Professional Documents
Culture Documents
OS Materiały Narzedziowe
OS Materiały Narzedziowe
OS Materiały Narzedziowe
W zalenoci od kraju USA lub Japonia, stosowane s zamiennie obydwa okrelenia odpowiednio
inynieria wytwarzania lub inynieri produkcji; w Polsce niekiedy prbuje si i to niesusznie rozrnia
te pojcia, pomimo e to s synonimy, preferujc na og okrelenie inynieria produkcji.
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
13
15
zuycie cierne,
zuycie adhezyjne,
scuffing,
zuycie z udziaem utleniania,
zuycie zmczeniowe.
Zuycie cierne ma miejsce, gdy w obszarach tarcia wsppracujcych elementw wystpuj utwierdzone albo lune czstki cierniwa, lub wystajce nierwnoci twardego materiau.
Zuycie cierne moe nastpowa przez [1,4]:
ziarna umocowane we wsppracujcych powierzchniach,
lune pojedyncze ziarna cierne, w tym take powstajce w obszarze tarcia w wyniku
utleniania produktw zuycia,
warstw ciern wystpujc midzy wsppracujcymi powierzchniami,
strumie cierny, tj. strumie pynu, w ktrym s zawieszone czstki cierniwa,
cieranie w rodowisku ciernym, gdy styk ziarna ze cieran powierzchni nastpuje pod
dziaaniem si wykonujcych prac cierania i zgniatania materiau cierniwa.
Elementarne procesy zuywania ciernego przedstawiono na rysunku 2.1.
17
rysowaniem, gdy materia jest czciowo odksztacany plastycznie oraz czciowo skrawany w postaci wirw jako produktw zuywania, gdy stosunek 0 F1/F2 1.
Proces ten zaley od wzajemnej rozpuszczalnoci w stanie staym materiaw pary trcej,
wspczynnikw dyfuzji lub samodyfuzji, temperatury mikroobszarw tarcia, czasu styku
i wartoci odksztacenia plastycznego.
Oprcz skonnoci metali do sczepiania i zrastania drugim czynnikiem decydujcym o podatnoci na zuycie adhezyjne jest skonno metalu do tworzenia na powierzchni warstw
tlenkowych. Tlenki metali o wizaniach atomowych tworz potencja si elektrostatycznych
powierzchni, ktrych zasig jest mniejszy od si charakterystycznych dla metali. Warstwy
tlenkowe praktycznie nie wykazuj skonnoci do sczepiania. Warstwa tlenkw na powierzchni
metalu zmniejsza oddziaywanie adhezyjne obszarw styku metali.
Cakowita sia przycigania adhezyjnego zaley od wartoci si midzyczsteczkowych
i rzeczywistej powierzchni styku. Przyciganie adhezyjne bez trwaych wiza midzypowierzchniowych nie powoduje zuycia.
Rozrywanie sczepie powoduje czsto na granicy umocnionego materiau ubytki na
powierzchni i tworzenie na drugiej powierzchni narostw o twardoci wikszej od rdzenia.
Narosty dziaaj jak mikroostrza umocowane w jednej z powierzchni.
Gwatowne zuycie spowodowane zachwianiem rwnowagi termicznej i mechanicznej
w wyniku przerwania warstwy olejowej, polegajce na zaczepianiu nierwnoci powierzchni
i podwyszeniem temperatury w warunkach, gdy warstwa olejowa istnieje, lecz jest zbyt
cienka w stosunku do wysokoci nierwnoci, nazywane jest scuffingiem. Ten rodzaj zuycia
czy w sobie elementy zuycia ciernego i adhezyjnego i polega na sczepianiu si i nastpnym
rozrywaniu pocze wierzchokw nierwnoci w mikroobszarach styku.
W przypadku gdy intensywno niszczenia powierzchni przez cieranie jest mniejsza od
intensywnoci tworzenia warstw tlenkw, wystpuje zuycie z udziaem utleniania. Zuycie
to polega na niszczeniu warstwy wierzchniej metali i stopw w warunkach tarcia w wyniku
oddzielania warstw tlenkw utworzonych w strefie tarcia wskutek adsorpcji tlenu oraz warstw
roztworw staych powstaych nastpnie w wyniku dyfuzji tlenu w odksztacone plastycznie
lub sprycie obszary metalu. Zuycie z udziaem utleniania wystpuje przy tarciu:
lizgowym,
tocznym.
Przy tarciu tocznym, zuyciu z udziaem utleniania zawsze towarzyszy zuycie zmczeniowe.
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
19
Cykliczne oddziaywanie napre kontaktowych w warstwach wierzchnich wsppracujcych elementw tarciowych wywouje zmczenie materiau i w wyniku tego miejscow
utrat spjnoci i zwizane z tym ubytki materiau, co stanowi istot zuycia zmczeniowego.
Ubytek masy nastpuje dopiero po przekroczeniu przez poszczeglne mikroobszary materiau
granicznej liczby cykli obcienia i granicy zmczenia. W zalenoci od parametrw i rodzaju
procesu tarcia oraz od wielkoci obcienia ubytek masy poprzedzony jest powstawaniem
mikropkni, a nastpnie makropkni materiau.
Zuycie zmczeniowe moe by:
powierzchniowe, charakteryzujce si miejscowymi ubytkami warstwy wierzchniej materiau spowodowanymi obcieniami kontaktowymi,
objtociowe, zwizane z tworzeniem si pkni zmczeniowych w wyniku wielokrotnych makroskopowych odksztace sprystych oraz wielokrotnych odksztace sprystoplastycznych lub plastycznych spowodowanych przez tarcie i wywoujcych powierzchniowe pknicia zmczeniowe.
Do rodzajw zuycia zmczeniowego nale:
zuycie przez uszczenie (spalling),
zuycie gruzekowe (pitting).
Zuycie przez uszczenie (spalling) polega na odpadaniu od podoa czstek materiau,
utworzonych w wyniku rozprzestrzeniania si mikropkni zainicjowanych wewntrz
warstwy wierzchniej skojarzonych elementw tarciowych, wskutek cyklicznego oddziaywania
napre kontaktowych i dochodzenia tych mikropkni do powierzchni przez narastanie
napre.
Na zuycie przez uszczenie wpywaj nastpujce czynniki:
gboko warstwy wierzchniej odksztaconej plastycznie,
warto odksztacenia plastycznego warstwy wierzchniej.
Zuycie przez uszczenie wystpuje przy tarciu tocznym metali twardych o wysokiej
granicy plastycznoci. Procesom zuycia zmczeniowego przez uszczenie towarzysz zwykle
procesy utleniania materiau warstwy wierzchniej.
Zuycie gruzekowe (pitting) wystpuje w obecnoci oleju i w warstwach wierzchnich
skojarzonych elementw tarciowych wskutek cyklicznego oddziaywania napre kontaktowych. Mona wyrni nastpujce etapy zuycia gruzekowego przez pitting:
20
21
23
Rysunek 2.8. Pole temperaturowe w noach tokarskich podczas obrbki stali niskowglowej
z posuwem 0,25 mm w czasie 20 s [1, 4]
24
25
27
wytrzymao, wtedy czstka materiau moe przej z jednej powierzchni na drug. Jeli
zdarzy si to kilka razy wwczas moe si uksztatowa luny fragment, ktry moe opuci
system jako czstka zuyta. Z kolei gdy te usuwane czstki s bardzo mae (submikroskopowe)
wtedy proces jest nazywany zuyciem ciernym. Zuycie adhezyjne wpywa na otoczenie w
obrbie strefy skrawania, gdy wraz z tym zuyciem znacznie spada w niej stenie tlenu, gdy
nie moe uformowa si ochronna warstewka tlenkw. Zanieczyszczenia metalurgiczne obniaj zuycie adhezyjne narzdzi pod wpywem temperatury. W skrajnym przypadku zuycie
adhezyjne, czasami nazywane zuyciem cigym, wystpuje na narzdziach ze stali szybkotncej
uywanej przy wymagajcej obrbce skrawaniem. Wwczas temperatura w kraterze moe
osign 700C i bezporedni kontakt z wirem powoduje, e atomy z materiau narzdzia
dyfunduj z narzdzia do wira. Ten rodzaj zuycia adhezyjnego nazywany jest zatarciem.
Rozwizaniem tego problemu jest zmniejszenie prdkoci skrawania, pokrywanie narzdzia
tward powok ceramiczn oraz poprawa smarowania oraz chodzenia [15, 18, 35, 54].
Zuycie cierne wystpuje gdy twarda faza z materiau obrabianego oddziauje na narzdzie skrawajce. Faza twarda moe by wtrceniem lub zanieczyszczeniem osadzonym
w mikkiej osnowie, tak jak wtrcenia tlenkowe znajduj si w stalach lub aluminium, bd te
moe by transportowana przez ciecz, w postaci zanieczyszczenia w chodziwie lub smarach.
Znaczenie wystpujcego cierania zaley od twardoci materiau narzdzia. cieranie si
materiau narzdzia skrawajcego powoduje dodanie twardych czstek do odpadw, co sprzyja
wikszemu cieraniu. W kadym przypadku nastpuje czciowe usunicie metalu, czciowo
wpywajc na wycieranie oraz wywoywane przez tarcie dalsze cieranie [18, 23, 34, 36].
Zuycie dyfuzyjne spowodowane jest wzajemnym przenikaniem atomw z materiau
obrabianego do narzdzia i odwrotnie w wyniku ich ruchw cieplnych. Proces ten jest zaleny
od temperatury w miejscu styku narzdzia i wira oraz narzdzia i przedmiotu obrabianego
i zaley od podobiestwa wiza atomowych narzdzia oraz materiau obrabianego. Zuyciu
dyfuzyjnemu czsto towarzyszy dekompozycja skadnikw jednej z przesuwajcych si powierzchni. Na przykad, w czasie skrawania stopw elaza narzdziem z wglika wolframu
przy duej prdkoci skrawania (wysoka temperatura) nastpuje przemiana elaza w elazo
na powierzchni wira. elazo ma silne powinowactwo do wgla, wglik wolframu na
powierzchni narzdzia rozkada si, a wgiel, ktry zosta uwolniony dyfunduje do materiau
wira. Wzrost stenia wgla umacnia wir, ktry z kolei zwiksza szybko zuycia [1, 15,
34-36].
28
Badania nad tym typem zuycia narzdzi s bardzo trudne do przeprowadzenia, poniewa
nie mona odtwarza idealnie wszystkich warunkw. Wyjtek stanowi prby skrawania, ktre
pocigaj za sob wystpowanie innych rodzajw zuycia. Testy nieobejmujce skrawania,
ktre polegaj na umieszczeniu rnych materiaw obrabianych w kontakcie z materiaem
narzdzia w staej temperaturze przez pewien czas, s niewymierne i mao uyteczne, poniewa warunki takie bardzo znacznie rni si od rzeczywistych warunkw wystpujcych
podczas skrawania.
Zuycie korozyjne nie jest zazwyczaj gwn przyczyn nadmiernego zuycia narzdzi,
ale moe sta si najistotniejszym mechanizmem zuycia stali w wysokiej temperaturze lub
podczas obrbki plastycznej. Zuycie to zwizane jest z pkaniem warstwy skorodowanej na
powierzchni narzdzia w wyniku napre wystpujcych w trakcie skrawania i nastpn
korozj nowo odsonitej powierzchni. Ta forma zuycia moe by ograniczona przez waciwe smarowanie, wysze stenie chromu w narzdziach lub przez nanoszenie powok [1,
22].
W procesie zuycia mona wyrni trzy gwne etapy charakteryzujce si zrnicowan
szybkoci zuycia [17, 18, 37-40]:
pierwszy krtkotrway okres charakteryzujcy si du szybkoci zuycia wynikajc
z docierania si pary trcej (narzdzie-przedmiot obrabiany),
etap umiarkowanego zuycia uwarunkowany tymczasowym ustabilizowaniem si warunkw kontaktu trcych powierzchni,
gwatowne przyspieszenie zuycia w efekcie dugotrwaej pracy, prowadzce do uszkodzenia narzdzia.
I krtkotrway etap zuycia narzdzia
W tym okresie szybko zuycia zmniejsza si w czasie. Kady ze stykajcych si
materiaw wykazuje chropowato powierzchni w postaci wystpw i nierwnoci. Na
powierzchni styku nierwnoci te dotykajc si tworz niewielkie obszary styku. Cakowity
obszar tych stykajcych si punktw jest czci przewidywanego obszaru stykajcych si
powierzchni. W tych obszarach naprenia i ciepo wzmagaj si, co jest wynikiem czciowego usunicia nierwnoci spowodowanego cieraniem, ktremu towarzyszy cinanie nierwnoci lub nadtopienie. Kiedy te nierwnoci zostan usunite chropowato powierzchni
ulega zmianie a obszar styku powiksza si. Jeeli siy pozostaj niezmienione, nacisk maleje
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
29
stopniu jak uszkodzenia powierzchni obrabianej. Uszkodzenie powierzchni obrabianej powoduje stpienie ostrza, co wpywa z kolei na nisk jako powierzchni obrabianej tym narzdziem. Wasnoci smarujce pynw uywanych w obrbce skrawaniem pomagaj eliminowa
zjawisko narostu. Jednake obecno narostu nie zawsze jest szkodliwa, gdy przykadowo
przy obrbce zgrubnej obecno staego narostu moe by korzystna jako warstwa porednia
midzy narzdziem a przedmiotem obrabianym [24-30].
Zuycie moe rwnie moe by zwizane z wykruszeniem krawdzi skrawajcej. Takie
wykruszenia wystpuj zazwyczaj, gdy krawd skrawajca nieregularnie usuwa materia jak
w przypadku frezowania. Jest to spowodowane przez okresowy kontakt narzdzia z przedmiotem obrabianym i nagrzewanie krawdzi skrawajcej, w wyniku czego powstaj mae
pknicia, ktre powikszajc si prowadz do wykruszenia narzdzia [54-56].
Zuycie cierne, dyfuzyjne, adhezyjne oraz wykruszenia wystpuj w warunkach pracy
wewntrz strefy bezpiecznej przedstawionej na rysunku 2.10 i powoduj stopniowe zuywanie
si powierzchni narzdzia. Wyduenie okresu zuycia w stanie ustalonym prowadzi do
zwikszenia trwaoci narzdzia [15, 29, 34].
III przyspieszony etap zuycia narzdzia
Po osigniciu krytycznego zuycia w stadium ustalonym nastpuje trzeciorzdowy lub
przyspieszony okres zuycia narzdzia. Naciski oraz prdkoci skrawania w tym okresie
zapocztkowuj wzrost temperatury, a dyfuzja oraz miejscowe zatarcia lub nadtopienia powoduj gwatowne zniszczenie narzdzia. W narzdziach pokrytych powokami odpornymi na
zuycie, jak TiC, przyspieszone zuycie tej powoki powoduje odsonicie mniej odpornego na
cieranie materiau podoa. To przyspieszone zuycie powoduje uszkodzenie powierzchni
przedmiotu obrabianego, ktry moe nastpnie wymaga naprawy lub staje si odpadem.
Dlatego istotne jest, aby wymienia narzdzia przed rozpoczciem trzeciorzdowego okresu
zuycia narzdzi [18, 19, 30, 42].
W wyniku drugiego mechanizmu fragment wira adhezyjnie sczepia si z powierzchni
narzdzia i nastpnie odamuje si wraz ze sczepionym z nim materiaem narzdzia, powodujc ubytki narzdzia.
W przypadku gdy temperatura skrawania przekracza ok. 550C, przewaajce jest zuycie
adhezyjne. Wielko odrywajcych si czsteczek zmniejsza si przy tym wraz z podwyszeniem temperatury procesu.
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
31
b)
a)
c)
b)
X2
X1
X3
Rysunek 2.14. Obraz zuycia powierzchni przyoenia wglika spiekanego typu WC-Co bez
powoki, czas skrawania 2 min [87]
a)
b)
c)
Rysunek 2.15. Wykres energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego z mikroobszaru na rysunku 2.14b: a) X1, b) X2, c) X3 [87]
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
33
X2
X1
Rysunek 2.19. Obraz zuycia powierzchni przyoenia sialonowej ceramiki narzdziowej bez
powoki; czas skrawania 11 min [87]
34
a)
b)
Rysunek 2.21. Wykres zalenoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBB od czasu
skrawania T dla wglikw spiekanych [87]
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
35
Rysunek 2.22. Wykres zalenoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBB od czasu
skrawania T dla ceramiki sialonowej [87]
II
III
37
skokowe (wytrzymaociowe).
Zuycie cige wzrasta bez wikszych ubytkw materiau ostrza, w krtkim czasie obserwacji przebiegu tego zuycia. Zuycie skokowe polega na jednorazowym lub powtarzajcym
ubytku ostrza lub jego uszkodzeniu przez np. pknicie ostrza. Na rysunku 2.25 przedstawiono
zaleno rnych rodzajw zuycia od czasu skrawania [16, 25, 33, 99].
Rysunek 2.25. Zaleno wzrostu zuycia ostrza narzdzia od czasu pracy: 1 zuycie
ubytkowe, 2 - zuycie cierne (abrazyjne), 3 zuycie adhezyjne, 4 zuycie dyfuzyjne,
5 zuycie w wyniku utleniania, 5 odksztacenie plastyczne [15]
Przyczynami zuycia cigego s [1, 33]:
zuycie mechaniczno-cierne polegajce na cinaniu nierwnoci powierzchni ostrza przez
materia skrawany i wir oraz powstawaniu nowych nierwnoci na powierzchniach ostrza
przez skrawne dziaanie twardych mikrowtrce struktury materiau skrawanego,
zuycie chemiczno-cierne polegajce na tworzeniu si w materiale ostrza powierzchniowych warstw zwizkw chemicznych sabo zwizanych z podoem w wyniku dziaania
aktywnych chemicznie skadnikw pynu obrbkowego lub tlenu z otaczajcego powietrza,
zuycie adhezyjne polegajce na wyrywaniu z materiau ostrza jego czstek przez sczepione z nimi siami adhezji czstki materiau skrawanego,
zuycie dyfuzyjne polegajce na szkodliwym przenikaniu atomw materiau ostrza do
materiau skrawanego oraz atomw materiau skrawanego do materiau ostrza, przez co
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
39
wykruszenia wiksze ubytki materiau ostrza nie wykraczajce poza obszar kontaktu
ostrza z materiaem skrawanym,
wyamania due ubytki materiau ostrza wykraczajce poza obszar kontaktu ostrza
z materiaem skrawanym.
Zuycie wie si bezporednio ze stpieniem ostrza. Za ostrze stpione uwaane jest
ostrze, w ktrym zuycie osigno okrelon granic, czyli nastpio zuycie dopuszczalne.
Rozrnia si trzy grupy kryteriw stpienia ostrza [15, 52, 53]:
Kryteria fizykalne uwzgldniaj jedynie moliwoci skrawne narzdzia. Z fizykalnego
punktu widzenia ostrze jest uznawane za stpione wwczas, gdy stan jego zuycia, okrelony wybranym wskanikiem (najczciej VBB), poprzedza moment zaistnienia zuycia
katastroficznego.
Kryteria ekonomiczne uwzgldniaj optymalne pod wzgldem wydajnoci, wykorzystanie
narzdzia w caym okresie uytkowania, majc na uwadze liczb wykonanych zabiegw
technologicznych midzy kolejnymi ostrzeniami narzdzia i liczb dopuszczalnych ostrze
narzdzia, wynikajc z przewidywanego zapasu na ostrzenie oraz grubo warstwy
materiau ostrza usuwanej podczas jednego ostrzenia. Ustalenie ekonomicznego zuycia
ostrza dokonuje si w odniesieniu do narzdzi pracujcych w warunkach produkcji wielkoseryjnej lub masowej (narzdzie wykonuje zawsze ten sam zabieg technologiczny).
Kryteria technologiczne odnosz si do wymaga obrbki rozpatrywanym narzdziem.
Z technologicznego punktu widzenia ostrze jest uznawane za stpione wwczas, gdy jego
zuycie odpowiada przekroczeniu dopuszczalnej chropowatoci powierzchni obrobionej lub
zmianie wymiaru obrbkowego w granicach dopuszczalnej tolerancji jego wykonania.
40
Niektre badania skrawnoci uywaj tylko jednego kryterium dla okrelenia skrawnoci
narzdzia, inne potrzebuj piciu bd szeciu rnych zmiennych. Najczciej uywanymi
kryteriami oceny atwoci skrawania s [54-56]:
1. Trwao ostrza midzy ponownymi ostrzeniami, wyraona rnymi okresami w testach
trwaoci narzdzia.
2. Wielko si dziaajcych na narzdzie podczas obrbki skrawaniem lub zuyta moc
okrelona w testach si skrawania.
3. Jako powierzchni obrobionej, zbadana w testach powierzchni obrobionej.
Trzy gwne kryteria: trwao ostrza, siy skrawajce i jako powierzchni obrobionej
naley odnie do oglnych kosztw obrbki uzyskanych w praktyce. Logiczne wic jest, e te
trzy wielkoci powinny sta si najpowszechniej przyjmowanymi miarami skrawnoci dla
uytku praktycznego. Od dawna jednak trwao ostrza jest zazwyczaj dominujcym kryterium
okrelajcym skrawno i wpywajcym na koszt operacji. Stosowanie testw trwaoci ostrza
jest jedn z najistotniejszych ekonomicznie okolicznoci w obrbce skrawaniem, a porwnanie
alternatyw (narzdzi, materiau obrabianego, cieczy obrbkowych) jest uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia [15, 35].
Jak wikszo produktw narzdzia zuywaj si. Zuycie to bdzie prowadzi albo do
koniecznoci zregenerowania narzdzia lub do ich wymiany. Dzieje si tak dlatego, e
obcienia normalne na powierzchni obrabianej s due, jak rwnie dlatego, e wiry oraz
przedmiot obrabiany przenosz szybko te obcienia na ca powierzchni. Obcienia na
zuywajcej si powierzchni narzdzia wytwarzaj tarcie porednio zwikszajc temperatur,
a w rezultacie zwikszaj chemiczne i fizyczne procesy zuycia, tak wic uatwiaj zwikszanie si zuycia narzdzia. Te due siy i posuwy s niezbdne by usun niepotrzebny materia
z przedmiotu obrabianego i s czci procesu. Dlatego zuycie narzdzia powinno by
rozpatrywane jako czynnik ekonomiczny obrbki skrawaniem. Koszty towarzyszce zuyciu
narzdzia mog by zminimalizowane, jeeli proces skrawania jest zaplanowany i sterowany
w oparciu o gruntown wiedz o procesach zuycia towarzyszcych wykonywanym operacjom
[18, 22, 27].
Nanoszenie powok na powierzchniach narzdzi skrawajcych ze stali szybkotncych,
z cermetali narzdziowych i wglikw spiekanych oraz ceramiki narzdziowej powoduje
kilkakrotne zwikszenie trwaoci ostrza przez zmniejszenie zuycia krawdzi skrawajcych
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
41
43
45
eliwo
stale odporne na
korozj
Materia narzdziowy
Cermetale narzdziowe
TiN
Tlenkowe materiay
ceramiczne
Tlenkowo-wglikowe
materiay ceramiczne
stopy
niklu
/
/
Sialony
Ostrza pytkowe z
regularnego azotku boru
Ostrza pytkowe z
polikrystalicznego
syntetycznego diamentu
Oznaczenia:
materiay
metale
niemenieelazne
talowe
zalecane do toczenia,
zalecane do frezowania,
niezalecane.
Gatunek
S (P)1)
Gatunki stosowane do obrbki
skrawaniem materiaw dajcych dugi
wir, gwnie stali i staliwa
S10S
S10
S20S
S20
SM25
S30S
S30
S35S
S40S
U (M)1)
Gatunek stosowany do obrbki
skrawaniem materiaw dajcych
zarwno dugi, jak i krtki wir
U10S
84,8
9,7
5,5
H03
94
6
H10S
91
4,5
4,5
H (K)1)
H10
94
6
Gatunki stosowane do obrbki
H15X
92,5
0,5
7
skrawaniem materiaw dajcych krtki
H20S
92
2,5
5,5
wir, gwnie eliwa
H20
94
6
H30
91
9
G10
94
6
G15
91
9
G20
89
11
G
G25N
86,5
13,5
Gatunki stosowane do obrbki
plastycznej i na elementy urzdze
G30
85
15
odporne na cieranie
G35N
82
18
G40
80
20
G50S
74,8
0,2
25
B0
93
7
B1
92
8
B
B2
91
9
Gatunki stosowane do zbrojenia
B23
90,5
9,5
narzdzi grniczych
B40
89
11
B45
89
11
1)
Oznaczenie gwnej grupy obrbki wirowej wedug PN-ISO 513:1999 (porwnaj tabl. 2.4).
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
47
49
51
53
55
dobr skadw chemicznych i fazowych wglikw spiekanych umoliwiajcych rozpuszczanie lub wydzielanie faz Lavesa i innych faz midzymetalicznych w osnowie wglikw
spiekanych podczas chodzenia z temperatury spiekania lub podczas ewentualnej obrbki
cieplnej.
Wgliki spiekane znalazy zastosowanie gwnie na nakadki narzdzi uywanych do
obrbki wirowej, a take na ostrza widrw i narzdzi grniczych, narzdzia do obrbki
plastycznej i inne narzdzia lub elementy o duej twardoci i odpornoci na cieranie. Twarde
materiay skrawajce (do ktrych nale i wgliki spiekane) pod wzgldem zastosowania
podzielono wedug PN-ISO 513:1999 na trzy gwne grupy (tabl. 2.4).
Tablica 2.4. Klasyfikacja twardych materiaw skrawajcych pod wzgldem zastosowania [3]
Grupa zastosowania
Zmiana parametru
twardego
materiau
Zastosowanie i warunki pracy
skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej P do obrbki stopw elaza dajcych dugi wir
P30
P40
P50
56
P20
skrawania
P10
1)
wzrost posuwu
P01
Materia
obrabiany
wzrost prdkoci
Oznaczenie
Zmiana
parametru
twardego
OznaMateria
skra- materiau
1)
Zastosowanie i warunki pracy
czenie
obrabiany
wania skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej M do obrbki stopw elaza dajcych wir dugi lub
krtki oraz metali nieelaznych
toczenie, rednia lub dua prdko
stal, staliwo, stal manganowa,
M10
skrawania, may lub redni przekrj
eliwo szare, eliwo stopowe
wira
stal, staliwo, stal austenityczna toczenie, frezowanie, rednia prdM20
lub manganowa, eliwo szare
ko skrawania i przekrj wira
toczenie, frezowanie, toczenie czostal, staliwo, stal austenityczna,
M30
owe, rednia prdko skrawania,
eliwo szare, stopy aroodporne
redni lub duy przekrj wira
stal automatowa, stal o niskiej
toczenie, odcinanie, np. na
M40 wytrzymaoci, metale nieelaobrabiarkach automatycznych
zne i stopy lekkie
Gwna grupa obrbki wirowej K do obrbki stopw elaza dajcych wir krtki, metali
nieelaznych oraz materiaw niemetalowych
bardzo twarde eliwo szare,
wysokokrzemowe stopy Al, stal
toczenie, toczenie wykoczajce,
K01 utwardzona, tworzywa sztuczne
wytaczanie, frezowanie, skrobanie
cierne, twardy karton, materiay ceramiczne
eliwo szare >220 HBW, eliwo
cigliwe (wir odpryskowy),
stal utwardzona, stopy Si-Al,
toczenie, frezowanie, wiercenie,
K10
stopy Cu, tworzywa polimero- wytaczanie, przeciganie, skrobanie
we, szko, twarda guma, twardy
karton, porcelana, kamie
toczenie, frezowanie, toczenie
eliwo szare 220 HBW, metale czoowe, wytaczanie, przeciganie,
K20 nieelazne: mied, stop Cu-Zn, wymagajce materiau skrawajcego
o bardzo duej wytrzymaoci na
aluminium
obcienia dynamiczne
eliwo szare o niskiej twardoci, toczenie, frezowanie, toczenie
K30 stal o maej wytrzymaoci,
czoowe, dutowanie, obrbka
drewno prasowane
w niekorzystnych warunkach 2)
toczenie, frezowanie, toczenie
mikkie lub twarde drewno,
K40
czoowe, dutowanie, obrbka
metale nieelazne
w niekorzystnych warunkach 2)
wzrost odpornoci na obcienia dynamiczne
wzrost odpornoci na
zuycie cierne
wzrost odpornoci na
obcienia dynamiczne
wzrost odpornoci na zuycie cierne
wzrost posuwu
wzrost prdkoci
wzrost prdkoci
wzrost posuwu
Grupa zastosowania
1)
Grupa zastosowania nie jest oznaczeniem gatunku twardego materiau skrawajcego, dlatego liter
P, M, K nie mona stosowa w handlowych oznaczeniach gatunkw. Jeli wystpuje rzeczywista
potrzeba wyrnienia poredniej grupy zastosowania, mona j oznaczy poredni liczb, np. M15.
Jedynie grup P01 mona wyjtkowo dzieli stosujc oznaczenia dziesitne, np. P01.1, P01.2, jeeli
konieczne jest wyrnienie odrbnych stopni odpornoci na zuycie cierne i wytrzymaoci na kruche
pkanie materiaw tej grupy.
2)
Materia obrabiany w stanie surowym, pprodukt o ksztacie trudnym do obrbki, z naskrkiem odlewniczym lub kuniczym, o zmiennej twardoci i/lub zmiennej gbokoci skrawania, moliwo drga
podczas obrbki.
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce
57
a)
b)
59
b)
a)
c)
d)
Rysunek 2.39. Wyniki analizy wglikw spiekanych WC-Co wykonanej metod dyfrakcji
elektronw wstecznie rozproszonych (EBSD), a) mapa rozkadu jakoci dyfrakcji, b) mapa
orientacji krystalograficznej ziarn WC; c) odwrotna figura biegunowa, d) schemat ilustrujcy
odcienie szaroci przypisane ziarnom o rnej orientacji krystalograficznej [87]
Rysunek 2.40. Wielko ziarn wglikw spiekanych typu WC-Co, okrelona z wykorzystaniem
metody EBSD [87]
60
61
Od wielu lat Si3N4 jako materia o wysokiej wytrzymaoci, jest wytwarzany trzema podstawowymi sposobami przez:
reakcyjne spiekanie (j. ang. Reaction Bonded Silicon Nitride RBSN),
prasowanie na gorco (j. ang. Hot Pressed Silicon Nitride HPSN) oraz
spiekanie (j. ang. Sintered Silicon Nitrides SSN).
Znalaz on szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach przemysu, m.in. na kulki i waeczki do
oysk tocznych, materiay narzdziowe, elementy silnikw napdowych zawory, wirniki
63
Jednake fakt, i Si3N4 jest materiaem o wizaniu kowalencyjnym, utrudnia przeprowadzenie procesu spiekania z faz sta, ktrego celem jest zwikszenie gstoci. W wikszoci
przypadkw stosowany jest proces spiekania z faz ciek, w ktrym nastpuje transport masy
Si3N4, celem uzyskania spieku w stanie staym. W procesie tym dochodzi jednak do pogorszenia wasnoci mechanicznych zwizanych z odpornoci na wysok temperatur, poniewa
zale one od charakterystyki faz na granicach ziarn, takich jak: skad, udzia oraz rodzaj tych
faz. W celu uzyskania Si3N4 charakteryzujcego si bardzo dobrymi wasnociami zwizanymi
z jego zastosowaniem w wysokiej temperaturze, istotnym jest zminimalizowanie udziau fazy
ciekej lub te zastosowanie obrbki, w ktrej nastpiaby jej krystalizacja [63-65].
Aby doprowadzi do zagszczenia Si3N4 w wyniku mostkowania pkni a nastpnie ich
odksztacenia, naley utworzy due, wyduone ziarna tej fazy. Fakt ten jednak nie gwarantuje powodzenia tych procesw. Zmiany stanu skupienia na stay zachodz tylko wtedy, gdy
pknicia maj miejsce pomidzy ziarnami Si3N4 a faz tworzc granice ziarn. W czasie
pkania na granicach ziarn powinien nastpi rozpad wizania na granicy ziarn. Siy kohezji
midzy ziarnami powinny by kontrolowane przez modyfikowanie skadu chemicznego faz na
granicach ziarn. Przerwanie wiza na styku midzy ziarnami osignito przez zwikszanie
stosunku itru do aluminium oraz poprzez zmniejszanie stenia azotu w szkach Si-Al-O-N na
granicach ziarn [64, 71]. Dlatego te, zarwno mikrostruktura jak i energia niezbdna dla
niszczenia wiza stycznych maj znaczcy wpyw na zwikszenie odpornoci na kruche
pkanie. Pod uwag powinien by brany jeszcze jeden aspekt wasnoci wysokotemperaturowe. Obszary granic ziarn, ktre odpowiedzialne s za wysokie wasnoci w niskiej
temperaturze, nie musz by odpowiednie dla zastosowania tej samej ceramiki w wysokiej
temperaturze. Aby uzyska warunki odpowiednie do zastosowania w wysokiej temperaturze,
po spiekaniu spowodowano krystalizacj fazy amorficznej na granicy ziarn w wyniku obrbki
cieplnej. Jako pomoc w uzyskaniu zagszczenia oraz wzrostu ziarn w wyniku przemiany in
situ uyto tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, gwnie itru. Podczas spiekania tlenki te
wchodz w reakcje z Si3N4 oraz SiO2, ktre obecne s na powierzchni Si3N4 tworzc
eutektyczn ciek faz, ktra pozwala na uzyskanie gstoci bliskiej gstoci teoretycznej oraz
na przemian Si3N4 (1400C) w (1400-1800C). Faza amorficzna wystpuje w postaci
cienkiej powoki na granicy ziarn, a fazy krystaliczne s czsto obecne na styku trzech ziarn.
Spord tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, najwicej miejsca powicono badaniu
oddziaywania Y2O3 [64]. Relacje zachodzce w poszczeglnych fazach pomidzy Si3N4-SiO264
(tlenek pierwiastkw ziem rzadkich) inny ni Y2O3, nie s dobrze znane. Jednake
przypuszcza si na podstawie struktury elektronowej, i s one podobne do tych, wystpujcych w ukadzie Si3N4-SiO2-Y2O3. Mona si spodziewa, i tlenek itru, ktry charakteryzuje
si najwysz temperatur topnienia spord tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, decyduje
o odpowiednich wasnociach typowych dla granic ziarn Si3N4 w podwyszonej temperaturze.
Z kolei badania zawarte w pracach [64, 65] ukadu Si3N4-Yb2O3 dowiody, i proces
zagszczania oraz przemiany rozpocz si w temperaturze 1600-1650C, co ma zwizek
z punktem eutektycznym w systemie Yb2O3-SiO2. Zmiana mikrostruktury bya zwizana ze
wzgldnym wzrostem szybkoci przemiany > oraz wzrostem wielkoci ziarn Si3N4
w pocztkowej fazie spiekania. Stwierdzono rwnie, e dodanie w duym udziale Yb2O3
moe przyspieszy szybko przemiany > oraz wzrost ziarn, poniewa te dwa aspekty
zalene s od lepkoci fazy ciekej oraz rozpuszczalnoci fazy w fazie ciekej granic ziarn
[63, 64].
Czysty Si3N4 wykazuje du wytrzymao, twardo i odporno na utlenianie. Po dodaniu
w czasie spiekania niezbdnych zagszczaczy: MgO, Y2O3. Al2O3, HfO2 lub TiC te bardzo
dobre wasnoci ulegaj pogorszeniu. W trakcie pracy w temperaturze 1000-1200C azotek
krzemu jest podatny na oddziaywanie chemiczne materiau obrabianego i na utlenianie. Dalsz
popraw wasnoci ceramiki azotkowej uzyskuje si dziki wprowadzeniu dodatkw w postaci
tlenku cyrkonu (ZrO2), azotka tytanu (TiN) lub wiskerw SiC [17]. Nastpuje wwczas wzrost
twardoci, plastycznoci i odpornoci na zuycie. Narzdziowa ceramika azotkowa po
spiekaniu wykazuje struktur krystaliczn (rys. 2.43) [61, 66]. Azotek Si3N4 moe by
65
stosowany z dodatkiem Y2O3 lub w osnowie zawierajcej 92% Si3N4, 6% Y2O3 i 2% Al2O3
mog by rozmieszczone w 30% dyspersyjne czstki TiC.
Zastosowanie narzdziowych materiaw ceramicznych na bazie Si3N4 przynosi wiele
korzyci. Pierwsz jest moliwo stosowania duych prdkoci skrawania [67, 70], a co za
tym idzie rwnie wysokiej temperatury nawet do 1500C (nie obnia si twardo narzdzia),
jest to spowodowane wysok odpornoci na zuycie. Kolejn korzyci jest wyeliminowanie
cieczy obrbkowych, gdy ceramika ta ma bardzo ma przewodno ciepln. Waciwie
stosowane narzdzia ceramiczne redukuj udzia brakw [68].
W porwnaniu z ceramik bia, na bazie tlenku glinu, ceramika azotkowa wykazuje nieco
mniejsz twardo, du wytrzymao na zginanie (rwn ceramice umocnionej), cechuje si
wyszym krytycznym wspczynnikiem intensywnoci napre.
Ceramika azotkowa powstaa z zamiarem poczenia w jednym tworzywie twardoci
i cigliwoci spiekw wglikowych i wymaganej odpornoci na utlenianie w wysokiej temperaturze. Zastosowanie ceramiki azotkowej pozwala na skrawanie z duymi posuwami oraz
znacznymi prdkociami. Ceramika ta naley do materiaw, ktre mog by zastosowane
w narzdziach konwencjonalnych mocowanych w obrabiarkach nie wymagajcych specjalnego
usztywnienia. Moe by ona stosowana do obrbki zgrubnej stopw niklu i do obrbki
zgrubnej i wykoczajcej eliw szarych. Do stopw zawierajcych Fe ceramika azotkowa jest
stosowana rzadziej z uwagi na zuycie chemiczne w wysokiej temperaturze [17, 59, 67].
Spiekany azotek krzemu stosowany do toczenia i frezowania eliwa szarego, sferoidalnego
i stopowego, stopw na osnowie niklu w silnie przerywanych procesach technologicznych,
umoliwia zarwno przy toczeniu, jak i frezowaniu bardzo znaczne skrcenie gwnego czasu
skrawania przy prdkociach wikszych od 1000 m/min, niemoliwych do uzyskania przy
obrbce pytkami z wglikw spiekanych lub materiaw tlenkowych czy tlenkowo-wglikowych. Trwao spiekanego azotku krzemu, ewentualnie z dodatkiem tlenku itru, a take
wglika tytanu, jest wiksza od innych materiaw ceramicznych (rys. 2.44). Wanymi
cechami azotku krzemu s dua warto wspczynnika przewodzenia ciepa (30 W/(mK))
i bardzo maa rozszerzalno cieplna (310-6 K-1) [66]. Umoliwia to podczas skrawania
chodzenie ciecz narzdzi z tego tworzywa, co jest niemoliwe przy zastosowaniu wglikw
spiekanych lub tlenkowych materiaw ceramicznych.
Ceramika azotkowa Si3N4 wykazuje w rnych zastosowaniach bardzo dobre wasnoci
w szerokim zakresie temperatury. Zalet jej jest bardzo dua wytrzymao, dua twardo
66
67
Rysunek 2.45. Struktura narzdziowej ceramiki azotkowej Si3N4; cienka folia rwnolega do
powierzchni warstwy (TEM), a) obraz w polu jasnym, b) dyfrakcja z obszaru jak na rysunku a,
c) rozwizanie dyfraktogramu z rysunku b [86, 96]
a)
b)
keV
Rysunek 2.46. a) Powierzchnia przeomu narzdziowej ceramiki azotkowej, b) wykres energii
rozproszonego promieniowania rentgenowskiego z ceramiki azotkowej [86]
68
struktur bez porw (rys. 2.46). Analiza skadu chemicznego powierzchni przeomu ceramiki
azotkowej metod spektrometrii energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego EDS
(rys. 2.46, tabl. 2.5) potwierdza istnienie czstek Si3N4. Metod t nie stwierdzono istnienia
fazy szklistej na granicy ziarn, ktra powstaje w wyniku oddziaywania dodatkw MgO i Y2O3
z warstewk tlenkw SiO2 pokrywajcych czstki Si3N4. Faza szklista powstajca w procesie
wytwarzania uatwia spiekanie i przyczynia si do powstania dobrze zagszczonej struktury
badanych spiekw z ceramiki azotkowej.
Tablica 2.5. Wyniki ilociowej analizy skadu chemicznego ceramiki azotkowej Si3N4 [86]
Stenie masowe
pierwiastka [%]
60
Stenie atomowe
pierwiastka [%]
57,04
Si
40
42,96
Suma
100,00
100,00
Pierwiastek
69
szko
sialon
(2.1)
YAG,
w wyniku ktrej na granicach ziarn powstaje zwizek Y3Al5O12 nazywany granatem itrowoaluminiowym, w skrcie oznaczonym YAG (j. ang.: Yttrium-Aluminium-Garnet). Wystpowanie tego zwizku bardzo efektywnie polepsza odporno sialonu na utlenianie i odporno
na pezanie.
Sialony mona otrzyma przez prasowanie na gorco w formach grafitowych w temperaturze ok. 1700-1750C. Stosowane jest jednak czciej bezcinieniowe spiekanie reakcyjne
70
71
73