Á¯ËÝà VII – Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýë

Á¯ËÝà VII. ÖÀËÈÍ ÕªËÑÍÈÉ Á¯ÐÒÃÝËÈÉà ØÈÍÝ×ËÝÕ

ÀÐÃÀ ǯÉ

Ìýäýæ áàéõ øààðäëàãàòàé ¿íäñýí àñóóäëóóä

Öàëèí õºëñíèé ÍÁÁ-ûã øèíý÷ëýõèéí òóëä íÿãòëàí áîäîã÷ äàðààõ îéëãîëòóóäûã

ìýääýã áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä

• Öàëèíãèéí çàðäëûã õóðèìòëóóëàõ áà ºðòãèéí òºâ¿¿äýä õóâààðèëàí

á¿ðòãýõ àðãà
• Öàëèí õºëñíèé ñóóòãàëóóäûã òîîöîõ áà á¿ðòãýõ àðãà
• Öàëèíãèéí ºãëºã äàíñíû á¿ðòãýë

Çààâàë ìýäýæ áàéõ øààðäëàãàòàé äýýðõ àñóóäëóóäûí äàãóó íÿãòëàí áîäîã÷

õîëáîãäîõ áàòëàãäñàí çààâàð æóðàì, áîëîí ÍÁÁÎÓÑ-ûã ñóäàëñàí áàéõ
øààðäëàãàòàé. Îíîëûí äýýðõ ¿íäñýí àñóóäëóóäûã ìýäýæ áàéõ íü ÍÁÁÎÓÑ-èéí
çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí á¿ðòãýëýý øèíý÷ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý. Öàëèí õºëñíèé
á¿ðòãýëèéí òàëààð Ñàíãèéí ñàéäûí 116 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí Äàíñíû
¿ëãýð÷èëñýí çààâðûí 3 äóãààð á¿ëãèéí 9.4 äóãààð õýñýãò òóñãàñàí áàéäàã.

Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýëòýé õîëáîîòîé òóëãàð÷ áîëîõ áýðõøýýë

äîãîëäëóóä

Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéí õóâüä äàðààõ äîãîëäëóóä ïðàêòèêò ýëáýã òîõèîëäîæ

áîëîõ þì.

Äîãîëäîë Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Öàëèíãèéí çàðäëûã õóðèìòëóóëàí
á¿ðòãýýã¿é áàéõ. Öàëèíã ìºí㺺ð
òàâèæ îëãîñîí õýìæýýãýýð ë çàðäàëä
òîîöñîí áàéõ.
Öàëèí õºëñíèé ñóóòãàëûí òîîöîîã
àëäààòàé õèéõ.
Öàëèíãèéí çàðäëûí õóâààðèëàëòûã
áóðóó õèéõ.
Áàéãóóëëàãûí òºëºõ ÍÄØ-¿¿äèéã
çàðäàëä áóðóó õóâààðèëàõ.
ÍÄ-èéí ñàíãààñ íºõºí àâäàã
òýòãýìæ¿¿äèéã (íÿðàéí ãýõ ìýò)
áàéãóóëëàãûí çàðäàëä òîîöñîí áàéõ.
Áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëä òóñãàãäñàí
öàëèí áà ÍÄØ-èéí ºãëºã àâëàãà íü
ÍÄØ-èéí òàéëàíãààð òàéëàãíàñàí
ä¿íòýé òîõèðîõã¿é çºðºõ
Áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëä áàéãàà öàëèí
áà ÕÀÎÀÒ-ûí ºãëºã íü Ñóóòãàí òîîöñîí òàéëàãíàãäàõ
òàòâàðûí òàéëàíãèéí ä¿íòýé
òîõèðîõã¿é áàéõ.
Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýõ àæëûí äàðààëàë
Öàëèí, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ºãëºãèéí
¿ëäýãäë¿¿ä áàëàíñàä òóñãàãäààã¿é áàéõ,
óëìààð áàëàíñàä ºãëºãèéí íèéò ä¿í
äóòóó èëýðõèéëýãäýõ, çàðäàë áóðóó
òàéëàãíàäàõ
Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä ºãëºãèéí ¿ëäýãäýë
¿íýí çºâ òóñãàãäàõ ìàãàäëàë áóóðíà.
Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã áîëîí óäèðäëàãà
áîðëóóëàëòûí çàðäàë áóðóó ä¿íãýýð
òàéëàãíàãäàõ.
Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã áîëîí óäèðäëàãà
áîðëóóëàëòûí çàðäàë áóðóó ä¿íãýýð
òàéëàãíàãäàõ.
Àâàõ àâëàãàà áàëàíñàä äóòóó òóñãàõ
óëìààð áàëàíñàä õºðºíãèéí ä¿í äóòóó
òàéëàãíàãäàõ, Îðëîãûí òàéëàíä
çàðäëûí ä¿í èë¿¿ èëýðõèéëýãäýõ
Öàëèíòàé õîëáîîòîé ºãëºã¿¿ä áóðóó
òàéëàãíàãäàõ
ÕÀÎÒ-ûí ºãëºãèéí ¿ëäýãäýë áóðóó

99
 Á¯ËÝà VII – Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýë

Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéã ÍÁÁÎÓÑ-ä íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõäýý äàðààõ åðºíõèé ¿å

øàòóóäûã áàðèìòëàíà. ßëàíãóÿà ºìíº áýëòãýñýí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãàà
ÍÁÁÎÓÑ-ûí çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí äàõèí òàéëàãíàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà äîîðõ ¿å
øàòóóäûã ìºðäºõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.
1. Öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é áà õóðààíãóé á¿ðòãýëèéí áàðèìòæóóëàëòûã
ñóäëàõ
2. Öàëèíãèéí çàðäàë ºìíºõ òàéëàíò õóãàöààíä çºâ õóâààðèëàãäàæ áàéñàí
ýñýõèéã ñóäëàõ
3. Öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé ¿íäñýí áà äýä äàíñäûí òîõèðîìæòîé áàéäëûã
äàíñíû æàãñààëòûã ¿íäýñëýí õÿíàõ
4. Öàëèíãèéí çàðäëûã õóâààðèëàõ òºâ¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ
5. Öàëèí áîëîí ÍÄØ-èéí ºãëºã, àâëàãûí ýõíèé ¿ëäýãäëèéã øèíæëýõ,
øààðäëàãàòàé áîë çàëðóóëàõ.
6. Òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýí áýëòãýõ.
Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýëèéã áàðèìòæóóëàõ ãîë áàðèìò íü ÑÝÇ-èéí ñàéäûí
2002 îíû 191 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí “Àæèëëàãñäûí öàëèí õºëñíèé
äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýë” ÖÕ-1 þì. Äàõèí òàéëàãíàæ áàéãàà òàéëàíò ¿åèéí
öàëèíã ýíý õ¿ñíýãòýä çààâðûí äàãóó òóñãàíà. Ãýõäýý ýíý õ¿ñíýãòèéã
¿íäýñëýí çàðäàë õóâààðèëàõ òºâ¿¿äýýð öàëèíãèéí çàðäëûã õºëèéí
ä¿íãýýð õóâààðèëàí á¿ðòãýõ áîëîìæèéã îëãîõóéöààð ýíý õ¿ñíýãòèéã
áºãëºõ íü ç¿éòýé.
7. Òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí çàðäëûã á¿ðòãýõ. Àæèëëàãñäûí öàëèí õºëñíèé
äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýë ÖÕ-1 –èéã ¿íäýñëýí öàëèíãèéí çàðäàë, öàëèíãèéí
ºãëºã, öàëèíãèéí ñóóòãàëóóäûã á¿ðòãýõ æóðíàëûí áè÷èëòèéã Åðºíõèé
æóðíàëä õèéíý. Åðºíõèé æóðíàëä òóñãàñàí æóðíàëûí áè÷èëòèéã òàéëàíò
¿åèéí ýöýñò Åðºíõèé äýâòýðò øèëæ¿¿ëæ á¿ðòãýíý.

Îíöëîã øààðäëàãà :

• Áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä çààñíààð õ¿í

àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàð, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí òîîöîîã
çºâ õèéæ ìýäýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë òààðàõ íü áèé. Ýíý áàéäàë íü
ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí äàõü õîëáîãäîõ ìýäýýëýë íü Íèéãìèéí äààòãàë áîëîí
òàòâàðûí áàéãóóëëàãàòàé íèéëñýí òîîöîîíîîñ çºðºõ, öàëèí ÍÄØ-òýé
õîëáîîòîé ºð àâëàãûí ¿ëäýãäýë ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíä áóðóó ä¿íãýýð
èëýðõèéëýãäýõ àëäàà ¿¿ñãýäýã.
• Äýýðõ àëäààã ãàðãàæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí õóâüä õîëáîãäîõ ºð àâëàãà
öàëèíãèéí òîîöîîã òàòâàð, ÍÄ-èéí áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí òàéëàíòàé
òóëãàí øàëãàñíààð ¿íýí çºâ ¿ëäýãäëèéã òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé.
• ÍÁÁÎÓÑ-ûã íýâòð¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷
öàëèí õºëñíèé òîîöîîíä õàìðàãääàã äýýðõ òîîöîîëëóóäûã çºâ òîîöîæ
ñóðàõ ¸ñòîé.

Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéã øèíý÷èëñíèé ¿ð ä¿í.

Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéã áàòëàãäñàí çààâàð àðãà÷ëàëä íèéö¿¿ëýí øèíý÷èëñíýýð

áàéãóóëëàãà äàðààõ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áàéõ ¸ñòîé:
• Öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýëýýð öàëèíòàé õîëáîîòîé ºð àâëàãûí
òîîöîîíä á¿ðýí õÿíàëò òàâüäàã áîëñîí áàéõ
• Öàëèí õºëñíèé õîëáîãäîõ ìàÿãòóóäûã àðãà÷ëàëûí äàãóó õºòºëæ ñóðñàí
áàéõ
• Áàéãóóëëàãûí íÿãòëàí áîäîã÷ íü õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàð,
íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí òîîöîîã çºâ õèéæ, á¿ðòãýëä çºâ òóñãàæ
ñóðñàí áàéõ

100
 Á¯ËÝà VII – Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýë

• Öàëèíãèéí çàðäëûã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã áîëîí öàã ¿åèéí çàðäëûí

õîîðîíä çºâ õóâààðèëæ á¿ðòãýäýã áîëñîí áàéõ.
• Öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýë, åðºíõèé äàíñàíä á¿ðòãýãäñýí òàòâàð,
öàëèí áà íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí ºð àâëàãûã òàòâàð, íèéãìèéí
äààòãàëûí áàéãóóëëàãàä ãàðãàæ ºãäºã òàéëàíòàé òîõèðóóëæ ñóðñàí áàéõ.

101
 Á¯ËÝà VII – Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýë

Õàâñðàëò õ¿ñíýãò: Öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýõ ¿å øàòóóä

Øèíý÷ëýõ øààðäëàãà áèé áîëãîäîã Çîðèëãî, ¿ð ä¿í

íºõöºë áàéäàë
1. Öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é áà õóðààíãóé á¿ðòãýëèéí áàðèìòæóóëàëòûã ñóäëàõ
Áàðèìòæóóëàëò ñóë áàéõûí õýðýýð Àíõàí øàòíû áà äýëãýðýíã¿é,
öàëèíãèéí çàðäàë áà ºãëºã áóðóó õóðààíãóé á¿ðòãýëèéí áàðèìòûã
òàéëàãíàãäàõ ìàãàäëàë èõ áàéíà. öààøèä á¿ðýí õºòë¿¿ëýõ
2. Öàëèíãèéí çàðäàë ºìíºõ òàéëàíò õóãàöààíä çºâ õóâààðèëàãäàæ áàéñàí
ýñýõèéã ñóäëàõ
¯éëäâýðëýëèéí êîìïàíè áîðëóóëñàí Ýíý àëäààã äàðàà òàéëàíò ¿å¿äýä
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòãèéã òóñãàéëàí äàâòàõã¿éí òóëä öàëèíãèéí
òîîöîîã¿é áîë Îðëîãûí òàéëàí äàõü çàðäëûã çºâ õóâààðèëàõ
óäèðäëàãà áîðëóóëàëòûí öàëèíãèéí á¿ðòãýëèéí áè÷èëòèéã òîãòîîõ.
çàðäàë ãýñýí íýðýýð Öàëèíãèéí á¿õ
çàðäëûã òàéëàãíàñàí áàéõ àëäàà
õàðàãääàã.

3. Öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé ¿íäñýí áà äýä äàíñäûí òîõèðîìæòîé áàéäëûã

äàíñíû æàãñààëòûã ¿íäýñëýí õÿíàõ

Öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé äàíñäûã Öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé äàíñóóä

çºâ íýýãýýã¿éãýýñ öàëèíãèéí çàðäàë íü (à) öàëèíãèéí ºãëºã (á)
áóðóó õóâààðèëàãäàõ, öàëèí áà öàëèíãèéí çàðäàë (â) ÍÄØ-èéí
ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ºãëºã áóðóó ºãëºã¿¿ä (â) ÍÄØ-èéí çàðäëûã
òóñãàãäàõ àëäàà ãàðäàã. á¿ðòãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí
áàéíà.
Ìºí ¿¿íèé ýñðýãýýð á¿õ öàëèíãèéí
çàðäëûã çºâõºí ¿éëäâýðëýëèéí
çàðäëààð á¿ðòãýñýí áàéæ áîëçîøã¿é.
4.Öàëèíãèéí çàðäëûã õóâààðèëàõ òºâ¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ

¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã ¯éëäâýðëýëèéí öåõ òàñàã,

òîîöîæ, áîðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò áà óäèðäëàãûí çàðäàë
ºðòãèéã òàéëàãíààã¿é áàéõ íü ãýñýí ÷èãëýëýýð öàëèíãèéí
öàëèíãèéí çàðäëûã áóðóó õóâààðèëæ çàðäëûã õóâààðèëàõ òºâèéã
áàéñíûã èëòãýíý. òîäîðõîéëíî.

5. Öàëèí áîëîí ÍÄØ-èéí ºãëºã, àâëàãûí ýõíèé ¿ëäýãäëèéã øèíæëýõ

Öàëèíãèéí çàðäëûã çºâ õóðèìòëóóëàí Öàëèí áîëîí ÍÄØ-òýé õîëáîîòîé
á¿ðòãýæ õýâøýýã¿é áàéãóóëëàãà ºãëºã àâëàãûí ¿íýí çºâ ýõíèé
öàëèí áîëîí ÍÄØ-èéí ºãëºãèéí ¿ëäýãäëèéã òîäîðõîéëîõ. Ýíý íü
ýõíèé ¿ëäýãäëèéã òàéëàãíààã¿é ÍÁÁÎÓÑ-ä íèéö¿¿ëýí öààøèä
ºíãºðñºí áàéõ àëäàà ãàðãàñàí áàéäàã. öàëèíãèéí àæèë ã¿éëãýýã á¿ðòãýõ
Ýíý òîõèîëäîëä ºìíºõ ¿åèéí öàëèí ¿íäýñ áîëíî.
õºëñíèé ìýäýýëýë áîëîí îäîî
òàéëàíò ¿åä öàëèíòàé õîëáîîòîé Ýõíèé ¿ëäýãäëèéã çàëðóóëàõ
õèéãäñýí òºëáºð¿¿äèéã ñóäàëæ, øààðäëàãà ãàðñàí áîë çàëðóóëàõ
á¿ðòãýãäýýã¿é ºð àâëàãûí ¿ëäýãäëèéã æóðíàëûí áè÷èëòèéã áýëòãýíý.
èëð¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàðíà.
6. Òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýëèéã øèíý÷ëýí áýëòãýõ
Öàëèí õºëñíèé äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýë ¯íýí çºâ ìýäýýëëýýð õàíãàæ ÷àäàõ
íü öàëèí õºëñòýé õîëáîîòîé çàðäàë, õýìæýýíä Öàëèíãèéí äýëãýðýíã¿é
ºãëºã, àâëàãûã ¿íýí çºâ òîîöîîëîõ á¿ðòãýëèéã õºòºëñºí áàéõ.
¿íäýñ áîëíî.
7. Òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí çàðäëûã á¿ðòãýõ

102
 Á¯ËÝà VII – Öàëèí õºëñíèé á¿ðòãýë
Öàëèíãèéí çàðäëûã ºðòãèéí òºâ¿¿äýä
çºâ õóâààðèëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.
103
Òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí
äýëãýðýíã¿é á¿ðòãýëèéã ¿íäýñëýí
(à) òàéëàíò ¿åèéí öàëèíãèéí
çàðäëûã çºâ õóâààðèëñàí áàéõ (á)
ªãëºã àâëàãûã äýëãýðýíã¿é
á¿ðòãýëä çºâ òóñãàñàí áàéõ (â)
Åðºíõèé æóðíàëûí áè÷èëòèéã çºâ
ã¿éöýòãýñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.