PLUTARCH Z CHERONEI

YWOTY SAWNYCH MW

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIII

YWOTY OBJTE NINIEJSZYM TOMEM:

- LIZANDER
- SULLA
- DEMOSTENES
- CYCERON
- MARIUSZ

LIZANDER

Rozdzia pierwszy
Skarbiec wotywny, ktry miasto Akantos ufundowao
w Delfach, ma taki napis: Brazydas i mieszkacy Akantos za zwycistwo nad Ateczykami". Std to panuje
wrd ogu przekonanie, e ustawiony tam koo bramy
posg kamienny wyobraa wanie Brazydasa. Tymczasem przedstawia on Lizandra z bardzo bujn fryzur, jaka
dawniej bya w zwyczaju, oraz z pikn, opadajc w d
brod. Nieprawd bowiem jest to, co opowiadaj, e
Argiwczycy po owej wielkiej klsce strzygli wosy na
znak aoby, a Spartanie w przeciwiestwie do nich zapucili sobie dugie wosy, aby w ten sposb wyrazi sw
rado z osignitych sukcesw. Podobnie te nie jest
prawd to, e zapuszczanie dugich wosw stao si modne
u Spartan wtedy, kiedy Bakchiadzi uciekli z Koryntu do
Sparty i z powodu ostrzyonych gw mieli wygld ndzarzy. Zwyczaj w pochodzi od samego Likurga. On to mia
powiedzie, e wosy ludziom piknym dodaj jeszcze przystojniejszego wygldu, a ludzi brzydkich czyni gronymi.
Rozdzia drugi
Ojciec Lizandra, Arystoklejtos, z domu krlewskiego
podobno nie pochodzi, niemniej jednak nalea do rodu
Heraklidw. Sam Lizander wychowany by w ubstwie
i w ogle obyczajw ojczystych przestrzega z tak sumiennoci jak rzadko kto inny. Wyrobi wic w sobie
charakter mski i wyszy ponad wszelkie uywanie przyjemnoci prcz tej jednej tylko, ktr czowiekowi przy-

nosz ze sob pikne czyny w postaci zaszczytw i powodzenia. Tej przyjemnoci nie wstydzi si ulega modzie
spartaska! Bo pragnieniem Spartan jest wyrobi w swoich dzieciach wraliwo na uznanie i pochwa, i to od
pierwszych lat ycia, tak eby ich martwiy nagany,
a odbierane wyrnienia napeniay dum. Kto nie jest
na to czuy i na kim nie robi to wraenia, yje u nich
w pogardzie jako czowiek bez ambicji i poczucia mstwa,
a wic niepoyteczny.
Przeto i w Lizandrze tkwica nieustanna dza sawy
i zwycistw bya zakorzeniona przez to wanie wychowanie spartaskie i nie ma bynajmniej powodu szuka
jej przyczyn w charakterze Lizandra. Z natury natomiast,
zbyt chtnie jak na Spartiat, gotw by suy monym
i w razie potrzeby z ulegoci ponosi ciary naoone
przez pastwo. Niektrzy uwaaj to za wany wspczynnik mdroci politycznej.
Arystoteles wykazujc, e charaktery wielkich ludzi s
melancholijne, jak np. wrodzone usposobienie Sokratesa,
Platona czy Heraklesa, zauwaa, e i Lizander, wprawdzie nie od razu, ale w starszym wieku, sta si z usposobienia melancholikiem.
Osobist zasug Lizandra jest przede wszystkim to, e
tak chwalebnie znosi ycie w ubstwie i nigdy sam nie
uleg pokusie wzbogacenia si, nie da si pienidzem
przekupi. Natomiast napeni bogactwem ojczyzn i wpoi
w ni zarazem dz posiadania, i tak sprawi, e Sparta
przestaa w innych narodach budzi podziw wanie swym
brakiem podziwu dla bogactw. Przynis jej w zysku po
wojnie attyckiej duo zotych i srebrnych kosztownoci,
a sobie nie zostawi z tego ani jednej drachmy. Kiedy tyran sycylijski Dionizjos przysa raz jego crkom bogate szaty tamtejsze, nie przyj ich mwic, e boi si, by
w nich nie wyglday gorzej ni brzydko. Chocia posujc w jaki czas pniej do tego samego tyrana i z tego samego miasta, gdy tyran przysa mu dwie suknie
i kaza wybra sobie ktr zechce i zawie swojej crce,
powiedzia, e ona sama lepiej wybierze, i odjecha zabrawszy obie suknie.

Rozdzia trzeci
W czasie przewlekej wojny peloponeskiej zdawao si
Ateczykom, e po niepowodzeniach na Sycylii lada
chwila bd musieli najpierw ustpi na morzu, a niedugo potem zupenie skapitulowa. Lecz wtedy odwoany przez nich z wygnania Alkibiades cakowicie zmieni
sytuacj i przywrci rwnowag si w walkach na morzu. Napenio to Spartan wielkim niepokojem i zarazem
wzbudzio w nich nowy zapa do wojny. Potrzebowali jednak dzielnego wodza, a rwnoczenie wzmocnienia wojennego aparatu technicznego. Wtedy to wysali ze Sparty
Lizandra, by obj gwne dowdztwo ich si zbrojnych na
morzu.
W tym celu Lizander zjawi si w Efezie. Miasto zasta
yczliwie do siebie usposobione i pene zapau dla sprawy lakoskiej, jakkolwiek znajdowao si ono wwczas
w bardzo przykrym pooeniu: grozio mu niebezpieczestwo cakowitej barbaryzacji pod wpywem obyczajw
perskich i staych z Persami stosunkw. Dokoa tego miasta rozcigaa si przecie Lydia i tamtejsi dowdcy krla
perskiego czsto w tym miecie przebywali.
Lizander, ustanowiwszy tam swoj baz wojenn, wyda rozporzdzenie, by do tego miasta cigay zewszd
okrty transportowe. Nadto zaoy tam warsztaty dla budowy okrtw wojennych i w ten sposb podnis na nowo miejscowe porty przez ruch handlowy, rynek oywi
przemysem, domy i rzemioso tamtejszych ludzi wzbogaci wysokimi dochodami. Odtd dopiero, wanie dziki
Lizandrowi, miasto zaczo na nowo prosperowa i dochodzi do tego rozkwitu i tej wielkoci, jak ma obecnie.
Rozdzia czwarty
Tam si dowiedzia, e do Sardes przybywa syn krlewski Cyrus. Uda si wic do niego na narad oraz ze skarg na Tyssafernesa, ktry mia rozkaz pomaga Lacede-

moczykom w likwidacji si ateskich na morzu, a tymczasem wida byo, e prawdopodobnie pod wpywem
Alkibiadesa sta si w tym wzgldzie mniej gorliwy
i przez skpe przydzielanie odpowiednich funduszw na
flot doprowadza j do ruiny.
Byo to wanie po woli i myli Cyrusa, eby na Tyssafernesa paday skargi i psuy mu opini, bo by to czowiek niegodziwy, a do tego z Cyrusem osobicie porniony. Dziki temu wszystkiemu i dziki innym jeszcze okolicznociom tej wizyty Lizander zdoby sobie sympati
krlewicza. Przede wszystkim za pozyska go sobie swoim
zachowaniem penym unionoci i mocno zachci do dalszej wojny. Potem, kiedy mia ju stamtd odjeda,
zaprosi go Cyrus jeszcze do stou i przekonywa, by nie
odrzuca tych wyrazw jego yczliwoci, ale eby otwarcie
powiedzia, jakie ma teraz konkretne yczenie, a on zgoa
niczego mu nie odmwi. Na to Lizander: Skoro jeste,
Cyrusie, dla mnie tak askawy, prosz ci i radz ci, dodaj marynarzom do odu obola, eby mogli otrzymywa
odtd cztery obole zamiast trzech."
Cyrus ucieszy si jego wspaniaomylnoci i da mu
na to dziesi tysicy darejkw. Z tych to pienidzy Lizander podwyszy swoim marynarzom od o jednego obola
i tym doskonaym pocigniciem w krtkim czasie ogooci z ludzi okrty nieprzyjacielskie. Zaogi bowiem po
najwikszej czci przechodziy do tego, kto wicej dawa.
Ci za, ktrzy pozostali na dawnym miejscu, byli niechtni
do pracy i buntowali si, przynoszc swoim dowdcom
dzie w dzie jakie kopoty.
Ale Lizander, chocia odcign ludzi od nieprzyjaciela
i przyprawi go o powane szkody straty, ba si przecie otwartej bitwy na morzu. Ba si przedsibiorczoci
Alkibiadesa, ktry go przewysza liczb okrtw, a oprcz
tego z bitew, ktre stoczy na ldzie i na morzu, zawsze
dotychczas wychodzi bez poraki.

Rozdzia pity
Tymczasem Alkibiades przepyn z wyspy Samos do
portu Fokaja, a flot na Samos pozostawi chwilowo pod
okiem sternika Antiochosa. Ten za, jakby sobie chcia
zakpi z Lizandra, podpyn zuchwale z dwiema trierami
pod port efeski i z wielkim miechem i haasem wiosowa
po junacku tu koo stacji okrtowej przeciwnika. Oburzony tym Lizander cign najpierw kilka swoich trier
na wod i kaza go ciga. Ale gdy zobaczy, e Ateczycy
z flot wypynli mu na pomoc, obsadzi zaogami rwnie
reszt okrtw i w kocu doszo do bitwy na morzu. Lizander zwyciy. Wzi pitnacie okrtw nieprzyjacielskich i postawi z tej okazji pomnik zwycistwa.
W Atenach za lud, rozgniewany z tego powodu na
Alkibiadesa, odebra mu naczelne dowdztwo floty. Wobec
tego Alkibiades, doznawszy zniewagi rwnie ze strony
onierzy na Samos i nasuchawszy si od nich obelywych
sw, opuci obz i odpyn na Chersonez. Zreszt caa
ta bitwa morska w istocie nie bya niczym wielkim. Rozgosu doda jej los tylko przez Alkibiadesa.
Lizander zaprosi teraz do Efezu z rnych miast ludzi,
o ktrych wiedzia, e gruj nad innymi odwag i ambicj, i rzuci myl tych dziesicioosobowych kolegiw i innych zmian politycznych, ktre si pniej pod jego kierunkiem urzeczywistniy. Zachca gorco tych ludzi do
tworzenia odpowiednich klubw, radzi im zwraca baczn uwag na wypadki polityczne i obiecywa, e z chwil
obalenia Aten nastpi obalenie demokracji, a wtedy oni
zostan panami sytuacji w miastach ojczystych. Nastpnie
czynem stara si utwierdzi ich wiar w to wszystko
i tych, ktrzy ju przedtem byli jego przyjacimi i znajomymi, wynis na wysokie stanowiska i godnoci wojskowe, uywa ich do najwaniejszych spraw, a nawet
bra udzia w ich naduyciach i przestpstwach, ktrymi
si wzbogacali. Tote wszyscy oni mocno si go trzymali
i byli mu najgbiej zobowizani i oddani, ywic przeko-

nanie, e gdy tylko on zwyciy, niczego ju z najmielszych nawet marze los im nie odmwi.
Z kolei jednak jako naczelny dowdca floty spartaskiej zjawi si tam Kallikratydas. Nic wic dziwnego, e
ci ludzie od razu patrzyli na niego niechtnym okiem.
Ale i pniej, cho da im dowody, e jest czowiekiem
uczciwszym ni ktokolwiek inny i bardzo sprawiedliwym,
nie podoba si im jego sposb dowodzenia, majcy co
z surowego, doryckiego ducha i pozbawiony obudy. Cnot
jego podziwiali tylko jakby pikno bohatera w jakim
posgu. Rwnoczenie jednak odczuwali w nim brak tego
zapau, tej yczliwoci dla ich stronnikw i tych korzyci,
jakie im zapewnia Lizander. Tote kiedy Lizander stamtd odjeda, egnali go z wielkim smutkiem i zami.
Rozdzia szsty
Zreszt ca t ich niech do Kallikratydasa on sam
postpowaniem swoim staja si jeszcze bardziej pogbi. Odesa wic do Sardes reszt pienidzy, ktre otrzyma na utrzymanie floty, a Kallikratydasowi kaza samemu,
jeeli zechce, stara si o nie i martwi, eby utrzyma
zaogi wojskowe. A w kocu odjedajc owiadczy, e
przekazuje mu flot, ktra przecie panuje teraz ju nad
caym morzem.
Na to jednak Kallikratydas chcc mu pokaza, e takie
powiedzenie to tylko wyzywajca i pusta przechwaka,
odrzek: To py wkoo do Miletu, tak eby wysp Samos mia po lewej stronie, i tam mi poka t flot! Bo
jeeli jestemy rzeczywicie panami na morzu, to nie potrzebujemy si nikogo ba i moemy sobie pyn koo
nieprzyjaciela, ktry znajduje si teraz na Samos!" Na
to znowu Lizander odpowiedzia mu krtko, e ju nie on,
lecz Kallikratydas jest dowdc tej floty, i odpyn na
Peloponez pozostawiwszy tamtego w wielkich kopotach.
Kallikratydas nie przywiz bowiem ze sob adnych pienidzy ze Sparty ani te nie by w stanie zebra ich w mia-

stach przemoc, zwaszcza e i pooenie tych miast byo

cikie.
Nie pozostawao mu zatem nic innego, jak tylko za
przykadem Lizandra puka do drzwi dowdcw krlewskich i prosi. Ale do tego z natury swojej by zupenie
niezdolny. Jako czowiek wolnourodzony, z gbokim poczuciem osobistej godnoci, uwaa, e kada klska zadana Hellenom przez Hellenw jest mniej habica ni
pochlebstwo i ebranie u drzwi cudzoziemcw, ktrzy
maj wprawdzie duo zota, poza tym jednak wyzuci s
ze wszystkiego, co szlachetne.
W kocu przycinity pooeniem bez wyjcia poszed
w gb Lydii, uda si do paacu Cyrusa i kaza mu zameldowa, e przyby dowdca floty Kallikratydas i chce
z nim rozmawia. Na to jeden z krlewskiej stray przybocznej rzek: Cyrus w tej chwili goci nie przyjmuje.
Teraz pije".
To nic nie szkodzi. Postoj tu i zaczekam, a wypije"
odrzek Kallikratydas z najwiksz prostot, a barbarzycy odnieli wraenie, e to jaki zwyky prostak,
i zaczli si z niego namiewa. Wtedy Kallikratydas odszed.
Potem przyby tam po raz drugi, ale i tym razem nie
zosta dopuszczony przed Cyrusa. Odszed wic stamtd
z wielkim oburzeniem i powrci do Efezu. Przeklina
tych, ktrzy pierwsi przyjmowali takie upokorzenia i nauczyli barbarzycw kpi sobie dziki bogactwom z innych ludzi. Zaklina si potem wobec otoczenia, e skoro
wrci znw do Sparty, zrobi wszystko, by Hellenw midzy sob pojedna, eby oni sami stali si postrachem
barbarzycw, a zaprzestali wzajemnie przeciw sobie
szuka u nich pomocy.
Rozdzia sidmy
Lecz Kallikratydas, ktry myla tak, jak przystao na
Spartiat, ktry poczuciem sprawiedliwoci i wielkodusznoci i swoim mstwem dorwnywa najznakomit-

szym ludziom Hellady, zgin wkrtce potem po przegranej bitwie morskiej pod Arginuzami.
Sytuacja zacza si psu i miasta sprzymierzone wysay do Sparty poselstwo dajc na stanowisko gwnego
dowdcy floty Lizandra. Miay bowiem nadziej, e pod
jego rozkazami wszyscy przystpi do dziea o wiele raniej. To samo yczenie wyrazi Cyrus w swoim licie.
Istniaa jednak ustawa zabraniajca jednemu czowiekowi piastowa dwa razy godno dowdcy floty. Spartanie pragnc zado uczyni sprzymierzecom, wyznaczyli
tytularnie na gwnego dowdc floty niejakiego Arakosa, a Lizandra wysali pozornie jako jego zastpc. Faktycznie jednak by on panem wszystkiego. Zaraz te
bardzo wielu ludzi, ktrzy w poszczeglnych miastach zajmowali silne pozycje polityczne, przywitao go jako naprawd od dawna upragnionego, spodziewali si bowiem,
e dziki niemu jeszcze bardziej wzrosn ich wpywy, gdy
tylko wszdzie upadn rzdy demokratyczne. Ale innym,
ktrzy u swych wodzw chtnie widzieli tylko prostolinijno i czysty charakter, Lizander w porwnaniu z Kallikratydasem wydawa si czowiekiem zdolnym do wszystkiego, chytrym sofist, co wszystko robi na wojnie drog
intryg, a sprawiedliwo ceni jedynie wedug jej popatnoci lub inaczej: korzy bierze za uczciwo, a prawda
wedug niego nie jest z natury lepsza ni kamstwo, gdy
granice wartoci w obu wypadkach wyznacza uyteczno.
Ludzi, ktrzy gosili, e potomkom Heraklesa nie godzi si
prowadzi wojny podstpem, Lizander kaza wymiewa
i mwi przy tym: Dokd nie dotrzesz w skrze lwa, tam
trzeba si ubra w skr lisa".

Rozdzia smy
W ten sposb wanie postpi, jak pisz, z Miletem.
Kiedy mianowicie jego przyjaciele i znajomi, ktrym obiecywa pomoc przy obaleniu tamtejszych rzdw demokratycznych i usuniciu przeciwnikw, zmienili swe zapatry-

wanie i pojednali si z parti przeciwn, on na zewntrz

udawa rado z tego powodu, jakby si rzeczywicie godzi z istniejcym stanem rzeczy. Potajemnie jednak szydzi z nich i robi im przykre wymwki, podjudzajc ich
w ten sposb do wystpienia przeciw demokratom. Kiedy
za spostrzeg, e w miecie wszczynaj si ju rozruchy
wewntrzne, natychmiast wtargn tam z pomoc, a rwnoczenie na przywdcw przewrotu, ktrych spotka na
samym wstpie, wpad z gonym krzykiem i wystpi
przeciw nim w sposb gwatowny groc im nawet kar.
Przez innych za ludzi dodawa im bodca do walki i zapewnia ich, e w jego obecnoci nie potrzebuj si niczego zego obawia. Bo caa ta jego gra i intryga prowadzia do tego, by najbardziej zaarci i wpywowi demokraci nie uciekali z miasta, lecz eby pozostali na
miejscu i tam mogli by wymordowani. I to mu si udao:
wszyscy, ktrzy mu uwierzyli, zginli.
Poza tym Androklejdes wspomina pewn wypowied
Lizandra, ktra znowu rzuca bardzo ze wiato na jego
lekkomylne traktowanie przysigi. Opowiada bowiem, e
Lizander gosi zasad, i dzieci naley oszukiwa gr
w koci, a dorosych przysigami. Szed wic tutaj po
prostu za przykadem Polikratesa z Samos. On, dowdca
wojsk Sparty, bra sobie wzr z niegodziwego tyrana! Nie
jest to po spartasku traktowa bogw jak nieprzyjaci co wicej, jest to najwiksze blunierstwo! Bo kto
krzywoprzysiga wobec wroga, okazuje, e go si boi,
a kto wobec bogw e ich lekceway i pogardza nimi.

Rozdzia dziewity
Cyrus zaprosi znowu Lizandra do Sardes. Tam jedno
mu da, drugie obieca, zapewniajc go w swym modzieczym zapale ku jego zadowoleniu, e nawet gdyby ojciec
nie da mu adnych pienidzy, on sam z wasnych funduszw pokryje wszystkie koszty. Twierdzi przy tym, e
jeli mu tych funduszw nie starczy, to swj tron ze zota

i srebra (na ktrym zasiada sprawujc czynnoci urzdowe) rozbierze na kawaki. W kocu wybierajc si
w podr do ojca swego do Medii, poleci Lizandrowi pobr podatkw z miast i powierzy mu urzdowanie w swoim zastpstwie. Przy poegnaniu za prosi go, by przed
jego powrotem nie rozpoczyna na morzu walki z Ateczykami; wrci bowiem z wielk iloci okrtw z Fenicji
i Cylicji. Potem wyruszy w drog do ojca.
Lizander nie mogc ani bi si na morzu z braku zdecydowanej ilociowej przewagi w okrtach, ani te siedzie bezczynnie w jednym miejscu z tak wielk flot,
wypyn na wody, podbi kilka wysp, podpyn nawet
pod Salamin i Ajgin i spustoszy te wyspy. Potem przybi do Attyki i spotka si tam z krlem Agisem, ktry
sam przyszed do niego z Dekelei. Tam te wobec zebranych wojsk urzdzi defilad swej floty, by pokaza jej
si, dziki ktrej panuje nad morzem i moe pyn
wszdzie, dokd tylko zechce. Ale na wiadomo, e Ateczycy pyn za nim w pocigu, omin ich mimo wszystko
innym szlakiem pomidzy wyspami i uszed do Azji.
W Azji zasta Hellespont nie obsadzony. Rozpocz wic
zaraz oblenie miasta Lampsakos on z flot od strony
morza, a Toraks z armi ldow, wspdziaajc z nim
i szturmujc na mury. Miasto zostao zdobyte i wydane
onierzom na up.
Flota ateska, ktra w skadzie stu osiemdziesiciu
okrtw wojennych zawina wanie do portu Elajus na
Chersonezie Trackim, na wiadomo o upadku Lampsakos
natychmiast posuna si pod- miasto portowe Sestos.
Stamtd za zaopatrzywszy si w ywno udaa si dalej
ku Ajgos Potamoj, czyli ku Kozim Rzekom, lecym naprzeciw Lampsakos, gdzie nieprzyjaciel sta jeszcze ze
swoj flot. Wrd dowdcw ateskich znajdowa si
take Filokles, ten sam, ktry swego czasu skoni lud do
powzicia uchway, aby w tej wojnie kademu jecowi
odcinano wielki palec u prawej rki, by nie mg wada
wczni, ale by zdatny do wiose.

Rozdzia dziesity
Na razie wszystko stao w spokoju. Oczekiwano bitwy
na morzu nastpnego dnia. Ale Lizander powzi wtedy
inny plan. Jak gdyby bitwa miaa si rzeczywicie z brzaskiem dnia rozpocz, wyda on swym marynarzom i sternikom rozkaz, aby o wicie zajli miejsca na okrtach
i, siedzc spokojnie w pogotowiu, czekali na jego haso.
Tak samo piechocie kaza w szeregach i w zupenym spokoju sta na wybrzeu.
Ze wschodem soca Ateczycy z wszystkimi okrtami
podpynli zwartym frontem ku nieprzyjacielowi i wyzywali go do walki. Ale Lizander, cho jeszcze w nocy ustawi
sw flot przodem do nich i obsadzi j zaogami, teraz
wcale si z miejsca nie ruszy. Do dowdcw okrtw
pierwszej linii wysa odzie subowe z rozkazem, aby
zachowujc spokj utrzymali si w szyku, nie dali si wyprowadzi z rwnowagi i nie pynli na nieprzyjaciela.
Pod wieczr Ateczycy si cofnli, ale Lizander nie pozwoli swoim zaogom opuszcza stanowisk na okrtach,
dopki dwie czy trzy jego triery, wysane za tamt flot
na zwiady, nie powrciy stwierdziwszy naocznie, e nieprzyjaciel rzeczywicie zeszed z okrtw.
Nastpnego dnia powtrzyo si to samo. To samo dnia
trzeciego i czwartego, a Ateczycy nabrali zbytniej
pewnoci siebie i zaczli nawet lekceway przeciwnika
sadzc, e stchrzy i nie ma odwagi si bi. Tymczasem
przyby do obozu Ateczykw Alkibiades. Przyjecha na
koniu ze swego warownego zamku na Chersonezie, w ktrym wwczas przebywa, i zaraz zgani dowdcw przede
wszystkim za to, e rozoyli si obozem na tym wybrzeu
w nieodpowiednim i niezabezpieczonym miejscu, gdzie
brak naleytej przystani i osony. Drugi ich bd polega
na tym, e wszelkie rodki zaopatrzenia musieli sprowadza z daleka, ze Sestos. Naley wzdu wybrzea, okrt
za okrtem, odpyn do portu i miasta Sestos i w ten
sposb oddali si nieco od nieprzyjaciela; czatuje on na
nich z wojskiem, ktre poddane jednemu dowdcy i trzy-

mane w surowej dyscyplinie, natychmiast spenia kady

jego rozkaz. Ale te pouczenia ze strony Alkibiadesa nie
znalazy u nich posuchu. Tydeus odpowiedzia mu
z obraliw zuchwaoci, e nie Alkibiades, lecz inni ju
teraz rozkazuj.
Rozdzia jedenasty
Wobec tego Alkibiades oddali si stamtd odnisszy
wraenie, e wrd nich kryj si jacy zdrajcy. I znowu
pitego dnia Ateczycy podpynli z flot, i znowu cofnli
si stamtd z pogard i lekcewaeniem dla nieprzyjaciela.
Teraz jednak Lizander, wysyajc za nimi okrty wywiadowcze, da rozkaz kapitanom, by po stwierdzeniu, e
Ateczycy zeszli z okrtw na ld, natychmiast zawrcili
i z ca szybkoci pynli z powrotem; kiedy za bd
w poowie drogi, niech dadz reszcie znak do wyjazdu
przez podniesienie spiowej tarczy na przodzie okrtu.
Sam tymczasem podpywa jeszcze do poszczeglnych
okrtw i wzywa dowdcw i sternikw, by kady z nich
trzyma w zwartym porzdku obsad okrtow, zarwno
marynarzy, jak i uzbrojone wojska, a na dany znak posuwa si z ca si i odwag na nieprzyjaciela.
I rzeczywicie, gdy tylko pojawia si tarcza na przodzie owych okrtw, a trbka z okrtu admiralskiego daa
sygna do wyjazdu, ruszya flota spartaska naprzd. Na
wybrzeu za w tym samym tempie zdaa ju ku wskazanemu przyldkowi piechota. Przestrze midzy ldami
wynosi w tym miejscu pitnacie stadiw i przy popiechu i zapale onierzy i wiolarzy zostaa bardzo szybko
pokonana.
Dowdca Konon by pierwszym Ateczykiem, ktry zobaczy z brzegu nadpywajc niespodzianie flot nieprzyjacielsk. Natychmiast da gony rozkaz do wsiadania na
okrty i zdenerwowany grocym nieszczciem zachca,
prosi, zmusza do zajmowania miejsc na trierach. Ale na
niewiele si ju przyday jego wysiki. Ludzie byli w rozsypce. Bo gdy zeszli z okrtw, nie przewidywali niczego

podobnego i zaraz udali si gdzie na zakupy, rozeszli si

po okolicy, pokadli si do snu w namiotach, jedli, niewiadomi, co ich czeka, a wszystko to z winy niedowiadczonego dowdztwa.
Ju byo sycha wrzaw z okrtw zbliajcego si nieprzyjaciela, a nawet szum jego wiose, gdy Konon zdy
wymkn si stamtd z omiu okrtami i uszed z nimi na
Cypr do Euagorasa. Reszt floty zaskoczyli Peloponezyjczycy, cz okrtw zajli, zanim w ogle zostay obsadzone, cz za w czasie ich obsadzania zatopili. Ludzie za
poginli albo przy okrtach, kiedy pojedynczo i bez broni
biegli tam na pomoc, albo jeeli starali si ucieka gdzie
na ldzie, zostali tam wymordowani przez nieprzyjaciela,
ktry za nimi popdzi z okrtw. Trzy tysice ludzi wzi
Lizander do niewoli razem z grup dowdcw i z ca
flot, wyjwszy okrt zwany Parao i te, na ktrych udao
si uciec Kononowi. Spustoszy potem cay obz nieprzyjacielski, a nastpnie, holujc na linach zdobyte okrty przywizane do jego okrtw, odpyn wrd muzyki i peanw
z powrotem do Lampsakos, dokonawszy olbrzymiego dziea
najmniejszym wysikiem.
Tak wic w cigu jednej godziny zakoczy Lizander dug wojn, ktra obfitowaa jak adna poprzednia w przerne wypadki i najbardziej zmienne koleje losu. W wojnie tej prbowano tysica sposobw walki, tysice razy
zmieniaa si w niej sytuacja oglna. Wodzw zuya ona
tylu, e liczba ich przekroczya ilo wszystkich dotychczasowych wodzw Hellady. A teraz pooy jej kres jeden
jedyny czowiek przez swj celowy plan i zrczny manewr. Niektrzy nawet dopatrywali si w tym dziea jakiej wyszej siy.
Rozdzia dwunasty
Byli wic ludzie, ktrzy twierdzili, e w momencie gdy
Lizander ruszy ze swego portu przeciw nieprzyjacielowi,
z obu stron jego okrtu pojawili si przy sterze Dioskurowie w postaci wieccych gwiazd. Inni znowu podaj,

e kamie, ktry wtedy spad na ziemi, zapowiada t

klsk. Wanie bowiem na owe Ajgos Potamoj spad
z nieba, wedug powszechnego wierzenia, gaz olbrzymich
rozmiarw, ktry jeszcze dzisiaj tam pokazuj jako wielk wito mieszkacw Chersonezu.
Tymczasem ju Anaksagoras pierwszy mia mwi, e
jeeli wrd cia niebieskich nastpi jakie zachwianie
rwnowagi albo jaki wstrzs, jedno z nich moe si
wtedy oderwa i spa gwatownie w d. Twierdzi poza
tym, e adna z gwiazd nie tkwi niewzruszenie w pierwotnym swoim miejscu, e s to cikie gazy, ktre rozarzaj si pokonywajc opr przy przecinaniu eteru. Poruszaj si one utrzymywane w przestworzach si obrotu
i panujc we wszechwiecie si przycigania. I to wanie byo najprawdopodobniej pierwotn przyczyn, dla
ktrej te zimne i cikie ciaa w chwili odrywania si od
jednolitej masy we wszechwiecie nie pospaday na ziemi.
Ale istnieje tutaj jeszcze inna do przekonywajca
teoria tych, ktrzy twierdz, e gwiazdy spadajce nie s
wylewem ani odpryskiem ognia eterycznego, ktry w powietrzu bynie i natychmiast ganie, nie s te adnym
procesem zapalania i spalania si wyrzuconych w grny
rejon nadmiernych mas powietrza; s one wynikiem odrywania si i spadania w d cia niebieskich, gdy na przykad przez ustpienie siy przycigania czy te przez inne
jakie zaburzenia w ich ruchu zostan te ciaa ze swego
toru wytrcone. Spadaj one wtedy take na zamieszkae
ldy ziemi, ale po najwikszej czci poza ich obrbem
do olbrzymich oceanw, skutkiem czego dla naszych oczu
bywaj niedostpne.
Za Anaksagorasem przemawia jeszcze to, co pisze Daimachos w swej rozprawie o pobonoci, mianowicie, e
przed upadkiem tego kamienia na ziemi przez siedemdziesit pi dni bez przerwy wida byo na niebie
ogromne zjawisko ogniste, podobne do pomiennego oboku. Nie stao ono na miejscu, lecz poruszao si cigle po
rnych amanych liniach, tak e przy tym gwatownym
ruchu odryway si od niego ogniste czsteczki, rozpryskujce si z byskiem w rne strony jak spadajce gwiazdy,

wreszcie runo na ziemi. Ludno miejscowa uwolniona

od trwogi i osupienia zbiega si zaraz gromadnie, ale
nie zobaczya adnych skutkw ani ladw tak wielkiego
ognia. Lea gaz, sam przez si wielki, ale w stosunku
do wielkoci swej ognistej masy znikomo may.
Oczywicie to, co pisze Daimachos, trzeba czyta
z pewn ostronoci. Gdyby jednak jego opowiadanie
miao by prawdziwe, musiaaby przed nim ustpi hipoteza tych, ktrzy twierdz, e to skaa, oderwana gwatownym wichrem burzliwym od jakiego szczytu grskiego, zostaa przez tene wicher porwana w powietrze jakby jaki wirujcy bk i niesiona a do miejsca, gdzie jej
sia obrotowa zmalaa i znika, a ona sama zacza nagle
spada i wreszcie runa na ziemi w postaci tego gazu.
A moe owo zjawisko na niebie trwajce przez szereg dni
byo rzeczywicie ogniem, ktrego zapalanie si i ganiecie wywoao w powietrzu zmiany powodujce te gwatowne wichry i burze; one by moe oderway od szczytu
i porway z sob ow ska. Ale pisa o tym dokadniej
wypadaoby ju w ksigach o innym temacie.
Rozdzia trzynasty
Wracajc do Lizandra dowiadujemy si, e kiedy sd
wojenny skaza na mier owych Ateczykw wzitych
do niewoli w liczbie trzech tysicy, on zwrci si do ich
dowdcy Filoklesa z zapytaniem, jak by sobie sam wyznaczy sprawiedliw kar za to, e dawa swym wspobywatelom takie rady przeciw Hellenom. Lecz Filokles,
mimo klski nieugity, owiadczy, e nie mona oskara w sprawach, dla ktrych nie ma sdziego: tutaj zwycizca niech robi to, co mona zrobi z pokonanym. Nastpnie obmy si, wdzia wspaniay strj wojskowy
i pierwszy szed na czele swych wspobywateli na mier.
Tak pisze o tym Teofrast.
Lizander za pyn potem od miasta do miasta i wszystkim spotkanym Ateczykom kaza wraca do Aten, zapowiadajc im rwnoczenie, e bez litoci zabije kadego,

kogo schwyta poza tym miastem. Akcj spdzania wszystkich Ateczykw do ich stolicy przeprowadzi po to, by
rycho wywoa w miecie wielki gd i ndz i eby potem, gdy przystpi do ich oblenia, nie spotka si z oporem, jaki by mogli mu stawi, gdyby byli dobrze zaopatrzeni w ywno.
Wszdzie te w owych miastach znosi rzdy demokratyczne i inne formy ustrojowe, zostawiajc w zamian jednego penomocnika lacedemoskiego i dziesiciu czonkw rzdu, wybranych z tych wanie klubw, ktre
wszdzie ju dawno utworzy. Przeprowadza te zmiany
zarwno w miastach, ktre stay po stronie nieprzyjaciela, jak i w tych, ktre byy z nim sprzymierzone. Pyn wic systematycznie od miasta do miasta, przygotowujc sobie niejako hegemoni nad Hellad. Bo owych
czonkw nowych rzdw nie wyznacza na podstawie ich
urodzenia czy te umiejtnoci, lecz rozdawa te stanowiska towarzyszom swego stronnictwa i najbliszym zaufanym ustanawiajc ich szafarzami nagrd i kar.
Sam take bywa obecny przy wielu egzekucjach,
wspdziaa
przy
usuwaniu
osobistych
przeciwnikw
swoich przyjaci, dajc w ten sposb Hellenom prbk
tej bynajmniej niewesoej dla nich hegemonii spartaskiej.
Do tego, jak si zdaje, robi te aluzje komediopisarz Teopompos, porwnujc Lacedemoczykw z szynkarzami, poniewa najsodszego wina napoju wolnoci dali
Hellenom tylko skosztowa, a do picia nalali im zaraz
cierpkiego octu! I ten bowiem poczstunek sta si niebawem przykry i gorzki, gdy Lizander nie tylko nie zezwoli na rzdy ludowe, ale nadto wadz w miastach odda najbutniejszym i najbardziej dnym zwycistwa arystokratom.
Rozdzia czternasty
Powiciwszy na to wszystko niewiele czasu, wysa do
Sparty ludzi z zawiadomieniem, e pynie do kraju z dwustu okrtami. Potem poczy si koo Attyki z obu krlami spartaskimi, Agisem i Pauzaniasem, z ktrych po-

moc chcia w krtkim czasie zaj Ateny. Lecz Ateczycy stawili mu wtedy silny opr, wobec czego przeprawi
si wraz z flot z powrotem do Azji.
W Azji nadal rozwizywa istniejce rzdy miast i ustanawia w nich rzdy owych dziesiciu, przy czym wszdzie gino wielu ludzi, wielu szo na wygnanie. Z wyspy
Samos wypdzi nawet wszystkich mieszkacw, a miasta
ich przeznaczy na mieszkanie dla tych, ktrzy dotychczas
przebywali na wygnaniu. Rwnie Sestos odebra Ateczykom i nie pozwoli w nim pozosta dotychczasowym mieszkacom, lecz cae miasto wraz z okolic przydzieli byym swoim sternikom i marynarzom. To zarzdzenie spotkao si jednak jako jedno z pierwszych ze sprzeciwem
Sparty. Skutkiem tego mieszkacy Sestos wrcili znowu
na ziemi ojczyst. Natomiast wszyscy Hellenowie z radoci powitali te decyzje Lizandra, na mocy ktrych po
dugim czasie odzyskali znowu swe miasto Ajgineci, a take mieszkacy wyspy Melos i miasta Skione wrcili do
swoich gmin, przy czym usunici stamtd Ateczycy musieli odnone tereny odda tym ludziom z powrotem.
Teraz doszy do niego suchy, e Ateny s ju w cikim pooeniu i grozi im gd. Popyn wic do Pireusu
i zmusi Ateczykw do poddania si na warunkach, jakie on sam podyktuje. Wtedy to wanie posa Lizander tak przynajmniej jeszcze dzisiaj mona sysze
z ust Lacedemoczykw pismo do eforw z nastpujcymi sowami: Ateny zajte". Eforowie za mieli mu na
to odpisa: Zajcie ich wystarczy". Ale opowiadanie to
wymylono celem nadania przyzwoitszej formy temu, co
zrobiono. Bo prawdziwa decyzja eforw brzmiaa: Rzd
lacedemoski postanawia, e macie zburzy Pireus i dugie mury, opuci inne miasta i ograniczy si do wasnego kraju. Jeli pragniecie pokoju, przyjmijcie te warunki. Nadto musicie odwoa ludzi, ktrzy s na wygnaniu.
Co do iloci okrtw musicie speni to wszystko, co tam
na miejscu bdzie postanowione".
Tak tre oficjalnego pisma spartaskiego przyjli
wtedy Ateczycy za rad Teramenesa, syna Hagnona. Zapyta go wwczas jeden z modszych politykw demokra-

tycznych, niejaki Kleomenes, czy ma odwag wystpowa

i mwi przeciw temu, co zrobi Temistokles, i oddawa
Lacedemoczykom mury, ktre tamten zbudowa wanie
wbrew ich woli! Na to otrzyma odpowied: Ale, modziecze, ja nie robi niczego, co by si sprzeciwiao Temistoklesowi: mury, ktre on wznis dla ratowania obywateli, my z tego samego powodu burzymy. A jeeli mury
uszczliwiaj miasta, to Sparta nie majc ani kawaka
muru obronnego musiaaby by najnieszczliwszym miastem na wiecie!"
Rozdzia pitnasty
Lizander przejwszy mury i ca flot atesk oprcz
dwunastu okrtw a byo to szesnastego dnia miesica Munichiona, czyli w kwietniu, tego samego dnia,
w ktrym Ateczycy pobili niegdy wojska perskie w bitwie morskiej pod Salamin postanowi natychmiast
wprowadzi zmian ustroju. Ale Ateczycy w sposb nieustpliwy nie chcieli si temu podporzdkowa. Wysa
wic delegatw na ich zgromadzenie ludowe z owiadczeniem, e ma ich w swoich rkach, poniewa nie wypenili zobowiza: stoj mianowicie mury miasta, chocia
miny ju dni przeznaczone na ich rozebranie. Grozi im,
e zarzdzi inne co do nich postpowanie, poniewa zamali warunki umowy. I rzeczywicie powstaa jak
twierdz niektrzy wrd sprzymierzecw Sparty
myl, by wszystkich zaprzeda w niewol. A Tebaczyk
Eriantes postawi nawet wniosek, by miasto zburzy
doszcztnie, a teren jego odda na pastwisko dla byda.
Potem jednak, gdy dowdcy zebrali si przy winie i jaki Fokejczyk zapiewa im wtedy parodos z Eurypidesowej Elektry", zaczynajcy si od sw:
O, cro Agamemnona, Elektro!
Oto do twojej wiejskiej przybyem chaupy...
wszyscy wzruszyli si t pieni i wydao si im czynem okrutnym burzy i do zagady doprowadza miasto

tak sawne, ktre takich wydawao ludzi. Wobec tego Lizander zwaszcza e Ateczycy i tak we wszystkim ustpili wezwa tylko wielk ilo fletnistek z miasta, zebra te wszystkie te, ktre mia w swoim obozie, i przy
dwikach muzyki mury zburzy, a okrty spali. Sprzymierzecy za uwieczyli sobie gowy i cieszyli si, e
dzie w jest pierwszym dniem ich wolnoci.
Niezwocznie potem zabra si Lizander do spraw politycznych i ustanowi w Atenach trzydziestu czonkw
rzdu, a w Pireusie dziesiciu. Nadto osadzi na Akropoli
ateskiej zaog wojskow z Kallibiosem na czele jako
komisarzem spartaskim, w Kallibios zamierzy si raz
kijem na atlet Autolikosa (na jego cze wydan uczt
opisa Ksenofont), Autolikos za chwyci tamtego za nogi
i pooy go na ziemi. Kallibios by tym oburzony, ale
Lizander nie podziela wwczas jego zdania: przeciwnie,
robi mu nawet wyrzuty, e nie umie sprawowa wadzy
nad wolnymi. Niemniej jednak Autolikos zosta niedugo
potem skazany na mier przez owych trzydziestu czonkw rzdu, ktrzy chcieli da satysfakcj Kallibiosowi.
Rozdzia szesnasty
Po zaatwieniu tych wszystkich spraw Lizander wypyn na morze w kierunku Tracji. Pienidze, ktre mu jeszcze zostay, jak rwnie dary i wiece, ktre osobicie
otrzyma (bo wielu mu je ofiarowywao jako najznaczniejszemu mowi i poniekd panu Hellady), odesa do Sparty przez byego komendanta floty na Sycylii, Gylipposa.
Podobno jednak Gylippos rozpru od spodu szwy workw,
zabra z kadego worka spor sum i znowu je pozaszywa,
nie wiedzc, e we wszystkich workach jest tabliczka
z wykazem ich zawartoci. Kiedy przyby do Sparty,
ukry podebrane pienidze w swym domu pod dachem,
a worki odda eforom i pokaza, e s zapiecztowane.
Po otwarciu workw i po przeliczeniu pienidzy okazao
si, e zawarto nie zgadza si z zaczonymi wykazami.
Eforowie byli w kopocie. Sprawa si wyjania, gdy su-

acy Gylipposa zrobi do nich zagadkowe doniesienie: pod

Keramejkiem gniedzi si wiele sw! A wiadomo, e
Ateczycy wybijali w tych czasach na swych pienidzach
przewanie sow.
Rozdzia siedemnasty
Tak zatem w Gylippos, dopuciwszy si habicego
i nieszlachetnego czynu po wspaniaych i wielkich swych
czynach poprzednich, usun si teraz dobrowolnie ze
Sparty. Najpowaniejsi spord Spartiatw obawiali si
siy pienidza szczeglnie dlatego, e przyciga on nawet
nie byle jakich obywateli. Wystpili tedy przeciw Lizandrowi z zarzutami i zaklinali eforw, by si wyrzekli
wszelkiego zota i srebra, poniewa sprowadza ono tylko
nieszczcie. Przedoony te zosta w tej sprawie odpowiedni wniosek. Teopompos podaje tu imi Skirafidasa, Eforos za imi Flogidasa, ktry stara si uzasadni zdanie,
e nie naley wprowadza do pastwa pienidzy zotych
i srebrnych, ale trzeba pozosta przy monecie ojczystej.
Moneta spartaska bya elazna. Bezporednio po wyjciu z ognia kpana bya w occie winnym, przez co stawaa si niewytrzymaa i amliwa i nie nadawaa si do
przekuwania. Nadto bya cika i niewygodna do noszenia, zwaszcza e przy duej iloci i wadze miaa stosunkowo ma warto. Pierwotnie byo zapewne tak, e jako
pienidza uywano maych elaznych, czasem spiowych
laseczek. Std jeszcze dzisiaj pewne drobne pienidze nazywamy obolami, tj. laskami, a drachm, czyli garci,
nazywamy sze oboli, a wic tyle, ile obejmowaa do.
Ot wspomnianemu wyej wnioskowi sprzeciwili si
stronnicy Lizandra i usilnie starali si o to, by owe pienidze pozostay w miecie. Postanowiono wic, e pienidz taki wprowadza si do uytku pastwowego. Za
przyapanie za kogokolwiek na prywatnym posiadaniu takiej monety ustawa przewidywaa kar mierci.
A przecie Likurg nie ba si jakoci pienidza, ale te
chciwoci, jak on budzi. Zakaz posiadania zota prze-

osoby prywatne nie tylko nie usun chciwoci, ale raczej j zaszczepi, gdy wprowadzajc ow monet do
uytku publicznego, tym samym dodawa jej wyszej
wartoci i blasku budzcego dz. Kto bowiem widzia,
e taki pienidz ma warto publiczn, ten przecie i prywatnie nie mg nim gardzi jako nieuytecznym: nie
mg uwaa za rzecz bezwartociow w swoim gospodarstwie tego, co w publicznej gospodarce miao tak warto
i cen. Do tego jeszcze o wiele szybciej przyzwyczajenia z ycia publicznego wdzieraj si do ycia prywatnego, anieli bdy i namitnoci jednostek potrafi przyczyni si do szkody oglnopastwowej: gdy og zacznie
si skania ku zemu, wtedy przewanie nastpuje przewrt rwnie w yciu jednostek; natomiast przenikanie
bdw od jednostek do ogu natrafia na wiele hamulcw i rodkw zapobiegawczych ze strony zdrowej czci
spoeczest va. Aby si w Sparcie zoto do domw nie
wdzierao, postawiono postrach i ustaw na stray, ale
dusze i dze ludzi nie stay si przez to powcigliwsze
i mniej wraliwe na pienidz; zrobiono go bowiem przedmiotem oglnego podania, goszc, e bogactwo jest rzecz wielk i wspania. Zreszt na ten temat wyraziem
take w innym moim pimie krytyczne uwagi o Lacedemoczykach.
Rozdzia osiemnasty
Poza tym Lizander umieci w Delfach odlany ze zdobycznego spiu posg wasny oraz posgi kadego ze swych
dowdcw floty, a nadto zote gwiazdy Dioskurw. Te jednak znikny stamtd na krtko przed bitw pod Leuktrami. Natomiast w skarbcu Brazydasa i mieszkacw
miasta Akantos zoony, by okrt, wykonany ze zota
i koci soniowej, wielkoci dwch okci. Okrt ten posa
Lizandrowi Cyrus na pamitk zwycistwa na morzu.
Wedug relacji Anaksandrydasa z Delf by tam zoony
rwnie talent srebra, pidziesit dwie miny oraz jedenacie staterw jako depozyt samego Lizandra. Wiadomo

ta jednak nie odpowiada temu, co wszyscy zgodnie opowiadaj o jego ubstwie.

W tym czasie Lizander osign wadz i znaczenie
wiksze ni ktokolwiek z Hellenw przed nim, a opinia
o jego wielkoci i potdze bya jeszcze wiksza ni sama
wadza. On pierwszy jak pisze Duris doczeka si
tego, e miasta na jego cze, jakby na cze jakiego boga,
stawiay otarze i skaday ofiary, pieway hymny pochwalne, z ktrych wspominaj taki pocztek jednego:
Wodzowi piknej Hellady
piewajmy pie:
synowi Sparty rozlegej
chwaa i cze!

Mieszkacy wyspy Samos uchwalili nawet, by obchodzone u nich wita Hery nazwa witami Lizandra.
Sam Lizander trzyma zawsze u swego boku poet Chojrylosa, ktry mia jego czyny wysawia w piknych poematach. Antylochosowi za kilkuwierszowy lichy utwr
na swoj cze da z radoci peen kapelusz pienidzy.
Podobnie Antymach z Kolofonu i Nikeratos z Heraklei
pisali na jego cze utwory i wspzawodniczyli z sob
w konkursie lizandrejskim". Wieniec zwycistwa otrzyma
wwczas od niego Nikeratos; lecz Antymach czu si tym
tak dotknity, e utwr swj zabra i ukry. Wtedy to mody jeszcze Platon, ktry ywi duy podziw dla poezji
Antymacha, chcc podnie na duchu zmartwionego ta
porak poet, pociesza go mwic, e dla ludzi, ktrzy
si nie rozumiej na rzeczy, brak smaku jest takim samym nieszczciem, jak lepota dla ociemniaych. I rzeczywicie, kiedy cytrzysta Arystonoos, szeciokrotny zwycizca na igrzyskach w Nemei, chcia raz pochlebi
Lizandrowi i powiedzia, e jeeliby jeszcze raz zwyciy,
toby si nazwa Lizandrowym... tamten dokoczy:
...chyba niewolnikiem".

Rozdzia dziewitnasty
Ta dza sawy u Lizandra bya dla pierwszych w pastwie obywateli, cieszcych si rwn jak on powag,
bardzo nieprzyjemna. A razem z ni wzrastaa w jego
charakterze za spraw pochlebcw zarozumiao i bezwzgldno w postpowaniu z ludmi. Nie umia zachowa miary ani w karaniu, ani w nagradzaniu. Nagrod za
okazywan mu przyja i yczliwo byway wysokie stanowiska bez odpowiedzialnoci i nie kontrolowane samowadztwo. Na zaspokojenie za gniewu zna tylko jeden
sposb: zniszczy przeciwnika! Trudno byo ratowa si
ucieczk i y na wygnaniu. W Milecie, poniewa obawia si, by tamtejsi demokratyczni przywdcy nie
chcieli uciec, rwnoczenie za chcia wywabi z kryjwek tych, ktrzy si ukrywali, zoy przysig, e adnemu
z nich nie zrobi nic zego. Lecz kiedy si w dobrej wierze
ujawnili, wyda ich wadzom partii oligarchicznej na stracenie. Byo ich razem, jednych i drugich, ponad omiuset
ludzi.
Tak samo zreszt i w innych miastach wymordowano
niezliczon ilo zwolennikw demokracji, zwaszcza e
kara ich mierci nie tylko z osobistych przyczyn, ale
w bardzo wielu wypadkach robi to take dla swoich
przyjaci, ktrych mia wszdzie, pomagajc im w usuwaniu wrogw lub zaspokajaniu chciwoci. Dlatego te
gone stao si zdanie Lacedemoczyka Eteoklesa, ktry
powiedzia, e Hellada nie zniosaby drugiego takiego Lizandra. To samo, co prawda, mia powiedzie wedug
Teofrasta rwnie Archestratos o Alkibiadesie, ale
w tamtym wypadku skoczya si caa przykro na zuchwalstwie, nieokieznaniu i samolubstwie, podczas gdy
Potga Lizandra staa si czym strasznym i zgubnym
przez jego zacito.
Do Lacedemonu szy skargi i zaalenia, ale Spartanie
na og na te skargi nie reagowali. Dopiero kiedy Farnabadzos obraony na Lizandra za to, e ten wtargn
i spldrowa jego teren, przysa do Sparty poselstwo

z oskareniem, eforw ogarno oburzenie. Jednego z jego

przyjaci i byych dowdcw, niejakiego Toraksa, pojmali
za prywatne posiadanie srebrnych pienidzy i ukarali go
mierci, jego samego za pismem urzdowym wezwali do
stawienia si w Sparcie.
Takie pismo urzdowe nazywa si skytale. Sporzdza
si je w ten sposb, e ilekro eforowie wyprawiaj gdzie
dowdc floty lub wojsk ldowych, bior dwie okrge laski dokadnie tej samej dugoci i gruboci, tak e w przekroju zupenie do siebie przystaj. Jedn z nich zatrzymuj u siebie, drug wrczaj wysyanemu. Te wanie
laski nazywaj si skytalami. Ilekro wic chc przesa
jak wan lub tajn wiadomo, bior dugi i wski jak
rzemie pasek papieru z yka i nawijaj go spiralnie na
swoj skytale nie zostawiajc adnego odstpu midzy
nawiniciami, tak e powierzchnia laski ze wszystkich
stron dokadnie objta jest tym ykiem. Potem pisz, co
trzeba, na tym papierze, tak jak jest nawinity na skytale. Po napisaniu treci yko zdejmuj i ju bez laski posyaj je odnonemu dowdcy. Tamten, otrzymawszy je
z pismem, ktrego rozsypane litery nie maj ze sob adnego zwizku, nie moe go inaczej odczyta, jak tylko
przez nawinicie paska ykowego na swoj lask: w ten
sposb bowiem nawinicia wracaj na niej na swoje
miejsce, czy si litera za liter w tekst i oko odnajduje
znowu ca cigo treci. Ten pasek ykowy nosi tak samo
jak laska nazw skytali, podobnie jak np. miara oznacza
sam miar i zarazem mierzon ni wielko.

Rozdzia dwudziesty
Tajne to pismo dosigo Lizandra na Hellesponcie i wywoao w nim wielki niepokj. Najbardziej obawia si
oskarenia ze strony Farnabadzosa, tote stara si z nim
spotka i rozmwi w nadziei, e nieporozumienie uda mu
si zaagodzi. Uzyskawszy spotkanie, prosi Farnabadzosa,
aby do wadz w Sparcie napisa w jego sprawie drugi list

z owiadczeniem, e nie ma do niego adnych pretensji

i skarg sw cofa.
Ale nie wiedzia Lizander, e trafi na Farnabadzosa
jak przysowiowy Kretejczyk na Kretejczyka. Bo Farnabadzos obieca, e wszystko zrobi, i nawet w obecnoci
Lizandra napisa dany przez niego list. W ukryciu jednak mia przy sobie gotowy inny i podczas przybijania
pieczci zamieni oba pisma niczym si zewntrznie nie
rnice, po czym Lizandrowi wrczy tamto, ktre sobie
przygotowa ju wczeniej w tajemnicy.
Lizander przybywszy do Sparty uda si wedug zwyczaju do budynku, w ktrym urzdoway wadze, i odda
eforom pismo Farnabadzosa, przekonany, e w ten sposb najpowaniejsze przeciw sobie oskarenie zlikwidowa. Farnabadzos cieszy si w Sparcie wielk sympati
jako jej pomocnik w czasie ostatniej wojny, najgorliwszy
ze wszystkich dowdcw krlewskich. Eforowie przeczytali list i pokazali go Lizandrowi, ktry wtedy zrozumia,
e jak mwi poeta nie tylko Odys umia chytrze
schlebia!"
Odszed wic stamtd wzburzony i peen niepokoju.
W kilka dni pniej uda si jednak znowu do wadz
i owiadczy, e musi wybra si w podr do wityni
Ammona w Afryce i zoy tam ofiary, lubowanie przed
rozpoczynaniem bitew. I rzeczywicie niektrzy pisz, e
gdy Lizander oblega miasto Aphytis w Tracji, ukaza mu
si we nie Ammon, i e przerwa on wtedy oblenie jakoby na rozkaz samego boga, po czym poleci mieszkacom miasta zoy ofiary na cze Ammona, a sam spieszy si do Afryki, aby przebaga go na miejscu. Inni natomiast przypuszczaj, e ten bg by dla Lizandra tylko
pretekstem. Bo Lizander nie tylko ba si eforw, ale ju
sam pobyt w kraju odczuwa jako ciar. Nie mg znie
nad sob wadzy i, jak pisz, szuka okazji do wyjazdu,
aby bdzi swobodnie po wiecie. Czu si wic jak ko,
ktry z wolnego pastwiska i k wrci do stajni, ale znowu go pdz do zwykej roboty. O tym, co na temat wyjazdu Lizandra pisze Eforos, bdzie jeszcze mowa w nastpnych rozdziaach.

Rozdzia dwudziesty pierwszy

Ostatecznie jednak uzyska od eforw zezwolenie na
wyjazd, cho nie bez wielkich kopotw i trudnoci. Tymczasem krlowie zaraz po jego wyjedzie zrozumieli, e
kliki jego ludzi trzymaj miasta w swym rku, a on jest
wszechwadnym panem caej Hellady. Zaczli wic robi
wysiki w kierunku przywrcenia do wadzy stronnictw
demokratycznych, by w ten sposb usun od wadzy jego przyjaci. Oczywicie myl taka wywoaa zaraz nowe rozruchy. Przede wszystkim Ateczycy z Fyle zaatakowali trzydziestu tyranw i opanowali miasto. Wtedy
Lizander wrci czym prdzej do Sparty i namwi Lacedemoczykw, by nie pomoc oligarchiom, a wobec
partii demokratycznej stosowa represje. Najpierw zatem
uchwalono wysa jako pomoc dla trzydziestu ateskich
samorzdcw sto talentw na prowadzenie wojny, a jako
wodza w tej wojnie samego Lizandra. Ale zazdroni
krlowie obawiali si, by znowu nie opanowa on Aten,
i zdecydowali midzy sob, e jeden z nich musi si w t
wojn wmiesza. Wyruszy tam Pauzanias, wedug oficjalnego komunikatu po to, aby wystpi przeciw rozruchom demokratycznym w obronie oligarchw, w rzeczywistoci za w celu doprowadzenia w tej wojnie do
rozejmu, by Lizander nie mg opanowa na nowo Aten
przez swoich zwolennikw. Plan ten udao si Pauzaniasowi przeprowadzi bez trudnoci. Przywrci spokj
w Atenach i umierzy rozruchy odbierajc w ten sposb
Lizandrowi mono zaspokojenia ambicji.
Co prawda niedugo potem powstay w Atenach nowe
niepokoje i wtedy obwiniano krla, e demokracji, stumionej ju przez oligarchi, znowu uatwi rozzuchwalenie
i bunty. Natomiast Lizandrowi dodao to sawy czowieka,
ktry walczy nie dla wygody innych i nie na pokaz tylko,
lecz zawsze w interesie Sparty.

Rozdzia dwudziesty drugi

Lizander by znany rwnie ze swej citoci w sowie,
ktrym zrcznie razi przeciwnikw. Tak na przykad gdy
Argiwczycy wiedli ze Spart spr o granice i ich racje
wydaway si im suszniejsze ni lacedemoskie, on pokaza im miecz i rzek: O, ten, kto tym wada, najlepiej
umie przemawia w obronie swego kraju!"
Innym razem pewien Megaryjczyk pozwoli sobie na
jakim zebraniu na miae wystpienie przeciw niemu.
Wtedy Lizander powiedzia: Tak, miy przyjacielu! Tylko e sw twoich nie popiera silne pastwo!"
Do Beotw wahajcych si z decyzj zwrci si z zapytaniem: Jak mamy przej przez wasz kraj, z wczniami trzymanymi poziomo czy te pionowo?"
Kiedy Koryntyjczycy od niego odpadli, przystpi pod
ich mury, ale widzia, e Lacedemoczycy nie maj ochoty
do szturmu. Zobaczono tam wtedy przypadkiem zajca,
jak przeskoczy rw obronny tego miasta. A Lizander na
to: Nie wstydzicie si tchrzy przed nieprzyjacielem, na
ktrego szacach, przy jego gnunoci, zajce spa mog?"
Po mierci krla Agisa, ktry pozostawi po sobie brata
Agezylaosa i domniemanego syna Leotychidasa, Lizander
nakoni swego ulubieca Agezylaosa jako prawdziwego
potomka Heraklesa do objcia wakujcej godnoci krlewskiej. Istniao bowiem w stosunku do Leotychidasa
podejrzenie, e jest on synem Alkibiadesa, ktry w czasie
swego pobytu na wygnaniu w Sparcie mia potajemne
schadzki z on Agisa, Timaj. Take Agis, jak mwi,
obliczywszy czas doszed do wniosku, e ona nie z nim
zasza w t ci. Skutkiem tego nie dba o Leotychidasa
i byo wida, e go za syna nie uznawa. Ale zoony chorob i przeniesiony do Herei, gdy by ju bliski mierci,
da si wreszcie nakoni probami samego modzieca
i jego przyjaci i wobec licznego grona osb owiadczy,
e uznaje go za rodzonego syna. Potem jeszcze prosi
obecnych, aby jako wiadkowie donieli o tym Lacedemoczykom, i wkrtce zmar. Ci w istocie zoyli to wiadec-

two, przemawiajce za sprawami Leotychidasa. Oprcz

tego za Agezylaosowi, mimo jego najlepszej sawy i poparcia ze strony Lizandra, stawa na przeszkodzie sawny
ze sztuki przepowiadania wieszczek Diopejtes. Odnosi on
mianowicie do uomnoci Agezylaosa tak wrb:
Strze si, o Sparto, cho wielka ty jeste i dumna,
Prosto stj! Krlw niech moc ci nie szkodzi uomna!
Bo niespodzianie ci bd gnie dugi czas znoje,
Ludzi niszczce bawany porw ci do wojen!

I ju wielu skaniao si do uznania takiego znaczenia

wrby, przechylajc si na stron Leotychidasa, kiedy
wanie wystpi Lizander z twierdzeniem, e Diopejtes
w niewaciwy sposb j tumaczy. Lizander mwi, e
bstwo nie wyraa tu swego niezadowolenia z ewentualnego kalectwa krla spartaskiego, ale ma na myli tak
uomno wadzy krlewskiej, jak jej przynosz nieprawi
Pseudo-Heraklidzi. I te sowa znalazy ostatecznie oglne
uznanie, tym bardziej e jego wpywy w Sparcie byy
bardzo znaczne. Krlem wic zosta Agezylaos.
Rozdzia dwudziesty trzeci
Zaraz te zacz Lizander podega go i namawia do
podjcia wyprawy do Azji podsuwajc mu nadziej, e
moe zniszczy persk potg i zdoby sobie saw najwikszego na wiecie czowieka. Do swych przyjaci za
rozesa listy z poleceniem, by na gwnego dowdc
w wojnie z barbarzycami zadali od Lacedemoczykw
Agezylaosa. Ci zastosowali si do jego yczenia i wysali
w tej sprawie do Sparty poselstwa. Jak wida, i ten zaszczyt, wcale niemniejszy ni sama godno krlewska,
przypad w udziale Agezylaosowi tylko za spraw Lizandra.
Ale natury ambitne i dne sawy, skdind wykazujce do przodujcych stanowisk bardzo duo talentu, niema przeszkod do wielkich czynw stwarzaj w sobie

przez zazdro wobec tych, ktrzy im dorwnuj znaczeniem i saw. Skutkiem tego z ludmi, z ktrych pomocy
mogliby korzysta dla wasnej sprawy, postpuj jak
z rywalami do tytuu najdzielniejszego.
Tak i teraz Agezylaos zabra ze sob trzydziestu czonkw rady przybocznej, midzy innymi take Lizandra, aby
najwicej i przede wszystkim z jego korzysta rady. Ale
gdy przyjechali do Azji, ludzie tamtejsi nie znajc jeszcze dobrze Agezylaosa przychodzili do niego rzadko
i sprawy zaatwiali krtko, Lizandra natomiast odwiedzali
cigle w domu albo towarzyszyli mu na ulicy dawni
i dobrzy jego znajomi, i to zarwno skonni do usug
przyjaciele jak i inni, powodujcy si nie tyle zaufaniem,
ile raczej lkiem. Powstawaa wic sytuacja podobna do
tej, jaka si zdarza aktorom na scenie, gdy ten, ktry gra
rol posaca lub sugi, znajduje u publicznoci bardzo
duo uznania i robi wraenie gwnej postaci, a odwrotnie, aktora ubranego w diadem i z berem w rku obecni
nawet nie suchaj, kiedy zacznie mwi.
Tak i teraz czonek rady odbiera ca cze nalen
przeoonemu, a krlowi pozostawa tylko sam tytu bez
znaczenia i wpywu. Musiao wic nastpi ryche przygaszenie tej nadmiernej ambicji: trzeba byo zniy Lizandra do roli drugorzdnej. Ale usuwa go cakiem
i przez to pognbi swego dobroczyc i przyjaciela dla
zaspokojenia wasnej ambicji nie uwaa Agezylaos za
rzecz waciw. Najpierw zatem nie dawa mu sposobnoci do adnych wikszych przedsiwzi i nie przydziela
mu adnych stanowisk kierowniczych. Nastpnie tych
wszystkich, na ktrych, jak zauway, Lizandrowi najwicej zaleao, odprawia z niczym i mieli oni u niego
mniej szans ni ktokolwiek inny. W ten sposb chcia powoli usun i rozwia znaczenie i wpywy Lizandra.
Wreszcie Lizander doznajc wszdzie trudnoci spostrzeg, e jego starania o interesy przyjaci odnosz
wrcz przeciwny skutek. Przesta wic pomaga im osobicie, a nawet zwrci si do nich z prob, by nie przychodzili do niego i nie okazywali mu szczeglnego szacunku, ale eby raczej zwracali si ze swoimi sprawami

bezporednio do krla i do tych osb, ktre swoim wielbicielom mog przynie obecnie wicej korzyci.
Usyszawszy to przestali go na og niepokoi sprawami
publicznymi, ale nie odstpili od zwykego okazywania
mu szacunku. Przystpowali wic do niego na spacerach
i w gimnazjonach, przez co jeszcze wicej zmartwienia
ni przedtem sprawiali zazdrosnemu o popularno i powaanie Agezylaosowi. Doszo do tego, e Agezylaos czsto zwykym Spartiatom przydziela w miastach naczelne
stanowiska wojskowe i cywilne, a Lizandra wyznaczy na
urzd dostawcy misa. Zwraca si te potem do Joczykw, mwic z przeksem: Nieche sobie teraz id i niech
si kaniaj swojemu dostawcy misa!"
W tym pooeniu Lizander uzna za waciwe porozmawia z samym Agezylaosem. Rozmowa bya krtka i prawdziwie lakoniczna.
Ty, Agezylaosie, doskonale umiesz upokarza swoich
przyjaci" powiedzia Lizander.
Jeeli chc by waniejsi ni ja sam. Kto wzmacnia
moj powag, ma take suszny w niej udzia" brzmiaa odpowied.
Ale moe, Agezylaosie mwi dalej Lizander
twierdzisz tutaj wicej, ni ja w rzeczywistoci robiem.
W kadym razie prosz ci, ju choby ze wzgldu na ludzi obcych, ktrzy na nas patrz, postaw mnie pod twymi
rozkazami na takim stanowisku, na jakim zdaniem twoim
najmniej ci bd uciliwy, a najbardziej poyteczny".
Rozdzia dwudziesty czwarty
Zosta wic Lizander wysany pniej ze szczegln
misj na Hellespont. Tam cho trwao w nim rozgoryczenie na Agezylaosa nie zaniedba jednak swego obowizku, lecz Persa Spitrydatesa, czowieka znakomitego
pochodzenia, stojcego na czele przydzielonej mu armii,
wwczas za pornionego z Farnabadzosem, nakoni do
przejcia na stron Agezylaosa.
Poza tym jednak Agezylaos niczego mu ju w tej woj-

nie nie zleca. Po pewnym czasie Lizander odpyn wic

do Sparty bez sawy i peen gniewu na Agezylaosa, ale
jeszcze wicej ni dotychczas peen nienawici do caego
istniejcego w Sparcie ustroju politycznego. Tote wszystko, co sobie ju dawno obmyli i przygotowa w zamiarze dokonania przewrotu politycznego, teraz postanowi
bezzwocznie wprowadzi w czyn.
Ot kwitn wwczas w Sparcie rozlegy i wietny rd
Heraklidw, ktrzy niegdy poczyli si z Dorami i przybyli na Peloponez. Ale nie kady z jego czonkw mia prawo do udziau w dziedzictwie wadzy krlewskiej. Wadz
t mogli piastowa tylko czonkowie dwch domw noszcych nazw Eurypontydw i Agiadw. Pozostaym
samo urodzenie nie dawao w pastwie wikszych praw
ni innym obywatelom. Ale odznaczenia za dziaalno
i dzielno dostpne byy wszystkim, ktrzy zdoali je
zdoby. Do takich wanie nalea Lizander: wznis si
on na wysoki szczebel sawy przez swoje czyny, zyska
sobie wielu stronnikw i wielkie wpywy, a teraz nie
mg znie, eby miasto, ktre dziki niemu si rozroso,
miao by kierowane przez innych ludzi, dziercych
godno krlw, rodem jednak wcale nielepszych od niego.
Planem jego byo znie wadz dwch domw panujcych i udostpni j wszystkim Heraklidom, wzgldnie
jak niektrzy podaj nie Heraklidom, lecz ogowi
Spartiatw, tak eby ten zaszczyt przypada nie tylko potomkom Heraklesa, ale rwnie ludziom takim jak sam
Herakles, cenionym wedug mstwa, ktre i jemu przynioso cze bosk. Lizander mia nadziej, e gdy takim
ludziom bdzie si przyznawa wadz krlewska, on
pierwszy spord Spartiatw zostanie wybrany krlem.
Rozdzia dwudziesty pity
Najpierw wic zabra si osobicie do przygotowania
opinii i przekona obywateli. W tym celu wyuczy si na
pami mowy, ktr mu uoy Kleon z Halikarnasu. Ale
gdy zobaczy, e niezwyko i wielko jego nowatorskich

poczyna wymaga silniejszych rodkw pomocniczych,

puci w ruch jak w teatrze podczas przedstawienia
ca maszyneri, aby w ten sposb wywrze na obywatelach odpowiednio silne wraenie. Uoy zatem i przygotowa sobie przepowiednie pytyjskie i rne inne odpowiedzi boskich wyroczni, bo wiedzia, e nic mu nie
pomoe zrczno sw Kleona, jeeli jakim strachem
przed bogami i zabobonem nie przerazi obywateli i nie
zniewoli ich do przejcia si jego sowami.
Ale nie powioda mu si przy tym jak pisze Eforos prba przekupienia wyroczni delfickiej ani te nie
udao mu si nakoni do tych celw Dodonid za porednictwem Fereklesa. Wyjecha wic do wityni Ammona i tam prowadzi rozmowy z tak zwanymi prorokami
ofiarujc im za usuno wielkie sumy zota. Lecz i ci
oburzyli si na niego i wysali do Sparty ludzi z oskareniem przeciw niemu. Kiedy jednak Lizandra uniewinniono, Afrykaczycy owi mieli powiedzie: My lepszy wydamy tu wyrok, gdy wy, Spartanie, osiedlicie si u nas
w Afryce" robic w tych sowach aluzj do jakiej starej
przepowiedni, na ktrej podstawie Spartanie mieli w przyszoci zamieszka w Afryce.
Dalsze koleje tej afery i wymylonych w niej oszustw
przedstawimy teraz szczegowiej opierajc si na opowiadaniu czowieka, znanego zarwno w dziedzinie historiografii jak i filozofii. Sprawa to nieprosta i nie wynika ze zwykego rozwoju wypadkw, lecz podbudowana
2ostaa na wielk skal wielu wstpnymi przygotowaniami, po czym podobnie jak w zadaniach matematycznych
zdaa przez trudne i zawie argumenty do kocowego
rezultatu.
Rozdzia dwudziesty szsty
ya mianowicie w kraju Pontos pewna kobieta, ktra
twierdzia, e zasza w ci za spraw Apollina, czemu
oczywicie na og nie wierzono. Ale znalazo si rwnie
sporo takich, ktrzy w to uwierzyli. Dziki temu chopiec,
ktrego urodzia, znalaz z pomoc wielu znakomitych lu-

dzi starann opiek i najlepsze wychowanie. Na imi dano mu z jakiej tam istotnej przyczyny Sylenos.
Ot ten fakt obra sobie Lizander za punkt wyjcia.
Reszt ju sam dobudowa i uplt ca sie podstpw
przy wsppracy niemaej iloci i nie byle jakich wsptwrcw tego caego mitu. Ci przede wszystkim, nie dopuszczajc najmniejszych zastrzee, ugruntowali w wierze ogu wie o boskim pochodzeniu chopca, a nadto
pucili w obieg i rozszerzali po Sparcie pogosk, jakoby
z Delf przyniesion, e w tajnych ksigach kapani przechowuj tam jakie prastare przepowiednie; nie wolno ich
jednak dotyka ani otwiera, bo byoby to cikim grzechem; dopiero kiedy po dugim, dugim czasie, kiedy przyjdzie na wiat potomek Apollina i przybdzie tam, i kapanom strzegcym owych ksig da oczywisty dowd swego
boskiego pochodzenia, bdzie mg zabra stamtd owe tablice z zawartymi w nich przepowiedniami.
Po dostatecznym rozpowszechnieniu tej wieci w Sylenos powinien by teraz przyby do Delf i zada wspomnianych przepowiedni jako syn Apollina, a wtajemniczeni w t afer kapani mieli to wszystko bada i dowiadywa si dokadnie o jego pochodzeniu. W kocu za,
niby to ju przekonani o prawdziwoci wszystkiego, mieli
mu przekaza owe tablice jako rzeczywistemu synowi
Apollina, a on z kolei mia z nich w obecnoci wikszej
liczby ludzi odczyta szereg przepowiedni, midzy innymi i t, dla ktrej ca t histori zmylono. Dotyczya
ona wspomnianej wadzy krlewskiej, ktra byaby lepsza i korzystniejsza dla Spartiatw, gdyby krlw obierali spord swych najdzielniejszych obywateli.
Sylenos by ju wtedy dorosym modziecem i zabiera
si ju do dziea, gdy nagle ca t komedi Lizandra zaprzepaci jeden z jej aktorw i wsptwrcw, ktry
stchrzy w momencie, gdy trzeba byo przystpi do samego wykonania pomysu. Ogarn go nagle strach i wycofa si z caej sprawy. Mimo to nic z tego nie wyszo na
jaw za ycia Lizandra. Stao si to dopiero po jego
mierci.

Rozdzia dwudziesty sidmy

A umar Lizander przed powrotem Agezylaosa z Azji
wpltawszy si w wojn beock albo raczej wpltawszy
w ni Hellad. Bo mwi jedno i drugie. I win tej wojny
take jedni zwalaj na niego, inni znw na Tebaczykw,
a jeszcze inni wini za ni obydwie strony. Tebaczykw
oskaraj o to, e rozrzucili ofiary w Aulidzie, a take
o to, e ich ludzie, Androklejdes i Amfiteos, przekupieni
pienidzmi krla perskiego, dali si nakoni do wszczcia
wojny Hellenw przeciw Sparcie, napadajc na Fokejczykw i pustoszc ich kraj. Lizander za by jak pisz
zagniewany na Tebaczykw o to, e jedynie oni wystpili
z daniem dziesitej czci zyskw za udzia w tamtej
wojnie, podczas gdy reszta miast sprzymierzonych ze
Spart milczaa, oraz o to, e wyrazili swoje oburzenie
z powodu odesania wszystkich zdobytych pienidzy przez
Lizandra do Sparty. Najbardziej jednak mia im za ze, e
pierwsi pomogli Ateczykom w obaleniu wadzy trzydziestu tyranw", ktrych on sam ustanowi w Atenach.
Spartanie za przyczynili si do wikszej tych tyranw
przemocy i terroru uchwa, e zbiegowie pochodzcy
z Aten mogli by cigani przymusowo z kadego kraju,
a kto by ludziom odprowadzajcym zbiegw stawia przeszkody, wykroczyby przeciw przymierzu ze Spart.
Ot Tebaczycy gosowali przeciw tej uchwale i powzili postanowienie prawdziwie godne czynw Heraklesa
i Dionizosa, mianowicie, e dla kadego Ateczyka znajdujcego si w niebezpieczestwie otworem stoi w Beocji
kady dom i kade miasto, a kto by prowadzonemu uciekinierowi nie okaza pomocy, podlega karze grzywny jednego talenta; nadto gdyby kto prowadzi wojska przez
kraj Beocji do Aten przeciw owym trzydziestu tyranom,
aden Tebaczyk nie bdzie tego ani widzia, ani sysza.
I t tak prawdziwie humanitarn, godn Hellady uchwa
nie tylko gosami swymi poparli, ale i w czynach postpowali zgodnie z jej treci. Bo przecie Trazybulos i ci, co
z nim razem opanowali Fyle, wyszli wanie z Teb. Teba-

czycy dali im bro, pienidze, schronienie i w ogle wszystko, co im umoliwio to przedsiwzicie.

Z takimi wic pretensjami wystpowa teraz Lizander
przeciw Tebom.
Rozdzia dwudziesty smy
A gniew jego w tym czasie by w ogle niebezpieczny
z powodu zej ci, ktra w nim na staro coraz bardziej
wzbieraa. Podburzy wic eforw i nakoni ich do ogoszenia rozkazu o wyprawie przeciw Tebom, w ktrej sam
obj naczelne dowdztwo. W lad za nim za wysano do
Beocji rwnie armi z krlem Pauzaniasem, ktry chcia
wkroczy do Beocji okrn drog przez przecz gr Kyteronu. Tymczasem Lizander szed ju naprzd ze znaczn
armi przez kraj Fokejczykw. Zaj miasto Orchomenos, ktre poddao mu si dobrowolnie, i spustoszy Lebadej, ktr musia zdobywa szturmem. Do Pauzaniasa
za wysa pismo z poleceniem, by od Platejw maszerowa prosto pod Haliartos, donoszc mu rwnoczenie, e
sam z brzaskiem dnia stanie pod murami tego miasta.
Ale goniec jego natkn si po drodze na patrol wywiadowczy i pismo to dostao si w rce Tebaczykw. Tymczasem do Teb przybyli rwnie Ateczycy z pomoc dla
Beocji. Im wic powierzono teraz miasto, a sami Tebaczycy z pocztkiem nocy ruszyli w drog i nieco wyprzedzili Lizandra pod Haliartos, tak e czciowo przynajmniej zdyli jeszcze wej w obrb murw miasta.
Lizander pocztkowo zamyla stan na wzgrzu obozem i czeka na przybycie Pauzaniasa. Ale potem, gdy
dzie upywa, nie mg usiedzie w spokoju: kaza chwyci za bro, przemwieniem zagrza sprzymierzone oddziay do walki i prost falanga rozpocz wzdu drogi
marsz na mury. Jednoczenie cz Tebaczykw, ktra
nie wesza w obrb murw, okrajc miasto z lewej
strony, ruszya na tyy nieprzyjacielskie poniej rda
zwanego Kissussa.
W tym to rdle, wedug podania, niaki wykpay Dio-

nizosa bezporednio po jego urodzeniu. Woda rda

byszczy kolorem wina, jest przezroczysta i bardzo smaczna. Niedaleko rosa dokoa trzcina kretejska, co mieszkacy Haliartos uwaaj za dowd, e mieszka tam niegdy Radamantys. Pokazuj nawet jego grb, zwany grobem
Aleosa. W pobliu za znajduje si take pomnik Alkmeny.
W tym bowiem miejscu zostaa ona pochowana jako ona
Radamantysa, ktrego polubia po mierci Amfitriona
Ale i tamci Tebaczycy, ktrzy znajdowali si ju
w obrbie miasta, ustawili si wraz z mieszkacami Haliartos w odpowiedni szyk i czekali na chwil, kiedy
Lizander z czoowymi oddziaami zbliy si do murw.
Dostrzegszy to otworzyli nagle bramy miasta, wypadli na
zewntrz i z miejsca zabili jego i towarzyszcego mu wrbit. Z innych zabili niewielu, bo wikszo wroga ucieka
szybko do zwartych szeregw. Nie poprzestali jednak na
tym, ale zaczli na nieprzyjaciela w dalszym cigu naciera i zmusili go do ucieczki na samo wzgrze, przy czym
jeszcze tysic ludzi pado na polu walki. Zgino take
trzystu Tebaczykw, ktrzy w pocigu za nieprzyjacielem zapdzili si w miejsca mao dostpne i niebezpieczne.
Byli to ludzie, ktrych pomawiano o sympatie prospartaskie. Chcc wic oczyci si z tego zarzutu przed wspobywatelami, nie baczyli na swoje ycie i poginli jeden
obok drugiego w czasie tego pocigu.
Rozdzia dwudziesty dziewity
O klsce Lizandra dowiedzia si Pauzanias w drodze
z Platejw do Tespiw. Natychmiast przyby w zwartym
marszu pod Haliartos. Ale rwnoczenie nadszed tam ju
Trazybulos, prowadzcy z Teb Atecykw. Pauzanias
myla wic o rozejmie i chcia zwrci si do nieprzyjaciela z prob o wydanie zabitych. Nie zgadzali si jednak
na to starsi Spartiaci oburzajc si na tak myl, a zarazem proszc krla, by zwok Lizandra nie odbiera drog rozejmu, lecz z broni w rku bi si o jego ciao, zwyciy i wtedy dopiero je pogrzeba. Mwili te, e gdyby

nawet ponieli porak, to i tak bdzie dla nich zaszczy

tem polec przy swoim wodzu. Taka bya opinia starszych.
Natomiast Pauzanias zwraca uwag, e zadanie to jest
trudne z powodu niedawnego zwycistwa Tebaczykw,
a Lizander pad pod samymi murami miasta, tak e nawet
w wypadku zwycistwa Spartan w polu trudno by im
byo odebra nieprzyjacielowi ciao Lizandra bez rozejmu.
Wysa wic do Tebaczykw herolda, zawar z nimi rozejm
i wycofa wojsko. Skoro za znaleli si poza granicami
Beocji w zaprzyjanionym i sprzymierzonym ze Spart
kraju Panopeus, pochowano Lizandra w miejscu gdzie dodzi dnia stoi jego pomnik przy drodze z Delf do Cheronei.
Podczas postoju Spartan w tym kraju opowiada podobno jaki Fokejczyk komu, kto nie bra udziau w tej
bitwie, e nieprzyjaciel napad ich w chwili, gdy Lizander
przekroczy ju Hoplites. Usysza to jaki Spartiata, przyjaciel Lizandra, i zdziwiony zapyta: O jakim ty Hoplitesie mwisz? Bo ja nie znam tej nazwy". A tamten opowiada dalej, e tam wanie, koo miasta nad potokiem
zwanym Hoplites, nieprzyjaciel pobi ich czoowe oddziay.
Na te sowa Spartiata ze zami w oczach westchn: Jake
nieuniknione jest przeznaczenie czowieka!"
Bo Lizander, jak wiadomo, otrzyma kiedy tak odpowied wyroczni:
Radz ja tobie si strzec Hoplitesa, co szumi, i smoka,
Syna tej ziemi, co z tyu podstpnie za tob poda!
Wedug innych jednak w Hoplites pynie nie koo Haliartos, ale koo Cheronei, gdzie bystrym nurtem wpada
pod miastem do rzeki Falaros. Dawniej nazywano go Hoplias, dzisiaj nosi on nazw Izomantos. Lizandra za zabi Haliartyjczyk, imieniem Neochoros, ktry mia na tarczy obraz smoka, i w tym take dopatrywano si znaku
wrby.
Ale Tebaczycy otrzymali podobno od Apollina Ismenijskiego odnoszc si do tej wojny wyroczni, ktra
przepowiadaa zarwno bitw pod Delion, jak i t pod
Haliartos, cho nastpia ona w trzydzieci lat po tamtej.
Oto sowa wyroczni:

Pilnuj granicy, gdzie bdziesz na wilki czatowa z wczniami,

Pilnuj wzgrz Orchalidesa, gdzie lis nie opuszcza mieszkania.
Przepowiednia miaa na myli to miejsce koo Delion,
gdzie Beocja graniczy z Attyk; wzgrze za Orchalidesa
ley na ziemiach Kaliartos od strony Helikonu. Nazywa sit
ono dzisiaj Lisi Gr.
Rozdzia trzydziesty
Los Lizandra napeni Spartan tak cikim smutkiem,
e sd zagrozi krlowi wyrokiem mierci. Lecz Pauzanias
nie chcc go przyj zakoczy ycie w azylu wityni
Ateny. Dopiero po mierci Lizandra wyszo na jaw jego
ubstwo, i tym bardziej podnioso u Spartiatw blask jego cnt i mstwa: mimo rozporzdzania olbrzymimi sumami, mimo wielkich innych moliwoci i wyjtkowej
czci, jakiej doznawa ze strony miast i krla perskiego,
ani o odrobin nie wzbogaci swego domu dobrem materialnym. Tak pisze Teopompos. A jest to pisarz, ktremu
atwiej mona wierzy, gdy chwali, ni kiedy gani, poniewa w ogle chtniej on gani, ni wyraa si o kimkolwiek z pochwa.
W jaki czas potem pisze Eforos wyniky w Sparcie pewne nieporozumienia ze sprzymierzecami, tak e
trzeba byo zajrze do pism, ktre Lizander u siebie
przechowywa. Agezylaos, wszedszy do jego domu, znalaz tam papier, na ktrym napisana bya mowa na temat
zamierzonych innowacji ustrojowych w Sparcie, proponujca odebranie Eurypontydom i Agiadom prawa dziedzicznej godnoci krlewskiej i oddanie jej do decyzji publicznej, przy czym krlowie byliby wybierani spord najdzielniejszych obywateli. Agezylaos zamierza t mow
poda do wiadomoci ogu, aby w ten sposb pokaza, jakim czowiekiem by Lizander tam, gdzie si go nie znao.
Jednak
wczesny
przewodniczcy
eforw,
Lakratydas,
czowiek bardzo rozsdny, sprzeciwi si temu mwic,
e nie naley odgrzebywa Lizandra, ale raczej z nim

razem pogrzeba t tak zrcznie i przebiegle uoon

mow.
Mimo wszystko Spartanie dawali po mierci Lizandra
wiele dowodw czci, jak ywili dla jego pamici. Midzy
innymi na narzeczonych jego crek, ktrzy zerwali zarczyny, gdy po zgonie Lizandra dowiedzieli si o jego ubstwie, naoyli kar pienin za to, e dopki myleli, e
Lizander jest bogaczem, okazywali mu swoje powaanie,
a gdy poznali, e przez sprawiedliwo i uczciwo popad
w bied, cofnli swoje sowo. Jak z tego wynika, w Sparcie podlegao karze nie tylko bezestwo, lecz take zbyt
pno zawierane lub niewaciwie pojmowane maestwo.
Kar t cigano przede wszystkim tych, ktrzy przy zawieraniu zwizkw maeskich starali si nie o uczciwych i bliskich sobie ludzi, ale o zamonych.
To jest wszystko, comy zdoali zebra z istotnych wiadomoci o yciu Lizandra.

LUCJUSZ KORNELIUSZ SULLA

Rozdzia pierwszy
Lucjusz Korneliusz Sulla pochodzi z patrycjuszw. Odpowiada to mniej wicej greckiemu pojciu eupatrydw.
Z przodkw jego Rufinus, jak podaj, piastowa konsulat.
Ale goniejsza od sawy tego konsulatu jest jego niesawa; bo znaleziono u niego ponad dziesi miar wagi
srebrnych naczy, co wedug ustawy byo niedozwolone,
i zosta on usunity z senatu. Pniejsi czonkowie tej rodziny yli ju w bardzo skromnych warunkach i sam
Sulla wychowa si na ojcowinie wcale niegodnej pozazdroszczenia. Jako mody czowiek mieszka w cudzym
domu pacc niewielki czynsz lokatorski" jak mu to
wymawiano pniej, gdy doszed do fortuny przekraczajcej zdaniem ogu jego zasugi. Po wojnie w Afryce, gdy
gra wielkiego pana i lubi si bardzo przechwala, mia
si do niego odezwa ktry z zacnych i dzielnych obywateli w te sowa: Jak ty moesz by uczciwym czowiekiem, jeeli zdoby taki majtek, cho ojciec ci niczego
w spadku nie zostawi".
Byy to czasy, kiedy ycie ju nie szo jak dawniej prostymi drogami czystych obyczajw, lecz wykolejao si
z nich, przeksztacajc si w gonitw za przepychem
i zbytkiem. Niemniej jednak cigle jeszcze jak dawniej
uwaano za rzecz godn nagany, gdy kto odziedziczone
po ojcu mienie uszczupla albo gdy nie poprzestawa na
ubstwie, w ktrym y jego ojciec.
Pniej, kiedy Sulla by ju panem Rzymu i skazywa
na mier cae szeregi ludzi, pewien wyzwoleniec podejrzany o ukrywanie jednego z proskrybowanych i skazany
na strcenie ze Skay Tarpejskiej wypomnia mu zoliwie,

e razem mieszkali przez duszy czas w tym samym domu czynszowym pacc: on na wyszym pitrze dwa tysice sestercjw, a Sulla na niszym trzy tysice, e wic
ich stopa yciowa rnia si tylko o tysic sestercjw! Jest
to tyle, co dwiecie pidziesit attyckich drachm.
Takie wiadomoci podaj autorzy o dawniejszych stosunkach majtkowych Sulli.
Rozdzia drugi
Posta Sulli przedstawiaj nam dokadnie posgi, z tym
e niebieskim jego oczom, ju i tak niesamowitym i przenikliwym, cera jego twarzy dodawaa w rzeczywistoci jeszcze straszliwszego wygldu. Mia bowiem na twarzy czerwon, chropowat wysypk tu i wdzie rozrzucon po
bladej cerze. Std to i przydomek jego ma by jak mwi niektrzy aluzj do koloru jego cery. W Atenach
za z tego powodu wymiewa go jaki szyderca w wierszu:
Morwa mk posypana to jest wanie Sulla!
Nie jest to od rzeczy, jeeli przytaczamy takie szczegy
w opisie czowieka, ktry sam jak opowiadaj z natury bardzo lubi uszczypliwy dowcip i jako mody jeszcze i nieznany czsto obraca si wrd aktorw mimicznych i baznw oddajc si wraz z nimi swawoli. Nawet
gdy zosta ju wszechwadnym panem Rzymu, skupia koo
siebie najzuchwalszych ludzi ze sceny i teatru, pi z nimi
codziennie i szed z nimi o lepsze we wzajemnych zoliwociach i artach. Uwaano to za rzecz nie licujc ju
z jego wiekiem i przynoszc nawet ujm powadze jego
wysokiego stanowiska, poniewa w ten sposb zaniedbywa wiele spraw wymagajcych jego pilnej bacznoci. Ale
gdy siedzia przy stole, nie mona z nim byo rozmawia
o niczym powanym. O ile zreszt w czasie pracy bywa
surowy i nachmurzony, o tyle, skoro znalaz si w towarzystwie, przy kubku, usposobienie jego zaraz si zmieniao: wobec tancerzy mimicznych i piewakw by zupe-

nie pobaliwy, do kadej swobodnej rozmowy chtny

i uprzedzajco przystpny.
Z takiego za folgowania sobie zrodzi si u niego w postaci chorobliwego naogu popd do ycia erotycznego
i skonno do rozpusty, od czego nie uwolni si nawet
na staro. Z Metrobiosem, jakim czowiekiem ze sceny, utrzymywa jeszcze za modu stae stosunki erotyczne.
Zreszt spotkao go przy tym wszystkim nawet pewne
szczcie: zacz si mianowicie kocha w jakiej publicznej,
ale bogatej kobiecie imieniem Nikopolis i dziki staemu
z ni obcowaniu i przyjemnoci, jak ona znajdowaa
w jego modzieczym wieku, zosta jej staym kochankiem. A kiedy umara, okazao si, e jego wanie wyznaczya testamentem na swego spadkobierc. Prcz tego
jeszcze zosta dziedzicem swojej macochy, ktra go jednak
kochaa jak wasnego syna. W ten wic sposb osign
przynajmniej skromny majtek.
Rozdzia trzeci
Kiedy otrzyma nominacj na kwestora, popyn do
Afryki razem z Mariuszem, ktry wtedy sprawowa swj
pierwszy konsulat, na wojn z Jugurt. W yciu obozowym
zyska sobie powszechne uznanie towarzyszy, wykorzystujc za zrcznie nadarzajc si okazj, zawar przyja
z krlem Numidw, Bokchosem. Zdarzyo si mianowicie,
e posw tego krla, ktrzy zdoali uj przed rozbjnikami numidyjskimi, przyj i potraktowa yczliwie, po
czym obdarzy ich upominkami i odesa do krla, dodawszy im dla bezpieczestwa wit swoich ludzi.
A Bokchos ju od dawna by dla Jugurty usposobiony
niechtnie, chocia by jego ziciem. Czu si wobec niego
niepewnie. Gdy wic Jugurt ponis klsk i schroni si
do niego, Bokchos, knujc przeciw ziciowi podstpn
zdrad, zaprosi do siebie Sull pragnc, aby si wydawao, e to Sulla pojma Jugurt, a nie e on sam wyda go
nieprzyjacielowi.
Sulla zawiadomi o tym Mariusza. Otrzyma od niego

niewielki oddzia ludzi i podj si tego bardzo niebezpiecznego zadania. Zawierzy sowu barbarzycy, zdradzajcego swoich najbliszych, a nadto, eby mc pojma
drugiego, sam musia si odda w jego rce. Lecz Bokchos,
cho sta si panem ich obydwu, gdy stan wobec koniecznoci sprzeniewierzenia si jednemu z nich, po dugim namyle wybra ostatecznie pierwsz koncepcj zdrady i wyda Jugurt w rce Sulli.
Triumf z okazji zwycistwa nad Jugurt odby oczywicie Mariusz, ale saw caego przedsiwzicia zazdroni
jego przeciwnicy przyznawali tylko Sulli. I to ju Mariusza w duszy niemao gryzo. Do tego jeszcze Sulla, ktry
z natury samej lubi si przechwala, teraz wanie po raz
pierwszy wypyn z ndznego ycia na wierzch: z nieznanego dotd czowieka sta si przedmiotem rozmw
wspobywateli i gdy raz skosztowa sodyczy sawy, posun si w swej dumie tak daleko, e nosi piercie
z wyryt na nim scen przedstawiajc w sawny czyn
i odtd zawsze uywa tego piercienia jako sygnetu. Na
piercieniu wyobraona bya chwila, gdy Bokchos wydaje
Jugurt, a Sulla przejmuje go w swe rce.
Rozdzia czwarty
Mariusz czu si tym gboko dotknity. Ale uwaa, e
Sulla jest jeszcze za may na to, by mu okazywa zazdro.
Dlatego te trzyma go nadal w swym wojsku w stopniu
legata podczas swego drugiego konsulatu i w stopniu trybuna wojskowego podczas swego konsulatu trzeciego. Niejedn te spraw pomylnie przez niego zaatwi, bo jako
legat wojskowy wzi Sulla do niewoli wodza Tektosagw, Kopillusa, a jako trybun wojskowy nakoni do
przyjani i przymierza z narodem rzymskim wielkie i ludne plemi Marsw.
Wreszcie jednak zauway, e Mariusz go nie lubi, niechtnie ju daje mu sposobno do szerszego dziaania
i staje na drodze do jego kariery. Przeszed wic do kolegi Mariusza, Katulusa. By to czowiek bardzo zacny,

ale wobec wikszych konfliktw mao energiczny. Sulli za

powierza teraz najwaniejsze i najtrudniejsze funkcje. Tote pod jego rozkazami rs Sulla szybko w znaczenie i saw. W prowadzonej w tym czasie wojnie podbi wielk
cz mieszkajcych w Alpach ludw barbarzyskich,
a gdy brako w handlu ywnoci, przej w swe rce kierownictwo resortu zaopatrzenia i zdoby takie zapasy
wszystkiego, e i onierze Katulusa obfitowali w dostateczne zasoby, i mona byo robi z tego jeszcze pewne dostawy dla ludzi Mariusza. I to jednak jak sam pisze
przyjmowa Mariusz z bardzo wielkim niezadowoleniem.
Tak zatem ich wzajemna nienawi, wziwszy pocztek z drobnych i dziecinnych przyczyn, sza potem dalej
przez krew narodu i zacite wojny domowe do samowadztwa i zupenego przewrotu w yciu politycznym
Rzymu. Tu pokazao si take, jak mdrym znawc chorb organizmu politycznego by Eurypides, gdy przestrzega przed dz sawy i wadzy jako si najgorsz i najzgubniejsz dla tych, ktrzy si jej poddaj.
Rozdzia pity
Na razie jednak Sulla liczy na to, e sawa zdobyta ju
przez czyny wojenne wystarczy mu do zrobienia kariery
politycznej. Otrzyma wszy zwolnienie z armii, natychmiast
zacz si ubiega o stanowisko w administracji pastwowej i zgosi sw kandydatur na pretora. Ale w nadziejach swych si pomyli, win za tego przypisuje masom
plebejskim. Pisze bowiem, e lud pamita o jego dobrych
stosunkach z Bokchosem i dlatego spodziewa si, e gdyby przed pretur piastowa edylat, daby wspaniae widowiska z polowaniami na zwierzta afrykaskie i ich
walkami: innym wic odda godno pretorw, jakby jego chcia zmusi najpierw do odsuenia edylatu.
Ale tutaj Sulla, jak si zdaje, nie przedstawi prawdziwej przyczyny swojej poraki. Wskazuje na to dalszy rozwj wypadkw. Bo w roku nastpnym zdoby wanie
pretur, pozyskawszy sobie og czci przez zabieganie

o jego wzgldy, czci za przez przekupstwo. Tote gdy

jako pretor grozi raz Cezarowi, e uyje przeciw niemu
prawa swojej wadzy, Cezar odpowiedzia mu na to ze
miechem: Cakiem susznie nazywasz j swoj wadz,
bo sobie j kupi za pienidze".
Po preturze zosta wysany do Kapadocji. Pozornym
celem tej misji byo przywrcenie do wadzy Ariobardzanesa. Istotn za przyczyn bya tu ch ukrcenia rnych przedsiwzi Mitrydatesa, ktry skupia w swych
rkach wadz i si niemniejsz, ni mia pierwotnie.
Wasnego wic wojska prowadzi Sulla ze sob niewiele.
Ale korzystajc z ochotnej pomocy wojskowej tamtejszych ludw sprzymierzonych, wytpi wielu mieszkacw samej Kapadocji, a jeszcze wicej Armeczykw za
to, e tamtym udzielali pomocy. Wypdzi te Gordiosa,
a. na tronie krlewskim osadzi Ariobardzanesa.
W czasie pobytu Sulli nad Eufratem zjawi si u niego
pose krla Arsakesa, Part Orobadzos, chocia dotychczas
oba te narody nie utrzymyway jeszcze z sob adnych
bliszych stosunkw. I oto spotkao Sull to wielkie szczcie, e pierwszy z Rzymian prowadzi ukady z Partami
przychodzcymi z propozycj przymierza i nawizania
przyjaznych stosunkw. Sulla kaza wtedy jak pisz
ustawi trzy fotele: jeden dla Ariobardzanesa, drugi dla
Orobadzosa, a trzeci dla siebie, i zajwszy miejsce porodku udziela im posuchania. Lecz za to Orobadzosa
krl partyjski ukara potem mierci. Sull natomiast jedni chwalili, e tak dumnie postpi z przedstawicielami
barbarzycw, inni za zarzucali mu w tym brak taktu
i niewczesn ambicj.
Opowiadaj take, e jaki Chaldejczyk, jeden z orszaku Orobadzosa, spojrzawszy wtedy Sulli w twarz obserwowa z baczn uwag jego myli i ruchy ciaa z punktu widzenia przepisw swojej wieszczej sztuki, po czym
powiedzia, e przeznaczeniem tego ma jest sta si
najwikszym czowiekiem. Rwnoczenie wyrazi zdziwienie, jak on potrafi znie, e jeszcze w tej chwili nie jest
pierwszym ze wszystkich.
Gdy Sulla wrci do Rzymu, Censorynus wnis na

niego skarg o naduycia finansowe, jako e wbrew przepisom ustawowym pobra due sumy pienine od krlestwa zwizanego z narodem rzymskim przyjani i przymierzem. Potem jednak Censorynus przed sdem nie wystpi i skarga upada.
Rozdzia szsty
Tymczasem nieporozumienie Sulli z Mariuszem rozdmuchaa na nowo wspaniaomylno Bokchosa. Ten bowiem
pragnc pochlebi Rzymianom, a rwnoczenie przypodoba
si Sulli, ustawi na Kapitolu posgi bogi zwycistwa
nioscych trofea wojenne a obok nich posta Jugurty ze
zota, przedstawionego w chwili, gdy sam Bokchos oddaje
go w rce Sulli. Mariusz widzia w tym cik osobist
obraz i usiowa posgi stamtd usun. Ale inni wystpili
w obronie Sulli i Rzym przez tych dwu ludzi ju wwczas
omal nie stan w pomieniach walki.
Na razie jednak powstrzymaa krwawe rozruchy wojna
ze sprzymierzecami, ktra ju dawno tlia si pod popioami i teraz buchna poog przeciw stolicy. Wojna ta,
straszna w swych rozmiarach i bardzo zmienna w swoich
losach, sprowadzia na Rzym niezliczone nieszczcia
i najgroniejsze niebezpieczestwa. Mariusz nie zdoa
w niej pokaza swej przewagi dajc w tym dowd, e
dzielno wojenna w duym stopniu wymaga odpowiedniego wieku i peni si fizycznych czowieka. Natomiast
Sulla dokona wiele godnych uznania czynw i zdoby sobie u obywateli opini wielkiego wodza, u przyjaci
najwikszego, a u wrogw najszczliwszego.
Ale to ostatnie okrelenie przyj Sulla inaczej ni w
syn Konona, Tymoteusz, ktrego sukcesy przeciwnicy jego rwnie przypisywali szczciu. Bo gdy dali oni namalowa obraz przedstawiajcy Tymoteusza, jak ley
i pi, a Fortuna za niego owi miasta do sieci, ten okaza
si zwykym prostakiem wystpujc z wielkim oburzeniem przeciw autorom pomysu i twierdzc, e obdzieraj
go ze sawy jego wasnych czynw. Gdy wic wrci raz

z udanej jego zdaniem wyprawy, owiadczy przed ludem:

Ale w tej bitwie, Ateczycy, Fortuna z pewnoci nie ma
adnego udziau!" Fortuna jednak odpacia mu jak pisz za to ujawnienie swojej ambicji, tak e odtd nie
zdoa ju nic znacznego dokona i wskutek zupenego
niepowodzenia
w
swych
przedsiwziciach
popadszy
u ludu w nieask, musia w kocu opuci stolic jako
wygnaniec.
Ot Sulla przeciwnie: nie tylko cieszy si z tego, e
uchodzi za szczliwca i wzbudza tym podziw dla siebie, ale nawet dodawa swym czynom wikszego blasku
przez to, e razem z innymi przypisywa je boskiemu
zrzdzeniu i uzalenia od aski Fortuny. A robi to bd
z chepliwoci, bd dlatego, e rzeczywicie mia takie
przekonanie o boskiej jej mocy. Bo sam pisze w swych
Wspomnieniach", e wszystko, co zrobi nie wedug wasnego namysu, lecz na co odway si tak, jak mu to dyktowaa bieca chwila, powiodo mu si zawsze lepiej ni
to, co sobie z gry dokadnie, jak mu si zdawao, sam
uplanowa. Poza tym twierdzi take, e stworzony zosta
raczej dla Fortuny ni dla samej wojny, przypisujc w ten
sposb wicej w swym yciu asce teje Fortuny ni wasnemu mstwu. Krtko mwic uwaa si za dziecko
szczcia. Tote dobre stosunki z Metellusem, koleg swoim i bliskim powinowatym, uwaa rwnie za jaki szczeglny dar boskiej yczliwoci. Zdawao si bowiem, e
Metellus bdzie dla niego powodem wielu kopotw, a tymczasem przy wsplnym sprawowaniu urzdu okaza si
czowiekiem usposobionym dla niego nadzwyczaj przyjanie. Nadto do Lukullusa, ktremu dedykowa swoje
Wspomnienia", zwraca si Sulla w tym pimie z przestrog, by niczego nie uwaa za rzecz tak pewn jak to, co
mu nakae we nie owo bstwo. Opowiada rwnie, e
gdy wychodzi z Rzymu wysany z wojskiem na wojn ze
sprzymierzecami, powstaa w ziemi koo Lawerny wielka czelu, z ktrej buchn potny ogie i jasny sup
pomienia wzbi si w gr do samego nieba. Wieszczkowie owiadczyli mu wwczas, e m jaki wyjtkowy,
o niezwykym wygldzie osignie wadz i oddali od pa-

stwa obecne niepokoje. Sulla twierdzi, e miao to wskazywa wanie na niego: e mianowicie w szczeglny wygld zewntrzny mia si odnosi do jego zotych wosw,
a mstwa te nie wstydzi si przypisywa sobie po dokonaniu tak wielkich i piknych czynw. Tyle o jego wierze
w boskie siy.
Zreszt usposobienie mia jakie nierwne i peen by
sprzecznoci. Grabi bardzo duo, jeszcze wicej rozdawa. Jednako nieoczekiwanie okazywa ludziom szacunek
i lekcewaenie: schlebia tym, ktrych potrzebowa, a sam
tych, ktrzy jego potrzebowali, traktowa pogardliwie.
I trudno si byo zorientowa, czy z natury swojej by on
raczej czowiekiem zarozumiaym, czy te unionym pochlebc.
Podobny brak zrwnowaenia wykazywa take w stosowaniu kar. Nieraz za przypadkowe przewinienia kara
ludzi mierci, to znowu najwiksze przestpstwa znosi
obojtnie. Za najcisze obrazy atwo si dawa przeprosi, kiedy indziej za drobne uchybienia maej wagi mci
si morderstwami i konfiskowaniem majtkw. Mona
by to tumaczy w ten sposb, e z usposobienia wrodzonego by skonny do niebezpiecznego gniewu i mciwoci,
ale wzgldy na pewne korzyci tumiy w nim niejednokrotnie t przykr przywar. Tak na przykad w wojnie
ze sprzymierzecami, gdy onierze jego zabili kijami i kamieniami niejakiego Albinusa, byego pretora, wczesnego
za legata wojskowego, pomin ten wypadek milczeniem i wcale nie dochodzi tak powanego przestpstwa.
Nawet chepi si potem z tego i opowiada na wszystkie
strony, e onierze jego maj teraz wicej zapau do walki, bo mstwem chc zmaza swoj win. Na oskarenia
w tej sprawie take zupenie nie zwaa. W tej chwili bowiem w interesie jego leao obalenie Mariusza. A poniewa wojna ze sprzymierzecami miaa si ku kocowi,
myla tylko o tym, eby otrzyma gwne dowdztwo
w wyprawie przeciw Mitrydatesowi, i onierzy, ktrzy
byli pod jego rozkazami, kaptowa sobie ustpstwami.
Po powrocie do Rzymu Sulla, majc lat pidziesit, zostaje wybrany konsulem razem z Kwintusem Pompeju-

szem i wchodzi w bardzo zaszczytny dla niego zwizek

maeski z Cecyli, crka arcykapana Metellusa. Fakt
ten da sferom plebejskim powd do ukadania na niego
rnych piosenek. Ale i z najznakomitszych rodzin wielu
ludzi oburzao si na to mwic, i przez to samo, e zosta uznany za godnego konsulatu, nie uwaaj go jeszcze za godnego tej kobiety. Tak przynajmniej pisze historyk Liwiusz.
Nie bya to zreszt jego jedyna ona. Przedtem jeszcze
jako mody czowiek mia za on Ili, ktra mu urodzia
creczk. Nastpnie oeni si z Eli. Trzeci jego on
bya Klelia, z ktr si rozwid, podajc za powd rozwodu jej bezpodno. Ale zrobi to z zachowaniem wszelkiej czci dla niej darzc j na koniec podarunkami i wyrazami pochway. I wanie wtedy, w kilka dni pniej,
poj za on Cecyli Metell, co zrobio na wszystkich
wraenie, e stawiany Klelii zarzut by jednak nieuczciwy.
Metelli natomiast okazywa ju do koca ycia we
wszystkim gboki szacunek, tak e nawet lud rzymski,
kiedy pragn powrotu ludzi, ktrzy z Mariuszem poszli
na wygnanie, utrzymawszy od Sulli odpowied odmown,
zwrci si do Metelli z prob o wstawiennictwo u niego
w tej sprawie. Po zdobyciu za Aten obszed si Sulla
z Ateczykami prawdopodobnie dlatego tak surowo, e
z murw w czasie oblenia rzucali szyderstwa i obelgi
rwnie pod jej adresem. Ale o tym pniej.
Rozdzia sidmy
Konsulat jednak by dla Sulli w tej chwili wobec planw na przyszo rzecz mniejszej wagi. Caa troska jego i myl zwrcona bya teraz ku wojnie z Mitrydatesem,
Jako rywal jego na tym polu wystpowa Mariusz, wiedziony chorobliw dz sawy i ambicj, namitnociami, ktre si nigdy nie starzej! Mariusz, cho by ju ociay i cho w niedawnej wojnie nie dopisay mu siy
z powodu podeszego wieku, teraz zapragn wojen w obcych zamorskich krajach. I w chwili gdy Sulla oddali

si do obozu wojskowego w celu zaatwienia reszty tamtejszych spraw, on pilnowa swojej sprawy w stolicy
i knu chytrze ow straszn wojn domow, ktra zadaa
Rzymowi tyle strat, ile mu ich nie zadali razem wzici
wszyscy jego nieprzyjaciele.
A zapowiaday to ju z gry rne dziwne znaki.
Z drzewc, na ktrych si nosi emblematy chorgwi, samorzutnie wybuchn ogie i potem z trudem da si ugasi.
To znowu kruki wyprowadziy gdzie na drog troje
swych pisklt i tam je zadziobay, a pozostae resztki odniosy z powrotem do gniazda. W jakiej wityni myszy
nadgryzy zoone tam zoto. Jedn z nich, samiczk, suba witynna zapaa w paci, gdzie ta mysz urodzia picioro modych, ale troje z nich sama zagryza. Najdziwniejsze jednak byo to, e przy bezchmurnym i czystym
niebie da si sysze gos trbki, wydajcej przecigy,
ostry i przejmujcy dwik, tak e wszyscy na niesamowity ten znak odchodzili od zmysw z przeraenia.
Wieszczkowie etruscy zapowiadali na podstawie tego
wszystkiego, e nadchodzi okres zmiany rodzaju ludzkiego i e cud ten wry przewrt we wszechwiecie.
Razem bowiem ma by osiem wiekw ludzkoci, rnicych si midzy sob sposobem ycia ludzi i ich obyczajami. Kademu z tych wiekw wyznaczy bg cile
okrelony czas trwania objty okresem tak zwanego wielkiego roku. Kiedy jeden taki okres zblia si ku kocowi,
a nastaje drugi, zjawia si z nieba albo z ziemi jaki dziwny znak. Z niego to ludzie studiujcy te rzeczy i dobrze
z nimi obeznani zaraz poznaj, e przyszo ju na wiat
pokolenie inne, z innymi obyczajami i inaczej te korzystajce z warunkw ycia, a przy tym doznajce ze strony bogw opieki mniejszej lub wikszej ni jego poprzednicy. Jak za wszystko inne wedug ich twierdzenia
otrzymuje w cigu tych kolejno zmieniajcych si pokole
nowy na wielk skal pokrj ycia, tak te przede
wszystkim sztuka wrenia raz doznaje wikszego powaania i sprawdzaj si jej przepowiednie, poniewa duch
boski zsya wtedy czyste i jasne znaki, to znowu w innym
pokoleniu bardzo podupada, kiedy musi polega tylko na

wasnych siach i chwyta przyszo z pomoc rodkw

ciemnych i mao wyranych.
W tym sensie wic tumaczyli teraz to wszystko najznakomitsi wrbiarze etruscy, majcy opini lepszych znawcw przedmiotu ni ktokolwiek inny.
I jeszcze kiedy senat zebrany na posiedzeniu w wityni
Bellony udziela wieszczkom w tych sprawach posuchania,
na oczach wszystkich wlecia tam wrbel, ktry nis
w dziobie polnego wierszcza. Jedn cz jego upuci
i pozostawi na miejscu, a z drug odlecia. Tumacze znakw widzieli w tym groc Rzymowi walk wewntrzn, mianowicie jakie pornienie midzy posiadaczami
ziemskimi a tumem stolicy i jej Forum: bo ten cigle szemrze jak wierszcz, a tamci mieszkaj na wsi
wrd pl.
Rozdzia smy
Mariusz przybra sobie do pomocy trybuna ludowego
Sulpicjusza, czowieka, ktry jak nikt inny zdolny by do
najwikszych zbrodni, tak e ju trzeba byo pyta nie
o to, kogo przewysza on nikczemnoci, lecz w czym ten
nikczemnik przeszed samego siebie! Tyle w nim byo
okruciestwa, zuchwaoci, tyle chciwoci nie krpujcej
si adnym wstydem, adnymi wzgldami na moralno.
Prawo obywatelstwa rzymskiego sprzedawa wyzwolecom i obcokrajowcom za pienidze, i robi to publicznie
obliczajc taks sprzeday przy stole ustawionym na Forum. Utrzymywa te wasnym kosztem trzy tysice gladiatorw i mia w swym otoczeniu grup modych, gotowych na wszystko ludzi ze stanu rycerskiego, ktr nazywa antysenatem. Poza tym przeprowadzi ustaw, na
mocy ktrej aden czonek senatu nie mg by obciony
dugiem przekraczajcym dwa tysice drachm. Ale sam
po mierci pozostawi trzy miliony dugw!
Ten to zbrodniarz nasany przez Mariusza na lud zacz
wichrzy wszdzie gwatami i elazem i postawi wnioski
przewidujce wiele nowych i zgubnych dla pastwa
ustaw, midzy innymi wniosek o przyznanie Mariuszowi

gwnego dowdztwa w wyprawie przeciw Mitrydatesowi. Kiedy konsulowie w zwizku z tym ogosili zawieszenie
prawomocnego przeprowadzania uchwa i odbywali narad
w wityni Dioskurw, on poprowadzi tam swych ludzi,
urzdzi rze i midzy innymi zabi na Forum modego
chopca, syna konsula Pompejusza. Sam Pompejusz zdoa
si ukry i uciek. Sulla za zapdzony przez cigajcych
go do domu Mariusza zmuszony zosta do urzdowego
wystpienia i odwoania owego zawieszenia czynnoci.
Wobec tego Sulpicjusz, cho usun z urzdu Pompejusza, Sulli jednak konsulatu nie odebra, a tylko dowdztwo w wyprawie przeciw Mitrydatesowi przenis na Mariusza. I natychmiast posa do Noli trybunw wojskowych, aby przejli wojska i przyprowadzili je pod rozkazy
Mariusza.
Rozdzia dziewity
Tymczasem Sulla pospieszy si i wyprzedzi ich w drodze do tego obozu, tak e onierze jego dowiedziawszy
si naprzd o wszystkim przysanych tam trybunw zabili kamieniami. Za to znw ludzie Mariusza wymordowali w stolicy szereg przyjaci Sulli i rozgrabili ich mienie. A po tych wypadkach nastpiy zaraz ucieczki i wdrwki ludzi i jedni z obozu uchodzili do miasta, drudzy
za z miasta przedostawali si do obozu. Senat pozbawiony
wadzy musia si stosowa do rozkazw Mariusza i Sulpicjusza. Na wiadomo o tym, e Sulla z wojskiem idzie
na Rzym, wysa do niego dwch pretorw, Brutusa i Serwiliusza, ktrzy imieniem senatu mieli mu zabroni dalszego marszu. Ci przemwili do Sulli tak zuchwale, e
jego onierze rzucili si na nich i omal ich nie zabili.
Poamali im oznaki wadzy, zdarli z nich bramowane purpur togi i po wielu szyderstwach i obelgach odesali
z powrotem do Rzymu. W stolicy ju sam ich widok zrobi przygnbiajce wraenie, gdy wrcili ogooceni z oznak
urzdowych, a do tego przynieli jeszcze wiadomo, e
wojna domowa jest nieunikniona i nic jej powstrzyma
nie zdoa.

Stronnicy Mariusza zaczli si zbroi. Sulla za na czele

szeciu penych legionw razem z drugim konsulem ruszy w drog z miasta Noli widzc, e wojsko jego gotowe
jest i natychmiast wprost na Rzym. On sam jednak waha si jeszcze przed powziciem tej decyzji obawiajc
si grocego std niebezpieczestwa. Ale gdy zoy ofiar, wieszczek Postumiusz zbadawszy dokadnie zaobserwowane przy niej znaki wycign do niego obie rce i zaklina si, e Sulla moe go zwiza i trzyma w wizieniu a do rozstrzygajcego spotkania, a potem nawet
mierci ukara, jeeli nie powiedzie mu si wszystko
szybko i szczliwie. Poza tym rwnie Sulli objawia si
podobno we nie bogini, ktrej kult Rzymianie przyjli
z Kapadocji moga to by Semele albo Minerwa, albo
Bellona. Widzia mianowicie, jak bogini stana obok niego i wrczya mu piorun, po czym wymieniajc po kolei
kadego z jego nieprzyjaci, kazaa mu ciska w nich tym
piorunem, a oni raeni padali i gdzie znikali.
To widzenie dodao mu ostatecznie odwagi. Opowiedzia
je koledze i z nastaniem dnia ruszy na stolic. Koo miejscowoci Pictae napotka znowu poselstwo, ktre prosio
go, by nie maszerowa dalej na Rzym, poniewa senat
odda mu we wszystkim sprawiedliwo i przeprowadzi
niezwocznie odpowiednie postanowienia. Sulla przyrzek
posom, e zatrzyma si i rozoy w tym miejscu obozem.
Kaza nawet dowdcom odmierza jak zwykle plac
pod obz, tak e posowie w dobrej wierze odeszli z powrotem. Lecz skoro si oddalili, natychmiast wysa naprzd Lucjusza Bazyllusa i Gajusa Mummiusza, ktrzy obsadzili bram i mury naprzeciw wzgrza Eskwilinu, a sam
szybkim marszem wnet pody za nimi. Oddzia Bazyllusa wtargn niebawem przemoc do stolicy, lecz zosta
obrzucony kamieniami i dachwkami przez tumy ludnoci cywilnej, ktra w ten sposb przeszkodzia mu w dalszym marszu i zepchna z powrotem pod mury.
Na ten wanie moment nadszed Sulla. Widzc, co si
dzieje, krzykn, eby podpala domy. Sam te pochwyci ponc pochodni i popdzi z ni naprzd, a strzelcom
kaza miota pociski z ogniem na dachy. Nie liczy si

wtedy z niczym; z ca gwatownoci robi to, co mu

dyktowa gniew i wzburzenie. Widzia przed sob tylko
wroga nie zwaajc wcale na przyjaci, krewnych,
znajomych, nad nikim si nie litujc, torowa sobie drog
ogniem, ktry nie rozrnia winnych od niewinnych.
Mariusz, wyparty tym atakiem pod wityni Ziemi,
przez publiczne ogoszenie wezwa pod bro niewolnikw
nadajc im za to wolno. Ale poniewa nieprzyjaciel par
tymczasem cigle naprzd, uleg w kocu jego przemocy
i umkn poza mury miasta.
Rozdzia dziesity
Sulla zwoa natychmiast senat i przeprowadzi gosowaniem wyrok mierci na Mariusza i kilku innych, midzy ktrymi by take wymieniony trybun ludowy Sulpicjusz. Ten zosta zamordowany zdradziecko przez niewolnika, ktrego Sulla za to najpierw wyzwoli, a potem
kaza strci ze Skay Tarpejskiej.
Za gow Mariusza wyznaczy nagrod pienin. I tu
postpi bardzo niewdzicznie i nie po obywatelsku: bo
gdy sam niedawno szuka schronienia w domu Mariusza,
ten wypuci go cao na wolno. A bya to chwila, kiedy
Mariusz mg zosta panem pooenia w Rzymie, gdyby
nie by wypuci Sulli, lecz odda go w rce Sulpicjusza.
Mimo to oszczdzi go wwczas. I teraz, gdy po niewielu
dniach on z kolei znalaz si w tej samej sytuacji, nie spotka si z rwn zapat.
W senacie postpowanie Sulli wywoao niezadowolenie, cho na zewntrz nie byo tego wida. Natomiast
stronnictwo popularw jawnie skierowao przeciw niemu
swj gniew i zemst. Gdy siostrzeniec jego Noniusz,
a z nim Serwiliusz, ubiegali si o wysze urzdy, lud nie
odda na nich swoich gosw, co dla tych dwch kandydatw byo wielk zniewag, wybra natomiast na te
urzdy innych, ktrych zaszczytny wybr mia Sull
jak mylano zupenie rozczarowa. Sulla jednak przyjmowa to wszystko tak, jakby si cieszy, e lud postpujc

wedug wasnego upodobania, jemu wanie zawdzicza

t mono zaywania swobody. W dodatku pochlebia
nienawidzcym go tumom i ustanowi konsulem czowieka
z partii swych przeciwnikw, Lucjusza Cynn, zobowizawszy go przedtem uroczystymi przysigami do
zgodnego wspdziaania z jego polityk. Cynna uda si
wtedy na Kapitol i trzymajc w rce kamie, zoy odpowiedni przysig, po czym sam zagrozi sobie kltw, e
jeeli nie dochowa Sulli wiernoci, zostanie wyrzucony ze
stolicy jak ten kamie z jego rki i wobec niemaej
liczby wiadkw upuci kamie na ziemi. Lecz skoro
tylko rozpocz urzdowanie, od razu zacz trz istniejcym porzdkiem rzeczy i postanowi pocign Sull do
odpowiedzialnoci sdowej podstawiajc jako oskaryciela
trybuna ludowego Werginiusza. Ale Sulla, nie zwaajc
na oskaryciela i sd, wyjecha z Rzymu na wojn z Mitrydatesem.
Rozdzia jedenasty
Opowiadaj, e jako w tych dniach, kiedy Sulla
z wojskiem wyrusza z Italii w drog, rne dziwne rzeczy przydarzyy si Mitrydatesowi, ktry wtedy przebywa w Pergamonie. Midzy innymi upuszczony w teatrze
z jakiej maszynerii posg bogini zwycistwa trzymajcej w rku wieniec spad na niego z gry i pk tu
nad jego gow, przy czym sam wieniec oderwa si
i upadszy na ziemi rozbi si w kawaki. Zebranych
przej dreszcz trwogi i Mitrydatesa wielki lk ogarn,
mimo e jego powodzenie w tym czasie przechodzio nawet ywione w sercu nadzieje: Rzymianom odebra przecie Azj, krlom miejscowym Bityni i Kapadocj, a teraz rezydowa w Pergamonie, rozdzielajc midzy swych
przyjaci bogactwa, urzdy i stanowiska samorzdcw.
Z jego synw jeden panowa w starym krlestwie Pontu
i Bosporu a po niezamieszkae pustkowia lece na pnoc od Morza Meockiego, tak e nikt tam nie zagraa jego pokojowi; drugi, Ariarates, na czele silnej armii zagar-

n zwycisko Tracj i Macedoni. Inne wreszcie kraje

podbijali wwczas dla niego rni strategowie z pomoc
podlegych im armii.
Najznakomitszym wrd tych strategw by Archelaos,
ktry przy pomocy floty pozostajcej pod jego dowdztwem opanowa prawie cae tamtejsze rejony morskie.
Podporzdkowa swej wadzy Cyklady, a z pozostaych
wysp podbi wszystkie, ktre na tych morzach dochodz
po przyldek Malea, i panowa nawet na Eubei. Potem
zacz odrywa od Rzymu poszczeglne szczepy helleskie,
poczwszy od Aten na pnoc, a do Tesalii, doznajc przy
tym nieznacznej poraki pod Cheronej. Tutaj mianowicie zaszed mu drog Brettiusz Sura, legat pretora Sentiusza
zarzdzajcego
nawczas
Macedoni.
Brettiusz,
czowiek odwany i rozumny, stawi Archelaosowi idcemu jak powd przez Beocj, silny opr i stoczy z nim
pod Cheronej trzy wiksze bitwy, wypierajc go z tego
kraju i spychajc z powrotem na morze.
Tymczasem jednak zblia si Sulla, wobec czego Lucjusz Lukullus kaza Brettiuszowi ustpi i zaniecha wojny, ktrej prowadzenie zostao powierzone tamtemu. Brettiusz opuci niezwocznie Beocj i wrci do Sentiusza,
chocia odnosi nadspodziewanie wielkie sukcesy, a Hellada ujta jego rzetelnym i szlachetnym postpowaniem
nosia si ju znowu z myl powrotu pod opiek Rzymu.
Zreszt tym wystpieniem osign w Brettiusz najwikszy blask swoich czynw.
Rozdzia dwunasty
Sulla od razu przej pod swoj wadz szereg tamtejszych miast, ktre go same o to prosiy przez posw. Tylko pod Ateny, ktre przez samorzdc-tyrana Arystiona
zmuszone zostay do wytrwania po stronie krla, posun
si z ca sw si zbrojn, zamkn ze wszystkich stron
Pireus i rozpocz oblenie, budujc wszelkiego rodzaju
machiny oblnicze i prbujc rnymi sposobami wzi
miasto szturmem.

Gdyby spokojnie krtki czas przeczeka, mgby bezpiecznie opanowa grne miasto, ktre z powodu godu i braku najpotrzebniejszych do obrony rzeczy znalazoby si
rycho w krytycznej sytuacji. Ale Sulli spieszyo si z powrotem do Rzymu, poniewa obawia si tam rozruchw.
Tote wrd wielu niebezpieczestw i nieustannego szturmowania, z olbrzymim nakadem kosztw chcia t wojn
jak najprdzej zakoczy. Uywano przy tym poza innymi siami oblniczymi dziesiciu tysicy par muw,
zajtych dzie w dzie przy machinach i przy dowozie
potrzebnych materiaw. Kiedy za zabrako budulca
duo machin zaamywao si pod wasnym ciarem albo
pono od nieustannego ognia miotanego z murw nieprzyjacielskich Sulla zabra si do powiconych gajw
i wytrzebi najgstszy z podmiejskich lasw gaj Akademosa i gaj Likejonu.
Poza tym poniewa wojna wymagaa olbrzymich sum
pieninych Sulla pooy rk na nietykalnych skarbcach Hellady, posyajc swych ludzi ju to do Epidauru,
ju to do Olimpu, by z tamtejszych wity odebrali najpikniejsze i najbogatsze dary wotywne. W tej samej sprawie napisa te do Amfiktionw w Delfach, zaznaczajc,
e korzystniej bdzie, jeli skarby boga przeniesie si do
niego, poniewa on albo bezpieczniej je przechowa, albo
jeeli je zuyje, zwrci do skarbca co najmniej rwn ich
warto. W celu odebrania zota posa jednego ze swych
przyjaci, niejakiego Kafisa z Focei, z poleceniem, by
przyjmowa poszczeglne przedmioty po uprzednim stwierdzeniu ich wagi. Ale Kafis przybywszy do Delf ba si narusza witoci skarbca i wobec usilnych prb Amfiktionw ze zami w oczach tumaczy si przed nimi przykr
koniecznoci. A gdy niektrzy zaczli twierdzi, e syszeli, jak lira w najwitszej czci przybytku boga wydaa
dwiki, on moe dlatego, e sam w to uwierzy, a moe
tylko dla napdzenia Sulli strachu przed bogiem, donis
mu o tym wypadku. Lecz Sulla odpisa mu z kpinami dziwic si, e nie rozumie on, i muzyka jest objawem radoci, a nie smutku, i kaza mu bra miao to, co bg oddaje
z radoci.

W tajemnicy przed Grekami wywieziono tedy wszystkie

wota, z wyjtkiem jednego srebrnego naczynia, ktre pozostao jeszcze z darw krlewskich i byo tak due i cikie, e zwierzta nie mogy go udwign. Naczynie to
Amfiktionowie musieli odda do potuczenia na czci.
Przypomnieli sobie przy tym Tytusa Flaminina i Maniusza Acyliusza, a take Emiliusza Paulusa, z ktrych
jeden wypdzi z Hellady krla Antiocha, dwaj inni prowadzili zwycisk wojn z krlestwem Macedonii, a nie
tylko nie naruszyli tych witoci helleskich, ale przez
swoje dary dodali im jeszcze wartoci i blasku. Mowie
ci jednak sprawowali prawem nabyte dowdztwo, i to nad
nie zdemoralizowanym onierzem, ktry umia w milczeniu spenia posusznie rozkazy przeoonych. Oni sami
mieli w sobie dusze krlewskie, cho w obyczajach i w sposobie ycia zachowywali skromno i prostot. Dlatego
gospodarujc pienidzem umieli si ogranicza i przestrzega naleytej miary, zabieganie za o popularno u onierzy uwaali za wiksz ujm dla siebie ni strach przed
wrogiem.
Inaczej byo ju w czasach Sulli. Wodzowie zdobywali
sobie wadz nie mstwem, ale przemoc i si zbrojnych potrzebowali raczej do wzajemnych midzy sob wojen ni do
walki z wrogiem zewntrznym. Musieli wic na stanowiskach dowdcw si zbrojnych uprawia demagogi, a przy
tym oy wielkie sumy na przyjemnoci onierzy i kupowa sobie od nich trud suby wojskowej. Nie baczyli zupenie na to, e w ten sposb wystawiaj na targ ca swoj ojczyzn i e za cen panowania nad lepszymi sami
sprzedaj si w niewol najgorszych. To przecie wypdzio Mariusza na wygnanie, a potem sprowadzio go z powrotem do kraju przeciw Sulli, to take zwrcio mordercz
do Cynny i jego zwolennikw przeciw Oktawiuszowi,
a Fimbri i jego towarzyszy przeciw Flakkusowi. A Sulla
pierwszy dawa zy przykad, bo nie tylko przekupstwem
przeciga na swoj stron wojska, podlegajce rozkazom
innych dowdcw, ale take na wasn armi oy hojn
doni olbrzymie sumy. Skutek by taki, e tamtych przez
korupcj przyzwyczaja do zdrady, a swoich demoralizowa

rozpust. W ogle wic potrzebowa ogromnych sum pieninych, teraz za szczeglnie na pokrycie kosztw owego
oblenia.
Rozdzia trzynasty
W istocie bowiem opanowaa go jaka potworna i niepohamowana dza zdobycia Aten przemoc, czy to dla jakiej rywalizacji z cieniem dawnej sawy tego miasta, czy
te z wciekoci na tyrana Arystiona za wszystkie kpiny
i bazeskie napaci, ktrymi zarwno jego samego jak
i on jego Metell zuchwale ly bez przerwy z murw,
wzniecajc w nim coraz wikszy gniew. Arystion by czowiekiem o duszy zoonej z samego zuchwalstwa i okruciestwa zarazem. Wchon on w siebie wszystkie najgorsze naogi i chorobliwe dze na wzr Mitrydatesowych, i teraz to miasto, ktre przetrwao tysice wrogw i walk wewntrznych, postawi przed ostateczn zagad jakby przed
jak morow zaraz. Kiedy wic miara pszenicy kosztowaa
w miecie tysic drachm, kiedy ludzie ywili si rosncym
koo Akropolu dziewiczym zielem, gdy zjadali ju nawet swe
obuwie, gotowali i jedli skr z bukakw, on caymi dniami urzdza jeszcze pijatyki i biesiady i wyprawiajc harce
taneczne w zbroi drwi sobie z nieprzyjaciela. Nic go nie
obchodzio, e wita lampka Ateny zgasa z braku oliwy;
kapance jej, ktra go prosia o dwunast cz medymnu
pszenicy, posa tyle pieprzu! Radcw za miejskich
i kapanw bagajcych go, by si zlitowa nad miastem
i przerwa wojn z Sull, rozpdzi pociskami z uku.
Wreszcie po dugim czasie, z wielkimi trudnociami zgodzi si na wysanie do Rzymian delegacji w sprawie zawarcia pokoju. W skad jej wchodzio jednak dwch czy
trzech jego kompanw, ktrzy nie stawiajc adnych zbawiennych dla miasta propozycji, chepili si tylko w swych
przemwieniach Tezeusem, Eumolposem i wojnami perskimi, tak e Sulla odprawi ich w kocu sowami: Idcie
sobie std, moi kochani, razem z waszym gadaniem. Mnie
bowiem Rzymianie wysali do Aten nie na nauk, lecz ebym buntownikw przywoa do porzdku".

Rozdzia czternasty
Tymczasem kilku ludzi syszao podobno, jak na Keramejku rozmawiali z sob o Arystionie jacy starsi mczyni i zarzucali mu, e nie pilnuje murw miasta i nie strzee dostpu do nich w punkcie natarcia koo Heptachalkon,
chocia jest to jedyne miejsce, ktrdy nieprzyjaciel moe
wej na mury, i to nawet do atwo.
Zaraz o tym doniesiono Sulli. Nie zlekceway tej wiadomoci, lecz poszed tam w nocy, a stwierdziwszy naocznie,
e miejsce jest rzeczywicie atwe do zdobycia, zabra si
natychmiast do dziea. Opowiada te nam w swoich Wspomnieniach", e pierwszym, ktry wydrapa si na mury, by
niejaki Marek Atejusz. Ktry z nieprzyjaci prbowa przy
tym stawi opr i zada mu nawet gwatowny cios w hem,
tak e a miecz w kawaki si rozprysn, ale Atejusz nie
ustpi, pozosta na stanowisku i punkt raz zdobyty utrzyma ju na stae.
Tak zatem miasto zostao opanowane najpierw od tej
strony, o ktrej wspominali owi starzy Ateczycy. Sulla
tymczasem zdoa zburzy i zrwna z ziemi mury na odcinku pomidzy brama Pirejsk a bram wit i okoo
pnocy wkroczy do miasta i przerazi wszystkich hukiem
trb bojowych i rogw. onierze wysani na rze i rabunek, wrd okrzykw i wrzawy wojennej runli z obnaonymi mieczami przez wskie ulice. Nie tylko wwczas nie
mona ju byo poda liczby wszystkich, ktrzy w tych
walkach polegli, ale i dzisiaj jeszcze ilo zabitych okrelaj wedug iloci przelanej krwi. Ot poza zabitymi w innych dzielnicach miasta ten rozlew krwi, jakiego dokonano
w okolicy agory, ogarn cay Keramejkos po wewntrznej
stronie Dipylonu, a wedug tego, co pisz, niemao krwi
popyno te przez bramy miasta a na przedmiecia.
Oprcz olbrzymiej bowiem liczby zamordowanych w samej
rzezi, nie mniej byo i takich, co sami odbierali sobie ycie
z rozpaczy i alu za miastem ojczystym, nad ktrym zdawao si zawisa ostateczna zguba. Myl ta tak przeraaa najszlachetniejszych ludzi, e odbieraa im nadziej

i wiar w moliwo ocalenia i nie pozwalaa im spodziewa si po Sulli jakichkolwiek ludzkich uczu albo miary
w tym gniewie.
A jednak kiedy o to wanie prosili go yjcy na wygnaniu Mejdiasz i Kallifont i rzucili si z pokor do jego stp
i kiedy wszyscy czonkowie senatu, ktrzy znajdowali si
razem z nim na tej wyprawie, zaczli go prosi, by oszczdzi miasto, on syty ju zemsty odpowiedzia im pochwa
dawnych Ateczykw i doda, e chtnie oszczdzi wielu
ze wzgldu na kilku, a ywych ze wzgldu na umarych.
Zajcie Aten nastpio wedug tego, co opowiada sam
Sulla w swoich Wspomnieniach w Kalendy Marcowe.
Dzie ten schodzi si prawie dokadnie z nowiem ksiycowym miesica Antesterion, w ktrym Ateczycy urzdzaj wiele obchodw witecznych na pamitk strasznego zniszczenia i zagady, jakie miay miejsce w czasach potopu. w wielki kataklizm przypad mniej wicej na t
por roku.
Miasto ju zostao zdobyte, ale Arystion schroni si jeszcze na Akropol, czyli na Gr Zamkow, gdzie go nadal
oblega wyznaczony do tego zadania Kurion. Tutaj zdoa
si Arystion przez duszy czas utrzyma, a wreszcie podda si zmuszony do kapitulacji brakiem wody. Wtedy to
niebo natychmiast objawio sw wol: tego samego dnia
i o tej samej godzinie, kiedy Kurion sprowadzi z gry Arystiona, zebray si na pogodnym niebie chmury i niebawem
spad z nich deszcz w takiej obfitoci, e zaopatrzy Akropol w dostateczn ilo wody.
W niedugi czas potem dosta si w rce Sulli rwnie
port Pireus. Tutaj wiele obiektw kaza Sulla spali, midzy innymi take budzc powszechny podziw zbrojowni,
ktra bya dzieem architekta Filona.
Rozdzia pitnasty
Tymczasem z Tracji i Macedonii nadciga wdz Mitrydatesa, Taksyles, z armi zoon ze stu tysicy piechoty
i dziesiciu tysicy konnicy oraz z dziewidziesicioma wo-

zami zaopatrzonymi w kosy, z zaprzgiem czworokonnym.

Wezwa on do siebie Archelaosa, ktry sta jeszcze z flot
koo portu Munichii nie chcc ustpi z morza, ale nie majc te odwagi zetrze si bezporednio z Rzymianami; tymczasem zwleka z przystpieniem do walki i odcina im dowz aprowizacji.
Lecz Sulla przewidzia wszystko o wiele lepiej ni jego
przeciwnik i z okolic biednych, ktre nawet w czasie pokoju nie byy w stanie wyywi ludnoci, przenis si do
Beocji. Bardzo wielu uwaao wtedy krok Sulli za nietaktyczny zarzucajc mu, e opuszcza Attyk, ktrej nierwny
teren moe utrudni manewry konnicy, a przerzuca si na
rwniny i otwarte okolice Beocji, chocia widzi, e gwne
siy nieprzyjaciela stanowi wanie wozy i konnica. Ale on
uciekajc jak powiedziaem przed bied i godem
z koniecznoci naraa si na pewne ryzyko w walce. Nadto
niepokoi go los dzielnego i ambitnego oficera Hortensjusza, ktry prowadzc do Sulli wojsko, zebrane w Tesalii,
mia si przeprawia przez tamtejsze wwozy strzeone
przez nieprzyjaciela.
Oto powody, dla ktrych Sulla postanowi wtedy przenie si do Beocji. Tymczasem jednak Kafis, nasz ziomek,
zmyli nieprzyjaciela i przeprowadzi Hortensjusza innymi
drogami przez Parnas wprost na Titor, ktra wwczas nie
bya jeszcze tak wielkim miastem jak dzisiaj. Bya to tylko
twierdza warowna na stromo sterczcej skale, do ktrej ju
niegdy przed Kserksesem schronia si cz Fokejczykw
i dziki temu ocalaa. Tutaj Hortensjusz rozbi obz i przez
dzie odpiera ataki wroga, noc za posun si dalej przez
trudny teren a do Patronis. Tam na czele swych wojsk poczy si z Sulla, ktry ju szed mu naprzeciw.
Rozdzia szesnasty
Poczywszy swe siy zajmuj wznoszcy si na rodku
rwniny pod Elatej urodzajny i przestronny pagrek, z wod u podna. Pagrek ten nazywa si Filobojotos, a Sulla
nadzwyczajnie wychwala naturalne walory jego pooenia.

Gdy rozoyli si obozem, nieprzyjaciel wyranie zobaczy,

jak bardzo maa bya ich liczba. Konnicy bowiem mieli razem nie wicej ni tysic piciuset ludzi, a piechoty nawet
mniej ni pitnacie tysicy.
Dlatego te reszta dowdcw wymusia na Archelaosie,
eby wyprowadzi wojska w pole i ustawi je w szyku bojowym do bitwy. Niebawem caa rwnina zaroia si od
koni i wozw, od maych i duych tarcz nieprzyjacielskich.
Powietrze ledwie wytrzymywao t wrzaw i bitewne
okrzyki tylu narodw jednoczenie wyprowadzonych na pozycje. Ich junactwo i duma, wystawno i przepych wzmagay trwog przeciwnika, a bysk broni okutej wspaniale
zotem i srebrem, jaskrawe kolory medyjskich i scytyjskich
mundurw zmieszane z blaskiem spiu i stali, wszystko to
w czasie ruchw i przegrupowa przypominao grony widok poncego ognia.
Rzymianie tymczasem trzymali si w skupieniu za ostrokoem i Sulla adn perswazj nie mg odj im strachu
przed wrogiem, a nie chcia lkajc si otwartej bitwy
zmusza do niej przemoc. Sta wic i czeka bezczynnie,
z przykroci znoszc widok barbarzycw, ktrzy drwili
i namiewali si z niego zuchwale.
Ale to wanie przynioso Sulli najwicej korzyci. Bo
przeciwnik zacz tymczasem Rzymian lekceway i trzyma si w wielkim nieadzie, ju i tak czsto nieposuszny
wobec swoich dowdcw, ktrzy wydawali wiele sprzecznych rozkazw. Tylko garstka wytrwaa w dyscyplinie obozowej przewan cze szarego onierza nci rabunek
i pldrowanie po okolicy. Zapuszczali si w rne strony
na odlego nawet kilku dni drogi od macierzystego obozu
i wtedy to bez wiedzy gwnego dowdztwa zniszczyli podobno miasto Panop, rozgrabili Lebadej i obrabowali
tamtejsz wityni.
Rozdraniony tym Sulla nie mogc znie, e na jego
oczach gin cae miasta, nie pozwoli swoim onierzom
prnowa: wyprowadza ich na roboty i zmusza do kopania nowego koryta rzeki Kefisos i do przekopywania roww.
Nikomu nie dawa chwili spoczynku, a ocigajcych si kara z nieubagan bezwzgldnoci. Chcia doprowadzi do

tego, eby ludzie, wyczerpani wysikiem przy robotach, zapragnli raczej niebezpieczestwa w boju. I to mu si udao.
Gdy w trzecim dniu robt Sulla przyszed do nich na inspekcj, podnieli wrzaw i prosili go, by ich prowadzi na
wroga. Odpowiedzia im, e inaczej woaj ludzie, ktrzy
chc walczy, a oni chc si tylko uwolni od ciaru robt. A zreszt mwi dalej jeeli rzeczywicie
jestecie tak wojowniczo usposobieni, daj wam rozkaz:
biegnijcie zaraz z broni w rku tam!" i wskaza im
miejsce, gdzie niegdy sta grd Parapotamiw. W owym
za czasie leao to miasto w gruzach, a z nich sterczaa
tylko skalista gra ze spadzistymi zboczami, odlega od
gry Hedylios o szeroko przepywajcej midzy nimi
rzeki Assos. U podna owej skalistej gry czy si ona
z Kefisosem w jedn, jeszcze bardziej rwc rzek, przez
co wierzchoek stanowi dobrze zabezpieczone miejsce pod
obozowisko. Dlatego Sulla widzc, e nieprzyjacielskie oddziay ze spiowymi tarczami posuwaj si ku tej grze,
postanowi miejsce to zaj wczeniej. Rzeczywicie je zaj
dziki zrcznemu wykorzystaniu zapau swoich onierzy.
Archelaos, odepchnity stamtd, rozpocz marsz na Cheronej. Cheronejczycy, ktrzy wtedy suyli w rzymskich
szeregach, prosili jednak Sull, by nie opuszcza w potrzebie ich ojczystego miasta, i Sulla odkomenderowa tam
wraz z legionem onierzy jednego z trybunw wojskowych,
niejakiego Gabiniusza, zwalniajc rwnoczenie Cheronejczykw ze swego wojska. Chcieli oni nawet Gabiniusza wyprzedzi, ale nie zdoali, bo szlachetny ten czowiek idc na
ratunek drugich, przewysza w gorliwoci tych, co sami
tego ratunku potrzebowali. Juba podaje, e wysanym tam
wwczas trybunem by nie Gabiniusz, lecz Erycjusz. Tak zatem moje ojczyste miasto unikno wtedy niebezpieczestwa.
Rozdzia siedemnasty
Tymczasem z wyroczni Trofoniosa z Lebadei przysano
Rzymianom pomylne wrby i wieszczce im zwycistwo
przepowiednie. Opowiadaj o nich do duo tamtejsi

mieszkacy. Wedug tego za, co Sulla sam pisze w dziesitej ksidze swoich Wspomnie, mia przyby do niego
ju po zwyciskiej bitwie pod Cheronej znany powszechnie w Helladzie kupiec Kwintus Tytiusz z wiadomoci, e
Trofonios przepowiada mu w tym samym miejscu w niedugim czasie jeszcze drug bitw i zwycistwo. Po nim
za jeden z prostych szeregowcw, imieniem Salwienus, zameldowa Sulli objawion przez boga wiadomo, jaki
obrt wezm ostatecznie sprawy, dotyczce Italii. Jeden
i drugi opowiada to samo o wygldzie tego boga twierdzc, e pod wzgldem wielkoci i piknoci podobny by
do olimpijskiego Dzeusa.
Sulla przekroczy z kolei rzek Assos i posunwszy si
naprzd wzdu podna gry Hedylios rozbi obz naprzeciw Archelaosa, ktry wybudowa ju silny wa obronny
w rodku pomidzy grami Akontios i Hedylios, opodal
miejscowoci, zwanej Assioj. Dzisiaj miejsce, gdzie rozbite
byy jego namioty, nosi od niego nazw Archelaos. Tu
jednak zatrzyma si Sulla tylko jeden dzie. Nastpnie
pozostawiwszy na miejscu Muren z jednym legionem
i dwiema kohortami, by przeszkadza nieprzyjacielowi
w formowaniu szykw, sam nad Kefisosem zoy ofiar ze
zwierzcia i opatrzony pomyln wrb ruszy w drog
w kierunku Cheronei. Tam chcia si poczy ze stojc
w miecie czci swojego wojska i obejrze Turion, obsadzone ju wwczas przez nieprzyjaciela.
Turion to stromy, stokowaty szczyt gry, ktr u nas
nazywaj Ortopagos. U podna jej pynie strumie Morios
i stoi witynia Apollona Turyjskiego. Przydomek ten
otrzyma Apollo od matki Chajrona, Turo, a Chajrona wanie uwaa si za zaoyciela Cheronei. Wedug innych miaa
si w tym miejscu ukaza Kadmosowi krowa, ktr mu bg
Pytyjski da za przewodniczk. I od niej to podobno miejscowo otrzymaa sw nazw, poniewa w jzyku fenickim
wyraz thor" oznacza krow.
Ot teraz, kiedy Sulla zblia si do Cheronei, wyszed
na jego spotkanie przebywajcy w miecie w trybun wojskowy i idc na czele swego wojska w penym uzbrojeniu
Wrczy mu wawrzynowy wieniec. Sulla przyj wieniec,

onierzy serdecznie przywita i zagrza do czekajcej ich

nowej bitwy. Wtedy przystpio do niego dwch ludzi
z Cheronei, niejaki Homolojchos i Anaksydamos. Podejmowali si oni zlikwidowania zaogi nieprzyjacielskiej na
Turion z pomoc niewielkiej liczby przydzielonych im onierzy. Twierdzili mianowicie, e istnieje nie znana nieprzyjacielowi cieka prowadzca od tak zwanego Petrachos koo wityni muz na szczyt sterczcy ponad samym
Turion. T ciek mwili mona bdzie wej i bez
trudu zaskoczy tamtejsz zaog, a potem zasypa j z gry
gradem kamieni albo przynajmniej spdzi w d na rwnin. Kiedy jeszcze Gabiniusz zawiadczy, e do tych ludzi
mona mie zaufanie i mona wierzy w ich dzielno,
Sulla kaza im zaraz bra si do dziea.
Sam tymczasem ustawi swe wojska w falang i rozdzieli
konnic na oba skrzyda, osobicie dowodzc skrzydem
prawym, a lewe przekazujc Murenie. Natomiast legaci
jego, Galba i Hortensjusz, na czele kohort posikowych stanli w tyle na wzniesieniach jako stra, ktra miaa na celu
zabezpieczenie caoci przed ewentualnym otoczeniem przez
wroga. A byo wida, e nieprzyjaciel szykuje z silnych oddziaw konnicy i lekkiej piechoty gitkie i ruchliwe
w swoich obrotach skrzydo, ktre miao si wyduy
i Rzymian otoczy z tyu piercieniem.
Rozdzia osiemnasty
Tymczasem Cheronejczycy pod dowdztwem Erycjusza,
ktrego im Sulla przydzieli, obeszli niepostrzeenie Turion
i nagle zjawili si nad gowami barbarzycw, ktrzy
wrd wielkiego zamieszania i popochu przewanie sami
si o mier przyprawiali. Nie prbowali nawet stawia
oporu i uciekali na eb na szyj wpadajc na wasne
wcznie, lecieli w d, spychajc jedni drugich, podczas
gdy z gry ludzie Sulli nacierali na nich gwatownie i razili bezbronnych pociskami. Pado tam wtedy trzy tysice
nieprzyjaciela. Z ludzi tych, ktrzy zdoali stamtd uciec,
jedn cz zaszed stojcy ju na stanowisku Murena i od-

ciwszy im drog wszystkich doszcztnie wygubi. Inni,

ktrym udao si przedrze na stron macierzystego obozu,
wpadli w nieadzie na tamtejsz falang wywoujc wrd
onierzy niemao strachu i zamieszania. Przyczynio to
dowdcom wiele kopotu i niepotrzebnej straty czasu,
ktra te w niemaym stopniu staa si powodem ich
klski.
Sulla bowiem wykorzystujc to zamieszanie ruszy na
nich bezzwocznie i szybkim marszem pokona dzielc
obie armie przestrze. W ten sposb uniemoliwi owym
wozom z kosami rozwinicie odpowiedniej szybkoci. Bo
sia ich zaley przede wszystkim od dugoci rozpdu,
ktry nadaje im w gwatowny rozmach dopiero na odpowiedniej przestrzeni, podczas gdy rozpd z niewielkiej odlegoci jest saby i bezskuteczny, podobnie jak lot strzay
z le napitej ciciwy.
Oto, co przydarzyo si wtedy przeciwnikowi Sulli. Ju
pierwsze wozy toczyy si bez rozmachu i wpady na Rzymian z szybkoci zgoa nieszkodliw. Oni za klaskajc
w donie, ze miechem woali o nastpne tak jak to
robi w cyrku przy wycigach rydwanw.
Z kolei zderzyy si z sob siy piechoty. Barbarzycy
pochyliwszy przed sob dugie lance, starali si pod gst
oson z tarcz utrzyma falang w porzdku, ale Rzymianie z miejsca odrzucili oszczepy i z wydobytymi mieczami,
roztrcajc na boki nieprzyjacielskie lance, dyli do jak
najszybszego starcia wrcz. Gna ich do tego gniew, gdy
zobaczyli, e w czoowej linii przed nieprzyjacielem idzie
pitnacie tysicy niewolnikw. To dowdcy krlewscy
za cen wolnoci wezwali ich z miast przez heroldw
i wcielili grupami do oddziaw cikozbrojnych hoplitw.
Jaki centurion rzymski powiedzia wtedy, e o ile mu
wiadomo, niewolnicy maj co do powiedzenia tylko
w wita Saturnaliw. A jednak gboka i zwarta ich linia
bardzo powoli ustpowaa pod naporem cikiej piechoty
Rzymian i wbrew wrodzonym swoim skonnociom ludzie
ci stawiali dzielny opr. Dopiero pociski procarzy i strzelcw, miotane na nich masowo przez Rzymian stojcych
w tylnej linii frontu, zmusiy ich do odwrotu i rozgromiy.

Rozdzia dziewitnasty
W chwili gdy Archelaos zacz wydua prawe skrzydo
swych wojsk, aby otoczy Rzymian z tyu, Hortensjusz nasa na niego idce w penym biegu kohorty, ktre miay
z boku uderzy na nieprzyjaciela. Ten jednak szybkim ruchem uchyli przed uderzeniem dwutysiczn grup swych
jedcw i Hortensjusz musia pod naporem przewaajcej
liczby nieprzyjaciela ustpi w grzysty teren, a oddaliwszy si w ten sposb od gwnych si rzymskich, dosta si
w nieprzyjacielski kocio.
Zameldowano o tym Sulli, ktry natychmiast pospieszy
tam z pomoc z prawego skrzyda nie biorcego jeszcze
udziau w walce. Lecz wtedy znowu Archelaos, wnioskujc, co si dzieje, z kurzu wznieconego przez biegncych tam
ludzi, porzuci Hortensjusza i zwrci si przeciw prawemu
skrzydu porzuconemu przez Sull, aby je zaj pod nieobecno wodza. Rwnoczenie Taksyles uderzy na Muren ze swymi oddziaami spiowych tarcz", tak e z obu
stron na raz podnis si krzyk i poszed potnym echem
po okolicznych grach, a Sulla przystan nie wiedzc,
w ktra stron ma i teraz z pomoc. Zdecydowawszy si
wreszcie zaj poprzednie stanowisko, posa Murenie na
pomoc Hortensjusza z czterema kohortami, a pitej kaza
i za sob i popieszy na prawe skrzydo. Tu Rzymianie
ju sami przez si utrzymywali rwnowag w walce z Archelaosem, a kiedy wrd nich pojawi si Sulla zdobyli
zdecydowan przewag i odnisszy zwycistwo cigali uciekajcego wroga a do rzeki i gry Akontios. Sulla jednak
nie zapomnia o niebezpieczestwie grocym Murenie
i ruszy na pomoc jego oddziaom. Kiedy zauway, e
i one zaczynaj zwycia, sam take puci si w pocig
za nieprzyjacielem.
Tumy barbarzycw pady w tej bitwie na polu walki,
ale najwicej zgino ich dopiero podczas ucieczki w stron
waw obozowych, tak e z tylu dziesitek tysicy dotaro
potem do Chalkis zaledwie dziesi tysicy ludzi. Z onierzy Sulli wedug tego, co on sam pisze brakowao

tylko czternastu, z ktrych jednak pod wieczr dwch

jeszcze zameldowao sw obecno.
Na pomniku zwycistwa Sulla umieci napis z imionami Marsa, Wiktorii i Wenery na pamitk, e sukces w tej
bitwie zawdzicza sprzyjajcemu mu szczciu w niemniejszym stopniu ni wasnej sprawnoci i sile. Pomnik ten
stoi na rwninie w pobliu rzeczki Molos, gdzie w czasie
bitwy wojska Archelaosa rozpoczy swj odwrt. Drugi
pomnik, ktry stoi na szczycie gry Turion na pamitk
owego zaskoczenia barbarzycw, greckimi literami gosi
dzielno Homolojchosa i Anaksydamosa.
Uroczystoci z okazji zwycistwa, poczone z wystpami i popisami, obchodzi Sulla w Tebach, urzdziwszy
do tego celu plac widowiskowy koo rda Edypa. Na sdziw w tych zawodach zaprosi jednak ludzi z innych
miast helleskich, poniewa do samych Tebaczykw czu
nieprzejednany gniew. Odebra im take poow ziemi
i powiciwszy j bogu pytyjskiemu i olimpijskiemu zarzdzi, aby z czerpanych z niej dochodw zwrcili do wity
tych bogw sum rwn wartoci tego, co sam niegdy
stamtd pozabiera.
Rozdzia dwudziesty
Kiedy potem Sulla dowiedzia si, e w Rzymie konsulem wybrany zosta Flakkus, czowiek z przeciwnej mu
partii, i e pynie ju z armi przez Morze Joskie na
wschd pozornie przeciw Mitrydatesowi, w rzeczywistoci jednak, jak myla Sulla, przeciw niemu samemu ruszy z caym swym wojskiem w kierunku Tesalii
jakby na jego spotkanie. Ale gdy stan pod miastem Melitea, zaczy do niego nadchodzi ze wszystkich stron
wieci, e zaplecze pustoszy ponownie armia krlewska
nie mniej liczna ni poprzednia. Do Chalkis bowiem przyby tymczasem Dorylaos i na olbrzymiej flocie przywiz
osiemdziesit tysicy doskonale wywiczonego i uzbrojonego onierza armii Mitrydatesowej, po czym natychmiast
wkroczy do Beocji, opanowa ten kraj i pragn za wszel-

k cen, nie zwaajc na ostrzeenia ze strony Archelaosa,

wcign Sull do walnej rozprawy. O pierwszej za bitwie
rozsiewa pogosk, e nie bez zdrady zgino w niej tyle
tysicy ludzi.
Sulla tedy natychmiast zawrci i niebawem udowodni
Dorylaosowi, e Archelaos to czowiek rozumny, ktry
z dowiadczenia najlepiej zna mstwo Rzymian. Zaledwie
bowiem Dorylaos niefortunnie natkn si na Sull koo
gry Tylfosjon, pierwszy zmieni zdanie i uzna, e nie
mona tu szuka rozstrzygnicia w otwartej bitwie, tylko
trzeba prowadzi wojn obliczon na zwok i wyczerpanie
rodkw pieninych przeciwnika. Pewnej jednak odwagi
i nadziei dodawao mu samo pooenie miejsca koo Orchomenos, gdzie obaj rozbili swoje obozy: byo ono korzystne
w walce dla tej strony, ktra miaa wicej konnicy. Bo ze
wszystkich rwnin beockich ta wanie jest najpikniejsza
i najwiksza. Poczwszy od samego Orchomenos bezdrzewna rwnina rozpociera si a po owe bota, w ktrych
gubi si rzeka Melas. Ta za wypywa poniej miasta Orchomenos i jest jedyn w Grecji rzek, ktra od samych
rde niesie duo wody i jest spawna, a w czasie letniego
przesilenia dnia z noc przybiera jak Nil i podobn jak
Nil wydaje rolinno, cho pozbawion owocu i nie tak
bujn. Dugo jej biegu niewielka i wiksza cz jej koryta ginie od razu w bezdronych i botnistych mokradach, a tylko niewielk odnog czy si z Kefisosem w tym
wanie miejscu, gdzie owe mokrada wydaj trzcin, nadajc si najlepiej do wyrobu fletw.
Rozdzia dwudziesty pierwszy
Tam wic blisko siebie rozbili swe obozy, przy czym
Archelaos zachowywa spokj, a Sulla kaza kopa z jednej i drugiej strony rowy, prbujc w ten sposb odci
przeciwnika od twardego i dogodnego dla kawalerii terenu
i zepchn go na bota. Nieprzyjaciel jednak, nasany przez
gwne dowdztwo na Rzymian, aby temu planowi przeszkodzi, popdzi w ich kierunku niczym rwcy potok,

tak e rozpierzchy si nie tylko oddziay zajte robotami,

ale nawet stojce przy nich kolumny ochronne po wikszej czci popady w zamieszanie i zaczy ucieka. Wtedy
to Sulla sam, zsiadszy z konia na ziemi, porwa chorgiew wojskow i przedzierajc si w kierunku wroga poprzez tumy uciekajcych woa: Dla mnie, Rzymianie,
zaszczytem bdzie tutaj zgin! A wy, kiedy was pyta
bd, gdziecie zdradzili swego wodza, przypomnijcie sobie
i powiedzcie, e pod Orchomenos!"
Tymi sowami porwa uciekajcych z powrotem za sob,
a oprcz tego przybiegy mu na pomoc dwie kohorty z prawej strony, ktre take poprowadzi na wroga, i zmusi go
w ten sposb do odwrotu. Potem cofn swoich onierzy
nieco do tyu, kaza im zje posiek, a nastpnie w dalszym
cigu odcina obz nieprzyjacielski od reszty terenu rowami. Tamci jednak znowu przeszli do ataku, i to w wikszym porzdku ni poprzednio, przy czym na prawym
skrzydle pad wtedy pasierb Archelaosa, Diogenes, dajc
dowody nadzwyczajnego mstwa. ucznicy za, nie mogc
wytrzyma naporu Rzymian, ale nie majc gdzie si cofa,
zaczli nagle wszyscy razem ci przeciwnika trzymanymi
w rku strzaami, jakby walczyli na miecze, i tak bronili
si do chwili, gdy wreszcie dotarli do waw obronnych
swego obozu i tam zamknwszy si spdzili bardzo cik
noc wrd ran i trwogi.
Z nastaniem dnia Sulla wyprowadzi ponownie swych
onierzy pod way nieprzyjacielskiego obozu i dalej kaza
im kopa rowy. Kiedy za przeciwnik i tym razem ruszy
ze swego obozu z wielkimi siami jak do regularnej walki,
Sulla znowu na uderzy i znowu zmusi do ucieczki. Kiedy
za na widok uciekajcych i przeraonych towarzyszy nikt
ju nie omieli si wytrwa na stanowisku, Sulla wzi
szturmem obz nieprzyjacielski.
Wwczas to pobici napenili owe bota krwi, a mokrada
trupami. I jeszcze dzisiaj, prawie po dwustu latach, mona
tam znale duo barbarzyskich pociskw, hemw, czci
elaznych pancerzy i zatopione w owych bagnach sztylety.
Takie to wypadki wedug opowiada historykw
rozegray si koo Cheronei i pod Orchomenos.

Rozdzia dwudziesty drugi

Tymczasem w Rzymie Cynna i Karbon stosowali wobec
najznakomitszych osobistoci bezprawie i gwat. Tumy
uciekajcych przed ich tyrani chroniy si do obozu Sulli
niby do bezpiecznej przystani i w krtkim czasie powsta
wok niego rodzaj senatu. Nawet Metella, ktra wraz
z dziemi z trudem usza przed niebezpieczestwem, przybya do niego przynoszc wiadomo, e dom jego i dobra
zostay przez nieprzyjaciela spalone, i prosia go, by szed
na ratunek ojczynie.
Sulla popad w rozterk, bo ani nie mg zwleka z pomoc dla szarpanej nieszczciami ojczyzny, ani te pogodzi si z myl, e miaby odjecha nie ukoczywszy tak
wielkiego przedsiwzicia, jakim bya wojna z Mitrydatesem.
Ale wtedy wanie zjawi si u niego pewien kupiec
z Delion, imieniem Archelaos, przynoszc mu duo nadziei
w poufnych propozycjach od Archelaosa, stratega krlewskiego. Sulla przyj wiadomo w tej sprawie z tak wielk
radoci, e sam popieszy na spotkanie z Archelaosem, by
z nim osobicie przeprowadzi odpowiednie rozmowy.
Spotkali si koo Delion nad morzem, w tym miejscu,
gdzie stoi witynia Apollina. Rozmow zagai Archelaos.
Nakania Sull, by porzuci Azj i Pont, a pyn do Rzymu i wkroczy w tamtejsz wojn domow, na ktr krl
oferuje mu znaczn sum pienin, okrty wojenne i dowoln ilo wojska.
Z kolei zabra gos Sulla. Radzi Archelaosowi, by si nie
troszczy o krla Mitrydatesa, lecz eby sam zosta zamiast
niego krlem i przystpi do przymierza z Rzymem oddajc
swoje okrty. A gdy Archelaos zacz si pod przysig
odegnywa od takiej zdrady, Sulla mwi dalej: Wic ty,
Archelaosie, bdc Kapadokiem i niewolnikiem, albo jeeli ci to milsze, przyjacielem krla barbarzyskiego, nie
masz odwagi w zamian za tak wielkie korzyci dopuci si
haniebnego czynu, a mnie, ktry jestem rzymskim wodzem
i Sulla, omielasz si proponowa zdrad? Czy to nie ty

jeste owym Archelaosem, ktry ucieka spod Cheronei,

ratujc zaledwie garstk wojska ze stu dwudziestu tysicy
onierzy, a potem, po dwch dniach ukrywania si w botach pod Orchomenos, opuci Beocj, trupami barykadujc
jej drogi?"
Sowa Sulli zmieniy stanowisko Archelaosa, ktry z ca
unionoci prosi go teraz, by zechcia tej wojny zaprzesta i zawrze z Mitrydatesem pokj. Wtedy dopiero Sulla
przyj jego prob i uoono warunki umowy pokojowej:
Mitrydates mia zrezygnowa z terenw prowincji Azji
i Paflagonii, odstpi Bityni Nikomedesowi, a Kapadocj
Ariobardzanesowi, Rzymowi za mia wypaci dwa tysice
talentw i przekaza mu siedemdziesit okrtw okutych
spiem wraz z penym nalecym do nich uzbrojeniem;
Sulla w zamian za to zapewnia mu bezpieczne sprawowanie
wadzy w pozostaych czciach krlestwa oraz tytu sprzymierzeca narodu rzymskiego.
Rozdzia dwudziesty trzeci
Kiedy wic doszo midzy nimi do porozumienia, Sulla
zawrci z drogi i pomaszerowa przez Tesali i Macedoni
nad Hellespont, majc u swego boku Archelaosa, ktremu
okazywa szacunek. A gdy koo Larysy Archelaos niebezpiecznie zachorowa, wstrzyma nawet marsz i troszczy si
o niego, jakby o ktrego z wasnych dowdcw i strategw.
To oczywicie rzucio od razu wiato na spraw bitwy
pod Cheronej, o ktrej mwiono, e zostaa przeprowadzona w sposb niezupenie czysty. Zastanawia rwnie
fakt, e Sulla zwolni wszystkich wzitych do niewoli przyjaci Mitrydatesa oprcz jednego tylko Arystiona, tyrana
Aten, ktrego sprztn ze wiata trucizn, a ktry y
w niezgodzie z Archelaosem. Najwicej jednak powodw do
podejrze i zarzutw przeciw niemu dao przyznanie temu
Kapadokowi" dziesiciu tysicy pletrw ziemi na Eubei
oraz nadanie mu tytuu przyjaciela i sprzymierzeca narodu rzymskiego. Takie przynajmniej zarzuty Sulla sam
odpiera w swoich Wspomnieniach".

Niebawem zjawili si u niego posowie od Mitrydatesa,

przynoszc owiadczenie, e krl zasadniczo przyjmuje warunki pokoju; w sprawie Paflagonii prosili jednak, eby mu
jej Sulla nie odbiera, a co do okrtw odpowiedzieli, e
w ogle nie uzyskali zgody krlewskiej na ich oddanie.
Rozgniewao to Sull, ktry rzek: Co wy mwicie? Mitrydates targuje si o Paflagoni, a co do okrtw zgasza swj sprzeciw? Ja mylaem, e on na kolana padnie
przede mn, jeli mu cao pozostawi rk, ktr tylu wymordowa Rzymian! Ale zaraz zacznie inaczej mwi, gdy
ja sam wkrocz do Azji. Na razie siedzc sobie w Pergamonie sowami prowadzi t wojn, ktrej na oczy nie widzia!"
Posowie przeraeni umilkli, Archelaos za uj Sull za
rk i probami i zami stara si uagodzi jego gniew.
Wreszcie nakoni Sull, aby go wysa do Mitrydatesa;
twierdzi przy tym, e ycie sobie odbierze, jeeli nie uda
mu si uzyska pokoju na danych warunkach.
Sulla wic wysa Archelaosa w drog, a sam wkroczy
z wojskami do kraju Majdike, gdzie dokona wielkiego spustoszenia, po czym wrci do Macedonii. Tutaj pod Filippi
zasta Archelaosa, ktry przywiz wiadomo, e wszystko jest ju pomylnie zaatwione, tylko Mitrydates prosi
o umoliwienie mu osobistego spotkania i bezporedniej
rozmowy z Sulla. Mitrydatesowi chodzio mianowicie o Fimbri, ktry tymczasem zabi Flakkusa, wodza rzymskiego
z partii przeciwnej, pokona dowdcw Mitrydatesa i teraz maszerowa przeciw niemu. Tego to ba si Mitrydates
i dlatego wola raczej z Sulla nawiza przyjazne stosunki.
Rozdzia dwudziesty czwarty
Spotkali si w miecie Dardanos w Troadzie. Mitrydates
mia tam w zbrojnym pogotowiu dwiecie wiosownych
okrtw, dwadziecia tysicy cikozbrojnej piechoty, sze
tysicy konnicy i wiele wozw z kosami, podczas gdy Sulla
mia tylko cztery kohorty i dwiecie ludzi jazdy. Mitrydates stan przed Sulla i wycign do niego rk, ale Sulla
zapyta go najpierw, czy zaniecha wojny na warunkach,

jakie mu przedstawi Archelaos. Krl milcza. Wtedy Sulla

doda: Jak to? Przecie ci, co prosz, powinni mwi
pierwsi, milcze wolno tylko zwycizcom!" Na to krl
odezwa si i zacz broni swego stanowiska, prbujc
win tej wojny czciowo przypisa bogom, czciowo pomawia o ni samych Rzymian. Lecz SulJa przerwa mu
i powiedzia, e ju dawno sysza od innych, a teraz sam
si o tym przekonuje, e Mitrydates wietnie umie operowa sowami, bo przy tak niegodziwych i amicych wszelkie prawa postpkach nie brakuje mu piknie brzmicych
sw. Nastpnie przedstawiwszy mu w tonie oburzenia
i oskarenia wszystkie karygodne jego czyny, zapyta go po
raz wtry, czy chce wykona umow, zawart z nim za porednictwem Archelaosa. A kiedy krl owiadczy, e chce,
wtedy dopiero przywita go Sulla uciskiem i pocaunkiem.
Potem kaza take przyprowadzi krlw, Ariobardzanesa
i Nikomedesa, i rwnie ich z nim pogodzi.
Tak wic Mitrydates przekaza Sulli siedemdziesit okrtw i piciuset ucznikw, po czym odpyn do Pontu.
Ale onierze rzymscy byli z takiego zawarcia pokoju
bardzo niezadowoleni. Sdzili bowiem, e straszn jest rzecz patrze, jak ten najbardziej ze wszystkich krlw znienawidzony wadca, ktry w jednym dniu wymordowa sto
pidziesit tysicy Rzymian, przebywajcych w Azji, odpywa teraz obadowany upami i skarbami z prowincji,
ktr przez cztery lata tak drczy podatkami i grabie.
Sulla to zauway i tumaczy si, e nie mgby podoa
jednoczenie wojnie z Mitrydatesem i Fimbri, gdyby si
obaj porozumieli i poczyli przeciw niemu.
Rozdzia dwudziesty pity
Stamtd pomaszerowa Sulla na spotkanie z Fimbri,
obozujcym wwczas koo miasta Tiatejra. Rozbi w pobliu swj obz i kaza otoczy go ze wszystkich stron rowem.
W czasie robt onierze Fimbrii zaczli wychodzi ze swego obozu w samych tylko chitonach i przywitawszy onierzy Sulli, ochoczo razem z nimi zabierali si do pracy.

Fimbria, widzc t zmian nastrojw, a rwnoczenie bojc

si Sulli jako swego nieprzejednanego wroga, popeni
w obozie samobjstwo.
Teraz naoy Sulla na Azj zbiorow kar w wysokoci
dwudziestu tysicy talentw. Nadto rujnowa poszczeglne
domy przez but i przemoc swoich ludzi, ktrzy tam kwaterowali. Wyda mianowicie rozporzdzenie, e kady gospodarz, ktry goci onierza rzymskiego, ma mu wypaca codziennie po szesnacie drachm i wydawa obiad dla
niego i dla wszystkich towarzyszy, jakich ten zechce zaprosi. Oficer za otrzymywa pidziesit drachm dziennie,
a nadto dwie sztuki odziey: jedn na uytek domowy,
drug do wyjcia na miasto.

Rozdzia dwudziesty szsty

Po tych wypadkach Sulla z ca flot wyruszy z Efezu
i po trzech dniach zawin do Pireusu. W Atenach przyj wtajemniczenie w misteria oraz zabra stamtd bibliotek Apellikona z Teos, w ktrej znajdowao si bardzo
duo dzie Arystotelesa i Teofrasta, nie znanych jeszcze
wwczas szerszej publicznoci. Biblioteka ta zostaa nastpnie przewieziona do Rzymu, gdzie jak pisz du
cz mia w swoich rkach gramatyk Tyrannion. Potem
Andronikos z Rodos, korzystajc z udostpnionych mu przez
Tyranniona odpisw, wyda je i zrobi ich wykaz, bdcy
dzisiaj w uyciu. Z tego wida, e starsi perypatetycy
sami przez si byli ludmi zdolnymi i uczonymi, ale z pism
samego Arystotelesa i Teofrasta znali niewiele i znali je
niedokadnie. Teofrast bowiem przekaza wszystkie te ksigi Neleusowi ze Skepsis, ktre w spadku po nim dostay
si z kolei w rce ludzi bez wyszych aspiracji naukowych
i bez odpowiedniego wyksztacenia.
W Atenach nawiedzia wtedy Sull choroba ng, powodujca ich zdrtwienie i bezwad. Strabon mwi, e byo
to darcie w nogach, spowodowane podagr. Sulla wyjecha
wic stamtd do miejscowoci Ajdepsos, gdzie bra ciepe

kpiele wypoczywajc przy tym beztrosko i spdzajc cae

dnie w towarzystwie scenicznych aktorw.
Tutaj te przechadza si pewnego razu nad morzem, gdy
jacy rybacy przynieli mu w podarunku wyjtkowo pikne okazy ryb i bardzo go tym ucieszyli. A kiedy si dowiedzia, e pochodz z miasta Halaj, zapyta ich: Jak to?
Wic yje jeszcze kto z Halaj!"
Los bowiem zrzdzi, e po zwycistwie pod Orchomenos w czasie pocigu za wrogiem Sulla zburzy doszcztnie
trzy na raz miasta beockie: Antedon, Larymn i owe Halaj.
Na takie pytanie ludzie ze strachu oniemieli. Ale on
z umiechem kaza im spokojnie odej, mwic, e przyszli
do niego z nie byle jakimi ordownikami. To wanie zdarzenie omielio jak opowiadaj mieszkacw Halaj
do ponownego osiedlenia si w swym miecie.
Rozdzia dwudziesty sidmy
Posunwszy si potem przez Tesali i Macedoni dalej
nad morze, zamierza Sulla przeprawi si z Dyrrachium
do Brundisjum z flot, zoon z tysica okrtw.
W pobliu Dyrrachium ley Apollonia, a koo niej znajduje si Nymfajon, miejsce wite, gdzie z zielonej ki
w lenej dolinie wydobywaj si w rnych punktach rda
nieustannie poncego ognia. Opowiadaj, e tutaj schwytano wtedy picego Satyra, ktry mia by wanie taki,
jakim przedstawiaj go malarze i rzebiarze. Przyprowadzono go do Sulli i pytano przez rnych tumaczy, kim
jest. Lecz Satyr mwi z trudem i zupenie niezrozumiale,
a gos wydawa z siebie jaki chrapliwy i bardzo podobny
do czego poredniego midzy reniem konia a bekiem koza. Sulla przeraony kaza go wrd zaegnywa odprowadzi z powrotem.
Majc si teraz przeprawi na drug stron morza, Sulla
obawia si, by w chwili gdy stan na wybrzeach Italii,
onierze jego, kady z osobna, nie rozproszyli si po tamtejszych miastach. Tymczasem oni sami pierwsi zoyli mu
przysig, e pozostan pod jego rozkazami i wasnowolnie

adnej krzywdy nie wyrzdz Italii. A kiedy spostrzegli, e

potrzebuje w tej chwili bardzo duo pienidzy, postanowili,
e kady zoy mu w ofierze tyle, na ile go bdzie sta.
Sulla jednak nie przyj tej ofiary. Przemwi tylko do
nich sowami uznania i zachty, po czym rozpocz przepraw przeciw pitnastu, jak sam pisze, wodzom przeciwnika, rozporzdzajcym cznie czterystu pidziesiciu
kohortami!
Ale wyrane znaki z nieba wryy mu pomylno. Zaraz po wyldowaniu koo Tarentu, kiedy skada ofiar,
zauwaono na wtrobie zwierzcia ofiarnego jakby odbicie wieca laurowego z dwiema zwisajcymi wstkami. Na
krtko za przed jego przepraw widziano za dnia w Kampanii koo gry Tyfatus dwa wielkie walczce ze sob hufce, w ruchach i zachowaniu zupenie podobne do ludzi toczcych bitw. Bya to oczywicie zjawa: wynurzaa si
zwolna z ziemi, po czym jak mara senna rozpywaa si
w powietrzu w rne strony, a zupenie znika z oczu.
I rzeczywicie, kiedy niedugo potem Mariusz Modszy
i konsul Norbanus stanli w tym samym miejscu z wielk
armi, Sulla bez planowej akcji i bez ustawiania wojska
w szyku bojowym rozgromi przeciwnika, wykorzystujc
tylko powszechny zapa swoich onierzy i wzmoona ich
odwag; nastpnie zamkn Norbanusa w miecie Kapui,
przyprawiwszy przeciwnika o strat siedmiu tysicy ludzi.
Sam Sulla pisze, e na skutek zwycistwa jego onierze nie
rozproszyli si po miastach i gminach, lecz nadal trwali
przy nim, nie bojc si odtd przeciwnika mimo jego przewagi liczebnej,
W Sylwium za przyszed do niego jak opowiada
natchniony przez boga niewolnik niejakiego Pontiusa
i twierdzi, e przynosi mu od Bellony wrb zwycistwa,
dodajc przy tym, e jeeli si nie popieszy, Kapitol stanie si pastw pomieni. I to si spenio tego wanie dnia,
ktry przepowiedzia w czowiek. A by to dzie szsty
miesica Kwinktilis, ktry teraz nazywa si Julius.
Podobnie gdy Marek Lukullus, jeden z wodzw Sulli,
sta koo Fidencji z szesnastu kohortami przeciw pidziesiciu kohortom przeciwnika i mimo wiary w zapa swoich

onierzy waha si i namyla, niezdecydowany, czy stoczy bitw, poniewa wielu jego ludzi nie miao naleytej
broni powia z pobliskiej podmokej ki lekki wiatr,
niosc z sob mnstwo kwiatw, ktre zrzuci na jego wojsko. Kwiaty same opady i rozsypay si wszdzie osiadajc na tarczach i szyszakach onierzy. Nieprzyjacielowi
za zdawao si, e tamci stoj przed nim przystrojeni
w wiece. To dodao Lukullusowi odwagi i onierze jego
zwarszy si z przeciwnikiem odnieli zwycistwo, kadc
trupem osiemnacie tysicy i zajmujc cay obz nieprzyjacielski. w Lukullus by bratem innego Lukullusa, ktry
pniej walczy skutecznie z Mitrydatesem i Tygranesem.
Rozdzia dwudziesty smy
Sulla widzc, e wiele obozw i silnych armii przeciwnika otacza go dokoa ze wszystkich stron, uy siy i jednemu z konsulw, Scypionowi, podstpnie zaproponowa zawarcie pokoju. Kiedy za konsul przyj propozycj, nastpio midzy nimi wiele spotka i narad, poniewa Sulla
przeciga te rozmowy pod coraz to innym pretekstem,
a tymczasem przekupstwem jedna sobie onierzy Scypiona za porednictwem wasnych onierzy, wywiczonych
w chytroci i oszustwie na rwni ze swoim wodzem. Wchodzili oni do obozu przeciwnika, mieszali si w jego szeregi i jednych zwabiali pienidzmi, innych obietnic, jeszcze innych pochlebstwem i namow. W kocu, gdy Sulla
wraz ze swymi dwudziestu kohortami podszed do nich na
niewielk odlego, onierze jego pozdrowili onierzy
Scypiona, a ci oddali im pozdrowienie i wszyscy przeszli
na ich stron. Scypion znalaz si sam w obozie, lecz zosta
wypuszczony na wolno bez adnej szkody. A Sulla z pomoc swoich kohort jakby z pomoc ptakw oswojonych
do wabienia innych, zapawszy w sie czterdzieci kohort
nieprzyjacielskich, poprowadzi je wszystkie razem do swojego obozu. Wtedy to Karbon mia powiedzie, e w walce
z lisem i lwem, ktre mieszkaj w duszy Sulli, najwicej
zmartwienia przynosi mu lis.

Potem pod Sygnium Mariusz Modszy z osiemdziesiciu

piciu kohortami wyzwa Sull do walnej rozprawy. Owego dnia take Sulla gorco pragn tej bitwy, poniewa
ostatniej nocy mia we nie widzenie i zdawao mu si, e
stary Mariusz, ktry ju dawno umar, kae synowi strzec
si nadchodzcego dnia, bo przyniesie mu on wielkie nieszczcie. Dlatego Sulla tak bardzo chcia stoczy t bitw
i wezwa do niej rwnie Dolabell, ktry sta obozem
w pewnej odlegoci od samego Sulli. Ale przeciwnik
ju naprzd obstawi i zamkn wszystkie okoliczne drogi,
tak e onierze Sulli, zmuszeni torowa sobie przejcie
wrd cigych napadw ze strony przeciwnika, wyczerpali swe siy, zanim doszli na miejsce bitwy. Ponadto podczas tej przeprawy pada silny deszcz i tym bardziej osabi ich zdolno bojow. Wobec tego trybunowie udali si
do Sulli z prob, by waln rozpraw odoy na pniej.
Wskazywali jednoczenie na wyczerpanie onierzy, ktrzy saniali si wprost ze znuenia i odpoczywali na ziemi
na podoonych tarczach. Sulla niechtnie si zgodzi
i kaza wojskom rozoy si obozem. Zaczto wic sypa
wa obronny i kopa rw wok obozu, gdy Mariusz, uniesiony but, ruszy na nich jadc na koniu daleko przed
innymi, pewien, e uda mu si zaskoczy i rozbi zdezorganizowanego nieprzyjaciela. Wtedy jednak sprawdziy si
z bo pomoc sowa, syszane we nie przez Sull. onierzy jego ogarna wcieko, porzucili robot, zatknli
w ziemie nad rowem oszczepy, dobyli mieczy, wznieli
jednogony okrzyk wojenny i zwarli si z przeciwnikiem
w walce wrcz; nieprzyjaciel krtko stawia opr i wrd
strasznej rzezi zosta niebawem zmuszony do odwrotu.
Mariusz prbowa uj do Preneste, ale zasta ju bramy
miasta zamknite. Spuszczono mu tylko lin, do ktrej si
przywiza, i w ten sposb wydosta si na mury. Lecz niektrzy pisarze, midzy innymi Fenestella, twierdz, e Mariusz o tej bitwie nie wiedzia, nie sypiajc bowiem po nocach i wyczerpany trudami, lea wtedy gdzie w cieniu
na ziemi, a w chwili gdy dano haso do boju, spa gbokim snem, z ktrego trudno go byo rozbudzi, kiedy wojska ju rozpoczy odwrt.

W bitwie tej straci Sulla jak sam podaje tylko

dwudziestu trzech onierzy, zabi za dwadziecia tysicy
nieprzyjaci, a osiem tysicy wzi do niewoli.
Takie samo szczcie sprzyjao jego dowdcom na innych
odcinkach walki: Pompejusz, Krassus, Metellus i Serwiliusz starli w proch potne armie nieprzyjacielskie, sami
nie ponoszc adnych lub tylko niewielkie straty, tak e
Karbon, ktry by najsilniejsz podpor przeciwnika, opuci w kocu swoje wojsko noc i uciek na okrcie do
Afryki.
Rozdzia dwudziesty dziewity
Wreszcie jednak wystpi do walki niczym szermierz
z wieymi siami przeciw wyczerpanemu ju zapanikowi Samnita Telesynos. Ten omal nie zada Sulli klski
i nie pobi go tu pod bramami Rzymu. Zebra on mianowicie wraz z Lamponiuszem z Lukanii pokan ilo wojska
i popieszy pod Preneste, by wydrze Mariusza z rk oblegajcych to miasto. Skoro jednak spostrzeg, e z przodu
szybkim marszem idzie przeciw niemu Sulla, z tyu Pompejusz odcity z obu stron postpi jak prawdziwie
doskonay wojownik i wdz dowiadczony w wielkich
przedsiwziciach wojennych: zerwa si w nocy w drog
i wraz z caym wojskiem ruszy wprost na Rzym. I niewiele wwczas brakowao, by wpad do bezbronnej stolicy,
zatrzyma si jednak w odlegoci dziesiciu stadiw od
jednej z bram, zwanej Porta Collina, i rozbi obz pod miastem. Rozpieraa go duma i najmielsza nadzieja, e mu si
tak udao przechytrzy tylu doskonaych wodzw.
Gdy nadszed dzie, z miasta ruszyli przeciw niemu na
koniach najznakomitsi modziecy, ale on wikszo ich powali na ziemi. Midzy innymi pad tam rwnie, pochodzcy ze znakomitej rodziny, dzielny Appiusz Klaudiusz.
W miecie powstao wielkie zamieszanie: kobiety wszczy lament i biegay po miecie, jakby ju zostao zdobyte
szturmem.
Tymczasem
dostrzeono
najpierw
Balbusa,
ktry pdzc od Sulli galopem zblia si z oddziaem

siedmiuset jedcw; zatrzyma si na chwil, by konie

zziajane mogy odetchn, po czym znowu je okulbaczy
i pdem uderzy na wroga.
Z kolei zjawi si rwnie Sulla i zaraz po niadaniu,
zjedzonym popiesznie, kaza onierzom z pierwszych szeregw ustawi si w szyku bojowym. Dolabella i Torkwatus prosili go, eby si wstrzyma i nie naraa znuonych
ludzi na niebezpieczestwo decydujcego spotkania. Przedstawili mu sytuacj mwic, e trzeba si bdzie bi nie
z Karbonem czy modym Mariuszem, ale z Samnitami i Lukanarni, a wic z najdzielniejszymi i Rzymowi najbardziej
wrogimi plemionami.
Sulla jednak odrzuci ich proby i o dziesitej godzinie
owego dnia wyda rozkaz, by trby gray haso do rozpoczcia bitwy. Rozpoczto bj, jakiego w tej wojnie jeszcze
nie widziano. Prawe skrzydo, ktrym dowodzi Krassus,
odnioso ju wspaniae zwycistwo, ale na lewym sytuacja
bya bardzo grona i Sulla sam ruszy tam na pomoc na
biaym, rozjuszonym i niezwykle szybkim rumaku. Dwaj
nieprzyjacielscy onierze po koniu poznali Sull i ju nabierali rozmachu do rzutu oszczepami. Sulla niczego nic
zauway, ale poganiacz konia zaci go biczem, tak e ko
uprzedzi cios i uskoczy tyle wanie, ile byo trzeba, eby
groty przeleciay tu koo koskiego ogona, otary si prawie o siebie i utkwiy w ziemi.
Opowiadaj, e Sulla mia jaki zoty posek Apollina
z Delf i e zawsze w czasie bitwy nosi go na piersi. I wtedy take go ucaowa, mwic przy tym: Apollinie Pytyjski! Ty, ktry Sull Korneliusza Szczsnego wyniose
ju w tylu bitwach do sawy i wielkoci, chyba nie na to
prowadzie go tutaj, by u bram ojczystego miasta powali
na ziemi i pozwoli mu zgin najhaniebniej wraz z jego
wspobywatelami." Tak podobno modli si Sulla, nalegajc na jednych probami, na innych grobami albo
przemoc, w kocu jednak zaamao si jego lewe skrzydo
i on sam wrd innych uciekajcych musia si schroni
do obozu, straciwszy bardzo wielu ze swych najbliszych
przyjaci i znajomych. A poniewa zgino tam lub zostao
poturbowanych take niemao ludzi, ktrzy wyszli z mia-

sta, by si przyglda bitwie, Sulli zdawao si, e stolica

jest ju stracona. Skutkiem tego i Mariusz omal nie wydosta si z oblonego miasta; po tej klsce wielu bowiem
ludzi rzucio si do ucieczki w stron Preneste i ci radzili
Ofelli Lukrecjuszowi, dowdcy wojsk oblegajcych miasto,
by jak najpieszniej ustpi spod jego murw, bo Sulla zabity, a Rzym zaj nieprzyjaciel.
Rozdzia trzydziesty
Pna ju bya noc, gdy do obozu Sulli przybyli ludzie
od Krassusa po odbir prowiantw dla swego wodza i onierzy, ktrzy po zwycistwie na prawym skrzydle cigali
nieprzyjaciela a do Antemny i tam stanli obozem. Sulla
dowiedziawszy si o tym, a rwnoczenie syszc, e przewana cz nieprzyjaciela zostaa zniszczona, przenis si
z brzaskiem dnia do Antemny.
Tutaj trzy tysice ludzi z szeregw przeciwnika prosio
go wtedy o uaskawienie. Przyrzek, e daruje im ycie,
jeeli przyjd do niego po wyrzdzeniu jego nieprzyjacioom jakiej dotkliwej straty. Oni za, ufajc mu. zaatakowali reszt jego wrogw i w ten sposb wielu z nich zgino jeszcze w bratobjczej walce.
Lecz zarwno tych ludzi jak i innych, ktrzy mu si poddali, w liczbie okoo szeciu tysicy zgromadzi pniej na
arenie w cyrku, zwoawszy rwnoczenie senat do wityni Bellony. I w tej samej chwili, gdy on zacz przemawia do zebranych, wyznaczeni przez niego ludzie mordowali owych sze tysicy nieprzyjaci. Kiedy za krzyk
tylu mordowanych na maej przestrzeni ludzi dotar,
rzecz oczywista, do senatu, senatorw ogarno przeraenie.
Ale on tak, jak do nich przemawia, z niezmienion i niewzruszon twarz kaza im uwaa na swoje sowa i nie
troszczy si o to, co si dzieje na zewntrz. Doda przy
tym, e to tylko niektrzy wystpni ludzie zostali ukarani
z jego rozkazu.
To wszystko jednak musiao nawet najtpszemu Rzymianinowi uprzytomni fakt, e tyrania zostaa tylko przenie-

siona na kogo innego, ale bynajmniej jeszcze nie zniesiona.

Mariusza cechowaa od samego pocztku srogo i w czasie gdy doszed do wadzy, ta srogo tylko si spotgowaa, ale nie wynika ze zmiany jego charakteru. Sulla natomiast w powodzeniu okazywa z pocztku umiar i agodno
wobec wspobywateli i przez to zyska sobie opini czowieka, ktry na kierowniczym stanowisku bdzie sprzyja nie tylko arystokracji, ale bdzie si rwnie troszczy
o sprawy ludu. Od modoci te lubi wesoo i miech,
skonny by do wspczucia i atwo wzrusza si do ez. Dopiero teraz da powd do zarzutu, e wielka wadza nie pozwala ludzkiemu charakterowi wytrwa przy pierwotnym
sposobie postpowania, lecz wyzwala w czowieku jaki
sza, optanie i nieludzko. Czy za jest to jakim wytrceniem z rwnowagi psychicznej i zmian natury ludzkiej
pod wpywem powodzenia, czy te moe ujawnia si wtedy wanie, w chwili posiadania nieskrpowanej wadzy,
ukryte w czowieku zo na to mona by dokadniej odpowiedzie w jakiej osobnej rozprawie.
Rozdzia trzydziesty pierwszy
Tak tedy Sulla zabra si teraz do zabijania i napeni
stolic nieskoczon iloci mordw, przy czym wielu gino na skutek prywatnych nieprzyjani. Byli to ludzie,
z ktrymi sam Sulla nie mia adnych porachunkw, lecz
wydawa ich swoim najbliszym. towarzyszom tylko dlatego, eby zaspokoi ich yczenia.
Wtedy to jeden z modych obywateli, Gajus Metellus,
zdoby si na odwag i zapyta Sull w senacie, jaki bdzie
kres tych nieszcz i jak daleko ma zamiar w tym wszystkim si posun czy mona mie nadziej, e to, co si
dzieje, kiedy si wreszcie skoczy. Nie damy bowiem
mwi uwolnienia od kary tych, na ktrych wydae
wyrok mierci, lecz uwolnienia od strachu tych, ktrych
masz zamiar oszczdzi".
Kiedy Sulla odpowiedzia, e nie wie jeszcze, kogo zostawi przy yciu, Metellus podj: W takim razie powiedz wy-

ranie, kogo masz zamiar kara mierci". I Sulla zapewni

go, e to zrobi. Niektrzy wszake podaj, e te ostatnie
sowa powiedzia do Sulli ju nie sam Metellus, lecz jaki
Fufidiusz, jeden ze staych jego towarzyszy.
Niebawem zostaa ogoszona lista osiemdziesiciu proskrybowanych, chocia Sulla nie porozumia si w tej sprawie z adnym z czynnikw urzdowych. Wywoao to
powszechne oburzenie, ale on odpowiedzia na nie nastpnego dnia dwustu dwudziestu nowymi nazwiskami proskrybowanych albo skazanych na banicj. Niemniejsz liczb
takich samych skazacw ogosi rwnie dnia trzeciego. Na
zgromadzeniu ludowym powiconym tej sprawie owiadczy, e na razie proskrybowa tylko tylu, ilu sobie zdoa
przypomnie, i doda, e list tych, ktrych w tej chwili nie
pamita, sporzdzi pniej. Nadto ogosi, e kady, kto
kierujc si ludzkimi uczuciami przyjmuje u siebie lub
ukrywa czowieka proskrybowanego, podlega karze mierci nie wyczajc ani brata, ani syna, ani rodzicw. Temu za, kto tak kar wymierzy, obieca dwa talenty nagrody za mobjstwo bez wzgldu na to, czy niewolnik
zabije pana, czy syn ojca. Najwiksz za niesprawiedliwoci byo to, e pozbawia czci nawet synw i wnukw
tych, ktrych skaza na banicj, i konfiskowa wszystkie
ich majtki.
Klska proskrypcji dotkna nie tylko ludzi Rzymu, ale
take mieszkacw kadej miejscowoci w Italii. Krew pomordowanych splamia witynie bogw, gocinne domostwa, domy rodzinne: wobec on zabijano ich mw
i w oczach matek ich synw, a liczba tych, ktrzy ginli
w nieasce lub z powodu przeciwnych zapatrywa, bya
tylko drobn czci w porwnaniu z tymi, ktrych mordowano dla ich majtku. Wykonawcy wyrokw pozwalali sobie nawet rozpowiada, e tego zgubi wielki i bogaty dom,
tamtego ogrd, a jeszcze innego posiadanie azienek kpielowych. Tak na przykad Kwintus Aureliusz, czowiek spokojny, k!5ry poczuwa si do udziau w tych wszystkich nieszczciach o tyle tylko, e okazywa wspczucie ludziom
dotknitym klsk, poszed raz na Forum i czyta list proskrybowanych. A gdy zobaczy tam rwnie swoje imi,

zawoa: Niestety, gubi mnie posiado, ktr mam w Albanum." I ledwie uszed kilka krokw, zosta zabity przez
kogo, kto szed za nim z tyu.
Rozdzia trzydziesty drugi
Take mody Mariusz odebra sobie ycie w chwili, gdy
ju mia wpa w rce przeciwnika. A Sulla, wkroczywszy
do miasta Preneste, z pocztku rozpatrywa winy mieszkacw i wyznacza im kary indywidualne. Potem jednak,
wymawiajc si brakiem czasu, kaza wszystkich na raz
razem okoo dwunastu tysicy ludzi sprowadzi na jedno
miejsce i straci, darujc ycie jedynie gospodarzowi, ktry
go goci. Ale ten bardzo szlachetnie owiadczy, e nie
zgodzi si na to, by mia zawdzicza ycie katowi swojej
ojczyzny: stan dobrowolnie w szeregach wspobywateli
i wraz z nimi zosta stracony.
Najbardziej jednak niesychane byo to, co zrobi Lucjusz Katylina. Ten bowiem jeszcze przed rozstrzygniciem
sytuacji pozbawi ycia swojego brata i dopiero potem prosi Sull, by go proskrybowa niby jeszcze yjcego. I tak
si te stao. A Katylina, odwdziczajc si za to Sulli,
zabi niejakiego Marka Mariusza, czonka przeciwnej partii,
i gow jego przynis przed Sull, gdy w siedzia na Forum. Potem podszed do pobliskiej kropielnicy przy wityni Apollina i obmy sobie rce.
Rozdzia trzydziesty trzeci
Ale oprcz tych mordw byy jeszcze inne sprawy, ktre
przygnbiay ludzi. Sulla ogosi si dyktatorem, wskrzeszajc ten rodzaj wadzy po stu dwudziestu latach. Musiano
te powzi uchwa, e za wszystko, co si stao, nie moe
on by pocigany do odpowiedzialnoci i e rwnie na
przyszo nadaje mu si wadz karania mierci, konfiskowania majtkw, podziau gruntw, zakadania i bu-

rzenia miast, odbierania wadzy krlom i nadawania jej

innym wedug wasnego uznania.
Przy publicznej sprzeday skonfiskowanych dbr sam
siedzia na fotelu sdziowskim i postpowa z tak zarozumiaoci i bezwzgldnoci, e to rozdzielanie byo jeszcze bardziej odraajce ni samo konfiskowanie. Piknym
kobietom, grajkom teatralnym, aktorom mimicznym i rnym wyrzutkom spord wyzwolecw przyznawa hojn
rk posiadoci wiejskie caych grup ludnoci, a w miastach dochody z paconych przez nie podatkw. Niektrym
przydziela nawet ony wbrew woli kobiet, ktre im oddawa. Chcc mie wrd swoich powinowatych Pompejusza
Magnusa, kaza mu rozwie si z dotychczasow on,
a wzi do domu za maonk Emili, crk Skaurusa i Metelli, ktra wtedy bya on Sulli. Sam za Emili odebra
Maniuszowi Glabrionowi, pomimo jej ciy; ta moda kobieta umara w domu Pompejusza przy porodzie.
Kiedy Lukrecjusz Ofella ten, ktry oblega i zmusi
do kapitulacji modego Mariusza zada od Sulli godnoci konsula, Sulla najpierw si wzbrania. A potem,
gdy Lukrecjusz na skutek wytrwaej zachty ze strony
ogu obywateli uda si na Forum, Sulla posa po jednego
z centurionw ze swego otoczenia i kaza mu zabi nieszczliwca. Sam siedzia wtedy na fotelu przy wityni
Dioskurw i z tego podwyszenia przypatrywa si morderstwu. Potem, gdy ludno pochwycia zabjc i przyprowadzia go przed podwyszenie, kaza haasujcym tumom uciszy si, owiadczy, e to si stao z jego rozkazu,
i zarzdzi wypuszczenie centuriona na wolno.
Rozdzia trzydziesty czwarty
Triumf Sulli wietny by ju dziki bogactwu i niezwykoci upw zdobytych na Mitrydatesie. Ale jeszcze
wicej blasku i wspaniaego wygldu nabra dziki byym
wygnacom, do ktrych naleeli najznakomitsi i najmoniejsi obywatele. Szli teraz w pochodzie triumfalnym
z wiecami na gowach, sawic Sull okrzykami i nazy-

wajc go swoim wybawc i ojcem, poniewa za jego przyczyn powrcili do ojczyzny. Prowadzili z sob ony
i dzieci.
Po tym wszystkim Sulla, zdajc na zgromadzeniu ludowym spraw ze swoich czynw, z niemniejsz dokadnoci
ni czyny swego mstwa wyliczy sukcesy, ktre zawdzicza asce sprzyjajcej mu Fortuny, czyli bogini szczcia,
i kaza siebie nazywa Szczsnym; bo to wanie oznacza
aciski wyraz Felix". Piszc do Grekw i prowadzc
z nimi sprawy urzdowe tytuowa si Epafroditos, a wic
Ulubieniec Wenery. I rzeczywicie, na pomniku zwycistwa
u nas widnieje napis: ,,Lucjusz Korneliusz Sulla Epafroditos". A gdy Metella urodzia mu blinita, chopca nazwa imieniem Faustus, dziewczynk Fausta. Rzymianie bowiem wszystko, co przynosi szczcie i rado, okrelaj
sowem faustus.
A Sulla tak ufa nie tyle swej dzielnoci, ile raczej swojemu szczciu, e cho przez niego zgina niezliczona
liczba obywateli, cho zaprowadzi w pastwie nowe porzdki i tyle zmian, w kocu jednak zrzek si wadzy,
odda w rce narodu prawo wolnego wyboru konsulw
i sam ju nie kandydowa na ten urzd; wychodzi na Forum jako czowiek prywatny, ktrego kady, kto chcia,
mg pocign do odpowiedzialnoci sdowej.
Przewidywano nawet, e przy wyborach na konsulw
przejdzie wbrew yczeniu Sulli czowiek odwany i wojowniczy, niejaki Marek Lepidus, i to nie dla osobistych
jego zasug, lecz tylko dlatego, e lud chcia sobie pozyska
Pompejusza, ktry tego kandydata szczeglnie popiera.
Ujrzawszy te Pompejusza, ktry wraca z Forum i cieszy
si odniesionym zwycistwem, Sulla przywoa go do siebie
i powiedzia: wietne pocignicie polityczne zrobie,
mody czowieku, e zamiast Katula wola wybra Lepidusa, czyli zamiast czowieka najuczciwszego wybrae najwikszego awanturnika. Czas ci teraz nie zasypia sprawy,
skoro sam dobra sobie silniejszego od siebie partnera".
I rzeczywicie Sulla to jakby przepowiedzia; Lepidus
rycho ujawni swe buntownicze zamiary i rozpocz walk
ze stronnikami Pompejusza.

Rozdzia trzydziesty pity

Przy skadaniu ofiary z dziesitej czci swego mienia
na cze Herkulesa Sulla wyda dla ludu wspania uczt.
Wszystkiego, czym tylko mona si byo raczy, podano tam
w takim nadmiarze, e dzie w dzie musiano wiele jedzenia wrzuca do rzeki. Wino pito tam czterdziestoletnie,
a nawet jeszcze starsze. Cae za to ucztowanie trwao przez
szereg dni.
A wanie w tych dniach umara chorob zoona Metella. Kapani nie pozwalali Sulli zblia si do niej i radzili, by domu swego nie plami aob. Dlatego to Sulla
jeszcze za jej ycia napisa do niej list rozwodowy i zaraz
potem kaza j przenie do innego domu. O ile w tym
jednak skrupulatnie przestrzega zabobonnego zwyczaju,
o tyle sam bez adnych ogranicze wykracza przeciw ustanowionemu przez siebie prawu, ktre okrelao wysoko
kosztw pogrzebu. Przekroczy te wasne rozporzdzenie,
dotyczce oszczdnoci przy urzdzaniu uczt, topic swj
smutek w winie podczas wystawnych biesiad z wystpami
baznw.
W kilka miesicy pniej odbyway si pokazy walk gladiatorw. Poniewa nie byo jeszcze wtedy w teatrze osobnych miejsc dla mczyzn i kobiet, lecz siedzieli wszyscy
po spou, zdarzyo si, e w pobliu Sulli usiada pewna
pikna kobieta ze znakomitego rodu. Bya to crka Messali,
a siostra sawnego mwcy Hortensjusza. Nazywaa si
Waleria. Niedawno wanie rozstaa si ze swoim mem.
Podesza ona z tyu do Sulli, wspara si na jego rce i wycigna z jego togi nitk, po czym wrcia na swoje
miejsce. A gdy Sulla spojrza na ni ze zdziwieniem, rzeka: Nic szczeglnego, dyktatorze. Chciaam tylko zabra
odrobin szczcia twojego dla siebie".
Sulla wysucha tych sw nie bez przyjemnoci, a nawet od razu byo wida, e zrobiy na nim silniejsze wraenie. Wysa bowiem kogo, by si dowiedzia, jak si ta
kobieta nazywa, dopytujc si rwnoczenie o jej pochodzenie i ycie. Potem zaczli wymienia spojrzenia, ogldali si

i umiechali do siebie, wreszcie nawizali z sob blisze

stosunki i zawarli zwizek maeski. Dla samej Walerii
krok ten by zapewne nienaganny, ale Sulla, cho poj za
on kobiet naprawd cnotliw i pochodzc z bardzo
dobrego domu, zawiza z ni znajomo nie jak przystao
na czowieka powanego i zacnego, lecz jak wyrostek oczarowany zewntrznym piknem kobiety i jej zalotnoci,
kierujc si pobudkami, ktre z natury swej wywouj najmniej szlachetne i najmniej przyzwoite namitnoci.
Rozdzia trzydziesty szsty
Majc t kobiet w domu mimo to cigle obcowa
z aktorkami mimicznymi, z cytrzystkami i wszelkiego rodzaju tancerzami, z ktrymi lec na kanapach popija od
samego witu. Oto ludzie, ktrzy mieli na niego wpyw najwikszy: Roscjusz, aktor komediowy; Soryks, gwny aktor
mimiczny; Metrobios, aktor rl kobiecych. Z Metrobiosem,
mimo jego przekwitego ju wieku, pozostawa Sulla bez
przerwy w stosunkach miosnych i bynajmniej si tego nie
wypiera.
To wanie przyczynio si do spotgowania u niego choroby, ktra w swych pocztkach nie bya nawet dokuczliwa. Od dawna ju mia wrzody na wntrznociach, a nic
o tym nie wiedzia. Choroba ta nastpnie wyniszczya jego
ciao i przemienia je zupenie w robactwo, mianowicie
we wszy. Obierano je z niego bez przerwy i mimo e wiele
osb byo przy tym zajtych dniami i nocami, wszystko, co
zdoano usun, byo znikom czci tego, co si tymczasem zdoao namnoy. Wszystkie jego szaty, azienka,
woda do mycia i potrawy pene byy owych wydzielin
i zgnilizny. Tak silnie wybucha ta choroba. Czsto wic
w cigu dnia wchodzi do wody, by si obmy i opuka
z tych brudw swe ciao. Ale to wszystko nic nie pomagao.
Zmiany chorobowe nastpoway zbyt szybko i ilo wydzielin niweczya wszelkie zabiegi higieniczne.
Podobno na tak wszawic umar gdzie w zamierzchych
czasach syn Peliasa, Akastos. Z ludzi yjcych pniej

liryk Alkman. Potem znawca nauki o bogach, Ferekides,

nastpnie Kallistenes z Olintu podczas pobytu w wizieniu,
a take prawnik Mucjusz. Jeeli za wolno mi wymieni
jeszcze kogo z tych, ktrzy si wprawdzie nie wsawili
niczym wyjtkowym, ale znani s z innych wzgldw
to podobno take w zbieg Eunus, ktry wywoa bunt niewolnikw na Sycylii, kiedy zosta ujty i prowadzono go
do Rzymu, umar na wszawic.
Rozdzia trzydziesty sidmy
Sulla nie tylko przewidywa swj koniec, ale i poniekd
o nim pisa. Na dwa dni bowiem przed mierci skoczy
pisa dwudziest drug ksig swoich Wspomnie, gdzie
opowiada, e Chaldejczycy przepowiedzieli mu, i jego
przeznaczeniem jest umrze wtedy, gdy po szczliwym
yciu dojdzie do szczytu powodzenia. Pisze tam rwnie,
e we nie ukaza mu si jego syn, ktry umar na krtko
przed mierci Metelli; stan koo niego w ndznej szacie
i prosi, by ojciec porzuci ju troski i poszed z nim do
matki Metelli, aby z ni razem y odtd w niezmconym
spokoju.
Mimo to do koca ycia nie przestawa zajmowa si
sprawami publicznymi. Na dziesi dni przed mierci by
rozjemc w sporze midzy przeciwnymi stronnictwami
miasta Dikajarchii i nada im pisan ustaw, regulujc
samorzd tego miasta. A nawet jeszcze w przeddzie swej
mierci, kiedy si dowiedzia, e urzdnik Graniusz czekajc na jego mier nie chce zwrci dugu do kasy miejskiej, wezwa tego czowieka do swego pokoju i tam kaza
go subie otoczy i zadusi.
Ale e krzycza przy tym i miota si, spowodowa
pknicie wrzodu i wielki upyw krwi. Zaraz opuciy go
siy i po bardzo cikiej nocy zmar. Pozostawi po sobie
dwch nieletnich synw Metelli. Waleria bowiem dopiero
po jego mierci wydaa na wiat creczk, ktr nazwano
imieniem Postuma. Tak nazywa si u Rzymian dzieci, urodzone ju po mierci ojca.

Rozdzia trzydziesty smy

Rycho zaczli si tumnie zbiega do Lepidusa rni ludzie i nalegali, by odmwi Sulli uroczystego pogrzebu, nakazanego zwyczajem. Ale Pompejusz cho mia powody,
by czu al do Sulli, ktry jego jednego ze wszystkich przyjaci pomin w swym testamencie jednych powstrzyma od tego zamiaru pochlebstwem i probami, innych
grob, sprowadzi ciao zmarego do Rzymu i postara si,
aby cay pogrzeb odby si spokojnie i z czci nalen czowiekowi. Opowiadaj te, e kobiety naniosy na jego zwoki tyle wonnych korzeni, e oprcz tego, co wieziono na
dwustu dziesiciu wozach, utworzono jeszcze z kosztownej
ywicy kadzielnej i cynamonu znacznej wielkoci posg
zmarego wraz z towarzyszcym mu liktorem.
Dzie by z rana pochmurny. Spodziewano si deszczu.
Dlatego dopiero o dziewitej godzinie zoono zwoki na
stosie. Wtedy zerwa si silny wiatr i rozdmucha ogie,
unoszc w gr olbrzymi pomie. Dziki temu mona byo
jeszcze zebra na czas jego popioy i szcztki. A kiedy stos
przygas i ogie si cofn, nagle spada silna ulewa i trwaa a do nocy. Tak bogini szczcia, Fortuna, nie opucia
go jak wida nawet przy jego pogrzebie.
Pomnik Sulli znajduje si na Polu Marsowym. Umieszczony na nim napis, ktry podobno Sulla sam sobie uoy,
w zasadniczej swej treci gosi, e aden przyjaciel nie
zrobi mu tyle dobrego, ani aden, wrg tyle zego, eby
on ich w tym i w tamtym nie przewyszy.

DEMOSTENES

Rozdzia pierwszy
Autor hymnu pochwalnego na zwycistwo Alkibiadesa
w olimpijskich wycigach rydwanw rzecz obojtna, czy
by nim, jak si przewanie przypuszcza, Eurypides, czy
kto inny powiada, e czowiek, mj Sosjuszu, jeli ma
by szczliwy, musi mie przede wszystkim sawn
ojczyzn. Ja jednak myl inaczej. Szczcie czowieka
zaley przede wszystkim od jego charakteru i usposobienia.
Tote uwaam, i dla czowieka, ktry ma by szczliwy
szczciem prawdziwym, tak samo mao wane jest to, e
pochodzi z nieznanej i ubogiej ojczyzny, jak to, e matka
jego bya brzydka i niepokana. mieszn byoby rzecz
przypuszcza, e np. miejscowo Iulis, bdca malek
czstk nieznacznej wyspy Keos, albo Ajgina, o ktrej jaki Ateczyk powiedzia, e trzeba j usun jak rop z oka
Pireusu, mog wydawa dobrych aktorw i poetw, ale
nigdy nie zdoaj wyda czowieka sprawiedliwego, zadowolonego z siebie, rozumnego i wielkodusznego. Rne inne
sztuki, zmierzajce do zdobycia majtku czy rozgosu, nie
maj istotnie odpowiednich warunkw w miastach ubogich
i pozbawionych sawy. Ale cnota niby jaka silna i trwaa
rolina zapuszcza korzenie wszdzie, gdzie tylko napotka
szlachetn natur i ducha gotowego do pracy nad sob.
Dlatego i my sami, jeeli czasem nie umiemy myle i y

jak naley, nie moemy przypisywa tego skromnym moliwociom naszej ojczyzny, susznie natomiast postpimy,
przypisujc win samym sobie.
Rozdzia drugi
Inaczej ma si rzecz, gdy kto zabierze si do pisania
rozprawy czy dziea historycznego, na ktre ma zoy si
tre, zaczerpnita ze rde na miejscu niedostpnych,
przewanie obcych i rozrzuconych tu i wdzie. Taki naprawd potrzebuje przede wszystkim sawnej i ludnej
ojczyzny, o wielkiej kulturze umysowej, aby mg w niej
znale obfito wszelkiego rodzaju ksig, a nadto dowiadywa si z ust ludzkich o tym wszystkim, co uszo uwagi
pisarzy, ale dziki pamici przetrwao w ustnej tradycji
i niewtpliwie zasuguje na wiar. W ten sposb dopiero
moe on stworzy dzieo, w ktrym nie braknie adnej niezbdnej wiadomoci.
Ja sam mieszkam w maym miecie i nie chcc, by ono
jeszcze bardziej podupado, chtnie w nim pozostaj. W czasie pobytu w Rzymie i w innych miastach Italii nie miaem
sposobnoci pozna dokadnie jzyka aciskiego, bo mi na
to nie pozwalay moje zajcia i sprawy urzdowe, a take
ludzie, ktrzy uczyli si u mnie filozofii. Dlatego te z literatur rzymsk zetknem si do pno, w podeszym
ju wieku. Dowiadczyem przy tym na sobie dziwnego co
prawda, niemniej jednak prawdziwego zjawiska: zdarzao
mi si mianowicie, em nie tyle ze sw poznawa i rozumia tre, ile raczej dziki nabytej ju skdind znajomoci opisywanych faktw poznawaem z ich pomoc znaczenie wyrazw.
Odczuwa pikno i zwizo jzyka aciskiego, rozumie jego przenonie, jego dwiczno i wszystkie inne
ozdoby stylistyczne to rzecz niewtpliwie przyjemna,
dajca duo radoci. Lecz czas i siy na uczenie si tego
wszystkiego mog znale tylko ludzie, ktrzy maj mniej
zaj ni ja, a wiek pozwala im jeszcze na zaspokajanie
tego rodzaju ambicji.

Rozdzia trzeci
Dlatego te, piszc w tej ksidze pitej w szeregu yciorysw rwnolegych o Demostenesie i Cyceronie, bd
si stara uwydatni tylko charaktery i wzajemny stosunek
duchowych przymiotw obu tych ludzi na podstawie ich
czynw i dziaalnoci politycznej. Pomin natomiast krytyczn ocen ich mw i pytanie, ktry z nich porywa nas
bardziej sodycz lub moc swej wymowy.
Ma ma si delfin w miejscu suchym
powiedzia gdzie tragik Ion. Nie pamita o tym zbyt
pewny siebie Cecyliusz i dlatego porwa si jak nierozwany modzieniec na porwnanie wymowy Demostenesa i Cycerona. Niewtpliwie gdyby kady pamita zawsze
o sowach: Poznaj samego siebie", nie uwaano by tego
powiedzenia za przykazanie boe.
Ja osobicie mam wraenie, e od samego pocztku wol
nieba byo stworzy w Cyceronie odbicie Demostenesa i nada jego charakterowi wiele cech wsplnych im obu, jak
np. dz sawy i umiowanie wolnoci w yciu politycznym, a brak odwagi i zdecydowanej postawy wobec niebezpieczestw i wojny, do czego docza si duo innych
podobiestw przypadkowych; bo nie znalazoby si, sdz,
drugiej takiej pary mwcw, ktrzy by z ludzi jednakowo
nieznanych i skromnych wznieli si do takiego znaczenia
i sawy jak oni, ktrzy by tak samo naraali si na nieask krlw i tyranw, tak samo utracili swe crki, tak
samo byli na wygnaniu i wracali do ojczyzny z triumfem,
a potem znowu musieli z niej ucieka, a dostali si w rce
swych nieprzyjaci i zginli w chwili, gdy ich nard utraci wolno polityczn. Tote gdyby natura i przypadek
mogy tu wspzawodniczy, jak wspzawodnicz ze sob
twrcy dzie sztuki, trudno byoby rozstrzygn, czy wicej
podobiestwa nadaa natura charakterom tych ludzi, czy
te przypadek kolejom ich losw. Ale najpierw mamy
mwi o starszym z nich o Demostenesie.

Rozdzia czwarty
Ojciec Demostenesa, rwnie Demostenes, zalicza si
jak pisze historyk Teopompos do najznakomitszych obywateli, a nazywano go patnerzem, poniewa mia wielki
warsztat i niewolnikw zatrudnionych w tym rzemiole.
Natomiast co do matki Demostenesa trudno mi powiedzie, czy prawd, czy te potwarz i kamstwem jest
to, co o niej twierdzi mwca Ajschines, mianowicie, e
bya crk niejakiego Gilona, ktry musia ucieka z Aten
z powodu zdrady stanu, i kobiety pochodzenia niehelleskiego.
Sam Demostenes mia siedem lat, kiedy straci ojca, ktry
zostawi mu znaczny majtek; warto caej schedy wynosia bowiem niewiele mniej ni pitnacie talentw. Ale
nieuczciwi opiekunowie czciowo przywaszczyli sobie jego
mienie, czciowo zaprzepacili je przez zaniedbanie, skutkiem czego Demostenes nie mia nawet na opacanie nauczycieli. Zdaje si wic, e z tego wanie powodu nie
posiad takiego wyksztacenia, jakie przystao wwczas
kademu starannie wychowanemu i wolno urodzonemu
chopcu. Przyczynia si do tego rwnie jego sabowito
i delikatna budowa ciaa: wychowawcy domowi nie zmuszali go do wysiku, zwaszcza e i matka nie pozwalaa mu
si mczy. Od urodzenia by szczupy i chorowity i std to
otrzyma jak opowiadaj od chopcw, szydzcych
z jego wygldu fizycznego, pogardliwe przezwisko Batalos.
Byo to wedug niektrych osawione imi zniewieciaego klarnecisty, na ktrego Antyfanes napisa nawet pewien utwr komediowy. Inni natomiast przypominaj, e
Batalos by poet piszcym wiersze biesiadne dla yjcych
w zbytku niewieciuchw. Zdaje si te, e Ateczycy sowem batalos" okrelali wwczas pewn nieprzyzwoit
cz ciaa.
Poza tym Demostenesa obdarzono podobno przydomkiem
Argas. Nadano mu go albo z powodu jego dzikiego i dokuczliwego zachowania, bo u niektrych poetw sowo
argas" wystpuje jako nazwa mii, albo z powodu jego

mw, ktre obraay suchaczy. Tak bowiem nazywa si

te poeta, piszcy utwory zoliwe i pene uszczypliwoci.
Ale o tym ju jak mwi Platon dosy.
Rozdzia pity
Myl obrania zawodu mwcy zrodzia si w nim, jak opowiadaj, w nastpujcych okolicznociach: przed trybunaem sdowym w Atenach mia wystpi mwca Kallistratos
w procesie dotyczcym miejscowoci Oropos; oczekiwano
tego procesu z wielkim napiciem zarwno ze wzgldu na
talent adwokacki mwcy, bdcego u szczytu swej sawy,
jak i ze wzgldu na sam spraw, ktra narobia wszdzie
duo haasu. Demostenes wic syszc, jak nauczyciele i wychowawcy umawiaj si midzy sob, e pjd przysuchiwa si tej rozprawie, prosi gorco swego wychowawc,
eby go zabra ze sob, i uzyska na to jego zgod. Ten za
mia wrd odwiernych w sdzie dobrych znajomych,
atwo wic zdoby miejsce, gdzie chopiec mg siedzie nie
zwracajc na siebie uwagi i przysuchiwa si wygaszanym
przemwieniom. Kallistratos zwyciy i zyska podziw nie
do opisania, a Demostenes widzc, jak go potem caa publiczno odprowadza i gono wychwala, poczu w sobie
obok podziwu dla tej sawy zazdro.
Ale jeszcze silniejsze wraenie zrobia na nim sama mowa Kallistratosa, ktra uwiadomia mu potg ywego
sowa, zdolna wszystko opanowa i porwa za sob. Odtd
te zrezygnowa z dalszej nauki i zaj chopicych i zacz si ju sam z caa wytrwaoci i wysikiem zaprawia
w wygaszaniu przemwie, pragnc sta si w przyszoci
jednym z wielkich mwcw.
Na nauczyciela, majcego go wprowadzi w sztuk wymowy, obra sobie mwc Isajosa, cho szko wymowy
prowadzi wwczas w Atenach Isokrates. Ale Demostenesa
jako sierot albo nie byo sta na to, eby Isokratesowi
jak twierdz niektrzy paci za nauk ustalone przez
niego wynagrodzenie w wysokoci dziesiciu min srebra,
albo te bardziej odpowiadaa mu wymowa Isajosa, jako
e wywieraa silniejsze wraenie i lepiej przygotowywaa

do wszelkich wystpie. Biograf Hermippos opowiada nadto, e natrafi na pamitniki jakiego nieznanego autora,
w ktrych wyczyta, e Demostenes by take uczniem Platona i jako przyszy mwca bardzo duo skorzysta z jego
wykadw. Opowiada te, powoujc si na Ktesybiosa, e
Demostenes otrzymywa potajemnie od Kaliasa z Syrakuz
i niektrych innych ludzi wykady Isokratesa i Alkidamasa
i studiowa je podobno bardzo dokadnie.
Rozdzia szsty
Osignwszy odpowiedni wiek, Demostenes zacz od wytoczenia procesu swoim opiekunom. Prawowa si z nimi
i pisa przeciw nim oskarenia, oni za cigle znajdowali
jakie wykrty, zmuszajce go do wznawiania procesu.
Przeszed przy tym by uy wyraenia Tukidydesa
dobr zapraw wrd niebezpieczestw i trudw i ostatecznie wygra. A cho nie udao mu si wydrze im ani
czci ojcowskiej pucizny, to jednak dziki tej sprawie
nabra duo odwagi i wprawy w przemawianiu. Nadto,
zakosztowawszy sawy i znaczenia, jakie sobie mona zdoby przy tego rodzaju wystpieniach na mwnicy, postanowi powici si karierze politycznej i zaj si sprawami publicznymi.
Opowiadaj, e Laomedont z Orchomenos zacz uprawia dugodystansowe biegi najpierw na skutek zalecenia
lekarzy w jakiej chorobie ledziony; potem jednak, gdy
przez wytrway wysiek uzyska odpowiedni wpraw, zabra si take do biegw w zawodach o nagrody i sta si
jednym z czoowych dugodystansowcw. Ot podobnie
Demostenesowi wypado przemawia najpierw w celu naprawienia wasnych krzywd; a gdy przy tej sposobnoci
zdoby sobie opini zdolnego i wpywowego mwcy, stan
rwnie do zawodw jako szermierz spraw publicznych
i wysun si na pierwsze miejsce wrd obywateli, ktrzy
wspzawodniczyli z sob w wymowie.
Przy pierwszych wystpieniach publicznych zosta co
prawda przyjty z haasem i wprost wymiany z powodu

niezwykego sposobu mwienia: robi bowiem wraenie,

jakby si gubi w dugich zdaniach, i wi si jak na torturach w przesadnym i nazbyt uciliwym przeprowadzaniu
dowodw. Poza tym mia te jak wiadomo saby gos,
niewyran dykcj i zbyt krtki oddech, mccy tok wypowiadanych sw przez czste przerwy w dugich zdaniach.
W kocu musia si odsun od udziau w yciu publicznym i zniechcony wasa si raz po porcie Pireus, gdzie
go spotka Eunomos z okolicy Triasos. Czowiek ten, bardzo ju sdziwy, zacz mu robi wyrzuty, e majc dar
wymowy, rwny samemu Peryklesowi, zdradza sam siebie
przez brak odwagi i wytrwaoci, e zamiast miao przeciwstawia si tumom, wiczy i przysposabia swe siy
fizyczne do zada mwcy, zaniedbuje je i marnuje przez
wygodne ycie w bezczynnoci.
Rozdzia sidmy
Innym znw razem, kiedy wygwizdany przez publiczno,
przybity na duchu i zrozpaczony wraca do domu, przyczy si do niego zaprzyjaniony z nim aktor Satyros i odprowadzi go a do mieszkania. Demostenes uskara si
przed nim, e on, ktry najwicej ze wszystkich mwcw
zadaje sobie trudu i zuywa na to prawie wszystkie swe
siy, nie znajduje uznania u publicznoci; e lud chtnie
sucha rnych pijakw, majtkw i nieukw, a jego lekceway. Satyros przyzna mu racj, po czym doda, e zaraz
znajdzie na to rad, jeeli tylko Demostenes zechce mu zadeklamowa jak parti wierszy z utworw Eurypidesa
czy Sofoklesa. A gdy Demostenes to uczyni, z kolei Satyros
powtrzy te same wiersze, wygaszajc je w sposb tak
peen wyrazu, odpowiadajcego charakterowi i nastrojowi
treci, e Demostenes odnis wraenie, jakby sucha czego zupenie innego. Przekona si wtedy, jak wiele zyskuje
na piknoci i wdziku waciwie wygoszone przemwienie; zrozumia zarazem, e niewiele daje, a nawet nic nie
znaczy wiczenie, jeeli nie uwzgldnia si przy tym zewntrznych form techniki deklamatorskiej.

Skutek by taki, e Demostenes kaza sobie urzdzi podziemn pracowni, ktra nawiasem mwic zachowaa si a do naszych czasw, i dosownie kadego dnia
schodzi tam, aby wiczy si w zewntrznych formach wygaszania mw i pracowa nad swoim gosem. Nieraz przepdza tam po dwa i trzy miesice bez przerwy, z gow
ostrzyon tylko z jednej strony, eby ze wstydu nie mg
wyj stamtd, nawet gdyby mia najwiksz ochot.
Rozdzia smy
Wszystkie spotkania z ludmi z zewntrz, rozmowy i zajcia wykorzystywa teraz jako przedmiot swych wicze
i nowe rdo energii do pracy. Poegnawszy si bowiem
z tymi ludmi, wraca czym prdzej do pracowni, w ktrej
wiczy si w deklamowaniu, i przechodzi po kolei wszystkie poruszane z nimi sprawy i wszystkie dane przemawiajce za nimi i przeciw nim. Tak samo mowy, ktrych by
wiadkiem, powtarza sobie w domu i ubiera je w oglne
myli i okresy retoryczne, a do przemwie, wygoszonych
przez kogo innego przeciw niemu, lub do wasnych mw
przeciw innym wprowadza wszelkiego rodzaju zmiany
i ulepszenia i stara si im nada now posta.
Std utara si opinia, e wymowa jego nie pochodzia
z wrodzonego talentu, lecz caa jej sia i wszystkie moliwoci byy owocem wytrwaej pracy. Dowodem tego mia
by fakt, e nieatwo mona byo sysze Demostenesa przemawiajcego bez przygotowania nawet wtedy, gdy tego
wymagay okolicznoci. Przeciwnie, cho siedzia wrd zebranych i cho wywoywano go po imieniu, eby przemwi, nie rusza si z miejsca, jeeli sobie mowy nie przemyla i nie przygotowa ju przedtem.
Niejeden z przywdcw ludowych pokpiwa sobie z niego:
Pyteas odezwa si raz z przeksem, e wszystkie jego dowody czu lamp olejn. Otrzyma on od Demostenesa
cierpk odpowied: Tak, Pyteasie, bo moja lampa jest
wiadkiem zupenie innych tajemnic ni twoja". Zreszt
wcale nie przeczy, owszem, przyznawa otwarcie, e ani

tego, co sobie napisze, nie wygasza cakiem dosownie, ani

te bez pisemnego przygotowania gosu nie zabiera. W starannym bowiem przygotowaniu mwcw widzia cech
prawdziwie demokratyczn: twierdzi, e daj tym dowd,
i zaley im na popularnoci, podczas gdy w braku troski
o to, jak masy ludowe przyjm wygoszon mow, dopatrywa si cech arystokraty, posugujcego si raczej przemoc
ni perswazj.
Za inny jeszcze dowd niemiaoci Demostenesa uwaa
si fakt, e gdy Demostenesa przyjmowano wrzaskami,
Demades wstawa nieraz i przemawia za niego, cho nie
by na to przygotowany, Demostenes za nigdy nie zrobi
tego za Demadesa.
Rozdzia dziewity
Na jakiej wic podstawie mgby kto zapyta
Ajschines ogosi Demostenesa za czowieka, ktrego miao w mowach tak bardzo wszystkich zadziwia? Jak to
moliwe, e wtedy, gdy Pyton z Bizancjum potokiem zuchwaych sw zaatakowa Ateczykw, on jeden wsta
z miejsca i da mu naleyt odpraw? A gdy Lamachos ze
Smyrny na igrzyskach w Olimpu odczyta przed zebranymi
napisan przez siebie mow pochwaln na cze krla
Aleksandra i Filipa, w ktrej pozwoli sobie na wiele niemiych wycieczek przeciw Tebom i Olintowi, Demostenes
znowu zabra gos i przechodzc po kolei fakty historyczne,
wykaza, ile dobrego zawdzicza Hellada Tebaczykom
i miastu Chalkis, ktre skolonizowao Olint, a ile winy za
wyrzdzone jej zo spada na pochlebcw Macedonii, i przemwieniem tym tak zmieni nastroje wrd zgromadzonych
Hellenw, e w mwca, przeraony oburzeniem, jakie si
przeciw niemu rozptao, musia po cichu zgromadzenie
opuci.
Ot Demostenes wyranie wzorowa si na Peryklesie:
pomijajc inne jego przymioty, wspzawodniczy z nim
i szed w jego lady przede wszystkim w sposobie wygaszania mw i w gestykulacji, starajc si nie mwi po-

spiesznie i nie zabiera gosu w adnej sprawie na poczekaniu; to gwnie miao go zrobi wielkim. Nie szuka wic
sawy znakomitego mwcy w doranym przemawianiu i nie
lubi czsto wystawia swej powagi oratorskiej na lepy
los szczcia. Cho trzeba przyzna, e jeli chodzi o miao i zdecydowan postaw, to wicej jej miay mowy,
ktre wygasza bez przygotowania, ni te, ktre sobie
opracowa pisemnie o ile oczywicie mamy wierzy Eratostenesowi czy Demetriosowi z Faleronu, czy wreszcie komediopisarzom. Eratostenes twierdzi, e w takich mowach
Demostenes przemawia czsto z fanatycznym porywem,
a Demetrios przytacza znane jego sowa, ktrymi wpadajc w miary rytmiczne kl si przed ludem w jakim
wprost boskim natchnieniu:
Na wit ziemi, na rde i rzek, i potokw wody!
Z komediopisarzy za jeden nazywa go byskotliwym pozerem, a inny, szydzc z jego naduywania antytezy, mwi
w ten sposb:
A: ...odebra tak jak zabra. B: O, jakeby chtnie
Powiedzenie to dla siebie porwa Demostenes!
Bardzo moliwe, e Antyfanes i w tym namiewa si
z mowy Demostenesa, wygoszonej w sprawie wyspy Halonnesos, ktr Demostenes spierajc si o rnic sylaby
radzi Ateczykom nie zabra, ale odebra Filipowi.
Rozdzia dziesity
Na og jednak wszyscy byli zdania, e Demades, ktry
polega wycznie na wrodzonym talencie, by jako mwca
niezwyciony i swymi bezporednimi wystpieniami przewysza starannie obmylane i przygotowane mowy Demostenesa. Aryston z Chios przytacza na temat tych mwcw zdanie Teofrasta, ktry zapytany, co myli o Demostenesie jako mwcy, mia odpowiedzie: Godny jest swego

rniasta", a zapytany o Demadesa, odrzek: Przewysza swe

miasto".
Ten sam filozof opowiada te, e jeden z wczesnych politykw ateskich, niejaki Polieuktos ze Sfettos, mia si
wyrazi, e najwikszym mwc jest Demostenes, najbardziej wpywowym jednak Fokion, ktry w najkrtszych
sowach wypowiada najwicej myli. I rzeczywicie, ile
razy Fokion wychodzi na mwnic, aby wystpi przeciw
zdaniu Demostenesa, Demostenes mwi do swych najbliszych: Oho, idzie n na moje mowy!"
Nie wiadomo jednak, czy Demostenes odnosi to do wymowy tego polityka, czy te do jego ycia i znaczenia, chcc
przez to powiedzie, e jeli czowiek cieszy si u ludzi
zaufaniem, jedno jego sowo, jedno nawet skinienie, wicej
znaczy ni cae mowy uoone w dugich periodach.
Rozdzia jedenasty
Fizycznym wadom swej wymowy zaradzi Demostenes
przez odpowiednie i wytrwae wiczenia. Opowiada o tym
tene Demetrios z Faleronu twierdzc, e sysza to z ust
samego Dernostenesa, kiedy w by ju starcem. Ot niewyrane wymawianie gosek i wad jzyka pokona w ten
sposb, e bra do ust kamyki, jakich uywano przy gosowaniu, i tak wygasza dusze ustpy przemwie. Gos
swj wzmacnia przez prowadzenie rozmowy w czasie biegu lub przez wygaszanie jednym tchem jakich partii mw
lub wierszy przy rwnoczesnym marszu pod gr. W domu
wiczy si w gestykulacji i deklamowaniu mw, stojc
przed wielkim lustrem, ktre sobie w tym celu sprawi.
Pewnego razu przyszed do niego jaki czowiek i, proszc o obron w sdzie; opowiada, jak go tam kto obi.
Na to Demostenes: ,, nieprawda, ciebie wcale nie pobito". Wtedy tamten podnis gos i wykrzykn: Co, ja,
Demostenesie, nie zostaem pobity?" Na boga! rzek
Demostenes teraz sysz gos czowieka, ktry cierpia
i dozna krzywdy". Tak wielkie znaczenie dla wzbudzenia
Wiary przypisywa tonowi gosu i gestom mwicego.

Nic wic dziwnego, e jego sposb wygaszania mw nadzwyczajnie odpowiada upodobaniom publicznoci, chocia
wybredniejsi krytycy, do ktrych naley te Demetrios
z Faleronu, uwaali, e styl jego przemwie ma w sobie
co pospolitego i pozbawionego mskiej powagi.
Hermippos donosi, e niejaki Ajsjon, zapytany o zdanie
co do dawniejszych i wspczesnych mu mwcw, orzek,
i niewtpliwie kady, kto sysza tamtych mwcw, jak
starannie i podniole przemawiali do ludu, musia by nimi
zachwycony; ale jako lektura mowy Demostenesa s niezrwnane dziki swemu opracowaniu i sile wyrazu. Istotnie, o tym, e jego pisane mowy maja w sobie sporo zoliwej werwy i uszczypliwoci, nie ma co nawet wspomina.
Przy doranym starciu z przeciwnikiem Demostenes posugiwa si nadto omieszajcym dowcipem. Tak np. gdy Demades powiedzia raz o nim: Mnie Demostenes, to tak
jak winia Aten", Demostenes odpali mu: Owszem,
Aten, ktr niedawno przyapano na cudzostwie na terenie Kollytosu". Kiedy indziej zodziej jaki, znany pod
przezwiskiem Spiowy, prbowa co mwi na temat bezsennych nocy Demostenesa, spdzanych na pisaniu mw.
Na to za Demostenes: Wiem, e ci przeszkadzam, palc
wiato w nocy. Nie dziwcie si, Ateczycy, e tyle u nas
kradziey, skoro nasze ciany s gliniane, a zodzieje spiowi".
Takich i innych dowcipnych powiedze Demostenesa
mona by tu jeszcze wicej przytoczy. My jednak na tym
poprzestaniemy, uwaajc za rzecz suszn przedstawi inne
cechy jego charakteru i postpowania w wietle jego dziaalnoci politycznej.
Rozdzia dwunasty
Ot do spraw publicznych zabra si Demostenes jak
sam mwi w czasie wojny fokejskiej. Mona to stwierdzi take na podstawie jego mw przeciw Filipowi. Jedne
z nich bowiem powstay ju po zakoczeniu tej wojny, inne
za, mianowicie najdawniejsze, nawizuj bezporednio do

czcych si z ni wypadkw. Poza tym mamy pewn

wiadomo, e do oskarenia Mejdiasa przygotowa si
w trzydziestym roku ycia, nie majc jeszcze w polityce
ani znaczenia, ani sawy. I ja to wanie uwaam za gwn
przyczyn, dla ktrej straci on wtedy odwag i za pewn
kwot pienin zrezygnowa ze zraenia sobie tego czowieka.
Nie by to bowiem m, co agodne i sodkie ma serce!
mwic sowami Homera. Przeciwnie, by to czowiek zawzity i gotw broni swego przemoc. Demostenes wic,
zdajc sobie spraw, e zaczepia czowieka dobrze obwarowanego przyjacimi, bogactwem i talentem wymowy,
jakim by Mejdias, to zadanie nieatwe i nie na jego siy
uleg probom wstawiajcych si za nim znajomych. Bo nie
przypuszczam, eby kwota trzech tysicy drachm sama
przez si zagodzia rozgoryczenie Demostenesa, gdyby si
mg spodziewa pewnego zwycistwa.
W pierwszych wystpieniach politycznych obra sobie za
chlubne zadanie obron praw Hellenw przed zakusami
Filipa, krla macedoskiego, i walczc o nie w sposb naprawd zasugujcy na uznanie, szybko osign rozgos
i zabysn jako wybitny polityk. Mowy jego i miao
wypowiedzi zyskay mu podziw caej Hellady. Krl perski
dawa mu dowody swego uznania, a na dworze Filipa
o adnym z politykw ateskich nie mwio si tyle co
o nim. Nawet jego przeciwnicy nie mogli zaprzeczy, e
maj do czynienia z czowiekiem prawdziwie wybitnym;
zarwno bowiem Ajschines jak Hyperejdes przyznawali to
w swoich wystpieniach przeciw niemu.
Rozdzia trzynasty
Dlatego te nie bardzo rozumiem, na czym opiera si
historyk Teopompos piszc, e Demostenes by bardzo
zmienny i ani nie umia z tymi samymi ludmi y duszy
czas w zgodzie, ani te trzyma si tej samej linii postpowania w swej dziaalnoci publicznej. Wyranie przecie
a do koca wytrwa na stanowisku i w partii, w ktrej

szeregach stan na pocztku. I nie tylko nie zmieni

w cigu ycia swych pogldw, ale nawet z tego ycia
zrezygnowa, eby ich nie zmienia.
Demades, tumaczc swe przejcie do przeciwnego obozu
politycznego, owiadcza, e nieraz mwi rzeczy sprzeczne
z wasnymi wypowiedziami, ale nie z interesami pastwa. Podobnie Melanopos, ktry by politycznym przeciwnikiem Kallistratosa i przekupiony przeze nieraz zmienia swoje pogldy, mawia przed zgromadzeniem ludowym,
e przeciwnik przeciwnikiem, ale korzy publiczna jest
dla niego waniejsza. A Nikodemos z Messeny, ktry najpierw ofiarowa swe usugi Kasandrowi, potem za jako
polityk wysugiwa si sprawie Demetriosa, twierdzi, e
w jego postpowaniu nie ma adnej sprzecznoci, bo dobro
publiczne wymaga, eby zawsze sucha silniejszych.
Ot nic podobnego nie mona powiedzie o Demostenesie, ktry nigdy ani w sowie, ani w postpowaniu nie
zmienia swych przekona i nie schodzi z raz obranej drogi. Przeciwnie, jak sobie postawi za cel jeden i niezmienny
program polityczny, tak te wytrwa przy nim, trzymajc
si stale jednego kierunku.
Zdaniem filozofa Panajtiosa przewana cz pisanych
mw Demostenesa na przykad mowa o wiecu, mowa
przeciw Arystokratesowi, mowa o zwolnieniach od wiadcze na rzecz pastwa, mowy przeciw Filipowi opiera
si na zaoeniu, e jedynie to, co szlachetne, jest samo przez
si godne ludzkich de. We wszystkich tych mowach nie
tylko nie skania on obywateli do tego, co najprzyjemniejsze
czy najatwiejsze, czy moe najkorzystniejsze, ale nieraz
kae im to, co szlachetne i pikne, stawia wyej ni wasne
bezpieczestwo i wasny byt.
Tote gdyby ze szlachetnymi ambicjami w swych przedsiwziciach i ze wzniosoci zasad w swych mowach umia
poczy jeszcze bojow dzielno i nieskaziteln bezinteresowno we wszystkich swych wystpieniach publicznych, z pewnoci zasuyby na to, eby si znale nie
w liczbie mwcw w rodzaju Mojroklesa, Polieuktosa czy
Hyperejdesa, ale ponad nimi, w liczbie politykw takich
jak Kimon, Tukidydes, Perykles.

Rozdzia czternasty
W kadym razie ze wspczesnych mu ludzi Fokion, cho
by przywdc stronnictwa, ktrego polityka promacedoska wcale nie zasugiwaa na pochwa, zosta dziki swemu mstwu i swej uczciwoci uznany za czowieka rwnie
wartociowego jak Efialtes, Arystydes czy Kimon. Natomiast Demostenes by czowiekiem, ktremu w boju jak
si o nim wyraa Demetrios z Faleronu nie bardzo
mona byo ufa i ktry nie ze wszystkich stron obwarowa si przed przekupstwem: z jednej strony bowiem nie
uleg macedoskiemu zotu Filipa, z drugiej jednak pozwala si zasypywa z Azji pienidzmi Suzy i Ekbatany. Umia
jak nikt inny chwali cnoty przodkw, ale nie umia ich
w rwnym stopniu naladowa. Cho trzeba przyzna, e
yciem swoim przewysza reszt wspczesnych mu mwcw z wyjtkiem jednego Fokiona. Nie da si te zaprzeczy, e w swoich wystpieniach na zgromadzeniach
ludowych przemawia z najwiksz otwartoci, najbardziej stanowczo sprzeciwia si zachciankom tumu i wytyka mu jego bdy. Wszystko to atwo wyczyta z jego
wasnych mw. Take Teofrast opowiada, e Ateczycy
chcieli go raz skoni, eby kogo oskara, a kiedy odmwi, zaczli gono protestowa. Wtedy on powsta
i owiadczy: ,,Wy, Ateczycy, doradc bdziecie mie we
mnie zawsze, chobycie nawet nie chcieli, ale w roli donosiciela nie zobaczycie mnie, chobycie sobie tego yczyli".
Cakowicie arystokratyczne stanowisko wida w jego
stosunku do sprawy niejakiego Antyfonta. Uniewinnionego
przez zgromadzenie ludowe Demostenes pozwa do odpowiedzialnoci sdowej przed areopagiem i nie zwaajc na
to, e naraa si ludowi, udowodni oskaronemu, i ten
przyrzek Filipowi spali ateskie warsztaty okrtowe.
I Antyfont, skazany przez rad areopagu na mier, zgin. Podobnie kapank Teoryd oskary Demostenes
o rne naduycia, a przede wszystkim o to, e uczy niewolnikw oszustwa. Teoryda zgodnie z postawionym przez
niego wnioskiem zostaa rwnie skazana na mier.

Rozdzia pitnasty
Demostenes napisa te podobno mow przeciw strategowi Tymoteosowi, ktr posuy si Apollodoros, pozywajc tego czowieka przed sd w sprawie naduy
finansowych. By wreszcie autorem mw przeciw Formionowi i Stefanosowi, ktre zepsuy mu saw. I cakiem
susznie: bo Formion, procesujc si z Apollodorosem, uy
przeciw niemu mowy, napisanej rwnie przez Demostenesa, ktry w ten sposb krtko mwic z jednej
kuni sprzeda obu przeciwnikom noe do wzajemnej
bjki.
Z mw jego, dotyczcych spraw publicznych, mowy
przeciw Androtionowi i Tymokratesowi, i Arystokratesowi
zostay napisane dla innych osb ju wtedy, gdy Demostenes nie wystpowa jeszcze jako mwca polityczny. Bo mowy te wyda jak si zdaje majc trzydzieci dwa lub
trzydzieci trzy lata. Sam ju natomiast wygosi mowy
przeciw Arystogejtonowi oraz mow o zwolnieniach od
wiadcze na rzecz pastwa, ktr wedug tego, co sam
podaje uoy ze wzgldu na syna Chabriasa, Ktesypposa. Inni jednak twierdz, e zrobi to dlatego, i stara si
o rk matki tego modego czowieka. Do maestwa
z ni jednak nie doszo; on jego bya bowiem potem jaka Samia. Tak przynajmniej pisze Demetrios z Magnezji
w swym dziele O rwnoimiennych".
Co do mowy przeciw Ajschinesowi o przekroczeniu
uprawnie poselskich nie wiadomo, czy w ogle zostaa
wygoszona, jakkolwiek Idomeneus twierdzi, e Ajschines
unikn wyroku skazujcego w tym procesie tylko przewag trzydziestu gosw. Zdaje si, e w rzeczywistoci sprawa przedstawiaa si inaczej, jeeli mamy polega na wnioskach, do jakich doszlimy na podstawie obu mw o wiecu: mianowicie ani w jednej, ani w drugiej z tych mw nie
ma adnej wyranej i pewnej wzmianki o tym, e w proces doszed do skutku. Ale spraw t zostawimy ju innym,
bardziej powoanym do jej rozstrzygnicia.

Rozdzia szesnasty
Polityka Demostenesa bya wyrana jeszcze w czasie
pokoju, przed wojn z Filipem, kiedy to ani jednego
kroku politycznego tego krla nie omieszka krytykowa
i przy kadej sposobnoci buntowa przeciw niemu Ateczykw. Tote i na dworze Filipa mwio si bardzo duo
o Demostenesie. A gdy on sam przyby do Macedonii jako
jeden z dziesiciu posw, Filip wysucha wprawdzie
wszystkich, ale odpowiedzie stara si jak najdokadniej
tylko na mow Demostenesa. Zreszt nie przyjmowa go
z takimi samymi honorami i wyrazami uprzejmoci jak
innych i bardziej wyrnia Ajschinesa i Filokratesa. Dlatego te potem, gdy ci dwaj posowie wychwalali Filipa,
mwic midzy innymi, e jest najzrczniejszym mwc,
najpikniejszym mczyzn i najpojemniejszym kompanem
przy kielichu, Demostenes nie mg si powstrzyma, eby
nie zakpi z nich w dowcipnej, ale zoliwej uwadze, e
pierwsza pochwaa godna jest sofisty, druga odpowiednia
jest dla kobiety, a trzecia dotyczy gbki, adna z nich jednak nie jest waciwa dla krla.
Rozdzia siedemnasty
Potem za, kiedy Filip nie umia siedzie bezczynnie,
Demostenes take nie pozwoli spa Ateczykom i sprawy
same pary do wojny. Najpierw udao si Demostenesowi
podburzy Ateczykw do wyprawy na wysp Eube,
ktra za spraw tamtejszych tyranw popada w niewolnicz zaleno od Filipa. Wypraw uchwalono na wniosek
samego Demostenesa, a owocem jej byo wyzwolenie tej
wyspy spod panowania macedoskiego. Drugim dzieem
Demostenesa byo w tym czasie wysianie pomocy zaatakowanym przez Filipa mieszkacom Bizancjum i Peryntu.
Przedtem jednak Demostenes musia nakoni lud ateski, aby zaniecha nieprzyjani z tymi miastami i zapomnia
o przewinieniach, jakich dopuciy si one wobec Ateczy-

kw w ich wojnie ze sprzymierzecami. Ostatecznie jednak

pomoc ateska rzeczywicie uratowaa owe miasta od
upadku. Teraz zacz Demostenes jako wysannik ateski
prowadzi rozmowy z poszczeglnymi miastami helleskimi i buntujc je zdoa prawie wszystkie, z wyjtkiem
kilku, nakoni do zbrojnego przymierza przeciw Filipowi;
tak zebraa si armia, zoona z pitnastu tysicy piechoty
i dwch tysicy konnicy, nie liczc si samych Aten. Z ca
te gotowoci dostarczano funduszw na utrzymanie wojsk
najemnych. Teofrast opowiada, e gdy miasta sprzymierzone zaday, aby im wyznaczy wysoko opat na rzecz
wojny, ateski przywdca ludowy Krobylos odpowiedzia,
e wojna nie zaspokaja swego godu odmierzonymi porcjami.
Caa Hellada w najwyszym napiciu oczekiwaa dalszego rozwoju wypadkw. Plemiona i miasta Eubei, Achai.
Koryntu, Megary, Leukadii i Korkiry poczyy si ju
w zwarty, wsplny front, lecz Demostenesowi pozostao
jeszcze jedno, najtrudniejsze zadanie: wcign do tego
przymierza wojennego rwnie Teby, ktrych kraj ssiadowa przecie z Attyk, a armia beocka, zaprawiona
w boju, cieszya si wwczas saw najlepszej armii w Helladzie. Nieatw jednak rzecz byo zmieni polityczn
orientacj Tebaczykw, ktrych Filip pozyska sobie niedawno, wywiadczajc im pewn przysug w wojnie
z Fokid, zwaszcza e nieustanne spory o granic, wynikajce z ssiedztwa Beocji z Attyk, stale utrzymyway oba
te kraje we wzajemnej wrogoci.
Rozdzia osiemnasty
Tymczasem Filip, zachcony sukcesem, odniesionym
w zwizku ze spraw miasta Amfissy, niespodzianie wpad
do Elatei i opanowa Fokid. Manewrem tym tak przerazi Ateczykw, e na zgromadzeniu ludowym nikt nie
mia odwagi wyj na mwnic, bo nikt nie wiedzia, co
mwi. Wrd zebranych panowaa cisza i bezradno.
Wwczas to jeden Demostenes zabra gos i radzi Ate-

czykom poczy si z Tebami, dodawa im odwagi i swoim zwyczajem budzi ich nadzieje chcc podnie na duchu.
Zosta te wysany z kilku innymi w poselstwie do Teb.
Historyk Marsias donosi, e i Filip wyprawi tam swoich
ludzi: Amyntasa, Kleandrosa i Kasandra z Macedonii,
Daochosa z Tesalii oraz Dikajarcha, ktrzy mieli przeciwdziaa staraniom Demostenesa.
Tebaczycy nie mylili si, co prawda, w obliczeniach, po
ktrej stronie ley ich korzy, ale kady z nich wieo
mia w oczach okropnoci wojny, bo nie zagoiy si jeszcze
rany, jakie odnieli w niedawnej wojnie fokejskiej. Mimo
to potga wymowy, jak mwi Teopompos, rozbudzia w nich
ducha i zapalia dz sawy, przymiewajc swym pomieniem wszystko inne do tego stopnia, e ludzie wyzbyli si
lku, skrupuw i dugw wdzicznoci i pod wpywem ywego sowa ogarnici zostali jak bosk si, pchajc
ich do piknych czynw.
Dzieo Demostenesa byo tak potne i wspaniae, e sam
Filip wysa natychmiast heroldw z prob o pokj, a caa
Hellada odetchna swobodnie i z otuch zacza patrze
w lepsz przyszo. Poleceniom Demostenesa podporzdkowali si teraz nie tylko strategowie atescy, ale i najwysze wadze tebaskie. On kierowa obradami na
zgromadzeniach
ludowych
zarwno
w
Atenach
jak
i w Tebach szanowany przez jednych i drugich; on by
prawdziwym ich wadc nie bezprawnie i ponad zasug,
jak pisze Teopompos, ale najzupeniej godzien tego zaszczytu.
Rozdzia dziewitnasty
Najwidoczniej jednak jakie przeznaczenie boe na ow
wanie chwil przewidziao w wiecznym biegu wypadkw
koniec wolnoci Hellady i stano w drodze wszystkim poczynaniom, wielu znakami zapowiadajc to, co si niebawem sta miao. Midzy innymi Pytia dawaa w odpowiedziach okropne wrby, a stara przepowiednia z ksig sybiliskich gosia:

Obym ja z dala od bitwy nad Termodontem si znalaz;

Obym by orem w przestworzach i chmurach i patrza na
Kiedy pobity zapacze, a mier dosignie zwycizc.

z gry,

w Termodont to podobno rzeczka u nas w Cheronei,

wpadajca do Kefisosu. Ale ja nie znam tu teraz adnej
rzeki tej nazwy i przypuszczam, e dzisiejszy Hajmon,
czyli Krwaw Rzek, dawniej nazywano Termodontem.
Pynie ona tu koo wityni Heraklesa, gdzie Hellenowie
mieli swj obz, wiec domylam si, e zmienia sw nazw, gdy po bitwie napenia si krwi i trupami polegych.
Natomiast historyk Duris twierdzi, e Termodont nie jest
nazw rzeki, lecz e jacy onierze, okopujc miejsce pod
namiot, znaleli tam kamienny posek z napisem, ktry
objania, e jest to Termodont, nioscy na ramionach rann Amazonk. Zreszt na ten sam temat podaj jeszcze
inn przepowiedni:
Czekaj, o czarny ptaku, na bitw nad Termodontem:
Bdziesz tam misa ludzkiego mia dosy na er obfity!
Rozdzia dwudziesty
Trudno dzi jednak rozstrzygn, ile w tym jest prawdy.
Podobno Demostenes tak bardzo by pewny helleskiego
ora, tak olniony si i zapaem bojowym tylu wojsk,
wyzywajcych wroga do walki, e uniesiony radoci nie
pozwala ani zwaa na przepowiednie, ani sucha wrb,
a nawet rzuci podejrzenie na Pyti, e jest w zmowie z Filipem. Przypomina Tebaczykom Epaminondasa, Ateczykom za Peryklesa, mwi, e oni obaj uwaali to wszystko
za wybieg osaniajcy strach i szli za tym, co im dyktowa
zdrowy rozum.
Dotychczas wic Demostenes zachowa si jak prawdziwy
mczyzna. Kiedy jednak przyszo do bitwy, nie okaza
adnego bohaterstwa, nie popisa si adnym czynem, ktry by odpowiada jego piknym sowom. Opuci swe stanowisko na polu bitwy i uciek haniebnie, porzuciwszy

bro, nie wstydzc si nawet tego, e jak mwi Pyteas na tarczy mia uoony ze zotych liter napis: Na
szczcie, na zwycistwo".
Zwyciy Filip i w pierwszej chwili tak by oszoomiony
radoci, e urzdzi uroczysty pochd ku stosom trupw
nieprzyjacielskich i wybijajc takt nog zacz piewa po
pijanemu pocztek wniosku Demostenesa, ktry doprowadzi do uchwalenia tej bitwy:
Demostenesa syn, Demostenes z gminy Pajania stawia ten
wniosek.
Kiedy jednak wytrzewia i zastanowi si w duchu nad
rozmiarami walki, jak mu zgotowano, zadra na myl
o potdze sowa i talentu tego mwcy, ktry przez krtk
chwil jednego dnia zmusi go do naraenia swej wadzy
i ycia na takie niebezpieczestwo.
Sawa Demostenesa dotara a do krla perskiego, ktry
do satrapw nadmorskich prowincji rozesa pisma z rozkazem udzielenia mu pomocy pieninej i ze wszystkich
Hellenw poleci jego najbardziej respektowa, jako tego,
ktry moe uwika Macedoczyka w wewntrzne walki
helleskie i powstrzyma od dalszych zapdw.
Wszystko to odkry dopiero pniej Aleksander, kiedy
w Sardes odnalaz pewne listy Demostenesa i pisma satrapw krlewskich, podajce wysoko sum pieninych,
przekazanych Demostenesowi do rozporzdzenia.
Rozdzia dwudziesty pierwszy
Po klsce Hellenw polityczni przeciwnicy Demostenesa
zaraz zaczli go atakowa, dali od niego sprawozda kasowych i pisali przeciw niemu skargi. Lud jednak nie tylko zwolni go od tego, ale i w dalszym cigu okazywa mu
swoj cze i zaprosi go znowu jako czowieka dobrej woli
do udziau w yciu politycznym.
Kiedy za sprowadzono do Aten prochy polegych pod

Cheronej i miano je grzeba, jemu powierzono wygoszenie pochwalnej mowy na cze tych onierzy, aby pokaza,
e to, co si stao, lud ateski znosi umie, jak si wyraa
w przesadnych sowach Teopompos, dumnie i bez ponienia wasnej godnoci, i przez to zaszczytne wyrnienie
swego doradcy da dowd, e nie auje tego, i szed za
jego radami.
I Demostenes wygosi t mow. Odtd jednak stawiajc
wnioski nie podawa swego imienia, lecz po kolei imiona
poszczeglnych swych przyjaci, aby unikn zowrbnego wpywu swego ducha i losu na sprawy publiczne;
wiar w siebie odzyska dopiero ze mierci Filipa. Filip
za zgin wkrtce po zwycistwie pod Cheronej . Do tego momentu zdaj si odnosi ostatnie sowa przytoczonej
przepowiedni:
Kiedy pobity zapacze, a mier dosignie zwycizc...
Rozdzia dwudziesty drugi
Demostenes dowiedzia si o mierci Filipa potajemnie
i wykorzysta to najpierw do wzbudzenia w Atenach pocieszajcych nadziei na przyszo. Przyszed wic w pogodnym nastroju na posiedzenie Rady udajc, e mia we nie
widzenie, ktre wry Ateczykom co bardzo pomylnego.
I rzeczywicie, w niedugi czas potem zjawili si w Atenach ludzie, donoszcy o zamordowaniu Filipa.
Natychmiast odprawiono ofiary w podzice za pomylne
wieci, a morderc krla, Pauzaniasa, postanowiono udekorowa wiecem. Demostenes wychodzi na miasto ubrany
we wspania szat i z wiecem na gowie, cho dopiero
przed siedmiu dniami umara mu crka, o czym dowiadujemy si ze sw Ajschinesa, ktry mu tego nie omieszka
wytkn, pomawiajc go o brak mioci do wasnych dzieci. Lecz przez to wanie sam okaza si czowiekiem pospolitym i pozbawionym mskiego charakteru, skoro tylko
w zewntrznych oznakach cierpienia i boleci widzia dowody dobrego i kochajcego serca, a za bd poczyty-

wa drugim ciche i spokojne znoszenie tego rodzaju nieszcz.

Co si tyczy mierci Filipa, nie powiedziabym, eby to
piknie byo ze strony Ateczykw skada ofiary dzikczynne i wieczy uroczycie gowy z okazji zamordowania
krla, ktry w peni powodzenia tak askawie i po ludzku
obchodzi si z nimi w ich nieszczciach. Nie tylko bowiem
ciga to na ludzi kar bogw, ale i hab ich okrywa,
jeeli za ycia kogo czcz i obdarowuj nawet obywatelstwem, a potem, gdy padnie z cudzej rki, nie umiej
opanowa swej radoci, lecz po prostu depcz po jego trupie i piewaj triumfalne pieni, jak gdyby sami dokonali
bohaterskiego czynu. Niemniej jednak Demostenes zasuguje na nasze uznanie; zostawi bowiem domowe nieszczcia, zy i jki kobietom, a sam robi to, czego od niego wymagao dobro ojczyzny. Jest to dowodem gbokiego patriotyzmu i prawdziwie mskiego ducha sta zawsze na
stray spraw publicznych i dobro ogu stawia wyej ni
kopoty i zmartwienia prywatne, oraz strzec swej godnoci o wiele bardziej, ni to robi aktorzy na scenie, grajcy role krlw czy samowadcw, ktrzy jeli w teatrze
pacz czy miej si, to nie z wasnej woli, lecz tak jak
tego wymaga od nich wyznaczona im rola.
Zreszt, gdy kogo spotka nieszczcie, czujemy, e nie
naley pozwala, by pogra si w smutku, ani pozostawia go bez sowa pocieszenia, lecz trzeba do niego przemwi i myli jego skierowa ku weselszym rzeczom, tak
jak chorym na oczy kae si odwraca wzrok od przedmiotw byszczcych i silnie odbijajcych wiato ku zieleni
i agodniejszym kolorom. A w chwilach domowych nieszcz gdzie szuka lepszej pociechy ni ta, jak mona
znale w szczciu ojczyzny, agodzc wasne cierpienie
przez poczenie go z losami ogu obywateli i zapominajc w ten sposb wrd radoniejszych chwil o smutkach
osobistych.
Musiaem to powiedzie ze wzgldu na wspomniana mow Ajschinesa, ktra wzruszya tumy i rozczulia je jak
kobiety a do ez.

Rozdzia dwudziesty trzeci

Podburzone przez Demostenesa miasta helleskie utworzyy nowy zwizek, a Tebaczycy zaatakowali nawet stacjonujc u nich zaog macedosk i znaczn jej cz
wymordowali. Z pomoc Demostenesa dostarczono im
bro, Ateczycy za robili przygotowania, chcc si z nimi
poczy do walki ze wsplnym wrogiem. Demostenes znowu opanowa mwnic, a do satrapw krla perskiego
w Azji pisa listy, starajc si wywoa tam wojn przeciw
Aleksandrowi, ktrego nazywa lekcewaco dzieciakiem
i Margitesem.
Aleksander jednak, uporzdkowawszy wewntrzne sprawy Macedonii, wkroczy ze sw armi do Beocji, czym nie
tylko przekreli miae plany Ateczykw, ale zgasi take zapa samego Demostenesa. Zdradzeni za przez nich
Tebaczycy, walczc z najedc o wasnych siach, musieli w kocu odda mu nawet stolic.
W Atenach zapanowa wielki popoch. Do Aleksandra
wysano poselstwo, zoone z Demostenesa i kilku innych
ludzi, ale Demostenes ulk si gniewu krla i zawrciwszy z drogi koo gr Kitajronu, poselstwa tego zaniecha.
Zaraz potem przyby wysannik Aleksandra, dajc od
Ateczykw wydania dziesiciu przywdcw politycznych.
Tak liczb podaj historycy Idomeneus i Duris. Inni za,
i to najpowaniejsi dziejopisarze, wymieniaj przewanie
omiu, a mianowicie: Demostenesa, Polieuktosa, Efialtesa,
Likurga, Mojroklesa, Demona, Kallistenesa i Charydemosa. Wwczas to opowiedzia Demostenes ow bajk
o owcach, ktre zgodziy si na wydanie psw wilkom,
i porwna siebie i swoich towarzyszy do psw, bronicych
bezpieczestwa ludu, a Aleksandra Macedoskiego nazywa wilkiem nad wilkami. Doda przy tym: "Widzimy, jak
handlarze pokazuj na maej misce prbki zboa, sprzedajc przez te kilka ziaren cae ich masy; ot tak samo i wy
musicie pamita, e wydajc nas kilku, wydajecie cay
nard na up przeciwnika". Tak przynajmniej pisze historyk Arystobulos z Kasandrii.

Ateczycy wic dugo naradzali si i nie wiedzieli, co

maja zrobi, a wreszcie Demades, utrzymawszy od wymienionych osb sum piciu talentw, zgodzi si sam
podj tego poselstwa i wstawia si za nimi u krla. Liczy przy tym moe na przyja, jak darzy go Aleksander, a moe spodziewa si, e zastanie tego modego lwa
macedoskiego w chwili, gdy ju bdzie syty upu i krwi.
Ostatecznie jednak przekona go i uprosi uaskawienie dla
tych ludzi Fokion. On te pogodzi go z Ateczykami.
Rozdzia dwudziesty czwarty
Po odejciu Aleksandra w Atenach rej wodzio stronnictwo macedoskie, Demostenes za y w zupenym przygnbieniu. Zacz si wprawdzie troch rusza, gdy krl
spartaski Agis prbowa wszcz rozruchy, ale zaraz
znowu przycichn widzc, e Ateczycy nie zdecyduj si
na oglne powstanie, zwaszcza e krl Agis tymczasem
zgin, a z nim razem rozpady si siy spartaskie.
W tym czasie rozegra si w proces o wieniec, wytoczony Ktesyfontowi; wszczty jeszcze za archontatu Chajrondasa na krtko przed bitw pod Cheronej, przeprowadzony zosta dopiero w dziesi lat pniej, gdy archontem
by Arystofont. Proces nabra wielkiego rozgosu, jakiego
nie mia aden inny proces polityczny, a to zarwno dziki
sawie wystpujcych w nim mwcw, jak dziki szlachetnej postawie sdziw, na ktrych oskaryciele cigajcy
Demostenesa nie zdoali wymusi wyroku skazujcego, mimo e oskarycielami tymi byli bardzo wpywowi przedstawiciele stojcego wwczas u wadzy stronnictwa macedoskiego. Demostenes wygra proces tak wspania wikszoci gosw, e Ajschines nie otrzyma ani pitej ich czci.
Nic wic dziwnego, e zaraz potem oddali si z Aten i y
na wyspie Rodos i w Jonii jako nauczyciel wymowy.

Rozdzia dwudziesty pity

Wkrtce potem zjawi si w Atenach Harpalos, ktry
uciek z Azji przed Aleksandrem, poniewa mia na sumieniu cikie naduycia, do ktrych doprowadzia go rozrzut
no i zbytek, i ba si krla, ktry sta si ju surowy nawet dla swych najbliszych przyjaci. Harpalos szuka
wic schronienia u ludu ateskiego i odda si cakowicie
w jego rce razem z flot i zotem.
Wtedy to rni przywdcy polityczni, olnieni jego bogactwem, natychmiast zgodzili si udzieli mu pomocy
i wsplnie starali si nakoni Ateczykw, by przyjli go
pod swoj opiek i udzielili mu azylu jako bagalnikowi.
Demostenes pocztkowo radzi ludowi odprawi Harpalosa i przestrzega wszystkich, by nie wcigali Aten w wojn bez koniecznego i usprawiedliwionego powodu. Kiedy
jednak w kilka dni pniej przegldano skarby krlewskie
i Harpalos zauway, e Demostenes zachwyca si szczeglnie perskim pucharem i dokadnie oglda jego ksztat
i ornamentyk, kaza mu zway ten puchar w doni
i sprawdzi ciar zota. Widzc za dalej, e Demostenes
podziwia jego wag i pyta, ile ona wynosi, Harpalos
umiechn si znaczco i rzek: ,,Dla ciebie wyniesie dwadziecia talentw". A gdy tylko nadesza noc, posa mu
ten puchar razem z dwudziestu talentami. Trzeba przyzna,
e Harpalos doskonale umia z wyrazu twarzy, z ruchw
i spojrzenia odgadywa charakter czowieka kochajcego
zoto. Bo Demostenes rzeczywicie nie opar si pokusie,
ale olniony tym darem, jak gdyby otrzyma z nim razem
gwarancj bezpieczestwa, przeszed cakowicie na stron
Harpalosa. Nastpnego dnia przyby na zgromadzenie ludowe z szyj starannie owinit i obwizan szalem, a kiedy go wezwano do zabrania gosu, zrobi odmowny ruch
gow udajc, e zupenie straci gos. Dowcipniejsi jednak
artowali sobie, e mwc zapaa tej nocy nie gorczka
garda, lecz gorczka zota. Pniej ju cale miasto wiedziao o przyjciu tego daru. Kiedy za chcia si usprawiedliwia, nie dopuszczono go do gosu, zaczto haasowa i prze-

szkadza. Wwczas te kto z zebranych powsta i gono

zakpi: Jak to, Ateczycy, nie bdziecie sucha czowieka,
ktry ma puchar w rku?"
Po tym wszystkim kazano Harpalosowi opuci miasto.
A poniewa lud ba si, by go nie pocigano do odpowiedzialnoci za skarby rozgrabione przez rnych przywdcw politycznych, zarzdzono surow rewizj w miecie
i przeszukano wszystkie domy z wyjtkiem domu niejakiego Kalliklesa, syna Arrenejdasa. Jedynie tam nie pozwolono szuka, poniewa jak pisze Teopompos Kallikles
dopiero co si oeni i mia w domu mod maonk.
Rozdzia dwudziesty szsty
Demostenes stanowczo si temu sprzeciwi i postawi
wniosek, aby ledztwo w tej sprawie powierzy radzie areopagitw z tym, e komu rada udowodni udzia w przekupstwie, ten zostanie ukarany sdownie. Nic mu to nie pomogo, bo sam by jednym z pierwszych, na ktrych Areopag wyda wyrok skazujcy. Przyszed do sdu, skazany
zosta na pidziesit talentw grzywny i nie mogc ich
zapaci dosta si do wizienia. Nie mogc jednak z powodu sabego zdrowia i wstydu znosi ycia w wizieniu wydosta si stamtd, czego jedni w ogle nie spostrzegli, inni
za pozwolili mu wanie niepostrzeenie si wymkn.
W zwizku z tym opowiadaj, e gdy si ju nieco oddali
od miasta, zauway idcych za nim popiesznym krokiem
jakich ludzi. Pozna w nich swoich przeciwnikw i stara
si przed nimi ukry. Ale oni zawoali na po imieniu
i podszedszy bliej, prosili, by przyj od nich troch
pienidzy na drog; owiadczyli, e w tym celu nios je
z domu i dlatego tak za nim pdz. Jednoczenie zachcali
go, by nie traci odwagi i nie bra sobie zbytnio do serca
tego, co go spotkao. Demostenes wzruszy si podobno do
ez i powiedzia: Jake mam ciko tego nie przeywa,
skoro musz opuci miasto, w ktrym mam takich wrogw, e gdzie indziej nieatwo by mi byo znale takich
przyjaci?"

Wygnania tego nie znosi jednak po msku. Przesiadywa

przewanie w Ajginie i w Trojdzenie, spogldajc wci
ze zami w oczach w stron Attyki. Wspominaj jego wypowiedzi z tych czasw, mao dla pochlebne i niezgodne
z tym, co w modzieczym zapale tak piknie gosi w swoich politycznych mowach. Pisz, e opuszczajc Ateny wycign rce w stron Akropolu i rzek: O, pani tego miasta, Ateno! Czemu to upodobaa sobie trzy najgorsze
bestie: sow, wa i lud?"
Modym ludziom, ktrzy go odwiedzali, odradza bra
udzia w yciu politycznym, mwic, e on sam, gdyby teraz mia zaczyna i gdyby mu dano do wyboru dwie drogi,
jedn wiodc na mwnic polityczna i na zgromadzenie
ludowe, a drug prosto do zguby, wybraby bez namysu t krtk drog ku niechybnej mierci, bo wie, ile si
czowiek w yciu politycznym musi nacierpie krzywd, ile
przey strachu, zawici, obelg i cikiej walki.
Rozdzia dwudziesty sidmy
Ale oto jeszcze w czasie pobytu Demostenesa na wygnaniu umar Aleksander. Hellada zacza znowu tworzy jeden front antymacedoski i Leostenes, walczc bohatersko
i pomylnie, oblega ju w Lamii penomocnika macedoskiego Antypatra. Z Aten musieli ucieka zwolennicy Macedonii, mwca Pyteas i Kallimedont zwany Karabosem.
Obaj przeszli do Antypatra i wraz z jego przyjacimi
i wysannikami podjli podr okrn po Helladzie, starajc si nie dopuci do tego, by Hellenowie oderwali si
od Macedonii i zwizali z Atenami. Z drugiej za strony Demostenes przyczy si do ludzi posujcych z Aten do
miast helleskich i razem z nimi walczy o to, by wywoa oglne powstanie miast przeciw Macedoczykom i wyprze ich z caej Hellady.
Przy tej sposobnoci w Arkadii jak pisze historyk Filarchos przyszo do starcia midzy Pyteasem i Demostenesem na zgromadzeniu ludowym, gdzie jeden przemawia
za Macedoni, drugi broni sprawy Hellenw. Pyteas mia

si wtedy wyrazi, e jak dom, do ktrego si wnosi ole

mleko, ludzie uwaaj za nawiedzony jak chorob, tak
chore musi by kade miasto, do ktrego wejd posowie
atescy. Demostenes za odwrci to porwnanie mwic,
e jak ole mleko przynosi si chorym, aby ich uzdrowi,
tak i poselstwo ateskie niesie pomoc cierpicym ucisk Hellenom.
Te sowa Demostenesa tak si podobay ludowi ateskiemu, e uchwalono zezwoli Demostenesowi na powrt
do Aten.
Wniosek postawi krewny Demostenesa z gminy Pajania,
niejaki Demon. Wysano nawet po Demostenesa specjalny
okrt na Ajgin. A potem, gdy szed z Pireusu do miasta,
aden urzdnik, aden kapan w Atenach nie pozosta
w domu wraz z nimi prawie wszyscy inni obywatele
wyszli mu naprzeciw, witajc go i przyjmujc z radoci.
Demostenes wtedy jak opowiada Demetrios z Magnezji wycign rce w gr i bogosawi ten dzie i swoje szczcie mwic, e powrt jego jest jeszcze pikniejszy ni kiedy powrt Alkibiadesa; bo obywatele, ktrzy
jego przyjmuj do miasta, robi to z przekonania i z wasnej woli, a nie pod przymusem.
Poniewa za ciya na nim jeszcze kara pienina
nie wolno byo uniewania tego rodzaju kary przez uaskawienie uyto wobec prawa pewnego wybiegu. W Atenach istnia mianowicie zwyczaj, e z okazji wita Dzeusa
Wybawiciela urzdzano i przyozdabiano uroczycie otarz
tego boga, a ludziom, ktrzy si tym zajmowali, dobrze za
to pacono. Tym razem wic powierzono t prac Demostenesowi i na pokrycie kosztw wyznaczono mu pidziesit
talentw, a zatem sum, na jak opiewaa cica na nim
grzywna.
Rozdzia dwudziesty smy
Ale niedugo cieszy si Demostenes powrotem do ojczyzny. Rycho zostay zniweczone wszystkie plany Hellenw:
w miesicu Metagejtnionie stoczono bitw pod miastecz-

kiem Krannon, w nastpnym miesicu, Boedromionie,

wkroczya ju do ateskiego portu Munichii zaoga macedoska, a w miesicu Pyanepsjonie umar Demostenes.
Mianowicie, kiedy nadesza wiadomo, e Antypater
i Krateros zbliaj si do Aten, Demostenes i jego stronnicy uszli czym prdzej z miasta, lud za na wniosek Demadesa wyda na nich wyrok mierci. Poniewa jednak rozproszyli si kady w inn stron, Antypater, chcc ich dosta w swe rce, zarzdzi pocig. Prowadzi go niejaki Archias, ktry otrzyma std przydomek zbiegoowcy". Pochodzi on z miasta Turioj i by niegdy podobno aktorem,
uczniem za jego mia by w sawny aktor Polos z Ajginy, ktry w zakresie swej sztuki przeszed wszystkich innych. Hermippos wymienia Archiasa wrd uczniw retora Lakrytasa, a Demetrios twierdzi, e by on suchaczem
Anaksymenesa. W kadym razie by to w Archias, ktry
mwc Hyperejdesa i Arystonikosa z Maratonu, a nadto
brata Demetriosa z Faleronu, Himerajosa, szukajcych
schronienia w wityni Ajakosa na Ajginie, przemoc stamtd wycign i odesa do Antypatra do Kleonaj. Tam te
zostali oni straceni, przy czym Hyperejdesowi jak opowiadaj jeszcze za ycia wycito jzyk.

Rozdzia dwudziesty dziewity

Archias dowiedziawszy si, e Demostenes siedzi jako
bagalnik w wityni Posejdona na wyspie Kalaurii, przeprawi si na lekkich odziach i wyldowawszy tam w otoczeniu trackich siepaczy, namawia Demostenesa, eby poszed z nim do Antypatra, bo moe by pewny, e mu si
nic zego nie stanie. Ale Demostenes przypadkowo mia
owej nocy osobliwy sen. nio mu si mianowicie, e wspzawodniczy z Archiasem w wystawianiu sztuki teatralnej
i pomimo wielkiego powodzenia i przychylnoci widzw
przepad, poniewa nie mia dosy rodkw na wystaw
sceniczn i wyposaenie chrw. Tote syszc od Archiasa
tyle uprzejmych sw, spojrza na niego i nie wstajc

z miejsca rzek: Nie, Archiasie. Jak nie przekonywaa

mnie twoja gra na scenie, tak samo i obecnie nie przekonuj mnie twoje obietnice". A gdy Archias z gniewem zacz mu grozi, Demostenes powiedzia: Teraz dopiero
przemawiasz do mnie prawdziwie po macedosku, bo
przedtem grae komedi. Zaczekaj chwil, zabierzesz ode
mnie list do Aten".
To powiedziawszy, usun si w gb wityni i tam
wzi do rki papier udajc, e chce pisa. Rwnoczenie
przyoy do ust trzcin do pisania i chwyci j zbami, jak
to si zwykle robi, gdy czowiek si namyla, co ma pisa.
Przesiedzia tak chwil, a nastpnie zasoni sobie twarz
i skoni gow w d. Wtedy ludzie Archiasa, ktrzy stali
przy bramie wityni, przekonani, e Demostenes si boi,
zaczli si z niego mia nazywajc go ndznym tchrzem,
Archias za podszed do niego bliej i zachcajc do powstania, powtarza w koo to samo, obiecujc mu pojednanie
z Antypatrem. Wreszcie Demostenes czujc, e trucizna rozesza si ju po organizmie i zaczyna dziaa, odsoni
twarz, spojrza na Archiasa i rzek: Czemu nie deklamujesz jeszcze tego, co Kreont mwi w tragedii, i nie wyrzucisz czym prdzej tego ciaa, nie pozwalajc go grzeba? Ja
z tej wityni, czcigodny Posejdonie, wychodz ywy. To
Antypater i Macedoczycy nie zostawili bez skazy nawet
twego witego miejsca."
Po tych sowach, czujc, e ju dry i nie moe si utrzyma na nogach, poleci, eby go ujli pod ramiona. W kocu, zrobiwszy par krokw i minwszy otarz boga, upad
i z gbokim westchnieniem wyzion ducha.

Rozdzia trzydziesty
Trucizn zay Demostenes z owej trzciny do pisania,
o ktrej wspomniaem, i tak te przedstawia to Aryston.
Natomiast jaki Pappos, od ktrego t wiadomo przej
Hermippos, twierdzi, e gdy Demostenes upad ju u stp
otarza, znaleziono na owym papierze skrelony pocztek

listu: Demostenes do Antypatra..." i nic wicej. A gdy si

dziwiono, e mier Demostenesa nastpia tak szybko, stojcy u bramy witynnej Trakowie mieli powiedzie, e Demostenes wzi do rki trucizn wyjt z jakiego kawaka
sukna, przyoy j do ust i pokn. Oni sami mieli wraenie, e pokn zoto. Obecna przy tym moda suca, pytana przez Archiasa o szczegy, miaa powiedzie, e Demostenes ju od dawna nosi z sob ten woreczek niby jaki
rodek ratunku w krytycznej chwili. Pisze o tym take
Eratostenes twierdzc, e Demostenes przechowywa trucizn w obrczce, ktra bya wewntrz pusta i ktr nosi na rce jako naramiennik. Ale nie ma potrzeby przytacza tutaj i roztrzsa wszystkich rnic, jakie zachodz
midzy relacjami innych jeszcze autorw, ktrzy o tym pisz. Z wielkiej ich liczby wspomn tylko o siostrzecu Demostenesa, mwcy Democharesie, ktry wyrazi przekonanie, e Demostenes nie umar od trucizny, lecz e to aska
i opatrzno bogw, ktrzy go chcieli uratowa przed okruciestwem Macedoczykw, zesaa mu mier tak szybk
i bezbolesn.
Demostenes umar szesnastego dnia miesica Pyanepsjona. Jest to dzie, ktry kobiety, obchodzce wito Tesmoforiw na cze Demetry, spdzaj przy posgu tej bogini
w gbokim smutku i wstrzymuj si od jedzenia.
Wkrtce po jego mierci lud ateski, oddajc mu cze
nalen, postawi mu pomnik z brzu i uchwali, e najstarszy czonek jego rodziny ma prawo korzysta z posikw
w Prytanejonie na koszt publiczny. Na cokole pomnika
umieszczono taki, powszechnie zreszt znany napis:
Gdyby moc, Demostenesie, rwn mdroci posiada,
Nigdy by nad Hellenami miecz macedoski nie wada.
Niektrzy twierdza, e napis ten Demostenes sam sobie
uoy na Kalaurii, kiedy si zdecydowa zay trucizn. Ale
to s ju tylko niepowane wymysy.

Rozdzia trzydziesty pierwszy

Na krtko przed moim wyjazdem do Aten zdarzyo si podobno, e jaki onierz, wezwany przez swego dowdc do
raportu ledczego, wszystkie pienidze, jakie mia, zoy
w rce posgu Demostenesa. Posta jego trzyma bowiem
palce obu rk cile z sob splecione. Tu obok za ronie
niewielki platan. Licie z tego drzewa, czy to przez wiatr
zerwane, czy te przez czowieka, ktry tak schowa swj
depozyt, leay w nieadzie na doniach posgu, dziki czemu pienidze przetrway duszy czas w ukryciu. A gdy
wreszcie w onierz powrci i znalaz swoje pienidze,
wie o tym szybko rozesza si po miecie i wielu ludzi
znalazo w tym podniet do ukadania coraz to dowcipniejszych epigramw na temat nieprzekupnoci Demostenesa.
Niedugo te zaywa swej sawy Demades. Los, mszczcy pami Demostenesa, zapdzi go do Macedonii i tam
przez tych samych ludzi, ktrym tak haniebnie schlebia,
doprowadzi go do zasuonej zguby. Ju przedtem by on
dla nich czowiekiem uciliwym. Teraz stan na domiar
pod cikim zarzutem, od ktrego si uwolni nie zdoa.
Ujawniono bowiem jego listy, w ktrych wzywa Perdykkasa do uderzenia na Macedoni i wyzwolenia Hellenw,
zawisych jak si wyrazi o Antypatrze od starego,
zgniego sznura.
Oskara go Dejnarchos z Koryntu, Kasander za wpad
z jego powodu w tak gwatowny gniew, e syna, ktrego
Demades trzyma na rku, na miejscu zaku sztyletem,
a zaraz potem kaza straci jego samego.
Dotknity tak strasznymi nieszczciami Demades przekona si o tym, co Demostenes nieraz mu mwi, ale w co
on wierzy nie chcia, mianowicie, e zdrajcy przekupuj
przede wszystkim samych siebie.
Oto wic masz, mj Sosjuszu, yciorys Demostenesa, taki,
jaki zdoaem odtworzy na podstawie lektury i ustnych
wiadomoci.

MAREK TULLIUSZ CYCERON

Rozdzia pierwszy
Matka Cycerona, Helwia, pochodzia jak powiadaj
z dobrego domu i odznaczaa si zacnoci obyczajw. Natomiast co do jego ojca nie udao mi si zebra pewnych
wiadomoci. Jedni podaj, e urodzi si i wychowa jako
syn folusznika, podczas gdy inni wyprowadzaj jego rd od
Attiusa Tulliusza, ktry sprawowa ongi wietne rzdy nad
Wciskami i nawet niele bi si z Rzymianami.
Mona te przypuszcza, e ten, kto pierwszy w tym rodzie otrzyma przydomek Cycerona, czyli Grochala, by czowiekiem zasugujacym niewtpliwie na trwa pami:
dziki temu potomkowie jego nie zarzucili tego przydomka,
ale chtnie go sobie zatrzymali, cho z pewnoci naraa ich na niejedn marn zoliwo. Bo po acinie cicer"
oznacza groch, a w pierwszy Cyceron" mia wanie, jak
si zdaje, na kocu nosa ciemna brodawk, podobn do grochu, i od niej otrzyma swj przydomek.
Tote i Cyceron, o ktrym tu piszemy, majc rozpocz
sw karier polityczn, gdy po raz pierwszy stara si
o urzd i przyjaciele radzili mu unika tego przydomka
i zmieni go na inny, odpowiedzia podobno chepliwie, e
postara si, aby Cyceron-Grochal sta si zaszczytniejszym
przydomkiem ni nawet Skaurus-Krzywonogi lub KatulusSzczeniak. Pniej za, gdy ju jako kwestor skada na Sycylii na cze bogw jaki dar wotywny ze srebra, da na
nim wyry dwa pierwsze swe imiona literami: Marek Tuliusz...", a zamiast trzeciego kaza rytownikowi dla artu

wyrzebi obok tych liter groch. Oto, co opowiadaj o samym imieniu Cycerona.
Rozdzia drugi
Cyceron urodzi si trzeciego dnia nowego roku, a wic
w dniu, w ktrym obecnie urzdnicy odprawiaj mody
i ofiary za cesarza. Podobno matka wydaa go na wiat bez
blw i bez wysiku. Niace za objawia si jaka posta
i powiedziaa jej, e wychowuje co wielkiego na poytek
caego Rzymu".
Z pocztku wydawao si to kademu tylko mar senn
i niedorzecznoci. Rycho jednak, gdy tylko dors do lat
szkolnych, da dowd prawdziwoci wrby. Tak bowiem
zabysn i tak sobie dziki swym wybitnym zdolnociom
zdoby saw wrd uczniw, e ojcowie jego kolegw chodzili z nimi do szkoy, aby na wasne oczy ujrze owego Cycerona i przekona si o jego pod niebo wysawianych postpach i bystroci w naukach. Natomiast mniej wyksztaceni zocili si na swoich synw, gdy widzieli, jak idc
z Cyceronem ulic, bior go z szacunkiem do rodka.
Czowiek ten, cho umia tak jak tego wymaga Platon
od natury kochajcej nauk i mdro kocha kady
przedmiot nauki i nie lekceway adnej dziedziny wiedzy
i wyksztacenia, czu w sobie jednak szczeglny pocig do
poezji. Do dzisiaj przechowa si jaki may utwr pt. Pontius Glaucus, napisany przez niego jeszcze w latach chopicych wierszem tetrametrycznym. Z biegiem czasu, przyoywszy si jeszcze wszechstronniej do pracy nad sztuk,
zyska sobie opini nie tylko najlepszego mwcy rzymskiego,
ale i poety. O ile jednak jego sawa oratorska przetrwaa
po dzi dzie, cho styl wymowy uleg z czasem wielkim
i zasadniczym zmianom, o tyle jako poeta, w porwnaniu
z wielu utalentowanymi poetami, ktrzy yli ju po nim,
Cyceron zosta cakowicie zapomniany.
Rozdzia trzeci
Po ukoczeniu nauki w szkoach pocztkowych Cyceron
sucha wykadw akademika Filona, ktry spord uczniw Klejtomachosa zdoby sobie u Rzymian najwicej

uznania dla swojej wymowy i najwicej sympatii dla prawoci swego charakteru. Poza tym przyswaja sobie znajomo prawa u wielkiego znawcy zagadnie politycznych
i pierwszego nawczas senatora rzymskiego, Mucjusza Scewoli.
Przez jaki czas w okresie wojny marsyjskiej odbywa
take sub wojskow pod Sull. Potem jednak widzc, e
sytuacja wewntrzna przeradza si w wojn domow,
a z wojny domowej w nieograniczon dyktatur, przeszed
do ycia oddanego nauce i pogbianiu studiw: obcowa
wtedy duo z uczonymi greckimi i pilnie sucha ich nauk
do czasu, gdy Sulla sta si panem pooenia i w Rzymie
nastpi znowu jaki porzdek publiczny.
Wtedy to jeden z wyzwolecw Sulli, niejaki Chrysogonus, wystawi na licytacj majtek jakiego czowieka, ktry zosta rzekomo stracony przez proskrypcj, i sam go naby za dwa tysice drachm greckich. Tymczasem syn i spadkobierca zmarego, Roscjusz, oburzony tym, co go spotkao,
udowadnia, e majtek ten ma warto dwustu pidziesiciu talentw, a wic wart jest ptora miliona drachm.
Wysza przy tym na jaw wina Sulli, ktry wpad w gniew
i za spraw Chrysogonusa wytoczy Roscjuszowi proces
o ojcobjstwo. Nikt wtedy nie mia odwagi podj si obrony Roscjusza, wszyscy odmawiali z obawy przed gniewem
Sulli. Tak wic mody czowiek opuszczony przez wszystkich uciek si z prob o pomoc do Cycerona, ktrego przyjaciele gorco te zachcali do podjcia si tej obrony
twierdzc, e nigdy ju potem nie nadarzy mu si rwnie
wietna i pikna sposobno zdobycia rozgosu przy pierwszym wystpie publicznym. Cyceron podj si obrony
i proces wygra, zyskujc sobie w Rzymie nadzwyczajny
podziw.
Niemniej jednak wola si ze stolicy usun z obawy
przed Sull. Rozpuciwszy wic pogosk, e wybiera si
w podr dla poratowania zdrowia, wyjecha do Grecji.
Istotnie mia wt budow fizyczn i by szczupy, bo z powodu niedomagania odka je mg bardzo niewiele, i to
dopiero pno wieczorem. Poza tym musiay to by same
lekkie rzeczy. Gos mia dobry i silny, ale twardy jeszcze

i nie wyksztacony; to za, e mwic gwatownie i z patosem wpada stale w wysokie tony, mogo budzi powane
obawy o oglny stan jego zdrowia.
Rozdzia czwarty
Gdy przyby do Aten, chodzi pilnie na wykady Antiocha z Askalonu i zachwycony by pynnoci i piknem jego sw; mniej natomiast podobao mu si nowatorstwo Antiocha w samej nauce. Antioch bowiem stan ju poza tak
zwan Now Akademi i w nauce porzuci stanowisko Karneadesa. Do tego za kroku skonia go moe oczywisto
spostrzeganej zmysami rzeczywistoci albo te jak
twierdz niektrzy pewnego rodzaju ambicja osobista
i ch wprowadzenia pogldw odmiennych od pogldw
szkoy Klejtomachosa i Filona, kazaa mu dla odmiany hodowa w znacznej mierze nauce stoikw. Cyceron jednak
by zwolennikiem dawnej Akademii i tych pogldw trzyma si te z wikszym przekonaniem. Planowa sobie przy
tym, e jeli bdzie musia zupenie zrezygnowa z udziau
w yciu publicznym, to z forum sadowego i politycznego
przejdzie na stae do spokojnego ycia i pracy w zakresie
filozofii.
Tymczasem otrzyma wiadomo o mierci SulH. Sam przez
wytrwae wiczenia doszed ju do odpowiednich si fizycznych i zaczyna nabiera mskiej postawy. Gos jego take
coraz bardziej si wyrabia i zyskiwa przyjemn dla ucha
barw, a rwnoczenie zmnia dorwnujc w tym rozwojowi caego organizmu. Przyjaciele z Rzymu zasypywali
go listami i probami, a take Antioch gorco go zachca
do podjcia dziaalnoci publicznej.
Cyceron zacz wic na nowo uprawia wymow jako
narzdzie przyszej swej pracy i wyrabia w sobie odpowiedni sprawno polityczn, wiczc si z ca wytrwaoci
w wygaszaniu przemwie i uczszczajc na wykady wymowy do najznakomitszych jej nauczycieli. W tym celu
Popyn z Aten do Azji i na wysp Rodos. W Azji sucha
retorw: Ksenoklesa z Adramytion, Dionizjosa z Magnezji

i Menipposa z Karii, na wyspie Rodos za retora Apolloniosa, syna Molona, i filozofa Posejdoniosa.
Tutaj to Apollonios, ktry nie zna jzyka aciskiego,
prosi podobno Cycerona, by swe przemwienie na wiczeniach wymowy wygosi po grecku. Cyceron zgodzi si
na to chtnie, uwaajc, e w ten sposb lepiej bdzie
mona przeprowadzi nad jego przemwieniem dyskusj,
majc na celu poprawienie usterek. Kiedy jednak skoczy
mwi i wszyscy starali si nawzajem przecign w wyraanych mu pochwaach i zachwytach, jeden Apollonios,
ktry przedtem sucha go z najwikszym napiciem, teraz, gdy Cyceron skoczy mwi, siedzia dusz chwil
zamylony. Wreszcie, gdy Cyceron da z tego powodu wyraz swemu zakopotaniu, odrzek: Ciebie, Cyceronie, chwal i podziwiam, ale martwi mnie los Hellady, gdy widz,
e nawet te wartoci, ktre dotychczas byy nasz wyczn wasnoci wyksztacenie i wymowa przez ciebie
staj si teraz wasnoci Rzymu".
Rozdzia pity
Tak wic Cyceron, peen najlepszych nadziei, marzy ju
o karierze politycznej, gdy nagle zapa ten ostudzia w nim
odpowied wyroczni. Kiedy bowiem zwrci si do boga
delfickiego z pytaniem, w jaki sposb moe zdoby najwiksz saw. Pytia polecia mu i w yciu za gosem
wasnej natury, a nie kierowa si opini ludzk.
Tote po powrocie do Rzymu zachowywa si Cyceron
pocztkowo bardzo powcigliwie. O urzdy stara si
bez wikszego zachodu, skutkiem czego przy wyborach
bywa pomijany. Nieraz nawet musia sucha wypowiadanych pod swoim adresem takich okrele, jak Grek"
albo prniak", tak pochopnie i przy kadej okazji uywanych przez najmniej wyksztacone warstwy ludnoci
rzymskiej.
Z czasem jednak, idc za popdem wasnej ambicji i ulegajc zachtom ze strony ojca jak i przyjaci, powici si
zawodowi obrocy sdowego. Nie potrzebowa przy tym

zdobywa sobie dopiero krok za krokiem przodujcego

miejsca wrd adwokatw, lecz od razu zabysn w opinii
publicznej i daleko w tyle pozostawi innych mwcw
wspzawodniczcych na forum sdowym.
Zreszt i on, podobnie jak niegdy Demostenes, mia due braki w opanowaniu zewntrznej formy wystpw krasomwczych; korzysta tu mia czciowo z nauk aktora
komediowego Roscjusza, czciowo aktora tragediowego
Ezopa. By to w Ezop, ktry grajc kiedy w teatrze rol
Atreusa planujcego zemst na Tyestesie, tak si podobno
przej sw rol, e odchodzc od zmysw, w patetycznym
napiciu gry uderzy berem przebiegajcego nagle niewolnika i zabi go na miejscu.
Niemae te znaczenie jako czynnik przekonywania miaa
potem w wymowie Cycerona ta zewntrzna strona sztuki
retorycznej. Sam Cyceron artujc sobie z mwcw, ktrzy wrzaskiem pragn wygra spraw, mawia pniej, e
daj tym tylko dowd swojej bezsilnoci i chc jecha na
zgiekliwym haasie jak kulawy na koniu.
Ta zrczno w citych dowcipach i artach, o ile sama
przez si uchodzia za co zupenie zrozumiaego w praktyce sadowej i utrzymana bya w formie cakiem wytwornej,
o tyle jednak naduywana przez Cycerona obraaa niektrych ludzi i wyrobia mu opini czowieka zoliwego.
Rozdzia szsty
Gdy Cyceron zosta wybrany na kwestora, wylosowa
prowincj Sycyli. A poniewa by to okres braku i droyzny zboa, pocztkowo zrazi sobie mieszkacw tej wyspy,
zmuszajc ich do wysyki zboa do Rzymu. Pniej jednak gdy dowiadczyli jego troskliwoci, sprawiedliwoci
i uprzejmoci, zaczli go szanowa bardziej ni ktregokolwiek z dotychczasowych namiestnikw tej wyspy.
W tym czasie przysano na Sycyli przed sd tamtejszego pretora wielu modych ludzi ze znakomitych domw
rzymskich; oskarano ich o brak posuszestwa i tchrzostwo podczas wojny. Obrony tych ludzi podj si Cyceron

i przeprowadzi j tak wspaniale, e zdoa ich uratowa.

Wzbio go to w wielk dum i kiedy potem wraca do Rzymu, zdarzy mu si w drodze zabawny jak sam pisze
przypadek. Spotka mianowicie w Kampanii ktrego z wybitniejszych obywateli Rzymu i uwaajc go za swego przyjaciela zapyta, co tam w Rzymie mwi i myl o jego
dziaalnoci. Zdawao mu si bowiem, e jego imi i sawa
tego, co robi w czasie swej kwestury na Sycylii, gone s
w caym Rzymie. Na to tamten: A gdziee to, Cyceronie,
by w ostatnich czasach?" To pytanie zupenie go przygnbio, zobaczy bowiem, e to, co o nim mwiono, utono w Rzymie jak w bezdennym oceanie i bynajmniej nie
przyczynio si do wzrostu jego sawy. Tote pniej by ju
wobec siebie bardziej krytyczny i znacznie ukrci swoj
ambicj, majc wiadomo, e cel jego wysikw sawa nie ma adnych okrelonych granic i nieskoczona
wiedzie do niej droga.
Niemniej jednak wszelkie pochlebne sowa sprawiay mu
wyjtkow rado i przez cae ycie pozostaa w nim ta jaka wprost chorobliwa dza sawy, ktra czsto psua mu
nawet wiele susznych poczyna.
Rozdzia sidmy
W miar coraz wikszego udziau w yciu politycznym
Rzymu doszed do przekonania, e jeeli prosty rzemielnik,
ktry posugujc si przecie tylko martwym sprztem
i martwymi narzdziami, zna nazw kadego z nich, zna ich
miejsce i przeznaczenie, to i czowiek, ktry powica si
sprawom ycia publicznego i ma je zaatwia z pomoc
innych ludzi, powinien si wstydzi, jeli zaniedbuje i lekceway dokadn znajomo obywateli. Stara si wic pamita nie tylko imiona poszczeglnych osb, ale take zna
miejsce ich staego zamieszkania, ich posiadoci, przyjaci,
jakich kady z nich posiada, ich ssiadw. Tote odbywajc
jak podr, potrafi wskaza i nazwa pola i gospodarstwa swych znajomych przy kadej drodze na terenie caej
Italii.

Jego wasna posiado bya wprawdzie stosunkowo niewielka, ale do zaspokojenia potrzeb yciowych zupenie mu
wystarczaa. Tym bardziej wic podziwiano jego wstrzemiliwo w przyjmowaniu wynagrodzenia w formie honorarium czy podarkw za usugi adwokackie zwaszcza gdy
podj si sprawy przeciw Werresowi.
Werres by jako pretor namiestnikiem Sycylii i dopuci
si przy tym wielu naduy. O to wanie oskarya Werresa tamtejsza ludno, a Cyceron jako jej rzecznik cign
na niego w tym procesie wyrok skazujcy nie przez wygoszenie mowy, lecz mona powiedzie wanie przez to,
e jej nie wygosi. Pretorowie bowiem, przychylnie usposobieni dla Werresa, cigle odraczali termin rozprawy, wynajdujc coraz to nowe przeszkody, a wreszcie decydujc
rozpraw wyznaczyli na ostatni dzie swego urzdowania,
wiedzc dobrze, e jednego dnia nie starczy na wygoszenie wszystkich mw i e wobec tego wyrok nie bdzie
mg zapa. Tymczasem Cyceron powsta i owiadczy, e
tu mw nie potrzeba, po czym przyprowadzi wiadkw,
kaza im zoy zeznania i w ten sposb zmusi sdziw do
przeprowadzenia gosowania.
W zwizku z tym procesem autorzy wspominaj rwnie
niektre dowcipne powiedzenia Cycerona. Ot sowo verres" oznacza u Rzymian wykastrowanego wieprza. Kiedy
wic pewien wyzwoleniec, imieniem Cecyliusz, uwaany za
wyznawc religii ydowskiej, stara si nie dopuci mieszkacw Sycylii do wystpienia przeciw Werresowi, poniewa sam chcia go oskary, Cyceron rzuci pytanie: ,,Co
ma wsplnego yd z wieprzem?" Poza tym Werres mia dorastajcego syna, ktry wedug oglnej opinii nie
strzeg piknoci swego modego wieku tak, jak przystao
na chopca z dobrego domu. Kiedy wic Werres wytkn
Cyceronowi brak mskoci, Cyceron odrzek: To wanie
moesz wytyka swoim synom we wasnym domu!" Mwca
Hortensjusz nie mia wprawdzie odwagi podj si obrony
Werresa, ale da si nakoni do zabrania gosu, gdy chodzio o oszacowanie wyrzdzonych przez niego szkd, za co
te otrzyma od oskaronego figur sfinksa z koci soniowej. Ot gdy Cyceron odezwa si do Hortensjusza z czym

dwuznacznym, a Hortensjusz odpowiedzia mu, e nie umie

rozwizywa zagadek, Cyceron zdziwi si: Jak to? Przecie masz sfinksa w domu!"
Rozdzia smy
Werres zosta wic zasdzony, a odszkodowanie, jakie
mia zapaci, wynosio tylko siedemset pidziesit tysicy
drachm. Ustalajc t sum Cyceron cign na siebie
oszczercze podejrzenie, e da si przekupi i dlatego tak
obniy wysoko odszkodowania. Tymczasem ludno Sycylii, poczuwajc si wzgldem niego do wdzicznoci,
przynosia mu i przyprowadzaa wiele dobytku i podw ze
swojej wyspy, a on sam w ogle z nich nie skorzysta, ale
piastujc w tym czasie urzd edyla, wszystkie te dowody
szlachetnych uczu obraca na obnik cen artykuw spoywczych na rynku.
Osobicie posiada pikny majtek koo miejscowoci Arpinum, poza tym niewielkie kawaki pola w okolicy Neapolu i w pobliu Pompejw. Do tego dochodzi posag jego ony
Terencji wartoci stu dwudziestu tysicy denarw oraz jaki spadek cznej wartoci dziewiciu tysicy denarw.
Pozwalao mu to prowadzi ycie wprawdzie oszczdne, ale
niezalene, i goci u siebie uczonych zarwno greckich
jak i rzymskich. Sam rzadko kiedy zasiada do stou przed
zachodem soca, a to nie tyle z powodu nawau pracy
i zaj publicznych, ile raczej z powodu dolegliwoci fizycznych, jakie mu sprawia chorowity odek. W ogle
zreszt troszczy si o swe zdrowie i pielgnowa je starannie a do przesady, tak e nawet nacieranie ciaa i spacery uprawia z matematyczn dokadnoci. Ale te tylko
dziki takiej systematycznoci w trosce o siy fizyczne
zdoa uodporni si przeciw chorobom i sprosta caej
masie cikich zmaga i trudw.
Dom ojcowski odstpi bratu, a sam zamieszka w Rzymie w pobliu wzgrza Palatyskiego po to, by ludzie,
skadajcy mu wizyty, nie musieli odbywa dalekiej
i uciliwej drogi. A takich, co przychodzili do niego co-

dziennie rano z pozdrowieniem i ofiarowywali mu swe

usugi, odwiedzaa jego dom niemniejsza liczba ni dom
Krassusa czy Pompejusza, ktrzy uchodzili wrd Rzymian
za mw najwybitniejszych i najbardziej podziwianych
jeden z powodw bogactwa, drugi przez swe wpywy i zasugi wojskowe. Zreszt Pompejusz sam skada Cyceronowi wizyty, a znw Cyceron niemao przyczyni si przez
sw polityczn dziaalno do potgi i sawy Pompej usza.

Rozdzia dziewity
Starajc si o urzd pretora mia Cyceron wielu, i to
bardzo powanych rywali. Mimo to pierwszy z nich wszystkich zosta wybrany i ogoszony pretorem, a sdziowski
ten urzd sprawowa potem wedug powszechnej opinii chwalebnie i nieskazitelnie. Dowodem tego moe
by sprawa, jak mia Licyniusz Macer, czowiek ju sam
przez si bardzo wpywowy w Rzymie, a do tego jeszcze
popierany przez Krassusa. Ot Licyniusz, oskarony o naduycia finansowe, stawa przed sdem, ktremu przewodniczy Cyceron; liczc na wasne siy i na poparcie przyjaci,
jeszcze w czasie dyskusji sdziw nad wyrokiem, pobieg
z sdu do domu, da sobie ostrzyc gow, ubra si w now
tog i czym prdzej wyszed znowu na Forum, pewny, e
proces ju wygra. Tymczasem Krassus, ktry wyszed na
jego spotkanie, zastpi mu drog u bramy podwrza
i owiadczy, e zosta skazany wszystkimi gosami. Na to
Licyniusz zawrci do domu, pooy si do ka i umar.
Wypadek ten przynis Cyceronowi saw czowieka sprawujcego swe obowizki sdziowskie bardzo sumiennie.
Innym razem Watyniusz, ktry mia co szorstkiego
i lekcewacego w sposobie odnoszenia si do urzdnikw
sprawujcych swe funkcje, a poza tym posiada na szyi
Peno skrofulicznych zgrubie, przystpi do Cycerona
w czasie rozprawy i prosi go o co. A gdy Cyceron nie
dawa mu przyzwalajcej odpowiedzi i dugo si zastanawia, Watyniusz odezwa si do niego, e gdyby on by

pretorem, w ogle by si nad tym nie namyla. Na to

Cyceron odpowiedzia mu z miejsca: Tak, ale ja nie mam
tak grubego karku!"
Kiedy za Cyceronowi pozostaway do ukoczenia pretury ju tylko dwa czy trzy dni, stan jeszcze przed nim
niejaki Maniliusz, oskarony o jakie naduycie. Publiczno darzya tego Maniliusza du sympati i popieraa go,
poniewa mylano, e narazi si na ten proces, dziaajc
w interesie Pompejusza. By on bowiem jego przyjacielem.
Kiedy Maniliusz poprosi o odroczenie rozprawy o kilka
dni, Cyceron da mu tylko jeden dzie zwoki. Publiczno
bya tym mocno oburzona, poniewa zazwyczaj w takich
wypadkach pretorowie dawali ludziom zagroonym sdownie co najmniej dziesi dni czasu. Trybunowie ludowi
wezwali go te na mwnic i oskarali o uchybienie w obowizkach sdziowskich. Wwczas Cyceron poprosi o posuchanie i owiadczy, e zawsze, gdy tylko prawo pozwalao
mu na to, okazywa oskaronym jak najwicej ustpliwoci
i ludzkich uczu, musiaby wic poczytywa sobie za niegodziwo, gdyby tego samego nie stosowa do Maniliusza.
Poniewa jednak mwi dalej pozosta mi jeszcze
tylko jeden dzie pretury, ten wic z ca wiadomoci
wyznaczyem mu na rozpraw: nie uwaam mianowicie,
eby oddawanie sprawy w rce innego pretora byo dowodem yczliwoci dla oskaronego." To owiadczenie spowodowao od razu widoczn zmian nastrojw wrd publicznoci, tak e nawet zaczto go prosi oklaskami, eby sam
podj si obrony Maniliusza. Cyceron chtnie si na to
zgodzi, tym bardziej e samego Pompejusza wwczas
w Rzymie nie byo. Potem wystpi jeszcze raz i wygosi
drug mow, w ktrej miao zaatakowa arystokratw
i kierujcych si zawici przeciwnikw Pompejusza.
Rozdzia dziesity
Przy staraniach o konsulat poparo go jednak zarwno
arystokratyczne stronnictwo optymatw, jak i ludowa partia popularw, a to ze wzgldu na sytuacj w Rzymie, ma-

jc swe rdo w przeprowadzonych jeszcze przez Sull

zmianach ustrojowych. O ile bowiem pocztkowo wydaway
si one niedorzeczne, o tyle po duszym czasie nabray
w oczach ogu, ktry zy si z nimi, charakteru czego
opartego na do silnych podstawach.
Tymczasem znaleli si ludzie, ktrzy starali si znowu
obali i zmieni istniejcy stan rzeczy, majc przy tym
na celu wycznie osobiste korzyci, a nie napraw rzeczypospolitej, i korzystajc z tego, e Pompejusz walczy jeszcze na Wschodzie z krlami Pontu i Armenii, a w Rzymie
nie byo chwilowo adnych si zbrojnych odpowiednich do
walki z rewolucjonistami. Przywdc tych ludzi by Lucjusz
Katylina, czowiek miay i przedsibiorczy, ale zmienny
w swym postpowaniu, ktry te oprcz innych zbrodni
dopuci si kazirodztwa ze sw doros crk i dokona
morderstwa na wasnym bracie; potem, bojc si za to odpowiedzialnoci sdowej, nakoni Sull, eby imi zabitego
umieci na licie proskrybowanych, jak gdyby jeszcze y.
Tego czowieka zatem obrali sobie wywrotowcy na wodza, przy czym midzy innymi sposobami zaprzysienia
wzajemnej wiernoci zastosowali i ten, e wszyscy kosztowali misa z czowieka, zabitego w tym celu na ofiar. Katylina przyczyni si niemao do demoralizacji modziey
rzymskiej, w kadej chwili uatwiajc kademu zabawy,
pijatyki i stosunki z kobietami.
Udao im si podburzy do powstania ca Etruri i du
cz Galii przedalpejskiej. Najwiksze jednak niebezpieczestwo przewrotu grozio samemu Rzymowi, a to z powodu rnic majtkowych: ludzie, ktrzy dotychczas mieli
najwiksze znaczenie i poczucie wasnej wyszoci, potracili majtki na teatry i uczty, na zdobywanie urzdw i budow wspaniaych domw, a bogactwa ich skupiy si
w rkach jednostek, nalecych dotychczas do warstw ubogich i upoledzonych. Wystarcza wic tylko lekki ruch,
zby zburzy rwnowag sytuacji, i kady, kto tylko mia
w sobie do odwagi, obali mg panujcy porzdek
w pastwie, ju i tak trawionym wewntrzn chorob.

Rozdzia jedenasty
Katylina pragn znale dla przeprowadzenia swych planw odpowiednio silny punkt oparcia i to skonio go do
ubiegania si o konsulat. ywi przy tym niemae nadzieje,
e zostanie konsulem wraz z Gajuszem Antoniuszem, czowiekiem, ktry wprawdzie sam przez si nie umia spraw
pokierowa ani na lepsze, ani na gorsze, ale pod kierownictwem drugiego mgby si przyczyni do pomnoenia jego si.
Te plany Katyliny zrozumieli jednak w por ludzie uczciwi i zdrowo mylcy, i dlatego przy wyborach na konsulw wysunli kandydatur Cycerona. Stronnictwo ludowe
przyjo j rwnie chtnie, wskutek czego Katylina przepad, a konsulami zostali Cyceron i Gajusz Antoniusz.
Warto zauway, e wrd ubiegajcych si o ten urzd
Cyceron by jedynym kandydatem, pochodzcym ze stanu
rycerskiego, a nie senatorskiego.
Rozdzia dwunasty
Tak wic przygotowania Katyliny zostay na razie
wstrzymane i og jeszcze si w nich nie zorientowa.
Pierwsze rozgrywki na wiksz skal przypady ju na pocztku konsulatu Cycerona. Z jednej strony bowiem silna
i liczna grupa ludzi, ktrych ustawy Sulli odsuny od
udziau w rzdach, pragnc doj do wadzy, wichrzya
wrd ludu i podnosia wiele skarg i zarzutw przeciw
samowadnej dyktaturze Sulli, zgodnych z prawd i susznych, ale wstrzsajcych podstawami pastwa nie we
waciwej porze i bez naglcej potrzeby. Z drugiej strony
trybunowie ludowi wystpili z projektem dotyczcym tej
samej sprawy, postanawiajc powoa do ycia komisj
dziesiciu obywateli o nieograniczonych penomocnictwach,
ktrzy byliby uprawnieni do przeprowadzenia w caej Italii,
w caej Syrii i na innych wieo przez Pompejusza podbitych terenach sprzeday dbr pastwowych, oraz mogliby
kadego wedug wasnego uznania pociga do odpowie-

dzialnoci sdowej i skazywa na wygnanie, kolonizowa

miasta, rozporzdza skarbem publicznym, przeprowadza
pobr wojska i utrzymywa odpowiedni armi, zalenie od
biecej potrzeby.
Te uprawnienia pocigay wiele znakomitych osobistoci
rzymskich, a przede wszystkim koleg Cycerona w konsulacie, Antoniusza, ktry spodziewa si, e zostanie jednym
z dziesiciu czonkw owej komisji. Poza tym by on niewtpliwie wtajemniczony w wywrotowe plany Katyliny,
ktre aprobowa z powodu ogromnej iloci cicych na
nim dugw. To wanie najbardziej niepokoio arystokratyczne stronnictwo optymatw.
Ot Cyceron, chcc sobie pozyska przede wszystkim
tego czowieka, przeprowadzi gosowanie nad przydziaem
prowincji, dziki czemu Antoniusz otrzyma Macedoni,
sam Cyceron za dobrowolnie zrzek si przydzielonej mu
prowincji Galii. Tym pocigniciem tak sobie zobowiza
Antoniusza, e ten jak najty aktor gra ow drugorzdn
rol dla dobra ojczyzny.
Zapawszy i obaskawiwszy Antoniusza, Cyceron zacz
ju z wiksza odwag wystpowa przeciw zamachom na
istniejcy porzdek rzeczy. Przede wszystkim wic wygosi w senacie mow potpiajc projekt nowej instytucji
i przemwieniem tym tak pognbi wnioskodawcw, e ani
sowem nie umieli mu odpowiedzie. Potem jednak po przeprowadzeniu odpowiednich przygotowa dokonali nowej
prby i wezwali konsulw do wypowiedzenia si przed
zgromadzeniem ludowym. Cyceron nie ulk si tego, wezwa senat, by poszed za nim, wstpi na mwnic i nie
tylko obali projekt ustawy, ale doprowadzi do tego, e
trybunowie ludowi zrezygnowali ze stawiania dalszych
wnioskw: tak dalece rozbroio ich jego przemwienie.
Rozdzia trzynasty
Nikt lepiej od Cycerona nie pokaza Rzymianom, ile
ujmujcej siy moe doda sowo szlachetnej sprawie, nikt
ich tak nie przekona, e sprawiedliwo i suszno zawsze

zwyciy, jeli tylko zostanie w mowie naleycie przedstawiona, i e dbajcy o dobro ogu m stanu w czynach
musi zawsze przekada szlachetn spraw nad schlebianie
tumom, a w sowach od wszystkiego, co suy dobru ogu,
oddzieli to, co sprawia mu przykro.
Przykadem uroku wymowy Cycerona jest jego wystpienie w zwizku z zajciami w teatrze, w czasie gdy sprawowa konsulat. Dotychczas ludzie ze stanu rycerskiego
siedzieli w teatrze po spou z reszt publicznoci i razem
z ludem z tych samych miejsc przygldali si przedstawieniom. Dopiero wczesny pretor Marek Oton, wyrniajc
rycerzy, oddzieli ich od reszty obywateli i przyzna im
w teatrze osobne miejsca, ktre do dzi dnia s ich przywilejem. Lud jednak poczu si tym obraony i kiedy Oton
zjawi si w teatrze, przyj go z szyderstwem i wygwizda.
Rycerze przeciwnie przywitali go gonymi oklaskami. Na
to lud zacz jeszcze bardziej gwizda, a tamci powtrzyli
oklaski. W kocu wynika gwatowna ktnia i obie strony
zaczy si wzajemnie obrzuca obelgami. W teatrze powstao zamieszanie. Dowiedzia si o tym Cyceron. Przyszed na miejsce i wezwa lud, eby uda si z nim pod wityni Bellony. Tam przemwi, udzielajc tumowi nagany
i przestrg. Skutek by taki, e gdy lud wrci znowu do
teatru, obsypa Otona rzsistymi oklaskami i wraz z rycerstwem przeciga si w objawach czci i uznania dla tego
czowieka.
Rozdzia czternasty
Tymczasem spiskowcy z otoczenia Katyliny, ktrzy pocztkowo ulkli si i troch przycichli, znowu zaczli nabiera
odwagi, urzdzali wsplne narady i wzajemnie si zachcali, by mielej przystpi do dziea i opanowa sytuacj
przed powrotem Pompejusza, ktry jak mwiono wraca ju z wojskami do Rzymu. Najbardziej podburzali Katylin do buntu dawni onierze Sulli, rozproszeni po caej
Italii. Najwicej z nich, i to najbitniejszych, siedziao po
miastach i marzyo o nowych rozbojach i grabiey cudzego mienia. Mieli oni wrd siebie Maniliusza, jednego

z tych, co si szczeglnie odznaczyli w armii Sulli, pod jego

dowdztwem przyczyli si do Katyliny, a nawet przybyli
do Rzymu, eby go poprze przy zbliajcych si wyborach.
Katylina bowiem znowu zgosi kandydatur na konsula,
decydujc si rwnoczenie na zamordowanie Cycerona
podczas zamieszek wywoanych w okresie wyborw.
Nawet boskie siy przez trzsienie ziemi, byskawice
i inne zjawiska wyranie zapowiaday wypadki owych dni.
Doniesienia rnych ludzi byy niewtpliwie oparte na
prawdzie, ale jeszcze nie wystarczajce do wystpienia
przeciw czowiekowi tak znanemu i potnemu, jakim by
Katylina.
Na razie Cyceron odoy wybory i wezwa Katylin do
senatu na przesuchanie w sprawie krcych o nim wiadomoci. Katylina, przekonany, e wikszo ludzi w senacie tak samo jak on pragnie przewrotu politycznego, a rwnoczenie chcc si pokaza wsptowarzyszom spisku, z furi odpowiedzia Cyceronowi: C strasznego robi, jeli
widzc przed sob dwa organizmy, jeden saby i przeyty,
cho posiada gow, a drugi silny i zdrowy, ale bez gowy,
chc sam temu drugiemu naoy gow na kark?"
Zagadkowe te sowa, w ktrych krya si wyrana aluzja
do senatu i mas ludowych, dosy zaniepokoia Cycerona. Tote na Pole Marsowe poszed ubrany w pancerz, w otoczeniu
wszystkich wpywowych obywateli i licznego orszaku modych ludzi, ktrzy go odprowadzili z domu a na miejsce
wyborw. Tam za umylnie rozpi troch na ramieniu sw
tog, aby spod niej wida byo ten pancerz, majcy uprzytomni groce niebezpieczestwo. I istotnie, oburzony tum
otoczy go zwartym koem i gosowa tak, e Katylina znowu przepad, a na konsulw wyznaczeni zostali Sylanus
i Murena.
Rozdzia pitnasty
Niedugo potem, kiedy w Etrurii gromadzili si ju i formowali ludzie Katyliny i gdy zblia si ustalony dzie zamachu stanu, do domu Cycerona przybiegli o pnocy
pierwsi najbardziej wpywowi obywatele Rzymu, Marek

Krassus, Marek Marcellus i Scypion Metellus. Zapukali do

drzwi i wywoawszy odwiernego, kazali mu zbudzi Cycerona i zawiadomi o ich przybyciu. Chodzio mianowicie
o to, e odwierny Krassusa dorczy mu po kolacji listy,
przyniesione przez jakiego nieznanego czowieka i zaadresowane do rnych osb, w tym jeden anonimowy list do
samego Krassusa. Ten jeden list Krassus przeczyta; byo
to zawiadomienie, e w Rzymie nastpi straszna rze, przygotowana przez ludzi Katyliny, a zarazem ostrzeenie, eby
si z miasta usun. Dalszych listw Krassus ju nie czyta,
lecz natychmiast uda si do Cycerona, przeraony grocym niebezpieczestwem i chcc zarazem odwrci od siebie win, do ktrej si poczuwa z powodu przyjaznych
stosunkw z Katylin.
Cyceron zastanowi si nad sytuacj i o wicie zwoa posiedzenie senatu, na ktre przynis ze sob owe listy. Tam
wrczy je ludziom, do ktrych byy adresowane, i kaza
je gono odczyta. Wszystkie bez wyjtku mwiy o zamachu. Ponadto byy pretor Kwintus Arriusz zameldowa
o formowaniu wojsk na terenie Etrurii i dowiedziano si, e
Manliusz z silnym oddziaem siedzi pod tamtejszymi miastami i cigle wyczekuje jakiej wiadomoci ze stolicy.
To skonio senat do uchwalenia dekretu, ktry bezpieczestwo rzeczypospolitej skada w rce konsulw, a ci
utrzymawszy to uprawnienie mieli zgodnie z najlepszym
swym sumieniem kierowa sytuacj w pastwie, by je ocali. Trzeba pamita, e zdarza si to bardzo rzadko: tylko
wtedy senat ucieka si do tego rodka, gdy nad pastwem
zawinie jaka naprawd wielka groza.
Rozdzia szesnasty
Otrzymawszy t wadz, Cyceron powierzy kierownictwo
sprawami poza Rzymem Kwintusowi Metellusowi, sarn za
wzi w swe rce miasto. Wczesnym rankiem wychodzi
z domu w otoczeniu ludzi, uzbrojonych we wcznie, w takiej liczbie, e gdy wkracza z nimi na Forum, zajmowali
du cz placu.

Katylina nie mogc duej zwleka postanowi sam popieszy do obozu Manliusza, a Marcjuszowi i Cetegusowi kaza pj o wicie pod dom Cycerona niby to w celu ofiarowania mu swych usug i zoenia wyrazw uszanowania,
w rzeczywistoci za dla dokonania zamachu na jego ycie.
Ale o tym zawiadomia ju Cycerona jedna z powaniejszych kobiet rzymskich, niejaka Fulwia. Przysza do niego
w nocy i polecia mu strzec si Cetegusa i jego towarzyszy.
Ci rzeczywicie przybyli, skoro tylko si rozwidnio, a gdy
nie dopuszczono ich do bramy domu, zaczli si oburza
i awanturowa przy drzwiach, co tym bardziej wydao si
podejrzane.
Cyceron wyszedszy pniej na miasto zwoa senat do
wityni Jowisza, zwanego przez Rzymian Statorem. Stoi
ona na Forum u wylotu witej Drogi, wiodcej na wzgrze Palatyskie. Zjawi si tam rwnie Kty lina ze swymi
wsplnikami, by broni si przed zarzutami. Ale gdy zaj
miejsce, aden z senatorw nie chcia siedzie obok niego
wszyscy opucili swe awy i przenieli si na inne. Kiedy
za zacz mwi, zakrzyczano go, a Cyceron powsta i wezwa go do opuszczenia murw stolicy. Ja powiedzia
kieruj rzeczpospolit za pomoc sowa, ty chcesz to robi
za pomoc broni: musi wic przedziela nas mur".
Katylina opuci wic niezwocznie bramy Rzymu w towarzystwie trzystu uzbrojonych ludzi i jak wysoki urzdnik, w otoczeniu liktorw z rzgami i toporami, pomaszerowa do Manliusza. Gdy zebrao si ju przy nim blisko
dwa tysice ludzi, rozpocz marsz od miasta do miasta
i nakania je do buntu. Wojna bya nieunikniona, do
walki z Katylin wezwano wic drugiego konsula, Antoniusza.
Rozdzia siedemnasty
Przekupionych przez Katylin ludzi, ktrzy pozostali
w Rzymie, zebra koo siebie i zagrzewa do czynu Korneliusz Lentulus z przydomkiem Sura. By to czowiek znakomitego pochodzenia, ale w yciu prowadzi si le i z powo-

du rozpusty zosta nawet usunity niegdy z senatu. Wwczas jednak piastowa po raz wtry urzd pretora; tak
robili zazwyczaj wszyscy, ktrzy chcieli na nowo odzyska
godno senatorsk.
Z owym przydomkiem rzecz miaa si podobno tak:
Lentulus bdc w czasach Sulli kwestorem sprzeniewierzy
i roztrwoni duo pienidzy publicznych. Rozgniewany Sulla
kaza mu zda z tego spraw w senacie. Lentulus jednak
wystpi naprzd i lekcewaco, pogardliwie owiadczy, e
sprawozdania zoy nie moe, ale moe zebranym pokaza
ydk tak jak pokazuj chopcy przy grze w pik, kiedy
zrobi bd. Od tego czasu mia przydomek Sura. Bo w jzyku aciskim wyraz sura" oznacza ydk.
Kiedy indziej ten sam Lentulus majc spraw sdow
przekupi kilku sdziw. A gdy zosta zwolniony od kary
wikszoci zaledwie dwu gosw, powiedzia otwarcie, e
niepotrzebnie wyda pienidze na jednego z dwu sdziw:
wystarczyoby mu bowiem, gdyby uzyska przewag wikszoci tylko jednego gosu.
Czowieka z takim charakterem, pozyskanego przez Katylin, gubiy w dodatku puste nadzieje i obietnice, robione mu przez rnych rzekomych prorokw i czarodziejw,
ktrzy dawali mu faszywe wrby i przepowiednie, niby
to wyjte z Ksig Sybilliskich. Mwiy one, e z woli przeznaczenia trzej Korneliusze maj by w Rzymie samowadnymi panami: dwch ju dokonao swego losu, mianowicie
Cynna i Sulla; pozosta jeszcze jeden Korneliusz i oto zblia si spenienie woli nieba, nioscej mu samowadne panowanie. Trzeba tylko, by natychmiast wzi wadz w rce,
a nie marnowa tylu okazji zwlekajc jak Katylina.
Rozdzia osiemnasty
Niemae wic i niebahe byy plany Lentulusa. Postanowi on wymordowa cay senat i ilu tylko zdoa obywateli oraz spali do szcztu cae miasto, nie oszczdzajc nikogo oprcz dzieci Pompejusza. Te mianowicie chcia porwa i zatrzyma jako zakadnikw przy ewentualnych

ukadach z samym Pompejuszem. Duo bowiem pewnych

wiadomoci nadchodzio ju do Rzymu o jego powrocie
z tej olbrzymiej wyprawy wojennej.
Ustalono nawet noc do wykonania tego zamachu. Miaa to
by jedna z nocy przypadajcych na okres Saturnaliw.
Bro, pochodnie i zapasy siarki zniesiono do domu Cetegusa i tam ukryto. Do podpalenia Rzymu wyznaczono stu ludzi i na tyle czci podzielono miasto, tak by na kadego
czowieka przypadaa jedna cz i aby miasto, w tylu na
raz punktach podpalone, w najkrtszym czasie cae stano
w pomieniach. Inni mieli przerwa dopyw wody, a ludzi,
noszcych wod do gaszenia poaru, mordowa.
W czasie tych przygotowa znaleli si przypadkiem
w Rzymie dwaj posowie z kraju Allobrogw, ktrzy bardzo
byli wwczas uciskani i z niechci znosili ciar rzymskiego
panowania. Lentulus i jego towarzysze uznali, e posowie
ci mog si przyda do wywoania rozruchw i powstania
w Galii, tote wcignli ich take do udziau w sprzysieniu. Wrczyli im nawet pismo do tamtejszej rady starszych, a nadto list do Katyliny: Allobrogom przyrzekali
w tym pimie wolno, Katylin natomiast wzywali, by
obdarzy wolnoci niewolnikw i jak najszybciej poprowadzi ich na Rzym. Razem z posami wysano do Katyliny
jakiego Tytusa z miasta Krotonu, i on wanie nosi do
niego wspomniany list.
Ale spiskowcy okazali si ludmi, na ktrych nie mona
byo polega. Spotykali si przewanie przy winie i w towarzystwie kobiet, wic nic dziwnego, e Cyceron, zadajc
sobie niemao trudu, rozumujc trzewo i wnikajc bystro
we wszystkie szczegy, mg ledzi kady ich krok. Poza
tym mia na subie wielu ludzi, ktrzy obserwowali, co
si dzieje w miecie, i wsppracowali z nim w wywiadzie,
a nadto kilku takich, ktrzy tylko pozornie naleeli do spisku, a potajemnie przychodzili do niego na poufne rozmowy. W ten sposb dowiedzia si Cyceron o ukadzie spiskowcw z Allobrogami. Noc wic pojma z zasadzki owego
Krotoniat i przej niesione przez niego pismo, w czym
zreszt dopomogli mu potajemnie sami Allobrogowie.

Rozdzia dziewitnasty
Gdy nasta dzie, Cyceron zwoa senat do wityni Zgody, przeczyta gono przejte pisma i przesucha ludzi,
ktrzy mieli odpowiednie wiadomoci. Midzy innymi Sylanus Juniusz owiadczy, e pewni ludzie syszeli, jak Cetegus mwi, i zgin ma trzech konsulw i czterech pretorw. Podobne wiadomoci mia take skdind byy konsul Pison. Poza tym wysano Gajusa Sulpicjusza, jednego
z pretorw, do domu Cetegusa i rzeczywicie znaleziono tam
cae skady pociskw i rnego rodzaju broni, przede
wszystkim mieczw i sztyletw wszystko wieo naostrzone. W kocu senat, zapewniwszy owemu Tytusowi
z Krotonu bezpieczestwo osobiste w zamian za zoenie
zeznania, udowodni Lentulusowi planowane zbrodnie. Lentulus musia zoy urzd pretorski, na miejscu zdj z siebie tog z purpurowym obramowaniem i zmieni szat na
inn, bardziej odpowiedni w jego sytuacji. Nastpnie zarwno jego jak i jego wsplnikw oddano w rce pretorw,
ktrzy mieli zatrzyma ich pod stra, ale bez kajdan.
Zapad ju wieczr i zgromadzony lud czeka jeszcze na
Forum, gdy na mwnic wystpi Cyceron i powiadomi
obywateli o wypadkach. Potem, odprowadzany przez tumy,
uda si do domu przyjaciela ssiada, poniewa w jego wasnym domu kobiety urzdzay misteryjne uroczystoci ku
czci bogini zwanej przez Rzymian Dobr Bogini, a przez
Hellenw Bogini Kobiet. Ofiar na jej cze skada si corocznie w domu konsula za porednictwem jego ony lub
matki i w obecnoci Westalek.
Wszedszy do domu ssiada i znalazszy si na uboczu,
Cyceron zastanawia si wraz z kilku obecnymi, co pocz
z tymi ludmi. Zastosowa wobec nich najwysz i zupenie zasuon kar za tak wielkie zbrodnie tego si na
razie wystrzega. Wzdraga si przed tym z wrodzonej agodnoci usposobienia, a przy tym wola unikn podejrze
i zarzutw, e naduywa wadzy i zbyt surowo nastaje na
los ludzi, ktrzy pochodzili przecie z pierwszych rodzin
i mieli w Rzymie potnych przyjaci. Z drugiej strony

jednak lka si niebezpieczestwa grocego mu z ich

strony, w razie gdyby si obszed z nimi zbyt agodnie.
Przypuszcza bowiem, e ponisszy kar agodniejsz ni
kara mierci nie zadowol si tym, ale doczywszy do dawnych zbrodni now nienawi, posun si do najdalszych
granic zuchwaoci. Sam zreszt naraziby si na opini
czowieka mao energicznego i bojaliwego, cho ju i tak
w oczach ogu nie uchodzi za zbyt odwanego.
Rozdzia dwudziesty
Gdy Cyceron tak si kopota, co dalej robi, w jego domu tymczasem kobietom skadajcym ofiary pokaza si
jaki cudowny znak. Zdawao si bowiem, e ogie na otarzu ju zupenie wygas, a tu nagle z popiou i spalonego
na wgiel drewna buchn wielki i wspaniay pomie. Kobiety rozbiegy si na wszystkie strony, Westalki za poleciy onie Cycerona, Terencji, pj czym prdzej do ma i zachci go. by dla dobra ojczyzny miao przeprowadzi wszystko, co uzna za suszne, poniewa bogini daje
mu duo wiata do ratunku i sawy. Terencja, ktra
z usposobienia w ogle nie bya kobiet agodn ani bojaliw, ale raczej ambitn, i jak mwi Cyceron, chtniej
sama braa na siebie jego troski o ojczyzn, ni obarczaa
go wasnymi troskami o dom, powiedziaa mowi o tym,
co zaszo, i podburzya go przeciw spiskowcom. Podobnie
postpi take brat jego, Kwintus, oraz jego towarzysz
studiw filozoficznych, Publiusz Nigidiusz, z ktrego rad
Cyceron duo korzysta we wszystkich waniejszych
sprawach politycznych.
Nastpnego dnia przyszo w senacie do debaty nad
sposobem ukarania tych ludzi. Zapytany o zdanie, pierwszy przemwi Sylanus i opowiedzia si za tym, eby
zastosowa najwyszy wymiar kary i odprowadzi ich
do wizienia. Do jego zdania przyczali si potem jeden
po drugim wszyscy inni senatorowie, a przysza kolej
na Gajusza Cezara, pniejszego dyktatora. By on wwczas czowiekiem jeszcze modym i sta dopiero u poczt-

kw swej wielkoci. Niemniej jednak ju wtedy w polityce i w planach swoich wkroczy na drog, ktrej celem bya zmiana ustroju rzeczypospolitej w monarchi.
Inni tego nie dostrzegali, ale Cyceron ju wtedy powzi
co do niego powane podejrzenia, jakkolwiek nie mia jeszcze adnego oczywistego dowodu. Syszao si nawet
zdania, e Cezar wymkn si Cyceronowi w chwili, gdy
omal nie zosta przez niego zapany. Inni jednak twierdza, e Cyceron wiadomie nie uwzgldnia doniesie na
Cezara i pomija je milczeniem, bojc si jego przyjaci
i jego wpyww w Rzymie: dla kadego bowiem byo rzecz jasn, e raczej oni przyoyliby rk do ocalenia Cezara ni Cezar do ich ukarania.
Rozdzia dwudziesty pierwszy
Kiedy wic przysza kolej na Cezara, powsta i opowiedzia si za tym, eby tych ludzi nie kara mierci,
ale skonfiskowa ich majtki, a ich samych odstawi do
miast italskich, wyznaczonych przez Cycerona, i tam
trzyma w wizieniu pod stra do czasu ukoczenia
wojny z Katylina.
Bya to myl cakiem ludzka, a ten, ktry z ni wystpi, by nie byle jakim mwc. Niemao te przyczyni
si do jej przewagi sam Cyceron; bo gdy zabra gos,
rozwaa spraw z obu punktw widzenia, czciowo
przyznajc racj pierwszemu wnioskowi, czciowo wnioskowi Cezara. Wszyscy przyjaciele Cycerona uwaali, e
dla niego osobicie korzystne jest zdanie Cezara, motywujc to tym, e jeli si wstrzyma od kary mierci,
mniej bdzie pniej naraony na oskarenia i zarzuty.
Wybrali wic raczej ten drugi wniosek, wskutek czego Sylanus zmieni zdanie i ponownie zabrawszy gos tumaczy
si, e i on nie myla o karze mierci, za najwyszy bowiem wymiar kary wobec senatora rzymskiego uwaa wizienie.
Ale wypowiedzi tej sprzeciwi si gwatownie najpierw Lutatius Katulus, a zaraz po nim Katon. Ten

w przemwieniu swoim ostro podkreli podejrzenia kierowane przeciw samemu Cezarowi, napeni senatorw
oburzeniem i natchn nowym duchem, tak e ostatecznie przy gosowaniu wydano na uwizionych wyrok
mierci.
Wobec tego Cezar sprzeciwi si konfiskacie ich majtkw, twierdzc, e byoby rzecz niesprawiedliw odrzuca z jego wniosku to, co w nim byo ludzkiego, a wykonywa jedynie to, co byo w nim najsurowsze. Wikszo senatorw opara si temu i Cezar odwoa si do
trybunw ludowych. Ci wprawdzie nie chcieli o niczym
sysze, ale ustpi sam Cyceron, wobec czego wniosek
o konfiskacie majtkw upad.
Rozdzia dwudziesty drugi
Po tym posiedzeniu Cyceron wraz z senatem uda si
do winiw. Nie byli oni umieszczeni w jednym miejscu, kady bowiem pretor strzeg innego skazaca. Najpierw Cyceron zabra z Palatynu Lentulusa i otoczony
przez najznakomitszych obywateli nioscych wcznie
prowadzi go wit Drog przez Forum, a lud patrza
na to, co si dziao, z odraz i przechodzi obok w milczeniu. Zwaszcza modzie miaa wraenie, jakby wrd
przeraenia i dziww tej chwili przechodzia jakie wtajemniczenie w misteria dawnych swobd arystokracji.
Przeszedszy przez Forum, zatrzyma si Cyceron przed
wizieniem, odda Lentulusa katowi i kaza go zgadzi.
Potem przyprowadzono i stracono w ten sposb Cetegusa
i kadego z pozostaych uwizionych.
Ale wielu ludzi, nalecych do tego spisku, stao jeszcze gromad na Forum: nie wiedzieli oni, co zaszo, oczekiwali wic nocy, przekonani, e tamci jeszcze yj i bdzie ich mona przemoc uwolni. Widzc to Cyceron zawoa gono w ich stron: Ju dokonali ywota". Tak
bowiem Rzymianie okrelaj fakt mierci, kiedy nie
chc uywa wyrazw zowrbnych.
Nasta ju wieczr, gdy Cyceron wraca do domu przez

Forum. Teraz obywatele nie odprowadzali go ju w milczeniu, ustawieni w szeregi, ale tumnie witali oklaskami i okrzykami, nazywajc go zbawc i wskrzesicielem
ojczyzny. Liczne wiata owietlay wskie ulice, przy
bramach ustawiono lampy i pochodnie. Kobiety wyszy
na tarasy dachw, aby zobaczy i uczci tego czowieka,
kroczcego uroczycie w towarzystwie obywateli z najznakomitszych domw. Wielu z nich byo zwycizcami
w wielkich wojnach, wielu odbyo wspaniae triumfy,
zdobywszy dla Rzymu rozlege ldy i morza. Ale w tym
pochodzie wszyscy przyznawali, e wprawdzie swe bogactwo, upy i potg nard rzymski zawdzicza niejednemu z wczesnych wodzw i pretorw, jednake utrzymanie i ocalenie tego wszystkiego zawdzicza wycznie
samemu Cyceronowi, ktry odwrci od rzeczypospolitej
tak wielkie i straszne niebezpieczestwo.
Podziw budzio zreszt nie tyle stumienie spisku i ukaranie jego przywdcw, ile raczej fakt, e cho ze wszystkich przewrotw, jakie kiedykolwiek Rzym przey, ten
by najgroniejszy, mimo to zgnieciony zosta kosztem
najmniejszych ofiar, bez wzajemnych walk i bez wewntrznych zaburze. Bo i z ludzi, ktrzy byli w porozumieniu z Katylina, przewana cz, dowiedziawszy si
o losach Lentulusa, Cetegusa i innych, opucia go i ucieka. Sam Katylina wraz z podobnymi do niego szalecami utraci swe wojska i zgin w rozstrzygajcej bitwie
z armi konsula Antoniusza.
Rozdzia dwudziesty trzeci
Jednake znaleli si ludzie, gotowi z tego powodu
przeladowa Cycerona sowem i czynem, a przywdcami ich byli wyznaczeni na najbliszy rok urzdnicy: Cezar jako pretor, Metellus i Bestia jako trybunowie ludowi. Objwszy urzd, gdy Cyceronowi pozostawao jeszcze kilka dni do ukoczenia konsulatu, nie pozwolili mu
ju wystpowa na zgromadzeniach ludowych, zatarasowali mwnic awami i robic mu trudnoci nie dopuszczali

go do gosu. Owiadczyli, e jeli chce, moe jedynie zoy przysig, i zrzeka si urzdu, po czym musi mwnic opuci. Cyceron godzc si na zoenie tej przysigi
wszed na mwnic, ale gdy nastaa cisza, wypowiedzia
j nie w tradycyjnej formie, lecz w nowym, wasnym
ujciu, mwic, e zbawi ojczyzn i uratowa pastwo
rzymskie. Za nim za te same sowa przysigi powtrzy
cay lud.
Rozgniewao to jeszcze bardziej Cezara i trybunw.
Zaczli knu nowe intrygi przeciw Cyceronowi i przeprowadzili postanowienie, by wezwa do Rzymu Pompejusza wraz z wojskami celem ukrcenia udzielnych rzdw
konsula.
Tymczasem wielk podpor Cycerona i rzeczypospolitej okaza si wczesny trybun ludowy Katon. Zwalcza
on polityk tamtych, majc rwn z nimi wadz, ale
wiksz powag osobist. Tote nie tylko atwo obali ich
plany, ale nadto w przemwieniu swoim w tak wspaniaym wietle przedstawi konsulat Cycerona, e uchwalono dla niego najwysze z przyznawanych dotychczas odznacze i nadano mu tytu ojca ojczyzny". By on jak
si zdaje pierwszym czowiekiem, ktrego spotka ten
zaszczyt, poniewa tak wanie nazwa go przed ludem
Katon.
Rozdzia dwudziesty czwarty
Cyceron cieszy si w tym czasie najwikszym znaczeniem w pastwie, ale sam zraa sobie obywateli, budzc
ich niech nie przez jakie niegodziwe czyny, lecz przez
swoj chepliwo i cige wynoszenie samego siebie
w pochwaach. Dokdkolwiek si przyszo, do senatu, na
zgromadzenie ludowe czy do sdu, wszdzie musiao si
sucha nieustannej gadaniny o Katylinie i Lentulusie.
Wreszcie nawet swoje ksiki i pisma zacz wypenia
tymi pochwaami. Kada najpikniejsza i najbardziej porywajca jego mowa wywoywaa przesyt i niesmak u suchaczy, poniewa kada bya jak gdyby zaraona t
nieznon chorob jego chepliwoci.

Ale mimo tak wielkiej dzy sawy uchroni si Cyceron od zawici w stosunku do innych i bez cienia zazdroci wygasza pochway rnych dawniejszych i wspczesnych mu ludzi. Mona si o tym przekona na podstawie jego wasnych pism i wielu innych zachowanych
wzmianek. Tak na przykad o Arystotelesie powiedzia,
e jest jak nurt rzeczny pyncy zotem, a o dialogach Platona wyrazi si, e tak wanie mwiby sam Jowisz,
gdyby mia mwi jzykiem ludzi. Teofrasta nazywa
zwykle swoj rozkosz. Zapytany raz o mowy Demostenesa, ktr z nich uwaa za najpikniejsz, odrzek: T,
ktra jest najdusza". Co prawda, niektrzy ludzie, podajcy si za szczeglnych wielbicieli Demostenesa, czepiaj si pewnej wypowiedzi Cycerona umieszczonej
w jednym z jego listw do przyjaci, gdzie pisze, e Demostenes w swoich mowach tu i wdzie si zdrzemn.
Ale nie pamitaj oni o wielkich sowach uznania
i podziwu, jakimi Cyceron wielekro obdarza tego polityka, i zapominaj, e swoje mowy przeciw Antoniuszowi, w ktre woy najwicej trudu i starannoci, sam nazwa wanie filipikami.
Podobnie
wrd
wspczesnych
mu
wybitniejszych
mwcw czy uczonych nie ma ani jednego, ktremu by
Cyceron nie doda rozgosu, yczliwie o kadym bd piszc, bd mwic. Dla perypatetyka Kratypposa wyjedna
nawet u Cezara, kiedy ten by ju panem Rzymu, prawo
obywatelstwa rzymskiego, a w ateskiej radzie Areopagu
przyczyni si do przeprowadzenia uchway, dziki ktrej zaproszono Kratypposa na stay pobyt do Aten, aby
uczc modzie sta si chlub tego miasta.
Cyceron pisze o tym w licie do Herodesa, a nadto w licie do syna, ktremu nakazuje uczszcza do Kratypposa
na nauk filozofii.
Natomiast mwcy Gorgiasowi robi wyrzuty, e uczy
chopca tylko przyjemnoci i picia, i zabrania synowi jego towarzystwa. Jest to jeden z jego listw greckich, drugi
do Pelopsa z Bizancjum take pisany jest z pewnym
gniewem. Na Gorgiasa, trzeba przyzna, unosi si zupenie susznie, jeli istotnie by on takim zym i zepsutym

czowiekiem, za jakiego uchodzi. Ale do Pelopsa ma pretensje prne i maostkowe, robi mu bowiem wyrzuty, e
nie postara si o uchwalenie dla niego przez mieszkacw Bizancjum pewnych odznacze i zaszczytw.
Rozdzia dwudziesty pity
Oczywicie graa tu rol ta sama ambicja, ktra nieraz
doprowadzaa go do tego, e dla podkrelenia swej zrcznoci w wymowie rezygnowa nawet z przyzwoitoci.
Kiedy Munatius dziki temu, e broni go Cyceron,
uszed kary sdowej, potem jednake sam wytoczy spraw przyjacielowi Cycerona, Sabinusowi. Cyceron wpad
wtedy w tak wcieko, e powiedzia: Nie myl sobie,
Munatiusie, e sam byby unikn wwczas kary sdowej, gdybym ja nie przesoni sdziom wiata gst mg
ciemnoci".
Innym razem wrd hucznych oklaskw publicznoci
wygosi Cyceron z mwnicy na Forum pochwa Marka
Krassusa. Ale ju w kilka dni pniej wyraa si o nim
znowu ujemnie. A gdy. Krassus zwrci mu uwag: Jak
to? Czy sam przed paru dniami nie wygaszae tu na
moj
cze
mowy
pochwalnej?"
Cyceron
odrzek:
Owszem chciaem na tak marnym przedmiocie wyprbowa dla wiczenia sw sprawno w wymowie."
Pewnego razu Krassus zauway, e ani jeden z Krassusw w Rzymie nie y duej ni szedziesit lat. Ale
pniej wypiera si tych sw, pytajc: C bym mia
za powd, eby tak mwi?" Na to Cyceron: Wiedziae,
e Rzymianom sprawisz tym przyjemno, i chciae si
im przypodoba".
Kiedy Krassus wyraa swj zachwyt dla twierdzenia
stoikw, e mdrzec jest bogaty", Cyceron doda: Zastanw si, czy raczej nie chc przez to powiedzie, e
Wszystko naley do mdrca". Bya to aluzja do osawionej
zachannoci Krassusa na pienidze.
Jeden z dwch synw Krassusa bardzo by podobny do
jakiego Aksjosa, co cigno na jego matk sromotne

podejrzenie o stosunki z tym czowiekiem. Ot mody

Krassus wygosi raz w senacie przemwienie, ktre si
spotkao z oglnym uznaniem. Wwczas Cyceron, zapytany, co o tym myli, odrzek po grecku: Aksjos Krassu",
to znaczy godny Krassusa.
Rozdzia dwudziesty szsty
Krassus, wybierajc si do Syrii, chcia jednak mie
w Cyceronie raczej przyjaciela ni wroga i dlatego bardzo grzecznie napomkn, e chciaby z nim zje kolacj. Cyceron przyj go oczywicie uprzejmie. W kilka dni
pniej przyszli do niego przyjaciele w sprawie Watyniusza, ktry by wrogiem Cycerona, i owiadczyli, e
Watyniusz pragnie si pojedna i y z nim w przyjani.
Na to Cyceron: Ale chyba Watyniusz nie chce by
u mnie take na kolacji!"
Taki by stosunek Cycerona do Krassusa.
w Watyniusz mia szyj nabrzmia od skrofuw i gdy
raz przemawia w sdzie, Cyceron nazwa go nadtym"
retorem. Kiedy za dosza do jego uszu wie o mierci
Watyniusza, a wkrtce potem dowiedzia si znowu z ca
pewnoci, e Watyniusz jednak yje, wykrzykn: A nieche zginie marnie ten, co tak marnie skama!"
Gdy Cezar przeprowadzi ustaw o podziale dbr
w Kampanii na rzecz swoich onierzy, wielu ludzi w senacie wyrazio z tego powodu swe oburzenie, a niejaki Lucjusz Gelliusz, najstarszy bodaj z nich wszystkich,
owiadczy, e dopki on yje, nigdy do tego podziau nie
dojdzie. Na to Cyceron: Zaczekajmy wic, Gelliusz da
tak niewielkiej zwoki..."
y te wwczas jaki Oktawiusz, ktremu wytykano,
e pochodzi z Afryki. Gdy przy jakiej rozprawie sdowej
w Oktawiusz powiedzia, e nie dosysza Cycerona, ten
odpar: Rzecz jasna masz przecie dziur w uchu!"
Metellus Nepos pozwoli sobie raz na uwag, e Cyceron wicej ludzi zgubi jako wiadek oskarenia, ni uratowa jako obroca. Wtedy Cyceron mu odrzek: Owszem,

przyznaj, e wicej jest we mnie godnej zaufania rzetelnoci ni adwokackiej zrcznoci w wymowie".
Jaki mody czowiek zosta oskarony o otrucie ojca,
ktremu mia poda trucizn w pieczywie. Ale nie traci
pewnoci siebie i twierdzi, e obrzuci Cycerona obelywymi sowami. A Cyceron: Chtniej przyjm to od ciebie ni ciastko".
Publiusz Sestiusz wzi sobie raz Cycerona wraz z kilku innymi na adwokatw w jakiej sprawie sdowej. Ale
potem chcia wszystko sam mwi i nikogo nie dopuszcza
do gosu. Kiedy za byo wida, e sdziowie go uniewinni, i ju zaczli oddawa swe gosy, Cyceron rzuci tak
uwag: ,,Korzystaj dzisiaj, Sestiuszu, z dobrej sposobnoci: jutro bdziesz znowu czowiekiem prywatnym".
PubJiusz Kosta chcia uchodzi za dobrego prawnika,
w rzeczywistoci jednak by tpym nieukiem. Zdarzyo
si, e Cyceron wezwa go w jakiej sprawie na wiadka
do sdu. Gdy Kosta owiadczy, e nic o tym nie wie, Cyceron na to: Ach, ty mylisz, e pytaj ci o co z zakresu prawa?"
Kiedy Metellus Nepos w sprzeczce z Cyceronem powtrzy raz i drugi pytanie: Kim waciwie jest twj ojciec,
Cyceronie?" A Cyceron: Tobie trudniej byoby odpowiedzie, kim jest twoja matka!" Matka tego Metellusa uchodzia bowiem za bardzo rozwiz kobiet. On sam zreszt by take czowiekiem lekkomylnym. Kiedy zrzek
si nagle trybunatu i popyn na okrcie do Syrii do
Pompejusza, a potem jeszcze bardziej nieoczekiwanie
stamtd powrci. Tote pniej, gdy pogrzeba uroczycie swego nauczyciela Filagrosa i na grobie jego umieci wyrzebionego w kamieniu kruka, Cyceron nie omieszka zauway: ,, najmdrzejsze twoje pocignicie.
Bo rzeczywicie zrobi z ciebie raczej latawca ni mwc".
Marek Appiusz, przemawiajc raz w sdzie, powiedzia
na wstpie, e przyjaciel prosi go, by dooy w jego
sprawie wszelkich stara i uy caej swej wymowy i powagi. Podchwyci to Cyceron i rzek: "C za nieugity z ciebie czowiek, e ze wszystkich rzeczy, o ktre ci
prosi przyjaciel, nie da mu ani jednej".

Rozdzia dwudziesty sidmy

O ile jednak tego rodzaju zoliwe dowcipy, zwrcone
przeciw osobistym wrogom lub godzce w przeciwnikw
sdowych, uchodz nawet za zalet mwcy, o tyle niemie arty, majce na celu tylko omieszenie drugich,
cigny na Cycerona duo nienawici. Wspomn tu rwnie kilka takich artw:
Marek Acylliusz mia dwch ziciw na wygnaniu
i Cyceron nazwa go zoliwie Adrastosem.
Kiedy Lucjusz Kotta, ktry bardzo lubi wino, peni
urzd cenzora, Cyceron stara si o konsulat i majc raz
pragnienie, napi si wody. A poniewa dokoa stali wtedy jego przyjaciele, powiedzia do nich: Macie racj, e
mnie zasaniacie, bojc si, by cenzor nie mia mi za ze,
e pije wod!"
Spotkawszy na drodze Watyniusza, idcego w towarzystwie trzech swych crek bardzo skpej urody, zadeklamowa:
Ten ci wbrew Apollina woli podzi dzieci!
Marek Gelliusz, ktrego podejrzewano, e nie pochodzi z ludzi wolnych, przeczyta raz w senacie jakie pismo gono i dobitnie. Na to Cyceron: Nie dziwcie si!
On take jest jednym z byych wywoywaczy publicznych."
Faustus Sulla by synem znanego dyktatora rzymskiego, ktry przez proskrypcj zgubi wielu ludzi i wystawi
ich mienie na sprzeda publiczn. Kiedy w Faustus znalaz si potem w dugach i wielka cz majtku roztrwoni, a reszt wystawi na licytacj, Cyceron zauway: Ta
licytacja w kadym razie bardziej mi si podoba od tej,
jak uprawia ojciec!"

Rozdzia dwudziesty smy

Przez takie postpowanie Cyceron narobi sobie duo
wrogw. Midzy innymi powstali przeciw niemu ludzie,
skupiajcy si koo Klodiusza, od ktrego te wszystko
si zaczo.
Klodiusz pochodzi z rodu arystokratycznego. Wiekiem
by wprawdzie jeszcze mody, ale z usposobienia hardy
i zuchway. Zakochawszy si w onie Cezara, Pompei, zakrad si raz potajemnie do jego domu, ubrany w strj
cytrzystki z instrumentem muzycznym w rku. Kobiety
urzdzay wtedy w domu Cezara owe ofiary misteryjne,
niedostpne dla oczu mczyzn, i w domu nie byo ani
jednego mczyzny. Klodiusz, bdc jeszcze modziecem
bez zarostu, mia nadziej, e nie zostanie rozpoznany
i e razem z kobietami uda mu si dotrze do Pompei.
Kiedy jednak wszed noc do ogromnego domostwa, nie
mg si zorientowa w rozkadzie jego korytarzy i zacz
bdzi. Zauwaya to suebna matki Cezara, Aurelii
i zapytaa go o imi. Zmuszony do odezwania si, powiedzia, e szuka sucej Pompei, imieniem Abra. Owa suebna poznawszy mski gos podniosa krzyk i zwoaa
inne kobiety. Te poodmykay drzwi, przeszukay wszystko, bo Klodiusz tymczasem uciek, i zapay go w kocu
w izbie jednej ze sucych, z ktr razem wszed do tego
domu.
Zajcie stao si od razu gone w caym Rzymie. Cezar usun Pompej ze swego domu, a Klodiuszowi ktry
z trybunw ludowych wytoczy proces o witokradztwo.
Rozdzia dwudziesty dziewity
Pocztkowo Cyceron y z Klodiuszem w zupenie dobrych stosunkach i w okresie zaj z Katylin mia
w nim nawet gorliwego pomocnika i osobistego stra.
Ale gdy Klodiusz, pozwany przed sd, wypiera si przestpstwa i twierdzi, e w tym czasie w ogle nie by w Rzy-

mie, lecz przebywa gdzie w odlegych dobrach, Cyceron

wiadczy przeciw niemu, stwierdzajc, e Klodiusz by
wwczas u niego w domu i rozmawia z nim o pewnych
sprawach.
I to byo prawd. Cyceron jednak powiedzia to, jak
si zdaje, nie gwoli prawdy, lecz po to, by uwolni si od
zarzutw ze strony wasnej ony, Terencji. Nienawidzia
ona Klodiusza z powodu jego siostry Klodii, ktra podobno chciaa si wyda za Cycerona i staraa si o to za
porednictwem jakiego Tulliusza z Tarentu. By to dobry znajomy Cycerona i y z nim w najbardziej zayych
stosunkach, a rwnoczenie czsto zajeda do Klodii,
ktra mieszkaa w pobliu domu Cycerona, i skada jej
wizyty. To wanie dawao Terencji powody do podejrze. A e bya kobieta z natury zawzit i nad Cyceronem miaa w domu zupen przewag, poduszczya go,
by w jej interesie wystpi przeciw Klodiuszowi i przeciw niemu skada w sdzie zeznania.
Zreszt wielu innych, i to bardzo powanych ludzi zeznawao
take
przeciw
Klodiuszowi,
oskarajc
go
o krzywoprzysistwo, o lekkomylne oszustwa, o przekupywanie ludu, o uwodzenie kobiet. Lukullus przyprowadzi nawet suce, ktre zeznay, e Klodiusz mia stosunki miosne ze sw najmodsz siostr, kiedy ta bya
jeszcze on Lukullusa. Wiele te mwiono o jego wspyciu z obu pozostaymi siostrami, z ktrych jedna, imieniem Tertia, bya on Marcjusza Reksa, a drug, Klodi,
mia za on Metellus Celer. Nazywano j take Kwadrantari, poniewa ktry z kochankw posa jej kiedy zamiast srebra sakiewk napenion miedziakami, a Rzymianie najmniejsz monet miedzian nazywaj kwadransem. Ta siostra najbardziej te psua saw Klodiuszowi.
Jednake lud przeciwstawia si wwczas tym, ktrzy
wystpowali i wiadczyli przeciw Klodiuszowi, i sdziowie dla bezpieczestwa obstawili sd posterunkami stray, a tabliczki przy gosowaniu oddawali przewanie
z obiema literami. Mimo to gdy okazao si, e wikszo
sdziw gosowaa za uniewinnieniem Klodiusza, zaczto
mwi, e nie obyo si przy tym bez przekupstwa. Dla-

tego Katulus, natknwszy si na sdziw tego procesu, powiedzia im: Istotnie mielicie powd, eby da posterunkw dla wasnego bezpieczestwa: balicie si, eby
wam kto nie zabra pienidzy". A gdy Klodiusz wytkn
Cyceronowi, e jako wiadek nie znalaz wiary u sdziw,
Cyceron odpar: Owszem, dwudziestu piciu sdziw
uwierzyo mym sowom, bo tylu ci potpio. Ale tobie nie
wierzyo trzydziestu: aden z nich ci nie uwolni, dopki
nie dosta do rki pienidzy".
Poza tym jest faktem, e Cezar, wezwany na wiadka,
nie mwi nic przeciw Klodiuszowi. Owiadczy, e nic
nie wie o cudzostwie ony, a jeeli j odsun od siebie, to tylko dlatego, e maestwo Cezara musi by
wolne nie tylko od habicych postpkw, ale nawet od
cienia zej opinii.
Rozdzia trzydziesty
W ten sposb Klodiusz uszed kary, a gdy potem wybrany zosta trybunem ludowym, natychmiast podj
walk z Cyceronem, wykorzystujc do tego kad sposobno, skupiajc koo siebie i buntujc przeciw niemu
wszystkich obywateli. Masy pozyska sobie przez korzystne
dla ludu ustawy, a dla obu konsulw postara si o przydzia wielkich prowincji, tak e Pisonowi przypada Macedonia, a Gabiniuszowi Syria. Nadto wcign do swych
planw politycznych wielu ludzi, znajdujcych si bez
rodkw do ycia, a przy sobie rnia stale gromad uzbrojonych niewolnikw.
Z trzech najbardziej podwczas wpywowych ludzi
w Rzymie Krassus prowadzi z Cyceronem otwart walk, Pompejusz dsa si na obu, a Cezar wraz z wojskiem
zabiera si do wyprawy na Gali. U niego te Cyceron
stara si znale bezpieczne schronienie, jakkolwiek Cezar wcale nie by jego przyjacielem i od czasu zaj z Katylina odnosi si do niego nieufnie. Mimo to Cyceron
zdecydowa si wyruszy z Cezarem jako jego legat wojskowy, a Cezar przyj chtnie t propozycj.

Klodiusz jednak widzc, e Cyceron wymknie mu si

z rk w czasie jego trybunatu, zacz udawa, e chce si
z Cyceronem pojedna: wikszo nieporozumie midzy
nimi zwala na Terencj, Cycerona wspomina zawsze bardzo yczliwie i wyraa si o nim jak najlepiej, jak gdyby
nie czu do niego nienawici ani urazy, a mia tylko pretensje o drobiazgi, co si zdarza i midzy przyjacimi.
Tak dalece wic upi wszelkie obawy Cycerona, e ten
zrezygnowa ze suby w wojsku Cezara i znowu zabra
si do polityki.
Cezar poczu si tym bardzo dotknity. Teraz wic nie
tylko Klodiusza umocni w jego zamiarach, ale take
Pompejusza rozmylnie odwrci od Cycerona, a sam na
zgromadzeniu ludowym owiadczy, e jego zdaniem skazanie na mier Lentulusa, Cetegusa i innych bez postpowania i wyroku sdowego byo niezgodne z etyk
i z prawem. To bowiem byo gwnym zarzutem przeciw
Cyceronowi i o to wytoczono mu potem spraw.
Znalazszy si w obliczu niebezpieczestwa i zagroony dochodzeniem sdowym, Cyceron zmieni szat na aobn, zapuci brod i wosy i tak chodzi po miecie,
proszc lud o ask. Wszdzie jednak, w kadej uliczce,
zachodzi mu drog Klodiusz w otoczeniu ludzi zuchwaych i bezczelnych, ktrzy naigrawali si bezkarnie z tej
zmiany w stroju Cycerona i w caym jego wygldzie
i przeszkadzali mu w zanoszeniu prb do ludu, nieraz
nawet obrzucajc go kamieniami i botem.
Rozdzia trzydziesty pierwszy
Mimo to cay prawie stan rycerski rwnie zmieni
swj ubir na aobny, a nadto nie mniej ni dwadziecia tysicy modych ludzi z zapuszczonymi wosami
towarzyszyo Cyceronowi i popierao jego proby. Potem
zebra si senat i chcia uchwali zarzdzenie, wzywajce
lud do zmiany szat na znak aoby jak w czasie wielkich
nieszcz publicznych. Ale sprzeciwili si temu obaj
konsulowie, a Klodiusz z uzbrojonymi ludmi kry pod

gmachem posiedze senatu. Widzc to, znaczna grupa senatorw wypada z sali posiedze na ulic i rozdara na
sobie szaty, gono wyraajc sw bole. Skoro jednak
i ten widok na nic si nie zda i nie wzbudzi w nikim
litoci i wstydu, nie pozostao Cyceronowi nic innego, jak
tylko ucieka albo spraw z Klodiuszem rozstrzygn si
i elazem.
Cyceron zwrci si jeszcze o pomoc do Pompejusza.
Pompejusz jednak rozmylnie usun si wtedy z Rzymu
i przebywa na wsi w swoich dobrach koo Gr Albaskich.
Najpierw wic wysa Cyceron z probami do Pompejusza swego zicia Pisona. Potem uda si osobicie. Pompejusz dowiedziawszy si o jego przybyciu, nie mia odwagi
spojrze mu w oczy: z jednej strony bowiem czu si
ogromnie zawstydzony wobec tego czowieka, ktry stoczy dla niego tyle cikich bojw i w duej mierze kierowa polityk pod katem widzenia jego interesw, z drugiej za strony jako zi Cezara liczy si z jego yczeniami i ostatecznie dla niego wypar si dawnego dugu
wdzicznoci wobec Cycerona. Innymi drzwiami wymkn
si wic z domu i uciek przed tym spotkaniem.
Tak zatem Cyceron, zdradzony przez Pompejusza
i opuszczony przez wszystkich, szuka w kocu ratunku
u konsulw. Gabiniusz jednak odnosi si do niego zawsze
nieprzychylnie. Pison za przeprowadzi z nim bardzo
uprzejm rozmow, radzc mu opuci Rzym, usun si
z drogi atakom Klodiusza i przeczeka, a gdy czasy zmieni si na lepsze, sta si po raz wtry zbawc ojczyzny,
ktra przez Klodiusza popada w nowe wewntrzne walki
i nieszczcia.
Otrzymawszy tak odpowied, Cyceron postanowi poradzi si przyjaci. Lukullus kaza mu zosta na miejscu,
twierdzc, e w kocu musi wyj z tego zwycisko. Inni
radzili mu pj na wygnanie, w przekonaniu, e lud
bardzo szybko za nim zatskni, kiedy ju bdzie mia dosy szalestw i gupich wybrykw Klodiusza.
Cyceron zdecydowa si na to drugie. Zanis wic
jescze na Kapitol posg Minerwy, ktry od dawna mia
w domu i otacza wyjtkow czci, i postawi tam jako

wotum z napisem: Minerwie, opiekunce Rzymu". Potem

otrzymawszy od przyjaci ludzi, ktrzy go mieli bezpiecznie odprowadzi, okoo pnocy wyszed z miasta i przez
Lukani pieszo pody w kierunku Sycylii.
Rozdzia trzydziesty drugi
Skoro ucieczka Cycerona wysza na jaw, Klodiusz przeprowadzi formaln ju uchwa skazujc go na wygnanie i wyda rozporzdzenie, ktre wszystkim mieszkacom
pastwa rzymskiego w promieniu piciuset mil nakazywao wzbrania mu ognia, wody i dachu nad gow.
Mao kto jednak przywizywa wag do tego rozporzdzenia wobec czci, jak wszyscy otaczali Cycerona: kady
okazywa mu ca yczliwo w czasie tej wdrwki. Jedynie Wibiusz w lukaskim miecie Hipponium, zwanym
dzisiaj Wibo, czowiek, ktry odebra od Cycerona wiele
dowodw yczliwoci, a za konsulatu jego zosta nawet
naczelnikiem oddziaw rzemielniczych, nie wpuci go
teraz do swego domu, tylko obieca mu odstpi miejsce
w swej posiadoci wiejskiej, gdzie mgby si zatrzyma.
A pretor Sycylii, Gajusz Wergiliusz, take jeden z tych,
ktrzy bardzo duo zawdziczali Cyceronowi, zawiadomi
go pismem, e nie wolno mu wyldowa na Sycylii.
Po takich dowiadczeniach Cyceron, przybity na duchu, popieszy do Brundisjum i tam wsiad na okrt odpywajcy do Dyrrachium. Ale niebawem pomylny wiatr
si zmieni, okrt nazajutrz zawin z powrotem do Brundisjum i dopiero za drugim razem dotar do Dyrrachium.
Opowiadaj nadto, e gdy Cyceron po przybyciu do tego
portu chcia wysi na ld, nastpio trzsienie ziemi
i morze silnie si wzburzyo. Wrbici przepowiedzieli
mu na tej podstawie niedugi pobyt na wygnaniu, tumaczc, e s to znaki zapowiadajce zmian.
Wielu ludzi, wiedzionych wspczuciem i yczliwoci,
odwiedzao Cycerona w Dyrrachium, a miasta helleskie
przecigay si w przysyaniu do niego honorowych poselstw. Ale on spdza dnie przewanie w smutku i przy-

gnbieniu i tylko na Itali spoglda jak nieszczliwy

kochanek. Pod wpywem tego ciosu sta si maym i sabym czowiekiem; nikt by si nie spodziewa, e kto, co
przez cae ycie studiowa filozofi, tak moe podupa
na duchu. Nieraz przecie zwraca uwag swoim przyjacioom, eby nie nazywali go mwc, lecz filozofem, bo
filozofi obra sobie jako waciwy przedmiot studiw,
natomiast wymowa suy mu tylko w razie potrzeby za
narzdzie w pracy politycznej. Tymczasem dza sawy
ma tak si, e zdolna jest z duszy ludzi oddajcych si
dziaalnoci publicznej spuka wszelki rozum jak farb,
a przez stae ich obcowanie i wspycie z masami wszczepi im w serce namitnoci ludzi pospolitych; chyba e
kto z ca wiadomoci zachowuje taki stosunek do rzeczy zewntrznych, e bierze wprawdzie udzia w samym
biegu spraw, ale pozostaje przy tym niedostpny dla zbyt
silnych podniet i uczu, jakie si z tymi sprawami wi.
Rozdzia trzydziesty trzeci
Wypdziwszy Cycerona z Rzymu, Klodiusz spali jego
domy na wsi, spali jego dom w Rzymie i postawi w tym
miejscu wityni wolnoci. Reszt majtku prbowa
sprzeda i codziennie wywoywa go przy licytacji, ale
nikt nie chcia kupi ani kawaka ziemi.
Z kolei zacz si stawa coraz groniejszy dla arystokratw i pocignwszy za sob rozpuszczone i rozzuchwalone masy ludowe, zaatakowa samego Pompejusza:
znis mianowicie szereg zarzdze przeprowadzonych
przeze na stanowisku gwnego dowdcy. Pompejusz
widzc, e to podwaa jego opini, sam zacz aowa
okazanej Cyceronowi obojtnoci. Zmieni wic taktyk
i wszelkimi siami stara si przy pomocy jego przyjaci
umoliwi mu powrt do Rzymu. A gdy Klodiusz zacz
temu gwatownie przeciwdziaa, senat powzi postanowienie, e adnej biecej sprawy nie zatwierdzi, adnej
nie zaatwi, dopki nie zapadnie uchwaa przyznajca
Cyceronowi prawo powrotu.

W nastpnym roku jednak, za konsulatu Lentulusa, rozruchy w Rzymie jeszcze bardziej przybray na sile, niektrzy z trybunw ludowych zostali ranni, a brat Cycerona, Kwintus, ledwie uszed mierci, padajc na ziemi
midzy trupami i udajc zabitego.
Wtedy i lud zacz zmienia zdanie. Z trybunw ludowych Anniusz Milon pierwszy zdoby si na odwag, by
Klodiusza pozwa do odpowiedzialnoci karnej za popenione bezprawia i gwaty publiczne. Pompejusz za pozyska ju sobie wielu zwolennikw zarwno wrd ludu,
jak i w okolicznych miastach italskich. Wystpi wic z tymi ludmi na Forum, wypdzi stamtd Klodiusza i wezwa obywateli do gosowania. I lud gosowa za odwoaniem Cycerona podobno tak jednomylnie, jak mu si to
nigdy dotychczas nie zdarzao. A senat, nie chcc pozosta
w tyle, ogosi publiczn pochwa wszystkich miast, ktre
Cyceronowi w czasie wygnania okazay gotowo do usug,
i wyda rozporzdzenie o odbudowie na koszt publiczny
zburzonych przez Klodiusza domw Cycerona na wsi
i w Rzymie.
Powrt Cycerona nastpi w szesnastym miesicu od
chwili opuszczenia Rzymu. We wszystkich miastach po
drodze witano go z tak radoci, wszdzie ludno okazywaa mu takie wzgldy, e to, co Cyceron pniej o tym
mwi, nie oddawao nawet czci prawdy. Powiedzia za
w jednej z mw, e Italia na barkach swoich zaniosa go
do Rzymu. Nawet Krassus, ktry przed wygnaniem Cycerona by jego wrogiem, teraz chtnie wyszed na jego
spotkanie i stara si z nim pojedna, robic to, jak mwi,
dla syna swojego, Publiusza, gorcego wielbiciela Cycerona.
Rozdzia trzydziesty czwarty
W jaki czas potem Cyceron, wykorzystujc moment,
gdy Klodiusz wyjecha z Rzymu na wie, poszed z ca
gromad ludzi na Kapitol, gdzie kaza usun i zniszczy
tablice z czasw jego trybunatu, na ktrych byy wypisane
przeprowadzone przez niego rozporzdzenia i uchway.

A gdy Klodiusz wnis o to skarg, Cyceron owiadczy

mu, e jako patrycjusz nieprawn drog doszed do trybunatu ludowego i e adne jego zarzdzenie nie posiada
mocy obowizujcej.
Katon jednak przyj to z oburzeniem i sprzeciwi si
temu. Oczywicie nie mia zamiaru chwali i broni Klodiusza, przeciwnie, na ca jego dziaalno polityczn patrzy z odraz. Ale wskazywa, e byoby to gronym naruszeniem praworzdnoci, gdyby senat przegosowa nagle
zniesienie tylu ustaw i dekretw prawnych, miedzy ktrymi znajduje si te jak mwi jego wasna delegacja na Cypr i do Bizancjum i zwizane z ni postanowienia.
To wystpienie doprowadzio do pewnych niesnasek
midzy Katonem a Cyceronem, jakkolwiek niesnaski te
nigdy nie przerodziy si w jawnie wrogi stosunek. Niemniej jednak ich serdeczna przyja doznaa pewnego
ochodzenia.
Rozdzia trzydziesty pity
Klodiusz zgin w kocu za spraw Milona, ktry zosta
z tego powodu oskarony o morderstwo. Na obroc sdowego wzi sobie Milon Cycerona. Ale senat obawia si,
by w czasie procesu nie doszo do rozruchw, gdy przed
sdem stanie w obliczu niebezpieczestwa czowiek tak popularny i tak nieugity, jakim by Milon. Dla zapewnienia
wic bezpieczestwa i spokoju na miecie i w sdach, senat
powierzy przewodnictwo w tym i w innych procesach samemu Pompejuszowi, ktry ju w nocy zamkn w tym
celu Forum od szczytw wzgrzy posterunkami wojskowymi. Skutkiem tego znowu Milon ba si, e Cyceron przeraony tym niezwykym widokiem bdzie go broni za
sabo. Dlatego te wymusi na nim, eby na Forum przyby
w lektyce i pozosta w niej tak dugo, a zejd si sdziowie i sad wypeni si ludmi.
Lecz Cyceron, jak wiadomo, nie tylko na widok broni
traci odwag, ale i na mwnic wstpowa zawsze z pew-

nym lakiem: bardzo trudno przychodzio mu opanowa

drenie i bicie serca nawet wtedy, gdy po wielu wystpach wymowa jego w peni si ju wydoskonalia i opara
si na silnych podstawach. Majc broni Licyniusza Mureny
w procesie wytoczonym mu przez Katona, za wszelk cen
stara si przewyszy Hortensjusza, ktry swym przemwieniem odnis nadzwyczajny sukces: pracowa ca noc
bez przerwy i w kocu, wskutek przemczenia umysu
i braku snu, poszo mu gorzej, ni sam si spodziewa.
Tak wic i na procesie Milona, kiedy wyszedszy z lektyki ujrza Pompejusza siedzcego na podwyszeniu jak
w obozie wojskowym i byskajc bro onierzy dokoa
Forum, zmiesza si i ledwie mg przemwi, trzsc si
cay i z trudem dobywajc gosu. Tymczasem Milon sta
koo niego w czasie rozprawy pewny siebie i nieustraszony, bez zapuszczonych wosw, bez szaty aobnej, niezdolny do takiego ponienia; to zreszt najbardziej przyczynio si do jego skazania. Natomiast Cyceron wyglda
dziki temu raczej jak zaniepokojony przyjaciel, ni jak
czowiek z natury tchrzliwy.
Rozdzia trzydziesty szsty
Po mierci Krassusa Modszego, ktry zgin w kraju
Partw, Cyceron zosta wybrany na jego miejsce czonkiem
kolegium kapanw, zwanych w Rzymie augurami. Pniej
otrzyma przez losowanie zarzd prowincji Cylicji; przydzielono mu wojska w liczbie dwanacie tysicy piechoty
i tysic szeset jazdy, z ktrymi odpyn na wschd, majc rwnoczenie polecenie przywie Kapadocj do zgody
i posuszestwa wobec krla Ariobardzanesa. Polecenie to
wykona bez uycia broni i wszystko nienagannie przyprowadzi do porzdku. W Cylicji za, gdzie klski Rzymian w wojnie z Partami i rozruchy w Syrii budziy nastrj podniecenia, opanowa sytuacj przez agodne rzdy.
Nie przyjmowa tam adnych darw, nawet tych, ktre
mu przysyali krlowie, a mieszkacw prowincji zwolni
od obowizku urzdzania na jego cze uczt, ktrymi

zwykle podejmowano namiestnikw prowincji. Natomiast

dla ludzi z miejscowej inteligencji sam wydawa u siebie
codzienne przyjcia, wprawdzie nie wystawne, ale i nie
skpe. W mieszkaniu jego nie byo odwiernego, ale te
nie dopuszcza, by go kto kiedykolwiek zasta jeszcze
w ku. Od witu sta lub przechadza si przed domem,
przyjmowa ludzi, przychodzcych do niego z pozdrowieniem. Nikogo jak mwi nie bi kijami, z nikogo
nie kaza ciga odzienia, w gniewie nie odzywa si do
ludzi obelywie ani ich niesprawiedliwie nie kara. Kiedy
si dowiedzia, e rozgrabiono wiele pienidzy publicznych,
miastom kaza przywrci ich zasobno, a ludzi, ktrzy
sobie te pienidze przywaszczyli, dalej nie ciga, umoliwiajc im przez to zachowanie praw obywatelskich.
Troch jednak mia tam do czynienia rwnie z wojn:
zmusi mianowicie do ucieczki bandy rozbjnikw, mieszkajce w okolicy gry Amanus. onierze obwoali go za to
imperatorem. Kiedy za mwca Celiusz prosi go potem,
eby mu przysa z Cylicji do Rzymu kilka panter potrzebnych do jakiego publicznego widowiska, Cyceron, dumny
ze swych sukcesw, odpowiedzia mu w licie, e w Cylicji
nie ma ju panter, bo wszystkie ucieky do Karii, niezadowolone z tego, e tylko z nimi prowadzi si wojn, podczas gdy wszystko inne zaywa tam spokoju.
Wracajc z tej prowincji, zatrzyma si na wyspie Rodos, a potem z wielk radoci zawin na duszy pobyt
do Aten, dokd wioda go tsknota za dawnymi znajomymi z czasw studiw. Zoy wiec wizyty czoowym
przedstawicielom wiata nauki, odwiedzi swoich przyjaci i znajomych, podziwiany zasuenie przez wszystkich
Hellenw. W kocu powrci do Rzymu, gdzie wszystko
jakby w gorczce paro ju do wojny domowej.
Rozdzia trzydziesty sidmy
Tote gdy w senacie chciano mu przyzna prawo odbycia triumfu, owiadczy, e przyjemniej by mu byo kroczy w triumfie za wozem Cezara, gdyby tylko doszo do

zgody wewntrznej w pastwie. Doradza t zgod Cezarowi w wielu prywatnych listach, wiele te razy zwraca
si z probami w tej sprawie do Pompejusza, starajc si
jednego i drugiego uagodzi i doprowadzi do pojednania.
Kiedy za wojna bya nieunikniona i Pompejusz na
wie o powrocie Cezara nie zosta w Rzymie, lecz z wielu najpowaniejszymi obywatelami opuci miasto, Cyceron zrezygnowa z ucieczki. Wydao si, e chce stan po
stronie Cezara. I rzeczywicie wiadomo, e by wtedy
w wielkiej rozterce, szarpany mylami to w jedn, to
w drug stron. Pisze bowiem w swych listach, e nie wie,
dokd si zwrci: pikne i wzniose s wprawdzie motywy, ktre Pompejusza skaniaj do wojny, ale Cezar
umie lepiej wykorzystywa sytuacj i wicej si troszczy
o ycie wasne i przyjaci. ,,Wiem zatem dobrze pisa
miedzy innymi przed kim mam ucieka, ale nie wiem,
do kogo mam ucieka".
Trebatius, jeden z przyjaci Cezara, przysa mu wtedy
list, w ktrym pisa, e Cezar jest zdania, i Cyceron powinien bezwzgldnie do niego przystpi i z nim razem
budowa sw przyszo; a jeli mu wiek ciy, powinien
uda si do Grecji i tam siedzie spokojnie, usunwszy si
z drogi jednemu i drugiemu. Cyceron jednak, zaskoczony
niemile tym, e Cezar nie napisa do niego osobicie, odpowiedzia z oburzeniem, e nie zrobi niczego, co byoby niegodne jego dotychczasowej polityki. Takie szczegy
w zwizku z tymi wypadkami mona znale w jego
listach.
Rozdzia trzydziesty smy
Z chwil gdy Cezar wyruszy do Hiszpanii, Cyceron bezzwocznie popyn do Pompejusza. Wszyscy ucieszyli si
jego widokiem, ale Katon w prywatnej rozmowie w cztery
oczy bardzo zgani go za to, e przyczy si do Pompejusza. Mwi, e jemu teraz nie wypada porzuca stanowiska, jakie zajmowa od samego pocztku; ale Cyceron
lepiej suyby sprawie ojczyzny i sprawie swych przyja-

ci, gdyby nie podejmowa adnych krokw i pozosta

w Rzymie, a potem dostosowa si do sytuacji, jaka z tego
ostatecznie wymknie: nie ma bowiem adnego rozumnego
powodu ani adnej potrzeby robi sobie z Cezara wroga
i przybywa tu tylko po to, eby wsplnie z innymi naraa si na takie niebezpieczestwo.
Te sowa znowu wywoay zmian w umyle Cycerona,
tym bardziej e i Pompejusz do adnych wanych spraw
go nie uywa. Trzeba jednak stwierdzi, e win za to
ponosi sam Cyceron, bo nie tylko nie ukrywa, e auje
swego kroku, ale jeszcze naigrawa si z przygotowa Pompejusza, o wydanych przez niego zarzdzeniach wyraa si
poza jego plecami z niechci i nie mg si powstrzyma
od cigego robienia zoliwych i omieszajcych uwag,
zwrconych przeciw jego sojusznikom. Wprawdzie sam
chodzi po obozie zawsze bez umiechu i z ponur min,
ale rozmiesza innych, nawet gdy im to byo nie na rk.
Dobrze bdzie przytoczy i tutaj kilka przykadw:
Ot gdy Domitius zamierza raz zrobi dowdc kogo,
kto nie mia pojcia o sztuce wojennej, i twierdzi, e to
czowiek bardzo przyzwoity i rozumny, Cyceron wtrci:
To czemu nie zachowasz go dla siebie na wychowawc
swych dzieci?"
Innym razem jacy ludzie wyraali si z uznaniem o Teofanesie z Lesbos, ktry by gwnym dowdc oddziaw
rzemielniczych w obozie Pompejusza: opowiadali sobie,
e tak piknie przemwi do Rodyjczykw i pocieszy ich
po stracie floty; a na to Cyceron: Jak to dobrze mie
Greka na stanowisku gwnego dowdcy!"
Gdy Cezar odnosi cige zwycistwa i niejako zamyka
ze wszystkich stron Pompejaczykw, a Lentulus mimo to
powiedzia przy jakiej okazji, e podobno przyjaciele Cezara s jacy pospni, Cyceron rzek: Innymi sowy
oni nienawidz Cezara!"
Jaki Morykkus, ktry niedawno przyby z Italii do obozu Pompejusza, opowiada, e w Rzymie rozesza si pogoska, jakoby Pompejusz by ju oblegany. A na to Cyceron: Ach, i ty si tu przedosta, eby si o tym naocznie
przekona?"

Ju po klsce Noniusz powiedzia, e nie trzeba traci

nadziei, bo w obozie Pompejusza pozostao siedem chorgwi z orami. Dobra by to bya pociecha powiedzia
wtedy Cyceron gdybymy prowadzili wojn z wronami."
Labienus, opierajc si na jakiej przepowiedni, twierdzi, e ostatecznie musi jednak zwyciy Pompejusz.
Oczywicie! odrzek Cyceron. Bo to, emy teraz
utracili cay obz, to tylko zrczne pocignicie strategiczne."
Rozdzia trzydziesty dziewity
W bitwie pod Farsalos Cyceron nie bra udziau z powodu zego stanu zdrowia. Po bitwie za i po rozbiciu
wojsk Pompejusza Katon, ktry w Dyrrachium mia znaczn ilo wojska i wielk flot, chcia odda dowdztwo nad
tymi siami Cyceronowi, uwaajc, e mu si to prawnie
naley ze wzgldu na jego godno konsularn. Cyceron
odmwi przyjcia dowdztwa i w ogle chcia si wycofa
z dalszego udziau w walkach. I o mao nie przypaci tego
yciem, poniewa Pompejusz Modszy i jego towarzysze
obwoali go zdrajc i byliby zakuli sztyletami, gdyby nie
Katon, ktry go zasoni, zabra ze sob i wyprowadzi
z obozu.
Przedostawszy si do Brundisjum, Cyceron zatrzyma si
tu duej, czekajc na Cezara, ktrego przybycie opniay
sprawy zwizane z Azj i Egiptem. A kiedy wreszcie nadesza wiadomo, e Cezar wpyn do Tarentu i stamtd
maszeruje ldem do Brundisjum, Cyceron ruszy mu naprzeciw nie tracc bynajmniej nadziei, chocia wstydem
przejmowaa go myl, e przy tylu wiadkach ma si wystawi na prb w spotkaniu ze zwyciskim przeciwnikiem.
Tymczasem nie musia ani robi, ani mwi niczego, co
by go upokarzao. Cezar bowiem, zobaczywszy z daleka, e
wyprzedza wszystkich i idzie mu naprzeciw, zsiad z konia,
przyjanie go pozdrowi i z nim tylko rozmawiajc przeszed spory szmat drogi.
Od tego czasu nie przestawa okazywa mu szacunku
i yczliwoci, do tego stopnia, e nawet gdy Cyceron napi-

sa pochwa Katona, Cezar, odpowiadajc na to pismo

z przeciwnego stanowiska, z uznaniem wyraa si o wymowie Cycerona i o jego yciu, ktre porwnywa z yciem Peryklesa i Teramenesa. Pismo Cycerona nosio tytu
Katon", a Cezara Antykaton".
A kiedy Kwintus Ligariusz zosta oskarony o to, e by
jednym z przeciwnikw Cezara, i Cyceron podj si jego
obrony, Cezar mia podobno powiedzie do swoich przyjaci: Co nam szkodzi po duszej przerwie znowu posucha mowy Cycerona? Tamten i tak ju jest dawno osdzony jako nikczemnik i nasz wrg." Kiedy jednak Cyceron zacz przemawia, od razu wywar silne wraenie.
W miar za, jak mwi, wywoujc coraz to inne uczucia
i coraz wikszy zachwyt, twarz Cezara zacza si mieni
i ujawnia wszystkie jego wewntrzne przeycia. Wreszcie
gdy mwca wspomnia o zmaganiach wojennych pod Farsalos, Cezar przesta nad sob panowa, zacz cay dre,
z rki wypady mu jakie pisma. Ostatecznie, zniewolony
t mow, win oskaronemu darowa.
Rozdzia czterdziesty
Potem, gdy rzeczpospolita zmienia si w monarchi,
Cyceron odsun si od ycia politycznego i powica swj
czas nauczaniu modych ludzi pragncych pozna filozofi.
Poniewa za bya to modzie z najlepszych i najznakomitszych rodzin w Rzymie, przez codzienne z ni obcowanie
doszed znowu do bardzo wielkich wpyww w pastwie.
Pracowa wwczas nad wykoczeniem swych dialogw
filozoficznych i nad tumaczeniami z autorw greckich, starajc si odda po acinie kade pojcie filozoficzne z zakresu dialektyki i fizyki. Takim bowiem pojciom, jak
wyobraenie, wstrzymanie si od sdu, przyzwolenie, spostrzeenie, nadto takim, jak atom, niepodzielno, prnia
i wiele innych on pierwszy podobno nada aciskie
nazwy, wzgldnie, uywajc przenoni lub wyrazw
bliskoznacznych, najbardziej przyczyni si do poznania
i zrozumienia tych terminw przez Rzymian.

Z atwoci w pisaniu wierszy robi uytek tylko dla rozrywki. Opowiadaj, e gdy razu pewnego poniosa go ta
namitno, w cigu nocy napisa piset heksametrw!
Wiksz cz czasu spdza w tym okresie w swych posiadociach wiejskich koo Tuskulum. Pisa wtedy do przyjaci, e yje yciem Laertesa. Nie wiadomo jednak, czy
pisa tak, bo zwyk by artowa, czy dlatego, e kierowany ambicj tskni za dziaalnoci publiczn i ze smutkiem patrzy na to, co go otaczao.
Rzadko odwiedza w tym czasie Rzym, i tylko dla zoenia Cezarowi wyrazw czci. By pierwszym z tych, ktrzy przemawiali za przyznaniem Cezarowi rnych zaszczytw i godnoci, i zawsze mia do powiedzenia co nowego i pochlebnego o nim i jego postpowaniu. Tak na
przykad w zwizku ze zburzeniem i usuniciem pomnikw Pompejusza w Rzymie, ktre z rozkazu Cezara miay
by postawione na nowo i rzeczywicie postawione zostay,
Cyceron powiedzia, e przez ten czyn prawdziwie ludzki
Cezar, stawiajc pomniki Pompejusza, utrwala wasne.
Rozdzia czterdziesty pierwszy
Cyceron nosi si take podobno z zamiarem napisania
historii ojczystej, w ktrej chcia uwzgldni wiele wydarze z dziejw Hellady i w ogle wykorzysta zebrane
w tym celu rne opowiadania i legendy. Ale w urzeczywistnieniu tego dziea przeszkodziy mu rozmaite kopoty
i zmartwienia natury czciowi prywatnej, czciowo za
politycznej, ktrych najwicej sam sobie zreszt narobi.
Przede wszystkim wic rozwid si ze sw on Terencj, a to dlatego, e w czasie wojny zupenie si o niego nie troszczya; kiedy opuszcza Rzym, nie daa mu na
drog nawet najpotrzebniejszych rzeczy, a gdy znowu powrci do Italii, nie znalaz u niej adnego zrozumienia,
adnej yczliwoci: nie tylko bowiem sama nie przybya
do niego, cho tak dugo przecie bawi w Brundisjum, ale
nawet crce, modej dziewczynie, udajcej si w tak dalek drog, nie daa ani suby, ani te dostatecznej iloci

pienidzy. Dom za, mimo wielu powanych dugw, jakie

pozacigaa, doprowadzia mu do zupenej pustki i ruiny.
Takie s pono najpowaniejsze powody jego rozwodu
z Terencj. Terencja jednak zaprzeczaa ich prawdziwoci
i bronia si przed tymi zarzutami, a najlepiej w tym
przysuy si jej on sam, gdy po niedugim czasie poj
za on mod dziewczyn. Terencja opowiadaa wtedy, e
Cyceron zakocha si w modocianej piknoci tej dziewczyny. Natomiast wyzwoleniec Cycerona, Tyron, pisa, e
Cyceron zrobi to z powodu jej zamonoci, pragnc z jej
pomoc pozby si dugw. Bya. to bowiem dziewczyna
bogata, a Cyceron czuwa nad jej majtkiem jako spadkobierca z imienia. Poniewa za mia dugi idce w dziesitki tysicy, mimo swego wieku da si przyjacioom
i krewnym nakoni do tego maestwa, aby dziki posagowi uwolni si od wierzycieli. Antoniusz take wspomina o tym maestwie w swych replikach na filipiki Cycerona. Mwi tam, e Cyceron wyrzuci z domu kobiet,
przy ktrej si zestarza, i bardzo wyrafinowanie szydzi
z domatorstwa tego czowieka, ktry ani w czasie pokoju,
ani w czasie wojny na nic si pastwu nie przyda.
Wkrtce po zawarciu nowego maestwa umara Cyceronowi przy porodzie crka Tullia, ktra bya wtedy
ona Lentulusa; za niego bowiem wysza po mierci swego pierwszego ma, Pisona. Przychodzio wtedy do Cycerona bardzo wielu przyjaci ze sowami wspczucia
i pociechy. Bardzo ciko bowiem przeywa t strat
i nawet usun od siebie drug on, zauwaywszy u niej
jak gdyby zadowolenie ze mierci Tullii.
Rozdzia czterdziesty drugi
Tak przedstawiay si rodzinne i domowe stosunki Cycerona.
W spisku uknutym na Cezara Cyceron udziau nie bra,
mimo e by jednym z najlepszych przyjaci Brutusa,
i wida byo, e panujcy porzdek mu ciy i e jak nikt
tskni do dawnych stosunkw. Spiskowcy bali si jednak

jego usposobienia, ktremu brak byo dostatecznej odwagi, i jego wieku, w ktrym miao nie dopisuje nawet
ludziom z natury najbardziej nieustraszonym.
Kiedy wic Brutus i Kasjusz dokonali zamierzonego
czynu i przyjaciele Cezara zaczli si organizowa przeciw
spiskowcom, nad Rzymem zawisa znowu groza wojny domowej: wtedy to wczesny konsul Antoniusz zwoa posiedzenie senatu i powiedzia kilka sw zachcajc do
zgody. Dugo natomiast, stosownie do wymaga chwili,
mwi Cyceron, starajc si nakoni senat, by poszed
w lady Ateczykw i uchwali amnesti dla wszystkich
poczyna zwrconych przeciw Cezarowi, oraz proponujc
nadanie Brutusowi i Kasjuszowi namiestnictwa prowincyj. Ale adna z tych propozycji nie dosza do skutku.
Lud by ju do gbi wstrznity tym, co zaszo. Kiedy
za ludzie zobaczyli jeszcze, jak zwoki zabitego Cezara
nios przez Forum, kiedy Antoniusz pokaza im szat dyktatora ca zakrwawion i pokut od sztyletw wpadli w tak wcieko i sza, e zaczli po caym Forum
szuka mordercw, porwali ogie i pobiegli podpala ich
domy. Ale spiskowcy, przygotowani na takie niebezpieczestwo, wyszli z niego cao. Potem, przewidujc groz
dalszych i wielkich walk, opucili miasto.
Rozdzia czterdziesty trzeci
Zaraz te Antoniusz podnis gow i wszyscy zaczli si
go ba przypuszczajc, e bdzie rzdzi samowadnie; najwikszym postrachem by dla samego Cycerona. Antoniusz
widzc bowiem, e jego pozycja polityczna znowu si bardzo wzmocnia, nie mg znie obecnoci Cycerona w Rzymie, zwaszcza e zna go jako przyjaciela Brutusa. Zreszt w ogle istniaa midzy nimi ju przedtem jaka wzajemna nieufno i podejrzliwo, wynikajca po prostu
z rnic i przeciwiestw w kolejach ich ycia.
Na skutek tych obaw Cyceron postanowi zrazu uda si
z Dolabell do Syrii jako jego legat. Tymczasem jednak
obaj wyznaczeni konsulowie, ktrzy mieli obj swe sta-

nowiska po Antoniuszu, mianowicie Hirtius i Pansa, ludzie zacni i wielcy wielbiciele Cycerona, zaczli go prosi,
eby ich nie opuszcza, poniewa mieli zamiar z jego pomoc obali przemoc Antoniusza. Cyceron nie mogc im
w peni zaufa, ale nie majc te powodu nie ufa im zupenie, zrezygnowa wprawdzie z wyjazdu z Dolabell, ale
uoy si z Hirtiusem, e lato spdzi w Atenach, a gdy oni
obejm ju urzdowanie, wrci do Rzymu. I sam odpyn.
Ale egluga si jako opniaa, a tymczasem, jak to
zwykle bywa, z Rzymu nadchodziy nowe wieci, e Antoniusz dziwnie si jako zmieni, e w caej polityce i w caym swoim postpowaniu stosuje si do woli senatu i e
w Rzymie brakuje jeszcze tylko Cycerona, by wszystko
wrcio do najwikszego porzdku. Wtedy Cyceron sam
sobie zacz wyrzuca zbytni ostrono i natychmiast
powrci do stolicy. I rzeczywicie w pierwszej chwili nadzieje go nie zawiody. Takie tumy ludzi, pene radoci
i tsknoty za nim, wyszy na jego spotkanie, e prawie cay
dzie zeszed mu na powitaniach i uciskach przy bramach
miasta i po drodze.
Zaraz nastpnego dnia Antoniusz zwoa senat na posiedzenie i zaprosi take Cycerona. Ale Cyceron nie poszed
i pozosta w ku pod pozorem, e wyczerpany wczorajszym dniem le si czuje. W rzeczywistoci jednak ba si
widocznie zasadzki, a podejrzewa j na podstawie pewnych
danych, ktre odebra ju w czasie drogi. Antoniusz wszake uzna to za cik osobist obraz i wysa onierzy
z rozkazem przyprowadzenia Cycerona do senatu albo spalenia jego domu. Dopiero na skutek oglnego sprzeciwu
i prb obecnych cofn ten rozkaz i zadowoli si pobraniem od niego odpowiedniego zastawu.
Od tego czasu Antoniusz i Cyceron unikali si wzajemnie, a przy spotkaniu ignorowali. A oto z Apollonii zjawi si w Rzymie mody Cezar i odebrawszy spadek po
Juliuszu Cezarze porni si z Antoniuszem o dwadziecia
pi milionw drachm, ktre Antoniusz z majtku Cezara
sobie przywaszczy.

Rozdzia czterdziesty czwarty

Wkrtce potem zjawili si u Cycerona dwaj ludzie, mianowicie wczesny ojczym modego Cezara, Filip, oraz m
jego siostry, Marcellus. Przybyli razem z tym modziecem
i zawarli umow, e Cyceron wymow i politycznymi
wpywami bdzie suy jego sprawie w senacie i przed
ludem, on za przy pomocy swych pienidzy i wojsk zapewni Cyceronowi cakowite bezpieczestwo. Mody Cezar mia ju bowiem na swoje usugi niemay zastp ludzi,
ktrzy niegdy suyli pod Juliuszem Cezarem.
W tym, e Cyceron tak chtnie przyj przyja modego
Cezara, graa podobno rol pewna inna, wysza przyczyna.
Bo jak si zdaje, jeszcze za ycia Pompejusza i Cezara Cyceron mia sen, w ktrym widzia, jak kto zwouje modzie senatorsk na Kapitol, bo sam Jowisz chce jednego z niej wyznaczy na wadc Rzymu. Popieszyli tam
rwnie obywatele i stanli dokoa wityni, a chopcy
w togach obramowanych purpur siedzieli i milczeli. Nagle otwara si brama wityni, a chopcy po kolei wstawali i jeden po drugim podchodzili przed oblicze boga,
ktry jednak spoglda na kadego z gry i strapionych
odsya z powrotem. Dopiero gdy ten wanie przystpi do
boga, bg wycign nad nim sw do i przemwi: Rzymianie! Oto wasz wadca, ktry pooy kres waszym bratobjczym walkom."
Takie wic, jak mwi, byo senne widzenie Cycerona;
wyranie utkwia mu w pamici posta tego chopca, jakkolwiek go przedtem nie zna. Nastpnego dnia, kiedy poszed na Pole Marsowe, odchodzili stamtd po wiczeniach
gimnastycznych chopcy i pierwszy, ktrego Cyceron zobaczy, by wanie taki, jakiego widzia we nie. Uderzony
jego widokiem, zapyta go o ojca i matk. Ot by to syn
Oktawiusza, jednego z nie wyrniajcych si niczym obywateli, i Atii, siostrzenicy Cezara, ktry nie majc wasnych
dzieci, jemu zapisa w testamencie dom i ca pucizn. Od
tego czasu Cyceron spotykajc chopca podobno zawsze

z nim chtnie rozmawia, a on uprzejmie przyjmowa te

dowody sympatii. Przypadek zdarzy, e chopiec ten urodzi si w roku konsulatu Cycerona.
Rozdzia czterdziesty pity
Takie podawano powody ich porozumienia. W istocie za
to przyczenie si Cycerona do modego Cezara spowodowaa przede wszystkim jego nienawi do Antoniusza, a po
wtre jego natura, ktra nie moga si oprze dzy sawy: Cyceron liczy bowiem, e uda mu si wykorzysta
jego siy wojskowe dla swojej polityki, a modzieniec tak
zrcznie go podchodzi, e nazywa go nawet swoim ojcem.
Brutus bardzo by z tego niezadowolony i w listach do
Attyka mocno gani Cycerona za to, e ze strachu przed
Antoniuszem niewolniczo oddaje si na usugi Cezarowi,
dowodzc przez to wyranie, e chodzi mu nie o wolno
rzeczypospolitej, ale o pozyskanie sobie aski i yczliwoci
despotycznego wadcy. Mimo to Brutus przyj u siebie syna Cyceronowego studiujcego wwczas w Atenach filozofi, nada mu stopie wojskowy i z powodzeniem w wielu
sprawach korzysta z jego pomocy.
Byy to czasy, kiedy Cyceron osign w pastwie najwiksze wpywy i znaczenie. Mogc przeprowadzi, co tylko chcia, zmusi Antoniusza do usunicia si z Rzymu,
zbuntowa przeciw niemu obywateli i wyprawi do walki
z nim obu konsulw, Hirtiusa i Pans, a w senacie przeprowadzi przyznanie Cezarowi liktorw i oznak wadzy pretorskiej jako obrocy ojczyzny". Ale gdy Antoniusz zosta pobity, a wojska obu konsulw, ktrzy polegli na polu
bitwy, przyczyy si do Cezara, senat bojc si modego
czowieka, ktremu sprzyjao tak wspaniae szczcie, stara si te wojska rnymi nagrodami i odznaczeniami od
niego oderwa i przecign na swoj stron, owiadczajc,
e skoro Antoniusz zosta rozbity, ojczyzna nie potrzebuje
ju obrocw".
W tej sytuacji Cezar, zaniepokojony, posa do Cycerona
ludzi, ktrzy probami mieli nakoni go do takiego pokie-

rowania spraw, by oni obaj razem zostali konsulami,

z tym e Cyceron bdzie rzdzi tak, jak sam uzna za stosowne, wemie ca wadz w swe rce i bdzie wydawa
polecenia swemu modemu koledze, ktremu, zaley tylko
na sawie i tytuach. Cezar jednak sam otwarcie mwi, e
ba si, by go nie obalono, i widzc, e grozi mu zupene
opuszczenie, chcia w tej krytycznej dla siebie chwili wykorzysta sabo Cycerona do piastowania godnoci urzdowych i dlatego nakania go do stara o ten konsulat,
obiecujc mu sw wspprac i poparcie.

Rozdzia czterdziesty szsty

Istotnie stary Cyceron da si skusi i podej modemu
Cezarowi: popar go przy wyborach i postara si dla niego o przychylno senatu. Przyjaciele jednak od razu robili mu o to gorzkie wymwki, a niebawem i on spostrzeg,
e w ten sposb zgubi samego siebie i zaprzepaci wolno ludu. Bo modzieniec utrzymawszy awans i osignwszy konsulat podzikowa piknie Cyceronowi, a sam zawar przyja z Antoniuszem i Lepidusem, poczy swoje
siy zbrojne z ich siami i podzieli si z nimi wadza, jakby ona bya jego wasnoci.
Zaraz te ci trzej ludzie ogosili listy proskrypcyjne osb,
ktre miay by stracone; obejmoway one ponad dwiecie
nazwisk. Najwikszy spr rozgorza wok sprawy proskrybowania Cycerona. Antoniusz nie chcia sysze o adnym
wzajemnym porozumieniu bez uprzedniego stracenia tego
czowieka, w czym popiera go Lepidus, a Cezar usilnie
sprzeciwia si jednemu i drugiemu. W pobliu miasta Bononii odbyway si wic przez trzy dni tajne spotkania,
w ktrych tylko oni brali udzia. Schodzili si w miejscu
otoczonym wodami rzeki, z dala od wojsk i obozw. Przez
dwa pierwsze dni Cezar prowadzi podobno zacit walk
o ycie Cycerona, trzeciego dnia jednak ustpi i wyda go.
Warunki wymiany byy nastpujce: Cezar zobowiza si

powici Cycerona, Lepidus brata swego, Paulusa, Antoniusz swego wuja, Lucjusza Cezara.
W swej zawzitoci i zalepieniu do tego stopnia wyzbyli
si wszelkiego ludzkiego uczucia i rozumu! Dali przez to
dowd, e najdziksze zwierz nie jest tak krwioercze jak
czowiek, kiedy dziaa pod wpywem niepohamowanych
namitnoci i rozporzdza odpowiedni si.
Rozdzia czterdziesty sidmy
W czasie tych wypadkw Cyceron wraz z bratem Kwintusem przebywa w swoim majtku koo Tuskulum. Dowiedziawszy si, e obaj znajduj si na licie proskrybowanych, postanowili si przenie do nadmorskiej miejscowoci Astura, gdzie Cyceron rwnie posiada wasno
ziemsk. Stamtd mieli si przedosta dalej drog morska
do Macedonii do obozu Brutusa, ktry wedug ostatnich
wiadomoci by ju panem tych terenw. Ruszyli w t
smutn podr niesieni w lektykach. Po drodze kazali si
subie zatrzymywa, ustawia lektyki obok siebie i rozpywali si we wzajemnych alach i paczach nad swoim
losem. Bardziej jednak rozpacza Kwintus, zwaszcza gdy
sobie uprzytomni, e jest zupenie bez rodkw do ycia;
nie zabra bowiem z domu niczego, a Cyceron take skpo
zaopatrzy si na drog. W kocu uznali, e najlepiej bdzie, jeeli Cyceron bdzie ucieka dalej sam, a on pody
za nim, gdy zabierze z domu potrzebne rzeczy. Decyzja zapada i wrd wzajemnych uciskw i gonych ka poegnali si. W kilka dni pniej Kwintus, zdradzony przez
sub domow i wydany poszukujcym go siepaczom, zgin wraz ze swym synem.
Cyceron dotar do Astury, od razu wsiad na pierwszy
okrt, jaki mu si nadarzy, i przy pomylnym wietrze,
dopyn a do przyldka Cyrceum. Zaoga okrtu chciaa
natychmiast znowu odbi od brzegu, ale Cyceron, czy to
bojc si morza, czy te nie tracc jeszcze cakowicie wiary w przyja i wierno modego Cezara, wysiad na ld
i pieszo, przebywajc sto stadiw, ruszy w kierunku Rzy-

mu. I znowu zacz si waha, zmieni decyzj i skrci

nad morze z powrotem do Astury. Tam spdzi noc wrd
strasznych i bezpodnych rozmyla: zamierza nawet wej
potajemnie do domu Cezara i przy jego domowym otarzu
popeni samobjstwo, aby w ten sposb cign na zemst bogw. Ale od tego kroku wstrzyma go strach przed
ewentualnymi torturami. Wreszcie po wielu niespokojnych
rozmylaniach i coraz to nowych postanowieniach kaza
subie, by go odwioza do portu Kajety, gdzie mia nad
morzem posiado i mie miejsce odpoczynku na czas letnich upaw, kiedy wiej tam bardzo przyjemne, coroczne
wiatry pnocne.
W miejscu tym znajduje si w niewielkiej odlegoci od
morza witynia Apollina. Stamtd to zerway si ca
gromad kruki i z wielk wrzaw poleciay na d Cycerona, ktra przybijaa wanie do brzegu. Usiady po obu
stronach poprzeczki aglowej i jedne krakay, drugie dziobay koce lin. Wszyscy widzieli, e to nie wry nic dobrego. Ale Cyceron wysiad na lad, poszed do domu i pooy si, aby odpocz. Kruki jednak obsiady okno i kraczc
podnosiy haas, a jeden usiad nawet na kanapie Cycerona i dziobem cign mu nieco z twarzy szat, ktr
si okry. Na ten widok sucy domowi zaczli sobie robi wyrzuty, e ptaki przychodz na pomoc ich panu
i ostrzegaj go, e le robi, a oni czekaj, a stan si wiadkami jego mierci, i nie chroni go przed grocym mu nieszczciem. Po trosze wic probami, a po trosze przemoc
wzili go i w lektyce ponieli nad morze.
Rozdzia czterdziesty smy
W owej chwili nadeszli oprawcy: setnik Herenniusz
i trybun wojskowy Popiliusz, ktrego Cyceron obroni niegdy w procesie o ojcobjstwo, a z nimi grupa pomocnikw.
Zastawszy drzwi domu zamknite, wyamali je, ale Cycerona ju nie byo. Suba mwia, e nie wie, gdzie pan
przebywa. Dopiero jaki mody czowiek imieniem Filologus, wychowanek i ucze Cycerona, a wyzwoleniec brata

Cyceronowego Kwintusa, powiedzia trybunowi, e suba

poniosa go w lektyce przez park i ocienione cieki w kierunku morza. Trybun wzi wic ze sob kilku ludzi i ruszy z nimi okrn drog do wyjcia, a Herenniusz pobieg przez park ciekami. Widzc go, Cyceron kaza subie przystan i trzymajc si lew rk za brod, bo taki
mia zwyczaj, wzrokiem niewzruszonym spojrza na siepaczy. Twarz mia zaronit, okryt kurzem i cignit od
trosk, tak e w. chwili, gdy Herenniusz zada mu cios
miertelny, prawie wszyscy zamknli oczy. Z lektyki poda
szyj pod miecz i tak zosta zabity w szedziesitym
czwartym roku ycia.
Zgodnie z rozkazem Antoniusza oprawcy obcili mu nastpnie gow i rce. Rce za to, e pisa nimi filipiki.
Tak bowiem sam Cyceron zatytuowa swe mowy przeciw
Antoniuszowi i do dzi dnia woluminy te nosz nazw
filipik.
Rozdzia czterdziesty dziewity
Odcit gow i rce Cycerona zaniesiono do Rzymu.
Antoniusz zajty by wtedy przeprowadzaniem wyborw.
Usyszawszy o mierci Cycerona i ujrzawszy na wasne
oczy jego szcztki, zawoa: Teraz ju koniec proskrypcjom!"; gow i rce zabitego kaza zoy na mwnicy.
Widok ich przej Rzymian zimnym dreszczem. Wszyscy
mieli wraenie, e patrz nie na twarz Cycerona, lecz na
obraz duszy samego Antoniusza.
Jedno tylko zrobi moe susznie: odda owego Filologusa onie Kwintusa, Pomponii. Ta za dostawszy go
w swe rce, mcia si na nim na rne sposoby, midzy
innymi kazaa mu kraja wasne ciao po kawaku, a potem piec je i zjada. Tak przynajmniej opowiadaj niektrzy z autorw. Natomiast wyzwoleniec samego Cycerona,
Tyron, w ogle nie wspomina o wydaniu Filologusa w rce Pomponii.
Dowiaduj si take, e kiedy, po dugim czasie Cezar
przyszed do jednego ze swych wnukw, gdy ten trzyma

wanie w rkach jakie pismo Cycerona i przeraony

stara si je ukry w fadach szaty. Cezar, widzc to, wzi
od niego pismo i stojc przeczyta ze do duy ustp.
Nastpnie odda je chopcu z powrotem i powiedzia:
Uczony to by czowiek, uczony i prawdziwie miujcy
ojczyzn".
Bezporednio po zwycistwie nad Antoniuszem Cezar,
pozostawszy sam na stanowisku konsula, przybra sobie za
koleg syna Cycerona; za jego to konsulatu senat uchwali zburzenie posgw Antoniusza, uniewani wszystkie
przyznane mu godnoci i odznaczenia, a nadto wyda dekret, na mocy ktrego nikomu w rodzinie Antoniuszw
nie wolno byo nosi imienia Marek. Tak wic z woli bogw dom Cycerona mg wymierzy ostateczn kar Antoniuszowi.

MARIUSZ

Ogromna, niezgrabna i surowa posta zdobia charakter

Mariusza. Stosownie do niskiego stanu, wychowanie jego toporne
i sumienne wprawio go w dzik nieuyto, od ktrej si i w
najwyszych stopniach nie mg odzwyczai.
Urodzi si na wsi, w powiecie Arpinum. Zacignwszy si do
wojska, pierwsza kampani przeby pod Scypionem modszym
Afrykaskim i by przy zdobyciu Numancji. Nadzwyczajna moc,
wielka odwaga i pracowito zjednay mu wzgldy. A gdy na
oczach wodza - znakomitego w wojsku Celtyberw rycerza w
szczeglnej potyczce pokona, tak go uj ku sobie, i dopuci go
do towarzystwa i czstokro uywa w rnych sytuacjach. Trafio
si jednego razu, gdy przy uczcie bya mowa o wodzach wwczas
u Rzymian znakomitych, a jeden ze stoownikw pyta Scypiona,
kogo by uwaa za godnego siebie nastpc, Scypion uderzy z
lekka po ramieniu siedzcego przy sobie Mariusza i rzek: A kto
wie czy nie ten? Sowo to byo wyrokiem dla modego rycerza i
odtd nabra otuchy wzgldem swojej wielkoci.
W modym wieku zostawszy trybunem, chcc si posplstwu
przypodoba, zacz urzdowanie od tego, i uatwi mu zdobycie
wikszej jeszcze ni przedtem wadzy w gosowaniu. Takiemu
wnioskowi, uwaczajcemu swej wadzy, opar si senat, majc na
czele konsula Kott. Ale Mariusz, ufny w powag swojego urzdu,
przyby na miejsce obrad i gdy Mettelusowi, ktry konsula
wspiera, wraz z samym konsulem pogrozi wiezieniem, tak
strwoy opornych, i otrzymawszy co chcia, wrci do ludu i
wyrok taki, jaki by wnis, ogosi. Taki krok na samym wstpie
da pozna nieustraszony umys i niewzruszon stao, i przynis
mu take nienawi senatu, jako e okaza si zbyt porywczy w
dogadzaniu dzom posplstwa, - gdy jednak w innej

okolicznoci, gdzie mg bardziej jeszcze lud dla siebie uj

(chodzio bowiem o rozdawanie zboa), temu ludowi sprzeciwi
si, wszyscy nie uniesieni przesdem poczli w nim szanowa
prawdziwe, bo bezwzgldne obywatelstwo. Sprawowa dalej urzd
pretora zawsze cnotliwie dziaajc, przez co, mimo i nie mia
zaszczytu urodzenia ani bogactw, zaskarbi sobie u wszystkich
powaanie. Z czasem doszed do znacznego majtku i
spowinowacenia, gdy poj maonk z domu Cezarw, siostr
ojca Juliusza.
Wyznaczony na wypraw przeciw krlowi Jugurcie Metellus
wybra go na legata i udali si do Afryki. Tam wsawi si
walecznoci, a wstrzemiliwoci przewyszy wszystkich.
onierze widzc, i znosi gd i niewygody na rwni z nimi,
wzmagali si jego przykadem i sprzyjali mu wielce. Doszy te
wieci do Rzymu. Dowiedzia si take o usilnej dzy wojska,
iby go wodzem mie chciao, a przeto pragno jego wyniesienia
na konsulat z pewn nadziej, i on zakoczy wojn trwajc
dotd upornie.
Dobrze wiedzia o takim sposobie mylenia onierzy Mettelus,
a posdzajc Mariusza, i on ze swej strony najwiksz by do
tego pobudk, nka go w kadej okolicznoci, ktra mu si tylko
moga zdarzy. Zrazu nie da si tym obrazi Mariusz; znuony
jednak ustawicznym przeladowaniem, wyjedna sobie pozwolenie
powrotu do Rzymu, gdzie podczas kandydowania w wyborach
zosta jednogonie wybrany konsulem. W mowie, ktr wygosi,
dzikujc za wybr, przyrzek, i zakoczy wojn z Jugurt i jego
samego w wizach odstawi do Rzymu. Zaraz po objciu
stanowiska czyni przygotowania na przysz wypraw, nakaza
pobr, i tak by w tej mierze porywczy, i mimo prawa
zakazujcego umieszcza niewolnikw w wojsku, on ich bra, a z
nimi wszystkich wczgw i prniakw, ktrych tylko mg
znale. By to precedens w Rzymie, albowiem dawniej pilnowano
tego, by onierze byli osiadli, a dajc w majtkach, ktre
zostawiali, rkojmi swojej wiernoci, bronili ojczyzny i zarazem
strzegli swej wasnoci.
Jeeli nowo postpku obraaa wielu, chepliwo Mariusza
bya nie mniej przykra: "Mj wybr, mwi on, jest zwycistwem,
otrzymanym nad gnunoci i zbytkami majtnych. Ja na sobie
nosz istotne znamiona usug, blizny dla ojczyzny zyskane, oni si
nadymaj obrazami przodkw swoich; a gdy bez wasnych dzie
okazuj tylko sawne imi, godni s tym wikszej wzgardy, im
usilniej pragn powaania". Takie mowy poruszay senat i
patrycjuszy, ale tak samo, jak monych upokarzay, mie byy
ludowi, ktry si im przysuchiwa.
Gdy w Afryce stan jako nastpca Metellusa, zasta tak rzecz
do wykonania. Jugurt pokonano, kraj opanowano, tego tylko
brako, eby tego nieszczsnego monarch dosta. I jakby los
czuwa nad ukaraniem chytroci, ten sam podstp, ktry przedtem

Jugurta uknu wzgldem Metellusa, teraz dla niego przyrzdzono.

Bokchus, krl Numidii, te Jugurty, przyjmowa go u siebie. Ten,
ujty przysugami, a bardziej obawiajc si przemocy rzymskiej,
przyrzek Mariuszowi, i mu go wyda. Mariusz natychmiast posa
swego kwestora, Sull. Gdy ten przyby, przezwyciy reszt
oporw krla Numidii, odebra z rk jego winia i przywid do
obozu. Ale dumny z takiego wyniku sobie dzieo przypisujc,
pojmanie Jugurty kaza wyry na kamieniu, ktry oprawiony w
piercie nosi na palcu i piecztowa nim swe listy. Ta mniej
warta wzmianki okoliczno staa si potem gwn przyczyn
nienawici midzy Sull a Mariuszem, jak si to niej okae.
Wie o zakoczonej wojnie i pojmaniu Jugurty ucieszya
Rzym, ale zatrwoya go druga - o zbliajcych si Cymbrach i
Teutonach, ktrych niezmierne gromady groziy Italii. Te dzikie
narody, nieznajome dotd byy Rzymianom. Wyszy z pnocy,
gdzie byy ich pierwotne siedliska. Nie majc adnego kontaktu z
innymi, nie daway si dotd pozna i bardzo niejasne wieci o
nich dochodziy. Wiedziano tylko, i przyszy z Germanii i
wtoczywszy si w Gali, znaczn jej cz posiady. Inni pocztki
ich wywodzili od Celtw i Scytw pnocnych. Sposb ich ycia
by prosty, posta ogromna, powierzchowno odznaczaa si
chamstwem i dzikoci. Czer t obliczano na trzysta tysicy ludzi
zdatnych do boju. e za szli do nowych osad, snuy si za nimi
niezliczone orszaki niewiast, dzieci i starcw. Osiadali ci
przybysze w zdobytych krajach; ktrzy si za nie mogli
pomieci, szli dalej. Nikt im dotd jeszcze nie mg stawi oporu.
Ju kilkakrotnie znieli wojska, ktre przeciw nim wysano.6
Omieleni wic zwycistwami, a majc Itali otwart, wygraali
na Rzym i planowali i prosto ku niemu, zburzy go doszcztnie i
spustoszywszy Itali, dopiero ustanowi swoje osady.
Cay pierwszy konsulat Mariusza min, po zakoczonej wojnie
z Jugurt, na przygotowaniach do wojny z Cymbrami, o ktrych
dochodziy coraz wiesze wieci, jako gotowych do wkroczenia
gbiej na teren Italii. Odprawiwszy tryumf, w ktrym Jugurt
wieziono przed jego wozem, reszt roku powici Mariusz, jak si
ju wyej rzeko, przyszej wyprawie.
Powtrnie na rok nastpny wybrany konsulem, czyni
przygotowania z wiksz jeszcze gorliwoci. Aeby za byy
skuteczne, zacz od tego, aby wojska przeszych wodzw
pobaaniem krnbrne, do zbytkw i rabunkw przywyke, przyzwyczai do pracy, szykownoci, posuszestwa i
wstrzemiliwoci. Takowe na wstpie rozwizania wyday si
niedogodne i zbyt ostre, zwaszcza e ich agodnym wygldem i
sowami nie chcia, a raczej nie mg. By bowiem, jak si ju
rzeko, nie tylko srogi z postaci, ale i dwik gosu mia straszny i
przeraliwy, wymaga karnoci, a popdliwo jego nie dawaa
przystpu agodnym wzgldom i sodkiej wymowie. Ostro jego
wyrokw bya nieubagana; w istocie chcia, aby si go bano, i na

tym opiera swe postpowanie. Zrazu napotka wiele sprzeciwu,

ktryby moe mniej staego odwid od przedsiwzicia; ale jego
umys nie ustpliwy, im wicej znajdowa przeszkd, tym dzielniej
si wzmaga. Na koniec zwalczy prawie powszechny opr i tego
dokona, i z czasem nowozacini przyzwyczaili si do jego
postaci, gosu, pogrek, i do tego wszystkiego, co ich zrazu
odstrczao. Uwaajc, i to co czyni, zmierzao jedynie do ich
wasnego dobra, i zapatrujc si na wielko dzie, do ktrych ich
zaprawia, dali si powodowa, a przeto stali si zdolniejszymi, ni
ich poprzednicy, do zwycistwa nad nieprzyjacielem, ktry w
swoj si ufny i ju nauczony jak Rzymian zwycia, grozi
caemu pastwu ostateczn zgub.
Strzegc granic, cay rok Mariusz spdzi na takich
przygotowaniach, a tymczasem owe dzikie tumy zwrciy si ku
Hiszpanii, ktr wedle swojego zwyczaju pustoszc, zasiedlali.
Byy to zdarzenia szczliwe dla Italii i Rzymu, albowiem przez
ten czas mieli sposobno gotowa si na walk z tak straszn
potg, ktra powrciwszy z Hiszpanii, znowu ku Italii miaa si
obrci. Tymczasem, gdy ju koczy drugi rok urzdowania
swego, na trzeci przeduono mu urzd konsula razem z wadz
nad wojskiem. Dopomogo do trzeciego konsulatu, i
przyzwyczajeni do rzdw jego onierze wyraali najgbsz
niech do innego wodza, ktrego by im dano.
Wbrew oczekiwaniom i Rzymian i Mariusza ten trzeci rok
przeszed spokojnie. A e drugi konsul, Aureliusz, umar w czasie
swojego urzdowania, - gdy mia si zaczyna rok czwarty, na
czas wybierania nowych konsulw przyby do Rzymu Mariusz, i
za spraw trybuna Saturnina czwarty raz zosta wybrany
konsulem, za koleg majc Lutacjusza Katullusa, ma o wielkiej
wzitoci tak u patrycjuszw, jak i u posplstwa. Mariusz niby
sprzeciwia si swojemu wybraniu, ale lud, albo w prostocie
swojej wierzc takiemu sprzeciwowi, albo udajc, i wierzy,
przymusi go gwatem do objcia urzdu. Wkrtce po owych
wyborach przysza wiadomo, i nieprzyjaciel zblia si do
granic. Jak najspieszniej Mariusz ruszy z Rzymu do wojska i
rozoy obz nad rzek Rodan, opatrujc go w ywno
dostateczn na dugi czas. Co aby mu atwiej przyszo, kaza kopa
kanay i nimi j spawia z krain nadbrzenych. W tej pracy
uywa wasnych onierzy, by take posplstwu uly i ludzi
swych co raz bardziej wprawia do trudw i pracy. Dotd jeszcze
atwo zobaczy owe koryta, ktre zw fosami Mariusza, fossae
Marianae.
Barbarzycy rozdzielili si na dwie czci; tym, ktrzy mieli i
przez Norycj, na drodze stan Katullus, - Mariusz zajmowa
Liguri, przez ktr przechodzi miaa cz z nich. Majcy i
Norycj Cymbrowie spnili si; Ambronowie za i Teutoni, na
ktrych czeka Mariusz, przeszedszy Alpy, stanli przed jego
obozem. Ich stanowiska zajy ogromny obszar, a po okolicach

odbijay si ryki niezliczonego tumu. Gdy ju si roztasowali

zupenie, wywabiali w pole Rzymian zamknitych w obozie. Ale
przezorny Mariusz wstrzymywa porywczo onierzy i swoich
dowdcw, ktrzy nie mogc znie pogrek i urgania, rwali si
do ora. Jest zdrajc ojczyzny ten, kto o dobro publiczne nie dba.
Nie o zdobyczy i tryumfach, lecz o ocaleniu ojczyzny myle teraz
naley. Tymi i podobnymi sowami hamowa przedniejszych;
onierzy za jak najduej wstrzymywa na szacach, aby patrzc
na obz nieprzyjacielski przyzwyczaili si do dotd im
nieznajomego widoku dzikich postaci, i nie dali si uwie zbyt
ywej imaginacji, ktra jeszcze straszniejszymi czynia ich w
oczach, ni byli w istocie. I tak si stao. Pomau przyzwyczajani
onierze przestali dziwi si, a w kocu czynili sobie kabaret z
pogrek tej dziczy. Ufni wic w wasn dzielno, alili si
wodzowi, i ich gnunie trzyma w zamkniciu. Wanie na to
czeka Mariusz, a widzc, i wszystko idzie po jego myli,
przyrzek, i wkrtce dogodzi ich daniom, jako e i
dowiadczona w przepowiadaniu wieszczka, ktr naumylnie
sprowadzi do obozu, upewniaa go (jak twierdzi) o zwycistwie
dla Rzymian.
Jeszcze przez pewien czas Rzymianie nie wychodzili z obozu,
albowiem Mariusz czeka dogodnej pory do bitwy z Teutonami.
Wtem oni nagle napadli na obz i z niezmiern wrzaw
szturmowali okopy i szace. Ale przeraliwe krzyki nie
zastraszyy wojska; odparli ich Rzymianie z ich wielk strat.
Widzc zatem, i darmo czas trac, ruszyli si ze stanowisk i
minli obz rzymski, zmierzajc ku ziemiom Italii. Przez sze dni
snuy si tumy barbarzycw, woajc na zamknitych, i ju id
do Rzymu, i pytali ze miechem, czy nie ka pozdrowi ich on i
dzieci. I jeszcze wtedy Mariusz wstrzyma zapalczywo swoich,
ostatnich granic ju sigajc, i gdy przeszli, on take ruszy ze
stanowiska i szed za nimi, zawsze jednak mia si na bacznoci i
nie inaczej rozkada obz, jak w warownych miejscach, gdzie
mg by bezpieczny od napaci siy powielokro go
przewyszajcej. Takim sposobem cigajc ich, doszed do
miejsca, ktre zwano rdami Seksta, Aquae Sextia.9 Tam, gdy
si zdecydowali Teutonowie, i on obozem stan. A widzc takie
miejsce, ktre zdawao si by wielce dogodne, tam postanowi
stoczy bitw i prdzej, ni myla, przypadek mu j nastrczy.
Do daleko od obozu bya woda, wic trzeba byo i po ni
wsplnie i pod broni. Gdy przyszli tam Rzymianie, zastali
Teutonw; doszo do zajcia, a gdy tak jednym i drugim
przybyway na pomoc wiee posiki, nie byo ju w mocy
Mariusza wstrzyma raz wszczty zapa. Wpierw Ligurzy rzdnie
wpadli na nieprzyjaciela. Wspary ich puki rzymskie tak potnie,
i zamawszy gste orszaki dziczyzny, pdzili je w rzek. Wiele
ich lego w niej, utopio si bez porwnania wicej. Noc przerwaa
rze, a rozproszeni barbarzycy w wielkiej klsce powrcili na

stanowiska. Ze swojej strony to samo uczynili Rzymianie,

oczekujc dnia, ktry mia szczliwie dopeni ju rozpocztego
dziea.
Tej nocy u Teutonw nie byo ju sycha wycia i krzykw,
jakie przedtem byway, co znamionujc trwog, dodawao jeszcze
bardziej odwagi Rzymianom. Przyszed dzie dugo oczekiwany, a
gdy Teutoni nie mieli wyj w pole, Mariusz te swoich
zatrzyma. Jednak dla wikszej pewnoci przygotowa zasadzki, i
poleci Marcellusowi, aby, gdy dojdzie do bitwy, zaszed tyy
nieprzyjaciela.
Gdy wszystko byo gotowe, Mariusz wyprowadzi swoje
wojsko w pole; wyszli i Teutoni z Ambronami. Pierwsi Rzymianie
szli w bj, i wszcza si owa pamitna bitwa, od ktrej wyniku
zalea los tylu ludw. Z pocztku bya wyrwnana i nie zna
byo, gdzie skania si zwycistwo. Ale gdy na dany znak ukaza
si Marcellus z zasadzki, pad strach na barbarzycw; zmieszali
si w szyku, a widzc si otoczonymi, toczyli si wsplnie, nie
wiedzc z ktrej strony si broni. Wzmogli si Rzymianie na
widok mieszajcego si nieprzyjaciela; i jeszcze silniej na
napierajc, poczli rozprasza dotd zwarte w szyku niezmierne
zgraje; powszechna zatem trwoga je ogarna i uciekali w te pdy.
Zbiegych wszdzie cigali zwycizcy, a w owej straszliwej
pogoni zajadych onierzy dzicz poniosa nieprawdopodobne
straty, gdy liczono do stu tysicy tak polegych, jak jecw.
Zdobyto obz nieprzyjacielski; znaleziono w nim niezmierne upy.
Z nich najcenniejsze Mariusz zachowa na ozdob tryumfu, wiele
odda Bogom na sub, reszt podzieli midzy wojsko. W tym
czasie przybyli z Rzymu legaci, donoszc mu, i pity raz zosta
wybrany konsulem. Ale jak gdyby na przekr tak wielkiej
pomylnoci dawano zna, i Cymbrowie, przebywszy grskie
zapory, ktre Katullus przyrzdzi, rozbili Rzymian pilnujcych
mostu i twierdzy, po czym wkroczyli w gb kraju, pustoszc
nabrzea Adygi. Wyruszy przywoany do Rzymu Mariusz; i
mimo, e mia wyznaczonego tryumf, odoy go, spieszc na
pomoc koledze. Poczywszy si z nim, szed przeciwko
Cymbrom, ktrzy nie mieli jeszcze pojcia o klsce swoich
sprzymierzecw. Gdy przeprawili si z Katullusem przez rzek
Pad, przybyli do nich posowie wyprawieni od Cymbrw;
wyraziwszy ch osiedlenia si w Italii, dali, aby im
wyznaczono miejsca na osady. To za (dodali) mwimy wam w
imieniu naszym i naszych wspbraci". Ktrzy to s ci wasi
wspbracia? pyta Mariusz. Gdy odpowiedzieli, e Teutoni i
Ambronowie, ze wzgard i miechem rzek: Juem ja ich osadzi, i
da spoczynek. Zrazu nie wiedzieli, co oznaczaj te sowa, dopiero
kiedy ujrzeli przywdcw teutoskich w kajdanach, zaczli
zorzeczy i narzeka, i peni rozpaczy wrcili do swoich. Wie o
straszliwej klsce, ktr tam rozgosili, zasmucia wielce, ale
zarazem tak zapalia do zemsty, e chepliwymi okrzykami i

wyciem groc Rzymianom, stanli do walki.

Ich krl, Bojoryks, na czele wybranej jazdy pierwszy zbliy si
pod szace Mariusza i wyzwa go w pole; na co ten kaza mu
powiedzie: Rzymianie nie radz si nieprzyjaci w tym, co maj
czyni, ale tym razem posuchaj Cymbrw. Za wsplna umow
wyznaczono teren do bitwy, majcej nastpi za trzy dni na polach
wercelskich.
Rzymianie i Cymbrowie stawili si na placu w dzie
wyznaczony. Katullus wid dwadziecia tysicy, Mariusz
trzydzieci dwa tysice pieszego onierza. Liczba nieprzyjaci
bya niezmierna, dobrej jazdy mieli pitnacie tysicy w pukach.
Wojska najmocniej zbiy si tam, gdzie sta Katullus. Albowiem
Mariusz w porywie za nieprzyjacielem oddali si ze swoim
skrzydem od rodkowych pukw, i w gstym tumanie straci je z
oczu. Ale kurzawa ta, kryjc liczb Cymbrw, Rzymianom
pomoga. Rwnie zbyteczna spiekota dnia szkodzia
nieprzywykym do upau Cymbrom, ledwo wic mogli znie
ciar zbroi i ora. Zaczli zatem ustpowa, a w kocu poszli w
rozsypk. Wtedy to nastpi najwikszy rozlew krwi; rozjuszeni
oporem onierze nie znali miary i wzgldw; cigajc
uciekajcych Rzymianie dotarli a do obozu. Tam ukaza si
straszliwy i osobliwy widok zajadych kobiet wstrzymujcych
mczyzn i zawracajcych ich do boju. Zabijay zbiegw, a widzc
Rzymian tu przed sob, na ich oczach rozszarpyway swoje
dzieci, a potem zabijay si same. Ten pamitny dzie przewyszy
pierwsze zwycistwo. Znaczny wkad do wsplnej wygranej
wnis Katullus, i owszem tak on, jak jego onierze, najwicej
przyczynili si do zwycistwa. e jednak pierwszestwo wadzy
znajdowao si przy Mariuszu, on zyska zaszczyt nagrody. Wid
jednak tryumf razem z Katullusem, zapraszajc go dobrowolnie,
przez co zjedna sobie jego przyja oraz wielkie wzgldy u
wojska i ludu rzymskiego.
Po odbytych dwch tryumfach i picioletnim piastowaniu
konsulatu zdawao si, i los ukada si bardzo po myli
Mariusza. Ale ta sama pomylno, ktra go nad wszystkich
wspczesnych wyniosa, daa pozna, jak nieograniczone s dze
ludzkie, zwaszcza gdy je rozpieci zbytnie szczcie.
Syt sawy, piastujc pity konsulat i mianowany trzecim
fundatorem Rzymu, wszelkich stara dokada, aby szsty raz
jeszcze urzd ten sprawowa. A e wraz z nim o t godno stara
si dawny wdz jego, Metellus, - chcc mu si oprze, zczy si
z Saturninem, trybunem najzuchwalszym i najbardziej bezbonym
ze wszystkich Rzymian, i depcc wszystkie wzgldy postanowi
wygna z Rzymu przezacnego ma, ktry by mu na
przeszkodzie, i wymg gwatem, i szsty raz lud go musia
mianowa konsulem. Nim go wybrano, jeszcze w czasie
wojennych wypadkw, nada by prawo obywatelstwa rzymskiego
tysicowi mieszkacw Kamerynu. Taka decyzja sprzeciwiaa si

dawnym zwyczajom i prawom; albowiem zaszczytem takiego

przywileju obdarzano nieczsto i tylko za wielkie przysugi. Gdy
wic po jego powrocie wyrzucano mu owo bezprawie, ufny w
przemocy mia odpowiedzie: "Pord broni prawa milcz" (inter
arma silent leges)". Powiedzenie to stao si synne i bywa
przytaczane do dzisiaj.
Metellus sta na czele senatu i patrycjuszy nieprzyjaznych
Mariuszowi. Chcc dokuczy swym nieprzyjacioom, konsul
zmwi si z Saturninem co do nowego podziau gruntw midzy
posplstwo, wiedzc, i senat bdzie temu przeciwny, jak si i
dawniej okazywa w podobnych okolicznociach. Saturnin wnis
wic takie danie na zgromadzeniu ludu. Przyjte zostao z
niewymown radoci. e za dla wikszego bezpieczestwa
wnis take i to, aby przed ludem stawi si senat i przyrzek
uroczycie, e temu, co lud ustanowi i nakae, sprzeciwia si nie
bdzie, - Mariusz wyda si by obraony takim, jak mwi,
podejciem, i w senacie z tym si odezwa, i ze swej strony
takiego przyrzeczenia nie zoy. Albowiem choby samo przez si
prawo nie byo szkodliwe, przymuszanie senatu jest nieprzyzwoite
i uwaczajce jego powadze.
Metellus takie sowa syszc powsta z miejsca i podobnie
owiadczy, i nakazanego przyrzeczenia nie dotrzyma; to samo
powtrzyli senatorowie. Gdy nadszed dzie wyznaczony na
stanowienie prawa, a Saturnin przywoa senat do przyrzeczenia,
wystpi pierwszy Mariusz i rzek: Jeeli ma to by prawem, ja
bd prawu posuszny. Senat zdziwio owo obrotne, prawda, ale
przeciwne dawnemu owiadczeniu zdanie, lud za okaza rado
okrzykiem. Za przykadem Mariusza poszli niektrzy senatorowie;
ale gdy przysza kolei na Metellusa, mimo usilnych nalega tych,
co go otaczali, i wrzasku ludu, nie zoy nakazanej przysigi, a
gdy mu Saturnin grozi mierci, rzek: Czyni le w czymkolwiek
bd, jest to dzieem czowieka nieprawego; czyni dobrze, gdy
takie postpowanie adnej straty nie przynosi, nie jest cik
rzecz; ale czynic dobrze, znale si w niebezpieczestwie i nie
ulec mu, to wiadczy o znamienitym czowieku. Skazany zatem na
wygnanie opuszczajc Rzym, tak si odezwa: Albo si rzeczy na
lepsze odmieni i lud bdzie aowa tego, co uczyni - wtedy z
powrc z honorem; albo zostan takie, jak s, a wwczas
uczciwiej i bezpieczniej pozostawa daleko.
Sulla, niegdy namiestnik Mariusza, wsawiajc si co raz
bardziej walecznymi czynami, zyska wzgldy ludu i sprawowa
najwaniejsze urzdy. Gdy wic myla o konsulacie, wanie
wwczas Bokchus, krl Numidii, przysa na Kapitol zote posgi,
przedstawiajce pojmanie Jugurty. e za i w rzebie i w napisach
zasuga i chwaa bya przypisana tylko Sulli, wzburzyo to dumny
umys Mariusza, i nie mogc cierpie takiej obelgi dla siebie,
owiadczy, i krzywdzce dla niego przedmioty, jeeli nie bd
zdjte z miejsca, gdzie je umieszczono, potrafi usun i zniszczy.

Tote dla uskutecznienia tego przedsiwzicia zbiera znaczne

gromady ludu, Sulla ze swojej strony take gotowa si do
przeciwdziaania, i ju zanosio si na znaczne zamieszanie w
Rzymie, gdy Mariusza zasze wypadki oddaliy z niego na pewien
czas.
Plemiona Italii, sprzymierzone z Rzymianami, i obfite w
bitnych ludzi, widzc, jak po zwycistwie nad Teutonami i
Cymbrami narastaa przemoc rzymska, obawiajc si o wasny los,
poczyy si przeciw niej wsplnie. Rzymianie widzc na co si
zanosio, ze swej strony czynili przygotowania do walki. W kocu
doszo do wojny i Mariusz sam stanwszy na czele wojska, nie
dorwna czynom Sulli, ktry pomylnie prowadzi t wojn.
Ociay wiekiem i prac, by ju mniej zdatny do sprawowania
dowdztwa, i mimo jednego znacznego zwycistwa nad wrogiem,
nie rokowa nadziei, ktr Rzym powzi, i zupenie pokona
nieprzyjaci. Pisarze rzymscy podali o nim do wiadomoci tylko
to, i gdy jednego razu pozostawa w oblonym obozie, zbliy
si do szacw wdz nieprzyjacielski, Popediusz Silo, i tymi
sowami go zaczepia: Jeeli wdz zawoany, zastp do nas, i bij
si. A Mariusz odpowiedzia: Jeeli ty wdz taki, jakim si
mniemasz, doka tego, ebym ja zstpi, i bi si z wami.
Rozpocza si wojna z Mitrydatesem, krlem Bitynii i Pontu, i
ju stargany wiekiem i prac Mariusz nabra chci by pj na ni.
A e tego samego pragn Sulla, wwczas bdcy konsulem,
Mariusz, jak przeciw Metellusowi Saturnina, tak przeciw niemu
uy Sulpicjusza, jeszcze bardziej bezbonego ni tamten, i
majcego wiksz wzito u ludu. Po wielu pogrkach doszo do
tego, i zuchway trybun uzbrojony przyby do senatu i konsulw,
i rozgromiwszy tych, co ich otaczali, wszystkich zmusi do
ucieczki. Podczas niej omal nie zgin Sulla, a co dziwniejsze,
znalaz ocalenie w domu Mariusza. Opanowawszy forum
Sulpiciusz ogosi Mariusza wodzem rzymskiego wojska przeciw
Mitrydatesowi. Ten natychmiast posa dwch trybunw do Sulli,
ktry znajdowa si w obozie, nakazujc, aby mu zda wadz
wodzowsk. Ale ten, majc posuch u wojska, rozkaza zabi
trybunw, sam za w sile trzydziestu tysicy szed prosto na
Rzym.
Nie by w stanie broni si Mariusz, mimo, e wezwa
niewolnikw do obrony, obiecujc im wolno. A gdy widzia, i
Sulla zblia si co raz bardziej do Rzymu, ustpi popiesznie,
szukajc ocalenia w ucieczce. W niej opuszczony, zosta tylko z
domownikami swymi. Zmierza wic ku morzu i zajwszy okrt,
czeka na odpowiedni wiatr, chc pyn do Afryki. Ale i w tym
ukazaa si mu przeciwno niesprzyjajcego losu. Co raz bardziej
wzmagajca si burza zmusia go do wyjcia na ld, i szukania na
brzegach tajemnego schronienia. Mniema, i je znalaz, gdy
tymczasem dowiedzia si, i po wszystkich okolicznych drogach
rozesani oprawcy Sulli wypytywali si o niego. Doszo do tego, i

ca noc musia spdzi zanurzony po szyj w bagnie. W kocu

gdy w maej dce chcia wypyn w morze, poznany przez
cigajcych, zosta doprowadzony do miasta Minturne.
Natychmiast osadzono go pod stra w domu niejakiej Fannii,
ktr niegdy ukara z powodu jej rozwizego ycia. Gdy
mieszkacy Minturne zgromadzili si by ustali, co uczyni z
Mariuszem, lito Fanii zwyciya nad zemst. Oddawaa mu
wielkie przysugi i pocieszaa krzepicymi sowami, i jego los,
cho zdawa si by nader przykrym, moe si zmieni. Syszc to
Mariusz, upewni j, i nie poddaje si rozpaczy; a mimo
okropnego stanu, w ktrym pozostawa, nie straci serca i
mnoci w wytrzymaniu najsroszych ciosw. Doda take,
jakoby wewntrz siebie czu jak radosn wrb przyszego
wyzwolenia; prosi zatem, aby go samego zostawia dla
spoczynku, ktrym by siy przywrci.
Tymczasem, jak si wyej rzeko, zgromadzeni obywatele
Minturne naradzali si, czy puci wolno jeca, czy te uczyni
zado wyrokowi mierci, ktry na niego wydano. Ostatnie
przemogo; i gdy aden z nich nie mg omieli si na takie
zabjstwo, wynajli cudzoziemca, jak twierdz niektrzy, Cymbra,
aby go zgadzi. Gdy ten wchodzi z dobytym mieczem, i usysza
potny gos: miesz zabi Mariusza? rzuci bro i ze strachem
wypad na ulic, woajc: Nie mog zabi Mariusza. Takie woanie
przerazio cay lud, a po pierwszym wraeniu nastpia lito.
Pobiegli wic tam, gdzie przebywa Mariusz, i zaopatrzywszy go
w ywno, odprowadzili nad morze, gdzie wsiadszy na okrt, po
do szczliwej egludze przypyn do brzegw Afryki w
miejscu, gdzie niegdy bya Kartagina. Gdy tam przebywa,
odebra od tamtejszego rzdcy, namiestnika Sekstyliusza, rozkaz,
aby ustpi; jeli nie, jak winowajca osdzony, mierci zostanie
ukarany. Mariusz zamilk na to, a gdy niecierpliwy posaniec
pyta, co kae odpowiedzie przeoonemu: Powiedz - rzek - e
widzia Mariusza na ruinach Kartaginy.
Gdy dowiedzia si o niezgodzie konsulw, Cynny16 i
Oktawiusza, z tysicem ludzi zebranych w Afryce wyruszy do
Italii. Na wie o jego przybyciu wpierw rolnicy i pasterze z
pobliszych okolic, pniej obywatele miast, w kocu tumy
onierzy, ktrzy niegdy pod nim suyli, zaczli si skupia
wok niego; i wkrtce zebrawszy niemae wojsko, uda si do
konsula Cynny, a e by on gwnym nieprzyjacielem Sulli,
poczyli swe siy. Chcia go Cynna ogosi prokonsulem, ale
Mariuszowi nie wydao si suszne przyjmowa urzdu, gdy
wyrok wydany na niego nie by jeszcze cofnity. Znajdowa si
wic w wojsku jako ochotnik bez najmniejszej oznaki wadzy, po
to, aby tym bardziej wzbudza lito swym losem.
Przez okres swojego pobytu, widzc co raz wicej wojska,
ktre si do nich przyczao, postanowi wrci do Rzymu i tam
walczy z przeciwn stron. Aby za ta wyprawa miaa podany

skutek, zacz od tego, i uj ywnoci Rzymianom, ktr im

zwykle dostarczaa Sycylia, Afryka i Egipt. Po wszystkich tych
krainach rozesa rozkazy wstrzymujce wywz. Na morzu za
czuway jego okrty, jeliby pomimo rozkazw pyny statki ze
zboem. Posunwszy do przodu sprawy, ktre go dotd
zatrzymyway, uda si w stron Rzymu i zaj port w Ostii, gdzie
Tybr wpywa do morza. Szed tak na czele wojska ze wszystkich
stron pomnaanego przybywajcymi do siebie przyjacimi; wielu
byo takich, ktrych wioda do niego nieprzyja wobec Sulli,
znajdowali si i tacy, ktrym nowo i nadzieja odmiany bya
motywem do takiego dziaania.
Pozostajcy w Rzymie konsul Oktawiusz gdy nie chcia
uzbraja niewolnikw do powszechnej obrony, zosta opuszczony
przez niedostateczne dla obrony miasta oddziay, ktre uday si
do Mariusza. Wszed zatem Mariusz do Rzymu, jak zwycizca do
podbitego miasta, na czele wojska, i konsul Oktawiusz pad ofiar
jego zemsty. Stao si to hasem zbrodni dotd nie spotykanej,
ktra kilkakrotnie ponowiona w kocu republik przywioda do
upadku. Wzbrania si piro na opis rzezi i opisywanie tych
wszystkich morderstw, ktre wwczas popeniono bez wzgldw
na wiek, zasugi, przymioty, powinowactwo, i na to wszystko, co
czuo wzruszy moe.
Skinienie zajadego starca byo wyrokiem mierci; on za im
bardziej mciwy, tym bardziej zdawa krzepi si okruciestwem.
Nie tylko sam Rzym i jego okolice, ale najodleglejsze krainy,
gdzie tylko dosign moga zapalczywa dza wyuzdanych
oprawcw, doznaway tej klski. Pod pozorem cigania
nieprzyjaci zabijano obojtnych i niewinnych, by ich mierci
nasycali si mordercy. W kocu doszo do tego, e sam Cynna,
wspurzdujcy w sidmym ju wtedy konsulacie Mariusza,
zacz wzbrania si, i namawia go, aby skoczy mordowa; ale
jego usiowania byy daremne; uparty w zemcie Mariusz krwi
nasyci si nie mg. Obok innych, ktrzy w tej rzezi zginli,
prcz konsula Oktawiusza liczono Marka Antoniusza,
najwikszego w tych czasach mwc, ktrego ucit gow kaza
sobie przynie Mariusz i cieszy si szczerze tym widokiem.
Nawet Katullus, towarzysz zwycistwa i tryumfu, nie uszed
mierci.
Mci si dowoli Mariusz, gdy nadesza wie, i skoczywszy
pomylnie wojn z Mitrydatesem, Sulla z wojskiem zblia si do
Rzymu. Ta informacja przerazia wszystkich, najbardziej za tych,
ktrzy trzymali stron Mariusza. On, czy nieczuy, czy ufny w
samego siebie, czy te udajc nieustraszono, zdawa si
lekceway tak sytuacj i spdza czas na przyjciach i ucztach, a
e nie przywyk do takiego sposobu ycia, pijastwo i
bezczynno wpdziy go w niemoc; w tej ycie zakoczy, majc
przeszo siedemdziesit lat.