Hardox450 20mm PH

POLITECHNIKA WROCAWSKA
WYDZIA MECHANICZNY
KIERUNEK: Mechanika i budowa maszyn
SPECJALIZACJA: Inynieria Materiaw Konstrukcyjnych
PRACA DYPLOMOWA
MAGISTERSKA
WPYW OBRBKI CIEPNEJ NA STRUKTUR I WYBRANE WACIWOCI

MECHANICZNE STALI HARDOX 450 (GRUBO BLACHY 20mm).
THE EFFECT OF HEAT TREATMENT ON MICROSTRUCTURE AND SELECTED

MECHANICAL PROPERTIES OF HARDOX 450 STEEL (PLATE TICKNESS:20mm).
AUTOR:
Przemysaw Hamowski
PROWADZCY PRAC
Dr in. ukasz Konat
Katedra Materiaoznawstwa, Wytrzymaoci i
Spawalnictwa
OCENA PRACY:
WROCAW 2014
SPIS TRECI
CHARAKTERYSTYKA
I UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY:.........................................4
CEL I ZAKRES PRACY:...............................................................................................................4

WPROWADZENIE........................................................................................................................5
1. CHARAKTERYSTYKA MATERIAW TRUDNOCIERALNYCH...............................................7
1.1. WARSTWY NAPAWANE......................................................................................................7
1.2. NISKOSTOPOWE STALE TRUDNOCIERALNE......................................................................7
1.3. STALE HARDOX..............................................................................................................15
1.3.1. Hardox HiTuf...........................................................................................................16
1.3.2. Hardox 400..............................................................................................................17
3.1.3. Hardox 450..............................................................................................................18
3.1.4. Hardox 500..............................................................................................................19
3.1.5. Hardox 550..............................................................................................................20
3.1.6. Hardox 600..............................................................................................................21
3.1.7. Hardox Extreme.......................................................................................................21
2.KSZTATOWANIE MIKROSTRUKTUR I WACIWOCI STALI POPRZEZ OBRBK CIEPLN
...................................................................................................................................................23
2.1. WALCOWANIE NA GORCO.............................................................................................24
2.2. NORMALIZOWANIE..........................................................................................................24
2.3. HARTOWANIE..................................................................................................................26
2.3.1. Hartowno..............................................................................................................28
2.4. ODPUSZCZANIE...............................................................................................................33
3. METODYKA BADA..............................................................................................................38
3.1. ANALIZA SKADU CHEMICZNEGO...................................................................................38
3.2. POMIARY TWARDOCI.....................................................................................................38
3.3. OBRBKA CIEPLNA.........................................................................................................38
3.4. BADANIA MIKROSKOPOWE.............................................................................................38
4. BADANIA WASNE................................................................................................................39
4.1. WYNIKI ANALIZ SKADU CHEMICZNEGO........................................................................39
4.2. WYNIKI POMIARW TWARDOCI.....................................................................................40
4.3. WYNIKI BADA MIKROSKOPOWYCH...............................................................................43
4.3.1. Hardox 450 - stan dostarczenia..............................................................................43
4.3.2. Hardox 450 - stan po normalizowaniu....................................................................46
4.3.3. Hardox 450 - stan po hartowaniu............................................................................49
2
3.2.4. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze
200C.....52
300C.....55
400C.....58
500C.....61
600C.....64
700C......67
4.3.10. Hardox 450 - stan po hartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia.................70

5. WNIOSKI...............................................................................................................................73
LITERATURA.............................................................................................................................75
CHARAKTERYSTYKA
I UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY:
Niniejsza praca jest jedn z kilku prowadzonych rwnolegle prac badawczych majcych na
celu poszerzenie wiedzy na temat stosunkowo sabo wci przeanalizowanych, ale o bardzo
obiecujcych waciwociach i coraz czciej stosowanych stalach typu Hardox. Autor pracy
liczy, i jego badania bd kolejnym elementem budujcym podstawy teoretyczne
pozwalajce konstruktorom na bardziej wiadomy i uzasadniony dobr odpowiedniego
gatunku i sposobu obrbki cieplnej stali przeznaczonej na czci maszyn pracujce w
warunkach intensywnego zuywania ciernego.
CEL I ZAKRES PRACY:

Celem pracy jest identyfikacja zmian struktury oraz wybranych waciwoci mechanicznych
prbek ze stali Hardox 450 po zabiegach obrbki cieplnej.
Zakres pracy obejmuje realizacj rnych wariantw obrbki cieplnej oraz wykonanie
podstawowych bada metalograficznych prbek stali Hardox 450 pobranych z blachy o
gruboci 20 mm. Dokonano analizy skadu chemicznego prbek, zmierzono twardoci dla
kadego wariantu obrbki cieplnej, ocenione zostay otrzymane mikrostruktury.
WPROWADZENIE
Chcielibymy by jak skaa, jak stal albo jak db. A my z gliny.

Mieczysaw Maliski
Kiedy mylimy o historii ludzkoci, pierwszymi naturalnymi skojarzeniami s wielcy

wodzowie, wojny, podboje, rewolucje, religie Tak naprawd jednak historia ludzkoci, to
historia rozwoju. Rozwoju cywilizacyjnego - kulturowego i technologicznego. Sfery te cho
na pozr odmienne, wzajemnie si przenikaj i silnie na siebie oddziauj. Niemoliwy byby
rozwj kulturowy, spoeczny bez rozwoju technologicznego i wielowiekowego procesu
poprawy warunkw ycia czowieka. Progres techniczny z kolei, cho czsto nie zdajemy
sobie z tego sprawy, jest w bardzo silnym stopniu determinowany przez zdolno
wykorzystania przez czowieka dostpnych materiaw, a take denie, wymuszane
potrzeb, do odkrywania i zdobywania nowych materiaw speniajcych pewne wymagania,
niezbdne do realizacji okrelonych celw. I cho konkluzja tego wywodu wydaje si by
moe nieco zaskakujca, jest moim zdaniem jak najbardziej logiczna, a brzmi mianowicie tak,
i pocztek inynierii materiaowej nastpi wraz z zejciem czowieka z drzewa, cho moe
nawet i wczeniej
Zauwamy, i czowiek, najprawdopodobniej niewiadomie i w sposb czysto

empiryczny ju od samego pocztku swoich dziejw ksztatowa waciwoci materiaw, tak
by suyy jego celom. Dostrzeg on, i kamie, jako twardszy od drewna mg wykorzysta
do obrabiania takowego, std te pierwsze narzdzia byy wykonane z kamienia. Tutaj
nasuwa si oczywista refleksja, o tym jak wane s materiay w dziejach czowieka. Ot
nazwy epok prehistorycznych wynikaj wszak z dominujcych wwczas materiaw.
Wspomniana zostaa ju powyej epoka kamienia upanego, po niej nastpio za stopniowe
przechodzenie do epoki brzu. Okres ten zosta nazwany przez historykw chalkolitem, czyli
epok miedzi. Mona uzna, i na ten wanie okres przypada pocztek metalurgii, gdy
czowiek uczy si wwczas wykorzystywa rud metalu, jakim bya mied, do ksztatowania
narzdzi oraz innych przedmiotw codziennego uytku a nawet dzie sztuki. Naturaln
konsekwencj tego okresu bya epoka brzu, ktry wypar niemal czyst metalurgicznie
mied przez wzgld na znacznie wiksz twardo i wytrzymao, przy wci bardzo duej
plastycznoci. wczesny brz by stopem miedzi z cyn w stosunku 9:1. Wykonywano z
niego moty, duta, siekiery, topory, motyki, sierpy, noe, ozdoby, bro. I wanie militaria
wykonane z brzu mogy by jedn z przyczyn poszukiwa wci nowych materiaw,
poniewa by to materia na tyle plastyczny i mikki, i podczas bitew klingi silnie wyginay
si przy zwarciu, co czynio je pniej bezwartociowymi z bojowego punktu widzenia. Std
te nadal istniaa potrzeba wynalezienia materiau twardszego, wytrzymalszego, ktry
gwarantowaby przewag take na polu bitwy. Tak oto przyszed czas na epok elaza, ktra z
punktu widzenia dominujcego materiau konstrukcyjnego trwa do dzi
Wykorzystanie rudy elaza, pocztkowo atwo dostpnych rud darniowych i botnych

o stosunkowo niskiej zawartoci czystego metalu rzdu 30-50% wymagao zastosowania
znacznie bardziej skomplikowanych technologii obrbki anieli w przypadku brzu.
Trudnoci te wymiernie przyczyniy si do postpu technicznego ludzkoci w ogle. Gdy
stopniowemu wyczerpywaniu ulegay przystpne rudy, powstaa potrzeba uzyskania dostpu
do tych ukrytych gbiej pod powierzchni Ziemi, co zdeterminowao midzy innymi rozwj
grnictwa. Kolejne wieki to kolejne etapy doskonalenia procesw wytwarzania narzdzi i
innych wanych wyrobw wykonanych ze stopw na bazie elaza, jednak dopiero wielka
rewolucja przemysowa, wprowadzenie procesu wielkopiecowego, pozwoliy doprowadzi do
niemal wykadniczego wzrostu produkcji, do powstania nowoczesnego przemysu oraz
potnych mostw, budowli i wszelakich konstrukcji wykonanych ze stali. Wyroby ze stopw
elaza zdominoway wiat setki lat temu, i cho w ostatnim wieku nastpi potny rozwj
tworzyw sztucznych, stopw na bazie metali nieelaznych czy kompozytw, pozycja stali w
wiecie produkcji, przez wzgld na jej waciwoci mechaniczne, ogromne moliwoci ich
ksztatowania, ich rnorodno oraz wielowiekowe dowiadczenie w obrbce i
wykorzystaniu, wci jest niepodwaalna i niezagroona.
Rozwj technologiczny stawia jednak stalom coraz to nowsze wymagania.

Naturalnym deniem jest tworzenie konstrukcji coraz lejszych, bardziej estetycznych i
trwalszych. Wymagania te wpywaj na rozwj coraz to nowych gatunkw stali, konieczne
wci jest eksperymentowanie z skadami chemicznymi, obrbk ciepln czy
cieplnochemiczn, by moliwe byo sprostanie coraz bardziej wyszukanym potrzebom. W tej
pracy uwag skupiono na stalach, ktrych gwnym zadaniem jest zapewnienie jak
najwyszej trwaoci elementom maszyn silnie naraonym na procesy zuywania ciernego.
1. CHARAKTERYSTYKA MATERIAW TRUDNOCIERALNYCH
Nie mona zrobi dobrego noa ze zej stali.

Benjamin Franklin
1.1. WARSTWY NAPAWANE
Materiay o podwyszonej odpornoci na zuywanie cierne maj kluczowe znaczenie

w przypadku elementw roboczych gwnie maszyn grniczych. Na przestrzeni ostatnich lat
czci najbardziej naraone na zuycie cierne byy wykonywane i regenerowane metod
napawania. Warstwy napawane powstaj w procesie spawania (napawania) czci
maszynowych. Metal napawany jest stopem materiau spoiwa i materiau rodzimego, przy
czym ilociowo dominuje materia spoiwa. Std te jego dobr w najwikszym stopniu
determinuje waciwoci mechaniczne uzyskanego poczenia. Niewaciwy dobr materiau
spoiwa moe prowadzi do osabienia napawanego elementu, co wicej dobr odpowiedniego
materiau zaley od bardzo wielu czynnikw i jest stosunkowo skomplikowany. Oprcz
uzyskania odpowiedniego wspczynnika odpornoci na cieranie, naley uwzgldni
charakter procesu zuywania. Ze wzgldw eksploatacyjnych podany jest liniowy w czasie
przyrost zuycia, odporno korozyjna czy zachowanie napoiny pod wpywem obcie
udarowych. Poza trudnociami w doborze odpowiedniego skadu chemicznego materiau
spoiwa, wiele niedogodnoci stwarza take technologia nanoszenia warstwy napawanej, w
zwizku z tym, w warstwach napawanych czsto ju podczas tworzenia oraz chodzenia
powstaj liczne wady w postaci pkni, niecigoci, miejscowych brakw przetopu,
wszystkie one prowadz do zmniejszenia trwaoci warstw a co za tym idzie caych
elementw. Wymienione trudnoci sprawiaj, i zasadnym staje si poszukiwanie materiaw
mogcych zastpi warstwy napawane. Takimi wanie materiaami wydaj si by
niskostopowe stale trudnocieralne [1].
1.2. NISKOSTOPOWE STALE TRUDNOCIERALNE
Niskostopowe stale trudnocieralne s to materiay o strukturze pomartenzytycznej, w

ktrych zawartoci poszczeglnych pierwiastkw stopowych nie przekraczaj pewnych
normatywnie przyjtych wartoci. Dokadniejsze dane dotyczce skadw chemicznych
zostay przedstawione w dalszej czci pracy. Skupiono si nie tylko na danych producentw,
ale rwnie na wasnych analizach chemicznych prowadzonych metodami spektralnymi. Jak
wynika z oficjalnych danych np. umieszczonych na stronach internetowych, producenci stali
do niechtnie udzielaj precyzyjnych informacji na ten temat, co mona zrozumie
uwzgldniajc ich interes ekonomiczny i trosk o ochron wypracowanych technologii. Nie
jest tak, e skady s ukrywane, jednak s podawane w taki sposb by nie byo moliwe ich
okrelenie w zadowalajcym stopniu dokadnoci. Duo wicej mona natomiast dowiedzie
si o waciwociach i moliwociach zastosowania omawianego typu stali.
Jeli chodzi o waciwoci, stale te charakteryzuj si przede wszystkim wysok
odpornoci na zuywanie cierne, co powizane jest z wysok twardoci, rn dla
poszczeglnych gatunkw, mieszczc si w przedziale 230 do 600 HB. Podstawow zalet
tych stali jest fakt, i zuycie zachodzi w sposb rwnomierny. Nie dochodzi do wykruszania,
co umoliwia przewidywanie czasu ich eksploatacji, a zatem pomaga unika awarii
7
o charakterze katastroficznym. Dziki temu stosowanie tego typu stali na elementy naraone
na zuywanie cierne pozwala na due zmniejszenie kosztw eksploatacji maszyn. Stale te
stosowane s midzy innymi, jako zuywalne czci maszyn grniczych, maszyn do obrbki
drewna, zuywalne czci betoniarek, korpusy, czerpaki i krawdzie robocze maszyn do robt
ziemnych, konstrukcje platform, podajniki czy leje [2].
Niskostopowe stale trudnocieralne wci s tworzywami rozwijajcymi si
stosunkowo dynamicznie. Std te nieatwo o przejrzyst klasyfikacj wszystkich gatunkw
tego typu stali. W celu realizacji zagadnienia naleao rozpozna przede wszystkim oferty
handlowe ich najwikszych producentw.
Poniej przedstawiono skrtowo przegld dostpnych stali trudnocieralnych rnych
producentw. W zestawieniu uwzgldnia si skady chemiczne, podstawowe waciwoci
mechaniczne, a take dostpne gruboci blach.
Najpopularniejszym gatunkiem niskostopowych stali trudnocieralnych s stale
Hardox, produkowane przez szwedzk hut SSAB. Stale te s jednymi z nielicznych
materiaw tego typu, o ktrych dostpne s rzetelne publikacje naukowe. Szersze omwienie
stali szwedzkiego producenta przedstawione bdzie w dalszej czci pracy.
Do niedawna konkurencyjna, ale ju dzi wsppracujca z SSAB fiska huta
Rautaruukki jest producentem stali Raex. Dokadne waciwoci mechaniczne
poszczeglnych rodzajw stali Raex dostpne s na stronach producenta w postaci
specyfikacji technicznych. Waciwoci mechaniczne, skady chemiczne i spawalno
metalurgiczna (CEV) stali Raex przedstawione s w tabelach (1.1, 1.2, 1.3, 1.4).
Tabela 1.1. Dostpne gruboci, ksztaty i twardoci stali typu Raex [3]
Taela 1.2. Typowe waciwoci mechaniczne wybranych stali typu Raex [3]
Tabela 1.3. Skady chemiczne wybranych stali typu Raex [3]
Tabela 1.4. Spawalno metalurgiczna stali Raex (CEV, CET) [3]
Trzecim najbardziej popularnym w naszym kraju producentem blach

trudnocieralnych jest firma Hut Trans Katowice, wytwarzajca stale HTK. Skady
chemiczne i podstawowe waciwoci mechaniczne wyrobw HTK przedstawiono w
tabelach (1.5, 1.6, 1.7, 1.8).
Tabela 1.5. Skad chemiczny oraz wybrane waciwoci mechaniczne stali HTK 700H [4]
Tabela 1.6. Skad chemiczny oraz wybrane waciwoci mech. stali HTK 700HM [4]
10
Tabela 1.7. Skad chemiczny oraz wybrane waciwoci mech. stali HTK 900H [4]
Tabela 1.8. Skad chemiczny oraz wybrane waciwoci mech. stali HTK 1000H [4]
11
Stale trudnocieralne znajduj si rwnie w ofercie Huty Czstochowa wytwarzajcej

stale HARTPLAST. Specyfikacje stali HARTPLAST ktrych specyfikacje przedstawione
zostay w tabelach (1.9, 1.10, 1.11).
Tabela 1.9. Skad chemiczny i waciwoci mechaniczne stali HARTPLAST 400 [5]
12
Austriacki koncern Voestalpine z gwn siedzib w Linzu, take prowadzi produkcj

stali trudnocieralnych o nazwie handlowej Durostat , ktrych sprzeda na terenie Polski
jest prowadzona przede wszystkim za porednictwem centrum dystrybucji znajdujcego si w
Tychach. Skady chemiczne oraz podstawowe waciwoci mechaniczne tych stali
umieszczone s w tabelach (1.12, 1.13, 1.14, 1.15, 1.16, 1.17, 1.18).
Tabela 1.12. Skady chemiczne stali durostat 400, 450 i 500 [8]
Tabela 1.13. Spawalno metalurgiczna stali durostat 400, 450 i 500 [8]
Tabela 1.14. Twardoci stali durostat 400, 450 i 500 [8]
Tabela 1.15. Waciwoci mechaniczne stali durostat 400,450 i 500 [8]
Oprcz stali o typowych zastosowaniach dla stali trudnocieralnych firma voestalpine oferuj
rwnie stal durostat B2 i B4 o zwikszonych w stosunku do zwykych stali konstrukcyjnych
zawartociach boru.
13
Tabela 1.16. Skad chemiczny stali durostat B2 i B4 [8]
Tabela 1.17. Waciwoci mechaniczne stali durostat B2 w stanie po walcowaniu [8]
Pord materiaw udostpnionych przez producenta nie udao si znale

analogicznych do B2 danych dotyczcych stali durostat B4.
Z tabel wynika, e stale durostat B2 i B4 s przeznaczone do samodzielnej obrbki
cieplnej. W stanie dostarczenia nie mona porwnywa ich z innymi stalami
trudnocieralnymi.
Tabela 1.18. Osigalna twardo stali durostat B2 po zahartowaniu i chodzeniu w
wodzie[8]
Przedstawione powyej grupy materiaw uwaane przez autora za najpopularniejsze

na polskim rynku. W tabelach (1.19, 1.20) przedstawiono skady chemiczne i podstawowe
waciwoci mechaniczne mniej popularnych stali trudnocieralnych dostpnych na
rodzimym rynku.
Tabela 1.19. Zestawienie skadw chemicznych wybranych stali trudnocieralnych
dostpnych na polskim rynku [9]
14
Tabela 1.20. Zestawienie podstawowych waciwoci mechanicznych wybranych stali

trudnocieralnych dostpnych na polskim rynku [9]
1.3. STALE HARDOX
Stale Hardox zdaniem producenta s to wysokojakociowe stale odporne na

cieranie. Charakteryzuj si bardzo dobr odpornoci na zuywanie cierne, poprawn
obrabialnoci, wysokimi parametrami wytrzymaociowymi a take stosunkowo du
udarnoci. Najszersze zastosowania stale te znalazy w grnictwie. Analiza wynikw bada
prowadzonych midzy innymi przez pracownikw Katedry Materiaoznawstwa,
Wytrzymaoci i Spawalnictwa Politechniki Wrocawskiej doprowadzia do sformuowania
wnioskw o charakterze oglnym i zalece dotyczcych moliwoci wykorzystania stali typu
Hardox:
1. Stale Hardox stanowi now generacj materiaw, ktrych waciwoci
uzyskiwane w toku bardzo zoonego procesu produkcyjnego, zatem powinny by
wykorzystywane po uprzednim, dokadnym rozpoznaniu ich zachowa eksploatacyjnych w
rzeczywistych warunkw uytkowania.
2. Stale Hardox powinny by stosowane w stanie dostarczenia przez hut, zwaszcza
na te elementy konstrukcyjne, gdzie szczeglnie zaley nam na efektywnym wykorzystaniu
ich odpornoci na zuycie cierne (np. zsuwnie stae koa czerpakowego, leje przesypowe).
Stosowanie technologii spawania w procesie zabezpieczania elementw konstrukcyjnych
przed intensywnym zuyciem ciernym (monta wykadzin trudnocieralnych) powoduje
degradacj ich struktury i waciwoci, wywoujc m.in. czciow utrat odpornoci na
zuywanie cierne w warunkach obcie dynamicznych.
Na podstawie bada mikroskopowych i pomiarw twardoci, zaproponowano obrbk
ciepln pocze polegajc na hartowaniu i niskim odpuszczaniu (samoodpuszczaniu) stref
wpywu ciepa. Prowadzi to do odtworzenia struktur tego obszaru zblionych do struktury
materiau rodzimego. Rnica si od zazwyczaj stosowanych (wyarzanie odprajce lub
normalizujce) obrbka cieplna nie wywoaa w warunkach laboratoryjnych powstawania w
poczeniach niezgodnoci spawalniczych (pkni) [11].
15
3. Potwierdzono bardzo wysokie wasnoci wytrzymaociowe tych stali (granica

plastycznoci na poziomie 1000 MPa, twardo 400-520 HB).
4. W warunkach laboratoryjnych, w rodowisku elektrokorundu, stale Hardox nie
wykazuj oczekiwanej odpornoci na cieranie. Ich odporno na cieranie jest tylko o
kilkanacie procent wysza od normalizowanej stali wglowej (niestopowej) gatunku 45.
5. Obrbka skrawaniem tych materiaw jest moliwa tylko przy zastosowaniu
narzdzi ze stali szybkotncych bd wglikw spiekanych.
6. S materiaami o bardzo dobrej spawalnoci. Poczenia spawane wykazuj
wytrzymao wysz ni wytrzymao stali 18G2A czy 35SG (nawet powyej 700 MPa)
[10].
W tabeli (1.21) zaprezentowano zbiorcze zestawienie podstawowych waciwoci

mechanicznych wszystkich stali typu Hardox.
Tabela 1.21. Wybrane waciwoci mechaniczne stali Hardox [1]
Poniej przedstawiono szczegowe charakterystyki wszystkich aktualnie

wytwarzanych typw stali Hardox: Hardox HiTuf, Hardox 400, Hardox 450, Hardox 500,
Hardox 550, Hardox 600 oraz Hardox Extreme.
1.3.1. Hardox HiTuf
Hardox HiTuf jest stal o nominalnej twardoci 350 HBW. Dostpne s blachy o
gruboci 40-160 mm, szerokoci do 3350 mm oraz dugoci do 14630 mm (tabela 1.22) [12].
Tabela 1.22. Dostpne gruboci blach i podstawowe waciwoci mechaniczne stali Hardox
HiTuf [12]
Wasnoci plastyczne (wyduenie, przewenie) dla stali Hardox HiTuf oraz

pozostaych omawianych gatunkw stali typu Hardox zawarte s w tabeli zbiorczej (1.21) na
pocztku podrozdziau. W aktualnych katalogach producenta na ktrych bazowano tworzc
indywidualne charakterystyki kadej ze stali dane takie nie s dostpne.
16
Stale Hardox HiTuf, jak rwnie pozostae gatunki stali Hardox s hartowane na
wskro. Gwarantowana jest twardo w caym przekroju na poziomie 90% twardoci
osiganej na powierzchni. Realizowane jest to poprzez odpowiedni kompozycj skadu
chemicznego podanego w tabeli (1.23). Dobr skadu chemicznego pozwala rwnie na
uzyskanie pracy amania na poziomie 40 J w temperaturze -40.
Tabela 1.23. Skad chemiczny stali Hardox HiTuf [12]
(* celowo wprowadzane dodatki stopowe, podobne oznaczenie w pozostaych tabelach

dotyczcych skadw chemicznych stali Hardox)
Zastosowanie mikrododatkw stopowych umoliwia uzyskanie bardzo wysokiej
hartownoci przy zachowaniu dobrej spawalnoci metalurgicznej tej stali, ktra
przedstawiona jest w tabeli (1.24) w postaci wartoci wspczynnikw CET (1) i CEV (2).
Tabela 1.24. Spawalno metalurgiczna stali Hardox HiTuf [12]
gdzie:
1.3.2. Hardox 400
Stal Hardox 400 dostpna jest w arkuszach o gruboci 3-130 mm, szerokoci do 3350
mm oraz dugoci do 14630 mm. Nominalna jej twardo wynosi 400 HBW. Praca amania w
temperaturze -40C osiga warto 45 J. Dostpne gruboci blach oraz podstawowe wasnoci
mechaniczne stali Hardox 400 zawarte s w tabeli (1.25) [13].
Tabela 1.25. Dostpne gruboci blach i podstawowe waciwoci mechaniczne stali Hardox
400 [13]
Podobnie jak w przypadku stali Hardox HiTuf odpowiednia kompozycja skadu

chemicznego, przedstawiona w tabeli (1.26), pozwala na osignicie wysokich wskanikw
wytrzymaociowych przy zachowaniu zadowalajcej plastycznoci (tabela 1.21) i udarnoci
oraz dobrej spawalnoci metalurgicznej zaprezentowanej w tabeli (1.27).
Tabela 1.26. Skad chemiczny stali Hardox 400 [13]

17
Tabela 1.27. Maksymalne wartoci wspczynnika CET(CEV) dla odpowiednich gruboci

blach ze stali Hardox 400 [13]
3.1.3. Hardox 450
Dostpne s arkusze blach ze stali Hardox 450 o gruboci 3-130 mm. W przypadku
stali Hardox 450 Tuf - 3-40 mm. Szerokoci blach dla obu typw wynosz do 3350 mm,
dugoci do 14630 mm. Nominalna twardo stali Hardox 450 wynosi 450 HBW. Dla stali
Hardox 450 Tuf gwarantowana jest praca amania na poziomie 27 J w temperaturze -20C,
typowa jej warto wynosi 40 J w -40C. Osigane twardoci, typowa wytrzymao na
rozciganie oraz dostpne gruboci blach zawarte s w tabeli (1.28) [14].
Tabela 1.28. Dostpne gruboci blach i podstawowe waciwoci mechaniczne
Hardox 450 [14]
stali
Waciwoci stali Hardox 450 determinowane s skadem chemicznym zawartym w

tabeli (1.29). Niewysokie iloci pierwiastkw stopowych gwarantuj dobr spawalno
metalurgiczn zaprezentowan w tabeli (1.30).
Tabela 1.29. Skad chemiczny stali Hardox [14]
Tabela 1.30. Maksymalne i typowe wartoci wspczynnika CET (CEV) dla odpowiednich
gruboci blach ze stali Hardox 450 [14]
18
3.1.4. Hardox 500
Stal Hardox 500 dostpna jest w arkuszach blachy o grubociach 4-80 mm, z kolei Hardox
500 Tuf 4-65mm. Obydwa typy blach dystrybuowane s w zakresie szerokoci do 3350
mm i dugoci do 14630 mm. Nominalna twardo stali Hardox 500 wynosi 500 HBW.
Dostpne gruboci blach oraz podstawowe waciwoci mechaniczne tej stali zaprezentowane
s w tabelach (1.32, 1.33) [15].
Tabela 1.32. Dostpne gruboci blach i podstawowe waciwoci mechaniczne stali
Hardox 500 [15]
Tabela 1.33. Udarno stali Hardox 500 i Hardox 500 Tuf [15]
(*uwaga pod tabel dotyczy wszystkich podanych w niniejszej pracy udarnoci stali typu
Hardox)
Podobnie jak w przypadku wszystkich stali typu Hardox skad chemiczny pokazany w
tabeli (1.34.) pozwala na osiganie wysokich wskanikw wytrzymaociowych (tabela 1.32)
przy zachowaniu stosunkowo niskich wartoci wspczynnikw CET i CEV przedstawionych
w tabeli (1.35).
.
Tabela 1.35. Maksymalne wartoci CET (CEV) dla stali Hardox 500 [15]
19
3.1.5. Hardox 550
Nominalna twardo tej stali wynosi 550 HBW. Dostpne s blachy o gruboci 9,5-51
mm, szerokoci do 2900 mm i dugoci do 14630 mm. Dane dotyczce dostpnych gruboci
blachy i twardoci osiganych przez stal Hardox 550 zamieszczono w tabeli (1.36) [16].
Tabela 1.36. Dostpne gruboci blach i zakres twardoci stali Hardox 550 [16]
Producent nie podaje gwarantowanej udarnoci stali Hardox 550, jej typowa warto
podana jest w tabeli (1.37).
Tabela 1.37. Typowa (niegwarantowana) udarno stali Hardox 550 [16]
Osigane wskaniki wytrzymaociowe stal Hardox 550 zawdzicza odpowiedniej

kompozycji skadu chemicznego przedstawionego w tabeli (1.38).
Naturaln konsekwencj coraz wikszych zawartoci pierwiastkw stopowych w

stalach Hardox o coraz wyszych twardociach jest wzrost wartoci wspczynnikw CET i
CEV. Dla stali Hardox 550 spawalno metalurgiczna nie jest ju tak dobra jak przykadowo
dla stali Hardox HiTuf. Wartoci CET i CEV dla tej stali zaprezentowano w tabeli (1.39).
Tabela 1.39. Maksymalne i typowe wartoci wspczynnika CET (CEV) dla odpowiednich
gruboci blach ze stali Hardox 550 [16]
20
3.1.6. Hardox 600
Nominalna twardo stali Hardox 600 wynosie 600 HBW. Dostpne s arkusze blachy
z tej stali o gruboci 8-51 mm, szerokoci do 2000 mm i dugoci do 14630 mm. Dane
dotyczce gruboci dystrybuowanych blach i osiganych przez nie twardoci zawarto w tabeli
(1.40) [17].
Tabela 1.40. Dostpne gruboci blach i zakres twardoci stali Hardox 600 [17]
Kompozycj skadu chemicznego i wynikajce z niej wartoci wskanikw

spawalnoci metalurgicznej przedstawiono w tabelach (1.41, 1.42).
Tabela 1.42. Maksymalne wartoci CET (CEV) dla stali Hardox 600 [17]
3.1.7. Hardox Extreme
Hardox Extreme jest najnowszym i najbardziej odpornym na cieranie gatunkiem stali

Hardox. Przeznaczona jest na elementy ekstremalnie naraone na zuycie cierne. Jej
nominalna twardo wynosi 60 HRC. Dostpne s arkusze blachy Hardox Extreme o
grubociach 8-19 mm, szerokoci do 2000 mm oraz dugoci do 14630 mm. Dane dotyczce
gruboci dystrybuowanych blach i osiganych przez nie twardoci zawarto w tabeli (1.43)
[17].
Tabela 1.43. Dostpne gruboci blach i zakres twardoci stali Hardox Extreme [18]
Producent nie udostpnia danych dotyczcych wytrzymaoci na rozciganie, granicy

plastycznoci, waciwoci plastycznych czy udarnoci stali Hardox Extreme. Osigana przez
ni twardo wynika z kompozycji skadu chemicznego zamieszczonej w tabeli (1.44).
Tabela 1.44. Skad chemiczny stali Hardox Extreme [18]
21
Wartoci wspczynnika CET zawarte w tabeli (1.45.) sugeruj, i spawalno

metalurgiczna tych stali jest gorsza ni pozostaych stali typu Hardox, przy czym jest to
konsekwencja uzyskiwania wyszej twardoci poprzez zwikszenie zawartoci pierwiastkw
stopowych.
Tabela 1.45. Typowe wartoci wspczynnika CET dla stali Hardox Extreme [18]
22
2.KSZTATOWANIE MIKROSTRUKTUR I WACIWOCI STALI POPRZEZ OBRBK CIEPLN

Rozwj technologiczny, pojawienie si ostatnim wieku nowych gazi przemysu
jak na przykad przemys kosmiczny, a nawet progres dokonany w dziedzinie medycyny,
jej nowe obszary - implantologia, nie tylko stwarzaj potrzeb stosowania coraz to nowszych
materiaw, ale take, a moe i przede wszystkim czyni koniecznym udoskonalanie na
wszelkie moliwe sposoby waciwoci materiaw oglnie dostpnych i powszechnie
stosowanych. Temat niniejszej pracy skania do bliszego przyjrzenia si moliwociom
ksztatowania waciwoci stopw elaza. Waciwoci te s pochodn bardzo wielu
czynnikw, poczwszy od czystoci rudy, przez proces krystalizacji a po celow obrbk,
ktrej przeprowadzenie jest determinowane podanymi waciwociami uzyskanego stopu,
wynikajcymi z jego zastosowania i warunkw w jakich element z niego wykonany bdzie
pracowa. Sposobw ksztatowania waciwoci stali jest bardzo wiele. Naley wymieni tutaj
obrbk plastyczn na zimno i na gorco, obrbk ciepln, obrbk cieplno-chemiczn,
cieplno-mechaniczn czy powierzchniow. Nie sposb dokona w tym miejscu wyranego
rozgraniczenia, gdy niemal zawsze proces ksztatowania waciwoci stali jest zoeniem
wymienionych powyej. Podczas bada przeprowadzonych na potrzeby tej pracy
zastosowano zabiegi z zakresu zwykej obrbki cieplnej. Moliwe zabiegi wchodzce w
zakres obrbki cieplnej zwykej pokazano na rysunku (2.2). Pokrtce omwiony zostanie
take proces walcowania na gorco, ktremu poddawane s stale Hardox podczas
wytwarzania blach, a ktry wpywa na mikrostruktur i waciwoci stali w stanie
dostarczenia. Na rysunku (2.1) przedstawiono rne rodzaje obrbki cieplnej metali.
Rys.2.1. Rodzaje obrbki cieplnej [19]

23
Rys.2.2. Zabiegi obrbki cieplnej zwykej[19]

2.1. WALCOWANIE NA GORCO
W stanie dostarczenia prbki miay struktur drobnoziarnistego martenzytu

odpuszczonego. Wynika std, i ostatnimi etapami obrbki w hucie byy hartowanie i niskie
odpuszczanie. Uprzednio arkusz blachy Hardox 450 z ktrego pobrano prbki, zosta poddany
kilkakrotnie procesowi walcowania na gorco. Proces ten polega na przecigniciu arkusza
blachy rozgrzanego do temperatury rzdu 1250C pomidzy walcami rwnolegymi walcami,
przez co ulega on spaszczeniu. Huta SSAB dysponuje jednymi z najpotniejszych walcarek
na wiecie mogcych wywrze nacisk rzdu 100 000 kN. Podczas walcowania na gorco
dochodzi do rozdrobnienia ziarna co korzystnie wpywa na waciwoci wytrzymaociowe
[20].
2.2. NORMALIZOWANIE
Podczas bada wasnych prbki poddawano procesom normalizowania, hartowania i

odpuszczania, std te zabiegi te i zasadno ich przeprowadzenia zostan omwione szerzej.
Najprostsza, najbardziej intuicyjna definicja zabiegu normalizowania mwi, i jest to proces,
ktry niezalenie od tego, w jakim stanie, po jakiej obrbce jest dany element, doprowadzi
jego mikrostruktur do stanu rwnowagowego. Jest to stan w jakim stop elaza znajduj si
po chodzeniu ze stanu ciekego w warunkach umoliwiajcych cakowite zajcie procesw
dyfuzyjnych. Skadniki struktury i ich stosunek mona wwczas dla stali niestopowych
odczyta z klasycznego wykresu rwnowagi fazowej Fe-Fe3C, na podstawie zawartoci
24
wgla, za dla stali stopowych rwnie mona skorzysta z owego wykresu, jednak trzeba
wtedy sign do literatury, by sprawdzi w jaki sposb pierwiastki stopowe wpywaj na
przesunicia linii przemian. Normalizowanie jest to rodzaj wyarzania polegajcy na
wygrzaniu w temperaturze austenityzowania, ktra podobnie jak czas zalena jest od skadu
chemicznego, szczeglnie od zawartoci wgla, i powolnym schodzeniu. Naley unika zbyt
dugich czasw i zbyt wysokich temperatur austenityzowania, gdy prowadzi to do rozrostu
ziarna. Temperatura austenityzowania najczciej oscyluje w okolicach 30-50C powyej Ac3
dla stali przedeutektoidalnych lub Acm dla stali zaeutektoidalnych. Dobrze przeprowadzone
normalizowanie moe prowadzi do zmniejszenia wielkoci ziarna. Normalizowanie
poprawia podatno na obrbk mechaniczn i skrawanie. Podobnie jak w przypadku
przeprowadzanych przez autora bada, wyarzanie normalizujce jest procesem wyjciowym
do dalszej obrbki cieplnej. Zalecane temperatury normalizowania dla stali wglowych
przedstawiono na rysunku (2.3) [19,21].
Rys.2.3. Zakresy temperatury wyarzana stali wglowych na tle wykresu elazo-cementyt [21]
25
2.3. HARTOWANIE
Wikszo badanych prbek po normalizowaniu zostaa poddana procesowi

hartowania. Proces ten polega na nagrzaniu, wygrzaniu oraz bardzo szybkim chodzeniu, tak
by uzyska nierwnowagow mikrostruktur martenzytu. Sposb nagrzewania nie jest
kluczowy dla przebiegu procesu, jednak naley unika przesadnie duych prdkoci
nagrzewania, szczeglnie w przypadku elementw o skomplikowanych ksztatach by
zminimalizowa ryzyko wystpienia pkni wynikajcych ze zbyt duej rnicy temperatur
na przekroju elementu. Wykorzystane w badaniach prbki miay regularny ksztat, std te
zostay woone do pieca rozgrzanego do temperatury austenityzowania. Temperatura ta dla
hartowania jest podobna jak w przypadku normalizowania. Czas wygrzewania powinien
zosta przyjty tak, by doszo do wytworzenia si jednorodnej struktury austenitu w caej
objtoci prbki, jednak zbyt dugie czasy prowadz do rozrostu ziarna, co zostao ju
wspomniane. Parametry wygrzewania przed hartowaniem dobierane s w zalenoci od
skadu chemicznego stopu. Zalecane temperatury austenityzowania dla stali wglowych
przedstawiono na rysunku (2.4) [19, 21].
Rys. 2.4. Zakres temperatur hartowania stali wglowych [21]

Zakresy temperatur hartowania stali wglowych podane s na wykresie. Dla stali typu
Hardox zakresy te s bardzo zblione, dodatki stopowe wpywaj przede wszystkim na
hartowno, co zostanie omwione. Dla stali przedeutektoidalnych unika si hartowania w
zakresie temperatur pomidzy A1 i A3, poniewa w strukturze wystpuje wwczas oprcz
martenzytu take wolny ferryt, ktry wpywa negatywnie na waciwoci wytrzymaociowe i
twardo otrzymanej struktury. Dla stali zaeutektoidalnych zakres temperatur pomidzy Ac1 a
Acm jest korzystny, bo cho nie uzyskuje si struktury czystego austenitu to wystpujcy w
strukturze cementyt drugorzdowy utwardza struktur i zwiksza wytrzymao. Grzanie
26
powyej temperatury Acm przyczynia si do nadmiernego rozrostu ziaren, w strukturze po

hartowaniu wystpuje gruboiglasty martenzyt o bardzo maej cigliwoci i podatny na kruche
pkanie, zwiksza si te wwczas udzia austenitu szcztkowego, co z kolei zmniejsza
twardo [19,21].
Kluczowym etapem procesu hartowania jest chodzenie. W zalenoci od szybkoci
chodzenia mona uzyska rne struktury. Wyrnia si trzy podstawowe rodzaje
hartowania: hartowanie zwyke, hartowanie stopniowe oraz hartowanie izotermiczne z
przemian bainityczn. Schematy przebiegu tych procesw przedstawiono na rysunku (2.5).
Rys.2.5. Rodzaje hartowania stali. Schemat przebiegu chodzenia na tle wykresu CTP:
a) hartowanie zwyke, b) hartowanie stopniowe, c) hartowanie bainityczne; p-powierzchnia,
r rdze przedmiotu [21]
Hartowanie izotermiczne polega na schodzeniu w kpieli solnej o temperaturze nieco
powyej Ms a nastpnie wytrzymaniu w tej kpieli do zakoczenia przemiany bainitycznej i
dochodzeniu na powietrzu. Przemiana ma charakter bezdyfuzyjno dyfuzyjny. Przemiana
alotropowa elaza ma charakter bezdyfuzyjny, ale dochodzi do dyfuzyjnego przemieszczania
si wgla. Naprenia cieplne przy chodzeniu s mniejsze ni dla hartowania zwykego.
Uzyskana struktura charakteryzuje si dobr udarnoci, ale mniejsz twardoci od
martenzytu. Nie jest konieczne odpuszczanie.
Hartowanie stopniowe stosowane jest dla przedmiotw maych przekrojach bd
skomplikowanych ksztatach. Pierwszy stopie chodzenia przeprowadza si w kpieli solnej
o temperaturze nieco powyej Ms, po wyrwnaniu si temperatur powierzchni i rdzenia
elementy dochadzane s na powietrzu. Ten sposb hartowania redukuje ryzyko wystpienia
napre cieplnych, deformacji i pkni, ktre mog wystpowa przy hartowaniu zwykym.
Hartowanie zwyke jest omawiane jako ostatnie, poniewa, jako i taki wanie proces
by wykonywany podczas bada wasnych, autor uwaa za zasadne opisanie go nieco szerzej.
Podczas hartowania zwykego przedmiot chodzony jest z prdkoci wiksz od krytycznej,
tak by powstaa struktura martenzytu przesyconego wglem ferrytu o sieci tetragonalnej i
tetragonalnoci zalenej od stopnia przesycenia. Prdko krytyczna jest to prdko
chodzenia po przekroczeniu ktrej nie zd zaj w stopie procesy dyfuzyjne. Z
mechanizmem tej przemiany cile zwizane jest pojcie hartownoci [19,21].
27
2.3.1. Hartowno
Hartowno definiowana jest jako podatno stopu do utwardzania si w gb. Miar

jest krytyczna szybko chodzenia lub grubo strefy zahartowanej okrelana za pomoc
rednicy krytycznej. Jest to rednica prta, w ktrym po zahartowaniu w orodku o
okrelonej intensywnoci chodzenia w osi przekroju obrabianego elementu uzyskuje si
struktur zoon z co najmniej n% martenzytu (indeks n odpowiada udziaowi martenzytu w
strukturze podanemu w % np. D80 lub D50) [19]. rednic krytyczn mona wyznaczy
stosunkowo skomplikowan metod krzywych U. Hartowno mona zbada rwnie
bardziej popularn metod Jominyego, ktra pozwala okrela zawarto martenzytu na
przekroju prbek na podstawie pomiarw twardoci i dziki temu wyznaczy pasmo
hartownoci dla danego typu stali. Na rysunkach (2.6) i (2.7) przedstawiono oglny schemat
hartowania prta stalowego oraz przykadowe pasmo hartownoci z prby Jominyego.
Rys. 2.6. Schemat hartowania prta stalowego. Vkr krytyczna szybko chodzenia, Vp
szybko chodzenia powierzchni, Vr szybko chodzenia rdzenia [21]
28
29
Rys. 2.7. Przykadowe pasmo hartownoci stali konstrukcyjnej o zawartoci wgla okoo
0,5% wyznaczone metod Jominyego [21]
Rne gatunki stali charakteryzuj si bardzo rn hartownoci. Wysoka hartowno
wymagana jest dla stali przeznaczonych do ulepszania cieplnego, od ktrych podana po
obrbce jest przede wszystkim wysoka wytrzymao. Na rysunku (2.8) przedstawiono
zaleno gruboci warstwy zahartowanej od krytycznej szybkoci chodzenia dla stali o
rnych hartownociach.
Rys. 2.8. Schemat zalenoci gruboci warstwy zahartowanej w prcie o rednicy d od

krytycznej szybkoci chodzenia rnych stali o hartownoci: a) maej, b) redniej, c) duej
[19]
Hartowno jest take niezwykle wanym parametrem dla stali, od ktrych wymagana
jest bardzo wysoka twardo i odporno na zuycie cierne. Kluczowy wpyw na hartowno
ma skad chemiczny. Zawarto wgla pozwala na obliczenie tak zwanej podstawowej
idealnej rednicy krytycznej, to jest takiej, jak dany gatunek stali miaby w przypadku gdyby
jedynym pierwiastkiem, prcz elaza, w stopie by wgiel. Zaleno na podstawow idealn
rednic krytyczn uwzgldnia take wpyw wielkoci ziarna austenitu. W tym miejscu warto
przypomnie, i idealna rednica krytyczna, jest to rednica najwikszego przekroju
hartujcego si na wskro w idealnej kpieli hartowniczej, odbierajcej ciepo z nieskoczenie
du szybkoci [23]. Oznacza to, i pomijany jest tutaj wpyw orodka chodzcego,
szybko oddawania ciepa przez element hartowany zalena jest jedynie od jego
przewodnoci cieplnej. W praktyce orodek taki nie istnieje, tote dla uzyskania rzeczywistej
rednicy krytycznej stosuje si odpowiednie mnoniki uwzgldniajce szybko odbierania
ciepa przez orodek chodzcy. Poniewa w badaniach wasnych za kadym razem
wykorzystano ten sam orodek chodzcy, ozibiano prbki mieszajc w wodzie, pominito
szerszy opis oddziaywania orodka chodzcego na stopie przehartowania. Skupiono si na
wpywie skadu chemicznego, gdy jest to jeden z gwnych czynnikw odrniajcych stale
trudnocieralne od zwykych stali konstrukcyjnych. Poniej przedstawiono zaleno na
30
podstawow idealn rednic krytyczn (3) [19]. Na rysunku (2.9) zaprezentowano wpyw
zawartoci wgla na podstawow idealn rednic krytyczn.
Rys.2.9. Zaleno podstawowej idealnej rednicy krytycznej od stenia wgla i: a) od

wielkoci ziarna dla stali nisko- i redniowglowych oraz b) od temperatury austenityzowania
dla stali wysokowglowych [19]
Dla stali nisko- i redniowglowych hartowno reprezentowana przez idealn
rednic krytyczn ronie wraz ze wzrostem zawartoci wgla i wielkoci ziarna. Unika si
jednak wykorzystania tej drugiej zalenoci z wspomnianych wczeniej powodw (wzrost
ziarna odpowiada za obnienie walorw wytrzymaociowych po obrbce). Dla stali
wysokowglowych do zawartoci wgla okoo 0,85% hartowno ronie, po przekroczeniu tej
granicy zaczyna spada. Hartowno jest te proporcjonalna do temperatury
austenityzowania.
Stale typu Hardox s stalami o stosunkowo niewysokiej zawartoci wgla. Dla badanej
stali Hardox 450 zawarto tego pierwiastka zmierzona podczas bada wasnych wyniosa
0,21%. Stale te charakteryzuj si jednak bardzo dobr hartownoci dziki zastosowaniu
mikrododatkw, najwikszy wpyw ma tutaj dodatek boru. Wpyw zawartoci pierwiastkw
stopowych na idealn rednic krytyczn oblicza si wykorzystujc przypisane kademu z
wykorzystywanych pierwiastkw mnonik rednicy podstawowej. Zaleno ta przyjmuje
posta (4) [19]. Na rysunku (2.10) przedstawiono natomiast odpowiednie mnoniki k d do
obliczania idealnych rednic krytycznych [19].
31
Rys. 2.10. Mnoniki kd do obliczania idealnych rednic krytycznych DI50 dla stali nisko- i
redniowglowych [19]
Przedstawione na rysunku zalenoci midzy iloci poszczeglnych pierwiastkw
w stopie a przypisywanym im mnonikiem hartownoci mona rwnie obliczy na
podstawie wielomianw dostpnych w literaturze fachowej [19].
W praktyce wpyw pierwiastkw stopowych polega na ograniczaniu szybkoci
rozkadu austenitu w zakresie przemian w struktury perlityczne. Przechodzenie austenitu do
temperatury przemiany martenzytycznej mona wwczas uzyska przy mniejszych
prdkociach chodzenia. Przy zastosowaniu kilku pierwiastkw stopowych np. niklu,
molibdenu i chromu dochodzi do efektu synergicznego, wzrost hartownoci jest bardzo duy.
W przypadku niektrych stali wysokostopowych wpyw dodatkw stopowych jest tak duy, i
stal hartuje si nawet podczas chodzenia na powietrzu. S to tak zwane stale samohartowne.
Niektre pierwiastki wywouj znaczny wzrost hartownoci wystpujc w bardzo
niewielkich ilociach. Szczeglnie zauwaalne jest to w przypadku boru, ktry jest
wykorzystywany w stalach Hardox w wartoci stopowej. Dodatek boru rzdu 0,001%-0,003%
zapewnia najwikszy przyrost hartownoci. W stali Hardox 450 bdcej przedmiotem badania
32
zmierzony dodatek boru wynis 0,0011%. Gdy zawarto boru wynosi wicej ni 0,003%
przekroczona zostaje jego maksymalna rozpuszczalno na granicach ziaren austenitu, czego
skutkiem jest powstawanie borkw, ktre staj zarodkami krystalizacji struktur perlitycznych,
co powoduje spadek hartownoci.
W celu uzyskania maksymalnie korzystnego wpyw boru na wskaniki hartownoci
spenione musz zosta trzy podstawowe warunki: [19]
- stal w peni odgazowana i odtleniona,
- stal zawiera skadniki wice azot, przykadowo aluminium, tytan czy cyrkon,
- temperatura i czas austenityzowania gwarantuj optymalny udzia boru w roztworze staym.
Pierwsze dwa warunki wynikaj z bardzo duego powinowactwa boru do azotu i tlenu.
Powstawanie azotkw i tlenkw boru naturalnie zmniejsza ilo boru rozpuszczonego w
roztworze staym. Warto rwnie nadmieni, i wpyw boru maleje wraz ze wzrostem
zawartoci wgla, std te dodatek boru odgrywa wan rol tylko w stalach nisko- i redniowglowych.
Istnieje kilka hipotez wyjaniajcych mechanizm oddziaywania boru na hartowno.
Wszystkie zakadaj, e wpyw ten zwizany jest z hamowaniem zarodkowania ferrytu
natomiast nie wynika z oddziaywania boru na wasnoci termodynamiczne austenitu lub
ferrytu ze wzgldu na ma jego koncentracj w tych fazach. Poniewa ferryt zarodkuje na
granicach ziaren austenitu proponowane mechanizmy s skoncentrowane na zmianach,
jakiem mog wystpi na granicach w warunkach obrbki cieplnej.
Pierwszy mechanizm wyjania wpyw boru zmniejszaniem energii granic przez
segregujce na nich atomy boru. Utrudnia to zarodkowanie heterogeniczne na granicach. Inna
teoria tumaczy wzrost hartownoci zmniejszeniem szybkoci samodyfuzji elaza po
granicach ziaren austenitu przez segregujcy bor. Koncentracja boru na granicach moe
rwnie zmniejsza szybko dyfuzji wgla granicami ziaren co w stalach przyczynia si do
opniania przemian dyfuzyjnych. Inne hipotezy sugeruj spowolnienie zarodkowania ferrytu
poprzez drobnodyspersyjne wydzielenia wglikoborku Fe23(C,B)6 na granicach ziaren
austenitu [24].
Procedury obliczeniowe pozwalajce na teoretyczne przewidzenie wpywu
boru na hartowno dostpne s w literaturze fachowej [19].
Wikszo pierwiastkw stopowych nie tylko przyczynia si do zmian pooenia i
ksztatu krzywych przemian, ale rwnie powoduje przesunicie punktu przemiany
martenzytycznej Ms ku niszym temperaturom, co powoduje wzrost zawartoci austenitu
szcztkowego w strukturze uzyskanej po hartowaniu. Jedynie oddziaywanie kobaltu (przy
czym kobalt jest jedynym dodatkiem rozpuszczonym w austenicie, ktry zmniejsza
hartowno) i aluminium ma odwrotny skutek [21].
33
2.4. ODPUSZCZANIE
Ostatnim etapem obrbki cieplnej jakiemu poddanych zostao wikszo analizanych

prbek by zabieg odpuszczania. Czas i temperatur tego procesu (parametry mona tutaj
traktowa w pewnym stopniu zamiennie, to znaczy moliwe jest przykadowo uzyskanie
bardzo zblionych struktur przy niszej temperaturze ale duszym czasie wygrzewania)
dobiera si ze wzgldu na podane waciwoci otrzymanej struktury. W przypadku stali
trudnocieralnych, gdzie wymagana jest dua twardo preferowane jest odpuszczanie niskie.
Proces odpuszczania polega na nagrzaniu, wygrzaniu i powolnym schodzeniu
elementu na powietrzu. Technologia nagrzewania zaley przede wszystkim od ksztatu i
gabarytw przedmiotu, ale rwnie skadu chemicznego. Podobnie jak w przypadku
nagrzewania przed hartowaniem, gdy istnieje ryzyko pkni wynikajcych z
nierwnomiernej szybkoci grzania powierzchni i rdzenia mona stosowa rne sposoby
zapobiegania im, przykadowo nagrzewanie prbki razem z piecem. Prbki o nieduych
rozmiarach (20x20x20[mm]) wykonane ze stali Hardox 450, podczas bada wasnych zostay
woone do pieca nagrzanego uprzednio do temperatury odpuszczania.
Jak zostao wspomniane parametry odpuszczania zale od struktury, jaka podana
jest po zakoczeniu tego procesu. Niemal zawsze konieczne jest odpuszczenie niskie, dla stali
konstrukcyjnych w temperaturze okoo 150 - 250C by zredukowa powstae podczas
hartowania naprenia cieplne i zapobiec kruchemu pkaniu. Generalnie im wysza
temperatura i czas odpuszczania tym wysza plastyczno stali, ale nisza wytrzymao i
twardo otrzymanej struktury. Naley jednak pamita o zjawiskach takich jak
nieodwracalna krucho odpuszczania wystpujca (dla stali wglowych) w zakresie
250C-400C oraz krucho odwracalna czy efekt twardoci wtrnej wystpujcy dla stali
zawierajcych znaczne iloci pierwiastkw takich jak molibden i wanad. Wspomniane efekty
sprawiaj, i zaleno twardoci i wytrzymaoci od temperatury odpuszczania nie jest
odwrotnie proporcjonalna w caym zakresie temperatur. Poniewa zawartoci pierwiastkw
stopowych w stalach Hardox s stosunkowo niewysokie, ich struktury po odpuszczaniu s
stosunkowo zblione do struktur stali konstrukcyjnych, jak zostao jednak wspomniane stale
Hardox charakteryzuj si znacznie wysz hartownoci. Na rysunku (2.11) zamieszczono
przykadowe zalenoci wpywu temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne stali.
34
Rys. 2.11. Wpyw temperatury odpuszczania na podstawowe waciwoci mechaniczne dla

stali wglowej 0,45%C [22]
Po procesie hartowania stale Hardox podobnie jak zwyke stale wglowe uzyskuj
struktur martenzytu hartowania. Struktura ta cechuje si wysok twardoci, ale take
wysokimi napreniami wasnymi oraz podatnoci na kruche pkanie. Struktura ta jako
powstaa na drodze przemian bezdyfuzyjnych jest niestabilna i ju przy niewielkim
podgrzaniu dochodzi do ponownej aktywacji przemian fazowych [21].
Ju w zakresie temperatur okoo 80C 200C dochodzi do wydzielania nadmiaru
wgla z silnie przesyconego martenzytu tetragonalnego w postaci wglika , co prowadzi do
transformacji struktury w martenzyt odpuszczony. W niskiej temperaturze wydzielenia
wglika s koherentne z osnow. Zmniejszanie objtoci komrek elementarnych poprzez
obnienie stopnia tetragonalnoci prowadzi do skurczu prbki, efekt ten ilustruje krzywa
dylatometryczna (rysunek 2.12). Jest to tak zwane pierwsze stadium odpuszczania po ktrym
struktura skada si z mieszaniny przesyconego wglem ferrytu, koherentnych wydziele
wglika oraz austenitu szcztkowego (zawarto ostatniego z wymienionych zalena midzy
innymi od hartownoci, dla stali typu Hardox bardzo niewielka).
35
Rys. 2.12. Krzywa dylatometryczna reprezentujca stadia przemian zachodzcych w procesie

odpuszczania stali zahartowanej; l przyrost dugoci prbki [21]
W drugim stadium odpuszczania, to jest w zakresie temperatury 200 - 300C zachodzi
przemiana austenitu szcztkowego w martenzyt odpuszczania i wglik elaza, a take
zachodzi w dalszym cigu wydzielanie wglika z martenzytu. Poniewa objto waciwa
austenitu jest mniejsza ni martenzytu (sie pasko centrowana austenitu jest sieci o wikszej
gstoci upakowania atomw) w tym stadium przemiany obserwuje si rozszerzanie si
prbki. Naley tutaj wspomnie, i ilo austenitu szcztkowego zaley midzy innymi od
warunkw austenityzowania przed hartowaniem, zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych
oraz hartownoci stali. W przypadku stali o duej hartownoci takich jak stale typu Hardox
efekt zwikszania si objtoci prbki jest zatem w tym stadium mniej zauwaalny, gdy w
strukturze po hartowaniu dominuje martenzyt. Ostatecznie po drugim stadium odpuszczania
struktura skada si z mieszaniny w mniejszym stopniu przesyconego ferrytu i koherentnych
wydziele wglika i wci nazywana jest martenzytem odpuszczania.
Za trzecie stadium hartowania przyjmuje si zakres temperatur 300 - 400C.
Rozpoczyna si zarodkowanie cementytu, wci wydziela si take wglik , przy czym
stopniowo ulega on rozpadowi, za wgiel dyfunduje do powstajcych wydziele cementytu.
W tym zakresie temperatur, a nawet ju od okoo 250C wystpuje zjawisko
nieodwracalnej kruchoci odpuszczania. Jego mechanizm nie jest do koca poznany, ale
podejrzewa si, i przyczyn tej kruchoci jest szybszy rozpad martenzytu w ssiedztwie
granic ziaren i utworzenie si na nich niemal cigej otoczki z wglika , co uatwia przebieg
pknicia. Autorzy innych teorii dopatruj si przyczyny kruchoci w przemianie austenitu
szcztkowego wystpujcego w postaci cienkiego filmu midzy listwami martenzytu.
Powstae w miejscu austenitu szcztkowego midzylistwowe wgliki mog by zarwno
miejscami zarodkowania pkni jak rwnie ciekami atwego rozprzestrzeniania si
36
pknicia [26]. Istniej te hipotezy wice spadek udarnoci z wspomnianym ju rozrostem

wydziele cementytu. Prawdopodobne jest te, i krucho spowodowana jest po trosze
kadym z wymienionych mechanizmw, ktre wzajemnie si nie wykluczaj. Na
zredukowanie efektu kruchoci pierwszego rodzaju (nieodwracalnej) korzystnie wpywa
dodatek krzemu, im wicej krzemu w stali, tym efekt spadku udarnoci w tym zakresie
temperatur jest mniejszy. Na rysunku (2.13) przedstawiono zaleno udarnoci od
temperatury odpuszczania i szybkoci chodzenia.
Rys. 2.13. Zaleno udarnoci od temperatury odpuszczania i szybkoci chodzenia [25]

Na powyszym wykresie krzywa oznaczona 1 odpowiada szybkiemu chodzeniu z
temperatur odpuszczania powyej 500C, za 2 chodzeniu powolnemu. Rozbieno tych
krzywych zwizana jest z odwracaln kruchoci odpuszczania, ktra rwnie zostanie
omwiona.
W stadium trzecim dochodzi take do intensywnego zanikania napre wasnych. W
temperaturze okoo 400C dochodzi do cakowitej redukcji przesycenia wglem, ilo tego
pierwiastka w ferrycie osiga warto rwnowagow. W tym zakresie wci obserwowany
jest spadek objtoci prbki. Po trzecim stadium odpuszczania ostatecznie otrzymana
struktura skada si z mieszaniny iglastego, pomartenzytycznego ferrytu oraz niekoherentnych
ziarnistych wydziele cementytu i nazywana jest troostytem odpuszczania lub te
martenzytem rednio-odpuszczonym. Struktura ta charakteryzuje si przede wszystkim
wysok granic sprystoci, std te jest wykorzystywana jako materia na spryny, resory
czy matryce wykorzystywane w procesie kucia.
W stadium czwartym, czyli w zakresie temperatur 400C A1 nastpuje koagulacja
cementytu, ktry staje si dostrzegalny przy pomocy mikroskopu optycznego przy
powikszeniach okoo 500x. Do temperatury okoo 650C ferryt zachowuje
pomartenzytyczny ksztat, zgniot fazowy podlega tylko procesom zdrowienia, ale ruch granic
ferrytu jest blokowany drobnymi ziarnami cementytu. W tych warunkach powstaje struktura
sorbitu odpuszczania (martenzytu wysokoodpuszczonego) skadajca si z iglastego
pomartenzytycznego ferrytu oraz skoagulowanych ziaren cementytu. Struktura ta jest
najczciej stosowana w czciach maszyn pracujcych pod obcieniami dynamicznymi,
gdy osigane przez ni parametry wytrzymaociowe s czsto nawet o ponad 50% wysze
37
od stanu przed hartowaniem, za plastyczne jak wyduenie czy przewenie s

porwnywalne lub take przewyszaj te w stanie wyjciowym do ulepszania cieplnego.
Powyej temperatury 650C wysoki stopie koagulacji cementytu umoliwia ju ruch
granic ferrytu, co prowadzi do powstania i rozrostu nowych rwnoosiowych ziaren ferrytu.
Przy dugotrwaym wygrzewaniu dochodzi do powstania bardzo mikkiej i plastycznej
struktury sferoidytu bdcej mieszanin kulkowego cementytu na tle zrekrystalizowanego
ferrytu.
W zakresie temperatur odpuszczania 450 - 550C przy powolnym chodzeniu moe
doj do zaistnienia zjawiska kruchoci drugiego rodzaju, zwanej odwracaln. Efektowi temu
mona zapobiega poprzez szybsze chodzenie z tego zakresu temperatur. Gdy jednak dojdzie
do pojawienia si tego zjawiska, naley dany element ponownie odpuci, tym razem
chodzc ju z wiksz szybkoci. Mechanizm kruchoci drugiego rodzaju take nie zosta
do koca poznany, przy czym autor uznaje, i nie bdzie rozwija tego tematu, gdy problem
ten dotyczy przede wszystkim stali stopowych, szczeglnie gdy wystpuje w nich due
zanieczyszczenie fosforem. Bdce przedmiotem analizy niskostopowe stale Hardox
charakteryzuj si du czystoci [19, 21, 22 ,25 ,26, 27].
38
3. METODYKA BADA
Dostarczone fragmenty blach ze stali Hardox 450 zostay najpierw pocite metod
elektroerozyjn do rozmiarw szecianu o boku 20 mm i poddane zabiegom obrbki cieplnej.
Pomiary twardoci oraz badania mikrostruktury zostay przeprowadzone po ponownym
przeciciu przez rodek. Zabieg ten zosta przeprowadzony z uwagi na moliwy wpyw
odwglenia przy powierzchni po obrbce cieplnej na wyniki twardoci, a take w celu
uatwienia preparatyki zgadw metalograficznych.
3.1. ANALIZA SKADU CHEMICZNEGO
Do analizy skadw chemicznych wykorzystano spektrometr emisyjny z

wyadowaniem jarzeniowym LECO GDS 500A znajdujcy si na wyposaeniu laboratorium
chemicznego Katedry Materiaoznawstwa, Wytrzymaoci i Spawalnictwa Politechniki
Wrocawskiej. Pobrano prbki z powierzchni oraz z caego przekroju materiau badawczego
po uprzednim usuniciu warstwy czciowo odwglonej.
3.2. POMIARY TWARDOCI
Pomiary twardoci zostay przeprowadzone zgodnie z normami PN-EN ISO 6507-1,

PN ISO 6507-3, PN-91/H-04360 i PN-91/H-04350 metod Vickersa HV10 i Brinella HBW
z wykorzystaniem twardociomierza Zwick/Roell ZHU. Pomiary metod Vickersa zostay
dokonane na przekroju poprzecznym prbki. W okolicach rodka prbki przeprowadzono
seri 19 pomiarw ulokowanych w linii prostej, od krawdzi do krawdzi, co 1 mm.
Obcienie 10 kG (98,1 N). Pomiary kontrolne twardoci umoliwiajce bezporednie
porwnanie z danymi katalogowymi przeprowadzono metod Brinnela. Dokonano piciu
pomiarw w obszarze rodka przekroju prbki. Obcienie 187,5 kG (1839 N, kulka z
wglikw spiekanych o promieniu 2,5 mm).
3.3. OBRBKA CIEPLNA
Do przeprowadzenia zabiegw obrbki cieplnej wykorzystane zostay piece

komorowe Czylok SM-2002 FCF 12 SHM. Badaniom poddano10 prbek. Wyjciowym
procesem obrbki byo normalizowanie, ktremu poddanych zostao 8 prbek. Na podstawie
zawartoci wgla oraz rozmiarw prbek przyjto czas wygrzewania rwny okoo 30 minut
oraz temperatur austenityzacji wynoszc 900 C. Nastpnie prbki te zahartowano w
mieszajc wodzie z temperatury 900C. Jedna z prbek pozostaa w stanie zahartowanym,
pozostae odpuszczono w temperaturach odpowiednio 200 C, 300C, 400C, 500C, 600C i
700C, czas odpuszczania dwie godziny. Spord prbek, ktre nie zostay poddane
normalizowaniu, jedna pozostaa w stanie dostarczenia, drug zahartowano bezporednio ze
stanu dostarczenia.
3.4. BADANIA MIKROSKOPOWE
Badania mikroskopowe zostay przeprowadzone za pomoc mikroskopu wietlnego

Nikon MA 200. Obserwacje przeprowadzane byy kolejno przy powikszeniach 100x, 200x,
500x i 1000x. Obraz rejestrowano kamer Nikon DS.-Fi5 poczon z mikroskopem.
Uzyskanie i edycja zdj moliwa byo dziki oprogramowaniu Nikon NIS Elements.
Analizy dokonano tylko w stanie trawionym, gdy ilo domieszek niemetalicznych w
stalach typu Hardox jest bardzo niewielka. Do trawienia uyto Nitalu - Mi1Fe. Skala
fotografii mikrostruktur w kolejnym rozdziale jest reprezentowana przez podziak na
obszarze zdjcia, wartoci w opisie oddaj rzd wielkoci powikszenia.
39
4. BADANIA WASNE
4.1. WYNIKI ANALIZ SKADU CHEMICZNEGO
Badania skadu chemicznego przeprowadzono na powierzchni oraz w rodku

przekroju. Zabieg taki umoliwi ocen wpywu odwglenia i innych procesw mogcych
zaj na powierzchni prbki na zawartoci w tym obszarze pierwiastkw stopowych. W
tabelach (4.1,4.2) przedstawiono wyniki poszczeglnych pomiarw w obu miejscach oraz
obliczone na ich podstawie wartoci rednie jak i dane katalogowe udostpniane przez
producenta. Wyraenie b.d. oznacza brak danych dotyczcych zawartoci danego pierwiastka
w stopie w katalogach huty SSAB.
Tabela 4.1. Wyniki analiz skadu chemicznego stali Hardox 450 w rodku przekroju prbki
Pierwiast
ek
C%
Mn %
Si %
P%
S%
Cr %
Ni %
Mo %
V%
Cu %
Al %
Ti %
Nb %
Co %
As %
B%
Pb %
Pomiar
1
0.2090
1.3800
0.4380
0.0100
0.0000
0.2730
0.0490
0.0240
0.0030
0.0060
0.0490
0.0050
0.0060
0.0160
0.0000
0.0011
0.0020
Pomiar
2
0.2050
1.3600
0.4270
0.0100
0.0000
0.2730
0.0500
0.0240
0.0030
0.0070
0.0500
0.0050
0.0020
0.0140
0.0000
0.0011
0.0020
Pomiar
3
0.2120
1.3800
0.4390
0.0100
0.0000
0.2740
0.0490
0.0250
0.0020
0.0060
0.0490
0.0050
0.0040
0.0150
0.0030
0.0011
0.0020
Pomiar
4
0.2100
1.3800
0.4420
0.0090
0.0000
0.2750
0.0480
0.0240
0.0020
0.0050
0.0490
0.0050
0.0010
0.0180
0.0000
0.0011
0.0020
Pomiar
5
0.2190
1.3900
0.4360
0.0110
0.0000
0.2750
0.0490
0.0250
0.0020
0.0060
0.0480
0.0050
0.0000
0.0150
0.0000
0.0012
0.0020
redn
ia
0.2110
1.3800
0.4360
0.0100
0.0000
0.2740
0.0490
0.0240
0.0020
0.0060
0.0490
0.0050
0.0030
0.0160
0.0010
0.0011
0.0020
Katal
og
0.2600
1.6000
0.7000
0.0250
0.0100
1.4000
1.5000
0.6000
b.d. *
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
0.0050
b.d.
*b.d. brak danych

Na podstawie przeprowadzonych analiz chemicznych mona stwierdzi, i zmierzone
zawartoci pierwiastkw stopowych s znacznie mniejsze ni katalogowe. Naley jednak
pamita, i producent zaznacza, e podane w broszurach wartoci s wartociami
maksymalnymi. Szczeglnie due rozbienoci dostrzeono w ilociach chromu, niklu czy
molibdenu. Warte odnotowania s bardzo niskie zawartoci szkodliwych domieszek takich jak
siarka czy fosfor, co wiadczy o wysokiej jakoci stali i czystoci wykorzystywanej rudy.
Wyniki poszczeglnych pomiarw s bardzo powtarzalne, rozrzuty s niewielkie, co
wiadczy o duej jednorodnoci skadu chemicznego w objtoci prbki. Rola
poszczeglnych pierwiastkw stopowych opisana zostaa w osobny sposb w rozdziale
drugim.
40
Tabela 4.2. Wyniki analiz skadu chemicznego na powierzchni blachy ze stali Hardox 450
Pierwiast Pomiar Pomiar Pomiar Pomiar Pomiar redn
ek
1
2
3
4
5
ia
0.055
C%
0.0540 0.0570 0.0550 0.0540 0.0560
0
1.380
Mn %
1.3800 1.3800 1.3700 1.3800 1.3700
0
0.441
Si %
0.4480 0.4430 0.4370 0.4360 0.4430
0
0.009
P%
0.0090 0.0090 0.0100 0.0090 0.0090
0
0.000
S%
0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
0
0.273
Cr %
0.2730 0.2730 0.2730 0.2720 0.2730
0
0.047
Ni %
0.0470 0.0480 0.0520 0.0450 0.0450
0
0.024
Mo %
0.0240 0.0240 0.0240 0.0230 0.0240
0
0.002
V%
0.0020 0.0020 0.0020 0.0020 0.0020
0
0.006
Cu %
0.0050 0.0060 0.0050 0.0060 0.0050
0
0.048
Al %
0.0470 0.0480 0.0480 0.0480 0.0480
0
0.005
Ti %
0.0050 0.0050 0.0040 0.0050 0.0050
0
0.001
Nb %
0.0010 0.0000 0.0000 0.0000 0.0040
0
0.017
Co %
0.0180 0.0160 0.0170 0.0160 0.0170
0
0.000
As %
0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
0
0.000
B%
0.0000 0.0000 0.0001 0.0001 0.0000
1
0.002
Pb %
0.0010 0.0020 0.0020 0.0030 0.0020
0
Katal
og
0.260
0
1.600
0
0.700
0
0.025
0
0.010
0
1.400
0
1.500
0
0.600
0
b.d. *
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
0.005
0
b.d.
Ponadto obserwuje si bardzo due odwglenie (o okoo 0,15%) na powierzchni

prbek oraz spadek iloci boru do wartoci poniej stopowej. Najprawdopodobniej na skutek
jego duego powinowactwa z tlenem.
4.2. WYNIKI POMIARW TWARDOCI
W tabelach (4.1 - 4.2) oraz na rysunku (4.2.1) zawarto wyniki pomiarw twardoci
badanych prbek. Zauwaalny jest wyrany spadek twardoci, rzdu 100 HV pomidzy
prbk odpuszczan w temperaturze 400C a prbk odpuszczan w temperaturze 300C. Dla
41
prbek odpuszczanych w temperaturach 200C - 300C twardoci s zblione i stosunkowo

wysokie, std te w procesach odpuszczania, w celu zachowania wysokiego poziomu
twardoci naley unika wychodzenia powyej tego zakresu. Ponadto zmierzona twardo po
odpuszczaniu w 300C okazaa si wysza anieli dla prbki odpuszczanej w 200C, co moe
by zwizane wydzielaniem si wglika oraz wglika krzemu w tym przedziale temperatur.
Naley jednak pamita, i w temperaturze okoo 300C moe wystpi nieodwracalna
krucho odpuszczania, std te celem zbadania moliwoci stosowania obrbki cieplnej w
tym zakresie temperatur naleaoby przeprowadzi take prb udarnoci.
Tabela 4.1. Wyniki pomiarw twardoci uzyskane metod Vickersa HV 10

Pooenie
[mm]
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
SD
587.
1
553.
1
574.
2
566.
0
596.
6
543.
5
513.
6
512.
5
519.
1
494.
2
475.
4
489.
1
488.
6
469.
7
470.
6
462.
N
207.
4
191.
7
198.
7
196.
1
196.
9
193.
4
208.
2
215.
9
224.
5
211.
0
205.
5
201.
8
190.
4
195.
0
205.
2
203.
H
519.
6
536.
5
533.
1
521.
3
537.
7
534.
2
531.
9
540.
6
558.
7
557.
9
543.
5
536.
5
533.
1
536.
5
529.
1
523.
HO
200
HO
300
HO
400
HO
500
HO
600
HO
700
483.6 486.1 412.9 272.2 275.1 256.0

483.2 481.7 414.5 286.5 274.1 253.9
483.6 496.2 407.9 280.5 284.2 254.5
476.8 497.3 417.7 284.7 285.8 251.5
473.0 503.5 422.5 290.1 295.0 265.8
477.3 494.2 424.9 292.0 290.1 285.8
476.8 499.3 405.6 297.6 271.5 285.1
471.0 499.9 416.9 292.2 275.7 289.9
473.6 497.3 407.6 293.6 276.6 310.7
475.8 486.6 403.4 294.8 271.5 269.1
468.7 491.6 401.5 296.9 266.6 280.3
468.5 485.6 406.0 290.8 282.0 276.8
467.3 500.2 400.0 288.3 264.8 252.6
479.7 499.9 406.0 294.1 267.0 241.3
477.2 497.3 410.2 298.6 273.4 244.6
467.4 500.4 401.9 290.8 271.3 237.2
SDH
518.
6
512.
8
524.
0
532.
0
538.
4
528.
2
533.
0
536.
0
542.
0
535.
1
523.
8
531.
0
525.
6
522.
0
531.
0
529.
42
7
8
9
rednia
6
470.
6
473.
3
482.
2
512.
7
1
195.
8
200.
9
206
202.
5
5
516.
9
521.
3
511.
2
532.
8
481.2 507.4 396.7 299.0 263.2 246.8

478.7 510.3 397.4 295.0 264.0 233.6
464.9 494.2 407.6 294.3 263.8 241.1
475.2 496.3 408.5 291.2 274.5 261.9
2
523.
9
513.
7
516.
0
527.
2
Oznaczenia:
- pooenie - odlego od pomiaru znajdujcego si najbliej rodka przekroju (pomiar
oznaczony kolorem tym)
- SD prbka w stanie dostarczenia,
- N prbka po normalizowaniu,
- H prbka po normalizowaniu a nastpnie hartowaniu,
- HO 200 prbka normalizowaniu, hartowaniu oraz odpuszczaniu w temperaturze 200C,
(analogicznie dla pozostaych prbek: HO oznacza, e prbka zostaa poddana procesom
normalizowania, hartowania i odpuszczania, warto liczbowa oznacza temperatur
odpuszczania),
- SDH prbka poddana hartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia (bez uprzedniego
normalizowania)
43
700.0
600.0
500.0
SD
N
400.0
Twardo [HV10]
H
HO 200
HO 300
300.0
HO 400
HO 500
200.0
HO 600
HO 700
100.0
SDH
0.0
-9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Pooenie wzgldem rodka prbki [mm]
Rys.4.2.1. Rozkad twardoci na przekroju dla rnych rodzajw obrbki cieplnej

Podczas pomiarw na przekroju poprzecznym prbek twardoci utrzymuj si na
zblionym do siebie poziomie. Nie zauwaono wyranego trendu wskazujcego na wahania
twardoci w zalenoci od odlegoci od rodka przekroju, co wiadczy o bardzo dobrej
podatnoci do utwardzania si w gb, czyli w tym przypadku o wysokiej hartownoci stali
Hardox 450. Kilka pomiarw przy powierzchni z jednej strony prbki w stanie dostarczenia
wykazao znacznie wiksz warto anieli w czci centralnej i po drugiej stronie prbki,
by moe by to efekt silniejszego umocnienia zgniotem w tej czci prbki podczas procesu
wytwrczego, gdy jak uprzednio wspomniano analiza skadu wykazaa stosunkowo du
jednorodno w caym przekroju prbki.
Tabela 4.2. Wyniki pomiarw twardoci metod Brinella
pomia
r
1
2
3
4
5
SD
442.
0
454.
2
456.
9
440.
0
447.
N
185.
0
184.
2
186.
9
200.
5
183.
H
507.
9
495.
2
498.
9
496.
8
522.
HO
200
HO
300
HO
400
HO
500
HO
600
HO
700
434.8
462.2
371.8
270.0
254.9
237.3
430.9
459.1
378.6
274.5
251.6
234.9
429.3
461.3
376.2
271.9
249.8
237.0
439.2
441.2
462.6
456.0
380.4
373.3
270.3
270.6
250.9
255.3
228.6
234.7
2H
508.
7
494.
7
490.
2
501.
0
497.
44
0
redni 448.
a
0
7
188.
1
3
504.
2
435.1
460.2
376.1
271.5
252.5
234.5
3
498.
4
Stwierdzono, i rednia twardo w stanie dostarczenia jest niemal idealnie rwna

katalogowej. Wyniki pomiarw pokrywaj si z przewidywanymi.
4.3. WYNIKI BADA MIKROSKOPOWYCH
4.3.1. Hardox 450 - stan dostarczenia
Z obserwacji mikroskopowych wynika, i stal Hardox 450 o gruboci blachy 20 mm w

stanie dostarczenia posiada drobnoziarnist mikrostruktur odpuszczonego martenzytu
listwowego z drobnodypersyjnymi wydzieleniami wglikw wewntrz ziaren. Identyfikacja
wglikw jest niemoliwa bez wykorzystania mikroskopii elektronowej. Na rysunkach (4.3.1
4.3.4) przedstawiono budow strukturaln stali Hardox 450 (grubo blachy 20 mm)
w stanie dostarczenia. W opisach fotografii LM oznacza mikroskopi wietln (light
microscopy).
Rys.4.3.1. Stal Hardox 450 w stanie dostarczenia; mikrostruktura martenzytu

odpuszczania; twardo 448 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 100x
45
Rys.4.3.2. Stal Hardox 450 w stanie dostarczenia; powikszenie obszaru

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.1; mikro mikrostruktura martenzytu

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.2; mikrostruktura martenzytu odpuszczania o
charakterze listwowym; twardo 448 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 500x
46

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.3; mikrostruktura martenzytu odpuszczania o
charakterze listwowym; twardo 448 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie
1000x
47
4.3.2. Hardox 450 - stan po normalizowaniu
Po normalizowaniu prbki uzyskay drobnoziarnist struktur ferrytyczno

perlityczn bez cech pasmowoci, zblion do rwnowagowej. Na rysunkach (4.3.5 4.3.8)
przedstawiono mikrostruktur stali Hardox 450 (grubo blachy 20 mm) w stanie
znormalizowanym.
Rys. 4.3.5. Hardox 450 w stanie znormalizowanym; struktura ferrytyczno

perlityczna; twardo 188HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 100x
48
Rys. 4.3.6. Hardox 450 w stanie znormalizowanym; powikszenie obszaru

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.5;struktura ferrytyczno perlityczna; twardo
188HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 200x

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.6; struktura ferrytyczno perlityczna, brak
pasmowoci; twardo 188HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 500x
49

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.7; struktura ferrytyczno perlityczna, brak
pasmowoci; twardo 188HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 1000x
50
4.3.3. Hardox 450 - stan po hartowaniu
Po hartowaniu uzyskano struktur martenzytu hartowania o charakterze listwowym,

bez wyranie uwidocznionych granic ziaren byego austenitu. Przy powikszeniach 500x i
1000x zauwaalne liczne wydzielenia wglikowe koherentnie zwizane z osnow. Na
rysunkach (4.3.9 - 4.3.12) ukazane s mikrostruktury stali Hardox 450 (grubo blachy 20
mm) w stanie po zahartowaniu.
Rys. 4.3.9. Hardox 450 w stanie zahartowanym; struktura martenzytu hartowania;

twardo 504HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 100x
51
Rys. 4.3.10. Hardox 450 w stanie zahartowanym; powikszenie obszaru

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.9; struktura martenzytu hartowania; twardo
504HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 200x

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.10; struktura martenzytu hartowania o
charakterze listwowym, bez wyranie uwidoczniony granic ziaren byego austenitu;
52

mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.11; struktura martenzytu hartowania o
charakterze listwowym, bez wyranie uwidoczniony granic ziaren byego austenitu;
53

200C
Uzyskano struktur drobnoziarnistego martenzytu odpuszczania z lokalnie

wystpujcymi wydzieleniami faz pochodzcych od zanieczyszcze niezidentyfikowanych w
toku analiz chemicznych. Mikrostruktura bardzo podobna do stanu dostarczenia.
Na rysunkach (4.3.13 4.3.16) ukazano mikrostruktury stali Hardox 450 (grubo blachy 20
mm) w stanie po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 200C.
Rys. 4.3.13. Stal Hardox 450 w stanie po hartowaniu i odpuszczaniu w temp. 200C;
struktura martenzytu odpuszczania; twardo 435 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie
100x
54
powikszenie obszaru mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.13; struktura martenzytu
55
56

300C
Uzyskano struktur bardzo zblion do powstaej po hartowaniu i odpuszczaniu

200C. Przy maksymalnych powikszeniach zauwaalne s jednak take liczne wydzielenia
faz wglikowych koherentnie zwizanych z osnow. Na rysunkach (4.3.17 4.3.20) ukazano
struktury stali Hardox 450 (grubo blachy 20 mm) w stanie po hartowaniu i odpuszczaniu w
temperaturze 300C.
100x
57
odpuszczania z wydzieleniami faz wglikowych koherentnie zwizanych z osnow; twardo
460 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 500x
58
odpuszczania z wydzieleniami faz wglikowych koherentnie zwizanych z osnow; twardo
59

400C
Uzyskano struktur martenzytu odpuszczania z licznymi wydzieleniami faz

wglikowych oraz lokalnie wystpujcymi obszarami troostytu odpuszczania, bardzo zblion
do powstaej po hartowaniu i odpuszczaniu 300C. Wartym podkrelenia jest fakt, i pomimo
podobiestwa struktur w przypadku odpuszczania w temperaturze 400C uzyskana twardo
jest o okoo 85 HV mniejsza od tej dla temperatury 300C, co oddaje zasadno prowadzenia
jednoczesnych bada twardoci i analiz mikrostruktury. Struktury stali Hardox 450 (grubo
blachy 20 mm) po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 400C ukazano na rysunkach
(4.3.21 4.3.24).
100x
60
odpuszczania z wydzieleniami wglikowymi i obszarami troostytu odpuszczania; twardo
61
odpuszczania z wydzieleniami wglikowymi i obszarami troostytu odpuszczania; twardo
62

500C
Po przeprowadzeniu zabiegw ulepszania cieplnego uzyskano struktur sorbitu

odpuszczania. Na rysunkach (4.2.25 4.3.28) przedstawiono struktury stali Hardox 450
(grubo blachy 20 mm) po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 500C.
struktura sorbitu odpuszczania; twardo 271 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie
100x
63
powikszenie obszaru mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.25; struktura sorbitu
64
65

600C.
Uzyskano struktur sorbitu odpuszczania, bardzo podobn do poprzednio

przedstawionej. Struktury stali Hardox 450 (grubo blachy 20 mm) po hartowaniu i
odpuszczaniu w temperaturze 600C ukazane zostay na rysunkach (4.3.29 4.3.32).
struktura sorbitu odpuszczania; twardo 253 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie
100x
66
67
68

700C
Uzyskano struktur sferoidytu z obszarami z obszarami ferrytu o zachowanej

orientacji pomartenzytycznej. Na rysunkach (4.3.33 4.3.36) przedstawiono struktury stali
Hardox 450 (grubo blachy 20 mm) po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 700C.
struktura sferoidytu; twardo 235 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 100x
69
powikszenie obszaru mikrostruktury pokazanej na rys. 4.3.33; struktura sferoidytu; twardo
70
71
4.3.10. Hardox 450 - stan po hartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia
Po zahartowaniu stali Hardox 450 bezporednio ze stanu dostarczenia uzyskano

struktur drobnoziarnistego martenzytu hartowania o charakterze listwowym, bardzo podobn
do tej jak otrzymano po zahartowaniu prbek uprzednio znormalizowanych. Na rysunkach
(4.3.37 4.3.40) przedstawiono mikrostruktury stali Hardox 450 (grubo blachy 20 mm) po
zahartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia.
Rys. 4.3.37. Stal Hardox 450 w stanie po zahartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia;
struktura martenzytu hartowania; twardo 498 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie
100x
72
hartowania; twardo 498 HBW; trawiono Mi1Fe; LM; powikszenie 200x
hartowania o charakterze listwowym; twardo 498 HBW; trawiono Mi1Fe; LM;
powikszenie 500x
73
hartowania o charakterze listwowym; twardo 498 HBW; trawiono Mi1Fe; LM;
powikszenie 1000x
74
5. WNIOSKI
5.1. Wyniki analiz spektralnych przeprowadzonych na podstawie pomiarw w rnych
miejscach na przekroju prbek wykazyway si powtarzalnoci, co wiadczy o duej
jednorodnoci skadu chemicznego na przekroju badanej blachy ze stali Hardox 450.
5.2. Zmierzone iloci pierwiastkw stopowych w analizowanych prbkach ze stali
Hardox 450 byy znacznie nisze anieli wartoci podawane w katalogach udostpnianych
przez producenta. Zaznacza si jednak, i podawane w broszurach informacyjnych zawartoci
s wartociami maksymalnymi. Wynika to z faktu, i skad chemiczny w stalach Hardox
producent uzalenia od gruboci blachy, tak by dla rnych gruboci blach, struktury i
waciwoci w obrbie tego samego gatunku stali byy jednakowe.
5.3. Zmierzone iloci szkodliwych domieszek fosforu i siarki byy bardzo niskie co wiadczy
o wysokiej jakoci stali i potwierdza zarazem fakt, i s one wytwarzanie gwnie z rudy.
5.4. Na podstawie analiz chemicznych stwierdzono wystpowanie znacznego odwglenia
(okoo 0,15%) na powierzchni blach ze stali Hardox 450 w stanie dostarczenia. O zjawisku
tym producent nie wspomina w katalogach.
5.5. Na powierzchni prbki dochodzi take do zmniejszenia si iloci boru znacznie poniej
iloci stopowej (0,0008 %B). Wynika ono z duego powinowactwa tego pierwiastka do tlenu.
5.6. Pomiary twardoci na przekroju prbek wykazyway si stosunkowo du
powtarzalnoci i maymi rozrzutami, co potwierdza jednorodno waciwoci a co za tym
idzie skadu chemicznego na przekroju prbek.
5.7. Na podstawie przeprowadzonych zabiegw obrbki cieplnej i zmierzonych twardoci
autor uznaje, i stanem najbardziej zblionym do stanu dostarczenia jest stan po hartowaniu i
niskim odpuszczaniu w temperaturze 200C.
5.8. Po zahartowaniu prbki bezporednio ze stanu dostarczenia jak rwnie po
normalizowaniu i hartowaniu uzyskano twardoci wysze anieli w stanie dostarczenia.
Potwierdza to tez zawart we wniosku 5.7.
5.9. Prbka zahartowana i odpuszczana w temperaturze 300C uzyskaa twardo wysz od
prbki odpuszczanej w 200C. Efekt ten mona tumaczy umocnieniem wydzieleniowym
zwizanym z wydzielaniem si drobnodyspersyjnego wglika i wglika krzemu.
5.10. Przy odpuszczaniu w temperaturach powyej 300C dochodzi do znacznego spadku
twardoci. Zmierzona twardo po odpuszczaniu w 400C bya o 84 HV nisza od twardoci
zmierzonej po odpuszczaniu w 300C, 59 HV od zmierzonej po odpuszczaniu w 200C i o
136 HV nisza od zmierzonej w stanie dostarczenia. Z tego faktu wynika, i odpuszczanie w
temperaturach wyszych od 300C wyklucza moliwo zastosowania stali Hardox 450
zgodnie z jej przeznaczeniem.
75
5.11. Mikrostruktur najblisz zaobserwowanej w stanie dostarczenia bya mikrostruktura po

normalizowaniu, hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze 200C, co potwierdza wniosek
zawarty w podpunkcie 5.7. Mikrostruktur t jest drobnolistwowy martenzyt odpuszczania.
5.12. W mikrostrukturze po hartowaniu nie zaobserwowano udziau austenitu szcztkowego,
co potwierdza bardzo dobr hartowno stali Hardox 450. Stwierdzanie to uwierzytelniane
jest take wspomnian ju du powtarzalnoci wynikw pomiarw twardoci na przekroju
badanych prbek.
5.13. Struktura zaobserwowana po odpuszczaniu w 300C i 400C bya niemal identyczna,
jednak jak zostao wspomniane w podpunkcie 5.10, nastpuje w tym zakresie temperatur
skokowy spadek twardoci, co potwierdza zasadno rwnoczesnego przeprowadzania analiz
mikrostruktury i pomiarw twardoci w celu wiarygodnej i kompleksowej oceny materiau,
szczeglnie dla stali mikrostopowych.
5.14. Na podstawie przeprowadzonych bada metalograficznych autor dochodzi do wniosku,
e w celu penej oceny zmian strukturalnych w stali Hardox 450 po rnych zabiegach OC,
korzystnym byoby zastosowanie analizy fazowej metodami mikroskopii elektronowej TEM.
5.15. Z pomiarw twardoci i analizy mikrostruktur otrzymanych po hartowaniu i
odpuszczaniu temperaturach 200C - 400C wynika, i w tym zakresie moe znajdowa si
optymalna temperatura odpuszczania dla stali Hardox 450, umoliwiajca otrzymanie
najlepszych waciwoci zgodnych z jej przeznaczeniem. Pamitajc jednak, i dla stali w
tych temperaturach moe wystpi zjawisko nieodwracalnej kruchoci odpuszczania, autor
sugerowaby przeprowadzenie bada udarnoci dla prbek poddanych odpuszczaniu we
wspomnianym zakresie, w celu wykluczenia bd zarekomendowania konkretnych
parametrw obrbki cieplnej.
76
LITERATURA
[1]. . Konat, Struktury i waciwoci stali Hardox a ich moliwoci aplikacyjne w warunkach
zuywania ciernego i obcie dynamicznych, Instytut Materiaoznawstwa i Mechaniki
Technicznej, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2007r.
[2]. http://blachy-kortex.4b.pl/39_8708_0_57386/blacha-trudnoscieralna/blachatrudnoscieralna.aspx, data wejcia: 12.06.2014r.
[3]. http://www.ruukki.pl/Produkty-i-rozwiazania/Wyroby-hutnicze/Blachy-walcowane-nagoraco/Stale-trudnoscieralne/Trudnoscieralna-stal-Raex#, data wejcia: 12.06.2014r.
[4]. http://www.htk.com.pl/hut_trans.php?main/blachy_trudnoscieralne, data wejcia:
12.06.2014r.
[5]. http://huta.isd-poland.com/pliki/Karta_materialowa_ISD_HARTPLAST_400_VI.pdf, data
wejcia: 12.06.2014r.
[6]. http://huta.isd-poland.com/pliki/Karta_materialowa_ISD_HARTPLAST_450_IV.pdf, data
wejcia: 12.06.2014r.
[7]. http://huta.isd-poland.com/pliki/Karta_materialowa_ISD_HARTPLAST_500_VI.pdf, data
wejcia: 12.06.2014r.
[8]. http://www.voestalpine.com/division_stahl/content/download/4233/34296/file/TTDheavy-plate_durostat_Wear-resistant-steels_E.pdf, data wejcia: 12.06.2014r.
[9]. http://www.universal-stal.pl/?act=21, data wejcia: 12.06.2014r.
[10]. http://www.ppwb.org.pl/wb/56/8.php, data wejcia: 12.06.2014r.
[11]. S. Frydman, . Konat, G. Pkalski, Zagadnienia zmian struktur i twardoci pocze
spawanych stali Hardox i HTK, , Instytut Materiaoznawstwa i Mechaniki Technicznej,
Politechnika Wrocawska
[12]. http://www.ssab.com/Products--Services/Products--Solutions/Products/Hardox/HardoxHiTuf/, data wejcia: 12.06.2014r.
[13]. http://www.ssab.com/Global/HARDOX/Datasheets/en/151_HARDOX_400_UK_Data
%20Sheet.pdf, data wejcia: 12.06.2014r.
[14]. http://www.stal-hurt.com/pliki/168_HARDOX_450a.pdf, data wejcia: 12.06.2014r.
[15]. http://www.stal-hurt.com/pliki/152_HARDOX_500a.pdf, data wejcia: 12.06.2014r.
[16]. http://www.ssab.com/Global/HARDOX/Datasheets/en/169_HARDOX_550_UK_Data
[17]. http://www.ssab.com/Products--Services/Products--Solutions/Products/Hardox/Hardox600/, data wejcia: 12.06.2014r.
[18].
http://www.ssab.com/Global/HARDOX/Datasheets/en/171_HARDOX_Extreme_UK_Data
77
[19]. L. A. Dobrzaski, Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, Wydawnictwa

Naukowo-Techniczne, Warszawa,1996 r.
[20]. http://www.ssab.com/Global/SSAB/Brochures/en/001_The%20Steel%20Book.pdf, data
wejcia: 12.06.2014r.
[21]. http://www.keypi.republika.pl/prace/nom/obrobka.htm, data wejcia: 12.06.2014r.
[22]. R. Haimann, Metaloznawstwo, Wydanie II poprawione i uzupenione, Wrocaw 1980r.
[23]. http://riad.usk.pk.edu.pl/~inzynieriamaterialowa/pzt/dydaktyka/Skrypty/C_0.html, data
wejcia: 12.06.2014r.
[24]. M. Pelczar, Wpyw mikrododatkw na hartowno stali z borem, Katedra
Metaloznawstwa i Metalurgii Proszkw, Akademia Grniczo Hutnicza im. Stanisawa
Staszica w Krakowie, Krakw 2010r.
[25]. http://riad.usk.pk.edu.pl/~inzynieriamaterialowa/pzt/dydaktyka/Skrypty/C_4.html, data
wejcia: 12.06.2014r.
[26]. P. Baa, Kinetyka przemian fazowych przy odpuszczaniu i jej wpyw na wasnoci stali,
Wydzia Inynierii Metali i Informatyki Przemysowej, Akademia Grniczo Hutnicza im.
Stanisawa Staszica w Krakowie, Krakw 2007r.
[27]. http://www.immt.pwr.wroc.pl/~ziolek/Pliki/EW12%20OC1_%2029.04.2013bz.pdf, data
wejcia: 12.06.2014r.
78

Hardox450 20mm PH

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hardox450 20mm PH

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POLITECHNIKA WROCAWSKA

WPYW OBRBKI CIEPNEJ NA STRUKTUR I WYBRANE WACIWOCI

THE EFFECT OF HEAT TREATMENT ON MICROSTRUCTURE AND SELECTED

I UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY:.........................................4

CEL I ZAKRES PRACY:...............................................................................................................4

3.2.4. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

3.2.5. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

3.2.6. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

4.3.7. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

4.3.8. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

3.2.9. Hardox 450 - stan po hartowaniu i odpuszczaniu w temperaturze

4.3.10. Hardox 450 - stan po hartowaniu bezporednio ze stanu dostarczenia.................70

I UZASADNIENIE WYBORU TEMATU PRACY:

CEL I ZAKRES PRACY:

Chcielibymy by jak skaa, jak stal albo jak db. A my z gliny.

Kiedy mylimy o historii ludzkoci, pierwszymi naturalnymi skojarzeniami s wielcy

Zauwamy, i czowiek, najprawdopodobniej niewiadomie i w sposb czysto

Wykorzystanie rudy elaza, pocztkowo atwo dostpnych rud darniowych i botnych

Rozwj technologiczny stawia jednak stalom coraz to nowsze wymagania.

1. CHARAKTERYSTYKA MATERIAW TRUDNOCIERALNYCH

Nie mona zrobi dobrego noa ze zej stali.

Materiay o podwyszonej odpornoci na zuywanie cierne maj kluczowe znaczenie

1.2. NISKOSTOPOWE STALE TRUDNOCIERALNE

Niskostopowe stale trudnocieralne s to materiay o strukturze pomartenzytycznej, w

Tabela 1.3. Skady chemiczne wybranych stali typu Raex [3]

Tabela 1.4. Spawalno metalurgiczna stali Raex (CEV, CET) [3]

Trzecim najbardziej popularnym w naszym kraju producentem blach

Stale trudnocieralne znajduj si rwnie w ofercie Huty Czstochowa wytwarzajcej

Austriacki koncern Voestalpine z gwn siedzib w Linzu, take prowadzi produkcj

Tabela 1.14. Twardoci stali durostat 400, 450 i 500 [8]

Tabela 1.15. Waciwoci mechaniczne stali durostat 400,450 i 500 [8]

Tabela 1.16. Skad chemiczny stali durostat B2 i B4 [8]

Tabela 1.17. Waciwoci mechaniczne stali durostat B2 w stanie po walcowaniu [8]

Pord materiaw udostpnionych przez producenta nie udao si znale

Przedstawione powyej grupy materiaw uwaane przez autora za najpopularniejsze

Tabela 1.20. Zestawienie podstawowych waciwoci mechanicznych wybranych stali

1.3. STALE HARDOX

Stale Hardox zdaniem producenta s to wysokojakociowe stale odporne na

3. Potwierdzono bardzo wysokie wasnoci wytrzymaociowe tych stali (granica

W tabeli (1.21) zaprezentowano zbiorcze zestawienie podstawowych waciwoci

Poniej przedstawiono szczegowe charakterystyki wszystkich aktualnie

1.3.1. Hardox HiTuf

Wasnoci plastyczne (wyduenie, przewenie) dla stali Hardox HiTuf oraz

(* celowo wprowadzane dodatki stopowe, podobne oznaczenie w pozostaych tabelach

1.3.2. Hardox 400

Podobnie jak w przypadku stali Hardox HiTuf odpowiednia kompozycja skadu

Tabela 1.26. Skad chemiczny stali Hardox 400 [13]

Tabela 1.27. Maksymalne wartoci wspczynnika CET(CEV) dla odpowiednich gruboci

3.1.3. Hardox 450

Waciwoci stali Hardox 450 determinowane s skadem chemicznym zawartym w

Tabela 1.29. Skad chemiczny stali Hardox [14]

3.1.4. Hardox 500

3.1.5. Hardox 550

Osigane wskaniki wytrzymaociowe stal Hardox 550 zawdzicza odpowiedniej

Naturaln konsekwencj coraz wikszych zawartoci pierwiastkw stopowych w

3.1.6. Hardox 600

Kompozycj skadu chemicznego i wynikajce z niej wartoci wskanikw

3.1.7. Hardox Extreme

Hardox Extreme jest najnowszym i najbardziej odpornym na cieranie gatunkiem stali

Producent nie udostpnia danych dotyczcych wytrzymaoci na rozciganie, granicy

Wartoci wspczynnika CET zawarte w tabeli (1.45.) sugeruj, i spawalno

2.KSZTATOWANIE MIKROSTRUKTUR I WACIWOCI STALI POPRZEZ OBRBK CIEPLN

Rys.2.1. Rodzaje obrbki cieplnej [19]