By Marcin Polkowski

WSZYSTKIE DATY PODANE S PRZED NASZ ER!!!

1. WPROWADZENIE
Staroytny Bliski Wschd to obszar: Turcji, Cypru, Armenii, Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Egiptu,
zachodnich prowincji Iranu, Egiptu, pnocnej czci Sudanu i Arabii Saudyjskiej (oraz innych pastw Pw.
Arabskiego).
Wan rol kulturotwrcz w staroytnoci odegray krainy: Mezopotamia, Egipt, Elam, Anatolia, Syria i
Palestyna. Krainy te nigdy nie pozostaway w izolacji wzgldem siebie. Wizi kulturowe i ekonomiczne midzy
nimi powstay w neolicie.
Przeom IV i III tysiclecia pojawienie si pierwszych rde pisanych w Mezopotamii, Elamie i Egipcie. W
innych miejscach nastpio to w III tysicleciu.
Mieszkacy bliskiego wschodu to gwnie: semicka, indoeuropejska i kaukaska grupa jzykowa. Najwiksz
rol odegray ludy semickie.
Byy 3 wielkie fale migracyjne ludnoci semickiej:
- I fala migracyjna ok. pierwsza poowa III tysiclecia oznaczaa pojawienie wschodniosemickich Akadw i
zachodniosemickich Eblaitw. Nie wiadomo czy to bya powolna migracja czy zamieszkiwali oni ju
Mezopotami (Akadowie) i Syri (Eblaici). Mezopotamia, Syria, Palestyna i przylegajce do nich obszary od
str. Pustyni syryjskiej byy stale zamieszkane przez ludy semickie. Od poowy II tysiclecia Akadowie i
Sumerowie tworzyli rzeczywisto polityczn i kulturow Mezopotamii, ich osadnictwo koncentrowao si w
pnocnej czci Sumeru pniej nazwanej Akadem. W XXIV wieku dziki Sargonowi podbili cay kraj na
1,5 wieku. W nastpstwie najazdu Gutejczykw upado pastwo staroakadyjskie. Akadowie pozostali jednak
dominujcym ludem poudniowej Mezopotamii (Sumero-Akadu). Jzyk akadyjski do czasw antycznych
pozosta powszechnym jzykiem na tym obszarze a w II tysicleciu by jzykiem dyplomacji w Egipcie, kraju
Hatti, Mitanni, Syrii i Palestynie.
Eblaitowie uchodz za najstarszy znany lud syryjski. Utworzyli pastwo w 1 poowie III tysiclecia, dugi czas
byo potg, upado po najedzie akadyjskich wadcw: Sargona i jego wnuka Naram-Sina. Ebla utrzymywaa
kontakty z Mari i Sumero-Akadem. Od poowy XXIII wieku tracio na znaczeniu, do czasw kananejczykw
dominowali w Syrii.
- II fala migracyjna schyek III tysiclecia do poowy XIX wieku kiedy wikszo plemion osiada. Przybycie
Kananejczykw i Amorytw, prowadzcych koczowniczy/pkoczowniczy tryb ycia. Stopniowo opanoway
wiksz cz Mezopotamii (Amoryci) i Syro-Palestyn (Kananejczycy i czciowo Amoryci). Ich pastwa przez
1 poowi II tysiclecia okrelay losy tych krain, za wrogw majc jedynie Hurytw na pnocy. W wyniku
migracji Amorytw powstaa Asyria i Babilonia.
- III fala migracyjna schyek II tysiclecia wdrwki Aramejczykw (XIV wiek pierwsze grupy
aramejskie w rejonie rodkowego Eufratu ,XIII wiek Hebrajczycy, Moabici, Edomici i Ammonici w
Palestynie, XII wiek waciwa migracja Aramejczykw do Syrii i Mezopotamii, trwala 3 wieki. Aramejczycy
opanowali wikszo Syrii oraz pnocn i rodkow (prcz Asyrii) Mezopotami, wsplnie z Chaldejczykami
za poudniow jej cz. Skutkiem migracji bya zmiana struktury ludnociowej Bliskiego Wschodu. W tym
czasie ksztatowa si lud Fenicjan bdcych prawdopodobnie potomkami kananejczykw.
Z N i NW na Bliski Wschd napyway ludy indoeuropejskie. Od pocztku II tysiclecia penetrowali Anatoli.
Pierwsza fala osiedlecza dotara tam XIX i XVIII wieku a tworzyli j: Hetyci, Luwici, Palajczycy i mniejsze
plemiona. Najsilniejsi, Hetyci, na 500 lat zawadnli wiksz czci Anatolii. Od XIV wieku sw obecno w
nadmorskiej czci Syrii i Anatolii zaznaczyli Grecy mykescy, w SW Anatolii mieli pastwo Ahijawa
dowd trwaego osadnictwa.
Schyek II tysiclecia z NW na SE migracja Ludw Morza (ludy egejskie, bakaskie i anatolijskie), w jej
wyniku zmieni si ukad si na B,W. i pojawi si lud indoeuropejski Frygowie.
Pocztek I tysiclecia w zdominowanej przez indoeuropejczykw Anatolii do potgi w VII wieku doszli
Lidijczycy. Na zachodnich wybrzeach A. rozszerzyo si osadnictwo greckich Eolw, Jonw i Dorw.
VIII/VII wiek Armeni, pn. Mezopotami i wsch. Anatoli najedali Kimmerowie i Scytowie. Od wschodu
Medowie i Persowie napierali na Asyri.
Od 1 poowy II tysiclecia Huryci pojawili si w pn. Syrii i Mezopotamii. W poowie II tysiclecia powstao
Mitanni imperium huryckie (pn. Mezopotamia, pn. Syria). Mitanni upado w XIV wieku.
Nieznana jest przynaleno etniczna: Sumerw, Hatytw, Elamitw, Gutejczykw i Lulubejw.
Sumerowie wynalazcy pisma klinowego, autorzy najstarszych dzie literackich, przybyli do Mezopotamii w
poowie IV tysiclecia ze wschodu. Do koca III tysiclecia dominowali w pd. Mezopotamii.
Elamici kultura przetrwaa do VII i VI wieku (najazdy Asyryjczykw, Medw i Persw).
Egipcjanie grupa semito-chamicka

2. BLISKI WSCHD U PROGU HISTORII POWSTANIE NAJSTARSZYCH CENTRW

CYWILIZACYJNYCH (II POOWA IV TYSICLECIA)
2.1 Ponadregionalne zwizki kulturowe u schyku neolitu
B.W. najwczeniejsza rewolucja neolityczna, zwizki pomidzy poszczeglnymi centrami osadnictwa
powstay ju w epoce neolitu, ich zasig najpeniej odzwierciedlaj szlaki handlowe obsydianu:
- do poudniowopalestyskiej Beidy
- do poudniowomezopotamskiego Eridu
- do iraskiego Ali Kosz
Ceramika malowana pozwolia okreli gwne kierunki kontaktw ponadregionalnych.
W I poowie VI tysiclecia byy 4 wielkie krgi kulturowe:
- Darmo obszar Zagrosu
- Hassuna NE i rodkowa Mezopotamia
- Amuk (fazy A i B)
- Czatalhuyuk SE Anatolia
W 2 poowie VI tysiclecia w miejsce kultury Hassuna pojawia si kultura Halaf (obszar k. Hassuma i
wschodnie tereny k. Amuk). W rodkowej Mezopotamii k. Samarra (pd. Obszary k. Hassun i obszar
zanikajcej k. Darmo).
Schyek VI tysiclecia na samym poudniu Mezopotamii powstaa k. Eridu jako preludium do powstania k.
Ubaid w V tysicleciu przeywajcej rozkwit. K. Amuk zostaa wyparta z Palestyny przez k. Jarmuk.
W Palestynie k. Jarmuk pynnie przesza w V tysicleciu w k. Munhata i Wadi Rabah.
W 2 poowie VI tysiclecia, krgi kulturowe:
- Halaf Pn. Syria, pn. Mezopotamia
- Samarra rod. Mezopotamia, rod. i pn. cz Zagrosu
- Amuk C rod. i pd. Syria i Liban
- Jarmuk Palestyna
Od poowy V tysiclecia upadek i zanik k. Halaf, pojawia si ludno wprowadzajca mied do uytku.
II poowa V tysiclecia caa Mezopotamia w sferze k. Ubaid
2.2 Rewolucja miejska i powstanie pierwszych miast pastwa
4100-3800 p.n.e. faza Ubaid 4, k. Ubaid w apogeum swego rozwoju 3800-3700 faza schykowa k. UBaid
(Ubaid 5)
Kres kultury Ubaid zbieg si w czasie z niesamowicie szybkim rozrostem spoecznoci na B.W., powstaway
prne, lecz lokalne centra kulturowe. Wizi lokalne zminimalizoway znaczenie wizi ponadregionalnych do
poziomu kontaktw handlowo-ekonomicznych bez decydowania o tosamoci kulturowej. Powstajce w efekcie
tego lokalne kultury stay si zalkiem przyszych miast pastw jak np. Uruk w pd Mezopotamii czy Suza w
Suzjanie. Kultury te wprowadziy oba obszary w epok historyczn.
W 2 poowie IV tysiclecia rozwj Suzjany stojcej u progu dobrze wyksztaconej pastwowoci miejskiej
zosta zahamowany. W wyniku czynnikw wewntrznych lub zewntrznych Suzjana upada ekonomicznie a
procesy pastwotwrcze zostay przerwane (gdzieniegdzie cofnite). Kraj si wyludni, rodzime pismo
zastpiono sumeryjskim pismem klinowym, Suza zmniejszya si do 1/3 rozmiaru z poprzedniego okresu, dua
cz ludnoci przeniosa si do Mezopotamii pd.
By to bodziec ktry przyspieszy rozwj urbanizacyjny rejonu Uruk, ktry po katastrofie Suzjany sta
gwnym obszarem tworzenia si miast-pastw, ktry doprowadzi do wyksztacenia si pastwowoci
sumerw.
Midzy wczesn faz kultury Uruk (3700-3300) a pn (3300-3100) ludno rejonu Uruk wzrosa
piciokrotnie, rwnomierne rozmieszczenie rednich wiosek zastpione zostao zgrupowaniami mniejszych
osiedli skoncentrowanych wok kilku duych protomiejskich centrw.
W 2 po. IV tysiclecia dla rejonu Uruk nie stwierdzono wok w promieniu 15 km adnych osiedli, obszar ten
mg by uytkowany rolniczo. Samo Uruk przeksztacio si w miasto osigajc ok. 3100 wielko 80 ha i ok.
10 tysicy ludnoci.
Przejawem umocnienia si pastwowoci bya rozbudowa wityni E-anna do rozmiarw ogromnego
kompleksu witynno-gospodarczego. Instytucj wok ktrej rozwina si administracja byy wanie
witynie. Bya ona centrum administracyjnym miast-pastw, w pniejszych okresach jej rol gdzieniegdzie
przejy paace.
Od poowy IV tysiclecia powszechnie zaczto rozprowadza wynalezione znacznie wczenie szybkoobrotowe
koo garncarskie umoliwiajc przemysow produkcj sabo zdobionej ceramiki.

Ok. 3100 w formie zaawansowanej pojawio si pismo, w pocztkowej fazie pismo piktograficzne liczyo ok.
2000 znakw. W 200 lat pniej przeksztacio si w pismo ideograficzne by nastpnie przej w pismo
wyrazowo-sylabowe.
Wynalezienie wic pisma jako narzdzia administracji pozwolio w peni rozwin si pastwowoci i pozwolio
rwnie caemu B.W. wej w er historyczn.
3. ROZKWIT WIELKICH CYWILIZACJI STAROYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU W III i II
TYSICLECIU P.N.E.
3.1 Mezopotamia i Elam
3.1.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Mezopotamia (gr. Meso-potamios kraj midzy rzekami), nizinny obszar w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Od
pnocy i wschodu odgraniczony grami Taurusu Armeskiego i Zagrosu. Na poudniu granic bya Zatoka
Perska, przy czym wwczas linia brzegowa bya bardziej w gbii ldu. Zachodni granic by Eufrat. Na
Mezopotami skaday si 3 krainy geograficzne:
- N i NE cz, na pnoc i wschd od Tygrysu, pasmo wyyn i przedgrzy Zagrosu i Taurusu Armeskiego,
niewielka nizina wok gr Debel Hamrin. Chodny klimat, najwiksza w Mezopotamii ilo opadw,
zaspokajajcych rolnictwo.
- N i rodkowa, najwiksza cz Mezopotamii, od pnocy wyynna, przechodzca na poudniu w rwniny i
niziny w tym Dezir, step gdzie jedynym rdem wody jest dorzecze Chaburu i rzeki okresowe. Rolnictwo w
dolinach rzek uzalenione od irygacji. Nizinna Dezira bya atrakcyjn siedzib dla ludw koczowniczych i
pkoczowniczych.
- S cz Mezopotamii, paska, aluwialna dolina Eufratu, Tygrysu i czciowo Dijali. W czci wschodniej
jeziora, bagna i zalewy. Ryby staym skadnikiem poywienia. Trzcian i glina jako materiay budowlane.
SE od Mezopotamii by Elam, dzieli si na Suzjan i Elam waciwy. Suzjana, stykajca si z Mezopotami
Pd. na pnocy wyynna, sigajca Zagrosu, na poudniu przechodzia w podobn do mezopotamskiej nizin
aluwialn. Rzeki Kercha i Karun stanowiy jej system wodny.
Elam waciwy obejmuje obszary dzisiejszego SW Iranu. Wraz z grami Zagrosu siga daleko SE. Klimat
surowy a opady trzykrotnie obfitsze ni w Suzjanie i Mezopotamii.
Krainy historyczne Mezopotamii: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Mitanni, Chaldea.
Mezopotamia Poudniowa od pocztkw epoki historycznej po Sargona Akadyjskiego zwana Sumerem, przez
reszt III tysiclecia Sumero-Akad, przy czym Akadem zwano pnocn cz dawnego Sumeru. Od pocztku
II tysiclecia (najazd amorytw), mniej wicej od panowania Hammurabiego zwano ten obszar Babiloni. W 1
poowie I tysiclecia poudniowa Babilonia nazwana zostaa Chalde.
Pocztek II tysiclecia, NE Mezopotamii powstaa Asyria, za na terenach pnocnych, nad rodkowym i
grnym Eufratem i Chaburem powstao huryckie pastwo Mitanni.
Pastwa znad rodkowego Eufratu (dominujce tu przez 1000 lat Mari). adna nazwa nie przylgna tu na
stae, tak samo jak kraina w widach Dijali i Tygrysu z silnym orodkiem politycznym, Esznunn.
Elam historycznie podzielony jest na Suzjan i Elam. Wystpowao wiele ksistw jak np. Awan, Anszan,
Szimaszki czy Marchaszi.
3.1.2 roda pisane
Mezopotamia ma najlepiej zachowane rda na caym Bliskim Wschodzie cznie z Grecj i Rzymem. Dziki
tabliczkom glinianym ktre przetrway do dzi. Przetrway due iloci dokumentw z ycia codziennego
(umowy handlowe, teksty gospodarcze, akty maestwa, adopcji etc), poza B.W. teksty tego typu przetrway w
niewielkiej liczbie. rda przetrway m.in. dziki opuszczonym jeszcze w staroytnoci miasto ktre pokryte
kurzem, piaskiem i glin stay si sztucznymi wzgrzami, tzw. Tellami.
Mezopotamskie rda historyczno-chronologiczne: kroniki, roczniki, inskrypcje krlewskie, listy wadcw,
wykazy urzdnikw eponimicznych, listy lat. Mog one mie form pomnikw (inskrypcje oficjalne) lub
tabliczek glinianych.
Najcenniejsze kroniki to asyryjska Kronika Synchronistyczna oraz seria kronik neobabiloskich. Roczniki
s specyficzne dla Asyrii i pojawiy si w kocu XIV wieku.
Najliczniejsze s inskrypcje krlewskie: fundacyjne, wotywne, opisowo-historyczne, hymniczne. Pierwsze
inskrypcje historyczne pochodz z XXV wieku z sumeryjskiego Lagasz.
Najwaniejsza listy krlw: Sumeryjska lista krlw i Asyryjska lista krlw.
Asyryjskie wykazy eponimiczne urzdnikw limmu (urzdujcy 1 rok) czsto podaj obok imienia limmu,
rwnie najwaniejsze wydarzenie z danego roku.

Babiloskie listy lat sporzdzane w 1 poowie II tysiclecia, wykazy okrele rocznych,

Inne rda to te kodeksy i zbiory praw, np. Kodeks Hammurabiego, Kodeks Lipit-Isztara z Isin (XX wiek),
kodeks Ur-Nammu z Ur (XXI wiek). Kady skada si z 3 czci: historyczno-religijnej, normatywnej i
religijno-etycznej.
rda dla Elamu, zwaszcza dla III i II tysiclecia s nieliczne. Wikszo koncentruje si na okresie wczesnym
lub medo-perskim.
3.1.3 Historia polityczna Mezopotamii do koca II tysiclecia p.n.e.
3.1.3.1 Okresy Historyczne:
- Demdet Nasr (3000-2800)
- Wczesnodynastyczny (2800-2350) 3 etapy: pierwszy (2800-2675), drugi (2675-2500),
trzeci (2500-2350)
- Staroakadyjski (2350-2210)
- Gutejski (2210-2120)
- neosumeryjski (2120-2005)
W Babilonii:
- starobabiloski (2005-1595)
- redniobabiloski (1595-1157)
- nowobabiloski (1157-1626)
- chaldejski (626-539)
W Asyrii:
- staroasyryjski (XX-XVII wiek)
- rednioasyryjski (XVI wiek 935 rok)
- nowoasyryjski (935-612)
3.1.3.2

Okres Demdet Nasr 3000-2800 p.n.e.

Brak rde historycznych, teksty gospodarcze spisywane w jzyku sumeryjskim, Sumerowie jako lud
wystpujcy w poudniowej Mezopotamii od poowy IV tysiclecia, odkry pismo i doprowadzi do powstania
cywilizacji miejskiej.
W tym okresie uksztatowa si podzia polityczny Sumeru na miasta-pastwa, zasig terytorium kadego
oznacza zasig lokalnego systemu irygacyjnego. W skad pastwa-miasta prcz centralnego orodka
wchodzio do kilkunastu maych miejscowoci.
Miasta pastwa rozlokowane byy wzdu dwch gwnych szlakw wodnych. Nad Eufratem leay (od
pnocy): Sippar, Kisz, Nippur, Isin, Szuruppak, Uruk, Ur, Eridu. Nad kanaem Iturun-gal leay: Kesz, Adab,
Zabalam, Umma, Bad-tibira, Larsa. Na pnocy nad samym Tygrysem leao Akszak. Za nad wpywajcym
do Iturun-gal kanaem Nina-dua leao Lagasz.
Lecy nad rzek Dijala i poza Sumerem orodek Esznunna stanowi pnocno-wschodnie peryferie Sumeru.
3.1.3.3

Okres wczesnodynastyczny (starosumeryjski): okoo 2800-2350 p.n.e.

WD I pozbawiony inskrypcji krlewskich, WD II zachoway si tylko w formie inskrypcji fundatywnych i

wotywnych. WD III pokany zbir bogatych w tre inskrypcji.
Emme-baragesi pierwszy, uwiarygodniony inskrypcj krlewsk wadca miasta-pastwa Kisz. Inskrypcja
pochodzi z r. 2700 (WD I). Zaoyciel 1 dynastii z Kisz. Wg Kroniki z Tummal zbudowa wityni Enlila w
Nippur. Toczy zwyciskie walki z Elamem (nie wiadomo czy jako atakujcy czy atakowany).
Kisz- wg sumeryjskiej listy krlw pierwsze miasto ktre po potopie stao si siedzib wadzy krlewskiej.
Nippur wite miasto Sumerw, nie majce znaczenia politycznego, ze wzgldu na znajdujc si tu wityni
Enlila i akceptacj jej kapanw, czynio waciciela suzerenem caego regionu.
Uruk dominujce na poudniu miasto-pastwo. Jednym z wadcw by Gilgamesz ktry odpar atak Agi,
krla Kisz (syn Emme-baragesiego), w efekcie Uruk na kilkadziesit lat zdobyo pozycje hegemona oraz zajo
pobliskie Ur, a wkrtce rwnie po Nippur.
W tym czasie krajem wstrzsay liczne walki czego dowodem jest rozbudowa murw obronnych przez
wikszo miast Sumeru.
Ok. 2600 Mesilim, krl Der, opanowa Kisz i podda zwierzchnictwu miasta pnocnego i rodkowego Sumeru.
Hegemonia Kisz w jego czasach sigaa nawet poudniowo-wschodniej czci Sumeru.
WD III wiedza na temat wydarze si powiksza gwnie dzieki inskrypcjom z Lagasz. Byo ono miastem,
ktrego tereny byy wzdu wschodniej odnogi kanau Iturun-gal. Pod rzdami dynastii Ur-Nansze (2500-2350)

doszo do duego znaczenia. Toczyo walki z miastem Umma o yzne tereny pograniczne. Jeden z
wybitniejszych wadcw Ur-Nansze E-ana-tum (ok. 2450 r.), korzystajc z osabienia kontroli Kisz, rozgromi
Umm, podporzdkowa rodkowy i pnocny Sumer wraz z Nippur i Kisz. Tytuowa si krlem Kisz.
Dotar daleko w gr Eufratu zajmujc pastwo Mari, semicki orodek w krgu oddziaywa pastw semickich
Syrii i NW Mezopotamii.
Po rozpadzie pastwa E-ana-tuma hegemonem zosta przedst. I dynastii Ur - Mes-ane-pada (ok.2430 r.). Ur
jak i Lagasz byy z poudnia, wiadczy to o osabieniu miast sumeryjskich na pnocy, w zwizku z
umacnianiem si semickich Akadw. Napyw kolejnej fali Akadw osabi struktury pastwowe do czasu
wyonienia si nowych akadyjskich elit wadzy.
W 2400 r. En-metena z Lagasz i Lugal-kinisze-dudu z Ur zawarli sojusz midzypastwowy. Mia regulowa
sytuacj na poudniu kraju poprzez podzia stref wpyww i wsplne gwarancje w razie zagroenia z pnocy
Sumeru.
Ok. 2370 r. ksi Ummy Lugal-zagesi podj prb zjednoczenia Sumeru. Po zwycistwie nad wadc Lagasz,
Uru-inim-gin, podbil Uruk, Ur i Eridu na SW. Przyj tytu krla Uruk i przenis tam stolic. Jego
inskrypcje z Nippur potwierdzaj e jego celem byo zjednoczenie Sumeru i przeciwstawienie si infiltracji
akadyjskiej. Panowa 25 lat.
3.1.3.4

Okres staroakadyjski 2350-2220 p.n.e.

Sargon (2350-2295) wedle tradycji by podczaszym na dworze krla Kisz, Ur-Zababy, ktrego odsun od
wadzy i ruszy na podbj Sumeru. Dziki opanowaniu Kisz mg stan do walki z Lugal-zagesim. W efekcie
starcia krl Uruk ponis klsk i zosta pohabiony poprzez uwizanie do bram wityni Enlila w Nippur.
Zdobyte zostay Uruk, Ur, Lagasz i Umma a ich mury zniszczone. Reszta miast zapewne poddaa si bez walki.
Podboje Sargona signy Zatoki Perskiej. Na podbitych ziemiach lokalni wadcy po upewnieniu si co ich
lojalnoci stali si namiestnikami zarzdzajcymi w imieniu krla Akadw pod okiem dowdcw
garnizonowych. Stolic ustanowi nie ktr z sumeryjskich miast lecz nowo zbudowane miasto Akad na
pnocnych rubieach kraju, Sumer sta si Sumero-akadem.
W drugiej poowie panowania Sargon walczy z Elamem podbijajc jego zachodni cz wraz z Suz. Podbi
rwnie pnocn cz Mezopotamii, kolejno podbi: Mari, Jarmutum i syryjsk Ebl by dotrze do
legendarnych Lasw Cedrowych (gry Amanu) i Gr Srebrnych (Taurus w Anatolii). Sargon przybra tytu
krla wiata, pod koniec jego panowania krajem wstrzsao niezadowolenie i bunty.
Za rzdw synw Sargona: Rimusza i Man-isztusu krajem wstrzsay powstania i ruchy odrodkowe ktre
doprowadziy do utraty wielu zdobyczy Sargona. Za panowania Rimusza uniezaleniy si kraje pnocne, za
po wstpieniu na tron jego brata Elam.
Syn Man-isztusu, wnuk Sargona, Naram-sin (2270-2235) przybra tytu: krla potnego, krla akadu, krla
czterech stron wiata. Po kilku latach spokoju i stumeniu rebelii w prowincji Apiszal w kraju wybucho
powstanie o ogromnym zasigu i organizacji. Zbuntoway si niemal wszystkie miasta poudnia (Sumeru), pod
przewodnictwem krla Uruk, Amar-girida oraz wikszo miast pnocy (Akadu) z samozwaczym krlem
Kisz, Iphur-Kiszem. Naram-Sin po wielu latach cikich walk pokona powstacw. Po restauracji pastwa i
struktur administracyjnych opanowa ziemie nad rodkowym i grnym Tygrysem (pniejsza Asyria) oraz
rejon Chaburu.
Idc ladami Sargona wyprawi si do Syriio, zupi Ebl, pokona pnocnosyryjskie pastwo Mukisz, dotar
do Lasw Cedrowych, przekroczy Taurus i spustoszy poudniowo-wschodni Anatoli. Narzuci
zwierzchnictwo krlowi Magan, Mannu-dannu a z elamicki wadc, Hit, zawar ukad o przyjani. Pod koniec
panowania toczy cikie walki z plemionami grskimi z Zagrosu.
Nastpca Naram-Sina, Szar-kali-szarri w efekcie tego zagroenia zdoa utrzyma wikszo terytorium tylko w
pierwszym okresie panowania. Walczc z Elamitami i Amorytami nie zdoa oprze si atakowi Gutejczykw i
Lulubejw. Ok. 2210 krlestwo akadyjskie upado a kraj na 100 lat pogry si w chaosie.
3.1.3.5

Okres gutejski 2210-2120 p.n.e.

Ciemny wiek w historii Sumero-akadu. Praktycznie brak zachowanych rde. Upadek gospodarczy i
kulturowy, zanik bd rozpad struktur administracyjnych, niekiedy te regionalnych. Zaniedbanie systemu
kanaw irygacyjnych w efekcie podcicie podstaw egzystencji spoeczestw osiadych.
Najedcy z Zagrosu nie zasymilowali si, ich wadcy tytuowali si Krlami Gutejczykw, wg Sumeryjskiej
Listy Krlw przez 91 lat byo 21 krlw.
Gutejczycy zachowali wasn organizacj i gospodark plemienn (pasterstwo). Nie osiedlali si w miastach lecz
jako lud pkoczowniczy wdrowali w poszukiwaniu upw. W wikszym stopniu ich upiecze dziaania
dotkny Akad, co pozwolio Sumerowi szybciej otrzsn si z zniszcze i odbudowa ekonomi oraz uzyska
swobod polityczn.

Najszybciej odrodzio si miasto Lagasz, w poowie XXII wieku do wadzy dosza II dynastia ktrej wybitnym
wadc by Gudea (ksi pobony i pasterz sprawiedliwy) 2144-2124, ktry formalnie uznawa
zwierzchnictwo najedcw a tak naprawd rozcign swe panowanie na du cz poudniowego Sumeru
(m.in. Uruk, Ur, Eridu, Lars i Zabalam). Nawiza stosunki handlowe z Syri i Elamem, doprowadzi Sumer
do ponownego rozkwitu gospodarczego.
Utu-hengal, krl uniezalenionego ju Uruk, ktry okoo roku 2120 pokona ostatniego krla Gutejczykw,
zaoyciel i jedyny przedstawiciel IV dynastii.
3.1.3.6

Okres neosumeryjski 2120-2005 monarchia III dynastii z Ur

W 2113 r. Ur-Nammu, namiestnik Ur z ramienia Utu-hengala przej wadz i zaoy III dynasti z Ur. By
Sumerem, jako sw stolic wybra sumeryjskie miasto Ur, za bogiem opiekuczym uczyni Nannara-Suena
(boga ksiyca). Utworzono przez niego pastwo w rwnym stopniu sigao tradycji zarwno Sumeru jak i
monarchii akadyjskiej. Uwaa si za spadkobierc wielkich wadcw B.W. (Gilgamesza, Mes-ane-pady,
Sargona i Naram-sina). Z polecenia Ur-Nammu sporzdzono pierwsz wersj Sumeryjskiej Listy Krlw.
Wadca ten rozbudowa krajowe struktury administracyjne, odbudowa system irygacyjny oraz skodyfikowa
prawo.
O jego podbojach niewiele wiadomo, usun Utu-hengala i pokona Nam-hamiego z Lagasz, podporzdkowa
sobie cay Sumero-Akad.
Waciwym twrc potgi III dynastii z Ur by jego syn, Szulgi (2095-2048), w swych podbojach przekracza on
Zagros, penetrowa wybrzea Zatoki Perskiej, cikie walki toczy w Kurdystanie. Jego wpywy sigay Syrii,
Armenii i doliny Indusu.
Jego imperium skadao si z trzech terytoriw: Sumero-Akad, pnocna Mezopotami z zachodnim Elamem
oraz wikszos Kurdystanu oraz centralne tereny paskowyu iraskiego.
Po 20 latach od mierci Szulgiego jego nastpcy borykali si z kosztownym systemem administracyjnym, z
coraz wikszym trudem utrzymujc w posuchu ludy: Amorytw, Hurytw i Elamitw. Za panowania IbiSuena (2029-2005) Amoryci wdarli do Sumero-Akadu. Od pitego roku jego panowania gdy Amoryci zajli
Lars, system administracji prowincjonalnej poszed w rozsypk. Najazd Elamitw w 2005 r. ktrzy wraz z
Amorytami zajli stolic dopeni dziea upadku krlestwa. Ostatni krl sumeryjski zosta uprowadzony a wraz
z nim zakoczya si epoka Sumerw.
Amoryci przejli cywilizacj Sumero-Akadu wraz z jzykiem akadyjskim a w pimiennictwie rwnie i
sumeryjskim, wnoszc rwnie wasne elementy do tej kultury.
3.1.3.7 Mezopotamia w 1 poowie II tysiclecia p.n.e., okresy: starobabiloski i staroasyryjski.
3.1.3.7.1 Czasy zmiennych hegemonii
Po upadku III dynastii z Ur w Mezopotamii powstao wiele walczcych ze sob pastewek amoryckim bd
huryckich (w czci NE). W Sumero-Akadzie ich orodkami zostay dawne miasta prowincjonalne: Isin, Larsa,
Uruk, Kazallu, Kisz i Babilon, rzdzone teraz przez dynastie amoryckie. W rodkowej i N czci poza takimi
orodkami jak Mari, Aszur i Esznunna, nowe ksistwa miay charakterek pastewek o charakterze
koczowniczym i pkoczowniczym co utrudniao stabilizacj.
W Babilonii inicjatywa naleaa do Isin. Za panowania Ibi-Suena (ok. 2017 p.n.e.), namiestnik Iszbi-Erra
uniezaleni si, podporzdkowujc sobie Nippur i rejon dolnego Eufratu. Dao mu to przewag nad
pozostaymi wadcami Amorytw. Po kilku latach ogosi si spadkobierc ostatniego krla Sumerw i
zapocztkowa II dynasti z Isin. Iszbi-Erra i jego nastpcy odbudowywali Ur i zniszczone witynie, utrzymali
struktur administracyjn a jzyk Sumerw przez wiele dziesicioleci pozostawa gwnym jzykiem
administracji. Hegemonia Isin zakoczya si za panowania Lipit-Isztara (1934-1924), pitego przedstawiciela
dynastii i autora kodeksu praw.
W XIX wieku w miastach Babilonii i Esznunnie, w efekcie fali migracyjnej, wadz objy nowe rody
amoryckie. W Babilonii due znaczenie osigna Larsa, ktrej wadcy podporzdkowali sobie poudniow
cz kraju i przez cae stulecie byli hegemonami. Jeden z wadcw Larsy, Rim-Sin (1822-1763) stan do
decydujcej walki o panowanie nad Babiloni z Babilonem.
W pn. i rodk. Mezopotamii pocztkowo rozkit przeywaa Esznunna. Na pocztku panowania Ibi-Suena
uniezalenia si i staa stolic krlestwa Warum. W poowie XIX wieku jej wadcy na p wieku zdominowali N
i rodkow Mezopotami, docierajc pod Aszur. Hegemonia Esznunny zakoczona zostaa w wyniku powstania
pastwa staroasyryjskiego. Jego twrc by Szamszi-Adad I, wywodzcy si z miasta Terka nad Eufratem,
pozyska on wiele koczowniczych plemion amoryckich z rejonu Deziry i wywalczy imperium obejmujce N i
rodkow Mezopotami.

Podbj rozpocz od Aszuru, stolicy Asyrii. Potem zaj wane orodki na pnocy (Mari, Terka, Karana,
Ekkalatum i in.), granice pastwa opar o Eufrat na zachodzie i Gry Zagros na wschodzie. Po raz pierwszy od
III dynastii z Ur, caa N i rodkowa Mezopotamia znalaza si pod panowaniem jednego wadcy. Mimo e
uznany zosta za wadc asyryjskiego to sw stolic ustanowi nie Aszur, a miasto w dorzeczu Chaburu ktre po
rozbudowanie nazwa Szubat-Enlil.
Po mierci Szamszi-Adada jego synowie w do niedugim czasie zostali wypdzeni przez potomkw lokalnych
dynastii amoryckich. Z poudnia nadcigaa nowa sia Hammurabi z Babilonu.
3.1.3.7.2 Potga Babilonu Hammurabi i jego nastpcy
A do XIX wieku nic nie wskazywao na to e Babilon, miasto nie odgrywajce roli politycznej, osiagnie
supremacj w regionie. Dynasti amoryck w Babilonie zaozy w 1894 Sumu-abum. Jego nastpcy w toku
wojen z ssiadami podnieli rang Babilonu do rangi jednego z waniejszych pastewek kraju. Sin-muballit,
ojciec Hammurabiego sta na czele koalicji miast N Babilonii walczcych z nacierajcym z S Rim-Sinem z
Larsy. Jego zasug bya budowa licznych twierdz i fortyfikacji oraz wzmocnienie ekonomiczne pastwa.
Hammurabi (1792-1750) dziki wsparciu Szamszi-Adada, po kilku latach rozpocz dziaania ofensywne. W
cztery lata podbi i na stae wczy do swego pastwa Isin i Uruk. Dalsz ekspacj zatrzymaa mier SzamsziAdada, protektora Hammurabiego. Przez kolejne 27 lat panowania Hammurabi ucieka si gier
dyplomatycznych i dziaa wewntrznych. Sprzymierzy si z Mari i syryjskim Jamchadem, od ktrych w
decydujcych chwilach uzyska wsparcie.
W latach 1764-1754 wyeliminowa nie tylko najgroniejszych sojusznikw: Elam, Lars, Esznunn, ale te
niepotrzebnych mu sojusznikw: Mari i Aszur. Jego krlestwo sigao od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu
do Zagrosu. Obejmowao prawie ca Mezopotami i zachodni Elam (Suzjana). W Babilonii rozbudowa
system majtkw krlewskich kosztem ziemii prywatnej i witynnej, w ktrych osadza onierzy, urzdnikw
oraz zwyk ludno podleg (muszkenw). Wszyscy oni stanowili podpor wadzy Hammurabiego.
Syn Hammurabiego, Samsu-iluna ju w pierwszej poowie panowania utraci N i czciowo rodk
Mezopotami na rzecz pochodzcych z Zagrosu, Kasytw. Fortyfikacje na przedpolach N Babilonii zatrzymaa
ich marsz w stron centrum kraju. Jednak wikszo zdobyczy Hammurabiego zostaa utracona. Sytuacj
kraju pogorszyy powtarzajce si w XVII w. bunty na pd. kraju, zwaszcza w Larsie. Rozpadu nie zdoa
zatrzyma najwybitniejszy z nastpcw Hammurabiego, Ammi-saduqi (1646-1626). W 1595 najazd z pnocy
Mursilisa I, krla Hetytw zakoczy si zdobyciem i zupieniem Babilonu. Po jego wycofaniu si kraj pad
ofiar Kasytw.
3.1.3.8

Mezopotamia w 2 poowie II tysiclecia p.n.e.

3.1.3.8.1

Babilonia w czasach kasyckich (okres redniobabiloski: 1595-1157)

Kasyci szybko opanowali Babiloni. Nie napotykali wikszego oporu ze storny miejscowej ludnoci.
Administracja po najedzie Hetytw bya w stanie rozkadu. Kasyci, obcy lud, w przeciwiestwie do
Gutejczykw i Lulubejw z III tysiclecia, przejli babiloski tryb ycia ludnoci osiadej, a take babilosk
kultur, jzyk i osignicia cywilizacyjne, ulegli asymilacji. Mao wiadomo o historii tego okresu, zwaszcza
dwch pierwszych stuleci (XVI-XV w.).
Nie wiadomo czy Kasyci stworzyli jeden system wadzy w Babilonie. W pierwszym okresie osiedlania si
zdobywcw i podporzdkowywania sobie kraju, prcz wadcw Kasyckich w Babilonie egzystowali rwnolegle
przywdcy rznych plemion kasyckich ktrzy rwnie uywali tytulatury krlewskiej. Niezalene od wadzy
centralnej w Babilonie byy ksistwa w NE i S czci kraju oraz w rejonie rzeki Dijali.
Po zjednoczeniu krlestwo kasyckie przypominao konfederacj autonomicznych ksistw. Prcz rejonu
centralnego wok Babilonu istniao kilka innych duych rejonw jak np. Kraj Nadmorski, obejmujcy S
Babiloni oraz wiele mniejszych okrgw plemiennych i rodowych. Administracj panstwa zarzdza,
rezydujcy w Nippur, dostojnik zwany guennalguenoku. Kontrolowa on system podatkowy. Urzd guenna
by dziedziczny.
Od pocztkw XIV w. dzieje kasyckiej Babilonii s szerzej znane dziki dwm kronikom: proasyryjskiej
Kronice Synchronistycznej i babiloskiej Kronice P, a take dziki korespondencji dyplomatycznej z Tell
el-Amarna. Kurigalzu I Starszy (ok. 1400) by pierwszym znanym wadc ktry zjednoczy cay kraj. Upora si
z secesj Kraju Nadmorskiego i rozcign wadz nad wszystkie plemiona kasyckie a nawet poza Babiloni.
Potem zaatakowa Elam i Suzjan, korzystajc z osabienia huryckiego Mitanni, przesun granice na pnoc.
Utrzymywa kontakty dyplomatyczny z Mitanni, Egiptem i Hatti, wprowadzajc Karduniasz (kasyck
Babiloni) do grona mocarstw tamtego wiata. Zbudowa nad Tygrysem now stolic, Dur-Kuligarzu.
Kilkadziesit lat po jego mierci uniezaleni si Elam, odrodzia si niebezpieczna dla Babilonii Asyria, ktra
rosa w si pod rzdami Aszur-uballita I. wczesny wadca kasycki, Burna-Buriasz II, zabiega m.in. na

dworze egipskim o nieuznanie niepodlegoci Asyrii. Gdy mu si nie powiodo to stara si utrzyma pozycj
Babilonii dziki polityce dynastycznej. Za panowania jego nastpcy, Kurigalzu II Modszego (1345-1324)
kasycka Babilonia przeya ostatni okres wietnoci. Pod Dur-Szulgi, krl rozbi atakujc armi elamick, w
wyniku kontrnatacia na 20 lat opanowa Elam. Prba ingerencji wewntrz Asyrii doprowadzia do wojny ktra
daa niewielkie nabytki terytorialne.
Po jego mierci Babilonia stawaa si pastwem drugorzdnym. Ostateczny kres Babilonii przynis najazd
krla elamickiego, Szutruk-Nahhunte II ktry na przeomie 1158/1157 zupi ca Babiloni.
Odnow kraju rozpocza II dynastia z Isinm, ktrej najwybitniejszy przedstawiciel, Nabuchodonozor I (11261105) doprowadzi do krtkotrwaego rozkwitu Babilonii. Najpierw zupi on stolic Elamu, Suz. Potem zdoby
asyryjskie Ekallatum zmuszajc Asyri do uznania jego zwierzchnoci. Ju w nastpnym pokoleniu Babilonia,
Mezopotamia i Syria stay si widowni jednej z najwikszych migracji epoki, najazdu semickich
aramejczykw, chaldejczykw i in. Zmieniy one rzeczywisto polityczn i etniczn B.W.
3.1.3.8.2

Mitanni hurycka potga

Wzrost znaczenia politycznego Hurytw zbieg si w czasie z powstaniem silnego pastwa Hetytw w Anatolii i
przejciem wadzy w Babilonii przez Kasytw. Wraz z nimi rozpowszechniono konia, jako zwierz pocigowe
oraz zmiana techniki wojennej poprzez rozpoczcie wykorzystania rydwanw bojowych.
Huryci obecni byli w regionie od prawie tysica lat. Od pocztku II tysiclecia stanowili znaczn cz ludnoci
N Mezopotamii i Syrii. Pastewka huryckie wraz z ksistwami amoryckimi i kananejskimi tworzyy
rzeczywisto polityczn tych obszarw. Brak jednak byo hegemona. Pod koniec 1 poowy II tysiclecia
pojawiy si warunki umoliwiajce konsolidacj plemion huryckich. Upadek syryjskiego krlestwa Jamchadu,
pogbiajcy si parali Asyrii, opanowanie Babilonii przez Kasytw, kryzys pastwa starohetyckiego,
wszystko to w XVI w. wszystko stao si czynnikiem zmian w dotychczasowym ukadzie si.
Pierwsze wzmianki o Mitanni s z XVI w., ju z chwil najwczeniejszych o nim wzmianek, pastwo to
stanowio znaczn si. Jest to efekt zjednoczenia si ksistw i terytoriw plemiennych z NW Mezopotamii i
osignicie w krtkim czasie znacznych rozmiarw.
Pierwszy znany wadca, Parattarna, wyprawia si poza Mezopotami i kontrolowa pnocnoasyryjskie
ksistwo Alalach. W kocu XVI i 1 po. XV w. dziaania mitannijskie w Syrii byy hamowane przez faraonw
XVIII dynastii, Totmesw I i III. Dziki licznej populacji huryckiej, Mitanni utrzymao znaczne wpywy w tym
regionie. Po mierci Totmesa III, Mitanni trwale opanowao w 2 po. XV wieku pn. Syri. wczesny krl
Mitanni, Szausztatar, wyprawia si na NE Mezopotami i anektowa tamtejsze pastewka huryckie (m.in.
Araph) a take podbi Asyri. Korzystajc ze saboci Hetytw podbi te ksistwo cylicyjskie, Kizuwatn.
Jego ziemie rozcigay si od Morza rdziemnego po Gry Zagros. Stolic byo Waszuganni. Artatama I,
nastpca Szausztatara utrzyma zdobycze i zawar z Egiptem trway pokj w 1420. Od tej pory zaistniej sojusz
egipsko-mitannijski przeciw hetytom.
Trwao wadzy mitannijskiej zawdzicza si, prcz sile rydwanw, lunej zwierzchnoci wadzy centralnej
oraz respektowaniu lokalnych tradycji.
W 1 po. XIV w. Hetyci pod wodz Suppiluliumy I najechali Mitanni, najazd zbieg si ze mierci Szutarny II i
walk o tron. Tuszratta (1385-1345) osadzony na tronie jako chopiec nie mia moliwoci stawienia czoa
najazdowi. Przed przejciem wadzy od Mitanni odpada anatolijska Kizuwatna, na wschodzie uniezaleni si
Aszur-uballit I, krl Asyrii, oznaczao to utrat kontroli nad NE Mezopotami. Egipski sojusznik pozosta
bierny wobec tych wydarze ze wzgldu na pochonicie si reformami religijnymi i nie zajmujcego si
polityk zagraniczn, Echnatona.
Najazd Suppiluliumy w 1360, skoordynowany z atakami asyryjskimi na wschodzie sprawi e cz monych
wysuwaa nowego kandydata do tronu, Artatam II. Tymczasem Hetyci wkroczyli do Mezopotamii, zupili i
zdobyli Waszuganni, po zamordowaniu Tuszratty osadzili na tronie powolnego sobie potomka rodu
panujcego. Mitanni stao si pastwem drugorzdnym, traccym terytoria na rzecz Asyrii. Do koca II i na
pocz. I tysiclecia Mitanni wystpowao w tekstach asyryjskich i babiloskich jako ksistwo Hanigalbat.
3.1.3.8.3

Pastwo rednioasyryjskie

Po mierci syna Szamszi-Adada I, Iszme Dagana, od poowy XVIII wieku Asyria nie odgrywaa znaczcej roli.
Z trudem utrzymywaa niepodlego swych rdzennych terytoriw w uku Tygrysu. W XIV w. gdy imperium
Mitannijskie upadao, sytuacja zacza si zmienia. Wybitny wadca asyryjski, Aszur-uballit I (1366-1330),
wspdziaajc z Suppilulium I, korzystajc z osabienia hurytw, sam zacz zajmowa wschodnie obszary
Mitanni.
Sukcesem dyplomatycznym byo uznanie niepodlegoci Asyrii przez wczesne mocarstwa: Egipt, pastwo
Hetytw i kasyck Babiloni. Krl uzyska w ten sposb polityczn zgod na sukcesj po Mitanni. Wadca
Babilonii, Burna-Buriasz II starajcy si nie dopuci do uznania Asyrii, zmieni taktyk i szuka zblienia z

Aszur-uballitem I, dao to efekt sojuszu asyryjsko-babiloskiego co pozwolio wadcy Asyryjskiemu dwukrotnie

interweniowa w Babilonii w kwestii nastpstwa tronu. W polityce wewntrznej krl podj si reorganizacji
administracji pastwowej.
Adad-nirari (1307-1275), by waciwym twrc potgi pastwa rednioasyryjskiego. Opanowa NE
Mezopotami i sporne z Babiloczykami tereny nad rodkowym Tygrysem. Potem podporzdkowa sobie
obszar dawnego Mitanni. Wobec osabienia Hetytw, wspierajcych Hurytw w postaci ksistwa Hanigalbat,
Adad-nirari I pokona jego krla, Szatuar. Asyria kontrolowaa ca Mezopotami pnocn.
Podboje miay te cel ekonomiczny, dziki nim opanowane zostay pnocne szlaki handlowe wiodce z
Anatolii, Syrii i Armenii do Babilonii, paskowyu Iraskiego i Elamu. Salmanasar I, syn i nastpca Adadnirari I, spacyfikowa Hanigalbat, deportujc tysice mieszkacw i czynic je asyryjsk prowincj. Potem
podporzdkowa sobie grskie kraje na NW midzu Eufratem a jeziorem Wan.
Tukulti-Ninurta I (1244-1208) jako pierwszy wadca Asyrii przekroczy Eufrat i zupi hetyck Syri.
Zaatakowa Babiloni, osabion atakiem Elamu, zdoby i zupi wiele miast, w tym stolic. Nieduego potem
nastpi szybki upadek pastwa, ekonomia nie wytrzymaa cigych kampanii i nastpio zaamanie. A utracie
zdobyczy towarzyszyy zamieszki w samej Asyrii, trwajce przez cay XII wiek.
Tiglatpilesar I (1115-1077), dobry strateg i polityk, stara si powstrzyma upadek Asyrii. Przeprowadzi udane
wyprawy poza Mezopotami pnocn ktr opanowa w czasie pierwszych lat panowania. Najpierw uderzy
na Hurytw i Urartw z pograniczy Anatolii, Armenii i Mezopotamii, pokona atakujcych z NW Frygw.
Potem ruszy na Syri. Dotar do Fenicji gdzie przyj hody od Byblos, Sydonu i Arados.
Celem wypraw Tiglatpilesara I byo zdobycie upw, opanowania szlakw handlowych, zastraszenie ssiadw i
wzmocnienie militarnego prestiu Asyrii. Dziki nim Asyria unikna, w przeciwiestwie do Babilonii, inwazji
koczownikw na swoje ziemie.
3.1.4 Ustrj, spoeczestwo, gospodarka
Ustrojem pastw mezopotamskich, jak caego B.W. bya monarchia. Elementy demokratyczne z okresu
wczesnodynastycznego, jak wiec wojownikw czy rada starszych byy niewiele znaczcymi ciaami doradczymi.
Od czasw Sargona Akadyjskiego nie syszymy o radzie krlewskiej. Wg Sumeryjskiej Listy Krlw wadza
zostaa zesana z nieba. Krl teoretycznie by najwyszym kapanem ale istota jego wadzy bya wiecka, nie
mona wic mwi o teokracji.
Dwunarodowo Mezopotamii, podstawa wczesnego ustroju i spoeczestwa, zostaa okrelona po dojciu do
wadzy Akadw. Po nacjonalimie Sargona, jego wnuk, Naram-Sin potwierdzi dualizm monarchii.
We wszystkich spoeczestwach widoczny jest podzia na warstw panujc, pozosta ludno woln i
(wystpujcy od II tysiclecia) niewolnicy, nieco liczniejsi dopiero w 1 po. I tysiclecia. Praktycznie nie byo
ram ktra zamykaa niszej ludnoci drog do najwyszych urzdw. Sprawy te regulowao ycie codzienne,
obyczaje i pozycja majtkowa jednostki. Warstwa panujca miaa charakter urzdniczo-rodowo-kapaski,
znaczenie poszczeglnych przedstawicieli mierzyo si ich aktualn pozycj wzgldem struktur wadzy, anieli
samym pochodzeniem. Najczciej najwysze pozycje w pastwie zdobywali ludzie o arystokratycznym
pochodzenie, ale bya to decyzja wadcy a nie prawo przyrodzone.
Du rol w spoeczestwach mezopotamskich odgryway witynie i kapani. Wielkie majtki witynne
stanowiy stay element spoecznoci mezopotamskich. Kapani prowadzili operacje finansowe na wielk skal.
Nigdy jednak nawet najpotniejsi kapani, w przeciwiestwie do Egiptu, nie pokusili si o signicie po wadz.
Modelowym spoeczestwem mezopotamskich jest spoeczestwo starobabiloskie. W spoecznoci tej s 3
grupy: wolni obywatele (awilum), ludzie krlewscy (muszkeni) i niewolnicy (wardum). Ci ostatni byli nieliczni
i byli niewolnikami domowymi. Uznawane przez prawo byy maestwa niewolnikw z kobietami wolnymi i
na odwrt. Wolni obywatele obejmowali wszystkich przedstawicieli warstwy panujcej wysocy urzdnicy,
dowdcy, oficerowie armii jak te chopw, rzemielnikw i zwyk biedot. Kodeks Hammurabiego tylko w
drobnych przypadkach dostrzega rnice w tej grupie.
Muszkenowie, czyli ludzie krlewscy to obywatele ktrzy po utracie rodkw do ycia w obawie przed
zostaniem niewolnikami udali si na sub pastwa. W zamian za sub otrzymywali dziaki ziemii. Byli
uzalenieni ekonomicznie od krla. Stracili status penoprawnych obywateli ale nie utracili wolnoci osobistej.
Mieli moliwo odzyskania utraconego statusu.
W podobne zwizki z krlem mogli wchodzi awilowie, zwaszcza jeli suyli w wojsku bd piastowali
funkcje urzdnicze, nagradzani byli dziakami ktrych nie mogli sprzeda.
Specyficzny spoecznie by okres kasycki w Babilonii, zwany feudalizmem babiloskim, doszo w nim do
rozwoju prywatnych majtkw arystokratycznych na zasadach podobnych do lenn. Czsto nadania czyy si
z immunitetem podatkowym. Wraz ze sabniciem wadzy centralnej majtki te staway si dziedziczne.
Doprowadzio to do powstania grupy feudaw ziemskich.
Gospodarka Mezopotamii opieraa si na rolnictwie, w czci poudniowej byo to rolnictwo irygacyjne, w pn
oparte te na wykorzystanie opadw atmosferycznych. Utrzymaniu kanaw wymagao duo wysiku ze

wzgldu na nieregularne wylewy i czste zmiany koryt Tygrysu i Eufratu. Najpopularniejszym zboem by
jczmie. Ziarno jczmienia stao si najmniejsz jednostk wagi. Zboe byo gwnym artykuem
eksportowym. Rozwijao si sadownictwo i ogrodnictwo. Hammurabi przewidywa kilkuletnie zwolnienia
podatkowe dla tych ktrzy zao sad owocowy. Najczciej rosy w nim daktylowce i figowce. Spord warzyw
wrd Sumerw najpopularniejsze byy: cebula, czosnek, ogrki i sezam.
Wanym elementem gospodarki bya hodowla. rodkowa i NW Mezopotamia bya yznym stepem. Bujnie
rozwina si hodowla owiec, byda rogatego, kz, muw i osw, w mniejszej liczbie hodowano winie i drob.
Artykuy spoywcze, wena, skry, cigna znajdoway wielorakie zastosowanie. W wczesnym wiecie cenione
byy mezopotamskie tekstylia. Rybostwo odgrywao rol tylko w pd Babilonii. Doszo tam do rozwoju
przetwrstwa trzciny z ktrej robiono: maty, kosze, obuwie, uywano do budowy domw. Mode pdy trzciny
suyy jako pasza dla zwierzt.
Inne gazie rzemiosa: metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo, ciesielstwo, stolarstwo byy uzalenione od
handlu. W Mezopotamii handel odgrywa podstaw rozwoju gospodarczego.
Opanowanie N szlakw handlowych stao si kluczem do potgi Asyrii. Kupcy mieli wic wysok pozycj
spoeczn. Do po. II tysiclecia w Sumero-Akadzie i Babilonii dominowa model handlu prowadzonego przez
pastwo i witynie. Jednak potem coraz bardziej rozwija si handel prywatny rodzin kupiecko-lichwiarskich.
Dobrym sposobem zdobywania surowcw przez wadcw Asyrii i Babilonii byy wyprawy upiecze.
3.1.5 Wierzenia religijne
W Mezopotamii siln pozycj miay lokalne kulty. Inn cech jest wielonarodowo religii. Panteony
mezopotamskie wypenione byy bstwami sumero-akadyjskimi. W mitologii wystpuje motyw przejcia
wadzy nad ludmi i bogami przez Enlila z rk Anu.
Wywyszenie Enilila oznaczao zwycistwo doktryny nippurskiej w III tysicleciu. Z chwil gdy poszczeglne
orodki zdobyway dominacj w kraju to lokalne bstwa rosy do rangi bstw pastwowych. Nieco inaczej byo
z Isztar ktra przejmujc od poowy II tysiclecia cechy wszystkich bogi babiloskich staa si jedynym
liczcym si eskim bstwem w Panteonie.
Kolejn cech religii Mezopotamskich jest ywotno i sia tradycji lokalnych. Zwizane jest to z rozbiciem
politycznym. Stan ten utrzyma si do koca II tysiclecia.
Bogowie panteonu babiloskiego:
- Anu (An) bg nieba, pozbawiony wadzy przywdca panteonu, ojciec bogw, m Antu.[Uruk]
- Enlil bg powietrza i wiatrw, syn Anu, m Ninlil ,faktyczny wadca bogw [Nippur]
- Ea (Enki)- pan ziemii, bg mdroci, m Damkina ,przychylny ludziom [Eridu]
- Sin (Suen)- bg ksiyca, decydujcy o ludzkim zdrowiu i yciu, syn Enlila [Ur, Harran]
- Szamasz (Utu)- bg soca, opiekun sdziw i bg sprawiedliwoci, brat Sina [Larsa, Sippar]
- Isztar (Inanna)- bogini mioci, uciech, czarw, magii, wojny [Uruk, Akad, Niniwa]
- Tammuz (Dumuzi)- bg pasterz, m Isztar, symbol wegetacji
- Nintu pradawna boska rodzicielka, opiekuna porodw
- Adad (Iszkur)- bg burzy i deszczu [Mari]
- Ninurta- bg wojny [Lagasz, Umma, Kisz]
- Nabu bg sztuki pisarskiej i nauki
- Marduk lokalny bg Babilonu [Babilon]
- Aszur narodowy bg Asyrii [Aszur]
Prcz nich du rol odgryway pomniejsze bstwa opiekucze. By si przed nimi zabezpieczy Asyryjczycy i
Babiloczycy zgbiali tajniki magii. Wiedz tajemn byo te wrbiarstwo.
wiat podziemny wyobraany by jako miejsce gdzie dusze zmarych bez celu kr po pustkowiach, ywic
si prochem i pyem. Droga do wioda przez podziemn rzek przez ktr przewozi je przewonik
Humuttabal. Wtedy zmary udawa si do podziemnego miasta wadanego przez bogini Ereszkigal i Nergala.
Bogowie czczeni byli w kaplicach, sanktuariach i wityniach. Osobne miejsce kultu, w postaci maych
wity, znajdoway si w paacach krlewskich. Z okazji najwaniejszych uroczystoci religijnych
Babiloczycy obchodzili pastwowe wita. Najwikszym byo Akitu, z okazji Nowego Roku.
Uroczystoci trway 12 dni. Procesji kapanw towarzyszyy piewy, tace, zabawy mieszkacw stolicy.
Czsto w czasie Akitu dochodzio do intronizacji wadcy.
3.1.6

Kultura

Kultura mezopotamska bya waciwie kultur babilosk w ktrej wspuczestniczyli Asyryjczycy. Wyrosa
z dorobku Sumerw. Kolejne ludy panujce w Mezopotamii wniosy do niej swj dorobek.

3.1.6.1

Pismo Klinowe

Pismo klinowe byo najstarszym rozwinitym stylem pisma w dziejach wiata. Wynalezione w kocu IV
tysiclecia przez Sumerw jako pismo piktograficzne. Na pocztku III tysiclecia przeszo w form
ideograficzn. Z czasem wprowadzano determinatywy i komplementy fonetyczne.
Pierwsze w odniesieniu do rzeczownikw oznaczao cechy przedmioty lub kwalifikowao do jakiej grupy, np.
drzewo oznaczao gatunek drzewa. Wystpoway przed lub po okrelonym znaku.
Komplementy fonetyczne, dodawane na kocu reprezentoway wymow ostatniej sylaby, wskazyway w jakim
znaczeniu uyto logogramu. Wkrtce pojawiy si zapisy sylabowe i samogoski literowe. Z czasem pismo
wyrazowo-sylabowe stao si sylabowo-wyrazowym. Pismo babiloskie do koca swego rozwoju utrzymao
form sylabow.
Piktogramy w pocz. III tysiclecia zastpione zostay znakami coraz bardziej schematycznymi, zoonymi z
systemu prostych kresek. W XXVII-XXVI w. powstay klasyczne znaki-kliny. Wymusia to trudno rysowania
okrgych znakw na glinie. W okresie nowoasyryjskim klinowe znaki osigny sw form klasyczn. Ich
liczba zmniejszya si z 2000 do 600 w I tysicleciu.
Pismem klinowym posugiway si ludy majce styczno z sumerami. Przejli je mieszkacy Syrii i Hetyci w
Anatolii. W II tysicleciu rozpowszechnienie go umoliwio jzykowi akadyjskiemu zostanie jzykiem
midzynarodowym.
3.1.6.2

Pimiennictwo literackie

Cech lit. Sumero-akadyjskiej jest jej utylitaryzm (kady tekst zawiera przesanie), tradycjonalizm treci i
formy i rnorodno form i gatunkw. Teksty lit. Zaczsto spisywa w po. III tysiclecia. Sumeryjskie eposy
zgrupowane s w kilka cyklw z wiodc tematyk lub osob bohatera (np. cykl o pocztkach wiata lub cykl o
wiecie podziemnym).
Najciekawszy jest cykl o Gilgameszu. Sta si on inspiracj do napisania najwikszego poematu
mezopotamskiego Eposu o Gilgameszu przez babiloskich pisarzy.
W okresie sumeryjskim powstay utwory filozoficzne i dydaktyczni-moralizatorskie. Filozoficzne dysputy
polegaj na tym e strony wychwalaj siebie i szukaj sabych punktw u adwersarza.
Oprcz epiki w dorobku Babilonii znajduj si hymny do bogw i krlw, pieni pochwalne i modlitwy oraz
teksty rytualne i liturgiczne.
Mieszkacy Mezopotamii byli znawcami magii i wrbiarstwa. Pozostaa po nich dua liczba tekstw
magicznych i podrcznikw wrbiarstwa.
Wiele z dorobku lit. Mezopotamskiej zachowao si dziki kopiom biblioteki asyryjskiego wadcy
Asurbanipala.
3.1.6.3

Kodeksy praw

Sumeryjskie i babiloskie kodeksy stanowiy zbir jednostkowych orzecze krlewskich. S one wic
wykadni prawa zwyczajowego. Cz normatywna kodeksw zawiera wstp o treci religijnej,
moralizatorskiej i historycznej oraz podobne zakoczenie.
Umieszczano je na wielkich kamiennych stelach, ustawianych w wityniach i miejscach publicznych. Prcz
Kodeksu Hammurabiego znamy te kodeksy Ur-Nammu z Ur, Lipit-Isztara z Isin oraz nieznanego z imienia
wadcy Esznunny.
3.1.6.4

Architektura i Sztuka

Budowle wznoszone z cegy glinianej nie przetrway. W redniowieczu pozostay po nich wzgrza gliny i
piasku, zwane tellami. Nieco wicej zachowao si fragmentw budowli asyryjskich ze wzgldu na czstsze
uycie kamienia.
Najstarsze zabytki witynne pochodz z Eridu (V tysiclecie), Uruk (IV tysiclecie) i Chafady (1 po. III
tysiclecia). Plany wity z III tysicleciu pokazyway e byy to budowle coraz wiksze.
Od najwczenieszych epok ciany ozdabiane byy reliefami, fryzami i mozaik. Kompleksy witynne
otaczane byy murami. witynie byy umieszczane na platformach unoszcych je kilka metrw nad ziemi,
byy to pierwowzory zikkuratw.
Paaca mezopotamskie byy kompleksami mieszkalno-administracyjno-gospodarczymi.
Najstarszy odkopany paac znajduje si w Kisz, pochodzi z 1 po. III tysiclecia.
Miasta mezopotamskie, przynajmniej od 1 po. III tysiclecia, otaczay mury obronne.
Niewiele pozostao zachowanych grobowcw krlewskich.
Z rzeby okresu starosumeryjskiego pozostay terakotowe figurki adorantw z Esznunny i Mari.

3.1.7 Elam w III i II tysicleciu p.n.e.

Po okresie rozkwitu od 2 po. IV do koca III tysiclecia Elam znalaz si w cieniu Sumeru. Wystpuje
niewielka liczba rde pisanych.
Ataki Elamu na Sumero-Akad wiadcz o rozwoju kraju i objcia wadzy przez konkretn dynasti, gdy
Elam ulega atakom krlw mezopotamskich to wiadczyo to o saboci i upadku gospodarczym kraju. Nieco
lepiej rozpoznana historia Elamu dzieli si na 4 okresy:
- staroelamicki 2500-1500
- rednioelamicki 1500-1100
- Wieki Ciemne 1100-750
- neoelamicki 750-640
3.1.7.1

Okres staroelamicki (2500-1500)

W po. III tysiclecia w Elamie nastpia migracja koczownikw z centralnego Iranu, wiele miast zostao
zniszczonych. W tym czasie powstaa w rodkowym Zagrosie powstaa I dynastia z Awanu, ktra pokonaa I
dynasti z Ur i wadaa Sumerem 356 lat. Elam wic skutecznie ingerowa w wewntrzne wydarzenia
Midzyrzecza.
Elam pozostawa pod wpywem kulturowym Sumeru. By podbijany m.in. przez Sargona Akadyjskiego.
Renesans pastwowoci nastpi w latach 2100-1900, za panowania dynastii z Szimaszki. Za czasw Szulgiego
Mezopotamczycy wygrywali rywalizacj z Elamem. Gdy pastwo III dynastii z Ur osabo to krlowie z
Szimaszki zaoyli konfederacj w efekcie ktrej w 2005 jeden z nich dokona najazdu na Ur i na 20 lat
opanowa pd. Sumer.
Idadu I Inszuszinak przenis stolic do Suzy. By dobrym administratorem i budownicznym. Od 2 po. XX
wieku pastwo zaczo upada, wadcy Elamu zrezygnowali z tytuu krlewskiego.
Ok. 1900 now dynasti zaoy Ebarti. Za niej Elam stanowi federacj, przez to bardzo szybko przechodzi
od wietnoci do upadku.
W tym czasie Elam wystpowa wobec krlw Mezopotamii jako zwierzchnik. W XVIII wystpowa on w
wydarzeniach na zachodzie. W 1765 Elamici opanowali Esznunn wraz z Mezopotami na wschd od Tygrysu.
Nastpnym celem by Hammurabi, jednak si obroni i przejciowo opanowa Suzjan. Za panowania Samsuiluny, Elamici odzyskali j, w 1710. Szutruk-Nahhunte I najecha i zupi Babiloni. Z ostatnich 200 lat
panowania Ebartydw nie ma informacji.
3.1.7.2

Okres rednioelamicki

W 2 po. II tysiclecia w Elamie rzdziy 3 dynastie: Kidunuidzi (1500-1350), Igi-halkidzi (1350-1200) i

Szutrukidzi (1200-1100). Za Kidunuidw, Elam, dwukrotnie dozna poraki od babiloskich kasytw,
popadajc w czasow zaleno od niej. Za pierwszym razem z rk Kurigalzu I Starszego a za drugim
Kurigalzu II Modszego. Drugi najazd obal dynasti Kidunuidw.
Ich nastpcy starali si utrzyma dobre stosunki z Babiloni. Elam skupia si na umacnianiu pastwa i
ekspansji wschodniej. Ostatni z dynastii, Kidin-Hutran-untasz, zaatakowa Babilon, ok. 1220 zupi Der i zaj
Nippu, kilka lat pniej chcia powtrzy wyczyn jednak dozna poraki z rk krla Asyrii, Tukulti-Ninurty I.
Suza zostaa zdobyta i doszo do zmiany dynastii.
Za panowania drugiego krla z Szutrukidw, Szutruk-Nahhunte II, Elam dokona kolejnego ataku. Sukces
by cakowity, zdobyte zostay wszystkie wiksze miasta. W efekcie najazdu Kasyci stracili wadz. A do
czasw Nabuchodonozora I Elamici mieli szerokie wpywy nad Tygrysem i Eufratem. Okres wiekw ciemnych
nie pozostawi adnych rde.
3.2

Egipt

3.2.1 Warunki naturalne i krainy historyczne

Egiptem nazwa mona jedynie pastwo lece wzdu Nilu oraz rejony wielkich oaz, rozlege obszary
pustynne dzisiejszego Egiptu nie stanowiy czci pastwa staroytnego.
Egipt dzieli si na: Dolny (delta rzeki) i Grny (do 1 katarakty), obszar delty zawiera poow ziem
uprawnych.
Egipt Dolny by pomostem midzy reszt a wiata a Egiptem Grnym, by te zagroony napadami.
Egipt Grny to dolina po obu stronach Nilu, rolnictwo uzalenione byo od kanaw nawadniajcych, to std
pochodz czynniki pastwotwrcze i tu najpierw rozwiny si struktury protopastwowe.

Z Grnym Egiptem zwizane byy wielkie oazy na pustyni libijskiej, do ktrych prowadziy szlaki
karawanowe.
Panowa tu klimat tropikalny suchy, niewiele byo opadw i du rnic temperatur midzy dniem a noc.
Peryferie Egiptu (kamieniste wyyny) pene byo kamiennych materiaw budulcowych i z surowcw.
Na poudnie od Grnego Egiptu ley Nubia, obejmujca obszar midzy I a V katarakt. Dzieli si na Nubi
Grn (znana jako Kusz) i Nubi Doln. Nubia dolna w caej historii stanowia integraln cz Egiptu. Nubia
Grna rozwijaa si niezalenie od Egiptu a w I tysicleciu stworzya wasn pastwowo.
Egipt by ze wzgldu na swe pooenie nieco izolowany od innych pastw BW. Dawao to dugie okresy
spokoju i pozwolio wytworzy unikaln kultur. Ludy ocienne byy zbyt sabe by zagrozi faraonom.
3.2.2

rda Pisane

rda historyczne i chronologiczne byy skromne i niejednorodne. Byy to: listy krlw, roczniki i inskrypcje
krlewskie, rda narracyjne i opowiadania historyczne, biografie wadcw i ksit, dekrety krlewskie i
dokumenty oficjalne.
Wszystkie listy krlw pochodz z okresu Nowego Pastwa (np. Lista Totmesa III), mniej zachowao si
inskrypcji krlewskich o treci historycznej, zwaszcza kronikarskiej (Kamie z Palermo). Ze rde
narracyjnych i opowiada historycznych na uwag zwraca np. walki Kamesa z Hyksosami.
Teksty te s najobszerniejszymi rdami historycznymi.
W czasach Starego Pastwa na grobowcach spisywano biografie ksit oraz dostojnikw pastwowych.
Ponadto poematy literackie oraz utwory liryczne. Cennymi rdami s te dekrety krlewskie i oficjalne
dokumenty pastwowe.
Zbir rde historycznych jest dla Egiptu skromny. Brak jest dokumentw z ycia codziennego.
Wyjtkiem jest zapisana na glinianych tabliczkach korespondencja dyplomatyczna Amenhotepa III i
Amenhotepa IV Echnatona.
Wane s rda obce (syryjskie, hetyckie), wzbogacajce wiedz na temat egipskich dokona w Syrii i
Palestynie. Duo informacji znajduje si w Biblii. Posiadamy te dziea autorw greckich i rzymskich (Herodot,
Diodor Sycylijski, Strabon, Pliniusz Starszy i Jzef Flawiusz).
3.2.3
3.2.3.1

Historia Polityczna Egiptu do koca II tysiclecia

Gwne okresy historyczne

Wystpuje podzia na Stare Pastwo, rednie Pastwo i Nowe Pastwo, poprzedzielane okresami
przejciowymi.
- Okres wczesnodynastyczny
I-II dynastie, ok. 3100-2675
- Stare Pastwo III-VI dynastie, ok. 2675-2170
- Pierwszy Okres PrzejciowyVII-poowa XI dynastie, ok. 2170-2000
- rednie Pastwopoowa XI-XII dynastie, ok. 2000-1760
- Drugi Okres PrzejciowyXIII-XVII dynastie, ok.1760-1565
- Nowe PastwoXVIII-XX dynastie, ok. 1565-1085
- Epoka PnaXXI-XXXI dynastie, ok. 1085-332
3.2.3.2

Okres wczesnodynastyczny (ok.3100-2675)

Zwany te Okresem Tynickim obejmuje powstanie zjednoczonego Egiptu. Historia miesza si tu z mitem.
Wyksztacia si ideologia pochodzcej od boga wadzy krlewskiej. Wanymi orodkami byy: Hierankopolis,
Abydos (Grny Egipt) i Budo (Dolny Egipt). Za II dynastii zwyciya koncepcja e faraon jest jest potomkiem
Re, boga soca i boga Horusa ktry uosabia Re. rda podaj rne imiona faraonw z I dynastii i
wczeniejszych, nie wiadomo na ile s one prawdziwe.
Zgodnie z przyjt teori, pierwszym wadc zjednoczonego Egiptu by Menes, utosamiany z Narmerem.
Pochodzi z Grnego Egiptu i podporzdkowa sobie nomy dolnoegipskie. Menes mia by budowniczym
Memfis, stolicy bdcej symbolem zjednoczenia kraju. Najpowaniejsze problemy w tym okresie wystpiy za
panowania Peribsena (XXVIII w.), ktry uwaa e faraon jest potomkiem Seta a nie Horusa. Niewiele
wiadomo o aktywnomi militarnej poza Egiptem. Wspomniane s walki z libijczykami i wyprawach ostatniego
faraona II dynastii, Czasechemui, do Dolnej Nubii. Archeolodzy wskazuj na kontakty handlowe z SyroPalestyn i Mezopotami.

3.2.3.3

Stare Pastwo

Doser, zaoyciel III dynastii, twrca podstaw potgi Egiptu okresu Starego Pastwa. Reformowa
administracj, jego najbliszym doradc by Imhotep, inynier, lekarz i poeta. On wznis kompleks grobowy z
piramid schodk w Sakkara. Doser rozpocz penetracj Dolnej Nubii i Pw. Synaj.
Za IV dynastii (2625-2500) Egipt osign apogeum wietnoci. Snofru, zaoyciel dynastii, by sprawnym
administratorem i zdobywc. Uksztatowa rzdy absolutne i scentralizowa zarzdzanie krajem. Wyprawia si
Nubii, Libii i na Synaj, . Kontrola Synaju umoliwia handel z Fenicj i Syri.
Cheops, Chefren i Mykerinos, korzystali z osigni poprzednika, zaniechali podbojw i skupili si na
sprawach wewntrznych, m.in. zasug tego byo wzniesienie piramid w Gizie. Cheops wyprawia si na Synaj i
do pn. Nubii.
Za V dynastii (2500-2350) osaba wszechwadza faraonw, wielkie wpywy uzyskali kapani boga Re w
Heliopolis. Sahure (1 po. XXV wieku) prbowa wzorowa si na Snofru, wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj
dostarczyy danin i upw. Zaprzesta robt publicznych rujnujcych gospodark. Rozwija si handel z
pastwami syryjskimi.
Ostatni wadcy utracili Doln Nubi, nastpio te wzmocnienie wadzy nomarchw w poszczeglnych
nomach.
Pepi I (2340-2300), przedstawiciel VI dynastii (2350-2170), prowadzi aktywn polityk zagraniczn, walczy
na Synaju i w Palestynie, wyprawia si na Nubi. Wewntrz pastwa umacnianie si nomarchw doprowadzia
do uczynienia tego tytuu dziedzicznym. Proces ten pogbia wadca poprzez luby z crkami znaczniejszych
nomarchw i obdarowujc skoligacone rody przywilejami. Merenre, nastpca Pepi I, nie zatrzyma tych
tendencji, osign sukcesy w polityce zewntrznej (wyprawy do Nubii, podporzdkowanie oaz na pustyni
libijskiej).
Za panowania Pepi II (2290-2195) za ktrego maoletnoci wadz sprawowali doracy i nomarchowie a ktry
nie potrafi tego zmieni po dojciu do penoletnoci, upad autorytet wadcy, sparaliowana zostaa
administracja centralna, uniezalenili si niektrzy nomarchowie. Powstaa anarchia, utracono zdobycze
terytorialne i upado pastwo.
3.2.3.4

Pierwszy Okres Przejciowy (2170-2000)

Jego pierwsza cz (VII-VIII dynastia) to najgbsza zapa struktur pastwowych. Powszechne w caym
kraju byy bunty i rozruchy spoeczne. Zamara organizacja prac gospodarczych w efekcie czego pojawi si
gd. Tzw. VII dynastia ktra podobna w liczbie 70 wadcw rzdzia 70 dni to okres fikcyjnej wadzy
niezalenych nomarchw. Wadcy VIII dynastii panowali tylko nad terenami Memfis.
Po dojciu do wadzy IX i X dynastii sytuacja si poprawia. Ok. 2130 r., nomarcha Herakleopolis, Cheti I, po
podporzdkowaniu sobie wikszoci Grnego i Dolnego Egiptu, ogosi si faraonem. W Tebach w 2080
uniezaleni si Mentuhotep I ktry zaoy XI dynasti. Narzuci on wadz Grnemu Egiptowi. Za panowania
Mentuhotepa II (2010-1960) pokonano ostatnich przedstawicieli X dynastii (ok. 1990) a kraj na nowo si
zjednoczy. Reszt panowania odbudowywa struktury administracyjne, gospodark i stara si odzyska
presti militarny poprzez wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj.
3.2.3.5

rednie Pastwo (2000-1760)

Amenemhat I (1940-1910) dokona przewrotu i zapocztkowa XII dynasti (1940-1760). Przenis stolic z
Teb do Icz-Tawi. Zlikwidowa dziedziczno urzdu nomarchy, scentralizowa administracj. Ujednolici
system podatkowy i uregulowa wiadczenia nomw. Uczyni Amona bogiem pastwowym. Rozbudowa system
irygacyjny. Twrca wielkoci redniego Pastwa.
Wprowadzi system koregencji, jego syn, Sezostris I (1920-1875), prowadzi wojny i kierowa polityk
zagraniczn. Dziki temu po zabjstwie faraona nie nastpia anarchia. Podbi Doln Nubi, podporzdkowa
Synaj, opanowa oazy el-Charga. Rozpocz penetracj Kusz (Dolna Nubia). Wojny przyniosy zdibycze
terytorialne oraz upy i bogactwa. Jego nastpcy, Amenemhat II i Sezostris II, doprowadzili zwierzchnoci
Egiptu nad wieloma ksitami Syrii, Fenicji i Palestyny.
Sezostris III (1835-1810) pokona nubijskie plemiona, przesun granice do II katarakty. Uregulowa stosunki
z Kusz, czym otworzy drog dla handlu. Zaj Palestyn, dotar do Fenicji. Podboje krla miay charakter
ekonomiczny. Podzieli wszystkie nomy na 3 okrgi administracyjne: Egipt Grny, Dolny i rodkowy.
Jego syn, Amenemhat III (1810-1770), zakoczy proces budowy wielkiej tamy i systemu grobli oraz kanaw
melioracyjnych w oazie fajumskiej. Po jego mierci wadz przeja XIII dynastia.

3.2.3.6

Drugi Okres Przejciowy

Obejmuje okres wadzy dynastii XIII-XVII. S dwa etapy, pierwszy to dynastia XIII i XIV (1760-1330),
prbowano kontynuowa pastwowo redniego Pastwa, coraz sabszej. Od pocztku XVII w. upadek
autorytetu monarchy i unizalenienie si wielu nomw oznaczao upadek pastwa.
Drugi etap to panowanie dwch dynastii Hyksosw, najedcw (1630-1540). Ludw semickich, przez Synaj
napywajcych do Egiptu od czasw XII dynastii. Utworzyli pastwo obejmujce delt rzdzone przez XV
dynasti. Przedstawiciele XVI dynastii panowali rwnolegle, bdc wasalami tych z XV.
Wadza Hyksosw oparta bya na anarchii i saboci egipskich rodw dyanstycznych. Gdy jeden z nich si
umocni, 1630 r. w Tebach jako XVII dynastia, zrzucono zwierzchnictwo Hyksosw. W XVI w. doszo do walk
z Hyksosami. Ostatni z XVII dynastii, Kames, wypar ich z rodkowego Egiptu. Jego nastpca, Jahmes,
ostatecznie ich usun. Nastpnie zaoy XVIII dynasti.
3.2.3.7

Potgo Nowego Pastwa(Ok. 1540-1085)

Nowe Pastwo, czyli okres panowania dynastii XVIII-XX, to okres najwikszej potgi Egiptu. Osign wtedy
najwikszy zasig terytorialny. Wpywa na losy caego wiata. Egipt na kilka stuleci sta si centralnym
punktem caego regionu.
3.2.3.7.1

Panowanie XVIII dynastii (1565-1320)

Jahmes po wypraciu Hyksosw opanowa Doln Nubi (Wanat) i wyprawia si do Azji, skonsolidowa kraj i
dokona czystki na pozostaych Hyksosach.
Totmes I (1525-1510), syn Amenhotepa I, rozszerzy granice pastwa. Podbi Nubi na S od III katarakty.
Zupi Syri i Palestyn, zmusi do hodw ksit kananejskich i huryckich. Przekroczy Eufrat i wdar si do
Mezopotamii. Wyprawa miaa ne celu zdobycia bogactwa, osignicie prestiu militarnego i uznanie jego
zwierzchnictwa nad miejscowymi ksitami. Za jego nastpczyni, krlowej Hatszepsut, kraj opywa w
dostatek. Pod koniec jej panowania zaniedbanie spraw zagranicznych doprowadzio do utraty kontroli nad
wikszoci ziem azjatyckich.
Totmes III (1480-1450), po mierci macochy ktra nie dopuszcza go do wadzy, powici si rozbudowie
imperium. Zakoczy podbj Grnej Nubii (opanowanej po IV katarakt) i zdobycie jej stolicy - Napaty,
ponownie podbi Palestyn i Syri a po Eufrat, spustoszy ziemie hurytw w Mezopotamii, wczy azjatyckie
ziemie w zasig administracji egipskiej.
Jego syn, Amenhotep II, toczy walki o utrzymanie zwierzchnictwa w Azji. Ustpi jednak tylko z pn. Syrii
majc przeciw sobie Mitanni, zbuntowanych wadcw syryjskich. Walki z Mitanni zakonczone zostay w 1420,
traktatem midzy Totmesem IV a Artatam I. Traktat podyktowany by zagroeniem ze strony Hetytw.
Amenhotep III (1415-1375) utrzyma pokj z Mitanni, stara si nie interweniowa w sprawy wewntrzne
midzy syryjskimi a palestyskimi wasalami. Dy do odsunicia od wpywyw kapanw Amona, robi to
dziki awansom ludzi nowych, spoza ukadu si.
Amenhotep IV (1375-1360) nazwa si Echnatonem po ogoszeniu nowej religii. Wedle niej miejsce Amona
jako gwnego boga, zaj Aton bg dysku sonecznego. Przenis stolic do nowo zbudowanego Achet-Aton.
Kapani Amona mieli nadal jednak potencja ekonomiczny a take poparcie nawet wrd zwykych ludzi
przywizanych do tradycji. Sprawowana wadza staa si fikcj. Efektem rewolucji religijnej by parali
administracji, upadek autorytetu wadcy i rozdarcie wewntrzne kraju.
Faraon zaniedba polityk zagraniczn, Suppilulimas I, wadcy hetycki pokona egipskiego sojusznika,
Tuszratt, z Mitanni. W efekcie, zamiast sojusznika, w Syrii pojawi si nowy przeciwnik. Hetyci zaczli knu
antyegipskie spiski w Palestynie. Imperium egipskie w Azji zaczo si sypa.
Za rzdw krlowej Nefretete i Tutenchatona (pniej Tutanchamona) proces si pogbia. Ten drugi ugi
si przed kapanami Amona przywracajc ich bstwu naczelne miejsce w pastwie. Ostatni przedstawiciel
XVIII dynastii, Horemheb zaprowadzi ad administracyjny. Jego wyprawy do Syrii i Palestyny nie mogy
jednak powstrzyma Hetytw.
3.2.3.7.2

Egipt Ramessydw panowanie XIX i XX dynastii (1320-1085)

Do wadzy dosza XIX dynastia (1320-1200). Drugi jej przedstawiciel, syn Ramzesa I, Seti I rozpocz
odzyskiwanie kontroli nad azjatyckimi posiadociami. Pokona plemiona aramejskie w Palestynie, podbi
fenickie: Tyr i Akko, korzystajc z osabienia Hetytw opanowa poudniow Syri.
Jego syn, Ramzes II (1305-1240) upora si z atakiem plemion libijskich i indoeuropejskiego ludu Szardana.
Ok. 1300 pod Kadesz przegra z hetyckim wadc, Muwatallisem II, wspieranym przez anatolijskich i
syryjskich wasali.

Ramzes zrezygnowa z wyparcia Hetytw z Syrii, zaakceptowa utrat ksistwa Amurru. Ok. 1285 r.
podpisano traktat pokojowy midzy Ramzesem a Hattusilisem II. Nastpnie Ramzes pokona libijskie plemiona
prbujce wtargn do delty oraz wznis fortyfikacje chronice zachodnie granice Dolnego Egiptu.
W drugiej poowie panowania wznis wityni Pi-Ramzes we wschodniej delcie oraz wiele innych budowli
(np. Skalna witynia w Abu Simbel). Pod koniec panowania nastpi kryzys ekonomiczny w efekcie tyhc
inwestycji. Doprowadzi do upadku XIX dynastii w 20 lat po mierci Ramzesa II. Syn Ramzesa II, Merenptah,
odpar jeszcze I fal Ludw Morza i stumi rozruchy w Palestynie.
Za XX dynastii nastpi upadek Egiptu. Zaoyciel dynatsii, Setnachte, boryka si z wieloma problemami.
Najazd Ludw Morza i migracja semickich aramejczykw zmieniy map polityczn Syrii i Palestyny. Znikno
pastwo hetyckie i wiele palestyskich i syryjskich ksistw. W 1190 po nieudanym najedzie plemion libijskich
na delt, na jej wschodnich granicach pojawili si Ludzie Morza. Sam Egipt ocalono jednak posiadoci
azjatyckie zostay utracone. Pastwo sabo.
Rozpad wewntrzny paraliowa funkcjonowanie struktur monarchii. Prcz separatystycznych de nomw,
niezalen pozycj uzyskay witynie. Po mierci faraona kraj pogry si w chaosie.
3.2.4 Ustrj, spoeczestwo i gospodarka
Na czele sta krl, po grecku zwany faraonem. By wadc absolutnym naznaczonym przez bogw,
najwyszym kapanem. Po mierci stawa si bogiem. W okresie Starego Pastwa s tendencje ubstwiania
yjcego faraona. By te naczelnym wodzem.
W obowizkach administracyjnych wyrcza go najwyszy urzdnik, wezyr. W Nowym Pastwie z obawy
przed kumulowanie wadzy ustanowiono dwch wezyrw: Pnocy i Poudnia. Wezyrowie sprawowali
bezporedni nadzr nad nomarchami i starszymi miast. Do otoczenia krla naleeli te urzdnicy dworscy i
dowdcy wojskowi.
Podstawow jednostk terytorialn by nom. Egipt Grny mia 22 nomy a Dolny 20 nomw. Podzia
uksztatowa si w pierwszych wiekach pastwowoci. Zwizany by z moliwociami kanaw irygacyjnych.
Na czele kadego nomu sta nomarcha. Lokalne wizi terytorialne warunkowane byy lokalnymi kultami. W
czasach saboci wadzy centralnej, nomarchowie mieli tendencj do uniezaleniania si. Napdzali te kady
rozpad pastwa. Nomarchom podlegali funkcjonariusze niszego rzdu (np. poborcy podatkowi).
Warstw panujc wsptworzyli kapani. Ich pozycja rosa kosztem suwerennoci faraona. W Egipcie
zdarzao si e przejmowali cakowit wadz od marionetkowych faraonw, w przeciwiestwie do np.
kapanw babiloskiego Marduka ktrzy cicho podporzdkowywali sobie wadcw. Egipt by pastwem
teokratycznym w najczystszej formie. Ekonomiczn potg kapanw byy wielkie majtki witynne.
Pozycja kapanw sprawiaa e religia miaa znaczny wpyw na ycie pastwowe i codzienne. W Starym
Pastwie najwiksze znaczenie osignli kapani Ptaha z Memfis i Re z Heliopolis. Za XII dynastii wywyszono
Amona z Teb, pod koniec XX dynastii arcykapani z Teb signli po wadz i dzieryli j 100 lat.
Trzecim elementem warstwy rzdzcej bya arystokracja rodowa, rody ksic wraz z rodzin krla.
Obsadzali oni najwaniejsze urzdy, funkcje kapaskie i wojskowe.
Reszt ludnoci stanowiy rne grupy zawodowe, dominujcy chopi-rolnicy, rzemielnicy, drobni handlarze,
niszi urzdnicy, nadzorcy i onierze. Chopi formalnie wolni, zobowizani byli jednak do pracy w majtkach
pastwowych i witynnych. Mieli jednak wasne dziaki ziemi z ktrych si utrzymywali. Rzemielnicy
pracowali na zlecenie wity bd pastwa. Ich pozycja zaleaa od pastwowego sektora gospodarczego. Od
II tysiclecia gdy powstaa armia zawodowa, to kariera wojskowa dla wielu ludzi stanowia szans wybicia si.
Dotyczya tak samo egipcjan jak i cudzoziemcw. Przez wikszo czasu w armii dominowaa poechota, w
Nowym Pastwie wprowadzono do uycia rydwany.
W czasach Nowego Pastwa dysproporcje majtkowe pogbiy si, gdy upy z wojen bogaciy najwysze
elity. Pojawili si te wtedy niewolnicy na szersz skal. Byli oni jednak niewolnikami domowymi
(paacowymi), nie odgrywali roli w produkcji dbr.
Gospodarka Egiptu to gwnie trzy pojcia: rolnictwo, Nil, irygacja. Kultura rolnicza uzaleniona bya od
rzeki. Mu nanoszony w czasie regularnych wyleww Nilu czyni te obszary jednymi z najyniejszych na BW.
W Egipcie zbierano plony nawet trzykrotnie.
Kanay irygacyjne nie tylko umoliwiay rozprowadzenie wody po polach ale te odprowadzay jej nadmiar.
Uprawiano: jczmie, pszenic, proso, orkisz oraz warzywa (cebula, czosnek, ogrki, rzepa, groch). Due
znaczenie miao sadownictwo (daktyle, figi, oliwki). Uzupenieniem diety egipcjan byy ryby. Egipcjanie
rozwinli wszystkie rodzaje rzemios: kamieniarstwo, metalurgi, tkactwo, garncarstwo, ciesielstwo,
szkutnictwo, wikliniarstwo i rzemioso artystyczne. Du rol odgrywaa obrbka trzciny papirusowej. Miaa
ona rnorakie przeznaczenie (materia pisarki, maty, kosze, obuwie, domy, odzie).
Egipcjanie utrzymywali kontakty handlowe od krajw Afrykaskich po Syri, Palestyn, Mezopotami, Cypr,
Anatoli, Kret i basen Morza Egejskiego. Najwiksze obroty z handlu byy w Nowym Pastwie i epoce pnej.
Wczeniej surowce cigano m.in. metod grabiey. Handel umoliwia przenikanie kultur krajw BW.

Wpyw na ekonomi miaa eksploatacja kopal metali i kamieni szlachetnych. By je opanowa faraonowie
organizowali wyprawy zdobywcze.
Bogactwem Egiptu byy kamienioomy pozwalajce stworzy wspaniae budowle. Daway one egipskim
budowniczym i artystom: dioryt, piaskowiec, granit, porfir, doleryt, jaspis, wapie, alabaster, bazalt i gips.
3.2.5

Religia

W Egipcie kada wykonywana czynno wymaga boskiej opieki. Nigdy nie stworzono jednego gwnego
Panteonu, prcz kilku wanych bstw pastwowych, niesamowit sia dysponoway bstwa lokalne.
W Starym Pastwie rywalizowali ze sob kapani Ptaha z Memfis z kapanami Re z Heliopolis. Obie grupy
uwaay e to ich bstwo stworzyo wiat i dao pocztek innym bogom. Truimf kultu Re przyczyny si do
wywyszenie w rednim Pastwie boga Amona z Teb (zwanego Amon-Re).
Jego roli nie zmieniy reformy Amenhotepa Echnatona ktry chcia wprowadzi jednego boga, Atona. Po
mierci faraona, Amon wrci na swoj pozycj. W epoce pnej dominacja Amona ograniczona bya do
Grnego Egiptu i kraju Kusz. W delcie do gosu dochodziy lokalne bstwa (Izyda, Bastet).
Bogowie Egiptu:
- Aton bg dysku sonecznego
- Re - bg soca, pan wszechwiata (Helipolis)
- Ptah stwrca wiata, patron rzemios (Memfis)
- Atum bg zachodzcego soca, czczony te jako Re-Atum (Memfis)
- Horus bg nieba, syn Re lub Ozyrysa, czczony jako sok (wiele miejsc)
- Set bg burzy i pustyni, brat Ozyrysa, przynosi zo (Ombos)
- Izyda bogini mioci i nieba, opiekunka wadzy krlewskiej (wschodnia delta, Heliopolis, File)
- Ozyrys bstwo wegetacji, najwyszy sdzia zmarych (Abydos, Busiris, File)
- Tot bg pisma, mdroci i nauki, posaniec bogw (Hermopolis)
- Chonsu bg ksiyca, syn Amona i Mut (Teby)
- Hathor bogini mioci, utosamiana z Izyd (wiele miejsc)
- Neit lokalna bogini wojny, wadczyni morza (Sais)
- Anubis bg zmarych , czuwajcy nad mumifikacj (Kynopolis)
- Bastet bogini zabawy i muzyki (Bubastis)
- Apis bg-byk czony z Ptahem i Ozyrysem (Memfis)
Istotn rol odgrywaa wiara w ycie pozagrobowe. mier bya oddzieleniem duszy od ciaa, bya przejciem
do innego wiata wiata zmarych. Element duchowy mia jednak w ciele schronienie, dlatego tak du rol
przywizywano do mumifikacji i wyposaenia materialnego zmarego na dalsze ycie. Mumifikacja bya dla
najbohatszych. Podczas tego procesu ciao balsamowano, owijano w bandae, wntrznoci skadano w tzw.
Urnach kanopskich, maych zotych wazach. Ciao skadano potem w sarkofagu, ze wszystki sprztami
potrzebnymi do dalszego ycia.
Kluczowym elementem wdrwki do wiata zmarych by tzw. Sd Ostateczny, sprawowany przez 40 bogw
na czele z Ozyrysem. Po spowiedzi, Anubis way serce zmarego kadc na drugiej szalce piro, symbol bogini
prawdy, Maat. Zachowanie rwnowagi byo pomylnym wynikiem co ogasza bg Tot. Wwczas zmarly
udawa si na pola Jaru gdzie oddawa si ulubionym zajciom. Wyrok niepomylny oznacza stae cierpienie
lub rozszarpanie przez potwora Ammita.
Najwaniejszymi miejscami kultu byy witynie gdzie mieszkay bstwa. Kada witynia miaa swj
personel kapaski. Najwiksze wita to: uroczystoci ku czci Ozyrysa w Abydos oraz wito Opet, zwizane z
Amonem.
3.2.6
3.2.6.1

Kultura
Pismo Egipskie

Pismo hierogilificzne pojawio si Epoce Wczesnodynastycznej (pocz. III tysiclecia). Skadao si z

piktograficznych znakw wyrazowych oraz determinatyww i komplementw fonetycznych. Klasyczn form
miay teksty oficjalne, malowane lub ryte na cianach m.in. grobowcw. Papirus wymusi utworzenie
uproszczonej wersji pisma hieroglificznego, tzw. Pismo hieratyczne (kapaskie). W tej formie zapisywano
wikszo dokumentw do koca III wieku p.n.e.
W pocz. VII w. powstao pismo demotyczne, jeszcze bardziej uproszczone. Byo ono pismem wyrazowym w
ktrym tylko 50 znakw miao form sylab.

3.2.6.2

Pimiennictwo Literackie

Z dorobku egipskiego zachoway si utwory epickie, liryczne i dramatyczne. Wrd pierwszych znajduj si
legendy i eposy jak i zwyky bajki i opowiadania.
Najstarsze teksty powstay w Starym Pastwie. Ich przykad to kosmogonia memficka i heliopolitaska.
Szczeglny rodzaj tekstw stanowi teksty dydatktyczno moralizatorskie. Majce uwiadamia prawdy
yciowe itp. Pojawiy si w Starym Pastwie.
Literatura religijno-kultowa reprezentuj pochodzce ze Starego Pastwa Ksigi Piramid, ukazujce cao
mitw i wierze.
Najstarszym przykadem liryki staroegipskiej jest Pie ku czci Sezotrisa III.
3.2.6.3

Architektura i Sztuka

Potga faraonw znalaza odbicie w wspaniaoci dzie sztuki. witynie, paace i piramidy budziy zachwyt
caego staroytnego wiata. Trwao kamienia sprawia ez zabytki te przetrway do naszych czasw.
3.2.6.3.1

witynie i Paace

Budynki te musiayby by godnymi siedzibami swoich gospodarzy. Najlepiej zachowane witynie s z

Nowego Pastwa. Charakterystyczna cecha wszystkich wity to droga od Nilu do gwnej jej bramy oraz
otoczony portykami dziedziniec.
Przykadem jest zesp witynny w tebaskim Karnaku i Luksorze, skadajcy si z 3 okrgw otoczonych
murami.
Paace krlewskie odznaczay si lekkoci konstrukcji, otoczone przez sady i ogrody, kompleks zamknity
murami wewntrznymi, czsto paace budowano obok wity.
3.2.6.3.2

Grobowce i zespoy grobowe

Pierwsze grobowce miay form mastab, dwu lub trzystopniowych platform pod ktrymi bya komora
grobowa. Gigantyczn mastab mg by te grobowiec Dosera, jednak geniusz Imhotepa przeobrazi j w
piramid schodkow. Dwaj wadcy IV dynastii: Cheops i Chefren kazali sobie w Gizie wybudowa ogromne
piramidy, zwaszca grobowiec tego pierwszego o wys. 146 m budzi podziw. Systemy lepych korytarzy miay
uniemoliwi intruzom zupienie grobowca, nieskutecznie. Wszystkie piramidy zostay obrabowane a w czasach
Nowego Pastwa odstpiono od ich budowania. W czasach Nowego Pastwa grobowce urzdnikw i faraonw
wykuwano w skaach. Przykadem jest Dolina Krlw. Pochowano tam wielu wadcw XVIII i XIX dynastii,
3.2.6.3.3

Sztuki plastyczne

W Starym Pastwie stworzono podstawowe kanony sztuki egipskiej. Kanon proporcji ciaa, sposb
przedstawiania ludzkich postaci z profilu na poziomie gowy i od bioder w d, za korpus na wprost. Widoczna
jest troska o realizm. Faraona jednak zawsze przedstawiano w peni si, zdrowego i piknego.
Nawet po okresach upadku powstaway znakomite dziea. Za czasw Nowego Pastwa rozwijao si
malarstwo cienne, relief oraz drobna i monumentalna rzeba. Warto odnotowa wpywy kreteskie od koca
1 poowy II tysiclecia, widoczne np. w malarstwie ciennym.
3.3 Anatolia Pastwo Hetytw
3.3.1 Warunki naturalne i krainy historyczne
Staroytna Anatolia to dzisiejsza Turcja bez jej czci wschodniej. Otoczony z 3 stron morzami dochodzi do
gr Antytaurus na wschodzie. Anatolia dzieli si na 4 regiony geograficzne. Najwikszy, cae wntrze Azji
Mniejszej, to Anatolia Centralna, ogromny obszar wyynny. Mimo otoczenia morzami ma cechy ostrego
klimatu kontynentalnego. Z uwagi na niskie opady, wegetacja skupia si tu w dolinach rzek oraz niesonych
jezior.
Pd. cz pwyspu, midzy Taurusem a Morzem rdziemnym zajmuje region z agodnym klimatem
rdziemnomorskim. Znajduj si tu yzne, nawodnione tereni nizinne z ktrych najwaniejsze to Cylicja i
Pamfilia.
Trzeci region to wski nadczarnomorski pas wybrzea wraz z oddzielajcym go od Anatolii Centralnej
pasmem Gr Pontyjskich. Obszar charakteryzuj wysokie opady. Stanowio to o izolacji regionu od przemian
dokonujcych si w Anatolii Centralnej.

Czwarty region to tzw. strefa nadegejska, obejmujca zachodni cz pwyspu. Skada si z masyww
grskich poprzecinanych licznymi dolinami rzek. W strefie nadmorskiej obszar staje si nizinny.
Zanim Anatolia ulega Hellenizacji byo tu wiele krain historycznych, m.in.:
- kraj Hatti centrum pastwa Hetytw, rodkowa cz centralnej Anatolii (II tysiclecie)
- Kizuwatna kraina i ksistwo na terenie Cylicji (II tysiclecie)
- Arzawa kraina i pastwo obejmujce Pamfili i okolice (2 po. II tysiclecia)
- Ahijawa kraina na SW wybrzeach Anatolii i okolicznych wyspach (2 po. II tysiclecia)
- Frygia i Lidia tosame z antycznymi krainami o tej samej nazwie
3.3.2

rda Pisane

W II tysicleciu za spraw Hetytw i Hurytw, Anatolia naleaa do obszaru rozpowszechniania si pisma

klinowego. W Hattusas odnaleziono dwa archiwa, pierwsze bdce bogatym archiwum paacowym liczyo 30
tysicy tabliczek z tekstami literackimi, kultowymi, historyczno-chronologicznymi, administracyjnogospodarczymi i dokumentami z ycia codziennego. Gwnie w jzyku hetyckim.
Drugie archiwum, mniejsze, tworz dokumenty gospodarcze i listy handlowe, zredagowane w jzyku
akadyjskim.
Due archiwum odnaleziono rwnie w Kanesz. Znaleziono tu 15 tysicy tekstw z ktrych wikszo to
dokumenty handlowe, listy handlowe, teksty prawne.
Hetyckie roczniki krlewskie rni si od rocznikw asyryjskich czy egipskich. Ich cech jest realizm i
zgodny z prawd opis wydarze. Czyni to je bardzo wiarygodnymi. Znajdziemy w nich nie tylko sukcesy i
zwycistwa krlw hetykich ale i informacje o ich porakach i niepowodzeniach. Drug cech jest bogaty styl
narracyjny. Najobszerniejsze roczniki opisuj panowanie Hattusilisa I, Mursilisa II oraz maj form bogatych
relacji historycznych.
Cennymi rdami historycznymi s zachowane przykady traktatw midzynarodowych. Czsto zawieraj
one historyczne wstpy opisujce aktualn sytuacj polityczn, stanowic to ukadu.
3.3.3
3.3.3.1

Historia Polityczna Anatolii w czasach dominacji Hetytw

Anatolia przedhetycka (pocztek II tysiclecia p.n.e.)

Ze wzgldu na brak rde, histori Anatolii mona pozna dopiero od pocz. II tysiclecia. Musiay tu istnie
miasta-pastwa i pastewka plemienne. Kraj by bogaty i przyciga uwag zdobywcw akadyjskich.
W XIX w. asyryjscy kupcy zdominowali wymian na szlakach pnocnych i zaoyy duo faktorii
handlowych. Rol centrum koordynujcego dziaalno wszystkich faktorii handlowych miao Kanesz. Handel
opiera si na imporcie metali przez asyryjczykw, w zamian za co z Asyrii sprowadzano tekstylia, wyroby
artystyczne, przedmioty zbytku oraz cyn.
Najwikszymi miastami-pastwami wczesnej Anatolii byy ksistwa z orodkami w Kanesz, Hattusas, Nesie,
Zalpuwie i Puruszhandzie oraz dzisiejszych Ademhuyuk, Karahuyuk i Bejdesultan.
Zanik osad asyryjskich i lady zniszcze z XVIII w. dowodz narodzin nowego porzdku. Migracje
indoeuropejczykw stay si wwczas silniejsze. Z tego okresu znany jest epizod z Anittasem, synem Pithanasa,
krlem Kussary ktry w po. XVIII w. podbi obszary Anatolii Centralnej. Mona przypuszcza e by on
pierwszym znanym wadc hetyckim.
3.3.3.2

Wielko kraju Hatti pastwo Hetytw

Monarchi hetytw dzieli si na dwa okresy: pastwo starohetyckie (po. XVII-XVI w.) i imperium
nowohetyckie (XIV-XIII w.), przedzielono sabiej znanym wiekiem ciemnym (XV w.).
Pierwszym historycznie potwierdzonym krlem hetyckim, twrc patwa by Hattusilis I (ok. 1650 r.).
Uczyni swoj stolic Hattusas, ktre odbudowa i umocni. W pierwszych lat ruszy za Taurus zdobywajc
upy. Odwetowy najazd hurycki zosta przez niego odparty. Hattusilis ponownie najecha pn. Syri
zwyciajc tamtejsze pastewka huryckie i kananejskie (Jamchad).
Jego nastpca, Mursilis I, kontynuowa polityk podbojw. Uderzy na Syri, rozbi kananejskie Jamchad
wraz ze stolic Halab (obecnie Aleppo). Skierowa si w d Eufratu i w 1595 dotar do Babilonu, zajmujc i
upic go. Dugi okres wyprawy umoliwi jednak zawizanie spiskw na dworze. Mursilis zosta
zamordowany, podobnie jak wielu nastpnych wadcw hetyckich. Krlestwo hetyckie wkrtce utracio
zdobycze.
W 2 po. XVI w. prb restauracji monarchii podj Telipinus (ok.1525). Podj on reformy kwestii
nastpstwa tronu, dotychczas nowego wadc wybiera poprzedni, a ten musia uzyska akceptacj rady
starszych. Prawo do wadzy nie byo przyrodzone. System ten by przyczyn spiskw i przewrotw.

Dekret Telipinusa ustali zasad dziedzictwa tronu przez najstarszego syna a po jego mierci przez modszych
synw i w kocu przez ma najstarszej crki. Rada starszych miaa ingerowa jedynie w okrelonych
sytuacjach. Telipinus zawiza sojusz z Kizuwatn.
Suppiluliumas I (ok. 1380-1340) przeszed do aktywnej polityki zagranicznej. Po nieudanym ataku na
mitannijsk Syri na pocztku panowania, do drugiej rozgrywki by lepiej przygotowany. Zawar sojusze z
ksistwami Anatolijskimi (Kizuwatn i Azzi), kilkoma ekspedycjami uspokoi ludy Kaska, rozbudowa
umocnienia Hattusas.
Ok. 1360 Hetyci ruszyli przeciw Mitanni. Suppiluliumas musia uwzgldnia fakt sparaliowania
mitannijskiego sojusznika, Egiptu, w zwizku z reformami Echnatona. Hetyci przekroczyli Eufrat i zupili
stolic Mitanni, Waszuganni. Mitanni zostali wyeliminowani z grona potg a hetyci zajli Halab, Alalach,
Mukisz, Katn i Kadesz. Hetyci uporali si z resztkami buntownikw syryjskich i wkroczyli nawet do strefy
egipskiej.
Pastwo hetyckie uroso do rangi supermocarstwa, opanowao pn. Syri a Mitanni zostao sprowadzone do
rangi pastwa zalenego. Wielki krl zmar na zaraz przyniesion z Egiptu.
Mursilis II (1340-1310) zasiad na tronie w bardzo modym wieku, nastpiy ruchy odrodkowe w Anatolii i
Syrii. Walki o utrzymanie dziedzictwa zajy mu cae panowanie. Wyszed z nich zwycisko. A nawet podbi
Arzaw.
Muwatallis II(1310-1290) musia stoczy walk o wpywy z Egiptem. Wojowniczy faraon Ramzes II szykowa
si do zajcia Syrii wic Muwatallis cakowicie skoncentrowa si na tamtym obsarze.
W 1300 r. pod Kadesz doszo do bitwy. Bitwa nie przyniosa rozstrzygnicia, choobie stronu uwaay si za
zwycizcw, ostatecznie to Hetytom udao si utrzyma Syri a nawet odzyska kontrol nad krajem Amurru.
Muwatallis nie pozostawi nastpcw. Po kilku latach walk midzy synem z nieprawego oa a bratem
zmarego krla, gr by ten drugi ktry zasiad jako Hattusilis III(1285-1255), na pocztku panowania zawar
traktat pokojowy z Ramzesem II. Zapewni krajowi pierwszy od duszego czasu okres pokoju.
Rs nacisk Asyrii od wschodu. Hetyci chcieli odsun Asyri od Syrii poprzez wspieranie kasyckich wadcw
Babilonii. W polityce wewntrznej krl popdporzdkowa kontroli majtki witynne.
Tudhalijas IV (1255-1220), ostatni wybitny wadca hetycki. Napr Asyrii neutralizowa zabiegami
dyplomatycznymi, pozyskujc syryjskich wasali traktatami dwustronnymi.
W Anatolii odpiera najazdy ludw Kaska na pnocne granice, jednak utraci obszary zachodnioanatolijskie.
Tamtejsze ksistwa utrzymyway niezaleno nawet w okresie potgi hetytw. Teraz zasilone migracjami
spokrewnionych ze sob ludw stay si bardziej ekspansywne. Mimo wszystko Tudhalijas stawia im czoa do
koca swojego panowania.
Suppiluliumas II(ok. 1200), za niego doszo do inwazji Ludw Morza, pozbawiony wsparcia syryjskich
ksistw zalenych. Krl robi wszystko by zapobiec tragedii, wyprawi si nawet na Cypr gdzie pojawiy si
zastpy najedcw. Ruiny Hattusas s wiadkami tragedii po dzi dzie.
Krlestwo hetyckie nie zostao zniszczone w wyniku nieudolnoci wadcw czy innymi czynnikami
wewntrzpastwowymi. Podobnie jak wiele innych pastw zostae wyeliminowane przez migracj ludw
indoeuropejskich. Nazw hetytw przejy posthetyckie ksistwa w pn. Syrii ktre istniay do najazdu
asyryjskiego w VIII w..
3.3.3.3

Anatolia zachodnia w czasach Hetytw Problem Ahijawy i obecnoci Grekw Mykeskich

Zachodnia Anatolia bya poza zainteresowaniami Hetytw. Gospodarczo, politycznie i etnicznie region ten by
zwizany ze wiatem egejskim. Widniejca w tekstach hetyckich nazwa, Taruisa, miaa by Troj czyli Ilionem.
Za Ahijawa identyfikowana jest jako Achaja pastwo lub jedno z pastw grekw achajskich.
Na pocztku panowania Mursilisa II Ahijawa i Milawanta wspieray antyhetyckie wystpienia Arzawy.
Nastpnie stosunki z Mursilisem uspokoiy si. Z chwil pojawienia si wielkiej migracji XIII i XII w. Ahijawa
wykazywa aktywno militarn, doszo do konfliktu hetycko-ahijawskiego o miasto Milawanta. Za
Tudhalijasa IV, Attarisijas, wadca Ahijawy pokona i wypdzi hetyckiego wasala, Mattuwantasa. Po jego
powrocie nakoni go do antyhetyckiego wystpienia. Nie pomogy ekspedycje krla Hetytw, ktry z powodu
najazdu Kaskw przerwa ofensyw.
Ahijawa lokalizowana jest albo w Grecji waciwej albo na wybrzeach egejskich Anatolii oraz ssiednich
wyspach Rodos i Lesbos.
3.3.4

Ustrj, spoeczestwo i gospodarka

Na czele Hetytw sta krl. Nie mia ani wadzy absolutnej ani ugruntowanej religijnie. Zmusio to Telipinusa
w XVI w. do uregulowania sprawy nastpstwa tronu. Due znaczenie miay krlowe ktre prowadziy nawet
wasne korespondencje dyplomatyczne z innymi dworami.

Organem przedstawicielskim bya Rada Krlewska. Miaa wan rol a w okresach saboci wadzy
krlewskiej decydowaa o sprawach pastwowych. Arystokracja rodowa stanowia najwysz grup spoeczn
w pastwie. Nastpnie byli wojownicy oraz grupy urzdnikw pastwowych.
Najwiksz rol stanowili chopi i rzemielnicy, niewielu jest z ograniczon wolnoci osobist. Na samym
dole hierarchii byli jecy i niewolnicy. Ci pierwsi pracowali w majtkach krlewskich i nie mogli ich opuszcza.
Dominowao niewolnictwo typu domowego.
Gospodarka hetycka opieraa si na rolnictwie. Ziemia naleaa do krla, wity, arystokracji i wolnego
chopstwa. Chopi odpracowywali okrelony czas w dobrach arystokracji. Gospodarka hetytw opieraa si na
gospodarstwach rodzinnych wolnych chopw. Uprawiano jczmie i pszenic, zakadano sady, ogrody i
winnice, Specjalnoci hetyck bya metalurgia. To Hetyci jako pierwsi zaczli wytapia elazo w kocu 1
poowy II tysiclecia.
3.3.5

Wierzenia religijne

W kraju Hatti przemieszay si wierzenia i bogowie pierwotnej ludnoci anatolijskiej, pniejszej hetyckiej,
huryckiej oraz wpywy religijne Mezopotamii i Syrii.
Na czele panteonu sta Teszub, bg burzy i piorunw, ze sw maonk Hebat.
Wielk czci darzona by hatycka bogini soca, Wuruszemu.
Spord panteonw lokalnych znano bstwa luwijskie z bogiem burzy Tarhuntem, bogiem soca Tiwatem,
ksiyca Arm, zarazy Jarrim.
Co do wiata podziemnego to znajdujemy wiele podobiestw do greckiego Hadesu. Na czele sta tu bg soca
podziemnego, Lelwani. Do wiata podziemi schodzio si grotami lub pieczarami. Gboko w nim ukryta bya
waza z wszelkim zem (puszka Pandory). Dusze wadcw kieroway si przepenion socem k. Bogowie
hetyccy byli podobni do ludzi.
3.3.6

Literatura

Hetyci byli pod wpywem kultury mezopotamskiej, huryckiej i syryjskiej. Posugiwali si mezopotamskim
pismem klinowym. Literatura hetycka wyrosa pod wpywem hurytw.
3.4
3.4.1

Syria i Palestyna (Kanaan)

Warunki naturalne i krainy historyczne

Syro-Palestyna zajmuje centralny fragment Bliskiego Wschodu. Od pnocy Taurus Armeski, od NE Eufrat,
od wschodu pustynia syryjska, od poudnia pw. Synajm a od zachodu Morze rdziemne wyznaczaj granice
tej krainy. Podzieli j mona na 3 gwne czci.
Pierwsz tworz nizinne rejony nadmorskie. Dalej ku wschodowi nastpuje pasmo wyyn. Trzecia i
najwiksza cz to szeroki obszar wyynny i grzysty, stepowy i ppustynny.
Ubogi system wodni okrelaj rzeki Jordan i Orontes. Rolnictwo i sadownictwo rozwijao si tylko w
niewielkiej czci. Syro-Palestyna jest idealnym terenem hodowli typu nomadycznego. Opady s wiksze na
pnocy.
Przez wikszo czasu obszar ten by rozdrobniony co uniemoliwio przypiciu temu regionowi staych nazw
historycznych, wyjtkiem jest Kanaan ktry w okresie dominacji Kananejczykw peni funkcj nazwy caego
regionu (II tysiclecie).
W I tysicleciu w tekstach Mezopotamskich jest nazwa Hatti na okrelenie pnocnych terenw Syrii
zdominowanej przez ksistwa posthetyckie. W rozrnianej od Syrii Palestynia pojawiy si pastwa Izrael i
Judea. Centraln czci Syro-Palestyny od schyku II tysiclecia zaja Fenicja.
3.4.2

rda Pisane

Zachowane rda s nierwnomiernie rozmieszczone w czasie i przestrzeni. Wikszo tekstw pochodzi z

Syrii. Tu w po. III tysiclecia przejto mezopotamskie pismo klinowe.
Do naszych czasw przetrwao kilka archiww z tabliczkami klinowymi. Wszystkie one zawieraj dokumenty
gospodarcze, niewielk cz stanowi teksty literackiem religijne i kultowe a take rda historyczne:
korespondencja wadcw, midzynarodowe ukady handlowe, traktaty pokojowe oraz regulacje zobowiza.
Cech archiww syryjskich jest ich wielojzyczno.
rdo historyczno-chronologiczne praktycznie nie wystpuj.

3.4.3
3.4.3.1

Historia Polityczna Syro-Palestyny do schyku II tysiclecia p.n.e.

Syria w III tysicleciu p.n.e.

W III tysicleciu mamy informacje tylko o pastwie Ebla, lecym w pn. Syrii. Wspominali o nim zdobywcy
akadyjscy (Sargon i Naram-sin). Wiele wzmianek o niej zawieraj teksty z Mari. Ebla obejmowaa w po. III
tysiclecia wiksz cz Syrii rodkowej midzy Orontesem a Eufratem i byo najsilniejszym pastwem
rejonu. Nawizao kontakty z Mari i Kisz. Podstaw potgi byo zdominowanie handlu regionalnego, gdzie
Ebla kontrolowaa handel midzy wschodem a zachodem.
Wczeniej ni w Sumerze wyksztacia si tu zasada dziedzicznoci wadzy. Z wadcw eblaickich najlepiej
powiadczeni w tekstach s: Ebrium i Ippi-Sipisz, jednak o ich osigniciach nie ma wzmianek. Kres potdze
Ebli pooyy najazdy wadcw akadyjskich (Sargona i Naram-Sina). Po tych klskach miasto Ebla byo w
zalenoci Jamchadu.
Oprcz Ebli istniay w III tysicleciu w Syrii rwnie miasta-pastwa: Katna, Ugarit i Byblos. Przez Byblos
napyway do kraju faraonw surowce i wyroby syryjskie i mezopotamskie i odwrotnie towary egipskie na
wschd.
3.4.3.2

Czasy Pastw Kananejskich Syria i Palestyna w 1 poowie II tysiclecia p.n.e.

Na przeomie III/II tysiclecia do Syrii wtargnli plemiona kananejczykw, ktre byy spokrewnione z
Amorytami. Opanowali cay obszar Syro-Palestyny. Miny dwa wieki nim kananejczycy utworzyli pastewka
plemienne lub miasta-pastwa (na miejscu starych orodkw).
Najlepiej poznane pastwa kananejskie to Jamchad, Karkemisz, Katna. Due znaczenie miay te Ugarit,
Byblos i Askalon. W Palestynia wyrnia si Megiddo.
Najwiksz rol odgrywao krlestwo Jamchad, ktrego stolic byo Halab. W XVIII i XVII w. krlowie
Jamchadu podporzdkowali sobie pnocn Syri.
Jarim-Lim I by synem Sumu-Epuha, ktry skutecznie stawia czoa wadcom Mezopotamii. Najedcy nie
zdoali sobie trwale podporzdkowa tego terenu. Krl Jamchadu ingerowa w sprawy mezopotamskie stajc
si sojusznikiem Hammurabiego z Babilonu.
Pod wpywami Jarim-Lima I byo ksistwo Karkemisz. Jamchad kontrolowa wikszos handlu idcego przez
Syri.
Od 2 poowy XVII pojawio si zagroenie hetyckie, krlowie Jamchadu stanli na czele koalicji syryjskiej.
Mursilis oczywicie zdoby Halab to po wycofaniu si Hetytw, Jamchad odzyska swoj pozycj. Ktr
utrzymao do koca XVI w. kiedy na scenie pojawi si Egipt XVIII dynastii i Mitanni.
3.4.3.3

Syria i Palestyna w dobie rywalizacji wielkich mocarstw (ok. 1500-1200)

Poudniowa cz regionu (Palestyna) i lecy dalej na pnoc pas wybrzea (Fenicja) z krtkimi przerwami
byy w egipskiej strefie wpyww. Nigdy Mitanni nie udao si go stale opanowa. Lokalni ksita odzyskiwali
na pewien czas niezaleno.
Rywalizacja wic toczya na pnocnej, syryjskiej czci regionu. By to jeden z najbogatszych terenw BW,
miejsce krzyowania si szlakw handlowych. Kto wada Syri ten mia otwart drog do dalszych podbojw.
Ksita Syrii wystpowali w walkach midzy potgami jako wasale-sojusznicy albo bronicy swej
niezalenoci. Brakowao jednej silnej wadzy lokalnej.
W XIV w. ksistwo Amurru zacznie si wybija nad grnym i rodkowym Orontesem.
XV i XIV w. to okres szczytowy penetracji huryckiej w Syrii a na pnocy w znacznej czci zamieszkany by
przez hurytw. Za cakowicie lub przewaajco huryckie mona uzna pastewka Karkemisz, Mukisz i Ugarit,
znaczny odsetek ludnoci stanowili w Emar i Nuhahszsze, ktrych wadcy nosili huryckie imiona. By to
czynnik wspierajcy na tym terenie Mitanni a potem Hetytw. Ci drudzy uczynili nawet Karkemisz siedzib
wicekrla Syrii.
Dynasti w Amurru w 1440 zaoy Abdi-Aszirta, przy biernoci Egiptu zdoby niezalen pozycj. Jego syn,
Aziru, przeszed na stron Hetytw i wyda im Amurru na 170 lat. Jego nastpcy pozostawali lojalni i
wspomagali tumienie antyhetyckich rebelii.
3.4.4

Ustrj, spoeczestwo i gospodarka

Na czele scentralizowanego pastwa Ebly sta krl. Wystpujcy ju w III tysicleciu ustrj miasta-pastwa
sta si potem dominujcy dla caej Syro-Palestyny.
Spoeczestwa tego regionu rozwijay si na podstawie rodzimych tradycji, widoczne s te wpywy
mezopotamskie, egipskie a potem te egejskie. Dziel si one na dwie grupy: spoecznoci miast-pastw i

spoecznoci rodowo-plemienne. Te drugie to gwnie koczownicze wsplnoty rodowe o pasterskiej

monokulturze gospodarczej.
Spoecznoci miast-pastw przedstawiay podzia na rodowo-urzdnicz warstw panujc z wikszym lub
mniejszym udziaem w niej kapanw i z drugiej strony na rzemielnikw, rolnikw, pasterzy i nielicznych
niewolnikw prywatnych, witynnych lub pastwowych. Obok majtkw pastwowych i witynnych istniay
pola prywatne. Fakt pooenia Syrii na skrzyowania szlakw handlowych przyczyni si do awansu
spoecznego zajmujcych si handlem i rzemiosem.
3.4.5

Wierzenia religijne

Na czele kananejskiego panteonu sta El, stwrca wiata i ojciec bogw. Odsunity zosta od wadzy przez
Baala, boga burzy. Maonka Ela, Aszera, bya rodzicielk bogw.
Najwysze miejsce wrd bogi miaa Asztarte, bogini mioci i wojny. Ponadto istnia bg rzemios i sztuki
Koszar, bg zarazy Reszef, bg mierci i suszy Mot. W miar napywu do Syrii ludw niesemickich panteony
kananejskie czsto si zmieniay.
3.4.6

Kultura

Ebla jest dowodem istnienia w III tysicleciu kontaktw z Sumerem i Akadem, obecne s wpywy kulturowe
Egiptu. W II tysicleciu przybrao na sile przenikanie si na terenie Kanaanu wpyww mezopotamskich,
huryckich, egipskich i egejskich. Du rol w 1 po. II tysiclecia odegrao miasto Mari. Stworzony zosta tu
tzw. Alfabet ugarycki, alfabetyczny, bdcy jednym z najwikszych osigni mieszkacw Syro-Palestyny.
3.4.6.1

Pimiennictwo Literackie

Poznanie literatury Syryjczykw ogranicza si do tekstw mitologicznych z Ugarit.

3.4.6.2

Architektura i Sztuka

W tej dziedzinie mieszkacy Syro-Palestyny nie mieli wikszych osigni. Drobna formy plastyczne i
architektura zdradzaj wpywy egipskie, mezopotamskie, minojskie i mykeskie. Domostwa nawizuj do
wpyww mezopotamskich, za witynie do egipskich.
4. CZASY WIELKICH PRZEMIAN MIGRACJE Z PRZEOMU II i I TYSICLECIA I SKUTKI
Schyek XIII w. przynis wielkie przemiany polityczne, etniczne i kulturowe. Ich przyczyn bya dwa nurty
migracyjne ktre w sposb zaborczy wpyny na los BW.
Pierwszy z nich to przesunicie si na tereny Azji Mniejszej ludw indoeuropejskich co zmusio ludy
anatolijkie do przemieszczenia si na poudnie i zachd. Nazywa si to wdrwk Ludw Morza. Drugi nurt to
potna ale rozoona w czasie migracja koczowniczych ludw semickich, gwnie aramejczykw, std nazywa
si j wdrwk Aramejczykw. Prcz pojawili si te Hebrajczycy, Chaldejczycy, Moabici, Ammonici i
Edomici.
4.1

Migracje Pnocne Wdrwki Ludw Morza i innych Plemion

Ich przyczyny s do dzi osnute tajemnic. Nastpio przesunicie na poudnie ludw zamieszkujcych
Bakany, w kierunku Anatolii i basenu Morza Egejskiego.
Podstaw wiedzy o tych migracjach jest fragment inskrypcji Ramzesa III z Medinet Habu.
Faraon ten rozbi najedcw u samych bram Egiptu, ok. 30 lat wczeniej za faraona Merenptaha Egipcjanie
po raz pierwszy starli si z tymi ludami pnocy. Dotary one drog morsk do Libii i wspary atak miejscowej
ludnoci na delt, wyprzedziy one gwn fal Ludw Morza ktre poday wybrzeem. W bitwie pod Memfis
Merenptah rozbi najedcw. Ludy Morza dotary do Egiptu w dwch falach: drog morsk bezporednio z
Krety, Cypru lub wybrzey anatolijskich i syryjskich a druga drog ldow wzdu wschodnich wybrzey
Morza rdziemnego, upic Syri i Palestyn.
Tyle wiadomo ze rde pisanych. Ludy Morza reprezentuj ludno egejsko-bakasko-anatolijsk i byli na
obszarach BW postrzegani jako obcy przybysze.
Nie wiadomo co spowodowao te migracje.
Pod koniec II tysiclecia na zachodnich Bakanach pojawiy si ludy iliryjskie powodujc przemieszczenie
ludnoci tracko-frygijskiej. Plemiona frygijskie, protoormiaskie zaczy przesuwa si na poudnie w
kierunku Morza Egejskiego. Elementem tych wdrwek byy migracje greckich plemion doryckich.

W Egei najedcy natrafili na niestabiln sytuacj, co byo dla nich uatwieniem. Pod naporem ludw idcych
z Bakanw ustpowali mieszkacy wysp Morza Egejskiego oraz zachodnich wybrzey Anatolii. Owocem
zamieszania w wiecie egejskim by upadek kultury mykeskiej.
W XII w. przez Anatoli przeszy dwie fale. Ludy Morza poszy drog poudniow do Syrii, Palestyny i
Egiptu. Niewielka ich grupa ruszya na wschd dochodzc do Mezopotamii i osiadajc we wschodniej Anatolii i
pn Syrii.
Druga fala skadaa si z przybyszw bakaskich i Protoormian, uderzya na pn i rodkow Anatoli, wrd
nich naleu upatrywa pogromcw Hetytw.
Ostatecznie wiele spord Ludw Morza znalazo siedziby na trasie swych przemarszw.
4.2

Migracje Ludw Semickich Aramejczycy, Hebrajczycy i Inni

Pierwsze wzmianki o aramejczykach pochodz Asyrii z koca XIV w. S oni grup aktywnych,
koczowniczych plemion semickich ktre od XIII w. opuszczay siedziby na pnocy pustyni syryjskiej i
przenikay na tereny syryjskie i mezopotamskie.
Od XII w. przybysze byli liczniejsi i agresywniejsi, rozpoczy si napady poszczeglnych plemion.
Tiglatpilesarowi I z Asyrii (1115-1077) udawao si odpiera koczownikw na linii Eufratu, po jego mierci
aramejczycy i chaldejczycy przeszli Eufrat i wdarli si do Mezopotamii.
Asyrii udao si przetrwa w swych naturalnych granicach, Babilonia jednak bya bezbronna. Zacz si
dwustuletni okres wdrwek aramejskich po Mezopotamii. Chaldejczycy skupili si na terenach babiloskich.
Byy to wieki ciemne, pene rozbojw. Administracja pastwowa w Babilonii przestaa istnie. Niektre miasta
babiloskie korzystajc z pornienia najedcw kieroway poszczeglne plemiona przeciw sobie.
Przekupstwem lub kontrybucj ratowano si od atakw na miasta. Cho koczownicy nie byli przygotowani do
oble to nich nie chronio gospodarki kraju (pl, sadw). W XI-IX w. klski godu stay si powszednie.
Na przeomie IX i VIII w, koczownicy znaleli sobie siedziby i sytuacja si poprawia.
Innym czynnikiem stabilizujcym sytuacj w regionie byo odradzanie si Asyrii.
Do Kanaanu Aramejczycy wdarli si w XI i X w.. W zasadzie niedugo po ciosach zadanych temu krajowi
prez ludy pnocne. W Palestynie osiady w XIII i XII w. ludy: Hebrajczycy, Ammonici, Edomici. Wszyscy
zagarniali ziemi kosztem miejscowej ludnoci.
4.3

Skutki Wielkich Migracji oraz Powstanie Nowego Porzdku Politycznego i Etnicznego w 1 Poowie I
Tysiclecia w Zachodniej Czci Staroytnego Bliskiego Wschodu.

W wyniku migracji na caym BW nastpiy zmiany polityczne, etniczne i kulturowe. Pojawia si hebrajska
Palestyna, aramejsko-posthetycka Syria, zarameizowana Mezopotamia zachodnia, chaldejsko-aramejska
Babilonia, frygijsko-lidyjska Anatolia i klasyczny wiat grecki. Od po. VIII w. pozostae obszary BW rozwijay
si w cieniu Asyrii.
Rozpowszechni si jzyk aramejski, sta powszechnym jzykiem mieszkacw Bliskiego Wschodu.
Dominacja jzyka aramejskiego nie upada nawet w czasach greckich i rzymskich. Dopiero na pocztku
wiekw rednich zmienio si to z powodu Arabw.
4.3.1

Ksistwa Aramejskie i posthetyckie w Syrii i Cylicji

Dla pastewek posthetyckich tereny cilycyjskie oraz pnocnosyryjskie byy obszarami wystpowania.
Syryjskie pastwa aramejskie rozwijay si w otoczeniu ksistw aramejskich Mezopotamii. Od pocz. IX w.
znalazy si pod presj Asyrii, ktra w VIII zacza ich podbj. Kres istnieniu tych pastewek przynieli:
Tiglatpilesar III i Sargon II.
Podstaw rozwoju ksistw posthetyckich bya zhurytyzowana ludno miejscowa. Dziki nim spoeczestwa
posthetyckie przejy anatolijskie pismo obrazkowe. Jedno z gwnych pastw okrgu to Karkemisz, inne to:
Hilakku, Tabal, Que, Gurgum, Melid, Kimmuhu i Unki.
Obszar wystpowania past aramejskich w Syrii od pd by ograniczony granicami pastwa ydowskiego, od
pnocy stref aramejsko-posthetyck. Najwaniejszym z pastewek Aramejskim by Aram, rozwin si w X
w. po odzyskaniu niezalenoci od krlestwa ydowskiego. Jego najwybitniejsza wadca Ben-Hadad II (880840) pogromca Salmanasara III pod Karkar w 853.
4.3.2
4.3.2.1

Hebrajczycy w Palestynie
Historia Polityczna

Proces stabilizacji plemion hebrajskich przebiega powoli. Pod koniec XI w. Hebrajczycy skonsolidowali si
wok wadzy krlewskiej. Pierwszym krlem by Saul.

Dawid (1000-960) obj krlestwa z ugruntowan sytuacj polityczn i podziaem na Izrael i Jud.
Hebrajczycy musieli broni si przed ssiadami, gwnie przez Filistynami. Ustanowili stolic w Jerozolimie.
Krl organizujc administracj korzysta z wzorcw kananejskich. Dawid utrzyma odrbne dowdztwo armii
i dwch arcykapanw do kultu oficjalnego. Odniesiono zwycistwa nad Ammonitami, Edomitami i
Aramejczykami.
Salomon (960-932) powici panowanie polepszeniu obronnoci pastwa i gospodarki. Zbudowa fortyfikacje
m.in. w Jerozolimie, Gezer i Megiddo i nawiza kontakt z Fenicjanami z Tyru. Wyrazem potgo pastwa bya
budowa wityni w Jerozolimie. Salomon rozwin system administracyjny Dawida.
Konflikty religijne, spoeczne i plemienne, po mierci krla w 932, doprowadziy do rozpadu na dwa
krlestwa: pnocny Izrael ze stolic Sychem i poudniow Jude ze stolic w Jerozolimie. Rozam okaza si
trwa 700 lat.
Izrael pad ofiar Asyrii w 722, Judea za Babilonii w 586. Bdca skutkiem nieudanego powstanie deportacja
duej czci ludnoci Judei przesza do historii pod mianem niewoli babiloskiej. Wraz z powstaniem
imperium perskiego ydzi uzyskali wolno. W 538 Cyrus II Wielki zezwoli ydom wrci do Palestyny i
odbudowa wityni Jerozolimsk.
4.3.2.2

Religia i Spoeczestwo ydowskie

Zorganizowani w plemiona i rody prezentowali struktur ludw koczowniczych. Wiara w jednego boga,
stwrc wiata ksztatowaa si stopniowo, koncepcja taka znacznie uatwiaa ydom konsolidacj ich
krlestwa. Wykreowanie jednego boga, zbiegoby si z czasem z pojawieniem si jednego krla.
Upadek krlestwa Izraela w 2 po. VIII w. umocni proces wzmacniania wizerunku Jahwe. W okresie
rozwoju doktryny na stray jej aspektw stay 3 instancje: krlowie, arcykapani i prorocy. Bdy dwch
pierwszych wzmagay aktywno prorokw. Dziki religii rozwj spoeczestwa ydowskiego nastpowa nawet
po jego upadku.
4.3.2.3

Pimiennictwo Hebrajskie Stary Testament (Biblia)

Stary Testament w ostatecznej wersji zosta zredagowany w kocu I w. n.e.. Spisywano go klasycznym
pismem hebrajskim. ydzi posugiwali si wasnym pismem ju od poowy I tysiclecia.
Biblia to kanon ydowskiej literatury religijno-historyczno-etycznej. Poszczeglne ksigi Biblii powstaway
niezalenie od siebie. Najstarsze z nich zaczsto spisywa od VIII w., najstarsza jej cz miaa powsta w XII
w..
4.3.3
4.3.3.1

Fenicja
Historia

Ostatnie grupy kananejskie znalazy w XIII w. na wskim pasie wybrzea rodkowej Syro-Palestyny,
doskonae warunki rozwoju. Izolacja geograficzna i polityczno-etniczna sprzyjay wytworzeniu si odrbnej
wiadomoci kulturowej. Otwarcie kraju na morze okrelio jedyn drog rozwoju miast.
Fenicjanie nie mieli wielkich osigni w literaturze, sztuce i naukach teoretycznych. Synli z wyrobu
rzemiosa uytkowego (wynaleli szko), upowszechniania wynalazkw, w tym alfabetu.
Najwaniejsze miasta fenickie to Arados, Byblos, Sydon, Tyr i Akko. Pniej powstay Trypolis i Berytos.
Najstarszym miastem regionu byo Byblos, potne ju w III tysicleciu. Zniszczony w 1200 przez Ludy Morza,
odda przodownictwo Sydonowi. Po pokonaniu Sydonu przez Filistynw w 1000 r. dominujcym miastem sta
si Tyr. Miasta feniskie nie odegray w regionie roli politycznej. Fenicjanie koncentrowali si na sprawach
gospodarczych.
W okresie naporu Asyrii miasta fenickie nie wsptworzyy koalicji syryjskich i syro-palestyskich, wolay
zoy danin i mie wzgldny spokj. W kocu VIII w. gdy Asyria zacza swj podbj to Fenicja wczya si
do walki.
Za Asarhadona Fenicjanie buntowali si kilkakrotnie. Rywalizacja wewntrzna nie pozwolia im
skoordynowa dziaa.
Wraz z nastaniem imperium perskiego, Fenicja wesza w skad V satrapii obejmujcej Syro-Palestyn.
Utrzymaa wewntrzn autonomi i swobod w handlu. Powstaa te wsplna zaleno Persw i Fenicjan. Ci
pierwsi potrzebowali fenickiej floty i baz morskich, fenicjanie za zyskiwali potnego sojusznika.
Odrbn rzecz jest kwestia gospodarcza tych stosunkw. Fenicjanie bez ogranicze korzystali z moliwoci
ogromnego rynku imperialnego. Wsppraca trwaa a do IV wieku. Kiedy kryzysy w Persji zwikszajce
obcienia podatkowe day si Fenicjanom odczu.

4.3.3.2

Ustrj, spoeczestwo, gospodarka

W miastach-pastwach wadz sprawowali dziedziczni krlowie. Ich pozycja przypominaa pozycj

najwyszego urzdnika. Do jego obowizkw naleao prowadzenie polityki umoliwiajcej mieszkacom
miasta bogacenie si. Pomagaa mu w tym rada starszych. Nieco inaczej wyglda ustrj w koloniach
zachodnich. W Kartaginie wadz wykonawcz miaa dwch sufetw, a uchwaodawcz Rada Stu. Krlowie
speniali funkjce reprezentacyjne.
Nie wida sztywnych podziaw spoecznych. Caa ludno miaa swobod dziaalnoci gospodarczej. Na
ekonomi miast fenickich wpyw miay rody kupieckie. Niewolnicy, liczniejsi ni w innych czciach BW, nie
odgrywali wikszej roli. W Fenicji rozwijao si te rolnictwo, sadownictwo i ogrodnictwo.
Fenicjanie synli z produkcji tekstyliw oraz wyrobw ze szka. Obu technologii pilnowano.
Handel fenicki opiera si na kilku filarach: wasnej wytwrczoci, staej wsppracy z zakadanymi w tym
celu koloniami, handlu tranzytowym oraz niezwykej wiedzy geograficznej. Ok. 600 eglarze feniccy opynli
Afryk. Kupcy feniccy operowali na caym Morzu rdziemnym.
4.3.3.3

Kolonizacja Fenicka

Podstaw wielkoci fenicji bya liczba jej kolonii zamorskich. Prym w wyprawach zamorskich mia Tyr. W
kocu XII w. zaoono Gades w Hiszpanii i Liksus na wybrzeu marokaskim oraz Utyka w dzisiejszej Tunezji.
Skolonizowany wwczas by cay Cypr. Ok. 814 Tyr zaoy Kartagin, swoj najpotniejsz koloni, kta od
VII miaa rol koordynujc wikszo kolonii fenickich na zachodzie. Utrzymaa jednak zwizki z metropoli.
Kolonizacja fenicka obja pnocne wybrzea Afryki, Iberi, Baleary, Sardyni, NW Sycyli. W VIII w. zyskali
gronego konkurenta, Grekw.
4.3.4

Pastwa Anatolii Frygia i Lidia

Wschodnia Anatolia pozostawaa w krgu kulturowym Syrii lub Mezopotamii, zachodnia i rodkowa cz
zwizane byy ze wiatem egejskim, w ramach ktrego stworzyy wasn kultur.
Frygowe w VIII w. utworzyli swe pastwo ze stolic Gordion nad Sangarios. rda asyryjskie podaj
najstarsze wzmianki o Frygach. Niewiele wiadomo o historii tego pastwa ktego rozkwit zosta w VII w.
przerwany najazdem Kimmerw.
Lidyjczycy stworzyli swe pastwo po upadku pastwa Frygw. Jego stolic byo Sardes. A jego twrc w 1
po. VII w. mia by Gyges. Lidia wypara Kimmerw i staa si dominujc si Anatolii.
4.3.5

Egipt w Pierwszej Czci Okresu Pnego

Dynastia XXI (1085-935) to okres rozbicia kraju na Egipt Grny rzdzony przez kapanw Amona z Teb i
Egipt Dolny podlegy dynastii. W 935 do wadzy doszed Szeszonk I, rozpocz on trwajce 200 lat panowanie
dynastii libijskich XXII i XXIII. Szeszonk dokona udanej wyprawy do Palestyny gdzie zupi wiele miast
izraelskich.
Pniej kraj, cho zjednoczony, by saby. Kres panowaniu libijczykw w 730 r. pooy Tefnacht, ksi Sais.
Ok. 715 r. krl kuszycki, Szabaka po zajciu Grnego Egiptu rozbi wojska ksicia saickiego. Rzdy
libijczykw zostay zastpione rzdami etiopczykw (kuszytw). Przedstawiciele XXV dynastii kuszyckiej,
Taharka i Tanetamun dzielnie bronili Egiptu przed Asyri.
5. BLISKI WSCHD W CZASACH DOMINACJI ASYRYJSKIEJ (IX-VII w. P.N.E.)
5.1 Fenomen Asyrii
Po raz drugi Asyria utworzya potne imperium na pocz. I tysiclecia, Ludy Morza wyczyy z walki o
supremacj wszystkie liczce si potgi. Asyria miaa woln rk.
Asyria w Syrii, Palestynie, Mezopotamii i wschodniej Anatolii za przeciwnikw miaa plemiona koczownicze i
wiele niewielkich ksistw aramejskich, chaldejskich, posthetyckich i pastwa hebrajskie.
Asyria pozbawiona bogactw naturalnych musiaa prowadzi polityk zaborcz by znaczy wicej ni
przecitne pastewko.
5.2

Odrodzenie si Asyrii

Od po. XI w. po mierci Tiglatpilesara I Asyria przez 100 lat powstrzymywaa napr plemion aramejskich.
Odrodzenie zwiastujce okres nowoasyryjski (935-612) wie si z osobami 3 kolejnych wadcw: Aszur-adana
II, Adad-nirari II i Tukulti-Ninurty II. Pierwszy uporzdkowa sytuacj wewntrzn pastwa, co pozwolio

drugiemu z kolei przej do dziaa ofensywnych, najpierw wymusi od Babilonii tereny od Zagrosu po
rodkowy Tygrys, potem opanowa kraj Hanigalbat i zupi kraj Nairi.
W ten sposb rozpocz zdobywanie pnocnych szlakw handlowych. Trzeci z nich utrwali zdobycze ojca.
5.3 Walka o Wadz nad wiatem
5.3.1 Etap 1: Czas Wielkich Zwycistw i Chway
Aszur-nasir-apli II (884-858) musia najpierw potwierdzi panowania asyryjskie midzy Chaburem a
rodkowym Eufratem, gdzie tamtejszego plemiona aramejskie szukay okazji by zrzuci obce zwierzchnictwo.
Po przejciu Eufratu na wysokoci Karkemisz przeszed ca pn Syri zmuszajc tamtejsze miasta do
kontrybucji, m.in. Tyr, Sydon, Byblos i Arados.
Pastewka i plemiona aramejskie, zaskoczone, nie stawiay oporu. Krl ten by znany z okruciestwa.
W polityce wewntrznej krl rozbudowa Kalchu ktre uczyni stolic. Miasto cechuje znakomicie
rozplanowana infrastruktura miasta zaopatrzonego w sie wodn. Inwestycje moliwe byy dziki
kontrybucjom i upom.
Salmanasar III (858-824) spacyfikowa aramejskiej Bit-Adini w rejonie Chaburu, usiujce uzyska
niezaleno. Nastpnie zbuntowali si wasale syryjscy ktrzy wystpili na jednym antyasyryjskim froncie pod
przewodem Ben Adada II z Aramu. W 853 pod Karkar Asyryjczycy ponieli klsk. mier Ben Hadada i
rozpad koalicji pozwoli im odzyska utracone wpywy w Syrii i Fenicji. W 851 Salmanasar interweniowa w
Babilonii w kwestii nastpstwa tronu.
W drugiej czci panowania Asyria bya w defensywie. Przyczyn byo pojawienie si armeskiego pastwa
Urartu. Pierwszym znanym wadc urartyjskim by Saduri I, jednego z jego nastpcw, Saduri III,
Tiglatpilesar III rozbi pod Kisztan.
Pod koniec panowania wybuchay liczne bunty w Asyrii. Walki trway kilkat po objciu tronu przez Szamszi
Adada V. Dziki poparciu Babilonii udao si opanowa sytuacj. Pod koniec panowania podporzdkowa sobie
Babiloni.
Adad-nirari III (810-780) zdoby Damaszek i na krtko opanowa Syri. Mimo to kraj pogry si w
kryzysie. Urartu odebrao Asyrii pozycj hegemona. Na NE granicach pojawili si Medowie. Apogeum walk
wewntrznych nastpio po mierci krla, epidemie i nieurodzaj wyludniy du cz obszaru Asyrii.
5.3.2 Etap 2: Podbj wiata Bliskowschodniego i Utworzenie Imperium
Tiglatpilesar III (745-727) zasiad na tronie w chwili upadku kraju. Przeprowadzi reform wojskow i
przywrci autorytet monarchy. Stworzy najpierw elitarny puk krlewski a nastpnie podobnie zreformowa
ca armi. Najpierw wyprawi si przeciw aramejczykom, wyprawa przyniosa opanowanie wschodniej
Mezopotamii. W 743 najecha na Syri i rozbi koalicj pod przywdztwem Urartu w bitwie pod Kisztan.
Opierajce si miasta upiono, wikszo jednak pacia kontrybucj. W 735 ruszy przeciw Urartu, opanowa
krain Nairi. Gdy wasale syryjscy w tym czasie podnieli bunt to byskawicznie przesun wojska na poudnie i
ich spacyfikowa.
W 729 ruszy na poudnie zwyciajc chaldejczykw i zajmujc Babilon. Koronowa si na krla Babilonii
nadajc stosunkom asyryjsko-babiloskim status unii personalnej.
Jego podbojom towarzyszyy deportacje.
Salmanasar Vzwyciy buntownikw izraelskich, w latach 725-722 oblega Samari, ocala z pogromu
ludno wysiedli. Jego polityka wewntrzna likwidowaa przywileje wity i doprowadzia do buntu i
usunicia go od wadzy.
Sargon II (722-705), byy dowdca Salmanasara, za jego panowania wiele ludw chciao zrzuci zwierzchno
Asyrii. Wybuchy zamieszki w Syrii i Fenicji, uniezaleni si Babilon. Opanowanie sytuacji zajo mu kilka lat.
Po bitwie pod Karkar (720) gdzie zwyciy koalicj syryjsko-palestysk i masowych deportacjach przywrci
spokj na zachodzie imperium.
W 714 uderzy na Urartu, opanowa gwne twierdze wraz z stolic Musasir. Zupione pastwo nie odzyskao
swej siy.
W 709 odzyska wadz nad Babiloni usuwajc chaldejskiego uzurpatora. Wznis od podstaw stolic DurSzarukkin. Zgin w czasie jednej z wypraw przeciw Frygom i Kimmerom.
Sanherib (704-681), na pocztku panowania wybuchy bunty w Judei i Babilonii. Krl Asyrii rozbi najpierw
Chaldejczykw, odzyska Babilon i zaatakowa Jude, rozbi armi egipsk pod Elteke w 701 i przywoa do
porzdku Judejczykw deportujc 200 tys. Ludzi.
W 689 zupi Babilon i w duej czci zniszczy .

5.3.3 Organizacja Imperium Asyryjskiego

Ksistwa ktre zgadzay si na supremacj asyryjsk, dostarczay kontynegenty wojskowa, paciy
kontrybucje, miay status pastw zalenych, zachoway wasn struktur. Pastwa podbite staway si
asyryjskimi prowincjami.
U steru wadzy pozostawiano lokalnego wadc wraz z asyryjskim namiestnikiem bd usuwano go
cakowicie.
Twrc asyryjskiej polityki prowincjonalnej by Tiglatpilesar III ktry wprowadza na podbitych ziemiach
bezporedni zarzd administracji asyryjskiej. Wszelkie bunty byy bezwzgldnie tumione.
Na czele imperium sta krl, jego najblisze otoczenie to urzdnicy wadz centralnych i funkcjonariusze
paacowi. Kontakt midzy wadzami centralnymi a prowincjami moliwy by dziki wietnemu systemowi drg,
poczcie i krlewskim posacom.
5.4

Nowe Zagroenia w VII w.p.n.e. i Upadek Pastwa

Asarhadon (680-669), za jego panowania wzrosa aktywno Scytw, Kimmeriw i Medw. Krl stara si
neutralizowa niebezpieczestwo z ich strony drog dyplomatyczn. Mimo to traci kolejne okrgi
przygraniczne.
Jego panowaniu w Syrii, Palestynie i Fenicji przeszkadza tylko Egipt. W 671 dokona inwazji na Egipt.
Faraon Taharka z XXV dynastii nie opar si najazdowi. W 2 lata pniej gdy Taharka odzyska delt to
Asarhadon zmar w czasie wyprawy odwetowej.
Asurbanipal (668-627) teoretycznie zacz panowa w okresie sukcesw imperium. Po 4 latach walk zaj
ponownie Egipt zdobywajc ostatecznie Teby w 663.
Kilkakrotnie interweniowa przeciw Elamowi i Chaldejczykom. W 652 wystpi przeciw niemu starszy brat,
krl Babilonu, Szamasz-szum-ukin, stan on na czele koalicji: Babilonii, Elamu i Chaldejczykw. Rok
wczeniej Egipt wypar wojska asyryjskie.
Asurbanipal w 648 rozbi Chaldejczykw i zaj Babilon. Uderzy na Elam. Opanowa sytuacj kosztem
duych strat. Wojny zrujnoway ekonomi i gospodark kraju. Wiele prowincji uniezalenio si.
Sin-szar-iszkun, ostatni wadca Asyrii, nie opanowa sytuacji. W 626 straci Babiloni. W 614 roku Medowie
zaatakowali Asyri zajmujc Aszur jedn ze stolic. W 612 chaldejczycy i medowie zdobyli Niniw. Asyria
przestaa istnie.
6.
6.1

OSTATNI WIEK NIEPODLEGOCI PASTWA SUKCESYJNE PO UPADKU ASYRII

Potga Chaldejskiej Babilonii

Nabopolasar (626-605), twrca pastwa neobabiloskiego, zaoyciel dynastii chaldejskiej. Pocztkowo

lojalny wobec Asyrii, po mierci Asurbanipala opanowa Babilon i doprowadzi do sojuszu z Medami,
majcemu na celu zniszczenie Asyrii. Po zdobyciu Niniwy w 612 i upadku Asyrii, sta si panem prawie caej
Mezopotamii.
Dy do walnej rozprawy z Egiptem dcym do odzyskania mocarstwowej pozycji za faraona Necho II.
Przygotowa waln wypraw na Egipt ktr po jego mierci poprowadzi jego syn.
Nabuchodonozor II (605-562), wyprawa syryjska to pocztek jego rzdw. W 605 przekroczy Eufrat, pod
Karkemisz rozbi Egipcjan. Krl spacyfikowa Syri i Fenicj dochodzc na poudnie do Askalonu i narzucajc
zwierzchnictwo Judei. W latach 598 i 586 zdobywa Jerozolim, dokonujc deportacji ludnoci.
W 586 krl Judei przyczy si do koalicji antybabiloskiej, armia babiloska po 1,5 roku zdobya
Jerozolim. Pozostaa ludno ydowska zostaa deportowana do Babilonu. Ostatni bastion buntu, wyspiarski
Tyr, zosta zdobyty w 571.
Krl mia przyjazne stosunki z Medami, przedstawiciel Babilonu bra udzia w rokowaniach medyjskolidjskich w 585. Wsppraca z Medami dawaa dostp do szlakw handlowych czcych Anatoli z Iranem.
Krl podj si rozbudowy i przebudowy Babilonu. Miasto stao si najwiksz metropoli staroytnego
wiata. Sytuacja bya na tyle stabilna e nawet czsto zmiany wadcw po mierci N. nie odbiy si negatywnie
na sytuacji pastwa.
Narbonid (556-539), zaniedba polityk zagraniczn, ujednolici kult pastwowy przez wywyszenie Sina,
boga ksiyca.
Niech i wrogo odsuwanych od wadzy kapanw babiloskich spowodowaa izolacj krla i jego otoczenia.
Narbonid przyczyni si do upadku krla Medw, wspierajc w krytycznym momencie perskiego Cyrusa II.
Pod koniec panowania nastpiy klski nieurodzaju. W 546 Cyrus podbi Lidi eliminujc jedynego
sojusznika Babilonu. W 539 nastpi atak perski, armia babiloska doznaa poraki pod Opis. Babilon zosta
zajty przez Cyrusa.

6.2

Rozwj Pastwa Medw

Medowie i Persowie to ludy indoiraskie zamieszkujce Iran od koca II tysiclecia. Ci pierwsi zasiedlili NW
i centraln cz. Konsolidacja plemion medyjskich nastpia w VIII i VII w., pod wpywem zagroe
wewntrznych.
Najazd scytyjski przerwa proces ksztatowania si pastwa, w 625 jednak Kyaksares zrzuci ich
zwierzchnictwo i stan na czele plemion medyjskich ze stolic w Ekbatana. Nastpnie podporzdkowa sobie
Persw.
Po upadku Asyrii pokona Scytw i zaj dawne ziemie Urartu (w 590).
Potem ruszy przeciw lidyjczykom, walna bitwa w 585 przerwana zostaa przez zamienie soca.
Po mierci Kyaksaresa wadz przej Astyages, polityka wewntrzna nie zaskarbia mu sympatii arystokracji
plemiennej. Medowie potrzebowali krla-wojownika, a takim by Cyrus II.
6.3 Egipt w Czasach XXVI Dynastii z Sais
Dynastia z Sais bya pierwsz rodzim dynasti ktra po kilkuset latach zjednoczya Egipt. Jej zaoyciel,
Psametyk I (664-610), dziki pomocy Asyrii umocni swoj pozycj w delcie a gdy ta zajta bya walkami z
Elamem i Chaldejczykami, to wypar garnizony asyryjskie z Egiptu.
Zajty sprawami wewntrznymi i unifikacj kraju, biernie obserwowa upadek Asyrii. Uatwi osiedlenie si w
Egipcie Grekw.
Jego syn, Necho II (610-595) zaj Palestyn, Fenicj i Syri. Jednak w 605 zosta pokonany pod Karkemisz
przez babiloczykw. Faraon skupi si na podnoszeniu poziomu gospodarczego. Rozpocz budow kanau
czcego Morze rdziemne z Czerwonym i zorganizowa wypraw Fenicjan wok Afryki.
Apries (589-570), opanowa Gaz, Sydon i Tyr. Po kontrataku Babilonu, w kilka lat utracono zdobycze. W
kraju w kocu wybuch bunt armii, faraon dysponujc tylko najemnikami grecki ponis klsk.
Amazis (570-526), skuteczny dyplomata i polityk, usun przejawy uprzywilejowania Grekw, rodkami
dyplomatycznymi uzyska kontrol nad Cyprem. W obawie przed Persj zwiza si z krlem Lidii, Krezusem.
Niestety w rok po jego mierci na Egipt spad perski cios.
7. IMPERIUM PERSKIE ACHEMENIDW
7.1 Historia Polityczna
7.1.1 Pocztki Pastwa Perskiego
Persowie pojawili si w Iranie w I tysicleciu. Zagroenia zewntrzne doprowadziy w VII w. do konsolidacji
plemion perskich. Zaoycielem dynastii Achajmenes, jego syn Teispes w 1 po. VII w. zjednoczy plemiona
perskie. Po upadku Elamu syn Teispesa, Cyrus I, uzna si wasalem Asyrii i zaj ziemie elamickie. Persowie
popadli jednak w zaleno od imperium medyjskiego na p wieku.
Cyrus II majcy i perskie i medyjskie korzenie, sta si w 550 wadc pastwa medo-perskiego. Arystokracja
i wojsko obu ludw wymagao od niegomnowych podbojw.
7.1.2 Czasy Wielkich Podbojw
W 549 Cyrus zaj cay Elam, podbi Parti. W latach 547-546 poprowadzi kampani przeciw Lidii.
Krezus zosta pokonany w otwartej bitwie, dosta si do niewoli, miasta greckie Eolii, Jonii i Dorydy podday
mu si bez walki. Cyrus mia dostp do morza Egejskiego i rdziemnego, .
Przyczy ziemie wschodniego Iranu. Stosowa agodn polityk wobec podbitych ludw.
W 539 zaatakowa Babiloni, kampania bya szybka, Cyrus zwyciy pod Opis.
W 538 Cyrus zezwoli ydom na powrt do Palestyny. Po upadku Babilonu przej kontrol nad Syri,
Palestyn i Fenicj. Stolic krlestwa uczyni Pasargade. W ostatnich latach panowania umocni fortyfikacje na
NE granicy. W 530 zgin tam podczas jednej z wypraw przeciw Massagetom.
Kambyzes II (529-522) ruszy na Egipt. W 526 pod Peluzjum pokona Psametyka III i zaj Memfis.
Podporzdkowa sobie oaz el-Charga. Wyprawi si do Nubii. Greckie kolonie w Afryce same uznay jego
zwierzchnictwo. Kambyzes zgin wracajc z Egiptu na wie o buncie.
Dariusz I Wielki (521-486), zasiad na tronie dziki poparciu arystokracji. Pierwsze dwa lata tumi bunty.
Niezaleno ogosiy: Babilon, Media i Elam. Kilkakrotnie buntoway si satrapie iraskie. Po tych dwch
latach walk Dariusz sta si panem imperium. W 518 dokona reformy podziau terytorialnego.
Po uporzdkowaniu spraw wewntrznych przekroczy Indus i zdoby obszar dzisiejszego Pakistanu, tworzc z
niego satrapi w 513. W tym samym roku podj wypraw przeciw Scytom, armia nie bya w stanie pochwyci
szybkiej konnicy wroga. Persowie musieli wrci do domu.

Lokalni satrapowie Lidii i Kapadocji opanowali wikszo ziem trackich, greckich kolonii i zmusili
Macedoni do uznania ich zwierzchnictwa. Pniejsze dziaania miay niewielki zasig albo byy to dziaania
obronne.
7.1.3

Organizacja Imperium

Zdobywcy perscy na zajtych ziemiach zostawiali organizmy pastwowe i administracyjne. Podstaw

organizacji Achemenidw byy satrapie. Dariusz I dokona ostatecznej organizacji satrapii m.in. przez
okrelenie liczby, granic i roli administracyjnej. Byy 23 satrapie, znane s nazwy 22.
Wyjtkow pozycj miaa wrd satrapii Cylicja, cieszya si du autonomi.
Zasug Dariusza byo okrelenie corocznych danin w zocie i srebrze. Satrapowie mieli du swobod w
dziaaniach wewntrznych, pod warunkiem lojalnoci i terminowego dostarczania danin. Satrapowie na
przygranicznych obszarach tworzyli wasn polityk zagraniczn.
Wadz centraln stanowi sam wielki krl i jego najblisze otoczenie. Elementem spajajcym pastwo by
system drg i poczty.
Krl i administracja rezydowali w stolicy. Imperium Perskie miao 3 stolice: Babilon, Ekbatan i Suz. Dariusz
I wybudowa na terenach rodzimej Persji tzw. Persepolis. Bya to ogromna inwestycja a prace nad ni koczy
nastpca Dariusza.
Na stray granic staa potna armia. Jej trzon stanowi elitarny korpus tzw. niemiertelnych, penicych
funkcj gwardii krlewskiej, nazw zawdziczali moliwociom uzupenienie natychmiast kadego zabitego
onierza.
Od V w. znaczn si w armii perskiej stanowili greccy najemnicy.
7.1.4 Imperium Achemenidw do Najazdu Aleksandra Macedoskiego
Kserkses (486-465) zwikszy represje i obcienia podatkowe. Po buncie w Babilonie w 482 zupi miasto,
zburzy mury a satrapia babiloska zostaa wczona do asyryjskiej. Chcia podbi Grecj, jednak kampania
480-479 zakoczya si klsk.
Paac w Persepolis sta si widowni intryg dworskich. Zamordowano go w wyniku jednej z nich. Jego syn,
Artakserkses musia wywalczy sobie tron.
Artakserkses I (465-424) by ostronym wadc. Walki prowadzi tylko w obliczu buntw w satrapiach. W 460
w Egipcie wybucho powstanie. Powstacy uzyskali wsparcie floty ateskiej ktra przyczynia si do klski
Persw pod Papremis.
Przeom jednak nastpi w 449. Ateczycy po nieudanej wyprawie na Cypr przyjli warunki pokojowe (pokj
Kalliasa. Wojna peloponezka ktra wybucha w 431 uzalenia obie strony konfliktu od krla perskiego.
Dariusz II (423-404) by sabym wadc, gdyby nie wojna domowa wrd grekw to persja poniosaby stratyu
terytorialne.
W 405 wybucho w Egipcie najpotniejsze z dotychczasowych powstanie antyperskie. Amyrtajos z Sais
przej kontrol nad Egiptem i rzdzi jako jedyny przedstawiciel XXVIII dynastii.
Artakserkes II (404-359) musia stoczy walk z bratem, Cyrusem Modszym. Do starcia doszo w 401 pod
Kunaks. Cyrus zgin w trakcie starcia. Nastpstwem tego buntu bya niemono odzyskania Egiptu. Bdcy
w latach 399-387 konflikt midzy Spart a Persj okaza moc i si perskiego zota. To ono rekompensowao
straty perskie, wywoywao niepokoje w Grecji i doprowadzio do wojny korynckiej (395-387) gdzie Grecy
walczyli ze Spart tak naprawd w interesie Persji.W 387 w wyniku pokoju krlewskiego, Persja odzyskaa
miasta greckie w Anatolii.
Podjta w 374 prba podboju Egiptu zakoczya si niepowodzeniem. Do koca panowania Artakserkses
zajty by tumieniem buntw.
Artakserkes III Ochos (358-338) rzdy zacz od wymordowania krewnych, co uzdrowio pastwo. Krl
uzyska szacunek satrapw. W 351 poprowadzi wypraw na Egipt ktra zakoczya si fiaskiem. Bunt miast
fenickich zmusi go w 345 do ruszeniu mu naprzeciw. Po krtkich walkach bunt zosta zaegnany. W 338 zosta
otruty. W 335 gdy Dariusz III Kodoman zasiad na perskim tronie to wojska macedoskie rozpoczy ju
marsz na Persj.
7.2

Integracja Spoeczestw Bliskowschodnich w Monarchii Perskiej

Imperium Perskie zoone byo z dziesitkw ludw. Wadza perska nie ingerowaa i nie wpywaa na
stosunki spoeczne w podporzdkowanych krajach. Nie doszo do wyrwnania si poziomu gospodarczego, np.
midzy Baktri a Babiloni.
Wszystkie prowincje zmuszone byy skada coroczne daniny, obciao to znacznie ich ekonomik. Za czasw
Dariusza I na caym BW obowizyway ujednolicone wagi i miary.

Dariusz wprowadzi nowy kodeks praw. Udzia ludnoci w wielonarodowej armii przyspiesza przepyw idei.
Miasta imperium staway si midzynarodowymi aglomeracjami
7.3 Religia i Kultura Perska
7.3.1 Wierzenia Religijne
Medowie i Persowie byli wyznawcami Mazdaizmu. Na czele panteonu sta Ahuramazda, bg Dobra i wiata,
ktrego konkurentem by zy duch Angramajniu. Kultem zajmowali si kapani z medyjskiego rodu Magw.
Oni opracowali reguy. W 2 po. VII w. wrd E plemion iraskich dziaa prorok Zaratusztra.
Gosi on mazdaim w zmodyfikowanej wersji, gosi dualizm dobra i za. Decydujce starcie midzy dobrem a
zem miao nastpi przed kocem wiata, wczeniej dojdzie do zmartwychwstania zmarych i nadejcia
Mesjasza.
Zaratusztrianizm dzieli si wrd ludw iraskich. Spord jego pniejszych odamw najwiksze znaczenie
mia: manicheizm, nurt religijny opierajcy si na nauce Maniego z III w..
7.3.2 Pimiennictwo Religijne
wit ksiga mazdaizmu i zaratusztrianizmu jest Awesta ktr mona przyrwna do Biblii. W pniejszych
czasach do Awesty spisywano rozliczne komentarze i rozwinicia.