DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

Wprowadzenie
Wadysaw Mi
Anna Ciosek
Stanisaw Kurek
Agnieszka Orowska
MIKROEKONOMIA
Vademecum dla studentw
Wprowadzenie
Przygotowane opracowanie stanowi prb przyblienia studentom zoonej problematyki
mikroekonomii czci ekonomii zajmujcej si badaniem wyborw (decyzji) ludzi w warunkach rzadkoci dbr, w tym zachowania maych (indywidualnych) podmiotw: konsumentw, przedsibiorcw, pracownikw, poszczeglnych rynkw dbr, rynkw produkcji funkcjonujcych w ramach gospodarki narodowej. Gwn dziedzin mikroekonomii jest teoria rynku, analizujca zalenoci pomidzy popytem i poda dbr oraz rwnowag na rnych rynkach. Podejmuje ona take problematyk optymalizacji wyborw
konsumentw w odniesieniu do rozmiarw i struktury konsumpcji, a take wyborw producentw dotyczcych rozmiarw i struktury produkcji oraz metod wytwarzania. Warto
podkreli, e analiza mikroekonomiczna ma charakter czstkowy, dotyczy szczegowych bada rnych aspektw ycia gospodarczego, a pomija ich zwizki z reszt gospodarki. Uproszczenie to pozwala na zbadanie i zrozumienie ich istoty.
W prezentowanym materiale wykorzystano dorobek opracowa krajowych i zagranicznych dostpnych na rynku oraz dowiadczenia dydaktyczno-metodyczne zespou
Katedry Ekonomii UTH.
Celem wiodcym nauczania mikroekonomii jest poznanie teorii zachowa konsumenta i producenta oraz jej weryfikacja w zestawieniu z gospodarcz rzeczywistoci. Realizacji celu suy przekazanie wiedzy przede wszystkim o: istocie i funkcjonowaniu gospodarki w warunkach rynku; podstawach analizy mikroekonomicznej z wykorzystaniem kategorii marginalnych (kracowych); podmiotach gospodarczych i formach organizacji gospodarczych oraz sposobach pozyskiwania przez nie kapitau pieninego jako podstawy funkcjonowania; istocie i funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego w mikroskali
wspzalenoci midzy cen, popytem i poda; teorii wyborw konsumenta optymalizujcego zadowolenie z konsumpcji; podstawach i uwarunkowaniach decyzji producenta
dcego do optimum ekonomicznego; organizacji i funkcjonowaniu przedsibiorstwa;
kosztach produkcji i ich wpywie na jej rentowno; strukturach rynku jako synonimach
Wprowadzenie
rodzajw konkurencji, a take o funkcjonowaniu i specyfice rynku czynnikw produkcji,

w tym rynku pracy, efektywnoci i zawodnoci konkurencyjnych rynkw determinujcych
ich rwnowag ogln oraz o niepewnoci i ryzyku w dziaalnoci gospodarczej.
Efekty opanowania programu:
1. W zakresie wiedzy: student zna i rozumie treci poszczeglnych rynkw i ich elementw skadowych, determinanty funkcjonowania podmiotw gospodarczych oraz dokonywania przez nie wyborw ekonomicznych z wykorzystaniem mechanizmu cenowego
w procesach decyzyjnych.
2. W zakresie umiejtnoci: student potrafi samodzielnie rozpoznawa poszczeglne
procesy mikroekonomiczne, ich wzajemne powizania i zalenoci, analizowa je i ocenia oraz stosowa metody i narzdzia analizy wyboru ekonomicznego do diagnozowania i rozwizywania problemw ekonomicznych w interdyscyplinarnej praktyce.
3. W zakresie kompetencji spoecznych: predyspozycje przedsibiorczoci i efektywnego
dziaania w firmie, wiadomo efektw zewntrznych dziaalnoci ekonomicznej, w tym
jej wpywu na rodowisko, a jednoczenie poczucie potrzeby i umiejtno aktualizowania wiedzy.
Metody weryfikacji osignitych przez studentw efektw ksztacenia
Na wiczeniach: merytoryczno-metodyczna ocena studenckich referatw tematycznych
i sposobu ich prezentacji w oparciu o dyskusj problemow. Sprawdziany ze znajomoci
blokw tematycznych; ocena esejw kontrolnych; kolokwium dopuszczajce do egzaminu i umoliwiajce zwolnienie z niego. Egzamin w formie pisemnej lub ustnej. Warunkiem przystpienia do egzaminu jest uzyskanie pozytywnej oceny z wicze.
Literatura do studiowania przedmiotu
Podstawowa:
Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2007.
Rekowski M., Mikroekonomia, Wrokopa, Pozna 2011 (lub M. Rekowski, Wprowadzenie
do mikroekonomii wszystkie edycje).
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, Rebis, Pozna 2012 (Cz. II, III).
Uzupeniajca:
Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), PWN, Warszawa 2008 (Cz. II).
Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Gdask 1993 (Cz. VIVIII).
Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, S. Marciniak (red.), PWN, Warszawa
2007 (Cz. II).
Urbaniak P., Podstawy ekonomii. Mikro- i makroekonomia, Wyd. eMPi2, Warszawa
2012.
Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii
Temat 1
Wykad wstpny podstawy mikroekonomii
Tezy tematu:
Przedmiot i podstawowe problemy badawcze mikroekonomii: mechanizm cenowy u podstaw alokacji zasobw, wybory konsumentw i producentw. Przesanki, istota i skutki
wyborw ekonomicznych w mikroskali; krzywa moliwoci produkcyjnych a wybr; krzywa podziau. Techniki i narzdzia badawcze mikroekonomii; istota i znaczenie analizy
marginalnej. Podstawy optymalizacji decyzji; przychd marginalny a koszt marginalny;
zasada malejcych korzyci marginalnych i rosncych kosztw. Racjonalno rzeczywista i proceduralna w wyborach podmiotw gospodarczych.
Podstawowe determinanty gospodarowania
Ekonomia w oglnym ujciu bada, w jaki sposb ludzie (zespoowo lub indywidualnie) wykorzystuj posiadane zasoby dla zaspokajania potrzeb. Deniem ludzi jest zaspokajanie wszystkich potrzeb w stopniu maksymalnym; nie jest to niestety moliwe
z powodu ograniczonoci zasobw. Tak dzieje si w caej gospodarce narodowej i jej
elementach, w makro- i mikroskali.
W konsekwencji owej dysproporcji midzy potrzebami a zasobami czowiek musi
dokonywa wyborw ekonomicznych, czyli gospodarowa, tzn. decydowa, na co
przeznaczy stosunkowo rzadkie zasoby i jakie potrzeby zaspokoi, a jakie pomin.
Tym samym decyzja gospodarcza (wybr) ma zawsze dwa aspekty: pozytywny i negatywny.
Aspekt pozytywny oznacza dokonanie wyboru celw gospodarczych, ktre bd realizowane, i zasobw, jakie zostan przeznaczone do osignicia tych celw.
Aspekt negatywny wyboru oznacza natomiast konieczno rezygnacji z innych
celw, na ktrych osignicie mona byoby przeznaczy posiadane zasoby.
Rozwimy nieco te kwestie. Posiadane zasoby s przeksztacane w trakcie procesw produkcyjnych w firmie w dobra. Oglnie dobra te moemy podzieli na produkty
i usugi. Produkty (np. samochd, odzie) staj si z reguy wasnoci wykorzystujcej je osoby. Natomiast z usug (np. ksero, komunikacji) ludzie korzystaj jedynie czasowo, nie wchodzc w posiadanie ich nonikw.
Zapotrzebowanie na dobra jest ogromne; jest to jednak kategoria potencjalna
(ilo dbr, ktre ludzie chcieliby mie), ograniczana w praktyce si nabywcz ludzi. T
ostatni determinuj z kolei dochody ludzi i ceny rynkowe dbr, przeksztacajc (lub nie)
zapotrzebowanie w popyt, tzn. nabywanie poszczeglnych dbr w okrelonym czasie po
okrelonych cenach.
Podstaw zaspokajania popytu na dobra s wic zasoby. Oglnie wedug makroekonomii wyrniamy trzy ich rodzaje: zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zasoby kapitaowe (zwane te czynnikami produkcji).
Zasoby ludzkie (kapita ludzki) stanowi ludzie wraz ze swoim dowiadczeniem
i umiejtnociami. Przy tym szczegln cech kapitau ludzkiego s zdolnoci czowieka
do uczenia si i w konsekwencji cigego rozwijania swej wiedzy. Wiedza ta suy z kolei do skuteczniejszego (bardziej efektywnego) wykorzystywania i przeksztacania zasobw naturalnych i kapitaowych w dobra.
Zasoby naturalne dobra dane przez natur, niewytworzone przez czowieka,
chocia to czowiek staje si ich wacicielem i wykorzystuje je do wytwarzania produktw i usug. Moemy je podzieli na odnawialne i nieodnawialne. Te pierwsze mona odtworzy w duszym czasie; s to np. lasy, surowce rolinne. Z kolei zasobw nieodnawialnych (np. wgla, ropy naftowej) nie mona odtworzy po wyczerpaniu z. Doda
jednak trzeba, e niektre zasoby naturalne mona zastpi w procesie produkcji surowcami sztucznymi, inne nie maj jeszcze substytutw.
Zasoby kapitaowe to wszelkie rzeczowe skadniki procesw produkcyjnych,
bdce wytworem czowieka. Oglnie moemy je podzieli na rodki pracy i przedmioty
pracy. Te pierwsze to wszelkie maszyny, urzdzenia, narzdzia, instalacje itp., za pomoc ktrych czowiek wytwarza produkty i usugi. Przedmiotami pracy s natomiast surowce i pfabrykaty (naturalne i sztuczne), ktre su do wyprodukowania dobra, na ktre
czowiek oddziauje rodkami pracy. Do zasobw kapitaowych zalicza si te kapita finansowy (rodki pienine w rnej postaci: gotwki, kredytu, papierw wartociowych,
itp.).
Wytworzenie dbr (butw, usugi ksero) wymaga zastosowania wielu zasobw
rwnoczenie, przy tym kady produkt czy usuga wymaga odmiennego zestawu zasobw, i to poczonych w odpowiedni sposb. Aby wyprodukowa dobro, konieczna jest
wic wiedza: jakie zasoby, w jakich proporcjach i w jaki sposb poczy w procesie produkcyjnym, czyli wiedza o technologii produkcji. Konkretyzujc: technologia produkcji
wyznacza rodzaje, iloci i proporcje zasobw koniecznych w przedsibiorstwie do wyprodukowania okrelonego dobra (produktu lub usugi).
Z powyszych uwag wynika, e ilo i jako dbr moliwych do wytworzenia
w firmie zaley nie tylko od posiadanej wielkoci zasobw, lecz take od dostpnych
technologii produkcji. Oznacza to, e praktyczne gospodarowanie podmiotw gospodarczych (firm i gospodarstw domowych) napotyka na ograniczono zasobw i technologii.
Dlaczego?
Wielko zasobw i technologia jest okrelona w czasie: (dzi) istnieje tylko pewna liczba ludzi zdolnych i chccych podj okrelon prac, okrelona liczba ha ziemi,
okrelone zasoby dostpnych surowcw itp.; take ograniczone s znane i moliwe do

zastosowania w firmie technologie.
Konsekwencj tych zjawisk jest znany problem rzadkoci, nie tylko w makroekonomii (w gospodarce narodowej), ale rwnie w firmach (w mikroskali). Problem rzadkoci nigdy nie zanika, a w wyniku optymalna alokacja zasobw (tzn. najkorzystniejsza
w danych warunkach) cigle pozostaje zagadnieniem priorytetowym.
Proces alokacji zasobw i jego efekty mona analizowa z dwch punktw widzenia:
1.
W odniesieniu do caego spoeczestwa, na poziomie caej gospodarki narodowej;

czyni tak makroekonomia;
2.
Na poziomie pojedynczych podmiotw gospodarczych (konsumenta, przedsibiorcy), co podejmuje mikroekonomia.
Co to oznacza?
Mikro = may; mikroekonomia, jako cz ekonomii, zajmuje si dziaaniem maych podmiotw (indywidualnych), takich jak: konsumenci, przedsibiorcy, pracownicy,
rynki dbr, rynki czynnikw produkcji, ktre funkcjonuj w gospodarce narodowej. Bada
ona przesanki i czynniki wpywajce na dokonywanie wyborw i podejmowanie decyzji
alokacyjnych, a take procesy w ktrych owe niezliczone mae decyzje cz si, wyznaczajc reakcje grupowe i dziaania caej gospodarki. Badaniom tym su analizy
szczeglnie wakich trzech grup problemw, a mianowicie:
1.
Wykorzystywania mechanizmu rynkowego (cenowego) przez podmioty gospodarcze

w procesie alokacji zasobw.
2.
Wyboru przez konsumentw kierujcych si subiektywnym pojciem korzyci

poziomu konsumpcji i oszczdnoci oraz poday pracy.
3.
Wyboru przez przedsibiorcw kierujcych si zasad maksymalizacji zysku poziomu produkcji dbr i usug oraz popytu na czynniki produkcji.
Uwzgldniajc, e og zasygnalizowanych problemw rozwizywanych jest
przez rynek, stwierdza si oglnie, e przedmiotem mikroekonomii jest funkcjonowanie

rynkw: badanie zachodzcych na nich procesw, wystpujcych elementw i czynnikw, analiza zalenoci oraz zachowa dziaajcych w ich obrbie podmiotw co uzewntrznia si w decyzjach ekonomicznych. W wyniku teorie mikroekonomii su nie tylko do porzdkowania i wyjaniania rzeczywistoci gospodarczej, wykrywania wystpujcych zalenoci, ale rwnie do formuowania przewidywa.
Trzeba przy tym podkreli, e decyzje indywidualne, dziaania poszczeglnych
konsumentw i producentw, rynkw itd. cz si ze sob, wyznaczajc reakcje grupo-
we. Mona z uzasadnieniem twierdzi, e niezliczone zagadnienia mikroekonomiczne

rozwizywane przez indywidualne podmioty s podstaw procesw ksztatujcych sytuacj ekonomiczn w skali makroekonomicznej w caej gospodarce narodowej. Przy
tym dziaania indywidualne nie zawsze s zgodne ze sob, czsto s nawet sprzeczne
i prowadz do konfliktw. Doda wic trzeba, e to wanie splatanie si dziaa ludzkich, dziaa pojedynczych podmiotw, rozwizywanie ich sprzecznoci stanowi
o dziaaniach grup i caego spoeczestwa, o procesach wzrostu i rozwoju w makroskali.
Istota gospodarowania w mikroskali (kanony mikroekonomii)
Oglnie proces gospodarowania w mikroskali (w firmie, gospodarstwie domowym) polega, po pierwsze, na analizie i wyborze celw, tzn. okreleniu potrzeb i dbr zaspokajajcych te potrzeby, oraz po drugie, na analizie rodkw potrzebnych do osignicia tych
celw, czyli zasobw i technologii ich przetwarzania w produkcji. Kademu wyborowi towarzyszy bd dwa skutki: korzyci i koszty alternatywne. Co to oznacza? Podejmujc
w firmie produkcj dobra (np. butw) czy decydujc si na konsumpcj produktu (np.
kawy) spodziewamy si osign korzy (zysk, zadowolenie) z dokonanego wyboru.
Jednake kade osignicie tych korzyci oznacza powstanie kosztu utraconych efektw
z powodu rezygnacji z produkcji (np. torebek) lub konsumpcji (np. coli) innych dbr, czyli
z innego od wybranego zastosowania posiadanych zasobw.
Moliwoci wyborw ekonomicznych, jakie w okrelonym momencie ma podmiot
gospodarczy (firma), okrela jego krzywa moliwoci produkcyjnych kmp (transformacji produkcji zbliona metodycznie do granicy w skali makro). Krzywa ta wskazuje
na alternatywne kombinacje dwch grup produktw, ktre podmiot gospodarczy jest
zdolny wytworzy w okrelonym okresie, wykorzystujc do tego w caoci i w jak najlepszy sposb posiadane zasoby oraz technologie produkcji.
Kmp oddziela dwa zbiory kombinacji: kombinacje osigalne oraz nieosigalne
dla podmiotu przy posiadanej wielkoci zasobw i technologii. Wyboru mona dokonywa jedynie w ramach kombinacji osigalnych, przy czym tylko punkty lece na krzywej
moliwoci produkcyjnych wyznaczaj wszystkie maksymalne i racjonalne kombinacje
produkcji dwch dbr, jakie przy danej technologii mona osign. Dlaczego tylko te
punkty?
Kombinacje poniej krzywej mimo e osigalne oznaczaj niepene wykorzystanie zasobw, czyli niekiedy nawet marnotrawstwo czci zasobw, ktre podmiot gospodarczy ma do dyspozycji. Z kolei powyej krzywej znajduj si kombinacje nieosigalne dla podmiotu przy posiadanej wielkoci zasobw i danej technologii. Mog one
sta si osigalne dopiero w wyniku wzrostu zasobw kapitaowych firmy, co spowoduje
przesunicie w gr jej kmp.
Rys. Krzywa moliwoci produkcyjnych podmiotu gospodarczego
Analizujc obie kmp, dostrzegamy znamienne zjawisko: przy okrelonych zasobach i technologii zwikszenie produkcji jednego rodzaju dbr (np. wojskowych butw)
oznacza czciow rezygnacj z produkcji drugiego rodzaju dbr (np. grskiego obuwia). Przy tym w koszt alternatywny wzrostu produkcji dla wojska jest rosncy: koszt
drugiej pary butw wojskowych jest w tych kategoriach wikszy anieli koszt pierwszej,
itd.
Logicznym nastpstwem procesu produkcyjnego jest dystrybucja: wytworzone
dobra (przychody z ich sprzeday) naley podzieli. Jest to rwnie problem wyborw
ekonomicznych. Firma moe przeznaczy zysk w caoci na inwestycje (zwikszenie zasobu kapitau dla kmp), na cele konsumpcyjne (wzrost pac) lub dy do realizacji obu
celw. Konsument moe wydatkowa swj dochd na zakup dbr, przeznaczy go na
oszczdnoci lub realizowa oba tytuy podziau. Tak wic i po stronie dystrybucji wystpuje krzywa moliwoci podziau, wyznaczajca kombinacje podziau moliwe do realizacji i efektywne.
Istota i przebieg analizy mikroekonomicznej
Badanie rzeczywistoci, m.in. gospodarczej, i rozwijanie o niej wiedzy wymaga odpowiednich zasad, technik i narzdzi badawczych. Jednak rzeczywisto ta jest zwykle zoona
i obejmuje wiele zagadnie o rnym znaczeniu. Natomiast teoria moe rozwaa

i uwzgldnia jedynie niektre z licznych czynnikw wpywajcych na faktyczne zdarzenia.
Dlatego aby wyjani badane zjawisko, teoria musi je wyabstrahowa z rzeczywistoci
i uproci. Zwykle polega to na identyfikacji i wybraniu w jej wyniku do bada najwaniejszych czynnikw (np. determinant zjawiska, jego danych statystycznych), a pominiciu
pozostaych uznanych za mao znaczce (np. plan W-wy w skali 1:1, plan produkcji).
W analizie mikroekonomicznej proces taki polega na budowie modeli. Obejmuj
one wyabstrahowane z rzeczywistoci gospodarczej elementy uznane za najwaniejsze
dla analizy zjawiska. Formy modeli mog by rne: opisowe zaoenia, wykresy graficzne, diagramy, zbiory rwna.
Z modelami powizane s zasoby danych liczbowych (fakty). Z jednej strony, dane te umoliwiaj ilociowe ujcie analizowanych zalenoci, co w powizaniu z modelem pozwala okreli, ktre z posiadanych informacji s w konkretnym przypadku najistotniejsze. Z drugiej dane umoliwiaj weryfikacj modelu, tzn. sprawdzenie zgodnoci zaoe teorii z faktami. Pozwala to odrni prawdziwe zwizki midzy analizowanymi faktami od zalenoci faszywych mogcych wypacza zaoenia modelowe.
W analizie wikszoci zagadnie obejmujcych zmiany wielkoci ekonomicznych
stosowane s wykresy. Wykres jest ilustracj graficzn ukazujc, jak dwa lub wicej
zbiorw danych jest wzajemnie powizanych. Na osiach oznaczane s zmienne (ceny,
iloci itp.), a zaleno midzy nimi prezentuje krzywa wykresu. Nachylenie krzywej ukazuje zmian w jednej zmiennej spowodowan zmian drugiej zmiennej, jest przy tym dokadn miar zalenoci midzy nimi, zarwno jednokierunkowej, jak i odwrotnej.
Szczeglnie istotnym narzdziem mikroekonomii jest jednak analiza marginalna, czyli rozumowanie i posugiwanie si kategoriami marginalnymi (kracowymi) (np.
MSK i MSO w makroekonomii). Co okrelaj te kategorie i z czego wynika ich wakie
znaczenie dla indywidualnego podmiotu gospodarczego (i dla studiowania przedmiotu)?
W odpowiedzi przywoa trzeba ponownie problem wyboru. W praktyce gospodarczej firma przeznacza zasoby na wytwarzanie zestawu (kombinacji) co najmniej kilku
produktw. Absolutnie wyjtkowe s decyzje przeznaczenia wszystkich zasobw na wytworzenie tylko jednego dobra, a adnych zasobw na produkcj innego dobra. Take
konsument dysponujcy okrelonym zasobem (dochodem) poszukuje moliwoci zakupu wielu dbr, a nie tylko jednego, na ktry zuyje cay dochd. Decyzje typu tylko to
lub to nale w praktyce do wyjtkw. Atrybutem produkcji i konsumpcji jest dywersyfikacja!
Jest przy tym oczywiste, e rozdzielajc zasoby i decydujc si na ich zastosowanie do konkretnej dziaalnoci, ludzie d do osignicia jak najwikszych korzyci.
Kada taka decyzja oznacza te jak wiadomo poniesienie kosztu: faktycznego i al-
ternatywnego. Jeeli jednak zmieniamy decyzj, czyli dokonujemy innego wyboru, wwczas zmieniaj si rwnie korzyci i koszty.
Konkretyzujc: zmianie rozmiarw dziaalnoci (produkcyjnej czy konsumpcyjnej)
o jednostk towarzyszy wzrost lub spadek korzyci jej konkretn wielko nazywamy
korzyci marginaln lub kracow (zyskiem marginalnym ZM, zadowoleniem marginalnym). Podobnie: konkretny dodatkowy koszt powstay przy zmianie dziaalnoci
o jednostk nazywamy kosztem marginalnym (KM).
Uwzgldniajc, e korzyci z produkcji materializuj si w przychodach, moemy
zdefiniowa: przychd (utarg) marginalny jest to wzrost przychodw cakowitych wywoany wzrostem produkcji o jednostk; koszt marginalny jest to wzrost kosztw cakowitych wywoany wzrostem produkcji o jednostk danego dobra.
Na czym polega praktyczne znaczenie kategorii marginalnych? Jak ju wiadomo,
przesank wszelkich decyzji o zmianie zakresu dziaalnoci, ponownej dystrybucji zasobw, innym ich zastosowaniu itp. jest osignicie jak najwikszych korzyci. Producent
dy, aby produkcja jego wyrobw przyniosa maksymalny zysk; konsument chce osign maksymalne zadowolenie z dbr, na ktrych zakup zdecydowa si przeznaczy
(podzieli) swoje dochody. Tym samym w procesie gospodarowania indywidualnych
podmiotw obiektywnie pojawia si problem optymalizacji decyzji, szukania rozwizania
optymalnego, tzn. najkorzystniejszego w okrelonych warunkach. Jak poszukiwa takiej
optymalizacji decyzji w mikroskali (w firmie)?
Rozwaania na temat kategorii marginalnych prowadz do gwnego wniosku, e
u podstaw zmiany decyzji gospodarczych powinno znale si porwnywanie korzyci
i kosztw marginalnych, bdcych skutkiem tej zmiany. Na tej podstawie moliwe staje
si poszukiwanie rozwizania optymalnego, tzn. takiego, w ktrym rnica midzy cakowitymi korzyciami i kosztami zmiany decyzji byaby najwiksza. Jak uzyska tak
rnic?
Wychodzc z zaoenia, e celem dziaalnoci ludzi jest maksymalizacja korzyci,
naley dc do optimum zmienia poziom dziaalnoci dopty, dopki korzyci wynikajce z tej zmiany (korzyci marginalne) nie zrwnaj si z kosztem, jaki zmiana ta
pociga za sob (koszt marginalny). Jakie wynikaj z tego wnioski? Jeli korzyci marginalne s wiksze od kosztw marginalnych, wwczas naley rozwija realizowan dziaalno gospodarcz. W sytuacji odwrotnej: koszty marginalne wiksze od korzyci, naley ogranicza rozmiary dziaalnoci gospodarczej.
Ujmujc prociej: dopki przychd (utarg) marginalny jest wikszy od kosztu marginalnego, dopty przedsibiorstwo powinno zwiksza rozmiary produkcji. Kada bowiem dodatkowo wytworzona i sprzedana jednostka dobra bardziej powiksza cakowite
przychody anieli cakowite koszty, co jest rwnoznaczne ze wzrostem zyskw przed-
sibiorstwa. W sytuacji odwrotnej, kiedy koszt marginalny jest wikszy od przychodu

marginalnego, kada nastpna wytworzona jednostka produktu zmniejsza sum zysku.
Kategorie zysku (przychodu) marginalnego ZM i kosztu marginalnego KM s
wykorzystywane do okrelania poziomu produkcji maksymalizujcej zysk przedsibiorstwa:
dopki ZM > KM naley zwiksza produkcj;
gdy ZM < KM naley ograniczy wzrost produkcji;
rwno ZM = KM oznacza sytuacj optymaln, czyli osignicie najlepszego
w okrelonych warunkach poziomu dziaalnoci gospodarczej. Jest to tzw. punkt
rwnowagi podmiotu gospodarczego.
Ponadto praktyka gospodarcza wskazuje, e nadwyka ZM (korzyci) nad KM
(koszty) zanika wraz ze wzrostem poziomu dziaalnoci gospodarczej. Dlaczego? Decyduje o tym fakt, e w miar powikszania rozmiarw dziaalnoci zmniejszaj si korzyci
marginalne, natomiast koszty marginalne rosn. Odwrotnie dzieje si w przypadku
spadku poziomu dziaalnoci: rosn korzyci marginalne, natomiast koszty marginalne
zmniejszaj si.
Wskazane zalenoci znalazy teoretyczne odzwierciedlenie w dwch prawach:
prawie malejcych korzyci marginalnych (malejcych przychodw) oraz prawie rosncych kosztw marginalnych. Wskazuj one, e w pewnym momencie procesu
produkcyjnego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki nakadu zaczyna
male!
Wynika z tego, e powyej pewnego poziomu wytwarzania coraz mniej produkcji
uzyskuje si z kadej dodatkowej jednostki nakadu. Tym samym coraz wiksza ilo
nakadw wymagana bdzie do uzyskiwania takiej samej produkcji jak poprzednio.
Prawidowo ta odnosi si rwnie do konsumpcji. Wraz ze wzrostem rozmiarw
konsumpcji malej korzyci (zadowolenie) osigane ze zwikszenia spoycia o dodatkow jednostk malej korzyci marginalne. (Przykad znaczenia kolejnych kromek
chleba dla godnego czowieka). Wynika z tego, e przy bardzo wysokim poziomie
konsumpcji korzyci marginalne bd wynosiy 0. Jest to punkt, w ktrym korzyci cakowite z konsumpcji przestaj wzrasta, osigny maksimum. Co wicej, dalsze zwikszanie konsumpcji zacznie przynosi zadowolenie ujemne niezadowolenie.
Uoglniajc: w miar jak spoycie dobra ronie, jego uyteczno marginalna si
zmniejsza. Jest to prawo malejcej uytecznoci marginalnej.
Z kolei korzyciom osiganym z dziaalnoci gospodarczej towarzysz zawsze
jak wiadomo koszty alternatywne. Traktujemy je jako niepozyskane korzyci z alternatywnego zastosowania posiadanych zasobw. Z tego wzgldu zjawisko malejcych ko-
10
rzyci marginalnych jest cile powizane z zjawiskiem (prawem) rosncych kosztw

marginalnych.
Podstaw powyszych wywodw jest zaoenie, e decyzje zmierzajce do maksymalizacji korzyci podejmowane s przez podmioty gospodarcze w sposb racjonalny,
w oparciu o posiadane informacje. W praktyce jednak wybory dokonywane s na podstawie ograniczonych informacji, czyli w warunkach niepewnoci, co wywouje konieczno ponoszenia ryzyka podejmowanych decyzji. Postpowanie racjonalne powinno wic w praktyce polega na minimalizowaniu tego ryzyka! Co to cznie oznacza?
Racjonalno postpowania polega na tym, e podmiot zbiera i analizuje (przetwarza rozumowo) wszystkie informacje niezbdne do podjcia decyzji. Zakadamy przy
tym, e podmiot gospodarczy ma wszystkie konieczne informacje do podjcia decyzji,
a ponadto e jest zdolny do waciwego ich przetworzenia. Nie jest to powszechna sytuacja w praktyce. Co prawda decyzje podejmowane s w oparciu o posiadan wiedz
o dostpnych zasobach i technologiach ich przetwarzania, ale wiedza ta jest w danym
momencie ograniczona, nie obejmuje np. wszystkich nowych technologii, nowych materiaw, ich substytutw. Zdolnoci ledzenia tych nowoci przez czowieka s bowiem
ograniczone czasowo, przestrzennie i kosztowo; ograniczone s take moliwoci ich
adaptacji do realizacji wasnych celw.
Z tego punktu widzenia istotne jest rozrnienie midzy racjonalnoci rzeczywist i racjonalnoci proceduraln.
Racjonalno rzeczywista dotyczy wyniku wyboru; traktuje wybr jako racjonalny wwczas, kiedy wybrane rozwizanie prowadzi do maksymalizacji korzyci.
Racjonalno proceduralna odnosi si do procesu wyboru, traktuje wybr jako
racjonalny wwczas, kiedy rzeczywiste podmioty gospodarcze (ludzie) wybieraj metody
dziaania przybliajce do osignicia maksymalnych korzyci ze swojej dziaalnoci.
Dziaalno ludzi w praktyce gospodarczej polega wic bardziej na przyblianiu
si do optimum, anieli na jego realizacji.
Reasumujc, brak penej informacji oraz brak moliwoci cakowitego jej przetworzenia powoduj, e proces decyzyjny przyblia nas jedynie do optymalnych rozmiarw
realizacji celu. Oznacza to, e w rzeczywistoci podmioty gospodarcze postpuj
w oparciu o racjonalno proceduraln. Te oglne zasady determinuj funkcjonowanie
wszystkich podmiotw gospodarczych bez wzgldu na rodzaj ich dziaalnoci, formy
wasnoci itd.
11
Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej
Temat 2
Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej
Tezy tematu:
Istota i forma podmiotu gospodarczego; rodzaje podmiotw wedug skali dziaania: mikroekonomiczne, makroekonomiczne, mezzoekonomiczne i megaekonomiczne (ponadnarodowe). Klasyfikacja podmiotw wedug rodzajw dziaalnoci: gospodarstwo domowe i jego waciwoci, istota i oglne cechy przedsibiorstwa, mae gospodarstwo rolne
i rzemioso jako specyficzne podmioty; banki, parabanki i gieda jako podmioty gospodarcze. Klasyfikacja podmiotw wedug formy wasnoci: wasno indywidualna, jej zalety i wady. Istota, zalety i wady spki; rodzaje spek w Polsce. Istota, wady i zalety
korporacji. Spdzielnie, wasno komunalna i pastwowa jako formy dziaalnoci i organizacji gospodarczych.
System gospodarczy skada si z gospodarujcych:
1. Organizacji.
2. Instytucji.
3. Jednostek.
Dziaaj one w czasie i przestrzeni ekonomiczno-spoecznej. S powizane przepywami
produktw i informacji. S wyodrbnione pod wzgldem ekonomicznym, organizacyjnym
i prawnym.
Podmiot gospodarczy podstawowa jednostka ekonomiczna podejmujca autonomiczne decyzje o zastosowaniu dbr rzadkich bdcych jej wasnoci. Jest nim:
kady aktywny uczestnik procesu gospodarczego, ktry przez swoje decyzje wywouje okrelone skutki ekonomiczne;
kada forma organizacji powodujcej istnienie aktywnego uczestnika rynku, podejmujcego samodzielne decyzje, kierujcego si wasnym interesem i zwizanym
z tym ryzykiem.
W ujciu prawnym: przez podmioty gospodarki narodowej rozumie si jednostki
prawne, tj. osoby prawne, jednostki organizacyjne niemajce osobowoci prawnej oraz
osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz. Przez pojcie podmiotw gospodarczych rozumie si podmioty prowadzce dziaalno gospodarcz (produkcyjn
i usugow) na wasny rachunek w celu osignicia zysku.
12
Istota i forma podmiotu gospodarczego

Gwnymi podmiotami gospodarczymi s: producenci, sprzedawcy, konsumenci, nabywcy (uoglnia si ich jako przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe).
Podstawowe podmioty gospodarcze przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe:
dziaaj w gospodarce rynkowej samodzielnie i kieruj si zasad samofinansowania;
wystpuj na rynku zarwno w roli sprzedawcw, jak i nabywcw;
zawieraj dobrowolne umowy midzy sob przy uyciu pienidza wedug cen ksztatujcych si na og swobodnie na rynku;
ceny dbr konsumpcyjnych oraz ceny czynnikw produkcji ustalaj si zwykle na
poziomie rwnowacym popyt z poda.
Podmioty gospodarcze w gospodarce rynkowej maj swobod dziaania. Pastwo
odgrywa rol ograniczon do ochrony wasnoci prywatnej i zapewnia bezpieczestwo
obywateli. Gospodarka rynkowa zawdzicza swoj nazw przede wszystkim temu, e
podstawowym regulatorem i koordynatorem procesw gospodarczych jest rynek,
ktry jest samoczynnie dziaajcym mechanizmem wpywajcym na zachowanie podmiotw gospodarczych; te zachowania przesdzaj o alokacji zasobw gospodarczych.
Wasno prywatna skania do efektywnej konkurencji midzy podmiotami gospodarczymi (np. przedsibiorstwami), ktrej bodcami s optymalizacja produkcji i racjonalne
wykorzystanie czynnikw produkcji. Dc do jak najwikszego zysku, przedsibiorcy
staraj si produkowa wicej i lepiej ni ich konkurenci oraz moliwie najtaniej. Realizacja celu (maksymalizacji zysku) wymaga poszukiwania najtaszych kombinacji czynnikw produkcji oraz wprowadzenia obniajcych koszty innowacji technologicznych i organizacyjnych.
Rodzaje podmiotw gospodarczych wedug skali dziaania:
mikroekonomiczne bezporedni producenci i konsumenci oraz jednostki gospodarcze, takie jak przedsibiorstwa, szpitale, gospodarstwa domowe, rolne i ogrodnicze, warsztaty rzemielnicze;
mezzoekonomiczne infrastrukturalne, sektorowe, regionalne zrzeszenia producentw (koncerny, holdingi itp.), regionalna wadza pastwowa i komunalna;
makroekonomiczne takie, ktrych decyzje i funkcjonowanie wywiera wpyw i powoduje skutki oglnogospodarcze. Zalicza si do nich: pastwo (parlament, rzd i jego
organy), centralne zwizki gospodarcze pracodawcw i pracobiorcw, banki, giedy itp.;
megaekonomiczne (ponadnarodowe) dziaaj w skali midzynarodowej i ponadnarodowej, np. MFW, WTO, UE, korporacje ponadnarodowe.
13
Klasyfikacja podmiotw wedug rodzajw dziaalnoci

Modelowa (uproszczona) struktura gospodarki narodowej obejmuje trzy gwne podmioty: gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa i pastwo.
Gospodarstwo domowe dostarcza przedsibiorstwom czynnikw produkcji: kapitau pieninego, pracy, a take ziemi. Ekonomiczny termin gospodarstwo domowe
odpowiada pojciu rodziny.
Przedsibiorstwa dostarczaj gospodarstwom domowym rodkw do zaspokajania ich potrzeb: dbr i usug oraz wynagrodzenia za dostarczone czynniki produkcji.
Czynniki produkcji przepywaj od gospodarstw domowych do przedsibiorstw. Zostaj
one wykorzystane do produkcji dbr i usug, ktre przepywaj do konsumentw.
Za dostarczone przedsibiorstwom czynniki produkcji gospodarstwa domowe
otrzymuj zapat w formie pac, zyskw, odsetek, czynszw. Zarobione pienidze przeznaczane s na zakup dbr i usug dostarczanych przez przedsibiorstwa.
Grna cz schematu:
warto produkcji dbr
Zakupy konsumpcyjne
konsumpcyjnych
wydatki na dobra konsumpcyjne.
Dobra i usugi
Dolna cz schematu:
dochody;
.GOSPODARSTWA
DOMOWE
PRZEDSIBIORSTWA
warto usug czynnikw produkcji.
Usugi czynnikw
produkcji
(pracy, ziemi, kapitau)
Pace, procenty, zyski, itd.
Gospodarstwo domowe zwizek ludzi wsplnie zamieszkujcych i podejmujcych

decyzje (dokonujcych suwerennych wyborw) dotyczce sposobu zaspokajania wasnych potrzeb (np. przez wytwarzanie czci konsumowanych dbr w obrbie gospodarstwa domowego albo przez decyzje finansowe dotyczce sposobu zarobkowania i wydawania zarobionych pienidzy). Najczciej skada si z osb powizanych wizami
rodzinnymi. Gospodarstwa domowe s wyodrbnionymi i samodzielnymi ekonomicznie
podmiotami gospodarki narodowej. Dziaaj gwnie w sferze spoycia, a tylko w ograni-
14
czonym zakresie (rolnicy i rzemielnicy) w sferze produkcji. Kade gospodarstwo domowe ma moliwo decydowania o tym:
jak i gdzie zastosowa zasoby, ktre posiada;
w jaki sposb najlepiej pozyskiwa i konsumowa dobra i usugi zaspokajajce jego
potrzeby.
Gospodarstwom domowym przypisuje si penienie funkcji:
konsumpcyjnej, czyli dziaalnoci na rzecz zaspokojenia potrzeb rodzin, ktre je tworz;
produkcyjnej oznaczajcej pozyskiwanie rodkw, ktre s wydatkowane na zaspokojenie tych potrzeb lub wykonywanie przez jego czonkw okrelonych prac,
ktre zaspokoj te potrzeby.
rodki finansowania konsumpcji mog pochodzi z:
biecych dochodw;
nagromadzonych uprzednio oszczdnoci;
kredytw;
funduszy spoecznych.
Najwaniejsz form tworzenia rodkw finansowania konsumpcji s dochody biece,
pozyskiwane w zamian za wiadczone innym podmiotom usugi czynnikw produkcji.
Gospodarstwa domowe otrzymuj dochody:
za prac (si robocz) pace;
za kapita zyski;
za ziemi czynsze i patnoci dzierawne.
Przedsibiorstwa podmioty gospodarcze prowadzce na wasny rachunek dziaalno produkcyjn lub usugow w celu osignicia okrelonych korzyci zysku. S one
wyodrbnione pod wzgldem:
1. Ekonomicznym:
majtek przedsibiorstwa ma cile okrelony status wasnociowy;
jego sytuacja ekonomiczna zaley gwnie od wynikw wasnej dziaalnoci;
dysponowanie majtkiem przedsibiorstwa ley tylko w gestii jego wacicieli, ktrzy odtwarzaj i rozwijaj samodzielnie dziaalno gospodarcz;
2. Techniczno-organizacyjnym:
przedsibiorstwo posiada wyodrbnione wyposaenie produkcyjne, przystosowane do wytwarzania okrelonych dbr i usug;
ma okrelon zaog podporzdkowan zwierzchnikowi;
15
3. Prawno-organizacyjnym:
ma osobowo prawn, ktr nabywa po wpisaniu do rejestru przedsibiorcw;
ma prawo zawierania umw z kontrahentami, zacigania zobowiza itp.
Przedsibiorstwa w zalenoci od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji:
wykorzystuj czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wytworzenia dbr i usug;
pac gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynnikw produkcji;
sprzedaj innym podmiotom wytworzone dobra i usugi.
Funkcje przedsibiorstw w gospodarce narodowej oraz w spoeczestwie:
organizatora produkcji dokonywania przez waciciela lub menedera wyboru, co,
ile, jak i gdzie produkowa;
organizatora stosunkw midzyludzkich ksztatowania wizi interpersonalnych,
ktre pozwalaj wykorzysta dla dobra przedsibiorstwa wiedz (najczciej wyspecjalizowan), zdolnoci i dowiadczenia zatrudnionych w nim ludzi
Rodzinne (mae) gospodarstwo czy w sobie cechy gospodarstwa domowego oraz
przedsibiorstwa produkcyjnego; cz produkcji (produkcja naturalna) przeznaczana
jest na wasne potrzeby, cz za (produkcja towarowa) sprzedawana jest na rynku.
Uzyskane ze sprzeday rodki finansowe umoliwiaj regulowanie zobowiza finansowych (np. wobec wadz administracyjnych lub banku) oraz nabywanie niezbdnych rodkw produkcji i dbr konsumpcyjnych niewytwarzanych samodzielnie. Gwnym celem
gospodarowania w tym gospodarstwie jest jednak zaspokajanie potrzeb rodziny. Podstawowym rodkiem produkcji w gospodarstwie rolnym jest ziemia i siy przyrody, co nadaje jego funkcjonowaniu wiele swoistych cech i waciwoci.
Rzemioso (mikroprzedsibiorstwo) wytwarza produkty lub usugi przeznaczone na sprzeda; uzyskane ze sprzeday rodki finansowe su regulowaniu zobowiza zewntrznych oraz nabywaniu niezbdnych czynnikw produkcji i dbr konsumpcyjnych dla waciciela i jego rodziny. Bieca dziaalno produkcyjna rzemiosa
(mikroprzedsibiorstw) charakteryzuje si szczeglnymi waciwociami, a przede
wszystkim: wysok produktywnoci rodkw trwaych, realizowaniem produkcji w krtkich cyklach i szybk jej konwersj oraz znaczn zdolnoci adaptacyjn do zmieniajcej si koniunktury.
16
Sfera realna i regulacyjna przedsibiorstwa

Kade przedsibiorstwo jest jednoci:
1. Sfery realnej w ktrej przebiegaj procesy materialne (fizyczne, energetyczne),
a ich efektem s produkty (dobra materialne i usugi);
2. Sfery regulacyjnej w ktrej przebiegaj procesy informacyjno-decyzyjne, a efektem tych procesw s decyzje w sprawach tego, co ma si dzia w sferze realnej. To
decyzje okrelajce tworzenie i wykorzystanie zasobw sfery realnej, a po ich wdroeniu porwnanie stanu rzeczywistego ze stanem podanym (kontrola).
Sfer realn tworz:
zasoby pracy ludzie (pracownicy);
zasoby i stan rodowiska naturalnego maszyny i urzdzenia, materiay, ziemia
i rodki pienine;
stan wiedzy oraz technologii odpowiednie techniki znane przedsibiorstwu, ktre
w procesie transformacji zasobw przyczyniaj si do powstania nowej jakoci
w postaci produktw lub usug (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satysfakcji pracownikw z tytuu pracy.
Sfer regulacyjn tworz:
zesp mechanizmw spoecznych umoliwiajcych dokonywanie si procesw realnych;
zbir informacji powstaych w przedsibiorstwie w wyniku planowania, organizowania, motywowania i kontroli, sprzonej z otoczeniem zewntrznym;
informacje z otoczenia zewntrznego istotne dla funkcjonowania i decyzji produkcyjnych w przedsibiorstwie, jak rynek pracy, rynek dbr i usug oraz technologii, system
walutowo-pieniny, system finansowy pastwa oraz system polityczny i spoeczny.
Banki, parabanki i gieda
Banki i parabanki podmioty gospodarcze funkcjonujce w sferze obrotu pieninego
i trudnice si zawodowo rnymi operacjami pieninymi.
Gwn funkcj banku jest gromadzenie wolnych czasowo rodkw pieninych
przedsibiorstw i innych podmiotw oraz oszczdnoci ludnoci, a nastpnie udzielanie kredytw producentom, instytucjom i ludnoci na cele produkcyjne i konsumpcyjne.
Ponadto banki dysponujc wasnym kapitaem kreuj dodatkowy pienidz w obiegu.
Podstawowym rdem dochodw banku s rnice in plus midzy odsetkami
pobieranymi od udzielanych kredytw a paconymi za wkady, a ponadto opaty
i odsetki pobierane z tytuu obrotu papierami wartociowymi oraz prowizje od rnych
usug wykonywanych na rzecz klientw (np. przechowywanie walorw).
17
We wspczesnym wiecie istnieje mnogo rnorakich bankw. Tworz one

cznie system bankowy pastwa, w ktrym rol wiodc odgrywa bank centralny
i banki komercyjne.
Bank centralny jest instytucj pastwow. Jego podstawow funkcj jest formuowanie i prowadzenie polityki monetarnej pastwa, w tym emisja pienidza i okrelanie
wielkoci zasobw pieninych w obiegu. Bank centralny oddziauje rodkami polityki pieninej na poziom inflacji i aktywnoci gospodarczej w kraju. Ksztatuje take kurs walutowy (cen pienidza), przez co wpywa na opacalno eksportu i importu. Bank ten osiga zyski ze swojej dziaalnoci, ktre s jednym ze rde dochodw skarbu pastwa.
Banki komercyjne (tzw. operacyjne) prowadz dwa rodzaje dziaalnoci: wiadcz usugi bankowe w postaci obrotu gotwkowego i bezgotwkowego dla podmiotw
gospodarczych; d, tak jak inne przedsibiorstwa, do uzyskania zyskw. W ramach tej
dziaalnoci banki prowadz rachunki biece (czekowe) dla podmiotw gospodarczych
i ludnoci, czyli organizuj obrt bezgotwkowy za pomoc czekw i przeleww. Przyjmuj i utrzymuj wkady terminowe rodkw pieninych, a take wykonuj czynnoci
poredniczce na zlecenie klientw: kupuj lub sprzedaj papiery wartociowe, administruj kapitaami pieninymi, zajmuj si kupnem i sprzeda dewiz, prowadz rozliczenia kontrahentw itp.
Parabanki s to rne instytucje finansowe speniajce funkcj uzupeniajc
systemu bankowego. Do grupy tej zaliczane s kasy oszczdnoci, spki oszczdnociowo-kredytowe, kasy (banki) spdzielcze, fundusze inwestycyjne itp. Obsuguj one drobniejsze podmioty gospodarcze i lokalne grupy ludnoci, gromadzc wkady i udzielajc
kredytw na warunkach z reguy korzystniejszych ni w bankach komercyjnych. Instytucje
te konkuruj z bankami za pomoc wysokoci stp procentowych (wyszej stopy oprocentowania depozytw i nieco niszej stopy procentowej od udzielanych kredytw) oraz
wiksz elastycznoci dostosowywania si do zmiennych warunkw i potrzeb klientw.
W tej grupie podmiotw funkcjonuj take towarzystwa ubezpieczeniowe. Zajmuj si one tzw. ubezpieczeniami spoecznymi ubezpieczeniem na ycie, na wypadek choroby, utraty zdolnoci do pracy, wieku emerytalnego itp. oraz ubezpieczeniami
rzeczowymi i majtkowymi firm oraz osb prywatnych komunikacyjnymi, nieruchomoci, od klsk ywioowych itp. Towarzystwa ubezpieczeniowe dysponuj znacznymi kapitaami, ktre lokuj w rnych papierach wartociowych, a nawet w inwestycjach.
Gieda specyficzny podmiot gospodarczy. Jest to instytucja, za ktrej porednictwem dokonuj si dwojakiego rodzaju transakcje: kupna-sprzeday papierw wartociowych oraz kupna-sprzeday niektrych surowcw masowych i artykuw konsumpcyjnych (mied, ropa naftowa, zboe, cukier i in.). To wanie na rynku giedowym kszta-
18
tuj si ceny wiatowe podstawowych surowcw i niektrych artykuw konsumpcyjnych,

przyjmowane z kolei w transakcjach pozagiedowych na rynku midzynarodowym.
Pastwo jako podmiot gospodarczy
Pastwo ze wzgldu na zakres i moliwoci dziaania jest podmiotem o podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania gospodarki. Gwn jego funkcj s regulacje prawno-ekonomiczne, majce na celu ochron interesw publicznych przed negatywnymi nastpstwami dziaania mechanizmu rynkowego, a w szczeglnoci przed eksploatatorskim postpowaniem producentw i sprzedawcw zajmujcych pozycj monopolistyczn
na rynku. Determinant owej funkcji pastwa s zagroenia stwarzane przez mechanizm
rynkowy: konflikty midzy wacicielami kapitau a pracownikami o warunki pracy i pacy,
pojawianie si i narastanie bezrobocia, groba wysokiej inflacji, nierwnomierny rozwj
regionw kraju, zagroenia ekologiczne itd.
Pastwo realizuje take funkcje stricte gospodarcze. W roli tej wystpuj rne
instytucje ministerstwa, urzdy, agendy itp., ktre dokonuj zakupw na rynku, skadaj rnym podmiotom zamwienia pastwowe, a niekiedy wystpuj jako waciciele firm
prowadzcych dziaalno produkcyjn czy usugow. Firmy te, ze wzgldu na racjonalno ekonomiczn, funkcjonuj na zasadach komercyjnych i podporzdkowane s oglnym rygorom rynku.
Funkcje pastwa w gospodarce
Pastwo (jako superpodmiot gospodarczy) moe zachowywa si interwencyjne wobec
innych podmiotw, penic takie funkcje, jak:
1.
Funkcja alokacyjna wspczesna gospodarka jest gospodark o niedoskonaej

konkurencji. W tych warunkach alokacja rzadkich zasobw midzy alternatywne
sposoby ich wykorzystania nie zapewnia uksztatowania si takiej struktury produkcji, ktra odpowiadaaby optimum spoecznemu. Osigniciu tych zamierze sprzyja
interwencja pastwa, bdca wyrazem funkcji alokacyjnej. Funkcja alokacyjna najczciej obejmuje problemy:
dostarczania dbr publicznych;
regulacji konsekwencji decyzji ekonomicznych (czyli tzw. efektu zewntrznego);
ochrony konkurencji;
usuwania wad strukturalnych.
2.
Funkcja redystrybucyjna wpyw pastwa na zmiany proporcji podziau dochodw, jakie wynikayby z zasad mechanizmu rynkowego. Zmierza ona do:
zagodzenia nierwnoci w poziomie ycia spoeczestwa;
wspierania pewnych grup lub dziaa.
19
3.
Funkcja stabilizacyjna jej istot jest moliwo ingerencji pastwa w przebieg

cyklu koniunkturalnego. Staa si ona jedynym sposobem przezwyciania waha
cyklicznych, gdy tylko pastwo dysponuje zestawem odpowiednich narzdzi, ktre
pozwalaj oddziaywa na wielko globalnego popytu i poday.
Klasyfikacja podmiotw (organizacji) gospodarczych wedug form wasnoci

Struktura wasnociowa gospodarki narodowej
Schemat grupowania danych o gospodarce narodowej
WASNO
pastwowa
SEKTOR
FORMA PRAWNO-ORGANIZACYJNA
organy wadzy, administracji, kontroli pastwowej
wymiar sprawiedliwoci
fundusze
spki Skarbu Pastwa
inne
Skarbu Pastwa
pastwowych
osb prawnych
przedsibiorstwa pastwowe
fundusze
spki pastwowych osb prawnych
inne
Sektor
publiczny
komunalna
jednostki samorzdu terytorialnego (w tym

przedsibiorstwa komunalne)
fundusze
spki komunalne
mieszana
spki z przewag kapitau (mienia) sektora

publicznego
prywatna krajowa
osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (zakady osb fizycznych), w tym

indywidualne gospodarstwa rolne
spdzielnie i ich zwizki
organizacje spoeczne, partie polityczne,
zwizki zawodowe, stowarzyszenia
spki prywatne
fundacje i zakady fundacji
jednostki samorzdu gospodarczego
i zwizkowego
jednostki organizacji wyznaniowych
Sektor
prywatny
zagraniczna
przedstawicielstwa firm zagranicznych

przedsibiorstwa zagraniczne drobnej wytwrczoci
spki z udziaem kapitau zagranicznego
mieszana
spki z przewag kapitau (mienia) sektora

prywatnego
20
Przyjmujc za podstaw klasyfikacji typy wasnoci i formy prawno-organizacyjne w rozwinitej gospodarce mona wyrni wiele typw i organizacji przedsibiorstw.
Struktura wasnociowa i prawno-organizacyjna przedsibiorstw w polskiej gospodarce
PRZEDSIBIORSTWA
Przedsibiorstwa prywatne
przedsibiorstwa osb
fizycznych
(przedsibiorstwa jednoosobowe)
spki osobowe
Przedsibiorstwa publiczne
spdzielnie
spki
spki z udziaem podmiotw

zagranicznych
(joint ventures)
spki kapitaowe
cywilne
z o.o.
jawne
akcyjne
komunalne
mieszane
partnerskie
komandytowe
pastwowe
komandytowo-akcyjne
Istota wasnoci indywidualnej kade przedsiwzicie gospodarcze prowadzone

przez jedn osob i bdce jej wasnoci.
Zalety:
waciciel nie musi uzyskiwa akceptacji innych inwestorw dla swoich przedsiwzi;
samodzielnie kontroluje asortyment i skal produkcji, sposb finansowania dziaalnoci, podzia przychodw i zyskw itd.;
21
wszystkie zyski z prowadzenia takiej dziaalnoci gospodarczej traktowane s przez

wadze skarbowe jako dochd (ekwiwalent pac), dlatego te podlegaj opodatkowaniu tak jak zwyke przychody.
Ograniczenia i wady:
rozmiar i forma operacji produkcyjnych nie mog rosn bardziej ni pozwalaj na to
rda finansowe waciciela, tj. jego oszczdnoci i poyczki;
waciciel nie ma moliwoci, by korzysta z rady i wsparcia wspwacicieli zainteresowanych osobicie w prowadzeniu przedsiwzicia gospodarczego;
waciciel naraony jest rwnoczenie na wszelkie niepowodzenia i ponosi cae ryzyko, wszystkie straty z prowadzonej dziaalnoci obciaj wycznie i w caoci
waciciela, ponosi on pen odpowiedzialno za dugi firmy;
w aspekcie prawnym dziaalno przedsibiorstwa wygasa wraz ze mierci waciciela.
Istota spki przedsiwzicie gospodarcze nalece i zarzdzane przez dwie lub
wicej osb. W skad spki wchodz:
partnerzy aktywni uczestnicz bezporednio w zarzdzaniu przedsibiorstwem;
partnerzy bierni dostarczaj kapitau pieninego, ale nie bior udziau w codziennym
funkcjonowaniu firmy.
Zalety:
spka majca wicej ni jednego waciciela ma szerszy dostp do kapitau, co
pozwala na wykorzystywanie korzyci pyncych z wielkoci funkcjonujcego
kapitau w produkcji i jej skali;
zyski i straty dzielone s oglnie w sposb ustalony w statucie spki, tj.
w umowie zawartej w momencie zaoenia podmiotu. Oznacza to rozoenie ryzyka
prowadzenia dziaalnoci;
zyski spki traktowane s przez wadze skarbowe i opodatkowane jak zwyke dochody.
Ograniczenia i wady:
szczeglne obcienia prawne ponoszone przez wsplnikw wedug oglnej zasady
nieograniczonej odpowiedzialnoci;
kady wsplnik jest cakowicie i w peni odpowiedzialny za wszystkie dugi spki;
w przypadku bankructwa osobista wasno kadego ze wsplnikw moe by
sprzedana w celu spacenia dugw, bez wzgldu na wielko jego udziau w spce
oraz niezalenie od wysokoci dugw (szczeglny wyjtek stanowi forma spki z o.o.,
ktra odpowiada za zobowizania wasnym majtkiem, a wsplnicy nie odpowiadaj
osobicie za zobowizania spki);
22
spka przestaje istnie z chwil wycofania si lub mierci jednego ze wsplnikw;

w celu kontynuowania dziaalnoci pozostali wsplnicy musz ustali nowe zasady
podziau majtku midzy sob oraz spadkobiercami byego wsplnika.
Klasyfikacje spek:
1. Wedug rda prawa regulujcego powstanie oraz dziaalno spki:
spki cywilne regulacja zawarta w Kodeksie cywilnym;
spki handlowe regulacja zawarta w Kodeksie spek handlowych;
2. Wedug kryterium podstawy ekonomicznej tworzenia i zakresu odpowiedzialnoci
za zobowizania spki:
osobowe (cywilne, jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo-akcyjne);
kapitaowe (z ograniczon odpowiedzialnoci, akcyjne).
Istota korporacji sztuczny twr, niewidzialny, nieuchwytny, istniejcy tylko w wyobraeniu prawnym (J. Marshall). Jest to osoba prawna, ma prawo do prowadzenia dziaalnoci we wasnym imieniu (a nie w imieniu wacicieli), do kupowania i sprzedawania,
pobierania i udzielania poyczek, pozywania i bycia pozwan, przyjmowania do pracy
i zwalniania z niej, itp.
Zalety:
korporacja (a nie osoby, ktre s jej wacicielami i zarzdzaj ni) odpowiada za
dziaalno gospodarcz, waciciele ponosz swoist odpowiedzialno za jej dugi:
w przypadku bankructwa firmy trac zainwestowane pienidze, nie tracc wasnoci
osobistej;
funkcjonowanie korporacji jest formalnie niezalene od ycia jej wacicieli. Zostaje
ona ustanowiona prawnie przez statut i dziaa bezterminowo dopki inwestorzy nie
widz potrzeby jej likwidacji;
prawa wasnoci kapitau korporacji mog by swobodnie przenoszone midzy
kupujcym i sprzedajcym na zorganizowanych rynkach papierw wartociowych
(giedzie);
prawa wasnoci s wyranie oddzielone od odpowiedzialnoci kierownictwa,
waciciele nie musz przeznacza swojego czasu na prowadzenie dziaalnoci
gospodarczej, aby otrzyma przychody z wasnoci kapitau.
Mankamenty:
utworzenie korporacji wymaga akceptacji wadz, co oznacza potrzeb kosztownej
pomocy prawnej w opracowaniu statutu, rejestracji itd.;
23
korporacja musi skada wadzom sprawozdania finansowe, a po wejciu na gied

take raporty Komisji Papierw Wartociowych i Gied, ktra nadzoruje handel
akcjami i obligacjami;
korporacje obciane s bardzo wysokimi i progresywnymi podatkami (nawet do 60%
zyskw), nadto zyski opodatkowane s dwukrotnie: raz jako dochody korporacji,
drugi raz po wypaceniu dywidendy wacicielom, jako ich dochody indywidualne.
Spdzielnie, wasno komunalna i pastwowa
Spdzielnie (przedsibiorstwa spdzielcze) dobrowolne zrzeszenie osb prowadzce dziaalno gospodarcz w interesie swych czonkw. Czonkowie (osoby fizyczne lub
prawne) zobowizani s do wniesienia udziaw w postaci: kapitau, aportu rzeczowego
lub pracy wasnej. Prowadz one oprcz dziaalnoci gospodarczej bdcej podstawowym kierunkiem ich funkcjonowania take kulturalno-owiatow (spoecznowychowawcz). Istniej rne typy spdzielni (rne statuty). Typ klasyczny: wkad kapitau w zrnicowanej postaci oraz wkad pracy wasnej czonkw; czonkowie otrzymuj
wynagrodzenie za prac oraz udzia w zyskach osiganych przez spdzielni, proporcjonalny do wkadu kapitau (udziaw). Organami spdzielni s: walne zgromadzenie,
rada nadzorcza i zarzd. Czonkowie spdzielni wnosz wpisowe i udzia, tworzc w ten
sposb fundusz zasobowy i fundusz udziaowy.
Cechy wsplne wszystkich typw spdzielni:
dobrowolny i samorzdny charakter zrzeszenia;
prowadzenie dziaalnoci gospodarczej na zasadzie wzajemnej wsppracy;
prowadzenie dziaalnoci dla zaspokojenia okrelonych potrzeb czonkw.
Wasno komunalna (przedsibiorstwa komunalne) wasno spoecznoci lokalnej:
gminy lub miasta; ma na celu prowadzenie dziaalnoci gospodarczej zaspokajajcej potrzeby okrelonej spoecznoci, np. komunikacja, utrzymanie czystoci, dostawy energii
cieplnej i gazu, usug kulturalnych.
Podstaw powstania i funkcjonowania s wpaty spoecznoci oraz dotacje budetu pastwa, a take osigane zyski niepodlegajce podziaowi, lecz przeznaczane
na rozwj dziaalnoci.
Wasno pastwowa (sektor publiczny) obejmuje jednostki (firmy) suce realizacji
interesw oglnospoecznych. Powstaje w wyniku nacjonalizacji w niektrych gaziach
gospodarki bd te tworzona jest ze rodkw pastwowych.
Przedsibiorstwa skomercjalizowane spki akcyjne z dominujcym udziaem
skarbu pastwa skoncentrowane z reguy w strategicznych obszarach (w energetyce,
transporcie, telekomunikacji, w przemyle wydobywczym, w instytucjach kredytowych
24
i ubezpieczeniowych). Charakteryzuj si rn wielkoci kapitau i rnym stopniem

zoonoci organizacyjnej, a rdem ich finansowania jest budet pastwowy i uzyskiwane dochody. Za funkcjonowanie odpowiada zarzd powoywany przez agend rzdu.
We wszystkich scharakteryzowanych podmiotach i organizacjach do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej konieczne s okrelone zasoby rodkw i przedmiotw pracy oraz
siy roboczej. Do nabycia tych czynnikw niezbdne s z kolei rodki pienine. Rozpoczcie dziaalnoci gospodarczej wymaga wic wczeniejszego zgromadzenia kapitau
pieninego. Co wicej dynamizowanie rozwoju firmy wymaga dalszego zwikszania
(kumulowania) tego kapitau.
25
Temat 3. Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania podmiotw gospodarczych
Temat 3
Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania
podmiotw gospodarczych
Tezy tematu:
Tradycyjne rda gromadzenia kapitau: oszczdnoci z zyskw, kredyty bankowe,
handlowe i inne. Specjalne transakcje finansowe: sprzeda papierw wartociowych
rdem gromadzenia kapitau pieninego. Rodzaje papierw wartociowych. Istota
i cechy obligacji. Istota i rodzaje akcji; akcje uprzywilejowane, zwyke i inne. Specjalny
rynek papierw wartociowych (RPW); rynek pierwotny a rynek wtrny. Gieda papierw
wartociowych (GPW) podstaw rynku wtrnego.
Kapita ekonomia:
pojcie oznaczajce dobra (bogactwa, rodki, aktywa finansowe), szczeglnie gdy
su one rozpoczciu lub kontynuacji dziaalnoci gospodarczej;
jest jednym z czynnikw wytwrczych, obok pracy i ziemi (przedsibiorczoci,
technologii), ktre s potrzebne do rozpoczcia produkcji.
Kapita tre ekonomiczna to samopomnaajca si warto (w szerokim kontekcie). Taka definicja wskazuje, e:
kapitaem nie musz by jedynie pienidze i dobra, ale te technologie i inne niematerialne wartoci;
nie kady pienidz (dobro, technologia) jest kapitaem, a jedynie ten zainwestowany,
czyli taki, ktrego posiadanie daje wacicielowi tytu do renty (w postaci odsetek,
renty, opaty licencyjnej itp.).
W gospodarce rynkowej do podstawowych czynnikw produkcji naley kapita. S to posiadane przez przedsibiorstwa dobra materialne i niematerialne wykorzystywane w procesach produkcji oraz zasoby pienine.
Rodzaje kapitau (ze wzgldu na form):
1.
Rzeczowy (fizyczny) przedmioty materialne: nieruchomoci, maszyny, urzdzenia,

rodki transportu, wyposaenie itd.
2.
Pieniny rdo finansowania zakupu nieruchomoci i wyposaenia, surowcw

i materiaw, siy roboczej itd.
3.
Niematerialny nakady o charakterze niematerialnym: potencja ludzki (kapita

ludzki), patenty, licencje, znak firmowy, reputacja firmy itp.
26
Warunkiem podjcia dziaalnoci przez podmiot gospodarczy jest posiadanie kapitau

pieninego. Jest on niezbdny do nabycia elementw kapitau rzeczowego i niematerialnego oraz na finansow obsug procesu produkcyjnego i procesu sprzeday. Podmioty mog gromadzi kapita pieniny z rnych rde dochodw; ich oglny obraz
(i kierunki rozdysponowania) prezentuj powizania pomidzy sektorami instytucjonalnymi gospodarki.
Sektory instytucjonalne i ich wzajemne powizania
Kapita pieniny wedug tytuu wasnoci:

1.
Kapita wasny skada si z:

wkadw wacicieli i wsplnikw;
wpat udziaowcw lub akcjonariuszy;
zyskw przeznaczanych na zwikszanie kapitau wasnego.
W ramach kapitau wasnego wyrnia si:

kapita zakadowy, wykorzystywany na dziaalno biec:
rezerwowy, przeznaczony gwnie na zabezpieczenie przed ryzykiem bd na
pokrycie strat.
27
2.
Kapita obcy dzieli si na:

dugoterminowy, do ktrego zalicza si zobowizania hipoteczne, poyczki dugoterminowe, kapita obligacyjny i akcyjny;
krtkoterminowy, obejmujcy kredyty bankw komercyjnych, zobowizania wobec dostawcw, budetu, a take wasnych pracownikw.
Tradycyjne (podstawowe) rda gromadzenia (kumulacji) kapitau pieninego:

oszczdnoci osobiste waciciela przedsibiorstwa, czyli tzw. kapitay wasne;
oszczdnoci przedsibiorstw z zyskw osignitych ze sprzeday wytwarzanych
dbr, tzn. nadwyka sumy przychodw ze sprzeday produktw i usug oraz z innych
tytuw nad wydatkami poniesionymi dla osignicia tych przychodw tzw. zysk
netto do dyspozycji firmy;
poyczki pienine od osb fizycznych poyczkodawca zobowizuje si przenie
na wasno biorcego okrelon kwot pienidzy, a poyczkobiorca zobowizuje
si zwrci t sam ilo pienidzy w okrelonym czasie;
kredyty z bankw i instytucji kredytowych; mog to by bankowe kredyty inwestycyjne lub kredyty krtkoterminowe uzyskanie kredytu zaley od bankowej oceny wiarygodnoci kredytowej przedsibiorstwa;
kredyty handlowe (kupieckie) udzielane przez dostawcw, maj form odroczenia
terminu zapaty w stosunku do daty sprzeday;
kredyty odbiorcw (przedpaty, zaliczki) przedpata wnoszona jest przed rozpoczciem procesu produkcji lub po czciowej realizacji zamwienia;
zobowizania stae regulowane okresowo wobec pracownikw z tytuu wynagrodze, patnoci z tytuu ubezpiecze spoecznych, podatkw, ce itp.;
odzyskiwane nalenoci od innych podmiotw.
Specjalne transakcje finansowe: sprzeda papierw wartociowych rdem
gromadzenia kapitau pieninego
Gwnym wspczesnym rdem gromadzenia kapitau pieninego s specjalne
transakcje finansowe sprzeda papierw wartociowych na specjalnym rynku papierw wartociowych (RPW).
Papier wartociowy jest to dokument reprezentujcy prawa majtkowe przysugujce z racji jego posiadania.
Rodzaje papierw wartociowych do podstawowych papierw wartociowych
zalicza si: obligacje, akcje, bony pienine, czeki, certyfikaty inwestycyjne, listy
zastawne, weksle finansowe, ksieczki oszczdnociowe itp. Og tych walorw
mona klasyfikowa wedug rnych kryteriw.
28
1.
Kryterium rodzaju uosabianego prawa majtkowego:

papiery uosabiajce wierzytelnoci pienine: obligacje, weksle, czeki, listy zastawne;
bony skarbowe;
papiery uosabiajce prawo wspwasnoci w majtku emitenta: akcje, certyfikaty;
lokacyjne, listy hipoteczne.
2.
Kryterium sposobu przenoszenia tytuu wasnoci do praw majtkowych:

papiery na okaziciela, np. niektre akcje. Papiery takie charakteryzuj si najwikszym stopniem zbywalnoci, poniewa zmiana waciciela nastpuje przez
bezporednie wrczenie ich innej osobie;
papiery na zlecenie, np. niektre weksle, wskazujce okrelon osob jako waciciela z moliwoci przenoszenia praw wierzycielskich na inne podmioty.
Przeniesienie takie nastpuje przez tzw. indosowanie, tzn. odpowiedni wpis na
odwrocie dokumentu potwierdzony podpisem;
papiery wartociowe imienne, np. niektre akcje, weksle finansowe. Prawo wasnoci tych walorw mona przenosi wycznie przez cesj wierzytelnoci, tzn.
przelanie wierzytelnoci na inn osob. Ogranicza to obrt tymi walorami.
3.
Kryterium charakteru uzyskiwanych dochodw z pozyskanego prawa majtkowego:

papiery wartociowe przynoszce stay dochd; jest w nich okrelona staa stawka dochodu (kwotowo lub procentowo) w stosunku do kwoty kapitau pieninego, jak wyraa okrelony dokument. S to np. obligacje, bony oszczdnociowe;
papiery przynoszce zmienny dochd, np. akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych. S to tzw. papiery udziaowe, gdy ich posiadacz partycypuje w zyskach, proporcjonalnie do swego udziau kapitaowego.
4.
Kryterium rodzaju emitenta papieru wartociowego:

papiery emitenta publicznego, wystawiane przez rzd, lokalne organa wadzy,
przedsibiorstwa uytecznoci publicznej, np. poczta, kolej;
papiery emitenta prywatnego, emitowane przez banki, spki akcyjne.
5.
Kryterium okresu funkcjonowania papierw wartociowych na rynku kapitaowym:

papiery majce w momencie emisji okrelony okres funkcjonowania na rynku, np.
obligacje jednoroczne, 3-letnie bony pienine;
papiery wartociowe niemajce okrelonego czasu funkcjonowania na rynku, np.
akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach.
Wszystkie papiery wartociowe s dokumentami o odpowiedniej formie i treci. Waciwoci

te okrelaj przepisy Kodeksu cywilnego, prawa handlowego oraz statuty i regulaminy emitentw; stanowi one jedn z determinant lokowania tych walorw na specjalnym RPW.
29
W procesie gromadzenia kapitau gwn funkcj spenia sprzeda obligacji

i sprzeda akcji transakcje zastrzeone dla skarbu pastwa, zwizkw publicznoprawnych (korporacji) i spek akcyjnych, zwaszcza bankw.
Istota i cechy obligacji jako rda kapitau pieninego
Obligacja dugoterminowe zobowizanie dune pastwa, podmiotw prawnych (np.
firmy), bdce przedmiotem obrotu na otwartym rynku papierw wartociowych (wiadectwo zacignicia dugu przez emitenta).
Sprzeda obligacji oznacza w praktyce, e ich emitent (firma lub skarb pastwa)
faktycznie poycza pienidze od nabywcw. Czyli przez emisj i sprzeda obligacji
podmiot gromadzi fundusze na rozwj: jako poyczkobiorca zobowizuje si do zwrotu
pienidzy aktualnemu posiadaczowi obligacji po upywie okrelonego czasu (330 lat),
a ponadto do wypacania okresowo (zwykle kwartalnie lub rocznie) staych odsetek od
dugu. Obligacje o krtkim terminie patnoci (np. 3 miesicy) nazywane s bonami skarbowymi. S to aktywa pierwszego stopnia pynnoci, chtnie nabywane przez banki komercyjne i inne instytucje, gdy mog by atwo i w krtkim terminie spienione w banku centralnym lub na rynku pieninym.
Waciwoci obligacji:
obligacje gwarantuj nabywcy-inwestorowi okrelon sta stop odsetek (w postaci
okrelonej pieninej wielkoci lub w postaci procentu od wartoci nominalnej) oraz
wykup przez emitenta w okrelonym terminie. Zalet obligacji jest zwykle wysze jej
oprocentowanie ni oszczdnoci w bankach. Z tych wzgldw obligacje uwaane s
za relatywnie bezpieczn form inwestowania;
obligacja moe by przedmiotem obrotu na rynku giedowym, co umoliwia jej posiadaczowi odzyskanie poyczonych pienidzy przed terminem ich patnoci;
o ile dochd z tytuu posiadania obligacji jest stay, o tyle warto samej obligacji waha
si wraz ze zmianami stopy procentowej. Spadajca stopa procentowa powoduje wzrost
wartoci obligacji i odwrotnie wzrastajca stopa procentowa obnia jej warto;
bezpieczestwo charakterystyczne dla obligacji umoliwia firmom-emitentom uzyskiwanie potrzebnego kapitau pieninego po niszej stopie procentowej odsetek dunych anieli z innych rde poyczkodawczych. Jest to gwn zalet obligacji
z punktu widzenia jej emitenta;
obligacje pozwalaj emitentom na swobodne dysponowanie nadwyk zyskw ponad czny koszt obligacji, poniewa bez wzgldu na rentowno firmy posiadacz obligacji nigdy nie otrzymuje wicej ni okrelony procent odsetek i spat dugu;
30
zasadnicz wad obligacji postrzegan przez emitenta jest to, e stao oprocentowania zmniejsza swobod firmy w ksztatowaniu struktury wydatkw.
Klasyfikacja i rodzaje obligacji:
1. Kryterium podmiotu emitenta:
pastwowe skarbu pastwa (np. na pokrycie luki budetowej), najpewniejsze
i z reguy zwolnione od podatku;
komunalne (tzw. municypalne) zarzdw miast, gmin (dopyw rodkw do kasy
miejskiej);
hipoteczne (deweloperw) pozyskanie rodkw na budow nieruchomoci pod
hipotek;
przedsibiorstw na rozwj majtku produkcyjnego.
2. Kryterium przedmiotowe:
obligacje od dochodu od ktrych oprocentowanie moe by wypacone jedynie
wtedy, gdy umoliwia to zysk firmy, ktra zawara poyczk obligacyjn;
obligacje odwoalne ktre mog by wykupione przed ustalonym terminem za
cile okrelon cen wykupu (odwoania);
obligacje wieczyste ktrych nie mona wykupi i nie maj adnego wyznaczonego terminu wanoci; odsetki od takich obligacji s pacone w sposb cigy;
obligacje z podwjn walut ktrych emisja i oprocentowanie wyraone s
w jednej walucie, a wykup moe by zrealizowany w innej walucie;
obligacje zamienne ktre pod pewnymi warunkami mog by zamienione na
inne papiery wartociowe, najczciej na udziay lub akcje.
Istota i rodzaje akcji
Zwizki publicznoprawne i spki mog gromadzi kapita take przez sprzeda akcji.
Akcja papier wartociowy o okrelonej wartoci nominalnej, wiadectwo wasnoci
czci kapitau firmy-emitenta, upowaniajce jego waciciela (akcjonariusza) do udziau w kapitale i dochodach spki. Dla emitenta sprzeda akcji oznacza gromadzenie kapitau pieninego i rozproszenie ryzyka dziaalnoci gospodarczej, dla nabywcy zainwestowanie czasowo wolnych rodkw pieninych.
Klasyfikacja akcji:
akcja zwyka pakiet praw wasnoci do czci kapitau spki-emitenta, uprawniajcy do zmiennej dywidendy zalenej od wynikw ekonomicznych firmy. Akcje zwyke
zapewniaj emitentowi maksymaln elastyczno w dysponowaniu zyskami netto.
Nie powoduj bowiem koniecznoci pacenia dywidendy, co umoliwia reinwestowa-
31
nie uzyskanej nadwyki zyskw, a rozpraszaj ryzyko inwestowania i wasnoci. Akcje te maj z reguy form na okaziciela, tote nie maj adnych ogranicze w obrocie rynkowym;
akcja uprzywilejowana podstawowa wyraa prawo wasnoci do czci majtku
firmy-emitenta, ktre uprawnia akcjonariusza (waciciela pakietu akcji) do staego
udziau w zyskach po ich opodatkowaniu;
akcja uprzywilejowana skumulowana daje dodatkowe prawo do odkadania dywidendy w latach nierentownych dla firmy;
akcja uprzywilejowana wymienna daje prawo do zamiany akcji uprzywilejowanej
na zwyk, przynoszc najwiksze korzyci akcjonariuszowi w okresie prosperity
firmy-emitenta.
akcja zota dajca wpyw na strategiczne decyzje dotyczce funkcjonowania spki,
wcznie z prawem weta.
Akcje uprzywilejowane oraz zota s dla emitenta rdem gromadzenia funduszy, ktre
nie musz by spacane: firma nie musi paci dywidendy, jeli jest nierentowna. Natomiast jeli osiga zyski, to ich cz musi by przeznaczona na dywidend, co oznacza
niemono penego reinwestowania zysku. Akcje te z reguy s imienne, tzn. wystawione na akcjonariusza, a do zbycia wymagane jest pisemne owiadczenie waciciela.
akcje specjalne:
ograniczone emitowane w szczeglnie wanych dla pastwa firmach; podlegaj okrelonym ograniczeniom w obrocie (np. akcje Phillipsa w Holandii);
pierwszorzdne emitowane przez szczeglnie renomowane firmy, o wzgldnie
stabilnej wartoci i dywidendzie, ze statutowo okrelonym pakietem kontrolnym;
milczce bez wzgldu na posiadan liczb posiadacz nie ma wpywu na funkcjonowanie firmy. Akcje takie emituj gwnie mae firmy, chcc zabezpieczy si
przed wykupem pakietw kontrolnych przez wielkich konkurentw;
uytkowe wydawane w zamian za akcje umarzane; akcje takie nie maj wartoci nominalnej, ale uprawniaj do zmiennej dywidendy zalenej od wynikw ekonomicznych spki;
groszowe o bardzo niskiej wartoci (np. w USA poniej 1 dolara), przeznaczone
dla duej rzeszy nabywcw mogcych zainwestowa skromne oszczdnoci.
Oglne prawa akcjonariuszy z tytuu posiadania akcji:
majtkowe sprowadzaj si do udziau:
w zyskach (dywidenda) po ich opodatkowaniu;
w kwocie likwidacyjnej spki-emitenta.
32
korporacyjne uprawniaj do:

zwoywania walnych zgromadze,
gosowania podczas ich obrad, w tym do wyboru wadz;
uzyskiwania informacji od zarzdu spki;
moliwoci zaskarania uchwa walnego zgromadzenia.
O wypacie dywidendy decyduje walne zgromadzenie akcjonariuszy. Okrela ono dat
ustalenia prawa do dywidendy i termin jej wypaty. Dywidend otrzymuj ci akcjonariusze, ktrzy mieli akcje spki w dniu ustalenia prawa.
Pakiet kontrolny akcji taka liczba akcji jednego posiadacza, ktra umoliwia
realny wpyw na funkcjonowanie firmy-emitenta. (Im wiksze rozproszenie akcjonariuszy
tym mniejsza liczba akcji w rku jednego posiadacza stanowi pakiet kontrolny).
Specjalny rynek papierw wartociowych (RPW)
RPW jest elementem rynku kapitaowego (oprcz bankowego rynku kredytowego), ktry
suy tworzeniu i przepywom dugoterminowych kapitaw udziaowych wykorzystywanych w dziaalnoci gospodarczej. W praktyce RPW to og operacji zwizanych z przenoszeniem prawa wasnoci papierw wartociowych w drodze sprzeday wedug
uzgodnionych cen rynkowych ksztatujcych si pod wpywem popytu i poday tych walorw. Rynek ten obejmuje obrt przede wszystkim obligacjami i akcjami, czyli tymi walorami, ktre umoliwiaj emitentowi gromadzenie kapitaw wykorzystywanych w okrelonym celu w duszym okresie.
Funkcje rynku papierw wartociowych:
umoliwia posiadaczom wolnych okresowo rodkw pieninych lokowanie ich (zainwestowanie) w sposb zapewniajcy osiganie korzyci finansowych;
stwarza sposobno zainteresowanym producentom i instytucjom uzyskania od
licznej rzeszy inwestorw znacznych kwot pieninych i ich przeksztacenia w kapita umoliwiajcy realizacj powanych przedsiwzi gospodarczych;
umoliwia posiadaczom papierw wartociowych atw zamian tych walorw na
gotwk lub na innego rodzaju lokat korzystniejsz wedug inwestora;
pozwala na rozoenie ryzyka speniajc funkcj podobn do realizowanej przez
rynek ubezpieczeniowy. Jedn z przesanek emisji akcji przez pierwotnego waciciela
firmy jest moliwo rozoenia ryzyka na du liczb udziaowcw-akcjonariuszy.
Z kolei akcjonariusze mog dokonywa realokacji swojego ryzyka: sprzedajc posiadane udziay i nabywajc inne. Tym samym RPW oferuje moliwo przesuwania ryzykownych inwestycji: od podmiotw obawiajcych si ryzyka do skonnych je ponosi.
33
Segmenty rynku papierw wartociowych:

1.
Rynek pierwotny:
obejmuje wycznie oferowanie i nabywanie nowych papierw wartociowych.
Wystpuje w momencie ich emisji i dotyczy pierwszych transakcji sprzeday
walorw pierwszym inwestorom. Emitenci nowych emisji akcji lub obligacji sprzedaj je za porednictwem instytucji finansowych. Uoglniajc rynek pierwotny
stanowi t cz rynku kapitaowego, na ktrym emitent walorw (np. spka
PKO BP) zbiera kapita. Firma emituje papiery wartociowe w celu zwikszenia
swojego kapitau. Jest to formowanie kapitaw udziaowych (akcje) lub poyczkowych (obligacje) przez emitenta; uzyskane rodki nie s traktowane jako zysk;
w pierwszych transakcjach nastpuje sprzeda nowych emisji (np. akcji) bezporednio przez emitenta tym inwestorom, ktrzy uznali taki zakup za korzystn
lokat kapitau. Klientami s najczciej firmy brokerskie. Kupuj one pakiety
akcji lub obligacji, niekiedy jednych i drugich, na wasne ryzyko lub na zlecenie
innych osb lub instytucji.
2.
Rynek wtrny:
obejmuje wszystkie pniejsze transakcje papierami wartociowymi, ktre znalazy si ju na rynku pierwotnym. Po rozprowadzeniu akcji czy obligacji na rynku
pierwotnym aktywa te mog by przedmiotem obrotu na rynku wtrnym za porednictwem brokerw lub uprawomocnionych osb. Czyli na rynku wtrnym nastpuje proponowanie sprzeday praw z wyemitowanych ju papierw wartociowych lub sprzeda tych praw przez podmioty inne ni emitent. Tym samym rynek ten stwarza szanse uzyskania korzyci wynikajcych ze wzrostu cen
tych walorw, pozwala na stosunkowo atw zmian struktury lokat, jak rwnie
na odzyskanie rodkw pieninych;
gwn cech tego rynku jest to, e w odrnieniu od rynku pierwotnego nie
powoduje zasilania emitenta papierw w kapita. Sprzeda i kupno walorw
(np. akcji) nastpuje midzy inwestorami, tzn. midzy dotychczasowym akcjonariuszem, ktry zbywa akcje, a podmiotem (osob), ktry je kupuje i staje si akcjonariuszem spki lub powiksza swj stan posiadania okrelonych papierw;
podstawow instytucjonaln cz rynku wtrnego tworzy gieda papierw wartociowych (GPW).
Gieda papierw wartociowych (GPW) instytucja stanowica specjalny rynek, na

ktrym dochodzi do obrotu okrelonymi papierami wartociowymi w ustalonym miejscu i czasie. W praktyce gied sprowadza si do odbywajcych si regularnie spotka
podmiotw (osb) zainteresowanych zakupem i sprzeda zamiennych papierw warto-
34
ciowych wedug cen ksztatujcych si na podstawie poday i popytu, ktre podawane

s do publicznej wiadomoci. Ustalone w umowach sprzeday ceny nazywane s kursami papierw wartociowych. Notowania giedowe cen (kursw) ogaszane s w oficjalnym wykazie cedule.
Funkcjonowanie podmiotw na giedzie nie jest dowolne jak na innych rynkach.
Uczestnictwo w spotkaniach giedowych, dopuszczenie do obrotu papierw wartociowych, przebieg spotka i tryb zawierania transakcji s okrelone normami i zasadami.
Nad ich przestrzeganiem czuwaj powoane w ustawowym trybie wadze GPW, wyposaone w odpowiednie uprawnienia.
Gieda przeznaczona jest jedynie dla podmiotw charakteryzujcych si odpowiedni wielkoci i dojrzaoci ekonomiczno-organizacyjn. Wejcie na rynek giedowy wymaga od emitenta spenienia warunkw, tzw. progowych wartoci niektrych
wskanikw ekonomicznych, np.:
dochd przed opodatkowaniem nie mniejszy ni
warto skadnikw majtku nie mniejsza ni
emisja minimum akcji o wartoci co najmniej
Realizacja wymienionych warunkw ma na celu:
zapewnienie efektywnoci obrotu papierami emitenta;
uzyskanie odpowiedniej pynnoci obrotw;
zapewnienie cigoci wymiany;
umoliwienie ustalenia ceny papieru wartociowego.
Wymienione normy i zasady determinuj gwne cechy giedy:
istnienie wewntrznej organizacji opierajcej si na normach prawnych i zarzdzeniach jej organw;
oparcie handlu giedowego na staych zasadach zawierania transakcji bez koniecznoci okazywania jej przedmiotu in natura;
dopuszczenie do handlu giedowego cile okrelonego krgu podmiotw;
jednorodno przedmiotw transakcji, czyli papierw wartociowych;
stae miejsce i czas spotka podmiotw (osb) dopuszczonych do tego handlu.
Wedug takich zasad funkcjonuje m.in. gieda w Warszawie, do najwaniejszych za w wiecie nale giedy w Londynie, Paryu, Tokio, Frankfurcie, Hongkongu, Toronto i Zurychu.
Ekonomiczno-spoeczne znaczenie giedy:
giedy we wspczesnej gospodarce odgrywaj wan rol w tworzeniu niezwykle
szybkiej informacji i organizowaniu przepywu kapitau z jednych dziedzin do innych;
35
sprzyja to centralizacji kapitau w tych dziedzinach ycia gospodarczego, ktre wykazuj korzystne perspektywy rozwojowe i kreuj rozwj wielu nowoczesnych dziedzin
produkcji;
gieda jest najbardziej czuym barometrem reagujcym byskawicznie nie tylko jednak
na rzeczywiste, ale rwnie sygnalizowane lub domniemane zmiany w sytuacji politycznej i gospodarczej kraju. Nierzadko bywaj one wic zawodne;
czynniki psychologiczne zwizane z niepewnoci i ryzykiem wrd posiadaczy obligacji i akcji odgrywaj istotn rol w ksztatowaniu popytu i poday tych aktyww, co
z kolei wywiera wpyw na ich kurs i moliwoci kumulacji kapitau pieninego przez
firmy.
36
Temat 4. Mikroanaliza rynku. Cz I ceny i popyt rynkowy
Temat 4
Mikroanaliza rynku. Cz I ceny i popyt rynkowy
Tezy tematu:
Istota i zaoenia modelu gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym. Istota
rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne; kategorie przychodu i utargu.
Istota i determinanty popytu; prawo popytu; funkcja i krzywe popytu. Elastyczno cenowa i mieszana popytu. Prawo Engla a dochodowa elastyczno popytu. Pozacenowe determinanty popytu; liczba nabywcw, ich preferencje i dochody. Elastyczno dochodowa popytu. Powizania cenowe dbr i prognozy cen a popyt; paradoks Giffena. Efekt
naladownictwa, demonstracji i Veblena.
Poniszy wykad (i kolejne) podejmuje temat gospodarowania podmiotw w gospodarce
rynkowej. Analiza obejmie uwarunkowania decyzji (dokonywania wyborw) podejmowanych przez konsumentw i producentw w systemie, w ktrym o alokacji zasobw decyduje rynek. Za podstaw rozwaa posuy uproszczony model (obraz) takiej gospodarki.
Istota gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym:
jest to kapitalistyczna gospodarka oparta na wolnej przedsibiorczoci, w ktrej podstawowe problemy ekonomiczne (co, jak i dla kogo wytwarza) s rozwizywane
przez system cen, rynkw, zyskw i strat;
jest to forma dziaalnoci gospodarczej, w ktrej producenci przekazuj swoje produkty innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany (aktw sprzeday);
jest to mechanizm komunikacji sucy bezwiednej koordynacji wiedzy i dziaa
podmiotw gospodarczych;
jest to gospodarka, w ktrej kierunki produkcji, jej wielko i ceny wynikaj z gry rynkowej.
W praktyce nie istnieje gospodarka rynkowa w postaci czystej, lecz w formie mieszanej:
z elementami rynku, nakazu i tradycji. Funkcjonowanie takiej gospodarki uzalenione
jest od takich czynnikw, jak:
podzia pracy;
ekonomiczne wyodrbnienie producentw;
rodki okrelania wartoci wytwarzanych dbr;
przedmioty wymiany;
miejsce i sposb przeprowadzenia wymiany;
wpyw instytucji i organizacji pozaekonomicznych na przebieg wymiany.
37
Zaoenia modelu gospodarki rynkowej:

model dotyczy gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu, tzn. takiego systemu
spoeczno-gospodarczego, w ktrym wikszo zasobw jest wasnoci prywatn;
gospodarka skada si z dwch grup podmiotw gospodarczych: gospodarstw domowych i przedsibiorstw;
rynek dzieli si na rynek dbr (konsumpcyjnych i kapitaowych) oraz na rynek usug
zasobw (rynek czynnikw produkcji).
Wspzalenoci midzy podmiotami: gospodarstwami domowymi oraz przedsibiorstwami prezentuje diagram.
IV
III
Strumienie gospodarki rynkowej:
II
- rzeczowy,
- pieniny.
Ad. I. Gospodarstwa domowe oraz przedsibiorstwa spotykaj si na dwch rynkach: na

rynku zasobw oraz na rynku dbr. Na rynkach tych odbywaj si transakcje handlowe
akty kupna i sprzeday. Gospodarstwa domowe waciciele zasobw oferuj i sprzedaj przedsibiorstwom usugi pracy (kapitau ludzkiego), usugi zasobw naturalnych (ziemi,
wody itp.), a take stawiaj do dyspozycji swoje oszczdnoci, czyli kapita finansowy.
38
Ad. II. Zasoby oferowane przez gospodarstwa domowe s niezbdne dla przedsibiorstw jako czynniki produkcji. Przedsibiorstwa kupuj wic na rynku usugi zasobw ludzkich, naturalnych i finansowych. Dlatego te na rynku zasobw gospodarstwa
domowe s podmiotami sprzedajcymi, natomiast przedsibiorstwa kupujcymi.
Ad. III, IV. Przedsibiorstwa sprzedaj wyprodukowane dobra gospodarstwom
domowym. Transakcje kupna i sprzeday odbywaj si na rynku dbr i dotycz zarwno
dbr konsumpcyjnych, jak i kapitaowych (inwestycyjnych).
Przedstawione sprzeda i zakup zasobw, a nastpnie sprzeda i zakup dbr s
rzeczowymi strumieniami gospodarki rynkowej. Przepywowi strumieni zasobw i dbr
towarzysz skierowane w przeciwnym kierunku przepywy strumieni pieninych.
Ad. I, II. Kupujc usugi zasobw od gospodarstw domowych, przedsibiorstwa
pac za nie okrelone ceny uksztatowane na rynku (pace za usugi pracy, renty za
usugi ziemi, procent za usugi kapitau finansowego itp.). Patnoci te s dla przedsibiorstw kosztami produkcji, a dla gospodarstw domowych s dochodami.
Ad. III, IV. Podobnie jest w transakcjach dokonywanych na rynku dbr konsumpcyjnych i kapitaowych. Przedsibiorstwa osigaj dochody pienine ze sprzeday wyprodukowanych dbr. Dochody te s jednoczenie wydatkami gospodarstw domowych
dokonujcych zakupu dbr na rynku.
Przerwanie wskazanych strumieni rzeczowych lub pieninych prowadzi do ostrych
perturbacji ekonomiczno-spoecznych zarwno wrd producentw, jak i konsumentw.
Opisane wspzalenoci stanowi uproszczony model gospodarki rynkowej.
W praktyce strumienie wymiany czsto kr tylko midzy przedsibiorstwami lub tylko
wrd gospodarstw domowych. Dalsze powizania wynikaj z odmiennych motywacji
dziaa gospodarstw domowych (zadowolenie) i przedsibiorstw (zyski). Istotne znaczenie ma take rodzaj konkurencji dominujcej na okrelonym rynku: czy bdzie to np. rynek wolnokonkurencyjny, monopolistyczny czy oligopolistyczny. Uwzgldnienia wymaga
take oddziaywanie pastwa na procesy gospodarowania w mikroskali. Zagadnienia te
bd przedmiotem dalszych rozwaa, poczynajc od analizy elementw skadowych
mikrorynku: cen, popytu i poday.
Istota rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne
Rynek:
1.
W znaczeniu ekonomicznym:
og stosunkw wymiennych, towarowo-pieninych, samodzielnie podejmowanych midzy podmiotami oferujcymi do sprzeday towary i usugi po okrelonej
cenie a podmiotami nabywajcymi owe towary;
39
zesp warunkw i rdo informacji prowadzcych do kontaktu midzy kupujcymi i sprzedajcymi w trakcie wymiany dbr i usug;
proces, podczas ktrego sprzedajcy i kupujcy okrelaj, co i w jakich ilociach
maj zamiar sprzedawa i kupowa (jakie dobra) oraz na jakich warunkach (po
jakich cenach).
2.
W znaczeniu instytucjonalnym (organizacyjnym): miejsce, gdzie dokonuj si akty

kupna i sprzeday czynnikw produkcji oraz wytworzonych produktw i usug (targowiska, hurtownie, markety, giedy, banki itd.).
Gwna funkcja ekonomiczna rynku: ustala takie ceny, ktre sprawiaj, e ilo dbr, na
ktr ludzie zgaszaj zapotrzebowanie (popyt), zostaje zrwnana z iloci oferowan
przez innych do sprzeday (poda).
Ekonomiczne determinanty rynku:
funkcjonowanie wymiany towarowo-pieninej, inna forma wymiany, np. barter (towar za towar), nie jest tosama z rynkiem;
samodzielno podmiotw uczestnikw rynku, aby stosunki wymienne byy tosame z rynkiem, musz by nawizywane dowolnie (tzn. podmioty w nich uczestniczce musz by suwerenne w podejmowaniu swoich decyzji ekonomicznych);
wystpowanie zarwno bezporednich stosunkw wymiany midzy sprzedawcami i nabywcami, jak i relacji wrd sprzedawcw oraz midzy nabywcami (czyli konkurencji).
Instytucjonalne formy rynku postrzegane przez podmioty gospodarcze s rnorodne.
Zawsze jednak realizowane na nim transakcje kupna-sprzeday maj swoj cen, stanowic pieniny wyraz wartoci towaru bdcego przedmiotem transakcji (np. butw).
Elementy (mechanizmy) rynku:
popyt;
poda;
cena;
konkurencja.
Wymienione mechanizmy (elementy) rynku wystpuj cznie. Oznacza to, e brak ktregokolwiek z nich wyklucza zasadno uywania kategorii rynku.
Cena to warto dobra (produktu, usugi) wyraona w pienidzu. Ustala si j najczciej w wyniku gry rynkowej: uzgodnie pomidzy sprzedajcymi i kupujcymi dobra.
Rodzaje cen:
wolnorynkowe ksztatowane swobodnie przez rynek;
40
administracyjne (regulowane, monopolowe);

urzdowe:
maksymalne prowadz do racjonowania dbr w obrocie rynkowym;
minimalne prowadz do podtrzymywania nieefektywnych ekonomicznie, ale
niezbdnych spoecznie rodzajw produkcji;
relatywne porwnane (odniesione) do cen innych dbr (np. cena kawy do ceny piwa).
Funkcje ceny:
informacyjna parametr w kalkulacji kosztw, efektw i wydatkw, umoliwiajcy
podjcie racjonalnej decyzji przez producentw i konsumentw;
redystrybucyjna podstawa rozdziau dbr, ktrych cena nie odpowiada wartoci;
stymulacyjna stanowi bodziec do podejmowania dziaalnoci produkcyjnej i konsumpcji, wskazuje tendencje alokacji zasobw i kierunek ich przepywu;
agregacyjna sprowadzenie nakadw i wynikw do wsplnego mianownika.
W mikroanalizie podstawowe znaczenie maj ceny relatywne produktu, tzn. cena jednego dobra w porwnaniu do cen innych dbr, a nie ceny absolutne. Cena relatywna produktu (np. piwo : herbata) informuje nabywc o iloci innego dobra, ktre trzeba powici ( herbata), aby produkt ten kupi (+ piwo). Dlatego te zmiany cen relatywnych
(a nie absolutnych) stanowi informacj rynkow, na ktr reaguj indywidualne podmioty gospodarcze, przedstawiajc oferty kupna i sprzeday, cho z reguy nie wiedz,
dlaczego cena relatywna ulega zmianie.
W krtkim okresie w mikroskali zmiany cen relatywnych maj odmienne znaczenie dla sprzedajcych i kupujcych. Wzrost ceny relatywnej produktu umoliwia sprzedajcemu osiganie wyszych zyskw przez pewien okres. W wyniku tego sprzedajcy
moe dokona alokacji zasobw w kierunku produkcji i dostarczania dbr, na ktre cena
relatywna wzrosa (np. z produkcji butw na torebki damskie). Ceny decyduj wic o korzyciach z produkcji, tzn. o przychodach.
Kategorie przychodu:
przychd cakowity (PCp) to oglny napyw rodkw pieninych ze sprzeday.
Rwny jest iloczynowi liczby sprzedanych jednostek dobra (Qd np. butw) i cenie
dobra (p).
Czyli: PCp = Qd * p.
przychd przecitny (PPp) redni przychd uzyskiwany ze sprzeday jednostki towaru; jest rwny ilorazowi przychodu cakowitego (PCp) i liczby sprzedanych jednostek towaru (Qd).
Czyli: PPp = PCp/Qd (niekoniecznie = p).
41
przychd marginalny (PMp) oznacza wzrost przychodu cakowitego wywoany

wzrostem sprzeday o jednostk. Jest on rwny ilorazowi zmiany przychodu cakowitego ( PCp) i zmiany sprzeday ( Qd).
Czyli: PMp = PCp / Qd.
Natomiast dla kupujcego wzrost ceny relatywnej produktu (papierosw do kawy)
oznacza, i utrzymanie ich konsumpcji na dotychczasowym poziomie wymaga rezygnacji
z coraz wikszej iloci innego dobra (np. kawy). W wyniku tego kupujcy moe nie by
ju skonny dalej rezygnowa z konsumpcji innego dobra (kawy) po to, aby konsumowa
cigle t sam ilo produktu relatywnie droszego (papierosw). Wwczas jednak dokona alokacji swoich zasobw w kierunku dobra relatywnie taszego, co oznacza spadek zapotrzebowania na dobro drosze.
Powysze uwagi nie wyczerpuj istoty ani roli cen; dalsze ich oddziaywanie zwizane jest z pozostaymi elementami mikrorynku: popytem i poda dbr (produktw i usug).
Istota i determinanty popytu
Istotn kwesti w analizie mechanizmu popytu jest rozrnienie wielkoci (iloci) popytu
od popytu.
Wielko (ilo) popytu oznacza efektywne zapotrzebowanie na dobro o cile okrelonej cenie, czyli jest to ilo towarw, jak nabywcy s gotowi kupi w okrelonym czasie po okrelonej cenie.
Wielko (ilo) popytu rynkowego
Cena P
A
PA
B
P
B
PC
P
C
PE
Ilo Q
0
QA
QB
QC
QD
QE
(wielko popytu)
Przy cenie rynkowej towaru PA kupujcy bd gotowi naby jego ilo oznaczon na osi
wielkoci QA. Jeeli cena towaru spadnie do poziomu PE, to nabywcy bd mogli kupi
ilo QE. Sytuacje wice te ceny i iloci na schemacie odzwierciedlaj punkty A i E.
42
Funkcja popytu, prawo popytu i krzywe popytu

Jeeli rozwaymy jeszcze inne (ni ujte w przykadzie) warianty moliwych relacji iloci
i cen (np. punkty B, C i D), to moemy zrobi zestawienie rnych iloci towarw, jakie
kupujcy chc i mog kupi po zmieniajcych si cenach. Analiza zmian wielkoci (iloci) popytu wskazuje, e istnieje zaleno (zwizek) pomidzy iloci a cen:
zmiany i kierunek zmian wielkoci (iloci) popytu s determinowane zmianami cen;
zmiany i kierunek zmian cen s determinowane zmianami wielkoci (iloci) popytu;
z zalenoci tych wynika ujemny zwizek pomidzy wielkoci popytu a cen, stanowicy podstaw prawa popytu rynkowego.
Funkcja popytu jest to powtarzalna (w typowych warunkach) zaleno odwrotna
midzy zmianami cen i zmianami wielkoci popytu na okrelone dobro.
Funkcja popytu (Samuelson) tabelka zawierajca rne iloci jakiego dobra,
ktre ludzie skonni s kupi przy rnych cenach, w kadym momencie i przy zaoeniu,
e pozostae czynniki nie ulegaj zmianom (ceteris paribus).
Prawo popytu rynkowego wraz ze wzrostem ceny produktu zmniejsza si, ceteris paribus, ilo popytu na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny ilo popytu
wzrasta; albo jest to ujemny zwizek pomidzy wielkoci popytu a cen.
Graficznym zobrazowaniem funkcji popytu (tabeli popytu) jest krzywa popytu,
ukazujca wszystkie warianty zestawienia iloci popytu i cen.
Krzywa popytu rynkowego
Cena P
D
A
PA
B
PB
C
PC
PD
E
PE
D
0
QA
QB
QC
QD
QE
Ilo Q
(ilo popytu)
Zmian wielkoci popytu (dziaanie prawa popytu) przedstawi ruch po krzywej popytu.
Kada zmiana ceny (wzrost lub spadek) powoduje przemieszczanie si wielkoci popytu
wzdu krzywej. Badanie elastycznoci popytu i poday take odnosi si do ruchu po
krzywych.
43
Popyt
Krzywa popytu przedstawia to, co nazywa bdziemy popytem (krzywa popytu = popyt). Popyt to ilo dobra, jak nabywcy s gotowi kupi w okrelonym czasie przy
kadym poziomie ceny. Popyt na okrelone dobro (produkt, usug) jest relacj midzy
cen tego dobra a jego iloci, ktr nabywcy (konsumenci) s skonni i s w stanie naby po danych cenach. Czyli: popyt oznacza ilo dobra (np. butw), ktr nabywcy gotowi s zakupi (chc i mog) w danym czasie, po rnych danych cenach. Popyt nie
jest wic tosamy z potrzeb posiadania, ktra z reguy bywa nieograniczona.
Elastyczno cenowa popytu
Zaleno wystpujc midzy cen a skal zmiany wielkoci popytu nazywamy elastycznoci cenow popytu (Ecd). Mierzona ona jest stosunkiem wzgldnej zmiany
wielkoci popytu do wzgldnej zmiany ceny. Jest to po prostu reakcja konsumenta na
zmian ceny na rynku! Wspczynnik Ecd wyraany jest formu:
Ecd
QD P
:
(w %) lub
QD
P
QD x P
Ecd = (w %)
QD x P
gdzie:
QD dotychczasowa wielko popytu na towar przy cenie P;
QD spadek lub przyrost wielkoci popytu na skutek zmiany ceny P;
P dotychczasowa cena towaru;
P wzrost lub spadek ceny towaru.
Poniewa wielko popytu zmienia si zgodnie z prawem popytu, z reguy w kierunku
odwrotnym do zmiany ceny (cho nie zawsze), to jedna z wielkoci musi wystpowa ze
znakiem , jako spadek.
Wspczynnik elastycznoci cenowej Ep nie jest identyczny dla wszystkich dbr.
Przypadki elastycznoci cenowej popytu:
1. Popyt elastyczny gdy wzgldne zmiany wielkoci popytu s znacznie wiksze od
wzgldnych zmian ceny. Czyli zmiana ceny o 1% powoduje wiksz ni 1% zmian
wielkoci popytu. Reakcja konsumenta na zmian ceny jest w tym przypadku silna, co
oznacza, e wysza cena zmniejsza przychd ze sprzeday, nisza zwiksza.
2. Popyt jednostkowo elastyczny (neutralny: Ep = 1) gdy wzgldne zmiany wielkoci popytu s takie same jak wzgldne zmiany ceny. Oznacza to, e 1% zmiany
ceny powoduje 1% zmiany popytu; przychd pozostaje stay.
44
3. Popyt nieelastyczny gdy wzgldne zmiany wielkoci popytu s mniejsze od

wzgldnych zmian ceny. Czyli zmiana ceny o 1% powoduje mniejsz ni 1% zmian
popytu. Reakcja konsumenta na zmian ceny jest wic w tym przypadku saba, a to
oznacza, e wysza cena zwiksza przychd, natomiast cena nisza zmniejsza.
Wskazana ujemna korelacja midzy cen i wielkoci popytu prowadzi w skutkach do
tzw. efektu substytucji i efektu dochodowego.
Efekt substytucji powstaje wwczas, gdy na skutek wzrostu ceny mniejsza liczba klientw moe zakupi okrelone dobro (lub ci sami klienci kupuj go odpowiednio
mniej), przenoszc zapotrzebowanie na inne, zblione uytkowo, lecz relatywnie tasze
grupy towarowe.
Efekt dochodowy ruchu cen jest tosamy ze zmian siy nabywczej dochodu
konsumenta: za t sam kwot moe on kupi odpowiednio mniej lub wicej interesujcego go towaru.
Znajomo elastycznoci popytu i poday umoliwia:
pomiar reakcji iloci popytu i poday na zmiany czynnikw okrelajcych ich wielko
itp.;
przewidywanie zmian wzrostu popytu pod wpywem zmian (wzrostu) zamonoci kupujcych (prawo Engla);
dostosowanie do zmian popytu wielkoci produkcji i jej struktury;
przewidzenie, jak zareaguje popyt i ceny na zmiany wielkoci poday;
dostosowanie rozmiarw i struktury produkcji dbr substytucyjnych i komplementarnych.
Elastyczno popytu a przychody przedsibiorstwa
P
P
IEdI > 1
Strata
A
Korzy
IEdI < 1
Strata
F
Korzy
QD
0
D
rys. A
QD
D
rys. B
45
Konsumenci, nabywajc na rynku dobra, wydatkuj swoje dochody, ktre dla przedsibiorstw s przychodami ze sprzeday. Zarwno wydatki konsumentw, jak i przychody
przedsibiorstw maj zwizek z wielkoci wspczynnika cenowej elastycznoci popytu
(Ecd).
Jeeli Ecd > 1 (rys. A), to:
spadek ceny zwiksza globalne wydatki konsumentw, co oznacza wzrost globalnych przychodw przedsibiorstw;
wzrost ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentw, co prowadzi do zmniejszenia
si globalnych przychodw przedsibiorstw.
Jeeli Ecd < 1 (rys. B), to:
spadek ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentw, co oznacza zmniejszenie
globalnych przychodw przedsibiorstw;
wzrost ceny zwiksza cakowite wydatki konsumentw i globalne przychody przedsibiorstw.
Przykad:
Krzywa popytu rynkowego
Cena
8
Utargi ze sprzeday
Utargi
8
6
6
4
Ilo sprzedana
Ilo Q
0
(ilo popytu)
Pozacenowe determinanty popytu

W mikroskali na popyt i rodzaj jego elastycznoci wpywaj oprcz cen take inne
czynniki, tzw. pozacenowe determinanty popytu. Do czynnikw tych nale:
liczba nabywcw (ludnoci) i ich dochody;
gusta i upodobania (preferencje) konsumentw;
ceny dbr substytucyjnych i komplementarnych;
przewidywania cen relatywnych;
efekty naladownictwa i demonstracji.
46
Oddziaywanie wymienionych czynnikw uzewntrznia si w przesuniciu w gr lub w d caej krzywej popytu

Zmiana popytu rynkowego
Cena
P
D1
Wzrost
popytu
D
A
PA
PB
Spadek
popytu
D2
PC
PC
E
PE
D2
0
QA
QB
QC
QD
D1
D
QE
Ilo Q
(ilo popytu)
Rozwamy oddziaywanie tych czynnikw w praktyce (liczba nabywcw, ich preferencje

i dochody wrd determinant popytu):
liczba nabywcw: zmiany liczby nabywcw (np. ruchy migracyjne, stopa urodze)
i ich struktury (wiekowej, pci itp.) pozwalaj przewidywa ksztatowanie si popytu
na rne dobra (np. na zabawki);
preferencje konsumentw: kady z kupujcych ma wasne upodobania, potrzeby
i gusty odnoszce si do nabywanych dbr. Te subiektywne, trudne do okrelenia
czynniki uwarunkowane s zwyczajami, tradycj, mod itp. cznie stanowi one
tzw. indywidualne preferencje nabywcy, przejciowo ksztatujce wzrost lub spadek
popytu;
istotny wpyw na ksztatowanie si popytu ma skala dochodw, jakimi rozporzdzaj
nabywcy. Podstawow (najstarsz) metod badania zmian w strukturze popytu pod
wpywem zmian zachodzcych w rozporzdzalnych dochodach ludnoci jest analiza
struktury wydatkw, oparta na badaniach budetw rodzinnych. Badania takie przeprowadzi po raz pierwszy Ernst Engel (18211896), formuujc prawidowo zwan
nastpnie prawem Engla: w miar wzrostu przecitnego dochodu na jednego
czonka rodziny nie tylko ronie oglny popyt, ale zmienia si rwnie jego struktura;
zmiany te id w kierunku zmniejszenia procentowego udziau wydatkw na ywno
oraz na dobra niszego rzdu na korzy zwikszenia udziau wydatkw na dobra
wyszego rzdu (dobra konsumpcyjne trwaego uytku).
47
We wspczesnej praktyce gospodarczej niezbdne s jednak bardziej szczegowe badania, dotyczce zmian popytu na poszczeglne dobra w relacji do zmiany dochodw
ludnoci. Umoliwia je pomiar tzw. dochodowej elastycznoci popytu.
Elastyczno dochodowa popytu
Wspczynnik elastycznoci dochodowej popytu (Edd) oblicza si jako iloraz wzgldnej
zmiany wielkoci popytu do wzgldnej zmiany dochodw, wedug nastpujcej formuy:
Qd : D
Ed = (w %);
Qd : D
lub
Qd * D
Ed = (w %)
Qd * D
gdzie:
Qd dotychczasowa wielko popytu na towar przy dochodzie D;
Qd spadek lub przyrost wielkoci popytu wskutek zmiany dochodu;
D dotychczasowy dochd nabywcw;
D zmiany (wzrost lub spadek) dochodw.
Prosto ujmujc wymieniony wspczynnik odpowiada na pytanie: o ile procent wzronie
wielko popytu na okrelony towar, gdy dochd ludnoci zwikszy si o 1%? Z tej zalenoci wynika, e znajomo dochodowej elastycznoci popytu dobra X (np. butw):
umoliwia wnioskowanie o zmianach tego popytu przy zaoeniu okrelonego procentowego wzrostu dochodw;
jest niezbdna do obliczenia wskanika kosztw utrzymania w rnych grupach spoecznych i zawodowych;
jest przydatna do prowadzenia racjonalnej polityki socjalnej.
Praktyka rynkowa wskazuje, e im bardziej niezbdny jest okrelony artyku, tym elastyczno dochodowa popytu na jest blisza zeru. Na tej podstawie dokonuje si klasyfikacji dbr.
Podzia dbr wedug elastycznoci dochodowej popytu:
dobra normalne (zwyke) na ktre wielko popytu wzrasta proporcjonalnie do
wzrostu dochodw; charakteryzuj si Ed = 1;
dobra wyszego rzdu (luksusowe) na ktre wielko popytu wzrasta bardziej ni
wzrost dochodw; charakteryzuj si Ed > 1;
dobra niszego rzdu (niskogatunkowe) na ktre wielko popytu maleje przy
wzrocie dochodw; Ed < 1. Z zakupu takich dbr konsument rezygnuje, jeli sta
go ju na lepsze artykuy.
48
Powizania cenowe dbr i prognozy cen a popyt

Kolejn determinant popytu stanowi powizania substytucyjne i komplementarne midzy rnymi dobrami i ich cenami, w wyniku ktrych zmiana ceny jednego dobra moe
wywiera wpyw na popyt na inne dobro.
Substytucyjno dbr produkty i usugi speniajce podobne bd zupenie
pokrywajce si funkcje, majce podobne zastosowanie i podobne waciwoci. Wwczas zmiana cen (wzrost lub spadek) na jeden z produktw, przy niezmienionej cenie
drugiego, przesuwa popyt konsumentw w kierunku dobra relatywnie taszego (np. pomaracze a jabka). Dzieje si tak wskutek zmiany ceny relatywnej wzrost ceny jednego dobra (jabek) przy staej cenie drugiego (pomaraczy) powoduje, i to drugie staje
si relatywnie tasze i na nie przesuwa si popyt jako tzw. efekt substytucyjny.
Komplementarno dbr towary lub usugi wzajemnie si uzupeniajce, jedno dobro potrzebuje drugiego do prawidowego dziaania. Wwczas wzrost (spadek) ceny na okrelone dobro wywouje spadek (wzrost) wielkoci popytu na drugie z nich.
W tym przypadku zaleno jest wic odwrotna; gdy np. spadnie cena sprztu stereo
wzronie wielko popytu na kompakty; wzrost cen benzyny znajduje odzwierciedlenie
w spadku wielkoci popytu na samochody.
Na tle tych zjawisk zrodzia si konieczno badania tzw. mieszanej (krzyowej)
elastycznoci cenowej popytu wspczynnika okrelajcego reakcj wielkoci popytu
na dobro wywoan zmian ceny dobra pokrewnego.
Na skal popytu oddziauj przewidywania konsumentw zmiany cen relatywnych
dbr, powodujc tzw. wyprzedzajce (antycypacyjne) zakupy.
Antycypacja popytu wystpuje szczeglnie ostro w okresach dugotrwaej i wysokiej inflacji. Z powodu czstych i zrnicowanych wzrostw cen rnych produktw
kupujcy trac moliwo waciwej oceny zmiany cen relatywnych i jeli posiadaj jeszcze rodki, to staraj si kupowa jak najszybciej i w zwikszonych, nienormalnych ilociach. W skrajnym przypadku antycypacja popytu moe doprowadzi do sprze
zwrotnych typu: wysze ceny wiksza wielko popytu, powodujc zjawisko nazwane
paradoksem Giffena (dobra Giffena): takie dobra niszego rzdu, na ktre wielko popytu ronie przy wzrocie ich ceny, i odwrotnie. Jest to kuriozum teoretyczne, w praktyce
bardzo rzadkie zjawisko, niezgodne z oglnym prawem popytu. Faktycznie jest to
wzrost wielkoci popytu na dobra niszego rzdu determinowany spadkiem realnego dochodu nabywcw z ubogich grup spoecznych; jest wynikiem koniecznoci zrekompensowania ubytku innych dbr (np. misa) pod wpywem wzrostu cen dbr podstawowych
(np. chleba), na zakup ktrych wskutek tego wzrostu nie starczyo rodkw.
49
Efekt naladownictwa, demonstracji i Veblena

Czynnikiem wpywajcym na popyt okazuj si skutki naladownictwa i demonstracji.
Efekt naladownictwa (efekt przyczania si do wikszoci) z reguy ludzie nie chc
wyrnia si spord spoecznoci, tote naladuj w konsumpcji innych; kupuj podobne produkty, aby w ten sposb zamanifestowa przynaleno do okrelonej grupy
spoecznej czy rodowiska zawodowego. Wynikiem tego jest zmiana popytu indywidualnego zalenie od popytu wikszoci konsumentw, a szczeglnym wyrazem jest moda, przejmowanie zagranicznego stylu konsumpcji itp.
Efekt demonstracji niektrzy konsumenci chc przez swoj konsumpcj
odrnia si od pozostaych, ukaza swj presti, pozycj spoeczn itp. postawy.
Efekt snobizmu (ostrzejszy wyraz demonstracji) kiedy wielko popytu na
okrelone dobro zgaszana przez konsumenta zmienia si odwrotnie w porwnaniu do
zmian wielkoci popytu pozostaych konsumentw. Konsumenci-snobi zgaszaj may
popyt, jeeli sprzeda okrelonego produktu jest dua, i na odwrt: ich popyt ronie, gdy
oglna sprzeda maleje. Takie postawy pozwalaj snobom odrnia si od pozostaych
konsumentw.
Efekt Veblena (tzw. efekt prestiowy) szczeglny przypadek demonstracji
w konsumpcji; obcieni nim konsumenci kupuj bardzo drogie, luksusowe produkty,
bez wzgldu na ich warto uytkow, gwnie po to, by wywrze odpowiednie wraenie
na innych. Krzywa popytu na takie produkty ksztatuje si szczeglnie: im wiksza cena
tym wiksza ilo popytu. Wzrost iloci popytu na okrelone dobro lub usug wraz ze
wzrostem jej ceny jest pochodn prestiu, z jakim kojarzy si posiadanie tego dobra lub
korzystanie z usugi.
Przedstawiona mnogo determinant popytu wskazuje, jak wiele problemw musi
podda analizie producent przed wejciem na rynek ze swoj ofert poday, czyli sprzeday dobra po okrelonej cenie.
50
ANEKS
Elastyczno popytu
Istota elastycznoci
W praktyce czsto przekonujemy si, e popyt (np. nasze zakupy rnych towarw) nie
zawsze w jednakowy sposb reaguje na zmiany cen czy te innych czynnikw. Czsto
te obserwujemy np. obniki cen, ktrych uzasadnienie trudno znale w nieatrakcyjnoci towaru. Podejrzewamy, e sprzedajcemu (np. przez obnik cen biletw, rabat za
stare samochody) chodzi o zwikszenie iloci sprzeday, aby w ten sposb zwikszy
mas utargu. Te obserwacje skaniaj do refleksji, e manipulacja cenami (lub iloci),
musi by uzasadniona zwikszeniem dochodu. W przeciwnym przypadku gdyby zmiany popytu byy proporcjonalne do zmiany cen taka operacja nie miaaby sensu.
Przeprowadzenie tego typu analiz reakcji popytu na zmiany np. cen jest szczeglnie wane, jeeli chcemy podnie cen ju wytwarzanego produktu bd zwikszy
rozmiary produkcji (poday). Przed wprowadzeniem zmian powinnimy oszacowa
wczeniej ewentualne skutki tych decyzji. Tak analiz umoliwia pojcie elastycznoci.
Pojcie elastycznoci
Si reakcji wielkoci popytu lub poday na zmiany cen nazywamy elastycznoci popytu lub poday. Elastyczno to reakcja pewnego obiektu na zmian oddziaywania
czynnika. Reakcje popytu i poday na zmiany czynnika:
prawo popytu i poday wskazuje oglny kierunek reakcji popytu i poday na zmiany
cen;
zmiany te nie zawsze s proporcjonalne, bo oddziauj rwnie inne czynniki, np.
dochody, substytuty i ich ceny, dobra komplementarne, moda;
popyt i poda s zawsze funkcj tych czynnikw.
Elastyczno popytu i poday jest miernikiem pozwalajcym oceni rozmiary reakcji popytu i poday na zmiany cen i dochodw.
Wspczynniki elastycznoci
Elastyczno popytu i poday okrela si za pomoc odpowiednich wspczynnikw elastycznoci. Oblicza si je jako stosunek wzgldnej zmiany (procentowej) popytu lub poday do zmiany badanego czynnika:
procentowa zmiana wielkoci popytu lub poday

procentowa zmiana wielkoci czynnika
51
Elastyczno popytu
Dobrym przykadem na zrozumienie istoty i sensu bada elastycznoci jest zbadanie
wpywu zmiany cen na utarg cakowity.
Uc = P (cena jednostkowa) x Q (ilo)
Ocen elastycznoci na podstawie zmian Uc spowodowanego zmian cen ujmuje si
w trzy przedziay:
1. Popyt elastyczny jeeli utarg cakowity zwiksza si pod wpywem obniki cen.
2. Popyt nieelastyczny jeeli utarg cakowity zmniejsza si pod wpywem obniki cen.
3. Popyt proporcjonalny (jednostkowy) jeeli utarg cakowity nie zmienia si pod
wpywem obniki cen.
Elastyczno popytu:
okrela stopie zmian wielkoci popytu (intensywno reakcji) na zmian czynnika
oddziaujcego na popyt;
jest miar procentowej zmiany wielkoci popytu w stosunku do procentowej zmiany
czynnika wpywajcego na popyt.
Wspczynnik elastycznoci popytu (Ed) jest stosunkiem wzgldnej zmiany wielkoci popytu do wzgldnej zmiany czynnika (dochodu lub ceny).
procentowa zmiana wielkoci popytu

procentowa zmiana wielkoci czynnika
Ed
Wspczynnik elastycznoci mona wyznaczy, stosujc zasady geometrii (odpowiednie

proporcje odcinkw):
P
PA
Ed w dowolnym punkcie prostej (A, B, C, D, E) rwna

si dugoci odcinka prostej poniej danego punktu
podzielonej przez dugo jej odcinka znajdujcego
si powyej tego punktu.
np.
PB
B
EdB = BE / AB = QBQE / 0QE = PB0 / PAPB = 3/1 = 3
PC
EdC = CE / AC = QCQE / 0QC = PC0 / PAPC = 2/2 = 1
PD
EdD = DE / AD = QDQE / 0QD = PD0 / PAPD = 1/3 = 0,33
QB
QC
QD
QE
52
Rodzaje elastycznoci popytu

W zalenoci od oceny wpywu okrelonego czynnika na popyt wyrnia si trzy gwne
rodzaje elastycznoci:
1.
Elastyczno cenow popytu;
2.
Elastyczno mieszan popytu;
3.
Elastyczno dochodow popytu.
Elastyczno cenowa popytu (Ecd)

Jednym z podstawowych miernikw Ecd jest nachylenie krzywej popytu. Elastyczno
cenowa popytu okrela stopie zmian wielkoci popytu na dobro (intensywno reakcji)
w stosunku do zmiany jego ceny. Miar cenowej elastycznoci popytu jest wspczynnik cenowej elastycznoci popytu (Ecd):
jest stosunkiem procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany ceny;
jest to stosunek wzgldnej zmiany wielkoci zapotrzebowania na okrelone dobro do

wzgldnej zmiany jego ceny (Begg).
Ecd zawsze ma znak ujemny (z wyjtkiem przypadku paradoksu Giffena).
Ecd
QD
P
:
QD
P
Rodzaje elastycznoci cenowej popytu:

popyt doskonale elastyczny Ecd
to taka sytuacja, w ktrej kada podwyka
ceny spowoduje zaprzestanie zakupw;

popyt elastyczny kiedy jego elastyczno jest wiksza od 1, Ecd > 1; to taka sytuacja, w ktrej wzgldna zmiana wielkoci popytu jest wiksza od wzgldnej zmiany
ceny (np. obnika ceny o 5% spowoduje wzrost wielkoci popytu a o 10%);
popyt proporcjonalny kiedy jego elastyczno jest rwna 1, Ecd = 1; to taka sytuacja, w ktrej wzgldna zmiana wielkoci popytu jest rwna wzgldnej zmianie ceny (np. wzrost ceny o 10% spowoduje spadek wielkoci popytu o 10%);
popyt nieelastyczny kiedy jego elastyczno jest mniejsza od 1, Ecd < 1; to taka
sytuacja, w ktrej wzgldna zmiana wielkoci popytu jest mniejsza od wzgldnej
zmiany ceny (np. obnika ceny o 20% spowoduje wzrost wielkoci popytu o 10%);
popyt doskonale sztywny Ecd = 0; to taka sytuacja, w ktrej zmiana ceny nie powoduje zmiany wielkoci popytu.
53
Ecd =
popyt doskonale elastyczny

Ecd > 1 popyt stosunkowo elastyczny
Ecd = 1 popyt proporcjonalny (jednostkowy)
Ecd < 1 popyt stosunkowo sztywny (nieelastyczny)
Ecd = 0 popyt doskonale sztywny (nieelastyczny)
Liniowa i wypuka funkcja (krzywa) popytu

Do pomiaru elastycznoci prostej i wypukej funkcji popytu M. Rekowski wprowadza pojcia:
ukowej elastycznoci dla funkcji o linii prostej dotyczy odcinka krzywej popytu,
(przy obliczaniu elastycznoci ukowej, ze wzgldu na moliwo wystpienia nieporozumie, naley korzysta z wartoci przecitnych P i Q);
punktowej elastycznoci dla funkcji o ksztacie uku odnosi si do minimalnych
przyrostw ceny i popytu (najczciej ruch cen o 1%).
Przykad liczbowy (dla punktowej i ukowej elastycznoci)
A. Obliczy elastyczno popytu na jabka, kiedy ich cena zmniejszya si z 2 do 1 z za
kilogram, a popyt na bazarze wzrs z 20 do 40 kg dziennie (ruch z pkt. A
B).
B. Obliczy elastyczno popytu na jabka, kiedy ich cena zwikszya si z 1 do 2 z za

kilogram, a popyt na bazarze zmala z 40 do 20 kg dziennie (ruch z pkt. B
Cena i wielko popytu na jabka
z
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
10 20 30 40
54
50 60
kg
A).
Dla punktowej elastycznoci:

Ad. A
QD
P
:
QD
P
Ecd
20 1
:
1 : 0,5
20 2
Ad. B
QD
P
:
QD
P
Ecd
20 1
:
40 1
0,5 : 1
0,5
Mimo e dugo odcinka AB jest rwna dugoci BA, otrzymujemy rne elastycznoci
cenowe popytu (Ecd).
Dla ukowej elastycznoci:
Dla uniknicia nieporozumie podczas obliczania wspczynnikw elastycznoci powinno stosowa si wartoci przecitnych (rednich) iloci i cen:
Pprzec = (2+1) : 2 = 1,5 z
QDprzec = (20+40) : 2 = 30 kg
Ecd
Ecd
QD
:
QD
P
P
QD
P
:
QD
P
20
1
:
30 1,5
0,67 : 0,67
20 1
:
30 1,5
0,67 : 0,67
1
(przyp. A)
1
(przyp. B)
Cenowa elastyczno popytu na jabka

Cena jabek (w z)
cena
cena
rednia
Cenowa elastyczno popytu
Popyt (w kg)
P
3,0
ilo
ilo
QD
rednia
2,75
2,0
10,0
11,1
10,0
5,0
2,25
20,0
15,0
1,5
1,75
30,0
25,0
1,4
1,0
1,25
40,0
35,0
0,7
0,5
0,75
50,0
45,0
0,3
0,0
0,5
QD
P
:
Q D r P
8
00,0
2,5
Ecd
60,0
Determinanty cenowej elastycznoci popytu to:

wystpowanie i dostpno substytutw (atwo zastpienia jednego dobra innym
o podobnym przeznaczeniu);
55
poziom ceny dobra, wielko zmian cen (popyt jest bardziej elastyczny przy wysokiej
cenie);
preferencje, znaczenie dobra w dochodzie konsumenta (Ecd jest wiksza dla dbr
istotnych dla konsumenta);
czynnik czasu (Ecd jest wiksza w duszym okresie moliwo dostosowania do
zmiany cen, np. zmniejszenie zakupw lub zakup substytutu).
Z reguy:
popyt jest bardziej elastyczny przy wysokich cenach;
popyt jest bardziej sztywny przy niskich cenach (dbr podstawowych lub niszego
rzdu).
Znaczenie cenowej elastycznoci popytu:
1. Znajomo Ecd pozwala przewidzie reakcj popytu na zmian ceny umoliwia dostosowanie produkcji i poday do tej reakcji:
w przypadku duej elastycznoci producent nie moe zbyt wysoko podnie ceny, bo spadek sprzeday moe zniwelowa korzyci z podwyki cen,
w przypadku niskiej elastycznoci obnika cen moe nie przynie odpowiedniego wzrostu sprzeday.
2. Znajomo Ecd pozwala przewidzie w przyblieniu, o ile naley podnie cen, aby
zlikwidowa niedobr na rynku, lub j obniy, aby zlikwidowa nadwyk.
Elastyczno dochodowa popytu (Edd)
Dochodowa elastyczno popytu opisuje reakcj popytu na zmiany dochodw konsumentw. Miar reakcji popytu na zmiany dochodw jest wspczynnik elastycznoci
dochodowej popytu (Edd):
mierzy zaleno pomidzy zmianami popytu a zmianami dochodw ludnoci, tj.
wzgldnej zmiany popytu na okrelone dobro do wzgldnej zmiany dochodw realnych;
jest stosunkiem procentowej zmiany popytu do procentowej zmiany dochodu.
Edd jest liczb dodatni dla dbr normalnych, a ujemn dla dbr niszego rzdu; zawiera si w przedziale <0,1> dla dbr podstawowych (normalnych) a dla dbr luksusowych
jest wiksza od 1.
Edd
QD
I
:
QD
I
56
Oblicze Edd dokonuje si na analogicznych zasadach do Ecd, przy dodatkowym zaoeniu, e ceny si nie zmieniaj.
Wartoci, ktre moe przybiera wspczynnik elastycznoci dochodowej:
Edd = 1, dla popytu proporcjonalnego,
Edd > 1, dla popytu elastycznego,
Edd < 1, dla popytu sztywnego.
57
Temat 5. Mikroanaliza rynku. Cz II poda i mechanizm rynkowy
Temat 5
Mikroanaliza rynku. Cz II poda i mechanizm rynkowy
Tezy tematu:
Istota poday rynkowej i jej prawo. Elastyczno poday i jej pozacenowe determinanty;
funkcja i krzywe poday. Cena i iloci rwnowagi rynkowej. Punkt rwnowagi. Rodzaje
nierwnowagi nadwyka rynkowa i niedobr rynkowy. Mechanizm dostosowawczy poday i popytu; istota i dziaanie mechanizmu rynkowego. Przypadki zmian rwnowagi
rynkowej. Cykle zmian cen oraz poday i popytu; model pajczyny rynku.
Istota poday rynkowej i jej prawo
Rwnie wanym jak ceny i popyt elementem funkcjonowania i spjnoci rynku dbr (produktw i usug) jest poda. Analizujc kwestie poday, naley, tak samo jak w odniesieniu do popytu, rozrni wielko (ilo) poday od samej poday. Poda podobnie jak
popyt okrelana jest nie w kategoriach aktu, lecz procesu zachodzcego midzy elementami rynku. Treci procesu poday jest zaoferowanie dobra przez sprzedawc (producenta) konkretnemu lub nieokrelonemu nabywcy po okrelonej cenie.
Wielko (ilo) poday to ilo towarw (dbr i usug), jak sprzedajcy s
gotowi sprzeda w okrelonym czasie po cile okrelonej cenie. Jest to zwizek pomidzy okrelon cen i okrelon iloci, jak sprzedajcy s gotowi sprzeda w okrelonych warunkach (na rysunku to punkt powstay z przerzutu iloci i ceny).
Funkcja poday (Samuelson) tabelka zawierajca rne iloci dobra, ktre ludzie skonni s sprzeda po rnych cenach, w kadym momencie i przy zaoeniu, e
pozostae czynniki nie ulegaj zmianom (ceteris paribus).
Funkcja poday ksztatowanie si zalenoci midzy cen dobra a jego iloci
oferowan do sprzeday.
Funkcja poday kombinacje rnych iloci dobra, ktre ludzie skonni s
sprzeda po rnych cenach, w kadym momencie i przy zaoeniu, e pozostae czynniki nie ulegaj zmianom (ceteris paribus).
Funkcj poday wyraa graficznie krzywa poday, ukazujc swoim pooeniem
kadorazowe relacje midzy cen a iloci dobra. Obraz tej funkcji nazywa si krzyw
poday.
Krzywa poday (Samuelson) przedstawia zaleno midzy cenami a t iloci dobra, ktr gotowi s sprzeda producenci, przy zaoeniu niezmiennoci pozostaych czynnikw. Krzywa poday przedstawia wszelkie moliwe kombinacje iloci i cen.
Na og krzywe poday s rosnce.
58
W praktyce pomidzy ofert sprzeday a cen produktu istnieje zaleno dodatnia okrelana jako prawo poday.
Prawo poday wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi ceteris paribus do
wzrostu oferowanych jego iloci, a spadek ceny wywouje zmniejszenie oferty podaowej. Jest to dodatni zwizek pomidzy wielkoci poday a cen. Prawidowo determinowana jest tym, e przy wyszej cenie produkcja staje si bardziej opacalna, tote
producent skonny jest zwikszy produkcj i dostawy na rynek; spadek cen oddziauje
odwrotnie. Zmian wielkoci poday (w tym odzwierciedlenie dziaania prawa poday)
przedstawia ruch po krzywej poday.
Poda to ilo dobra, jak sprzedajcy s gotowi sprzeda w okrelonych warunkach, przy kadej cenie i w okrelonym czasie. Poda de facto jest relacj midzy iloci dobra, ktr sprzedajcy (producenci) s skonni oferowa w danym czasie na rynku, a jego cen (np. butw). Jest to ilo dobra, jak sprzedajcy s gotowi sprzeda
w okrelonych warunkach, przy pewnych warunkach cenowych i w okrelonym czasie.
Cena
P
Krzywa poday rynkowej
E
PA
PB
C
PC
PC
A
PE
S
0
QA
QB
QC
QD
QE
Ilo Q
(wielko poday)
Przy cenie rynkowej towaru PA, sprzedajcy bd gotowi sprzeda jego ilo
oznaczon na osi wielkoci QE. Jeeli cena towaru spadnie do poziomu PE, to sprzedawcy zaoferuj do sprzeday jedynie ilo QA. Sytuacje wice te konkretne ceny i iloci odzwierciedlaj na schemacie punkty A i E.
Uwzgldniajc, e zaleno midzy cen i iloci jest podstaw analizowanego
wczeniej procesu popytu, mona stwierdzi czce go w tym aspekcie prawidowoci
z poda. czne prawo popytu i poday:
wzrost poziomu cen prowadzi ceteris paribus do spadku wielkoci popytu i wzrostu wielkoci poday;
spadek poziomu cen wywouje wzrost wielkoci popytu i zmniejszenie wielkoci poday.
59
Zmiana poday to jej wzrost lub spadek; zmian obrazuje przesunicie caej
krzywej poday: przy wzrocie w prawo, a przy spadku w lewo.
Elastyczno cenowa poday
Reakcj producenta na zmian ceny nazywamy elastycznoci poday. Jej
miernikiem jest wspczynnik cenowej elastycznoci poday (Es).
Wspczynnik cenowej elastycznoci poday (Es) stosunek wzgldnej zmiany poday do wzgldnej zmiany ceny, wyraany wedug nastpujcej formuy:
Es = ( Qs/Qs) : ( P/P) lub Es = ( Qs : P) x (P : Qs)
gdzie:
Qs dotychczasowa wielko poday towaru przy cenie P,
Qs zmiany poday determinowane zmian ceny;
P dotychczasowa cena towaru,
P zmiana (wzrost lub spadek) ceny towaru.
Wspczynniki elastycznoci poday ksztatuj si co wynika z prawa poday z reguy
dodatnio: wzrostowi ceny towarzyszy wzrost poday, obnieniu ceny spadek poday.
Skala wspzalenoci midzy zmian poday a zmian ceny ksztatuje si jednak zrnicowanie w rnych grupach towarowych. Reakcje producentw na ruchy cen
okazuj si rne. Uoglniajc je, wyrnia si cztery podstawowe rodzaje elastycznoci
cenowej poday majce wpyw na przychody firm:
poda neutralna (elastyczna jednostkowo: Es = 1) gdy zmiany ceny powoduj
analogiczne zmiany wielkoci poday;
poda elastyczna (Es > 1) gdy zmiany wielkoci poday s znacznie wiksze od
zmian ceny;
poda nieelastyczna (Es < 1) gdy zmiany wielkoci poday s niewielkie w stosunku do zmian ceny;
poda doskonale sztywna (Es = 0) adna zmiana ceny nie spowoduje zmiany
wielkoci poday.
Przyczyn zrnicowania elastycznoci poday jest oddziaywanie na poda innych, poza cen dobra, czynnikw determinujcych rentowno produkcji.
Pozacenowe determinanty poday
Pozacenowe determinanty poday spowoduj przesunicie krzywej poday. Do czynnikw wpywajcych na zmian poday nale przede wszystkim:
ceny czynnikw produkcji;
zmiany technologii produkcji;
60
formy interwencjonizmu pastwowego: podatki, subsydia itp.;

przewidywania cen relatywnych;
liczba przedsibiorstw w brany (gazi).
Czynniki te powoduj zmian kosztw wytwarzania dbr, co przy okrelonej cenie rynkowej zmienia rentowno produkcji, skaniajc producenta do zmiany (in plus lub in minus) wielkoci oferty podaowej. W wyniku tego caa krzywa poday przesuwa si w gr
lub w d!
Przesunicia krzywej poday rynkowej
Cena
(P)
S
Wzrost
poday
B
S1
E
P4
Spadek
poday
P3
S1
C
Q1
Ilo
Q
Q2
Q3
Q4
P2
Oddziaywanie wskazanych determinant jest rozlege:

1. Zmiany cen czynnikw produkcji:
wzrost cen czynnikw produkcji (surowcw, energii, pac itd.) powoduje, ceteris
paribus, oglny spadek poday produktw. W takiej sytuacji produkcja staje si
mniej zyskowna i producenci ograniczaj ilo oferowanych produktw;
P1
odwrotnie oddziauje spadek cen czynnikw produkcji (np. energii): poda wzrasta, poniewa produkcja staje si bardziej rentowna. Dodatkowe rda zysku
mieszcz si w obnice kosztw produkcji, co skania producenta do zwikszania
dostaw na rynek.
2. Zmiany technologii prowadz z zaoenia do wzrostu jej efektywnoci, co umoliwia

wytwarzanie produktw przy mniejszych nakadach czynnikw produkcji. Nowa technologia obniy wic koszty wytwarzania produktu, co przy okrelonej cenie rynkowej
61
zwiksza zyskowno produkcji (rnic midzy cen produktu a kosztem jego wytworzenia). W efekcie producent zaoferuje wicej produktw, poda na rynku wzronie.
3. Znaczco mog oddziaywa na poda rne formy interwencjonizmu. Na przykad
niektre podatki (VAT, akcyza) traktowane s przez producenta jako dodatkowy
koszt wytworzenia produktu. Jeli podatki te maj ponadto charakter progresywny
bd hamowa wzrost poday, a nawet powodowa jej okresowe spadki. Podobnie
oddziaywa moe zaostrzanie przepisw BHP, ochrony rodowiska itd. W odwrotnym kierunku oddziauj wszelkie subsydia (dopaty do produkcji), traktowane przez
producenta jako zmniejszajce koszty produkcji. Bd wic one oddziaywa na
zwikszenie zyskownoci produkcji, a w konsekwencji na wzrost poday.
4. Na decyzje podaowe producentw wpywa mog przewidywane ceny relatywne
wytwarzanych dbr. Na przykad antycypowanie wzrostu cen moe powodowa ograniczenie biecej poday w oczekiwaniu wanie na w przewidywany wzrost. Dotyczy to zarwno rynku niektrych artykuw przemysowych (tzw. deficytowych), jak
i rolniczych (np. magazynowanie zboa czy cukru w oczekiwaniu na wzrost jego ceny). Odwrotnie oddziaywa bdzie przewidywany spadek cen prowadzc w skrajnym przypadku do tzw. wyprzeday, czyli pozbywania si nagromadzonych zapasw
po obnionych cenach.
5. Zmiana liczby przedsibiorstw. Wzrost liczby przedsibiorstw w brany powoduje
bezporedni wzrost poday zwikszona jest ilo oferowanych produktw. Odwrotnie oddziauje zmniejszenie liczby branowych przedsibiorstw, np. w wyniku dokonywanej konwersji produkcji, upadoci itp.
Uoglniajc, oddziaywanie wymienionych determinant uzewntrznia si w zmianie kosztw wytwarzania produktw, co przy okrelonej cenie rynkowej zmienia rentowno produkcji, skaniajc producenta do zmiany oferty podaowej.
Procesy dostosowawcze cen, popytu i poday
Z poprzednich rozwaa wynika, e w reakcji na zmiany cen iloci nabywanych towarw (wielko popytu) i sprzedawanych (wielko poday) zmieniaj si w odwrotnym kierunku. Wedug prawa popytu i poday: wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny produktu wielko popytu na ten produkt zmniejsza si (ronie), natomiast wielko poday
zwiksza si (spada). W rezultacie krzywa popytu ma nachylenie negatywne, a krzywa
poday pozytywne. Krzywe te musz si wic przeci przy okrelonej cenie rynkowej i iloci dbr. Jakie s tego skutki?
62
Cena i iloci rwnowagi rynkowej, punkt (stan) rwnowagi

Punkt przecicia si krzywych (E) wyznacza rwnowag rynkow, czyli sytuacj, w ktrej
wielko poday odpowiada bezporednio wielkoci popytu, ksztatujc rwnowag iloci
oferowanych i nabywanych produktw (tzw. ilo rwnowagi).
Cena, przy ktrej rozmiary popytu zrwnuj si z rozmiarami poday (Pe), nosi
miano ceny rwnowagi rynkowej (tzw. cena czyszczca bo oczyszcza rynek
z nadwyki wielkoci popytu lub poday).
Punkt i cena rwnowagi rynkowej
Cen
(P
Nadmiar
D
P1
D1
= nadwyka wielkoci poday przy P1
PE
S
S1
E
S2
P2
S
D2
Niedobr = nadwyka wielkoci popytu przy P2
QE
D
Ilo Q
(popyt i poda)
Rynek tworzy ukad, ktry wytwarza stan rwnowagi cen, popytu i poday. Do rwnowagi rynkowej dochodzi przy tych cenach i ilociach dbr, przy ktrych oczekiwania nabywcw zrwnaj si z ofert dostawcw; ilo dobra, ktr chc kupi nabywcy, rwna jest
tej, ktr chc sprzeda sprzedawcy; w wyniku dziaajce na rynku siy rwnowa si.
W takiej sytuacji ani cena, ani ilo produktu na rynku nie przejawiaj ceteris paribus
adnej tendencji do zmian.
Jest to sytuacja na rynku, kiedy:
wszyscy ci, ktrzy chcieli kupi wybrany towar po okrelonej cenie, kupili go i nikt ju
go nie poszukuje;
natomiast ci, ktrzy chcieli sprzeda ten towar po okrelonej cenie, sprzedali go,
a adnemu ze sprzedajcych nie pozostaj nadwyki.
Z kolei przy kadej cenie rnej od ceny rwnowagi albo gdy czynnik zewntrzny (pozacenowy) spowoduje przesunicie krzywej popytu czy poday, zachodzi bdzie niespjno midzy sprzedawcami i nabywcami. W efekcie na rynku pojawi si nadwyka albo
niedobr okrelonego towaru dwa rodzaje nierwnowagi rynkowej:
nadwyka rynkowa jest iloci, o ktr wielko poday towaru przewysza wielko popytu przy okrelonym poziomie ceny; sytuacja, w ktrej oferowana cena
sprzeday (poday) jest wysza od ceny rwnowagi;
63
niedobr rynkowy ilo towaru, o ktr wielko popytu na przekracza wielko

jego poday przy okrelonej cenie; sytuacja, w ktrej cena sprzeday jest nisza od
ceny rwnowagi.
Mechanizm dostosowawczy cen, poday i popytu
W stanie nierwnowagi rynkowej uzewntrznia si mechanizm doprowadzajcy rynek do
punktu rwnowagi i ceny rwnowagi. W jaki sposb?
W sytuacji nadwyki lub niedoboru rynkowego sprzedajcy i kupujcy s zainteresowani zmian skali swej dziaalnoci: sprzedajcy zwikszaj (zmniejszaj) iloci towaru
oferowanego na rynku, kupujcy zmniejszaj (zwikszaj) nabywane jego iloci. Tylko
w punkcie rwnowagi rynkowej adna ze stron nie podejmuje zmiany dziaa. Co ley
u podstaw tej prawidowoci?
Rozwamy w ujciu graficznym sytuacj odchylania si ceny rynkowej od poziomu ceny rwnowagi i konsekwencje tego stanu zob. rysunek na stronie 63.
Wariant I cena produktu jest wysza od ceny rwnowagi (P1 > PE):
oznacza to, e przy okrelonych krzywych popytu i poday producenci dostarczaj
na rynek znacznie wiksze iloci produktu, anieli odbiorcy chc i mog zakupi.
Dzieje si tak dlatego, e cena P1 jest stosunkowo wysoka, korzystna dla producentw, co skania ich do zwikszania poday na rynek. Rwnoczenie jednak cena ta
(P1) jest niekorzystna dla kupujcych (dochody im nie wzrosy) i ogranicza ich popyt
na ten produkt;
w rezultacie przy cenie P1 powstaje na rynku nadmiar produktu rwny nadwyce
wielkoci poday nad wielkoci popytu. Nadmiar produktu na rynku oznacza, e
cz wytworzonego towaru nie znajduje nabywcw. Gromadz si zapasy u sprzedawcw, a wraz z tym powstaj koszty utrzymania zapasw, kapita moliwy do
skierowania na inne cele jest zamroony;
producenci, chcc sprzeda nadmiar towaru, musz obniy ceny. Skala obniek
nie jest znana. Obnika cen przez jednego sprzedajcego lub grup powoduje, e
kupujcy przenosz si z zakupami do tych, ktrzy maj najkorzystniejsz ofert.
Pozostali sprzedawcy musz obniy je take, aby odzyska kupujcych. Wcza
si mechanizm konkurencji, spychajc ceny jeszcze bardziej w d;
wraz z obnieniem ceny w kierunku PE wielko poprzedniego nadmiaru bdzie si
zmniejsza, poniewa nisza cena skania konsumentw do zwikszonych zakupw
(wzrostu wielkoci popytu). W wyniku tego sytuacja zmierza w kierunku rwnowagi
rynkowej. Po jej osigniciu producenci nie obni ju cen.
64
Wariant II cena rynkowa produktu ustala si na poziomie P2, czyli poniej ceny rwnowagi PE:
cena P2 stosunkowo niska jest mniej korzystna dla producentw, a bardziej korzystna dla konsumentw. Skania to sprzedajcych do oferowania stosunkowo maych iloci produktu na rynek, natomiast kupujcy s zainteresowani nabyciem duych iloci;
w wyniku tego przy cenie P2 na rynku powstanie niedobr produktu rwny nadwyce
wielkoci popytu nad wielkoci poday. Niedobr ten moe si zmniejsza w miar,
jak kupujcy bd ogranicza swj popyt, a sprzedajcy zaczn zwiksza iloci
oferowanych produktw. Moe to jednak nastpi tylko przy cenach wyszych od P2;
po prostu kupujcy jeli chc zaspokoi swj popyt przewyszajcy ofert producentw musz konkurowa midzy sob o dostp do ograniczonej iloci towaru,
oferujc wysz cen, co zachci te producentw do zwikszenia wielkoci poday;
rwnoczenie wysza cena osabi popyt. Wraz ze wzrostem ceny P2 w kierunku ceny rwnowagi PE zanika bdzie niedobr produktw, a rynek stopniowo osignie
stan rwnowagi. Po jej osigniciu konsumenci nie bd ju pcha cen w gr.
Wskazany nadmiar lub niedobr produktu na rynku maj charakter wzgldny. Wystpuj
przy okrelonych cenach i zanikaj w miar doprowadzania cen odpowiednimi decyzjami sprzedajcych i kupujcych do stanu rwnowagi. Zjawiska te nosz miano mechanizmu rynkowego.
Istota i dziaanie mechanizmu rynkowego
Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zalenoci midzy cen, popytem i poda.
Jego podstaw w mikroskali jest prawo popytu i poday. Dziaanie mechanizmu polega
na tym, e jakakolwiek nierwnowaga midzy elementami rynku (cen, popytem i poda) uruchamia automatycznie reakcje sprzedajcych i kupujcych na rzecz przywrcenia
rwnowagi popytu i poday, osiganej przy cenie rwnowagi rynkowej. Zalenoci pomidzy popytem a poda (zalenoci przyczynowo-skutkowe) ujawniaj si za porednictwem cen (lub proporcji wymiennych) transakcji kupna i sprzeday dokonywanych
przez podmioty rynku.
Klasyczny mechanizm rynkowy wystpuje w gospodarce wolnorynkowej (wolnokonkurencyjnej). We wspczesnej praktyce dominuje typ gospodarki rynkowej opartej
na rnych formach konkurencji i regulowanej przez pastwo, co powoduje wystpowanie w mechanizmie rynkowym trzech rodzajw cen:
ceny wolnorynkowe, ktre wyznacza rynek przez dziaanie prawa popytu i poday
(np. w handlu detalicznym);
65
ceny urzdowe, ustalane przez organa administracji pastwowej (ceny maksymalne

lub minimalne) z pominiciem mechanizmu rynkowego;
ceny regulowane, ustalane przez grupy przedsibiorstw wykorzystujcych swoj
dominujc pozycj na rynku.
Przypadki zmian rwnowagi rynkowej
Rwnowaga rynkowa jest stabilna jedynie w warunkach okrelonej krzywej popytu i poday. Cena i punkt rwnowagi zmieniaj si wraz z przesuwaniem si krzywych popytu
lub krzywych poday. Pozwala to w praktyce wyrni cztery przypadki zmian rwnowagi
rynkowej.
A
Ad A. Krzywa poday (S) nie ulega zmianie, a krzywa popytu (D) przesuwa si w gr.
Wzrs popyt przy staej poday, cena rwnowagi wzrasta z Pe do Pe1, wzrastaj take
iloci rwnowagi z Qe do Qe1.
66
Ad B. Krzywa poday (S) nie zmienia si, a krzywa popytu (D) przesuwa si
w d. Popyt zmala przy staej poday, a w wyniku cena rwnowagi spada z Pe do Pe1,
zmniejszaj si take iloci rwnowagi z Qe do Qe1.
Ad C. Krzywa popytu (D) nie zmienia si, natomiast krzywa poday (S) przesuwa
si w d. Poda wzrasta przy staym popycie i w wyniku cena rwnowagi obniy si
(z Pe do Pe1). Przy tej nowej cenie rwnowagi iloci rwnowagi rynkowej s wiksze
wzrosy z Qe do Qe1.
Ad D. Krzywa popytu (D) nie zmienia si, a krzywa poday (S) przesuwa si
w gr. Poda maleje przy staym popycie, co sprawia, e cena rwnowagi ronie (z Pe
do Pe1), zmniejszaj si te odpowiednio iloci rwnowagi (z Qe do Qe1).
Wskazane przypadki zmian rwnowagi, bdce wynikiem przesuni poday lub
popytu i w konsekwencji zmian cen rwnowagi i iloci rwnowagi, dokonuj si wskutek
dziaania mechanizmu rynkowego.
Cykle zmian cen oraz poday i popytu; model pajczyny rynku
Zmiany cen oraz zmiany wielkoci popytu i poday (np. butw) w duszym okresie charakteryzuj si ruchem cyklicznym, tzn. regularnymi wahaniami o przeplatajcych si
okresach wzrostu i spadku. W amplitudzie waha poday i popytu w relacji do cen wystpuj jednak istotne rnice, o czym decyduj inne moliwoci producenta i konsumenta dostosowywania si do zmian cenowych produktu.
Pomidzy zmian ceny produktu a zmian wielkoci produkcji i poday musi
upyn pewien okres; producenci potrzebuj ze wzgldw techniczno-organizacyjnych
czasu na ograniczenie lub zwikszenie produkcji i poday. Oznacza to, e reakcje producentw na zmian ceny zachodz z opnieniem, cena bieca znajdzie swoje odzwierciedlenie dopiero w przyszej produkcji i poday, a bieca produkcja jest motywowana cen z minionego okresu. W efekcie poda bieca jest funkcj ceny z okresu
przeszego: Qst = f(Pt1), a wielko poday w okresie przyszym bdzie funkcj ceny
okresu biecego: QSt+1 = f(Pt ).
Konsumenci mog podejmowa decyzje dotyczce popytu (reakcja na zmian ceny) niemal natychmiast. Wynika z tego, e w odrnieniu od poday rozmiary popytu
w oznaczonym okresie s funkcj ceny produktu z tego samego okresu, czyli: QDt = f(Pt).
Rwnowag rynkow w okresie t wyznacza jednak rwnanie QDt = QSt,, z czego
wynika konieczno cigego wzajemnego dostosowywania si elementw rynku.
Cykliczny ruch cen i rozmiarw poday ma charakter dynamiczny, tzn. obejmuje
czynnik czasu we wzajemnych zalenociach. W wyniku tego cykle zmian cen i zmian
wielkoci produkcji i skali rynkowej oferty podaowej tworz swoist sie sprze, przypominajc graficznie pajczyn; z tego wzgldu okrela si je modelem pajczyny.
67
Rwnania modelu pajczyny:

1 wielko poday (produkcji) w okresie biecym jest funkcj ceny okresu przeszego.
2 rozmiary popytu w oznaczonym okresie s funkcj ceny tego samego okresu.
3 biec rwnowag rynkow wyznacza wielko poday i popytu w danym okresie.
(1) QSt = f (Pt-1)

(2) QDt = f (Pt)
(3) QSt = QDt
Z rwna tych wynika, e iloci oferowanych produktw (poda) bd ksztatowa si

w reakcji na zmiany cen z przesuniciem czasowym (opnieniem)!
Zmiany ceny (P) oraz iloci produktw (Q)
Zamy, e opnienie to wynosi miesic, a cena pocztkowa uksztatowaa si na poziomie P1 odbiegajcym in plus od ceny rwnowagi. W konsekwencji oferta podaowa
drugiego miesica jako funkcja tej ceny osignie rozmiar Q2. Przy okrelonej krzywej
popytu (D) i owej ofercie wyraonej krzyw poday (S) powstanie na rynku nierwnowaga: nadmiar produktu (konsument nie ma opnienia w reakcji na cen). Zlikwidowanie
tej nadwyki, czyli sprzeda wytworzonych iloci Q2, wymaga obnienia ceny do P2.
Z kolei w nastpnym trzecim miesicu wielko poday znowu bdzie funkcj ceny
z poprzedniego miesica, czyli drugiego. Poniewa cena spada wtedy do P2, oferowane
iloci produktu zmniejsz si do Q3. W wyniku powstanie jednak na rynku niedobr produktu, ktrego zlikwidowanie (przez zrwnowaenie popytu z poda) wymaga ponownego wzrostu ceny do P3 jako czynnika stymulujcego producentw do zwikszenia
produkcji i oferty podaowej. W kolejnym miesicu na tym poziomie ceny oparta bdzie
skala produkcji i poday, wywoujc analogiczne wynike z przesunicia czasowego
w relacji do ceny konsekwencje. W nastpnych miesicach sytuacja bdzie si powtarza.
68
Wskutek wskazanych zalenoci cena produktu bdzie oscylowa midzy P1 i P2,

a oferty podaowe produktu ksztatowa si bd midzy Q2 i Q3.
Omwione elementy mikroanalizy rynku (cen, popytu, poday i rwnowagi rynkowej) stanowi przesanki wyborw dokonywanych przez konsumentw i producentw.
69
Temat 6. Teoria wyboru konsumenta
Temat 6
Teoria wyboru konsumenta
Tezy tematu:
Istota i zaoenia teorii konsumenta. Preferencje wyborw konsumenta. Uyteczno jako miara efektywnoci konsumpcji. Uyteczno cakowita a uyteczno kracowa
(marginalna); prawo malejcej uytecznoci kracowej. Krzywe obojtnoci i ich cechy,
mapa obojtnoci konsumenta. Determinanty optimum (rwnowagi) konsumenta, linia
budetu jako ograniczenie wyborw konsumenta. Elementy optimum (rwnowagi) konsumenta dostosowujcego si do ograniczenia budetowego. Przesunicia linii budetowej konsumenta, wpyw zmian dochodw i cen.
Istota i zaoenia teorii wyboru konsumenta
Konsument samodzielny podmiot gospodarczy podejmuje decyzje dotyczce konsumpcji, majc na celu osignicie subiektywnie maksymalnego zadowolenia z konsumpcji dbr i usug. Musi cigle dokonywa wyborw midzy rnymi produktami
i usugami zaspokajajcymi potrzeby.
Teoria wyboru konsumenta:
analizuje zachowanie si konsumenta dcego do osigania maksimum korzyci
z nabywanych dbr;
interpretuje decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych ksztatujcych ich wydatki jako uniwersalne reguy postpowania;
okrela, w jaki sposb konsumenci wybieraj dobra i jak ich ilo s skonni kupi;
ukazuje wpyw zmian cen i dochodw na zakupy konsumentw.
Potrzeby konsumentw i standard ycia
Punktem wyjcia do rozwaa nad uytecznoci jest nawizanie do kategorii potrzeb.
Uyteczno nabiera sensu tylko w odniesieniu do potrzeb.
Potrzeby ludzi (w sensie psychologicznym) to stan niepokoju wywoany brakiem czego, co jest niezbdne dla bytu czowieka i wie si z funkcjonowaniem organizmu ludzkiego w cisym powizaniu z warunkami klimatycznymi oraz kultur okrelonego spoeczestwa.
Potrzeba w ekonomii to brak okrelonego dobra materialnego i usugi1 odczuwany przez jednostk lub spoeczestwo.
Por. Bernard Colli, Sownik ekonomiczny i finansowy, Wydawnictwo Ksinica, wyd. drugie,
1994, 1995, s. 137. W znaczeniu sownikowym potrzeba to brak czego, co jest niezbdne do
70
Potrzeby stan braku czego, co jest niezbdne do:

egzystencji czowieka;
rozwoju czowieka;
penionych przez niego rl.
Odczuwanie potrzeb jest specyficzn wasnoci rnych podmiotw, ktre maj zrnicowan intensywno odczuwania (hierarchi) i tre. Potrzeby indywidualne i zbiorowe pobudzaj dno ludzi do ich zaspokojenia (pozyskania rodkw). Denie do zaspokojenia okrelonych potrzeb powoduje, e:
stanowi one gwny motyw pracy i dziaania ludzi;
potrzeby maj okrelon hierarchi wanoci2 i intensywno, wyraon kolejnoci
ich zaspokajania.
Wyjania to, dlaczego ludzie, poszukujc rodkw zaspokajania swoich rnorodnych potrzeb na rynkach, s gotowi za nie zapaci lub przekaza dobro innego rodzaju. Hierarchia potrzeb pozwala uporzdkowa dobra materialne i usugi suce do ich zaspokojenia wedug stopnia pilnoci i intensywnoci, z jak s one podane przez konsumenta
(gospodarstwa domowe). Ukad potrzeb na poziomie typowym dla grupy to standard ycia.
Standard ycia wzory konsumpcji (posiadania) tego wszystkiego, co jest niezbdne do normalnego ycia na poziomie typowym dla okrelonej grupy. Tak rozumiane
standardy ycia wyznaczaj w pewnym zakresie granice wolnoci konsumenta. Dy on
bowiem do zaspokojenia swoich potrzeb kierujc si:
zasadami racjonalnego gospodarowania;
wyobraeniami dotyczcymi prestiu i dobrobytu grupy spoecznej, ktrej jest czonkiem.
Preferencje wyborw konsumenta
Kady konsument ma swoje indywidualne preferencje i jest quasi-suwerenny w ich realizacji. Suwerenno ta bowiem ma ograniczenia obiektywne, przede wszystkim w postaci
wasnych dochodw i cen kupowanych dbr. Dopiero z uwzgldnieniem tych ogranicze
konsument ma swobod w wyborze dbr na rynku, moe poszukiwa optymalnych korzyci, tzn. maksymalnych w okrelonych warunkach.
Na podstawie tych tez teoria wyboru konsumenta sformuowaa trzy podstawowe
zaoenia preferencji konsumenta:
zachowania ycia, rozwoju, utrzymania roli spoecznej. Por. Encyklopedia Naukowa PWN, PWN,
Warszawa 1985, s. 712.
2
Najbardziej znana jest piramida potrzeb Maslowa.
71
1.
Konsument, wybierajc midzy rnymi alternatywami konsumpcji, czyni ten wybr

wiadomie, zgodnie z wasnym interesem, tzn. z wasnymi korzyciami; twierdzenie
to jest wynikiem oglnego zaoenia o ekonomicznej racjonalnoci konsumenta.
2.
Konsument ma pen i prawdziw informacj o produktach i usugach tote sam

potrafi najlepiej oceni, na czym polegaj jego korzyci; bdy popenione podczas
podejmowania przez konsumenta decyzji wynikaj z braku odpowiedniej informacji.
3.
Konsument decyduje o strukturze wasnej konsumpcji, zgodnie ze swoimi preferencjami

weryfikowanymi wysokoci dochodw i cen rynkowych; moe przy tym zaspokaja
swoje potrzeby, zastpujc jedne dobra innymi, uwzgldniajc ich substytucyjno.
Uyteczno jako miara efektywnoci konsumpcji

Potrzeby s zaspokajane przez konsumpcj dbr i usug. Z tymi dobrami zwizana jest
kategoria uytecznoci kluczowa dla zrozumienia i prowadzenia analiz dotyczcych
wyborw konsumenta. Naley podkreli, e uyteczno ma dwoisty charakter: jako kategoria obiektywna i kategoria subiektywna3.
Uyteczno jest kategori obiektywn, kiedy opisuje waciwoci uytkowe dobra (moliwoci zaspokojenia okrelonej potrzeby). Uyteczno dobra wynika z jego
wartoci uytkowej, czyli zdolnoci dbr do zaspokojenia pewnych potrzeb. Sam fakt posiadania waciwoci uytkowych przez dobro nie oznacza, e zostanie ono kupione
przez konsumenta. Moda osoba raczej nie kupi do wasnego uytku Geriavitu, nawet
gdyby ten specyfik by bardzo tani.
Uyteczno jest kategori subiektywn, wskazujc na motywy zakupw konsumenta. Kupi on tylko to, co uzna za uyteczne ze swojego punktu widzenia, kiedy nabywane dobro moe zaspokoi na odpowiednim poziomie jego potrzeb. Uyteczno
pojmowana subiektywnie jest kategori decydujc o tym, e okrelone dobro bdzie
podane i poszukiwane na rynku, a kupujcy bdzie skonny wyda na zakup okrelon
kwot pienidzy4. Osoby w podeszym wieku mog kupowa Geriavit, poniewa poprawia ich nastrj i sprawno dziaania.
Definicja
Uyteczno (pojmowana subiektywnie) okrelenie subiektywnej przyjemnoci, poytku lub zadowolenia pyncego z posiadania, uytkowania (konsumpcji) dbr i usug.
Wanie to subiektywne pojmowanie uytecznoci naley bra pod uwag, kiedy
zajmujemy si teori wyboru konsumenta.
3
S to spostrzeenia i doprecyzowania autora konspektu, poniewa w ujciach podrcznikowych

tej kategorii dopiero z kontekstu przedstawianej myli wynika, o ktry sposb ujmowania uytecznoci chodzi.
4
Rozwinicie tych kwestii zamieszczone jest w aneksie do tego tematu.
72
Kategoria uytecznoci jest abstrakcj (a nie konkretn wielkoci) i jako taka ma charakter subiektywny. Wspczenie traktowana jest jako kategoria porzdkowa,
odzwierciedlajca uporzdkowany system preferencji.
W swoich wyborach konsument dy do maksymalizacji uytecznoci, czyli do
wybrania takiej kombinacji konsumowanych dbr, ktra daje mu moliwie najwiksze
zadowolenie.
Uyteczno cakowita a uyteczno kracowa (marginalna)
Do prowadzenia analiz zachowa konsumenta na rynkach potrzebne s miary uytecznoci widzianej z jego punktu widzenia. Ze wzgldu na subiektywny charakter tej kategorii z trudem poddaje si pomiarowi i ocenie5. Mimo to daje si mierzy, chocia
w sposb niezbyt precyzyjny. Mona si pokusi np. o okrelenie poziomu zaspokojenia
potrzeby na podstawie iloci (masy) konsumowanego dobra. Jestemy przecie w stanie
okreli chociaby to, czy jestemy godni czy syci. Pomidzy tymi skrajnymi sytuacjami
s stany porednie, ktre te mona prbowa okreli jako np. may gd. Mona te
sign do tradycyjnej oceny punktowej stopnia zaspokojenia potrzeby6.
Majc te podstawy, w dalszym toku rozwaa pozostaniemy przy tradycyjnym
pomiarze uytecznoci. Rozpatrywana jest ona z ekonomicznego punktu widzenia
jako uyteczno cakowita i marginalna (kracowa).
Dwa rodzaje kategorii uytecznoci:
1.
Uyteczno cakowita (UC) suma uytecznoci (albo suma satysfakcji zadowolenia) z konsumowanej iloci dbr materialnych lub usug. Wyraa j formua:
n
UC =
Qi
i=0
gdzie:
Q ilo konsumowanego dobra i,
i = 0,, n.
Alternatywne definicje:
Uyteczno cakowita jest sum zadowolenia (poytku), jak osiga indywidualny konsument z konsumowania, posiadania lub uytkowania dobra lub okrelonej masy dbr.
To:
suma zadowolenia, jak daje konsumentowi posiadanie dobra;
satysfakcja czerpana z konsumpcji okrelonej masy dbr.
5
Skutkiem zastrzee co do precyzji pomiaru uytecznoci i zachowa konsumenta podczas dokonywania wyborw stay si alternatywne teorie wyboru konsumenta, np. przedstawiona przez
Samuelsona teoria ujawnionych preferencji.
6
Zastosowanie tych miar zamieszczone zostao w studium przypadku.
73
2.
Uyteczno kracowa (UK) wyraa zadowolenie konsumenta ze zwikszenia

(zmniejszenia) konsumpcji okrelonego dobra o kolejn, dodatkow jednostk. Wyraa j formua:
UK = UC/ Qi lub
UM =
UC
Qi
Alternatywne definicje
Uyteczno kracowa (marginalna) (UK lub UM):
dodatkowa satysfakcja uzyskana przez konsumenta ze spoycia kadego kolejnego
dobra;
jest stosunkiem przyrostu uytecznoci cakowitej do minimalnego przyrostu zapasu
dobra (np. o jednostk).
Miar UK lub UM jest przyrost zadowolenia (uytecznoci), jaka powstaje w wyniku
zwikszania (zmniejszania) spoycia dobra o kolejn jednostk.
Zalenoci iloci konsumowanego dobra i uytecznoci:
uyteczno cakowita (UC) konsumpcji okrelonego dobra ronie (spada) wraz ze
wzrostem (spadkiem) iloci konsumowanego dobra, ale wzrost ten napotyka granic;
uyteczno kracowa (UK) zmniejsza si (ronie) wraz ze wzrostem (spadkiem)
iloci konsumowanego dobra.
W praktyce oznacza to, e uyteczno cakowita (UC) co prawda wzrasta w miar
zwikszania iloci konsumowanego dobra, ale jej wzrost jest jednak coraz wolniejszy. Co
wicej w pewnym momencie, po osigniciu znacznej iloci konsumpcji dobra (Qxi)
moe wystpi spadek uytecznoci cakowitej. U podstaw tego zjawiska ley fakt, i
w miar zwikszania konsumpcji uyteczno kadej dodatkowo konsumowanej jednostki dobra jest coraz mniejsza, czyli maleje uyteczno kracowa (UK).
Uyteczno cakowita (UC)
Uyteczno kracowa (UK)

Uk
Uc
najedzony
Krzywa uytecznoci
kracowej
Krzywa uytecznoci
cakowitej
najedzony
godny
0
godny
Ilo
74
Ilo
Ilo skonsumowane-
Uyteczno cakowita Uyteczno kracowa
go dobra (ywnoci)
(UC)
9,5
1,5
10
0,5
-1 (szkodzi!)
(UK)
Przykad wyznaczania uytecznoci cakowitych (UC) i kracowych (UK) na jednym rysunku

Uyteczno
cakowita (UC)
w punktach
10
UK3
8
6
4
UK1
2
0
_
Ilo
Q
1
Wskazana zaleno okrelana jest jako prawo malejcej uytecznoci kracowej,

wedug ktrego: przyrosty zadowolenia z konsumpcji okrelane jako uyteczno kracowa zmniejszaj si wraz ze wzrostem iloci konsumowanego dobra. Zaleno ta
jest odwracalna! Z tego prawa wynika, e:
zadowolenie z pierwszej konsumowanej jednostki dobra jest znacznie wiksze anieli z drugiej i kolejnej jednostki;
po przekroczeniu pewnej wielkoci konsumpcji dalsze zwikszanie iloci konsumowanego dobra zacznie przynosi konsumentowi zadowolenie negatywne, czyli niezadowolenie, uyteczno kracowa bdzie wwczas ujemna, a uyteczno cakowita zacznie spada!
Przykad: zaspokajanie godu.
W czasie jedzenia przechodzi si od poczucia godu do sytoci, co daje okrelone zadowolenie postpujce wraz z iloci spoytego posiku. Spoycie pierwszego ksa czy
porcji przynosi najwicej zadowolenia, natomiast drugiej i nastpnych coraz mniejsze.
Po zaspokojeniu godu dalsze spoywanie moe okaza si szkodliwe.
75
Powysze wywody prowadz do konkluzji, e konsument maksymalizujcy korzyci (zadowolenie z konsumpcji) moe j zwiksza a do momentu, w ktrym UK = 0.
Krzywe obojtnoci i ich cechy, mapa obojtnoci konsumenta
Kwesti podstawow w analizie wyborw konsumenta jest odpowied na pytanie: ile zadowolenia dostarczaj konsumentowi nabywane przez niego dobra (produkty i usugi)?
Najoglniejsza odpowied brzmi: dobra, ktre s dla konsumenta bardziej uyteczne,
dostarcz mu wicej zadowolenia ni te, ktre konsument ocenia jako mniej uyteczne!
Wspczesna teoria traktuje uyteczno jako kategori porzdkow, przypisuje
jej wartoci porzdkowe, ktre wskazuj na relatywne znaczenie uytecznoci dbr
w stosunku do siebie. Do analizy zachowania konsumenta nie jest konieczna fizyczna
mierzalno uytecznoci. Wystarczy uzna, e konsument potrafi porwnywa uyteczno rnych dbr i ich zestawu (koszyka), czyli kombinacji dokonywanych przez siebie
wyborw. W nastpstwie przyjmujemy, e konsument sam potrafi:
zdecydowa, ktre z kombinacji (zestawu) dbr s dla niego jednakowo uyteczne,
tzw. obojtne;
wybra np. kombinacj A kosztem kombinacji B, mimo e nie moe zmierzy, ile razy A jest bardziej uyteczna od B;
dy do maksymalizacji uytecznoci, czyli do wybrania takiej kombinacji spoywanych dbr, ktre dadz mu moliwie najwiksze zadowolenie.
W praktyce konsument dokonuje rwnoczesnych wyborw wielu dbr, ktre bd zaspokaja jego potrzeby. Dy przy tym do osignicia takich kombinacji konsumowanych produktw, ktre w najwyszym stopniu spenia bd zakadane preferencje. Denie to jest zwizane z koniecznoci rezygnacji z niektrych dbr, ktre w danym momencie dostarczaj mniej satysfakcji (pojawia si tu koszt alternatywny). Tak wic podstaw wyborw konsumenta jest uporzdkowany system preferencji dotyczcy kombinacji (zestawu) konsumowanych dbr i usug.
System preferencji konsumenta opiera si na zaoeniach:
kompletnoci preferencji konsument jest zdolny do okrelenia wszystkich kombinacji dbr wedug tego, ktre preferuje, a ktre daj mu takie samo zadowolenie
tzn. s mu obojtne;
przechodnioci preferencji jeli konsument woli A od B i B od C, to woli rwnie
A od C);
nienasyconoci zadowolenia konsumenta konsument zawsze woli wicej ni
mniej.
76
Wybory dokonywane przez konsumenta mog mie wiele wariantw proporcji rnych
dbr, ktre jednakowo bd zaspokajay potrzeby, a wic bd obojtne dla konsumenta. Ich istot opisuje kategoria krzywej obojtnoci konsumenta dokonujcego wyboru
kombinacji konsumowanych dbr.
Krzywa obojtnoci konsumenta:
przedstawia graficznie warianty wyboru proporcji rnych dbr, ktre bd jednakowo zaspokajay potrzeby, a wic bd obojtne dla konsumenta;
wskazuje, e kada z tych kombinacji (proporcji) daje konsumentowi takie samo zadowolenie;
dana krzywa charakteryzuje si staym poziomem zadowolenia.
Przykad krzywej obojtnoci
Odzie
8
7
Krzywa obojtnoci
konsumenta
5
4
ywno
Odzie
3,5
2,5
2
1
Wariant
ywno
1
Z zestawienia i wykresu wynika, e konsument bdzie tak samo zadowolony konsumujc np. 8 jednostek odziey i 1 jednostk ywnoci (A) lub 5 jednostek odziey i 2 jednostki ywnoci (B).
Krzywych obojtnoci moe by nieskoczenie wiele, tyle ile moliwych kombinacji konsumpcji dbr. cznie tworz one tzw. map obojtnoci konsumenta.
Ilo
dobra
Y
I3
I2
I1
0
Ilo dobra X
77
Waciwoci mapy obojtnoci:

pooenie krzywych obojtnoci wzgldem siebie wskazuje na rnic w poziomach
zadowolenia konsumenta;
wszystkie kombinacje na okrelonej krzywej oznaczaj taki sam poziom zadowolenia konsumenta;
poziom tego zadowolenia wzrasta w miar przesuwania si konsumenta z krzywej
obojtnoci pooonej niej na krzyw pooon wyej (np. z I1 na I2, na I3 itd.).
Szczeglne cechy krzywych obojtnoci konsumenta:
maj nachylenie negatywne, tzn. e zwikszenie konsumpcji jednego dobra wymaga
zmniejszenia konsumpcji innego;
nie mog si przecina, co wynika z przechodnioci preferencji konsumenta;
s wypuke w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych, co wynika z nienasyconoci konsumenta;
jest ich nieskoczenie wiele, poniewa kada prezentuje inny stopie zadowolenia
konsumenta z konsumowanych lub posiadanych dbr.
Krzywa obojtnoci okrela jak wiadomo wszystkie kombinacje konsumpcji dwch
dbr, ktre daj konsumentowi takie samo zadowolenie. Wynika z tego, e midzy tymi
dwoma dobrami (grupami dbr) istnieje zamienno, czyli substytucyjno.
Miernikiem efektu substytucyjnoci dobra X przez dobro Y jest marginalna stopa
substytucji (MSSxy). Okrela ona:
jak ilo dobra Y musi konsument powici w celu zwikszenia konsumpcji dobra
X o jednostk, pozostajc na tej samej krzywej obojtnoci, czyli nie zmieniajc
oglnego poziomu zadowolenia;
ilo dobra jednego rodzaju, jaka jest niezbdna do rekompensaty rezygnacji z dobra drugiego rodzaju (dobra X przez dobro Y).
Formua MSSxy
MsSxy
zmiana konsumpcji Y
zmiana konsumpcji X
Y
X
78
Graficzne zobrazowanie MSSxy

Ilo dobra Y
C
X=1
Y=2
5
B
X=1
Y=1
3
2
1
Ilo dobra X
Przedmiotem wyboru konsumenta s dwa dobra (wykres): X i Y, dokonuje on wyboru

w oparciu o ich substytucj. Istot tego wyboru uwidacznia ksztatowanie si krzywej obojtnoci. Krzywa na wykresie czy wszystkie punkty, w ktrych konsument osiga ten
sam punkt uytecznoci. Zmiana preferencji z A na preferencj B oznacza, e konsument
gotw jest zrezygnowa z 1 jednostki dobra X na rzecz 1 jednostki dobra Y. Natomiast
przejcie z opcji B na opcj C oznacza, e konsument gotw jest zrezygnowa z kolejnej
jednostki dobra X, pod warunkiem zwikszenia konsumpcji dobra Y o 2 jednostki.
MSSxy nie jest staa, przy jej ksztatowaniu si wystpuj dwie prawidowoci:
1.
Przy niszym poziomie konsumpcji dobra X konsument jest skonny powici wiksz ilo jednostek dobra Y w celu zwikszenia spoycia X o dodatkow jednostk.
2.
Przy wyszym poziomie konsumpcji X konsument jest skonny powici mniej dodatkowych jednostek Y w celu zwikszenia konsumpcji X o jednostk.
Z tych zalenoci wynika prawo malejcej marginalnej stopy substytucji konsument

zwikszajc konsumpcj dobra X jest skonny rezygnowa z coraz mniejszych iloci dobra Y w zamian za wzrost spoycia dobra X o dodatkow jednostk (zachowujc identyczne zadowolenie).
Wielko
konsumpcji
dobra Y
Y
X
Y
X
Y
79
Wielko konsumpcji
dobra X
Determinanty optimum (rwnowagi) konsumenta

Celem konsumenta jest jak ju wiadomo osignicie maksymalnych korzyci z konsumpcji. Dlatego konsument zawsze bdzie preferowa kombinacje dbr znajdujce si
na wyszej krzywej obojtnoci, w porwnaniu do kombinacji na krzywej pooonej niej.
Wybory, ktrych dokonuje konsument zgodnie ze swoimi subiektywnymi preferencjami,
napotykaj jednak w rzeczywistoci gospodarczej na okrelone ograniczenia. Co wicej:
ograniczenia te maj charakter obiektywny, zwizany ze zjawiskiem rzadkoci zasobw.
Podstawowe ograniczenia wyboru konsumenta:
zasoby pienine, ktrymi w okrelonym momencie dysponuje konsument;
ceny rynkowe produktw i usug niezalene od konsumenta, ale okrelajce jego
wydatki.
Zdolnoci nabywcze kadego konsumenta uzalenione s od wielkoci rodkw pieninych, ktrymi dysponuje. Te za s pochodn wielkoci budetu bdcego zestawieniem dochodw i wydatkw konsumenta.
rdem dochodw budetowych konsumentw w wikszoci przypadkw s:
dochody pacowe, bdce wynagrodzeniem za prac. Charakteryzuj si one stosunkowo du regularnoci (tygodniow, miesiczn) przypywu;
dochody pozapacowe z tytuu dzierawy, obligacji, renty, dywidendy, oprocentowania itp.; cz spord nich ma charakter regularny, wikszo jednak nieregularny i uzupeniajcy.
cznie dochody pacowe i pozapacowe tworz stron przychodw w budecie konsumenta.
Wydatki konsumenta s drug stron budetu konsumenta; mog by przeznaczone na:
konsumpcj dbr i usug (tzw. wydatki konsumpcyjne);
odoon konsumpcj, czyli oszczdnoci.
Linia budetu jako ograniczenie wyborw konsumenta
Kady konsument, podejmujc decyzje o zakupie rnych dbr i usug, musi uwzgldnia wielko budetu, ktry ma do swej dyspozycji. W kadym momencie, w ktrym
konsument podejmuje decyzje o rozmiarach i jakoci konsumpcji dbr, jego budet jest
wielkoci dan, jest wic ograniczeniem wyboru!
Ograniczenia budetu konsumenta mona zapisa nastpujco:
DP Qx * Px + Qy * Py
gdzie:
DP stay dochd konsumenta np. w cigu miesica,
80
X i Y dwa dobra konsumpcyjne,

Qx i Qy iloci dbr,
Px i Py rynkowe ceny tych dbr (czyli konsument nie ma na nie wpywu).
Jest to rwnanie liniowe! Wyznaczajc na wykresie maksymalne (przy danym dochodzie) iloci zakupionego dobra X (Qx) po cenie Px, oraz analogicznie maksymalne iloci dobra Y (Qy) po cenie Py, otrzymujemy lini budetow konsumenta.
Linia budetowa konsumenta
Ilo
dobra Y
10
DP
Py
8
6
Linia budetowa
4
2
DP
Px
Ilo dobra X
Linia budetowa konsumenta:

obrazuje wszystkie kombinacje zakupu dwch dbr przy okrelonym dochodzie;
czy ona:
punkt na osi rzdnych odpowiadajcy moliwej iloci nabycia dobra X w przypadku wydatkowania na ten zakup caoci dochodu,
punkt na osi odcitych bdcy informacj o poziomie moliwoci nabycia dobra Y
w przypadku wydatkowania na ten zakup caoci dochodu.
Linia budetowa oddziela kombinacje osigalne od nieosigalnych. W przestrzeni poniej linii budetowej znajduj si wszystkie kombinacje miesicznej konsumpcji dobra X
i dobra Y, osigalne dla konsumenta uzyskujcego dochd (DP) i przy danych cenach
obu dbr (Px i Py). Z kolei kada kombinacja konsumpcji dbr X i Y znajdujca si powyej linii budetowej jest z uwzgldnieniem wymienionych parametrw nieosigalna
dla konsumenta. Wybory konsumenta mog dotyczy tylko kombinacji osigalnych!
81
Elementy optimum (rwnowagi) konsumenta dostosowujcego si do ograniczenia budetowego

Racjonalno dziaania konsumenta polega m.in. na tym, e podejmujc decyzje o konsumpcji konfrontuje on swoje preferencje dotyczce kombinacji konsumpcji dbr z dyspozycyjnymi zasobami, czyli z faktycznymi moliwociami ich realizacji. Wedug zasady
nienasyconoci konsument zawsze chciaby znajdowa si na moliwie najwyszej
krzywej obojtnoci, ale rwnoczenie napotyka on na ograniczenia w postaci okrelonego dochodu i cen rynkowych dbr, tzn. na lini budetow.
Oceny wyborw konsumenta mona dokona, nakadajc na lini budetu krzywe obojtnoci obrazujce rne kombinacje dbr dajce to samo zadowolenie. Wspzalenoci te prowadz do zasadniczego wniosku: rwnowaga konsumenta, tzn. jego
optimum, czyli sytuacja, w ktrej konsument maksymalizuje zadowolenie z konsumpcji
w okrelonych warunkach, znajdzie si na najwyszej krzywej obojtnoci moliwej do
osignicia przy okrelonych ograniczeniach. Jest tylko jedno takie optimum! Graficznie
jest to punkt stycznoci linii budetowej z najwyej pooon krzyw obojtnoci.
Optimum budetowe konsumenta
Ilo
dobra
Y
Linia budetowa
PUNKT OPTIMUM
Mapa (krzywe)
obojetnoci
I3
I2
I1
0
Ilo dobra X
Optimum oznacza sytuacj umoliwiajca konsumentowi osignicie maksymalnych korzyci z konsumpcji przy okrelonych dochodach i cenach dbr. Sformalizowanym wyrazem punktu rwnowagi (optimum) jest rwno marginalnej stopy substytucji dbr X i Y
ze stosunkiem ich cen rynkowych: Px i Py. (MSSxy = Px/Py). Oznacza to, e konsument
dostosowuje swoj konsumpcj dbr X i Y w taki sposb, aby stopa substytucji zgodnie z ktr jest skonny zastpi Y przez X bya rwna stopie faktycznie umoliwiajcej
dokonanie takiej substytucji, czyli relacji cen dbr X i Y.
82
Przesunicia linii budetowej konsumenta, wpyw zmian dochodw i cen

Poprzednie rozwaania prowadzilimy, zakadajc okrelone dochody konsumenta i ceny rynkowe. Jak wiadomo, wielkoci te determinujce wybory konsumenta mog ulec
zmianie. Jakie bd skutki takich zmian? Ich odzwierciedleniem bdzie odpowiednio:
przesuwanie si linii budetowej;
zmiany przebiegu linii budetowej.
Zmiany dochodw konsumenta wpywaj na przesuwanie si linii budetowej. Jeli np.
dochd pieniny konsumenta (DP) wzrs dwukrotnie, a ceny dbr (Px i Py) nie ulegy
zmianie, wwczas podwojenie dochodu oznacza, e konsument moe kupi dwa razy
wicej dobra X i dobra Y, anieli poprzednio. W wyniku wzrostu dochodw konsumenta
linia budetowa przesuwa si ceteris paribus w gr i jest rwnolega do linii pocztkowej; spadek dochodu przesuwa lini budetow odpowiednio w d. Zmiana dochodw przesuwa lini budetu konsumenta i w wyniku ksztatuje si nowy punkt rwnowagi
(optimum) konsumenta.
Ilo
dobra
Y
Linia budet owa
PUNKT OPTIMUM
I3
I2
I1
0
Ilo dobra X
Zmiany cen rynkowych towarw poszukiwanych przez konsumenta powoduj zmiany

przebiegu linii budetowej. Linia budetowa konsumenta zmienia swj przebieg w wyniku zmiany cen dobra X i dobra Y, przy zaoeniu staego dochodu konsumenta. Moliwe
s wwczas cztery sytuacje.
Warianty zmian relacji cen dbr rynkowych:
1.
Cena dobra X wzrasta przy niezmienionej cenie dobra Y; wzrost ceny dobra X ceteris paribus przesuwa lini budetow w lewo od punktu wyznaczonego przez relacj dochodw do staej ceny dobra Y, tzn. DP/Py na osi rzdnych.
2.
Cena dobra X spada przy staej cenie dobra Y; spadek ceny dobra X przesuwa odpowiednio lini budetow w prawo.
83
3.
Cena dobra Y wzrasta przy niezmienionej cenie dobra X; wzrost ceny dobra Y ceteris paribus przesuwa lini budetow w d od punktu wyznaczonego przez relacj dochodw do ceny dobra X, czyli DP/Px na osi odcitych.
4.
Cena dobra Y maleje przy staej cenie dobra X; spadek ceny dobra Y przesuwa lini
budetow odpowiednio w gr.
Linie budetu przy zmianie cen dbr

Ilo
dobra
Y
DP
Py''
DP
Py'
Ilo
dobra
X
Ilo
dobra
Y
Ilo
dobra
X
A
0
DP
Px'
DP
Px''
Zmiany cen wywouj dwa efekty:

substytucyjny zastpowanie przez konsumenta dobra droszego taszym oraz
dochodowy wzrost cen powoduje zmniejszenie si dochodu realnego konsumenta, co ksztatuje warunki nowego optimum.
Wyznaczenie efektu substytucyjnego i dochodowego
DP
Py
Ilo
dobra
Y
B
y
y
y1
I2
Ilo
dobra
X
I1
x
0
Efekt cakowity
Efekt substytucyjny
Efekt dochodowy
x1
DP
Px'
x DP'
Px'
DP
Px
Majc na wzgldzie powysze uwarunkowania, konsument zmuszony jest do podjcia

okrelonych dziaa dostosowawczych do zmian dochodw i zmian cen.
84
Aneks
Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta
Tezy tematu:
Podstawy teorii wyboru konsumenta. Modele teorii wyboru konsumenta i zasady optymalizacji wyborw konsumenta. Uyteczno a ceny dbr; cenowe ograniczenia zachowa
konsumenta. Koszty cakowite, alternatywne i kracowe konsumenta a cenowe optimum
konsumenta. Rwnowaga konsumenta przy wyborze wielu dbr. Nadwyka konsumenta
i krzywa popytu konsumenta. Paradoks wartoci.
Podstawy teorii zachowa nabywczych konsumentw
W gospodarce rynkowej zachowaniami producentw i konsumentw rzdzi ten sam motyw: maksymalizacja korzyci (najczciej materialnych lub pieninych): u producentw
zysk, u konsumentw uyteczno.
Dla konsumentw liczy si tylko uyteczno pojmowana subiektywnie. Bezporednio jest ona zalena od posiadania lub dostpnoci dbr adekwatnych do ich potrzeb (zakadajc, e s one w ogle dostpne). Natomiast uyteczno cakowita okrela ekonomiczny poziom i standard ycia konsumenta (gospodarstwa domowego).
Problem maksymalizacji korzyci nabywcw wyjania teoria zachowania konsumentw. Zajmuje si ona zachowaniem konsumentw na rynku i ich wraliwoci na
zmiany sytuacji rynkowej w tym elastycznoci popytu. W przedstawionej wczeniej
podstawowej czci wykadu teorii wyboru konsumenta okrelone zostay zasady, ktrymi kieruje si konsument w deniu do maksymalizacji korzyci (osignicia swojego
optimum ekonomicznego) w warunkach ograniczenia budetu. W tej czci wykadu
zajmiemy si podstawami i zasadami decyzji konsumenta dostosowujcego si do cen
rynkowych. Teoria dostosowa nabywczych konsumenta do cen (lub wyboru konsumenta dostosowujcego si do cen rynkowych):
analizuje zachowanie konsumenta dcego do osigania maksimum korzyci, kiedy porwnuje (zestawia) uytecznoci i ceny (koszty) nabywanych dbr;
interpretuje decyzje konsumpcyjne gospodarstw domowych, ksztatujcych ich wydatki, jako uniwersalne reguy postpowania;
stara si udziela odpowiedzi na pytania:
w jaki sposb konsumenci wybieraj okrelone produkty i jak ich ilo s skonni
kupi?
jaki jest wpyw zmian cen lub innych warunkw na zakupy konsumentw?
W analizach wykorzystuje si teori rachunku marginalnego (kracowego).
85
Model teorii wyboru konsumenta

W celu okrelenia prawidowoci zachowa konsumentw i czynnikw wpywajcych na
te zachowania buduje si model zachowania si konsumentw. Czytelny schemat takiego modelu (tu przywoanego) przedstawi w swoim podrczniku Z. Stachowiak.
Model teorii wyboru konsumenta

Oferent dbr i usug, ktre mog
zaspokoi potrzeby konsumenta
wie, czego chce (pragnie),

dysponuje rodkami,
napotyka na ceny, na ktre nie ma wpywu
RYNEK
KONSUMENT
TEORIA WYBORU KONSUMENTA

(TEORIA POSTPOWANIA KONSUMENTA)
ZACHOWANIA NABYWCZE
KONSUMENTA
ZACHOWANIA DOSTOSOWAWCZE
KONSUMENTA
PODSTAWOWE TWIERDZENIA
DO ZMIANY DOCHODU
PODSTAWOWE ZASADY
DO ZMIANY CEN
UWARUNKOWANIA
OGRANICZENIA
POTRZEBY
PREFERENCJE
GUSTY
ZE WZGLDU NA
KOMPLEMENTARNO
ZE WZGLDU NA
SUBSTYTUCYJNO
Modelowe ujcie zachowa dostosowawczych konsumenta obejmuje take zaoenia

wczeniej przyjte i dodatkowe. Zaoenia:
1. Przyjmuje si, e konsumenci:
wiedz, czego chc (przez intensywno i struktur potrzeb);
dysponuj ograniczonymi rodkami (budetami);
napotykaj na ceny, na ktre nie maj adnego wpywu albo ograniczony wpyw.
2. Zachowaniami konsumentw dcych do maksymalizacji korzyci (uytecznoci)
kieruj te same reguy i zasady jak u innych podmiotw gospodarczych.
W tym miejscu zasadne jest krtkie przypomnienie regu i zasad dokonywanych wyborw i decyzji przez podmioty gospodarcze dziaajce na rynku7:
1. Podmiot dziaajcy na rynku swoje optimum ekonomiczne (rwnowag) osiga wtedy, kiedy maksymalizuje rnic pomidzy poytkami (korzyciami) cakowitymi
a kosztami cakowitymi, ktre musi ponie, eby te poytki (korzyci) mie.
Te zasady przedstawia m.in. M. Rekowski w: Mikroekonomia, Pozna 2011, s. 2627.
86
2. Podmiot dziaajcy na rynku dostosowujcy si do cen swoje optimum ekonomiczne

(rwnowag) realizuje wtedy, kiedy poytki kracowe (korzyci kracowe) zrwnaj
si z kosztami kracowymi (stratami kracowymi).
Teoria uytecznoci kracowej jest jdrem teorii racjonalnego wyboru konsumenta. Korzyci cakowite i kracowe konsumenta (uytecznoci) zostay wyjanione w pierwszej
czci wykadu. Pozostaje zatem potrzeba wyjanienia kategorii kosztw cakowitych
i kracowych z punktu widzenia konsumenta.
Uyteczno a ceny dbr
Dobra poszukiwane przez konsumenta w olbrzymiej czci nie s dobrami wolnymi. Aby
uzyska dostp do ich waciwoci uytkowych, konsument musi za nie zapaci albo
odda dobro innego rodzaju. Oznacza to, e pozyskanie dobra wie si z koniecznoci poniesienia kosztw. W takiej sytuacji konsument, kupujc, musi bra pod uwag
ceny podanych dbr (oceni ich dostpno w wietle ograniczenia swojego budetu).
Rodzaje ogranicze (warunki), jakie spotyka konsument na rynku:
cena dbr (niezalena od konsumenta);
rozporzdzalny dochd (ograniczony w stosunku do potrzeb), ktrego uyteczno
kracowa ronie wraz z ubytkiem.
Koszty cakowite konsumenta naley rozumie dwojako:
1. Jako sum wydatkw pieninych na zakup towarw.
2. Jako koszt alternatywny dokonanych wyborw.
Koszty cakowite konsumenta rozumiane jako suma wydatkw pieninych poniesionych
na zakup towarw wydaj si do oczywiste. Ale biorc pod uwag podanie konsumenta do swojego optimum ekonomicznego, warto posuy si przykadem.
Przykad
Przyjmijmy, e w gospodarstwie domowym do gotowania smacznie i zdrowo potrzebna
jest pietruszka. Waciwoci pietruszki to uyteczno oceniana subiektywnie przez Pani domu. eby j mie, Pani domu bdzie musiaa j kupi. W tym celu uda si po zakupy na rynek warzywny (np. bazarek przy osiedlu). Przyjmijmy, e ju na pierwszym
straganie znajdzie pietruszk, ktrej szuka, tzn. poszukiwan przez ni uyteczno. Zamy, e cena za poszukiwany towar na tym straganie wynosi 3 z. Jest niemal pewne,
zakadajc racjonalno postpowania, e Pani domu nie dokona natychmiast zakupu.
Prawdopodobnie przejrzy oferty na innych straganach w nadziei, e tak sam pietruszk bdzie moga kupi u innych sprzedajcych po niszej cenie, np. za 2 z.
87
Wnioski z przytoczonego przykadu s do oczywiste. Waciwoci poszukiwanej

pietruszki to z gry przyjta uyteczno cakowita. Cena rynkowa jest w tym przypadku
kosztem cakowitym. Zakadajc racjonalno postpowania, Pani domu poszukuje takiego rozwizania, w ktrym poszukiwany towar (zaoona z gry uyteczno cakowita)
zostanie zakupiona po najniszej cenie (suma poniesionych kosztw).
W tym przypadku kupujcy (konsument) dy do zmaksymalizowania rnicy
pomidzy uytecznoci a kosztami, ktre musi ponie, eby uzyska dostp do tej
uytecznoci. Dy w ten sposb do zrealizowania swojego optimum ekonomicznego
(rwnowagi konsumenta przy wyborze jednego dobra na rynku).
Zgodnie z zasadami racjonalnego postpowania moemy warunki wyboru odwrci. Zakadamy, e konsument na zakupy przeznaczy z gry okrelon kwot pienidzy. W takiej sytuacji wybierze z ofert rynkowych towar przynoszcy mu najwysz uyteczno (np. doczenie do towaru dodatkowego wyposaenia lub korzystnych warunkw serwisu). Bdzie w ten sposb dy do zmaksymalizowania rnicy pomidzy uytecznoci a kosztami, ktre musi ponie, eby uzyska dostp do tej uytecznoci.
Przejdziemy teraz do wyjanienia wyborw optymalnych konsumenta na podstawie
analizy marginalnej.
Zgodnie z zasad do wyznaczenia rozwiza optymalnych konieczne jest zastosowanie dwch kategorii: uytecznoci kracowych i kosztw kracowych. Kategoria
uytecznoci kracowych ju zostaa wyjaniona w pierwszej czci wykadu. Z punktu
widzenia konsumenta koszt kracowy moemy zdefiniowa jako przyrost kosztu cakowitego spowodowany przyrostem (zmian) zakupw o kolejn jednostk.
Przykad
Kiedy godny konsument kupi buk za 30 gr, to zwizany z tym koszt cakowity wyniesie
tyle, ile cena rynkowa, a wic 30 gr. Z kolei koszt kracowy obliczymy zgodnie z definicj. Po zakupie buki koszt cakowity wyniesie 30 gr, ale koszt (wydatek) przed zakupem
wynosi 0 gr. Dlatego rnica wynosi 30 gr. Jest to wanie kosz kracowy, bo o tyle
wzrs koszt cakowity.
Zamy teraz, e konsument by bardzo godny i kupi 5 buek, a cena rynkowa
wynosi 30 gr za sztuk. Okrelmy zatem, jaki jest koszt kracowy pitej z kolei buki. Po
zakupie piciu buek koszt cakowity wynosi 1 z i 50 gr. Przed zakupem pitej z kolei
buki, wic po zakupie czterech buek koszt cakowity wynis 1 z i 20 gr. Dlatego rnica
wynosi 30 gr, jest to koszt kracowy pitej z kolei buki.
Wniosek (przy zaoeniu, e konsument napotyka na stae ceny za jednostk towaru, niezalenie od tego, ile ich zakupi): dla kupujcych koszty kracowe przejawiaj
88
si jako ceny jednostkowe przypisane do towarw. Z kolei te same ceny rynkowe, ktre
dla kupujcych s kosztem kracowym, dla sprzedajcych bd utargiem kracowym.
Teraz moemy przystpi do wyznaczenia rozwizania optymalnego na podstawie analizy marginalnej (kracowej). W tej sytuacji konsument porwnuje (wartociuje)
uyteczno kracow dobra z cen i zasobem posiadanego pienidza.
Rozpoczniemy od wyjanie, w jakich sytuacjach (warunkach) konsument zdecyduje si na zakup lub z niego zrezygnuje.
Koniecznym warunkiem zainteresowania si konsumenta towarem jest jego uyteczno dla kupujcego. To uyteczno pojmowana subiektywnie decyduje o tym, e
dobro bdzie poszukiwane na rynku, a kupujcy bdzie skonny wyda na zakup okrelon kwot pienidzy. Z jednej strony, podczas zakupu okrelonego towaru konsument
ocenia uyteczno (subiektywn korzy), jak uzyska, kiedy stanie si jego wacicielem. Z drugiej strony, ocenia koszty mierzone ubytkiem pienidzy wydanych na zakup
albo rezygnacj lub zmniejszeniem zakupw innych potrzebnych mu towarw. Porwnuje ze sob koszty i uzyskan w zamian uyteczno.
Zakupu dokona tylko wtedy, kiedy uzna, e poniesione koszty zrekompensuje mu
uzyskana w zamian uyteczno. Zrezygnuje z zakupu wtedy, kiedy uzna, e cena rynkowa jest zbyt wysoka w stosunku do subiektywnie okrelonej uytecznoci.
Te prawidowoci przedstawimy teraz w kategoriach rachunku kracowego.
Przykad
Przyjmijmy, e pewien konsument lubi je ciastka. Na ich zakup moe przeznaczy 2 z,
a cena rynkowa jednego ciastka to take 2 z. Zastosujemy teraz kategorie marginalne.
Rozpoczniemy od kosztw, bo na rynkach s one okrelone. Przed zakupem
koszt wynosi 0 z. Po zakupie wynosi 2 z. Oznacza to, e koszt cakowity tego zakupu
wynosi 2 z. atwo okreli, e koszt kracowy to take 2 z, poniewa o tyle wzrs koszt
cakowity spowodowany zakupem ciastka.
Co konsument uzyska w zamian (jak uyteczno)? Wiemy, e przed zakupem
nie mia adnej. Po zakupie moe si ju delektowa smakiem i aromatem tego ciastka.
Ale pojawia si tu problem z porwnywalnoci kosztw okrelonych wartociowo (cena)
a uytecznoci okrelon przez subiektywne odczuwanie. Aby temu zaradzi, naley
koszty i uytecznoci przedstawi w tym samym wymiarze. Mona sprbowa przedstawi uyteczno w kategoriach wartociowych.
Moemy np. opisywa waciwoci trakcyjne samochodu i jego wyposaenie albo
zamiast tego opisu poda warto rynkow. Kiedy podamy jako warto rynkow np.
kwot 200 tys. z, moemy domyla si, jakie walory uytkowe bdzie mia ten samochd.
89
Ten sam zabieg powtrzymy w odniesieniu do przykadowego ciastka. W prawdzie wydalimy na jego zakup 2 z, ale w zamian dostalimy ciastko warte w ocenie kupujcego 2 z. W ten sposb przeszkoda rnych wymiarw uytecznoci i kosztw zostaa pokonana. Teraz moemy stwierdzi, e przed zakupem uyteczno cakowita
dostpna konsumentowi wynosia 0, a po zakupie wzrosa w ujciu wartociowym o 2 z.
Zatem uyteczno kracowa przykadowego ciastka to take 2 z.
Wybr optymalny
W tym przykadzie konsument dokona zakupu w sytuacji, kiedy koszty kracowe zrwnay si z uytecznoci kracow (UK = KK). Dziki tej rwnoci, znajc cen zaakceptowan przez konsumenta, moemy take w innych przypadkach dokonywanych wyborw okreli korzyci kracowe.
Dostosowanie si konsumenta do zmian cen
Przejdmy do sytuacji, w ktrej zmienia si bd ceny, a inne warunki pozostan niezmienione. Zamy, e cena rynkowa ciastek spada z 2 do 1 z. Intuicyjnie wiemy, e
konsument prawdopodobnie zwikszy kupowan ilo z 1 do 2 ciastek. Ale pokumy si
teraz o wyjanienie zachowania si konsumenta w kategoriach marginalnych, pod wpywem spadku ceny.
Obnika ceny na ciastka oznacza zmniejszenie kosztu kracowego z 2 do 1 z.
W ten sposb rwnowaga (optimum konsumenta) przy cenie 2 z zostaa naruszona.
Przy niszej cenie i niezmienionych ilociach zakupw uyteczno kracowa wynosi 2
z, a koszt kracowy to tylko 1 z (UK > KK). Taka sytuacja uruchomi zachowania dostosowawcze konsumenta, by przywrci zachwian rwnowag. Warunkiem rwnowagi
(optimum ekonomicznego) jest rwno uytecznoci kracowej i kosztu kracowego
(UK = KK). Poniewa cena jest dana przez rynek, to rwnowag mona osign przez
odpowiednie dostosowanie uytecznoci kracowej. Obnika ceny to spadek kosztu
kracowego dla konsumenta, co zmusza do poszukiwania rozwizania odzwierciedlajcego adekwatny spadek uytecznoci kracowej.
Rozwizane podsuwa prawo malejcej uytecznoci kracowej. Przypomnijmy,
e zgodnie z nim kada kolejna konsumowana jednostka dobra dostarcza coraz mniejszej uytecznoci kracowej. Dlatego konsument dcy do rwnowagi bdzie zwiksza kupowane iloci do momentu, kiedy uyteczno kracowa zrwna si z kosztem
kracowym, czyli cen. Zaleno ta w procesach dostosowawczych jest odwracalna
wzrost ceny (czyli kosztu kracowego) pociga za sob, z reguy w typowych warunkach, zmniejszenie iloci popytu konsumenta (doprowadzenie w ten sposb do adekwatnego wzrostu uytecznoci kracowej).
90
Podsumowanie i wnioski dotyczce zalenoci pomidzy uzyskiwan przy zakupie uytecznoci a cenami dobra.
Stan rwnowagi konsumenta wystpuje, gdy konsument uzyskuje maksimum zadowolenia (uytecznoci):
w sytuacji, kiedy kade nabywane dobro dostarcza uytecznoci kracowej proporcjonalnej do jego ceny, tj. kiedy w naszym odczuciu cena na okrelone dobro (za
warto uytkow) jest do przyjcia (udany zakup);
strata dochodu na zakup (koszt, koszt alternatywny) jest rekompensowana przyrostem uytecznoci wynikej z posiadania dodatkowych dbr.
Wicej uwagi naley powici kategorii kosztu alternatywnego. Koszt alternatywny
jest utosamiany z okrelon miar utraconych korzyci. Kosztem alternatywnym dla
konsumenta jest rezygnacja z dobra jednego rodzaju na rzecz dobra (lub dbr) innego
rodzaju. Oznacza to utrat uytecznoci (korzyci), jak przyniosoby konsumentowi
uytkowanie lub posiadanie tych dbr, z ktrych zrezygnowa.
Przykad
Przyjmijmy, e konsument jednakowo ceni sobie ciastka i napoje. Gdyby to byy dobra
wolne, mgby je konsumowa w takich ilociach i proporcjach, ktre zapewniyby mu
pene zaspokojenie odczuwanych potrzeb (zmaksymalizowaby swoje korzyci subiektywn uyteczno). Ale nie s to dobra wolne. Za uzyskanie dostpu do tych dbr na
rynku trzeba zapaci. Przyjmijmy, e na zakupy tych alternatywnych dbr konsument
moe przeznaczy 10 z. Zamy take, e ceny za ciastko i napj s identyczne i wynosz 2,5 z. W takiej sytuacji konsument moe mie albo 4 ciastka, albo 4 napoje. Jeeli chce konsumowa dobra jednego i drugiego rodzaju, to musi dokona wyboru pomidzy nimi (np. ustali kombinacj 3 ciastka i 1 napj).
Dla uatwienia dalszych rozwaa przyjmijmy, e uytecznoci cakowite i kracowe alternatywnych ciastek i napojw oceniane subiektywnie przez konsumenta s takie same. Jeli konsument bdzie zainteresowany konsumpcj nie tylko jednego dobra
(np. ciastek), to bdzie musia zrezygnowa z ostatniego ciastka (w warunkach ograniczenia budetowego moe wyda tylko 10 z), aby mg spoy pierwsz z kolei jednostk napoju.
Oznacza to pojawienie si w czystej postaci kosztu alternatywnego konsumenta.
Wydajc tyle samo pienidzy na zaspokojenie swoich potrzeb (10 z), poniesie subiektywn strat tej uytecznoci, jak dawao mu spoycie czwartego z kolei ciastka (z ktrego zrezygnowa na rzecz pierwszego napoju). Ta strata uytecznoci jest wanie
kosztem alternatywnym.
91
Konsument, kierujc si swoj ocen zaspokojenia rnych potrzeb, moe dokonywa dalszych zamian (kolejnych ciastek na kolejne jednostki napoju). Wraz z kolejn
rezygnacj bd rosy subiektywne alternatywne koszty cakowite. W ten sposb pojawi
si alternatywne koszty kracowe. Opierajc si na tym przykadzie (i nie tylko na nim),
moemy (dla utrwalenia sposobu definiowania kategorii kracowych) okreli tre tego
pojcia.
Alternatywny koszt kracowy jest to przyrost kosztu cakowitego (utrata korzyci) spowodowany rezygnacj z kolejnej jednostki dobra albo jest to przyrost kosztu
cakowitego spowodowany zamian kolejnego ciastka na kolejny napj.
Mona teraz przystpi do zilustrowania przykadu (studium przypadku) i podsumowa wnioski z rozwaa dotyczcych kosztu alternatywnego konsumenta.
Korzyci i koszty dbr alternatywnych (zaoenie ich rwnoci)
Ilo konsumo-
Uyteczno
Uyteczno
Ilo konsumo-
Uyteczno
Uyteczno
wanego dobra
cakowita
kracowa
wanego dobra
cakowita
kracowa
(ciastka)
(UC)
(UK)
(napoje)
(UC)
(UK)
9,5
1,5
9,5
1,5
10
0,5
10
0,5
1 (szkodzi!)
1 (szkodzi!)
Uytecznoci cakowite (UC) i kracowe (UK) jednakowe dla ciastek i napojw

Uyteczno
cakowita (UC)
i kracowa (UK)
w punktach
10
UK3
8
6
4
UK1
2
Ilo
Q
0
1
92
Koszty alternatywne cakowite i kracowe konsumenta

(spowodowane zamian kolejnego ciastka na kolejny napj)
Ilo zrezygnowanych
Koszt cakowity (UC)
Koszt kracowy (UK)
0,5
0,5
1,5
10
ciastek
Koszt cakowity
(KC) i kracowy
(KK) w punktach
10
KK4
Koszt
cakowity
6
4
KK2
Koszt
kracowy
Ilo
Q
0
1
Mamy ju wszystkie elementy konieczne do wyznaczenia rozwizania optymalnego konsumenta rozwaajcego alternatywne kombinacje dwch dbr. Takie rozwizanie wyznaczy sytuacja, kiedy:
uyteczno kracowa konsumowanej jednostki dobra jednego rodzaju (korzy
kracowa) zrwna si z kosztem kracowym (strat kracow) spowodowanym rezygnacj z kolejnej jednostki dobra alternatywnego;
rnica pomidzy uytecznoci cakowit a kosztami cakowitymi jest najwiksza.
Tak sytuacj ilustruje schemat. Rozwizanie optymalne wskae oznaczony gwiazdk
punkt przecicia UK i KK.
93
Optimum ekonomiczne (rwnowaga) konsumenta

Uyteczno
cakowita
Uytecznoci i koszty
alternatywne
Koszt
cakowity
10
8
Koszt
kracowy
6
4
Uyteczno
kracowa
Ilo
Q
0
1
W sposb bardziej oglny i uwzgldniajcy koszty alternatywne wybory optymalne konsumenta daje si opisa przez jego wydatki na zakupy dobra jednego rodzaju albo dbr
alternatywnych. Tu wystarczy okreli koszt jako ubytek pienidzy wynikajcy z dokonywanych zakupw. Uyteczno pozostaje bez zmian (jako subiektywne odczuwanie
zwizane z zaspokajaniem potrzeb).
Korzyci i koszty
Korzyci
i koszty
Uyteczno
kracowa
Koszt
kracowy
Punkt (stan)
rwnowagi
OPTIMUM
Ilo dobra
W tym ujciu:
koszt kracowy obrazuje wzrost uytecznoci kracowej pienidza, ktra w miar
zwikszania zakupw ronie poniewa maleje zasb (zapas) pienidza;
wraz z iloci konsumowanego dobra spada uyteczno kracowa, poniewa coraz
peniej zaspokajana jest potrzeba (bo przyrosty uytecznoci cakowitej malej).
94
Rwnowaga konsumenta przy wyborze wielu dbr

Postpowanie konsumenta przy racjonalnym wyborze zestawu dbr
Kady konsument w warunkach ograniczonych rodkw na zakupy musi dokona wyboru: ktre z potrzeb, w jakiej kolejnoci i w jakim zakresie bdzie zaspokaja. Wie si to
z koniecznoci rezygnacji z penego zaspokojenia jednych potrzeb, aby uwolnione
w ten sposb rodki przeznaczy na inne niezaspokojone potrzeby odczuwane
w zwizku z tym bardzo intensywnie.
Przykadowo, rezygnuje si z zakupu drugiej pary butw, aby naby ywno
i skarpety. W praktyce czsto pozostaje si przy pierwszej parze obuwia, butelce piwa
ktre dla konsumenta maj najwysz uyteczno po to, aby zaspokoi inne intensywnie odczuwane potrzeby, np. czapka, zakska. Dlatego te konsument dokonuje wyboru spord wielu moliwoci w celu maksymalizacji swojego zadowolenia. W praktyce
konsument musi, majc okrelony dochd, dokona wyboru pomidzy rnymi dobrami
o zrnicowanych cenach. Bdzie si on kierowa:
uzyskaniem najwyszej uytecznoci z zestawu;
wyrwnaniem uytecznoci kracowych wszystkich nabywanych dbr, tzn. rozdzieli
dochd w taki sposb, by z jego punktu widzenia uzyska stan najkorzystniejszy
(maksymalizowa uyteczno cakowit).
Przedstawione prawidowoci i twierdzenia w peni stosuj si do zakupu wielu dbr.
Jednake zwykle dochody ludzi s ograniczone, a ceny poszczeglnych dbr i usug
rni si od siebie (np. lodwki i garnka). W tym przypadku ma zastosowanie:
prawo rwnych uytecznoci kracowych z wydatkowanej jednostki pieninej na
zakup kadego z dbr;
wyborw optymalnych konsument dokonuje wtedy, kiedy relacje uytecznoci kracowych do kosztw kracowych (cen) bd jednakowe dla rnych kupowanych
dbr.
W warunkach rnicy cen dbr X oraz Y konsument osiga stan rwnowagi i maksymalizuje uyteczno wtedy, gdy relacje uytecznoci kracowej kadego dobra do jego
ceny s sobie rwne.
Ukx
Px
Uky
Py
.....
Tak bdzie ksztatowaa si rwnowaga konsumenta w warunkach niezmiennoci relacji

cen i jego preferencji.
95
Dostosowania konsumenta do zmian cen przy wyborze wielu dbr

Pozostaje jeszcze kwestia zachowa dostosowawczych konsumenta w przypadku zmiany ceny jednego z towarw w koszyku zakupw (wielu dbr). Przyjmijmy, e wzronie
cena na dobro X. W ten sposb zostanie zachwiana rwnowaga, ktra wywoa zachowania dostosowawcze. Mog one pj w dwch kierunkach.
Pierwszy to dostosowania w obrbie tego samego towaru, na ktry zmienia si
cena, bez naruszania proporcji zakupw innych dbr. Wzrost ceny to, jak ju wiemy,
wzrost kosztu kracowego. W takiej sytuacji konsument moe odpowiednio zmniejszy
kupowan ilo tego towaru, doprowadzajc dziki temu do adekwatnego do wzrostu
uytecznoci kracowej zmiany kosztu kracowego. Przy spadku ceny decyzje i dziaania mog pj w stron przeciwn.
Drugi kierunek bdzie wyznaczony sytuacj, w ktrej konsument nie chce lub nie
moe zmniejszy kupowanych iloci okrelonego towaru. Pomimo wzrostu ceny musi albo chce zachowa bez zmian uyteczno cakowit (nie zmienia iloci zakupw dobra).
W takiej sytuacji, przy niezmienionym budecie, konsument zmuszony bdzie do zmniejszenia iloci zakupw innych dbr. Czasami zachodzi taka sytuacja np. wtedy, kiedy
osoba chora nie moe zmniejszy iloci kupowanych lekw pomimo wzrostu ich cen.
Zazwyczaj konsument dy do pewnego stanu rwnowagi, przez ktr rozumie si
wzgldn stabilno zwyczajw nabywczych, przy ktrych konsument maksymalizuje
sw satysfakcj.
Nadwyka konsumenta i krzywa popytu konsumenta
Pomidzy popytem a uytecznoci kracow nabywanych dbr zachodz zalenoci,
ktre pozwalaj wyjani pojcie nadwyki i krzyw popytu konsumenta. Sposb rozumowania i jego wyniki (wnioski) uatwi schemat.
Cena i UK dobra
10
NADWYKA
KONSUMENTA
8
6
cena rynkowa
4
krzywa popytu = krzywa UK
2
Q
96
Ilo dobra
Ceny, uyteczno i krzywa popytu konsumenta

Na rynkach cena dobra okrelona jest przez:
stosunek popytu i poday;
relatywn rzadko dbr.
Jeeli dobro jest rzadkie, to jego uyteczno kracowa dla konsumenta (UK) jest wysoka. Z wysokiej UK wynika, e konsument bdzie skonny zaakceptowa wysok cen
rynkow dobra. Jeeli dobro jest w obfitej iloci, to jego cena rynkowa jest niska. Powstaje w ten sposb obraz zwizkw iloci popytu i cen, ktre zaakceptuje konsument.
Sprzedajcy musz zmieci si w tym ograniczeniu popytowym (wychodzc poza nie
niczego nie sprzedadz).
Przyda si tu znany sposb wyznaczania UK i przez znane i akceptowane ceny
(UK), zgodnie z zasad optimum ekonomicznego, w ktrej UK = KK.
1.
Krzywa popytu konsumenta
Na tej podstawie mona szacowa krzyw UK wyraon w jednostkach pieninych

w nastpujcy sposb:
za pierwsz jednostk dobra konsument jest gotw zapaci najwysz cen
zamy 10 z, za nastpne odpowiednio mniej bo dziaa prawo malejcej UK,
np. za drug jednostk 8 z, za trzeci 6 z itd. W ten sposb moemy wykreli
krzyw UK, ktra pokryje si z krzyw popytu konsumenta.
WNIOSEK: krzywa popytu konsumenta = krzywa uytecznoci kracowej,
albo:
krzyw popytu konsumenta rysuje wykres uytecznoci kracowych (subiektywnie
okrelanych).
Uwaga: wyjania to zasadno okrelania wykresu wszystkich zwizkw iloci popytu
i cen jako krzywa popytu.
Poniewa krzyw popytu konsumenta wyznaczaj uytecznoci kracowe kolejnych jednostek dobra dostpnych na rynku, a w typowych warunkach dziaa prawo malejcych UK, to wykres tych zalenoci musi by krzyw!
2. Rwnowaga konsumenta dostosowujcego si do cen
Na rynkach przewanie pacimy takie same ceny za wszystkie kolejne jednostki dobra.
Ta cena jest okrelana przez UK ostatniej kupowanej (lub dostpnej na rynku) jednostki
jakiego dobra. Konsument osiga rwnowag w punkcie, w ktrym uyteczno ostatniej jednostki zrwna si z jego cen (RK
Uk = P).
97
W przykadzie za cen 6 z za jednostk dobra osignie on stan rwnowagi, kupujc 3 jednostki (RK
punkt E na schemacie).
3. Nadwyka konsumenta
Jej szacowania mona dokona na takich samych zasadach jak dla innych podmiotw
gospodarczych (np. dla przedsibiorstwa zysk). Szacowania korzyci konsumenta dokonujemy przez porwnanie uzyskanych wartoci (uytecznoci) cakowitych do poniesionego kosztu cakowitego. Nabyt uyteczno cakowit (UC) szacujemy, dodajc do
siebie uytecznoci kolejnych jednostek, ktra odpowiada polu 0BCEQ8:
UC = 10 + 8 + 6 = 24.
Cakowity koszt nabycia (KC) odpowiada polu 0AEQ, bo zostay zakupione po jednakowej cenie (wyznaczonej przez UK ostatniej kupowanej jednostki towaru):
KC = 6 x 3 lub 6 + 6 + 6 = 18.
Nadwyka konsumenta to rnica (nadwyka) uzyskanych korzyci nad kosztami ich
zakupu9.
Nadwyka = UC KC = 24 18 = 6
Nierwnowaga
Konsument znajdzie si w stanie nierwnowagi, kiedy UK nabywanego dobra jest mniejsza od ceny, poniewa dodatkowy koszt nabycia bdzie wikszy od dodatkowej korzyci.
Paradoks wartoci
Ludzie czsto zastanawiaj si nad tym, dlaczego np. brylanty s tak drogie, a za powietrze, ktrym oddychamy, nic nie pacimy, a za wod dostpn w kranach pacimy stosunkowo niewiele. Zauwaaj, e warto rynkowa niektrych towarw (wyraonych cenami) nie ma zwizku z dostarczan konsumentom uytecznoci.
Z punktu widzenia potrzeb konsumenta niektre dobra jak powietrze czy woda
to takie, bez ktrych nie da si y. Dostarczaj wic konsumentowi nieskoczenie
wielkiej uytecznoci cakowitej. Mimo to na rynku nic nie kosztuj albo ceny s stosunkowo niewysokie.
Z kolei inne dobra (najczciej luksusowe), bez ktrych yje wikszo ludzi, na
rynkach s bardzo drogie. Z punktu widzenia hierarchii alternatywnych potrzeb konsumenta ich spoywanie dostarcza mu stosunkowo niewielkiej uytecznoci. Porwnywanie uytecznoci takich dbr i ewentualnych kosztw zwizanych z ich zakupem nie
8
9
Przy zaoeniu, e UK pienidza jest staa.

Teoria nadwyki jest wan czci ekonomii dobrobytu.
98
spenia z punktu widzenia konsumenta warunku: UC = KK. Kiedy UC < KK, to oczywista
staje si rezygnacja z zakupu.
Te sytuacje wyjania paradoks wartoci, ktry wynika ze zwizku ceny dbr
z ich uytecznoci kracow: wraz ze wzrostem iloci pewnego dobra jego uyteczno
cakowita ronie, ale jednoczenie spada jego uyteczno kracowa wyznaczajca ceny dbr. Ceny dbr s okrelane przez uyteczno kracow ostatniej oferowanej do
sprzeday jednostki dobra (rozmiary poday rzadko rnorodnych dbr): jeli poda
pewnych dbr jest dua w stosunku do wielkoci popytu, to aby je wszystkie sprzeda,
naley obnia ich ceny do poziomu, na ktrym zostanie sprzedana ostatnia oferowana
jednostka. W ten sposb prawo malejcej uytecznoci kracowej okrela ceny dbr.
Relacje rozmiarw popytu i poday mog i w przeciwnym kierunku, wywoujc przeciwny skutek.
99
Temat 7. Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Temat 7
Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Tezy tematu:
Producent. Istota i cel produkcji; fazy obiegu kapitau. Kategorie zysku i ich znaczenie
w przedsibiorstwie. Istota i miary efektywnoci produkcji. Funkcje produkcji jako zaleno midzy nakadem czynnikw a wielkoci produkcji: jedno- i wieloczynnikowa funkcja produkcji, w krtkim i dugim okresie. Miary efektywnoci produkcji: produkt cakowity
(PC), przecitny (PP) i marginalny (PM). Prawo malejcych przychodw.
Producent
Pojcie producent w najszerszym rozumieniu oznacza jakiegokolwiek uczestnika procesw gospodarczych, ktrego efektem dziaa bd jakiekolwiek dobra materialne lub
usugi zaspokajajce potrzeby konsumpcyjne lub produkcyjne (w tym efekty dziaa produkcyjnych gospodarstw domowych czy instytucji poytku publicznego). Na potrzeby
wykadu to pojcie zawamy do podmiotw, ktre swoje produkty skieruj do sprzeday
na rynkach w celu osignicia zysku. Zatem producent bdzie utosamiany z przedsibiorstwem.
Producent osoba lub przedsibiorstwo produkujce towary w celu ich sprzeday na rynku. Celem producenta jest zwykle maksymalizacja zyskw, czsto realizowanym przez maksymalizacj udziau jego produktw w rynku.
Producent (jako przedsibiorstwo) podmiot gospodarczy prowadzcy dziaalno produkcyjn, handlow lub usugow. Zatrudnia rnorodne czynniki produkcji
(prac, kapita, ziemi) w celu wytworzenia okrelonych dbr lub wiadczenia usug, ktre sprzedaje na rynku innym podmiotom.
Istota i cel produkcji
Produkcja polega na przetwarzaniu zasobw w celu wytworzenia produktw. Zasoby czone s ze sob w procesie produkcji w sposb umoliwiajcy otrzymanie okrelonego
dobra. Sposb czenia zasobw nie jest jednak dowolny, zaley od stosowanej technologii produkcji, ktra okrela, jakie zasoby i w jakich proporcjach powinny by czone.
Kad technologi charakteryzuj wspczynniki, ktre okrelaj iloci okrelonego zasobu (surowca, energii, siy roboczej itd.) niezbdne do wyprodukowania jednostki wyrobu.
Gwnym celem dziaalnoci przedsibiorstwa jest osiganie korzyci ekonomicznych, czyli zysku; jest to warunek podstawowy istnienia i rozwoju przedsibiorstwa.
Oglnie: ZYSK = przychody ze sprzeday wytworzonych dbr koszty produkcji i sprzeday (Zmax = U K).
100
Fazy obiegu kapitau

Proces wytwarzania dbr poprzedzony jest faz zakupu zasobw niezbdnych do produkcji; producent kupuje wic na rynku potrzebne mu czynniki produkcji, pacc za nie
ceny rynkowe; wydatki te s dla producenta nakadami, ktre musi ponie w celu uruchomienia lub zwikszenia produkcji; nakady na produkcj wyraone w pienidzu stanowi dla przedsibiorcy faktyczne koszty produkcji.
Producent spodziewa si osign dochody ze sprzeday wytwarzanych dbr;
wielko tych dochodw wynika bdzie z porwnania kosztw (nakadw) produkcji
dbr z cen rynkow uzyskan z ich sprzeday, czyli z przychodami (wynikami).
Nakady (inputs) oraz wyniki (outputs) procesu produkcji
Nakady
Surowce, pfabrykaty, maszyny, urzdzenia, usugi innych czynnikw produkcji
sia robocza
ziemia
kapita
Wyniki
PRZEDSIBIORSTW
O
Dobra porednie,
dobra finalne
dobra inwestycyjne
dobra konsumpcyjne,
usugi
Kapita przeznaczony przez producenta na proces produkcji przechodzi przez trzy fazy
obiegu:
faza I: zakup czynnikw produkcji; kapita wystpuje w formie pieninej (PN1) jest
to tzw. pierwotny kapita pieniny;
faza II: produkcja dbr i usug; kapita wystpuje w formie rzeczowej, w postaci surowcw, maszyn, siy roboczej itd.;
faza III: sprzeda wytworzonych dbr; kapita ponownie przybiera posta pienin
(PN2) jest to tzw. wtrny kapita pieniny.
W praktyce gospodarczej rnica midzy PN2 i PN1 moe by dodatnia, ujemna lub rwna zero, co ma podstawowe znaczenie dla stopnia rentownoci produkcji, oznacza bowiem, e:
PN2 PN1 > 0 powstaje zysk z dziaalnoci produkcyjnej;
PN2 PN1 < 0 oznacza strat z dziaalnoci produkcyjnej;
PN2 PN1 = 0 dziaalno bez zyskw i bez strat.
Wniosek: zadanie producenta (menedera) polega na takim wyborze kombinacji nakadw na produkcj i efektw z produkcji, aby rnica midzy przychodami (PN2) i nakadami (PN1) oznaczajca zysk oglny (brutto) bya dodatnia i moliwie maksymalna.
101
Kategorie zysku i ich znaczenie w przedsibiorstwie

Producent (podobnie jak konsument) jest podmiotem racjonalnym, tote inwestujc swoje zasoby w dziaalno produkcyjn, dy do osignicia jak najwikszego zysku, a nie
straty z podjtej dziaalnoci. Jeli w rzeczywistoci gospodarczej niekiedy okazuje si,
e wyniki dziaalnoci produkcyjnej s negatywne, to wwczas racjonalizm producenta
powinien wskaza na konieczno ograniczenia, a nawet zaniechania okrelonej produkcji. Zysk a nie strata jest celem dziaalnoci gospodarczej! Dlaczego?
Determinujca rola zysku wynika z jego bezporedniego zwizku z podstawowymi funkcjami dziaalnoci przedsibiorstwa:
zysk wpywa na moliwoci inwestycyjne i bezpieczestwo ekonomiczne firmy;
wielko i podzia zysku okrelaj stopie samofinansowania przedsiwzi produkcyjnych;
zysk wywiera wpyw na wielko zatrudnienia;
osiganie zysku jest podstawow motywacj dla producenta, przesank zwikszania lub zmniejszania produkcji.
Zysk jest pojciem oglnym; uwzgldnianie jego roli w procesie funkcjonowania i dziaalnoci produkcyjnej przedsibiorstwa wymaga odpowiedniej klasyfikacji.
Kategorie zysku w przedsibiorstwie:
zysk brutto = przychody ze sprzeday koszty produkcji i sprzeday;
zysk netto przedsibiorstwa = zysk brutto podatki;
zysk dla wacicieli = zysk netto obowizkowe i dobrowolne rezerwy.
Czynnikiem przesdzajcym o racjonalnym podziale zysku netto na rezerwy oraz pomidzy wacicielami przedsibiorstwa jest efektywno realizowanej dziaalnoci wytwrczej, tzn. relacje uzyskiwanych efektw do ponoszonych nakadw. Jakie s determinanty tych relacji?
Istota i miary efektywnoci produkcji, funkcje produkcji
Kombinacje, czyli proporcje, czynnikw wytwrczych (nakadw) umoliwiajce uzyskanie okrelonej wielkoci produkcji wyznaczane s przez technologi produkcji. Dlatego
te podjcie decyzji o wytwarzaniu dobra lub wiadczeniu usugi pociga za sob konieczno wyboru technologii produkcji. Ekonomia wyrnia efektywno techniczn i
efektywno ekonomiczn technologii produkcji.
Efektywno techniczna oznacza maksymalizowanie wielkoci produkcji
z wykorzystaniem okrelonych nakadw na jej prowadzenie. W praktyce oznacza to, e
producent nie bdzie angaowa do produkcji wicej czynnikw (nakadw), ni to jest
102
konieczne z punktu widzenia okrelonej wielkoci produkcji. Wybr technologii produkcji

zgodnie z kryterium efektywnoci technicznej opiera si na zasadzie maksymalizacji
efektu (wielkoci produkcji) przy danych nakadach lub minimalizacji nakadw przy zaoonych efektach.
Efektywno ekonomiczna oznacza takie wykorzystanie nakadw czynnikw
produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu by jak najmniejszy. Wybr technologii produkcji zgodnie z kryterium efektywnoci ekonomicznej opiera si na zasadzie
minimalizowania kosztw produkcji (wyraonych w jednostkach pieninych), co wymaga uwzgldnienia relatywnych cen wykorzystywanych czynnikw produkcji (np. siy roboczej i narzdzi); w oparciu o t zasad producent nigdy nie wybierze takiego procesu
produkcji, w ktrym wystpioby marnotrawstwo jakiej wielkoci nakadu czynnika produkcji.
Zaleno midzy wielkoci produkcji (efektem) a rozmiarem wykorzystanych
czynnikw (nakadem) mona przedstawi za pomoc funkcji produkcji. Jest to zaleno przyczynowo-skutkowa, oznaczajca, e przyczyn procesu produkcji s nakady
czynnikw, natomiast skutkiem jest okrelona wielko produkcji. Funkcja produkcji
okrela maksymalne rozmiary produkcji przy danym poziomie nakadw.
W praktyce produkcja jest efektem czenia ze sob wszystkich niezbdnych
czynnikw produkcji. Analizowanie oddziaywania na rozmiary produkcji wszystkich
czynnikw jednoczenie byoby bardzo skomplikowane. Analiz funkcji produkcji mona
jednak uproci, posugujc si zasad ceteris paribus (oddziaywanie jednego czynnika,
constans pozostaych).Ogln posta funkcji produkcji zapisuje si wzorem:
Q = f(F1, F2, ... Fn)
gdzie:
Q wielko produkcji;
F czynniki produkcji.
Jeli uwzgldnimy tylko jeden z czynnikw produkcji, zakadajc, e wpyw pozostaych
na rozmiary produkcji jest niezmienny, wwczas otrzymamy jednoczynnikow funkcj
produkcji. Oznaczajc przez: L si robocz, przez K kapita, jednoczynnikow funkcj produkcji zapiszemy:
I. Q = f1(L) oraz II. Q = f2 (K).
Ad I. Wielko produkcji zmienia si tylko w wyniku zmiany liczby pracownikw, a rozmiary pozostaych czynnikw (np. kapitau rzeczowego, ziemi) nie ulegaj zmianie.
Ad II. Rozmiary produkcji zmieniaj si tylko na skutek zmian nakadu kapitau,
przy czym liczba pracownikw, powierzchnia ziemi itd. pozostaj niezmienne.
103
Z kolei wpyw na wielko produkcji zarwno zmiany czynnika siy roboczej (L),
jak i czynnika kapitau (K) wyznacza wieloczynnikow funkcj produkcji (dwuczynnikow)
w postaci:
III. Q = f3 (L, K).
Uwzgldniajc wskazane elementy funkcji produkcji oraz czynnik czasu w dziaalnoci
produkcyjnej, wyrnia si dwa rodzaje czynnikw produkcji:
1.
Czynniki stae takie, ktrych nakad nie ulega zmianie wraz ze zmianami rozmiarw produkcji (np. w I inne poza L).
2.
Zmienne takie, ktrych nakad zmienia si wraz ze zmianami rozmiarw produkcji

(np. w III L i K).
Podkreli trzeba, e mikroekonomiczne rozrnianie krtkiego i dugiego okresu nie jest

zwizane z upywem czasu kalendarzowego. Dla producenta:
krtki okres to taki, w ktrym nie zmienia si technologia produkcji; wykorzystywana
jest ta sama technologia, tylko niektre czynniki (np. L) ulegaj zmianie, a Q = f(L);
o dugim okresie decyduj zmiany w technologii produkcji, wynikajce z postpu
technicznego, poniewa postp techniczny jest procesem cigym w dugim okresie wszystkie czynniki produkcji bd czynnikami zmiennymi.
Produkt cakowity (PC), przecitny (PP) i marginalny (PM)
Rozwamy jednoczynnikow funkcj produkcji w krtkim czasie, opierajc si na nastpujcych zaoeniach:
rozpatrzymy zaleno midzy nakadem jednego czynnika zmiennego (np. czynnika
pracy L) a wielkoci produkcji, zakadajc, e pozostay czynnik (np. kapita K)
s niezmienne;
wykorzystywany jest tylko jeden czynnik zmienny (praca) oraz jeden czynnik stay
(kapita).
Oznacza to, e w warunkach okrelonej technologii produkcji (krtki okres) kapita pozostaje taki sam, a rozmiary produkcji zmieniaj si jedynie w wyniku zmian liczby zatrudnionych pracownikw. W wyniku produkcja bdzie tym wiksza, im wicej ceteris paribus zatrudni si pracownikw. Ponadto czynniki pracy i kapitau cz si w procesie
produkcyjnym w dowolnych proporcjach, przedsibiorstwo wytwarza produkt jednorodny.
Uzyskany efekt w postaci wielkoci produkcji nazywany jest produktem cakowitym (PC) lub produkcj cakowit. Praktyka wskazuje, e PC wzrasta nierwnomiernie
w relacji do zwikszania liczby zatrudnionych pracownikw: na pocztku PC wzrasta
bdzie wolno, pniej szybko, nastpnie ponownie wolniej a do pewnego apogeum,
104
po ktrego przekroczeniu produkcja cakowita zacznie spada! Waciwoci te prezentuje wykres.

Funkcja produkcji (jednoczynnikowa) w krtkim okresie (interpretacja)
Przy staej wielkoci czynnika K zatrudnienie kolejnych pracownikw powoduje:
1. Szybszy ni proporcjonalny przyrost produkcji (produktu cakowitego TP) w stosunku do nakadw, a do punktu A,
w ktrym proporcje przyrostw si zrwnuj.
2. Od punktu A do punktu B produkcja ronie ju mniej ni proporcjonalnie w stosunku do liczby dodatkowo zatrudnionych pracownikw. W punkcie B wystpuje najwysze wykorzystanie czynnika
zmiennego L, bo w tym punkcie wydajno przecitna jest najwysza.
3. Od punktu B do punktu C przyrost liczby
pracownikw powoduje jeszcze mniejsze
przyrosty produkcji, ale w zamian osiga
si peniejsze wykorzystanie czynnika K.
4. Zatrudnienie dodatkowych pracownikw
powyej punktu C spowoduje chaos
i spadek produkcji.
TP
AP, MP
Produkcja cakowita, przecitna i kracowa

Przyporzdkowanie poszczeglnym wielkociom produkcji odpowiadajcych im poziomw zatrudnienia (L), daje w efekcie funkcj produkcji cakowitej (PC lub skrt z ang. TP):
TP Q L .
Jeeli poszczeglne wielkoci produkcji cakowitej (TP) zostan podzielone przez liczb
zatrudnionych pracownikw (L), otrzymuje si produkcj przecitn (PP lub skrt z ang. AP):
AP
TP
L
Q.
Natomiast przyrost produkcji cakowitej ( TP), zwizany z zatrudnieniem kolejnego pracownika ( L), definiuje si jako produkcj kracow (PM lub skrt z ang. MP):
TP
.
L
MP
105
Zalenoci pomidzy produktem cakowitym, przecitnym i kracowym dla jednoczynnikowej funkcji produkcji (zmiany nakadw pracy)
Produkt przecitny jeli wielko produkcji cakowitej (PC) podzielimy przez liczb zatrudnionych pracownikw (L), otrzymamy produkt przecitny pracy (PPL). Moemy zapisa go wzorem:
PPL = PC / L.
W takim ujciu PPL oznacza wielko produkcji przypadajc w okresie na jednego zatrudnionego pracownika; rwnie nie wzrasta ona rwnomiernie, lecz co ukazuje przebieg krzywej PPL na wykresie stopniowo a do maksimum, a nastpnie spada!
Produkt kracowy
Uzyskanie penego obrazu efektywnoci zwikszania nakadu czynnika zmiennego (np.
zwikszania zatrudnienia) umoliwia produkt marginalny czynnika zmiennego (PM),
wskazujcy, jak bdzie wzrasta produkcja cakowita w wyniku dodania do procesu produkcji kolejnej jednostki czynnika zmiennego np. zatrudnienia kolejnego pracownika!
Dla czynnika pracy moemy zapisa go wzorem:
PML = PC / L.
Praktyka dowodzi, e przyrost PM podobnie jak PP nie jest prostolinijny! (vide: krzywa PML na wykresie).
Zalenoci pomidzy produktem przecitnym i kracowym
Zarwno produkt przecitny (PP), jak i produkt marginalny (PM) pocztkowo wzrastaj,
a nastpnie po osigniciu maksimum zmniejszaj si. Jednake pocztkowo produkt marginalny ronie szybciej anieli produkt przecitny, czyli: PM > PP (zob. przebieg
krzywych na wykresie). Wynika z tego, e w tym okresie kady dodatkowo zatrudniony
pracownik zwiksza produktywno zespou wielko produkcji na jednego zatrudnionego! Nastpnie po przekroczeniu punktu zrwnania si obu produktw (PM = PP)
produkt marginalny zaczyna spada szybciej anieli produkt przecitny, czyli: PM < PP.
W tym wic okresie kady dodatkowy pracownik obnia produkcj liczon na jednego
pracownika! Przy tym zrwnanie si wielkoci PM i PP nastpuje wwczas, gdy PP = max.
Przykad powstawania jednoczynnikowej funkcji produkcji; zwizek z etapami produkcji
Ksztat jednoczynnikowej funkcji produkcji i zalenoci pomidzy produktem cakowitym,
przecitnym i kracowym mona wyjani na prostym przykadzie. Powinny by one
podstaw wielu rozsdnych decyzji producenta.
Wskazane zmiany produktw: cakowitego (PC), przecitnego (PP) i marginalnego (PM) wyraaj si w prawidowoci zwanej prawem malejcych przychodw (lub
106
prawem malejcego produktu marginalnego) w wyniku zwikszania nakadu czynnika

zmiennego (np. zatrudnienia) produkcja cakowita wzrasta nierwnomiernie: najpierw
wzrasta bardziej ni proporcjonalnie w stosunku do nakadu czynnika zmiennego, pniej zaczyna wzrasta mniej ni proporcjonalnie. Czyli: od pewnego momentu procesu
produkcyjnego dalsze zwikszanie nakadu czynnika zmiennego (np. pracy) przynosi coraz mniejsze efekty w postaci przyrostu produkcji!
Jeli bowiem przez pewien okres funkcjonuje taki sam nakad, np. kapitau (lub
ziemi), a liczba zatrudnionych wzrasta, wtedy kady kolejno zatrudniony pracownik bdzie pracowa za pomoc coraz mniejszego zasobu kapitau. W konsekwencji produktywno pracownikw bdzie sukcesywnie male a do momentu, w ktrym PM < O!
Konkluzja: prawo malejcych przychodw wskazuje, e nie jest moliwe osiganie nieustannych przyrostw produkcyjnoci przez cige dodawanie zmiennych czynnikw produkcji do jednego (lub kilku) czynnikw staych (np. + 5% pracownikw + 5%
produkcji). Gdyby prawo malejcych przychodw nie wystpowao, wwczas nie istniaby problem gospodarowania, efektywnoci ekonomicznej itp.
Na tle zasygnalizowanych zjawisk oczywista jest konieczno poszukiwania
przez producenta innych, dodatkowych sposobw zwikszania skali produkcji i jej efektywnoci, najkorzystniejszych w istniejcych warunkach relacji nakadw i oczekiwanych efektw, gwarantujcych realizacj celu podstawowego maksymalizacj zysku.
107
Temat 8. Organizacja i funkcjonowanie przedsibiorstwa
Temat 8
Organizacja i funkcjonowanie przedsibiorstwa
Tezy tematu:
Przedsibiorstwo i jego funkcje w gospodarce. Cele i obszary dziaalnoci przedsibiorstwa. Organizacja, struktura organizacyjna i wielko przedsibiorstwa; ekonomika organizacji. Klasyfikacja przedsibiorstw wedug rodzajw dziaalnoci. Przedsibiorstwo
jako organizator dziaalnoci gospodarczej. Podstawy ekonomiczne funkcjonowania
przedsibiorstwa. Zarzdzanie przedsibiorstwem w warunkach niepewnoci i ryzyka.
Przedsibiorstwo i jego funkcje w gospodarce
Przedsibiorstwo organizacja pod jednym zarzdem, wyodrbniona ekonomicznie
i prawnie, ktrej celem jest dziaalno gospodarcza przynoszca zyski ze sprzeday
swoich produktw dbr i usug. Przedsibiorstwa:
wyznaczaj cele, zadania i rodki ich realizacji;
pokrywaj wydatki ze swoich dochodw;
samodzielnie wchodz w porozumienia.
Wzgldnie autonomiczna organizacja skada si co najmniej z:
jednej jednostki regulujcej dziaalno gospodarcz (co produkowa, komu i po ile
sprzedawa itp.);
jednostki realizujcej materialne procesy gospodarcze (produkcj, sprzeda, transport itd.).
Niekiedy czy to jedna osoba.
Podmiot gospodarczy:
prowadzi dziaalno produkcyjn, handlow lub usugow;
zatrudnia rnorodne czynniki produkcji (prac, kapita, ziemi) w celu wykonania
okrelonych dbr lub wiadczenia usug;
ktre sprzedaje na rynku innym przedsibiorstwom, gospodarstwom domowym oraz
wadzy centralnej i lokalnej.
Kryteria wyodrbnienia przedsibiorstw
Przedsibiorstwa s wyodrbnione pod wzgldem:
ekonomicznym:
jego majtek ma cile okrelony status wasnociowy;
108
jego sytuacja ekonomiczna zaley przede wszystkim od wynikw wasnej dziaalnoci;

dysponowanie majtkiem przedsibiorstwa ley tylko w gestii jego wacicieli, ktrzy odtwarzaj i rozwijaj samodzielnie dziaalno gospodarcz;
techniczno-organizacyjnym:
przedsibiorstwo posiada wyodrbnione wyposaenie produkcyjne, przystosowane do wytwarzania okrelonych dbr i usug;
ma okrelon zaog podporzdkowan zwierzchnikowi;
prawno-organizacyjnym:
ma osobowo prawn ktr nabywa po wpisaniu do rejestru sdowego;
ma prawo zawierania umw z kontrahentami, zacigania zobowiza itp.
Gwne funkcje przedsibiorstwa w gospodarce i spoeczestwie:
organizatora produkcji dokonywania przez waciciela lub menedera wyboru, co,
ile, jak i gdzie produkowa;
podaowa (produkcyjna) wytwarzanie dbr i usug i kierowanie ich na rynek;
popytowa tworzenie popytu na osobowe i rzeczowe skadniki produkcji efekty
dziaalnoci innych przedsibiorstw, a take dziaalnoci pozagospodarczej owiaty, nauki, kultury, prawa;
spoeczna ksztatowanie stosunkw midzyludzkich wsppracy i konkurencji,
nawyki pracy i gospodarnoci, edukacja i oddziaywanie na rodowisko zewntrzne;
przedsibiorstwa absorbuj si robocz, wsptworz kultur i rodowisko spoeczne i prawne itd.
rozwoju spoeczno-gospodarczego suma wymienionych funkcji.
Cele i obszary dziaalnoci przedsibiorstwa
Gwnym celem dziaalnoci przedsibiorstwa jest osiganie korzyci ekonomicznych,
czyli zysku. Jest to warunek podstawowy istnienia i rozwoju przedsibiorstwa. Inne cele
mog by wczone po zrealizowaniu celu gwnego.
Zysk = przychody koszty
Przedsibiorstwo powinno wybra jeden cel w horyzoncie czasowym (35 lat) i danych
warunkach.
Cel maksymalizacja zysku wszystkie decyzje i zawierane kontrakty s motywowane
i weryfikowane pod wzgldem osignicia zysku. Na kumulowanie i generowanie wyniku
finansowego ukierunkowane s:
alokacja zasobw;
109
ksztat struktury organizacyjnej;

rekrutacja i dobr pracownikw.
Cel maksymalizacja wartoci:
ukierunkowanie na maksymalizacj korzyci akcjonariuszy:
wzrost wartoci akcji;
wzrost dywidend;
maksymalizacja satysfakcji akcjonariusza:
wielko zwrotu wyoonego kapitau;
czytelna wizja przedsibiorstwa;
perspektywy rozwoju biznesu;
dobry system komunikacji zewntrznej.
Cel maksymalizacja sprzeday:
wchodzenie na nowe rynki;
wprowadzanie nowych produktw;
niska dojrzao rynku;
wdraanie nowych regulacji prawnych, np. demonopolizacja.
Spodziewane efekty:
wzrost przychodw;
poprawa rentownoci;
zwikszenie wydajnoci pracy;
uzyskanie lepszej pozycji rynkowej.
Cel minimalizacja kosztw:
priorytet staa lub czasowa redukcja kosztw:
staych;
zmiennych;
uwarunkowania:
konkurencja kosztowa gwny obszar konkurowania to cena;
uczestnictwo w ukadzie acucha dostaw;
czynniki:
wewntrzne postp techniczny, organizacyjny;
zewntrzne luka jakociowa, bariery popytowe.
Obnienie kosztw zawsze wpywa na osiganie korzyci ekonomicznych (zysk, zwikszanie wartoci przedsibiorstwa).
110
Wizka celw zbir celw realizowanych przez przedsibiorstwa:

wzrost poziomu technicznego;
ilociowy i jakociowy wzrost produkcji;
poprawa efektywnoci gospodarowania;
ekspansja eksportowa;
wzrost kwalifikacji zaogi;
poprawa warunkw pracy;
powikszenie majtku produkcyjnego.
Inne cele:
odpowiednia pozycja na rynku i w brany;
rozwj i poziom ycia zaogi;
rozwj regionu, miasta;
troska o rodowisko naturalne;
integracja rodowiska;
jako ycia zawodowego.
Innych celw nie da si realizowa w duszym okresie bez odpowiednio wysokiej rentownoci.
Obszary dziaalnoci gospodarczej przedsibiorstwa
W zalenoci od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji przedsibiorstwa:
zatrudniaj czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wytworzenia dbr i usug;
pac gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynnikw produkcji;
sprzedaj na rynku wytworzone dobra i usugi innym przedsibiorstwom, gospodarstwom domowym lub organom wadzy pastwowej (lokalnej).
Sfera realna i regulacji przedsibiorstwa
Kade przedsibiorstwo jest jednoci:
sfery realnej w ktrej przebiegaj procesy materialne (fizyczne), a ich efektem s
produkty (dobra i usugi);
sfery regulacyjnej w ktrej przebiegaj procesy informacyjno-decyzyjne okrelajce tworzenie i wykorzystanie zasobw sfery realnej.
Sfer realn tworz:
zasoby pracy ludzie (pracownicy);
111
zasoby i stan rodowiska naturalnego maszyny i urzdzenia, materiay, ziemia

i rodki pienine;
stan wiedzy oraz technologii odpowiednie techniki znane przedsibiorstwu, ktre
w procesie transformacji zasobw przyczyniaj si do powstania nowej jakoci
w postaci produktw lub usug (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satysfakcji pracownikw z pracy.
Sfer regulacyjn tworz:
zesp mechanizmw spoecznych umoliwiajcych dokonywanie si procesw realnych;
zbir informacji powstaych w przedsibiorstwie w wyniku planowania, organizowania, motywowania i kontroli, sprzonej z otoczeniem zewntrznym;
informacje z otoczenia zewntrznego istotne dla funkcjonowania i decyzji produkcyjnych w przedsibiorstwie, jak rynek pracy, rynek dbr i usug oraz technologii, system walutowo-pieniny, system finansowy pastwa oraz system polityczny i spoeczny.
Struktura organizacyjna przedsibiorstwa to zesp jednostek wchodzcych w jej
skad oraz wzajemne zwizki midzy nimi a caoci. W praktyce oznacza ona schematyczne ujcie:
dziaw, wydziaw, sekcji, stanowisk pracy;
przypisanych im czynnoci do wykonania oraz wzajemne zwizki midzy nimi;
a take midzy nimi a caym przedsibiorstwem.
Czynniki ksztatujce struktur organizacyjn
Struktur organizacyjn przedsibiorstwa ksztatuje jednoczenie wiele czynnikw, niejednokrotnie sprzecznych ze sob, a wynikajcych z:
specyfiki celw, w tym strategicznych, jakie ma okrelona firma;
wymaga stosowanej technologii; np. w firmie o wysoko wyspecjalizowanej produkcji wydziay (zakady) bd tworzone wedug produktw, natomiast mao zrnicowana produkcja moe by podstaw grupowania komrek organizacyjnych na zasadzie technologicznej;
wielkoci przedsibiorstwa im przedsibiorstwo jest wiksze, tym bardziej jest rozbudowana jej struktura tworzca wiele szczebli porednich, a w maej firmie z reguy
waciciel spenia wszystkie funkcje kierownicze;
koniecznoci tworzenia komrek organizacyjnych lub stanowisk dla wypeniania
okrelonych zada, np. wicych si z dziaalnoci badawczo-rozwojow;
112
koniecznoci dostosowywania wasnej organizacji do wymaga wynikajcych z kooperacji z innymi firmami;

zmiennoci otoczenia przedsibiorstwa, np. otoczenie burzliwe elastycznej struktury
organizacyjnej, pozwalajcej na jej dopasowanie do zmieniajcych si bardzo szybko warunkw otoczenia (zmiany cen czynnikw wytwrczych, zasad opodatkowania,
stp procentowych itp.).
W praktyce struktura organizacyjna jest wypadkow dziaania wielu czynnikw, co powoduje, e nie ma jednego oglnego wzorca.
Schemat organizacyjny
Okrelenie struktury organizacyjnej firmy wie si z wyborem odpowiedniego schematu
organizacyjnego. Schemat organizacyjny przedstawia za pomoc symboli graficznych
(znakw pisemnych lub umownych) wzajemne zalenoci subowe midzy pracownikami oraz komrkami funkcjonalnymi na tle hierarchii stanowisk, zakresw czynnoci
i systemw komunikacji, ktre zostay podporzdkowane zaoonemu celowi przedsibiorstwa.
Do typowych schematw organizacyjnych zalicza si:
liniowy;
funkcjonalny;
sztabowy;
macierzowy.
Schemat liniowy
Zarzd
Schemat liniowy charakteryzuje si tym, e:

do kadej komrki organizacyjnej dochodzi tylko jedna linia
Dyrektor
podporzdkowania;
co oznacza, i podlega ona tylko jednemu zwierzchnikowi.
Ten typ wystpuje:
Kierownik
w maych firmach;
zatrudniajcych niewielk liczb pracownikw o wskiej
Mistrz
specjalnoci;
ktrych dziaalno ogranicza si do jednego rodzaju pro-
Pracownik
duktw czy usug.
rdo: Makro- i mikroekonomia dla inynierw, S. Marciniak (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 266.
113
Schemat funkcjonalny
Schemat funkcjonalny jest efektem
Zarzd
daleko posunitej specjalizacji pracy

kierowniczej.
Komrki niszego szczebla mog
Dyrektor
generalny
podlega kilku zwierzchnikom specjalizujcym si w poszczeglnych

funkcjach, co moe prowadzi do sy-
Dyrektor
ds. produkcji
Dyrektor ds.
technicznych
Dyrektor
ds. marketingu
Kierownik
produkcji
Kierownik
dziau mechanicznego
Kierownik
bada rynkowych
Pracownik
Pracownik
Pracownik
tuacji konfliktowych.
rdo: Makro- i mikroekonomia dla inynierw, op.cit., s. 266.

Schemat sztabowy
Schemat
Zarzd
sztabowy
przewiduje
istnienie
w komrkach sztabowych zespou doradczego sucego pomoc kierownikowi. Pomoc
Doradca
prawny
ta przejawia si w dostarczaniu fachowych

Dyrektor
generalny
porad w zakresie np. technologii, prawa, eko-
Doradca
ds. marketingu
nomii, organizacji.
Podstawow zalet tego modelu jest istnienie
dobrze wyszkolonej kadry specjalistw su-
Doradca
finansowy
cych zarzdowi sw wiedz. Wad moe sta

si przerost pozycji sztabu nad kierownic-
Dyrektor
A"
Dyrektor B"
twem komrek liniowych, a take brak rotacji
Dyrektor
C"
wrd osb tworzcych sztab.

Schemat
Kierownik
Kierownik
sztabowy
wystpuje
reguy
w rednich i duych firmach, a pewne jego
Kierownik
elementy mona spotka take w maych (np.

Pracownik
Pracownik
pomoc prawnika).
Pracownik
114
Schemat macierzowy
Schemat macierzowy jest struktur
funkcjonalno-techniczn.
Dyrektor
Obrazem
takiej struktury jest macierz, w ktrej:

kolumny
przedstawiaj
wizi
funkcjonalno-hierarchiczne,
wiersze
Projektowanie
wizi
techniczno-
hierarchiczne.
Produkcja
Finanse
Komrki wykonawcze s podporzdkowane:

pionowo kierownikom funkcjonalnym,
odpowiedzialno
za projekt"
za funkcje
Projekt A"
odpowiedzialno
w poziomie koordynatorom procesu.

Model ten moe by stosowany
w firmach doradczych, projektowych,
reklamowych itp., czyli tam, gdzie
wikszo prac zorganizowana jest
na
zasadzie
projektw
przedsi-
wzi, a nie wedug ukadu funkcjo-
Projekt B"
nalnego.
Wad jego jest zamanie zasady jednoci rozkazodawstwa, gdy w momencie tworzenia zespou pracownicy podlegaj subowo kierownikom
projektu oraz swoim bezporednim
Projekt C"
przeoonym.
Kierownik funkcjonalny okrela: kto?, jak?
Kierownik projektu okrela: co?, kiedy?

Klasyfikacja przedsibiorstw
Ze wzgldu na charakter dziaalnoci przedsibiorstwa:
1.
Przedsibiorstwa produkcyjne:
przedsibiorstwa wydobywcze;
przedsibiorstwa przetwrcze;
przedsibiorstwa obrbkowe;
przedsibiorstwa montaowe;
115
2.
Przedsibiorstwa wiadczce usugi:

przedsibiorstwa handlowe;
przedsibiorstwa komunikacyjne i transportowe;
przedsibiorstwa ubezpieczeniowe;
przedsibiorstwa finansowe;
przedsibiorstwa o charakterze spoecznym;
inne przedsibiorstwa usugowe.
Ze wzgldu na liczb pracownikw przedsibiorstwa:

mikroprzedsibiorstwa zatrudniajce do 9 pracownikw oraz osigajce roczny
obrt nieprzekraczajcy rwnowartoci 2 mln euro lub sumy aktyww bilansu na koniec jednego z tych lat nie przekroczyy rwnowartoci 2 mln euro;
przedsibiorstwa mae zatrudniajce od 10 do 49 pracownikw oraz osigajce
roczny obrt nieprzekraczajcy rwnowartoci 10 mln euro lub sumy aktyww bilansu na koniec jednego z tych lat nie przekroczyy rwnowartoci 10 mln euro;
przedsibiorstwa rednie zatrudniajce od 50 do 249 pracownikw oraz osigajce roczny obrt nieprzekraczajcy rwnowartoci 50 mln euro lub sumy aktyww bilansu na koniec jednego z tych lat nie przekroczyy rwnowartoci 50 mln euro;
przedsibiorstwa due zatrudniajce od 250 pracownikw.
Ze wzgldu na form wasnoci:
przedsibiorstwa pastwowe;
przedsibiorstwa prywatne (w tym przedsibiorstwa bdce wasnoci pojedynczych osb i rodzin oraz spki);
przedsibiorstwa spdzielcze;
przedsibiorstwa komunalne;
przedsibiorstwa bdce wasnoci pracownikw.
Zarzdzanie przedsibiorstwem w warunkach niepewnoci i ryzyka
Podmioty gospodarcze podejmuj decyzje w trzech moliwych sytuacjach:
pewnoci co oznacza, e decyzje gwarantuj pene osignicie zamierzonego rezultatu, bez odchyle od przyjtych standardw;
ryzyka co oznacza, e decyzje mog spowodowa uzyskanie pewnego zbioru wynikw o okrelonym, znanym stopniu prawdopodobiestwa;
niepewnoci co oznacza, e oczekiwane nastpstwa decyzji mog by rne,
a ich prawdopodobiestwa nie s znane.
116
Ryzyko w dziaalnoci gospodarczej sytuacja ryzyka bdzie wystpowa wwczas, gdy

decydent jest w stanie zidentyfikowa potencjalne korzyci i koszty podjtej decyzji oraz
przypisa im szacunkowe prawdopodobiestwo. Wwczas podjcie decyzji oparte jest
na rachunku prawdopodobiestwa wystpienia okrelonych skutkw.
Sytuacja niepewnoci zachodzi wwczas, gdy decydent nie jest w stanie przewidzie wszystkich warunkw, w ktrych ma zamiar podj decyzj, ani jej skutkw. Ten
stan obecnie wystpuje najczciej, poniewa zmiany zachodzce w otoczeniu s na tyle dynamiczne i nieprzewidywalne, e moliwoci predykcji oraz identyfikacji skutkw s
bardzo ograniczone.
W literaturze przedmiotu czsto rozpatrywane s dwa podejcia do ryzyka
z punktu widzenia jego efektw. Wedug pierwszego ryzyko jest traktowane jako moliwo poniesienia szkody lub straty, a samo ryzyko rozpatrywane jest jedynie w kategoriach zagroenia. Drugie podejcie definiuje ryzyko jako moliwo wystpienia efektu
dziaania niezgodnego z oczekiwaniami, a odchylenie od oczekiwanego rezultatu moe
by zarwno negatywne, jak i pozytywne. Przedstawiane s one jako ryzyko czyste
i spekulacyjne. Ryzyko czyste (pure risk) wystpuje wwczas, gdy w stosunku do obecnego stanu alternatyw jest wystpienie straty, ryzyko spekulacyjne (speculative risk)
wystpuje, gdy nieznane przysze zdarzenia mog spowodowa zarwno straty, jak i zyski. Potocznie ryzyko rozumiane jest najczciej jako ryzyko czyste, co kadzie nacisk na
moliwo pogorszenia si sytuacji. Ryzyko utosamiane jest z zagroeniem.
Ryzyko a niepewno
Dla rozrnienia obu poj najczciej zwraca si uwag na obiektywny charakter ryzyka i subiektywny charakter niepewnoci. Za Pawem Niedzik mona wskaza na podstawowe rnice pomidzy oboma zjawiskami.
Ryzyko:
mona zmierzy prawdopodobiestwem (kryterium obiektywne);
wystpuje wtedy, gdy liczba potencjalnych scenariuszy w zakresie ksztatowania si
wielkoci docelowej jest ograniczona;
wystpienie okrelonego scenariusza skutkuje okrelonym poziomem wielkoci docelowej.
Niepewno:
daje si oceni jedynie poziomem wiary, czy dane zjawisko moe nastpi (kryterium subiektywne);
dopuszcza moliwo zaistnienia kadego scenariusza spord ich nieskoczonej
liczby;
117
oznacza sytuacj, gdy wystpienie okrelonego scenariusza nie ma istotnego

zwizku z finalnym poziomem wielkoci docelowej.
rda ryzyka w dziaalnoci przedsibiorstwa
Klasyfikacja ryzyka
Bardzo prost i ogln, ale przydatn w praktyce metod klasyfikacji ryzyka jest jego
podzia na:
ryzyko systematyczne jest wynikiem dziaania si zewntrznych, niepoddajcych
si kontroli podmiotu naraonego na ryzyko (np. stopy procentowej, inflacji, przepisw podatkowych);
ryzyko specyficzne rdami mog by m.in.: zarzdzanie firm, konkurencja, dostpno surowcw.
W dziaalnoci gospodarczej istotne znaczenie ma rozrnienia ryzyka na:
1. Ryzyko handlowe wynikajce bezporednio z prowadzonej dziaalnoci handlowej.
Skada si na nie:
ryzyko pynnoci konieczno dopasowania terminw zapadalnoci aktyww
i pasyww,
ryzyko kredytowe zwizane z niewywizywaniem si kontrahentw z zobowiza wobec przedsibiorstwa. Obecnie ponad 80% handlu wiatowego prowadzi
si z odroczonym terminem patnoci. Dugo okresu kredytu kupieckiego zaley
od rodzaju towaru. Dla towarw konsumpcyjnych jest najkrtszy (ok. 30 dni), na
drugim biegunie s dobra inwestycyjne, gdzie termin patnoci zaczyna si od roku wzwy. Ze wzgldu na coraz wiksz walk konkurencyjn firmy, walczc
o klienta, bd te terminy coraz bardziej wydua.
118
2. Ryzyko rynkowe dotyczy prawdopodobiestwa zmian wartoci instrumentw rynkowych, ktrego szczeglnymi przykadami s:
ryzyko stopy procentowej wynika z uzalenienia wartoci czci aktyww i pasyww od zmian stp procentowych (np. kredyt oparty na zmiennej stopie procentowej);
ryzyko walutowe zwizane z posiadaniem otwartej pozycji walutowej.
Uwzgldniajc specyfik dziaalnoci firmy, moemy take spotka si z ryzykiem
rynkowym o porednim wpywie na wyniki finansowe firmy, tj. ryzykiem zasobw, ryzykiem zmian cen, ryzykiem koniunkturalnym, ryzykiem technologicznym.
3. Ryzyko spoeczne zwizane ze sposobem zachowania si obywateli spoecznoci,
zasad religii, ustroju, kultury, tradycji.
4. Ryzyko wystpienia zdarze losowych, np. klski i wypadki ywioowe (powd,
trzsienie ziemi), wypadki, ktrych rdem s konflikty spoeczne i czyny niedozwolone (np. strajki, podpalenia).
5. Ryzyko polityczne dotyczy moliwoci ingerencji wadz pastwowych w poszczeglnych krajach czy te w skali midzynarodowej, zarwno w ca gospodark, jak
i w poszczeglnych jej sektorach.
6. Ryzyko gospodarcze zwizane jest z moliwoci zmiany polityki gospodarczej
kraju, przepisw prawnych dotyczcych np. prawa podatkowego lub dewizowego.
Pomiar ryzyka
Po zidentyfikowaniu ryzyka naley ustali poziom zagroenia dziaalnoci, a wic dokona pomiaru ryzyka. W zalenoci od charakteru ryzyka i moliwoci podmiotu do pomiaru ryzyka mog by stosowane rne metody, od najprostszych opisowych do skomplikowanych metod wykorzystujcych modele ekonometryczne. Wszystkie te metody powinny uwzgldnia zarwno czynniki wewntrzne (wielko podmiotu, zakres dziaalnoci, struktura klientw), jak i zewntrzne (koniunktura gospodarcza, polityka pienina
banku centralnego). Wane jest przy tym rozdzielenie i ocena zarwno ryzyka zwizanego z pojedyncz transakcj, jak i ryzyka cznego. Ryzyko czne nie jest bowiem sum zagroe wynikajcych z pojedynczych transakcji, lecz jest okrelane przez wielko
poszczeglnych zagroe, prawdopodobiestwo ich wystpienia i stopie ich wzajemnej
korelacji.
Metody kontroli ryzyka mona je podzieli na fizyczne i finansowe. Fizyczna kontrola
ryzyka obejmuje wszystkie operacje stosowane do redukcji iloci i wielkoci strat. Wystpuj tu dwie moliwoci:
119
1.
Cakowite wyeliminowanie prawdopodobiestwa straty (tj. unikanie ryzyka albo zapobieganie stratom). Jedynym sposobem uniknicia ryzyka w caoci jest zaprzestanie dziaalnoci, z ktr jest ono zwizane.
2.
Redukcja ryzyka, ktra moe polega na ograniczeniu skali dziaalnoci naraonej

na ryzyko (np. system limitw kredytowych stosowanych przez banki) lub na dziaaniach organizacyjno-technicznych takich jak:
usprawnienia techniczne (zabezpieczenie i ochrona);
usprawnienia proceduralne (planowanie i organizacja);
dziaania edukacyjne.
Finansowa kontrola ryzyka obejmuje samodzielne zarzdzanie ryzykiem przez podmiot,

czyli tzw. retencj ryzyka albo jego transfer na inny podmiot. Zatrzymanie ryzyka w firmie
jest bardziej popularne duych korporacjach ni w maych firmach. Oznacza ono, e firma wybraa wariant pokrywania ewentualnych strat sama przez:
pokrycie straty z zysku netto;
sprzeda aktyww w celu zastpienia tych, ktre zostay utracone albo zniszczone;
tworzenie na nieprzewidziane wypadki specjalnego funduszu penicego funkcj
samoubezpieczenia, z ktrego pokrywane s straty;
podpisanie umw poyczkowych, ktre mog by wykorzystane w przypadku wystpienia w firmie strat;
wyrwnanie pozycji walutowych, czyli denie do osignicia rwnowagi pomidzy
przychodami i rozchodami w okrelonej walucie w tym samym okresie.
Transfer ryzyka jest natomiast przesuniciem odpowiedzialnoci z posiadacza strat
na kogo innego. Transfer ten moe przyj dwie formy:
1.
Transfer dziaalnoci kreujcej potencjalne straty; np. przez subkontrakt wynajcie

innej firmy do okrelonej pracy, przez co zlecajcy nie ponosi szkody za straty, czy
te odpowiednie klauzule w umowie;
2.
Transfer odpowiedzialnoci za pokrycie ewentualnych strat; moe on przyj form

ubezpieczenia, specjalnej klauzuli w umowie (ktra wycza odpowiedzialno jednej strony kontraktu za szkody powstae w zwizku z wykonywaniem kontraktu),
gwarancji bankowej, porczenia czy te operacji hedgingowych.
120
Temat 9. Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsibiorstwa
Temat 9
Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsibiorstwa
Tezy tematu:
Zalenoci PC, PP i PM a etapy procesu produkcji. Produkcja o zmiennej proporcji
czynnikw; efekty skali produkcji; izokwanty produkcji. Substytucja midzy czynnikami
produkcji; marginalna stopa technicznej substytucji i jej znaczenie ekonomiczne. Kombinacje czynnikw produkcji a ograniczono producenta; linia jednakowego kosztu
(izokoszta); rwnanie kosztw. Optymalna kombinacja czynnikw produkcji punkt rwnowagi (optimum) producenta. Moliwoci rozwoju produkcji, cieka ekspansji produkcji.
Produkcja o zmiennej proporcji czynnikw
Z punktu widzenia producenta oczywista jest konieczno poszukiwania dodatkowych
sposobw zwikszania skali produkcji i jej efektywnoci, najkorzystniejszych w okrelonych warunkach relacji nakadw i oczekiwanych efektw, gwarantujcych realizacj celu podstawowego maksymalizacj zysku.
Przedstawione w poprzednim wykadzie kwestie dotyczyy krtkiego okresu, kiedy
zmiany produkcji determinowane s jednym czynnikiem zmiennym (ta sama technologia
produkcji). W praktyce gospodarczej produkcja wymaga nakadu wielu czynnikw, dominuj zmiany technologii, czyli dugie okresy, kiedy wszystkie czynniki produkcji s
zmienne. Producent poszukuje wic optymalnej kombinacji wszystkich czynnikw wykorzystywanych w procesie produkcji. Jakie s wwczas determinanty i moliwoci wyboru? Podstawow zalenoci jest w tym zakresie dwuczynnikowa funkcja produkcji, badajca wpyw na wielko produkcji dwch czynnikw: pracy i kapitau. Czyli produkcja
jest efektem kombinacji dwch zmiennych czynnikw: pracy i kapitau, tzn. Q = f (L, K).
Efekty skali produkcji; izokwanty produkcji
W odrnieniu od produkcji w krtkim okresie, determinowanej prawem malejcych
przychodw, efektywno produkcji w dugim okresie oparta jest na tzw. efektach skali
produkcji.
Efekty skali produkcji odnosz si do procesw produkcji w dugim okresie, czyli
opartych na nowych technologiach, kiedy wszystkie czynniki s zmienne, a ich zmiany
odbywaj si wedug staych proporcji. Efekty te w relacji do nakadu czynnikw rnicuj si na: stae, malejce i rosnce.
Stae efekty skali produkcji wystpuj wwczas, gdy wszystkie czynniki produkcji
zmieniaj si proporcjonalnie i w tej samej proporcji zmienia si produkcja. Oznacza to
np. e podwojeniu nakadw czynnikw produkcji towarzyszy dwukrotny wzrost produkcji.
121
Malejce efekty skali produkcji wystpuj wtedy, gdy wszystkie czynniki zmieniaj si proporcjonalnie, natomiast produkcja zmienia si mniej ni proporcjonalnie, np.
podwojeniu nakadu czynnikw towarzyszy mniej ni dwukrotny wzrost produkcji.
Rosnce efekty skali produkcji oznaczaj sytuacj, w ktrej proporcjonalna
zmiana wszystkich czynnikw powoduje bardziej ni proporcjonaln zmian wielkoci
produkcji, np. podwojeniu nakadw czynnikw produkcji towarzyszy wikszy ni dwukrotny wzrost produkcji.
Poniewa w trakcie caego procesu produkcji mog wystpowa etapy charakteryzujce si staymi, malejcymi i rosncymi efektami skali produkcji, oczywisty jest
w deniu do maksymalizacji zysku wybr producenta.
Dobra materialne i usugi mog by wytwarzane za pomoc czynnikw wytwrczych w rnych proporcjach. Rozwaymy moliwoci wyboru przez przedsibiorstwo
najbardziej efektywnej technologii (metody wytwarzania) w sytuacji sprowadzonej do
najprostszego modelu (nakadw tylko dwch czynnikw maszyn i pracownikw) w warunkach rynku konkurencyjnego.
Majc na wzgldzie najprostsze ujcie zysku jako: Zmax = U K, to denie do jego maksymalizacji moe polega albo na maksymalizacji utargu, albo na minimalizacji
kosztw. W tych warunkach przedsibiorca moe optymalizowa produkcj w dwch wariantach:
I. Minimalizowania nakadw przy zaoonej wielkoci produkcji (KC albo ang. TC)
lub
II. Majc ograniczenie budetowe (wielko kapitau pieninego) poszuka maksymalnych rozmiarw produkcji przy danym nakadzie. Przy zaoonych cenach daje to
maksymalny utarg cakowity (U).
Wariant I Izokwanta produkcji
W praktyce zaoona wielko produkcji realizowana jest z reguy przy zmiennej proporcji nakadw czynnikw. Takie moliwoci obrazuje tzw. izokwanta produkcji (nazywana
take krzyw jednakowego produktu).
Izokwanta produkcji krzywa okrelajca wszystkie moliwe efektywne kombinacje czynnikw, dajce tak sam produkcj (vide: wykres).
Kada kombinacja kapitau (K) i pracy (L) daje taki sam poziom produkcji Q1;
wraz z przemieszczaniem si wzdu izokwanty Q1 (np. z I II, z III IV) zmieniaj si
rozmiary nakadw czynnikw oraz proporcje midzy kapitaem a prac, natomiast produkcja (Q) pozostaje taka sama.
122
Izokwanta (krzywa jednakowego produktu)

K
K
B
IV
C3
III
C1
II
I
C2
Q3
Q2
Q1
Q1
Izokwant produkcji moe by wiele, tyle, ile rnych poziomw produkcji. Izokwanta Q1
przedstawia wszystkie efektywne kombinacje K i L, ktre daj taki sam poziom produkcji
Q1, z kolei izokwanta Q2 przedstawia wszystkie kombinacje K i L dajce poziom produkcji Q2, przy czym Q2 > Q1; Podobnie zalenoci: K, L i Q wyraa bdzie kada inna izokwanta Q3, Q4, itp., przy czym Q3 > Q2, Q4>Q3 itd.
Przykad
Budowanie izokwanty produkcji i podejmowanie na jej podstawie optymalnych decyzji
moemy zweryfikowa na podstawie przykadu.
Przyjmijmy, e pewien inwestor potrzebuje odpowiedniego wykopu w gruncie.
Zwraca si w tej sprawie do przedsibiorstwa wykonujcego roboty ziemne. Rozmiary
i ksztat wykopu bd z gry zaoon wielkoci produkcji. Inwestor z wykonawc
uzgodni nie tylko, co ma by wykonane, ale take zapat (np. 30 tys. z), co dla przedsibiorcy oznacza z gry zaoony utarg. W takiej sytuacji przedsibiorca dcy do
maksymalnego zysku moe jedynie poszukiwa minimalizowania nakadw (kosztw)
przy zaoonej wielkoci produkcji (KC). Jego dziaanie powinno by poprzedzone
rozwaaniem nad wariantami technologicznymi wykonania robt, wac koszty cakowite
zastosowania kadego z nich.
Przykadowe dla wariantu I kombinacje zestawienia nakadw czynnikw produkcji (technologii) kapitau (maszyn K) i pracy (liczby pracownikw L) i kosztw ich
zastosowania niezbdnych do uzyskania wielkoci produkcji Q1 = 100 szt. przedstawia
ponisza tabela:
Liczba maszyn
1
2
3
6
Liczba pracownikw
50
30
20
10
123
Odzwierciedleniem zawartych w tabeli wariantw zrealizowania produkcji (wykopu lub

innej zaoonej z gry produkcji) jest wykres izokwanty produkcji.
K
6
Izokwanta
produkcji
Q1 zaoona
wielko
produkcji
C
3
B
A
1
0
10
20
30
50
Zamy, e ceny jednostkowe (koszty usug czynnikw produkcji) ukadaj si nastpujco:

uycie maszyn (K) 5000 z;
zatrudnienie pracownikw (L) 300 z.
Zestawienie technologii i zwizanych z tym kosztw cakowitych (KC albo ang. TC) zawiera ponisza tabela:
Liczba
Cena jed-
Nakad
Liczba pra-
maszyn
nostkowa
kapitau
cownikw
5000
50
10000
30
15000
20
30000
10
1
2
3
5000
Paca
300
Koszty
Suma
pracy
kosztw
15000
20000
9000
19000
6000
21000
3000
33000
Przy okrelonym z gry utargu (np. 30 tys. z) kada technologia daje inne rozmiary zysku. Jak wynika z zestawienia, wariantem optymalnym jest wykonanie wykopu lub wytwarzanie 100 szt. produktu za pomoc 2 maszyn i 30 pracownikw przy zaoeniu staych cen kapitau i pracy.
Substytucja midzy czynnikami produkcji; marginalna stopa technicznej substytucji i jej znaczenie ekonomiczne
Ruch wzdu izokwanty oznacza jak wiadomo zmiany kombinacji (proporcji) czynnikw, czyli wzrost jednego i spadek drugiego czynnika, przy zachowaniu takiego samego
poziomu produkcji. Wynika z tego, e midzy czynnikami wystpuje okrelona zamienno, czyli substytucja, tzn. wzrost jednego czynnika kompensuje spadek drugiego, przy
utrzymaniu analogicznego poziomu produkcji. Relacje tych zmian wyraa tzw. marginalna stopa technicznej substytucji czynnikw produkcji (MSTS).
124
MSTS stosunek, wedug ktrego mona zastpi jeden czynnik produkcji drugim czynnikiem, tak aby wielko produkcji nie ulega zmianie.
W praktyce wystpuje zjawisko tzw. malejcej marginalnej stopy technicznej substytucji, majce istotne znaczenie ekonomiczne.
K
A
K1
K2
K3
K4
0
Q
L1
L2
L3
L4
Malejca MSTS oznacza, e w miar zastpowania np. czynnika kapitau (K) przez coraz wiksz ilo czynnika pracy (L) zmniejsza si ta ilo kapitau, ktr mona zastpi
przez kad dodatkow jednostk pracy! W miar wzrostu L i spadku K coraz trudniej
jest zastpowa kapita przez prac, poniewa w rezultacie cigego zwikszania czynnika pracy jego produkt marginalny (PML) zmniejsza si w stosunku do produktu marginalnego kapitau (PMK).
Kombinacje czynnikw produkcji a ograniczenia producenta
Z dotychczasowych rozwaa wynika m.in. e istnieje wiele kombinacji czynnikw produkcji i procesw produkcyjnych speniajcych warunek efektywnoci. Producent podejmujc decyzje dotyczce optymalnej kombinacji czynnikw musi jednak uwzgldnia istniejce warunki techniczne i ekonomiczne, stanowice ograniczenia procesu produkcyjnego.
Wariant II Izokoszta
W tym wariancie przyjmuje si, e przedsibiorca ma ograniczony i cile okrelony zasb rodkw finansowych na zakup czynnikw produkcji. W takiej sytuacji bdzie on dy do nabycia za posiadane (dostpne, z gry przewidziane, maksymalne) rodki takiego zestawienia czynnikw, ktre dadz maksymaln produkcj. Podobnie jak inne podmioty zechce on z poniesionego wydatku (kosztu) uzyska moliwie najwiksz korzy
zysk. Dlatego te konieczne staje si wprowadzenie do rozwaa linii budetowej
podobnie jak w teorii postpowania konsumenta.
125
Linia jednakowego kosztu (izokoszta)

W praktyce wystpuj dwa zasadnicze ograniczenia producenta: technologia produkcji
(wyznaczajca proporcj L : K) oraz ceny czynnikw produkcji uksztatowane na rynku,
okrelajce koszty produkcji. Producent moe wic dy do osignicia zakadanej
wielkoci produkcji tylko z tymi ograniczeniami.
Producent kupuje czynniki produkcji na rynku, paci za nie okrelone ceny, na
ktre nie ma wpywu; stanowi one koszty produkcji. Przedsibiorstwo dysponuje jak
wiadomo okrelon iloci rodkw, ktre przeznacza na zakup czynnikw produkcji
(tzw. kapita pierwotny PN1), determinujcy wydatek cakowity na zakup czynnikw
(TC). Przedsibiorca moe wyda cao rodkw (PN1) alternatywnie: na zakup siy roboczej (L), na zakup kapitau (K) lub na kombinacj wielkoci zakupu obydwu czynnikw.
Moliwoci te wyraa rwnanie kosztw ujmujce zakup: L i K oraz PN1 (TC).
Oznaczajc przez:
PL cen pacon za usug jednostki czynnika pracy (czyli pac), otrzymamy wydatek (koszt) na zakup czynnika pracy jako iloczyn: PL * L;
PK cen jednostki kapitau, wydatek na zakup czynnika kapitau stanowi iloczyn: PK * K;
TC cakowity wydatek na zakup czynnikw produkcji, otrzymujemy rwnanie kosztw w postaci:
TC = PL * L + PK * K = PN1
Rwnanie kosztw jest rwnaniem liniowym o dwch zmiennych: K i L. Mona przedstawi je na wykresie w postaci prostej, na ktrej koszty cakowite s stae. Prosta ta nosi nazw linii jednakowego kosztu izokoszty. Jak powstaje izokoszta (vide: wykres)!
Przykad
Dla zilustrowania tego wariantu zakadamy, e przedsibiorca dysponuje kwot 20 tys.
z. Ceny jednostkowe czynnikw pozostaj takie same jak w tabeli. Przy tych zaoeniach przedsibiorca moe naby nastpujce zastawienia czynnikw:
Warianty
A
Liczba maszyn (przy cenie 5000 z/szt.)
Liczba pracownikw (przy cenie 300 z/1 prac.)
16
33
50
66
126
Na tym przykadzie mona wykreli lini jednakowego nakadu (kosztu) izokoszt.

K
4
TC
PK
B
Izokoszta
C
E
0
10
20
30
40
50
60
TC
PL
L
Przebieg izokoszty wyznacza iloraz kosztu cakowitego i cen czynnikw produkcji. Iloraz
kosztu cakowitego (TC) i ceny siy roboczej (pac PL) wyznacza punkt E, ktry oznacza
maksymaln ilo siy roboczej, jak mona zakupi za wszystkie rodki przeznaczone
na zakup czynnikw. Podobnie powstaje punkt A, jako iloraz TC i ceny kapitau (PK) wyznaczajcy maksymaln moliw ilo zakupionego kapitau. Z poczenia punktw A i E
powstaje prosta zawierajca wszystkie kombinacje pracy i kapitau, jakie mona zakupi
za przeznaczon na ten cel dan wielko rodkw: PN1 i przy danych cenach czynnikw: PK, PL. Jakakolwiek kombinacja pooona powyej linii jednakowego kosztu: A E
jest nieosigalna dla producenta wymaga bowiem wikszej, anieli posiadana, iloci
rodkw. Kombinacje poniej izokoszty cho osigalne oznaczaj niewykorzystanie
rodkw przeznaczonych na zakup czynnikw produkcji. Optymalne kombinacje zakupu
czynnikw mieszcz si tylko na izokoszcie!
W praktyce moliwe s przesunicia izokoszty (vide: wykres):
wzrost (spadek) zasobu rodkw na czynniki produkcji (PN1), czyli kosztu cakowitego TC, przy stabilnych cenach czynnikw powoduje rwnolege przesunicie
izokoszty w gr (w d), np. z A B do A1 B1;
w przypadku wzrostu ceny czynnika pracy (PL), przy staym TC i cenie kapitau (PK),
linia jednakowego kosztu przesuwa si od punktu B w lewo ( z B A na B2 A);
natomiast wzrost ceny kapitau (PK), przy staych TC i PL przesuwa izokoszt od
punktu A w d (z A B na A2 B).
127
Optymalna kombinacja czynnikw produkcji

Powysze rozwaania prowadz do wniosku, e producent podejmujcy decyzje produkcyjne ma ju wane informacje dotyczce technologii produkcji (wyraaj je izokwanty produkcji) oraz informacje o kosztach (cenach) czynnikw produkcji (zawarte
w izokosztach). Na tej podstawie producent moe poszukiwa sytuacji optymalnej, tzn.
takiej kombinacji nakadu czynnikw, ktra przy danych ograniczeniach kosztowych
(PN1) umoliwia osignicie maksymalnej produkcji.
Elementy rwnowagi (optimum) producenta
Optymalny wybr kombinacji czynnikw umoliwia poczenie izokwant produkcji
z izokoszt, czyli porwnanie tego, co technicznie moliwe (izokwanty) z tym, co jest
kosztowo dostpne (izokoszta). Okazuje si, e przy okrelonym koszcie cakowitym
(TC) determinowanym PN1 i okrelonej technologii istnieje tylko jedna kombinacja nakadw czynnika pracy i kapitau maksymalizujca wielko produkcji (vide: wykres)!
Optymalna kombinacja czynnikw produkcji w ujciu graficznym znajduje si
w punkcie stycznoci izokoszty z moliwie najwyej pooon izokwant produkcji; jest to
optimum producenta, punkt rwnowagi, w ktrym przedsibiorstwo osiga maksymaln
produkcj przy okrelonym koszcie cakowitym.
K
Izokoszta
PUNKT OPTIMUM
Izokwanta
KA
Q
Q
Q
LA
128
Optymalna kombinacja nakadu czynnikw znajduje si w punkcie A stycznoci

izokoszty z izokwant Q2, gdzie nakad czynnika pracy wynosi LA, a kapitau KA. Tylko
w tym punkcie przedsibiorstwo ponosi najnisze koszty wytwarzania jednostki produktu
dziki optymalnej kombinacji czynnikw wytwrczych. Tylko w tym punkcie przedsibiorstwo osiga maksymaln produkcj z zainwestowanego kapitau oraz najwyszy zysk,
poniewa koszty produkcji s najnisze.
Wszystkie inne kombinacje zestawienia czynnikw produkcji nie s optymalne:
rozwizania lece powyej Q2 (np. Q3) s niedostpne, bo przekraczaj moliwoci
finansowe przedsibiorstwa, okrelone izokoszt;
rozwizania lece poniej Q2 (np. na Q1 w punkcie B) oznaczaj mniejsz produkcj
(Q1<Q2) i niewykorzystanie moliwoci finansowych przedsibiorstwa (TC = PN1).
Wnioski dla optymalnego doboru czynnikw produkcji:
Optymalna kombinacja czynnika pracy i kapitau (pkt A) moliwa do osignicia przy
okrelonym koszcie cakowitym (TC) wymaga spenienia rwnoci:
MSTS = PML/PMK = PK /PL.
MSTS informuje producenta o moliwociach technicznych proporcji czynnikw,
jakie ma do dyspozycji dla utrzymania poziomu produkcji. Rwnanie wyraa dwa aspekty (dwa warianty) procesu produkcji:
PK /PL relatywne ceny czynnikw produkcji s informacj rynkow, kosztow, ktr producent musi uwzgldnia podczas realizacji owych technicznych moliwoci
substytucji czynnikw;
jeli MSTS i PK/PL nie s sobie rwne, wwczas poprawa efektywnoci produkcji
wymaga zmiany kombinacji nakadu czynnikw.
C.d. przykadu
Sigajc do danych przyjtych w przykadach, dodatkowo zakadamy, e kad ilo
produkcji przedsibiorstwo sprzeda po tej samej cenie. W sytuacji kiedy przedsibiorstwo przeznacza na produkcj z gry przyjt kwot pienidzy (czyli KC), to denie do
zysku maksymalnego moe polega na uzyskaniu z tych kosztw maksymalnej, moliwej do zrealizowania w wietle ograniczenia budetowego, produkcji!
Do zbudowania zamieszczonego poniej schematu zastosowano wczeniej przyjte zaoenia i dane liczbowe, ktre pozwoliy na wyznaczenie optimum produkcji przy
zaoonym ograniczeniu budetowym (izokoszta). Jej punkt stycznoci z izokwant nie
tylko okreli rozwizanie optymalne, ale take optymaln technologi! Warto zauway,
e jest ona taka sama jak w wariancie pierwszym. Oznacza to, e stosowanie zasad ra-
129
cjonalnego gospodarowania (maksimum funkcji celu przy zaoonych nakadach czy minimalizacji nakadw przy zaoonym celu) daje te same rezultaty.
K
Izokoszta
Izokwanta
produkcji
3
B
A
1
0
10
20
30
50
Moliwoci rozwoju produkcji, cieka ekspansji produkcji

Rwnowaga przedsibiorstwa rwnoznaczna z optymaln kombinacj czynnikw produkcji znajduje si jak stwierdzilimy w punkcie stycznoci izokoszty z izokwant
produkcji. Jeli wic firma zamierza rozwija produkcj przez wzrost nakadu czynnikw,
wwczas osiganie celu w postaci maksymalizacji zysku wymaga, aby nowa kombinacja
czynnikw produkcji bya rwnie optymalna. Czyli przedsibiorstwo musi przechodzi
od jednego do kolejnego punktu rwnowagi.
Pkt. E i E1 wskazuj styczno izokoszty AB i A1B1 z izokwantami 20. i 25. Krzywa OEE1
czy optima produkcji. Tote firma powinna przesuwa kombinacje czynnikw wzdu tej
krzywej, okrelanej jako cieka ekspansji produkcji.
cieka ekspansji produkcji krzywa skadajca si z punktw stycznoci pomidzy izokosztami (nie zawsze rwnolegymi) oraz odpowiednimi izokwantami produkcji. Punkty na ciece ekspansji oznaczaj optymalne kombinacje czynnikw produkcji
odpowiadajce rnym poziomom produkcji, co decyduje o efektywnoci rozwoju produkcji i realizacji celu maksymalizacji zysku!
130
Temat 10. Koszty produkcji w teorii mikroekonomii
Temat 10
Koszty produkcji w teorii mikroekonomii
Tezy tematu:
Istota i klasyfikacja kosztw produkcji; koszty indywidualne i spoeczne, faktyczne i alternatywne. Kategorie kosztw ekonomicznych; koszty stae i zmienne, cakowite, przecitne i marginalne; w krtkim i dugim okresie. Postp techniczny a koszty i produkcja; rodzaj postpu technicznego a marginalna stopa technicznej substytucji czynnikw produkcji. Rentowno produkcji w aspekcie wielkoci przedsibiorstwa i minimalizacji kosztw produkcji.
Istota i klasyfikacja kosztw produkcji
Koszt (oglnie) celowe zuycie rodkw gospodarczych i usug obcych oraz czasu
pracy, jak rwnie niektre wydatki nieodzwierciedlajce zuycia, a dotyczce normalnej
dziaalnoci jednostki w okresie (najczciej wyraone wartociowo w pienidzu).
Jednym z elementw definicji zysku przedsibiorstwa s koszty, ktre powstaj
w zwizku z dziaalnoci tego przedsibiorstwa. Koszty s okrelonymi wartociowo
nakadami warunkujcymi uzyskanie efektw w procesach produkcji. Dlatego analiza
kosztw produkcji daje potrzebn wiedz do podjcia decyzji produkcyjnych przez kierownictwo przedsibiorstwa.
Koszt przedsibiorstwa jest to wyraone wartociowo zuycie skadnikw majtku trwaego i obrotowego, usug obcych, nakadw pracy oraz niektre wydatki niestanowice zuycia (podatki, skadki ZUS) zwizane z prowadzeniem normalnej dziaalnoci przez jednostk gospodarcz w okrelonej jednostce czasu.
Koszty produkcji to zuyte w procesie produkcji i sprzeday czynniki produkcji
(ich wielko). To caoksztat nakadw w wyraeniu pieninym pracy ywej i nakadw materiaowych zuytych w procesie produkcji (we wszystkich fazach: od zakupu
czynnikw do sprzeday produktu w tym reklama, ubezpieczenia itp.).
Funkcja kosztw produkcji relacja midzy kosztami i odpowiedni wielkoci
produkcji. Krtkookresowa funkcja kosztw produkcji ma posta:
TC = f (TP)
gdzie:
TC koszty cakowite,
TP wielko produkcji.
Przedstawiona posta funkcji produkcji jest okrelona przy zaoeniu, e produkcja odbywa si w okrelonej technologii oraz dotyczy tylko jednego produktu. W zalenoci od
131
tego, co jest celem analizy kosztw, wyrnia si funkcj kosztw produkcji w krtkim
i w dugim okresie.
Koszty produkcji w przedsibiorstwie mona rnie klasyfikowa, mierzy i ocenia.
Klasyfikacja kosztw produkcji (wybrane kryteria)
Kryterium
Rodzaje kosztw produkcji
podziau
Forma
wyraenia
kosztw
Moliwo
ewidencji
fizyczna zuyte w procesie produkcji czynniki,

pienina caoksztat nakadw pieninych na produkcj,
koszty alternatywne (zaniechanych moliwoci) innych moliwoci zastosowania kapitau.
koszty ksigowe lub wyrane wydatki pienine przechodzce przez rynek,
koszty ukryte nieksigowane, np. praca czonkw rodziny, przekazanie ziemi
lub pienidzy bez opaty, itp.
materiaowe,
W ukadzie
amortyzacja,
rodzajowym
osobowe,
inne.
produkcji podstawowej,
Miejsce
powstania
produkcji pomocniczej,
marketingu,
BHP,
prac badawczo-rozwojowych (B+R), informacji naukowo-technicznej.
Kalkulacyjne
bezporednie wyliczane bezporednio, np. koszt surowca,

porednie wyliczane szacunkowo, wedug wskanika, np. 0,1% B+R
1. Bezwzgldne
Zwizane
cakowite (TC)
stae (FC)
zmienne (VC)
z dynamik
2. Wzgldne
produkcji
koszt przecitny
koszt przecitny
koszt przecitny
koszt kracowy
cakowity (ATC)
stay (AFC)
zmienny (AVC)
(MC)
Kategorie kosztw ekonomicznych:

1.
Koszty rzeczywiste zwizane s z zakupem czynnikw wykorzystywanych do

produkcji (praca, kapita, ziemia, technologia itp.). Koszty te otrzymuje si, mnoc
ilo nabywanych czynnikw przez cen jednostkow. Koszty rzeczywiste, bdce
faktycznymi wydatkami na zakup czynnikw produkcji, s nazywane rwnie kosztami explicite.
132
2.
Koszty alternatywne koszty zwizane z utrat korzyci z uwzgldnieniem dostpnych zasobw zakupionych na rzecz innej dziaalnoci. Koszt alternatywny
(okrelonego produktu) to ilo innego dobra, z ktrej trzeba zrezygnowa, aby moliwe stao si wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego. Koszty te nazywane s rwnie kosztami implicite. Koszt alternatywny dla waciciela to take koszt
alternatywnego zastosowania kapitau! Przykadowo, przedsibiorca waciciel,
zamiast ponosi trud i ryzyko zwizane z prowadzeniem przedsibiorstwa, mgby
posiadany kapita umieci na korzystnej lokacie i z tego tytuu czerpa korzyci.
Suma pienidzy, ktrej nie otrzyma z lokaty, bo pienidze przeznaczy na dziaalno gospodarcz, jest kosztem alternatywnego zastosowania kapitau.
Tylko zysk wikszy ni koszt alternatywnego zastosowania kapitau uzasadnia lokowanie pienidzy w przedsibiorstwo.
Jednym z elementw kosztw implicite jest zysk normalny. Stanowi on t cz
zysku, ktr otrzymuje przedsibiorca waciciel, przeznaczajcy rodki finansowe
na zakup czynnikw produkcji.
W mikroekonomii z podziaem kosztw na rzeczywiste i alternatywne zwizana
jest cile kategoria kosztw ekonomicznych.
3.
Koszty ekonomiczne warto wszystkich czynnikw wykorzystanych w procesie

produkcyjnym. Warto t okrela koszt najlepszego, alternatywnego wykorzystania
tych czynnikw. Mona stwierdzi, e koszty ekonomiczne to suma kosztw explicite
i implicite oraz zysk normalny, czyli ta cz zysku, ktr otrzymuje przedsibiorca
angaujcy swoje rodki:
koszty ekonomiczne = koszty explicite + koszty implicite + zysk normalny
Koszty ekonomiczne przedsibiorstwa mona przedstawi w pewnym skrcie. Zo
si na nie:
koszty bezporednio zwizane z produkcj + koszty alternatywnego zastosowania
kapitau + premia waciciela za ryzyko (otrzymuje przedsibiorca angaujcy swoje rodki).
Przy okazji klasyfikacji kosztw mona przyporzdkowa im rodzaje zysku.

Zysk ekonomiczny (czysty zysk ekonomiczny) zysk otrzymany z tzw. zysku
normalnego. Otrzymuje si go po odjciu kosztw ekonomicznych od przychodw cakowitych przedsibiorstwa:
zysk ekonomiczny = przychody cakowite koszty ekonomiczne
133
Zysk rachunkowy (rzeczywisty) jest najczstsz kategori zysku, ktry otrzymuje si,
odejmujc koszty rzeczywiste (explicite), poniesione na dziaalno produkcyjn, od
przychodw cakowitych przedsibiorstwa:
zysk rachunkowy przedsibiorstwa = przychody cakowite koszty rzeczywiste
Koszty stae i zmienne, cakowite, przecitne i marginalne; koszty w krtkim i dugim okresie
Wielko rnych rodzajw kosztw ma swoje uzasadnienie w rozmiarach nakadw ponoszonych na okrelon ilo produkcji (vide: funkcja produkcji).
A. Koszty w miarach bezwzgldnych
Koszt cakowite (TC) suma nakadw (wydatkw) ponoszonych w zwizku z produkcj
dbr i usug:
TC = VC + FC.
Miar kosztw cakowitych s koszty ekonomiczne czyli suma wyraonych w pienidzu
nakadw zuytych w procesie produkcji i realizacji celw przedsibiorstwa. Na koszty
cakowite skadaj si:
koszty stae (FC) wydatki niezalene od wielkoci produkcji (opaty za ziemi, podatki, czynsze, amortyzacja itp.);
koszty zmienne (VC) wydatki zalene od wielkoci produkcji (energia, pace, surowce itp.).
B. Koszty w miarach wzgldnych
Koszty w miarach wzgldnych s wyprowadzane z kosztw w miarach bezwzgldnych.
1.
Koszty przecitne cakowite (ATC) rednie wydatki na jednostk produkcji.
ATC
TC
Q lub ATC
AVC
AFC .
Poziom produkcji (rozmiary), przy ktrej ATC jest najniszy, jest korzystny (optymalny)
z technicznego punktu widzenia, poniewa liczc od niego, mona rokowa, czy bd
zyski (rnica pomidzy utargiem jednostkowym a kosztem jednostkowym). Na koszty
przecitne cakowite skadaj si:
koszty przecitne stae (AFC);
koszty przecitne zmienne (AVC).
2.
Koszty kracowe (MC) jest to przyrost kosztw cakowitych spowodowany przyrostem produkcji o jednostk.
MC
TC
MC
Q lub
134
VC
Q .
Tabela wielkoci produkcji i jej kosztw

Wielko
produkcji
Q
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Koszt
stay
cakowity
FTC
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
Koszt
zmienny
cakowity
VTC
0
11
18
22
24
25
26
28
32
39
50
Koszt
Koszt
Koszt
Koszt
Koszt
stay
zmienny cakowity
cakowity
marginalprzecitny przecitny przecitny
ny MC
TC
AFC
AVC
ATC
10
21
10
11
21
11
28
5
9
14
7
32
3,3
7,3
10,6
4
34
2,5
6
8,5
2
35
2
5
7
1
36
1,6
4,3
5,9
1
38
1,4
4
5,4
2
42
1,2
4
5,2
4
49
1,1
4,3
5,4
7
60
1
5
6
11
Graficzne zobrazowanie kosztw krzywe kosztw i ich ksztat
135
Krzywe kosztw i zalenoci midzy AC i MC

Krzywe kosztw produkcji (bezwzgldne) Krzywe kosztw produkcji (wzgldne)
Dla kosztw w miarach bezwzgldnych

Krzywa TC zaczyna si na poziomie kosztw staych FC, a nastpnie ronie wraz ze
wzrostem produkcji, bo rosn koszty zmienne (VC).
Dla kosztw w miarach wzgldnych
Do analiz prowadzonych w dalszej czci wykadu wystarczajce s interpretacje zalenoci wystpujce midzy funkcj kosztw kracowych oraz funkcjami kosztw przecitnych i cakowitych. Mona stwierdzi:
1. Koszty kracowe s rwne przecitnym kosztom cakowitym wtedy, gdy te ostatnie
osigaj swoje minimum (pkt B).
2. Przecitne koszty cakowite s rosnce wtedy, gdy koszty kracowe s od nich wiksze.
3. Przecitne koszty cakowite s malejce wtedy, gdy koszty kracowe s od nich
mniejsze.
4. Koszty kracowe i przecitne koszty stae nie s ze sob powizane.
136
Ponadto mona stwierdzi, e funkcja przecitnych kosztw zmiennych osiga swoje

minimum wczeniej ni funkcja przecitnych kosztw cakowitych.
Koszty produkcji w dugim okresie
W krtkim okresie produkcja odbywa si z wykorzystaniem aktualnej wielkoci zakadu
produkcyjnego i posiadanych technologii. Dlatego cz kosztw produkcji jest staa.
W dugim okresie natomiast wszystkie rodzaje kosztw ulegaj zmianom. Wie si to
z koniecznoci zwikszenia nakadw na wszystkie czynniki produkcji w celu powikszenia produkcji przez budowanie nowych, wikszych zakadw stosujcych nowe technologie wytwarzania. Dugi okres jest czsto nazywany rwnie horyzontem czasowym.
Dla celw planowania dugookresowego znaczenie maj tylko pewne odcinki
krtkookresowe krzywych kosztw. Z poczenia tych odcinkw powstaje krzywa kosztw cakowitych (TC) w dugim okresie.
Krzywa kosztw cakowitych (TC) w dugim okresie
Krzywa kosztw przecitnych (ATC) w dugim okresie
137
Krzywa kosztw przecitnych a korzyci skali
Zwikszanie produkcji przez powikszanie rozmiarw przedsibiorstwa jest uzasadnione

ekonomicznie tylko do momentu zrwnania si minimum krzywej kosztu dla okrelonej
wielkoci zakadu z minimum kosztu dugookresowego. Dalsze powikszanie przedsibiorstwa jest nieekonomiczne.
Postp techniczny a koszty i produkcja
Postp techniczny proces zmian rozwojowych techniki wyraajcy si przez wprowadzenie do procesu produkcji nowych, udoskonalonych maszyn, urzdze, narzdzi i nowych technologii oraz przez wykorzystanie w sposb doskonalszy istniejcych zasobw.
Mieci si w nim rwnie podejmowanie produkcji nowych wyrobw oraz doskonalenie
wyrobw dotychczas wytwarzanych.
Postp techniczny moe dotyczy rodkw pracy (tzw. technika cisa) lub metod
produkcji (postp technologiczny), z zachowaniem wzajemnych cisych uwarunkowa.
Wyrniamy rodzaje postpu:
w dziedzinie procesu produkcyjnego;
w dziedzinie samego produktu,
w dziedzinie ochrony rodowiska naturalnego (ekologii).
Rodzaje postpu technicznego
1.
Postp techniczny egzogeniczny ma miejsce, gdy wzrost produkcji nastpuje bez

zwikszenia zuycia zasobw w procesie produkcyjnym. Dotyczy wszystkich bieco uytkowanych, rzeczowych i osobowych czynnikw produkcji. Jest wynikiem pojawienia si lepszych sposobw na gospodarowanie zasobami, ktre aktualnie s
uytkowane. Wdraanie nowych metod nie wie si zazwyczaj z duymi kosztami.
2.
Postp techniczny endogeniczny (ucieleniony) wie si z angaowaniem w procesie produkcji nowych zasobw kapitau, czyli z nowymi inwestycjami, ktre umo-
138
liwiaj zwikszenie wydajnoci pracy. Ekonomici wyrniaj postp techniczny endogeniczny ucieleniony w pracy lub kapitale. Endogeniczny postp techniczny ucieleniony w pracy jest wdraany przez pracownikw aktualnie szkolonych, w przeciwiestwie do szkolonych w poprzednich okresach. Endogeniczny postp techniczny
ucieleniony w kapitale dotyczy maszyn instalowanych bieco w roku obrachunkowym, w przeciwiestwie do maszyn ju funkcjonujcych, za pomoc ktrych nie
osiga si tego rodzaju postpu technicznego. Jest wynikiem inwestycji zwikszenia
iloci kapitau przypadajcego na jednego zatrudnionego, czyli intensywnoci kapitaowej. Wielko produkcji na jednego zatrudnionego wzrasta, jeli dziki inwestycjom zwikszy si wydajno zasobw majtku.
3.
Postp techniczny indukowany jest szczeglnym przypadkiem postpu endogenicznego ucielenionego w kapitale. Wynika z tego, e produkcyjno kapitau w pocztkowym okresie oddania do eksploatacji nowych maszyn i urzdze produkcyjnych jest mniejsza od potencjalnej, gdy na pocztku pracownikom brakuje dowiadczenia w posugiwaniu si nowymi technologiami. W tym wypadku produkcyjno nowego kapitau wzrasta z dwch powodw: pierwszy to wiksza produkcyjno nowego kapitau, ktra ujawnia si ju momencie oddania do eksploatacji nowych maszyn i urzdze, drugi to wpyw zdobywanego dowiadczenia w uytkowaniu nowego kapitau.
Wpyw postpu technicznego na produkcj i koszty

1. Postp techniczny umoliwia wzrost wydajnoci pracy, oszczdno surowcw, materiaw i energii, umoliwia osignicie wyszych zyskw tym, ktrzy pierwsi zastosuj zmiany w technice produkcji.
2. Postp techniczny powoduje przesunicie krzywej poday w prawo, gdy producenci
s gotowi wytwarza w tych warunkach wicej ni przedtem przy kadym poziomie
ceny rynkowej.
3. Postp techniczny powoduje lub wymusza wiele innych korzystnych zmian, np.
w strukturze kosztw wasnych produkcji, strukturze zatrudnienia, strukturze kwalifikacji pracownikw, organizacji produkcji i pracy.
4. Wszystkie te zmiany powoduj wzrost produkcji poszczeglnych przedsibiorstw, gazi, bran, a tym samym gospodarki narodowej jako caoci.
5. Postp techniczny pozwala (dziki nowym odkryciom i wynalazkom):
osign ten sam efekt produkcyjny z coraz mniejszych nakadw czynnikw
produkcji (pracy i kapitau);
osign wyszy efekt produkcyjny przy tych samych nakadach czynnikw produkcji (pracy i kapitau).
139
Jeeli zastosowanie nowej technologii pozwala osign wiksz ni poprzednio produkcj z okrelonej wielkoci nakadu zasobw (czynnikw), wwczas funkcja produkcji
przesuwa si w gr. Oznacza to, e koszty wytworzenia jednostki produktu (koszty
przecitne), a take zmiana kosztw z racji wzrostu (spadku) produkcji o dodatkow jednostk (koszty marginalne) s mniejsze dla kadej wielkoci nakadu czynnika. Krzywe
kosztw marginalnych i przecitnych przesuwaj si w d.
Funkcja produkcji a postp techniczny
100
Produkcja cakowita
90
80
70
60
PC1
50
PC2
40
30
20
10
0
0
Nakad czynnika
KM2
KM1
Koszt cakowity przecitny
Koszt marginalny
Postp techniczny a koszty kracowe i przecitne
KCP2
KCP1
Produkcja
Produkcja
Rodzaj postpu technicznego a marginalna stopa technicznej substytucji czynnikw produkcji

W zalenoci od udziau w procesie produkcji rodkw trwaych, obrotowych oraz pracy
ywej wyrnia si postp techniczny:
kapitaochonny, neutralny, kapitaooszczdny;
materiaochonny, neutralny, materiaooszczdny;
pracochonny, neutralny, pracooszczdny.
140
W zalenoci od tego, ktry czynnik ulega zmniejszeniu w procesie wzrostu postpu

technicznego, postp ten powoduje bd wzrost wydajnoci kapitau, materiaw bd
pracy.
W zwizku z wpywem substytucyjnym nowej techniki rozrnia si postp techniczny:
kapitaochonny lub pracooszczdny postp techniczny:
kapitaochonny wystpuje w przypadku, gdy w procesie produkcji wzrasta
udzia wartoci rodkw trwaych, przy jednoczesnym zmniejszaniu si udziau
pracy ywej. O kapitaochonnoci nowej techniki decyduje zatem wielko kapitau przypadajca zarwno na jednego zatrudnionego, jak i na jednostk produktu;
pracooszczdny kapitaochonny postp techniczny charakteryzuje si znacznym wzrostem wydajnoci pracy i mniejszym udziaem pracy w przeliczeniu na
jednostk wyrobu. Dlatego uzasadnione jest rwnie nazywanie go postpem
pracooszczdnym;
kapitaooszczdny postp techniczny zachodzi wtedy, gdy warto zaangaowanych w procesie produkcji rodkw trwaych wzrasta w relatywnie mniejszym stopniu
ni udzia pracy ywej. W tego rodzaju postpie technicznym wystpuje wzrost zatrudnienia i z tej racji nosi on take nazw postpu technicznego pracochonnego.
Naley zwrci uwag, e pracochonny postp techniczny jedynie wtedy zasuguje
na tak nazw, gdy wprowadzimy do dziaalnoci produkcyjnej take innowacje
techniczne, ktre w porwnaniu z poprzednio stosowan technik stanowi wyszy
poziom. W tym postpie technicznym wzrost technicznego uzbrojenia pracy moe
by wolniejszy od tempa wzrostu wydajnoci pracy;
neutralny postp techniczny wystpuje w dziaalnoci produkcyjnej wtedy, gdy nakady na rodki trwae zmieniaj si proporcjonalnie do wzrostu zatrudnienia.
W zwizku z tym zakada si, e wzrost technicznego uzbrojenia pracy bdzie proporcjonalny do wzrostu wydajnoci pracy.
Analiza kosztw w przedsibiorstwie optimum produkcyjne
Analiza kosztw przedsibiorstwa wskazuje na wystpujce zalenoci pomidzy nimi:
najistotniejsze zalenoci z punku widzenia decyzji produkcyjnych przedsibiorstwa
to zalenoci pomidzy AC a MC;
w punkcie przecicia AC i MC koszt przecitny jest najniszy i w ten sposb wyznacza optimum produkcyjne.
141
Koszty
(MC, AC)
MC
AC
A
Punkt
OPTIMUM
Optimum produkcyjne wyznacza punkt przecicia AC i MC, w ktrym koszt przecitny jest najniszy.
Decyzje produkcyjne przedsibiorstw na podstawie analizy kosztw
Decyzje produkcyjne obejmuj wybory:
podjciu lub zaniechaniu produkcji;
o skali produkcji.
Na podstawie kosztw przeprowadzimy analiz podstaw decyzji produkcyjnych tylko
w odniesieniu do problemw o podjciu lub zaniechaniu produkcji. Decyzje o skali produkcji podjte zostan przy temacie dotyczcym konkurencji.
Podstaw decyzji produkcyjnych jest: Zysk = Utarg koszty.
Dlatego te przedsibiorstwo bierze pod uwag dwa elementy gwne:
swoje uwarunkowania (koszty):
koszty przecitne (AC),
koszty kracowe (MC);
uwarunkowania zewntrzne gwnie cen (P) rynkow produktu, ktra jest rdem utargu (przychodu), a wic zysku i jej pochodne:
utarg cakowity (TR = P x Q),
utarg kracowy (MR =
TR :
Q); wzrost przychodu TR wywoany wzrostem
sprzeday o jednostk odpowiada cenie, po ktrej moe by sprzedana ostatnia

jednostka dobra,
utarg przecitny (AR = TR : Q).
Rozmiary produkcji opacalnej (wielko poday przedsibiorstwa) mona wyznaczy,
porwnujc swoje koszty do ceny i ich pochodnych (utarg). Wyznacza je punkt przecicia krzywej MC i AC w punkcie A, poniewa uzyskany w tym punkcie TR pokryje TC, pod
142
warunkiem e cena wyniesie przynajmniej P (tj. kiedy P AC). Zauwamy, e kiedy

przedsibiorca zna najnisze koszty wytworzenia jednostki produktu, to rozmiary produktu dostosuje od sytuacji wyznaczonej przez ceny rynkowe. Jeeli ceny na rynku bd
wysze od kosztw przecitnych P > AC, to dc do zysku maksymalnego, przedsibiorca bdzie zwiksza produkcj (vide: schemat). Naley tak postpowa do momentu,
kiedy koszt kracowy zrwna si z cen rynkow! Wtedy zysk bdzie najwikszy (suma
zyskw jednostkowych). Wzrost ceny do P1 przesunie rozmiary produkcji opacalnej z Q
do Q1, przynoszcej zysk jednostkowy rwny odcinkowi DG. Jeeli ceny bd si
zmienia, to punkty optimum ekonomicznego przedsibiorstwa przesun si po krzywej
kosztw kracowych. Wyznacz one optymalne iloci produkcji przy okrelonych cenach
rynkowych, czyli wielkoci poday.
Koszty i cena
(MC, AC, P)
MC
P1
AC
A
P
Q
Q
Wniosek: krzyw poday przedsibiorstwa wyznaczaj (rysuj) jego koszty kracowe!

Punkt A (ilo Q przy cenie P) jest zarazem punktem wejcia lub wyjcia z rynku.
Decyzje przedsibiorstw w oparciu o kryterium kosztu przecitnego
Podejmujc decyzje o produkcji, przedsibiorstwo kieruje si motywem zysku. Dlatego
w pierwszej kolejnoci musi sprawdzi, czy jest szansa na zysk. Jeeli cena rynkowa (P)
jest wysza od najniszego kosztu przecitnego (AC), to jest szansa nawet na zyski
nadzwyczajne! Decyzja: produkowa! Jeeli cena rynkowa (P) jest mniejsza od najniszego kosztu przecitnego (AC), to nie ma szans na zysk, bd tylko straty. Decyzja: nie
produkowa!
Najwicej problemw przysparza podjcie trafnej decyzji, kiedy cena rynkowa (P)
jest rwna najniszym kosztom przecitnym (AC). Nie wida korzyci dla przedsibiorcy
waciciela. Ale zauwamy, e jest to sytuacja, kiedy U = K. Oznacza to, e zostay
opacone wszystkie czynniki produkcji. Sprawa staje si jasna wtedy, kiedy przywoamy
koszty implicite zawierajce zysk normalny, tzn. t cz zysku, ktr otrzymuje przed-
143
sibiorca waciciel, przeznaczajcy rodki na produkcj. Wysoko tego wynagrodzenia (cz zysku) musia zaakceptowa. W takiej sytuacji nic nie stoi na przeszkodzie decyzji: produkowa!
Decyzje przedsibiorstw na podstawie kryterium przecitnego
Warunki przecitne
P < AC
P AC
produkowa
zaprzesta produkcji
Drugi rodzaj decyzji w oparciu o punkt A na schemacie: decyzje wejcia lub wyjcia
z rynku.
kiedy ceny na rynku pokryj przecitne koszty jednostkowe (punkt A), to zapewni
przynajmniej osignicie zysku normalnego; w tej sytuacji przedsibiorstwa rozpoczn produkcj i wejd na rynek;
kiedy nadzwyczajne zyski przedsibiorstwa spadn do zysku normalnego, a przedsibiorca bdzie si obawia, e ceny rynkowe spadn (lub mog wzrosn jego
koszty), to przedsibiorca moe przesta produkowa wyjdzie z rynku.
144
Temat 11. Podstawy teorii konkurencji
Temat 11
Podstawy teorii konkurencji
Tezy tematu:
Oglna charakterystyka i klasyfikacja konkurencji jako struktur rynku; oglne waciwoci
rodzajw konkurencji (struktur rynku). Istota konkurencji doskonaej; krzywa popytu
i utarg przedsibiorstwa na rynku o konkurencji doskonaej, zysk i decyzje przedsibiorstwa na rynku konkurencji doskonaej. Istota penego monopolu; krzywe popytu i utargi
na rynku penego monopolu, cena monopolowa i zysk w warunkach monopolu penego,
skutki wejcia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny. Istota konkurencji monopolistycznej; krzywe popytu na rynku monopolistycznym, pozacenowe oddziaywanie firmy
na krzyw popytu. Istota konkurencji oligopolistycznej, duopol; zaamana krzywa popytu
w oligopolu, przywdztwo cenowe na rynku oligopolistycznym. Moliwoci i bariery wejcia podmiotw gospodarczych na rynki konkurencyjne.
Oglna charakterystyka i klasyfikacja konkurencji jako struktur rynku
Celem dziaalnoci gospodarczej jest maksymalizacja zysku, wyraajca si w deniu do
osignicia jak najwikszej rnicy midzy przychodami ze sprzeday produktw a kosztami ich wytworzenia. Istotn rol odgrywaj w tym zakresie ceny ksztatowane przez rynek.
Rynek moe by jednak zorganizowany w rny sposb, a powizania midzy podmiotami gospodarczymi na rynku zale m.in. od rodzaju wystpujcej na nim konkurencji.
Konkurencja jest to proces, w ktrym podmioty gospodarcze dc do realizacji wasnych interesw usiuj przedstawi korzystniejsze od innych oferty transakcji,
a take unika skutkw przedstawiania korzystniejszych ofert przez rywali. Jest to jeden
z gwnych wyrnikw gospodarki rynkowej. Przesanki konkurencji:
wspzawodnictwo midzy producentami o dostp do ograniczonych zasobw;
rywalizacja producentw w zdobywaniu odbiorcw swoich produktw o pienidze
bdce w posiadaniu nabywcw-konsumentw;
wspzawodnictwo kupujcych midzy sob o ograniczon ilo dbr znajdujcych
si na rynku oraz w zakupie najlepszych i najbardziej korzystnych dla nich dbr.
Konkurencja przebiega midzy sprzedajcymi i wrd kupujcych; pobudza wymian informacji, zmuszajc rywali do zdradzania swoich planw potencjalnym nabywcom lub
sprzedawcom. Z punktu widzenia sprzedajcego konkurencja midzy nabywcami prowadzi do uzyskania informacji o podanych na rynku towarach oraz o najwyszej, moliwej do uzyskania cenie. Z punktu widzenia nabywcy rola konkurencji midzy sprzedajcymi polega na informowaniu o cenie towaru, o tym, kto nas dobrze obsuy jako klien-
145
ta, od ktrego kontrahenta (lekarza, mechanika itp.) moemy oczekiwa propozycji najlepszej realizacji naszej sprawy, itd.
Przedstawione przesanki i funkcje konkurencji powoduj, e moe ona przybiera rne formy, a take charakteryzowa si rnym stopniem natenia czy ostroci.
Pozwala to na klasyfikacj konkurencji wedug rnych kryteriw. Dwa podstawowe
kryteria klasyfikacji konkurencji:
1. Narzdzia oddziaywania na rynek przez podmioty pozwalaj wyrni:
konkurencj cenow wykorzystywanie manewru cen w walce konkurencyjnej
midzy podmiotami gospodarczymi;
konkurencje niecenow rywalizowanie za pomoc jakoci produktw, warunkw gwarancji i serwisu, warunkw finansowania zakupw, reklamy, promocji itp.
W praktyce konkurencja niecenowa okazuje si efektywniejsza od cenowej, ktra
oznacza malejce utargi i przychody, a ponadto jest znacznie atwiejsza do naladownictwa ni np. poprawa jakoci, serwisu.
2. Stopie stanowienia przez podmioty gospodarcze cen i skali produkcji (czyli sposb,
w jaki podmioty wyznaczaj ceny i rozmiary produkcji dbr czy usug) wskazuje na:
konkurencj doskona podmioty przyjmuj cen jako wielko dan z zewntrz, na ktr nie maj adnego wpywu, s cenobiorcami;
konkurencj niedoskona podmioty wspdecyduj lub wrcz decyduj o cenie,
s cenodawcami. Forma ta podlega dalszej klasyfikacji na:
konkurencj monopolistyczn;
konkurencj oligopolistyczn (oligopol);
konkurencj monopolow (monopol peny czysty).
Granice midzy typami struktur rynkowych s nieostre. Przy tym konkurencja doskonaa
i z drugiej strony peny (czysty) monopol s teoretycznie uyteczne jako skrajne rodzaje struktury rynkowej. W praktyce wikszo rynkw funkcjonuje midzy tymi skrajnymi elementami oglnej struktury rynku. Na rynku doskonale konkurencyjnym przedsibiorstwo jest biorc cen (cenobiorc), przyjmuje cen jako wielko dan z zewntrz,
na ktr nie ma praktycznie wpywu. Dlatego te dla osignicia zakadanego celu (maksymalizacji zysku) moe jedynie obnia koszty i manewrowa wielkoci produkcji
i sprzeday po okrelonej cenie. Natomiast monopol oznacza sytuacj, w ktrej cay rynek okrelonego wyrobu jest kontrolowany przez jednego producenta-sprzedawc. Monopolista nie ma konkurentw (producentw bliskiego substytutu), dysponuje wycznoci sprzeday, tote maksymalizuje zysk, ustalajc cen produktu (cenodawca) i wielko produkcji.
146
Oglne waciwoci rodzajw konkurencji (struktur rynku)

Modelom konkurencji odpowiadaj dwa typy (struktury) rynku:
1. Rynek doskonale konkurencyjny.
2. Rynek o konkurencji niedoskonaej (typowy, normalny i rynek monopolistyczny).
Rynek
Kryterium
wyrnienia
Konkurencyjnie niedoskonay
Konkurencyjnie
doskonay
Monopolistyczny
Oligopolistyczny
Monopolu penego
wiele
wiele
kilka
jeden
identyczny
zrnicowany
identyczny lub
brak bliskich
zrnicowany
substytutw
brak
silne
wystpuj
brak
Bariery wejcia
brak (adne)
pewne
powane
Kontrola cen
adna
pewna
znaczna
pena
0%
niski
wysoki
100%
Liczba przedsibiorstw na rynku

Rodzaj produktu
Zrnicowanie
produktu
Wspczynnik
koncentracji
Kryterium
wejcia innych
Konkurencja
wyrnienia
Podmiot
niemono
pomidzy
Przedsibiorstwami
Gospodarstwami domowymi
Pozacenowa
Przedmiot
Charakter
Obszar
Cenowa
Doskonaa
Jakoci
Stylu
Warunkw
Warunkw
Warunkw
sprzeday
serwisu
gwarancji
Niedoskonaa
Monopolistyczna
Wewntrzna
Oligopolistyczna
Monopolu penego
Zewntrzna
Scharakteryzujmy rodzaje rynkw konkurencyjnych dominujce w gospodarce, czyli

konkurencj monopolistyczn i oligopolistyczn. Uwzgldni przy tym naley, e w praktyce firmy miewaj charakter mieszany, tzn. niektre elementy ich rynku odpowiadaj
doskonaej konkurencji, inne za zblione s nawet do cech monopolu penego.
Okrelenie typu konkurencji na rynkach i znajomo dziaania mechanizmw im
towarzyszcych jest niezwykle istotna z punktu widzenia denia przedsibiorstwa do
swojego optimum ekonomicznego, tj. maksymalizacji zysku. To wanie na rynku przedsibiorstwo sprzedaje swoje produkty i uzyskuje przychody ze sprzeday (utargi)! Typy
147
konkurencji determinuj krzywe popytu na produkty przedsibiorstwa i w ten sposb

bezporednio okrelaj rozmiary moliwych do uzyskania utargw.
Z tych powodw przeanalizujemy gwne typy konkurencji, a przy zaoeniu kosztw przedsibiorstwa, okrelimy take zyski na rnych rynkach.
Istota konkurencji doskonaej
Zaoenia konkurencji doskonaej:
jednorodny produkt (np. pszenica) najlepiej ten sam;
wielka ilo producentw (drobnych);
bardzo wielu kupujcych ten produkt;
nabywcy maj pen informacj o cenach tych produktw;
nieograniczona swoboda wejcia lub wyjcia z gazi.
Te warunki oznaczaj, e nikt indywidualnie nie ma wpywu na ceny, poniewa:
niezalenie od tego, ile przedsibiorstwo sprzedaje, otrzymuje zawsze dokadnie cen rynkow (kada ilo zostanie sprzedana po cenie rynkowej);
prba podniesienia ceny spowoduje, e nie bdzie adnej sprzeday (w sklepie obok
to samo mona kupi po cenie rynkowej);
sprzeda poniej ceny rwnowagi nie ma sensu, bo sprzedajcy zawsze uzyska cen rynkow (sprzedajcy musiaby dziaa przeciwko swoim moliwym do osignicia korzyciom).
Krzywa popytu i utargi przedsibiorstwa na rynku o konkurencji doskonaej
Jak w takiej sytuacji wyznaczy krzyw popytu? Zamy, e producent wytwarza
i sprzedaje dugopisy po cenie rynkowej, np. 2 z. Krzyw popytu wyznaczymy, przedstawiajc na schemacie zwizki iloci i cen w nastpujcy sposb: pierwszy po cenie 2 z,
(), pity po cenie 2 z, (), dziesity po cenie 2 z itd. Na wykresie bdzie to paska
krzywa popytu (na poziomie ceny rynkowej).
Warunki na rynku wolnokonkurencyjnym
cena
Krzywa popytu na poda

przedsibiorstwa
UK = C
C
(utarg kracowy = cena)
ilo Q
148
Na takim rynku atwo wyznaczy utarg cakowity: UC = Q x C. Na schemacie bdzie to

pole ograniczone iloci i cen.
Zysk i decyzje przedsibiorstwa na rynku o konkurencji doskonaej
Do wyznaczenia optimum ekonomicznego przedsibiorstwa naley take wyznaczy
utargi kracowe. Przypomnijmy: utarg kracowy (UKr) to przyrost utargu cakowitego
spowodowany przyrostem (zmian) sprzeday o kolejn jednostk. Jak bdzie wyglda
w tej sytuacji wykres utargw kracowych (zakadajc, e cena rynkowa za jednostk
wynosi 2 z)?
Zgodnie z definicj: sprzeda pierwszej jednostki spowoduje przyrost UC o 2 z;
sprzeda pitej z kolei jednostki spowoduje przyrost UC o 2 z; sprzeda dziesitej z kolei jednostki spowoduje przyrost UC o 2 z itd. Oznacza to, e na rynku o konkurencji doskonaej:
utargi kracowe s rwne cenie rynkowej (C = UKr);
krzywe popytu i utargu kracowego (UKr) pokrywaj si;
Moemy teraz przystpi do wyznaczenia na tym rynku zysku przedsibiorstwa. Aby wyznaczy zysk przedsibiorstwa, musimy okreli zapewniajce maksymalny zysk utargi
i koszty cakowite. Wychodzimy z zapisu:
Zmax = U K;
U = Q x P;
K = Q x KP.
Do wyznaczenia zysku przyjmujemy:
utargi cakowite i kracowe zostay okrelone we wczeniejszych rozwaaniach
paska krzywa popytu wyznacza cen i utarg kracowy dla przedsibiorstwa (C = UKr);
(schemat rynku o wolnej konkurencji);
koszty cakowite, przecitne i kracowe ich rozmiary i ksztat przyjmujemy takie,
jak zostay okrelone w temacie dotyczcym kosztw przedsibiorstwa, i z tymi kosztami wchodzi na rynek (schemat kosztw przecitnych i kracowych).
Przypomnijmy, e skal produkcji wyznacza koszt kracowy. Optimum ekonomiczne
produkcji wyznacza punkt przecicia krzywych utargu kracowego i kosztw kracowych
(UKr = KKr).
Procedura wyznaczania zysku (kolejno dziaa):
1. Nakadamy na siebie schematy rynku i kosztw.
2. Wyznaczamy utarg (ilo i cen) w nastpujcy sposb:
149
odszukujemy na wsplnym schemacie wykresy utargw i kosztw kracowych,

a nastpnie identyfikujemy punkt ich przecicia (punkt optimum ekonomicznego);
punkt optimum ekonomicznego rzutujemy na o rozmiarw produkcji (Q) i w ten
sposb okrelamy optymaln ilo;
majc okrelon ilo (pamitajc o zwizku iloci i ceny), przechodzimy na
krzyw popytu, a z niej przechodzimy na o cen, wyznaczajc (odczytujc) jej
konkretn warto (P);
majc odpowiadajce optimum P i Q wyznaczamy utarg: U = P x Q (na schemacie pole ograniczone P i Q).
3. Wyznaczamy koszty (ilo i koszt przecitny) w nastpujcy sposb:
optymaln ilo (Q) rzutujemy na wykres kosztw przecitnych, a punkt ich spotkania przenosimy na o cen i kosztw, na ktrej odczytamy redni koszt wytworzenia produktu (przy optymalnej skali produkcji);
majc odpowiadajce optimum Q i KP wyznaczamy koszt: K = Q x KP (na schemacie pole ograniczone Q i KP).
4. Zysk okrelimy jako: Z = U K (na schemacie rnica pomidzy polem utargu i polem kosztw),
Zysk w warunkach konkurencji doskonaej
MC Kryterium
Koszty i cena
(MC, AC, P)
kracowe
AC
P
Kryterium
opacalnoci
MR = P
ZYSK
P1
Produkcja (Q)
Q
Przypadek konkurencji doskonaej gdy przedsibiorstwo spotyka na rynku pask

krzyw popytu, do ktrej przyrwnuje swoje koszty.
1. Stosujc kryterium kracowe przedsibiorstwo powinno wybra rozmiary produkcji
wyznaczone przeciciem krzywych kosztw kracowych i utargu kracowego:
MC = MR = cena (P).
150
2. Ich zrwnanie wyznacza optymalny poziom produkcji, poniewa:

produkcja wysza od optymalnej oznacza, e dodatkowa produkcja przynosi
bdzie straty zmniejszajce zysk cakowity, bo MC > MR do kadej nastpnej
jednostki naley dokada z ju osignitego zysku,
produkcja nisza, np. w punkcie najniszych kosztw przecitnych zmniejsza
moliwy do uzyskania zysk cakowity.
3. W sytuacji kiedy MC MR, przy innych warunkach niezmienionych, przedsibiorstwo
powinno odpowiednio zmieni skal produkcji:
Decyzje przedsibiorstw wedug kryterium kracowego
Warunki kracowe
MR > MC
MR = MC
MR < MC
zwikszy produkcj
wielko optymalna
zmniejszy produkcj
Istota konkurencji monopolistycznej

Rozpatrzymy teraz przypadek monopolu penego. Monopol sytuacja, w ktrej cay rynek okrelonego wyrobu jest kontrolowany przez jednego producenta-sprzedawc. Istota monopolu to jego sia rynkowa pozwalajca kontrolowa cen rynkow sprzedawanego wyrobu. Monopolista maksymalizuje zysk, ustalajc cen i wielko produkcji:
moe ograniczy produkcj, podnie ceny, pobra wysze zyski ni inne firmy.
Zaoenia modelu monopolu:
nie ma konkurentw (producentw bliskiego substytutu);
istnieje wyczno sprzeday;
ograniczone wejcie innych sprzedawcw;
sabo kupujcych, ktrzy nie mog wpyn na cen,
Krzywe popytu i utargi na rynku monopolistycznym
Na rynku o konkurencji monopolistycznej przedsibiorstwo napotyka na ukonie opadajc krzyw popytu na jego produkty. Jej ksztat wynika z barier po stronie popytowej.
Jest ona dla monopolisty twardym ograniczeniem i jeli chce realizowa zyski, nie moe
wychodzi poza ni.
Aby wyznaczy rozwizania optymalne przedsibiorstwa dziaajcego na takim
rynku, naley przeprowadzi odpowiednie analizy prowadzce do wyznaczenia moliwych do uzyskania utargw cakowitych i wynikajcych z nich utargw kracowych. Tak
analiz przeprowadzimy z wykorzystaniem danych i wylicze zawartych w tabeli.
151
Ilo (Q)
Cena (P)
Utarg cakowity (TR)
Utarg kracowy (MR)
Zawarto tabeli ilustruj wykresy (ilustruj warunki na rynku monopolistycznym, ktre

w swoich decyzjach musi bra pod uwag przedsibiorstwo).
Krzywa popytu, utargi kracowe i cakowite (wspzalenoci)
Popyt na produkty przedsibiorstwa
8
|Ed| = 1
MR
2
DD
Q
Utarg kracowy
M
R
6
4
MR urednione lub
MR1 = 6
wyprowadzone
z rachunku rniczkowego
MR2 = 2
1
3
2
MR3 = 2
MR4 = 6
6
152
Utarg cakowity
TR
8
TR
4
Q
0
Warunki na rynku monopolistycznym istotne dla decyzji przedsibiorstwa:

ukona opadajca krzywa popytu na produkty przedsibiorstwa (gazi), wyznaczajca warianty moliwych decyzji w odniesieniu do produkowanych iloci i cen;
utargi kracowe na wykresie le pod krzyw popytu (jako linia);
po przekroczeniu pewnego poziomu produkcji dodatkowa produkcja przynosi straty
utargu cakowitego (TR) od punktu, w ktrym utarg kracowy MR staje si ujemny;
utarg cakowity jest najwikszy przy takich rozmiarach produkcji, kiedy UKr = 0
(utarg kracowy wynosi 0; zwizek z Ecp = 1).
Cena monopolowa
Do warunkw na rynku wyznaczonych przez ukon krzyw popytu monopolista przykada wasne uwarunkowania, czyli wasne krzywe AC i MC. Nie dostosowuje swojej
produkcji do warunkw (gwnie cen!) panujcych na rynku, lecz narzuca ilo i cen
wynikajce z kosztw wasnych. Na schemacie koszty monopolu reprezentowane s
przez wykres kosztw kracowych (KKr lub ang. MC). Monopolista kieruje si przy tym
deniem do okrelenia poziomu produkcji w punkcie optimum ekonomicznego.
Okrelenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczeniu wielkoci Q maksymalizujcej zysk (punkt przecicia MR i MC), a nastpnie, biorc pod uwag krzyw
popytu, na wyznaczeniu ceny maksymalnej, po ktrej wyprodukowane wyroby mog by
sprzedane.
153
MC, MR, P
Cena
monopolowa
MC
P
DD = AP = P
MR
Q = Optimum prod.
Cena monopolowa wyznaczona jest w punkcie zetknicia si krzywej popytu z rzutem

wielkoci produkcji maksymalizujcej zysk monopolu.
Granice ceny monopolowej wyznaczaj:
reakcje popytu na wzrost cen:
malejcy zysk ze wzgldu na spadek sprzeday;
wzrost kosztw przecitnych na jednostce, co zmniejsza zysk na jednostce
(w tym z podwyki cen);
konkurencja innych przedsibiorstw;
konkurencja gazi wytwarzajcych substytuty;
dziaania antymonopolowe pastwa.
Zysk w warunkach monopolu
Podczas podejmowania decyzji produkcyjnych w warunkach monopolu brane s pod
uwag te same kryteria jak w warunkach konkurencji doskonaej. Do wyznaczenia zysku
przyjmujemy:
utargi cakowite i kracowe zostay okrelone na schemacie rynku monopolistycznego;
koszty przecitne i kracowe przyjmujemy takie same jak w konkurencji doskonaej.
Optimum ekonomiczne produkcji wyznacza punkt przecicia krzywych utargu kracowego i kosztw kracowych: UKr = KKr (MR = MC).
154
Zysk w warunkach monopolu
MC
P
AC
ZYSK
B
P
P
1
0
DD
MR
Q=
Optimum ekon.
Procedura wyznaczania zysku kolejno dziaa taka sama jak w przypadku konkurencji doskonaej. Przypomnienie:
1.
Nakadamy na siebie schematy rynku i kosztw.
2.
Wyznaczamy utarg (ilo i cen) w nastpujcy sposb:

odszukujemy na wsplnym schemacie wykresy utargw i kosztw kracowych,
nastpnie identyfikujemy punkt ich przecicia (punkt optimum ekonomicznego);
punkt optimum ekonomicznego rzutujemy na o rozmiarw produkcji (Q) i w ten
sposb okrelamy optymaln ilo;
majc okrelon ilo (pamitajc o zwizku iloci i ceny), przechodzimy na
krzyw popytu, a z niej przechodzimy na o cen, wyznaczajc (odczytujc) jej
konkretn warto (P);
majc odpowiadajce optimum P i Q, wyznaczamy utarg: U = P x Q (na schemacie pole ograniczone P i Q).
3.
Wyznaczamy koszty (ilo i koszt przecitny) w nastpujcy sposb:

optymaln ilo (Q) rzutujemy na wykres kosztw przecitnych, a punkt ich spotkania przenosimy na o cen i kosztw, na ktrej odczytamy redni koszt wytworzenia produktu (przy optymalnej skali produkcji)
majc odpowiadajce optimum Q i KP, wyznaczamy koszt: K = Q x KP (na
schemacie pole ograniczone Q i KP).
4.
Zysk okrelimy jako Z = U K (na schemacie rnica pomidzy polem utargu i polem kosztw).
155
Decyzje przedsibiorstw wedug kryterium kracowego, w sytuacji kiedy MC MR

Warunki kracowe
MR > MC
MR = MC
MR < MC
zwikszy produkcj
wielko optymalna
zmniejszy produkcj
Jeeli MR przewysza MC, to dodatkowa produkcja bardziej zwikszy U (przychd) ni

C (koszty), czyli zwikszy zysk.
Specyfika monopolu na rynku:
monopolista zawsze uzyskuje zysk nadzwyczajny;
monopolista jest twrc cen;
nie produkuje w nieelastycznej czci popytu (|Ed| < 1);
moe podnosi cen powyej kosztu kracowego;
rnicuje ceny dla rnych klientw (tzw. dyskryminacja cenowa).
Rnicowanie cen
Rnicowanie cen wystpuje wtedy, kiedy monopolista sprzedaje to samo dobro po rnych cenach rnym grupom odbiorcw. Taka moliwo wynika z faktu, e na rynku
wystpuje ujemnie nachylona krzywa popytu na dobro dostarczane przez monopol, ktra
wskazuje, e niektrzy odbiorcy s skonni zaakceptowa wysz cen, aby mie okrelony wyrb.
Rodzaje rnicowania cen:
pierwszego rodzaju monopolista zna maksymaln cen, ktr kady nabywca zapaci za kad ilo dobra, i dla kadego nabywcy ustala inn cen;
drugiego rodzaju monopolista pobiera cen w zalenoci od spenienia przez nabywc pewnych kryteriw (np. zalenych od iloci lub czasu odbioru);
trzeciego rodzaju monopolista ustala rn cen dla rnych grup odbiorcw (np.
w zalenoci od tego, czy nale do klubu lub grupy wiekowej).
Skutki rnicowania cen:
przemieszczenie krzywej utargu kracowego na krzyw popytu i przesunicia optymalnych rozmiarw produkcji z Q do Q1;
monopolista rnicujcy ceny powiksza zysk o wielko odpowiadajc zaciemnionym polom.
156
MC, P, MR
P5
P4
MC
PM
P2
ZYSK
P1
DD = MR
MR
Q1
Zagadnienia analizy rnicowania cen mog by przedmiotem oddzielnych zaj. Temat

moe by atrakcyjny, poniewa czsto mamy do czynienia w rnych sklepach z promocjami, wyprzedaami, czy sprzedaami bez VAT-u, a s to ywe przykady powszechnego stosowania rnicowania cen.
Zagadnienia dodatkowe
1.
Strata monopolu
Zysk negatywny strata monopolu

MC, AC, P
MC
AC
C
P2
PM
STRATA
DD = P = AR
MR
Qe
Wnioski:
najniszy punkt AC wyznacza najnisz cen opacaln (P2 nie pokryje kosztw);
zysk na jednostk wyniesie: PM P1 zysk dodatni, PM P2 zysk ujemny (strata);
zysk cakowity to: (PM P1) x Qe pole A, B, PM, P1;
strata cakowita: |(PM P2)| x Qe pole B, C, PM, P2.
157
2.
Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krtkim okresie

koszty, utarg
Jeeli cena jest wysza od

ATC1, to przedsibiorstwo
produkuje Q1 z zyskiem
Jeeli cena zawiera si
midzy ATC1, a AVC1 to
przedsibiorstwo produkuje
Q1 i ponosi starty
MC
ATC 1
ATC
AVC
AVC1
Jeeli cena jest nisza od

AVC1 to produkcja
przedsibiorstwa wynosi 0
MR
Produkcja (Q)
Q1
Interpretacja wykresu:
przedsibiorstwo ustala wielko swojej produkcji na poziomie Q1, na ktrym krtkookresowy koszt kracowy (MC) jest rwny utargowi kracowemu (MR);
nastpnie sprawdza, czy podjcie produkcji ma sens z ekonomicznego punktu widzenia:
jeeli cena jest wysza od krtkookresowych przecitnych kosztw cakowitych
(ATC), to rozmiary produkcji wynosz Q1, a przedsibiorstwo osiga zyski;
jeeli cena ustali si na poziomie midzy ATC a AVC, to przedsibiorstwo ponosi
wprawdzie straty, ale czciowo pokrywa swoje koszty stae. Wielko produkcji
powinna wic zosta utrzymana na poziomie Q1;
natomiast w sytuacji, gdy cena spadnie poniej AVC, produkcja powinna wynosi
zero. Przy tej cenie bowiem przedsibiorstwo nie jest w stanie pokry nawet swoich kosztw zmiennych.
158
3.
Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w dugim okresie

koszt kracowy MC
koszt przecitny AC
utarg kracowy MR
MC
Jeeli cena jest rwna lub
wysza od AC 1, produkcja
wynosi Q 1
AC
AC 1
B
Jeeli cena jest nisza od

AC1 to firma jest
likwidowana
MC = MR
Produkcja (Q)
Q1
Interpretacja wykresu:
w dugim okresie przedsibiorstwo wybiera rozmiary produkcji okrelone przez punkt
B, dla ktrego MR jest rwny MC;
nastpnie sprawdza, czy przy rozmiarach produkcji Q1, nie ponosi strat:
jeeli cena jest rwna lub wysza od AC1, czyli dugookresowych kosztw przecitnych dla produkcji Q1, to przedsibiorstwo nie ponosi strat i utrzymuje si na rynku,
jeeli cena jest nisza od AC1, to produkcja przedsibiorstwa powinna w dugim
okresie wynosi zero, co oznacza jego likwidacj.
Skutki wejcia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny
Wejcie monopolu na rynek wolnokonkurencyjny
MC, P, MR
MC
P2
P1
A
P
DD
B
MR
Q2 Q1
MR = P
Q
Q
159
Przykad
Zamy, e ksztatowanie si kosztw przedsibiorstwa jest stabilne i reprezentowane
przez wykres kosztw kracowych (MC). Przyjmijmy, e pocztkowo przedsibiorstwo
musi dziaa na rynku o konkurencji doskonaej (reprezentowanym przez pask krzyw
popytu). W takiej sytuacji przedsibiorstwo bdzie realizowao produkcj optymaln Q
wyznaczon przez punkt A (punkt przecicia MR i MC). Oznacza to, e przedsibiorstwo
bdzie:
dostarczao na rynek ilo produktu Q (taka ilo dbr bdzie dostpna);
bdzie te dobra sprzedawa po cenie P (ta cena rynkowa wyznaczy koszt uzyskania
dostpu do tych dbr).
Po okrelonym czasie niech rynek o konkurencji doskonaej przejdzie w rynek o konkurencji monopolistycznej. Na rynku pask krzyw popytu na towary przedsibiorstwa zastpi typowa opadajca krzywa popytu. Jak to wynika z wczeniej prowadzonych rozwaa, przy takim ksztacie krzywej popytu wykres utargw kracowych bdzie przebiega
poniej krzywej popytu. Zmienia to rynkowe warunki funkcjonowania przedsibiorstwa,
ktre na nowo musi okreli swoje optimum. Teraz do przecicia MR i MC dojdzie
w punkcie B. W takiej sytuacji, realizujc swoje optimum, przedsibiorstwo bdzie produkowao na poziomie Q1 i sprzedawao po cenie P1 (na nowo wyznaczy iloci i ceny):
zmniejszy produkcj z Q do Q1 (mniejsza ilo dbr bdzie dostpna);
sprzedawa ja bdzie po P1 (wzrosn koszty uzyskania dostpu do tych dbr).
Oglne skutki wejcia monopolu na rynek wolnokonkurencyjny
Monopolista, wchodzc na rynek wolnokonkurencyjny (zastpujc), bdzie wytwarza
mniej i droej. Wyniknie to z faktu, i dostosuje on ilo i cen rynkow do swoich uwarunkowa, tzn. doprowadzi w krtkim okresie do zmiany punktu rwnowagi rynkowej
poziomu ceny P i iloci rwnowagi Q do Q1 i P1, a w dugim okresie do Q2 i P2.
Dobroczynno deregulacji!
Odwracajc sytuacj: monopol na rynku zastpiony zostanie struktur bardziej zblion
do konkurencji doskonaej. Taki proces jest nazywany deregulacj rynkw, poniewa
w warunkach monopolu iloci i ceny s uregulowane dla nich korzystnymi decyzjami
przedsibiorstw. W wyniku deregulacji, w braku innych przeszkd, po pewnym czasie
pojawi si skutki:
wzronie produkowana ilo (wzronie dostpno) dbr;
spadn ceny (spadn koszty uzyskania dostpu do dbr).
160
Istota konkurencji monopolistycznej

Teoria tej struktury rynku czy elementy konkurencji doskonaej i monopolu penego.
Model konkurencji monopolistycznej opiera si na czterech podstawowych zaoeniach:
1. Produkty na rynku s zrnicowane i maj bliskie substytuty. Na rynku konkurencji
monopolistycznej producenci sprzedaj zrnicowane produkty bdce bliskimi substytutami (np. dwa proszki do prania wystpujce pod rnymi markami i w rnych
opakowaniach s odmiennymi produktami, mimo e ich skad chemiczny moe by
jednakowy).
2. Swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku. Na rynku monopolistycznym
identycznie jak w konkurencji doskonaej brak barier wejcia na okrelony rynek lub
bariery te nie s trudne do pokonania.
3. Wielu sprzedajcych i kupujcych. Podobnie jak w konkurencji doskonaej na rynku
konkurencji monopolistycznej wystpuje wielu producentw (sprzedajcych) i wielu
kupujcych.
4. Pena informacja o rynku. Podmioty funkcjonujce na rynku monopolistycznym maj
wiedz o rywalach, oferowanych przez nich produktach, cenach tych produktw itp.
Konkluzje brana, w ktrej dominuje konkurencja monopolistyczna:
skada si z wielu dostawcw wytwarzajcych produkty bdce bliskimi substytutami;
kade z przedsibiorstw ma ograniczon moliwo wpywania na ceny wasnych
produktw;
istnieje swoboda wchodzenia na rynek i opuszczania rynku;
podmioty dziaajce na rynku konkurencji monopolistycznej maj pen wiedz (informacj) o tym rynku i produktach na nim wystpujcych.
Krzywe popytu na rynku monopolistycznym
Rynek ten ma szczegln waciwo: firmy dziaajce w konkurencji monopolistycznej
mog napotyka dwie rne krzywe popytu. Jedna krzywa wystpuje wwczas, gdy
zmianie ceny produktu przedsibiorstwa nie towarzysz zmiany cen produktw przedsibiorstw konkurencyjnych. Jest to indywidualna krzywa popytu. Druga krzywa popytu
powstaje wtedy, kiedy w odpowiedzi na zmian ceny produktw przedsibiorstwa konkurenci take zmieniaj ceny swoich produktw. Powstaje wwczas oglnorynkowa krzywa
popytu (vide: wykres).
161
Konkurencja monopolistyczna
Krzywe popytu
D
P
d
D
D
A
P1
B
B
P2
D
Q1
Q2*
D
D Q2
W okrelonym momencie firma moe sprzeda wielko Q1 po cenie P1. Zamy, e

przedsibiorstwo obniy cen do P2, a konkurenci nie zmieni cen. Firma moe wwczas zwikszy sprzeda do Q2 (punkt B). Gdy wic tylko okrelona firma obnia cen
krzywa popytu na jej produkty ma posta linii dd. Jest to indywidualna krzywa popytu.
Popyt na produkty firmy zmniejszy si, gdy konkurenci take obni ceny swoich
produktw. Po cenie P2 firma sprzeda mniejsz ilo, np. Q2* (punkt BI). Rnica midzy
Q2 i Q2* jest wielkoci sprzeday utracon na rzecz konkurentw, a krzywa majca posta DD jest wic drug krzyw popytu przedsibiorstwa kiedy wszyscy producenci
obni swoj cen do P2; jest wic oglnorynkow krzyw popytu.
W aspekcie ksztatowania si dwch krzywych popytu oczywiste jest denie
przedsibiorstw do indywidualnej krzywej popytu. Dlatego w modelu konkurencji monopolistycznej uwzgldnia si moliwo pozacenowego wpywania firmy na krzyw popytu.
Pozacenowe oddziaywanie firmy na krzyw popytu
W praktyce moliwe s dwa sposoby pozacenowego oddziaywania przedsibiorstw na
ksztatowanie si wielkoci sprzeday: rnicowanie produktw oraz reklama (promocja
sprzeday).
Rnicowanie produktw dotyczy przede wszystkim cech jakociowych, marki
produktu, lokalizacji sprzeday, warunkw serwisu itp. Producent stara si przekona
kupujcych, e relacja ceny np. do jakoci jego produktw jest korzystniejsza w porwnaniu do produktw konkurentw. Moliwoci rnicowania produktw s znaczne
produkty mog faktycznie rni si pewnymi cechami fizycznymi, ale rnicowanie moe take polega na zmianie opakowania czy te zmianie samej nazwy.
162
Reklama (promocja sprzeday) jest to patna forma przedstawiania i popierania

produktw przez okrelonego nadawc. Suy informacji o produkcie, wykreowaniu marki oraz ksztatowaniu wiadomoci o niej wrd potencjalnych nabywcw.
Rnicowanie produktu oraz reklama (promocja sprzeday) musz by dla firmy
opacalne. Ekonomiczna efektywno np. poprawy jakoci produktw wynika z porwnania efektu w postaci wzrostu przychodu ze sprzeday z kosztami uzyskania lepszej jakoci. Podobnie jest w odniesieniu do oceny efektywnoci reklamy produktw przedsibiorstwa. Wynika z tego, e firma kierujca si zasad maksymalizacji zysku powinna
porwnywa zmiany nakadw na popraw jakoci produktu lub na reklam z osiganymi efektami w postaci wzrostu popytu na wasne produkty. Zwikszenie nakadw i w rezultacie wzrost kosztw jakoci produkcji lub reklamy jest racjonalne jedynie wwczas,
kiedy koszty marginalne tych przedsiwzi s mniejsze anieli przychody marginalne
uzyskane w ich wyniku.
Istota konkurencji oligopolistycznej, duopol
Oligopol wystpuje wwczas, gdy produkcja (sprzeda) produktu opanowana jest przez
niewielk liczb przedsibiorstw. Funkcjonowanie w okrelonej brany (gazi) jedynie
dwch producentw-sprzedawcw okrelane jest jako duopol. Analiza tej formy konkurencji oparta jest na nastpujcych zaoeniach:
1.
Produkty na rynku s jednorodne lub zrnicowane. Na rynku oligopolistycznym

przedsibiorstwa mog produkowa jednorodne lub zrnicowane produkty, najczciej wytwarzaj produkty rnorodne bdce w stosunku do siebie bliskimi substytutami (np. produkcja maszyn, samochodw, komputerw, papierosw).
2.
Niewielka liczba producentw-sprzedawcw i wielu kupujcych! Przy maej liczbie

producentw okrelonego produktu kada decyzja firmy wpywajca na wielko
sprzeday zauwaana jest przez konkurentw, ktrzy mog przedsiwzi kroki dostosowawcze. W wyniku istotn cech oligopolu jest uwzgldnianie reakcji firm konkurencyjnych we wasnej koncepcji dziaania.
3.
Ograniczony dostp do rynku jest utrudniony gwnie przez czynniki natury technologicznej i przez koszty produkcji. W branach opanowanych przez oligopole
(produkcja samochodw, papierosw, maszyn itp.) bardzo trudnymi do pokonania
barierami wejcia na rynek s zasoby finansowe potrzebne do uruchomienia produkcji w skali umoliwiajcej konkurencj.
4.
Pena informacja o rynku. Podmioty funkcjonujce w warunkach oligopolu maj pen wiedz o konkurentach i ich produktach.
163
Z tych zaoe wynika szczeglna osobliwo oligopolu: kady jego uczestnik musi
uwzgldnia wpyw wasnych dziaa na decyzje stosunkowo nielicznych rywali, a z drugiej strony wasne decyzje (dotyczce np. wielkoci produkcji) determinowane s przypuszczeniami na temat reakcji konkurentw. Tym samym krzywa popytu na wyroby kadego oligopolisty zaley m.in. od reakcji konkurentw; poszczeglni producenci musz
wic prognozowa, co zrobi ich rywale rynkowi. Prowadzi to do swoistej wspzalenoci w oligopolu.
Szczeglne wspzalenoci midzy oligopolistami:
jeli jedno z przedsibiorstw oligopolu podnosi cen na swoje produkty pozostali
producenci nie podnosz swoich cen (lub zwikszaj je w wyranie mniejszym stopniu) w nadziei przycignicia dodatkowych kupujcych;
jeeli natomiast jeden z oligopolistw obnia cen, wwczas konkurenci take obniaj ceny, chronic si przed utrat klientw;
oligopolista zakada, e konkurenci dostosuj si do obniki cen, ale nie do ich
podwyki;
w wyniku powstaje kolejna waciwo tego rynku: krzywa popytu przedsibiorstwa
oligopolistycznego traci cigo, zaamuje si, take krzywa przychodu marginalnego staje si nieciga (vide: wykres).
Zaamana krzywa popytu w oligopolu
P
D
d
P0
d
D
MR1
Q0
MR2
Wiadomo, e na rynku konkurencji monopolistycznej firma napotyka dwie krzywe popytu:

dd oraz DD. Krzywa dd wyznacza popyt na produkty firmy, kiedy tylko ona zmienia
cen swoich produktw, a konkurenci nie zmieniaj cen. Krzywa DD odpowiada relacjom ceny i skali sprzeday wwczas, gdy wszystkie firmy w brany podnosz lub obniaj ceny. Wynika z tego, e cena Po i sprzeda Qo s wielkociami maksymalizujcymi
zysk firmy.
164
W oligopolu:
jeeli firma podniesie cen powyej Po, konkurenci nie podnios cen na swoje produkty;
popyt na produkty firmy spadnie wic znaczco: waciw krzyw popytu dla cen
wikszych od Po jest odcinek Ed;
w przypadku obnienia ceny poniej Po konkurenci take obniaj ceny swoich produktw; tym samym wzrost popytu na produkty okrelonego przedsibiorstwa jest
relatywnie niewielki;
waciw krzyw popytu dla cen tej firmy mniejszych od Po jest odcinek ED;
cznie krzywa popytu firmy oligopolistycznej przybiera posta zaamanej krzywej:
dED;
w punkcie zaamania (E) krzywa traci cigo;
w rezultacie take krzywa przychodu marginalnego traci swoj cigo w punkcie
zaamania (E) lub w punkcie Qo wielkoci sprzeday;
krzywa przychodu marginalnego MR1 odpowiada krzywej popytu dd, natomiast
MR2 odpowiada krzywej popytu DD.
Wnioski dla funkcjonowania oligopolu
Z przedstawionych zalenoci wynikaj wane wnioski dla funkcjonowania oligopolu:
zaamanie si krzywej popytu i w konsekwencji niecigo krzywej przychodu marginalnego (MR) sprawiaj, e cena maksymalizujca zysk oligopolisty pozostaje
wzgldnie staa;
w praktyce oznacza to, e ceny na tym rynku s stosunkowo sztywne, stabilne,
i nawet zmiany kosztw produkcji nie znajduj bezporedniego odbicia w zmianach
cen produktw oligopolistycznych (std dominacja konkurencji pozacenowej).
W granicach niecigego odcinka krzywej MR przedsibiorstwo w oligopolu nie reaguje
na wzrost kosztw marginalnych!
Wyjanienie sztywnoci cen w oligopolu
P
d
MC 2
E
P0
MC 1
A
B
0
Q0
165
MR
Jeeli krzywa kosztw marginalnych (MC) przecina krzyw przychodu marginalnego (MR)
w punktach jej niecigoci (odcinek AB), to zmiany kosztw marginalnych (np. z MC1 do
MC2) nie wpywaj na wielko produkcji ani na cen rwnowagi przedsibiorstwa. Zjawisko to wyjania, dlaczego przedsibiorstwa oligopolistyczne maksymalizujce zysk
mog nie zmienia ceny, mimo e koszty produkcji ulegy zmianie. Wskazane prawidowoci uzewntrzniaj si szczeglnie wyranie w duopolu, czyli na rynku opanowanym
tylko przez dwch producentw.
Przywdztwo cenowe na rynku oligopolistycznym
Przywdztwo cenowe specyfika oligopolu oznacza dominujc pozycj jednego
z przedsibiorstw w ksztatowaniu cen na tym rynku; w wyniku jeli ta jedna firma podnosi lub obnia cen sprzeday, pozostali producenci postpuj analogicznie.
W praktyce wystpuj dwa rodzaje przywdztwa cenowego:
1. Przywdztwo cenowe przedsibiorstwa dominujcego w produkcji. Forma ta wystpuje na rynku okrelonego produktu wtedy, kiedy firma ma tak znaczcy udzia
w produkcji tego produktu (np. procesorw), e pozwala jej to kontrolowa poziom
cen w caej gazi. Firma dominujca sama ustala cen sprzeday swoich produktw
i pozwala pozostaym firmom sprzedawa po ustalonej cenie takie iloci, jakie s one
zdolne sprzeda! Inne, mniejsze firmy znajduj si wwczas w sytuacji konkurencji
quasi-doskonaej: mog dowolnie zwiksza wielko produkcji i sprzeday, jednake pod warunkiem utrzymania wasnego kosztu marginalnego na poziomie kosztu
przecitnego nie wikszego od ceny; w innym przypadku nara si na straty!
2. Przywdztwo cenowe przedsibiorstwa o niskich kosztach. Jest to sytuacja,
w ktrej cen rynkow wyznacza firma majca najnisze koszty produkcji. Pozostae
firmy oligopolu sprzedaj swoje produkty po wyznaczonej cenie rynkowej, a ich rentowno i zyski zale od rnicy midzy ich kosztami produkcji a kosztami firmy wyznaczajcej cen. Oligopolista o wyszych kosztach produkcji nie moe sprzedawa
swoich produktw po cenie wyszej od owego puapu cenowego, poniewa gdyby
tak zrobi, popyt na jego produkty spadnie do zera. Oznacza to, e firmy o wyszym
koszcie mog funkcjonowa na okrelonym rynku dopty, dopki cena wyznaczona
przez firm dominujc (o niszym koszcie) przewysza koszt przecitny ich produkcji.
Moliwoci wejcia podmiotw gospodarczych na rynki konkurencyjne
Przedstawione kwestie dotyczyy konkurencji midzy firmami ju dziaajcymi w okrelonej gazi. W praktyce moliwa jest take konkurencja ze strony firm wchodzcych do
gazi. Moliwe s w tym zakresie trzy przypadki:
166
1. Wejcie do gazi jest bardzo atwe, swobodne.

2. Wejcie jest trudne przypadkowo niezamierzone.
3. Wejcie jest celowo utrudniane.
Ad 1. Swoboda wejcia i wyjcia gwna cecha konkurencji doskonaej (takiej struktury
rynku, w ktrej kada z firm jest maa w porwnaniu z ca gazi), czciowo dotyczy
take konkurencji monopolistycznej, okrelanej jako tzw. rynek sporny.
Swoboda wejcia sytuacja, w ktrej wszystkie firmy zarwno dziaajce, jak
i nowe maj dostp do tych samych technologii, a zatem take identyczne koszty produkcji.
Swoboda wyjcia z gazi kiedy nie pozostaj adne zamroone (utopione),
czyli bezpowrotnie utracone nakady, a opuszczajca okrelon ga firma moe odzyska wszystkie poniesione do tej pory wydatki inwestycyjne.
Tak zwany rynek sporny umoliwiaby firmom wtargnicie i szybkie wycofanie si
z brany po osigniciu przejciowego zysku; jest to raczej koncepcja teoretyczna;
w praktyce poniesione koszty s trudne (lub niemoliwe) do odzyskania w peni.
Ad 2. Niezamierzona bariera wejcia powstaje samorzutnie, nie zostaje rozmylnie
stworzona przez dziaajce ju w gazi firmy. Wystpuj jej dwie kategorie: bezwzgldna przewaga w wielkoci kosztw oraz korzyci ze skali produkcji.
Bezwzgldna przewaga w kosztach oznacza, e koszty zasiedziaych firm s nisze od tych, ktre napotykaj przybysze; jest to moliwe, jeli np. nabycie umiejtnoci
prowadzenia dziaalnoci w okrelonej brany wymaga czasu, a stare firmy miay dobrych menederw i zajy ju najdogodniejsze miejsca na rynku; oceniajc sytuacj
potencjalny przybysz nie zdecyduje si na prb wejcia.
Korzyci ze skali produkcji jako niezamierzonej bariery wejcia oznaczaj, e jeli
istniejca ju efektywna skala produkcji jest dua w porwnaniu z popytem na produkty
gazi, to przybysz nie zdoa wedrze si do gazi bez znacznego obnienia ceny rynkowej, co moe uniemoliwi osignicie zysku wejcie okae si nieracjonalne, bo
bardzo kosztowne.
Ad 3. Zamierzone tworzenie barier wejcia (tzw. strategiczne odstraszanie potencjalnych
konkurentw).
Inwestowanie w celu rozbudowy zdolnoci produkcyjnych nieprzeznaczonych do
natychmiastowego wykorzystania (s to rezerwy produkcyjne, ale rwnie zamroone
koszty). Kiedy nikt nie prbuje wej do brany lub przybysz akceptowany jest bez walki
(bo np. jest zbyt potny), zasiedziaa firma produkuje niewiele; przy prbie wejcia konkurenta produkcja firmy staje si wysoka, zdolnoci produkcyjne ju si nie marnuj,
167
wystpuj korzyci skali; tym samym wejcie natrafia na opr, przewidujcy to przybysz
z reguy rezygnuje z wejcia, poniewa ponisby straty w przewidywanej wojnie cenowej.
Poszerzanie asortymentu produktw jeli stara firma ma tylko jeden znak firmowy i model, przybysz moe zakada, e wedrze si na rynek z innym znakiem (modelem); gdy jednak stara firma wytwarza wiele marek i modeli okrelonego produktu, to
nowy konkurent zmuszony bdzie podj walk na szerokim froncie, co bardzo podnosicen wejcia i moe by nieracjonalne.
Wszystkie inne dziaania w starej firmie, ktre zwikszaj koszty stae (np. wydatki na reklam) lub nakady niedajce si odzyska, dziaaj odstraszajco, gdy dowodz woli podjcia walki z przybyszem.
***
Z przedstawionych wywodw wynika, e konkurencja niedoskonaa cenodawcw
umoliwia firmie funkcjonujcej na takim rynku osiganie wikszych zyskw w porwnaniu do warunkw konkurencji doskonaej cenobiorcw. Z tego wanie powodu firmy
d przez monopolizowanie dziaalnoci gospodarczej do kolejnych, wyszych modeli konkurencji niedoskonaej, a denie to zyskuje rang prawidowoci w rozwijajcej
si gospodarce rynkowej.
168
Temat 12. Rynek czynnikw produkcji
Temat 12
Rynek czynnikw produkcji
Tezy tematu:
Oglne zaoenia teorii rynku czynnikw produkcji. Specyficzne uwarunkowania popytu
na czynniki produkcji. Specyfika elastycznoci popytu na czynniki produkcji. Istota i determinanty poday czynnikw produkcji. Ograniczenia ofert podaowych czynnikw produkcji. Hipoteza rwnych korzyci netto w poday czynnikw. Mobilno czynnikw
a zrnicowanie ich cen. Rodzaje patnoci za czynniki produkcji; cena transferowa czynnika a renty ekonomiczne. Monopson, monopol i monopol bilateralny na rynku czynnikw.
Oglne zaoenia teorii rynku czynnikw produkcji
Na wstpie krtkie przypomnienie, czym s czynniki produkcji i ich tradycyjnego podziau.
PRACA (KAPITA LUDZKI)
ZIEMIA (ZASOBY NATURALNE)
Pierwotne czynniki produkcji (nie s produktami procesu gospodarczego)
CZYNNIKI PRODUKCJI to dobra uywane do produkcji innych dbr; to nakady dbr lub usug
uytkowane przez przedsibiorstwa w procesach produkcyjnych. Czynnikami produkcji s wic
usugi tych zasobw; kupujc prac kupuje si usug siy roboczej, a nie samych ludzi. Czynniki produkcji dzielone s ze wzgldu na ich waciwoci ekonomiczne.
Wtrne czynniki produkcji (nakad, ktry jest produktem procesu gospodarczego)
KAPITA (formy)
1. Fizyczny (trwae rodki)
2. Niematerialny (niewidoczny)
3. Finansowy
Nakady o charakterze niemateFabryki, urzdzenia, zapasy.
rialnym (patenty, licencje, znak
Pienidz, akcje, obligacje,
firmowy, reputacja firmy).
Czynniki produkcji: praca, kapita, ziemia, talent przedsibiorczoci i inne s podobnie

jak inne towary przedmiotem transakcji rynkowych. Popyt na czynniki niezbdne do
prowadzenia dziaalnoci produkcyjnej wyznaczaj przedsibiorstwa w zalenoci od
ksztatowania si przychodw ze sprzeday produktw i wielkoci nakadw przeznaczonych na zakup tych czynnikw (kapitau pierwotnego PN1). O poday czynnikw
produkcji decyduj podmioty (czonkowie gospodarstw domowych) oferujcy usugi pracy, zasobw kapitaowych, ziemi, zasobw naturalnych itp.; oferty poday zalene s
oglnie ujmujc od otrzymywanego wynagrodzenia za usugi tych czynnikw oraz od
169
indywidualnych preferencji wacicieli dotyczcych ich wykorzystania. Kady z podmiotw wystpujcych na rynku czynnikw produkcji (firmy i gospodarstwa domowe) poszukuje pozycji optymalnej (podobnie jak na rynku dbr).
Jakie s podstawowe prawidowoci i zasady tego rynku? Oglnie: zasady funkcjonowania rynku czynnikw produkcji s zblione do poznanych ju zasad rynku dbr;
generaln prawidowoci jest optymalizacja wyborw: podmioty gospodarcze, tzn. producenci-odbiorcy czynnikw oraz dotychczasowi konsumenci-sprzedajcy usugi czynnikw, podejmuj decyzje zmierzajce do optymalizacji korzyci z podjtej dziaalnoci.
Oprcz tej gwnej prawidowoci na rynku czynnikw wystpuj take znamienne niuanse!
Rynek czynnikw produkcji w gospodarce
RYNEK PRODUKTW
POPYT
KONSUMENTW
proporcjonalno uytecznoci kracowych
spotkanie popytu konsumentw z poda przedsibiorstw
PODA GAZI
(koszty kracowe
rwnaj si cenie)
W grnej czci rysunku przedsibiorstwa zgaszaj

poda, a gospodarstwa domowe
popyt.
G
GOSPODARSTWA
DOMOWE
C
PIENIDZE
uyteczno, preferencje,
obojtno
PRZEDSIBIORSTWA
funkcje produkcji, nakady
F
E
POPYT
WARUNKOWY
RYNKI CZYNNIKW
PRODUKCJI
proporcjonalno produktw kracowych
PODA CZYNNIKW
wybr pomidzy prac
czasem wolnym, konsumpcj a oszczdnociami, wasno
W dolnej czci rysunku przedsibiorstwa zgaszaj

popyt, a gospodarstwa domowe
poda.
spotkanie popytu na czynniki z ich poda
Specyficzne uwarunkowania popytu na czynniki produkcji

Rne rynki produktw i czynnikw produkcji s wspzalene i wzajemnie poczone.
Na rynkach spotykaj si i dopasowuj przez system cen:
ze strony konsumentw preferencje dotyczce produktw i poda czynnikw produkcji;
170
ze strony przedsibiorstw dcych do maksymalizacji zyskw popyt na czynniki

produkcji i poda gotowych produktw sprzedawanych gospodarstwom domowym
(powstaych z zastosowania, przetworzenia) tych czynnikw.
Przedstawiony schemat, oprcz wskazania miejsca i specyfiki rynkw czynnikw produkcji, moe posuy do sumarycznego zastosowania wczeniej zdobytej wiedzy
i okrelenia wspzalenoci w gospodarce z perspektywy mikroekonomicznej.
Popyt na czynniki produkcji wynika z funkcji produkcji jako odzwierciedlenia technologicznej zalenoci pomidzy wielkoci produkcji a nakadami czynnikw produkcji;
determinuje ona koszty, tj. koszty przecitne i koszty kracowe; koszty minimalne wystpuj w punkcie zrwnania relacji cen czynnikw z relacjami ich produktw kracowych.
Produkty kracowe i przychody produktw kracowych zsumowane dla wszystkich przedsibiorstw wyznaczaj popyt warunkowy na czynniki produkcji; otrzymany
w ten sposb popyt na czynniki produkcji czyli na dobra pierwotne, tj. ziemi i prac,
czy te na dobra kapitaowe cznie z poda tych czynnikw, wyznaczaj ich cen, tj.
pac, rent, cen wynajmu. Generalnie popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decyzji producenta, ktry w zalenoci od potrzeb produkcyjnych kupuje odpowiednie iloci czynnika pracy, kapitau, ziemi itp. Meneder, okrelajc wielko takich zakupw,
musi uwzgldni co najmniej trzy determinanty (przesanki) decyzji:
1. Ksztatowanie si kosztw produkcji zwizanych z wykorzystaniem czynnikw
w okrelonej technologii produkcji i ich efekty; producent (meneder) musi okreli,
ile kosztuje go zakup czynnikw oraz jaka jest ich produktywno, czyli wielko produkcji osiganej z nakadu jednostki czynnika.
2. Przychody ze sprzeday wytworzonych produktw; wysoko tych przychodw jest
zalena od wielkoci produkcji oraz od poziomu cen rynkowych na te produkty.
3. Zaleno popytu na kady czynnik produkcji, przede wszystkim istnienie popytu na
dobra, ktre s z niego wytwarzane.
Popyt na czynniki jest tym samym pochodny wynika z popytu na dobra finalne.
Konkluzje:
kade przedsibiorstwo podejmuje jednoczenie dwie decyzje: o rozmiarach swojej
produkcji i o wielkoci zapotrzebowania na czynniki produkcji;
obie decyzje s cile powizane, ale cay mechanizm decyzyjny jest napdzany
przez popyt na produkty przedsibiorstwa!
oznacza to, e popyt na czynniki produkcji poddany jest oddziaywaniu procesw zachodzcych na rynku dbr;
171
ponadto wymienione determinanty popytu na czynniki produkcji musz by zgodne

z podstawowym celem produkcji: maksymalizacj zysku;
podstaw realizacji tego celu jest jak wiadomo co najwyej zrwnanie si kosztu
marginalnego produkcji (KM) z przychodem marginalnym z tej produkcji (PM);
czyli gwny warunek optymalizacji popytu na czynniki stanowi: PM KM.
Uwarunkowania i mechanizm wyznaczania cen czynnikw produkcji dla efektywnoci
i optymalnoci:
1. Konieczno przemieszczania zasobw (w tym pracy) do zastosowa bardziej wydajnych.
2. Intensywniejsze wykorzystanie czynnika wydajniejszego a do zrwnania si z kracowym produktem mniej wydajnego (rwne produkty kracowe), bo dziaa prawo malejcych przychodw z czynnika, kiedy potrzeby (popyt) s wysze od moliwoci
wytworzenia potrzebnej iloci produktu z czynnika wydajniejszego.
3. Wzrost ceny rzadkiego czynnika wydajniejszego dajcego wikszy produkt pozwol wykorzysta czynniki mniej wydajne.
4. Przesuwajc zasoby pracy z czynnika mniej wydajnego do wydajniejszego do momentu zrwnania kracowych produktw pracy, zapewni si najwysz moliw produkcj z obu czynnikw cznie.
Podejmowane na podstawie wymienionych przesanek i wnioskw decyzje producenta
musz jeszcze uwzgldnia specyfik ksztatowania si elastycznoci popytu na czynniki
produkcji.
Specyfika elastycznoci popytu na czynniki produkcji
Oglna formua elastycznoci popytu na czynniki jest co prawda podobna do znanych ju zalenoci dotyczcych popytu na produkty. Okrela j iloraz:
Elastyczno popytu na
czynniki produkcji
% zmiana iloci czynnika
% zmiana ceny czynnika
Czyli: o ile procent zmieni si popyt, gdy cena czynnika zmieni si o 1%?
I w tym przypadku wystpuj jednak pewne szczeglne aspekty formuy, wynikajce
z kilku uwarunkowa.
Determinanty specyfiki elastycznoci popytu na czynniki
1.
Elastyczno cenowa popytu na czynnik produkcji jest tym wiksza, im atwiej jest
zastpi ten czynnik innymi czynnikami! Decyduje o tym technologia produkcji pozwalajca na swobodne albo ograniczone zastpowanie okrelonego czynnika pro-
172
dukcji (np. K) innym czynnikiem (np. I). Jeli istnieje technologiczna atwo substytucji midzy czynnikami, wwczas wzrost ceny czynnika moe znacznie ogranicza
wykorzystywanie go w produkcji; jeli za z powodu technologii substytucja
czynnikw jest trudna, wtedy nawet znaczny wzrost ceny czynnika wywoa jedynie
niewielki spadek zapotrzebowania i popytu na ten czynnik.
2.
Elastyczno cenowa popytu na czynnik produkcji jest wiksza w dugim okresie

anieli elastyczno tego samego czynnika w krtkim okresie. W krtkim okresie
produkcja oparta jest na okrelonej technologii, ktra moe wyznacza stosunkowo
sztywne proporcje midzy nakadami poszczeglnych czynnikw. W takim przypadku np. znaczny nawet wzrost pacy nie wywoa zmniejszenia zatrudnienia pracownikw bd zmniejszy je w niewielkim stopniu. W dugim okresie wprowadza si now
technologi produkcji, ktra uatwia zastpowanie czynnikw stosunkowo drogich
czynnikami relatywnie taszymi.
3.
Im wiksza jest elastyczno popytu na produkt, tym wiksza jest take elastyczno popytu na czynnik produkcji wykorzystywany do wytwarzania tego produktu.
Popyt na czynniki produkcji jest bezporednio powizany z popytem na wytwarzany
produkt. Wzrost ceny czynnika oznacza wzrost kosztw produkcji. Rosnce koszty
przy danym popycie na produkty firmy zmieniaj optymaln wielko produkcji, co
z kolei prowadzi do zmiany iloci wykorzystywanego czynnika produkcji. Rozmiary
tych zmian zale od cenowej elastycznoci popytu na produkty przedsibiorstwa.
Uwzgldnianie wskazanych determinant podczas okrelania przez menedera zakupu

czynnikw produkcji warunkuje wyznaczenie optymalnej wielkoci popytu na te czynniki.
Istota i determinanty poday czynnikw produkcji
Analiza poday czynnikw produkcji zajmuje si ich iloci dostpn na rynku po okrelonych cenach. W porwnaniu z kwestiami popytu problemy te okazuj si bardziej zoone, o czym decyduje szereg ogranicze i determinant ofert podaowych.
Ograniczenia ofert podaowych czynnikw produkcji
W praktyce do utrudnie poday czynnikw naley przede wszystkim ich zrnicowanie
i ograniczono, rnorodno i specyfika ich zastosowa, mobilno czynnikw i ich
zrnicowanie cenowe.
Zrnicowanie czynnikw:
wyczerpywalne np. zasoby naturalne;
odnawialne np. budynki, urzdzenia, maszyny, instalacje;
nieodnawialne np. niemoliwe do odnowienia lub powielenia s szczeglne cechy
czynnika pracy kwalifikacje geniuszy z rnych dziedzin;
173
dostpne;
niedostpne (monopolowe) np. nie jest moliwe powielanie szczeglnych cech klimatycznych niektrych rejonw lub szczeglnej lokalizacji terenw rolnych, np. na
obrzeach wielkich aglomeracji, cho ponoszc odpowiednie koszty, mona powikszy uprawne obszary ziemi.
Ograniczono i mnogo zastosowa czynnikw:
zasoby wszystkich czynnikw s ograniczone, co powoduje problem ich efektywnej
alokacji z uwzgldnieniem hierarchii celw;
przy tym wikszo czynnikw ma wiele zastosowa, co dodatkowo komplikuje kwestie ich podziau, nakazuje bowiem uwzgldnianie kosztw alternatywnych zaoonego wykorzystania;
w tym aspekcie za podstawowe kryterium rozdziau zasobw czynnikw przyjmuje si
efektywno, tzn. zastosowanie ich tam, gdzie przynosz najwikszy efekt rozumiany jako dochd (zysk);
waciciele czynnikw dcy do maksymalizowania swojego dochodu bd wic
przemieszczali czynniki do tych zastosowa, ktre przynosz najwiksze efekty;
taki proces przepywu czynnikw produkcji bdzie trwa dopty, dopki dochody
z kadej jednostki okrelonego czynnika nie bd takie same we wszystkich moliwych ich zastosowaniach;
wtedy dopiero zahamowany moe zosta przepyw czynnikw midzy rnymi dziedzinami dziaalnoci (np. przepyw pracy do rnych dziedzin).
Hipoteza rwnych korzyci netto w poday czynnikw
Informacje o potencjalnych dochodach uzyskuj waciciele czynnikw na podstawie cen
rynkowych. Teoria poday zakada oglnie dodatnie nachylenie krzywych poday na
konkurencyjnym rynku czynnikw. Oznacza to zwikszenie poday czynnikw przy
wzrocie ich ceny, natomiast spadek poday przy zmianie ceny in minus.
W praktyce okazuje si, e waciciele czynnikw wystpujc z ofert poday
bior pod uwag, oprcz ceny czynnikw okrelajcej dochd pieniny, take inne
elementy. Naley do nich np. ryzyko zbytu, wygoda z tytuu posiadania, ocena otoczenia
(np. wynajem domu na rne cele, sprzeda siy roboczej).
W analizie determinant skali poday czynnikw nie wystarcza zatem rozpatrywanie tylko potencjalnego dochodu pieninego (wynagrodzenia) z tytuu ich sprzeday,
naley te uwzgldnia moliwe korzyci niepienine! Podejcie takie okrelane jest
mianem hipotezy rwnych korzyci netto.
Hipoteza rwnych korzyci netto waciciele czynnikw wybieraj takie ich
zastosowanie (uycie), ktre wytworzy dla nich najwikszy efekt netto, obejmujcy ko-
174
rzyci pienine (wynagrodzenie) i niepienine (ryzyko zbytu, wygoda z tytuu posiadania, ocena otoczenia itp.); jest to oglna ekonomiczna wytyczna racjonalnego dziaania
waciciela czynnika produkcji.
Zarwno w praktyce, jak i w teoretycznej analizie istniej trudnoci z wycen
owych niepieninych korzyci wsptworzcych oglny efekt dochodowy poday czynnika. Dla uatwienia zakada si, e rnice niepienine midzy moliwymi zastosowaniami czynnika (np. ryzyko zbytu, wygoda z posiadania) pozostaj wzgldnie stae lub
zmieniaj si w czasie stopniowo, powoli. Pozwala to wnioskowa, e chocia o poday
czynnika decyduj cznie korzyci pienine i niepienine, to jednak ich przepyw midzy rnymi zastosowaniami determinowa bd zmiany pieninych korzyci. (Jeli
waciciel ju zdecydowa si wynaj dom, to wedug hipotezy rwnych korzyci netto,
o wyborze najemcy i jego zmianie decyduj korzyci pienine).
Mobilno czynnikw a zrnicowanie ich cen
Moliwo przepywu czynnika do rnych zastosowa wyznacza tzw. mobilno (zdolno do przenoszenia si).
Czynnik bardzo mobilny w reakcji na mae zmiany bodcw (np. ceny) atwo
przenosi si midzy rnymi zastosowaniami; poda takiego czynnika bdzie bardzo
elastyczna, gdy maa zmiana bodca (ceny) spowoduje duy przepyw czynnika.
Czynnik niemobilny nawet dua zmiana bodca (ceny) nie spowoduje jego
wikszego przepywu; poda takiego czynnika bdzie nieelastyczna.
Wskazane waciwoci charakteryzuj podstawowe czynniki produkcji.
Mobilno ziemi ekonomicznie dua, jednak fizycznie ziemia pozostaje niemobilna.
Mobilno kapitau w postaci finansowej mobilny, ale kapita trway (rzeczowy)
pozostaje trudno mobilny.
Mobilno pracy fizycznie praca jest mobilna, ale w ujciu kwalifikacyjnym pozostaje trudno mobilna, a ponadto przepyw taki wymaga pewnego okresu.
Kolejn szczegln waciwoci czynnikw jest zrnicowanie ich cen zarwno
zewntrzne, jak i wewntrzne. Rne s ceny poszczeglnych czynnikw, ale zrnicowane s take ceny rodzajw danego czynnika. Ow dywersyfikacj cen czynnikw
dzieli si na tzw. zrnicowanie dynamiczne i zrnicowanie rwnowagowe.
Zrnicowanie dynamiczne wystpuje wwczas, gdy rnice w cenach rodzajw czynnika odzwierciedlaj chwilowy (okresowy) stan nierwnowagi jego rynku; przyczyn takiej sytuacji jest z reguy dynamiczny rozwj jednych bran, a w wyniku rosncy popyt na okrelony rodzaj czynnika, przy rwnoczesnym osabieniu dynamiki rozwojowej innych dziedzin wykorzystujcych take w czynnik. Zrnicowanie dynamiczne
175
jest samoeliminujce, tzn. powstanie tego rodzaju rnic wywouje rwnolege procesy
dostosowawcze, ktre prowadz do realokacji czynnika i eliminacji zrnicowania cenowego. Typowym przykadem jest cena pracy niewykwalifikowanej wykorzystywanej np.
w pracach rolnych tania sia robocza, natomiast droga sia robocza przy budowie infrastruktury (np. autostrad), i w wyniku potencjalnych i faktycznych przepyww pracownikw zanikanie rnicy cenowej ich pracy.
Zrnicowanie rwnowagowe oznacza powstanie i utrzymywanie si rnic
w cenach czynnikw bez rwnoczesnego generowania samoeliminacji. Przyczyn takiej
sytuacji jest powizanie dywersyfikacji cenowej z rnicami tkwicymi bezporednio
w samych czynnikach. Na takie zrnicowanie cenowe wpywaj take niepienine korzyci zbytu czynnika. Przykadw dostarczaj rne kwalifikacje czynnika pracy, rna
urodzajno ziemi, itp.
Rodzaje patnoci za czynniki produkcji; cena transferowa czynnika a renty ekonomiczne
Jak ju wiadomo, poda czynnikw produkcji warunkuj korzyci pienine i niepienine wedug hipotezy rwnych korzyci netto, natomiast przepyw czynnika midzy rnymi zastosowaniami determinuj w zasadzie zmiany pieninych korzyci. Czyli o transferach czynnika decydowa bdzie pozyskiwane za niego wynagrodzenie. Wynikaj z tego
kolejne kategorie: patno transferowa i rne rodzaje renty ekonomicznej czynnika.
Patno (zarobek) transferowa taka wysoko kwoty (sumy) zarabianej
przez czynnik w okrelonym zastosowaniu, ktra zapobiega jego przeniesieniu (transferowi) do innego zastosowania.
Renta ekonomiczna kada nadwyka ponad patno transferow zarabiana
przez dany czynnik produkcji.
W wikszoci przypadkw zarobki czynnika produkcji skadaj si cznie z patnoci transferowej i renty ekonomicznej. Moliwa jest jednak sytuacja, w ktrej czynnik
uzyskuje w caoci tylko patno transferow albo tylko rent ekonomiczn. Wycznie
zarobek transferowy dotyczy czynnika charakteryzujcego si doskona elastycznoci
poday, kiedy krzywa poday jest lini poziom. Oznacza to, e za cen mniejsz od
okrelonej przez waciciela nie nabdzie si czynnika do okrelonego zastosowania
w produkcji, np. waciciel ziemi nie wynajmie posiadanej dziaki po cenie niszej od zaoonej, dopiero wzrost ceny skoni go do oferowania usug ziemi innym podmiotom; poszukujcy pracy nie podejmie jej np. za pac nisz od 120% zasiku dla bezrobotnych.
Tylko renta ekonomiczna jako caa patno za czynnik wystpuje wwczas, gdy
poda tego czynnika jest doskonale nieelastyczna, sztywna; krzywa poday jest wtedy
lini pionow, co oznacza, e mimo spadku ceny nawet w poblie 0nie nastpi zmniej-
176
szenie poday. Waciciel czynnika jest skonny zaakceptowa kady dodatni dochd
netto z wynajcia zasobw, ktrymi dysponuje. Sytuacja taka dotyczy np. zasobw kapitaowych i naturalnych w krtkim czasie, a sztywno ich poday oznacza, e cena zaley wycznie od ksztatowania si popytu (np. wynajem miejsc na polu kampingowym po
sezonie).
Renta ekonomiczna suy czsto przycigniciu usug specyficznych czynnikw,
charakteryzujcych si szczeglnymi waciwociami. Moe to dotyczy np. naukowca,
pikarza, menedera, technologii, szczeglnie usytuowanej dziaki. Ze wzgldu na specyficzne, niepowtarzalne waciwoci wynagrodzenie takich czynnikw musi by nadzwyczajne, wysze anieli normalny (transferowy) zarobek. Pozyskiwanie renty zaley rwnie od rozmiarw popytu na okrelony czynnik.
Quasi-renta specyficzna, krtkookresowa forma zarobku czynnika. Dotyczy
tych czynnikw odnawialnych, ktrych poda moe ulec zmianie dopiero w duszym
okresie. S to np. dobra kapitaowe, kapita ludzki itp. czynniki, ktrych poda w krtkim
okresie jest stosunkowo stabilna (np. absolwentw prawa w skali roku).
Renta gruntowa szczeglny rodzaj renty ekonomicznej. Renta ta jest nadwyk ceny paconej wacicielowi za wynajcie (wydzierawienie) ziemi ponad zwyk tenut dzierawn (czynsz dzierawny). W warunkach penego wchaniania produkcji rolnej
przez rynek o wysokoci tej renty decyduje rnica midzy zyskiem netto z uprawy ziemi
lepszej jakoci (urodzajnoci) i zyskiem przecitnym z uprawy ziemi gorszej jakoci. Podobn determinant stanowi rnica w odlegoci od rynku zbytu (w kosztach dostawy)
produktw. Przyjcie za podstaw ceny rynkowej kosztw lepszych producentw wyeliminowaoby z produkcji gorszych wytwrcw, groc niedoborem rynkowym
Krzywa popytu na czynnik i rne moliwoci ksztatowania si krzywych poday
czynnika
D
Cena czynnika
produkcji
S1
Normalna
krzywa poday czynnika
produkcji
S
Popyt
Pre
Patnoci
transferowe
Renta
ekonomiczna
Ptr
D
Wielko popytu na
czynnik produkcji
Q1
Q0
177
Objanienia do schematu
Na rysunku zobrazowano krzyw popytu DD na czynnik i rne moliwoci ksztatowania
si krzywych poday czynnika.
1. Krzywa poday S jest doskonale elastyczna pozioma. Wtedy caa pacona cena
jest patnoci transferow (zarobkiem). Za cen mniejsz od Pre nie uda si zatrudni w danej dziaalnoci ani jednej jednostki czynnika.
2. Krzywa poday S1 jest doskonale nieelastyczna pionowa. Wtedy caa patno jest
rent ekonomiczn (nawet cena bliska zeru nie prowadzi do zmniejszenia poday).
Przy S1 cao stanowi patnoci (zarobki) transferowe.
3. Najczciej spotykan sytuacj jest stopniowo rosnca (normalna) krzywa poday.
W tym wypadku wzrost ceny spenia funkcj alokacyjn cigania wicej jednostek
czynnika do okrelonego zastosowania. Ten sam jednak wzrost ceny dostarcza dodatkowej renty ekonomicznej wszystkim jednostkom czynnika ju zatrudnionym
w okrelonej dziaalnoci (byy dostarczone po poprzednio obowizujcej cenie, a po
podwyce dostaj wicej).
4. Przy normalnej krzywej poday obszar ponad ni obejmuje patnoci transferowe,
a poniej rent ekonomiczn.
Przykad
Zamy, e pracownik jest skonny podj zatrudnienie za cen Ptr. Dla niego moe by
to cena transferowa, uwzgldniajca korzyci pienine (paca Ptr) i niepienine (nie
cierpi pracy za biurkiem, a dosta np. ulubion prac w lesie). W przypadku gdy potrzebna liczba zatrudnionych (wielko popytu) w lesie bdzie wiksza od Q1 (np. Q0), to przy
normalnej krzywej poday czynnika konieczne bdzie podniesienie pac do Pre. Teraz
jego wynagrodzenie skada si bdzie z patnoci transferowej (od 0 do Ptr) i renty ekonomicznej (od Ptr do Pre).
W praktyce najczciej spotykane jest jednak czne wynagrodzenie czynnika,
obejmujce zarobek transferowy i rent ekonomiczn. Wtedy krzywa poday jest stopniowo rosnca. Oznacza to, e np. wzrost ceny speni dwojakie funkcje: przycignie wicej czynnika do okrelonego zastosowania oraz dostarczy dodatkowej renty ekonomicznej ju zatrudnionym jednostkom czynnika. (Jednostki te byy dostarczane po poprzedniej transferowej cenie; po podwyce ceny zyskuj rent ekonomiczn).
Monopson, monopol i monopol bilateralny na rynku czynnikw
Przedstawiona analiza dotyczya w peni rynku doskonale konkurencyjnego i w czci
monopolistycznego, na ktrych cena czynnika produkcji (np. cena pracy paca) powstaje w wyniku rwnowaenia si popytu na czynnik (np. prac) z jego poda. W wa-
178
runkach rozwinitej konkurencji niedoskonaej powstaj pogbione zalenoci midzy

kupujcymi i sprzedajcymi czynniki produkcji. Spord form konkurencji niedoskonaej
np. na rynku pracy, trzy s szczeglnie istotne: monopson, monopol i monopol bilateralny.
Monopson oznacza sytuacj, w ktrej na rynku wystpuje jedyny kupujcy
okrelony czynnik produkcji, np. prac (maa miejscowo jedna firma). W zasadzie
w takich warunkach kategoria popytu traci swj sens (podobnie jak w monopolu traci
sens kategoria poday). Wielko popytu i cena czynnika (np. zatrudnienie i paca)
w monopsonie nie s bowiem wyznaczane przez przecicie si krzywej popytu i poday
tego czynnika (np. pracy), lecz determinowane elastycznoci cenow popytu np. na si
robocz.
Pozycja monopsonu nie oznacza jednak moliwoci cakowitego pomijania praw
rynku:
mimo e monopson jest jedynym kupujcym czynnik pracy, napotyka dodatnio nachylon krzyw jej poday;
w wyniku zwikszania zatrudnienia wymaga zwikszania pacy;
jeeli monopson nie stosuje dyskryminacji pacowej, wwczas musi zapaci wicej
nie tylko dodatkowo zatrudnionemu pracownikowi, lecz take wszystkim pracownikom ju wczeniej zatrudnionym;
zwiksza to koszty produkcji o dwa skadniki: wysz pac dla nowego pracownika
oraz podwyk dla ju zatrudnionych;
w tej sytuacji monopson bdzie zwiksza zatrudnienie tylko do momentu zrwnania
si kosztu marginalnego pracy z jej przychodem marginalnym.
W praktyce oznacza to, e warto produktu marginalnego wytworzonego przez dodatkowo zatrudnionego pracownika musi by co najmniej rwna kosztowi zatrudnienia tego
pracownika. W innym przypadku monopson zaniecha zwikszania zatrudnienia.
Kolejn form moliw na konkurencyjnym rynku czynnikw (np. na rynku pracy)
jest monopol. Monopol na rynku pracy jest wynikiem zrzeszania si pracownikw
w zwizkach zawodowych, kontrolujcych okrelony rynek siy roboczej. Jeli temu monopolowi odpowiada po stronie popytu na prac ukad wielu firm kupujcych czynnik
pracy (co jest powszechne w praktyce), wwczas cena pracy (paca) nie jest wypadkow
popytu na prac i jej poday. W monopolu cena pracy zaley od ukadu si midzy
zwizkiem zawodowym a pracodawcami jest wynikiem negocjacji. W takiej sytuacji
ustalenie wysokiej ceny pracy przez monopol zwizkowy oznacza w prostej zalenoci
spadek popytu na prac. Oznacza to, e naciski zwizkw zawodowych na wzrost pacy prowadzi bd do wzrostu bezrobocia!
179
W warunkach konkurencji niedoskonaej na rynku czynnikw wystpuje czstokro monopol bilateralny. Monopol bilateralny powstaje wskutek zetknicia si na rynku
monopolu z monopsonem. Wwczas monopolowi zwizkw zawodowych po stronie
sprzeday pracy odpowiada monopson po stronie zakupu czynnika pracy. W takiej sytuacji bez ugody nie jest moliwe adne rozwizanie na rynku pracy dotyczce zakresu
pac i wielkoci popytu na czynnik pracy; moliwe rozwizania nie opieraj si na mechanizmie rynkowym, lecz na negocjacjach. Obie strony zwizki zawodowe i pracodawcy skazani s na porozumienia pacowe i kompromis, pod przymusem strajkw,
skrajnie bankructw firm, a w skutku absolutnego spadku dochodu pracownikw.
Wskazane formy konkurencji niedoskonaej na rynku czynnikw produkcji mog
powodowa negatywne zjawiska ekonomiczno-spoeczne, deformowa rachunek kosztw w przedsibiorstwach i w konsekwencji wpywa niekorzystnie na racjonaln konkurencj i efektywno produkcji, co skutkuje hamowaniem tendencji wzrostowej dobrobytu
spoecznego.
180
Spis treci
Spis treci
Tytu
Nr tematu
Str.
Wprowadzenie
Temat 1.
Wykad wstpny podstawy mikroekonomii
Temat 2.
Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej
Temat 3.
Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania podmiotw

gospodarczych
12
26
Temat 4.
Mikroanaliza rynku. Cz I ceny i popyt rynkowy
37
ANEKS
Elastyczno popytu
51
Temat 5.
Mikroanaliza rynku. Cz II poda i mechanizm rynkowy
58
Temat 6.
Teoria wyboru konsumenta
70
ANEKS
Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta
83
Temat 7.
Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
100
Temat 8.
Organizacja i funkcjonowanie przedsibiorstwa
108
Temat 9.
Uwarunkowania optimum ekonomicznego przedsibiorstwa
121
Temat 10.
Koszty produkcji w teorii mikroekonomii
131
Temat 11.
Podstawy teorii konkurencji
145
Temat 12.
Rynek czynnikw produkcji
170
181

DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DR Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wprowadzenie

rodzajw konkurencji, a take o funkcjonowaniu i specyfice rynku czynnikw produkcji,

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

okrelone zasoby dostpnych surowcw itp.; take ograniczone s znane i moliwe do

W odniesieniu do caego spoeczestwa, na poziomie caej gospodarki narodowej;

Na poziomie pojedynczych podmiotw gospodarczych (konsumenta, przedsibiorcy), co podejmuje mikroekonomia.

Wykorzystywania mechanizmu rynkowego (cenowego) przez podmioty gospodarcze

Wyboru przez konsumentw kierujcych si subiektywnym pojciem korzyci

przez rynek, stwierdza si oglnie, e przedmiotem mikroekonomii jest funkcjonowanie

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

we. Mona z uzasadnieniem twierdzi, e niezliczone zagadnienia mikroekonomiczne

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

Rys. Krzywa moliwoci produkcyjnych podmiotu gospodarczego

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

i obejmuje wiele zagadnie o rnym znaczeniu. Natomiast teoria moe rozwaa

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

sibiorstwa. W sytuacji odwrotnej, kiedy koszt marginalny jest wikszy od przychodu

Temat 1. Wykad wstpny podstawy mikroekonomii

rzyci marginalnych jest cile powizane z zjawiskiem (prawem) rosncych kosztw

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Istota i forma podmiotu gospodarczego

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Klasyfikacja podmiotw wedug rodzajw dziaalnoci

warto usug czynnikw produkcji.

Pace, procenty, zyski, itd.

Gospodarstwo domowe zwizek ludzi wsplnie zamieszkujcych i podejmujcych

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Sfera realna i regulacyjna przedsibiorstwa

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

We wspczesnym wiecie istnieje mnogo rnorakich bankw. Tworz one

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

tuj si ceny wiatowe podstawowych surowcw i niektrych artykuw konsumpcyjnych,

Funkcja alokacyjna wspczesna gospodarka jest gospodark o niedoskonaej

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Funkcja stabilizacyjna jej istot jest moliwo ingerencji pastwa w przebieg

Klasyfikacja podmiotw (organizacji) gospodarczych wedug form wasnoci

jednostki samorzdu terytorialnego (w tym

spki z przewag kapitau (mienia) sektora

osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (zakady osb fizycznych), w tym

przedstawicielstwa firm zagranicznych

spki z przewag kapitau (mienia) sektora

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

spki z udziaem podmiotw

Istota wasnoci indywidualnej kade przedsiwzicie gospodarcze prowadzone

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

wszystkie zyski z prowadzenia takiej dziaalnoci gospodarczej traktowane s przez

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

spka przestaje istnie z chwil wycofania si lub mierci jednego ze wsplnikw;

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

korporacja musi skada wadzom sprawozdania finansowe, a po wejciu na gied

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

i ubezpieczeniowych). Charakteryzuj si rn wielkoci kapitau i rnym stopniem

Temat 3. Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania podmiotw gospodarczych

Rzeczowy (fizyczny) przedmioty materialne: nieruchomoci, maszyny, urzdzenia,

Pieniny rdo finansowania zakupu nieruchomoci i wyposaenia, surowcw

Niematerialny nakady o charakterze niematerialnym: potencja ludzki (kapita

Temat 3. Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania podmiotw gospodarczych