusza jest przedstawiany bardzo rozmaicie.
Najbardziej odpowiada mi hipoteza Ciaceriego, I, 214-232, i na niej si opieram. Inaczej Gelzer: RE s. v. Tu-llius, 871,
opierajcy si na Mommsenie (Strafrecht, 588) i Langem (Rmische Altertiimer III, 241). Caa literatura przedmiotu u Gelzera,
j. w., 872.

181

rzeczypospolitej". W imi tej zgody wszystkich dobrych obywateli", czyli warstw posiadajcych,
przemawia wanie Cyceron, bronic przy tym autorytetu senatu i wadzy konsula. Czyni to bez
adnych waha, w sposb zdecydowany, posuwajc si do stwierdzenia, e gdyby Rabiriusz by nawet
zabi Saturnina, to zasuyby nie na kar, lecz na najwysz nagrod. Po tych sowach podniosy si
nieprzyjazne okrzyki wrd tumu, ale Cyceron, niezraony, cign: Wcale mnie te okrzyki nie
przeraaj, przeciwnie, raczej ciesz. Wskazuj bowiem na to, e jest wprawdzie pewna liczba
niewyrobionych politycznie obywateli, lecz e jest ich niewielu. Nigdy, wierzcie mi, ten oto lud, ktry
teraz milczy, nie wybraby mnie swoim konsulem, gdyby sdzi, e ulkn si waszych krzykw. Ale
ju przy-cicha; powstrzymajcie si od tego haasu, ktry jest tylko oznak waszej gupoty i dowodzi
waszej niewielkiej liczby (...) Chtnie bym, mwi, przyzna, gdyby to byo prawd, e Lucjusz
Saturni-nus zosta zabity rk Rabiriusza, i uwaabym ten czyn za godny pochway" (pro Rab. 6, 18).
Demagogiczne danie Labienusa, by oskaronego skaza na mier - jak wiadomo kara mierci
i chosty w stosunku do obywateli rzymskich dawno bya zniesiona - wyzyska Cyceron taktycznie,
przedstawiajc Labienusa jako nieprzyjaciela ludu, ktry chce mu odebra podstawowe prawo
obywatelskie. Posuy si przy tym Cyceron chwytem zastosowanym ju raz podczas rozgrywek wok
projektu Rullusa: to nie trybuni ludu s prawdziwymi przyjacimi ludu, prawdziwymi popularami, lecz
on, konsul. Cyceron zwraca si nastpnie wprost do Labienusa z pytaniem: Kto z nas dwch jest
prawdziwym przyjacielem ludu? Czy ty, ktry sdzisz, e powinno si obywateli rzymskich odda
w rce kata, zaku w kajdany, ju na zgromadzeniu, ktry chcesz na polu Marsowym, w obliczu
gosujcych centurii, w miejscu uwiconym wrbami postawi krzy, eby na nim obywateli rozpina
- czy te ja, ktry zabraniam plami zgromadzenie ludu rzymskiego obecnoci kata; ktry twierdz, e
naley oczyci forum z tych ohydnych ladw zbrodni? Taki to jest trybun, przyjaciel ludu, str
i obroca waszych praw i swobd. Prawo Porcjusza nie pozwala wiczy rzgami obywateli rzymskich,
a ten miosierny trybun bicze na was przynis. Prawo Porcjusza zasonio wolno obywatelsk od
srogoci liktora, a Labienus, przyjaciel ludu, oddaje was pod miecz katowski" (pro Rab. 4, 11). Innym
trybunem by Gajusz Grakchus, ktry by wola umrze tysic razy najokrutniejsz
182

mierci, ni zezwoli, by pojawi si na zgromadzeniu ludu kat, ktremu prawa cenzorskie wzbroniy
nie tylko wstpu na forum, ale nawet wiata, powietrza i pobytu w Rzymie" (pro Rab. 5).
Porwnujc Labiena z Grakchem, wyzyska Cyceron fakt, e nie kto inny, ale wanie Mariusz, tak
popularny wrd mas ludowych, zdawi ruch Saturnina, i obok pochway Grakcha zamieci rwnie
pochwa Mariusza twierdzc, e gdyby co podobnego zdarzyo si za jego konsulatu, postpiby tak
samo jak Mariusz. Oto jego sowa: Co bym uczyni, gdyby Tytus Labienus, podobnie jak Lucjusz
Saturninus, sprawi rze midzy obywatelami; gdyby odbi wizienie, gdyby ze zbrojnym ludem
opanowa Kapitol? Uczynibym to samo, co Gajusz Mariusz; przedstawibym spraw w senacie,
wezwabym was do obrony rzeczypospolitej, stanbym z wami pod broni, by odeprze zbrojnego
nieprzyjaciela" (pro Rab. 12, 35). Wypowiadajc te sowa nie spodziewa si Cyceron, e za kilka
miesicy istotnie stanie przed podobn decyzj i e owo senatus con-sultum ultimum, w imi ktrego
obecnie przemawia, bdzie mu potrzebne przy walce z Katylin. Ale w chwili, kiedy przemawia, nie
byo adnej obawy, eby kto porwa za bro (...) nie uwaa wic za swj obowizek do broni wzywa"
(pro Rab. 12). Potpiajc ruch Saturnina i opowiadajc si zdecydowanie za legalnoci dziaa
Mariusza oraz legalnoci senatus consultum ultimum, umia Cyceron - jak widzimy - wyzyska
popularno imienia Mariusza wrd mas ludowych oraz stara si argumentacj swoj podeprze
nazwiskiem Grakchw, tak bardzo atrakcyjnym dla stronnictwa popularw. Mariuszowi, przywdcy
mas ludowych w ujciu Cezara, przeciwstawia Mariusza, pogromc Saturnina, zwolennika adu
i porzdku".
Mow w obronie Rabiriusza sam Cyceron uwaa za jedn z najlepszych swych mw, za wzr stylu
podniosego (or. 29, 102). Zdania s pene majestatu i dostojestwa, klauzule brzmi uroczycie
i podniole, ironia gorzka, obliczona nie na wywoanie umiechu, lecz grozy: Jakie to sowa ten
czowiek askawy i przyjaciel ludu lubi powtarza? - pyta Cyceron. - Id, liktorze, zwi mu rce sowa, ktre nie tylko ten wolny lud i rzd agodny obraaj, lecz ktrych nawet Romulus i Numa
Pompiliusz nie wyrzek" (pro Rab. 4, 13). Zgodnie z zasadami stylu wzniosego znalaza si take
inwokacja do bogw: Wobec tego, majc walczy o ycie, dobre imi i mienie tego obywatela, musz
naprzd wezwa pomocy i wsparcia Jowisza Najlepszego i Najwikszego oraz innych bogw
183

i bogi niemiertelnych. Rzeczpospolita bowiem wspiera si raczej na ich asce i opiece, anieli rzdzi
zaradnoci i mdroci (...) bagam ich, by dzie dzisiejszy ujrza i ycie Gajusza Rabiriusza ocalone,
i umocnion rzeczpospolit" (pro Rab. 2). Podobnie wzniose s sowa przysigi: Przysigam na cienie
Mariusza i wszystkich naszych obywateli syncych z odwagi i mdroci, na dusze, ktre z padou
ziemskiego przeniosy si do witego bogw przybytku, przysigam, e poczytuj sobie za obowizek
broni ich imienia, sawy, pamici z rwnym zapaem, jak wity i otarzy ojczystych. I gdyby mi
przyszo chwyci za or w sprawie ich godnoci, chwycibym go z tak sam gorliwoci jak oni,
stajc w obronie rzeczy-pospolitej". Zgodne z duchem stylu podniosego jest wielokrotne anaforyczne
powtrzenie wyrazu kiedy": Pytam si ciebie, Labie-nie, kiedy konsulowie na mocy uchway senatu
wszystkich powoali pod bro, kiedy Marek Emiliusz (...) kiedy Kwintus Scewola (...) kiedy Lucjusz
Metellus, Serwiusz Galba (.,.) Kwintus Katulus, wszyscy na koniec mowie konsularni chwycili za
or dla wsplnego ocalenia, kiedy zewszd wszyscy nadbiegali (...) kiedy wszyscy Oktawiusze,
Metellowie, Juliusze, Kassjusze, Katonowie, Pompeju-sze (...) kiedy Decimus Brutus, kiedy ten sam
Serwiliusz, pod ktrego rozkazami w wojsku suye, Labienie, kiedy Kwintus Katulus,
w modocianym wwczas wieku, i Gajusz Kurion, obaj tutaj obecni, kiedy wszyscy najdostojniejsi
mowie przy konsulach stanli - co wwczas wypadao wreszcie czyni Rabiriuszowi?" (pro Rab. 7).
Przemwienie Cycerona odnioso peny sukces. Pretor Metellus Celer, przewodniczcy zgromadzenia,
lkajc si prawdopodobnie uwolnienia Rabiriusza 9, przez co porednio zostaaby uznana legalno
senatus consultum ultimum oraz legalno akcji Mariusza, posuy si sposobem stosowanym do
czsto przy rozgrywkach politycznych; pod pozorem wrb nieprzychylnych dla dalszego
rozpatrywania sprawy, na znak, e zgromadzenie naley przerwa, zdj purpurow chorgiew zwan
vexillum, zatknit na Janiku-lum. Do gosowania nie przystpiono, a Labienus, orientujc si w
' Zdaje mi si, e jest to jedyne logiczne wytumaczenie postpowania Metellusa Celera; por. Syme: The Roman
Revolution, 32, uw. 4. Inaczej Cia-ceri, I, 288, i Gelzer: RE s. v. Tullius, 871, ktry mwi o zupenej zmianie
pogldw" Metellusa. Petersson uwaa w ogle Metellusa za przyjaciela Cycerona i wskutek tego inaczej
interpretuje jego zachowanie; ale Metellus w tym okresie nie by w dobrych stosunkach z Cyceronem, por.
Ciaceri, I, 228.

184

nieprzychylnym dla niego nastroju ludu, powtrnie zgromadzenia nie zwoa.

Niedugo po sprawie Rabiriusza nieustajce w swej aktywnoci stronnictwo popularw wystpio
z nowym projektem wymierzonym przeciw nobilitas. Projekt ten, zgoszony przez nie znanego nam
z nazwiska trybuna dziaajcego z inspiracji Cezara, zmierza do uniewanienia prawa Sulli de
proscriptione i przywrcenia pro-skrybowanym praw politycznych. Z tego, e Cyceron, ktry przed
dziesiciu jeszcze laty zwalcza proskrypcje sullaskie i na nie pomstowa, a obecnie zdecydowa si
wystpi przeciw projektowi, wida, jak dalece zwiza si ju ze stronnictwem optymatw. Wraz
z ca nobilitas zdawa on sobie spraw z tego, e przywrcenie praw synom proskrybowanych
stronnikw Mariusza byoby powanym wzmocnieniem zwalczanego przez nobilitas stronnictwa
popularw, tote nie ukrywa wcale przyczyn, dla ktrych zwalcza ten projekt. W kilka lat pniej,
w mowie przeciw Pizonowi, mwi o tym z dum: Dobrych i dzielnych modziecw, ktrzy jednak
znajdowali si w takiej sytuacji, e gdyby doszli do urzdw, zburzyliby porzdek rzeczypospolitej, ja,
naraajc si na ich nieprzy-ja, bez najmniejszego uszczerbku dla autorytetu senatu, nie dopuciem
do udziau w komicjach" (in Pis. 2, 4). eby osign ten cel nie waha si Cyceron postawi reakcyjnej
tezy, e stan rzeczypospolitej tak silnie wie si z prawodawstwem Sulli, i w razie jego obalenia
sama rzeczpospolita nie moe si osta" (por. Quint. inst. or. 11, 185).
Szst mow konsularn Cycerona byo przemwienie, w ktrym na zebraniu ludowym zrzek si
prowincji Galii Przedalpej-skiej10. Jak ju wspomniano, Cyceron nie mia od pocztku ani ochoty, ani
zamiaru opuszcza Rzymu po odbyciu konsulatu. Wylosowawszy dobr i dochodow prowincj
Macedoni, od razu po losowaniu odda j Antoniuszowi w zamian za Gali Przedalpejsk, przez co
pozyska sobie koleg; a w r. 63 postanowi odstpi rwnie i Gali Przedalpejsk i w ten sposb
pozyska sobie pretora Metellusa Celera, ktry popiera Labiena w sprawie Rabiriusza. T drog
Cyceron nie tylko zyskiwa osobistych przyjaci, ale take przeciga na stron optymatw ludzi
wahajcych si lub sprzyjaj10 O okolicznociach, w jakich Cyceron zrzek si Galii Przedalpejskiej, por. W. Allen Jr.,
Transactions American Philological Association" 83 (1952), s. 233-241.

185

cych popularom. Jako oficjalny powd rezygnacji podaje Cyceron niepewny stan rzeczypospolitej
i zwizan z tym konieczno pozostania w Rzymie. Wersj t poda od razu po objciu konsulatu,
zreszt w sposb bardzo pompatyczny: Konsul owiadcza na tumnym zebraniu senatu w Kalendy
Styczniowe, e nie pjdzie na prowincj (...) gdyby taki stan rzeczypospolitej mia si nadal utrzyma"
(de leg agr. 1, 8, 26); t sam motywacj podaje w przemwieniu przeciw Pizonowi (4, 5).
W rzeczywistoci wola pozosta w Rzymie, poniewa zwizany by ze stolic rnorodnymi sprawami
i nie mia ochoty obejmowa stanowiska namiestnika.
Zanim przejdziemy do omwienia wyborw w r. 63 oraz zawizanego w tym czasie spisku Katyliny,
musimy wspomnie jeszcze pokrtce o trzech przemwieniach wygoszonych przez Cycerona
w pierwszej poowie 63 r., ktre nie weszy do owego soma" mw konsularnych przesanych pniej
Attykowi. Pominicie ich w zbiorze mona tumaczy prawdopodobnie tym, e sam Cyceron nie
przywizywa do nich zbyt wielkiej wagi. Jedno z tych niezacho-wanych przemwie byo do
znamienne dla postawy Cycerona wobec zagadnienia legationes liberae. Od dawna zakorzeni si
w sferach senatorskich obyczaj - sam Cyceron korzysta z niego podczas swoich stara o konsulat (por.
ad. Att. 1, 1) - e senatorowie nie majc adnej oficjalnej misji udawali si do prowincji w sprawach
czysto osobistych, odbywajc te podre na koszt pastwa. Ot Cyceron w dziele De legibus (3, 8, 18)
podkrela, e jako konsul przemawia przeciw owym wolnym poselstwom" i by za ich zniesieniem,
czemu jednak przeszkodzia intercesja lekkomylnego trybuna ludowego", dziaajcego w tym
wypadku w imi ciasno pojtych i egoistycznych interesw pewnej grupy nobilw. Cyceron zdoa
tylko - jak twierdzi - zredukowa czas trwania takich legacji" do okresu jednorocznego. Sama haba"
- jak powiada - zostaa, ograniczono tylko jej dugotrwao". Zwalczajc owe wolne legacje nie
wystpowa Cyceron oczywicie przeciw caej nobili-tas, lecz przeciw grupie najbardziej egoistycznej.
Potwierdzaj to sowa samego Cycerona, ktry zaznacza, e mia w tej sprawie poparcie wikszoci
senatu (de leg. 3, 8, 16).
Pozostae dwa przemwienia, nie ogoszone w zbiorze mw konsularnych, wyranie wskazuj, e
Cyceron ostatecznie przysta do obozu nobilitas, z czym wizaa si oczywicie walka ze stronnictwem
popularw. Pierwsze z nich odnosio si do sprawy jednego

186

z najbardziej znanych czonkw nobilitas, Gajusza Kalpurniusza Pi-zona, konsula z r. 67,

znienawidzonego przez popularw choby dlatego, e zwalcza wnioski trybunw ludowych,
Gabiniusza i Korneliusza. Zosta on oskarony przez Juliusza Cezara o naduycia dokonane
w charakterze namiestnika Galii Narboskiej w latach 66- 65 oraz o niesprawiedliwe ferowanie wyroku
mierci na jakiego Transpadaczyka (Sal. Cat. 49, 2). Ju same osoby, zarwno oskaryciela, ktrym
by Cezar, jak i obrocy - Cycerona, wskazuj na polityczny charakter procesu. Pizon zosta uwolniony,
Cycerona za napawao dum, e udao mu si doprowadzi do uwolnienia dzielnego i nieugitego
konsula" (pro FI. 38, 98).

Na daleko sigajce powizania Cycerona z nobilitas wskazuje pomoc, jakiej udzieli on w charakterze
konsula Lucjuszowi Licy-niuszowi Lukullusowi w zrealizowaniu nalenego mu tryumfu. Lukullus ju
w 66 r. pozbawiony dowdztwa w wojnie z Mitrydate-sem na rzecz Pompejusza, przez trzy lata sta pod
murami Rzymu oczekujc zgody na odbycie tryumfu, do czego za adn cen nie chcieli dopuci
zwolennicy Pompejusza oraz ekwici rzymscy paajcy nienawici do arystokraty za tpienie naduy
publikanw w Azji. Jest rzecz znamienn, e Cyceron, ktry od r. 70 szed rka w rk
z Pompejuszem, popierajc go wbrew skrajnemu skrzydu nobilitas, obecnie zdecydowa si na gest
niewtpliwie niemiy Pom-pejuszowi. Zwycistwa Pompejusza na wschodzie, uwieczone w 64 r.
cakowitym podbojem krlestwa Mitrydatesa oraz utworzeniem nowej rzymskiej prowincji Bitynii
i Pontu, pniej za - prowincji Syrii, niewtpliwie budziy w sferach nobilitas obawy przed nowym
i potnym przywdc wojskowym, mogcym zagrozi rzdom arystokracji. Cyceron lkajc si,
podobnie jak caa arystokracja, wzrostu znaczenia przywdcy wojskowego, caym swym autorytetem
popar spraw tryumfu Lukullusa i jak sam powiada niemal wprowadzi do miasta rydwan zwyciski
najsawniejszego ma" (Acad. pr. 2, 1, 3), z ktrym mia odtd nawiza bardzo przyjazne stosunki.
Opisany barwnie przez Plutarcha (Luc. 37, 3), wspaniay ten pochd tryumfalny odby si w circus
Flaminius. By to pokaz zdobyczy wojennych - orientalnych wozw bojowych uzbrojonych w kosy
i muw obadowanych kosztownociami - podczas ktrego prowadzono licznych jecw oraz
wieziono olbrzymi posg przedstawiajcy pokonanego Mitrydatesa. Ten wielki triumf, nie tylko
Lukullusa, lecz caej nobilitas, by zarazem demonstracj polity187

czn wymierzon przeciw stronnictwu popularw, a poniekd take przeciw Pompejuszowi, ktry
przebywa wtedy z armi daleko na Wschodzie. Tysic szeciuset onierzy Lukullusa biorcych udzia
w pochodzie miao w nadchodzcych wyborach poprze swymi gosami w walce o konsulat kandydata
stronnictwa optymatw, Lucjusza Licyniusza Muren.

ROZDZIA DZIESITY

WALKA Z KATYLIN I PROCES MURENY

Zbliao si lato, a wraz z nim i komie ja wyborcze. Spord czterech zgoszonych kandydatur trzy, to
znaczy Mureny, Sulpicjusza Rufusa oraz Decjusza Juniusza Sylanusa, miay poparcie nobilitas,
Katylin za popierao stronnictwo popularw i jego przywdcy, Cezar i Krassus. Spord kandydatw,
na ktrych skonni byli gosowa nobilowie, najbardziej odpowiada im Murena. Ojciec jego by
legatem w wojsku Sulli i dowodzi lewym skrzydem w bitwie pod Cheronej przeciw Mitrydatesowi;
w latach 83/2 rozpta na wasn rk tzw. drug wojn z Mitrydatesem. Syn jego, obecny kandydat na
konsula, wychowywa si jako modzieniec w Azji Mniejszej suc w armii ojca, potem by legatem
Lukullusa, w r. 65 sprawowa pretur, a w kocu namiestnikostwo w Galii Narboskiej w charakterze
propretora. Jako czowiek dzielny i energiczny dawa gwarancj, e potrafi w sposb zdecydowany
broni interesw warstwy nobilw. W porwnaniu z nim dwaj pozostali kandydaci byli znacznie sabsi.
Wybitny prawnik Sulpicjusz Rufus', autor okoo stu osiemdziesiciu ksig z zakresu prawa (midzy
innymi pierwszego komentarza do edictum praetorium), ktrego najwyszy autorytet i wiedza - jak
podaje Cyceron (de leg. 1, 5, 17) - jest podpor prawa cywilnego", by typem naukowca nie
posiadajcego ani talentu krasomwczego, ani nerwu politycznego. Podobnie sabym kandydatem by
Decjusz Juniusz Sylanus, polityk kompromisowy, ostrony i raczej przecitny, ktry ju raz przepad
w wyborach na konsula w r. 65 wspzawodniczc z Lucjuszem Cezarem i Termusem.
1

O Sulpicjuszu por. Bonfante: Storia del diritto Romano, I, 373; Mnzer: RE 4, 852.

189

Czwartym kandydatem, jak wspomniano, by zrujnowany nobil, Lucjusz Sergiusz Katylina. Od czasu
swej pretury afrykaskiej bezskutecznie stara si o zdobycie najwyszego urzdu. W r. 66 nie przyjto
jego kandydatury ze wzgldw formalnych, gdy zosta oskarony o zdzierstwa w Afryce; w r. 64
przepad przy wyborach w walce przeciw Cyceronowi. Obecnie zdecydowa si kandydowa po raz
drugi. Ju z kocem 66 r. zwiza si z grup nobilw, ktra w razie niepowodzenia w legalnych
wyborach gotowa bya na drodze zamachu przej najwysz wadz w pastwie. Obok Katyliny
wybijali si w tej grupie trzej rwnie zrujnowani nobilowie: Cetegus, Pizon i Warguntejusz. Z biegiem
czasu grupa ta wzrastaa. Znalaz si w jej szeregach nawet byy konsul z r. 71, czonek najwyszej
arystokracji rzymskiej, skrelony z listy senatu w 70 r. za niemoralne ycie" Korneliusz Lentulus,
zrujnowany arystokrata Kuriusz i arystokratka Sempronia. Grupa Katyliny wystpujca w opozycji do
stronnictwa optymatw bya zjawiskiem bardzo podanym dla popularw; dlatego te zarwno Cezar,
jak i Krassus popierali kandydatur Katyliny. Poza poparciem popularw grupa Katyliny, rzucajc
haso powszechnego odduenia, zdobya sobie baz wyborcz take wrd osadnikw sullaskich
w Etrurii w okolicach Faesulae. Haso to musiao trafi na podatny grunt wrd ludzi, ktrzy - jak mwi
Cyceron - musieliby Sull wskrzesi z grobu, aby si podnie z ogromnego zaduenia" (in Cat. 2, 19,
20). Sprawa odduenia nie bya bynajmniej czym nowym. Ju od dwudziestu lat mwiono o tym
powszechnie. Czciowe odduenie redukujce dugi do jednej czwartej przeprowadzono w r. 86 na
mocy lex Valeria de aere alieno, mimo to - jak powiada Salustiusz - obecnie znw zaduenie byo na
caym wiecie ogromne". Interesy zrujnowanych nobilw pokryway si w tym wypadku z interesami
zaduonych rolnikw. Tote Katylina niewtpliwie by szczery, kiedy mwi: Ten tylko moe by
prawdziwym przyjacielem nieszczliwych, kto sam jest nieszczliwy; nie naley ufa obietnicom
iudzi yjcych w dobrobycie. Przywdc i chorym biedakw winien by ten, kto sam jest bardzo
biedny, a nie zna bojani" (pro Mur. 25, 50). Takim chorym biedakw postanowi zosta Katylina,
byy sullaczyk. Mimo e ju w r. 65 nalea do grupy, ktrej nieobce byy metody rewolucyjne, na
razie, opierajc si na swojej dobrze zorganizowanej grupie i liczc na pomoc stronnictwa popularw,
prbowa zdoby konsulat na drodze legalnej. Po osigniciu przeze konsulatu miano przeprowadzi
powszechne odduenie, m190

wiono rwnie o proskrypcjach bogaczy" i o rozdzieleniu urzdw midzy czonkw grupy. W jaki
sposb miay by zaspokojone rwnoczenie ambicje Katyliny i Lentulusa, ktry uwaa si za
trzeciego po Sulli i Cynnie Korneliuszu i mawia, e przepowiednie sybil-liskie wr mu wadz
krlewsk w Rzymie - trudno powiedzie. Prawdopodobnie spiskowcy w pierwszym etapie myleli
przede wszystkim o zdobyciu wadzy. Jasn jest rzecz, e hasa wyborcze, goszce powszechne
odduenie i proskrypcje bogaczy i noszce wyranie antyoptymacki charakter, lkiem i groz
przejmoway nobi-lw; Katylina nie ukrywa wcale swego programu. Zainterpelowany przez jednego
z przedstawicieli nobilitas, Marka Katona, desygnowanego trybuna, odpowiedzia na posiedzeniu
senatu: e jeli poar wybuchnie, to on, Katylina, zagasi go nie wod, lecz ruin" (pro Mur. 25, 42;
Plut. Cat. min. 21, 2; Val. Max. 9, 11, 3).
Pogoski o istniejcym sprzysieniu i jego programie do tego stopnia zaniepokoiy sfery nobilitas, e
senat zastanawia si nawet, czy nie odoy komicjw wyborczych a do wywietlenia sprawy,
a Cyceron jako konsul na jednym z posiedze zupenie otwarcie zapyta Katylin o jego zamiary.
Odpowied Katyliny nie moga budzi adnych wtpliwoci co do nieprzyjaznych wobec optyma-tw
zamierze. Owiadczy bowiem, e dwa s ciaa w rzeczypo-spolitej, jedno z gow, ale sabe, drugie
bez gowy, ale mocne, i e on stanie si gow tego drugiego ciaa" (pro Mur. 25, 51; Plut. Cic. 14, 2)
Wobec takiego postawienia sprawy jasne byo dla nobilitas, e za adn cen nie moe ona dopuci do
wyboru Katyliny. Obawiajc si naduy wyborczych i stosowania przez Katylin przekupstwa
postanowiono zaostrzy istniejc od kilku lat lex Calpur-nia de ambit. Wydawao si, e prawo to,
cho surowe i przewidujce za naduycia wyborcze wykluczenie z senatu, odsunicie od piastowania
godnoci pastwowych i kar grzywny, jest mimo wszystko jeszcze zbyt agodne. Za zaostrzeniem
przepisw tej ustawy najgorliwiej wystpowa wspomniany ju Sulpicjusz Rufus, czowiek niezwykle
prawy, ktry spodziewa si, e zaostrzenie ustawy uatwi mu osignicie konsulatu.
Myl jego popara caa nobilitas zgromadzona w senacie, a rzecznikiem tej sprawy sta si Cyceron
przeprowadzajc now ustaw de ambitu, nazwan od nazwiska projektodawcy lex Tullia. Nowe prawo
przewidywao za naduycia wyborcze nie grzywn, lecz dziesicioletnie wygnanie, przewidywao kary
na agentw wyborczych (divisores), nadto za zabraniao kandydatom urzdzania
191

w okresie dwch lat poprzedzajcych wybory jakichkolwiek igrzysk z wyjtkiem igrzysk ku uczczeniu
pamici zmarego nakazanych na mocy testamentu.
Obwarowawszy si now ustaw przeciw Katylinie, przystpia nobilitas do komicjw wyborczych2.
Katylinie popieranemu przez stronnictwo popularw wydawao si, e ma wszelkie szanse.
Z kontrkandydatw jedynie Murena mg by niebezpieczny, chocia i jego Katylina lekceway (pro
Mur. 24, 49); natomiast ani Sulpicjusz, ani Sylanus, ktry ju raz przepad przy wyborach, nie wydawali
si gronymi rywalami. onierzom Lukullusa, ktrzy mieli gosowa za Muren, mg Katylina
przeciwstawi kolonistw sullaskich napywajcych tumnie z Etrurii na komicja wyborcze. Poza tym
liczy jeszcze na Antoniusza, z ktrym przed rokiem zwizany by koalicj wyborcz przeciw
Cyceronowi. Jego pewno siebie umacnia niewtpliwie fakt, e rok temu do osignicia konsulatu
zabrako mu zaledwie gosw kilku centurii. W tych obliczeniach jednak Katylina nie bra pod uwag
strachu, jaki ogarn wszystkie warstwy posiadajce na myl o powszechnym oddueniu oraz
proskrypcjach bogaczy. Wobec tej groby, mimo arystokratycznego pochodzenia Katyliny i jego
licznych powiza z nobilitas, warstwy posiadajce odmwiy mu poparcia i wolay swe gosy odda na
Muren czy Sylanusa. Same wybory nie odbyy si bez pewnej, umylnie przez Cycerona
wyreyserowanej demonstracji, ktra miaa zapewni wikszo gosw kandydatom reprezentujcym
spokj i bezpieczestwo", to jest Murenie i Sylanusowi. Pragnc zasygnalizowa niebezpieczestwo
groce pastwu, Cyceron jako konsul prowadzcy komicja centurialne przyby na pole Marsowe
w dzie wyborw, otoczony stra zoon z modych ekwitw. Odsaniajc umylnie co chwila tog,
ukazywa lnicy na piersiach pancerz, widomy znak niebezpieczestwa zagraajcego yciu konsula.
Jeli wrd warstw posiadajcych mg kto mie jeszcze jakie wtpliwoci, na kogo gosowa, to na
widok tego pancerza rozwiay si one na pewno. Katylina nie uzyska wikszoci i ponownie przepad
przy wyborach. Najwicej gosw otrzyma energiczny Murena, ktry w niebezpiecznej dla nobilitas
chwili
2

Wybory odbyy si w lipcu lub z pocztkiem sierpnia, por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 874, kory susznie
polemizuje z uczonymi przesuwajcymi dat komicjw na wrzesie.

192

dawa wiksze gwarancje ni teoretyk prawa Sulpicjusz. Na konsulw wybrano Muren i Sylanusa (pro
Mur. 26, 52).
Kiedy nie udao si grupie Katyliny osign wadzy w sposb legalny, przesza ona do dziaalnoci
podziemnej. Wczesn jesieni sprzysienie byo ju do rozgazione. Najwaniejszym punktem
oparcia bya przede wszystkim Etruria, gdzie dziaa byy centurion sullaski Manliusz, grupujcy
w Faesulae zbrojne oddziay zaduonych i rewolucyjnie nastrojonych osadnikw sullaskici, oraz
Arretium, gdzie akcj kierowa Gajusz Flaminiusz. W ziemi pice-skiej organizowa sprzysienie
Gajusz Septimiusz Kamers, w Kampanii, gdzie starano si do spisku wcign gladiatorw, Sytiusz
Nu-cerinus, w Apulii - Gajusz Juliusz. Przygotowania byy tak daleko posunite, e ustalono ju nawet
dat wystpienia - na 27 i 28 padziernika. Zapocztkowa ruch miaa Etruria, skd Manliusz na czele
zbrojnych oddziaw zamierza wyruszy ku stolicy. Tymczasem gwna grupa spiskowcw z Katylin
na czele miaa zaj punkty strategiczne w Rzymie, a 28 padziernika podpali miasto i dokona rzezi
optymatw. Zdrada Kuriusza, jednego z uczestnikw sprzysienia, ktry za porednictwem swej
kochanki Fulwii donosi o wszystkich pocigniciach spiskowcw Cyceronowi, doprowadzia w kocu
do ujawnienia sprzysienia i zarzdzenia rodkw ochronnych. Nie przyszo to co prawda atwo.
Wikszo no-bilitas nie dawaa wiary informacjom Cycerona i skonna bya przypuszcza, e Cyceron
kieruje si zawici wobec Katyliny. Obrady senatu w dniu 22 wrzenia nie doprowadziy do adnej
uchway, gdy przekonywajcych dowodw na istnienie sprzysienia nie byo. Sprawa dojrzaa
dopiero w nocy z 20 na 21 padziernika, kiedy w domu Cycerona zjawili si Marek Krassus, Marek
Marcellus i Metellus Scypion pokazujc anonimowe listy ostrzegajce przed Katylin i planowan
przez niego rzezi optymatw. Cyceron zwouje nastpnego dnia senat, gdzie na posiedzeniu odczytano
owe anonimy; poza nazwiskiem Katyliny autor tych informacji innych nazwisk nie wymienia.
Natychmiast po odczytaniu listw Cyceron owiadcza, nie wymieniajc nazwiska swego informatora, i
27 padziernika ma si wszcz w Etrurii ruch pod wodz Gajusza Manliu-sza, a nazajutrz planowana
jest przez Katylin rze optymatw w Rzymie. Poniewa anonimy wymieniay tylko Katylin, senat
ograniczy si do oglnikowego stwierdzenia, e istnieje sprzysienie i e spraw naley zbada (Cass.
Dio 37, 21, 3). Dopiero 22 padziernika ustalono rodki ochronne. Poniewa w stolicy nie wolno
193

byo trzyma oddziaw zbrojnych, konieczna bya uchwaa ostateczna senatu" 3, na mocy ktrej senat
udziela konsulowi nadzwyczajnych penomocnictw, uprawniajcych do zacigu wojsk i do
prowadzenia wojny, oraz przekazywa mu najwysz wadz wojskow i sdownicz (Sal. Cat. 29).
Na mocy tej uchway, ktrej znaczenie kilka miesicy temu, podczas procesu Rabiriusza, chcia
podway Cezar, Cyceron utworzy oddziay ochronne - praesidia - rozmieszczajc posterunki
w rnych dzielnicach miasta. Przeciw Katylinie wystpi nie mg, gdy oczywistych dowodw jego
winy jeszcze nie byo. Katylina, nie zaatakowany bezporednio, nie odstpi od pierwotnego planu i nie
odwoa daty wystpienia w Faesulae; odoy jedynie planowan rze optymatw - niemoliw wobec
posterunkw rozstawionych w miecie. Tymczasem nobilitas chcc unieszkodliwi Katylin
postanowia wystpi przeciw niemu na drodze sdowej oskarajc go o stosowanie przemocy na
podstawie lex Plautia de vi4. Z oskareniem tym wystpi przeciw Katylinie i Korneliuszowi
Cetegusowi, drugiemu przywdcy spisku, Lucjusz Emiliusz Paulus, syn konsula z r. 78. Katylina
pragnc upi czujno przeciwnikw owiadczy wwczas, e dobrowolnie odda si w areszt domowy
albo Maniuszo-wi Lepidusowi, albo Cyceronowi, bd te Metellusowi Celerowi czy wreszcie
Markowi Marcellusowi. Pierwsi trzej nie chcieli jednak trzyma u siebie w domu tak niebezpiecznego
czowieka; Cyceron owiadczy wrcz, e nie czuby si bezpieczny pod jednym dachem
z czowiekiem, z ktrym nie czuje si bezpieczny w jednym miecie".
Sytuacja wyjania si dopiero w ostatnich dniach padziernika, kiedy dwudziestego sidmego
w Faesulae Manliusz zgodnie z planem chwyci za bro. List z Faesulae, odczytany w senacie przez
Seniusza, niedwuznacznie podawa, e spiskowcy przystpili do akcji. Prcz tego listu napyway
wieci, e odbywaj si zebrania, e bro si zwozi, e w Kapui i Apulii zaczyna si ruch zbrojny
wrd niewolnikw" (Sal. Cat. 30). Wobec tego - jak opowiada Sa-lustiusz - na mocy uchway senatu
wysany zosta Kwintus Mar-cjusz Reks do Faesulae, Kwintus Kretykus do Apulii (...) pretorowie
* Zapada ona dnia 22 padziernika (Cic. in Cat. 1, 3; 2, 4; Cass. Dio 37, 31, 2; Plut. Cic. 15, 3). Salustiusz (Cat. 29, 2) podaje
mylnie, e zapada ona po 7 listopada; por. Ciaceri, I, 245, uw. 1; I, 258, uw. 6; Gelzer: RE s. v. Tul-lius, 876.
* Por. Mommsen: Rmisches Strafrecht, 657.

194

Kwintus Pompejusz do Kapui, a Kwintus Metellus Celer do ziemi piceskiej z poleceniem zebrania
wojska, stosownie do okolicznoci i grocego niebezpieczestwa. Prcz tego wyznaczono nagrod za
ujawnienie spisku zawizanego przeciw rzeczypospolitej: dla niewolnika wolno i sto tysicy
sestercw, dla czowieka wolnego bezkarno za wspudzia i dwiecie tysicy sestercw" (Sal. Cat.
30). Uchwalono rwnie rozmieci w Kapui i w innych muni-cypiach, stosownie do moliwoci
kadego z nich, zespoy gladia-torskie, a w Rzymie porozstawia wszdzie posterunki i na ich czele
postawi niszych urzdnikw (Sal. Cat. 30). Wszystko to oczywicie krpowao ruchy Katyliny. Jeli
rzecz miaa si uda, naleao dziaa szybko i energicznie. Na zebraniu spiskowcw w domu Porcjusza
Leki w nocy z 6 na 7 listopada Katylina owiadczy, e musi opuci Rzym, by poczy si
z Manliuszem w Faesulae, lecz przedtem naley sprztn Cycerona. Istotnie dwch spiskowcw,
ktrych nazwiska historycy staroytni rnie podaj, podjo si nastpnej nocy dokona zamachu na
Cycerona. I o tym planie powiadomi Cycerona Kwintus Kuriusz przez sw kochank Fulwi. Kiedy
obaj spiskowcy o wicie 8 listopada zjawili si pod domem Cycerona5, aby - jak sam powiada - zabi
go we wasnym domu na oczach ony i dzieci" (pro Sulla 6, 18), ujrzeli przed domem wzmocnione
strae. Oddalili si wic pospiesznie, a panujcy pmrok nie pozwoli na rozpoznanie ich twarzy.
Dlatego wanie Cyceron w mowie wygoszonej tego samego dnia w senacie nie wymieni ich nazwisk,
a nastpnego roku w mowie Pro Sulla (6, 18) poda jedynie nazwisko ekwity Korneliusza, jako
przypuszczalnego zamachowca. Tym si te tumaczy rozbieno midzy historykami staroytnymi:
Salustiusz, najbliszy wypadkom, wymienia nazwisko ekwity Korneliusza i senatora Warguntejusza,
Plutarch w ywocie Cycerona - nazwisko Marcjusza i Cetegusa, Appian - Cetegusa i Lentulusa, co jest
najmniej prawdopodobne 6.
Na nocnym zebraniu w domu Leki zapady ponadto inne wane decyzje. Po zamordowaniu Cycerona
mia Katylina opuci Rzym
s

Spiskowcy przybyli do domu Cycerona pod pozorem zoenia mu rannej salutatio. Wanie wybitniejszych goci
przyjmowano rano przed wstaniem z ka, por. W. Allen Jr.: Studies presented to David M. Robinson, II, St. Louis 1953, s.
707-710.
6
Nowoytni uczeni snuj dalsze domysy, pozbawione jednake podstawy, jak np. R.P. Robinson, Classical Weekly" 40
(1946/1947), s. 138-143, ktry domyla si, e spiskowcami byli C. Cornelius i M. Caeparius.

195

i uda si do Faesulae, aby obj osobicie dowdztwo nad oddziaami maszerujcymi na Rzym; na
czele spisku w samym Rzymie mia stan Lentulus. Sygnaem do zamachu stanu miay by poary
wzniecone jednoczenie w dwunastu punktach miasta przez Kassjusza Longinusa przy pomocy
Statyliusza i Cetegusa. Rwnoczenie miano rozpocz rze optymatw. Tymczasem Katylina na czele
zbrojnych oddziaw mia doj do Rzymu, by w stolicy uj wadz w swe rce.
W tej sytuacji wydawaoby si, e Cyceron, opierajc si na se-natus consultum ultimum, mg po
prostu uwizi Katylin, a wydajc na wyrok mierci pooy kres wszystkim knowaniom.
W rzeczywistoci sprawa nie bya tak prosta. Od czasw Sulli utar si zwyczaj7, e wraz z uchwa
o nadzwyczajnych penomocnictwach senat ogasza nazwiska ludzi niebezpiecznych dla pastwa,
kwalifikujc ich wyranie jako hostes, czyli wrogw, przez co automatycznie tracili oni prawo
obywatelstwa rzymskiego, a przysugujce kademu obywatelowi rzymskiemu prawo odwoania si do
ludu ulegao w ich wypadku zawieszeniu. Tymczasem Katylina nie by bynajmniej ogoszony za
wroga" i w praktyce nie mona go byo skaza na mier ani nawet zmusi do opuszczenia Rzymu.
Informacje przekazane przez Kuriusza byy poufne i Cyceron nie chcia wymienia nazwiska swego
informatora, z drugiej strony nie mg te poda adnych dowodw w zwizku z planowanym
zamachem, gdy nie zdoano nawet zidentyfikowa twarzy domniemanych spiskowcw. Mg si wic
Cyceron narazi na zarzut, e jego podejrzenia s urojone. Wystpienie bez niezbitych dowodw winy
przeciw obywatelowi rzymskiemu, i to jeszcze pochodzcemu ze starej arystokracji rzymskiej, byo
przedsiwziciem zbyt ryzykownym. Cyceron jako prawnik zdawa sobie doskonale spraw zarwno
z tych trudnoci, jak i z tego, e grupa Katyliny ma swych reprezentantw w senacie (nalea do nich
przecie senator War-guntejusz) oraz e wielu senatorw nie zechce uwierzy w istnienie spisku.
W tych warunkach postanowi Cyceron 8 listopada8 zwoa po7 Mommsen: Romisches Staatsrecht, III,
1245.
8
Przyjmuj dat 8 listopada, tak jak wikszo uczonych (np. Mommsen: Rmische Geschichte, III, 186; Sihler:
Cicero of Arpinum, 145, 3; Ciaceri, 1,261, uw. 3; Petersson: Cicero, 251). Nie przekonay mnie argumenty
Gelzera: RE s. v. Tullius, 877, ktry przyjmuje dat 7 listopada, tak jak m.in. Meyer: Caesars Monarchie und das
Prinzipat des Pompeius, 29, a obecnie i Seel, 93.

196

siedzenie senatu do wityni Jowisza Statora na Palatynie i w ten sposb zaatakowa Katylin, by
sytuacj, o ile si da, wyjani bez reszty. witynia zostaa obstawiona modymi ekwitami,
stanowicymi podobnie jak w czasie wyborw przyboczn stra konsula. Cyceron postara si
oczywicie o to, by wie o nieudanym rannym zamachu zatoczya jak najszersze krgi. W kadym
razie osign tyle, e z chwil pojawienia si Katyliny w wityni senatorowie, a wrd nich byli
konsulowie, odsunli si od niego pozostawiajc puste miejsce wok awy, na ktrej usiad (in Cat. 1, 7,
16). Po otwarciu zebrania Cyceron od razu zaatakowa swego przeciwnika zaczynajc od sawnych
sw: Dokde, Katylino, bdziesz naduywa naszej cierpliwoci". Stwierdziwszy, e znane mu s
dokadnie wszystkie jego plany, Cyceron owiadczy, e od dawna naleao Katylin mierci ukara"
(1, 1, 2). Przypomnia, e istnieje w zwizku z Katylin cikie i surowe postanowienie senatu",
i przyzna, e nie zbywa rzeczypospolitej na mdroci ani stanowi senatorskiemu na powadze", ale
brak jest konsulw" (1, 1, 3). Dalej zacytowawszy wypadki stosowania w historii rzymskiej senatus
consultum ultimum, a wic mier Tyberiusza i Gajusza Grakchw, Marka Fulwiusza, pniej
Saturnina, Cyceron niejako przyznaje si do winy, e tak opieszale postpuje wobec Katyliny,
i tumaczy to nastpujco: Ale co ju dawno naleao uczyni, dla pewnych przyczyn na pniej
odkadam. Wtedy dopiero zostaniesz zabity, kiedy nie znajdzie si ju nikt tak niegodziwy, nikt tak
wystpny, tak tobie podobny, kto by nie przyzna, e stao si to susznie" (1, 2, 5). Celem mowy jest
niewtpliwie zastraszenie Katyliny, ktry uwiadomiwszy sobie, e wszystkie jego plany i knowania
zostay odkryte, powinien miasto opuci. Wobec tego, Katylino, podaj tam, dokd zamierzae,
wyjd wreszcie z miasta, bramy Rzymu s otwarte, wyjedaj! Od dawna ju obz Manliusza wyglda
swego wodza. Wyprowad ze sob wszystkich, a przynajmniej jak najwicej; oczy z nich Rzym. Od
niemaej uwolnisz mnie obawy, kiedy tylko mur mnie od ciebie oddzieli. Z nami ju duej przebywa
nie moesz! Nie, Katylino, nie znios tego, nie cierpi, nie pozwol!" (1, 5, 10). W wymownych
sowach maluje Cyceron sytuacj Katyliny, do ktrego wszyscy - jak twierdzi - odnosz si
z nieufnoci i lkiem. Ma to wpyn na jego decyzj opuszczenia miasta, za czym powinna rwnie
przemawia niech Katyliny do Cycerona. Jeli na mnie, swojego wroga, chcesz cign nienawi,
id prosto na wygnanie. Zaledwie bd mg znie obmowy ludz197

kie, jeli to uczynisz, zaledwie udwign ciar powszechnego gniewu, jeli z rozkazu konsula
pjdziesz na wygnanie" (1, 9, 23).
Przemwienie jest grone, miadce i patetyczne. Groz siejce sowo mier" rozbrzmiewa niemal
od pierwszych sw: O czasy, o obyczaje! Wie o tym senat, konsul to widzi, a ten jednak yje. yje?
Nawet do senatu przychodzi, uczestniczy w publicznej radzie i kadego z nas oczyma wybiera i na rze
wyznacza. Nam za, ludziom odwanym, wydaje si, e dosy robimy dla rzeczypospolitej, jeli
unikamy wciekoci i ora tego czowieka". W kilka chwil pniej woa: Na mier ci, Katylino,
z rozkazu konsula od dawna zaprowadzi naleao" i dalej: jeli ka ci zabi", i za chwil znw:
wtedy dopiero zostaniesz zabity" (1, 2, 5), i zaraz potem znowu: jeli ka ci zabi" (1, 5, 13). Cae
serie pitrzcych si, ywych i namitnych pyta retorycznych, wypowiedzianych raz z oburzeniem, raz
z gron ironi, oblegaj i miad przeciwnika. Zgodnie z zaoeniami podniosego stylu raz po raz
wznosz si zaklcia do bogw: O bogowie niemiertelni, gdzie jestemy? W jakim miecie yjemy?
Jak rzeczpospolit mamy? Oto tu, mierzy nami, senatorowie, w tym najwitszym i najdostojniejszym
zgromadzeniu s tacy, ktrzy myl o zgubie nas wszystkich, o zagadzie Rzymu, a nawet caego
wiata" (1, 4, 9). Za chwil znw zwraca si Cyceron do bogw: Wielkie bogom niemiertelnym
nale si dziki, a nade wszystko temu oto Jowiszowi Statorowi (tutaj Cyceron musia wskaza na
posg Jowisza w gbi wityni), najdawniejszemu tego miasta strowi, emy tak wstrtnej, tak
potwornej, tak wrogiej dla rzeczypospolitej zarazy tylekro uniknli" (1, 5, 11). Mowa koczy si
podobnie patetyczn inwokacj: Ty na koniec, Jowiszu, ktremu pod tymi samymi auspicjami co
i Rzymowi Romulus zbudowa wityni, ty, ktrego susznie nazywamy obroc tego miasta
i pastwa, wstrzymasz tego czowieka i jego towarzyszy od twoich i innych wity, od dachw
i murw miasta, od zamachu na ycie i majtek obywateli, a wrogw ludzi uczciwych, zbjcw Italii,
poczonych ze sob przymierzem zbrodni i niegodziwym sojuszem, wiecznymi karami za ycia i po
mierci ukarzesz".
W decydujcej rozgrywce z przeciwnikiem nie waha si wreszcie Cyceron posuy rodkiem
artystycznym, ktrego jeszcze dotychczas ani razu w swej krasomwczej karierze nie uy. Jest nim
personifikacja ojczyzny, ktra w ten sposb przemawia do Katyli-ny: Ju od kilku lat nie byo adnej
zbrodni bez twego w niej
198

udziau, adnej sromoty bez ciebie; tobie jednemu uchodziy zupenie bezkarnie zabjstwa wielu
obywateli, rabunek i grabie sprzymierzecw. Moge prawa i trybunay nie tylko lekceway, lecz
obala i ama. Wszystkie poprzednie twe zbrodnie, chocia nie powinnam ich bya cierpie, zniosam,
jak mogam. Ale to ju jest nie do zniesienia, e z powodu ciebie jednego yj w lku, e za lada
szelestem obawiam si Katyliny, e wydaje si, i nie ma knowania przeciw mnie, ktre by nie byo
zwizane z twoj zbrodni. Dlatego odejd i wybaw mnie z tego lku, bym nie pada ofiar, jeli jest
uzasadniony, a jeli nie uzasadniony, bym si raz wreszcie ba przestaa" (1, 7, 18). Personifikacja
ojczyzny miaa Cyceronowi posuy nie tylko do wygoszenia wstrzsajcej mowy, ale miaa mu
rwnoczenie uatwi powiedzenie tego, czego wprost od siebie powiedzie nie chcia. Kaza wic
Cyceron przemwi ojczynie do samego siebie: Co czynisz, Marku Tulliuszu! Czy pozwolisz wyj
z miasta czowiekowi, o ktrym wiesz, e jest nieprzyjacielem? W ktrym widzisz przyszego wodza
wojny, ktrego rozkazw - jak przeczuwasz - oczekuj w obozie nieprzyjacielskim, ktry jest sprawc
zbrodni, przywdc sprzysienia, podegaczem niewolnikw i wystpnych obywateli? Czy nie
bdzie si wydawa, e nie wygnae go z miasta, lecz e go do niego wpucie? Czy nie kaesz go
zaprowadzi do wizienia, zawlec na mier i podda najsurowszym karom? C ci wstrzymuje? Czy
obyczaj przodkw? Przecie w tym pastwie czsto nawet prywatni ludzie karali mierci
niebezpiecznych obywateli. Czy prawa, ktre zakazuj kara mierci obywateli rzymskich? Przecie
w tym miecie ci, co zerwali z rzeczpospolit, nigdy nie zachowywali praw obywatelskich. Czy boisz
si nienawici potomnych? Zaiste piknie odwdziczasz si ludowi rzymskiemu, ktry ciebie,
czowieka nowego, nie mogcego si wykaza sawnymi przodkami, tak wczenie przez wszystkie
stopnie dostojestw wynis na urzd najwyszy, jeeli lkajc si nienawici lub jakiego innego
niebezpieczestwa nie dbasz o ocalenie twoich wspobywateli. Lecz jeli chodzi o strach przed
nienawici, to czy bardziej naley lka si nienawici z powodu surowoci i dzielnoci ni
nienawici wywoanej gnunoci i brakiem energii? Czy sdzisz, e nie sponiesz w poarze
nienawici, gdy wojna niszczy bdzie Itali, gdy miasta bd pustoszone, gdy dachy ogarnie poar?"
(1, 11, 28).
Personifikacja ojczyzny posuya Cyceronowi do wypowiedzenia szeregu nurtujcych go wtpliwoci.
Z przemwienia Cycerona
199

nietrudno wywnioskowa, jak na nie zareagowa Katylina. Ujawnienie jego machinacji zaraz na
pocztku tego publicznego niejako oskarenia byo ciosem dobrze obmylanym i skutecznym.
Z tryumfalnego okrzyku Cycerona: Czy omielisz si zaprzeczy? Dlaczego milczysz?" - wynika
niedwuznacznie, e Katylina by zaskoczony. Wynika to rwnie z relacji zoonej nastpnego dnia
ludowi, gdzie Cyceron podaje, e Katylina, ten najzuchwalszy czowiek", pocztkowo milcza (in Cat.
2, 7, 13). Z chwil jednak gdy pado wezwanie do opuszczenia miasta, nabra pewnoci. Wiedzia
dobrze, e konsulowi nie przysuguje prawo wypdzania kogokolwiek z miasta i e sowa konsul kae
wrogowi opuci miasto" (1, 5, 13) nie maj pokrycia prawnego, gdy Katylina nie zosta uchwa
senatu uznany za wroga". Przerywa wic zacz Cyceronowi i zmusi go do zmiany tonu, co wida
z nastpujcego zdania: Pytasz si mnie, czy masz i na wygnanie? Nie rozkazuj, lecz jeli pytasz
o rad, doradzam" (1, 5, 13). Katylina odzyska ju niewtpliwie panowanie nad sob i przerywajc
Cyceronowi domaga si poddania swej sprawy pod gosowanie; jeli senat powemie uchwa
zalecajc wygnanie, Katylina jest gotw temu si podda. Byo to z strony Katyliny posunicie bardzo
zrczne, przede wszystkim dlatego, e senat rwnie nie mia prawa nikogo skazywa na wygnanie, po
wtre za dlatego, e w senacie byli take zwolennicy Katyliny i przeprowadzenie takiej uchway zwaszcza wobec chwiejnego stanowiska senatu - byo rzecz bardzo wtpliw. Oczywicie i Cyceron
zdawa sobie z tego spraw, nie biorc wic propozycji Katyliny pod rozwag, owiadczy do
oglnikowo i wykrtnie, e nie odniesie si z t spraw do senatu", gdy nie zgadza si to z jego
charakterem", ale w inny sposb da pozna Katy-linie, co o nim myl senatorowie (1, 8, 20). Zamiast
gosowania posuy si Cyceron do osobliwym, ale skutecznym w tej sytuacji chwytem retorycznym.
Podnisszy gos, ostro owiadczy: Ruszaj natychmiast z miasta, Katylino, uwolnij od strachu
rzeczpospolit; ruszaj - jeli oczekujesz tego sowa - na wygnanie!" W wityni zapanowaa
przejmujca cisza. Odczuwajc ten nastrj Cyceron zniy zapewne gos i zwracajc si do Katyliny
zapyta: I c, Katylino? Czy czujesz, czy spostrzegasz ich milczenie? Zgadzaj si, milcz. Czy
czekasz na sowa tych, ktrych wol widzisz wyraon milczeniem? Gdybym to samo powiedzia temu
najlepszemu modziecowi Publiuszowi Sestiuszowi albo najdzielniejszemu mowi Markowi
Marcellusowi, senat zupenie susznie od razu tu na
200

miejscu, w wityni, porwaby si na mnie, cho jestem konsulem. Gdy o tobie mowa, Katylino,
zachowujc spokj pochwalaj, przyzwalajc rozstrzygaj, milczc woaj" (1, 8, 21).
Kiedy Cyceron zakoczy swe przemwienie i w uszach suchaczy brzmiay jeszcze ostatnie sowa:
wiecznymi karami za ycia i po mierci ukarzesz", Katylina - jak opowiada Salustiusz - poniewa by
gotw wyprze si wszystkiego, spuciwszy gow, kornym gosem prosi senatorw, by niczemu
bezpodstawnie nie wierzyli; e z takiej rodziny pochodzi i tak sob pokierowa, i mg si spodziewa
wszystkiego dobrego; niech nie myl, e jemu, patrycjuszowi, ktry sam i ktrego przodkowie
wywiadczyli wiele przysug ludowi rzymskiemu, potrzebna jest zguba rzeczypo-spolitej, podczas gdy
w jej obronie staje Marek Tulliusz podnajmujcy jedynie obywatelstwo rzymskie. Gdy do tej obelgi
jeszcze inne dorzuci, zakrzyczeli go wszyscy, obwoali wrogiem i zdrajc (...) Nastpnie z kurii
pody szybko do domu. Tam wiele w samotnoci przemyla. Wobec tego, e zasadzki zastawiane na
konsula nie udaway si, a miasto - jak widzia - chroniy od poaru strae, uzna za rzecz najwaniejsz
powikszenie liczby wojska oraz przygotowanie wszystkiego, co niezbdne, do prowadzenia wojny
jeszcze przed zacigiem legionw i pn noc z niewielu ludmi wyruszy do obozu Manliusza" (Cat.
31). W Rzymie na czele konspiracji, zgodnie z decyzj, ktra zapada na zebraniu w domu Leki, stan
Lentulus. Przed wyjazdem wystosowa Katylina szereg listw do senatorw, w ktrych stwierdza
nadal, e jest niewinny, e oplatany sieci faszywych zarzutw nie mg stawi czoa grupie
nieprzyjaci, wic ustpuje przed wol losu i udaje si na wygnanie do Marsylii, nie dlatego, by
poczuwa si do tak wielkiej zbrodni, lecz po to, by rzeczpospolita miaa spokj" (Sal. Cat. 34).
Plotki rozsiewane przez zwolennikw Katyliny, ktrzy utrzymywali, ,,e niewinny czowiek bez
wyroku sdowego zosta si i grobami konsula wygnany z miasta" (in Cat. 2, 7, 15), byy dla Cycerona
do grone, dlatego te postanowi rozprawi si z nimi zaraz nazajutrz po opuszczeniu Rzymu przez
Katylin. Zwoa wic w dniu 9 listopada zebranie ludu. W swoim przemwieniu, czyli w tzw. drugiej
Katylinarce, Cyceron stara si wyjani motywy swego postpowania. By niewtpliwie zadowolony,
e Katylina pod wpywem jego przemwienia opuci miasto. Pokonalimy tego czowieka i wietne
nad nim odnielimy zwycistwo, skoromy go wyparli z ukrytych zasadzek i wpdzili pomidzy
201

otwarcie dziaajcych rozbjnikw" (in Cat. 2, 1, 1). A dalej: Osignem ju, czegom oczekiwa;
wszyscy teraz widzicie, e si jawnie przeciw rzeczypospolitej sprzysiono" (2, 4, 6). O rozsiewane
plotki, jakoby Katylina uda si do Marsylii na wygnanie, Cyceron nie dba; chocia bowiem yczyby
sobie, eby tak byo, to jednak dobrze wie, e Katylina w rzeczywistoci uda si do Man-liusza.
W przecigu trzech dni - wedug niego - wszyscy si o tym przekonaj. Z drugiej strony obala Cyceron
zarzut, jakoby wypuci Katylin z miasta, i przytacza argumenty ju raz wysunite w pierwszym
przemwieniu. Przypomina dalej, e jeszcze wielu katylinarczykw pozostao w miecie, zwaszcza
tych spord zotej modziey", co to wyperfumowani, janiejcy purpur uwijaj si po forum
i zjawiaj si nawet na posiedzeniach senatu (2, 3, 5). O, gdyby za nim podyli wszyscy jego
towarzysze, gdyby ta caa poda zgraja desperatw wysza z miasta, o, jake bylibymy szczliwi, jak
bogi byby stan rzeczypospolitej, jaka chwaa naszego konsulatu" (2, 5, 10). Cyceron liczc si
z nastrojami warstw proletariackich, dosadnie charakteryzuje ycie tej prniaczej modziey,
rekrutujcej si ze sfer zrujnowanej i zaduonej arystokracji: Rozwaleni u stow biesiadnych,
w objciach bezwstydnych kobiet, rozmarzeni winem, uwieczeni kwieciem i woniejcy perfumami,
wycieczeni rozpust, plot, co im lina na jzyk przyniesie, o spaleniu Rzymu, o rzezi uczciwych
obywateli" (ib). Wszyscy ci katylinarczycy - wedug Cycerona - najlepiej zrobi, jeli pod za swoim
wodzem, a jeli zaraz wyrusz, mog go jeszcze dopdzi na via Aurelia. Jeli jednak nie pjd w jego
lady i pozostan w Rzymie, niech zachowaj spokj: Nie ma przy bramach stray - woa Cyceron nikt nie pilnuje po drogach, kto chce wyjecha, moe sobie poradzi. Ale ktokolwiek wszczby
w miecie jakie rozruchy, czyjekolwiek by odkryto - nie mwi - czyny, ale zamysy i knowania
przeciw ojczynie, ten zobaczy, e Rzym ma czujnych konsulw, wybornych urzdnikw, dzielny
senat, bro i wizienie, ktrym nasi przodkowie karali jawne i bezbone zbrodnie" (2, 12, 27). eby
uspokoi lud, Cyceron zestawia potne siy stojce do dyspozycji republiki ze zbieranin" Katyliny,
o ktrej mwi z pogard, e skada si ze zdesperowanych starcw i wiejskiej hooty, z chopw,
ktrzy przepucili swj majtek, z tych, co woleli opuci termin sdowy ni swoje szeregi, z ludzi,
ktrzy do ng upadn, kiedy im poka ju nie wojsko w szyku bojowym, ale edykt pretora" (2, 3, 5). Po
czym dodaje: Czy mam
202

porwnywa inne wasze zasoby do ozdoby i obrony suce, z niedostatkiem i ubstwem tego
rozbjnika?" (2, 11, 24). Lud moe wic by spokojny o wynik. Czujny konsul wraz z senatem,
dysponujc wielkim rodkami, atwo da sobie rade. z ruchawk zrujnowanych nobilw i zaduonej
biedoty wiejskiej, zwaszcza e - jak zapewnia Cyceron - i suszno, i bogowie s po stronie konsula:
Tu walczy skromno, tam bezwstyd, tu czysto, tam porbstwo, tu rzetelno, tam oszustwo, tu
bogobojnoc, tam bezbono, tu stateczno, tam szalestwo, tu uczciwo, tam nieuczciwo, tu
powcigliwo, tam rozpusta. Oprcz tego sprawiedliwo, umiarkowanie, mstwo, roztropno wszystkie cnoty walcz z niesprawiedliwoci, tchrzostwem, lekkomylnoci - ze wszystkimi
wadami. Walczy na koniec obfito z niedostatkiem, rozum z gupot, zdrowa myl z szalestwem,
nadzieja z zupen beznadziejnoci. Czy w tego rodzaju walce i zapasach, choby nawet siy ludzkie
za sabe byy, sami niemiertelni bogowie nie sprawi, aby tak pikne cnoty nad tylu tak wielkimi
wadami odniosy zwycistwo?" (2, 11, 25).
Stwierdzajc sabo si Katyliny i Manliusza opiera si Cyceron na dobrych informacjach. Na wie
o zblianiu si wojsk Kwin-tusa Reksa Manliusz nie stan do walki, tylko wysa poselstwo, alc si
na oglne zaduenie i zapewniajc, e powstacy chwycili za bro nie przeciw ojczynie ani dlatego,
by na innych niebezpieczestwo cign, lecz po to, eby osoby swoje przed krzywd uchroni; e s
nieszczsnymi ndzarzami, ktrzy przez gwat i okruciestwo lichwiarzy przewanie domowego
ogniska s pozbawieni", Manliusz zaklina Kwintusa i senat, eby pomogli biednym obywatelom
i przywrcili oson prawa, ktr wydara im niesprawiedliwo pretora", i powoujc si na ustaw lex
Valeria de aere alieno domaga si redukcji dugw. Reks nie chcia oczywicie pertraktowa ze
sabszymi od siebie powstacami, dopki nie zo broni (Sal. Cat. 33).
Mniej wicej w tym samym czasie przyby do Manliusza Katyli-na, ktry zboczywszy z via Aurelia na
wschd wiz ze sob fasces konsularne, insygnia naczelnego wodza. Zdoa skupi koo siebie nie
wicej jak dwa tysice ludzi, przy czym armia jego bya zaledwie w jednej czwartej uzbrojona
prawidowo; reszta miaa tylko oszczepy, lance albo ostre drgi (Sal. Cat. 56). Siami tymi nie mg
oczywicie zagrozi republice. Z chwil przybycia Katyliny do Manliusza sprawa sprzysienia staa
si dla wszystkich jasna. W poowie listopada zapada uchwaa senatu uznajca Katylin i Manliusza
203

za wrogw", przy czym ustalono termin, w jakim spiskowcy winni zoy bro. Konsul Antoniusz
mia wyruszy z wojskiem przeciw Katylinie, Cyceron, ktry nie mia ani zdolnoci, ani zamiowa
militarnych, mia si zaj obron stolicy.
Mniej wicej w tym samym czasie zarysowao si nowe niebezpieczestwo, tym razem ze strony
najmniej spodziewanej. Odtrcony przy wyborach konsularnych patrycjusz Sulpicjusz Rufus, ktry od
dawna zbiera dowody przeciw nowo wybranemu konsulowi Murenie, wystpi obecnie przeciw
desygnowanemu konsulowi z oskareniem o naduycia wyborcze. Oskareniu temu sekundowa
powszechnie znany z surowych zasad stoickich Marek Porcjusz Katon. Byo ono o tyle grone, e
w razie skazania Mureny musiano by przystpi do ponownych wyborw. Wobec tego, e bya ju
druga poowa listopada, atwo mogo si zdarzy, e 1 stycznia urzdowaby w Rzymie tylko jeden
konsul, Sylanus. Dlatego te, mimo e Murena nie by zapewne bez winy, podjli si jego obrony dwaj
najwybitniejsi wczeni mwcy reprezentujcy interesy nobi-litas, Hortenzjusz i Cyceron. Jako trzeci
obroca doczy si do nich Krassus, ktry poprzednio popiera kandydatur Katyliny, z chwil jednak
ogoszenia Katyliny za wroga" odci si od niego zupenie. Cyceron, przemawiajcy jako ostatni
z obrocw, mia o tyle trudniejsze zadanie, e by autorem ogoszonego przed kilku miesicami
obostrzonego prawa o naduyciach wyborczych, lex Tullia de ambitu, w ktrym przewidywano za
naduycia kar dziesicioletniego wygnania. Poza tym mia przemawia przeciw swojemu
przyjacielowi Sulpicjuszowi Rufusowi9, z ktrym przecie w okresie modzieczym wiczy si
w naukach", z ktrym by na Rodos u Molona (Brut. 41, 151) i ktrego kandydatur na konsula popiera
(pro Mur. 3, 7). Mia te przemawia przeciw Porcjuszowi Katonowi, ktry cho znacznie modszy,
zacz si coraz bardziej wybija w obozie optymatw, zdobywajc sobie powszechny autorytet.
Wobec zaginicia niektrych czci przemwienia nie moemy, niestety, odtworzy caego toku
rozumowania Cycerona i nie wiemy, za pomoc jakich argumentw udao mu si upora ze
wiadectwem dywizorw, ktrzy mieli rozdziela pienidze w imieniu Mureny, oraz z zarzutem
przychwyconych sum pieninych", o kt8 Serwiusz Sulpicjusz i Marek Katon naleeli do tej grupy, ktra uyczaa
stale poparcia Cyceronowi, por. Miinzer: Romische Adelsparteien, 349.

204

rych wspomina w jednym miejscu swej mowy (pro Mur. 26, 54). Z zachowanych czci mowy
dowiadujemy si, e Murena zorganizowa na polu Marsowym agitacj przedwyborcz w wielkim stylu
z udziaem tumw, e caym tribus dawa bezpatne miejsca w teatrze i podejmowa je publicznie
ucztami. Cyceron broni swego klienta, tak interpretujc wniesion przez siebie ustaw: C mwi
uchwaa senatu? Czy senat zabrania wychodzi na spotkanie obywatela? Nie, zabrania tylko bra za to
zapat. Dowied, emy pacili. Czy zabrania mie liczny orszak? Nie, chyba e jest on wynajty.
Udowodnij, e nasz by wynajty. Czy zabrania dawa miejsce na widowiskach i na obiad zaprasza?
Bynajmniej, zabrania jedynie zaprasza powszechnie; co to znaczy powszechnie? To znaczy
wszystkich. Jeeli wic Lucjusz Natta, modzieniec znakomitego rodu (...) czstowa centurie ekwitw
dla dopenienia obowizku powinowactwa i zjednania ich sobie na przyszo, to nie moe to by
przecie zarzutem i oskareniem przeciw jego ojczymowi Murenie" (35, 73). O ile te konkretne zarzuty
wysunite przeciw Murenie nie byy wcale atwe do odparcia, gdy postpowanie oskaronego w owym
czasie niewtpliwie sprzeciwiao si zaostrzonej ustawie, chocia nie sprzeciwiao si powszechnie
przyjtej praktyce przedwyborczej, o tyle inne doczone do oskarenia zarzuty", dotyczce
prywatnego ycia Mureny, czy te twierdzenie, e niegodny jest konsulatu", gdy rzekomo nie posiada
adnych zasug, byy bardzo atwe do obalenia. Jeeli Murena osign konsulat, to uzyska go wedug
tezy Cycerona nie drog naduy, lecz dlatego, e umia lepiej stara si o ten urzd ni Sulpicjusz.
Najwietniejsze w mowie s ustpy, w ktrych Cyceron ze swobodnym humorem i lekk ironi traktuje
swego przyjaciela Sulpi-cjusza i Marka Katona. Przeciwstawienie oddalonego od ycia
teoretyka-prawnika wodzowi odnoszcemu zwycistwa przewija si przez wiele ustpw tej mowy
i obliczone jest na rozbawienie suchaczy; kpiny z formuek prawniczych, w ktrych mistrzem by
Sulpicjusz, nale do najdowcipniejszych fragmentw mowy. Dla ilustracji warto przytoczy choby
taki ustp: Ty wstajesz przede dniem, eby odpowiada przychodzcym do ciebie po rad, on - eby
wojsko wczenie na stanowisko zaprowadzi; ciebie budzi pianie koguta, jego surmy bojowe; ty
ukadasz akta procesu, on szykuje wojsko do boju; ty ochraniasz twoich klientw przed zasadzkami, on
strzee miast i obozw (...) on rozszerza granice pastwa, ty sypiesz kopce midzy naszymi wociami"
(9, 22). Z podobnie
205

agodn ironi potraktowa Cyceron rygoryst Katona, ucznia stoikw. Omieszywszy paradoksy
stoikw, dla ktrych wszystkie przewinienia s rwne i .dla ktrych nie mniej jest winny ten, kto
zarn koguta, od tego, kto zadusi wasnego ojca", tak ironizuje: Te oto zasady Marek Katon, m
wielce rozumny, uwiedziony przez najuczeszych mistrzw, przej nie po to, by o nich rozprawia, jak
to wielu czyni, lecz eby wedug nich y" (30, 62). W zwizku z tym przekonywa go Cyceron, e
umiarkowani mistrzowie nasi ze szkoy Platona i Arystotelesa twierdz, e mdrzec powoduje si
niekiedy przychylnoci, e uczciwy czowiek powinien by miosierny; e rne s rodzaje
przestpstw i kary nierwne; e jest w sercu najsurowszego czowieka miejsce na przebaczenie (...) e
na koniec wszystkie cnoty trzeba umiarkowaniem agodzi" (30, 63). Mimo tej lekkiej ironii Cyceron
odnosi si do obu oskarycieli z szacunkiem, nie szczdzi im pochwa; tote nie straci przyjani
Sulpicjusza, a Katona rozbroi. Mia on po tej mowie powiedzie: Trzeba przyzna, e dowcipnego
mamy konsula" (Plut. Cat. 21). Mowa w obronie Mureny, jedna z najdowcipniejszych
i najswobodniejszych, nie jest jednak pozbawiona i patosu; jest ona klasycznym przykadem na
stosowanie przez wielkiego mwc w jednym i tym samym przemwieniu rozmaitych stylw10.
Znajdujemy w niej partie pene wzruszenia jak np. ustp w rozdziale 37 zaczynajcy si od sw: Ale
naprzd w kilku sowach wyra wam bl, jaki wywoa w mym sercu los Mureny". Szczeglnie pikna
jest patetyczna, wzruszajca suchaczy peroratio (40-41). Murena zosta uwolniony; Rzym mg by
pewny, e pierwszego stycznia obejm urzdowanie obaj konsulowie.
Tymczasem w drugiej poowie listopada sprzysienie Katyliny coraz bardziej si rozszerzao, zarwno
na ziemi piceskiej, jak w Brucjum i Apulii (Sal. Cat. 42). Rwnie w Rzymie prowadzi Lentulus
oywion dziaalno i coraz wicej ludzi wciga do spisku (Sal. Cat. 43). Termin zamachu stanu,
podczas ktrego miano podpali Rzym w dwunastu miejscach i zgadzi wszystkich wybitniejszych
optymatw, zwaszcza Cycerona, ustalono w kocu mimo sprzeciwu Cetegusa, ktremu ta data
wydawaa si zbyt odlega (Sal. Cat. 3, 4, 10), na noc poprzedzajc Saturnalie, czyli na noc z 16 na 17
grudnia. Poprzedniego dnia mia nowo obrany trybun ludowy Lucjusz Bestia zwoa zgromadzenie
ludowe, zaatakowa na
10

Laurand, III, 315.

2Q6

nim dziaalno Cycerona i - jak powiada Salustiusz - odium cikiej wojny zwali na najlepszego
konsula". Na to haso pozostay tum spiskowcw mia najbliszej nocy przystpi do dziaania, przy
czym kady mia wykona powierzone sobie z gry zadanie. Podzia rl by nastpujcy: Statyliusz
i Gabiniusz na czele znacznego oddziau mieli w dwunastu punktach rwnoczenie podpali stolic, aby
na skutek wywoanego zamieszania uzyska tym atwiejszy dostp do konsula i tych wszystkich, na
ktrych zamach przygotowano. Cetegus mia obsadzi drzwi w domu Cycerona i uderzy na niego si,
pozostali spiskowcy mieli zaatakowa innych, a synowie, ktrzy przewanie pochodzili z rodzin
arystokratycznych - wymordowa rodzicw. Wrd oglnej paniki wywoanej poarem i rzezi plan
spisku przewidywa rwnoczesne przebicie si spiskowcw do Katyliny" (Sal. Cat. 43, 1 sq).
Mimo e sprzysienie byo w Rzymie do szeroko rozgazione, Cyceron wci jeszcze nie mia
dowodw rzeczowych, ktre pozwoliyby mu oficjalnie wystpi przeciw spiskowcom. Dowodw
dostarczyli w pierwszych dniach grudnia oni sami, nie zachowujc dostatecznej ostronoci. Lentulus,
zdajc sobie spraw z tego, e siy zgromadzone w Etrurii s sabe, na wie o przybyciu do Rzymu
delegacji gallickiego plemienia Allobrogw postanowi nawiza z nimi kontakt i namwi ich do
poczenia si ze spiskowcami. Wysa wic do nich jednego ze sprzysionych, niejakiego Umbrenusa,
ktry spotkawszy posw na forum zaprowadzi ich do domu Sempronii, wcignitej do spisku modej,
zaduonej arysto-kratki, ony Decimusa Brutusa. Po chwili zjawi si w tym mieszkaniu, uywanym
jako lokal kontaktowy, jeden z gwnych przywdcw spisku, Gabiniusz, i nawiza rozmowy
z Allobrogami, by ich dla sprawy pozyska. Poniewa Gallowie rozaleni byli na senat i chciwych
urzdnikw rzymskich, wydawao si, e rozmowy szybko doprowadz do podanego rezultatu.
Istotnie te, kiedy wymieniono im kilka nazwisk nobilw nalecych do sprzysienia, Gallowie
skonni byli przyrzec sw pomoc; chodzio przede wszystkim o dostarczenie jazdy wojsku Katyliny,
ktre skadao si wycznie z piechoty. Kiedy jednak opucili dom Sempronii i zaczli na zimno ca
spraw rozwaa, ogarny ich wtpliwoci, czy nie jest ona zbyt ryzykowna. Poniewa ich opiekunem
w Rzymie by znany i szanowany przez nich Kwintus Fabiusz Sanga, postanowili u niego zasign
rady. Fabiusz, dowiedziawszy si o wszystkim, natychmiast uwiadomi Cycerona. Tak to Cyceronowi
udao si na207

trafi na lad, ktry mia mu da w rce oczywiste dowody winy spiskowcw. Namwi wic
Allobrogw, by symulujc ch przystpienia do spisku, starali si zebra jak najwicej informacji.
Zgodnie z tymi instrukcjami dotarli Allobrogowie za porednictwem Gbiniusza do gwnej kwatery
sprzysienia, do Lentulusa, Cete-gusa, Statyliusza i Kassjusza Longinusa. Wobec niepewnoci, czy
plemi gallickie da si od razu namwi do przystpienia do spisku, posowie zgodnie z instrukcjami
Cycerona domagali si, by przywdcy spisku zoyli przysig i przekazali im pismo do senatu i ludu"
Allobrogw. Przewiadczeni o szczeroci Allobrogw spiskowcy bez wahania spenili ich yczenia. Ze
swej strony Allobrogowie zapewniali, e w drodze powrotnej zbocz do Etrurii, spotkaj si z Katylin,
z ktrym wymieni przysig i umocni przymierze" (Sal. Cat. 44). W drodze do Katyliny mia im
towarzyszy wieo do spisku zwerbowany Tytus Wolturcjusz, ktremu Lentulus wrczy list do
Katyliny. W licie tym - zreszt nie podpisanym - Lentulus nakania Katylin, by szuka pomocy u
wszystkich, nawet u najniszych". Ustnie Wolturcjusz mia wezwa Katylin w imieniu Lentulusa do
szybkiego marszu na Rzym.
Kiedy Allobrogom dziaajcym zgodnie z instrukcjami Cycerona udao si uzyska kompromitujce
przywdcw spisku listy opatrzone pieczciami, dalsze dziaanie nie przedstawiao wikszych
trudnoci. Cyceron powiadomiony przez Allobrogw, e wyrusz z Rzymu w nocy z 2 na 3 grudnia,
poleci dwu pretorom, Lucjuszowi Flakkusowi i Gajuszowi Pomptinusowi, obsadzi domy wiejskie na
via Flaminia po obu stronach mostu mulwijskiego na Tybrze, przez ktry musieli przejeda posowie
wraz z Wolturcjuszem. Kiedy te pod koniec trzeciej wigilii (okoo trzeciej nad ranem) Allobrogowie
wjechali na most, zostali z obu stron otoczeni przez oddziay pretorkie. Allobrogowie od razu
zorientowali si w sytuacji i nie stawiali oporu. Zaskoczony Wolturcjusz doby pocztkowo miecza,
kiedy jednak zobaczy, e go posowie opucili, najpierw zaklina Pomptinusa i baga o ycie - znali
si bowiem - pniej za nie wierzc ju w ocalenie podda si pretorom jakby wrogom" (Sal. Cat. 45).
Listy spiskowcw odebrane Allobrogom jeszcze tej samej nocy dostay si w rce Cycerona.
Nad ranem przyprowadzono przed Cycerona pojmanych posw. Rwnoczenie nadeszli optymaci, by
wsplnie podj decyzj, wczesny nastrj Cycerona trafnie charakteryzuje Salustiusz: Cieszy si,
zdajc sobie spraw, e przez wykrycie spisku pastwo zostao
208

wyrwane z toni niebezpieczestw, z drugiej za strony by zaniepokojony; nie by bowiem pewien, jak
naley postpi ujwszy na tak wielkiej zbrodni tak wybitnych obywateli. Zdawa sobie spraw, e ich
ukaranie zaciy na nim, pozostawienie bez kary bdzie zgub dla rzeczypospolitej" (Sal. Cat. 46).
Wielu spord optymatw zebranych wczesnym rankiem w domu Cycerona nie wierzyo jeszcze
w istnienie sprzysienia i uwaao, e listy naley otworzy od razu, by si przekona, czy istotnie
rzeczypospolitej zagraa niebezpieczestwo. Cyceron poinformowany ju przez Allobrogw o treci
listw, w obawie, by otwarcie ich w domu prywatnym nie podwayo ich autentycznoci, postanowi
zwoa posiedzenie senatu do wityni Konkordii i tam oficjalnie je otworzy. Rwnoczenie kaza pod
stra doprowadzi na posiedzenie senatu ujtych przywdcw sprzysienia. Lentulusa, ktry by
urzdujcym pretorem, sam prowadzi trzymajc go za rk. Z gwnych przywdcw nie ujto jedynie
Kassjusza Longinusa, ktry jeszcze przed Allobrogami wyjecha do Galii, oraz Cepariusza, ktrego nie
zastano w domu. Rwnoczenie pretor Gajusz Sulpicjusz przeprowadzi rewizj w domu Cetegusa
i zarekwirowa ogromn ilo broni.
Na posiedzeniu senatu najpierw poddano przesuchaniu Woltur-cjusza, ktry pocztkowo wypiera si
udziau w spisku; pniej, gdy zapewniono mu bezkarno, wszystko wyjawi, wymieniajc nazwiska
spiskowcw. Nastpnie zeznawali Allobrogowie, wspominajc midzy innymi o przechwakach
Lentulusa, ktry twierdzi, e ksigi sybilliskie wr mu panowanie krlewskie w Rzymie. Pniej
wprowadzono Cetegusa. Fakt odnalezienia u niego wielkiej iloci mieczy i sztyletw stara si
tumaczy zamiowaniem do dobrej broni; kiedy jednak pokazano mu jego piecz na licie, a nastpnie
przecito ni i list odczytano, jak z ng city, przeraony (...) nagle zamilk" (in Cat. 3, 5, 10).
Podobnie Statyliusz i Len-tulus rozpoznali swe pieczcie i przyznali si do autorstwa listw. Na ostatku
przesuchiwany Gabiniusz przyzna si rwnie. Po zakoczeniu przesuchania, ktre prowadzi
czciowo sam Cyceron, a czciowo Marek Waleriusz Messala i Nigidiusz Figulus, senat
jednomylnie uchwali odda przechwyconych spiskowcw w areszt domowy. Lentulus po zoeniu
pretury zosta pod stra doprowadzony do domu senatora Lentulusa Spintera; Cetegusa oddano
Kor-nificjuszowi, Statyliusza Gajuszowi Juliuszowi Cezarowi, Gabiniu-sza Krassusowi. Podobny
dekret wydano w stosunku do nie pojma209

nych dotd: Cepariusza, Publiusza Furiusza, Kwintusa Magiusza Chilona i Publiusza Umbrenusa (in
Cat. 3, 6, 14). Rwnoczenie uchwalono podzikowanie dla Cycerona, ktry rad, odwag
i przezornoci rzeczpospolit od tak gronego niebezpieczestwa uwolni", oraz mody dzikczynne
w imieniu konsula do bogw niemiertelnych za ich szczegln opiek. Nie zapomniano rwnie
o publicznej pochwale obu pretorw za wierne i gorliwe wykonanie rozkazw Cycerona" oraz
o grzecznociowej raczej pochwale drugiego konsula, Antoniusza, za to e ludzi nalecych do
sprzy-sienia usun od narad prywatnych i publicznych". By moe, na tym wanie posiedzeniu
Lutacjusz Katulus nazwa Cycerona ojcem ojczyzny" (in. Pis. 3, 6). Na razie wic tryumf Cycerona by
zupeny. Uzyska oficjaln pochwa senatu, w ktrym zasiadali nie tylko optymaci, lecz take
przywdcy stronnictwa popularw, Juliusz Cezar i Krassus, co wicej za - doprowadzi do tego, e
zarwno Krassus jak i Cezar, biorc w areszt domowy dwu przywdcw spisku, aprobowali w ten
sposb uchwa senatu i odcinali si od sprzysienia.
Tymczasem - jak opowiada Plutarch (Cic. 19) - zapada ju wieczr, a lud zgromadzony na forum
czeka na wieci. Wwczas wstpi Cyceron na rostra i wygosi tzw. trzeci Katylinark, w ktrej
szczegowo poinformowa zebranych o pojmaniu spiskowcw i uchwaach senatu. Pochwalne dekrety
dla Cycerona, wydane przed chwil przez senat, nie pozostay bez wpywu na samopoczucie konsula,
ktry w formie do przejrzystej porwna si z Romu-lusem mwic: Poniewa przodkowie nasi
przez wdziczno i idc za gosem powszechnym zaoyciela tego miasta podnieli do czci
niemiertelnych bogw, powinien take mie prawo do waszego i potomkw waszych szacunku ten, kto
ocali to miasto, gdy si ju rozroso i rozbudowao. Ja bowiem ugasiem ogie podoony pod
witynie, domy i mury caego miasta, ogie, ktry ogarnia ju niemal wszystko dokoa, i miecze na
rzeczpospolit dobyte stpiem, i ostrza ich od waszych karkw odwrciem" (in Cat. 3, 1, 2). Jest to ju
niemal ten sam ton, ktry zabrzmi pniej w poemacie uoonym przez Cycerona na cze swego
konsulatu; znajdzie si tam w szczeglnie chepliwy i pod wzgldem stylistycznym nieudolny werset:
O szczliwy Rzymie, ktry si urodzi za mego konsulatu". Cyceron nie zawaha si porwna
swego czynu z czynami wojennymi Pompejusza, stawiajc oczywicie midzy sob a Pompe juszem
znak rwnania: Zdaje mi si, e dzie ten, ktry, jak si
210

spodziewam, pozostanie na zawsze pamitny, by przeznaczony na zachowanie rzeczypospolitej

i uwiecznienie mego konsulatu; myl rwnie, e dwch w jednym czasie miao si znale obywateli,
z ktrych mia jeden granice waszego pastwa rozszerzy a po kres sonecznego biegu, drugi stolic
tego pastwa ocali" (3, 11, 26). Obok tego tonu triumfalnego przewija si jednak rwnie nuta
niepokoju o przyszo. Pojawiaj si zdania wiadczce o niejasnych jeszcze przeczuciach konsula, tak
dobrze znajcego ycie i natur ludzk: Pamitajcie, Rzymianie, by moje chwalebne czyny nie wyszy
mi kiedy na ze" (3, 12, 27) i dalej: Gdyby cay impet wewntrznych wrogw, od was odwrcony,
przeciw mnie jednemu mia si zwrci, wasz rzecz, Rzymianie, bdzie zastanowi si nad tym,
jakiego losu w przyszoci oczekiwa mog ludzie, ktrzy bronic waszej caoci, narazili si na
nienawi i wszelkie niebezpieczestwa" (3, 12, 28).
Przeplecione patetycznymi apostrofami do bogw niemiertelnych, opiekunw rzeczypospolitej,
zwracajce si do Jowisza, ktrego nowy posg kaza Cyceron wnie rano na forum, w chwili kiedy
prowadzono tamtdy spiskowcw do senatu - przemwienie to zostao przychylnie przyjte przez
licznie zgromadzony lud. Wedug wiadectwa Salustiusza tum miejski, zrazu dny nowoci, zbytnio
sprzyja wojnie, obecnie po wykryciu spisku, zmieniwszy swe nastawienie, przeklina zamierzenia
Katyliny, a Cycerona pod niebo wynosi; jakby z niewoli wydarty, z uciechy i radoci szala; sdzi, e
wszelkie dziaania wojenne raczej mu up przynios ni szkod; poar jednake uwaa za bezmierne
nieszczcie, szczeglnie dotkliwe wobec tego, e cay majtek ludu skada si jedynie z ywnoci
i odziey" (Cat. 48).
Po wygoszeniu przemwienia uda si Cyceron do jednego ze swych przyjaci, gdy u niego w domu
matka i ona w towarzystwie westalek skaday wtedy dorocznym obyczajem ofiar bogini Bona Deal.
Dzie triumfu dobiega koca. Zapadaa noc, a wraz z ni przysza drczca troska: co pocz
z pojmanymi? jaki ma by ich los? Dla Cycerona, czowieka o charakterze agodnym i chwiejnym,
decyzja nie bya atwa. Z jednej strony zdawa sobie spraw, e wykonanie wyroku mierci na
spiskowcach zaciy na nim na zawsze, e stronnictwo popularw nada mu miano tyrana, ktry wbrew
postanowieniom lex Sempronia skaza na mier
11

1Por. G. Wissowa: RE II, 688.

211

obywateli rzymskich, i to ze znamienitych rodw. Z drugiej strony wiedzia, e niewolnicy Cetegusa

i licznych spiskowcw przygoto- wuja si do odbicia uwizionych. Ponadto, jak czsto ludzie chwiejni,
nie chcia uchodzi za chwiejnego 12. Nauki wyniesione z modo- ci wyranie wskazyway mu drog,
jak byby wybra w tej sytuacji Scypion Modszy, ale niedawny proces Rabiriusza przestrzega przed
pjciem w te lady. Przyjaciel Nigidiusz Figulus, zajmujcy si astrologi, oraz Kwintus, brat
Cycerona, ktrzy spdzali z nim t noc, nie mieli adnych wtpliwoci: ze spiskowcami naleao
skoczy (Plut. Cic. 20). Mimo rad Kwintusa i Nigidiusza, mimo dugich nocnych rozwaa, Cyceron
nie mg podj decyzji, gdy nagle zjawia si jego ona Terencja, kobieta ambitna i energiczna.
Przysza z polecenia westalek skadajcych ofiar Bona Dea, by donie o cudownym znaku, jaki
pojawi si w czasie ofiar. Cudowny znak" polega na tym, e w czasie obrzdu z popiou i spalonego
na wgiel drewna buchn nagle wspaniay pomie. Wedug westalek mia to by wyrany znak bogini
udzielajcej konsulowi wiele wiata dla ratunku i sawy". Z ich polecenia zachca wic Terencja
Cycerona, by dla dobra ojczyzny miao przeprowadzi wszystko, co uzna za suszne" (Plut. Cic. 20).
Terencja, Kwintus i Nigidiusz starali si umocni Cycerona w decyzji i, jak powiada Plutarch (ib.),
podburzy przeciw spiskowcom". Cyceron jednak zapewne wci jeszcze si waha, skoro nastpnego
dnia, to jest 4 grudnia, na posiedzeniu senatu w wityni Konkordii nie otworzy debaty na ten temat.
Wyznaczono tam jedynie nagrody dla Wolturcjusza i Allobrogw za ujawnienie sprzy-sienia. Wielk
sensacj wywoao w tym dniu przesuchanie niejakiego Lucjusza Tarkwiniusza, ktrego
przychwycono podobno w drodze do Katyliny. Z jego zezna wynikao, e wysa go mia Marek
Krassus, by umocni Katylin w decyzji przeprowadzenia zamachu stanu, i mimo ostatnich wydarze
zachci go do szybkiego marszu na stolic. Kiedy pado nazwisko Krassusa, zebrani zawrzeli
oburzeniem; wiadectwo Tarkwiniusza unano za faszywe i zadano zatrzymania donosiciela pod
stra, pki nie wymieni inspiratora owego faszywego doniesienia. Sprawy tej nigdy nie rozwikano.
Krassus podejrzewa, e intryga bya dzieem Cycerona 1S, ktry go w ten sposb chcia
skompromitowa, lkajc si - jak opowiada
18
la

Dobra analiza psychologiczna u Seela, 96-101.

Susznie nie wierzy w to Gelzer: RE s. v. Tullius. 886.

212

Salustiusz - eby Krassus, podjwszy si swym zwyczajem opieki nad zymi obywatelami, nie
wprowadzi zamtu do rzeczypospolitej" (Cat. 48). Inni sdzili, e by to pomys Autroniusza, jednego
z nie zdemaskowanych spiskowcw, ktry pragn (...), by przez wymienienie nazwiska Krassusa
potga tego czowieka przez wsplne niebezpieczestwo chronia reszt" (Sal. Cat. 48).
Tymczasem coraz bardziej stawao si jasne, e przetrzymywanie spiskowcw w areszcie domowym
w Rzymie nie wystarcza do tego, aby ich unieszkodliwi. Chocia bowiem wikszo mieszkacw
stolicy, niewtpliwie przeraona planem podpalenia Rzymu, przeklinaa zamierzenia Katyliny" (Sal.
Cat. 48), to jednak spiskowcy mogli wrd mas niewolniczych oraz zaduonych rzemielnikw
zwerbowa odpowiednie siy w celu odbicia przywdcw spisku. Do Cycerona dochodziy wieci, e
wyzwolecy i klienci Lentulusa uwijaj si na przedmieciach i namawiaj tam rzemielnikw
i niewolnikw do odbicia patrona oraz e wyszukuj przywdcw bojwek, ktrzy - jak opowiada
Salustiusz (Cat. 50) - za pienidze mieli zwyczaj niepokoi pastwo". Rwnie Cetegus przez
wysacw baga swoich niewolnikw i wyzwolecw, ludzi wybranych i wywiczonych, eby
uformowawszy gsty szyk zbrojnie si do niego przedarli" (Sal. Cat. 50). Istotnie, nastpnego dnia,
podczas decydujcego posiedzenia senatu, zaczy si gromadzi przed domami pretorw, u ktrych
przetrzymywano Lentulusa i Cetegusa, grupy niewolnikw i rzemielnikw, a Cyceron - wedug
Appiana (2, 1) - opuci na chwil posiedzenie senatu, by wyda rozkaz rozpdzenia tumu.
Decydujce o losie spiskowcw posiedzenie senatu wyznaczy Cyceron na dzie 5 grudnia w wityni
Konkordii. Po miecie kryy patrole, witynia obstawiona bya przez modzie ze stanu ekwitw,
ktra stanowia najwierniejsz i najbardziej oddan stra konsula. By to widomy znak, e zrealizowany
zosta idea polityczny Cycerona, polegajcy na zgodzie" u obu posiadajcych stanw, senatu
i ekwitw, do ktrych doczy si mieli wszyscy dobrzy", to znaczy zarwno zamoniejsi
rzemielnicy, jak i wyzwolecy. Na to, e naley przywdcw spisku ukara i e nie mona ich trzyma
w Rzymie, zgadzao si rwnie stronnictwo popularw. O ile jednak optymaci byli w wikszoci za
kar mierci, o tyle stronnictwo popularw opowiadao si jedynie za konfiskat dbr i kar doy" Por.
Strasburger: Concordia ordinum, 42.

213

wotniego wizienia, ktr spiskowcy mieli odbywa w miastach municypalnych. Wielu czonkw tego
stronnictwa, przewidujc, i zgoszony zostanie wniosek domagajcy si dla spiskowcw kary mierci,
wolao nie przyj na posiedzenie, by nie opowiada si za tego rodzaju kar w stosunku do obywateli
rzymskich (in Cat. 4, 5, 10). Z prawnego punktu widzenia sprawa bya do skomplikowana. Od czasu
lex Sempronia, przeprowadzonej przez Grakcha, senat nie mia prawa kara obywatela rzymskiego
mierci ani wygnaniem. Tej prostej tezie, na ktr powoywao si stronnictwo popularw,
przeciwstawiao stronnictwo optymatw tez goszc, e senat w wyjtkowych okolicznociach ma
prawo uzna pewnych obywateli za wrogw" i tym samym, pozbawiwszy ich praw obywatelskich,
wymierzy im kar mierci. Tak postpiono z Grakchami, z Saturninem i Glaucj. Ot to
nadzwyczajne prawo senatu, stanowice w jego rkach skuteczn bro przeciw ruchom
demokratycznym, byo stale zwalczane przez stronnictwo popularw; take teraz dokoa tego punktu
miaa si rozegra dramatyczna walka.
Po otwarciu posiedzenia i zreferowaniu sprawy otworzy Cyceron dyskusj. W senacie rzymskim
panowa zwyczaj, e konsul zapytywa najprzd o zdanie konsulw desygnowanych na rok nastpny,
pniej wszystkich byych konsulw, dalej pretorw, edylw i kwestorw. Kady zapytany mia prawo
wygosi dusz mow albo zoy tylko krtkie owiadczenie. Zgodnie z tym zwyczajem pierwszy
mia si wypowiedzie Decjusz Sylanus, konsul desygnowany na r. 62. Postawi on wniosek, e wobec
spiskowcw naley zastosowa najwyszy wymiar kary", przez co rozumiano kar mierci. Nie inaczej
wypowiedzia si drugi konsul desygnowany, Lucjusz Licyniusz Murena (ad Att. 12, 21, 1). Do ich
zdania doczyo si nastpnie nie mniej ni trzynastu byych konsulw, ktrych nazwiska Cyceron
podaje w swym przemwieniu w obronie Sulli: Publiusz Serwiliusz Isaurikus, konsul z r. 79, Kwintus
Lutacjusz Katulus, konsul z r. 78, Skryboniusz Kurion, konsul z r. 76, Lucjusz Licyniusz Lukullus,
konsul z r. 74, brat jego Marek Lukullus, konsul z r. 73, Lucjusz Gelliusz, konsul z r. 72, Gajusz
Kalpurniusz Pizon i Maniusz Acyliusz Glabrion, konsulowie z r. 67, Maniusz Emiliusz Lepidus
i Lucjusz Wolkacjusz, konsulowie z r. 66, Lucjusz Korneliusz Kotta i Lucjusz Manliusz Torkwatus,
konsulowie z r. 65, oraz Lucjusz Juliusz Cezar i Gajusz Marcjusz Figulus, konsulowie z r. 64.
Wydawao si, e sprawa jest przesdzona, kiedy podnis si

214

Gajusz Juliusz Cezar, pretor desygnowany na r. 62, przywdca stronnictwa popularw. W pomiennej
mowie, ktrej zasadniczy tok zreferowa Salustiusz w swojej monografii, zaatakowa Cezar tez
stronnictwa optymatw. Stwierdzajc, e ludzie stojcy u wadzy powinni kierowa si rozumem, a nie
afektami, zdecydowanie wystpi przeciw stosowaniu kary mierci wobec obywateli rzymskich,
przestrzegajc przed niebezpiecznym precedensem, jaki moe stworzy taka nadzwyczajna wadza
w rku konsula: Wszystkie ze przykady wziy swj pocztek z dobrych precedensw. Kiedy wadza
dostanie si w rce ludzi nie umiejcych si z ni obchodzi albo mniej szlachetnych, nowy rodzaj kary
zostanie zastosowany nie wobec tych, ktrzy na ni zasuyli, lecz wobec niewinnych i nie
zasugujcych na ni (...) Nie boj si tego w dzisiejszych czasach, i jeli chodzi o Marka Tulliusza, ale
w wielkim spoeczestwie rne s charaktery. Przecie w innych czasach, za innego konsula, ktry
rwnie bdzie mia w rkach si zbrojn, moe jaka rzecz nieprawdziwa zosta uznana za prawd.
Kiedy opierajc si na tym precedensie, konsul na mocy uchway senatu dobdzie miecza, kt temu
pooy kres, kto naoy hamulec?" (Sal. Cat. 51). Mowa Cezara zrekonstruowana przez Salustiusza
w jego monografii, chocia oparta na rzeczywicie stosowanej argumentacji, nie zawiera jednak
wszystkich myli wypowiedzianych wwczas przez Cezara. Swetoniusz w ywocie Cezara (14, 1)
twierdzi, e w wymownych sowach grozi on wwczas senatowi nienawici ludu w razie uchwalenia
kary mierci. Argumentacja bya tak wymowna, e strach pad nawet na tych, ktrzy si poprzednio za
tym rodzajem kary opowiedzieli. Dla scharakteryzowania ogromnego wraenia, jakie wywara mowa
Cezara, nic nie jest moe tak znamienne jak fakt, e brat Cycerona Kwintus, desygnowany pretor,
opowiedzia si przeciw karze mierci. Jak to w takich razach bywa, pojawi si rwnie wniosek
kompromisowy, postawiony przez Tyberiusza Klaudiusza Nerona, idcy jednak po linii ycze Cezara,
aby dopiero po pokonaniu Katyliny spraw ostatecznie rozsdzi. Z kolei zacz si ze swego
stanowiska wycofywa Decjusz Sylanus; twierdzi on, e stawiajc wniosek o najwyszy wymiar kary
nie mia na myli kary mierci.. Zagorzali konserwatyci, jak Lutacjusz Katulus, nie posiadali si
z oburzenia, natomiast zarwno brat Cycerona, jak i inni jego przyjaciele uwaali, e dla konsula
korzystniej bdzie przychyli si do zdania Cezara (Plut. Cic. 21, 1; Suet. Caes. 8, 1).

215

"Wwczas to Cyceron wygosi sw czwart Katy\\natk. Chocia w swej ostatecznej redakcji zawiera
ona by moe15 rwnie fragmenty z przemwienia otwierajcego posiedzenie senatu, gwny tok
rozumowania Cycerona bez trudu mona wyuska. Byo zwyczajem w senacie rzymskim, e w razie
przewlekania si dyskusji zabiera gos przewodniczcy, by omawiajc zgoszone wnioski wskaza na
punkty zbiene lub wzajem si wykluczajce i uwypukli konsekwencje wypywajce z owych
wnioskw; nazywao si to pronuntiatio sententiarum 16. Tak pronuntiatio jest wanie czwarta
Katylinarka. Jaki nastrj panowa w wityni w chwili wygaszania tej mowy, nietrudno
wywnioskowa, kiedy si czyta nastpujce zdania: Cokolwiek si zdarzy, gotw jestem umrze
spokojnie. mier nie moe by haniebna dla ma dzielnego ani przedwczesna dla byego konsula, ani
smutna dla mdrca. Nie znaczy to, bym by z elaza i by nieczuy na al najukochaszego, obecnego
tutaj brata mego, na zy tych wszystkich, ktrych tu koo mnie widzicie. Czsto myl moja przenosi si
do mego domu, gdzie staje mi przed oczyma stroskana maonka, przeraona crka i malutki synek.
Jego - jak si wydaje - jako rkojmi mego konsulatu rzeczpospolita piastuje na swym onie. A tutaj
widz koo siebie zicia oczekujcego z niecierpliwoci koca tego dnia. Wszystko to wzrusza me
serce gboko, lecz tym bardziej musz myle raczej o ich i waszym ocaleniu, nawet za cen gwatu,
ktry mnie mgby dotkn, ni o zgubie rzeczypospolitej i nas wszystkich" (4, 2, 3). Referujc oba
wnioski Cyceron stwierdza, e zastosuje si do uchway senatu, jakakolwiek ona bdzie, i e w razie
uchwalenia wniosku Cezara potrafi wyszuka miasta municypalne, ktre nie poczytaj sobie za ujm
trzyma u siebie pod stra spiskowcw". Nie pomija jednak adnej okazji, by podkreli, e
zdecydowany jest rwnie na wykonanie wyroku mierci i e wniosek Sylanusa bardziej odpowiada
jego przekonaniom: Widz jasno, senatorowie, co dla mnie byoby korzystne. Jeli pjdziecie za
wnioskiem Gaju-sza Cezara, ktry postpuje w yciu publicznym drog uwaan za popularn ludow, skoro on pierwszy taki wniosek postawi i przy nim obstaje, mniej moe bd musia si
obawia atakw ze
" C. John: Die Entstehungsgeschichte der Catilinarischen Verschworung, Fleckeisens Jahrbiicher", Suppl. 8 (1875/6), s. 703,
782; Fleckeisens Jahr-biicher" 131 (1885), s. 841. Powtpiewa w przerbk Laurand, I, 9, uw. 1.
Mommsen: Rmisches Staatsrecht, III, 966.

216

strony ludu. Jeli za przychylicie si do wniosku Sylanusa, nie wiem, czy mi std wicej nie przybdzie
kopotw (...) Ale obawa o moje bezpieczestwo powinna ustpi przed wzgldem na dobro publiczne".
Myl, e senatorowie nie powinni si przy gosowaniu kierowa wzgldem na dobro Cycerona, lecz
dobrem rzeczypospo-litej, co sugeruje niejako gosowanie za wnioskiem Sylanusa, przewija si jak ni
przewodnia przez ca mow, mimo pozornego obiektywizmu przewodniczcego, ktry niejeden raz
stwierdza, e wykona kade postanowienie senatu. Zwalczajc wniosek Cezara, Cyceron przeciwstawia
mu tez optymatw, e spiskowcy nie s obywatelami, lecz wrogami", a pragnc podnie na duchu
zastraszonych przemwieniem Cezara optymatw, wskazuje na jednolity front w tej sprawie
wszystkich warstw posiadajcych: Macie wszystkie stany, wszystkich obywateli, cay lud rzymski
mylcy jednakowo, co w sprawach politycznych dzi dopiero po raz pierwszy widzimy"; i dalej: nie,
zaiste nie znajdzie si taka sia, ktra by zjednoczenie wasze z rzymskimi ekwitami, t niewzruszon
zgod wszystkich dobrych obywateli zachwia i rozerwa moga" (4, 9, 19). Ponadto zapewnia Cyceron
senatorw, e w jednym rzdzie stoi nie tylko stan senatorski i ekwici, ale take wyzwolecy", a nawet
- jak zapewnia - nie ma takiego niewolnika, byleby znona bya jego niewola, ktry by nie pragn
widzie Rzymu stojcym i zalenie od si i miaoci przyczyni si do wsplnego ocalenia" (4, 8, 16).
Umacniaj ten front wszystkich dobrych" rwnie rzemielnicy, ktrzy - jak powiada Cyceron prawie wszyscy, a waciwie wszyscy, ceni nade wszystko spokj. Cay ich sprzt, caa praca
i zarobek istnieje tylko przy wielkiej liczbie obywateli i wzrasta w czasach spokojnych; jeli ich zyski
zmniejszaj si z chwil zamknicia kramw i warsztatw, to c bdzie, kiedy one spon?" (4, 8, 17).
Apeluje wic Cyceron do senatorw majcych za sob poparcie wszystkich dobrych obywateli" oraz
konsula, ktry pamita o nich, a zapomina o sobie, co si rzadko zdarza" - by przestali si waha, by z
przekonaniem i odwanie podjli uchwa, ktra zadecyduje o ich onach i dzieciach, o otarzach
i ogniskach, o witociach i wityniach, o domach i gmachach, o wadzy i wolnoci, o ocaleniu Italii
i caej rzeczypospolitej" (4, 11, 24). Mimo e Cyceron nie opowiada si wyranie za wnioskiem
Sylanusa, cay tenor wypowiedzi i ukad argumentacji wskazuje wyranie na to, e konsul gotw jest
wypeni swj obowizek wo217

bec ojczyzny", choby mia cign na siebie nienawi stronnictwa ludowego.

Gwnym mwc optymatw, ktry mia zastraszonych przemwieniem Cezara senatorw podnie na
duchu i umocni, by Marek Porcjusz Katon. Do tej roli predestynowaa go niejako ju sama opinia
czowieka twardego i nieugitego - nie pobaajcego nikomu, nieustpliwego wyznawcy zasad
stoickich. Katon uderzy w zalknionych nobilw silnym argumentem: musicie si przebudzi, jeli
chcecie zachowa domy, wille, rzeby i obrazy, ktre cenilicie zawsze wyej ni dobro
rzeczypospolitej" (Sal. Cat. 52, 5). Gromkim gosem woa, e nie idzie tu o podatki ani o krzywdy
sprzymierzecw, lecz o wolno i ycie. Zarzucajc nobilom gnuno i mikko serca, hucza
i gromi. Skoczy bijc na alarm: Zewszd jestemy otoczeni, Katylina z wojskiem za gardo nas
chwyta (...) niczego nie da si przygotowa ani obmyli w tajemnicy; tym bardziej naley si spieszy.
Dlatego stawiam wniosek: Poniewa z powodu bezbonego sprzysienia zbrodniarzy
rzeczypospolitej grozi najwiksze niebezpieczestwo, a tym zbrodniczym obywatelom na podstawie
zezna Tytusa Wolturcjusza i posw Allobro-gw udowodniono win, ponadto za sami si przyznali,
e planowali rze, poary oraz inne okruciestwa i potwornoci przeciw wspobywatelom i ojczynie obyczajem przodkw naley wobec tych, ktrym jawnie udowodniono spraw gardow, zastosowa
kar mierci" (Sal. Cat. 52, 36). Przemwienie Katona wywaro wielkie wraenie i zadecydowao
o losie spiskowcw. Wniosek zosta uchwalony.
Wykonanie uchway senatu przeszo w rce Cycerona. Plutarch tak o tym opowiada: Po posiedzeniu
Cyceron wraz z senatem uda si do winiw. Nie byli oni umieszczeni w jednym miejscu, kady
bowiem pretor strzeg innego skazaca. Najpierw Cyceron zabra z Palatynu Lentulusa i otoczony przez
najznakomitszych obywateli nioscych wcznie prowadzi go via Sacra przez forum, a lud patrza na to
z odraz i przechodzi obok w milczeniu (...) Przeszedszy przez forum zatrzyma si Cyceron przed
wizieniem, odda winia i kaza go zgadzi. Potem przyprowadzono i stracono w ten sposb
Cetegusa, a potem wszystkich pozostaych uwizionych. Wielu ludzi nalecych do spisku stao jeszcze
gromadnie na forum, nie wiedzc, co zaszo, i oczekujc nocy w przekonaniu, e tamci jeszcze yj i e
bdzie ich mona przemoc uwolni. Widzc to Cyceron

218

zawoa gono w ich stron: Ju dokonali ywota (...) Gdy Cyceron wraca do domu przez forum, by
ju wieczr. Teraz obywatele nie stali ju milczco w szeregu, lecz tumnie witali go oklaskami
i okrzykami nazywajc zbawc i wskrzesicielem ojczyzny. Przy bramach ustawiano lampy i pochodnie,
ulice byy jasno owietlone. Kobiety wychodziy na tarasy dachw, by zobaczy i uczci tego
czowieka, kroczcego uroczycie w towarzystwie najznakomitszych obywateli" (Plut. Cic. 22).
Tak si zakoczyy owe sawne Nony grudniowe", czyli dzie 5 grudnia, ktre Cyceron
niejednokrotnie wysawia jako dzie swego triumfu (pro FI. 40, 102) i do upamitnienia ich zachca
innych. Byy one triumfem caej warstwy nobilitas, gronym precedensem i ostrzeeniem dla
demokratycznego stronnictwa popularw. Oznaczay wzmocnienie autorytetu senatu, byy
potwierdzeniem zarwno jego prawa do senatus consultum ultimum, jak i prawa do karania mierci
obywateli rzymskich na podstawie tego rodzaju uchway. Przywodziy na pami zabjstwo Grakcha,
Saturnina i Glaucji. Jeli stronnictwo popularw nie miao si uzna za pobite, musiao zaatakowa
Cycerona jako tego, ktry t uchwa przeprowadzi i wykona. Istotnie, nie mino wicej ni pi dni,
kiedy rozptaa si burza przeciw konsulowi. Nowy trybun ludowy Metellus Nepos, ktry dnia 10
grudnia zgodnie z obyczajem rzymskim obj swe funkcje, od razu namitnie zaatakowa Cycerona za
skazanie na mier obywateli rzymskich bez wyroku sdowego. Cyceron pragnc temu pooy kres,
postanowi wyzyska przyjazne stosunki czce go z bratem trybuna, Metellusem Celerem, ktry
walczy wanie z Katylin na ziemi piceskiej, i przez Klodi, on Celera, stara si wpyn na jej
szwagra Neposa, by zaprzesta atakw. Za poredniczk wybra j Cyceron podobno i dlatego, e by
z ni bliej uczuciowo zwizany. Tak przynajmniej podaj pisarze staroytni, wnioskujc o tym na
podstawie zazdroci okazywanej przez Terencj. Liczy wic Cyceron na wpywy piknej Klodii, na
ktrej wdziki nieobojtny by przecie poeta Katullus, Celiusz Rufus i wielu innych. Prbowa te
wyzyska wpywy Mu-cji, siostry przyrodniej Metellusw, kochanki Cezara. Interwencja tych piknych
kobiet nie daa jednak spodziewanych rezultatw. Metellus Nepos nie ustawa w atakach. 29 grudnia,
w dniu skadania urzdu konsularnego przez Cycerona, posun si do tego, e nie pozwoli Cyceronowi
wygosi przygotowanej przeze mowy do

219
i

ludu, a zgodzi si jedynie na wypowiedzenie przysigi przepisanej prawem. Cyceron, nie tracc
przytomnoci umysu, zamiast przygotowanej mowy zoy przysig, e tylko jego trudem uratowana
zostaa rzeczpospolita i Rzym" (in Pis. 3, 6). Gone okrzyki ludu aprobujce te sowa sprawiy
konsulowi przyjemno. W licie do Metellusa Celera wspomina pniej, e obelga, jak go Metellus
Ne-pos, brat Celera, chcia dotkn, zmienia si dla niego w najwiksz chwa" (ad fam. 5, 2, 7). Tak
zakoczy si konsulat Cycerona.

ROZDZIA JEDENASTY

OD KONSULATU CYCERONA DO PIERWSZEGO TRIUMWIRATU (LATA 63-60)

Rok 62 nie zaczyna si pomylnie dla byego konsula. Mg wprawdzie lud w dniu 29 grudnia
aprobowa okrzykami przysig Cycerona, niemniej ataki Metellusa Neposa nadal nie ustaway. Ju
pierwszego stycznia w senacie star si Cyceron mocno ze swoim przeciwnikiem. W kilka dni pniej
na contio wystpi Metellus Nepos znw przeciw Cyceronowi, na co ten odpowiedzia ostr mow,
zwan pniej Metellina oratio (ad Att. 1, 13, 5), nie zachowan jednak do naszych czasw. Ataki
Neposa byy tak grone, e senat zmuszony by zarwno w swoim wasnym, jak i Cycerona interesie
podj uchwa goszc, e kady, kto by wystpi z oskareniem przeciw komukolwiek w zwizku
z uchwa skazujc spiskowcw na mier, zostanie uznany za wroga pastwa. Wtedy dopiero
Metellus Nepos zaniecha atakw.
Nieubagana wrogo Neposa, ktry by czowiekiem Pompeju-sza, oraz fakt, e nie pomagaa
interwencja Mucji, ony Pompeju-sza i kochanki Cezara, musiay niewtpliwie napawa niepokojem
byego konsula. Niepokojem napawao go rwnie stanowisko samego Pompejusza, ktry
porozumiewa si ju z Cezarem przeciwko senatowi. Mimo e Cyceron jako konsul przeprowadzi
uchwa o trwajcej przez dziesi dni uroczystej supplicatio z okazji zwycistw odniesionych przez
Pompejusza nad Mitrydatesem (zazwyczaj takie suplikacje" trway jedynie pi dni) i mimo e nie
pomin adnej okazji, by gosi saw wielkiego dowdcy - nie mg ze swej strony doczeka si od
Pompejusza choby sowa aprobaty dla swego stanowiska w sprawie Katyliny. Pompejusz nawizujcy
kontakty ze stronnictwem popularw milcza i wydawa si wyranie potpia stanowisko Cycerona.
Oto jak Cyceron sam nawietla ich stosunek z tego okresu w licie z czerwca 62 r.: Jeli idzie o twj
list do mnie, wiedz, e by mi miy, jakkolwiek sabo tylko
221

zaznaczye swoj dla mnie yczliwo. Nic nie sprawia mi wikszej radoci, jak wiadomo
wywiadczonych przysug, i chocia nie s odwzajemnione, chtnie godz si na to, e przewaga jest po
mojej stronie. Nie wtpi jednak, e chocia moje wielkie oddanie zdobyo mi jeszcze zbyt mao
yczliwoci z twojej strony, sprawy pastwowe zbli nas i pocz. eby za wiedzia, czego mi
brakowao w twoim licie, napisz otwarcie, jak tego wymaga mj charakter i nasza przyja.
Dokonaem czynw, za ktre spodziewaem si z twej strony gratulacji, tak ze wzgldu na nasze
przyjazne stosunki, jak i ze wzgldu na dobro publiczne; sdz, e zaniecha tego z obawy, aby kogo
nie urazi. Wiedz jednak, e to, czego dokonaem dla ocalenia ojczyzny, potwierdza i ocenia cay wiat.
Gdy tu przybdziesz, rozpoznasz w tym postpowaniu tyle rozumu i wielkodusznoci, i atwo si
zgodzisz, abymy si poczyli i w dziaalnoci publicznej, i w przyjani: ty, ktry znacznie
przewyszasz Afrykaczyka, i ja, ktry niewiele chyba ustpuj Leliuszowi" (ad fam. 5, 7).
Ale nie tylko ataki Metellusa Neposa wskazyway na coraz cilejsze porozumienie midzy
Pompejuszem a Cezarem. Nie mniej znamienne byy wystpienia Cezara, ktry zaraz na pocztku swej
pretury w r. 62 postawi wniosek, by odebrane Katulusowi kierownictwo robt w wityni
kapitoliskiej powierzy Pompejuszo-wi. Najjaskrawiej nowa konfiguracja polityczna wyrazia si we
wniosku Metellusa Neposa, popieranym przez Cezara, eby wezwa Pompejusza z wojskiem do Italii
w celu obrony Rzymu przed Katylin, jak gdyby siy konsulw Mureny i Antoniusza nie wystarczay.
Oczywicie stronnictwo optymatw za adn cen nie mogo dopuci do uchwalenia podobnego
wniosku, ktrego rezultatem byoby dalsze wzmocnienie stanowiska Pompejusza, Cezara oraz
stronnictwa popularw. Dwaj trybunowie ludowi stojcy po stronie senatu, znany nam Marek Porcjusz
Katon oraz Minucjusz Termus, postanowili przeszkodzi uchwale. Katon wydar Metellu-sowi z rki
pismo zawierajce wniosek, a kiedy Metellus zacz z pamici je wygasza, Minucjusz Termus
przysoni mu usta rk. Na nastpnej contio doszo do gwatownych awantur, a Katon znalaz si
w niebezpieczestwie. Wwczas jednak okazao si, e no-bilowie nie zawiedli si na Murenie; konsul
przy uyciu siy opanowa sytuacj, a senat, nabrawszy znw pewnoci siebie, podj se-natus
consultum ultimum i zawiesi w funkcjach zarwno Metellusa Neposa, jak i Cezara. Zreszt Cezarowi
wkrtce znowu funkcje
222

te przywrcono, a Metellus Nepos uda si do swojego protektora Pompejusza do Azji.

Sam projekt sprowadzenia Pompejusza, o ktry tak zawzicie walczono, sta si wkrtce nieaktualny.
Wojska Katyliny zostay pobite pod Pistori w Etrurii i Katylina znalaz mier na placu boju. Na razie
wic optymaci, a z nimi i Cyceron, odnieli zwycistwo. Doszo rwnie do pogodzenia si Cycerona
z Metellusem Celerem, ktry obraony by na Cycerona o to, e ten omieli si wystpowa przeciw
jego bratu Metellusowi Neposowi. Z krtkiego listu Metellusa Celera, wysanego w tym okresie z Galii
Bliszej do Cycerona, warto przytoczy kilka zda wiadczcych o dumie tego no-bila: Jeeli brata
mego nie do bronia jego niewinno, to przynajmniej godno naszej rodziny i moja przychylno
dla ciebie i dla rzeczypospolitej powinna mu bya by dostateczn pomoc". I dalej: Tak tedy, rzdzc
prowincj, dowodzc wojskiem i toczc wojn, peen jestem smutku i aoby. Ale e postpie tak bez
adnej susznej przyczyny i e nie wida w twoim postpowaniu agodnoci naszych przodkw, nie
bdzie rzecz dziwn, jeeli tego poaujesz. Nie spodziewaem si twojej zmiennoci wobec mnie
i moich bliskich. Mnie jednak ani smutek zwizany ze sprawami domowymi, ani od kogokolwiek
doznana krzywda nie odwiedzie od suby dla rzeczypospolitej. Bd zdrw" (ad fam. 5, 1).
Zadranienie stosunkw midzy Cyceronem a Metellusem Celerem nie trwao dugo; w mowie
w obronie Sestiusza (62, 131) Cyceron nazywa Celera najdzielniejszym, najwspanialszym obywatelem,
towarzyszem trudw, niebezpieczestw i planw. Podobne pochway Celera czytamy nie tylko
w mowach (post red. in sen. 10, 25; pro Cael. 24, 60), ale i w intymnych listach do Attyka (ad. Att. 1, 18,
5; 1, 20, 5; 2, 1, 1; 2, 1, 4). Doda trzeba, e po latach, za porednictwem Attyka (ad Att. 3, 22, 2)
i Publiusza Serwiliusza (pro Sestio 62, 130), pogodzi si Cyceron rwnie z Metellusem Neposem.
Wyzyskujc swe zwycistwo nad Katylina, w 62 r. nobilitas wytoczya przeciw katylinarczykom szereg
procesw na podstawie lex Plautia de vi. Midzy innymi oskareni i skazani zostali senator Lucjusz
Warguntejusz, ktry podj si dokona zamachu na Cycerona, Porcjusz Lka, w ktrego domu odbyo
si nocne zebranie spiskowcw, i Publiusz Autroniusz Petus, ktry przesya Katyli-nie bro do Etrurii.
Ze znanych spiskowcw jedynie ekwicie Korneliuszowi udao si uzyska wyrok uniewinniajcy.
Korzystajc z nastrojw wrogich dla katylinarczykw, postanowi Manliusz Tor223

kwatus, syn byego konsula z r. 65, wystpi przeciw swojemu wrogowi Publiuszowi Korneliuszowi
Sulli, bratankowi dyktatora. Ju przed czterema laty Torkwatus oskary Sull o naduycia wyborcze
przy staraniu si o konsulat i doprowadziwszy do wyroku skazujcego, utorowa drog do konsulatu
swojemu ojcu. Obecnie oskary Sull ponownie, tym razem o udzia w spisku Katyliny. Ironia losu
sprawia, e subskryptorem oskarenia by Korneliusz, syn Korneliusza, ktrego podejrzewano o udzia
w nieudanym zamachu na Cycerona, podczas gdy obrony Sulli podj si pogromca ka-tylinarczykw,
Cyceron. Autor zoliwej inwektywy antycycero-skiej przypisywanej Salustiuszowi twierdzi, e
Cyceron podj si obrony Sulli w rewanu za poyczki pienine udzielone mu na kupno domu na
Palatynie'. W rzeczywistoci jednak zarzuty wysuwane przez Torkwatusa przeciw Sulli nie miay, jak
si zdaje, powaniejszych podstaw. W kadym razie nie ulegao wtpliwoci, e Kassjusz na pytanie
Allobrogw, czy Sulla naley do sprzysi-enia, odpowiedzia, e nie wie, natomiast bez wahania
wymieni Lentulusa, Cetegusa, Autroniusza i wielu innych spiskowcw. Nie ulegao rwnie
wtpliwoci, e w czasie komicjw wyborczych w r. 63, ktre zakoczyy si klsk Katyliny, Sulli
wrd spiskowcw na polu Marsowym nie byo (pro Sulla 18, 52), jak nie byo go rwnie w Rzymie po
wyjedzie Katyliny, gdy przebywa wwczas w Neapolu. Trzy konkretne zarzuty wysunite przez
Torkwatusa okazay si problematyczne i Cyceron atwo mg je odparowa. Brak byo bowiem
dowodw na to, e grupa gladiatorw zakupiona przez Sull w celu uwietnienia igrzysk urzdzanych
przez Faustusa Sull, syna dyktatora, miaa by uyta dla poparcia sprzysionych; wtpliwe byo take,
by Sulla mia podburza mieszkacw Pompei. Wreszcie zupenie bezwartociowy dla oskarenia by
argument o przyjani z niejakim Cyncjuszem, ktrego Sulla mia rzekomo wysa do Hiszpanii Dalszej
w celu podburzenia tej prowincji. Nic wic dziwnego, e wobec tak nieistotnych zarzutw obrony
podjli si Cyceron i Hortenzjusz i e oskaronemu sprzyjali wybitni
1

Historycy nieprzychylni Cyceronowi (Drumann: Geschichte Roms, II, 443; Mnzer: RE 4, 1520; Meyer: Caesars Monarchie
und das Prinzipat des Pompeius, 17; Carcopino: Les secrets... I, 162) podejmuj t wersj autora inwektywy antycyceroskiej,
opierajc si poza tym na Aulusie Gelliuszu (noct. Att. 12, 12, 2). Przeciw tej wersji opowiada si susznie Ciaceri, II, 8;
rwnie Gelzer: RE s. v. Tullius, 895, mwi o bez miary przesadzonych zoliwociach" inwektywy.

224

patrycjusze, jak Marcellusowie czy Marek Messala, na ktrych prob zreszt Cyceron zdecydowa si
Sulli broni (pro Sulla 7).
Obron t Cyceron narazi si jednak Torkwatusowi, ktry ju od czterech lat atakowa Sull; chocia
wic w poprzednich latach Torkwatus jako signifer modziey (pro Sulla 12, 34) czynnie popiera
kandydatur Cycerona na pretora i konsula i by z nim zwizany przyjani, obecnie zapon gniewem.
Potomek arystokratycznej rodziny nie mg cierpie, by czowiek z Arpinum" omieli si stan mu
na drodze. Oskarajc Sull oskara rwnoczenie Cycerona, nazywajc go trzecim cudzoziemskim
krlem" Rzymu (pierwszym mia by Numa, drugim Tarkwiniusz), ktry oskara, kogo chce, i broni,
kogo chce" (pro Sulla 17, 48). W swym wystpieniu Torkwatus posun si do tego, e zarzuci
Cyceronowi wiadome sfaszowanie zezna Allobrogw na korzy Sulli (pro Sulla 14, 40-42). W jego
atakach brzmiaa nuta pogardy dla nowego czowieka". Cyceron nie pozosta mu duny w swej
odpowiedzi. Nie wszyscy mog by patrycjuszami i, eby prawd powiedzie, nawet o to nie dbaj,
a ci, ktrzy tobie we wszystkim s rwni, nie sdz, eby mia nad nimi dlatego przewodzi, e jeste
patrycjuszem" (8, 23); a dalej zjadliwie: Strze si kogokolwiek z municypiw cudzoziemcem
nazywa, eby gosowanie tych cudzoziemcw nie pozbawio ci urzdu" (8, 24). Przy tej okazji
Cyceron wypomnia swemu przeciwnikowi jego matk cudzoziemk, pochodzc z Ascu-lum (8, 25),
i nie zapomnia o Manliuszu Kapitoliskim, dalekim przodku Torkwatusa, ktry usiowa
przywaszczy sobie w Rzymie wadz krlewsk (9, 27), za co strcono go ze Skay Tarpejskiej.
Walczc z Torkwatusem, walczy Cyceron nie tylko w obronie Sulli, ale rwnie w obronie swej
polityki i swojego stanowiska. Po odparciu zarzutw stawianych oskaronemu sign Cyceron do
rodka zalecanego przez wszystkie antyczne podrczniki retoryki. Odmalowa charakter i tryb ycia
oskaronego, by na tej podstawie wysnu wnioski o jego chciach, mylach i uczynkach" (25, 69).
Oczywicie wizerunek strapionego Sulli, ktry na mocy wyroku pozbawiony zosta konsulatu w r. 65,
czowieka upokorzonego, unikajcego widoku ludzi i forum, mia posuy Cyceronowi do postawienia
pytania: Czy mylicie, sdziowie, e czowiek tak skromnie yjcy mg tak wielk zbrodni popeni?
Patrzcie na niego, spjrzcie na jego twarz, porwnajcie oskarenie z yciem!" (27, 76). Pod koniec
przemwienie staje si coraz bardziej patetyczne: Wzywam przeto na wiadkw was, bogowie
ojczyzny i domu, ktrzy
225

temu miastu i pastwu przewodzicie, ktrzy to pastwo, ten wolny rzd i lud rzymski, te domy
i witynie moc i opiek wasz za mego konsulatu uratowalicie, e broni sprawy Publiusza Sulli
z czystym i niezawisym sumieniem, e adnego przestpstwa wiadomie nie ukrywam, e adnego
wykroczenia przeciw dobru powszechnemu nie usprawiedliwiam i nie zasaniam, e si niczego o nim
jako konsul nie dowiedziaem, adnego podejrzenia nie miaem, nic nie syszaem" (31, 86). Sam koniec
przemwienia zgodnie z zasadami retoryki wzbudzi ma w sdziach lito i obfituje w typowe dla
commiseratio motywy: O dniu nieszczsny i opakany, w ktrym Publiusz Sulla przez wszystkie
centurie wybrany zosta konsulem! Jak zwodnicza bya ta nadzieja! Jak szybka odmiana losu! (...) Jak
przedwczesne powinszowania (...) Ale bole serca nie pozwala mi ju mwi dalej o niedoli tego
czowieka. Zaczyna si wasza czynno, sdziowie. Waszej askawoci i ludzkoci ca t spraw
powierzam" (33, 91-92).
O przynalenoci Sulli do spisku w latach 66/65 nie wspomina Cyceron w swoim przemwieniu; ten
zarzut omwi ju przed nim Hortenzjusz 2, ktry przede wszystkim powoywa si na wiadectwo ojca
oskaryciela, Manliusza Torkwatusa. Wobec braku wyranych dowodw, a take dziki sztuce
krasomwczej Hortenzjusza i Cycerona - Sulla zosta uwolniony. Nie by on jednak czowiekiem tak
bardzo do ycia publicznego zniechconym, jak go Cyceron w swym przemwieniu przedstawia.
W wojnie domowej Pompeju-sza z Cezarem spotkamy go jako dowdc obozu Cezara w Dyrra-chium
(b. c. 3, 5), a potem jako dowdc prawego skrzyda wojsk cezariaskich pod Farsalos (b. c. 3, 89). Po
dwudziestu latach Cyceron z odraz bdzie pisa w listach do przyjaci (ad fam. 9, 10, 15, 17) i w De
officiis (2, 8) o majtku, jakiego Sulla dorobi si na proskrybowanych przez Cezara pompejaczykach.
Prawdopodobnie aowa musia wtedy, e go broni. Na odwrt, nieprzyjazne stosunki Cycerona
z Torkwatusem z biegiem lat zamieniy si w przyja. W wojnie domowej, w ktrej Sulla dowodzi
wojskami Cezara, Torkwatus podobnie jak Cyceron pozosta wierny optymatom, i sta na czele wojsk
pompejaskich w Orikos (b. c. 3, 11). Ich przyja staa si tak zaya, e Cyceron wprowadzi go
w dialogu De finibus bonorum et malorum jako reprezentanta doktryny epikurej-skiej, a w Brutusie
powici ciepe sowa jego talentowi: odznacza
2 Por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 894.

226

si du kultur literack, nie wulgarn, lecz jak wewntrzn i ukryt, godn bogw pamici, wielk
wytwornoci i wzniosoci w wysowieniu (...) A wszystkiemu temu dodawaa ozdoby powaga
i czysto ycia" (Brut. 76, 265).
W 62 r. Cyceron jeszcze drugi raz wystpi z powodzeniem w sdzie jako obroca greckiego poety
Archiasza, oskaronego przez niejakiego Gracjusza o nieprawne korzystanie z obywatelstwa
rzymskiego. Archiasz nalea do tych poetw greckich, ktrzy ju od wczesnej modoci oddali swj
talent nobilitas rzymskiej, wysawiajc jej czyny wojenne. Urodzony okoo 120 r. w Antiochii, do
szybko, jeszcze bdc niemal chopcem - zdoby w Grecji saw utalentowanego poety-improwizatora.
Kilkunastoletniego chopca ncia jednak Italia, przede wszystkim za Rzym, stolica wczesnego
wiata. Kiedy odziany jeszcze w toga praetexta, majc zaledwie lat osiemnacie, przyby w r. 102 za
czwartego konsulatu Mariusza do Rzymu, mg ju pochwali si posiadaniem honorowego
obywatelstwa Tarentu, Lokrw, Regium i Neapolu. Cieszc si poparciem Lucjusza Licyniusza
Lukullusa, pretora z r. 104, uzyska dostp do pierwszych domw Rzymu. Prawdopodobnie Cecylia,
ona Lukullusa, wprowadzia go do domu potnego rodu Cecyliuszw Metellw, gdzie zaprzyjani
si zarwno z Kwintusem Metellusem Numidyjskim, jak i z jego synem Metellusem Piusem; sawa
poematu, w ktrym opiewa zwycistwo Mariusza nad Cymbrami, otworzya mu domy Lucjusza
Licyniusza Krassusa, sawnego w pniejszych czasach Li-wiusza Druzusa, braci Gnejusza i Lucjusza
Oktawiuszw, Emiliu-sza Skaurusa, Kwintusa Lutacjusza Katulusa i rwnego mu wiekiem
Hortenzjusza. Prawdopodobnie w domu Krassusa spotka si z modszym o kilkanacie lat Cyceronem,
na ktrego twrczo osoba sawnego poety wywrze musiaa wpyw niezatarty. Sam Cyceron tak
o tym po latach pisa: Jak daleko cofn si myl, widz, e m ten by mi przewodnikiem w wyborze
nauki i mego zawodu (...) Moe si komu dziwne wydawa bd te sowa, poniewa Archiasz inny
posiada talent, nie dar i sztuk wymowy, ale i ja nie zawsze byem oddany tej jednej nauce; wszystkie
nauki, ktre wpywaj na nasze wyksztacenie, maj ze sob pewien zwizek i cz si pewnym
powinowactwem" (pro Arch. 1).
Archiasz najcilej zwizany by z rodzin Lukullusw. Kiedy te opiekun jego, Lucjusz Lukullus,
znalaz si w r. 93 na wygnaniu w Heraklei, Archiasz wraz z synem Lucjusza, Markiem, pody za
swym protektorem. Tam te Lukullus wyrobi mu obywatelstwo
227

miasta Heraklei. Kiedy po wojnie ze sprzymierzecami na podstawie lex Plautia Papiria z r. 89 wszyscy
nie-Italicy zamieszkujcy Itali jako obywatele miast sprzymierzonych" otrzymali automatycznie
obywatelstwo rzymskie, o ile w cigu szedziesiciu dni zgosili si w celu rejestracji do pretora Archiasz, ktry mieszka wtedy w Rzymie, dopeniajc przepisw prawnych zgosi si jako obywatel
Heraklei do pretora Metellusa i otrzyma obywatelstwo rzymskie. Odtd te przyj na cze swego
opiekuna Licyniu-sza Lukullusa nazwisko rodowe Licyniuszw i podpisywa si Aulus Licinius
Archias. Przyja czca go z ojcem przesza i na synw. Tote kiedy Lucjusz Lukullus wyjecha jako
kwestor Sulli do Azji, wzi Archiasza ze sob. Towarzyszy mu on rwnie w czasie wojny
z Mitrydatesem opiewajc jego czyny, podobnie jak ongi En-niusz czyny Fulwiusza Nobiliora. Poemat
grecki, w ktrym opiewa wojn Lukullusa z Mitrydatesem, obron Cyzyku, zatopienie floty
nieprzyjacielskiej, bitw morsk koo Tenedos i rozgromienie przez szczupe siy Lukullusa
nieprzeliczonych zastpw Armeczykw" (pro Arch. 9) - nie przysporzy mu sympatii w koach
wrogich Lukullusowi a bliskich Pompejuszowi. Nie wiemy wprawdzie, czy w nieznany nam
oskaryciel Gracjusz, wystpujc z oskareniem Archiasza o bezprawne korzystanie z prawa
obywatelstwa rzymskiego, dziaa z poduszczenia Pompejusza3, ale przypuszczenie takie jest bardzo
prawdopodobne. Komu innemu zaleaoby na dokuczeniu ulubionemu powszechnie poecie, ktry od
trzydziestu lat przebywa w Rzymie. Oskarenie wytoczone na podstawie lex Papia z r. 65,
przewidujcej przepdzenie z Rzymu cudzoziemcw i usunicie sprzymierzecw latyskich do ich
miast", opierao si na kruchych podstawach. Oskaryciel - jak wida z mowy obroczej Cycerona wykorzysta okoliczno, e listy obywateli Heraklei spony podczas wojny ze sprzymierzecami,
nadto za stara si wyzyska brak nazwiska Archiasza na listach szacunkowych.
Wystpujc jako obroca Archiasza Cyceron bez trudu zbija postawione poecie zarzuty. Przecie
obywatelstwo Archiasza powiadczaj sami Heraklejczycy, a prawdziwoci ich zezna dowodzi
zgoszenie si Archiasza u pretora Metellusa; brak nazwiska w ksidze szacunkowej nie wiadczy
o braku praw obywatelskich,
3

Przypuszczenie takie wypowiada Ciaceri, II, 14. Por. take J. H. Taylor, American Journal of Philology" 73
(1952), s. 62-70.
228

gdy szacunek jest dowodem na to tylko, e oszacowany uwaa si odtd za obywatela. Oto argumenty
Cycerona. By moe jednak, e by jaki saby punkt w sprawie Archiasza: posiadane przez niego
obywatelstwa Tarentu, Lokrw czy Neapolu wskazywayby na to, e byy to prawa nie rzeczywiste, lecz
honorowe, co z kolei pozwalaoby podway rzeczywiste obywatelstwo Heraklei. Fakt, e Cyceron
w swojej mowie obroczej ledwie dotyka tego punktu, zapewniajc jedynie, e Archiasz zawsze chcia
by Heraklejczy-kiem" (5, 10), wskazywaby, e takie przypuszczenie jest suszne. Jakkolwiek rzecz si
miaa, Cyceron stara si rozproszy wszystkie wtpliwoci sdziw, co mu si w peni udao.
Powiciwszy pi pocztkowych rozdziaw samej sprawie, siedem dalszych rozdziaw, czyli dwie
trzecie caej mowy, powici Cyceron pochwale poezji i jej roli w yciu, stawiajc tez, e nawet
gdyby Archiasz nie by obywatelem rzymskim, to ze wzgldu na jego twrczo, ktra suya nie tylko
Lukullusowi, lecz caemu ludowi rzymskiemu, i opiewaa chwa nie tylko jednego czowieka, lecz
caego Rzymu, naleaoby mu to obywatelstwo przyzna. Wskazujc na wielkie wartoci poezji i nauki
oraz na ich znaczenie dla powszechnego dobra", mwi Cyceron i o sobie: Przyznaj, e powicam
si tym studiom. Niech inni si wstydz, jeli tak si w naukach zagrzebali, e nic nie mog z nich
wnie dla powszechnego poytku, nic na widok i wiato wydoby. Co do mnie, czeg miabym si
wstydzi, sdziowie, skoro przez tyle lat tak yj, e mnie od wysuchania sprawy kadego czowieka
ani wasna wygoda czy spokj nie odcign, ani przyjemno nie odwoaa (...) Kto mnie gani albo
susznie na mnie gniewa si moe, jeli tyle czasu, ile innym przyznaje si na zaatwianie interesw, na
obchodzenie wit, igrzysk i pozostae przyjemnoci, w kocu na wypoczynek ciaa i ducha, ile jeszcze
inni trac na wczenie zaczynajce si biesiady, na gr w koci lub pik - ja powicam naukom?
Naley mi na to tym bardziej zezwoli, e owe nauki rozwijaj zdolno wymowy, ktrej - jakakolwiek
by bya - nie zabrako nigdy moim przyjacioom znajdujcym si w niebezpieczestwie" (12-13).
Wygaszajc pochwa nauki i literatury i - co jest znamienne dla Rzymu tego okresu - podkrelajc ich
warto praktyczn, mg Cyceron liczy na zrozumienie wrd kompletu sdziw, ktrym
przewodniczy jako pretor brat jego Kwintus, sam pisujcy wiersze.
Liczy te na aplauz szerokiego audytorium skadajcego si
229

z homines litterati, i dlatego omieli si - jak twierdzi - uy nowego i nie uywanego sposobu
mwienia" (2, 3, 7). Istotnie przemwienie to, poza pocztkowymi rozdziaami, nie przypomina mowy
sdowej zbliajc si do rodzaju zwanego przez Grekw epidej-ktycznym (popisowym). Zdania silnie
rytmizowane goszce chwa poezji miay oczarowa audytorium, a nie wstrzsn i wzruszy, jak
w Werrynkach czy obronie Fontejusza. Tak si te stao. Zarwno wymowa Cycerona, jak i mniej
rygorystyczne traktowanie sprawy obywatelstwa, zwaszcza gdy chodzio o czowieka tak sawnego
i znanego jak Archiasz, zapewniy oskaronemu wyrok uniewinniajcy. Bronic go marzy zapewne
Cyceron, e Archiasz opisze w jakim poemacie rwnie i jego dziaalno, i poskromienie
katylinarczykw. Uprzedzajc nawet realizacj tych marze, zapewnia Cyceron swych suchaczy, e
Archiasz wzi za przedmiot poematu i zacz ju opisywa to, co za mego konsulatu razem z wami dla
ocalenia tego miasta i pastwa, dla zachowania ycia obywateli, dla caej rzeczypospolitej zdziaaem"
(11,23). Niestety pod tym wzgldem Cyceron zawid si na swym starszym przyjacielu. Jeli nawet
Archiasz myla o takim poemacie, to go jednak w kocu nie napisa. W rok pniej Cyceron
powiadamia o tym Attyka: Bd musia, jak widz, poprzesta na napisach, ktre mi w Amaltei
ustawi, zwaszcza e Thyillus (poeta grecki mieszkajcy w domu Cycerona) nie dotrzyma sowa,
a Archiasz nic o mnie nie napisa"; i dodaje zoliwie: obawiam si nawet, by skoczywszy swj
poemat grecki o Lukullach nie zacz teraz pisa komedii cecyliaskiej", to znaczy wychwala rodu
Cecyliuszw Metellusw (ad Att. 1, 16, 15).
Sukcesy odniesione w obu ostatnich procesach pozwoliy Cyceronowi zapomnie o przykrociach
zwizanych z atakami Metellusa Neposa. Zreszt Nepos uda si 'do Pompejusza, ktry po zwyciskiej
wojnie z Mitrydatesem rozpuci wojsko w Brundisium, a sam oczekujc na zezwolenie odbycia
tryumfu pozostawa extra pome-rium i nie by w tej chwili grony dla rzdw nobilitas. Juliusz Cezar,
przywdca stronnictwa popularw, wybiera si pod koniec roku w charakterze propretora do Hiszpanii,
a drugi przywdca tego stronnictwa, Krassus, udawa si w sprawach finansowych do prowincji Azji.
Tak wic koniec 62 r. zapowiada si dla rzdw nobilitas pomylnie. Najwaniejsi przeciwnicy nie
tylko nie wspdziaali ze sob, ale nawet zanosio si na to, e w najbliszym czasie nie bd obecni
w Rzymie. Spogldano wic w przyszo
230

z ufnoci, ktrej nie mci zbytnio fakt, e jednym z konsulw na rok 61 zosta popierany przez Pompe
jusza Marek Pupiusz Pizon. Cyceron w licie do Attyka z dnia 25 stycznia tak go charakteryzuje: Sam
konsul ma charakter saby i przewrotny; jest to czowiek tego rodzaju dowcipu i zoliwoci, e
wzbudza miech nawet wtedy, gdy nie jest dowcipny; twarz jego jest zabawniejsza od jego artw (...)
Trzyma si z dala od optymatw; nie mona si po nim niczego dobrego spodziewa dla pastwa, gdy
brak mu dobrej woli, ale te i niczego zego, gdy brak mu na to odwagi" (ad Att. 1, 13, 2; por. ad Att. 1,
14, 6). Nie lkano si jego konsulatu i dlatego, e drugi konsul, Marek Waleriusz Messala, by
czowiekiem dzielnym i energicznym oraz zdecydowanym optymat. To, e Messala by wielbicielem,
chwalc i naladowc" Cycerona (ad Att. 1, 14, 6), sprawiao Cyceronowi szczegln przyjemno.
Dzielny i nieprzecitny" Messala rwnoway dostatecznie bezczynnego i ospaego" Pi-zona.
Tak wic pod koniec 62 r. stanowisko nobilitas i pozycja samego Cycerona wydaway si ju
dostatecznie ugruntowane, kiedy nagle w grudniu wybuch gony skandal na tle erotycznym4, ktry na
nowo mia rozbudzi namitnoci polityczne, a w konsekwencji po latach powanie zaway na losach
Cycerona. Bohaterem tej afery by Publiusz Klaudiusz Pulcher zwany pniej po prostu Klodiu-szem,
syn Appiusza, konsula z r. 79, modszy brat Appiusza Klaudiusza i osawionej Klodii, kochanki poety
Katullusa. Mimo e pochodzi z arystokratycznej rodziny, ju od modoci atakowa znane osobistoci
z krgu nobilitas rzymskiej, a zwaszcza swego krewnego Lukullusa. Suc pod jego rozkazami
w czasie wojny z Mitry-datesem, buntowa wojsko przeciw naczelnemu wodzowi, pragnc przecign
je na stron Pompejusza. Zmuszony do opuszczenia armii, uda si do Kwintusa Marcjusza Reksa,
rwnie z nim spokrewnionego, ktry dowodzi wojskami w Cylicji. Po najrniejszych przygodach
i niewoli u piratw cylicyjskich w r. 65 przyby wreszcie z powrotem do Rzymu, gdzie da si pozna
jako oskaryciel Katyliny w procesie o zdzierstwa w prowincji Afryce, procesie, ktry jednak - jak
wiadomo - skoczy si uwolnieniem Katyliny przez przekupionych sdziw. Podczas konsulatu
Cycerona Klodiusz by - jak opowiada Plutarch (Cic. 29) - gorliwym pomocnikiem konsula i nalea do
jego osobistego orszaku. Przyjanic si z Cy4 O tym skandalu por. I. Gentile: Clodio e Cicerone, Milano
1876, s. 37 nn.

231

ceronem niejednokrotnie bywa w jego domu, a nawet, gdyby nie energiczna ona Cycerona Terencja,
byby z czasem zosta jego szwagrem. Mianowicie siostra Klaudiusza, Klodia, podwczas ona
Metellusa Celera, chciaa wyj za Cycerona i staraa si o to za porednictwem niejakiego Tulliusza
z Tarentu" (Plut. Cic. ib.).
Ot Klodiusz, miay awanturnik i amator przygd miosnych, romansujcy podwczas z Pompej,
on Juliusza Cezara, postanowi przedosta si w ubraniu kobiecym do budynku regia przy via Sacra,
by spotka si ze sw ukochan. W miejscu tym, zgodnie z przyjtym zwyczajem, odbyway si
z pocztkiem grudnia doroczne uroczystoci religijne ku czci Bony Dei, obchodzone przez ma-trony
rzymskie pod przewodnictwem matki i ony Juliusza Cezara, dziercego wanie urzd pretora oraz
godno pontifex maximus. Dziki pomocy Habry, niezawodnie suto opaconej niewolnicy Pompei,
miakowi udao si w przebraniu kobiecym wlizn na to zebranie, do ktrego mczyni nie mieli
dostpu. Rozpoznany przez niewolnic matki Cezara, Klodiusz zdoa uj, niemniej jednak sprawa
nabraa rozgosu. Cezar stara si wprawdzie zatuszowa t afer zarwno ze wzgldu na cze swojej
ony, jak i z obawy, by nie zrazi sobie Klodiusza, jednake im usilniej o to zabiega, tym bardziej
spraw t rozdmuchiwao stronnictwo optymatw, ktre chciao uzyska w ten sposb nowy or
przeciwko przywdcy popularw. Kiedy na posiedzeniu senatu Kwintus Kornificjusz, czowiek
niezwykle surowych obyczajw (in Verr. 1, 10, 30; ad Att. 1, 13, 3), poruszy spraw Klodiusza, senat
postanowi przekaza t spraw do zbadania przez kolegium pontyfikw. Na skutek orzeczenia tego
kolegium, ktre stwierdzio, e zaszed wypadek witokradztwa, senat wobec nowego rodzaju
zbrodni" postanowi powoa specjalny trybuna". Na mocy tej uchway obaj konsulowie, Pizon
i Messala, promulgowali projekt nowego prawa, tzw. rogatio Pupia Valeria, proponujcego stworzenie
nowego trybunau, na czele ktrego miaby sta jeden z pretorw. Mia on otrzyma prawo doboru
skadu sdziowskiego nie tylko z listy sdziw (album iudi-cura) przewidzianej przez lex Aurelia, lecz
rwnie spoza listy. Chodzio o dobranie specjalnie surowego skadu, ktry by wyda na Klodiusza
wyrok skazujcy.
Oczywicie Klodiusz od razu podj kontrakcj przeciw temu prawu, zarwno wrd senatorw, jak
i wrd proletariatu rzymskiego, tworzc bojwki z ludzi pochopnych do gwatu" (ad Att. 1, 13, 3 z 25
stycznia 61 r.). Jego zabiegi do pewnego stopnia odniosy zamie232

rzony skutek, gdy - jak z listu Cycerona wynika - ludzie dobrzy", tzn. optymaci, nie chc si do tej
sprawy miesza, a konsul Pizon, powodowany przyjani dla Klodiusza, stara si, aby odrzucono
zwizany z tym wniosek, przez niego samego na podstawie uchway senatu w sprawie religijnej
zgoszony". Nieustpliwy okaza si jedynie drugi konsul Messala i Marek Porcjusz Katon; bo nawet
Cyceron nie pozosta obojtny na proby Klodiusza, jak sam o tym pisze: Ja sam z pocztku surowy jak
Likurg, z dniem kadym agodniej". Ale potem dodaje ze smutkiem: Co tu wiele mwi? Lkam si,
aby sprawa, zaniedbana przez ludzi uczciwych, broniona przez podych, nie staa si przyczyn wielu
nieszcz dla pastwa" (ad Att. 1, 13, 3). Trybun ludowy Fufiusz Kalenus, pragnc dla poparcia sprawy
Klodiusza pozyska autorytet Pompejusza, ktry w oczekiwaniu na przyznanie mu tryumfu nie mg
przekroczy granicy miasta, i chcc umoliwi mu wzicie udziau w zebraniu zwoa contio w cyrku
Flaminiusza pooonym poza obrbem miasta. Zapytany przez trybuna, czy uwaa za suszne, by
zlecono pretorom wybr sdziw majcych sdzi Klodiusza, Pompejusz stosownie do postanowienia
senatu odpowiedzia w duchu jak najbardziej arystokratycznym, rozwodzc si obszernie nad tym, e
powag senatu we wszystkich sprawach uwaa i uwaa za najwiksz". Podobnie na posiedzeniu
senatu, zapytany przez konsula Messal, co sdzi o sprawie Klodiusza, chwali oglnikowo wszystkie
uchway", a usiadszy obok Cycerona, da mu do zrozumienia, co myli o jego konsulacie (ad Att. 1, 14,
1-2). Z wypowiedzi Pompejusza mona byo wywnioskowa, e trzyma raczej z senatem, lecz nie chce.
wyranie sprecyzowa swego stanowiska, a nade wszystko nie chce oficjalnie pochwali dziaalnoci
Cycerona jako konsula. Tote kiedy na tym samym posiedzeniu, przy okazji omawiania sprawy
Klodiusza, Krassus publicznie wychwala Cycerona, ten siedzc blisko Pompejusza atwo mg
dostrzec, e Pompejusz jest zaniepokojony nie mogc odgadn, czy Krassus chce si przypodoba
Cyceronowi, czego on zaniedba, czy te czyny Cycerona istotnie byy tak wielkie, i senat chtnie
sucha ich pochwa". W tym samym licie z 13 lutego Cyceron przyznaje si Attykowi, e ten dzie
zwiza go cile z Krassusem, a mie rwnie byo mu i to, e Pompejusz przynajmniej w prywatnej
rozmowie aprobowa jego konsulat. Dwuznaczne stanowisko Pompejusza nietrudno jest wytumaczy.
Oczekujc zezwolenia na odbycie triumfu oraz zatwierdzenia swych zarzdze na Wschodzie, nie
chcia popada w kon233

flikt z senatem; z drugiej strony, na wypadek takiego konfliktu, nie chcia sobie zraa Cezara
i stronnictwa popularw.
Obecno Pompejusza na posiedzeniu niesychanie podniecia Cycerona. Chcia si popisa przed tym
wielkim dowdc, ktrego przed rokiem przyrwnywa do Scypiona i przy ktrego boku pragn
odgrywa rol Leliusza (por. ad fam. 5, 7, 3). Pisze o tym z rozbrajajc szczeroci w licie do Attyka:
Ja sam, o dobrzy bogowie, jake bardzo zapaliem si w zwizku z obecnoci tego nowego suchacza.
Nigdy w yciu jak wanie wtedy nie stosowaem tak zaokrglonych okresw, zrcznych zwrotw,
przeciwstawie i figur retorycznych. Krtko mwic podniosy si okrzyki uznania. Mwiem przecie
o powadze senatu, zgodzie z ekwitami, jednomylnoci Italii, o wygasaniu spisku, o spadku cen i
o spokoju. Znasz moje silne sowa na ten temat. Byy one tak mocne, i nie musz o nich obszerniej
wspomina, gdy zapewne o nich syszae" (ad Att. 1, 14, 4). Nie wiemy, co Cyceron mwi w sprawie
samego Klodiusza. Prawdopodobnie byy to takie same oglniki, jak w przemwieniach Pompejusza
i Krassusa. W kadym razie albo od razu na tym posiedzeniu, albo nieco pniej zapada uchwaa, by
wystpi z rogatio Pupia Valeria na zgromadzeniach centurialnych i przeprowadzi na nich gosowanie.
Nobilitas czua si mocna, a Cyceronowi senat wydawa si drugim areopagiem gdy nigdy nie
widziano w nim takiej staoci, surowoci i aktywnoci" (ad Att. 1, 14, 5).
Jednake i Klodiusz nie pozosta bezczynny. Po jego stronie opo-. wiedzia si przede wszystkim konsul
Pizon, ktry mimo e rogatio nosia jego nazwisko, w wystpieniach swych przemawia przeciw
wasnemu projektowi. Bardziej niebezpieczna i skuteczniejsza bya dziaalno wspomnianych ju
bojwek, do ktrych Klodiusz werbowa biedot miejsk. Gosowanie - jak wiadomo - odbywao si
w ten sposb, e centurie gosujc przechodziy przez wski most na Tybrze, na ktrym diribitores, czyli
rozdawcy tabliczek, wrczali kademu gosujcemu po dwie tabliczki. Na jednej znajdoway si litery
UR - uti rogas, czyli gosuj za wnioskiem, na drugiej litera A - antiquo, sprzeciwiam si. Ot most na
Tybrze w dniu gosowania obsadzony zosta przez ludzi Klodiusza, ktrzy wszystkim gosujcym
wrczali jedynie tabliczki z liter A. Nobilitas jednak nie zrezygnowaa z walki. Na mwnic wpada
Katon i obrzuca Pizona gwatownymi obelgami, jeli obelgami mona nazwa mow pen powagi,
mocy i troski o dobro kraju. Przyczy si do niego
234

Hortenzjusz, jak rwnie wielu zacnych obywateli; wybitna bya zwaszcza pomoc Fawoniusza" (ad
Att. 1, 14, 4). Dziki temu wystpieniu optymatw komicja zostay zerwane i zwoano posiedzenie
senatu. Na tym posiedzeniu, mimo oporu Pizona i prb Klodiusza, ktry przypada do ng
poszczeglnym senatorom, przeszo czterystu gosami przeciw pitnastu uchwalono, e konsulowie
maj doradza ludowi przyjcie wniosku i e senat, a do momentu uchwalenia rogatio Pupia Valeria,
nie bdzie rozpatrywa przydziau prowincji pretorskich ani adnych innych spraw. Trybun ludowy
Fu-fiusz Kalenus nie zaoy weta przeciw tej uchwale. Klodiuszowi nie pozostawao na razie nic
innego, jak zwoywa zgromadzenia ludowe, na ktrych namitnie atakowa stronnictwo optymatw,
przede wszystkim Lukullusa, Hortenzjusza i konsula Messal. Stosunkowo agodnie obszed si
z Cyceronem, przedrzeniajc jedynie ulubione jego powiedzenie: wiem wszystko". Wpywao na to
widocznie pene rezerwy zachowanie si Cycerona, ktry cho gosowa za wnioskiem senatu, nie
wystpowa zbyt gwatownie przeciw swemu dawnemu przyjacielowi. Jednak zaczepiony pniej przez
Klodiusza, nie pozosta mu duny, jak to relacjonuje w licie do Attyka: Odkd Klodiusz uciek si do
zwoywania zebra ludu i usiowa na nich wzbudzi nienawi do mego imienia - o bogowie
niemiertelni - jakie stoczyem boje, jakiego spustoszenia dokonaem, jak atakowaem Pizona, Kuriona
i ca t zgraj! Jake gromiem maoduszno starcw, rozpust modziey! Czsto - wiadcz si na
bogw - pragnem, aby by nie tylko doradc moich poczyna, lecz take wiadkiem tych wspaniaych
walk" (ad Att. 1, 16, 1). Mimo caej pewnoci siebie, nobilitas lkaa si jednak interce-sji trybuna
Fufiusza Kalenusa przeciw rogatio Pupia Valeria, tote postanowiono pj na pewnego rodzaju
kompromis. Hortenzjusz, rzecznik nobilw, przekonany, e wobec bezspornych faktw obciajcych
Klodiusza nie potrzeba specjalnego trybunau dla uzyskania wyroku skazujcego w sprawie, o ktrej
twierdzi, e nawet oowiany miecz zgadzi przestpc" (ad Att. 1, 16, 2), zaproponowa, by sam
Fufiusz wystpi z wnioskiem - plebiscitum Fufium de religione - rnicym si od wniosku
konsularnego jedynie w tym, e sprawa miaa si toczy przed zwykym trybunaem, zoonym
z sdziw wylosowanych z album iudicum wedug lex Aurelia. Wobec notorycznej korupcji panujcej
w sdownictwie rzymskim kompromis ten by w rzeczywistoci zwycistwem Klodiusza. Cyceron,
,mimo optymizmu Hortenzjusza, zorientowa si od razu, e spra235

wa jest przegrana i - jak pisze do Attyka - zwin agle, przewidujc, e losowanie da nam ndznych
sdziw" (ad Att. 1, 16, 2). Istotnie te, skoro w maju sdziowie zostali wylosowani, wszyscy zacni
obywatele stracili nadziej". Nigdy jeszcze - pisze Cyceron do Attyka - do gry w koci nie zasiedli tak
nieuczciwi gracze: zniesawieni senatorowie, zuboali ekwici, trybunowie nie tyle skarbowi co
zaskarbieni" (ad Att. 1, 16, 3). Wprawdzie przy reiectio, czyli odrzucaniu niewygodnych dla siebie
sdziw - do czego oskarony mia prawo - Klodiusz nie omieli si odrzuci kilku uczciwych,
wikszo jednak - jak zapewnia Cyceron - skadaa si z ludzi przekupnych. Pocztkowo sdziowie widocznie jeszcze przed otrzymaniem apwek - zachowywali surowo, a Hortenzjusz tryumfowa,
uwaajc i nie ma nikogo, kto by nie myla, e oskarony jest tak winien, jakby tysic razy zosta ju
skazany" (ad Att. 1, 16, 4).
Podobn surowo wobec Klodiusza sdziowie okazali rwnie w chwili skadania zezna przez
Cycerona. Jego zeznania byy szczeglnie obciajce dla oskaronego, ktrego obrona opieraa si na
fikcyjnym alibi. Klodiusz utrzymywa mianowicie, e w chwili kiedy nieznany mczyzna" wtargn
do regia w czasie uroczystoci ku czci Bony Dei, on sam znajdowa si o kilkanacie mil od Rzymu
w Interamnie (dzi Terni), i powoywa si na wiadectwo niejakiego Gajusza Kassiniusza Scholi,
z ktrym rzekomo t noc razem spdzi. Ot Cyceron zeznajc, e Klodiusz by u niego w domu
w Rzymie na trzy godziny przed zarzucanym mu przestpstwem, obala tym samym alibi Klodiusza.
W chwili kiedy Cyceron skada to druzgocce dla Klodiusza zeznanie, wzburzeni przyjaciele
Klodiusza otaczajcy tumnie trybuna sdziowski na forum chcieli si rzuci na Cycerona; jednake
sdziowie, wwczas jeszcze nie przekupieni, nie tylko powstali, by otoczy Cycerona i ochroni go
przed gwatem bojwek, lecz owiadczyli nawet, e gotowi s broni Cycerona jak bezpieczestwa
ojczyzny (por. ad Att. 1, 16, 5). Bojwki Klodiusza wprawdzie przycichy, ale dom Cycerona zapeni
si nazajutrz przyjacimi, ktrzy gotowi byli broni byego konsula. Cyceron skadajc swe zeznania
zdawa sobie jasno spraw, e od tej chwili ma w Klodiuszu miertelnego wroga. Trudno mu jednak
byo publicznie nie ujawni tego, co przedtem rozpowiada na prawo i lewo, zgodnie z ulubion sw
przechwak, e wszystko wie". Dlatego te - jak pisze w licie do Attyka - w zeznaniach powiedzia
tylko to, co byo tak znane i stwierdzone.
236

i pomin tego nie mg". Na zeznania jego wpyna niewtpliwie take Terencja, ktra, zazdrosna
o Klodi, chciaa definitywnie porni swego ma z rodzin Klaudiuszw (Plut. Cic. 29)5.
Tymczasem sdziowie, cigle jeszcze surowi, zadali od senatu przydzielenia stray, ktra by ich
bronia przed agresywnoci bojwek Klodiuszowych otaczajcych trybuna. Senat wraz z pochwa za
ich obiektywne stanowisko udzieli im danej ochrony.
Wobec takiej sytuacji wszyscy byli przekonani, e Klodiusz nie stanie przed sdem i dobrowolnie Rzym
opuci. I wtedy wanie nastpi zwrot zasadniczy. Wprawdzie Juliusz Cezar, przywdca stronnictwa
popularw, przesawszy skompromitowanej onie akt rozwodu wyjecha do Hiszpanii w charakterze
propretora, ale by przecie w Rzymie drugi przywdca popularw, Krassus. Ten, za porednictwem
jednego ze swych niewolnikw, przekupi w cigu dwch dni wikszo sdziw (ad Att. 1, 16; Cass.
Dio 37, 46, 3; Plut. Cic. 29, 6)6. W czasie gosowania spord pidziesiciu szeciu sdziw jedynie
dwudziestu piciu opowiedziao si za skazaniem, wikszo ferowaa wyrok uniewinniajcy. Cyceron
w licie do Attyka podaje, e znany arystokrata Katulus spotkawszy jednego z nich na ulicy zapyta
ironicznie: Na c dalicie stray? Czycie si lkali, aby wam nie odebrano pienidzy?" (ad Att. 1,
16, 5-6). Cyceron oburzony na sdziw takich jak Taina, Plautus i Spongia, ktrzy wziwszy apwki
podeptali wszystko, co wite i sprawiedliwe", przyrwnuje ich do nicponi i mtw".
Uwolnienie Klodiusza wywoao oburzenie i depresj w koach nobilitas. Cyceron po tej klsce uwaa
za swj obowizek podnie senat na duchu i 15 maja (w niezachowanej mowie) niezwykle gwatownie
zaatakowa Klodiusza w senacie. Doszo tam do ostrej wymiany sw midzy obu przeciwnikami.
Wszystkie kalumnie, jakie na siebie miotali w tak zwanej altercatio, upamitni Cyceron w licie do
Attyka z lipca tego roku. W toku tej namitnej dyskusji Cyceron, wywlekajc na jaw najbardziej
prywatne sprawy, nie zawaha si obrzuci Klodii obelgami i publicznie si chepi, e zalecaa si do
niego, chcc - jak to dwuznacznie okreli - zakosztowa wody arpinackiej". Klodiusz natomiast
wypomina Cyceronowi kupno bardzo kosztownego domu Krassusa na Palatynie, na
5

Niesusznie powtpiewa w prawdziwo tej wersji Gelzer: RE s. v. Tul-lius, 898.

6 Por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 313.

237

co z miejsca usysza od Cycerona: Ale ja sdziw nie kupiem", a na kolejn odpowied Klodiusza:
Sdziowie nie uwierzyli twojej przysidze", Cyceron zawoa: Mnie dwudziestu piciu sdziw
uwierzyo, tobie za trzydziestu jeden tak mao ufao, e musiae im z gry zapaci". Po tych sowach
gony miech rozleg si na sali, a Klodiusz, zdruzgotany gonymi okrzykami, zamilk wreszcie i da
za wygran" (ad Att. 1, 16, 10).
Zwalczajc zajadle Klodiusza Cyceron zaatakowa rwnoczenie jego poplecznikw, zwaszcza
konsula Pizona, i doprowadzi do tego, e senat powzi uchwa odbierajc Pizonowi przeznaczon
ju dla niego bogat prowincj Syri (ad Att. 1, 16, 8). Grzmia rwnie Cyceron na przekupnych
sdziw. Kiedy jednak nobilitas postanowia ustaw sullask o przekupstwie, odnoszc si do
sdziw senatorskich, obj rwnie ekwitw, wystpi przeciw temu. Za pierwszym razem, gdy senat
domaga si ledztwa w sprawie apwek pobranych przez sdziw w procesie Klodiusza, Cyceron by
na posiedzeniu rzekomo przypadkiem" nieobecny; w istocie nie przyby rozmylnie, gdy ataki,
z jakimi wystpowa przeciw przekupnym sdziom, zobowizyway go do poparcia wniosku senatu,
a wic do wystpienia przeciw interesom ekwitw. A Cyceron ba si - jak si potem okazao - susznie,
e uchwaa taka zrazi ekwitw do senatu i owa concordia ordinum, stanowica podstaw jego polityki
od czasu konsulatu, zostanie zachwiana. Tote w kocu wystpi przeciw skrajnemu, nieustpliwemu
skrzydu senatu, zwalczajc uchwa domagajc si ledztwa przeciw przekupionym sdziom.
Z wielk szczeroci donosi o tym Attykowi w licie z grudnia 61 r.: Kiedy spostrzegem, e ekwici
oburzaj si na t uchwa, chocia otwarcie tego nie mwi, zgromiem senat - jak mi si zdaje z powag i moc i mwiem w sprawie raczej nieczystej bardzo mocno i wymownie" (ad Att. 1, 17, 8).
Niebawem wypyna druga sprawa, ktra na duszy czas miaa porni ekwitw z senatorami
niweczc ow przez Cycerona sklecon zgod" (ad Att. 1, 17, 10). Przynaleni do stanu ekwitw
publi-kanie z prowincji Azji wystpili w senacie w pierwszych dniach grudnia z pretensj o zbyt due
opaty przekazywane cenzorom z tytuu dzierawy podatkw w prowincji. Zachcani przez Krassusa,
domagali si obnienia tych opat i podpisania z nimi nowej umowy dzierawnej. Cyceron czu, e opr
senatu w tej sprawie moe zupenie rozluni sojusz ekwitw z senatorami, i chocia w licie do Attyka
nie ukrywa oburzenia na ekwitw, w senacie broni ich
238

stanowiska, podkrelajc konieczno zgody midzy obu stanami i poytki z takiej zgody
wypywajce". Stanowisko Cycerona znalazo zrozumienie u wikszoci senatorw, tote na
posiedzeniach senatu w dniu 1 i 2 grudnia przeciw wnioskowi ekwitw przemawia jedynie Kwintus
Metellus Celer, konsul desygnowany na r. 60. Poza nim mia przemawia - wedug relacji Cycerona nasz bohater" Katon, ale wskutek spnionej pory nie doszed do gosu. Mimo przychylnego - jak by
si zdawao - stanowiska senatu wobec tej sprawy, nie zostaa ona od razu zaatwiona i publikanie
otrzymali obnik czynszu dzierawnego dopiero w r. 59, za konsulatu Juliusza Cezara. To, czego
najbardziej obawia si Cyceron, stao si faktem; w licie do Attyka z r. 60 czytamy: Ekwici s do
senatu zraeni" (ad. Att. 1, 18, 3).
Rok 61 koczy si niepomylnym bilansem zarwno dla nobili-tas, jak i dla Cycerona. W licie do
Attyka z pocztkiem stycznia 60 r. Cyceron pisze: Tak wic ten rok obali dwie podpory pastwa
przeze mnie umocnione: osabi powag senatu i zniweczy zgod stanw" (ad Att. 1, 18, 3). Cyceron
widzc, e gwna podpora jego polityki usuwa mu si spod ng, zacz si rozglda za innym
oparciem, mia mu go dostarczy Pompejusz. Jak si pniej okazao, miao to by oparcie bardzo sabe,
przed czym Cycerona przestrzega ju Pomponiusz, znajcy dwulicowo Pompejusza (ad Att. 1, 18, 3).
Jeli idzie o stosunek Cycerona do Pompejusza, to by on do skomplikowany. Byo w nim co
z nieodwzajemnionej mioci. Zwycistwa Pompejusza i jego sawa wojenna fascynoway Cycerona,
niejednokrotnie zdawao mu si, e ma przed sob drugiego Scypio-na, o ktrym za modych lat
opowiada mu w Smyrnie Rutyliusz Rufus. Zwycistwa nad korsarzami i Mitrydatesem opromieniay
saw tego utalentowanego wodza. Poparcie udzielane mu przez bliskich Cyceronowi ekwitw,
szacunek, z jakim Pompejusz wyraa si o auctoritas senatus" oraz brak z jego strony demagogii
wobec mas ludowych - zdaway si przemawia za tym, e jest on jednym z owych boni", jednym
z obrocw istniejcego ustroju. Majc przed sob tak sawnego ma, Cyceron chtnie zadowoliby si
rol jego doradcy politycznego (por. list Cycerona do Pompejusza z kwietnia 62, ad fam. 5, 7).
Pompejusz wobec wielu prb zblienia trzyma si jednak w rezerwie. Musiao go niezawodnie cieszy
poparcie Cycerona w sprawie dowdztwa w wojnie z Mitrydatesem, nie odwzajemni si jednak
Cyceronowi tym samym, gdy ten zabiega o konsulat. Pniej, co byo jeszcze bardziej bolesne dla
239

Cycerona, nie chcia wykrztusi ani jednego sowa oficjalnej pochway z powodu stumienia spisku
Katyliny. Ta wielka rezerwa bya zrozumiaa, jeli si zway, e Cyceron podczas swgo konsulatu
przesun si wyranie ku optymatom, podczas gdy Pompejusz nie dowierzajc nobilom, ktrzy
dwukrotnie zwalczali jego kandydatur na wodza w wojnie z korsarzami i z Mitrydatesem, liczy si
z tym, e by moe przyjdzie mu sprzymierzy si z Cezarem i stronnictwem popularw. Jednake
przybywszy do Rzymu, zorientowa si, e Cyceron zdoby sobie pewn pozycj polityczn wrd
nobilitas i e moe mu by w pewnej chwili potrzebny. Dlatego te nie aprobujc oficjalnie konsulatu
Cycerona, udawa serdeczno. Gr t przejrza zarwno Attyk, ostrzegajcy swego przyjaciela, jak
i sam Cyceron, ktry ju w styczniu 61 r. tak do Attyka pisa: Twj przyjaciel - wiesz, o kim mwi ten, o ktrym mi pisae, e pocz mnie chwali nie mic mnie gani, okazuje mi przyja,
yczliwo, przychylno, otwarcie mi chwali, lecz w duszy ywi zawi, co jest nawet widoczne.
Brak mu uprzejmoci i prostoty, szlachetnoci w sprawach publicznych, uczciwoci decyzji
i niezalenoci. Lecz bardziej wyczerpujco napisz ci o tym kiedy indziej. Nie wszystko bowiem jest
dla mnie do jasne i nie mam odwagi powierzy listu o tak wanych sprawach pierwszemu lepszemu
posacowi" (ad. Att. 1, 13, 4). W lad za tym w miesic pniej idzie list tej treci: Ju poprzednio
pisaem ci, jaka bya pierwsza mowa Pompejusza do ludu; niemia dla biedakw, nic nie znaczca dla
ajdakw, nieprzyjemna dla bogaczy, niepowana dla zacnych obywateli; tote przyjto j chodno" (ad
Att. 1, 14, 1).
Jak odmiennymi drogami szli w r. 61 ci pozorni przyjaciele, mona wywnioskowa ze stosunku
Cycerona do Lucjusza Afraniusza, kandydata na konsula, cieszcego si poparciem Pompejusza. Jego
kandydatur zwalczaa namitnie caa nobilitas. W lipcu tu przed wyborami Cyceron tak o tym pisze:
Teraz wszyscy czekaj na wybory; wbrew powszechnym yczeniom nasz wielki czowiek usiuje
wkrci syna Aulusa; nie angaujc w tym ani swej powagi, ani popularnoci, stosuje rodki, o ktrych
mwi Filip, e mona nimi zdoby wszystkie twierdze, byleby wszed tam osioek objuczony zotem"
(ad Att. 1, 16, 12). Donosi rwnie o pogoskach, ktrym on zreszt nie daje wiary, e w domu
urzdujcego konsula zbieraj si divisores majcy przekupi wyborcw. Ale niestety - pisze dalej czy nie widzisz, e mj konsulat, ktry Kurion nazwa niegdy apoteoz, stanie si fars, jeli ten
czowiek zostanie konsu240

lem" (ad Att. 1, 16, 13). Obawy Cycerona si speniy, Afraniusz zosta wybrany, o czym Cyceron
powiadamia Attyka. Narzucono nam konsula, na ktrego nikt, oprcz nas, filozofw, nie moe
spojrze bez westchnienia" (ad Att. 1, 18, 3). Na pociech nobilom dru-. gim konsulem zosta
wyprbowany optymata Metellus Celer.
Mimo, e Cyceron zdawa sobie spraw z nieszczeroci Pompeju-sza, cieszy si kadym drobnym
objawem yczliwoci z jego strony; widzielimy, jak w licie z 15 lutego 61 r. (ad Att. 1, 14, 4) nie
stara si bynajmniej ukry zadowolenia z tego, e Pompejusz przysiad si do niego w senacie i
w rozmowie powici kilka miych sw jego konsulatowi. Podobnie nie ukrywa podniecenia, w jakie
wprawia go wiadomo, e po raz pierwszy przemawia w senacie w obecnoci Pompejusza,
i zapewnia Attyka, e stara si przemawia jak najbardziej porywajco (ad Att. 1, 14, 4). Cieszy si
z tego, e czsto widuje si z Pompejuszem i przebywa z nim razem, wskutek czego nawet dawni
katylinarczycy, brodaci modzieniaszkowie", nazywaj Pompejusza Gnejuszem Cyceronem (ad. Att.
1, 16, 11). Byo mu na rk, e proletariat, ten mizerny i godny tumek, ta pijawka skarbu
publicznego", uwaa go za przyjaciela Pompejuszowego. Ostentacyjnie okazywana przyja
ulubieca ludu" bya w tym okresie dawnemu konsulowi niewtpliwie potrzebna, gdy mimo
wszystkich wtpliwoci liczy na niego jako na ewentualnego sprzymierzeca.
W takiej to sytuacji grocego odosobnienia zacz si dla Cycerona rok 60. Ekwici, popierani przez
Krassusa, a w senacie zwalczani namitnie przezi Katona, odsunli si od senatu; jedynym, ale
niepewnym sprzymierzecem pozostawa Pompejusz. W Rzymie nie byo ani Pomponiusza, ani
Kwintusa Cycerona, ktremu mgby bezpiecznie zawierzy swe najskrytsze myli. Depresj, w jakiej
si z pocztkiem roku znajdowa, oddaj sowa jego listu do Attyka z dnia 20 stycznia: Wiedz, e
niczego tak mi teraz nie brak jak czowieka, z ktrym mgbym si podzieli wszystkim, co mnie
napenia trosk, ktry by mnie kocha i rozumia, z ktrym mgbym w rozmowie niczego nie zmyla,
nie udawa, nie tai (...) Nie ma tu bowiem brata, tak szczerego i do mnie przywizanego (...) A ty, ktry
tak czsto koie sw rozmow i rad troski i niepokj mej duszy i bye take moim sprzymierzecem
w yciu publicznym, powiernikiem w sprawach prywatnych, z ktrym tak wiele razem rozprawialimy
i snulimy plany, gdzie jeste? Do tego stopnia wszyscy mnie opucili, e tylko tyle mam wytchnienia,
ile przebywam
241

z on, creczk i ukochanym synkiem. Te moje wspaniae i rwnoczenie nieszczere przyjanie,

przydaj mi blasku w yciu publicznym, lecz w domowym nie daj mi adnej radoci. Tote gdy
o rannej porze dom mj jest peen ludzi, gdy wychodz na forum otoczony tumem przyjaci, w tak
wielkiej gromadzie nie mog znale nikogo, z kim mgbym poartowa swobodnie i odetchn
w przyjaznej atmosferze. Dlatego ci oczekuj, tskni za tob i gorco zapraszam" (ad Att. 1, 18, 1).
Zamiast Attyka zjecha do Rzymu Klodiusz, nieprzejednany wrg Cycerona. Wraca z Sycylii, gdzie
przebywa w r. 61 w charakterze kwestora za pretury Wergiliusza, i zamyla stara si o trybunat
ludowy. Gdyby go uzyska, niewtpliwie zechciaby wyrwna swe porachunki z Cyceronem i cigaby
go za to, e bez wyroku sdowego skaza na mier obywateli rzymskich. Sprawa nie bya jednak prosta.
Jak wiadomo, trybunat ludowy by w Rzymie zarezerwowany jedynie dla plebejuszw, tote eby go
osign, musia Klodiusz jako patrycjusz przej do plebsu" (tzw. transitio ad ple-bem), do czego
potrzebna bya uchwaa comitia curiata". Wprawdzie trybun ludowy Gajusz Herenniusz7 wnis
rogatio de P. Clodio ad plebem traducendo, jednake sprawa wskutek intercesji drugiego trybuna
upada. Cyceron atakujcy namitnie Herenniusza - w licie do Attyka nazywa go nicponiem i golcem"
(ad Att. 1, 19) - mg na razie odetchn spokojnie.
Niebawem jednak wyonia si druga sprawa, wobec ktrej Cyceron nie mg pozosta obojtny, jeli
nie chcia zrazi sobie Pom-pejusza. Chodzio mianowicie o nadanie gruntw jego weteranom, z ktrym
to wnioskiem wystpi trybun ludowy Lucjusz Flawiusz zgaszajc projekt nowej lex agraria. Projekt
ten, jak wszystkie dotychczasowe projekty dotyczce ustaw agrarnych, by zaarcie zwalczany przez
nobilitas. Cyceron znalaz si midzy przysowiowym motem a kowadem; z jednej strony, jak caa
nobilitas, by przeciwnikiem takiej ustawy, z drugiej - nie chcia sobie zraa Pompejusza liczc na jego
pomoc w ewentualnej rozgrywce z Klo-diuszem. Postanowi dziaa w sposb kompromisowy i przez
wprowadzenie poprawek, zabezpieczajcych interesy prywatnych wacicieli, stpi ostrze nowego
projektu. W licie do Attyka z dnia 15 marca 60 r. w ten sposb spraw przedstawia: Z ustawy tej
usiowaem usun - a lud przychylnie to przyjmowa - wszystko, co
7

O Herenniuszu por. Miinzer: RE 8, 664, nr 8.

242

przynosio uszczerbek osobom prywatnym: wyczy spod niej ziemi, ktra staa si wasnoci
pastwa za konsulatu P. Mucjusza i L. Kalpurniusza; zatwierdzi posiadoci nadane weteranom Sulli;
utrzyma w posiadaniu mieszkacw Volaterrae i Arretium grunta, ktre Sulla upastwowi, ale jeszcze
nie rozdzieli; jednego tylko punktu nie odrzucaem, a mianowicie, by nabywano ziemi za pienidze,
jakie maj napyn w cigu najbliszych piciu lat od nowych poddanych (...) Nie zraajc sobie
zwolennikw nowego projektu, staraem si zabezpieczy wasno wszystkich ludzi prywatnych; jest
to przecie - jak wiesz - nasze wojsko zoone z ludzi zamonych. Zadowoliem lud i Pompejusza - bo
i to miaem na celu - popierajc projekt zakupu ziemi; mdrze przeprowadzony, pozwoliby na
usunicie mtw z miasta i na zaludnienie odogw Italii" (ad Att. 1, 19, 4). Idc w tej sprawie
Pompejuszowi w pewnej mierze na rk, uzyska Cyceron wreszcie to, na co tak dugo i bezskutecznie
czeka: oficjalne uznanie Pompejusza w senacie dla tego, ktry pastwo i wiat cay ocali". Mg wic
spokojnie donie w marcu Attykowi, i w tak wszed z Pompejuszem zayo, e obaj mog si
czu bezpieczniejsi i bardziej umocnieni na swym stanowisku" (ad Att. 1, 19, 4). Nie pozostao to
oczywicie bez wpywu na jego stosunki z nobilitas, zwaszcza z Hortenzjuszem, Lukullusem
i Marcjuszem Filipem. Ochody one wyranie; w listach z tego okresu wspomina o przyjacioach
Attyka, ktrzy Cyceronowi zazdroszcz, i z przeksem wyraa si o gupcach, ktrzy licz na
utrzymanie si przy swych sadzawkach po stracie rzeczypospolitej"; ma oczywicie na myli nobilw,
w szczeglnoci Hortenzjusza i Lukullusa (ad Att. 1, 18; 1, 19). Irytuje go rwnie Katon, ktry jeden
tylko co robi, ale wicej - jak mi si zdaje - dziki swej staoci i prawoci ni roztropnoci i rozumowi"
(ad Att. 1, 18, 7) i ktry - co gorsza - swoim bezkompromisowym stanowiskiem zrazi ekwi-tw do
senatu.
W tym samym licie z 15 marca, w ktrym Cyceron donosi Attykowi o uznaniu, z jakim si spotka ze
strony Pompejusza, oraz o zawistnych mionikach sadzawek, wspomnia rwnie o napisanym przez
siebie po grecku dzieku upamitniajcym okres jego konsulatu. Wida, e Cyceron, nie mogc si
doczeka pochway ani aprobaty swej dziaalnoci w charakterze konsula od innych, sam postanowi
napisa swoj pochwa. Nie wystarczyo mu jed-dnak to jedno dzieko, ktre posa Attykowi
i Posejdoniosowi z prob, by w oparciu o nie opisali dzieje jego konsulatu. Z tego
243

samego listu dowiadujemy si, e Cyceron pracuje nad acisk wersj swego dzieka8, a ponadto nad
poematem aciskim, ktrego tytu mia brzmie: De consulatu suo. Donoszc o tym wszystkim
Attykowi, dodaje Cyceron: Nie mw mi, e to nie wypada, bo jeli wiat zna wiksze czyny od moich,
to niechaj je wychwala, a mnie gani za to, e cudzych nie chwal. Zreszt to, co piszemy, to nie
pochwaa, lecz historia" (ad Att. 1, 19, 10). Jeli idzie o wersj acisk, to nie wiemy, czy j Cyceron
ukoczy. Grecki tekst o tyle speni swe zadanie, e skoni Attyka do opracowania - rwnie po grecku
- dzieka o konsulacie Cycerona (por. Cor. Nep. Att. 18, 6); w czerwcu mia je ju Cyceron u siebie (por.
ad Att. 2, 1, 1). Posejdonios - jak wiadomo - wymwi si grzecznie, stwierdzajc, e lepiej od Cycerona
napisa o jego konsulacie nie mona (por. ad Att. 2, 1, 2).
Najwicej samouwielbienia zawiera bez wtpienia poemat epicz-ny w trzech pieniach, w ktrym
Cyceron przedstawi si w roli ma opatrznociowego9. Pragnc podnie dzieje swego konsulatu do
rzdu mitw, nie zawaha si Cyceron wprowadzi muzy Uranii przepowiadajcej wielk przyszo
swemu ulubiecowi. Cyceron do koca ycia nie zdawa sobie sprawy, jak si tym poematem
omieszy; przeciwnicy polityczni podchwycili szczeglnie nieudolnie skomponowany wiersz: O
Rzymie szczliwy, ktry si urodzie za mojego konsulatu!" oraz inny z tego samego poematu: Niech
or ustpi todze, a wawrzyn sowu" 10. Wiersz ten wypowiadaa u Cycerona zapewne Muza, a nie autor
od siebie, ale Pompejusz poczu si nim dotknity; wydawao si bowiem, e Cyceron wyej ceni czyny,
ktrych dokona w todze konsula, anieli orne czyny Pompejusza. Tak to poemat, ktry mia
rozsawi imi i czyny Cycerona, w rzeczywistoci da jedynie asumpt do drwin i bynajmniej nie
przysporzy zwolennikw byemu konsulowi.
O ile w sprawie agrarnej Cyceron szuka jakiego kompromisowego rozwizania, o tyle optymaci
zacinali si coraz bardziej w swym oporze " wobec projektw Pompejusza. Obawiajc si go,
8

A. Hafner: Die literarischen Piane Ciceros, Diss. Miinchen 1928, przypuszcza, e wersja aciska nigdy nie
zostaa wykoczona.
O poemacie De consulatu suo por. Buchner: RE s. v. Tullius, 1245-1250; tame zestawiona literatura naukowa
o tym poemacie.
io Przyjmuj lekcj laurea linguae", a nie laurea laudi", por. E. Heikel: Adversaria ad Ciceronis De consulatu
poema, Annales Academiae Scientia-rum Fennicae" 7 (1913), s. 59 nn.
11
Syme: The Roman Revolution, 30.
244

sprzeciwili si zarwno zatwierdzeniu jego zarzdze na Wschodzie, jak i ustawie rolnej

przydzielajcej grunty jego onierzom. Wobec zwartej opozycji w senacie, ktrej przewodzi Katon
oraz osobici wrogowie Pompejusza, Krassus, Lukullus i Kwintus Metel-lus Kretyk, dzielnie wspierani
przez konsula Metellusa Celera, drugi konsul Afraniusz niewiele mg zdziaa. Jak go Cyceron nie
znosi, wida z wyzwisk, jakimi go w listach do Attyka obrzuca; jego konsulat nazywa nie tyle
konsulatem, co wrzodem na twarzy Pompejusza" (ad Att. 1, 20, 5). Kompromisowy wniosek Cycerona
w sprawie agrarnej nikogo - wbrew jego przypuszczeniom - nie zadowoli; w pewnym momencie
sytuacja tak si zaostrzya, e trybun ludowy Flawiusz, chcc przyspieszy decyzj senatu metod
zastraszenia, zaaresztowa opierajcego si przeprowadzeniu ustawy konsula Metellusa Celera (ad. Att.
2, 1) i wypuci go dopiero na interwencj Pompejusza, ktry widocznie uzna, e posunito si za
daleko.
W czasie tej zaostrzonej walki senatu z Pompejuszem, w czerwcu zjawi si pod Rzymem wracajcy na
czele zwyciskich wojsk z prowincji Hiszpanii propretor Gajusz Juliusz Cezar, przywdca popularw.
Pragn on odby triumf i rwnoczenie wysun sw kandydatur na konsula. Te dwa dania
wykluczay si jednak wzajemnie, gdy pragnc odby triumf nie mona byo przedtem przekroczy
witej granicy miasta (pomerium); starajc si natomiast o konsulat naleao osobicie stawi si
w Rzymie. Oczywicie senatowi kierowanemu przez Katona bynajmniej nie zaleao na tym, by
Cezarowi uatwi przeprowadzenie jego zamierze. Cezar stan przed alternatyw: albo tryumf, albo
staranie si o konsulat. Wybra to drugie. Zrezygnowawszy z tryumfu zjawi si jako prywatny czowiek
w Rzymie i postawi swoj kandydatur. Zdajc sobie wietnie spraw z odosobnienia Pompejusza,
ktremu senat odmawia zarwno zatwierdzenia zarzdze na Wschodzie, jak i przeprowadzenia
ustawy rolnej, Cezar postanowi wej w porozumienie z ulubionym przez masy ludowe przywdc
wojskowym i obiecywa w razie uzyskania konsulatu zatwierdzenie jego kwestionowanych zarzdze
i projektw. Jako trzeciego wcign Cezar w to porozumienie pornionego dotychczas
z Pompejuszem Krassu-sa, ktrego projekt obnienia stawki dzierawnej publikanom, odrzucany stale
przez senat, mia by rwnie zrealizowany za konsulatu Cezara. W ten sposb doszo do tak zwanego
pierwszego tryumwiratu, czyli zwizku trzech najwybitniejszych osobistoci
245

cieszcych si poparciem armii, mas proletariackich i ekwitw. Senat zbiera obecnie gorzkie owoce
swej bezkompromisowej dziaalnoci. Niewiele ju mg pocieszy optymatw fakt, e przy wyborach
przepad kandydat Pompejusza, historyk Lukcejusz, i e drugim konsulem obok Cezara zosta wybrany
zagorzay wprawdzie, ale za to tpy optymata Bibulus.
Nowa konfiguracja polityczna miaa w niedugim czasie - chocia nie od razu - odbi si na losach
Cycerona, ktry mimo kilkakrotnych propozycji nie chcia si w ni wczy. Konsulat Cezara
i Bibulusa, czyli rok 59, przyniesie Cyceronowi zupeny upadek jego znaczenia. Patrzc po piciu latach
na ten brzemienny w nastpstwa rok, napisze Cyceron w licie do Lentulusa: A do konsulatu Cezara
i Bibulusa moje wypowiedzi w senacie miay wielk wag" (ad fam. 1, 9, 12).

ROZDZIA DWUNASTY

OD PIERWSZEGO TRIUMWIRATU DO WYGNANIA CYCERONA (LATA 60-58)

Chocia w 60 r. Cyceron niejednokrotnie boczy i na skrajne skrzydo senatu, chocia drani go

bezkompromisowy Katon, to jednak zbyt gboko zwizany by z ideaami republiki nobilw, by uzna
koalicj trzech ludzi wymierzon przeciw senatowi, ktrego autorytet by dla Cycerona czym niemal
witym. Wprawdzie zdawa sobie spraw, e wejcie do nowej konfiguracji politycznej mogoby by
dla niego osobicie korzystne, ostatecznie jednak przez cay rok 59 odmawia wsppracy z triumwirami
i odrzuca liczne propozycje Cezara. Charakterystyczny dla tej postawy jest list wysany w grudniu 60 r.
do Attyka, gdzie donosi o przybyciu do niego wysannika Cezara, Korneliusza Balbusa, z propozycj
popierania wniosku agrarnego, z ktrym Cezar mia zamiar wystpi w czasie swego konsulatu: By u
mnie Korneliusz - mam na myli Korneliusza Balbusa, przyjaciela Cezara. Zapewnia on, e Cezar
bdzie we wszystkim postpowa wedug mojej i Pompejusza rady i dooy stara, aby zbliy Krassusa
do Pompejusza. Miaoby to nastpujce dodatnie strony: najcilejszy mj zwizek z Pompejuszem,
a jeli zechc rwnie i z Cezarem, pogodzenie si z wrogami, pokj z masami, spokojn staro.
Niepokoi mnie jednak zakoczenie mojej trzeciej ksigi: Tymczasem podaj drog, jak kroczye od
wczesnej modoci i w czasie konsulatu odwanie i dzielnie, i powikszaj saw i uznanie, jakie
zdobye u ludzi uczciwych. Skoro sama Kaliope w owej ksidze, penej tylu szlachetnych ustpw,
wygosia do mnie te sowa, nie sdz, abym mg wtpi, e zawsze jedna jest wrba najlepsza walczy w obronie ojczyzny" (ad Att. 2, 3).
Cyceron zastanawiajc si nad decyzj, ktr mia powzi, widzi przed sob trzy drogi: Albo si tej
reformie rolnej zdecydowa

nie przeciwstawi, co oznacza walk, lecz bdzie poczone z chwa; albo nie bra w niczym udziau,
co rwnaoby si wyjazdowi do Solonium czy Ancjum; albo wreszcie popiera to prawo, czego - jak
mwi - Cezar niewtpliwie ode mnie oczekuje" (ad Att. 2, 3, 3). Zwalcza prawa nie chcia, by nie
zrazi sobie Pompejusza, udzielenie za poparcia dla tej ustawy uwaa za tak niezgodne ze swoimi
przekonaniami spoeczno-politycznymi, i zdawao mu si, e popeniby czyn niehonorowy, gdy
opuciby obz dobrych", a przeszed do obozu niegodziwcw". Zadecydowa quiescere, to znaczy
nie miesza si do caej sprawy. Istotnie te od grudnia 60 r. do czerwca 59 r. wiksz cz czasu
spdza Cyceron poza Rzymem, jak wiadcz o tym listy do Attyka, wysyane z will Cycerona
w Tuskulum, Ancjum i Formiae. Rezygnujc z udziau w yciu politycznym, nie musia jako czowiek
zamony pozostawa w Rzymie, gdzie zreszt ju mia wspaniay dom; nie mieszka bowiem na
Karynach w domu odziedziczonym po ojcu, lecz od grudnia 62 r. na Palatynie, w najwytworniejszej
dzielnicy miasta, w domu kupionym od Krassusa za zawrotn sum trzech i p miliona sester-cw.
Oczywicie ten kosztowny dom kupi Cyceron nie po to, eby - jak naiwnie opowiada Plutarch skadajcy mu wizyty nie musieli odbywa dalekiej i uciliwej drogi" (Cic. 8, 3), lecz by zaznaczy,
i jako byy konsul wszed do grona nobilitas *. Gwoli zadowolenia swej ambicji nie waha si
powanie zaduy, byleby tylko przeprowadzi kupno odpowiadajce jego stanowisku" (ad Att. 1, 13,
6). W licie do prokwestora Publiusza Sestiusza, bezporednio po kupnie tego domu, pisze z humorem
o swoich dugach: Trzeba ci wiedzie, e mam teraz tyle dugw, e chciabym wzi udzia w jakim
spisku, gdyby mnie przyjto. Lecz jedni mi odpychaj powodujc si nienawici do pogromcy spisku,
inni mi nie dowierzaj obawiajc si zasadzki i nie wyobraaj sobie, eby czowiekowi, ktry
wycign z kopotu wszystkich lichwiarzy, mogo zabrakn pienidzy. Mona oczywicie uzyska
znaczne sumy na sze procent, a ja dziki mej dziaalnoci uzyskaem tyle, e mj podpis uchodzi za
pewny" (ad fam. 5, 6, 3). Od kogo Cyceron poyczy tak wielk sum, nie wiemy. Zoliwy autor
inwektywy przeciwcyceroskiej twierdzi, e dwa miliony poyczy od Publiusza Sulli i e za to broni
go potem w procesie de vi, mimo e by
1

O domu Cycerona por. Carcopino: Les secreta... I, 74 nn.

248

przekonany o jego winie. Niektrzy nowoczeni uczeni przypuszczaj, e t tak znaczn sum Cyceron
pobra od swego kolegi w konsulacie, Antoniusza, ktremu w 63 r. odstpi prowincj Macedoni
zapewniajc sobie podobno jakie dochody z tej prowincji. Istotnie, pewne szczegy z wczesnej
korespondencji - w ktrej Antoniusz wystpuje pod kryptonimem Teukris (Trojanka)2 - wskazywayby
na to, e Antoniusz mia jakie bliej nam nie znane zobowizania wobec Cycerona. W jednym z listw
do Attyka z irytacj pisze Cyceron, e trudno co wycisn z tej Trojanki (...) nie widziaem jeszcze
nikogo podobnie bezczelnego, chytrego, a jednoczenie leniwego (...) Wysyam wyzwoleca, zlecam
Tytusowi, cige tylko wybiegi i zwoka" (ad Att. 1, 12, 1). Pewne wiato na t spraw rzuca wersja
rozpowszechniana przez Antoniusza - o czym z oburzeniem donosi Cyceron Attykowi - jakoby cz
dochodw z prowincji przekazywano Cyceronowi, ktry wysa do Macedonii wyzwoleca dla
pilnowania wsplnych zyskw" (ad Att. 1, 12, 2). Do dobrego tonu w sferach nobilitas naleao
posiadanie - poza domem w eleganckiej dzielnicy miasta - wielu will podmiejskich, gdzie mona byo
spdzi czas wolny od dziaalnoci publicznej. I pod tym wzgldem chcia Cyceron dorwna nobilom3.
Kocha wprawdzie swoje Arpinum i jeszcze w 59 r. opiewa je sowami Odysei: Skalista, ale rodzi
dzielnych chopcw; ja doprawdy nie mog zobaczy nic bardziej sodkiego od tej mojej ziemi" (tum. J.
Parandowskiego), ale mimo to nie chcia Attyka do Arpinum zaprosi (ad Att. 2, 11, 2). Byo ono zbyt
odlege od Rzymu i zbyt dzikie". O tym, by zrobi je bardziej atrakcyjnym, myla Cyceron jeszcze
w lipcu r. 61. Wiedzc, e Attyk w swych ogrodach w Epi-rze wznis sztuczn grot zwan
Amaltheion, prosi o jej opis, gdy chtnie urzdziby co podobnego u siebie w Arpinum (ad Att. 1, 16,
18). Dopi te swego. W rok pniej pisze do przyjaciela: Moja Amaltea oczekuje ci i tskni za tob"
(ad Att. 1, 11). Poza Arpinum posiada Cyceron od r. 68 will w Tuskulum, ktra kiedy naleaa do
dyktatora Sulli. Obecnie w r. 60 posiado ta, zostaa poszerzona
1

Por. Carcopino: Les secrets... I, 224 nn. Gelzer: RE s. v. Tullius, 896, sdzi, e pod tym kryptonimem ukrywaa si jaka
poredniczka midzy Cyceronem a Antoniuszem, moe Kornelia, ona P. Sestiusza, prokwestora Antoniusza. Podobnie
Ciaceri, I, 189, uw. 1, oraz Strasburger, Gnomon" 14, s. 187.
* O willach Cycerona por. Drumann: Geschichte Roms VI, 329-365; Lau-rand: Cicern, Paris 1939, s. 85 nn.; Carcopino: Les
secrets... I, 77 nn.; M. A. Sollmann: Studies presented to David M. Robinson, II, St. Louis 1953, s. 1238- 1246.

249

przez dokupienie ssiedniej willi Wettiusza, dawnej piknej posiadoci princepsa senatu, Katulusa. Po
kilku latach miaa znw si powikszy przez dokupienie posiadoci Kuleona (ad Qu. fr. 2, 2, 1).
Trzecia willa nazywana przez Cycerona Formianum, pooona midzy Kajet a Formiae, nabyta zostaa
jeszcze w r. 664. Trzy wille nie mogy jednak zadowoli byego konsula. W r. 60 dokupuje jeszcze dwie
nowe. Urocze Pompejanum6, pooone w Zatoce Neapoli-taskiej, i Ancjum, o ktrym tak pisze do
Attyka: Nie ma nic spokojniejszego, nic wieszego, nic milszego; jeli nie mieszkaniec, to sam dom
jest miy" (ad Att. 4, 8a). W r. 60 pojawia si rwnie po raz pierwszy w korespondencji Cycerona
wzmianka o posiadanym przez niego deversorium w Solonium. Wida, e Cyceron przystosowuje si
coraz bardziej do przyzwyczaje i stylu ycia warstwy, w ktr wrasta. Nie chce ju w podry
zatrzymywa si w przydronych zajazdach czy karczmach, ani te naduywa gociny znajomych,
lecz na wzr zamonych nobilw zajeda po prostu do siebie, do swego deversorium. Z czasem liczba
dewersoriw posiadanych przez Cycerona w rnych punktach Italii wzrosa do dziewiciu 6.
Mia wic Cyceron gdzie si zatrzymywa i spdza wraz z rodzin swe otium cum dignitate. Jeli
zechcemy ledzi jego itinera-rium z tego okresu, to w Tuskulum widzimy go zdaje si pod koniec
marca 59 r., z pocztkiem kwietnia w Ancjum, gdzie ma bardzo bogat bibliotek; 19 kwietnia mona
go spotka w Trzech Karczmach przy drodze Appijskiej, a po dwch dniach - 21 kwietnia w Formianum, gdzie zabawi do 6 maja. Nastpnie, o ile nie zmieni planw omwionych w licie do
Attyka (ad Att. 2, 17), to okoo 10 maja musia by w Arpinum, i dopiero w czerwcu, po dugiej
nieobecnoci, powrci do stolicy.
Zanim jednak Cyceron wraz z rodzin wyjecha na w nieco przymusowy wypoczynek po trudach ycia
politycznego, musia jeszcze w pierwszych miesicach roku 59 stan przed sdem jako obroca
dawnego kolegi w konsulacie, Gajusza Antoniusza, zapewne w procesie de maiestate, czyli o niegodne
zachowanie si w cha1 O Formianum por. Schmidt: Ciceros Villen, Neue Jahrbcher fr Phi-lologie und
Padagogik" III (1899), s. 350.
* O lokalizacji wlli pompejaskiej Cycerona pisali G. Spano, Antiquitas" I, 1 (1946), s. 555-583; A. Maiuri, La
Parola del Passato" 2 (1947), s. 39-47.
' O dewersoriach Cycerona por. A. Lichtenberger: De Ciceronis re pri-vata, Pars 1895. s. 10.

rakterze namiestnika prowincji7. Chocia nie ywi sympatii do Trojanki", podj si tej obrony dobrze
rozumiejc, e broni w tym procesie take swej wasnej linii politycznej. Antoniuszowi wywleczono
wszystkie naduycia z okresu jego rzdw w Macedonii, a rwnoczenie oskarono go o kontakty
z Katylin. Bardzo prawdopodobna jest hipoteza tych uczonych8, ktrzy twierdz, e proces wytoczony
Antoniuszowi by aktem zemsty stronnictwa popularw za zdrad tego stronnictwa i za pniejszy
udzia w tumieniu spisku Katyliny. Jest rzecz w kadym razie bardzo znamienn, e wyrok skazujcy
Antoniusza, ktremu w tym wypadku nie pomoga swada oratorska Cycerona, zosta przyjty przez
byych katylinar-czykw jako triumf ich sprawy. wiadczyy o tym kwiaty zoone na grobie Katyliny
w dniu wyroku oraz uczty wydawane w tym dniu przez jego zwolennikw (pro FI. 38, 95).
Dzie, w ktrym Cyceron broni Antoniusza, by dla niego osobicie podwjnie nieszczliwy. Atak,
ktry w swej mowie obroczej skierowa przeciw tryumwirom, spowodowa nieprzewidziany i nie
zamierzony skutek, przypieszajc w byskawicznym tempie spraw przejcia Klodiusza do plebsu.
Cyceron przemawia o godzinie dwunastej w poudnie, a ju o godzinie trzeciej Cezar jako pontifex
maximus, przewodniczc na comitia curiata w obecnoci Pompejusza jako augura, przeprowadzi lex
curiata de adrogatione, na mocy ktrej Klodiusz zosta adoptowany przez plebejusza Fon-tejusza (por.
Cass. Dio 38, 10, 4; Cic. de domo s. 16, 41; Suet. Caes. 20, 4). Od tej chwili nie mia ju Klodiusz
przeszkd w staraniach o trybunat, a co za tym idzie, nad gow Cycerona zaczy si gromadzi cikie
chmury.
Po tej podwjnej klsce postanawia Cyceron - jak o tym pisze do Attyka - opuci statek", uwaajc, e
mu wydarto ster", i przypatrywa si z ldu rozbiciu tych ludzi, spokojnie zasypiajc pod dachem, na
ktry kroplami spada deszcz" (ad Att. 2, 7, 4). Przybywszy z rodzin do Tuskulum postanawia nie
myle ju wicej o rzeczypospolitej", a wic o sprawach publicznych, lecz - jak zapewnia przyjaciela zabawia si spokojnie, a nawet i radonie z Muzami". Nigdy nie przyjdzie mi na myl - zwierza si
dalej - zazdroci Krassusowi, ani te aowa, em si sobie samemu nie sprzeniewierzy" (ad Att. 2, 4,
2). Opanowuje go pewnego rodzaju
7
8

Obszerniej o procesie Antoniusza p. Gelzer: RE s. v. Tullius, 907.

Por. Ciaceri, II, 42; Gelzer: RE s. v. Tullius, 907.

251

zobojtnienie na sprawy zewntrzne, a odywa w nim coraz silniejsze zainteresowanie dla spraw
literackich, spychanych w czasie czynnego ycia politycznego na drugi plan. W licie z Ancjum pisze
do Attyka: Teraz, skoro ju dowiadczyem, jak marne jest to, co uwaaem za cenne, pragn obcowa
z Muzami" (ad Att. 2, 5, 2), dlatego te powrmy do tych piknych nauk, ktrych nigdy nie naleao
opuszcza" (ad Att. 2, 16, 3).
Ju przed rokiem majc sporo wolnego czasu Cyceron napisa po grecku histori swego konsulatu,
ofiarowujc j wraz z poematem aciskim na ten sam temat Attykowi. Opracowa rwnie dziesi
swych mw konsularnych. Obecnie w Tuskulum myla o napisaniu dziea geograficznego, zachcany
do tego od dawna przez Attyka. Zamierza przyswoi pimiennictwu rzymskiemu w sposb przystpny
i lekki osignicia i zdobycze geografii greckiej. Dlatego te prosi Attyka bawicego wanie
w Rzymie o przesanie mu greckiego dziea geograficznego, ktrego autorem by Serapion z Antiochii9.
W miar zagbiania si w t lektur zapa Cycerona styg. Ksika bya za trudna dla takiego jak on
dyletanta, gdy - jak sam si do tego przyznaje - rozumia z niej zaledwie tysiczn cz (ad Att. 2, 4,
1). Niemniej nie rezygnuje jeszcze ze swego zamierzenia, gdy pisze: Chciabym speni twe yczenia
co do geografii, nic jednak pewnego nie obiecuj. Wielka to praca, ale poniewa tego pragniesz, bd si
stara, aby w czasie tej wdrwki powstao dla ciebie jakie dzieko" (ad Att. 2, 4, 3). W Tuskulum nie
bawi Cyceron zbyt dugo. W kwietniu jest ju w drugiej swej willi w Ancjum, pooonej dalej od
Rzymu, nad brzegiem morza. I tu jeszcze myli o zamierzonym dziele geograficznym, ale ju
zdecydowanie przeraaj go sprzecznoci, jakie zachodz w pogldach rnych geografw greckich:
Jeli chodzi o obietnic, dan ci w poprzednim licie, e w czasie tej podry napisz jakie dzieo, to
ju teraz za to rczy nie mog. Tak dalece rozkoszuj si wypoczynkiem, e nie zdoam si z niego
wyrwa. Czytam jedynie z przyjemnoci ksiki, ktrych znaczny zbir posiadam w Ancjum albo
licz fale, gdy nie pora na owienie ryb. Wzdrygam si po prostu na sam myl o pisaniu, poniewa to
dzieo geograficzne, jakie pragn napisa, to wielkie zamierzenie. Eratostenesa, ktrego wziem za
wzr, bardzo krytykuj Serapion i Hipparch; c dopiero bdzie, jeli do tego doczy si jeszcze
Tyrannion? Istotnie,
9

Por. Hfner: Die literarischen Piane Ciceros, 30-34.

252

rzeczy te trudno rozwin, s monotonne i trudno je tak barwnie opisa, jak to sobie wyobraaem. Lecz
co najwaniejsze, kady pozr mi wystarczy, by uchyli si od pracy" (ad Att. 2, 6, 1). W rozleniwieniu,
jakie go ogarno w Ancjum, Cyceron nie mia nawet ochoty przepisa jakich dwch wczeniejszych
swoich mw, o ktre dopomina si Attyk. Nic o nich nie wiemy; nie mogy go jednak zadowoli, skoro
jedn z nich podar, a drug wzdraga si ogosi, gdy zawieraa pochway czowieka, ktrego obecnie
nie lubi", tzn. Pompejusza (ad. Att. 2, 7, 1).
Mimo pozornego zerwania z polityk i pociechy znajdowanej u Muz nurtoway w nim jednak
zawiedzione ambicje i wiadomo niezupenie dobrowolnej bezczynnoci. Nic te dziwnego, e
pragn wyrzuci to z siebie i swj al i wszystkie urazy przela na przeciwnikw, choby w formie
pamfletu. Donosi nawet At-tykowi, e napisze co, co nie nadaje si do publikowania, ale jemu jednemu
to odczyta; bdzie to co w rodzaju Teopompa albo jeszcze zoliwsze: Bo teraz caa moja polityka to
nienawi do zych, i to nie zaprawiona ci, lecz przeciwnie, pewn przyjemnoci pisania o nich"
(ad Att. 2, 6, 2). Piszc te sowa mia Cyceron na myli dzieko zatytuowane Ancdota albo De consiliis
suis. W pisemku tym chcia ujawni pewne tajne i oficjalnie nie znane fakty z czasw swego konsulatu,
przede wszystkim za przedstawi Cezara i Krassusa jako inicjatorw spisku Katyliny. W ten sposb,
odsunity przez triumwirw od czynnego ycia politycznego, pragn si zemci na dynastach".
Katon, z ktrego postpowania jeszcze niedawno tak by niezadowolony, znw urasta w jego oczach
do symbolu obrocy prawdziwej republiki. Praca ta jednak nie bya atwa, ponadto za bya
niebezpieczna i widocznie Cyceronowi nie sza; przez nastpnych pitnacie lat nie zostaa ukoczona.
W licie do Attyka z 3 maja 44 r. Cyceron pisa: Dzieka mojego, ktre nie nadaje si do publikacji,
jeszcze nie wygadziem tak, jak chciaem" 10 (ad Att. 2, 6, 2). Zostao ono opublikowane dopiero po jego
mierci. Z ksiek, ktre Cyceron czyta w tych czasach, wymieni trzeba przede wszystkim polityczne
dziea Dikajarcha, z ktrymi zacz si zapoznawa ju w grudniu roku poprzedniego. Wywary one na
nim wielkie wraenie. Rzeczpospolita Pellenw oraz traktaty o ustroju Aten i Koryntu (ad Att. 2, 2, 1)
pobudziy go do refleksji i tak go zainteresoway, e nawet w czasie podry
10

Por. Hfner, ib. 67.

253

zastanawia si nad tymi zagadnieniami; 19 kwietnia pisa do Atty-ka: Susznie pokochae Dikajarcha;
czowiek to wybitny i znacznie lepszy ni ci nasi antidikajarchowie" (ad Att, 2, 12, 4). Wtedy te
zapewne Cyceron zaznajomi si z teori ustroju Dikajarcha, tak zgodn z tradycj k otaczajcych
Scypiona. Znajomo tych zagadnie znajdzie pniej swj wyraz w czasie tworzenia dziea
O rzeczypospolitej.
Liczc fale" na wybrzeu morskim w Ancjum, zrazu nie bardzo przejmowa si Cyceron faktem, e
Klodiusz zosta plebejuszem. Drani go wprawdzie udzia Pompejusza w owej adrogatio w charakterze
augura, jednake to niezadowolenie umierzy niebawem sam Pompejusz, gdy w czasie swych
odwiedzin w Ancjum zapewni Cycerona, e Klodiusz zobowiza si nie atakowa byego konsula.
Poza tym Cyceron liczy na to, e Klodiusz popadnie w konflikt z triumwirami. Bardzo ucieszya go
rwnie wiadomo, e trium-wirowie zaproponowali Klodiuszowi objcie poselstwa do armeskiego
krla Tigranesa. Zdaje mi si - pisze do Attyka - e jeeli Klodiusz przyjmie to poselstwo, to straci na
popularnoci, ktr zdoby stajc si plebejuszem (...) jeeli za odrzuci je ze wzgard i jeeli - jak
piszesz - wzburzy to zarwno wnioskodawcom jak i ordownikom ustawy z comitia curiata wietne to bdzie widowisko. Prawd mwic, naszego Publiusza nie traktuj zbyt uprzejmie (...) Tamto
poselstwo zapowiadajce wiksze zyski, jeli chodzi o wycinicie pienidzy, zachowuje si dla
Druzusa z Pisaurum lub aroka Watyniusza; mniej korzystne, ktre by mona i listownie zaatwi, daj
jemu, a nawet jego trybunat odkada si do czasu, kiedy bdzie to odpowiadao tamtym (...) Jedyna
nadzieja ratunku, to niezgoda midzy nimi, o ktrej co nieco syszaem od Kuriona" (ad Att. 2, 7, 2-3).
W tym okresie daleko idcego zobojtnienia i rezygnacji ze wsppracy z triumwirami dochodzi
Cycerona wie o projektach triumwirw zwizanych z jego osob. Ot i on, podobnie jak Klodiusz,
mia zosta wysany w poselstwie zagranicznym; mia si uda do krla egipskiego Ptolemeusza
Auletesa jako mediator midzy krlem a jego poddanymi. Jeeli poselstwo do Tigranesa uwaa
Cyceron za rodzaj honorowego wygnania, to nie inaczej musia si zapatrywa na projektowane
poselstwo do Aleksandrii. Wiesz, jak gorco pragn - pisa do Attyka - zwiedzi Aleksandri i reszt
Egiptu, a zarazem oddali si std, gdzie maj mnie ju do, i powrci dopiero wwczas, gdy za mn
zatskni. Lecz wysany w tym

czasie i przez takich ludzi Trojan si wstydz i w dugie szaty spowitych Trojanek. Co by o mnie
powiedzieli uczciwi ludzie, jeli jeszcze jacy pozostali? Prawdopodobnie, e jaka zapata skonia mnie
do zmiany przekona. Pierwszy Polidamas z wyrzutem wobec mnie wystpi - mwi o naszym
Katonie, ktry dla mnie sam za sto tysicy innych starczy. A co powie o mnie historia za lat tysice? Jej
wyroku bardziej si lkam ni plotek naszych wspczesnych" (ad Att. 2, 5, 1). Postanawia wic
Cyceron czeka spokojnie, a si sami do niego z tym zwrc, i wtedy si dopiero zdecydowa. Uwaa,
e nawet w odrzuceniu propozycji bdzie pewna zasuga". W Ancjum pozostawa Cyceron do 19
kwietnia. W dzie wita Cerery wyruszy z rodzin na poudnie do Farmiae odlegych o trzy dni drogi.
W trakcie tej podry spotka si w Trzech Karczmach, midzy Arycj a Forum Appiusza przy drodze
Appijskiej, z Gaju-szem Skryboniuszem Kurionem, synem Gajusza Skryboniusza Ku-riona, znanego
i zaprzyjanionego z Cyceronem optymaty, ktry wedug wzmianek historykw rzymskich (Sex. Ruf.
7, Liv. Epit. 95) by pierwszym wodzem rzymskim, jaki dotar do Dunaju. W przeciwiestwie do ojca,
wroga wszystkich zych obywateli" (in Vat. 10, 24), ktry wypowiedzia si za kar mierci na
katylinarczykw i ktry odznacza si staoci przekona, syn by czowiekiem chwiejnym
o zmiennych przekonaniach politycznych. Swoj karier zaczyna jako przywdca brodatych
modziecw" (ad Att. 1, 14, 5) i agitator na rzecz Klodiusza podczas pamitnego gosowania. Po
okresie zwalczania triumwirw zdradzi obz konserwatywny i da si przekupi Cezarowi. Spotkanie
z Kurionem w Trzech Karczmach zamcio spokj Cycerona niepomyln wieci przekazan przez
Kuriona, e Klodiusz stara si o trybunat na rok nastpny i e nie ma ju mowy o jego poselstwie do
Tigranesa. Wprawdzie inna wiadomo Kuriona brzmiaa wprost sensacyjnie i dla Cycerona pomylnie
- Kurion utrzymywa, jakoby Klodiusz by wrogiem Cezara i w czasie swego trybunatu zamierza
anulowa wszystkie jego decyzje - lecz byy to wieci nieprawdziwe. Wprost przeciwnie, Cezar
cakowicie popiera Klodiusza w jego staraniach o trybunat. Prawdopodobnie Kurion, ktry wwczas
istotnie zwalcza triumwirw i nienawidzi Cezara, bra swoje wasne yczenia za rzeczywisto
i dostrzega jakie urojone nieporozumienia midzy Klodiuszem a Cezarem. By moe te, e zosta
wiadomie wprowadzony w bd przez Klodiusza, z ktrym zapewne utrzymywa kontakt. Takie
wytumaczenie bdnych informacji udzielo255

nych przez Kuriona Cyceronowi wydaje si bardziej prawdopodobne ni interpretacja historyka

francuskiego n, ktry widzi w Kurio-nie prowokatora, dziaajcego z ramienia Cezara i wiadomie
wprowadzajcego w bd Cycerona.
Wicej ni od Kuriona dowiedzia si Cyceron w Trzech Karczmach z listw Attyka dorczonych mu
przez niewolnika. Bya tam mowa o niesabncej nienawici Klodiusza do Cycerona i o wciekoci
kobiety z woowymi oczyma (Klodii), ktra jeszcze bardziej brata podega". Na list ten odpowiada
Cyceron niezwocznie - jak sam pisze po grecku: authorei - o godzinie dziesitej, czyli o czwartej po
poudniu, po czym rusza w dalsz drog. Prawdopodobnie nastpnego dnia jest ju w Forum Appiusza,
skd pisze nastpny list do przyjaciela, zawiadamiajc go o zmianie wczeniej zaplanowanego
itinerarium. Poprzednio zamierza powrci do An-cjum, by midzy 4 a 6 maja na yczenie swej crki
Tullii obejrze tamtejsze igrzyska. Po przybyciu do Forum Appiusza zmienia jednak decyzj: Chc,
by podziwia moj stateczno 12. Nie mam ochoty oglda igrzysk w Ancjum; byoby to bowiem do
niezrczne, gdybym unikajc wszelkich pozorw, e szukam rozrywek, ukaza si nagle w charakterze
turysty szukajcego przyjemnoci, i to w dodatku do gupich. Dlatego bd ci oczekiwa
w Formia-num a do 7 maja" (ad Att. 2, 10). Wprawdzie nigdy na pewno nie wiadomo, co wpywa na
zmian decyzji w tak bahych sprawach, jak ogldanie jakich igrzysk, by moe jednak, e w tym
wypadku na zmian decyzji wpyn nocleg w Forum Appiusza.
Barwny opis tej zapchanej marynarzami i przekupniami mieciny, w ktrej podrni niechtnie si
zatrzymywali z powodu przysowiowo zej wody (por. Porph. ad Hor. sat. 1, 5, 7), znamy z Horacego,
ktry w dwadziecia lat po Cyceronie przejeda rwnie przez Forum Appiusza i z powodu wstrtnej
wody wyda tam wojn swemu odkowi" (sat. 1, 5, 7). Widocznie Cyceronowi, ktry musia tu
nocowa, nie umiechaa si powrotna droga przez t miejscowo. Poza tym nie naleaa do
przyjemnoci - z humorem rwnie przez Horacego opisana - podr kanaem, ktry zaczyna si
wanie w Forum Appiusza i przez bota pontyjskie prowadzi do Gaju Feronii, skd dopiero znowu
wkraczano na drog
11

Carcopino: Les secrets... I, 390 nn.

O autoironii Cycerona por. Haury: L'ironie et l'humeur chez Cicern, 84-86.

12

Appijsk. Drog t przeby Cyceron prawdopodobnie 20 kwietnia, by na noc zatrzyma si w piknej,

z dala byszczcej" Terracy-nie. Nie posiadajc tam wasnego deversorium musia skorzysta
z gocinnoci znajomych, co go niewtpliwie krpowao, pisze bowiem w jednym z pniejszych
listw: Chtnie kupibym sobie jakie deversorium w Terracynie, by nie by stale ciarem dla mego
gospodarza" (ad Att. 7, 23, 3). Zgodnie z planem wyjecha Cyceron z Terracyny 21 kwietnia, by
poprzez Fundi dotrze pod wieczr do swej willi lecej midzy Formiae a Kajet. Nie doczekawszy si
Attyka w Formiae, naznaczy mu nastpne miejsce spotkania w Arpinum, gdzie mia zjecha 10 maja.
O ile w Ancjum kontakty z Rzymem byy czste, tak e Cyceron wiedzia o wszystkim, co si dzieje
w stolicy, lepiej nawet od tych, co tam byli", o tyle w willi formiaskiej czu si jakby na wygnaniu"
(ad Att. 2, 11, 1). Nie znaczy to jednak, by by w swej willi cakowicie osamotniony. Wprost
przeciwnie, od witu do dziesitej z rana dom jego podobny by do bazyliki, tylu byo tam goci
z Formiw, pragncych okaza szacunek byemu konsulowi (ad Att. 2, 14). Nie byli to jednak ludzie,
ktrzy by sw obecnoci sprawiali przyjemno Cyceronowi. Szczeglnie natrtny by niejaki Ga-jusz
Arriusz, najbliszy ssiad, ktry caymi dniami przesiadywa u Cycerona, by z nim filozofowa",
cieszc si widocznie z okazji, e moe rozmawia ze wiatym czowiekiem ze stolicy. Drugim takim
uprzykrzonym gociem by jaki Sebozus, przyjaciel Katulu-sa. Uala si wic Cyceron przed
Attykiem, e jeszcze od jednego nie odetchn, a ju drugi salve" woa. eby si od nich uwolni,
pragnie wyjecha do gr ojczystych, kolebki swego dziecistwa". Jeli nie moe by sam, to woli ju
przestawa z wieniakami ni owymi wykwintnisiami" (ad Att. 2, 15, 3). Nie opuci jednak
For-mianum przed oznaczonym terminem oczekujc wci na przyjazd Attyka.
Tymczasem w Rzymie Juliusz Cezar, popierany przez Pompeju-sza i Krassusa, wystpi jako konsul
z projektem praw agrarnych tudzie ustawy zatwierdzajcej zarzdzenia Pompejusza na Wschodzie (lex
de actis Pompei). Ustawy agrarne przewidyway parcelacj nie rozdzielonych jeszcze gruntw Italii,
midzy innymi take ager publicus w Kampanii. Przewidywa to ju swego czasu projekt Rul-lusa, tak
namitnie zwalczany przez Cycerona. Uwaszczy miano dwadziecia tysicy ludzi, przede wszystkim
weteranw Pompejusza, nadto za ubogich obywateli majcych przynajmniej troje dzie257

ci. Podziaem gruntw zaj si miaa komisja zoona z dwudziestu ludzi. Wnioski te, przedstawione
przez Cezara w senacie, spotkay si z gwatown opozycj nobilw z konsulem Markiem Bibulusem
i Markiem Porcjuszem Katonem na czele. Ten ostatni zastosowa na posiedzeniu senatu taktyk
obstrukcji, przecigajc swoje przemwienie, mimo grb Cezara, a do zachodu soca, by nie
dopuci do gosowania. Cezar nie mogc - jak to wiemy z relacji Plutarcha (Caes. 14) - przeprowadzi
sprawy w senacie, wypad z kurii i zapyta towarzyszcych mu Pompejusza i Krassusa, czy pochwalaj
jego projekty. Gdy ci potwierdzili, zwrci si do nich z kolei z prob o pomoc przeciw tym, ktrzy mu
gro orem. Obaj mu j przyrzekli, a Pompejusz doda nawet, e przeciw mieczom podniesie miecz
i tarcz. Wbrew woli senatu projekty Cezara zostay przedstawione na comitia tributa. Jednakowo
ilekro Cezar zwoywa zgromadzenie ludowe, drugi konsul Bibulus zarzdza natychmiast spectio
coeli i owiadcza, e gwiazdy nie pozwalaj na odbycie tego zgromadzenia. W kocu doszo do jawnej
awantury, gdy Cezar rozkaza liktorom usun ze zgromadzenia Bibu-lusa i Katona przemawiajcych
przeciw jego projektom. Zarwno projekty ustaw agrarnych, jak i ustawa de actis Pompei uchwalone
zostay przez zgromadzenie ludowe, w ktrym tumny udzia wzili weterani Pompejusza. Nobilitas
zwalczajca owe projekty poniosa klsk.
Na znak protestu Bibulus zamkn si w domu i wyda przeciw triumwirom edykty tak zoliwe, e tum
gromadzi si na ulicach, by je odczytywa (ad Att. 2, 21). Rwnie Katon przesta chodzi na
posiedzenia senatu. O uchwaleniu tych praw dowiedzia si Cyceron ostatniego kwietnia z listu Attyka.
Na konserwatycie, ktry cztery lata temu zwalcza tak namitnie podobny projekt Rullusa, uchwalenie
ustawy wywaro tak wielkie wraenie, e nie mg zasn po otrzymaniu tej wiadomoci (ad Att. 2, 16,
1). Podzia ager Campanus, z ktrego dochody pyny dotd do skarbu pastwa, uwaa za
marnotrawstwo (ad Att. 2, 17, 1). Poza tym przewidywa jako nastpstwo tego kroku co jeszcze
gorszego, mianowicie samowadztwo. Dzieli si tymi obawami z Attykiem, tak rozumujc: Gdyby si
na tym tylko skoczyo, byoby ju do zego, ale sama natura rzeczy wskazuje, e si na tym nie
skoczy. C by im z tego przyszo, gdyby na tym poprzestali? Nigdy by si tak daleko nie posunli,
gdyby nie zamierzali jeszcze czego gorszego" (ad Att. 2, 17, 1). W jego dalszych rozwaaniach
przebija
258

jednak pewien optymizm: Caa nadzieja rozdawnictwa gruntw zostaa, jak si zdaje, ograniczona do
ziemi kampaskiej. Przypumy, e dziaka wyniesie do dziesiciu iugerw: ziemia ta nie moe
utrzyma wicej jak pi tysicy ludzi, wszystkich pozostaych musz do siebie zniechci. Ponadto,
jeli co moe jeszcze bardziej oburzy optymatw, ktrzy - jak widz - i tak s ju do wzburzeni, to
ten wanie podzia, tym bardziej, e po zniesieniu ce portowych, po rozdzieleniu gruntw
kampaskich, jaki pozostanie dochd skarbowy, prcz piciu procent od wyzwolonych niewolnikw?"
(ad Att. 2, 16, 1). Wszystkie te rozwaania byy - jak si niedugo okazao - pocieszaniem si czowieka
nalecego do pokonanego obozu. Patrzc pod ktem widzenia interesw swojej klasy, Cyceron,
podobnie jak Marek Bibulus i Katon, nie mg zrozumie, e reforma rolna Cezara, cho skromniejsza
nawet ni Rullu-sa, bya koniecznoci pastwow. Najbardziej dranio Cycerona stanowisko
Pompejusza, ktrego podejrzewa o denie do jedyno-wadztwa (ad Att. 2, 17, 1). W listach do Attyka
okrela go w 59 r. rozmaitymi zoliwymi kryptonimami, np. bohater jerozolimski" (ad Att. 2, 9, 1)
lub kolega Balbusa" (ad Att. 2, 12, 1), cho powszechnie byo wiadome, e nie byli kolegami, a Balbus
otrzyma jako Hiszpan obywatelstwo rzymskie od Pompejusza. Inne takie kryptonimy to
Sampsiceramus (Att. 2, 14, 1) - krl Celesyrii pobity przez Pompejusza, i Alabarches" (Att. 2, 17, 3).
Stosowanie kryptonimw byo zreszt w listach konieczne, gdy nie mona byo dowierza posacom,
ktrzy niejednokrotnie listy otwierali.
Z pocztkiem maja urywa si korespondencja Cycerona z Atty-kiem. Widocznie musiao doj do
spotkania obu przyjaci, ktrzy ten miesic spdzili w Arpinum. Obaj podejmuj j dopiero
w czerwcu, Attyk z Epiru, a Cyceron z Rzymu.
Po powrocie do Rzymu z pocztkiem czerwca, Cyceron zasta miasto cakowicie opanowane przez
triumwirw, przy czym na pierwsze miejsce wysun si Cezar. Osobna lex wniesiona przez
ce-zarianina, trybuna ludowego Publiusza Watyniusza, przyznawaa Cezarowi w charakterze
prokonsula Gali Przedalpejsk i Illyri z prawem zacigu dwch legionw na okres piciu lat.
Sprzeciwiao si to wprawdzie dotychczasowym zwyczajom w republice rzymskiej, ale miao ju raz
precedens w lex Manilia, przyznajcej przed szeciu laty podobnie rozlege penomocnictwa
Pompe-juszowi. Stawao si ju jasne, e obok Pompejusza wyronie drugi potny i popularny
dowdca wojskowy. Przyznanie wadzy pro259

konsularnej, a wic take wojskowej, na okres picioletni w prowincjach bezporednio graniczcych

z Itali ju teraz czynio z Cezara jednostk niezwykle gron dla republiki nobilw. W porwnaniu
z nim stanowisko Pompejusza, ktry by w tym okresie czowiekiem prywatnym" i nie mia wojska,
byo' raczej sabsze; z drugiej strony jednak Cezar oddala si ze stolicy na lat pi, co byo z korzyci
dla Pompejusza.
Zreszt wszyscy trzej triumwirowie dziaali w penym porozumieniu. Zwizek polityczny starano si
jeszcze wzmocni przez wzy rodzinne. Pompe jusz rozwiedziony przed trzema laty z Muc j zawar
zwizek maeski z crk Cezara, Juli. Bya ona wprawdzie ju zarczona z Kwintusem
Serwiliuszem Cepionem, ale tym si zbytnio nie przejmowano - Cepiona wynagrodzono maestwem
z Pompej, jedn z crek Pompejusza. Sam Cezar zawar w tym czasie rwnie polityczne maestwo
z Kalpurni, crk Lucjusza Kalpurniusza Pizona Cezoninusa, ktry, przewidziany przez dynastw"
na konsula w r. 58, popiera we wszystkim polityk Cezara i Pompejusza.
Nastrj Cycerona po powrocie do Rzymu, podobnie jak nastrj caej nobilitas, by niewesoy.
Pocieszano si wprawdzie nieugit postaw konsula Bibulusa, ktry stosujc prawo konsularnego weta
(ad Att. 2, 20, 6) wstrzyma do padziernika komicja wyborcze na konsulw, i odnoszono do niego
Enniuszowe sowa o Fabiuszu, e sam jeden zwlekaniem ocali rzeczpospolit" (En. ann. 370) jednake Cyceron, jako realista polityczny, nie przywizywa zbyt wielkiej wagi do demonstracyjnej,
w rzeczywistoci za mao skutecznej taktyki Bibulusa. Nie wierzy nade wszystko - jak pisze do Attyka
- by Bibulus mg przez zwlekanie ocali rzeczpospolit", i dodawa: nie wiem, jaki bdzie jego
koniec" (ad Att. 2, 21, 5). Dla pokonanej nobilitas postawa Bibulusa nosia cechy bohaterstwa,
tymczasem stronnictwo przeciwne namiewao si z niego otwarcie a zoliwie; jego edykty wydawane
przeciw triumwirom kwitowano rwnie zjadliwymi paszkwilami. Jeden z takich wierszykw krcych
wrd ludu zanotowa Swetoniusz w yciorysie Cezara: Nie pamitam, by za konsulatu Bibulusa co
si stao; dziao si natomiast za Cezara" (Caes. 20). Wiadomo byo rwnie, e dowcipnisie ze
stronnictwa popularw, w celu omieszenia ukrywajcego si w domowym zaciszu konsula, datowali
swe listy wzmiank: za konsulatu Juliusza i Cezara" zamiast za konsulatu Cezara i Bibulusa" (Suet.
Caes. 20).
260

Pocieszajc si bohatersk" postaw swojego konsula, zastraszona nobilitas nie prbowaa oporu. Jak
wynika z czerwcowego listu do Attyka, jeden tylko mody Kurion przemawia i otwarcie im si
sprzeciwia. Tote ludzie dobrze mylcy okazuj mu najwiksze uznanie, pozdrawiaj go
z najwyszym szacunkiem na forum i poza tym nie szczdz mu oznak yczliwoci". Nie majc odwagi,
by atakowa triumwirw otwarcie, obz przeciwny obrzuca ich tylko paszkwilami. Takim
najgoniejszym paszkwilem bya satyra, ktra wysza spod pira wybitnego uczonego rzymskiego
Marka Teren-cjusza Warrona, pt. Trikaranos. Warron, ktry podobnie jak Cyceron do czasu zawarcia
triumwiratu zwizany by z Pompejuszem i dowodzi pod jego rozkazami flot w wojnie z korsarzami
(Plin 3, 11, 7, 3), obecnie nie ukrywa swego rozczarowania. Jest rzecz do znamienn, e dopiero
w lipcu i sierpniu tego roku pojawia si w korespondencji Cycerona po raz pierwszy nazwisko
Warrona; dopiero teraz Cyceron zaczyna nawizywa z nim serdeczniejsze stosunki. Wskazuj na to nie
tylko dwie krtkie wzmianki w listach do Attyka: Z Warrona jestem zadowolony" (ad Att. 2, 20, 1; 2,
21, 6) oraz wzmianka w licie z sierpnia, w ktrej zaznacza, e Warron moe duo zdziaa" (ad Att. 2,
22, 4), ale take charakterystyczny pocztek jednego z listw do Attyka: Jeli kogo z twoich
przyjaci chwal przed tob, to chciabym, by to do niego doszo za twoim porednictwem.
Przypominasz sobie, e niedawno wspominaem ci o oddanych mi przez Warrona usugach, a ty mi
odpisa, e sprawia ci to wielk przyjemno. Ale ja wolabym, by jego o tym powiadomi (...)
Przedziwnie przejrza on myl tych ludzi, u ktrych wszystko jest obud i oszustwem" (ad Att. 2, 25, 1).
Z uwag tych mona wywnioskowa, e midzy byymi pompejaczy-kami, zawiedzionymi przez
obudnego przyjaciela, zaczy si dziki porednictwu Attyka nawizywa coraz serdeczniejsze
stosunki. Zadzierzgnita w tych czasach przyja miaa przetrwa do mierci Cycerona.
Satyra Warrona bya jedn z form, w jakich wyraaa si opozycja przeciw nowym wadcom. Inn jej
form byy demonstracje w czasie przedstawie teatralnych. Jedn z takich demonstracji, ktra odbya
si w czasie ludi Apollinares midzy 6-12 lipca, opisuje Cyceron z radoci: Podczas igrzysk
apolliskich aktor tragiczny Difilus zuchwale zaatakowa naszego Pompejusza. Wiersz, Przez nasze
nieszczcia stae si wielki, musia powtarza tysickrotnie, a wiersz, Przyjdzie czas, kiedy tej
wielkoci gorzko
261

aowa bdziesz, wypowiada wrd niemilkncych aplauzw widowni. Doprawdy, wydaje si, jakby
te wiersze umylnie napisa wrg Pompejusza. Rwnie sowa: Jeli ani prawa, ani obyczaje mocy nie
maj, zostay wypowiedziane wrd wrzawy i gonych okrzykw. Kiedy Cezar nadszed, oklaski
zamary; potem zjawi si Kurion. Oklaskiwano go tak, jak ongi Pompejusza, w czasach gdy
rzeczpospolita bya jeszcze caa. Dla Cezara byo to przykre. Mwiono, e od razu. pomkn list do
Pompejusza do Kapui" (ad Att. 2, 19, 3).
Ze swej biernej roli w tym okresie nie by Cyceron zadowolony. Pisze o tym szczerze w czerwcu
w jednym z listw do Attyka: O sprawach publicznych nie mam ochoty wicej pisa. Czuj
zniechcenie do samego siebie i pisanie sprawia mi niewymown przykro. Staram si nie ulega
powszechnemu przygnbieniu, ale w stosunku do mej chlubnej przeszoci nie jestem do odwany"
(ad Att. 2, 18, 3). Jak wiemy, Cyceron nie wystpowa wprawdzie przeciw triumwirom, ale te i na tym
poprzesta, cho odrzuca wszelkie propozycje Cezara. W czerwcu odrzuci proponowan mu woln
legaj (libera legatio), jak i stanowisko legata przy Cezarze w prowincji (ad Att. 2, 18, 3). Podobnie
w miesic pniej odrzuci funkcj jednego z dwudziestu komisarzy, majcych przeprowadzi reform
roln: Po mierci Koskoniusza zaproszono mnie na jego miejsce (...) Nie mgbym si bardziej zhabi
w opinii ludzkiej, a nie byoby to korzystne take ze wzgldu na moje bezpieczestwo. Owi komisarze
bowiem s znienawidzeni przez porzd-dnych ludzi; przyjmujc to stanowisko zachowabym nienawi
ludzi niegodziwych i obarczybym si jeszcze now. Cezar chce, bym zosta jego legatem; jest to ju
bardziej honorowy sposb uniknicia niebezpieczestwa, lecz ja go nie unikam. C z tego? Wol
walczy, ale nic nie jest jeszcze pewne" (ad Att. 2, 19, 4).
Niebezpieczestwo, o ktrym Cyceron wspomina w tym licie, grozio byemu konsulowi ze strony
Klodiusza, ktry stale si odgraa, e w razie otrzymania trybunatu rozpta burz przeciw temu, ktry
bez wyroku skaza na mier obywateli rzymskich. Niepokj wobec zagraajcego mu
niebezpieczestwa ustawicznie przewija si w korespondencji Cycerona z r. 59. Rozgldajc si za
obrocami w razie ewentualnego ataku Klodiusza, nie widzia Cyceron nikogo poza Pompejuszem
i Attykiem. Mimo coraz wikszego rozczarowania do Pompejusza, Cyceron nie zrywa z nim kontaktw
i chwilami nawet wierzy w jego dobr wol. W lipcu zapew
262

nia Attyka: Pompejusz okazuje mi wiele przychylnoci i zapewnia, e Klodiusz nie zaatakuje mnie ani
jednym sowem; Pompejusz nie usiuje mnie oszuka, ale sam jest oszukiwany" (ad Att. 2, 19, 4).
W nastpnym licie czytamy: Klodiusz nie przestaje mi grozi. Pompejusz twierdzi, e nie ma
niebezpieczestwa, i przysiga na to; dodaje, e prdzej da si porba, ni dopuci, by mnie
skrzywdzono" (ad Att. 2, 12, 2). Ten sam temat i ten sam niepokj w nastpnym licie: Klodiusz jest
mi wrogi. Pompejusz zapewnia, e on nic przeciw mnie nie pocznie. Niebezpiecznie jest w to wierzy;
gotuj si wic do obrony" (ad Att. 2, 21, 6). Potem coraz wiksza obawa ogarnia Cycerona: Brat
naszej Wolookiej straszy i grozi, lecz przed Sampsiceramusem si zapiera; wobec innych otwarcie
zapowiada" (ad Att. 2, 22, 3; 2, 24, 5). Mimo wszystko do Pompejusza Cyceron czuje nadal pewn
sabo i jak gdyby usprawiedliwia si przed Attykiem: No i popatrz, jakie mam mikkie serce. Nie
mogem powstrzyma ez, suchajc Pompejusza przemawiajcego 25 lipca przeciw edyktom Bibulusa.
On, ktry dawniej z tego miejsca tak wyniole przemawia, otoczony mioci ludu, yczliwoci
wszystkich, jake by pokorny, jak przygnbiony! Wida byo, e nie tylko obecnym, ale i samemu
sobie si nie podoba. O, c to by za widok! Miy chyba jednemu Krassusowi, ale nikomu wicej.
Poniewa utraci tak wysokie stanowisko, wygldao to raczej na upadek ni dobrowolne odejcie (...)
I chocia w zwizku ze spraw klodiask nikt nie uwaa - e powinienem zachowa dla niego
przyja, to jednak mio moja do niego bya tak wielka, e adna krzywda nie moga jej wykorzeni"
(ad Att. 2, 21, 3-4). Sytuacj Pompejusza w tych miesicach trafnie - jak si zdaje - wyczu Cyceron,
piszc o nim w tym samym licie: cign na siebie nienawi ludzi dobrych (optymatw), nie zjedna
sobie zych".
W okresie tego wewntrznego niepokoju wystpi Cyceron (prawdopodobnie w padzierniku 13)
w obronie Lucjusza Waleriusza Flakkusa, ktry jako pretor za jego konsulatu aresztowa spiskowcw
na mocie Mulwijskim. Po zakoczeniu pretury Flakkus zarzdza jako propretor w r. 62 prowincj
Azj, gdzie wedug Makro-biusza (Sat. 2, 1) mia si dopuci niesychanych zdzierstw i bezprawia.
Oskarony de repetundis przez Decimusa Leliusza14, stan przed trybunaem w padzierniku 59 r.
Cyceron zdawa sobie
13 Tak Gelzer: RE s. v. Tullius, 912.
14
O Decimusie Leliuszu por. Mnzer: RE 12, 411.
263

z tego spraw, e proces Flakkusa, podobnie jak proces Antoniusza, jest porednio wymierzony przeciw
niemu samemu. W mowie obroczej wypowiedzia to jasno: Skazany zosta czowiek, ktry zgadzi
Katylin atakujcego ojczyzn - Antoniusz. Czemuby nie mia obawia si tego samego czowiek,
ktry Katylin z Rzymu wypdzi? Pocignity zostaje do odpowiedzialnoci pretor, ktry uchwyci
poszlaki wszystkim grocej zagady. Czemu by mia by pewny ten, kto postara si o ich wykrycie
i ogoszenie?" (1, 5). Bronic Flakkusa Cyceron broni swojej wasnej sprawy; dlatego te przemawia
bardzo gorco. Sama sprawa nie bya atwa. Przede wszystkim wiadomo byo, e za oskarycielami stoi
Pompejusz, osobisty wrg Flakkusa (6, 14), ktry oskarenie Leliusza popiera caym swym
autorytetem, wpywami i pienidzmi, oc na koszty zwizane ze zbieraniem dowodw winy. Po wtre
sam oskaryciel traktowa t spraw bardzo powanie, powiciwszy dwa lata na zebranie dowodw.
Tote pragnc uzyska wyrok uniewinniajcy musia Cyceron podway wiarogodno zezna licznie
sprowadzonych wiadkw. Taktyka tej rozgrywki nie bya mu obca, gdy w sposb mistrzowski
zastosowa j ju w procesie Fontejusza. Powtrzy wic po raz drugi znany chwyt. Najpierw
zaatakowa, nie cofajc si przed najostrzejszymi sowami, wiarogodno maoazjatyckich Grekw jako
ludzi kamliwych, przekupnych i przewrotnych. Przeciwstawi im prawdziwych" Grekw,
Ateczykw, Spartan, Achajw, Tessal-czykw i Beotw. Nastpnie postawi tez, e i w prowincji
Azji bywaj ludzie uczciwi, ale to nie oni zjechali do Rzymu, by wiadczy przeciw Flakkusowi;
zjechali sami li, podli, bez godnoci, bez reputacji i majtku, jak np. w Maeandriusz z miasta Tralles.
Analizujc argumentacj oskaryciela zauway Cyceron pewn luk, ktr postanowi wykorzysta.
Podczas przewodu sdowego byo w zwyczaju zarwno w Rzymie, jak i w Grecji nie ogranicza si
jedynie do samej sprawy, lecz czerpa argumenty rwnie z ycia oskaronego. Leliusz zaniecha tego
zwyczaju, wobec czego Cyceron na rozprawie pyta go wprost: Czy znalaz, Leliuszu, co godnego
nagany w okresie modoci Flakkusa? Jakim prawem atakujesz tego czowieka? By trybunem
wojskowym w Cylicji pod dowdztwem Publiusza Serwiliusza; o tym milczysz. By kwestorem Marka
Pizona w Hiszpanii; o tej kwesturze nie wspomniae ni sowem. Wojn kretesk prowadzi i wraz ze
sawnym wodzem do koca j doprowadzi; w oskareniu gucho na ten temat. Wykony264

wanie przez niego wadzy sdowniczej w okresie pretury, mogce nasuwa podejrzenia i spory, take
nie zostao wspomniane" (3, 6). Na podstawie tych rozwaa takie stawia pytanie: Na bogw
niemiertelnych, sdziowie, czy od nieznanych wiadkw chcecie si dowiedzie, jak sprawowa sdy
w Azji ten, ktry rok przedtem wymierza sprawiedliwo w Rzymie?" (ib.). Przedstawiajc Flakkusa
jako najskromniejszego modzieca, najuczciwszego czowieka, najdzielniejszego onierza,
najsumienniejszego dowdc, najbardziej bezinteresownego legata i kwestora, najbardziej nieugitego
senatora, najsprawiedliwszego pretora i najbardziej do rzeczypospolitej przywizanego obywatela" (3,
8), zagroonego przez kamliwych Lidyjczykw, Mizyjczykw i Frygw, wrd ktrych powszechnie
znane jest powiedzenie: wiadcz za mn, a ja bd wiadczy za tob" - Cyceron stara si obroni
swego klienta i przyjaciela, ktry tak samo jak i inni namiestnicy rzymscy nie by tak nieskazitelny, jak
go obroca przedstawia. Oczywicie kady namiestnik mia zwykle pewn cz ludnoci sobie
przychyln i w razie oskarenia przez jedne miasta, inne wysyay delegacje z pochwaami. I to take
Cyceron wyzyska w swej mowie: Postawimy - woa - naprzeciw Azji znaczn cz teje prowincji,
ktra na pierwsz wie o niebezpieczestwie Flakkusa przysaa tu posw z pochwaami, potem
prowincj Gali, Cylicj, Hiszpani, Kret. Naprzeciw Grekw z Lidii, Frygii i Myzji wystpi
Massylijczycy, Rodyjczycy, Lacedemoczycy, Ateczycy, caa Achaj, Tessalia, Beocja. Naprzeciw
wiadkw Septimiusza i Celiusza stan Publiusz Serwiliusz i Kwintus Metellus, wiadkowie zacnego
i prawego postpowania tego czowieka" (40, 100).
Mowa koczya si wzruszajc peroratio, jedn z najlepszych, jakie Cyceron wygosi: O nocy, ktra
o mao nie pogrya tego miasta w wiecznej ciemnoci! Kiedy Gallw na wojn, Katylin do miasta,
spiskowcw do broni i poogi zwoywano; kiedym ja ciebie, Flakku, niebo i ziemi na wiadkw
wzywajc, paczc paczcego zaklina; kiedym twojej prawoci i dowiadczonej wiernoci ocalenie
miasta i obywateli powierza, ty wwczas jako pretor, Flakku, posacw powszechnej zguby uj, ty
zagad rzeczypospoli-tej w listach utajon odkry, ty dowody niebezpieczestwa i rodki ratunku do
mnie i do senatu przynis. Jakie podzikowania skadaem ci wwczas i ja, i senat, i wszyscy dobrze
mylcy obywatele! Kto by pomyla, e tobie, e dzielnemu Gajuszowi Pompti-nusowi, jaki uczciwy
czowiek nie tylko ratunku, ale wszelkich
265

zaszczytw kiedykolwiek odmwi? (...) O nocy (...) zbawienna (...) dla tego miasta! O ja nieszczliwy;
boj si, by si dla nas zgubn nie okazaa" (40, 102-41, 103). W owej peroratio znalaza si rwnie
aluzja do triumwirw: Niech sobie wszystko zabior, niech sobie zatrzymaj wadz i dostojestwa
(...) ale niech bdzie wolno ludziom, ktrzy rzeczpospolit ocalili, samych siebie ocali" (42,104).
Zwrciwszy uwag sdziw na to, e wyrok ma wielkie znaczenie polityczne, pod sam koniec mowy
wskaza Cyceron na syna Flakku-sa: Jeli mu ojca zachowacie, pozostawicie mu wzr, jakim ma by
obywatelem. Jeli mu ojca zabierzecie, bdzie to z waszej strony dowodem, e szlachetny, stateczny
i godny sposb postpowania nie moe oczekiwa od was adnej nagrody" (42, 106). Flakkus zosta
uwolniony. Widocznie trybuna zdawa sobie spraw z politycznego charakteru procesu i wyrokiem
swym nie chcia potpi konsulatu Cycerona.
Uwolnienie Flakkusa, ktrego obok Cycerona broni rwnie Hortenzjusz, byo ostatnim triumfem
byego konsula. Z padziernikowych wyborw konsularnych wyszli zwycisko ludzie triumwirw:
Lucjusz Kalpurniusz Pizon Cezoninus, te Juliusza Cezara, i Aulus Gabiniusz 15, zausznik Pompejusza.
Cyceron, ktry w czasie gosowania pilnowa pierwszej centurii pomagajc Pizonowi (por. post. red. in
sen. 7, 17), nie zdawa sobie sprawy z niebezpieczestwa tego wyboru. W listopadzie pisa wprawdzie
do swego brata Kwin-tusa, e rzeczpospolita jest zupenie zgubiona" (ad Qu. fr. 1, 2, 5, 15), jednake
na swoje osobiste sprawy patrzy z pewnym - jak si pniej okazao - nieuzasadnionym optymizmem.
Liczy, e przed Klodiuszem, ktry wanie zosta wybrany trybunem ludowym, obroni go Pompejusz,
inni trybuni ludowi, konsulowie i zastpy dobrze mylcych obywateli". Wszyscy obiecuj mi pomoc
- pisze do brata w listopadzie - nie tylko wasn, ale rwnie swych przyjaci, klientw, wyzwolecw,
niewolnikw; mog liczy nawet na ich majtki. Nasz dawny zastp dobrze mylcych obywateli paa
oddaniem i mioci dla mnie. Ci, ktrzy poprzednio ode mnie odeszli lub ochodli, teraz z powodu
nienawici do tych krlw cz si z ludmi zacnymi. Pompejusz obiecuje wszystko, podobnie jak
Cezar, lecz ja wierz im tylko na tyle, by nie zmniejsza czujnoci. Nowo wybrani trybunowie ludu s
moimi przyjacimi, kon15 O Aulusie Gabiniuszu por. E. M. Sandford, Transactions of American Philological
Association" 70 (1939), s. 64-92.
266

sulowie okazuj najlepsze chci; spord pretorw Domicjusz, Nigi-diusz, Memmiusz, Lentulus s mi
jak najbardziej oddani i s doskonaymi obywatelami; inni s rwnie dobrzy, ale ci szczeglnie.
Dlatego bd pewny siebie i dobrej myli" (ad Qu. fr. 1, 2, 5, 16).
W rzeczywistoci sytuacja przedstawiaa si znacznie gorzej. Klodiusz, objwszy swe funkcje w dniu
10 grudnia, powtrzy gest Metellusa Neposa sprzed czterech lat. Podobnie jak Metellus Cyceronowi,
tak teraz on Bibulusowi nie pozwoli przemwi przy skadaniu urzdu; zgodzi si tylko na
wypowiedzenie tradycyjnej przysigi, by zapobiec zoliwym atakom przeciw triumwirom. Juliusz
Cezar, protektor Klodiusza, sta z wojskiem pod murami miasta, by sw obecnoci umocni
wystpienie trybuna. Zaraz z pocztkiem nastpnego, 58, roku wystpi Klodiusz z czterema, nam
zreszt bliej nie znanymi projektami ustaw, z ktrych najwaniejsza dotyczya darmowego
rozdawnictwa zboa; wszystkie te projekty przeprowadzi bez najmniejszej opozycji ze strony nobilitas.
Czujc si panem sytuacji z kocem stycznia wystpi otwarcie przeciw Cyceronowi, promulgujc
projekt nowej ustawy - lex Clo-dia de capite civis Romani - przewidujcej kar wygnania dla kadego,
kto by skaza na mier obywatela rzymskiego bez odwoania si do ludu. I chocia nazwisko Cycerona
nie pado, nie ulegao wtpliwoci, e ustawa jest przeciw niemu wymierzona. Zawiedziony przez
Pompejusza Cyceron nie traci jednak nadziei, ufajc, e nie dojdzie do uchwalenia katastrofalnej dla
niego ustawy. Najbardziej liczy na konsula Pizona, ktremu przecie pomaga przy wyborach.
Korzystajc z tego, e zi jego Pizon by krewnym konsula, odwiedzi go wraz z crk i ziciem.
Przyjcie byo chodne, a nawet wrcz lekcewace. Pizon, cho to bya jedenasta przed poudniem,
przyj ich w domowych pantoflach (in Pis. 6, 13). Nie wzruszya go klczca Tullia ani jej m
bagajcy o interwencj; cynicznie owiadczy, e nie moe sprzeciwia si swemu koledze, Aulu-sowi
Gabiniuszowi, ten za we wszystkim poprze Klodiusza, gdy w zamian za poparcie ustawy ma obiecan
prowincj Syri. Wobec tego nic nie pomog zabiegi o pomoc, a zreszt kady sam powinien sobie
radzi.
W tej sytuacji nie miao ju najmniejszego sensu zwraca si do Gabiniusza. Cyceron nie da jednak za
wygran i zacz mobilizowa wszystkich dobrze mylcych obywateli", to znaczy senatorw
i ekwitw. W wyniku tej akcji senat, na posiedzeniu w wityni Konkordii, wykorzystujc nieobecno
Pizona, zwrci si ofi267

cialnie do konsula Aulusa Gabiniusza w sprawie Cycerona, ale spotka si z odmowa. Bez rezultatu
rwnie zakoczya si prba interwencji ekwitw, ktrzy, tumnie zebrani na Kapitolu, wysali
delegacj do senatu i konsulw. Delegacja, w ktrej bra rwnie udzia Hortenzjusz, nie zostaa - na
rozkaz Gabiniusza - dopuszczona na zebranie senatu. Stronnictwu konserwatywnemu pozostawaa ju
tylko demonstracja. Na wniosek Ninniusza Kwadratusa, trybuna ludowego i przyjaciela Cycerona,
senat uchwali przywdzia czarne aobne szaty (pro Sest. 11, 26). Za przykadem senatorw poszli
wkrtce inni dobrze mylcy obywatele". Wtedy to Gabiniusz wypad z senatu i zwoawszy
zgromadzenie ludowe zacz przekonywa zebranych, e myl si ci, ktrzy sdz, e senat ma jeszcze
jak wadz; dodawa, e ekwici zapac za ten dzie, w ktrym za konsulatu Cycerona zgromadzili si
zbrojnie na zboczu Kapitolu; e przysza godzina zemsty dla tych, ktrych dotychczas strach
powstrzymywa (pro Sest. 12, 28).

Decydujca dla dalszych losw Cycerona bya contio, zwoana przez Klodiusza umylnie w cyrku
Fiaminiusza, poza pomerium, by umoliwi w niej udzia Cezarowi, ktremu jako dowdcy wojsk nie
wolno byo wkracza w obrb miasta. Na posiedzeniu tym Pizon, zapytany o zdanie w sprawie
konsulatu Cycerona, odpowiedzia wykrtnie, e nie lubi okruciestwa", czym potpi skazanie
spiskowcw. Drugi konsul Gabiniusz ju cakiem otwarcie zaatakowa zarwno Cycerona, jak senat
i ekwitw. Decydujca bya jednak wypowied Cezara. Przypomnia on swoje stanowisko zajte
w pamitnym dniu 5 grudnia 63 r. i owiadczy, e jego zdaniem skazanie na mier Lentulusa,
Cetegusa i innych bez postpowania i wyroku sdowego byo niezgodne z etyk i prawem (Plut. Cic.
30). Contio w cyrku Fiaminiusza wykazaa jasno, e Cyceron ma przeciw sobie zwarty front i e
Klodiusz cieszy si poparciem nie tylko konsulw, ale i samego Cezara. Lecz nawet w tak tragicznej dla
siebie chwili Cyceron nie zrezygnowa z prb odwrcenia grocego mu nieszczcia. Wiedzc, e
Gabiniusz jest czowiekiem Pompejusza, i nie tracc jeszcze nadziei, wysa swojego zicia do
bohatera jerozolimskiego", ktry umylnie wycofa si z tej sprawy, przebywajc w swej willi
w Albanum pod Rzymem (Plut. Cic. 31). Potem uda si do niego osobicie. Dla Pompejusza
wspdziaajcego z Cezarem spotkanie z Cyceronem, ktremu nie chcia i nie mg udzieli pomocy,
byo oczywicie niewygodne. Innymi wic drzwia268

mi - jak opowiada Plutarch - wymkn si z domu i uciek przed tym spotkaniem" (Cic. 31).
Tymczasem zblia si dzie 20 marca, dzie gosowania nad lex Clodia de capite civis Romani. Wynik
gosowania by niewtpliwy, tote Cyceron musia si zastanowi nad dalszym postpowaniem. Sama
uchwaa nie zmuszaa go bowiem do natychmiastowego opuszczenia Rzymu; najpierw musiaby zosta
na podstawie tej uchway oskarony, zatem przysugiwao mu prawo obrony. Tote niektrzy
przyjaciele, jak Lukullus, radzili czeka, twierdzc, e w kocu musi wyj z tego zwycisko (Plut. Cic.
31). Ale Cyceron prawdopodobnie ju wiedzia, e Klodiusz wystpi z nastpnym wnioskiem
o wygnaniu Cycerona", wola wic ju nie czeka na dalszy bieg wypadkw i idc za rad wikszoci
swych przyjaci, e lud szybko za nim zatskni, skoro bdzie mia do szalestw i gupich wybrykw
Klodiusza", 19 marca opuci Rzym 16. Przed wyjazdem zdoby si jeszcze na gest propagandowy.
Zanis na Kapitol posek Minerwy, ktry otacza wyjtkow czci, i postawi tam jako wotum
z napisem: Minerwie, opiekunce Rzymu". Minerwa miaa wic strzec stolicy w czasie jego
nieobecnoci.
Nazajutrz uchwalona zostaa lex Clodia de capite civis Romani. Rwnoczenie z ni uchwalono na
wniosek Klodiusza nagrody dla obu konsulw. Pizonowi przyznano Macedoni, Gabiniuszowi - Syri.
W tym samym czasie Juliusz Cezar, stojcy dotd pod miastem, uzna, e wszystko poszo po jego
myli; zwin obz i ruszy na pnoc, by po omiu dniach stan nad Rodanem" (Plut. Caes. 17).
Rozpoczyna si nowy rozdzia historii.
M

Tak Groebe u Drumanna: Geschichte Roms, II, 522, i Ciaceri, II, 51; Gelzer: RE s. v. Tullius, 917, przyjmuje, e Cyceron
opuci Rzym w pierwszej dekadzie marca.

ROZDZIA TRZYNASTY

ROK WYGNANIA (58-57)

Cyceron opuci Rzym prawdopodobnie przez porta Capena, by przez via Latina, biegnc wzdu
doliny Lirysu, zboczywszy od niej troch na pnoc, dotrze do maej prefektury Atiny. Mieszka tam
ekwita Plancjusz, wyprbowany przyjaciel, czowiek zamony, magister wielu spek publikanw (de
div. 1, 59; pro Piane. 9, 24; 13, 32) *. Przed przyjazdem do Atiny spdzi by moe pewien czas
w pobliu Arpinum 2, ale nigdzie o tym nie wspomina. Po postoju w Atinie rusza dalej na poudnie do
Wibony w kraju Brucjw. Tam mg si zatrzyma u swego znajomego nazwiskiem Sikka, ktry za
jego konsulatu piastowa godno praefectus fabrum. W Wibonie mia Cyceron oczekiwa Attyka, by
razem z nim zastanowi si, co dalej robi (ad Att. 3, 3; 3, 2). Aby dotrze do Wibony, naleao z Atiny
przedosta si z powrotem na via Latina i poda ni a do skrzyowania z drog Appijsk przy
Teanum Sidicinum. Dalej droga prowadzia przez Kapu i na poudniowy wschd od niej przez via
Popilia do Brucjum i Wibony. Z tej podry wysa Cyceron dwa krtkie listy do Attyka (ad Att. 3, 3; 3,
2), naznaczajc mu spotkanie w Wibonie, gdzie dotar w pierwszych dniach kwietnia. Jak przekazuje
Plutarch (Cic. 32), Sikka ba si wpuci Cycerona do swego domu, wic zaproponowa mu pobyt
w swej posiadoci wiejskiej pod miastem. Tutaj, pod Wibon, dosza Cycerona wie o nowym ciosie
wymierzonym mu przez Klodiusza. Byo to promulgowanie nowego prawa, lex Clodia de exsilio
Ciceronis, zabra1 Jak wynika z zestawienia miejsc pobytu Cycerona (de div. 1, 59; pro PI. 9, 24; 13, 34), mowa tu o Atinie
w kraju Wolskw (por. Ciaceri, II, 59, uw. 1), a nie o Atinie w Lukanii, jak twierdz Hlsen: RE 2, 2105, nr 3, Groebe u
Drumanna: Geschichte Roms, V, 630, uw. 14, i Gelzer: RE 13, 918.
2
Tak przypuszcza Drumann; Geschichte Roms, V, 630.

270

niajcego Cyceronowi przebywa w odlegoci mniejszej ni trzy tysice piset mil morskich od
granic Italii. Prawo przewidywao ponadto konfiskat caego majtku Cycerona, zburzenie domu na
Palatynie i will podmiejskich. Cyceron w razie pojawienia si na terytorium Italii podlega karze
mierci; podobn kar przewidywaa ustawa dla wszystkich, ktrzy by udzielili mu gociny. Ponadto
nowe prawo zabraniao wystpowania w senacie czy te na zgromadzeniu ludowym z wnioskiem
o odwoanie Cycerona z wygnania. Nowa ustawa niszczya przeciwnika moralnie, materialnie i politycznie.
Bezzwocznie zburzono dom na Palatynie kupiony przez Cycerona za trzy i p miliona sestercw, will
pod Formiami i will tus-kulask. Terencja, ona Cycerona, nie znalaza si w zupenej ndzy tylko
dlatego, e posiadaa wasny majtek, na ktry skadaa si posiado wiejska (por. ad fam. 14,15), las
w Tuskulum (ad Att. 2, 4, 5) oraz okupowana cz ager publicus (ad Att. 2, 15, 4)J; ponadto pomocy
finansowej udziela jej Attyk (ad Att. 3, 5, 1). Cyceron mg si wprawdzie pociesza, e ustawa o jego
wygnaniu nie zostaa uchwalona przez comitia tributa, nie bya wic prawomocn lex, lecz jedynie
plebiscytem, i wobec tego w jego pojciu bya nielegalna - niemniej fakty pozostaway faktami. Na list
wysany do namiestnika Sycylii z prob o zezwolenie na pobyt przysza odpowied odmowna (Plut.
Cic. 32). Zarwno Sycylia, jak i Malta, brana w rachub przez Cycerona jako miejsce pobytu w okresie
wygnania, leay w obrbie owych trzech tysicy piciuset mil morskich przewidzianych ustaw.
Poniewa nie mona byo naraa Sikki, musia Cyceron pomyle o dalszej drodze i ruszy w kierunku
Brundisium, a stamtd okrtem za morze". Siedzc jego itinerarium widzimy, e 8 i 9 kwietnia
znajdowa si w Nares,Lucanae midzy Wibon a Turia-mi (ad Att. 3, 4; 3, 3), 10 kwietnia w Turiach
(ad Att. 3, 5), 17 kwietnia pod Tarentem (ad Att. 3, 6) i tego samego jeszcze dnia w Brundisium (ad Att.
3, 7). Wobec tego, e spotkanie z Attykiem nie doszo do skutku, gdy interesy zatrzymyway
przyjaciela w Rzymie, Cyceron sam musia powzi decyzj co do miejsca swego przyszego pobytu.
Powzi j w Tarencie postanawiajc uda si do Cyzyku nad Hellespontem (ad Att. 3, 6). Po
miesicznym niemal okresie osamotnienia i ostatecznego przygnbienia znalaz si w
3 O majtku Terencji por. Carcopino: Les secrets... I, 230 nn.

271

Brundisium w przyjaniejszej atmosferze. Marek Leniusz Flakkusi, zamony ekwita, znany z tego, e
pierwszy w Italii zbudowa specjalne pomieszczenie dla hodowli drobiu (Varro, de re rust. 3, 5),
przyjaciel Cycerona i Attyka, okaza znaczny hart ducha i mimo grocych mu konsekwencji
serdecznie goci Cycerona w swoich ogrodach" przez dni trzynacie (pro PI. 41, 97; ad fam. 4, 14, 2).
30 kwietnia odjeda statek do Dyrrachium. Przed opuszczeniem Italii wysa Cyceron dwa listy: jeden
do ony, drugi do Attyka. Z listu do ony warto przytoczy kilka zda: Jeli to nieszczcie nie ma si
ju odmieni, pragn, me ycie, jak najprdzej ci zobaczy i umrze w twoich ramionach, skoro ani
bogowie, ktrych tak bogobojnie czcia, ani ludzie, ktrym suyem, nie okazuj nam wdzicznoci
(...) Wyjedam do Cyzyku dzi, 30 kwietnia, przez Macedoni. O, ja zgubiony, nieszczsny! Czy
mam ci prosi, by tu przyjechaa? Ciebie, kobiet chor, fizycznie i duchowo przybit? Wic mam ci
nie prosi? By bez ciebie? Sdz, e tak zrobi. Jeli jest jaka nadzieja mego powrotu, staraj si j
utrwali i dopomc sprawie; jeli za ju wszystko przepado, jak si tego obawiam, przybywaj do mnie,
skoro tylko bdziesz moga. To jedno wiedz: jeeli bd ci mia przy sobie, bdzie mi si zdawao, e
jeszcze nie cakiem zginem. Lecz c si stanie z moj najdrosz Tulli? Pomyl o tym sama, ja nie
mog si zdoby na adn decyzj. W kadym razie, jakkolwiek sprawy si uo, trzeba bdzie
pomyle o maestwie i zachowaniu dobrego imienia tej biedaczki. A c zrobi mj ukochany
Cyceron? Oby zawsze mg by na moim onie i w moich objciach! Nie mog ju wicej pisa; bl mi
nie pozwala. A ty co poczniesz? Nie wiem. Czy co dla siebie zachowaa, czy te z wszystkiego ci
wyzuto?" (ad fam. 14, 4, 1; 3- 4). W tym samym dniu wysya rwnie list do Attyka. Dzikuje mu za
zaproszenie do jego epirskich posiadoci, lecz odmawia, gdy musiaby nazbyt zbacza z drogi, nadto
za niedaleko stamtd, bo tylko o cztery dni jazdy przebywa na wygnaniu wrg Cycerona, Pu-bliusz
Autroniusz i inni jeszcze ludzie, ktrych Cyceron si obawia (ad Att. 3, 7, 1).
Podr Cycerona do Dyrrachium opisuje Plutarch: Cyceron wsiad na okrt odpywajcy do
Dyrrachium, ale niebawem pomylny wiatr zmieni si i nastpnego dnia okrt zawin z powrotem do
Brundisium; dopiero za drugim razem dotar do Dyrrachium.
4

O Leniuszu por. Miinzer: RE 12, 421, nr 2.

Opowiadaj ponadto, e gdy Cyceron po przybiciu do portu chcia wysi na ld, nastpio trzsienie
ziemi i morze silnie si wzburzyo. Wrbici na tej podstawie przepowiedzieli mu niedugi pobyt na
wygnaniu, uwaajc, e znaki te zapowiadaj zmian. Wielu ludzi wiedzionych wspczuciem
i yczliwoci odwiedzao Cycerona w Dyrrachium, a miasta helleskie przecigay si w przysyaniu
honorowych poselstw" (Cic. 32, 3). Jednym z najmilszych niewtpliwie goci, odwiedzajcych
Cycerona w Dyrrachium, by Gne-jusz Plancjusz, syn owego ekwity, ktry goci Cycerona w czasie
jego drogi na tuaczk. Gnejusz Plancjusz by w owym czasie kwestorem w prowincji Macedonii za
pretury Apulejusza i urzdowa w Tessalonice. Przewiz on tam Cycerona z Dyrrachium, odradzajc
wyjazd do Cyzyku i okazujc wiele serdecznej przyjani, za ktr w przyszoci mia mu si Cyceron
odwdziczy.
Przybywszy 23 maja do Tessaloniki (ad Att. 3, 8), Cyceron znowu popad w przygnbienie.
Zapewnienia przyjaci, e po trzech dniach triumfalnie powrci do Rzymu, nie sprawdziy si. Pewn
nadziej budzio jeszcze nieporozumienie midzy Klodiuszem a Pom-pejuszem, zarysowujce si od
chwili kiedy Klodiusz, ufny w poparcie Cezara, dopomg do ucieczki z Rzymu armeskiemu
krlewiczowi Tigranesowi. Przy tej okazji doszo do walki ulicznej na via Appia, w ktrej pad ekwita
rzymski Marek Papiriusz, przyjaciel Pompejusza. Poniewa jednak zaniechano dochodze, sprawa
przycicha, a z tym i wszelka nadzieja. Na niczym speza rwnie akcja trybuna ludowego Ninniusza
Kwadratusa, przeprowadzona w senacie w dniu 1 czerwca. Trybun w, nie ulkszy si sankcji
przewidzianych ustaw, wykorzysta nieobecno Klodiusza i postawi wniosek o odwoanie Cycerona.
Wikszo senatu bya za uchwaleniem wniosku, przeszkodzia temu jednak intercesja trybuna
ludowego Eliusza Ligura (post red. 2, 3; pro Sest. 31, 68).
Cycerona ogarna teraz cakowita depresja. Najbardziej gnbia go myl, e postpi le, opuszczajc
Rzym. W swym rozdranieniu we wszystkich, ktrzy mu doradzali wyjazd, widzia wrogw, twierdzc,
e tych zgubnych rad udzielali mu z zazdroci i chci ponienia go. aowa obecnie swej pochopnej
decyzji i sdzi, e naleao raczej pozosta w Rzymie i podj walk z Klodiuszem. aowa, e
przybra aobne szaty i prosi lud o lito. Cae to postpowanie wydao mu si obecnie niegodne
wielkiego i odwanego ma, a przyjaci, ktrzy mu to doradzali, uwaa za gupich lub
wiaroomnych. aowa, e zawierzy im bardziej ni Katonowi i e obu273

da innych przewaya szczer otwarto Katona (ad Att. 3, 15, 2). Do owych faszywych przyjaci
zalicza - zapewne niesusznie - Hortenzjusza, gdy tak o nim pisze: Dlatego syszc, e jestem
pogrony w smutku i alu, wiedz, e odczuwam jako wiksz kar uwiadomienie sobie wasnej
gupoty, gdy zawierzyem czowiekowi, ktrego nie podejrzewaem o zdrad" (ad Att. 3, 8, 4). Nie
chce te mie z nim wicej do czynienia i na wiadomo, e Attyk zabiega o przychylno
Hortenzjusza, tak mu odpowiada: Zaklinam ci, kochany Pomponiuszu, powiedz, czy jeszcze nie
dostrzegasz, za czyj spraw, wskutek czyich intryg, zasadzek i zbrodni gin? Ale o tym ustnie ju
pomwimy. Na razie mwi to, co sam zapewne wiesz, e zgubili mnie nie wrogowie, lecz ludzie
zawistni" (ad Att. 3, 9, 2).
Myl o faszywych, zazdrosnych i wiaroomnych przyjacioach przewija si przez ca korespondencj
Cycerona z r. 58. Niekiedy wydaje si nawet, e zo w stosunku do dawnych przyjaci wiksza jest u
niego ni nienawi do samego Klodiusza (ad Att. 3, 10, 2; 13, 2; ad Qu. fr. 1, 3, 8; 1, 4, 1; ad fam. 14, 1,
1). Do Pompejusza rozczarowa si zupenie i podobnie jak Hortenzjusza, nazywa go obudnikiem" (ad
Qu. fr. 1, 3, 9). Nawet do Attyka, w ktrego przyja nie mg przecie wtpi, ma rwnie pretensje.
W licie z 17 sierpnia tak pisze: Gdyby kto - ty czy te kto inny - odwid mnie, przeraonego chodn
odpowiedzi Pompejusza, od tak haniebnej decyzji, a ty najlepiej moge to uczyni, albo bym zgin
z honorem, albo bybym dzisiaj zwycizc (...) Teraz, Pomponiuszu, poniewa nie przyczynie si sw
roztropnoci do mego ocalenia uwaajc, e ja sam mam do rozumu, albo te sdzc, e nic wicej
nie jeste mi winien poza gotowoci pomocy; poniewa zdradzony, zwiedziony, wcignity
w zasadzk, zaniedbaem wszelkiej obrony, zawiodem i porzuciem Itali powstajc w mojej obronie,
wydaem na pastw wrogw siebie i swoich najbliszych, a ty si temu przyglda w milczeniu, cho
jeeli nie miae wicej ode mnie rozumu, to przynajmniej mniej si lkae - teraz, jeli moesz,
dopom mi i podnie upadego na duchu" (ad Att. 3, 15, 5-7).
Do wszystkich tych trosk doczya si w poowie maja jeszcze jedna, i to bardzo powana. Dotyczya
ona Kwintusa, ktry po trzech latach namiestnikostwa w Azji (61-59) powraca do Rzymu5.
5

O namiestnikostwie Kwintusa w Azji Drumann: Geschichte Roms, VI, 639 nn.

274

Jeszcze w Dyrrachium dotara do Cycerona wiadomo przesana przez Attyka, e Klodiusz, pragnc
zupenie zniszczy rodzin Cyceronw, przygotowuje proces przeciw Kwintusowi Cyceronowi,
prawdopodobnie o zdzierstwa w prowincji. Jak z dalszych listw Cycerona wynika, oskarycielem mia
by bratanek Klodiusza, a sama sprawa miaa si toczy przed bratem Klodiusza, Appiuszem, ktry by
wanie pretorem. Sytuacja przedstawiaa si gronie. Wie ta przybia Cycerona do reszty, zwaszcza
e w stosunku do brata poczuwa si do winy. Kwintus objwszy prowincj ju po roku mia do
namiestnikowania i chcia wraca do Rzymu, lecz sprzeciwia si temu Marek. Krzyowao to jego
plany polityczne; yczy sobie, by Kwintus jeszcze przez rok pozosta w Azji. Chodzio mu - jak to
podawa w licie z kocem 60 r. - o opiek nad sprzymierzecami rzymskimi w prowincji, o ukrcenie
bezczelnoci niektrych kupcw oraz o pomnoenie sawy rodu Cyceronw". Prowadzc sw wasn
polityk Marek nie liczy si z yczeniem Kwintusa i wbrew jego woli postara si dla o przeduenie
prorogatio imperii na rok 60. Wprawdzie po dwch latach Marek stara si brata odwoa, lecz sprawa
nie bya atwa i Kwintusowi przeduono imperium jeszcze na rok, o co Kwintus mia ju al do Marka.
Rwnie bezceremonialnie postpowa Marek wobec brata w sprawach natury materialnej, co w obecnej
sytuacji pogbiao jeszcze poczucie winy u Cycerona. Chodzio mianowicie o pienidze, ktre naleay
si Kwintusowi ze skarbu pastwa w zwizku z objciem przez niego imperium. Jak z listu Cycerona
wynika (ad Qu. fr. 1, 3, 7), Kwintus nie podj tych pienidzy, tylko do podjcia ich upowani Marka,
ten za zamiast je przesa bratu, zuy je na swoje potrzeby. Teraz myl, e je roztrwoni", nie dawaa
mu spokoju 6. O ja nieszczsny - pisze do brata 13 czerwca - widz teraz, jak zbrodni popeniem,
doprowadzajc do tego, e na spacenie dugw musisz zuy cay swj i syna swego majtek, skoro ja
roztrwoniem pienidze podjte ze skarbu na twoje nazwisko" (ad Qu. fr. 1, 3, 7). Gnbio Cycerona i to,
e przez swoj nierozumn - jak j obecnie ocenia - polityk narazi ca sw rodzin. Daje temu wyraz
w licie do Kwintusa: Jeli na skutek tego, co si ze mn stao, run dobrobyt twj i wszystkich moich
najbliszych, nie przypisuj tego mej nieuczciwoci i otrostwu, lecz brakowi roz6 Por. Carcopino: Les
seerets... I, 109.

275

tropnoci i nieszczciu" (ad Qu. fr. 1, 4, 1). Do tego doczao si uczucie ponienia. Oto on, ktry
dotychczas uwaa si za najmdrzejszego w caej rodzinie, ktry nie szczdzi przestrg i rad
modszemu bratu niejednokrotnie odgrywajc rol mentora, ktry dawa mu rady w sprawach zarzdu
prowincj i postpowania z ludmi, ktry wytyka jego popdliwo - teraz doprowadzi zarwno
swego modszego brata, jak i ca rodzin do ruiny. Tote, analizujc dotychczasowe swe
postpowanie, zaczyna je krytykowa. Obowizkiem moim byo - pisze do Terencji - albo unikn
niebezpieczestwa przez przyjcie legacji, albo gwat gwatem odeprze, albo mnie polec. Nic nie
moe by bardziej ndznego, podego, bardziej habicego nad moje postpowanie. Tote bl i wstyd
jednako mnie zadrczaj; wstydz si, bom nie odda na usugi mej najlepszej ony i najmilszych dzieci
ani mstwa, ani koniecznej energii" (ad fam. 14, 3, 2).
Do spotkania z bratem mimo usilnych prb Cycerona nie doszo. Nie wiedzc, czy Kwintus bdzie
wraca z Azji drog ldow przez Macedoni, czy morsk przez Ateny, jeszcze z Dyrrachium wysa
Cyceron goca do Aten, wyznaczajc bratu spotkanie w Tessaloni-ce. Sam do Aten ba si jecha, nie
wiedzc, czy nie le one w zakazanej dla niego strefie, zbyt blisko Italii. Tymczasem 15 maja Kwintus
przyjecha do Aten (ad Att. 3, 9, 1). Poniewa goniec Marka nie przywiz listu, tylko ustne wezwanie
do Tessaloniki, Kwintus przypuszczajc, e Marek ma do niego jakie pretensje i dlatego nie pisze (por.
ad Qu. fr. 1, 3), obruszy si i bdc popdliwego usposobienia zrezygnowa z widzenia z bratem,
zwaszcza e spieszno mu byo do Rzymu, gdzie grozi niebezpieczny proces. Sam Marek by nawet do
pewnego stopnia zadowolony z takiego obrotu sprawy. Rozumia dobrze, e Kwintus bdzie dla niego
poyteczniejszy w Rzymie, i sam go do jak najszybszego wyjazdu namawia. Wolaem - pisze o tym
do Attyka 13 czerwca - eby pospieszy do Rzymu, ni eby do mnie przyjeda, i jeli mam prawd
powiedzie, z czego poznasz wielko mojego nieszczcia, nie mogem przemoc na sobie, by spojrze
na brata tak mnie kochajcego i tak wraliwego - w tym jego wielkim smutku. Nie chciaem te ukaza
mu ndzy mego pooenia, mego utraconego szczcia" (ad Att 3, 9, 1) Tymczasem Kwintus, peen
niepokoju, poda do Rzymu.
Pod miastem witao go - jak opowiada potem Cyceron - cae
spoeczestwo ze zami i lamentem (pro Sest. 31,68 ).

Przygnanie Cycerona rozpraszay czciowo list przyjaci 276

oraz wci odywajca nadzieja na zmian sytuacji politycznej w Rzymie. Gdy zawioda akcja
Ninniusza Kwadratusa Attykus sugerowa moliwo odmiany po komicjach wyborczych w lipcu, na
ktrych zostan wybrani prawdopodobnie przychylniejsi Cyceronowi trybunowie ludowi i konsulowie.
Gdy na komicjach lipcowych mimo wyboru Lentulusa Spintera i Metellusa Neposa sytuacja nie ulega
zmianie i sprawa Cycerona w ogle nie wypyna, Cyceron, ktry na to liczy, znowu popad
w depresj. Jego listy z tego okresu notuj ustawiczne przejcia od nadziei do zupenej rezygnacji.
Ponownie zacza mu wita nadzieja na wie, e Warron pozyska pewne zapewnienia ze strony
Pompejusza, ktry czeka jedynie na decyzj Cezara w tej sprawie" (ad Att. 3, 11, 18). Cyceron jest
peen oczekiwania i niepewnoci zarazem; po kilku dniach ogarnia go znowu rozpacz. Zdaje si, e
w tym roku ju wszystko przepado" - pisze 15 wrzenia do Attyka. Mimo to nie decyduje si na wyjazd
do Azji, bo gdyby nowi urzdnicy co dla mnie uczynili, nie chciabym by zbyt daleko" (ad Att. 3, 19,
1). Wspominajc nowych urzdnikw, myli Cyceron nie tylko o trybunach ludowych, lecz i o nowo
obranych konsulach: Lentulusie Spinterze i Kwintusie Metellusie Neposie. Na Lentulusa, czonka
stronnictwa optymatw, mg w kadym razie liczy. Obaj byli bez wtpienia lepsi od jego
zdecydowanych wrogw, Pizona i Gabiniusza. Pod koniec wrzenia wielk pociech dla Cycerona staa
si pomoc materialna ofiarowana mu przez Attyka, ktry odziedziczy wtedy po swym wuju, znanym
lichwiarzu Cecyliuszu, osiem milionw sestercw. Tote Cyceron rezygnuje z pomocy ony i 5
padziernika prosi j, by nie troszczya si wicej o wydatki i pozwolia oy na nie innym, ktrzy,
jeli tylko zechc, mog je ponie" (ad fam. 14, 2, 3). Te-rencja w tych cikich chwilach okazywaa
niezwyky hart i przywizanie do ma, gotowa dla jego ratunku sprzeda nawet swe posiadoci. Lecz
Cyceron nie uwaa tego za suszne i w nastpnym licie przedkada Terencji: Piszesz, moja Terencjo,
e zamierzasz sprzeda swoj posiado (...) Zaklinam ci, zastanw si, co dalej? Jeli los dalej nas
bdzie przeladowa, co stanie si z naszym biednym chopcem? Nie mog pisa - tak wielka jest sia ez
- nie chc i ciebie do ez doprowadzi. Jedno tylko jeszcze napisz: jeli nasi przyjaciele speni
obowizek przyjani, nie zabraknie pienidzy, jeli go nie speni, ty swoimi pienidzmi niczego nie
dokaesz. W imi naszego nieszczsnego losu bacz, bymy nie zgubili do reszty i tak ju zgubionego
chopca. Jeli mu co zostanie, co by mogo
277

uchroni go od ndzy, wystarczy mu troch dzielnoci i szczcia, aby zdoby reszt" (ad fam. 14, 1).
Mimo rnych przeszkd przyjaciele Cycerona, przede wszystkim Attyk, Warron i Ninniusz
Kwadratus, a take nowo obrany trybun Sestiusz i Kwintus Terencjusz Kulleon oraz najblisza rodzina,
a wic zapobiegliwa Terencja, jak najbardziej mu oddany brat Kwintus, zi Pizon i siostrzeniec
Wizeliusz, uchodzcy za jednego z wybitniejszych prawnikw - nie ustawali w staraniach majcych
doprowadzi do powrotu Cycerona. Sytuacja bya o tyle korzystna, e Pompejusz, jak si to pniej
okazao, mia ju do Klodiusza, a poniewa Cezar by daleko, zbliy si znowu do senatu
i optymatw; nie pozostawa wic ju obojtny na podszepty Terencjusza Warrona, swego dawnego
podkomendnego, ktry wstawia si za Cyceronem, a nawet stara si interweniowa na jego korzy u
Cezara. Rwnie Publiusz Sestiusz, kwestor za konsulatu Cycerona, a obecnie nowo obrany trybun, nie
waha si wyruszy do Galii, by pozyska Cezara dla sprawy Cycerona (pro Sest. 33, 71). Attyk nie
tylko przyszed z pomoc materialn, ale, co nie mniej wane, stara si pozyska nowo obranego
konsula Metellusa Nepo-sa, tego samego, ktry przed piciu laty jako trybun ludowy namitnie
Cycerona atakowa (ad Att. 3, 22, 2). Zanim jednak doszo do jego powrotu, Cyceron musia jeszcze
kilkakrotnie przey rozczarowanie. Wniosek w sprawie powrotu Cycerona zgoszony 29 padziernika
przez omiu trybunw ludowych, mimo przychylnego stanowiska obu desygnowanych konsulw,
a podobno nawet i Cezara (ad fam. 14, 1), nie zosta poddany pod gosowanie z powodu inter-cesji
trybuna Eliusza Ligura, ktry ju w czerwcu swoim weto utrci spraw w senacie. Wniosek z 29
padziernika z wielu wzgldw nie podoba si Cyceronowi, przede wszystkim dlatego, e nie uchyla
konfiskaty majtku (ad Att. 3, 23, 1). Rwnie jaki bliej nie znany projekt Sestiusza nie znalaz
aprobaty Cycerona ktry uwaa, e nie jest ani godny, ani bezpieczny" (ad Att. 3, 20, 3). Najbardziej
odpowiada mu wniosek sformuowany przez jego siostrzeca Wizeliusza. Z wnioskiem tym mia
wystpi trybun ludowy Tytus Fadiusz Gallus, ktry podobnie jak Sestiusz by kwestorem za konsulatu
Cycerona i by z nim zaprzyjaniony (ad Att. 3, 23, 4).
Wszystkie te starania, otwierajce nowe moliwoci, wzmocniy sabe dotychczas nadzieje Cycerona.
Dlatego te nie myla o zamierzonym wyjedzie do Cyzyku i pozostawa nadal w Tessalonice u boku
wyprbowanego przyjaciela Plancjusza. Jednake pod ko278

niec listopada dalszy pobyt Cycerona w tym miecie stawa pod znakiem zapytania. Koczy si okres
urzdowania namiestnika, a wic i Plancjusza. Na miejsce Apulejusza przybywa jako namiestnik
znienawidzony przez Cycerona te Cezara, konsul Pizon. Cyceron, pragnc unikn niemiego
spotkania, myla pocztkowo zaszy si gdzie w odludnym zaktku w Epirze, lecz nastpnie zarzuci
ten plan i uda si do Dyrrachium (ad Att. 3, 22, 4; ad fam. 14, 1, 7). Tutaj atwiej byo o wiadomoci
z Rzymu, mieszkacy miasta okazywali mu yczliwo. Pierwsze listy wysane z Dyrrachium do
Terencji i do Attyka nosz dat 26 listopada.
Decydujcym dniem dla losw Cycerona mia by 1 stycznia, w ktrym nowo obrani konsulowie
obejmowali urzdowanie. Przed tym terminem przey jeszcze jedno gorzkie rozczarowanie
dowiedziawszy si o wyjedzie Attyka z Rzymu tu przed rozstrzygniciem sprawy. Pisze o tym do
niego: Po twoim wyjedzie otrzymaem list z Rzymu, z ktrego widz, e bd musia zgin w tym
nieszczciu. Gdyby pozostawaa jeszcze jaka nadzieja ocalenia - nie bierz mi za ze tego, co powiem czy twoja przyja pozwoliaby ci w takiej chwili wyjecha z Rzymu?" (ad Att. 3, 25). Tymczasem
wczenie sprawy Cycerona do obrad senatu byo ju postanowione i Attyk mg spokojnie Rzym
opuci. Na uroczystym posiedzeniu w dniu 1 stycznia konsul Korneliusz Lentulus Spinter obejmujc
urzdowanie gorco przemawia w sprawie odwoania Cycerona. Popar go rwnie gorco byy cenzor
i zawzity wrg katylinarczy-kw, Lucjusz Aureliusz Kotta. Uwaa on wygnanie Cycerona za
nielegalne, gdy lex, dotyczca jednej imiennie wymienionej osoby, nie ma charakteru lex, lecz
privilegium potpionego przez prawo dwunastu tablic. Po nim przemawia Pompejusz, ktry, popierajc
wypowied Kotty, stwierdza jednak, e nie naley poprzesta na uchwaach senatu, jak to proponowa
Kotta, i postara si, by do autorytetu senatu doczyo si rwnie dobrodziejstwo ze strony ludu
rzymskiego" (pro Sest. 34, 74). Naleao wic, zdaniem Fompe-jusza, podda t uchwa pod
gosowanie komicjw. Wwczas trybun ludowy Atyliusz Serranus, nie chcc dopuci do takiej
uchway, poprosi o jeden dzie zwoki. Atyliusz, trzymajcy z Klodiuszem, liczy na to, e przy
poparciu pretora Appiusza Klaudiusza i drugiego trybuna, Numeriusza Rufusa, oraz za cich zgod
Metellusa Ne-posa, uda mu si spraw przewlec. Mimo tych prb utrcenia sprawy, senat uchwali
powrt Cycerona wraz z wnioskiem Kwintusa Fabrycjusza wyznaczajcym gosowanie w tej sprawie
na comitia
279

tributa w dniu 23 stycznia. Cyceron, zawiadomiony przez Kwintusa, pisze o tym do Attyka:
Otrzymaem list od mego brata Kwintusa wraz z uchwa senatu w mojej sprawie. Mam zamiar
czeka, a sprawa bdzie przedoona ludowi. W razie sprzeciwu poprzestan na uchwale senatu
i raczej wyrzekn si ycia ni powrotu do ojczyzny" (ad Att. 3, 26).
I tym razem Cycerona czekao rozczarowanie. Dzie, na ktry tak bardzo liczy, zakoczy si klsk.
Zorganizowane przez Klodiu-sza bojwki, zoone przede wszystkim z niewolnikw i rzemielnikw,
ju o pnocy obsadziy forum i nie dopuciy do gosowania, a brata Cycerona, Kwintusa, przemoc
strcono z mwnicy (pro Sest. 35, 76). Ukrywajc si midzy trupami polegych, ktre gsto zalegy
ulice, ledwo uszed z yciem. Krew rozlan tego dnia na forum zmywano potem gbkami. Krwawy ten
dzie przynis pene zwycistwo Klodiuszowi. Uzbrojony przez niego oddzia gladiatorw opanowa
nawet wityni Kastora na forum. Zagroony zosta przychylny Cyceronowi trybun ludowy Publiusz
Sestiusz oraz drugi trybun, Anniusz Milon, sprzyjajcy optymatom. Klodiusz by panem sytuacji. Nic
sobie nie robi z tego, e Milon wystpi przeciw niemu ze skarg de vi; czu za sob poparcie swojego
brata, wczesnego pretora Appiusza Klaudiusza, i dwulicowego konsula Metellusa Neposa. Appiusz
rzeczywicie wydawa jeden edykt po drugim: aby oskarony nie stawia si w sdzie, by nie by
pozwany, by nie prowadzono ledztwa, by nikomu nie wolno byo nawet wspomina o sdziach
i sdach" (pro Sest. 41, 89). Milonowi nie pozostao nic innego jak wynaj bojwki, podobnie jak
bojwki Klodiusza zoone z gladiatorw. Rozpoczy si dni zaartych walk midzy bojwkami
popularw a bojwkami Milona, walczcymi w obronie autorytetu senatu" i interesw dobrych
obywateli". Zrozumiae byo, e w tej sytuacji senat nie powraca do sprawy Cycerona, ktrego znowu
ogarno zwtpienie. Z pocztkiem lutego tak pisze do Attyka: Z twojego listu i obrotu caej sprawy
widz, e zginem zupenie. Prosz ci, wspieraj w tym nieszczciu moj rodzin, w czymkolwiek by
potrzebowaa pomocy. Spodziewam si - jak mi o tym donosisz - e wkrtce ci zobacz" (ad Att. 3,
27). Wida Attyk istotnie uda si do swych posiadoci w Epirze 7 i do sierp7 Tak, moim zdaniem susznie,
przypuszcza L. A. Constans: Cicern. Cor-respondance, II (1935), 26; przeciw przypuszczeniu Constansa opowiada si
Gelzer: RE 13, 922.

280

nia przebywa w towarzystwie Cycerona, gdy a do wrzenia urywa si ich korespondencja.

Na zdecydowan przewag Klodiusza musia z lkiem spoglda Pompejusz. Jeli chcia odzyska swj
autorytet, musia szuka zblienia do k optymatw. Zarwno nobilowie, jak i on sam, nie mieli jednak
w Rzymie - poza bojwkami Milona - adnej realnej siy, ktr mogliby przeciwstawi Klodiuszowi
popieranemu przez wikszo proletariatu. Tak si stanowili jednak zamoni obywatele z civitates
foederatae w Italii i mieszkacy prowincji. Ich to postanowiono wezwa na pomoc. Sprawa powrotu
Cycerona miaa by wykorzystana jako akt propagandowy o wielkim znaczeniu politycznym. Zamiast
postawi j od razu na komicjach, senat przeprowadzi w czerwcu uchwa o powrocie Cycerona
i powierzy j do rozpatrzenia miastom sprzymierzonym i mieszkacom prowincji. Wezwano ich
rwnoczenie do stawienia si w Rzymie i osonicia autorytetu senatu". W zwizku z tym zarwno
w miastach prowincjonalnych, jak i w samym Rzymie zaczy si odbywa liczne demonstracje,
ktrych uczestnicy domagali si powrotu Cycerona. O jednej z nich, zorganizowanej w czasie widowisk
wydanych przez konsula Lentulusa, opowiada pniej Cyceron w mowie w obronie Sestiusza (pro
Sest. 58, 123). Kiedy Ezop grajcy w tragedii Akcjusza Brutus wypowiedzia wiersz: Tulliusz, ktry
obywatelom wolno utwierdzi (...)", podniosy si okrzyki publicznoci, ktra te sowa odniosa do
Cycerona i kazaa je aktorowi po tysickro" powtarza. Podobnie gorco oklaskiwano na igrzyskach
gladiatorskich trybuna Publiusza Sestiusza, domagajcego si usilnie powrotu Cycerona. Sytuacja
ulega zmianie. Zwolennicy Klodiusza zostali zmajoryzowani przez napywajc do stolicy ludno
miast italskich, a wahajcy si wci konsul Metellus Nepos, moe wanie z tego powodu, a moe
i pod wpywem Pompejusza, przesta popiera Klodiusza i przeszed znw na stron optymatw.
W lipcu, kiedy Lentulus Spinter postawi wniosek konsularny w sprawie odwoania Cycerona, Metellus
nie tylko mu si nie przeciwstawi, ale zdecydowanie popar swego koleg. Pompejusz w wygoszonej
wwczas mowie nie zawaha si nazwa Cycerona zbawc ojczyzny". W senacie na czterystu
siedemnastu obecnych senatorw, czterystu szesnastu opowiedziao si za wnioskiem. Przedstawienie
uchwalonego wniosku na komicjach powierzono Lentu-lusowi, a nastpnego dnia powzito dodatkow
uchwa, e kady, kto by dy do przewlekania sprawy, ma by uznany za wi281

chrzyciela" (pro Sest. 61, 129). Nie ulegao wtpliwoci, e elementy zachowawcze i posiadajce
skonsolidoway si ponownie. Na licznych zgromadzeniach ludowych przemawia w sprawie powrotu
Cycerona nie tylko Lentulus; take Pompejusz opuci swe ustronie w Albanum, by na tych zebraniach
przemawia, a nawet prosi" lud (pro Sest. 50, 107). Wobec silnych bojwek Milona i tumw
napywajcych z prowincji Klodiusz, niedawny wadca forum, by bezsilny. Lex Cornelia (od nazwiska
wnioskodawcy Korneliusza Lentulusa Spintera) zezwalajca na powrt Cycerona oraz zapewniajca
mu zwrot majtku zostaa 4 sierpnia wrd powszechnego aplauzu uchwalona.
Tego samego dnia Cyceron opuci Dyrrachium i 5 sierpnia stan w Italii w Brundisium. Oczekiwaa
go tam ukochana crka Tul-lia. Podr z Brundisium do Rzymu trwaa cay miesic. Tumy i delegacje
miast italskich witajce z entuzjazmem wygnaca wiadczyy nie tylko o zwycistwie samego
Cycerona, lecz i o zwycistwie ludzi dobrych" i autorytetu senatu". Cyceron wielokrotnie bdzie
wspomina ten tryumfalny powrt, gdy go caa rzeczpospolita wezwaa, caa Italia niemal na barkach
wyniosa" (post red. in sen. 15, 39; de domo s. 28, 76; pro Sest. 63, 131; in Pis. 22, 51). Szczeglnie
wspaniay by wjazd do samej stolicy, przez t sam porta Ca-pena, przez ktr jako wygnaniec
opuszcza miasto. Uczucie radoci i dumy towarzyszce tym chwilom najlepiej moe wyrazi Cyceron
w mowie przeciw Pizonowi: W czasie mojego powrotu, od Brundisium do Rzymu, widziaem
nieprzerwany cig ludzi zgromadzonych z caej Italii. Nie byo miejscowoci ani municypium,
prefektury czy kolonii, skd nie przychodzono by z gratulacjami. C mam powiedzie o przyjciu
w rozmaitych miejscowociach? O zbiegowisku ludzkim w miastach? O pojawianiu si ojcw rodzin
wraz z onami i dziemi? (...) Ten jeden dzie mojego powrotu staje mi za niemiertelno, kiedy
widziaem senat i lud rzymski wychodzcy na moje spotkanie, kiedy mi si zdawao, e sam Rzym
poruszony z posad wyszed, by powita swego zbawc. Tak mi przyj, e wydawao si, i ciesz si
nie tylko wszyscy mczyni i kobiety wszystkich warstw i wszelkiego wieku i stanu, wszelkiego
stopnia mai jtkowego i urodzenia, lecz nawet same mury, mieszkania i witynie miasta" (in Pis. 22,
51, 2).

ROZDZIA CZTERNASTY

OD POWROTU Z WYGNANIA DO ZJAZDU W LUCE (LATA 57-56)

Wjechawszy 4 wrzenia na zoconym rydwanie do miasta, Cyceron zoy bogom na Kapitolu dziki za
powrt do ojczyzny, a potem skierowa si do domu brata, gdy swojego ju nie posiada. Nazajutrz 5
wrzenia, na uroczystym posiedzeniu senatu, wygosi sw pierwsz mow po powrocie, dzikujc
senatowi i urzdnikom, ktrzy si przyczynili do jego odwoania. Bya to mowa niezwykle uroczysta.
Cyceron stara si nie pomin nikogo i zapewnia senat o swej dozgonnej wdzicznoci. Najwiksze
pochway przypady konsulowi Spinterowi, ktry niewtpliwie najbardziej zasuy si w tej sprawie.
Cyceron nazywa go ojcem i bogiem opiekuczym swojego ycia, losu, sawy, imienia" (post red. in
sen. 4, 8), nastpnie wymienia Pompejusza bez wtpienia pierwszego czowieka wrd wszystkich
ludw, w cigu wiekw i w caej historii" (3, 5); chocia uwaa go zawsze za obudnika, w tej chwili
dzikuje mu za to, e bdc zawsze najbliszym przyjacielem Cycerona, stara si dla niego pozyska
take swoich przyjaci (11, 30). Nie pomin rwnie Metellusa Neposa, ktry cho mj wrg i brat
cioteczny mojego wroga, swe prywatne uczucia na bok odoy" (10, 25); gorce sowa podziki
przypady Anniuszowi Milonowi, ktry pierwszy (...) od lku dobrze mylcych uwolni,
a zuchwaym odebra nadziej, ktry senat z przykrego pooenia wybawi i rzeczypospolitej nie
pozwoli ujarzmi" (8, 19). Wspomnia rwnie Cyceron Publiusza Sestiusza, ktry si do niego jakby
do brata odnosi" (8, 20).
Z mniejsz ju emfaz dzikuje Cyceron innym trybunom: Ce-styliuszowi, Fadiuszowi, Messjuszowi,
Fabrycjuszowi oraz pretorom: Cecyliuszowi, Kalidiuszowi, Septimiuszowi, Waleriuszowi,
Krassu-sowi, Kwintyliuszowi i Kornutusowi (9, 22). W swoim przemwieniu nie zapomnia te
o wrogach, ktrych z kolei zaatakowa. Specjaln
283

uwag powici Gabiniuszowi i Pizonowi. Nakreli odraajc sylwetk Gabiniusza,

wyperfumowanego rozpustnika i pijaka o obwisych policzkach, oraz kontrastujc z nim posta
Pizona, odstraszajcego, ponurego, niemal gburowatego obudnika. W porwnaniu z nimi dziwnie
agodnie obszed si ze swym najwikszym wrogiem Klodiuszem, o ktrym tylko mimochodem
wspomnia jako o wichrzycielu" rzeczypospolitej. Nie chcia widocznie zaraz po powrocie
sprowokowa nowych napaci tego nadal gronego przeciwnika. Nie zaatakowa take jego brata
Appiusza Klaudiusza ani trybunw Atyliusza Serranusa i Numeriusza Kwinkcjusza; chcia widocznie
zaznaczy, e nie zamierza mci si na swoich przeciwnikach, a zwaszcza na Klodiuszu i jego bracie;
na Pizonie i Gabiniu-szu, ktrzy jako prokonsulowie byli w kraju nieobecni i nie mogli mu zaszkodzi,
uy sobie do woli.
O tym, e istotnie Klodiusza lepiej byo bezporednio nie zaczepia i e jest on nadal grony, mg si
Cyceron przekona ju w pierwszych dniach po swym powrocie. Wanie dnia 6 i 7 wrzenia przysza
w Rzymie fala droyzny (ad Att. 4, 1, 6); fakt ten wykorzysta Klodiusz przeciw Cyceronowi, wic
narastajc fal droyzny wanie z powrotem Cycerona do Rzymu (de domo s. 5, 11; 6, 14). czc te
dwa fakty w zwizek przyczynowy Klodiusz doprowadzi godny plebs do tego, e wrd okrzykw
wznoszonych przeciw Cyceronowi podpali wityni Konkordii, a nastpnie zebrany na Kapitolu
imiennie wezwa Cycerona do postawienia w senacie wniosku o powierzenie aprowizacji miasta (cura
annonae) Pompeju-szowi. Tak si te stao. Senat uchwali wniosek Cycerona, co lud przyj oklaskami
domagajc si jego przemwienia (ad Att. 4, 1, 6; de domo s. 3, 7). Cyceron wygosi wic 6 wrzenia
mow dzikczynn do ludu. Tenor jego przemwienia by inny ni w senacie. Dzikowa caemu
ludowi rzymskiemu za to, e go wydwign z nieszczcia i podnis w godnoci" (post red. ad pop.
2). Wyjania, e poszed dobrowolnie na wygnanie dla dobra rzeczypospolitej, unikajc rozlewu krwi.
W mowie tej powstrzyma si od napaci na Klodiusza i znienawidzonych konsulw, Gabiniusza
i Pizona, ktrych tak ostro zaatakowa poprzedniego dnia w senacie. Wyraa si bardzo ogldnie:
Czsto dano od konsulw poprzedniego roku, eby postawili spraw mego odwoania, lecz oni bali
si, by si nie wydawao, e robi to z przychylnoci dla mnie, gdy jeden by moim powinowatym,
a drugiego broniem niegdy w sprawie gardowej. Obaj majc rce zwizane umow, ktr sobie
zawarowali za284

rzd prowincji, musieli znosi przez cay rok skargi senatu, bl wszystkich dobrych obywateli, jki
Italii" (5, 11). Widocznie zarwno Pizon, jak i Gabiniusz byli popularni i nie naleao ich atakowa na
zebraniu ludowym. Demagogicznym chwytem byo porwnanie, jakie w tej mowie Cyceron
przeprowadzi midzy sob a Mariuszem, podkrelajc analogi losu i postawy. Od razu jednak
zaznaczy, e istnieje midzy nimi ta rnica, e Mariusz wywar zemst na swych wrogach tym,
w czym by silny, to znaczy orem", podczas gdy on zastosuje szlachetniejsz zemst dbajc o sprawy
rzeczypospolitej" (8, 9).
Zaraz po powrocie zaj si Cyceron spraw restytucji swego majtku oraz odbudow spalonego domu
na Palatynie. Sprawa domu bya o tyle skomplikowana, e cz placu powici Klodiusz bogini
wolnoci (Libertas), tote jeli si chciao plac odzyska, trzeba byo dowie, e konsekracja bya
aktem nielegalnym, a takie orzeczenie mogo wyda jedynie kolegium pontyfikw. Na prob Cycerona
30 wrzenia zebrao si kolegium, przed ktrym Cyceron wygosi mow o domu swoim", jedn
z najlepszych, jakie kiedykolwiek skomponowa. Zdawa sobie z tego doskonale spraw piszc do
Attyka: Mowa bya doskonale przygotowana i jeli kiedykolwiek wymow czego dokazaem, to
wanie wtedy, gdy bl i waga sprawy dodaa mi zapau. Mowa zasuguje na rozpowszechnienie midzy
modzie. Przyl ci j lada dzie, choby si jej nawet nie domaga" (ad Att. 4, 2, 2). Przemawiajc
przed pontyfika-mi, ktrych kolegium skadao si wycznie z nobilw - samych byych konsulw
zasiadao w nim nie mniej ni dziewitnastu - mgby by Cyceron by pewny sukcesu, gdyby nie
obawa, e cz nobilw zrazi sobie wnioskiem o powierzenie cura annonae Pompejuszowi.
Wprawdzie liczc si z tym, e wanie arystokratyczne kolegium bdzie rozstrzygao spraw jego
domu, milcza, kiedy trybun ludowy Messjusz wystpi z propozycj powierzenia Pompejuszowi poza
cura annonae take dowdztwa nad flot i armi (ad Att. 4, 1), i tego wniosku przezornie nie popar, ale
Klodiusz, ktry zacz potem intrygowa przeciw niemu w koach no-bilitas, przedstawia go jako
zwolennika nadzwyczajnych penomocnictw dla Pompejusza. Tote obecnie Cyceron musia si
tumaczy z zajtego przez siebie stanowiska i przedstawi je w korzystnym dla siebie wietle. Dopiero
potem mg przystpi do waciwej sprawy, ujmujc j nie tyle z religijnego punktu widzenia, co ze
stanowiska prawa publicznego. Udowadnia, e adrogatio
285

ad plebem Klodiusza bya aktem nielegalnym, podobnie zreszt jak caa dziaalno Klodiusza jako
trybuna. Za nielegaln uzna rwnie konsekracj swego terenu, powoujc si na lex Papina,
zabraniajc powicania jakiegokolwiek terenu bez uchway ludowej (de domo s. 50, 128). Nie
dotykajc kwestii religijnej i zachowujc waciw w tej sytuacji skromno - nie omieszka tego
podkreli mwic: Jaka by bya z mojej strony zarozumiao, gdybym chcia uczy kapanw
suby boej, zwyczajw i obrzdw religijnych" (12, 33) - tym wikszy akcent pooy na polityczn
stron sprawy, stwierdzajc, e Klodiusz pragnie paszczem religii osoni swj straszny trybunat" (1,
2). Dlatego sprawa godnoci rzeczypospolitej, bezpieczestwa, wolnoci i ycia wszystkich obywateli,
ich ogniska domowe, otarze, bogowie domowi, dobra, majtki i mieszkanie - wszystko to zostao
powierzone pontyfi-kom do rozstrzygnicia (1, 1). Przemawiajc w obronie wasnej sprawy, wietny
mwca grzmia i miady Klodiusza wszystkimi rodkami stojcymi do dyspozycji dobrego stylisty.
Ostrym gromom towarzyszya gryzca ironia: robic aluzj do znanego skandalu sprzed kilku lat,
zwraca si Cyceron do pontyfikw: Popatrzcie na tego religijnego czowieka, i jeli uznacie za
stosowne, przypomnijcie mu - jak to przystoi dobrym kapanom - e religia te ma swoje granice i e nie
naley by zanadto religijnym. Po ce, dobry czowieku, jak jaka zabobonna baba chcia oglda
ofiar odprawian w cudzym domu?" (40, 105). Rwnie zoliwymi uwagami obdarzy sam posg
bogini Libertas, ustawiony na miejscu jego spalonego domu. Twierdzi mianowicie, e nie by to posg
bogini, lecz jakiej ladacznicy spod Tanagry, skradziony przez brata Klodiusza z jej grobu
i przywieziony do Rzymu w podarunku dla Klodiusza, ktry ustawi go jako posg bogini na
powiconym przez siebie placu. I kt by si teraz omieli - ironizuje Cyceron - zgwaci t bogini,
przedstawiajc nierzdnic, ozdob grobowca porwan przez zodzieja, powicon przez
witokradc?" (43, 111, 112). Przemwienie koczy si wspania peroratio wzywajc Jowisza
Kapitoliskiego, Junon, Minerw i West, wszystkich bogw ojczystych i domowych, strw tego
miasta i rzeczypospolitej (50, 144). Majestatycznie i powoli rozbrzmiewaj wspaniale skomponowane
zdania, jedno z nich osiga, nawet jak na Cycerona, rekordow dugo 24 wierszy. Mowa odniosa
peny sukces. Nobilitas zasiadajca w kolegium nie po to przeprowadzia powrt Cycerona, nadajc
temu faktowi charakter polityczny i propagandowy, by go
286

teraz na podstawie insynuacji Klodiusza opuci w walce z niebezpiecznym wrogiem. Tote

pontyfikowie uznali konsekracj za nielegaln, poniewa nie byo upowanienia ze strony ludu" (ad
Att. 4, 2, 3). W chwili gdy Cyceron odbiera gratulacje, Klodiusz popieszy na rostra, by podburza lud
i wzywa do obrony posgu bogini Wolnoci.
Na drugi dzie, tj. 1 padziernika, sprawa wesza pod obrady senatu na wniosek konsula
desygnowanego, Gnejusza Lentulusa Mar-eellinusa. Podczas obrad jeden z pontyfikw, Lukullus,
owiadczy, e z religijnego punktu widzenia sprawa zostaa zaatwiona przez pontyfikw, lecz
powinien si jeszcze wypowiedzie senat. Klodiusz, nie chcc doprowadzi do uchway na korzy
Cycerona, chwyci si starego sposobu i przemawia a trzy godziny. Jednake obstrukcja jego i trybuna
ludowego Serranusa zdoaa odwlec zaatwienie sprawy zaledwie o jeden dzie. Drugiego padziernika
zapada uchwaa przysdzajca Cyceronowi dwa miliony sestercow na odbudow domu na Palatynie,
p miliona za zniszczone Tusku-lanum i wier miliona za will pod Formiami. Cyceron nie by
wprawdzie zadowolony z wysokoci przyznanego mu odszkodowania, uwaajc je za zbyt niskie
i widzc w tym rk zazdrosnych ludzi", musia si z tym jednak pogodzi. W porwnaniu z sytuacj
sprzed dwch miesicy by to niebyway sukces.
Mimo uchway senatu odbudowa domu nie sza atwo. Terror ze strony Klodiusza trwa nadal, cho
przeciwstawiay mu si ostro bojwki Milona. Trzeciego listopada bojwki Klodiusza rozpdziy
robotnikw zajtych przy wznoszeniu domu Cycerona i staray si podpali ssiedni dom jego brata.
Jedenastego listopada sam Cyceron napadnity na via Sacra uszed przed niebezpieczestwem chronic
si w pobliskim domu niejakiego Tettiusza Damiona. Towarzyszcy mu orszak rozprawia si
tymczasem z bojwk. Nastpnego dnia bojwka obiega dom Milona i dopiero Kwintus Flak-kus
rozpdzi ludzi Klodiusza (ad Att. 4, 3, 3). W zwizku z tymi napadami desygnowany konsul Lentulus
Marcellinus wystpi w senacie z wnioskiem o wdroenie przeciw Klodiuszowi postpowania
sdowego o przemoc". Wniosek zosta utrcony przez zwolennikw Klodiusza. Mimo tego terroru
budowa postpowaa jednak naprzd. Siy Klodiusza saby widocznie, skoro bojwkom Milona udao
si sparaliowa komicja wyborcze na edylw, by nie dopuci do wyboru Klodiusza na rok nastpny;
komicja odoono do 22 stycznia (ad Qu. fr. 2, 2, 2). Metoda Milona bya bardzo prosta;
287

wzorujc si na Klodiuszu, okupowa ze swymi ludmi ju o trzeciej rano pole Marsowe i jako trybun
ludowy zarzdza obserwacj nieba. Wrby niezmiennie wskazyway, e wybory odby si nie mog,
a ludzie Milona nie dopuszczali nikogo, nawet konsula, na pole Marsowe (ad Att. 4, 3, 4 z 24 listopada).
W kocu stycznia Klodiusz zosta wreszcie wybrany edylem, a Milon pozwany przez niego de vi. Do
niebywaych awantur doszo na zebraniu ludowym 6 lutego. Pompejuszowi przemawiajcemu za
Milonem przeszkadzali ludzie Klodiusza, a gdy ten znowu chcia przemwi, zwolennicy Milona
cignli go z mwnicy (ad Qu. fr. 2, 3). Obrzucano si wzajemnie obelgami, wyklinano, nawet
opluwano, ale do rozlewu krwi nie doszo.
W styczniu roznamitniaa w Rzymie wszystkich obywateli zajmujcych si polityk sprawa
przywrcenia na tron egipski Ptolemeusza Auletesa, osadzonego w Egipcie wskutek interwencji Cezara
w r. 59, a obecnie wygnanego przez poddanych i przebywajcego w Rzymie. O ile stronnictwo
popularw opowiadao si za interwencj i chciao jej wykonanie powierzy Pompejuszowi, o tyle
nobi-litas przeciwna bya wszelkiej interwencji zbrojnej, zwaszcza za interwencji prowadzonej przez
Pompejusza. Jeli ju decydowano si na przywrcenie tronu Ptolemeuszowi, to - zdaniem nobili-tas powinien tego dokona kto z jej zdecydowanych zwolennikw. Dlatego te spraw t powierzono we
wrzeniu Lentulusowi Spinterowi, ktry jako prokonsul mia obj w r. 56 ssiadujc z Egiptem
prowincj Cylicj. Obecnie, w styczniu, kiedy jasne ju byo, e Pompejusz dy do uzyskania
dowdztwa nad wojskiem majcym dziaa w Egipcie, nobilitas postanowia utrci w ogle spraw
zbrojnej interwencji. Zasaniajc si - jak zawsze gdy po temu zachodzia potrzeba - religi,
postanowiono wykorzysta uderzenie pioruna w wityni Jowisza Latiaris na grze albaskiej
i zwrci si do ksig sybilliskich o porad. Arystokratyczne kolegium, opiekujce si ksigami
sybilliskimi, odpowiedziao zgodnie z interesami nobilitas, e krlowi zwracajcemu si o pomoc nie
naley jej odmawia; jednake nie wolno wspomaga go ornie". Ale i o t niezbrojn" interwencj
rozgorzaa walka w senacie. Pompejusz przez zaufanych trybunw ludowych Lupusa Libona i Gaju-sza
Katona stara si usilnie o uzyskanie penomocnictw, cho nie przyznawa si do tego otwarcie (ad fam.
1, 1, 3), a Katon posun si nawet tak daleko, e domaga si w ogle odebrania prowincji Cylicji
Lentulusowi. Skrajne skrzydo nobilitas z Bibulusem na cze288

le pragnc zapobiec wyrnieniu jednostki opowiadao si za powierzeniem sprawy trzem delegatom

nie piastujcym adnych godnoci pastwowych. Cyceron znalaz si w powanym kopocie. Z jednej
strony nie chcia si narazi Pompejuszowi, z drugiej za strony mia dug wdzicznoci wobec
Lentulusa, ktremu bardzo zaleao na otrzymaniu tej misji. Tote w cigu stycznia 56 r., kiedy t
spraw omawiano w senacie, przesya Cyceron do Cylicji dokadne sprawozdania z jej przebiegu.
Donosi o tym, jak razem z Lukullusem i Hortenzjuszem walczy zarwno przeciw projektowi Bibulusa
(ad fam. 1, 4, 1), jak i przeciw trybunowi Gajuszowi Katonowi (ad fam. 1, 5, 2). W kocu zgodnie
z interesami nobilw spraw po dugich debatach pogrzebano i, przynajmniej na razie, ani Lentulus, ani
trzej delegaci misji tej nie otrzymali.
Tymczasem Klodiusz osignwszy edylat zacz ciga swych przeciwnikw procesami sdowymi. Za
jego to niewtpliwie spraw oskarony zosta o naduycia wyborcze niejaki Lucjusz Kalpur-niusz
Bestia, przyjaciel trybuna Sestiusza, a nastpnie sam Sestiusz. Besti broni Cyceron 11 lutego (ad Qu.
fr. 2, 3, 6), a Sestiusza w pierwszej poowie marca. W obronie Sestiusza, oskaronego de vi przez bliej
nie znanych oskarycieli, Marka Tulliusza i Tytusa Klaudiusza, stana caa nobilitas razem
z Pompejuszem, a nawet Krassusem, ktry do niedawna by w przyjacielskich stosunkach
z Klodiuszem (por. ad Qu. fr. 2, 3, 4). Spraw Sestiusza, ktrego bojwki dziaay w interesie nobilitas,
uznaa ona za swoj; tote obrony podjo si czterech najwybitniejszych mwcw: Horten-zjusz,
Krassus, Licyniusz Kalwus i Cyceron. Pompejusz przyby nawet specjalnie na rozpraw, by wygosi
laudatio oskaronego. W aobnych szatach siedzia obok syna Sestiusza Milon, Publiusz Lentulus, syn
konsula Lentulusa Spintera, i wielu innych czonkw arystokracji rzymskiej i italskiej, przede
wszystkim za delegacja dekurionw z miasta Kapui.
Rozpocza si rozprawa. Obrocy podzielili midzy siebie role w ten sposb, e Krassus i Kalwus
odpierali poszczeglne punkty oskarenia, natomiast przemwienia Hortenzjusza i Cycerona miay
charakter oglny, polityczny. Teza obrony bya prosta. aden z obrocw nie negowa samego faktu
organizowania bojwek przez Sestiusza; stwierdzano jedynie, e Sestiusz, podobnie jak i Milon,
organizowa je nie przeciw senatowi i dobrym obywatelom", lecz przeciw wichrzycielowi pastwa,
Klodiuszowi, i to dlatego, e nie mg wystpowa przeciw niemu w sposb legalny. Jeli sdy ad289

nej wadzy nie maj, wtedy gwat musi panowa. Wszyscy o tym wiedz. Wiedzia i Milon i podug
tego postpowa (...) T sam drog poszed Sestiusz (...) musia dla obrony swego bezpieczestwa
uzbroi si przeciw gwatowi i przemocy" (pro Sest. 42, 92). Przemwienie Cycerona nie zajmuje si
konkretnymi zarzutami, lecz maluje obraz sytuacji w pastwie widziany oczyma konserwatysty.
Znaczna cz przemwienia powicona jest relacji wypadkw z 58 i 57 r. w ostrym owietleniu
politycznym oraz apologii wasnej dziaalnoci. W jaskrawych barwach maluje Cyceron sylwetki
Pizona i Ga-biniusza, ktrzy popierali Klodiusza w zamian za przyrzeczone im prowincje. Rwnie
zjadliwie odmalowana jest posta Klodiusza. Tym wyrzutkom spoeczestwa przeciwstawia mwca
wzr dobrych obywateli: Milona i Sestiusza, wystpujcych w obronie adu" i autorytetu senatu".
Bronic Sestiusza Cyceron skorzysta z okazji i przedstawi swoj teori o dobrych obywatelach" i o
zgodzie stanw" 1. W pastwie naszym -twierdzi -zawsze byy dwa rodzaje obywateli zajmujcych si
polityk i pragncych si wybi. Jedni chcieli uchodzi za popularw i by nimi, drudzy - za
opty-matw. Za popularw uchodzili ci, ktrzy chcieli, by wszystkie ich czyny i sowa mie byy
ludowi; za optymatw za ci, ktrzy chcieli podoba si wszystkim najlepszym. A kt to s ci najlepsi?
Jeli pytasz o liczb, niezliczona ich ilo. Inaczej przecie nie moglibymy si utrzyma. Optymatami
s naczelnicy rady publicznej, s ci, ktrzy za nimi id, s ludzie nalecy do pierwszych stanw, dla
ktrych kuria stoi otworem, s mieszkacy municypiw i rolnicy rzymscy, s kupcy, s nawet
wyzwolecy. Ludzi tego pokroju jest wielu i w rozmaitych stanach si znajduj, lecz eby nie byo
nieporozumie, atwo i krtko mona ich zdefiniowa; optymatami s ci wszyscy, ktrzy nie s
szkodnikami, ktrzy z natury nie s otrami ani szalecami i nie znajduj si w biedzie. Mona wic
powiedzie, e to, co ty nazywasz ludem, stanowi ludzie uczciwi, przy zdrowych zmysach i umiejcy
dobrze si rzdzi w domu. Ci za, ktrzy su ich woli, interesom i pogldom, uznawani s za
obrocw optymatw (...) Jaki wic cel ma przywieca tym przewodnikom rzeczypospolitej (...)
najwaniejszy i najbardziej podany dla wszystkich ludzi zdrowo mylcych, dobrych
i posiadajcych? Pokj poczony z godnoci. Ci wszyscy, ktrzy go sobie ycz, s optymatami; ci
za, ktrzy dziaaj czynnie dla osignicia tego ce1 Por. Strasburger: Concordia ordinum, 68.
290

lu, uwaani s za mw najwybitniejszych, za obrocw spoeczestwa" (45, 97-98). Sdziowie

rekrutujcy si spord owych zachowawczych obrocw spoeczestwa" przyjanie suchali
wywodw Cycerona, ktry w tym przemwieniu wznis si na szczyty sztuki krasomwczej.
Czternastego marca zapad wyrok uniewinniajcy Sestiusza.
Podczas procesu Sestiusza rozprawi si Cyceron rwnie ze znienawidzonym przez ca nobilitas
Watyniuszem, ktry wystpowa jako wiadek oskarenia. Watyniusz nalea do najbardziej oddanych
stronnikw Cezara. Jako trybun ludowy w 59 r. postawi na zgromadzeniu ludowym wniosek w sprawie
przeprowadzenia praw agrarnych Cezara. On rwnie kaza w owym burzliwym roku aresztowa
opierajcego si ustawom julijskim konsula Bibulusa, a pniej, ukrywajcego si na znak protestu,
oblega i chcia przemoc wycign z domu. Obecnie skorzysta Cyceron z okazji, by si z nim
policzy. Cz przemwienia powicona pytaniu wiadka" pena jest nienawici i nieukrywanej
pogardy. Nie mniej tob gardz, jak ci nienawidz" - oto sowa, ktre padaj zaraz na pocztku tej
czci przemwienia (in Vat. 1, 1). Epitety w rodzaju: najbezczelniejszy i najpodlejszy czowiek" (4,
10), tyran wylgy z bota i ciemnoci" (9, 23), niegodziwy wrg ojczyzny" (11, 26), sypay si bez
przerwy na gow wiadka, ktry zreszt wzbudza jak szczeglniejsz nienawi u wszystkich
przeciwnikw, jak wiadczy o tym choby znany wiersz Katulla: Skoro Watyniusz przysiga, e
zostanie konsulem, czemu to, Katullu, jeszcze nie umierasz?" Kalwus, przyjaciel Katulla i wielokrotny
oskaryciel Watyniusza, tak go nienawidzi, e jego nienawi watyniaska" bya niemal
przysowiowa. Podobnie nie znosi go Cyceron, ktry jeszcze w 59 r. pisa do Attyka, e dobrze mu jest
w Ancjum, bo przynajmniej nie musi patrze na Watyniusza (ad Att. 2, 6). Obecnie nie przebiera
w argumentach majcych poniy przeciwnika. Opowiada, e Watyniusz ju jako chopiec wybi
dziur w cianie ssiadw, by ich okrada (5, 11), zarzuca mu zodziejstwo w pniejszych latach,
naduycie wadzy, wzbogacenie si w czasie trybunatu, podmawianie do faszywych zezna, nade
wszystko za atakowa jego trybunat jako nieprzerwany cig gwacenia praw. Atakujc Watyniusza,
ktry w czasie swego trybunatu by w rzeczywistoci jedynie narzdziem w rku Cezara, o samym
Cezarze wyraa si z szacunkiem, stosujc t sam metod co w modoci, gdy atakujc Chryzogona
z szacunkiem wyraa si o Sulli. Pamitaj,
291

co ci nakazuj - woa do Watyniusza - nie mieszaj swych brudw z blaskiem najsawniejszych mw

(...) Nie zapytam ci o nic, co by nie tyczyo tylko ciebie samego, nie pjd szuka ci w blasku
dostojnego ma, lecz wycign ci z twoich wasnych ciemnoci" (5, 13). Nic sobie Cyceron nie robi
ze zoliwych uwag Watyniusza, e dopiero pod wpywem szczcia i powodzenia Cezara sta si
Cyceron jego przyjacielem (ad fam. 1, 9, 7), i tak na to odpowiedzia: Powiem bez wahania, co myl.
Jeli Cezar postpi w jakiej sprawie gwatowniej, jeli go do czego pchna zacito walki, ch
sawy, wielko ducha, wybitne pochodzenie, co u tak wielkiego czowieka naleao i wtedy cierpie,
i obecnie ze wzgldu na wielkie przez niego dokonane czyny obrci w niepami - to czy ty,
szubieniczniku, bdziesz sobie na to samo pozwala? Czy mamy sucha sw zbja i witokradcy
Watyniusza, domagajcego si, aby mu byo wolno to samo, co Cezarowi?" (6, 15). W tych wszystkich
pochwaach Cezara nietrudno si jednak dopatrzy pewnej ironii w stosunku do przywdcy popularw.
Cyceron osign swj cel. Zmiady w peni przeciwnika nobilitas. Zaraz po procesie donosi o tym
bratu: Watyniusza atakujcego Sestiusza, zgodnie z zamierzeniem, zdruzgotaem oklaskiwany przez
bogw i ludzi" (ad Qu. fr. 2, 4, 1). Nie przeczuwa, e po kilku latach pod naciskiem Cezara
i Pompejusza podejmie si obrony tego tak znienawidzonego obecnie czowieka.
W miesic pniej, z pocztkiem ludi Megalenses (4-10 kwietnia), wystpi Cyceron w obronie
Celiusza Rufusa2 w procesie, ktry podobnie jak proces Sestiusza mia charakter polityczny. Celiusz
Rufus, syn zamonego ekwity z Puteoli, nie by na terenie stolicy osob nieznan3. Ju jako mody
chopiec przyprowadzony do Cycerona, nie odstpowa na krok swego mistrza, a wrodzony talent
krasomwczy pozwoli mu wkrtce zabysn na forum. Celiusz mimo modego wieku w krtkim
czasie okaza si gronym oskarycielem. Przekona si o tym sam Cyceron, gdy przyszo mu
w procesie Antoniusza skrzyowa szpad z uczniem, ktry jako oskaryciel pokona swego
mistrza-obroc. By moe, e wanie dziaalno oskarycielska, w ktrej si Celiusz do pewnego
stopnia wy1 O mowie za Celiuszem istnieje dobra rozprawa Heinzego, Hermes" 60 (1925), s. 193-253.
3

Dobr charakterystyk Celiusza daje Boissier: Cicern et ses amis, 167- 219. O stosunku Cycerona do Celiusza por. Seel,
293-299.

292

specjalizowa, doprowadzia go w kocu na aw oskaronych. Oskarajc niejakiego Lucjusza

Atratinusa o naduycia wyborcze, cign na siebie zemst syna oskaronego; z kolei Celiusz zosta
oskarony de vi na podstawie lex Lutatia z r. 62. Zarzucano mu uycie przemocy wobec poselstwa
aleksandryjskiego, ktre podao do Rzymu ze skarg na krla Ptolemeusza Auletesa, przebywajcego
podwczas w stolicy i cieszcego si poparciem Pompejusza. Wiadomo byo, e Ptolemeusz nie
aowa pienidzy na zabiegi zmierzajce do tego, by poselstwo nie dotaro do Rzymu; kryy rwnie
pogoski, e na jego polecenie zamordowano filozofa akademickiego Diona z Aleksandrii, ucznia
Antiocha z Askalonu, stojcego na czele owej delegacji. Ot Atratinus oskary Celiusza o to, e
w jaki nie znany nam bliej sposb spowodowa usunicie poselstwa aleksandryjskiego z Puteoli, a po
jego przybyciu do Neapolu wywoa wrogie wystpienia przeciw delegacji, oraz e dopuci si gwatu
na posiadociach jakiego nie znanego nam Palli. Do tych gwnych zarzutw doczono jeszcze dwa
rwnie powane, ale, jak si zdaje, raczej bezpodstawne. Postawi je Klodiusz, powoujc si na
wiadectwo swej siostry Klodii, ktra zeznaa, e Celiusz poyczy od niej zot biuteri, by przekupi
niewolnikw Lukcejusza, u ktrego mieszka Dion z Aleksandrii. Biuteria ta miaa by cen za ycie
filozofa. Za tym zeznaniem poszo jeszcze inne. Klodia obwiniaa Celiusza, e z obawy przed jej
zeznaniem stara si j otru. Poniewa Lukcejusz, w ktrego domu zosta zabity Dion, by przyjacielem
Pompejusza, ten za popiera inspiratora tego morderstwa, Ptolemeusza Auletesa, cie pada rwnie na
Pompejusza. Atakujc Celiusza i oskarajc go o udzia w tej zbrodni, Klodiusz godzi porednio
w Pompejusza4. W ten sposb rodzestwo chciao wyrwna swe pretensje: Klodiusz odpaci
Pompeju-szowi za popieranie Milona, Klodia zemci si na byym kochanku Celiuszu za to, e j
opuci.
Obrony Celiusza podjli si Krassus i Cyceron. Ponadto broni si, i to podobno doskonale, sam
Celiusz, ktry swoim zwyczajem obron zamieni w oskarenie. Krassus rozprawi si w swoim
przemwieniu z gwnymi punktami oskarenia Atratinusa, dotyczcymi wypdzenia
Aleksandryjczykw z Puteoli, rozruchami neapoli-taskimi i gwatem na posiadociach Palli; Cyceron
mwi wycznie o zarzutach Klodii. Poniewa nie zachoway si mowy Krassu4 Por. Ciaceri, II, 91.
293

sa i Celiusza, nie moemy osdzi wakoci zarzutw Atratinusa. Walk z oskareniem Klodii wzi na
siebie Cyceron, nie tylko dlatego, e byo ono grone, ale i dlatego, e sprawiao mu niewtpliw
przyjemno zmierzy si z kobiet o woowych oczach", ktra podegaa brata swego przeciw
Cyceronowi.
Klodia5, podobnie jak jej siostra Mucja, poprzednia ona Pom-pejusza Wielkiego, czy Sempronia,
ktrej sylwetk mistrzowsko odmalowa Salustiusz, bya jedn z tych wykwintnych i zepsutych kobiet,
w jakie obfitowa wczesny Rzym arystokratyczny. Urok, jaki rzucia na najwikszego wczesnego
poet rzymskiego Katullusa, ktry opiewa bia bogini" o delikatnej nce, przetrwa przez wieki
w wierszach namitnego poety. Nieszczsny kochanek, ktry tak gorco, jak aden z poetw
rzymskich, umia kocha i nienawidzi", musia przey okres rozczarowania i gbokiej rozpaczy.
Nie mg uwierzy, e owa Lesbia, ktr jedyn kocha ponad ycie, obecnie w zaukach obdziera
wnukw wielkodusznego Remu-sa". Pocztkowo nie wiedzia te zapewne, e jego szczliwym
rywalem i nastpc by bliski jego przyjaciel, Celiusz Rufus. Urodziwy i utalentowany modzieniec,
nalecy do zotej modziey rzymskiej grupujcej si wok Katyliny, nie gardzi zabawami
i hulankami w stolicy, a take w Bajach, znanej miejscowoci w Zatoce Neapolitaskiej. Opromieniony
saw wietnego mwcy mia wszelkie szanse, by zaj miejsce Katullusa i zabra mu okrutn trucizn
jego ycia" (Cat. 77). W kocu j jednak porzuci, a opuszczona kochanka przygotowywaa zemst.
Cyceron bronic Celiusza zaatwia swoje wasne porachunki. I on, jak wszyscy, by pod urokiem tej
piknej i uwodzicielskiej kobiety i zapewne gdyby nie przezorna Terencja, byby si sta jej ofiar.
Klodia, uraona w swej ambicji, z ca namitnoci zacza podburza brata przeciw Cyceronowi.
W czasie jego wygnania miaa si te okrutnie obej z jego rodzin", jak to oglnikowo nadmienia
w swej mowie Cyceron (pro Cael. 20, 50). Obalenie zarzutw Klodii nie byo specjalnie trudne.
W swych zeznaniach nie podawaa oczywicie, e Celiusz przyzna si jej, w jakim celu poycza
biuteri. Gdyby bowiem przyznaa si do tego, mogaby bya sama zosta oskarona o udzia
w zbrodni. Skoro wic poyczy od niej te pienidze - jak podaa - na wyprawienie igrzysk, to
oskarenie waciwie samo upadao. Z jego obaleniem odpada
5

O Klodii por. Miinzer: RE 4, 105, nr 66.

294

take drugi zarzut dotyczcy usiowanego otrucia Klodii. Jeli bowiem nie wiedziaa ona, e Celiusz
bra te pienidze w celu przekupienia niewolnikw, to nie moga si obawia jego zemsty z powodu
swoich rewelacyjnych zezna. Zanim Cyceron przeszed do odparcia jej zarzutw, powici nieco
czasu na scharakteryzowanie sylwetki oskaronego. Nie przeczy temu, e za modu Celiusz zadawa si
z Katylin, ale twierdzi, e Katylina na wielu wywiera urok i wprowadzi w bd nawet samego
Cycerona, ktry przez krtki czas uwaa go za dobrego obywatela (6, 14). Nie negowa, e Celiusz lubi
si bawi, odwiedza Baje, ale wszystko to tumaczy jego modoci: Znaem w Rzymie i syszaem
o wielu, ktrzy nie tylko kocami palcw i brzegiem ust dotknli czary uciech ycia, lecz w modoci
zupenie oddali si rozkoszom, a jednak wybrnli z tej topieli i weszli, jak si to mwi, na dobr drog,
stali si zacnymi ludmi i sawnymi obywatelami; wszyscy bowiem pozwalaj modoci nieco si
wyszumie. Sama natura hojnie uycza temu wiekowi namitnoci, ktrym - jeli tylko nie godz
w cudze ycie i nie naruszaj cudzego majtku - zazwyczaj pobaamy i przebaczamy" (12, 28).
Z ironi potraktowa Cyceron modego Atratinusa i rwnie ironicznie, ale i zoliwie obszed si
z Klodi. Przechodzc do jej zarzutw, w ten sposb zacz: Bd mwi z umiarem i nie posun si
dalej, jak tego wymaga bdzie obowizek i potrzeba obrony. Nigdy nie zamierzaem podejmowa
walki z kobietami, a zwaszcza z kobiet, ktr powszechnie uwaano zawsze raczej za przyjacik
wszystkich mczyzn ni za wroga ktregokolwiek z nich". Walczc z Klodi, zastosowa po raz
pierwszy w swej twrczoci krasomwczej humorystycznie przeprowadzon prosopopej. Kaza
zmaremu przed wiekami przodkowi Klodii, sawnemu i srogiemu Appiuszowi Klaudiuszowi, ktry by
lepy, gromi j, a rwnoczenie znajdowa w tym pociech, e jej widzie nie bdzie (14, 33).
Przemwienie Cycerona zawierao take bardziej dotkliwe aluzje i zoliwoci. Kiedy mwi, e
obecnie przemawia do niej bez porednika" (1, 15), to czyni aluzj do Tulliusza z Tarentu (por. Plut.
Cic. 12), za ktrego porednictwem Klodi chciaa odbi Te-rencji ma. Pogoski o kazirodczym
stosunku Klodiusza z Klodi, o czym zreszt wspomina rwnie odtrcony przez Klodi
i rozgoryczony Katullus, posuyy Cyceronowi do ukucia takiego dowcipu: Wystpibym przeciw
naszym wrogom z wiksz si, gdyby nie wrogo, jaka istnieje midzy mn a mem, przepraszam,
chcia295

em powiedzie bratem tej kobiety - zawsze si w tym myl" (13, 32). Cyceron nie waha si rwnie
sugerowa suchaczom, e ta pikna kobieta, ktra tyle obecnie o trucinie rozprawia, sama otrua
swego ma, Metellusa Celera (24, 59). W kocu sprzeniewierzajc si zapewnieniom, e bdzie mwi
z umiarem, przedstawia j bez osonek jako nierzdnic: Baje nie tylko mwi, ale gono woaj, e
pewna kobieta tak dalece w rozpust zabrna, i nie tylko nie szuka odludnego miejsca lub ciemnego
zauka dla ukrycia swego nierzdu, lecz sprawia jej to nawet przyjemno, e wielu ludzi w jasny dzie
patrzy na jej rozwize ycie (...) Jeli zreszt kto mniema, e miostki z nierzdnicami s modziey
wzbronione, ten - nie zaprzeczam temu - jest bardzo surowy, a nawet pozostaje w sprzecznoci nie tylko
ze swobodnymi obyczajami dzisiejszego wiata, lecz rwnie ze zwyczajami i pobaliwoci
przodkw (...) Jeli jaka kobieta nie majca ma dom swj otwiera wszelkim namitnociom i nierzd
uprawia; jeli ucztuje z nieznanymi sobie mczyznami, zachowujc si w ten sposb w miecie,
w ogrodach i w Bajach; jeli nie tylko w ruchach i stroju, w doborze otaczajcych j osb, w ognistych
spojrzeniach, rozwizych rozmowach, ale take w uciskach i pocaunkach, w kpielach wodnych,
przy przejadkach i biesiadach tak si zachowuje, e sprawia wraenie nie tylko zalotnej kobiety, ale
wyuzdanej ladacznicy - czy modzieca, ktry z tak kobiet mia stosunki, nazwiesz, Herenniu-szu,
cudzoonikiem czy te kochankiem, zdobywc niewinnoci czy te moe lubienikiem pragncym
nasyci swe namitnoci" (20, 47-49). Tym ywym obrazem skandalicznego ycia Klodii, nie
szczdzc drwiny, ironii i dowcipu, zabawia Cyceron sdziw, niewtpliwie niezadowolonych z tego,
e w czasie wit musieli zasi w trybunale. Na podstawie wydanego przez nich wyroku Ce-liusz
zosta uwolniony.
Sam Cyceron pozosta w czasie wit a do 8 kwietnia w Rzymie. W stolicy zatrzyma go nie tylko
proces Celiusza, lecz rwnie sprawy prywatne. Wanie w pierwszy dzie wit, czwartego kwietnia
odbyy si zarczyny Tullii, ktra po mierci swego pierwszego ma Pizona zarczya si z Furiuszem
Krassipesem. Szstego kwietnia wyda Cyceron uczt zarczynow dla modej pary, nazajutrz za sam
by podejmowany przez Krassipesa w jego ogrodach. Poza tym take inne sprawy wypeniay jego dni.
Pilnowa nie tylko odbudowy wasnego domu, lecz take budowy domu brata na Palatynie. Sam
Kwintus od kilku tygodni przebywa na Sar296

dynii, gdzie z ramienia Pompejusza zajmowa si sprowadzaniem zboa do stolicy (pro Sc. 2, 38).
W owym czasie sytuacja materialna obu braci musiaa si poprawi, jak to wynika z listu Cycerona do
brata z dnia 8 kwietnia: W trzech miejscach buduj - pisze Cyceron - w innych przeprowadzam
poprawki. yj nieco wystaw-niej ni zwykle" (ad Qu. fr. 2, 4, 3). Wspominajc o budowie i remontach
Cyceron mia niewtpliwie na myli domy czynszowe, stanowice korzystn lokat kapitau. Wszystkie
te sprawy naleao zaatwi przed planowanym wyjazdem do will podmiejskich.
Ponadto absorbowao Cycerona w tych dniach rwnie ycie publiczne. Pitego kwietnia odbyo si
bardzo burzliwe posiedzenie senatu, w czasie ktrego Cyceron odegra rol bynajmniej nie
drugorzdn. Korzystajc ze szczcia sprzyjajcego mu w ostatnich miesicach, czujc poparcie
konserwatystw w osobach konsula Marcellinusa i Marcjusza Filipa oraz widzc, e w ostatnich
czasach Pompejusz zbliy si do senatu, Cyceron postawi wniosek, eby 15 maja powrci do sprawy
ustaw agrarnych Cezara. W senacie powstao wzburzenie, a krzyki senatorw byy tak gone, jak na
zebraniach ludowych (ad Qu. fr. 2, 5, 1). Na tym samym posiedzeniu, na ktrym uchwalono wniosek
Cycerona, przeszed rwnie drugi, widocznie w celu pozyskania Pompejusza postawiony wniosek,
moc ktrego miano mu wyasygnowa sum 40 milionw sester-cw (ad Qu. fr. 2, 5, 1) przeznaczon
na aprowizacj stolicy. Wystpujc przeciw ustawom agrarnym Cezara, Cyceron nie by pewny
stanowiska Pompejusza, dlatego te jeszcze 7 kwietnia, zaraz po przyjciu wieczornym u Krassipesa,
uda si do niego z wizyt. Pompejusz, ktry wybiera si wanie na Sardyni, bynajmniej nie okaza,
co myli o wniosku Cycerona zmierzajcym do wznowienia debaty nad prawami agrarnymi, i nic nie
wspomnia mu o zamierzonym spotkaniu z Cezarem w Luce. Tote Cyceron smego kwietnia przed
witem bez adnych zych przeczu opuci Rzym, by obejrze swoje podmiejskie wille. Wedug z gry
uoonego planu smego kwietnia nocowa mia w Anagnii, w kraju Hernikw, u niejakiego Tytusa
Tycjusza, dziewitego kwietnia - w Laterium, w posiadoci Kwintusa na terenie arpinackim. Po
piciodniowym pobycie w Arpinum mia zamiar uda si do willi Pompejanum nad Zatok
Neapolitask. Na koniec obejrzawszy jeszcze wieo nabyt will w Cumae, szstego maja powrci
mia do Rzymu, gdy nastpnego dnia odbywaa si jaka sprawa Milona", przy ktrej Cyceron chcia
by obecny (ad Qu. fr. 2, 5, 4).
297

Tymczasem, pod jego nieobecno, w poowie kwietnia doszo do spotkania trzech dynastw" w Luce.
Inicjatorem tego spotkania by Juliusz Cezar. Mimo e po podbiciu Helwetw, po odrzuceniu Ariowista,
wodza Swebw, poza Ren i po zwycistwach nad Belgami, Aduatakami i Nerwiami w pnocnej Galii
Cezar sta u szczytu powodzenia, a potem w pamitnikach swoich napisa, e w 57 r. uspokoi" ca
Gali (b. G. 2, 35) - to jednak zdawa sobie spraw, e do trwaego podboju Galii i stworzenia z niej
prowincji rzymskiej jest jeszcze daleko. By tego dokona, musia uzyska przeduenie imperium,
a tego od senatu spodziewa si nie mg. Powan jego trosk bya sprawa wypacenia zalegego odu
legionom. Niepokojem napaway go rwnie wieci o planowanej akcji przeciw jego ustawom
agrarnym oraz wyrane zblienie si Pompejusza do optymatw. Osabienie politycznych wpyww
Klodiusza i coraz bardziej wzrastajcy opr senatu byy zjawiskami rwnie niepokojcymi. Cezar
zdawa sobie spraw, e jeli Pompejusz poczy si z senatem, jego osobista pozycja zostanie
definitywnie zachwiana. Dlatego te postanowi odnowi i wzmocni dawn koalicj trzech, ktra od
chwili powrotu Cycerona ulega powanemu osabieniu.
Propozycj spotkania Pompejusz przyj przychylnie, gdy mimo usiowa, jakie podj w cigu
ostatniego roku, aby zbliy si do senatu, nie udao mu si ode uzyska upragnionej wadzy
wojskowej. Cura annonae przyznana mu na wniosek Cycerona nie zaspokajaa jego ambicji.
W porwnaniu z Cezarem, ktry dowodzc armi odnis znaczne sukcesy militarne, pozycja
Pompejusza bya zdecydowanie sabsza. Wszelkie prby uzyskania dowdztwa wojskowego w Egipcie
byy stale utrcane przez senat, a konsul Mar-cellinus, zagorzay konserwatysta, we wszystkie dni,
w ktrych mogyby si odby komicja, urzdza igrzyska i uroczystoci (ad Qu. fr. 2, 4). Poparcie
okazywane Milonowi podwayo popularno Pompejusza w masach proletariackich, a uparte denie
do wadzy wojskowej wzbudzao podejrzliwo w sferach nobilw, ktrzy w osobie Marcellina zyskali
energicznego przywdc. Rwnie ubiegajcy si o konsulat na rok nastpny Domicjusz Ahenobarbus
by zdecydowanym konserwatyst i wrogiem Pompejusza. Na domiar zego stosunki z Krassusem,
mimo zawartej w r. 60 koalicji, nie ukaday si pomylnie, tym bardziej e Klodiusz podburza go
przeciw Pompejuszowi. Wprawdzie Klodiusza udao si w kocu okiezna, ale stao si to dziki
Milonowi, ktry sta na usugach nobilitas. Sytuacj Pompejusza w marcu dobrze okreli Cyceron w
298

licie do brata: Jeli mam rzec prawd, to Pompejusz nie jest ju tym samym, co dawniej. Bronic
Milona zrazi sobie najlichsze i najpodlejsze posplstwo, a ludzie uczciwi widz wiele godnego nagany
w jego postpowaniu" (ad Qu. fr. 2, 4, 5). W tym samym licie spotykamy uwag o powszechnej
niechci do Pompejusza". Sam Cyceron krytycznie patrzy na ostre traktowanie" Pompejusza przez
konsula Marcellina; widocznie obawia si, by nie powtrzya si sytuacja z r. 60, kiedy to Pompejusz
odtrcony przez senat porozumia si z Cezarem. Przewidywania Cycerona sprawdziy si prdzej, ni
si tego spodziewa.
Debata nad ustawami agrarnymi Cezara wyznaczona w senacie na dzie 15 maja poruszya triumwirw
do ywego. Krassus ruszy do Rawenny na spotkanie z Cezarem, by mu przedstawi sytuacj
i nawietli rol Cycerona (ad fam. 1, 9, 9). Pompejusz, nie zdradzajc si ze swymi mylami przed
Cyceronem, rwnie wyjecha 11 kwietnia na Sardyni, a stamtd do Luki na wyznaczone spotkanie
z Cezarem i Krassusem, przybywajcymi z Rawenny. Zrozumienie wsplnego interesu uatwio trzem
dynastom" dojcie do porozumienia. Pompejusz i Krassus obiecali Cezarowi przeprowadzi
przeduenie namiestnictwa w Galii na dalsze pi lat oraz wypat ze skarbu pastwa zalegego odu
jego legionom; w zamian za to obydwaj mieli otrzyma konsulat na r. 55. Po upywie konsulatu
Pompejusz mia obj namiestnictwo obu Hiszpanii, a Krassus namiestnictwo Syrii. Rwnoczenie
Pompejusz i Krassus mieli przystpi do formowania legionw potrzebnych przy zarzdzie prowincji.
Wojska te, podobnie jak wojska Cezara, miay si sta zbrojn podpor zawartej koalicji. W ten sposb
na drodze trjporozumie-nia osignli to, czego na wasn rk nigdy by nie uzyskali. Na konferencji
w Luce omwiono rwnie spraw Cycerona. Zdecydowano si przypomnie mu zapewnienia, jakie
w jego imieniu skada Kwintus, e po powrocie nie bdzie wystpowa przeciw dynastom, i wywrze
na niego nacisk, by zrezygnowa z opozycji przeciw ustawom agrarnym Cezara. Postanowiono rwnie
dooy stara, by przecign Cycerona na stron triumwirw i wyzyska dla ich polityki. Pompejusz,
jako mu najbliszy, mia z nim t spraw zaatwi.
Akcj sw zacz od rozmowy z Kwintusem Cyceronem, przypominajc mu zapewnienia z okresu
wygnania Cycerona, oraz zwracajc uwag, e powrt Cycerona nastpi za wiedz i zgod Cezara.
Prawdopodobnie - cho Cyceron o tym nie wspomina 299
I (7 7

w sowach Pompejusza musiaa kry si jaka groba. Nie poprzestajc na porednictwie brata,
z pocztkiem maja Pompejusz wysa do Cycerona oddanego sobie Wibuliusza ze stanowczym
daniem, by Cyceron a do powrotu Pompejusza wstrzyma si od poruszania sprawy agrarnej" (ad
fam. 1, 9, 10). Cyceron stan przed jedn z najciszych decyzji w swoim yciu. Odstpienie od
opozycji przeciw leges luliae, opozycji, ktr sam zainicjowa, oznaczao rezygnacj ze stale
reprezentowanej linii politycznej i wycofanie si z pola walki; zaangaowanie si w tej walce grozio
natomiast niebezpieczestwem. Cyceron nie zapomnia jeszcze okresu wygnania i swej goryczy wobec
nobilw, ktrzy go wwczas - jak mniema - opucili. Przecie za czasu swego konsulatu broni twardo
sprawy nobilitas, za co zapaci wygnaniem. aden z nobilw, ani Lukullus, ani Hortenzjusz, ani nawet
Bibulus nie wycierpieli dla sprawy tyle co on. Co wicej, Cyceron wyczuwa, e nobilitas nigdy
naprawd i szczerze nie przyja go do swego krgu i e mu tajemnie zazdroci. Widzia ju ciche
zadowolenie niektrych nobilw, zapewne i Hortenzjusza, e przez wystpienie przeciw leges luliae
naraa si Pompejuszowi (ad Att. 4, 5, 3). Uwaajc, e nobilitas nie jest wobec niego lojalna, uzna, e
by skoczonym osem" naraajc swe bezpieczestwo dla obudnej warstwy (ad Att. 4, 5, 3). Po
powrocie do Rzymu nie uszo bowiem jego uwagi, e niektrzy nobilowie zabiegali o uznanie i ask
Klodiusza. Cyceron doszed do przekonania, e musi pomyle take o swym bezpieczestwie.
Podobnie rozumowa i doradza Attyk. Cyceron postanowi wic nie wystpowa przeciw leges luliae
i dnia 14 maja w przeddzie posiedzenia senatu wyjecha z Rzymu do Ancjum. Byo to pierwsze jego
ustpstwo na rzecz dynastw". Niebawem miay przyj dalsze.

..,>:

ROZDZIA PITNASTY WSPPRACA

Z DYNASTAMI (LATA 56-53)

Nowe od zjazdu w Luce stanowisko polityczne Cycerona, ktry nie tylko ju nie wystpowa przeciw
triumwirom, lecz zacz ich nawet popiera, przejawio si dla caej nobilitas w sposb nieoczekiwany
ju w drugiej poowie maja (midzy 21 a 24 maja), kiedy Cyceron na posiedzeniu senatu zwalczajc
skrajne skrzydo opty-matw, w ktrych imieniu przemawia Marek Fawoniusz, postawi wniosek
o przyznanie Cezarowi dziesiciu legatw oraz wypacenie odu legionom zacignitym przez niego
na wasn rk. Jeszcze dalej posun si z pocztkiem czerwca *, kiedy w mowie De harus-picum
responso (55) wzywa do zgody midzy tymi, ktrzy bezsprzecznie wicej mog", to jest triumwirami,
a tymi, ktrzy nie maj tak wielkiej siy", to znaczy konserwatystami. Okazj do wygoszenia tej mowy
daa mu nowa, niebezpieczna dla niego akcja ze strony Klodiusza. Ten do szybko zorientowa si, e
Cyceron przez swoje wystpienie w dniu 5 kwietnia narazi si Cezarowi, a obecnie przez popieranie
polityki dynastw" budzi do siebie niech w koach konserwatystw, i wystpi przeciwko niemu na
zgromadzeniu ludowym posugujc si zoliw interpretacj orzeczenia haruspikw. Orzeczenie to,
ogoszone prawdopodobnie w kwietniu, pozostawao w zwizku z pogoskami krcymi wrd
ludnoci w Lacjum, jakoby na polach pod miastem rozlega si jaki podziemny i groz przejmujcy
szczk ora. Haruspikowie zapytani o wyjanienie orzekli, e jest to kara boa za zamieszkiwanie
miejsc powiconych bogom przez osoby prywatne. Klodiusz wykorzystujc t odpowied owiadczy
na zgromadzeniu ludowym, e odnosi si to do domu Cycerona wznoszonego wanie na miejscu
1

Por. Kumaniecki: Mowa Cycerona o orzeczeniu haruspikw, Przegld Historyczny" 39 (1958), s. 445-59; tame analiza
mowy i odnona literatura.

301

powiconym poprzednio przez Klodiusza bogini Wolnoci. Cyceron, czujc si zagroony, wystpi
w senacie z ostr replik. Postawi tez, e zaobserwowane zjawiska s istotnie kar bo, ale nie za
budow domu Cycerona, lecz za nielegaln i bezbon dziaalno Klodiusza, a zwaszcza za
zniewaenie przez niego jako edyla igrzysk ku czci Wielkiej Macierzy Bogw. Przedstawiajc
Klodiusza jako wichrzyciela rzeczypospolitej, raz sprzedajcego swe usugi triumwirom, drugi raz
senatowi, stara si go odizolowa od obozu optymatw, do ktrego zaliczy milczco take
triumwirw. Interpretujc przestrog haruspikw, Cyceron ostrzega przed niezgod optymatw, ktrej
rezultatem moe by tylko jedynowadz-two, i wzywa do zgody midzy triumwirami a senatem.
W sposb zdecydowany popar Cyceron polityk triumwirw w mowie o prowincjach konsularnych,
wygoszonej rwnie w czerwcu, na posiedzeniu senatu, na ktrym miano uzgodni, jakie prowincje
naley uzna za konsularne w r. 54. Gdyby za konsularne przyjto obie Galie, Cezar musiaby 1 marca
54 r. obie prowincje opuci, gdy objliby je konsulowie z r. 55. Triumwirom zaleao wic na tym, by
za konsularne uznano Hiszpani i Syri, ktre objliby po swoim konsulacie w 55 r. Pompejusz
i Krassus. W myl ycze triumwirw i zgodnie z uchwaami zjazdu w Luce przemwi w senacie
Cyceron. Nobilitas nie posiadaa si z oburzenia. Wiadomo przecie byo, e inspiratorem wygnania
Cycerona by nie kto inny, lecz wanie Cezar (de prov. cons. 8, 18). Oburzenie nobilw wyadowao si
w licznych okrzykach przerywajcych mwcy lub w pogardliwym milczeniu (de prov. cons. 17, 40).
Sprowokowany do wyjanienia swego stosunku do Cezara, Cyceron przyzna, e z punktu widzenia
politycznego powinien by nadal pozosta przeciwnikiem Cezara, mimo dobrych osobistych z nim
stosunkw. Jednake - mwi - musz uzna dziaalno Cezara w Galii za korzystn dla pastwa.
Mio moja do rzeczypospolitej, dawna i staa, godzi mnie obecnie z Cezarem (...) Czy mog by
nieprzyjacielem tego, ktrego listy, sawa i wieci ciesz codziennie moje uszy nowymi nazwami
ludw, szczepw, krajw?" (9, 23). Nie poprzesta na tych pochwaach, lecz tak woa dalej: Dzi, gdy
Cezar a do Oceanu poskromi wszystkich wrogw, mog si nawet Alpy zapa, ktrymi przyroda nie
bez woli bogw osonia Itali" (14, 34). Cezara, ktry wielkie ludy pokona", naleao zatrzyma
w Galii, aby dokona wielkiego dziea podboju. Wobec tego za prowincje konsularne na r. 54 trzeba
uzna Macedoni i Syri, ktre
302

naleaoby w nastpnym roku odebra Pizonowi i Gabiniuszowi i przekaza je na r. 55 pretorom, a na r.

54 konsulom z r. 55. Wychwalajc pod niebo Cezara, Cyceron atakowa namitnie, rzucajc wyzwiska
i obelgi, obu znienawidzonych przez siebie namiestnikw. Optymaci mogli wprawdzie zoliwie
zauway, e nie wypada Cyceronowi tak silnie atakowa Gabiniusza, ktry by przecie narzdziem
Cezara, ale Cyceron nie bardzo przejmowa si t niekonsekwencj (de prov. cons. 8, 18). Obrawszy
nowy kierunek polityczny, woa tym goniej, by zaguszy wasne wtpliwoci, i, jak mwi, skada
dawn nieprzyja do Cezara na otarzu ojczyzny" (20, 47). Tak to przy czynnym poparciu Cycerona
triumwirowie zaczli realizowa swj program. Cezar nie zosta odwoany z Galii, a jego legionistom
wypacono zalegy od na mocy uchway senatu.
Mimo e Cyceron pragn w swym przemwieniu osabi wraenie, jakie wywoaa jego zmiana
orientacji, i na dowd swej dawnej przyjani z Cezarem przytacza wiele faktw z dalszej i bliszej
przeszoci, jak choby swj wniosek o uchwalenie uroczystych suplikacji z okazji zwycistw w Galii nic nie mogo zatrze zasadniczego faktu, e Cyceron z obozu nobilitas przeszed do obozu dynastw
i popiera tych, ktrych dotychczas zwalcza. Sam Cyceron czu si niedobrze po tak gwatownej
zmianie przekona. Jak zwykle w przykrych chwilach, wola przebywa w Ancjum ni w Rzymie.
Tote w czerwcu widzimy go ju w willi nadmorskiej koo Ancjum, gdzie przy pomocy gramatyka
i geografa greckiego Tyranniona porzdkuje i kataloguje bibliotek interesujc si sklejaniem
i reperacj zwojw papirusowych. Nie wiadomo, czy jeszcze przed wyjazdem z Rzymu, czy ju
w Ancjum, posun si Cyceron o krok dalej na drodze wsppracy z triumwirami. Cezarowi na pewno
spodobaa si mowa Cycerona, a zwrot o Alpach niewtpliwie poechta ambicj wielkiego wodza. Ale
samo wygoszenie mowy nie wystarczao mu, jak si zdaje; dla celw propagandowych potrzebna bya
jeszcze jej publikacja. Cyceron zdecydowa si widocznie na to posunicie i mow De provinciis
consularibus rozesa wielu ludziom, by - jak pisze do Attyka - odci sobie drog odwrotu i
z koniecznoci wytrwa w nowych zwizkach" (ad Att. 4, 5, 2). To odcicie sobie drogi odwotu"
kosztowao go wiele. Dugo ju - pisze do Attyka - gryz t piguk, ktr musz pokn; troch
haniebn wydaje mi si moja palinodia" (ad Att. 4, 5, 1). Wstydzi si swej mowy i zwleka z wysaniem
jej do Atty303

ka. adne usprawiedliwianie si przed samym sob i przed innymi nie mogo usun drczcego
poczucia, e nie postpi jak czowiek odwany i e sta si podwadnym, bo nie chcia by wodzem"
(ad Att. 4, 6, 2).
W tej drczcej rozterce duchowej szuka jakiego pocieszenia i podniesienia na duchu. Chcc
przywoa na pami chwa swego konsulatu, wygnania i triumfalnego powrotu, zacz pisa nowy
poemat powicony wasnej dziaalnoci, De temporibus suis2. Poza tym jako ewentualny chwalca
przyszed mu na myl zaprzyjaniony z nim historyk Lukcejusz. Pisze wic do niego list, ktry pniej
okrela jako bardzo pikny" (ad Att. 4, 6, 4), a jednak, mimo doskonaej formy, miejscami wywiera na
nowoczesnym czytelniku nieprzyjemne wraenie3. Oto niewielka prbka: Wiem, jak bezwstydna jest
z mojej strony ch obarczenia ci takim ciarem, ktrego ze wzgldu na nawa zaj moe nie
bdziesz mg si podj, a na dodatek dam jeszcze od ciebie pochway. A c dopiero, jeeli
osdzisz, e dziea moje nie s jej godne? Ale kto raz przekroczy granice wstydu, bezwstydny by musi
bez miary. Prosz ci bardzo, by moj dziaalno bardziej pochwali, ni ci si to nawet wydaje
suszne, by nie mia wzgldu na prawa historii (...) i przez mio do mnie hojniej mi pochwa uyczy,
ni prawda na to zezwala" (ad fam. 5, 12, 2-3). Prawdopodobnie sowa Cycerona musiay ju wtedy
razi poczucie taktu ludzi subtelniejszych. Poniewa jednak reakcja psychiczna u staroytnych bya
w wielu wypadkach odmienna i taka - ogldnie powiedziawszy - autoreklama nie zawsze i nie wszdzie
wywieraa wtedy wraenie humorystyczne, nie naley z tonu tego listu ku zbyt ostrej broni przeciw
Cyceronowi *, Sam autor by z listu bardzo zadowolony i przesa go jak najprdzej Attykowi.
Wszedszy raz na drog wsppracy z triumwirami musia Cyceron wystpowa w procesach sdowych
jako obroca ludzi dynastw". Pierwsz spraw tego typu bya obrona Korneliusza Balbusa,
oskaronego o nieprawne korzystanie z obywatelstwa rzymskiego5.
2

Por. Hainer: Die literarischen Piane Ciceros, 64.

* O licie do Lukcejusza, por. A. Guillemin, Revue des tudes Latines" 16 (1938), s. 96-103; B. L. Ullman,
Transactions of American Philological Asso-ciation" 73 (1942), s. 25-53; L. R.Taylor, CP 44 (1949), s. 217-221.
4
Jak np. Carcopino: Les secrets... I, 402.
5
O procesie Balbusa por. Miinzer: RE 4, 1263. Proces odbywa si we wrzeniu, por. Gelzer, Klio" 30 (N.F.XII)
1939, s. 9.
304

Korneliusz Balbus pochodzi z civitas foederata Gades w Hiszpanii. Suc w szeregach Pompejusza,
jeszcze w czasach wojny serto-riaskiej otrzyma od niego obywatelstwo rzymskie na podstawie lex
Gellia Cornelia z r. 72, ktra przyznawaa tego rodzaju uprawnienie naczelnemu wodzowi. Pniej,
jako praefectus fabrum, suy Balbus w wojsku Cezara w czasie jego propretury w Hiszpanii w r. 61,
nastpnie za, w tym samym charakterze, w Galii. Jako oddany Cezarowi oficer cieszy si specjalnym
zaufaniem wodza, ktry te niejednokrotnie posugiwa si nim jako porednikiem w misjach
politycznych. Warto przypomnie, e wanie Balbus z polecenia Cezara proponowa Cyceronowi
objcie legacji. Obecnie przeciwnicy triumwirw, nie mogc dosign samych dynastw",
postanowili uwika w proces ich czowieka - Balbusa. Chocia bowiem formalnie oskara go jaki
bliej nam nie znany Gadyta-czyk, to w rzeczywistoci proces by inspirowany przez nobilw. Wynika
to wyranie ze sw Cycerona: Jeli s tacy, ktrzy zachowuj wieczn nienawi ku ludziom, ktrych
raz znienawidzili, a takich, jak widz, jest wielu, niech walcz z wadzami stronnictwa, a nie z ich
stronnikami i zwolennikami" (pro Balbo 27, 62). Bronic Balbusa, musia Cyceron broni rwnoczenie
swego nowego stanowiska politycznego. Obrona ta nie wypada, trzeba przyzna, do mocno: Walk
w obronie rzeczypospolitej i w imi naszych najlepszych przekona uwaaem zawsze za obowizek
wybitnych ludzi i zasuonych obywateli, a take sam nie uchylaem si nigdy od tego trudu
i zaszczytnego zadania. Ale taka walka jest dopty rozsdna, dopki przynosi poytek albo te, jeli nie
przynosi, nie szkodzi przynajmniej rzeczypospolitej. Mielimy pewne cele, walczylimy o nie,
prbowalimy rnych sposobw - bezskutecznie (...) Dlaczego zamiast sta na stray tego, czego i tak
nie moemy zmieni, wolimy to obali? Sdziem, e nie naleao (...) zwaa na moje dawne spory
z Cezarem, majc raczej na oku obecne pooenie rzeczypospolitej i potrzeb utrzymania zgody. Inni
inaczej myl i moe z wiksz staoci obstaj przy swoim zdaniu. Nie gani nikogo, ale nie ze
wszystkim si zgadzam i nie uwaam za brak staoci kierowania swoimi pogldami jakby jakim
statkiem, wedug wiatru wiejcego w rzeczypospolitej" (27, 60-61). Przeprowadzenie dowodu
prawnego w sprawie obywatelstwa nie przedstawiao adnej trudnoci, gdy nawet oskaryciel nie
negowa faktu, e Balbus obywatelstwo otrzyma; podwaa jedynie prawomocno nadania,
stwierdzajc, e nastpio ono bez zgody civitas foederata. Cyceron
305

odpierajc t argumentacj, dowodzi, e w ukadzie rzymsko-gady-taskim nie ma klauzuli

przewidujcej zgod miasta Gades na nadanie jego obywatelom obywatelstwa rzymskiego; klauzule
tego rodzaju istniay natomiast w innych ukadach, np. w rzymsko-helwec-kim czy
rzymsko-insubryjskim. Balbus, majc za obroc, obok Cycerona, rwnie Pompejusza i Krassusa,
zosta uwolniony.
Zmiana pogldw politycznych i zajcie nowego stanowiska byo dla Cycerona spraw bolesn; wci
te do niej w listach powraca, starajc si usprawiedliwi przed samym sob i innymi, jak na to
wskazuje choby list do Lentulusa Spintera (ad fam. 1, 7), wysany mniej wicej w poowie 56 r.
Wspomina tam o pewnych ludziach, ktrzy okazujc mu yczliwo mogliby go byli utrzyma po
stronie susznej sprawy, ale go odsunli przez zazdro. Przemilcze nie mog - pisze Cyceron - e
zoliwe ich obmowy wypary mnie prawie z zajmowanego stanowiska, nie ebym o mej godnoci
zapomnia, lecz e w kocu musz si liczy z wasnym bezpieczestwem" (ad fam. 1, 7, 7). Kiedy
Cyceron pisze do Lentulusa, e mu si ten stan rzeczypospolitej nie podoba, e walka jest nierwna", to
moemy mu niewtpliwie wierzy; kiedy jednak w tym samym licie relacjonuje, e mimo oporu
pewnych osb" Cezarowi przeduono namiestnictwo Galii i przyznano sumy potrzebne na zapacenie
odu, a nie wspomina o swym aktywnym wystpieniu po stronie triumwirw, to nie moemy oprze si
wraeniu, e Cyceron wstydzi si swego postpowania i przed Lentulusem rozmylnie zataja te fakty.
Druga poowa 56 r. upywaa w atmosferze zupenej niepewnoci. Pompejusz i Krassus ukrywali
zamiar starania si o konsulat na r. 55, lecz przy interwencji trybuna ludowego Gajusza Katona
odwlekali komicja wyborcze, nie chcc dopuci do wyboru na konsula Gnejusza Domicjusza
Ahenobarba, ktry wyranie owiadczy, e w razie zdobycia konsulatu odbierze Cezarowi dowdztwo
w Galii. Upadek kandydatury Ahenobarba atwy by do przewidzenia ju w listopadzie, skoro Cyceron
w licie do Attyka (4, 8, 6) stwierdza, e los Ahenobarba jest jak figa do figi" podobny do losu
Cycerona. Wobec ustawicznego odkadania komicjw wyborczych senat musia w styczniu 55 r.
wyznaczy tzw. interreksa". W tym samym miesicu Pompejusz i Krassus, posugujc si zapewne
argumentem anarchii panujcej w pastwie (przez nich samych umylnie rozptanej), postawili swe
kandydatury i przy pomocy wojska
306

przysanego z Galii na wybory pod dowdztwem syna Krassuso-wego, Publiusza Krassusa, wybrani
zostali konsulami.
W lutym przystpiono do wyboru pretorw. W wyborach tych kandydat Cezara, Watyniusz, przez
jawne przekupstwo (Plut. Cat. min. 42) odnis zwycistwo nad Markiem Porcjuszem Katonem,
kandydatem nobilitas. Wprawdzie nobilitas nie chciaa si pogodzi z tym faktem i 11 lutego jej
reprezentant Afraniusz postawi w senacie wniosek, by wobec jawnego przekupstwa nie pozwolono
nowo obranym pretorom obj urzdowania przez dni szedziesit, jednake Pompejusz i Krassus jako
konsulowie nie poddali tej czci wniosku pod gosowanie (ad Qu. fr. 2, 9). Ponure nastroje Cycerona
w tych dwu pierwszych miesicach 55 r. dobrze oddaje list wysany wwczas do Lentulusa; Cyceron
stwierdza tam, e idc za rad Lentulusa poczy si z Pompejuszem, ale jednoczenie dodaje:
Wiadomo ci, jak trudno w sprawach rzeczypospolitej odstpi od swego zdania, zwaszcza jeli si je
uwaa za suszne i uzasadnione. Mimo to poddaj si woli czowieka, ktremu sprzeciwi si nie
pozwala mi uczciwo. Nie czyni tego - jak si to moe niektrym wydawa - obudnie. Tak mi
bowiem dyktuje yczliwo, a nawet - na Herkulesa - mio do Pompejusza (...) i wszystko suszne
i prawdziwe mi si wydaje, co jemu przynosi poytek i czego on pragnie (...) Pociesza mnie to, e mi
nikt w moim pooeniu nie moe mie za ze, jeli broni tego, czego chce Pompejusz, albo milcz, albo
- co mi najbardziej odpowiada - zajmuj si moimi studiami (...) To bowiem, co stale miaem przed
oczyma: godno w wypowiadaniu swojego zdania, niezaleno w polityce, to wszystko przepado nie
tylko dla mnie, lecz dla wszystkich. Musi si bowiem albo bez godnoci przytakiwa kilku potentatom,
albo sprzeciwia si im, ale wtedy bez rezultatu" (ad. fam. 1, 8, 2-3).
W licie do Lentulusa wspomina Cyceron rwnie o swym pragnieniu powicenia si studiom
literackim. Istotnie, w drugiej poowie kwietnia widzimy go w willi kumaskiej, potem
w pompe-jaskiej, studiujcego z zapaem w bibliotece swego ssiada, Fau-stusa Sulli, syna dyktatora.
W licie z 22 kwietnia pisze: Karmi si tutaj bibliotek Faustusa (...) Stan rzeczypospolitej tak mi
popsu smak wszelkich sodyczy i przyjemnoci ycia, e literatura jest teraz jedyn moj pociech.
Wol siedzie w twojej bibliotece na aweczce pod popiersiem Arystotelesa ni w ich (triumwirw)
krzele kurulnym i wol przechadzk z tob ni z tym, z ktrym - jak
307

widz - bd si musia przechadza" (ad Att. 4, 10, 1). W licie z 26 kwietnia podobnie: Poeram tu
ksiki z Dionizjuszem, wspaniaym czowiekiem" (ad Att. 4, 11, 2). Z tej izolacji wyrwaa Cycerona
wizyta Pompejusza, ktry przyjecha do swej willi w Cumae. Pompejusz okazywa mu wwczas wiele
sympatii, mimo to ich rozmowy nie byy szczere, jak to mona wywnioskowa z nastpujcych sw
Cycerona: Spdziem kilka dni z Pompejuszem. Wielemy rozprawiali o sprawach publicznych.
Zauwayem u niego niesmak do wszystkiego. wiat mu si nie podoba, Hiszpania mao ma dla niego
uroku - tak przynajmniej mwi; o czowieku tym zawsze trzeba mwi z zastrzeeniem" (ad Att. 4, 9,
1).
I w tym okresie oczywicie docieraj do Cycerona wiadomoci z ycia politycznego, midzy innymi
wie o definitywnym zaatwieniu sprawy krla egipskiego Ptolemeusza Auletesa. Sprowadzi go
zbrojnie do Egiptu z rozkazu triumwirw nie Lentulus Spinter, przyjaciel Cycerona, lecz wrg jego,
Aulus Gabiniusz, namiestnik Syrii. W maju przystpili triumwirowie do realizacji uchwa zjazdu
w Luce. Oddany im trybun ludowy Treboniusz postawi wniosek, ktry przeszed jako lex Trebonia. Na
mocy tej uchway obie Hiszpanie zostay powierzone Pompejuszowi, a Syria Krassusowi.
Rwnoczenie przesza lex Pompeia Licinia przeduajca Cezarowi namiestnictwo w Galii na dalszych
lat pi. Nawet Katon, zwalczajcy dotychczas lex Trebonia, poniecha w kocu oporu. Triumwirowie
panowali niepodzielnie.
Cyceron wybra taktyk milczenia" i dopiero we wrzeniu wystpi publicznie w senacie, jednak nie
przeciw triumwirom, lecz przeciw znienawidzonemu przez siebie teciowi Cezara, Pizonowi. Oto
Pizon, odwoany na wniosek Cycerona i Serwiliusza z prowincji Macedonii, po swoim powrocie
zaatakowa Cycerona w senacie stwierdzajc, e przyczyn jego wygnania nie bya zazdro, jak
wzbudza, lecz powszechna niech wobec jego nieustannego samochwalstwa. Cytujc wiersz
Cycerona, w ktrym ten sawi swj konsulat: Niech or ustpi todze, a wawrzyn wymowie",
dowodzi Pizon, e wanie ten samochwalczy wiersz musia zrazi Pompejusza do Cycerona
i przyczyni si do jego wygnania. Zoliwie demaskowa Pizon metod postpowania Cycerona,
podkrelajc, e atakuje on jedynie sabszych od siebie, bojc si zadrze z silniejszymi. Ten atak
Pizona wywoa ostr w senacie replik Cycerona. Mowa dyszaa nie ukrywan nienawici. Nigdy
jeszcze nie przemawia Cyceron tak namitnie i zajadle: Bydl o umyle
308

WSPPRACA Z DYNASTAMI (LATA 56-53)

leniwym i tpym, o jzyku bezwadnym, rakarz, szubienicznik, zgliszcze rzeczypospolitej, czowiek

z cuchnc gb yjcy w zaduchu i smrodzie hultajskiego ycia, zgnie cierwo, wieprz tuczny,
plugawiec, Epikur, ktry nie ze szkoy, lecz z chlewu wyszed, posta nikczemna i bezecna, godna
zaiste swego dziadka, wonego z Mediolanu, oszust, wiaroomca, bezwstydnik i zuchwalec" - to tylko
gar z tego bogatego, ale niewybrednego repertuaru wyzwisk i obelg, jakie sypay si na gow
znienawidzonego przeciwnika. Najwicej okazji do inwektyw nastrczao namiestnictwo w Macedonii.
Z niekaman luboci rozwodzi si Cyceron nad niecnym postpowaniem Pizona w prowincji, gdzie
wedug niego Pizon gwaci prawo, krad dziea sztuki, napastowa kobiety, by w kocu niechlubnie
wrci do Rzymu. Nigdym krwi twojej nie pragn - mwi pod koniec tej mowy - nigdym ci nie yczy
najwyszej kary, na jak prawa i sdy skazuj, a ktra na rwni dobrych i zych spotka moe. Ale
Pizona upodlonego, wzgardzonego przez innych, wtpicego o sobie, wygldajcego zewszd pomocy,
drcego na kady szelest, bez ufnoci we wasn spraw, czowieka, ktry nie mie przemawia, bez
niezalenej myli, pozbawionego powagi, bez cienia konsularnej godnoci, przeraonego i struchlaego,
ktry wszystkim schlebia - takiego chciaem ujrze i ujrzaem" (41, 99). Atakujc tak niesychanie ostro
tecia Cezara, o samym pogromcy Gallw wyraa si Cyceron z szacunkiem, podkrelajc, e nie moe
by wrogiem ma, ktry pokona Gallw i Germanw. Stawia przy tym tez, e ludzie istotnie wielcy,
skoro raz zaniechali walki, powinni rwnie zapomnie o wzajemnej nienawici. Poza tym zwraca
uwag, e doszo do zgody midzy Pom-pejuszem a Cezarem; jeli Pompejusz mg si z Cezarem
pogodzi, dlaczeg on sam nie miaby zrobi tego samego?
Mowa przeciw Pizonowi zostaa wygoszona w senacie (in Pis. 26, 65) na krtko przed wspaniaymi
igrzyskami, wyprawionymi przez Pompejusza w pocztku padziernika z okazji otwarcia przez niego
pierwszego kamiennego teatru w Rzymie. Relacj z tych igrzysk znajdujemy w licie Cycerona do
chorego przyjaciela, Marka Mariusza (ad fam. 7, 1), przebywajcego w swej posiadoci w Kampanii,
niedaleko dzisiejszej Castellamare di Stabia. By zaspokoi ciekawo przyjaciela a zarazem pocieszy
go, e nie bra w tych widowiskach udziau, Cyceron pisze: Jak przyjemno moe sprawi
ogldanie szeciuset muw w Klitemnestrze (Akcju-sza), trzech tysicy kraterw w Koniu trojaskim
albo rnora309

kiego uzbrojenia piechoty i jazdy w jakiej bitwie? Wzbudziy one zachwyt u ludu, ale tobie nie
sprawiyby adnej przyjemnoci" (ad fam. 7, 1, 2). Podobnie pociesza przyjaciela, e nie oglda walk
gladiatorw: Czy ludzie kulturalni mog znajdowa przyjemno w tym, e saby czowiek zostanie
rozszarpany przez potn besti lub e wspaniae zwierz zostanie przeszyte oszczepem? Ostatni dzie
wypeniy sonie. Wzbudziy one wielki podziw posplstwa, lecz widok ten nie sprawi mi adnej
przyjemnoci; przeciwnie, wywoa nawet pewn lito i wraenie, e to stworzenie ma co wsplnego
z rodzajem ludzkim" (ad fam. 7, 1, 3). Dni igrzysk nie zeszy jednak Cyceronowi jedynie na ogldaniu
walk gladiatorw.
Wanie w tym czasie odbywa si proces Gallusa Kaniniusza oskaronego de ambitu, a Cyceron stajc
w jego obronie omal nie zerwa sobie piersi" (ad fam. 7, 1, 4). Gallusa Kaniniusza8, ktry w czasie
swego trybunatu chcia na rzecz Pompejusza odebra Lentulusowi Spinterowi zadanie wprowadzenia
Ptolemeusza na tron egipski, broni Cyceron niechtnie, ulegajc Pompejuszowi. W licie do Mariusza
wyranie stwierdza, e rola adwokata od dawna przestaa go bawi: Bo jeli dawniej ju - pisze do
Mariusza - budzia ona we mnie niesmak, cho dodawaa mi podniety modo i dza sawy, a przy
tym wolno mi byo nie broni czowieka, ktrego broni nie chciaem, to obecnie takie ycie nie ma dla
mnie adnego uroku. Nie oczekuj bowiem adnej korzyci z mej pracy, a niejednokrotnie zmuszony
jestem wystpowa w obronie ludzi, ktrzy bynajmniej nie najlepiej mi si przysuyli, musz ich
broni na prob tych, ktrzy mi wywiadczyli przysug" (ad fam. 7, 1, 4). Zreszt jeli idzie o samego
Kaniniusza, to niewtpliwie okaza on pniej Cyceronowi sw wdziczno, gdy po jego mierci w r.
44 Cyceron napisze do Attyka: Straciem Kaniniusza, czowieka - przynajmniej jeli o mnie idzie znajcego uczucie wdzicznoci" (ad Att. 16, 14, 3).
W 55 r. mia Cyceron sporo wolnego czasu, wystpowa bowiem zarwno w senacie, jak w sdzie do
rzadko. Czas ten spdza przewanie w willach podmiejskich zajmujc si prac literack. Im wiksza
bya jego niech do wystpowania w sdach w obronie ludzi, ktrych broni nie mia ochoty", tym
wiksz odczuwa potrzeb pozostawienia po sobie trwaego dziea z zakresu teorii wymowy. Kt
bardziej od niego powoany by do tego, by bogate
O Kaniniuszu por. Miinzer: RE 3, 1477, nr 3.

310

dowiadczenie yciowe zamkn w dziele teoretycznym i wykaza Rzymianom, na czym polega

prawdziwa wymowa. Kt by bardziej powoany, by wspczesne greckie szkolarskie podrczniki
wymowy zastpi dzieem trwaym, opartym na dorobku caego ycia. Nakania go do tego brat
Kwintus, jemu wic postanowi Cyceron zadedykowa sw prac7. Dzieu temu powici cay rok 55.
W listopadzie pisa do Attyka: Nad dzieem O mwcy pilnie i dugo pracowaem; moesz, jeli
zechcesz, kaza przepisa t ksik" (ad Att. 4, 13, 2). Cyceron dobrze zdawa sobie spraw z wartoci
tego dziea, przewyszajcego wszystko, co moga da wspczesna fachowa literatura grecka. Jeszcze
po dziesiciu latach w r. 45 wspomni w licie do Attyka o owych ksigach o mwcy" jako o dziele,
ktre mu si bardzo podoba" (ad Att. 13, 19, 4). W przeciwiestwie do wspczesnych suchych
podrcznikw greckich oraz podrcznikw, ktre wyszy ze szkoy tzw. retorw aciskich"
i zadowalay si jedynie podawaniem regu, Cyceron w dziele swym postanowi nawiza do wzorw
dialogu platoskiego i arystotelesowskiego8 i stworzy dzieo ywe i interesujce. Postawi on po raz
pierwszy w literaturze rzymskiej problem od dawna dyskutowany w Grecji: czy mwca moe
poprzesta jedynie na znajomoci pewnej iloci regu retorycznych, czy te powinien posiada szerokie
wyksztacenie z zakresu prawa, filozofii i historii? Kac Krassusowi nakreli w tym dialogu sylwetk
doskonaego, wszechstronnie wyksztaconego mwcy i zwalczajc rutyn w wymowie, wykaza
Cyceron wyranie, na czym - wedle jego zdania - polega rola wybitnego mwcy. Sd wygoszony przez
Krassusa w dialogu, e nikt nie bdzie mg zosta prawdziwie wielkim mwc, jeli nie zdobdzie
znajomoci wszystkich wielkich rzeczy i sztuk" (1, 6, 20), wyraa przekonanie samego Cycerona. W ten
sposb pojta retoryka jest koron wszystkich nauk, ktre s jedynie jej suebnicami
i towarzyszkami".
W sporze toczcym si midzy retoryk a filozofi o prymat w wychowaniu modziey w Grecji
Cyceron reprezentowa stanowisko nowej Akademii wyznaczajcej retoryce, podbudowanej
znajomoci filozofii i encyklopedycznym wyksztaceniem, powan rol w ksztaceniu modziey.
Piszc swe ksigi o mwcy i nie
7

O dzieku De oratore por. przede wszystkim W. Kroll: RE s. v. Rheto-rik, Suppl. 7, tame literatura; por. te
Kroll: RE s. v. Tullius, 1095-1098. 8 Por. R.Hirzel: Der Dialog, t. I, s. 479.

311

chcc im nada charakteru szkolarskiego podrcznika, wiedziony trafnym instynktem, uj swe dzieo
w form dialogu. By nie wprowadza wspczesnych sobie ludzi, postanowi Cyceron przenie akcj
dialogu na r. 91, w czasy swej modoci, kiedy jako pitnastoletni chopiec bywa w domach
najwybitniejszych wczesnych mwcw, Antoniusza i Krassusa. Przed oczyma pidziesicioletniego
mczyzny przesuway si dalekie, ale jake bliskie mu wizje dawnych dobrych czasw", kiedy
Antoniusz i Krassus mogli zajmowa si sprawami rzeczypospolitej, nie naraajc si na
niebezpieczestwo, a odpoczywa, zachowujc godno" (1, 1, 12). Niewtpliwie z pewnym uczuciem
zazdroci wspomina owe czasy; w porwnaniu z nimi obecna rzeczywisto wydawaa mu si cierpka
i gorzka. Dawni nobilowie, Antoniusz i Krassus, i modsi od nich, Sulpicjusz Rufus i Aureliusz Kotta,
oraz najstarszy - Sce-wola Augur, jawili mu si w wyobrani jako symbole owej dobrej epoki Dlatego
te z duym uczuciem kreli ich wyraziste sylwety. Wybr 91 roku nie by zreszt przypadkowy. By to
rok, w ktrym od chwili skrytobjczego zamachu dokonanego na Druzusie wtargno - zdaniem
Cycerona - zo do ustroju rzeczypospolitej; po kolei mieli zgin okrutn mierci niemal wszyscy
uczestnicy dialogu: Katulus, Marek Antoniusz, Cezar Strabon i Sulpicjusz Rufus; Kotta mia pj na
wygnanie. Dialog Cycerona prowadzony w czasie ludi Romani we wrzeniu 91 r. w willi tuskulaskiej
Krassusa stara si odtworzy atmosfer tych ostatnich chwil spokoju" i dawnej rzeczypospolitej".
wiadomo strasznego koca wszystkich jego uczestnikw nadaje tragiczn nut proemiom
Cycero-skim, poprzedzajcym poszczeglne ksigi.
O tym, jak dalece Cyceron stara si w swym dziele zachowa prawdopodobiestwo przy
charakteryzowaniu poszczeglnych postaci, wskazuje odpowied udzielona w rok pniej Attykowi na
jego zarzut, e Scewola Augur wystpuje w dialogu jedynie w pierwszej ksidze: Chciaby, eby
w rozmowach o mwcy, ktre chwalisz, Scewola by obecny a do koca. Ot nie bez powodu
usunem go po zakoczeniu pierwszej ksigi, naladujc dialog o rzeczypospolitej naszego boga
Platona. U niego Sokrates odwiedza w Pireusie Kefalosa, bogatego i dowcipnego starca. Jest on obecny
w czasie trwania pierwszego dialogu i bierze w nim udzia, wypowiedziawszy jednak swe zdanie
owiadcza, e musi odej, by peni sub bo; odchodzi i ju wicej nie wraca. Wydaje mi si, e
Platon nie uwaa za waciwe zatrzymywa czowieka w po312

deszym wieku na dugotrwae rozmowy. Wprowadzajc Scewol, ktry, jak ci wiadomo, by nie tylko
czowiekiem starszym, ale piastowa takie godnoci, e nie wypadao go zatrzymywa przez kilka dni
w Tuskulum u Krassusa - uwaaem, e tego wanie naleao si wystrzega. Zreszt rozmowa
w ksidze pierwszej do dobrze odpowiada naukom Scewoli, natomiast dwie nastpne pene s
zawiych prawide i regu. Nie zdawao mi si przeto, eby ten - jak ci wiadomo - artobliwy starzec
mg bra udzia w dalszej rozmowie" (ad Att. 4, 16, 3). Troska o waciwe oddanie kolorytu
rzymskiego widoczna jest niemal w kadym zdaniu dialogu. Sam fakt, e rozmowy tocz si w czasie
ludi Romani, ma swoj wymow. Przecie ci tak wybitni nobilowie, biorcy udzia w rozmowach, mog
sobie pozwoli na otium jedynie podczas wit. Ale mao tego. Rozmowy o mwcy nie zaczynaj si od
razu po zebraniu si uczestnikw: cay pierwszy dzie schodzi na rozmowach o rzeczypospolitej, gdy
- jak mwi Cyceron - w tym celu si zjechali" (1, 7, 26). Dopiero wieczorem, kiedy po pracowicie
spdzonym dniu spotykaj si przy wieczerzy, Krassus uderza w ton przyjacielskiej pogawdki, tak e
mogo si zdawa, i nastrj w cigu dnia odpowiada nastrojowi sali senatu, a wieczr - nastrojowi
willi w Tuskulum" (1, 7, 27).
Nastpnego dnia - i to jest pocztek waciwego dialogu - uczestnicy zaczynaj waciwe otium.
Podczas spaceru rozoysty platan nasun staremu Scewoli wspomnienie platoskiego Fajdrosa
i wywoa w nim ch podjcia dyskusji. Spoczli wic wszyscy na poduszkach i zaczli rozprawia
o najlepszym mwcy; gwne role przypady Antoniuszowi i Krassusowi. Antoniusz broni pogldu, e
mwca nie ma czasu na to, by zgbia wszystko, wobec czego powinien ograniczy si do znajomoci
spraw sdowych i pastwowych; odmienne stanowisko zajmowa wyraajcy pogldy samego
Cycerona Krassus, ktry domaga si od mwcy wszechstronnego wyksztacenia. W drugim dniu
dyskusji zjawiaj si nowi uczestnicy: Katulus i Cezar Strabon, ktry spotkawszy Scewol dowiedzia
si o prowadzonej dyskusji i zjawi si wraz z Katulusem w willi Krassusa. O ile pierwszy dzie
powicono zagadnieniom oglnym, o tyle dnia nastpnego poruszano ju zagadnienia szczegowe,
omawiane we wszystkich podrcznikach retoryki, a wic: inventio,"tiispositio, memoria, elocutio
i pronuntiatio. Inventio, dis-positio i memoria omawia przed poudniem (ks. II) Antoniusz, spraw
elocutio i pronuntiatio omawia po poudniu (ks. III) Krassus,
313

[w tych bowiem dziedzinach obaj mwcy byli najlepszymi specjalistami. Ustp o dowcipie
przydzielony zosta niezwykle dowcipnemu i citemu Cezarowi Strabonowi. Wszyscy uczestnicy
dyskusji zostali w ten sposb doskonale scharakteryzowani. Obok Antoniusza, ktry ostentacyjnie
gardzi teori greck i udajc samouka twierdzi, e o wszystkim decyduje dowiadczenie i praktyka,
godnie stoi Krassus atakujcy szkolarski charakter podrcznikw i opowiadajcy si za cisym
zwizkiem wymowy z filozofi. Pogardzie dla teorii greckiej daje wyraz nie tylko Antoniusz, lecz take
Cezar Strabon, ktry tak charakteryzuje greckie teorie komizmu: Kiedy raz zobaczyem kilka greckich
ksiek o komizmie, miaem nadziej, e si z nich czego naucz. Znalazem w nich wprawdzie wiele
dowcipw i artw, czsto spotykanych u Grekw, bo Sycylijczycy, Rodyjczycy, Bizantyjczycy,
a przede wszystkim Ateczycy w tym celuj, ale gdy starali si poda prawida komizmu i uoy jaki
system, tak si okazali niesmaczni, e nic w nich nie mona byo znale miesznego, prcz ich wasnej
gupoty" (2, 54, 217). Dyskusji na mod greck nie uznaje rwnie Krassus, ktry midzy innymi tak
si wypowiada: Ze wszystkich niedorzecznoci najwiksz popeniaj chyba Grecy, ktrzy bez
wzgldu na miejsce i osoby tocz subtelne dysputy o rzeczach najtrudniejszych lub zgoa
niepotrzebnych (...) Mnie wbrew mojej woli i mimo oporu przymusili do tego wczoraj ci oto
modziecy" (2, 4, 18).
Dialog tchnie atmosfer rzymsk, a prawida greckiej retoryki ilustrowane s przez mwcw
przykadami zaczerpnitymi z praktyki rzymskiego ycia i forum. Mimo tego wic, e dzieo oparte jest
na doskonaej znajomoci greckiej teorii, gruje ono nad specjalistyczn literatur greck cisym
powizaniem z yciem i praktyk, przede wszystkim za tym, e wypyno spod pira najlepszego
mwcy i stylisty rzymskiego. Jako motto i tez naczeln tego dziea mona by wypisa zdanie
wypowiedziane przez Sulpicjusza, jednego z uczestnikw dialogu: Nie wymowa powstaa z teorii
retorycznej, lecz teoria retoryczna z wymowy" (1, 32, 146). Cyceron posuguje si w dialogu fikcj,
jakoby tre dyskusji prowadzonej w Tuskulanum bya mu znana z opowiadania Aureliusza Kotty.
Poniewa jednak byo mao prawdopodobne, by autor mg z opowiadania Kotty zapamita tre
wczesnych dysput (okoo dwustu stron rkopisu), Cyceron zaznacza, e Kotcie zawdzicza jedynie
oglny pogld, ktry rozwin i opracowa
314

szczegowo na podstawie znajomoci charakteru osb biorcych udzia w rozmowach. Cyceron

zdawa sobie spraw, e mao prawdopodobna jest rwnie erudycja cechujca Antoniusza i Krassusa,
przedstawicieli dawnego pokolenia; tumaczy si z tego w przedmowie do trzeciej ksigi. Dzieo swe
koczy wizj doskonaego mwcy oraz woon w usta Katulusa i Krassusa przepowiedni, e
Hortenzjuszowi, mwcy nastpnego pokolenia, uda si ten idea osign (3, 60, 229, 230). Oczywicie
odnotowujc t wrb, Cyceron myla nie tylko o Hortenzjuszu, ale i o samym sobie. Rzuca w ten
sposb w dialogu pomost midzy generacj poprzedni a obecn.
Tymczasem rok 55 dobiega koca. Konsulami na rok nastpny wybrano Domicjusza Ahenobarba,
przeciwnika triumwirw, i ich zwolennika, Appiusza Klaudiusza Pulchra, brata Klodiuszowego.
Pozycja triumwirw nie bya ju tak pewna, jak w roku poprzednim, za konsulatu Pompejusza
i Krassusa. Obecnie z trzech dynastw jeden tylko Pompejusz przebywa w Rzymie; Cezar prowadzi
podbj Galii, Krassus jako namiestnik przebywa w Syrii i szuka tam laurw w wojnie z Partami. Jeli
Pompejusz zarzdza Hiszpani jedynie przez swoich legatw Afraniusza i Petrejusza, nie opuszczajc
Rzymu, to czyni to z obawy, by pod nieobecno wszystkich trzech dynastw nobilitas nie podja
jakiej niekorzystnej dla nich akcji.
W cigu 54 roku Cyceron nadal zajmowa w stosunku do triumwirw stanowisko przychylne. O ile
w poprzednich latach opiera si gwnie na Pompejuszu, to obecnie pogodzi si definitywnie take
z Krassusem, zacieniajc rwnie swe stosunki z Cezarem. Do zgody z Krassusem, postanowionej ju
na zjedzie w Luce, nie przyszo jednak atwo, gdy sytuacj zadrania Krassus. Stajc na przykad
w obronie znienawidzonego przez Cycerona Gabiniusza, obelywie nazwa Cycerona wygnacem"
(ad fam. 1, 9, 20). Tote jeszcze w poowie listopada 55 r. Cyceron pisa z Tuskulum do Attyka, e
Krassus jest nikczemnym czowiekiem", i namiewa si z jego zamierzonej wyprawy po wojenne
laury. Z zadowoleniem te donosi przyjacielowi, e nie bra udziau w posiedzeniu senatu, na ktrym
uchwalono dla Krassusa ornatio provinciae9 (ad Att. 4, 13). Pniej jednak, pod naciskiem Pompejusza
i Cezara (Cass.
9 Tak Constans: Cicern. Correspondance, III, 18; inaczej Gelzer: RE s. v. Tullius, 953.

315

Dio 39, 60; ad fam. 1, 9, 20), doszo do pojednania w sposb uroczysty i gony. Pisze o tym Cyceron
w licie do Lentulusa: Krassus zaprosi si do mnie na wieczerz do ogrodw mego zicia Krassi-pesa
(przy via Appia za miastem) i aby cay lud rzymski by wiadkiem naszego pojednania, niemal wprost
spod mego dachu wyjecha do swej prowincji" (ad fam. 1, 9, 20). Nowa przyja miaa zosta ju
w styczniu wystawiona na prb, kiedy Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus zacz atakowa Krassusa,
odmawiajc mu prawa do prowadzenia wojny z Partami bez zezwolenia ludu, a przynajmniej senatu.
Konsula popiera w tej sprawie trybun ludowy Atejusz Kapiton, ktry jeszcze przed wyjazdem Krassusa
do Syrii wywoa masowe demonstracje przeciw wojnie z Partami i przeciw Krassusowi. Cyceron
dochowa wiernie wieo zawartej przyjani i, jak stwierdza, ciera si z konsulami i byymi
konsulami tak ostro, jak nigdy dotd w adnej sprawie" (ad fam. 5, 8, 1). Jak bardzo zaleao mu na
przekonaniu Krassusa o swej przychylnoci, wiadczy list wysany do Syrii w poowie stycznia,
w ktrym na rne sposoby stara si zapewni Krassusa o przyjani, jak dla niego ywi. Wielokrotne
powtrzenie tych samych zapewnie w jednym i tym samym licie skonio nawet pewnego uczonego 10
do przyjcia (bdnej) hipotezy, jakoby pierwsza cz listu bya jedynie brulionem, ktry przez
pomyk dosta si do ostatecznej redakcji. Warto z tego listu przytoczy choby kilka zda:
Doka-zaem tego, e nie tylko twj dom, lecz cae miasto przekonao si, e jestem twoim
najwierniejszym przyjacielem. Dlatego te najdostojniejsza niewiasta, twoja ona, i synowie twoi,
odznaczajcy si cnot, synowsk mioci i uprzejmoci, polegaj na moich radach, przestrogach
i gorliwych usugach (...) Ja z mojej strony publicznie owiadczam i obiecuj pracowa ze szczegln
ofiarnoci nad wszystkim, co moe posuy do wywyszenia twej sawy i godnoci (...) Prosz, by
uwaa ten list za rkojmi zawartego midzy nami przymierza, ktrego zobowizuj si najwiciej
dotrzyma, dopeniajc wszystkich obietnic" (ad fam. 5, 8). Widocznie Krassus nie bardzo wierzy
w now przyja, skoro trzeba byo a tak gorliwych zapewnie.
Na rok 54 przypada rwnie zacienienie stosunkw midzy Cy
10

C. Bardt, Hermes" 1987, 264 nn.; por. rwnie hipotez Gurlitta (Ilbergs Neue Jahrbiicher" 1901, s. 539), ktry uwaa, e
list ad fam. 5, 8 stanowi dwa listy.

316
*)

ceronem a Juliuszem Cezarem. Niema rol odegra w tym brat Cycerona Kwintus, ktry by legatem
Cezara w Galii. Wydaje si, e sama myl objcia legacji przez Kwintusa u boku Cezara zrodzia si
w gowie Marka i e Kwintus stara si o t godno, aby uatwi zacienienie stosunkw midzy
bratem a Cezarem (ad Qu. fr. 3, 8). Z aluzji zamieszczonej w licie do Kwintusa (ad Qu. fr. 3, 1, 9)
mona wywnioskowa, e Cezar ucieszy si z tej propozycji; majc Kwintusa obok siebie, mg by
pewny, e ze strony Marka nie spotka go adna niemia niespodzianka. Nie ulega jednak wtpliwoci, e
przy staraniu si o t legacj odegray rwnie rol wzgldy materialne (ad Qu. fr. 2, 14). Obaj
Cyceronowie pogreni byli w dugach, a wyprawa gallicka dawaa im sposobno do wzbogacenia si
i uzdrowienia osobistej sytuacji materialnej. Pomys objcia legacji okaza si szczliwy, gdy stosunki
midzy Cezarem a Cyceronem zacieniaj si w 54 r. coraz bardziej. Ju w lutym pisze Marek do
Kwintusa: Wszystkie wiadomoci z Galii upewniaj mnie o szczeglniejszej przyjani Cezara dla
mnie" (ad Qu. fr. 7, 10, 5). W kwietniu donosi Kwintus bratu o uczuciach Cezara do Marka, na co ten
odpisuje: Nie daj tej mioci ostygn; ja ze swej strony postaram si wszelkimi sposobami j
spotgowa" (ad Qu. fr. 3, 1). W padzierniku Cyceron zapewnia Kwintusa: Nic mnie tak nie cieszy,
jak przyja Cezara, o ktrej mnie znw upewni" (ad Qu. fr. 3, 5, 3), a w licie do Attyka z tego samego
czasu czytamy: Jestem szczliwy, e si cile zczyem z Cezarem i e w tym rozbiciu
rzeczypospolitej dopadem tej deski ratunku" (ad Att. 4, 19, 2). Na zacienianie si stosunkw wskazuje
te coraz bardziej poufay i artobliwy ton w listach nowych przyjaci. W jakim niedochowanym
licie Cezar artobliwie wspomina o wasnym ubstwie. Cyceron odpowiedzia na to poufale, e nie
powinien si niepokoi, gdy zawsze moe liczy na szkatu Cycerona (ad Qu. fr. 2, 10).
Mimo caej tej zewntrznej serdecznoci Cyceron czu, e jest od Cezara uzaleniony. Nie mia te
czstymi listami niepokoi swego potnego przyjaciela i niejednokrotnie zwraca si z prob nie do
niego samego, ale do jego zaufanego oficera Balbusa (ad fam. 7, 8), ktrego w korespondencji
z Cezarem nazywa nawet naszym Balbusem" (ad fam. 7, 5). Balbus z wdzicznoci za obron podjt
swego czasu przez Cycerona torowa drog do serca Cezara zarwno Kwintusowi Cyceronowi, jak
i pupilowi Cycerona, modemu prawnikowi Trebacjuszowi. Jak dalece zaleao Cyceronowi
317

na zdaniu Cezara, wskazuje niepokj, z jakim oczekiwa jego opinii o przesanym mu poemacie
autobiograficznym. Nad poematem tym, jak wspomniano, pracowa Cyceron w wolnych chwilach ju
od roku, widzc, e zachcany przez niego Lukcejusz ociga si z upamitnieniem historii jego
konsulatu. Treci poematu zatytuowanego O moich czasach by okres konsulatu Cycerona, jego
wygnanie i tryumfalny powrt. Po ukoczeniu przesa ten utwr do Galii, lecz dzieo nie znalazo
uznania w oczach pogromcy Gallw. Nie chcc wprawdzie urazi Cycerona Cezar napisa, e pocztek
pierwszej ksigi podoba mu si bardziej ni cokolwiek innego w literaturze, nawet greckiej, jednake
ju w nastpnym zdaniu nadmienia, e dalsza cz pierwszej ksigi a do pewnego miejsca wydaje
mu si mda". Odpowied ta nie zadowolia Cycerona, a raczej nawet wzmoga jego niepokj, gdy nie
wiedzia, czy poemat nie znalaz uznania ze wzgldw formalnych, czy te - co byoby gorsze - ze
wzgldu na tre. Pisze o tym do Kwintusa: Zdaje mi si, bracie, e co przede mn ukrywasz. Co
mwi Cezar o moich wierszach? (...) Napisz mi prawd, czy rzecz, czy styl mu si nie podoba. Nie bj
si donie mi o tym bez osonek (...) Napisz mi jak czowiek miujcy prawd i jak zawsze po
bratersku" (ad Qu. fr. 2, 15, 5).
Pragnc zadokumentowa w jaki sposb sw przyja dla Cezara, postanowi napisa poemat
o podboju Brytanii". Prosi wic Kwintusa, ktry mia Cezarowi towarzyszy w tej wyprawie,
o przesyanie mu szczegowych informacji: Poniewa przez dugi czas pomijaem sposobno
przysuenia si temu czowiekowi (...) opnienie moje powetuj w szybszym tempie i moe do moich
zwyczajnych koni przyprzgn take kwadrygi poetw (...) Daj mi tylko Brytani do odmalowania,
a zobaczysz, jak j twymi farbami, a moim pdzlem odmaluj" (ad Qu. fr. 2, 15, 2). Nowoytnego
czytelnika zastanowi zapewne atwo decyzji i miao, z jak Cyceron, ktry nigdy przecie
w Brytanii nie by, zabiera si do opisu tej nie znanej sobie wyspy i jej mieszkacw jedynie na
podstawie relacji brata. Dla staroytnych jednak, a zwaszcza dla Cycerona, ktry uwaa, e dobry
mwca moe rwnie dobrze pisa o geografii, jak i historii, astronomii czy filozofii - stanowisko takie
nie byo niczym niezwykym. Mimo to praca nad poematem nie sza mu atwo. We wrzeniu (ad Qu. fr.
3, 1, 4) donosi bratu, e
11

Opoemacie por. Buchner: RE s. v. Tullius, 1256; tame dalsza literatura. 318

przerwa pisanie zacztego utworu, w padzierniku pisa ju z pewn rezygnacj o trudnociach

zwizanych z t prac: Jeli idzie o wiersze, o ktre mnie prosisz, to nie do wiary, jak brak mi czasu,
a poza tym temat, ktry zgodnie z twym yczeniem mam opracowa, nie wzrusza mnie w dostateczny
sposb (...) Napisabym poemat odpowiedni do moich si, ale, jak dobrze wiesz, by pisa wiersze,
potrzebne jest natchnienie, a temu nie sprzyjaj obecnie okolicznoci" (ad Qu. fr. 3, 5, 4). Nie wida
wic u Cycerona ochoty do wykoczenia zacztego utworu i dopiero na wiadomo, e Cezar jest ju
o poemacie poinformowany, Cyceron powrci do (ad Qu. fr. 3, 6, 3), by w kocu grudnia rzecz
wykoczy (ad Qu. fr. 3, 3, 9). Z ywej korespondencji, jak Cyceron nawiza z Cezarem
przebywajcym najpierw w Galii, a potem w Brytanii, zachowa si tyl-j ko jeden list Cycerona do
Cezara (ad fam. 7, 5). Niepowetowan t strat tylko w czci moe wynagrodzi kilkanacie
zachowanych listw z tego okresu do brata Kwintusa oraz siedem listw do Tre-bacjusza. Fakt, e
Kwintus Cyceron przypad do serca Cezarowi, powiadczony jest nie tylko przez korespondencj
Cycerona, lecz rwnie przez pamitniki Cezara, ktry nie szczdzi swojemu legatowi sw pochway.
Kwintus, ktry w Galii wolny czas powica na pisanie tragedii, okaza si doskonaym i uzdolnionym
oficerem, a pochway Cezara odbiera nie tylko dlatego, e by bratem Marka. Zapewne okoliczno, e
pod koniec kampanii roku 54 Cezar pozwoli Kwintusowi na wasn rk wybra sobie miejsce kwater
zimowych, bya pewnego rodzaju aktem kurtuazji dla rodziny Cyceronw, ale pochway, jakie Cezar
odda dzielnoci Cycerona w beznamitnych pamitnikach, nie s ju jedynie zwyk kurtuazj.
Dzielno i opanowanie Kwintusa Cycerona w peni miay zajanie w zimie 54/53, kiedy na
wybranych leach zimowych w kraju Nerwiw, napadnity przez Amboryksa, przywdc Gallw,
wytrzyma musia dugotrwae oblenie przewaajcych si nieprzyjacielskich, zanim Cezar nie
przyszed mu z odsiecz. Podczas owego oblenia - pisze Cezar - Cyceron, mimo e by sabowity,
nawet w nocy nie udawa si na spoczynek i dopiero onierze przez swoje nawoywania zmusili go do
tego, by si oszczdza" (b. G. 5, 41). Tote Cezar, ogldajc z podziwem umocnienia nieprzyjacielskie
i wiee oblnicze i widzc wielu rannych onierzy, udzieli Kwintusowi i jego onierzom specjalnej
pochway, zdajc sobie spraw, jak wielkie niebezpieczestwo grozio legionowi i jak dzielnie stawia
on opr" (b. G. 5, 52).
319

Jeli Kwintus dziki swoim kwalifikacjom szybko zdoby sobie zaufanie i szacunek Cezara, to nie tak
atwo poszo z innymi protegowanymi Cycerona, jak choby z Kurcjuszem, dla ktrego Cyceron
zabiega o stanowisko trybuna wojskowego, albo z modym prawnikiem Gajuszem Trebacjuszem
Test12. Trebacjusz, jak wielu modych ludzi ze sfer nobilw czy ekwitw, wybiera si do Galii nie na
wojn, lecz po zarobek. Nie zabiega wic o adne stanowisko i wystarczyoby mu jedynie miejsce u
boku naczelnego wodza, w cohors praetoria, gdy dawaoby mu okazj do zebrania pokanego majtku.
Jasn jest rzecz, e w oczach Cezara taki czonek cohors praetoria nie by szczeglnie cennym
nabytkiem. Tote mimo polecajcego listu Cycerona (ad fam. 7, 5) i protekcji Balbusa, mimo tego, e
Trebacjusz zjawi si w Galii w maju, jeszcze w sierpniu Cezar donosi Cyceronowi, e z powodu
nawau zaj nie mia sposobnoci pozna dobrze Trebacjusza" (ad fam. 7, 8, 1). W kocu jednak wobec braku prawnikw w wojsku Cezara - Trebacjusz okaza si czowiekiem uytecznym. Cyceron
na wie o tym, e Trebacjuszowi udao si wreszcie po procznym pobycie w Galii pozyska uznanie
Cezara, gratuluje protegowanemu tego sukcesu w sposb artobliwy: Widz z twego listu, e Cezar
uwaa ci za wielkiego prawnika. Masz wic powd do radoci, e pojecha do kraju, gdzie uchodzisz
za czowieka z gow. Gdyby by jeszcze do Brytanii pojecha, pewnie nie znalazby si na tej wyspie
nikt bieglejszy od ciebie. Ale poniewa wolno mi artowa i sam mnie do artw pobudzie,
zazdroszcz ci nieco, e z wasnej ochoty wezwa ci czowiek, do ktrego wielu, nie dla jego pychy,
lecz dlatego, e jest bardzo zajty, nie moe znale dostpu" (ad fam. 7, 10, 1). W ogle
korespondencja Cycerona z Trebacjuszem utrzymana jest w tonie poufaym
i przyjacielsko--artobliwym, jak wiadczy o tym rwnie list z listopada: Masz jednak z czego si
cieszy, bo wszyscy si na to zgadzaj, e w Sa-marobriwie (dzisiejsze Amiens) nie ma nikogo
bieglejszego w prawie od ciebie" (ad fam. 7, 16, 3). Niejednokrotnie te wystpowa Cyceron w roli
mentora, do czego postpowanie Trebacjusza, mylcego jedynie o wzbogaceniu si, dawao nieraz
powody. W poowie grudnia pisze Cyceron do swego protegowanego: Listy twoje z pierwszych
miesicy przysporzyy mi niemao niepokoju, bo zdai* o Trebacjuszu por. P. Sonnet: Caius Trebatius Testa,
Diss. Giessen 1932.

320

wao mi si - przepraszam, e powiem szczerze - i niejednokrotnie tsknie za stolic i jej

przyjemnociami, e nie miae ochoty do znoszenia trudw wojennych, a czasem si ich nawet bae.
Niekiedy te wydawao mi si, e jeste nieco bezwstydny, co zreszt nie zgadza si z twoim
charakterem, bo tak spieszno ci byo zebra pienidze i wrci do domu, jakby nie list polecajcy, ale
skrypt duny imperatorowi przywiz". Dalej nastpuj rady: Poniewa dostae takiego opiekuna, nie
opuszczaj go (...) A jeli ci si bdzie zdawao, e ci zaniedbuje z powodu nawau pracy albo dla
jakich trudnoci, zno to cierpliwie i czekaj koca, a ja ci rcz, e bdzie miy i poyteczny" (ad fam.
7, 17, 1-2). Mimo artobliwego czy te nieco strofujcego tonu, jest w tych listach duo prawdziwej
serdecznoci i troski o modego przyjaciela i jego sprawy. Cyceron interesuje si materialnymi
kopotami Tre-bacjusza, zapewniajc go, e przejmuj go nie mniej ni wasne sprawy, i doradza mu, by
przeduy swj pobyt w Galii, ale za to wrci do Rzymu z penym trzosem" (ad fam. 7, 9, 2). Cieszy
si rwnie zapewnieniem Balbusa, e Trebacjusz na pewno wzbogaca si w Galii", cho artobliwie
dodaje: Nie wiem, czy Balbus ujmuje to po rzymsku, to znaczy, e wzbogacasz si pienidzmi, czy te
rozumuje na sposb stoikw, ktrzy twierdz, e wszyscy korzystajcy z nieba i ziemi s bogaczami"
(ad fam. 7, 16, 3). Troska o modego przyjaciela przebija rwnie w licie pisanym w poowie grudnia:
Bardzo si boj, eby ci nie byo zimno na leach zimowych. Radz ci mie ciepy ogie na kominie;
tego samego zdania s rwnie Mucjusz i Maniliusz, gdy nie masz do ciepej odziey, cho - jak
syszaem - gorco wam tam teraz, co mnie niemao zatrwoyo" (ad fam. 7, 10, 2). Ale i tutaj obok
troskliwoci przewija si nuta artobliwa: Wiadomo, e na wojnie jeste o wiele ostroniejszy ni
w sdzie jako obroca i dlatego chocia lubisz pywanie, nie chciae si wypuci na Ocean, ani te
patrze na strzelajcych z wozu ucznikw Brytanii, cho w Rzymie nie moglimy ci powstrzyma od
ogldania andabatw (gladiatorw walczcych z zawizanymi oczami)."
Wobec opanowania ycia politycznego przez triumwirw, rola polityczna Cycerona w 54 r. bya
znikoma. Rwnie jego dziaalno, w charakterze obrocy sdowego ograniczaa si prawie wycznie
do obrony ludzi zwizanych z triumwirami. Jak wida z korespondencji, w pierwszej poowie 54 r.
Cyceron wystpi

321

w senacie zaledwie raz jeden, i to w sprawie niezbyt wielkiej wagi, gdy chodzio o Antiocha 13
Azjatyckiego, krla Kommageny, ktry pragn otrzyma od senatu przywilej noszenia bramowanej
togi (ad Qu. fr. 2, 10). Im mniej mg si Cyceron zajmowa polityk, tym wicej czasu pozostawao mu
na studia literackie. Dzieem De oratore, ukoczonym w r. 55, rozpocz Cyceron najpodniejszy
i najbardziej owocny okres swojej twrczoci. W 54 r. przystpi do opracowania drugiego swego
wielkiego dziea O rzeczypospolitej. Z pierwsz wzmiank o nim spotykamy si w maju 54 r. w licie
do Kwintusa, pisanym z Pompejanum albo Kumanum: Do przyjemnie (...) spdzam czas
w Kumanum i Pompejanum i pragn tu pozosta do pierwszego czerwca. Pracuj nad dialogiem
o rzeczypospolitej, o ktrym ci ju pisaem. Jest to pene treci i mozolne dzieo, ale jeli pjdzie mi
dobrze, nie bd aowa trudu; jeli si nie uda, wrzuc je w to samo morze, na ktre spogldam,
i zabior si do czego innego, bo nie umiem prnowa" (ad Qu. fr. 2, 12, 1). Praca bya istotnie
mozolna i posuwaa si powoli, gdy pod koniec padziernika gotowe byy zaledwie dwie ksigi na
dziewi planowanych (ad Qu. fr. 3, 5, 1). Akcja dialogu rozgrywaa si w r. 129, w gwnych rolach
za wystpowali: Scypion Afrykaski, Leliusz, Filus, Maniliusz, Kwintus Tuberon oraz dwaj ziciowie
Leliusza, Fanniusz i Scewola Augur, rozprawiajcy o najlepszym ustroju rzeczypospolitej". Kiedy
Cyceron odczyta w padzierniku w Tuskulum dwie pierwsze ksigi swemu przyjacielowi Gnejuszowi
Salustiuszowiu, ten zwrci mu uwag, e dzieo zyskaoby na wartoci, gdyby akcj z r. 129 przenis
w lata wspczesne, a nawet siebie samego wprowadzi do grona rozmwcw. Salustiusz wskazywa na
przykad Arystotelesa, ktry sam od siebie" rozprawia o rzeczypospolitej, oraz na dowiadczenie,
jakie Cyceron zdoby w yciu publicznym, przez co nie by tylko teoretykiem, jak np. Heraklejdes
z Pontu. Uwagi Salustiusza przekonay Cycerona; zmieni pierwotny plan i wprowadzi do dialogu
zamiast ludzi sprzed osiemdziesiciu lat - samego siebie i brata Kwintusa. Mimo to nie bez alu - jak
zapewnia brata - egna si z pierwotnym planem. W kocu powrci do pierwotnej koncepcji, z t
jedynie zmian, e dzieo zamierzone pocztkowo na ksig dziewi skrcone zostao do szeciu.
18

O Antiochu z Kommageny por. Wlcken: RE I, 2487, nr 37. 14 O Gnejuszu Salustiuszu por. Mnzer: RE 1 A, 6.

OU*

O ile w pierwszej poowie 54 r., zwaszcza w maju i czerwcu, Cyceron mg swobodnie pracowa nad
tym dialogiem, o tyle w miesicach letnich sytuacja si zmienia. Ju z pocztkiem lipca w licie do
Attyka wspominajc o pracy nad dzieem o rzeczypospolitej pisze, e jest to rzecz wielka i wana,
wymagajca wiele spokoju i wolnego czasu, ktrego mi wanie brak" (ad Att. 4, 16). czy si to
z szeregiem spraw, ktre Cyceron z niechci i najczciej wbrew woli musia podejmowa 15. Wiemy,
e w lipcu uda si do Reate w Grach Sabiskich, by broni mieszkacw16 tej miejscowoci - swych
dawnych klientw - przeciw mieszkacom ssiedniej Interamny w sporze dotyczcym prawa uywania
wody z jeziora Welinus. Prawdopodobnie te w miesicach letnich Cyceron na prob Cezara musia
si podj obrony byego trybuna ludowego Messjusza", ktry jako legat Cezara w Galii zosta
odwoany z legacji i postawiony w stan oskarenia (ad Att. 4, 15, 9). Nie wiemy, o co go oskarano
i czy zosta uwolniony. O ile podjcie si tej obrony nie byo mu niemie, gdy mia pewne
zobowizania 18 wobec Messjusza, ktry za czasw swego trybunatu dziaa na rzecz jego powrotu
z wygnania, o tyle danie Cezara i Pompejusza, by broni Watyniusza, ktrego dwa lata temu pokona
przy poklasku bogw i ludzi" (ad Qu. fr. 2, 4, 8), na pewno nie przypado mu do gustu. Skoro jednak raz
ju wszed w porozumienie z dynastami", nie mg si oprze ich naleganiom.
Mimo e sprawa Watyniusza oskaronego o naduycia wyborcze nie wydawaa si Cyceronowi trudna
do obrony (ad Qu. fr. 2, 15, 3), to w rzeczywistoci nie musiaa by atwa, skoro zarwno Cezarowi, jak
i Pompejuszowi tak bardzo zaleao na obrocy tej miary, co Cyceron. By moe wpywaa na to osoba
oskaryciela, ktrym by prawdopodobnie19 znany mwca Licyniusz Kalwus, w wymowny karzeek",
o ktrego nienawici watyniaskiej" wspomina poeta Katullus. Sawne mowy Kalwusa przeciw
Waty-niuszowi, ktrego oskara poprzednio ju dwukrotnie w r. 58 i 56, chon tum zgromadzony
na forum" (Brut. 82, 283) i jeszcze

15

O rozmaitych drobnych sprawach sdowych z tego okresu por. Gelzer: RE s. v. Tullius, 957.
16 Por. Weiss: RE 1 A, 346.
17 O Messjuszu por. Miinzer: RE 15, 1243.
18 Por. Ciaceri, II, 118.
19
Tak przyjmuje Ciaceri, II, 120.

w sto pidziesit lat po mierci autora czytano je i podziwiano (Tac. dial, de or. 21). Wedug relacji
Seneki (controv. 7, 4, 2) Kalwus atakowa z tak pasj i namitnoci, e w pewnym momencie
oskarony Watyniusz przerwa mu woajc: Pytam was, sdziowie, czy dlatego tylko mam zosta
skazany, e ten czowiek ma dar wymowy?" Z oskare Kalwusa najbardziej pamitne byo zdanie
skierowane do sdziw: Wiecie dobrze, e dokonano naduy wyborczych, i wszyscy wiedz, e o tym
wiecie" (Sen. ep. 94, 25). Przeciw tak gronemu oskarycielowi trzeba byo wic wysun istotnie nie
byle jakiego mwc. Cyceron, ktry zapewne niechtnie podj si tej obrony, wyszed z niej
zwycisko. Watyniusz zosta uwolniony. Jednake rola obrocy Watyniusza nie poprawia stosunkw
Cycerona z nobilami, ktrzy nadal z niego pokpiwali, wobec czego Cyceron odpaca im t sam
monet. Poniewa zarwno Watyniusz, jak Klodiusz mieli na imi Publiusz, koincydencj t
wykorzysta Cyceron, piszc w ten sposb do Lentulusa: Wycie si pogodzili i bratacie z moim
wrogiem Klodiuszem; macie swego Publiusza, pozwlcie wic i mnie mie swego" (ad fam. 1, 9, 19).
Trzeba przyzna, e Cyceron mia szczcie do swoich klientw. Watyniusz, podobnie jak broniony
przed rokiem Kani-niusz Gallus, od czasu procesu okaza si wiernym przyjacielem Cycerona. Gdy
w dziesi lat pniej prosi bdzie Cycerona o protekcj, nazwie si pokornie Watyniuszem
klientem" (ad fam. 5, 9, 1). Do proby jego Cyceron odniesie si bardzo serdecznie: Wiem, e mie ci
s moje usugi, poznaem bowiem w tobie naj-wdziczniejszego czowieka; zawsze o tym wspominam,,
nie tylko bowiem odwdziczye mi si, ale odwdziczye z nawizk" (ad fam. 5, 11, 1). Tak to dwaj
nieprzejednani wrogowie stali si w kocu przyjacimi.
Niedugo po obronie Watyniusza (ad Qu. fr. 2, 15) Cyceron wystpi w sdzie jako obroca Emiliusza
Skaurusa20, oskaronego o naduycia w Sardynii. Triariuszowi Mariuszowi oraz dwm braciom
Pakuwiuszom, ktrzy wystpili z tym oskareniem, chodzio przede wszystkim; nie tyle o wzicie
w obron wyzyskiwanej prowincji, co o skompromitowanie Skaurusa. Uwikany w proces, miaby
zamknit drog do konsulatu, do ktrego by jednym z najpowaniejszych kandydatw na rok 53. Syn
znanego princepsa senatu, popularny wrd ludu stolicy z powodu wspaniaych igrzysk,
* O Skaurusie por. Klebs: RE 1, 588, nr 141.

324

ktre wyda w czasach swego edylatu w r. 58, by Skaurus gronym przeciwnikiem zarwno Marka
Waleriusza Messali, jak Gajusza Memmiusza Gemellusa i Gnejusza Domicjusza Kalwina. Cezarowi,
ktry popiera kandydatur Memmiusza, zaleao na niedopuszczeniu do wyboru Skaurusa, Pompejusz,
znany ze swej gitkoci, zachowywa si dwuznacznie. W sdzie wiadczy za Skaurusem, poniewa
jednak nie uczyni tego osobicie, tylko pisemnie, rodzio si podejrzenie co do szczeroci jego
wiadectwa. W kadym razie Cyceron powtpiewa w jego szczero ju z kocem lipca, jak to
czytamy w licie do Attyka: Pompejusz sprzyja Skauruso-wi, ale nie wiadomo, czy szczerze, czy tylko
pozornie" (ad Att. 4, 15, 7). Zdecydowanie nieprzychylnie wobec Skaurusa nastawiony by natomiast
konsul Appiusz Klaudiusz Pulcher, ktrym kierowa! nie tylko wzgld na wizy czce go z Cezarem,
ale i osobisty interes. Zawar on mianowicie tajn umow z Memmiuszem i Kalwi-nusem, kandydatami
na konsulw, ktrzy w zamian za udzielone im poparcie w czasie akcji wyborczej obiecywali
przeprowadzi spraw prowincji konsularnych zgodnie z interesem Appiusza i Ahe-nobarba. Ta
cyniczna umowa midzy urzdujcymi konsulami a kandydatami na rok nastpny jest jednym
z najbardziej jaskrawych przykadw ilustrujcych degeneracj wczesnego ycia politycznego.
Appiusz jako urzdujcy konsul nie pomin adnej sposobnoci (pro Sc. 16, 36), by zmusi
Sardyczykw do zezna niekorzystnych dla oskaronego (por. pro Sc. 14, 30). O ile konsu-lowie wraz
z Cezarem starali si doprowadzi do wyroku skazujcego, a rola Pompejusza bya niejasna, o tyle caa
nobilitas wiadczya za oskaronym. W sdzie stano w jego obronie cae kolegium arystokratycznych
obrocw, jak Marek Marcellus, Marek Kalidiusz, Marek Messala Niger, Kwintus Hortenzjusz i - co
byo niewtpliwie najwiksz sensacj - Marek Cyceron obok Publiu-sza Klodiusza Pulchra, ktry
w tym okresie zacz si brata z no-bilami.
Znajc wczesne stanowisko Cycerona sprzyjajcego triumwiT rom, trzeba przyj, e do obrony
Skaurusa musiao go zachci niejasne stanowisko Pompejusza. Skoro bowiem Pompejusz mg
wiadczy - choby tylko pisemnie - za oskaronym, to widocznie sprawy tej nie uzgodniono midzy
dynastami" i Cyceron mg wystpi jako obroca Skaurusa. Widomym znakiem zdecydowanego
stanowiska nobilw bya bojwka zoona z trzystu ludzi, zwerbowana przez Faustusa Sull, syna
dyktatora. Nobilitas goto325

wa bya uy przemocy. Z mowy obroczej Cycerona zachoway si tylko nieliczne fragmenty. Dawny,
tak gorcy obroca Sycylijczykw w procesie Werresa nie zdoby si w tym procesie ani na jedno sowo
sympatii dla wyzyskiwanych przez Skaurusa mieszkacw Sardynii. Powtrzy znane ju z procesw
Fontejusza i Flakkusa twierdzenie o wiaroomstwie obcoplemiennych wiadkw i utrzymywa, e caa
historia i rne wiadectwa dawnych czasw dowodz, i plemi Fenicjan jest najbardziej faszywe"
(19, 42). Szermujc tym argumentem, stara si oczyci Skaurusa, ktry drog zdzierstw na Sardynii
usiowa sobie powetowa wydatki poniesione na urzdzenie igrzysk w okresie edylatu. Stara si te
Cyceron uwolni swego klienta od zarzutu zabjstwa, dokonanego na niejakim Bostarze w celu
zawadnicia jego majtkiem. Fakt uwolnienia Skaurusa 58 gosami na 60 gosujcych nie wiadczy
bynajmniej o niewinnoci oskaronego, gdy pozwani pniej o kalumni" jego oskaryciele zostali
rwnie uwolnieni.
W pierwszych dniach wrzenia wystpi Cyceron, zapewne z duo wikszym zapaem, w obronie
swego przyjaciela Gnejusza Plan-cjusza2, oskaronego o naduycia wyborcze przy staraniu si o urzd
edyla. By to ten sam Plancjusz, ktry jako kwestor w Tes-salonice opiekowa si Cyceronem
przebywajcym na wygnaniu. Jego ojciec by ssiadem Cycerona i pochodzi z Atiny, prefektury
odlegej 12 kilometrw od Arpinum. Cyceron, ktry przyjani si z ojcem i synem, poczuwa si wobec
nich do wdzicznoci; przemawia wic na zebraniach ludowych popierajc kandydatur Plan-cjusza na
edyla (pro PI. 10).
Po wyborze Plancjusza, jeden z jego kontrkandydatw, Lateren-sis, wystpi przeciw niemu
z oskareniem o naduycia wyborcze na podstawie ostrej ustawy o stowarzyszeniach wyborczych,
uchwalonej na wniosek Krassusa w r. 54 jako lex Licinia de sodali-ciis. Ustawa przewidywaa, e
oskaryciel ma prawo sam wyznaczy skad sdziw. Laterensis skorzysta z tego uprawnienia. Jeli
oprzemy si na mowie obroczej Cycerona, to dojdziemy do wniosku, e zarzuty postawione
Plancjuszowi nie byy dostatecznie uzasadnione. Najgroniejszy by zarzut przekupienia wyborcw
w cyrku Flaminiusza. Jednake oskaryciel nie mg dowie ani ile byo pienidzy, ani dla jakiej
tribus, ani kto je rozdawa, gdy czowiek, ktrego o to posdzano, przyprowadzony do konsulw,
21

O mowie za Pianejuszem por. Kroll, Rheinisches Museum" 86, s. 127 n.

gorzko narzeka, e go nieprzyjaciele Laterensisa niesusznie skrzywdzili" (pro PI. 23, 55). W czasie
samego procesu - jak si zdaje - nie podtrzymywano tego zarzutu. Rwnie zarzut o przekupstwo tribus
Terentina, z ktrej pochodzi Plancjusz, czy te tribus Volti-nia (pro Pi. 16, 38) opiera si raczej na
domysach ni na konkretnych faktach. Caa sprawa bya typow causa coniecturalis. Obroca zamiast
zbija te zarzuty, mia jedynie udowodni, e i bez przekupstwa Plancjusz mg odnie zwycistwo
nad kontrkandydatami, a zwaszcza nad Laterensisem, pochodzcym z arystokracji tusku-laskiej.
I tu wyaniay si przed Cyceronem pewne trudnoci, gdy La-terensis, podobnie jak i Plancjusz, by
z nim zaprzyjaniony. Bronic Plancjusza, nie chcia Cyceron urazi Laterensisa, std trudnoci
bezporedniego ataku na przeciwnika (pro PI. 2). Cyceron postanowi wic, podobnie jak w procesie
Mureny, zastosowa skuteczn bro ironii. W swoim wywodzie stawia pytanie, czy Lateren-sis istotnie
jest przekonany, e przy wyborach lud kieruje si zasugami kandydatw? Z tego bowiem faktu, e przy
wyborach nie zostaje wybrany ten, kto na to zasuguje, nie wynika, i naley skaza wybranego. Lud
le wybra" - twierdzi Laterensis. Ale wybra" - odpowiada Cyceron. Nie powinien by tego robi" dowodzi Laterensis. Ale mg - stwierdza Cyceron - inaczej wybory byyby zbdne." Wyboru
Plancjusza nie naley - wedug Cycerona - tumaczy jak spk wyborcz z drugim kandydatem,
Aulusem Plocjuszem (oskaryciel powoywa si na rwn liczb gosw uzyskanych przez obu jego
kontrkandydatw i wobec tego oskara ich o coitio), lecz po prostu tym, e mieszkacy rodzinnej
prefektury Plancjusza oraz ssiednich municypiw, dumni z kandydatury swego ziomka, tumnie na
niego gosowali. Poza tym Plancjusz by w Rzymie bardziej znany od swego rywala, gdy kwestur
sprawowa w stolicy, podczas gdy Laterensisowi jako kwestorowi przypada w udziale odlega Cyrena.
Wobec braku konkretnych dowodw stosowania przekupstwa, mg Cyceron miao w tym punkcie
atakowa oskaryciela, tote zwraca si do niego z natarczywym pytaniem: Dlaczego milczysz?
dlaczego udajesz? dlaczego umykasz? Raz po raz nastaj na ciebie, naciskam, napieram, dam, a nawet
pragn dowodu winy" (19, 48). I dalej: Wyka, udowodnij, wyzyskaj to, Laterensisie, e Plancjusz
trybutw na dziesitki, lud na gromady podzieli; e zoy pienidze, e obieca, e rozda" (18, 45).
Tylko to bowiem zakazane byo przez lex
327

Licinia; umiarkowana hojno nie tylko nie bya zakazana, ale - wedug zdania Cycerona - zalecona
przez tradycj.
Oskarajc Plancjusza, nie oszczdza Laterensis samego Cycerona. Dowodzi bowiem, e Cyceron
poszed na wygnanie ze strachu, a obecnie przesadnie mwi o pomocy i opiece, jakiej dozna na
wygnaniu ze strony Plancjusza. Nie omieszka te zoliwie zauway, e Cyceron umylnie za swego
konsulatu przeprowadzi ustaw przeciw naduyciom wyborczym (lex Tullia), eby pniej mie
okazj do wygaszania wzruszajcych przemwie obroczych.
Najboleniej niewtpliwie dotkn Cycerona zarzucany mu brak odwagi i brak niezalenoci politycznej
widoczny w jego wysugiwaniu si dynastom". Tote zbija on ten zarzut najobszerniej, a mimo to
niezbyt przekonywajco: Chlubisz si tym, e jeste w rzeczypospolitej czowiekiem niezalenym;
przyznaj ci to, ciesz si i winszuj. Ale powiedziae rwnie, e ja nie jestem niezaleny. W tym
bdnym mniemaniu nie pozwol pozosta ani tobie, ani nikomu innemu. Moe kto sdzi, e moja
niezaleno ucierpiaa przez to, e ju si nie sprzeciwiam tym wszystkim, z ktrymi dawniej si nie
zgadzaem (...) Ale nawet sama rzeczpospolita, gdyby przemwi moga, zachciaby mnie, ebym
pomyla wreszcie o sobie i o swojej rodzinie, poniewa dbaem zawsze o dobro ojczyzny, a nie dbaem
o siebie. Zebraem za za to owoce bynajmniej nie sodkie i pikne, jakby naleao, ale zmieszane
z cierpk gorycz. Jeeli jednak odnosz si do rzeczypospolitej zawsze tak samo, czy powiesz, e
straciem niezaleno? Czy polega ona wedug ciebie na tym, eby y w wiecznej nieprzyjani
z ludmi, z ktrymi cho raz zdarzyo si nam powani? Rzecz si przedstawia zupenie inaczej.
Powinnimy sta jakby w jakim krgu rzeczypospolitej, a poniewa ten krg si obraca, naley zaj
stanowisko, ktrego wybr zosta podyktowany myl o dobru i poytku ojczyzny" (38, 91-93).
W dalszym cigu przemwienia Cyceron wymieniwszy wszystkie swoje dugi wdzicznoci wobec
Cezara i Pompe jusza dodaje: Czy widzc okrt pyncy z pomylnym wiatrem, chocia nie pynie on
do niegdy podanego przeze mnie portu, tylko gdzie indziej, ale do nie mniej bezpiecznej i spokojnej
przystani, walczy mam z wiatrem, czy raczej podda si i ulec, zwaszcza e jest to jedyny sposb
ratunku. Nie sdz, eby to byo oznak niestaoci, jeli kto kieruje swym przekonaniem jak okrtem,
stosownie do wiatrw wiejcych w rzeczypospolitej. Jeli chodzi o mnie, doszedem do tego dziki
nauce (...) e nie naley

zawsze obstawa przy swoim, ale wybra to, czego wymaga wzgld na rzeczpospolit, na co pozwalaj
okolicznoci i pragnienie utrzymania zgody (...) Sdz, e niezaleno, ktrej brak mi zarzucasz,
a ktrej ja nigdy nie straciem i nie strac, nie polega na uporze, lecz na pewnym umiarkowaniu" (38,
94).
W trybunale, ktremu przewodniczy Gajusz Alfiusz Flawus, przyjaciel Cycerona z okresu spisku
Katyliny, panowaa atmosfera przychylna dla oskaronego, przeciw ktremu nie byo przecie adnych
wyranych dowodw winy. Wprost przeciwnie, zarwno Kwintus Hortenzjusz, jak i nieposzlakowanej
prawoci Gajusz Sa-cerdos i Lucjusz Flakkus, pretor z czasw konsulatu Cycerona, zeznawali
korzystnie dla oskaronego. Wzruszajco te brzmiaa nuta wdzicznoci przewijajca si przez cae
przemwienie Cycerona, zwaszcza w peroratio. Plancjusz zosta prawdopodobnie uniewinniony.
Lipiec i sierpie upywa Cyceronowi nie tylko na rozprawach sdowych, ale i na pracach zwizanych
z budow planowanego przez Juliusza Cezara nowego forum. Wdz, zajty podbojem Galii, znalaz
jednak czas, by pomyle o upikszeniu Rzymu. Miasto, mimo e byo stolic wiata, pod wzgldem
urbanistycznym pozostawao daleko w tyle za miastami hellenistycznymi. Jedynie forum Romanum
przypominao place miast hellenistycznych, ale w porwnaniu z nimi byo ciasne i mae. Cezar, ktry
upi Gali i zdoby ogromne bogactwa, postanowi rozszerzy forum Romanum od strony
pnocno-wschodniej wykupujc tu prywatne domy i place pod nowe forum ze wityni Wenus
Zwyciskiej, ktre pniej miao wzi sw nazw od nazwiska zaoyciela. Ponadto myla
o wzniesieniu na polu Marsowym marmurowej galerii z portykiem, zwanej saepta Julia, z ktrej lud
mgby korzysta w czasie zgromadze.
Wszystkie te plany mieli pod nieobecno Cezara realizowa Cyceron i oficer Cezara Oppiusz.
Pierwsze prace polegay na wykupieniu gruntw za cen szedziesiciu milionw sestercw. Cyceron,
peen entuzjazmu dla tego projektu, pisa do Attyka: My, przyjaciele Cezara - mam na myli siebie
i Oppiusza, choby mia pkn ze zoci - za nic mielimy wydatek tych szedziesiciu milionw na
poszerzenie forum i przeduenie go a do statui wolnoci (...) Dokonamy wspaniaego dziea" (ad Att.
4, 16).
Dopiero po zakoczeniu procesu Plancjusza, prawdopodobnie koo 3 wrzenia, Cyceron, ktremu
dokuczyy ju upay w Rzymie,
329

wyjecha do Arpinum. Chcia tam spdzi przypadajce wanie ludi Romani (4-19 wrzenia), ponadto
rad by przypilnowa prac budowlanych w willach swojego brata na terenie arpinackim, w Ar-kanum,
Laterium i Manilianum. W licie wysanym do brata w Galii donosi Cyceron o przebiegu prac
budowlanych. Z listu tego dowiadujemy si rwnie o posiadoci zakupionej wanie dla Kwin-tusa od
niejakiego Fufidiusza za cen stu tysicy sestercw. Te wielkie wydatki zwizane z kupnem i budow
will dostatecznie tumacz, dlaczego obaj Cyceronowie zabrnli w dugi. yli oni ponad stan, co byo
zreszt cech charakterystyczn dla caej nobili-tas rzymskiej. Widocznie Kwintus, liczc ju na upy
gallickie, nie odmawia sobie niczego. W Arkanum budowa wodocig prowadzcy do willi,
w Manilianum ca will z piknym portykiem o wspaniale wykadanej posadzce, w Laterium drog;
w posiadoci wieo zakupionej od Fufidiusza doradza Marek urzdzenie sadzawki, wodotryskw
i palestry i zasadzenie gaju. Ponadto Kwintus wykacza dom na Palatynie (ad Qu. fr. 3, 1, 4, 14)
i zamierza kupi jeszcze jedn will, ale tu pod samym miastem (ad Qu. fr. 3, 1, 7, 23). Marek Cyceron
z troskliwoci dobrego gospodarza doglda prac prowadzonych w willach brata, pewne szczegy
chwali, inne krytykowa. W Manilianum, gdzie ju wszystko byo prawie gotowe prcz ani,
promenady i kurnika, pochwali portyk z pikn posadzk, ale zgani niezbyt symetryczne rozstawienie
kolumn w portyku i kaza je architektowi Difilosowi przestawi; zauway przy tym w licie, e moe
wreszcie ten architekt nauczy si uywa sznura i pionu" (ad Qu. fr. 3, 4, 1). Nie pochwala rwnie
pomysu brata, by w portyku zrobi mae atrium przeznaczone do pracy literackiej; jego zdaniem byo
tam zbyt mao miejsca.
W ani kaza przenie parwk do innej czci pomieszczenia, gdy znajdowaa si bezporednio pod
sypialni. Zimowe pokoje, zarwno grne, jak i dolne, chwali, gdy s obszerne i znajduj si w tym
skrzydle promenady, ktra przylega do ani" (ad Qu. fr. 3, 1, 1). W Laterium sam odmierzy nowo
zbudowan drog prowadzc do willi i uzna, e jest tak dobrze wykonana, i robi wraenie publicznej.
Poniewa jednak brak byo na niej wiru, kaza to zaniedbanie usun. Specjalnej pochway udzieli
ogrodnikowi, ktry doln cz domu i przestrze midzy kolumnami przyozdobi bluszczem. Cao
tak adnie wyglda - pisze do brata - jak gdyby ludzie w paszczach (mia na myli posgi tam rozsta

wion) byli ogrodnikami sprzedajcymi bluszcz" (ad Qu. fr. 3, 1, 2). Cycerona interesowaa nie tylko
estetyka budowli; mia take duo zrozumienia dla spraw praktycznych. I tak postara si od ssiada
Taurusa o zezwolenie na przeprowadzenie wody do willi w Laterium, a posiado zakupion od
Fufidiusza ceni nie tylko dlatego, e cienista", lecz i dlatego, e obfitowaa w wod, co uatwiao
nawodnienie pidziesiciomorgowej ki. Krytycznie odnosi si do pracownikw zajtych przy tych
robotach. O ile bardzo wychwala wodarza Nikeforosa w Laterium, o tyle praca architekta Difilosa nie
zadowalaa go, wydawao mu si bowiem, e posuwa si zbyt wolno.
W tym samym licie porusza Marek sprawy rodzinne. Donosi o opiece, jak roztoczy nad modym
Kwintusem22, co byo rzecz zrozumia, gdy pod nieobecno ojca opieka nad modym czo wiekiem
i troska o jego wyksztacenie naleaa do stryja. Ju w 56 r., kiedy Kwintus bawi na Sardynii, Marek
donosi mu o sy nu: Najlepszy chopak, uczy si doskonale. Nie uchodzi to mojej uwagi, tym bardziej
e gramatyk Tyrranion uczy take u mnie" (ad Qu. fr. 2, 4, 2). Czuwa te Cyceron troskliwie nad
niezbyt do brym zdrowiem bratanka. Ju w 60 r. poleca chorego chopca opie ce Attyka (ad Att. 2, 2, 1).
W maju 54 r. widzimy modego Kwintusa na kuracji w Zatoce Neapolitaskiej, niedaleko
Cyceronowego Kumanum. Cyceron w czasie swego pobytu w Kumanum co dziennie go odwiedza23,
a nawet chcia si podj uczenia go. Staram si usilnie - pisze do Kwintusa - odwiedza codziennie
twojego Cycerona, ktry jest mi rwnie drogi, staram si wglda w jego nauk i postpy i jeli mn nie
wzgardzi, gotw jestem su y mu za nauczyciela; nabyem bowiem w wolnym czasie znacz nej
wprawy w nauczaniu, dajc lekcje mojemu synowi" (ad Qu. fr. 2, 12, 2). Oczywicie Kwintus rad by,
e syn jest pod tak wietn opiek i obiecywa Markowi w zamian jak wielk nagrod" (ad Qu. fr. 3,
1). Marek by do swego bratanka niezmiernie przywizany i chtnie miaby go przy sobie w Arpinum,
by lepiej czuwa nad jego zdrowiem i wyksztaceniem. Kwintus jednak, zatrzymany za pewne przez
matk, pozosta we wrzeniu w Rzymie, gdzie musia pilnie si uczy, skoro Cyceron donosi bratu, e
chopiec nie opu
** O bratanku Cycerona, Kwintusie, por. I. M. Garrido Bozie: Ciceros ne-phew Quintus, Greece and Rom" 20 (1951), s.
11-25, i Seel, 299-310. M O stosunku Cycerona do modziey por. Seel, 261 nn.

ci ani jednej lekcji u swego retora (ad Qu. fr. 3, 1). Tym retorem by niejaki Peoniusz. W licie
z padziernika Marek pisze: Twj Cyceron, ktry jest take moim, uczy si z wielkim zapaem
kraso-mwstwa u Peoniusza, czowieka, jak mi si zdaje, zacnego i biegego w swej sztuce. Wiadomo
ci, e mj sposb nauczania jest gruntowniejszy i gbiej siga w tajemnice sztuki; nie przeszkadzam
jednak twojemu Cyceronowi postpowa wybran drog, gdy widocznie wicej ma pocigu do
deklamatorskiego rodzaju. Pamitam, e ten rodzaj i nam si podoba. Pozwlmy mu wic i naszymi
ladami w nadziei, e dojdzie tam, gdzie mymy doszli. Skoro jednak wezm go kiedy ze sob na wie,
nie omieszkam zaznajomi go z moim sposobem i rodzajem" (ad Qu. fr. 3, 2, 4). Cyceron powrci
z Arpinum do Rzymu 19 wrzenia. Przypadek zdarzy, e tego samego dnia stan pod murami Rzymu
powracajcy z Syrii najwikszy jego wrg Aulus Gabiniusz, ktry domaga si prawa odbycia triumfu.
Na znienawidzonego przez nobilw, cho popieranego przez dynastw" Gabiniusza czeka jednak
w Rzymie nie triumf, ktrego mu senat odmwi, ale trzy procesy: o pogwacenie majestatu ludu
rzymskiego, o zdzierstwo i o naduycia wyborcze24. Dla nobilw nadesza oczekiwana chwila zemsty.
Okoo tygodnia sta ju Gabiniusz pod murami Rzymu, a nikt nie kwapi si wyj mu na spotkanie.
Gdy wreszcie powiadomiono go, e senat nie zgodzi si na triumf, wszed do stolicy noc, by - zdaje si
- nazajutrz stan przed pretorem Alfiuszem jako oskarony o pogwacenie majestatu ludu rzymskiego.
Chodzio o to, e Gabiniusz wbrew woli senatu i ludu oraz wbrew ostrzeeniom ksig sybilliskich jako
namiestnik Syrii opuci z wojskiem powierzon sobie prowincj i wprowadzi zbrojnie Ptolemeusza
Aule-tesa do Egiptu. Oczywicie Gabiniusz nie dziaa w tym wypadku na wasn rk, lecz z inspiracji
i za poparciem Cezara i Pompeju-sza, ktrzy powzili t decyzj jeszcze na zjedzie w Luce. Nie byo
te tajemnic, e wypraw Gabiniusza finansowa znany bankier rzymski Rabiriusz Postumus na mocy
ukadu podpisanego w willi Pompejusza w Albanum oraz e wielu onierzy Pompeju-sza brao udzia
w owej wyprawie (Caes. b. c. 3, 4, 4; 3, 103, 5). Dzie, w ktrym Gabiniusz zasiad w senacie, by
dniem zemsty Cycerona na nieprzejednanym wrogu. Opowiada o tym Cyceron
M

Por. Mhll: RE 7, 429, oraz E. M. Sandford, Transactions American Philological Association" 70 (1939), s.
64-92.
332

w licie do Kwintusa z dnia 11 padziernika: Gabiniusz, czujc si ze wszech stron osaczony

i odebrawszy z mej strony kilka cikich ran, drcym gosem rzuci mi w twarz sowo wygnaniec.
Na to - o bogowie! Nigdy mnie nic bardziej chlubnego nie spotkao - cay senat powsta z krzykiem
i natar na niego" (ad Qu. fr. 3, 2, 2). Nienawi Cycerona bya tak wielka, e zamierza osobicie
wystpi w roli oskaryciela w procesie de maiestate. Do tego jednak nie chcia dopuci Pompejusz,
ktry wywiera na Cycerona coraz silniejszy nacisk. W listach Cycerona z drugiej poowy wrzenia
i pierwszej poowy padziernika wyranie wida, jak w nacisk wzrasta, by z czasem przeksztaci si
nawet w pewnego rodzaju grob w postaci - Klodiusza, tak e w kocu Cyceron musia odstpi od
swego zamiaru. W licie z 29 wrzenia czytamy: Pompejusz usilnie domaga si ode mnie, abym si
pogodzi z Gabiniu-szem, ale niczego jeszcze nie osign i nie osignie, o ile zdoam zachowa cho
czstk swej niezalenoci" (ad Qu. fr. 3, 1, 5). 11 padziernika Cyceron straci ju widocznie i t ma
czstk swej niezalenoci", skoro pisze: Ja jednak powstrzymam si od wystpienia z oskareniem
Gabiniusza - z trudem, na Herkulesa, ale si powstrzymam, bo nie chc walczy z Pompejuszem" (ad
Qu. fr. 3, 2, 2). Jeszcze wyraniej wystpuj motywy tej zmiany w licie z 24 padziernika: Miaem
take inne powody. Pompejusz mgby uwaa, e walczy ze mn nie tyle o uratowanie Gabiniusza, co
o swoj wasn godno. Mgby przyjecha do miasta i mogoby przyj do otwartego zerwania (...)
Mgby si pojedna z Klodiu-szem (...) Przypomnij sobie, e Pompejusz (...) nawet w okresie, gdy mi
wszystko zawdzicza, a ja jemu jeszcze nic, nie mg cier-pie - eby ju inaczej tego nie wyrazi rnic w naszych pogldach na sprawy publiczne i, nie bdc jeszcze tak potnym, ju pokaza, ile
potrafi zdziaa przeciwko mnie, stojcemu wwczas u szczytu powodzenia. Czy mgbym odway
si na walk teraz, kiedy ani ja, ani rzeczpospolita nie mamy adnej siy, a on jest wszechwadny?" (ad
Qu. fr. 3, 4, 2). Cyceron ograniczy si wic w procesie Gabiniusza do roli wiadka, ktrego zadanie
wypeni z powag i agodnoci". Anim na niego nie nastawa - pisze - anim go nie odcia" (ad Qu.
fr. 3, 9, 1). Gabiniusz zosta uwolniony. Cyceron znis ten wyrok spokojnie", mimo e by on jego
zdaniem haniebny dla rzeczypospolitej i szkodliwy". Uwolnienie Gabiniusza przypisywa Cyceron
niewiarygodnej nieudolnoci" oskaryciela Lentulusa i subskryptorw oskarenia oraz ha333

niebnemu skadowi trybunau. Jego zdaniem wyrok w sprawie Ga-biniusza budzi powszechne
oburzenie (por. ad Qu. fr. 3, 4, 1; ad Att. 4, 18, 1).
Nobilitas, zwalczajca Gabiniusza, a wic porednio i Pompeju-sza, nie daa jednak za wygran.
Gabiniusz zosta niebawem powtrnie oskarony de repetundis i zadano od niego zwrotu dziesiciu
tysicy talentw, jakie mia otrzyma od Ptolemeusza Aule-tesa za udzielenie mu poparcia. I tym razem
na widowni wystpuje Pompejusz. Przypuszcza generalny atak na byego konsula i odnosi
niewiarygodny wprost sukces. Sterroryzowany Cyceron podejmuje si obrony swego najwikszego
wroga. O tym, e Cyceron dziaa pod przymusem, wiadczy jego list wysany po pierwszym procesie
Gabiniusza, w ktrym nadmienia, e podjcie si obrony Gabiniusza byoby jego osobist klsk: Ci,
co nienawidz Gabiniusza, to znaczy wszystkie stany rzeczypospolitej, zaczyby nienawidzi take
mnie jako jego obroc" (ad Qu. fr. 3, 5, 5). Wobec niezachowania si mowy obroczej, niewiele wiemy
o sprawie. Wiadomo tylko, e na rozprawie odczytywano owiadczenie Pompeju-sza, ktry powoujc
si na list Ptolemeusza stwierdza, e Gabiniusz nie otrzyma od krla adnych sum prcz
przeznaczonych na wojn". Cyceron w jednej z pniejszych mw (pro Rab. 8, 19) utrzymywa, e
broni oskaronego z wielkim zapaem, jednake przeciwnicy Cycerona nie byli o tym przekonani
i twierdzili, e sposb obrony nie przyczyni si do uwolnienia oskaronego (Cass. Dio 46, 8, 1), ktry
zosta skazany. Cyceron w swej obronie Rabi-riusza wspomina o pogodzeniu si z Gabiniuszem,
w istocie jednak do koca ycia czu awersj do wyperfumowanego i elazkiem treficego swe wosy"
byego konsula, ktry przyczyni si do jego wygnania. Jeszcze w r. 49 pisa do Attyka, e do tego
stopnia nie cierpi Gabiniusza, i nie moe na niego spokojnie patrze (ad. Att. 10, 8, 3).
W zwizku z procesem Gabiniusza wytoczono rwnie proces bankierowi rzymskiemu Rabiriuszowi
Postumusowi. Poniewa Gabiniusz na mocy wyroku mia zwrci owe dziesi tysicy talentw, a ze
sprzeday dbr skazanego nie mona byo uzyska caej sumy, zadano reszty od Rabiriusza, ktry
jako kierownik administracji finansowej w Egipcie zajmowa si ciganiem z poddanych krlewskich
sumy przyrzeczonej Gabiniuszowi przez Ptolemeusza. Wedug oskaryciela Messjusza cz sumy,
ktrej nie dao si cign z Gabiniusza, znajdowaa si w rkach Rabiriu334

sza25. Cyceron, podejmujc si obrony Rabiriusza na prob Pom-pejusza i Cezara, przedstawi

oskaronego jako czowieka nieszczliwego, bez adnego majtku. Mowa jego jest o tyle ciekawa26, e
odsania metody bankierw rzymskich, stosowane w krlestwach zaprzyjanionych", uzalenionych
od Rzymu. Rabiriusz, jako dioj-keta czyli kierownik finansowy w Egipcie, z tak bezwzgldnoci
ciga sumy przeznaczone dla Gabiniusza, e zrazi sobie nie tylko ludno, ale nawet samego krla,
ktry wtrci go w kocu do wizienia. By to zreszt nie najgorszy sposb pozbycia si zobowiza
zacignitych wobec Gabiniusza. Rabiriuszowi udao si w kocu wrci do Rzymu, ale tu czeka go
proces de repetundis. w pobyt W wizieniu krlewskim posuy Cyceronowi jako gwny argument
obrony, gdy wedug jego tezy jedyn win Rabiriusza bya lekkomylno, z jak poycza
Ptolemeuszowi pienidze, kiedy ten znajdowa si w biedzie", a nastpnie wyjazd do krlestwa,
w ktrym musia si podporzdkowa woli krla. Bo czy moe by co gupszego - woa Cyceron
w swej mowie - ni to, e ekwita rzymski z takiej stolicy jak Rzym, obywatel rzeczypospolitej, ktra
bya zawsze i jest nadal krajem najwikszej wolnoci, udaje si do kraju, gdzie trzeba sucha i suy
drugiemu?" (8, 22). Nie omieszka Cyceron zaatakowa wiadkw aleksandryjskich, rozwodzc si nad
kamliwoci Grekw W tym wypadku mia, zdaje si, wyjtkowo racj, gdy ci sami wiadkowie,
ktrzy pod naciskiem Pompejusza w poprzednim procesie zaprzeczali, jakoby Gabi-niusz mia
otrzyma jakie pienidze od krla, teraz zdecydowaniejj obciali Rabiriusza. Nie wiadomo, czy teza
obrony, pragncej przedstawi wyzyskiwacza jako czowieka hojnego, wspaniaomylnego
i szczodrego", wydaa si sdowi przekonywajca N. W kadym razie Cyceron robi co mg.
Przypomina sdziom, e oskarony cieszy si poparciem Cezara, i dugo rozwodzi si w pochlebnych
sowach nad pogromc Gallw. Wspomnia nawet o swej wdzicznoci wobec Rabiriusza, ktry owej
okropnej nocy, kiedy Cyceron musia Rzym opuci, zjawi si u niego, ofiarowujc mu swe usugi
i wszystkie swoje zasoby, przydajc mu stra do obrony i tyle zota, ile wymagay okolicznoci" (17,
47). W peroratio stara si mwi wzru15 Por. Mommsen: R6misch.es Strafrecht, 731.
* O procesie Rabiriusza por. A. Bouch-Leclercq: Histoire des Lagides, Paris 1903, t. II, s. 168 nn.
" Zarwno Mhll: RE 1 A, 27, jak Ciaceri, II, 136, i Gelzer: RE 13, 965 utrzymuj, e Rabiriusz zosta uwolniony.

335

szajco o tym, e al odbiera mu siy i hamuje gos", ale dzisiaj czytajc t peroratio i porwnujc
z dawniejszymi, widzimy, e s to ju ograne i banalne sztuczki, nie posiadajce tej siy, co
w przemwieniach dawniejszych.
Wprawdzie Cyceron zapewnia w mowie Pro Rabirio (12), e szczerze broni Gabiniusza,
w rzeczywistoci jednak odczuwa swoje ponienie. W okresie midzy pierwszym a drugim procesem
Gabiniusza, 24 padziernika, robi bratu takie wyznanie: Drczy mnie, najmilszy bracie, to, e nie
istnieje rzeczpospolita, e nie istniej sdy, e ja w wieku, kiedy powaga moja w senacie powinna
znajdowa si w rozkwicie, albo musz mozoli si nad sprawami sdowymi, albo w domu szuka
w ksikach pociechy, i e najzupeniej przepado to, co ukochaem od dziecka: By zawsze najlepszym
i wybija si ponad innych! Gnbi mi to, e niektrych moich nieprzyjaci nie mog atakowa,
a niektrych musz nawet broni, e nie tylko w swych pragnieniach, ale nawet w nienawici nie wolno
mi by niezalenym i e znalaz si tylko jeden Cezar, ktry mi kocha, jak tego pragn, albo jak inni
sdz - znalaz si jeden, ktry chce mi kocha" (ad Qu. fr. 3, 5, 4).
Ostatnie dwa miesice 54 r. byy pene niepokoju. Przekupstwa przed wyborami na konsulw na r. 53
przeszy wszelkie dopuszczalne granice; doszo do tego, e wszyscy kandydaci na konsulw, a wic
zarwno Memmiusz, jak Kalwinus, Messala i Skaurus zostali oskareni de ambitu. Byo to po myli
Pompejusza, ktry liczy na objcie dyktatury, na wypadek gdyby wybory na konsulw nie doszy do
skutku, co byo bardzo prawdopodobne. Oddany Pompejuszowi trybun ludowy Gajusz Luciliusz
wystpi z takim wnioskiem i pod koniec roku liczono si ju powszechnie z dyktatur Pompejusza.
Jednake nobilitas za adn cen nie chciaa do tego dopuci i na razie postawia na swoim. Wobec
tego, e kon-sulowie nie zostali wybrani, senat postanowi starym zwyczajem republiki rzymskiej
wyznacza co pi dni nowego interreksa. Stan ten przetrwa a do poowy 53 r., gdy przystpiono
ponownie do wyboru konsulw. Konsulami wybrani zostali: stronnik Cezara, Do-micjusz Kalwinus,
i optymata, Waleriusz Messala, co na razie pokrzyowao zamiary Pompejusza.
Zbyt maa ilo zachowanych listw z 53 r. nie pozwala na blisze okrelenie dziaalnoci i pogldw
Cycerona w tym burzliwym okresie. Wiemy jedynie, e podobnie jak w latach poprzednich kwiecie
spdza w Kumanum, gdzie kontynuowa rozpoczte ju

dzieo o rzeczy pospolitej. Z tego okresu pochodz wzruszajce listy do niewolnika Tyrona28, ktry
zapadszy na zdrowiu nie mg towarzyszy swemu panu. Tyron, czowiek bardzo wyksztacony,
nalea do owej uprzywilejowanej kategorii niewolnikw, ktra cieszya si nie tylko szacunkiem, ale
nawet mioci swych wacicieli. Niektrzy z nich, jak np. Stacjusz, niewolnik Kwintusa Cycerona, by
staym doradc swego pana. W owych czterech listach do Tyrona (ad fam. 16, 13; 14; 15; 10) przebija
wielka yczliwo oraz troska o zdrowie ukochanego niewolnika. Cyceron prosi chorego, by nie
aowa pienidzy na lekarzy, i zapewnia go, e uspokoi si i znajdzie znw przyjemno w swych
studiach dopiero wtedy, gdy ujrzy swego starego przyjaciela przy sobie: Twj list nie donosi nic
pewnego o twoim zdrowiu, ale mnie jednak troch uspokoi (...) Dopki nie bd ci mia przy sobie,
nie dotkn nawet ksiek" (ad fam. 16, 14, 1 z 11 kwietnia). Nastpnego dnia niepo-kj a zdrowie Tyrona
wzrs; Chocia Egiptus zapewrtii, e nie masz ju gorczki i czujesz si lepiej, cho nie moge do mnie
napisa, jestem znw niespokojny, gdy Hermia, ktry mia powrci tego samego dnia, jeszcze nie
wrci. Nie do wiary, jak niepokoj si o twoje zdrowie. Uwolnij mnie od tej troski, a ja ci uwolni od
innych" (ad fam. 16, 15, 1). W licie z 11 kwietnia (ad fam. 16, 14, 2) wspomina Cyceron, e ju dzie
dopenienia obietnic nadchodzi", co niewtpliwie ma oznacza wyzwolenie Tyrona. Warto
przypomnie, e u staroytnych przywizanie do niewolnika nie musiao si koniecznie czy z chci
obdarzenia niewolnika wolnoci. Sam Cyceron, jak wiadomo, nie by skory do wyzwalania
niewolnikw. wiadczy o tym list z 62 r., w ktrym do energicznie odradza Kwintusowi wyzwolenie
Stacjusza oraz zarzuca mu zbytnie poufalenie si z niewolnikiem. Obecnie jednak istotnie dotrzyma
obietnicy, jak to wida z listu Kwintusa do Marka z koca maja, w ktrym Kwintus wyraa rado, i
Marek wola Tyrona mie za przyjaciela naszego ni za niewolnika" (ad fam. 16, 16, 1).
Niewielka ilo listw z r. 53 nie pozwala uchwyci wraenia, jakie na Cyceronie i innych Rzymianach
wywara klska Krassu-sa w wojnie z Partami oraz mier dynasty" i jego syna Publiuffl Datuj te listy na r.
53, idc za E. Kornerem, Jahrbcher fur klass. Philologie" 1891, s. 130-132, podobnie Constans: Cicern. Correspondance,
III, 153. Tyrrel-Purser datuj te listy na r. 54 albo 53.

337

sza. mier zamordowanego w Karrhae Krassusa, ktry zosta tam zwabiony na rozmowy z wodzem
Partw Surea, i klska armii rzymskiej w Mezopotamii bya wana zarwno ze wzgldu na
zewntrzn, jak i na wewntrzn sytuacj imperium rzymskiego. Oto z grona trzech dynastw uby
jeden, a stosunki midzy Pompeju-szem i Cezarem od chwili mierci crki Cezara a ony Pompejusza,
Julii, ktra zmara przy poogu w jesieni r. 54, zaczy si rozlunia. Pompejusz myla ju o nowym
maestwie, ktre niebawem zawar z Korneli, crk Metellusa Korneliusza Scypiona, i pragn
tecia swego przeforsowa na konsula na r. 52. Cezar, zajty dalszym uspokajaniem" Galii, w ktrej
wanie zaczli si buntowa Trewirowie, Senonowie i Karnutowie, nie mg powica wiele uwagi
sprawom wewntrznym. mier Krassusa, z ktrym by cile zwizany, oznaczaa osabienie jego
pozycji. W zwizku z tym stronnictwo konserwatywne zaczo myle o wyzwoleniu si spod
preponderanc ji dynastw. Myla o tym rwnie Cyceron, jak to wynika z jego korespondencji ze
Skryboniuszem Kurionem, podwczas kwestorem w prowincji Azji. Mem opatrznociowym, na
ktrego nobilitas mogaby liczy, by wedug Cycerona Milon, ktry stara si o konsulat na r. 52. Raz
ju okiezna swymi siami demokratyczne bojwki Klodiusza; obecnie przez swe maestwo z Fausta,
crk Sulli, jeszcze silniej zwiza si z nobilami, a igrzyska urzdzane przeze z niebywaym
przepychem zyskay mu popularno wrd proletariatu miejskiego.
W obecnej sytuacji Cyceron postanowi caym swym autorytetem zaangaowa si po stronie Milona.
Dla sprawy tej zamierza pozyska modego Kuriona, dawnego przywdc modziey arystokratycznej.
Z Kurionem, ktry jedyny za pamitnego konsulatu Cezara i Bibulusa omieli si wystpowa przeciw
dynastom, by Cyceron zwizany od dawna. On to poredniczy midzy ojcem a synem, gdy ten zabrn
w dugi, i nakoni starego Kuriona do ich wyrwnania (Phil. 2, 18, 46). Zarwno Cyceronowi, jak
i caej nobilitas mody Kurion wydawa si obecnie czowiekiem, ktry najatwiej mgby
przeprowadzi kandydatur Milona na konsula. Poniewa zamiar ten by porednio skierowany przeciw
planom Pompejusza, ktry popiera kandydatur swego tecia Scypiona oraz swego byego kwestora,
Plaucjusza Ipseusa, Cyceron zachowywa daleko idc ostrono i w listach* do Kuriona pisa zawsze
do oglnikowo z obawy, czy mona te wiadomoci bezpiecznie listowi powierzy" (ad fam. 2, 5; por.
ad fam. 2, 4). W pierwszym
338

licie do Kuriona pisze tylko tyle: Powszechne przekonanie o twoich zdolnociach i sposobie mylenia
jest tak pochlebne, i nie waham si prosi ci i zaklina na wszystko, co najwitsze, aby tak
usposobiony do nas powrci, iby mg usprawiedliwi opini, jak sobie zdobye" (ad* fam. 2, 1).
Rol, jak wedug nobilitas Kurion ma odegra, wyraniej ju okrela list nastpny: Czy ywisz
jeszcze jak nadziej dla rzeczypospolitej, czy ju w ni zwtpie, zastanw si nad rol czowieka
i obywatela, ktry rzeczpospolit, zbiegiem nieszczliwych okolicznoci i zepsuciem obyczajw
powalon i uciemion, przywrci ma do dawnej godnoci" (ad fam. 2, 5). A ju zupenie wyranie
zostaa postawiona sprawa w licie pochodzcym mniej wicej z poowy 53 r.: Woyem wszystkie
moje chci, starania, trudy, zabiegi, myli, ca w kocu dusz w to, by Milon zosta konsulem".
Wyliczywszy wszystkie szanse Milona, Cyceron konkluduje: Potrzebujemy wodza i przewodnika,
ktry by jak sternik umia wykorzysta wszystkie pomylne wiatry; a gdybymy mieli wybr midzy
wielu, kog bymy z tob mogli porwna? (...) Prosz Ci wic, by gorliwie zaj si spraw, ktra
ma tak bliski zwizek z moj saw, a raczej, eby si trafniej wyrazi, od ktrej cay mj byt zaley"
(ad fam. 2, 6). Listy do Kuriona s bardzo znamienne dla postawy Cycerona, ktry, skoro tylko ukazaa
si jaka moliwo podwaenia rzdw dynastw, od razu gotowa si do przywrcenia godnoci
rzeczypospolitej", czyli innymi sowy do przywrcenia zachwianych rzdw nobilitas.

ROZDZIA SZESNASTY

SPRAWA MILONA. DZIEA O RZECZYPOSPOLITEJ I O PRAWACH (LATA 52-51)

Wrogiem kandydatury Milona by obok Pompejusza przede wszystkim Klodiusz, kandydat na pretora
na r. 52. Zdawa on sobie doskonale spraw z tego, e w razie wyboru Milona na konsula jego rola jako
pretora rwna bdzie zeru (pro Mil. 9, 25). Dawni wrogowie spotkali si znowu, toczc na ulicach
nieustpliw walk przy pomocy bojwek. Klodiusz nie ogranicza si zreszt do rozpdzania
komicjw wyborczych, co miao udaremni wybr Milona; wystpowa przeciw niemu rwnie
w senacie z zarzutami natury formalnej, twierdzc, e Milon wbrew przepisom ustawy nie przedstawi
senatowi penej listy swych dugw. W razie udowodnienia tego zarzutu Milon zostaby tym samym
skrelony z grona kandydatw. Atakujc Milona uderzy Klodiusz rwnie w jego protektora Cycerona,
ktry z kolei nie pozosta mu duny. Z mowy, ktr wygosi z tej okazji w senacie, zachowao si
midzy innymi jedno szczeglnie zjadliwe zdanie: Zdaje mi si, e o trzy sprawy oskarae Milona,
mianowicie o dugi, o przemoc i naduycia wyborcze, ale o dwch jeszcze zapomniae; nie
wspomniae o pogwaceniu religijnych obrzdw ani o witokradczym cudzostwie" (fr. 14).
Wobec tego, e bojwki Klodiusza nie dopuszczay do odbycia wyborw, rok 52, podobnie jak
poprzedni, rozpocz si bez konsulw. O ile jednak w poprzednim roku zaradzono temu przez
wyznaczanie co pi dni nowego interreksa, to obecnie Pompejusz dc do dyktatury nie dopuci do
tego. Wspdziaajcy z nim trybun ludowy Munacjusz Plankus Bursa x zaoy weto przeciw
mianowaniu interreksw. W pastwie szalaa anarchia. W tej sytuacji dnia
1

O Bursie por. Mnzer: RE 16, 552.

340

20 stycznia, okoo trzeciej po poudniu, doszo na drodze Ap-pijskiej niedaleko miejscowoci Bovillae
do spotkania obu przeciwnikw: Milona i Klodiusza. Milon wraz z on Fausta udawa si w otoczeniu
stray przybocznej zoonej z gladiatorw do swojej willi niedaleko Albanum, Klodiusz wraca ze
swojej willi do Rzymu. W bjce, ktra zacza si midzy ludmi Milona i Klodiusza, jeden z ludzi
Milona zada cios Klodiuszowi i powali go z konia. Rannego odniesiono do pobliskiej gospody. Milon,
ktry wyprzedzi nieco swj orszak, na odgos walki zawrci, a dowiedziawszy si, co zaszo, kaza
swoim ludziom otoczy bojwk Klodiusza, jego samego za wycign z gospody i bi, pki nie
wyzionie ducha. Porzucone na drodze zwoki Klodiusza znalaz jeden z senatorw powracajcy do
Rzymu i kaza je przenie do przedsionka w domu zabitego. Wie o dokonanym morderstwie lotem
byskawicy obiega miasto. Tumy zaczy si gromadzi przed domem Klodiuszow, a ona zabitego,
Fulwia, wzywaa do zemsty. Nastpnego dnia na wezwanie trybunw ludowych, Tytusa Munacjusza
Pianka i Kwintusa Pompejusza Rufusa, przeniesiono zwoki Klodiusza do kurii i uoono na
przygotowanym stosie. Towarzyszy temu tum, wrd ktrego byo wielu niewolnikw. Pogrzeb,
bdcy wielk manifestacj stronnictwa popularw, zakoczy si katastrof. Z palcego si stosu,
uoonego z aw senatorskich, ogie przerzuci si na poblisk basilica Porcia, niszczc j doszcztnie.
Wzburzony tum pody pod dom Milona, by go spali, stojca jednak w pogotowiu bojwka zamiar
ten udaremnia.
W tej sytuacji senat, pragnc pooy kres anarchii, podj tzw. ostateczn uchwa senatu, moc ktrej
ca wadz w pastwie przekaza Pompejuszowi, interreksowi, ktrym zosta wyznaczony na pi dni
Lepidus, oraz trybunom ludowym. Ale poowiczno tej decyzji nie zadowolia proletariatu stolicy.
Tum burzy si przeciw mianowaniu interreksa i domaga si peni wadzy dla Pompejusza albo
wyboru na konsulw jego protegowanych, Scypiona i Plaucjusza Ipseusa. Demonstrowano na rzecz
Pompejusza w jego ogrodach pod Rzymem, a rwnoczenie urzdzano demonstracje przeciw
Lepidusowi; oblegano jego dom przez cay okres jego inter-regnum, dajc ogoszenia komicjw
wyborczych. Z drugiej strony Milon bynajmniej nie da si zastraszy. Czujc poparcie caej nobilitas,
a przede wszystkim Cycerona, Hortenzjusza, Kalidiusza, Katona, Marcellusa i Celiusza, zjawi si
w Rzymie i zacz si otwarcie stara o konsulat, pragnc rwnoczenie doj do porozu341

mienia z Pompejuszem. Zarwno stronnictwo popularw, jak i op-tymaci zwoywali zebrania ludowe,
wzajemnie na siebie napadajc. Na jednym z takich zebra zorganizowanych na rzecz Milona
przemawia Cyceron starajc si przekona zebranych, e Milon dziaa w obronie wasnej. Zebranie to
rozpdziy bojwki klodia-skie. Stronnictwo popularw brao gr. Na zebraniach organizowanych
przez popularw trybunowie ludowi oraz pniejszy historyk Salustiusz namitnie atakowali Milona,
nie przepuszczajc jego protektorowi Cyceronowi. Sugerowali, e cho Klodiusza powalia rka
Milona, to ukryt spryn zabjstwa by kto wikszy" - mieli na myli Cycerona (pro Mil. 18, 47).
Rozpuszczano rwnie pogoski, e Milon, ktry sprztn ju Klodiusza, moe si rwnie porwa na
ycie Pompejusza. Fakt, e Pompejusz nie chcia przyj u siebie Milona, interpretowano jako
potwierdzenie tych pogosek. Nacisk mas proletariackich doprowadzi w kocu do tego, e nobili-tas,
aczkolwiek niechtnie, postanowia wybra mniejsze" zo i odda peni wadzy Pompejuszowi. Jest
rzecz znamienn, e z wnioskiem tym wystpi jeden z najbardziej zacitych arystokratw, Bi-bulus,
i e zosta on poparty przez przywdc nobilw - Katona. Poniewa jednak sam tytu dyktatora" by od
czasw Sulli powszechnie znienawidzony, wymylono inny, bardziej ogldny. Na ko-micjach
wyborczych, wyznaczonych przez interreksa Serwiusza Sul-picjusza na dzie 5 lutego, Pompejusz
zosta wybrany konsulem bez kolegi". Uzyska w ten sposb to, do czego ju od roku dy.
Nastpnym jego celem byo oskarenie Milona o przemoc" i doprowadzenie do skazania go.
Pozbywajc si w ten sposb Milona, stawa si po mierci Klodiusza jedynym wadc w Rzymie. Fakt,
e w senacie w czasie debaty nad procedur, jak naleao zastosowa w procesie Milona, przyjto
projekt Pompejusza, by bardzo niekorzystny dla oskaronego. Album iudicum, czyli list 360 sdziw,
z ktrych pniej miano drog losowania wyoni 81, ustala sam Pompejusz, ktry oczywicie postara
si o to, eby dobra sdziw nieprzychylnie usposobionych wobec Milona. Ograniczenie procesu do
dni piciu, mowy oskarycielskiej do trzech godzin, a obroczej do dwch, miao take swoj wymow.
Ale nie tylko procedura bya niezwyka, niezwyky by rwnie w owych kwietniowych dniach obraz
forum otoczonego wojskiem, niezwyke byo zachowanie samego oskaronego, ktry nie przywdzia
szaty aobnej i przybra postaw butn i pewn siebie. Proces rozpocz si 4 kwietnia. Pierwsze trzy
dni przeznaczono na przesuchanie wiad

kw, czwarty na przygotowanie do oskarenia i losowania sdziw; w pitym dniu miao nastpi
losowanie, mowy: oskarycielska i obrocza, oraz wydanie wyroku. Ju pierwszego dnia w czasie
przesuchiwania wiadkw okazao si, e proces Milona toczy si bdzie w napronej atmosferze.
Kiedy jeden z klodiaczykw, Ga-jusz Kassiniusz Schola, naoczny wiadek zajcia, skadajc zeznania
zacz obcia Milona, tak podnieci tym otaczajcych trybuna sdziowski klodiaczykw, e
przesuchujcy Schol Marcellus musia schroni si u przewodniczcego trybunau, Domicjusza
Ahe-nobarba. Wobec gronej postawy tumu Ahenobarbus zwrci si do Pompejusza o sprowadzenie
wojska. Istotnie te od 5 kwietnia oddziay Pompejusza stay w pogotowiu na przylegajcym do forum
placu skarbowym. Nastpne dni upyny spokojnie. Dopiero w przeddzie ogoszenia wyroku trybun
ludowy Munacjusz Plankus zwoa pod wieczr zgromadzenie ludowe, wzywajc lud do czynnego
wystpienia przeciw Milonowi podczas mowy obroczej Cycerona. Nadszed dzie 8 kwietnia. Forum
zalane byo zwolennikami Klo-diusza. Obok, na placu skarbowym, stay pod broni oddziay
Pompejusza. Milon nadal zachowywa pewn siebie postaw; obawia si jedynie, czy nerwy nie
zawiod Cycerona, ktry po raz pierwszy w swej karierze adwokackiej mia przemawia w tak
niezwykych okolicznociach. Dlatego te - jak opowiada Plutarch - wymusi na Cyceronie, eby na
forum przyby w lektyce i czeka, a zejd si sdziowie i sd wypeni si ludmi" (Cic. 35, 2).
Cyceronowi, ktry zawsze mia trem w czasie przemwie, istotnie nerwy nie dopisay. Jak sam
przyzna w pierwszym zdaniu swego przemwienia, nowy ksztat nowego sdu przeraa jego oczy"
(pro Mil. 1, 1). Zaraz po pierwszych sowach obrony podniosy si krzyki klodiaczykw tumnie
otaczajcych trybuna. Wtedy wkroczyy oddziay Pompejusza, by zapewni porzdek. Byli ranni
i zabici. Cyceron musia przerwa przemwienie. Kiedy po przerwie zacz na nowo i wspomnia
o projekcie prawa Klodiuszowego, znalezionym w jego papierach, tumult podnis si na nowo.
Cyceron nie umia opanowa nerww. Czu, e przemawia w atmosferze wrogiej i podnieconej. Mowa
wypada blado, a Milon zosta skazany trzydziestoma omioma gosami na pidziesiciu jeden sdziw
i uda si na wygnanie do Marsylii.
O ile mowa wygoszona bya saba2, o tyle mowa, ktr p2 O stosunku obu mw por. Laurand, I, 6.
343

niej Cyceron opublikowa i ktra si do dzi zachowaa, stanowi szczyt kunsztu oratorskiegos.
Prawdziwa jest te niewtpliwie anegdota, ktr notuje historyk grecki Kassjusz Dion (40, 54).
Przebywajcy na wygnaniu Milon mia podobno powiedzie, e nie jadaby smacznych ryb w Marsylii,
gdyby Cyceron istotnie tak pikn mow wypowiedzia. Zachowana mowa, od czasw Kwintyliana,
ktry nazwa j najpikniejsz i najsawniejsz", a do czasw nowoytnych, po Retoryk Kallimacha,
stanowi klasyczny, czsto w podrcznikach retoryki przytaczany przykad na tzw. causa coniectu-ralis.
Cyceron przyznawa, e Milon zabi Klodiusza, lecz stara si uprawdopodobni tez, e to nie Milon na
Klodiusza, lecz Klodiusz na Milona przygotowa zasadzk, i e Milon dziaa w obronie wasnej.
Przytacza rwnie pogrki Klodiusza, ktry mia gosi, e Milon do trzech dni y nie bdzie.
Zapewnia, e Milon nigdy nie ucieka si do siy wobec Klodiusza i e miejsce, w ktrym doszo do
starcia, byo korzystne dla Klodiusza, a niekorzystne dla Milona; e Milon jecha z on i sub na
wozie, podczas gdy Klodiusz bez bagau - konno. Przemilczajc fakt zamordowania Klodiusza na
rozkaz Milona, sugerowa sdziom, e jedyn spraw, ktr naley rozstrzygn, to pytanie, ktry
z dwch przygotowa zasadzk". Jeli idzie o tok rozumowania, to zachowana druga redakcja oddaje
argumentacj mowy rzeczywicie wypowiedzianej z pominiciem wszystkiego, co w pierwszej wersji
byo sabe. Wystarczy przeczyta ironiczny i pewny siebie ton, jaki przebija z ustpu, w ktrym mowa
o projekcie prawa Klodiu-szowego, i porwna go z fragmentem wypowiedzi przekazanej przez
Kwintyliana (9, 2, 54), ktrej nie ma w mowie zachowanej, eby zda sobie spraw, jak dalece mowa
zostaa przez Cycerona zmieniona. Oczywicie wyrok skazujcy by nie tyle rezultatem sabego
przemwienia Cycerona, co nacisku wywieranego na sdziw przez Pompejusza, jak to wyranie
stwierdza Wellejusz Pa-terkulus: Milon zosta skazany nie tyle wskutek oburzenia, jakie wywoa jego
czyn, ile z woli Pompejusza" (2, 47, 5).
Z procesem Milona czyy si jeszcze dwa inne, w ktrych Cyceron wystpowa i w ktrych
w przeciwiestwie do procesu Milona dopisao mu szczcie. Jeden z nich to proces Saufejusza4, ktry
na rozkaz Milona mia pozbawi ycia Klodiusza. Saufejusz
3 Por. Seel, 143.
4 O Saufejuszu por. Mnzer: RE 2A, 257, nr 6.
344

zosta uwolniony. W drugim procesie wystpi Cyceron w roli oskaryciela. By to proces trybuna
ludowego Munacjusza Plankusa Bursy, ktry przez cay okres swego trybunatu atakowa zarwno
Milona, jak i Cycerona. Skoro tylko Munacjusz zoy 10 grudnia swj urzd, Cyceron wystpi przeciw
niemu z oskareniem o przemoc" oraz podpalenie kurii podczas pogrzebu Klodiusza i mimo nacisku
Pompejusza, ktry przesa sdowi obron Bursy na pimie, doprowadzi do jego skazania. W licie do
swego przyjaciela Mariusza z koca grudnia 52 r. Cyceron pisze o tym procesie: Zapewniam ci, e
bardziej uradowa mnie ten wyrok ni mier mojego wroga (...) Sprawio mi niewypowiedzian rado,
e ludzie uczciwi wykazali wobec mnie tak przychylno mimo niewiarygodnych wprost wysikw ze
strony tak wielkiego i potnego czowieka. Pod koniec - moe ci si to wyda mao wiarygodne bardziej nawet znienawidziem Burs ni Klodiusza, poniewa pierwszego broniem, z drugim
walczyem. Klodiusz mylc, e wraz ze mn obali rwnie i rzeczpospolit, mia przynajmniej co
wielkiego na celu i nie tyle z wasnego popdu mnie przeladowa, ile raczej podjudzany przez tych,
ktrzy przy mnie osta si nie mogli, tymczasem ta mapa obraa mnie umylnie za cel swych
obelywych mw, zapewniajc niechtnych mi ludzi, e ilekro tylko zechc, zawsze mog liczy na
niego" (ad fam. 7, 2, 2-3).
Mimo e Cyceron w procesach Milona, Saufejusza i Bursy wystpowa wbrew yczeniom Pompejusza,
stosunki midzy nimi nie byy bynajmniej napite. Kiedy w r. 53 po mierci Krassusa naleao
w miejsce zmarego dokooptowa nowego czonka kolegium augurw, nie kto inny, lecz wanie
Pompejusz wraz z Hortenzju-szem wybrali Cycerona (Phil. 2, 2, 4). Sam Cyceron, chocia w traktacie
O wrbiarstwie wymiewa si z augurw, stanowisko to uwaa za zaszczytne, podobnie zreszt jak
inni czonkowie nobili-tas. Niebawem czeka Cycerona nowy zaszczyt, ktrego zreszt unika przez
cae ycie: mia zosta namiestnikiem prowincji. Ju w 53 r., w celu zagodzenia walki wyborczej, senat
powzi uchwa, moc ktrej konsul ani pretor nie mogli obejmowa zarzdu prowincji bezporednio
po zoeniu swych urzdw. Na podstawie tej uchway Pompejusz przeprowadzi obecnie prawo
goszce, e aden konsul ani pretor nie moe obj zarzdu prowincji przed upywem piciu lat od
ukoczenia urzdowania i e w najbliszym picioleciu zarzd prowincji naley powierzy tym byym
konsulom i pretorom, ktrzy w cigu ostatnich dziesiciu lat zrzekli si
345

namiestnictwa (Cass. Dio 40, 565). Ustaw t Pompejusz wprowadzi w ycie liczc si z moliwoci
powtrnego konsulatu Cezara i pragnc zapobiec objciu przez Cezara namiestnictwa bezporednio po
konsulacie. Nowa ustawa odegraa rwnie rol w yciu Cycerona, ktry z najwiksz niechci myla
o zarzdzie prowincji. Poniewa jednak niewielu konsulw i pretorw zrzeko si namiestnictwa
w ostatnim dziesicioleciu, Cyceron nie mg si uchyli od objcia tej funkcji. W drodze losowania
Bibulusowi przypada w udziale Syria, Cyceronowi - Cylicja. W pierwszych dniach maja 51 r. Cyceron
opuci Rzym i uda si do prowincji, traktujc t now misj niemal jak wygnanie" i starajc si
wszelkimi sposobami zapobiec, by nie trwaa ona duej ni rok.
Przed opuszczeniem Rzymu wykoczy Cyceron swoje dzieo O rzeczypospolitej6, nad ktrym
pracowa od 54 r. Dowiadujemy si o tym z listu wysanego do Attyka w lipcu z Delos. Jest tam
wzmianka, e ksigi o rzeczypospolitej znajduj si ju w rkach przyjaciela (ad Att. 5, 12, 2). Wiemy,
e przy pisaniu tego dziea Cyceron boryka si z duymi trudnociami i e zmienia jego koncepcj, by
w kocu powrci do pierwotnego pomysu. Nie chcc przez wprowadzenie swojej osoby i swojego
brata nadawa dzieu zbyt aktualnego znaczenia i nie chcc, by doszukiwano si w nim aktualnych
tendencji politycznych, przenis akcj dialogu na r. 129. W rozmowach o rzeczypospolitej, toczcych
si w ogrodach Scypiona, bior udzia prcz samego gospodarza jego przyjaciele: Gajusz Leliusz
Sapiens, konsul z r. 136, Furiusz Filus, konsul z r. 149, Maniusz Maniliusz, stoik Spuriusz Mummiusz,
brat Lucjusza Mummiusza, zdobywcy Koryntu, gorcy zwolennik filozofii stoickiej i znany prawnik
Kwintus Eliusz Tuberon, Publiusz Rutyliusz Rufus, Kwintus Muncjusz Scewola Augur oraz zi
Leliusza, historyk Gajusz Faniusz, konsul z r. 122. Na cao skadaj si trzy rozmowy; kadej
powicone s dwie ksigi. Niepowetowana to strata, e tak ciekawe i dla zrozumienia pogldw
Cycerona niezwykle wane dzieo zachowao si jedynie we fragmentach, co nie
5

Gelzer, Hermes" 43, s. 130 powtpiewa w prawdziwo relacji Diona.

Obszerna literatura naukowa dotyczca tego traktatu zestawiona jest przez K. Zieglera we wstpie do jego wydania: M. Tullii
Ciceronis scripta quae manserunt omnia. De repblica librorum sex quae manserunt tertium re-cogn. K. Ziegler, Lipsiae 1955,
fase. 39, p. XLII-XLIV; por. ponadto Per Kra-rup: Rector reipublicae, Gyldendal 1956 i E. Lepore: II princeps Ciceroniano e
gli ideali politici delia tarda repblica, Napoli 1956.

346

pozwala na jednoznaczn i w peni ugruntowan interpretacj niektrych wanych zagadnie tam

poruszonych. W kadym razie pewne jest, e Scypion reprezentujcy zarazem stanowisko Cycerona
uwaa, i najlepszym ustrojem pastwa jest ustrj mieszany". Teoria o ustroju mieszanym nie jest
oczywicie ani nowa, ani oryginalna7. Gosi j ju Arystoteles, potem Dikajarchos, wreszcie Polibiusz8,
ktry twierdzi, e wanie ustrj rzymski jest klasycznym przykadem takiego najlepszego ustroju
mieszanego, zawiera bowiem element monarchiczny w instytucji konsulw, element oligarchiczny
w instytucji senatu i element demokratyczny w instytucji komicjw. T teori, przejt od Polibiusza
i wysawiajc ustrj republiki rzymskiej, gosi w pierwszej ksidze Cyceronowe-go dialogu Scypion.
Analizujc bliej wywody Scypiona dochodzi si do przekonania, e pochwaa ustroju mieszanego jest
w rzeczywistoci pochwa republiki arystokratycznej, a wic ideaw stale goszonych przez
Cycerona. Jeli Scypion pochwala ustrj mieszany, czyni to jedynie dlatego, e monarchia - cho uwaa
j za ustrj najlepszy - nie jest ustrojem trwaym, gdy przeradza si w tyrani; natomiast ustrj
mieszany zapewnia, jego zdaniem, trwao stosunkw. O ile wic do monarchii odnosi si Scypion
z sympati, mimo i widzi jej wady, o tyle z wyran antypati odnosi si do ustroju demokratycznego.
Goszone przez niego tezy, e w rzeczypospolitej naley stale przestrzega, by najliczniejsi nie mieli
najwikszego znaczenia" (2, 22, 39) i eby lud nie mia zbyt wielkiej swobody, bo trudno okiezna raz
rozptane namitnoci" (por. 1, 40, 62; 1, 42, 65), wskazuj na to, e pochwaa ustroju mieszanego jest
w rzeczywistoci pochwa arystokratycznej republiki rzymskiej, przy czym element demokratyczny"
traktowany tu jest jedynie jako swojego rodzaju klapa bezpieczestwa. Ustosunkowujc si niechtnie
do ustroju demokratycznego, Scypion nie zapomnia rwnie podway zasadniczego postulatu
demokracji: rwnoci wszystkich obywateli, zalecajc kierownikom pastwa, by liczyli si nie tyle
z wol ludu, co z jego korzyci" (5, 6, 8). Tak to zasaniajc si autorytetem Scypiona, gosi Cyceron
pochwa arystokratycznej republiki - pochwa, ktr jako mody czowiek
7

O stosunku Cycerona do literatury greckiej por. V. Poschl: Romischer Staat und griechisch.es Staatsdenken bet Cicero, Berlin
1936.
O stosunku do Polibiusza por. Philippson, Philologische Wochenschrift" 1930, s. 117 nn.; Poschl: Romischer Staat und
griechisches Staatsdenken, 40 nn.

347

sysza jeszcze w Smyrnie9 od starego Rutyliusza Rufusa, ostatniego yjcego podwczas czonka
grupy arystokratycznej skupionej koo Scypiona Modszego.
Jeeli pochwaa ustroju republiki arystokratycznej w dziele Cycerona nie budzi najmniejszych
wtpliwoci, to o wiele trudniejszy problem dla interpretacji przedstawia sprawa stosunku Cycerona do
wadzy jednostki. Nie ulega wtpliwoci, e w pitej ksidze skreli Cyceron idea jakiego princepsa,
czyli pierwszego obywatela. Wiemy rwnie, e pniejszy princeps August nawizywa do wywodw
Cycerona. Niestety fragmentarycznie zachowane dzieo nie pozwala nam jednoznacznie odpowiedzie
na pytanie, czy Cyceron w swych wywodach by prekursorem pryncypatu, czy - co jest bardziej
prawdopodobne - pod nazw princepsa czy te rektora lub gubernatora rzeczypospolitej kreli idea
arystokratycznego przywdcy politycznego. Zdanie, e tak dugo stoi rzeczpospolita, jak dugo
wszyscy okazuj cze dla pierwszego obywatela" (5, 7, 9), mogoby wiadczy za pierwsz koncepcj.
Jednake zarwno to, e Cyceron w zachowanych fragmentach nigdy nie wspomina o wojskowej
wadzy owego princepsa, natomiast da od niego doskonaej znajomoci prawa (5, 3, 5), jak i to, e
kilkakrotnie mwi w liczbie mnogiej o przywdcach i kierownikach rzeczypospolitej, wiadczyoby, e
Cyceron ma raczej na myli jak elit arystokratyczn (6, 8, 8; 6, 13, [3], 13), a nie instytucj
pryncypatu, podobn do tej, jak stworzy August. Cyceron zdawa sobie spraw, e wprowadzajc
nowe okrelenie kierownika i sternika pastwa" (rector ac gubernator civitatis) musi z nim oswoi
czytelnika, przyznawa te, e nazwa ta nie jest jeszcze utarta w naszym jzyku" i e niejednokrotnie
bdzie musia omwi w swym dziele charakter tego czowieka" (2, 29, 51). Z nielicznych fragmentw
tyle mona w kadym razie wnosi o roli owego przewodnika", e ma on by uzbrojony przeciw
wszystkiemu, co podwaa stan pastwa" (6, 1, 1). Chocia szczupo fragmentw nie pozwala sprawy
ostatecznie rozstrzygn, na podstawie oglnej znajomoci pogldw politycznych Cycerona trzeba
raczej przyj, e mia on na myli elit arystokratyczn 10 i e rol princepsa wyobraa sobie na wzr
roli, jak w rzeczypospolitej rzymskiej odgrywa Scypion Modszy albo Scypion Nazyka czy nawet on
sam
Por. Zieliski: Cicero im Wandel der Jahrhunderte, 275. 10 Por. Oiaceni, II, 183.
348

(por. 1, 3, 6; 6, 8, 8, gdzie przywdcy arystokracji nazwani s prin-cepsami lub rektorami). Nie naley
rwnie zapomina, e Cyceron, gorcy zwolennik rzdw nobilitas, nie tylko nie by przeciwny
pewnemu skupieniu wadzy w rkach jednostki, ale sam walnie przyczyni si do powierzenia
nadzwyczajnych penomocnictw Pompe-juszowi w r. 66. Istotna bya, wedug niego, nie sprawa
powierzenia nadzwyczajnej wadzy na okres przejciowy jednostce - Scypion w traktacie
o rzeczypospolitej wyraa si bez antypatii o dyktaturze- ale problem utrzymania tej jednostki
w ramach ustroju arystokratycznej republiki oraz zapewnienia temu ustrojowi trwaoci.
Z innych zagadnie poruszonych w dziele o rzeczypospolitej na pierwszy plan wybija si problem
sprawiedliwoci, przydzielajcej kademu, co mu si naley", i jej roli w pastwie. Omwiony on
zosta w trzeciej ksidze dziea w formie dialogu " midzy Fu-riuszem Filusem, reprezentujcym
pogldy akademika Karneadesa, a wyraajcym pogldy stoickie Leliuszem. Wedug pogldw
Karneadesa ludzie nie posiadaj wrodzonego poczucia sprawiedliwoci i nie istnieje prawo
obowizujce wszystkich ludzi. Gdyby - wedug niego - istniao wrodzone poczucie sprawiedliwoci, to
przepisy prawne u wszystkich ludw byyby jednakie. Czowiek nie kieruje si poczuciem
sprawiedliwoci, lecz jedynie wasn korzyci. Gdybymy - dowodzi dalej Furiusz - chcieli istotnie
odda kademu, co mu si naley, to powinnimy pozostawi przy yciu dzikie zwierzta, a ludy, ktre
zajy obce terytoria, powinny by si z nich wycofa. Ustrj mieszany jest jedynie kompromisem
pomidzy poszczeglnymi warstwami ludnoci, a sprawiedliwo - produktem wzajemnego strachu.
Kto chce by sprawiedliwy, dziaa przeciw wasnemu interesowi i postpuje nierozsdnie. Fakt, e
Furiusz Filus na wstpie swego przemwienia zaznacza, i to, co bdzie mwi, nie odpowiada jego
najgbszym przekonaniom i e przyj on na siebie rol referenta pogldw Karneadesa tylko dlatego,
e kto musi je przedstawi - wskazuje na niech, z jak sam autor odnosi si do tych pogldw.
Wywodom' tym przeciwstawia si Leliusz reprezentujcy pogl11 O tym dialogu por. R.Reitzenstein: Die Idee
des Prinzipats bei Cicero und Augustus, Gottinger Gelehrten Anzeiger" 1917, s. 417; O. Plasberg: Cicero in seinen Werken,
Leipzig 1926, s. 131 na; N. Wilsing: Aufbau und Quellen von Ciceros Schrijt De republica, Diss. Leipzig 1929, s. 32 nn.; M.
Pohlenz: Festschrift fr R.Reitzenstein, 1931, s. 94.

349

dy stoikw i samego Cycerona. Niestety i z tej repliki zachoway si tylko skpe fragmenty. W kadym
razie Leliusz sta na stanowisku, e poczucie sprawiedliwoci wrodzone jest wszystkim ludziom,
i poczucie to wywodzi od boskiego, stoickiego pneuma, ogarniajcego i przenikajcego wiat.
Z pojciem iustitia - zdaniem jego - nie da si poczy bezwzgldnego wadztwa nad innymi. Co
prawda Leliusz nie posun si tak daleko, by negowa prawo Rzymu do panowania nad innymi ludami,
i twierdzi, e nard pod wzgldem moralnym lepszy moe panowa nad ludami gorszymi" (3, 24, 36),
jednake zastrzega si, e panowanie nad innymi jest niesprawiedliwoci, o ile podbity lud mgby
sam sprawiedliwie" uywa swej wolnoci (3, 25, 37). Wane jest. e Leliusz wprowadza wyrane
rozrnienie midzy wojnami sprawiedliwymi, prowadzonymi dla obrony granic, a niesprawiedliwymi,
podjtymi z furii", a nie z przyczyn prawnych (3, 23, 35), i wskazywa, e w pastwie rzymskim
mno si oznaki wiadczce o tym, e Rzym zaczyna schodzi z drogi sprawiedliwoci, kierujc si
jedynie wasn korzyci i posugujc przemoc.
Stoickie stanowisko Leliusza odpowiada stoickiemu stanowisku samego Cycerona; widoczne jest ono
zarwno w ustpie o iustitia, w ktrym Leliusz wyraa pogldy autora, jak i we wstpie do ksigi
pierwszej, gdzie Cyceron zwalcza epikurejskie haso yj w ukryciu" i przeciwstawia mu stoickie
pojcie aktywnej cnoty, wyraajcej si w dziaaniu dla dobra powszechnego. Cyceron mwi w tej
przedmowie o wrodzonym wszystkim ludziom popdzie do ycia spoecznego i stwierdza, e dziaacze
polityczni osigaj cnot w dziaaniu, podczas gdy filozofowie d" jedynie do jej zdobycia.
Rozprawia si rwnie z argumentami o niewdzicznoci ludzkiej, odwoujc si do przykadu
z wasnego ycia 12. Dzieo koczy si w peni zachowanym snem Scypiona 13. W sowach podniosych
opowiada Scypion, jak we nie zjawi mu si Scypion Starszy i jak zapewni go, e wszyscy, ktrzy
przysuyli si ojczynie, yj w niebie, zaywajc wiecznej szczliwoci. Potem zjawia si we nie
ojciec Scypiona, Emiliusz Paulus, i wskazuje na mleczn drog i ma w stosunku do niej ziemi. Mowa
jest tutaj o niemiertelnoci duszy tych, ktrzy si dobrze zasuyli ojczynie (6, 9-26).
u

Por. Pohlenz: Festschrift fr R.Reitzenstein, 73.

R.Harder: Uber Ciceros Somnium Scipionis, Halle 1929; A. Traglia: Sulle fonti e sulla lingua del Somnium
Scipionisa, Roma 1947.
w

350

Dzieo Cycerona O rzeczyposplitej oparte jest na dokadnej znajomoci filozofii greckiej. Teoria
najlepszego ustroju mieszanego zaczerpnita jest z Arystotelesa, Dikajarcha i Polibiusza, pogld
o cyklicznym nawrocie ustrojw z Platona, a teoria o wyradzaniu si monarchii w tyrani, arystokracji
w oligarchi i demokracji w ochlokracj znw z Polibiusza. Teza o wrodzonym ludziom pojciu
sprawiedliwoci jest stoicka, sen Scypiona wykazuje zarwno wpywy Platoskiej Rzeczypospolitej
i Fedona, jak elementy pita-gorejskie. Mimo to dzieo Cycerona jest na wskro rzymskieu. Objawia si
to nie tylko w zewntrznej oprawie artystycznej dialogu, ale i w samym podjciu zagadnie, ktre
w okrelonej chwili historycznej byy w Rzymie szczeglnie aktualne. Sceneria dialogu, ktry
prowadzony jest w ogrodach Scypiona, oraz charakterystyka postaci biorcych w nim udzia s typowo
rzymskie. Jake prawdziwie rzymskim arystokrat jest Scypion, kiedy mwi o praktycznym znaczeniu
astronomii dla strategii, albo Leliusz, kiedy stwierdza, e nauki teoretyczne, jak astronomia, s dobre
jedynie dla dzieci, gdy ksztac ich umys, ale nie posiadaj adnego praktycznego znaczenia. Uwaa
on, e nie warto zastanawia si nad dwoma socami na niebie", lepiej podyskutowa o tym, e
w Rzymie s dwa senaty", niemal dwa narody, ktre naley doprowadzi do zgody. Jake rzymski jest
Scypion, kiedy jedynie z ociganiem si, waciwym nobilowi, przystpuje do dyskusji o najlepszym
ustroju. Jake rzymski jest wreszcie Furiusz Filus, gdy przedstawiajc pogldy Karneadesa wyranie si
od nich odgradza, aby go kto przypadkiem nie posdzi o takie nie licujce z ideologi rzymskich
nobilw pogldy. Niemniej typowa dla rozmwcw jest skonno do przyjmowania stoickich
pogldw o cnocie objawiajcej si w dziaaniu", jak i caej reszty zasad filozofii stoickiej, ktra
stanowia ideologiczne oparcie rzdw nobilitas w pastwie, przy jednoczesnej wyranej niechci do
epikureizmu.
Najwaniejsze jest jednak to, e nobilowie rzymscy znajcy greckie teorie mwi w rzeczywistoci nie
o jakim pastwie urojonym, ale o republice rzymskiej, ktra wanie od czasw Scypiona zacza
przeywa gboki kryzys ustrojowy. Sam fakt, e dzieo Cycerona ukazao si w 51 r., na dwa lata
przed wybuchem wojny domowej, ktra bya pierwszym krokiem na drodze do prze14 R.Heinze: Ciceros
Staat ols politische Tendenzschrift, Hermes" 69 (1924), s. 82.

351

ksztacenia arystokratycznej republiki w pryncypat - jest niezwykle znamienny. Rwnie znamienne jest
to, e napisa je nie teoretyk stojcy z dala od ycia, lecz czowiek, ktry od wczesnej modoci bra
udzia w walkach politycznych swego czasu, piastowa najwysze godnoci pastwowe, a angaujc si
czynnie po stronie nobilitas, wierno jej interesom opaci musia wygnaniem. Kryzys republiki
arystokratycznej by dla niego faktem nie ulegajcym wtpliwoci i rzucajcym si w oczy. Pragn te
znale drog wyjcia z tego kryzysu. Z przekonania konserwatysta, ktry przez cafe ycie zwalcza
projekty reform rolnych, czowiek gboko przywizany do tradycji republiki arystokratycznej, ktremu
za rzdw dynastw" stan pastwa wydawa si aosny" i ktry uwaa, e w tym okresie waciwie
nie ma rzeczypospo-litej", chcia znale ratunek dla umiowanej a rozkadajcej si formy ustrojowej.
Moe nawet niekiedy wyczuwa, e broni form przeytych, ale wewntrznie nie chcia si z tym
pogodzi. Przyczyny kryzysu, podobnie jak Salustiusz, szuka w zdegenerowaniu elity arystokratycznej
i dlatego kreli w swym dziele obraz idealnego, sprawiedliwego przywdcy politycznego1S. Wci
przewijajce si w dziele pojcie trwaego" ustroju jest niezwykle charakterystyczne dla czasw, kiedy
z coraz wiksz moc zacza si ujawnia nietrwao ustroju republiki arystokratycznej 18.
Gorce sowa powicone zgodzie stanw", ktr porwnuje do harmonii i nazywa najcilejszym
i najlepszym w kadym pastwie na sprawiedliwoci opartym wzem trwaoci" (2, 42, 69), ukazuj
nam tego samego Cycerona, ktry swj konsulat opar na koalicji wszystkich dobrych", tj. przede
wszystkim senatorw i ekwitw. Owa zgoda stanw, czyli pewien specyficznie pojty solidaryzm
warstw posiadajcych, mia by obok odrodzenia elity arystokratycznej, ktra by umiaa rzdzi
pastwem wedug prawa i sprawiedliwoci", zapor przeciwko Wszelkim prbom zmierzajcym do
obalenia republiki i wprowadzenia samowadztwa.

15

Pogld Meyera: Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompeius, 188, e Cyceron krelc idea princepsa
mia na myli Pompejusza, zosta obalony przez Henzego: Ciceros Staat ais politische Tendenzschrift, 73 nn.
u
Por. I. Bieunska-Maiowist: Kryzys klas rzdzcych w Rzymie u schyku republiki i jego wyraz w ideologii
wczesnych pisarzy, Meander" 8 (1953), s. 358-360.

352

Czytajc fragmenty tego dziea, nie naley nigdy zapomina, e w momencie kiedy Cyceron
w pierwszej poowie 51 r. rozsya jego egzemplarze znajomym, opr arystokracji przeciw Cezarowi
przybiera na sile. Wanie w kwietniu arystokratyczny konsul, Marek Klaudiusz Marcellus, wystpi
z wnioskiem, eby dnia 1 marca 50 r. wyznaczy na miejsce Cezara nowego namiestnika Galii.
Wniosek ten nie nabra wprawdzie mocy uchway wskutek opozycji drugiego konsula, Serwiusza
Sulpicjusza Rufusa, oraz weta zaoonego przez trybunw, jednake senat uchwali go jako tzw.
auctoritas senatus. Pompejusz, ktry odsun si od Cezara od chwili mierci Julii, by w pojciu
Cycerona owym dobrym obywatelem" gotowym broni republiki przeciw ewentualnym zakusom
Cezara. Nic dziwnego, e w okresie wzmagania si oporu nobilitas przeciw Cezarowi i w chwili
rozlunienia si wizw czcych obu dynastw" ksigi Cycerona O rzeczyposplitej, sawice idea
dawnej republiki ustami Scypiona Afrykaskiego, byy rozchwytywane i budziy powszechne
zainteresowanie wrd czytelnikw arystokratycznych. Daway one teoretyczne uzasadnienie
stanowiska wszystkich zwolenikw ustroju i konserwatystw. Przyjaciel Cycerona Celiusz Rufus
donosi mu w maju: Twoje ksigi o rzeczyposplitej s w rkach wszystkich" (ad fam. 8, 1, 4).
Przed wyjazdem do Cylicji Cyceron mia zapewne ukoczone w brulionie17 i drugie dzieo, stanowice
jak gdyby uzupenienie dziea De repblica. By to dialog O prawach. O ile dialog De repblica ju
w maju by w rkach wszystkich", o tyle dialog O prawach wedug wszelkiego prawdopodobiestwa
nie zosta nigdy ani ostatecznie opracowany, ani za ycia Cycerona wydany18. Do naszych czasw
zachoway si z tego dziea jedynie trzy pierwsze ksigi i nieliczne fragmenty z ksigi czwartej i pitej.
Sam pomys dialogu zaczerpn Cyceron oczywicie z Platona, ktry po Politei opracowa Nomoi.
Wpywy platoskie poza oglnym pomysem widoczne s rwnie w dyspozycji ksigi drugiej
i trzeciej, gdzie na wzr Platona po pochwale praw (laus legis) przytaczany jest ich tekst, a nastpnie
uzasadnienie (suasio legis). Rwnie sama sceneria dialogu w wielu szczegach przypomina Platona.
W Platoskim Fajroste dyskusja toczy si nad brzegiem Ilissu, w dialogu
17 Philippson: RE s. v. Tullius, 1118. 18 Philippson, ib.

353

Cyceroskim nad brzegiem rzeki Liris, cykadom Fajdrosowym odpowiada ptak w lesie arpinackim.
Podobnie jak u Platona, dialog trwa przez cay dzie w okresie penego lata. Wszystkie te analogie maj
jednak charakter czysto zewntrzny. Nawet pobiene porwnanie dziea Cyceroskiego ze wzorem
Platoskim wskazuje na ich rn tre. W przeciwiestwie do Platona Cyceron ukadajc tekst swoich
praw opiera je na istniejcych prawach republiki rzymskiej. Dzieo Cycerona wyrose z podoa
rzymskiego jest dla nas nieocenionym rdem dla poznania rzymskich praw i obyczajw.

Dialog toczy si w Arpinum w lecie 52 r. Przeciwnie ni w dialogu o rzeczypospolitej nie wystpuj tu

ludzie z przebrzmiaej epoki, lecz sam Cyceron, jego brat Kwintusi_ Attyk. Widocznie poszed tutaj
Cyceron za sugesti swego przyjaciela Salustiusza, ktry poznawszy pierwsz wersj dialogu De
repblica doradza mu wprowadzenie ludzi wspczesnych. Jak ju wiemy, Cyceron nie poszed wtedy
za t rad, nie chcc zbyt uaktualnia dziea, lecz przy tworzeniu nastpnego posuy si koncepcj
Salustiusza. Sam dialog jest ywy i naturalny, jego uczestnicy nie s jedynie tem dla wywodw autora,
lecz, wprost przeciwnie, zdaj si by prawdziwymi reprezentantami wasnych pogldw; zarwno
Attyk, jak i Kwintus, wietnie zreszt scharakteryzowany jako zawzity optymata, wystpuj z si, raz
po raz przerywajc Markowi jego wywody i ywo z nim polemizujc. W pierwszej ksidze rozmowy
tocz si w lesie arpinackim, w drugiej i w trzeciej - na uroczej wysepce Fibrenusa; akcja w czwartej
ksidze przenosi si do willi Cycerona, a w pitej znw widzimy rozmwcw pod drzewami nad rzek
Liris. Gaj arpinacki i widok prastarego dbu Mariusza sprowadza dyskusj na temat stosunku poezji do
prawdy; Attyk zachca Cycerona do zajcia si pracami historycznymi, lecz Cyceron odrzuca t rad
uwaajc, i prace tego rodzaju wymagaj wiele czasu. Wszyscy trzej godz si natomiast na to, e
Marek powinien przedstawi swe pogldy na istot i rdo prawa. Temu te zagadnieniu powicona
jest pierwsza ksiga, w ktrej Cyceron gosi stoick tez, e prawo nie powstao drog umowy, lecz jest
oparte na rozumie, ktry jest wrodzony wszystkim ludziom i dany od boga. rdem prawa jest wic
natura", ktrej pochodzenie jest boskie. Druga ksiga dotyczy praw sakralnych, jakie powinny
obowizywa w najlepszej" rzeczypospoli354

tej. Ukadajc tekst tych praw opiera si Cyceron na instytucjach starorzymskich, co wywouje
nastpujc uwag Attyka: Obszerne bardzo prawo uje w krtkich sowach i, jak mi si wydaje,
ustawa ta niewiele rni si od Numy i naszych obyczajw" (de leg. 2, 10, 23). W odpowiedzi na to
Cyceron stwierdza: W ksigach o rzeczypospolitej Scypion dowid, moim zdaniem, e nasza
rzeczpospolita jest z dawien dawna najlepsza ze wszystkich". Zauway warto, e rwnie pod
wzgldem stylistycznym Cyceron stara si nada prawom swoim pitno jak najbardziej uroczyste
i archaiczne wzorujc ich ukad na uroczystym stylu starych praw rzymskich. W trzeciej ksidze podaje
Cyceron tekst praw dotyczcych urzdnikw i ich kompetencji. Zrozumia jest rzecz, e szczeglnie
ciepe sowa znalaz Cyceron dla instytucji senatu i jego autorytetu. Ciekawe jest nadto, e
w przeciwiestwie do swego brata, ktry z pozycji skrajnego optymaty zwalcza instytucj trybunatu,
Cyceron opowiada si za jej istnieniem, traktujc j jako legaln klap bezpieczestwa"; w stosunku do
motochu", stwierdza, e woli, aby lud by kierowany przez rozsdnych trybunw, ni w ogle
pozbawiony kierownictwa. I tutaj wic, podobnie jak w caej swej dziaalnoci, ukazuje si nam
Cyceron jako umiarkowany konserwatysta. Treci nastpnych ksig nie znamy19.
O ile same teksty praw s oryginalnym dzieem Cycerona opartym na tradycji rzymskiej, o tyle wstpy
i uzasadnienia (suasiones) zawieraj niewtpliwie duo zapoycze od Grekw, czemu Cyceron
bynajmniej nie zaprzecza zapowiadajc w trzeciej ksidze: Ca t spraw tak ujm, jak zostaa
przedstawiona przez naj-uczeszych mw Grecji" (3, 5, 13); wymienia przy tej okazji nazwiska
Teofrasta, Diogenesa z Babilonii, Panajtiosa, Arystotelesa, Heraklejdesa z Pontu, Dikajarcha
i Demetriosa z Faleronu. Ksiga pierwsza, goszca stoick tez o naturalnym pochodzeniu prawa, ma
prawdopodobnie swoje rdo w pismach Antiocha z Askalo-nu20, pewne ustpy z drugiej wykazuj
by moe wpyw Posejdo-niosa. Jeli chodzi o rzymskie antiquitates, Cyceron czerpa za19 Przypuszczenia
na ten temat u Philippsona: RE s. v. Tullius, 1120.
20 Philippson, Philologische Wochenschrift" 1930, s. 1175 nn.; Schmekel: Die Philosophie der mittleren Stoa 62, uwaa, e
rdem pierwszej ksigi by Panajtios; o Chryzypie myli Lorcher, Bursians Jahrestoerichte" 162 (1913), s. 129, i K.
Swoboda, Listy Filologick" 46 (1919), s. 65.

355

pewne od takich badaczy, jak Lucjusz Acyliusz, Sekstus Eliusz czy Lucjusz Aeliusz Stilo 21; jego due
oczytanie zarwno w literaturze greckiej, jak i rzymskiej nie przeszkodzio mu w stworzeniu
oryginalnego, typowo rzymskiego dziea, najcilej zwizanego z czasem i miejscem swego powstania.
211

Por. Th. Bogel: Inhalt und Zerlegung des zweiten Buches von Cicero De legibus, Kreuzburg 1907, s. 21; K.
Morawski: Marek Tulliusz Cicero, 186.

...

ROZDZIA SIEDEMNASTY

NAMIESTNICTWO W CYLICJI (LATA 51-50)

Pierwszego maja 1 wyjedajc z Rzymu Cyceron nie by w dobrym nastroju i, jak zapewnia w jednym
z listw, nadrabia min". Niepokoi si przede wszystkim stanem prowincji, ktr mia przej od
swego poprzednika, Appiusza Klaudiusza Pulchra2, starszego brata Klodiusza. Niepokoio go rwnie
pytanie, czy w czasie urzdowania nie przyjdzie mu walczy z Partami, ktrzy, odzyskawszy po wojnie
z Krassusem Mezopotami, stali nad Eufratem i liczc na sympati wrd ludw azjatyckich mogli
atwo wpa do Syrii i zaatakowa pasmo grskie Amanus stanowice granic midzy Syri a Cylicj.
Cyceron, pozbawiony zamiowa i zdolnoci militarnych, nie bardzo widzia siebie w roli przyszego
wodza. Na domiar zego ilo wojska w prowincji bya bardzo szczupa, a konsul Serwiusz Sulpicjusz
Rufus nie zgadza si na dodatkowy zacig w Italii (por. ad fam. 3, 3, 1). Tote po wyjedzie z Rzymu
Cyceron w swych listach skierowanych do Attyka ustawicznie nalega, by ten przez konsula Marcellusa
uzyska dla niego prawo dodatkowego zacigu. Najbardziej gnbia Cycerona myl, e musia opuci
Rzym w chwili, kiedy - jak mu si zdawao - by szczeglnie potrzebny. Uchwaa senatu o odebraniu
Cezarowi namiestnictwa w Galii moga, w jego pojciu, doprowadzi do nieprzewidzianych gronych
wypadkw. Dlatego te prosi swego przyjaciela Celiusza Rufusa o jak najdokadniejsze relacje.
Do tych gwnych trosk doczyy si jeszcze inne, mniejsze:
1

O. E. Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, Leipzig 1893, s. 72. 2 O stosunku Cycerona do Appiusza
Klaudiusza Pulchra por. Constans: Un correspondant de Cicern - Ap. Claudius Pulcher, Paris 1921.

357

sprawa spacenia dugu w wysokoci 800 000 sestercw, ktre by winien Cezarowi i o ktrych
zapacenie prosi ustawicznie Attyka (ad Att. 5, 4 i czciej); sprawa utrzymania w ryzach wasnej
kohorty pretorskiej, zoonej z modych nobilw skonnych w prowincji do naduy; wreszcie sprawa
wydania za m Tullii, ktra rozwioda si z Krassipesem. Jeden z konkurentw, Serwiusz Sul-picjusz,
z ktrym swataa Tulli Serwilia, ona Appiusza Klaudiusza, nie podoba si crce; drugi - Dolabella nie bardzo zachwyca ojca (ad Att. 5, 4, 1). Ale nie tylko crka sprawiaa kopot Cyceronowi. Nie
mniejsze zmartwienie stanowio poycie Pomponu z Kwintusem, ktre mogo take rzuci cie na
przyja Cyceronw z Attykiem. Podczas pobytu Cycerona w Arkanum doszo do rodzinnych
nieporozumie i obraona Pomponia nie chciaa siedzie przy stole z Cyceronami. O ile
w dawniejszych latach Marek stara si wpywa uspokajajco na bardzo popdliwego brata, to obecnie
stan po jego stronie. W licie do Attyka pisa: Nigdy mj brat wicej sodyczy, a twoja siostra wicej
cierpkoci nie okazaa. Moesz jej ode mnie owiadczy, e wwczas zachowaa si niegrzecznie" (ad
Att. 5, 1, 3).
W drodze do Brundisium (gdy tam mia wsi na statek pyncy do Grecji) Cyceron zatrzymywa si
w swoich willach. Do Tusku-lum odprowadzi go Attyk proszc o porednictwo midzy Kwintusem
a Pomponia. 3 maja Marek spotka si z bratem w Arpinum, skd nazajutrz uda si do posiadoci
Kwintusa w Arkanum, by zaagodzi tam owe nieporozumienia. Misja ta nie bardzo si udaa, gdy
w Arkanum doszo do dalszego zaostrzenia stosunkw midzy maestwem. Przed dalsz drog
Cyceron odwiedzi jeszcze pobliskie Akwinum, skd drog przez Formie 5 albo 6 maja dotar do
Minturnae. Tu poegna si z odprowadzajcym go Aulusem Torkwatem. 7 maja przyby Cyceron do
nastpnej lecej po drodze willi w Cumae. Tam spotka jakby may Rzym: tyle ludzi skupio si
wok niego" (ad Att. 5, 2, 2). Wrd odwiedzajcych najwyej ceni Cyceron Hortenzjusza, ktry
przyby z pobliskich Baulw; mie byy mu rwnie odwiedziny Gajusza Furniusza, wieo obranego
trybuna ludowego. Ju wtedy prosi ich Cyceron, by mu poszli na rk i przeciwdziaali prbom
przeduenia jego namiestnictwa w Cylicji. Nastpnym etapem tej drogi bya willa w Pompei, skd 10
maja Cyceron wysa ponownie list do Attyka (ad Att. 5, 2). Przez cay ten czas nka go niepokj
o skutki uchway odbierajcej Cezarowi imperium w Galii, niepokoiy go nieprawdziwe,
358

jak si pniej okazao, pogoski, e Cezar na wasn rk zachci mieszkacw Galii

(Transpadaskiej) do wyboru kwatuorwirw w municypiaci, co miao by pierwszym krokiem do
udzielenia im obywatelstwa rzymskiego. We wspomnianym licie Cyceron pisze do Attyka: Boj si
wielkiego poruszenia. Czego pewniejszego jednak dowiem si od Pompejusza" (ad Att. 5, 2, 3).
Pompejanum byo ostatni na poudnie wysunit will Cycerona, tote w dalszej drodze musia ju
korzysta z gociny i noclegu u znajomych. Noc z 10 na 11 maja spdzi w ager Trebulanus, u swego
znajomego Pon-cjusza; jedenastego pod wieczr przyby do Benewentu i znw wysa stamtd list do
Attyka (ad Att. 5, 3). Porusza w nim ponownie niepokojce go sprawy maestwa Tulli i jej
konkurentw, dugu wobec Cezara i dodatkowego zacigu wojska. Sprawa dugu pojawia si rwnie
w nastpnym licie, wysanym z Wenuzji 15 maja, oraz w licie z Tarentu, z 19 maja, wysanym zaraz
po przyjedzie (ad Att. 5, 5 i 5, 6).
W Tarencie Cyceron goci przez trzy dni w domu Pompejusza, ktry przebywa tam w celach
kuracyjnych. O poufnych rozmowach z Pompejuszem Cyceron ze zrozumiaych wzgldw nie mg
informowa przyjaciela listownie, jednake gwny temat owych rozmw wyranie okreli piszc:
Wyjedaem przekonany, e pozostawiem Pompejusza jako doskonaego obywatela, jak najbardziej
zdecydowanego na odparcie tego, czego si boimy" (ad Att. 5, 7). Po trzydniowym pobycie w Tarencie
przyby Cyceron do Brundisium dnia 22 maja (ad fam. 3, 3, 1), gdzie zabawi dni dwanacie (ad Att. 5,
8, 1). Zmusia go do tego zarwno lekka choroba", jak i oczekiwanie na Pomptinusa, ktry mia mu
towarzyszy do prowincji w charakterze legata. Obawiajc si wojny z Partami, stara si Cyceron
dobra sobie na legatw ludzi dowiadczonych w sprawach wojskowych i pozyska na te stanowiska
brata swego Kwintusa, Gajusza Pomptinusa, Marka Anneusza i Lucjusza Tulliu-szas. Najbardziej
spord nich mg liczy na swego brata, ktry pod dowdztwem Cezara przeszed tward szko
wojenn w Galii, gdzie dowodzi samodzielnie duymi jednostkami wojskowymi. Dobrym onierzem
by rwnie Gajusz Pomptinus, ktry za konsulatu Cycerona aresztowa spiskowcw na mocie
Mulwijskim,
3

O legatach Cycerona por. B. Bartsch: Die Legaten der romischen Republik vom Tode Sullas bis zum Ausbruch des
zweiten Biirgerkrieges, Diss. Breslau 1908, s. 79-83.

359

a w 61 r. by namiestnikiem Galii Narboskiej i pokonawszy Allo-brogw odby triumf w r. 54.

Cyceron nie doczeka si go jednak w Brundisium i spotka si z nim dopiero w Atenach.
W Brundisium te dosza Cycerona wie, e Milon, ktrego broni swego czar przed sdem, skary si
na niego, e podstawiwszy wyzwoleca Terencji, Filotima, zakupi cz dbr skonfiskowanych
Milonowi po procesie, Cyceron zwraca si wic do Attyka z prob, aby zbada ca spraw; tumaczy
Attykowi, e za rad Duroniusza, przy-jaciela Milona, zezwoli Filotimowi wej w spk z nabywcami
dbr Milona, by jaki cakiem obcy i nieyczliwy nabywca nie ogooci Milona z niewolnikw i by
zabezpieczy posag Fausty, ony Milona" (ad Att. 5, 8). Jeli to jednak wywouje niezadowolenie
Milona, Filotimus powinien wycofa si ze spki; decyzj co do tego pozostawia w rkach Attyka:
Postanw, co ci si wyda najwaciwsze ze wzgldu na mj honor, dobre imi i korzy" (ad Att. 5, 8,
3). W Brundisium spotka Cyceron Kwintusa Fabiusza, legata Klaudiusza Pulchra, namiestnika Cylicji;
pokaza mu on kopi listu, w ktrym namiestnik powiadamia senat o zwolnieniu wielu onierzy ze
suby. Niewiele mogy go pocieszy zapewnienia Fabiusza, e w chwili jego odjazdu z prowincji
liczba wojska nie zostaa zmniejszona. Dwa listy Cycerona do Klaudiusza Pulchra, cho bardzo
serdeczne, brzmi pewn nut niepokoju; przebija w nich obawa o stan prowincji. Znamienne pod tym
wzgldem s nastpujce dwa zdania: Przez szacunek, jaki mam dla ciebie, pochwal wszystko, co
postanowisz, ale mam nieponn nadziej, e postanowisz tylko to, co uznasz dla mnie za
najdogodniejsze" (ad fam. 3, 3, 2). wiea przyja, datujca si od chwili auguratu Cycerona, naraona
bya obecnie na prb.
Zapewne okoo 5 czerwca4 opuci Cyceron Brundisium i uda si do Dyrrachium, by pync nastpnie
wzdu wybrzea przyby 14 czerwca do Akcjum w Zatoce Ambracyjskiej. Podrowa wolno,
zatrzymujc si duej na Korcyrze i na Wyspach Sybockich midzy Korcyr a Akcjum. Poniewa
Cyceronowie pynli wzdu epirskich posiadoci Attyka, byli suto zaopatrywani w ywno, co
pozwalao na wyprawianie uczt godnych Saliw" (ad Att. 5, 9, 1). W miym nastroju cae towarzystwo
dojechao do Akcjum.
4

Tak Constans: Cicern. Correspondance, III, 193; ta data wydaje mi si prawdopodobniejsza ni data 10 lub 11
czerwca, ktr przyjmuj Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 74, i Gelzer RE s. v. Tullius, 977.

360

Tu naleao si zdecydowa, jak drog pody do Aten. Cyceron wybra drog ldow, nie chcc
naraa si na trudy przeprawy wok Przyldka Leukadyjskiego. Zapewne wzgld na decorum te
odegra tu wan rol: wydawao mu si, e pojawienie si w Patraj na maych statkach i bez bagay nie
odpowiadaoby godnoci pro-konsula. Podano wic do Aten drog ldow. W licie, jaki wysa po
drodze do Attyka, zaznacza, e zdecydowa si wystpowa wobec Grekw jak najskromniej
i najwstrzemiliwiej"; rwnoczenie ponawia sw prob, by zawczasu zapobieono ewentualnemu
przedueniu jego namiestnictwa, i przypomina o koniecznoci spacenia jego dugu u Cezara.
Do Aten przyby okoo 25 czerwca; zamieszka u filozofa akademickiego Aristosa, brata znanego
scholarchy Akademii, Antiocha z Askalonu (ad Att. 5, 10, 5). Kwintus zamieszka rwnie u filozofa,
znanego epikurejczyka Ksenona, ktrego mieszkanie znajdowao si w pobliu domu Aristosa. Pobyt
w Atenach wrd filozofw i ozdb" miasta sprawia Cyceronowi du przyjemno. Do najbliszych
jego towarzyszy nalea Kaniniusz Gallus, dawny wrg, a obecnie wielki przyjaciel nie odstpujcy go
ani na krok" w czasie pobytu w Atenach. Wrci te Cyceronowi spokj, gdy po przyjedzie z dawna
oczekiwanego Pomptinusa, poza legatem Tulliu-szem - przyjacielem Attyka (ad Att. 5, 11, 4), nie
brakowao w towarzyszcym mu zespole urzdnikw i legatw nikogo. Rwnie cisza ze strony Partw
dawaa lepsze nadzieje na przyszo, tote yczy sobie tylko, by bogowie dali, eby tak zawsze byo"
(ib.). Nade wszystko cieszy si z zachowania swej wity: Zapewniam ci - pisa do Attyka - e dotd
ani ja, ani aden z moich towarzyszy nie by ciarem ani miastom, ani osobom prywatnym; nie
bierzemy nawet tego, co nam wolno zgodnie z prawem Juliu-szowym. Wszyscy moi towarzysze
postanowili dba o moje dobre imi" (ad Att. 5, 10, 1). W licie z 6 lipca pisze: W drodze przez Grecj
z podziwem na mnie patrzono. Nie mam, jak dotd, powodu skary si na moich ludzi i wydaje mi si,
e zdaj sobie spraw z mego charakteru, ze sprawy i z warunkw, pod jakimi wziem ich ze sob;
dbaj o mj honor i jeli przysowie: jaka pani, taki pies, jest prawdziwe, to i w przyszoci si nie
zmieni" (ad Att. 5, U, 5).
W czasie pobytu w Atenach interweniowa Cyceron w sprawie ruin domu Epikura. Znajdoway si one
na terenie przyznanym przez Areopag przebywajcemu na wygnaniu nobilowi rzymskie361

mu, Gajuszowi Memmiuszowi5. Poniewa wczesnemu przywdcy szkoy epikurejskiej oraz innym
epikurejczykom zaleao bardzo na tym, by nie zabudowywa terenu ruin, zwrcili si do Cycerona
z prob o interwencj jeszcze w czasie jego pobytu w Rzymie. Obecnie postanowili wykorzysta jego
obecno w Atenach i przypilnowa sprawy. Na ich proby Cyceron zwrci si listownie do
Memmiusza, ktry by chwilowo w Atenach nieobecny, i namawia go, by zrezygnowa z zabudowania
tego miejsca. Podkrela, e z uwagi na przyja, jaka czy go z przywdc szkoy, zaley mu na
uwzgldnieniu proby epikurejczykw, mimo i nie podziela ich pogldw filozoficznych. Przekonywa
nastpnie Memmiusza, e nie naley sprzeciwia si takiemu drobiazgowi", skoro patron szkoy tak
jest do tych ruin przywizany: Trudniej byoby tobie przebaczy ni jemu, zwaszcza e si spieracie
o drobiazg (...) Gdybymy jego gorliwo mieli gani, musielibymy potpi cay jego sposb ycia
i mylenia, zgodny z jego filozofi. Lecz, na Herkulesa, ani do niego, ani do innych epikurejczykw
wielkiego wstrtu nie czujemy; wybaczy raczej trzeba czowiekowi, e si tak bardzo o to troszczy,
tym bardziej e bdzi nie ze zej woli, lecz z gupoty" (ad fam. 13, 1, 4). List koczy si sowami:
Prosz ci, napisz tedy do swoich, by postanowienie areopagu za twoj zgod uchylono" (ad fam. 13, 1,
5). Z listu przebija przede wszystkim gboki humanizm i szacunek dla odmiennego sposobu mylenia;
podziwia przy tym trzeba mistrzostwo w operowaniu argumentami trafiajcymi do przekonania
adresata.
Pierwszy pakiet wiadomoci nadesany przez Celiusza Rufusa otrzyma Cyceron jeszcze przed swym
wyjazdem z Aten. Celiusz Rufus, od dawna zaprzyjaniony z Cyceronem, wzi sobie do serca jego
prob, a poniewa by zbyt leniwy, by osobicie przepisywa dla Cycerona wszystkie edykty i uchway
senatu i rejestrowa plotki krce po miecie, wynaj w tym celu specjalnego czowieka (ad fam. 8, 1,
1). w czowiek nie zaniedba nawet przekaza Cyceronowi nazwisk wystpujcych gladiatorw ani
zaczy spisu odroczonych spraw sdowych (ad fam. 2, 8, 1). List z 25 maja doczony do tego pakietu
zawiera zreszt dwie ciekawe i prawdziwe wiadomoci: pierwsz - e konsul Marcellus odoy do
pierwszego czerwca zgoszenie wniosku o wyznaczenie nastpcy Cezara w Galii", oraz drug o pogoskach utrzymujcych
5
O Memmiuszu por. Mnzer: RE 15, 615. 362

si w Rzymie, e Cezar oblony przez Bellowakw zosta odcity od reszty wojska. Wedug relacji
Celiusza przeciwnicy Cezara radzi byli z tego niepowodzenia, ale bali si otwarcie o tym mwi. Jeden
z najzagorzalszych optymatw, Domicjusz Ahenobarbus, mia o tym w tajemnicy rozpowiada,
przykadajc palec do ust". Obok tych wiadomoci podawa jeszcze Celiusz plotk, ktra musiaa
ubawi byego konsula. Oto po wyjedzie Cycerona rozesza si wie, e zosta on zamordowany
w czasie podry przez swojego wroga, Kwintusa Pompejusza, byego trybuna ludowego, znajdujcego
si na wygnaniu (ad fam. 8, 1, 3-9).
Otrzymujc t przesyk, dowd wielkiej gorliwoci modego przyjaciela, musia si Cyceron
umiechn, gdy w licie potwierdzajcym odbir prostuje, i nie zaley mu na spisie wszystkich
spraw odroczonych ani na spisie gladiatorw: Nie dam nawet, by mi o najwaniejszych sprawach
donosi, chyba e si mnie tycz (...) Nie oczekuj od ciebie ani informacji o przeszoci, ani
o teraniejszoci, ale - jako od czowieka obdarzonego darem przewidywania - o przyszoci" (ad fam.
2, 8, 1).
Podr z Aten do Efezu trwaa szesnacie dni. Pytkie statki ro-dyjskie, na ktrych Cyceron podrowa
ze swoj wit, nie daway dostatecznej gwarancji bezpieczestwa w okresie sztormu, a morze byo
burzliwe. Tote Cyceron nie spieszy si i zatrzymywa si nawet na maych wysepkach. Ju pierwszy
dzie podry zacz si przy nieprzychylnym wietrze, tak e dotarszy zaledwie do przyldka Zoster,
cay nastpny dzie, to jest sidmy lipca, czekali na zmian wiatru. smego lipca opucili Zoster przy
piknej pogodzie i zatrzymujc si na wysepkach Keos, Gyaros i Syros przybyli jedenastego lipca do
brzegw Delos. Na wysepce Gyaros czeka na Cycerona drugi list Celiusza (ad fam. 8, 2, 1). Przynis
on przykr wiadomo, e Messali, uwolnionemu w sprawie de ambitu, grozi ponownie proces na
podstawie prawa de sodaliciis. Z Delos Cyceron wysya wic list do Attyka i Hortenzjusza proszc ich
o pomoc dla Messali (ad Att. 5, 12, 2).
Pobyt na Delos przeduyo znw oczekiwanie na pomylne wiatry, ktre by pozwoliy popyn na
Samos. Tam czekay go ju liczne poselstwa miast greckich oraz wiele osb prywatnych, pragncych
omwi swe sprawy z nowym namiestnikiem. Podobnie byo w Efezie, dokd zawin Cyceron 22
lipca, witany zarwno przez dzierawcw dochodw publicznych, jak i przez przedstawicieli miast
greckich. Interesy tych dwch grup byy oczywicie we
363

wszystkich prowincjach rzymskich sprzeczne, gdy dzierawcy chcieli zawsze wydusi z ludnoci
prowincji jak najwicej. Cyceron, jak kady sprawiedliwy" namiestnik, uwaa za waciwe
zadouczyni obu stronom" (ad Att. 5, 13). Zadanie mia o tyle uatwione, e w chwili jego przyjazdu
umowy midzy dzierawcami podatkw a przedstawicielami miast byy ju zawarte (ib). Mimo to ju
w Efezie nowy namiestnik mg pozna metody terroru i wyzysku stosowane przez jego poprzednika
Appiusza Klaudiusza Pul-chra. Wrd delegacji, ktre witay Cycerona w Efezie, wystpia rwnie
delegacja miasta Salaminy na Cyprze, ktry wchodzi w obrb prowincji Cylicji, skarc si na gwaty
dokonywane przez tamtejszego prefekta Skapcjusza. By to lichwiarz, ktry wypoyczy miastu
Salaminie pewn sum na czterdzieci osiem procent rocznie, podczas gdy normalne oprocentowanie
wynosio dwanacie. W rzeczywistoci jednak wierzycielem miasta nie by Skap-cjusz, ale zi
Appiusza Marek Brutus, ktremu jako senatorowi nie wolno byo oficjalnie trudni si lichw. Wobec
trudnoci patniczych, przed ktrymi stano miasto nadmiernie obcione procentami, Brutus stara si
wymusi nalene mu sumy. Postara si przez swego tecia, by Skapcjusz zosta prefektem Salaminy, co
umoliwiao cignicie dugu wraz z lichwiarskim procentem. Skapcjusz, majc do dyspozycji oddzia
jazdy, posun bezwzgldno w egzekwowaniu nalenoci tak daleko, e przy pomocy wojska oblega
gmach rady miejskiej, wskutek czego piciu radnych zmaro z godu. Poinformowany o tym Cyceron
bezzwocznie usun wojsko z wyspy i odwoa Skapcjusza z zajmowanego stanowiska, ustalajc
rwnoczenie jako zasad, e w czasie jego namiestnictwa aden czowiek interesu nie moe piastowa
stanowiska wojskowego.
W Efezie bawi Cyceron przez cztery dni, goszczc tam swego przyjaciela, Nigidiusza, oraz filozofa
Kratipposa, ktry specjalnie przyjecha z Mityleny, by spotka si z Cyceronem. Dwudziestego
szstego lipca Cyceron opuci Efez i nastpnego dnia stan w Tralles. Tutaj czeka na niego Lucjusz
Lucyliusz z listem od Appiusza Klaudiusza, zawiadamiajc go rwnoczenie, e nie zastanie swego
poprzednika w Laodikei, poniewa ten wyjecha ju do Tarsu. Dla Cycerona stao si oczywiste, e
Appiusz unika spotkania, skoro zarwno poprzednie, wyznaczone przez niego w Side w Pamfilu, jak
i obecne, w Laodikei, nie doszo do skutku. Mimo to wystosowa do Appiusza grzeczny i ukadny list,
w ktrym

zapewni go o swej przyjani i wdzicznoci za to, e wszystko tak przygotowa, by uatwi czynnoci
urzdowe obejmujcemu wadz", po czym poda mu tras swej dalszej podry (ad fam. 3, 5). Zreszt
w Tralles dobre samopoczucie nie opuszczao Cycerona. Cieszyo go przychylne przyjcie ze strony
Grekw oraz fakt, e nikogo w zwizku z tym na adne koszty nie narazi" (ad Att. 5, 14, 2). Z penym
zadowoleniem przyj wiadomo, e Partowie zachowuj spokj, e Appiusz umierzy bunt
w wojsku, a od do 15 lipca by zapacony (ib.).
31 lipca w Laodikei nastrj ten uleg zmianie. Dla jasnoci obrazu warto przypomnie, e w skad
prowincji, nad ktr Cyceron obejmowa rzdy, wchodziy prcz Cylicji rwnie trzy diecezje"
azjatyckie, to znaczy frygijskie, Pamfilia i Likaonia z miastem Iko-nium, Izauria, Pizydia i wyspa Cypr.
Laodikeja bya wic pierwszym miastem, w ktrym Cyceron wystpowa w roli namiestnika. Swoje
wraenia z tego miasta tak opisuje: Pytasz, jak tutaj yj? (...) Tskni za wiatem, za forum, za
Rzymem, za domem, za wami (...) Ogromne mam tu wydatki. Bezinteresowno, ktr za twoj rad
przyjem za zasad, posunem tak daleko, e wtpi, czy uda mi si spaci twj dug bez zacignicia
nowego. Ran zadanych prowincji przez Appiusza nie ujawniam, ale s tak potworne, e nie sposb ich
ukry" (ad Att. 5, 15, 1-3). Rany" te dostrzega Cyceron coraz wyraniej, w miar jak wizytowa coraz
to inne miasta diecezji azjatyckich. Po Laodikei odwiedzi Cyceron Apamej, gdzie zabawi cztery dni,
nastpnie Synnady, gdzie zatrzyma si przez trzy dni, i wreszcie Filomelum, gdzie rwnie spdzi trzy
dni (ad fam. 15, 4, 2). Wszdzie tam - pisze do Katona - ogaszajc swj edykt pretorski na licznych
zgromadzeniach, uwolniem miasta od niezmiernych podatkw, cikiej lichwy i dugw zacignitych
na zbyt wielkie procenty" (ad fam. 15, 4, 2). W licie do Atty-ka za tak charakteryzuje sytuacj
w prowincji: Nigdzie nic innego nie syszaem, jak tylko, e nikt nie moe zapaci naoonych
podatkw, e musiano wyprzeda si z ziemi. Wszdzie sycha tylko narzekania i wida spustoszenia,
bdce dzieem nie czowieka, ale jakiej drapienej bestii. C wicej mam ci powiedzie? Zbrzydo
mi ycie" (ad Att. 5, 16, 2).
Wrd wielu skarg przedkadanych Cyceronowi, niektre skierowane byy bezporednio przeciw
Appiuszowi. Podobnie jak inni namiestnicy, tak i Appiusz stara si o to, by miasta zarzdzanej
prowincji po zakoczeniu okresu namiestnictwa wysyay do Rzy365

mu delegacje z pochwaami ustpujcego namiestnika. Delegacje takie byy bardzo kosztowne

i obciay zbytnio i tak ju zachwian rwnowag budetow upionej prowincji. Tote w Apamei
delegacja miejska alia si na zbyt wielkie sumy zwizane z kosztami podry (ad fam. 3, 8). Cyceron
po wysuchaniu delegacji owiadczy, e nie ma nic przeciwko temu, by posowie sami pokryli koszty
delegacji, nie godzi si jednak na to, by wydatki te obciay budet miejski. Poza tym zabroni
jakichkolwiek wyjazdw z prowincji bez swojej zgody. Appiusz, dowiedziawszy si o tym zarzdzeniu,
odczu to jako posunicie skierowane przeciw sobie, co na pewno nie byo niesuszne, gdy Cycerona
dranio postpowanie Appiusza, ktry unikajc spotkania ze swym nastpc, przedua w ten sposb
swoje urzdowanie. W okresie gdy Cyceron ogasza swj edykt pretorski i odprawia sdy
w Laodi-kei, Apamei i w innych miastach, Appiusz urzdowa w tym samym charakterze w Tarsie.
Na razie jednak Cyceron nie mia do czasu, by zabra si do porzdkowania administracji
w powierzonej mu prowincji, gdy duo waniejsze byo uporzdkowanie spraw wojskowych. Wskutek
niedawno umierzonego buntu w wojsku pi kohort bez dowdcy, a nawet bez centurionw stao
w Filomelum, podczas gdy reszta armii kwaterowaa w Likaonii (ad fam. 15, 4, 1). Z rozkazu Cycerona
Marek Anneusz sprowadzi mia cae wojsko do Iko-nium, najwikszego miasta Likaonii; natomiast
sam Cyceron zaj si zebraniem oddziau weteranw, jazdy oraz wojsk posikowych dostarczonych
przez krlw sprzymierzonych z Rzymem. 17 sierpnia 6 przyby Cyceron do Ikonium, a dwudziestego
trzeciego dokona przegldu swych do szczupych wojsk, liczcych niespena dwa legiony, o ktrych
pisa w swoim licie Celiusz, e nie mogyby nawet jednej przeczy utrzyma" {ad fam. 8, 5, 1). Kiedy
29 sierpnia zamierza ruszy do Cylicji, zjawili si u niego posacy sprzymierzonego z Rzymem krla
Kommageny Antiocha z niepokojc wieci, e znaczne oddziay Partw pod wodz krlewicza
Pakorosa przeprawiaj si przez Eufrat. Nie mona si byo oczywicie domyli, w jakim kierunku
uderz Partowie, czy zaatakuj Syri, czy te Kapadocj, rzdzon przez zaprzyjanionego z Rzymem
Ariobarzanesa 7. Cyceron liczc si z tym, e kohorta pretor Daty podaj wedug Schmidta: Der
Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 78.
7
O Ariobarzanesie por. Niese: RE 2, 834, nr 7.
366

ska stojca w Epifanii stanowi do pewnego stopnia zabezpieczenie dwu przeczy, prowadzcych z gr
Amanu do Cylicji, uwaa Ka-padocj za bardziej zagroon i uzna za stosowne ubezpieczy
Ariobarzanesa. Ruszy wic z wojskiem wzdu pasma gr Taurus, oddzielajcego Kapadocj od
Cylicji, by w razie potrzeby mc przerzuci wojsko i do Cylicji. Po drodze wysa do Appiusza
Klaudiusza list z daniem, by ten odesa mu brakujce jeszcze kohorty; mimo pewnych pretensji, list
sformuowany by w tonie przyjaznym (ad fam. 3, 6). Przekroczywszy granice Kapadocji sta Cyceron
pi dni (19-24 wrzenia) obozem w miejscowoci Cybistra, dopki si nie dowiedzia, e Partowie nie
zagraaj Kapadocji, lecz przeciwnie - zaatakowali Syri.
Stojc obozem pod Cybistra by Cyceron dobrej myli. Wojsko jego byo co prawda szczupe, ale
sprzymierzony z Rzymem krl Galacji Dejotar przysa posw z obietnic, e zjawi si niebawem, a to
oznaczao podwojenie armii. Jeli zajdzie potrzeba - pisze Cyceron do Attyka - bd si broni
z orem w rku; jeli nie, to w umocnieniach" (ad Att. 5, 18, 2). Na duchu podnosia go take wierno
sprzymierzecw: Mam wierniejszych ni jakikolwiek wdz sprzymierzecw, dla ktrych
nieprawdopodobna wprost jest moja bezinteresowno i agodno" (ib.). Obecno Cycerona
w Kapadocji wzmocnia w tym czasie pozycj Ariobarzanesa wobec jego poddanych, niektrzy z nich
bowiem zawizali przedtem spisek przeciw znienawidzonemu wadcy i wcignli do niego
krlewskiego brata, ktrego namawiano do objcia tronu (ad fam. 15, 2, 6). Obecno wojska
rzymskiego zahamowaa rwnie zapdy najwyszego kapana wityni Bellony w Komanie, ktry
majc do jazdy, piechoty i pienidzy" chcia obali oddanego Rzymianom Ariobarzanesa (ad fam.
15, 4, 6); obecnie pod naciskiem wojska Cycerona zmuszony by dobrowolnie ustpi z krlestwa,
a krl bez dobywania ora i bez rozruchw wzmocni sw wadz i panowanie". Tak wic Cyceron,
bawic przez kilka dni w Kapadocji, wypeni polecenie senatu nakazujce ochrania oddanego
Rzymowi krla.
Obecno Cycerona w Kapadocji miaa due znaczenie dla spraw wewntrznych tego kraju, gdy
pozwolia mu wejrze take w stosunki finansowe uzalenionego od lichwiarzy rzymskich krlestwa.
Pisze o tym w licie do Attyka: Nie ma na wiecie bardziej zupio-nego krlestwa, bardziej ubogiego
krla" (ad Att. 6, 1, 4). Nawet nadzwyczajne podatki nakadane na poddanych nie mogy wy367

starczy na spacenie procentw od sum, zacignitych choby tylko od Pompejusza. Do wierzycieli

krla nalea rwnie Brutus, ktry sam i za porednictwem Attyka wpywa na Cycerona, by ciga
procenty od Ariobarzanesa. Poniewa krl gotw by ofiarowa Cyceronowi jak sum za udzielon
mu pomoc, Cyceron postanowi z tej sumy zrezygnowa i nakoni Ariobarzanesa, eby wypaci j
Brutusowi. Krl przysta na ten ukad, lecz ostatecznie zmieni decyzj, gdy agenci Pompejusza
wymogli na nim, by najpierw spaci Pompejusza; spaty dunych Pompejuszowi dwustu talentw
zobowiza si dokona w okresie szecioletnim. Cyceron musia wic niejeden raz przypomina
krlowi o zobowizaniu wobec Brutusa; w czerwcu 50 r. Brutusowi udao si wreszcie cign z krla
sto talentw (ad Att. 6, 3, 5). Trudno si dziwi, e wobec tak wielkiego zaduenia krla u bogaczy
rzymskich zaleao im na utrzymaniu przy wadzy swego dunika, razem bowiem z upadkiem owego
bogobojnego krla i przyjaciela" (ad fam. 15, 2, 4) przepadyby take ich wierzytelnoci.
Tymczasem listy i informacje nadchodzce od rnych przyjaci Cycerona wskazyway na to, e
Partowie kieruj si w stron Syrii. Cyceron postanowi wic wycofa si z Kapadocji i przekraczajc
Taurus wkroczy do Cylicji, by po spiesznym marszu stan 5 padziernika w Tarsie, a 8 padziernika
pod Mopsuesti. Opuszczajc Cybistr, wysa sprawozdanie do konsulw, pretorw, trybunw ludu
i senatu" (ad fam. li, 1, ). O ile dotd by dobrej myli, to teraz, wobec rzeczywistej groby zarwno ze
strony Partw, jak i tubylcw, nie ukrywa, e sytuacja jest grona, i przedstawia j bez obsonak: Jeli
nie przylecie takiego wojska, jakie zwykle przysyacie na najwiksze wojny, zachodzi powana obawa
utraty tych prowincji, z ktrych lud rzymski czerpie wielkie dochody. Na wcielenie do wojska
obywateli rzymskich zamieszkaych w tej prowincji nie ma co liczy, bo niewielu ich jest, a ci, co s,
uciekaj ze strachu (...) Natomiast posiki sprzymierzecw ze wzgldu na surowo
i niesprawiedliwo naszych rzdw albo s tak nieznaczne, e nie stanowi pomocy, albo tak do nas
zraone, e - jak si zdaje - nie mona na nie liczy ani im zaufa (...) Mnie samemu przy tak szczupej
garstce onierzy nie zabraknie ani odwagi, ani - mam nadziej - rozwagi."
W Tarsie, nie zastawszy ju Appiusza Pulchra, ktry wreszcie opuci prowincj, Cyceron zdecydowa
si obsadzi gry Amanu rozdzielajce Cylicj od Syrii, a sam dnia 10 padziernika stan
368

obozem pod Epifani. Tutaj te dowiedzia si, e sytuacja ulega radykalnej zmianie (ad fam. 15, 4).
Partowie, ktrzy oblegali stolic Syrii, wycofali si, a kwestor Kassjusz ze swym wojskiem puci si za
nimi w pocig. Niebezpieczestwo partyjskie zostao zaegnane bez udziau Cycerona. Ten jednake
nie chcia powraca bez laurw wojennych. Poniewa szczepy grskie sprzyjajce Partom powstaway
przeciw wadzy rzymskiej, Cyceron postanowi je spacyfikowa". Dwa podlege mu legiony, bez trudu
i bez naraania si na niebezpieczestwo, przeprowadziy akcj, o ktrej Cyceron tak pisze w licie do
Katona: Dwunastego padziernika ruszyem z wojskiem nie obcionym bagaami i nazajutrz o wicie
stanem na szczycie gr Amanu. Tu podzieliem kohorty i oddziay posikowe. Jedn grup dowodzi
wraz ze mn mj brat jako legat, drug legat Gajusz Pomptinus, trzeci Marek Anneusz i Lucjusz
Tulliusz. Napadlimy na wikszo szczepw znienacka i odciwszy im drog wycilimy ich w pie
albo wzili do niewoli. Zdobylimy Eran, gwn miejscowo Amanu, podobniejsz raczej do miasta
ni do wsi, a take Sepyr i Kommoryn, lece w czci opanowanej przez Pomptinusa. Broniy si
dzielnie od witu a do czwartej po poudniu. Zabiwszy wielu nieprzyjaci, zdobylimy rwnie sze
innych zameczkw, wiele te spalilimy. Potem przez cztery dni stalimy obozem przy Otarzach
Aleksandra (...) i przez ten czas wytpilimy reszt tych grskich rozbjnikw oraz spustoszylimy kraj
a do granic mojej prowincji" (ad fam. 15, 4, 8-9). 17 padziernika wojsko obwoao Cycerona
imperatorem. Do laurw mwcy przybyway laury wodza. O poczuciu humoru i dobrej ocenie
wasnych moliwoci wiadcz sowa listu skierowanego do Attyka. Wspominajc kilka dni swego
postoju na miejscu dawnego obozu Aleksandra Wielkiego, Cyceron dodaje: troch to lepszy wdz ode
mnie i od ciebie" (d Att. 5, 20). Mimo to wrodzona prno nie pozwolia mu nie wyzyska tego
zwycistwa". By wyolbrzymi swj czyn wojenny, nie zawaha si nawet przed retuszem pewnych
faktw. O ile w licie do Katona, zgodnie z rzeczywistoci, pisze, e do akcji pacyfikacyjnej przystpi
po otrzymaniu wiadomoci o odwrocie Partw spod Antiochii (ad fam. 15, 4, 7-8), to w licie do Attyka
najpierw omawia swe zwycistwo, a pniej dopiero dodaje: Odgos naszego przybycia nabawi
strachu Partw i doda odwagi zamknitemu w Antiochii Kassju-szowi, ktry dopdzi uciekajcych
i odnis wielkie nad nimi zwycistwo" (ad Att. 5, 20, 3) - czc jak gdyby akcj pacyfikacyjn
369

i zwycistwo Kassjusza nad Partami w zwizek przyczynowy. Ch odbycia tryumfu ncia rwnie
nowego namiestnika Syrii, Bibu-lusa, tote idc ladami Cycerona podj po nim nastpn akcj
pacyfikacyjn, ale z mniej pomylnym rezultatem, gdy straci przy tym ca kohort wraz
z dowdcami (ad Att. 5, 20, 4).
Cyceronowi nie wystarczyo jednak to zwycistwo i obwoanie go przez wojsko imperatorem. Aby
wzmocni sw saw wodza, postanowi 18 padziernika wkroczy do niepodlegej czci Cylicji
i zdoby warowny grd Pindenissus. Pretekst do tej niczym nie usprawiedliwionej agresji znalaz atwo,
jak to wida z jego listu do Katona: Poniewa mieszkacy Pindenissus dawali schronienie zbiegym od
nas niewolnikom i oczekiwali niecierpliwie przybycia Partw, uznaem, e dla honoru pastwa
rzymskiego powinnoci moj byo poskromi ich zuchwao, aby przez to tym atwiej przeama opr
innych, niechtnych naszemu panowaniu" (ad fam. 15, 4, 10). Oblenie Pindenissus trwao pidziesit
siedem dni i skoczyo si zburzeniem i spaleniem grodu .w pierwszy dzie Saturna-liw (17 grudnia).
Zdobycz rozdano onierzom. Trzeciego dnia Saturnaliw, czyli 19 grudnia, kiedy Cyceron pisa list do
Atty-ka, ze sprzeday niewolnikw uzyskano ju kwot stu dwudziestu tysicy sestercw" (ad Att. 5,
20, 5). Cyceron nie mia adnych wtpliwoci co do susznoci swej akcji i jego wojsko, ktre podczas
oblenia nie stracio ani jednego onierza, wesoo obchodzio Saturnalia. Po zdobyciu Pindenissus
Cyceron pobra zakadnikw od ssiedniego, nie mniej zuchwaego i Rzymianom nieprzyjaznego
szczepu Tyberanw" (ad fam. 15, 4, 10), po czym kaza Kwintusowi zaoy obozy zimowe dla wojska
we wsiach zdobytych lub jeszcze niezupenie uspokojonych". Sam opuci niebawem Cylicj i uda si
do diecezji" azjatyckich, do Laodikei.
Po odniesieniu zwycistwa nad gralami Amanu Cyceron nie wysa do senatu adnego sprawozdania;
teraz jednak, po zdobyciu Pindenissus, zacz marzy o uchwaleniu przez senat uroczystych suplikacji
z powodu odniesionego zwycistwa, w przyszoci za - o triumfie. W tym celu napisa w styczniu
(niezacho-wane) sprawozdanie do senatu o swych sukcesach i prywatny list do Katona (ad fam. 15, 4),
w ktrym go do natarczywie prosi, by przemawia w senacie za uchwaleniem tej suplikacji. Ale w tej
sprawie zawid si na swoim przyjacielu. Katon chwali wprawdzie Cycerona i zgosi projekt uchway
stwierdzajcej, e Cyceron mdroci i bezinteresownoci ochroni prowincj, ocali krla
370

Ariobarzanesa i jego krlestwo oraz wzmocni przywizanie sprzymierzecw do rzeczypospolitej",

jednake opowiedzia si przeciw uchwaleniu suplikacji (ad fam. 15, 5). Przeciw suplikacjom
wystpowa w senacie take niechtny Cyceronowi Fawoniusz oraz odtrcony przy staraniach o edylat
Hirrus (ad Att. 7, 1, 7). Wbrew tym trzem gosom uchwaa o suplikacjach przesza w senacie gadko
i Cyceron mg by zadowolony. Dugo jednak nurtowa w nim al do Katona, ktry w tym wypadku
tak rygorystycznie trzyma si dawno ju nie respektowanej zasady, e supplicatio moe by uchwalona
jedynie w wypadku wielkiego zwycistwa, przy iloci co najmniej piciu tysicy zabitych8 wrogw.
W wypadku Bibu-lusa Katon opowiedzia si bowiem za wspania dwudziestodnio-w suplikacj.
Jeszcze w rok potem pisa Cyceron do Attyka: Wybacz mi, tego nie mog znie i nie znios" (ad Att.
7, 2, 7). W tym samym licie zapewnia Attyka, e zrazu wcale nie myla o tryumfie i e przyszo mu to
dopiero do gowy po bezczelnym" licie Bibulusa do senatu i po suplikacjach uchwalonych na cze
tego, ktry pki nieprzyjaciel by z tej strony Eufratu, nog si nie ruszy" (ad Att. 7, 2, 6). To poczucie
krzywdy u Cycerona podsyca umylnie Cezar, ktry pragn porni dotychczasowych przyjaci,
wobec czego dolewa oliwy do ognia, specjalnie serdecznie gratulujc Cyceronowi zwycistwa
i wspczujc mu w krzywdzie, jak mu wyrzdzi ten niewdzicznik Katon" (ad Att. 7, 1, 7; 7, 2, 7).
O sytuacji w stolicy w drugiej poowie 51 r. Cyceron by stale informowany, przede wszystkim przez
Celiusza, cho listy z Rzymu docieray do Cylicji dopiero po upywie szeciu tygodni. Od Celiusza te
dowiedzia si Cyceron o wynikach wyborw na 50 rok, z ktrych konsulami wyszli Marcellus
i Emiliusz Paulus, edy-lem - Celiusz, a jednym z trybunw ludowych - mody Skrybo-niusz Kurion.
Z wyboru Kuriona zadowolony by zarwno Celiusz, jak prawie caa nobilitas, chocia niektrzy jej
czonkowie obawiali si - jak si pniej okazao, susznie - e Kurion przejdzie do obozu Cezara.
Celiusz by jednak dobrej myli i zapewnia Cycerona, e Kurion bdzie wola przyczy si do senatu
i do uczciwych ludzi" (ad fam. 8, 4), a 18 listopada donosi, e Kurion trzyma z Pompejuszem
i niewtpliwie zamierza zwalcza Cezara (ad fam. 8, 10). Zapewnienia te jednak nie bardzo
przekonyway Cycerona,
8 Por. Mommsen: Rmisches Staatsrecht, I, 133.

371

ktry prawdopodobnie lepiej zna Kuriona i mia pewne wtpliwoci co do staoci jego przekona
politycznych. Charakterystyczny jest w zwizku z tym list Cycerona do wieo wybranego trybuna,
gdzie znalazo si zdanie: Nikt ci mdrzej nie potrafi doradzi od samego ciebie, nigdy te nie
zbdzisz, jeli bdziesz postpowa wedug swego przekonania (...) Widzisz bez wtpienia, jak silnie
okolicznoci czasu oddziauj na rzeczpospolit, jak rne s zamysy i jak niepewny ich wynik, jak
przekonania ludzkie niestae; ale nie wtpi, e wiesz, ile jest side i prnoci w yciu. Prosz ci, nie
no si z zamiarem jakich nowych poczyna" (ad fam. 2, 7, 1-2). Zastrzeenia Cycerona okazay si
suszne, tote kiedy pniej Kurion przeszed na stron Cezara, ktry spaci jego dugi, Cyceron bez
zdziwienia przypomina o tym Celiuszowi: To Kurion broni teraz Cezara? Kt to mg przewidzie
poza mn? Ja to, obym tak dugo y, przecie przewidywaem" (ad fam. 2, 13, 3). Jeli Celiusz myli si
w ocenie Kuriona, to jednak nie pomyli si w ocenie oglnej sytuacji; susznie przewidywa, e sprawa
Galii i nastpstwa po Cezarze przewlecze si co najmniej dwa lata (ad fam. 8, 5). Cyceron dowiedzia
si od niego, e wedug uchway senatu z dnia 30 wrzenia sprawa nastpstwa po Cezarze miaa by
omawiana dopiero 1 marca nastpnego roku.
Diecezja" azjatycka, do ktrej Cyceron uda si z Tarsu (ad Att. 5, 21), bya z jego rzdw, jak dotd,
zadowolona, gdy przez pierwsze sze miesicy swego namiestnictwa, zajty walk z gralami
Amanu, nie naprzykrza si mieszkacom adnym rozkazem" (ad Att. 5, 21, 7). Wanie pora zimowa
bya okresem, w ktrym jego poprzednicy najwicej dawali si miastom we znaki. Zwaszcza bogate
miasta ofiarowyway ogromne sumy, aby tylko uwolni si od obowizku kwaterunku wojskowego, na
przykad Cypr da nie mniej ni dwiecie talentw attyckich. Tymczasem za moich rzdw - pisze
Cyceron - wyspa ta, zaznaczam bez przesady, dosownie nie wydaa na mnie ani grosza" (ad Att. 5, 21,
7). W diecezji" azjatyckiej przebywa Cyceron od 11 lutego do 7 maja i zaatwi w tym czasie
wszystkie sprawy prowincji z wyjtkiem samej Cylicji". W swoich listach nie pomin adnej okazji,
eby pochwali si wasn sprawiedliwoci i bezinteresownoci, przy czym chtnie podkrela
rnice w metodach rzdzenia swoich i swego poprzednika. W licie do Attyka czytamy: Appiusz
przesa mi dwa lub trzy cierpkie listy, poniewa skasowaem niektre jego zarzdzenia. Jest to tak,
jakby jeden lekarz, ktremu odebra372

no chorego, chcia si gniewa na drugiego za to, e ten zmieni metod kuracji. Appiusz jest tym
pierwszym lekarzem. Osabiwszy prowincj przeczyszczajcymi rodkami, upuciwszy jej niemao
krwi, ujwszy ile tylko mg ywnoci i oddawszy mi j wycieczon, niechtnie patrzy na to, e j
wzmacniajcymi rodkami ratuj i przywracam do zdrowia" (ad Att. 6, 1, 2).
Owe wzmacniajce rodki" 9 zawiera edykt pretorski, przygotowany przez niego jeszcze w Rzymie
(ad fam. 3, 8, 4) albo podczas drogi i wzorowany na znanym edykcie azjatyckim sawnego prawnika
poprzedniego pokolenia i nauczyciela Cyceronowego w dziedzinie prawa, Kwintusa Mucjusza Scewoli
Pontifeksa (por. ad Att. 6, 15). Z tego to edyktu przej Cyceron midzy innymi postanowienie, e
miasta azjatyckie winny si rzdzi wasnymi prawami. Sam edykt by krtki i skada si z dwu czci:
pierwsza regulowaa spraw zaduenia miast, druga zawieraa postanowienia odnonie do praw
wasnoci, spadku, kupna, sprzeday i zobowiza. Sprawa, z ktrej zaatwienia by Cyceron
szczeglnie dumny, to pomoc miastom greckim, uginajcym si pod ciarem dugw, w uwolnieniu
si od nich. Spraw t regulowa artyku edyktu dotyczcy zmniejszenia wydatkw miast", specjalnie
troskliwie opracowany przez Cycerona (ad fam. 3, 8). Ten wanie artyku by przyczyn nieporozumie
midzy Cyceronem a Appiuszem Pulchrem; na podstawie edyktu miastom nie wolno byo pokrywa
wydatkw zwizanych z wyjazdami delegacji do Rzymu, a mieszkacom miasta Appia pooonego
w Wielkiej Frygii nie zezwoli Cyceron na wzniesienie pomnika dla uczczenia byego namiestnika (ad
fam. 5, 7, 2; 5, 9, 1). Wzmacniajce rodki" polegay wic przede wszystkim na zwolnieniu miast
z wydatkw zwizanych z utrzymaniem namiestnika i jego wity; wydatki te musiay by niemae,
skoro jedno tylko miasto zapacio Appiuszowi a dwiecie talentw attyckich za zwolnienie od
kwaterunku wojskowego. Nie biorc sam ani grosza, Cyceron pilnowa rwnie podlegych sobie
urzdnikw. Wypadek, gdy jeden z legatw, TuUiusz, korzysta z przysugujcych mu zreszt prawnie
usug gospodarzy, notuje Cyceron jako wyjtkowy (ad Att. 5, 21, 5). Ani Cylicja, ani miasta azjatyckie
nie utrzymyway wojska rzymskiego, ktre kwaterowao w grach Amanu wrd pobitych grali, nie
obciajc w ten sposb budetu
9

Seel, 169, susznie mwi o postpowoci" metod Cycerona w zarzdzaniu prowincj.

373

prowincji. Ponadto Cyceron zmusi skorumpowanych urzdnikw miejskich, ktrym udowodniono

naduycia w okresie ostatniego dziesiciolecia, do zwrotu zagrabionych pienidzy miejskich. Taka
dziaalno namiestnika leaa nie tylko w interesie wyzyskiwanych miast, ale i publikanw rzymskich,
ktrzy od piciu lat nie mogli cign sum, nalenych im od miast i gmin greckich. Nie biorc
pienidzy dla siebie ani dla swej wity, Cyceron dba jednak pilnie o interesy finansistw rzymskich.
Dowiadujemy si o tym z listu do Attyka, w ktrym pisze: Miasta bez adnej trudnoci spaciy swoje
dugi publikanom za okres ostatnich piciu lat, a nawet piciu poprzednich. Za to publikanie nosz mnie
na rkach. Nie s to - powiesz - ludzie niewdziczni; ja rwnie przekonaem si o tym" (ad Att. 5, 2, 5).
Jak wida, Cyceron stara si godzi interesy sprzymierzecw interesami dzierawcw podatkw
pastwowych, osigajc w ten sposb idea sprawiedliwego namiestnika". Niejeden raz sumy
przypadajce mu z tytuu jego funkcji odstpowa publikanom i lichwiarzom, jak o tym wiadczy
scedowanie pienidzy nalenych mu od Ariobarzanesa na rzecz Brutusa lub zobowiza Salaminy
Cypryjskiej na spat dugu zacignitego od Skap-cjusza (ad Att. 5, 21, 11). Nieraz te, gdy lichwiarz
rzymski stawia zbyt wygrowane wymagania, Cyceron bra w opiek zaduone miasto.
Najbardziej racy przykad tego rodzaju to wypadek z podstawionym przez Brutusa lichwiarzem
Skapcjuszem, ktry wbrew edyktowi Cycerona chcia wymusi w nadmierny procent. Mimo nacisku
Brutusa i interwencji Attyka Cyceron energicznie przeciwstawi si wyzyskowi. Listy do Attyka,
w ktrych wspomina o tej nieczystej sprawie, kipi prawdziwym i szczerym oburzeniem: Jeli Brutus
myli, e wbrew mojemu edyktowi i wydanym przeze mnie rozporzdzeniom zgodz si na wypacenie
Skapcjuszowi po cztery procent miesicznie, kiedy najwiksi nawet lichwiarze poprzestaj na jednym
procencie; jeli uskara si, e odmwiem stopnia prefekta handlarzowi (...) jeli si gniewa, em jazd
z wyspy usun - martwi si tym, lecz jeszcze bardziej smuci mnie to, e jest innym czowiekiem, ni
mylaem" (ad Att. 6, 1, 6). Podobnie w innym licie: Jak to? to ty, kochany Attyku, ktry chwalisz
moj sumienno i bezinteresowno w sprawowaniu urzdu, wstawiasz si za Skapcjuszem, by mu da
jazd dla odebrania gwatem nalenoci? Mogo to wyj z twoich ust? Na co nam wreszcie potrzebna
jazda? Salamiczycy chc zapaci. Czy mamy ich przymu374

sza si do pacenia czterech procent miesicznie? Czy omielibym si po takim postpku czyta
ksigi o rzeczypospolitej ktre tak chwalisz?" (ad Att. 6, 2, 8). Nie chcia Cyceron ulec namowom
Atty-ka, by odda Brutusowi przysug z cudz krzywd" (ad Att. 6, 1), i nie pozwoli zrujnowa
miasta. O swej metodzie rozjemczej tak pisze: Daj dunikom do odlegy termin z tym
zastrzeeniem, e jeli przed tym terminem zapac, policz procenty po jednym od sta na miesic, jeli
nie zapac - policz zgodnie z umow. W ten sposb Grecy pac umiarkowany procent, a dzierawcy
s zadowoleni, e mog odebra pienidze. Widzisz wic, jak z nimi postpuj (...) Nie szczdz
uprzejmoci, czsto zapraszam do swego stou (...) Jednake i w tym zachowuj miar, by sobie nie
mogli nazbyt pozwala" (ad Att. 6, 1, 16).
O tym, e Cyceron zwizany by z rozmaitymi finansistami rzymskimi i jak kady namiestnik rzymski10
by rzecznikiem ich interesw, wiadcz nie tylko cytowane fakty, ale rwnie listy adresowane do
namiestnikw ssiednich prowincji, dotyczce rnych finansistw i lichwiarzy rzymskich. I tak
namiestnika Azji Termu-sa " prosi o interwencj w sprawie spacenia finansisty rzymskiego Kluwiusza
przez miasta Mylas, Alaband, Heraklej, Bargylum i Kaunus (ad fam. 13, 56). Z listu Cycerona
niedwuznacznie wynika, e Kluwiusz by agentem Pompejusza, ktremu nie wypadao samemu trudni
si lichw. Do wymienionego ju Termusa zwraca si Cyceron rwnie w sprawie swego legata Marka
Anneusza, ktry mia jak spraw" z miastem Sardes (ad fam. 13, 55). Podobny charakter maj listy
do namiestnika Bitynii Syliusza (ad fam. 13, 61-65) i do kwestora Krassipesa (ad fam. 13, 9), ktrych
opiece poleca spk publikanw w Bitynii. Jest do niej - jak pisze - specjalnie przywizany i cz go
z ni wzajemne usugi. Szczeglnie poleca niejakiego Hispona i prosi o nakonienie miast podlegych
namiestnikowi do zawarcia z nim umw dzierawnych (ad fam. 13, 65, 1). Cyceron nie uchyla si
rwnie od pewnego rodzaju ingerencji w sprawy sdowe. I tak np. prosi Syliusza o zawieszenie
sprawy jakiego bliej nam nie znanego Pauzanisza a do przybycia Tyberiusza, przyjaciela
Cyceronowego (ad fam. 13, 64, 1).
Po wyjedzie Appiusza Klaudiusza Pulchra napite stosunki mi10 Por. J. Peirka: Cicero nova theorie a praxe.
Studia antiqua Antonio Salai septuagenario oblata, Pragae 1955, s. 40-47.
11
O Termusie por. Miinzer: RE 15, 1927.

375

dzy ustpujcym i nowo przybyym namiestnikiem nieco si odpryy, lecz niebawem naraone
zostay na now prb. Oto Appiusz po powrocie do Rzymu zosta oskarony (jak si zdaje de
maiestate) przez Korneliusza Dolabell12, ktry by konkurentem do rki Tullii. Jest rzecz a nadto
zrozumia, e Appiusz mg si dopatrywa w tej akcji udziau Cycerona. Obawiajc si procesu prosi
o interwencj Pompejusza, z ktrym by przez maestwo ich dzieci spokrewniony (ad fam. 8, 9). Ojcu
Tullii nie na rk byo owe lekkomylne" postpowanie Dolabelli, ktre mogo jeszcze bardziej
zaogni jego stosunki z Appiuszem, czego sobie ze wzgldu na wizy rodzinne czce Appiusza
z Pompejuszem i Brutusem bynajmniej nie yczy. Odcinajc si wic od Dolabelli (por. ad Att. 6, 1)
postanowi upewni Appiusza o swej przyjani: Zdziwio mnie, e ten modzieniec, ktrego w dwu
sprawach gardowych z niemaym wysikiem uratowaem, zaczepi ci tak zuchwale. O jego gupich
i dziecinnych mowach donosi mi ju mj przyjaciel Celiusz i ty mi take obszernie pisa.
Z czowiekiem, ktry cign na siebie twoj niech, wolabym zerwa stare zwizki, ni nawizywa
nowe. Powiniene by przekonany o moim przywizaniu do ciebie. Nikt o nim tutaj nie wtpi, jak nigdy
nie wtpiono i w Rzymie" (ad fam. 3, 10). Rwnoczenie wysa w tym samym duchu utrzymany list do
CeJiusza zapewniajc go o swej przyjani dla Appiusza i krytykujc lekkomylno Dolabelli (ad fam.
2, 13). Sprawa zakoczya si dla Appiusza pomylnie: zosta uniewinniony, a ponadto wybrany
cenzorem. Cyceron na wie o tym wysa list gratulacyjny peen serdecznych sw, jednoczenie dajc
Appiuszowi do zrozumienia, e maestwo Tullii z Do-labell zostao zawarte za spraw innych
osb" bez jego wiedzy; gdyby by w Rzymie, przed udzieleniem swej zgody na to maestwo byby ze
wzgldu na okolicznoci zasign rady Appiusza (ad fam. 3, 12).
Maestwo Tullii z lekkomylnym Dolabell stanowio jeden z kopotw rodzinnych Cycerona.
Wprawdzie Celiusz stara si go pocieszy, wyraajc przypuszczenie, e Dolabell, ju raz
rozwiedziony, dziki temu maestwu si ustatkuje, Cyceron jednak - jak to wida z jego listw - nie
bardzo by tego pewien, chocia spodziewa si, e Dolabell bdzie miym mu ziciem" (ad fam. 2,
15, 2). Drug przykroci w rodzinie byy nieporozumienia mae" O Dolabelli por. Miinzer: RE 4, 1300, nr
141.

376

skie midzy Kwintusem a jego on, ktre podczas pobytu Cycerona w Cylicji tak dalece si pogbiy,
e zarwno Kwintus, jak i Pomponia decydowali si na rozwd. Nie doszo jednak do tego, gdy
rodzicw pogodzi syn Kwintus, bardzo przywizany do matki (ad Att. 6, 2).
Zarwno Kwintus, jak i syn Cycerona Marek nie sprawiali ojcom kopotw (ad Att. 6, 1, 12).
Towarzyszc im do prowincji, jesienny i zimowy okres wojny z gralami obaj chopcy spdzili z dala
od niebezpieczestw na dworze krla Galacji Dejotara. Cyceron wezwa ich do siebie dopiero po
powrocie do Laodikei. Kwintus ukoczy wanie w tym czasie szesnacie lat i otrzyma w Cylicji na
wito Liberaliw tog msk.
Poza wanymi sprawami zwizanymi z zarzdem prowincj musia Cyceron zajmowa si take
bahostkami, aby speni proby i yczenia swych przyjaci. Na proby Celiusza dostarczy mu panter,
ktrymi wieo obrany edyl kurulny chcia uwietni urzdzane przez siebie igrzyska. Nie byo to po
myli Cycerona, ktry nie chcia zmusza mieszkacw Cybiry do obaw na wielk skal (por. ad Att. 6,
1, 21), jednake pod wpywem natarczywych wielokrotnych nalega Celiusza (ad fam. 8, 2, 2; 8, 9, 3)
uleg, o czym zawiadamia go w artobliwy sposb listem z 4 kwietnia: Ci, co zwykle poluj na
pantery, staraj si je upolowa na moje zlecenie, ale panter tu mao, a te, ktre s, al si, e w mojej
prowincji na nikogo si poza nimi side nie zastawia, dlatego postanowiy - jak twierdz - uciec std do
Karii" (ad fam. 2, 11, 2). Z listw do Attyka dowiadujemy si, e Celiusz nie by odosobniony w swych
zachciankach, gdy i Oktawiusz za porednictwem Attyka wysuwa podobne dania (ad Att. 5, 21, 4).
W Laodikei przebywa Cyceron do pierwszych dni maja, po czym uda si z powrotem do Cylicji.
Przybywszy 5 czerwca do Tarsu, zasta tam wiadomoci dajce powd do niepokoju (ad Att. 6, 4, 1).
W Syrii zanosio si na now wojn z Partami, w Cylicji buntowaa si ludno. Rwnie z Rzymu
nadeszy wieci niepokojce. Ku-rion, protegowany nobilw, wdziczny za spacenie jego dugw
przeszed zdecydowanie na stron Cezara; za cen tysica piciuset talentw da si Cezarowi przekupi
rwnie konsul Paulus (Suet. Caes. 29, 1). Zrazu wieci te nie przygnbiy Cycerona, gdy - jak pisze nie obawia si niebezpieczestwa dla rzeczy-pospolitej, pki Pompejusz si trzyma i pki bdzie
zdrw, cho al mu przyjaci Paulusa i Kuriona" (ad Att. 6, 3, 4). Appiusz za jako
377

nowo obrany cenzor zapewnia go, e wszystkie siy rzeczypospoli-tej poddaj si Pompejuszowi" (ad
fam. 3, 11, 4). Ale ju z pocztkiem sierpnia, w chwili odjazdu z prowincji, optymizm jego znik
Cyceron przewidywa, e obz cezariaski bdzie zyskiwa coraz wicej zwolennikw, na co
wskazywao choby stanowisko samego Celiusza. Charakterystyczny dla tej sytuacji jest list do
Celiu-sza z 4 sierpnia, w ktrym czytamy: Rzeczpospolita napawa mnie wielkim niepokojem.
Sprzyjam Kurionowi, pragnbym, eby Cezar by uczciwym czowiekiem, za Pompejusza oddabym
ycie. Ale rzeczpospolita drosza mi jest nad wszystko, a ty o ni nie bardzo dbasz, poniewa zdaje mi
si, e na dwie strony ci cignie, jako e z jednej strony jeste dobrym czowiekiem, z drugiej - dobrym
przyjacielem" - rozumie si: Kuriona (ad fam. 2, 15, 3).
Okres rocznego zarzdu prowincj si koczy i Cyceron, zdecydowany nie sprawowa tych funkcji ani
jednego dnia duej, oglda si ju od pewnego czasu za nastpc lub zastpc, ktremu mgby odda
urzdowanie. Legat Pomptinus nie wchodzi w rachub, gdy speniwszy swe zadanie, po zakoczeniu
wojny z gralami spieszy do domu. Cign go tam Postumiusz albo raczej - jak Cyceron artobliwie
o tym pisa - Postumia (por. ad. Att. 5, 21, 9). Kwintusowi nie chcia Cyceron swych funkcji
przekazywa, by nie poczytywano tego za ch przeduenia wadzy Cyceronw nad prowincj, a i sam
Kwintus spdziwszy swego czasu jako namiestnik trzy lata w Azji nie mia na to adnej ochoty. Zreszt
Marek obawia si znanej powszechnie popdliwoci brata, ktra moga doprowadzi do zadranie
midzy publikanami a miejscow ludnoci (por. ad Att. 6, 4; 6, 6). Tote kiedy przyby do niego nowo
wybra- I ny kwestor, Gajusz Celiusz Kaldus, czowiek mody, troch nadty, I niepowany i niestay",
ale najstarszy rang i pochodzcy ze sta- I rej rodziny (ad fam. 2, 15, 4), Cyceron nie zawaha si odda
mu rzdw prowincji. Przed wyjazdem, zgodnie z obowizujcymi przepisami, poleci kwestorowi
Mescyniuszowi Rufusowi1S przeprowadzi zamknicie rachunkw. Dwie kopie pozostay w dwch
miastach prowincji w Laodikei i Apamei, trzeci zabra Cyceron. Nadwyka odprowadzona do
aerarium wynosia milion sestercw. Sam Cyceron zarobi na rzdach namiestnikowskich dwa miliony
dwiecie tysicy sestercw, ktre zoy u publikanw w Efezie. Mona si oczywicie zapyta, w jaki
sposb Cyceron zdoa zarobi tak
13 O Mescyniuszu Rufusie por. Miinzer: RE 15, 1076. 378

wielk sum, jeli by tak sprawiedliwym namiestnikiem, jak to ustawicznie w swych listach podkrela.
Sdz, e przy dokadnej analizie jego listw mona znale na to odpowied. W licie do Attyka
wspomina o czci zdobyczy, ktra mu si prawnie naley (ad Att. 6, 7). Poznalimy wic pierwsze
rdo jego dochodwu. Drugim rdem bdzie zapewne owa wdziczno publikanw" za to, e
umoliwi miastom greckim przedterminowe spacenie dugw (ad Att. 6, 2). Wdziczno ta na pewno
nie miaa charakteru towarzyskiego, ale wyraaa si bardziej praktycznie w tysicach sestercw. Jest to
konkretny przykad legalnego sposobu wzbogacenia si namiestnika bez stosowania zdzierstwa
i gwatu. Po trzecie Cyceron mg zaoszczdzi pewne kwoty z sum, przyznanych mu jako ornatio
provinciae.
Wyjazd Cycerona z prowincji nastpi z pocztkiem sierpnia z portu Side na wybrzeu pamfilijskim.
Mimo i spieszy si do Rzymu, znalaz czas, by synowi i bratankowi pokaza Rodos, gdzie w swej
modoci studiowa u retora Molona (ad fam. 2, 17, 1). Tutaj dosza go smutna wiadomo o mierci
Hortenzjusza (Brut. 1, 1). Dawna rywalizacja i pniejsze nieporozumienia z czasw wygnania
Cycerona ju dawno poszy w niepami. Wiemy, jak bardzo cieszy si Cyceron z wizyty Hortenzjusza
w Cumae; wiemy rwnie, e syn Hortenzjusza bawi u niego przez jaki czas w Cylicji. Dugi okres
porozumienia politycznego z Hortenzjuszem, stajcym rwnie w obronie sprawy dobrych",
zadzierzgn midzy dwoma najwybitniejszymi wczesnymi mwcami wizy prawdziwej pfzyjani.
Kiedy po latach Cyceron napisze swj wstp do filozofii, wanie nazwisko Hortenzjusza, dawnego
swego rywala, umieci na karcie tytuowej nowego dziea. Z myl o powrocie do Rzy-pa wysa
Cyceron z Rodos dwa listy: jeden do Porcjusza Katona z prob, by nie sprzeciwia si ewentualnemu
przyznaniu mu tryumfu (ad fam. 15, 6), drugi do Appiusza Pulchra z zapewnieniem niezmiennego
przywizania, ktre zwizek Dolabelli z Tulli jeszcze wzmocni (ad fam. 3, 13).
Na Rodos nieprzychylne wiatry zatrzymay Cycerona niespodziewanie dugo, bo a dwadziecia dni (ad
Att. 6, 8). Std uda si do Efezu, gdzie doszy go wieci, e Cezar nie chce opuci wojska, e trybun
ludowy Kassjusz i konsul Lentulus trzymaj z Cezarem, a Pompejusz zamyla oddali si z Rzymu" (ad
Att. 6, 8, 2). Wieci
14

Tak przypuszcza ju Lichtenberger: De Ciceronis re privata, 40.

379

te przeraziy Cycerona, gdy zapowiaday wojn domow. Potwierdzenie ich zasta po dwutygodniowej
podry w Atenach dnia 4 padziernika. Poza tym nadeszy jeszcze dalsze wiadomoci, e 14
padziernika Cezar wprowadzi ma dwa legiony do Placencji (ad Att. 6, 9, 5). Cyceron nie mia
wprawdzie wtpliwoci, po czyjej stronie opowie si w razie wybuchu wojny domowej, i wyranie pisa
do Attyka: Jeli wojna wybuchnie, wiem, e lepiej z jednym (Pompejuszem) zgin, ni z drugim
(Cezarem) y" (ad Att. 7, 1, 4) - niepokoio go jednak pytanie, jak postpi, by w ogle nie dopuci do
wybuchu wojny. Konkretnie rzecz biorc, zastanawia si nad tym, czy w razie gosowania w senacie
ma si opowiedzie za odebraniem Cezarowi dowdztwa w Galii. Nie chcc przyczynia si do
rozptania burzy, najchtniej byby zatrzyma si pod bramami Rzymu pod pretekstem oczekiwania na
odbycie tryumfu. Powzicie decyzji utrudniay mu przyjazne stosunki czce go zarwno
z Pompejuszem, jak z Cezarem, o ile - jak pisze do Attyka - Cezar nie udaje" (ad Att. 7, 1, 3). Peen
niepokoju baga Attyka i teraz o rad, bo za jego to rad zbliy si swego czasu do Pompejusza i Cezara
i obecnie chciaby przyja ich obu utrzyma. Tymczasem widzi, e zanosi si na wielk midzy nimi
walk i e (...) jeeli ten sam bg, ktry nad spodziewanie nasze uwolni nas od wojny z Partami, nie
spojrzy askawie na rzeczpospolit, nadejdzie wojna tak straszna, jakiej jeszcze nie byo" (ad Att. 7, 1,
2). W sowach tych poza osobist rozterk przebija pena wiadomo tragicznych konsekwencji, jakie
wojna niesie dla kraju, przebija troska obywatela, ktremu dobro rzeczypospolitej istotnie ley na sercu.
Z niepokojem patrzy w przyszo i Celiusz, ale jake inne byy tego powody. W licie do Cycerona tak
rozumuje: Nie wiem, jak sobie w tej sytuacji poradzi, i nie wtpi, e jeste w podobnej rozterce.
Z jednym i drugim czy mnie przyja; nienawidz tamtej sprawy, ale nie czuj nienawici do tamtych
ludzi. Wiesz zaiste, e w walkach wewntrznych, pki wszystko toczy si na drodze pokojowej, trzeba
trzyma z uczciw stron, ale gdy dojdzie do rozstrzygnicia z orem w rku, naley zwiza si
z mocniejszym i za lepsze uwaa to, co bezpieczniejsze. Sdz, e w tym zatargu Gnejusz Pompejusz
bdzie mia za sob senatorw i sdziw, natomiast po stronie Cezara stan ci wszyscy, ktrzy lkaj si
sdw i nadziej pokadaj w zamieszkach. Ale jaka rnica w ich sile zbrojnej! Obymy przynajmniej
mieli tyle czasu, by te siy obliczy
380

i zalenie od tego wybra jedn lub drug stron" (ad fam. 8, 14, 2-4). Wynurzenia Celiusza wyranie
odsaniaj rnice w pogldach i charakterze tych dwu ludzi, widzimy, e nie jako i ilo legionw
bya powodem niepokoju Cycerona, ktry raczej gotw by zgin w obronie rzeczypospolitej, ni y
z jej pogromc.
Wobec tego problemu malay oczywicie kopoty rodzinne i finansowe, ale i one przysparzay
Cyceronowi niemao troski. Wyzwoleniec Terencji, Filotimos, raz ju prawdopodobnie oszuka go przy
kupnie dbr Milona (ad Att. 6, 9); obecnie Cyceron obawia si czego podobnego w zwizku
z objciem spadku po niejakim Precjanusie (ad Att. 6, 9, 2; ad fam. 14, 5, 2) i prosi Attyka
o dopilnowanie tej sprawy. Sporo zmartwie przyczynia mu zy stan zdrowia wyzwoleca Tyrona,
z ktrym musia si z tego powodu rozsta 2 listopada w Patraj. Opuciwszy Patraj, pisywa do niego
codziennie 15stale proszc, by myla o swym zdrowiu; zapewnia Tyrona, e najwiksza usuga, jak
ten moe mu odda, to powrt do zdrowia" (ad fam. 16, 12; 16, 4, 3). W obawie, e Lison, pod ktrego
opiek zostawi Tyrona, nie do troskliwie si nim opiekuje, zwrci si do swego znajomego Kuriusza
z prob o zajcie si chorym i oddanie go pod opiek lekarza bez wzgldu na wydatki. Irytowaa go
wiadomo, e lekarz pozwala Tyronowi podawa rosoy, ktre szkodz ludziom o sabym odku"
(ad fam. 16, 4, 1), samego Tyrona przestrzega przed nieopatrznym puszczaniem si w drog przy
niepogodzie, gdy marynarze dla zysku chtnie si spiesz, a morze jest wielkie i niebezpieczne" (ad
fam. 16, 9, 4). Ucieszony wieci o poprawie zdrowia swego ulubieca, niepokoi si z kolei, e
niepotrzebne wizyty mog znowu jego stan pogorszy. Wszystkie te, nawet drobne, przejawy troski
o domownika - mielimy okazj odnotowa je ju poprzednio - wiadcz o jego szczerym przywizaniu
do Tyrona, nie majcym nic z askawoci dobrego pana" w stosunku do wyzwoleca.
Po opuszczeniu Patraj trasa podry prowadzia przez Alyzj, gdzie przez dwa dni - 5 i 6 listopada oczekiwa brata, i dalej przez Akcjum, dokd dotar 7 listopada. Stamtd uda si na Korcy-r, gdzie
wskutek niepomylnych wiatrw zatrzyma si siedem dni, od dziewitego do szesnastego (ad fam. 16,
7; 16, 9). 16 listopada wyruszy Cyceron z Korcyry, ale dopyn jedynie do Kassjo15 O listach do Tyrona por.
Kroll: Die Kultur der Ciceronischen Zeit (Erbe der Alten" II R.Heft 22), Leipzig 1933, t. II, s. 113.

381

py w Epirze, gdzie niepomylne wiatry zatrzymay go do dwudziestego drugiego. Tak wic dopiero 23
listopada stan na ziemi italskiej w Hydruncie (Otranto), a nastpnego dnia o godzinie 10 rano statek
jego przybi do Brundisium. O tej samej godzinie przez bram miejsk wjedaa na spotkanie ma
Terencja. W Brundisium Cyceron nie popasa dugo, gdy wobec groby wojny domowej chcia jak
najprdzej znale si w stolicy. 9 grudnia stan u swego znajomego w Trebulanum, gdzie przed
rokiem zatrzyma si jadc w przeciwnym kierunku. Tu od swego gospodarza Poncjusza dowiedzia si
o owym dramatycznym posiedzeniu senatu, ktre odbyo si prawdopodobnie w Kalendy grudniowe
i spowodowao dalsze zaostrzenie sytuacji. W czasie owego posiedzenia, na wie o przekroczeniu Alp
przez wojska Cezara, zdecydowany na wszystko konsul Marcellus wypad z senatu i wrczywszy miecz
Pompe-juszowi owiadczy mu w imieniu swoim i swego kolegi: Rozkazujemy ci maszerowa
przeciw Cezarowi i broni kraju, oddajemy pod twoje rozkazy dwa legiony stojce w Kapui oraz inne
stacjonujce w Italii oraz upowaniamy ci do zarzdzenia poboru". Pom-pejusz z waciw sobie
obud zgodzi si na to, o ile nie da si obmyli czego lepszego", i opuci Rzym, by wykona
polecenie konsulw.
Wiadomoci te ywo przejy Cycerona; 9 grudnia, bezporednio po ich otrzymaniu, pisze do Attyka:
Czy przyjdzie do zgody, czy te dobrze mylcy zwyci, w kadym razie chciabym wzi w tych
wypadkach czynny udzia (...) Gdyby dobrzy zostali zwycieni, gdziekolwiek bybym, podzielibym
ich los" (ad Att. 7, 3, 2). Przede wszystkim jednak zaley Cyceronowi na tym, by nie dopuci do wojny
domowej. Chocia zdecydowany jest stan po stronie Pompejusza, daje w tym licie wyraz swojej
irytacji, e nie kto inny, ale wanie Pompejusz i senat przyczynili si do wzrostu potgi Cezara: Jeli
Pompejuszowi i stronnikom senatu idzie o zachowanie rzeczypospolitej, to dlaczego nie bronili jej za
konsulatu Cezara? Dlaczego w roku nastpnym nie stanli w obronie mojej sprawy, od ktrej zaleaa
cao rzeczypospolitej? Dlaczego Cezarowi przeduono namiestnictwo w Galii, i to jeszcze w taki
sposb? (...) A jeli teraz zapytaj mnie o zdanie, co mam powiedzie? Owiadcz, e stoj po stronie
Pompejusza; ale mimo to bd doradza zgod, bo jestem przekonany, e spraw doprowadzono do
ostatecznoci". Wskazujc za na wielkie siy Cezara tak konkluduje: Wobec tego wszyscy przyjaciele
rzeczypospolitej po382

winni si stara, by nie doszo do wojny, ktrej wynik jest zawsze niepewny, a obecnie dla
zwycionych jeszcze straszniejszy" (ad Att. 7, 3, 4-5).
W szczeglnie kopotliwej sytuacji znalaz si Cyceron wskutek niespacenia dugu zacignitego u
Cezara. Jakkolwiekby si zachowa, jedna ze stron zawsze bdzie mu to braa za ze; jeli nie wystpi
ostro przeciw Cezarowi, Pompejusz moe mu zarzuci zaleno finansow od Cezara; jeli przeciwnie
- zaatakuje Cezara, oficer Cezara, Balbus, moe mu zamkn usta sowami: Bd askaw spaci
najpierw swoje dugi" (ad Att. 7, 3, 11). Dlatego ju z Trebulanum prosi Attyka o rad, a i pniej
kilkakrotnie wraca do tej sprawy, uwaajc za rzecz niewaciw by dunikiem politycznego wroga"
(ad Att. 7, 8, 5). W Trebulanum te - o ile nie wczeniej - potwierdziy si obawy Cycerona, e Celiusz,
podobnie jak uprzednio Kurion, przejdzie na stron Cezara. Attyk obawia si wida wpywu Celiusza
na stao przekona Cycerona, skoro ten musia go zapewnia, e Celiusz nie zachwieje go w jego
przekonaniach, a nawet sam jeszcze bdzie aowa, e od swoich odstpi" (ad Att. 7, 3, 6).
10 grudnia Cyceron spotka si w Cumae z Pompejuszem, ktry, zgodnie z decyzj konsulw16, poda
do Kapui, by obj dowdztwo nad stojcymi tam legionami i przeprowadzi pobr rekruta. Spotkanie
to wstrzsno Cyceronem, gdy Pompejusz ujmowa sprawy tak, jakby nie byo adnej wtpliwoci,
e bdziemy mie wojn" (ad Att. 7, 4, 2). Wskazywao na to przede wszystkim zachowanie si
wysannika Cezara, Hircjusza, ktry bawic 6 grudnia w Rzymie nawet nie stara si zobaczy
z Pompejuszem. Jedyn pociech bya teraz dla Cycerona myl, e Cezar nie bdzie tak szalony, by
wszystko zda na los niepewnego przypadku" (ad Att. 7, 4, 3). Lk przed wybuchem wojny domowej
i ch jej zaegnania pojawia si ustawicznie w jego listach z tego okresu. W jednym z nich pisze
wyranie: Pokoju nam trzeba. Na jakkolwiek bowiem stron przechyli si szala zwycistwa, bdzie
ono smutne i w wyniku da nam jedynowadztwo" (ad Att. 7, 5, 4). Coraz bardziej te umacnia si
w przekonaniu, e wobec zdecydowanej przewagi Cezara, ktry mia pod broni jedenacie legionw,
trzeba si bdzie raczej zgodzi na wszelkie jego dania, czyli pozwoli mu na staranie si o konsulat
i jednoczesne zachowanie armii (ad Att. 7, 6;
18

Meyer: Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompeius, 272.

383

7, 7). Na stanowisko to wpywaa wiadomo, e obz dobrze mylcych" poza pewn ma grup
znajduje si w rozsypce i e za Cezarem opowie si nie tylko biedota miejska, ale take wiele odamw
warstw posiadajcych, jak dzierawcy dochodw publicznych, finansici, ludno wiejska oraz
mieszkacy miast lecych za Padem: Czy mylisz - pisa Cyceron do Attyka - e ci ludzie boj si
przej pod panowanie krla? Oni, dla ktrych kady rzd jest dobry, byleby mogli spokojnie y?" (ad
Att. 7, 7, 5).
Tymczasem sytuacja zaostrzaa si coraz bardziej. Trybun ludowy Kurion natychmiast po zoeniu
urzdu uda si 10 grudnia do Cezara do Rawenny, by poinformowa go o nastrojach, a rwnoczenie
nowo obrany trybun Marek Antoniusz - rwnie stronnik Cezara - podj na zebraniach ludowych
gwatown akcj przeciw Pompejuszowi atakujc ca jego dotychczasow dziaalno i groc wojn
domow. W czasie tego narastajcego napicia, 25 grudnia doszo do ponownego spotkania Cycerona
z Pompejuszem w Lawernium. W czasie drogi do Formiw dyskutowali od drugiej po poudniu do
wieczora. Rozmowa odbywaa si bez wiadkw, mona jednak przypuszcza, e Cyceron stara si
wpyn na Pom-pejusza agodzco, cho bezskutecznie. Pompejusz uwaa, e sytuacji nie da si ju
naprawi, gdy Cezar wyranie dy do jedy-nowadztwa, on za, nie chcc oczywicie adn miar do
tego dopuci, musia zdecydowa si na wojn. Jego pewno siebie wywara due wraenie na byym
konsulu. wiadcz o tym sowa z listu do Attyka: Kiedy suchaem, jak czowiek tak odwany,
dowiadczony i tak wielkiej sawy rozprawia rozumnie o niebezpieczestwach pozornego pokoju, to
cho przyszo mi na myl, e los wojny jest niepewny, lej mi si zrobio na sercu" (ad Att. 7, 8, 4).
W czasie tej rozmowy Pompejusz nawietla zapewne sw decyzj z rnych stron i biorc pod uwag
silne ataki Antoniusza, zapyta si Cycerona wprost: Jak mylisz, co zrobi Cezar po opanowaniu
rzeczypospolitej, jeli jego kwestor, czowiek bez adnego znaczenia, omiela si mwi w ten
sposb?" (ad Att. 7, 8, 5). Odpowied na to pytanie pojawia si niedugo. Dnia 1 stycznia Kurion
powrciwszy z Rawenny wrczy senatowi list Cezara, ktry wyraa gotowo rozwizania armii pod
warunkiem, e Pompejusz uczyni to samo, w przeciwnym razie zapowiada zastosowanie szybkich
rodkw w obronie ojczyzny i samego siebie" (App. b. c. 2). Cyceron okrela ten list jako cierpki
i peen grb", sam Ce

384

zar w Bellum civile uwaa, e by bardzo agodny". Jak zareagowa na to senat? Nowi konsulowie,
reprezentanci optymatow, Gajusz Klaudiusz Marcellus i Lucjusz Korneliusz Lentulus, w ogle
sprzeciwiali si odczytaniu listu; odczytano go dopiero pod naciskiem trybunw Antoniusza
i Kassjusza. Cz senatorw opowiadaa si za kompromisem, Marek Kalidiusz oraz Celiusz doradzali,
by Pompe-jusz uda si do Hiszpanii i w ten sposb zaegna groce niebezpieczestwo. Innego zdania
by Lentulus Krus oraz te Pompejusza, Metellus Scypion, ktry wyranie stwierdza, e obecnie jego
zi gotw jest poprze zbrojnie spraw senatu, natomiast jeli senat t gotowo odrzuci, to pniej na
prno moe baga go o pomoc. Scypion postawi te wniosek, by senat nakaza Cezarowi rozpuci
wojsko w okrelonym terminie groc mu, e w przeciwnym razie uznany zostanie za wroga pastwa.
Zdecydowana postawa Scypiona musiaa wywrze wielki wpyw na zebranych, gdy przeciw
wnioskowi opowiedzieli si jedynie Celiusz i Kurion; trybunowie ludowi Antoniusz i Kassjusz zaoyli
weto i mimo nacisku senatu nie chcieli go cofn. 3 stycznia senat przybra aobne szaty, a Pompejusz
zaj zdecydowan postaw. Cezar powiadomiony o uchwale senatu, uwaajc widocznie, e posun
si za daleko, przesa nowe propozycje. Obecnie gotw by zatrzyma dla siebie jedynie Gali
Przed-alpejsk i Illyricum oraz dwa legiony; w myl tej propozycji Pompejusz, nie rozpuszczajc swej
armii, mia si uda do Hiszpanii, a on sam mia zatrzyma prowincj do koca 49 r.
Posiedzenie senatu, na ktrym rozpatrywano propozycj Cezara, odbywao si widocznie poza murami
miasta, gdy uczestniczyli w nim obaj imperatorzy - Pompejusz i Cyceron, ktry ju 4 stycznia stan
pod Rzymem, witany gorco przez przyjaci. W myl swoich przekona stara si wpywa
pojednawczo na obie strony i podobno nawet udao mu si wymc na przyjacioach Cezara, by skonili
go do przyjcia bardziej kompromisowych warunkw porozumienia. Wedug propozycji Cycerona
Cezar zatrzyma mia w drugiej poowie r. 49 samo Illyricum z jednym legionem. Rwnie Pompejusz
skonny by do kompromisu (ad fam. 6, 6, 6), jednake partia senacka kierowana przez Lentulusa Krusa
i Katona, sdzc widocznie, e nowe warunki Cezara s oznak jego saboci, postanowia spraw
postawi na ostrzu miecza. Mocne wypowiedzi Katona i Lentulusa przekonay, jak si zdaje, zebranych,
e rzeczpospolita znajduje si w niebezpieczestwie, gdy uchwalono senatus

385

consultum ultimum, wzywajc Cezara, by bezzwocznie rozwiza armi i stawi si w Rzymie, aby tam
osobicie stara si o godno konsula. Rwnoczenie zarzdzono pobr rekruta i podzielono Itali na
okrgi.
Cyceron, aczkolwiek niechtnie, musia przyj kierownictwo okrgu Kapui. Uchwaa senatu
przejmowaa go lkiem i smutkiem zarazem. Jego rola mediatora nie odniosa skutku, gdy - jak napisze
pniej do Tyrona - po jednej i po drugiej stronie przeciwdziaay temu namitnoci ludzkie i denie
do wojny" (ad fam. 16 11, 2). Podobnie ocenia sytuacj w innym licie do Tyrona: Dziwne do walki
pchajce szalestwo ogarno nie tylko zych obywateli, ale i tych, ktrych uwaa si za dobrych" (ad
fam. 16, 12, 2).
Tymczasem Cezar, syszc o zarzdzeniu poboru, zrozumia, e ma niewiele czasu do stracenia.
Dokadne relacje o przebiegu posiedzenia senatu otrzyma od Kassjusza i Antoniusza, ktrzy przybyli
do Rawenny w przebraniu niewolnikw, chocia - jak Cyceron zapewnia - nikt ich z Rzymu nie
wypdza. 11 stycznia Cezar wezwa trzynasty legion - pozostae byy jeszcze w drodze z Galii - i po
wygoszeniu pomiennego przemwienia, w ktrym przypomnia swe zasugi wobec ojczyzny oraz
przedstawi krzywd, jaka go spotkaa ze strony oligarchii arystokratycznej, ruszy na czele piciu
kohort, przekroczy Rubikon oddzielajcy prowincj od Italii i jeszcze tego samego dnia zaj pierwsze
miasto w Italii, Ariminum. Koci zostay rzucone.

ROZDZIA OSIEMNASTY

WOJNA DOMOWA (LATA 49-48)

Wiadomo o zajciu Ariminum dosza do Rzymu okoo 14 stycznia. W tym czasie Cezar, posuwajc
si spiesznymi marszami wzdu wybrzea ku poudniowi, zaj Pisaurum, Fanum i Ankon.
Rwnoczenie inne kohorty pod dowdztwem Antoniusza przekroczyy pasmo grskie i zdobyy
Arretium lece przy via Cassia, prowadzcej wprost do Rzymu. Miasto ogarna panika. Nie byo ju
mowy o odbyciu tryumfu przez Cycerona, ktry liczc na to wci sta ze swymi liktorami pod murami
miasta (por. ad fam. 16, 11 z 12 stycznia). Wobec gronej sytuacji 17 stycznia zwoano senat do "curia
Pompei. Posiedzenie byo niezwykle dramatyczne. Senatorzy, ktrzy dziesi dni temu ogosili senatus
consultum ultimum, obecnie wystpili przeciw Pompejuszowi. Wolkacjusz Tullus opowiada si za
pertraktacjami z Cezarem; Katon uwaa, e skoro Pompejusz wywoa t wojn, jemu naley
powierzy naczelne dowdztwo. Fawoniusz pokpiwa z owiadczenia Pompejusza, e skoro tylko
tupnie, powstan spod ziemi legiony. Ale i Pompejusz nie zosta duny opozycji. Stwierdzajc, e
w tych warunkach obrona miasta jest niemoliwa, wezwa wszystkich senatorw i urzdnikw, by
opucili Rzym i udali si do poudniowej Italii. Zagrozi przy tym, e kadego, kto nie usucha tego
wezwania, uzna za wroga. Sam pod wieczr 17 stycznia opuci Rzym, by dotrze do swych legionw,
ktre, cho pierwotnie miay by wysane na wojn z Partami, kwateroway w pnocnej czci Apulii,
w Lucerii i Larinum. Cyceron najchtniej byby towarzyszy Pompejuszowi, jednake musia obj
wyznaczony mu okrg Kapui. Mimo cikiej sytuacji oglnej, myl o odbyciu tryumfu nie opuszczaa
go jeszcze i podajc do Kapui wid ze sob swoich liktorw, uwieczonych laurem i pkami rzeg
(ad Att. 7, 10). Ju 18 stycznia, kiedy rusza spod Rzy387

mu, zaczo si w nim budzi podejrzenie, e Pompejusz w ogle chce opuci Itali. W zwizku z tym
pisa do Attyka: Jeli zostanie w Italii, wszyscy staniemy po jego stronie, jeli z niej ustpi, naradzimy
si, co pocz. Dotd, o ile ja sam nie oszalaem, wszystkie jego kroki byy nierozwane i nieostrone"
(ad Att. 7, 10). Spotykajc si w czasie drogi z wielu ludmi zauway, e ucieczka Pompejusza
wzmocnia opr przeciw Cezarowi; tak oto dzieli si swym spostrzeeniem z Attykiem: Sdzc
z powszechnego alu w tutejszych miastach municypalnych i z rozmw z ludmi, do ktrych wstpuj,
wydaje mi si, e to wyjdzie na dobre (...) Ucieczka Pompejusza dziwne na wszystkich wywara
wraenie. Zaledwie uwierzysz, e sprawa wzia cakiem inny obrt. Wszyscy uwaaj, e nie wolno
w niczym ustpi Cezarowi. Powiedz mi, jak si to wszystko skoczy?" (ad Att. 7, 11, 4).
Dwudziestego pierwszego przyby Cyceron do Formiae i stwierdzi, e wszdzie panuje panika
i zamieszanie". Jedyna pomylna wiadomo mwia o opuszczeniu Cezara przez jednego z jego
najlepszych oficerw i zwolennikw, Tytusa Labienusa (ad Att. 7, 12). Z Formiae wysa Cyceron list
do ony i crki, doradzajc im opuszczenie Rzymu (ad fam. 14, 18). Nazajutrz, z Minturnae, powtrzy
swe zalecenie, ale w formie bardziej naglcej, gdy przyszo mu na myl, e w razie zdobycia Rzymu
przez Cezara i oddania miasta na up onierzy, m Tullii, Dolabella, mimo i by stronnikiem Cezara,
moe nie stanowi dostatecznej gwarancji bezpieczestwa. Podobnie jak Attyk, spodziewa si po
Cezarze wszystkiego najgorszego, porwnujc go do okrutnego tyrana greckiego Falarysa. Pisa tedy do
Attyka: Na myl, e wojsko zoone z barbarzycw wkroczy do Rzymu, ogarnia mnie strach o Tulli
i Terencj" (ad Att. 7, 13, 3). Nie ukrywa te przed Attykiem pesymistycznej oceny sytuacji, a nawet
posun si do tego, e odmawia Pompeju-szowi wiedzy wojskowej, uwaajc, e nie docenia on
strategicznego pooenia miast piceskich, skoro tak atwo pozwoli je obsadzi Cezarowi (ad Att. 7,
13). Jego pogld najlepiej wyraa zdanie: Caa nadzieja opiera si na dwch legionach, na ktre liczy
nie mona. Nowe wojska skadaj si z ludzi zacignitych wbrew ich woli, pozbawionych ochoty do
walki. Upyn czas rokowa. Nie mog przewidzie, co si stanie, ale to pewne, e senat, a raczej wdz
naczelny, popeni ten bd, i si puci bez steru na burzliwe morze" (ad fam. 7, 13, 2). Nadzieja na
pokojowe rozwizanie sprawy malaa coraz bardziej.
388

23 stycznia Cyceron spotka si z Lucjuszem Cezarem, ktry wiz od Juliusza Cezara nowe
propozycje. Cyceron uzna je za absurdalne" (ad Att. 7, 13A; 2). Oto Cezar gotw by 1 lipca
zrezygnowa z prowincji i zgosi sw kandydatur na konsula pod warunkiem, e Pompejusz uda si
do Hiszpanii, a wojsko werbowane w Italii zostanie rozpuszczone. 25 stycznia Lucjusz Cezar
przedoy te propozycje Pompejuszowi i konsulom w Teanum. W zasadzie postanowiono je przyj,
pod warunkiem, e Cezar usunie zaogi z opanowanych przez siebie miast italskich. Rwnie w Kapui,
do ktrej Cyceron wanie dotar i przedoy zebranym tam senatorom nowe propozycje Cezara,
uwaano powszechnie, e naley je przyj (zgadza si na to nawet Katon), o ile Cezar wycofa zaogi.
Zachodzio teraz pytanie, czy Cezar przyjmie ten warunek? Wikszo uwaaa, e jego nowe
propozycje s gr na zwok, Cyceron natomiast zacz si udzi, e Cezar warunek przyjmie. W licie
do Attyka z dnia 28 stycznia tak motywuje swj optymizm: Jeli go zrobimy konsulem, to i tak
odniesie nad nami zwycistwo, tylko nie w tak zbrodniczy sposb, jak to uczyni wkraczajc do Italii"
(ad Att. 7, 15, 3).
Wobec tego, e rejon powierzony Cyceronowi rozciga si na pnoc a do Formiw, a koo Formiw
mia Cyceron swoj will, zdecydowa si on opuci Kapu i pojecha do siebie, gdy nad rekrutacj
wojsk czuwa energiczny Ampius Balbus, trba wojny domowej", oraz Libo, te syna
Pompejuszowego. Droga do Formiw prowadzia przez Kales, skd Cyceron wysa optymistyczny list
do Attyka, powtarzajc przekazane mu zapewnienia Pompeju-sza, e ten za kilka dni bdzie mia silne
wojsko, z ktrym zaatakuje kraj piceski", i e wszyscy bd mogli powrci do Rzymu" (ad Att. 7,
16, 2). Przybywszy do Formiae Cyceron zasta tam ju list od Trebacjusza, ktry w imieniu Cezara
prosi go, aby zatrzyma si pod Rzymem. Cyceron nieco dotknity, e Cezar nie zwraca si do niego
bezporednio, odpisa Trebacjuszowi, e przebywa obecnie w Formiae i e trudno by mu byo zjawi si
pod Rzymem. Rwnoczenie jednak zapewni, e nie podj si przeprowadzenia zacigu wojsk dla
Pompejusza. Relacjonujc o tym Attykowi, dodawa: Nie zmieni stanowiska, pki bdzie nadzieja na
pokj, jeli przyjdzie do wojny, nie uchybi swej powinnoci i godnoci" (ad Att. 7, 17, 4). Drugiego
lutego zjechaa do Formiae caa rodzina Cyceronw, a wic Terencja, Pomponia i brat Kwintus. Syn
389

i bratanek przebywali ju - jak si zdaje - razem z Cyceronem w Formiaeh. Cyceron by w tym okresie
raczej dobrej myli, ale te sabe nadzieje rozwiay si 4 lutego pod wpywem listw Atty-ka, Filotimosa
i Furniusza. Do listu Furniusza doczony by list Kuriona, ktry bezlitonie kpi z pokojowej misji
Lucjusza Cezara. Cyceron odpisa Attykowi: Zdaje si, e zginlimy, i sam nie wiem, co pocz. Nie
o siebie samego si niepokoj, ale nie wiem, co zrobi z chopcami" (ad Att. 7, 19). Przygnbiony, uda
si do Kapui na spotkanie z konsulami i senatorami, wyznaczone na dzie 5 lutego. Przyjechawszy
wrd ulewnego deszczu pod wieczr 4 lutego do Kapui zasta tam sytuacj nieweso. Pobr rekruta
z braku chtnych nie dawa adnych rezultatw. Brak pienidzy przypomnia Pompejuszowi, e skarb
pastwa zosta w Rzymie, wobec czego domaga si on od konsulw, by powrcili do stolicy
i przywieli pienidze przechowywane w wityni Saturna. Konsul Lentulus, obawiajc si tego
ryzykownego przedsiwzicia, odpowiedzia, e zlecone mu zadanie bdzie mg wykona dopiero
wtedy, gdy Pompejusz wkroczy do ziemi piceskiej. Wszystkich opanowaa panika. Najwikszy
niepokj przeywa Cyceron, gdy z listu Dolabelli wiedzia ju, e caa ziemia piceska znajduje si
ju w rkach Cezara" (ad Att. 7, 21, 2) i e pomylne wieci, jak np. wie o odbiciu Ankony, okazay
si nieprawdziwe. Nie tylko Ankona nie zostaa odbita, ale w dodatku w pierwszych dniach lutego
opanowane zostay przez Cezara miasta Cingulum, Auksi-mum, Firmum i Asculum; z Asculum musia
si wycofa Lentulus Spinter, stronnik Pompejusza.
Wszystko to rozczarowywao Cycerona coraz bardziej do Pompejusza. W licie do Attyka z dnia 8
lutego pisze: Rzecz niewiarygodna, jak on podupad. Brak mu odwagi, pomysowoci, siy
i zapobiegliwoci (...) Nie wtpi, e Cezar wkrtce bdzie w Apulii, a Pompejusz na okrcie. Co
pocz?" (ad Att. 7, 21, 1-2). W dwa dni pniej wrciwszy do Formiae tak pisze: Nic nie wiem
o Pom-pejuszu i myl, e go dopadn, jeli nie ucieknie na okrt. Jak nie do wiary szybko tamten
postpuje, a ten nasz - przeciwnie" (ad Att. 7, 22, 1). Troch odprenia przyniosa wie, e okoo
osiemnastu kohort pompejaskich skoncentrowao si w Korfinium pod dowdztwem Domicjusza
Ahenobarba. Przybyli do Formiae Marek Lepidus, Lucjusz Torkwatus i trybun ludowy Gajusz Kassjusz
byli lepszej myli. Liczyli na to, e Pompejusz pospieszy z odsiecz pod Korfinium i odetnie tam Cezara
od reszty jego wojsk (ad Att.
390

7, 23). Tote w nastpnym licie do Attyka z 15 lutego czytamy: Przez dwa ostatnie dni twarze si
rozpogodziy (...), przestano myle o ucieczce, do ktrej ju si sposobiono" (ad Att. 7, 26, 1). List
otrzymany 14 lutego od Pompejusza zwarzy te nadzieje. Pompejusz wzywa Cycerona do Lucerii, co
zupenie nie wskazywao na to, by zamierza podj marsz na pnoc. Widz - pisze Cyceron do Attyka
- e Pompejusz chce zgromadzi swe wojska w Lucerii nie po to, by si tam utrzyma, lecz po to, eby
przygotowa sobie drog do ucieczki, jeli Cezar nas przyprze" (ad Att. 8, 1, 2). Mimo wszystko
zdecydowa si na podr do Lucerii i 17 lutego opuci Formiae. Nie zajecha jednak daleko, bo ju
w Kales dziewitnastego lutego dosza go wiadomo, e Cezar stan pod Korfinium, gotujc si do
rozprawy z armi Domicjusza. Cyceron nie chcc wpa w rce wojsk Cezara postanowi zawrci
z drogi, znw skonniejszy do optymizmu, gdy w Kales przeczyta kopi listu Pompejusza, w ktrym
ten zwracajc si do jednego, z konsulw zarzdza zebranie wszystkich wojsk w jedno miejsce".
Cyceron udzi si, e miejsce to oznacza Korfinium, i wydawao mu si, e ody znw dawny
zwyciski Pompejusz. Po zapoznaniu si z tym listem pisze do Attyka: Na bogw niemiertelnych!
Jaki dreszcz mn wstrzsn, jaki ogarn lk przed przyszoci. ywi jednak nadziej, e wielkie
imi Pompejusza stanie si postrachem za samym jego zblieniem si". Niebawem mia si Cyceron
przekona, e owo jedno miejsce", to Kanusium lece na drodze do Brundi-sium. Pompejusz poda
tam nie czujc si na siach do ostatecznej rozprawy z Cezarem, tam te mia cign Domicjusz, by si
poczy z wojskami Pompejusza. Rozkaz przyszed za pno i Domicjusz nie zdoa si ju wycofa,
wobec czego Pompejusz postanowi pozostawi go wasnemu losowi. Dla Cycerona, ktry niewiele
zna si na strategii, krok ten by szczytem haby. Tego jeszcze brakuje do zupenej haby Pompejusza,
by nie pody z pomoc Domic-juszowi. Nikt w to wprawdzie nie wtpi, lecz ja w to nie wierz" (ad
Att. 8, 7, 1). Przebywajc w Formianum Cyceron cay czas oscylowa midzy bojani a nadziej",
oczekujc spod Korfinium wieci o bitwie, ktra rozstrzygnie los rzeczypospolitej". Tymczasem los
Domicjusza by ju przesdzony, z chwil kiedy Cezar stan pod Korfinium. Oblenie trwao
zaledwie tydzie. 21 lutego nastpia kapitulacja, a Cezar stosujc metod askawoci wobec
pokonanych" puci wolno wszystkich senatorw przebywajcych w miecie, w ich liczbie rwnie
Domicjusza Ahenobarba i Lentu391

lusa. Tego samego dnia konsulowie poczyli si z Pompejuszem w Kanusium, by w cztery dni pniej
znale si w Brundisium, skd mieli przeprawi si do Grecji.
O poddaniu si Korfinium i ucieczce Pompejusza Cyceron dowiedzia si 24 lutego. Tego samego dnia
pisze, pod wraeniem tej wiadomoci, nastpujce sowa: Czy jest co bardziej haniebnego a zarazem
ndzniejszego? Wedug mnie bowiem to tylko jest ndzne, co jest haniebne. Ten sam Pompejusz, ktry
wykarmi Cezara, teraz zacz si go ba. adnego warunku pokojowego nie zaaprobowa, ale do wojny
si nie przygotowa. Rzym opuci, ziemi picesk z wasnej woli utraci, do Apulii si wcisn
zmierzajc do Grecji, a nas wszystkich pozostawi bez sowa, niewiadomych jego planw" (ad Att. 8,
8, 1-2). Rozgoryczenie Cycerona wzrastao z dnia na dzie. 27 lutego pisze znw do Attyka: Jeden
i drugi zdali do jedynowadztwa, ale aden z nich nie stara si o to, by rzeczpospolita bya uczciwa
i szczliwa. Nie dlatego Pompejusz opuci Rzym, eby nie mg go broni (...) Od pocztku myla
o tym, by poruszy wszystkie ldy i morza, podburzy nieprzyjaznych krlw, dzikie ludy z orem
w rku do Italii sprowadzi, jak najwicej wojska zgromadzi. Zachciao si im od dawna rzdw Sulli,
czego wielu ich towarzyszy rwnie sobie yczy (...) Czy mylisz, e nie mogli si ze sob porozumie
i zawrze zgody? Dzi by jeszcze mogli, ale obaj chc panowa, a aden nie myli o naszym szczciu"
(ad Att. 8, 11, 2). Mimo tak gbokiego rozgoryczenia i zniechcenia Cyceron nie posun si do
cakowitego zerwania stosunkw z Pompejuszem. Oprcz wspomnianego listu do Attyka wysa tego
samego dnia pismo do Pompejusza, zapewniajc go, e gdyby nie obawa przed wojskami Cezara, byby
si do niego niechybnie wybra wraz z bratem. Nie ukrywa wprawdzie, jak krytycznie zapatruje si na
rozwj sytuacji, lecz uwagi swe wyraa bardzo ogldnie: W chwili gdym pisa list przekazany ci
w Kanusium, nie mylaem, e dla dobra rzeczypospolitej zechcesz przeprawi si przez morze,
i ywiem nadziej, e bdziemy mogli w Italii albo zawrze zgod, co uwaaem za najbardziej
podane, albo te z godnoci broni rzeczypospolitej" (ad Att. 8, 11, D, 1). Rwnie ogldnie zaznacza
brak szczeroci we wzajemnych stosunkach: Poniewa nie udao mi si by z tob, obym przynajmniej zna twe
zamiary, bo odgadn ich nie mog, i nie wydaje mi si, by pod takim jak ty wodzem nie mona byo broni

rzeczypospolitej w Italii. Ale i teraz nie gani twej decyzji, cho

bolej jednak nad losem rzeczypospolitej. Chocia nie mog zrozumie motyww twego postpowania,
przekonany jestem, e niczego nie przedsiwzie bez wanych przyczyn" (ad Att. 8, 11 D, 5).
Przebywajc w Formianum, niecierpliwie wyczekiwa Cyceron na wieci z Brundisium.
W listach z tego okresu wida wyranie, e niepokoi go myl, czy Pompejuszowi uda si znale na
morzu, zanim Cezar zdajcy spiesznie do Brundisium odetnie mu odwrt. Rwnoczenie wrd
ludnoci zaznaczaa si coraz wyraniejsza zmiana nastrojw. Dziki wypuszczeniu senatorw
z Korfinium Cezar zyska opini askawego zwycizcy", co jeszcze bardziej zaniepokoio Cycerona,
ktry donosi o tym Attykowi: Czy widzisz, z jakim czowiekiem ma do czynienia rzeczpospolita?
Z jak bystrym, czujnym, zdecydowanym? Jeli to prawda, e nikomu nic nie zabra ani nikogo ycia nie
pozbawi, ci nawet, ktrzy najbardziej si go bali, najbardziej bd go kocha. Czsto rozmawiaj ze
mn obywatele miast municypalnych, czsto wieniacy; ludzi tych nic nie obchodzi, tylko ich pola,
folwarki i odrobina pienidzy. Patrz, jak si uczucia odmieniy; obawiaj si teraz tego, w ktrym
najwiksz ufno pokadali, a kochaj tego, ktrego dotd si bali" (ad Att. 8, 13, 1-2). Tymczasem
z Brundisium nie dochodziy adne wieci. W tej ciszy - pisze Cyceron 6 marca do Attyka - jest co
niesamowitego" (ad Att. 9, 1, 1). Dopiero 11 marca Klodia przywioza do Kapui wie, e czwartego
Pompejusz wraz z konsulami i wojskiem liczcym trzydzieci tysicy ludzi przeprawi si do Grecji. Na
t wiadomo, ktra tylko czciowo bya prawdziwa, gdy jedynie konsulowie przeprawili si przez
morze, podczas gdy Pompejusz by jeszcze w Brundisium - Cyceron popad w depresj. Wydawao mu
si, e postpi niegodnie pozostajc w Italii. Wierz mi - pisze do Attyka - e od zmysw odchodz,
tak, jak mi si zdaje, cignem na siebie hab. Czemu nie jestem z Pompeju-szem, niezalenie od
tego, jakie bdy popeni, czemu nie jestem z dobrze mylcymi, chocia tej sprawie nadali zy obrt?"
(ad Att. 9, 6, 4). Cyceron zdawa sobie jasno spraw, e jego dugotrwae trzymanie si na uboczu moe
wywoa w koach optymatw jak najgorsze wraenie. Attyk nie ukrywa tego zreszt w swych listach,
donoszc, e pozostali w Rzymie optymaci zbierajc si na ucztach ostro krytykuj postpowanie
Cycerona (ad Att. 9, 1, 3) i nielitociwie szarpi jego opini (ad Att. 8, 16, 1). Wprawdzie Cyceron
ustawicznie zapewnia Attyka, e trzyma w pogotowiu
393

statek, by przeprawi si do Pompejusza, jednake nie mg si na to zdecydowa. Honor kaza mu i

za Pompejuszem; wzgld na bezpieczestwo, obawa, by nie zosta po stronie zwycionej, i nie
opuszczajca go nadzieja na akcj mediacyjn zatrzymywaa go w Formianum.
Istotnie mogo si wydawa, e istniej jeszcze jakie szanse porozumienia midzy obu stronami.
Wszak 24 lutego Balbus, oficer Cezara, zapewnia Cycerona o pokojowych tendencjach Cezara; stryj
Balbusa donosi listownie, e Cezar niczego tak nie pragnie, jak y spokojnie i bez obawy, nie
odmawiajc pierwszego miejsca Pompejuszowi" (ad Att. 8, 9, 4). Sam Cezar, stanwszy 9 marca pod
Brundisium, prbowa nawiza rozmowy z Pompejuszem; porednikiem mia by najpierw wzity do
niewoli praefectus fabrum, Magiusz, potem za Kaniniusz Rebilus (Caes. b. c. 1, 26, 3). Ale warunki,
jakie stawia, byy dla Pompejusza nie do przyjcia. Po zerwaniu rokowa Cezar przystpi do blokady
Brundisium, zamykajc port przy pomocy grobli. Mimo to, po zaadowaniu wojska, Pompejuszowi
udao si 17 marca wymkn do Grecji. Cezar osign swj cel. By panem Italii i mg teraz myle
o wyprawie do Hiszpanii, gdzie pompejaczycy gromadzili si pod dowdztwem Afraniusza
i Petrejusza.
Wie o wymkniciu si Pompejusza dosza do Cycerona 26 marca. Rwnoczenie doniesiono mu, e
Cezar w powrotnej drodze do Rzymu zatrzyma si w Kapui; dwudziestego smego bdzie nocowa
w albaskiej willi Kuriona i pragnie si spotka z Cyceronem w Formianum. Cyceron stan znowu
przed trudn decyzj. W jaki sposb rozmawia ze zwycizc? Jak odpowiedzie na jego ewentualne
propozycje? Jak zachowa swe oblicze polityczne? Poniewa nie pody za Pompejuszem, Cezar moe
ywi nadziej, e zdoa go nakoni, by swym nazwiskiem usankcjonowa akcj buntownika"?
Przecie ich dotychczasowe stosunki mimo wojny domowej byy wci poprawne, wzajemne kontakty
istniay nadal, dba o to zarwno Cezar, jak i sam Cyceron, ktry wci myla o roli mediatora. Jeszcze
z pocztkiem lutego Cezar pisa do Cycerona w sprawie swoich gladiatorw w Kapui i Cyceron
odpowiedzia wprawdzie krtko, ale uprzejmie. Cyceron znw przesa 5 lutego list do Cezara
z zapewnieniem, e nie bierze udziau we wrogich mu poczynaniach, oraz wezwa go, by mia wzgld
na dobro ojczyzny" i pogodzi si z Pompejuszem, jak to przystoi jego mdroci". Cezar, nie pytajc
Cycerona o zgod, opublikowa ten prywatny
394

list, czym zreszt nie urazi Cycerona, ktry by raczej zadowolony, e wszyscy bd wiedzie, i
doradza pokj (ad Att. 8, 9, 1). Cezar przy kadej okazji stara si utrzyma Cycerona w roli mediatora
i w ten sposb, choby porednio, odcign go od czynnego zaangaowania si po stronie Pompejusza,
co mu si zreszt na razie udao. Zarwno sam, jak za porednictwem Balbusa zapewnia Cycerona, e
cieszy si z jego neutralnoci" (ad Att. 8, 11, 5). Nawet podczas spiesznego marszu do Brundisium 5
marca Cezar znalaz czas, by przesa Cyceronowi krtki list tej treci: Chocia podajc za naprzd
wysanym wojskiem tylko chwil kilka widziaem naszego przyjaciela Furniusza, a brak czasu nie
pozwala na rozmow, nie mogem pomin okazji, aby do ciebie za jego porednictwem nie napisa
i nie zoy moich podzikowa. Takie masz wobec mnie zasugi, e nie pierwszy raz ci dzikuj
i zapewne nie ostatni. Spodziewam si, e wkrtce bd w Rzymie, i prosz ci, bymy si tam mogli
spotka. Twoja rada, autorytet, znaczenie, bd mi we wszystkim pomocne" (ad Att. 9, 6 A).
Poza samym Cezarem starali si wpyn na Cycerona rwnie zaprzyjanieni z nim stronnicy Cezara.
A byo ich wielu. Byli to przede wszystkim: zi Cycerona Dolabella, oficer Cezara Balbus oraz
Oppiusz, z ktrym przed kilku laty wsplnie wykupywali place pod forum Juliusza; dalej Trebacjusz,
ktrego sam Cyceron gorco poleca Cezarowi, Kurion, na ktrego niegdy tak bardzo liczy, Celiusz,
ktremu jeszcze nie tak dawno przesya pantery z Cylicji, i wreszcie Matiusz, ktry jeszcze pierwszego
marca odwiedzi Cycerona i namawia do podjcia akcji mediacyjnej. Wszyscy oni dyli do tego, by
utrzyma Cycerona na pozycjach dotychczasowej neutralnoci". Ich propaganda dziaaa w dwch
kierunkach: albo zapewniali o pokojowych zamiarach Cezara w stosunku do Pompejusza i dawali do
zrozumienia, e Cezar liczy si ze zdaniem Cycerona, albo te chwalili agodno Cezara, podkrelajc
rwnoczenie jego si, ktrej nikt nie moe si oprze. Jako przykad pierwszego sposobu
oddziaywania moe suy list Balbusa z pierwszych dni marca, kiedy to Cezar istotnie myla
o ukadach z Pompe juszem. Oto jego pocztek: Zaklinam ci, Cyceronie, podejmij si godnego twej
cnoty zadania i pomyl nad tym, jak by mg Cezara i Pompejusza, pornionych przez wiaroomstwo
pewnych osb, do dawnej doprowadzi zgody. Wierz mi, e Cezar ci cakowicie ulegnie, a nawet uzna
za dobrodziejstwo, jeli si tego podejmiesz" (ad Att. 8, 15 A, 1). Druga metoda polegaa na szerzeniu
O

legendy, jakoby Cezar by niezwyciony, i obliczona bya na wywoanie paniki w obozie przeciwnika.
Taki by zapewne cel listu Dolabelli do Cycerona, ktry dorczono mu 5 lutego w Kapui i ktry
zawiera wiadomo, e caa ziemia piceska znajduje si w rkach Cezara. Wprowadzenie
dezorientacji mia zapewne na celu list Kuriona, wykpiwajcy pertraktacje pokojowe prowadzone przez
Lucjusza Cezara. Podobny charakter mia list Celiusza, zaczynajcy si od sw: Czy widziae kiedy
czowieka bardziej niedonego ni twj Pompejusz, ktry najpierw wywoa tak wojn, a potem tak
si omieszy? Z drugiej strony za czy sysza lub czyta o kim dzielniejszym w boju, bardziej
umiarkowanym po zwycistwie ni nasz Cezar? A co powiesz o naszych onierzach, ktrzy w grskim
kraju, wrd zimna, w najostrzejszej porze roku ukoczyli wojn, jak gdyby wybrali si na wycieczk?"
(ad fam. 8, 15, 1). Wszystkie te listy powstrzymay wprawdzie chwiejnego Cycerona od wyjazdu do
Pompejusza, nie zmieniy jednak pogldw byego konsula, dla ktrego Cezar by nadal gwacicielem
rzeczy-pospolitej". Z moliwoci zetknicia si z Cezarem liczy si Cyceron ju po zdobyciu
Korfinium, ale wola tego unikn (por. ad Att. 8, 15, 1). Ulegajc namowom Attyka, 13 marca pisa:
Pjd za twoj rad i pozostan w Formianum, eby si nie rzucao w oczy, jeli go bd musia
spotka w czasie drogi do Rzymu. A jelibym go ani w Formiach, ani w Rzymie nie spotka, eby nie
myla, e go unikam" (ad Att. 9, 7, 2). 26 marca znw pisze o tym do Attyka: Obecnie drczy mnie
myl o spotkaniu z nim, oczekuj tego kadej chwili. Zechce zapewne uzyska uchwa senatu i decyzj
augurw, bdzie domaga si, bym mu do Rzymu od razu towarzyszy, a jeli nie pojad, ciko za to
zapac. Bdzie nastawa, by pretor przewodniczy wyborowi konsulw lub by go ogosi dyktatorem,
co jest przecie niezgodne z prawem. Ale skoro Sulla doprowadzi do tego, e go interreks mianowa
dyktatorem, dlaczeg nie miaby tego dokona Cezar?" (ad Att. 9r 15, 2). Spotkanie nastpio 28 marca
1
w Formiach i potwierdzio przewidywania Cycerona. Cezar domaga si od niego natychmiastowego
wyjazdu do Rzymu, by jego pozostawanie na uboczu nie byo zym przykadem dla innych" i by nie
nasuwao przypuszczenia, e Cyceron potpia poczynania Cezara. By uatwi Cyceronowi podjcie
decyzji, Cezar udzi go, e w czasie pobytu w Rzymie bdzie mg nadal prowa1 Schmidt: Der
Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 161.

396

dzi akcj mediacyjn i pokojow. Ale Cyceron nie chcia by narzdziem w rku Cezara i jasno
sformuowa warunki, pod jakimi byby skonny wzi udzia w posiedzeniu senatu w Rzymie.
Otwarcie owiadczy, e postawi wniosek o nieprzenoszenie wojny na teren Grecji i Hiszpanii" oraz e
ubolewa bdzie nad smutnym pooeniem Pompejusza". Takie postawienie sprawy nie odpowiadao
Cezarowi i w takich warunkach wola zrezygnowa z przyjazdu Cycerona do Rzymu, tote owiadczy
krtko: Nie ycz sobie, eby o tym rozprawiano", na co Cyceron odpowiedzia: Tak te i ja
mylaem i wanie dlatego nie chc jecha do Rzymu, gdy albo w ten sposb musiabym mwi o tym
i o innych rzeczach, o ktrych zamilcze nie mog, albo te mog w ogle nie pokazywa si
w senacie".
Dramatyczna rozmowa zbliaa si do koca. Cezar nie chcc widocznie doprowadza do
zdecydowanego zerwania powiedzia tylko: Namyl si jeszcze", co Cyceron uprzejmie podchwyci,
jednake obaj zdawali sobie spraw, e ich rozmowa speza na niczym. Mimo caej kurtuazji Cezar na
poegnanie owiadczy: Jeli nie mog korzysta z twoich rad, posu si radami innych i posun si
do ostatecznoci". Odtwarzajc t rozmow Attykowi, pisze Cyceron: Myl, e jest ze mnie
niezadowolony, natomiast ja jestem z siebie rad, co mi si ju od dawna nie zdarzyo" (adLAtt. 9, 16, 1).
Istotnie, po wielu miesicach waha i niepewnoci bya to ^go pierwsza mska, bynajmniej nieatwa,
ale zgodna z jego najgbszymi przekonaniami decyzja: tote racj maj uczeni2, ktrzy ten dzie
nazywaj wielkim dniem Cycerona".
Tymczasem Cezar po tygodniowym pobycie w Rzymie ruszy do Hiszpanii, by rozprawi si tam ze
stronnikami Pompejusza. Brakiem porozumienia z Cyceronem nie przejmowa si zbytnio i wysa
nawet do niego list, w ktrym wybacza mu jego nieobecno w senacie, zapewniajc, i nie czuje o to
urazy. Cyceron opuci Formianum i w pierwszej dekadzie kwietnia bawi w Arpinum oraz w Laterium
i Arkanum, pobliskich willach swego brata. W tym wanie czasie Marek, syn Cycerona, skoczy
szesnacie lat, tam te odbya si uroczysto nadania mu togi mskiej. Cyceron by w dobrym nastroju;
w tym poczuciu umacniay go listy Attyka i pochway Peduceusza, o ktrym mu Attyk donosi (ad Att.
10, 1, 1). Coraz bardziej utwierdza si w zamiarze opuszczenia Italii
J

Tyrrel-Purser: The Correspondance of Cicero, IV, XXXVII.

397

(ad Att. 10, 2). Nie bra powanie napywajcych z Rzymu wiadomoci o nowych rzekomych prbach
rozmw midzy Cezarem i Pompejuszem. Nie wiem - pisze do Attyka - jak mona myle
o rokowaniach pokojowych, skoro Cezar pody do Hiszpanii, by odebra t prowincj Pompejuszowi
(...) Krtko mwic nie widz adnych nadziei ani nawet moliwoci rokowa pokojowych" (ad Att. 10,
1, 3).
Do utrapie politycznych doczyo si jeszcze powane zmartwienie rodzinne, zwizane zreszt cile
z ogln sytuacj. Oto bratanek Kwintus okaza si ni mniej, ni wicej tylko zdrajc politycznych
przekona rodziny, przede wszystkim za swego stryja. Modzieniec ten, o trudnym zreszt charakterze,
ktremu jeszcze w Cylicji sam stryj poleca przeglda listy matki do ojca, do szybko zrozumia, e
stao przekona niewiele popaca w skorumpowanym wiecie nobilw. Przykady Celiusza czy
Kuriona dziaay pocigajco, a namowy zaprzyjanionego z nim Aulusa Hircjusza, ktry by oficerem
Cezara, doprowadziy go do tego, e za cen podarunkw zdecydowa si donosi o orientacji
i kontaktach politycznych Cyceronw. Towarzyszc Cezarowi do Rzymu i w jego drodze wzdu
wybrzea etruskiego, nie tylko informowa go o istotnych sympatiach politycznych swego stryja, co
zapewne nie byo dla Cezara niczym nowym, ale powiadomi go rwnie o zamierzonym przez
Cycerona wyjedzie do Pompejusza. Wiadomo o postpku Kwintusa bya dla Cycerona prawdziwym
ciosem. Po powrocie bratanka z Etrurii zada od niego wyjanie, po czym odesa go do rodziny. I t
trosk dzieli si Cyceron ze swym wyprbowanym przyjacielem Attykiem, usprawiedliwiajc poniekd
Kwintusa, zepsutego zbytni pobaliwoci zarwno ojca, jak stryja (ad Att. 10, 4, 6). W tym
niegodnym postpku nie dopatruje si jednak Cyceron wasnych bdw wychowawczych.
Prawdopodobnie nie przyszo mu nawet na myl, e namawiajc swego czasu chopca do tajemnego
otwierania listw rodzicw, sam go tym demoralizowa. W jego licie do Attyka czytamy tylko:
Modego Kwintusa przywitaem ostro. Widz, e do tego kroku skonia go chciwo i nadzieja
otrzymania jakiego wikszego podarunku od Cezara. Ju to samo jest bardzo ze, ale zdaje si, e nie
mia tych brzydkich zamiarw, o jakie go posdzalimy. Chyba przyznasz, e ta chciwo nie wynikaa
z naszej pobaliwoci, ale jest mu wrodzona" (ad Att. 10, 7, 3). Niestety wieci przekazanych przez
Kwintusa nie mona ju byo zdementowa, a gniew Cezara wzrasta.
398

Wprawdzie jeszcze 11 kwietnia Kurion, odwiedziwszy Cycerona w Kumanum, zapewnia go, e Cezar
zapewne nie bdzie mia nic przeciw jego wyjazdowi, ale ju w kilka dni pniej Celiusz, ktry
towarzyszy Cezarowi do Hiszpanii, listownie ostrzeg Cycerona, by nie opuszcza Italii. W licie tym
czytamy midzy innymi: Mylisz si, jeli sdzisz, e Cezar bdzie dla swoich nieprzyjaci rwnie
pobaliwy jak dotychczas i e bdzie im stawia rwnie askawe warunki. O niczym nie myli i nie
mwi, jak tylko o srogich i strasznych rzeczach (...) Upewniam ci, e proby nie znajd u niego
posuchu. Jeeli wic twoja wasna osoba, twj syn jedyny, twj dom i wszystkie twe nadzieje s ci
drogie; jeeli ja i twj zi mamy dla ciebie jakie znaczenie, nie chciej zagradza nam drogi do
szczcia, nie zmuszaj, abymy opucili spraw, od ktrej zwycistwa zaley nasze szczcie, albo
yczyli sobie twojej zguby". Pod koniec listu powtarzaj si ponownie zaklcia: Dobrze si zastanw,
drogi Cyceronie, by siebie i wszystkich swoich do reszty nie zgubi; by dobrowolnie nie rzuci si
w przepa, z ktrej - jak wiesz - nie ma adnego wyjcia" (ad fam. 8, 16). Pod wpywem tego listu
Cyceron zmienia swoj decyzj, o czym zdaje si wiadczy wysana przez niego odpowied: Nigdy
nie przyszo mi na myl wyjeda z Italii, chyba za waszym pozwoleniem (...) i nigdy nie zamierzaem
wybra si na wojn przeciw Cezarowi (...), ale dziwi mnie, e ty, ktry powiniene mnie dobrze zna,
uznae, e mgbym by tak nieroztropny, by odstpi od gwiazdy znajdujcej si u szczytu i przej do
gwiazdy, ktra spada, albo te tak niestay, by zaskarbione wzgldy potnego czowieka lekkomylnie
odrzuci, samemu sobie si sprzeniewierzy i wda si w wojn domow, ktrej stale unikaem" (ad
fam. 2, 16, 1).
Poza tym Cyceron przyznaje otwarcie, e chtnie opuciby Itali, gdy stae przebywanie
w towarzystwie liktorw nioscych pki rzeg uwieczonych wawrzynem naraa go na mieszno.
Wyjazd jego mgby jednak nastpi tylko za zgod i zezwoleniem Cezara. W licie brzmi jakby nuta
melancholii: Jeli utrzyma si rzeczpospolita, to znajdzie si w niej i miejsce dla mnie; jeli nie, to
myl, e i ty pjdziesz na t sam pustyni, gdzie ja osiadem". Ale nie tylko Celiusz ostrzega
Cycerona przed wyjazdem. Ostrzeg go przed tym w sposb uprzejmy, ale do stanowczy sam Cezar
listem z 11 kwietnia. List ten zaczyna si sowami: Cho jestem przekonany, e nic nierozwanie ani
nieroztropnie nie podejmiesz, to jednak wobec pogosek krcych wrd ludzi postanowiem na399

pisa do ciebie i ze wzgldu na nasz przyja prosi ci, by nie wiza si ze spraw chylc si do
upadku, skoro wahae si do niej przystpi, kiedy jeszcze nie bya przegrana. Naruszyby w ten
sposb obowizki przyjani, a i sobie samemu nie najlepiej by si przysuy, ulegajc losowi, i to
w chwili kiedy sprawy bior dla mnie pomylny obrt, a dla Pompejusza zy". Znajc dobrze sposb
rozumowania Cycerona doda Cezar jeszcze takie zdanie: Na koniec c bardziej przystoi dobremu
i spokojnemu czowiekowi, jak nie wdawa si w wojny domowe?" (ad Att. 10, 8, 13).
Rwnoczenie z listem Cezara otrzyma Cyceron 2 maja list od Antoniusza (ad Att. 10, 8, 11), ktry
z ramienia Cezara mia wanie obj dowdztwo nad rejonem Kapui, gdzie Cyceron przebywa.
Antoniusz w tonie przyjacielskim zapewnia go, e nikt nie jest Cezarowi droszy od Cycerona", a on
sam nie wierzy pogoskom, jakoby Cyceron wybiera si za morze", gdy' zna dobrze jego
przywizanie do Tullii i zicia Dolabelli. Na list ten Cyceron odpowiedzia zapewne rwnie
dyplomatycznie jak na list Celiusza, gdy ju na drugi dzie otrzyma odpowied, ale ju cierpk
i pozbawion zdawkowej uprzejmoci. Warto ten list Antoniusza przytoczy w caoci: Nie ma nic
pewniejszego nad twoje zapewnienia! Kto chce zachowa neutralno, ten pozostaje w ojczynie. Kto
wyjeda, zdaje si jedn z walczcych stron potpia. Nie moja rzecz osdza, czy kto ma suszne
powody do wyjazdu, czy nie. Mnie Cezar poleci nie wypuszcza nikogo z Italii. Niewiele ma to
znaczenia, czy pochwalam twj zamiar, skoro nie mog zezwoli na wyjazd. Wydaje mi si, e o to
powiniene prosi Cezara. Nie wtpi, e ci zezwoli, gdy obiecujesz liczy si z nasz przyjani" (ad
Att. 10, 10, 2). Cyceron nie by przyzwyczajony do otrzymywania listw w takim tonie, ponadto za
butny i hulaszczy sposb ycia Antoniusza od dawna w nim budzi odraz, postanowi wic w czasie
zapowiedzianej przez Antoniusza wizyty odpowiednio go potraktowa (por. ad Att. 10, 10, 3). Do
wizyty tej jednake nie doszo, gdy Antoniusz zawiadomi Cycerona, e rezygnuje z odwiedzin
w przypuszczeniu, i Cyceron jest na niego zagniewany. Cyceron nie mg wic tym razem powiedzie
mu prawdy w oczy, za to uywa sobie na nim w listach do Attyka. Szeroko rozwodzi si nad
autokratycznym stylem urzdowania w municypiach, nad jego hulaszczym trybem ycia i jego
stosunkiem z aktork Cyte-ryd (ad Att. 10, 10, 10, 13).
Nie tylko cezarianie krpowali decyzje Cycerona; rwnie w gro^uu

nie swej rodziny napotyka na opr. Wprawdzie Kwintus gotw by podporzdkowa si woli starszego
brata, a syn opowiada si w peni za planem ojca, ale wszystkie kobiety, a wic Terencja, Tullia
i Pomponia, byy przeciwne wyjazdowi. Wszyscy pozostawali pod olbrzymim wraeniem listu
Celiusza, a chopcy nawet szlochali suchajc jego zakl. Tullia spodziewajc si rozwizania nastpio ono 19 maja (ad Att. 10, 18, 1) - bagaa ojca, by sw decyzj odsun a do chwili
rozstrzygnicia kampanii hiszpaskiej. Terencja i Pomponia bay si o swych synw, ktrzy mieli
towarzyszy Cyceronowi, obawiay si te trudnoci finansowych, jakie mogy wynikn po jego
wyjedzie. Caa rodzina liczya si z tym, e cho oficjalnie mwio si o Malcie lub Sycylii, wyjazd
Cycerona zakoczy si przejciem do obozu Pompejusza i uwikaniem w rozgrywki dwch wrogich
sobie obozw.
Tymczasem Cyceron, im wiksze stawiano mu przeszkody, tym bardziej zacina si w swoim oporze.
Utwierdza si w przekonaniu, e wyczekiwanie na wynik kampanii hiszpaskiej byoby niegodne,
a zarazem nieroztropne. Armia Cezara, ktrej oddziay widzia w kwietniu w Formiach, i ludzie go
otaczajcy przedstawiali mu si jako zbiorowisko otrw gotowych na wszystko (ad Att. 9, 18). Poza
tym apodyktyczny list Antoniusza doprowadzi go do wciekoci i przyspieszy dojrzewanie decyzji.
Po otrzymaniu tego listu pisze do Attyka: Trafi kosa na kamie (...) Powiem mu, e si nie spiesz,
zmyl go tym zapewnieniem, wyl ktrego z moich ludzi do Cezara; skoro odjedzie, ukryj si gdzie
z dwoma lub trzema niewolnikami i pomimo rozstawionych czatw wydostan si" (ad Att. 10, 10).
Nienawi do gwacicieli rzeczypospolitej wzrastaa z dnia na dzie w sercu Cycerona. Snu szalecze
pomysy, by w rejonie Kapui wywoa jakie powstanie przeciw Antoniuszowi, i marzeniami tymi
dzieli si z Attykiem uywajc oczywicie kryptonimu; wspomina, e planuje co celiaskiego", co
znaczyo, e chce naladowa Celiusza Kaldusa, ktry podczas wojny sullaskiej stawia opr w Italii.
Oczywicie byy to tylko rojenia, gdy brak byo Cyceronowi zarwno skonnoci do ryzyka, jak
i dowiadczenia wojskowego potrzebnego do przeprowadzenia jakiejkolwiek akcji. Okazao si to 12
maja w Pompejanum, gdy za porednictwem Niniusza3 trzech centurionw chciao mu podda Kapu.
Wrodzona ostrono kazaa Cyceronowi zapomnie o planach celia* O Lucjuszu Niniuszu por. Miinzer: RE
17, 633.

401

skich": by przeci moliwo jakiegokolwiek porozumienia, po cichu wyjecha do swej willi

w Kumanum (ad Att. 10, 16). Za to coraz energiczniej przygotowywa si do odjazdu, cho coraz
mniejsze byy szanse wymknicia si (ad Att. 10, 18, 1). Wreszcie 7 czer-wca udao mu si potajemnie
wsi na statek w Kajecie w pobliu Formii. Towarzyszyli mu: syn Marek, brat, bratanek i liktorzy. Na
statku dosta ataku wtroby, o czym donosi swej onie: Wyrzuciem ze siebie przyczyn wszystkich
moich cierpie i dolegliwoci, kt-rymi drczyem zarwno ciebie, jak i Tulli, drosz mi nad ycie.
Wyrzuciem z siebie mnstwo ci, co mi zaraz przynioso ulg, tak jak gdyby bg jaki da mi
lekarstwo" (ad fam. 14, 7, 1); od razu te zacz by lepszej myli, jak wiadczy o tym nastpujce
zdanie: Mam nadziej, e rzeczy wezm taki obrt, i i wam mio bdzie mieszka w Rzymie, i ja
kiedy z podobnymi mi ludmi broni bd rzeczypospolitej" (ad fam. 14, 7, 2).
Wobec tego, e korespondencja Cycerona z drugiej poowy 49 r. zagina, nie wiemy, jak dugo
i ktrdy pyn do Pompejusza. By moe, przez jaki czas zatrzyma si w epirskich posiadociach
Attyka. W kadym razie w zimie by ju w Tessalonice, gdzie obradowa senat zgrupowany wok
Pompejusza. Na podstawie relacji Plutarcha mona wnioskowa, e Cyceron nie zosta przyjty
z entuzjazmem. Wprawdzie wszyscy ucieszyli si widokiem Cycerona (...), ale Pompejusz nie
dopuszcza go do adnych wanych spraw" (Plut. Cic. 38). Jak z tego wida, Cyceron nie odgrywa
w obozie pompejaczykw powaniejszej roli. Niektrzy byli nawet niezadowoleni z jego przyjazdu,
a Katon utrzymywa wprost, e Cyceron powinien by pozosta w Italii, by ewentualnie odegra rol
mediatora. Sam Cyceron take nie czu si dobrze w obozie pompejaczykw, nieprzejednanych
optymatw, ktrzy planowali w razie zwycistwa nowe proskrypcje i pozowali na nowych Sullw.
Niejednokrotnie dawa wyraz swemu niezadowoleniu i, jak opowiada Plutarch, naigrawa si
z przygotowa Pompejusza, za jego plecami krytykowa jego zarzdzenia i nie mg si powstrzyma
od zoliwych i omieszajcych uwag". Pocztkowo napicie midzy Cyceronem a Pompejuszem byo
tak wielkie, e ten byby raczej wola widzie Cycerona w obozie nieprzyjaciela (por. Plut. Apophtegm.
205 D). Pniej stosunki widocznie si poprawiy, skoro w lecie 48 r. Cyceron poyczy Pompejuszowi
pewn kwot z owych dwch milionw dwustu tysicy sestercw zoonych
402

przed dwoma laty w Efezie, z ktrych poowa znajdowaa si obecnie u bankiera Egnacjusza
w Atenach (ad Att. 11, 2, 3; 11, 3, 3).
Przez ca jesie Pompejusz mg si spokojnie przygotowywa do walnej rozprawy z Cezarem, ktry
w tym czasie walczy w Hiszpanii. Ju w lecie rozbi on tam armi Petrejusza i Afraniusza pod Herd,
nastpnie pokona w Dalszej Hiszpanii Warrona, wreszcie zdoby stawiajc zacity opr Marsyli.
Zwyciywszy z kocem 49 r. na terenie Hiszpanii, natychmiast gotw by przenie akcj wojenn do
Grecji. Zanim naczelny dowdca floty pompejaskiej, Marek Bibulus, stojcy pod Korcyr ze stu
dziesiciu okrtami, mg si zorientowa w sytuacji, Cezar, stosujc nadal w swych operacjach metod
zaskoczenia, wyldowa w styczniu 48 r. w kraju Ceraunijczykw. Wie o przybyciu Cezara, ktry bez
walki aja Apolloni i Orikos, zastaa Pompejusza w drodze do Macedonii do Dyrrachium, gdzie mia
zaoy obz zimowy. Lkajc si, by Cezar nie opanowa Dyrrachium, ktre stanowio jego baz
materiaow i ywnociow, Pompejusz skierowa si ku wybrzeu i rozoywszy si obozem nad rzek
Apsus na poudnie od Dyrrachium, odci drog Cezarowi, stojcemu na przeciwlegym brzegu.
Poniewa ich siy byy mniej wicej rwne, adna ze stron nie chciaa pierwsza zaatakowa
przeciwnika.
Cyceron przebywa wtenczas w Epirze, peen niepokoju zarwno ze wzgldu na sytuacj militarn, jak
i kopoty rodzinne. Ukochana Tullia znajdowaa si w cikich warunkach materialnych i Cyceron
zabiega o pomoc Attyka, proszc go, by nie pozostawia jej w skrajnym niedostatku" (ad Att. 11, 2, 2).
W listach swoich po raz pierwszy daje wyraz oburzeniu na Terencj i jej wyzwoleca Filotimosa, ktrzy
mieli z posagu Tullii urwa" sum szedziesiciu tysicy sestercw. Dziwne na pozr mog si
wydawa te kopoty finansowe Cycerona i jego proby o pomoc skierowane do Attyka, skoro wiadomo,
jak znaczny majtek zoy on czciowo w Efezie, a czciowo w banku ateskim i jak liczne byy jego
posiadoci w Italii. Trzeba jednak pamita, e w niespokojnych czasach nieatwo byo znale kupca
na majtek i nieatwo byo upynni gotwk zoon w banku (ad Att. 11, 4). Nic wic dziwnego, e
Cyceron znw musia korzysta z pomocy niezawodnego przyjaciela, ktremu w pierwszych dniach
lutego dzikuje za przesanie siedemdziesiciu tysicy sestercw oraz odziey. Z drugiej strony wsplna
sprawa przeciwnikw Cezara wymagaa zmobilizowania caej rozporzdzalnej gotwki na zaopatrzenie
wojska.
403

W ten sposb Cyceron, ktry poyczy pienidze Pompejuszowi, sam wraz z rodzin znalaz si
w cikich warunkach materialnych. Wiele kopotu przyczyniaa mu zwaszcza spata drugiej raty
posagu Tullii. Dochodziy te zatrwaajce wiadomoci o projektowanej konfiskacie domu Cycerona
w Rzymie: Podobno maj dom mj zabra? Czy znalazby si wwczas czowiek bardziej
nieszczliwy ode mnie?" - ali si w licie do Attyka (ad Att. 11, 2, 3).
Prcz tych smutnych wieci z domu otrzyma Cyceron w lutym bardzo interesujcy i zupenie chyba dla
niego nieoczekiwany list od Celiusza. Celiusz bra udzia w wyprawie hiszpaskiej i za poparciem
Cezara zosta pretorem. Mimo to ju od duszego czasu zacz si krytycznie odnosi do swego wodza.
W licie do Cycerona pomstowa na przekltych cezarianw", twierdzc, e przeszed na ich stron
jedynie pod wpywem Kuriona i z nienawici do Appiusza Klaudiusza; donosi, e gdyby nie obawa
przed okruciestwem pompejaczykw, wyrzucono by z Rzymu stronnikw Cezara, i zapewnia, e
poza kilkoma lichwiarzami nie ma w Rzymie czowieka, ktry by nie by po stronie Pompejusza" (ad
fam. 8, 17, 2). List ten zawiera rwnie niejasn aluzj do jakich zamiarw" Celiusza, aluzj, ktrej
Cyceron nie mg zrozumie. Niebawem miao si okaza, e owe zamiary" byy czym zupenie
realnym. Oglnie panujce w Rzymie zaduenie, ktremu Cezar chcia zaradzi przez swoje
zarzdzenie z r. 49, byo powanym zagadnieniem, gnbicym ubosze warstwy stolicy. Poniewa
zarzdzenia Cezara zaatwiay spraw jedynie poowicznie, wystpi Celiusz z projektem prawa
odraczajcego spat dugw na lat sze. Kiedy napotka na opr, wystpi z nowym projektem
zmierzajcym do zniesienia wszelkich dugw i zwolnienia lokatorw od spaty zalegego komornego.
Pragnc przeprowadzi swe ustawy, podburzy tum przeciw swojemu koledze, pretorowi
Treboniu-szowi, i zrzuci go z trybunau pretorskiego. Wywoao to jednak ostry sprzeciw senatu,
w ktrym zasiadali przedstawiciele warstw posiadajcych, i w konsekwencji pozbawiono Celiusza
pretury. Ten jednak nie da za wygran. Sprzymierzywszy si z Milonem, ktry wieo powrci
z wygnania, razem z nim zacz podburza poud-niowoitalskich pasterzy w Turiach oraz ludno
Kapui. Milon ogosi w municypiach italskich proklamacj, w ktrej w imieniu Pompejusza zwraca si
przede wszystkim do zaduonych warstw ludnoci, ponadto za zwolni z ergastulw wielu
niewolnikw. Ten ruch wyzwoleczy nie mia oczywicie szans powodzenia, gdy
404

obz cezariaski dysponowa wystarczajcymi siami, by stumi powstanie. Milon, trafiony

kamieniem, zgin podczas oblenia miejscowoci Kosa, Celiusz za ponis mier, gdy chcia
przekupi i przecign na swoj stron oddzia jazdy gallickiej i hiszpaskiej, stojcy zaog
w Turiach. Tak sprawdziy si przewidywania Cycerona, ktry ostrzega Celiusza, e przejcie na stron
Cezara le si dla niego skoczy.
Tymczasem sytuacja wojenna nad rzek Apsus ulega w poowie kwietnia decydujcej zmianie.
Antoniuszowi i Kalenusowi, przebywajcym w Brundisium, udao si wyldowa z czterema nowymi
legionami i oddziaem zoonym z omiuset jedcw na wybrzeu iliryjskim w Nymfeum, wskutek
czego Pompejusz musia si wycofa i przenie obz na wyyn Petr nad samym morzem, nie opodal
Dyrrachium. Cezar przystpi do oblenia.
W okresie tej blokady Cyceron otrzyma w czerwcu list od Do-labelli, ktry znajdowa si w obozie
Cezara. List zawiera wiadomoci z domu; Tullia bya zdrowa, Terencja przysza ju do siebie. Poza
tym jednak Dolabella, uwaajc zwycistwo Cezara za pewne, zaklina Cycerona, by w razie klski
Pompejusza nie towarzyszy mu w dalszej ucieczce, lecz schroni si do jakiego spokojnego miasta,
choby do Aten, a Dolabella postara si wwczas doprowadzi do jego pojednania z Cezarem.
Tymczasem sytuacja Pompejusza nie bya tak beznadziejna, jak to sobie wyobraa Dolabella. Wanie
w poowie czerwca udao mu si przeama lini szacw i umocnie Cezara i powanie zagrozi
przeciwnikowi. Przeamanie linii obronnej wywoao panik w szeregach cezariaskich, do tego
stopnia, e Cezar - jak to wspomina w swych pamitnikach - musia wasnorcznie chwyta sztandary
uciekajcych, by zmusi ich do zatrzymania si. Mimo to - jak pisze dalej - jedni pozostawiwszy konie
pdzili dalej przed siebie, inni opanowani strachem rzucali nawet sztandary i nikt si nie zatrzymywa"
(b. c. 3, 69, 4). Cezarianie, straciwszy okoo tysica ludzi i trzydzieci dwa sztandary, zaczli
wycofywa si na poudnie do Apollonii, a wojska Pompejuszowe postpoway za nimi. Pompejusz,
pewny siebie, dy do decydujcej rozprawy. Cezar jednak wycofywa si umiejtnie, odrywa si od
nieprzyjaciela i nie dopuszcza do penego wyzyskania zwycistwa.
Cyceron znajdowa si podwczas w Dyrrachium. Stacjonowao tam jedynie pitnacie kohort pod
dowdztwem Marka Katona, ktry mia powierzon sobie piecz nad kas wojskow i rezerw.
405

Zamiar stoczenia decydujcej bitwy nie trafia Cyceronowi do przekonania; uwaa, e korzystniej
byoby wojn przewleka", gnbic Cezara podjazdami. W licie pisanym okoo 15 lipca do Attyka nie
ukrywa swego sceptycyzmu: Nie pochwalam ani tegoj co si tu dzieje z przypadku, ani tego, co si robi
po namyle (...) Gdybym by mg, zanim tu przybyem, raczej ustnie ni tylko li-stownie z tob si
naradzi!" (ad Att. 11, 4, 1). W dwa lata pniej tak napisze o tych wypadkach do Mariusza: Znalazem
w obo-zie Pompejusza wiele rzeczy niedobrych; przede wszystkim wojsko ani tak wielkie, ani dzielne,
poza tym oprcz dowdcy i niewielu innych (mwi o ludziach wybitnych) wszyscy drapieni w czasie
dziaa wojennych, a w sowach tak okrutni, e lkaem si nawet samego zwycistwa(...) Nic dobrego
prcz samej sprawy. Nie wierzc w zwycistwo, doradzaem najpierw rokowania pokojowe, ktrych
zawsze byem zwolennikiem; pniej, kiedy Pompejusz zde- cydowanie to odrzuci, zaczem mu
doradza, by wojn przewleka. Niekiedy zgadza si ze mn i wydawao si, e ju nie zmieni zdania,
i byby moe wytrwa, gdyby po odniesieniu pewnego sukcesu nie nabra wiary w swe wojska" (ad fam.
7, 3, 2). Istotnie Pompejusz ufny w swe siy poda za Cezarem przez Macedoni do Tessalii, by
poczy si w Laryssie z armi swego tecia Scypiona i doprowadzi do ostatecznej rozprawy.
Obliczenia jego bynajmniej nie byy tak nieuzasadnione, jak si to Cyceronowi wydawao.
Zdecydowana przewaga jazdy po jego stronie moga mu da zwycistwo w bitwie na rwninie.
Do rozstrzygajcego starcia doszo 9 sierpnia pod Farsalos w Tessalii. Pompejusz - jak opowiada Cezar
w swych pamitnikach - pewny by zwycistwa. Plan jego by prosty: jego legiony miay wytrzyma
uderzenie legionw Cezara, natomiast jazda - jednym z oddziaw dowodzi siedemnastoletni Marek
Cyceron - uderzy miaa na prawe skrzydo Cezara nie osonite z boku i zaskoczywszy szeregi
pieszych od tyu, rozbi je. Cezar przenikn jednak plan Pompe jusza i z wydzielonych szeciu kohort
utworzy czwart lini", ktra miaa wpa na jazd Pompejusza w momencie podjcia przez ni ataku.
Tak si te stao. Jazda Pompejusza, zaatakowana niespodziewanie przez sze kohort, posza
w rozsypk, a kohorty cezariaskie znalazy si z kolei na tyach skrzyda pom-pejaskiego. W tym
momencie ruszya do boju trzecia linia cezarianw i pompejaczycy, nie mogc wytrzyma natarcia,
wraz z wodzem bezadnie rzucili si do ucieczki. W bitwie tej polego
406

okoo pitnastu tysicy pompejaczykw, a dwadziecia cztery tysice dostao si do niewoli. W rce
zwycizcy wpado sto osiemdziesit sztandarw i dziewi orw legionowych. Klska bya zupena.
Sam Pompejusz dopad konia i uciek do Laryssy, a nastpnie do Amfipolis, gdzie wsiad na okrt, by
uda si do Mity-leny. Widzc jednak, e miasta greckie zamykaj przed nim bramy, zdecydowa si
w kocu pody do Egiptu, gdzie panowa popierany przez niego Ptolemeusz. Ale doradcy
maoletniego krla nie chcieli naraa Egiptu przez udzielenie schronienia pokonanemu dowdcy.
W porozumieniu z prefektem krlewskim Achillasem i trybunem wojskowym Septimiuszem
postanowili pozby si niepodanego gocia. udzc Pompejusza przychyln odpowiedzi prosili, by
na maej barce wpyn do portu. Na barce tej 29 wrzenia Pompejusz zosta podstpnie zamordowany.
Wiadomo o klsce pod Farsalos przywiz do Dyrrachium okoo 14 sierpnia Tytus Labienus, ktremu
wraz z kilkoma oddziaami jazdy germaskiej i gallickiej udao si uj z pogromu. Dyrrachium
ogarna panika. Pospiesznie adowano kohorty na okrty, niszczono skady ywnoci i palono
transportowce tych wacicieli, ktrzy nie chcieli opuci Dyrrachium. Przy unie poarw wycofywano
si na Korcyr (de div. 1, 68, 69). Cycerona klska farsalska nie zaskoczya. Ju w drodze do
Pompejusza przeczuwa, e jedzie na zgub" (por. ad fam. 6, 6). Te smutne przeczucia nie opuszczay
go w obozie Pompejusza. Wreszcie przyszo najgorsze. Z niechci, a nawet odraz patrzy na owych
niepoprawnych optymistw, ktrzy uwaali, e wojn naleao prowadzi dalej. Nie mylaem - pisa
pniej do Mariusza - ebymy mogli wwczas zwyciy, skoro nie moglimy upora si z Cezarem
w okresie, gdy siy nasze nie byy jeszcze uszczuplone" (ad fam. 7, 3, 3). Pogldw swoich nie ukrywa.
Gdy Noniusz wobec tego, e w obozie Pompejusza pozostao siedem chorgwi z orami, dawa wyraz
swoim nadziejom, posysza sarkastyczn uwag Cycerona: Byaby to wielka pociecha, gdybymy
mieli walczy z wronami". Niezachwiana wiara Labienusa w ostateczne zwycistwo Pompejusza
sprowokowaa podobnie zjadliw uwag: Oczywicie, bo strata caego obozu to tylko zrczne
posunicie strategiczne (...)" (Plut. Cic. 38).
W ponurym nastroju i z dojrzewajc now decyzj jecha Cyceron na Korcyr. Gdy zwoano tam rad
wojenn, odmwi przyjcia stanowiska naczelnego dowdcy floty, ktre mu jako byemu konsulowi
ofiarowa Marek Katon, i wrcz owiadczy, e nie
407

czas na walk, e naleaoby bro nie zoy, a rzuci". Na zebra niu zawrzao. Syn Pompejusza i jego
przyjaciele okrzyknli Cyce-rona zdrajc i rzucili si na niego ze sztyletami, lecz Katon zasto-ni go
i wyprowadzi z obozu. Dla Cycerona wojna si skoczya Na wygnanie pj nie chcia, gdy nie czu
si winnym; nie widzia te powodu do samobjstwa. Uwaa, e pozostay mu dwiej podpory, ktre
pozwol mu przey reszt ycia: Znajomo naj-szlachetniejszych nauk i sawa dokonanych czynw,
z ktrych jedna, pki mi ycia starczy, druga nawet po mojej mierci wydarta mi by nie moe" (ad fam.
7, 3, 4). Pooywszy - jak pisze - kres wojnie" uda si z bratem do Patraj, zamylajc powrci do
Italii na wasne miecie".
W Patraj doszo do nieporozumienia midzy brami, ktre doprowadzio do zerwania stosunkw na
dugo. Powodw nagromadzio si wiele: przecie to Marek namwi Kwintusa do przejcia na stron
Pompejusza, mimo dawnej jego przyjani z Cezarem; poza tym Kwintus czu si pokrzywdzony
materialnie, gdy z sum zoonych przez Cycerona w Efezie i Atenach nic nie otrzyma. Wobec
poryw-czego usposobienia Kwintusa zerwanie byo gwatowne. Kwintus wraz z flot pompejask
skierowa si na Wschd, a na wie o zamordowaniu Pompejusza uda si do Azji, by przebaga
Cezara. Inni pompejaczycy z Katonem na czele ruszyli do prowincji Afryki, by tam zorganizowa
opr; niektrzy podyli do Cyrenajki, by zoy bro; wielu wrcio do Grecji, by czeka na powrt
Cezara ze Wschodu i nawiza z nim kontakt. Cyceron pozosta sam. W powodzenie oporu nie wierzy,
prosi Cezara o ask nie chcia. Niewiele si zastanawiajc i idc za popdem serca", a zapewne te
pod wpywem listu Dolabelli, powrci w poowie padziernika4 do Brundisium na ziemi ojczyst,
ktr rok temu potajemnie opuci (ad Att. 11, 7, 2).
4

Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 200.

1I

ROZDZIA DZIEWITNASTY

Z POWROTEM NA ZIEMI ITALSKIEJ (LATA 48-46)

Nie po raz pierwszy Cyceron wracajc ze Wschodu stawa w Brundisium. Tdy wraca w modych
latach ze studiw, przez Brundisium prowadzi szlak jego triumfalnego powrotu z wygnania. Po raz
trzeci stan tu przed dwoma laty w charakterze prokonsula. Obecnie przyjeda niemal potajemnie,
niepewny swego losu. Dziwnym zbiegiem okolicznoci dowdc wojskowym miasta by dawny zacity
wrg Cycerona, a pniej zobowizany mu za obron, osawiony cezarianin Watyniusz.
Tragikomicznym akcentem tej sy tuacji byli liktorzy z rzgami uwieczonymi laurem. Cyceron nie
rozstawa si z nimi uwaajc, e dosta ich od ludu rzymskiego i nie pozbdzie si ich, chyba razem
z yciem" (ad Att. 11, 6, 3) W oczekiwaniu na triumf, do ktrego nigdy nie miao doj, towa rzyszyli
mu ci liktorzy przez cay czas wdrwki, byli w Formiach, w Arpinum, w obozie Pompejusza,
w Dyrrachium, na Korcyrze i w Patraj; obecnie towarzyszyli rozbitkowi na ulicach Brundisium,
wywoujc pogardliwe umiechy. Cyceron obawiajc si, eby o nierze cezariascy nie rzucili si na
liktorw, kaza im rozej si po miecie, potem za trzyma ich ukrytych w domu, eby nie na raa si
na mieszno i demonstracje.
Dopiero w Brundisium zacz si Cyceron zastanawia nad swoim losem. Nie aowa wprawdzie, e
odsun si od pompejaczy-kw, ale do szybko zacz aowa, e przyjecha do Italii. Sytuacja jego
bya niejasna i nie wiadomo byo nawet, czy jako byy pom-pejaczyk ma prawo przebywa na terenie
Italii. Nie wiedzia rwnie, czy wolno mu byo uda si do Rzymu. Tote od pierwszej chwili
przyjazdu zasypywa Attyka listami z prob o protekcj u cezarianw, przede wszystkim za u
Publiusza Serwiliusza Isauri409

kusa, ktry piastowa urzd konsula. Proponowa nawet w listach, by wybitniejsi cezarianie, jak Balbus,
Oppiusz, Pansa i Treboniusz, powiadomili Cezara, e Cyceron powrci do Italii za ich wiedz i wol"
(ad Att. 11, 6, 3). Wszystkie te zabiegi spezy na niczym, w grudniu za sytuacja zmienia si nawet na
gorsze. Cezar, ktry znajdowa si wwczas w Aleksandrii, otrzymawszy - faszyw zreszt wiadomo o powrocie Katona i Lucjusza Metellusa do Italii, przesa Antoniuszowi instrukcj,
w ktrej odmawia pom-pejaczykom prawa pobytu w Italii z wyjtkiem tych, ktrych spraw sam
rozpatrzy" (ad Att. 11, 7, 2). Antoniusz przesa kopi tego listu Cyceronowi, aby ten zastosowa si do
rozkazu. W tej trudnej sytuacji Cyceron posuy si wybiegiem. Za porednictwem wsplnego
przyjaciela, Lamii, uwiadomi Antoniusza, e przyby do Italii z rozkazu Cezara, ktry mia rzekomo
takie zlecenie przekaza Dolabelli, ziciowi Cycerona. Antoniusz przyj to owiadczenie do
wiadomoci, a moe rzeczywicie mia zgod Cezara, bo w edykcie zabraniajcym pompejaczykom
pobytu w Italii wyczy spod tego prawa Cycerona i Gajusza Leliusza Balbusa *, dowdc floty
pompejaskiej. Trzeba doda, e od grudnia Antoniusz by istotnym panem Italii, gdy Cezar,
mianowany przez senat dyktatorem, mianowa z kolei Antoniusza magister equitum. Edykt,
wymieniajcy imiennie Cycerona, by zrcznym pocigniciem propagandowym, majcym na celu
wyrane stwierdzenie, e Cyceron opuci obz pompejaski, a tym samym odcicie mu raz na zawsze
drogi powrotu do tego obozu. Tak te zrozumia w edykt Cyceron, niezadowolony, e obok Leliusza
i jego nazwisko tam wymieniono (ad Att. 11, 7, 2). Wszystko to jednak nie zaatwiao sprawy, gdy od
samego Cezara nie otrzyma Cyceron adnego dokumentu uprawniajcego go do pobytu w Italii,
a tymczasem nowi trybunowie obejmujcy urzdowanie 10 grudnia przeprowadzili ustaw dajc
Cezarowi woln rk wobec wszystkich pompe Jaczykw2 (Cass. Dio 42, 20, 1). Cyceron, niepewny
swojej przyszoci, wci nagabywa Atty-ka, eby Balbus i Oppiusz yczliwie o nim do Cezara pisali"
(ad Att. 11, 7, 5), tym bardziej e niepokoi go coraz chodniejszy ton listw, jakie otrzymywa od
Balbusa (ad Att. 11, 9, 1). Dodatkowym rdem niepokoju by Kwintus, ktry rozsierdzony na Marka,
prowadzi przeciw niemu ostr kampani w obozie cezariaskim. Nie
1

O Leliuszu por. Miinzer: RE 12, 412.

* Por. Groebe u Drumanna: Rmische Geschichte I, 403.

410

do, e pitnowa go publicznie w Patraj i w Sikionie, ale wysa nawet do Cezara swego syna
z pisemn skarg na Marka. Bratanek, nie ywic ciepych uczu dla stryja, chtnie wystpi przeciw
niemu z przemwieniem w obecnoci Cezara, a potem przechwala si tym w Efezie w domu
Terencjusza, ktry nie omieszka powiadomi o tym Cycerona (ad Att. 11, 10, 1). Zapamitay
w gniewie Kwintus postanowi zaszkodzi Cyceronowi take na terenie Brun-disium, oskarajc go
listownie przed Watyniuszem i Liguriuszem. Ale dawny wrg, spacajc dug wdzicznoci, peen
oburzenia pokaza Cyceronowi owe paszkwile. Listy te dotkny Cycerona gboko, tym bardziej e
sam postpi po bratersku, biorc w licie skierowanym do Cezara ca win przejcia do
pompejaczykw na siebie (ad Att. 11, 8, 2). Wrogie wystpienia ze strony brata i bratanka staway si
dla niego niebezpieczne. Grony by take Fufiusz Kalenus, ktry atwo mg mu zaszkodzi u Cezara
(ad Att. 11, 8). Milczenie dyktatora nie wryo nic dobrego.
Tymczasem wiadomoci napywajce z Afryki donosiy o umacnianiu si pompejaczykw pod
dowdztwem Katona i Scypiona, ktrzy wykorzystali uwikanie si Cezara w wojn w Aleksandrii.
Cyceron znalaz si w paradoksalnej sytuacji, gdy bardziej zacz si lka pompejaczykw, ktrych
spraw opuci, ni samego Cezara. 8 marca pisze o tym do Attyka: Bardziej niepokoi mi pytanie, co
si stanie w Afryce. Piszesz mi, e jeli pompejaczycy si tam umacniaj, to w nadziei uzyskania
raczej korzystnych warunkw ni zwycistwa. Oby tak byo! Ale ja zupenie inaczej oceniam sytuacj,
zwaszcza jeli si Afryka poczy z Hiszpani, a myl, e i ty to widzisz, tylko inaczej piszesz, nie tyle
dla zmylenia mnie, ile dla dodania mi otuchy" (ad Att. 11, 12, 3). Istotnie, niepowodzenia Gabiniusza
w Illyrii, Kalwinusa w bitwie z krlem Pontu Farnake-sem, Kwintusa Kassjusza Longinusa,
opuszczonego w Hiszpanii przez wasne wojsko, wreszcie wojna Cezara w Aleksandrii - wszystko to
podnosio szanse pompejaczykw i mogo przekreli rachuby Cycerona. Ale powrt do
pompejaczykw mia odcity, nadto za utraci szacunek dobrze mylcych obywateli" (ad Att. 11,
7).
Do tych zmartwie przyczyy si niebawem dalsze. Oto Dola-bella, zi Cycerona, piastujcy
podwczas godno trybuna ludowego, podj spraw zaduenia, ktr rok temu Celiusz i Milon
przypacili yciem. Wnioskowi Dolabelli sprzeciwi si drugi trybun ludowy, Trebeliusz. Dolabella,
idc za przykadem Celiusza, pewien poparcia proletariatu miejskiego i wyzwolecw wywoa
411

w Rzymie rozruchy i senat musia wobec gronej sytuacji upowani Antoniusza do sprowadzenia
wojska do stolicy. Walkom wewntrznym pooya kres wie o powrocie Cezara do Italii. W oczach
konserwatysty ruch dcy do zniesienia dugw i anulowania zalegoci za komorne by godny
potpienia, tote z przeksem pisze Cyceron o chwalebnych wyczynach zicia" (ad Att. 11, 12, 4).
Oprcz tej zasadniczej obiekcji nasuwaa si jeszcze druga wtpliwo. Cyceron obawia si, by
Dolabella nie zrazi sobie tym posuniciem Cezara i nie zaszkodzi w ten sposb porednio jego wasnej
sprawie. Ale gnbiy go nie tylko odmienne pogldy Dolabelli. Moe jeszcze wiksz trosk stanowio
ze poycie zicia z Tulli. Znany z hulaszczego usposobienia, Dolabella po zawarciu maestwa
bynajmniej nie zmieni swego trybu ycia. Jego romans z osawion Metell, rozwiedzion
z Lentulusem Spinterem, gony by w caym Rzymie. Posag Tullii szybko topnia w jego rkach.
Cyceron zacz si zastanawia nad rozwodem: Z najgorszych rzeczy najlepszy byby rozwd.
Dalibymy przynajmniej znak ycia. Jego plan zniesienia dugw, nocne szturmy do domw, Metella
i inne niecne postpki dayby nam do tego suszn przyczyn; majtek Tullii nie zostaby roztrwoniony
i okazalibymy mskie poczucie krzywdy (...) O bogowie, do czeg to doszo! Mj zi domaga si
zniesienia dugw! Jestem tego samego zdania, co ty: trzeba mu przesa list rozwodowy" (ad Att. 11,
23, 3). Mimo to list rozwodowy nie zosta wysany. Cyceron nie chcia narazi si Dolabelli, a przez to
i Cezarowi. 10 lipca napisa do Terencji: Co do listu rozwodowego (...) nie wiem, jaka jest teraz sia
tego czowieka i w jakim stanie posplstwo. Jeli naley si lka jego gniewu, to najlepiej jeszcze si
wstrzyma; moe on pierwszy zada rozwodu" (ad fam. 14, 3).
W tym samym okresie zaczy si psu stosunki Cycerona z Te-rencj, z ktr przey na og zgodnie
trzydzieci dwa lata i ktra w czasie wygnania bya jego moraln podpor. Wiernej towarzyszce ycia,
kobiecie ambitnej i samodzielnej3, ktra niejednokrotnie wpywaa na decyzje ma, widocznie coraz
mniej podoba si jego do beztroski stosunek do pienidzy. O ile w okresie wygnania gotowa bya
sprzeda nawet wasny majtek, byleby przyj mowi z pomoc i przyczyni si do jego powrotu,
obecnie zacz8 Por. suszn obron" Terencji w pracy L. Neubauer, Wiener Studien" 31 (1909), s. 211-232; oskaraj
Terencj m.in. Boissier: Cicern et ses amis, 100 nn.; O. E. Schmidt: Cicero und Terentia, Neue Jahrbcher" 1899, s. 174185.

412

a si obawia, by Cyceron, zostawiwszy rodzin w cikiej sytuacji materialnej po swym wyjedzie do

Pompejusza, nie nadwery take jej osobistego majtku. Obdarzona wybitnym zmysem do interesw,
mylaa o zabezpieczeniu samej siebie, coraz mniej bya skonna do udzielania finansowej pomocy
maonkowi. Pierwsze oznaki nieporozumie na tle finansowym spotykamy - by moe - ju w r. 51,
kiedy to Cyceron, ktry przebywa wwczas w Cylicji, podejrzewa wyzwoleca Terencji, Filotimosa,
pomagajcego jej w rnych transakcjach finansowych, o zagarnicie pewnej sumy przy kupnie dbr
skonfiskowanych Milonowi (ad Att. 6, 5) i przy przejmowaniu spadku po Precjanusie (ad Att. 7, 1, 9).
Nie wspomina wprawdzie w zwizku z tym o Terencji, atwo jednak mogo mu ju wtedy przyj na
myl, e nie odbyo si to bez jej wiedzy. Zupenie wyranie ju oburza si na on - cho nie wymienia
jej imienia - gdy w licie pisanym z obozu pompeja-skiego ali si Attykowi, e zabiera ona cz
dochodu z jego dbr i e urwaa sum szedziesit tysicy sestercw z posagu Tulli: Na jakie wydatki
id dochody z moich dbr? Nikt mi nie powiedzia, e urwano jej z posagu szedziesit tysicy
sestercw, o ktrych piszesz. Nigdy bym na to nie pozwoli". Jasn jest rzecz, e w tym wypadku
ingerowaa sama Terencja, uwaajc za rozsdne zatrzyma z posagu pewn sum, ktra wobec
rozrzutnoci Dolabelli i tak by bya przepada. Od tej chwili Cyceron zacz podejrzewa, e i wobec
niego Terencja nie jest w tych sprawach cakowicie lojalna. Jest rzecz do znamienn, e listy
skierowane do Terencji z Brundisium s krtkie, pozbawione owego serdecznego tonu z okresu
wygnania; nic nie wskazuje na to, by Cyceron w tych cikich dla siebie chwilach chcia j mie przy
sobie. Ju w licie z 4 listopada czytamy: Nie widz potrzeby, by teraz tu zjedaa, droga daleka
i niebezpieczna, a poza tym nie wiem, czy mogaby mi pomc. Bd zdrowa" (ad fam. 14, 12).
Znamienne s te wielokrotnie w listach powtarzajce si zwroty: gdybym mia co do napisania,
pisabym czciej i wicej" (ad fam. 14, 17), lub: nie mam szczeglnego powodu oczekiwa listw od
ciebie lub do ciebie pisa" (ad fam. 14, 16) - zwaszcza gdy si te wypowiedzi zestawi
z wyczerpujcymi listami do Attyka z tego okresu. Wida z tego wyranie, e wizy czce dotd
maestwo coraz bardziej si rozluniaj, a gwn przyczyn narastajcej oziboci s wzgldy
materialne4. Niewtpliwie wskazuje na to fragment 4 Por. Carcopino: Les secrets... I, 242; Seel, 252 nn.
413

listu z 6 sierpnia wysanego do Attyka: Co do Terencji, to pomijajc inne jej sprawki, ktrych jest co
niemiara, to jeszcze mona doda: Napisae do niej, by mi przesaa bilet bankowy na dwanacie
tysicy sestercw, gdy tyle jeszcze pozostao gotwki. Przysaa mi dziesi tysicy z dopiskiem, i
tyle tylko zostao. Jeli z tak niewielkiej sumy tyle urwaa, atwo pojmiesz, ile sobie z wikszych kwot
potrcia" (ad Att. 11, 24, 3). Prawdopodobnie ju w Brundisium zacza w nim kiekowa myl
o rozwodzie, gdy inaczej trudno sobie wytumaczy wysuwane w kilku listach do Attyka (ad Att. 11, 6,
5; 11, 23, 1; 11, 24, 2) projekty, by Terencja zapisaa w swym testamencie pewne sumy na rzecz Tullii
i Marka. Na razie jednak ich wzajemne stosunki byy jeszcze poprawne, a serdeczn wi z domem
podtrzymaa - krtka co prawda - wizyta Tullii w Brundisium i czste listy Attyka.
Wrd trosk rodzinnych i politycznych, jakie przynis Cyceronowi rok pobytu w Brundisium - od
padziernika 48 r. do padziernika 47 r. - najbardziej gnbia go myl o porzuceniu pompeja-czykw,
przez co zrazi sobie dobrze mylcych obywateli". Sowa edyktu Antoniuszowego odczuwa jako
hab. Bolaa go rwnie wiadomo, e wszystkie te nieszczcia sam na siebie sprowadzi. Listy
z tego okresu pene s melancholii i rozalenia. 8 marca pisze do Attyka: Widzisz, jak mi si we
wszystkim wiedzie; nie ma nieszczcia, ktrego bym nie dozna lub nie oczekiwa, a tym bardziej jest
to bolesne, e wszystkiemu ja sam jestem winien" (ad Att. 11, 25, 1). W licie z 5 lipca czytamy: I to
jedynie jest pewne, e adna pociecha nie moe uly mej boleci. Nic si nie stao przypadkiem, ale
wszystko jest moim wasnym dzieem, skutkiem bdw popenionych w rozbiciu fizycznym
i umysowym, ktremu czemu moi najblisi nie zapobiegli!" (ad Att. 11, 25, 1). Poczucie winy przebija
w licie z 6 sierpnia: Tak zawiniem, e cokolwiek si stanie z rzeczpospolit i ludem rzymskim, mnie
ju nigdy lepiej nie bdzie" (ad Att. 11, 24, 1). Do bdw'politycznych doczay si wielkie
zmartwienia rodzinne: niegodne postpowanie brata, ozibo Terencji, nieszczliwe poycie Tullii
znajdujcej si w zych warunkach materialnych, wreszcie awanturnictwo zicia. Wszystko to do reszty
zatruwao mu pobyt w nudnym prowincjonalnym Brundisium, w oczekiwaniu na wynik, ktry
jakikolwiek by by, by zawsze niedobry: albo zwycistwo pompe Jaczykw i czekajca go haba, e
ich opuci, albo zwycistwo Cezara i niepewno dalszego losu. Z dwojga zego lepsze ju byo dla
niego
414

zwycistwo Cezara, gdy cho ba si jego mciwoci, to jeszcze bardziej lka si mciwoci
pompejaczykw. Tote przez cay ten rok koata do Cezara oczekujc z niecierpliwoci
przebaczenia".
Jeli przebaczenie nie nadchodzio, to dlatego, e Cezar nie mia czasu myle o Cyceronie i jego
zmartwieniach. Przybywszy w trzy dni po zamordowaniu Pompejusza do Egiptu, wmiesza si w spory
dynastyczne kraju, doprowadzi do zgody midzy Ptolemeuszem i jego siostr Kleopatr i nakoni ich
do wsplnego panowania. Jednake zwolennicy Ptolemeusza ponownie wystpili przeciw Kleopatrze
i protegujcemu j obecnie Cezarowi. W walce, ktra rozgorzaa, poleg Ptolemeusz Dionizos,
a zwycistwo odniesione przez Cezara nad Nilem wyjanio sytuacj. Stao si to jednak dopiero
w marcu, a romans, jaki Cezar nawiza z Kleopatr, zatrzyma go tam jeszcze trzy miesice. Nic wic
dziwnego, e nie myla wtedy o Cyceronie, ktry to milczenie tumaczy sobie na swoj niekorzy.
Wobec tego, e porednictwo Balbusa i Oppiusza nie odnosio skutku, Cyceron wysa do Cezara list za
porednictwem Marka Terencjusza Warrona Gibba, w kwietniu za jeszcze jeden przez Filotimosa (por.
ad Att. 11, 17; ad fam. 14, 11; ad Att. 11, 18). Tymczasem Cezar, ktremu zaleao na pozyskaniu
Cycerona, bynajmniej nie myla zachowywa wobec niego jakiej nieprzejednanej postawy, tote
w kwietniu, w wolnej chwili da Filotimosowi bardzo uprzejmy list do Cycerona, zapewniajcy go, e
moe pozosta takim samym jak zawsze" (pro Lig. 3, 7).
List ten dotar do adresata dopiero 12 sierpnia (ad fam. 14, 23) i tylko na krtko go uspokoi. Rycho
bowiem nadesza wiadomo, e Cezar przebaczy Kwintusowi i jego synowi, ale przy tej okazji nie
wspomnia nawet o Marku (ad Att. 11, 21, 3 z 25 sierpnia). Niepokj jego pogbi fakt, e koo 1
wrzenia wrczono mu pakiet listw Kwintusa przesanych przez Cezara Balbusowi. Listy te
szkaloway Marka, ktry mg teraz przypuszcza, e Cezar przesyajc je zrobi to nie dlatego, e
zrazia go nielojalno Kwintusa, lecz po to, eby si ta nieprzyjemna dla Cycerona sprawa rozgosia"
(Att. 11, 22, 1). W licie do Attyka zwierza si Cyceron melancholijnie: Cezar nie czeka nawet, by
wstawiono si do niego za Kwintusem, lecz nie to jest dla mnie przykre; przykre jest, e moje proby nie
znalazy echa" (ad Att. 11, 22, 1). Niepokoje Marka rozwiay si dopiero w pierwszych dniach wrzenia,
gdy otrzyma on list Cezara przesany przez Gajusza Wibiusza Pans. List ten przynis owo
wymarzone przebaczenie" oraz zgod na za415

trzymanie tytuu imperatora i liktorw (pro Lig. 3, 7). Sam Cezar zblia si tymczasem do Italii,
pokonawszy krla bosforaskiego Farnakesa pod Zel. Okoo 25 wrzenia stan w Tarencie.
O spotkaniu Cycerona z Cezarem nie znajdujemy w jego listach adnej wzmianki; opisuje je natomiast
szczegowo Plutarch, dla ktrego rdem by zapewne yciorys Cycerona skrelony przez jego
wyzwoleca Tyrona. Oto relacja Plutarcha: A kiedy wreszcie nadesza wiadomo, e Cezar wpyn
do Tarentu i stamtd maszeruje ldem do Brundisium, Cyceron wyruszy mu naprzeciw, nie tracc
bynajmniej nadziei, cho wstydem przejmowaa go myl, e wobec tylu wiadkw wystawi si na prb
w spotkaniu ze zwyciskim przeciwnikiem. Tymczasem nie musia ani powiedzie, ani zrobi nic
upokarzajcego. Cezar bowiem, zobaczywszy z daleka, e Cyceron wyprzedza innych idc mu
naprzeciw, zsiad z konia, przyjanie go pozdrowi i z nim tylko rozmawiajc przeszed spory szmat
drogi" (Cic. 39). Byo to 25 wrzenia. 1 padziernika Cyceron jest ju w drodze do Rzymu i z Wenuzji
wysya do Terencji list krtki i oschy: Spodziewam si, e przybd do Tuskulanum sidmego lub
w dniu nastpnym. Nieche wszystko bdzie gotowe, bo moe przywioz goci i, jak sdz, duej tam
zabawimy. Jeli nie ma w ani wanny, ka j postawi i niech niczego, co potrzebne do ycia i zdrowia,
nie braknie. Bd zdrowa" (ad fam. 14, 20). Jest to ostatni zachowany list do Terencji. Na pocztku 46 r.
doszo do planowanego przez Cycerona rozwodu.
Z chwil przybycia do Rzymu min dla Cycerona najgorszy i najbardziej upokarzajcy okres w jego
yciu. Jeeli w Brundisium jedyn jego pociech stanowiy listy Attyka, wizyta Tulli, dowody przyjani
Watyniusza oraz do czste odwiedziny Trebacjusza i Lepty - to w Rzymie zauway Cyceron, e nie
jest jedynym rozbitkiem z obozu pompejaskiego i e ma towarzyszy niedoli, ktrych los
i postpowanie byo podobne. Oto odezwa si dawny jego kwestor w Cylicji, Lucjusz Mescyniusz
Rufus, ktry po bitwie farsalskiej podda si Cezarowi. Musia on przebywa gdzie niedaleko od
Rzymu, skoro Cyceron zapowiada, e go odwiedzi (ad fam. 5, 21, 5). Nawiza te w tym czasie
kontakt ze swym dawnym przyjacielem Warronem, najwikszym uczonym rzymskim tych czasw. Los
Warrona by podobny do losu Cycerona. Poddawszy si Cezarowi jeszcze w Kordubie i puszczony
wolno, przyby do Dyrrachium do Pompejusza, by zda mu spraw z wypadkw w Hiszpanii.
Z dalszego udziau w wojnie domowej zrezygnowa.
416

Cho by wrogiem Cezara i zwolennikiem republiki, dalsze prowadzenie wojny uwaa za szkodliwe
i powrci do Italii. Innym przyjacielem, z ktrym Cyceron nawiza dawne stosunki, by o dwadziecia
lat od niego modszy Marek Juliusz Brutus. Przyjanili si ju w czasie wsplnej obrony Milona.
Pniej lichwiarskie spekulacje Brutusa nieco zraziy do Cycerona, kiedy jednak zasza potrzeba,
Cyceron stara si sprawy swego przyjaciela korzystnie zaatwi, uzyskujc sumy nalene mu od
Ariobarzanesa. Podczas wojny domowej spotkali si obaj w Dyrrachium w obozie Pompe-jusza; obaj
te po bitwie farsalskiej uznali, e wojna si skoczya. Cyceron skierowa si do Brundisium, Brutus
podda si Cezarowi.
Dla Cezara pozyskanie Brutusa, podobnie jak pozyskanie Cycerona wydawao si rzecz korzystn.
Dlatego te Brutus, cho nie ukrywa swych przekona republikaskich, szybko znalaz ask w oczach
Cezara; nie zaszkodzia mu ani obrona krla Galacji, De-jatora, ani jawny podziw dla Marka
Marcellusa, konsula z 51 r., ktry po bitwie farsalskiej na znak protestu postanowi nie powraca do
ojczyzny i y jako wygnaniec na Lesbos. Swj podziw wyrazi Brutus nie tylko odwiedzajc
wygnaca, ale powicajc mu take pismo O cnocie, w ktrym stawia stoick tez, e wygnaniec
niesie ze sob na wygnanie wszystkie swoje cnoty" (Sen. dial. 12, 8). Marcellus, ktry wola pozbawi
si ojczyzny, ni patrze na to, czego nie chcia widzie", wyrs w pimie Brutusa do wyyn
nieugitego, stoickiego mdrca, uzbrojonego cnot przeciw wszelkim przeciwnociom losu". To, e
Brutus rozpraw O cnocie zadedykowa Cyceronowi, wzmocnio jeszcze serdeczne wzy, jakie od
dawna czyy obu konserwatystw, i podnioso Marka na duchu. Miy zapewne by mu rwnie dar
starego przyjaciela Trebo-niusza, ktry bawic w Hiszpanii jako namiestnik Cezara, przesa
Cyceronowi tomik jego wasnych, przez siebie zebranych dowcipw, wraz z komentarzem, w jakich
okolicznociach powstay. Fakt, e Treboniusz uzna za godne zachodu zbiera dowcipy Cycerona,
utwierdza go w poczuciu, i by jednak kim wybitnym i sawnym. Dzikujc za przesany tomik pisze
do niego w grudniu: Gdyby ukadajc t ksieczk nic innego nie zdziaa, jak tylko to, e tak dugo
o mnie myla, co przy pisaniu takiej rzeczy jest nieuniknione, miabym serce z elaza, gdybym ci za to
nie kocha" (ad fam. 15, 21, 3).
Powoli zacz Cyceron odzyskiwa rwnowag ducha i zajmowa si nie tylko swoimi sprawami, lecz
i losem przyjaci. Na
417

prob Porcji, wdowy po Lucjuszu Domicjuszu Ahenobarbie po- ! legym pod Farsalos, stara si
Cyceron odwie jej syna Gnejusza Domicjusza Ahenobarba od wyjazdu do Afryki. Mody
Ahenobar-bus, zapalony pompejaczyk, pragn dosta si do obozu pompe-jaskiego i u boku swego
wuja Katona kontynuowa walk. Cy- j ceron przypomniawszy sobie widocznie wasn sytuacj z 49 r.
pragn wpyn na zmian decyzji modego czowieka - wysuwajc argumenty podobne do tych,
jakimi przed trzema laty stara si Cycerona przekona Celiusz. Pisze wic Cyceron do modzieca:
Prosz ci i zaklinam na dawny nasz zwizek, na nasz wzajemn przyja, ocal si dla nas, dla swej
matki i ony, dla caej swej rodziny, ktrej zawsze bye i jeste najdroszy" (ad fam. 6, 22, 2). Zajmuj
Cycerona take drobniejsze sprawy. W 46 r. wysa dwa listy do Allienusa, namiestnika Sycylii,
polecajc jego opiece Greka Demokryta ze Sykionu, z ktrego gociny niegdy korzysta, oraz dwch
braci Awianusw (ad fam. 13, 78; 13, 79). Przez Lucjusza Munacjusza Pianka szuka rwnie u Cezara
poparcia dla Gajusza Kapitona, majcego obj spadek po Tytusie Antystiuszu (ad fam. 13, 29).
Krg osamotnienia zosta przerwany, a przyja z Warronem i Brutusem pozwolia Cyceronowi lej
znosi nieprzyjemny i peen oczekiwania okres pierwszych miesicy 46 r. Wojna bowiem bynajmniej
si nie koczya. Cezar zabawi w Rzymie do czasu przeprowadzenia wyborw na konsulw. Obrany
konsulem wraz z Markiem Emiliuszem Lepidusem, ruszy na dalsz wojn. Pierwszego stycznia
wyldowa w Afryce, gdzie skupiy si wojska pompeja-czykw pod wodz Marka Katona i Metellusa
Scypiona, wspierane przez sprzymierzonego z nimi krla numidyjskiego Jub. Do wielu, ktrzy
z niepokojem oczekiwali wynikw tych zapasw, nalea oczywicie i Cyceron. Jego wczesny nastrj
dobrze ilustruj sowa z listu do Mescyniusza Ruf usa: Nic mnie w Rzymie nie zatrzymuje, jak tylko
oczekiwanie na koniec wojny w Afryce (...) Wydaje mi si, e mi na tym zaley, cho nie cakiem zdaj
sobie z tego spraw, jak dalece powinno mnie to obchodzi. Jakakolwiek jednak stamtd przyjdzie
wiadomo, nie chc by z dala od przyjaci i rad. Do tego bowiem doszo, e jakakolwiek zachodzi
rnica midzy sprawami walczcych, wydaje mi si, i rnica nie bdzie wielka, niezalenie od

tego, kto zwyciy".

Nie majc nic do roboty i nie znajdujc przyjemnoci w obco-wianiu z ludmi, postanowi Cyceron
pojedna si ze swoimi dawny418

mi przyjacimi", z ksikami (ad fam. 9, 1, 2)6. Zadedykowana mu przez Brutusa rozprawka O cnocie
zachcia go do podjcia przerwanej dziaalnoci literackiej i odwdziczenia si przyjacielowi rwnie
jakim utworem. Zdecydowa si opracowa histori rzymskiej wymowy w formie dialogu i opatrzy
go na cze swego przyjaciela tytuem Brutus8. Z dialogu tego, w ktrym bior udzia Cyceron, Attyk
i Brutus, wynika niezbicie, e cay rozwj wymowy rzymskiej zda do pewnego kulminacyjnego
punktu, do orator-skich wystpw Cycerona. Analiza studiw Cycerona stanowica zakoczenie tego
dzieka (304-320) ma niejako rozwin i uwypukli to szczytowe osignicie krasomwstwa
rzymskiego. Ta rozprawka o wymowie, napisana w cigu trzech miesicy, nie ma waciwie precedensu
w literaturze rzymskiej. Fakt, e Cyceron mg j napisa w tak krtkim czasie, tumaczy si jego
staym zainteresowaniem dla historii wymowy. Pewn pomoc stanowi Liber annalis Attyka
zawierajcy chronologiczne zestawienie dat historii rzymskiej, doprowadzone do 49 r. Skorowidz ten
uatwia wprawdzie ustalenie chronologii dawniejszych mwcw, ale nie zaatwia wszystkiego.
Naleao jeszcze odszuka egzemplarze mw Katona i Grakchw, ponownie je przeczyta, da ich
zwiz i celn charakterystyk. Pniejszych mwcw atwiej ju byo opracowa. O Leliuszu
i Scypionie nasucha si duo w modoci od Krassusa, Antoniusza i Rutyliusza Rufusa, nastpn
generacj pamita osobicie. Czy trudno mu byo oceni wymow Sulpicju-sza Rufusa, Strabona,
Kotty i szeregu innych mwcw, ktrym przysuchiwa si jako szesnastoletni chopiec? Albo wymow
Hor-tenzjusza czy Cezara i tylu innych wybitnych mwcw z ktrymi niejednokrotnie potyka si na
forum? Sam doskonay mwca, wadajcy w rwnej mierze wszystkimi rodzajami wymowy, mia
wy-subtelnione ucho i trafny sd krytyczny. By obiektywny w swych ocenach, nie uzaleniajc ich od
osobistej sympatii czy przynalenoci mwcw do innych obozw politycznych. Przed oczyma
czytelnika przesuwa si galeria mwcw od najwikszych do zupenie polednich, ktrym moe nawet
nie naleaa si adna wzmianka. Zdajc sobie spraw ze znaczenia i wanoci wymowy w dziaalnoci
politycznej, ocenia j rwnie pod tym ktem widzenia. W Grakchach
5

E. A. Robinson, Transactions of American Philological Association" 80 (1949), datuje ten list na okres
nastpujcy bezporednio po przyjedzie Cycerona do Rzymu w padzierniku 47 r.
' O Brutusie por. Kroll: RE s. v. Tullius, 1098 nn.

419

widzi wic doskonaych mwcw, mimo e uyli swego talentu w sposb niewaciwy". O Licyniuszu
Makrze z obozu popularw twier-dzi, e zmarnowa swj talent", boleje rwnie nad zdolnociami
Kuriona i Celiusza, ktrzy z punktu widzenia zwolennika optyma-tw niewaciw poszli drog".
Znajdujemy rwnie w Brutusie akcenty polemiczne, zwrcone przeciw nowemu kierunkowi
wymo-wy, propagowanemu pod hasem prostoty attyckiej. Jego reprezen-tantami byli niedawno zmarli
Kalwus i Celiusz, a z yjcych Brutus ktry walczy ze zbyt bujn jego zdaniem retoryk azjask i jako
idea stawia prosty i mao ozdobny styl Lizjasza, Hiperydesa, a na-wet starowieckiego" Tukidydesa.
Cyceron, ktry przez cae ycie hodowa bujnoci sowa, uwaa, e wymowa, jeli nie budzi
po-dziwu suchaczy" i nie wstrzsa nimi, nie jest w ogle wymow"; w prostocie pozbawionej ozdb
retorycznych widzia wroga i zwal- cza j zarwno w Brutusie jak i pniej - jeszcze namitniej -w
Oratorze. Powicajc swj dialog modemu przyjacielowi, pra- gna na niego wpyn, by zarzuci
sposb wymowy pozbawiony siy i ognia".
Nad dialogiem unosi si cika atmosfera wspczesnej mu rzeczywistoci 7. Mimo i postanowiono
w czasie dyskusji nie porusza spraw politycznych (42, 157), rozmowa zahacza wci o zagadnienia jak
najbardziej aktualne, a zarazem dla dyskutujcych bolesne. Wci wraca pami o bliskich, ktrzy na
zawsze odeszli, nasuwaj si gorzkie refleksje. Oto Brutus, wzruszony wspomnieniem Torkwatusa
i Triariusza, polegych w wojnie domowej, nie moe nie ubolewa, e rady Cycerona w sprawie
utrzymania pokoju nie odniosy skutku". Cyceron nie chce o tym sucha, by nie powiksza blu, bo
jeli gorzkie jest wspominanie przeszoci, to nie mniej goryczy zawiera oczekiwanie wypadkw, ktre
maj nastpi" (76, 266). Szczliwy jest Hortenzjusz, ktry nie doy upadku rzeczypospolitej,
w trudnym okresie yje natomiast Brutus, ktremu nieszczliwy los rzeczypospolitej uniemoliwia
rozwj talentu". W dialogu powiconym wymowie jake atwo odczytujemy podtekst polityczny.
Problemy literackie nie pozwalaj Cyceronowi zapomnie o nurtujcym go niepokoju, ktrego rdem
jest otaczajca rzeczywisto. W dyskusjach przebija al nie tylko nad kocem wspaniaej retoryki, ale
rwnie nad kocem rzeczypospolitej optymatw.
1

Por. Ciaceri, II, 266. Gelzer: RE s. v. Tullius, 1009 nn.

420

Bezporednio po Brutusie powstay dedykowane Brutusowi Pa-radoxa Stoicorum8. Mimo i przed laty
Cyceron w mowie Pro Murena artobliwie traktowa rne paradoksy stoickie, obecnie niektre z nich
wyday mu si jak najbardziej prawdziwe". Istotnie, stoicka teza o tym, e cnota sama przez si
wystarcza do szczcia, moga rozbitkowi politycznemu wydawa si prawdziwa; stanowia zarwno
dla niego, jak i dla caego pokonanego obozu nobi-lw pewnego rodzaju pocieszenie. Nie tylko wic dla
retorycznego popisu, ale z istotnego przekonania o wartoci stoickich paradoksw, podj si ich obrony
i stara si udowodni prawdziwo siedmiu tez stoickich: 1) e dobrem jest jedynie to, co pikne; 2) e
cnota wystarcza do osignicia szczcia; 3) e wszystkie przewinienia i cnoty s rwne; 4) e kady
gupiec jest szalecem; 5) e jedynie mdrzec jest wolny; 6) e jedynie mdrzec jest bogaty; 7) e
jedynie mdrzec jest obywatelem, podczas gdy gupcy s wygnacami. Tezy te stara si udowodni,
posugujc si szerok egzemplifikacj, zaczerpnit przede wszystkim z rzymskiego ycia
politycznego, a niejednokrotnie przykadami z przey wasnych. Najbardziej osobicie potraktowa
paradoxon sidme, goszce, e jedynie mdrzec jest obywatelem, podczas gdy gupcy s wygnacami.
Cyceron stwierdza na swoim przykadzie, e bdc na wygnaniu pozosta obywatelem rzymskim
w przeciwiestwie do Klo-diusza, ktry cho pozostawa w Rzymie, jako jednostka aspoeczna by
w rzeczywistoci wygnacem. Jest rzecz do ciekaw, e t tak paradoksalnie brzmic argumentacj
sformuowa Cyceron dopiero w r. 46, cho zalki jej spotykamy ju w mowie De domo sua
wygoszonej w r. 57. Trzeba pamita, e problem wygnacw politycznych by w Rzymie niezwykle
aktualny i teza o zachowaniu przez mdrcw na wygnaniu obywatelstwa bya pewnego rodzaju
pocieszeniem dla pokonanego obozu nobilw. Rwnie aktualna bya szsta teza, goszca, e
prawdziwie wolny jest tylko mdrzec, i przeciwstawiajca pojciu wolnoci, w potocznym znaczeniu
tego sowa, wolno prawdziw" w znaczeniu moralnym. I t tez o wolnoci prawdziwej mogli
pociesza si ludzie, ktrzy stracili wolno polityczn i musieli y pod dyktatur Cezara, czyli - jak to
sami okrelali - w niewoli". W ten sposb Paradoksy Cyce9 O Paradoksach Cyceroskich i ich zwizku
z rzeczywistoci rzymsk por. Kumaniecki: Ciceros Paradoxa Stoicorum und die romische Wirklich-keit,
Philologus" 101 (1957), s. 113-134.

421

roskie wizay si cile z sytuacj polityczn pokonanego obozu. wiadczy o tym korespondencja
Cycerona z tego okresu, zwaszcza listy do Torkwatusa (ad fam. 6, 1, 4; 6, 4, 2; 6, 2, 3) i Sulpicjusza
Rufusa (ad fam. 4, 3, 3), w ktrych Cyceron wyranie podkrela, e jedyn rzecz, jaka im zostaa, to
przekonanie, e sama cnota moe wystarczy do szczcia. Zagadnienie to byo niewtpliwie tematem
czstych dyskusji z Brutusem, jak to powiadcza zreszt wstp do pitej ksigi Tuskulanek. Nic wic
dziwnego, e Paradoksy jemu wanie zostay zadedykowane. Wszak Brutus w swej rozprawie
O cnocie udowadnia t sam tez, ilustrujc j przykadem przebywajcego na wygnaniu Marka
Marcellusa, ktry zdaniem autora dziki cnocie mimo wygnania by czowiekiem szczliwym".
Jeszcze zanim Cyceron opublikowa Brutusa, okoo 20 kwietnia nadesza do Rzymu wiadomo
o bitwie stoczonej 6 kwietnia pod Tapsus w Afryce i o pogromie pompejaczykw. Cyceron wybiera
si w tym czasie wraz z Warronem do znanego kpieliska Baje. Na wie o klsce powiadamia
Warrona, e naleaoby raczej t podr odoy do chwili, gdy ludzie ochrypn od ogaszania tej
nowiny", i uda si tam dopiero wtedy, kiedy bdzie si zdawao, e pojechalimy tam (...) aby
opakiwa nasze nieszczcia". Wedug relacji Cycerona ycie w stolicy w tych dniach nie byo
przyjemne, gdy cezarianie pysznili si zwycistwem i patrzyli na innych jak na zwycionych".
Cyceron zastanawia si te nad koniecznoci podjcia jakiej decyzji i piszc do Warrona dochodzi do
nastpujcego wniosku: Jeliby nas kto chcia uy do odbudowania rze-czypospolitej nie tylko jako
budowniczych, lecz nawet jako cielw, ociga si nie bdziemy, owszem, z ochot si stawimy. Jeeli
nikt naszej pomocy potrzebowa nie bdzie, nie przestaniemy pisa i czyta dzie o polityce, suc
rzeczypospolitej jeli nie w senacie i na forum, to przynajmniej nauk, dzieami i badaniami,
odnoszcymi si do praw i obyczajw" 9 (ad fam. 9, 2, 5).
Tymczasem zaczy napywa szczegy o pogromie pompejaczykw, o mierci Faustusa Sulli
i Afraniusza, o samobjstwie Petrejusza i krla numidyjskiego Juby, o ucieczce Labienusa i Seks-tusa
Pompejusza do Hiszpanii, wreszcie nadesza najbardziej wstrzsajca wie o samobjstwie
nieugitego Katona, ktry wola odej na zawsze, ni przey upadek republiki. mier jego poruszya
do
8

By moe, e Cyceron mia na myli ostateczn redakcj dzieka De le-gibus, por. Hafner: Die literarischen
Piane Ciceros, 97.

422

gbi jego przyjaci, gdy bya dla nich symbolem upadku rzeczypo-spolitej. Brutus, ktry swego czasu
sawi nieugitego wygnaca, Marka Marcellusa, zwrci si do Cycerona z prob, by teraz on z kolei
uczci bohatersk mier ostatniego republikanina". Cyceron stan na rozdrou. Temat by
niewtpliwie pocigajcy, z drugiej strony jednak pochwaa Katona moga cign na niego znowu
gniew obozu cezariaskiego. Rozwaajc zwizane z tym trudnoci, 14 czerwca tak pisze do Attyka w:
Napisa pochwa Katona jest rwnie trudno, jak rozwiza zagadnienie Archimedesowe. Nie wiem,
jak to zrobi, by twoi wspbiesiadnicy (cezarianie Balbus, Oppiusz, Hircjusz) mogli j czyta, nie
powiem, z upodobaniem, ale bez wstrtu. Chobym nawet nie mwi o jego pogldach, sympatiach
i planach w sprawach publicznych i chcia tylko wychwali jego prawo i niezomno, to ju to samo
brzmiaoby niemile w uszach owych ludzi. Ale ma tego nie mona godnie pochwali,, jeli si
w odpowiednim wietle nie przedstawi, e wszystko przewidzia, co si pniej stao; e si temu z caej
siy opiera, a gdy si stao, wola ycie straci, ni na to patrze" (ad Att. 12, 4, 2). Mimo rozlicznych
wtpliwoci zabra si jednak do pisania. Z pocztkiem lipca Pochwaa Katona bya ju ukoczona, jak
to wynika z listu do Attyka, w ktrym czytamy: Przyznam ci si, e mj Katon mi si podoba" (ad Att.
12, 5, 1). Poniewa jednak Cezar by ju w drodze do Italii, Cyceron przezornie wstrzyma si
z publikacj.
Na razie Katon powdrowa do skrzyni, by ujrze wiato dzienne dopiero po kilku miesicach,
w innych ju okolicznociach, a Cyceron zabra si do nastpnego dzieka, tym razem znowu z zakresu
teorii wymowy, jak na to wskazuje sam tytu: Orator. Zachci go do tego Brutus (or. 10, 35). Orator u
by waln rozpraw z attycy-stami. Do dawnych tez, w ktrych podkrela konieczno oglnego
wyksztacenia u dobrego mwcy, dodaje tu jeszcze nowe. Hodowa zreszt tej tezie przez cae swoje
ycie, swoim osobistym przykadem potwierdzajc, e prawdziwym mwc moe by ten tylko, kto
swobodnie i suwerennie potra si posugiwa wszystkimi uywanymi stylami: wzniosym, rednim
i skromnym. Stosowanie przez attycystw jedynie stylu skromnego nasuwa Cyceronowi porwnanie
z ludmi, ktrzy po wynalezieniu zboa karmiliby si odziami. Zreszt sama praktyka yciowa
przemawia jego zdaniem
l

Por. Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 345 nn. 11 o Oratorze por. Kroll: RE s. v. Tullius, 1100.

423

t
przeciw wycznemu stosowaniu stylu skromnego, ktry nie moe porwa i waciwie oddziaa na
suchaczy. Uwaga, jak Cyceron powici omwieniu rytmiki mowy i dwicznie brzmicym
klauzulom, dowodzi, e i w tym punkcie chcia si rozprawi z atakami attycystw, ktrzy zgodnie
z zasad stylu skromnego walczyli zarwno ze mia metaforyk i figurami retorycznymi, jak i
z silnym rytmizowaniem prozy. Z pism Kwintyliana wiemy, e namiewali si oni ze sztucznej ich
zdaniem rytmicznej kompozycji mw cyceroskich. Zwalczajc zimn i mao porywajc wymow

attji cystw, Cyceron czu, e praktyka rzymskiego forum opowie si za nim. W istocie ju po roku
attycyci zamilkli, wymiani przez og. Nie wiemy, kiedy Cyceron ukoczy swego Oratora;
w kadym razie pod koniec roku kopici zatrudnieni przez Attyka sporzdzali ju kopie, a Cyceron
prosi przyjaciela o wprowadzenie nazwiska Arystofanesa zamiast bdnie zacytowanego Eupolisa (ad
Att. 12, 6,3).
Czekajc na powrt Cezara Cyceron stara si zbliy do ludzi jego obozu. Widocznie to mu si udao,
bo jeli 1 maja piszc do Attyka nazywa ich jeszcze twoi wspbiesiadnicy", to ju w drugiej poowie
tego miesica donosi Warronowi, e bez przerwy ucztuje z ludmi, ktrzy s przy wadzy", po czym
dodaje: C mam robi? Trzeba si liczy z okolicznociami" (ad fam. 9, 7, 1). Liczc si
z okolicznociami", zamyla te wyjecha Cezarowi na spotkanie i namawia do tego Warrona, bo
dwch lepiej sobie poradzi ni kady z osobna". Cezar jednak, ktrego Cyceron gotw by wita ju
w maju, bynajmniej si nie spieszy. Opuciwszy Afryk 13 czerwca, przybi na Sardyni i zabawi tam
do dwudziestego pitego. Tymczasem 15 czerwca zjawi si Dola-bella. Mimo hulaszczego trybu ycia
i bardzo zych stosunkw z Tulli, jego stosunki z Cyceronem byy wwczas nie tylko poprawne, ale
nawet serdeczne; tote jego powrt oznacza niewtpliwie wzmocnienie pozycji Cycerona wrd
cezarianw. Potwierdza to list do Warrona z drugiej poowy czerwca: yj z tymi ludmi w poufaych
stosunkach i bior udzia w ich naradach" (ad fam. 9, 6). Dziki owym bliskim kontaktom dowiedzia
si, e miejsce wyldowania Cezara w Italii nie jest jeszcze ustalone; jeli si wic chciao mie
zapewnione mieszkanie na czas uroczystoci powitalnych, naleao je zawczasu wynaj zarwno
w Ostii, jak i w AJsium, co te doradza Warronowi (ad fam. 9, 6).
Stosunki Cycerona z cezarianami zacieniy si zwaszcza w ip424

cu, kiedy Cyceron w czasie ponownego pobytu w Tuskulum zacz udziela lekcji wymowy Dolabelli
i Aulusowi Hircjuszowi. W zamian za ow nauk obaj cezarianie podejmowali Cycerona wystawnymi
ucztami i, jak to artobliwie okreli w licie do Petusa (ad fam. 9, 16, 7), uczyli go smacznie je". Pod
tym wzgldem Cyceron nie mg si z nimi mierzy, gdy jego kucharz nie dorasta do wymogw
sztuki kulinarnej kwitncej w domu Hircjusza. W peni te odczuwa komizm sytuacji i zapraszajc
Petusa, pisa z nieco gorzkim humorem: Przybywaj tedy i naucz si ode mnie wstpnych wiadomoci
z zakresu sztuki kulinarnej (...) chocia mieszne byoby, gdyby gupi uczy mdrego" (ad fam. 9, 18, 3).
Nie mg si przy tym powstrzyma od ironicznej uwagi, i z obcowania z cezarianami ma
przynajmniej taki poytek, e zjad u nich wicej pawi ni Petus modych gobi" (ad fam. 9, 18, 3).
Z humorem patrzy rwnie na swoj szko wymowy"; zapraszajc Petusa ofiarowywa mu posad
pomocnika nauczyciela i zapewnia, e przygotowa ju krzeso i materac. Wszystkie te dowcipy miay
Cycerona broni przed ogarniajcym go uczuciem niesmaku. Oto szedziesicioletni mczyzna,
najwikszy mwca rzymski, byy konsul, znalaz si w roli nauczyciela modych hulakw
cezaria-skich. W licie do Wolumniusza (ad fam. 7, 33, 1) pisze wyranie, e nudzia go ta nauka
i wypuszczanie strza na ciaa pierzem, a nie zbroj odziane" (cytat z Akcjusza). Tote coraz czciej
myla o wycofaniu si z ycia publicznego i powiceniu wycznie nauce: Powziem nieodmienn
ju decyzj, jeli tylko Cezar si na to zgodzi i pozwoli, zoy w kocu rol, w ktrej czsto zasuyem
na jego oklaski, zupenie odda si naukom i wraz z tob i innymi ich mionikami uda si na godziwy
odpoczynek"12 (ad fam. 7, 33, 2).
eby jednak mc zrealizowa to postanowienie, trzeba byo pozyska ask nowych panw. Nie
ukrywa tego zreszt i z ca szczeroci pisa do Petusa: Musisz wiedzie, mj Petusie, e cokolwiek
mona dokaza sztuk - nie wystarcza bowiem teraz roztropno, trzeba si take zdoby na fortele wszystko zrobiem, eby sobie zjedna przychylno tych ludzi" (ad fam. 9, 16, 2). Suy temu miaa
ogldno w wypowiedziach lub bardziej jeszcze wskazane milczenie: O ile dawniej mylaem, e
swobodnie mog si wypowiada w miecie, ktrego wolno bya moim dzieem,
22 Por. o tym licie J. Stroux, Philologus" 93, s. 409.

425

o tyle teraz po jej stracie poznaem, e nie powinienem mwi nic takiego, co by mogo obrazi jego
i jego ludzi" (ad fam. 9, 16, 3). Nie powinienem nierozsdnie i bez zastanowienia mwi przeciw
silniejszym, bo i to jest - wedug mnie - obowizkiem mdrego czowieka" (ad fam. 9, 16, 5). Na
poparcie tej tezy cytuje przykady z historii greckiej, jak to w Atenach czy Syrakuzach najmdrzejsi
ludzie znosili panowanie tyranw i jak mimo niewoli, w ktrej znajdoway si ich pastwa, pozostali
jak gdyby wolni". Z tego Cyceron wyciga dla siebie wniosek: Czemu nie miabym si spodziewa,
e tak si potrafi zachowa, i nikogo nie obra, a zarazem nie poni wasnej godnoci?" (ad fam. 9,
16, 6).
Zblia si tymczasem oczekiwany dzie przyjazdu Cezara do Rzymu. Gdy 24 lipca nadesza wie, e
jest ju blisko, Cyceron odrzuci pierwotny plan osobistego powitania zwycizcy i, jak pisze, wysa
jedynie swych uczniw", Dolabell i Hircjusza, by zjednali mu wzgldy wodza. Widocznie mimo
dobrych stosunkw z cezarianami nie bardzo dowierza ich dowdcy. Cezar zjawi si w Rzymie 25
lipca. Senat uchwali czterdziestodniow suplikacj i odbycie czterech oddzielnych tryumfw: nad
Gali, Egiptem, Pontem i Afryk. Ponadto przyznano mu dyktatur na lat dziesi. Sta si ostatecznie
niepodzielnym wadc imperium.

ROZDZIA DWUDZIESTY

ZA DYKTATURY CEZARA. PISMA FILOZOFICZNE (LATA 46-44)

Jeli Cyceron zrezygnowa z pierwszej okazji zetknicia si z Cezarem, to kierowa si realistyczn

ocen osobistej sytuacji. Mimo serdecznych stosunkw z Hircjuszem czy Pans, od publicznego ycia
by nadal odsunity i do Cezara dostpu nie mia. Tryb jego ycia by smutny i monotonny (ad fam. 4, 7,
6; por. 6, 13, 3; 6, 10, 2). W licie do Petusa czytamy: Rano przychodzi do mnie z pozdrowieniem
wielu patriotw, ale ci s smutni; przychodz i ci spord radosnych zwycizcw, ktrzy mnie
szczeglnie szanuj i powaaj. Po tych odwiedzinach zasiadam do ksiek i czytam lub pisz.
Przychodz take ludzie, ktrzy chc co ode mnie posysze, jak gdybym by uczonym czowiekiem
tylko dlatego, e troch wicej od nich umiem. Potem czas wolny powicam pielgnacji ciaa.
Ojczyzn moj opakaem gorzko i duej, ni kiedykolwiek matka opakiwaa jedynego syna" (ad fam.
9, 20, 3). Obraz ten uzupeniaj sowa skierowane do dawnego przyjaciela, Serwiusza Sulpicjusza, ktry
by podwczas z ramienia Cezara namiestnikiem Achai: Odkd stwierdziem, e sztuka, ktrej si
pilnie powicaem, nie ma znaczenia ani w senacie, ani na forum, ca sw uwag i prac powiciem
filozofii" (ad fam. 4, 3, 4).
Mimo to sprawy publiczne wci go ywo interesoway i niejedn myl im powica. Gwny jednak
problem stanowi dla niego Cezar. Widzc jego askawo w stosunku do pokonanych, osobicie
niczego zego si nie spodziewa: Nie mam powodu obawia sie. niczego ze strony czowieka, ktry
ma peni wadzy" (ad fam. 9, 16, 3). W innym licie pisze nawet: Nie mog nie kocha tego, z ktrego
aski mog y" (ad fam. 6, 17, 2).
Niepokoi go natomiast stosunek Cezara do formy ustrojowej

Rzymu. Niekiedy udzi si, e dyktator sam moe zechce w jaki sposb przywrci rzeczpospolit.
W licie do Petusa z koca sierpnia pisze: Moe zechce przywrci rzeczpospolit w formie, jak uzna
za najlepsz i jakiej powinnimy sobie yczy, ale nie wie, jak si do tego zabra, poniewa zwiza si
z wielu ludmi (...) Mog ci zapewni, e nie tylko ja, ktry nie nale do jego otoczenia, ale nawet on
sam, ktry nie ma nikogo nad sob, nie wie, co bdzie" (ad fam. 9, 17, 2-3). T sam myl powtarza
w licie do Publiusza Serwiliusza Izauryka, wczesnego namiestnika Azji: Zdaje si, e mona mie
nadziej, i nasz kolega (rozumie przez to Cezara, ktry by podobnie jak oni augurem) postara si,
a moe ju nawet teraz stara si o to, ebymy mieli rzeczpospolit" (ad fam. 13, 68 z 2 wrzenia).
Cyceron, chocia nie nalea do otoczenia Cezara i nie mia do niego dostpu, utrzymywa jednak dobre
stosunki z cezariana-mi i stara si je wykorzysta na rzecz rozbitkw z obozu pom-pejaskiego, ktrym
nigdy swego poparcia nie odmawia. Nie zawsze zreszt zabiegi jego byy skuteczne. Tak byo na
przykad ze spraw gonego neopitagorejeyka, Publiusza Nigidiusza Figulusai, autora wielu dzie
z zakresu teologii i astrologii. Figulus, znany z tego, e w domu swoim urzdza zebrania
neopitagorejskie i zajmowa si stawianiem horoskopw (mia midzy innymi przepowiedzie
Oktawianowi jego rzdy nad wiatem), nie potrafi jako odgadn wasnej przyszoci i w wojnie
domowej stan po stronie pompejaczykw. Obecnie baga o mono powrotu. Zawiadamiajc
o negatywnym wyniku stara, Cyceron pisa: Pozbawiony wszystkiego, do czego z natury, z wasnej
skonnoci i przyzwyczajenia przywykem, musz obecnie - jak mi si zdaje - nie podoba si drugim
rwnie jak sobie samemu (...) Nie mam teraz adnej sposobnoci do dziaania, a nawet mylenia. Ja,
ktry dawniej nieznanym ludziom, a nawet winowajcom mogem pomc, teraz nie mog nawet obieca
niczego pomylnego najbardziej uczonemu i najzacniejszemu Publiuszowi Figulusowi, niegdy tak
wpywowemu czowiekowi, a niewtpliwie najwikszemu memu przyjacielowi" (ad fam. 4, 13, 3).
Figulus nie doczeka si aski zwycizcy i umar w dwa lata pniej na wygnaniu. Byy jednak wypadki,
kiedy Cyceronowi za porednictwem Balbusa, Oppiusza czy Do-labelli udao si uzyska przebaczenie
dyktatora i zezwolenie na
1

O Nigidiuszu Figulusie por. Kroll: RE 17, 201.

428

powrt do ojczyzny. Tak byo z bliej nie znanym nam Trebianu-sem2 oraz Ampiuszem Balbusem3.
Ampiusz Balbus w 49 r. energicznie, cho z niewielkim rezultatem, przeprowadza dla Pompe- jusza
pobr rekruta w Kapui; cezarianie nazywali go wwczas trb wojny domowej" (ad fam. 6, 12, 3).
Cyceron w imi czcej ich przyjani poruszy wszelkie spryny, aby uzyska dla niego amnesti.
Sprawa nie bya atwa, poniewa Ampiusz mia licznych wrogw, w kocu jednak Pansie i Tylliuszowi
udao si uzyska zapewnienie, e akt uaskawienia zostanie podpisany. Aby nie wywoa jakiej
kontrakcji, Cyceron postanowi tej sprawy nie rozgasza, o czym informuje Ampiusza:
Postanowilimy dziaa w tajemnicy i nie rozgasza, e twoja sprawa zostaa zakoczona. Wkrtce to
jednak nastpi i kiedy bdziesz czyta ten list, myl, e wszystko ju bdzie zaatwione (...) Przygotuj
si teraz do znoszenia razem z nami tych cierpie, na ktre, gdybym znalaz jakie lekarstwo, chtnie
bym ci go udzieli. Istnieje tylko jedno: nauki, w ktrych zawsze znajdowalimy schronienie" (ad fam.
16, 12, 3-5). W tym samym okresie Cyceron ubiega si rwnie o amnesti dla Kwintusa Ligariusza 4,
ktry, wzity do niewoli w Afryce, skazany zosta przez Cezara na doywotnie wygnanie, poniewa
dyktator znacznie ostrzej traktowa tych, ktrzy po bitwie pod Farsalos nie zoyli broni. We wrzeniu
Cyceron nie mg jeszcze donie wygnacowi nic konkretnego, uwaa jednak, e sprawa jest na
dobrej drodze i przewleka si jedynie dlatego, e Cezar jest zbyt zajty (ad fam. 6, 13).
wymienionych dotd sprawach Cyceron wystpowa wobec cezarianw w charakterze petenta
wstawiajcego si za swymi przyjacimi, o tyle sprawa powrotu Marka Marcellusa5 przedstawiaa si
odwrotnie. Marek Marcellus, ktry demonstracyjnie przebywa na wygnaniu w Mitylenie, by nie
patrze na to, co si dzieje w Rzymie", urasta zaczyna do symbolu oporu wobec dyktatora, stawa si
ucielenieniem idei republikaskiej, drugim obok Katona bohaterem". Dzieko Brutusa sawice jego
nieugit postaw znajdowao si w rkach wszystkich i ta, wiadomie zreszt przez optymatw
tworzona, legenda niewtpliwie bya nie na rk obozowi cezarianw. Gdyby udao im si tego
nieugitego republiO Trebianusie por. Miinzer: RE 6 A, 2270.
2 O ile w

3 O Ampiuszu Balbusie por. Klebs: RE 1, 1978.

4
O Ligariuszu por. Miinzer: RE 13, 520.
5
O Marku Marcellusie por. Miinzer: RE 3, 2763.

429

kanina nakoni do powrotu, byoby to dla nich osigniciem poli-tycznym o duych walorach
propagandowych. Jedynie na tym tle wydaj si zrozumiae dwa listy Cycerona do Marcellusa
z pierw-szej poowy wrzenia (ad fam. 4, 7; 4, 8), nakaniajce go do po-wrotu. Oczywist jest rzecz,
e Cyceron nie mg ich napisa bez inspiracji obozu cezariaskiego. Trudno sobie wyobrazi, by mg
to uczyni nie majc gwarancji bezpieczestwa dla Marcellusa. Wia-domo byo przecie powszechnie,
e to on jako konsul najgoniej domaga si odwoania Cezara z Galii; e odebrawszy miastu Novum
Comum obywatelstwo nadane mu przez Cezara, nie poprzesta na tym i prowokacyjnie kaza
wychosta jednego z urzdnikw miejskich, z poleceniem, by owe cigi pokaza Cezarowi (por. ad Att,
5, 11, 2; Suet. Caes. 28; Plut. Caes. 29, 2; App. 2, 4); on wreszcie najduej zajmowa nieprzejednane
stanowisko wobec jedynowad- ' cy. Jeli wic Cyceron w jednym z tych listw stwierdza stanowczo, e
nieugito ma swoje granice i e do odzyskania wszystkiego, co drogie jest Marcellusowi, niczego nie
potrzeba prcz wasnej jego woli", ponadto za zapewnia, e ten, kto ma wadz, nie ma adnych
wtpliwoci poza obaw, e Marcellus nie bdzie uwaa swego powrotu za dobrodziejstwo z jego
strony" (ad fam. 4, 7, 3) - to musimy si w tym doszukiwa cudzej inicjatywy. Dalszy przebieg
wypadkw zdaje si zreszt o tym wiadczy. Kiedy bowiem Marcellus, mimo zachty Cycerona, nadal
nie myla o powrocie, Cezar postanowi sprowokowa go, aranujc nie pozbawio-ne cech teatralnych
wystpienie. Oto w poowie wrzenia6 na posiedzeniu senatu te Cezara, Pizon, przemawiajc
w jakiej innej sprawie, wymieni niby przypadkowo nazwisko Marcellusa. Wwczas stryjeczny brat
Marcellusa, Gajusz Marcellus7, onaty z Okta-wi, cioteczn wnuczk Cezara a siostr pniejszego
cesarza Augusta, rzuci si do ng Cezarowi, bagajc o ask dla wygnaca. Rwnoczenie powstali
wszyscy senatorowie i wycignwszy rce, bagali o to samo. Z kolei odegra sw rol Cezar. alc si
na trudny charakter Marcellusa, zestawi jego dziaalno z postpowaniem jego kolegi konsula
Sulpicjusza Rufusa. Nadmieni, i zdaje sobie spraw, e ci, ktrych oszczdzi, przygotowuj zamach.
Zakoczy jednak sowami: Poniewa najdostojniejszy stan domaga si tego, przebaczam" (Schol.
Gronov. 295 St).
* Schmidt: Der Briefwechsel des Af. Tullius Cicero, 253. 7 O Gajuszu Marcellusie por. Mnzer: RE 3, 2736.
430

Wwczas po raz pierwszy od siedmiu lat przemwi Cyceron, dzikujc Cezarowi w imieniu senatu za
przywrcenie Marcellusa ojczynie. Jego wyrazy wdzicznoci byy szczere. Relacjonujc o tych
wypadkach Sulpicjuszowi Rufusowi twierdzi, i wydawao mu si, e dawna rzeczpospolita znw
powraca do ycia". Podkrelajc w swej mowie, e znw wedug dawnego swego zwyczaju moe
wyraa swe myli i yczenia" (pro Marc. 1, 1) i e Cezar wyej stawia powag tego stanu i godno
rzeczypospolitej ni swoje wasne niechci i podejrzenia" (1, 3), stara si Cyceron nada sprawie
Marcellusa jakie zasadnicze znaczenie. Wychwalajc dobro, umiarkowanie i niewymown, prawie
bosk mdro dyktatora", podkrela, e zwycistwo, ktre Cezar odnis nad samym sob, jest stokro
bardziej wartociowe od wszystkich zwycistw wojskowych, jakimi si chlubi. W mowie penej
pochwa nie brak jednak sformuowa, ktre mogy nie podoba si Cezarowi: Zmilkn kiedy
pomniki twoich zwycistw, nie ma bowiem dziea wykonanego ludzk rk, ktrego by czas nie
pochon i nie strawi, ale dzieo twej sprawiedliwoci i ludzkoci coraz janiejszym wieci bdzie
blaskiem" (4, 11-12). Przyznajc wielko wojennym czynom Cezara, Cyceron podkrela, e znacznie
wiksz wag bdzie miao ugruntowanie rzeczypospolitej. Zdumienie ogarnie niewtpliwie
potomnych, gdy sucha bd i czyta o rzdzonych przez ciebie prowincjach, o podbitym Renie,
Oceanie, Nilu, o niezliczonych bitwach (...) Ale jeli nie umocnisz rzeczypospolitej mdr rad
i mdrymi prawami, imi twoje bka si bdzie jedynie wzdu i wszerz i nie znajdzie staego oparcia.
Powstanie midzy tymi, ktrzy przyjd po nas, spr, rwnie wielki jak za naszych czasw, kiedy jedni
bd twe dziea pod niebo wynosi, a drudzy moe bd si w nich dopatrywali braku czego
najwaniejszego, jeli nie ugasisz poaru wojny domowej uszczliwieniem ojczyzny i nie dasz pozna,
e wojna bya zrzdzeniem nieodmiennych wyrokw, ale jej zakoczenie dzieem twojej mdroci" (9,
29). Moliwe, e sowa te przywiody Cezarowi na pami podobne, zasyszane ju raz przed laty. To
Salustiusz8, oficer Cezara, a pniejszy historyk, przed kilku laty tak do niego napisa: Chocia
zarwno w czasie pokoju, jak w czasie wojny wielu sawnych czynw dokonae, to jednak sawa twoja
rwna jest sawie wielu dzielnych ludzi. Ale
8

O analogiach midzy mow Pro Marcello a Salusfciuszem por. Eliv Skard, Symbolae Osloenses" 1932, s. 99.

431

jeli pastwo o przesawnym imieniu i najwyszej wadzy odnowisz, kt bdzie od ciebie sawniejszy,
kt wikszy na wiecie?" Jakby cig dalszy brzmiay obecnie sowa Cycerona: Twoim jedynie
zadaniem, Cezarze, jest podwign wszystko, co burza wojenna zniszczy nieuchronnie musiaa i co jak widzisz - ley powalone: do ciebie naley ustanowi sdy, przywrci zaufanie, ukrci swawol,
pomnoy ludno, sowem wszystko, co si rozprzgo, uj w karby surowymi prawami" (8, 23).
Dugich lat na to trzeba, gdy jak dotychczas, brak nawet fundamentw tego wielkiego dziea; Cyceron
przyrzeka wic uroczycie w imieniu senatu nie tylko strzec i pilnowa Cezara, lecz go nawet wasn
piersi osoni" (10, 32).
Istotnie ten dzie mg si Cyceronowi wydawa pocztkiem jakiego nowego okresu, pocztkiem
przywrcenia rzeczypospoli-tej. Oto po raz pierwszy od wielu lat mg znowu mwi otwarcie; co
wicej, mg udziela rad i wskazwek najpotniejszemu czowiekowi w Rzymie, stojcemu u szczytu
powodzenia. W mowie jego, przy wszystkich pochwaach, nie brako jednak akcentw krytycznych:
jawn krytyk bowiem zawieray sowa, e obaj wodzowie wrd szczku ora popenili wiele
czynw, ktrych nie dopuciliby si w czasie pokoju" (8, 24). Ponadto mowa ta zawieraa
niedwuznaczn - jak si zdaje - sugesti, i po dokonaniu tak wielkiego dziea odnowy Cezar powinien
odsun si od ycia publicznego. Tylko tak bowiem mona sobie tumaczy nastpujce sowa
Cycerona: Takie czeka ci jeszcze zadanie i o to stara si trzeba, by zorganizowa rzeczpospolit
i eby cieszc si ze swego dziea, reszt ycia spdzi w zupenym spokoju i odpoczynku" (9, 27). Nie
wiemy, co myla Cezar suchajc tych sw; Cyceron na pewno by zadowolony, e je wypowiedzia.
Po posiedzeniu senatu, w drugiej poowie wrzenia, Cyceron napisa trzeci list do Marcellusa, jeszcze
raz namawiajc go do powrotu. Wrd wielu argumentw pojawia si w tym licie nowy: Na koniec
jeli zachowanie dumy wobec zwycizcy wiadczy o wielkoci ducha, uwaaj, by przez odtrcenie jego
dobroci nie zmienia si ona w hardo" (ad fam. 9, 4). Po tym trzecim licie Marcellus zdecydowa si
wreszcie powrci, o czym w poowie padziernika powiadomi Cycerona (ad fam. 4, 11). Do Rzymu
jednak nie dojecha. W sposb dla wszystkich najmniej oczekiwany zgin w Pireusie, zamordowany
przez swego przyjaciela, niejakiego Publiusza Magiusza Chilona, ktremu nie chcia spaci jego
du432

gw. Sam Magiusz zreszt, dokonawszy zabjstwa, odebra sobie ycie (ad Att. 13, 10; ad fam. 4, 12).
Nie bya to ostatnia ingerencja Cycerona w sprawy pompeja-czykw. Cigle jeszcze dawni towarzysze
zwracali si do niego z prob o interwencj. Dla Aulusa Cecyny z Volaterrae nie mg Cyceron nic
zrobi, cho zaleao mu na tym bardzo. Swego czasu w Tessalonice, w okresie wygnania Cycerona,
Cecyna by jego czstym gociem i dodawa mu otuchy, to on na podstawie dyscypliny etruskiej",
ktrej by nie byle jakim znawc, przepowiedzia wygnacowi rychy powrt do ojczyzny. By
zagorzaym pompeja-czykiem. Nie do, e w czasie wojny czynnie wystpowa przeciw Cezarowi,
ale wojowa z nim take pirem uoywszy na jeszcze przed bitw farsalsk zoliwy pamflet. Obecnie
przebywa na Sycylii. Pragnc uzyska mono powrotu, odwoywa dawne zarzuty i w pisemku
zatytuowanym ale wychwala askawo" nowego dyktatora. Lecz mimo zabiegw Cycerona,
ktremu zdawao si, e Cezar z dnia na dzie coraz przyjaniej si do niego odnosi" (ad fam. 6, 6, 13),
i mimo pokory samego petenta, Cezar nie zaatwi tej sprawy przed swym wyjazdem do Hiszpanii.
Cecyna zrezygnowa z pobytu na Sycylii, na co uzyska zgod Balbusa i Oppiusza, i uda si do
prowincji Azji, wiozc list polecajcy Cycerona do tamtejszego namiestnika Izauryka. Dalsze jego losy
s nam nieznane.
Niemaym sukcesem uwieczone zostay starania Cycerona w sprawie Kwintusa Ligariusza, ktrego
broni przed sdem w pierwszym miesicu interkalarnym 9, wstawionym midzy listopad a grudzie
46 r. w zwizku z reform kalendarza, dokonan z rozkazu Cezara przez astronoma Sosygenesa.
Kwintus Ligariusz nie by czowiekiem wybitnym i Cezar, ktry skaza go na doywotnie wygnanie, nie
czu do niego takiej urazy jak do Cecyny, ktry go w swym pisemku obryzga botem. Tote kiedy
Cyceron przemagajc si wewntrznie uda si z bratem Ligariusza do Cezara i padszy mu do ng
baga o ask dla wygnaca, nie tylko z askawych i uprzejmych sw dyktatora, ale nawet z wyrazu
jego twarzy" odgad, e sprawa Ligariusza jest wygrana (ad fam. 6, 14, 2).
Rzecz bya na dobrej drodze, kiedy zjawia si nowa, nieprzewidziana przeszkoda. Jeszcze przed bitw
farsalsk senat pompeja-ski urzdujcy w Tessalonice wyznaczy na namiestnika prowincji
9

Schmidt: Der Briefwechsel des U. Tullius Cicero, 258.

433

Afryki znanego optymat, Lucjusza Eliusza Tuberona. Ale wczesny namiestnik Afryki Warus,
rwnie pompejaczyk, przy pomocy Ligariusza, ktry by w tym czasie legatem w Afryce, stara si
nie dopuci do przejcia wadzy przez nowego namiestnika. Co wicej, nie pozwolili oni nawet na to,
by chory syn Tuberona, Kwin-tus, wysiad na brzeg, i nie pozwolili im zaopatrzy si w wod. Od tej
chwili datowaa si nienawi obu Tuberonw do Ligariusza. Obecnie, mimo i sami jako
pompejaczycy skorzystali z amnestii, postanowili si zemci i nie dopuci do uaskawienia swego
przeciwnika. Oskaryli wic Ligariusza o udzia w wojnie afrykaskiej przy boku Juby. Spraw
rozstrzyga mia sd pod przewodnictwem Cezara, w ktrego rkach jako dyktatora skupiaa si
najwysza wadza sdownicza. Poniewa prawdziwoci zarzutw nie mona byo podway, Cyceron
uderzy w swym przemwieniu w ton emocjonalny, zwracajc si do Cezara nie jak do sdziego, ale jak
do ojca (pro Lig. 10, 30; 12, 37). Posugujc si znanym chwytem retorycznym, obron Ligariusza
zamieni w oskarenie Tuberonw. Podkreli przede wszystkim, e w przeciwiestwie do Ligariusza,
ktry z koniecznoci tylko pozosta w Afryce i niechtnie bra udzia w wojnie, Tuberonowie cakiem
wiadomie stanli po stronie Pom-pejusza. Zestawia rwnie mciwo oskarycieli czyhajcych na
ycie Ligariusza z askawoci Cezara. Uwypukla niemoralno tych, ktrzy, obarczeni wiksz win
ni oskarony, sami korzystaj z amnestii, a Ligariuszowi chc tego prawa odmwi i domagaj si
kary mierci dla bezbronnego obywatela rzymskiego. Na koniec zachowa Cyceron najpowaniejszy
atut. Jeli obcia si win Ligariusza, to winni s wszyscy pompejaczycy, a wraz z nimi i sam
Cyceron, gdy wszyscy pragnli zwycistwa Pompejusza a klski Cezara (9, 28). Odsaniajc obud
Tuberona, zasypywa go gradem pyta: Tuberonie, co oznacza twj miecz dobyty w bitwie farsalskiej?
W czyje piersi chciae nim ugodzi? Przeciw komu go kierowae? O czym mylae? O czym
wiadczyy twe oczy, rka, zapa? Czego pragne, czego sobie yczye?" (Lig. 3, 9).
Namitne to przemwienie koczya skierowana do Cezara proba, by postpi z Ligariuszem podobnie
jak z Marcellusem. Mowa wywara wielkie wraenie na dyktatorze; pisze o tym Plutarch: A kiedy
Cyceron podj si obrony Ligariusza, Cezar mia podobno powiedzie do swoich przyjaci: C
szkodzi po duszej przerwie posucha znw mowy Cycerona? Tamten i tak jest ju dawno osdzony
jako nikczemnik i wrg. Kiedy jednak Cyceron za434

cz przemawia, od razu wywar silne wraenie. W miar jak dalej mwi, wzbudzajc coraz to inne
uczucia i coraz wikszy zachwyt, twarz Cezara zacza si mieni i ujawnia nurtujce go uczucia.
Wreszcie, gdy mwca wspomina o zmaganiach pod Farsa-los, Cezar przesta nad sob panowa, z rk
wypady mu jakie pisma. Ostatecznie, zniewolony mow, darowa win oskaronemu" (Cic. 39, 5-6).
Nie negujc prawdziwoci opowiadania Plutarcha o reakcji Cezara na to przemwienie, wolno jednak
chyba przypuszcza, e uwolnienie Ligariusza zostao zadecydowane ju wczeniej. Wskazywaoby na
to yczliwe przyjcie proby przedoonej przez Cycerona i brata Ligariusza oraz fakt, e obrony
oskaronego prcz Cycerona podj si rwnie zagorzay cezarianin Wibiusz Pansa. Jakkolwiek rzecz
si miaa, mowa staa si sawna. Niewolnicy Attyka sporzdzili liczne jej kopie. Jedn z nich
w czerwcu nastpnego roku Bal-bus i Oppiusz przesali Cezarowi do Hiszpanii (ad Att. 13, 12, 2).
W drugim miesicu interkalarnym - 5 listopada wedug kalendarza juliaskiego10 - wyruszy Cezar do
Hiszpanii, by rozprawi si z ostatnimi pompejaczykami, ktrym pod wodz synw Pom-pejusza,
Gnejusza i Sekstusa, udao si zebra do znaczne siy ocalone z pogromu afrykaskiego.
Z wybitniejszych pompejaczy-kw byli tam rwnie Warus i Tytus Labienus. Opuszczajc Rzym
pozostawi Cezar zarzd miasta w rkach omiu prefektw podlegych oficjalnie Lepidusowi,
w rzeczywistoci za Oppiuszowi i Bal-busowi, do ktrych Cezar mia pene zaufanie. Cyceron udzi
si jeszcze, e odbd si normalne wybory urzdnikw na polu Marsowym, chocia przychodzio mu
ju na myl, e odbd si one na polu Fenikularnym koo Tarragony w Hiszpanii, czyli e po prostu nie
odbd si wcale (ad Att. 12, 8). Tak si te stao. Cezar, wybrany dyktatorem na dziesi lat, nie myla
o przywrceniu nawet pozorw republiki. Nadzieje na restytucj rzeczypospolitej okazay si ponne.
W licie Cycerona pisanym pod koniec roku do Kassjusza czytamy: A wic, jak mwisz, moemy si
mia? Na boga, nie jest to takie atwe. Ale nie mamy innej ucieczki od naszych zmartwie. Gdzie wic
jest filozofia? - zapytasz. Twoja w kuchni, moja staje si dla mnie nie do zniesienia, bo wstyd mi by
niewolnikiem. Dlatego udaj, e zajmuj si czym innym, aby nie usysze zarzutu Platona. Z Hiszpanii
dotd nic pewnego. W ogle nic nowego" (ad fam. 15, 18, 1-2).
10 Schmidt, ib.

435

Jak zwykle w okresach depresji i zniechcenia powrci Cyceror do zaj literackich. Przede wszystkim
opublikowa Oratora, potem postanowi wyda Pochwa Katonau. Chocia w ten sposb chcia okaza
swe rozczarowanie do dyktatora, ktry zawid jego nieuchwytne nadzieje. Sukces by niebyway
i pobudzi innych republikanw. Na cze Katona posypay si peany. Pisa Brutus, po nim Fadiusz
Gallus i Munacjusz Plankus. Chwaa niezomnego", goszona przez tyle pir republikaskich,
podrania dyktatora walczcego z pompejaczykami w Hiszpanii, tak e po kilku tygodniach posypay
si cezariaskie Antykatony12 zwalczajce grony cie nieustraszonego szermierza republiki.
Tymczasem Cyceron postanowi ostatecznie rozprawi si z attycystami. Drania go ju sama nazwa
attykw", jak - zdaniem jego - bezpodstawnie przywaszczyli sobie zwolennicy skromnego stylu
Lizjasza. W nowym pisemku De ptimo genere oratorum13 postawi tez, e prawdziwym attycyst jest
nie ten, kto naladuje Lizjasza, lecz ten, kto naladuje Demostenesa umiejcego posugiwa si
wszystkimi stylami. Gwatowna, pena atakw na suchych attykw" rozprawka, bardziej namitna
i zaczepna ni Brutus i Orator, stanowia przedmow do przekadw mw Demostenesa i Ajschinesa
O wiecu. Przekady te, niestety niezachowane, miay udowodni Rzymianom, e prawdziwie wielcy
mwcy attyccy umieli porywa suchaczy w przeciwiestwie do suchego i skromnego Lizjasza.
W okresie tym zaczy si mnoy rwnie strapienia rodzinne. Stosunkowo najmniejszym by rozwd
Tullii z Dolabell; waciwie przykro stanowi nie sam rozwd, ktrego sobie wszyscy yczyli, lecz
uzyskanie od Dolabelli zwrotu posagu Tullii. Sprawa nie bya atwa, gdy Dolabell by znanym
utracjuszem, a ponadto wyjeda wanie do Hiszpanii (Att. 12, 8, 1). Drugi kopot, na szczcie dla
Cycerona krtkotrway, czy si z planami jego syna. Marek pragn dosta si do Hiszpanii pod
dowdztwo Cezara, a poza tym domaga si wypacania mu miesicznej pensji. Wo11 Schmidt, ib. 264.
12

O Antykatonach por. H. Drexler: Parerga Caesariana, Hermes" 90 (1935), s. 203 nn.

Dokadna data powstania dzieka nie jest znana, na og przyjmuje si r. 46. Poniewa jest ono dopenieniem Brutusa
i Oratora, sdz, e powstao po tych pismach, czyli pod koniec 46 r. Inaczej Hendrikson, American Journal of Philology" 47,
s. 109, ktry sdzi, e dzieko powstao po Brutusie, a przed Oratorem.

436

bec trudnoci finansowych, w ktrych znajdowa si Cyceron, byo to kopotliwe. Niemniej Cyceron
gotw by zaspokoi pretensje syna, a nie godzi si jedynie na jego wyjazd do Hiszpanii. Z decyzji tej
tak tumaczy si przed Attykiem: Co do Hiszpanii, wspomniaem mu o dwch przeszkodach: przede
wszystkim lkaem si krytyki. Czy nie wystarczy, e opucilimy Pompejusza? Trzeba si jeszcze
wiza z przeciwn stron? Po wtre byoby mu przykro, gdyby widzia swego stryjecznego brata
w wikszych od niego askach u Cezara" (ad Att. 12, 7, 1). Marek ugi si przed wol ojca i zamiast do
Hiszpanii pojecha do Aten na studia (por. ad Att. 12, 8, 1). Najbardziej jednak dokuczay Cyceronowi
trudnoci finansowe. Pod koniec 46 r. zacz myle o maestwie, ktre by podreperowao jego stan
majtkowy, uzyskany posag mia mu uatwi spat dugw (Plut. Cic. 41, 4). Swatano go - wobec jego
gotowoci - z Pompej, wdow po Faustusie Sulli, oraz inn jeszcze kobiet, ktrej nazwiska w licie
nie wymienia14, cho zaznacza: ...nie widziaem nigdy nic brzydszego" (ad Att. 12, 11). Wybr pad na
modziutk i bogat sierot Publili. Cyceron, ktry opiekowa si jej majtkiem, zna dobrze stan
finansowy przyszej ony. Ten fakt, a nie uroda wybranej - jak to stwierdza w zaginionej biografii
Cycerona jego wyzwoleniec Tyron - zadecydowa o drugim maestwie Cycerona15. Oczywist jest
rzecz, e maestwo szedziesicioletniego czowieka z dwudziestoletni dziewczyn wywoao
swoiste komentarze. Podkpiwano z niego, e w tak pnym wieku eni si z dziewic; mia na to
podobno artownisiom odpali: Jutro bdzie kobiet" (Quint. inst. or. 6, 3, 75). Nieprzejednany
Antoniusz szydzi z niego pniej, e wyrzuci z domu kobiet, przy ktrej si postarza". Szczeglnie
uywaa sobie na byym maonku Terencja, podkpiwajc z niego, e na staro straci gow" (Plut.
Cic. 41). Ona sama 16 zreszt po kilku latach wysza za modszego o dwadziecia lat od Cycerona Salustiusza, ktry, wzbogacony, powrci z prowincji frica Nova, gdzie by namiestnikiem z ramienia
Cezara. Zapewne i to maestwo nie byo zawarte z mioci. Warto doda, e Terencja przeya obu
swoich mw, ktrzy zreszt przez cae swoje ycie byli przeciwnikami politycznymi. Doywszy
czasw Augusta, wysza za m po raz trzeci, i to rw14 Bya to siostra Hircjusza, por. Miinzer: RE 8, 1962, nr. 5.
15
16

Carcopino: Les secrets... 1, 243.

Weinstock: RE 5A, 714.

437

nie za czowieka nieprzecitnego, cho nie dorwnywajcego swoim poprzednikom. By nim znany
mwca, Messala Korwinus; ze wzgldu na wiek mg by jej synem (Hier. Adv. Iovin. 1, 48).
Ze swego maestwa Cyceron by na razie zadowolony. Wydawao si, e po dotychczasowych
niesnaskach rodzinnych wita mu nowe ycie. Dzikujc za gratulacje, przesane z okazji nowego
maestwa, tak pisze do starego przyjaciela, Gnejusza Plancjusza, przebywajcego na wygnaniu: Co
do ycze pomylnoci w zwizku z moj ostatni decyzj, wiem, e pyn one ze szczerego serca,
jednake nie przedsiwzibym nic nowego w tak trudnym czasie, gdybym po powrocie nie zasta
interesw majtkowych w rwnie zym stanie jak sprawy rzeczypospolitej. Kiedy stwierdziem, e ci,
ktrym wywiadczyem nieocenione dobrodziejstwa i ktrzy ju ze wzgldu na nie powinni byli jak
najtroskliwiej strzec mego dobra i majtku, posunli sw nieuczciwo do tego, e nic nie mogo
przetrwa bezpiecznie w moich cianach i nic nie unikno ich apczywoci, doszedem do przekonania,
e musz si obwarowa wiernoci nowych zwizkw przeciw wiaroomstwu dawnych" (ad fam. 4,
14, 3).
Tryb jego ycia w styczniu oddaje do dokadnie list do Lep-ty17: Pog Tullii zatrzyma mnie
w Rzymie, ale chocia, jak si spodziewam, zupenie wyzdrowieje, pozostan tu jeszcze, by odebra od
penomocnikw Dolabelli zwrot pierwszej raty posagu. Zreszt nie lubi teraz tak czsto jak dawniej
podrowa. Znajduj obecnie upodobanie w budownictwie i odpoczynku. Mj dom w Rzymie nie
ustpuje adnej z moich will wiejskich, a spokj w nim taki, jak na najbardziej odludnej pustyni. Nikt
nie przerywa moich prac naukowych, ktrym oddaj si bez adnej przeszkody" (ad fam. 6, 18, 5).
Istotnie w tym czasie pozostawaa Cyceronowi jedynie praca literacka. Zdawa sobie dobrze spraw
z niemonoci jakiegokolwiek dziaania politycznego oraz z upadku swojego znaczenia.
Niedwuznacznie wypowiedzia si o tym w licie do Plancjusza: Jeli nazywasz godnoci dobrze
myle o rzeczypospolitej i widzie, e uczciwi ludzie pochwalaj twe myli, to bez wtpienia
utrzymuj swoj dawn godno. Jeli jednak godno na tym polega, e moesz wykona to, o czym
mylisz, albo przynajmniej swobodnie broni swego zdania - to nawet lad nie pozosta z mojej dawnej
godnoci" (ad fam. 4, 14, 1). Cyceron pochonity za17 O Lepcie por. Miinzer: RE 12, 2071.
438

gadnieniami filozoficznymi - czyta wwczas Epikura i Katiusza (por. ad fam. 15, 16) - nie bardzo
interesowa si sprawami publicznymi, a nawet rozgrywk w Hiszpanii, co zreszt usprawiedliwiay
skpe wieci stamtd nadchodzce. Ograniczy te prawdopodobnie swoj korespondencj; z listw
z tego okresu na uwag zasuguj dwa, skierowane do Aulusa Manliusza Torkwatusa, ktry
przebywajc od czasu bitwy farsalskiej na wygnaniu, pragn wreszcie powrci do Rzymu. Listy te
dobrze charakteryzuj wczesny stan psychiczny Cycerona i dlatego warto z nich przytoczy kilka
zda: Wtpi, eby si moga znale jaka inna pociecha w tak wielkim nieszczciu prcz tej, jak
kady znajduje w mocy swego ducha. Jeli dobrze myle i dobrze dziaa wystarczy do dobrego
i szczliwego ycia, nie godzi si nazwa nieszczliwym czowieka, ktry moe znale oparcie
w czystoci swych intencji (...) Moje dowodzenie zmierza do stwierdzenia, e po stracie wszystkiego
sama cnota moe si osta" (ad fam. 6, 1, 3-4). Podobne rozumowanie spotykamy w drugim licie: Nie
znajduj innej w nieszczciach pociechy prcz wiadectwa czystoci sumienia i przekonania, e
nieszczliwy jest tylko ten, kto si poczuwa do winy" (ad fam. 6, 4, 2).
W lutym spotka Cycerona chyba najciszy cios w jego yciu: mier Tullii18. Wbrew nadziejom nie
wyzdrowiaa ona po poogu. Z jej zgonem znikn z jego krgu ostatni czonek rodziny, z ktrym by
gboko uczuciowo zwizany; w ostatnich czasach crka bya jego jedyn pocieszycielk w trudnych
i cikich chwilach, jedynym rdem ciepa rodzinnego. Zaciyy mu nowe wizy, drania obecno
Publilii, ktr podejrzewa o brak serca i wspczucia, a nawet o skryte zadowolenie ze mierci
pasierbicy (Plut. Cic. 41). Zapragn uciec z domu, w ktrym wszystko przypominao mu zmar, uciec
od nowej rodziny. Schroni si do podmiejskiej willi Attyka, jedynego, najserdeczniejszego druha.
Korzystajc z jego olbrzymiej biblioteki, szuka ukojenia w literaturze. Nie znalaz go jednak, cho nie
byo ksiki na ten temat, ktrej by nie przeczyta, szukajc sposobu na umierzenie blu. Bl
unicestwia wszelk pociech" - napisze pniej do Attyka, wspominajc owe cikie chwile (ad Att. 12,
14, 3). Blisi i dalsi przyjaciele spieszyli ze sowami pociechy. Czsto byy to pikne listy konsolacyjne
o duych walorach literackich. Nie zabrako wrd nich wyrazw wsp18 O stosunku Cycerona do Tullii
por. Seel, 310-326.

439

czucia od Brutusa (ad Att. 12, 14, 4) i Lukcejusza (ad fam. 5, 18, 1) oraz listu od namiestnika Achai,
Sulpicjusza, prawdziwego klejnotu literatury tego rodzaju. Rni ludzie zjawiali si rwnie osobicie,
by zoy mu swe kondolencje. Wizyty te, zamiast pocieszy, draniy go jeszcze bardziej i budziy
pragnienie zupenego odosobnienia. Opuszcza wic gocinne schronienie i udaje si na wysepk Astur.
Zagbiajc si w lektur rozpraw o blu, natrafi Cyceron na traktat filozofa Krantora O boleci (Plin.
praef. 22) i na nim, a moe take na Antiochu z Askalonu, opar si piszc Pocieszenie dla samego
siebie, rzecz pod wzgldem literackim poniekd now, jak to zreszt sam oceni w licie do Attyka:
Stworzyem co, czego jeszcze nikt nie zrobi: napisaem sam do siebie listy pocieszajce. Przel ci to
pismo, jak tylko bd kopie. Zapewniam ci, e nigdy nic podobnego nie czytae". Bya to owa sawna
Consolatio studiowana jeszcze gorliwie przez ojcw Kocioa: Hieronima, Ambroego i Laktancjusza,
niestety nie dochowana do naszych czasw. Zawieraa ona zestawienie wypadkw mierci
najsawniejszych ludzi w pastwie" (de div. 2, 9, 22). Praca ta jednak nie rozproszya smutku Cycerona.
W tej samotnoci - zwierza si Attykowi - nie mam z kim porozmawia. Rankiem zapuszczam si
w gsty i cienisty las, ktry opuszczam dopiero wieczorem. Poza tob nic mi nie jest tak drogie jak
samotno. W samotnoci rozmawiam z ksikami i tylko pacz mnie od nich odrywa. Wstrzymuj si,
jak mog, lecz bl jest silniejszy" (ad Att. 12, 15). W tym rozpamitywaniu nieszczcia wpada na
pomys, e pewne uspokojenie mogaby mu przynie apoteoza"19, czyli wzniesienie wityki ku czci
zmarej. Opanowany t myl, niemal bez ustanku wspomina o tym Attykowi (ad Att. 12, 2; 12, 19, 1),
proszc przede wszystkim o wynalezienie odpowiedniego miejsca. Arpinum wydaje si Cyceronowi
mao odpowiednie i zbyt odlege, tote w gr mogyby wchodzi, jego zdaniem, tylko tereny pooone
za Tybrem, ktry z ogrodw stanowicych wasno Druzusa, Lamii, Kotty czy Syliu-sza albo
Koponiusza, Skapuli czy Klodii. Nie bya to jednak sprawa atwa, gdy jeden ogrd by zbyt drogi,
drugiego nie chcia sprzeda waciciel, trzeci nie podoba si Cyceronowi. Poza tym realizacja projektu
zwizana bya ze znacznymi kosztami i cho
19

Boyanc: L'apotheose de Tulla, Revue des tudes Anciennes" 1944, s. 179-184.

440

Cyceron teoretycznie zamierza powici na ten cel cay swj majtek, gdy niepotrzebne mu s ani
srebrne naczynia, ani kosztowne kobierce, ani pikne podmiejskie wille i wszystko gotw jest
powici dla zbudowania wityki" (ad Att. 12, 23), to jednak w rzeczywistoci uwaa, e powinny
wystarczy sumy, ktre poyczy niejakiemu Faberiuszowi bawicemu wwczas w Hiszpanii.
Poniewa dunik by na razie nieosigalny, Cyceron za porednictwem Attyka zwrci si do Balbusa
i Oppiusza z propozycj, by ci w zastpstwie Faberiusza spacili w dug Cyceronowi i rozliczyli si
bezporednio z dunikiem, atwiej dla nich dostpnym (ad Att. 12, 29). Sprawa apoteozy" cignie si
przez kilka miesicy, potem ju o niej nie syszymy, tote nie wiemy, czy Cyceron plan swj
zrealizowa.
W tym samym czasie wyonia si jeszcze sprawa zwrotu posagu Terencji, Cyceron, psychicznie zbyt
rozstrojony, nie chcia si tym osobicie zajmowa i prosi Attyka, by wzi to na siebie" (ad Att. 12,
19, 4): Z Terencj staraj si zakoczy spraw, jak obiecujesz. Uwolnisz mnie przez to od kopotu,
ktry jest niemaym dodatkiem do moich najwikszych zmartwie" (ad Att. 12, 23, 2). Drug spraw
finansow, ktr rwnie zwali na barki Attyka, byo materialne wyposaenie syna, zwizane z jego
studiami w Atenach. Marek mia zreszt pod tym wzgldem due wymagania i nie chcia pozostawa
w tyle za swymi kolegami ze sfer nobilitas. Wprawdzie Terencj zobowizaa si do wypacenia synowi
pewnej kwoty po odzyskaniu posagu20, lecz Cyceron nie bardzo na to liczy. Postanowi wic
przeznaczy na studia syna dochd z czynszw, jakie daway mu domy na Argiletum i na Awentynie
(ad Att. 12, 32, 3), nadto za Attyk mia si postara, by modemu Markowi wypacano odpowiednie
sumy w Atenach (ad Att. 12, 27). Widzimy, e Cyceron, jak tylko mg, odsuwa od siebie wszystkie
utrapienia codziennego ycia. Zdarzay si jednak przykroci zbyt osobiste, by dao si ich unikn. Tak
byo z Pochwa Katona napisan przez Brutusa i przesan mu wanie w tym czasie do Astu-ry.
Brutus wychwalajc Katona za to, e pierwszy opowiedzia si za kar mierci dla katylinarczykw,
Cyceronowi poczyta za zasug tylko to, e rzecz przedstawi w senacie", a nie, e odkry spisek" (ad
Att. 12, 21, 1). Cyceron, dotknity takim ujciem sprawy, uskara si Attykowi: Brutus myli, e mnie
szczeglnie
20 Tyrrel-Purser: The Correspondance of Cicero V, 16, uw. 4.

441

uczci, bo nazwa mnie doskonaym konsulem. Ktry z moich nieprzyjaci skpiej mnie pochwali?"
Przyjaciele Cycerona, nie wyczajc Attyka, brali mu za ze, e tak nie po msku znosi cierpienie, ktre
na spado. W odpowiedzi Cyceron pisa do Attyka: Upominasz mnie i donosisz, e i inni przyjaciele
uwaaj, i nie powinienem okazywa, jak bardzo cierpi. Jaki na to lepszy sposb ni to, e po caych
dniach czytam i pisz? Wprawdzie nie robi tego po to, by ukry smutek, tylko po to, by dozna ulgi
i zaleczy zranione serce, ale nawet jeli mnie to niewiele pomaga, innych powinno zadowoli". Czyta
wic i pisa, yjc w pewnego rodzaju odurzeniu" (ad Att. 12, 16). Do Rzymu nie chcia powrci.
Nawet gdy mu doniesiono o bliskim powrocie Brutusa z Galii, Cyceron odpisuje: Wolabym, eby
powrt jego si opni, bo z wielu przyczyn trzymam si z dala od Rzymu" (ad Att. 12, 27). Podobnie
w innym licie: Nie unikam Brutusa, ale nie oczekuj od niego adnej pociechy. Mam powody, dla
ktrych nie chc by teraz w Rzymie, a jeli potrwaj one duej - na co si zanosi - trzeba bdzie
w jaki sposb wytumaczy si przed Brutusem" (ad Att. 12, 29, 1). Gwnym powodem bya Publi-lia,
ktr opuci pod pozorem, e pragnie w samotnoci przetrawi swj bl. Matk Publilii i jej brata nie
bardzo przekonaa ta wymwka, tote zaczli - susznie zreszt - przypuszcza, e Cyceron zamierza si
rozwie. Pod koniec marca namwili wic Publi-li, by powiadomia Cycerona, i wraz z rodzin
zamierza go odwiedzi. Cyceron, mimo e nie mia ochoty na korespondencj, nie mg pozostawi
listu bez odpowiedzi, nie naraajc si jednoczenie na w niepodany przyjazd. Odpisa, e al jego
jest jeszcze wikszy ni wtedy, gdy Publilii owiadczy, i pragnie samotnoci, i teraz rwnie nie yczy
sobie jej przyjazdu" (ad Att. 12, 32, 2). Pragnc dodatkowo zabezpieczy si przed t wizyt, prosi
Attyka, by go w razie niebezpieczestwa" uprzedzi. Istotnie, ostrzeony przez Attyka, 1 kwietnia21
wyjecha niespodziewanie z Astury i schroni si w grskim kraju Sabinw, w willi przyjaciela
pooonej midzy Fikulej a Nomentum. Trybu ycia nie zmieni, piszc i czytajc caymi dniami.
Z tego okresu nie zachowa si ani jeden list do Attyka, z czego mona wnioskowa, e spdzili ten czas
razem. Do innych pisywa rzadko. Znamy tylko cztery jego listy: dwa do wygnacw, Toraniusza (ad
fam. 6, 21) i Aulusa Torkwatu21 Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 276. 442

sa (ad fam. 6, 2), oraz dwa z podzikowaniem za listy konsolacyjne do Dolabelli (ad fam. 9, 11)
i Serwiusza Sulpicjusza (ad fam. 4, 6). Kiedy z kocem kwietnia niebezpieczestwo" mino, Cyceron
powrci 1 maja 22 do Astury.
y nadal w odosobnieniu, tyle tylko, e obcowanie z ksikami byo ju dla niego pewn rozrywk"
(ad Att. 12, 38, 1). Od Rzymu i przyjaci nadal stroni, a Lukcejuszowi, ktry takiego postpowania
Cycerona nie pochwala, tak szczerze odpisa: Nie wiem, jakim zrzdzeniem losu doszo do tego, e
staro, ktr spodziewaem si spdzi otoczony powszechnym szacunkiem, przypada na czas,
w ktrym nawet y si wstydz. Pozbawiony domowych pociech i publicznych zaszczytw, dokd
miaem uciec? Do nauk oczywicie; im si ustawicznie oddaj, bo czyme innym miaem si zaj? (...)
A ty si dziwisz, e unikam miasta, gdzie w domu nic nie moe mnie rozweseli, gdzie czasy, ludzie,
forum, senat - wszystko budzi we mnie najwiksz niech. Zajmuj si naukami nie dlatego, bym od
nich oczekiwa zupenego uzdrowienia, lecz by cho na chwil zapomnie o swoim blu" (ad fam. 5, 15,
3-4). Nagabywany przez innych, ktrzy widocznie nie wykazywali zrozumienia dla jego dziaalnoci
naukowej, znajduje ju mocniejsze tony odprawy i 6 maja w tych sowach odpowiada Attykowi:
Mwisz, e czas ju okaza si ducha i e niektrzy le o mnie mwi, czego nawet ty i Brutus nie
chcecie powtrzy. Jeli s ludzie, ktrzy myl, e jestem znkany i osabiony, niechaj si dowiedz,
jakie dziea i o czym pisz. O ile bd mieli cho troch poczucia sprawiedliwoci, osdz, e jeli
umys mj zdolny jest do opracowania tak trudnych tematw, nie zasuguj na nagan; przeciwnie - jeli
chcc uly sobie w smutku, obraem sposb prawdziwie godny wiatego i uczonego czowieka, naley
mi si za to pochwaa" (ad Att. 12, 38, 4; 12, 38A, 2).
W penym poczuciu wartoci swej pracy pisze 9 maja nastpujce sowa: Ludzie, ktrzy mi wyrzucaj
moj bole, nie potrafiliby nawet przy caej swej pogodzie ducha tyle przeczyta, ile ja napisaem,
dobrze czy le, to nie naley do rzeczy; do stwierdzi, e napisaem takie dziea, na jakie nie zdobyby
si nikt z osabionym umysem (...) Teraz, cho wci czytam i pisz, mniej mnie praca mczy ni
moich towarzyszy prnowanie" (ad Att. 12, 40, 2).
Zajty prac zobojtnia na losy wojny w Hiszpanii, gdzie obaj
* Schmidt, ib. 278.

443

synowie Pompejusza ponosili klski. Mniej ju go bolay wieci, przekazane przez Dolabell
i Azyniusza Polliona, e bratanek jego Kwintus nadal nie przestaje szarpa opinii swego stryja. W licie
do Attyka z 6 maja czytamy: Byoby to dla mnie bolesne, gdybym by zdolny do odczuwania nowych
zmartwie. Ale czy jest co ohydniejszego? Jake takiego czowieka trzeba si wystrzega!" (ad Att.
12, 40). W czasie pobytu w Asturze Cyceron otrzyma od Hircjusza jego Nagan Katona, stanowic
replik na rne Pochway, ktre wyszy spod pir republikanw. Do pisemka tego, w ktrym przy
okazji pochwali Cycerona, Hircjusz musia doczy prob o rozpowszechnienie w Italii swego
Antykatona, skoro Cyceron w pierwszej poowie maja czterokrotnie zwraca si do Attyka z prob, by
jego kopici jak najszybciej t ksieczk przepisali (ad Att. 12, 40, 1; 12, 44, 1; 12, 45, 2; 12, 48, 1).
Gorliwo w staraniach o rozpowszechnienie pisemka Hircjusza mona sobie dwojako tumaczy.
Jedno oficjalne wyjanienie podaje sam Cyceron: Pragn, by twoi ludzie rozpowszechniali pismo
Hircjusza przeciw Katonowi, poniewa przynosi mu chlub, e tacy ludzie go gani" (ad Att. 12, 44, 1).
Myl, e stanie si, jak piszesz, to jest, e ludzie pochwal talent pisarski naszego przyjaciela, ale ch
potpienia Katona wymiej" (ad Att. 12, 45, 2). Bardziej osobiste i ludzkie wydaje si tumaczenie, e
Cyceronowi zaleao na rozpowszechnieniu tego pisemka ze wzgldu na zawarte tam pochway jego
osoby i dziaalnoci.
Wobec pokonania pompejaczykw pod Munda i spodziewanego powrotu Cezara Attykowi przyszo
na myl, e Cyceron powinien opracowa na uytek dyktatora rozpraw O najlepszym urzdzeniu
rzeczy pospolitej23. Cyceron, pochonity problemami filozoficznymi, pocztkowo nie mia ochoty si
tym zaj. W licie z 9 maja pisze: Wci prbuj pisa rozpraw o najlepszym urzdzeniu
rze-czypospolitej, ale nic mi na myl nie przychodzi, chocia mam przed sob dziea Arystotelesa
i Teopompa napisane dla Aleksandra. Ale c za analogia! Oni pisali nieskrpowanie, przynosio im to
zaszczyt, a Aleksander przyj to z wdzicznoci. Czy masz jaki pomys na ten temat? Mnie nic nie
przychodzi do gowy" (ad Att. 12, 40, 2). Mimo tych zastrzee zabra si w kocu do pisania. 13 maja
pismo byo gotowe. Nie do wiary - donosi Attykowi - ile po caych dniach i nocach pisz, gdy nie
mog zasn.
23 O pimie do Cezara por. Hfner: Die literarischen Piane Ciceros, 41-49. 444

Wczoraj ukoczyem rwnie pismo dla Cezara, ktre radzie mi napisa. Nie auj, e pisaem, i chc
je wysa, jeliby uzna, e tak trzeba. W obecnej sytuacji nie naley go wysya, ale i to pozostawiam
do twego uznania" (ad Att. 13, 26).
Wyjedajc z Astury 15 maja do Tuskulum, zabiera Cyceron ze sob jako rezultat kilkumiesicznej
pracy dwie ksigi Akademikw. Donosi o tym Attykowi 13 maja: Skoczyem tutaj dwie ksigi. To
by jedyny sposb zapomnienia o mojej boleci" (ad Att. 12, 44, 4). Bya to pierwsza redakcja
Akademikw;, z ktrej, jak wiadomo, zachowaa si tylko druga ksiga pt. Lukullus. W nastpnych
miesicach dzieo miao ulec przerbce i rozr si do czterech ksig. Poza Akademikami w okresie
ostatnich dwu miesicy Cyceron napisa rwnie zaginionego pniej Hortenzjusza oraz pierwsz
ksig De jinibus pt. Torquatus (ad Att. 12, 45, 1; por. ad Att. 13, 32, 2 z 29 maja i ad Att. 13, 5 z 2
czerwca). Powrciwszy do Tuskulanum, zacz si Cyceron zajmowa losem swojego memoriau do
Cezara. Po naradzie z Attykiem postanowi, jak to wynika z pisma z 20 maja, zasign rady Balbusa
i Oppiusza: Widz, i uwaasz, e powinienem wysa list do Cezara. I mnie si wydaje, e nie ma
w nim nic takiego, czego by najlepszy obywatel powiedzie nie mg, ale taki, ktry umie si
zastosowa do okolicznoci, idc za rad ludzi, co o polityce pisali. Pamitasz, i uwaalimy, e list ten
powinni najpierw przeczyta tamci (tzn. przyjaciele Cezara); postaraj si o to. Jeli jednak nie bdziesz
zupenie pewny, e im si podoba, nie trzeba go wysya. Zorientujesz si, czy go aprobuj, czy tylko
udaj. Udawanie bdzie dla mnie oznak dezaprobaty. Ale ty potrafisz ich przenikn" (ad Att. 12, 51).
Nie czekajc na odpowied ju na drugi dzie pisze znowu: Chc wiedzie, co si stao z moim listem
do Cezara" (ad Att. 12, 52, 1); podobnie 23 maja pyta: Powiedz mi, co tamci myl o moim licie" (ad
Att. 13, 1, 3). Wreszcie 24 maja przysza odpowied od Attyka. ' Obydwaj przyjaciele Cezara nie byli
zachwyceni; wedug nich list zawiera za mao pochwa dyktatora i naleao go przeredagowa.
Cyceron nie przej si tym, wrcz przeciwnie, by nawet zadowolony: Niema sprawili mi
przyjemno przez to, e szczerze i otwarcie powiedzieli mi, co myl, a jeszcze wiksz przez to, e tak
wiele chc w tym licie zmieni, i trzeba by go byo cakowicie przerobi, na co nie mam najmniejszej
ochoty (...) Nie naley wic pisma wysya, bo po co si naraa, jeli zysku wielkiego w ogle nie
mona osign, a strata, choby maa, moe pocign za sob
445

nieprzyjemnoci! Tak dugo do Cezara nie pisaem, e moe pomyle, i wcale bym do niego nie
napisa, gdyby tej wojny pomylnie nie zakoczy. Obawiam si rwnie, by nie sdzi, e tym listem
chc mu osodzi moj Pochwal Katona" (ad Att. 13, 27, 1). Mimo nalega Attyka, ktry widocznie na
yczenie Balbusa i Op-piusza domaga si zmian i wysania listu, Cyceron nie chcia w nim nic zmieni:
Przysigam, e nie potrafi napisa drugiego listu do Cezara. Nie powstrzymuje mnie od tego uczucie
ponienia, chocia powinno mnie ono byo powstrzyma. Jake haniebne jest schlebianie, skoro ju
dostateczn hab jest ycie w niewoli. Ale skoro ju zaczem, nie powstrzymuje mnie poczucie haby
- o czemu mnie nie powstrzymao? (...) Czy nie przypominasz sobie, e ucze Arystotelesa,
Aleksander, ten sam, o ktrym z pocztku przypuszczano, e czy wielki rozum ze skromnoci, po
obwoaniu go krlem sta si pyszny, okrutny i popdliwy? Czy mylisz, e czowiek, ktrego posg
obnosz teraz wraz z posgami bogw i stawiaj w wityni obok posgu Kwiryna, cieszyby si
z miernych pochwa na pimie? Wol, eby si gniewa o to, e nic nie napisaem, ni eby si czu
uraony pismem" (ad Att. 13, 28, 2-3).
Przebywajc w Tuskulum opracowywa Cyceron ponownie Aka-demica oraz dalsze ksigi De finibus.
Obaw Attyka, czy acina cy-ceroska bdzie moga sprosta terminom greckim z zakresu filozofii,
rozprasza Cyceron krtko: O acin si nie niepokj. To s przecie tumaczenia z greki, ktre niewiele
wymagaj trudu. Sowa tylko daj, a tych mam pod dostatkiem" (ad Att. 12, 52, 3 z 21 maja). Oprcz
prac ju zaplanowanych, nad ktrymi trawi cay swj czas, chcia Cyceron napisa jeszcze jaki dialog
polityczny na wzr Dikajarcha 24, ktrego akcja miaaby si toczy na Olimpie. W zwizku z tym prosi
Attyka o przysanie dziea wspomnianego autora (por. ad Att. 13, 31, 1; 13, 32, 2; 13, 33, 2).
Opuszczajc lec na odludziu Astur, zakoczy Cyceron okres zupenego odosobnienia.
W Tuskulum nie mg si ju uwolni od towarzystwa. Zaczli zaglda do niego przyjaciele i znajomi;
pierwszym gociem by ssiad Cycerona, Warron. Nie by to go szczeglnie mile widziany, wic cho
ze wzgldw kurtuazyjnych stara si go Cyceron zatrzyma, to jednak nie z takim zapaem, eby mu
podrze paszcz", jak pisze o tym do Attyka (ad Att. 13, 33, 4). Tego samego dnia odwiedzili go rwnie
Gajusz Kapiton
84

Hafner, ib. 49-54.

446

i Tytus Karynat. Przynieli mu wieci z miasta, a midzy innymi mwili te o planach Cezara: dyktator
zamierza rozbudowa stolic, zabudowa pole Marsowe, zmieni bieg Tybru. Ta ostatnia wiadomo
szczeglnie zaniepokoia Cycerona, gdy wizaa si z jego planami kupna ogrodu na Zatybrzu
i budowy wityni ku czci Tullii. Poruszya go rwnie wiadomo o przybyciu Brutusa do Tuskulum.
Spodziewajc si jego wizyty, chcia mie u siebie w tym samym czasie Attyka. Wysa wic do niego
zaproszenie (ad Att. 13, 7, 2) i Attyk zjawi si natychmiast w Tuskulum, gdzie przebywa
prawdopodobnie do 16 czerwca. Zaraz po jego odjedzie zjawi si wieczorem Trebacjusz, a Cyceron
widocznie stskniony za ludmi zatrzyma go przez kilka dni (ad Att. 13, 9). W tyme czasie przybyli do
Tuskulum rwnie Hircjusz i Dolabella oraz Au-lus Torkwatus. Prowadzili ze sob dugie i serdeczne
rozmowy; ich echem s urocze Tuskulanki, ktre w kilka miesicy potem powstay.
Pobyt w Tuskulum dobiega koca. Praktyczne sprawy yciowe zaczy dopomina si o zaatwienie.
W Arpinum trzeba byo cign czynsze z wydzierawionych gruntw, zbada stan tamtejszych
posiadoci i pozaatwia wiele innych odsuwanych na dalszy plan spraw. Poza tym nuyo Cycerona
towarzystwo Brutusa i uciliwe staway si jego codzienne odwiedziny. Tote 21 czerwca widzimy ju
Cycerona w Arpinum (ad Att. 13, 11). Ulewny deszcz, ktry pada po jego przyjedzie przez kilka dni
(ad Att. 13, 16, 1), zatrzyma go w domu. By to odpowiedni czas na przeprowadzenie ostatecznej
redakcji Akademikw i dziea De finibus. Towarzyszc Cyceronowi w pracach redakcyjnych, rzumy
okiem na jego dotychczasow dziaalno w dziedzinie popularyzacji filozofii greckiej, ktra wypenia
mu niemal bez reszty okres ostatnich trzech miesicy. Po napisaniu sawnej Consolatio Cyceron podj
to zadanie z myl o owieconych warstwach spoeczestwa rzymskiego. Wgbiajc si od
najmodszych lat w zagadnienia filozoficzne, jako doskonay stylista by moe ze wszystkich
wspczesnych najbardziej powoany do ich popularyzacji.
Pierwszym dziekiem z tego zakresu by Hortenzjusz, drugim Acadmica, trzecim ksigi De finibus. Ta
kolejno nie bya bynajmniej przypadkowa. Hortenzjusz25 ukoczony ju zapewne 20 mar24
O Hortenzjuszu por. O. Plasberg: De M. Tulli Ciceronis Hortensio dialogo, Berlin 1892.

447

ca, jako pierwsze - nie liczc Paradoksw - dzieko z zakresu filozofii, zajmowa si zagadnieniem
podstawowym: stara si odpowiedzie na pytanie, czy filozofia w ogle jest potrzebna; mia by
zacht (adhortatio) do studiw filozoficznych w rodzaju pro-treptykw pisanych przez filozofw
greckich, z ktrych najbardziej znany by protreptyk arystotelesowski. Na nim te gwnie opar si
Cyceron26. Jeli zachty do studiw filozoficznych potrzebowali Grecy, to jeszcze bardziej
potrzebowali jej trzewi i praktyczni Rzymianie, peni wzgardy dla wszelkich spekulacyjnych docieka.
Hortenzjusz, ujty w form dialogu, mia speni to zadanie. Czas tego fikcyjnego dialogu: 62 r.,
miejsce: willa Hortenzju-sza w Tuskulum; dyskusj tocz, prcz Hortenzjusza i Cycerona, Lucjusz
Licyniusz Lukullus i Kwintus Lutacjusz Katulus. Tematem ich rozwaa jest poezja, krasomwstwo,
wreszcie filozofia. Hortenzjusz, negatywnie nastawiony do filozofii, stara si wykaza, e przez dugi
czas ludzie doskonale si obchodzili bez teoretycznych rozwaa i wymiewajc spory filozofw
podkrela czst niezgodno goszonych przez nich teorii z ich wasnym postpowaniem. W obronie
atakowanej filozofii staje Cyceron, i jej apologia stanowi gwny temat dialogu. Przede wszystkim
przypomina tez, oglnie przyjt przez wszystkie greckie szkoy filozoficzne, e czowiek dy do
szczcia, a szczcie moe osign jedynie dziki cnocie. Do cnoty mona doj przez filozofi. Nie
ograniczajc si jednak do tej tezy, Cyceron twierdzi dalej, e dziki filozofii dochodzi si do
przewiadczenia, i prawdziwym yciem jest jedynie ycie duchowe i e filozofia uzbraja czowieka
przeciw wszelkim przeciwnociom losu. Podkrelajc praktyczne znaczenie filozofii, ktra pomaga do
osignicia szczcia i rwnowagi ducha, nie omieszka Cyceron uwydatni wartoci tkwicych
w czystej kontemplacji filozoficznej. Stwierdza, e jeli nie ma ycia pozagrobowego, to filozofia
pozwala lej znie ycie doczesne, jeli za istnieje ycie pozagrobowe, to jej potrzeba jest bodaj
jeszcze wiksza. Przecie po mierci, na wyspach szczliwych, niepotrzebna jest sztuka wymowy,
gdy nie ma tam sdw; zbdne s rwnie cztery kardynalne cnoty - mstwa, sprawiedliwoci,
umiarkowania i mdroci, potrzebna jest natomiast kontemplacja, gdy wanie dziki niej po mierci
znajduje si szczcie. Dialog Cycerona ujty by w pikn form literack, a liczne przykady
zaczerpnite z historii rzymskiej oywiay sa26 W. Jaeger: Aristteles, Berlin 1923, 62 nn.

ZA DYKTATURY CEZARA. PISMA FILOZOFICZNE (LATA 46-44)

me wywody. Dowodzenie Cycerona przekonao w kocu Hortenzju-sza. Uzna warto i potrzeb

filozofii.
Znacznie trudniejsze zagadnienia zwizane z teori poznania porusza Cyceron w Akademikach.
W pierwszej redakcji, ukoczonej w Asturze, dzieo obejmowao dwie ksigi. Pierwsza, od nazwiska
waciciela willi, w ktrej dialog si toczy, nosia tytu Katulus, druga zatytuowana bya Lukullus;
dialog w drugiej ksidze toczy si w willi Hortenzjusza niedaleko Bauli. Uczestniczyy w nim te same
osoby co w Hortenzjuszu. Rozwaano problem moliwoci poznania. Lukullus, reprezentujcy pogldy
dogmatyczne pitej Akademii, ktrej scholarcha by Antioch, sta na stanowisku, e poznanie jest
moliwe. Katulus i Cyceron reprezentowali stanowisko probabilistyczne czwartej Akademii Filona. Po
ukoczeniu pierwszej redakcji Cyceron doszed do przekonania, e naley zarwno zmieni niektre
osoby, jak i rozszerzy samo zagadnienie. Tote w Tuskulum, w czasie pisania drugiej redakcji
w czerwcu, skreli osoby Lukullusa i Katulusa, poniewa byo rzecz nieprawdopodobn, by mogli oni
zna tak dobrze zawie problemy teorii poznania, i wprowadzi ludzi swego pokolenia: Katona
i Brutusa. Ju po przeprowadzeniu zamierzonych zmian dosta od Attyka list z uwag, e dobrze byoby
zadedykowa jak prac Warronowi, ktry tego oczekuje. Cyceron zdecydowa si wic powici mu
Rozprawy akademickie, cho zrobi to co prawda bez entuzjazmu, gdy jemu Warron, mimo licznych
obietnic, jeszcze adnej pracy nie powici. Ofiarowujc prac Warronowi, musia Cyceron ponownie
przeprowadzi zmian nazwisk uczestnikw dialogu. Sprawa bya zreszt prosta. Skreli nazwiska
Brutusa i Katona, a na ich miejsce wprowadzi Attyka i Warrona, ktrego willa staa si miejscem akcji.
Na tym zreszt koczy si cay retusz. Oczywist jest rzecz, e Cyceron nie zrezygnowa
z reprezentowania probabiliz-mu i sceptycyzmu akademickiego Filona z Laryssy. Wobec tego
Warronowi przypado reprezentowanie dogmatycznych pogldw Antiocha z Askalonu. Dedykujc 3
lub 4 lipca now redakcj Warronowi, doda takie objanienie: Opisaem rozmow, prowadzon
w Kumanum w obecnoci Pomponiusza. Przydzieliem ci rol Antiocha, bo mi si zdawao, e
odpowiada ci jego nauka, a sobie wziem Filona. Czytajc t ksig zdziwisz si zapewne, e
rozprawialimy o czym, czego naprawd nigdymy nie poruszali, ale znasz sposb pisania dialogw"
(ad fam. 9, 8, 1). O ile z pierwszej redakcji zachowa si jedynie Lukullus, to z drugiej redakcji,
obejmuj449

cej cztery ksigi, zachowaa si do naszych czasw jedynie przedmowa i znaczna cz ksigi
pierwszej, w ktrej przemawia War-ron, krelc na podstawie Antiocha histori Akademii platoskiej
i powtarzajc tez Antiocha o jednolitoci Akademii.
Ukoczenie Rozpraw akademickich dao Cyceronowi pene zadowolenie i poczucie stworzenia dziea
nieprzecitnego, jak to powiadcza list do Attyka: Jeli mnie nie myli mio wasna, wsplna
wszystkim autorom, to z moich rk wyszo dzieo, jakiego - w tym rodzaju - nie ma nawet u Grekw.
atwo odaujesz strat poniesion w zwizku z tym, e kazae przepisa tak wiele egzemplarzy
pierwszej redakcji; ostatnia jest janiej, zwilej i lepiej napisana" (ad Att. 13, 13, 1-2). Oczywicie my
dzisiaj nie moemy ju w peni oceni oryginalnoci dziea i stwierdzi, czy duma autora bya w peni
uzasadniona. Moemy jedynie podziwia trud, jaki woy w przekad filozoficznej terminologii
greckiej, nie majc poza Lukrecjuszem i kilku innymi epikurejczykami adnych poprzednikw na tym
polu. By moe, e nie ma przesady w jego przekonaniu o pewnej oryginalnoci tej pracy. Chocia
bowiem Rozprawy akademickie s - jak to sam przyzna - jedynie kopi myli greckiej, to moe istotnie
nie byo greckiego dziea, w ktrym byby przedstawiony tak dokadnie spr midzy Filonem
a Antiochem, dotyczcy problemu poznania oraz zagadnienia prawdziwej" Akademii platoskiej.
Filon bowiem niedugo po ukazaniu si atakujcego go pisma Antiocha pt. Sosos umar i pozostawi je
bez odpowiedzi. By moe Cyceron, nie wnoszc ze swej strony nic nowego do sporu midzy czwart
a pit Akademi, pierwszy przedstawi jasno istot tego sporu. Gdyby nawet ta hipoteza bya zbyt
ryzykowna, to niewtpliwe jest, e jedynie dziki Cyceronowi nie tylko wspczeni mu Rzymianie, ale
i my moglimy si zapozna z ciekawym problemem z dziejw filozofii greckiej. Gdyby nie Cyceron,
niewiele wiedzielibymy o tym pnym okresie Akademii platoskiej i o bojach toczcych si w jej
onie midzy sceptykami, widzcymi w Platonie pierwszego sceptyka", a dogmatykami, pragncymi
od Platona poprzez Arystotelesa a do Stoi poprowadzi jednolit lini filozofii dogmatycznej. Jeli
idzie o stanowisko samego autora, to jest ono w Akademikach zupenie wyrane. W lad za mistrzem
Filonem z Laryssy - o ile idzie o teori poznania - Cyceron jest probabilist. Tworzenie nowych
systemw nie jest ani jego zamierzeniem, ani celem; suchacze powinni uczszcza na wykady
przedstawicieli najrozmaitszych
450

szk i wybiera to, co najbardziej ich przekonuje. Cyceron, ucze Filona, mia pene prawo do
eklektyzmu.
Rwnoczenie z Rozprawami akademickimi ukoczy Cyceron drugie wielkie dzieo w piciu ksigach
pt. Problemy najwyszego dobra i za, nad ktrym pracowa od marca do koca czerwca. Opierajc si
na listach, moemy ledzie kolejne etapy powstawania tego dziea. 29 maja pierwsza ksiga pt.
Torkwatus bya ju w Rzymie. Z listu, pisanego 11 lub 12 czerwca w Tuskulum, w ktrym pyta Attyka,
za jakich konsulw piastowa Scewola trybunat ludowy, wynika, e pracowa nad drug ksig, gdy
ten szczeg by mu wanie w drugiej ksidze potrzebny (de fin. 2, 54). 29 czerwca w licie do Attyka
mwi o dziele De jinibus jako rzeczy skoczonej. Oto jego relacja: W piciu skoczonych ksigach De
jinibus wykadam nauk epikurejczykw przez usta Lucjusza Tor-kwata, nauk stoikw przez usta
Marka Katona, perypatetykw przez usta Marka Pizona. Wprowadzam osoby nieyjce, eby nie
wzbudzi zazdroci midzy yjcymi" (ad Att. 13, 19, 4). Dzieo to, powicone Brutusowi, rni si od
poprzednich dialogw cycero-skich odmien kompozycj. Nie ma w nim jednoci czasu i miejsca,
zmieniaj si uczestnicy dyskusji. Pierwsz rozmow, ktra wypenia dwie pierwsze ksigi, tocz
Torkwatus, Triariusz i Cyceron w jego willi kumaskiej w 50 r., dwie nastpne ksigi wypenia
dyskusja prowadzona w 52 r. w tuskulaskiej willi Lukullusa z udziaem gospodarza, Cycerona i Marka
Porcjusza Katona. Trzecia rozmowa w ksidze pitej przenosi nas w lata modoci Cycerona, do Aten
z r. 79. Przebywa tam prcz Cycerona Attyk i Pu-piusz Pizon. Te trzy rozmowy spina jakby klamr
problem najwyszego dobra, nurtujcy wszystkich rozmwcw. W pierwszej ksidze Manliusz
Torkwatus rozprawia o pojciu dobra wedug nauki epikurejczykw, w drugiej epikurejczykw
zwalcza Cyceron, w trzeciej Katon przedstawia pogld Stoi na najwysze dobro, w czwartej, opierajc
si na Antiochu z Askalonu 27, Cyceron zwalcza i ten pogld. W pitej ksidze poznajemy stanowisko
perypatu i Akademii w ujciu Antiocha z Askalonu, reprezentowane w tej dyskusji przez Pizona.
Cyceron zdawa sobie spraw, e podstawowym zagadnieniem filozofii greckiej jest rnica
w pogldzie na najwysze dobro. Epikurejczycy widzieli je w hedon - przyjem27 Por. Hirzel:
Untersuchungen zu Ciceros philosophischen Schriften II, 622-630.

451

noci, a stoicy w cnocie - arete. Cyceron poprzesta na zreferowaniu tych pogldw - formuowa
wasnych, oryginalnych nie zamierza. W dzieku De divinatione (2, 12) wyranie to podkrela:
Poniewa zagadnienie najwyszego dobra i najwyszego za jest dla filozofii podstawowe, wyjaniem
je w piciu ksigach, by wiadomo byo, co kady z filozofw na ten temat powiedzia i jak go
zwalczano". Jednake w samej kompozycji wyczuwa si wyranie sympatie Cycerona dla Akademii,
zwalczajcej nie tylko epikurejczykw, co jest u akademika zrozumiae, lecz take zbytni rygoryzm
stoicki. Dla pogldw Antiocha zarezerwowa Cyceron ostatni ksig i nie przeprowadzi ich krytyki,
jak to uczyni poprzednio z pogldami Stoi i epikurejczykw. O ile jeszcze w ubiegym roku uznawa
parodoksa stoickie za najprawdziwsze", to obecnie, analizujc na chodno rygoryzm stoikw, nie mg
si podpisa pod skrajnymi twierdzeniami Stoi. Nie do przyjcia byo dla niego twierdzenie Katona, e
nie ma stopniowania w szczciu i cnocie. W jego odpowiedzi widzimy jak gdyby dalszy cig
argumentacji sprzed dwudziestu lat, gdy w mowie Pro Murena podkpiwa z Katona i jego paradoksw
stoickich. O ile tam jednak jeszcze artobliwie zwalcza tez Katona, e nie ma przewinie wikszych
i mniejszych, zaznaczajc, e jest jednak rnica midzy tym, kto zarn koguta, a tym, kto zadusi
wasnego ojca, to ju w pitej ksidze De finibus argumentuje powanie: zwalczajc t sam tez na
miejsce koguta wstawia niewolnika i gosi, e jest jednak rnica midzy tym, kto bije niewolnika,
a tym, kto bije wasnego ojca.
Zauwaono ju od dawna, e dzieo De finibus nie jest pod wzgldem literackim28 w peni opracowane
i e autor rozprawia si tu niejednokrotnie z argumentami, ktrych przeciwnik w ogle nie wysuwa.
Tumaczy to mona znaczn iloci rde greckich, z jakich korzysta, i niedostatkiem kontroli nad
zebranym materiaem. Mimo to dzieo ma due walory. Wiele obrazowych przykadw ma unaoczni
i uprzystpni czytelnikowi zrozumienie wygaszanych tez. Pikny jest zwaszcza wstp do ksigi
pitej, owiany wspomnieniem lat modoci. Ujmujce jest take to, e Cyceron, ktry nie ywi sympatii
do Pizona i w 61 r. nazwa go nawet obelywie baznem, obecnie, nawizujc do czasw modoci, gdy
czya ich jeszcze przyja, wprowadzi go do swego dialogu.
Zanim Cyceron zakoczy z pocztkiem lipca ostateczn redakcj
28 Por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1137.

452

Akademikw i dziea De jinibus, poszczeglne ksigi De jinibus, przekazane kopicie Attyka, znalazy
si ju w rkach niektrych znajomych. Jeszcze Brutus, ktremu to dzieo byo dedykowane, nic nie
otrzyma, a ju Balbus dosta od Attyka do przepisania pit ksig. Z listu do Attyka pisanego
z pocztkiem lipca wida, e Cyceron nie by z tego zadowolony: Powracam do moich dzie; nigdzie
nie jest im lepiej ni u ciebie, ale chciabym, by ich za drzwi nie wypuszczano, pki obaj o tym nie
zadecydujemy. Nie obwiniam twoich kopistw ani si nie al na ciebie, chocia ci ju pisaem, e
Cerelia ma ksigi De jinibus, ktre moga tylko od ciebie otrzyma. Wiem, e trzeba byo speni
danie Balbusa, ale nie yczyem sobie, eby Brutus dosta dzieo znajdujce si ju w rkach
wszystkich, a Balbus nie dokoczone" (ad Att. 13, 22, 3). Po ukoczeniu tych prac Cyceron opuci
Arpinum i koo 13 lipca powrci do Tuskulum. Tu zabra si do Rozpraw tuskulaskich29, ktre
popularnie przywyko si nazywa Tuskulankami. W dziele tym chcia da czytelnikowi skuteczn bro
przeciw najrozmaitszym przeciwnociom losu w walce o szczcie. Najlepsze streszczenie tego dziea
daje sam autor we wstpie do traktatu De divinatione (2, 1, 2): W ksigach tuskulaskich
nastpujcych po dziele De jinibus przedstawiem czynniki niezbdne do osignicia szczcia w yciu.
Pierwsza ksiga mwi o pogardzie dla mierci, druga o znoszeniu blu, trzecia o agodzeniu zmartwie,
czwarta o afektach burzcych spokj umysu, pita, powicona centralnemu problemowej caej
filozofii, poucza, e do osignicia szczcia wystarczy sama cnota". W pierwszej ksidze, ktra miaa
rozbudzi u czytelnikw pogard mierci, spotykamy si z wywodem o niemiertelnoci duszy;
Cyceron zwalcza tutaj argumenty epikurejczykw oraz stoika Panajtiosa. Jeli kto uwaa, e
argumenty przemawiajce za niemiertelnoci duszy s sabe, to argumenty przeciwne s zdaniem
Cycerona jeszcze sabsze. Zreszt jako akademik, Cyceron rozwaa skrupulatnie obie ewentualnoci
i stwierdza, e w obu wypadkach prawdziwy mdrzec powinien odczuwa pogard dla mierci. Jeli
bowiem istnieje ycie pozagrobowe, to mier nie jest niczym zym, gdy prowadzi nas do
prawdziwego ycia, ktre zaczyna si dopiero po mierci; jeli za dusza po mierci przestaje istnie, nie
moe odczuwa alu za utraconym yciem. Zreszt ycie
29

Tuskulanki powstay bezporednio po dziele De finibus, por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1142.

453

doczesne nie jest - wedug niego - czym tak bardzo upragnionym. Zarwno Priam i Pompejusz byliby
niewtpliwie szczliwsi, gdyby byli wczeniej zmarli. Nastpne ksigi pouczaj, w jaki sposb
prawdziwy mdrzec powinien opanowywa zarwno bl fizyczny, jak i afekty bdce rdem
zaburze duchowych; pita ksiga kreli nadzwyczaj sugestywnie obraz mdrca, stojcego ponad
wszelkim blem i nieszczciem, mdrca, ktremu sama cnota wystarcza do szczcia. Idea takiego
mdrca realizuje nie tylko nauka Stoi, lecz rwnie akademicy i perypatetycy. Gorce sowa znajduje
Cyceron take dla Epikura, goszc pochwa wielkiego filozofa, ktry nie troszczy si ani
o popularno, ani o bogactwo i nie ba si ani blu, ani mierci.
W przeciwiestwie do poprzednich dialogw osoby dyskutujce w Tuskulankach pozostaj
anonimowe, okrelone jedynie liter A i M30. Pi ksig ma odtwarza pi rozmw, ktre miay si
odby w piciu kolejno po sobie nastpujcych dniach w tuskula-skiej willi Cycerona. Poniewa we
wstpie do Tuskulanek znajduje si wzmianka, e rozmowy toczyy si niedugo po wyjedzie Brutusa
z Tuskulum, dawno ju ustalono, e musiay si odby midzy 16 a 20 czerwcaS1, w czasie wizyty
Dolabelli i Hircjusza. Czy naprawd wtedy rozprawiali o niemiertelnoci duszy i o zwalczaniu blu,
o tym mona wtpi; trzeba raczej przyj, e dialog Tuskulanek jest tak sam fikcj literack, jak
rozmowy w Rozprawach akademickich w willi kumaskiej Warrona. Napisane z wielkim talentem i nie
pozbawione ciepa, s dla nas zarazem rdem informacji o tym, jakie problemy z etyki staroytnej
najbardziej pasjonoway Cycerona. Nie jest przecie rzecz przypadku, e poczwszy od Paradoksw
przez wszystkie dziea filozoficzne Cycerona przewija si zagadnienie szczcia i samowystarczalnoci
cnoty, ktra sama przez si potrafi to szczcie zapewni.. Jeli zestawimy te rozwaania filozoficzne
z listami do wygnacw, w ktrych owa teza si pojawia, jeli uwiadomimy sobie, e zarwno
w Paradoksach, jak w Tuskulankach poruszany jest problem wygnania (5, 37, 106) - to zrozumiemy,
jak bardzo owe zagadnienia wi si z wczesn sytuacj rozgromionej przez Cezara nobilitas,
skonnej szuka po30 Litery A i M nie pochodz od Cycerona, lecz zostay dodane w VI w. przez Bizantyczyka
Juniliusza Afrikanusa. Por. M. Pohlenz we wstpie do wydania teubnerowskiego, Lipsk 1918, s. XIV.
31 Por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1142.

454

ciechy w ideale mdrca, ktremu sama cnota wystarcza do szczcia". Ten idea pozwala jej atwiej
znosi zarwno klsk, jak przymusowe wygnanie i przymusow rezygnacj z uprzywilejowanego
stanowiska politycznego.
Opracowujc Tuskulanki i (zaginion) Pochwal Porcji, wdowy po Domicjuszu Ahenobarbie (ad Att.
13, 37, 3)S2, odgrodzi si Cyceron od wiata i nie przejmowa si ani nowymi atakami swego bratanka
(ad Att. 13, 37, 2), ani rozwodem z Publili, ktry wanie przeprowadza. Podobnie jak wiele innych
przykrych spraw ostatnich miesicy, take i t przerzuci na barki nieocenionego Attyka, ktry
podobnie jak ongi z Terencj, tak i teraz mia zaatwi sprawy finansowe zwizane ze zwrotem posagu
Publilii. Cyceron nie chcia mie nic wsplnego z bratem Publilii, ktry te sprawy likwidowa, i prosi
Attyka: Skocz z Publiliuszem, o ile to moliwe, jeszcze przed moim przyjazdem. Donie mi, co
mwi o tym rozwodzie" (ad Att. 13, 34). W cztery dni pniej pisze znowu: Spodziewam si, e ju
zaatwie z Publiliuszem. Do Tusku-lum wrc pierwszego, gdy wol, by wszystko zostao z nimi
zaatwione pod moj nieobecno" (ad Att. 13, 47).
Wydaje si, e Cyceron, szukajc sposobu umniejszania zmartwie" przede wszystkim wasnych,
niewiele przejmowa si Publili. Nie chcia te nic wiedzie o Cezarze i o igrzyskach ku czci Wiktorii
i Cezara, obchodzonych uroczycie w dniach 20-30 lipca, w czasie ktrych posg dyktatora niesiono
obok posgu bogini. Widocznie jednak te sprawy nie byy mu zupenie obojtne, skoro nie mg si
powstrzyma od uszczypliwej uwagi, e lud rzymski nie oklaskiwa posgu Wiktorii z powodu zego
ssiada" (ad Att. 13, 44, 1).
Nie chcc ze wzgldu na Publiliuszw zosta w Tuskulum ani uda si do Rzymu, spdzi Cyceron
ostatni tydzie lipca w Asturze, a pierwszego sierpnia powrci znw do Tuskulum, by czwartego
sierpnia pochyli si nad zwojem papirusw i zacz nowe dzieo, w ktrym, jak powiadamia Attyka,
zamierza wystpi przeciw epikurejczykom" (ad Att. 13, 38, 1). Wedug niektrych uczonych zacz
wwczas pracowa nad drug ksig Tuskulanek; bardziej jednak prawdopodobne jest, e chodzi tu
o pierwsz ksig nowego dziea O naturze bogwss. Przemawia za tym list, wysany do Atty32
O Laudatio Porciae por. Buchner: RE s. v. Tullius, 1272. 33 Por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1151.

455

ka nazajutrz po zaanonsowaniu nowej pracy, w ktrym prosi o przesanie mu dziea epikurejczyka

Fajdrosa O bogach (ad Att. 13, 39, 2). Czas i miejsce cyceroskiego dialogu O naturze bogw to okres
feriae Latinae 77 r. w domu Aureliusza Kotty. Cyceron mia wtedy lat trzydzieci. Odwiedzajc
Aureliusza Kott, natrafi na dyskusj midzy gospodarzem a zwolennikiem filozofii epiku-rejskiej,
senatorem Gajuszem Wellejuszem. Obecny by rwnie Kwintus Lucyliusz Balbus, ktry do dyskusji
wczy si dopiero w ksidze drugiej. W ksidze pierwszej Wellejusz polemizuje z pogldami Platona
i stoikw; dokonawszy przegldu reprezentantw filozofii greckiej (od Talesa do Diogenesa
z Babilonu), Wellejusz przedstawia tam epikurejsk nauk o bogach. Ksig zamyka krytyka pogldw
epikurejskich wygoszona przez Kott, reprezentujcego sceptyczne stanowisko Akademii. Druga
ksiga zawiera przedstawione przez Balbusa pogldy nauki stoickiej na istot bstwa. W trzeciej
ksidze (czciowo uszkodzonej) mamy znowu replik Kotty. Jest rzecz oczywist, e i w tym
wypadku Cyceron chcia da czytelnikowi rzymskiemu przegld teorii o istocie bstwa,
reprezentowanych przez najwaniejsze szkoy filozoficzne. Chodzio mu przede wszystkim o szko
stoick i epikurejsk oraz ich krytyk z punktu widzenia sceptycznej Akademii. Kotta rwnie ostro
rozprawia si z bezczynnymi i nie ingerujcymi w ycie ludzkie bstwami epikurejskimi (ktre
w nauce Epikura istniej tylko po to, by mistrza filozofii materialistycznej broni przed zarzutem
ateizmu), jak i z opiekujcymi si wiatem wedug zasad opatrznoci stoickiej" bogami stoickimi.
Atakuje Kotta rwnie stanowisko Stoi, uznajcej istnienie bstw ludowych jako manifestacji jedynego
prawdziwie panteistycznego boga. Mimo tak daleko posunitego krytycyzmu osobicie uznaje on
potrzeb religii pastwowej, jako niezbdnej dla prawidowego funkcjonowania aparatu pastwowego.
Jaki pogld na to zagadnienie mia proba-bilista Cyceron? Odpowied znajdujemy pod koniec dialogu:
Kiedymy si wszyscy wypowiedzieli, rozeszlimy si, z tym e Wellejusza bardziej przekonyway
wywody Kotty, mnie za wywody Balbusa" (3, 40, 95). Tak wic z caej dyskusji pokonana wysza
jedynie materialistyczna nauka Epikura, skoro Kotcie udao si przekona epikurejczyka Wellejusza,
natomiast stoicka teza o opatrznoci boej kierujcej wiatem, chocia ostro zwalczana przez Kott, nie
zostaa potpiona przez Cycerona. Wytumaczenie jego stanowiska, jako wychowanka sceptycznej
Akademii, ktremu
456

teza stoicka wydawaa si bardziej prawdopodobna, znajdujemy - jak sdz - w traktacie

O wrbiarstwie (1, 5, 8)) w sowach Kwin-tusa: Kotta powodowany chci zwalczania stoikw,
wydaje mi si w ogle bogw usuwa". A usuwa bogw i w ten sposb podwaa jedn z instytucji, na
ktrej opierao si pastwo o ustroju niewolniczym - nie chcia Cyceron za adn cen; dlatego odci
si w tym wypadku wyranie od stanowiska Kotty, wyraajcego pogldy Klejtomacha i Filona.
Zarwno Tuskulanki, jak i dzieo O naturze bogw, ktrych opracowaniu Cyceron powici lato 45 r.,
zostay skoczone i wydane znacznie pniej. Tuskulanki ukazay si jeszcze za ycia Cezara, to znaczy
przed Idami marcowymi r. 44, a rozprawa O naturze bogw bezporednio po mierci dyktatora, co
niewtpliwie zawayo na literackim opracowaniu dziea. Zauwaono ju od dawna, e dzieo De
natura deorum nie zostao cakowicie wykoczoneS4. I tutaj, podobnie jak w dziele De jinibus, wywody
poszczeglnych uczestnikw nie zawsze sobie odpowiadaj; poza tym niedokadnie ustalony jest czas
trwania rozmw. Nie wiadomo na przykad, czy rozmowa w ksidze trzeciej trwaa jeden dzie, jakby
to wynikao z 3, 40, 94, czy te cigna si przez dni kilka (por. 2, 29, 73; 3, 7, 18).
W cigu lipca i sierpnia powstawa rwnie pod pirem Cycerona przykad platoskiego Timajosa35.
Mia on zosta wczony do nowego dialogu, jaki Cyceron zamyla napisa. Dialog ten toczy si
w Efezie w r. 51, w czasie spotkania neoplatoczyka Nigidiu-sza Figulusa i perypatetyka Kratipposa
z Cyceronem, ktry znajdowa si wtedy w drodze do Cylicji. Niestety poza wstpem i fragmentami
wspomnianego przekadu utwr ten nie zachowa si do naszych czasw, a by moe nie zosta w ogle
wykoczony. Sam przekad Timajosa przyda si jednak Cyceronowi przy opracowywaniu drugiej
ksigi traktatu O naturze bogw (por. de nat. deor. 2, 18, 47, i przekad Timajosa 6,17, p. 168, Plasberg).
Tymczasem zbliaa si chwila powrotu Cezara z Hiszpanii. Cyceron (ad Att. 13, 46), spotkawszy
w Lanuwium Balbusa, dowiedzia si, e dyktatora spodziewano si w Italii jeszcze przed igrzyskami
rzymskimi (15-19 wrzenia). Rwnoczenie Balbus odczyta
34
35

Por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1156.

O Timajosie i tumaczonym rwnoczenie Protagorasie por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1149 nn.

457

Cyceronowi list Cezara, ktry bardzo pochlebnie oceni Cycerosk Pochioa Katona, stwierdzajc, e
lektura tego dziea wzbogacia jego wasny styl; pozytywna ta ocena odnosia si oczywicie jedynie do
strony stylistycznej. Rwnie pochlebnie wyraa si Cezar o analogicznym dziele Brutusa. Do listu tego
doczy Cezar swoj rozprawk w dwch ksigach zatytuowan Anticatones. Jak wiemy ze
Swetoniusza (Suet. Caes. 56, 5), napisana ona zostaa w okresie bitwy pod Munda: nawet wtedy jeszcze
cie wielkiego przeciwnika wydawa si dyktatorowi grony. W pisemku po sowach penych szacunku
dla pierwszego prozaika rzymskiego, w ktrych Cezar jakby usprawiedliwia si, e on, czowiek
wojny, omiela si podj walk z najwikszym stylist, nastpowa atak na Katona, podjty zgodnie
z prawidami, jakie teorie retoryczne przewidyway dla nagany (psogos). Cezar przybra w tym pisemku
ton nie tyle oskaryciela, co przeprowadzajcego sw obron oskaronego (por. Tac. ann. 4, 32; Quint.
inst. or. 3, 7). Cyceron odpaci Cezarowi rwn uprzejmoci. Nie tylko chwali pisemko Cezara przed
Balbusem i Oppiuszem, ale nawet przesa jak najbardziej pochlebn ocen jego autorowi. Na wszelki
wypadek jednak przed wysaniem pokaza swj list Oppiuszowi i Balbusowi i dopiero gdy ci orzekli, e
nigdy nic lepszego nie czytali", wrczy go Dolabelli, ktry mia go zawie do Cezara (ad Att. 13, 50,
1 z 22 sierpnia)se.
Wysawszy ten list, Cyceron zacz odczuwa wyrzuty sumienia wobec Attyka, ktrego tym razem
o rad nie pyta. Wida to z tonu i treci listu wysanego z Tuskulum dn. 24 sierpnia: Nie przesaem ci
kopii listu do Cezara tylko przez zapomnienie, a nie dlatego, bym si wstydzi przed tob miesznego
pochlebstwa. Na Herkulesa, napisaem do niego, jak rwny do rwnego. Ceni - jak ci to ju
powiedziaem - jego dwie ksigi przeciw Katonowi, nie ma wic pochlebstwa w moich sowach, cho
tak je sformuowaem, e niczego nie bdzie czyta z wiksz przyjemnoci" (ad Att. 13, 51, 1). Nie
negujc, e Cyceronowi moga si podoba literacka forma Antykatonw, podobnie jak Cezarowi forma
Cyceroskiej Pochway Katona, warto przytoczy ocen tego samego dzieka wydan przez Cycerona
ju po mierci dyktatora: Albo mona zaprzeczy, e istotnie stao si to, co jest przedmiotem
pochway, albo nazwa inaczej, ni uczyni to wychwalajcy, albo stwierdzi, e rzecz w ogle nie jest
godna pochway, gdy zostaa dokonana
36 Por. Schmidt: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero, 352.

458

wbrew susznoci lub wbrew prawu. Wszystkimi tymi chwytami niezwykle bezwstydnie posuy si
Cezar, polemizujc z moim Katonem" (Top. 25, 94).
Na razie jednak Cyceron bynajmniej nie chcia sobie zraa wszechwadnego dyktatora i wybiera si na
jego powitanie, cho nie dalej ni do Alsium". W odpowiedzi na list Attyka donosi: Pisaem ju do
Mureny, eby mnie przyj w gocin (...) Wanie w chwili gdy te sowa skreliem, zjawi si Eros
i owiadczy, e Murena da bardzo serdeczn odpowied. Zajad wic do niego" (ad Att. 13, 50, 4, 5).
Niewesoy nastrj ogarnia Cycerona na myl o przyjedzie dyktatora i w licie do Fadiusza Gallusa,
rwnie autora jednej z Pochwa Katona, niedwuznacznie daje temu wyraz: Ale i ty take, ktry dajesz
mi takie dobre rady, miej si na ostronoci. Oto przybywa pan, wczeniej, niemy si spodziewali.
Boj si, by obrocw Katona nie posa tam, gdzie sam Katon odszed" (ad fam. 7, 25, 1).
Istotnie do Rzymu przybywa pan". Prawie wszyscy nobilowie, czciowo ze strachu, czciowo
z pochlebstwa wysugiwali si nowemu wadcy. Wkrtce zosta on nie tylko doywotnim dyktatorem,
lecz otrzyma take tytu imperatora, z ktrym poczone byo dowdztwo nad caoci si zbrojnych;
osoba jego podobnie jak osoby trybunw uznana zostaa za sacrosancta. Ju to, e chodzi w purpurowej
szacie i siedzia na zotym krzele, e Quintilis, miesic jego urodzin, nazwano od jego nazwiska Iulius
- wskazywao wyranie, i moment przemiany republiki w monarchi typu hellenistycznego by bliski".
Wszelkie uwicone zwyczaje republiki rzymskiej deptano ostentacyjnie. Takim pogwaceniem by
odbyty przeze w padzierniku triumf nad Hiszpani, dotd bowiem odprawiano triumfy tylko z okazji
pokonania wrogw, a nie obywateli". Fars urgajc wszelkim obyczajom republikaskim byo
rwnie zoenie w padzierniku przez Cezara konsulatu i mianowanie konsulami na trzy pozostae
miesice Kwintusa Maksimusa i Gajusza Treboniusza. Tote kiedy nowo mianowany konsul Kwintus
Ma-ksimus zjawi si w teatrze z towarzyszcym mu liktorem, tum mia zakrzykn: To nie jest
konsul" (Suet. Caes. 80). Ale farsa miaa by prowadzona dalej a do granic miesznoci. Oto w ostatni
dzie swego konsulatu, 31 grudnia, zmar Fabiusz, a Cezar, kpic

37 Inaczej Syme: The Roman Revolution, 59.

459

najwyraniej z instytucji republikaskiej, mianowa na ostatni dzie grudnia jednodniowym konsulem

Kaniniusza Rebilusa.
Jak przeywa to wszystko vir bonus - Cyceron? Odpowied znajdujemy, jak zawsze, w jego listach.
Z pocztkiem stycznia 44 r. pisze do Kuriusza: Nie uwierzysz, za jak hab uwaam to, e patrz na
wszystko, co si tutaj dzieje (...) Przykro o tym sucha, ale jednak znoniej, ni patrze na to wasnymi
oczyma. Ciesz si, e nie bye na polu Marsowym, kiedy o smej z rana na komicjach wyznaczonych
dla wyboru kwestorw postawili krzeso dla Kwin-tusa Maksimusa, ktrego uwaali za konsula. Po
ogoszeniu jego mierci zabrano krzeso. A Cezar (...) zgromadzi komicja centurialne i o drugiej po
poudniu ogosi wybr nowego konsula, ktry mia urzdowa do pierwszego stycznia, to znaczy do
nastpnego dnia. Trzeba ci wic wiedzie, e za konsulatu Kaniniusza nikt nie jad obiadu. Nic zego za
jego konsulatu jednak nie zaszo, bo by tak czujny, e nie zamkn oczu przez cay czas piastowania
swego urzdu. Wyda ci si to rzecz mieszn, bo nie bye tutaj. Gdyby patrzy na to, ledwie by si
mg powstrzyma od ez. C dopiero, gdybym ci inne rzeczy opisa. Podobnych faktw jest tutaj moc
i nie mgbym ich znie, gdybym nie schroni si do portu filozofii i nie znalaz w naszym Attyku
towarzysza moich naukowych prac" (ad fam. 7, 30, 1-2).
Nie mogc i nie chcc bra udziau w yciu publicznym, zajmowa si Cyceron nadal zagadnieniami
filozoficznymi, piszc przez ca jesie. wiadcz o tym sowa pierwszej ksigi nowo powstajcego
traktatu O wrbiarstwie *: Na filozofi, Kwintusie, zawsze
v

mamy czas; obecnie za, skoro nic innego nie moe mi sprawi przyjemnoci, z tym wiksz ochot
zapoznam si z twoim pogldem na wrbiarstwo". Ten wanie traktat by bowiem prac, ktrej
Cyceron powici jesienne miesice. Jest on ujty w form dialogu midzy Cyceronem a Kwintusem,
co wskazuje, e dugotrwae nieporozumienia midzy brami zostay wreszcie zlikwidowane.
W dialogu tym Kwintus referuje pogldy stoickie, opierajc si najprawdopodobniej na dziele
Posejdoniosa O wrbiarstwie. Wedug stoikw wiat od pocztku tak zosta urzdzony, e pewne
fakty poprzedzane s przez pewne znaki, znajdujce si czciowo w trzewiach zabitego na ofiar
byda, czciowo w piewie ptakw lub w piorunach, inne jeszcze w nadprzyrodzonych
38 O dzieku De divinatione por. Philippson: RE s. v. Tullius, 1156-1161.

460

zjawiskach, w gwiazdach, sennych marzeniach i krzykach ludzi opanowanych szaem" (de div. 1, 52,
118). Pogld ten spotyka si z ostr replik Cycerona, ktry zdecydowanie odrzuca wiar
w jakiekolwiek wrby. Argumentuje posugujc si rozumowaniem greckiego akademika Karneadesa
oraz przykadami zaczerpnitymi z wasnego ycia. Przytacza dawne przepowiednie Chaldejczykw,
wrce Cezarowi, Pompejuszowi i Krassusowi spokojn mier we wasnym ou. Ironizuje
sfabrykowan przez zwolennikw Cezara przepowiedni, goszc, e tylko krl moe pokona Partw.
Wyranie drwi z wyroczni Apollina przemawiajcej po acinie i z Ap-piusza Klaudiusza Pulchra
penego wiary we wrby augurw. Przy okazji cytuje Katona Starszego, ktry stale powiada, i dziwi
si, gdy dwaj augurowie przy spotkaniu nie umiechn si do siebie (de div. 2, 24, 51). Przy caym
krytycyzmie nie posun si Cyceron jednake tak daleko, by kwestionowa uyteczno tej instytucji
pastwowej, mimo naduywania jej dla celw politycznych. Traktat o wreniu doczeka si
ostatecznej redakcji dopiero po mierci Cezara, jak wskazuj kilkakrotne wzmianki o niej, zawarte
w tym dialogu (1, 52, 119; 2, 9, 23; 2, 47, 99; 2, 54, 110).
Rwnolegle do traktatu o wreniu pracowa Cyceron nad uroczym pisemkiem Katon Starszy
o staroci, ktre ukazao si jeszcze przed mierci Cezara (de div. 2, 1, 3). Ju przed dziesiciu laty
uala si Cyceron, e staro jego przypada na czasy ponure, na epok rzdw trzech dynastw.
Obecnie byo jeszcze gorzej. Zamiast trzech dynastw Rzym mia jedynowadc; nie byo ju
rzeczypospolitej", jak to zwyk by powtarza Cyceron. Tote, by pocieszy zarwno siebie, jak
i serdecznego druha Attyka, ktry rwnie przekroczy szedziesitk, napisa ksieczk O staroci
i zadedykowa j Attykowi. W dialogu tym na wstpie tumaczy genez dzieka: Podejrzewam, e
niejednokrotnie te same co i mnie rzeczy sprawiaj ci wiele przykroci, lecz o pociech w tym
strapieniu nieatwo i trzeba j odoy na inne czasy. Teraz postanowiem napisa dla ciebie co
o staroci" (1, 1). Gwn osob dialogu, w ktrym bior udzia Katon, Leliusz i Scypion, uczyni
Cyceron, wiedziony trafnym instynktem, Katona Starszego, sawnego cenzora. wietnie te podchwyci
styl tego krzepkiego jeszcze starca, ktry z ywoci, nie pozbawion jednak ju pewnej starczej
gadatliwoci, odpiera stawiane staroci zarzuty. Wyznaczaj one, w liczbie czterech, dyspozycj tego
pisemka: po pierwsze - staro nie pozwala na dziaanie; po drugie - osabia
461

siy fizyczne; po trzecie - pozbawia wszystkich rozkoszy; po czwarte - niedaleka jest mierci (5, 15).
Dialog toczy si w r. 150. Znakomicie oddany koloryt dawnych czasw, podkrelony jest jeszcze pewn
oszczdn archaizacj jzyka. Katon, przemawiajcy moe zbyt uczenie", nie powinien - wedug
zapewnie Cycerona - dziwie Attyka, gdy na staro jak najpilniej przykada si do nauki Grekw"
(1, 3). Sama argumentacja oparta jest na rdach greckich; autora jednego z nich, mianowicie Arystona
z KeosM, Cyceron wymienia (1, 3). Mimo greckich wzorw, dzieko ma charakter na wskro rzymski,
zarwno dziki wprowadzeniu postaci Katona zamiast mitycznego Tithonosa wystpujcego w greckim
traktacie Arystona z Keos, jak i dziki licznym przykadom zaczerpnitym z historii rzymskiej
i ilustrujcym tezy Katona. Rozprawka O staroci naley do najcenniejszych klejnotw twrczoci
cyce-roskiej.
Chocia jesie 45 r. i pierwsze trzy miesice r. 44 upyway Cyceronowi przewanie na dziaalnoci
pisarskiej, to przecie zdarzay si chwile, co prawda rzadkie, kiedy musia wystpowa publicznie.
W listopadzie wystpi z mow obrocz w sprawie krla Galacji Dejotara, oskaronego przez swego
wnuka Ka-stora o przygotowywanie zamachu na ycie Cezara w r. 47. Dejotar nalea do tych maych
krlikw maoazjatyckich, ktrzy wysugiwali si Rzymianom i pomagali im przy opanowywaniu Azji
Mniejszej. Przyja z Pompejuszem i pomoc okazana w wojnie z Mitry-datesem przyniosa mu
w nagrod tytu krlewski i Armeni Mniejsz odebran Tigranesowi. W czasie namiestnictwa
Cycerona w Cylicji Dejotar zaprzyjani si z Cyceronem i pomaga mu w walce z najazdem
partyjskim. W wojnie domowej midzy Pompejuszem a Cezarem, mimo podeszego wieku - liczy
wtedy osiemdziesit lat - stan przy boku Pompejusza, lecz po bitwie pod Farsalos, zorientowawszy
si, e le obliczy szanse zwycistwa, pospieszy ofiarowa sw pomoc Cezarowi. W wojnie przeciw
krlowi Pontu sta ju u boku Cezara, wspomagajc go pienidzmi i wojskiem (de div. 1, 15; 2, 37).
Poniewa jednak mia wielu wrogw, oskaryli go oni przed Cezarem. Wobec czynnej pomocy, jakiej
udziela Cezarowi w wojnie z Farnakesem, odoono jego spraw a do zakoczenia dziaa wojennych
i dopiero po zwy39 Idzie tutaj wedug wszelkiego prawdopodobiestwa o Arystona z Keos, a nie z Chios, por.
Philippson: RE s. v. Tullius, 1131.
462

cistwie pod Zel proces Dejotara odby si w Nicei bityskiej. Obrona przeprowadzona przez Brutusa
zakoczya si wwczas sukcesem. Dejotarowi odebrano wprawdzie Armeni Mniejsz, oddajc j
Mitrydatesowi z Pergamonu, jednake krlestwo Galacji pozostao przy Dejotarze. Wydawao si, e na
tym sprawa zostaa zakoczona. Jednake po dwch latach, w listopadzie 45 r., wnuk Dejotara, Kastor,
pragnc widocznie uzyska dla siebie krlestwo Galacji, wystpi z oskareniem, e dziadek jego
planowa zamach na ycie dyktatora, gdy ten bawi u niego na dworze w Galacji. Dejotar zwrci si do
Cycerona z prob o obron. Cyceron nie mg odmwi czowiekowi, z ktrym rzeczpospolita
zwizaa go przyjani, wzajemna skonno poczya serdecznymi zwizkami, a wielkie przysugi
wywiadczone zarwno jemu, jak i jego wojsku cilejszym jeszcze wzem" (pro r. Deiot. 14, 39).
Rozprawa odbya si nie na forum, ale w prywatnym domu Cezara i bya pierwowzorem dla
pniejszych rozpraw prowadzonych na dworze cesarskim40 (pro r. Deiot. 2, 5). I w tym wic wypadku
instytucje republikaskie nie zostay uszanowane. Sama obrona nie nastrczaa trudnoci. Oskarenie
opierao si na zeznaniach jedynego wiadka, niewolnika Kastora. Zeznania niewolnika, ktry tylko
sysza o spisku", byy niejasne i atwe do zbicia. Cyceron zastosowa wypraktykowan ju
niejednokrotnie metod atakowania zarwno wiadka, jak i oskaryciela: Okrutny Kastorze, e nie
powiem - wyrodku bezbony! Ty, wnuk, naraasz wasnego dziadka na niebezpieczestwo utraty ycia,
ty, mody, napdzasz strachu temu, ktrego staroci podpor i obron by powiniene (...) Niewolnika
twojego dziadka przekupujesz podarkami, namawiasz do oskarenia pana (...) Gdym zobaczy twarz
tego niewolnika, ktry jest zbiegiem oskarajcym swego pana, pana nieobecnego, najwierniejszego
sprzymierzeca naszej rzeczypospolitej, gdym gos jego usysza, nie tyle mnie dotkno ponienie
godnoci krlewskiej, ile ogarna trwoga o powszechne bezpieczestwo. Jak to? Wedug naszych praw
nie wolno przesuchiwa niewolnika na torturach przeciw jego panu, eby z blu mimo woli nie zezna
- a tymczasem tutaj znalaz si niewolnik, z ca swobod oskarajcy swego pana, ktrego imienia
nawet na torturach wymieni by nie mg" (1, 2-3).
atwo byo Cyceronowi obali te zarzuty, a jeszcze atwiej inne,
40

Por. Ciaceri, II, 312.

463

mniej grone. Odwanie i szczerze mwi o pompejaskich sympatiach Dejotara. Przebacz, przebacz,
Cezarze, jeli krl Dejotar uleg powadze tego ma, za ktrym wszyscymy poszli, ktrego bogowie
i ludzie najbardziej wyrniali i ty sam wielokrotnie wyrnie. Jeli twoje czyny przymiy saw
innych, nie zagina przez to pami czynw Gnejusza Pompejusza. Kt nie wie, jak wielkie byo jego
imi, jak wielka potga, jaka we wszystkich wojnach sawa i jakie zaszczyty przyzna mu senat, lud
rzymski i ty sam. O tyle saw przewysza swoich poprzednikw, o ile ty przewyszye wszystkich
ludzi" (4, 12).
Mowa Cycerona miaa ten skutek, e Cezar postanowi odoy wyrok a do czasu pokonania Partw.
Los, jak wiadomo, zrzdzi inaczej. Wyprawa na Partw nie dosza do skutku, a sam Cezar pad,
zamordowany w Idy marcowe 44 r. Dejotar pozosta nadal krlem Galacji i, jak twierdzi Cyceron (de
div. 37, 78), nigdy nie aowa, e sta niegdy po stronie Pompejusza. Sw mow obrocz Cyceron
niewysoko ceni i nie przywizywa do niej zbytniej wagi. Posyajc t mwk" w grudniu Dolabelli,
tak o niej pisze: Posyam ci j i prosz, by j czyta jako rzecz bah, drobn i nie bardzo wart
przepisania", po czym dodaje: Chciaem jednak druhowi i staremu przyjacielowi posa drobny
i grubymi nimi szyty podaruneczek, taki sam, jakimi zwykle byy jego podarunki" (ad fam. 9, 12, 2).
Niektrych nowoczesnych krytykw bardzo to ostatnie zdanie razio i uwaali41, e lepiej by byo,
gdyby Cyceron w ogle go by nie napisa.
Sam fakt, e Cyceron podj si obrony Dejotara w prywatnym domu Cezara, wskazuje na poprawne
stosunki czce go z dyktatorem. Cyceron nie wstydzi si swojej przeszoci politycznej
i przynalenoci do obozu Pompejusza, a stosunki swoje z Cezarem pragn wyzyska dla obrony
przyjaci. Obaj oceniali si waciwie. Cezar zdawa sobie doskonale spraw, e ze strony Cycerona
nie zagraa jego dyktaturze najmniejsze niebezpieczestwo, i nie bra zbyt powanie zarzutw
i oskare, ktrymi Kwintus usiowa zrazi Cezara do swego stryja. Zreszt sam Cyceron nie
przejmowa si tym zbytnio, jak wida z listu pisanego do Attyka jeszcze przed przyjazdem Cezara
z Hiszpanii, gdzie poruszajc spraw Kwintusa dodaje z rozbrajajc szczeroci: Istotnie, byoby to
straszne oskarenie, gdybym nie by pewien, e nasz kolega wie,
41

Por. Drumann: Geschichte Roms, 343.

464

i jestem zupenie pozbawiony odwagi". Tote obydwaj doszli do przekonania, e we wzajemnych

stosunkach naley zapomnie i nie mwi o polityce. Pozostawaa przecie literatura, o ktrej mona
byo w czasie wsplnych spotka i uczt swobodnie i przyjemnie rozprawia, pomijajc milczeniem
wszelkie punkty draliwe. Raz jeden, mimo wewntrznej niechci, Cyceron przyjmowa imperatora u
siebie w willi kumaskiej, w trzeci dzie Saturnaliw (19 grudnia), i barwny opis tego przyjcia
przesa Attykowi. List jest tak charakterystyczny, e warto go przytoczy choby w skrcie: O
uciliwy gociu! Ale nie ma co aowa, bo byo bardzo przyjemnie (...) Kiedy w drugi dzie
Saturnaliw Cezar przyby do Filipa, onierstwo tak wypenio will, e wolna zostaa tylko sala
jadalna, w ktrej Cezar mia wieczerza; byo z nim dwa tysice onierzy. Wyznaj, e mnie to
zaniepokoio ze wzgldu na dzie nastpny, ale Kassjusz Barba dodawszy mi stra wybawi mnie
z kopotu. onierze stali obozem w polu i nie wolno im byo wchodzi do mego domu. W trzeci dzie
Saturnaliw (...) odbya si u mnie suta i wspaniaa wieczerza (...) Oprcz stou Cezara byy jeszcze trzy
inne, zastawione mnstwem potraw dla ludzi z jego orszaku. Ani drugorzdnym wyzwolecom, ani
niewolnikom na niczym nie zbywao. Wybitniejsi wyzwolecy byli wystawnie goszczeni. C wiele
mwi? Wydawao si, e jestemy ludmi. Mimo wszystko jednak go nie by z rzdu tych, ktrym
si mwi: rad bd, jeli wstpisz do mnie w drodze powrotnej. Raz jeden wystarczy. Przy stole nie
mwiono o rzeczach powanych, rozmowa toczya si wok literatury (...) C ci mam wicej
powiedzie? Cezar bawi si dobrze i by zadowolony" (ad Att. 13, 52).
Bya ju mowa o tym, e Cyceron niejednokrotnie wykorzystywa dobre stosunki z Cezarem na rzecz
swoich przyjaci, ktrym pomylnie zaatwia rne sprawy, O jednej z takich spraw dowiadujemy si
z listu pisanego ju po mierci Cezara w lipcu 44 r. (ad Att. 16, 16A, 4). Cyceron wspomina tam
o protekcji, jakiej udzieli mieszkacom miasta Butrotum w Epirze, ktrych grunty z powodu jakich
zalegoci podatkowych miano skonfiskowa i rozdzieli midzy kolonistw. Attykus, ktry mia
posiado niedaleko Butrotum, uj si za mieszkacami miasta i spraw zreferowa Cyceronowi na
pimie, by ten mg j przedstawi Cezarowi w czasie uczty, na ktr by zaproszony. Interwencja
Cycerona odniosa skutek. Powszechnie byo wiadome, e Cezar liczy si ze zdaniem wielkiego
mwcy, i nawet cezarianie zabiegali o jego protekcj.
465

Nalea do nich Watyniusz, ktry by wwczas prokonsulem w II-lyricum. Po odniesieniu sukcesw

militarnych, obwoany przez wojsko imperatorem, marzy - jak kady zreszt wdz - o tryumfie,
a przynajmniej o przyznaniu mu suplikacji z okazji zwycistwa. Watyniusz, cho nalea do
najstarszych cezarianw, mia jednak wielu wrogw rwnie w obozie Cezara. Z obozu pod Na-won
w Dalmacji wysya wic 11 lipca list do Cycerona z prob, by zgnit i star jzyki potwarcw
i zazdronikw" i eby postara si utrzyma go przy jego godnoci", czyli po prostu by postara si
o uchwalenie dla niego supplicatio. Obiecuje w zamian wdziczno i rewan: Syszaem, e twj
niewolnik, ktry by twoim lektorem, uciek i ukrywa si w kraju Wardew. Chocia mi nic w jego
sprawie nie zlecie, kazaem go szuka na morzu i ldzie. Pewno go znajd, jeli nie uciek do
Dalmacji, a nawet i tam dostan go kiedy w swe rce" (ad fam. 5, 9, 2). Watyniusz, klient Cycerona",
jak si sam z pokor nazywa, nie poprzesta na tej jednej probie. Widocznie interwencja Cycerona
przyczynia si do przyznania mu suplikacji, gdy ufny w znaczenie swego protektora zwraca si do
niego ponownie 5 grudnia: Po uchwalonych mi dzikczynieniach ruszyem do Dalmacji, gdzie
wziem szturmem sze miast, midzy nimi bardzo due miasto Ulcynium (...) Ale mnie stamtd nieg
i zimne deszcze wypdziy, tak e musiaem, mj Cyceronie, z alem opuci zdobyte miasto i prawie
ju ukoczon wojn. Prosz ci, by mnie - jeli zajdzie tego potrzeba - broni przed Cezarem
i cakowicie wzi pod swoj opiek, jako tego, ktry kocha ci niewymownie" (ad fam. 5, 10B).
O ile sam Cyceron nie zagraa jedynowadztwu Cezara, o tyle wrd innych czonkw nobilitas nie
brako ludzi, ktrzy przy nadarzajcej si sposobnoci gotowi byli pooy kres trwaej dyktaturze"
i yciu krla", spychajcego nobilw z ich uprzywilejowanego stanowiska gospodarczego
i politycznego. Ustawy agrarne Cezara i zakadane przez niego kolonie dla weteranw i plebsu uderzay
w interesy wielu posiadaczy ziemskich, a ustawy dotyczce ograniczenia lichwy hamoway wyzysk
uprawiany przez nobilw i publikanw w prowincjach. Najdotkliwiej jednak odczuwaa nobilitas
czciow utrat uprzywilejowanego stanowiska politycznego. Sytuacja, w ktrej Cezar na podstawie
lex Antonia z 44 r. sam mianowa poow urzdnikw i mia prawo poleca ludowi swych kandydatw,
oznaczaa utrat dotychczasowego monopolu na piastowanie najwyszych urzdw w pastwie oraz
przy466

noszcych wielkie dochody stanowisk namiestnikw prowincji. Jasne byo, e dla starej nobilitas
zbliaj si ostatnie chwile jej wycznych rzdw. Nawet senat przesta by jej organem, poniewa
z rozkazu Cezara skad jego powikszono do 900 czonkw42, wrd ktrych zasiadao mniej wicej
czterystu reprezentantw ekwitw i arystokracji municypalnej. Nic wic dziwnego, e spychana
i ograniczana w swych przywilejach warstwa zacza myle o zlikwidowaniu niebezpiecznego dla niej
dyktatora. Chocia bowiem Cezar daleki by od chci zaspokojenia interesw plebsu i dy jedynie
do stworzenia szerszej bazy dla swojej wadzy oraz do zagodzenia narastajcych konfliktw pomidzy
poszczeglnymi warstwami spoecznymi, w oczach nobilw by tyranem, knujcym zamach przeciw
wolnoci".
W tej sytuacji, by moe ju pn jesieni lub w zimie 45/44 r., zawiza si spisek liczcy przeszo 60
uczestnikw, wycznie senatorw, i dcy do zlikwidowania tyrana" (por. Suet. Caes. 78). Gwn
rol odgrywa w nim Marek Brutus, potomek owego Brutusa, ktry wypdzi niegdy ostatniego krla
rzymskiego, Tarkwi-niusza. Osobicie Marek nie by wrogiem Cezara. Po bitwie farsal-skiej skorzysta,
jak wiadomo, z jego aski, pniej by z jego ramienia namiestnikiem w Galii, a w r. 44 piastowa z woli
Cezara pretur; ale interes klasowy" przeway nad osobistymi powizaniami lat ostatnich. Kazay mu
o nich zapomnie rwnie napisy pojawiajce si co noc na urzdowym krzele, na ktrym zasiada jako
pretor. Sowa: Ty pisz, Brutusie" albo Ty nie jeste Brutus", przypominay mu wielkiego przodka i
w wyobrani pasoway tego wyznawc zasad stoickich, a zarazem nielitociwego lichwiarza, na
szermierza zagroonej przez tyrana wolnoci. Nie on jeden zreszt wrd spiskowcw zawdzicza
obecn karier Cezarowi, ale teraz nikt z nich nie mg patrze bezczynnie na klsk nobilitas. Do
spisku nalea znany cezarianin, Gajusz Treboniusz, ktry bra udzia w wojnie gallickiej pod
dowdztwem Cezara, a potem z aski dyktatora piastowa pretur i konsulat; nalea Decimus Brutus,
ktry rwnie przeby z Cezarem kampani gallick i wojn domow, by z jego ramienia
namiestnikiem Galii i zosta przez niego
42 O skadzie socjalnym senatu cezariaskiego por. Syme: The Roman Revolution, 78-96. 43 Syme, ib. 52. 44 Syme, ib.
58.

467

wyznaczony na konsula na r. 42; naleeli wreszcie i inni cezaria-nie, jak Minucjusz Basilus, krewny
Brutusa, Gajusz Kaka czy Til-liusz Cymber. Niektrymi powodoway wzgldy oglne, innymi
osobiste urazy. Tilliusz Cymber czu do Cezara al o odmow prawa powrotu jego bratu, Minucjusz
mia mu po prostu to za ze, e nie uzyska upragnionej pretury. Osobiste wzgldy odegray te
niewtpliwie pewn rol u byego dowdcy floty pompejaskiej Ga-jusza Kassjusza Longinusa, ktry
by jednym z inicjatorw, o ile nie waciwym inicjatorem spisku (por. Plut. Caes. 57). Gwnie jednak
byo to porozumienie dawnych zwolennikw Pompejusza, oszczdzonych przez dyktatora, takich jak
w Kwintus Ligariusz, ktrego przed rokiem broni Cyceron, jak Marek Spuriusz, jak Ru-briusz
puszczony wolno przez Cezara w Korfinium, jak Publiusz Serwiliusz Kaka, Serwiliusz Galba,
Sekstiusz Naso czy Lucjusz Poncjusz Akwila. Przygldajc si tym nazwiskom, spotykamy wrd
spiskowcw wielu zayych przyjaci Cycerona. Brutusowi dedykowa Cyceron wiele swoich dzie
filozoficznych i chocia nie zawsze z nim sympatyzowa, to jednak w pewnych okresach stosunki
midzy nimi byy nawet serdeczne. Przyjani si z Treboniu-szem, ktry wyda zbir jego dowcipw,
z Kassjuszem prowadzi oywion korespondencj, a w domu Poncjusza Akwili zatrzymywa si,
ilekro przejeda przez Trebulanum. Ligariusza broni, z Kak niejednokrotnie si widywa. aden
z nich nie napomkn nawet przed Cyceronem o moliwoci spisku, mimo i wiedzieli, e naley do
opozycji. Racj ma chyba Plutarch, kiedy w ywocie Brutusa (12, 1) pisze, e spiskowcy znajc
chwiejny charakter Cycerona przypuszczali, e bdzie ich odwodzi od zamachu, i dlatego nie
wtajemniczyli go w sprzysienie.
Tymczasem Cezar wystpowa coraz czciej w roli dyktatora, a nawet krla". Posg jego sta ju od
roku na Kwirynale w wityni Kwirynusa; obecnie w wityni Venus Generix ustawiono po-s3g Jeg
kochanki, krlowej egipskiej Kleopatry, ktr w czasie jej wizyty w Rzymie podejmowa w ogrodach
nadtybrzaskich z icie krlewskim przepychem. Wiadomo, e gdy senat po uchwaleniu dla
nadzwyczajnych zaszczytw" wraz z konsulami i pretorami zjawi si uroczycie na forum, niosc
srebrne tablice, na ktrych zotymi goskami wyryte byy wszystkie godnoci dyktatora, ten nie podnis
si z miejsca, by przyj delegacj. Coraz bardziej byo widoczne, e Cezar zmierza do przyjcia
insygniw krlewskich. Razu pewnego, chcc widocznie zbada nastroje i re468

akcj ludu, kaza swoim ludziom uy przy powitaniu go tytuu krla. Widzc jednak - jak opowiada
Plutarch - e lud jest niemile tym zaskoczony, odpowiedzia pozdrawiajcym, e na imi mu Cezar, nie
Rex, i wrd powszechnego milczenia przeszed midzy tumem z zagniewan twarz" (Cae. 60).
Podobn prb zorganizowa Cezar jeszcze raz 15 lutego w dzie wita Luperkaliw. Znamy t scen
z opisu Plutarcha: Kiedy Antoniusz wybieg na forum, a lud ustpi mu z drogi, podbieg do Cezara
i poda mu diadem ozdobiony wawrzynowym wiecem. Rozlegy si oklaski, ale sabe i z gry
przygotowane. Cezar jednak odtrci diadem i wtedy wybucha prawdziwa burza oklaskw. Podobnie
gdy po raz wtry Antoniusz poda mu w diadem, oklaski byy rzadkie, a gdy Cezar znw go nie
przyj, wszyscy zaczli go hucznie oklaskiwa. W ten sposb wystawiono tylko tum na prb, po
czym Cezar powsta i kaza w diadem odnie na Kapitol" (Caes. 61). Mimo ujemnych wynikw tych
prb, Cezar nie chcia zrezygnowa ze swych ambitnych planw. Postanowiono ponowi prb raz
jeszcze, ale tym razem pod oson religii, posugujc si ksigami sybilliskimi. Na najbliszym
posiedzeniu senatu, wyznaczonym na 15 marca, jeden z czonkw kolegium opiekujcego si ksigami
sybilliskimi mia owiadczy, i wedug przepowiedni jedynie krl moe pokona Partw. W zwizku
z tym Kotta - upatrzony z gry do tej roli - mia postawi wniosek, by Cezarowi poza Itali przysugiwa
tytu krlewski.
Wszystkie te zabiegi przecia mier dyktatora. W dniu, w ktrym Cezar chcia zdoby tytu krlewski,
pad pod ciosami spiskowcw. Relacj z owego zamachu zaczerpnijmy z opowiadania Plutarcha:
Antoniusz by wiernym przyjacielem Cezara, a przy tym odznacza si wielk si. Dlatego te Brutus
Albinus zatrzyma go przed budynkiem senatu i nawiza z nim rozmow, obliczon na zwok.
Tymczasem Cezar wszed do senatu. Wszyscy senatorowie na znak czci powitali go przez powstanie
z miejsc. Spord ludzi Brutusa cz ustawia si z tyu za krzesem Cezara, inni za przystpili do
niego, z pozoru popierajc prob Tilliusza Cymbra, ktry wstawia si za swym bratem
przebywajcym wwczas na wygnaniu. I rzeczywicie prosili o ask dla niego tak dugo, pki Cezar
nie doszed do swego krzesa. Gdy usiad, da im odpowied odmown, ale oni tym natarczywiej
nalegali (...) W tym momencie Tilliusz pochwyci oburcz jego tog i cign mu j z szyi. By to
umwiony znak do podjcia zamachu. Kaka pierwszy zada cios
469

w kark (...) Taki pocztek zamachu wprawi niewtajemniczonych w osupienie. Wszyscy zdrtwieli na
ten widok, niezdolni ani do ucieczki, ani do obrony. Spiskowcy natomiast wydobyli sztylety i Cezar,
otoczony przez nich zwartym koem, gdziekolwiek zwrci oczy, wszdzie widzia nagle byskajce
elazo (...) Dotychczas jeszcze broni si (...) ale kiedy zobaczy, e i Brutus wycign miecz, zarzuci
szat na gow i - czy to zrzdzeniem losu, czy te zawleczony przez mordercw - upad tu pod
piedestaem, na ktrym wznosi si posg Pompejusza w postawie stojcej. Cay piedesta obryzgaa
krew Cezara i odnosio si wraenie, jak gdyby sam Pompejusz kierowa zemst nad wrogiem, ktry
teraz lea u jego stp w konwulsjach, powalony od mnstwa zadanych mu ran. Podobno otrzyma
dwadziecia trzy ciosy" (Caes. 66). Po zabjstwie tyrana" Brutus wznoszc w gr skrwawiony sztylet
wymieni nazwisko Cycerona, gratulujc mu odzyskania wolnoci (Phil. 2, 12, 28). Zreszt nie mia do
kogo wygosi przygotowanej mowy, gdy senat zoony w wikszoci ze zwolennikw Cezara
w popochu opuci kuri. Antoniusz i Lepidus, najwierniejsi towarzysze Cezara, ukryli si w domach
przyjaci. Spiskowcy pozostali sami, a nie mogc podj uchway legalizujcej czyn i przywracajcej
rzeczpospolit, z obnaonymi mieczami ruszyli na Kapitol. Szli - jak opowiada Plutarch - nie jakby
uciekali, ale jakby si cieszyli ze swego czynu, i peni dumy wzywali lud do wolnoci, wcigajc do
swych szeregw najznakomitszych obywateli napotkanych po drodze" (Caes. 67). Nie zdawali sobie
jeszcze sprawy z tego, co niedugo potem stao si jasne dla Cycerona: e zabili tyrana, ale tyrania
pozostaa". O tym, e nieatwo jest przywrci republik nobilw, mieli si przekona ju nazajutrz.

ROZDZIA DWUDZIESTY PIERWSZY PO

ZABJSTWIE CEZARA (ROK 44)

Przybywszy na Kapitol i zoywszy zapewne dzikczynienie Jowiszowi Kapitoliskiemu za odzyskanie

wolnoci, musieli si spiskowcy zastanowi nad dalsz akcj. Siy zbrojnej, poza pewn iloci
gladiatorw zebranych przez Decimusa Brutusa, nie posiadali. Nastrojw ludnoci nie byli pewni. Nie
wiedzieli rwnie, jak postpi Antoniusz, w pierwszej chwili po zamachu zupenie zastraszony.
Z Kapitolu wysano gocw do wybitnych przedstawicieli stronnictwa republikaskiego z wezwaniem
na narad, ktra miaa zreszt przebieg dramatyczny. Cyceron przypomina ten dzie w licie do Attyka
z 19 kwietnia: Pamitasz, jak w dzie mierci Cezara, kiedy spiskowcy udali si na Kapitol, woaem,
eby pretorowie zwoali tego samego dnia senat na Kapitol. Bogowie niemiertelni! Czeg nie mona
byo dokaza w chwili, kiedy dobrze mylcy obywatele - ba, nawet mniej gorliwi - cieszyli si, a li
upadli na duchu" (ad Att. 14, 10, 1). Spiskowcy nie poszli jednak za rad Cycerona i nie wykorzystali
zamieszania, jakie zapanowao w pierwszej chwili po zamachu. Pozostawiwszy przy yciu Antoniusza
(na jego zgadzenie nie chcia si podobno zgodzi Brutus) uznali go za legalnego konsula i nie czujc
si pewni ludu oraz nie majc oparcia w sile zbrojnej, postanowili z nim paktowa. Wieczorem wysali
do niego delegacj. Antoniusz, ochonwszy z pierwszego przeraenia, poprosi o dzie zwoki i wraz
z cezarianinem Lepidu-sem zacz organizowa siy wojskowe, majce zapewni porzdek"
w pastwie. Wysa wezwania do weteranw cezariaskich, by tumnie napywali do Rzymu,
przygotowywa sobie armi. Tymczasem spiskowcy nie ujmujc wadzy w rce marnowali t jedyn
szans, jak mieli 15 marca. Susznie te z punktu widzenia optyma-tw oceni t sytuacj Cyceron,
kiedy w miesic pniej pisa do
471

Attyka: Ju wtedy zginlimy" (ad Att. 14, 10). Wprawdzie 16 marca drugi konsul Dolabella
opowiedzia si po stronie spiskowcw i uda si na Kapitol, by doda odwagi zabjcom tyrana", ale to
sytuacji nie uratowao. Spiskowcy opuciwszy Kapitol udali si na zgromadzenie ludowe, na ktrym
Brutus przemwi do ludu. Przemwienie, ktrego tre znamy z Appiana (b. c. 2, 137-141), przyjte
zostao chodno, ale do demonstracji przeciw Brutusowi nie doszo. Frazesy o zabjstwie tyrana
i przywrceniu swobd republikaskich pogwaconych przez niego paday w prni. Atak na
kolonizacj agrarn Cezara, jako niesprawiedliw i poczon z krzywd i lamentami innych
obywateli", by szczeglnie niezrczny wobec tumu kolonistw, ktrzy otrzymane dziaki zawdziczali
Cezarowi. Twierdzenie Brutusa, e kolonici nie mog si czu bezpiecznie doszedszy niesprawiedliw
drog do posiadania ziemi, musiao dziaa niemal prowokujco. Brutus dd tego stopnia nie wyczuwa
nastrojw audytorium, e wydaje si, i gorzej nie mg przemawia K
Tymczasem Antoniusz, czujc ju sw si, bynajmniej nie mia zamiaru paktowa ze spiskowcami ani
wypuszcza wadzy z rk. Posiedzenie senatu zwoane przez niego 17 marca do wityni Tel-lus,
obstawionej oddziaami Lepidusa, zakoczyo si w rzeczywistoci jego penym tryumfem, chocia
powzite wtedy uchway miay do pewnego stopnia charakter kompromisowy2. Wprawdzie na wniosek
Cycerona spiskowcy uzyskali uchwa o amnestii, jednake Cezar nie zosta uznany za tyrana, a co
wicej, uchwaa senatu aprobowaa wszystkie zarzdzenia zmarego dyktatora. Osobne senatus
consultum zatwierdzao prawo do posiadania przez weteranw ziemi, ktr otrzymali z rk Cezara.
Propagandowo najgroniejsza bya uchwaa dotyczca pogrzebu dyktatora na koszt publiczny. Brutus
i Kassjusz stracili chwa tyranobjcw i odnowicieli republiki i stali si ludmi korzystajcymi
z amnestii, cho uchwaa zostaa zredagowana w sposb nie uwaczajcy ich godnoci. Po tej uchwale
senatu wypadki potoczyy si szybko. Uroczysty pogrzeb Cezara w dniu 21 lub 22 marca sta si
potn manifestacj wszystkich wrogw nobilitas. Antoniusz odczyta podczas tego pogrzebu
testament zmarego, w ktrym Cezar zapisywa kademu mieszkacowi Rzymu kwot trzystu
sestercw, po czym
1
2

Por. H. Geremek: Spisek Brutusa, Meander" 10 (1955), s. 373.

Por. Syme: The Roman Revolution, 105.

472

przemwi jak konsul za konsulem, jak przyjaciel za przyjacielem, jak krewny za krewnym" (App. b. c.
2, 143)s. Pomienne przemwienie i al za ojcem ojczyzny", jak Antoniusz nazwa Cezara, wzniecio
wrd zgromadzonego plebsu odruch odwetu skierowany przeciw spiskowcom, ktrzy od tej chwili
przestali si czu bezpiecznie w Rzymie. Zreszt bunt, w ktrym g\vm to\ odgrywali weterani
Cezara domagajcy si ziemi, ale w ktrym udzia wzili rwnie rzemielnicy walczcy o zniesienie
opat za komorne oraz wyzwolecy - zwrcony zrazu przeciw spiskowcom - coraz bardziej rs na sile
i trudny by do opanowania nawet dla Antoniusza. Obok dwch zwalczajcych si obozw,
cezariaskiego i republikaskiego, rosa trzecia samodzielna sia4, ktra w osobie Amacju-sza zwanego
te Herofilem, podajcego si za spadkobierc Cezara, zyskaa energicznego przywdc. Pojawieniem
si owej trzeciej siy, zagraajcej zarwno Antoniuszowi, jak i spiskowcom, tumaczy si uchwalenie
przez senat amnestii dla Brutusa i Kassjusza, ktrej Antoniusz si nie sprzeciwia, oraz liczne kontakty
konsula ze spiskowcami. 18 marca Antoniusz i Lepidus podejmowali nawet Brutusa i Kassjusza
obiadem, lecz mimo wadzy, jak posiadali, nie mogli im zagwarantowa bezpieczestwa wobec
narastajcego buntu warstwy plebejskiej. Zadecydowano wic, e obaj amnestionowani opuszcz
Rzym. Poniewa jednak przyjty w republice rzymskiej zwyczaj nie pozwala, by urzdujcy pretorzy jakimi byli wwczas obaj spiskowcy - opuszczali stolic na duej ni dziesi dni, Antoniusz ogosi
edykt zezwalajcy pretorom przebywa poza miastem przez okres duszy od dopuszczalnego. Brutus
i Kassjusz schronili si do pobliskiego Lanuwium. Tymczasem powstanie warstwy plebejskiej,
kierowane przez Herofila, przybierao na sile. Zabjstwo poety Cynny, ktrego mylnie wzito za pretora
Cynn solidaryzujcego si ze spiskowcami, podpalanie sklepw i domw ludzi nie majcych ze
spiskiem nic wsplnego - wszystko to wskazywao, e lepiej bdzie, jeli ci, ktrzy cieszyli si ze
mierci dyktatora", opuszcz Rzym. Tote Decimus Brutus, ktrego peen niepokoju list z 17 marca5,
skierowany do Marka Brutusa i Kassjusza, zacho3 Inaczej o przemwieniu Antoniusza sdzi opierajc si na
Swetoniuszu (Caes. 84, 2) Syme, ib. 98.
4
Geremek: Spisek Brutusa, 378 nn.
5
Datuj ten list na 17 marca, idc jak wikszo uczonych za Schmid tem: Der Briefwechsel des M. Tullius Cicero.
Na dzie 21 lub 22 marca datuje list S. Accame, Riwista di filologia classica" 62 (1934), 201 nn.

wa si w korespondencji Cycerona (ad fam. 11, 1), wyznaczony jeszcze przez Cezara na namiestnika
Galii Przedalpejskiej, w drugiej polowie marca wyjecha z Rzymu. Podobnie postpili inni spiskowcy.
Treboniusz wyjecha, by obj namiestnikostwo prowincji Azji, Tilliusz Cymber, by obj wyznaczon
mu Bityni. Wyjecha postanowi rwnie Cyceron, ktry czu si zagroony, poniewa przemawia za
amnesti dla tyranobjcw zarwno w senacie, jak i na zgromadzeniu ludowym. 7 i 8 kwietnia widzimy
go w willi podmiejskiej cezarianina Matiusza8. 8 kwietnia jest ju w Tuskula-num, dziewitego
w Lanuwium, jedenastego w Asturze, dwunastego w Fundach, pitnastego w Sinuessie, osiemnastego
w Puteola-num, gdzie przebywa do koca miesica. Przez cay ten czas zdaje sobie spraw, e
z rzeczpospolit jest le. Ju rozmowy z Matiu-szem uwiadomiy mu nieprzejednan postaw
cezarianw. Strach pomyle - pisze do Attyka - o czym ci ludzie mwi i czym nam gro". I dodaje:
Obawiam si wojny w Galii i nie wiem, co bdzie z Sekstusem Pompejuszem. Ale choby wszystko
zo miao si na nas zwali, pocieszam si dniem 15 marca. Nasi bohaterowie najchwalebniej
i najpikniej dokonali tego, czego sami mogli dokona, ale do penego ukoczenia dziea trzeba wojska
i pienidzy, ktrych nie mamy" (ad Att. 14, 4, 1-2). Podobn ocen sytuacji czytamy w licie z Astury
z dnia 11 kwietnia: Ludzie Cezara maj dowdztwa po prowincjach, jego weterani osiedli
w Kampanii; wszystko to moe wznieci poar. Ci za, ktrych cay wiat chroni i wielbi powinien,
nie tylko nie zbieraj pochwa i dowodw mioci, ale musz si ukrywa" (ad Att. 14, 5, 2). W licie
z Pu-teolanum z 18 kwietnia Cyceron nie moe si powstrzyma od bolesnego okrzyku: O dobrzy
bogowie, zgin tyran, lecz tyrania yje! Cieszymy si z jego mierci, ale zatwierdzamy jego
zarzdzenia" (ad Att. 14, 9, 2). Najbardziej obawia si wybuchu wojny domowej. Wyranie o tym pisze
w licie z Puteoli: Nie bdzie mi wolno, tak jak w wojnie Cezara z Pompejuszem, pozosta na uboczu.
Ta klika, zoona z samych nicponiw, uwaa bdzie za wroga kadego, kto cieszy si ze mierci
Cezara. A kt z nas jawnie radoci nie okaza? (...) Ale pamitajmy znie wszystko, cokolwiek si
zdarzy, mdrze i mnie (...) I niechaj nasze nauki i dzie 15 marca bd nam pociech" (ad Att. 14, 13,
2-3). W tym smutnym pooeniu byy jednak chwile, kiedy Cyceron
6 O Matiuszu por. Miinzer: RE 14, 2209.

474

zadowolony by z postpowania cezarianw, a nawet samego Antoniusza. Oto w kilka dni po wyjedzie
Cycerona z Rzymu Antoniusz rozprawi si krwawo z buntem kierowanym przez Herofila. W dniu 13
kwietnia dowdc buntu uwiziono i stracono; ciao jego zawleczono na schody gemoskie i wrzucono
do Tybru (Phil. 1, 2; App. bellum civ. 3, 1).
Zlikwidowanie ruchu biedoty miejskiej spotkao si z pen aprobat zarwno Cycerona, jak i Brutusa,
dla ktrego Herofilos, uwaajcy si za mciciela Cezara, by szczeglnie grony (ad Att. 14, 8). Poza
tym wystpienie Antoniusza przeciw Herofiowi wskazywao wyranie na to, e nie zamierza on
podsyca ruchu przeciw spiskowcom, a raczej nawet gotw by nawiza z nimi stosunki. W dniu 15
kwietnia doszo do spotkania midzy Brutusem, Kassjuszem i Antoniuszem, z ktrego Cyceron by w
tych okolicznociach raczej zadowolony" (ad Att. 14, 6).
Ponadto podnosia Cycerona na duchu dziaalno Dolabelli, ktry w pierwszych dniach maja, pod
nieobecno Antoniusza, rozprawi si definitywnie z ruchem plebsu. Kolumna z marmuru
numi-dyjskiego, ustawiona przez Herofila na miejscu spalenia zwok Cezara z napisem Ojcu
ojczyzny", zostaa z rozkazu Dolabelli obalona, ludzie wolni, ktrzy j stawiali, strceni ze skay
tarpejskiej, niewolnicy ukrzyowani. Obz cezariaski, ktry wyrs dziki poparciu mas ludowych
stolicy, z chwil gdy ruch ludowy zacz si wymyka spod jego kontroli, rozprawi si z plebsem
w sposb bezlitosny. Na wie o tym Cyceron przesa Dolabelli list gratulacyjny, podkrelajc w nim
wyranie, e Dolabella uwolni Rzym od niebezpieczestwa, obywateli - od bojani" (ad fam. 9, 14).
W licie do Attyka znajdujemy jeszcze wyraniejsze sformuowanie: Zdaje mi si, e Dolabella raz na
zawsze' uleczy posplstwo z alu po mierci Cezara, z alu, ktry coraz bardziej si szerzy, a gdyby
potrwa duej, mgby si sta niebezpieczny dla tyrano-^ bjcw" (ad fam. 9, 14).
Momenty, w ktrych Cyceron aprobowa postpowanie cezarianw, byy nieliczne i wyjtkowe.
Sprzeciw budzio w nim postpowanie Antoniusza, ktry zaraz po mierci Cezara samowolnie zabra od
jego ony Kalpurnii pienidze oraz wszystkie papiery. Opierajc si na uchwale senatu, zatwierdzajcej
wszystkie akty Cezara, znajdowa" w nie opublikowanych papierach po dyktatorze uzasadnienie dla
rnych swoich zarzdze. Midzy innymi na podstawie zapiskw dyktatora wysun spraw
odwoania Sekstusa
475

Klodiusza, ktry w 52 r. zosta wraz z Plankiem skazany na wygnanie za podpalenie kurii podczas
pogrzebu swego patrona. Antoniusz zdecydowany by t spraw przeprowadzi, lecz chcc zachowa
pewne pozory i okaza kurtuazj wobec Cycerona, ktry swego czasu by nieprzejednanym wrogiem
Klodiuszw, zwrci si do niego w drugiej poowie kwietnia z prob, by wywiadczy t ask"
i zgodzi si na powrt Sekstusa. Obok tej grzecznociowej formy znalazy si jednak pewne
sformuowania, ktre miay w sobie cechy groby. Bo jake inaczej mg Cyceron tumaczy sobie
zdanie: Uwaam za rzecz pewn, Cyceronie, e twoja wysoka godno wolna jest od wszelkiego
niebezpieczestwa i zdaje mi si, e wolisz spokojn i czcigodn ni pen niepokoju staro" (ad Att.
14, 13A, 31). Ten obudny list wywoa rwnie obudn odpowied. Cyceron zapewnia Antoniusza, e
zawsze go kocha, e by zniewolony jego usugami, e nie ma nikogo nade droszego, poniewa
Antoniusz w ostatnich czasach tak bardzo zasuy si ojczynie", i e zezwala na powrt Sekstusa (ad
Att. 14, 13B). Co o tym istotnie sdzi, dowiadujemy si z listu do Attyka, ktremu przesa
rwnoczenie kopi listu Antoniusza. Powracam do naszej nieszczliwej, a raczej obalonej ju
rzeczypospolitej. Antoniusz pisa do mnie w sprawie odwoania Sekstusa Klodiusza; z kopii jego listu
poznasz, z jak wielkim uszanowaniem si do mnie zwraca, ale rwnoczenie atwo osdzisz, e to, co
zamierza, jest tak miae, tak haniebne, tak szkodliwe, e aowa czasem trzeba mierci Cezara" (ad
Att. 14, 13, 6).
Na kilka dni przed otrzymaniem listu Antoniusza Cyceron zetkn si po raz pierwszy z czowiekiem,
ktry pniej mia tak decydujco wpyn na ostatni rok jego ycia i dziaalnoci. By nim
osiemnastoletni Oktawiusz, ktrego Cezar naznaczy w testamencie swoim gwnym spadkobierc,
zapisujc mu trzy czwarte swego majtku. Wnuk modszej siostry Cezara, Julii, adoptowany przez
dyktatora, nie zwleka ani chwili z objciem spadku i natychmiast opuci Apolloni, gdzie przebywa
na studiach. Do Neapolu przyby 18 kwietnia. Tego, e modzieniec odegra w najbliszych miesicach
decydujc rol, nikt nie mg przewidzie. Nie liczy si z tym ani Cyceron, ani Antoniusz. Pierwsza
w listach Cycerona wzmianka o Oktawiuszu jest bardzo lakoniczna: Oktawiusz mao mnie obchodzi"
(ad Att. 14, 6, 4 z 11 kwietnia). Wraenia z pierwszego spotkania kwituje Cyceron rwnie krtko
w licie z 21 kwietnia: Oktawiusz jest mi cakiem oddany" (ad Att. 14, 11, 2). Obszer476

niej, ale ju z pewn nut niepokoju, pisze nazajutrz: Oktawiusz okazuje mi wielk przyja
i uszanowanie. Jego ludzie nazywaj go Cezarem, ale Filip nazywa go Oktawiuszem, i ja tak samo.
Uwaam, e nie moe by dobrym obywatelem, a wnioskuj to std, e wielu ludzi z jego otoczenia
grozi naszym spiskowcom mierci, twierdzc, e czyn ich nie moe uj bezkarnie. C dopiero
bdzie, gdy ten modzieniec przybdzie do Rzymu, gdzie nasi oswobo-dziciele nie mogli bezpiecznie
pozosta". Po czym nastpuje melancholijna uwaga: Bd oni zawsze sawni, a nawet przez pami
swego czynu szczliwi, ale my - jeli mnie wszystko nie myli - nie podwigniemy si z upadku.
Chciabym uda si gdzie na kraniec wiata" (ad Att. 14, 12, 2). Tymczasem jednak siedzia w Pu-teoli,
gdzie rwnie zatrzyma si Oktawiusz.
W rejonie Zatoki Neapolitaskiej przebywa Cyceron do 17 maja. Spotyka si tam ustawicznie
z wybitnymi cezarianami, przede wszystkim z Hircjuszem, Pans i Balbusem. Towarzystwo to ciyo
mu niepomiernie; nudziy go lekcje deklamacji udzielane Hir-cjuszowi i Pansie (ad Att. 14, 12),
drania niczym nie maskowana mio do Cezara, a nienawi do spiskowcw. W licie do Attyka z 14
maja pisze Cyceron w ten sposb: Gono powtarzaj, e zamordowano najwikszego czowieka, e
z jego mierci w caej rzeczypospolitej zapanowa chaos, e skoro tylko przestaniemy si ba,
zniszczymy wszystko, co zdziaa, e askawo Cezara wysza mu na zgub" (ad Att. 14, 22, 1). Wobec
tak wyranie ujawnianych pogldw nie mg Cyceron liczy, e uda mu si pozyska cezaria-nw dla
sprawy dobrych". Rodzia si w nim nawet pewna nieufno, mimo e Pansa czy Hircjusz czsto
mwili dobrze" (ad Att. 14, 20, 4), szuka wic potwierdzenia wiarygodnoci ich sw u Attyka:
Osd, czy mona im zaufa" (ad Att. 14, 20, 4). Zreszt aktywno obozu cezariaskiego wzrastaa
z dnia na dzie. Antoniusz przeprowadzi 24 kwietnia ustaw de coloniis deducendis, objeda w maju
osady weteranw w Kampanii, zaprzysiga ich na wierno rozporzdzeniom Cezara, wzywa do
gotowoci bojowej i co miesic zarzdza inspekcj broni przez duumwirw. Powiadomiony o tym
Cyceron pisze 11 maja do Attyka: Nie wtpi, e zanosi si na wojn. Nasi spiskowcy spisali si
mnie, ale z dziecinn nierozwag, bo kt nie widzia, e zostawili dziedzica gotowego do objcia
spadku po tyranie?" (ad Att. 14, 21, 3). Peen ju widocznej rezygnacji dodaje: Ale ja ju przeyem
swj czas, niechaj si modzi o to troszcz" (ad Att. 14, 21, 3).
477

Tymczasem zaczy napywa niepokojce wieci o zachowaniu si Oktawiusza w Rzymie, ktry

przyjwszy nazwisko Gajusz Juliusz Cezar Oktawianus wystpi publicznie, obiecujc wypeni
testament dyktatora i urzdzi w lipcu igrzyska ku upamitnieniu zwycistw Cezara. Cyceron zgadza
si z Attykiem w krytycznej ocenie wystpie Oktawiana: O mowie Oktawiana do ludu myl to samo
co ty. Przygotowywane przez niego igrzyska (...) wszystko to mi si nie podoba" (ad Att. 15, 2, 3).
Istotnie Oktawian nie tai si z kultem dla zmarego dyktatora i podczas igrzysk majowych stara si
nawet ustawi w teatrze zote krzeso Cezara, do czego nie dopucili trybunowie ludowi (ad Att. 15, 3,
2). Zblia si dzie 1 czerwca, na ktry Antoniusz wyznaczy posiedzenie senatu. Wezwani przez niego
weterani zaczli pod koniec maja tumnie napywa do Rzymu. Zaniepokojony obz republikaski
postanowi nie bra udziau w wyznaczonym posiedzeniu. Cyceron zamiast do Rzymu przenis si do
Arpinum, a stamtd, po tygodniowym pobycie, do Tuskulum, gdzie przebywa z maymi przerwami od
25 maja do 27 czerwca. Rwnie ani Kassjusz, ani Brutus nie wzili udziau w posiedzeniu senatu.
Niepokj, jaki ogarn obz republikaski, znalaz wyraz w listach Brutusa i Kassjusza wysanych pod
koniec maja do Antoniusza (ad fam. 11, 2, 2). Pisz oni wyranie, e nie czuliby si pewnie wrd
weteranw Cezara, mylcych o odbudowaniu otarza dyktatora". Cyceron ywi te same uczucia.
Jeszcze z Puteoli pisze do Attyka: Wielu ludzi mnie ostrzega, ebym nie bra udziau w posiedzeniu
senatu pierwszego czerwca. Mwi, e przygotowuj na ten dzie wystpienie weteranw przeciw
spiskowcom, ktrzy - jak mi si zdaje - wszdzie bd bezpieczniejsi ni w senacie" (ad Att. 14, 22, 2).
Pod koniec maja otrzyma Cyceron list od Warrona ostrzegajcy go przed przyjazdem do Rzymu (ad
Att. 15, 5, 3). Nieco pniej to samo pisze Grecjusz. W licie swoim Grecjusz przekazuje rwnie
pogoski, jakoby cezarianie przygotowywali napa na tuskulask will Cycerona. Donoszc o tym
Attykowi, Cyceron dodaje: Nie zdaje mi si, eby to bya prawda; trzeba si jednak mie na bacznoci
i przenosi si z jednej wiejskiej willi do drugiej" (ad Att. 15, 8, 2). Tymczasem wbrew oczekiwaniom
posiedzenie senatu, w ktrym nie wzi udziau aden z wybitniejszych republikanw, miao przebieg
cakiem spokojny.
Spodziewany cios zosta wymierzony przez Antoniusza nazajutrz na zgromadzeniu ludowym. Dopiero
wtedy okazao si, do cze478

go bya potrzebna mobilizacja weteranw cezariaskich. Lex de provinciis consularibus uchwalona

drugiego czerwca dawaa Antoniuszowi namiestnictwo Macedonii, a Dolabelli namiestnictwo Syrii na
sze lat. Akt ten by pogwaceniem nie tylko wszystkich zwyczajw panujcych dotychczas
w republice rzymskiej, ale nawet ustaw Cezara, ktre zabraniay sprawowania wadzy prokon-sularnej
na prowincji przez okres duszy ni dwa lata. Antoniusz i pozyskany ju przez niego Dolabella
uzyskiwali dziki tej uchwale upragnione dowdztwo wojskowe i stawali si istotnymi wadcami
pastwa. Rwnoczenie Antoniusz zapowiedzia, e 5 czerwca zaproponuje w senacie powierzenie
Brutusowi i Kassjuszowi funkcji zaopatrywania Rzymu w zboe: Brutusowi w Azji, a Kassjuszowi na
Sycylii. 7 czerwca Dolabella zaproponowa Cyceronowi stanowisko legata przy sobie. W ten sposb
chciano definitywnie odsun obz republikaski od jakiegokolwiek istotnego wpywu na ycie
polityczne. Propozycje te dotkny obu tyranobjcw", ktrzy w powierzonych sobie funkcjach
widzieli rodzaj degradacji politycznej, natomiast Cyceron, znuony walk, chtnie myla o wyjedzie
do Grecji; poza tym uwaa, e rwnie Kassjusz i Brutus nie powinni w tej sytuacji odmawia. Z t
myl wybra si 8 czerwca na spotkanie z nimi do Ancjum. W naradzie, oprcz mczyzn, wziy
udzia matka i ona Brutusa oraz ona Kassjusza, jak to wiemy ze sprawozdania przesanego Attykowi:
Brutus by mi rad i zaraz zacz mnie w obecnoci Serwilii, Tertulli, Porcji i innych osb wypytywa,
jak si zapatruj na dalsze ich postpowanie (...) Zastanowiwszy si ju nad tym po drodze, radziem im
przyj funkcj zboow i jecha do Azji, bo nic nam ju nie pozostaje, jak tylko myle
o bezpieczestwie, od ktrego zaley ratunek rzeczypospolitej. Kiedy do tego punktu doszedem, zjawi
si Kassjusz. Powtrzyem mu to samo, na co Kassjusz przyjwszy gron postaw - rzekby, e Mars
przez niego przemawia - powiedzia: Jeli o mnie chodzi, nie pojad na Sycyli. Jake mam uwaa za
dobrodziejstwo to, co jest w istocie hab?" (ad Att. 15, 11, 1). Po duszych naradach przyszli, zdaje
si, do przekonania, e naley jednak przyj propozycje Antoniusza.
Cyceron z pewnym zadowoleniem myla o podry do Grecji, gdzie studiowa jego syn, i dzieli si t
myl, jak zawsze, z Atty-kiem: Pragn legacji, ktr mi zaproponowali, dziki ktrej wolno mi bdzie
wyjecha lub wrci, kiedy mi si spodoba. Pikna to rzecz mie tak swobod przez pi lat". Nasuwa
mu si przy
479

tym widocznie niewesoa refleksja, gdy dodaje: Mwi o piciu latach, a tu moe lada chwila nastpi
rozwizanie. Ale precz ze zymi przeczuciami" (ad Att. 15, 11, 4). Mimo e odsuwa je od siebie,
przeczucia te nawiedzay go czsto. Sytuacja polityczna wydawaa mu si beznadziejna, a z ni i wasny
los. Po powrocie do Tuskulanum pisze do Attyka: Straciem ca nadziej, gdy zobaczyem, e
spiskowcy takie tylko maj widoki na ocalenie ycia, jakie im Antoniusz zostawi (...) Wydaje mi si, e
zanosi si na rze, i to niedugo. Widzisz tych ludzi i widzisz ich or" (ad Att. 15, 20). 15 czerwca pisze
znowu: Nie czuj si bezpieczny" (ad Att. 15, 18, 2). Uczucie niepokoju wzmaga si z dnia na dzie.
W nastpnym licie czytamy dramatyczne zdanie: Jasno widz, e dojdzie do wojny. Uciekajmy!" (ad
Att. 15, 19, 1) Uciec jednak nie byo atwo; naleao zmobilizowa gotwk i zaatwi mnstwo spraw
finansowych. W nastpnych listach wci o nich mowa. Jeszcze w drugiej poowie czerwca Cyceron
oznajmia, e pki potrzebnych pienidzy nie zobaczy na stole, nie wyjedzie, chocia Antoniusz
zamyla o rzezi" (ad Att. 15, 20, 4). Kopoty finansowe jeszcze bardziej zatruway mu ten ciki okres.
Martwi si nie tylko o siebie, ale i o syna, ktry rwnie potrzebowa pienidzy. Studia w Atenach byy
kosztowne, a wskutek pewnych trudnoci Marek ju od kwietnia nie podj adnych pienidzy z banku
Kse-nona w Atenach. Jedyn pociech byy przekazywane mu dobre wieci o synu; sam mg zreszt
wnioskowa z listw Marka o jego znacznych postpach w nauce. Poza kopotami finansowymi
powstrzymywa Cycerona od szybkiego wyjazdu take wzgld na opini publiczn. Nie chcia w oczach
optymatw uchodzi za dezertera. W licie z koca czerwca pisze do Attyka: Rne s zdania o moim
wyjedzie. Prosz ci, zastanw si dobrze, bo to rzecz niemaej wagi. Powiedz, czy uwaasz za
suszne, ebym wyjecha teraz i powrci pierwszego stycznia. Jest to rzecz dla mnie nieobojtna,
obawiam si bowiem, by przez to moje dobre imi nie ucierpiao (...) Cokolwiek bdzie, czas mojego
odjazdu uzaleniam od okolicznoci" (ad Att. 15, 25).
Nie spieszc si z wyjazdem oddawa si zarwno w Tuskulanum, jak i z pocztkiem lipca w Arpinum
studiom filozoficznym. Ju w dzieku o wrbiarstwie (de div. 1, 56, 127; 2, 1, 3; 2; 7, 19) zapowiada
nastpn rozpraw, O przeznaczeniu, ktra miaa by rwnie ujta w form dysputy akademickiej in
utramque partem i toczy si midzy Cyceronem a Kwintusem. Obecnie, przebywa480

jc w Tuskulanum, z kocem maja lub z pocztkiem czerwca7 zmieni plan pierwotny i pragnc uczci
Hircjusza oraz zwiza go ze sob, jemu postanowi zadedykowa nowe dzieko, wprowadzajc go
zarazem zamiast brata do swego dialogu. Wobec tego jednak, e Hircjusz niewiele zna si na filozofii
i trudno mu byo odda gos w tego rodzaju dyskusji, Cyceron postanowi sam przedstawi pogldy
stoickie i przeprowadzi ich krytyk. Rozprawka miaa odtworzy jak fikcyjn rozmow midzy
Cyceronem a Hircjuszem w willi puteolaskiej Cycerona w maju 44 r. Hircjusz mia wtedy rzekomo
zachci Cycerona do wyoenia mu swoich pogldw na przeznaczenie. Cyceron od dawna zajmowa
si tym problemem, co powiadcza list do Warrona z r. 46 (ad fam. 9, 4), w ktrym w sposb artobliwy
omawia sawne rozumowanie Diodora Kro-nosa o moliwociach; nietrudno mu wic byo w krtkim
czasie opracowa w temat8. W dzieku De jato, nie zachowanym' w caoci, ukazuje si nam ten sam
Cyceron, co w dzieku De divina-tione, ten sam sceptyk akademicki, atakujcy stoick tez Chry-zyppa
o przeznaczeniu. Cyceron opowiada si za wolnoci woli czowieka i stwierdza, e ci, ktrzy
przyjmuj wieczn kolejno przyczyn, koniecznoci przeznaczenia wi myl ludzk, pozbawiajc
j wolnej woli" (de fato 9, 20). Znamienna dla Rzymianina jest ta walka przeciw tezie o roli
przeznaczenia. Wiara w nie prowadzi - wedug Cycerona - do bezczynnoci i gnunoci, podczas gdy
czowiek moe - jego zdaniem - opanowa swe naogi i przezwyciy sw natur przez wyton prac
nad sob. rdem tego pisemka jest jakie dzieko akademickie, prawdopodobnie Karnea-desa9.
Dawniejsi uczeni10 niewysoko cenili to pisemko Cycerona, pomawiajc go o brak orientacji w trudnym
temacie; nowsze badania, wprost przeciwnie, prowadz do wniosku, e napisa je z wielkim
zrozumieniem, jasnoci i logik" u.
Zaraz po ukoczeniu rozprawy De fato przystpi Cyceron do opracowania nastpnego tematu. Jest
rzecz ciekaw, e by to problem sawy". By moe, e i to dzieko, pisane w okresie odsu7 Cicern:
Traite du destn. Texte stabli et traduit par A. Yon, Paris 1933, s. V.
8
Boyanc: Cicfon et son oeuvre philosophique, 307. 8 Cicern: Traite du destn (Yon), XL nn.
18
Por. np. Schanz-Hosius: Geschichte der rmischen Literatur, I, 517; Morawski: Morek Tulliusz Cicero, 231.
11
Philippson: RE s. v. Tullius, 1162.

481

nicia od wadzy i ycia publicznego, miao by pewnego rodzaju pocieszeniem po klskach

yciowych. Pierwsze wiadomoci o zamierzonej pracy pojawiaj si w licie z 22 czerwca (ad Att. 15,
21, 2). Z listu z 27 czerwca (ad Att. 15, 14, 4) dowiadujemy si, e Cyceron j pisze, 3 lipca wyania si
tytu: wkrtce pol ci dzieko o sawie" (ad Att. 15, 27, 2). 11 lipca Cyceron zawiadamia Attyka, e
dzieko jest gotowe (ad Att. 16, 26). aowa wypada, e nieprzychylny los nie pozwoli nam dzi
ledzi wywodw Cycerona na temat sawy, pisanych w tak osobliwych chwilach jego ycia. Jak
wiadomo, zaginione pismo udao si odnale Petrarce. Niestety, od chwili kiedy Petrarka wypoyczy
rozpraw swemu mistrzowi Convenevole, wszelki such o niej zagin. Niektrzy powtpiewaj nawet,
czy byo to rzeczywicie pisemko Cycerona.
Prawdopodobnie 6 lipca opuci Cyceron Arpinum udajc si w drog do Grecji. Prowadzia ona na
poudnie do Zatoki Neapoli-taskiej, gdzie po rozmowie z Brutusem zamierza wsi na statek.
W drodze towarzyszy mu bratanek Kwintus, ktry popadszy w konflikt z Antoniuszem zacz
okazywa sympatie republikanom i za wszelk cen chcia przej do obozu Brutusa i Kassjusza.
Cyceron nie ufa mu jednak w peni, pomny na dawne sprawki bratanka; ponadto zbyt dobrze pamita
jego niedawne, demonstracyjnie procezariaskie, zachowanie podczas wit Parilia w dniu 20 kwietnia
(ad Att. 14, 14, 1). Mimo to wysa do Attyka list polecajcy z zapewnieniem, e Kwintus zostanie
takim republikaninem, jakiego sobie yczymy" (ad Att. 16, 5, 2), oraz doda, e Brutus ma do niego
pene zaufanie. Motywy tego gestu byy proste i nie wypyway bynajmniej z wiary w zmian
przekona bratanka. Pisze o tym wyranie, uprzedzajc Attyka o wysaniu listu polecajcego: Mj
bratanek obiecuje by drugim Katonem. Ojciec i syn prosili mnie, bym rczy za niego, zastrzegam si
jednak, by mu nie wierzy, pki si nie przekonasz. Dam mu list, jaki zechce, ale nie daj si zwie
temu listowi. Z gry ci ostrzegam, by nie myla, e zmieniem sd o nim" (ad Att. 16, 1, 6).
Przybywszy do Puteoli 7 lipca Cyceron dowiedzia si z listu Attyka, e Antoniusz ogaszajc pod
nieobecno Brutusa igrzyska, ktre miay si odby za jego pretury, wyznaczy je na sidmy dzie
miesica juliaskiego". Wprowadzenie nowej nazwy miesica na miejsce starej: Quinctilis - oburzyo
Cycerona do ywego: Czy podobna! ogosi igrzyska w miesicu juliaskim! Niech i to bogowie
popamitaj. Ale gdybymy si mieli gniewa, mielibymy codziennie
482

nowy do tego powd. Czy jest co haniebniejszego, ni ka tak nazw w usta naszemu Brutusowi.
Powracam do swego: Wyjedajmy" (ad Att. 16, 1, 1). Nazajutrz Cyceron odwiedzi Brutusa,
zamierzajc wyjecha wraz z jego flot. Brutus, ktry przebywa wwczas na maej wysepce Nesis
naprzeciw Puteoli u swego krewnego i przyjaciela Lukullusa, zwleka jednak z wyjazdem. Szczegw
swej rozmowy z Brutusem Cyceron nie przekazuje Attykowi. Dowiadujemy si jedynie, e Kwintus
towarzyszy stryjowi na wysepk i e swoimi wypowiedziami, przepojonymi duchem republikaskim,
tak poruszy i przekona Brutusa, e ten przy poegnaniu uciska go i ucaowa" (ad Att. 16, 5, 2).
Wiemy rwnie, e Brutus da wyraz swemu oburzeniu na zmian nazwy miesica, w ktrym jego
igrzyska si odbyy; zadowolony by jedynie z wystawienia dramatu Akcjusza Tereusz i z oklaskw
widowni, ktre wzi widocznie za oznak sympatii dla siebie. Innego wida zdania by Cyceron, ktry
piszc do Attyka, w zwizku z tym aplauzem dodaje: Mnie za, im wiksz im to sprawia
przyjemno, tym bardziej gniewa i zasmuca, e lud rzymski uywa swych rk nie do obrony
rzeczypospolitej, lecz do oklaskw" (ad Att. 16, 2, 3).
Wobec tego, e Brutus zwleka z wyjazdem, Cyceron zdecydowa si na niego nie czeka. Na okrt
wsiad 17 lipca. Nastrj ostatnich chwil odtwarza list do Attyka pisany w willi pompeja-skiej: Wiele
rzeczy wzrusza mnie przed wyjazdem; przede wszystkim, e si z tob rozczam, potem trudy eglugi,
niestosownej ani do mego wieku, ani godnoci. Nawet pora wyjazdu wydaje mi si niedobrze wybrana
(...) Zostawiam pokj, a moe wrc na wojn (...) To mnie tylko pociesza, e albo dopomog nieco
mojemu synowi w naukach, albo zobacz, czy nie trzeba go na lepsz drog naprowadzi" (ad Att. 16, 3,
4).
Po dwudniowej podry stan Cyceron w Welii, w kraju luka-skim, gdzie zatrzyma si w domu
swego przyjaciela Talny. Std te wysa list do Trebacjusza, ktry podobnie jak Attyk opiekowa si
interesami Cycerona w Rzymie. Z listu tego wynika, e Cyceron przewidywa swj powrt do Rzymu
dopiero na zim (ad fam. 7, 20, 3). Z innych listw, wysanych do Attyka jeszcze przed wyjazdem,
wida, i Cyceron przypuszcza, e sytuacja polityczna zaostrzy si dopiero 1 stycznia, kiedy Hircjusz
i Pansa obejm konsulat, a Antoniusz, by moe, nie zechce wypuci wadzy z rk. Rozmowy
z Hircjuszem i Pans wzbudziy w nim pewne nadzieje na rozam w stronnictwie cezariaskim.
W Welii zatrzyma si tylko
483

jeden dzie. Dwudziestego wsiad na okrt, by po piciodniowej podry stan w Wibonie w domu
przyjaciela Sikki, u ktrego zatrzyma si swojego czasu w drodze na wygnanie.
Piciodniowa podr do Wibony nie mina bezowocnie. Wyjedajc z Welii przypomnia sobie
prob Trebacjusza, ktry natknwszy si ongi w cyceroskim Tuskulanum na Topiki
Arysto-telesowskie, nie mg ich zrozumie i zwrci si do Cycerona o wyjanienie. Ten nie majc
wtedy czasu poleci mu jakiego greckiego retora, ktry jednak nawet z tytuu nie zna tego pisma.
Obecnie Cyceron postanowi skrei sobie nuc podr opracowujc dla Trebacjusza wykad
o Topikach. Dzieko byo gotowe dwudziestego smego i z Region Cyceron mg je ju wysa
Tre-bacjuszowi (ad fam. 7, 19). Oczywicie popiech, w jakim dzieko powstao, daje si zauway
w kompozycji wykadu. Mimo jednak do szkolarskiego charakteru, praca ta, omawiajca dowody
zewntrzne i wewntrzne, ich rodzaje i czci, posiadaa warto nie tylko dla adresata, ale i dla
pniejszych czytelnikw. Jeszcze po stu latach cytowa j Kwintylian. Mimo zapewnie, i pisa j
z pamici, Cyceron musia w czasie tej podry mie ze sob jakie ksiki z dziedziny retoryki. O tym,
e mia ze sob na statku ksiki, wiadczy do zabawne zdarzenie. Oto pync z Wibony i odczytujc
w drodze swoje Rozprawy akademickie, z przeraeniem stwierdzi, e przedmow do trzeciej ksigi
Rozpraw przez roztargnienie umieci po raz drugi w wieo wydanym dzieku O sawie. Stao si to
dlatego - pisze do Attyka - e mam zbir przedmw, z ktrych mam zwyczaj wybiera, kiedy zamylam
wyda jakie nowe dzieko (...) Obecnie odczytujc swoje Rozprawy akademickie zauwayem
pomyk. Zaraz wic napisaem now przedmow do dzieka O sawie i przesyam ci j; wytniesz tamt,
a wkleisz t" (ad Att. 16, 6, 4).
28 lipca stan Cyceron w Region, a pierwszego sierpnia w Sy-rakuzach. Wobec nieprzychylnego
wiatru, uniemoliwiajcego dalsz podr, Cyceron zatrzyma si w Leukopetra w pobliu Region u
swego przyjaciela Waleriusza. Tymczasem nadeszy z Rzymu wieci, ktre pokrzyoway jego plany
i skoniy go do powrotu do stolicy. Relacj o tym znajdujemy w licie do Attyka, pisanym ju w drodze
powrotnej: Przybyli do mnie niektrzy zacni Regioczycy, ktrzy wrcili z Rzymu. Przynieli mi
edykt Brutusa i Kassjusza (z 4 sierpnia) oraz wiadomo, e senat ma si zgromadzi jak najliczniej 1
wrzenia; donosili, e Brutus i Kassjusz rozesali listy do
484

byych konsulw i pretorw z prob o stawienie si w senacie. Mwili, e mona si spodziewa, i

Antoniusz ustpi, e sprawy si uo, a nasi spiskowcy wrc do Rzymu. Dodawali, e oczekuj mnie
tam i e maj mi za ze mj wyjazd. Na t wiadomo, bez wahania zrezygnowaem z dalszej podry,
ktra od pocztku nie bya dla mnie przyjemnoci" (ad Att. 16, 7, 1-2). Prawie rwnoczenie nadszed
list Attyka wzywajcy do powrotu: Zatem przybywaj! Ty, ktry podasz piknej mierci, miaeby
opuci ojczyzn?" (ad Att. 16, 7, 3). Nie brzmiao to zbyt optymistycznie, jednake Cyceron uzna, e
powrt do Rzymu jest jego obowizkiem. Mimo to nie uszed jego uwagi ton edyktu Brutusa
i Kassju-sza, w ktrym wyczyta nastpujce sowa skierowane do Antoniusza: Mylisz si, jeli
mylisz, e orem moesz nas przerazi. adne niebezpieczestwo nie zachwieje nasz odwag,
a Antoniusz nie moe sobie roci prawa do rozkazywania tym, przez ktrych sta si wolnym
czowiekiem (...) Wolnym ludziom groba nie jest straszna (...) Wicej sobie nasz wolno cenimy ni
twoj przyja". Obok tych mocnych sw byy jednak i inne, pojednawcze, dopuszczajce moliwo
jakiego kompromisu. Brutus i Kassjusz zapewniali Antoniusza, e pragn go widzie w wolnej
rzeczypo-spolitej czowiekiem wielkim i powaanym i e nie ycz sobie zerwania" (ad fam. 11, 3).
Oczywicie w chwili gdy pojawia si jaka nowa szansa pokojowego zaatwienia konfliktu, nie mogo
w Rzymie zabrakn Cycerona. Uwaajc, e kontynuowanie dalszej podry do Grecji byoby czym
nie do wybaczenia", Cyceron wdziczny by wiatrom, e odwrciy od niego t hab" (ad Att. 16, 7,
5) i - jak pniej napisa - na zew ojczyzny" (ad fam. 10, 1, 1) ruszy w powrotn drog. Istotnie
w drugiej poowie lipca wydawao si, e sytuacja obozu republikaskiego ulega poprawie. Zoyo si
na to wiele przyczyn. Najwaniejsz byo znaczenie, jakie wrd weteranw cezariaskich zaczyna
sobie zdobywa Oktawian, co doprowadzio do powanego napicia midzy nim a Antoniuszem. Nowy
konkurent do wadzy, noszcy nazwisko zabitego dyktatora, urzdzajcy wspaniae igrzyska ku czci
zwycistw Cezara i obiecujcy kademu mieszkacowi Rzymu kwot 300 sestercw, by gronym
przeciwnikiem podkopujcym pozycj Antoniusza. W dodatku promulgowane przez konsula nowe
prawo o zamianie prowincji" (de permutatione provinciarum), moc ktrego Antoniusz mia na pi lat
otrzyma namiestnictwo Galii Przedalpejskiej oraz wojsko, Decimus Brutus za Macedoni bez wojska
- napotkao
485

na wyrany opr ze strony senatu. Te Cezara, Pizon, odgraa si, e na posiedzeniu senatu 1 sierpnia
wystpi z wnioskiem, by Gali Przedalpejsk wyczy z liczby prowincji, wobec tego e mieszkacy
jej otrzymali prawo obywatelstwa rzymskiego. W tej sytuacji wydawao si, e opr przeciw
Antoniuszowi bdzie moliwy i e obecno Cycerona moe ten opr wzmocni. W rzeczywistoci
jednak - o czym Cyceron wyjedajc z Leukopetra nie wiedzia - Antoniusz bynajmniej nie zamierza
ustpowa. Pizon wygosi wprawdzie zapowiedziane przemwienie opozycyjne, oznajmiajc, e
opuci Itali, jeli nadal bdzie trwaa tyrania (Phil. 12, 6, 14), czym zyska sobie powszechny szacunek
nobilw (Phil. 1, 4, 10), ale istotnego ich poparcia nie zdoby i nastpnego dnia ju si w senacie nie
zjawi. Jedyn rzecz, jakiej senat dokona, byo przyznanie Brutusowi i Kassjuszowi podrzdnych
prowincji Krety i Cyreny. Antoniusz nie ulk si tak sabej opozycji. Edykt, wymierzony w pierwszych
dniach sierpnia przeciw Kassjuszowi i Brutusowi, peen grb i obelg, wiadczy o tym, e konsul
mimo pozorw czuje si silny (ad fam. 11, 3). Rwnoczenie przez weteranw udao mu si zaagodzi
nieporozumienia z Oktawianem (App. b. c. 3, 39), ktry zgodzi si popiera lex de permutatione
provin-ciarum. Istotnie te, okoo 20 sierpnia, po zabarykadowaniu wszystkich dostpw do forum
i niedopuszczeniu do gosowania przeciwnikw projektowanej ustawy, przy uyciu siy i poparciu
Oktawiana, wrd entuzjazmu weteranw, lex de permutatione provin-ciarum zostaa uchwalona.
Pozycja Antoniusza, pod koniec lipca nieco zachwiana, znw si wzmocnia.
Cyceron, wyjedajc z Leukopetra okoo 9 sierpnia, nie zna jeszcze przebiegu tych wypadkw
rwnoznacznych z osabieniem opozycji. O tym wszystkim poinformowa" go dopiero Brutus w Welii
17 sierpnia, zadowolony z powrotu Cycerona i wysawiajcy g> podobnie jak Pizona, pod niebo" (ad
Att. 16, 7, 5). Sam Cyceron z zadowoleniem myla, e powracajc do Rzymu spenia swj obowizek
wobec rzeczypospolitej, cho z drugiej strony przewidywa, e walka nie ma zbyt wielkich szans
powodzenia. Swoje wraenia oddaje w licie do Attyka z 19 sierpnia, pisanym w drodze z Welii do
Pompei: Brutus da mi do przeczytania edykt Antoniusza oraz ich odpowied wybornie napisan. Nie
widz jednak, do czego zmierzaj oba te edykty. Ja te nie po to powracam, eby znw uj ster rzdw
rzeczypospolitej - jak myli Brutus - bo c mona dla niej uczyni? Czy kto popar Pizona? Czy on sam
486

nastpnego dnia przyszed do senatu? Ale mwi, e w moim wieku nie powinienem ju unika
mierci" (ad Att. 16, 7, 7). W kilka dni pniej stan Cycero w swej willi tuskulaskiej. Zaraz na drugi
dzie odwiedzi go Trebacjusz, donoszc midzy innymi, e Matiusz, dawny przyjaciel Cycerona, peen
jest obaw, czy ten nie bierze mu za ze jego sympatii procezariaskich, zwaszcza e zajmowa si
organizacj igrzysk urzdzanych przez Oktawiana na cze zwycistw Cezara. Cyceron, wzruszony
tym, nie omieszka mu natychmiast odpisa, zapewniajc o swej przyjani. W kilka dni pniej
otrzyma odpowied o tyle interesujc, e Matiusz, gorcy i szczery zwolennik Cezara, nie zapiera si
swych uczu dla zmarego dyktatora, z drugiej strony jednak zapewnia, e nie chce mie nic wsplnego
ze zymi obywatelami12 (ad fam. 11, 28, 5). 31 sierpnia, w przeddzie posiedzenia senatu, zjawi si
Cyceron w Rzymie. Na jego spotkanie - jak opowiada Plutarch - wyszy takie tumy pene radoci
i tsknoty za nim, e prawie cay dzie zeszed mu na powitaniach i uciskach, przy bramach miasta i po
drodze" (Plut. Cic. 43).
12

O Matiuszu i jego licie por. Mnzer: RE 14, 2209; Cichorius: Romi-sche Studien, 247; H. Dahlman, Neue Jahrbcher fr
antike und deutsche Bildung" 13 (1938), s. 225 nn.

ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

OSTATNIA WALKA (LATA 44-43)P

Chocia Cyceron przyjecha do Rzymu w przeddzie posiedzenia senatu, w samym posiedzeniu udziau
nie wzi. Dowiedzia si bowiem, e Antoniusz zamierza postawi wniosek, by na przyszo do
wszystkich uroczystoci dzikczynnych dodawano jeden dzie specjalnie powicony czci Cezara. Jako
reprezentant obozu republikaskiego, na ktrego zwrcone byy oczy wszystkich, nie chcia Cyceron
gosowa za jeszcze jednym wnioskiem prowadzcym do ubstwienia zamordowanego tyrana".
Ponadto mimo osobistego zaproszenia Antoniusza nie by cakiem pewien swego bezpieczestwa (Phil.
1, 11, 27-28; 5, 6, 17-18). Aby zachowa pozory, wysa goca, usprawiedliwiajc sw nieobecno
i tumaczc si zmczeniem dalek podr. Antoniusz, ktremu zaleao na tym, by Cyceron gosowa
za wnioskiem, tak dalece straci panowanie nad sob, e grozi zburzeniem domu Cycerona.
Dnia nastpnego, 2 wrzenia, sytuacja uoya si odmiennie. Na posiedzeniu senatu, ktremu
przewodniczy Dolabella, Antoniusz by nieobecny, zjawi si natomiast Cyceron, ktry wygosi
pierwsz ze swoich czternastu filipik - mw skierowanych przeciw Antoniuszowi. Przemwienie to,
zawierajce ostr krytyk wszystkich ustaw uchwalonych za spraw Antoniusza lub przez niego od dnia
1 czerwca projektowanych, jest, formalnie rzecz biorc, apelem do obu konsulw, wzywajcym ich do
powrotu na drog prawa i do suby dla republiki. Mimo zdecydowanego potpienia dziaalnoci
konsulw w cigu ostatnich trzech miesicy, nie brak jednak w tej filipice momentw pojednawczych,
wskazujcych na to, e obz republikaski gotw by wycign rk do zgody. Oceniajc pozy1 O walce
Cycerona z Antoniuszem por. ksik Hartwiga Frischa: Ciceros Fight for the Republic, Gyldendal 1946.

488

tywnie dziaalno Antoniusza w pierwszych dniach po zamordowaniu Cezara oraz pochwalajc jego
zgod na amnesti dla Brutusa i Kassjusza i wniosek o zniesienie instytucji dyktatury, wskazywa
Cyceron drog, na ktrej Antoniusz mgby doj do zgody z obozem republikaskim. Mimo wieej
osobistej urazy Cyceron panowa nad sob nie chcc dopuci do ostatecznego zerwania. Z wielkim
umiarkowaniem formuowa swe stanowisko: Wiem, jak niebezpiecznie jest naraa si czowiekowi
rozgniewanemu i dziercemu or w rku, zwaszcza w tych czasach, kiedy miecz tak bezkarnie
zabija, ale podam sprawiedliwe, jak sdz, warunki ugody i przypuszczam, e Antoniusz ich nie
odrzuci. Jeli obelywie bd mwi o jego yciu i charakterze, zgadzam si, by by moim najwikszym
nieprzyjacielem; jeli jednak stosownie do mego zwyczaju powiem otwarcie, co myl, pragn, by
mimo gniewu odnis si do mnie jak do obywatela. Niech chwyta za bro, jeli wymaga tego obrona,
ale niechaj ta bro nie zagraa ludziom, ktrzy wypowiadaj to, co uznaj za dobre dla rzeczypospolitej"
(Phil. 1, 11, 27). To w pojednawczym tonie utrzymane przemwienie byo jednak zupenie
jednoznaczne. Mimo podkrelenia na pocztku pozytywnych momentw dziaalnoci Antoniusza,
uchwalenie ustawy de permutatione provinciarum okrelone zostao jako nielegalne, a konsulowie
napitnowani jako tyrani. Wystpieniem swym kontynuowa Cyceron lini zapocztkowan 1 sierpnia
przez Pizona, tote zarwno Antoniusz, jak Dolabella zupenie trafnie zrozumieli polityczny sens tego
przemwienia. Reakcji na nie Cyceron doczeka si co prawda dopiero po dwch tygodniach, ale za to
w niezwykle gwatownej formie, na nastpnym posiedzeniu senatu dnia 19 wrzenia. Antoniusz
wystpi tam z ostr replik, wyrzucajc Cyceronowi niewdziczno. Omawiajc ca jego
dotychczasow dziaalno, zrzuca na niego win za skazanie katylinarczykw, przypisywa jego
machinacjom mier Klodiusza i Cezara. Nie kto inny jak Cyceron mia przez swoje intrygi porni
Cezara z Pom-pejuszem i doprowadzi w ten sposb do wojny domowej. Jako zoliwy intrygant
znienawidzony by - wedug oceny Antoniusza - nawet w obozie pompejaczykw (Cass. Dio 46, 2-3;
12, 1-4). Tego steku obelg, jakimi Antoniusz rzyga przeciw niemu" (ad fam. 12, 2, 1), nie wysucha
Cyceron osobicie. Ostrzeony zawczasu przez przyjaci o zamierzonym ataku Antoniusza nie zjawi
si na tym posiedzeniu senatu (odbywao si ono w wityni Ziemi, otoczonej przez weteranw Cezara).
Zreszt odczuwa wyranie, e
489

jest w senacie odosobniony. Fakt, e na posiedzeniu senatu w dniu 2 wrzenia ze wszystkich obecnych
senatorw popar Cycerona jedynie szwagier Brutusa i Kassjusza, Publiusz Serwiliusz Isauri-kus - mia
sw gbok wymow. Terror obezwadni wszystkich do tego stopnia, e trzej przedstawiciele obozu
republikaskiego, ktrzy odwayli si wystpi w senacie przeciw Antoniuszowi, to znaczy Pizon,
Cyceron i Isaurikus2, bali si przychodzi pniej do senatu (ad fam. 12, 2). Cyceron zdawa sobie
spraw, e jedyn nadziej rzeczypospolitej mog by Kassjusz i Brutus oraz republikascy
namiestnicy prowincji, majcy do swej dyspozycji wojsko. W jednym z listw wysanych pod koniec
wrzenia pisze do Kassjusza: W was caa nasza nadzieja" (ad fam. 12, 2, 3); w innym licie
z padziernika: Ach, c za bl! Nie moglimy znie pana, teraz suymy wspniewolnikowi. I cho
mniej mam, ni bym pragn, otuchy, ca nadziej opieram na twej odwadze. Ale gdzie wojsko?" (ad
fam. 12, 3, 2) Wojsko, o ktre pyta Cyceron, mia Munacjusz Plankus, namiestnik Galii Zaalpejskiej.
Do niego wic zwraca si Cyceron pod koniec wrzenia z wezwaniem, by wszystkie swe myli
i starania obrci ku rzeczypospolitej" (ad fam. 10, 1, 2). Prawdopodobnie list o podobnej treci musia
te odej do Decimusa Brutusa, namiestnika Galii Przedalpejskiej. Zachowaa si tylko odpowied
Decimusa, w ktrej donosi, e stara si uj sobie onierzy i lepiej ich przygotowa dla obrony naszej
sprawy" (ad fam. 11, 4, 1).
Mimo do oywionej korespondencji, jak prowadzi z Kassju-szem, Decimusem Brutusem,
Munacjuszem Plankiem3 i prokonsu-lem frica Vetus, Kornificjuszem *, Cyceron nie mg opanowa
uczucia przygnbienia. Nawet ponowny wzrost napicia midzy Antoniuszem i Oktawianem nie zdoa
podnie go na duchu. Z pewnym zadowoleniem wprawdzie donosi Kornificjuszowi o rozszerzanej
przez Antoniusza pogosce, jakoby Oktawian planowa zamach na jego osob, przy czym dodaje od
siebie, e ludzie zacni i roztropni nie tylko nie wtpi o tym, ale nawet to pochwalaj", mimo to
najwyszym niepokojem przejmowa go wyjazd Antoniusza, ktry 9 padziernika uda si do
Brundisium, by przecign tam na swoj stron cztery legiony przybywajce wanie z Macedonii, nie
2

O Isaurikusie por. Miinzer: RE 10, 1110, nr 192. 3 O Planku por. Miinzer: RE Suppl. V, 377. 4 O Kornificjuszu por. Miinzer:
RE 4, 1626.

490

ukrywa te swych obaw, e z pomoc owych legionw Antoniusz naoy jarzmo na nasze karki" (ad
fam. 12, 23, 2). W licie do Kornificjusza tak koczy swoj ocen sytuacji: Oto masz obraz
rzeczypospolitej, o ile rzeczpospolita moe istnie w obozie. auj czsto, i za pno na wiat
przyszedszy, nie moge cho w czci zakosztowa sodyczy zdrowej i spokojnej rzeczypospolitej. Bo
wwczas wolno byo przynajmniej mie nadziej; teraz i t nam wydarto (...) Wszystko, co czowiekowi
zdarzy si moe, znosz ze staoci, jak zawdziczam filozofii, ktra nie tylko odwodzi mnie od
niepokoju, ale uzbraja przeciw wszelkim ciosom fortuny" (ad fam. 12, 23, 3).
Nie mogc - jak stwierdza w licie z 15 padziernika do Pianka - bezpiecznie i bez ujmy dla swej
godnoci przychodzi na posiedzenia senatu" (ad fam. 10, 2, 1) postanowi Cyceron w drugiej poowie
padziernika opuci Rzym, by na wsi powici si dziaalnoci pisarskiej. Pierwsz rzecz po
przybyciu do Puteoli byo napisanie repliki na atak Antoniusza z dnia 19 wrzenia, mowy, znanej pod
nazw drugiej filipiki. W pierwszej czci Cyceron rozprawi si z zarzutami Antoniusza; w drugiej
czci niezwykle gwatownie zaatakowa swego przeciwnika. Mona miao powiedzie, e od czasu
Pizoniany nie wyszo spod pira Cycerona nic bardziej obelywego. Wprawdzie w kocowym ustpie
broszury znalazy si sowa pojednawcze: prosz ci, Antoniuszu, miej wreszcie wzgld na
rzeczpospolit, zwa (...) z jakich przodkw pochodzisz, a nie, z jakimi yjesz przyjacimi" (Phil. 1, 2,
46, 118), ale by to tylko frazes. Mowa dyszaa nienawici, Antoniusz zosta tam przedstawiony jako
rozpustnik, zodziej grosza publicznego, nikczemnik i otr, tyran i pijanica, obrzygujcy kawakami
potraw cuchncymi winem cay trybuna". Broszura, nie cofajca si przed najordy-narniejszymi
wyzwiskami, gotowa bya 25 padziernika. Oczywicie w tej sytuacji nie mona jej byo publikowa.
Posyajc j Atty-kowi pisa: Posyam ci mow. Schowasz j i wydobdziesz na wiato dzienne
dopiero wtedy, kiedy uznasz to za stosowne. Nie rozumiem, jak mona zawrze rozejm, o ktrym
mwisz. Lepiej jest nie wyraa otwarcie sprzeciwu; tak te bd postpowa" (ad Att. 15, 13, 1-2). Nie
mamy pewnoci, czy mowa ukazaa si jeszcze za ycia Cycerona; sdz jednak, e mimo opinii
niektrych uczonych5
5

Np. Gelzer: RE s. v. Tullius, 1047.

491

raczej trzeba wierzy Juwenalisowi (Sat. 10, 125), ktry podaje, e ona gwnie staa si przyczyn
mierci Cycerona.
Wyadowawszy sw zo na Antoniusza, Cyceron zabra si znw do dziaalnoci filozoficznej. 5
listopada pisze do Attyka: dzieko, o ktre prosisz, jeszcze raz wygadz i pol ci" (ad Att. 16, 11, 3).
Mowa tu niewtpliwie o dzieku Leliusz, czyli o przyjani, rzeczy napisanej zapewne jeszcze na
wiosn6, zaraz po Katonie. Zagadnienie, jak daleko powinna siga przyja, oraz problem, czy
przyja naley wyej stawia od przekona politycznych - byy dla Cycerona szczeglnie aktualne.
Przecie jednym z gwnych zarzutw stawianych przez Antoniusza Cyceronowi bya zdrada czcej
ich rzekomo przyjani. Jak ciki by tego rodzaju zarzut w oczach nobila, wnioskowa mona na
podstawie drugiej fiii- piki, ktrej caa pierwsza cz powicona jest wanie rozwaaniom na ten
temat. Obecnie, majc duo wolnego czasu, przystpi Cyceron do zapowiedzianego ogoszenia
dzieka7. Akcja dialogu, podobnie jak w Katonie, ma za to dawne dobre czasy", kiedy rzeczpospolita
bya jeszcze w kwitncym stanie. Gwnym dyskutantem jest przyjaciel Scypiona, Leliusz, goszcy
pochwa przyjani, ktr, gdyby kto usun ze wiata, wydawaoby si, e soce usuwa" (13, 47).
Jako stoik, ze stoickiego punktu widzenia analizuje rda przyjani i jej istot, zastrzegajc si, e
przyja jest zwizkiem ludzi uczciwych, nigdy za zgod zych". Mwic z alem o zawizujcej si
walce midzy dobrymi i zymi oraz o zarysowujcym si konflikcie midzy senatem i ludem, z lkiem
patrzy Leliusz w nadchodzc przyszo, cho z drugiej strony, kierowany pewnym optymizmem,
przypuszcza, e prawdziwy przywdca umiaby opanowa contio ludu rzymskiego, ktry potrafi
rozrni midzy popularem, to jest obywatelem lekkomylnym, przytakujcym ludowi,
a obywatelem staym, powanym i surowym". Piszc Leliusza Cyceron znajdowa niewtpliw
pociech w cikich dla siebie chwilach, a obraz wyidealizowanej rzeczypospolitej z czasw Scypiona
Modszego, kiedy kwity, jak mu si zdawao, mores maiorum, stanowi osod w czasach nie
przyznajcych tym wartociom adnego znaczenia w aktualnym yciu politycznym. Mimo e dzieko
oparte jest na rdach greckich, najprawdopodobniej na Teofra6 Por. H. Dahlman, Neue Jahrbiicher", 225
nn.
7
O przerbkach w Leliuszu por. W. Ricken: Zur Enstehung des Laelius de amicitia, Gymnasium" 62. Heft 4 (1955), s.
360-374.

492

cie8 i Panajtiosie9, ma ono koloryt typowo rzymski, a rzymska rzeczywisto polityczna wci w nim
dochodzi do gosu. Nie trzeba te zapomina, e pisa je czowiek tsknicy przez cae ycie za szczer
i oddan przyjani i e gorcym sercem dedykowa je czowiekowi, ktrego uwaa za swojego
najserdeczniejszego druha. W czasach podstpnej i nie liczcej si z uczuciami walki politycznej idea
dwch przyjaci: Leliusza i Scypiona, ktrym artobliwe, lecz na pewno serdeczne i ciepe sowa
powici pniej take Horacy, wydawa si czym szczeglnie cennym i drogim. Rwnoczenie
z ostateczn redakcj Leliusza podj Cyceron prac nad ostatnim dzieem filozoficznym swego ycia,
De offictis, ktre zadedykowa synowi, studiujcemu podwczas w Atenach. Praca sza rano naprzd.
Pierwsz wzmiank o niej spotykamy w licie do Attyka z 24 padziernika: Pracuj tu nad
zagadnieniami filozoficznymi - bo nad czym innym mgbym pracowa? - i pisz wielkie dzieo
O powinnociach, ktre powicam memu synowi, bo w czyme innym ojciec synowi moe da lepsz
nauk?" (ad Att. 15, 13, 6). W licie z 5 listopada czytamy: Zawarem w dwch pierwszych ksigach
O powinnociach to, co Panajtios zawar w trzech. Ten tak na pocztku podzieli swoje dzieo, e uzna,
i trzy rodzaje powinnoci s do rozwaenia: najprzd, kiedy si zastanawiamy, czy co jest uczciwe lub
nieuczciwe; po wtre, czy jest poyteczne, czy szkodliwe; po trzecie, co naley czyni, kiedy nie mona
pogodzi uczciwego z poytecznym, tak jak to si zdarzyo Regulusowi, dla ktrego uczciwe byo
powrci do Kartaginy, a poyteczne pozosta w Rzymie. Dwa pierwsze pytania Panajtios znakomicie
rozstrzygn; trzecie obieca rozwiza, ale nie dotrzyma sowa. Posejdonios dokoczy, co Panajtios
zacz. Zadaem jego dziea, a do Atenodora Kalwusa napisaem, eby mi przysa krtkie
streszczenie. Przypomnij mu z aski swojej i popro, by zrobi to szybko. Posejdonios mwi
o powinnociach, zmieniajcych si stosownie do okolicznoci. Jeli chodzi o tytu mego dziea, nie
wtpi, e nasze officium oznacza to samo, co greckie kathekon, ale De officiis ma w sobie co
peniejszego" (ad Att. 16, 11, 4). O ile w dwch pierwszych ksigach Cyceron
8
8

M. Schfer: Panaitios bei Cicero und Gellius, Gymnasium" 62, Heft 4 (1955), s. 334-353.
H. Hommel: Cicero und der Peripatos, Gymnasium" 62, Heft 4 (1955), s. 319-323.

493

opiera si na Panajtiosie, cho si zastrzega, e go nie tumaczy", to w trzeciej tok jego rozumowania
by ju bardziej oryginalny, co zreszt z dum podkrela: Pozosta cz wypenimy bez cudzej
pomocy, jak si to mwi - na wasn rk; nic bowiem Panajtios na ten temat nie napisa, co bym mg
uzna za dobre" (de off. 3, 7, 34). Take u Posejdoniosa temat potraktowany by krtko (de off. 3, 2, 8),
obszerniej ju u Hekatona, ucznia Panajtiosa (de off. 3, 15, 63). Cycerona, ktry niemal ustawicznie
stawa przed problemem konfliktu midzy uczciwym" a poytecznym", problem ten interesowa
szczeglnie. Dlatego te moemy wierzy jego zapewnieniom, e temat opracowa na wasn rk",
chocia wiele przykadw - jak sam to przyznaje - znalaz ju u Hekatona.
Naczeln tez Cycerona jest oczywicie pierwszestwo uczciwego" nad poytecznym", jednake, jak
ju poucza Posejdonios, wiele jest wypadkw wtpliwych, w ktrych trudno si zorientowa, co jest
uczciwe. Znamienny jest przykad zabjstwa Cezara, wprowadzony dla zilustrowania tej tezy. Cyceron
stwierdza, e w zasadzie zabjstwo naley do kategorii czynw nieuczciwych"; jednake zabjstwo
tyrana jest nie tylko aktem dozwolonym, lecz rwnie uczciwym. Dzieo De ojficiis, chocia oparte na
teoriach stoickich, do ktrych Cyceron, mimo swego akademizmu, czu zawsze pewn sympati ludziom, ktrzy mu to wyrzucali, odpowiada: C moe mi przeszkodzi pj za tym, co wydaje mi
si prawdopodobne?" (de off. 2, 2, 8) - cae przepojone jest osobist nut i osobistym pogldem autora.
Podobnie jak w dziele De repblica idea dawnej rzeczypospolitej nobilw z czasw Scypiona
Modszego pozostaje nadal ywy i niezmienny. Fundamentami rzeczypospolitej pozostaj nadal
zgoda" i sprawiedliwo" (2, 22, 78). Jej wrogami s populares, ktrzy od czasu Grakchw (2, 23, 80)
niszcz fundamenty rzeczypospolitej. Najdosadniej myl ta zostaa wyraona w trzeciej ksidze.
Usunici zostalimy od rzeczypospolitej i zaj na forum przez bezbony or i przemoc. Gdy senat
zgin i sdy zostay zniszczone, c pozostao godnego do zdziaania w kurii i na forum?" (3, 1, 1-2).
Ideaem pozostaj rzdy nobi-litas, pod warunkiem, e bdzie ona uczciwa, gotowa do powice
i niezasklepiona w egoizmie, taka, jak w pojciu Cycerona bya dawna nobilitas z czasw Scypiona.
Idea sprawiedliwoci (iustitia) powinien przywieca nie tylko warstwie nobilw; powinien
obowizywa rwnie w stosunku do niszych warstw spoecznych, niewolnikw, a nawet
nieprzyjaci. Podobnie jak w NDe repblica
494

Cyceron rozrnia wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, toczone z dzy zysku, z tego punktu
widzenia potpia m.in. zburzenie Koryntu. Podobnie jak w De repblica uwaa, e panowanie rzymskie
nie powinno mie charakteru imperium, lecz patrocinium orbis. Ciekawa jest podana przez niego
klasyfikacja zawodw, w ktrej, podobnie jak u Katona, pierwsze miejsce przypada rolnictwu.
Podobnie jak Katon potpia te lichw. Handel jest wedug niego zajciem chwalebnym" jedynie
wtedy, gdy jest uprawiany na wielk skal, w rodzaju dzisiejszego handlu hurtowego. Handel detaliczny
natomiast, podobnie jak zawody rzemielnicze, przynosi wedug niego brudne zarobki". Ostatnie
wielkie dzieo Cycerona ukazuje nam czowieka, jakim Cyceron mimo pewnych taktycznych posuni
pozosta przez cae ycie, tj. przynajmniej od czasu swego konsulatu: szermierzem gincej warstwy
nobilw oraz autorytetu senatu. Istoty kryzysu pastwa i spoeczestwa rzymskiego szuka
w kategoriach moralnych i wierzy, e moralne odrodzenie rzdzcej warstwy nobilw moe
doprowadzi do wymarzonej przez niego concordia ordinum. Wydawao mu si rwnie, e podbite
prowincje rzymskie zaprzestan buntw, jeli bd rzdzone sprawiedliwie.
Dzieo De ofjiciis nie wykoczone pod wzgldem literackim ukazao si najprawdopodobniej dopiero
po mierci autora. Porwany wirem wypadkw politycznych nie mia ju czasu na ostateczne jego
opracowanie 10. W czasie pracy nad pierwszymi ksigami otrzyma Cyceron 1 listopada list od
Oktawiana, ktry wyprowadzi go ze stanu wzgldnej rwnowagi umysu. Donosi o tym Attykowi:
Oktawian ma wielkie zamiary. Wszystkich weteranw w Kasili-num i Kalacji przecign na swoj
stron i nic w tym dziwnego, gdy kademu z nich daje po piset denarw. Myli objecha take inne
kolonie. Widocznie zmierza do tego, by sta si wodzem w wojnie przeciw Antoniuszowi. Widz, e za
kilka dni chwyc za bro. Ale za kim pjdziemy? Pamitaj, jakie przyj imi i w jakim jest wieku! da
najpierw ode mnie tajemnej rozmowy w Kapui lub w pobliu tego miasta. Ju sam ten pomys jest
dziecinny, czy mona przypuszcza, e moemy si spotka ze sob w tajemnicy przed ludmi?
Odpowiedziaem, e to niemoliwe i niepotrzebne" (ad Att. 16, 8, 1). Niedugo potem zjawi si
wysannik Oktawiana, Cecyna, z wiadomoci, e Antoniusz na czele legionu Skowronkw
10

Por. C. Atzert we wstpie do wydania De officiis z 1932 r., s. XXII.

495

zmierza do Rzymu; Oktawian prosi o rad, czy poda wprost do miasta na czele trzech tysicy
weteranw, czy zagrodzi Antoniuszowi drog w Kapui, czy te uda si do trzech legionw
macedoskich stojcych wzdu wybrzea adriatyckiego i przecign je na swoj stron" (ad Att. 16, 8,
2). Jasne byo, e Oktawian szuka u Cycerona oparcia w akcji skierowanej przeciw konsulowi. Cyceron
nie mg pozosta bierny. Doradzi Oktawianowi, by ma szerowa wprost na Rzym i ubieg w ten
sposb Antoniusza; zdawao si bowiem, e Oktawian potrafi pozyska dla swojej akcji nie tylko
miejskie posplstwo, ale take uczciwych" ludzi. Natomiast jeli idzie o samego siebie, nie wiedzia,
jak postpi, i prosi Attyka o rad: dam teraz od ciebie rady, jak mam postpi; czy do Rzymu
pojecha, czy tutaj pozosta, czy te schroni si do Arpinum? Bybym tam bezpieczniejszy, ale
z drugiej strony aowabym, gdybym nie by w Rzymie, a moja obecno tam okazaa si potrzebna.
Wyprowad mnie z tej niepewnoci, bo w wikszej jeszcze nigdy nie byem" (ad Att. 16, 8, 2).
Tymczasem Oktawian coraz bardziej przynagla Cycerona, by ten uda si do Rzymu, i zapewnia
w listach, i pragnie dziaa legalnie, to znaczy za zgod senatu i rad Cycerona. Ten nie mg si
jednak zdoby na ostateczn decyzj i w licie z 4 listopada znowu dzieli si z Atty-kiem swoimi
wtpliwociami: Oktawian przynagla, ale ja si nie spiesz, nie ufam jego wiekowi, nie wiem, czy ma
dobre zamiary, i nie chc nic postanawia bez twego przyjaciela Pansy. Boj si, by Antoniusz nie
opanowa sytuacji, i dlatego nie mam ochoty oddala si od morza. Z drugiej jednak strony obawiam
si, eby w czasie mej nieobecnoci w Rzymie nie zdarzyo si co wielkiego, w czym chciabym razem
z uczciwymi obywatelami wzi udzia. Warronowi nie podobaj si zamiary tego chopca, mnie
przeciwnie. Ma silne wojsko, moe poczy si z Brutusem; dziaa otwarcie, w Kapui dzieli wojsko na
centurie i dobrze mu paci. Ju, ju widz wojn" (ad Att. 16, 9). W dalszym cigu dzie w dzie
nadchodziy listy Oktawiana wzywajce Cycerona, by podj si sprawy publicznej, przyby do Kapui,
po raz drugi rzeczpospolit ocali, a stamtd natychmiast pody do Rzymu" (ad Att. 16, 11, 6 z 5
listopada).
Entuzjazm, jaki akcja Oktawiana wzbudzia w miastach municypalnych, nie pozosta bez wpywu na
Cycerona. 5 listopada zawiadamia Attyka o zamiarze wczeniejszego przybycia do Rzymu i jako termin
wyznacza dzie 12 listopada (ad Att. 16, 11; 16, 12). 7 listo496

pada widzimy go ju w Sinuessa na drodze do Rzymu. Tu jednak nadchodzi wiadomo, e Antoniusz

zblia si do Kasilinum. Cyceron zmienia wic pierwotny plan z obawy, by Antoniusz nie docign go
na via Appia, i przy mocie w Minturnach skrca na drog wiodc do Arpinum. Noc z 10 na 11
listopada przepdza w Akwinum i jedenastego jest ju w swej posiadoci arpinackiej. Listy
dochodzce tu od Attyka doradzay mu jak najwiksz rezerw. Trafio to Cyceronowi do przekonania,
tak bowiem odpisuje przyjacielowi: Zgadzam si z tob, e jeli Oktawian zwyciy, zarzdzenia
tyrana jeszcze bardziej zostan umocnione, niemy je umocnili w wityni Ziemi, i e to wszystko
zwrci si przeciw Brutusowi; z drugiej jednak strony, jeli Oktawian zostanie pokonany, bdziemy
mieli na karku nieznonego Antoniusza, tak e nie wiadomo, co z dwojga zego wybra" (ad Att. 16, 4,
1). Niebawem otrzyma Cyceron tekst przemwienia Oktawiana, ktry wyprzedzajc Antoniusza
wkroczy do Rzymu i wystpi na zgromadzeniu ludowym, zwoanym dla niego przez trybuna
ludowego Tyberiusza Kanutiusza. Mowa ta nie wrya nic dobrego. Fakt, e Oktawian skadajc
przysig wycign rk ku posgowi Cezara i wypowiedzia sowa: Obym mg dostpi godnoci
mego ojca" (ad Att. 16, 15, 3), wskazywa niedwuznacznie, e Oktawian nie myli o przywrceniu
dawnej republiki, lecz zda do objcia nastpstwa po Cezarze. Nic dziwnego, e Attyk przejrzawszy
gr Oktawiana doradza Cyceronowi ostrono. Miar istotnego stosunku Oktawiana do ideaw
republikaskich miao by - wedug Attyka - jego zachowanie si wobec mordercy Cezara, Kaski n,
ktry 13 grudnia obj mia trybunat ludowy: jeli Oktawian nie tylko nie bdzie go zwalcza, ale okae
si jego przyjacielem, mona mu bdzie zaufa i uyczy mu poparcia. Rozumowanie to przekonao
Cycerona, ktry w tyme duchu odpowiedzia Oppiuszowi: Po c si spieszy, przecie przed 1
stycznia Oktawian nie potrzebuje mojej pomocy, a jego chci i zamiary poznam przed 13 grudnia, kiedy
Kaka obejmie albo nie obejmie urzdu trybuna" (ad Att. 16, 15, 3). Przez cay listopad Cyceron czeka
w Arpinum na wyjanienie sytuacji. W tym czasie Oktawian na wie o zblianiu si Antoniusza
opuci stolic i wycofa si do Etrurii. Antoniusz zaraz po wkroczeniu do Rzymu wyda przeciw
Oktawianowi szereg obelywych edyktw, lecz nie omieli si ogosi go nieprzyjacielem".
11

OKace por. Mnzer: RE 2 A, 1789.

497

Jego pozycja nie bya zreszt zbyt mocna, gdy Oktawian rzucajc hojnie pienidzmi przecign na
swoj stron legion Marsowy, a nastpnie legion czwarty. Antoniusz poprzesta na zaprzysieniu
senatorw, po czym przeprowadzi 28 listopada losowanie prowincji i z resztkami wiernego sobie
wojska wyruszy nastpnego dnia do Ariminum12, by odebra Decimusowi Brutusowi Gali Blisz.
W tej sytuacji, gdy ju stao si jasne, e szanse przechylaj si na korzy Oktawiana, Cyceron nie
mg ju duej wysiedzie w Ar-pinum. Uzna, e nadesza waciwa chwila, by wszystkie siy
skoncentrowa przeciw Antoniuszowi, ktry by jego zdaniem najbardziej niebezpiecznym wrogiem
rzeczypospolitej. Przybywszy 9 grudnia 1S do Rzymu od razu uda si do Pansy, konsula desygnowanego
na rok nastpny; z rozmowy dowiedzia si, e Pansa ju od dawna nawiza kontakt z koami
republikaskimi i by zdecydowanym wrogiem Antoniusza. Zachcony t rozmow, Cyceron wysa do
Decimusa Brutusa list, w ktrym zaklina go, by nie oddawa prowincji Antoniuszowi: To ci tylko
przypomn - pisa - e lud rzymski liczy na ciebie i pokada w tobie ca nadziej na odzyskanie
wolnoci (...) Prosz ci wic i zaklinam, tak samo jak prosi ci i zaklina senat i lud rzymski, eby na
zawsze rzeczpospolit od jedynowadztwa uwolni (...) Jest to twym obowizkiem i powinnoci, tego
rzymscy obywatele, nawet wszystkie ludy nie tylko oczekuj, ale domagaj si od ciebie" (ad fam. 11, 5,
2-3). W kilka dni pniej Cyceron w obawie, by Decimus Brutus, nie majc za sob uchway senatu, nie
odstpi prowincji Antoniuszowi, wysa drugi list podobnej treci: Najwaniejsz jest rzecz (...) aby
kiedy idzie o wolno i cao ludu rzymskiego, nie czeka rozkazw senatu, ktry jeszcze swobodnie
dziaa nie moe; eby wasnego dziea nie potpia, bo przecie bez uchway senatu uwolnie
rzeczpospolit, przez co czyn twj jest tym wikszy i chwa-lebniejszy; eby nie sdzi, e Cezar,
modzieniec a raczej chopiec, bez zastanowienia postpi podejmujc na wasn rk tak wan spraw
publiczn" (ad fam. 11, 7, 2). Sugerowa przy tym Brutusowi, e weterani zebrani przez Oktawiana oraz
onierze dwu legionw uznali ju Antoniusza za wroga, i dodawa: Wola senatu powinna mie moc
uchway, skoro senat ze strachu nie moe takiej uchway przeprowadzi" (26). Caa ta argumentacja
zmie12 Gelzer: RE s. v. Tullius, 1053.
13 Syme: The Roman Revolution, 126.

498

raa do podtrzymania na duchu Decimusa, ktry bezporednio po zamordowaniu Cezara uleg panice.
W tym momencie jednak Brutus nie zawid Cycerona. Dwudziestego grudnia nadszed do Rzymu jego
edykt, w ktrym owiadczy, e prowincj zatrzyma i stawia j do dyspozycji senatu i ludu rzymskiego.
W ten sposb obok wojsk Oktawiana rzeczpospolita zyskiwaa nowe, i to pewniejsze od
Oktawianowych siy zbrojne w walce przeciw Antoniuszowi. Cyceron uzna, e naley dziaa szybko
stosujc polityk faktw dokonanych. Tote kiedy nowo obrani trybunowie, wrd nich take Kaka,
ktrego wybr nie napotka na sprzeciw Oktawiana, zwoali na 20 grudnia pod nieobecno obu
konsulw (Antoniusz by w Ariminum, Dolabella w Syrii) posiedzenie senatu, na ktrym miano
zadecydowa o rodkach ochronnych dla desygnowanych konsulw Hircjusza i Pansy - Cyceron
wykorzysta t sposobno, by doprowadzi do decydujcych uchwa przeciw Antoniuszowi
i zalegalizowa indywidualn akcj Oktawiana. Przemawiajc (jest to tzw. trzecia filipika), zacz od
stwierdzenia, e nie ma chwili do stracenia i e marsz Antoniusza przeciw Decimusowi Brutusowi
naley uzna za pocztek wojny domowej. Domaga si nastpnie, by autorytetem senatu poprze akcj
Oktawiana, gdy Antoniusz sam uzna si za wroga, skoro nie ogosi nieprzyjacielem" Oktawiana,
gdy ten na wasn rk gromadzi wojsko przeciw konsulowi. W wymownych sowach wyraa
wdziczno dla modego Cezara, ktry natchniony jak bosk myl i niewiarygodn odwag" (Phil.
3, 2, 3) sam podj si obrony rzeczypospolitej. Goszc, e gdyby Oktawiana nie byo na wiecie, nie
byoby ju rzeczypospolitej" (Phil. 3, 2, 5), domaga si uchway, zawierajcej sowa uznania dla
Oktawiana oraz dla Decimusa Brutusa, ktrego edykt na posiedzeniu odczytano. Domaga si dalej sw
uznania i nagrd dla legionw Marsowego i czwartego, ktre stany w obronie republiki. da
wreszcie, by wszyscy namiestnicy prowincji, ktrzy otrzymali je na podstawie prawa Juliuszowego",
pozostali na stanowiskach, pki senat nie wyznaczy nastpcw" (Phil. 3, 15, 38). Zmierza w ten
sposb do anulowania wynikw losowania, zarzdzonego przez Antoniusza w dn. 28 listopada. Przez
ca mow przewijaa si myl, e Antoniusz nie jest ju konsulem, lecz wrogiem; jednake formalnego
wniosku o uznanie go za wroga" Cyceron nie postawi, prawdopodobnie dlatego, e wniosku takiego
nie byby przyj senat zoony w znacznej czci z cezarianw. Cyceron mg by z siebie
zadowolony. Wszystkie jego wnioski zostay
499

uchwalone, akcja Oktawiana uznana za legaln, podobnie jak akcja dwu legionw, ktre opuciy
urzdujcego konsula, by przej pod dowdztwo Oktawiana. Z wszystkich wnioskw uchwalonych
przez senat wynikao niezbicie, e akcja Antoniusza przeciw Decimusowi jest w przeciwiestwie do
wystpienia Oktawiana i Decimusa Brutusa nielegalna. Tote nie bez dumy Cyceron przypisywa sobie
zasug, e 20 grudnia rzuci podwaliny pod rzeczpospolit" (ad fam. 12, 25, 2; Phil. 5, 11, 30, 6, 12).
Tego samego dnia Cyceron wystpi powtrnie przed ludem z czwart filipik u, w ktrej zreferowa
uchway podjte przez senat. Na wstpie stwierdzi, e waciwie Antoniusz zosta ju przez senat
uznany za wroga, przy czym zdajc sobie spraw, e na zgromadzeniu ludowym znajduje si wielu
zwolennikw Oktawiana, jeszcze bardziej ni w senacie wynosi czyn boskiego modzieca" (4, 1,
2-4). ywe oklaski potwierdziy, e waciwie wyczu nastroje tumu, z tym wiksz pasj zaatakowa
wic Antoniusza, dopatrujc si te w jednomylnoci ludu i senatu rzymskiego dziaania
niemiertelnych bogw. Tak jest - woa podniesionym gosem - nie tylko ludzie, ale i bogowie
niemiertelni zgadzaj si, jak widz, na ocalenie rzeczypospolitej. Bo jeli niebo przez cuda i znaki
wol sw objawia, to czy nie widzimy wyranie, e dla Antoniusza zblia si godzina kary, a dla nas
wolnoci? Lub jeli ta jednomylna zgoda nie moga nastpi bez zrzdzenia bogw, to czy moemy
wtpi o ich woli?" (4, 4, 10). Robi wic Cyceron wszystko, co byo w jego mocy, by wywoa nastrj
jak najbardziej nieprzychylny dla Antoniusza. Mimo to zdawa sobie spraw, e formalne uznanie
Antoniusza za wroga" bdzie w senacie trudne do przeprowadzenia.
Okazao si to w trzynacie dni pniej, 1 stycznia, na posiedzeniu senatu zwoanym do wityni
Jowisza przez Hircjusza i Pans. Nowo obrani konsulowie przemawiali wprawdzie po myli Cycerona,
jednake przemawiajcy po nich bezporednio te Pansy, Fu-fiusz Kalenus, zdecydowany zwolennik
Antoniusza, a osobisty wrg Cycerona, zapewniwszy senat, e Antoniusz pragnie pokoju, wystpi
z wnioskiem o wysanie do Antoniusza poselstwa z wezwaniem do zaprzestania dziaa wojennych.
Cyceron zdawa sobie spraw, e wniosek Fufiusza zmierza do odwleczenia decydu14 O czwartej filipice por.
D. Mack: Senatsreden unc Volksreden bei Cicero, Kie 1937, s. 48 nn.

500

jcych krokw przeciw Antoniuszowi. Zadanie, jakie stano przed Cyceronem, bynajmniej nie byo
atwe.
Oto on, ktry zawsze wystpowa w roli mediatora dcego do porozumienia, obecnie musia zej
z tej drogi i przekonywa senat (pita filipika), e wszelkie ukady nie maj sensu, wobec czego naley
dy do ostatecznej rozprawy z wrogiem rzeczypospolitej, musia udowadnia zebranym, e ju
wskutek uchway z 20 grudnia Antoniusz uznany zosta za nieprzyjaciela i wyrzucony
z rzeczypospolitej"; musia wykazywa, e wysanie poselstwa osabi i wstrzyma przygotowania
wojenne i ostudzi zapa ludu rzymskiego" (5, 12, 31). Wniosek Cycerona brzmia: Nie mwi
o posach, bezzwocznie przystpi do akcji i szybko dziaa; ogosi stan wojenny, zawiesi sdy,
przywdzia strj wojskowy, przeprowadzi bez adnych zwolnie zacig w Rzymie oraz w caej Italii,
wyjwszy Gali" (5, 12, 31). Do tego zasadniczego wniosku doczy jeszcze inne: Oktawian powinien
otrzyma tytu propretora i by traktowany tak, jakby w r. 44 piastowa kwestur. Lucjuszowi
Egnatu-lejuszowi, za to, e na czele czwartego legionu przeszed na stron Oktawiana, naley przyzna
prawo starania si o urzdy o trzy lata wczeniej, ni to przewidywaa lex Vilia annalis. Legion
Marsowy i czwarty powinny otrzyma nagrody, a konsulowie powinni zaj si przydzieleniem ziemi
onierzom tych legionw. Pochwa mia otrzyma rwnie Decimus Brutus za opr stawiany
Antoniuszowi w czasie oblenia w Mutynie. Cyceron nie zawaha si rwnie postawi wniosku
o ustawienie zotego posgu konnego dla namiestnika Hiszpanii, Marka Lepidusa, za zawarcie pokoju
z Sek-stusem Pompejuszem. Ten ostatni wniosek jest niezwykle charakterystyczny. Lepidus by
cezarianinem i jak si pniej miao okaza - zwolennikiem Antoniusza, z czego Cyceron zapewne
zdawa sobie spraw. Postawi wic ten wniosek w nadziei, e w zamian za to zdoa przecign
Lepidusa wraz z jego hiszpask armi na stron republikanw. Wida, e Cyceron stara si
zmontowa przeciw Antoniuszowi jak najsilniejsz koalicj. Za istotnych i wiernych sprzymierzecw
uwaa w tym zespole prawdopodobnie tylko Brutusa, Kassjusza i Decimusa Brutusa, ewentualnie
rwnie Pans. Osoba Oktawiana na pewno budzia w nim zastrzeenia i wtpliwoci; mia je ju
zreszt w Arpinum. Jednake z dwojga zego, wobec koniecznoci wyboru, Oktawian stanowi zo
mniejsze, ponadto za poza Decimusem Brutusem by jedyn realn si mogc przeciwstawi si
Antoniuszowi. Legalizacja akcji
501

Oktawiana i przyznanie mu imperium pretorskiego miay pogbi przepa midzy nim

a przeciwnikiem i zwiza go na trwae z republikanami. Poza tym wysuwanie imienia Oktawiana
miao jesz-sze jeden doniosy cel: w ten sposb mona byo pozyska dla akcji weteranw cezariaskich
oraz licznych zwolennikw Oktawiana wrd plebsu miejskiego, stanowicego si, z ktr naleao si
liczy.
Debaty nad wnioskami Cycerona toczyy si w senacie przez cztery dni. O ile wnioski dotyczce
Oktawiana, legionw oraz Lepi-dusa i Decimusa Brutusa przeszy z pewnymi nieistotnymi zmianami
ju drugiego stycznia, o tyle gwny wniosek zmierzajcy do wprowadzenia stanu wojennego napotka
na zdecydowany opr nie tylko ze strony Fufiusza Kalenusa 1S, ale take ze strony republikanw, ktrzy
nie chcieli doprowadza sytuacji do ostatecznoci. Jest rzecz znamienn, e wanie Serwiusz
Sulpicjusz Rufus, przyjaciel Cycerona oraz szczery zwolennik republiki i optymatw, wystpi 4
stycznia z wnioskiem, by przed powziciem ostatecznej decyzji wysa do zbuntowanego przeciw
rzeczypospolitej byego konsula poselstwo z daniem wycofania si nie tylko spod Mutyny, ale i
z Galii. W razie odmowy posowie mieli zagrozi mu wojn. Senat opowiedzia si za wnioskiem
Sulpicjusza i wyznaczy na posw chorego i wzbraniajcego si przed udziaem w delegacji
Sulpicjusza oraz Lucjusza Filippusa i Lucjusza Pizona. Decyzja senatu oznaczaa niepowodzenie
koncepcji Cycerona. Mimo to w mowie (szsta filipika) wygoszonej tego samego dnia na
zgromadzeniu ludowym, zwoanym przez trybuna Apulejusza, Cyceron nie zrezygnowa ze swego
stanowiska. Stara si wmwi zebranym, e na pewno nie pochwalaj decyzji senatu. Pod koniec
przemwienia przyzna zreszt, e zwoka moe mie take swoje dobre strony, gdy po odrzuceniu
ultimatum stanie si ju cakiem jawne, e Antoniusz jest wrogiem rzeczypospolitej i nie mona go
uwaa za obywatela (6, 16). Starajc si ukry rnic zda w senacie, wzywa lud, by w tym wypadku
gotw by do walki, gdy Antoniusz stawiane mu warunki na pewno odrzuci; wymownymi sowami
malowa zgod i jednomylno wszystkich stanw, municypiw i kolonii caej Italii", oraz
zapewnia18, e sam bdzie sta na stra18 O Kalenusie por. Minzer: RE 7, 106, i tego autora: Rmische
Adelspar-teien, 365.
16
Por. Strasburger: Concordia ordinum, 69.

502

y i czuwa". Przypomnia wreszcie, i przez dwadziecia lat walczy ze zymi" obywatelami,

i zapewnia zebranych, e okazaby si niewdziczny wobec ludu rzymskiego, ktry go wynis do tak
wysokich godnoci, gdyby niezmordowanie nie walczy o jego wolno. Patos tego przemwienia
doszed do szczytu w ostatnich zdaniach: Nie godzi si ludowi rzymskiemu, wol bogw
niemiertelnych przeznaczonemu na pana wszystkich ludw, schyla karku pod jarzmo niewoli. Chwila
stanowcza nadesza. Walczymy o nasz wolno. Trzeba albo zwyciy, Rzymianie - a zwyciycie na
pewno bdc zgodni i bogom posuszni - albo wszystko raczej cierpie ni niewol. Inne ludy mog j
znie, lud rzymski umie y tylko w wolnoci".
Mimo tych piknie brzmicych, retorycznych zwrotw Cyceron coraz janiej widzia utrwalajcy si
podzia senatu i coraz silniej zarysowujcy si front antywojenny". Wprawdzie w pierwszej poowie
stycznia senat uchwali wysanie jednego z konsulw pod Mutyn - los pad na Hircjusza - oraz
zarzdzi pobr w caej Italii, jednake stronnicy Antoniusza bynajmniej nie zaniechali akcji pokojowej.
Fufiusz Kalenus pozostawa z Antoniuszem w staej korespondencji, zi jego Pansa rwnie zacz si
waha. Kryy pogoski, e Antoniusz skonny jest rozpuci swe wojska pod warunkiem, e to samo
stanie si z wojskami Oktawiana, Hircjusza i Decimusa Brutusa; e gotw jest zrezygnowa
z namiestniko-stwa Galii Przedalpejskiej, jeli otrzyma w zamian Gali Zaalpej-sk. Co wicej, zaczto
atakowa Cycerona, twierdzc, e w stosunku do Antoniusza kieruje si nie dobrem rzeczypospolitej,
lecz osobist nienawici. Cyceron dobrze zdawa sobie z tego spraw, jak niebezpieczna jest zarwno
dla niego samego, jak i dla ideaw republikaskich tego rodzaju propaganda, tote postanowi jej
przeciwdziaa. W czasie najbliszego posiedzenia senatu, ktre odbyo si okoo poowy stycznia,
powiconego rnym sprawom biecym, midzy innymi monetarnym - owiadczy, e umys jego
drcz powaniejsze troski", i wystpi z obron swego dotychczasowego stanowiska, wyjaniajc,
dlaczego jako zwolennik pokoju jest obecnie nieustpliwym szermierzem wojny. Mowa ta (sidma
filipika) ma przejrzysty ukad, zalecany zawsze w podrcznikach retoryki. Cyceron stawia pytanie:
Dlaczego nie chc pokoju?" - i natychmiast odpowiada: Dlatego, e jest ha17 Gelzer: RE s. v. Tullius,
1061.

503

niebny, e jest niebezpieczny, e jest niemoliwy. Prosz was, senatorowie, bycie mnie ze zwyk
askawoci wysuchali, gdy bd tych trzech punktw dowodzi" (7, 3, 9). Pokj jest - wedug
Cycerona - dlatego haniebny, e Antoniusz zosta przez liczne uchway senatu uznany za wroga, a
z wrogiem si nie paktuje. Pokj jest niebezpieczny, poniewa Antoniusz przeprowadzi reform roln i
w ten sposb osignie wiksze znaczenie, ni mieli ongi Grakchowie. Niemoliwy za jest dlatego, e
nienawi midzy obiema walczcymi stronami, tj. Antoniuszem z jednej, a senatem i Oktawianem,
wojskami obleganymi w Mutynie, ekwitami, muni-cypiami i ludem rzymskim z drugiej strony, jest tak
wielka, e trwaego pokoju uzyska si nie da. Przemwienie to miao by niejako przestrog dla senatu:
Ostrzegam was, senatorowie, tu idzie o wolno ludu rzymskiego wam powierzon, o ycie i majtek
najlepszych obywateli, na ktre Antoniusz z nienasycon chciwoci i gronym okruciestwem od
dawna godzi - idzie na koniec o wasz wadz, ktra obrci si wniwecz, jeli jej teraz nie utrzymacie.
Strzecie si, bycie tego dzikiego i strasznego zwierza, ju pojmanego i sptanego, nie wypucili
z sieci. Ciebie take, Panso, przestrzegam, chocia tego nie potrzebujesz, bo sam sobie najlepiej umiesz
radzi - ale w czasie wielkich burz nawet naj-bieglejsi sternicy nie odrzucaj rady osb pyncych na"
statku - uwaaj pilnie, by twoje tak wielkie i pikne przygotowania nie spezy na niczym. Nadarzya ci
si sposobno, jakiej nikt nie mia. Wobec staoci senatu, gorliwoci ekwitw i zapau ludu
rzymskiego moesz rzeczpospolit na zawsze od trwogi i niebezpieczestwa uwolni" (Phil. 7, 9, 27).
Przemwienie byo gorce, ale mwca odszed peen niepokoju, czy zdoa przekona suchaczy.
Pod koniec stycznia powrcili posowie wyprawieni przed miesicem do Antoniusza: Lucjusz Pizon
i Lucjusz Filippus. Trzeci pose, przyjaciel Cycerona, Serwiusz Sulpicjusz zmar pod murami Mutyny.
Przewidywania Cycerona ziciy si. Antoniusz nie zaniecha oblenia zamknitego w miecie
Decimusa Brutusa i nie dopuci do niego przybyych posw. Poza tym prawdziwe okazay si
wiadomoci, e Antoniusz stawia nowe warunki: w zamian za rezygnacj z Galii Przedalpejskiej
domaga si wadzy namiestnika w Galii Zaalpejskiej na przecig lat piciu i nadania gruntw
onierzom jego szeciu legionw. 2 lutego zebra si senat, by rozpatrzy spraw Antoniusza. Dla
Cycerona byo jasne, e skoro Antoniusz nie wycofa si spod Mutyny, naley go uzna za wroga"
504

i proklamowa wojn; z takim te wnioskiem wystpi. Nie wszyscy w senacie byli jednak tego samego
zdania; cz senatorw utrzymywaa, e na podstawie nowych propozycji naley podj dalsze
rokowania. Grone dla koncepcji Cycerona byo stanowisko konsula Pansy, ktry nie chcia wystpi
przeciw Antoniuszowi i wobec tego nie podda pod gosowanie wniosku Cycerona, lecz wniosek
Lucjusza Cezara. Na podstawie tego wniosku uchwalono stan tumultu", a nie wojny", co zreszt nie
stanowio istotnej rnicy, oraz zdecydowano si nie wysya wicej poselstw do Antoniusza, ale za
wroga" oficjalnie go nie uznano.
Poniewa debaty na ten temat trway nadal, w dniu trzeciego lutego Cyceron podraniony, e nie
poddano jego wniosku pod gosowanie i e nie osign tego, o co z takim wysikiem przez ptora
miesica walczy, wystpi znowu z gwatownym przemwieniem (sma filipika). W mowie tej nie
oszczdzi niemal nikogo. Rozpocz od Pansy: Z wiksz opieszaoci w dniu wczorajszym
obradowano, ni naleao si spodziewa po twojej, Panso, sprystoci okazywanej na pocztku
konsulatu. Zdawao mi si, e nie do miao stawie czoo ludziom, ktrym nie zwyke ulega.
Wida byo w senacie pragnienie mocnych decyzji, wszyscy przyznawali, e w rzeczywistoci trwa
wojna, niektrzy chcieli tylko unikn tego wyrazu, ale gdy przyszo do gosowania, ty si przychyli
ku agodnoci. Z twojej przyczyny tedy upad mj wniosek, bo wyraz by szorstki, a zwyciy wniosek
dostojnego ma Lucjusza Cezara, ktry osadzajc, co w nim byo gorzkiego, agodniej mwi, ni
myla (...) Sam Cezar jednak ostrzeg was poniekd, senatorowie, ebycie nie szli za jego zdaniem,
mwic, e powiedziaby co innego, godniejszego siebie i rzeczypospolitej, gdyby zwizki krwi nie
stay mu na przeszkodzie. On jest wujem Antoniusza. Czy i wy jestecie jego wujami, ecie tak
gosowali jak Cezar?" (8, 1, 1-2). Ostrzej, z gryzc ironi zosta potraktowany gwny poplecznik
Antoniusza, Fufiusz Kalenus: A oto Kwintus Fufiusz, tgi i dzielny obywatel, mj przyjaciel, wylicza
korzyci pokoju, jakbym i ja - gdyby tu szo o pochway pokoju - nie potrafi na rwnie dobre si zdoby
(...) Ale pytam ci, Kalenie, czy ty niewol nazywasz pokojem? (...) Chyba e mylisz, i ciebie to nie
dotyczy, bo masz nadziej wsplnie z Antoniuszem panowa. Mylisz si, jeli tak sdzisz, po pierwsze
dlatego, e swoje sprawy nad dobro rzeczypospolitej przenosisz, po wtre dlatego, e ci si zdaje, i pod
panowaniem krla moe by co staego lub przyjemnego" (8, 4,
505

11-12). I cignie Cyceron dalej: Jest jeden czowiek, ktrego lepiej ni ja osdzi, przyznaj ci to,
Kwmtusie Fufiuszu. Ja uwaaem Klodiusza za szkodliwego obywatela, za istnego otra, lubienika,
bezbonika, zuchwaego miaka, zoczyc - ty, przeciwnie, widziae w nim zacnego, skromnego,
niewinnego, godnego zachowania obywatela. Jego jednego daleko lepiej ode mnie poznae, ja,
wyznaj, grubo si pomyliem" (8, 5, 16). Zaatakowa Cyceron rwnie tych byych konsulw, ktrzy
przemawiali za wysaniem do Antoniusza nowego poselstwa, zgryliwie podkrela, e poselstwo to
tylko na to jest chyba potrzebne, eby byych konsulw jeszcze bardziej nastraszy. Nie oszczdzi
nawet samych posw, ironizujc na temat ich postawy: Czy moglicie takie zlecenie, ty, Lucjuszu
Pizonie, i ty, Lucjuszu Filipie, pierwsi w naszym kraju obywatele, nie mwi cierpie, ale nawet do
uszu dopuci? Ale jak si domylam, nie obeszo si tam bez strachu. Nie stawilicie si przed
Antoniuszem jako posowie i mowie konsularni, nie potrafilicie ani swojej, ani rzeczypospolitej
godnoci utrzyma. Nie wiem natomiast, jakim sposobem, ale zapewne dziki roztropnoci, na jak ja
bym si zdoby nie potrafi, powrcilicie nie bardzo wzburzeni" (8, 10, 28). Gniewa te Cycerona
stosunek pewnej czci senatu do byego edyla Kotyli, ktry obecnie przyby w poselstwie od
Antoniusza. Widzc, jak Kotyla skrztnie zapisuje na tabliczkach wszystkie wypowiedzi i nazwiska
poszczeglnych mwcw oraz czc z tym zapewne uniono, z jak niektrzy czonkowie senatu
odnosili si do Kotyli, wykrzykn peen oburzenia: O bogowie niemiertelni, jake trudno zachowa
godno pierwszego obywatela rzeczypospolitej" (8, 10, 30). Bolenie dotkna go zazdro,
okazywana mu przez pewnych optymatw, do ktrych skierowa nastpujce sowa: Niepodobna
uwierzy, i s ludzie, ktrzy zazdroszcz wspobywatelowi rwnowagi umysu i wytonej
dziaalnoci, ktrym przykro, e senat i lud rzymski chwali jego nieustajc ch suenia
rzeczypospolitej" (8, 10, 30). Cierpka i ostra mowa, pena gryzcej ironii, wypowiedziana z impetem
rwnym czasom modoci, koczya si konkretnym wnioskiem, by zapewni bezkarno tym
onierzom Antoniusza, ktrzy do dnia 15 marca przejd na stron senatu. Jak trudny to by okres i jak
ciko przeywa go Cyceron, widzimy z jego listw pisanych do prawdziwych przyjaci
politycznych, Kassjusza i Treboniusza. W licie do Kassjusza tak charakteryzowa sytuacj na
przeomie stycznia i lutego: Nie ma nikogo odwaniejszego i lepiej mylcego
506

ni lud rzymski i caa Italia, ale te nie istnieje nic ohydniejszego i bardziej wystpnego ni wystpienie
naszych posw, Filipa i Pi-zona. Zgodnie z decyzj senatu wysani do Antoniusza z okrelonymi
warunkami, z ktrych ten adnego nie wysucha, dobrowolnie przyjli i przywieli jego
najbezczelniejsze dania. Wszyscy wic do mnie si teraz zwracaj, tak e - co rzadko si zdarza w dobrej sprawie staem si popularny" (ad fam. 12, 4, 1). W drugim licie z tego samego okresu
pisanym do Treboniusza znajdujemy uzupenienie tego obrazu: Mamy mocny senat, ale byych
konsulw czci bojaliwych, czci le mylcych. Ponielimy wielk strat przez mier
Serwiusza. Lucjusz Cezar dobrze myli, ale jako wuj Antoniusza niezbyt mocno przemawia.
Konsulowie s wyborni, Decimus Brutus czowiek pierwszorzdny, mody Cezar ma wielkie zalety i
w nim pokadam reszt nadziei" (ad fam. 10, 28, 3). W innym licie do Kassjusza czytamy znowu:
Przez mier Serwiusza stracilimy wielk podpor. Reszta to albo tchrze, albo otry. Niejedni
zazdroszcz sawy tym, ktrych si chwali za oddane rzeczypospolitej usugi. Ale za to wspaniaa jest
zgoda ludu rzymskiego i caej Italii" (ad fam. 12, 5, 3).
Prawdopodobnie nazajutrz po wygoszeniu smej filipiki wygosi Cyceron dziewit. Szo o uczczenie
pamici zmarego posa, Serwiusza Sulpicjusza. Konsul Pansa wystpi z wnioskiem, by ze wzgldu na
to, e mier zaskoczya go w czasie sprawowania funkcji publicznych, pogrzeb odby si na koszt
pastwa. Ponadto proponowa wzniesienie mu na koszt publiczny nagrobka oraz posgu na rostrach.
Przeciw wzniesieniu posgu wystpi Publiusz Ser-wiliusz, syn Isauryka, utrzymujc, e takie
wyrnienie przysuguje tylko tym posom, ktrzy podczas penienia swych funkcji zginli mierci
gwatown. W odpowiedzi zabra gos Cyceron, opowiadajc si za wnioskiem Pansy. Stwierdza on, e
posg bdzie przypomina potomnoci stanowisko senatu wobec tej wojny i wiadczy o jej doniosoci,
skoro zgon posa postanowiono uczci pomnikiem na jego cze wzniesionym" (9, 3, 7). By moe
Cyceron chcia tym wystpieniem zagodzi do pewnego stopnia atak, skierowany dnia poprzedniego
przeciw Pizonowi i Filipowi. Tak przynajmniej mona interpretowa nastpujce zdanie: Gdyby
Sul-picjusz sam mg zda spraw z poselstwa, nie wtpi, e powrt jego byby i dla was radosny, i dla
rzeczypospolitej zbawienny, nie dlatego, eby Lucjuszowi Filipowi i Lucjuszowi Pizonowi zbywao na
gorliwoci i starannoci w dopenieniu tak powanego zle507

cenia i obowizku, lecz dlatego, e Serwiusz Sulpicjusz growa nad nimi wiekiem i - jak nad
wszystkimi - mdroci" (9, 1, 1).
Niebawem - zapewne okoo poowy lutego 18 - przysza pomylna wiadomo dla caego obozu
republikaskiego. Markowi Brutusowi udao si zgromadzi na terenie Grecji znaczne siy wojskowe
oraz zabezpieczy dla senatu i republiki prowincje Macedoni i Illyricum. Zarzdzajcy Macedoni
Hortenzjusz, syn wielkiego mwcy, zacign tu wojska gotowe wystpi po stronie republiki
i nawiza kontakt z Brutusem. Watyniusz, namiestnik Illyricum, otworzy przed Brutusem bramy
Dyrrachium i przekaza mu swoje wojsko. W ten sposb pokrzyowano plany brata Anto-niuszowego,
Gajusza, ktry mia przej prowincj Macedoni, ale dotar tylko do Apollonii. Niebawem te stano
w Apollonii siedem kohort Brutusa. Do wzmocnienia si republikanw przyczyni si rwnie Marek,
syn Cycerona, ktremu udao si przecign na stron republikanw jeden z legionw Gajusza
Antoniusza, dowodzony przez Pizona. Rwnie jazda Dolabelli poddaa si Brutusowi. Brutus sta si
wic faktycznym panem obu prowincji. Donoszc o swych sukcesach stawia obie prowincje do
dyspozycji rzeczy-pospolitej. W zwizku z tym zwoano posiedzenie senatu, na ktrym po konsulu
zabra gos Fufiusz Kalenus. Jako zwolennik Antoniusza zdawa sobie dobrze spraw z gronej dla
niego sytuacji, tote po czysto formalnej pochwale listu Brutusa, ktry jest dobrze napisany", postawi
wniosek o odebranie Brutusowi dowdztwa wojskowego.
Wwczas Cyceron wystpi ze sw dziesit filipik. Potrakto-' wawszy ironicznie przemwienie
Kalenusa, wystpi z wnioskiem, by senat powierzy Brutusowi zarzd opanowanych ju przez niego
prowincji oraz zleci mu, by z siami swymi sta jak najbliej Italii" (10, 11, 26). Obrzuciwszy z kolei
wszystkich trzech braci An-toniuszw obelgami i przeciwstawiwszy im Brutusa, rozprawi si Cyceron
z najbardziej niebezpiecznym argumentem jawnych i ukrytych wrogw republiki. Straszyli oni
moliwoci zraenia do sprawy republiki weteranw cezariaskich, ktrych mogoby oburzy
powierzenie zarzdu nad trzema prowincjami zabjcy Cezara. Cyceron czujc, e siy republiki
wzrastaj, nie zawaha si otwarcie zwalcza tego argumentu: Mstwo weteranw podziwiam. Gdyby
18

T. Rice Holmes: The Architekt of the Roman Empire, Oxford 1928, s. 204.

508

jednak chcieli przywaszczy sobie to, co do nich nie naley, nie cierpiabym ich zuchwalstwa. Czy
nas kto powstrzyma od zerwania wizw niewoli, jeli nam powie, e weterani nie pozwalaj na to?
(...) Jeli ci weterani s obrocami wolnoci, powinnicie otacza ich mioci i szacunkiem; jeli
prowadz nas do niewoli, nie powinnicie i za nimi" (10, 9, 18). Dalej wskazywa Cyceron, e
weterani nie s jedyn podpor rzeczypospolitej i e na terenie Italii istniej siy, ktre bez pomocy
weteranw potrafi obroni republik. Wskazywa rwnie na to, e midzy armi Brutusa a armi
cezarianw, Pansy, Hircjusza czy Oktawiana, nie ma adnej rnicy; wszystkie one przeciwstawiaj si
Antoniuszowi i jeden cel im przywieca: obrona rzeczypospolitej. Przemwienie Cycerona zostao
uwieczone sukcesem: Brutus, ktry ju de facto mia w swym rku trzy prowincje, obecnie na mocy
uchway senatu otrzyma je de iure.
Droga do umocnienia republiki i zapewnienia jej pokoju nie bya atwa i raz po raz zachodzce wypadki
zagraay dotychczasowym osigniciom. Jeszcze w drugiej poowie lutego 19 otrzyma senat rzymski
wstrzsajc wiadomo o zamordowaniu w Smyrnie Treboniusza, prokonsula prowincji Azji, przez
Dolabell. Dolabella podajc na Wschd, aby z ramienia Antoniusza obj prowincj Syri, ktr
zreszt od duszego czasu stara si opanowa rwnie Kassjusz, zaatakowa podstpnie i uj
w Smyrnie Treboniusza, ktrego poddawszy dwukrotnie torturom - zamczy na mier. Motywem tej
zbrodni bya nie tylko ch zemsty na jednym z mordercw Cezara, ale take zamiar pozbawienia
prowincji Azji prokonsula o sympatiach republikaskich oraz zagarnicia pienidzy zgromadzonych
z podatkw tej prowincji. Mord ten wywar wstrzsajce wraenie w senacie i spowodowa uznanie
Dolabelli za nieprzyjaciela". Z wnioskiem tym wystpi nie kto inny jak Fufiusz Kalenus, ktry swego
czasu opiera si podobnemu wnioskowi w stosunku do Antoniusza. Zreszt uznanie Dolabelli za
wroga" byo niewtpliwie na rk Antoniuszowi, gdy odwracao od niego uwag. Taki cel
przywieca te i Kalenusowi, kiedy stawia swj wniosek. Cyceron przejrza doskonale t gr.
Przeciwstawia si wnioskowi bynajmniej nie myla; postanowi natomiast wytworzon sytuacj
wyzyska dla wzmocnienia obozu republikaskiego. Skoro Dolabella zosta ogoszony wrogiem",
naleao wyznaczy do19 Rice Holmes, ib. 206.
509

wdce, ktry by prowadzi z nim wojn. Wybr owego dowdcy by tym draliwym punktem, dokoa
ktrego rozgorzaa walka w senacie. Kandydatem Lucjusza Cezara by Publiusz Serwiliusz Isau-rikus;
Kalenus by za tym, by przeciw Dolabelli wyruszyli kon-sulowie po uprzednim uwolnieniu Decimusa
Brutusa, zamknitego w Mutynie. Natomiast Cyceron, zwalczajc oba wnioski, opowiedzia si za tym,
aby Kassjusza wyznaczy na prokonsula Syrii, a ponadto przydzieli mu imperium maius na terenie
prowincji Azji, Bitynii i Pontu i powierzy mu prowadzenie wojny z Dola-bell. Rozgrywka, jak
musia przeprowadzi, nie bya atwa. Zwalczajc wniosek Cezara o przyznanie nadzwyczajnej
wadzy" Isau-rikowi argumentem, e przyznawanie nadzwyczajnej wadzy nie przystoi powadze stanu
senatorskiego", uywa chwytu niebezpiecznego, gdy przeciwnicy atwo mogli mu przypomnie, e
swojego czasu sam wystpi z takim wnioskiem, raz dla Pompejusza, drugi raz dla Oktawiana.
atwiejszy do uchylenia wydawa si wniosek Kalenusa; bez trudu bowiem mona byo wykaza, e
najwaniejszym zadaniem konsulw jest walka z Antoniuszem i e od uwolnienia Decimusa Brutusa
zaley cao republiki". Nie wydawao si te rzecz trudn przekona zebranych, e oddanie
dowdztwa konsulom zajtym aktualnie walk z Antoniuszem moe opni ciganie Dolabelli" (Phil.
11, 10, 25). Wobec tego - zdaniem Cycerona - jedynym kandydatem na wodza pozostawa Kassjusz,
czowiek mny i dowiadczony, ktry ju niegdy rozgromi Partw i obroni Syri od najazdu
nieprzyjacielskiego" (11, 14, 35). Ale mimo caego kunsztu oratorskiego i siy argumentw, ktre
Cyceron rzuci na szal, nie udao mu si celu osign. Pansa, ktry sam mia ochot zosta wodzem
w wojnie z Dolabell, popiera energicznie wniosek Kalenusa; wniosek ten zosta uchwalony.
Tymczasem z pocztkiem marca 20 Fuf iusz Kalenus i Pizon, zwolennicy pokoju z Antoniuszem,
uzyskawszy poparcie Pansy, znw wzmogli sw aktywno i przeforsowali w senacie wysanie nowego
poselstwa do Antoniusza. W skad delegacji wchodzi mieli: Lucjusz Cezar, Cyceron, Pizon, Isaurikus
i Kalenus. Delegacja uprawniona bya do owiadczenia, e w razie ustpienia spod Muty-ny
i podporzdkowania si senatowi Antoniusz bdzie mg zachowa dawn godno" (dignitas).
Zwolennicy pokoju szermowali argumentem, e jest to jedyny sposb uwolnienia Decimusa Bru20 Rice
Holmes, ib. 207.

510

tusa, ktrego sytuacja bya ich zdaniem niedobra. Pocztkowo nawet Cyceron da si zwie i zgodzi
si na udzia w delegacji. Dopiero pniej, zwaszcza po otrzymaniu listu od Oktawiana i Hircju-sza,
zarwno jemu, jak i Isaurikusowi przyszo na myl, e przez ten manewr zwolennicy Antoniusza pragn
jedynie zyska na czasie. Wobec tego obaj postanowili wycofa si z delegacji. Cyceron, uzasadniajc
w dwunastej filipice swoj odmow, potwierdzi, e zosta chwilowo wprowadzony w bd, gdy nadal
uwaa, e przez rokowania osabia si wol walki w armii; w konkluzji stwierdza, e jako
zdecydowany wrg Antoniusza nie moe wzi udziau w poselstwie. Dodawa, e nie czuby si
bezpieczny w obozie Antoniusza, e jego nieustpliwe stanowisko mogoby go porni z innymi
posami, e w konsekwencji weterani Antoniusza mogliby go uzna za podegacza wojennego
i zgotowa mu tragiczny koniec. Wystpienie Cycerona, zarwno jak i wniesiona przez Isau-rikusa
rezygnacja rozbiy cae poselstwo, a senat zdecydowa si nie realizowa uchway (Cass. Dio 46, 32, 4).
W marcu podjto dalsze kroki korzystne dla obozu republikaskiego. Zarwno Kassjusz w Syrii, jak
Kornificjusz w frica Vetus zostali zalegalizowani przez senat w charakterze namiestnikw. 20 marca21
Pansa na czele nowych legionw wyruszy z Rzymu, by poczy si z wojskami Hircjusza
i Oktawiana, ktre oblegay Bononi znajdujc si w rkach Antoniusza. Wydawao si, e mimo
wysikw Antoniusza, by rozbi jedno przeciwnego mu obozu, sytuacja zblia si wreszcie do
rozwizania. Jednake tego samego dnia (20 marca), w ktrym Pansa ruszy przeciw Antoniuszowi,
przyszo jeszcze raz Cyceronowi wystpi w senacie przeciw tendencjom ugodowym. wczesny
namiestnik Galii Narboskiej i Hiszpanii Bliszej Lepidus, idc na rk Antoniuszowi, przysa list do
senatu, w ktrym nakania do pokoju i stara si zastraszy senat grob uycia swoich si zbrojnych w razie
zaatakowania An-toniusza. Prawie rwnoczenie z listem Lepidusa nadsxedl rwnie odpis listu
skierowanego przez Antoniusza do Oktawiana i Hircjusza, w ktrym Antoniusz zarzuca im zdrad
obozu cezariaskiego i wzywa do opuszczenia zwycionego Cycerona". Wprawdzie Hir-cjusz
i Oktawian lojalnie przekazali odpis listu senatowi, jednake obydwa wspomniane fakty, zwaszcza za
list Antoniusza zawierajcy now zacht do rokowa pokojowych i usiujcy przeciwstan Rice Holmes,
ib.

511

wi cezarianw pompejaskiemu senatowi", byy propagandowo bardzo niebezpieczne. Cyceron

zrozumia niebezpieczestwo i 20 marca, zaraz po wyjedzie Pansy, wystpi w czasie obrad senatu
z namitn, trzynast z kolei filipik. Sprzeciwiajc si kategorycznie pokojowym zaleceniom
Lepidusa, zachowa wobec niego ton peen kurtuazji, nieubaganie za to obszed si z Antoniuszem
zoliwie komentujc sowa jego listu, a zwaszcza jego protekcyjny ton wobec Oktawiana. Posiedzenie
zakoczyo si odrzuceniem pokojowego apelu Lepidusa. Jeszcze tego samego wieczora Cyceron
wystosowa do niego list. Wypomniawszy mu na wstpie, e dotychczas nie podzikowa senatowi za
uchwalenie posgu, tak pisa dalej: Ciesz si, e chcesz pokoju midzy obywatelami. Jeli go nam
moesz da bez woenia na nasze barki jarzma niewoli, tobie przyniesie to zaszczyt, a rzeczypospolitej
poytek. Ale jeli ten pokj ma odda nieograniczon wadz w rce najwikszego otra, to wiedz, e
wszyscy normalnie mylcy obywatele postanowili wybra raczej mier ni niewol. Mdrzej zdaniem
moim postpisz, jeli nie bdziesz si stara o takie zaegnanie wojny domowej, ktre nie moe si
spodoba ani senatowi, ani ludowi, ani adnemu dobremu obywatelowi" (ad fam. 10, 27, 1-2).
Rwnoczenie wystosowa Cyceron list do Munacjusza Pianka, namiestnika Galii Dalszej, ktry
rwnie wystpi do senatu z apelem pokojowym. Nie bardzo dowierzajc Piankowi mimo jego
zapewnie o chci suenia rzeczypospolitej (por. ad fam. 10, 10, 1), tak do niego pisa: Wierzaj mi,
Planku, e wszystkie godnoci, jakie dotd osigne, a dostpie najwyszych, bd tylko czczym
tytuem dostojestwa, a nie prawdziw oznak godnoci, jeli nie zczysz si z ludem rzymskim ku
obronie jego godnoci i z senatem ku utrzymaniu jego wadzy. Porzu wreszcie, prosz, ludzi, z ktrymi
nie zczyy ci twoje przekonania, lecz przymus chwili" (ad fam. 10, 6, 2). Sowa Cycerona musiay
wywrze wraenie na adresacie, nadesa bowiem odpowied, ktra si wprawdzie nie zachowaa, ale
ktrej treci moemy si domyli z kolejnej odpowiedzi Cycerona z dnia 30 marca: Jeli bdziemy
mieli jak rzeczpospolit, moesz by pewien najwspanialszych nagrd". Proszc, by przyszed
z pomoc ojczynie", Cyceron zapewnia Pianka, e jego ycie przenosi nad swoje, i wyraa rado, e
do wielu spraw, ktre umacniay ich przyja, obecnie docza si jeszcze wsplna im mio
ojczyzny" (ad fam. 10, 10). Rwnoczenie z prywatnym listem do Cycerona nadeszo oficjalne pismo
Plankusa do konsu512

lw, pretorw, trybunw ludu, senatu i ludu rzymskiego", w ktrym namiestnik oficjalnie i uroczycie
opowiada si po stronie rze-czypospolitej, stwierdzajc, e gotw jest broni swej prowincji albo uda
si tam, gdzie rzeczpospolita rozkae, albo odda wojsko i prowincj" (ad fam. 10, 8, 6). Ponadto
dodaje, e nie wzdraga si cign na siebie nawet caej burzy wojennej, byleby tylko sw mierci
mc ustali cao ojczyzny albo przynajmniej opni groce jej niebezpieczestwo" (ib.). Wobec
tych zapewnie Cyceron, starajc si ju z gry wywiza ze swych obietnic, mimo sprzeciww
Isaurikusa w przeprowadzi w senacie 9 kwietnia uchwalenie dekretu pochwalnego dla Plankusa.
Rwnoczenie przysza pomylna dla Cycerona wiadomo o opanowaniu Syrii przez Kas-sjusza.
Obok tych zasadniczych spraw byy i pomniejsze, ktrymi Cyceron si kopota. Dranio go
postpowanie Marka Brutusa 23, ktry zbyt agodnie - wedug Cycerona - postpowa z pojmanym
Gajuszem Antoniuszem; zamiast traktowa go, do czasu rozstrzygnicia losw Decimusa Brutusa, jako
jeca, pozwoli mu nawet uywa tytuu prokonsula. Piszc w cigu kwietnia kilkakrotnie do Brut.usa,
tumaczy mu, e agodno jego moe wyda si mikkoci i e nie naley rozdziela od siebie sprawy
trzech Antoniu-szw (ad Brutum 1, 2, 5). Przypomina rwnie, e gdyby 15 marca zgadzono nie tylko
Cezara, ale take Antoniusza, rzeczpospolita byaby wolna nie tylko od krla, ale take od krlestwa"
(ad Brutum 2, 7, 1). Wreszcie dawa do poznania, e rodki stosowane przez niego miay moe wicej
sprystoci" ni postpowanie Brutusa (ad Brutum 2, 7, 1).
W poowie kwietnia przey Cyceron trzy bardzo cikie dni. Okoo siedemnastego2i nadesza do
Rzymu wiadomo o zwycistwie odniesionym przez Antoniusza nad oddziaami Pansy i - wedug
pogosek rozsiewanych przez przyjaci Antoniusza - o jego marszu na Rzym. Zwolennicy Antoniusza
gromadzili si przed kuri Pompejusza, w miejscu gdzie przed rokiem zamordowano Cezara, i gotowali
si do opanowania miasta. Rwnoczenie rozpowszechniano pogoski, e 21 kwietnia, w dniu wita
Pariliw, Cyceron
28

Miinzer: Rmische Adelsparteien, 367.

Korespondencj Cycerona z Brutusem uwaam za autentyczn; literatura do tego zagadnienia zestawiona u Buchnera: RE s.
v. Tullius, 1197 nn. oraz u Gelzera: RE s. v. Tullius, 1082.
24 Tyrrel-Purser: The Correspondance of Cicero VI, XIV.
23

513

ma zamiar dokona zamachu stanu i sign po wadz dyktatora (Phil. 14, 6). Cyceron zdajc sobie
spraw z niebezpieczestwa, u-prosi swego przyjaciela, trybuna ludowego Publiusza Apulejusza,
o zwoanie na dwudziestego kwietnia zgromadzenia ludowego, na ktrym zamierza rozprawi si
z gronymi dla niego pogoskami. Contio zakoczya si zwycistwem Cycerona, gdy lud rzymski
jednogonie zakrzykn, e Cyceron zawsze najlepiej odnosi si do rzeczypospolitej" (Phil. 14, 6, 16).
Kiedy w dwie godziny po zgromadzeniu przysza wiadomo o zwycistwie konsulw i Oktawiana nad
wojskami Antoniusza koo Forum Gallorum przy via Aemilia, Cyceron niemal w tryumfie" zosta
przez lud rzymski i przez swych zwolennikw zaprowadzony na Kapitol, a potem odprowadzony do
domu (Phil. 14, 5, 12). Wspominajc na drugi dzie w senacie te tryumfalne chwile, powiedzia z dum:
Wtedy jest - zdaniem moim - suszny i prawdziwy tryumf, kiedy wszyscy obywatele zgodnie wydaj
wiadectwo dobrze zasuonym ojczynie. Bo kiedy wrd powszechnej radoci ludu rzymskiego mnie
jednemu skadano gratulacje, byo to wielk oznak szacunku; kiedy mnie jednemu dzikowano, by to
zaszczyt jeszcze wikszy. Skoro jednak i jedno, i drugie przypado mi w udziale, nic wspanialszego
wymyli ju nie mona" (Phil. 14, 5, 13).
Nazajutrz w czasie posiedzenia senatu w dzie wita Pariliw toczya si dyskusja nad sprawozdaniem
konsulw donoszcym o zwycistwie. Isaurikus postawi wniosek o uchwalenie supplica-tiones
z okazji zwycistwa i o zamian noszonych dotd paszczy onierskich na togi. Ta druga cz wniosku
nie odpowiadaa Cyceronowi, ktry uwaa, i mimo zwycistwa nie nadszed jeszcze czas na zmian
stroju, skoro nie uwolniono dotd zamknitego w Mutynie Decimusa Brutusa. Irytowao go rwnie, e
we wniosku tym pominito w ogle spraw Decimusa Brutusa, Antoniusz za nie zosta okrelony jako
hostis". W odpowiedzi wystpi z patetyczn filipik czternast. W przemwieniu swoim wyranie
stwierdza, e po uchwaleniu suplikacji, ktre uchwala si jedynie w razie zwycistwa nad
nieprzyjacielem, Antoniusz i jego zwolennicy zostan tym samym napitnowani jako nieprzyjaciele".
Przy okazji rozprawi si rwnie z niechtn mu grup nobilw i wskazywa na nich jako na
inspiratorw oszczerstw rzucanych na niego w ostatnich dniach. Wyraa przekonanie, e zbjcy" od
dawna byliby si ukorzyli przed wol senatu, gdyby pewna grupa, powodowana zazdroci wobec
Cycerona, nie przeciwstawiaa si jego
514

wnioskom. Skary si na brak staych i odwanych mw konsularnych i na to, e w sdach swoich

powoduj si nie dobrem rzeczypospolitej, lecz nadziej albo bojani". Doskonale skonstruowana
mowa koczya si niezwykle uroczystym sformuowaniem wnioskw: Poniewa zwycistwo
odnioso trzech wodzw, supli-kacje z okazji zwycistwa powinny trwa przez dni pidziesit.
Hircjuszowi, Pansie i Oktawianowi naley przyzna tytu imperatorw, gdy odnieli zwycistwo nad
nieprzyjacimi. Nagrody, ktre senat przyrzek onierzom, naley zatwierdzi powtrnie uchwa
senatu, polegym naley wystawi wspaniay pomnik, a rodzinom ich przyzna nagrody" (14, 14).
W patetycznym tym przemwieniu Cyceron osign szczyty wymowy, ktrych nigdy ju nie mia
przekroczy. Bya to jego ostatnia mowa.
W chwili wygaszania tej filipiki rozstrzyga si los Decimusa Brutusa. Walna bitwa z wojskami
Antoniusza stoczona przez Hir-cjusza i Oktawiana 21 kwietnia25 pod murami Mutyny zakoczya si
zwycistwem republikanw. Przyczyni si do niego rwnie sam Decimus Brutus, ktry w decydujcej
chwili zorganizowa wypad z oblonej twierdzy. Antoniusz z niedobitkami wojsk cofa si ku pnocy.
Wie o zwycistwie dotara do Rzymu 25 kwietnia i wywoaa powszechny entuzjazm republikanw,
ale rwnoczesna wiadomo o mierci obu konsulw tumia rado. Hircjusz pad na polu walki pod
Mutyn, Pansa zgin z ran odniesionych 14 kwietnia w bitwie koo Forum Gallorum. W chwili kiedy
naleao ciga pobitego Antoniusza, zabrako obu konsulw, a Oktawian, peen niechci do
cezarobjcy" Decimusa Brutusa, nie myla - jak si niebawem okazao - ciga ustpujcego wroga.
Na razie jednak w Rzymie nie orientowano si dostatecznie w dwuznacznym postpowaniu Oktawiana.
Po zwycistwie obz republikaski okrzep, a stanowisko Cycerona wzmocnio si jeszcze bardziej. 26
kwietnia26 doszo do uchwalenia przez senat tak upragnionego przez Cycerona uznania Antoniusza
i jego zwolennikw za nieprzyjaci" i do konfiskaty ich majtku. Uchwalono rwnie tryumf z okazji
zwycistwa dla Decimusa Brutusa, a dla Oktawiana, mimo opozycji zaciekych republikanw - ovatio.
Na mocy dalszych uchwa powzitych nazajutrz powierzono prowadzenie
25 Drumann: Geschichte Roms I, 224, u w. 14.
26 G. Ferrero: Grandezza e decadenza di Roma, Milano 1907, t. III, s. 201, uw. 2.

515

wojny przeciw Dolabelli - Kassjuszowi, a wojny z Antoniuszem - Decimusowi Brutusowi, jako

desygnowanemu konsulowi. Ju nazajutrz po zwycistwie okazao si, e pewna grupa nobilw stara si
zlekceway i osabi pozycj Oktawiana. Nie tylko oponowano przeciw uchwaleniu dla niego ovatio,
nie tylko podporzdkowano go Decimusowi Brutusowi, ale dono do pozbawienia go dowdztwa nad
dwoma zwerbowanymi przez niego legionami, Marsowym i czwartym, i powierzenia go Brutusowi.
Ostatni wniosek by zupenie nierealny, poniewa legiony nie chciay opuci Oktawiana i Cyceron
dobrze zdawa sobie z tego spraw (por. ad fam. 11, 14, 2). Zreszt pokada jeszcze pewne nadzieje
w Oktawianie. wiadczy o tym list do Marka Brutusa, wysany 21 kwietnia: Mody Cezar ma
wrodzon skonno do cnoty. Oby przy tak wysokich godnociach i znaczeniu da sob tak atwo jak
dotd rzdzi i kierowa. Bdzie to pewnie trudne, lecz nie trac nadziei. Modzieniec ten, gwnie
wskutek mojej interwencji, jest przekonany, e jemu zawdziczamy ocalenie. Oczywicie, gdyby by
nie odwrci Antoniusza od Rzymu, wszystko by byo przepado" (ad Brutum 1, 3, 1). Najblisze dni
przyniosy Cyceronowi rozczarowanie. Oktawian pozwoli si wymkn pobitemu Antoniuszowi.
Jedyny czowiek, na ktrego w peni mg liczy obz republikaski, to znaczy Decimus Brutus, nie
mia dostatecznych si, eby ciga Antoniusza. Pod koniec maja, gdy Antoniusz by ju na granicy
Galii Narboskiej, Decimus Brutus poda Cyceronowi przyczyny, dla ktrych dopuci do ucieczki
Antoniusza: Z nastpujcych powodw nie mogem, mj Cyceronie, ruszy zaraz w pogo za
Antoniuszem. Byem bez jazdy, bez zaprzgw, nie wiedziaem, e Hir-cjusz poleg, e zgin Akwila;
Cezarowi (Oktawianowi) nie dowierzaem, zanim si z nim nie spotkaem i nie rozmwiem. Na tym
zszed pierwszy dzie. Nastpnego dnia oznajmiono mi, e Pansa chce si zobaczy ze mn w Bononii.
W drodze dowiedziaem si o jego mierci. Powrciem do garstki mych ludzi, bo tak mog nazwa
moje uszczuplone i wszelakimi brakami do ostatka wycieczone wojsko. W ten sposb Antoniusz
wyruszy na dwa dni przede mn i prdzej ucieka, ni ja go cigaem" (ad fam. 11, 13, 1-2).
Wiadomoci te nadeszy dopiero pod koniec maja, z kocem kwietnia Cyceron nie mia jeszcze tak
dokadnych relacji. Pierwszy list Decimusa Brutusa, datowany 29 kwietnia w Regium Lepidi, jest
jeszcze peen optymizmu. Brutus zapewnia Cycerona, e dooy stara, by Antoniusz nie mg si
utrzyma w Italii i by
516

Wentydiusz - jeden z oficerw Antoniusza prowadzcy trzy legiony - nie mg si z nim poczy.
Rwnoczenie prosi Cycerona o nakonienie Lepidusa, namiestnika Galii Narboskiej, by ten nie wiza
si z Antoniuszem i nie odnawia wojny (por. ad fam. 11, 9). Nastpny list z 15 maja przynosi ju ze
wieci: Antoniusz uciekajc pootwiera wizienia i pozbierawszy ludzi rnego autoramentu, stworzy
znowu do znaczn armi. Udao mu si rwnie poczy z wojskiem Wentydiusza w Vada Sabatia.
W dalszym cigu listu Brutus przedstawia przewidywany plan Antoniusza i jego przypuszczalne
warianty: albo Antoniusz uda si do Lepidusa, o ile tamten go przyjmie, albo zatrzyma si na Apeninie
i Alpach i stamtd przy pomocy jazdy pustoszy bdzie okolice, albo wreszcie wrci do Etrurii, gdy ta
cz Italii nie jest obsadzona przez wojska. Nastpnie Brutus uala si na Cezara i tak pisze: ,)Gdyby
mnie Cezar posucha i przeszed Apenin, zapdzibym Antoniusza w tak ciasny kt, e prdzej z godu
ni od ora by zgin. Ale Cezar nie sucha nikogo, a wojsko nie sucha Cezara; nad to za nie ma nic
gorszego (...) Nie mog ju wyywi onierzy. Przystpujc do obrony rzeczypospolitej miaem okoo
cztery miliony sestercw; obecnie nie mam ju nic, a nawet zaduyem si u mych przyjaci.
Utrzymuj teraz siedem legionw; osd, jak mi to trudno przychodzi" (ad fam. 11, 10, 4-5).
16 maja Decimus Brutus znajduje si na pograniczu kraju Sta-tiellensw i stamtd donosi, e przej
listy Antoniusza, z ktrych wynika, e Antoniusz liczy na poparcie Lepidusa, a nawet Planku-sa,
namiestnika Galii Dalszej, i Polliona, namiestnika Hiszpanii. Dla caego obozu republikaskiego byo
ju jasne, e Antoniuszowi udao si wymkn, i wszyscy czuli o to al do Brutusa. Nie ukrywa tego
Cyceron wysyajc 15 maja list nastpujcej treci: Widz z twojego listu i z opowiadania Grecjusza,
e wojna nie tylko nie wygasa, lecz si na nowo rozpalia. Sam zapewne spostrzeesz swym bystrym
wzrokiem, e jeli Antoniusz zdobdzie jakiekolwiek siy, wszystkie twoje wielkie zasugi wobec
rzeczypospolitej obrc si wniwecz. Doniesiono do Rzymu i wszyscy w to uwierzyli, e Antoniusz
uciek z garstk bezbronnych onierzy, przeraonych i ogarnitych panik. Jeli za prawd jest, jak
opowiada Grecjusz, i nie mona zmierzy si z nim bez niebezpieczestwa, to zdaje mi si, e nie
uciek spod Mutyny, tylko zmieni teatr wojny. W zwizku z tym odmienili si tutaj ludzie, niektrzy
nawet narzekaj, e go nie ciga, i uwaaj, e mona go byo doszczt517

ROZDZIA DWUDZIESTY DRUGI

nie znie, gdyby si pospieszono. Taki jest lud, a nasz szczeglnie; naduywa wolnoci przeciw tym
wanie, od ktrych j otrzyma. Mimo wszystko trzeba si stara, by narzekania te nie okazay si
uzasadnione" (ad fam. 11, 12, 1-2).
Dla ustalenia dalszej taktyki wojennej konieczne byo wyjanienie stanowiska Lepidusa i Plankusa.
Plankus, jak dotd, stale zapewnia o swej wiernoci dla rzeczypospolitej, a nawet obiecywa
utrzymywa w tym duchu i Lepidusa (por. ad fam. 10, 11). W licie z 27 kwietnia donosi, e przeprawi
si przez Rodan i e gotw jest, o ile mu Lepidus nie przeszkodzi, dziaa spiesznie i energicznie.
Dodawa, e ma wojsko, ktremu ani pod wzgldem liczby, ani bitnoci i wiernoci nic nie mona
zarzuci (por. ad fam. 10, 9). 13 maja donosi, e za porednictwem Laterensisa udao mu si zjedna
Lepidusa dla wsplnej sprawy: Lepidus da mi sowo - pisze do Cycerona - e jeli nie uda mu si nie
dopuci Antoniusza do swej prowincji, ciga go bdzie z orem w rku" (ad fam. 10, 15, 2). Po
uzyskaniu tych wiadomoci Cyceron, peen dobrych myli, pisze 20 maja do Decimusa Brutusa:
Lepidusa si nie boimy. Kt by go mia za tak szalonego, eby owiadczywszy si za pokojem
w okresie najbardziej zacitej wojny, teraz, kiedy mamy podany pokj, wypowiedzia wojn
rzeczypospolitej?" (ad fam. 11, 18, 2). Tego samego zdania zreszt by i Brutus, ktry zarzuciwszy
dawn podejrzliwo, w licie z 25 maja z Eporedii pisze Cyceronowi: Zdaje mi si, e Lepidus nam
sprzyja" (ad fam. 11, 23). Wreszcie odezwa si take sam Lepidus. Stojc obozem nad rzek Argenteus,
naprzeciw wojsk Antoniusza, ktre przekroczyy Alpy Morskie i znajdoway si ju na terenie jego
prowincji, 21 maja zapewnia Cycerona, e jeli idzie o wojn z Antoniuszem, nie zawiedzie senatu ani
rzeczypospolitej" i prosi go o dementowanie oszczerczych pogosek, rozsiewanych o nim (ad fam. 10,
34, 2-4). Tego samego dnia rwnie Plankus wysa do Cycerona list z zapewnieniem, e za osiem dni
poczy si z Lepidusem w celu ostatecznego rozgromienia Antoniusza.
Ale ju w dwa dni pniej sytuacja ulega zmianie. Kiedy Lepidus wygosi mow do wojska, onierze
owiadczyli zdecydowanie, e pragn pokoju, i e po stracie dwch konsulw, po mierci tylu
obywateli, ktrzy zginli za ojczyzn, po ogoszeniu pozostaych za nieprzyjaci i po konfiskacie ich
majtkw, z nikim si bi nie bd" (ad fam. 10, 21, 4). O tym wszystkim donosi Cyceronowi Plankus
w Ucie z 23 maja, dodajc od siebie, i wobec tego
518

naley si liczy z odpadniciem wojsk Lepidusa; w tej sytuacji Plankus nie chcc si naraa na walk
z poczonymi wojskami Antoniusza i Lepidusa postanowi na razie si wycofa. Ale nie tylko wojsko
Lepidusa zawiodo; rwnie stanowisko samego namiestnika nie byo wyrane. Wiadomoci, jakie do
Cycerona dochodziy, byy tak sprzeczne, e niepodobna byo wytworzy sobie jasnego obrazu sytuacji
(por. ad fam. 11, 20). Pewny by jedynie Plankus. Tote Cyceron zachca go ustawicznie do
prowadzenia energicznej akcji, ktra by zakoczya wojn (por. ad fam. 10, 13, 2; 10, 19, 2; 10, 20, 3).
29 maja pod naciskiem wojska Lepidus poczy si z Antoniuszem, o czym w licie z 30 maja
oficjalnie zawiadamia senat i lud rzymski (ad fam. 10, 35). O szczegach poczenia si obu wojsk
Plankus powiadomi Cycerona listem z 6 czerwca, donoszc rwnoczenie, e jemu samemu w ostatniej
chwili udao si wycofa za Izer przed postpujcymi ju za nim armiami Lepidusa i Antoniusza (ad
fam. 10, 23, 3). Dowiedziawszy si o tym, Decimus Brutus doradza Cyceronowi sprowadzi wojsko
z Afryki i Sardynii oraz wezwa Marka Brutusa do Italii (ad fam. 11, 26 z 3 czerwca). Wszystkie te
wieci dotary do Cycerona mniej wicej w poowie czerwca, w kadym razie przed osiemnastym27 tego
miesica, gdy w licie z tego dnia, skierowanym do Decimusa Brutusa, Cyceron owiadcza, e teraz
caa i jedyna nadzieja w nim i w jego koledze Munacjuszu Planku" (por. ad fam. 11, 25, 1); zawiadamia
te Decimusa, i prywatnymi listami bezustannie wzywa Marka Brutusa na plac boju".
W licie z 18 czerwca nie wymienia ju Cyceron Oktawiana jako podpory rzeczypospolitej, gdy
w tym czasie zachwiaa si jego wiara w modzieniaszka". Marek Brutus, ktry od dawna widzia
niebezpieczestwo, zagraajce republice ze strony spadkobiercy Cezara, nieraz ju przestrzega przed
nim Cycerona; jego atwowierno napeniaa go strachem. W licie do Cycerona z 15 maja pisa: Co
do konsulatu, to obawiam si, by twj Oktawian na skutek uchwa senatu powzitych na twj wniosek
nie wznis si tak wysoko, e nie bdzie chcia zej z tej wysokoci, jeli zostanie obrany konsulem.
Bo jeli Antoniusz pozostawione przez drugiego narzdzie uchwyci jako sposobno do panowania, to
pomyl, czego dopiero dokona ten, kto bdzie si uwaa za upowanionego nie przez zabitego tyrana,
ale na mocy uchway senatu, do posiada27 Gelzer: RE s. v. Tullius, 1079.
519

nia wszelkiej wadzy?" (ad Brutum 1, 4, 4). Jeszcze wyraniej wypowiedzia si Brutus na ten temat
w licie do Attyka z tego samego okresu: Wiem, e Cyceron uczyni wszystko w najlepszej myli, bo
o czyme mgbym by bardziej przekonany ni o jego przywizaniu do rzeczypospolitej? Ale zdaje mi
si, e w niektrych wypadkach postpi - czy mam powiedzie: nieroztropnie o czowieku ze
wszystkich najroztropniejszym? - albo e kierowa si wasnym interesem ten, kto nie waha si dla
dobra rzeczypospolitej narazi na nieprzyja potnego Antoniusza? Nie wiem, jak to mam okreli.
Powiem tylko, e zamiast poskromi dz panowania i zuchwao tego modzieniaszka, bardziej j
jeszcze podnieci, i do tego stopnia posun swe pobaanie dla niego, i nie powstrzymuje si on od
obelg (...) C mi z tego, jeli w nagrod za pokonanie Antoniusza kto inny chce wstpi na jego
miejsce i jeli ten, kto wypleni jedno zo, rzuci nasiona drugiego, ktre - jeli pozwolimy - jeszcze
gbiej si zakorzeni i rozpleni. Wszystko, co czyni Cyceron, czy nie jest dowodem na to, e nie tyle
boi si samowadztwa, ile takiego samowadcy jak Antoniusz! Cho Oktawian nazywa go ojcem i we
wszystkim zasiga jego rady, chwali go i dzikuje mu, to jednak prdzej czy pniej wszystko okae si
faszem (...) O ile lepiej, wydaje si, rozumie to Fili-pus, ktry mniej przyznaje swemu pasierbowi ni
Cyceron obcemu czowiekowi" (ad Brutum 17).
Rzeczywicie Cyceron mia do Oktawiana duo wicej zaufania od innych i cigle mu si zdawao, i
ma go pod swoim wpywem i bdzie mg nim kierowa. Nie dawa te wiary krcym plotkom (ad
fam. 11, 20, 1 z 24 maja), ktre mogy brzmie jak ostrzeenie. czyy si one z pewn wypowiedzi
Cycerona, ktry mia si wyrazi, e Oktawiana naley wychwali, uczci i wywy-s z y", przy czym
ostatni wyraz tollere" mg by rozumiany dwuznacznie i znaczy te usun". Ot podobno
Oktawian w rozmowie z niejakim Segiliuszem Labeonem, wspominajc wypowied Cycerona i biorc
wyraz tollere" w tym drugim znaczeniu, mia owiadczy, e usun" si nie da. Decimus Brutus,
donoszc o tym Cyceronowi, dodawa, e z tego samego rda wie o wzburzeniu, jakie ta wypowiedz
Cycerona miaa wywoa wrd weteranw, i radzi mu by ostronym i mie si na bacznoci" (ad
fam. 11, 20, 2). Cyceron do ostrzeenia tego nie przywizywa pocztkowo adnej wagi i skwitowa list
Decimusa ironiczn odpowiedzi
520

(ad fam. 11, 21 z 4 czerwca). Niedugo potem jednak zaszy wypadki, ktre podwayy to niewzruszone
zaufanie Cycerona. Oto Oktawian, opierajc si na swych zwolennikach, rozpocz starania o konsulat.
To oprzytomnio Cycerona. W poowie czerwca w licie do Marka Brutusa tak charakteryzuje sytuacj:
Cezara, powodujcego si dotychczas moimi radami, majcego wspaniay charakter i godn podziwu
stao, niektrzy ludzie przez niegodziwe listy, mylne doniesienia i opaczne relacje natchnli pewn
nadziej uzyskania konsulatu. Dowiedziawszy si o tym, nieustannie ostrzegaem go w listach
i czyniem wyrzuty jego przyjacioom, znajdujcym si w Rzymie, ktrzy zdawali si jego dz
podnieca. Nie zawahaem si nawet w senacie odkry rde tych wystpnych rad. Nie pamitam te,
by senatorowie i urzdnicy okazali si kiedykolwiek lepsi ni w tym wypadku (...) Ale nieugi-to
senatu nie uspokoia zatrwoonego miasta. Jestemy, Brutusie, igraszk swawoli onierzy i swawoli
wodzw. Kady chce mie tyle wadzy w rzeczypospolitej, ile ma po temu si. Ani suszno, ani
umiarkowanie, ani prawa, ani obyczaj, ani obowizek nie maj adnego znaczenia, nikt nie dba o opini
wspczesnych ani o sd potomnych" (ad Brutum 1, 10, 3). W innym miejscu tego listu spotykamy si
z nastpujc ocen: Jeeli ten modzik dotrzyma sowa i bdzie mnie sucha, to, jak si zdaje,
bdziemy mieli dostateczn ochron; ale jeli rady niegodziwych ludzi wicej bd znaczy ni moje
albo jeli z powodu zbyt modego wieku nie bdzie mg udwign ciaru spraw, caa nadzieja
w tobie. Zaklinam ci tedy, przybywaj jak najspieszniej i rzeczpospolit, ktr raczej dzielnoci
i wielkoci umysu ni czynem uwolnie, ratuj od zguby. Wszyscy zgromadz si wok ciebie.
Zach te listownie Kassjusza do popiechu. Nadzieja naszej wolnoci jest tylko w sile naszego
wojska. Na zachodzie mamy wierne wojska i wiernych dowdcw. Mamy take zaufanie do wojsk
naszego modzieca, ale tak wielu stara si go wytrci z rwnowagi, e czasem si boj, eby si nie
zachwia. Oto masz stan rzeczypospolitej w chwili pisania tego listu. Chciabym, by przyszo bya
lepsza; w przeciwnym razie - co niechaj bogowie odwrc - opakiwa bd los rzeczypospolitej, ktra
powinna by by niemiertelna, bo mnie ile jeszcze dni ycia pozostaje?" (ad Brutum 1, 10, 4-5).
Mimo melancholijnej nuty, pobrzmiewajcej w ostatnich sowach listu, Cyceron energicznie zabiega,
by nakoni Oktawiana do ostatecznej rozprawy z Antoniuszem i Lepidusem. 30 czerwca na
521

wniosek Cycerona Lepidus zosta uznany za wroga". onierzom, ktrzy by do dnia 1 wrzenia
przeszli z jego armii na stron rze-czypospolitej, zapewniono bezkarno. Na wodzw w wojnie
z Antoniuszem wyznaczono Decimusa Brutusa, Plankusa i Oktawiana. Po raz pierwszy od r. 168
uchwalono rwnie na wniosek Cycerona jednoprocentowy podatek od majtku na cele wojenne;
ponadto osobno opodatkowano senatorw. W pierwszych dniach lipca przysza pomylna wiadomo
o poczeniu si wojsk Decimusa Brutusa i Pianka.
Tymczasem mimo uchway, e wojna ma by prowadzona z ca energi, Oktawian nie kwapi si
z podjciem krokw wojennych. Rozumiejc dobrze wag i znaczenie swych si28, postanowi
w zamian za pomoc ofiarowan rzeczypospolitej wymusi na senacie uzyskanie konsulatu. Dla
Cycerona by to okres peen napicia i niepokoju. Wobec tego, e Oktawian nie podejmowa akcji
wojennej, Cyceron jasno widzia niebezpieczestwo i sa list za listem do Marka Brutusa, by ten jak
najspieszniej przybywa do Italii. W licie z 14 lipca czytamy: Ze zbrodni Lepidusa wylga si nowa
wojna. Wyborne dawniej wojsko Oktawiana nie tylko, e nam obecnie nie suy, ale nawet zmusza nas
do tego, e domagamy si przybycia twojego wojska (...) Na bogw niemiertelnych, przybywaj wic na
pomoc, i to jak najprdzej, i bd przekonany, e uwalniajc nas od niewoli 15 marca, nie wicej
przysuye si rzeczypospolitej, ni uczynisz to teraz, jeli spiesznie przybdziesz" (ad Brutum 1, 14,
2). List o podobnej treci wysa rwnie do Kassju-sza (ad fam. 12, 10, 2-4). Tymczasem Oktawian
otwarcie wystpi z daniem konsulatu. Rwnoczenie zaproponowa Cyceronowi stanowisko
drugiego konsula, obiecujc, i w czasie sprawowania urzdu bdzie si kierowa jego radami.
Historycy staroytni rnie ujmuj rol Cycerona w czasie debat senackich nad daniem Oktawiana.
Jedni twierdz, e milcza, czym cign na siebie ostr wypowied Decimusa Leliusza; inni - e
przemawia za kandydatur Oktawiana, dowodzc, e nie bdzie ona niebezpieczna, jeli stanie przy
nim starszy kolega (App. b. c. 3, 338). Prawdopodobnie nigdy nie poznamy szczegw. Jedno jest
pewne, mianowicie, e Cyceron nie wystpowa ju przeciw kandydaturze Oktawiana. Uwaa
prawdopodobnie, e cena konsulatu za pokonanie Antoniusza nie jest zbyt wygrowana, a moe
naprawd wierzy, e uda mu si kierowa
28 M. A. Levi: Ottaviano capoparte, Firenze 1933, t.I, s. 206.

522

modziecem o znakomitym charakterze". Innego zdania by senat zoony z nobilw. Propozycje

Oktawiana zostay odrzucone.
W listach do Brutusa Cyceron niejednokrotnie tumaczy si ze swej przychylnoci dla Oktawiana
i ustawicznie wzywa go do sprowadzenia armii do Italii. Brutus jednak lepiej ocenia przyszo ni
Cyceron i bez obsonek stwierdza, e nie chce y z aski Oktawiana" (ad Brutum 1, 16, 1). Nie tai
rwnie oburzenia na list Cycerona do Oktawiana, w ktrym Cyceron prosi adresata, eby obywateli,
cieszcych si szacunkiem dobrych ludzi i ludu rzymskiego, zechcia utrzyma przy yciu" (ad Brutum
1, 16, 1). Gorzki musia by dla Cycerona list Brutusa, ktry pisa z irytacj: Wic nie tego, ktry obali
tyrani, ale nastpc tyrana baga si, eby obywatelom najbardziej zasuonym dla ojczyzny y byo
wolno?" List ten zawiera rwnie wezwanie i przestrog: Nie, mj Cyceronie, nie polecaj mnie ju
wicej twojemu Oktawianowi, a jeli chcesz mnie posucha, nie polecaj rwnie samego siebie" (ad
Brutum 1, 16, 6).
Ostatni zachowany list Cycerona nosi dat 17 lipca i cigle jeszcze zajmuje si ocen stanowiska
Oktawiana. Tli w nim jeszcze iskierka nadziei, e Oktawian nie zawiedzie jego i rzeczypospolitej.
Warto przeczyta te ostatnie sowa korespondencji Cycerona; dl kadego, kto zna dalsze wypadki, s
one prawdziwie tragiczne: W chwili gdy pisz ten list, najwicej drczy mnie myl, e zarczywszy
rzeczypospolitej za tego modzieniaszka, a raczej za dziecko, widz, i prawie niepodobna dotrzyma
tego, co obiecaem. Trudniej i niebezpieczniej jest rczy, zwaszcza w wanych sprawach, za cudze
chci i uczucia ni za pienidze. Pienidze mona spaci, jeli ten, za kogo rczye, nie zechce
wypeni obietnic. Mam jednak jeszcze jak nadziej, e utrzymam go, cho wielu chce mi go
wydrze. Ma on charakter, ale jego wiek jest podatny, i wielu chce go zepsu. Cho wzrok jego jest
bystry, licz na to, e omami go blaskiem faszywych zaszczytw. Tak wic do innych doczya si
jeszcze ta troska, e nie chcc, by mnie posdzono o lekkomylno, na wszelki sposb dy musz do
utrzymania na dobrej drodze tego modzieniaszka. Ale o jak lekkomylno miano by mnie posdzi?
Mocniej przecie zobowizaem tego, za ktrego porczyem, ni samego siebie. Nie auje wic
rzeczpospolita, em za niego zarczy, bo on i sam przez si, i dlatego, e za niego rczyem, dotrzyma
swych zobowiza" (ad Brutum 1, 13, 3-4).
523

Tak Cyceron udzi si jeszcze w drugiej poowie lipca, bez maa a do chwili, gdy wypadki potoczyy
si z zawrotn szybkoci. Pod koniec lipca delegacja czterystu centurionw i onierzy Oktawiana
wystpia w senacie z daniem konsulatu dla swego wodza, groc - w razie odmowy - uyciem siy.
Odmowa senatu i pena ironii uwaga Cycerona, skierowana do centuriona wycigajcego miecz
z pochwy, przyspieszyy decyzj. W kilka dni pniej Oktawian, podobnie jak sze lat temu Juliusz
Cezar, przekroczy na czele oddziaw Rubikon oddzielajcy Itali od prowincji. Po raz drugi koci
zostay rzucone. Przeraony senat sa poselstwa przyrzekajc Oktawianowi zgod na staranie si
przeze o konsulat bez osobistego stawienia si w stolicy. Oktawian wszystkie te propozycje odrzuci
i szybkim marszem poda na Rzym. Koncepcja Cycerona, ktry od grudnia ubiegego roku sta
faktycznie na czele pastwa i jedyn moliwo obrony rzeczypospolitej widzia w Oktawianie upada. Mimo to postanowi spraw rozegra do koca. Liczy jeszcze na dwa legiony z Afryki, ktre jak si wwczas wydawao, wierne republice - ldoway wanie w Ostii. Na wniosek Cycerona
w pierwszych dniach sierpnia przesza w senacie tak zwana uchwaa ostateczna". Opierajc si na tych
dwch legionach miano stawi czoo Oktawianowi. Dowdztwo objli dwaj pretorzy: Kwintus Galliusz
i Marek Cecyliusz Kornutus. Do Oktawiana wysano wezwanie, by zatrzyma si w odlegoci pitnastu
kilometrw od stolicy. Decyzje te nie osigny jednak zamierzonego skutku. Oba legiony, na ktre
liczy Cyceron, przeszy na stron Oktawiana, a on sam po kilku dniach stan na czele swych wojsk na
wzgrzach wznoszcych si na pnoc od Kwirynau. Senat by bezbronny. Oktawian na czele
zbrojnych oddziaw wkroczy do Rzymu, obaj pretorzy skapitulowali, a Cecyliusz Kornutus nie mogc
znie haby popeni samobjstwo. Cyceronowi nie-spieszno byo do spotkania z czowiekiem, ktry
zawid jego zaufanie. Gdy do tego spotkania doszo, Oktawian przyj go uwag, i jest ostatnim
z przyjaci, ktry go wita. Nastpnej nocy po wejciu Oktawiana rozesza si pogoska o buncie
legionu czwartego i Marsowego, ktra jeszcze raz zapalia iskr nadziei. Cyceron witajc zbierajcych
si w kurii senatorw ponownie chcia ratowa rzeczpospolit". Pogoska okazaa si faszywa,
legiony stay wiernie przy Oktawianie; Cyceron po raz ostatni w yciu opuci kuri. Oktawian chcc
zachowa pozr, e wybory nie odbywaj si pod naciskiem wojska, opuci miasto. Wobec braku
konsulw
524

pretor Kwintus Galliusz kaza wybra dwch prokonsulw dla przeprowadzenia wyborw
prokonsularnych" 29(Cass. Dio 46, 45, 3). W wyborach tych dnia 19 sierpnia przeszed Oktawian i jego
kuzyn, Kwintus Pediusz30.
Ustawy promulgowane w nastpnych dniach przez nowo obranych konsulw wskazyway na cakiem
nowy kurs polityczny. Ustanowiono trybuna nadzwyczajny do osdzenia mordercw Juliusza Cezara,
co potwierdzio najgorsze przewidywania Brutusa. Prcz tego promulgowano uchwa, ktra oddawaa
w rce Oktawiana dowdztwo nad wojskami Decimusa Brutusa. Anulowano uchwa, ogaszajc
Dolabell wrogiem pastwa, gdy nie wiedziano jeszcze, e Dolabella nie mogc stawi oporu
Kassjuszowi popeni samobjstwo. Cyceron przegra na caej linii. Oktawian nie tylko nie potrzebowa
jego rad, ale nawet wyranie potpia jego polityk, ustanawiajc trybuna do osdzenia mordercw
Cezara. W tej sytuacji wsppraca z Oktawianem rwnaaby si wyrzeczeniu ideaw caego ycia.
Ostatnie p roku wytonej dziaalnoci Cycerona powiconej konsolidacji frontu republikaskiego
przeciw najwikszemu, jak mu si wydawao, wrogowi republiki - Antoniuszowi, przynioso
rozwizanie, ktrego si nie spodziewa. Zjednoczenie i doprowadzenie do wspdziaania grup tak
przeciwstawnych, jak zabjcy Cezara i cezarianie, byo zadaniem niezwykle trudnym politycznie;
Cyceronowi udao si je na kilka miesicy zrealizowa, co stwarzao - zdawaoby si - konkretne
warunki do uratowania zagroonej republiki. I oto modzieniaszek, ktrym Cyceron spodziewa si
posugiwa jako narzdziem, zburzy ten cay tak kunsztownie wzniesiony gmach. Oktawian okaza si
takim samym wrogiem republiki jak Antoniusz, a przewidywania Brutusa, ktry twierdzi, e poparcie
udzielane Oktawianowi przeciw Antoniuszowi to tylko szukanie askawszego pana" - okazay si
suszne (ad Brutum 16, 7).
Cyceron, widzc bankructwo reprezentowanych przez siebie przekona, postanowi wycofa si z ycia
politycznego. Odchodzc w zacisze swoich ksiek wystosowa do Oktawiana list, w ktrym dzikuje
za zwolnienie go z udziau w posiedzeniach senatu. Z listu tego zachowao si zaledwie kilka sw: Z
tego podwjnie si cie89 Lange: Rmische Altertiimer, III, 546.
80

O Pediuszu por. Mnzer, Hermes" 71 (1936), s. 229.

525

sz, e mnie i Filipa zwalniasz; wybaczasz bowiem przeszo i stwarzasz moliwoci na przyszo"sl.
Piszc te sowa nie wiedzia Cyceron o istniejcym ju od duszego czasu porozumieniu Oktawiana
z Antoniuszem, ktre take na przyszo zamykao mu drog do wszelkiej dziaalnoci politycznej.
Tragedia obozu republikaskiego dobiegaa koca. Kwintus Pe-diusz przeprowadzi uchwa anulujc
uznanie Antoniusza i Lepi-dusa za wrogw". Na pnocy rozstrzygay si losy wojsk, ktre dotd
uchodziy za wierne republice. Azyniusz Pollion, namiestnik Hiszpanii, pod naciskiem swych onierzy
poczy si z armi Antoniusza. Niedugo potem podobnie postpi Munacjusz Plankus - rwnie pod
naciskiem swego wojska. Decimusa Brutusa, jednego z tyranobjcw", ktry stara si z resztk
oddanych sobie wojsk wycofa si na Wschd, dosigna rka mordercy nasanego przez Antoniusza.
Poczone wojska Antoniusza, Lepidusa i Pianka posuway si do Italii. Z drugiej strony od poudnia
szy im naprzeciw wojska Oktawiana. Antoniusz i Lepidus nie byli ju wrogami". Wojska nie chciay
ju walczy i nic nie stao na przeszkodzie do zjednoczenia wszystkich cezarianw. Konferencja trzech
gwnych wodzw na maej wysepce ** na rzece Renus, na pnoc od Bononii, zakoczya si penym
porozumieniem. Po wkroczeniu do Rzymu Oktawian, Antoniusz i Lepidus mieli zosta wybrani
tryumwirami dla urzdzenia rzeczypospolitej", czyli przej ca wadz. Rwnoczenie ustalono
pierwsz list dwunastu (lub siedemnastu ss) proskrybowanych. Jeli miano zniszczy obz
republikaski, naleao zlikwidowa przede wszystkim przywdcw. Skonfiskowane majtki
proskrybowanych miay by rozdane zwyciskim onierzom. Na licie pierwszych proskrybowanych
znalazy si nazwiska Marka i Kwintusa Cyceronw. O ycie Marka toczya si podobno trzydniowa
walka midzy Oktawianem a Antoniuszem. Posuchajmy opowiadania Plutarcha: Najwikszy spr
rozgorza wok sprawy proskrybowania Cycerona. Antoniusz nie chcia sysze o adnym
porozumieniu bez uprzedniego stracenia tego czowieka, w czym popiera go Lepidus, a Cezar usilnie
sprzeciwia

31 Fragment z II ks. listw Cycerona do Oktawiana, zachowany u Noniu-sza p. 436 M (702 L); nr 23 b w wydaniu M.
Tulli Ciceronis Epistulae III, rec W.S. Watt, Oxford 1958.
32 Rice Holmes: The Architect of the Roman Empire, 216.
33 Gelzer: RE s. v. Tullius, 1086.

526

si jednemu i drugiemu. W pobliu miasta Bononii odbyway si przez trzy dni tajne spotkania,
w ktrych tylko oni brali udzia. Schodzili si w miejscu otoczonym wodami rzeki, z dala od wojsk
i obozw. Przez dwa pierwsze dni Cezar prowadzi podobno zacit walk o ycie Cycerona; trzeciego
dnia jednak ustpi i wyda go. Warunki wymiany byy nastpujce: Cezar zobowiza si powici
Cycerona, Lepidus - brata swego Paulusa, Antoniusz - swego wuja Lucjusza Cezara. W swej
zawzitoci i zalepieniu do tego stopnia wyzbyli si wszelkiego ludzkiego uczucia i rozumu. Dali
przez to dowd, e najdziksze zwierz nie jest tak krwioercze jak czowiek, kiedy dziaa pod wpywem
niepohamowanych namitnoci i rozporzdza odpowiedni si" (Cic. 46).
W poowie listopada, w cigu trzech po sobie nastpujcych dni, wkraczay do Rzymu armie trzech
wodzw: Oktawiana, Antoniusza i Lepidusa. Na mocy uchway ludowej zostaa im przekazana wadza
tryumwirw dla urzdzenia rzeczypospolitej". 27 listopada objli oni ten urzd dajcy im faktyczn
wadz w imperium rzymskim, a w dziesi dni pniej, 7 grudnia, siepacze dopadli Cycerona w jego
willi w Kajecie.
Wobec luki w korespondencji Cycerona nie moemy ledzi myli i uczu nurtujcych tego czowieka
w najtragiczniejszym okresie jego ycia, kiedy znalaz si on na licie proskrypcyjnej. Z zabarwionych
retoryk opowiada Plutarcha i innych pisarzy moemy jedynie wnioskowa o drczcej go
niepewnoci i niezdecydowaniu. Straci ju wiar w moliwo zwycistwa i bezcelowy zapewne
wydawa mu si wyjazd do Brutusa, cho pod koniec nosi si i z takim zamiarem. Opuszczajc Itali,
mg uratowa swe ycie. Ale od duszego ju czasu pogbiaa si w nim rezygnacja, ktrej
niejednokrotnie dawa wyraz piszc, e niewiele dni ywota mu pozostaje i e nie warto y, gdy nie ma
rzeczypospolitej. Prawdopodobnie odczuwa te jak wewntrzn niech do opuszczenia Italii,
podobnie jak podczas pierwszych dni wojny domowej. Moe wierzy jeszcze w pomoc Oktawiana?
Sdz, e sowa, ktre mia wedug Liwiusza wypowiedzie n krtko przed mierci: Umr w mojej
ojczynie, ktr tyle razy ocaliem" (Sen. Sus. 6, 17) - jeli nawet nie s autentyczne - dobrze oddaj
jego przywizanie do ojczyzny. Ostatnie dni jego walki o ycie i jego pen godnoci rezygnacj znamy
z patetycznego, a mimo to prostego opisu Plutarcha: W czasie tych wypadkw Cyceron wraz z bratem
Kwintusem przebywa w swoim majtku koo Tuskulum. Dowie527

dziawszy si, e obaj znajduj si na licie proskrybowanych, postanowili si przenie do nadmorskiej

miejscowoci Astura, gdzie Cyceron rwnie posiada wasno ziemsk. Stamtd mieli si przedosta
dalej, drog morsk do Macedonii do obozu Brutusa, ktry wedug ostatnich wiadomoci by ju panem
tych terenw. Ruszyli w t smutn podr niesieni w lektykach. Po drodze kazali si subie
zatrzymywa, ustawia lektyki obok siebie i rozpywali si we wzajemnych alach i paczach nad
swoim losem. Bardziej jednak rozpacza Kwintus, zwaszcza gdy sobie uprzytomni, e jest zupenie
bez rodkw do ycia; nie zabra bowiem z domu niczego, a Cyceron take skpo zaopatrzy si na
drog. W kocu uznali, e najlepiej bdzie, jeeli Cyceron bdzie ucieka dalej sam, a Kwintus pody
za nim, gdy zabierze z domu potrzebne rzeczy. Decyzja zapada i wrd wzajemnych uciskw
i gonych ka poegnali si. W kilka dni pniej Kwintus, zdradzony przez sub i wydany
poszukujcym go siepaczom, zgin wraz ze swym synem.
Cyceron dotar do Astury, od razu wsiad na pierwszy okrt, jaki si nadarzy, i przy pomylnym
wietrze dopyn a do przyldka Cyrceum. Zaoga okrtu chciaa natychmiast znowu odbi od brzegu,
ale Cyceron, czy to bojc si morza, czy te nie tracc jeszcze cakowicie wiary w przyja i wierno
modego Cezara, wysiad na ld i pieszo, przebywajc sto stadiw, ruszy w kierunku Rzymu. I znowu
zacz si waha, zmieni decyzj i skrci nad morze z powrotem do Astury. Tam spdzi noc wrd
strasznych i bezpodnych rozmyla: zamierza nawet potajemnie wej do domu Cezara i przy jego
domowym otarzu popeni samobjstwo, aby w ten sposb cign na zemst bogw. Ale od tego
kroku wstrzyma go strach przed moliwoci tortur. Wreszcie po wielu niespokojnych rozmylaniach
i coraz to nowych postanowieniach kaza subie, by go odwioza do portu Kajety, gdzie mia nad
morzem posiado i mie miejsce odpoczynku na czas letnich upaw, kiedy wiej tam bardzo
przyjemne, coroczne wiatry pnocne. W miejscu tym znajduje si w niewielkiej odlegoci od morza
witynia Apol-lona. Stamtd to zerway si ca gromad kruki i z wielk wrzaw poleciay na d
Cycerona, ktra przybijaa wanie do brzegu. Usiady po obu stronach poprzeczki aglowej i jedne
krakay, drugie dziobay koce lin. Wszyscy widzieli, e to nie wry nic dobrego. Ale Cyceron wysiad
na ld, poszed do domu i pooy si, aby odpocz. Kruki jednak obsiady okno i kraczc podnosiy
haas, a jeden usiad nawet na kanapie Cycerona i dziobem cign mu nie528

co z twarzy szat, ktr si okry. Na ten widok sucy domowi zaczli sobie robi wyrzuty, e ptaki
przychodz na pomoc ich panu i ostrzegaj go, e le robi, a oni czekaj, a stan si wiadkami jego
mierci, i nie chroni go przed grocym mu nieszczciem. Po trosze wic probami, a po trosze
przemoc wzili go i w lektyce ponieli nad morze.
W owej chwili nadeszli oprawcy: Setnik Herenniusz i trybun wojskowy Popiliusz, ktrego Cyceron
obroni niegdy w procesie o ojcobjstwo, a z nim grupa pomocnikw. Zastawszy drzwi domu
zamknite, wyamali je, ale Cycerona ju tam nie byo. Suba mwia, e nie wie, gdzie pan przebywa.
Dopiero jaki mody czowiek imieniem Filologus, wychowanek i ucze Cycerona, a wyzwoleniec
brata Cyceronowego Kwintusa, powiedzia trybunowi, e suba poniosa go w lektyce przez park
i ocienione cieki w kierunku morza. Trybun wzi wic ze sob kilku ludzi i ruszy z nimi okrn
drog do wyjcia, a Herenniusz pobieg przez park ciekami. Widzc go, Cyceron kaza subie
przystan i trzymajc si lew rk za brod, bo taki mia zwyczaj, wzrokiem niewzruszonym spojrza
na siepaczy. Twarz mia zaronit, okryt kurzem i cignit od trosk, tak e w chwili gdy Herenniusz
zada mu cios miertelny, prawie wszyscy zamknli oczy. Z lektyki poda szyj pod miecz i tak zosta
zabity - w szedziesitym czwartym roku ycia. Zgodnie z rozkazem Antoniusza oprawcy obcili mu
nastpnie gow i rce. Rce za to, e pisa nimi filipiki. Tak bowiem sam Cyceron zatytuowa swe
mowy przeciw Antoniuszowi i do dzi dnia woluminy te nosz nazw filipik.
Odcit gow i rce Cycerona zaniesiono do Rzymu. Antoniusz zajty by wtedy przeprowadzaniem
wyborw. Usyszawszy o mierci Cycerona i ujrzawszy na wasne oczy jego szcztki, zawoa: Teraz
ju koniec proskrypcjom; gow i rce zabitego kaza zoy na mwnicy. Widok ich przej Rzymian
zimnym dreszczem. Wszyscy mieli wraenie, e patrz nie na twarz Cycerona, lecz na obraz duszy
samego Antoniusza."
Inni pisarze podaj nieco odmienne szczegy ostatnich chwil Cycerona; Liwiusz, Appian i Waleriusz
Maksimus wymieniaj jako morderc Gajusza Popiliusza Lenasa, a Kassjusz Dion mwi o przekuciu
jzyka Cycerona szpilk przez Fulwi34, on Antoniusza. Szczegy to jednak nieistotne. Wane jest
zgodne wiadectwo
34 O Fulwii por. Mnzer: RE 7, 282.

wszystkich pisarzy (z wyjtkiem Azyniusza Polliona, ktry by pierwszym antycyceronianinem), e

Cyceron przyj mier z godnoci. Liwiusz (Sen. suas. 6, 17) stwierdza, e wierni Cyceronowi
niewolnicy gotowi byli go broni, ale Cyceron, ujrzawszy siepaczy, kaza lektyk postawi na ziemi
i wychyliwszy gow spokojnie poda j pod cios oprawcy.
W ten sposb dobiego koca ycie czowieka, ktry talentem literackim przers wszystkich sobie
wspczesnych, ktry proz rzymsk wznis na nie znane jej dotd szczyty i dziedzictwo filozofii
hellenistycznej przekaza wiekom w piknym aciskim jzyku. Zgin czowiek, ktrego dziea miay
zapadnia twrczo europejsk przez dwa tysiclecia, wci ywe, wci nowe dajce impulsy;
czowiek, ktry po wiekach mia oczarowa Petrark i Erazma z Rotterdamu, deistw angielskich,
Woltera i Mirabeau. Ale to, co byo si tego wszechstronnie utalentowanego czowieka, byo rwnie
jego saboci we wspczesnej mu epoce. Czowiek o niezwykym talencie literackim i o duej
kulturze filozoficznej, ktrego horyzonty sigay daleko poza widnokrg wczesnych principes civitatis
- czowiek w pad w brutalnej walce, wysunwszy si w ostatnich miesicach swego ycia na czoo
obozu, ktry nie mia ju przed sob przyszoci. Gboko przywizany do idei wolnoci
republikaskiej", idealizujcy przeywajce si ju od wieku formy ustroju rzeczypospolitej
arystokratycznej, za wszelk cen pragn wskrzesi to, co obumierao. Zapatrzony w czasy Scypiona
Afrykaskiego i Leliusza sdzi, e gdyby udao si wskrzesi tyzn tych ludzi sprzed wieku, mona
by byo uratowa ustrj, ktry wydawa mu si jedynym ustrojem, w ktrym warto byo y. Tragizm
jego postaci polega na tym, e idealizujc przeszo, rwnoczenie bystro dostrzega wszystkie
saboci wspczesnej sobie republiki oraz si jej przeciwnikw; polega i na tym, e wierny swym
ideaom mimo braku wiary w zwycistwo, po wielu wahaniach stawa zawsze po stronie, ktra miaa
przegra. Tak byo w wojnie domowej Cezara z Pompejuszem, tak byo i teraz w ostatnim proczu
jego ycia. Mona podziwia upr, z jakim ten czowiek z natury chwiejny, intelektualista obejmujcy
wszystkie moliwe aspekty kadej sprawy, walczy o swoje ideay polityczne, skoro za ju powzi
decyzj - z jak konsekwencj gromadzi wszystkie siy ku obronie wymarzonego przez siebie ideau
ustrojowego i z jakim powiceniem zuywa na to swj talent i znajomo taktyki politycznej. Tote
nie mona si dziwi, e tak wysoko ocenili go jako przeciwnika politycznego
530

nowi tryumwirowie, ktrzy umiecili jego nazwisko w spisie pierwszych dwunastu proskrybowanych.
Z jego bowiem nazwiskiem na ustach szli mordercy Cezara z wycignitymi mieczami po zabjstwie
tyrana", chocia on sam w zamachu udziau nie bra. Koo niego skupiali si w ostatnim roku wszyscy
obrocy arystokratycznej republiki, chocia on sam nobilem rzymskim z urodzenia nie by. Ironia losu
sprawia, e w walce o ideay arystokratycznej republiki by ten nowy czowiek z Arpinum"
niejednokrotnie bardziej nieustpliwy ni czonkowie dawnej arystokracji, spord ktrej wielu zasilio
szeregi zwolennikw tyranii". To on zapaci wygnaniem za skazanie spiskowcw, ktrych wyda na
mier w interesie optymatw. On wreszcie w interesie nobilw podj bezkompromisow walk
z Antoniuszem. Nazwisko jego stao si symbolem republiki. Musia zgin. Wraz z nim zgina
rzeczpospolita rzymska.

SKOROWIDZ IMION

Achulas 407
L. Acyliusz 356
Man. Acyliusz Glabrion 114, 141, 143, 214
A. Afraniusz 240
L. Afraniusz 240, 241, 245, 307, 315, 394, 403, 422
Ahenobarbus zob. Domicjusz Ahenobarbus
Ajschines, akademik 38
Ajschines, mwca 436
Ajschines z Miletu 90
Ajschylos z Knidos 90
L. Akcjusz, tragik 50, 281, 309, 425, 483
T. Akcjusz 148
G. Akuleon 28
K. Akuleon 34
Man. Akwiliusz 110
G. Akwiliusz Gallus 71
G. Albiusz Oppianik 132, 148-150
St. Albiusz Oppianik 108, 147-150
Albucjusz 41
Aleksander II, krl Egiptu 156, 157
Aleksander Wielki 369, 444, 446
S. Alfenus 70, 72
G. Alfiusz Flawus 329, 332
Allienus 418
Amacjusz zw. Herofilem 473, 475
Ambioryks 319
Ambroy 440
T. Ampiusz Balbus 389, 429
Anicja 61
L. Anneusz Floras 43
M. Anneusz 359, 366, 369, 375
L. Anneusz Seneka 22, 324, 405, 417, 527, 530
T. Anniusz Milon 280-283, 287-290, 293, 297-299, 338-345, 360, 381, 404, 411,
413, 415, 417 Antioch, krl Syrii 122

532

Antioch z Askalonu 84-88, 293, 355, 361, 440, 449-452

Antdoch Azjatycki, krl Kommageny 322, 366
G. Antoniusz, syn mwcy 160, 161, 164-167, 169, 170, 185, 192, 204, 210, 222,
249-251, 264, 292 G. Antoniusz, brat triumwira 508, 513 M. Antoniusz, mwca 21, 28, 33-40, 42, 48, 58, 60, 86, 90, 91, 103,
312-315,
419 M. Antoniusz, syn mwcy 103, 140 M. Antoniusz, triumwir 14-18, 22, 106, 122, 384-387, 400, 401, 405, 410, 412,
414, 437, 469-473, 475-480, 482, 483, 485, 486, 488-492, 495-522, 525-527, 529, 531 P. Antoniusz 145 Antoniusze 508, 513 P.
Antystiiuisz 61, 67 T. Antystiusz 418 Apollador 56
Apolloniusz z Alabandy 41
Apolloniusz Molon z Rodos 58, 93-95, 134, 144, 145, 204, 379 Appian 195, 213, 384, 430, 472, 473, 475, 486, 522, 529
Aproniusz 115, 116, 119, 124 P. Apulejusz 502, 514 G. Apulejusz Decjanus 31 L. Apulejusz Saturninus, trybun ludowy
z 100 r. 30-32, 36, 37, 41, 42, 52, 53
180-183, 197, 214, 219 L. Apulejusz Saturninus, propretor w Macedonii w 58 r. 273, 279 Aratos 63, 64
Archiasz z Antiochii zob. Licyniusz Archiasz Archimedes 20, 101, Ariobarzanes 366-368, 371, 374, 417 Ariowist 298
Aristion, zwolennik Mitrydatesa 55, 83 Aristn 85 Aristas 85, 361 Arkesilaos 84
Arriusz, nastpca Werresa 110 G. Arriusz 257 Arystofanes z Keos 462
Arystoteles 84, 86, 93, 206, 307, 322, 347, 351, 355, 444, 446, 450, 484 Askoniusz 152, 161, 165, 166 G. Atejusz Kapitan 316,
418, 446 Atenion 93 Atenodor Kalwus 493 M. Atiliusz Regulus 493 L. Atratinus 293-295 Attalos III 64, 157 Attiusz Tulliusz,
krl Wolskw 25 G. Attiusz Celsus 153 T. Attiusz Labienus 180-186, 388, 407, 422, 435

533

P. Attiusz Warus 434, 435

Attyk zob. Pomponiusz Attyk
Atyliusz Serranus 279, 284, 287
August zob. Juliusz Cezar Oktawian (August)
G. Aureliusz Kotta 39, 40, 48, 49, 60, 81, 164, 312, 314, 419, 440, 456, 457, 469
L. Aureliusz Kotta 151-153, 158, 279
M. Aureliusz Kotta 98, 103, 123, 130, 131
M. Auriusz 150
Num. Auriusz 150
Auriusz Melinus 147, 150
P. Autroniusz Petus 151, 152, 213, 223, 224, 272
Awianusowie 418
G. Azymiusz Pollion 444, 517, 526, 530
Balbus zob. Ampiusz Balbus, Korneliusz Balbus, Leliusz Balbus, Lucyliusz
Balbus Batiatus 104
Bestia zob. Kalpurniusz Bestia Bibulus zob. Kalpurniusz Bibulus Boethos 121 Bostar 326
Brutus zob. Juniusz Brutus P. Burienus 70, 72
Cecylia, crka Metellusa Korneliusza Scypiona 338, 412
Cecylia Metella, crka Metellusa Balearskiego 75
Cecylia Metella, ona Lukullusa 227
K. Cecyliusz, wuj Attyka 162, 277, 283
L. Cecyliusz 178
M. Cecyliusz z Sycylii 121
M. Cecyliusz Kornutus 524
L. Cecyliusz Metellus 111, 114, 116
M. Cecyliusz Metellus, pretor z 69 r, 75, 112, 117
K. Cecyliusz Metellus Balearski 75
K. Cecyliusz Metellus Celer, trybun z 90 r. 49
K. CecyUusz Metellus Celer, konsul z 60 r. 181, 184, 186, 194, 195, 219, 220, 223
232, 239, 241, 245, 296 L. Cecyliusz Metellus Dalmatikus 184 L. Cecyliusz Metellus Diadematus 410
K. Cecyliusz Metellus Kretykus 111, 112, 117, 140, 177, 194, 245, 265 K. Cecyliusz Metellus Macedonikus 33
K. Cecyliusz Metellus Nepos 219-223, 230, 267, 277-281, 283 K. Cecyliusz Metellus Numidyjski 25, 31, 49, 91, 227 K.
Cecyliusz Metellus Pius 155, 156, 227, 228
K. Cecyliusz Metellus Pius Scypion 193, 338, 341, 385, 406, 411, 418 K. Cecyliusz Niger 113, 114
(Cecyliusze) Metellowie 39, 74, 76, 109, 184 219, 227, 230 A. Cecyna 131, 132, 433, 495

534

G. Celiusz Kaldus 378, 401

M. Celiusz Rufus 10, 15, 65, 219, 265, 292-296, 341, 353, 357, 362, 363, 366, 371,
372, 376-378, 380, 381, 383, 385, 395, 396, 398-401, 404, 411, 418, 420 M. Cepariusz 195, 209, 210 Cepion zob. Serwiliusz
Cepion Cerelia 453 Cesennia 131 Cestyliusz 283
Cetegus zob. Korneliusz Cetegus Cezar zob. Juliusz Cezar Charmadas 35, 38, 86 Cherea zob. Fanniusz Cherea Chryzogonos
74-80, 82, 291 Chryzyp 84, 355, 481 M. Cyncjusz 224
Cynna zob. Helwiusz Cynna, Korneliusz Cynna Cyteryda 400
Damazyp zob. Juniusz Damazyp
Dejotar 367, 377, 417, 462-464
Demetrios z Faleronu 355
Demetrios z Syrii 88
Demokryt z Sykionu 418
Demostenes 36, 87, 89, 436
Difilos, architekt 330, 331
Difilus, aktor 261
Dikajarch z Messyny 253, 254, 347, 351, 355, 446
Dinea 150
Diodor, akademik 38
Diodor z Malty 121
Diodor Kronos 481
Diodot 63, 66
Diofanes z Mityleny 33
Diofant 108
Diogenes, niewolnik 108, 148
Diogenes z Babilonu 355, 456
Diokles 121
Dion, przyjaciel Antiocha z Askalonu 85
Dion z Aleksandrii 293
Dion Kassjusz Kokcejusz 193, 237, 251, 316, 334, 344, 346, 410, 489, 501, 506, 507,
510, 511, 525, 529 Dionizjusz 308 Dionysios z Magnezji 90 Dolabella zob. Korneliusz Dolabella Gn. Domicjusz Ahenobarbus
29, 306, 418 L. Domicjusz Ahenobarbus 162, 266, 298, 315, 316, 325, 343, 363, 390, 391, 418,
455 Gn. Domicjusz Kalwin 325, 336, 411

Duroniusz 360
Ebucjusz, Trybun ludowy 174
E. Ebucjusz 131, 132
Egiptus, niewolnik 337
Egnacjusz 403
L. Egnatulejusz, kwestor z 44 r. 501
S. Eliusz 356
L. Eliusz Lamia 410, 440
L. Eliusz Ligur 273, 278
K. Eliusz Stacjenus 112
L. Eliusz Stilon 48, 356
K. Eliusz Tuberon 92, 322, 346, 434
L. Eliusz Tuberon 434
(Eliusze) Tuberonowie 434
M. Emiiusz Lepidus, konsul z 78 r. 96-98, 110, 184
M. Emiiusz Lepidus, konsul z 46 r. 341, 390, 418, 435, 470-173, 501, 502, 511,
512, 517-519, 521, 522, 526, 527 Man. Emiiusz Lepidus 155, 194, 214 M. Emiiusz Lepidus Porcyna 33 Emiiusz Mamerkus
126
L. Emiiusz Paulus, konsul z 50 r. 194, 371, 377 L. Emiiusz Paulus Macedonikus 32, 350, 527 M. Emiiusz Skaurus, konsul
z 115 r. 27, 41, 48, 227 M. Emiiusz Skaurus, pretor z 56 r. 324-326, 336 K. Enniusz 64, 228, 260 Epikur 10, 62, 87, 309, 361,
439, 454, 456 Eratostenes 252 Eros 459
G. Erucjusz 75-77 Eunus 93 Eupolis 424 Eurypides 86 Ezop, aktor 95, 134, 281
Faberiusz 441
P. Fabiusz 108
M. Fabiusz Kwintylian 149, 153, 167, 185, 344, 424, 437, 458, 484
D. Fabiusz Maksimus Kunktator 260
K. Fabiusz Maksimus 459, 460
K. Fabiusz Sanga 207
K. Fabiusz Wergilianus 360
G. Fabrycjusz 108
K. Fabrycjusz 279, 283
T. Fadiusz Gallus 278, 283, 436, 459, 460
Fajdros, epikurejczyk 56, 61, 87, 88, 456
Falarys 388
Falkula zob. Fidykulaniusz Falkula

536

G. Fanniusz 92, 322, 346

L. Fanniusz 103
G. Fanniusz Cherea 132, 133
Farnakes 411, 416, 462
M. Fawoniusz 235, 301, 371, 387
Fidiasz 60
Fidykulaniusz Falkula 132
Filip Macedoski 89, 240
Filodamos 110
Filologus 529
Filon, architekt 83
Filon z Laryssy 55, 56, 63, 66, 84-86, 449-451, 457
Filotimus 360, 381, 390, 403, 413, 415
G. Fimbria 58, 67
G. Flaminiusz 193
K. Flaminiusz 326
K. Flawiusz 133
L. Flawiusz 242, 245
Fomteja 129
M. Fontejusz 46, 127-129, 150, 264, 326
P. Fontejusz 251
Fufidiusz 330, 331
K. Fufiusz Kalenus 233, 235, 405, 411, 500, 502, 503, 505, 506, 508-510
L. Fufiusz Kalenus 166
Fulwia, kochanka Kuriusza 193, 195
Fulwia, ona Antoniusza 529
Fulwia, ona Klodiusza 341
K. Fulwiusz Flakkus 287
M. Fulwiusz Flakkus 197
K. Fulwius Nobilior 228
M. Fundaniusz 150
P. Furiusz 210
L. Furiusz Filus 92, 93, 322, 346, 349, 351
P. Furiusz Krassipes 296, 297, 316, 358, 375
G. Furniusz 358, 390, 395
A. Gabiniusz 138, 139, 141, 142, 155, 158, 179, 187, 266-269, 277, 284, 285, 290,
303, 308, 315, 332-336, 411 P. Gabiniusz Kapitan 207-209 Galba zob. Sulpicjusz Galba K. Galliusz, pretor z 65 r. 150, 151 K.
Galliusz, pretor z 43 r. 524, 525 Galloniusz 72 G. Gallus 115 P. Gawiusz 124 A. Gelliiusz 224 L. Gelliusz Poplikola 104, 214
Glabrion zob. Acyliusz Glabrion

537

Glaucja zob. Serwiliusz Glaucja

Globulus 154, 155
Gordian, cesarz 63
Gracjusz 227, 228
Grakchus zob. Sempromiusz Grakchus
M. Gratydiusz 27
Grecjusz 478, 517
Habra 232
Hannibal 131
Hejus 121, 122
Hekaton 494
Helwia 25, 28
Hewiusz Cynna, poeta 473
G. Hewiusz Cynna, pretor 473
Heraklejdes z Pontu 322, 355
Her akie j tos 85
Hermagoras 65
Hermia 337
Herenmiusz, morderca Cycerona 529
G. Herenniusz, trybun ludowy z 60 r. 242
L. Herenniusz 296
Herofil zob. Amacjusz
Hiempsal 54
Hierokles z Alabandy 90
Hieran II 98, 100, 119
Hieronim 438, 440
Hilarus 169
Hiperydes 420
Hipparch 64, 252
A. HiTCjusz 240, 383, 398, 423, 425-427, 437, 444, 447, 454, 477, 481, 483, 499,
500, 503, 509, 511, 515, 516 Hirrus 371 Hispon 375 Homer 90
K. Horacjusz Flakkus 23, 256, 493 Hortenzjusz, syn mwcy 508 K. Hortenzjusz Hortalus, mwca 9, 11-14, 18, 19, 49,
60, 61, 70-73, 75, 76, 80,
90, 98, 102, 112, 113, 117, 118, 121, 124, 126, 127, 138, 141, 142, 155, 177,
181, 204, 224, 226, 227, 235, 236, 243, 266, 268, 274, 289, 300, 315, 325, 329,
341, 345, 358, 363, 379, 419, 420, 447-449, 454
Inducjomar 127, 129
Juba 418, 422, 434
Jugurta 24, 25, 30, 91
Julia, crka Cezara 260, 338, 353
Julia, siostra Cezara 476
Julia, ona G. Mariusza Starszego 144

538

G. Juliusz Cezar 6, 8, 11, 12, 14-17, 22, 86, 94, 140, 144, 145, 152, 156-158, 163, 165-167, 169, 171, 172, 178-181, 183, 185,
187, 189, 190, 193, 194, 209, 210, 215-219, 221-223, 226, 230, 232, 234, 237, 239, 240, 245-248, 251, 253, 255-260, 262,
266-269, 273, 277-279, 288, 291, 292, 297-299, 301-303, 305-309, 315-320, 323, 325, 328, 329, 332, 335, 336, 338, 346, 353,
357-359, 361-363, 371, 372, 377-380, 382-401, 403--108, 410-412, 414-^119, 421-437, 444-447, 454, 455, 457-479, 485,
487-489, 494, 497, 499, 513, 516, 519, 524, 525, 530, 531
L. Juliusz Cezar, konsul z 90 r. 46, 47, 51, 57, 58
L. Juliusz Cezar, krewny Cezara, konsul z 64 r. 181, 189, 214, 505, 507, 510, 527
L. Juliusz Cezar, syn poprzedniego, zwolennik Pompejusza 389, 390, 396
G. Juliusz Cezar Oktawian (August) 17, 348, 428, 430, 430, 437, 476-478, 485- -487, 490, 495-504, 507, 509-512, 514-517,
519-528
G. Juliusz Cezar Strabon 49, 50, 57, 58, 312-314, 419
L. Juliusz Cezar Strabon 49
Juliusz Kapitolinus 63
Juliusze 184
Juniliusz Afrikanus 454
G. Juniusz 108, 148
D. Juniusz Brutus 184, 207, 467-469, 471, 473, 475, 485, 490, 498-504, 507, 510, 511, 513-520, 522, 525, 526
L. Juniusz Brutus 467
M. Juniusz Brutus, stoik 10, 12, 15, 18, 364, 368, 374-376, 417-423, 429, 436, 440-443, 447, 449, 451, 453, 454, 458, 463, 467,
468, 470, 472, 473, 478, 479, 482-486, 489, 490, 496, 497, 501, 508, 509, 513, 516, 519-523, 525, 527, 528
M. Juniusz Brutus, trybun ludowy z 83 r. 38, 70
L. Juniusz Damazyp 67, 68
D. Juniusz Sylanus 189, 192, 193, 204, 214-218
Juwenalis 491
M. Juwencjusz Laterensis 326-328, 518
Juwencjusz Taina, jeden z sdziw w procesie Klodiusza 237
Juwencjusz Taina, przyjaciel Cycerona 483
Kalenus zob. Fufiusz Kalenus
M. Kalidiusz 151, 283, 325, 341, 385
Kalpurnia 260, 475
L. Kalpumiusz Bestia, trybun z 62 r. 206
L. Kalpumiusz Bestia, edyl z 59 r. 289
M. Kalpumiusz Bibulus 13-15, 246, 258-260, 263, 267, 288, 289, 291, 300, 338,
342, 346, 370, 371, 403 G. Kalpumiusz Pizon 138, 154, 166, 167, 186, 187, 214 Gn. Kalpumiusz Pizon 152, 166, 190 L.
Kalpumiusz Pizon 243
L. Kalpumiusz Pizon, pose do Antoniusza 502, 504, 506-508, 510 L. Kalpumiusz Pizon Cezoninus 8, 185, 260, 266-269,
277-279, 282, 284, 285,
290, 303, 308, 309, 430, 486, 489, 490 G. Kalpumiusz Pizon Frugi 136, 267, 296

539

M. Pupiusz Pizon Kalpurnianus 11, 60-63, 83, 85-88, 231-235, 238, 264, 451,
452 Kalwin zob. Domicjusz Kalwin Kalwus zob. Licyniusz Kalwus L. Kaniniusz Gallus 310, 324, 361 G. Kaniniusz Rebilus
394, 460 Kanulejusz 115 Tyb. Kanutiusz 497
Kapiton zob. Atejusz Kapiton, Gabiniusz Kapiton Kameades 84, 86, 349, 351, 461, 481 Karpinacjusz 115 Karrinas 68 T.
Karynat 447 Kaka zob. Serwiliusz Kaka G Kassiniusz Schola 236, 343 Kassjusz Barba i 465 G. Kassjusz Longinus, zabjca
Cezara 15, 369, 370, 435, 468, 472, 473, 475, 478,
479, 482, 484-486, 489, 490, 501, 506, 507, 509-511, 513, 516, 521, 522, 525 K. Kassjusz Longinus, trybun z 49 r. 379, 385,
386 390, 411 L. Kassjusz Longinus, konsul z 73 r. 104
L. Kassjusz Longinus, pretor z 66 r. 155, 161, 164, 196, 208, 209, 224 Kassjusze 184
Kastor, wnuk Dejotara 462, 463 Katiusz Insuber 439 Katullus zob. Waleriusz Katullus Katylina zob. Sergiusz Katylina Kefalos
312
Klaudia (Klodia) 219, 231, 232, 237, 256, 293-296, 393, 440 S. Klaudiusz (Klodiusz) 475, 476 T. Klaudiusz 289 App.
Klaudiusz Cekus 295 G. Klaudiusz Marcellus 385, 430
M. Klaudiusz Marcellus, zdobywca Syrakuz z 212 r. 122 M. Klaudiusz Marcellus, konsul z 51 r. 21, 22, 193, 194, 200, 325,
341, 343, 353,
357, 362, 371, 382, 417, 422, 423, 429-432, 434 Tyb. Klaudiusz Neron 215 App. Klaudiusz Pulcher, konsul z 79 r. 75, 231
App. Klaudiusz Pulcher, konsul z 54 r. 275, 279, 280, 284, 315, 325, 357, 358, 360,
364-368, 372, 373', 375-377, 379, 404, 461 G. Klaudiusz Pulcher, edyl z 99 r. 121 P. Klaudiusz (Klodiusz) Pulcher, trybun
z 58 r. 8, 11, 12, 167, 231-238, 242,
251, 254-256, 262, 263, 266-270, 273-275, 278-282, 284-290, 293, 298,
300-302, 324, 325, 333, 338, 340-345, 357, 421, 489, 506 Klaudiusze (Klodiusze) 237, 476 (Klaudiusze) Marcellusowie 225
Klejtomachos 38, 84, 85, 457 Kleofant 148 Kleomenes 123

540

Kleopatra 415, 468

Klodia zob. Klaudia
Klodiusz zob. Klaudiusz
A. Kluencjusz Habitus 108, 147-150
Kluwiusz 135, 375
Kominiusze 155
M. Koponiusz 38, 440
Kornelia, ona Cezara 144, 145
Kornelia, ona P. Sestiusza 249
Kornelia Fausta 338, 341, 360
Korneliusz, lekarz 119
G. Korneliusz, trybun z 67 r. 152-156, 163, 187
G. Korneliusz, sprzymierzeniec Katyliny 195, 223, 224
G. Korneliusz, subsikryptor oskarenia Sulli 224
L. Korneliusz Balbus 247, 259, 304-306, 317, 320, 321, 383, 394, 395, 410, 415,
423, 428, 433, 435, 441, 445, 446, 453, 457, 458, 477 L. Korneliusz Cetegus 152, 190, 194-196, 206-209, 212, 213, 218, 224,
268 L. Korneliusz Cynna 54, 56-60, 62, 64, 68, 144, 145, 191 Gn. Korneliusz Dolabella 13, 70, 73, 74, 109, 110, 121, 131, 132,
145 P. Korneliusz Dolabella 9, 358, 376, 379, 388, 390, 395, 396, 400, 405, 408, 410-413, 424-426, 428, 436, 438, 443, 444,
447, 454, 458, 464, 472, 475, 479,
488, 489, 499, 508-510, 516, 525 G. Korneliusz Kotta 81 L. Korneliusz Kotta 214 L. Korneliusz Lentulus Krus 385, 390
Gn. Korneliusz Lentulus Marcellinus 60, 104, 137, 141, 287, 297-299 P. Korneliusz Lentulus Spinter, konsul z 57 r. 209, 246,
267, 277, 279, 281-283,
288, 289, 306-308, 310, 316, 324, 379, 390-392, 412 P. Korneliusz Lentulus Spinter, syn poprzedniego 289, 333
P. Korneliusz Lentulus Sura 60, 190, 191, 196, 201, 206-209, 213, 218, 224, 268 L. Korneliusz Merula 57 P. Korneliusz
Scypion 75
P. Korneliusz Scypion Afrykaski Starszy 350 L. Korneliusz Scypion Azjatycki 60, 66 P. Korneliusz Scypion Emilianus
Afrykaski (Scypion Afrykaski Modszy) 11,
12, 20, 33, 37, 40, 41, 90, 92, 93, 143, 212, 222, 234, 239, 254, 322, 346-353,
355, 419, 461, 492-494, 530 P. Korneliusz Scypion Nazyka 348 (Korneliusze) Scypionowie 17, 18, 33, 74, 76, 91, 109 P.
Korneliusz Sulla 151, 152, 214, 224-226, 248 L. Korneliusz Sulla Faustus, syn dyktatora 146, 147, 152, 166, 177, 224, 307,
325, 422, 437 L. Korneliusz Sulla Feliks, dyktator 18, 36, 51-62, 66-70, 73-83, 89, 91, 96-98, 102, 106, 112, 121, 123, 126, 131,
133, 143-146, 157, 160, 171, 177, 185,
189-191, 196, 228, 243, 249, 291, 338, 342, 392, 396, 402 P. Korneliusz Tacyt 69, 144, 324, 458 K. Kornificjusz 160, 161, 209,
232, 490, 491, 511 Kornutus 283

541

G. Koskorusz 262
Kotta zob. Aureliusz Kotta, Korneliusz Kotta
Kotyla 506
Krantor 86, 440
Krassipes zob. Furiusz Krassipes
Krassus zob. Licyniusz Krassus
Kratippos 364, 457
Kritolaos 38
Ksenofont 65
Ksenokles z Adramyttion 90
Ksenokrates 86, 87
Ksenon z Menenum 119, 361, 480
M. Kurcjusz Postumus 320
Kurion zob. Skryboniusz Kurion
G. Kuriusz 141
K. Kuriusz 190, 193, 195, 196
Man. Kuriusz, broniony przez Cycerona w procesie 38, 40
Man. Kuriusz, adresat listw 381, 460
Kuriusze 26
G. Kwinkcjusz 69, 70, 72, 132, 148
L. Kwinkcjusz 102, 193, 108
P. Kwinkcjusz 11, 69, 70, 71
P. Kwinkcjusz Skapula 440
Kwintylian zob. Fabiusz Kwintylian
Kwintyliusz 283
Labienus zob. Attiusz Labienus
Laktancjusz 410, 440
Lamia zob. Eliusz Lamia
Laterensis zob. Juwencjusz Laterensis
D. Leliusz 263, 264, 522
G. Leliusz Balbus 410
Leliusz Feliks 59
G. Leliusz Sapiens 12, 40, 41, 92, 93, 222, 234, 322, 346, 349-351, 419, 461, 492,
493, 530 Leliuszowie 91 M. Leniusz Flakkus 272 Lentulus zob. Korneliusz Lentulus Lepidus zob. Emiliusz Lepidus K. Lepta
416, 438 Libo zob. Skryboniusz Libo Gn. Licyniusz 102, 103 A. Licyniusz Archiasz 11, 39, 227-230 G. Licyniusz Kalwus 289,
291, 323, 324, 420 L. Licyniusz Krassus 28, 29, 32-35, 37-40, 42-44, 48, 51, 52, 55, 58, 60, 86,
90, 91, 227, 311-315, 419 P. Licyniusz Krassus 126, 127, 307, 337 M. Licyniusz Krassus Diwes 14, 21, 31, 60, 67, 68, 102,
104-106, 146, 149, 152,

542

156-158, 165-167, 169-172, 174, 177, 178, 189, 190, 193, 204, 209, 210, 212, 213, 230, 233, 234, 237, 238, 241, 245, 247, 248,
251, 253, 257, 258, 263, 283, 289, 293, 298, 299, 302, 306-308, 315, 316, 326, 337, 338, 345, 357, 461
L. Licyniusz Lukullus, pretor z 104 r. 39, 110, 227-229
M. Licyniusz Lukullus 85, 112, 155, 156, 214, 227
L. Licyniusz Lukullus (Pontikus) 97, 103, 105, 110, 140, 141, 143, 152, 177) 187- -189, 192, 214, 231, 235, 243, 245, 269,
287, 289, 300, 448, 449, 451, 483
(Licyniusze) Lukullusowie 39, 227, 230
G. Licyniusz Macer 146, 420
L. Licyniusz Murena 11, 188, 189, 192, 193, 204-206, 214, 222, 327, 459
G. Licyniusz Sacerdos 110, 161, 329
K. Ligariusz 411, 429, 433-^435, 468
Likurg 233
Lison z Patraj 381
T. Liwiusz, historyk 22, 23, 255, 527, 529, 530
M. Liwiusz Druzus 39, 43-45, 48, 49, 51, 55, 60, 227, 254, 312, 440
Lizjasz 420, 436
Longinus zob. Kassjusz Longinus
G. Lucyliusz 41, 336
L. Lucyliusz 364
K. Lucyliusz Balbus 456
L. Lukcejusz 136, 137, 246, 293, 304, 318, 440, 443
T. Lukrecjusz Karus 450
Lukullus zob. Licyniusz Lukullus
K. Lutacjusz Katulus, konsul z 102 r. 58, 210, 312, 313, 315
K. Lutacjusz Katulus, konsul z 78 r. 96, 97, 138, 141, 143, 155-158, 177, 179, 184, 210, 214, 215, 222, 227, 237, 250, 257,
448, 449
Magia 150
Gn. Magiusz 150
L. Magiusz 103
N. Magiusz 394
K. Magiusz Chilon 210
P. Magiusz Chilon 432, 433
Makrobiusz 179, 263
Malliusz Glaucja 74
L. Mamiliusz 99
G. Maniliusz 13, 141, 142, 145, 152-155, 158, 163, 321, 322
Man. Maniliusz 92, 93, 346
G. Manliusz 193-195, 201-203
Manliusz Kapitoliski 225
T. Manliusz Mancynus 25
A. Manliusz Torkwatus 348, 422, 439, 443, 447, 451
L. Manliusz Torkwatus 151-153, 158, 167, 214, 223-226, 390, 420, 451
Marcellinus zob. Korneliusz Lentulus Marcellinus
Marcellus zob. Klaudiusz Marcellus
Marcjusz 195
G. Marcjusz Figulus 214

543

L. Marcjusz Filip 43-45, 49, 60, 61, 70, 73, 177, 243, 297, 465, 477, 502, 504, 506,
507, 520, 526 K. Marcjusz Reks 141, 194, 203, 231 M. Mariusz 103, 309, 310, 345, 406, 407 G. Mariusz Modszy 18, 62, 66,
67, 177 G. Mariusz Starszy 12, 18, 23-26, 29-32, 36, 37, 39, 41, 46, 47, 53-55, 57-59, 61,
62, 64, 66, 68, 70, 131, 143-145, 157, 158, 183-185, 227, 285, 354 M. Mariusz Gratidianus 166 Mariuszowie 62 G. Matiusz
395, 474, 487 Decjusz Matriniusz 138 Meandriusz z Tralles 264 Melinus zob. Auriusz Melinus G. Memmiusz 30, 56, 267 L.
Memmiusz 49
G. Memmiusz Gemellus 325, 336, 362 Menedemos 35 Menekles 90, 134 Menelaos z Fenicji 33 Menippos z Stratanikei 89, 122
Mentor 121
L. Mescyniusz Rufus 378, 416, 418 Messala zob. Waleriusz Messala G. Messjusz 283, 285, 323, 334 Metella zob. Cecylia
Metella Metellus zob. Cecyliusz Metellus Milon zob. Anniusz Milon Minucjusz Basilus 468 K. Minucjusz Termus 189, 222,
375 Mitrydates, krl Pontu 13, 53-56, 59, 62, 83, 85, 91, 97, 101, 103, 105, 131, 139-141, 153, 172, 187, 189, 221, 228, 230,
231, 239, 240, 462 Mitrydates z Pergamonu 463 Mnesarchos 35
Molon zob. Apolloniusz Molon Mucja 219, 221, 260, 294 K. Mucjusz Oresitinus 166 P. Mucjusz Scewola 40, 243
K. Mucjusz Scewola Augur 21, 39-42, 52, 55, 58, 61, 92, 312, 313, 322, 346, 451 K. Mucjusz Scewola Pontifeks 38-41, 43, 58,
59, 67, 71, 90, 91, 126, 127, 184,
373 (Mucjusze) Scewolowie 40 L. Mummiusz 121, 346 Sp. Mumiusz 92, 346
L. Munacjusz Plankus 418, 436, 476, 490, 491, 512, 513, 517-519, 522, 526 T. Munacjusz Plankus Bursa 11, 340, 341, 343,
345 Mutilus 46 My ron 121

544

L. Natta 205
Nepos 61, 62, 158, 159, 244
Neron, namiestnik Azji 110
S. Newiusz 70-73
P. Nigidiusz Figulus 209, 212, 266, 364, 428, 457
Nikeforos 331
Nikomedes III, krl Bitynii 60, 103, 157
L. Ninniusz Kwadratus 268, 273, 277, 278, 401
Noniusz 407
Noniusz Marcellus 526
G. Norbanus 36, 37, 60, 66
Nuraa Pompiliusz 183, 225, 355
Kwinkcjusz Numeriusz Rufus 279, 284
Nymfon z Centuripy 119
Oktawia 430
Oktawiusz zob. Juliusz Cezar Oktawian
Gn. Oktawiusz 54, 56, 57, 227
L. Oktawiusz 227
M. Oktawiusz 377
Oktawiusze 184
Oppianik zob. Albiusz Oppianik
G. Oppiusz 329, 395, 410, 415, 423, 428, 433, 435, 441, 445, 446, 458, 497
P. Oppiusz 130, 131
P. Optatianus Porphyrius 256
G. Orchiwiusz 147
Orestinus zob. Mucjusz Orestinus
Pakorus 366
Pakuwiusze 324
Palla 293
Pamfilos 121
Panajtios 40, 41, 66, 90, 92, 93, 355, 453, 493, 494
Pansa zob. Wibiusz Pansa
Panurgos 133
G. Papiriusz Karbon, trybun z 131 r. 37
G. Papiriusz Karbon, trybun z 73 r. 130
Gn. Papiriusz Karbon, 59, 66, 177
M. Papiriusz Karbon 110, 273
G. Papiriusz Karbon Arwina 47, 49, 61, 67
L. Papiriusz Petus 425, 427, 428
Paulus zob. Emiliusz Paulus
Pauzaniasz 375
K. Pediusz 525, 526
S. Peduceusz 98-100, 110, 397
Peoniusz 332
Perpenna 97, 105
Perseusz 33
545

Perykles 87
M. Petrejusz 315, 394, 403, 422
Petus zob. Autroniusz Petus, Papiriusz Petus
Pitagoras 20, 83, 101
Pizon zob. Kalpurniusz Pizon
Plancjusz 270
Gn. Plancjusz 11, 101, 273, 278, 279, 326-329, 438
Plankus zob. Munacjusz Plankus
Platan 20, 83-87, 206, 312, 351, 353, 354, 435, 450, 456
M. Plaucjusz Ipseus 338, 341
M. Plaucjusz Silwanus 47
Plautus, sdzia 237
Pletoriusz 127
G. Pliniusz Sekundus 179, 261, 440
A. Plocjusz (Plaucjusz) 327
L. Plocjusz Gallus 32, 33
Plutarch 9, 18-20, 25, 30, 51, 81, 82, 89, 95, 96, 99, 100, 104, 126, 127, 141, 144,
145, 153, 157, 187, 191, 195, 206, 210, 212, 215, 218, 219, 231, 232, 237, 248, 258, 268-272, 295, 307, 343, 402, 407, 416, 430,
434, 435, 437, 439, 468-470, 487, 526, 527
Polemon 86, 87
Polibiusz 92, 93, 347, 351
Polidamas 255
Pollion zob. Azyniusz Pollion
Pompeja, crka Pompejusza 260
Pompeja, ona Cezara 145, 232
Pompeja, ona Sulli 437
Gn. Pompejusz, syn Pompejusza W. 435
S. Pompejusz 50
S. Pompejusz, syn Pompejusza W. 422, 435, 474, 501
K. Pompejusz Bityski 61-63
Gn. Pompejusz Magnus 11-18, 22, 67, 96, 97, 102, 103, 105-107, 109, 112, 118, 136, 138-146, 149, 153, 154, 156, 158, 162,
163, 167, 170-172, 175, 176, 187, 188, 210, 221-223, 226, 228, 230, 231, 233, 234, 239-248, 251, 253, 254, 257-264, 266-268,
273, 274, 277-279, 281-285, 288, 289, 292-294, 297- -300, 302, 305-310, 315, 316, 323, 325, 328, 332-336, 338, 340-346, 349,
352, 353, 359, 368, 371, 375-380, 382-385, 387-398, 400--409, 413, 415- -417, 429, 434, 435, 437, 444, 454, 461, 462, 464,
468, 470, 474, 489, 510, 513, 530
K. Pompejusz Rufus 49, 53, 145, 171, 195, 341, 363
Gn. Pompejusz Strabon 46, 47, 50, 51
Pompejusze, 184
Pomponda, ona Kwintusa Cycerona 136, 358, 377, 389, 401
Gn. Pomponiusz 49, 61
S. Pomponiusz, prawnik 58
T. Pomponiusz Attyk 10, 11, 16, 21, 26, 42, 56, 61, 62, 67, 83, 86-88, 135-139,

146, 158-162, 166, 178, 186, 230, 231, 233-245, 247-^254, 256-268, 2700*0

-272, 274-280, 285, 291, 300, 303, 304, 306, 310-312, 315, 317, 323, 325, 329, 331, 334, 346, 354, 355, 357-361, 363, 365,
367-372, 374, 375, 377, 379-384, 388-393, 396-398, 400-404, 406, 409-411, 413-416, 419, 423, 424, 435, 437, 439-447,
449-451, 453, 455, 458-462, 464, 465, 471, 472, 474-480, 482-486, 491-493, 495-497, 520
G. Pomptinus 208, 265, 359, 361, 369, 378
L. Poncjusz Akwila 41, 68, 359, 382, 468, 516
G. Popiliusz Lenas 529
Poplikola zob. Gelliusz Poplikola
Porcja, ona Ahenobarby 418
Porcja, ona Brutusa 479
G. Porcjusz Katon 288, 289, 306
M. Porcjusz Katon Starszy 9, 20, 21, 109, 419, 461, 462, 495
M. Porcjusz Katon Utyceski (Modszy) 12-15, 21, 22, 191, 204-206, 218, 222, 233, 234, 239, 241, 243, 245, 247, 253, 255,
258, 259, 273, 274, 307, 308, 341, 342, 365, 369-371, 379, 385, 387, 389, 402, 405, 407, 408, 410, 411, 418, 422, 423, 429, 436,
441, 444, 449, 451, 452, 458, 459, 482
(Porcjusze) Katonowie 18, 184
M. Porcjusz Lka 195, 201, 223
Posejdonios 66, 93, 94, 243, 244, 355, 460, 493, 494
Postumia 378
Postumiusz 378
G. Postumiusz 51
Praksyteles 121
Precjanus 381, 413
Ptolemeusz Auletes 156, 254, 288, 293, 308, 310, 332, 334, 355, 407
Ptolemeusz Dionizos 415
Ptolemeusze 120
Publilia 9, 437, 439, 442, 455
Publiliusz 455
G. Rabiriusz 178-186, 194, 212
G. Rabiriusz Postumus 332, 334, 335
Regulus zob. Atiliusz Regulus
S. Roscjusz z Amerii 11, 74, 75
S. Roscjusz z Amerii, syn poprzedniego 74-77, 80
K. Roscjusz Gallus, aktor 70, 73, 95, 132-135, 138, 179
T. Roscjusz Kapiton 74, 75, 77
T. Roscjusz Magnus 74, 75, 77
L. Roscjusz Othon 178, 179
Rubriusz 468
Rufus zob. Celiusz Rufus
S. Rufus (Festus) 255
P. Rutyliusz Lupus 46, 47
P. Rutyliusz Rufus 43, 90-93, 239, 346, 348, 419
Gn. Salustiusz 136, 322, 354

547

G. Salustiusz Krispus 24, 25, 121, 168, 169, 180, 187, 190, 194, 195, 201, 203,
206-309, 211, 213, 215, 218, 224, 294, 342, 352, 431, 437 Sassia 147, 148, 150 Satriusz 162 G. Safejusz 344, 345 Scewa 180,
181
Scewola zob. Mucjusz Scewola Scypion zob. Korneliusz Scypion Sebozus 257 Segiliusz Labeon 520 G. Sekstiusz Kalwinus
411 Sekstiusz Naso 468 G. Selliusz 85 P. Selliusz 85 Sempronia 190, 207, 294
G. Semproniusz Grakchus 33, 44, 45, 59, 93, 109, 173, 182, 183, 197, 219 Tyb. Semproniusz Grakchus 33, 37, 40, 169, 173,
197, 214 (Semproniusze) Grakchowie 12, 24, 32, 33, 42, 43, 69, 171, 175, 183, 214, 419,
494, 504 Seneka zob. Anneusz Seneka Seniusz 108, 194 Sentiusz 99 L. Septimiusz 407
G. Septimiusz Kamers 193, 265, 283 Serapion z Antiochii 252 Sergiusz 99
K. Sergiusz, senator 150 L. Sergiusz Katylina 12, 15, 17, 150, 152, 160, 161, 164-169, 178, 179, 183, 186,
189, 190-204, 206-208, 211-213, 215, 218, 219, 221-224, 231, 240, 251,
253, 264, 265, 294, 295, 329 Sergiusze 160
Serranus zob. Atyliusz Serranus Sertoriusz 97, 103, 105, 118, 122, 128, 143 Serwilia 358, 479 K. Serwiliusz Cepion 260 K.
Serwiliusz Cepion, konsul z 106 r. 36, 37 K. Serwiliusz Cepion, przeciwnik Saturnina 32, 38, 45 G. Serwiliusz Glaucja 30, 214,
219 P. Serwiliusz Kaka 468, 469, 497, 499 P. Serwiliusz Bullus 14, 170-180, 182, 257-259 P. Serwiliusz Watia Isauryjski,
konsul z 79 r. 75, 141, 184, 214, 223, 264,
265, 308, 507 P. Serwiliusz Watia Isauryjski, konsul z 48 r. 409, 410, 428, 433, 490, 507,
510, 511, 513, 514 Serwiliusze 74, 76
P. Sestiusz 200, 248, 249,278, 280, 2881, 283, 289-292 Sikka 270, 271, 484 Skamander 107, 108, 148

M. Skapcjusz 364, 374

Skaurus zob. Emiliusz Skaurus
G. Skryboniusz Kurion (Modszy) 10, 255, 256, 261, 262, 338, 339, 371, 372,
378, 383-385, 390, 394-396, 398, 399, 404, 420 G. Skryboniusz Kurion (Starszy) 49, 117, 184, 214, 235, 240, 254, 255, 338
L. Skryboniusz Libo 288, 389 Sofokles 86 Sopater 122 Sosygenes 433 Soterikus Marcjusz 40 Spartakus 104-106, 110,
116, 122 Speusippos 86, 87 Spongia 237 M. Spuriusz 468 Stacjusz 337 Staseas 88
L. Statyliusz 196, 207-209 Sulla zob. Korneliusz Sulla G. Sulpicjusz 209 P. Sulpicjusz Galba 159-161, 164 Serw.
Sulpicjusz Galba 33, 93, 184, 468
P. Sulpicjusz Rufus 37, 39, 40, 49, 52-55, 57, 60, 61, 312, 314, 419 Serw. Sulpicjusz Rufus 59, 94, 189, 191-193, 204-206,
342, 353, 357, 358, 422,
427, 430, 431, 440, 443, 502, 504, 507 Steniusz 108 Surea 338 G. Swetoniusz Trankwillus 152, 180, 181, 215, 251, 260,
377, 430, 459, 460,
467, 473 Sylanus zob. Juniusz Sylanus Syliusz 375, 440 Syllos 56
P. Sytiusz Nucerinus 193 Tacyt zob. Korneliusz Tacyt Tales 456
Taina zob. Juwencjusz Taina L. Tarkwiniusz 212 L. Tarkwiniusz, krl rzymski 225, 467 M. Taurus 331 Teofrast 355,
492, 493 Teomnast 120, 121 Teopomp 253, 444 Terencja, ona Cycerona 7, 9, 136, 212, 219, 232, 237, 271, 276-279, 294,
295,
360, 381, 382, 388, 389, 401, 403, 405, 412-414, 416, 437, 441. 455 K. Terencjusz Kulleon 250, 278 M. Terencjusz Warron
8, 21, 86, 125, 261, 272, 277, 278, 403, 416-418, 422,
424, 425, 446, 449, 450, 454, 478, 481, 496 M. Terencjusz Warron Gibba 415 M. Terencjusz Warron Lukullus zob.
Licyniusz Lukullus

549

P. Terencjusz 411
Termus zob. Minucjusz Termus
Tertulia (Tertia) 479
Tetryliusz Rogus 85
Tettiusz Damion 287
Thermus 109
Thyillus 230
Tigranes, krl Armenii 105, 140, 254, 255, 462
Tigranes, syn poprzedniego 273
L. Tilliusz Cymber 429, 468, 469, 474
Timarchides 116, 121, 124
S. Titius 31
G. Toraniusz 442
Torkwatus zob. Manliusz Torkwatus
G. Trebacjusz Testa 10, 317, 319-321, 389, 395, 416, 447, 483, 484, 487
L. Trebeliusz 138, 411
Trebianus 429
G. Treboniusz 308, 404, 410, 417, 459, 467, 468, 474, 506, 507, 509
Triariusz zob. Waleriusz Triariusz
Trytanniusz 41
Tuberon zob. Eliusz Tuberon
Tukidydes 420
Tullia 9, 10, 136, 256, 267, 272, 282, 296, 358, 359, 376, 379, 388, 400-405, 412- -^14, 416, 424, 436, 438, 439, 447
Tulliusz z Tarentu 232, 295
L. Tulliusz 359, 361, 369, 373
M. Tulliusz 108
M. Tulliusz Albinowanus 289
K. Tulliusz Cyceron, brat Cycerona 8, 27-29, 34, 51, 83, 85-9, 107, 135, 136, 142, 156, 159, 162-167, 212, 215, 229, 241, 266,
274-276, 278, 280, 296, 297, 299, 311, 317-320, 322, 330, 331, 333, 337, 354, 358, 359, 361, 370, 377-378, 389, 401, 408, 410,
411, 415, 457, 460, 480, 526-529
K. Tulliusz Cyceron, bratanek Cycerona 331, 332, 377, 398, 444, 464, 482, 483
L. Tulliusz Cyceron, brat stryjeczny Cycerona 28, 83, 85-87, 114, 135
L. Tulliusz Cyceron, stryj Cycerona 28, 34, 35
M. Tulliusz Cyceron, dziadek Cycerona 27
M. Tulliusz Cyceron, ojciec Cycerona 25, 26, 27, 28, 35, 40, 135, 137
M. Tulliusz Cyceron, syn 10, 65, 372, 377, 397, 402, 406, 414, 436, 437, 441, 480, 508
M. Tulliusz Tyron 9, 10, 337, 381, 386, 416, 437
Tulliusze 25 r
(Tulliusze) Cyceronowie 25, 28, 29, 32-35, 37, 85, 90, 91, 275, 330, 358, 360, 378, 389, 398, 526
Tyberiusz, przyjaciel Cycerona 375
T. Tycjusz 297
Tyrannion 252, 303, 331
Tyron zob. Tulliusz Tyron
Tytus, wyzwoleniec 249

550

P. Umbrenus 207, 210

Waleriusz, wony sdowy 119
P. Waleriusz, przyjaciel Cycerona 484
L. Waleriusz Flakkus, konsul z 100 r. 37, 41
L. Waleriusz Flakkus, konsul z 86 r. 59, 68
L. Waleriusz Flakkus, pretor z 63 r. 11, 208, 263-266, 326, 329
G. Waleriusz Katullus 219, 231, 257, 291, 294, 295, 323
Waleriusz Maksimus 55, 136, 146, 191, 529
M. Waleriusz Messala 75, 76, 209, 225, 231-233, 235, 325, 336, 363
M. Waleriusz Messala Korwinus 438
M. Waleriusz Messala Niger 325
K. Waleriusz Orea, pretor z 57 r. 283
G. Waleriusz Triariusz 420, 451
P. Waleriusz Triariusz 324
Walgiusz 177, 178
L. Warguntejusz 152, 190, 195, 196, 223
K. Wariusz 48, 49, 52
Warron zob. Terencjusz Warron
Warus zob. Attiusz Warus
P. Waryniusz Glaber 104
P. Watyniusz 156, 254, 259, 291, 292, 307, 323, 324, 409, 411, 416, 466, 508
G. Wellejusz 456
M. Wellejusz Paterkulus 344
P. Wentydiusz Bassus 517
G. Wergiliusz 242
G. Werres 96, 99, 101, 108-124, 126, 127, 135, 146, 152, 326
G. Werrucjusz 115
Wettiusz 250
P. Wettiusz Skaton 50
L. Wibiusz 115
G. Wibiusz Pansa 410, 415, 427, 429, 435, 477, 483, 496, 498-501, 503-505, 507,
509-513, 515, 516 L. Wibuliusz Rufus 300 G. Wizeliusz Warron 278 L. Wolkacjusz Tullus 214, 387 T. Wolturcjusz 208, 209,
212, 218 L. Wolumniusz 425 Woluzjan 119 L. Wultejusz 116
Zenon 56, 61, 88

SKOROWIDZ DZIE CYCERONA

Academicorum libri 56, 63, 84-86, 187, 445-447, 449-451, 453, 454, 484
Ancdota (De consiliis suis) 253
Aratea 64
Pro A. Licinio Archia poeta oratio 90, 227-230
Pro L. Balbo oratio 40, 84, 91, 305
Brutus 19, 20, 33, 39, 42, 48-50, 52, 53, 55, 58-61, 63, 66, 79, 80, 82, 88, 89, 90,
93, 94, 98, 102, 103, 124, 133, 139, 151, 204, 226, 227, 323, 379, 419-422, 436 Pro A. Caecina oratio 81, 132, 145, 148 Pro
M. Caelio oratio 223, 294-296
In L. Catilinam orationes 19, 20, 31, 97, 190, 197-203, 209-211, 214, 216, 217 Cato maior de senectute 21, 461, 462, 492 Pro
A. Cluentio oratio 90, 103, 138, 147-150 Consolatio 440, 447 De consulatu suo 244 Pro Cornelio 147, 153 Divinatio in Q.
Caecium 112-114 De divinatione libri 50, 51, 64, 89, 94, 270, 345, 407, 440, 452, 453, 457, 460-462,
464, 480, 481 De domo sua ad pontfices oratio 81, 251, 282, 284, 421 Epistulae 19 Epistulae ad Atticum
I 62, 135-139, 149, 158, 160-163, 170, 186, 221, 223, 230-245, 248, 249, 255
II 94, 178, 223, 244, 245, 247-263, 271, 291, 331
III 138, 159, 223, 270-274, 276-280
IV 159, 250, 284, 285, 287, 288, 300, 303, 304, 306, 308, 311, 313, 315, 317, 323, 325,
329, 334, 459
V 346, 358-361, 363-365, 367, 369, 370, 372-374, 377, 378, 430
VI 106, 367, 368, 373-381, 413
VII 257, 371, 380, 382-384, 387-391, 413
VIII 58, 391-396
IX 393, 395-397, 401
X 334, 397, 398, 400-402
XI 403, 404, 406, 408-416
XII 214, 422-424, 435-437, 439-446

552

XIII 274, 311, 433, 435, 445-447, 450, 451, 453, 455, 456, 458, 459, 465, 476
XIV 471, 472, 474-478, 482
XV 393, 478-480, 482, 491, 493
XVI 310, 465, 482-487, 492, 493, 495-497 Epistulae ad Brutum
I 513, 516, 520-523, 525
II 513
Epistulae ad familiares
I 246, 288, 289, 292, 299, 300, 306, 307, 315, 316, 324, 399
II 338, 339, 362, 363, 372, 376-379
III 357, 359, 360, 365-367, 373, 376, 378, 379
IV 272, 311, 422, 427, 428, 430, 432, 433, 438, 443
V 170, 219, 222, 223, 234, 239, 248, 304, 316, 324, 373, 416, 440, 443, 466
VI 385, 407, 418, 422, 427, 429, 433, 438, 439, 442, 443
VII 309, 310, 317, 319-321, 345, 388, 406-408, 425, 483, 484, 459, 460
VIII 353, 362, 363, 366, 371, 372, 376, 377, 390, 396, 399, 404
IX 85, 226, 419, 422, 424-428, 432, 443, 449, 464, 475, 481
X 485, 490, 491, 512, 513, 518, 519
XI 474, 478, 485-487, 490, 498, 516-521
XII 489-491, 500, 507, 522
XIII 56, 311, 362, 375, 418, 428
XIV 271, 272, 274, 276-279, 381, 388, 402, 412, 413, 415, 416
XV 365-371, 379, 417, 435, 439
XVI 337, 381, 386, 387, 429 Epistulae ad Quintum fratrem
I 266, 267, 274-276
II 250, 287-289, 292, 297-299, 307, 317, 318, 322-324, 331
III 87, 317-319, 322, 330-334, 336 De fato 480, 481
De finibus 11, 41, 56, 83, 86-88, 226, 445-447, 451-453, 457
Pro L. Flacco oratio 90, 187, 219, 251, 264-266
Pro M. Fonteio oratio 27, 128-130, 230
De gloria 484
Halcyona 63
De haruspicum responso 31, 106, 167, 301
Hortensius 445, 447-449
De imperio Cn. Pompei 106, 139, 141-144
De inventione 19, 65, 66
Laelius de amicitia 40, 42, 492, 493
Laudatio Catonis 423, 436, 446, 458, 459
Laudatio Porciae 455
De leg agraria oratio 158, 167, 170-178, 186
Pro leg Manilia oratio zob. De imperio Cn. Pompei oratio
De legibus 20, 21, 26, 27, 56, 64, 86, 88, 107, 186, 189, 340, 353, 355
Pro Q. Ligario oratio 415, 416, 434
Pro M. Marcello oratio 431, 432
Marius 26, 64

Metellina oratio 221

Pro T. Annio Milone oratio 340, 342, 343
Pro L. Murena oratio 19, 159, 167, 190, 191, 193, 204-207, 421, 452
De natura deorum 49, 56, 84, 88, 93, 94, 455-457
Nilus 63
De officiis 64, 65, 67, 80, 102, 126, 127, 226, 493-495
De ptimo genere oratorum 436
Orator ad M. Brutum 20, 90, 132, 149, 183, 420, 423, 424, 436
De oratore 20, 21, 33-42, 44, 49, 50, 52, 55, 58, 60, 61, 65, 84, 91, 92, 229, 311-314, 322 Paradoxa Stoicorum 106, 421, 422,
448, 454 Partitiones oratoriae 20 Philippicae orationes 31, 42, 51, 58, 90, 106, 338, 345, 470, 475, 486, 488, 489, 491,
499-515, 529 7n L. Pisonem oratio 106, 167, 169, 185, 186, 210, 219, 267, 282, 309, 491 Pro Cn. Plancio oratio 99, 101, 102,
161, 270, 272, 326-329 Pontius Glaucus 63
De provinciis eonsularibus oratio 16, 302, 303 Pro P. Quinctio oratio 13, 69-74, 79, 94 Pro C. Rabirio perduellionis reo 31,
36, 41, 181-184 Pro C. Rabirio Postumo 91, 334-336 Post reditum, cum populo gratias egit oratio 284, 285 Post reditum,
cum senatui gratias egit oratio 223, 266, 273, 282, 283 Pro rege Deiotaro oratio 463, 464
De repblica 18, 20, 21, 92, 254, 322, 323, 340, 346-355, 375, 444, 494, 495 Pro Sex. Roscio Amerino oratio 67, 68, 73,
76-79, 94, 95 Pro Q. Roscio comoedo oratio 133-135 Pro M. Aemilio Scauro oratio 297, 325, 326 Pro P. Sestio oratio 223,
268, 273, 276, 278-282, 290, 291 Pro P. Sulla oratio 152, 167, 195, 224-226 De temporibus suis 304, 318 Thalia masta (?) 63
InJOa^wtjida_^^ Tpica 20, 459, 484
Tusculanae disputationes 25, 48, 56, 63, 101, 422, 447, 453-455, 457 In Vatinium testem interrogatio 156, 255, 291, 292 In
C. Verrem actio I, II, 19, 99, 100, 102, 106, 108, 110-112, 115-124, 130,
132, 148, 160, 161, 230, 232

PRZEGLD TRECI

WSTP 5-22
Petrarka, pogldy uczonych nowoytnych (5) - Ksika J. Carcopino (7) - Oglna charakterystyka ycia i dziaalnoci
Cycerona: Cechy ludzkie (9) - Ideay polityczne (11) - Dziaalno literacka i krasomwcza (18).
Rozdzia pierwszy
ARPINUM I RZYM W LATACH DZIEWIDZIESITYCH (106-91) 23-47
Przeszo Arpinum (23) - Syn Arpinum, Mariusz (24) - Rd Tulliu-szw (25) - Przywizanie do stron rodzinnych (26) Dziadek Cycerona (27) - Ojciec Cycerona (27) - Przyjazd do Rzymu (28) - Rzym w pocztku I w. (28) - Sytuacja
polityczna w pastwie (29) - Wyksztacenie retoryczne w Rzymie (32) - Marek Antoniusz i Lucjusz Licyniusz Krassus
(34) - W krgu Krassusa (39) - Mucjusz Scewola Augur (40) - Tirocinium fori (41) - Reformy Druzusa (42) -Wojna ze
sprzymierzecami (44).
Rozdzia drugi
LATA STUDIW (91-81) 48-67
Praktyka oratorska starszego pokolenia mwcw (48) - Suba wojsko-** wa Cycerona (o))- Dziaalno Publiusza
Sulpicjusza Ruf usa i triumf reakcji sullaskiej (52) - Filon z Laryssy (55) - Cynna i Mariusz (56) - Pierwsze studia u
Molona (58) - mier Mucjusza Scewoli Pontifeksa (58) - Spokojne trzechlecie (59) - Kwintus Hortenzjusz Hortalus
i inni mwcy tego czasu (60) - Kwintus Pomponiusz i jego wyjazd do Grecji, towarzysze retorycznych studiw
Cycerona ((fti) - Dalsze studia filozoficzne, pierwsze prby literackie: Halcyona, Pontius Glaukus, poemat o Nilu,
przekad Fenomenw Arata, Mariusz, przekad Oiko-nomikos Ksenofonta, De inventione (63) - Wojna domowa 83-82 r.
(66).

555

Rozdzia trzeci
PIERWSZE SUKCESY NA FORUM (LATA 81-79) 68-81
Dyktatura Sulli (68) - Pierwsze mowy obrocze, sprawa Kwinkcju-sza (69) - Sprawa Roscjusza z Amerii (74) - Proces kobiety
z Ar-retium (80).
Rozdzia czwarty
PODRO DO GRECJI I AZJI (LATA 79-77) 82-95
Decyzja wyjazdu (82) - Ateny (83) - Antioch z Askalonu i Filon z Laryssy (84) - Wycieczki ateskie (86) - Spotkanie
z Pomponiu-szem, Eleuzis, Delfy (88) - Wyjazd do Azji, Menippos ze Stratonikei i inni mwcy (89) - Publiusz Rutyliusz Rufus
(90) - Teoria o naj-lepszym ustroju, (92) - Pobyt na Rodos, Posejdonios (93) - Studia u Melona (94).
Rozdzia pity
OD POWROTU DO RZYMU DO PROCESU WERRESA (LATA 77-70) 96-108
Rzym po mierci Sulli, bunt Lepidusa (96) - Wojna z Sertoriuszem (97) - Pocztek kariery, kwestura w Lilybeum (98) Syrakuzy, grb Archimedesa (100) - W drodze powrotnej do Rzymu (101) - Walka z konstytucj sullask (102) - Wybuch
wojny z Mitrydatesem, powstanie Spartakusa (103) - Zwycistwo nad Sertoriuiszem, Mitrydatesem i Spartakusem (105) Stosunek Cycerona do zwycizcw Ul06) - Sprawa Kluencjusza (107) - Sprawy Tulliusza i Steniusza (108T
Rozdzia szsty
PROCES WERRESA 109-125
Trzyletnie rzdy Werresa na Sycylii (109) - Nastpca Werresa na stanowisku namiestnika (111) - wczesne sdy, taktyka
oskaronego (112) - Divinatio in Quintum Caecilium (113) - ledztwo (114) - Powrt Cycerona do Rzymu (116) - Ostatnie
zabiegi Werresa (117) - Proces (actio prima), actio secunda (118) - Afery zboowe (119) - Naduycia w sdownictwie,
bezprawne nominacje (120) - Grabie dzie sztuki (121) - Znaczenie Werrynek: Dokument historyczny (123) - Pomnik prozy
aciskiej (124).
Rozdzia sidmy
OD EDYLATU DO PRETURY (LATA 69-66) 126-139
Edylat, obowizki urzdu (126) - Sprawa Fontejusza (127) - Sprawa Oppiusza (130) - Sprawa Cecyny (131) - Sprawa aktora
Roscjusza

556

(132) - Pocztek korespondencji z Attykiem, mier ojca, wspomnienie o Lucjuszu (135) - Kopoty rodzinne (136) - Willa
w Tuskulum (137) - Wniosek Gabiniusza (138) - Starania o pretur (139).

Rozdzia smy
OD PRETURY DO KONSULATU (LATA 66-63) 140-168
Zwycistwo nad korsarzami, dalszy cig wojny z Mitrydatesem (140) - Wniosek Maniliusza (141) - Maniliana (142) - Pierwsze
wystpienia Cezara (144) - Proces Licyniusza Makra (145) - Sprawa modego Sulii (146) - Sprawa Kluencjusza (147) - Sprawy
Fundaniusza i Gelliusza (150) - Oratorska sztuka Kalidiusza (151) - Pierwszy spisek Katyliny" (152) - Sprawa Maniliusza
(152) - Sprawa Korneliusza (153) - Projekt wyprawy na Egipt (156) - Pocztek stara o konsulat (158) - Przyjazd Attyka,
Cyceron w todze kandydata H159V/- Kontrkandydaci, zamierzona obrona Katyliny (160) - Zabiegi o popularno (162) Wyborcza broszura Kwintusa (163) - Mowa In toga candida (166) - Cyceron konsulem (167).

Rozdzia dziewity
PIERWSZE PROCZE KONSULATU (ROK 63) 169-188
Sojusz z Antoniuszem, odstpienie Macedonii (169) - Projekt ustawy agrarnej Serwiliusza Rullusa (170) - Inne mowy
konsularne: Sprawa Othona (178) - Sprawa Rabiriusza (179) - Przeciw synom prosikrybowanych, rezygnacja z zarzdu
prowincj (185) - Lega-tiones liberae (186) - Obrona Pizona, sprawa triumfu Lukullusa (187).

Rozdzia dziesity
WALKA Z KATYLIN I PROCES MURENY 189-220
Kandydaci na konsulw w wyborach 63 r. (189) - Grupa Katyliny (190) - Lex Tullia de ambitu (191) - Wybory (192) Organizacja spisku (193) - Senatus consultum ultimum (194) - Zebranie u Leki, prba zamachu na konsula (195) - Zwoanie
senatu, pierwsza mowa (196) - Ucieczka Katyliny, druga mowa (201) - Wypadki w Etrurii, przybycie Katyliny do obozu
Manliusza (203) - Sprawa Mureny (204) - Dziaalno grupy Lentulusa (206) - Pertraktacje z Allobrogami (207) - Na mocie
Mulwijskim (208) - Przesuchanie i aresztowanie spiskowcw (209) - Trzecia mowa (210) - Przed trudn decyzj (211) Posiedzenie senatu w dniu 4 grudnia (212) - Nony grudniowe (213) - Czwarta mowa (216) - Skazanie spiskowcw (218) Wystpienie Metellusa Neposa (219).

557

Rozdzia jedenasty
QD KONSULATU CYCERONA DO PIERWSZEGO TRIUMWIRATU
(LATA 63-60) 221-246
Dalsze ataki Neposa, porozumienie midzy Pompejuszem a Cezarem (221) - mier Katyliny, zwycistwo optymatw
(223) - Sprawa Sulli (224) - Sprawa poety Archdasza (227) - Sytuacja polityczna pod koniec 62 r. (230) - Publiusz
Klodiusz Pulcher i sprawa o witokradztwo (231) - Rogatio Pupia Valeria (232) - Proces Klodiusza (235) - Alterkaoja
w senacie (237) - Sprawa opat dzierawnych (238) - Cyceron i Pompejusz (239) - Pierwsze starania Klodiusza
o trybunat, sprawa gruntw dla weteranw Pom-pejusza (242) - Greckie dzieko o konsulacie (243) - Poemat De
consulatu suo (244) - Dalsza walka senatu z Pompejuszem, powrt Cezara z Hiszpanii (245) - Pierwszy triumwiratt
(246).
Rozdzia dwunasty
OD PIERWSZEGO TRIUMWIRATU DO WYGNANIA CYCERONA
(LATA 60-58) 247-269
Stosunek Cycerona do triumwirw (247) - Dom Cycerona na Pala-tynie (248) - Wille i dewersoria (249) - Proces
Antoniusza, przejcie Klodiusza do plebsu (250) - Pobyt w Tuskulum, projekt dziea geograficznego (251) - Pobyt
w Ancjum, projekt dzieka De con-siliis suis, lektury (252) - Projekt powierzenia godnoci posw Klodiuszowi
i Cyceronowi (254) - W drodze do Formiae: Spotkanie z Kurionem (255) - Forum Appiusza (256) - Pobyt
w Fonmia-num, projekt ustaw agrarnych Cezara, lex de actis Pompei (257) - Powrt do Rzymu, rzdy triumwirw
(259) - Opozycja Bibulusa (260) - Trikaranos Warrona, demonstracje w teatrze (261) - Bierny opr Cycerona, groby
Klodiusza (262) - Sprawa Flakkusa (263) - Wybory 58 r. (266) - Trybunat Klodiusza i projekt ustawy de capite civis
Romani (267) - Contio w cyrku Flaminiusza (268) - Wyjazd Cycerona z Rzymu (269).
Rozdzia trzynasty
ROK WYGNANIA (58-57) 270-282
W drodze na wygnanie (Atina, Wibona), lex Clodia de exsilio Ci-ceronis (270) - Z Wibony do Brundisium (271) Poegnanie z Itali, podr do Dyrrachium (272) - Przyjazd do Tessaloniki, zawiedzione nadzieje na rychy powrt
(273) - Stosunki midzy brami (274) - Nowe nadzieje, starania rodziny i przyjaci (276) - Z powrotem w Dyrrachium
(278) - Styczniowa uchwaa senatu w sprawie powrotu Cycerona (279) - Dziaalno bojwek Klodiusza (280) - Uchway
z czerwca i lipca, demonstracje ludnoci, uchwa558

lenie lex Cornelia (281) - Cyceron w Brundisium, powrt do Rzymu (282).

Rozdzia czternasty
OD POWROTU Z WYGNANIA DO ZJAZDU W LUCE (LATA 57-56) 283-300
Mowa dzikczynna w senacie (283) -> Rozruchy, mowa dzikczynna do ludu (284) - Mowa De domo sua (285) Przyznanie odszkodowa, nowe ekscesy Klodiusza (287) - Spawa powrotu na tron Ptolemeusza Auletesa (288) - Sprawa
Sestiusza (289) - Rozprawa z Watyniuszem (291) - Sprawa Celiusza Rufusa (292) - Zarczyny Tullii z Krassipesem,
nadzr nad budow domw (296) - Cyceron przecw ustawom agrarnym Cezara, wyjazd do will podmiejskach (297) Spotkanie w Luce (298) - Pierwsze ustpstwo w stosunku do triumwirw (300).
Rozdzia pitnasty
WSPPRACA Z DYNASTAMI (LATA 56-53) 301-339
Pocztek wsppracy (wniosek w sprawie legatw Cezara i odu dla legionw), mowa O orzeczeniu haruspihw (301) Sprawa prowincji konsularnych (302) - Poemat De temporibus suis i list do Lukcejusza (304) - Sprawa Balbusa (305) Listy do Lentulusa, wybory na r. 55 (306) - W Kumanum, wizyta Pompejusza (307) - Wprowadzenie na tron
Ptolemeusza Auletesa, lex Trebonia, mowa Przeciw Pizonowi (308) - Otwarcie teatru Pompejusza (309) - Sprawa
Kaniniusza, dzieo O mwcy (310) - Pojednanie z Krassusem (315) - Stosunki Cycerona z Cezarem (317) - Poemat
o podboju Brytanii (318) - Stosunek Cezara do Kwintusa Cycerona (319) - Gajusz Trebacjusz Testa (320) - Praca nad
dzieem O rzeczypospo-M?i~(322) - Wystpienia w obronie Reatyczykw i Messjusza, sprawa Watyniusza (323) Sprawa Emiliusza Skaurusa (324) - Sprawa Plancjusza (326) - Prace przy forum Juliusza (329) - Nadzr nad budow
will brata (330) - Opieka nad bratankiem (331) - Procesy Gabiniusza (332) - Sprawa Rabiriusza Postumusa (334) Interregnum 53 r., wybory nowych konsulw (336) - Listy do Tyrona (337) - mier Krassusa, sprawa konsulatu
Milona (338).
Rozdzia szesnasty
SPRAWA MILONA. DZIEA O RZECZYPOSPOLITEJ I O PRA WACH (LATA 52-51) 340-356
Ostatnie wystpienia Klodiusza, anarchia (340) - mier Klodiusza, rozruchy i demonstracje (341) - Pompejusz
konsulem bez kolegi", proces Milona (342) - Mowa Pro Milone (344) - Procesy Saufejusza i Bursy, kooptacja
Cycerona na czonka kolegium augurw, przyjcie zarzdu prowincji (345) - Dzieo O rzeczypospolitej: Osoby

559

dialogu (346) .- Pochwaa republiki arystokratycznej (347).>- Stosunek Cycerona do wadzy jednostki {(348) - Problem
sprawiedliwoci (349) - Sen Scypiona" (350) - Tendencja dziea (351) - Dialog O prawach: Wpyw Platona i rzymskie
podoe dziea (3.53) - Sceneria dialogu, reprezentowane pogldy (354) - rda (355).
Rozdzia siedemnasty
NAMIESTNICTWO W CYLICJI (LATA 51-50) . . . . . . 357-386
Wyjazd z Rzymu, stan prowincji (357) - Kopoty rodzinne, droga do Brundisium (358) - W Brundisium, wieci z Rzymu
i Cylicji (359) - Droga do Aten (360) - Pobyt w Atenach, sprawa domu Epikura (361) - Informacje Celiusza Rufusa (362) Z Aten do Efezu (363) - Powitanie delegacji, sprawa Skapcjusza, z Efezu do Laodikei (364) - Objazd prowincji, rzdy
poprzednika (365) - Sprawy wojskowe (366) - W obozie pod Cybistr, sytuacja w Kapadocji (367) - Groba wojny z Partami,
ubezpieczenie Syrii (368) - Wojna ze szczepami grskimi (369) - Zdobycie Pindenissus, uchwaa o suplikacjach (370) Sytuacja w Rzymie w drugiej poowie 51 r. (371) - Rzdy Cycerona w miastach azjatyckich (372) - Dalszy cig sprawy
Skapcjusza (374) - Stosunki z finansistami rzymskimi (375) - Proces Appiusza Pulchra, maestwo Tullii z Dolabell, sprawy
rodzinne (376) - Korespondencja w sprawie panter, wieci z obozu cezariaskiego (377) - Ostatni okres namiestnictwa, wybr
nastpcy, dochody z prowincji (378) - W drodze do Rzymu: Na Rodos, mier Horten-zjusza (379) - Ateny, wieci z Rzymu,
groba wojny domowej (380) - Patraj, choroba Tyrona, w drodze do Brundisium (381) - W Italii, dalsze zaostrzenie sytuacji
politycznej, wahania Cycerona (382) - Spotkanie z Pompejuszem w Cumae (383) - Drugie spotkanie w Lawernium (384) Rzym, propozycje Cezara, debaty senatu (385) - Senatus consultum ultimum, wybuch wojny domowej (386).
Rozdzia osiemnasty
WOJNA DOMOWA (LATA 49-48) 387-408
Marsz Cezara na Rzym, wyjazd Pompejusza i Cycerona (387) - Cyceron w Formiach, pesymistyczna ocena sytuacji, troska
o rodzin (388) - Nowe propozycje Cezara, przyjazd rodziny Cycerona (389) - Spotkanie z konsulami i senatorami w Kapui,
postpy Cezara w Italii (390) - Midzy nadziej a zwtpieniem, poddanie Korfimium (391) - Pompejusz w Brundisium,
rozgoryczenie Cycerona (392) - Niepokj o los przeprawy, wyrzuty sumienia (393) - Ostatnie prby porozumienia, odjazd
Pompejusza, propozycja spotkania Cezara z Cyceronem (394) - Ich wzajemne stosunki, porednictwo przyjaoi (395) Spotkanie w Formiach w dniu 28 marca (396) - Wyprawa Cezara do Hiszpanii, Cyceron w Arpinum, La-terium i Arkanum,
zamiar opuszczenia Italii (397) - Zdrada mo560

dego Kwintusa (398) - Ostrzeenia Cezara i jego zwolennikw (399) - Opr rodziny i przygotowanie do wyjazdu (401) - Na
statku, Cyceron w Tessalonice, naprone stosunki z Pompejuszem (402) - Walki w Hiszpanii i Grecji, Cyceron w Epirze,
kopoty materialne
(403) - Dziaalno Celiusza w Italii, mier Celiusza i Milona
(404) - Dziaania wojenne w Epirze, Cyceron w Dyrrachium, jego ocena sytuacji militarnej (405) - Bitwa pod Farsalos (406) mier Poimpejusza, ewakuacja Dyrrachium, wyjazd na Korcyr (407) - W Patraj, zerwanie Cycerona z bratem (408).
Rozdzia dziewitnasty
Z POWROTEM NA ZIEMI ITALSKIEJ (LATA 48-46) .... 409-426
W Brundisium (409) - O prawo do pobytu w Italii (410) - Intrygi brata i bratanka, wieci z Afryki, kopoty z Dolabell (411) Roz-dwika maeskie (412) - Midzy motem a kowadem (414) - Cezar w Egipcie, listy Kwintusa (415) - Przebaczenie",
spotkanie z Cezarem, powrt do Rzymu i rozwd z Terencj (416) - Brutus i jego pismo O cnocie, antologia Treboniusza (417)
- Sprawy przyjaci, ldowanie Cezara w Afryce (418) - Brutus: Pierwsza historia wymowy rzymskiej (419) - Ocena
poprzednikw, akcenty polityczne (420) - Paradoxa Stoicorum (421) - Wie o bitwie pod Tapsus (422) - mier Katona i jego
Pochwaa, Orator (423) - Stosunki z cezarianami (424) i- Cezar dyktatorem (426).
Rozdzia dwudziesty
ZA DYKTATURY CEZARA. PISMA FILOZOFICZNE (LATA 46-44) 427-470
Na uboczu, niewygase nadzieje na przywrcenie republiki (427) - Sprawy pompejaczykw: Figulusa, Ampiusza Balbusa
i Ligariusza (428) - Sprawa powrotu Marka Marcellusa (429) - Dalsze interwencje Cycerona: sprawa Cecyny, obrona
Ligariusza (433) - Cezar w Hiszpanii, rozprawa z ostatnimi pompejaczykami (435) - Publikacja Oratora i Pochway Katona,
Antykatony, De ptimo genere oratorium, rozwd Tullii (436) - Wyjazd modego Cycerona do Aten, maestwo Cycerona
z Publili, drugie i trzecie maestwo Terencji (437) - Otium (438) - mier Tullii, aoba (439) - Ucieczka na Asturi,
Pocieszenie dla samego siebie, sprawa apoteozy" (440) - Sprawa posagu Terencji, Brutusa Pocnuaa Katona (441) Samotno, studia (442) - Wieci z Hiszpanii, Hircjusza Nagana Katona, memoria O najlepszym urzdzeniu rzeczypospolitej
(444) - Pierwsza redakcja Akademikw, Hortenzjusz, pierwsza ksiga De finibus (Torquatus), sprawa memoriau do Cezara
(445) - Tuskulum, dalsza praca nad Akademikami i dzieem De finibus, odwiedziny przyjaci (446) - Arpinum, rzut oka na
dziaalno Cycerona w zakresie popularyzacji filozofii greckiej: Hortenzjusz (447) - Zachta do studiw filozoficznych,
charakterystyka dialogu (448) 561

Rozprawy akademickie, zmiany redakcyjne (449) - Spr midzy Filonem a Antaochem, zagadnienie prawdziwej"' Akademii,
proba-bilizm Cycerona (450) - Problemy najwyszego dobra i za, kompozycja dialogu, charakterystyka referowanych
pogldw (45p - Publikacja tych pism, powrt do Tuskulum, Rozprawy tuskulaskie: Przegld treci (453) - wiadectwo
etycznych zainteresowa Cycerona (454) - Zaginiona Pochwala Porcji, rozwd z Publdli, igrzyska ku czci Wiktorii i Cezara
w Rzymie, O naturze bogw (455)
Przegld teorii o istocie bstwa, pogldy Cycerona (456) - Czas wydania Tuskulanek i O naturze bogw, przekad Timajosa
(457)) - Antykatony Cezara, ocena Cycerona (458) - Powrt Cezara z Hiszpanii, jego pogarda dla instytucji republikaskich
\58i- Traktat o wrbiarstwie (460) - Katon Starszy o staroci '(461) - Sprawa krla Dejotara (462) - Stosunki Cycerona
z Cezarem, przyjcie w Kumanum (464) - Interwencje Cycerona: sprawa mieszkacw Bu-trotum, sprawa suplikacji dla
Watyniusza (465,) - Zagroone przywileje nobilw, nienawi do dyktatora (466) - spisek Brutusa (467)
Ostatnie wystpienia Cezara (468) - Idy marcowe (469).
Rozdzia dwudaiesty pierwszy
PO ZABJSTWIE CEZARA (ROK 44) 471-487
W dniu zamachu, delegacja do Antoniusza (471) - Przemwienie Brutusa, uchway senatu z 17 marca, pogrzeb Cezara (472) -V
Ruch Herofila, amnestia dla spiskowcw i ich wyjazd z Rzyni {473) - Wyjazd Cycerona, jego ocena sytuacji politycznej
(474) - Stracenie Herofila, spotkanie Antoniusza ze spiskowcami, dziaalno Dolabelli, sprawa odwoania Sekstusa Klodiusza
(475) - Pierwsze spotkanie Cycerona z Oktawiuszem (476) - Wzrastajca aktywno obozu ce-zariaskiego (477) - Pierwsze
wystpienie Oktawiana, niepokj w obozie republikaskim (478) - Lex de provinciis consularibus, projekt wyjazdu Cycerona
do Grecji, spotkanie z Kassjuszem i Brutusem (479) - Niepewno losu i kopoty materialne, rozprawa O przeznaczeniu (480)
- Niezachowane pismo O sawie (481) - W drodze do Grecji (482) - Spotkanie z Brutusem w Puteoli, przyjazd do WeMi (483)
- Wibona, Topiki, pobyt w Leukopetra, decyzja powrotu do Rzymu (484) - Napicie midzy Oktawianem a Antoniuszem (485)
- Opr Antoniusza, uchwaa o zamianie prowincji", Cyceron w Welii, ponowne spotkanie z Brutusem (486) - Tuskulum,
powrt do Rzymu (487).

Rozdzia dwudaiesty drugi

OSTATNIA WALKA (LATA 44-43) 488-531
Wniosek Antoniusza w sprawie suplikacji ku czci Cezara, pierwsza fili-pika (488) - Replika Antoniusza (489) - Upadek ducha
w obozie republi5 62

Rozprawy akademickie, zmiany redakcyjne (449) - Spr midzy Fdlonem a Antiochem, zagadnienie prawdziwej"' Akademii,
proba-bilizm Cycerona (450) - Problemy najwyszego dobra i zla, kompozycja dialogu, charakterystyka referowanych
pogldw (35p - Publikacja tych pism, powrt do Tuskulum, Rozprawy tskulanskie: Przegld treci (453) - wiadectwo
etycznych zainteresowa Cycerona (454) - Zaginiona Pochwala Porcji, rozwd z Publdld, igrzyska ku czci Wiktonii i Cezara
w Rzymie, O naturze bogw (455)
Przegld teorii o istocie bstwa, pogldy Cycerona (456) - Czas wydania Tuskulanek i O naturze bogw, przekad Timajosa
<4o?) - Antykatony Cezara, ocena Cycerona (458) - Powrt Cezara z Hiszpanii, jego pogarda dla instytucja
republikaskich_p5fli- Traktat o wrbiarstwie (460) - Katon Starszy o staroci '(461) - Sprawa krla Dejotara (462) - Stosunki
Cycerona z Cezarem, przyjcie w Kumanum (464) - Interwencje Cycerona: sprawa mieszkacw Bu-trotum, sprawa suplikacji
dla Watyniusza (46) - Zagroone przywileje nobilw, nienawi do dyktatora (466) - spisek Brutusa (467)
Ostatnie wystpienia Cezara (468) - Idy marcowe .{469).
Rozdzia dwudziesty pierwszy
PO ZABJSTWIE CEZARA (ROK 44) 471-487
W dniu zamachu, delegacja do Antoniusza (471) - Przemwienie Brutusa, uchway senatu z 17 marca, pogrzeb Cezara (472)
-V- Ruch Herofila, amnestia dla spiskowcw i ich wyjazd z Rzymu {473) - Wyjazd Cycerona, jego ocena sytuacji politycznej
(474) - Stracenie Herofila, spotkanie Antoniusza ze spiskowcami, dziaalno Dolabelli, sprawa odwoania Sekstusa Klodiusza
(475) - Pierwsze spotkanie Cycerona z Oktawiuszem (476) - Wzrastajca aktywno obozu ce-zariaskiego (477) - Pierwsze
wystpienie Oktawiana, niepokj w obozie republikaskim (478) - Lex de provinciis consularibus, projekt wyjazdu Cycerona
do Grecji, spotkanie z Kassjuszem i Brutusem (479) - Niepewno losu i kopoty materialne, rozprawa O przeznaczeniu (480) Niezachowane pismo O sawie (481) - W drodze do Grecji (482) - Spotkanie z Brutusem w Puteoli, przyjazd do Welii (483) Wibona, Topiki, pobyt w Leukopetra, decyzja powrotu do Rzymu (484) - Napicie midzy Oktawianem a Antoniuszem (485)
- Opr Antoniusza, uchwaa o zamianie prowincji", Cyceron w Welii, ponowne spotkanie z Brutusem (486) - Tuskulum,
powrt do Rzymu (487).

Rozdzia dwudziesty drugi

OSTATNIA WALKA (LATA 44-43) 488-531
Wniosek Antoniusza w sprawie suplikacji ku czci Cezara, pierwsza fili-pika (488) - Replika Antoniusza (489) - Upadek ducha
w obozie republi562

kaskim, wyjazd Antoniusza do Brundisium (490) - Cyceron w Puteoli, druga filipika (491) - Laelius de amicitia (492) De officiis (493)- List Oktawiana, wiadomo o marszu Antoniusza na Rzym (495) - Prby pozyskania Cycerona (496) Cyceron w Arpinum, przemwienie Oktawiana na zgromadzeniu ludowym w Rzymie, Oktawian w Etruria,
wkroczenie Antoniusza do Rzymu (497) - Antoniusz w drodze do Arinrimum, przyjazd Cycerona do Rzymu,
korespondencja z Decimusem Brutusem (498) - Edykt Brutusa, trzecia filipika, legalizacja akcji Oktawiana (499) Czwarta filipika, wniosek Fufiusza w sprawie rokowa z Antoniuszem (500) - Pita filipika (501)
Wniosek Sulpicjusza Rufusa, szsta filipika (502) - Dalsze prby porozumienia z Antoniuszem, sidma filipika
(503) - Powrt posw spod Mutyny, warunki Antoniusza (504) - Uchway senatu, stan tumultu", sma filipika (505) Listy Cycerona do Kassjusza i Treboniusza (506) - Dziewita filipika (507) - Umocnienie republikanw w Grecji,
Macedonii i Illyricum, dziesita filipika (508) - mier Treboniusza, uznanie Dolabelli za wroga" (509) - Wniosek
Fufiusza w sprawie dowdztwa w wojnie z Dolabell, jedenasta filipika, projekt nowego poselstwa do Antoniusza (510)
- Dwunasta filipika, zaniechanie poselstwa, wyprawa Pansy przeciw Antoniuszowi, listy Lepidusa i Antoniusza (511) Trzynasta filipika, list Cycerona do Lepidusa, korespondencja z Markiem Brutusem w sprawie Gajusza Antoniusza,
zwycistwo Antoniusza nad oddziaami Pansy (513) - Zgromadzenie ludowe w dniu 20 kwietnia, wie o zwycistwie
nad Antoniuszem, czternasta filipika (514) - Bitwa pod Mutyn, mier konsulw, uznanie Antoniusza za wroga"
(515)
Opozycja nobilitas przeciw Oktawianowi, ucieczka Antoniusza, raporty Decimusa Brutusa (516) - Stanowisko
Lepidusa i Planku-sa (518) - Przejcie Lepidusa na stron Antoniusza, stosunek Cycerona do Oktawiana,
przewidywania Marka Brutusa (519) - Uznanie Lepidusa za wroga", nominacja wodzw w wojnie z Antoniuszem,
zabiegi Oktawiana o konsulat (522) - Odmowa senatu, ostatni list Cycerona (523) - Marsz Oktawiana na Rzym, ostatnie
nadzieje Cycerona, zajcie miasta (524) - Oktawian konsulem, klska politycznych koncepcji Cycerona ;(525) Porozumienie Oktawiana z Antoniuszem, likwidacja si republikaskich, spotkanie wodzw, pierwsza lista
proskrybowanych, walka o ycie Cycerona (526) - Wkroczenie armii Oktawiana, Antoniusza i Lepidusa do Rzymu,
triumwirat, ostatnie chwile Cycerona w relacji Plutarcha (527) - Zakoczenie (530).
SKOROWIDZ IMION 532
SKOROWIDZ DZIE CYCER0NA 552

Czytelnik". Warszawa 1989. Wydanie II.

Nakad 30 000 egz. (broszura) + 10 320 egz. (oprawa)
Ark. wyd. 36,2; ark. druk. 47,2 Al
Papier offsetowy ki. m, 70 g, szer. roli 70 cm
Olsztyskie Zakady Graficzne
im. S. Pieninego
10-417 Olsztyn, ul. Towarowa 2
Zam. wyd. 424; druk. 1670 U-72/237
Printed in Poland

KSIKI CZYTELNIKA" 1988:

JOZEF KOWALSKI STAROYTNI O SENSIE YCIA"

Tom obejmuje trzy obszerne eseje, ktrych tematem jest odwieczny i wci aktualny problem sensu
ycia ludzkiego: w ujciu Starego Testamentu, w greckiej myli filozoficznej i koncepcjach wczesnego
chrzecijastwa. Jest to prba uchwycenia tego, co byo charakterystyczne, typowe w pojmowaniu
sensu ycia w kadym z trzech krgw kulturowych; co je rnio, co zbliao i co przetrwao do
naszych czasw w kulturze europejskiej. Ksika poyteczna dla czytelnikw zainteresowanych
filozofi, histori religii i kultur antyczn.

TUKIDYDES WOJNA PELOPONESKA"

Najwybitniejsze dzieo historiografii staroytnej, opisujce dzieje wojny Aten ze Spart w latach
431-404 przed Chr. Autor, urodzony ok. 460 roku, naoczny wiadek wydarze, przystpi do pracy nad
swym dzieem zaraz z pocztkiem wojny, spodziewajc si, e bdzie ona wielka i ze wszystkich
wojen najbardziej godna pamici", i pisa je przez cae ycie. Odrzuci wiar w ingerencj bogw
w sprawy ludzkie, w sny i przepowiednie. Nie bogowie kieruj histori, lecz ludzie, a ci dziaaj
zgodnie ze swoj natur", to znaczy zgodnie ze swymi interesami. Owa natura" ludzka - kaca
zarwno jednostkom, jak partiom politycznym kierowa si wasn korzyci - jest wedug Tukidydesa
niezmienna... Pogldy Tukidydesa w wczesnej epoce byy odosobnione i nowatorskie i na tym take
polega wielko jego dziea.