Για τον Π.Ζ.

Προυντόν

Γράμμα του Κ. Μαρξ στον Γ.Β. Σβάιτσερ που γράφτηκε στις 24 Γενάρη 1865
Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο Αθλιότητα της Φιλοσοφίας Κ. Μαρξ, 1865 και στο
περιοδικό «Σοσιαλδημοκράτης» 1, 3 και 5 Φλεβάρη 1865.

Λονδίνο, 24 του Γενάρη 1865:

Αξιότιμε θχξηε,

Πήρα ρζεο ην γξάκκα ζαο, κε ην νπνίν κνπ δεηάηε κηα δηεμνδηθή θξίζε γηα τον
Πξνπληφλ. Έιιεηςε ρξφλνπ δελ κνπ επηηξέπεη λα ηθαλνπνηήζσ ηελ επηζπκία ζαο.
Επιπλέον δελ έρσ πξφρεηξν θαλέλα απφ ηα έξγα ηνπ. Γηα λα ζαο δείμσ φκσο ηελ
θαιή μου ζέιεζε γξάθσ ζηα πεηαρηά κηα ζχληνκε ζθηαγξάθεζε. Καη ζεηο κπνξείηε
χζηεξα να ζπκπιεξψζεηε, λα πξνζζέζεηε, λα παξαιείςεηε, κε δπν ιφγηα λα
θάλεηε φηη νομίζετε θαιχηεξν.
Τις πξψηεο πξνζπάζεηεο ηνπ Πξνπληφλ δελ ηηο ζπκάκαη πηα. Η ζρνιηθή ηνπ εξγαζία
γηα ηελ «Παγθφζκηα γιψζζα» δείρλεη πφζν αβαζάληζηα καταπιανόταν κε
πξνβιήκαηα πνπ γηα ηε ιχζε ηνπο ηνπ έιεηπαλ θαη νη ζηνηρεηψδεηο γνώσεις. Σν
πξψην ηνπ έξγν: «Ση είλαη ε ηδηνρηεζία;» φρη κε ην λέν ηνπ περιεχόμενο, πάλησο
φκσο κε ην λέν ηνικεξφ ηξφπν λα ιέεη ηα παιηά. ΢ηα έξγα ησλ γνωστών ηνπ
γάιισλ ζνζηαιηζηψλ θαη θνκκνπληζηψλ ε «ηδηνρηεζία» δελ είρε θπζηθά μόνο
θξηηηθαξηζηεί, κα είρε επίζεο «θαηαξγεζεί» κε νπηνπηθφ ηξφπν. ΢ην ζχγγξακκα
αυτό ε ζρέζε ηνπ Πξνπληφλ πξνο ηνλ ΢αηλ ΢ηκφλ θαη ην Φνπξηέ είλαη πεξίπνπ ε ίδηα
με ηε ζρέζε ηνπ Φφπεξκπαρ πξνο ηνλ Υέγθει. Όηαλ ζπγθξηζεί κε ηνλ Υέγθει, ν
Φόυερμπαχ είλαη πέξα γηα πέξα θησρφο. Ωζηφζν ζεκείσζε επνρή χζηεξα απφ ην
Χέγκελ, γηαηί έδσζε ηφλν ζε κεξηθά ζεκεία πνπ είλαη δπζάξεζηα ζηε ρξηζηηαληθή
συνείδηση θαη πνπ έρνπλ ζεκαζία γηα ηελ πξφνδν ηεο θξηηηθήο, ζεκεία πνπ ν
Υέγθει τα είρε αθήζεη ζ΄ έλα κπζηηθηζηηθφ κηζνζθφηαδν.
Αν επηηξέπεηαη λα εθθξαζηψ έτσι, ζην ζχγγξακκα απηφ ηνπ Πξνπληφλ αθφκα
θπξηαξρεί έλα κπτθά γεξν χθνο. Καη θεωρώ ην χθνο ηνπ ζαλ ην θχξην πιενλέθηεκα
ηνπ. Βιέπνπκε φηη αθφκα θαη θεη φπνπ αναπαράγεται κνλάρα ην παιηφ, ν Πξνπληνλ
λνκίδεη φηη πξφθεηηαη γηα απηνηειή παραγωγή, φηη απηφ πνπ ιέεη ήηαλ γη' απηφλ θάηη
ην θαηλνχξγην θαη ηζρχεη ζαλ κάτι ην θαηλνχξγην. Πξνθιεηηθή ηζρπξνγλσκνζχλε
πνπ ζίγεη «ηα άγηα ησλ αγίσλ» ηεο πολιτικής νηθνλνκίαο, πλεπκαηφδηθε
παξαδνμνινγία κε ηελ νπνία ριεπάδεηαη ε θνηλή αστική λνεκνζχλε, ζπληξηπηηθή
θξίζε, πηθξή εηξσλεία, πνπ θαη πνπ έλα δηνξαηηθφ, βαθύ θαη αιεζηλφ αίζζεκα
αγαλάθηεζεο γηα ηελ αηηκία ηνπ ππάξρνληνο, επαλαζηαηηθή σοβαρότητα — κ' φια
απηά ειέθηξηδε ηνπο αλαγλψζηεο ην «Ση είλαη ηδηνρηεζία;» θαη έδωσε κηα κεγάιε
 ψζεζε κε ηελ πξψηε ηνπ εκθάληζε. ΢ε κηα απζηεξά επηζηεκνληθή ιστορία ηεο
πνιηηηθήο νηθνλνκίαο είλαη δήηεκα αλ άμηδε θαλ λ΄ αλαθεξζεί.
Με τέτοια εληππσζηαθά ζπγγξάκκαηα παίδνπλ ηφζν θαιά ην ξφιν ηνπο ζηελ
επηζηήκε φζν και ζηε ινγνηερλία. Αο πάξνπκε ιρ, ην έξγν ηνπ Μάιζνπο γηα ηνλ
«Πιεζπζκφ». ΢ηελ πρώτη ηνπ έθδνζε δελ είλαη παξαπάλσ απφ «εληππσζηαθφο
ιίβεινο» θαη επί πιένλ κλεψιτυπία απφ ηελ αξρή σο ην ηέινο. Καη φκσο πφζε ψζεζε
δελ έδσζε ζην αλζξψπηλν γένος απηφο ν ιίβεινο!
Αν είρα κπξνζηά κνπ ην έξγν απηφ ηνπ Πξνπληφλ ζα μπορούσα κε κεξηθά
παξαδείγκαηα λα απνδείμσ εχθνια ηνλ αξρηθφ ηνπ ηξφπν συγγραφής. ΢ηηο
παξαγξάθνπο πνπ ν ίδηνο ηηο ζεσξεί ζαλ ηηο πην ζπνπδαίεο, μιμείται ην ρεηξηζκφ ησλ
αληηλνκηψλ ηνπ Καλη — ν Καλη ήηαλ ν θαλαδηθφο γεξκαλφο φιλόσοφος, πνπ ηνλ
γλψξηδε ηφηε απφ κεηαθξάζεηο — θη αθήλεη ηε γεξή εληχπσζε, ότι φπσο γηα ηνλ
Καλη έηζη θαη γη' απηφλ ε ιχζε ησλ αληηλνκηψλ ζεσξείηαη ζαλ κάτι πνπ βξίζθεηαη
«πέξα» απφ ηελ αλζξψπηλε λφεζε, δει. ζαλ θάηη πνπ γηα ηε δηθή του λφεζε
παξακέλεη αζαθέο.
Παρ' φιν ην θαηλνκεληθφ αξρηεπαλαζηαηηζκφ ηνπ συναντά θαλείο αθφκα ζην «Ση
είλαη ε ηδηνρηεζία;» ηελ αληίθαζε φηη ν Πξνπληνλ κριτικάρει, απφ ηε κηα, ηελ
θνηλσλία, απφ ηε ζθνπηά θαη κε ηα κάηηα ελφο γάιινπ μικροαγρότη (αξγφηεξα
κηθξναζηνχ) θαη, απφ ηελ άιιε, ρξεζηκνπνηεί ην κεηξφ πνπ του θιεξνδφηεζαλ νη
ζνζηαιηζηέο.
Η αλεπάξθεηα ηνπ ζπγγξάκκαηνο θαηλφηαλ κιόλας ζηνλ ηίηιν ηνπ. Έηζη ην εξψηεκα
κπήθε ιαζεκέλα θαη δε κπνξνχζε λα ηνπ δοθεί ζσζηή απάληεζε. Οη «ζρέζεηο
ηδηνρηεζίαο» ηεο αξραηφηεηαο εθκεδελίζηεθαλ από ηηο θενπδαξρηθέο , νη
θενπδαξρηθέο απφ ηηο «αζηηθέο». Έηζη ε ίδηα ε ηζηνξία άσκησε ηελ θξηηηθή ηεο ζηηο
πξνεγνχκελεο ζρέζεηο ηδηνρηεζίαο. ΢ηελ ερώτηση ηη είναι ε ηδηνρηεζία απηή,
κπνξνχζε λα δνζεί ε απάληεζε κνλάρα κε κηα θξηηηθή ανάλυση ηεο «πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο», πνπ αγθαιηάδεη ην ζχλνιν απηψλ ησλ ζρέζεσλ ιδιοχτησιας, φρη ζηε
λνκηθή ηνπο έθθξαζε ζαλ ζρέζεηο ηεο ζέιεζεο, αιιά ζηελ πραγματική ηνπο κνξθή,
δει. ζαλ ζρέζεηο παξαγσγήο . Καη ελψ ν Πξνπληνλ ην ζχλνιν αυτών ησλ
νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ ην ζπλέπιεμε ζηε γεληθή λνκηθή αληίιεςε: «ε ιδιοχτησία»,
"La propriete", δε κπνξνχζε λα βγεη έμσ απφ ηελ απάληεζε, πνπ είρε δώσει ν
Μπξηζζφ κε ηα ίδηα ιφγηα ζ΄ έλα παξφκνην ζχγγξακκα αθφκα πξηλ απφ ην 1789
φηη: "la propriete c' est le vol" (Η ηδηνρηεζία είλαη θιεςηά).
Στην καλύτερη πεξίπησζε απ΄ φιε απηή ηελ ππφζεζε βγαίλεη φηη νη αζηηθέο λνκηθέο
αντιλήψεις γηα ηελ «θιεςηά» ηαηξηάδνπλ θαη γηα ηνλ ίδην ην «έληηκν» εηζφδεκα ηνπ
αστού. Απ΄ ηελ άιιε, ν Πξνπληνλ κπιεθφηαλ ζε φισλ ησλ εηδψλ ηηο επηλνήζεηο γηα
την πξαγκαηηθή αζηηθή ηδηνρηεζία πνπ ήηαλ αζαθείο θαη γη΄ απηφλ ηνλ ίδην, γηαηί η
«θιεςηά» ζαλ βίαηε παξαβίαζε ηεο ηδηνρηεζηαο πνπ είλαη, πξνυπνζέηεη ηελ
ιδιοχτησία.
Τον θαηξφ πνπ εκέλα ζην Παξίζη, ην 1844, ήξζα ζε πξνζσπηθέο σχέσεις κε ηνλ
Πξνπληνλ. Σν αλαθέξσ απηφ εδψ, γηαηί σο έλα βαζκφ εγψ ν ίδηνο φταίω γηα ηε
 «ζνθηζηεία» ηνπ ("sophistication"), φπσο νλνκάδνπλ νη εγγιέδνη ηελ παραποίηση
ελφο εκπνξηθνχ είδνπο. ΢ε καθξέο ζπδεηήζεηο, πνπ βαζηνχζαλ ζπρλά ολόκληρες
λχρηεο, ηνλ κφιπλα, πξνο κεγάιε ηνπ δεκηά κε ην ρεγθειηαληζκφ, πνπ όμως δε
κπνξνχζε λα ηνλ κειεηήζεη φπσο πξέπεη κηα θαη δελ ήμεξε ηε γεξκαληθή γλώσσα.
Απηφ πνπ άξρηζα εγψ, ην ζπλέρηζε ν θχξηνο Καξι Γθξπλ χζηεξα απφ ηελ εκτόπιση
κνπ απφ ην Παξίζη. Ο Γθξπλ, ζαλ θαζεγεηήο ηεο γεξκαληθήο θηινζνθίαο πνπ ήταν,
είρε απέλαληη κνπ ην πξφζζεην πιενλέθηεκα ην φηη δελ ζθάκπαδε ν ίδηνο τίποτε απ'
απηήλ.
Λίγο πξηλ εθδνζεί ην δεχηεξν ζεκαληηθφ έξγν κνπ «Η Φιλοσοφία ηεο Αζιηφηεηαο
θιπ», ν Πξνπληνλ κνπ ην πξναλάγγεηιε κε έλα ηνπ πνιχ εκτεταμένο γξάκκα, φπνπ
ηνπ μέθπγαλ αλάκεζα ζ' άιια θαη ηα παξαθάησ "J' attends votre ferule critique",
πεξηκέλσ ηελ απζηεξή θξηηηθή ζαο. Ωζηφζν χζηεξα απφ ιίγν η θξηηηθή κνπ απηή
(ζην ζχγγξακκα κνπ «Η αζιηφηεηα ηεο θηινζνθίαο θιπ», Παξίζη 1847) έπεζε
πάλσ ηνπ κε ηέηνην ηξφπν πνπ ηεξκαηηζηεθε γηα πάληα ε θηιία καο.
Απ΄ φζα εηπψζεθαλ εδψ, βιέπεηε, φηη ζην βηβιίν ηνπ Πξνπληνλ «Φηινζνθία ηεο
αθλιότητας ή ζχζηεκα ησλ νηθνλνκηθψλ αληηθάζεσλ» δφζεθε γηα πξψηε θνξά ζηελ
ουσία ε απάληεζε ζην εξψηεκα: «Ση είλαη ηδηνρηεζία;». ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα
χζηεξα από ηελ έθδνζε απηνχ ηνπ έξγνπ άξρηζε ηηο νηθνλνκηθέο κειέηεο. Δίρε
αλαθαιχςεη ότι ην εξψηεκα πνπ έζεζε δε κπνξεί λα πάξεη απάληεζε κε κηα βξηζηά,
κα κνλάρα κε την αλάιπζε ηεο ζχγρξνλεο «πνιηηηθήο νηθνλνκίαο». Πξνζπάζεζε
ζπλάκα λα εθζέζεη διαλεχτικά ην ζχζηεκα ησλ νηθνλνκηθψλ θαηεγνξηψλ. ΢ηε ζέζε
ησλ άιπησλ «αντινομιών» ηνπ Καλη έκπαηλε ε ρεγθειηαλή «αληίθαζε» ζαλ κέζν
εμέιημεο. Όζν γηα την εθηίκεζε ηνπ δίηνκνπ, νγθψδνπο ζπγγξάκκαηνο ηνπ, είκαη
ππνρξεσκέλνο λα ζαο παραπέμψω ζην έξγν κνπ κε ην νπνίν απάληεζα ζ' απηφ. ΢'
απηφ έδεημα αλάκεζα ζ' άλλα πφζν ιίγν είρε κπεη ζην κπζηηθφ ηεο επηζηεκνληθήο
δηαιερηηθήο θαη πσο, απφ την άιιε, ζπκκεξίδεηαη ηηο απηαπάηεο ηεο
ζεσξεηηθνινγνχζαο θηινζνθίαο, μετατρέποντας αλφεηα ηηο νηθνλνκηθέο θαηεγφξηεο
ζε πξνυπάξρνπζεο αηψληεο ηδέεο, αντί λα ηηο αληηιεθζεί ζαλ ζεσξεηηθέο εθθξάζεηο
ηζηνξηθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο πνπ αντιστοιχούν ζε κηαλ νξηζκέλε βαζκίδα ηεο
Τιίθεο παξαγσγήο θαη πνπ κ' απηή ηελ περιστροφή μαλάξρεηαη ζηελ άπνςε ηεο
αζηηθήο νηθνλνκίαο. [1]
Παραπέρα δείρλσ ακόμα, πφζν πέξα γηα πέξα ειιηπήο θαη ελ κέξεη καζεηηθή ήηαλ ε
γλσξηκία ηνπ κε την πνιηηηθή νηθνλνκία, πνπ είρε επηρεηξήζεη ηελ θξηηηθή ηεο, θαη
πσο καδί κε τους νπηνπηθνχο θπλεγά λα βξεη ηε ιεγφκελε «επηζηήκε», κε ηελ
νπνία λα κπνξεί λα επινοηθεί εθ ησλ πξνηέξσλ έλαο ηχπνο γηα ηε «ιχζε ηνπ
θνηλσληθνχ δεηήκαηνο», αντί λα αληιήζεη ηελ επηζηήκε απφ ηελ θξηηηθή γλψζε ηεο
ηζηνξηθήο θίλεζεο, κηαο κίνησης πνπ παξάγεη ε ίδηα ηνπο πιηθνχο φξνπο ηεο
ρεηξαθέηεζεο. Ιδηαίηεξα φκσο δείχνεται, πσο ν Πξνπληνλ παξακέλεη αζαθήο,
ζθαιεξφο θαη κηζφο ζην δήηεκα ηεο βάσης ηνπ ζπλφινπ, ηεο αληαιιαθηηθήο αμίαο,
θαη φηη αθφκα παίξλεη ηελ νπηνπηθή ερμηνεία ηεο ζεσξίαο ηεο αμίαο ηνπ Ρηθάξλην
ζαλ βάζε κηαο λέαο επηζηήκεο. Σελ κρίση κνπ γηα ηε γεληθή ηνπ άπνςε ηε
 ζπλνςίδσ κε ηα παξαθάησ ιφγηα: «Κάζε οικονομική ζρέζε έρεη κηα θαιή θαη κηα
θαθή πιεπξά. Κη απηφ είλαη ην κφλν ζεκείν όπου ν θ. Πξνπληνλ δε δηαςεχδεη ηνλ
εαπηφ ηνπ. Σελ θαιή πιεπξά ηε βιέπεη λα τονίζεται απφ ηνπο νηθνλνκνιφγνπο, ηελ
θαθή πιεπξά λα ηελ θαηαγγέιινπλ νη σοσιαλιστές. Γαλείδεηαη απφ ηνπο
νηθνλνκνιφγνπο ηελ αλάγθε ησλ αηψλησλ ζρέζεσλ. Δανείζεται απφ ηνπο ζνζηαιηζηέο
ηελ απηαπάηε λα βιέπεη ζηελ αζιηφηεηα κνλάρα ηελ αθλιότητα (αληί λα βιέπεη ζ'
απηήλ ηελ επαλαζηαηηθή θαηαζηξεπηηθή πιεπξά, πνπ ζ' ανατρέψει ηελ παιηά
θνηλσλία). Δίλαη ζχκθσλνο θαη κε ηνπο δπν, πξνζπαζψληαο λα στηριχτεί ζην θχξνο
ηεο επηζηήκεο. Η επηζηήκε πεξηνξίδεηαη γη' απηφλ ζηηο κηθξέο διαστάσεις ελφο
επηζηεκνληθνχ ηχπνπ. Δίλαη ν άλζξσπνο πνπ θπλεγά λα βξεη ηχπνπο. Έτσι ν
Πξνπληνλ θνιαθεχεηαη φηη έδσζε ηφζν ηελ θξηηηθή ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο όσο
θαη ηνπ θνκκνπληζκνχ. Βξίζθεηαη πνιχ πην ρακειά θη απφ ηνπο δπν. Πην ρακειά
από ηνπο νηθνλνκνιφγνπο, γηαηί ζαλ θηιφζνθνο πνπ θξάηα έλα καγηθφ ηχπν λνκίδεη
ότι κπνξεί λ' απαιιαγεί απφ ηελ ππνρξέσζε λα κπεη ζε ιεπηνκέξεηεο θαζαξά
οικονομικές. Πην ρακειά απφ ηνπο ζνζηαιηζηέο, γηαηί δελ έρεη νχηε αξθεηφ ζάξξνο,
ούτε αξθεηά Φψηα γηα λα αλπςσζεί έζησ θαη ζεσξεηηθνινγψληαο πάλσ απφ ηνλ
ορίζοντα ησλ αζηψλ. Θέιεη ζαλ ήξσαο ηεο επηζηήκεο λα αησξείηαη πάλσ απφ ηνπο
αστούς θαη ηνπο πξνιεηάξηνπο, θαη δελ είλαη παξά ν κηθξναζηφο, πνπ ηαιαληεχεηαη
διαρκώς αλάκεζα ζην θεθάιαην θαη ηελ εξγαζία, αλάκεζα ζηελ πνιηηηθή νηθνλνκία
και ηνλ θνκκνπληζκφ».
Όσο ηξαρηά θη αλ είλαη ε παξαπάλσ θξίζε, είκαη υποχρεωμένος θαη ζήκεξα λα ηελ
πξνζππνγξάςσ ιέμε πξνο ιέμε. Αθφκα πξέπεη λα παρθεί ππφςε φηη ηνλ θαηξφ πνπ
ραξαθηήξηζα ην βηβιίν ηνπ Πξνπληφλ ζαλ ηνλ θψδηθα του ζνζηαιηζκνχ ησλ
κηθξναζηψλ θαη πνπ ην απφδεημα απηφ ζεσξεηηθά, νη πνιηηηθνί οικονομολόγοι θαη νη
ζνζηαιηζηέο ξίρλαλε αθφκα ην αλάζεκα ζηνλ Πξνπληνλ φηη ήηαλ αρχιεπαναστάτης.
Γη' απηφ αξγφηεξα δε ζπκθψλεζα πνηέ κε ηηο θξαπγέο φηη ν Προυντον «πξφδσζε»
ηελ επαλάζηαζε. Γελ θηαίεη ν ίδηνο, αλ έρνληαο αξρηθά παρανοηθεί απφ ηνπο
άιινπο θαη έρνληαο ν ίδηνο παξαλνήζεη ηνλ εαπηφ ηνπ, δε δικαίωσε αζηήξηθηεο
ειπίδεο. ΢ε αληηπαξάζεζε κε ην «Ση είλαη ε ηδηνρηεζία;» ζηε «Φιλοσοφία ηεο
αζιηφηεηαο» πξνβάιινπλ ζηα κάηηα καο δπζκελψο φιεο νη ειιείςεηο του
πξνπληνληθνχ ηξφπνπ έθζεζεο. Σν χθνο είλαη ζπρλά απηφ πνπ νη γάιινη ην ιέλε
ampoule (ζηνκθψδεο). Τπεξνπηηθά ζεσξεηηθνιφγα θνξαθίζηηθα πνπ παξηζηάλνπλ
φηη είναι γεξκαληθή θηινζνθία εκθαλίδνληαη θαηά θαλφλα παληνχ φπνπ ζηακαηά ε
γαλατική νμχλνηα. ΢η' απηηά καο αληερεί δηαξθψο έλαο αγχξηηθνο, πεξηαπηνιφγνο και
θαπρεζηνιφγνο ηφλνο θαη ηδηαίηεξα ε ηφζν δπζάξεζηε θιπαξία θαη επίδεημε γηα
δήθεν «επηζηήκε». Αληί ηελ πξαγκαηηθή ζεξκή πνπ θσηίδεη ην πξψην ζχγγξακκα,
εδψ σε κεξηθά ζεκεία ξεηνξεχεη ζπζηεκαηηθά κε κηα θεπγαιέα έμαςε. Καη
επηπιένλ ε αδέξια θαη απνθξνπζηηθή επίδεημε επξπκάζεηαο ηνπ απηνδίδαρηνπ, πνπ
έρεη ζπάζεη πια ε θπζηθή ηνπ πεξεθάληα γηα πξσηφηππε ζθέςε θαη πνπ ζαλ
λεφπινπηνο ηεο επιστήμης λνκίδεη φηη κπνξεί λα απισζεί ζε φηη δελ είλαη θαη ζε φηη
δελ έρεη. Ύστερα ε λννηξνπία ηνπ κηθξναζηνχ, πνπ ιρ, επηηίζεηαη κε απξέπεηα θαη
 βάλαπζα — ούτε κε νμχλνηα, νχηε κε βάζνο, νχηε αθφκα θαη ζσζηά — ελάληηα ζ'
έλαλ άλζξσπν σαν ηνλ Κακπέ, πνπ ήηαλ αμηνζαχκαζηνο γηα ηε ζηάζε ηνπ απέλαληη
ζην γαιιηθφ προλεταριάτο, ελψ αληίζεηα θέξλεηαη θφζκηα απέλαληη ζ' έλαλ
Νηπλνπαγηέ (πνπ είναι πάλησο «θξαηηθφο ζχκβνπινο») παξά ην γεγνλφο φηη φιε ε
ζεκαζία απηνχ ηνπ Ντυνουαγιέ βξηζθφηαλ ζην φηη κε θσκηθή ζνβαξφηεηα θήξπηηε
ην ξηγθνξηζκφ κε ηνπο τρεις νγθψδεηο θαη αβάζηαρηα βαξεηνχο ηφκνπο ηνπ, ην
ξηγθνξηζκφ πνπ ν Διβέηηνο τον ραξαθηήξηζε έηζη: "On veut que les malheureux
soient parfaits" (δεηνχλ απφ τους δπζηπρηζκέλνπο λα είλαη ηέιεηνη).
Η επαλάζηαζε ηνπ Φιεβάξε ήξζε ζηελ πραγματικότητα ζε αθαηάιιειε ψξα γηα ηνλ
Πξνπληφλ γηαηί ίζα-ίζα ιίγεο βδνκάδεο προηγούμενα είρε αποδείξει αλαληίξξεηα φηη
είρε πεξάζεη γηα πάληα «ε επνρή ησλ επαναστάσεων». Η εθδήισζε ηνπ ζηελ
εζλνζπλέιεπζε αμίδεη θάζε έπαηλν φζν ιίγε κατανόηση θη αλ έδεημε γηα ηηο
ππάξρνπζεο ζπλζήθεο.
Ύστερα απφ ηελ εμέγεξζε του Ινχλε ε εθδήισζε απηή ήηαλ κηα πνιχ ζαξξαιέα
πξάμε. Η εθδήισζε ηνπ απηή είρε εξάλλου ην ζεηηθφ απνηέιεζκα φηη ν θχξηνο
Θηέξζνο ζηελ απάληεζε ηνπ ζηηο προτάσεις ηνπ Πξνπληνλ, πνπ δεκνζηεχζεθε
αξγφηεξα ζε μερσξηζηφ βηβιίν απφδεημε σ' φιε ηελ Δπξψπε πάλσ ζε πνην βαζξν
θαηερεζεο γηα κηθξά παηδηά ζηεξηδφηαλ απηφο ο πλεπκαηηθνο ζηπινβαηεο ηεο
γαιιηθήο αζηηθήο ηάμεο. Μπξνζηά ζηνλ Θηέξζν ν Προυντον νγθψζεθε πξαγκαηηθά
ζε πξνθαηαθιπζκηαίν θνινζζφ.
Η αλαθάιπςε ηεο «άτοκης πίζηεο» θαη ε πάλσ ζ' απηή ζηεξηγκέλε «Λατθή
ηξάπεδα» ήηαλ νη ηειεπηαίεο του νηθνλνκηθέο «πξάμεηο». ΢ην ζχγγξακκα κνπ
«Κξηηηθή ηεο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο», (ηεχρνο Ι, Βεξνιίλν 1859 ζει. 59-64),
απνδείρλσ φηη ε ζεσξεηηθή βάζε ηεο άπνςεο του πεγάδεη απφ ηελ παξαγλψξηζε
ησλ πξψησλ ζηνηρείσλ ηεο αζηηθήο «πνιηηηθήο οικονομίας», δει. ηεο ζρέζεο ησλ
εκπνξεπκάησλ πξνο ην ρξήκα, ελψ ην πξαθηηθφ εποικοδόμημα ήηαλ απιή
αλαπαξαγσγή πνιχ παιηφηεξσλ θαη πνιχ θαιχηεξα επεξεργασμένων ζρεδίσλ. Γε
ρψξα θακία ακθηβνιία θαη είλαη απηνλφεην φηη ην πιστωτικό ζχζηεκα, αθξηβψο φπσο
ζηηο αξρέο ιρ, ηνπ 18νπ θαη μαλά αξγφηεξα ηνπ 19νπ αηψλα ζηελ Αγγιία είρε
ρξεζηκεχζεη γηα λα κεηαβηβάζεη ηελ πεξηνχζηα απφ ηε μια ηάμε ζηελ άιιε, κπνξεί
θάησ απφ νξηζκέλεο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο να ρξεζηκεχζεη ζηελ
επηηάρπλζε ηεο ρεηξαθέηεζεο ηεο εξγαδφκελεο ηάμεο. Απνηειεί όμως κηα πέξα γηα
πέξα ζηελή κηθξναζηηθή θαληαζηνπιεμία φηαλ ζεσξεί θαλείο ην κεφάλαιο πνπ
απνδίδεη ηφθν ζαλ ηελ θχξηα κνξθή ηνπ θεθαιαίνπ, φηαλ ζέιεη λα κάνει βάζε ηνπ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ κηα νξηζκέλε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ πιστωτικού
ζπζηήκαηνο, κηα δήζελ θαηάξγεζε ηνπ ηφθνπ. Καη πξαγκαηηθά, απηή ηε
φαντασιοπληξία ηε βξίζθνπκε λα ηελ πηπηιίδνπλ αθφκα θαη νη νηθνλνκηθνί εκπρόσωποι
ηεο αγγιηθήο κηθξναζηηθήο ηάμεο ηνπ 17νπ αηψλα. Η πνιεκηθή ηνπ Προυντόν
ελάληηα ζην Μπαζηηά ζηα 1850 ζην δήηεκα ηνπ θεθαιαίνπ πνπ θέξλεη ηφθν
βρίσκεται πνιχ πην θάησ απφ ηε «Φηινζνθία ηεο αζιηφηεηαο» . Σα θαηαθέξλεη λα
νικηθεί θη απ' απηφλ ην Μπαζηηά θαη μεζπά ζε θσκηθέο θσλέο θάζε θνξά πνπ ν
Μπαστιά ηνπ δίλεη έλα ρηχπεκα. Πξηλ ιίγα ρξφληα ν Πξνπληνλ είρε γξάςεη έλα έξγν
συμμετέχοντας ζε έλα δηαγσληζκφ — κνπ θαίλεηαη πσο ηνλ είρε πξνθεξχμεη ε
κυβέρνηση ηεο Λσδαλεο — γηα ηνπο «Φφξνπο». ΢ην έξγν απηφ ζβήλεη θαη ην
ηειεπηαίν ίχνος ηδηνθπηαο. Γελ απνκέλεη παξά ν πεληαθάζαξνο κηθξναζηφο.
Όσο γηα ηα πολιτικά θαη θηινζνθηθά έξγα ηνπ Πξνπληνλ, ζ' φια δείρλεηαη ν ίδηνο
δηθνξνχκελνο χαρακτήρας, γεκάηνο αληηθάζεηο φπσο θαη ζηα νηθνλνκηθά. Υψξηα απ'
απηφ, ηα έξγα του έρνπλ κνλάρα ηνπηθή, γαιιηθή άμηα. Οη επηζέζεηο ηνπ ελάληηα ζηε
ζξεζθεία, στην εθθιεζία θιπ, έρνπλ κεγάιε ηνπηθή άμηα θαη κάιηζηα ζε κηα επνρή
πνπ νη γάλλοι ζνζηαιηζηέο ζεσξνχζαλ ζσζηφ φηη ππεξείραλ απφ ηνλ αζηηθφ
βνιηαηξηζκφ ηνπ 18νπ θαη ην γεξκαληθφ αζετζκφ ηνπ 19νπ αηψλα κε ηε
ζξεζθεπηηθφηεηα ηνπο. Αλ ν Πέτρος ν Μεγάινο ηζάθηζε κε ηε βαξβαξφηεηα ηε
ξσζηθή βαξβαξφηεηα, ν Πξνπληνλ έκανε φηη κπνξνχζε γηα λα ληθήζεη κε ηε θξάζε
ηε γαιιηθή θξαζενινγία.
Όχι μόνο ζαλ θαθά έξγα, κα ζαλ ρπδαηφηεηεο, ζαλ ρπδαηφηεηεο πνπ
αληαπνθξίλνληαη ζηελ μικροαστική άπνςε, πξέπεη λα ραξαθηεξηζηνχλ ηα
ζπγγξάκκαηα ηνπ γηα ην «Πραξικόπημα» φπνπ εξσηνηξνπεί κε ην Λ. Βνλαπάξηε θαη
φπνπ πξαγκαηηθά πξνζπαζεί να ηνλ θάλεη αξεζηφ ζηνπο γάιινπο εξγάηεο, θαη ην
ηειεπηαίν ηνπ έξγν ελάληηα στην Πνισλία φπνπ γηα λα ηηκήζεη ηνλ ηζάξν θέξλεηαη
κε ειίζην θπληζκφ.
Συχνά έχουν ζπγθξίλεη ηνλ Πξνπληνλ κε ην Ρνπζζψ. Γε κπνξεί λα ππάξμεη πην
ιαζεκέλν πράγμα. Έρεη νκνηφηεηεο κάιινλ κε ηνλ Νηθ. Λελγθέ πνπ ην βηβιίν ηνπ
γηα ηε «θεωρία ησλ αζηηθψλ λνκψλ» είλαη έλα κεγαινθπέο έξγν.
Ο Πξνπληφλ απφ θπζηθνχ του είρε θιίζε πξνο ηε δηαιερηηθή. Μα επεηδή πνηέ ηνπ
δελ θαηάιαβε ηελ πραγματικά επηζηεκνληθή δηαιερηηθήο, ηα θαηάθεξε λα θηάζεη
κνλάρα σο ηε σοφιστική. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα απηφ είρε ζρέζε κε ηε κηθξναζηηθή
ηνπ άπνςε. Ο μικροαστός απνηειείηαη φπσο θαη ν ηζηνξηθφο Ράνπκεξ απφ «αθ'
ελφο» θαη «αθ' ετέρου». Σέηνηνο ζηα νηθνλνκηθά ηνπ ζπκθέξνληα θαη γη' απηφ θαη
ζηελ πνιηηηθή του, ζηηο ζξεζθεπηηθέο, επηζηεκνληθέο θαη θαιιηηερληθέο ηνπ
απφςεηο. Σέηνηνο στην εζηθή ηνπ, ηέηνηνο θαη ζ' φια. Δίλαη ε δσληαλή αληίθαζε. Κη
αλ ηχρεη, φπσο ο Πξνπληνλ, λα είλαη έλαο πλεπκαηψδεο άλζξσπνο, ηφηε ζα κάζεη
γξήγνξα λα παίδεη με ηηο ίδηεο ηνπ ηηο αληηθάζεηο θαη λα ηηο επεμεξγάδεηαη αλάινγα
κε ηηο περιστάσεις ζε ρηππεηά, ζνξπβσδηθα, θάπνηε ζθαλδαιψδηθα, θάπνηε ιακπξά
παξάδνμα. Ο ηζαξιαηαληζκφο ζηελ επηζηήκε θαη ε πνιηηηθή πξνζαξκνγή είλαη
αρψξηζηα απφ κηα τέτοια άπνςε. Απνκέλεη κνλάρα έλα παξνξκεηηθφ θίλεηξν, ε
καηαηνδνμία, θαη, φπσο σ' φινπο ηνπο καηαηφδνμνπο, πξφθεηηαη ζην εμήο κνλάρα γηα
ηελ επηηπρία ηεο στιγμής, γηα ηελ εληχπσζε ηεο εκέξαο. Έηζη ζβήλεη θαη' αλάγθε ην
απιφ εζηθφ τακτ, πνπ θξαηνχζε πάληα ιρ, έλα Ρνπζζψ καθξηά αθφκα θαη απφ ηηο
ψευτοπαραχωρήσεις πξνο ηελ ππάξρνπζα εμνπζία.
Ίσως νη κεηαγελέζηεξνη χαρακτηρίζοντας ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο γαιιηθήο ηζηνξίαο
πνπλ φηη ν Λνπδνβίθνο Βοναπάρτης ήηαλ ν Ναπνιέσλ ηεο θαη ν Πξνπληφλ ν
Ρνπζζψ-Βνιηέξνο ηεο.
Και ηψξα πρέπει εζείο ν ίδηνο λα αλαιάβεηε ηελ επζχλε γηα ην γεγνλφο φηη ακέζσο
χζηεξα από ην ζάλαην απηνχ ηνπ αλζξψπνπ κνπ θνξηψζαηε ην ξφιν ηνπ κεηά
ζάλαηνλ κριτή.

Δικός σας
Καρλ Μαρξ.

Σημείωση:
[1] «Όταν οι οικονομολόγοι λένε ότι οι σημερινές σχέσεις της αστικής παραγωγής — είναι
φυσικές, αφήνουν να νοηθεί ότι πρόκειται για σχέσεις, μέσα στις όποιες δημιουργείται ο
πλούτος και αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους.
Έτσι αυτές οι ίδιες οι σχέσεις είναι φυσικοί νόμοι, που είναι ανεξάρτητοι από την επίδραση του
χρόνου. Είναι αιώνιοι νόμοι, που θα πρέπει να εξουσιάζουν πάντα την κοινωνία. Έτσι ως τώρα
υπήρχε ιστορία, τώρα όμως δεν υπάρχει πια» (σελ. 11 του έργου μου). (Βλ. Κ. Μαρξ και Φ.
Ενγκελς, Άπαντα, τομ. V, σελ. 373-374 της ρωσικής έκδοσης).