Fatos Baxhaku

GUR

Tiran, 2008

Kujtimit t prindrve t mi

Copyright ??????????

Pasqyra e lnds

Kopertina:
Vladimir Myrtezaj-Groshi

Dy fjal ............................................................................. 9
lana
Lana e panjohur .................................................................. 13
martaneshi
Qyteza me sy t shkulur ....................................................... 23
mirdita
N gjurmt e nj prifti t vjetr ............................................. 31
Historia n nj zarf t vetm .......................................... 33
Nj prift i uditshm ..................................................... 36
shkodra
Lart e posht n Shkodr ...................................................... 41
devolli
Behari i vonuar i Devollit ..................................................... 51
rrzoma
Rrzoma, krahina n rrug qorre ........................................... 61
dibra
N Dibr, te pronat e Sknderbeut ....................................... 73
berati
N Mangalem pr Botror .................................................... 83
ulza
Ulza, liqeni q "s'bzan" ..................................................... 95
bna
Bna, nga burgu te knga ................................................. 107
shkodra
N hijen e Rozafs ............................................................. 117
Nj vrasje e vjetr absurde ........................................... 121

Fotot:
Fatos Baxhaku
Skicat:
Mihal Rama
Korektor:
Arben Bijo
Layout:
Orest Mua
Foto e kopertins:
Artion Vreto
ISBN: ??????
Shtypur n shtypshkronjn:

tropoja
Te kulla e vjetr e Berishs .................................................. 127
Historia e nj fisi n koh mjegullash ............................ 129
Amaneti i Lumit ......................................................... 131
tropoja
Me traget mes shkrepave .................................................... 137
kanina
N ballkon mbi Vlor ........................................................ 147
Rugina, princesha e fundit .......................................... 149
Pasaporta e nj kalaje ................................................... 152
preza
Kalaja q pret aviont ......................................................... 157
shngjini
Shngjini, porti i maleve ..................................................... 167
librazhdi
Buzagazi i trisht i varfris ................................................. 175
dropulli
Krishtlindje n Dropull ..................................................... 185
mallakastra
N Aranitas, n zemr t Mallakastrs .................................. 193
T fshehtat e nj vrasjeje ............................................. 196
spai
N Spa, n vendin e historive ............................................ 203
antigonea
Lunxhri, posht e lart Antigones ...................................... 213
Qyteti q jetoi vetm 150 vjet ..................................... 216
bashtova
Atje ku mbaron Shkumbini ............................................... 221
Nga veneciant te Bushatllinjt .................................... 224
buna
Ans e pas ans Buns ........................................................ 229
Nj tender i dshtuar mbi Bun .................................. 232
narta
Narta, laguna e harruar ...................................................... 237
Lebr e nartiot n 1906 ............................................. 240

klcyra
Ca ura mbi Vjos ............................................................... 247
Histori me bejler ........................................................ 251
Kryeballisti i majt ...................................................... 254
oroshi
Rrugs pr n'Orosh ........................................................... 259
Kapedant .................................................................. 263
Abaci dhe shenjtor .................................................... 264
elbasani
N'Elbasan pr Dit Vere .................................................... 269
Ballakumet, tani asnj sekret ........................................ 272
kallmeti
Kallmeti, vendi i nj misteri t kahershm ........................... 279
Zadrima e par nga nj zadrimor .................................. 282
kiri
Kiri, prgjat prroit rrebel ................................................. 289
1946, Kiri i prgjakur ................................................. 292
1775, fundi i nj pashai .............................................. 294
kardhiqi
Kardhiqi, fshati i masakruar nga Ali Pasha ........................... 299
1812, nj lum gjaku .................................................. 302
shpiragu
Prgjat Shpiragut ............................................................. 309
Nj prleshje gjigantsh ............................................... 313
prespa e vogl
Prespa e Vogl, n krthiz t Ballkanit ................................ 317
kllojka
Kllojka, malsia e harruar e Tirans ...................................... 327
gora
Gora, ose malet e shpress s humbur ................................. 335
Komiti dhe msuesi .................................................... 338
librazhdi
Ndr troje t Gjorg Golemit ............................................... 345
Nga mjegulla e kohs .................................................. 348

bulqiza
Bulqiza, kryeqyteti i mjerimit .............................................. 355
apolonia
Apolonia e Iliris & Pojani i Shqipris ............................... 365
gramshi
Fshati i "mbjell" me predha .............................................. 375
librazhdi
Zjarret, dy histori nga nj behar i zhuritur ........................... 383
vela
"Nji gjam" mes malesh ..................................................... 393
Morti n Kanun ......................................................... 396
bulqiza
Fmijt e "malit q s'bzan" ................................................ 403
boboshtica
N Boboshtic te manat ..................................................... 413

Haberet e Cenit
Amanetet e Cenit pr Parlamentin e ri ................................. 427
Ceni n krkim t puns s re ............................................. 433
Ceni shkon n Veri ............................................................ 437
Ceni, agjrimi dhe Edi Rama .............................................. 445
Ceni n krkim t pronave ................................................. 451
Ceni dhe diplomacia .......................................................... 457
Ceni dhe korrupsioni ......................................................... 463
Ceni merr turr pr festa ...................................................... 469
Ceni nuk do m drita ........................................................ 475
Ceni bhet gati pr n NATO ............................................ 481
Ceni dhe ndrra pr Ditn e Pavarsis ................................ 487
Ceni: Sa faj ka shiu? ........................................................... 493
Ceni: Mos ma prekni qeverin ............................................ 499
Fmijt dhe gjrat e mdha ................................................ 505
Ceni uron Krishtlindjet ..................................................... 511
Ceni dhe disa probleme t "mnis" ................................... 517
Ceni me t mdhenj e me t vegjl ...................................... 523
Ceni dhe rrevolucioni antikorrupsion ................................. 529

hyrje

Dy fjal
"Si ju lindi dshira pr t udhtuar?". Vite m par
kjo pyetje m vinte n siklet. Ndodhte kshtu sepse nuk
e dija edhe fort mir se si t'i prgjigjesha. Por me kalimin
e viteve gjrat vijn duke u qartsuar dhe tani mendoj se
mund ta kem nj prgjigje pr kt pyetje, q m
ngatrrohej vazhdimisht npr kmb. Un besoj se jo
dshira, por m shum se kaq, etja e njeriut pr t lvizur
e pr t udhtuar, lind bashk me embrionin njerzor. A
nuk sht vet akti i lindjes nj lloj udhtimi? Q foshnje
dshirojm t prekim, t shikojm, t nuhasim, t
komunikojm e pastaj vjen akti m i lart i t udhtuarit
n jetn ton, ngritja n kmb. Pr t mos u zgjatur
shum, me pak fjal, dshira pr t udhtuar sht nj
gj natyrale te t gjith ne. Un vet mbase kam udhtuar
m tepr nga t tjert sepse n rrethana t caktuara i
kam pasur kushtet, por edhe kmbnguljen pr ta
realizuar kt gj.
E di q ndokush mund t m pyes pr titullin e ktij
libri: Prse "Gur"? Deri von kam pasur nj zakon. N
do vend ku shkoja merrja nga nj gur si kujtim. M
dukej gjja m e qndrueshme dhe, n shum raste, edhe
m karakteristike e fshatrave dhe qytezave. Njerzit ikin
shpejt, gurt mbeten. Rrokullisen, thyhen plasariten,
ngrijn e shkrijn, porse jan gjithnj po ata. Kt zakon,
9

jo edhe fort praktik, nisa ta l kur apartamenti im nisi t

mbushej ca si frikshm me kanistra cip me gur, por
edhe tani fus n xhep ndonj guralec, sidomos nga ata
t zallit t lumenjve.
"Gur" prbhet nga dy pjes. N pjesn e par jan
zgjedhur nj pjes e reportazheve t mija t botuara do
t diel n gazetn "Shqip". Ato jan shkruar n nj
periudh e cila nis n majin e 2006-s dhe mbaron n
tetorin e 2007-s. N pjesn e dyt, t titulluar "Haberet
e Cenit", kam mbledhur disa shkrime q jan botuar n
"Panorama" gjat 2005-2006-s. Kto jan disa opinione
t cilat un i kam shkruar n "bashkpunim" me nj
"tirons" nga Rruga e Kavajs. Nuk ma bn zemra dhe
nuk ma do mendja ta quaj Cenin "imagjinar". Un jam i
bindur se ai ekziston vrtet diku n shtpit e vjetra, q
tani kan nisur t rrethohen nga pallatet shumkatshe.
Rri afr sobs s tij t vjetr, thith fort cigaren dhe shikon
lajmet duke tundur kokn i paknaqur.
Libri mban vrtet emrin tim, por ai ka shum
"bashkautor", kshtu q lista e njerzve, t cilt duhet t'i
falenderoj nga zemra, m rezulton shum e gjat, aq e gjat
sa do t m duhej t hartoja nj vllim tjetr vetm me
falenderime. Megjithat disa do t'i ndaj nga t tjert.
N radh t par falenderoj drejtuesit e kolegt e
gazets "Shqip", Besnik Myftari, Bajram Pei, Alfred
Peza, Bledar Zaganjori, Urim Bajrami dhe t
"Panorams", Andi Tela dhe Redi Gjuzi, me t cilt kam
pasur nj bashkpunim t frytshm dhe t paqt. T
part i falenderoj dhe i vlersoj edhe se jan ndr t paktt
botues q vazhdojn t vlersojn reportazhin.
Kolegt dhe shokt e mi jasht Tirane, Engjll Serjani,
Ilir Lluri, Ardi Hoti, Hysen Likdisha, Gzim Kabashi,
Astrit Tahiri m'i kan br punt m t lehta dhe ditt

m t kndshme me ndihmn dhe miqsin pa fund q

kan treguar.
Shofert e gazets "Shqip", Shklqim ai dhe Fatmir
Sinani, duhen shnuar patjetr n listn e "bashkautorve".
Me ta kam ndar vapn e beharit dhe t ftohtin e hidhur t
maleve, por edhe ort e gjata e t lodhshme t udhtimit.
M jan treguar shok t vrtet dhe kjo m ka ndihmuar
goxha n kt pun.
Olsi Angjellari sht nj tjetr mik i vyer. Pa faqosjen e tij,
reportazhet e mija n "Shqip" do t kishin humbur shum.
Ka akoma njerz q jan n gjendje t sakrifikojn nga
koha e tyre pr t ndihmuar shokun n nevoj. Kshtu
m ka ngjar me shokt e mi Genci Harxhi, Andon
Andoni, Artion Vreto, Sami Brahja. Shum nga kto
reportazhe i kam shkruar duke pasur kta n krah. T
gjith i falenderoj nga zemra dhe u premtoj se do t
mundohem t'u bie sa m pak n qaf n t ardhmen.
Ky libr nuk do t ekzistonte sikur t mos ishte
kmbngulja e Benet Koleks, korespondent i Reuters
n Tiran. Ishte pikrisht "Babai", sikurse m plqen mua
ta thrras, ai q m nxiti t botoj kt prmbledhje. Pastaj
nj borxh t madh u kam shokve t mi, Vladimir MyrtezajGroshi, Mihal Rama, Orest Mua, Arben Bijo, t cilt u
morn konkretisht me prgatitjen e librit pr botim.
Familjart dhe njerzit e mi m t afrt i prqafoj fort me
an t ktyre fjalve dhe i falenderoj se m kan mbshtetur
n pun n do moment duke m duruar nganjher edhe
nervat dhe ndonj "huq" q buron nga lodhja e cila vjen
nga kjo pun jo edhe aq e zakont, por sidomos se i kam
ndjer pran gjat mungesave t mija t shpeshta.
Sikurse do ta vini re, n pjesn e par t ktij vllimi
prmenden shum personazhe nga Veriu n Jug. Jan
pikrisht kta brumi i vrtet i ktij libri. Kta m kan

10

11

lana

pritur me mirsin e njerzve t thjesht, pa u shtirur,

pa br poza t teprta dhe kan ndar me mua jo vetm
kafshatn e tyre t thjesht, por edhe hallet e historit e
tyre. M kan konsideruar njsoj si vllain apo djalin e
tyre dhe kjo ma ka mbushur zemrn me gzim edhe n
dit t trishta. Ky libr, n fakt, nuk sht gj tjetr
vese nj prqafim i madh me ta.
fa.bax.

Lana e panjohur

j lum nuk rend i verbr mes njerzve". Kto fjal

jan shkruar n botimin m t fundit n shqip t
italianit brilant, Alessandro Baricco. Ato bjn pjes
n nj rishkrim, q autori i ka br epopes s gjakderdhjes
m artistike t njerzimit, lufts mes akejve dhe trojanve,
"Iliads". Por, ne do merremi me Lann, prroin q e
prshkon fund e krye kryeqytetin ton, duke u br kshtu
m i njohuri n krejt vendin. N letrsin ton, vetm nj
her Lana sht shndrruar n personazh. Andej nga fillimi
i viteve '70, Qamil Buxheli, shkrimtari yn i njohur, pat
botuar nj tregim. Ai titullohej "Nihilisti". Ve t tjerash,
andej nga fundi i mrzis dhe zhgnjimit, Nihilisti vendos
t vras veten. Dhe pr ta br kt, gjen pikrisht Lann.
Personazhi, sigurisht q nuk arrin t mbytet n Lan dhe
lshon nj pshertim therse: Pika Lans, kan t gjith
kryeqytetet e bots lum, kemi edhe ne. Pse ore, lum i
thoni ju ktij? Po ktu njeriu as q mbytet dot! Nihilisti
kishte t drejt. Ai, n t vrtet, na paska qen realist.
Sikurse do ta shohim m posht, Lana nuk sht aspak lum.
Emrin, me t cilin do t krenohej, ia ka marr nj tjetr
rrjedh, ajo q quhet vrtet Lumi i Tirans dhe ku prroipersonazhi yn, shkon e prfundon qetsisht n nj qerthull
plehrash, q rrotullohen pafundsisht.
Lana as nuk ka par nga ato tragjedit vezulluese, pr t

12

13

cilat flet Baricco. sht thjesht nj rrjedh e ndotur dhe e

ndrojtur uji, q ka qen dshmitare e ngjarjeve t kryeqytetit
ton, q n themelimin e tij. Pikrisht kjo rrjedh boj kafe,
ka par t kalojn ktej njsoj si sulltan, mbretr e
president hijernd, si fshatar me mushka, q shkojn n
mulli, karvan nusesh t zbukuruar, apo ikanak, q i fshihen
gjakmarrjes. Ka par edhe ndrra t fshehura t rinjsh, q
mbshteteshin me or n parmakt e urave t saj t shumta,
duke prtypur fara luledielli dhe duke tymosur tinz cigare
"Partizani". Me nj fjal, Lana na ka par m shum se e
kemi par. E mbase, pikrisht pr kt, ia vlen t merremi
pak me t. Sidomos me ant e saj m pak t njohura.
Q t shkosh n Lana-Bregas duhet t marrsh rrugn,
q t on n Dajt. Fare afr gurores s vjetr, marrim kthesn
mbi nj rrug t re, q do t na drgoj fill e n qendr t
fshatit. Lana-Bregasi, a Bregu i Lans, sht nj fshat i gjer,
shtpit e t cilit jan t prmbytura nga gjelbrimi, q
nuk arrin ta mposht as vjeshta. N fillim na bjn
prshtypje disa ndrtesa t stilit sovjetik. Mes heshtjes, q
ka mbrthyer fshatin e vjetr, na duket sikur jemi bash e n
qendr t pallateve "Agimi" apo t "Shallvareve". Nuk e
kemi edhe aq t vshtir ta kuptojm prsen e ekzistencs
s tyre. Vetm pak metra m tutje, nj central i vogl elektrik
na kujton se ktu sht hidrocentrali, q m par quhej
"Lenin". Nj nga dhuratat m t para t Stalinit, ai u
ndrtua n vitin 1951. Fshatart, m pas, do t na thon se
ai vihet n pun nga njri prej tubacioneve q shpie uj
drejt kryeqytetit dhe se mban ende me energji disa godina
t rndsishme qeveritare, mes t cilave edhe Pallatin e
Kongreseve. Sikur t mos ishte msuesja, fshati do t ishte
krejt i kredhur n qetsi. "Kini mendjen n msim dhe
mbani shnim! Shkruani: 23,475 x 123, baras?" - dgjohet
nga kati i par i njrs prej atyre godinave t stilit sovjetik.

N qendr t fshatit, takojm disa t njohurit tan nga

Tirana. "Po ju ktu?" Prgjigjja sht dy bidon t
mdhenj q ngrihen lart. Disa lagje t kryeqytetit, q
prej disa ditsh nuk kan uj dhe shum banor ngjiten
deri ktu pr t'u furnizuar n burimet e shumta.
Nuk sht edhe aq e kollajt q t gjesh burimin e vrtet
t Lans. E ushqyer nga rrjedhjet e shumta, q vijn nga
shpatet e Dajtit, ajo e ndryshon hera-hers shtratin prmes
lugins q kalon n an t fshatit. "Tamom, tamom, e keni
atje maton", na tregon nj fshatar, duke br me dor nga
nj kuror e gjelbr, q duket matan disa shtpive. Pr t
gjetur kt "tamomin" tamam, na duhet q t aventurohemi
n nj rrug t vjetr, q lidh Lana-Bregasin me Shkozn,
dikur nj fshat i madh, sot nj lagje m vete e kryeqytetit.
Makina lkundet pr do koh mbi nj kalldrm t shkulur
prmes nj tuneli ferrash, derisa zbret n nj fush disi
m t qet. Pikrisht aty e shohim at. sht Lana, nj
vij e holl uji, q rrjedh si e ndrojtur prmes arave me
jonxh. Tani ia gjetm "tamomin" prroit, q do ndjekim
deri posht, n krahun tjetr t qytetit me t cilin ka

14

15

lidhur jetn. uditrisht, ndonse sht vjesht, n an t

saj porsa kan mbir disa lule t vogla. Ne na plqen t
kujtojm se ato lule prroi i harruar duket sikur ia ka
kushtuar interesimit ton pr t.
M n fund shohim edhe nj ur. sht e para nga t 23
urat q arritm t numronim gjat udhtimit ton bashk
me prroin. Ajo sht nj kalim i betont, q ngrihet n nj
rrug fshati, i cili zbret posht drejt Shkozs e Tirans. Ktu,
pr her t par, do t takojm shoqrueset e pandara t
Lans gjat t gjith rrjedhs s saj, plehrat. Jan
grumbulluar togje-togje n shtratin q ka nisur t zgjerohet
paksa, sa m shum q i afrohemi fushs. Edhe pr disa
koh do t sorollatemi mbi nj rrug q nuk e njohim.
Kndej jan hapur shum xhade koht e fundit. N pjesn
e poshtme t Lana-Bregasit jan ndrtuar shum shtpi nga
banort e ardhur rishtaz. Lana nuk na shoqron prgjat t
gjith xhades, hera-hers fshihet matan bregoresh a
vreshtash, njsoj sikur t doj t luaj me ne. N kmb t
nj kodre, dgjojm zra. N nj shtpi t improvizuar, n
nj ish-repart ushtarak, takojm disa gra. "A e dini se si
shkohet pr Shkoz?", i pyesim disi me ndrojtje. "Duhet
t'ishit kthy ke ajo shpia aqe maton". Kjo dreq "matone"
nuk do t na ndahet edhe pr shum koh prgjat t gjith
udhtimit. Pastaj, ajo shtpia, pr t ciln u b fjal, nuk u
gjet kurr. Sidoqoft, pas disa peripecish mbi rrugn tr
gropa, na duket vetja n udh t mbar. E kuptojm nga
shpeshtimi i shtpive dhe nga shtimi i kalimtarve. Pr pak
koh rrugtojm paralel me nj tub gjigant, n an t t
cilit jan ndrtuar shtpi. sht nj pjes e ujsjellsit q
shuan etjen e madhe t Tirans. Posht n lugin, paralel
me ne dhe mes gjelbrimit t baheve t fshatarve, Lana
na shoqron pr nj cop her t mir. Nj xhami krejt e
bardh n breg t saj i bn hije ujit, i cili vazhdon t rrjedh

drejt fushs. Plehrat sa vijn e shtohen. Hija e minares s

xhamis s pastr n nj moment przihet me togjet e errta,
njsoj sikur t doj t'i pastroj me majn e saj.
N t dal t lagjes s re, hasim me nj ur tjetr. Na
thon se kt e kan ndrtuar vet banort pr t lidhur
shtpit, q u ndrtuan kndej e matan prroit. Mbi
parmakun e epuar, disa fmij, ende me antat e shkolls
mbi shpin, se flasin me njri-tjetrin. Njrit prej nesh i
kujtohet fmijria jon e nis t mrmris me vete. E lm
n kujtimet e veta dhe mundohemi t gjejm se nga na
vajti Lana. Larg, n t djathtn ton, nj varg pemsh na
tregon se ajo sht aty duke zbritur fare afr nesh. Tani
jemi afr Shkozs, vendit ku ka mbetur ende dika nga ai
q dikur quhej Kombinati i Autotraktorve.
Prroi ka nisur t na e vshtirsoj disi punn. Her i
mbuluar nga pem t harlisura, her i fshehur n disa shtigje
t rrpirta, e her i mbuluar nga shtpit e vreshtat, e
kemi shum t vshtir q ta fotografojm ashtu si duhet.
Mbi urn, e cila lidh ish-Drejtorin e Kombinatit t
Autotraktorve me pjesn tjetr t qytetit, sorollatemi disa
koh n mes t makinave q shkojn e vijn pa pushim. M
n fund, dikush na ndihmon q t bjm dika ndryshe.
Roja i nj sheshi t madh, t mbushur me materiale
ndrtimi, na rrfen se si mund t zbresim n nj rrpir,
nga ku mund t shohim ndonj gj m tepr. Kishte t
drejt. Ja ku e zum at, rrjedhn e murrme, q duket sikur
nuk do t dal n fotografi e katandisur kshtu si tani, e
mbuluar fund e krye nga plehrat, q i vrshojn nga t
gjitha ant. Bjm disa foto dhe kalojm n krahun tjetr,
andej nga Lana bn nj kthes t fort drejt juglindjes.
N fillim, disa rrnoja gjigante industriale na kujtojn
se ktu do t ket qen ndonj repart i rndsishm i
kombinatit. Pastaj, befas, na shfaqet para syve nj lagje e

16

17

tr me njerz t Lans. Jan me qindra baraka t mbuluara

me plastmase e me lecka shumngjyrshe. Nj dekor i
gatshm pr ndonj film t Emir Kusturics. Jan barakat
e romve. Rrethohemi sakaq nga nj turm e madhe fmijsh
gjysm t zhveshur. Bregu i Lans sht parku i tyre i
lojrave. Njra prej tyre e ka shtpin, q nuk sht vese
nj barak me nj dhom t vetme, far n buz t prroit.
Ndokush mund t uditet, por quhej vrtet kshtu, Athina.
Njsoj si perndesha e kahershme e grekve antik. Athinaja
e prroit na prezanton me t mn, e cila sht duke u
munduar t laj disa rroba n oborrin e kasolles. "Po ujin
nga e merrni, Athina?" - e pyesim. Athinaja bn me kok
nga rrjedha e Lans, andej nga ku disa shishe plastike po
lodrojn hareshm mbi kufomn gjysm t kalbur t nj
qeni t ngordhur. Ndahemi me fmijt e Lans dhe
vazhdojm rrugn m posht drejt lagjes "Ali Demi".
Nj er e shpifur nuk na ndahet nga hundt, derisa t
mbrrijm n urn pasardhse. Na z belaja. Po ta
quajm "nj er e bezdisur jashtqitjeje njerzore", apo
nj "er e rnd nevoje t madhe" do t'i largoheshim
realitetit. Kshtu q vendosim, duke i krkuar shumshum ndjes lexuesit t nderuar, ta cilsojm shkoqur
"nj duhm e padurueshme muti t vjetr".
Mbi urn e Shkozs, nj shitse e vetmuar mban prpara
disa arka me domate. I shklqejn syt kur ndalojm pran
saj, porse shikon vngr sapo merr vesh q kemi ardhur pr
Lann dhe jo pr t bler domate. Mbi kt ur do t
shohim nj spektakl t rrall. Ktu do t arrijm t fiksojm
triumfin e plehrave. T t gjitha ngjyrave dhe llojeve, t t
gjitha formave dhe materialeve, ato vrviten hareshm n
Lann, q duket sikur i mban syt prdhe. Togje me er t
shpifur ia ngadalsojn vrullin prroit ton, ndrsa pemt
e shkurret n t dyja brigjet e tij duket sikur kan ulur

kokn t turpruar q i gjetm n at katandi mjerane. Lart,

mbi ur e n rrugt n krah t saj, makina e njerz nxitojn
pr n punt e tyre. T gjith e mbajn kryet lart, njsoj
sikurse turpi i Lans t mos jet i tyri dhe i t tjerve q
kan sajuar "festn e plehrave shumngjyrshe".
Lana na shpton srish nga syt. Bn nj kthes t fort
drejt perndimit dhe m pas zhduket mes shtpive t lagjes
"Ali Demi", pr t dal m pas n vendin q tiranasit e
quajn "Brryli". Pikrisht n afrsi t tij, n krah t
maternitetit t ri t Tirans, e takojm edhe nj her "zonjn
ton plak", sikurse kemi nisur ta quajm. Ktu duket disi
m e lumtur dhe m e pastr, sepse pikrisht ktu nis pjesa
e saj moderne, a m mir me thn, pjesa e saj e betont.
Q ktej e deri n dalje t Tirans, afr Qytetit t Nxnsve,
ajo ka mundsi t shkoj nj jet ndryshe. Ka mundsi t
ket nj shtrat t rregullt prej betoni, t pastrohet e t vishet
me gjelbrim, t kaloj nn bulevardin e madh dhe t knaq
syt me jetn e re t Tirans s zhurmshme. Na duket
sikur "zonja plak" befas ka vendosur t shkoj nj her
n disko. E kalojm shpejt distancn, q ndan dy skajet
e kryeqytetit. Pran pallateve "Agimi" shikojm njerz
q punojn pr zgjerimin e saj. "Nuk po merremi me
kt pjes, ka kush merret me t", kshtu vendosim.
Me mijra veta kalojn mbi kt ur, porse me
prjashtimin ton, mbase askush nuk e ka mendjen se po i
l lamtumirn prroit m t famshm t vendit. Jemi mbi
nj ur t madhe n t dal t Tirans, n afrsi t Fabriks
s Buks, nj nga pikat m t nxehta t trafikut t leshelosur
kryeqytetas. Deri ktu vazhdon shtrati i ngroht i Lans.
Tash e tutje do t'i duhet t kthehet srish n fshat. N
fillim qndrojm ca mbi ur, pr ta par edhe nj her Lann
e rregullt, pastaj e ndjekim prgjat Unazs s Re. Nj ur
pa emr - shumkush ka nisur ta quaj "ura e Ilir Mets",

18

19

pr shkak t afrsis s shtpis s ish-kryeministrit me t sht e mbingarkuar nga makinat q shkojn e vijn. Disa
puntor po sharrojn n nj breg t prroit. Fushat e druve,
Lana i ka pasur gjithnj qejf. A nuk e bjn drut dimrin
m t but pr t gjith? Ktu do t duhet t ndahemi me
prroin ton. Nuk sht m ai q krkon t na fshihet, por
jemi ne t detyruar t udhtojm mbi autostradn TiranDurrs. Lana ka br srish nj kthes t fort. Tani sht
lshuar drejt perndimit, duke ecur qetsisht prmes disa
fushave fort pjellore, q dikur shfrytzonin edhe ujin e saj
pr vaditje. N Yrshek, afr Mzezit, e shohim t futet nn
autostrad. Nuk sht m ajo rrjedha e vogl q kemi par
n Lana-Bregas, sht nj prrua q tani krkon vrtet t'i
ngjaj nj lumi. Nn urn e re, n kt koh pa reshje,
kalon krejt qetsisht. N nj lagje t re n an t
autostrads, ajo rrshqet fare ngjitur me muret e shtpive.
uditrisht kndej sht m e pastr. Ose grumbujt e
plehrave kan mbetur rrugs, ose uji i shtuar i ka drguar
ato m shpejt drejt lumenjve t tjer.
Kalojm n krahun tjetr t autostrads, duke ndjekur
vijn e ujit, t cils kemi vendosur t mos i ndahemi edhe
pr ca koh. Nj rrug e pashtruar lidh autostradn me
rrugn e vjetr Tiran-Durrs. Lann e shohim, por nuk po
e dallojm dot ende Urn e Limuthit, nj nga m t njohurat
dikur. N an t rrugs dgjojm zhurmn e nj ekani.
sht nj grumbull makinash t vjetra. Q posht nj
makine, na shikon nj portret i vajosur. sht nj shkodran,
q sht vendosur prej kohsh ktu. Ai na tregon se ku
sht ura "tamom". Sikur t mos ishte nj dasm n nj
lokal n krah t saj, ather do t thoshim se Ura e Limuthit
sht fare e heshtur. Fare pak makina kalojn tani mbi
shpinn e saj t vjetr, e cila sht msuar t mbaj aq shum.
N krah t urs automobilistike, nj "kolege" hekurudhore

i ka ngulur fort kmbt mbi brigjet e prroit. Ura sht

rindrtuar nj vit m par, pas nj dmtimi t frikshm, q
rrezikoi t bllokonte krejt hekurudhn. Posht tyre, prroi
rrjedh me t njjtin ritm t kahershm, njsoj sikur t
doj t thot: "Njerz e ura do t shkojn e do t vijn, un
do t mbetem po ai i gjithhershmi".
Ndrsa shohim prroin t marr t fundit kthes drejt
Veriut, at q do ta drgoj drejt Lumit t Tirans, n afrsi
t Laknasit e Kamzs, vendosim t bjm nj pushim. Befas,
n ekranin e nj televizori prball nesh, lexojm termat e
frikshm: Terrorizmi godet Shqiprin. Nuk na duket m e
udhs q t ndjekim zonjn ton plak deri n derdhje t
saj. Duhet t ket ndodhur nj ngjarje e jashtzakonshme,
t ciln nuk mund ta lm pa ndjekur. Dhe vrtet nj turk
ka detyruar t ulet n Brindisi nj avion, q shkonte nga
Tirana n Stamboll. I krkojm ndjes zonjs s lodhur plak
dhe marrim udhn e kthimit. E shohim edhe disa her
teksa udhtojm n kahe t kundrta. Na duket sikur na ka
kuptuar. Ajo e di. Njerzve u duhet q m shum t merren
me t lign sesa me t mirn. Kt e ka msuar nga gjrat,
t cilat i ka par e dgjuar n historin e saj t gjat.

20

21

martaneshi

Qyteza me sy t shkulur

rritm n Qaf Bull". Nj pshertim lehtsimi,

q lshon dikush prej nesh na kujton se tani jemi
duke iu afruar vendit pr ku jemi nisur, Krasts,
qendrs s Martaneshit. Makina sht shkundur pr do or
t mira, teksa rrugtonte mbi udhn q lidh Tirann me
Peshkopin. Nuk na sht dukur se kemi udhtuar mbi
nj rrug nacionale, prkundrazi, xhadeja ka nisur t
prishet frikshm dhe duket se askush nuk kujtohet m
t'ia mbush t paktn disa nga gropat e rrezikshme. Mund
t duket si udi, porse sht e vrtet. Ato 16 kilometra, q
ndajn Krastn nga rruga nacionale, i kalojm disi m mir.
Hera-hers ndalojm t shtriqim kmbt.
Na duhet t udhtojm shum kilometra q t mund t
shohim gjallesn e par t lvizshme. Rruga gjarpron npr
shpate malesh, q sa vijn e bhen m t lart. Mes maleve
sundon heshtja. Asnj makin, asnj njeri nuk duket se ka
vendosur t ngjitet lart, ose t zbres teposht. Vetm
gurgullima e prrenjve t mbushur nga dbora e shkrir u
jep jet disi ktyre anve. Diku, andej nga mesi i rrugs,
makins son i duhet t ndaloj. Nj dhelpr goxha e madhe
n mes t rrugs na shikon me habi. Nuk kuptohet fort
mir nse habitemi m shum ne, q nuk kemi par dhelpr
prej vitesh, apo vet kafsha. Dhelpra nuk duket fare e
friksuar, prkundrazi vazhdon t na shikoj me krshri,

22

23

gati-gati me nj lloj solidariteti, njsoj sikur do t ndaj me

ne vetmin e saj. M n fund, dhelpra vendos t lviz dhe
futet diku n gmushat ans rrugs. Syt e saj e ndjekin
makinn derisa ajo zhduket n kthesat e shumta.
Tashm, si kudo edhe ktu, sht br zakon q t
ngrihen nga ata lapidart e vegjl prkujtimor pr
viktimat e aksidenteve. Nisim t'i numrojm. Nj, dy,
tre gjasht Numrimi nis t bhet monoton, sepse
lapidart nuk do t na ndahen deri sa t mbrrijm n
Krast. "Esht e kot t'i numrojm t gjith - thot
njri prej nesh - ata qenkan aq shum sa q". M von
do t msojm se rruga, sidomos gjat dimrit, sht nj
nga hallet m t mdha t banorve t zons. Shum
vet kan ln kokn vetm nga pasiguria e ksaj rruge
t ngusht e t rrpirt.
Shenjat e para t nj jete q ka nisur t zhduket i
ndjejm kur jemi lart, n zonn e kromit. Dikur e gjith
zona i ishte kushtuar nxjerrjes s kromit. Tani jan vetm
pak miniera, q vazhdojn t punojn, ose bjn sikur
punojn. Sa m shum i afrohemi Krasts, aq m shum
shtohen rrnojat industriale t kohs s Enverit. Godina
kolosale me dritare t shkulura, q neve na duken si sy
t strmdhenj t zgurdulluar, oxhak t heshtur, q
duken fare t kot n qetsin q sundon gjithandej. Disa
dele kullosin n nj fush t strmadhe, kur dikur
seleksionohej minerali. Mbi pllakat e betonit, bimsia
sht shtuar aq shum saq ne mund t shnojm pa
frik n bllokun ton "nj livadh i betont". Dikur nga
kto troje nxirrej 500 mij ton krom n vit. "Kemi qen
t dytt n vend dhe nga t part n bot", do t na
krenohen m pas martaneshasit. M von do t msojm
se ende 50 subjekte private vazhdojn aktivitetin ktyre
maleve. Vetm tre jan vendas.

Syt e shkulur t godinave t mdha industriale nuk

na kishin br edhe aq shum prshtypje, porse ndjesia,
e cila sa vjen e rritet, bhet thuajse obsesion, ndrsa nisim
t shikojm shtpit e para n hyrje t Krasts. Dritare
t shkulura, ati q bien, suva q ka nisur t'i rrmbej
era, t gjitha kto t krijojn nj ndjesi t uditshme.
Njsoj sikur t kesh takuar nj t njohur t vjetr, por q
tani nuk shikon m. N hyrje t qytetit, nj tabel e
kot na bn me dije se n qendr nuk lejohen kamiont
e rnd. Shenja e par e prezencs s shtetit a t rregullit
sht krejt e kot. M n fund shohim njerz. Nj plak
e dy fmij jan ulur prball nj ndrtese, q ka nisur
t shembet pak nga pak. Plaku ka n dor nj spat me
bisht krejt t ri dhe dreqi e di se 'po bn me nj cop
drras. "Hi, ashtu kot, po shtyj kohn", i prgjigjet
plaku kuriozitetit ton. N fakt, plaku nuk po bnte gj
tjetr vese po e coptonte at copn e drrass n ashkla
t imta. Ishte e vrtet ajo "ashtu kot". Plaku na paska
qen shefi i posts dikur. Fmijt e tij t shumt kan
zbritur posht n Tiran. Vetm njri prej tyre vazhdon
t punoj ende me kromin. "Si po ia kaloni kndej?".
Plaku nuk flet shum, vetm bn me dor nga godina
prball. "Shif e shkruaj, a nuk bni kshtu ju
gazetart?", na prgjigjet qet, ndrsa vazhdon t merret
me drrasn e kot. Gjat biseds njohim Anxheln, nj
nga t paktt fmij q kemi rast t shohim ktyre anve.
Anxhela nuk flet, vetm struket pran gjyshit, q
vazhdon t nxjerr ashkla t kota me spatn e tij t re.
Pas do minutash plaku kujtohet: "A ma shkruni dot kte
q do ju them: asht ba populli uk". Ne sigurisht, i
premtojm q do ta shkruajm se s'bn mendimin e tij.
"Uk" ktyre anve i thon ujkut.
Teki Kurti sht diplomuar pr histori. Madje, ka kryer

24

25

edhe nj master t suksesshm. Tekiu sht pr t dytn

her kryetar i komuns. Nuk e kemi zakon q gjendjen e
nj krahine ta msojm nga autoritetet, porse n Krast
jemi thuajse t detyruar ta bjm kt. Sikur vetm t
shnojm n bllok listn e njerzve q kemi takuar, aq m
mir do t jet. Kshtu q vendosim t trokasim n dern
e kryetarit, i cili na pret sakaq duke ln mnjan do
pun tjetr. Kryetari sht i ri, vetm 40 vje. Mbase
nga mosha dhe nga energjit, q nuk i mungojn, ai sht
optimist, shum optimist. Ne na bn prshtypje pr
shembull se sa me guxim e prmend ai fjaln qytet.
"Qyteti yn", kshtu nis thuajse do fjali e kryetarit.
Sipas kryetarit, Krasta dhe prgjithsisht Martaneshi ka
t ardhme, prderisa krahina sht e pasur me uj, pyje
e mineral, vetm se duhen rregulluar m par ca gjra.
M e para nga t gjitha - sa pr t'u kthyer edhe nj her
te termi qytet - sht q Krasta t konsiderohet vrtet
qytet, me t gjitha atributet, q ka nj i till. Pra, me
pastrim prkats, me fonde pr rregullimin e rrugve e
t qendrs e kshtu me radh. "Jemi komun me qytet",
prsrit disa her kryetari, ndrsa matan dritareve prej
duralumini t zyrs s tij vazhdojn t na shohin syt e
nxjerr t nj godine t kot. Sipas kryetarit, e dyta, q
duhet t ndodh, por pr kt duhet nj ligj m vete, n
zona q kan pasuri t tilla t rndsishme si kromi, nj
pjes e fitimit. "S'ka gj, qoft edhe nj pr qind t
fitimit, pranon kryetari, duhet t kaloj pr prdorim
publik dhe pr prmirsimin e jetess s banorve t
zons". Nuk arrijm ta ndajm plotsisht t njjtn
ndjenj optimizmi me kryetarin. "Po sikur t ndodhin
edhe kto q thoni ju, a ia vlen t jetohet n Martanesh?",
merr guximin e pyet njri prej nesh. Prgjigjja e kryetarit
sht vrtet optimiste. "T plotsohen nj her, pa u

them un juve pastaj, jo vetm q nuk do t ikin njerzit,

por edhe do kthehen ata, q kan ikur". "Goxha
optimizm", mendojm ndrsa dalim t shoqruar nga
mikpritja e kryetarit dhe e njerzve t tij. "Ashtu ia do
puna t flas - thot njri prej nesh - nuk sht thjesht
pun optimizmi". Mbase, ashtu sht vrtet puna.
Mbetemi srish t luhatur mes optimizmit t kryetarit
dhe pesimizmit ton. Sido q t jet, nj krahin me
uj, pyje e krom, sigurisht q meriton t jetoj m mir.
Me kt mendje ohemi nga zyra e kryetarit dhe nisim
t ecim npr qytez.
Kto an jan dalluar jet e mot pr mikpritjen. Murat
Bala, nj ish-minator, zihet ngusht teksa nuk mundet
t ftoj n shtpi miqt e ardhur nga Tirana. Te Murati
mbajn zi. Nj nga nipat, q punonte n ndrtim n
Tiran, ka rn nga kati i katrt i nj pallati dhe ka
vdekur. Murati nuk do ta prish bisedn me hallin e tij,
dhe ajo shkon edhe nj her natyrshm te hallet e
krahins. Nipi i Muratit ishte njri nga afr 8 mij
martaneshasit, q kan ln vendin pas vitit 1990. Dikur
shtat fshatrat e krahins s bashku me Krastn
populloheshin nga 12 mij banor. Tani, zyrtarisht, nuk
jan vese 4200, por edhe t mbeturit lvizin sa lart
posht, n krkim t nj fati m t mir.
Teksa rrufisim nj kafe bashk me kryetarin dhe miqt
e tjer, hedhim syt nga sheshi i qytezs. Disa djem t
rinj prtypin fara. Duken t lodhur, ndonse jemi vetm
n ort e para t paradites. Diku m larg, disa t tjer
shpejtojn dreqi e di se ku. "Ndihma ekonomike", kjo
fjal sht paga e vrtet e martaneshasve t mbetur.
Komuna, deri para pak kohsh, merrte 900 mij lek n
muaj pr t mbajtur gjall t vett. Tani ndihma sht
ulur n 650 mij lek. Ndrsa vazhdojm t flasim me

26

27

Muratin e miqt, disa adoleshent hyjn n lokal. Tani

kemi shoqri. Deri para pak minutash ishim t vetmit
klient. Nga tavolina ngjitur, mbrrijn copa bisedash
t adoleshentve t Martaneshit. N fillim na duket si
muhabet i dgjuar. Pastaj i thrrasim mendjes dhe
kujtohemi se batutat q vijn nga t rinjt jan shprehjet
e dgjuara n "Portokalli". Ktu t vetmet sinjale
televizive, q mbrrijn jan t TV Matit. M fatlumt
kan pasur mundsi t blejn "Digitalb". Jan t vetmet
dritare, q i lidhin me botn posht.
Kthehemi srish te biseda me miqt tan. Tani, mes
Muratit dhe kryetarit sht hapur nj tem tjetr. Tekiu,
kryetari, sht duke folur pr pikn delikate t
marrdhnieve mes deputetve t zons dhe pushtetit
lokal. Kndej e quajn problem faktin q, ndrsa jan t
lidhur administrativisht me Bulqizn, deputett u vijn
nga Burreli. "Kemi dy deputet, por, n fakt pr ne,
nuk sht asnj", pshertin Murati, duke krkuar leje q
t vazhdoj drejt shtpis s tij. Miq e shok vazhdojn
t kalojn dern, q priti nipin e vrar.
Pr Krastn ajo sht thjesht "Nan Hikja". E njohur
prej t gjithve pr buzqeshjen e saj, madje e famshme
edhe si aktiviste politike, Nan Hikja prbn n fakt nj
tendenc antikorrent. Ndrsa t gjith kan shpejtuar
t ikin nga Martaneshi, Hikja nuk do t ik. Hike Gjoni
deri para disa vjetsh ka jetuar n Gjonaj, n nj fshat
aty pran. Tani "ka zbritur n qytet", tek i biri, q sht
prgjegjs i ujsjellsit. Disa fmij t tjer, djem e vajza,
jetojn n Tiran. "Prse nuk zbret edhe ti posht n
Tiran?", e pyesim Hiken e qeshur. "Nuk du, s'un rri
dot atje posht - sht prgjigjja e prer - ktu te ne ka
butsi". Hikja nuk do ta rrfej moshn. "E ku maj men
un sa jam", na thot plaka e mir me humor. Hikja

duket fort n form n ballkonin e saj q bie mbi qendrn

e qytezs. Ndrsa miqt bisedojn me Ibrahimin, djalin
e saj, Hikja nis e na rrfen se sa mir sht t jetosh
kndej: "Ajri pastr moj nan, po pastaj njerzit jan t
but, nuk kemi ne asoj gjamarrje e ku ta di un. Edhe
kto unat qi merren me politik jan t'but, merren vesh
me sho-shoin. Anej posht nga ju asht rrmuj e madhe,
rrmuj ene pisllik. Un knej kam le, knej do vdes. Ky
ven nuk duhet lan, asht gjynaf".
Nga ballkoni i Hikes i hedhim nj sy sheshit t
qytezs. Djemt, q prtypin fara duhet t ken bler
qesen e dyt. T mbshtetur n nj bordur t ndryshkur
vazhdojn t prtypen ngadal tashm q prej nj ore.
Asgj nuk ka ndodhur n sheshin e trisht. Askush nuk
ka kaluar, vetm moti ka nisur t ngryset ca. Por kndej
nuk kan frik nga shirat e pranvers. Jan msuar me
gjmime edhe m t rnda. Pallatet e braktisura t
Krasts, me penxheret e shqyera, duket sikur jan t
vetmit aktor t ksaj skene gjysm t braktisur. "Syt e
shkulur" nuk na ndahen ngado. Gati-gati, sa m shum
q kalojn ort, nisim t'i shohim si njerz pallatet me sy
t nxirosur. Sikur t rrinim edhe ca, me siguri do t'i
vinim edhe emra. Jan t gjith njsoj n harresn e tyre,
porse edhe t gjith t veant. Nisin t na duken njsoj
si nj tog t verbrish, e cila e di fort mir se pr ku
sht nisur. Disa kuaj t dobt grmojn n plehrat diku
afr qendrs. Nj cop suva e marr nga era u bie mbi
krye. Kuajt vazhdojn t rrmojn qetsisht n
grumbullin me er t keqe. Asgj nuk ka ndodhur. Nj
cop e qytezs ka vajtur tutje dhe kaq.
Ndahemi me miqt tan t mir dhe marrim srish
rrugn e kthimit. Pr ca koh nuk na ndahen nga syt
njollat e errta t pallateve t Krasts. Kthimi na duket

28

29

m i gjat, mbase nga q kt rrug e patm par nj

her mir e mir. Posht, n xhaden kryesore, vezullojn
dritat e Bulqizs. Kthehemi n qytetin e minatorve ku
do t kalojm natn. Nj trishtim tjetr na pret ktyre
anve. E ndajm at me miq e shok posht nj
monumenti t bronzt t nj minatori, q kush e di sepse
mbahet ende krenar.

mirdita

N gjurmt e nj prifti t vjetr

ush po fle, bn mir t zgjohet. Tani jemi afr".

Shoferi yn, ndonse nuk ka udhtuar shum gjat,
sht mrzitur ca nga heshtja, q ka pushtuar
makinn q nga Tirana deri n t dal t Urs s Matit.
Megjithse fillim qershori, ende bn ca freskt n t gdhir
dhe pr t nxitur dremitjen ka ndikuar edhe uniformiteti i
mrzitshm i rrugs, q t sjell deri n lumin e madh. N
an t rrugs, nj tabel ku i vihet kryq fjals Lezh, na
kujton se tashm kemi hyr n Mirdit, t paktn zyrtarisht,
n vendin pr t cilin jemi nisur.
N dor kemi nj libr jo edhe fort t trash. Nga
kopertina e tij na shohin nj pal sy t pazakont, ose t
paktn kshtu na duket neve. Nj pal mustaqe, t cilat ia
kemi fort zili, i shkojn pr shtat ktij portreti, t cilin,
nse nuk do ta kishim njohur, do ta kishim quajtur
menjher si nj paraardhs t malsorve tan t sotm.
Esht libri me kujtime i Barkats, franeskanit, q qndroi
ktyre anve pr disa vjet dhe q na la pas nj ditar, i cili
prshkruan nj pjes t Mirdits t 1905-s, dika m shum
se nj shekull m par. Kemi vendosur t shkojm n vendet
ku ai shkoi dikur. N librin e tij, prifti nuk prmend emra
fshatrash a vendbanimesh t sotme. Kjo sht e kuptueshme.
Shum prej emrave t sotm, n kohn e tij as q nuk
ekzistonin. Barkata prmend vazhdimisht Bajrakun Kryezez,

30

31

nj zon n t ciln ndodhet Rubiku i sotm me kishn e

vjetr t rilindur. Stacioni i par do t jet pikrisht ktu.
Pr fat, shoqruesi yn sht njeriu q sht marr m s
shumti me Barkatn. Ai sht msuesi, studiuesi e
shkrimtari Ndue Dedaj. Mirditor deri n palc, Nduja do
t na shoqroj n t gjitha gjurmt e priftit t mom.
Rubiku sht nj qytez fort e pastr dhe e qet. Kontaktin
e par me t e kemi ndrsa parkojm makinn n qendr.
Na bn prshtypje nj radh e madhe t moshuarish, q
presin me durim t marrin pensionin. Ndrsa rrim e presim
edhe ne disa minuta, na kujtohet sakaq se njqind vjet m
par ishin pikrisht t moshuarit ata, t cilt vendosnin
mbi fatin e m t rinjve sa koh q mbaheshin n kmb.
Libri i Barkats sht i mbushur fund e krye me histori
mbi rolin e pleqve. Ishin kta, q vendosnin mbi martesa e
mbi ndarje pasurish, ishin po kta, q kishin fjaln e par
mbi gjakmarrjen. Ishin kta, q prfaqsonin kulln n
kuvendin e burrave. Tani, pleqt e Rubikut mbase nuk e
kan m at pamjen krenare, q duhet t ken pasur ktu e
m shum se 100 vjet m par. Presin me durim q t
mbrrijn parat nga kush e di se ku dhe pshprisin me
gjysm zri me njri-tjetrin. Posht n xhaden kryesore, t
rinjt e veshur "firmato" kalojn fare indiferent. Askush
nuk e ka m mendjen t pleqt e qytetit t lodhur t bakrit.
Barkata pat qen vet iniciator i nj vaksinimi masiv n
krahinn e tij. Sapo e pat kuptuar se n krahin kishte rn
nj epidemi vdekjeprurse lije, i krkoi ndihm Shkodrs.
Ndihma sigurisht q nuk erdhi, kshtu q prifti u shndrrua
sakaq n mjek, jo vetm duke dhn kshilla, por edhe duke
i vaksinuar vet fshatart. Fal ndrhyjres s priftit, n
Kryezez vdiq vetm nj banor, n bajraqet e tjera epidemija
bnte krdin. Barkata pat shruar, sipas mnyrs s tij,
sigurisht, edhe plot smundje t tjera, duke prfshir edhe

nj rast epilepsie. Me kujtimet e At Fabianit n dor,

trokasim n dern e Qendrs Shndetsore t Rubikut. Nj
dentist gjen kohn t na pres, ndrsa e l vetm pr pak
aste me gojn hapur pacienten e tij. "Ngjituni lart - na
thot dentisti - atje ju sqarojn ma mir". Lart dera sht
mbyllur. Porse trokitjes son i prgjigjen me mirsjellje tre
infermiere. Bhen edhe m t dashura kur msojn se nuk

32

33

Historia n nj zarf t vetm

Koleksionistt ngulin vazhdimisht kmb, porse pakkush ka
durimin e duhur t'i dgjoj. "Ruani me kujdes zarfet, pullat,
letrat - sht mesazhi i filatelistve - do t vij koha q me an t
tyre do t shpjegojm historin ton". Ndrsa mbajm me or me
radh ndr duar fotot e At Fabianit, q kan ardhur nga Austria,
disi i mnjanuar nj zarf fare i thjesht na duket sikur fsheh
dika, m shum sesa fotot e priftit. Zarfi, q ka sjell fotot e
Barkats n Shqipri, sht nisur nga Austria n fundin e marsit
t 2001. Adresa e marrsit sht: Herrn Gjon Markagjoni, Lagjja
"Vasil Shanto", Rruga "Baron Nopa", Shkodr. Vetm n pak
centimetra katrore fshihet t paktn nj gjysm shekulli histori.
Emri i par, i t ndjerit Gjon Markagjoni, sht ai i njrit prej
familjeve m t shquara t vendit, pasues i bajraktarve n z t
Mirdits. Emri i t dytit sht ai i njrit prej themeluesve t par
t Partis Komuniste Shqiptare. Sikur t mos ishte vrar n 1944,
Shanto me siguri do t ishte nj nga armiqt m t fort t
Markagjonve. I treti sht nj emr po aq i lidhur me historin e
Shqipris s Veriut. Studiuesi austro-hungarez, Franc fon Nopa,
e pat shkuar nj pjes t mir t jets s tij mes malsorve t
Malsis s Madhe, derisa vrau veten n Prag, n prag t Lufts
s Dyt Botrore. Ja pra si vjen puna, tre njerz t ndryshm, t tre
t lidhur ndryshe me fatet e Shqipris, vjen koha e prfundojn
bashk n nj kuadrat t vogl mbi kurrizin e nj zarfi t thjesht.
Me sa duket, hija e franeskanit ka vazhduar t bj mir edhe
shum vjet pas vdekjes.

vuajm nga ndonj smundje, t paktn nuk na dhemb

gj, h pr h. M e vjetra prej tyre sht sigurisht m e
hapura pr t treguar: "M par kemi pasur shum
probleme. Ktu kan jetuar jet e mot njerz t varfr. Kemi
pasur probleme me lindjen e vdekshmrin foshnjore, por
edhe me raste akute t mungess s ushqimit. I mbaj mend
fmijt q vinin. Shum prej tyre kishin edhe tre dit pa
ngrn. I mbanim me serum dhe pastaj ktheheshin srish
n urin e tyre. Ka dasht Zoti tani nuk i kemi m kto
probleme. T paktn pr t ngrn e pr t'u veshur nuk
ankohet kush". Ndahemi me godinn, q mban er
dezinfektant. Dera pa dorez mbyllet pas nesh dhe
infermieret kthehen n dhomat e tyre. Me sa duket, sot n
Rubik "ka dasht Zoti e nuk asht smu njeri". M 26 maj t
1905, prifti yn shkruante: "Ai djali i ri, tek i cili kam qen
dje pr vizit, ka vdekur. Oh, sa m dhemb shpirti, kur
shoh se si vdes nj gjak i ri. Sigurisht, ai do t kishte
shptuar po t kishte pasur mjek dhe ilae. N dhomn
e t vdekurit, mora vendimin q t zvendsoja at q
mungonte dhe t bhesha vet mjek".
Ajo tashm sht kthyer n nj simbol t qytezs. Kish
e vjetr mesjetare q prej motesh q nuk mbahen mend,
Kisha e Shlbyemit i qndron kohrave njsoj si shkmbinjt
mbi t cilt sht ngritur. E rindrtuar vetm pak vite m
par, kisha e Rubikut duket si nj kala q kontrollon majtas
e djathtas luginn e Fanit, q shkon drejt Matit. Ngjitemi
edhe ne bashk me do besimtar prgjat rrugs, q sht
rindrtuar, fal ndrhyrjes humanitare t nj austriakeje
tjetr, Marianne von Graf. M e para, q na shfaqet n maj
t shkmbit, sht qela, banesa ku priftrinjt shtynin jetn
e tyre n kto vende, q dikur quheshin si t harruara.
Barkata nuk e thot fort qart se ku pikrisht ka qndruar
n vitet e tij mirditore. N nj vend t ditarit t tij shkruan:

"5 maj 1905. Dje u ankova pr kushtet n banesn time

dhe kjo nuk sht aspak e drejt, pasi Zoti nuk ka falur n
Kryezez dika m t mir. Sa e varfr sht kisha ktu. Katr
mure t vjetra dhe mbi to nj ati e keqe e paprfunduar
me pllaka guri dhe prve ksaj mungon edhe tavani".
Ne e kuptojm sakaq se kisha e Barkats nuk ka se si t jet
kjo ku jemi, megjithat nuk mund t rrim indiferent ndaj
vargut t besimtarve, q vazhdon t ngjitet malit prpjet.
Do t na e bj do gj m t leht Prena Zefi, kujdestarja
e kishs. "Po sot sht dita e fundit e Shna Nout", na spjegon
Marta, duke u habitur ca me injorancn ton n lmin e
festave fetare. Ngjitemi deri lart te nj kumbor e vjetr.
"Dhurat popullit t Rubikut, 1932", dallojm n trupin
e bronzt q ka nisur t kriset. Dhe ather na kujtohet se
Rubiku sht nj qytet q ka vetm 70 vjet q ka nisur t
formohet. Andej nga vitet '30, italiant nisn t
shfrytzonin bakrin dhe kshtu nisi t marr udh
Rubiku, ai q kemi ende sot. Nga lartsia e kishs
dallojm at 'ka ka mbetur nga Uzina e Prpunimit t
Bakrit. Nga kjo, deri n '90-tn, jetonte i gjith qyteti.

34

35

Nj prift i uditshm
Nuk kishte se si t'i ndahej maleve. Fabian Barkata, nj tirolez
i Jugut, pat lindur n nj fshat diku afr Bolcanos, n vitin e
largt 1868. Emri i tij i pagzimit ishte Moritz dhe ishte m i
madhi i 15 fmijve, q patn nxjerr n drit prindrit e tij t
thjesht. Hert, q i ri, vendosi t'i kushtohej karriers fetare dhe
kshtu, tashm me emrin Patr Fabiani, nisi nj aventur t
gjat fetare e njerzore.
Kontaktet e para t Barkats me shqiptart duhet t ken qen
pikrisht ather kur n manastiret dhe shkollat fetare t Shtiris,
n Austrin Juglindore, studionin shum klerik shqiptar.
Askush nuk e di fare mir dhe kujtimet e shumta kan humbur
n mjegulln e kohs, porse me siguri franeskanit, ather t ri,
duhet t'i jet kujtuar vendlindja, ndrsa bisedonte me klerikt e
rinj shqiptar. Me sa duket, kshtu ka nisur nj marrdhnie e
uditshme q oi m pas n vitet shqiptare - m mir me thn
mirditore - t Barkats. Barkata u vendos n nj zon perndimore
t Mirdits, n bajrakun Kryezez, n kufi me zonn e Bulgrit.
Franeskani kaloi dy periudha n Shqipri. Pr her t par
qndroi n Kryezez n vitet 1895-1897 dhe m pas m gjat,
prej 1899 e deri m 1907, vit n t cilin, i mposhtur nga

smundjet, u detyrua t kthehej n vendlindje.

Mjek, shkrimtar, piktor e skulptor, msues, Barkata ka pasur
fatin q shkrimet e tij t bien n duar t kujdesshme. Nj roman,
gjysmautobiografik - "Lulja" - u pat prkthyer q n t gjall t tij
n Shkodr nga i njohuri Karl Gurakuqi, m 1930. Romani
sht ribotuar vetm tash von nn kujdesin e Gjon
Markagjonit dhe t nj pasuesi austriak t sotm t Barkats,
nn redaktimin skrupuloz t studiuesit e shkrimtarit Ndue
Dedaj (Fabian Barcata, Lule, Mirdita 2001). Pakkush e
dinte se misionari kishte ln edhe nj ditar t mbajtur n
vitet e fundit t qndrimit t tij n Shqipri. Mite, zakone,
mnyra t uditshme t jetuari, bes dhe injoranc, por edhe
dinjitet dhe virtyte t nj populli t pannshtruar nga asnj
prej perandorive, q kaluan bri tij, kjo sht pasqyra e nj
Mirdite t vrazhd e t but njkohsisht. (Shih: Ndue Dedaj,
"Fabian Barcata dhe ditari i tij shqiptar", Mirdita, Tiran
2005). Barkata ka qen vrtet nj prift i pazakont. N
vitet e Lufts s Par Botrore ishte e vshtir ta dalloje at
nga oficert austro-hungarez. Kapelan i nj reparti
kmbsorie, ai vuajti mizorit e Lufts s Madhe, madje pat
kaluar edhe do koh t mira n burgjet italiane. I mbylli syt
n nj manastir n Austri, n moshn 86-vjeare.

Shum vet n Rubik ende krenohen me faktin se ktu

ishte i vetmi vend n Shqipri ku nxirrej ar. "T shkuara t
harruara", thot ndonj tjetr me shaka.
E kalojm Fanin, q ndriohet hareshm nga nj diell i
vakt. E zeza e grmadheve t uzins bn goxha kontrast
me bardhsin e kishs, q porsa kemi ln pas. N portn
kryesore, nj dry i madh, i ndryshkur, na bn me dije se
tashm uzina jo vetm q ka heshtur, por sht ln ashtu,
n mshir t fatit t shuhet pak nga pak. Nuk dallon shum
nga rrnojat e tjera industriale t kohs s socializmit, vetm
se trishtimit t saj i shtohen edhe ca gmusha, q kan
mbir m'u n mes t asaj, e cila duhej t ishte hekurudha

Milot-Rrshen-Klos. Disa dele t vonuara thirren nga i zoti.

E kuptojm edhe ne se nuk kemi se 't bjm m n kt
an t Fanit. Mbase mund t fotografojm ndonj kujtim
t s shkuars jo edhe aq t largt. Nj parull - Rroft PPSH
- ende sht fort e dallueshme nga t gjitha ant. Dikush sht
munduar ta fshij, por, me sa duket, sht lodhur n gjysm
t puns. Parulla e vjetr e komunizmit ka nisur t shembet
vet. Askush nuk ka nevoj t lodhet m.
Emri Rubik prmendet vetm nj her n kujtimet e
fratit. N marsin e 1906-s, Barkata i bn nj vizit n
Rubik mikut t tij t vjetr, Pr Gjoka. Ishte pikrisht ky,
q disa vjet m par i pat msuar t parat fjal shqipe. Prifti

36

37

rrfen me krenari se si Pr Gjoka e kishte uar djalin n

kish pr t msuar shkrim e kndim n shqip. "Un jam
burr i paditur - i pat thn nj shekull m par malsori
priftit - dhe nuk di t lexoj, as t shkruaj dhe nse deri m
tash jeta nuk m ka shkuar keq, nuk falenderoj kokn time,
por duart e mia. Q i vogl jam msuar t punoj dhe nse
vdes, mund t'ia trashgoj Markut suksesin e puns. N
ditt e sotme sht shum pak. Ai nuk duhet t punoj si i
ati, vetm me duar. Ai duhet t punoj edhe me kok. Jam
i bindur se pushtimi nga turqit nuk do t zgjas shum.
Pastaj do t filloj nj etap e re, ku t qenit i aft, do t
vlersohet m shum se sot".
Me fjalt e mirditorit t menur, q na jehojn ende
ndr krye, njsoj si Barkats nj shekull m par, i hyjm
rrugs prej akulli, q do t na shpjer n Katundin e
Vjetr. Ktu ka qen dikur qendra e Bajrakut Kryezez e
bash ktu frati duhet t ket kaluar pjesn m t madhe
t "aventurs s tij shqiptare".
Fal Ndues, rruga kalon shpejt. Jemi fare t sigurt nn
mbrojtjen e njohurive t tij. Katundi i Vjetr sht vetm
pak kilometra larg Rubikut. Rruga pr atje ecn buz disa
kodrave t buta e t gjelbrta ans nj prroi, q rrjedh
hareshm, i mbushur me shirat e pazakont t ktij behari. E
kemi t vshtir t dallojm q nga rruga se ku jan vendosur
shtpit. Kalojm buz nj kishe fare t re, q na thon se
sht Kisha e Shn Mris. Tani e kuptojm se jemi fare
afr fshatit, a qendrs s tij, nse ka vrtet nj t till.
E para godin, q shohim, sht shkolla. Duket se sht
ora kur t gjith fmijt jan n msim. Vetm ndonj i
vetmuar vrapon me nxitim pr te nj kiosk e br nga
rripa drrase, merr ca biskota dhe vrapon srish pr n klas.
Fmija shikon me gjysm-frik nga aparati yn dhe shpejton
hapat pr t vazhduar msimin. Nga kioska e drunjt del si

me prtes nj figur. Esht nj burr, diku te t 40-tat.

Burri duket se ka n dispozicion t gjith kohn e Perndis
q t llafos gjer e gjat me ne. M n fund e marrim vesh
historin e tij. Shitsi i tanishm, deri para pak kohsh ka
qen polic, gardian n nj burg kndej afr. Meq nj i
arratisur u pat ikur prej duarsh, ca muaj m par, gardiani
e pat provuar edhe vet se 'do t thot t jesh i burgosur.
Tani qesh me gjysm zri: "Paska ken e shkrume". Na
duhen ca minuta sa ta bindim ish-policin q kemi ardhur
vrtet pr pun dhe jo t bjm vizita n t gjitha kullat
mikpritse. "Ju pres kur t mbaroni pun. Kshtu i kemi na
zakonet", na thot pr her t fundit gardiani, q u b i
burgosur. Pastaj nuk e shohim m. Hyn n drrasat q e
mbrojn nga dielli, ndrsa disa fmij na shoqrojn pr te
drejtori i shkolls. Ded Prenga sht msues i vjetr. Edhe
fal tij, shkolla me 75 nxns, ka br realitet nj nga ndrrat
e Barkats dhe t mirditorve t menur t nj shekulli m
par. Deda m par prcjell fmijt, ndrsa ne shfletojm
edhe nj her librin e fratit. "Kisha asht fare afr", na thot
Deda. "Fare afr" e Deds, n fakt, sht ndryshe nga
konceptet tona fushore, por, sidoqoft, bashk me Nduen
e Dedn nisim t ngjisim, prmes nj monopati t
ngusht, t mbytur nga gjelbrimi, kodrn, n maj t
s cils sht Kisha e Shn Kollit dhe varrezat e fshatit.
Pikrisht ktu, n qendr t Bajrakut Kryezez, duhet t
jen zhvilluar historit e priftit austriak.
"Po tani! E mort vesh prse duhet ta lini duhanin?".
Nj kolegu yn ka gjetur bash kohn pr t br shaka.
Ndrsa shpati i kodrs sa vjen e bhet m i rrpir, ndalojm
t qetsohemi pak. Befas, nj pal dritare t pajeta, si sy t
zgafllyer, na shfaqen m'u n mes t gjelbrimit. Esht nj
shtpi prej guri, q ka mbetur e paprfunduar. Duket krejt
e vetmuar n rrugn q t on n kishn e vjetr. Miqt

38

39

tan, me trishtim, na rrfejn se shtpia kishte nisur t

ndrtohej nga nj djal i ri. Shtpia mbeti pa u mbaruar,
sepse i zoti i saj ra n gjak. Dy djem u vran nga t dy
palt. Tani gjaku sht mbyllur, porse shtpis askush nuk
ka ndrmend t'i afrohet m. Ka mbetur atje n mes t
rrugs, q t on pr n varreza, si nj monument i nj
tragjedie q nuk ka prse t prsritet.
Dihatja jon e fort m n fund shprblehet. Ja ku jemi
n varrezat e fshatit dhe n fund t tyre, n sfond t nj
kryqi t drunjt, njsoj si n koht e motomotit, shfaqet
ajo. E gurt, krejt e gurt dhe ngjyr gri, porse e rrnuar
dhe e mbuluar nga nj vetmi, q t trishton. Para se t
prekim muret e saj, ndalemi nj cop her "ndr vorre".
M 7 nntor t 1905-s Barkata, prifti i ktij vendi, pat
shkruar pikrisht n maj t ksaj kodre: "Sot lejova Mark
Palin t vinte tek un. Ai sht prej kohsh n gjak me
familjen Kovai. Kjo kishte ndodhur para shtat viteve. Un
doja t ndrhyja dhe pr kt iu luta me fjal bindse, q t
falte dhe t harronte. Prse t vlen urrejtja?... Kur u ua t
ikte, bra nj cop rrug me t. Duhej t kalonim nga
varrezat. Papritmas u ndal aty, bri me dor nga nj varr,
pastaj nga nj tjetr dhe m tha: Ktu nna e fmijs tim
ka shkulur flokt e koks, ktu duhet t shkul flokt edhe
nna e vrassit". Ndrsa na kujtohet ky episod, shoqruesit
tan na tregojn me radh historit e varreve t reja. N t
shumtn e rasteve jan fare afr t dy palt. Maj ksaj
kodre, Perndia nuk bn dallim pr asnjrin. Rrotullohemi
edhe nj cop her mes grmadhave t kishs s vjetr dhe
marrim udhn pr posht n fshat. Kryqi i drunjt na bn
shoqri nga larg edhe nj cop her. Deda na prcjell deri
te dera e shkolls. Kshtu e do zakoni i ktyre anve.

40

shkodra

Lart e posht n Shkodr

i pari sht Drini. Esht pikrisht ky q i

imponohet krejt fushs me madhshtin e
begatin, q sjell. Pastaj fusha ndahet
Nndrin (Zadrima) dhe Mbidrin. Esht br tashm nj
gj krejt normale q Shkodra, qyteti m i madh i Veriut, t
identifikohet sakaq me lumin, q rrjedh madhrisht nn
kmbt e Rozafs. Kt her kemi vendosur t bjm
ndryshe. Le t shohim se si do t jen ant e Shkodrs, ku
nuk del hija e Rozafs s lasht. N rrugn, e cila kthen pr
n Vaun e Dejs, n fakt, kalaja ende nuk duket. I
prshkojm me shpejtsi ato pak kilometra, q ndajn
Mjedn nga rruga nacionale Shkodr-Tiran dhe ja ku jemi
m'u n mes t fshatit. E kemi t vshtir t dallojm shtpit
e mbuluara nga gjelbrimi i harbuar. Vetm majat e kuqe,
prej tjegullash, na orientojn disi n labirinthin e gjelbr.
Mjeda sht nj fshat i vjetr, iflik i kahershm i
zotrinjve shkodran, q siguronin kndej drithin, perimet,
frutat. Derisa u ndrtua hidrocentrali i Vaut t Dejs,
prmbytej rregullisht nga Drini, i cili rrjedh fare n krah t
fshatit. Drini e Gjadri - prej nga vjen edhe emri, Ndrmjet,
Mjed - i sillnin me bollk t dyja bashk edhe t mirat,
edhe t kqijat. Dikur n Mjed rrinte bajraktari i Zadrims.
Ka 550 shtpi, q bjn aty afr 1700 frym. Ndrsa
shtisim npr fshat, na bn prshtypje nj kng e njohur
41

shkodrane, q vjen q nga shkolla. Pikrisht ktu takojm

t njohurin ton t vjetr, drejtorin Hasan Meti. Hasani na
spjegon se tashm grupi artistik i shkolls sht n hapat e
fundit t nj koncerti, q do t jap n Vaun e Dejs. Ne na
bn prshtypje kontrasti mes jareve t vjetra shkodrane dhe
veshjes krejt moderne t t rinjve. "Do t'i veshim me
kostume popullore, mos kini gajle", na thot Hasani, sikur
ta ket kuptuar vrtet at, q po na shkonte ndr mendje.
Nj vajz e vogl, Sara, sht krenaria e drejtorit. Hasani
e v t recitoj pr miqt nj vjersh pr drejtorin, e cila
tregon historin e nj msuesi, q pasi u rropat tr jetn
duke edukuar breza nxnsish, mbeti po ai q ishte
dekada m par, me biikletn e tij t vjetr, me rrogn
modeste, ndrsa nxns q nuk msonin ishin br
pasanik fort t rndsishm.
Bashk me drejtorin e mallngjyer nga poezia
vazhdojm t ecim npr fshat. Jaret e Shkodrs na
ndjekin pas edhe nj cop her.
Fshatart e ktushm ende krenohen se, dikur, shum
prej shtpive nuk dallonin nga ato t agallarve t Shkodrs.
Si n qytet, edhe ato ishin t rrethuara me mure t lart
guri, kishin ardak, tavane t punuar dhe musandra t
drunjta. Tani fshatart mund t krenohen se i kan br
shtpit e reja njsoj si n Shkodr, por q t mbrrijm
m n fund n nj shtpi, q ka m shum se dyqind
vjet, do t na duhet t ecim ca.
M n fund e gjejm nj shtpi t vjetr. Hasani na rrfen
se ktu dikur pat banuar hoxha i fshatit. Tani trart e saj t
nxirosur duken si t ndrojtur prball shtpive t reja, q e
rrethojn nga t gjitha ant. Asim Heta, i zoti i shtpis,
vrapon nga dyqani i tij i vogl t pres miqt, q i kan
bujtur n shtpin e tij t drunjt. Dy djemt e tij, binjak,
jan banort m t fundit t shtpis. Binjakt dyvjear

struken n prehrin e gjyshes t hutuar disi nga njerzit, q

i kan prishur qetsin e ardakut t tyre. "E prse iu dashka
kaq shum ardaku yn?", duket sikur pyesin syt e tyre
kureshtar. N oborr truma, pompa tradicionale e ujit n
krejt zonn e Shkodrs, vazhdon t nxjerr uj t bollshm.
Trumn do ta hasim thuajse n do cep t Mjeds.
Jasht shtpis s Asimit kan mbetur ende disa
fragmente muresh, shenj e nj kohe kur intimiteti i
oborrit ishte nj gj fort e shenjt. E asaj kohe kur grat
nuk duhej t'i shihte kush vese kur ishin t mbuluara.
"Edhe kjo asht gja e bukur - thot Hasani, duke treguar
nj gur t latuar t rrumbullakt - kti i thon Guri i
Kalit, sepse shrbente pr t vendosur kmbn kalorsi
n momentin kur ngjitej mbi kal". E kuptojm se nga
Mjeda e vjetr ka mbetur fare pak. Mos sht m mir
t bisedojm me ndonj t moshuar?
Brahim Ceni ka lindur n Mjed, n 1920. Esht nga t
paktt njerz t ktyre anve, q mban mend ende historit
me luftra e prmbytje. Duket se dy gjra ka merak t'i
thot vet, pa e pyetur kush: e para sht historia e shkollimit

42

43

t tij dhe e dyta sht historia kur gjermant u vendosn

kndej pari. "E mbaj mend Kol Jakovn, msuesin e par
n shkolln e Vaut t Dejs - nis rrfimin Brahimi - me t'u
hapur shkolla kam vrapuar me shum qef t regjistrohem,
sepse kam pasur shum dshir t msoj. U mrzita shum
kur Kola m tha se vendet ishin plotsuar. Gjithsesi, shkova
edhe nj vit m mbrapa, madje pata filluar disa dit msim,
kur u prsrit srish historia: Shko n shtpi, m tha Kola
srish. Ather e kuptova se si qe puna. Babs nuk i
interesonte q t shkoja n shkoll, nuk kishte se kush t
merrej me bagtit. Shkolln m pas e kam mbaruar von,
mbasi punova do vite si oficer, mbas lirimit. Kshtu ishin
ato koh, edhe oficer edhe analfabet".
Vazhdojm t flasim gjat me Brahimin n oborrin e
shtpis s Hasanit. Pikrisht ktu ka qen e para shkoll
n Mjed. Biseda kalon nga e sotmja n kujtime t jetuara
e biseda t dgjuara. Duket sikur vitet tashm nuk kan
edhe aq rndsi, jan gjra q kan ndodhur dhe pik. Nuk
ka rndsi se kur. Brahimi kalon m n fund n merakun e
tij t dyt, n historit e lufts: "E maj men krejt kohn
kur ka hi gjermani. Nji divizion ka ardh prej Puket pr
me hi n'Shkodr. Gjermant kishin ken t inatosun, sepse
u kishin than q knej do t'i pritshin me arm. N Va t
Dejs i ka dal prpara prifti i Lait, Dom Noci, me i
qetsue. Maj men se i ka qeras edhe me rrush. Ather
ata kan kalue ktej nga ne dhe e kan ngrit komandn
n Qyrsaq. Kolona ndaloi n fshat pr disa dit. Kishte
shum t rinj q donin me i ra, por vetm pjekuria e
burrave t mom i qetsoi gjanat. Po t'i kishim ra ather
gjermanit do t ishim ba si Borova. Pshtume pr fat.
Pastaj maj men kur gjermant u trhoqn n 1944, ather
e patn hedh edhe urn n'er. E kam ende ndr vesh
poteren e madhe t shprthimit".

Biseda ka nisur t zgjatet ca si tepr, na duhet t

shpejtojm t msojm dika m tepr nga e sotmja.
Na duket si udi kur dgjojm sirenn e trenit t vij
nga stacioni i Mjeds. Ndrsa shtisim n t kuqen e
vagonave t ndryshkur, nuk na kishte shkuar mendja se
treni ende do t ndalonte n kt stacion, q dukej krejt i
kot n qetsin e tij. "Po si mr vjen treni, vjen - na e
largon habin Hasani - vetm se keni me e pa sa vet hijn
e dalin, se!". Vrtet, nga treni zbresin nj plak dhe nj
djal i ri me disa thas t zbrazt n duar. Nuk pam t
hyp njeri, megjithse Hasani kmbngul se ka edhe
fshatar, q shkojn me tren deri n Shkodr.
Stacioni i Mjeds u pat ndrtuar n 1982 dhe u deklarua
si nj hap i rndsishm pr t lidhur Veriun me pjesn
tjetr t vendit. N magazinat e tij do t depozitohej
prodhimi i Veriut, druri, minerali, bakri, i cili do t merrte
m pas udh pr n qytetet e tjera t Shqipris. Magazinat
duhet t ken qen goxha madhshtore, duke gjykuar nga
siprfaqja e tyre. Tani, nuk jan vese disa grumbuj t
pakuptimt, q e shmtojn bukurin e ksj fushe t begat.
Nj plak po dremit me kokn mbi disa hekurishte, q dikur
duhet t ken qen vagona. Sapo dgjon zrat tan, shpejton
t ngrihet e t dal matan. Me siguri do t ket kujtuar se
po bjm ndonj kamera t fsheht. Treni ka vazhduar
pr n Shkodr. Kalimtart e rrall kan shkuar n pun
t vet. Sportelistja i v drynin ders. Vetm nj qen i
dobt se 'dreqin krkon n nj tog hekurishtesh. Duket
sikur vetm ky ka ndrmend t pres trenin tjetr. E
lm t kuqen e trisht t ndryshkut t stacionit dhe
zhytemi edhe nj her n gjelbrimin e thell t Mjeds.
Ja ku na del prpara nj tjetr mik i vjetr. Fehmi
Hasmegaj sht nj nga biznesment e suksesshm t zons.
Fshatart e zn n goj edhe pr bamirsi, por pr kt

44

45

Fehmiu - "Femija" thon n kto an - nuk ka qejf t flas.

Ulemi e rrufisim nj kafe me mikun e vjetr, me t cilin
biseda shkon sidomos te Mjeda e sotme. Nga Fehmiu
msojm se, ndonse nuk kan ikur shum fshatar, srish
burimi kryesor i t ardhurave sht emigracioni. "Duhet
me punu ma shum n kt fush pjellore, ku nuk mungon
kurgja", tund kokn Fehmiu. N fakt, ndryshe me disa vjet
m par, kur na pat kaluar rruga ktej pari, tokat duken
disi m t sistemuara dhe njerzve duket sikur u ka rn
srish ndrmend se pasuria e ksaj ane sht toka nn
uj dhe klima e begat. Dy vjet e ca m par na patn
br prshtypje tokat djerr, q rrethonin an e knd
fshatin. Tani, t paktn neve, na u duk sikur njerzit
lviznin disi m shum pr pun.
N an t rrugs, q t on n Puk a n Koman, kalon
nj kanal i madh vadits. Dikur me t vaditeshin siprfaqe
t tra t Zadrims. Tani kanali s'sht vese nj pellg i
ndyr, q e shmton fshatin, duke grumbulluar plehrat, q
vijn nga t tra ant. "Ja nj problem tjetr i madh - na
thon Hasani e Fehmiu - ktu n Mjed nuk ka as qendr
shndetsore dhe as ndonj ndrmarrje pastrimi. Shifni e
shkruni". Jemi bash n kmbt e nj ure, ku vrviten
hareshm shishet plastike t mbledhura kush e di se prej
sa kohsh. Na erdhi zor t'i thoshim miqve tan se
pastrimi bhet edhe pa pasur ndrmarrje. Sikur t
kujtoheshin ndonjher vet fshatart t pastronin
kanalin? Pos sikur t mos i hidhnin m plehrat n kanal?
Nejse, kjo, sigurisht, sht pun e tyre.
Hasani e ka shtpin m'u n kmb t digs, q mbron
fshatin nga lumi. Mjafton t ngjitesh vetm disa metra, m
pak se 'sht lartsia e shtpis s tij dykatshe dhe t
shfaqet befas kaltrsia befasuese e lumit m t madh n
Shqipri. Duket si i nnshtruar n kto an, pasi kalon pritn

q i sht br n Vaun e Dejs, porse hungrima e tij vjen

ende nga t gjitha ant, ndrsa shpejton t bjer drejt Buns.
Pr ca koh edhe "muhabetiu" Hasan bhet i heshtur.
Njsoj si ne, edhe ai duket sikur e sheh pr her t par
magjin e ktij lumi, q i jep jet krejt Veriut. "uditem se
sa her e ndryshon ngjyrn. Kurr nuk munesh me e than
sakt se far ngjyret asht. Kaiher m'duket sikur bahet
njish me qillin", pshprit drejtori, njsoj sikur t mos doj
t prish "muzikn", q vjen nga uji.
Ndrsa ecim mbi dig, n krah t lumit prfitojm pak
nga freskia, q zbret posht s bashku me valt, deri sa
mbrrijm n urn q lidh Mjedn me Shkodrn. Tani e
ndjejm m afr prezencn e qytetit t madh. Makina t
shumta me targa "SH" jan parkuar n lokalet, q jan
ndrtuar buz lumit, ndrsa mbi xhade ven e vin kamion
e furgon pa pushim, ndonse tashm i jemi afruar pasdites.
Nj siren e fort treni na bn q t kthejm kokn. Esht
treni tjetr q ka kaluar Mjedn. "A ju thash q ka trena?",
krenohet Hasani. Kush e di se 'fate po drgon n Shkodr
treni i lodhur i Veriut. Pr pak minuta makina jon kalon
ans Jubanit. Tashm jemi n zonn me shumic katolike.
Nuk shohim ndryshime t veanta n shtpit e ktyre anve
me ato t Mjeds, vetm se fshatrat sigurisht dallojn nga
kishat e mbajtura shum mir n qendr t fshatit. Jubani
sht i njohur, jo vetm n Shkodr, pr shpellat e tij t
shumta karstike. Fshati duket si i fjetur n kt koh. Vetm
disa djem t rinj jan mbledhur afr nj lokali dhe se pr
far diskutojn me shum gjallri. Kur dallojn miq,
prshndesin njsoj sikur t ken takuar t njohur t vjetr.
Ktyre anve njerzit jan t qeshur dhe ndonj batut me
miqt nga Tirana edhe ia vlen ndonjher.
Guri i Zi, njsoj si Jubani, sht nj fshat katolik. Kush
kalon kndej e kupton menjher prse quhet kshtu. Nj

46

47

shkmb i madh, fare i zi bn kontrast me fushn, mbi t

ciln ngrihet, dhe me shkmbinjt e tjer glqeror rreth e
rrotull. Guri i Zi, si duket, duhet t jet ndonj meteor i
rn q prej miliona a miliarda vjetsh n kt fush t
begat. Pr fshatart, ai nuk sht as i zi e as i bardh. Pr
ta, ai sht thjesht "Guri". Nj djal i vogl na prin rrugn.
"Prej knej shifet ma mir Guri", na thot djali, ndrsa na
fut n disa rrugica t ngushta e gardhiqe, prej ku
madhshtia e meteorit bhet vrtet m e dallueshme.
Qetsin e plot, q patm hasur n Juban, pak minuta m
par, e prjetojm srish ktu. Djali kthehet te shokt dhe
vazhdon t bj sehir ans rrugs.
Tani e ndjejm se jemi fare afr Shkodrs. Nj rrnoj
industriale, nga ato t kohs s socializmit, na shfaqet befas
ans nj pylli me pisha. Dikur kjo rrnoj ishte uzina
"Drini", nj struktur ku punonin me mijra puntor
dhe q shrbente pr bazn mekanike t hidrocentraleve.
Pr kohn e saj, uzina kishte teknologji fort t avancuar,
porse, si do qeliz e industris s rnd t trashguar,
edhe ajo tani sht pushtuar nga heshtja dhe braktisja.
Prbri saj, si pr ta prforcuar kujtimin e atyre kohve,
ndodhet nj repart ushtarak i braktisur, q sht strukur
edhe m fort ndr pisha.
Rruga na e do q, q t takojm Shkodrn, t shohim m
par plehrat e saj. Ja ku jan, t vendosura n kmb t nj
vendi q duhej t ishte nga m seriozt e krejt qytetit. Plehrat
jan hedhur bash e m'u prpara Varrezave t Dshmorve.
Nj er e rnd dioksine dhe plastike t djegur na bn q t
largohemi nj minut e m par prej kndej. Pak metra m
posht, porsa kalojm Kirin, kan nisur t duken shtpit e
para t lagjes "Skanderbeg". Lagjja sht nj przierje e zons
s dikurshme industriale me banesat e ndrtuara von,
njsoj si periferit e do qyteti t madh. Hera-hers shohim

ndonj ndrtes t madhe t braktisur. Shoqruesit tan na

i spjegojn me radh: Ja artistikja, ja duhani Duket se
pika m e dobt e lagjes jan rrugt. Shkodrant heqin
keq, ndrsa kmbngulin t ecin me biikletat
tradicionale npr gropat q kan nisur t jen "bajagi"
t thella. "Kush e di se si bhet natn kndej", pyet m
shum veten njri prej nesh. Po nata do edhe ca or t
mira q t vij. Kshtu q ne vazhdojm rrugn pr m
lart, drejt rrugs q t on n Koplik. 16 kilometrat, q
na ndanin nga Mjeda tani kan prfunduar.
Nuk e msuam se kush e kishte vendosur, por na u duk
q n fillim gj fort e gjetur. Komuns ku prfshihet Dobrai
dhe disa fshatra t tjer t periferis m t afrt t Shkodrs
ia kan vn emrin "Rrethinat". Kur t mbrrijm n Dobra
do ta msojm se prse pikrisht ky emr sht m i godituri
pr kt zon. Kalojm Rusin dhe dalim n xhaden, q t
on drejt Malsis s Madhe. Vetm nj devijim prej pak
metrash dhe na thon se mbrritm n Dobra. Kishim
menduar se po shkonim n fshat, n fakt nuk jemi vese n
nj lagje periferike t Shkodrs. At shijen e mbar, q t l
nj fshat i begat do ta ndjejm, mbase edhe m fort, n
Dobrain e gjelbruar. N Shkodr banort e ksaj ane i
mbajn pr puntor t mdhenj. Do kemi rast ta kujtojm
kt, ndrsa shkojm n shtpin e re t Cuf Cufit, 86vjear. "Cufi doli - na thot e shoqja, Nana Time, 81 vjee
- i hypi biiklets e shkoi n'Hot me pa blett". Nuk uditemi
edhe aq pse nuk e gjejm Cufin n shtpi. Nj jet t tr,
Cufi ka br kt pun dit mbas dite me t njjtin ritm
t pandryshuar, njsoj sikur gjrat rreth e rrotull tij t
plakeshin, ndrsa ai t vazhdonte t ishte po ai djal i ri
nga Dobrai, pr t cilin puna ishte gjithka. Me Nan
Timen na takon me ba "nji dor muhabet". Ajo na flet urt
e but, pr fmijt, niprit e mbesat e saj t shumt dhe

48

49

pastaj na pyet se si i kemi punt nga Tirana. "I Zoti i punve

duhet me ken i fort - thot Nan Timja - njisoj sikurse i
zoti i shpis, ashtu duhet t jet dhe i zoti i venit". Dikush
prej nesh buzqesh leht: "Me siguri ka parasysh Cufin kur
thot i zoti i shtpis". Vrtet duhet t jet ashtu.
Bjm nj shtitje n pjesn m t vjetr t Dobrait.
Shumica e njerzve jan ende npr pun, sa n Shkodr e
sa ndr ara e kopshte. N qendr mblidhen zakonisht
pasuesit e familjeve t vjetra t fshatit. Nj mesoburr na
dallon se jemi t ardhur dhe na fton sakaq pr nj kafe. Titi
- kshtu quhet miku yn i ri - ka qen nga ai brez q i pat
shkuar ndr mend t linte fshatin. "Kam punu do koh
n'Shkodr, nr pun t'nryshme. Po tashti merrem me pun
t'mija, ktu n'fshat. Ma mir me punu pr vedi sesa pr t
tjert. Sigurisht puna jon asht e lodhshme, por po
punove". Titi na prcjell deri n t dal t fshatit, nse
mund t quhet fshat ajo lagje e Shkodrs, q pam. Larg,
disa re kan nisur t grumbullohen mbi shtpit e
fshatarve. Shiu do ta shtoj edhe m gjelbrimin e pamat
t periferis s mbar t Shkodrs.

50

devolli

Behari i vonuar i Devollit

t shkosh n Devoll duhet t lesh pas fshatrat e

fundit t fushs s Kors. T tra t vendosura si
nj zinxhir n kmb t Malit t That e t Ivanit,
t gjitha sikur t shtyjn vetiu drejt krahins fqinje.
Kurioziteti na shtyn q, para se t njohim devollinjt, t
takojm nj her fqinjt e tyre korar. Nj nga fshatrat
m t mdhenj sht Zvezda, afr 600 shtpi. N qendr
t fshatit fare afr xhamis, ku ngrihet edhe nj
monument kushtuar shqiptarve t vrar nga ushtrit
greke n 1914, mbrrijn makinat e dreks.
Vazhdojm t ecim do koh npr kalldrmet e fshatit,
q n kt or duket fare i heshtur. Ndonse sht mesi i
qershorit, nga shumica e oxhaqeve t gurt tymi vazhdon
t lodroj hareshm. N kto an vatrat shuhen von. Fare
rastsisht njihemi me Fevri Dokon. Kthehemi e pushojm
do koh n shtpin e Fevriut t strmbushur me trndafila.
T gjith djemt e Fevriut kan koh q kan emigruar.
Kush n Greqi e kush n Itali. Thuajse t gjith djemt e
fshatit na shpjegon Fevriu kan ikur q m 90-tn. Ja
ku e kemi kufirin, vetm pak or m kmb. Si miqsohemi
ca m mir, Fevriu dhe zonja e tij nisin e na tregojn gjer
e gjat pr fmijt, pr niprit e pr mbesat, derisa m n
fund, vet Fevriu nis t na rrfej historin m t vshtir t
jets s tij. N behar t 1957, ather djalk fare i ri, punoja
51

si shits n dyqanin e kooperativs. Nj shok fare i afrt,

m vjen nj nat dhe m thot se n kufi ka ardhur filani e
filani, t tr pe fshati dhe shum prej tyre shok a kushurinj
me neve. Q t gjith kta ishin arratisur me koh,
diversant u theshnin athere. Nj nat, bashk me shokun
tim i pritm ans kufirit. Gropat e Frashrit i thon atij
vendi, n krah t Malit t Ivanit. I mbaj mend si tani, ishin
t veshur me rrobe ushtarake dhe ishin t armatosur. Mua
m dhan edhe nj pistolet, por nuk e pranova. Pyetn
gjer e gjat pr fshatin dhe pr njerzit, pastaj na than se
mund t shkonim me ta. Un nuk pranova. Isha i pari nga
fmijt dhe pa mua kush e di se si do ti vinte filli shtpis.
Kisha nisur ta harroja kt histori vazhdon Fevriu kur
katr vjet m von m thrrasin n Kor, gjoja pr zbor.
Mi vun prangat dhe kam br tre muaj hetuesi. Nj shoku
im ktu n fshat ua kishte treguar t tra. M dnuan, por,
pr fat, nuk bra shum burg, sepse ather u b nj
amnisti. Fevriu hesht ca koh kur e pyesim se a ka takuar
at shokun e vjetr, q e pat spiunuar. E kam takuar o
posi, tani von flet ngadal ay u zu ngusht, por un i
zgjata dorn. Kshtu ishin koht ather.
Ndahemi nga fshatart e Zvezds dhe shpejtojm pr n
Devoll. Qafa e Cangonjit sht mbajtur si kufi mes Devollit
dhe Kors. Bilishtin e kalojm fare shkarazi. T nesrmn
do ti kushtojm nj dit t tr. Tani jemi kthyer m t
djatht dhe kemi nisur t hyjm n Devollin e vrtet. Lumi
Devoll, nga ka marr emrin krejt krahina, rrjedh i qet n
mes t fushs s begat. Kndej jeta ka m gjallri, kudo
shohim fshatar, q punojn tokn, ose merren me bagtit
dhe arat jan t punuara fort mir. Sa m lart q ngjitemi
aq m shum bn freskt dhe ne nxjerrim nga antat xhupat,
q kemi marr pr do rast. Ans rrugs na prshndet nj
fshatar me lopat n krah. Ky nuk e ka hequr ende kapotn

e lesht ushtarake. Ama e ka br mir ky, thot njri

prej nesh, q ende dridhet nga pak.
Kalojm me radh, Poloskn, fshat i madh ans rrugs e
pastaj lm mnjan Fitoren, dikur i thonin Shnkollas.
Ans rrugs nj vend i shenjt mysliman mban me krenari
dy flamuj, shqiptarin dhe amerikanin. Na shkon mendja
se flamuri amerikan mbi nj teqe do t ishte spoti m i
bukur pr ata, q merren me luftn kundr terrorizmit.
Menkulasi sht mbase fshati, q ka dal m shum ndr
gazeta a televizione nga fshatrat e ktyre anve. Esht
vendlindja e Dritro Agollit. Nuk ndalojm edhe aq gjat
n kt fshat. Esht aq i njohur dhe koleg tant, t vjetr e
t rinj, jan marr aq shum me t, sa q nuk besojm se ka
mbetur ndonj gj pr ne. Moda e ndryshimit t
toponimeve me origjin fetare ka qen fort e imponuar
ktyre anve, qkurse u mbylln kishat n 1967. Jo vetm
Shnkollasi u b Fitore, por edhe Bozhigradi (Qyteti i Zotit)
u b Miras. Mirasi sht qendra e komuns q prmbledh
nnt fshatra. Ktu sigurisht q shohim shum her m
tepr gjallri. Fshatar, q shpejtojn n punt e tyre,

52

53

furgon q drgojn njerz e mallra pr n Bilisht a Kor,

nxns q kthehen nga shkolla. Mirasi, q nuk ka humbur
edhe aq shum banor nga emigracioni, e ruan pamjen tipike
t fshatit t vrtet devolli. Puna sht fjala, e cila prmendet
m shpesh gjat ktyre ditve. Disa fshatar po bisedojn pr
motin, ndrsa nisin t bien pikat e para t shiut. Bn mir
apo keq ky mot kshtu?, i pyesim. Shiu mir bn more djem,
porse tani sikur e teproi caz, bimt kan nevoj edhe pr
diell, dhe dielli e ka kohn tani. Vazhdojm m lart, duke i
ln fshatart n pritje t beharit t tyre, qoft ky edhe i vonuar.
Qytezn e kishim dgjuar me koh, por nuk na kishte
rn rruga asnjher kndej. Nga xhadeja, q sht riparuar
koht e fundit, fshati nuk duket. Maj kodrs duken vetm
dy kishat, Shn Kolli dhe Shn Thanasi, njsoj sikur t
duan t thon q t takosh njerzit duhet t bsh nj her
takim me Perndin. Kalojm Devollin mbi nj ur t vogl
dhe ecim n kmb deri n maj t kodrs. N kmb t
saj, n krahun tjetr, jan shtpit e Qytezs. Shtpit e
gurta, duket se kan qen fort t mira n kohn e tyre, jan
t mbyllura. Do t na duhet t ecim disa minuta npr
rrugicat e rrpirta t Qytezs, q t takojm ndonjrin.
Emigracioni ktu sht nj i njohur i vjetr. Fshati, dikur i
populluar e i lulzuar, ka qen nga t part me kanalizime
t rregullta dhe me energji elektrike. Ata q e kan
prejardhjen q kndej, ngulin kmb se n fshat sht hapur
shkolla shqipe vetm dy vjet pas Msonjtores s Kors.
Nj burr vazhdon t punoj ans nj muri t gurt.
Esht Dhori, nj korar, me origjin prej kndej. Dhori po
rregullon nj shtpi pr behar. Ma kan qejf edhe fmijt
kt vend thot Dhori im bir ktu mson pr provimet.
Bashk me Dhorin shtisim nj cop her npr heshtjen e
fshatit, derisa takojm Niko Farmaqin, nj msues vendas.
T dy na shoqrojn me krenari n Kishn e Shn Kollit, e

rindrtuar me ndihmn e qytetarve t larguar. N an t

nj rrugice, na bn habi nj tabel rrugore, e cila e kufizon
shpejtsin deri n 30 kilometra. Na duket fare pa vend n
kalldrmin e rrpirt, q t on pr n thellsi t fshatit. E
kemi vn se na prishin kalldrmin kamiont e druve, na
shpjegon Dhori. Kush e di se me sa respekt e shohin tabeln
e vetmuar shofert e kamionve t rnd.
Shtpia e Belushve, e babait t Xhonit e Xhimit, ka
qen dikur matan lumit. Dhori mundohet t na e shpjegoj
mir e mir, ndrsa ne rrekemi t orientohemi n nj pirg
gursh, q kan mbetur ndan nj shtpie. Jo kjo e madhja
vazhdon Dhori me durim kjo sht e nj familjeje, q u
pat arratisur q hert n Amerik. I lm miqt e Qytezs
n qetsin e tyre t pacenuar dhe vazhdojm rrugn m
lart, pr n Sinic, n kmb t Moravs.
Rruga, q sht riparuar koht e fundit, na e lehtson
disi udhtimin n kodrat q sa vin e bhen m t prpjeta.
Nj kamionin me targa DV mban frena, pasi na ka
parakaluar. Prej saj zbret nj grup i hareshm devollinjsh.
Sa mir q ju takuam. Na ka ardhur ky nipja nga Kanadaja,
po ay nuk di asnj fjal shqip, ne po asnj fjal anglisht dhe
merreni me mend vet. E marrim me mend se po
ndodh porsa takojm Rudolf Hysen, 57-vjear nga Toronto,
bir i dy emigrantve shqiptar, t ikur nga Sinica q n
vitet 30. Tani ka ardhur bashk me t mn e moshuar q
t shoh edhe nj her vendet e t parve. Rudolfi, i rrethuar
nga hareja e kushrinjve, vetm qesh dhe v buzn n gaz,
duket se vizitat e shumta e kan detyruar ta shkel ca me
rakin, kshtu q, ca nga anglishtja jon jo fort e shkoqur e
ca nga lodhja e Rudolfit, biseda nuk mund t vazhdoj
shum gjat. Devollinjt gazmor hipin n kamioninn e
tyre. Gomat vrshllejn fort mbi rrugn e re. Si se kthyem
nga njck me miqt, bre, dgjojm vetm pak aste para

54

55

se t mbyllet dera. At njckn ton me siguri do ta ket

vuajtur Rudolfi, kanadezi devolli.
At ndjenjn e trisht t braktisjes, q na pat prekur ca n
Qytez e ndjejm deri n palc n Sinic. Mbase nga shiu, q
ka nisur t shtohet, mbase nga ajo ngjyra gri e thell, q merr
guri i lagur, mbase ngaq heshtja ktu sht edhe m e thell
Ka shum mbase. Por, pamja e rrnojave t shtpive, q duhet
t ken qen goxha t lulzuara koh m par, na e bn edhe
m t rnd hapin, ndrsa kalojm urn mbi Devoll pr t
dal n lagjen e siprme. N Sinic jetojn vetm dy-tri familje.
Vetm nj shtpi e rindrtuar n qendr jep shenja jete. Ktu,
njsoj si tabela rrugore n Qytez, hasim nj tjetr udi. N
murin e shtpis s vetme t rindrtuar sht shnuar mbi nj
pllak t mermert: Rruga Nasi Pavllo. Jo keq pr nj fshat,
ku shtpit nuk jan vese grmadha, q mezi mbahen.
Ndrsa shiu nis e shtohet e s bashku me t edhe freskia,
hasim n t parat figura njerzore n Sinic. Ato do t
mbeten t vetmet n dyorshin, q kalojm npr rrugicat
e gurta. T dyja mbledhin kamomilin, q ka mbir n an
t lumit. Qeskat e tyre fare pak t mbushura tunden
nn pikat e shiut. Njra sht vajz e fshatit, ndrsa tjetra
sht nga Miloti. Esht nj nuse e martuar ktyre
anve. N kto an, grat nuk e kan zakon t flasin me
t panjohur. Ndonse na prshndesin me edukat,
vazhdojn t mbledhin lulet e lagura.
Kthehemi edhe n kish. Kisha sht fort e vjetr dhe,
nga lartsia e saj, u bn karshillk rrnojave. Impozante, si
gjith kishat e ktyre anve, Kisha e Shn Thanasit ngrihet
mbi nj kodr n an t fshatit. Nj varrez e vogl, me pak
varre, na kujton edhe nj her se sinicart e shumt vetm
vendlindjen e kan ktu, varret i kan gjetiu.
Duhet t shpejtojm sepse shiu ka rrezik q ta shndrroj
rrugn n balt. Posht n qendrn e fshatit, shkolla sht e

heshtur, e mbrthyer nga dryni i madh mbi dern e drunjt.

Duket se ka qen nj goxha shkoll dikur, e ndrtuar sipas
stilit t asaj t Dardhs, nj tjetr shkoll pa fmij, vetm ca
kilometra m tutje. Imazhi i fundit, q na mbetet n mendje,
sht busti i nj partizani anonim n krah t nj lapidari, i cili
u kushtohet dshmorve t fshatit. Nga mjekra e tij e lagur
pikat kan nisur t kthehen n nj curril t holl.
N rrugn e kthimit do t shohim srish njerz vetm
pak kilometra nga Sinica. eta sht nj fshat ku ende gjallon
puna. Burra, gra, fmij t gjith jan ndr ara. Esht koha
e mbjelljes s qepve, thot njri prej nesh, q i di kto
pun. Qept e mbla jan nj tjetr krenari e devollinjve.
Larg, n horizont, dikush dallon siluetn e nj fshati. Andej
sht Vidohova, fshati, q u b i njohur pr ato q n histori
ende kan mbetur si Provokacionet e Gushtit. N gushtin
e 1949, sht zhvilluar lufta e fundit greko-shqiptare. T
paktn nga ato me arm. Kujtohemi se i gjith rrugtimi
yn ka kaluar npr nj zon kufitare.
Xha Nasho Andonin e kemi mik t vjetr. N Ziisht
kthehemi m dark von. Po h, bre djema, prse mu
vonuat?. Nashua e dinte se natn do ta kalonim tek ai. N
kt or sht pak t prdorsh termin fresk. Bn vrtet
ftoht dhe ne nisim t kotemi n vatrn ku krcasin
krcunjt e trash. Djemt e Nashos kan koh q kan
vajtur n Tiran. Zonjs s tij iu desh t vinte pr ca koh
n Greqi, kshtu q Nashon, t etur ta ket gjithnj vatrn
plot, nuk e z vendi derisa i rehaton djalkat pe Tirane.
N tavolinn ans vatrs nuk mungon lakrori i vendit, porse
ne i gzohemi edhe pr minuta t mira t ngrohtit, q vjen
nga vatra e Nashos. Nj tjetr mik i vjetr shfaqet n der,
sht urata i fshatit. At Viktor Konomi bn zakonin. Bekon
tavolinn, njerzit e saj dhe tr t dashurit e tyre. Esht
nj prift ndryshe prej t tjerve. M shum puntor sesa fshatar,

56

57

Urata ka br thuajse gjithka vet n jet. Djal nga nj familje,

q priftrimin e zejet i kan pasur tradit q prej disa brezash,
At Viktori i ka trashguar t dyja edhe zejen edhe shrbimin
ndaj Perndis. E kemi njohur ktu e ca vjet m par. Ather,
kur e patm takuar n kishn e tij, po punonte n zdrukth.
Nashua e Urata i hyjn nj muhabeti, q ka t bj me barin
q sht rritur frikshm ans varrezave t fshatit. Duhet korrur
se sbn shqetsohet At Viktori se mos kur t thahet bari,
nga qirinjt e besimtarve, mjafton nj shkndij dhe na bhet
dm i madh. Nashua i premton se do ta ndihmoj bashk
me burrat e tjer t fshatit. Q t dy, thuajse n nj mosh,
jan miq q nga fmijria. Ca nga ca ka ardhur koha e
qitharave. Nuk mjafton vetm vatra e ndezur e biseda e
ngroht, as vetm lakrori, as kupkat me raki t fort pe rrushi.
N kto an t knduarit sht jo vetm nj knaqsi fort e
madhe, por edhe respekti m i madh q mund ti bhet mikut.
Serenata, kng t vjetra dashurie prej kohsh q nuk mbahen
mend, emra enigmatik vajzash q ua merrnin mendjen djemve
t ktyre anve, dashuri t parealizuara, shikime t hedhura
fshehurazi n cep t syrit, dhimbje, mall e lot, t gjitha na
przihen me krcitjen e vatrs, ndrsa Nashua e At Viktori
vazhdojn t kndojn si t prhumbur n melankolin e tyre.
Von vatra nis t shuhet pak nga pak. Lodhja e rrugtimit ka
nisur t ndjehet ca dhe ne bhemi gati t flem. Nashua i ka
br tashm gati jorgant e velenxat. N kto an jorgani n
mes t qershorit nuk habit asknd. Syt mbyllen vetiu, ndrsa
na jehon ende n vesh knga e Nashos dhe Urats: Emriiin e
saaaja, obobo nuk e them dot. Me kt goxha dhemk
mbshtillemi n mbulesn e ngroht t Xha Nashos.
Ku do vemi pa Fetahn?. Xha Nashua e ka ndezur
edhe nj her vatrn q n mngjes hert. Ndrsa ne bhemi
gati pr n Bilisht, etapa jon e fundit e ktij udhtimi devollit,
Nashua mezi pret t takoj Fetahun, shokun e tij m t vjetr

q nga fmijria, i cili banon pak kilometra m tutje, n

Shnkollas, q tani i thon Fitore. Fetahu mysliman dhe
Nashua besimtar ortodoks, jan lidhur qmoti me nj miqsi
t fort, njsoj sikure para tyre kishin br baballar e gjyshr.
Tani nj dit shkon Nashua n Fitore e t nesrmen Fetahu do
t jet s sbn n Ziisht. Kshtu kalojn ditt e dy shokve
n pritje t beharit, q sivjet po vonohet ca si shum.
Me Nashon e Fetahun bjm nj shtitje t gjat n
Bilisht, qendra administrative e Devollit. Bilishti sht si i
prer me thik. Pjesa posht, ndan rrugs, q t on n
Kapshtic, ka pamjen e nj qyteti t hijshm e t gjelbruar,
me makinat e shumta q shkojn e vijn, me djemt e vajzat,
q nuk dallojn, t paktn nga veshja, me t rinjt e qyteteve
t mdha dhe me dyqanet e lokalet, q vlojn nga klient.
Porse mjafton t bsh ca metra m lart, andej nga vet
bilishtart i thon Bilishti-Fshat, q ta ndjesh veten njsoj
si n fshatrat, n t cilt kemi qen vetm nj dit m par.
Karrocat me kuaj, q transportojn plehun, lopt, q i
shpien brenda n plevic, kashta, q shpejtojn ta mbledhin
se mos u kalbet nga shiu, t gjitha kto e lidhin BilishtinFshat me Devollin tipik. Nashua e Fetahu ndalen buz nj
godine t lart, gjysm t rrnuar. Esht spitali i vjetr i Bilishtit.
Dy miqt tan prmendin gjat emra e ngjarje. Gjynah,
pshertin Nashua, ndrsa vazhdojm rrugn m tutje. T dy
preken edhe nj her para nj rrnoje tjetr. Esht shkolla e
vjetr e Bilishtit. Syt e saj t zgafllyer duket sikur e shohin
fare me indiferenc e lodhje trishtimin e dy miqve tan.
Esht e vshtir t ecsh shpejt n Bilisht me Nashon e
Fetahun. Dajua kshtu e thrrasin Nashon n Bilisht
takon miq n do 20-30 metra. Sa jemi n rrug, m i
fundmi mik i dy miqve sht Ruzhdiu, nj rom i vjetr bilishtar
me nj pal mustaqe t strmdha. Ruzhdiu ngul kmb:
Aman bre Dajo, t m vini nga shtpia. Po ju kam miqt e

58

59

plakut ore. Edhe kto cironkat i kam marr. Fetahu e

Nashua e prqafojn fort e kshtu kemi mundsi t zbresim
edhe pak metra m posht. Koha ka kaluar si pa e kuptuar
dhe Dajua kujtohet se edhe pr pak fillon ndeshja e Botrorit:
Ore Fetah, se mos harrojm, sot loz Ukraina me Spanjn,
duhet par se sht e fort. Ulemi n nj lokal, ku kemi rast
t takojm nj tjetr mik t vjetr t dy personazheve tan.
Doktor Sllavko Kallfa sht nga Vrniku, nj fshat me popullsi
maqedonase, nja shtat kilometra n lindje t Bilishtit. Ka 41
vjet q punon si kardiolog n qytet e ktu e njohin i madh e i
vogl. Doktor Sllavko vazhdon ti firmos recetat e veta me nj
stilograf t vjetr kinez, q dikur kushtonte 70 lek. Sllavko v
buzn n gaz, ndrsa nxjerr nga xhepi, shokun e tij t ngusht,
stilografin: Nuk m ka ln kurr n balt. Ndeshja ka nisur
dhe n lokal ka rn heshtja, rreth e qark jan mbledhur sakaq
miq t tjer. Thuajse t gjith bjn tifo pr Ukrainn. Jan
m afr me neve, jan fukarenj, thot dikush. Vetm nj, m
i ri, kmbngul pr Spanjn. Jam perndimor un, ore
thot gjysm me t qeshur kam qen n Itali. Ndeshja
fitohet shpejt e shpejt nga spanjollt. I lm pas miqt n
lokal, ku perndimori ka nisur t ngazllehet. Ka ardhur
koha t kthehemi n Tiran. Lem pas oxhaqet e gurt t
Devollit. Ata tymosin akoma n pritje t beharit, q sivjet ka
vendosur t vij me vones.

60

rrzoma

Rrzoma, krahina n rrug qorre

r n Tatzat? E far ka atje pr t shkruar?",

ndonjri prej miqve, q takojm n Gjirokastr,
habitet me ne. Ne ngrem supet. Vrtet dim
shum pak pr kt krahin, q prbn skajin m jugor t
Kurveleshit, duke u zgjatur n drejtim t Delvins e Fushs
s Vrins. Rrzoma, nj krahin q prbhet nga mbi dhjet
fshatra, n shpatin perndimor t Malit t Gjer, sht n
fakt disi e harruar dhe e mnjanuar. Askush nuk e prmend.
Askush, me prjashtim t vendasve, nuk kujtohet pr
fshatrat e vendosur prgjat lugins s Kalass. N lajme ka
dal as ka dal dy a tri her, kush e di se pr far ndodhie.
Madje, nuk u prmend edhe n kto koh, kur lajmet
me aksione antikanabis jan fort n mod. Ndrsa vapa
sa vjen e rndohet, marrim rrugn pr n Delvin. Me
vete kemi vetm pak shnime t mbledhura lart e posht,
ndonj hart t pasakt, por edhe shpresn. "Ku ka njerz,
ke gjithnj se far t shkruash", na e shton optimizmin
Engjll Serjani, "Lushi", nj shok gjirokastrit,
bashkudhtari yn n t gjitha zonat e Jugut.
N ndonj libr, distanca q ndan Delvinn nga Tatzati
sht 21 kilometra. E meq, si rregull, librave e kemi zakon
t'u besojm, e marrim urt e shtruar rrugn e pluhurosur
nga zhegu. Meq na duket se kemi goxha koh n
dispozicion, vendosim q t ndalojm n ndonj fshat q
61

do t hasim rrugs. M n fund, pas nj reje pluhuri, mes

nj fushe fare pa hije, dallojm shtpit e nj fshati. Esht
Bajkaj. N fakt, nuk sht se duket shum si fshat, sepse
disa pallate t kohs s Enverit na kujtojn m shum
nj lagje periferike a sektor ferme sesa nj fshat t vrtet.
Bashk me Lushin, shokun ton gjirokastrit, rrekemi
ca koh n qendr t fshatit, n krkim t ndonj figure
njerzore. Asnj pr be. Fshati duket vrtet i madh e i
banuar, porse, me sa duket, t gjith i ruhen vaps n
freskin e baheve. Me ne bashkohen edhe dy sarandjot.
Tani u bm katr vet n krkim t fshatarve. Dy
"kolegt" tan punojn pr nj firm birre. Para do kohsh
kan sjell falas nj frigorifer t madh pr nj nga klubet
e fshatit, me shpresn se pronari do t blinte birr me
bollk tek ata. Por, shpresa e tyre nuk u realizua asnjher.
Kshtu q, tani kan dit q krkojn t marrin mbrapsht
frigoriferin. Trokitjeve t tyre u prgjigjet vetm heshtja.
M n fund takojm nj njeri nga fshati. Esht Sadetja,
nj msuese e vjetr e fillores, q tani punon si banakiere.
Sadetja na pret n banakun e saj, q shikon nga salla e
boshatisur. Pyetjet tona mbi fshatin ngatrrohen me ato
t sarandjotve pr njeriun e frigoriferit. Sido q t jet,
arrijm t msojm, se fshati sht ndrtuar nga fillimi i
viteve '40-t, kryesisht me banor t ardhur nga
Kurveleshi a nga amria. Esht nj fshat i madh q
jeton me blegtori e bujqsi, por m s shumti me
emigracionin e djemve.
Sadetja na del m shum kurioze sesa vet ne gazetart
e kshtu, del jo vetm e njohur, por edhe krushqi me
Lushin. Tani i humbm fare shpresat pr ndonj pyetje
tjetr. T dy miqt e rinj i hyjn nj muhabeti familjar.
"Po filani gjall sht more? Po i vllai e martoi at upn
e madhe...". Bashk me sarandjott e dshpruar e

duarbosh kthehemi edhe nj her n qendr t fshatit. Ktu

shohim nj lapidar, q i kushtohej puns s fshatarsis.
Mbi ballin e bujkeshave t lumtura prej gipsi me kallinjt
e bshm t shtrnguar n dor, dikush ka shkruar: Shrbime
Funerali, nga ora... deri n orn... "Vend i mir pr t
kujtuar vdekjen", thot Lushi, duke fshir djersn.
Nuk kemi par edhe aq shum rrugs pr n Vergo.
Shtllungat e tymit q l pas makina e Lushit e
shndrrojn ambientin rreth e rrotull nesh, nga
zakonisht t gjelbr, n nj t verdh t djegur. Lem
pas disa fshatra pr t shpejtuar pr n Vergo, qendrn e
komuns. Pikrisht nga Vergoi, fshat me 160 shtpi,
varen tet fshatrat e tjer t Rrzoms. Sikur t mos ishte
Kastrioti, nj djal i ri shum i sjellshm, ather do t
thoshim se edhe Vergoin e ka mbshtjell heshtja.
Kastrioti na pret n nj kiosk, q ka n qendr t fshatit
dhe na tregon gjrat e para q duhet t shohim n fshat,
varre t vjetr, kulla guri t rrnuara. Nj nga varret e
kemi fare pran, n an t rrugs kryesore t fshatit. N
ndonj libr kemi lexuar se jan ndrtuar q m 1827

62

63

dhe se jan shpallur "Monument Kulture" (pr m gjer

shiko: Apostol Pango, Enciklopedia e Delvins dhe e
Sarands, Toena, Tiran, 2002). Ajo q pam e q hodhm
n aparatet tan ishte shum larg emrtimit q u paskan
mveshur ktyre varreve. Heqim keq sa t gjejm ndonj
an q nuk e kan mbuluar pemt. Nuk gjejm ndonj
emr t gdhendur, por duket se varret kan qen t
njerzve t rndsishm, mbase t ndonj pronari t madh
tokash, apo t ndonj zyrtari t lart. Bimsia e harlisur
ka nisur t zbrthej ca nga ca harqet e gurta t varrit
monumental. "O Joti - dgjojm pas nesh nj z t
alarmuar - po kta te varri 'jan more?". Pas historis s
varreve t Kosins n Prmet, me sa duket edhe n kto
an duhet par me dyshim do njeri q u afrohet
varrezave. Nj fshatar i holl, i gjat, l me shpejtsi kosn
ans nj gardhi dhe na afrohet me shikim dyshues. "Po
thuaj mirdita, a i uruar, pastaj kush je zotrote njher?",
fitojm koh ne duke pyetur t part. Zotria nuk na
qenkej fshatar dosido, na paska qen vet nnkryetari i
komuns, Foto Haxhi. Brenda pak minutash jemi br
miq t ngusht me Foton. Mikpritja ua kalon shum
shpejt meraqeve t kota. Shtpia e tij, pr fat sht fare
afr varrit monumental, madje nj krah i tij bie bash e
n oborrin e Fotos. Prfitojm nga rasti q t fotografojm
edhe nga brenda oborrit. Nj qen i zi, pr fat i lidhur
afr nj mullari, nuk rresht s lehuri frikshm. "O e ka
me t zezn e aparateve tona, o e ka me syzet e Lushit",
bn shaka njri prej nesh. Nuk kemi se 't'i bjm qenit
vigjilent, tani nuk ia kemi ngen, i kemi do pun.
Fotua bashk me zonjn na presin n verandn e
gjelbruar. Esht nj burr shum simpatik, q ka punuar
tr jetn me mekanikn bujqsore. Ne na bn prshtypje
emri Foto pr nj mysliman. Nnkryetari i Vergoit na

kujton se ka qen zakon n familjet myslimane t

Kurveleshit q, kur nuk u jetonin foshnjat, ather atij
q mbijetonte duhej t'i vinin nj emr t krishter.
Fshatart besonin se vetm kshtu ky fmij do ta kishte
jetn e gjat. Esht nj lloj rikthimi n besimin e vjetr,
nj lloj "harai" q i duhej paguar fes s strgjyshrve.
Me Foton "llafosemi" gjer e gjat pr hallet e Vergoit.
"Pa xhade ky fshat nuk ka t ardhme, do t ikin t gjith
- thot Foto - nse na hapin rrugn e vjetr q kalon nga
Qafa e Skrfics, pastaj posht pr n Fush-Bardh e
Gjirokastr, ather ndryshon puna. Kshtu si jemi, jemi
vetm nj rrug qorre dhe aq. Shpresa kemi se na ka
premtuar Kryeministri dhe disa inxhinier i kan br
tashm matjet". Foto shpreson, sikurse shpresojn edhe
shum t tjer, porse t rinjt nuk kan koh t presin
studimet e fizibilitetit pr rrugn e vjetr t karvanve
q lidhte Rrzomn me Gjirokastrn. Fotua na tregon se
shumica e djemve t fshatit kan ikur jasht. Vet fmijt
e Fotos studiojn prej kohsh n Tiran. "Atje e kan t
ardhmen", shton Foto. Ka ardhur koha t ngrihemi.
Fotua nxjerr nj bllok kartoni t kuq. Esht ditari i tij
msimor. Q prej disa kohsh ka hapur nj shkoll private
pr mekanik bujqsore. N an t ports s oborrit
shohim zetorin e Fotos. Pr fat, nnkryetari nuk e ka
ln profesionin e vjetr. Fshati mbahet ende.
Kastrioti na ka pritur gjat n kioskn e tij. Atje
njohim edhe t vllan m t madh, nj shofer, q prej
vitesh punon n Greqi me maune. Kastrioti e i vllai,
njsoj si Fotua pak aste m par na e hapin edhe nj
her at problemin e rrugs. Ndrsa ne vazhdojm t
bisedojm me djemt e Vergoit, Lushi ngjitt mbi kodr,
atje ku kan qen shtpit e vjetra. Kthehet pas ndonja
gjysm ore, i lar n djers, por me portretin e atij q ka

64

65

sjell nj gj fort t vyer. Bashk me Lushin e me djemt

shikojm kullat e vjetra t Tatzatit. Duhet t ken qen
fort t rndsishme e hijernda. Ndrtime t rnda prej
guri, gati si kshtjella t vogla, q zotronin t gjith
fushn q shtrihej nn kmbt e tyre, tashm nuk jan
vese nj grumbull grmadhash q vetm vrtetojn nj
periudh lulzimi t fshatit. Msojm se ato q kemi n
aparatet tona jan kullat e familjes Kullaj, s cils i
prkasin edhe dy bashkbiseduesit tan. Ksaj pjese t
braktisur t fshatit n Vergua i thon Pronja. Jo vetm,
t dy vllezrit, por edhe fshatart e tjer jan fare t
bindur se origjina e banorve m t vjetr t fshatit sht
nga Kruja. Kur ra qyteti i Sknderbeut, shum prej
banorve u vendosn n Jug, atje ku ishin ose toka t
lira, ose pronat e vjehrrit t Sknderbeut, Arianit
Komnenit. Nga ky vrshim pr t'i shptuar pushtuesit,
lindn m pas plot e plot fshatra nga Kurveleshi i thell e
deri n Vergua. Legjenda e Vergoit nuk na duket fare pa
baz. Histori t ngjashme kemi dgjuar edhe m par n
krejt Kurveleshin. Kolegut Serjani i mbetet mendja te nj
foto. Ajo paraqet nj qoshe t shtpis, q mbahet ende n
kmb, ndrsa t gjith muret rreth e rrotull jan rrzuar.
"Kt do ma boto me diiturn: Shtpia tretet qosheja
mbetet", thot Lushi. I premtojm t paktn diiturn.
Jemi ca t ndihur nga fati. Teksa bisedojm me djemt,
njihemi me Kostaq Xuxin, drejtori i shkolls s Vergoit.
Xuxi, muzikant, i shkolluar n Gjirokastr e Tiran,
kryetar i Shoqats "Senica", sht nga njohsit m t mir
t krejt zons. Xuxi do t ndaj bashk me ne pjesn
tjetr t udhtimit. Tani gjithka do na bhet m e leht.
Bashk me drejtorin i hyjm edhe nj her rrugs q
do t na oj n fshatrat m sipr, drejt Tatzatit. Dgjojm
shpesh drejtorin t prmend Qafa e Skrfics dhe Qafa

e Frashrit. T dyja kan qen dikur qafat q lidhin

Rrzomn me Gjirokastrn dhe me Himarn. Tani jan
vetm rrug t pakalueshme, grumbuj gursh t rrzuar
mbi Rrzom, vetm kujtime historish t vjetra. Ndrsa
kalojm nj nga nj kthesat ans nj prroi, deg e
Kalass, nga merr uj Vergoi, Xuxi bn me dor nga nj
shpat i gjer mali: "Ja atje matan sht Gjirokastra".
Dhe ather kujtohemi se ne jemi vrtet vendi i udirave.
Ndrsa po udhtojm jemi njhersh edhe fare afr edhe
larg Gjirokastrs q shtrihet n shpatin matan. Me sa
duket, ky sht fati i vendeve t maleve.
Pr disa kilometra me radh rruga bhet si e
pandryshueshme. I njjti peizazh mesdhetar, e njjta
rrug prgjat Gurrs s Vergoit q ka nisur t thahet, i
njjti ritm i makins s Lushit. Befas na vret syt
vezullimi i nj lumi t mbuluar nga rrapet. Esht Kalasa,
lumi q i ka dhn jet tr krahins. Nj cop her jemi
n fush dhe na duket sikur Kalasa rrjedh si i ndrojtur, i
mbrojtur nga hija e rrapeve t vjetr. Deri m 1959,
Kalasa derdhej n Butrint. Bnte afr 41 kilometra rrug
derisa derdhej n liqenin e famshm. Tani derdhet n
Bistric, duke kaluar m par npr nj kanal t betont,
afr 13 kilometra. Uji nga Kalasa dilte deri n Sasaj, afr
Lukovs, me an t nj sistemi t sofistikuar kanalesh.
E ndiejm q jemi afr fshatit Kalas. Ans lumit hasim
fshatar q kthehen nga punt e tyre. Nj ift, jo edhe
aq t moshuar, na prshndesin me dashamirsi. Po
kthehen nga arat e tyre. Nuk duken edhe aq t lodhur
nn diellin q djeg pa pushuar. M von do t msojm
se ifti kishte nj rekord t veant n fshat. Kishte lindur
e rritur 14 fmij. "Ca kndej, ca andej", na than m
pas fshatart, kur pyetm se ku ishin fmijt e ksaj
familjeje t madhe fshatare.

66

67

Pr Kalasn, fshatin q i ka marr emrin lumit, i kishim

msuar edhe m par ca gjra. E dinim se diku lart n
male kishte ende rrnoja t nj kalaje veneciane t
shekullit t XIII. Tre shekuj m von, fshati kishte qen
qendr e nj garnizoni osman. Madje, n shekullin e
XVII, Kalasa ishte qendra administrative e gjith
Kurveleshit. Ali Pash Tepelena nuk i kishte pasur mir
punt me fshatin. Ktu ende kujtojn nj emr t vjetr.
Selim Hajdini quhej trimi, q n krye t 65 trimave guxoi
t luftonte kundr Vezirit t Janins. Aliu e dogji Kalasn
dhe masakroi 65 burra nga fshati, aq sa kishte eta e
Selim Hajdinit. Tani fshati ka 105 shtpi.
Ai fati q na priu n Vergo, kur takuam drejtorin Xuxi,
po ai, me sa duket, ka vendosur t mos na ndahet edhe
ktu. Vetm kshtu shpjegohet se sa shpejt e takojm
Brahim Hajdinin, nga m t moshuarit e fshatit, 88vjear. M t parn histori, Xha Brahimi ka at t Selimit,
n koh t Ali Pashait dhe se si pas djegies fshati nisi t
zhvendoset pak nga pak m pran lumit. Si e kuptoi q
e njihnim kt masakr n fshat, ather nisi t na rrfej
pr Hazis Kalasn, nj lloj njeriu i shenjt, n kujtim t
t cilit sht ndrtuar nj tyrbe n an t rrugs kryesore,
pikrisht atje ku sht varrosur. Nj sheg e vjetr e
mbjell ndan varrit besohet t ket veti udibrse.
Ndrsa, flet Xha Brahimi shikon me admirim nga shega,
q ende nuk ka lidhur kokrra.
"O filan - dgjojm pas nesh - pa hajde njher more
se kan ardhur gazetar". Pas nesh shfaqet nj burr i
bshm, n mosh t mesme. Duket se vjen nga nj pun
e lodhshme a rrug e largt. Fytyra i sht br flak e
kuqe nga zhegu i fort. "E 'gazetar jan kta more,
kta nuk kan as shkoll", brtet q nga larg i przhituri
nga Kalasa. Nuk ia zgjasim edhe shum, sepse biseda

me Xha Brahimin po bhet fort interesante, porse nuk

na len rehat t tjert. "Ky ka br nj studim shum
interesant pr emrat e vendeve n fshat", dgjojm t na
pshprit dikush n vesh. Dhe ather nisim e mbajm
vesh "filozofin" e fshatit. Studimi i tij kishte arritur t
paktn n dy konkluzione fort interesante. I pari, q
lidhej direkt me fshatin, ishte se emri New Castle n
Angli nuk ishte gj tjetr vese nj transformim n
anglisht i emrit Kalas, dhe prandaj anglezt duhej t
ishin shum krenar pr kt, kur ta msonin t vrtetn,
merret vesh. Konkluzioni i dyt ishte se anglezt edhe
n lm t gjuhs na kishin kopjuar neve. Pr shembull,
"is" nuk sht gj tjetr vese nj "sht" e kopjuar disi
n mnyr t trash prej tyre. "Filozofit" ia ka nda t
flas gjat. "Po zotrote, 'shkoll ke mbaruar", e humbet
durimin njri nga ne. "Ah po, un jam veteriner", vjen
prgjigjja krenare. I gjith rezultati i ksaj bisede t kot
ishte se Xha Brahimi u mbyll n vetvete dhe e qepi gojn
pr nj cop her t mir. N fshat llafet e teprta nuk
bjn asnjher mir, sidomos kur flitet pr gjra t
vshtira. Ndahemi me Xha Brahimin e menur dhe t
mir, duke e pyetur pr rrugn q t on n Senic.
"Shkoni djema, shkoni, sht fshat i mir. Jan kaur t
tr, por jan vllezrit tan. Kemi dhn e kemi marr
me ta n t kqija e n t mira. Bni mir q shkoni
atje". Xha Brahimi na prshndet me dor nga larg,
"filozofi" kthehet te lopt e tij, ndrsa ne me Kostaqin
nuk mund ta lem pa kaluar mbi nj ur t gurt t
kohs s Ali Pashs, q lidh dy ant e Kalass. Thua t
jet edhe kjo Monument Kulture? T paktn neve nuk
na u duk se ndokush e quante ende t till.
Ja ku jemi n Tatzatin q krkonim q n fillim, kush
e di se pse. Vetm pak minuta t ndajn nga Kalasa deri

68

69

n fshatin tjetr. N qendr, nj grup fmijsh "lozin

top" n pritje t ndeshjes s ardhshme t Kampionatit
Botror. Na bn prshtypje madhshtia e ndrtesave t
gurta. Shkolla, godina t tjera shrbimi, shtpi t vjetra,
t gjitha jan t ndrtuara nga guri gri i malit prkarshi.
Hera-hers na duket vetja si n ndonj nga lagjet e vjetra
t Gjirokastrs. Vetm se ktu syt e shtpive jan t
zgurdulluar. Duket se jan braktisur prej kohsh. N
qendr t fshatit na trheq nj lagje, ku shtpit e gurta
jan fare ngjitur njra-tjetrs. N mes t tyre nj godin
e braktisur, por ende e mbajtur, trekatshe, e viteve '30t, duket si nj mysafir i huaj n fshat. Me sa duket
sht pikrisht kjo shenja m e fundit e lulzimit t
fshatit. Ndrsa shtisim n oborrin e ksaj shtpie t
uditshme, me qilart e mbyllur dhe me rrugiczat n
form labirinti, takojm Hekuran Ramin. Xha Hekurani,
72 vje, banon fare ngjitur me kt kompleks t gurt
q do t'ia kishte zili edhe Gjirokastra vet.
Tani kemi nisur ta ndiejm lodhjen dhe freskia n
shtpin e gurt t Xha Hekuranit na bn fort mir.
Hekurani dhe zonja na presin me mikpritjen e rrall t
ktyre anve. "Shyqyr q u kujtuat more bij", pshertin
Hekurani. Ai halli i rrugs do t hapet edhe nj her,
mbase edhe m fort n banesn e Ramve. "Ku shkon
xhadja, shkon qytetrimi", prsrit disa her Hekurani.
Nga ballkoni i tij dallojm edhe nj her nga larg qafat e
maleve, q presin t lidhen me njra-tjetrn. Posht n
qendrn e gurt t fshatit, fmijt vazhdojn t luajn
rreth nj lapidari q kujton emrat e dshmorve t fshatit.
Lem pas fshatin e gurt e t harruar n fatin e tij. N
makinn e Lushit mbeten disa karafila nga Tatzati.
Lshojn nj arom t fort, njsoj si t gjitha lulet q
mbijn mbi shkmb.

Drejtori Xuxi sht vet nga Senica. Rrugn nga Tatzati

drejt fshatit t tij e bn me shum knaqsi. Na tregon
se vetm pak koh m par n Senic nuk mund t
shkonte makina, por nj nga djemt e fshatit ishte
kujtuar t ndrtonte xhaden, mbi t ciln po kalojm
tani. Kur mbrrijm n fshatin e krishter, ka rn
muzgu. N qendr t fshati takojm disa pleq dhe fmij,
q lozin rrotull tyre. Jan banort e fundit t Senic dhe
niprit e tyre, q jan kthyer pr pushimet e vers.
Kalojm me ngadal mes shtpive t gurta, q duken si
t nj shekulli tjetr. Na bhet sikur n Senic koha ka
ngrir prej kohsh. Nj kalldrm q t on lart n kish,
tashm nuk sht gj tjetr vese nj prrua gursh.
Kisha na befason me madhshtin e mureve t saj.
Esht nj kish goxha e madhe e ndrtuar n 1818. Edhe
ktu na shfaqet ai emrtimi "Monument Kulture". N
krah t saj nj kambanare impozante e 1896 mbahet
ende n kmb. Porse ideja e madhshtis q kemi ndjer
duke iu afruar kishs, ia l vendin sakaq nj ndjenje
trishtimi sapo hyjm n braktisjen e saj. Tavani i shembur
plotsisht, mure q kan nisur t ahen frikshm, bagti
q shtisin n oborrin e saj dhe kambanorja q ka marr
t krisura, mbase edhe muzgu q ka nisur t bhet
prher e m i thell, t gjitha kto na e shtojn edhe
m shum trishtimin q na vjen nga pirgjet e gurve t
braktisur. Na bn udi se si sht ln kjo kish n
mshirn e fatit, teksa kujtohemi se kisha t reja
ortodokse jan ndrtuar edhe n zona fort pa lidhje, si
Lezha pr shembull. Senica ka nj histori fort interesante
fetare. Esht nga t paktt fshatra t Kurveleshit, n mos
i vetmi, i cili i prballoi t gjith presionet e dhunshme
q iu bn pr t ndrruar fen. Tani, ky fshat i mbushur
me histori, nuk ka t drejt ta shoh kishn e tij t

70

71

rindrtuar. Ndahemi me kishn e vjetr dhe me

kambanaren q pret t kumboj hareshm. Ajo lodhja
q na kish shkaktuar vapa, tani ia ka ln vendin nj
brengosjeje t pafund. Esht nga ai lloj trishtimi q ndjen
kur kujton histori t braktisura mes gurve t qmom.
"E more djem, do ta bjm kishn?". Nj bari, Xha Polua,
na kujton pr inxhinier. Ka rn nata e thell. Makina
jon merr rrugn teposht. "E ish jini more djema", na
prshndosh n labe t kulluar nj e moshuar, maj nj
mushke. N qaf i tundet nj kryq i madh.

72

dibra

N Dibr, te pronat e Sknderbeut

ulqizn e gjejm t vaposur fare. N fillim, kishim

pasur do shpresa t vagullta se mbase me t kaluar
Qafn e Bullit do t shijonim pak freski, porse
kto shpresat tona, si zakonisht, rezultuan t kota. Bulqiza
sht po aq e vaposur dhe po aq e lodhur nga dielli sa edhe
Tirana, q kemi ln pas para disa orsh. Qyteti i
minatorve t kromit ka po at pamje q kemi par para
do kohe. Po ata njerz q shkojn pa kuptim rrugve,
ndonj i ri q shpejton t blej gazetn e basteve dhe
dyqanxhinjt e vegjl, q presin me syt nga rruga, se
mbase ndokush do kujtohet pr ta. Ne endemi pr pak
minuta mes lokaleve t strmbushur me meshkuj dhe
me muhabetet e Kampionatit Botror t Futbollit,
ndrsa na sillen n kok ato shnime q kemi lexuar nj
nat m par pr Sknderbeun. Esht pikrisht ky
objektivi i udhtimit t ksaj jave. 562 vjet m par,
Gjergj Kastrioti, i fuqizuar nga Kuvendi i Lezhs, pat
arritur t parn fitore kundr 25 mij osmanve t
udhhequr nga Ali Pasha. Rruga i pat kaluar pikrisht
ktej, nga kjo lugin, q lidhte dikur Krujn me zonat e
pushtuara nga osmant.
Ndokujt prej nesh i shkon ndrmend q t pyes
ndonj gj pr Sknderbeun. Na duket e kot. "Ama
edhe ju 'ia paskeni ngen. E keni gjetur pikrisht kohn
73

dhe vendin", do t na prgjigjej me siguri ndonj nga

minatort q priste n vap t'i vinte turni pr t zbritur
n zemr t toks. N Bulqiz ka dy monumente. M
sakt, nj monument i bronzt q paraqet nj minator
krenar dhe nj bust tjetr, m i vogl prej allie, i lyer
n varak t verdh, q duket edhe m vezullues se 'sht
nga dielli q i bie pingul. Esht busti i nj "njeriu t
mir" islam, q pat br dikur bamirsi t pafund. As q
bhet fjal pr ndonj rrug a shkoll me emrin e Gjergjit.
T paktn n qendr, ne nuk dalluam asnj. E kuptojm
se q t takojm Sknderbeun, apo t paktn hijen e tij,
duhet ta lem Bulqizn n hallet e saj.
Po ta shohsh nga xhadeja, nuk t shkon aspak mendja
se po kalojm pikrisht n krah t njrit prej fshatrave
m t njohur t historis s Sknderbeut. Vajkali sht
nj emr q e pat br t njohur shkodrani Marin Barleti,
historishkruesi m i njohur i bmave t Sknderbeut. I
vendosur n krah t majt t Zallit t Bulqizs - sikurse
e quajn vendasit nj prrua q shkon e derdhet m pas
n Drin t Zi - Vajkali nuk ka asnj ndryshim nga fshatrat
e tjer t Dibrs s Poshtme. Po ato kopshtije t
rregulluara mir, po ato ati t kuqe, dhe po ajo qetsi,
q i z gjith fshatrat n koh zhegu.
Barleti pat shkruar se pikrisht n kt lugin,
Sknderbeu ishte ndeshur dy her me nj ushtri t
strmadhe t komanduar nga Ballaban Pasha. N fakt,
m shum se luft e prgjakshme mes arbrve dhe
osmanve, betejat e Vajkalit duket se kan qen nj sfid
personale mes dy ish-jenierve shqiptar. Edhe
Ballabani, shqiptar nga Mati, njsoj si Kastrioti kishte
qen fmij i krishter i rritur pran kazanit t jenierve.
Sfida mes t dyve do t vazhdoj gjat, derisa Ballabani
do t vritet n njrin prej rrethimeve t fundit t Krujs.

Sido q t jet, dihet se Ballabani i zuri rob Sknderbeut

pikrisht n Vajkal, shtat njerzit e tij m t afrt, mes
t cilve edhe dibranin Moisi Golemi. T shtat fisnikt
shqiptar u rropn t gjall n nj shesh t Stambollit, pasi
nuk pranuan t ndrronin fen. Ishte vera e 1465. Moisiu
e pat tradhtuar Sknderbeun do koh m par. Tradhtin e
lau me martirizim, njsoj si burrat e vrtet t qmotit.
Ndan xhades q t on n Peshkopi, na bjn
prshtypje disa gur ndan nj fushe q zbret n Zallin
e Bulqizs. "Kta ne i quajm Gurt e Sknderbeut",
bn me kok shoqruesi yn, ndrsa makina jon frenon
menjher. Jan vrtet t uditshm "Gurt e
Sknderbeut". Duket se jan rrokullisur dikur nga mali,
porse ndryshe nga shkmbi, t cilit duhej t'i prkisnin,
q sht krejt i bardh, ata jan krejt t zinj. "T jen
prdorur vrtet kundra osmanve?", sht pyetja e par
q t shkon ndr mend.
N kto an rrokullisja e shkmbinjve pr n fush
sht nj gj q ndodh thuajse prdit. Sido q t jet,
vendasit i kan quajtur "Gurt e Sknderbeut" dhe neve

74

75

na kujtohen sakaq historit e msuara n shkoll, ather

kur na thoshin se lufttart e Sknderbeut hedhjen e
shkmbinjve nga lartsit e kishin njrn prej armve
m t suksesshme. Nj makin nuseje me buri
marramendse, q kalon para nesh, na rikthen n koht
e sotme. Makina ndalon pak metra m tutje, atje ku
sht nj vend i shenjt n kujtim t Sheh aush angs.
Nusja e dhndri as q nuk i kthejn syt nga gurt e zinj
t Sknderbeut. Vazhdojn prpara, duke shikuar me
admirim Teqen e aushit. Njsoj si karvani i dasmorve
e harrojm edhe ne Gjergjin srish pr pak kilometra.
N an t nj lapidari n buz t rrugs, nj lop na
shikon me trishtim. Ka m shum or se ne n diell dhe
tani i ka ikur edhe dshira m e fundit t kullos. I zoti
nuk dihet se ku sht dhe tashm n xhade kemi mbetur
vetm ne, lopa dhe lapidari, po t mos llogarisim makinat
q ven e vin nga Peshkopia.
N pllakn e lapidarit lexojm se monumenti sht
ngritur me rastin e 500-vjetorit t vdekjes s Sknderbeut
dhe se ai i kushtohet pikrisht betejs s par t
suksesshme t heroit, asaj t Torviollit, t 29 qershorit
t 1444. Dikush prej nesh kruan kokn: Po 'ne Torviolli.
Ktu jemi m afr Vajkalit? Ather na kujtohet se
Torviolli nuk sht ubifikuar asnjher n mnyr t
prer. Historiant i pat ngatrruar Barleti, q e vendoste
kt betej njhersh edhe n Dibr edhe afr
Shkumbinit. Shum hipoteza, e shum hamendje jan
hedhur q n 1968, vit n t cilin u intensifikuan
studimet pr Kastriott, porse q ather asnj teori nuk
pat fituar mbi t tjerat. Torviolli her vendosej n Dibrn
e Poshtme, diku n nj fush pa emr, dhe her t tjera
n Fushn e Domosdovs, posht Qafs s Thans, n
Librazhd, prball Rrajcs. Diskutimet e shumta i pren

n mes historiant lokal dibran. Ata e "pren

muhabetin": Torviolli sht pikrisht skaji m i ngusht
i Fush-Bulqizs. Q ather lapidari u kujton t gjith
kalimtarve se po kalojn pikrisht n vendin e suksesit
t par t madh t shqiptarve. "Ura e Qitetit" sht nj
ur e vogl, posht s cils vrshon hareshm Zalli i
Bulqizs. Askush nuk di ta thot n mnyr t prer
nse emri i saj vjen nga ndonj qytet i vjetr, i zhdukur,
apo ngase ajo t drgon n Bulqiz. Nse turqit kan
kaluar vrtet kndej, duhet ta ken pasur fort pisk. Ne
vendin e urs "grika" bhet e ngusht vetm pak metra
dhe nga lartsit e malit n krah t saj mund t vrshonin
jo vetm ushtar e shigjeta, por edhe gur. N krah t
urs bjm habi kur na thon se ktu kemi nj shpell.
N fakt, ne shohim vetm nj vrim t vogl, thuajse t
zn nga gurt. Shoqruesit tan ngulin kmb se, sipas
pleqve t vendit, pikrisht ktu Sknderbeu pat fshehur
nj pjes t arsenalit t armve t tij. T jet e vrtet?
Kush e di? N kto an kufiri mes legjends dhe s vrtets
sht kaq i holl Makina vazhdon tutje matan asaj
vrime t vogl shkmbore, q edhe ne tani kemi dshir
ta quajm shpell.
Peladhia sht nj fshat i fshehur n hijet e shumta
posht xhades. Esht nj fshat relativisht i madh, me
shtpit e mbajtura dhe me kopshtet e lulzuara. N
fillim patm prshtypjen se ktu, n kt ndales, nuk
do t kishim t bnim m me Sknderbeun. Porse ja ku
del srish emri i Gjergjit. Fshatart besojn se n kohn
kur Fush-Bulqiza glonte nga osmant, Sknderbeu qe
trhequr n malet rrotull. Ushtrit e Sulltanit kishin
vendosur t ndrronin taktik. N vend t nj lufte
frontale, kishin vendosur t'i prisnin atij furnizimet.
Kshtu patn kaluar goxha muaj. Osmant prisnin me

76

77

durim q njerzve t Kastriotit t'u mbaroheshin

ushqimet, ndrsa dimri i ashpr i ktyre anve kishte
nisur t afrohej pak nga pak. Pikrisht ather thuhet se
ka hyr n loj nj nga dredhit e famshme t Gjergjit.
Nj pel e strushqyer me elb u gjend befas para kmbve
t ushtarve turq. Pr turqit dukej sheshit se kafsha e
ngrat kishte rn nga shkrepat e njerzve t Sknderbeut.
"A sht pel a sht dhi?", kan pyetur veten ushtart.
Por m shum sesa emri i kafshs, turqve u ka br
prshtypje ushqimi i bollshm q mushka kishte marr
me vete n humner, drejt vdekjes. Ca nga dimri q po
vinte dhe ca nga q kujtuan se Sknderbeu kishte ushqim
t bollshm edhe pr ca muaj, turqit e trhoqn
rrethimin. Thuhet se n kohn kur Sknderbeu e sajoi
kt rreng kishte vetm pak dit ushqim. Peladhia
vazhdon t ekzistoj, po atje, n vendin ku jan sajuar
kto histori t uditshme mesjetare. T moshuarit flasin
shum. Vetm nj lis shekullor n qendr t fshatit hesht.
Mbase sht i vetmi dshmitar i gjall i ktyre historive.
Heqim ca q t shohim Valikardhn, nj tjetr fshat,
q na lidh me heroin. Esht fare e mbuluar nga
gjelbrimi, aq sa nuk i duken edhe atit flak t kuqe.
N an t rrugs, q t on n Zerqan, na kujtohen ato
q kemi knduar ndr libra. N Valikardh, n 1464,
kur Sknderbeu shpresonte t bashkohej me Huniadin
n Serbi, pat ln ktu nj garnizon t besuar nn
komandn e Antonio da Cosenza, nj kondotier italian.
Sknderbeu n shtator i ndryshoi planet dhe iu kthye
Ohrit. N Valikardh, n fshatin e sotm paqsor, u pat
mbledhur e tr plaka e lufts q vinte nga Ohri.
Kondotieri italian i ka raportuar shefave t tij me hollsi
listn e plaks q Sknderbeu u zuri osmanve n Ohr.
Peshkopia n kt behar mban er bli. Qyteti sotm

nuk ka ndonj lidhje t vetn direkt me Sknderbeun,

porse t gjith fshatrat rreth e rrotull jan lidhur me t
n mnyr t pazgjidhshme. Njsoj si n Bulqiz, ndrsa
shtisim n bulevardin e veshur nga blirt, mundohemi
m kot t gjejm ndonj shenj t Gjergjit. Edhe ktu,
do hasim vetm dy buste. I pari sht ai i Elez Isufit,
kryeprijs i shqiptarve n mbrojtje t trojeve, nga i cili
ka marr emrin bulevardi kryesor i qytetit dhe, i dyti
sht Gjok Doi, nj djal i Lurs, partizan i vrar diku
andej nga Mallakastra, n 1944. Pr ca koh do ta vrasim
mendjen. Na u duk sikur befas i humbm gjurmt e
Gjergjit. "Selam alekum", "alekum selam",
prshndoshen dy kalimtar pran nesh. Por ja ku
takojm rastsisht Moisi Kamberin, historian, drejtor i
muzeut t Peshkopis dhe bashkstudenti yn. Moisiu
na v menjher n dispozicion ato pak dokumente q
kan mbetur nga muzeu i vjetr i rrethit. Nn nj fasad
tipike t kohs s miqsis shqiptaro-sovjetike - muzeu i
ri - Moisiu na shpjegon me durim historin e prejardhjes
dibrane t Kastriotve. Dgjojm edhe nj her
toponimet: Kulla e Gjonit, Pusi i Gjonit, Kodra e Gjonit,
Ara e Gjonit. Brenda pak astesh kemi takuar edhe
Shemsi Zunn, plak i mom nga Qidhna, ku prfshihet
edhe fshati Kastriot. "Gjishi", sikurse e thrrasin t gjith
Shemsiun n Peshkopi, na tregon s rrfimet e para pr
Sknderbeun i pat dgjuar gjysmvjedhurazi nga m t
momit kur bnin muhabet t gjat n odn e burrave.
"Ma von e kam ndjek vet historin, se e plqej shum",
vazhdon "Gjishi", q bashk me Moisiun shpejtojn t
na shoqrojn pr n Kastriot.
Para se t nisemi, kemi pak koh pr t par Peshkopin
e vjetr. Nj grumbull shtpish maj nj kodre na afrojn
edhe m shum me historit e vjetra, n krkim t t

78

79

cilave jemi. Posht, n hyrje t lagjes s vjetr minarja e

xhamis sa nuk na ngatrrohet me telat e lidhur keq maj
nj shtylle elektrike. "Na jep o Allah drit, do t ishte
diitura", thot nj kolegu yn fare seriozisht. Rrugn e
pluhurosur pr n Kastriot e kalojm brenda pak
minutash. "Ja, atje posht, matan lumit sht Sina,
vendlindja e Kastriotve - bn me gisht "Gjishi" - kurse
ajo fusha atje akoma edhe sot e ksaj dite quhet Fusha e
Kastriotve". Ndrsa udhtojm pr n fshat, kalojm
nj repart t heshtur ushtarak. Kjo lugin gjithnj ka
qen nj pik e rndsishme strategjike, si pr ata q
mbroheshin, ashtu edhe pr ata q sulmonin. Bashk
me Moisiun e "Gjishin" takojm Zenel Doin, nj tjetr
t moshuar. Zeneli, afr t 80-ave i mban mend nga koha
e fmijris grmadhat q u zhdukn m pas nga
punimet n xhade, apo nga hapja e tokave t reja. "I
mbaj mend si sot, andej nga kisha - flet ngadal Zeneli
- kur nisn punimet dilnin vazhdimisht gur t vjetr t
lidhur me glqere. Kudo q t grmosh kndej nga ne
dalin rrnoja t vjetra".
Ndrsa biseda hidhet sa nga historit e vjetra n t
sotmen, nj sixhade e varur n mur ku paraqitet Meka,
na kujton edhe nj her se dy bashkbiseduesit tan jan
nga besimtart m t zellshm islam. Histori kurioze,
t flassh pr Gjergj Kastriotin - pall e fort e
krishterimit e patn quajtur dikur - me Mekn mbi krye,
jo kushdo mund ta ket fatin q t jet njherazi edhe
n Islam edhe n Krishterim. N fshat na kishin br
prshtypje edhe fmijt. Jo vetm sepse shum prej tyre
nuk ia kishin edhe aq iden bmave t paraardhsit t
tyre t njohur, por edhe sepse asnjri prej atyre q takuam
nuk mbante ndonj emr q t lidhej me historin e
heroit. Kishim kujtuar m kot se bash ktu emrat

legjendar duhej t ishin m t gjall se askund. "Gjishi"

e Zeneli tundin kokn pr nj ast, njsoj sikur t mos e
prisnin kt pyetje. "Po kto emra nuk i kemi vu se emrin
duhet me dit me e majt. Po sikur t kishte dal ndonj
budall q ta kishte emrin Gjergj, njsoj si Sknderbeu?
Asht prgjegjsi e madhe emri", e gjen prgjigjen plaku
i urt i Kastriotit.
Me "Gjishin" e Zenelin prshndoshemi n t dal t
fshatit. "Ja atje sht Sina, vendlindja e Kastriotve flet Moisiu gati me dshprim - tani sht e kot q t
shkoni. E para, rruga sht br shum e vshtir. E dyta,
muzeun q u ndrtua n 1985 tani m mir t mos e
shihni. Kemi krkuar fonde pr rindrtimin e tij, po
kush kujtohet. Na duhen vetm 1,5 milion lek. Kush
e di...". Makina jon i hyn srish rrugs s kthimit. Lem
pas kujtime, legjenda, emra t vjetr, data e ngjarje. "E
kemi marr do dhe nga vendi i Kastriotve", bn shaka
njri prej nesh, duke par nga makina q e ka humbur
tashm ngjyrn e saj t par dhe i ngjan nj grumbulli
t kafenjt shtits.
Pak nga pak ka nisur t erret dhe dikush prej nesh
kujtohet se jemi mu n mes t Kampionatit Botror. "Ta
lem pak pushim Sknderbeun dhe t shohim FrancSpanj? Si thoni?", na thot nj shok e kolegu yn i vjetr
nga Zerqani. Sigurisht q ftesa pr n Zerqanin e mbar
e t freskt sht nj goxha tundim n kto koh vape t
bezdisur dhe pr t na shtyr andej na ndihmojn edhe
syt luts t kolegve m t rinj. Kalojm nj ur q lidh
Zerqanin me Shupenzn.
E takojm edhe nj her Zall-Bulqizn, prroin ku
dikur pat rrjedhur aq shum gjak. Uji ka nisur t bhet
pis i errt. Esht takimi yn i fundit me historit e vjetra
t Gjergjit t Kastriotve. M lart, n zabelet e Zerqanit,

80

81

berati

do t na duhet edhe pak koh sa t harrojm emrat

mesjetar. T paktn deri n fillim t korrikut, heronjt
e vrtet t ktyre anve, sikurse kudo n gjith
Shqiprin, do jen njerzit e topit. Heronjt e shpats
do t vazhdojn t flen shkmbinjve t vaposur.

N Mangalem pr Botror

angalemin e gjejm t vaposur n ort e para

t paradites. Disa re jan mbledhur mbi
Kodrn e Kalas, por shiu, q vrtitet t bjer,
vetm sa e ka egrsuar edhe m vapn e korrikut. Ndrsa
jemi ulur t pushojm ca n breg t Osumit, nisim t
dgjojm muhabetet e para t kalimtarve, por edhe t
njerzve t ngeshm q rrufisin ngadal kafen. "H re
babu, qysh del sot italiani re, t vem ndonj bast
aman?", i thot nj djal i ri nj mesoburri, me sa duket
specialist i ktyre punve. "Ah, sot sht e vshtir, nuk
t them dot gj", thot si npr dhmb "specialisti"
dhe vazhdon n punn e tij.
Pran nesh, m'u n buz t kmbs s urs s re t
varur t Mangalemit, nj grua e moshuar ia ka shtruar
muhabetit me nj shitse cigaresh. "Sa n terezi e kini
ju fshatart moj t keqen - proteston e moshuara -keni
ardhur ktu na zut vendet, dhe o burra...". N fillim
kujtojm se po zihen, por e marrim vesh shpejt se jan
mikesha t vjetra q vetm ngacmojn njra-tjetrn n
nj ritual thuajse t prditshm. Prball kemi Xhamin
e Beqarve. nj nga monumentet m n z t kulturs
islame n krejt Shqiprin. I lm t dyja grat teksa
qesndisin njra-tjetrn me syt ngulur nga kalimtart
q shkojn e vijn pa pushim mbi urn e varur. Gruan e

82

83

cigareve do t kemi rast ta shohim edhe n nj ndodhi

tjetr. Tani na presin shtpit e gurta t Mangalemit.
Na kishin thn se n Mangalem mund t hysh nga
shtat porta t ndryshme, q nisin fare n perndim t
lagjes dhe mbarojn n sarajet e gurta t Vrionasve.
Kryesorja sht hyrja m lindore, atje ku jan dhe zyrat
e shtetit pr krejt lagjen. N fillim mrekullohemi me
siluetn e brisht t Xhamis s Beqarve. Beqart ishin
nj trup paraushtarake q mobilizohej nga sulltani n
rast lufte. I pari i tyre quhej Kryeleshi, meqense mbante
nj shkop t gjat, n maj t s cils valvitej nj tuf e
lesht. Sipas ritmit t lvizjes lart e posht t shkopit t
Kryeleshit, po ashtu duhej t marshonin beqart.
Legjenda thot se i pari i Vrionve ishte nj nga kta
kryelesh. Bjm kujdes kur jemi fare posht xhamis.
Dy puntor kan nisur t meremetojn "qeramidhet".
Tjegullat e vjetra vrviten nga t gjitha ant. Mbi
shpatullat e nxira t puntorve shklqen djersa. "Kta
me siguri nuk e kan mendjen te Botrori", na shkon
sakaq n mendje. Xhamia na duket n prgjithsi n
form, vetm se afresket e zbehta n ball t saj duket se
kan nevoj pr ndrhyrje urgjente.
N krah t xhamis, matan nj ndrtese, q ka qen
dikur hani i lagjes, na bn prshtypje nj godin fort
solide prej guri. Miqt tan na shpjegojn se ktu dikur
ishin depot e krips pr tr Beratin. Tani kriporja e vjetr
sht br... disko. Ide fort e mir pr t prfituar nga
ambientet e saj t freskta. Sarajet e Vrionasve mbahen
ende n kmb. Trashgimtart kan hedhur sipr atij
kati q ka mbetur nj solet betoni me ato gishtat prej
hekuri t kudondodhur q, m shum se pr t'u lidhur
me katin e siprm imagjinar, duket sikur jan aty pr t
trembur edhe ca koh "qoftlargun". Ne na kujtohen

ato q kemi lexuar pr kt godin, ku Eqerem bej Vlora

pat qndruar 100 vjet m par gjat udhtimit t tij nga
Myzeqeja n Tomor. Tani, jo pronart e ligjshm, por
indiferenca duket se sht zotruesi i vrtet i ktyre
rrnojave madhshtore.
Fatmir Dervishi sht nj piktor i njohur i qytetit.
Artist, por edhe drejtor muzesh nga m t rndsishmit
e qytetit, ai sht edhe njohs shum i mir i rrugicave,
ku presim t shkojm. N fakt banesa e tij sht fare n
hyrje t Mangalemit. Nj shtpi tipike e restauruar fort
mir. Fatmiri na pret n studion e tij, nga ku duket
rrjedha e avasht e Osumit. "Kam pasur shum pun
me Mangalemin, por tani m kan mbetur vetm kto na thot sikur t krkoj ndjes - punt mbi lagjen ton
krkohen shum". "'do t thot pr nj piktor
Mangalemi?", lshojm ne nj pyetje fare naive. Naiviteti
yn e z pak ngusht Fatmirin. "Po nuk ka piktor q t
mos jet frymzuar nga Managalemi. Piktort beratas,
t gjith pa prjashtim, por mendoj se t gjith piktort
shqiptar e kan n studiot e tyre kt perln ton. Mio

84

85

vet veprn e tij t fundit e ka pikrisht me

Mangalemin". Pastaj biseda vazhdon pr monumentet e
Beratit n prgjithsi. "N krahasim me Gjirokastrn.
jemi m mir - vazhdon Fatmiri - 'ka i duhet Beratit,
prbhet prej tre pikash: rikthimi i vlerave t Beratit n
qytetin e origjins, qofshin ikona, apo objekte
arkeologjike, sigurimi nga rreziku i zjarrit. q sht br
shum alarmant dhe plotsimi me specialist restaurator
t mirfillt. Kemi problem edhe botimet, po ky sht
nj hall m vete". Fatmiri na prcjell deri n krye t
rrugics s tij. Tani jemi n Mangalemin e vrtet, atje
ku sundon heshtja, guri dhe historia. Endemi me ndje
nj cop her npr rrugicat e kalldrmta. Esht nj lloj
ngushtsie, q nuk t acaron, prkundrazi. N do vend
tjetr ngushtsia do t ishte nj gj fort e bezdisshme.
Ktu, mbase nga paqja q vjen prtej mureve t gurta,
mbase nga freskia q vjen nga t gjitha ant, a mbase
nga copza historie, q kemi knduar diku npr libra e
ndjejm veten fare rehat, njsoj si n nj lndin t gjer.
Si jan njerzit e Mangalemit? Deri m tani kemi
njohur vetm pak prej tyre. T gjith shpejtonin t
mbaronin punt posht n qytet, ndrsa ndonj t
moshuar, q mezi mbante trastat pr lart n kodr, nuk
kemi dashur ta bezdisim. Ather vendosim t trokasim.
Ktu shumica e portave mbajn tabeln "Monument
Kulture. Mbrohet nga Shteti". Miqt tan trokasin n
t parn port q na del prpara. Kthehen disi t
mrzitur: "Ktyre se u ka ndodhur, vazhdojm m tutje,
ktu jan t gjith mikprits". Dhe vrtet, vetm ca metra
m larg trokitjes son t bezdisur n koh dreke, i
prgjigjet nj z gruaje: "Urdhroni brenda". Esht
gruaja e Ymer Kordhs. Burr e grua msues, Ymeri dhe
Rabushja e kan bler kt shtpi nga Bakllbasht, para

17 vjetsh. ifti i msuesve, imcak nga shtati, duket

sikur humbasin n shtpin kolosale prej guri. Nuk
vonon shum dhe bashk me Ymerin - tani zyrtar i
rndsishm n Kshillin e Qarkut - dhe shokt e tjer
beratas i hyjm nj muhabeti t gjat pr Mangalemin.
Sipas Ymerit, problemi m i madh sht mungesa e ujit.
"Jo thjesht pr t pir e pr t jetuar - thot Ymeri - por
ktu larg qoft nj zjarr t bjer, bhet hataja. Prpara
kishte nj depo uji lart, q ishte e destinuar vetm pr
mposhtjen e ktij rreziku. Tani nuk e dim se 'do t
ndodh". Duhet t jet e vshtir t mirmbash godina
t tilla shekullore, na shkon mendja, ndrsa shohim
tavanet e drunjt, musndrat dhe oxhakt e qmotit.
Rabushja tund kokn. T ikim, apo t rrim? Kjo sht
dilema e kohve t fundit t iftit. Ymeri kmbngul q
t rrin, e shoqja q t zbresin posht n qytet. "Burrat
e kan gjithnj kollaj", pshertin Rabushja. Ymeri dhe
t tjert q na shoqrojn e shpien muhabetin te futbolli.
Jo gjermani, jo italiani, tema e dits sht kthyer sakaq
n qendr t vmendjes. Ndrsa ngrem syt pak m
lart, shohim trapazanin, vendin mbas kangjellave t
drunjta, andej nga ku grat dgjonin muhabetet e burrave
t qmotit. Sepse na duket i uditshm diskutimi pr
Botrorin 2006 n at od t madhe, t lart. Kush e di
se 'sht biseduar m par prball ktij oxhaku...
Prkulemi nj ast n penxheren q bie nga lumi. Osumi
se merr nj kthes t beft pikrisht kur takohet me
Mangalemin. Ktu jan t bindur se pikrisht nga kjo
vjen edhe emri i lagjes: Mng e Lumit - Manglum Mangalem. Mund t jet kshtu, por ndoshta edhe jo.
Shum emrtime t Beratit duhen krkuar edhe nga
vrshimet e popullsive t ndryshme q kan kaluar ktej
gjat shekujve. Mangalemi vet ka pasur nj faz kur u

86

87

popullua fuqishm nga banort vllah t ikur nga

Voskopoja pas rrnimit t saj, m 2 shtator 1769. Mos
ndoshta ktu sht elsi i emrit t tij? Filologt duhet
t thon ndonj fjal m shum.
Ka raste kur nj trokitje e thjesht n nj port t
drunjt t kthejn me dhjetra vjet mbrapa n histori.
Kshtu e ndjem veten teksa jemi prball shtpis s
usta Takut, fare lart n Mangalem. Trokitsja sht nj
objekt delikat prej bronzi q paraqet portretin e nj
gruaje. Teto Arqilini, e shoqja e ustait, e el portn sakaq.
Nuk vonon shum dhe zbret edhe vet ustai. Taku Kio
sht n prag t '90-tave. N Berat ende e mbajn mend
berberin e vjetr. "Kam qen berber - nis e flet ngadal
ustai - nuk qahem pr jetn q kam shkuar. Fmijt i
kam rritur mir e me nder. N fillim ishm me nj ortak,
pastaj na bn kooperativ e m pas n shtet. Berbert
kan gjithnj pun, nuk qahem. Pastaj ne qethnim edhe
ata t burgut. Ishte pun q nuk e plqenim, por na
paguanin ama, e kshtu...". Ne kujtohemi q kemi diku
t hedhura n bllok shnime mbi profesionet e
mangalemasve. Sipas nj banori t vjetr t lagjes, Vangjel
Myzeqari, profesionet e banorve t ktushm deri n
2006 ishin: 83 punonjs n shndetsi, 37 ekonomist
e inxhinier, 29 tregtar, 25 zanatinj, 10 npuns, 3
shkrimtar e historian dhe 4 veteriner. (Pr m gjer
shih: Vangjel Myzeqari, Mangalemi. Bukuria dhe
krenaria e Beratit, Tiran 2006, 96 f., 300 lek.)
Edhe Arqilini e Takut e ka t vshtir t mbaj
shtpin-kala n kmb. "Po ja, na ndihmon upa q e
kemi t martuar ktu n Berat. Tani ka ardhur nipi nga
Amerika pr ca dit. Edhe ai ka br goxha pun. Jemi
msuar tashm me kto shtpit e mdha", nuk ankohet
edhe aq shum plaka. Ndryshe nga ifti Kordha, ku

gruaja kmbngulte t zbriste posht n qytet, n rastin

e Kiove sht gruaja q kmbngul t mos e ler shtpin.
"T ikim - thot ustai - nuk kemi m fuqi ta mbajm n
kmb kt shtpi". "Bah - prgjigjet menjher plaka e ku rrihet atje. E pe 'e gjeti Viton e Pingulve. Sa
zbriti n qytet u ftoh nga kondicioneri. Ne more djem na kthehet neve - jemi msuar t dalim n bahe, pa t
rrim nj cop her n penxhere. Jemi msuar me ajr.
Un nuk lviz q kndej".
Ndrsa jemi br gati t'i pyesim pr Botrorin, nj
trokitje tjetr dgjohet n portn e drunjt. Usta Taku
ngrihet menjher: "Duhet t jen ata t ujsjellsit.
Kemi katr dit pa uj". Vrtet jan "njerzit e ujit", ata
q kan mbrritur. Bashk me ta edhe uji, gjja q
mungon m shum n lagjen e gurt. "E paskemi pasur
kmbn e mbar", thot njri prej nesh, duke u ndar
me Usta Takun e Arqilinin. Ardhja e ujit dhe jo Botrori
sht ngjarja e dits pr njerzit e Mangalemit. Prball
trokitses s bronzt s Kiove qndron nj dry i rnd.
Esht shtpia e Vitos s Pingulve. E asaj q u ftoh nga
kondicioneri, atje n lagjet posht.
E par nga lagjja nuk na ishte dukur edhe aq larg. Kisha
e Shn Mhillit, nj ngrehin e vogl e shekullit XIII, sht
nj kopje n miniatur e Shn Sofis s Konstantinopojs.
Njerzit e ktyre punve mendojn se ajo duhet t jet
ndrtuar nga Mihal Engjll Komneni, despoti bizantin i
Epirit, nip i perandorit t fundit t Bizantit.
Pr t arritur atje, marrim nj rrugic q t shpie n
ann perndimore t lagjes, atje ku pjesa e banuar
praktikisht mbaron. Tani ajo freskia q kishim ndjer n
zemr t Mangalemit nis t davaritet. Shtpit jan m
larg njra-tjetrs dhe rrugicat e kalldrmta pak nga pak
ia len vendin nj shtegu t ngusht plot akll. Esht

88

89

nj nga monopatet q t shpien m lart, n kala. Nisim

e marrim kt rrug, derisa hasim n nj shteg q duket
pa krye. Jemi gati t kthehemi. Kujtojm se mos kemi
ngatrruar rrug, por jo. Kemi ndeshur vetm n nj
zgjerim oborri, q dikush ka menduar t bj s fundmi,
kshtu q rruga drejt Shn Mhillit pr pak metra nuk
sht vese nj grumbull dheu i rrpirt, t cilin mezi e
kaprcejm, duke u mbajtur fort n engelt e hekurt q
dalin nga betoni i shtess.
Ndrsa shohim me zili atit e freskta t Mangalemit
dhe m posht Osumin e vezulluar nga dielli przhits,
vazhdojm t ngjitemi pr do koh n monopatin ku
dgjohet vetm zhurma e gjinkallave dhe, hera-hers,
ndonj buri e fort makine, q vjen nga posht. Pasi kemi
ecur mes vaps n nj t prpjet goxha t mir,
mbrrijm m n fund n portat e kishs. Nj dry i madh
e mban t mbyllur "dern e Perndis". Miqt tan na
shpjegojn se, ca nga q kishat kan qen objekt
dhunimesh, e ca nga q vet banort e hapin kt kish
vetm n raste t veanta, porta e saj, n shumicn e
kohs, qndron e mbyllur. Po si t'ia bjm fotove se?
Dikush prej nesh tenton t kaprcej murin e lart.
"Esht shum i lart, nuk hidhem dot matan",
dorzohet kolegu yn.
Mjaftohemi me nj foto t marr prmes grils s
hekurt t Shn Mhillit dhe marrim srish rrugn
teposht. Lart, mbi kish, dallojm nj zgavr t madhe,
t errt, n faqen shkmbore t kodrs. Esht Shpella e
Shn Mhillit. Derisa u mbylln kishat n 1967,
besimtart edhe kt vend e konsideronin si t shenjt.
Disa copza afreskesh q kan mbetur n faqet e saj t
lagshta tregojn se shpella ka qen nj vend pelegrinazhi
pr beratasit shum koh m par, ndoshta edhe m par

se t ndrtohej kisha. Kolegt tan vendas na tregojn se

m pas ktu erdhi e u vendos nj memec, kshtu q
vendit i thrrasin tani her Shpella e Shn Mhillit e
her Shpella e Memecit. Kush e di se far personazhi
duhet t ket qen ky njeri i pagoj, njeriu q jetoi i
vetm, vrtet larg njerzve, por kaq afr Perndis ama.
Ndrsa zbresim, hasim n Mangalemin n kulmin e
zhegut. Asgj nuk piptin m. Q t shohim ndonj
figur njerzore duhet t ecim ca. Edhe njeriun e par e
hasim n formn e kmbve t shtrira n nj minder, q
i shikojm nga nj port e ln hapur. Nuk e morm
vesh mir n ishte mashkull a femr. Bashk me shokt
zbresim teposht, duke u mrekulluar srish nga labirinti
i rrugicave t gurta. Ja ku jemi m n fund n kmbn e
urs s re t Mangalemit. Me sa duket, jo vetm
Mangalemi, por i tr Berati ka vendosur t pushoj.
Ora shnon 15:30. Ka nisur t bjer nj shi i leht.
Ndrsa mundohemi t sistemojm shnimet q kemi
marr deri m tani, nisin e shtohen zilet e celularve pr
kolegt tan gazetar. T ket ndodhur dika e rnd
vall? M shum se portretet e kolegve tan, kuriozitetin
na e nxisin telefonatat nga Tirana, q nuk pushojn s
rni. M n fund e marrim vesh t vrtetn. E rnd ose
jo, dika ka ndodhur vrtet. Nj kryeplak nga nj fshat
ktu pran, thon nga depresioni, vendosi t ndahej me
kt "jallane jet", kshtu q nj pasdite e vrviti veten
n Osum nga nj ur e lart. Lajmi kishte trishtuar kdo
q e njihte t ngratin. Gjithsesi, ditn n t ciln ne
ishim n Mangalem, ishte caktuar ceremonia mortore e
kryeplakut fatkeq. Por dhimbja nuk kishte dashur t ikte
kaq shpejt n kt dit korriku. Njerzit e dy zyrave
funerale u egrsuan keq me njri-tjetrin, kush e kush t
bnte shrbimet e fundit pr t ndjerin. Znka duhet t

90

91

ket qen vrtet e ashpr, prderisa ndokush prfundoi i

gjakosur keq n spital. I lem kolegt t merren me kt
ngjarje absurde, tipike pr korrikun, dhe pushojm edhe
vet nj cop her. Jemi apo nuk jemi n Berat?
Shiu q ka rn e ka freskuar mir qytetin. Rrugt kan
nisur t mbushen ca nga ca. Shum beratas kalojn m'u
para nesh n kmbt e urs s re, teksa shkojn t shtisin
andej nga pishat matan Osumit. Ne na bn prshtypje
nj lum njerzor, q duket sikur zbret nga lart. Jan
beratasit, m s shumti t rinj, q prej kohsh tashm kan
rikthyer nj tradit t vjetr, xhiron e famshme n bulevard.
Q nga "Turizmi" e deri te Pallati i Kulturs, xhiroja vazhdon
paprer disa or t mira. Bashkohemi edhe ne me turmn e
madhe shumngjyrshe q vete e vjen pa pushim. Ndrsa
ndalojm n nj kiosk cigaresh, bhemi dshmitar t nj
diskutimi t zjarrt. Na shkon mendja se t rinjt e
mbledhur n an t bordurs me siguri po flasin pr
futbollin. Jemi gabuar rnd. Ata po diskutojn pr nj gj
krejt tjetr. "'ar thua re. Qnka pr ty ajo, h? Po ajo e ka
kofshn deri te koka tnde re tutkun, qysh...", proteston
me t madhe nj djalosh i bshm, q nuk sht dakord me
pretendimet, me sa duket, vrtet t larta, t shokut t tij
m t imt. T tjert rreth e rrotull pohojn n heshtje
duke mbllaitur fara. "S'ke i bn - na shkel syrin nj shoku
yn i vjetr - ka tifoz e tifoz".
Mbrmja bie shpejt n bulevardin "Republika" dhe
afrimi i ors s ndeshjes i largon t pasionuarit e xhiros
shum shpejt. Mblidhemi edhe ne me shokt n
apartamentin e nj shoku ton. N shtpi balanca anon
nga Italia, kurse dikush prej nesh sht me gjermant. Sikur
t mos ishte djali i t zotit t shtpis, do t thoshim se po
kalonim nj mbrmje krejt normale mes miqsh. Por, pr
fat, djali lshon hera-hers thirrje proteste sa n drejtim t

arbitrit, aq edhe n drejtim t vet italianve, q nuk po

bnin se nuk po bnin gol. Minutat kalojn n ankthin e
tifozve beratas t Italis. "Po qy re, akoma ka fuqi qy re",
djalit t mikut ton nuk i ka mbetur shpres tjetr vese te
ndonj gabim i Lehman. M n fund nj pufe hidhet
prpjet nga nj shkelm i hareshm. Italia e bri t parin.
Bn edhe t dytin dhe syt e djalit shohin tashm me
mirnjohje nga ekrani, ku italiant e prlotur prqafohen
fort. "Urime pr fitoren", sht knaqsia m e madhe q
mund t'i falim djalit, q i vezullojn syt po aq sa ato t
italianve vet. Ka vajtur von. Ndeshja ka mbaruar dhe n
Mangalem dritat nisin t shuhen nj nga nj.
Gurgullima e Osumit na zgjon q n t gdhir. Andej
nga ora gjasht, shikojm beratasit t marrin udhn drejt
pishave matan lumit. Sa me kasketa, sa me tuta
shumngjyrshe, t vjetr e t rinj duket se e kan br nj
ritual t zakonshm kontaktin me natyrn. Nj shenj po
aq e mbar sa edhe xhiroja q pam nj dit m par. Bhemi
kurioz pr Mangalemin n ort e para t mngjesit dhe
aventurohemi edhe nj her rrugicave t gurta. Ndonj
amvis ka dal t ujis lulet. Uji kndej vazhdon vetm pak
or. Ne na duket sikur banort e vrtet t Mangalemit pr
pak aste jan bartsit e qumshtit. Fshatart nga Velabishti
e fshatra t tjer t afrt, pasi prshndoshen nj her mir
e gjat me shitsen e cigareve t ura, shprndahen shpejt e
shpejt n njrn prej shtat hyrjeve t lagjes. I shohim pak
aste m pas ndrsa sjellin mbrapsht shishet bosh prej
plastike. "Taja" e Mangalemit do kthehet srish t nesrmen.
Nj buri, ajo e makins son, na kujton se duhet t
vazhdojm tutje. N krah t nj busti modest i ngrem
edhe nj her syt nga lagjja e famshme. Busti sht i Bab
Dud Karbunars, njrit prej pionierve t arsimit shqip
n Berat e n krejt Shqiprin. Kush e di sepse n vend t

92

93

syve prej allie dikush ka pllakosur dy njolla t mdha prej

imentoje. Bab Duda me syt e nxirosur na kujton disi
poett e lasht. Ata q e dinin se po punonin pr shum e
shum breza m pas. N kmb t urs nuk e shohim
menjher shitsen ton t cigareve. Ka vajtur t'i ndih nj
qytetareje q po ngjitet me ngazllim n autobusin e
Durrsit e rrethuar nga shum iliminj dhe nga nj mal
me valixhe e baule. Ne marrim rrugn e kthimit. Paketat e
cigareve, t zverdhura nga dielli, t shitses son mbesin
pr pak aste vetm n kmb t Mangalemit, prball
Xhamis s Beqarve.

94

ulza

Ulza, liqeni q "s'bzan"

fillim sht Shkopeti. Nj gryk e lart, e rnd,

prmes s cils kalon rruga q t shpie deri n
Peshkopi. Ktu, vetm pak kilometra larg Milotit,
Mati sht shndrruar n nj liqen t nnshtruar, krejt t
paqt e vezullues. Hidrocentrali, q quhej Frederik Engels
dikur, duket si i heshtur n an t rrugs, ku makinat drejt
lindjes vrshojn pa pushim. Nga larg, nuk t mbushet
mendja se je pikrisht fare afr njrit prej hidrocentraleve
m t rndsishm t krejt rrjetit energjetik t vendit. Miqt
tan na shpjegojn se makinerit jan posht, shum metra
nn nivelin e digs, afr 50 metra t lart. N nj vend q
quhet Vabli, apo Vau i Blirit, shohim shum makina t
ndaluara. Esht vendi i preferuar i pushimit pr shofer e
udhtar. Ndalojm edhe ne nj cop her si gjith t tjert.
Krkojm m kot t shohim ndonj bli. Ata kush e di se ku
kan shkuar s bashku me kohn. Nuk kemi koh t
qndrojm edhe aq gjat. Marrim rrugn pr n Ulz, pr
n objektivin ton t ksaj jave. Ndrsa jemi nisur tashm,
na rikujtohet figura nj plaku t mom q se 'kishte
q grindej me m t rinjt q e shoqronin ndan nj
ezme n form ylli, t mbetur ktu nga koht e vjetra.
Mbi plakun me ibuk dhe t rinjt e hareshm, nj zog
i uditshm prej imentoje, qndronte vigjilent. Zogu i
errt me siguri pretendonte t ishte shqiponj. Marrim
95

kthesn n t majt t rrugs kryesore. Nj tabel shnon:

Ulz, 2 km. E ndjejm se tani jemi fare afr.
Ajo, diga, na shfaqet krejt papritur, njsoj sikur t donte
t'u bnte surpriz mysafirve q kishte pritur prej kohsh.
E shohim ndan nj kthese fare afr qytezs s Ulzs nn
kngn e gjinkallave q i gzohen vaps q po afrohet. Mati
q zbret prej saj, sht fare i nnshtruar, i nnshtruar dhe i
heshtur, aq shum, sa q, hera-hers nuk e kuptojm nse
uji rrjedh posht apo jo. Sikur t mos ishte nj vij e leht
uji q zbret nga shpatet e digs, do t thoshim se mbi kt
mal t betont nuk ka aspak jet. Sigurisht q gabohemi,
ndrsa shkrepim fotot e para, t mrekulluar nga lartsia e
saj krenare. Disa puntor t hidrocentralit na kalojn n
krah. uditen kur na shohin: "Prse keni ardhur, ktu nuk
ka ndodhur gj?". Esht pun e kot q t'u shpjegojm se
kemi ardhur pikrisht sepse kndej ka shum koh q nuk
ndodh gj. Shfletojm blloqet tona q t rikujtojm ato ka
dim pr kt hidrocentral, q dikur quhej "Karl Marks".
Ndrtimet pr t kan nisur q n 1952 nn drejtimin e
specialistve sovjetik. Pr t ndrtuar dign gjigante, shum
her n kushte kritike pune, punuan 3 mij vet t ardhur
nga e gjith Shqipria. T paktn 14 prej ndrtuesve gjetn
vdekjen tragjikisht. Hidrocentrali filloi t punoj n 1957.
Ende nuk e kemi par liqenin. Endemi pr ca koh, n
at vend q zyrtarisht sht qytet, por n t vrtet... N
Ulz hasim vetm pak njerz. Gjja e par q na bie n sy
jan godinat e gurta t stilit t vjetr gjysmsovjetik e
gjysmmirditor. Jan disa shtpi dykatshe t mbetura nga
koha e ndrtimit t hidrocentralit. Ktu patn banuar
puntort e par dhe sovjetikt. Po ktu u strehuan m pas
njerzit e shfrytzimit, t ardhur nga e gjith Shqipria.
Prball zyrave t pushtetit lokal, nj godin me sy t
zgafllyer na kujton se qyteza ka pasur t njjtin fat si me t

gjitha ngulimet e krijuara n kohn e ndrrs industriale,

q kan nisur t fshatarizohen gjithnj e m shum.
Gjysmpuntor, gjysmfshatar, shumica kan mbetur pa
pun dhe pa tok. Fare n qendr, atje ku dikur ka qen e
vetmja lulishte e qytezs, nj kiosk, ku shkruhet dukshm
"Hamburger" sht vendosur pikrisht n vendin ku dikur
ishte busti i Karl Marksit, njeriut me t ciln ishte
identifikuar hidrocentrali. Pas saj godina hijernd e
kishs, m e mbajtura e krejt shtpive rreth e rrotull,
sht ndrtuar n vendin ku dikur ishte kinoklubi i
puntorve. Pikrisht diku n qendr njihemi me Sal
Klosin dhe Maks Gjergjin. I pari, Lal Sala, i moshuar,
ish-kryetari i kooperativs s zons, i dyti nj i ri, lindur
e rritur n Ulz. T dy do t jen shoqruesit tan t
pandar gjat ktij udhtimi.
Nuk e kishim planifikuar q t takonim ndonj
prfaqsues t pushtetit lokal, porse rastsisht, ndrsa
bisedojm me Lal Saln e Maksin e mir, takojm kryetarin
e komuns. Kryetari sht edhe poet, kshtu q mendojm
se mund t bisedojm edhe m lirshm me t. Simon Kaca

96

97

ka fituar zgjedhjet lokale n emr t PBDNJ-s. Ndokujt

mund t'i duket udi q n nj zon mirditore t prfshir
n rrethin e Matit, t fitoj kjo parti, porse kndej kjo nuk
i bn prshtypje askujt. Shum udi kan kaluar kndej
pari n gjith kto vite. Ndrsa Simoni vazhdon t flas
gjat, pr t gjitha sukseset, ne shohim me ndje pas
shpatullave t tij nj cep t liqenit t Ulzs.
M n fund e kemi par, e kemi par at hapsir t
madhe, t mbar prej uji, e cila duhet t'i bnte ulzakt po
aq t begat, mbase edhe m tepr, se shum t tjer rreth
e rrotull tyre. Simoni vazhdon t flas si t gjith kryetart,
pr ato q jan br. Shkolla, uji, rrugt Pr t gjitha,
kryetari e ka prgjigjen gati. Vet ai sht i lidhur fort me
liqenin. I ati ka punuar n ndrtimin e hidrocentralit,
ndrsa nj pjes e mir e shtpive a kullave t fshatit t tij,
Sanxhakut, tashm jan posht ujrave t Matit. Tani
kryetari-poet jeton n Burrel, n qendrn m t afrt t
madhe. "Prse nuk ka nj hotel, prse nuk ka turizm n
nj vend kaq interesant, far afr Tirans, vetm 62 kilometra,
me kaq uj t pastr, me natyr ende t pa ndotur e me
njerz kaq t mbar e mikprits?", mundohemi ta frenojm
ne disi entuziazmin e kryetarit. Kryetari, si t gjith
kryetart, e ka prgjigjen gati. Na tregon nj fletpalosje,
ku fotoja kryesore sht e Burrelit. "Pastaj - shton andej
nga fundi - shteti duhet t bj m shum pr kto zona".
Pyetja jon mbeti sigurisht pa prgjigje. T gjith e kuptuan
kt. Mbase edhe vet kryetari. Gjithsesi edhe ai iu shtua
grupit ton q tashm kishte vendosur t bnte nj xhiro
n bregun e liqenit t heshtur.
Nj nga kolegt tan vazhdon bisedn me Simonin,
kryetarin. Ndrsa ne preferojm t dalim edhe nj her nj
xhiro npr qytez. Sala e Maksi na ojn drejt shkolls.
Restaurimi i saj ka qen nj nga sukseset m t mdha q

na pat prmendur kryetari. "Esht e vetmja shkoll q mban

emrin 'Papa Gjon Pali II'", na kishte thn me krenari vetm
pak minuta m par. Na bn udi mnyra se si sht shkruar
emri mbi dern e shkolls, q tani hesht nga pushimet e
vers: "Shkolla Jovan Pali II". As shqip, as italisht, as "Gjra
q ndodhin", thot njri prej miqve tan, njsoj sikur ta
kishte br ai vet gabimin. Shkolla prgatit brenda pes
vjetve specialist t energjetiks. Lidhjet me hidrocentralin,
t paktn n kt pik, nuk jan kputur. Sillemi rreth
fasads s saj t rindrtuar, por nuk mund t vazhdojm
m tej, nj er e rnd haleje na shpon hundt. Era tund
dyert e banjs s shkolls. Posht n fush, disa derrkuc t
hareshm lozin mbi plehra dhe nj pellg i ujrave t zeza
na e largon at iden e mir t fasads s rindrtuar. Komuna,
me sa duket, ka edhe ca pun t mira pr t br. Nuk
merremi m me problemet komunale, nuk ka qen ky
qllimi yn, dhe vazhdojm m tutje. Nga Lal Sala e Maksi
msojm se qyteza, q tani duhet t ket rreth 700 banor,
vazhdon t jetoj nga puna n hidrocentral. 250 punonjs
punojn ende n Ulz e Shkopet. Pes fshatrat, q prbjn
komunn, jetojn si t munden, njsoj si t gjith fshatrat
e ksaj zone. Vetm nja 12 familje i jan kushtuar peshkimit.
Ndrsa ecim prmes banesave t vogla t gurta, dgjojm
nj zhurm t pazakont. "Ktu kemi bilardon", thot
Maksi. Lokali i vogl, ku sht vendosur bilardoja mbase
mund t jet ndrtesa m e zhurmshme e qytezs n kt
or t dits. Ktu takojm Mark Gjon Gjinin, njeriun me
nj dor. Marku na pret me nj buzqeshje t pafund, njsoj
sikur t'i ken ardhur n kull miq t vjetr. Marku e pat
humbur nj krah shum vjet prpara, ather kur punonte
n kooperativ, porse ka punuar edhe n hidrocentral pr
shum koh. "Ah, hidrocentrali - pshertin duke tundur
kokn - ai ma mori cucn 19 vjee. Ra n korrent. Kishte

98

99

vetm pak koh q kishte filluar punn". Marku zhytet pr

pak koh n kujtimet e tij fort t trishta, ndrsa ne habitemi
me nj djal t vogl, mbase nnt vje, teksa vazhdon t
fitoj pa reshtur edhe ndaj m t rriturve. Esht ky kampioni
i sportit m t zhvilluar n Ulz, bilardos. Melkiadi i vogl
shikon me krenari nga aparatet tona. Ne ndahemi me
Markun. "A e dini si asht puna - thot duke na shtrnguar
fort duart - na duhet t'jemi si ata prrenjt q t gjith
bashk ushqejn t njjtin lum. E ky ma pas bahet ma i
fuqishm. Deri m'tash t gjith prrenjt kan rrjedhur
pr vedi, ky asht halli. Kishim mujt me qen shum her
ma mir...". I japim t drejt Lal Markut dhe vazhdojm
pr m lart, te miq t tjer.
E kishim dgjuar prej kohsh se opera e famshme e Preng
Jakovs, "Mrika", ishte frymzuar pikrisht nga ajo situat
q duhet t jet krijuar ksaj lugine duke nisur nga viti
1952. Megjithat kishim dshir t takonim dshmitar t
vrtet t atyre kohrave. Marrim rrugn t takojm Gjergj
Ricn, njeri i njohur n Ulz, edhe sepse ka qen kryetar i
lokalitetit dikur. I kthehemi srish godinave t vjetra prej
guri andej nga qendra. N shkalln e gurt nj plak e
mome bn shaka: "E 'dun gazetart ktu. Kta vijn
gjithher pr belana". Nj plak q proteston n fillim,
Sahate Lika, i ka kaluar t 83 vitet. Miqsohemi shpejt me
plakn e mir, e cila sakaq nis e rrfen historin e saj. "Kam
ardhur n'kte ven n 1952. Isha e re, por isha gru e ve me
nj djal jetim. Kam punu ran n pikn e betonit. Pastaj
jam njoft me burrin me t cilin bana dy djem t tjer. Ka
qen pun e ran, po ne na trajtojshin mir. M'kujtohet si
tashti se sa kemi punu te Shkami i Madh". Sahatja vazhdon
t flas. Ca nga q e krahason rinin e saj me t sotmen dhe
ca ngaq shum halle i kan rn mbi krye, Sahatja nuk
bn pjes n optimistt e Ulzs. M von, si jemi miqsuar

ca m mir, na rrfen, se jetimi, ai djali q kishte pasur nga

martesa e par, ka pak koh q i ka vdekur n Shkodr,
ndrsa n shtpi njri nga dy djemt e kohs s
hidrocentralit dergjet ende sakat. Nuk ka mjaftuar kjo pr
"Mrikn" e Ulzs. Nj dit, burri i saj u nis pr n Lezh.
Nuk u kthye m kurr. Askush nuk ka ditur t'i thot Sahates
se ku prfundoi njeriu me t cilin ndau nj jet t tr.
N t njjtn shkall gjysm druri e gjysmguri, jetojn
Gjergj e Martine Rica, t dy banor t vjetr t Ulzs. Gjergji,
ish-kryetar lokaliteti edhe ky, ka pritur me durim sa t
mbarojm bisedn e gjat me Sahaten. Lal Gjergji e mban
mend fort mir kohn kur iu tha fshatarve t zons se duhej
t linin shtpit. "Disa, shum nuk besojshin se diga do ta
mbante lumin dhe shum nuk vendosshin me hik. I kam
parasysh ato skena. Kam qen i ri, por n rini kujtimet t
fiksohen ma tepr. Si u nnshtrue lumi, ather kan ik
edhe ma t fundit. Njerzit tan kan zbrit posht, n'Milot,
n'La. I ke kudo posht n'fush. E si filluen me punu
hidrocentralet, ktu e n'Shkopet ather kena fillu me jetue
normalisht. Kan qen koh t'vshtira, por edhe koh kur
kemi msu plot gjana. Nga kto hidrocentrale vendi u ba
ma i ransishm. Kshtu ka qen, por kto tashti jan histori
t'harrume". Gjergji mund t flas shum gjat, mund t
kujtoj emra, data, ngjarje, por ne nxitojm. Ende nuk e
kemi prekur liqenin, personazhin ton kryesor.
Bashk me miqt tan zbresim teposht. Liqeni sht
atje, njsoj afr, njsoj larg, sikur t jet nj krijes q pret
ta duan e m pas t dhuroj dashuri e mbarsi. Tashm me
grupin jan bashkuar edhe miq t tjer. Simoni, kryetari,
sht bashk me ta. Ndrsa i afrohemi pak nga pak siprfaqes
vezulluese, kryetari dhe t tjert na tregojn rrugn e re, q
po bhet gati t drgoj t ardhurit nga hidrocentrali drejt
e n vendin q tani kan nisur ta quajn me emrin

100

101

prkdhels "plazhi". N kt rast, kryetari ka vrtet t drejt

t krenohet. Nj xhade e shtruar mir me akll - na than
se do t asfaltohet shum shpejt - t shpie bash e n breg,
duke fituar koh dhe duke ecur prmes gjelbrimit t
shtpive t Ulzs. Ndonj vij e ujrave t zeza, dhurat e
ndonj t pandrgjegjshmi, nuk e prish, t paktn deri m
tash, imazhin e ksaj rruge q sht xixa e par pr nxitjen
e turizmit n Ulz. Kryetari pshertin, i mrzitur, ndrsa
ecn bashk me ne drejt "plazhit". Plazhi sht nj platform
e betont e mbushur me rr. Pikrisht ktu do t
mundohemi t gjejm ndonj vark me motor, q t na
oj n bregun matan. Plazhi ka vetm tre plazhist, tre
fmij, fare t vegjl, dy prej t cilve kan ardhur bashk
me ne. Ndrsa rrim e presim buz liqenit e vrasim gjat
mendjen edhe nj her pr at pyetjen e par: "Prse nuk
ka turizm ktu?". Duhej t ishte nj vend ideal, nj vend
ku pr t shkuar n plazh, kalon me dhjetra burime uji t
pijshm, me qindra plazhe t shkret e t virgjr, me njerz
t urt e t kultivuar, t gatshm ende t presin mikun si
me zakonet e qmotit, kulla, histori T gjitha flen, t
gjitha flen ans liqenit q nuk ka goj t flas. Pak nga pak
i humbim shpresat se do t gjejm nj vark me motor t
na oj matan. E kuptojm kt q n fillim n syt e
miqve tan vendas. Kshtu q vendosim t ecim edhe ca n
kmb. At monotonin, q t shkakton prher pritja, na
e largon zri i mpreht i nj burri. Esht Nikoll Gjergji, i
ati i mikut ton Maks. Nikolla ka qen i angazhuar tr
ditn n nj "kryshnosh". Pikrisht prandaj kemi rast ta
takojm vetm, ndrsa dielli ka nisur t zhduket diku andej
nga perndimi. "Kam nisur pun n ndrtimin e
hidrocentralit n 1952, ather isha 16 vje, vija nga
Bushkashi, nj nga 12 mij puntort q u mblodhn nga
krejt zona. Q prej ktij viti kam punuar gjith jetn n

hidrocentral - e nis rrfimin e tij Lal Nikolla. E mbaj mend

si tash ka qen dimr i fort, n 11 janar kan nisur punimet.
Rust? Po s'i nuk i maj men. Ka qen nj Spiritonov. Nj
rus q duhej t'i thoshim vdekjen e Stalinit, jetonte diku
andej prtej. Kemi shku e ia kemi than n 1953.". Lal
Nikolla, flet avash e shtruar njsoj si t gjith mirditort.
"Lal, hidrocentrali - kmbngulim ne - 'do t thot kjo
pr ju?", "Hidrocentrali - na e kthen but-but Lala - q ta
kuptoni se 'don me than po iu them se e kam krye shkolln
fillore duke ec gjasht or me shku e gjasht me ardh.
Baba jem e blente letren e fletoreve n Lezh. Ishte nji letr
e fort prej thasve t imentos. Pastaj kam vazhdue jetn
time. Por nuk mund ta ndaj fatin tim me kt hidrocentral
e me kt liqen". Ndrsa flasim syt e Nikolls dhe t t
birit shkojn instinktivisht andej nga dallgt e vezullueshme
t liqenit. Po liqeni ka krkuar edhe harain e vet. "Nj
vajz 11 vjee m sht mbytur ktu - pshertin Marku n fillim askush prej nesh nuk e dinte se 'donte me than
liqen. Jan pas myt shum ather, n fillim".
N kto an t folurit e figurshm sht nj gj fort e
zhvilluar. Njsoj sikurse Marku i bilardos edhe prgjigjja e
Lal Nikolls pr t ardhmen sht e fshehur prmes
figurave. "A i keni pa gaforret? - na pyet befas - sikur njena
kam t mos i punoje, ather trupi nuk ka se si t lviz.
Kshtu asht edhe puna jon". Me kt iden e gaforres q i
punojn t gjitha kmbt, tashm fare t pashpres se do t
gjejm nj vark n liqenin gjigant, nisemi drejt digs, atje
ku ka zn fill dikur tr kjo histori.
Nga plazhi n dig nuk t ndajn vese pak minuta n
kmb. Prshndetemi me rojet q vigjilojn ktu nat e
dit. Tashm jemi mbi betonin e digs, posht nj vini
kolosal, q shrben pr t hapur e mbyllur portat. Tani
liqenin e kemi fare pran. Na bn prshtypje se edhe jemi

102

103

bash e n buz t nj liqeni, por jemi njkohsisht edhe n

buz t nj humnere, q shkon te 60 metrat. Pikrisht
hendeku mes dallgve q prplasen mbi betonin e digs
dhe lumit q rrjedh qet, shum metra m posht, na krijon
nj ndjesi t uditshme. Njsoj sikur diga t ndaj dy bot,
nj t ujshme dhe t hareshme, dhe nj tjetr q shkon
diku andej nga deti. Tani, grupi yn i br goxha i madh,
shprndahet sipas preferencave. Disa bjn foto nga krahu
i liqenit, t tjer preferojn hallkat e rnda metalike q na
rrethojn nga t gjitha ant. Koha kalon shpejt. Duhet t
vazhdojm pr m tutje. Prej kohsh kemi vn re nj kull
t gurt, njsoj si ato t qmotit, q na bn karshillk n
bregun matan. Ndrsa marrim udhn pak nga pak drejt
kulls s gurt t Vokrrve, kshtu quhet familja q e zotron,
Lala Nikolla ka merak t na jap edhe ca t dhna mbi
dign e liqenin. "Diga sht e gjat m shum se 250 metra,
e lart sht 64 metra dhe e gjer 57 metra, mos harroni ta
shnoni", na l ai porosit e fundit. Duket se Lala sht
msuar tashm t flas me terma teknik. Jo m kot ka
shkuar nj jet t tr n hidrocentral. Diga sht e heshtur.
E kuptojm dhe ne q nuk marrim vesh nga ant e thella
teknike. Na tregojn se hidrocentrali pr pak koh do t
jet n remont. Vazhdojm m tutje dhe, pr pak koh,
diga na zhduket nga syt. Tashm jemi duke ecur npr nj
shteg n mes t pyllit. Esht pikrisht ky q do t na oj
n kulln e mbetur buz liqenit. Kulln e gjejm po aq t
heshtur sa liqeni, q ndodhet n kmb t saj. Vetm nj
kal i lidhur posht nj thane, q porsa ka nisur t lidh
frytet, na duket shum pak pr nj vend q duhej t ishte
plot gjallri. Pr pak minuta i sillemi rrotull kulls s
Vokrrve, m shum se 150-vjeare, duke u mrekulluar nga
pamja q kemi nn kmbt tona. Kthehemi srish n qendr
t Ulzs. Ka ardhur koha t ndahemi nga miqt tan. N

mend na mbetet pr shum koh pyetja q mbeti pa

prgjigje: "Prse kaq pak njerz n nj vend q duhej t
ishte i mbipopulluar?". Ather hapim srish blloqet dhe
na kujtohen shprehjet e menura t Lal Markut a t Lal
Nikolls, ato q flisnin pr prrenjt q duhej t rridhnin
n t njjtin lum, apo pr kmb q duhej t mbanin t
njjtn gaforre. "Do t'i dgjoj ndokush vall", sht pyetja
q na prsritet teksa i afrohemi Tirans.
Nj hn e plot ndrion fort mbi ret q kan nisur t
rndohen mbi Fush-Kruj. Nga radioja e makins Eros
Ramazoti vazhdon t prsris pa fund: "Piu che puoi,
piu che puoi...". "Fike at dreq radioje - thot njri prej
nesh - ende nuk e keni msuar q Eros sht shpallur
emr i ndaluar me ligjet e reja?". E mbyllim radion dhe
nuk "bzajm" deri n Tiran. Ku i dihet? Na duket se
pr ca koh do jemi edhe ne t heshtur. Njsoj si liqeni
i mbar q porsa kemi ln pas.

104

105

bna

Bna, nga burgu te knga

gzohemi pr ca koh rrshqitjes vezulluese t Vjoss.

N Tepelen ka nisur vapa. Njerzit shpejtojn hijeve,
ose struken n lokalet e shumt. Ali Pashai i bronzt
sheh nga vendlindja e tij, Beishti. Statuja e njeriut m
t famshm t Tepelens na duket fare indiferente, ndaj
kalimtarve, ndaj makinave q shkojn e vijn pa pushim
mbi xhaden e asfalt, madje edhe ndaj vet vaps. Ka
ardhur koha t ngrihemi. Duhet t shkojm edhe disa
kilometra m larg. Jemi nisur pr n Bn, pr n fshatin
q u b famshm n gjith Shqiprin pr kngn, por,
n vitet e fundit edhe pr burgun e tij.
Gjon Dervishi sht nj veprimtar i palodhur i kulturs
n Tepelen. I lidhur fort me t gjitha zakonet dhe
traditat e krahins, Gjoni sht udhrrfyesi m perfekt
q mund t gjenim pr kt udhtim. Me Gjonin dhe
shakat e tij, koha kalon shpejt. Ndrsa dgjojm prej
tij histori t vjetra e t reja, njihemi me nj up t re,
gjimnaziste. "Esht Seriola, ime bij - na e prezanton
Gjoni pa e fshehur krenarin - do vij edhe kjo me ne.
Esht kngtare, e lidhur shum me kngt e Bns".
Seriola gjimnaziste i bashkohet grupit ton. Makina nis
e lviz ngadal, andej nga shkonte dikur rruga e vjetr
nga Tepelena n Vlor. Ndonse nuk kemi udhtuar
shum, na bhet sikur u jemi afruar shum shpejt maleve.

106

107

Ngado q rrotullojm syt shkrepat e Tepelens nuk na

ndahen me at hijen e tyre t rnd. Posht, n fund t
nj honi t thell, dallojm kaltrsin e nj prroi. "Nuk
sht prrua - na korrigjon Gjoni - sht lumi i Bns".
Lumi, q tani nuk ka edhe aq shum uj, sht i gjat
afr 20 kilometra dhe sht nj nga degt e shumta t
Vjoss, ai rrjedh deri n Vjos mes maleve t Pallijes
dhe Arxhenikut. Pikrisht prgjat lugins s tij t
ngusht gjarpron rruga q t on m pas mes maleve t
lart, n Kurveleshin e Siprm. Xhadeja sht fare e
ngusht, aq sa mbi t mezi kalon nj makin e vetme.
Vrasim mendjen se si do t'ia bjm nse hasim ndonj
makin n krah t kundrt. "Mos kini merak - bn shaka
Gjoni - n kt koh nuk para lviz njeri. Pastaj, mos na
bni kaq t egr mor t uruar. Ne tepelenasit ia hapim
rrugn njri-tjetrit". Me syt e mbrthyer n peizazhin
shkmbor, vazhdojm t lkundemi mbi xhaden e
ngusht, t gurt.
"Bjm mir t mos ndalojm, sapo t shohin q kemi
ndaluar na vjen menjher grupi i gatshm. Nuk bjn
shaka me burgun e ktushm", na kshillon nj nga
shoqruesit tan, kur sheh q bjm gati aparatet.
Burgun e fotografojm, ndrsa makina vazhdon t
udhtoj. As ne nuk na e ka fort nda q t humbasim
koh m pas me sqarime t gjata.
Godina m e famshme, q mban emrin e Bns, n
fakt nuk sht fare n Bn. Esht vetm pak kilometra
larg nga qendra e Tepelens dhe madje brenda territorit
zyrtar t qytetit. Askush nuk di t na thot se prse n
t gjith Shqiprin ai njihet si "burgu i Bns". "Mbase
nga emri i lumit", na thot Gjoni. Kur t mbrrijm n
fshat, do ta kuptojm se askush prej fshatarve nuk ka
dshir ta quaj si t fshatit ndrtesn me hije t rnd

q sht strukur posht diku nga fundi i rrugs. Nga

lart, burgu na duket nj grumbull i vogl godinash, ku
nuk piptin asnj gj. Hija q e ka vet fjala burg, na
duket edhe m e rnd nga pamja e tij e errsuar.
Ndonse sht paradite, godinat e tij jan krejt n hije.
I vendosur n mesin e nj gryke shum t ngusht, burgu
duhet t ket vetm pak or diell gjat gjith dits.
Mundohemi ta imagjinojm se si duhet t jet ktu n
dimr. Ndrsa makina jon vazhdon t udhtoj duke
ln pas nj re t dendur pluhuri t verdh na kujtohen
disa nga emrat q e bn t njohur "burgun e Bns",
mes tyre na kujtohen Nexhmije Hoxha dhe Fatos Nano.
Ktu nuk kemi pun me ndonj grup t gatshm.
Kshtu q ndalojm e zbresim duke fotografuar me nge.
Esht nj ur fort interesante. Duhet t jet aty afr 40
metra e lart dhe me harqe t fuqishm, q i kan
shptuar mrekullisht kohs. "Ura e Bathsit" e quajn
vendasit ngrehinn e gurt madhshtore. Ura sht
ndrtuar nga Ali Pash Tepelena n kulmin e pushtetit
t tij. Ajo lidh Pllain me Arxhenikun n pikn m t

108

109

ngusht t gryks, atje ku dy malet nuk jan m shum

se 30 metra larg njri-tjetrit. N Bn krenohen me
lidhjet e forta q kan pasur me Vezirin e Janins. Dikujt
prej vendasve i kujtohet vargu i ndonj knge t vjetr:
"Djemt e Bns n luft van/ Pr t ndihmuar Ali
Pashan/ Me martina dhe me kam/ Pr t lftuar
Sulltan/ Njmbdhjet djema shahit ran". Na bjn
prshtypje n krahun tjetr t urs dy vrima n shkmb.
N fakt duhet t jen tunelet m t vjetra t hapura
ndonjher n Shqipri. Bnort i quajn me prkdheli
"Syhollat". Q kndej nga jemi nuk duken shum t
thella, porse shoqruesit na shpjegojn se tunelet jan
goxha t gjat, nj habi e vrtet pr kohn kur jan
ndrtuar. Mbi ur kalon edhe vija e ujit pr vaditje, q
zgjatet deri n tre kilometra m tutje.
Bashk me gurt rrshqasim edhe ne posht n lum.
N thellsin e gryks nuk dgjohet vese gurgullima e
ujit dhe hareja gazmore e shoqruesve tan q bjn
fotografi mbi ur. M fort nga t gjith dgjohet zri i
Gjonit, q i shpjegon s bijs historin e gjat t urs.
Ne kujtohemi se ende nuk kemi takuar nj bniot t
vrtet dhe prandaj shpejtojm t ndahemi nga
gjelbrimi i paqt i gryks.
Makina jon frenon srish. E ndiejm q tani jemi
fare afr fshatit, porse ende nuk kemi par nj qendr
apo ndonj godin ku t mund t takojm njerz. Gjoni
bn me dor posht, n krahun tjetr t lumit. "Atje
posht sht Teqeja e Shehajve", bn me gisht Gjoni.
Mezi arrijm t dallojm dy godina t gurta t mbuluara
nga gjelbrimi i dendur. Shfletojm historit q kemi
marr me vete ndr blloqet tona. Shehajt e kan t lidhur
emrin e tyre me nj klerik mysliman. Srish del n drit
Ali Pash Tepelena. Bnort e myslimanizuar n fundin

e shekullit XVIII ende nuk kishin nj klerik t tyrin.

Nj mik i Ali Pashs, Ali Gjoni, iu lut pashait q t'i
drgonte nj. Kshtu fshati do t kishte mundsi t
kryente ritualin e fes q porsa kishte prqafuar. Kshtu
mbrriti n Bn Abaz Latif Shehu, nj kaak nga nj
fshat i Gjirokastrs. Aliu e fali kaakun, me kusht q t
qndronte prfundimisht n fshat. Teqeja e par u hap
m 5 korrik t 1790. Q nga kjo koh, Shehajt ishin
familja m e nderuar e fshatit. Pr 182 vjet me radh,
trashgimtart e Sheh Abazit vazhduan t kryenin ritualet
e tyre, derisa i fundit, Abedini, e prjetoi vet mbylljen
e t gjitha institucioneve fetare n 1967. Varret e
shehlerve jan edhe sot e ksaj dite vende pelegrinazhi.
Vendasit i quajn mekame.
"Kurse atje ka qen nj teqe bektashiane - vazhdon
Gjoni, duke br me dor nga nj shpat n krahun tjetr
t udhs. Tani nuk sht m. Qe ndrtuar andej nga
fundi i shekullit t XIX". Duket se teqet e Bns nuk
kan qen thjesht vende t fes. Pran tyre jan hapur
edhe shkolla - shkolla e par shqipe m 1 shtator 1913 po pran tyre mblidheshin burrat e fshatit pr t
pleqruar shtje t rndsishme. Shoqruesit tan
rrfejn histori pafund se si jan zgjidhur halle t
koklavitura n godinn q sot sht e mbuluar nga
heshtja e thell.
"Kjo duhet t jet qendra", thot njri prej nesh,
ndrsa bn me kok nga nj bust i bronzt. Ka t drejt,
jemi bash e n qendrn e fshatit. M n fund kemi takuar
bnort e par. Jan dy djem t vegjl ulur n nj sofat
t gurt. Dy djemt e djersitur fort duket se porsa kan
mbaruar lojn. Prball tyre nj tjetr bnor i famshm,
porse n bronz. Esht busti i Abaz Shehut, edhe ky nga
fisi i shehlerve, porse i dalluar m shum si hero i Lufts.

110

111

N krah t bustit t Abazit, fshati ka gdhendur n nj

cop shkmb emrat e dhjet djemve t tjer q i "hngri"
Lufta. Kjo fjal sht nj nga m t prdorshmet nga
bnort. Q nga Tanzimati e deri n Luftn
Nacionallirimtare jan me qindra betejat, etat,
lufttart, dshmort, historit. Do t duhej nj libr i
tr pr t'i prmendur t tr.
Ndahemi me dy djemt e vegjl q kan rinisur sakaq
lojn e tyre n prezencn e heroit t bronzt dhe hyjm
pak nga pak n fshat. Marrim rrugn n nj kodr t
but, pr n Shuras, nj prej t katr mhallve t fshatit,
atje ku dikur kan qen shtpit e Shehajve, t ndrtuara
q n shekullin e XVIII. Ndrsa ecim n qetsin e
fshatit, takojm nj grua. Nuk ia marrim vesh moshn,
ndrsa kemi ndrojtje ta pyesim. Gruaja, e veshur n t
zeza, mban n krah nj goxha strumbullar t madh. Pas
prshndetjeve t para del e njohur me miqt tan,
kshtu q ndonj fjal mund ta shkmbejm edhe me
t. Nga gruaja msojm se n fshat kan mbetur afr 40
familje. "Po t rinjt kan ikur, kemi mbetur vetm ne".
N fakt ne kujtohemi se largimi nga fshati nuk sht
vetm nj proces i kohve t fundit. Fshati sht goditur
rnd disa her nga trmetet dhe m pas nga luftrat q
i ka br dhurat vet pozicioni n krah t rrugve t
rndsishme. Shum banor jan larguar n emigracion
q n koh t mbretris s Zogut, ndrsa largimi i
fundit, i madh ka ndodhur pas lirimit, kur shum vet
u vendosn n Tepelen, Tiran a n ndonj qytet tjetr
t madh. Gruaja "pa mosh" krkon leje t largohet. E
presin posht n ar, ku do t ngren nj goxha mullar
t madh. "Mbei me shndet", prshndet dhe vazhdon
udhn pr nga arat.
E gjejm shtpin e Shehajve, a m mir at 'ka

mbetur prej saj. N kmb mbahet ende vetm nj hark

i madh, i gurt dhe disa kmb shkall t lmuara nga
koha. Ndrtesat, q dikur formonin shtpit e Shehajve,
jan rindrtuar nga e para. Mes tyre dallojm oborrin e
nj shkolle t vogl. Shkolla vazhdon t qndroj afr
godins, ku dikur patn jetuar njerzit q e nxitn at.
Nuk kemi se 't shohim m n lagjen e vjetr. Shumica
e shtpive jan ndrtuar rishtas dhe hera-hers na duket
vetja sikur jemi n cilindo prej fshatrave t tjer q kemi
hasur rrugs duke ardhur ktu. Zbresim edhe nj her
posht n an t xhades. Disa qindra metra larg qendrs,
n t dal t fshatit shohim grmadhat e nj shtpie.
Esht nj nga t shumtat q dergjen t braktisura. M
tutje, dy upa t reja shpejtojn t largohen sapo shohin
njerz q nuk i njohin. Nj mushk e lidhur na shikon
me trishtim. Kush e di se sa koh ka e lidhur pran nj
burimi. Dika m tutje nj qen nis t leh fort dhe
matan nj gardhi t improvizuar ia beh nj djal i ri.
Esht nj nga bnort q kan nisur t merren me
kultivimin e peshkut.
Me djalin mikprits bisedojm ca koh t mira n an
t njrs prej tre vaskave t strmbushura nga ujt e
lumit. Bna ka qen ngahera e pasur me peshk dhe tani
aktiviteti po shndrrohet pak nga pak n nj nga m t
rndsishmit e fshatit. Kultivimi i "bestrovs" - kshtu
e quajn ktu nj lloj trofte - dhe mbledhja e bimve t
shumta mjeksore, me sa duket, do t jen punt m t
rndsishme, krahas blegtoris tradicionale. Djaloshi nga
Bna na tregon pr rrugn e gjat q bn trofta q nga
vaskat e fshatit e deri n tregjet e qyteteve t mdha.
"Esht goxha pun e lodhshme, po nuk duhet t
qahemi", shton n fund t tregimit t tij. Bashk me
Gjonin prshndetemi me mikun ton t ri dhe kthehemi

112

113

srish n fshat. Gjonit i kan zn syt nj mik t vjetr,

kngtarin e njohur t Bns, Golik Jaupajn. Goliku
po kthehet nga ara pr t'i shptuar vaps q ka arritur
tashm kulmin. "Ky po, ky ka se 't thot pr fshatin e
pr kngn", thot Gjoni, ndrsa ecim srish npr
sokakt e fshatit.
Golik Jaupaj, "Artisti i Merituar", na kujtohet
menjher. Esht po ai Golik, me at temperamentin e
hedhur e me dshirn pr t komunikuar me t gjith.
Disi m i moshuar nga Goliku q mbajm ne mend ndr
festivale folklorike, por gjithsesi po ai bnor me hapin
e leht, me zrin e thell dhe me prgjigjen gati pr do
pyetje. Kngtari sapo sht kthyer nga arat. "Deri para
ca kohe punoja n Monumentet e Kulturs n
Gjirokastr. Tani nuk jam m atje, m duhet t punoj
n bujqsi, si qmoti. Dola nj her t mbledh ca bar.
Kam ca lop e merrem me to. 't bj tjetr, more djem".
Goliku, Gjoni dhe e bija nisin nj bised t gjat pr
historin e grupit t famshm polifonik t Bns. "E
kemi nisur n 1967. Na u krkua q t ngrinim nj grup,
q do merrte pjes n festivalin zonal. Un kam knduar
q i vogl. M than q t zgjidhja njerzit. Kshtu,
gjasht djem e gjasht vajza krijuam grupin, i cili q at
vit doli n vend t par. N fillim fare tekstet i bnim
vet, pastaj na kan ndihmuar shum drejtuesit tan,
Dhamjano Bollano, Maliq Lila dhe s fundi Fatmir Mee.
Njerz e artist t vrtet. Nuk i jemi ndar vendit t
par q nga kjo koh e deri n festivalin e fundit t
Gjirokastrs". Goliku dhe miqt e tij i hyjn nj bisede
tjetr. Siriola, kngtarja jon e re, ka dshir t realizoj
nj kng me Golikun. "U, 'thua more, jam un i
nderuar", flet i prekur mjeshtri i kngs.
"Tani nga grupi i par fare, kemi mbetur vetm pes

vet. Por q t zvendsojm kngtart nuk e kemi pasur

asnjher problem. Kndej nga ne kndojn t tr.
Grupi sht plotsuar me t rinj q jan shum t aft",
vazhdon mjeshtri. Ndrsa Goliku e miqt e tij tepelenas
kujtojn emra e histori t vjetra, ne shfletojm albumin
e tij t pasur t fotove. Koncerte t pafund brenda e
jasht Shqipris, veshja me qylaf tipike pr bnort,
personazhe t kulturs e t politiks, t gjitha na kalojn
para syve, njsoj si nj film kushtuar mrekullis s ktyre
anve, polifonis.
Mjeshtri, si t gjith ata t moshs s tij, ka edhe
vrejtje pr m t rinjt. "Nuk sht se nuk punohet
tani, ndoshta punohet shum, por se si m duket kjo
muzika popullore q regjistrohet sot. Sikur e br me
nxitim t madh. Kshtu duket si e kollajt. Knga ka
ligje t tjera, duhet t buroj nga shpirti, po nuk qe
kshtu, kot q kndon. Ka edhe raste t mira, por
shumica e kngve kshtu m duken si t bra shpejt e
shpejt. Pastaj sot shoh t kndojn m mir vajzat sesa
djemt", shton Goliku, duke br me krye nga Siriola,
q tani ndjehet fare mir mes babait e mjeshtrit.
"Prse sht kaq e veant knga polifonike?", pyetja
kishte koh q na sillej n kok. Mjeshtri nuk e ka t
vshtir t prgjigjet. "Po, e para se sht e strlasht, e
dyta sepse ka lidhje me t gjith historin ton, me t
gjith at histori t gjat qndrese q ka kaluar treva jon
pr t qen pafundsisht t lir. Un kshtu e shpjegoj",
thot Goliku, duke thithur fort cigaren e tij. Ndrsa dalim
nga shtpia mikpritse e Golek Jaupajt, na kujtohen edhe
nj her fjalt q na kishte thn Gjoni, ndrsa trokisnim
n port. "Do t njihni nj njeri q do t kndoj tr
jetn. Esht nga ata q japin shpirtin e tyre pr kngn".
Goliku na shoqron deri n sheshin e fshatit, atje ku

114

115

shkodra

Abaz Shehu i bronzt qndron n sfondin e maleve.

Marrim rrugn e kthimit pr n Tepelen. Gjasht
kilometrat e rrugs s gurt kalojn shpejt. E hasim edhe
nj her Ali Pashan dhe ibukun e tij. Ktyre anve
historit nuk harrohen kollaj.

N hijen e Rozafs

akinat ln pas nj trokllim t mbytur,

ndrsa kalojn nj nga nj mbi Urn e Buns.
Njeriu i par, t cilin takojm, sht nj polic
i bezdisur nga padurimi i njerzve pr t kaluar t part
lumin e gjer. "A u lodhe?", e pyesim policin e przhitur
nga dielli. "Ka pak, po ju?", prgjigjet ai, duke par me
dyshim nga blloqet e aparatet tona. Lem pas varganin e
makinave q shkon e vjen mbi Bun dhe marrim udhn
n krah t lumit, drejt Bahallkut. far fshihet rreth e
rrotull Rozafs? Pr Kalan vet e pr Shkodrn jan
shkruar male me libra. Porse, si jetojn sot njerzit n
kto lagje, q dikur prbnin zemrn e vrtet t
Shkodrs? A ka mbetur ndonj shenj e lavdis s
dikurshme? Kto pyetje na sillen ndr krye, ndrsa i
afrohemi edhe m kodrs mbi t ciln lartsohet kalaja.
Ajo sht nj godin krejt e hajthme. E strehuar fare
n kmb t kodrs s Kalas, duket sikur ajo do e para
t prshndosh njerzit q shkojn e vijn n Shkodr.
Kisha e "Zojs s Kshills s Mir" shikon prej shekujsh
nga Buna. E rinuar s fundmi, ajo sht objekt
pelegrinazhi i besimtarve katolik nga i gjith Veriu.
Shkodra ka plot e plot kisha, porse kjo, e ngulur n
shkmb, sikur krkon t mos i ndahet historis, ndaj
sht krejt e veant. Esht kisha ku besimtart i falen

116

117

mbrojtses s Shkodrs. Porta e saj e hapur na grish t

futemi brenda. "Nuk ban - na kujton nj miku yn
shkodran - a shifni a pantollash keni vesh?". Ka t
drejt. N kish nuk mund t shkojm me pantallonat
tona t shkurtra. Bjm m tej.
Drini, lumi m i madh i Shqipris, sepse na ngjason
me nj liqen t fjetur. Duket sikur ka vendosur t bj
pak pushim e t mos shkoj m n det. Njsoj sikur t
ket marr edhe ai pushimet e vers. Mbi Urn e
Bahallkut, vargu i gjat i makinave nuk shkputet pr
asnj ast. Ca m larg Drini bashkohet me Kirin, nj
prrua tinzar, q u ka shkaktuar shum dme
shkodranve t vjetr. Pikrisht pas nj kthese t kodrs
s Kalas, hapet nj fush e gjer e krijuar nga aluvionet
e lumenjve. Ktu, deri n fund t shekullit XIX, shtrihej
ende lagjja e Tabakve t famshm, lkurregjsve q
haheshin me Terzit, rrobaqepsit, kush e kush t kishte
pozita m t forta n qytet. Porse lagjja nisi t bhej e
pabanueshme nga vrshimet e frikshme t Drinit a t Kirit,
kshtu q pak nga pak t gjitha familjet u shprnguln n
thellsi, atje ku sht Shkodra e sotme. Nj trmet gjakatar,
"zerzelja" e 1905-s, i dha dorn e fundit lagjes s vjetr
t Tabakve. Tani fusha, ku shtriheshin shtpit e gurta,
nuk sht vese nj grumbull kopshtijesh t begata. Drini
vazhdon t duket si i palvizur n kmb t gardheve.
Esht pikrisht ky aleati, por edhe armiku m i madh i
ktyre fushave. Njlloj dashurie dhe urrejtjeje q vazhdon
q prej kohsh q nuk mbahen mend.
Kthehemi edhe nj her n rrugn q t on n Kala.
Disa shtpi t vendosura mes shegve tradicionale na
kujtojn se tani jemi n lagjen q quhet Qaf. Shkodrant e
vjetr quanin kshtu nj kalim t gurt, q lidhte kodrn e
Kalas me at m t afrtn, prmes saj kalonte kalldrmi

q t onte m pas n lagjet e tjera. Qafa sht nj lagje

krejt e qet. Qetsin e saj e prishin vetm autobust me
turist q ngjisin njerzit lart, pr n kala. Miqt tan
shkodran na kujtojn nj histori t trishtueshme. M
shum se dyqind vjet m par, kadiu i qytetit nisi
themelimin e nj biblioteke, e cila m von mori prmasa
gjigante pr kohn. Njeriu q bri t famshme bibliotekn
ishte Isuf Tabaku, myfti i qytetit dhe njkohsisht msues
n medresen e lagjes. Biblioteka, njsoj si t gjitha shtpit
e lagjeve posht Kalas, pati fat t trisht q n fillim. Nj
her u dogj nga zjarri bashk me familjar t myftiut dhe
m pas u prpi nga vrshimi i Drinit. Si do q t jet, n
shtpin e re t Myftiut n Qaf, u shptuan afr 2000
libra e dorshkrime t rralla, q m pas n 1967, me
mbylljen e xhamis, prfunduan n Bibliotekn e Shkodrs.
Pas 1990-s, librat e rrall u kthyen srish n shtpin e
vjetr, tashm t restauruar. Porse nj nat dimri t 1998s shtpia dhe bashk me t "oda e qitabeve", sikurse quhej
vendi i librave, u prfshin nga nj zjarr i beft. Shekuj
historie prfunduan n hi. Shum vet n lagje ende

118

119

mendojn se zjarri ka qen shum i dyshimt, mbase i

qllimt. Banort e tregojn me merak t madh kt histori.
"Tana u dogjn - e prfundon historin e trisht nj i
moshuar - vetm qimja e Pejgamerit pshtoi".
Faqja e kodrs prball Qafs sht e mbushur me sheg.
Prbri nj varri t vjetr t kohs osmane, nj pem e vjetr
sht vend pelegrinazhi pr vajzat e reja. Degt e forta t
shegs jan t mbushura me copa leckash. Legjenda thot
se, nse dikush, sidomos vajzat e reja, lidhin nj cop nga
petkat e tyre n kt sheg t shenjt, ather u realizohen
dshirat e zjarrta. "Hajt shkojm, na s'kena a lidhim. Jena
tan burra ktu", lshon nj gjysm shaka nj shoku yn.
Rrim e ndalojm ca m gjat karshi nj godine
madhshtore, shenj e nj lulzimi t madh. Xhamia e
Plumbit, nj nga monumentet m t njohur t kohs s
Bushatllinjve, qndron e heshtur n an t rrugs q t
shpie pr n Ajasm, n lagjen tjetr rreth kalas. Porta
sht e mbyllur me zinxhir t rnd, porse nga hekurat
mund t dallojm bukurin e saj t rrall. Njsoj si nj
siluet delikate femre orientale t shfaqet befas n mes
t nj shkretie t gurt. Ndrsa rrim e sodisim vezullimin
e plumbt t xhamis, na kujtohet se deri n mesin e
shekullit XIX, Ajasma, fare afr pazarit, ishte nga lagjet
m t pasura t qytetit. Kishte shkolla, zyra, shtpi q i
ngjasonin kalave. Madje, pikrisht n kt lagje, thuhet
se sht ndrtuar i pari spital n krejt Shqiprin. Ishte
koha kur Drini vazhdonte t rridhte afr Lezhs. Nj
trmet i fort e ktheu rrjedhn e tij fare pran lagjes.
Kshtu nisi, pak nga pak, braktisja e shtpive t vjetra.
Zemra e qytetit nisi t bhej Parruca, n qytetin e sotm.
Shkodra u b njsoj si nj njeri me zemr t
transplantuar. Tani lagjja, sidomos pjesa e saj n an t
Drinit, sht dika mes qytetit dhe fshatit. Ngado hasim

mullar bari, shenj se lopa sht nj kafsh fort e muar

e lagjes s vjetr.
Nj grua me "rub" tipike malsori po bn punn e
prditshme, mbledhjen e barit. Nuk vonon shum dhe n
oborrin e shtpis shfaqet i shoqi. Mhill Harusha sht
nga Veriu i thell. Ka zbritur n Shkodr para 22 vitesh
dhe sht vendosur n shtpin q nj nga vendasit e vjetr

120

121

Nj vrasje e vjetr absurde

" Duke shkuar Rrugs s Qafs pr t rn n Tabak, ose n
Ajasm, porsa t kalohej n Urn e Qafs, n brryl t rrugs, ishte
deri n vitin 1965 nj gur i ngulur, shenj e nj krimi t br.
Dikur n Shkodr ishte zakon i vjetr q, me rastin e vrasjes s
ndonj personi t njohur, n at vend ngulej nj gur, mbi t cilin
gdhendej edhe emri i t vrarit. Guri, pr t cilin jemi duke shkruar,
ka qen guri i Mehmet Shllakut, babai i Daut Shllakut, biri i t
cilit, plaku Sul Shllaku tregonte kshtu: 'Mehmeti paska ra
viktim prej plumbit t nj budallai, t cilit pr tallje i bie dikush
n Pazar n shput, duke i thn se dorasi sht nxitur prej Mehmet
Shllakut. Krimineli, t cilit Sula nuk ia dinte emrin, shkon dhe
pyet nj hoxh: A sht m i keq grgasi apo dorasi? Hoxha, duke
mos ditur qllimin e ksaj pyetjeje, i prgjigjet: "Grgasi sht m
i keq se dorasi". Vrassi prgjigjen e hoxhs e interpreton si nj far
fetvaje dhe, mbasi gjen nj pushk, shkon e ruan Mehmet Shllakun,
kur do kalonte nga Qafa pr t shkuar n shtpin e tij n
Bahallek. Ndrsa Mehmeti po vinte kaluar me shrbtorin e tij
pas vetes, as nuk i prshkohej ndr mend se po vritej prej nj t
krisuri, q n at ast shprazte pushkn dhe e hidhte vdekur.
Shrbtori besnik nuk vonoi dhe ia mori gjakun zotnis, duke
ln t vdekur dorasin'. Mehmeti varroset pran babait t tij,
Hysen Shllakut, ndr varrezat e Xhamis s Bahallekut. Mbas
vrasjes s Mehmetit, familja shprngulet prej Bahallekut dhe
transferohet n lagjen Rus i Vogl".
(Shih: Hamdi Bushati, Shkodra dhe motet, Idromeno, Shkodr
1999, Vllimi II)

e pat shitur pr t qen m afr qendrs. Mhilli sht i

rrethuar nga nipr e mbesa, q porsa kan mbrritur nga
Italia. "Sikur t mos ishte Italia...", tund kokn malsori.
Mhilli na thot se tani m shum se gjysma e lagjes
prbhet nga t ardhurit e rinj. Ktu e ndjejm pr her
t par frikn q kan njerzit nga vrshimi i ujit. "Deri
ktu m'ka ardh uji para dy vjetve", tregon Mhilli nj
vij gri diku aty afr me katin e dyt. Frikn e vrshimit
do ta ndjejm thuajse kudo.
M n fund kemi gjetur nj familje t vjetr. Shokt tan
trokasin mbi nj port t madhe metalike. Jemi te familja
Gradeci, nj nga t vjetrat e lagjes. E zonja e shtpis sht
martuar para 23 vjetsh n kt shtpi, tashm t
transformuar. "Burri ka ngul kam mos me e ndryshu, po
kushtet, i dini vet...", thot gruaja, ndrsa na tregon
oxhakun q ka mbetur si ka qen para qindra vjetsh dhe
disa objekte fort t vjetra. "Kan dasht me na i ble, po nuk
i japim. Jan pjes e historis son, e jets son". N oborr
vajzat mbushin uj n pus. Ai duhet t jet i strvjetr. I
thon "Pusi i Vezirit", pra sht t paktn q nga koha e
Bushatllinjve. Njsoj si n shtpin e Harushs, edhe ktu
frika nga prmbytja sht e kudondodhur. "Drini vjen deri
n'shpi, 'do dimn e presim", pshertin mikpritsja jon.
Mbase nuk duhet t'ia kishim kujtuar kt telash tani n
pisk t vaps. Mullari i barit n oborr na bn me dije se
lopa nuk sht vetm nj prurje e familjeve t ardhura rishtas.
Nj shi i beft na detyron t fshihemi nn nj streh.
Esht shiu i famshm i Shkodrs. Thon se kur shiu nis
t bjer ktu do koh t pushoj. Porse ne kemi fat. Shiu
vazhdon vetm afr nj or, pastaj ret ia len vendin
nj kaltrsie t pafund mbi Bun. Ndrsa presim q t
pushojn edhe pikat e fundit t rrebeshit veror, shfletojm
ndonj libr q kemi marr me vete. Jemi fare afr nj

godine n ndrtim e sipr. Shokt tan na thon se kjo

godin sht prpjekja e par e ndrojtur pr t kthyer
jetn tregtare n at q dikur ishte krenaria e Shkodrs,
pazari. Sipas nj projekti t Bashkis, n an t Buns,
atje ku dikur ishte nj lulishte publike, do t ndrtohet
nj imitim i "bexhistenit", pazarit t dikurshm t
mbyllur. Prball nesh lartsohet lagjja "Liria". Pikrisht
ktu ndodhej pazari i famshm.
Pazari i Shkodrs pat nisur t ndrtohej shum hert,
andej nga mesi i shekullit XVI. Me kalimin e shekujve arriti
t bhej, nga m t mdhenjt, ndoshta m i madhi n
Ballkan. Zyrtarisht sht thn se n kulmin e lulzimit t
tij pazari kishte mbi 3500 dyqane. Pjesa ku shiteshin mallrat
e kushtueshme - bexhisteni - kishte 63 dyqane. Morin e
"dugajeve" - kshtu i quanin dyqanet ather n Shkodr e prshkonin mbi 20 rrugica. Gjat shfletimit t historis
s Pazarit, srish del n sken miku dhe armiku i madh:
Drini. Kthimi i shtratit t tij dhe prplasja me ujrat e
Buns prmbyste shpesh qytetin. Pazari nuk ishte m nj
vend i sigurt pr tregti. Pak nga pak, vit pas viti, tregtart
nisn t shkojn drejt pjess s sigurt t qytetit. Pazari nisi
t mpakej pak nga pak. Pr t ndihmuar n rrnimin e tij
dhan nj dor edhe trmetet dhe luftrat, fatkeqsi t
pandara t Shkodrs. Pastaj erdhn me radh, hapja e
Kanalit t Suezit, rnia e Ulqinit dhe Podgorics nn Malin
e Zi dhe ndrtimi i hekurudhs Selanik-Mitrovic. Mallrat
tani kishin rrug tjetr dhe Shkodra nuk kishte m nevoj
pr aq shum dyqane. Megjithat, deri n fund t Lufts
ende kishte disa dyqane n kmb. Pr do koh n godinat
e braktisura u strehuan refugjat t ardhur nga amria
dhe nj popull q krkon t mbijetoj nuk e ka edhe aq
mendjen t ruaj monumentet e s kaluars. Me ikjen e
amve, shum qytetar shkodran i prdorn dyqanet e

122

123

braktisura si qereste pr ndrtime t reja. N 1964 - asokohe

festohej 20-vjetori i lirimit - Mehmet Shehu, Kryeministri,
i pat dhn dorn e fundit nj historie shekullore. "'i
mbani akoma kto vjetrsira n hyrje t qytetit", thuhet t
ket thn Shehu. Dhe kur fliste ai, gjrat zbatoheshin
shpejt. Pazari i lasht u fshi nga faqja e dheut.
Sul Lezha sht 86 vje, porse duket m pak se 60.
Tymos cigare pr qejf dhe bn shaka me t rinjt q kalojn
para kafenes ku rri zakonisht prball lagjes s tij. Tr
jetn ka punuar sikurse shumica e komshinjve t tij, hamall.
Si hamall ka dal edhe n pension. "Daja" - kshtu thrrasin
t gjith n lagje - na shpjegon se si i kan marrdhniet
me shkodrant. "Shkojm mir, si nuk shkojm mir,
magjyp a t'bardh kena shku kaher me sho-shoqin. Vetm
se ne jena t'vorfn. E t'vorfnin pakkush e don". Daja nis e
na shpjegon fije e pr pe se si i ka dhe ku punojn t 12
fmijt e tij. Lagjja "Liria" sht populluar von. Do t
hasim n shum mbiemra q mbarojn me prapashtesn
sllave -iq (-i), shenj se banort e sotm n koh t tjera
duhet t ken jetuar matan Liqenit. Shkodrant u thon
magjyp njerzve q banojn ktu. E prkthyer n dialekte
t tjera, fjala do t thot jevgj apo evgjit. Esht zona m
varfr dhe m e harruar e Shkodrs. "Daja" na prezanton
me nj mikun e tij m t ri. Muhamet Hasoviq sht 55
vje. Ka punuar karrocier n Shtpin e Fmijs dhe para
pak kohsh ka dal nga burgu n Mal t Zi. Me katr vjet
e gjysm burg sht kthyer Muhameti n shtpi. "Kur
mrrita, gruja kishte hik", pshertin Muhameti, q mbahet
vetm nga prkrahja sociale. Bashk me Muhametin ngjitemi
mes labirintit t rrugicave ku shtpit - nse mund t'i
quajm kshtu - jan gati n kurriz t njra-tjetrs. "Hajt
se po shkojm te nji shoku jem. Asht djal i mir", na thot
Muhameti, ndrsa ruhemi mos lagemi nga nj rrke e ujrave

t zeza q ka prmbytur njrn prej rrugicave. "Shoku" sht

Bashkimi, nj 30-vjear q punon hamall, kur mundet. Nj
televizor q kush e di sepse n kt moment po flet
gjermanisht, nj thes me miell dhe nj divan, kto jan
orendit e shtpis s Bashkimit. Dy fmijt e vegjl dhe t
shoqen i ka drguar nga vjehrri. "Nuk kisha buk me u
dhan", thot burri n kulmin e moshs. Nuk jemi ne t
vetmit mysafir t "Bashkes". N nj knd t dhoms s
ngusht, rri i heshtur nj djalosh, thuajse fmij. lirim
Akllaiqi sht vetm 15 vje. Q prej dy vjetsh nuk ka
br rrug m t gjat se disa metra: nga shtpia e tij deri te
Bashkimi, kushriri. lirimi sht nj nga t ngujuarit e
shumt t Shkodrs. Gjakmarrja nuk ka kursyer as pjesn
m t varfr t qytetit. Nj xhaxha i lirimit pat vrar dy
vet e pat plagosur nj tjetr. Q ather djali i pafajshm
ruhet n do hap. Ngado, nga do cep i lagjes ku sht
rritur, mund t'i vijn plumbat q synojn t'i marrin jetn.
Esht e kot ta pyesim pr shkolln a dshirat e tij pr t
ardhmen. "Ktu s'po shkojn n'shkoll ata q nuk kan ra
n'gjak, e jo ma", thot Muhameti. Nga televizori vazhdon
llomotitja e gjat e nj spikeri gjerman. Fatlumt fitues t
nj konkursi n Berlin kan marr kush 2 mij e kush 5
mij euro. Ne na shkojn syt srish te thesi i hapur i miellit.
Nuk ikim pa u takuar edhe nj her me "Dajn",
mjekrthinjurin e mir. I thithim fort nja dy cigare nga ato
t lirat me nga nj "Nikshiko Pivo" prpara. "He, si shkut
- na pyet Daja - a e pat vet si jena?". Pak nga pak dielli ka
nisur t bjer. Hija e rnd e Rozafs ka nisur ta mbuloj
lagjen e magjypve, atje ku dikur ishte pazari plot histori.
Fate t ndryshme njerzish mbulojn njra-tjetrn, njsoj
si shtresat e toks q sjell e merr Drini.
"Hajde, kush asht pr Tiran!". Pr fat,furgonat q e
lidhin Shkodrn me pjesn tjetr t Shqipris nisen vetm

124

125

pak metra larg nesh. Zm vend n sediljen e fundit t nj

furgoni q e nget nj djal fare i ri. "Xet sot boll, pasha
buken". Nj burr pa dhmb na prshndet me edukat,
duke mbllaitur nj qofte t strgjat. Burri do t vazhdoj
t mbllait edhe pr disa kilometra t tjera. "Ajo ishte me
grsheta, ajo ishte". Paskemi dremitur. Na ka prmendur
muzika q vjen nga kasetofoni i furgonit. Burri pa dhmb
n cepin tjetr t sediljes nuk sht m. Ta ket mbaruar
vall at qoften e strgjat?

tropoja

Te kulla e vjetr e Berishs

Bajram Curri vjeshta mbrrin hert. Askush n

kto an nuk uditet me temperaturat q jan ulur
befas. Ne nxjerrim nga antat sa m shum veshje
q t jet e mundur dhe rrim e presim do koh, duke par se
si lkunden pemt e Tropojs nn stuhin e vjeshts q porsa
ka filluar. Jemi n nj hotel t thjesht. T gjith e thrrasin
ende me emrin e vjetr "Turizmi". Hoteli sht restauruar n
nj pjes t mir t tij. Pikrisht ky do t bhet vendi yn i
takimit me miqt tan tropojan. Esht ende hert dhe ne
kemi edhe do koh t mendojm pr planet e nj udhtimi
treditor. Prse nuk dim shum rreth ksaj krahine? Prse jan
botuar lajme q lidhen vetm me bma t prgjakura? Nga
duhet t nisim njohjen me kt krahin tonn t skajshme?
Pyetjet jan t shumta, porse punn do t na e bjn m t
leht njerzit e Bajram Currit e t Tropojs. Veanrisht dy
prej tyre, Ibrahim Malaj dhe Naim Caka. T dy prfaqsojn
jet t ndryshme, duke qen njherazi edhe fort t lidhur me
miqsi t vjetra me njri-tjetrin. I pari sht kuadr i vjetr i
zons, agronom e ish-drejtues ndrmarrjesh, tani i sht
kushtuar historis s vendit t vet. I dyti, djal ende i ri, i
sht kushtuar puns, duke mos qen dakord me t braktisurit
e vendit. Si t gjith tropojant kan njohje t thella pr vendin
e pr familjet e ktushme. Pr t dy "miki" sht nj gj fort e
shenjt. Jan me dhjetra historit q mund t shkruhen pr

126

127

Tropojn e tropojant. Ne vendosim ta nisim nga m e

thjeshta: T udhtojm drejt asaj q vendasit e quajn "Tropoja
e Vjetr" a "Tropoja Fshat". Ktu ka gjalluar deri para nj
gjysmshekulli zemra administrative e krahins. Vetm pak
minuta larg saj, n lagjen Prife t Vuidolit, sht vendlindja
e Kryeministrit Sali Berisha, nj rast m shum pr t msuar
nga jeta e tropojanit m t njohur n vend.
Q nga Bajram Curri deri n Tropojn e Vjetr, nuk jan
vese 13 kilometra. N mngjes hert, lem pas disa rrnoja t
ndryshkura industriale, ku dikush ka ndrtuar shtpin e re
dhe nisemi drejt rrugs q t on m pas drejt kufirit, drejt
Gjakovs. Makina vuan ca derisa t dal n xhaden e asfaltuar.
Lem pas me radh Fush-Lumin, nj lagje periferike e qytetit,
dhe kalojm mbi Valbonn e famshme. Lumi i njohur i
Tropojs e ka humbur disi kthjelltsin e tij. "Shife si e paska
ba shiu", pshertin dikush prej nesh n makin. Lapidarin e
par e hasim krejt n skaj t rrugs. Esht nj lapidar q kujton
Beslidhjen e Malsis, nj ngjarje q shnoi hyrjen e krerve
t ksaj ane n luft n favor t Lvizjes Nacionallirimtare. Si
t gjith lapidart, sht i zhveshur e i trishtuar dhe kalimtart
e makinat kalojn bri tij pa i dhn kurrfar rndsie. Tani
kemi hyr n pjesn e re t rrugs, asaj q lidh Bajram Currin
me Gjakovn. Si prher, makina "gzon" nga asfalti q sht
lar mir nga shiu i fort. Kalojm me radh Crrnicn, nj
fshat i madh, ku ende banohen pallatet e kohs s ferms dhe
kalojm bri Llugs, nj fshat i madh, shum i gjelbr. N
afrsi t Ahmatajt, ndeshim n lapidarin e dyt. Shoqruesit
tan na shpjegojn se bash e n kt vend mblidheshin t
part e malsis pr t zgjidhur probleme t mdha, kryesisht
ato t lufts. Nuk e kishim kujtuar ende emrin e Kryeministrit,
porse ja "Rroft Dr. Berisha", shkruhet me boj t kuqe mbi
lapidarin e vjetr. Fare pak metra larg tij, nj muran guri na
kujton se bestytnit e vjetra kan ngritur fort krye mes

tropojanve, njsoj sikur t duan t largojn zhgnjimet q u

shkaktuan ata, t cilve u kan besuar pr shum koh. Esht
"nj vend i mir", ku njerzit ndezin qirinj pareshtur. Tashm
jemi fare afr Tropojs s Vjetr.
Nuk e dim edhe ne as vet se si ta quajm a qytez, a fshat.
Shiu q vazhdon t bjer, nuk na lejon q t shohim edhe aq

128

129

Historia e nj fisi n
koh mjegullash
Nj baron austro-hungarez, Franc fon Nopa, pat jetuar gjat
mes fiseve t Shqipris s Veriut, n kaprcyellin mes shekujve t XIX
e XX. Nopa ka ln pas shum botime e artikuj q e rendisin at mes
albanologve m n z e m t besueshm pr historin e etnologjin
ton. E mbylli jetn n vitin 1918, n Prag, kur vrau veten s
bashku me sekretarin e tij shqiptar. La pas n dorshkrim nj studim
t thell mbi Veriun ton: Fiset malore t Shqipris s Veriut dhe e
drejta e tyre zakonore. Pjes nga ky studim q lidhin me historin e
fisit Berisha, po citojm m posht:
"... Fisi Berisha, gjenealogjia e t cilit shkon deri m 1360, ka
mundsi q t jet m i vjetri n t gjith Shqiprin e Veriut. Ai sht
paraardhs i themeluesve t Kuit, emrin e t cilit si emr fisi e gjejm
q m 1416. Para se t mbrrinte Berisha, territoret e Shkins
banoheshin nga Xhuli, t tjerat nga Latint. Sipas t dhnave, fisi
Berisha ka jetuar n territoret e sotme q 200 vjet para Lek
Dukagjinit. Qendra e fisit Berisha quhej Alshiqe. Berisha sht nj
emr relativisht i ri, ndonse sht prdorur t paktn q prej 1510...
Q prej ikjes s Lek Dukagjinit, i cili, sipas t dhnave, iku q nga
Drishti drejt Gurit t Leks, n Shosh, dhe m pas prgjat Drinit
deri tek Ura e Vezirit, Berishajt kan zhvilluar shum luftra kundr
sulltanve dhe sidomos, me fisin m t par q ndrroi fen, me at t
Kabashit, i cili supremacin ndaj Berishs e kishte fituar pikrisht
nga ndrrimi i fes dhe kshtu arriti q t robronte t gjith fisin n
fjal deri te Kisha e Berishs...".
(Shih Fatos Baxhaku, Karl Kaser, Die Stammesgesellschaften
Nordalbaniens, Berichte und Forschungen oesterreichischer Konsuln und
Gelehrter, (1861-1917), Boehlau Verlag, Wien-Koeln-Weimar, 1996.)

mir qendrn e vjetr t tropojanve. Na bjn prshtypje

shtpit e vjetra prej guri, t mbshtjella nga gjelbrimi i
harlisur. Duket q shum prej tyre kan koh q jan braktisur.
Penxheret e shtpive t braktisura na shohin nga matan
gardheve, njsoj si njerz me sy t uditur. N qendr t fshatit,
atje ku dikur ishin zyrat e pushtetit, ka vetm pak njerz. N nj
skaj t nj sheshi t gjer, shohim nj tjetr lapidar. Esht ai q
kujton themelimin e Brigads XV partizane. Mbi nj pllak, q ka
nisur t thrrmohet pak nga pak, jan ende t lexueshm emrat e
dshmorve t saj. Shumica jan vrar matan kufijve t vendit.
T parin takojm Petrit Selmanin. Ai sht nj mjeshtr
ndrtimi 56-vjear. Pr fatin ton, sot i ka qlluar dit pushimi.
Petriti e l menjher muhabetin q ka nisur bashk me disa
shok t tij dhe na shoqron npr rrugicat e gurta t fshatit,
porse shiu vazhdon t kmbngul me rrebeshin e tij dhe
ather kthejm n nj kafe fare t vogl, n skaj t nj vije uji,
q shkon hareshm drejt fushs. "Sikur t mos ishte rruga e
Gjakovs kishim me vdek t tan", kjo sht fjalia q do t
dgjojm m shpesh n bised me miqt tan, ndrsa presim
q t pushoj shiu i ftoht. "Tash kush munet me punue nuk
ka pse t shkoj n'Tiran a n'Durrs - thot Petriti - kjo rruga
e re me Gjakov na ka hap pun me punue matan dhe me
fitua ndonji pare. Ktu vendi asht i mir, mjafton t'punosh
dhe je n'rregull". Vet Petriti e ka provuar emigracionin. "Sa
kalova n Greqi, m kapn pa letra dhe m shtine n'burg qesh me vete - nuk jena na pr ato pun". Historia e ktyre
zonave kufitare sht e lidhur me shum vrasje. Nj vlla i
Petritit, lufttar i UK-s, u vra n nj shtpi n Gjakov, n
1999. Nj tjetr vlla, m i madh, ishte vrar nga serbt, n
kufi q n 1994. Ndrsa flasim me miqt tan, e ndjejm se
nj pal sy na vzhgojn nga larg. Nj burr te t 50-tat n
fillim sht i ndrojtur. Pastaj afrohet pak nga pak m shum,
duke dgjuar sesa duke folur. Quhet Lum Trzhnjeva, edhe

ky usta e murator i vjetr. Fatet e njerzve t ktyre anve, me

sa duket, jan fort t ngjashm. Edhe Lumit, njsoj si Petritit,
nj vlla i sht vrar nga serbt n bjeshk. Nj vlla, m i
vogl, tani sht n Franc. Ish-ushtar i UK-s, ai u paralizua
befas ather kur pushoi lufta. Tani dergjet n nj qytet t
largt, diku n Franc. Lumi nuk i ka aspak qejf muhabetet e
gjata dhe kafet pa fund. Ngrihet dhe ndahet me ne n skaj t

130

131

Amaneti i Lumit
Lum Trzhnjeva sht nj puntor i thjesht nga Tropoja e vjetr.
Nuk ka dashur t ik, si shumica e shokve t tij. "Edhe ktu jetohet,
madje jetohet normal, sikur n t gjitha vendet e bots". N lokalin
me katr tavolina t nj rrugice t gurt n Tropoj, m shum dgjohet
zhurma e rrebeshit t shiut, q hyn nga jasht sesa zri i burrave q
flasin pr t sotmen e t shkuarn. Lumi duket se nuk sht nga ata
q flet shum. Vetm pas do kohsh, do ta msojm historin e tij t
vrtet. Vllan e vrar n kufi n 1994, vllan tjetr me UK dhe
prpjekjet e prditshme pr t mbijetuar n nj vend, q e kan br
m shum t vshtir sesa 'sht n t vrtet.
Shiu, q ka nisur q n ort e para t mngjesit, vazhdon edhe pr
do koh, kshtu q, muhabetet e historit zgjaten disi gjat. Lumin
nuk e z vendi. Nuk sht msuar t rrij gjat n kafe pa br asnj
pun. Merr pak nga pak rrugn pr t dal. N prag t ders s
godins s gurt befas kujtohet: "O gazetar, a ka mundsi me ju than
nji fjal?" Sigurisht q fjala e Lumit t mbar duhet dgjuar, madje
me shum kujdes. "Shiqoni burra, nuk e di as prej ka jeni dhe as kush
ju ka ua - flet me z t ult malsori - nuk e di as pse jeni lodh e keni
ardh ndr kto male tona. Vetm kam nji fjal me ju than. Shkruni
tamam ka shifni e ka nigjoni e mos u kujtoni pr ne vetm kur po
pritkena e po vritkena. Tropoja ka boll me shkrua edhe po s'u vra
njeri...". Nj shtrngim duarsh mes nesh dhe Lumit sht m shum
se nj amanet. E ndjekim gjat tropojanin e gjat, ndrsa ecn mes
mureve t gurta, i krrusur nn peshn e rrebeshit t ftoht. Ai
shtrngim duarsh ishte njherazi edhe nj amanet dhn nj burri.
Radht e sotme e t tjera, q do t vijn m pas, jan shkruar me
ndjesin e mir q na ka ln ai shtrngim i thjesht duarsh.

lokalit t vogl t gurt. Amanetin e tij mund ta lexoni n nj

shkrim ktu ngjitur. Ndrsa Petriti, njsoj sikur ta dij se 'na
kishte thn shoku i tij, nis e tregon nj histori pr disa
ushtarak t kohs kur Majko pat nisur ndrtimin e rrugs
Tropoj-Gjakov. "N fillim erdhn t trembur dhe rrinin
vetm. Pastaj, si u njohn mir e mir me ne, jena ba miq t
ngusht. Edhe kur kan mbaruar punn, edhe kur kan shkuar
posht, kan gjetur kohn e kan ardhur me shum qef n
shtpit tona. Tani shkojm e vim si vllazn". Petriti kqyr
edhe nj her nga blloku yn. E ka me qejf q kt histori ta
din sa m shum vet q t jet e mundur.
"Kjo sht shkolla ku ka msuar Sali Berisha". Shiu ka
vendosur t bj pak pushim. Tani bashk me Petritin jemi
kthyer n qendr t Tropojs s vjetr. Bri nj xhamie, brenda nj
sheshi t rrethuar me nj lloj teli me gjemba, i afrohemi nj grmadhe
t gurt. Duhet t ket qen nj shkoll prej tre dhomash, shkolla
e vjetr e Tropojs. Tani n kmb mbahen vetm muret e jashtme
dhe nse askush nuk ta thot vshtir se t shkon mendja se
ktu dikur dgjohej zri autoritar i msuesit.
Pak minuta para se t ikte Lumi, na kishte thn se i ati i tij
kishte qen msues i Sali Berishs. "Baba ka pak koh q ka
vdek, porse m tregonte se Saliu nuk ishte nga ata q msonte
shum. Ka qen i vmendshm dhe me ato ka mbante mend
nga shpjegimi, ato i thoshte edhe n msim. Mbante mend
shum". E shfrytzojm kohn e mir q t bjm edhe nj
xhiro andej nga lagjet e poshtme t Tropojs. Nj karvan me
mushka porsa ka mbrritur. Fmij, gra e burra, nisin e heqin
rrobat e trasha t dimrit q i jan dashur pr n bjeshk. N
kto an ende disa familje jetojn kshtu, vers me bagti n
bjeshk dhe dimrit posht t mbyllur n shtpi. N nj kiosk
t vjetr, shohim nj kujtim t kohve t kaluara. Ktu shiten
ende paketa "DS". Bri markave t sotme t huaja, paketa e
Fabriks s Durrsit duket si e ndrojtur. Petriti ndjehet si i

zn n faj: "E mban shitsja thjesht pr fat, se nuk sht pr

t'u shitur". Nuk duam ta vm Petritin n siklet dhe vazhdojm
m tutje. Na mbetet peng t dim se sa shitet ende nj paket
"DS", por kjo nuk ka edhe aq rndsi. N t dal t Tropojs
s Vjetr, prball nj rrnoje, q na thon se sht ajo e fabriks
s dikurshme t tullave, ngrihet nj godin e lart. Mbase m
e mirmbajtura n t tr qytezn. Esht shkolla e mesme.
"Ktu ka qen drejtor pr shum koh vllai i Saliut, msues.
S'ka shum koh e vdiq n Bajram Curr". Vazhdojm m tutje.
Do t kishim dshir t takonim ndonj nga ata t pushtetit komuna sht fare ngjitur me shkolln e mesme - porse nj
mbledhje e Kshillit t Komuns q ka nisur q n mngjes i
mban njerzit brenda. Shohim vetm antar t kshillit, q dalin
pr pak minuta, rrufisin me shpejtsi ndonj kafe dhe ngjiten lart.
Me sa duket, dika e rndsishme po vendoset n at zyr.
Nga Tropoja n Prife, lagje e Vuidolit, ku jetojn Berishajt,
nuk jan vese pak kilometra. Makina befas nis e rnkon. Ka
kaluar nga asfalti fare i mir i rrugs Bajram Curr-Gjakov n
nj shteg t gurt, n t cilin duhet t bj shum kujdes.
"Eh, si bhet kjo rrug kur nis bora", pshertin nj nga miqt

132

133

tan. Kt histori do ta dgjojm edhe m pas. Pasi kalojm

disa kthesa t buta, para nesh hapet nj lugin e gjer. Ky
sht Lugu i Zi, nj fush ku Berishajt jan vendosur para
shekujve q nuk mbahen mend. Nuk e kemi t vshtir t
dallojm shtpit e para t gurta, ato jan fare ndan udhs.
Disa fmij na prshndesin nga dritarja. Nuk vonon shum
dhe nga porta e vjetr del nj burr. E kemi t vshtir t'ia
fiksojm moshn. Nuredin Berisha sht baba i katr fmijve,
dy djemve e dy ikave. Esht puntor i mirmbajtjes s rrugve
dhe merr diku aty te 10 mij lek n muaj. Esht njri prej 14
meshkujve t 6 familjeve Berisha q kan mbetur ende n
fshat. M i fundit pat qen larguar Sul Berisha, i biri i Zeqirit,
djali i "mixhs" s Sali Berishs. Nuredini jeton n nj krah t
kulls s vjetr. Pjesa tjetr sht duke u shembur pothuajse.
"Kulla do pun - pshertin Nuredini - pastaj ju e dini vet
kulla po s'u banojke nis e shkrihet pak nga pak". Shtisim pr
do koh n ato q tani mund t'i quajm rrnojat e kulls s
Berishs. E vetmja gj q sht shtuar ndr vite sht nj pllak,
q na kujton ndihmn q kjo kull u pat dhn ushtarve t
UK-s: Ndihmuan Kosovn, nderuan Tropojn... Disa zgavra
t thella kan zvendsuar tani shtpin ku pat lindur
Kryeministri i sotm i Shqipris. Ndonj ballkon prej druri
ende mbahet n faqe t mureve t gurta, por Nuredini nuk na
e kshillon t hipim mbi t. "E ka kalb bora e shiu burra,
s'kini 'ka bani aty". Nuk kemi vrtet se 't shohim m n
shtpin e lindjes s Sali Berishs. Nj nga djemt e Nuredinit,
Besimi, sht n klas t tret. "A do bahesh doktor si mixha
Sal", e pyet njri prej nesh. Besimi i vogl n fillim pohon me
kok. M pas, pas pak minutash, na z nga mnga: "A mos
asht ma mir polic?". Nuk e dim se 't'i themi. "Kryeministr,
polic a doktor, e rndsishme sht ta bsh mir", kshtu duhet
t'i ishim prgjigjur Besimit, q nuk na ndahet, porse tani kemi
mbrritur n shtpin e Aishes, nns s Nuredinit.

Esht nj shtpi e ndrtuar vetm para pak kohsh kjo ku

na pret Aishja, nuse n shtpi t Berishajve. N hyrje t saj, dy
klysh t vegjl bjn potere t madhe, njsoj sikur t ishin
nj tuf me qen. "E kan racn ashtu - shpjegon Nuredini jan qen t Sharrit. Kta edhe ujkun e mysin kur t'rriten".
Zbathim kpuct dhe hyjm n shtpin mikpritse t Aishes.
"A e mban mend doktorin e vogl?", sht pyetja q na vjen e
para ndr mend pas prshndetjeve t rastit. "E majkem, po
qysh se majkem men. Kur kam mrrit un, kam qen nuse e
nji mixhe t Sals. Saliu ather ishte vetm 13 vje. Ishte fmi
i dobt, porse gjithnji ka qen me libra n'dor. Edhe kur shkojke
pr dit n bjeshk me nann e vet, me t ciln ka qen fort i
lidhun. E kujtoj edhe kur u rrit dika ma shum. Ky e nja
katr shok t tjer ishin brbjek aso kohe (adoleshent n
dialekt) e vijshin e pishin duhan bash e n'dhom teme. Masanej
ka ik i vogl prej knej, shum i vogl. Megjithat i kemi rujt
lidhjet deri von. Sa koh q ishin njerzit e tija n Llug, nji
fshat ktu afr, i kem pas ue edhe hisen e vet. Edhe Liria dhe
fmijt kan ardh deri von. Po tash". E lem Aishen t zhytet
n kujtimet e saj dhe bjm adetin e shtpis. Nj kafe e fort
turke dhe nj kup raki, po aq e fort prej kumbulle, na serviret
nga e zonja e shtpis. "Raki Berishe" na duket nj gj fort interesante,
ksaj here n rolin e kuriozit e jo m t gazetarit. Rakia e Berishajve
sht e fort, nj raki e br pr t prballuar dimrin e egr, q po
nis t afrohet. Ndrsa pim pak nga pak rakin e fort, ndokush
prej nesh v buzn n gaz kur kujtojm alergjin e njohur t doktorit
pr rakin dhe pr gjrat e tjera q i bjn dm shndetit. Po
mbase "Raki Berisha" mund t ishte edhe nj mark fort e
suksesshme n treg. Njsoj si "Vodka Gorbaov" apo "Vodka Jelcin"
pr shembull. I lem menjher pas hamendjet dhe i kthehemi
edhe nj her biseds me plakn fisnike.
"far do t'i kishe than doktorit po t kishe mundsi ta
takoje?", e pyesim Aishen. "Paj ka t'i them, ai ka boll halle sa

134

135

t'i shtojm edhe kto tonat - prgjigjet e moshuara - kte punn

e rrugs q na bllokohet keq do dimr ai e din vet, s'ka 't'i
them ma. Kjo rrug na ndan nga bota sa her q bjen bor e
fort. Sala e di vet, e ka ba sa e sa her n'kam". N kt or t
pasdites, dritat ende nuk kan ardhur dhe ne nuk mund t
shohim ndonj edicion lajmesh. Do t kishte qen interesante
t ndiqnim bashk me njerzit e Berishs punn e tij t
prditshme. Q do t dilte n lajme, kt nuk e vinim aspak
n diskutim. "Si ndjehesh kur e sheh doktorin n lajme",
kmbngulim pr her t fundit. Plaka tund kokn leht:
"mallem, porse kam merak kur fillon e shan shum. Asnjiher
nuk asht mir me sha. Ai e din vet, por un bahem merak".
Ka ardhur koha t ngrihemi. Aishja e ka marr seriozisht at
shakan me rakin. Nj shishk me "Raki Berisha" sht br
gati pr ne. N t dal na zn syt nj pal opinga gome,
njsoj si ato q visheshin koh prpara. Bjm nj prov me
opingat e vjetra prej llastiku. Jan vrtet t lehta dhe t
rehatshme. Kush e di se sa larg mund t ecsh me to. Nuredini
dhe Aishja na prcjellin deri n xhaden e gurt. Besimi i vogl nuk
na ndahet deri te makina. Ne akoma nuk ia kemi thn at
prgjigjen: A sht m mir t bhesh doktor a polic? Posht
dallojm Fushn e Pashkve, vendin ku t part e krishter t Berishs
mblidheshin pr t festuar a pr t vendosur mbi hallet e
prbashkta. Mbi Lugun e Zi kan nisur t rrotullohen srish ret.
Marrim rrugn pr n Fierz. Histori e njerz t tjer na presin.

136

tropoja

Me traget mes shkrepave

hkmbi i thepisur mbi portin e Komanit, nis e

bhet gjithnj e m i vogl, derisa zhduket fare
pas nj kthese t fort t Drinit. Jemi mbi tragetin
q drgon udhtart nga Komani n Fierz. Kndej shkohet
pr n Tropoj. N fakt, m shum se emri traget, mjetit
ton i duhet thn autobus lundrues. Esht nj karkas
e vjetr autobusi e vendosur mbi nj vark metalike, q
udhton me durim pr plot dy or e gjysm mes
shkrepave q rrethojn Drinin. Pasagjert, aty rreth 60
vet, bjn gati 400 lekshat. Kaq kushton lundrimi.
Her pas here, autobusi yn lundrues ndalet pran ndonj
shkmbi t vogl. I ka edhe ai stacionet e veta. "Po
shtpit, ku jan", pyesim nj djal q sht nga kto
an. "Aha, a e din ku jan? E shef at malin atje larg tregon me gisht djaloshi i sjellshm - atje i kan shtpit
kta njerz". I ndjekim me sy malsort teksa zhduken
pas shkrepave t rrpirt duke trhequr me mund ndonj
bidon me vaj, a ndonj elektromotor. Duhen marr masat
pr dimr. Shumica e ktyre shtpive bllokohen pr muaj
t tr. Disa fmij lozin hareshm mbi kuvertn e
autobusit duke iu gzuar panorams s mrekullueshme
q na shoqron tashm prej do kohsh t mira. Ndonjri
prej tyre prkulet rrezikshm mbi parmakt e ult. Na
shkon ndrmend q trageti nuk ka as m t voglin mjet
137

shptimi. As ndonj komardare sado t thjesht. Vetm

Perndia ka dashur q t mos ndodh ndonj hata n ujin e
akullt t Drinit. M n fund, pas dy orsh e gjysm, na
duket se kemi mbrritur. Pasagjert e mbetur po bjn gati
antat, kurse nga larg kemi dalluar konturet e Fierzs.
Naim Caka sht nga ata tropojan q nuk kan dashur
ta braktisin Tropojn. Naimi do t jet udhrrfyesi yn
pr disa dit qndrimi. E takojm mes grupit me furgona,
q kan nisur tashm t mbushen me pasagjert e
paduruar pr t'u kthyer sa m par n shtpi. "Jemi q
jemi - propozon Naimi - a kthejm ktu n'Bujan te shpia
e Mic Sokolit?". Brenda pak minutash e shohim kulln
e rnd, t gurt, t rrethuar nga gjelbrimi i kumbullave
t njohura t Tropojs. Nj burr nga familja Mulosmani,
kta e kan n oborrin e tyre kulln, na fton me
przemrsi. Dera e kulls rnkon nga mundimi. Kush e
di se sa koh ka pa u hapur. Mikpritsi yn na prin n
kulln q sht ndrtuar q para m shum se dyqind
vjetve. Nj bust i madh prej allie i Mic Sokolit ndodhet
bash e n hyrje t saj. Mici, njeriu q i vuri gjoksin topave
t osmanve n 1878, duket sikur na shikon me habi
me syt e tij prej allie. "E 'doni q hyni n kohn
time?", duket sikur flasin buzt e tij t shtrnguara fort
nn nj pal mustaqe t strmdha. Bma, lapidar t
vjetr e t rinj dhe histori luftrash pa fund do t kemi
rastin t dgjojm gjat gjith udhtimit ton n Tropoj.
Mikpritsi yn na tregon me shqetsim disa t ara t
frikshme n atin e drunjt t kulls. "Askush nuk
kujtohet m pr kt shtpi-muze - pshertin malsori po vazhdoi kshtu pr nja dy vjet ktu keni me gjet vese
gur e kurgja tjetr". Pak metra m tej, nj tjetr kull
historike po tretet pak nga pak. Esht kulla, ku m 1943
u mblodhn prfaqsuesit e Kosovs dhe ku u vendos q

fati i Kosovs, me shpres bashkimi me Shqiprin, t

fiksohej vetm pas Lufts. Tito sigurisht q nuk i njohu
kto vendime dhe historia tragjike e Kosovs vazhdoi deri
n ditt tona. Ndahemi nga mikpritsit tan t Bujanit
dhe vazhdojm rrugn pr n Bajram Curri. Mbi kumbullat
e pjekura tropojane tani ka nisur t bjer nj ves shi.
Kalojn shpejt 14 kilometrat q ndajn Fierzn nga
Bajram Curri. Deri n 1952, ktu ishte fshati Kolgecaj.
Pastaj pushteti vendor kaloi nga Tropoja e Vjetr bash
ktu dhe Kolgecaj q ather thrritet Bajram Curri.
Esht koh dreke, kur mbrrijm n sheshin e qytetit.
Busti i bronzt i Bajramit dominon mbi kalimtart e
pakt q kan pun n kt or. N krah t tij, muzeu i
rrethit, dikur nj godin fort e mbajtur, nuk sht gj
tjetr vese nj godin q pret rrnimin me durim. Vetm
n katin e saj t par ka pak gjallri. Esht nj bilardo e
frekuentuar fort nga t rinjt. Dika m tutje, nj fush
e braktisur sporti dhe nj park fmijsh, kan mbetur si
kujtime t kohs kur qyteti funksiononte vrtet si i till.
Qetsin e ktyre orve t dreks e prish vetm kuisja e

138

139

nj qeni. Kush e di se 'dreqin e ka uar q t qaj n

kt or t dits.
Pasdite kemi rast t njihemi me miq t tjer tropojan.
E bjm nj xhiro n bulevardin e gjer, q mbaron
shpejt. N t dyja ant e rrugs, kafenet jan t
mbushura plot. E ndrsa nis e errsohet, ulemi edhe ne
diku pran qendrs. Ktu njihemi me Ibrahim Malajn.
"Mixha Brahim" merret me historin e krahins s tij q
prej shum kohsh. Me nj saktsi t habitshme mban
mend pjestart e fiseve t Tropojs deri n detajet edhe
m t holla. N kto an t shkruarit e historis nuk
sht thjesht shuarje kurioziteti, por edhe nj gj fort
utilitare. Pjestar t t njjtit fis edhe n shum breza
nuk mund t martohen mes tyre. Jasht errsira, q ka
nisur t bjer, i bn edhe m t nxirosura dritaret e
shtpive t braktisura. Zyrtarisht, qyteti ka afr 10 mij
banor, porse shum kan ikur q me koh. mimi i
apartamenteve, n varsi t afrsis me qendrn, luhatet
nga 800 mij deri n 1,2 milion lek.
"E shikon at ballkonin e lyer me glqere - bn me
dor nj nga miqt tan - bash atje fluturoi trupi i nj
djali, q vran me bomb para do kohsh". Esht vrtet
nj ballkon n katin e tret prball nesh, q dallon nga
t tjert. Bomba pat shprthyer m shum se njqind
metra m tutje. Familjart e llahtarisur pan befas n
ballkonin e tyre trupin e masakruar t t riut. Shpresuan
se me glqere do t'i shlyenin njollat e ksaj historie t
lemerisur, porse glqerja vetm sa u kujton ende kalimtarve
gjmimin fatal t asaj bombe. Kpuct e viktims tjetr i
gjetn edhe m larg akoma, n oborrin e shkolls.
Mbi 240 t rinj kan humbur jetn q nga 1997 e
deri tani n nj luft t pakuptimt klanesh q prfshiu
Tropojn. Tani, duket krejt qetsi. "Do Zoti e nuk fut

duart politika, se ajo i nxit kto pun", pshertin njri

prej miqve tan. Bisedat ndrpriten hera-hers nga
celulart. Esht ndonj koleg i merakosur q pyet se ku
jemi e si jemi. "Pa merak - sht prgjigjja - t paktn
ktu jemi shum m qet se ju n Tiran". E bjm edhe
nj xhiro tjetr n nj rrug t gjer t qytetit. Nga
trotuari i errsuar shikojm vezullimin e llambave n
shtpit e tropojanve. Kush e di se 'historira njerzore
fshihen pas gjith ktyre vezullimeve.
N Bajram Curri zgjohen hert. Zhurma e mpreht e
ekspresit dgjohet q n ort e para t mngjesit. Kafenet
jan t mbushura plot dhe burrat bhen gati t bjn
ndonj pun. Bhemi gati edhe ne pr ditn ton t dyt
tropojane. Ktu vazhdon ende ai mngjesi i famshm i
dikurshm: "kafe-frnet". Disa polic gajasen teksa
dgjojn bmat e Paloms dhe t Aldos. "Shyqyr q e
kan me nge - thot me shaka njri prej nesh teksa
ohemi - sht pun dreqi kur ka pun policia".
N Bajram Curri do gj t kujton Kosovn. Jo vetm
copza bisedash t thna me nxitimin e atyre q punojn
kndej e andej kufirit, por edhe targat e makinave, madje
edhe disa nga prodhimet ushqimore jan shenjat e para
se tregu i vjetr, i prbashkt, ka nisur t rikthehet dhe
bashk me t edhe shpresa pr nj jet m t mir. E
para rrug automobilistike i ka ardhur Tropojs pikrisht
nga Gjakova. Jo m kot e gjith krahina quhet Malsia e
Gjakovs. Historikisht, qyteti kosovar ka qen zemra e
t gjith jets s krahins. Fijet u pren qkurse Gjakova
mbeti matan kufirit dhe jeta e malsorve t Tropojs u
b gjithnj e m e vshtir. Ishte njsoj si t'i hiqje
Shkodrn Malsis s Madhe. Me kto mendime, bashk
me Ibrahimin dhe Naimin, i kalojm ato pak dhjetra
kilometra q ndajn Bajram Currin nga pika kufitare e

140

141

Qaf Morinit. Esht nj rrug fort e mir kjo e reja, e

financuar nga qeveria shqiptare dhe e ndrtuar nga nj
firm kosovare. Kujtimi i gropave t mundimshme dhe i
udhtimeve t strgjata ktu harrohet. N kufi ka lvizje
t madhe. Matan kufirit doganiert kosovar
kontrollojn me kujdes makinat q hyjn e dalin. Pak si
m n distanc, por gjithnj vigjilent, "ustallart" e
UNMIK-ut, shohin se 'bhet n kufirin shqiptaroshqiptar. E kthejm nga nj "energy drink" n nj lokal
aty afr. Kondicioneri sigurisht q sht bler n Gjakov.
E dallojm sakaq markn "Gorenje". Nj fabrik e firms
sllovene funksiononte para lufte pikrisht n periferi t
Gjakovs. Ndrsa kthejm gllnjkn e fundit t pijes
freskuese, ndjekim me sy disa ustallar tropojan, q
shpejtojn pr n kantieret e Kosovs. N fund t shishes,
tashm bosh, dallojm "Made in Kosovo".
Nga kufiri deri n Fierz, nuk na ndajn vese pak
minuta udhtim. "Prse t mos kthejm edhe nj her
n Fierz?", pyesim Naimin dhe Ibrahimin. "Po bre
burr, qe ku mrritme", pohon Ibrahimi. Ecim pr do
kilometra paralel me Valbonn. Lumi prfundon n
Drin, pikrisht fare afr Fierzs. Kjo e ka ruajtur ende
at pamjen prej qyteze t kohs s socializmit. Po ato
pallate t pa suvatuara dhe po ajo rrmuj n qendr,
njsoj si dikur kur punonin dhjetra mijra puntor.
Sigurisht edhe n Fierz duhet "br adeti". Ktu
njihemi me djalin e nj njeriu q ka qen i njohur n
krejt zonn, me djalin e Hoxhs s Dushajt, njrs prej
dy lagjeve t Fierzs. "Shyqyr q njohm edhe n Tropoj
nj burr me mustaqe", bjm shaka, duke para mustaqet
e tij t rregulluara me kujdes. "Aha, kan shkue ato kohna
more djem - prgjigjet miku yn me humor - tashti po
na e kaloni ju atje posht n'Tiran".

E bjm nj xhiro matan urs q lidh dy lagjet e

Fierzs. N fillim nj grumbull rrnojash, ku dergjen
disa autobus t ndryshkur na kthejn srish n kohn
kur ktej lvrinin me mijra puntor, pastaj hasim n
nj lagje t vogl, me siguri, dikur e puntorve t
hidrocentralit. Disa fmij i kan kthyer rrnojat e kohs
s socializmit n pronat e tyre. Disa tullumbace t
improvizuara - qese q vrviten nga era - jan t vetmet
ngjyra q mund t mbash mend nga ai peizazh i trisht.
Ja ku jemi m n fund prball digs s hidrocentralit
t famshm. Nj heshtje e thell sundon gjithandej.
Vetm disa dhi kullosin pa e prishur terezin n barin
q ka mbir ans digs. E kundrojm gjat kt dig. A
vrtet nga ky mal prej betoni varet n nj mas t madhe
fati i drits q hyn n shtpit tona? Sigurisht q po.
Por, mbase ca nga lodhja q ka nisur t ndjehet, ca nga
q jemi disi larg saj, e ca ngaq dhit e vetmuara na e
shtojn edhe m shum at ndjenjn e harress, neve na
duket sikur jemi n nj vend tjetr, t largt.
Gjat kthimit pr n Bajram Curri, nj tjetr
monument na shfaqet para syve. Nj lufttar i bronzt
jep kushtrimin me pushkn n dor. Jan varret e
dshmorve. M pas do shohim se, n fakt, tani jan
ish-varret e dshmorve. Nj plak, q po thur triko,
habitet kur na sheh duke ecur mes varreve. "Kush ju ka
ue?", pyet plaka e ngrat dhe uditet edhe m kur merr
vesh se "s'na ka ue kush, po kemi ardh vet" e se "s'kem
asnji tonin ktu ndr kto vorre". Ajo ngre supet dhe
kthehet te delet e saj, ndrsa ne vazhdojm t ecim mes
pllakave t thyera tashm pa emr. Vetm mbi njrn
prej tyre arrijm t lexojm qart: Jaho Salih Mulosmani.
Dikush e ka rishkruar emrin mbi pllak. "Esht kushriri
i t burgosurit t njohur", na shpjegojn miqt tan.

142

143

Thuajse kudo, n do dyqan, n do lokal, madje edhe

n shum makina, gjetm portretet e dy mjekrthinjurve.
Portretet e tyre t kudondodhura shikonin disi me
ftohtsi jetn e pasardhsve t tyre. E meq jan portretet
m t njohura n Tropoj, nuk mund t rrim pa pyetur:
Cilt jan kta dy burra? Miqt tan kthejn kryet t
habitur: "A nuk i njihni Dervish Luzhn e Rexhep Belin,
a? Po ju s'ditki fare nga Tropoja".
Dervish Luzha e Rexhep Beli duket se kan qen nj
lloj kleriksh popullor, prej atyre q populli u mvishte
veti udibrse. T dy kan vdekur n mosh t thyer q
para 1990 dhe vendet ku ata jan varrosur jan objekte
pelegrinazhi pr tropojan e kosovar t t dy besimeve.
Historit e bmave t t dyve jan pa fund. Dervish
Luzha, pr shembull, ishte i njohur pr gjetjen e
burimeve t ujit. Atje ku ai thoshte se ka uj, uji do t
dilte se s'bn. Dervishi duket se ka qen edhe nj usta
fort i mir urash, pr t cilat kishin aq nevoj malsort.
Madje Rexhep Taruki, ky ishte emri i tij i vrtet, u pat
regjistruar si partizan ather kur u themelua Brigada
XXV n Tropojn e Vjetr. "Por aq sa mirsina q banin
aq edhe inat t itht kishin. Me t'nam ata t dy, ishte
gja fort e rand", tundin kokn bashkbiseduesit tan.
Sipas rrfimeve t kohve t para, n kto an kishte
ardhur dikur Liri Belishova, ather n kulmin e
pushtetit t vet. Nuk dihet mir prse, porse Liria qenka
zn keq me Dervish Luzhn dhe ather plaku e "ka
nam", pra e ka mallkuar. Nuk ka kaluar shum koh
dhe pr Lirin ka nisur nj histori e pafund vuajtjesh.
Ndrsa ne flasim, nga muri prball na shohin
portretet e menduara t dy njerzve t mir t Tropojs.
Kush e di se far do t mendonin tani pr pasardhsit e
tyre po t ishin gjall? Apo m mir q vdiqn pa e par

prgjakjen m t fundit t vendit t tyre? Ktu grupi yn

ndahet m dysh. Njra pal thot se po t ishin ata gjall,
gjrat do t kishin vajtur m pr mbar dhe, pala tjetr
thot se m mir q vdiqn, sepse do t ishin mrzitur shum
po t kishin par e dgjuar kto historit e fundit. Hajde
merre vesh. "Merre si ta marrsh", sht kjo pun.
Kalojn shpejt tri dit n Tropoj. Koha mbushet me
vende t reja, me njerz e miqsi, me histori dhe me
mikpritje pafund. Por sidomos me at sensin e mir q
t ln njerzit q shpresojn pr m mir. Kt
mendojm, ndrsa ecim nga hoteli yn drejt sheshit ku
nisen furgont pr n Tiran. Njerzit kan nisur t dalin
q pa gdhir. Shofer e pasagjer bisedojn me z t ult
n qendr t qytetit, q ende fle. Siluetat e tyre i shohim
q nga prtej xhamave q jan mjegulluar nga bryma.
Qent e rrugs, q kthehen nga ekspeditat e tyre t nats,
duket sikur jan m t sigurt pr ditn e re q i pret.
Nuk e kan gabim. Me barkun plot do qenie ndjehet
m e sigurt. Nj makin frenon befas para kmbve tona.
Esht miku i mir Naim. Nuk do t na ler vetm n
ort e pritjes derisa t niset trageti.
Kthimin do ta bjm me at q e quajn "trageti i
madh", pra me at q mbart edhe makinat. N portin e
vogl ka nisur t formohet radha e gjat e makinave. Nj
furgon policie pret si gjith t tjert. Nga kto an nuk
e kan edhe aq qejf q t bsh sikur ke ndonj nxitim t
madh duke u munduar t'ia hedhsh tjetrit.
Pas ndonj or pritjeje, m n fund, puntort ngren
litart e trash. N kabin, njerzit jan mbledhur pr
t'i shptuar t ftohtit t vjeshts tropojane. Nj burr
me z t trash po u shpjegon disa shokve se si i ka
zgjidhur Amerika disa halle t saj dhe se si kjo mund t
shrbente edhe si shembull pr t zgjidhur hallet tona.

144

145

kanina

"Bash mir e ke - dgjohet nj z nga sedilja ngjitur - po

a din gja a shitet byrek te ky trageti?". Ztrashi e shikon
me inat bashkudhtarin, por, sido q t jet, nuk e hapi
m at muhabetin e Ameriks. Trageti i Fierzs rrshqet
ngadal drejt Komanit. Mbi shkrepat ans Drinit, dielli
ka nisur t dal pak nga pak dhe ne, pasagjert, tani
ndjehemi m pak t mrdhitur.

N ballkon mbi Vlor

j shi i fort, q na ka shoqruar gjat t gjith

rrugs, porsa ka pushuar. Ndrsa ngjitemi prmes
kodrave t strmbushura me ullinj, shohim posht
Vlorn, q vezullon n an t detit. Pak m tej Karaburuni
dhe Sazani na bhen edhe m t afrt nga ajri fare i
kthjellt. Jemi nisur pr n Kanin, fshatin e njohur
historik t Vlors. Makina i prshkon vetm n pak
minuta kilometrat e pakt q ndajn fshatin me kala nga
qyteti i zhurmshm. Ja ku jemi bash e n qendr t
fshatit. Jan ort e para t paradites. N dyqanet e fshatit,
rrall e tek shohim ndonj kalimtar, q e ka marr me
nge pazarin. Q matan xhamave, syt e shitsve sikur
gjallrohen nga ardhja jon. T paktn ndonj paket
cigare do ta blejn, do t ket menduar ndonjri prej
tyre. Por, ne cigaret i kemi bler q n Tiran dhe mezi
presim t takojm miqt e vjetr, q t na shoqrojn n
pjest m t mome t fshatit.
T part q takojm jan t moshuarit. Vetm prplasja
e gurve t dominos dhe ndonj pshertim e lshuar
her pas here sht shum pak q t na lejoj t themi se
kaninjott e moshuar po bjn muhabet. Ndonjri prej
tyre i ngre syt si me prtes drejt t ardhurve, por i
trheq sakaq, shoku q ka n krah e trheq nga mnga:
H ore, do lua ti apo. Vendosim q t mos ua

146

147

prishim lojn pleqve simpatik dhe nisim t shohim ato

ka kan mbetur nga historia e gjat e Kanins.
Jo ore jo, nuk e hap dern un se kshtu m kan thn
djemt. Po m than ata, po. Prisni sa t kthehen nga Vlora.
Nj i moshuar duket fort i vendosur n ato q thot. Plaku
sht pasardhs i nj familjeje t vjetr kleriksh halveti.
N oborrin e tij sht vendosur nj nga monumentet m t
vjetra t Kanins, nj tyrbe e kohs s par osmane, me dy
varre pashallarsh q nderohen shum nga e gjith krahina.
Plaku i ngrat duket se thell brenda vetes do t donte ti
ndihmonte djemt q kan ardhur nga larg, porse e
do, kshtu jan urdhrat dhe n kto ant urdhri duhet
zbatuar, sidomos kur ky jepet nga vet djemt. Nj tjetr
i moshuar na e bn me krye: Hajdeni me mua. Un po
ndrtoj nj shtpi aty ngjitur, q lart mund ta fotografoni
tyrben si tua ket qejfi juve.
Ngjitemi me vshtirsi mbi nj shkall t drunjt
muratorsh, q na shpie n katin e dyt t godins prej
betoni. Plaku nuk sht gabuar. Nga betoni i grinjt, tyrbja
e zhytur n gjelbrim duket fare mir. Duket ca e lodhur
nga pesha e shekujve q mban mbi shpin, porse, gjithsesi,
mbahet ende n kmb. Shoqruesi yn na shpjegon se
pikrisht n kt vend jan varret e t parve t familjes
Vlora, prej nga doli m pas vet Ismail Qemali. T jet e
vrtet? Nse sht kshtu ather pikrisht ktu duhet t
jen varrosur Gjegju Sinan Pasha dhe i biri, Mehmet beu.
Gjegju Sinan Pasha pat qen admiral i madh (Kapu-derja)i
Perandoris Osmane. Ai kishte zbarkuar n Vlor e Kanin
n krye t nj flote prej 300 anijesh pr t rivendosur n
kto zona pushtetin e sulltanit q kishte nisur t luhatej.
Gjegju Sinan Pasha ishte vrar n nj prleshje me nj flot
t krishter, q hyri befas n Gjirin e Vlors, n 1503. Pas
tij vendin e qeveritarit n Kanin e zuri i biri, Mehmet

Beu, q vdiq n 1533 dhe q u varros n krah t t atit.

Vet populli i krahins i ishte lutur sulltanit pr ta emruar
n krye t vendit. Pas tij, sundimi i Vlors e Kanins u b
nj shtje thuajse familjare e familjes Vlora-Sinanaj.
Nj si pun lapidari i pambaruar na trheq vmendjen.
Po ky sht?, pyesim mikun ton. Ktu, n oborrin
e vendit t shenjt ishte varrosur Ismail Qemali n 1919
- na shpjegon kaninjoti - e kishte ln vet amanet se

148

149

Rugina, princesha e fundit

Ajo ishte sundimtarja e fundit e krishter, q sundoi q nga
lartsia e kalas. I ati i saj, Balsha Balshi, ishte vrar vite m
par n luft me nj drgat t frikshme turke. Burri q pat,
malazezi Mrksha Mrkshi, kishte m shum qejf t shtiste oborreve
t Dubrovnikut a t Venecias sesa t rrinte n shkrepat e Labris.
Mund ta imagjinojm fare mir vetmin e saj, q duhet t jet
br edhe m e nxirosur nga grija e gurve t kalas.
Duhet t jet ndjer edhe m vetm dhe m e friksuar kur i ka
mbrritur mandata e vdekjes s t shoqit. Troku i kalorsve osman
po bhej gjithnj e m i afrt, kurse t gjitha prpjekjet pr t
krkuar ndihm nga Venediku kishin rn n vesh t shurdht.
Rugina i pa pr her t fundit muret e kalas nj nat t
shtatorit t 1417. Ndrsa jeniert e Evrenoz Beut i ngjiteshin
pak nga pak faqeve t kodrs, ajo bashk me nj grusht besniksh
mori rrugn e mrgimit. Deri von, nj shkmb i veuar n Qafn
e Llogoras quhej "Shkmbi i Rugjins". Endrra e saj m e madhe
mbeti q t varrosej n dheun e vet. Edhe kur u nis nga Himara
pr n Korfuz, urdhroi q hambarin dhe kuvertn e anijes ta
shtronin me dhe Labrie. Princesha u mundua ta rimarr edhe
nj her Kaninn, porse prpjekjet e saj shkuan kot. Emri i saj
prmendet pr her t fundit n 1422. Eqerem bej Vlora n t rit
e tij e pat par pllakn e varrit t saj n nj manastir t shkatrruar
n Korfuz. Mbi varr shkruhej: "Ktu pushon nga vuajtjet e ksaj
jete shrbtorja e Zotit, Rugina, n tokn e vet". Dikush ishte
kujdesur q t'i plotsonte amanetin.

donte t varrosej ktu. Pastaj n kohn e Zogut, n 1937,

kur u festua 25-Vjetori i Pavarsis, varrin e zbritn
posht n Vlor. Ktu ku jemi do bhej nj si lapidar,
por ai nuk mbaroi kurr.
E shohim edhe nj her tyrben e vjetr mbi 500 vjet.
Posht na pret srish plaku i vendosur. Mos ma merrni
pr keq djema. Sa t vijn djemt, do ta zgjidhim kt pun.
Kshtu m kan thn, kshtu po bj, pa t ishte pr
mua. Ndahemi me plakun e mir q vazhdon t
qndroj te porta e rrethimit t ri t tyrbes njsoj sikur t
doj t thot: Sa t jem un. Pleqt e tjer e kan
mbaruar edhe lojn m t fundit t dominos. Largohen
nj nga nj drejt shtpive t gurta. Ndonjri prfiton ti
hedh ndonj qesndisje shokut t tij vigjilent.
Kastrioti sht nj mik i vjetr. Veprimtar i kahershm i
vatrs s kulturs, drejtues i grupit folklorik t fshatit, ai
sht nga ata njerz q flasin pak e punojn shum. Pasioni
i tij m i madh ka qen jet e mot historia dhe folklori i
fshatit t tij. Kai na pret me krah hapur. Bashk me t
nisim nj shtitje n rrugicat e gurta t Kanins. Mbase m
e vjetra, shtpia e Kujtim Hamzarajt, ruan ende mbi
shpinn e saj t gurt, dika m shum se dyqindvjeare
simbolet e nj kohe, kur fshati krenohej duke thn: Jemi
fshat agallarsh. N qoshet e mureve ende jan t dukshme
disa simbole pagane, diku nj gjarpr, q thuhej se ruante
shtpin nga syri i lig, diku nj dragua n form t
uditshme. N shtpi sundon heshtja. Nj dry i madh i
lidhur n der na bn me dije se t zott duhet t jen
diku n Vlor. Mjaftohemi vetm me disa fotografi nga
jasht dhe marrim udhn drejt nj shtpie tjetr, t
ndrtuar nga i njjti fis i vjetr.
Te Telo Fejzaj n fillim na duket se do t kemi m shum
fat. Nn harkun monumental prej guri, porta duket si

gjysm e hapur, porse trokitjeve t forta t Kastriotit edhe

ktu nuk i prgjigjet askush. Kush e di se ku jan n ndonj
qok, pshertin Kastrioti. Pr fat, n kt shtpi kemi rast
t bjm disa foto m tepr, nga oborri, t paktn. N
shtpin e madhe, dikur t Hamzarajve, ishte strehuar pr
shum koh garda e par e s pars qeveri shqiptare, garda
e Ismail Qemalit. Gjysma e shtpis s madhe sht
rrnuar, porse muret e trasha n pjesn e banuar mbahen
ende n kmb dhe jan n gjendje fare t mir. Gjat
Lufts s Vlors, n 1920, shtpia, sikurse krejt Kanina,
u bombardua keqas nga italiant. Muret e saj t gurta
ende ruajn ndonj shenj plage t asaj kohe.
M n fund gjejm njerz n njrn prej shtpive t
vjetra. Sazan Sadiraj me t shoqen kan vite q banojn n
nj shtpi dyqindvjeare, t shpallur prej kohsh Monument
Kulture. Bashk me plakn e Sazanit rrotullohemi n
shtpin e gurt. Nj pal shkall prej guri t palatuar na
ojn lart, atje ku dikur kan qen dhomat kryesore t
shtpis. Plaka mundohet t liroj shtpin nga plakat e
shumta t fmijve, q kan mbuluar oxhaqet e vjetra.

150

151

Pasaporta e nj kalaje
Shekulli X pas Krishtit prmendet n literaturn bizantine.
Shekulli XII pas Krishtit prmendet edhe n eposin frng,
"Chansons de Roland".
1081 pushtohet nga normant t komanduar nga Boemundi
dhe m von nga Robert Guiskardi.
1204 bhet pjes e Despotatit t Epirit.
1258 bie n zotrimin e Manfred Hohenshtaufen, Mbret i
Napolit dhe i Sicilis.
1272-1284 zotrohet nga anzhuint.
Perandori Andronik (1296-1341) rikonsolidon sundimin
bizantin mbi kala.
1345 pushtohet nga serbt.
1350 Stefan Dushani emron despot n Kanin Jan Komnen
Azenin, vlla me carin e Bullgaris dhe me caricn Helena t
Serbis.
1363 Jan Azeni vdes nga epidemia e murtajs q bie n
Kanin.
1363 sundimin e merr Aleksandr Komnen Azeni.
1372 pushtetin e kishte Balsha Balshi.

1385 vritet Balsha n luft me nj ekspedit turke n fushn e Frakulls.

1385-1391 sunduan Komnena dhe Rugjina, e veja dhe vajza
e Balshs.
1391 Rugjina martohet me Mrksha Mrkshi, djali i princit
t Malit t Zi.
1414 vdes Mrksha Mrkshi. Sundimi i kalon Rugjins.
1417 osmant e komanduar nga Hamza bej Evrenozi
pushtojn Vlorn dhe Kaninn.
1434-1468 lirohet dhe pushtohet disa her nga shqiptart
dhe osmant.
1467 pushtimi definitiv i kalas, q shndrrohet n qendr t
Shanxhakut t Vlors.
1485 vjen n Kanin e Vlor, Gjegju Sinan Pasha, themelues
i familjes Vlora.
1538 kalaja vizitohet nga Sulltan Sulejmani i Shklqyer, i
cili urdhroi meremetimin e saj.
1916 n kala vendosen trupat italiane.
1919 varroset n Kanin Ismail Qemali.
1920 italiant bombardojn rnd kalan.
1941-1944 baz ushtarake e italianve dhe gjermanve.
1945-1990 zon e ndaluar ushtarake.

Tavanet kan nisur t marrin nj hark t frikshm.

Monumenti i Kulturs nuk na duket edhe aq n form.
Ah, more biri i nns kan ardhur ata t Monumenteve
t Vlors dhe e kan par nis e tregon plaka - na than se
duhen dhn para nga Tirana q t bhen disa punime. Me
sa duket, parat nuk ia dhan. Kshtu q, kemi mbetur
kshtu, as lart, as posht. Jasht nj nga muret e vjetr
mbajts ka nisur t marr nj hark goxha t dukshm.
Xha Sazani, aty afr t 70-tave, dhe e shoqja kan 11
fmij. E tregon me krenari t dukshme se gjat gjith jets
s tij prej t rrituri ka qen ushtarak n Karaburun. Shum
nga fmijt e tij jan prej vitesh n emigracion, sa n Greqi,

sa n Itali. Me Sazanin e Kastriotin rrim nj cop her

duke biseduar pr jetn e sotme n Kanin. Kan ikur,
kan ikur, por edhe kan ardhur e do vin, se kemi vend t
mbar ne, thot Sazani, duke br me kok nga nj shtpi
q po ndrtohet krejt e re fare ngjitur. Pastaj t dy i hyjn
nj bisede t gjat, q ka lidhje me kngn. Q t dy jan
marr me grupin polifonik t fshatit. Tani jan t knaqur
se djemt e Kanins kan ngritur nj grup t ri, q kto
dit po jep koncerte n Kosov.
Ndrsa t mdhenjt flasin, nj djal fare i vogl nuk i
ndahet nj traktori t parkuar n oborr. Esht Kristi, nipi i
Sazanit, q ka ardhur nga Greqia t rrij ca koh te gjyshi.

152

153

Kt do ta bj gjyshi ngritsh peshash, thot Sazani

krenar. Djali i vogl ka nisur t prtyp nj goxha fet
buke nn hijen e shtpis dyqindvjeare t gjyshit.
Sigurisht, as q e ka fare mendjen te bisedat e gjyshit
dhe shokve t tij. Vazhdon t haj me syt e ngulur
fort te traktori, t cilin ndrron ta ngas shpejt. Esht
koh dreke dhe nga deti ka nisur t fryj nj puhi e leht.
Esht koha m e prshtatshme pr t shkuar n kala.
Kalaja e Kanins edhe pr pak koh nuk do t jet m.
Kjo sht prshtypja e par sapo shikon nga posht muret
e saj, q kan nisur t shndrrohen n grumbuj gursh q
rrshqasin posht drejt fshatit. N fakt, rrnimi i saj ka
nisur q hert. Qkurse gurt e banesave t brendshme u
prdorn pr t ndrtuar shtpit e fshatit, qkurse u banua
nga ushtar e njerz q nuk kishin edhe aq lidhje as me
fshatin dhe as me at vet, qkurse pushtues t ndryshm e
bombarduan pa mshir. Duket se Kanina ka vendosur t
ndjek fatin tragjik t nj kalaje tjetr t zhdukur, asaj t
Skels n Vlor. Kjo e fundit qe projektuar nga Arkitekt
Sinani n shekullin XVI. U mbajt n kmb deri n 1906,
kur gurt e saj u prdorn pr t shtruar rrugn VlorSkel. Prej saj kan mbetur vetm disa skica t trishta ndr
disa libra t vjetr. Vet Kalaja e Skels ishte ndrtuar me
gurt e nj kalaje tjetr, m t vjetr, asaj t Aulonsit, q
ndodhej diku afr Zvrnecit. Me sa duket, fati i kalave,
nse pasardhsit nuk vendosin ti ruajn, qenka i parathn:
Jeni ndrtuar pr koh lufte, andaj nuk keni m vend n
koh paqeje. Porse vrtetsia e ksaj logjike varet nga fakti
nse pasardhsit kan vendosur t ken a t mos ken kujtes
historike. Andej nga Instituti i Monumenteve n Tiran
mund t din me siguri dika m shum.
N kala t on nj rrug q gjarpron nga ana e pasme e
kodrs s saj. N kt an, nuk ka m mure rrethuese dhe

vetm ndonj pjes kalldrmi apo ndonj shesh q duket se

e ka br dora e njeriut mund t na bj me dije se tashm
kemi hyr n territorin e kalas. Nj marinar i mrzitur
lviz kur na sheh. Pika m e lart e kalas sht ende nj
pik e rndsishme pr ndrlidhjen e Marins. Deri m
tani ne dhe marinari i vetmuar jemi t vetmet qenie t gjalla
q lvizin n sheshet e kalas. T mbshtetura n mur
mbahen ende disa godina t ndrtuar nga vet gurt e
kalas. Jan mbetjet e repartit m t fundit ushtarak,
atij t kohs s komunizmit. Ndrsa prpiqemi t lexojm
nj parull gjysm t fshir q fillon me Lavdi, na
kujtohet fare mir se kalaja ishte territor i ndaluar pr
civilt pr shum koh. Posht nesh shfaqen n pllmb
t dors Karaburuni, Sazani, Vlora dhe Zvrneci deri n
Panaja. Nj traget sapo sht nisur nga porti i Vlors. Ai
l pas nj vij t shndritshme, t bardh.
Vetm njra prej tre portave t dikurshme mbahet ende
n kmb, Porta e Beut n murin jugor. Mbahet n
kmb, mbase sht nj term disi i ekzagjeruar, sepse nga
porta e vjetr madhshtore ka mbetur vetm njri krah dhe
nj pjes e kalldrmit q t fuste n kala. Majtas e djathtas
ports, muret kan nisur t rripen pak nga pak nn trysnin
e reshjeve dhe t bimsis, q ka nisur t harliset edhe mbi
to. Nga porta t zbret posht nj monopat i gurt, q duket
se prdoret pr t hedhur dhe plehrat. Shtegu n muajt e
reshjeve kthehet n nj prrua t vogl, q nuk sht vshtir
t kalohet. Dy gomer po kullosin qetsisht fare rrz
mureve. Kta e kan mir bn shaka njri prej nesh
kta nuk duan tia din as pr histori e as pr keqardhje pr
monumente q nuk do t jen m. Gomart na shoqrojn
me sy derisa zhdukemi n nj kthes t monopatit. Po ju
more?, duket sikur thon syt e tyre t habitur.
E kalojm brenda pak minutash rrpirn e shkurtr q

154

155

ndan kalan nga lagjja e par e fshatit. Na bjn prshtypje

disa shtpi t reja. Dyert e mbyllura me zinxhir t
ndryshkur tregojn se shtpit nuk banohen t paktn q
prej disa muajsh. Vazhdimisht kalojm mbi grumbuj
gursh q zbresin q nga muret e larta. N fshat, mbi rrugn
e asfaltuar, kan nisur t mbrrijn furgont e par nga
Vlora. Kaninjott po kthehen n shtpit e tyre. Ne marrim
drejtimin e kundrt. E shohim edhe nj her vezullimin e
Vlors t prshndritur nga e kaltra e thell e detit. Brenda
pak minutash jemi srish n rrmujn e qytetit t madh.
Udhtimi n histori ka mbaruar.

156

preza

Kalaja q pret aviont

akina l pas rrugn q lidh Vorn me Rinasin

dhe nis e ngjitet n nj rrug t ngusht, porse
t asfaltuar. Befas bhet heshtje e thell. Nuk
ka mbetur m asnj shenj nga zallamahia q kemi ln
pas. Tek-tuk dgjohet trokitja e brisht e ndonj pike shiu
mbi trungjet e ullinjve. Jan kta, ullinjt shekullor, t
vetmit personazhe q do t na shoqrojn deri n qendr
t nj fshati t madh. Ktu po, ktu dgjohet edhe nj
her zhurma e makinave, t ciln pr pak desh e harruam.
Disa t rinj, pran nj furgoni, thrrasin njri-tjetrin.
Nxitojn t zbresin posht, 20 kilometra m larg, n
Tiran. Pleqt rrufisin me nge kafen e prditshme. Esht
mngjes. Jemi n Prez, njri prej fshatrave m t njohur
t krejt krahins s Tirans. Hera-hers ndonj avion na
kalon mbi krye. Posht n fushn e gjer, q shpaloset
posht kodrs s Prezs, sht Rinasi.
Agim Daci, agronom nga profesioni, sht sekretari i
komuns. E takojm n ndrtesn e vogl t zyrave t
komuns, fare n kmb t kalas s vjetr mesjetare.
Agimi na pret me dashamirsi n zyrn e tij. Nuk i ngjan
stilit t burokratve, q friksohen kur shohin ndonj
gazetar n der, prkundrazi. Nga Agimi kemi rast t
msojm dika m shum pr shifrat e Prezs. Komuna
prfshin shtat fshatra, q bjn afrisht 6 mij banor.
157

Ka nj shkoll t mesme dhe tre tetvjeare. Ajo shtrihet

mes fshatrave t Durrsit, Vors dhe Brxullit, n nj
reliev kodrinor e fushor, tipik pr Shqiprin e Mesme.
Po problemet? "Po, ato jan ato q ndjehen thuajse kudo
n fshatrat tona - prgjigjet Agimi thjesht infrastruktura, uj, rrug, drita dhe problemet q kan
dal nga ndarja e pronave, sipas 7501". Shumica e t
rinjve jan larguar. "Nuk ka familje q t mos ket dik
n emigracion - vazhdon sekretari - pjesa tjetr punojn
n Tiran, n ndrtim a n pun t tjera".
I hedhim edhe nj her syt nga Rinasi, posht n fush.
"E shifni Rinasin? Ajo fush ka qen gjithnj e Prezs. Nuk
dihet prse Rinasi i ka kaluar komuns s Nikls. Ja, kjo
sht nj gj q duhet rregulluar". Agimi nuk e fsheh nj
paknaqsi t vjetr t fshatit. Nse Rinasi do t lidhej me
Prezn, komuna me siguri do t shtonte disa t ardhura
nga taksat q vijn nga aeroporti kryesor i vendit.
Fare ngjitur me komunn sht ndrtesa e shkolls
"Shaban Sheshori". Ky ka qen nj msues i nderuar i fshatit,
qkurse preziant nisn t lidhen fort me arsimin. Sa her
q do t takojm njeri gjithnj do t na e prsrisin kt
pik: Ne kemi nxjerr shum njerz t arsimuar... N shkoll
takojm drejtorin Besnik Balln. "Niku" - kshtu do ta
thrrasim, pasi t kalojm momentet e para t njohjes - do
t bhet udhrrfyesi yn n kt udhtim. Drejtori i hap
menjher letrat e tij: "Nga 38 maturant t sivjetshm
konkurruan 19 dhe, me sa dim, kan fituar 8 nxns".
Niku na e prforcon edhe nj her at ndjesin q kishim
krijuar q me ardhjen ton dhe me bisedn me Agimin.
Preza po plaket. Niku nis t'i hyj disa llogarive t gjata,
pr t na e prforcuar kt bindje. Nuk ia vlen, t gjith
pohojn me kok: Po, t rinjt ikin dhe ndrtojn jetn
n vende t tjera. "Ktu do mbetemi vetm ne dhe

ullinjt - bn shaka dikush, q merr pjes rastsisht n

bised - sikur t jetonim edhe ne sa ulliri".
Ka nisur t bjer nj shi i imt. Silueta e kalas na ka
trhequr q kur kemi ardhur hert n mngjes. E kalojm
portn hijernd q sht e ruajtur ende relativisht mir,
me harqet e rnda dhe me vendqndrimet e rojeve. Ktu
nisim t prjetojm nj atmosfer tjetr. Kruja, Petrela,
ultsira q t on drejt Durrsit, histori me zjarre q
lajmronin rrethimet e Krujs, pushtues e kshtjellar,
rrethime t zgjatura, t gjitha na kalojn ndr mend,
ndrsa ecim prgjat mureve dhe rreth kullave q mbahen
ende n kmb. Ndrsa jemi t zhytur n kt atmosfer
mesjetare, na vjen nj z nga posht: Merr me hund, nxirr
me goj, merr me hund nxirr me goj Esht msuesi i
fizkulturs q po drejton gjimnastikn e mngjesit. Oborri
i shkolls sht fare afr mureve t kalas. Ktu, n Prez, e
sotmja dhe e shkuara jan fare ngjitur.
N fillim, kalaja na duket krejt e pabanuar. Porse jemi
gabuar. "Si u gdhit?", na vjen nj prshndetje nga brenda
nj kasolleje t improvizuar. N fillim nj hund e m pas

158

159

nj portret i plot na prezanton me t vetmin banor t

kalas. Esht roja i depos s ujit. Esht pikrisht ky njeri,
q i ruhet shiut, ai q hap e mbyll rubinetin q mban me
uj nj pjes t mir t fshatit. Prpiqemi t gjejm ndonj
gj t prbashkt mes tij dhe kshtjellarve t dikurshm
bashkkohs t Sknderbeut, porse e kemi t vshtir.
Roja yn i ujit nuk i ngjan aspak atyre heronjve
sypatrembur q kemi par n librat e historis. Ka nj gj
q nuk shkon. Ose kshtjellart e sotm nuk ngjasin fare
me paraardhsit e tyre, ose, n fakt, ata t vjetrit duhet t
ken qen po kaq t trishtuar e t harruar nn shiun e
vjeshts. Me gjas, m shum e vrtet sht kjo e dyta.
Kalan e prmend pr her t par historishkruesi i
Sknderbeut, Marin Barleti. Ajo kontrollonte rrugt q
lidhnin Durrsin me brendsin e vendit. Sipas nj
sistemi t prcaktuar mir me an t zjarreve lajmrohej
do rrezik i mundshmm, q nga Petrela e deri n Kruj.
Kalaja nuk duket t ket qen nga ato t papushtueshmet.
Kodra e but, mbi t ciln sht vendosur, nuk sht nga
ato durojn rrethime t gjata. Praschnicker, nj nga
arkeologt ushtarak, q erdhn n Shqipri bashk me
ushtrin austro-hungareze, mendonte se fillimet e veta kalaja
duhet t'i kishte q n shekujt IV-V para Krishtit.
Nj kull sahati mbahet ende n kmb n murin
verilindor. Deri n 1914, nj sahat i rnd u rrfente orn
fshatrave t krejt zons. Nuk dihet se 'patn austrohungarezt me t, porse fakti sht q kur ata ikn e morn
me vete. Kulla e sahatit hesht q prej asaj kohe, porse n
vitet e fundit sht hijeshuar me dy simotra. Jan dy kulla
t rnda metalike, t vendosura ktu nga dy kompanit
celulare. Mes tyre, kulla e sahatit duket si kushrira plak,
q ka nevoj t mbahet pr krahsh. Vendosja e kullave dhe
mbledhja e t ardhurave prej tyre deri pak koh m par

ishte br objekt diskutimesh edhe n media. "Ato pare

nuk dihet se kush i merr, asnj nuk na jep prgjigje se ku
prfundojn", na kishin thn n komun, vetm para pak
minutash. Kalaja pra, vazhdon t shkmbej sinjale. Vese
n vend q t ndez zjarre, pret e prcjell valt e celularve.
Ngjitur me kullat, dikush ka pasur iden pr t ngritur
nj lokal brenda mureve t kalas. Me nj dylbi t vjetr
ushtarake i hedhim nj sy fushs dhe maleve prball. N
Rinas, nj avion i madh po rrotullohet mbi pist dhe rreth
aeroportit dallojm rrmujn e njerzve e t makinave q
shkojn e vijn. Disa pllumba ngrihen n fluturim nga
muri i vjetr i kalas. Lart n qiell, nj avion ka kaluar pa u
ndjer. Nj viz e gjat, e bardh rri edhe pr ca koh mes
reve t qiellit t vjeshts.
Ndahemi me rojn e ujit. Baraka e tij sht fare ngjitur
me godinn m t ruajtur t krejt kalas, me xhamin. Esht
nj godin e madhe prej guri. Thuhet se i takon shekullit
t XVI. Nj minare e gjat, e stilit osman, sht mbajtur
n kmb deri nga vitet '30 t shekullit t kaluar. Xhamia
pa minare, e lagur nga shiu, na duket po aq e trishtuar
sa edhe roja i strukur n kasollen prej druri. Ka ardhur
koha t ndahemi me historin. T paktn kshtu
kujtojm ne. Do ta shohim se e kemi gabim. Me historin
n Prez nuk mund t ndahesh kollaj. N oborrin e
shkolls, fjalia "merr me hund, nxirr me goj" sht
zvendsuar me "m ngadal, m ngadal". E kuptojm se
kaloi edhe koha e gjimnastiks s mngjesit.
Ajo sht krejt ndryshe nga godinat e tjera t fshatit. E
kishim vn re q nga lart, nga muret e kalas, porse kur
jemi afr e ndjejm edhe m atmosfern e saj t veant. Ka
nj arkitektur q t kujton dika nga shtpit e vjetra t
Rrugs s Kavajs a t Durrsit, n Tirann e viteve '30.
Godina dykatshe sht afr n an t kalldrmit q t on

160

161

n kala, prbri hyrjes kryesore. Agimi v buzn n gaz kur

sheh interesimin ton pr kt godin tashm t braktisur.
"Kjo ka qen ambulanc. Ktu m kan br vaksinat e
para". Shpjegimi duhet t ket edhe nj pjes t dyt,
prderisa buzqeshja enigmatike n fytyrn e mikut ton
nuk sht zhdukur ende: "A e dini a ka qen kjo mr una
n fillim fare? N kohn e Zogut ka qen kazino. Rrinte
hap 24 or dhe ktu vinin nga Tirana e nga Durrsi
bixhozinjt m t njohur. Ishin t qet ktu larg qytetit
pr t zbrazur xhepat e tyre. Pastaj u b ambulanc dhe m
von ishte shkoll. Si kjo godin, thon pleqt, ka pasur
edhe nja dy t tjera kndej rrotull".
Ecim pr pak koh prgjat rrugs kryesore q lidh kalan
me lagjet e fshatit. Nj pus i vetmuar ka mbetur si kujtim
i kohs, kur prgjat ksaj rruge do t premte
organizohej nj pazar i madh, ku fshatart e nj zone t
gjer rreth e rrotull shisnin prodhimet e tyre. Tani pazari,
sigurisht, nuk sht m. Pusi sht i rrethuar dhe ruhet
si Monument Kulture, ndrsa ne vendin e dyqaneve t
vjetra jan ngritur disa lokale, q presin t mbushen kush
e di se si dhe kush e di se nga kush.
N kto an nuk duhet ta ken pasur edhe aq qejf luftn.
N oborrin e komuns, nj kal i vetmuar kullot rreth nj
lapidari q mban vetm nj emr dshmori. Miqt tan
prezian vn buzn n gaz kur kujtojn ndonj histori,
q u kan rrfyer pleqt e tyre. Gjat Lufts s Dyt
Botrore, Preza duket se ka qen m shum zon
influence e Abaz Kupit dhe e njerzve t tij. Porse kjo
nuk e ka penguar aspak q t ushqej e t mbaj edhe
partizan, ballist a 't ishin.
Pas shum dekadash emigrimi t detyruar nj nga
eksponentt kryesor antikomunist vendos t vij n
Shqipri, pas '90-s sigurisht. Nj nga vendet ku krkoi t

shkonte ishte dhe Preza. Kur e pyetn shkakun e ksaj vizite,

q askush nuk e priste, ather ai u prgjigj: "E si t mos
vija n Prez. Ky fshat asnjher nuk na shtiu n
ngatrresa. N t njjtn shtpi ku rrinim ne, nj kat
m posht rrinin edhe komunistt. Secili ishte mik i
fshatit, pastaj shkonim n punn ton". Agimi dhe miqt
e tjer rrfejn edhe nj ndodhi tjetr pr furrxhiun e
fshatit. Ktij i paska ardhur nj her, andej nga 1944-ra
nj partizan fare i ri pr t'i krkuar buk. Pikrisht n
kt moment ia kan behur n der dy gjerman t rrept.
Plaku e ka fshehur partizanin, duke i treguar nj der t
pasme, nga ku mund t fshihej fare mir n gmushat
q rrethojn fshatin. Kaluan vite. Lufta kishte mbaruar.
Djali i furrxhiut donte t bhej msues. Plaku merr
udhn pr n Tiran me shpres se dikush do ta dgjonte
dhe vrtet, pas nj pritjeje t gjat, nj djal i ri e pret
n zyrn e tij. Plaku ia shpjegon gjer e gjat hallin e tij
dhe uditet kur zyrtari v buzn n gaz. "A m mban
mend mua - e pyet plakun - un jam ai partizani q
dikur m pate nxjerr nga dera e pasme". "Nigjo mr
un. Un nuk maj men gjo. Sa kom qit un prej asaj dere,
au ha. Shif mos ma marosh kt pun ti ate boj". Kshtu u
b djali i furrxhiut t Prezs me shkoll.
Preziant kan nxjerr edhe gazetn e tyre. Ajo quhet
thjesht "Preza". Kuriozohemi menjher nga gazeta e fshatit,
porse, pr dreq, koleksioni i plot sht vetm n zyrn e
kryetarit t komuns, i cili ka shkuar pr do pun n Tiran.
Ather ndrhyn, Niku, drejtori. "Ejani me mua, e di un
ku ta gjejm gazetn". Dhe ndrsa ne presim q t hyjm
n ndonj shtpi fshati, gjendemi befas n nj pallat
dykatsh me tulla silikate, njsoj si ato q kemi n Tiran.
Niku na shpjegon se kto jan pallatet e ndrtuar andej
nga vitet '80, kur se kujt iu shkrep q qytetart q punonin

162

163

ktu, po ktu duhej edhe t banonin. Vetm kshtu

qytetart do "t'i njihnin m mir hallet e popullit".
Qytetart sigurisht q nuk donin t msonin aq shum
halle, kshtu q pallatet u mbetn banorve t fshatit.
Pikrisht n nj shtpi t till jeton familja e edukatores
s kopshtit. Pr fat, dalim t njohur. Kryeredaktori i
gazets s fshatit, profesori Zyhdi Dervishi, sht
njkohsisht edhe nj ish-msuesi yn, n familjen e tij
t gjith jan t arsimuar. Vazhdues t nj tradite t gjat
q vjen brez mbas brezi. Me gazetn prpara, kujtojm
edhe nj her kohn e studentllkut, ather kur mbase
mund ta kemi lodhur ca profesor Zyhdiun. Gazeta ka
materiale t shumta mbi t tashmen dhe t shkuarn e
Prezs. Ndonjri prej miqve tan preket kur sheh ndonj
foto t vjetr. N numrin e par, nga nj foto t kohs s
Zogut, disa portrete nxnsish dhe msuesish na
vshtrojn ngultas. Duket sikur kan ngrir q n
momentin kur fotografi me siguri do t'u ket thn: Mos
lviznin pr disa minuta. "Ky ktu sht baba im", thot
drejtor Niku, me z t dridhur. Nj djalosh biond na
shikon me krshri q nga fotoja. Njsoj sikur t doj t
thot: Po ju 'ne ktu
"A kini t shkoqura se un nuku kam?", na pyet nj
zonj n nj korare t theksuar. Ne rrotullojm syt.
A jemi n Prez ku flitet "tirone", apo jemi gjkundi
n ndonj fshat t Kors? Jemi shkputur nga miqt
tan vetm pr pak minuta sa t blejm ndonj paket
cigare. Nuk na duket se kemi pasur aq koh sa t shkojm
deri n Kor. Kshtu jemi njohur me Alma Prezn,
korarkn msuese, q la qendrn e Kors pr t'u
martuar me t shoqin Sinanin, nj djal nga familjet m
t vjetra t Prezs. Alma na rrfen se si u njoh me t
shoqin q kur ishin student. Se si pastaj n fillim askush

nuk ia prkrahu iden pr t'u martuar n nj fshat aq

larg Kors e si m pas, me kalimin e viteve dhe me
lindjen e fmijve, ishte kthyer n nj "preziank" t
vrtet. "Nuk jam br aspak pishman - thot - kam
kaluar shum mir n kt fshat. Ktu kemi rritur tre
vajzat e djalin dhe ktu kam punuar msuese, duke
njohur t gjith brezat e fundit t fshatit". A e ndjen
veten m shum korare apo preziane? Kjo sht nj nga
pyetjet e shumta q na lindin nga historia e veant e
Alms. "Un korare jam, por Preza sht shtpia ime",
prgjigjet msuesja me diplomaci. Nuk vonon shum
dhe n der shfaqet Sinani, i shoqi i Alms. Niku dhe t
tjert brofin n kmb n shenj respekti: Mirserdhe
bej. Prezantohemi me beun e fundit q ka mbetur ktyre
anve. Sinan Preza sht pasardhs i familjes s njohur
q mban emrin e fshatit. Tani sht pensionist, porse ka
shkuar nj jet t tr duke punuar si ekonomist n disa
prej ndrmarrjeve m t mdha t vendit.
Sinani na fton me bujari n oborrin e shtpis s tij.
Nj vizit n shtpin e beut nuk sht nj ngjarje q t
ndodh prdit. E duke kujtuar histori t vjetra e t reja
mes miqve prezian, koha kalon shpejt, madje nuk e
ndjejm aq shum edhe ndonj ves shi q ka nisur t
bjer mbi pjergulln e Sinanit. "Ne kemi edhe
maternitet, kujtohet Niku, prse t mos shkojm ta
shohim njher". Kuriozohemi nga ideja se mund t jemi
dshmitar t lindjes m t fundit n fshat. Materniteti
nuk sht larg nga shtpia e Sinanit dhe Alms. Porse
mbi portn e tij era lkund przishm nj dry t vogl.
"Qenka mbyllur sot", pshertin Niku njsoj sikur t doj
t na kujtoj at historin e plakjes s fshatit q na kishte
thn n mngjes. Kthehemi pr n qendr, ku na presin
makinat tona. Nj gjeldeti i strmadh kush dreqin e di

164

165

se 'ka nj inat me Nikun drejtorin. I vrsulet frikshm,

njsoj sikur t ket par ndonj rival q do t'i rrmbej
dy pulat q ka n krah. Niku e zgjidh kt sherr me nj
gur jo dhe aq t vogl. "E ka me mua, se m pa m t
vogl", bn shaka. Ndahemi me miqt tan. Kthejm
kryet edhe nj her nga kurora e ullinjve shekullor nga
ku deprton ende silueta delikate e kalas. Nj dor na
prshndet nga larg. Esht Alma, msuesja nga Kora.
N qiellin e vjeshts aviont e Rinasit vazhdojn t ln
pas vija t shndritshme.

166

shngjini

Shngjini, porti i maleve

zoti toks, Nua". E shkruar n shqipen normale, kjo

fjali e hedhur me glqere mbi murin e nj magazine t
madhe, t braktisur n hyrje t Lezhs, duhej t ishte:
"I zoti i toks, Ndue". E shkruar kshtu, "toks" dhe jo
"toks", na kujton edhe nj her se sa i mpreht sht ende
problemi i pronave. Porse, ne nuk kemi ardhur t merremi
me kt lmsh t ngatrruar q krijon fjala e thikt "toks",
porse me nj tjetr histori, me at q zvillohet 6 kilometra
m n perndim, me Shngjin.
Jemi n Lezh. Esht nj mngjes i vakt nntori.
uditrisht, nuk lviz asnj gjethe. N "kryeqytetin e ers",
dimri ka vendosur t bj ca pushim. Lem pas nj grmadh
t strmadhe prej betoni, q sht nxirosur pa kthim. Ktu
ishte fabrika e letrs. Dikur prodhonte shum letr dhe po
aq, e mbase edhe m shum, duhma t kqija, nga t cilat
vuante qyteti. I lem pas lagjet e reja t Lezhs, q jan
ndrtuar n t dal t rrugs s Shngjinit, dhe nisemi pr
n portin e Veriut. Rruga gjarpron n krah t nj mali t
kuqrremt. Shegt e egra kan mbetur varur mbi degt pa
gjethe, q mbulojn ngado shkmbinjt.
Pastaj takojm pr her t par kndej nj siprfaqe vezulluese
uji. Kallamishtet, q zakonisht tunden fuqishm nga, era i
gjejm krejt t qeta. Rrin fare drejt me nj lloj qndrimi q
nuk sht normal pr to. Duket se jan br kurioze pr t
167

par ndonj qenie njerzore. N fakt, shtegu, npr t cilin po

ecim, n breg t ujit, duket se nuk sht shkelur kush e di q
prej sa kohsh. N an t nj rruge, dikush sht kujtuar t
hedh plehrat e fundit. Nuk jan pak. Sipas t gjitha gjasave
m shum vend zen amabalazhet sesa vet gjrat q
konsumojm. Jemi n Knall, n portn e Shngjinit. Knalla
sht nj knet, liqen, pjes e nj lagune, vijani emrin si t
doni. Dikur ishte nj vend fort i mbar pr gjuetin e peshkut.
Tani, si shum nga shoqet e saj, n t gjith Shqiprin, duket
se vuan haraet e zhvillimit. Ujra t zeza dhe plehra q
mbrrijn ktu nga t gjitha ant e rrethit t shtrir t Lezhs
dhe nga vet Shngjini, i kan krijuar probleme knets s
vjetr. N breg t Knalls, nj vark e harruar peshkatarsh ka
nisur t kalbet pak nga pak. Mbi t nj bretkos e madhe na
sheh me syt e saj tipik, t zgurdulluar. Nga larg, n bregun
tjetr t Knalls, zbardhin siluetat e disa depozitave. T vrasin
syt n bardhsin e tyre edhe nn shklqimin e ktij dielli t
ndrojtur nntori. Neve na bhet sikur na thon: "E prse na
keni marr kaq zt? A nuk e shikoni sa t bardha q jemi?
Njsoj si nuse t reja". I lem pas "nuset e reja" q ka sjell
koha n buz t Knalls dhe vazhdojm m tutje.
"Mir se vini n plazhin e Shngjinit". Nj hark i madh
prej druri na uron mirseardhjen n plazhin m t ri t
Shngjinit, n at zon, e cila deri para 15 vjetsh, ishte e
paarritshme pr shqiptart e thjesht. Deri n 1990, rruga e
ngusht, e asfaltuar mbi t ciln po udhtojm sot, ishte zon
ushtarake. Vetm ushtart me syt e hedhur nga horizonti
nga pritej t vinte armiku dhe qejflinjt e gjuetis s
nomenklaturs komuniste mund t kalonin n kt rrug, q
t on n njrn prej perlave t krejt bregdetit shqiptar, n
Lagunn e Kunes, nj hapsir e madhe ujore, q ka mbetur
ende e pastr si qmoti. Dikur ishte nj tra, q i ndalonte
gjith kuriozt t shihnin mrekullit e ksaj pjese t natyrs s

Lezhs. Disa metra m tutje vendit, ku ishte trau i vjetr, sht

srish nj tra. M i holl e m i brisht sigurisht, porse srish
nj tra i mbrthyer n harkun e drunjt t mirseardhjes. Nuk
arrijm ta kuptojm a sht ky tra mbetje e nj kujtimi t
vjetr, apo thjesht nj humor q dikush ka dashur t bj me
t kaluarn. Sido q t jet, trau kt her sht i ngritur dhe
n Kune jan t mirpritur t gjith.
Vendi, dikur i shkret, ka nisur t kthehet n nj lagje t
banuar n kto vitet e fundit. Atje ku mbaron rra dhe pishat,
n skaj t rrugs, jan ndrtuar dhjetra shtpi. Shumica t
gatshme t presin pushues. T gjith e kan bazuar t ardhmen
e tyre n shndrrimin e ksaj ane n nj pik t rndsishme
turistike. Lokale dhe hotele tani jan t mbyllur. Dikush prej
nesh lodhet ca sa gjen nj vend t blej nj paket cigare.
Mbase ia vlen m shum t shtisim ans detit. Ndrsa shkelim
mbi rrn e virgjr, dgjojm nga larg zhurma punimesh.
Pronart kan nisur q tani t bjn shtesat q ju duhen pr
sezonin e ardhshm turistik. Dimri n kto an sht nj
przierje jo edhe aq e mbar mes shiut dhe errave q vijn nga
deti, kshtu q n muajt e ftoht askush nuk do t merrte

168

169

guximin t bnte punime n acar. Ecim prgjat bregut t

heshtur t shoqruar vetm nga bunkert. Shumica e tyre tani
jan t kredhur n uj. Midhjet i kan par si streh t sigurt
betonet e forta t kohs s Enverit. Kolonit e tyre nxijn q
nga larg mbi grykat n t cilat duhej t vendoseshin dikur
mitrolozt e rnd. Deti vazhdon t avancoj kndej me disa
metra n vit. Bunkert deri dhjet vjet m par ishin larg
dallgve. Tani jan gjysm t kredhur nn ujin e kripur. Nuk
e dim k t quajm m me fat. Kta q jan mbuluar nga
midhjet, apo ata q kan mbetur m n brendsi dhe q jan
kthyer n kazan t strmdhenj plehrash. Duket se avancimin
e ngadalt, por triumfal t detit kan nisur ta vuajn edhe
pishat, dikur krenaria e ktij vendi. Radha e par e tyre tashm
sht thar dhe, me sa duket, shum shpejt do t'u vij koha
edhe t tjerave q vijn m pas. Ende nuk na besohet q ato
dallg t vogla lozonjare t arrijn t pushtojn tokn, q
duhej t ishte e pamposhtur. Porse mundohemi t
prfytyrojm kt vend n koh stuhie dhe pastaj pr ne
do gj sht e qart. Deti, mbase si kaher, e ka fituar
srish betejn me njeriun e pabindur.
Tek-tuk ndonj makin e prish qetsin e plazhit n dimr.
Makinat shkojn posht andej nga fundi i plazhit, andej ku
Kunia bashkohet me detin dhe me motrn e saj Vainn. N
ato an peshkimi sht nj ekonomi fort e rndsishme. Peshku
i ktyre anve sht fort i shijshm dhe nuk ka t krahasuar me
ato q blejm do dit npr dyqane.
N an t rrugs hasim n nj lapidar prej mermeri t zi.
Nga ai na shikojn portretet e qeshura t dy t rinjve. Jan
vrar n 1997. Heshtja q na rrethon ngado e bn edhe m
t prshpirtshme situatn ton prball ktij lapidari, q
na kujton nj tjetr an tonn. Urrejtja duhet t ket qen
e madhe. Pllakat prej mermeri jan goditur edhe nj her.
Jan ende shum t dukshme shenjat e plumbave t nj

pistolete, q ka dashur madje t vras edhe vet vdekjen. Esht

nj histori q nuk lidhet edhe aq shum me nj plazh, qoft
edhe n dimr, por sidoqoft sht aty.
Ulemi mbi nj shezlon t braktisur n an t detit. Nj
peshkarexh po kthehet n port. Me siguri ka pasur gjah t
mbar. Shiu q ka rn nj dit m par dhe moti i ngroht
jan ideale pr peshkatart. Larg duken pallatet e mdha
shumngjyrshe t Shngjinit. Nj si zhurm e mbytur q
vjen q andej przihet me murmurimn e leht t valve. "Andej
ritmi i jets me siguri sht ndryshe", mendojm, ndrsa
kthehemi drejt atij harkut prej druri dhe traut butaforik, q
mban kryet prpjet. Pas nesh mbeten hapat tan mbi rrn e
zez. Jan t vetmet shenja njerzore pr at dit.
Shngjini sht qytet. Askush nuk mund ta mohoj kt.
Aq m shum po t shohsh pallatet shumkatshe q,
uditrisht, ngrihen fare afr detit mbi rr. Nj lvizje e pafund
puntorsh, makinash t ngarkuara me beton e me gur, urdhra
q lshohen nga katet e siprme pr puntort q ngarkojn
vinat, t gjitha kto nuk mund t ndodhin n fshat. Kshtu
q e ndajm mendjen, Shngjini ka qen, sht dhe po bhet
gjithnj e m tepr nj qytet. Si shum qyete t vegjl, Shngjini
nuk ka nj qendr. Esht vetm nj rrip ndrtesash i vendosur
mes detit dhe Malit t Rrencit, q zgjatet nga lindja drejt
portit pr disa qindra metra. Majtas e djathtas ndrtimet jan
ndar sipas periudhave. Majtas jan kryesisht ndrtimet e reja
shtathedhura, ndrsa djathtas rrugs qendrore jan banesat
tradicionale prej tullash t bardha t ndrtuara andej nga vitet
'70, kur qyteti nisi t quhej vrtet qytet.
Ndrsa ecim prgjat rrugs kryesore, duke par se si sht
jeta e prditshme e ktij qyteti peshkatarsh, na kujtohen disa
histori t vjetra. Historia e Shngjinit sht shum e gjat, m
e gjat sesa mund t kuptohet nga madhsia e tij e tanishme.
Duket se ka qen i populluar q n shekullin e IV para Krishtit,

170

171

pikrisht ather kur nisi t shndrrohej n nj qytet t

mirfillt edhe Lisusi, Lezha e sotme. Sipas shum t dhnave,
Nymfeumi, emri i tij antik, u prdor si baz pr zbarkimin
edhe n luftn e famshme mes ezari dhe Pompeut n
shekullin I para Krishtit. Sigurisht, i vendosur mes knetave
dhe malit, moli i vogl as q nuk ndrronte t shndrrohej n
port. N Mesjet del n hartat veneciane me emmrin San
Giovanni di Medua. Ather moli, prvese shrbente si baz
pr t uar ndonj prodhim matan detit - lkur, mjalt,
ver, bagti - ishte edhe nj streh e sigurt pr piratt e shumt
ulqinak, q ktu mund t'i fshiheshin ndjeksve dhe stuhive.
Medua quhej n Mesjet Ishulli i Lezhs. Porti i ksaj zone
sigurisht nuk mund t ishte tjetr vese Shngjini e q kndej
emri San Giovanni di Medua. Mund t duket si udi, porse
sht krejtsisht e vrtet. Rivalt kryesor t molit drejt
ndrrs s tij pr t'u shndrruar n port ishin n fakt dy
"motrat" e tij: Shkodra dhe Lezha. Kur kto t dyja nuk
ishin m porte, ather i erdhi radha portit t vogl q t
ndrronte pr nj t ardhme m t mir. Shngjini nisi t
prfitoj nga fatkeqsia e dy qyteteve m t mdha, porse
vazhdonte t ishte i mbshtjell nga nj rrjet knetash, q
e pengonin t lidhej me pjesn tjetr t vendit.
U kishte ardhur koha malsorve t dilnin n sken. Q
prej shekujsh q nuk mbahen mend, ata shkonin nj jet t
dyfisht. N dimr zbrisnin n fushat pran detit dhe n ver
shtegtonin srish n tokat e t parve t tyre. Porse gradualisht
nj pjes e familjeve tashm t shtuara vendosnin t qndronin
n kullotat e tye dimrore, ndonse duke i ruajtur lidhjet e
forta me fisin e origjins. Kshtu ndodhi edhe me Shngjinin
dhe malin q vigjlon mbi t. Pak nga pak, n nj pllaj maj
tij, u vendosn kullat e para t malsorve, q nisn t
shfrytzonin edhe ligatinn q shtrihej mes tyre dhe detit.
Shngjini dhe malsort pak nga pak nisn t bhen njsh.

N fillim, njerzit e malit e prekn disi me dyshim ujin e

pamat, q ndodhej n kmbt e tyre, porse pastaj deti dhe
knetat u bn burim i jashtzakonshm jetese pr ta. Nga
San Giovanni vendi nisi t quhej Shn Gjin, apo thjesht Shnjin,
sipas mnyrs malsore. Kshtu vazhdoi pr shum koh.
Limani shfrytzohej kryesisht nga tregtart e shumt shkodran,
qkurse Ulqini kishte rn n duar malazeze, n 1881. Limani
nisi t shndrrohej pak nga pak n port qkurse, pas 1944,
nisn t bonifikohen knetat rreth tij. Malsor t tjer pak
nga pak nisn t zbrisnin posht, derisa Mali i Rrencit mbeti
i pabanuar, ndrsa Shngjini, nga nj qyetez e fjetur, nisi
t shndrrohej n nj qytet q banohej nga peshkatar dhe
t tjer t ardhur nga shum rrethe t Shqipris, q punonin
n bazn ushtarake, apo n shkolla. Shngjini andej nga
vitet '70 nisi t kthehej edhe n nj pik t rndsishme
turistike. Kabina plazhi dhe disa ndrtesa trekatshe jan
ende n kmb, kujtime t asaj kohe, kur qyteti ishte nj
nga plazhet m t rndsishm t vendit.
Ecim me nge n morin e ndrtimeve, n krkim t ndonj
shenje t plazhit t dikurshm t Shngjinit. N fillim mezi
arrijm t dallojn n grumbull ndrtesash njkatshe. Ato
quhen ende "vilat", sikurse quheshin ather kur prdoreshin
pr t'u dhn me "15-ditsha" pushuesve nga e gjith Shqipria.
Tani, sigurisht, jan shtpi banimi t t ardhurve rishtaz. Dikur,
krenari e Shngjinit ishte nj pallat i madh. Ai quhej "flutura".
Mezi arrijm ta shquajm kt godin. N fillim dallojm disa
ndrresa t bardha bor, q valviten n krah t nj skele. Pastaj
arrijm t shquajm konturin e saj. Njsoj si bashkkohset e
saj, tani ajo sht nj pallat gjysm i braktisur e gjysm i
modifikuar. Nuk ka patur mundsi t konkurroj hovin e
ndrtesave t betonta, q mbijn brenda pak ditsh. Ecim pr
ca koh prmes nj gjje, nuk dim se si ta prshkruajm - a
sht rr apo thjesht nj grumbull plehrash - dhe mbrrijm

172

173

m n fund n investimin e fundit, q sht br n port. Nj

prit e madhe guri do t mbroj anijet nga vrulli i dallgve t
rrezikshme. N Shngjin t gjith vazhdojn t ushqejn
ndrrn se porti do t jet ai m kryesori i Shqipris s Veriut
dhe i Kosovs. Ecim pr pak koh mbi gurt e mdhenj, duke
menduar se ndrra e molit t vogl t dikurshm sht ende
larg realizimit. Nj "magjyp" - kshtu i quajn vendasit ata q
ndokush i cilson "egjiptian" - nuk rresht s vrvituri kallamin
e tij t gjat n ujrat e qeta t portit. N kmbt e tij, dallgt
luajn me nj buk t tr. Nj buk n kmbim t tre peshqve
t vegjl, me t ciln t shtyj vaftet, kjo sht puna e
prditshme e ktij shngjinasi t vetmuar. Ecim srish drejt
rrugs kryesore. N an t rrugs dallojm nj emr t njohur:
"Shkolla 1 Maji". Esht e vetmja shkoll n Shngjin. N oborr,
disa fmij luajn t shpenguar. Njri prej tyre, Fortunato,
duket m i guximshmi, bn disa ushtrime gjimnastikore me
kok posht q na ln pa mend. Pr fat bie zilja. Fortunato
(n shqip Fatlumi, a Fatmiri), ka qen me gjith mend m
fatlumi. I l lojrat e tij t rrezikshme dhe vrapon me vrull pr
n klas. Ne takojm nj shngjinas t vjetr, msuesin Qamil
Sokoli, lindur e rritur n vendin ku malsort jan takuar me malin.
Me msuesin do t takojm edhe njerz t tjer. A sht shuar a jo
ndrra e atij molit t dikurshm pr t'u shndrruar n nj port t
madh? Kt vetm shngjinasit e din.

174

librazhdi

Buzagazi i trisht i varfris

Librazhd mbrrijm n ort e para t paradites.

Nj shi inator, q nuk na ishte ndar gjat t
gjith rrugs, ktu vendos t na ler ca koh t
qet. Qyteti sht i rrethuar nga nj mjegull e leht, q i
bn edhe m t ftohta godinat e lagura. Njerzit shpejtojn
t bjn prgatitjet e fundit pr dimrin q tashm po troket
me ngut n prag. N nj lokal t vogl, n t dal t qytetit,
nj zjarr bubulak lodron n nj sob t vjetr. Dritat kan
ikur para disa kohsh, por kjo ktu tashm nuk i bn
prshtypje askujt. Esht kshtu dhe pik. Nuk ka prse t
diskutohet m pr dritat q shkojn e vin, ka gjra t tjera,
m t rndsishme, pr t diskutuar. Bashk me disa miq
t vjetr e t rinj, przihemi edhe ne n bised me vendasit.
Sala, Edi, lajmet, pr to flitet njsoj si pr fqinjt, apo pr
ngjarje q kan ndodhur vetm disa or m par diku ktu,
fare afr. Njerzit nuk e paskan humbur ende at shpresn
se me zgjedhje mund t prmirsohet dika nga jeta e tyre.
"Nuk sht se kan edhe aq shpres - na shpjegon m pas
nj banor i vjetr - sht thjesht se me kt punn e politiks
kan gjetur nj gj me t ciln t merren. Njsoj si merren
me futbollin, apo me bastet. Tjetr gj ktu nuk ke se 'bn".
Posht, n at q duhej t ishte fusha e futbollit, disa
djem t rinj prpiqen me mund t shtyjn nj top t
prbaltur keqas. Me t vetn tani ata jan duke luajtur
175

futboll. Balta e trash u sht ngjitur ngado, n kostumet

sportive, mbi flok, n fytyr. N mes t balts, figurat e
vogla i ngjajn nj absurdi t vrtet. Miqt tan na tregojn
nj pallat t ri, t ndrtuar n qendr. Mbase sht i vetmi
i ndrtuar n Librazhd n kt koh t bumit t ndrtimeve.
Na thon se jan fare t pakt njerzit q kan bler
apartamente ktu. Vetm ndonj qiraxhi dhe aq. "O burra
t ikim, se ktu nuk rrihet", kjo duket se sht parulla e
dits. Marrim rrugn q do t na oj m tutje. M par
duhet t kalojm disa gropa fort interesante dhe pamjen
e trisht q t krijon nj stacion i prhumbur treni, i
rrethuar nga mbeturina t ndryshkura. Ca dhjetra metra
m tutje ndodhen plehrat e qytetit. I hedhin thjesht
ktu, n an t nj prroi, me shpresn se ujrat e fryra
do t'i degdisin tutje. Kemi marr udhn pr verilindje
t qytetit, drejt Funarsit, nj fshat q ndodhet n zonn
e Orenjs, pjes e krahins s Martaneshit.
N letrat tona shkruhet se nuk do t na duhet t bjm
shum rrug, vetm 11 kilometra. Porse distancat n kto
an kan nj kuptim shum relativ. N kto 11 kilometra
do t na duhet t llogarisim mir edhe gropat, edhe
baltn, q nuk do t na ndahet gjat t gjith rrugs.
Makina kolovitet nj cop her t mir prgjat rrugs
q gjapron ans prroit t Rrapunit, nj nga degt e
shumta t Shkumbinit. Peizazhi, krejt i prflakur nga
dushqet vjeshtak, dhe gurgullima e prroit, q vjen nga
posht lugins, jan t vetmit shoqrues pr disa
kilometra me radh. Vetm nj makin kalon bri nesh.
Shoferi i uditur ngadalson fare dhe ngjesh hundn n
xhamin e brymt. "Cilt jan kta t panjohur me targa
t Tirans?", do t ket pyetur veten.
Befas, para nesh, shfaqet nj grup pallatesh. Njsoj si ato
t qyteteve tona q u ndrtuan n koh t Enverit. Jemi n

Togz, n fshatin e par q do t hasim gjat rrugs son.

Togzi sht nj fshat i madh, dikur qendr e nj ferme shum
t rndsishme pr krejt Librazhdin. Tani, m shum se
fshat, sht nj gj n mes periferis dhe fshatit, nj vend
ku njerzit vazhdojn t rrin pr inerci, duke u bazuar
kryesisht n emigracionin e burrave dhe t djemve dhe n
lopt q grat ushqejn prdit me durim. Kodrat rreth e
rrotull tij kan qen dikur nj vend i preferuar gjuetie pr
Mehmet Shehun, Kryeministr i kohs. Me qindra ushtar
duhej t trembnin derrat e egr n drejtim t lugins s
Rrapunit, ku i priste iftja vdekjeprurse kryeministrore.
Tani duket se jo vetm njerzit, por edhe derrat e egr nuk
kan ndonj dshir t fort pr t qndruar ktu.
Ka nisur srish shiu. N nj shteg t ngusht, t prbaltur,
disa fmij mbajn njri-tjetrin. Na shohin q nga larg me
aparatet tona dhe vn buzn n gaz. Kt buzagaz, nj
przierje mes ndrojtjes, mirsis, naivitetit, udis, fatalitetit
do t kemi rast ta shohim edhe m tej. Shiu ka nisur t
shtohet dhe fmijt e kalojn shpejt at shtegun e prbaltur.
Vazhdojm rrugn pr m lart. N Qaf-Dorz ndahen dy

176

177

rrug. Kthesa q merr djathtas t on n zonat e thella t

Steblevs e t Lunikut. Ne marrim majtas, drejt Funarsit.
Nga larg shohim siluetn e holl t nj minareje. Vetm
brenda pak minutash jemi n Funars. Ne qendr t fshatit,
nj klub sht i strmbushur me burra. Nj er e fort duhani
t vendit, e przier me aromn e rakis s kumbulls, del q
nga porta e ln gjysm e hapur. Vendasit i bjn vend
mysafirve dhe kshtu arrijm t njohim Ferit Mokrn. Feriti
ka qen kryeplaku i fshatit pr 13 vjet me radh. Tani punon
teknik n njrin prej hidrocentraleve t shumt t vegjl q
ka Librazhdi. Nuk duket t bj pjes n t varfrit e fshatit,
porse pr ta ka se 't tregoj. Kryeplaku na rrfen se varfria
sht nj plag e kahershme e ksaj ane. "Toka nuk sht
prodhuese. Vetm ktu rreth e rrotull jan 65 hektar
improduktiv - thot Feriti me bindje - e si do ja bjn 320
familjet e fshatit, q u bie secils 1500 metra katror nga
kjo tok?". Ikja, kjo fjal del srish n sken, si e vtmja
zgjidhje. T gjith ikin. N fillim kan shkuar t rinjt n
emigracion, pastaj kush t mund t afrohet m afr qyteteve.
"Ishim 3200 banor, tani jemi a nuk jemi 1400. N mos
kan ikur treereku, ather me siguri vetm nj e katrta e
fshatit do t mbes n t ardhmen", vazhdon t tregoj ishkryeplaku, ndrsa ne hedhim syt nga kodrat e buta q e
rrethojn Funarsin nga t katr ant. T jen vrtet
joprodhuese kto toka t rrethuara nga uji? Fshatart e din
m mir kt pun xhanm, por shifrat e varfris, q na
rrfen Feriti, bien n kontrast me kt peizazh t
mrekullueshm vjeshte q na shohin syt. "Mos harroni t
shnoni - shton Feriti - 65 pr qind e fshatarve marrin
ndihm ekonomike nga shteti. Ndihma shkon nga 800 deri
n 1300 lek. Sikur t mos ishte emigracioni, ktu do t
kishit par skena t tjera". Ndahemi me ish-kryeplakun
dhe kthehemi me t shpejt n shkoll.

Shkolla e fshatit sht nj godin e re. Porse balta nuk ka

dashur q t'u shqitet fmijve edhe brenda asaj, njsoj sikur
t doj t'u kujtoj se nga kan ardhur e ku do t kthehen.
Drejtori, Fiqiri Gjorga, sht nj msues i vjetr. Ndoshta
pikrisht nga q ka shum vjet msues ktyre anve dhe ka
par edhe m keq, ai sht optimist. "Nuk kemi probleme.
Vetm se shkolla ka nevoj pr nj veshje nga jasht, nj
knd sportiv, t na lidhin ujin dhe kaq. T tjerat jan si
kudo n t gjitha shkollat e Shqipris. Ne nuk kemi raste
t largimit t nxnsve nga shkolla. T 250 nxnsit tan
jan t gjith n shkoll". Vetm shkolla bka prjashtim
n fshatin e varfr, ku t gjith duan t ikin. E kuptojm se
nuk duhet t zgjatemi m tepr me drejtorin optimist. Atij
ashtu i takon t flas, bn vetm detyrn. Bjm m mir
t takojm ndonj fshatar t thjesht.
N fillim dgjojm kolln e tij t that, pastaj pas nj
gmushe t madhe shfaqet ai. Gesiani sht 6 vje. Nuk
sht se bn shum ftoht, por edhe t rrish kmbzbathur
n baltn e oborrit e n mes t shiut, na duket nj ik e
tepruar. I vogli na pret me t njjtn buzqeshje t ndrojtur
t t gjith fmijve t ksaj ane. apitet me ngut t thrras
t atin, ndrsa ne zm vend n banesn e thjesht t Agim
Dishs. 39-vjeari jeton ktu, n shtpin q i kan ln e
motra, qkurse vet ajo vajti n Greqi. N sob zjarri sht
shuar, ndrsa nj tenxhere me fasule sht br gati pr
drekn. Esht pjata e prditshme pr Agimin dhe tre fmijt
e tij. Ktu shum pyetje - si: Ku i gjeni t ardhurat pr t
jetuar - nuk kan edhe aq shum kuptim. Prgjigjja m e
zakonshme sht nj ngritje supesh dhe, n rastin m t
mir: "Po ja kshtu". "Po rrobat?". "Rroft gabi", vjen
prgjigjja. Pastaj e ka radhn nj cigare e dredhur dhe srish
heshtje. Agimi dhe e shoqja jan nga ata q marrin nj
asistenc minimale. E vetmja e ardhur e vrtet kan qen

178

179

parat q Agimi ka sjell sa her q shkonte ilegalisht n

Greqi. Porse sa her ka vajtur, aq her edhe e kan kthyer
pas pak kohsh. Lefteri, m i madhi i fmijve, na e bn me
shenj. Krkon t na tregoj dika. N oborr hapet dera e
nj hauri. Lopa na shikon e trembur q nga errsira e murit
prej thuprash. Kjo sht shpresa e vetme e Agimit. "Kurse
ktu jan thast e miellit - na tregon Lefteri nj dhom t
vogl - i ka marr babi me list".
Brenda n dhomn e trisht t Agimit bn ngroht. I
zoti i shtpis i ka hedhur dru sobs. Nuk bn q miqt t
ken ftoht. Ndrsa Gesiani vesh me nxitim nj pal orape
t reja q ia sjell e motra, Mariana, me nxitim dhe si e zn
n faj. Mariana sht 12 vjee. Endrra e saj e madhe, me sa
duket, sht q t bhet shkrimtare. "Po prse shkrimtare
dhe jo ndonj profesion tjetr, doktoresh, pr shembull",
e pyesim. "M plqen q t mendoj gjra t bukura dhe
pastaj t'i shkruaj n letr", prgjigjet vajza me ndrojtje.
Nj ndrr e bukur vrtet, porse Mariana nuk ka par libra
t tjer prve atyre t shkolls. Njri prej nesh, shkrimtar
nga profesioni, vrapon drejt makins. Pr fat i kan
mbetur disa libra. Mariana e sheh me mirnjohje, duke
e shtrnguar at libr t thjesht si gjn m t shtrenjt.
Ka ardhur koha t ndahemi me varfrin e familjes Disha.
Makina rrugton srish n shtegun e prbaltur, ndrsa
ne e ndjejm se derisa t zhdukemi n kthesn e par do
t na ndjek ai, buzagazi i trisht i varfris, kolla e that
e Gesianit t vogl dhe lumturimi i Marians pr librin
e saj t par, krejtsisht t vetin.
Tashm jemi trsisht n mbretrin e balts. Nuk ka
m asnj deg ku t mbshtetsh kmbn, asnj gur
shptimtar, asnj plis dheu t that, asgj Ka vetm balt,
balt dhe srish balt. I till sht shtegu q marrim pr t
shkuar n nj familje tjetr, te Tushe Balliu. Gjja e par q

hasim n pragun e shtpis sht nj grumbull i madh

kpucsh t prbaltura. Bashkojm edhe ne kpuct tona,
tashm plumb t rnda, me ato t familjarve dhe hyjm
brenda. Shtpia e Tushes ka vetm nj dhom. Nj dhom
dhe nj si katua. Gjasht vet - katr fmij dhe dy prindrit
- jetojn n kt shtpi t improvizuar. Nj televizor q
nuk punon dhe nj fui e vjetr, e shndrruar n sob,
jan t vetmet orendi t familjes Balliu. E gjith familja
jeton me pensionet e kooperativs, shuma mujore 3 mij
lek. Asnj lek m tepr nuk futet n kt shtpi. Disa
pula shtisin krenare si t shtpis brenda n dhom. E
ndjejn edhe ato q jan t rndsishme pr kta njerz.
Askush nuk do t'i trazoj.
N nj knd, n an t nj dritareje q fryn nga t
gjitha ant, Valbona, m e vogla e shtpis, po bn
detyrat. Nj koll e that, njsoj si ajo q dgjuam t
dilte nga gjoksi i Gesianit, e bezdis fort. Valbona shkon
n klas t dyt. E kalon shpejt hutimin q shkakton
ardhja e t huajve n shtpi dhe kthehet te detyrat e saj.
Ajo ende nuk e di se pr far po flasin m t mdhenjt.
Ende nuk e di se nga vjen ajo copa e thjesht e buks q e
ma i jep me vete. Ajo, pr fat, ende nuk e di se 'do t
ndodh me t dhe me njerzit e saj kur t rritet edhe ca.
Thjesht bn detyrat, duke thithur hundt her pas here.
Nuk e msuam dot se sa vje sht Tushja. Nj zonj
nuk sht mir ta pyessh pr moshn. Dim vetm se
tashm i ka mbetur fare pak mish mbi skeletin e saj, si dhe
shum her m pak dhmb n goj. Tushja na qeras me
bujari me nga nj kokrr moll t vogl. Na ngec n fyt kur
mendojm se mbase i kemi hyr n pjes Valbons s vogl
q bn detyrat. Bjm t ngrihemi. Na duhen ca or t
mira pr t'u kthyer n shtpit tona. Tushja proteston: "Do
rrini pr nj kafshat buk. I kam marr ca kokrra patate n

180

181

Lunik". Kt her do t'ia prishim qejfin t zonjs s

shtpis: Molln ta hngrm, patatet jo. Tushja nuk di se
't bj. Thjesht v buzn n gaz si e zn n faj. Ajo
buzqeshje pa dhmb, nuk do t na hiqet nga mendja
edhe pr ca koh. Ngjeshim kpuct tona t prbaltura
dhe kthehemi srish andej nga erdhm. Npr balt,
sigurisht. Matan xhameve t dritares s saj, Valbona e vogl
na ndjek me sy deri larg. Edhe ajo ka vn buzn n gaz.
Ose, t paktn, kshtu na duket neve.
"H e pat qysh jetojm?". Njeriu q pyet sht
Rrahmani, nj msues muzike, q e ka shtpin vetm pak
metra larg shtpis-dhom t Tushes. Rrahmani ka punuar
deri para pak kohsh si msues. Standardi i jetess s familjes
s tij sht krejt i ndryshm nga familjet e varfra q kemi
vizituar, por, megjithat, ai vazhdon t thot "ne" dhe jo
"ata". I duket sikur familjet e varfra t fshatit jan njherazi
edhe pjes e jets s tij. Te Rrahmani ndalojm nj cop
her t lodhemi ca dhe t lirohemi nga balta q na ka
mbrthyer gjithandej. Nj pjes t shtpis, msuesi i
muziks e ka shndrruar n nj lokal t thjesht. Ktu
ndalojn kalimtart q shkojn pr m lart, pr n Orenj,
ku sht edhe qendra e komuns.
N lokalin e Rrahmanit, dy t rinj po rrkllejn nga nj
birr. E kan kuptuar q nuk jemi nga fshati dhe nisin
shtruar nj muhabet femrash. Dialektin e kan t sforcuar,
mundohen t flasin, pa ia dal sigurisht, n nj nj elbasane
t kulluar. Njsoj sikur t duan t na thon se ata nuk jan
prej kndej. Ata jan tashm t rinj qyteti, q e din se
prse flasin dhe kur flasin. Njsoj si ne qytetart, me nj
fjal. Jasht, n rrugicn e prbaltur t Funarsit, nj qen ka
koh q luan me nj cop plastmasi. Nj djalosh ka gjetur
pikrisht kt rrug pr t veshur kpuct e tij t bardha,
fringo t reja. Heq keq duke u munduar t ec npr pragjet

e shtpive. Kur ndodhet vetm pak metra larg lokalit t

Rrahmanit, i ndodh hataja. N kthes nj kamion i madh
nuk e ul fare shpejtsin. Nj dallg balte prplaset mbi
fatkeqin dhe kpuct e bardha shdnrrohen sakaq n dy
objekte pa form n ngjyr t kafenjt. Djaloshi ndrrimtar
kthehet andej nga erdhi, duke shar mbar e prap. Pr
her t par pr kt dit e vm edhe ne buzn n gaz.
Vetm se ishte nj buzagaz i vrtet. Jo si ai, i trishtuari q
na ndoqi nga pas kudo q vajtm.

182

183

dropulli

Krishtlindje n Dropull

a kshtu m ka vajtur jeta. I dyzuar mes hekurave

dhe muziks". Jemi n Vrisera, nj nga fshatrat m t
njohur t Dropullit. Njeriu, me t cilin po flasim,
sht Koo avo, saldator e farktar n kohn e puns dhe
i pasionuar i madh pas muziks dhe zakoneve t njerzve t
tij n kohn e lir. Qetsia duket sikur ka mbuluar krahinn
e minoritetit grek. Nj cip e akullt ka nisur q n ort e
para t darks, q t mbuloj bimsin, tokn e punuar,
pemt, kishat e gurta, thuajse do gj. Nga oxhaqet e
shtpive t gurta dropullite, tymi shkon drejt qiellit nn
ndriimin e dobt t llambave t kuqe, q njerzit kan
ndezur ndr oborre, si shenj e fests. Thuajse edhe 24 or
na ndajn nga njra prej festave m t njohura t krejt
njerzimit, Krishtlindjeve. N shtpin e Koos, nga t part
q na "prshndet", sht Frederik Ndoci. Nga ekrani,
sigurisht. Nn sigln TVSH "Riku", me syt e prlotur,
kndon kngn fituese q bn fjal pr nj lot q se kush
dreqin ia ka marr, a do t'ia marr. "E bukur kjo kenga,
apo jo?", na pyet Koua, me sa duket, m shum pr t na
br qejfin. Ndokush prej nesh e dgjon pr her t par
melodin fituese, porse, megjithat, t gjith tundim kokn
n shenj pohimi. TVSH-ja vazhdon m pas me avaze t
tjera popullore nga i gjith vendi. Ne i gzohemi miqsis
dhe ngrohtsis s vatrs s Koos. Posht, n rrugn q

184

185

lidh Kakavijn me Gjirokastrn, vazhdon t rrjedh pa

reshtur lumi i makinave. Jan emigrantt, q shpejtojn t
kthehen n shtpit e tyre pr festat.
"Hajde ja! Gezuar e mbaresi per te gjith", uron Koo
me nj got ver q e ka br vet. Ne kmbngulim q
kt urim ta themi m par n greqisht. A nuk sht tamam
vendi? "Epo mir, ather: Hronja pola", prgjigjet Koua
i mbar sakaq n gjuhn e tij amtare. Koua ka nj pasion,
t mbaj gjall traditn dhe zakonet e krahins s tij. E
bija, Vasiliqia, dhe shum gjimnazist t tjer minoritar,
do t premte mblidhen pr t br prova. Koo na tregon
nj DVD, ku shfaqen disa djem e vajza t reja duke krcyer
nn nj muzik q kishim nisur ta harronim, at dropulliten.
"Ah dreqin, si nuk e kemi Tunin sot ktu, ai do t'ua thoshte
m mir kto gjra. "Tuni" sht drejtuesi i grupit, mik pr
kok me Koon. Nj dit m pas, do ta takojm edhe
"Tunin", valltarin e njohur t valles s famshme dropullite.
"Hajde t'u tregoj dika". Koo bn me kok nga korridori
i shtpis s tij. Befas nuk e ndjejm m veten n nj shtpi
t thjesht fshati, por n nj muze t vrtet etnografik.
"Ky ktu sht hosteni q prdorej nga dy ant, nga nj
an hiqej balta nga parmenda dhe nga ana prdorej pr t
shpuar vithet e kaut. Kjo ktu sht zgjedha e qeve, por
akoma nuk e kam gjetur at kularin q i mbante lidhur
Kjo tjetra sht nj mokr. Ja kt ktu, e kam m pr zemr,
sht hekuri i par pr hekurosja q ka mbrritur n Dropull,
ktu e qindra vjet m par. Ngrohej me prush. Se kush e
pruri nga Amerika". Na duket vetja sikur kemi hyr befas
n nj tjetr koh. Nj lloj rikthimi n koht kur do gj
ishte e thjesht dhe e mbar, ather kur njerzit jetonin
n harmoni me natyrn, duke qen n rregull edhe m njritjetrin. Jasht oborrit t Koos mbretron qetsia. Vetm
ndonj qen, q ka nisur t mrdhij fort, kujtohet q t

leh hera-hers. Duket sikur u thot t zotve: Po 'bni

more, m harruat n mes t kallkanit. Temperatura me siguri
tani ka zbritur nn zero. N nj cep t korridorit t Koos
dallojm kryeveprn e "muzeut" t tij. Esht nj parmend
e strvjetr, e drunjt. E mbrthyer n mur, parmenda e
lodhur duket sikur tani ka vendosur t pushoj gjat. E
pim edhe nga nj duhan posht parmends. T gjith e
kan pir sipr, ne po e tymosim posht saj. "Tani po, q
do shesim mend", bjm shaka me Koon.
Pasi e kalojm nj her at pshtjellimin q zakonisht t
shkakton t part e shum gjrave njhersh, nisim t
orientohemi disi m mir me dhomn e ngroht t Koos.
Nj Shn Mri, q sht vendosur fare afr librit "E vrteta
pr Kosovn", bibla n greqisht, objekte t tjera kulti, gjethe
dafine dhe pak m tej portreti i nj djaloshi, q duket sikur
na shikon me nj qetsi t thell. Esht vllai m i vogl i
Koos. Dikur piktor ikonash n Greqi, tani nuk jeton m.
Koua na tregon katalogun e veprave q i vllai ka ln pas,
t shprndara npr Greqi. Q kur e takuam syt e Koos
ishin t prlotur. "E kam nga q kam punuar gjat pr nj

186

187

pal kangjella q m'u desh t'i mbaroja", i ishte prgjigjur

Kooja interesimit ton. Tani, me katalogun e ikonave t t
vllait t ndjer n duar, syt e tij bhen edhe m t
prflakur. Koo vet ka qen ndr t part q mori rrugn e
kurbetit. Babai i tij, edhe ai saldator e montator, kishte
punuar n t gjitha veprat e rndsishme, ndr
hidrocentrale, fabrika, kombinate, por familja kishte mbetur
po ajo, familje e varfr. "Vajta e provova edhe un ca vjet.
Mir, nuk sht se ishte keq, se me ato para q kurseva atje,
rregullova kt shtpin ku jetoj sot, por u ktheva pas disa
vjetsh. Nuk ka si shtpia jote. Ndjehem m mir ktu.
Pun, po t doj njeriu, gjen".
N fillim na duken si nj zbukurim i thjesht i
Krishtlindjeve, por m pas i dallojm m qart. Jan orape
t kuqe, t leshta. Dy pal t varura hareshm n murin
prbri vatrs. "Edhe kto kan histori - vazhdon t rrfej
Koua, ndrsa e shoqja Majlinda bn qerasjet e rastit pr
Krishtlindje - nj pal jan nga nj fshat i thell i Kuksit.
Ime shoqe ka lindur e ka jetuar atje edhe pr katr vjet,
sepse im vjehrr ishte msues atje larg. Kurse kto t tjerat,
jan punuar sipas modelit ton". orapet e kuqe atje mbi
vatr na duken fare t ngjashme m njra-tjetrn, njsoj
sikur t'i kishte thurur e nj njjta dor. Muhabeti vazhdon
edhe ca koh n an t vatrs s puntorit Koo. Ndokush
prej nesh i ngre edhe nj her syt nga orapet shqiptarogreke, ndrsa Vasiliqija e ka mbaruar tashm mbi bllokun
ton nj kng pr Krishtlindje t shkruar n dy gjuh:
Arhiminia kiarhikronia, psilimu dhendrolivania/ Kiarhi,
kiarhi kallos, mas kronos eklisia/ Eklisia me ta ajo thronos
(Fillimi i muajit, fillimi i vitit pisha ime e lart/ Fillimi i
mbar i vitit, kisha dhe Froni i Shenjt).
Koua na prcjell deri te dera e oborrit. "Hapni syt se
ka ngric - na porosit miku yn, duke fshir syt q

vazhdojn t'i lotojn nga puna e tij e vshtir - do t kisha

ardhur yn nesr me ju n Dervician, por kam ln ca
punra". "Ca punra". Tani e kuptojm edhe m mir se
prse dropulliti Koo e mban me krenari n shtpi at
parmendn e vjetr t mbrthyer n mur.
"Po 'm'u bt more, se u bra merak. E kini par se si
ecin jasht makinat? Si t lojtur. Po pse mo, kshtu bjn
kolegt njri me tjetrin". Nga prapa nj banaku, n nj
lokal t vogl n Frashtan, thuajse krejt ndan rrugs
nacionale Gjirokastr-Kakavij, nj pal sy t gzuar na
shohin pas disa syzeve t mdha. Nj mik i vjetr ka
koh q na pret. Kristaq Xhai sht minoritar. Gazetar
me eksperienc tashm t gjat, Xhai pat botuar deri n
qershorin e ktij viti nj gazet n greqisht. Gazeta hasi
n vshtirsi dhe kshtu kolegut ton iu desh t
ndrronte profesion, t paktn pr disa or n dit
Kristaqi punon n lokalin e thjesht t Frashtanit. Esht
pikrisht Xhai q na shrben n tavolin uzon "Dhodheka".
Ndrsa ngrohemi ca afr sobs s Xhait, ora ka nisur t'i
afrohet mesnats. "Ditlindja e Madhe" e t krishterve
sht duke trokitur. Trokasim edhe ne gotat me miqt.
"Gzuar Krishtlindjet", thon ata n shqip. "Hronja pola.
Kala Hristujena", i prgjigjemi.
Nj stacion televiziv grek sht duke transmetuar nj
emision t posam pr Krishtlindjet. Miqt tan rreken t
na shpjegojn se far sht duke thn spikerja me nj
shpejtsi gati t pabesueshme. N Follorin sht duke u
br nj fest e madhe. Nj zjarr i madh sht ndezur
nga bashkia n qendr, ndrsa njerzit sillen rreth e
rrotull. N Franc, nj skandal politik e ka larguar disi
vmendjen nga festa. "Francezt merren m shum me
politik se ne kndej", thot njri prej nesh, duke mos
ia ndar syt televizorit q se vazhdon t thot pr Fidel

188

189

Kastron e smur, por prkthyesi yn tashm sht lodhur

dhe sht kthyer te "dhodheka" e tij.
N krahun ton, nj grup t rinjsh, q duken q sapo
jan kthyer nga emigracioni, e kan shtruar nj loj t qet
me letra. Nuk e marrim vesh se 'thon, ndrsa ngacmojn
njri-tjetrin. Nga e gjith moria e fjalve, m familjare na
duket nj e njohur e vjetr: Lefta, lefta
Von, pas mesnate, ndahemi me Xhain, kolegun ton t
mir. "Bni kujdes se me syzat q ka Lushi", bn shaka
Xhai, duke br me kok nga Engjll Serjani, gazetari i
njohur gjirokastrit. Lushi, si prher, na shpie shndosh e
mir n Gjirokastr, ku do t kalojm natn.
Esht mngjesi i Krishtlindjeve. Gjirokastra nuk sht
as n ngjyr t vrdhemt, si bhet kur e djeg fort dielli i
beharit, as n at grin e njohur, q merr kur laget nga
rrebeshi. Sot ajo sht nj qytet i bardh, i rrethuar nga nj
brym q shkon an e mban qytetit t vjetr. Nga dritarja
e hotelit ton, q ndodhet n pjesn e poshtme t qytetit,
mezi arrijm t shquajm siluetn e zbeht t kalas dhe t
shtpive t vjetra. Mjegulla e dhjetorit i ka br si m
enigmatik gurt e qytetit t vjetr. Njsoj sikur t mos
duan t'ua japin t gjithve t tr historit e tyre. Posht n
rrug dgjohet kolla e that e ndonj kalimtari t vetmuar,
q kush e di se 'hall e ka zn. Esht 25 dhjetor, dit
pushimi, dhe qyteti ende fle si nj prtac i madh q sht
ftuar diku n nj fest. Vetm depozitat e pompat e ujit, q
kan zn tarracat e pallateve, vazhdojn t punojn me t
njjtn gumzhim t mbytur. Por, mjafton vetm t dalsh
n rrugn kryesore, andej ku kalon lumi i makinave pa fund
q drgon, pr posht, drejt shtpive t tyre emigrantt e
malluar, q ta kuptosh se qetsia nuk sht nj fjal q i
shkon ksaj dite. Shum makina kan mbi atit e tyre thas
me portokaj a patate. Ndokush madje ka menduar t mbaj

gjat t gjith rrugs s pafund edhe ndonj frigorifer t

prdorur q "afendikojit" nuk i hynte m n pun.
"T shkojm n mesh? Apo t shikojm se si urohet
dita e emrit?". E vrasim ca koh mendjen duke tymosur
nj cigare e duke qndruar prball Gjirokastrs s
porsandriuar nga dielli i zbeht n fillim t dits s dyt
t udhtimit ton. "Mesha sht njsoj si kaher. Kishn
po atje do t kini. Mbase m interesante sht q t bni
ndonj vizit pr dit emri", na e heq dyshimin nj miku
yn. Dhe kshtu bjm. Nuk mund t thuash se Kristo
Nasto sht gazetar, por ama asnj m mir se ai nuk e
ndjek shtypin e vendit. I mban mend mir, nganjher
edhe m mir se ne, se kur sht botuar ky filan artikull,
apo se kur ka nisur aksh emision, apo se kur ndonj prej
nesh sht vn a sht hequr si kryeredaktor. Me nj fjal,
Kristo - mbi t 30-tat, i punsuar n nj biznes vendas dhe
i diplomuar pr gjuh dhe literatur greke, me origjin nga
Dropulli, por i lindur n Gjirokastr - e meriton nga t
gjitha ant q t'i bjm nj vizit. Sot jo vetm jan
Krishtlindjet, por sot sht edhe dita e emrit t tij. Pastaj
prej tij mund t kujtohemi edhe pr ndonj gj q kemi
harruar nga punrat tona t shumta.
Kristo banon me t mn n Lagjen "Puntori" n
Gjirokastr n nj nga ato pallatet q i bjn karshillk nga
posht shtpive t vjetra prej guri. Na pret me buzqeshjen
tradicionale q kan njerzit n raste festash. Ai ka trashguar
emrin e gjyshit. Nj zakon shum i prhapur ktyre anve.
Kristo na shpjegon gjer e gjat historit e tij me shokt e
rinis, q t gjith gjirokastrit nga familjet m t njohura
t qytetit. Pak nga pak shtpia nis e mbushet. Kushrinj
nga fshati, nj motr q sht martuar n qytet, gjyshi i
heshtur, q nuk lviz prej kohsh nga kolltuku, ne po me
kpuct tona t prbaltura nga nj nat m par Kemi

190

191

nisur t bhemi ca si shum n apartamentin ku njeriu

me emrin e Krishtit feston ditn e emrit. Ka ardhur koha
t kthehemi edhe nj her andej nga Dropulli. Ndahemi
me mikun e mir Kristo dhe me njerzit e tij dhe marrim
udhn pr n Dervician.
Ja m n fund ku e takojm edhe "Tunin", shokun e
afrt t Koos s Vriseras. Andon Tuni sht shum i njohur
si solist i valles s njohur t Dropullit. Tani, s bashku me
Koon, i kan dhn udh ansamblit t ri folklorik. Tuni
na pret n nj shtpi fare afr kishs. "Hronja pola" prsritet
edhe shum her t tjera. N kish mbretron qetsia. Mesha
ka mbaruar dhe vetm ndonj i vonuar vazhdon t kryej
ritualin n kishn e bukur t Dervicianit. Pak metra m
tej, n qendr t fshatit, grumbulli i makinave sht br
i strmadh. N nj lokal nj kamerier i djersitur shfryn
po aq fort sa edhe klientt e tij t shumt. T gjith
duan ta ngren nga nj birr n fshatin e tyre t lindjes,
duke uruar: Kala Hristujena. Ne marrim rrugn e
kthimit. Ndr blloqe, aparate dhe n mendje kan mbetur
copza kujtimesh, urimesh, historish, kngsh n dy
gjuh. Njsoj si ato orapet e kuqe shqiptaro-greke t
varura n an t nj vatre n Vrisera.

192

mallakastra

N Aranitas, n zemr t Mallakastrs

fillim shohim nj zjarr t uditshm, q digjet

n qiell. Esht mngjes hert. Jemi n Ballshin e
Mallakastrs. Qyteti zhurmon nga rrmuja e
njerzve, q shkojn e vijn npr dyqane dhe kafenet jan
t mbushura plot me meshkuj, q tymosin fort cigaren e
tyre, duke pasur prpara kafen dhe rakin tradicionale.
Pak nga pak, na msohen syt me peizazhin e ri. Ajo
flaka, q na pat trembur n fillim, nuk sht gj tjetr
vese mbetje e nj tubacioni gazi, q digjet n ajr n
Uzinn e Prpunimit t Nafts n Ballsh. Ai lumi, a m
mir prroi, a vija e holl e ujit, quajeni si t doni, q
nuk na sht ndar thuajse gjat t gjith rrugs nga
Fieri deri ktu, Gjanica, na shfaqet srish. Kt her nuk
sht aq i ndotur e i zi si e kishim par n zonat
naftmbajtse. Ktu, n krah t Uzins s Ballshit,
Gjanica sht e pastr. Madje, fare n afrsi t uzins
lugina e saj sht edhe e betonuar. "Kjo qenka si Lana
jon", thot gjysm seriozisht e gjysm me t qeshur
njri nga bashkudhtart tan. Nj polic pa kapele e me
flok t krleshur mbin si nga dheu, ndrsa ne bjm
fotografit e madhshtis s uzins. "Pa h, 'po bni ju
ktu?", pyet gjysmpolici. Nuk na duhet shum koh
t'i shpjegojm se jemi gazetar t "Shqip" dhe se kemi
ardhur pr t br nj prshkrim t Aranitasit. Polici
193

zhduket sa hap e mbyll syt andej nga vrima nga erdhi.

"T gjen belaja me kta gazetart ore", do t ket menduar
ushtaraku pa kapele. Vazhdojm rrugn n drejtim t
lindjes edhe pr nja shtat kilometra. "Po kjo rrug paska
qen e shtruar dikur!", kujtohet shoku yn shofer, q i
bn syt katr pr t'u ruajtur nga gropat e shumta t
rrugs. M von do t msojm se rruga ka qen e shtruar
dikur me rr bituminoze, pr t ciln kto zona nuk
vuajn. Pasi kemi ecur ca prgjat lugins s Gjanics,
mbrrijm n qendr t fshatit Aranitas. Esht ky
objektivi yn pr kt jav.
Ne nuk e dinim. Nuk e dinim se fshati sot prjetonte
nj ngjarje t rnd, nj mort. N qendr t fshatit
ndalojm pr pak koh t shtriqim kmbt e lodhura
dhe t krijojm ndonj njohje q do t na e bnte punn
edhe m t leht. N klubin n qendr nuk ka pr be
asnj karrige t lir. Na bn udi ky grumbullim kaq i
madh njerzish, q tymosin duhan pa fund me fytyra t
vrerosura. Disa adoleshent, q jan veshur me rrobe
"firmato" na e shpjegojn shpejt e shpejt situatn: Sot
do t zhvillohet varrimi i nj djaloshi fare t ri, q sht
vrar n Itali, pas nj znke. Fshati n fillim sht ndjer
si i mpir pas mbrritjes s lajmit kobzi, por m pas,
hidhrimit t par ia kan ln vendin, sikurse ndodh
kudo n t tilla raste, diskutimet e pafund: Jo e kishte
fajin filani, apo fisteku. Burrat duken t tronditur, ndrsa
presin orn e varrimit. Bisedat zhvillohen me z t ult
dhe me syt e piklluar, q shikojn prdhe nga
dyshemeja e lodhur e klubit t fshatit. Banakieri i ngrat
e ka t vshtir t jet n t njjtn koh n shum vende.
"Erdha, erdha", prsrit pafundsisht, derisa nga fundi
i nj rrugice t pjerrt del ajo ka njerzit po prisnin,
nj arkivol q e mbajn mbi supe disa djem t rinj. Grat,

t veshura krejt n t zeza, e shtojn edhe m shum

trishtimin e ktij vargani, q merr udhn posht kodrs,
atje ku jan varret e fshatit. Ka shum njerz q flasin n
dialektin geg. Nuk e kuptojm mir nse jan njerzit
e shokve t t ndjerit, krushqit e tij, apo far. Makina
me targa t Bulqizs sigurisht q bjn prshtypje n
zemr t Mallakastrs. Do t kishim dashur q t kishin
udhtuar deri ktu pr ndonj motiv tjetr, por ja q
jeta, sidomos kjo e jona, i paska t tra shum afr. Ndrsa
prjetojm kt gjendje, takojm e njihemi me Viktor
Mahmutajn, kryetarin e komuns.
Viktori, sht pr t dytn her kryetar i komuns s
Aranitasit dhe ka ndrmend t rikandidoj edhe n
zgjedhjet q nuk po merret vesh ende se kur do t bhen.
Na shoqron n zyrn e tij, nga dritaret e s cils
shikohet nj pjes e mir e fshatit deri posht n luginn
e Gjanics. Ktu do t njohim ann zyrtare t fshatit,
at q ka t bj m shum me shifra, pasqyra, projekte
dhe harta. Nga Viktori msojm se komuna prbhet
nga 6 fshatra t populluar nga 4500 banor. Shumica e

194

195

T ffshehtat
shehtat e nj vrasjeje
Duhet t ket br vap n 23 qershorin e 1943, kur
krismat ia morn jetn n moshn 20- vjeare Ramiz
Aranitasit, n Malin e Leshnjs, n zemr t Skraparit. Esht
nj nga ato histori q ndodhin ndr shpate malesh t egr,
ndr vende t izoluar, ans pyjeve dhe maleve t harruar, nga
ku pritej me syt nga qielli i errt ndonj sinjal avioni, shenj
q ndihmat e aleatve kishin mundur t mbrrinin nga Kajro
deri n qiejt e maleve tona t thepisura. Si t gjitha vrasjet e
lidhura me politikn, edhe kjo vrasje sht e mbshtjell me
diskutime t shumta. Se kush e vrau duket se shumica bie
dakord. Nj ish-xhandar, Ali Turbehova, duket se ka trhequr
kmbzn fatale. Aliu kaloi nga xhandar n etn partizane,
q drejtohej nga Ramiz Aranitasi. Prse e vrau, kjo sht nj
pik ku palt japin versione t ndryshme. Sipas Dajvid
Smajlit, oficerit anglez q bashk me Aranitasin prisnin n
natn e 23 qershorit 1943, ndihmat q do t hidheshin nga
ajri, vrasja ka qen pr shkaqe krejt banale. Anglezi kujton
q pak para se Ramizi t vritej, i kishte dhn atij 200
sterlina pr nevojat e lufts. Sipas Smajlit, pra vrasja e Ramiz

Aranitasit nuk ishte tjetr vese nj plakitje e prfunduar

tragjikisht. "Mir q Aliu nuk e dinte se un kisha edhe 4
mij sterlina t tjera me vete, se do ta kisha psuar edhe un",
shkruan Smajli n kujtimet e tij.
Pr krert nacionalist t Ballit, mes t cilve edhe Abaz
Ermenji, vrasja nuk ishte gj tjetr vese nj hakmarrje q
nuk kishte edhe aq shum lidhje me politikn. Ramizi kishte
pushkatuar nj nga dajat e Ali Turbehovs. Ky priti me durim,
u regjistrua si partizan dhe gjeti rastin dhe mori hak. Njerz t
afrt, por edhe historian a kujtimeshkrues, q mbajn pozicionin
e vjetr, vazhdojn ta konsiderojn vrasjen si politike, domethn
si nj atentat q u krye pr t hequr qafe nj rival shum t fort
politik. Ndrsa bisedonim n zyrn e kryetarit t komuns,
njkohsisht edhe nipi i Ramiz Aranitasit, pr kt ngjarje xha
Ahmeti nuk kishte asnj dyshim: E vrau ndrsa po pinte uj n
nj burim. I kishte vrar m par nj dajo. N at zyr t thjesht,
askush nuk e kundrshtoi kt version t thn fare pa sforcim.
Pastaj biseda vazhdoi m tutje. A ka ardhur apo jo Aliu koht
e fundit n Shqipri? Pas lufte, Turbehova jetoi pr dhjetra
vjet ne arrati, diku n Perndim. Thon se tani nuk jeton
m. T paktn kshtu e din n Aranitas.

popullsis merret me blegtori dhe bujqsi, aktivitetet

tradicionale njsoj si t part e qmotshm. Nj 30
prqindsh sht larguar n emigracion, m s shumti
n Itali e n Greqi dhe nj 10 prqindsh vazhdon t
jet i punsuar - sipas nj tradite q vjen nga e shkuara e
afrt - n jetn ekonomike t Ballshit, n Uzinn e
Prpunimit t Nafts dhe n aktivitete t tjera private a
shtetrore. Si t gjith kryetart, edhe Viktori ka qejf t
tregoj punt e bra dhe ne mbajm shnim me durim
n blloqet tona. "N kto 6 vjet, jan lidhur katr fshatra
shum t largt me qendrn e komuns, nj gj q kishte
krijuar shum probleme pr banort m prpara, jan

ndrtuar tre ambulanca dhe nj qendr shndetsore,

jan rikonstruktuar katr shkolla vazhdon t tregoj
kryetar Viktori, por problemi yn m i madh mbetet
rruga q na lidh me Ballshin. Ajo sht jasht
juridiksionit ton dhe ndaj n t, ne, si komun, nuk
mund t bjm asnj punim. Do t ishte nj fat i madh
sikur kjo rrug t prfshihej n projektet e zhvillimit. E
gjith komuna do t prfitonte".
N dern e kryetarit trokitjet jan pa pushim. Por,
nj nga t ardhurit hyn direkt brenda. Esht Namik
Danaj, kryetari i fshatit. Neve na plqen q ta quajm,
si qmoti me emrin kryeplak. Namiku nuk sht aq i

196

197

dhn mbas shifrave dhe projekteve sa Viktori. "Eh, more

djem. E 'kryeplak jam un me at 3 mij lek n muaj
q i marr a nuk i marr. Ma kan varur kt kmbor n
qaf dhe mua m duhet ta tund pr hatr t atyre q m
kan zgjedhur. Mundohem ta bj punn deri n fund,
por jo t gjitha varen prej meje". Kryeplaku sht i
shqetsuar. Duhej t kishte dorzuar rekrutt e rinj pr
shtetin, por njerzit nuk gjenden. Djemt kan ikur
jasht vendit. Shtetit do t'i duhet t pres ca pr ushtar
t rinj nga kjo zon. Nga Aranitasi pr pak koh nuk do
t ket ushtar. udi pr nj vend q ushtrin dhe t
qenit ushtarak e ka pasur fort qejf dikur. Ishte nj nga
rrugt m t mira pr t'i shptuar puns s rnd n
bujqsi. Kryetari krkon leje t largohet. I duhet t
merret me buxhetin, sepse punonjsit e komuns ende
nuk jan paguar. "Belara kto more shokni", pshertin
Viktori, ndrsa ndahet me ne n godinn q dikur ka
qen qendra e kooperativs. Ne q vijm q nga Tirana e
errsuar, i gzohemi dritave q nuk kan ikur sa koh ne
kemi biseduar me miqt tan. Na thon se kndej nuk
sht edhe aq keq me drita. Pr sa koh q linja e fshatit
do t jet e lidhur me at t Uzins s Ballshit, fshatart
e Aranitasit nuk do t vuajn edhe aq shum nga errsira
q ka pllakosur vendin.
Xha Ahmeti n fillim na sheh me dyshim. "Po 'duan
kta me historit tona, xhanm?", do t ket menduar
n fillim xhaxhai me kasket t lkurt, tipike prej
veterani. Por si kalojn ca koh dhe e sheh q edhe ne
kemi lexuar ca gjra pr historin e fshatit, nis e dredh
nj duhan dhe fillon pak nga pak t miqsohet e t flas
lirshm. "Sa vje jam? Po kjo nuk sht pyetje more
djema", i prgjigjet me t drejt pyetjes son t par
Ahmet Muaj ish-ushtarak. "Pr t qen un jam 80 vje.

Por a e dini se kush t plakrka? Nuk jan edhe aq shum

vitet q mban mbi shpin. M shum na lodhin hallet e
streset, si kto q po kalojm tani". Xha Ahmeti e ka
shtruar mir bisedn. Ne, n fillim, kujtojm se streset
kan t bjn me familjen e tij. Pr fat t mir kjo ide
rezulton e kot. Xha Ahmeti t tr fmijt i ka t
rregulluar, sa jasht, sa brenda vendit. "Nuk e kam hallin
te vetja more jo - i prgjigjet pyetjeve tona mbi kuptimin
e stresit t sotm - e kam hallin se 'po bhet me vendin.
A e shihni apo jo se 'po bhet me zgjedhjet? Ku po vete
ky vend kshtu?". Shpejt do ta kuptojm q prve
historive me luft, zgjedhjet jan nj tjetr pasion i madh
i xha Ahmetit t Aranitasit. Ish-partizan, m pas ushtarak
n disa vende t Jugut t Shqipris, ai i ka mbyllur
marrdhniet e tij me shtetin ktu, n fshatin e tij t
lindjes. Ktu e mbajn si njeri q ka njohuri shum t
mira pr historin, traditat, njerzit e shquar t fshatit.
Dhe kush beson kshtu ka plotsisht t drejt. Xha
Ahmeti do t na rezultoj nj udhrrfyes i shklqyer.
Miku yn i moshuar - tashm jemi br vrtet t till - na
shpjegon nj her gjer e gjat se prse Aranitasi prfshihet
n at q i thon Mallakastr e Egr dhe nga se dallon kjo
zon nga Mallakastra e But. Ajo ka kuptuam sht q
mallakastriott e ksaj ane jan disi m t sert e m luftarak
sesa pjesa tjetr e s njjts krahin. Me pak fjal, pr nga
traditat e zakonet lidhen m shum me Labrin sesa
me ndonj krahin tjetr fqinje.
N hyrje t fshatit na kishte br prshtypje nj bust
i bronzt. Posht tij shkruhej: Ramiz Aranitasi, Hero i
Popullit, 1923-1943. Kshtu si na kan msuar ne dhe
nga bustet e shumt q kemi par, heronjt ngjajn t
gjith me njri-tjetrin, njsoj sikur t jen binjak. I
njjti qndrim "burrror e sypatrembur", i njjti pozicion

198

199

q "nuk e ka frik vdekjen", i njjti shikim q "shkon

larg", e njjta bindje se "ka vepruar mir", e njjta
kmbngulje se ka pasur t drejt q ka vepruar ashtu e
mbase edhe q sht vrar n mosh fare t re, e njjta
mnyr e t mbajturit t shpatullave, e njjta, gjithka
Xha Ahmeti na e lehtson punn. Ai na rrfen gjer e
gjat se cilin prfaqson ai busti i vendosur n qendr.
Bhet fjal pr Ramiz Aranitasin, Hero i Popullit.
Ramiz Aranitasi ka qen nj nga figurat m aktive t
lvizjes antifashiste. I shkolluar n shkollat e Fulcit n
Tiran e Kavaj, Aranitasi ishte nj nga organizatort e
demonstrats antifashiste n Kor, ku u vra dshmori i
par, Koci Bako, n Kor, m 1941. M pas, her
komandant e her komisar i njsiteve partizane veproi
m shum n zonn e Skraparit e t Beratit. U vra n
qershorin e 1943, ndrsa kishte shkuar pr t pritur
ndihmat q do t mbrrinin nga aviont anglez. Historia
e vrasjes s tij sht nj tjetr tem, pr t ciln duhet
folur. Xha Ahmeti prmend data, emra, njerz t gjall
e t vdekur, ngjarje q jan zhvilluar afr Aranitasit dhe
larg tij. Do t duhej nj libr i tr pr t'i prmbledhur.
Ne, n gazet kemi vetm dy faqe n jav pr t tilla
histori dhe Xha Ahmeti i mir e kupton kt. "Un flas
ju shkruani, pastaj t tjerat i dini vet", thot plaku 80vjear. Nuk na ndodh shpesh q t na e kuptojn
profesionin ksisoj. Kjo na bn q t ndjehemi edhe m
mir n shoqrin e Ahmetit nga Aranitasi.
Bjm nj shtitje npr fshat. Na bn prshtypje nj
shtpi e madhe, dykatshe, por shum impozante, e
rinovuar. Esht shtpia e Xhemal Aranitasit, nj tjetr figur
q meriton vmendje t posame. Ky Aranitasi tjetr sht
nj njeri i shquar i kohs s Zogut. Pr historin e tij mund
t lexoni dika m tepr ktu n krah.

Kryeplaku dhe Xha Ahmeti e kan merak q t bjm

nj vizit n shtpin ku lindi Ramiz Aranitasi, ktu e
83 vjet m par. Nuk hezitojm. Esht nj rast m
shum pr t njohur fshatin m n thellsi. Kalojm
ndan nj shkolle, q duket e mbajtur mir dhe ngjitemi
mbi shpatin e nj kodre t but. N fillim na ngatrrohen
npr kmb disa fmij, q pozojn para aparateve tona
duke qeshur e ngacmuar njri-tjetrin. Pastaj takojm
Ferikun, vllan e Ramiz Aranitasit, njeriut t shquar t
fshatit. Ndryshe nga xha Ahmeti, Feriku nuk flet shum
pr histori t kohs s lufts. I plqen m shum t bj
zakonin e vendit. T na pyes se si na ven hallet e punt
dhe se si i kemi nga shtpia.
Befas na shfaqet srish Viktori, kryetari. Kjo shtpi
paska qen njkohsisht edhe e tija. Viktori sht djali i
Ferikut, nipi i Ramizit. N kto an flitet shum pr
historin. Biseda kalon tek origjina e emrit t fshatit.
Pr mikpritsit tan nuk ka asnj dyshim: emri i fshatit
lidhet me Aranit Golemin, vjehrrin e Sknderbeut. "E
sheh at shkmbin e bardh atje, ku jan ato dy shtpit
- Feriku largon perden nga dritarja q sheh nga veriu atij shkmbi ne gjithnj i kemi thn Shkmbi i
Sknderit. T part tan thon se pikrisht andej kaloi
Sknderbeu n kohn kur erdhi pr t marr Donikn,
t bijn e Gjergj Aranitit. Kshtu thoshin t part,
po tani ju e dini m mir". Ne, xhanm, nuk e dim
aspak m mir kt histori t ngatrruar mes legjends
dhe s vrtets dhe kshtu q krkojm leje t
vazhdojm m tej n fshat. Fmijt e hareshm na
ngatrrohen edhe nj her npr kmb, duke na
shoqruar deri posht te makina jon.
Ka nisur t ngryset. Bashk me kryeplakun dhe xha
Ahmetin prshndesim grat q kthejn lopt n hauret

200

201

spai

e tyre. Nj brym e leht ka rn mbi luginn e Gjanics.

Nga lart i hedhim edhe nj her syt nga varret e fshatit.
Nj grumbull dheu sht ende i pathar. N an t nj
ezme pa uj, ndahemi me miqt tan t Aranitasit.
Brenda pak kohsh i shohim srish oxhaqet e tymta t
Uzins s Ballshit. Tashm jemi nisur pr n Tiran.

N Spa, n vendin e historive

y qen t sert stani nuk i ndahen makins. Jan

gati t shqyejn edhe gomat. Me t vetn kan t
drejt. Faji sht i yni. Jemi ne, t panjohurit, q
kemi hyr n territorin e tyre. Po rrugtojm ngadal
prgjat nj prroi, q derdhet n Fan, npr nj shteg
t rrpirt, q lidh rrugn nacionale Rrshn-Kuks me
krahinn e Spait, q dikur prbnte njrin prej bajrakve
m n z t Mirdits. E kemi kaluar Shpalin me kishn
e tij plot histori dhe kemi hyr drejt lindjes, andej nga
bhet edhe m i afrt Mali i Mnells, mbi 2000 metra i
lart. Pr disa minuta t mira udhtojm bashk me
qent, q nuk rreshtin s lehuri egrsisht, derisa shfaqet
figura e par njerzore n kt udhtim. Esht bariu, i
zoti i qenve t sert. "Si shum t egr i paske, mor mik",
hyn n bised me bariun e vetmuar njri prej nesh. "Jo
mr jo, se jan t'but", prgjigjet bariu me nj buzqeshje
t ndrojtur. Vazhdojm rrugn pr m lart, duke vrar
mendjen se si duhej t ishin qent e stanit sikur t ishin
t egr sipas konceptit t bariut. Nga posht, andej nga
buza e prroit, vazhdon t na vij jehona e t lehurs s
tyre "t but".
I kalojm disa shtpi t gurta n an t rrugs. Nj
grua, e veshur me kostumin tipik mirditor, po punon
n vreshtin e saj. "A po urdhnoni mrena?", na fton

202

203

menjher pas prshndetjeve t para. Mikpritja

tradicionale mbahet ende ktyre grxheve t shkreta.
Matan nj ure t gurt, rruga vjen e bhet edhe m e
rrpirt. Pr fat, dielli i janarit edhe sot ka vendosur t
shndris dhe makina jon ndjehet disi m e sigurt mes
kthesave t prbaltura. Vetm tek-tuk, n ndonj rrz, q
nuk e z dielli, shndrisin disa pllanga akulli. Na bjn
prshtypje disa gur ans rrugs, t lyer me glqere dhe
krejt mbi nj qaf, nj tabel q shnon: Kodr-Spa, GurthSpa. Dikush u kujtoka pr kt rrug t harruar mes
malesh. "Ah, po ky sht Zef Ndoci, ky e mirmban vet
rrugn. Keni pr ta takuar vet. Ne po shkojm andej nga
shtpia e tij", na shpjegon njri prej shokve tan vendas.
Zef Ndocin e takojm pas pak minutash n Kodr-Spa
n fshatin e tij. N fillim dallojm flokt e tij krejt t
bardh dhe pastaj siluetn e tij t holl, nj mirditor i
vrtet. Esht nga ata q nuk pranojn t ikin nga
vendlindja. Jeton me gruan dhe t mn. Fmijt e tij,
sigurisht q kan koh q jan larguar q ktej.
Fisi i Zefit ka nj histori t gjat. Esht nga ato familje
q dikur quheshin "me emr" ose, m mir, "n'za". Zefi na
shoqron nj cop her n at q ne kemi dshir ta quajm
qendra e fshatit. Kulla e tij e gurt qindravjeare sht fare
afr. Disa rrnoja t gurta dallojn n shpatin e kodrs.
"Kto jan dy prej shtat kishave q kena pas n fshat n
kt territorin ktu rreth e rrotull - na tregon Zefi - tani
jan vetm rrnoja, por dikur kan qen kisha fort t
rndsishme. Kjo ktu asht qela e priftit". Ecim nj cop
her npr grumbullin e shtpive, q kan mbetur ende t
banuara. Tre familje, nga afr 30 q kishte fshati deri para
'90-s, ky sht bilanci i historis m t fundit t KodrSpait. Ngjitur me kulln e lasht t Zefit, nj shtpi e ult
e gurt na bn prshtypje. Aty shohim t hyjn e t dalin

njerz. Njri prej miqve tan hyn brenda saj. "Po shkoj t'i
takoj pak t zott e shtpis. Kan pasur nj mort", thot ai
dhe prkulet mbi portn e ult. Msojm se pikrisht kjo
shtpi e gurt n fshatin e largt sht shtpia e Aleksit, 6vjearit q u nda nga jeta para do kohsh nga nj smundje
e pashrueshme. Shum gazeta dhe televizione kishin
ndikuar n organizimin e nj fushate ndihmash pr t. Para
Aleksit, nga e njjta smundje, familjes fatkeqe i kishin
vdekur edhe dy fmij t tjer. Tani tymi q del nga oxhaku
i ult sht nga t paktat gjra q lvizin n kt shtpi t
mpir nga dhimbja. I sillemi ca koh rrotull shtpis s
vakis, por nuk hyjm brenda. M mir t'i qndrojm larg
vdekjes dhe lajmeve q lidhen me t.
Zefi na shoqron nj cop her npr ambientet e kulls
s tij. "Kjo pjes ka mbi 450 vjet q sht ndrtuar, kurse
kjo tjetra ktu sht br nga strgjyshi, mbi 150 vjet m
par". Zefi nuk e fsheh krenarin, ndrsa flet pr t par e
tij "n'za", porse shton hera-hers: "Un flas more, flas e ju
them ka di un prej t'parve t mi, porse duhet me shkrujt
pr t tan, se historit tona nuk marojn". Dhe vrtet,

204

205

historia, q nis e rrfen Zef Ndoci q nga strgjyshi e deri

n ditt tona, sht nj histori e gjat. N t przihet historia
e mirditorve n Shkodr dhe e marrdhnieve t tyre me
Valiun, histori miqsish, por edhe armiqsish e gjaqesh me
malsort e Mbishkodrs, austro-hungarez e serb, q kan
kaluar kndej n kohn e Lufts s Par Botrore, histori q
lidhen me Gjon Marka Gjonin - gjyshi i Zefit, i shkolluar
jasht, ka qen nj lloj ministri i Jashtm i Kapedanit t
Mirdits - arratisje n Serbi dhe kundrshti me Mbretin
Zog, t gjitha kalojn para syve tan, njsoj si n nj film t
vjetr. Zefi rrfen ngadal e shkoqur, njsoj sikur t fliste n
kuvend t burrave. Do t na duhej nj libr i tr n
dispozicion q t shkruanim pr historin e gjat t ksaj
familjeje. Strgjyshi Ndoc Ndreca, sht vrar n nj pusi
n 1907 e largt. "N Shkodr e quanin Ndoc Aja dhe
ishte si pun shefi policie - kujtohet Zefi - njerz nga fisi
yn kan shkuar e ja kan marr gjakun n'Lezh. Ishte nj
malsor q kishte ra atje. Pastaj gjyshi ka qen nj nga
msuesit e par n Mirdit dhe kshtu ka vazhdu historia".
Ndoci na shtit n kulln e tij. Nj port e madhe hekuri
mbyllej natn. Jeta n kto an, t mbushura me pusi
dhe me terre, nuk ka qen njohur pr siguri. N an t
pragut t gurt, nj si pun kanali sht gdhendur kush
e di q prej sa kohsh. "Kjo sht pr t kulluar vajguri,
nse i vinin flakn shtpis", flet Zefi, sikur t thot nj
gj q tashm e din t gjith.
"Foli pak pr babn", e ngacmon nj nga miqt tan t
zotin e kulls. "Ah, baba. Edhe kjo asht nji histori e gjat.
Baba jem, Ndue Zef Ndoci, kishte kry nji her konviktin e
Oroshit e ma von edhe gjimnazin e Shkodrs. N kohn e
Lufts, nuk u przi shum me politik, por, sidoqoft,
komunist nuk ishte dhe kshtu qi fundi i Lufts e gjeti n
nj situat t vshtir. Me q ishin miq me Ndrec Ndue

Gjokn, msuesin e njohur, q ma von e vran, ather

kan lidh besn me sho-shojin. Kan than: Nse fitojn
nacionalistat, ather baba do t ndihmonte Ndrecn dhe,
anasjelltas, nse fitojshin komunistat, ather Ndreca do t
ndihmonte babn. Dhe vrtet, n fillim babn e majtn
pak koh n burg, por Ndreca shkoi dhe e liroi. Kshtu ka
vazhdu, derisa laku erdhi duke u shtrnguar dhe ather
Ndreca i ka than babs: Nuk kam ma se ka t baj. Nja dy
vite burg duhet t'i bash. Baba i shkoi dy vjet burg t rand
n Beden t Kavajs. Por mikun e tij Ndrec Ndue Gjokn
e vran dhe ather filloi nj fushat terrori n krejt
Mirditn. Kur kan ardh me e kap nj t diel pashke,
baba ather ka vendos me ik bashk me nji axhn tem".
Nga Spai n Beograd, ku mbaron studimet e larta, dhe
m pas n Gjermani, ku punon pr shum koh si
ekonomist, n nj stacion televiziv. Ky kishte qlluar fati i
mirditorit Ndue Zef Ndoci. "Babn e kam taku pr her t
par n 1992, n Gjermani - Zefi tani ka nj fotografi
prpara ku i ati duket shum her m i ri se i biri i thinjur
- n fillim m pa me dyshim e m'tha: More bir se mos je
ue prej Sigurimit? Pastaj ka ardh ktu. Ka vdek tani, para
pak kohsh. Ishte 90 vje. Deri von ishte shum i fort, e
ngiste vet makinn deri n Rrshen. Eh, histori e gjat".
"T gjitha kto q ju thash nuk ka nevoj me i shkrujt
t tana. Ka edhe shum familje t tjera mirditore q kan
shum histori. Un ve nj krkes kam. Dua t ma shkruani
kt ngjarje", flet Zefi me syt e ngulur n blloqet tona.
Sigurisht q do t'ia kryejm porosin mirditorit n kulln e
gurt. "Historia sht kjo - nis e tregon Zefi - nga 1966
deri n 1967, un ather e kisha mbaruar ushtrin n nj
repart xhenjoje n Shijak, ka jetuar n at kishn me gur
t zi, q pat ktu afr, nj miku im i ngusht. Ai quhej
Xhevdet Hoxha. Ishte nga Kopliku dhe e caktuan msues

206

207

ktu. Kemi qen shok t ngusht. Bashk lexonim libra t

ndaluar dhe e kam ende para syve se sa keq ka jetuar ktu.
Ishte varfri e madhe asokohe. Darka e tij ishte nj fet
buk me sheqer dhe uj. Xhevdeti kishte kryer ushtrin n
Kuks dhe i dinte shtigjet nga dilej matan. Kshtu q, n
1968 u arratis n Jugosllavi dhe prej ktej kaloi n Shtetet
e Bashkuara. Pr shum koh ka qen gazetar i "Zrit t
Ameriks". Xhevdeti m ka habit vrtet. Para do kohsh,
vendosi t martonte vajzn q kishte lindur andej. Dasmn
e bri n Koplik dhe un kam qen i ftuar atje. U takuam
mbas kaq e kaq vitesh. A nuk ju duket histori e bukur?".
Neve, sigurisht q na duket e bukur dhe e hedhim shpejt e
shpejt npr blloqet tan.
Nana Dil, sht e ma e Zefit t thinjur. 89 vjett q
mban mbi shpin e kan krrusur ca, porse nuk i ndahet
puns. "Duhet me i nimu kta t'rit, sa t'kena fuqi", thot
Nana Dil, ndrsa se po ndreq n an t nj gardhi.
"T'rit", q jan Zefi flokbardh dhe e shoqja e tij, vn
buzn n gaz. "Asht ma e fort se na t tan", shton nusja e
shtpis. Nana Dil ngjitet pak nga pak n shkallt e gurta
t kulls, ku ka kaluar pjesn m t madhe t jets n pritje
t burrit, q i kishte ikur q n 1949 dhe me syt nga
fmijt q ia shihnin me sy t keq. N nj cep t dhoms,
nj makin e vjetr qepse "Singer" sht ende n pun.
Kjo sht nj nga zbavitjet e prditshme t mirditores s
vjetr. do dit zhurma e njohur e pedalit t makins jehon
n kull. Makina sht e vitit 1918. Vjehrri i Dils e pat
sjell dikur nga Jugosllavia. Dila e fut vet peun n gjilpr.
Ende kjo pun i duket lodr fmijsh. Gjyslykt pr t jan
nj gj krejt e kot. Mbi kryet e saj, nga nj foto e vjetr, dy
malsor me pushk, dhe me qndrimin tradicional t kohs
s Marubit, duken sikur shohin me kuriozitet se 'po bn
ende Dila n t njjtin vend ku ata e kishin pas ln. "Ah,

po kta jan ma t vjetr se un. Kan vdek me koh.

Kan qen trima e burra boll t'mir", flet Dila, ndrsa
makina e vjetr e kohs s Austro-Hungaris vazhdon t
punoj me t njjtin ritm si ktu e afr nj shekull m
par. Njsoj si e zonja edhe "Singeri" ka vendosur t
mos ket edhe aq lidhje me kohn.
"Mirdita ka boll resurse turistike. Njri prej tyre sht
edhe Burgu i Spait". Nj miku yn i vjetr, msues, na e
kishte prsritur shum her kt fjali gjat gjith udhtimit
ton. Jo vetm t shtyr nga kjo, por, m tepr edhe pr t
kryer nj ritual q nxitej nga t gjitha ato 'kishim dgjuar
a lexuar, nuk mund t rrinim pa shkuar n vendin ku kan
vuajtur me dhjetra mijra njerz nga e gjith Shqipria.
Dhe ja ku jemi. Vetm pak minuta pasi jemi ndar me
mikpritsit tan n Kodr-Spa, makina nis t hyj n nj
gryk t thell, drejt nj spiraleje, q duket si hink pa
fund. Dielli ktu bhet edhe m i largt, ndrsa bimsia
sht nj gj q ktu duhet harruar sakaq. Prve nesh, asnj
gjalles nuk duket se ka qejf t kaloj kndej pari. Vetm
disa shkurre t ulta, q i lkund era e veriut jan shum
pak pr ta quajtur vend t jetueshm. "Reparti 303" kshtu quhej zyrtarisht vendi famkeq - tani sht nj
grumbull rrnojash syshkulura, kujtim i nj kohe kur
njerzit, t shndrruar n skllevr t shekullit t 20,
luftonin me vdekjen dhe me absurdin n kt humbtir,
q e ndryshon ngjyrn nga e kuqja e bakrt n grin e
thell, vetm brenda pak minutave.
Ecim nj cop her npr vendin, q ai miku yn e kishte
quajtur nj "resurs turistik". Nn kmbt tona, npr t
njjtn rrug q bnte dikur karvani i t dnuarve, gurt
krcasin mbyturazi. Dgjohet vetm jehona e hapave tan
dhe hera-hers vrshllima e ers q deprton mes dritareve
t errta. Nj ndjesi e keqe na pushton, ndrsa kujtojm

208

209

vuajtjet e njerzve npr kapanonet dhe grykat tashm t

vetmuara. "Resurs turistik", a sht kjo fjala e duhur q
duhet prdorur pr kt vend famkeq? Mbase, mbase
Prderisa edhe Mathauzeni n Austri konsiderohet pik
turistike. Sido q t jet, nuk sht ky vendi i duhur pr
t njohur Mirditn. At t vrtetn. Largohemi nga
burgu i braktisur pa e kthyer kokn pas. Dielli tashm
ka nisur t zbres posht dhe kjo e ka nxirosur edhe m
shum kt peizazh t trisht.
Teksa rrugtonim n mngjes pr n Kodr-Spa, na
kishin br prshtypje disa pika t bardha, q dukeshin
larg n bregun tjetr t lumit. Nga pika m pas ato u
shndrruan n njolla dhe kur ishim fare afr, n disa
shtpiza t vogla t bardha. Jan shenjat e para t shpress,
kapanonet e puntorve e specialistve turq, q do t
merren me ndrtimin e rrugs s re q lidh Kosovn me
pjesn tjetr t Shqipris. Pikrisht n kt gryk do t
kaloj nj pjes e ksaj rruge shum t rndsishme. N
peizazhin gri t ktushm, ato "pikat" e bardha duken vrtet
t gzueshme. Disa ekskavator t rnd vazhdojn t
punojn n kampin e ri ans lumit.
Rrepsi sht nj qytez q kishte nisur t mpakej. N
sheshin e tij, ku ndalojm pr pak koh, ende jan t
dallueshme shenjat e braktisjes. Njsoj si n burgun, me t
cilin porsa jemi ndar, edhe ktu ato dritaret e errta, shenja
t sigurta t braktisjes, na vrasin syt. Porse disa fmij,
q luajn n qendr, se na bashkohen mir me ato
njollat e bardha q na kishin kthyer disi qetsin. T
veshur njsoj si t gjith fmijt e cilitdo qytet n
Shqipri, fmijt e Rrepsit, pasi i kalon ajo habia e par
q t krijojn t porsaardhurit me aparate fotografik,
miqsohen shpejt me ne. "Xhaxhi, edhe ju me rrugn
merreni?". Nj vajz e vogl, fort e kndshme, na z pr

dore. I themi q nganjher merremi edhe me rrugt,

porse nuk i bjm ato, vetm sa i kalojm. Vajza tund kokn
mendueshm. Prgjigjja jon, me sa duket, nuk e knaqi.
Ne nuk qnkemi nga ata, t cilt do t'i japin pun babit.
Ne qendr takojm Pjetrin, nj veteran t industris s
bakrit. "Rruga e re" sht srish fjala q do prsritet sa e sa
her n bisedn e shkurtr mes nesh dhe njeriut t nderuar
t Rrepsit. Tashm sht br thuajse nat. Marrim rrugn
e kthimit. Ata fmijt e hareshm nuk jan m n qendr.
Vetm disa t rinj prtypin fara n an t nj trotuari. Vetm
pak minuta n t dal t Rrepsit, shohim nj grumbull
njerzish. Dika ka ngjar me siguri. Posht, ndonja 30 a
40 metra, dallojm nj makin me targa t Shkodrs.
Shkodrani, q ka shitur peshk n Rreps, ka rrshqitur posht.
Pr fat t mir, askush nuk sht dmtuar. Nj ekskavator i
firms turke ka shpejtuar t ndihmoj makinn e
aksidentuar. Rruga e re, ende pa u ndrtuar, e ka sjell t
mirn e par. Makina e bardh trhiqet shpejt e shpejt nga
gropa, ku kishte rn, ndrsa fytyrat e t gjith kuriozve
bhen edhe m t qeshura.

210

211

antigonea

Lunxhri, posht e lart Antigones

n fund ka nisur shiu. Pas shum kohsh,

ret e ngarkuara kan nisur t zbrazen me
krcllim. "Duhet, duhet, po tani sikur e
teproi ca". Nj miku yn, q sht n timonin e makins
4X4, nuk duket edhe aq i knaqur, ndrsa i bn syt katr
q t dalloj ku ndahet rruga nga hendeku. Gjirokastra sht
krejt e grinjt. E grinjt dhe e lagur deri n zemrn e gurve
t saj. Nuk sht edhe aq hert n mngjes, porse shiu q
bie pareshtur duket sikur ka vendosur q t'ua largoj nga
mendja njerzve at ndarjen e kahershme mes t gdhirs,
dits, t ngrysurs, nats. Kshtu ka nisur udhtimi yn
drejt nj zone t mbushur me nj histori t veant, drejt
nj komune, q mban nj emr antik, drejt komuns s
Antigones. Marrim rrugn majtas, andej nga jan malet e
Lunxhris. Tani nuk e kemi edhe aq t vshtir t
udhtojm. N male, uji i shiut kullon shpejt.
Ecim edhe pr ca koh n nj xhade q sht ende e
shtruar me asfalt, ose m mir me thn q pretendon t
jet e till. Sido q t jet, ende rrugtimi nuk sht i
vshtir, prkundrazi e ndjejm veten sikur jemi n periferi
t Gjirokastrs. N shpatin prball shtpit e Argjiros
vazhdojn t na ndjekin, ndrsa i afrohemi pak nga pak nj
qendre t madhe t banuar. Fshati quhet "Arshi Lengo".
Nuk na ndodh shpesh q t hasim n fshatra me emra

212

213

njerzish. Shoqruesit tan n shpjegojn se Arshiu i ngrat

kishte rn dshmor n luft. Meqense fshati sht ngulim
i ri - ai sht ngritur me banor t ardhur nga Kurveleshi,
menjher pas 1944 - ather, zgjidhja m e arsyeshme
sht par kjo. Tani kur thua "po vete n Arshi Lengo" duket
sikur vrtet po shkon t takosh at djaloshin, q u vra ather
n luft. Gjithsesi me ndjesin e fshatit me emr dshmori,
msohesh shpejt. Ktu shtpit jan krejt t reja. Duket se
banort merren m shum me punt n Gjirokastr sesa
me bujqsin a blegtorin. Makinat q shkojn posht pa
pushim na e bjn edhe m t qart lidhjen e tyre me
qytetin q vazhdon t duket q larg.
Ca kilometra m tej, mbrrijm n nj shesh t madh. E
dallojm menjher q ktu kemi t bjm me ndonj
qendr administrative. Nj shkoll e madhe, nj vatr
kulture, nj godin klasike e zyrave t shtetit, disa kafene
dhe nj rrap i ri, n mes t sheshit, q lkundet nga era
e lagur nga shiu. Nuk jemi gabuar, jemi bash e n qendr
t komuns. Ktu jemi n "Asim Zeneli", nj tjetr fshat
me emr njeriu, por ksaj here jo dshmori, por heroi.
Asim Zeneli sht ai komandanti i famshm, i vrar n
Grykn e Mezhgoranit, pikrisht ai t cilit i kndonte
vite m par i ndjeri Mentor Xhemali.
Nj portret i qeshur na prshndet q nga larg. Esht
Ylli Muho, kryetari i komuns. Nga profesioni, Ylli sht
kuzhinier, madje edhe i njohur n Gjirokastr, porse n
komun ka vendosur "t gatuaj" gjra t tjera. Ylli flet me
pasion pr t ardhmen e komuns s tij, q prfshin pes
fshatra. Pastaj na shoqron n nj shtitje t thjesht n
qendr t fshatit. Nj monument krejt i bardh na kujton
historin e ktyre banorve. Esht monumenti i nj obani.
Ktu sht ngritur kooperativa e par blegtorale n krejt
Shqiprin. obani i bardh dhe nj qengj po aq i bardh

duket sikur na shikojn, ndrsa ecim npr sheshin qendror.

Ca m lart, nj grumbull gursh t mdhenj u kujtojn m
t rinjve se nga ku kan ardhur t part e tyre. Kryetari na
shoqron edhe n nj tjetr kuriozitet. N "Asim Zenel" ka
kinema. N nj sall t mbajtur fort mir mund t jepen
shfaqje pr nj goxha numr spektatorsh. E ndjem veten
mir n kt sall, ndrsa presim q t rrallohet ca shiu. N
ball t skens sht shkruar "Mir se vini".
Antigonen, parkun kombtar q sht ca m lart, e
rikujtojm kur takojm nj mik e koleg t vjetr, Engjll
Serjanin. "Lushi" - me kt emr e njohin thuajse t gjith
- ka ca koh q sht emruar drejtor i parkut dhe zyrat e
tij jan pikrisht n qendr t fshatit. Lushi, sigurisht q
do t na shoqroj pr m lart. Tani nuk sht m vetm
mik n kto an. Tani sht vet mikpritsi edhe
udhrrfyesi. N zyrn e kryetarit shohim edhe stemn e
komuns s Antigones. N qendr sht sfinksi, nj nga
figurat m t veanta t gjetura n rrnojat e vjetra.
Pas "Asim Zenelit", rruga nis e bhet edhe m e prpjet.
Hera-hers hasim me tufa q obant e ktyre anve i shpien

214

215

Qyteti q jetoi vetm 150 vjet

Kan mjaftuar vetm disa petza t vogla prej bronzi, q enigma
m n fund t sqarohej. Antigonea, qyteti i famshm i ndrtuar nga
Pirro i Epirit, ndodhej pikrisht ktu, n Kodrn e Jerms, n afrsi
t Saraqinishts, n Lunxhri. Petzat ishin paraardhset e fletve
t sotme t votimit. Mbi to lexohej qart "Antigoneon", q n
shqip do t thot i Antigones. Arkeologu i njohur, Dhimosten
Budina, kishte me se t krenohej. Kishte zgjidhur nj mister q
vazhdonte prej m shum se nj shekulli e gjysm. Vendndodhja e
Antigones m par ishte kujtuar her n Lekl, m n veri, e her
n vende t tjera, por askush nga studiuesit e udhtart nuk kishte
dhn prova t sakta t unifikimit t saj.
Esht nj histori e dhimbshme kjo e kryeqendrs s atintanve.
Ka nisur n fakt si nj histori mirnjohjeje, madje gati-gati si nj
histori e thjesht dashurie. Antigona, s cils iu blatua qyteti, ishte
gruaja e par e Pirros s famshm t Epirit. Pas shum aventurash,
Pirro n t rit e tij prfundoi n Egjipt, ku shrbeu me shum sukses
pr mbretin e atjeshm, Ptoleme. Gruas s ktij t fundit, mbretreshs
Briken, i bri prshtypje aftsia e ktij strategu t ri epirot. Ajo
vendosi q vajza e saj, Antigona t martohej me Pirron. Kshtu
princesha nga Egjipti u b m pas mbretresha e Epirit ton. Pr
nder t saj, Pirro tashm n kulmin e fuqis s vet, ndrtoi n skaj t
maleve t Lunxhris qytetin e famshm.
Antigonea, sipas t gjitha gjasave, duhet t ket qen nj goxha
qytet. Ai shtrihej n nj siprfaqe prej 47 hektarsh, ndrsa muret
rrethuese shtriheshin pr m shum se dy kilometra. Nuk i mungonte
asgj q e kishin qytetet e tjer antik, akropoli, pallati i Pirros,
monumentet vezulluese, shtpit e mbajtura mir, kanalizimet,
punishtet e zejtarve Era e shkrumbit t lufts duket se pr her t

par i sht afruar qytetit t paqt n vitin 230 para Krishtit,

vetm pak dhjetvjear pas themelimit. N kt vit, nj shumic
epirotsh, q ishin mundur nga ilirt e Teuts dhe Skerdilajdit, u
strehuan pikrisht n Antigone. Pastaj u erdhi radha maqedonasve
q t kalonin kndej. N 198 para Krishtit, mbreti Filipi V e
ngriti kampin diku m larg, n brigjet e Vjoss, n pritje t ushtrive
romake. Zjarri i lufts kishte nisur t vinte gjithnj e m pran
qytetit t Antigons. N vitin 178, para Krishtit antigonasit ishin
t detyruar t luftonin me maqedonasit. Tit Livi i famshm raporton
se nga banort e qytetit u vran 600 vet. 100 t tjer u zun rob.
Maqedonasit tani kontrollonin grykat e Drinos dhe t Vjoss.
Antigonasit e nnshtruar ishin t detyruar t merrnin krahun e
maqedonasve n luftn fatale me romakt. N 167 para Krishtit,
romakt triumfuan ndaj Perseut n betejn e Pidns, n Maqedoni.
Emil Pauli, konsull, mori urdhr nga senati romak q t ndshkonte
t gjith qytetet epirote q kishin mbajtur ann e maqedonasve.
Pasi u grumbullua i gjith ari dhe argjendi, Antigonea, s bashku
me 70 qytete t tjera epirote, u shkatrrua q nga themelet.
Arkeologt, ende edhe sot e ksaj dite, vazhdojn t dokumentojn,
hakmarrjen fatale t romakve. Antigonea nuk ekzistonte m.
Shumica e banorve u shitn si skllevr. Shekuj m pas, me gurt e
mbetur t qytetit u ndrtuan dy kisha, por edhe kto u shkatrruan
nga vrshimi i sllavve q shkonin drejt Jugut. "Me kalimin e
kohs - shkruan Neritan Ceka - mbeti vetm kujtimi i nj qyteti
t braktisur dhe kodra u quajt Kalaja e Jerms, q do t thot
kshtjella e braktisur. Prball saj, n shekujt IV-VI pas Krishtit,
kishte filluar jetn nj kshtjell tjetr, q mbante emrin e fisit
kaon t argjirinve. N mesjet, ajo kala do t bhej qendr e
gjith krahins dhe do t njihej me emrin Argjirokastr, q sht
shndrruar sot n Gjirokastr".

n kullotat e shumta. Bjm udi me dhent. Ndryshe nga

ne, q kemi nisur ca ta ndjejm lagien ton, dhenve as q u
bn prshtypje fare shiu i janarit. Ca m lart, n nj kthes
t fort, q t shpie drejt fshatit Krin, hasim n nj lis t
strvjetr. Esht i pari nga shum pem shekullore q do t

hasim gjat ktij udhtimi. Lisi, me kraht e tij t shtrira,

duket sikur dik krkon t mbroj, mbase ndonj udhtar
a oban t vetmuar. Dikush prej nesh, q merr vesh nga
kto pun, ia fikson moshn. "T paktn dyqind vjet i ka,
por mund t jet edhe m shum", thot, ndrsa i hedh

216

217

nj sy rrnjve t strmdha. Kemi nisur t'i afrohemi edhe

m historis. Sigurisht, nuk jemi n kohn e Antigones,
sidoqoft atmosfera q ndjejm rreth e rrotull na bn m
shum t kujtojm histori t vjetra sesa t reja.
"Si jini more, a u lodht?". Nj grua e re, gati e fshehur
n mesin e nj mullari t madh bari, q mban mbi supe, na
prshndet me edukat. "A u lodht ju, pa ne nuk po
mbajm gj n kurriz", i prgjigjet njri prej nesh. Gruaja
vazhdon t zbres prmes nj shtegu t gurt, derisa zhduket
pas nj kthese t rrpirt. Nj ngrehin na bn prshtypje
n qendr t Krins. Esht nj kish e madhe, duhet t jet
e shekullit t XIX. Ktu takojm Nardin, kujdestarin e
kishs s Shn Kollit. Nisim ta kuptojm pak nga pak, prse
pemt ktyre anve jetojn gjat. N oborrin e kishs, dy
selvi jan rrethuar me kafaze t drunjt, njsoj sikur njerzit
t'i ken rrethuar me dashurin q meritojn. Nardi tund
kokn leht: "Duhen mbrojtur nga bagtia. Kndej kemi
shum dhen e dhi". Zakoni e do q t ndezsh qirinj n
kishn e shenjtit. Na kujtohet q Shn Kolli sht
mbrojts i ujrave. T gjitha, qirinjt e ndezur, ikonat e
varura ndr mure, porta e vjetr q vajton nga era, shiu
q vazhdon t bjer, na prfshijn n nj atmosfer t
uditshme. Esht njsoj sikur t jesh kthyer pas n koht
kur do gj ishte m e thjesht dhe njerzia jetonte vetm
si pjes e natyrs dhe jo si padrone arrogante e saj. Pr
dreq, dikujt prej nesh i bie celulari. Ja se ku erdhm
prap n t sotmen. Kaq e thjesht ishte.
Jasht, n oborrin e pasm t kishs, shohim nj tjetr
mrekulli t natyrs, t ruajtur nga njerzit e mbar t
Krins. Esht nj tjetr lis i strmadh, edhe m i vjetr
se ai q kishim par m par. Ia vlen t rrotullohemi ca
her rreth ktij trungu, q nuk e pushtojn dot as katr
burra. Sikur t kishte goj, kush e di se sa histori do t

rrfente. Nardi, kujdestari i kishs, na shoqron deri n

t dal t fshatit. Kemi ende shum gjra pr t par.
Rruga sa vjen e bhet edhe m e rrpirt dhe e ndjejm
q tani jemi afr, fare afr maleve.
Tranoshishti sht fshati tjetr n an t rrugs. Ktu
njohim Zaharian, nj banor q sapo sht kthyer nga Greqia.
"Mir se vini more djema - na prshndet Zaharia, posht
nj tjetr rrapi t strlasht n qendr t fshatit - e shoh q
kini ardhur pr pun. Tani nj merak kam un. E pat vet
se si sht rruga e se si sht vendi. Ky vend po t kish
rrug do t qe m i begati nga t gjith t tjert. Kemi
fshatra t mir, uj, njerz t urt, kemi Antigonen. Me
nj fjal, i kemi t tra, vetm rrug nuk kemi. Pa shihni se
mos shkruani ndonj gj pr kt". Zaharia ka t drejt.
Vendi i ka t tra, prve rrugs. Ndrsa flasim me plakun
e mir lunxhiot, na vjen q nga godina aty pran zri i holl
i msueses. N kto an shkollat jan "mikesha" t vjetra.
Ja prse kishat e vjetra, lisat, rrapet, rrnojat antike kan
mundur t'u mbijetojn stuhive t kohs. Jemi srish n
udhtim. Shoferi yn duhet t bj kujdes n nj shteg
t ngusht. Nj mushk ka vendosur t ushqehet ca ans
nj gardhi dhe nuk e vret shum mendjen pr burin
ton. "Bni kujdes! E kam xanxare", bn shaka i zoti,
duke na uruar udh t mbar.
N fillim takojm Pilon, kujdestarin e rrnojave antike.
Banon n Saraqinisht, nj fshat i gurt, njsoj si nj
Gjirokastr e vogl. N fshat sundon heshtja, vetm
gurgullima e ujrave t shiut dhe biseda jon e prish qetsin
q mbretron ktu. N fillim shkojm n nj kish t vogl.
Edhe kjo i kushtohet Shn Kollit. Duhet t jet shum
her m e vjetr se ajo q kishim vizituar n Krin. Nj
atmosfer e kohs s Bizantit na mbshtjell, ndrsa rrim
me Pilon n oborrin e kishs s Saraqinishts. Hajati, i

218

219

mbuluar me rrasa t gurta, mbshtetet mbi disa kolona t

strvjetra. Duket se jan prdorur materiale q vijn q nga
posht, q nga Kodra e Jerms, atje ku dikur gjallonte qyteti,
q Pirro i Epirit ndrtoi 2300 vjet m par pr nder t
gruas s tij, Antigons.
Kodra sht ca m posht fshatit. Shtegu, q e ndan nga
grumbulli i shtpive, kalohet n pak minuta. Gurt e lasht
jan br edhe m t lmyshkt nga shiu i dimrit. Asgj,
prve pikave t shiut, nuk dgjohet n kt vend me histori
t veant. Shtisim nj cop her npr rrnoja, ndrsa
Lushi na rrfen se si ka ndrmend q t kthej kt vend n
nj pik t rndsishme turistike e shkencore. Edhe kt
her e dgjojm fjaln e kudondodhur "rrug". Pa rrug,
Lushi, Pilua dhe t tjert do ta ken t vshtir ta
rigjallrojn kt vend. Deri m tani, shi kishte rn vrtet,
porse e lagura e tij, pas shum koh thatsire edhe sikur na
kish lezetuar ca. Porse brenda pak minutash rrebeshi sht
shndrruar n nj lum q bie nga qielli. Nuk mundemi,
madje as t fotografojm. Pilua na fton n shtpin e tij.
"Do vini nga un q t thaheni, nuk vete kjo pun kshtu".
Prball vatrs s ngroht t shtpis s Pilos, posht nj
arre t strmadhe, nisim e kuvendojm edhe nj her pr
histori t vjetra, ndrsa teshat tona lshojn avull. E dim
q do t thahemi shum shpejt dhe se kto histori me Pirron,
Antigonn, maqedonasit, romakt, atintant e kaont n
at Gjirokastrn q na pret posht, do t zvendsohen
shum shpejt me ato t sotmet me zgjedhje, certifikata e
kronika t zeza. Celulart nisin e bien dhe ne kujtohemi se
duhet t kthehemi andej nga kishim ardhur. Pilua na e bn
me dor nga pragu i shtpis s tij t gurt, derisa makina
jon zhduket pas nj kthese.

220

bashtova

Atje ku mbaron Shkumbini

uk sht m ai lumi krenar q jemi msuar t

shikojm q nga Mokra n Elbasan e m tutje.
Kndej, nga po shkojm, Shkumbini s'sht vese
nj pllang e gjer, e murrt q rrugton me prtes npr
ligatina, ferra e driza, pr t prfunduar n Adriatik. Duket
sikur edhe vet e ka kuptuar se ktu sht fundi i tij. Nuk
do t bjm gj tjetr, vese do t ndjekim pr ca koh
rrugn e tij drejt fundit. Shkumbini sht njkohsisht
pr disa kilometra t mira, q nga Rrogozhina e posht,
edhe kufiri administrativ mes Kavajs dhe Lushnjs.
Esht nj nga kufijt m t uditshm n bot. Esht
nj kufi q ndryshon sa her q i teket lumit t ndryshoj
rrjedhn e tij. Her Lushnja deprton n Kavaj dhe her
Kavaja shkon drejt Lushnjs.
Gosa sht nj fshat i madh e i zhurmshm. I ndar m
dysh nga rruga nacionale, q t on drejt Jugut, fshati sht
i destinuar t jet q n mngjes hert dhe deri n ort e
vona t nats nj korridor, ku zhurma sht sunduesja
kryesore. E lem pas fshatin e gjullurdisur dhe marrim
rrugn drejt perndimit. Vetm pak kilometra m tej e
shohim kurorn e kuqrremt t pemve q mbshtjellin
rrjedhn e Shkumbinit. Q ktej e tutje do t kemi t bjm
vetm me nj hall t madh, me rrugn. Shiu, q ka rn
para pak ditve, e ka prbaltur at xhaden, q neve na
221

plqen ta quajm rrug dhe kshtu, pr t br vetm pak

kilometra, do t na duhet t harxhojm or t tra, duke u
kolovitur n gropat e pafund. Ndrtesat e para q hasim
jan disa godina t shkatrruara dhe ather na kujtohet se
n Gos, dikur ka qen nj ferm e madhe, q ishte e njohur
pr rritjen e derrave. Shtpit e derrave tashm nuk jan
gj tjetr vese disa shkretina, ku fryn era nga t katr ant.
Kalimtart e shumt kalojn bri tyre pa e kthyer kokn.
Askujt nuk i bjn m prshtypje rrnojat. Koha e derrave
bashk ka kaluar. Tani ka ardhur koha e derrave vetm.
Tollovitemi edhe pr ca koh n rrugn e drejt, q shkon
drejt detit, paralel me luginn e Shkumbinit. Kalojm me
radh Zhabjakun dhe dy fshatrat q kan t njjtin emr,
Ballaj. Njri quhet thjesht Ballaj, ndrsa tjetrin vendasit e
kan emrtuar pa u thn kush "Ballaj-Emigrant". Ky i
fundit sht populluar q n kohn e Zogut me t ardhur
nga Kosova, njsoj si shum fshatra t tjer n FushKruj, apo n Myzeqe. Duket q jan fshatra t mbar.
T vendosur n shpate kodrash t buta, q i rreh dielli
nga t katr ant, t kujtojn disi Jugun e Francs. Shtpit,
shumica t reja, vezullojn q nga larg t ndriuara nga
dielli i ktij janari t uditshm, krejt t ngroht.
"Hajde peshk i freskt, me mim t lir". N fillim
dgjojm nj z metalik, q duket se vjen nga nj megafon,
pastaj pas nj kthese shfaqet nj burr mbi nj motor. Shitsi
i peshkut na kujton si blers t mundshm. "Peshk kaq t
freskt si ky as q keni pr t gjetur gjkundi zotrinj",
shitsi, nj lushnjar, tund nj goxha qefull para syve tan.
Zhgnjehet disi kur merr vesh se nuk kemi ardhur ktej
pr t bler peshk, por, megjithat, nuk harron t na uroj:
"Ju vaft mbar andej nga do shkoni". Megafoni i tij vazhdon
t jehoj pas kthesave: Hajde peshk i freskt
Papritur makina nis t ec shpejt. Kemi hasur n asfalt.

Pas betejs me gropat, makina duket m e lumtur se neve

vet. Jan pak metra q jan shtruar koht e fundit. Mbi nj
kanal po kryhen punimet e fundit pr nj ur. Tashm kemi
mbrritur n Vil-Bashtov, qendra m e populluar e krejt
zons. Bashk me ne udhton edhe nj koleg e mik i vjetr,
Astrit Tahiri, gazetar e operator nga Durrsi. Titi ka kaluar
shtat vjet t rinis s tij n kto an, duke punuar si msues
fizike. Tani kthehet pas 20 vjetsh. "N shtpi shkoja nj
her n dy jav - thot Titi, duke shikuar larg nga kodrat ather t rrije ktu quhej larg, shum larg. Madje, ktu
kishin sjell edhe disa familje t internuarish".
Bashtova sht nj qendr e madhe. Ajo q e dallon nga
fshatrat e tjer rreth e rrotull jan pallatet, q kan mbetur
q nga koha e ferms. Rruga qendrore sht e shtruar me
asfalt dhe pr disa metra ka edhe trotuare. Nuk e dim as
vet se si ta quajm: A sht fshat apo qytez? "Ju quajeni si
t doni, ne pr vete themi se jemi n fshat". Hajrulla Xeka,
drejtori i shkolls, sht nj nga kolegt e vjetr t Titit. Na
krkon leje vetm sa t mbyll punt e tij n shkoll dhe i
bashkohet grupit ton n udhtimin posht drejt derdhjes

222

223

Nga veneciant te Bushatllinjt

Duket se gjithka sht e lidhur me Shkumbinin, me at
lumin e heshtur, q rrjedh posht, i mbshtjell nga kurora e
dushqeve dhe ferrave. Studiuesve u ka br gjithnj prshtypje
kjo kshtjell e vetmuar n Bashtov. N mes t fushs, ajo sot
duket krejt e pakuptimt, njsoj si t jet krijuar enkas si
dekor i ndonj filmi, q pret t xhirohet. Frngjit e saj t
shumta dhe vendet e topave, duket sikur presin nj armik
imagjinar, njsoj si bunkert, q e pasuan m pas. E megjithat,
dikur ajo duhet t ket qen fort e rndsishme.
Gjerak Karaiskaj, nj studiues i njohur i monumenteve, e
ka shpjeguar para disa dhjetvjearsh historin e saj. Kur osmant
shtin n dor Elbasanin, n 1466, n Venedik u shtua alarmi
pr zotrimet e tyre n Adriatik. Pika m e rndsishme e
zotrimeve t tyre ishte Durrsi, prej nga vinin drithrat dhe
kripa, "nafta" e asaj kohe. Shum vet n Venedik ishin t bindur
se tani turqit kishin mundsi q t dilnin n Adriatik. Frika
ishte e bazuar. Pyjet e Arbris asokohe ishin t strmdha dhe

Shkumbini ishte i lundrueshm. Nse nga Elbasani turqit osman

do t dilnin n det me anijet e prodhuara n Arbri, ather do t
krcnohej e gjith Italia. Me sa duket, kshtu ka nisur historia e
Bashtovs, ksaj kshtjelle t vendosur n an t lumit Shkumbin.
Kshtjella shrbente edhe si garnizon, por edhe si pik doganore q
kontrollonte skeln. Asokohe, Shkumbini kalonte fare prbri saj.
Karaiskaj mendon se datn e ndrtimit t saj duhet ta krkojm
nga viti 1467 dhe deri n 1501, vit n t cilin Sanxhakbeu i
Elbasanit pushtoi Durrsin. Pas ktij viti, Bashtova nuk mund
t kishte zot tjetr prve osmanve. Kta i shtuan kshtjells
disa ambiente banimi pr ushtart dhe ndrtuan nj xhami
bash n hyrjen e saj. Tregtia e rndsishme e drithit dhe e
krips ndrroi zot, nga venedikasit tek osmant. N mesin e
shekullit XVIII, Bashtova ishte nj kshtjell-skel nn
zotrimin e Kara Mahmut Pash Bushatlliut t Shkodrs.
Ulqinakt, besnik t tij, ishin ata q morn n dor
monopolin e drithit. Vet Kara Mahmuti e shpalli Bashtovn,
njsoj si Durrsin dhe Kavajn, nj port t lir, nj lloj "zon
e lir tregtare" po ta krahasojm me konceptet e sotme.

s Shkumbinit. Ecim pr ca koh mes pallateve t ferms s

Bashtovs. Vetm heshtje dhe asgj tjetr, ktu koha duket
sikur ka ngrir. Vetm disa pula shtisin n trotuaret e rinj.
Dritat kan koh q kan ikur dhe njerzit e pakt jan
mbledhur n nj klub n qendr t fshatit. Bashtova ka
pasur dikur mbi 1200 banor. Tani kan mbetur a nuk
kan mbetur 400. Hajro, drejtori i shkolls, na tregon se t
ardhurat kryesore vijn nga emigracioni, pastaj sht aleatja
e vetme e fshatarve, lopa. Vetm nj 10 prqindsh i
familjeve e ka shndrruar tokn q ka marr n nj ferm,
nga e cila merr t ardhura jo edhe aq t pakta. Nj
siprmarrje italiane, q pati sukses, u largua nga rrmeti i
'97-s. Godinat e italianve kan mbetur t braktisura, si
kujtim i nj shprese q kush e di se kur do t realizohet.

Rreth tavolins son mblidhet sakaq nj grup vendasish

t kuriozuar nga targat e makins son t Tirans. "Si do
dalin kto zgjedhje? Ju qenkeni gazetar, na thoni ndonj
gj m shum. Po n Tiran si do dalin? Kush do fitoj
Rama apo Olldashi?". Zgjedhjet nuk t ndahen as n
heshtjen e thell t Bashtovs. U prgjigjemi se, m mir
sesa e din ata vet, q do hedhin votn, nuk mund ta dim
ne. Miqt tan nuk ngelen edhe aq t knaqur nga prgjigjja
jon. "Ah, e dini ju, e dini, po nuk doni ta thoni se ashtu
ua do puna", tund kokn nj burr disi m i moshuar se
t tjert. Dreq pune edhe kjo e jona. Pr zgjedhjet do t na
pyesin edhe shum her t tjera.
Siluetn e saj t zbeht e dallojm q n t dal t fshatit.
Nuk sht vese disa qindra metra larg rrjedhs s

224

225

Shkumbinit. E vetmuar, n mes t nj fushe t pambjell,

shfaqet si kujtim i nj kohe kur kto an glonin nga pazaret
e drithit dhe t krips. Nga librat kemi lexuar se Shkumbini
n Mesjet kalonte fare prbri saj. Tani lumi i sht larguar
mikeshs s vjetr, duke e ln t braktisur n kujtimet e
saj. Hajro, drejtori, sht njkohsisht edhe kujdestar i
kshtjells veneciane, t shpallur monument kulture. I
kalojm shpejt ato gropat e prbaltura q i jan rikthyer
udhtimit ton dhe bashk me drejtorin kaprcejm portn
hijernd t kshtjells s Bashtovs.
Kalaja, ndryshe nga sa kemi par nga jasht, prbrenda
sht gjith gjallri. Nuk jan turist, sikurse mund t'i shkoj
mendja ndokujt, as vizitor nga ndonj shkoll. Esht nj kope
e strmadhe delesh, q po kullot n sheshin e madh t kalas.
Bariu i gzohet figurave tona njerzore. E bn t hesht sakaq
qenin e tij t frikshm dhe nis nj bised t gjat. Ka 97 dele,
t gjitha t tija dhe t djemve. Ndrsa bisedojm me bariun,
shohim delet q kan hipur mureve n krkim t do gjje t
gjelbr q mund t mbllaitet. Kto jan banoret m t fundit
t kshtjells-skel, ku dikur gjallonte tregtia. E kemi t vshtir
t imagjinojm jetn q shkohej dikur brenda ktyre mureve.
Mundohemi t imagjinojm venecian me veshje t
mndafshta, osman t zeshkt nga Anadolli me mustaqet e
mdha, fshatar vendas arbror, q sillnin ktu prodhimet e
tyre dhe m pas njerzit e Bushatllinjve, ulqinak hijernd,
q fiksonin mimin monopol. Kush e di se sa histori do t
rrfenin kto mure t gurt, sikur t kishin goj.
Bariu q ka 97 dele - njsoj si viti yn i mbrapsht - nuk
sht edhe aq i knaqur nga jeta. "Ah, i kam more, i kam, por
nuk kemi edhe aq treg pr t'i shitur", ankohet bariu flokbardh.
N nj cep t kshtjells e shoqja vazhdon t thur orape.
Esht ulur n nj skaj t ports, thjesht pr t mos i ln delet
q t shkojn tutje n fush. Baresha, nj grua e urt dhe e

heshtur, ka nj emr q tingllon mir ktyre anve. Ajo quhet

Pare. Duhet t jet me siguri paraja e fundit q sht shfaqur
brenda ktyre mureve t vjetr. "O oban, mos u anko - nuk i
rrihet pa folur njrit prej nesh - gjith kt kope ke. Pastaj
gruan e paske t mbar dhe pr m tepr e ka emrin Pare. E
't duhet m nga jeta?". "Mir mo, mir, nuk sht se qahem
- prgjigjet obani - po pastaj kemi edhe hallin e ktyre
zgjedhjeve". "Zgjedhjet", ja ku na doln prap para syve n
mes t fushs, n nj kshtjell mesjetare, bash e atje ku
derdhet Shkumbini. Me sa duket, nuk kemi shptim. Vetm
pak qindra metra m n perndim, kurora e pemve na
kujton se pikrisht ktu rrjedhin metrat e fundit t
Shkumbinit. Nuk mund t vazhdojm m tutje. Balta bhet
gjithnj e m e rnd dhe ne vendosim t ndahemi me
lumin, q na ka shoqruar pr do koh t mira.
Nuk kemi se si t'ia bjm. Do t na duhet edhe pr ca
koh, pr nj distanc fare t shkurtr q t rropatemi n
nj shteg t prbaltur plot gropa. Kemi marr rrugn e
kthimit, por ksaj here jo nga drejtimi nga erdhm, por
nga ana e Spilles, plazhit t njohur t Kavajs. N fillim
kalojm prmes Rreth-Grethit. Ky sht nj fshat goxha i
madh, i krishter. Banort e tij kan t njjtat zakone sikurse
fqinjt e tyre, lalt e Myzeqes. Dy msuesit, Titi dhe Hajro,
shkojn n shkoll. "Ktu kam fjetur shtat vjet", thot
Titi, duke br me gisht nga godina e thjesht e shkolls.
T dy zhyten n kujtime, ndrsa takojn miq e ish-nxns.
I lem ca koh dy miqt tan t mallen me nj pjes t
rndsishme t rinis s tyre, ndrsa ne bjm nj shtitje
t shkurtr npr fshat. Posterat elektoral tashm jan
vendosur n xhamat e lokaleve. Nj djal i ri na shikon me
kuriozitet. "Keni ardhur pr zgjedhjet?", na pyet. Dreq o
pun, kndej nuk paska muhabet tjetr. Titi dhe Hajro m
n fund ndahen nga kujtimet e tyre t rinis.

226

227

Vazhdojm rrugn m tutje. E ndjejm q deti sht fare

afr. Kurorn e pishave bregdetare dhe ndrtesat e hoteleve t
reja i shohim matan fushave t mbjella me jonxh. "Afr" n
fakt na rezulton nj koncept fort relativ, sepse pr t prshkuar
ato pak kilometra, q na ndajn nga pishat e Spilles, harxhojm
ndonj or t mir. Rruga sht e prishur, plot balt dhe
pengesa t krijuara nga era e detit. Ndokush prej nesh, q vjen
pr her t par ktyre anve, edhe uditet: "Ky sht ai vendi
q e lavdrojn aq shum pr turizm?". Vendi q e lavdrojn
aq shum n fakt ka nevoj pr shum pun. Ka nevoj pr m
t parn gj, pr rrugn. Kjo, n kt periudh t vitit, sht
nj gj mes shtegut, monopatit, thjesht balts, nj zinxhiri
gropash t frikshme Nejse, gjithsesi, pas disa manovrash
shum t guximshme t shoferit ton dhe me zemr n dor,
mbrrijm m n fund n mes t pyllit t pishave t Spilles.
Vetm brenda pak minutash na shfaqet kaltrsia e Adriatikut.
Deti sht i qet, krejt i qet dhe i kaltr, megjithse jemi n
janar. Mes dunave ranore dallojm disa silueta q lvizin larg.
Esht Xani dhe familja e tij. Xani, nj mik i vjetr, sht
peshkatar. Nj nga ata q sfidojn prdit detin pr t mbajtur
familjen. uditet kur na sheh, ndrsa po bhet gati t lshoj
varkn e tij t thjesht. "Po si nuk m that m par mr
burra", pshertin peshkatari i mbar. Xani sht me nj krah,
tjetrin e ka humbur n betejn e tij t prditshme me detin.
Nj er e mir jodi dhe kripe przihet me ern e rrshirs s
pishave, ndrsa bisedojm pr histori t vjetra me Xanin,
peshkatarin q nuk i sht dorzuar kurr detit. Xani ndahet
nga ne. Puna ia do q t shkoj drejt thellsive t Adriatikut.
Ne kthehemi prmes dunave nga erdhm. Na drithrohet
zemra kur mendojm se sa gropa do t na duhet t kalojm
edhe nj her nga e para.

228

buna

Ans e pas ans Buns

rall ndodh q tre lumenj t vendosin t shkojn

bashk drejt detit, pasi kan ecur me kilometra
t tr t vetmuar mes malesh t lart. I till sht
rasti i Shkodrs. M par Kiri przihet me ujrat e ftohta t
Drinit, q pr t mbrritur deri ktu ka br mbi 120
kilometra rrug. Pastaj t dy lumenjt bashk, tashm t
bindur se u erdhi fundi, i ngjiten Buns, lumit q nxjerr n
Adriatik ujrat e Liqenit t Shkodrs. Bashkimi mes Drinit
dhe Buns ndodh vetm pak metra larg Urs s Bahallkut,
t pars ur q duhet t kaprcesh pr t mbrritur n
Shkodr. Bahallku sht nj lagje e vjetr periferike e
Shkodrs. Ktu m shum se gjetiu e kan vuajtur peshn e
rnd t ujrave q vrshojn nga malet. Shtpit e ksaj lagjeje
thuajse jan ndrtuar q t gjitha pas trmetit vrastar q goditi
Veriun n prillin e 1979-s. Mbi lagjen e njohur ka nisur t
bjer nj shi i fort. Mezi mundemi t bjm ato pak metra q
ndajn xhaden e rrugs nacionale me bregun e lumit. T
strukur n strehn e nj xhamie t rindrtuar nga fillimi fare
afr brigjeve t lumit arrijm t shohim vendin ku takohen
Drini dhe Buna. N heshtje, vetm duke u gzuar me ndonj
vorbull t hareshme, t dy miqt e vjetr nisin rrugn e
prbashkt drejt detit, nj rrug q zgjat dika m tepr se 40
kilometra. Vendosim edhe ne q ta ndjekim kt rrugtim
drejt detit. I gjith peisazhi sht krejt i lagur, jo vetm nga
229

shiu q nuk rresht s rni - shiu i famshm i Shkodrs - por

edhe nga protagonizmi i thell i dy lumenjve q ktu, tashm
krejt n fush, bhen edhe m hijernd. Uji u jep nj pamje
tjetr jo vetm vendeve, por t paktn neve na duket kshtu,
edhe njerzve. Kta, na duken sot m t ujshm se kurr
ndonjher tjetr. "Po ndjekim Drinin, apo Bunn? Apo t
dy bashk?", e pyesim nj kalimtar q na duket si m i
moshuar se t tjert. "Bunen, Bunen, s'ka ma Dri knej",
prgjigjet shkodrani n dialekt t theksuar, disi i uditur
nga injoranca jon gjeografike. Kndej pra, vendoska Buna.
Drini i maleve nuk mund t mbretroj edhe n fush.
E humbim pr ca koh nga syt rrjedhn e Buns. Makina
merr rrugn q t on n Velipoj, plazhin e njohur t
Shkodrs. Pr fat rruga sht krejt e asfaltuar dhe nuk bjm
mundim q t prshkojm shpejt fshatrat q shtrihen majtas
e djathtas xhades. Rruga n fillim kthen n Brdic, nj
fshat i madh e i rndsishm me shtpi t reja dhe shum
impozante. "Aha, e mora vesh, duhet t jen marr edhe
kta ndonj ik me naftn", thot njri prej nesh krejt i
sigurt n vetvete. M von, kur t rrim ca m gjat me
fshatart e ktyre anve do t msojm se m shum se
nafta, vendin e ka mbajtur emigracioni i t rinjve.
Diku, pas ndoca dhjet kilometrash marrim rrugn
djathtas. Instiktivisht e ndjejm se tani po i afrohemi rrjedhs
s Buns. Kemi marr rrugn e Shirgjit, pr fatin e mir t
shoferit ton edhe kjo sht e asfaltuar. N t hyr t fshatit
ndalojm mbi urn e nj kanali, krejt n hyrje t Brdics.
Mundohemi t prfitojm nga nj "armpushim" q na ka
dhn shiu dhe shpejtojm t bjm disa foto. Nga nj
ndrtes e vogl gri del, me thn t drejtn ca i shqetsuar,
nj burr flokthinjur. "E prej ka jeni ju?", burri afrohet si
me ndrojtje. Esht Gjergji, prgjegjsi i KESH-it pr nj
stacion q ndodhet aty pran. Tani e kuptojm shqetsimin

e tij. Gjergji sht njeriu q ul e ngre elsin e dritave pr

shum fshatra ktej rrotull. Orari sht 7 me 15. Me
Gjergjin miqsohemi shpejt, madje sht ky vet q na
prezanton me fshatart e tjer, me Koln, dyqanxhiun, t
zotin e asaj godins s vogl gri, me Njacin, nj fshatar
shtatlart q kush e di sepse qesh vazhdimisht, dhe m pas
me vet kryeplakun, Markun, me t cilin do t ndajm
udhtimin edhe m tej. Marku n fillim, sa pa u miqsuar
mir flet pr hallet e fshatit n prgjithsi. "Nuk asht se
jena keq n krahasim me fshatrat e tjera se ktu gjinja jan
puntor, por do gjana t'vogla edhe kishin mujt mu rregullu.
Prshemull sikur t'na e kishin rregullu kte rrugen qi na
lidh me Daragjatin, kishim mujt me shku ma shpejt
n'Shkodr. Ose kjo historia e kanaleve. Ju e dini vet ma se
a t'ban Buna kur del prej shtratit. Ne e kena sistemin me
kalu uji, porse kanalet jan mush krejt dhe kshtu uji na
prmyt tokat krejt". Kaq ishte pak a shum "konferenca e
shtypit" q u zhvillua n dyqanin e vogl t Shirgjit, pastaj
biseda kaloi sigurisht te tashm t pashmangshmet zgjedhje.
Nuk na duket se fshatart e Shirgjit kan ndonj dyshim se

230

231

Nj tender i dshtuar mbi Bun

Ka qen nj marrdhnie e ngatrruar kjo mes Drinit, Buns
e Kirit. E ngatrruar, por edhe e frikshme dhe, pr m tepr, vdestare.
Kur Drini, q vinte nga malet, mbushej me ujt e bjeshkve,
ather nuk kishte m vend pr Bunn, ajo duhej t lshohej n
fushn q i prkiste dhe ta prmbyste at. Shkodrant e kan
vuajtur gjat kt pun. Andej nga fundi i shekullit XIX, nj
biznesmen i suksesshm vendas, Filip Parruca, vendosi t ndrtoj
nj shoqri t prbashkt me disa ortak t tij vendas. Parruca iu
drejtua nj shoqrie franceze, e cila pranoi projektin. Parapagimi
ishte 250 napolona flori, shum q bhej e francezve, nse projekti
dshtonte. N mirbesim, Parruca e pagoi nga xhepi i tij edhe
pjesn e ortakve. Ideja ishte q t'i hapej rruga Drinit prmes
kodrave dhe t largohej nga Shkodra. Madje, ishte
parashikuar edhe ndrtimi i nj hidrocentrali. Sipas t gjitha
gjasave, nse punt do t shkonin mir, francezt do t merrnin
prsipr edhe ndrtimin e hekurudhs Shkup-Shkodr. Nj
inxhinier italian, Vicentini, u vendos n shtpin e Parrucs dhe
bri studime q zgjatn pr disa muaj.
Projekti shptimtar, sigurisht q ngjalli zili. I pari q u duk
pas inxhinierit t drguar nga francezt, ishte nj tjetr italian.

Ai quhej Menosi dhe ishte i lidhur, prmes drgats austrohungareze me vet Stambollin. T dyja palt hyn n gar, kush e
kush t merrte m par parat e tregtarve shkodran. Nj komision
i prbr nga tregtar t t dy besimeve e mori barrn e rnd q t
vendoste pr ofertn m t mir. Firma franceze kishte krkuar 36
mij napolona florinj, firma e dyt vetm 20 mij. Sigurisht q
fituan t dytt. Kta patn edhe mbshtetjen e qeveris s Stambollit.
Kshtu patn nisur ndrtimet pr nj dig n derdhje t Buns.
Pr t siguruar financimin e projektit, madje ishte vendosur edhe
pagesa e nj takse t veant. Porse, nj dit prej ditsh, vet drejtuesi
i punimeve, inxhinier Menosi u mbyt n mnyr enigmatike n
uj. Buna e kishte "thithur" njeriun q deshi ta nnshtronte.
Shum shpejt, pas ksaj ngjarjeje tragjike, punimet pr
nnshtrimin e ujrave q rrethojn Shkodrn u ndrpren. Parruca,
iniciatori i ides, u krkoi ortakve q t paguanin pjesn q
u takonte nga 250 napolonat e par q u detyroheshin
francezve, por askush nuk iu prgjigj. I dshpruar dhe i
zhgnjyer vendos ather t shes t gjith pasurin e tij dhe t
largohet. T momit thon se u betua se nuk do t shkelte m
kurr n Shkodr, jo vetm ai, por edhe pasardhsit e tij. U
vendos n Udine, n Itali. Q ather nuk dihet m shum gj
pr fatin e ksaj familjeje ndrrimtarsh.

pr k do t votojn. T paktn n dyqanin e vogl njerzit

jan n nj mendje se kujt do t'ia "napin" votn. Sigurisht q
ne nuk mund ta themi q tani fitimtarin. S'ke 'ti bsh. Lexuesi
i nderuar duhet t pres edhe nj jav. Jan vetm shtat dit.
Nj djal, tipik nga ata q kan dshir t dgjojn
muhabetet e m t rriturve, nuk shqitet nga dyqani. Esht
Roberti. Vjet ka mbaruar klasn e tet. Ne i bjm at
pyetjen stereotipe: far dshiron t bhesh kur t rritesh?
Meq ishim afr Shkodrs kujtonim se prgjigja do t ishte
t paktn futbollist. Porse djali ngre supet thjesht: "E a
po di vet kt pun e din baba". "Baba e din" vrtet
dhe "baba" i ka thn Robertit q t ruaj lopn q po

kullot diku aty afr, ans nj kanali. Shirgji sht nj fshat

i madh e shum i shtrir. Zyrtarisht i ka 1100 frym. Q
nga xhadeja e deri n rrjedhn e Buns duhet t ecsh pr
do koh prmes shtigjeve t rrethuara nga plepat a kallamat.
Ndonse nuk e njohin edhe aq mir fshatart jan krenar
pr historin e tyre. "Jena fshat i lasht", kt shprehje e
prsrisin t gjith. N fakt fshati jo vetm ka histori, por e
ka edhe t uditshme. Q n shekullin VI pas Krishtit,
koh n t ciln u pat ndrtuar ktu edhe nj manastir
benedektin, n kto treva shenjti m i veneruar ishte Shn
Sergji. N shekullin e III Sergji ishte nj legjionar kufiri
romak n Sirin e largt. Kishte pr detyr q t zbatonte

232

233

t gjitha urdhrat q jepeshin pr t shtypur t krishtert.

Por n vend q ta luftonte Sergji e prqafoi fen kristiane
duke marr kshtu prsipr t gjith zemrimin e Masimino
I, nj perandor i pamshirshm q kishte dal nga rradht
e ushtarakve. Sergji u ekzekutua s bashku me shokun e
tij Bakus, edhe ky shenjt dhe u varros n nj kodr emri i s
cils ka nj ngjashmri befasuese me emrin e nj fshati q
sht vetm pak kilometra larg Shirgjit. Vendi ku u varros
Sergji n Siri quhej Barbalishta, kurse fshati afr Shirgjit
sht i njohuri Barbullush. Jo vetm kaq porse duket se
edhe emri Rozaf, emri i kshtjells legjendare t Shkodrs
vjen nga Rusafa, vendi ku u martirizuan Sergji dhe Baku.
N Rusafn e Siris perandori i Bizantit Justiniani pat
ndrtuar m pas nj qytet q e quajti Sergiopolis. do 7
tetor t krishtert e mbetur n Siri kujtojn Shn Sergjin q
sht njkohsisht edhe shenjti i tyre kombtar. Prse pikrisht
ktu kto lidhje me nj ngjarje q sht zhvilluar me mijra
kilometra larg, n Lindjen e Mesme? Ndokush prej historianve
edhe pat shkruar se pikrisht ktu ishte vendosur q hert nj
komunitet t krishtersh sirian q solln me vete edhe kultin
e shenjtit t tyre m t rndsishm.
Me kto mendime jemi afruar si pa e ndjer n brigjet e
Buns. N Shirgj Buna ka nj bukuri befasuese. Rrjedh
ngadal dhe hijernd prmes fushs dhe kodrave t buta
pa pasur asnj nxitim. Njsoj si ti nnshtrohet nj lloj
fataliteti. Bashk me Markun, kryeplakun tashm e dallojm
atje tej siluetn hijernd t fasads s Kishs s Shirgjit,
ose Kishs s Shna Prens, sikurse e quajn sot vendasit.
Esht krejt e n buz t ujit dhe n fillim ne dallojm
prpjekjet q jan br pr ta ruajtur fasadn e mbetur t
kishs nga grryerja q vazhdon prej shekujsh. Disa
betonime, disa pengesa t tjera dhe gur t hedhur koht e
fundit luftojn prdit me kmbnguljen e qet, por grryese

t lumit. Por edhe kto duket se nuk mjaftojn. Disa nga

pengesat q duhet t ruajn at 'ka ka mbetur nga kisha kan
prfunduar vet n mes t Buns. Ne dhe Marku sillemi pr
do koh rreth rrnojs hijernd. Na duket se n ndonj knd,
andej pas nga jan ende varret e fshatit do t na shfaqet Elena,
mbretresha, e shoqja e Dushan Nemanjs, e cila e pat ndrtuar
kt kish madhshtore n fund t shekullit XIII-t. Varri i saj
duhet t ket qen diku atje n mes t nj gjiri q Buna e ka
krijuar pas shum shekujsh.
I kalojm shpejt e shpejt ato pak kilometra q ndajn Shirgjin
nga Daji. I thon "i Bregut t Buns" pr ta dalluar nga
homologu i tij q sht n Zadrim. Ky sht nj fshat i madh
e i begat. Zakonisht qendra e fshatit gjallrohet nga njerzit
q shkojn e vijn, porse shiu i sotm i ka strukur q hert n
shtpi. Ecim pr do koh npr fshatin e gjer duke u sorollatur
npr lagjet q duken njsoj si ato t periferive t qyteteve t
mdha. Nuk kemi m se 't bjm n mes t rrugicave t
prbaltura keq nga shiu i fort, kshtu q vazhdojm t ecim
m tej. Diku, vetm pas pak kilometrash rrug dgjojm
Markun t flas: "Ja ktu ka ken kloni i kohs s Enverit, q
knej e mrapa ishte zon kufitare. Edhe puntort shkoshin n'pun
n'grup dhe u bashin apel kur shkoshin e kur vishin". Tani
kemi nj tjetr muhabet, at t arrtisjeve. M par Gjergji,
tekniku i KESH-it, na kishte treguar se si nj dhndr i tij s
bashku me dy t tjer e patn kaluar klonin duke u fshehur n
nj karroc t mbushur m kasht. Ushtart e kan kontrolluar
me bajonet karrocn, por pr fat tre t rinjt kan arritur t
mos diktohen. Pastaj "me tesha n'kry" kan notuar natn dhe
kan dal matan. M pas n Beograd dhe q kndej n
Kanada. Gjergji vitin nuk e mban mend edhe aq mir, porse
i kujtohet se ka qen nj nntor goxha i ftoht.
Ndrsa vazhdojm t udhtojm ngadal prmes asaj q
dikur quhej "zon kufitare" Marku na rrfen histori t tjera.

234

235

"Asht nj fshat ktu afr q i thon Samrisht. Nji prift, Dom

Marin Shkurti dhe familjart e tij, vlleznit me gra e fmij
kan kalu Bunn me lundr nj nat dimni. Kan ken
gjithsej 20 vet. Nuk dihet pse, porse Jugosllavia i ktheu.
U pat than ather se u shkmbyn me disa q dorzoi
Sigurimi q kndej. E maj men gjyqin, ia kan ba n'Daj.
Shum ban burgje e t tjert u internun. Jan kthy vetm
n 1988 prej internimit. Sa histori kena kshtu. Duhet me
nej gjat me i than t tana".
Rruga nis t ngjitet n nj faqe kodre shkmbore. Q
ktej e shohim srish Bunn. Tani nuk sht vese nj lum,
tani sht edhe kufiri q ndan dy shtete, Shqiprin me Malin
e Zi. Jemi n Shkalln Belaj. Prball, matan Buns disa shtpi
t ulta dhe nj post e vogl kufitare jan shenjat e para t
Malit t Zi. Lumi duket se nuk e an edhe aq fort kryet pr at
'ka vendosin vdekatart njerz. Vazhdon t rjedh me t njejtn
rndes prepotente drejt fatit t tij, detit. Marku i rikthehet
edhe nj her historive me t arrtisur. "Prej itu asht hedh nji
shofer prej Shirgjit, Tonin Zadrima i thoshin. Kufitart i kan
gjujt ma shum se 30 pluma po ka arrit me dal matan. Po
ka pas edhe prej atyne q i kapshin. Nj fshatar prej Malit
t'Jushit e kan kap dhe e kan rrah aq keq sa qi ka vdek
gjat rrugs pr n Shkodr. M kujtohet edhe nji shkodran qi
e kapn dhe e shtitn npr Daj pr t'vu mend t tjert. Ju
thash nji her historina kena boll". Me t vrtet q bhen
shum histori, q nga Shn Sergji, martiri i krishter, te t
arratisurit e kohve moderne, e deri te historit m t fundit
me zgjedhje. Posht, mes kodrave Buna vazhdon t rrjedh
shprfillse dhe hijernd njsoj sikur gjat t gjith ktyre
shekujve t mos ket ndodhur asnj gj. Zaten, kshtu u
takon t jen gjrave t prjetshme.

236

narta

Narta, laguna e harruar

usi i Mezinit, periferia e par e Vlors, zien nga

gjallria. Postera elektoral me portrete njerzish,
q rrezatojn nga besimi te vetja dhe te t tjert,
njerz q hyjn e dalin me nxitim nga makinat e tyre,
kalimtar t shqetsuar dhe si t zn nga ethet. Kjo
sht pamja e par q na shfaqet kt mngjes t 14
shkurtit, dits s Shn Valentinit. Sikurse do ta kuptojm
shpejt, ethet nuk lidhen edhe aq me festn e t
dashuruarve, por me nj tjetr ngjarje, me zgjedhjet e s
diels. N nj lokal t zhurmshm, ulemi e presim ca
koh miqt tan, q do t na shoqrojn drejt Narts
dhe Zvrnecit, kto fshatra t veant jan objektivi yn
pr kt jav. Edhe n kafe, "sporti" m i prhapur sht
politika. "Ik ore mbushu! E ku merr vesh ai nga punt tona,
or i mbaruar! Ti ose ke lojtur nga mnt, ose ke ndonj
interes t veant q nuk na e thua. Ja sepse do votosh pr
t, nuk sht pun partie kjo!". Nj burr n krahun ton
duket shum i revoltuar me bashkbiseduesin e tij, i cili ka
br gabimin q t zbuloj se kujt do t'ia jap votn e s
diels. Duket sheshit se ky gabim do t'i kushtoj shtrenjt.
Ndrsa tjetri vazhdon t brtas i revoltuar, ai mban
kokn ulur me syt mbrthyer mbi dysheme. "Dreq pune
kto zgjedhjet, nuk e di nga t'ia mbaj i ziu njeri", kshtu
duket sikur thot portreti i tij i nxirosur.
237

N Pusin e Mezinit sht qendra e njrs prej

komunave m t uditshme n Shqipri. Ajo mbledh
bashk t gjitha fshatrat periferike t Vlors, q nga Narta
e Zvrneci e deri n Kanin, nj goxha distanc pr t'u
kaluar, imagjinoni pr t'u qeverisur. Esht njsoj sikur
dikush t ket dashur t'i heq fshatrat nga zona e tyre e
origjins pr t krijuar nj komun, q i sillet Vlors
rreth e qark, nj lloj "shalli" administrativ. Duhet t ket
qen bela e madhe vendosja e emrit t ksaj komune.
Zgjidhja e vetme ka qen: le ta quajm Komuna Qendr
Vlor. Dhe kshtu i ka mbetur emri ksaj komune "pa
emr", n nj koh q shumica e fshatrave q ajo
prmbledh kan goxha emr e goxha histori.
I kalojm shpejt ato pak shtpi q jan vendosur n
krah t rrugs q lidh Pusin e Mezinit me Nartn dhe
m tej me detin. Para nesh tashm shpaloset nj fush e
gjer, krejt pa bimsi. Brenda pak minutave e kuptojm
se ktu sht fusha, ku hidheshin plehrat e Vlors. Nj
przierje dheu dhe materialesh plastike, tek-tuk edhe
ndonj bunker i harruar jan shoqruesit tan pr do
minuta t mira. Na bjn prshtypje dy pallate t
ngritura bash e m'u n mes t fushs s plehrave. Mir
ai q i ndrtoi, por ata q kan marr shtpi ktu, si e
kan pasur hallin?
N hyrje t Narts, nj hark i madh mbi rrugn
kryesore na uron mirseardhjen n tri gjuh: shqip,
greqisht dhe anglisht. Vetm se n urimin n anglisht
shkronjsi sht nxituar ca. "Wolcome to Narta",
shkruhet n tabeln metalike. Sido q t jet, rndsi ka
prshndetja e mbar. Nuk do rrim t merremi me nj
gabim "t vogl" gramatikor. T parat shtpi q hasim
n an t rrugs kryesore jan t braktisura. Disa dry t
rnd, t mbyllur n portat e shtpive t harruara, na e

krijojn sakaq nj ndjenj trishtimi, sht nj ndjenj

harrese q nuk do t na ndahet gjat t gjith ktij
udhtimi. Vetm ndonj kalimtar i rrall, ndonj plak i
ulur n sokakun e shtpis s tij dhe ndonj makin q
shpejton t shkoj n Vlor. Kto jan shum pak pr
nj fshat q ka qen i mbushur nga jeta e njerzve. I
themeluar nga imigrant grek q prej kohsh q nuk
mbahen mend, ktu ka jetuar nj popullsi shum
puntore. Peshkatar, bujq e blegtor t mir, nartiott
kan ditur t'i marrin natyrs prreth at ka ajo ka pasur
m t mir. Shum her edhe duke u prleshur m
malarien dhe t kqijat e tjera q sillte terreni knetor.
Antonio Baldacci, nj botanist e gjeograf italian,
njohs i mir i Shqipris s vjetr, pat kaluar kndej n
1894. Atij, asokohe i pat br prshtypje se si mund t
jetonin kta banor n ato kasollet e tyre prej kashte n
nj terren t lagsht, ku malaria bnte krdin. "Sikur
kjo natyr t ishte ndr vendet tona - shkruan italiani-

238

239

Lebr e nartiot n 1906

" Q prej disa ditsh po qarkullonte lajmi se nj band
kusarsh, e prir nga nj far Salih Kapedani, po lvizte prreth
fshatit Vranisht. Njerzia qeshte: band kusarsh n Labri!
E cilin, pr hir t Zotit, donte ajo t vidhte? A mund t han
ndonjher ujqit njri-tjetrin? Epo ja, edhe sikur ta zm se
disa t rinj, t cilve u zien gjaku, i ka marr nj her malli
t luajn rolin e hajdutit, 't keqe ka ktu? Ushtrimi i ktij
zanati diku n fshatrat greke t Shqipris s Jugut ka qen
gjithmon nj pun e plqyer e baballarve t tyre. Mirpo,
kjo band kusarsh doli shum m e rafinuar dhe m e
paturpshme se paraardhset e veta. Ajo vepronte hapur e m'u
n prag t fshatit. Nj dit, ajo rrmbeu djalin 16-vjear t
njrit prej krerve t fshatit grek t Narts dhe krkoi 2000
napolona ar pr lirimin e tij. Xhandarmria e Vlors u
alarmua. Por, ajo kishte vetm katr burra pr t ndjekur 12
cuba. Mkmbsia e Janins dha alarmin dhe mobilizoi nj
batalion nn komandn e nj "pashai", gjeneral Neshat
Pashs, komandant i xhandarmris s vilajetit. Ndrkoh
kaluan tri jav dhe n ukat dhe pyjet e maleve t iks dhe
Shtogut ngjarjet kishin marr nj kthes t re. Kusart e kishin
zakon q natn t dilnin nga strofullat e qeta dhe t zbrisnin
pr t gjetur ushqim n fshatrat prreth. N kto raste, ata e
linin pengun nn rojn e s shoqes s kapedanit. E bri pr
keqardhje apo pr ndonj motiv tjetr, puna sht se nj nat
t bukur me hn, gruaja e prcolli djalin deri-diku afr fshatit

dhe e la t lir! Po at dit, djali arriti n shtpi shndosh e

mir. Komedia pra, pati nj happy-end, mirpo 'e do se
pashait me synime luftarake i kishin ikur dafinat nga dora.
Kshtu q, pr t ruajtur faqen e bardh, ai duhej t bnte
dika t madhe. Por, meqense banda e kusarve kishte kaluar
n plan t dyt dhe nuk paraqiste asnj rndsi, pashai
ngarkoi disa oficer dhe xhandar pr ndjekjen e saj.
Duhet thn se ajo as u kap dhe as u asgjsua ndonjher
dhe mbijetoi lavdishm deri n 1912, kur befas u shndrrua
n nj et politike "atdhetare", paka se gjat shtat vjetve
t veprimtaris s saj kishte kryer krime q meritonin litarin.
Pr mirnjohje ndaj "therorizmit" t saj atdhetar, qeveria e
prkohshme (un isha asokohe zvendskryetar i pleqsis
kshilluese t senatit), e ngarkoi me ruajtjen e qytetit. Veprim
krejt logjik, ndonse jo edhe aq i moralshm. Se kush mund t
ishte m i zoti pr t'u marr me kusart e hajdutt, sesa ata q
kishin qen vet t till? Ky kapedan, Salih Vranishti ishte
nj numr komik. N shtator 1914, ai luftoi trimrisht
kundr rebelve reaksionar e fanatik mysliman dhe kundr
tradhtarve greko-ortodoks, gj q nuk e pengoi, megjithat
t'u rrmbente vatht dhe unazat grave t tyre. M 1919, ai
sulmoi heroikisht llogoret italiane, pa harruar ndrkaq t
grabiste depon e tyre t ushqimeve. Kur e pyeta nj dit se
'bnte kshtu, ai m tha: "Zot! T jet trim sht detyr,
ndrsa t bj plak sht e drejt e lufttarit!".
(Eqrem bej Vlora, Kujtime, Vllimi I, 1885-1912, prktheu
Afrim Koi, Shtpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiran 2001)

ather nga laguna do t mblidheshin t ardhura sa t

jetonte mir nj qytet i tr. Ndrsa llojet e shumta t
peshkut q zn peshkatart tani dalin n treg nj apo
dy her n jav me mime qesharake".
Baldacci n itineraret e tij jep edhe nj version t vetin
pr themelimin e Narts dhe Zvrnecit, nj histori q
atij ia kishin treguar n Vlor. "Thuhet - shkruan
studiuesi - se kur piratt e kohs s Aliut t Tepelens

shkatrruan fshatin grek Sebeb, n shkmbin e Sazanit,

t ikurit u strehuan n lagunat e Vlors, ku themeluan
fshatrat e pakt q kan mbetur tani dhe manastirin e
Zvrnecit, duke ruajtur gjuhn dhe fen e t parve t
tyre. Vetm m pas u bn dygjuhsh, fal bashkjetess
me popullsin shqiptare. Qoft edhe fal nj shikimi
siprfaqsor, ata tregojn q nuk jan shqiptar, duke
mos e pasur at figurn e zhdrvjellt mashkullore dhe

240

241

as at fizionomin e gjall, q kan shqiptart". Pohimi

ha ca diskutime, meq tashm sht provuar se manastiri
sht shum m i vjetr se koha e Ali Pashait, sidoqoft,
Baldacci na dokumenton se si mendonin n Vlorn e
shekullit XIX pr kt pjes t krahins s tyre.
Ecim pr do koh mes rrugicave krejt t heshtura t
nartiotve. Tek-tuk shfaqet ndonj plak e veshur n t
zeza. N lokalet n qendr t fshati vetm dy burra jan
duke rrkllyer nga nj shishe birr. Asgj duket sikur
nuk lviz n heshtjen e thell t Narts. T vetmit q
punojn jan muratort. Shum shtpi jan rrnoja,
shum jan t mbyllura, por shum t tjera kan nisur
t ngrihen nga fillimi. Shum shpejt nuk do t jet m
ajo Narta me shtpit e gurta dhe me kopshtet e begata,
do t jet vetm nj grumbull ndrtesash prej betoni, q
do t popullohen vetm n ver, ather kur fmijt t
kthehen nga kurbeti pr pushimet e vers. Kjo
bashkjetes mes rrnojave dhe betonit kryelart sht e
dukshme nga do q t shkosh n Nart.
Deri afr nj vit m par, Narta krenohej me nj kish
t vjetr me kambanore. Ishte ndrtuar me kontributin
e popullsis vendase n 1808-n e largt. Ca koh m
par, patm pasur rastin ta shihnim ende n kmb
kambanoren sahat-kull t Narts. Ishte e mnjanuar
n nj krah dhe ather t kujtonte krejt Kulln e Pizs.
Tani n vend t kishs s vjetr hasim n nj grumbull
rrnojash t shmtuara. Kisha nuk sht m. "U shemb
vet", na thot nj kalimtar, q kalon pran grumbullit t
errt t grmadhave. Nuk ke se 'i bn, nartiott duhet t
knaqen me kishn m t re, at t ndrtuar m 1922. Kjo
pat shrbyer pr shum koh si lokali kryesor i fshatit. Tani
sht po aq e heshtur sa edhe shtpit ngjitur me t.
Ca metra m tej na bn prshtypje nj tjetr godin e

madhe gjysm e shembur. Esht Shtpia e dikurshme e

Kulturs. Narta ka pasur edhe nj muze dhe nj goxha
kinema. Tani, njsoj si kisha, edhe vendi i kulturs po bie
pak nga pak brenda. Dritaret e shtpis s rrnuar t kulturs
duken si sy t frikshm, q shikojn nga qendra e fshatit.
Prball ktyre rrnojave ngrihet e vetmja ndrtes, e
cila mund t konsiderohet si e gjall. Esht shkolla e
fshatit. Esht nj ndrtes q duket se sht
rikonstruktuar kto koht e fundit. Nga dritaret e saj t
hapura e dgjojm fare mir zrin e msueses q po
shpjegon msimin. Nj djal i vogl del me vrtik jasht.
Nuk ka ndodhur asgj, sikurse menduam n fillim. Djali
kthen n nj dyqan t vogl aty pran dhe kthehet i
knaqur me nj croissant. Me buzt e prlyera tr
okollat kalon fare i shpenguar n krah t rrnojave t
vjetra. "T paktn paskan mbetur ende disa fmij",
pshertin njri prej nesh.
Olimbin e kishim njohur gjat nj udhtimi t para
disa viteve. Esht nj plak e mir, e pritur dhe prher
e qeshur. Asokohe shtpia e Olimbis ishte nj shtpi
tipike nartiote. Dykatshe, me nj oborr t vogl prpara
dhe me nj port t drunjt, t lyer n t kaltr. E hasim
Olimbin fare rastsisht, ndrsa ka dal t shkmbej ca
fjal me nj bashkmoshataren e saj, Jann. T dyja jan
t veshura krejt n zeza. Nga Olimbia msojm se xha
Thomai, i shoqi, nuk jeton m. Ndrsa shtpia e
rinovuar, q kemi para syve, sht shtpia e dikurshme
q kemi par para do vitesh. Plakat jetojn vetm.
Djemt jan t ikur, sa n Greqi, sa n Tiran. "Po me se
merreni tr ditn?", i pyesim plakat e mbshtetura n
nj mur t gurt. "Oh, me se merremi - prgjigjet Jana
gjysm shqip e gjysm greqisht - kemi plote pune pr te
br. Po ja bjm punt e shtpis, pastaj, pastaj".

242

243

Plaka nuk e di as vet se 'bn pastaj, derisa bie nata dhe

vjen koha pr t shkuar n shtrat. Sikur t ishim miqsuar
ca m tepr dhe t dinte m mir shqip, Jana me siguri
do t na ishte prgjigjur: Thjesht jetojm, jetojm me
haberet q n vijn nga fmijt, ja se 'bjm.
N knd t nj rrugice, nj burr na prshndet
miqsisht: "Urdhroni brenda t kthejm nga nj raki".
Nuk sht se nuk na e ka qejfi t kthejm nga nj kup
t mir Narte, por 'e do se jemi ca von pr punn,
kshtu q me Harilln - kshtu quhet miku yn i ri ndalojm nj cop her n rrugicn n skaj t shtpis
s tij. Harilla ka koh q jeton n Greqi, ka ardhur kto
dit pr t riparuar shtpin, n t ciln nuk jeton njeri.
"E kam merak q ta rregulloj vet. Un jetoj andej, po
kjo ktu sht shtpia jon. T tra punt i kam br
vet", na shpjegon, ndrsa vazhdon t trazoj llain.
Harilla di edhe histori t vjetra. "M prpara, n kohn
e Zogut, ne e kishim t shnuar n pasaport kombsin
greke. M pas, andej nga 1949, m duket, ndodhi nj
ngjarje me disa bashkfshatart tan. Deshn t arratisen
bashk me disa femra dhe u vran duke ikur. Q ather,
Enver Hoxha na e hoqi nga pasaporta kombsin. E
'grek ini ju, m'u n mes t Shqipris, paska thn ai
ather. E kshtu ka vazhduar kjo pun".
Fare afr Narts, dikur kalonte treni q lidhte Tirann
me Vlorn. Makina kolovitet pak mbi shina derisa dalim
matan. Ktu fillon pylli i pishave. Duhet t jesh
optimist i pashoq q t mendosh se n kto an turizmi
do t jet nj gj krejt e vyer. Ato pak kilometra q ndajn
Nartn nga Zvrneci jan nj dika mes rrugs, dshirs
pr t pasur nj xhade pr t qen dhe gropave q jan
br edhe m t frikshme nga shiu, q porsa ka pushuar.
Diku, pasi kemi kaluar nj shkundje t mir, arrijm

m n fund t dallojm lagunn. Siprfaqja e saj - sht

afr 49 hektar - sht krejt e qet. Nuk e ka at ngjyrn
tipike t detit. Esht e cekt dhe ndaj ngjan m shum
me nj liqen t murrtyer sesa me nj pjes t Adriatikut.
Prball mbi nj ishull t vogl, t mbushur krejt me
selvi, dallojm manastirin e Zvrnecit dhe kishn e Shn
Mris. Esht nj kish tipike bizantine e ndrtuar andej
nga shekulli X. Dikur ka shrbyer si vend ku mblidheshin
t dnuarit nga sistemi, tani sht nj vend pelegrinazhi
shum i rndsishm pr kt zon, sidomos m 15
gusht, n ditn e Shn Mris.
Zvrneci sht nj fshat n mos shum i madh, t
paktn goxha i njohur. Historiant thon se deri n
Mesjet pikrisht ky vend ka qen nj port i lulzuar,
para se laguna t bhej cektin. Spinarica thuhet se ka
qen emri i ktij porti q nuk sht m. Pastaj, deri aty
nga shekulli XIII, ka ndrruar duar nga anzhuint te
normant, derisa prfundimisht u shkatrrua nga turqit,
n fillimin e shekullit XV. Tani sht br edhe m i
njohur nga repetitort e shumt televiziv nga ku
ushqehet Vlora dhe nj pjes e mir e bregdetit me
emisionet q transmetohen nga Tirana.
N majn e kodrs s Zvrnecit i dallojm antenat q
shkojn drejt qiellit n sfond t nj shtpie grmadh,
njsoj si n Nart. Pastaj vetm heshtje. Pran kishs s
re t fshatit, hasim m n fund nj gj q lviz. Esht
nj qen. N fillim na duket i egr, por qeni trhiqet
brenda oborrit dhe struket pas nj qiparisi, sapo na
shikon. Edhe ky i shkret nuk lshoka z. Jemi n shkurt,
porse ktu i gzohemi luleve t para t ktij viti. Bajamet
kan elur q tani n Zvrnecin e mbrojtur nga errat e
detit. Vetm n lagjen e poshtme, n an t laguns
betoni vazhdon t hedh vallen e tij triumfale. Q nga

244

245

klcyra

larg dgjojm copra bisedash t muratorve.

E marrim edhe nj her rrugn e kthimit. Ka nisur
t erret. N rrugn me gropa jemi vetm ne dhe
ndonj ift i fsheht t dashuruarish q kthehet n
Vlor. Vajzat e mbulojn fytyrn. Ku i dihet, po sikur
t jemi shokt e babit?

Ca ura mbi Vjos

etm pak or m par ka rn nj shi i fort dhe

ujin i Vjoss nuk sht ai kthjellti q zbret nga
malet, por nj mas e kafenjt, q rrjedh ngadal
pa u nxituar drejt rrugs q bn prej shekujsh, drejt detit.
Esht e vshtir t'i numrosh t gjitha, por, nga sa kemi
par e dgjuar Vjosa, lumi m i madh i Jugut, duhet t
jet rrjedha e cila kaprcehet nga m shum ura n krejt
Shqiprin. E pikrisht me disa prej tyre do t merremi
n udhtimin e ksaj jave. Me fatet e tyre dhe t njerzve
q i prshkojn prdit.
N t hyr t Memaliajt, qytetit t famshm t
minatorve t dikurshm, hasim t parn ur mbi shratin,
q tani ka nisur t bhet i gjer dhe fare i shesht. Ura,
mbi t ciln kalojn makina pa pushim, sht nj
konstruksion i fort, vetm se asfalti i saj ka nisur t
rripet ca si shum, nga numri pa fund i gomave dhe
kmbve q nuk rreshtin s kaluari mbi t. Ura e re, me
sa duket, pret q t bhet nj her rruga e re. N t dal
t saj, nisin shtpit e para t Memaliajt. Dikur nj fshat
i madh, m pas nj qytet minatorsh t qymyrit, tani
nj qytet q jeton kryesisht nga emigracioni. Minierat,
q mbanin gjall me mijra familje, tani jan mbyllur.
N an t rrugs, nj burr aty afr t 50-tave po rrjep
me shum ndje nj sheleg t njom. Blegtoria ktyre

246

247

anve sht nj profesion tradicional, q trashgohet nga

babai tek i biri. T thersh nj sheleg, nuk sht vetm
se po siguron thjesht nj kafshat buk, sht edhe
knaqsi m vete, madje shum e madhe. Kasapi yn
nuk e vret fare mendjen pr lmshin e makinave q
kalojn fare pran kmbve t tij. I rrethuar nga avulli
q del nga rropullit e "viktims", ai vazhdon t rrjep
qengjin ngadal dhe me kujdes t madh, njsoj sikur t
bnte detyrn m t rndsishme t jets s tij.
Tani pr ca koh rrugn do ta bjm bashk me Vjosn,
vese n kahje t ndryshme. Ajo do t shkoj drejt
derdhjes s saj, ne do t vazhdojm t ngjitemi edhe ca
n drejtim t burimit. Rruga pr n Tepelen ndjek
luginn e lumit. sht pikrisht ai q u ka hapur njerzve
udhn q t shkojn te njri-tjetri, dhe kshtu rruga dhe
Vjosa jan br, q prej shekujsh q nuk mbahen mend,
dy shoqe t pandara, vetm se rruga sht nj shoqe
"tekanjoze", ajo e ndryshon shpesh pamjen e saj, nga
nj shteg i ngusht u zbukurua me asfalt dhe tani
makinerit e shumta q shkojn e vijn mbi t duket se
do t'ia ndryshojn edhe nj her pamjen shoqrueses s
par t zonjs plak. Vjosa, nga ana tjetr, rrjedh pa e
vrar shum mendjen pr pamjen e saj t jashtme,
vazhdon t jet po ajo q ka qen q prej qindra shekujsh.
N Tepelen, nj tjetr personazh vazhdon ta shikoj me
syt e ngulitur rrjedhn e Vjoss, sht monumenti i Ali
Pash Tepelens, njeriut m t famshm q ka dal nga
kto brigje. Aliu i bronzt duket sikur sheh mbase t
vetmen ndrr t tijn t parealizuar. Esht nj ur q
duhej t lidhte vendlindjen e tij, Beishtin, me kalan
q e ndrtoi vet dhe me pjesn tjetr t krahins s
sunduar prej tij. Nj figur enigmatike, njeriu i tij i
ndrtimeve, deri m sot i mbetur n hije, Petro Korari,

u ngarkua si ngaher pr ndrtimin e urs q Pashai e

kishte m pr zemr.
Thon se pr ndrtimin e saj, Ali Pasha i vuri varg
fshatart q nga malet nga nxirrej gur e deri n bregun
e Vjoss, ku Usta Petrua dhe shokt e tij korar rrekeshin
t ndrtonin kmb t shndosha t urs, q do t onte
njerzit n fshatin e Aliut. Ndryshe nga hert e tjera,
ura nuk mbante vrshimin e Vjoss. Ose Aliu dikur e
kishte inatosur "zonjn e rnd", ose Usta Petrua nuk i
kishte br mir hesapet. Sido q t jet, ura jepej q n
vrshimin e par t lumit. Porsa nisnin t binin shirat e
par t furishm, nga ura mbeteshin vetm kmbt e
ngrituar me gurt e rrmbyera nga shkmbi. Thon se
Aliu u inatos shum me ustallart e tij. Nuk ishte msuar
q t bnte pun q t kujtoheshin vetm disa muaj.
Por, lumi, me sa duket, kishte vendosur q t provonte
forcn me vdekatart njerz, qofshin kta edhe shum t
fort si Ali Pashai. Ura e gurt nuk u mbajt gjat. Tani,
monumenti i Aliut, Vjosa, kshtjella e Tepelens dhe
kmbt e mbetura nga ura shikojn njri-tjetrin, njsoj

248

249

sikur t duan t shpjegojn prsen e njrit prej t paktve

dshtim t Pashait t Tepelens. Kmbt e vjetra mbahen
gjithmon, vetm se ura nuk sht gj tjetr, vese nj ur
kmbsore, mbi t ciln kalojn patriott e kahershm t
Aliut, duke shpejtuar t ngjiten n shpatin prkarshi.
Vetm pak kilometra nga Tepelena, xhadeja bn nj
kthes t beft majtas. Esht rruga q t on pr n
Prmet, duke gjarpruar prmes lugins s Vjoss. Sapo
kalon nj t pjerrt jo edhe aq t thepisur, duhet t kalosh
mbi nj ur, q ka nj konstruksion solid metalik. Esht
nj nga m t rndsishmet n krejt rrugn e Vjoss.
Zakonisht quhet me emrin "Ura e Leklit". Lekli sht
nj fshat i krishter, q sht ca kilometra m tutje, lart
n nj shpat mali.
Rrim dhe e sodisim nj cop her Vjosn nga parmakt
e ndryshkur t urs. Rrjedh ngadal, njsoj sikur ta
kuptoj se ort e saj t lumturis po mbarohen pak nga
pak. Q kndej e mbrapa duhet t shkoj drejt qyteteve
t mdha, andej nga bashk me zallamahin e njerzve
vjen njherazi edhe ndotja e periudhs son t
industrializuar. "Po 'e merrni kt t uruar, pa shikojeni
si sht br", nga nj makin me targa t Prmetit, nj
kok e mbuluar me kasket ka nj mesazh pr t na
dhn, porse nuk mund t ndaloj mbi ur. Kshtu q,
ankimet e prmetarit pr urn nuk mund t'i kuptojm
edhe aq mir. Ne na duket se ura e vjetr e Leklit mbahet
ende n gjendje t mir. Po kt ide do t krijojm kur
t vazhdojm rrugn m tutje prmes lugins. T jet
trafiku i rralluar apo meraku i njerzve q e kan mbajtur
kt an t rrugs n gjendje t mir? Apo t dyja bashk?
Ecim vetm pr pak minuta prmes disa lndinave,
ku kullosin kope t strmdha me dhen. Pranvera sivjet
ka ardhur shum hert dhe vendi kundrmon nga era e

mbar e luleve t sapoelura. Vjosa her na shfaqet e

her na fshihet, njsoj sikur t doj t loz me
kuriozitetin ton. Por, nuk vazhdon shum dhe n ann
e saj t djatht dallojm nj fshat t madh, t vendosur
n kmb t nj mali t lart. Esht Dragoti. Nga bregu
matan dgjojm vetm ndonj t lehur t rrall qeni
dhe pastaj qetsi, vetm qetsi. Banort ose jan t zn
me punt e tyre n Tepelen, apo gjetiu, ose kan shkuar
n kullota me bagtit e tyre, q kan nisur t'i shtojn
njsoj si nj her e nj koh, kur ishin t njohur pr
tufat e tyre t strmdha. Dragoti i ka dhn emrin urs
s dyt t famshme mbi Vjos. Ajo quhet "Ura e

250

251

Histori me bejler
Ali Pash Tepelena ishte i lidhur me farefisni, por edhe me
krushqi me bejlert e Klcyrs. E megjithat, t dyja palt nuk
shkonin mir q n fillim. Aq sa vet Aliu e internoi krejt
familjen n Art, n Greqin e sotme. N 1821, vit n t
cilin iu pre koka Pashait t Janins, familja u kthye n sarajet
e veta mbi Klcyrn e sotme. Porse ato ishin n gjendje t
mjerueshme dhe t lna pas dore nga garnizoni i ushtarve t
Aliut, q kishte banuar deri von n to. Kshtu q, bejlert
vendosin t ngren sarajet e reja, m posht, m pran lugins
s Vjoss. Kjo shkaktoi zemrimin e shum fshatarve, t cilt
u rebeluan. Legjendat thon se Hejbetulla Hanmi, n nj
dit kadri u nis pr n varreza pr t prkujtuar t vdekurit
e familjes. Pikrisht ktu ajo shahet keq nga t revoltuarit.
Djali i saj, Islam beu, asokohe nuk ishte vetm se 13 vje.
"Haram t qoft qumshti q ke pir nga gjiri im, po t mos
e mbrosh dhe ta vesh n vend nderin tim nga kta plehra",
thuhet t ket brtitur bejleresha e sert. Djali, s bashku me
sejment e pakt q i kishin mbetur, i vuri n thik 12
fshatar, q i ofenduan t mn. Q prej asaj kohe askush nuk
e kundrshtoi m autoritetin e beut.

Dragotit". Esht nj konstruksion interesant metalik me

ca harqe q mbrthejn fort njri-tjetrin mbi n pik t
ngusht, ku lumi kalon prmes shkmbinjve. Mbi
konstruksionin e kuqrremt t urs sht ende shum e
dallueshme nj pllak e elikt. Mbi t shkruhet emri i
firms q e pat ndrtuar kt ur dhe data e ndrtimit t
saj: gusht 1936. Nj tabel e kohve tona bn kujdes
pr shofert. Ajo u thot se ura mund t mbaj deri n
20 ton. "Ndalohet ecja n autokolon dhe autobust
duhet ta kalojn pa pasagjer", shkruhet n cep t urs.
Dikush pra, ia paska ende frikn urs s vjetr. Porse
qetsia q prishet vetm nga zhurma e leht q krijon
rrjedha e Vjoss n kmbt e urs, makinat e pakta q kalojn
mbi ur dhe figurat e pakta njerzore q hasim rrugs, t
krijojn m shum nj ndjenj sigurie sesa frike. Megjithat,
sht mir ta kesh mendjen prher. "Vjoss asnjher nuk
i dihet si i vjen inati", do t na thot m tej nj i moshuar.
N an t rrugs, kemi hasur n nj stan, q duket i
braktisur. Nj shtpiz e gurt dhe nj vath e mbuluar
me llamarin duket sikur fshehin ende shenja jete. Nj
stan n kto an sht gjithnj nj kuriozitet q nuk t
mbetet pa u shuar. Kshtu q afrohemi me ndrojtje drejt
shtpizs s gurt. Njrin pej nesh e kan kafshuar nj
her paq qent, kshtu q gjja e par - me t drejt - q
i shkon ndrmend se jan pikrisht ata, qent e ndrsyer
t stanit. Frika rezulton e kot. N stanin e braktisur ka
vrtet nj qen, por ai m shum knaqet kur na sheh,
duke tundur bishtin me gzim sesa shfaq shenja
armiqsie. Me siguri na kujton pr pronart e tij t rinj.
Mbetet shpejt i zhgnjyer dhe na shikon me sy t trisht,
derisa makina jon fshihet pas kthess s par.
Nj pal shkmbinj t vithisur na presin prball.
Duhet t futemi mes tyre pr t vazhduar t ndjekim

luginn e Vjoss. Esht gryka njohur e Mezhgoranit.

Befas na jehon sakaq ndr vesh ajo knga e famshme e
knduar nga i madhi Mentor Xhemali: "Nj z po vjeeen
nga Gryyyk e Meeezhgoraaniit". Asim Zeneli, nj
ushtarak karriere nga Progonati i Kurveleshit fqinj, sht
vrar pikrisht ktu, n korrikun e 64 viteve m par. Ishte
vetm 27 vje. Tani kndej mbretron paqja, por ne
mundohemi ta marrim me mend se sa e rnd duhet t
ket qen t luftosh mes ktyre shkrepave fare t rrpirt.
Makina vazhdon t rrugtoj prgjat lugins s Vjoss
dhe n nisim t vm re se, sa m lart q ngjitemi, aq m
i kaltr bhet uji i lumit. Ja ku hasim n nj ur tjetr.
N fillim shtohet zhurma e ujit q bie nga lart posht,
dhe pastaj, n nj vend ku lugina ngushtohet n vetm
pak metra, dallojm nj ur. E mbshtetur fort mbi dy
pllaja t gjelbrta kjo ur duket se sht ndrtuar mbi
vendin m ideal t mundshm. Vendasit vazhdojn ta
quajn me emrin e ndrtuesit t saj. "Ura e Muo Hyss"
e ka marr emrin nga nj kapedan i vjetr i ktyre anve.
Ndonj studiues i njohur e konsideron Muo Hysn si
themelues t familjes, nga e cila doli m pas Ali Pasha i
famshm. Me sa duket, t jetosh pran lumit t bn q
t kesh pasionin e ndrtimit t urave. Sot ura e Muos,
sht nj vepr q mbahet mir n kmb, fal
ndrhyrjeve t shumhershme t pasardhsve. Duket si
ky Muua ka qen nj njeri fort interesant. N fillim
ishte nj komandant i nj reparti q mbronte luginn
nga kaakt. M pas ishte aush i nj reparti jeniersh
dhe komandant i Kalas s Tepelens. Ka mbetur i vrar
n rrethimin e Korfuzit, n 1714. I lm pas historit
300-vjeare dhe vazhdojm t rrugtojm prgjat
lugins. Hasim edhe n dy ura t tjera. E para sht nj
pasarel e shtrnguar fort me kavo t elikta. M kot

252

253

Kryeballisti i majt
Historia bn udira, ose t paktn kshtu do t'u duket shum
vetve, t cilt gjat gjith formimit t tyre jan munduar t'ua mbushin
mendjen se ballistt nuk ishin gj tjetr vese disa t "shitur te pushtuesi,
q e kishin mendjen vetm t hanin pula". Historia e njrit prej
themeluesve t Ballit Kombtar, beut t fundit t Klcyrs, Ali bej
Klcyrs, mund t'ua ndryshoj kto mendime. Aq m shum n kto
ditt e fundit, kur aventura gjyqsore e neoballistve demokrat e ka
kthyer srish n sken famn e njrs prej partive m t vjetra n vend.
Ali Klcyra ishte pasuesi i familjes s njohur t bejlerve t Klcyrs.
Lindi n sarajet prindrore n 1891 dhe, pas shkollimit t par n
vendlindje, shkon t studioj n Stamboll. Studimet e larta i nis pr
jurisprudenc, por detyrohet t'i ler n gjysm. Kthehet n vendlindjen
e pushtuar nga ushtrit greke n vitin 1914. N 1915, vazhdon
studimet pr drejtsi n Rom, ktu, me sa duket, bie pr her t par
n kontakt me idet socialiste shum t prhapura asokohe n gjirin
e studentve italian. Gjat viteve 1918-1919, ishte njri nga
organizatort kryesor t mobilizimit t popullsis s Jugut n Luftn
e Vlors. N 1920 ishte pjesmarrs n Kongresin e Lushnjs dhe n
1921-1923, ishte deputet i Gjirokastrs n parlamentin e par
shqiptar. Nj propozim i tij q t mos prdorej titulli "bej" n seancat
parlamentare, shkaktoi shum diskutime n gjirin e bejlerve
hijernd. Ishte po ai q mbshteti gjithnj iden se vendit nuk i
duhej nj reforma agrare. Sipas Klcyrs, vet bejlert vullnetarisht
duhet t'u shprndanin nj pjes t toks fshatarve t tyre. Antar i
rndsishm i Partis Popullore, kundrshtar i Ahmet Zogut, ishte
pikrisht Ali Klcyra, q e drgoi n spital Avni Rustemin e plagosur
pr vdekje, m 20 mars t 1924.
N 1925, me rikthimin e Legalitetit, nis nj emigracion t
gjat politik, q do t vazhdoj pr 15 vjet. Gjat ksaj kohe, jeton n
Itali, Austri, Franc dhe ishte njri nga drejtuesit kryesor t

"Bashkimit Kombtar", nj organizat q vepronte kundr Zogut.

Pikrisht n kt koh, miqsohet me Filipo Turatin, kreun e
socialistve italian, dhe nis t botoj shkrime me frymzim
socialdemokrat n gazeta t s majts evropiane.
N 1939, pas pushtimit t Shqipris nga Italia e Musolinit,
kthehet n Shqipri, ku nis takimet pr organizimin e nj rezistence
t armatosur. Nj organizat fillestare, e themeluar prej tij, Mithat
Frashrit dhe Hasan Dostit, "Fronti i Rezistencs", tenton t veproj
q n dhjetor t 1939. Kjo ishte brthama e krijimit t "Ballit
Kombtar n majin e 1942. Esht br veanrisht i njohur n
historin e Lufts me t famshmin protokoll "Dalmazzo-Klcyra", t
nnshkruar prej tij dhe komandantit italian t forcave t Jugut, n
mars t 1943 n lidhje me nj armpushim t mundshm. Partizant
e cilsuan kt hap si nj tradhti t hapur ndaj lufts pr lirim,
ndrsa ballistt si nj mjet t nevojshm pr t shmangur gjakderdhjen.
Diskutimet mes historianve mbi kt pik, t nxitura edhe nga
motive t sotme politike, vazhdojn ende. U largua nga Shqipria
s bashku me t shoqen, vajzn e vogl dhe nj numr bashkpuntorsh
n nntorin e 1944. Vdiq n Rom, n shtator 1963 nga nj
hemorragji cerebrale. Ekrem bej Vlora, nj mik i kahershm i tij, e
prshkruan kshtu n kujtimet e veta: "bejlerve reaksionar, por
edhe atyre konservator (si isha un) programi i Aliut u dukej nj
herezi e vrtet Ndrsa ifligart e mdhenj, ai i kshilloi t'ua
dhuronin fshatarve nj pjes t tokave, n mnyr q t bhej kshtu
e panevojshme nj reform e ardhshme agrare. T gjith ne u trbuam
dhe e sham "beun e zvetnuar". Dhe kush pati t drejt? Pr
mendimin tim t dyja palt kishin zn pozicione t skajshme. Nj
rrug e mesme mes ideve t majta t Ali bej Klcyrs dhe
konservatorizmit ton kryene, do t kishte qen, mbase vija m e
drejt politike. Por ne as e kuptuam, as e vum n jet nj vij t till.
Ndonse, nga ana tjetr, edhe ajo vshtir se do t na kishte shptuar
nga stuhia shkatrruese komuniste pas Lufts s Dyt Botrore".

presim q t shikojm q ndonj kmbsor t kaloj mbi

t. Duhet t presim kthimin e bagtive q t takojm ndonj
njeri q kalon mbi drrasat q rnkojn t urs mbi litart e
elikt. Ca m tutje - dhe tani jemi fare afr Klcyrs -

dallojm nj kantier n an t lumit. N kto aste nuk po

punohet, porse ne e shikojm se ajo dshira e vjetr e ktyre
njerzve ans lumit pr t hedhur ura q lidhin njerzit
vazhdon t jet akoma e gjall. Nj ur e re pret t ndrtohet.

254

255

I dallojm sarajet e gurta t bejlerve t Klcyrs, porsa

i afrohemi qytetit. Nga larg duken si nj monument q
ka vendosur t mos rrshqas, posht n Vjos, njsoj si
gurt e maleve. Jan t mbrthyera fort dhe vazhdojn
ta kundrojn luginn njsoj si qmoti, si nj gj q duhej
ruajtur me do kusht. Para se t hyjm n qytet, ndalojm
nj cop her dhe shfletojm ndonj shnim q kemi
marr me vete. Kto kan qen sarajet e njrs prej
familjeve m t vjetra fisnike shqiptare. I pari i tyre ka
qen njri prej Muzakajve, Andrea. Ky u emrua nga
Karli i Anzhus si "Kont i Klisanjs", sikurse quhej
asokohe vendi. M pas, n kohn e Sknderbeut, n
shekullin XV, sundues i ksaj zone ka qen pasardhsi i
tij, Teodor Muzaka. Trashgimtart e tij u myslimanizuan
dhe i fundmi bej, q vdiq n 1963, pa ln pasardhs n
vijn mashkullore, ishte Ali bej Klcyra i njohur.
Klcyra sht njherazi edhe bashki, por edhe qendr
e nj komune q prfshin pjesn m t madhe t nj
krahine t njohur, Dshnics. Pikrisht kryetari i saj, i
porsazgjedhuri rishtaz, Bujari, do t na spjegoj gjer e
gjat se si ven punt n komun q prfshin, 15 fshatra
me mbi 4100 banor. Bujari ka kandiduar pr Ballin
Kombtar, me sa duket, n kto an ka nj rikthim tek
ideali i beut t vjetr. "Jemi nj zon me tradita shum
t pasura arsimore, liridashse, kulturore, jemi nj zon
q banohet vetm nga njerz puntor e t ndershm,
me nj natyr q shumkush na e ka zili. Na mungon
vetm infrastruktura. Rrugt q t na e bjn
komunikimin m t leht me pjest e tjera t vendit. N
kt kemi mbetur". Bujari sht nj nga ata t shumtt
e ksaj krahine q emigruan jasht vendit. "Nuk
qndrova dot gjat. Ndjehem shum mir n vendin tim",
na thot, ndrsa na shoqron ca koh npr Klcyr.

Esht nj qytet i kndshm i vendosur n krah t lumit

t Dshnics, deg e Vjoss. N sheshin qendror kan
mbetur ende posterat e zgjedhjeve q porsa kaluan, por
ndryshe nga qytete t tjera, ktu njerzit nuk flasin m
pr to. Duket sikur e kishin ndar mendjen q prpara
zgjedhjeve. Nga nj qytet q jetonte me industrin e
prpunimit t frutave dhe vers e rakis, Klcyra tani
nuk e di as vet se si jeton. "Me emigracion, me
emigracion", tundin kryet njerzit mejtueshm. Por
qyteti ka nisur t'i rikthehet traditave t vjetra. Shum
njerz nuk e kan edhe aq qejf t punojn pr
"afendikonjt" matan kufirit. Njri prej tyre, sht
Ikmet Mino, nj marangoz dshnicar, q ka nisur t bhet
i njohur n t gjith vendin pr prodhimin e vozave.
Ikmeti ka ndjenur n Greqi vetm tre muaj. "E pash si
punonin - thot duke vazhduar punn - ata kishin
makinerin, por nuk e kishin zemrn q duhet". S
bashku me gruan e tij, Dritn, kan nisur nj aktivitet
shum t mbar. Vozat, t vetmet q garantojn nj cilsi
perfekte t pijeve q prodhohen n kto an, t
grumbulluara n knd t nj magazine t madhe, q
dikur ka qen nj ndrmarrje industriale, shkojn q nga
nj litr deri te sasia e frikshme prej katr tonsh. Ndrsa
flasim gjer e gjat me dshnicart Bujar e Ikmet, e kthejm
edhe nj her kryet nga sarajet lart n mal. Fare afr shtpis
s mjeshtrit ndodhen ende sarajet m t reja t bejlerve t
Klcyrs. Jan nj pal shtpi t gurta, dritaret e t cilave
duket sikur vazhdojn t shohin pa pushim lart, andej nga
kan zbritur njerzit q i ndrtuan.
Posht n qytet hasim n nj tjetr ur. Esht ura q
ngrihet mbi Dshnic, edhe kjo e rindrtuar mbi
themele shum t vjetra. Ka ardhur koha t shkojm,
dielli ka nisur t bjer mbi sarajet e vjetra. Ecim edhe

256

257

oroshi

pr ca koh n an t Vjoss dhe mbi urat e saj. Vazhdon

t rrjedh njsoj, me t njjtin rritm dhe me t njjtn
pesh n jetn e njerzve. Nuk e dim prse, porse ne,
sa her q shohim vezullimin e diellit perndonjs mbi
dallgzimin e saj, na kujtohet se sa kalimtar jemi ne
ikanakt njerz dhe sa e prjetshme do t jet kjo rrjedh
uji, q ka prcaktuar fatin e brezave t tr.

Rrugs pr n'Orosh

sht 7 Marsi, Dita e Msuesit, dhe sheshi i Rrshenit

duket edhe m i mbushur se 'sht zakonisht.
Esht krejt e qart se sot mirditort, t rinj e t
vjetr, e kan marr m me nge se 'duhet. Esht nj dit
kur msuesit e nxnsit do t festojn nj cop her t
mir dhe kshtu q jehona e fests do t kaloj sigurisht
edhe te t tjert. N nj kafene ngjitur me bashkin,
takojm miqt tan t kahershm, Bardhok Gjikoln e
Ndue Dedajn. T dy na kan ndihur se her kemi pasur
nevoj t udhtojm npr Mirditn e tyre. Kt her,
objektivi yn sht Oroshi, fshati i njohur pr Abacin,
kullat e vjetra dhe pr kapedant e Gjonmarkajve. Ndue
Dedaj, msuesi, heq dor nga t festuarit. "M kan
ardh miq nga Tirana. S'munem me ardh sot. Do nisem
me ta pr Orosh", dgjojm t flas me kolegt n telefon.
Nga qndrimi i tij e kuptojm se msuesit e tjer e kan
mirkuptuar. N kto an fjala "mik" sht ende nj gj
gati-gati e shenjt. E rrufisim shpejt e shpejt at kafen
e mngjesit dhe marrim udhn drejt Oroshit, andej nga
gjallon ende Mirdita e vrtet, ose t paktn kshtu
shpresojm ne deri tani.
Makina gjarpron nj cop her t mir prmes nj
peizazhi q nis t ngrihet ngadal, derisa kalon npr
nj qaf n majn e nj kodre. Ngado skuqin dushqet,

258

259

ndrsa shokut ton q nget makinn i bn prshtypje

mungesa e trafikut. "N kt or, kjo rrug duhej t ishte
plot gjallni, mr jahu", flet ai, sikur t'ia thot vetes.
Rruga q lidh Kuksin, Kosovn me pjesn tjetr t
vendit sht me t vrtet e heshtur. Makinat preferojn
nj rrug tjetr, at q i on m pas n Vaun e Dejs. Me
fjaln "rrug" dhe me rndsin q merr kjo pun ktyre
anve do t ndeshemi shum her t tjera prgjat t
gjith udhtimit ton.
Kalojm prbri nj poste policie dhe befas na shfaqet
maj nj kodre, q shikon nga t gjitha ant, Kisha e
Shpalit, vend i njohur pr kuvendet e burrave, sepse pr
shum koh ka qen qendr lokaliteti. Kndej kan kaluar
t mirat, por edhe shum her t kqijat pr shum
familje mirditore. Lisat jan rralluar, kisha e br rishtas
sht e kyur me dry. Vetm ndonj kukuvajk kujtohet
t lshoj kukun e saj t njohur. N an t varrezave,
nj lapidar i shkatrruar e shton edhe m shum vetmin
e ksaj kodre. Lapidari i kushtohet burrave mirditor t
vrar pikrisht ktu nga ekspeditat ndshkimore t
komunistve. Lapidari, pr fat, i mban ende emrat e t
pushkatuarve, por gjendja e tij sht e mjerueshme dhe
tashm duket se edhe ky do t shkoj njherazi me kullat
e vjetra dhe me pjest e tjera t historis s Mirdits.
Rrugs ndalojm nj cop her n Blinisht. Ky sht
nj fshat i madh dhe duket shum i begat mes
gjelbrimit dhe kumbullave q jan br krejt t bardha
nga lulet e porsaelura. Posht tij rrjedh Fani, arteria
kryesore e Mirdits. Vetm pak kilometra m tej, hasim
n rrnojat e fabriks s pasurimit t bakrit. Mbi t
shohim siluetn e pallateve t Rrepsit. Posht, n an t
lumit, po punohet fort. Makina t rnda q shkojn e
vin dhe shum puntor, q i dallojn nga kapelat e

tyre t verdha plastike, lvrijn pa pushim n at q do

t jet autostrada e re, q do t lidh Shqiprin e
ktejshme me Kosovn. Shum vendas, sidomos t rinj,
sillen vrdall andej pari. Rruga ua ka zgjuar shpresat
shum vetve. T gjith besojn se tashm luginat e tyre
t harruara, prej t cilave thuajse t gjith duan t ikin,
do t marrin vler tjetr. Esht njsoj sikur dikush t'ua
ket thn shkoqur: Mos u bni t marr. A po e shihni
sa t rndsishme e keni krahinn! E lem pas gjullurdin
e kantierit dhe vazhdojm t udhtojm npr luginn
e Fanit drejt Oroshit.
Rrugs kishim par shtpi t gurta q i ngjanin disi
kullave tradicionale t Veriut, por askush prej tyre, e
rindrtuar von dhe e mbushur me beton e duralumin,
nuk na e kishte kujtuar tamam Mirditn e vrtet. Porse
ja ku mbrrijm n Mashtrkor, fshat i komuns s
Oroshit. N an t lumit, nga nj oxhak i gurt i nj
kulle t lart, shohim t dal nj fjoll tymi dhe ather
dihet se si veprohet n t tilla raste. Mjafton t brtassh
formuln e famshme: O i zoti i shpis! N fillim na

260

261

prgjigjet e lehura e nj qeni t egr t lidhur n skaj t

oborrit, porse ja ku nuk vonon shum dhe shfaqet Marku,
nj djal i vogl. "Baba asht n'pun, po ju urdhnoni
mren i her", Marku i vogl krkon t zbatoj zakonin
e vjetr t mikpritjes.
Nga ai dhe e ma msojm se kemi t bjm me dy
kulla fort t vjetra, diku gati 300- vjeare q i prkasin
fisit t unajve. N njrn prej tyre dallojm ende qart
mbi nj tabel t ndryshkur: "Monument Kulture.
Mbrohet nga shteti". N fakt, kjo tabel nuk sht gj
tjetr vese nj shaka e madhe. Kulla e vjetr sht ar
nga jasht, ndrsa brenda ka koh q nuk ka vn njeri
dor. Ndue Dedaj, q e ndjen veten si m zot shtpie,
aventurohet mbi shkallt e kalbura.
Ne kemi koh t dgjojm vetm nj "oboboo" dhe
pastaj shohim Nduen mes nj grumbulli drrasash q
jan shembur posht tij. Pr fat t mir, msuesi ka
shptuar paq, vetm sa na ka ln ca koh me zemr t
ngrir. Kulla e vjetr, me sa duket, sht indinjuar nga
harresa e njerzve, e ndaj nuk e ka edhe aq me qejf q t
grmojm n vetmin e saj.
"A kalon rruga e re knej ka kullat tona?". N oborr
Nana Mri dhe i shoqi Preng Llesh Gjoka, ish-polic, na
pyesin t merakosur. Ne ngrem supet t zn disi n faj
n paditurin ton teknike, por i sigurojm se do t
pyesim dhe do t'u themi. Nana Mri nuk pranon t
fotografohet. "Po e shifni dhe vete se jam me tesha
shpiet", na thot duke vajtur t marr sakaq kostumin
tradicional t mirditores. Na i tregon me radh, xhupin,
xhamadanin, deri te "shamia e deks". Kjo sht nj
plhur tr lule ngjyra-ngjyra, q mirditoret e moshuara
ua ln gati pasardhsve q t'i mbulojn n shtratin
mortor. "Kur t'vij ajo dit fmija e kan kollaj. Tak ilin

arkn edhe Kte ma ka ble Gjoka, djali qi asht n'La",

pshertin Nana Mri. Gjoka sht nj nga viktimat e vitit
t mbrapsht 1997. U plagos rnd gjat nj tentativ
grabitjeje, ndrsa transportonte parat e komuns.
Akoma i vuan pasojat e ksaj ngjarjeje tragjike. Ndahemi

262

263

Kapedant
Deri n 1944, Mirdita drejtohej nga familja e kapedanit nga
dera e Gjonmarkajve, nj post i trashgueshm, i njohur q n kohn
e Perandoris Osmane. Thuhet se kjo familje ishte vendosur n Orosh
pas nj konflikti n qytetin e tyre t origjins, n Pej, andej nga
fillimi i shekullit XVIII. Duhet t ket qen familje m e pasur dhe
m e shkolluar se familjet e varfra malsore q gjeti atje, kshtu q
gradualisht u vu n krye t bajrakut t Oroshit dhe m pas edhe n
krye t katr bajrakve t tjer t Mirdits. I pari i familjes nisi t
quhej Princi i Mirdits, si brenda dhe jasht vendit. Ai mblidhte
burrat n kuvend pr shtje t rndsishme dhe shpallte mobilizimin
e burrave sa her q kt ia krkonte Sulltani. Ky ishte i vetmi
detyrim q mirditort i kishin Stambollit, pr t tjerat vendoste
kapedani dhe, sigurisht, Kanuni i Lek Dukagjinit.
Kapedant kishin kullat e tyre t mdha edhe n Shkodr, ku
kalonin nj pjes t mir t dimrit. Njri prej tyre, Preng Bib Dod
Pasha, u mbajt gjat n Turqi, ku dhe u shkollua. N Mirdit ende
e kujtojn si nj burr t menur e me humor. Thon se nj dit shum
fshatar ishin mbledhur t kapedani dhe po qaheshin pr hallet e
tyre. Por kto ishin aq t shumta saq ky nisi t kthente prgjigje
tjetr pr tjetr. Ather nj malsor e qorton: "Ah, kapedan. Nuk na
paske ndigjue. M'duket se je tu na shit". "Un ju shes mor, ju shes, po
puna asht se kush ju blen ju me gjith kto halle q paskeni", i sht
prgjigjur Preng Bib Doda.
Pas vrasjes s tij n Lezh, n 1919, kapedant vazhduan t jen
nga familja Gjonmarkaj. I fundit Gjon Marka Gjoni dhe pasues t
tij, u arratis n Perndim, n kohn kur komunistt morn pushtetin.
Sarajet e kapedanve jan shkatrruar q ather dhe nuk kan
mundur ta ngren m kokn. Tani jan vetm nj grumbull rrnojash,
t cilat vetm ndonj fshatari t vjetr i thon ndonj gj.

Abaci dhe shenjtor

M par prmendet shenjtori i tyre dhe pastaj ata vet. Mirdita
dhe mirditort, del n dokumente vetm andej nga shekulli XVIII,
por, ndrkoh, vendi ishte br i njohur pr nj nga monumentet m
t rndsishm t katolicizmit n Ballkan, pr Abacin benediktine
t Shn Llezhdrit (Shn Aleksandrit ose Shn Lleshit) n Malin q
sot e ksaj dite quhet Mali i Shejtit, mbi fshatin Gryk-Orosh.
Benediktint ishin nj urdhr murgjish i themeluar andej nga
shekulli VI. Themeluesi i tyre Shn Bendikti, i shpallur nga Papa n
1964 shenjt mbrojts i Evrops, ishte nj i ri i pasur, q hoqi dor
nga jeta n mes t t mirave, vetm e vetm pr t'iu kushtuar fes.
Kompleksi fetar me shum kisha i themeluar prej tyre n Malin e
Shejtit quhej abaci dhe i pari i tyre abat. Ky ishte nj lloj figure e
ngjashme me ipeshkvin n shum kompetenca, porse nuk kishte t
drejtn t shuguronte priftrinj t rinj. Ishte nj lloj princi fetar, me
autoritet t padiskutueshm jo vetm ndr priftrinjt, por edhe n
krejt popullsin e krahinave prreth abacis, t cilat zakonisht ishin
pron e abacis. Murgjit benediktin jan quajtur ndryshe edhe
"priftrinjt e bardh", pr shkak t zhgunit n ngjyr t elur q
mbajn. Koha e sakt e themelimit t Abacis s Oroshit nuk dihet
saktsisht, por ka shum gjas q kjo t ket ndodhur, t paktn n
shekullin XII. Bendiktint u larguan n kohn kur u lodhn nga
trazirat q prfshin Ballkanin me invazionet e ndryshme t popujve
t Lindjes. Abacia vazhdoi t jetoj edhe pr disa koh nn drejtimin
e nj tjetr urdhri fetar, atij t Franeskanve, por m pas u rrnua.
Prej saj kan mbetur vetm disa themele kishash, disa varre t vjetr
dhe nj pem e strlasht, e cila thuhet se sht mbjell q n koht e
themelimit t manastirit. Ajo ka nj emr t uditshm, ulti. Nse
kjo sht e vrtet, ather pema, q vazhdon t lulzoj n do pranver,
duhet t jet afr nntqind-vjeare.

Pas shkatrrimit t abacis s vjetr, n 1888, nj prift i palodhur

mirditor, Prend Doi, rinjihet si Abat i Mirdits. N kt koh
abacia "e re" vendoset m posht Malit t Shejtit, m pran fshatit
Gryk-Orosh. Nga objektet m t vlefshme q ishin ruajtur nga
manastiri i vjetr ishte edhe arka e shenjt, n t ciln ruhej skeleti i
Shn Aleksandrit. Ky ka qen nj centurion romak, q marshonte
n radht e Legjionit t Tebs. Kishte lindur n shekullin III pas
Krishtit, diku pran Bergamos, n Italin e sotme. Meq refuzoi
shum her urdhrin pr t masakruar t krishtert, ather u dnua
me prerje t koks. Legjenda thot se vet xhelatit i ngrin kraht n
ajr, kur ngriti spatn. Pas shum peripecish dhe mrekullish, romakt
arrijn q, m n fund, t'ia presin kokn n vitin 303. N Mirdit,
ai njihet me s shumti me emrin Llesh dhe kulti i tij sht shum i
prhapur. Arka e shenjtit ishte shkruar me germa t alfabetit grek,
shenj q tregonte se ndr kto troje luhatja mes ritit katolik roman
dhe atij bizantin ka vazhduar gjat, deri n kohn kur Sknderbeu
i dha fund, duke kaluar prfundimisht bashk me prkrahsit e tij
n gjirin e kishs Perndimore. Arka e shenjt u dogj, n vitin 1896
s bashku me shum objekte t tjera me vler, nga nj zjarr q ra n
kishn e Oroshit. Pas vdekjes s papritur t Abatit Doi n 1917, u
shuajt gradualisht tradita e abatve t Oroshit. Sot Oroshi prfshihet
n Dioqezn e Rrshenit, t themeluar m 1996.
Dy jan figurat q i kan dhn Mirdits nj pesh t madhe,
politike e fetare, ata ishin kapedant dhe abatt, veanrisht Prend
Doi. Ky, pasardhsit e t cilit jetojn ende n afrsi t Rubikut, u
shkollua n Shkodr dhe n Itali. Shrbeu si misionar pr shum vjet
n Kanada dhe Kalkuta. M pas ringre abacin e Oroshit. Ishte
njeri q bri shum pr t zhvilluar Mirditn dhe pr t vn rregull
n jetn e malsorve t asaj ane, por kishte edhe tendenca t forta
separatiste. Ishte njeriu q kishte ngritur nj platform politike pr
nj Principat t Mirdits dhe q u prpoq pr ta vn at n jet.

me pleqt e mir dhe vazhdojm rrugn m lart n fshat.

Qeni sapo na sheh ia kput edhe nj tjetr t lehure t
mir. Nuk ka faj, n kto an rrall kalojn njerz, t
cilve nuk ua njeh ern.
Aleksandri mban emrin e shenjtit t krahins. Esht

nj djal rreth t 30-tave, q e takojm n kmb t kulls

s tij. Jemi bash e n kulln e Sinanajve. Disa gjra kan
ndryshuar me kalimin e viteve, porse kati i siprm ka
mbetur po aq hijernd sa edhe kur sht ndrtuar. Kulla
mbahet ende mir edhe nga brenda. Ecim pr ca koh

264

265

mes shkallve t ngushta t drunjta dhe dyshemeve, q

rnkojn n do hap tonin. "Gjyshja jeme", thot
Alekandri, duke na prezantuar nj plak t imt. Nana
Gjel na uron nj her gjith t mirat n at pun q
kemi "ka do t'jet ajo".
Nipi e ngacmon gjyshen: "I thuj i her miqve sa vje
ke shku". Plaka qesh edhe vet: "Un me letra kam le n
1913, po mi kan hangr tre vjet. Tashti m'takon me
ken 97 vje". Plakn gati shekullore e shohim edhe nj
her teksa vrapon n oborr pr t przn ndonj pul,
q ka dal nga koteci. Sikur t mos e njihnim, do t
thoshim se do ishte ndonj nuse e re e fshatit.
Pak m tej, n an t rrugs, takojm Gjergj Skann.
Ky sht pasardhs i nj familjeje fort t vjetr. Skanajt
jan njohur prej shekujsh pr prodhimin e armve dhe
barutit. Gjurmt e tyre shkojn deri afr kohs s
Sknderbeut. Duhet t ket qen nj familje fort e
mbajtur, prderisa n kto an pushka ka qen nj mjet
shum i prdorur, mbase m e rndsishmja nga t gjitha
mjetet e tjera.
Vet kulla, q sht ndrtuar n 1912, sht
katrkatshe, nj rast i rrall n Mirdit. Te Gjergji hapet
edhe nj her ajo puna e rrugs. "Mbase e shihni pr her
t fundit kt kull. Knej ka me kalu rruga e re. Nuk po e
dim se 'po bahet", Gjergji tund kokn mendueshm,
ndrsa kujton edhe nj her brezat e shumt dhe historit
q kan kaluar nga kulla e t parve t tij.
Nga Mashtrkora duhet t ngjitemi edhe ca npr nj
rruge t shtruar me akll, q gjarpron mes nj pylli
me pisha. Sa m shum i afrohemi fshatit, aq m i afrt
na bhet nj shkrep i lart, q duket sikur n maj e ka
prer dikush me thik. Esht Mali i Shejtit, vendi i
pelegrinazhit t malsorve t t dy besimeve, atje ku

jan ende rrnojat e manastirit bendiktin. N shpatin e

tij dallojm shtpit e Gryk Oroshit, ku dikur ishin
sarajet e kapedanve t Mirdits, tani t reduktuara n
grmadha. Ndue Dedaj bn me dor posht andej ku
duket fare leht se ndodhet nj shkoll. "Ktu n'Orosh na rrfen Dedaj - arsimimi n shqip duhet t ket filluar
q n shekullin XVII.
M pas, n 1899 Abati Doi (1846-1917) pran
kishs ngriti shkolln q funksionoi me disa ndrprerje
deri n 1939. Po ktu ka qen konvikti Mirdita, i ngritur
n nj pjes t sarajeve t kapidanit. N Orosh ka qen
msues disa koh edhe i madhi Preng Jakova".
Pakkush kalon n kt or t dits npr sheshin e
kishs s madhe, t rindrtuar koht e fundit. Vetm
disa puntor po merren me rregullimin e nj varri. Ne
endemi nj cop her rreth kishs hijernd. Nga abacia
e vjetr dhe nga qela e Abatit kan mbetur vetm disa
mure t vjetr. Nj bari duket m i gzuar se ne kur
shikon nj figur njerzore. Pjetr Tuci, kshtu quhet
bariu oroshas, e largon me t shpejt qenin e tij goxha t
madh e t egr dhe na shoqron prmes varrezave t
Oroshit. "Ky mani ktu e ka nj histori - bn me dor
duke treguar nj pem t vjetr - ka pas vdek dikush pa
e marr gjakun. Si shenj t ksaj historie asht mbjell ky
man. Ky i kujtonte t gjith kalimtarve se sa e rnd
ishte n'ato kohna me shku pa marr gjakun". Nj kryq i
rnd prej guri na bn prshtypje mes varreve t rinj t
Oroshit. "Ah, ky - na shpjegon Pjetri - ky asht i vjetit
1931, e ka pas msheh nji fshatari jon ather kur u
prish kisha. Mas 1990 e ka ue n vendin e vet". Mbi
nj kryq tjetr lexojm nj dat: 1825. Nuk sht edhe
aq kollaj t fshihet historia, sidomos ajo e gdhendur mbi
kryqe t gurt.

266

267

elbasani

Para se t nisemi, i hedhim edhe nj her syt andej

nga Mali i Shenjtit, Gryk-Oroshi dhe pllajat rreth e
qark. N oborrin e kishs e vetmja qenie e gjall sht
nj kal q kullot me prtes. Edhe pak e dgjojm
melodin e ziles s varur n qafn e tij. Na duket sikur
sht jehona e nj kmbore t vjetr, q vjen nga nj
kish e vjetr, e fshehur diku mes maleve t lart.

N'Elbasan pr Dit Vere

sht paradite hert n Elbasan, 24 or para Dits

s Vers. N sheshin "Gensher", kalimtarve t
shumt nuk ua trheq aspak vmendjen nj grup
puntorsh, q po punojn si ndr ethe. Jan duke ngritur
podiumin e nj koncerti, q do t zhvillohet n dark dhe,
me sa duket, jan disi me vones me punimet. Shefi i
tyre trupmadh, nuk duket aspak i knaqur me ecjen e
punimeve. Vazhdon t jap pa pushim urdhra, duke shikuar
vngr nga puntort e mbytur n djers. Sikur t mos ishin
kta puntor, asgj nuk do t na linte t kuptonim se jemi
vetm nj dit para fests m t njohur t Elbasanit. N
fakt, kt her klima e ka justifikuar plotsisht emrin e fests.
Dielli shklqen njsoj si n nj behar t vrtet, aq shum
saq nganjher bhet edhe i bezdisshm. Ca nga kurioziteti
dhe ca nga nostalgjia, e bjm nj shtitje t shkurtr npr
rrugicat e vjetra brenda kalas shekullore.
Ecim nj cop her t mir npr rrugicat e vjetra.
Ndonj kalimtar shpejton pr n punn e tij me ndonj
biiklet t vjetr, ndonj gjyshe q ka dal t shoh se
'po bjn niprit a mbesat jasht dhe ndonj i ri q
shpejton t dal me shokt n qendr, nuk ka shum
lvizje n lagjen e vjetr. Ecim rreth kishs s vjetr t
Shn Mris, dyert e saj jan t mbyllura. N oborr nuk
piptin asgj. Vetm disa gugue, mbi supet e nj busti

268

269

t Kristoforidhit, duket t jen t vetmet krijesa t gjalla

n kt pjes t heshtur t kalas.
Vetm pak muaj m par na ishte dukur se "ndeshja"
mes betonit dhe shtpive t vjetra elbasanase ishte ende n
barazim. Tani e shohim edhe vet se betoni ka nisur t fitoj
rndshm. Ndrtimet e reja ngjyr gri jan shtuar aq
shum, saq duhet t hyjm ndr rrugica t ngushta q
t mund t gjejm ende ndonj shtpi karakteristike q
mbahet ende n kmb. Ngado na shoqron heshtja.
Vetm nga prtej ndonj porte t drunjt dgjojm herahers t lehurn e ndonj qeni.
Nj dyqanxhi gzohet kur shikon t'i afrohemi lokalit t
tij. Kush e di se prej sa kohsh nuk ka par ndonj klient.
"Si ka shkuar sot?", e pyesim dyqanxhiun n kala. "Aha,
mo e pyt ma. Ne patm mendu q sot njerzit do t'na
bajn noi ik xhiro. Po asgja. N'kto kohna nuk asht ma si
prpara, kur njerzit gatushin vet npr shpia. Ime o burra
n'lokalt. Kto trit e trejat ene prtojn me gatu si prpara
nanat tona. E patm marr ene i ik ma shum furnizim.
e do na meti ktu". Mundohemi ta ngushllojm disi
shitsin e mrzitur: "Po mbase sht ende hert se Dita e
Vers sht nesr". Por ai e ka ndar mendjen. Nuk do t
fitoj ndonj gj t madhe nga festa m e rndsishme e
vitit. Ndahemi me dyqanxhiun e trishtuar dhe vazhdojm
t ecim prgjat kalldrmit t vjetr.
Xhamia e Kalas sht ndr m t vjetrat n vend. N
hyrje t ders shohim nj tog me kpuc, shenj se n kt
moment shum besimtar po falen. N hyrje t oborrit na
pret nj zotri i sjellshm me nj goxha mjekr: Mir se ju
ka pru Allahu! Esht Shefit Tusha, kujdestari i xhamis.
Shefiti e l mnjan nj kuran q po shfletonte dhe na sajdis
ca me muhabet. Esht aty afr t 50-tave. "Qkurse iu
ktheva ktij besimit ton, jam shum mir. Jam fare i qet.

Edhe sikur t kisha pasunin ma t'madhe n bot, prap

nuk do t ndjehesha kaq mir sa ndjehem tani. Ju nda
besoni e nda mos besoni, po un nuk e kam pir qoft
edhe nj aspirin q n kohn q nisa me majt kt
besim". I lumi Shefit, e paska gjetur rrugn pr t ciln
lodhet tr njerzia. "Po pr Dit Vere far do t bsh,
do t rrish po ktu n xhami?", pyet njri prej nesh.
"Ktu, ktu - prgjigjet ai - aaa, ajo nuk sht fest pr ne.
Festat tona jan t fiksuara, ne nuk kemi lidhje me kcoj
gjanash". Besimtart vazhdojn t falen n xhamin
gjysm t errsuar, por mrmrima e tyre nuk e largon
aspak at qetsin e lagjes s Kalas. Vetm pak metra
m tej, kalojm portn e njohur t kalas. Tashm jemi
srish n mes t gjallris s sheshit qendror.
Miqt tan n Elbasan bjn shaka kur i pyesim se far
bhet n vigjiljen e Dits s Vers, gjat asaj q vet ata e
quajn Nata e Vers: "Ju tiranasit, Ditn e Vers na e mort,
ime na lini t'paktn Natn e Vers". Kot ishim ankuar
paradite gjat asaj shtitjes s shkurtr npr Kala. Pr or
e or me radh do t na marr malli pr fjaln qetsi.

270

271

Ballakumet, tani asnj sekret

Elbasanasve t vjetr nuk u vjen mir kur shumkush, q
nuk sht q kndej, e identifikon Ditn e Vers vetm me
ballakumen, mblsirn e famshme. "Po ballakumja nuk asht
e vetmja gja q bahet at dit. Festa nuk bahet vetm pr
t'hang ballakume". Megjithat e kan disi vet "fajin" n
krijimin e ksaj ideje.
Derisa ballakumet nuk filluan t prgatiten n mnyr
industriale e t shiten dyqaneve, formula e ksaj mblsire t
vjetr ishte n mos sekret, e mbuluar me nj vello t fshehte.
dokush n Shqipri vetm para pak vjetsh e kishte t ngulitur
mendimin se ballakumja mund t prgatitej vetm n Elbasan,
madje vetm nga nj numr i pakt grash, q kt tradit e
kishin trashguar nga t part e tyre. Ca nga q familjet
ishin m t pakta sesa jan sot dhe ca ngaq ai numr
ballakumesh ishte i mjaftueshm pr ata q i shijon tamam,
ato dhe formula e prgatitjes s tyre mbetn si t fshehura ndr

shtpit e vjetra elbasanase. Shkmbimi i tyre ishte gjithashtu

edhe nj mnyr pr t vlersuar amvisn m t mir.
Sot i shohim t tregtohen n t gjitha qytetet e Shqipris,
ndr dyqane madje edhe ndr tezga t hapura mbi trotuare.
Hatlija, bashkshortja e Daj Halilit, na e thot se si duhen
br mir ballakumet e vrteta, ato t shtpis: "Pr nj familje
normale duhen 1 kilogram sheqer, 1 kilogram maj mielli
misri, 7 kokrra vez, 400 gram tylyn (gjalp delesh) sa m i
vjetr, aq ma mir, vetm pak miell gruri dhe pak finj. Ena
q prdoret sht nj tenxhere e rrumbullakt bakri dhe nj
lug e madhe druri. N fillim tretet tylyni, kur ky sht ende
i vakt i hidhet sheqeri dhe vazhdojm ta rrahim, derisa t
krijohet nj qull kompakt. N kt pik, ne e quajm "t
lshuar". Pastaj nisim t hedhim vezt dhe t'i rrahim gjat
nj nga nj. Kjo sht pak a shum. Sekreti, nse ka mbetur
ende ndonj i till, sht q rrahja e brumit nuk duhet t
pushoj pr asnj moment dhe pastaj tylyni, sa m i vjetr, aq
m mir sht. Duket si gj e thjesht, por do shum prvoj".

Lumi i njerzve prmbyt bulevardin sapo ka rn muzgu.

Npr lokale nuk gjen vend se ku t ulesh, ndrsa t rinjt
presin me padurim t nis koncerti i t ardhurve nga Tirana.
Na duhet t bjm durim, derisa t dalim n nj vend m
t qet, prej ku mund t shohim t tr rrmujn e qendrs.
Mbi murin e kalas, bashkia ka shkruar me shkronja
vezulluese: Dita e Vers fest pagane. Ndrsa ecim prkrah
turms, e vrasim mendjen a duhet t mburremi q kemi
kaq pr zemr nj fest pagane? "Merre si ta marrsh", i bie
shkurt nj miku yn elbasanas.
Papritur, andej nga mesi i koncertit, shprthejn
fishekjzarrt nga t katr ant. Pak a shum njsoj me
shprthimet q tashm jan br tradicionale n
kaprcimin e viteve. Porse msojm shpejt se fishekzjarrt
nuk kan t bjn me festn. Zgjedhjet nuk do t na

ndahen edhe kt her. Sapo sht dhn lajmi se KQZ

ka konfirmuar se njri nga dy kandidatt pr kryetar
bashkie ka dal me 500 vota m shum se tjetri. Pr
prkrahsit e tij, festa do t jet "dy gzime n nj dit".
Koncerti vazhdon deri natn von. Vetm ather t
rinjt nisin t shprndahen. Pak nga pak nisin t shuhen
edhe dritat e lokaleve. Vetm n ndonj t rrall, grupe
t rinjsh vazhdojn t festojn. Ndr shtpit e vjetra t
elbasansve hahet darka tradicionale e "Nats s Vers"
dhe "ndahet hisja". M mir pr to do t na flas t
nesrmen nj mik i vjetr.
Si shum elbasanas, Halil Gurra, tashm 77-vjear, ka
qen msues. Nj jet t tr e ka shkuar duke dhn msim
fshatrave, shum her edhe t largt. Gjja e par q na bie
n sy n shtpin e Daj Halilit sht nj deg e gjelbr

272

273

peme, e varur q n hyrje t shtpis. Na shkon ndrmend

se nj nga shenjat e para t festimit t dits s vers sht
pikrisht kjo, t fussh n shtpi lule, ose nj deg t gjelbr.
Daj Halili dhe e shoqja Hatlia na tregojn edhe fotot e
vjetra t fests, ather kur ishin t rinj dhe shkonin do 14
mars n rrethinat n an t qytetit.
"Ime ju po e shifni ne vet se qysh festohet - nis t tregoj
msuesi - por m'ato kohnat tona festa bahesh kshtu. Nji
nat ma prpara ishin ba pak a shum ato prgatitjet e
ransishme, jo ballakumja, jo gjeli i detit dhe kto punt e
tjera dhe hahesh darka qi quhesh e Nats s Vers. Po at
nat ndahesh hisja (nga turqishtja, pjesa). Nanat tona ja
ndashin t gjith kalamajve pjesn q i takonte: ballakumet,
copn e mishit, arrat, fiqt e that, shegt, revanin, misrat
e zim. T nesrmen q n t dalme t dillit "bahesh kam",
kshtu i thoshin vizits s par n nj shtpi tjetr. Zakonisht
portat e shpive rrishin gjith ditn hap duke prit e prcjell
miq. "Kam" bashin vetm ato fmij q i kishin t dy
prindrit. Vizitat e jetimve sillshin ters. Gjat vizitave ne
na jepshin ballakume dhe gjana t tjera t Dits s Vers.
Pastaj i gjith qyteti me gjanat me vete nisej pr
piknik, n disa vende q i kemi pas kndej rrotull. Ma
t momit shkoshin deri te Rrapi i Vojvods, q ka qen
diku atje ku mbaron bulevardi n afrsi t stadiumit,
ma t rinjt shkonin deri mbi Kodrn e Krasts, apo
nalt n ullisht. Vend shum i frekuentum ka qen edhe
Rrapi i Mancit. Atje kemi pas shku edhe ne t dy. Apo
jo mi gru?". Daj Halili, q ka folur pak gjat, ka nevoj
pr nj pushim t shkurtr, kurse Hatlia tund kokn,
ndrsa vazhdon t shoh fotografit e vjetra.
"Dita e Vers ishte edhe nj rast m tepr pr t'u njohur
t rinjt - na tregon Hatlija - vajzat e reja, q m pas do t'i
mbulonin, kishin rastin ndoshta t fundit q t'i shihte

ndonj dhndr i ardhshm. Shum fejesa kan ndodhur

pikrisht kshtu. Jan par pr dit vere dhe pastaj jan
lidhur pr tr jetn. Imagjinoni se far kuptimi merrte
kjo fest n nj vend ku thuajse nuk festohej fare. Ishte
nji ngjarje q mbahej mend gjat t gjith vitit. Tani
ndryshon puna".
Daj Halili banon afr parkut t madh t Elbasanit.
"Vemi i her ne anej na parku, shofim iik jeshilluk",
msuesi i vjetr tashm sht veshur. Ftesa na grish edhe
ne. Kemi ardhur apo nuk kemi ardhur pr t par Ditn e
Vers n Elbasan? I kaprcejm shpejt ato pak metra q
ndajn apartamentin e Daj Halilit nga rruga e madhe dhe
przihemi edhe ne me turmn, q nuk rresht s zbrituri
drejt daljes s qytetit. At jeshillukun e shohim vrtet, porse
vetm nga larg. N portn kryesore t parkut, dyndja sht
aq e madhe saq ne bhemi merak pr msuesin e vjetr.
"Daj Halil a kthehemi m mir - i themi - jeshillukun e
pam, edhe kallaballikun". "Ama a se", prgjigjet Daj
Halili, duke u prpjekur t gjej ndonj "ishull" m t qet.
Nga nj lokal jo shum larg parkut jehojn altoparlantt
me muzik popullore. Me q muhabet nuk bjm dot,
ather vendosim t shikojm se kush po kndon "live" q
n ort e para t paradites. Vetm pakkush ua di emrin
ktyre kngtarve t zeshkt t palodhur. Pikrisht nga
kta kujtohemi edhe pr njerzit q nuk mund t festojn
n kt dit t shnuar. Jan ahengxhinjt e t gjitha llojeve
e modeleve, shitsit e pulave dhe t fast-fudeve, dyqanxhinjt
dhe, m t shnuarit mbase, furrxhinjt.
Diku n nj lagje t vjetr vazhdon t pjek Xhevati,
mbase furrxhiu m i vjetr n Elbasan. Furra e tij nuk sht
m ajo e para, ku msoi zanatin e nisi t punonte. Tashm
ajo sht nj punishte moderne q prodhon buk n mnyr
industriale, porse Daj Xhevati, e ka ruajtur nj furr me

274

275

dru. Sot sht bash dita e tij m e ngarkuar. Na prshndet

przemrsisht sapo n sheh te porta e furrs s tij, porse na
duhet ta presim pr disa minuta. Nj mal me tava presin
q t piqen dhe njerzia i duan gati pr n ort e dreks.
M n fund i shkmbejm disa fjal me Daj Xhevatin e
mbytur n pun, pikrisht para gryks s zjarrt t furrs.
"Ne furrxhit e Elbasanit e kemi pas zakon q t mos e
mbyllim furrn pr Dit Vere. Zakonisht gjanat bahen gati
nji dit ma prpara, porse ka pas raste q nonji i vonum ta
linte edhe pr momentin e fundit. Ather sigurisht q ishte
gjynaf q ajo familje t mos festonte si gjith t tjerat. Kshtu
meti ky zakon dhe kshtu ne jemi nga t paktt n Elbasan q
nuk bajm pushim edhe n kt dit". Furrxhiu i vjetr nuk e
di as vet se sa qengja e gjela deti ka pjekur kto dit. "Ehhuuha,
kush po i man men mr unat e dajs. Knej nga ne nuk e
qujn Ditn e Vers pa qingj e pa gjel deti. Me t kalu kjo dit
asnjani prej t dyve nuk e ka ma shijen q ka deri m tani,
kshtu q mileti vrapo t pjeki gjana". Nuk duam ta bezdisim
m Daj Xhevatin e mbuluar nga vapa dhe nga punt. Mbase
kt dit kemi qen ne t vetmit njerz q kemi hyr e kemi
dal te furra e tij pa pasur nj tepsi me mish prpara.
N qendr porsa ka mbaruar nj aktivitet i shkollave t
qytetit dhe rrethinave. M par sht zhvilluar nj kros dhe
pas tij nj parakalim karnavalesh, nj tradit q nuk ka
ekzistuar m par, porse nj mjet i mir q fmijt t thon
n mnyr t natyrshme at ka mendojn pr "zullumet"
e m t rriturve. Nj nxns kalon bri nesh, akoma ecn
krenar me nj tabel t vogl kartoni, ku shkruhet nj parull
kundr ngrohjes s frikshme globale. Fmija sht n mng
t shkurtra. Ne na kujtohen edhe nj her rrfimet e Daj
Halilit, se si ka pasur raste kur Ditn e Vers e kan kaluar
t strukur n shtpi duke pritur t shkrinin akujt dhe bora
q mbulonte Elbasanin asokohe.

Elbasanasit edhe krenohen, edhe trishtohen kur shohin

se tani Dita e tyre e Vers festohet thuajse n krejt
Shqiprin. Ndrsa marrim rrugn e kthimit, i hasim akoma
grupet e fundit t festuesve q jan shprndar n t dy
ant rrugs q lidh Tirann me Elbasanin. Dallojm makina
me targa t Tirans, po se po, por edhe t Lait, Shkodrs,
Mirdits e Puks. N nj far mnyre, gzimi pr pranvern
ka marr dhen. Disa fshatar t vegjl prfitojn nga kjo
dashuri e beft e shqiptarve pr natyrn. N an t rrugs
me dhjetra prej tyre shesin lule, q i kan mbledhur n
shkrepat pran shtpive t tyre. Nj buqet e vogl 100
lek, nuk sht edhe aq keq. Festuesit nuk e shtrngojn
dorn n kt dit, ndrsa fshatart e din se dashuria pr
natyrn do t zgjas vetm deri n t errsuar, andaj me t
shitur buqetat e para vrapojn t mbledhin t tjera lart n
faqen e kodrave shkmbore. Befas, shohim grumbuj njerzish
t vrapojn t merakosur drejt nj t rrpire mes ullinjve.
Nj makin ka prfunduar disa metra posht. Pr fat, askush
nuk sht lnduar. Makina ka rrshqitur jasht rruge butbut, duke u ndaluar te nj ulli i mom. Natyra n ditn
e saj i ka ndihur edhe nj her ndonjrit q "pr hatr t
saj" e kishte ngritur ca si tepr brrylin n kt dit feste.

276

277

kallmeti

Kallmeti, vendi i nj misteri

t kahershm

ikur n dimrin e largt t 1858-1859 t mos kishte

rn nj trmet, mbase do t kishim nj tjetr
Shkodr, nj tjetr Zadrim dhe pse jo, edhe nj tjetr
Lezh. Derisa toka u trondit rnd, Drini, lumi m i madhi
vendit, e prshkonte krejt fushn mes Lezhs e Shkodrs,
Zadrimn, pr t'u derdhur m pas n Adriatik, diku n afrsi
t Shngjinit t sotm. Sot nuk sht m kshtu. Drini vazhdon
rrugn e tij drejt Buns, ndrsa shtrati vjetr i tij nuk sht
gj tjetr vese nj gjysmlum e gjysmprrua, q mbledh n
rrugn e tij drejt detit derdhjet q zbresin nga malet n fush.
Pikrisht n kto an, afr 400 vjet m par, sht zhvilluar
nj nga ngjarjet m misterioze t historis son. Jo aq pr nga
mizoria apo pr nga numri i t vdekurve, porse n t jan
przier arqipeshkv, Vatikani, abat, kardinal, njerz t thjesht
dhe m n fund dy nga klerikt m t famshm t krejt historis
son, Pjetr Budi dhe Frang Bardhi. Se si ka ndodhur kjo
histori e uditshme, q t kujton disi intrigat n manastiret e
rrfyera nga Umberto Eccho, do ta themi ca m posht. Gjat
udhtimit t ksaj jave, deshm vetm t rikujtonim kt
histori, duke i prshkuar vet disa nga zonat, n t cilat jetuan,
lindn e vdiqn protagonistt e ksaj historie t uditshme,
paraardhses s kroniks s zez t sotme, e cila mbush faqet e
gazetave tona sot e gjith ditn.

278

279

Heroi kryesor i rrfimit ton quhet Frang Bardhi. Ai kishte

lindur pikrisht ktu ku ndodhemi, n Kallmetin e
Zadrims, n vitin e largt 1606, n nj lagje ku ishte
grumbulluar i gjith fisi i tij, n Bardhej. Zadrima asokohe
duhet t ket qen nj vend fort i ngatrruar. Ishte vrtet
nn sundimin osman, porse kishte fituar nj lloj autonomie,
duke i paguar nj taks vjetore Sulltanit, i cili kishte
vendosur ta linte kshtu n hallin e saj. Pikrisht prandaj
ktu kisha dhe prelatt e saj morn nj rndsi t dors s
par n prpjekjet pr pengimin e islamizimit. N shekullin
e XVII, Vatikani vazhdonte t ishte mes dy zjarreve: mes
herezive q i ishin shfaqur q prej Luterit n Evropn e
Veriut dhe n marshimin e Islamit n Ballkan. Shum nga
pjestart e fisit Bardhaj ishin me shkoll, i gjejm t jen
priftrinj e madje t lart, n veriun e vendit deri n Tivar.
Njri prej tyre ishte Gjergj Bardhi, xhaxhai i Frangut, njeri
i zgjuar e praktik, por edhe i dhn shum pas prfitimeve
q jepte n at koh t qenit prelat i lart. Gjergji asokohe
drejtonte Dioqezn e Saps, sikurse i thonin ather
Zadrims. Qendra e saj ishte Shati, nj lagje mbi Nnshatin
e sotm, pak kilometra larg nga Kallmeti. Pikrisht ky nguli
kmb q nipi i tij t shkollohej pr prift. Frangu i ri n
fillim shkollohet n Loreto, n afrsi t Ankons dhe m
pas n seminarin e Propagands Fide n Rom. Ktu do t
qndroj deri n 1635, vit n t cilin Frang Bardhi do t
botoj nj vepr unikale: Fjalorin Latinisht-Shqip. Nga
Bardhi ka mbrritur deri n ditt tona edhe nj libr
tjetr: Apologjia e Sknderbeut, e botuar nj vit m pas,
m 1636 (n shqip sht botuar n 1957 me prkthim
t Stefan Priftit) dhe disa relacione q jan botuar e
prdorur shum her n shtypin shkencor.
Historin do ta ndrpresim vetm pr pak koh pikrisht
ktu. far ka mbetur n Kallmet nga historia e asaj kohe? Ka

mbetur sigurisht nj lagje, q ende nga t moshuarit quhet

Bardhaj, nj ulli n lagjen e poshtme, q me siguri duhet t
ket t njjtn mosh me Frang Bardhin, nj ur e vjetr posht
s cils nuk kalon m asnj rrjedh, nj mulli i vjetr, q duhet
t jet pasardhs i asaj kohe dhe nj kish e vogl e mbshtetur
mbi faqen e nj shkmbi t ult, Kisha e Shlbyemit, e cila
mendohet t jet ndrtuar n shekullin XIII. Por m shum se
t gjitha kto ka mbetur emri i kallmetorit m t njohur Frang
Bardhit. Me emrin e tij sht pagzuar shkolla e mesme e
bashkuar. Drejtori i saj, Zef Toma, sht nj mik i vjetr i yni
dhe nj studiues i apasionuar. Ather prse t mos e takojm
Zefin n krkim t historive t vjetra?
Mezi i afrohemi shkolls. Oborri i saj sht i strmbushur
nga makina t shumta. Ca m tej shohim disa polic, q
bjn xhiro n afrsi t murit rrethues. T ket ndodhur
vall ndonj gj n kt mngjes marsi n Kallmet? Ende
nuk ka ndodhur gj, ose t paktn asgj e rnd. Vetm se
sot, pikrisht n shkolln me emrin e Frang Bardhit, do t
organizohet e para mbledhje e kshillit t komuns. I shohim
tek hyjn hijernd kshilltart nj nga nj dhe duke

280

281

Zadrima e par nga nj zadrimor

N 1641, dy vjet para se t vdiste, Frang Bardhi, n at koh
ipeshkv i Saps (Zadrims), hartoi n Rom nj relacion t
hollsishm mbi dioqezn q ai drejtonte. Kjo sht nj pjes e
prshkrimit t priftit zadrimor mbi dheun e tij:
"Gjymtyra e pest, q asht pshtetja kryesore e kishs s Saps,
asht Zadrima, ku e kan pas selin dhe e kan gjithnj ipeshkvijt
e saj: kisha kathedrale, me emin e Shn Mhillit Arkangjel gjendet
mbi nj mal t madh e t nalt, ku, ma par se sulltan Mehmeti,
perandori i turqve t pushtonte me pa t drejt Shqipnin,
banonin - sepse vendi asht shum i fort - zotnijt Dukagjinas,
dmth, plaku zotni Pal Dukagjini dhe bijt e tij: Nikoll
Dukagjini, Lek Dukagjini, Progen Dukagjini dhe Stefan
Dukagjini, aso kohe zotnij t ligjshm e t natyrshm t Zadrims
dhe t maleve t siprthanuna t Puks, t'Iballes e t Spasit. I
parafundit qe bam turk dhe qe bam Pash Dukagjini.
Me ata zotnij Dukagjin q prve Progenit, ishin katolik t
mir, banonte n dhomat e veta, prbri kathedrales s thanun,
ipeshkvi dhe ipeshkvijt e Zadrims ashtu sikurse asht mendimi i
prgjithshm i Zadrimorve; dhe mbasandej, simbas po atij
mendimi, banuen n nj fshat t keq n mes t Zadrims; tash,
pr nevoj ma t madhe t shkretve besimtar t krishten q

persekutohen nga t pafet, ipeshkvijve t Zadrims tash 80 vjet

e kndej u ka shrbye si kathedrale kisha famullitare e Shn Gjergjit
mbrenda rrethit t qytetit t Saps.
Ky katund, n gjuhn epirotike, quhet Ndnshati, dmth,
nn Shat (Zapa) prej nga rrjedh emri i ipeshkvijve dhe i ipeshkvit
Zapatens. Dihet me siguri se nga ky katund kan dal 4 ipeshkvij,
dmth, Gjergj Suma, Tozol Bardhi, Nikoll Bardhi dhe i thanuni
Gjergj Bardhi, tash arqipeshkv i Tivarit. Tre t fundit kan heq
mundim t madh pr t sundue e pr t mbajtun besimtart e
krishten q jan nn mizorin muhamedane, tash 90 vjet e deri
tek ipeshkvi i tashm, Frang Bardhi, i gjakut t tyne dhe pasardhs
i tyne. Familja dhe fara e Bardhajve asht bujare n Shqipni.
Shtpit besimtare t thanuna t katundit t Nnshatit, q u
bie me qen 1800 frym t krishtena, i japin t dheta Pre Shtjefnit
(njeri me jet shembullore dhe tash sa 26 vjet famullitar i atyne
shpirtnve n kishn e thanun famullitare t Shn Gjergjit) vleftn
e 70 realve grun, mel, ven, lmosh t prditshme, dhe fryte nga
pronat e pakta t'asaj kishe. Mbasi ai famullitar asht i vetm
m'at shrbim dhe mbasi nuk kan me se jetojn dy famullitar, i
vjen n ndihm ipeshkvi pr t'u dhn sakramendet e shenjta
atyne shpirtnve"
(Cituar nga: Tonin obani, Frang Bardhi dhe relacionet e tij,
Misioni Katolik Shqiptar n Kroaci, Zagreb 2006).

shtrnguar disa dosje, t cilat kush e di se far sekretesh

dhe t dhnash t rndsishme mbajn n to.
Drejtor Zefi del nga zyra e tij pr t na takuar. "Mirse ju ka
pru Zoti - na prshndosh me mirsjelljen e tij, q e njohin t
gjith kallmetort - po kam frig se ju duhet me m prit pak.
Ju e shifni edhe vet se 'ka bahet". E lem pr pak koh
drejtorin n hallin q e ka zn dhe hedhim nj sy rreth e
rrotull. Shum nga nxnsit e "Frang Bardhit" i gjejm t
grumbulluar te bilardo. Si t gjith nxnsit e bots, edhe ata
i gzohen nj dite pushimi. "T mdhenjt kan hallet e tyre
le t'i lem rehat, se kshtu duan ata", duket sikur thon

portretet e knaqura t adoleshentve. Ndrsa beteja n fushn

e blert e t kadifenjt t tavolins s bilardos merr hov m tej,
dgjojm zra q ngrihen nga nj klub aty pran. Ulemi edhe
n pritje t drejtorit dhe bhemi dshmitar t nj skene, q
mund t jet prsritur e riprsritur me qindra her n t
gjitha komunat e Shqipris. Nj i moshuar po proteston fort
se i sht vjedhur vota. Kjo do t na dukej normale sikur i
moshuari ta kishte me ata t partis kundrshtare, me fitimtart
e zgjedhjeve, porse nuk sht aspak kshtu. Plaku zadrimor e
ka problemin me t tijt. Sipas tij, pikrisht ata "ia kan futur",
sepse nuk e kan caktuar si prfaqsues t tyre n kshillin e

282

283

komuns. Plaku duket q sht i nxehur keq dhe pr ta qetsur

ndrhyn nj i ri. "Hem e ke fajin vet e hem po bake sherr t
fort. Hajt tesh ta lam kt pun. U dote menu ma prpara".
I riu bn pjes edhe ky n partin e protestuesit. Me t
miqsohemi shpejt, sapo e merr vesh q nuk jemi t pajisur
me kamera t fshehta apo me gjra t ngjashme t teknologjis
bashkkohore. "Vetm se m'keni dal ju prpara, se un ktu
kam ardh me ia prish mledhjen e kshillit. Pata me e ba krejt
lamsh". E kshillojm t riun q t qetsohet, se kto pun
kshtu e kan, her fiton njri e her tjetri. I riu duket sikur
zbutet ca. "Noshta e keni mir, hajt se po ju qes nji kafe".
Kshtu e kan kto pun m mir t kthejm ndonj kafe a
ndonj raki, duke menduar pr vrasje t vjetra sesa t jemi
dshmitar t ndonj ngjarjeje q nuk e dshiron askush. Duke
pritur kshilltart q t mbarojn, e kemi t gjith kohn e
duhur pr t shfletuar edhe nj her shnimet tona t vjetra.
Jasht, rreth oborrit t shkolls, polict shtisin t mrzitur: E
kur do t mbaroj kjo dreq mbledhjeje.
Pjetr Budi nuk ishte zadrimor. Ai kishte lindur n Gurin e
Bardh t Burrelit, n 1566. Esht i njohur pr botimin e tre
veprave me vler unikale n historin e kulturs shqiptare:
Doktrina e kshten, Rituali roman, Pasqyra e t rrfyemit. Por
sht fare pak i njohur pr fundin e tij tragjik.
Budi qndroi vetm m pak se dy vjet n Zadrim, nga
1621 deri m 1622, ai ishte emruar ipeshkv i Zaps, me seli
n Nnshat. Duhet t ket qen dimr i fort n pragun e
Krishtlindjeve t 1622. Ne tani, vetm mund t'i imagjinojm
ata priftrinj q merrnin udhn pr t kryer sakramentet e
shenjta. Mund ta prfytyrojm fare mir edhe lundrtarin q
do t kalonte pes priftrinjt n bregun matan Drinit, furia
e t cilit n at koh duhet t ket qen e madh. E ndrsa
priftrinjt mezi zinin vend n lundrn e ngusht, njri prej
tyre, njri m i hedhuri, Abati i Shn Palit t Kabashit t

Puks, hidhet mbi t fare pa t keq, duke e rrzuar Pjetr

Budin n uj. Trupi i ipeshkvit prpihet nga valt e trbuara.
Ajo kufom nuk do t gjendej m kurr. Katr priftrinjt e
tjer shptuan paq. Njeriu q e kreu kt pun mizore, abati i
Shn Palit, quhej Nikoll Leka, ishte njeri i afrt i vet Gjergj
Bardhit, xhaxhait t Frang Bardhit. Abati Nikoll Leka kishte
koh q e kishte braktisur abacin e tij t futur mes malesh
dhe t rrethuar nga malsor t varfr. Fusha dhe pushteti
dukej q e trhiqnin m tepr. Prej kohsh rrinte m shum
n Rom sesa n vendin ku duhej t kryente detyren e tij.
Historia nis t pasurohet me emra dhe rrethana.
Vatikani e mori vesh lajmin e vdekjes enigmatike t Pjetr
Budit, n shkurt t 1623, koh e mjaftueshme q letrat t
kalonin Adriatikun. Ipeshkvi i Lezhs, Orsini, shpejtoi ta
prgojoj viktimn. Sipas tij, Budi kishte br shum gabime.
M i rndi nga t cilt, atij i dukej deklarata e firmosur edhe
nga shum priftrinj t tjer shqiptar, sipas s cils kta i
krkonin Paps s Shenjt q n krye t dioqezave shqiptare t
mos emroheshin m klerik t lart t huaj, prpos atyre
shqiptar. "E ka ba nga padija", shton me cinizm Orsini.
Zvendsi i Budit, nuk ishte as m shum e as m pak sesa
vet Gjergj Bardhi, njeriu q synonte t'i zinte vendin, pikrisht
ai q pr t zgjidhur punt e veta prdorte abatin aventurier
Nikoll Leka. Gjergj Bardhi arriti t zer vendin e Budit n
krye t kishs s Zadrims, fal letrave t prkrahsve t tij.
Dhe n at koh kjo donte t thoshte pasuri dhe shum
pushtet mbi besimtart katolik t Zadrims. Q n prill
t 1623, nj kardinal, i caktuar t zgjidh kt pun,
shkruante pr Gjergj Bardhin: " Dyshohet se mos asht
bashkfajtor n vdekjet e dy ipeshkvijve t mparshm, sepse
m ka qen referua prej kapiteni Ranier, se Abati Pal (Nikoll
Leka), q ka ardh s bashku me t thanunin Bardhi, ka
than n prani t disave: n mos e bafshin ipeshkv Bardhin,

284

285

por nj tjetr, do ta nisim si kan shkue dy t part". Por

hijet e dyshimit kalojn shpejt n nj bot t trazuar, si ajo e
Shqipris s shekullit t VII.
Kjo vrasje do t fler pr shum koh, pr afr 12 vjet, n
kujtimet e njerzve dhe n regjistrat e trash t kishs, derisa
disa ndryshime e sjellin Frang Bardhin n Shqipri. N 1635,
ipeshkvi i Zadrims, Gjergj Bardhi u emrua, arqipeshkv i
Tivarit. Gjergj Bardhi e pranon detyrn e re dhe m t
lart, por nuk e heq kurr mendjen nga Zadrima, ku kishte
investuar shum, ku e dgjonin si padron t vrtet dhe ku
kishte shum mall e katandi. N mendjen e tij planifikonte
t kthehej sa m par, me do kusht.
E ather i duhej nj njeri i besuar q t mbronte interesat
e tij n dheun e vet. Nipi i tij, Frang Bardhi, dukej se ishte
njeriu m i prshtatshm. Porse peshkopi i vjetr e i djallzuar
n kt rast kishte gabuar. Frang Bardhi nuk ishte m ai djali
naiv e i bindur q kishte ln Kallmetin shum vite m par.
Ishte nj prift i shkolluar dhe me ide prparimtare, njri nga
ata q nuk i duronte padrejtsit. Kshtu ndodhi q Frang
Bardhi, ipeshkvi i ri i Zadrims, t'i kundrvihej fare haptas
xhaxhait t tij dhe abatit Nikoll Leka.
Historia ka vazhduar shum gjat me akuza dhe
kundrakuza q shkonin deri n Rom, me dshmi t
mbledhura lart e posht. Madje, edhe me krcnime t hapura
pr jetn. Nikoll Leka, abati i shumprfolur, del srish n
sken. Frang Bardhi n fillim mundohet t ruaj ekuilibret,
shkruan relacione, ku lavdron ungjin e tij pr punn e br,
nuk ankohet shum shpesh pr t ligat q po e rrethojn.
Madje, edhe kur shkon n Rom, n 1641, nuk ndihet pr
ato ka po vuan n dioqezn e tij. Vese nj vit m von, m
17 shkurt t 1642, atij duket se i ka sosur durimi. Pikrisht
n kt dat, n fshatin e tij n Kallmet, nis gjyqi ndaj Nikoll
Leks, me akuzn se kishte vrar me dashje Pjetr Budin. Gjyqi,

q nisi me betimin mbi Bibl, u drejtua nga Orsini, arqipeshkvi

i Lezhs, pikrisht ai q ishte tallur vite m par me viktimn
e ndjer, Budi. Gjyqi e shpalli abatin Nikoll Leka t pafajshm.
N ann e pasme t procesverbaleve t tij, Frang Bardhi shnoi
me dorn e tij se nuk mund ta pranonte kt vendim, pa u
br m par hetimet e nevojshme.
Kshtu mbyllet kjo histori intrigash n gjirin e kishs. Frang
Bardhi, me dinjitet t nprkmbur dhe duke jetuar n nj
Shqipri, me t ciln nuk ishte dakord, i mbylli shum shpejt
syt. N vern e 1643, ai i mbyll syt, pas nj lngate disa
mujore. Ishte vetm 37 vje. I ungji, Gjergj Bardhi, ia zuri
menjher vendin. Endrra e tij pr t mbajtur me do kusht
pushtetin u b realitet. Ktu duket se i ka mbyllur syt edhe
ai vet me peshn e madhe t vrasjeve dhe intrigave t marra
me vete. Abati vrass, Nikoll Leka, i zhveshi petkat e priftit
dhe prfundoi mercenar diku n Itali n shrbim t Venedikut.
Me sa duket, andej duhet t ket ln edhe kockat .
N historin e vrasjes s qllimt t Budit, Frang Bardhi
nuk ka qen i vetmi "hetues". Andej nga fillimi i viteve '50 t
shekullit t kaluar, nj historian brilant, i pajisur me nj
kultur t gjer, Injac Zamputi, u intrigua nga kjo e vrtet
e mbetur pa u zbuluar pr shekuj me radh. Pr Zamputin,
nuk mund t kishte dyshim: Pjetr Budi ishte vrar n luftn
pr pushtet mbi Zadrim, q kishte prfshir krer t lart
t kishs vendore. Gjergj Bardhi ishte urdhruesi i vrasjes,
ndrsa Nikoll Leka, abati, zbatuesi i tij. Ipeshkvi "hetues",
Frang Bardhi, as q nuk do ta kishte shkuar ndr mend
se padrejtsit q ai kishte denoncuar para disa shekujsh
do t dilnin ndonjher n drit.
"Ju asht dasht pak me m prit", zri i drejtorit Zef Toma
na kthen srish nga historit e vjetra n t sotmen. Kur i themi
se kemi ardhur q t kujtojm bashk at punn e gjyqit t
Frang Bardhit, ather na prgjigjet: "Histori t shkume kto,

286

287

more djem. Kto kan met ve nr libra". "Po jo shumkush i

lexon librat dhe e vrteta sht mir me u njoft", i thot
ndonjri pej nesh. "Po besa, ashtu asht, gjithnji duhet m'u
njoft", prgjigjet sakaq msuesi i mir flokbardh dhe merr
rrugn bashk me ne prmes rrugicave t Kallmetit. Kmbt
na ndalojn te kisha e madhe e rindrtuar e Kallmetit. Esht
nj godin hijernd prej guri, e rindrtuar vetm n kto
koht e fundit. Tashm sht br koh dreke dhe kisha sht
e mbyllur. Vetm nj grua e moshuar n nj rrugic pran
kishs vazhdon t ngarkoj nj karroc t rnd. Nj tuf me
derra po shkojn drejt bregut t nj prroi. N kto an, "thiu"
sht nj nga burimet kryesore t jetess. Koh m par kishim
njohur Dom Martin Jakun, famullitarin e kishs q e quajn
edhe "konkatedrale", me sa duket n kujtim t t gjitha atyre
kishave t rndsishme q kan gjalluar ktyre trojeve n gjith
kta shekuj. Madje, me bac Gjergj Ndrec Jakun dhe nann
Frang, prindrit e dom Martinit, kishim kaluar do or t
mira, duke knduar n ifteli kng t vjetra zadrimore. N
shtpin e bacs kthejm nj cop her. I gjejm t dy prindrit
e priftit t rrethuar nga nj tuf amaroksh t gzuar, q hidhen
sa n nj cep n tjetrin. Ne dhe msues Zefi vendosim: Sigurisht
q nuk sht m koha t merremi me histori t vjetra.
Pas disa astesh e takojm edhe Dom Martinin. Edhe ky na
flet pr t sotmen dhe pr planet q ka fshati pr t prmirsuar
jetesn e shkollimin e m t rinjve. Katrqind e sa vjet m par
kshtu mendonte edhe nj bashkpatriot i tij, porse intrigat
nuk e lan Frang Bardhin t'i ndihte deri n fund vendit t tij.
"Tash koht kan ndryshue krejt", flet msuesi i vjetr me z
t ult, njsoj sikur t'i flas vetes.

288

kiri

Kiri, prgjat prroit rrebel

ke ken noj her n'zall t'Kirit?". Shkodrant e

din fort mir se cili sht prroi tinzar, q her
fshihet nn zallishten e tij e her zbret me gjmim
nga malet nga buron. E njohin, sepse me t shum prej
tyre i kan t lidhura fort kujtimet e fmijris a t rinis,
kur me buk n "nji strajc" dilnin nga shtpit e tyre me
porta t mdha pr t'u kredhur n ujin e tij t kristalt. E
njohin, sepse ia din fort mir poteren e frikshme q bn
shpeshher n vrapimin e tij t furishm drejt Drinit. E
njohin, sepse i kujtojn ende pushkatimet q i lanin me
gjak gurt e bardh t shtratit t tij. Me pak fjal, ky lum
a prrua, quajeni si t doni, ka qen, sht dhe do t mbetet
nj nga personazhet m t rndsishm t jets shkodrane.
Me 40 kilometrat e jets s tij, ai ka ndikuar aq shum n
jetn e shkodranve, sa mbase mund t barabitet me dy
"kolegt" e tij t mom, Drinin dhe Bunn, t cilve ua
dorzon ujrat diku n afrsi t fshatit Ku, n kmb t
kalas s Rozafs. Lidhjen e Kirit me banort, q jetojn n
an t tij, u munduam t kuptojm n udhtimin e ksaj
jave. N fund do msojm se kjo lidhje sht e uditshme
sht njherazi edhe dashuri edhe frik, njsoj sikur t jetosh
me nj njeri t rrept e t paparashikueshm.
Makina bn ca mund q t'i kaloj ato tet kilometrat q
e ndajn qendrn e Shkodrs nga ura me e famshme e
289

ndrtuar mbi Kir, nga Ura e Mesit. I kalojm me radh

objektet gjysm t braktisura t zons industriale dhe
ecim drejt lindjes s Shkodrs, npr nj fush t gjer,
q shtrihet n kmb t Alpeve. Po shkojm drejt krahins
s Postrribs, e br e njohur si vendi i s pars kryengritje
t armatosur antikomuniste n Evrop. Ndrsa ecim
prgjat rrugs, q gjarpron mes shtpive t reja t
malsorve t zbritur kndej n kto vitet e fundit, na
kujtohen historit e atij dimri t 1945, kur u b e para
tentativ pr t marr Shkodrn. Kryengritja pat
prfunduar me disfat dhe me dnime t egra.
Ja ku duket silueta e saj delikate. Ura e Mesit mbahet
ende fort mir n kmb, njsoj sikur t mos i ndjej shekujt
q mban n kurriz. Ndryshe nga "koleget" e saj t s njjts
koh, ura ka nj devijim andej nga mesi i saj, q e bn t
duket sikur i lidh me zor dy brigjet e Kirit. Ura, 120 metra
e gjat, sht ndrtuar n 1768, nga Mehmet Pash Plaku,
themeluesi i ders s famshme t Bushatlinjve. Mehmeti
kishte qen n fillim nj bej, i rndsishm vrtet, porse
kalaja ishte n duar t pashallarve turq. Kta nuk e vrisnin
edhe aq shum mendjen se 'bhej posht n qytet.
Ndrkoh, Shkodra ishte shndrruar n nj qytet t
ndar prgjysm. Dy ishin klanet m t fuqishme Terzit
dhe Tabakt (rrobaqepsit dhe lkurpunuesit). Lufta e
egr mes tyre kishte bllokuar ekonomin, kishte
prgjakur rrugt dhe i kishte br t strukeshin katolikt
e qytetit. Mehmet bej Bushati e kishte kuptuar se kishte
ardhur koha q t vendosej rregulli n qytet. Nj misionar
katolik, Erasmo Balneo, q u b edhe mjek dhe msues
personal i fmijve t Mehmetit, e lidhi at me malsort
katolik t bajraqeve t maleve.
"Shkodra pa male, nuk ka jet, por as malet pa Shkodr
nuk kan gjallnes. A doni ju nji Shkodr t pasun, t begat,

t lulzueme, apo nji Shkodr sakate, gjytryme q pret se

kur po des?". Kshtu iu drejtua Mehmeti krerve katolik
t maleve. Aleanca mes dy palve ishte vn. Shum shpejt
Mehmeti, i ndihur nga malsort, vendosi rregullin n
Shkodr. Urdhri i tij i par ishte ky: "Ndigjoni more milet!
Mehmet Begu i Bushatllive thot: 1. T gjith t krishtent
t gzojn lirin e fes s vet barabar si turqit (myslimant).
Kush t guxoj me i prek n liri t fes i shkon koka. 2.
Kush t guxoj me ba zollum ndr karvane, me pre rrugat
e vanat, i shkon koka. 3. Kush t guxoj me dhunue shtpit,
familjet, punishtet e dugajat, i shkon koka. 4. T dyja esnafet
"Terzi" e "Tabak" jan njilloj t lir me ba treg ku t
duen vet. 5. Kush t guxoj me thye e me plakit
dejlanet, kush t guxoj me ndalue ngarkimin o
zhgarkimin e anijeve ndr skela, i shkon koka!". Dhe n
at koh ishte shum e leht t t "shkonte koka". Ku
me dor t hekurt, ku me dredhi dhe me diplomaci,
Mehmeti u shndrrua n zotin e vrtet t Shkodrs.
N 1762, ai u njoh nga sulltani, si i pari i Vilajetit t
Shkodrs, duke nisur kshtu sundimin e nj dinastie q do

290

291

1946, Kiri i prgjakur

"Me ankth pritej se 'do t ndodhte. Para se me dal
drita e dats 4 mars 1946 breshnit e zgjatuna t armve
thyen at heshtje t thell q ndan terrin e dritn. Ato breshni
vijshin prej vorreve katolike n breg t Zallit t Kirit. Qyteti
u zgjue i tmerruem. Ishte nji zakon partizan q t
pushkatuemt me i lan ashtu t shtrim rrah prmbi tok, q
popullit me i shti frign. Gjithkush e kuptoi se shka ka ndodh.
Prej t gjitha anve njerz vrapuen aty me pa. Ata q shpijat i
kishin afr mbrrijtn aq shpejt sa e gjetn ende t nxeht
gjakun e tyne tue gurgullue. Kje ndonji q nxori nji shami t
bardh dhe e ngjeu n gjakun e At Gjon Shllakut. Por mandej
roja partizane, i vendosun aty, nuk i lejonte q t'aviten ma
afer se 2-3 metr. Ishin gjasht t shtrim n mnyr t rregullt
si ishin rrxue prej automatikve t skuadrs s pushkatimit.

U shifej n krye vetm goditja e fundit dhanun secilit prej

prokurorit. Skuadra partizane e pushkatimit kishte kthye
me ae kamion, tue kendue me histeri kangt e njoftuna
partizane. At dit, ata u shprblejshin nga komanda me dy
racjone gjell. Njani prej tyne n konfidenc t madhe i kishte
than nji djaloshit katolik: "Kurr s'kam par asi trimash. T
gjith vdiqn tue thirr me t madhe: Rroft Krishti". Deri
mbas mesdite, trupat e tyne mbetn aty t shtrim dhe populli
shkoi me i pa. Ather erdhi nji skuadr tjetr partizane, u
hapi nji vorr t prbashkt, kund nji gju t thell, dhe i
varrosi aty, n varg, me sa e sa t tjer q para tyne ishin
pushkatue mbas murit t vorreve katolike, nen hijen e dy
inarve t mdhej. Ata inar jan edhe sot dishmitar t gjith
atij gjaku t derdhun pa faj ndr rrajt e tyne. Un shpesh
shkoj aty e m duket sikur flas me ta dhe shoh se qysh ather,
kan fillue me u brejt e me u plak".

t bhej shum e njohur. Gjasht vjet m pas, pr t siguruar

lidhje t shpejt me malsort aleat, ai vendosi t ndrtoj
urn mbi Kir. Q nga ajo koh, Ura e Mesit ishte nyja m
e rndsishme q lidhte malet e Dukagjinit me Shkodrn,
pashn me malsort e tij katolik.
Mbi t tani kalon vetm ndonj kureshtar, apo kalimtar
i ngeshm. Ura sht shpallur prej shum kohsh
"Monument Kulture". N krah t saj sht ndrtuar, andej
nga vitet '80-t, nj ur e rndomt prej betoni. Esht kjo
q lidh tani Shkodrn me njrn prej krahinave m t
izoluar t krejt vendit, me Dukagjinin e largt. Vetm pak
jav m par ktej kaluan mjetet q shkuan t mblidhnin
viktimat e aksidenti t rnd rrugor, ku humbn jetn,
pikrisht n nj prrua si Kiri, 13 vet. N kmb t urs,
Kiri vazhdon t rrjedh i qet. Kt vit, dbora ka qen e
pakt dhe nga ajo q shohim nuk mund ta marrim me

mend se si befas kjo vij e holl uji t kaltr mund t

shndrrohet vetm n pak minuta n nj prbindsh t
frikshm q rrmben gjithka q i del prpara. Dielli ka
nisur t ngroh ca si tepr dhe nj bari ka gjetur streh nga
vapa n hijen e gjat t urs me 13 harqe. Rizai, kshtu
quhet, sht nj banor i Drishtit, fshatit ku ende mbahet
n kmb kalaja e vjetr, q kujton ende bmat e
Sknderbeut. "E shtyj ditn me ita dele, ma mir me u
marr me dia se me nej kot. Po ju paskeni ardh pr Kirin.
Shum mir e keni ba, se me nji kt uj e kena pas t
lidhun jetn ton. Ma prpara grat vishin prej fshatit deri
ktu me mush uj". Rizai e dredh nj duhan t fort, ndrsa
i hedh syt nga rrjedha e qet. Kush e di se far kujton n
kto momente. Ne na duket sikur t dy, prroi dhe bariu,
po prezantohen edhe nj her me njri-tjetrin, ndrsa
rrudhat mbi portretin e plakut t mir, na kujtojn shpatet

292

293

(At Zef Pllumi, Rrno vetm pr me tregue, Pjesa I, Tiran 1995).

1775, fundi i nj pashai

"Gjat sundimit t tij afro 20-vjear, mytesarif i
sanxhakut t Shkodrs me gradn vezir, Mehmet Pash Plaku
u b i prmendur n historiografin kombtare dhe at t
huaj pr aftsit e tij si ushtarak e si administrator. U tregua
i aft n ndjekje t nj politike elastike ndaj sulltanit, duke e
paraqitur veten si nj mytesarif i bindur ndaj Ports s Lart.
Ai arriti t quhej Gazi (hero) prej historive osmane, prderisa
ai stabilizoi pushtetin e tij t brendshm. Pasi i eci fati, duke
shtrir sundimin mbi krahinat e Gegris, ai e ndjeu veten
aq t fort sa t mos respektonte detyrimet ndaj qendrs. Me
koh nuk prfilli as vrejtjet e Valiut t Rumelis, pr sa i
prkiste drgess s t ardhurave q Bushatlliu i detyrohej Ports
s Lart, as nuk ua vuri veshin urdhrave t Sulltanit, kur
ata nuk i interesonin. Kto sjellje t Mehmet Pashs ngjalln
dyshime n Stamboll. Meq synonte t zgjeronte sundimin e

tij, pak nga pak, n t gjith Shqiprin e Mesme dhe t Veriut, n

zbatimin e planit t tij i bhej nj penges e madhe nga Ahmet
Kurt Pasha i Beratit, me t cilin ishte n grindje
Dikur, Stambolli pruri bindje n mosbindjen e Mehmet Pashs
dhe mbi veprimet e tij t guximshme kundr urdhrave t Sulltanit,
kshtu q vendosi ta zhdukte Mehmet Pash Plakun, pa prdorur
forcn. M 1775, Porta e Lart mundi ta helmonte tinzisht
Bushatllin dhe n vendin e tij t emronte nj pasha jo nga
Bushatllinjt, Mehmet Pash Qostendilin.
Me rastin e vdekjes s Mehmet Pash Plakut, Myftiu i
Shkodrs, Myrteza Efendi Shoshi, thuri disa vargje shum t
prmallshme. Nga vargjet e msiprme kuptohet se Mehmet
Pasha vdiq m 1189 Hixh, Xhemazul-evvel, m 9, ditn e
xhuma (e premte) n mes t salls s xhumas e t mjesdits,
d.m.th. m 18 tetor 1875".
(Hamdi Bushati, Bushatllinjt, pajisur me shnime nga
Nexhmi Bushati, Shkodr, 2003).

e grryera t maleve prej nga vjen Kiri.

Mes-Myselim, kshtu quhet fshati, nga i cili e ka marr
emrin ura e ndrtuar nga Mehmet Pasha, ktu e afr 240
vjet m par. Mesi sht nj fshat i shtrir n krahun e
majt t lugins s Kirit. Qendra e tij, xhamia, sht vetm
pak minuta larg dy urave. Esht nj fshat q numron afr
130 shtpi, porse n fshat pam vetm t moshuar e fmij.
Sepse do t na e shpjegojn vet fshatart m von.
N fillim takojm Sherif Cafin, nj mesoburr q na fton
n shtpin e tij sipas zakonit t vendit. Sherifi sht
emigrant n Greqi, ka ardhur n fshat pr pushimet e
Pashkve. "Erdha nji her me pa pleqt", bn me kok
nga dy t moshuar, q po rrin n ballkonin e nj shtpie
t re, fort t bukur. Nj grua e moshuar e ka t vshtir
t ohet pr t na prshndetur. "Asht nana - flet me z

t ult Sherifi - asht pa qef se i ka fal nji veshk vllaut

ma t'madh qi ishte shum smur". Shumica e njerzve
t aft pr pun kan emigruar me koh sa n Itali, sa n
Greqi. Te Sherifi njihemi edhe m dy vendas t tjer, t
moshuar. Eqerem Gjetja e Adem Halili e vrasin do koh
mendjen kur ne i themi t na tregojn ndonj histori t
vjetr t Kirit. M i vjetri, Ademi 85-vjear, nis e tregon
ngadal. "T'part na kan pas than q dikur ka qen
vetm nji vij e holl uji, q ka ardh tu u zgjanu vit mas
vitit. Edhe delja thon se hidhej nga bregu n breg. Tashti
po e shifni edhe vet. Ne t tan n'Kir kena pas shkue
fmij me u la. Ktu e kena msu notin. Por n dimn ishte
i frikshm. Vinte e u fryte pr pak dekika. Ata q nuk e
njifshin nuk e kuptoshin, por ne ja dishim mir zakonin.
Kur kishte me vershu ma par u nigjonte nji zhurm e

294

295

frikshme. Ishin gurt q sillte me vedi dhe q bashin

potere t madhe. N at koh ban mir mos me iu afrue
ktij dreqi. Porse Kiri edhe iu asht dasht njerzve. Ne
jo, se kena pas puse q n koh t Austro-Hungaris,
por disa fshatra ktu afr q nuk kishin uj prej Kirit
kan mujt me jetu. Ma von, uji i tij asht prdor e
prdoret edhe sot pr t ujit arat n Postrrib. Asht si
me than edhe i keq edhe i mir, vese kur vjen merr a
ka prpara. Un vet mlidhsha drujt q sillte. Ka pas
pru dru sa me u majt nji vit. Po do Zoti nuk jan myt
njerz n te. Vetm nji prej Mazrekut q ishte struk n
nj breg pr me u mbrojt prej shiut e kishte pas xan
gjumi. Ather ka ardh Kiri dhe e ka marr me vete. Po
kshtu maj men edhe nj prej Sume". I moshuari tjetr,
Eqerem Gjetja, i lidh ca m shum me t sotmen historit
e Kirit. "Vazhdon me ba dame. Nuk ka shum q ka
prla nji dynym vresht e nji dynym ullisht. Nji familjes
tjetr i ka marr t tan tokn. Me at tok maheshin diku
aty afr 60 frym. Nuk i ke bes kurr". Mbi Mes, dielli ka
nisur t ngroh ca si tepr pr n prill. Miqt tan na
prcjellin deri n t dal t fshatit. Edhe ata pak kalimtar,
q kishim hasur ca or m par, tani jan kthyer n shtpit
e tyre. Heshtja e ka mbshtjell t gjith Mesin.
Nga Mesi n fshatin tjetr prgjat lugins s Kirit
udhtojm vetm pak minuta. Bardhaj sht nj fshat i
madh e i begat. Vetm shtpit e tij t para jan fare
afr prroit. T tjerat shtrihen thell deri n disa kodra
t buta, q rrethojn fshatin. Ecim pr do koh rrugicave
t ktij fshati t strgjelbr dhe nuk arrijm ta kuptojm
mir a jemi n Shkodr apo n fshat. Bardhaj gjithnj e
m tepr ka nisur t shndrrohet n nj lagje t madhe
t qytetit, me t cilin nuk e ndajn vese pak kilometra.
N Bardhaj sht ura e dyt e madhe mbi Kir. Kjo,

sigurisht, ka marr emrin e fshatit. Quhet thjesht Ura

e Bardhajt. Esht nj ur shum e gjat, sepse ktu shtrati
i prroit, tashm krejtsisht mbi fush, zgjerohet shum.
N skaj t saj nj grup puntorsh po e kthejn nga nj
birr n afrsi t nj lavazhi. Sapo kan derdhur kamionin
e fundit me mbeturina ndrtimi mbi gurt e bardh t
prroit. Male me plehra kemi hasur shum her vetm n
pak kilometra, porse kt her duket se shkodrant e kan
tepruar ca me zallin e tyre m t dashur. Zaten, ky paska
qen fati i t gjith rrjedhave n bot, t marrin me vete e
t drgojn n det at ka njerzve nuk u hyn m n pun.
Ura e Thive sht emri i vjetr i nj ure, q dikur
lidhte periferin katolike t Shkodrs me Vaun e Dejs
dhe fshatrat rreth tij. Tani nga ura e vjetr e thive - q e
kishte marr emrin ngase dikur n kmbt e saj bhej
pazari i thive, pra i derrave - nuk ka mbetur gj tjetr
vese tre kmb t betonta, q Kiri po i merr me vete me
durim pak nga pak. Nj faqe e gjer betoni, njsoj si ai
ans Lans, i mbron shtpit q jan ndrtuar vitet e
fundit deri fare n an t Kirit. Prball sht fusha e
strmadhe e plehrave t Shkodrs dhe n maj, krejt n
maj t tyre, Varrezat e Dshmorve. Plehrat, Kiri dhe
Varrezat e Dshmorve se 'formojn nj treshe t trisht
n kt dit t vapt pranvere.
Nj plak t veshur krejt n t zeza e ka zn gjumi
mbi nj shesh mes plehrave dhe murit t varrezave. Delet
e saj i ruan vet Perndia. Gruaja, e veshur me rrobe
tipike malsore, nuk e vret mendjen as kur kndej kalojn
disa kamion t rnd q ngren lart nj re tymi t
strmadhe. Ecim pr do koh prmes heshtjes s
varrezave mbi plehra. Dallojm disa emra t shquar:
Migjeni, Pashko Vasa, Luigj Gurakuqi m pas varreza
nuk sht gj tjetr vese nj varg "vorresh pa krena".

296

297

Pllakat, ku dikur qndronin emrat e t varrosurve, tashm

kush e di se ku kan prfunduar. Ka shum gjas atje
posht te plehrat e Shkodrs q i prlan do dit Kiri.
Nj fat i trisht pr njerz q dhan jetn n mnyr
tragjike. E shohim edhe nj her Kirin, q tashti nuk e
ka m at ngjyrn e mbar t fillimit, teksa merr udhn
drejt destinacionit t tij t fundit, Drinit. Andej, pak
m posht, afr Kuit, n kmb t kodrs s Rozafs, e
shohim teksa i dorzohet "vllait" m t madh. E
prshndoshim dhe marrim rrugn e kthimit.

298

kardhiqi

Kardhiqi, fshati i masakruar nga Ali Pasha

ikur historia t kishte marr udh tjetr, ne tani

nuk do t ishim duke udhtuar drejt nj fshati, t
cilit i kan mbetur vetm rrfimet e vjetra dhe
njerzit e shprndar n t katr ant, por drejt nj qyteti.
Porse historia luan "lojrat" e saj, t cilat n shumicn e
rasteve jan t lyera me gjak. I till sht edhe rasti i
Kardhiqit, i br i njohur nga masakra e prgjakur e 15
marsit 1812. Autori: vet Ali Pash Tepelena. Numri i
viktimave: 670 vet.
Deri n ditn e masakrs, fshati ishte nj kryeqendr
e rndsishme me nj kala t vjetr, q kontrollonte t
gjitha luginat rreth e rrotull tij, me 6 mij banor q
banonin n shtpi t forta guri, me vende kulti dhe me
minare t larta, me banjo publike, me nj pazar t
zhvilluar dhe me nj aristokraci hijernd.
Zakonisht nuk ndodh q t na shoqrojn kryetar
komunash a bashkish apo zyrtar t tjer, porse kt her
nuk kemi se nga t luajm. Resul Llogo, kryetari i Qarkut
t Gjirokastrs, do t jet udhrrfyesi yn gjat ktij
udhtimi. Kt her, ai nuk do t merret me punt e tij
t prditshme, por me pasionin m t madh t jets s
tij, historin e vendlindjes. Resuli ka lindur n Kardhiq,
n 1946. M pas ka studiuar histori dhe sht autor i
nj sr punimesh shkencore, q lidhen me fshatin.
299

Shtpia e tij e lindjes, diku n lagjen e poshtme, sht

nga t paktat q kan mbetur t banueshme. E ma e tij
e moshuar, aty kalon muajt e vers duke i shptuar vaps
q lshojn gurt e nxehur t Gjirokastrs. Nj kardhiqot
historian, q ende i ruan lidhjet me fshatin! A nuk kemi
qen vrtet me fat?
Me "Mercedesin" e thjesht, por t fort t Resulit,
kthejm djathtas, vetm pak kilometra larg hyrjes s
Gjirokastrs. Urs ku kryqzohen disa rrug t
rndsishme, vendasit ende i thon "Ura e Kardhiqit".
Esht i pari emrtim q na kujton fshatin me histori t
lashta. Ndrsa shijojm peizazhin e gjelbr q na shfaqet
para syve, kemi do koh pr t shfletuar shnimet e Resulit.
Thuajse gjithka q ne dim sot, edhe fundi tragjik i
nj qyteze t zhvilluar, por edhe fama, lidhet me nj
emr t vetm: Ali Pash Tepelena. Hija e tij, t ciln e
kemi hasur porsa kemi par monumentin e bronzt n
qendr t Tepelens, do t na ndjek pas ndr skuta t
shtpive grmadha, ndr cepa kalldrmesh, ndr biseda
t thjeshta. Esht ai q diskutohet: A bri mir, apo keq?
Ai ishte vrtet nj njeri i madh, apo vese nj katil i etur
pr pushtet e pr pasuri? Esht e vshtir q me
prfytyrimet e sotme t japsh nj mendim t prer pr
kt njeri t uditshm, t aft q t ishte i urt e i dashur
si nj manar dhe vetm brenda pak astesh t shndrrohej
n nj njeri, q masakron me qindra vet. Ajo koh ka
pasur rregulla t tjera dhe, me sa duket, edhe moral tjetr.
Historia e prmbledhur sht pak a shum kshtu.
N t rit e tij, Ali Pashai i mvonshm, ishte nj njeri,
q i nxitur nga e ma, Hankoja, synonte t shtinte n
dor sa m shum territore. Dy ishin rivalt e tij m t
afrt, hormovitt e krishter dhe Kardhiqi. Duke prfituar
nga nj munges e Aliut, hormovit e kardhiqot i

rrmbejn dy femrat e familjes s Aliut, t mn Hankon

dhe motrn fare t re, Shanishan, q do bhet m von
zonja e Libohovs. Mendimi m i prhapur sht se pr
40 dit e 40 net t dyja femrat vuajtn nderimin m t
rnd. Aliu i gjeti ato me nj fytyr, q shkrimtart e
quajn "t bardh si shkumsi" dhe t etura pr
hakmarrje. Nuk vonoi shum dhe u dgjua hakmarrja e
tij. E para e psoi Hormova, burrat e s cils u zhdukn
krejt. Nuk dihet prse n at koh Aliu nuk u mor me
Kardhiqin, mbase sepse ai mbrohej nga bejler rival,
apo mbase nga se ishte shum i fortifikuar. Sido q t
jet, ai vazhdoi rrugn drejt Janins, atje ku e priste
pushteti i vrtet.
Von, shum m von, n kohn kur ishte br njeriu
q sfidonte Padishahun, tashm gjysh me flok t thinjura
dhe n kulmin e pushtetit mbi nj territor t gjer, rasti
do ta sillte q t onte n vend amanetin e s ms, e cila
kishte koh q kishte vdekur. N 1811, bejler t
fuqishm nga Delvina, Gjirokastra dhe Kardhiqi nisn
t komplotonin kundr tij. Ather Aliu mobilizon

300

301

1812, nj lum gjaku

"Asgj nuk e prishi qetsin n tri ditt e para. Selim
Bej Koka me t shoqen kishin vrar veten. Krert e tjer t
Delvins, Gjirokastrs e Kardhiqit me Mustafa Pashn e
Demir Dostin me familjet e tyre, nja gjashtdhjet veta, Aliu
i nisi pr n Janin T nesrmen doli rrz kalas s Shn
Triadhs. Do t kalonin para tij meshkujt gjashtmbdhjet
vje e lart nga Kardhiqi, Delvina e Gjirokastra t zn rob,
tetqind veta. Ashtu si n Prevez, katrmbdhjet vjet m
par, i pa robrit nj pr nj n fytyr. Nj pjes, m t vjetrit
n mosh, i njihte fal kujtess s tij t prbindshme. T tjert i
pyeti pr emrin dhe pr fisin. N krye t tri orve, gjat t cilave
qndroi n kmb pa ndier lodhje, veoi njqind e tridhjet veta,
nga m t rinjt n mosh dhe q nuk i prkisnin ndonj fisi t
shquar. T tjert, gjashtqind e shtatdhjet burra, i lidhi e i nisi
pr te Hani i Bariags, n Valare. Sikur t shtrohej ndonj gosti,
ashtu do t'i kishte ndar qehajai mysafirt: parin e madhe n
Janin, burrat e srs s dyt n han, t tjert, ata q s'kishin
ndonj vler, jasht n fush, t shkonin nga t donin. Ata q
po shkonin te hani, ecn n varg, t heshtur. E dinin mir 'i
kishte gjetur hormovitt koh m par
Veziri iu soll hanit rrotull, si pr t par lartsin e
fortsin e mureve, dhe erdhi qndroi prap para ports si
Veziri i do dite, ndrsa rreth e qark rrinte ushtria pa lvizur,
U dgjuan zra q prapa mureve, dikush thirri fort: "'sht
kshtu?! Ne u dorzuam, pse na mbyllin ktu si cjept?!" Po
shtohej trazira, mbase po lironin duart t'u ngjiteshin mureve
e t hapnin portn. U duk sikur Aliu at po priste. U kthye

nga rojat dhe i tha njrit:

- A e dgjon trazirn? Pse nuk shtie me armn q t kan
dhn?
Roja nuk foli. Heshtja sundoi n radht e ushtarve e u
shtri edhe brenda n han. U afrua me dorn n zemr kapedani
i rojave mirditase dhe foli me z t ult:
-Nuk mundemi me vra njerz t lidhur, o Vezir i Lart.
Jepu atyre armt dhe na po grihemi me ta n syt e tu. Ndenji
i prkulur, me dorn prap n zemr. - Ti na paguen rrogn e
t kemi borxh bukn, ve jepu armt, tha duke krkuar pajtim
me zrin e nnshtruar.
M shum se fjalt, foln syt e tij. Ndenji me mjekrn
varur n gjoks, i gatshm t pranonte edhe vdekjen, po nuk
do t prapsej nga lutja q bri.
Aliu u kthye nga karroca dhe u ul me dern hapur, mori
karabinn n duar, e pa nga t dyja ant dhe thirri fort:
- Bni detyrn! T pushkatohen me grupe nga
pesmbdhjet, te hendeku!
E zbrazi karabinn n er, duke treguar se nuk do t
lejonte nj fjal m tej dhe se ai q nuk do t zbatonte urdhrin,
do t linte kokn. uhadart, rojat dhe armatolt, t drejtuar
nga Thanasi, Tahiri e Griva, q u quajt "Kardhiqoti", hapn
portn e hanit dhe filluan t nxirrnin t dnuarit n grupe
nga pesmbdhjet. N oborr dhe n kthinat e hanit po bhej
trazir. Nj pjes u vran aty brenda, duke u mbrojtur me duar.
Ushtria jasht rrinte n heshtje. T gjith ndiheshin pjesmarrs
n at q po ndodhte, sepse s'ka ndonj ndryshim t madh ndrmjet
atij q zbraz pushkn dhe atij q rri duke par".
(Sabri Godo, Ali Pash Tepelena, Botimet Dudaj, Tiran 2003).

ushtrin e tij. I kishte ardhur rasti q priste. Me nj

ekspedit edhe vendoste pushtetin e tij absolut n kto
krahina kryengritse, edhe vinte n udh hakmarrjen e
tij. Me Gjirokastrn e Delvinn mbaroi pun shpejt, ato
thuajse u dorzuan fare pa luft. Kardhiqi, si duket e
dinte mir se 'e priste, rezistoi gjat, por i ran fuqit

n fundin e dimrit t 1812. Nj nat marsi, Aliu mbrriti

n Libohov, n kshtjelln ku jetonte e motra ende e
brejtur nga nj hak i pamarr q prej shum e shum
vjetsh. "Erdhi dhe dita e Kardhiqit". Kshtu thon se i
sht shprehur t motrs s nxirosur. Tri dit m pas
670 burra kardhiqot u masakruan n nj han aty afr.

302

303

Aliu urdhroi edhe shkatrrimin e shtpive dhe t

kalas. Kishte nisur rrnimi i pakthyeshm i
Kardhiqit. Nderi i nns dhe i motrs ishte paguar
me gjakun e 670 burrave dhe vendi ishte nnshtruar,
duke u friksuar nga era e rnd e gjakut.
I kemi prshkuar shpejt dhjet kilometrat q e
ndajn Kardhiqin nga xhadeja e madhe e Gjirokastrs
ku punohet pa pushim. Si nj kardhiqot i mbar,
miku yn Resul ka nj teori tjetr: "Masakra u b
vetm pr t zgjeruar pushtetin, sepse n Kardhiq,
Hanko dhe Shanishaja ishin vrtet robina, porse u
trajtuan si s'ka m mir".
Tani kemi nisur t'i ngjitemi nj kodre, q duhet t
jet e lart aty diku te 600 metrat. Rruga, e ndrtuar n
1970, ka nisur t pluhuroset ca nga dielli q ka nisur t
djeg ca si tepr pr kt muaj t pranvers. Nga Resuli,
msojm se fshati pas masakrs s Aliut, pak nga pak
nisi "t'i lpij plagt e tij". Banor t ardhur nga zonat
malore ngjitur, nisn t ndrtojn shtpi t reja, apo t
rindrtojn ato t przhiturat nga masakrat e Aliut.
Kardhiqi nisi pak nga pak t'i ngjante fshatrave t tjer,
q kish rreth e rrotull, me t njjtin stil jetese dhe me t
njjtat zakone. Gjat Rilindjes, shum kardhiqot u
bashkuan me eriz Topullin, i cili ktu kishte nj nga
bazat e tij m t sigurta. M pas, gjithka vazhdoi pa
ndonj ndryshim t madh nga krahinat e tjera t
Jugut: pjesmarrs n luftn e Vlors, hapin shkolln
n 1925 dhe nj tjetr n 1939, pjesmarrrs shum
aktiv n krah t partizanve dhe me shum t rn
n luft. Pas 1944, nis t ndodh ikja e dyt e madhe,
ajo q shoqroi fitoren e PKSH.
M shum ushtarak, por edhe msues, kardhiqott u
shprndan n t katr ant e Shqipris, m s shumti

n qytetet e mdha. Kishte ndodhur tkurrja e dyt, q

gjithsesi ishte e kontrolluar nga lart, pr t mos e ln
fshatin - q do mbahej nga nj kooperativ - krejt t
braktisur. Megjithat, n Kardhiq dhe n rrethinat e tij,
deri n 1990 jetonin ende 44 familje me 167 frym.
Sot shtpit e banuara i numron me gishta.
"Ky ktu sht Bari i Grave - bn shenj Resuli, nga
nj vij e holl uji, q kalon prmes nj pylli t vogl t
harlisur - ktu mbushnin uj grat e fshatit dikur. Kishte
dhe nj burim tjetr atje matan, por atje u lejohej t
shkonin vetm burrave. Kta mblidheshin n hije, e
hidhnin ndonj got dhe e kishin ujin m vete". Kemi
nisur pak nga pak t'i afrohemi historive t vjetra. Ca m
lart, n nj kthes t fort, q i ngjan m shum nj
sheshi t vogl, msojm se pikrisht ktu ishte vendi
ku fshatart q vinin pr pazar linin qet. Dhe ja ku e
shohim kulln e rnd t Kalas s Kardhiqit. Tani jemi
fare afr saj. Kulla sht ruajtur vetm n gjysm t
lartsis, por duket se n kohn e saj ka qen shum
hijernd. Muret e kalas kan nisur t shkasin pak nga
pak drejt fushs. Vetm disa rrnoja banesash, q
rrethojn nj shesh t gjer n maj t saj dhe disa
fragmente muresh, na lejojn t krijojm nj ide mbi
madhsin e saj. Nga muret e vjetra shikojm posht n
fushn rreth e qark. Pikrisht n kto vende kardhiqott
u ndeshm me ushtrin e hekurt t Ali Pashs.
Qkurse kemi mbrritur ktu lart, nj qen, jo edhe aq
trupvogl, nuk pushon se lehuri frikshm. Si e shikojm
se sht i lidhur me nj zinxhir, bhemi t guximshm
dhe i afrohemi ca m tepr qenit q vazhdon t protestoj
pa pushim. Duke na prjashtuar ne, sht i vetmi frymor
q vrtitet n kto mure t vjetr. Kur ne marrim shtegun
e ngusht mes shkmbinjve pr t'u kthyer n fshat, e

304

305

lehura shndrrohet n nj angullim si e qar. Qeni tani

ndjehet i vetmuar, nuk do t ket m kujt t'i leh edhe
pr shum koh.
Kardhiqi nuk sht gj tjetr vese nj rrnoj e madhe,
nj grumbull i strmadh gursh t grinjt, q dikur kan
qen shtpi. Kudo ka mure t shembur, gur q
rrokullisen posht, kalldrme t vjetr ku kalon vetm
ndonj kalimtar i rastit. Rrnoj sht minarja, q dikur
duhet t ket qen fort krenare, rrnoj sht shkolla, q
ka pr banor tani vetm nj tuf dhensh, q po mrzejn
trishtueshm dhe nj dhi me dy kecat e saj, q shohin si
me habi disa njerz q nuk i ngjajn edhe aq shum
obanit t tyre, rrnoj jan shtpi t vjetra e t reja,
rrnoj sht vatra e kulturs e ndrtuar n koh t
komunizmit, rrnoj
Resuli n on drejt lagjes s vjetr, asaj q ka mbetur
ende dshmitare q nga koha e masakrs s Aliut. Ktu
termi "rrnoj" nuk na duket se sht m i prshtatshmi.
Gurt jan t nxirosur aq shum sa q duket sikur nuk e
kan marr m veten nga marsi i prgjakshm i 1812.
Kan nj ngjyr gri, q shkon m shum nga e zeza,
ngjyra e fundit pa kthim. Rrim do koh mes gurve
dhe copave t mureve q kush e di se si mbahen ende n
kmb, duke u przier me ferrat q kan nisur t bhen
padronet e vrteta t ktij vendi. E ndrsa jemi duke
imagjinuar se far mund t ket ndodhur ktu e 185
vjet m par, nj zile telefoni, q kmbngul t marr
prgjigje, na kthen befas n t sotmen: "Si jeni, a e ndjet
trmetin q ra pak m par? Ne kndej na kan nxjerr
t gjithve jasht n rrug". Miq e shok jan vn n
merak, duke e ditur se jemi mes gurve t Kardhiqit. E
vm buzn n gaz, pasi i kemi qetsuar se jemi fare
mir. Asnj trmet nuk mund t'i bj m shum se kaq

Kardhiqit. Rrmeti i historis tashm i ka dhn dorn

e fundit fshatit, me t cilin krenoheshin dikur banort e
tij. Shum-shum nj trmet mund t'ia afroj edhe m
fundin rrnojave t nxirosura dhe t shtoj grumbullin
e gurve, q vazhdojn pareshtur t shkasin drejt fushs,
e cila njohu betejn m t prgjakshme mes shqiptarve.
Zyrtarisht n Kardhiq, n t gjitha lagjet e tij, banojn
ende 18 familje. Shifra duhet t jet disi optimiste. T
paktn kshtu na duket neve t rrethuar, sikurse jemi
nga heshtja q vjen q nga shtpit e pabanuara e gjysm
t shkatrruara. Duket se n to nuk banon m njeri prej
kohsh. Por ja, se nga nj grumbull gursh t przier
me krcunj t hedhur shfaqet nj figur njerzore, e para
dhe e fundit q do t takojm n Kardhiq. Esht Liri
Shehu, nj nga t paktt njerz q kmbngulin ende t
mos e ln fshatin. Trupimt, duke u mbajtur fort n
shkopin e saj, ajo afrohet disi me hezitim drejt njerzve,
q ka par papritur. Pastaj njeh Resulin dhe qetsohet.
Kur kishim hyr n fshat, na kishte br prshtypje
kontrasti mes varrezave t mbajtura fare mir n an t
nj vendi t shenjt bektashi dhe pjess tjetr t fshatit,
q dukej sikur po rrshqiste posht. Resuli na kishte
shpjeguar se pr vendin e shenjt dhe pr varrezat sht
kujdesur e kujdeset edhe sot veanrisht familja Shehu,
q e ka tradit brez pas brezi kt pun. Nn Liria,
dikur vajz e re nga Zhulati, sht martuar pikrisht me
nj nga Shehajt. Fmijt e saj t shumt jan shprndar
thuajse n krejt vendin. Ajo ka preferuar gjithnj q t
qndroj ktu, n shtpin prej guri n kmb t kalas
s vjetr, aty ku hyri nuse ktu e shum vite m par.
"Nga ktu do t ik vetm e dekur", thot ajo n dialekt,
duke tundur kokn fort n shenj t vendosmris s
saj. E rrufisim me ndje t madhe nj got qumsht t

306

307

shpiragu

atyre deleve q na kishin par m par me habi. Ndahemi

me nn Lirin e Shehajve nn hijen e rnd t kulls s
kalas s Kardhiqit. Posht, n fush, dielli ka nisur t
mos ndrioj m aq fort si kur erdhm. Pr ne ka ardhur
koha q t mbyllim blloqet tona t mbushura histori t
vjetra t prgjakura.

Prgjat Shpiragut

hiu i rrmbyeshm e ka shndrruar Osumin n

nj rrjedh t trash ngjyr kafe. Takohemi me
lumin e njohur ndrsa kaprcejm Urn e Gorics.
Pas mbetet Berati i lagur deri n palc. Do t vazhdojm
udhtimin n drejtim t Shpiragut, malit q i bn karshillk
Tomorit t perndive. Do t ndjekim t njjtn rrug q
ishte menduar dikur t lidhte Beratin me Mallakastrn dhe,
m tej, me Vlorn. Ndalojm pr pak koh n Velabisht,
dikur nj fshat, sot nj lagje periferike e Beratit. E
kaprcejm nj tjetr ur t vjetr. Esht e kohs s Ismail
Pash Velabishtit, i njohur pr ndrrn e tij pr t
shndrruar kt fshat n qendrn e tr Sanxhakut t
Beratit. Ismail Pashn e vran n Vlor, n 1764, ndrsa
nga koha e tij ka mbetur vetm kjo ur, e cila vazhdon
t lidh zonn e Shpiragut me Beratin. Shiu pushon pr
ca koh dhe ret shprndahen. Tani mund ta dallojm ca
m mir Shpiragun e prer nga prrenjt e shumt q
zbresin nga lartsit posht n fush.
I par nga Berati, Shpiragu duket si nj mal q nuk
mund t jet i banueshm. Krejt i that, ai duket se nuk
i ka mirpritur edhe aq njerzit. Por sht vetm nj
prshtypje, q si t gjitha ato q krijohen nga larg, nuk
mund t jet e vrtet. Shpiragu sht i populluar nga
nj radh e gjat fshatrash. Jan "t strukur" n kmb

308

309

t malit thuajse gjat t gjith rrugs prej 20 kilometrash

deri n qafn q e lidh me Mallakastrn. I kalojm brenda
pak minutave disa fshatra t mbuluar nga gjelbrimi.
Nuk e kuptojm mir se ku nis njri e ku mbaron tjetri.
N fakt, na duket sikur jemi duke udhtuar prgjat nj
fshati t vetm, t madh e t strgjat. Jemi e vetmja
makin q po udhton n kt or t paradites mbi
xhaden e gurt, q sht riparuar koht e fundit. Kush
ka pasur pr t zbritur posht n Berat, ka zbritur q me
koh, ndrsa pr t'u kthyer sht ca si hert, kshtu q
ne vazhdojm udhtimin t mbshtjell nga heshtja, q
prishet nga zhurma monotone e shiut, ose nga lehja e
ndonj qeni t vetmuar. M n fund, n qendr t nj
fshati, dallojm dy figurat e para njerzore. Dy burra
mundohen t'i shptojn shiut nn strehn e nj xhamie
t re. Jemi n fshatin Galin, njri nga m t rndsishmit
e krejt krahins s Shpiragut. Mundohemi t gjejm
ndonj shenj t historis, po m kot. Shtpit jan t
gjitha t reja. Tek-tuk ndonj shtpi e vjetr guri sht
shndrruar n haur pr lopt. N Galin do t shohim
t parin lapidar. Nj pllak, q dikur kujtonte nj
ngjarje, mbase gjat Lufts Nacionallirimtare, tani
nuk sht m. N krah t tij nj lapidar tjetr nga
ata t rinjt, q i shohim kudo ans rrugve koht e
fundit. Ky sht m i qart sesa kolegu q ka n krah.
Ky kujton nj ngjarje tragjike t viteve t fundit. Kur
t mbrrijm n fund t udhtimit ton do t shohim se
n kto an i kan pasur fort qejf lapidart.
Vazhdojm udhtimin prmes fshatrave t Shpiragut
t shoqruar nga Tomori prball, q sht i mbuluar
krejt nga ret. Anash xhades qershit e lagura e kan
ulur kokn. Disa ndrtesa t bardha, t gurta na bjn
q t ndalojm. Jemi n Paftal. Ktu kan mbetur disa

prej shtpive t vjetra. Pr fat jemi njohur me Izet

Xhindin, nj msues i vjetr historie nga kto an. Bashk
me t ngjitemi ca m prpjet n faqen e Shpiragut, atje
ku jan shtpit e vjetra. "O Dane, pa dil pak more",
thrret Izeti, sapo kemi mbrritur n njrn prej tyre.
Dania sht nj fshatar aty te t 60-tat, q na pret te
porta buzagaz. "Un kam ardhur von n kt shtpi,
sepse e kam bler - thot Dania - po di q kjo duhet t
ket m shum se 200 vjet". Shtpia solide prej guri
duket se sht ndrtuar n dy faza, sepse njra prej anve
t saj shndrit m shum se tjetra. "Kjo ana e vjetr sht
dmtuar shum nga nj bombardim n kohn e lufts,
kshtu q sht br nga e para", thot Dania, duke br
me dor nga kulla e vjetr, q tani sht shndrruar n
nj magazin t madhe kashte dhe produktesh t tjera.
Shtpia e re e Danes n oborr duket shum e vogl
prball kulls s vjetr t gurt.
Ca m posht, nj bari po kullot delet n nj varrez t
vjetr. "Dikur ka pasur nj xhami t vjetr ktu", na thot
Izeti, duke krkuar m kot ndonj shenj t mbetur. Esht

310

311

nj varrez e uditshme kjo e Paftalit. Varret jan vetm

disa rrasa guri pa emr dhe pa asnj simbol fetar. Duhet t
jen fort t vjetra. Varre t tilla kemi par vetm n oborrin
e Kishs s Hotit, n Veri.
Shpiragu sht nga malet m t shpuar t Shqipris.
Me qindra tunele kan deprtuar n brendsi t tij. Deri
n 1997, kndej ishte strehuar nj arsenal i tr armsh.
Tani shumica e tuneleve jan t braktisur, duke krijuar disa
zgavra, q duken si sy t zgurdulluar. Njri prej tyre duket
se e ka marr me koh nj funksion t ri: si vath pr delet.
Njsoj si shpellart e vjetr edhe ndonj fshatari t sotm i
plqen t vizatoj n mure. Disa vizatime naive shkojn
shum me gjysm errsirn e tunelit dhe me shiun q
vazhdon t bjer jasht.
Sinja sht qendra e komuns. Q nga lartsia e fshatit
duket tymi i kombinatit t Ballshit. Tani jemi fare n kufi
t Mallakastrs. Sinja sht qendra e komuns q prfshin
14 fshatrat e Shpiragut. Dikur ka pasur afr 9 mij
banor, sot kan mbetur 6300, shumica blegtor e ca
m pak bujq. Fshatart jan t t dy besimeve,
mysliman e t krishter. Krejt n hyrje t fshatit, nj
lapidar i madh, i gurt, na kujton ngjarjen q bri fshatin
t njohur n gjith Shqiprin e mbase edhe ca m tej.
N 1847, i gjith Jugu i Shqipris ishte prfshir nga
kryengritja. Disa vjet m par, sulltani Abdylmexhid I
kishte shpallur dekretin e Gjylhanes, q synonte t
reformonte Perandorin Osmane, duke hapur kshtu nj
periudh q quhet e Tanzimatit. Masat e reja u ran
ndesh shqiptarve, sidomos krerve t malsive dhe paris
myslimane. Dekreti parashikonte barazin e shtetasve,
pavarsisht nga besimi fetar, tentonte nj sistem gjyqsor
m efikas dhe - sidomos kjo e fundit i dogji ca shum
shqiptarve - parashikonte krijimin e ushtris s rregullt

dhe shrbimit t detyrueshm ushtarak, i cili kryhej 5 vjet

(nizamt) dhe pas ksaj edhe 7 vjet t tjera shrbim
rezervist (redift). N fillim Kosova dhe m pas Jugu i
Shqipris rroku armt pr t kundrshtuar reformat.
N Kurvelesh, kreu i kryengritjes ishte Zenel Gjoleka,
ndrsa n Mallakastr dhe n Shpirag, Rrapo Hekali.
Ky krijoi nj fuqi t armatosur q shum shpejt u b e
frikshme pr qeveritart. N Greshic, n Mallakastr,
Rrapo Hekali me t vllan mposhtn nj ekspedit
ndshkimore dhe zun rob Isuf bej Vrionin bashk me
t vllan. Pas ksaj arritn deri n portat e kalas s
Beratit, por u zmbrapsn shpejt. Dy robrit u ekzekutuan
me gjak t ftoht, pikrisht ktu ku ndodhemi, n kmbt
e lapidarit, i cili uditrisht mban ende nj yll t kuq

312

313

Nj prleshje gjigantsh
Deri von, t moshuarit u tregonin m t rinjve nj rrfenj t
strlasht. Dy djem t rinj, t fort e t pashm, ishin dashuruar
marrzisht me nj vajz shum t bukur. Djemt, Tomori dhe
Shpiragu, pritn gjat derisa vajza ta ndante mendjen pr njrin
prej t dyve. Por hezitimi i bukuroshes zgjati gjat, aq gjat saq
at pun do ta zgjidhte vetm dueli. Tomori ishte i armatosur me
thika t mprehta, ndrsa Shpiragu me nj topuz t rnd. T dy
djemt u gjakosn keq, deri n t pernduar t diellit. Por ky duel
nuk do t kishte fitimtar. T dy dhan shpirt, duke menduar pr
dashurin e jets s tyre. Kjo ngjarje i shqetsoi Perndit. Thuhet
se pr t'i prjetsuar ata i shndrroi n male, q shohin prjetsisht
njri-tjetrin. "T prerat" mbi shpatin e Shpiragut jan plagt q
mori nga thikat e Tomorit, ndrsa ky ka mbetur i shtypur nga
goditjet e topuzit t rnd t tjetrit. Q ather lindi edhe Osumi.
Ai nuk sht gj tjetr vese rrjedha e lotve t vajzs q nuk
rreshtin q ather. Vet vajzn, perndit e shndrruan n nj
kala t bardh vezulluese. Esht Kalaja e Beratit.

mbi krye, q duket krejt pa kuptim, i lidhur me nj ngjarje

t 1847. "I bn gjyqin, pa i vran", thot Izeti me bindje.
E vrasim ca koh n heshtje mendjen se si mund t ket
qen nj gjyq para 160 vjetsh i drejtuar nga Rrapo Hekali.
Kryengritja u shua shpejt. Turqit i shtin n dor ose i vran
krert kryesor. Rrapo Hekali dhe i vllai, Hamiti, duket
se i mbylln ditt e tyre n burgjet e errta t Turqis.
N qendr t fshatit, disa adoleshent po merren me
at q ka nisur t bhet sporti yn kombtar, bilardo.
N krah t tyre na bn prshtypje nj ezm e gurt.
N ball t saj lexojm 1783, pastaj vijojn disa
mbishkrime n greqisht, t cilat nuk arrijm t'i
deshifrojm. Mbi ezm, nj monument tjetr, ndrsa
n krah t saj nj lapidar, q i kushtohet dshmorve
t Lufts s Dyt. N t gjith Shpiragun jan vrar 74
vet, 43 prej tyre ishin nga Sinja.
N komun, Izeti na prezanton me miq t tjer, mes
t cilve edhe me nj kolegun e tij, Mina Binxhon. "Kemi
pasur shum kisha, kalldrme t vjetra, ura t asaj kohe,
por tani ka mbetur vetm pak gj. Edhe varret e
pashallarve, q u vran atje n qaf, nuk dihet se ku
van. Po t gjitha kto do t'i shihnit m mir n muzeun
ton q ka qen nga m t mirt n t gjith vendin, po
at e prlau 1997-a". Sikurse na ndodh shpesh, secili do
ta nxjerr fshatin e tij m t nderuarin e vendit. N fakt,
n Sinj, kan prse krenohen. Jo vetm bmat e Rrapo
Hekalit, por nj histori e tr, q nis q me Bizantin dhe
vazhdon deri von ka br q Sinja a Shpiragu t
prmenden shpesh npr librat e historis. Izeti, i
ndihmuar nga Minai, na rrfen me hollsi t gjith
historin e Sinjs, se si e kur jan hapur shkollat, se si
Thanas Paftali, q ishte mik i Bab Dud Karbunars,
ishte ndr organizatort e Memorandumit t Sinjs, q

krkoi pavarsi nga Turqia n 1911, se si shpiragasit

morn pjes n luftn e Vlors, se si nj fshatar q kndej
u vra, kur italiant erdhn n Sarand n 1939-n, se si
kan luftuar kundr pushtuesit ktu mbrrijm n nj
pik delikate. "N korrik t 1943, ktu jan vrar 200
italian", thot Izeti fare prer. Shifra na duket ca si e
tepruar. "Mos kan qen 180", i themi pr ta hedhur
edhe nj her shifrn e uditshme n loj. "Jo, kan qen
200 dhe pik - prgjigjet i vendosur msuesi - pr kt
kam pyetur n Komitetin e Veteranve". "Prse t mos e
lem 215, m mir?" i themi me shaka Izetit, me t cilin
tashm jemi br miq t mir.
Ndrsa t gjith diskutojn pr t vrar, kryengritje,
vite t shkuara, nj burr rri i heshtur me syt e hedhur
andej nga duket shpati i pjerrt i malit. Nganjher tund
kokn n shenj miratimi, sidomos kur flitet pr kisha
t vjetra, q kan qen dikur n fshat, apo se si kan
shkuar t krishter e mysliman. Kto tema e trheqin
dhe ather ai bhet dhe m i vmendshm duke i hequr
syt nga shkmbinjt. Ky sht Pei, kujdestari i kishs
s Shn Mris. Me Shpiragun, ai e ka t lidhur tr
jetn e tij. N faqet e tij sht shtpia, disa metra m lart
kisha, n t ciln kalon nj pjes t dits.
Leksioni i historis sapo ka mbaruar. Tani kemi mundsi
t ngjitemi lart, drejt kishs. Esht nj kish fort e
uditshme kjo e Sinjs. E vendosur n nj zgavr natyrore,
n kishn e shekullit XI shkohet prmes disa shkallve t
gdhendura n shkmb. Korridori nga hyhet nuk sht gj
tjetr vese nj hapsir e ngusht mes murit dhe shkmbit,
n t ciln duhet t deprtosh duke ndenjur ski. Nj afresk
i nxir n murin shkmbor dhe nj mbishkrim n greqishten
bizantine, bjn fjal pr vjetrsin e saj. I ndezim disa qirinj
bashk me Pein, q lutet n heshtje. Ajo qetsia q

314

315

mbretron zakonisht ndr kisha duket se i ka deprtuar

thell edhe Peit, mikut ton t mir. Flet pr fmijt
dhe familjen e tij me z t ult, sikur nuk do t bezdis
at, Shn Mrin, t vizatuar n shkmb. Pak nga pak
marrim udhn e kthimit. Nga ballkoni i kishs e
kundrojm edhe nj her panoramn q kemi prball.
Majtas Ballshi dhe Mallakastra, prball nj rrug q t
on diku n kufijt e Tepelens. Q posht vjen zhurma
e djemve, q i kan prpir ethet e bilardos. Bashk me
Pein zbresim posht. Atje na presin miqt e tjer dhe
historit pa fund t Shpiragut.

316

prespa e vogl

Prespa e Vogl, n krthiz t Ballkanit

kalojm shpejt e shpejt ato pak kilometra q ndajn

Korn nga Bilishti. Makina jon fluturon mbi rrugn
fare t mir q lidh vendin me pikn kufitare t
Kapshtics. Ende nuk e dim se bash me kt makin do t
aventurohemi ndr disa shtigje shkmbore, q do t na
duken shum t gjat. Nuk futemi n Bilisht, siluetn e t
cilit kemi koh q e kemi par. Nj kilometr para qendrs
s Devollit, marrim rrugn majtas, drejt fshatit Tren. Jemi
duke shkuar n zonn e Presps s Vogl, e shpallur kto
vitet e fundit park natyror e historik. N fund t fushs, q
shtrihet drejt lindjes, shfaqen siluetat e disa kreshtave t
thata. Ndrsa nisim t'i afrohemi fshatit t madh, Trenit, na
vjen ndrmend se sa shum popuj e kan lidhur jetesn me
kt vend. T banuara q n prehistori, kto kreshta, q
kan mbetur t pandryshuar prgjat mijvjearve, kan
par t kalojn kndej njerz t shpellave, enkelejdt,
ilirt, ushtart e Filipit t Maqedonis, arbr, bullgar,
serb, kryqtar q vinin nga toka t largta t Evrops n
rrugn e tyre drejt vendeve t shenjta, m pas ushtar
hijernd t Bizantit, osman me allma e jatagan,
oban vlleh me kopet e tyre. Me pak fjal, gjithka
q sht rrotulluar n qerthullin e ndrlikuar t Ballkanit
ka kaluar pikrisht nga kto an. Ne na vjen si mir kur,
ndrsa makina ka nisur t ec npr nj rrug t mbushur
317

me gur, dikush prej nesh e pagzon kt vend "krthiza

e Ballkanit". Pas dy ditve udhtim do ta kuptojm se ky
krahasim kishte qen me t vrtet i goditur.
Treni sht fshati q i ka dhn emrin shum vendeve t
ksaj ane. "N krahinn e Trenit", "n shpelln e Trenit",
"n rrugn e Trenit" Jo pa shkak. Treni sht fshati m i
madh i ksaj ane t Devollit. Madhsia e tij nis e bhet
edhe m konkrete sa m shum i afrohemi shtpive q jan
t vendosura njra mbi tjetrn n nj shpat t but, q bie
posht deri n arat e mbjella me fasule, moll e jonxh. N
fshat nuk ka edhe aq shum gjallri. N qendr, n nj
shesh t madh q hapet para nj xhamie t madhe, disa
fmij po luajn me top. Kasketat e prhershme t
devollitve do t'i hasim n nj klub n qendr t fshatit.
Nj loj e pafund dominoje me "kupkn" e rakis prpara,
kjo sht tashm dita e zakonshme t moshuarve t Trenit.
Nj djal i ri se 'po brtet me nj megafon. Kur afrohemi
edhe ca e dallojm edhe m mir se far po u thot
fshatarve: Kush ka gjiz le ta bjer! Disa gra vrapojn me
t shpejt me kovat e mbushura plot me gjiz. Djaloshi me
megafon, q sht shoferi i nj furgoni me targa t Tirans,
pret edhe ca, shikon lojn e t vegjlve n krah t xhamis,
pastaj i hipn makins dhe ikn. Nuk duket edhe aq i
knaqur. Me sa duket, ato kovat me gjiz nuk kan qen
sasia q ai shpresonte t onte n dyqanet e Tirans.
E bjm nj shtitje t shkurtr npr rrugicat e fshatit.
Na bjn prshtypje shum shtpi q duket q jan t
pabanuara prej kohsh. N qendr njihemi me Bujarin,
pronarin e nj lokali aty pran. Bujari do t na flas ca m
shkoqur pr fshatin. Treni ka 267 familje. "Zyrtarisht - shton
Bujari - sepse tani nuk po dihet m se kush po rri e kush po
ikn". N lokalin e boshatisur vezullon ekrani i zbeht i nj
kompjuteri. Edhe ktu ethet e llotarive sportive jan

shndrruar n nj mod kolektive. "T gjith t rinjt

thuajse kan ikur. Ca n Greqi, por edhe n Itali e gjetk.
T gjith ikin. N fshat, si e pat edhe vet, kemi mbetur
vetm ne t moshuarit dhe fmijt. T tjert Un vet t
tr fmijt i kam n emigracion. Kam mbetur vetm me
plakn". Esht hera e par q t dgjojm t thuhet me
shqetsim kjo fjal: ikja. Me von do t shohim se
emigracioni nuk sht vetm tema e dits, por edhe baza e
jets s ktyre fshatarve q dikur ishin edhe peshkatar.
"O xhaxha, ku sht liqeni kndej?". "Po ja o ku e kini o,
mu para syve!". Nj fshatar mbi nj motor t vogl, q
lkundet mbi rrugn e vshtir, uditet me pyetjen ton.
N fakt, ata q uditen m shum jemi vet ne. Prisnim q
Prespa e Vogl t ishte e kaltr, si t gjith liqenet e bots.
N fakt, pasi kemi kaluar vetm pak kilometrat q ndajn
Trenin nga ai q duhej t ishte liqeni, na sht shfaqur para
syve nj si lugin e gjat, krejt e kafenjt e mbushur me
kallamishte q i lkund era. Kjo na paska qen Prespa e
Vogl e ksaj ane t kufirit.
Megjithat, ca uj edhe e shohim t fshehur nn pyllin e

318

319

kallamave. Nj peshkatar nga Bilishti, q duket se ka disa

or t mira q rri nn diell n bregun shkmbor t rrethuar
me kallamishte, na tregon me krenari pren e tij t vetme,
t porsazn. Esht nj krap fare i vogl, q prplitet
ende me sy t shqyer. Rruga n bregun e djatht
gjarpron pr disa kilometra derisa shohim disa shtpi.
Msojm se kemi mbrritur n Zagradec, nj fshat dikur
i banuar prej peshkatarsh. Tani as ata vet nuk e din se
nga jetojn. Gjat t gjith rrugs na kan shoqruar
kallamat, q i valvit era e leht. Vetm n Zagradec,
tutje n horizont drejt lindjes, arrijm t shquajm
kaltrsin e liqenit. "Ah, po, atje sht ndryshe mor
djema, atje fillon Greqia". Nj fshatar bn me gisht nga
vija e kufirit, q sht vetm pak qindra metra larg fshatit.
N qendr t fshatit, nse mund t quhet e till, nj
siprfaqe e gurt e rrethuar nga disa shtpi t heshtura,
njohim xha Hysenin, nj peshkatar i vjetr. "Liqeni nisi
t thahej q kurse nj pjes e Devollit u devijua n t na thot ai duke e thithur fort cigaren e tij me t dredhur
- lumi sillte gur e llum, ndrsa nga liqeni nxirrej uj
pr vaditje. Kshtu, liqenit i shtonim baltn dhe i
paksonim ujin. Kjo pun tani sht ndrprer, por dmi
sht br. Q t peshkojm tani n liqen, na duhet m
par t hapim disa shtigje n mes t kallamishtes pa ta
futemi me varka. Pastaj, dikur kto kallamat q shikoni
prdoreshin pr t br tavanet e shtpive npr fshatra.
Tani askush nuk merret m me to. Kan dal gjra t
tjera tani". Xha Hysenin e rrethojn shpejt niprit e
mbesat. Edhe ai, si gjith t tjert, ka mbetur n shtpi
vetm me plakn, nuset e djemve dhe niprit. T tjert
jan duke punuar n Greqi. N Zagradec dallojm m
n fund edhe nj djal t ri. Esht Melsi, q pret t
shkoj n Greqi pr t punuar n mbjelljen e fasules.

Me djalin 18-vjear bhemi shpejt miq. Melsi nuk do

t na ndahet gjat tr udhtimit ton prgjat brigjeve
t Presps s Vogl.
Shpatet shkmbore rreth e qark liqenit jan t
mbushura me shpella. Majtas, djathtas, lart n maj,
kudo ka shpella q duken si sy t nxirrosur q t
shoqrojn ngado. "Ja ku sht njra afr", bn me shenj
Melsi, fare buz liqenit. Ngjitemi pr ca minuta n nj
rrpir t fort, ku na shkasin kmbt nga gurt e shumt.
Pas Melsit dhe me elektrikt e dors, arrijm t dallojm
nj shpell t vogl dhe disa dhoma, q nuk dihet ku
shpien. Nuk duhet t jet kjo shpella e famshme e
Trenit. Disa t shpuara me baromin n murin e gurt
na len t kuptojm se mbase shpella sht br gati q
t prdoret pr gurore.
Vetm pak metra m tej, nj tabel n an t rrugs
na rrfen shpelln e famshme, at q e bri t njohur
Trenin shum vjet m par. "Shpella e Ujkut", sikurse e
quajn vendasit, u grmua nga Zhaneta Andrea dhe
Myzafer Korkuti n 1967. Arkeologt zbuluan ktu disa
qeramika t strlashta. Ent ishin punuar n vend, porse
kishte edhe t ardhura nga Mikena dhe Korinthi. Ndrsa
jemi brenda mureve t shpells, mundohemi t
imagjinojm se si kan banuar njerzit ktu, pikrisht
n kohn kur n Troj zhvillohej epopeja homerike. N
majn mbi shpell jan zbuluar shenja fortifikimesh.
Mbase t parat n t gjith territorin ton. Kur popullsia
sht shtuar shum dhe sulmet e fqinjve jan br edhe
m t shpeshta, sht ndrtuar nj fortifikim tjetr n
malin prkarshi. Vendasit ktyre mureve t uditshm
u kan vn emrin "Kalaja e Trajanit".
Marrim nj shteg tjetr ans liqenit. Kt her do t
ecim prgjat krahut t tij verior. Rruga kndej nis e

320

321

bhet edhe m e vshtir dhe n ato pak kilometra, q

do t prshkojm nn diellin e pazakont pr kt stin
n kto an, do t na duken shum t gjata. Matan
rrugs, vetm pak metra nga buza e liqenit, na bn
prshtypje nj shkmb i vetmuar. Ka nj form q i
ngjason dikaje mes nj njeriu dhe nj shpendi. "Kt
pleqt tan e quajn Shkmbi i Nuses", thot Melsi, pa
e zgjatur shum. Disa metra m tej lartsohet thik mbi
liqen nj tjetr shkmb i uditshm. Vendasit kt vend
e quajn Spille. Pikrisht ktu jan gjetur e fotografuar
vizatimet e famshme mbi shkmb me figura gjuetarsh
me heshta e kuaj dhe qen gjuetie. Vizatimet konsiderohen
si m t vjetrat e artit ton e mbase t krejt Ballkanit.
Por, nj autoritet anglez i arkeologjis e pat vn n
diskutim kt tez. "Mbase jan edhe t kryqtarve q
qndruan do koh kndej", pat thn ai.
Qndrojm pr disa minuta n kmb t shkmbit t
lart dhe vrasim mendjen se si t ngjitemi deri atje. Nuk
i kemi mjetet e duhura pr t kaluar rrpirn e
rrshqitshme dhe m pas pr t'iu afruar vizatimit. Le
q, edhe sikur t'i kishim Vazhdojm rrugn m tej,
drejt nj fshati tjetr n an t liqenit.
Kolegu yn, q nget makinn, i bn syt katr. Tani
vrtet sht vshtirsuar puna. Jemi duke udhtuar
prgjat krahut verior t Presps s Vogl. Rruga, nse
mund ta quajm kshtu, sht e strmbushur me gurt
q rrokullisen nga mali. Hera-hers m'u n mes t saj
shfaqet befas ndonj shkmb i vetmuar. E kemi zili nj
fshatar q po ecn rehat mbi mushkn e tij. "Kto po,
kto jan fuoristrada t mira", bn nj shaka njri prej
nesh, ndrsa vazhdojm t lkundemi mbi rrugn q
tashti sht br nj przierje mes nj dheu t kuq dhe
gurve t shumt. Mundohemi t'i shohim ann e mir

ksaj historie: Sa me fat jemi q nuk u aventuruam n

kto an n ndonj koh me shi. Ather do ta na duhej
me t vrtet ai lloj fuoristrade q quhet "mushk".
Shuecin e dallojm sapo zbresim nga nj qaf e ult.
Prtej fushave me grur, q jan prflakur nga lulkuqet,
shtpit e tij nga larg duken si fort t mbara. Nj fshat
tipik i ktyre anve me ngjyrn karakteristike, t kafenjt
t mureve t shtpive. Porse n hyrje t fshatit na bn
prshtypje t madhe heshtja e thell.
M n fund dallojm disa gra, q po rrufisin kafen
n pragun e nj shtpie. Esht shtpia e Mynyr Hysollit,
nj i njohur i vjetr i liqenit. Bashkshortja e tij, Mybja,
na fton me przemrsi n shtpi. E pranojm me knaqsi
ftesn e nns s dashur. Mikpritja, vapa dhe shkundja
q kemi hequr rrugs na ndjellin t hyjm sa m par n
shtpin e Hysollve. Esht e kot t pyesim pr fmijt.
Edhe ktu dy t moshuarit jetojn vetm. "Gjallrohemi
kur na vijn fmijt n behar, po pjesn tjetr, ja e shtyjm
si ta shtyjm", pshertin nn Mybja. Xha Mynyri sht
i shqetsuar pr liqenin. Vet ai ka punuar shum vjet
n ujrat e tij si peshkatar dhe si korrs i kallamit. "M
prpara, siprfaqen e tij e kishim ndar n katr pjes.
Nj pjes e kishte ndrmarrja e peshkimit dhe tre pjest
e tjera ne tre fshatrat, q jemi rreth e rrotull. Asokohe
nuk kishim edhe shum krkesa, por liqeni ka qen jet
e mot nj e ardhur e mir, qoft pr ne, qoft pr
prindrit tan - na tregon xha Mynyri - tani ju e pat
vet se si sht katandisur. Po toka edhe nuk ia vlen m
q t punohet, sepse t krkon m shum ai traktoristi
sesa do t kesh t ardhura. Ja prse na ikin t rinjt
gjithnj e m tepr. Ja prse kemi mbetur vetm njzet e
ca familje, edhe kto vetm me t moshuar".
Q nga Shueci, kufiri me Greqin nuk mban shum

322

323

dhe biseda nuk ka se si t mos shkoj te kufiri dhe

historit e tij. "Ne kemi qen zon kufitare - rrfen xha
Mynyri - askush nuk kalonte kndej pa pasur leje t
posame. Ne vet na kan uar t punojm n at q
quhej brezi i but, atje ku edhe lepuri po t shkelte do
t linte gjurm. Po nga fshati nuk ka ikur njeri. Vetm nj
mbaj mend q prfundoi n Kanada. Tashm i moshuar
sht kthyer disa her n fshat. Po ishte e vshtir t ikje
kndej nga neve. Teli me gjemba shtrihej me kilometra t
tr. Pastaj kur jepej alarmi ngrihej n kmb i tr fshati.
Ishte e vshtir t fshiheshe gjkundi". Brenda pak
kohsh ndahemi me pleqt e mir t Shuecit. E lem
pas fshatin q pret n an t kufirit me shpresn se dikush
do t kujtohet pr t'i br nj rrug t thjesht q mos
t'ua largoj edhe m shum djemt. Prball nesh, nj
zetor ecn pa e ar fare kryet. Ia kemi zili zetoristit q
shikon me habi nga makina jon e ult.
Ndrsa jemi duke kthyer Melsin n shtpi, na bn
prshtypje nj grup adoleshentsh me anta shpine. "T
jen nxns vall?", pyesim veten. "Jan emigrant. Sonte
natn do t kalojn kufirin kndej nga ana e liqenit. Tani
sht periudha e fasules dhe andej matan ka plot pun",
flet shoqruesi yn me z t ult. "Ju vaft mbar djema",
i prshndesim, ndrsa ata shohin si me dyshim nga
makina jon me targa t Tirans. "Mbar edhe juve", na
e kthen njri prej tyre fare serioz, njsoj si nj plak i
mom. N kto an, rinia ka nisur t rritet para kohe.
Esht br ca si von dhe neve duhet t mendojm se ku
do ta kalojm natn. E ku tjetr m mir se n Ziisht,
mes miqve tan t vjetr?
Me Xha Nashon, t shoqen Roin, me Papa Viktorin,
uratn e fshatit dhe me Fetahun nga Fitorja i harrojm
ca koh ato historit e kufirit, q na mbetn n mendje

pr disa or t mira. Por mngjesi vjen shum shpejt

nn cicrimn e pafund t bilbilave t Ziishtit dhe ne
duhet t'i rikthehemi srish puns. Nashua dhe Roi e
kan vendosur. Do t shkojn n Vrnik n ann tjetr
t Devollit, fare n buz t kufirit me Greqin pr t'i
br vizit nj kushrire, Cilks s Llambro Shemkos.
Kan shum koh pa u par e dgjuar dhe tani ka ardhur
momenti pr t kujtuar histori t vjetra e pr t dgjuar
t reja dhe pr t'u mallur nj cop her t mir.
Vrniku sht nj fshat interesant. Esht i banuar nga
banor sllav. N mos i vetmi, t paktn sht ndr t
paktat vendbanime t vjera ku gjallon ende nj popullsi
q sot thuajse sht zhdukur. Ndrsa Maqedonia e sotme
quhej dikur Maqedonia e Vardarit, Vrniku dhe
vendbanime t tjera q sot kan mbetur n Greqi,
prfshiheshin n Maqedonin e Egjeut dhe banort e saj
sllav e quanin veten bullgar. Pas Lufts s Dyt, popullsia
e ksaj zone emigroi n mas, ose u detyrua t deklaroj
kombsi tjetr. Fshatrat e braktisura u zvendsuan me
popullsi greke, ose vllehe. Vrniku u ruajt, fal t qenit
t tij n territorin shqiptar. Por ky fat nuk do t vazhdoj
shum. N fshat kan mbetur vetm pak familje. T tjert
jan larguar, ose me koh - fshati ka nxjerr shum t
shkolluar - ose me valn e fundit t tranzicionit. Nj
edukatore shrben edhe si msuese. Nj nxns i vetm
dhe tre fmij t vegjl jan mosha m e re e fshatit.
Me Roin e Nashon heqim ca keq pr t komunikuar
me grat e fshatit, t cilat shqipen e din vetm gjysmagjysma. Meq n fillim na drgojn n nj "druga
Cillka", te nj Cillk tjetr, kemi mundsin q t
bredhim ca npr rrugicat e heshtura. Pas pak minutash
jemi me Cillkn dhe me Llambron. T dy, si kudo
jetojn vetm. Pastaj i lem ca koh miqt e vjetr q t

324

325

mallen e t shkmbejn t rejat mbi fmijt e niprit.

Llambro vet ka pasur nj histori t trisht. N 1966,
nj vlla i tij u arratis n Greqi. Kufiri nga ktu sht
vetm pak metra larg. Q ather, msuesi e drejtori
prfundoi n m t keqtrajtuarin e fshatit. Cillka i ka
vazhdimisht syt me lot. Ndonjri prej nesh i ka kujtuar
djemt q jan larg. "O vredno" (sa keq) pshprit pa
pushim. Pas do kohsh marrim rrugn e kthimit. Cillka e
Llambro tundin dorn, derisa ne fshihemi pas nj kthese.
Me siguri, Cillka me syt e prlotur sht duke menduar:
"O vredno", prse shihemi kaq rrall?

326

kllojka

Kllojka, malsia e harruar e Tirans

ruga, q do t na oj n Kllojk q posht, n

an t Erzenit, na duket nj vij e holl, e bardh,
njsoj si nj grvishtje e gjat n shkmb. I
largohemi rrugs nacionale n afrsi t Brzhits dhe nisim
t ngjitemi drejt maleve, pas t cilave sht nj krahin, me
nj emr t uditshm: Tomadheja, nj grumbull fshatrash,
q jetojn n gji t maleve, q prej kohsh q nuk mbahen
mend. Kllojka, destinacioni yn, sht qendra e ktyre
fshatrave t vendosura ndr rrpira malesh mes Elbasanit,
Shngjergjit dhe Librazhdit.
N fillim ecim pr pak koh prgjat nj rruge t asfaltuar
koht e fundit. Ishim nisur me iden se rruga do t ishte
fort e vshtir, porse ja ku ecim pr bukuri mbi nj xhade
shum t mir. Kalojm me radh nj lagje t Brzhits,
pastaj Pllumasin, mbi t cilin lartsohet shpella e njohur
q i ka dhn emrin. Nj dit m par ka rn nj shi i
rrmbyer dhe bimsia sht harlisur edhe m, kshtu q,
pr disa koh, mezi i dallojm shtpit e reja t fshatarve
t mbytura nga gjelbrimi. Gzimit ton t par pr cilsin
e mir t rrugs i vjen fundi shpejt. Vetm pas pak minutash,
udhtim n asfalt merr fund dhe makina nis t kolovitet
mbi rrugn e paasfaltuar. Tani e kuptojm se kemi nisur t'i
afrohemi malsis. Rruga sa vjen e bhet edhe m e prpjet,
derisa hasim nj shkmb t madh, q fsheh nj kthes t
327

fort. Udhtimi yn n malsin e Tirans ka nisur.

Po t mos ishin disa gurore, rruga e Kllojks do t ishte
krejt e heshtur. "Kolegt" tan t sotm jan disa shofer
kamionsh t rnd, q ngarkojn gur dhe disa puntor,
q jan duke mbushur disa gropa me shkmbin e
porsacoptuar. "Ky sht Prroi i Rozavers", bn me gisht
njri nga miqt q na shoqrojn. Shum metra posht nesh
dallojm nj vij t holl, krejt t kaltr, q gjarpron drejt
Erzenit prmes shkurreve t dendura. Ca metra m tej sht
reparti, ku ndodhi vjedhja m spektatolare e ktyre viteve
t fundit: Tunelet e Thesarit. Q larg mezi arrijm t dallojm
ndonj figur t imt njerzore, q sorrollatet n an t
Rozavers. Rozavere, Pashkashesh, Fravesh, vet Tomadheja,
t gjitha toponimet e ksaj ane duket sikur vin nga nj e
folur e vjetr shqiptare, njsoj sikur kndej t mos ket kaluar
asnj val pushtuese, as osman, as sllav dhe as t tjer.
Fshatart kan shpjegimet e veta pr kto emra. Kur t'i
takojm do t'i dgjojm rrfimet e tyre gjer e gjat.
E dallojm nga atit e kuqe posht pemve, se jemi
duke iu afruar nj fshati. Nj e moshuar dhe nj djal i ri,
me sa duket i biri, jan mbshtetur pas nj sopi me syt e
ngulura nga dy lop. Jan Bekimi dhe e ma. Me Bekimin,
q sht puntor i ujsjellsit, do t bhemi shum shpejt
miq. Ai vet i l lopt me t mn dhe vjen t na shoqroj
npr fshat. I gzohet ardhjes s miqve, me t cilt m n
fund do t ket mundsi t ndrroj "dy pare muhabet".
Jemi n Pashkashesh, n "Sheshin e Pashkve" me pak fjal.
Fshati sht i vogl, gjithsej 33 familje. Vetm tet fmij
kan mbetur n fshat. Nj msues i vetm u bn msim t
gjithve bashk. T tjert, bashk me familjet e tyre, kan
zbritur posht, n kodrat nga ku Tirana duket edhe m e
afrt. Ecim disa koh prmes heshtjes therse t
Pashkasheshit. Vetm nj kllok se 'ka pr t'iu "thn"

zogjve t saj q i vrtiten npr kmb. "Ja edhe pula e

Presidentit", bn shaka njri prej nesh, duke kujtuar batutn
e famshme t Moisiut t para disa ditve "pr ato q
kakarisnin kot pa br vez".
Me Bekimin i bjm nj vizit Fadil Hasmus, nj
vendas 70-vjear. "Si po ia oni Xhaj Fadili?". "Zi e ma zi
- prgjigjet shpejt e shpejt plaku, pasi e ka ndezur cigaren
tij t dredhur - tok kena, po nuk ia vle me e punu.
Qumsht kena, po nuk e shesim dot n'Tiron, se vetm
furgoni shku e ardh bo 300 lek, uj kena vetm gjys ore
n'dit. Po vazhdum kshtu, s'ka pr t'met mo njeri n'kto
an. Paska qen ma mir kooperativa". Ktu Bekimi nuk
sht dakord. "Jo mr, jo. Ajo koh mos ardht mo kurr",
proteston djaloshi me forc. Plaku dhe i riu i hyjn nj
debati ku prmenden shteti, pamundsia pr t marr kredi,
a duhet punuar, a nuk duhet punuar m shum Kshtu
vazhdojm pr disa minuta, derisa nga jasht dgjohet nj
z i mpreht gruaje: "O Bekimo, hajt mr un se t'ikn
lopt!". Bekimi ngrihet duke buzqeshur si i zn n faj.
N kto an, lopa sht gj fort e rndsishme. N rrugic

328

329

e pret e ma, duke u mbshtetur fort n shkopin e saj.

Xhaj Fadili na prcjell deri jasht. "Nuk vi dot me
ju, se sot osht e xhymo dhe kom pr tu fal", krkon
ndjes plaku. "Posi, posi - e ngacmon Bekimi - do falesh
ti! Po ti sapo e ktheve nj got raki". "S'ka gjo, kur e
ngre pr miqt edhe Allahu t'fal - prgjigjet Fadili dhe
pastaj shton me trishtim - ja, ke pa ti edhe duhoni nuk
mu bo sivjet". N ngastrn e duhanit mezi mbahen n
kmb disa gjethe t vogla, t zbehta.
Vazhdojm t ecim prgjat xhades, q do t na oj n
Kllojk. "Ky sht Fraveshi", thot nri prej miqve, duke
treguar disa shtpi t vjetra t lyera me t bardh. Fraveshi
na duket nj kopje e Pashkasheshit: e njjta qetsi, e njjta
mnyr e t ndrtuarit t shtpive, t njjtt mullar. Ne
na bn prshtypje nj zhurm q vjen nga larg. Duket q
jan fmij q lozin. Deri m tani nuk kemi par asnj prej
fmijve t ksaj ane, kshtu q shkojm andej nga vjen
zhurma. Shum shpejt e shohim veten n an t shkolls.
Sot sht 1 Qershori dhe fmijt i gzohen fests, por edhe
m shum edhe nj dite m tepr pushim. Djem e vajza t
tetvjeares jan duke luajtur "topadjegsi" n oborr. Na
prshndesin me przemrsi dhe vazhdojn lojn t
patrazuar. N shkoll takojm dy msuese dhe nj kolegun
e tyre. "Mos keni ndonj kamera t fsheht", thot me
dyshim njeriu q ka veshur nj kmish t zez sintetike,
nga ato q jan br shum t vshtira pr t'u gjetur. N
fillim na u duk si shaka, porse njeriu me kmish sintetike
vazhdon me t tijn. "Cili sht objektivi i vrtet i juaj?",
thot duke na par me ngulm. Paska qen e shkruar. M
mir merresh vesh me fmijt sesa me t rriturit. E lem
msuesin dyshues n mdyshjet e tij dhe ndjekim pr ca
koh lojn e fmijve, q tani ka marr zjarr. Ky ishte 1
Qershori i Fraveshit. "More vrtet, po cili sht objektivi

yn i vrtet xhanm?", thot njri prej nesh, ndrsa makina

vazhdon udhn drejt Kllojks. Askush nuk i kthen prgjigje.
Edhe pak minuta udhtim dhe jemi n qendr t
Kllojks. Q nga Tirana kemi udhtuar dika m shum se
30 kilometra dhe ishim prgatitur t kishim nj udhtim
edhe m t vshtir, porse nuk na ka rezultuar i till. Nj
rrug fshati e pashtruar vrtet, por ndr krahina t tjera
kemi par shum m keq. Mbase ajo ideja jon fillestare
mbi largsin e Kllojks lidhet me kujtime t rinis s
hershme, ather kur nj i diplomuar q emrohej t
punonte ktu e ndjente veten njsoj si n internim. Rrfime
t miqve, shokve e kolegve t asaj kohe mbase na e kishin
krijuar at iden e Kllojks s largt.
Jemi n lartsin 600 metra mbi nivelin e detit, diku aty
ku ndodhet edhe tarraca e Malit t Dajtit, sa pr t br
nj krahasim. Fshati shtrihet mbi nj pllaj t valzuar dhe
sht i rrethuar nga t katr ant me male. Esht njsoj
sikur befas t kesh hyr n fund t nj luge t strmadhe.
Mali m i afrt lartsohet n lindje t shtpive. Esht Mali
i Korrs. Nuk sht shum i lart, por hija q lshon mbi
shtpit sht shum impozante. N Kllojk ka m shum
gjallri. Ktu ka edhe shkoll t mesme. Msimi porsa ka
mbaruar dhe t rinjt e Kllojks kan mbushur rrugt e
qendrs. Ajo heshtja e rnd q kishim prjetuar n dy
fshatrat e tjer, ktu sht nj gj e harruar. Sillemi ca koh
n qendr dhe n rrugicat e fshatit. Hasim n shtpi t
reja, por edhe n t tjera, q duket se jan braktisur prej
kohsh. Nj vendas, q na e kishin rekomanduar si njohs
t mir t traditave dhe historive t Tomadhes, nuk e
gjejm. Ka zbritur pr ca pun t tij n Tiran. N t tilla
raste shptimi vjen nga msuesit. Dhe vrtet ndodh kshtu.
N qendr njihemi me Bilal oen, nj msues krejt bjond
e me sy t kaltr. Me t dhe me kolget e tij e pim nj kafe

330

331

n klubin e zhurmshm n qendr. Biseda shkon

sigurisht tek e ardhmja e Kllojks. "A do ket m Kllojk
pas dhjet vjetsh, ta zm?". Msuesit e vrasin nj
her mendjen. "Do ket, si nuk do t ket - prgjigjet
njri prej tyre - vetm se do t ket aq shtpi sa mund t
mbaj ky vend, me kto kushte dhe me kt largsi nga
qendrat e banuara". Biseda vazhdon edhe pr ca koh,
derisa, m n fund, dgjohet edhe propozimi: "Edhe
turizmi mund t jt nj zgjidhje". Esht nj propozim
disi si shum optimist, por, gjithsesi, ku i dihet
Nj djal i vogl nuk i ndahet msues Bilalit. Esht
Geraldi, i biri q shkon n klas t katrt. Bab e bir na
shoqrojn drejt kodrs s xhamis, nga ku duket krejt fshati.
Xhamia sht nj ndrtes e ult, pa minare. Nga brenda
saj na vjen murmurima e ult e besimtarve q po falen. "Ja
- tregon me gisht Bilali - ajo atje posht sht lagjja ime,
lagjja e oajve, ndrsa pas atij malit atje fillon Mollagjei
q e kap Elbasani". Mbi kodrn e xhamis vazhdojn t
przihen murmurima e gjat e besimtarve dhe hareja e
nxnsve, q porsa kan mbaruar msimin.
Elmaz Tafani, 77 vje, duket q sht i majt. Sapo mson
se jemi gazetar, nis t rrfej nj histori t gjat me luft,
se si njri kishte vdekur nga frika, kur rripi i pushks ishte
zn n nj gardh afr varrezave, se si muhabet shum i
gjat. Kur i themi se nuk kemi ardhur pr Luftn, ather
pyet i habitur: "Po ather, pr far keni ardhur?".
Fisi i Elmazit ka ardhur shum koh m par n Kllojk
nga Belshi. "E shihni at shtpin atje larg - thot Elmazi atje kemi jetuar prpara, t gjith bashk bheshim 33 vet
n nj oxhak. Tani koht kan ndryshuar, shyqyr Zotit, po
kemi heq shum keq. Shum t varfr kemi qen. Edhe
tani xhanm, por jo si ather". Me Elmazin i hyjm nj
bisede t gjat, se ku ndryshojn banort e ksaj ane me ata

t zonave t tjera t malsis s Tirans, se me k i bjn

m shum krushqit, ku shkonin m par pr t br
pazarin dhe t tjera histori t vjetra. Plaku nuk rresht s
thithuri ibukun e tij t gjat nga ku del pa pushim nj
fjoll tymi me er t fort. Ndrsa jemi duke biseduar
n pragun e shtpis s Tafanve, nj plak e ngarkuar
rnd na buzqesh nga larg, megjithse duket sheshit q
sht e rraskapitur. Mezi i trheq kmbt. "Esht plaka
ime", thot Elmazi, duke br shenj me ibuk. "O gru
na bo kai kafe", i thot se shoqes, q ende nuk sht
liruar mir nga barra mbi shpinn e krrusur. Ndrsa
pim kafe me t zott e shtpis, i themi plaks: Marshalla
Xhaj Elmazi duket si 60-vje. "Po kshtu jan burrat
knej nga ne t'keqen nona. I majm ne mir edhe kto
jetojn gjat. A m'pat mu se si isha ngarku?".
Q n kto an kishte emra disi t pazakont, kt e
dinim. Porse e dinim vetm pr toponimet. Nuk e besonim
se do t ishte kshtu edhe pr emrat e njerzve. "Korb Shima,
msues", na prezantohet nj mesoburr. N fillim na duket
sikur na bn vesht. Por Korbi vet na nxjerr nga situata.
"Po, po, Korb m quajn, sht nj histori e gjat". Me
Korbin do t miqsohemi shum shpejt. Ka qen kryetari i
fundit i kooperativs, tani sht msues. Esht nga nj fshat
m i thell akoma, nga Fagu. Por, atje mund t shkohet
vetm n kmb. Historia e emrit t tij t uditshm nis
hert q me gjyshin e tij. Gjyshit nga Fagu vite m par iu
zhduk nj vlla, Ismaili. Ky Ismaili ishte nisur nj dit prej
ditsh pr n Turqi. "Do bj ca pare - kishte thn - dhe do
t kthehem". Por, vitet kishin shkuar nj nga nj dhe asnj
"haber" nuk mbrriti nga Ismaili n shtpin e Shimve n
mes t maleve. Askush nuk e mori vesh fatin e tij. U vra,
vdiq nga ndonj smundje apo aksident, apo thjesht nuk
donte t kthehej m mes ktyre grxheve? Askush nuk e

332

333

msoi kurr t vrtetn dhe brenga u shndrrua n plagn

m t madhe t familjes. Kur lindi nipi, vllai i Ismailit, q
jetonte ende me plagn n zemr, paska thn: Korb, do
t'ia vem emrin, njsoj si zija q na ka zn, me t vdekur t
pakallur". Pr fat, Korbi vjen ca si i zeshkt. Vem buzn
n gaz kur mundohemi t imagjinojm sikur kt emr t
kishte Bilali, q sht krejt bjond e me sy bojqielli. Ather
po. Ather udia do t ishte kompletuar.
Pak nga pak ka ardhur koha q t marrim rrugn e
kthimit. Miqt e mir na prcjellin deri n t dal t fshatit.
Gjithsesi, e marrim nj "cop" Kllojk me vete. Nuk jan
vetm fotot apo shnimet n bllok. Me ne sht edhe msues
Korbi, q banon prej disa kohsh n Tiran. Ndahemi me
t kur jemi diku afr rrmujs s Tirans. Przihet shpejt
me turmn dhe na zhduket nga syt. Tani nuk sht m
nj udi. Esht njsoj si gjith t tjert.

334

gora

Gora, ose malet e shpress s humbur

dhe n Maliq shiu, q kush e di se prse kt vit ka

vendosur t bjer n ver, nuk na ndahet. Na hyn
kudo, npr teshat tona, q lart kpucve, madje
nganjher edhe brenda aparateve e blloqeve. Lagshtia dhe
vera e pazakont i ka larguar ca kalimtart, q zakonisht
mbushin sheshin kryesor t "qytetit t sheqerit", sikurse i
thonin dikur, sepse tani N fakt, n Maliq bjm vetm
nj ndales t shkurtr. Nuk sht ky vendi pr ku jemi
nisur. Do t ecim edhe 14 kilometra m lart, drejt krahins
malore t Gors. Ndalojm pr disa minuta n an t
kombinatit t sheqerit. Panxhari dhe prodhimi, q nxirrej
q ktu deri von, prbnin bazn, a m mir me thn
kuptimin e jets s ktij qyteti. Tani t gjith ngren supet,
kur i pyesim me se mbahen. "Po ja kshtu", sht
prgjigjja m e prhapur. Ngrehinat e lagura t
kombinatit jan br edhe m t trishta nga shiu q bie
parreshtur. Tashm nuk jan gj tjetr vese nj kujtim.
Kujtim i madh vrtet, por ama vese nj gj q i prket
s shkuars. Nj djal i ri mbi mushk porsa del nga
qyteti. Njsoj sikur t doj t na e kujtoj se n kto an
dallimi mes qytetit dhe fshatit s'sht gj tjetr vese
nj fill fare i holl. Ne vazhdojm m tutje. Rruga deri
n qendrn e komuns sht e mir dhe, kshtu q i
kalojm n pak minuta ato pak kilometra.
335

Sapo kalojm Maliqin, malet sa vijn e na bhen m t

afrt. N nj kthes t fort, nisim t dallojm nj rrjedh
uji. Esht Devolli, q vjen q nga krahina s cils i ka dhn
emrin dhe q ktej shkon drejt Gramshit. Shtrati i tij
zgjatet nn nj tunel t gjelbr, derisa na shikojn syt.
N an t rrugs na bn prshtypje nj vend i shenjt
mysliman. N krah t tij sht nj pus i vjetr. Q prej
motesh, q nuk mbahen mend, n kt vend kan
ndaluar shtegtart, q m pas u ngjiteshin maleve
prpjet. I dallojm dy t ara n nj kapak t hekurt,
shrbejn pr t hedhur parat. "Kjo e madhja sht pr
kartmonedha, kjo m e vogla sht pr monedha", thot
njri prej nesh, q ka ardhur kndej edhe her t tjera. E
bjm edhe ne "adetin", me shpresn se do t na ndihmoj,
n mos pr gj tjetr, t paktn t hapet koha.
E gjith rruga deri n qendrn e komuns ecn thuajse
krejt paralel me Devollin. N kto an, nuk ka shum lvizje
n ort e paradites, kshtu q, pr shum kilometra, lumi
do t jet bashkudhtari yn i vetm. Nj lapidar i thjesht
n an t tij na bn me dije se pikrisht kndej sht vrar
Riza Cerova, kundrshtar i betuar i Ahmet Zogut, n 1935.
M von do ta msojm se historit jan nj gj shum e
rndsishme pr banort e ktyre anve. Meq e sotmja
nuk sht se ofron ndonj gj t madhe, ather prse t
mos merremi me histori t vjetra? Qendra e komuns sht
nj grumbull pallatesh t stilit t socializmit, q kan
mbetur ktu q nga koha kur n zon punonin tri miniera
qymyri. Zyrtarisht qendra e komuns s Gors, quhet
Lozhani i Ri, porse t gjith e quajn kt vend "n
Barrangat". Kshtu i ka mbetur emri q kur italiant, gjat
Lufts s Dyt Botrore, ndrtuan disa barraka, ku
strehoheshin ushtart, por edhe puntort q asokohe hapn
nj numr t madh rrugsh rurale, rrug q e lidhin Gorn

me krahinat e tjera edhe sot e ksaj dite.

"N Barrangat" ka disi m shum gjallri. N nj lokal
n qendr nxnsit e shkolls s mesme po festojn
ditlindjen e nj shoku t tyre. Nuk duket se ka shum
ngjarje t tilla gjat vitit dhe nxnsit mundohen t shijojn
maksimumin nga ditlindja q sht thirrur paradite. Ktu
na pret nj mik i vjetr. Esht Bujar Kadillari, 45 vje, ishkryeplaku i Lozhanit. Bujari n fillim do t na jap disa t
dhna t prgjithshme. Gora sht nj krahin malore, ku
ende mbahen 18 fshatra. Ajo kufizohet me Mokrn n Veri,
me Oparin dhe me Moglicn n perndim, n jug me
Voskopojn dhe n lindje me Malsin e Rrzs. N blloqet
tona numrin e popullsis e kemi t shnuar afr 4400
banor. Bujari tund kokn n shenj dyshimi. "Duhet t
ken mbetur m pak tani", thot. Gora sht vend blegtoral
e bujqsor, kshtu shnohet n t gjitha manualet e
udhtimit apo kartat e administrats. Bujari sht m
konkret n shpjegimet e tij. "Jemi vend ahu, pra vend ku
bn gjasht muaj dimr me dbor e acar. Jemi vend vetm
me pak tok. Dhe jemi vend q tashm nuk ia vlen m q

336

337

Komiti dhe msuesi

Atyre t dyve, as q u kishte shkuar ndonjher mndja se do t
vlersoheshin njsoj nga pasardhsit. I pari ishte nj komit i njohur.
Shahin Matraku quhej. Kishte lindur n nj fshat t Oparit, n
Popisht, porse gorart e konsiderojn njsoj si t tyrin. Pasi kishte
br disa vite burg pr t'iu shmangur detyrimit ushtarak, dhe
pasi i ishte vrar nj vlla, Shahini kishte ngritur nj et q
fshihej n pyjet e fshatrat e largt mes Gors, Oparit e Skraparit.
I dyti ishte nj msues dhe nj prkthyes i njohur, Gjerasim Qiriazi,
vllai i motrave t njohura Qiriazi. Ndrsa udhtonte prgjat
Malit t That, n nntorin e 1884, rrmbehet nga eta e Shahin
Matrakut dhe mbahet rob n kushte shum t vshtira, pikrisht
n malet, t cilat porsa i kemi ln pas. Qiriazi ka ln nj libr,
ku rrfen gjasht muajt e robris s tij n malet e Kors. Ja nj
pjes e cila lidhet me qndrimin e tij n Gor: " Deri ather
kisha n kmb izmet, q, edhe pse t grisura dhe fusnin uj, m'i
mbronin kmbt nga gurt e shumt t rrugs. Aty m bn q t'i
hiqja, sepse nga gjurmt e tyre, ushtart q na ndiqnin do ta
kuptonin q isha me ta. Iu prgjrova me lot n sy q t m linin
t'i mbaja, pasi nuk ecja dot kmbzbathur npr bor e gur. Kur
dgjoi kto fjal, Kajmaku u prpoq t m godiste me qytn e
pushks dhe, duke m krclluar dhmbt, tha:
-Hajde! Luaji ato t thara dhe mbylle kamaren, se prndryshe
ta mora ymrin m'u ktu n vend! Mjaft na e ke plasur shpirtin!

M'u desh t'i hiqja izmet. orapet m ishin br zhele, vetm

qafat dhe ana e siprme e kmbs m kishin mbetur. izmet i
lidha s bashku dhe i hodha mbi sup, me shpres q m von
ata do t m linin t'i mbathja prsri. Ashtu kmbzbathur,
npr gur e bor, vazhdova shkrepit prpjet. Kur mbrritm
n maj, u ulm t pushonim. Nuk isha vetm un
kmbzbathur. Kur ia mbathm nga kasollet e Lozhanit,
Haxhiu kishte qlluar duke ndrequr opingat. Me t dgjuar
se po msynin ushtart, ai kish mbrthyer opingat n dor
dhe, pa pritur q t'i mbathte, ua kish dhn kmbve.
Kur dolm nga lugina, Kajmaku ktheu kokn prapa dhe,
me t par ushtart q po afroheshin, thirri me z t dridhur:
-O burra se na zuri kauri!- dhe ia dha vrapit prpjet.
Por, plaku i gjor, me ato pesdhjet vite q i rndonin mbi
shpin, rrshqiti dhe au pllmbn e dors n nj shkmb. T
tjert zun t qeshnin me t. Kur dolm n maj, ecm me
ngut njri pas tjetrit, derisa arritm n Strelc. Qndruam n
t hyr t fshatit, pas nj muri nja nj pash t lart. Aty na
solln ca buk, por mua m dhan shum pak".
Kshtu ka jetuar pr gjasht muaj me radh patrioti Qiriazi,
peng i patriotit tjetr Shahin Matraku. Msuesi u lirua n
Pogradec vetm kur familja e tij, me ndihmn e anglezve, pagoi
500 lirat q i krkonin komitt. Shum m von emrat e t dyve
nisn t prmenden n librat e historis si "puntor t shquar t
Rilindjes". A nuk sht historia vrtet e uditshme?

t punosh tokn, m shum harxhon sesa fiton. Ja ky vend

jemi ne. Ja prse t gjith e kan mendjen pr t ikur. Ne,
q jemi akoma kndej, ose nuk kemi pasur rastin, ose kemi
pasur ndonj hall tjetr, jo fmijt n shkoll, jo ndonj
problem shtpie, pa t qe ndryshe t gjith do t kishin
ikur", flet Bujari ngadal me syt e prhumbur nga rrket
e shiut. Ca nga ca jemi miqsuar edhe me Bahriun, pronarin
e nj lokali n qendr dhe me nj djalosh q sapo ka ardhur
nga Durrsi. Familja e ktij t fundit ka koh q sht

shprngulur n Knetn e Durrsit, porse djali edhe n

qytetin e madh nuk ka gjetur dot pun. "Kam ktu ca dit
se dua t shkoj n Greqi - na thot - u hodha nj her
matan, por m kapn. Do e provoj prap. Nuk kam se 't
bj tjetr. Ju ktu do ta shihni vet. Por, edhe n qytetet e
mdha qenka e vshtir". Bahriu tund kokn, ndrsa dgjon
djaloshin teksa rrfen historit me t kaluarit e malit natn.
Kndej kto histori jan shum t njohura pr t gjith.
E meq historit e s sotmes mbarojn shum shpejt,

338

339

ather do t na duhet t merremi me historit e vjetra.

Bujari me Bahriun nisin e numrojn m t njohurit e ksaj
krahine: "Kajo Babieni, Ismail Dudusha, Shahin Matraku,
ky ka qen nga Opari, por kndej nga neve rrinte, pastaj
kndej ka qndruar derisa u vra Riza Cerova, pa kemi
pasur nj et t madhe partizane. Kemi o, si nuk kemi
historira neve!". Nj i moshuar, q duket qart se i ka
kthyer ca "kupka" m tepr se 'mban, na afrohet sapo
dgjon emrat e komitve. Krkon q t thot edhe ai "ca
pe atyre historive", por bashkfshatart e largojn me
eleganc. "Ktu nuk ka se 't bj tjetr", thon sikur
ta ken ata vet fajin. Dalim nga lokali n qendr t
shoqruar nga protesta paqsore e fshatarit, t cilit nuk
ia dgjuam rrfimin. "E megjithat, ajo rrotullohet, ore!",
proteston pa pushim "Galileu" i Gors, q ndrkoh duket
se e ka kthyer edhe nj tjetr nga hidhrimi.
Kur kishim ardhur, na kishin br prshtypje minierat e
qymyrit n an t rrugs. Na ishin dukur disa ndrtesa t
vjetra, t pambajtura, q na shihnin me penxheret e tyre t
shkulura njsoj si ca sy t zgurdulluar. E paskemi pasur
gabim. N kto miniera ende punohet. "Jan ndonja dhjet
a pesmbdhjet puntor q futen ende n galeri pr t
nxjerr qymyr". E shohim nj minator teksa shpejton t'i
shptoj shiut, duke u strukur pas nj konstruksioni t lart.
Bashk me Bujarin dalim nga "Barrangat" dhe vazhdojm
udhn edhe pak kilometra lart malit. Esht rruga q t on
n Moglic e m pas n Gramsh. Ndalojm n nj vend q
quhet "Tri Urat". Ktu lugina e Devollit bhet krejtsisht
malore. Lumi an prmes nj kanioni t thell dhe fshihet
larg pas shpateve t maleve t lart. N kthim, disa ushtar
t lagur n an t rrugs na shohin me habi. "'t'i ket
sjell kta njerz kndej lart?", do t ken pyetur veten.
Rruga prej 5 kilometrash, q lidh Lozhanin me qendrn

e komuns sht rregulluar koht e fundit, megjithat duhet

t bjm kujdes, sepse shiu q kan rn pa rreshtur e ka
dmtuar n disa vende. Kshtu q i kalojm ngadal ato
pak kilometra q na ndajn nga fshati. Tani jemi duke iu
ngjitur vrtet malit prpjet. Vetm nj kalimtar, q po
shtyn prpara mushkat e tij, na prshndet rrugs. Lviz
me shum gjallri, njsoj sikur t ket takuar t njohur t
vjetr. Nuk e msuam dot entuziazmin e tij. E kishte nga
q kishte njohur Bujarin, bashkfshatarin e tij, apo nga q
t takosh njerz n rrug, thjesht prbn nj ngjarje?
Bujari, s bashku me gruan, nnn dhe tre fmijt e tij,
jeton n nj shtpi t vjetr, krejt n hyrje t fshatit. Esht
nj shtpi tipike gorare, e ndrtuar nga gur t mdhenj t
lidhur me balt, me ashefin (vendin e gatimit) tradicional
dhe me oborrin. Vetm pak metra larg shtpis s tij
lartsohet Koria, nj mal q zotron t gjith Lozhanin.
Bujari sht i fundmi i nj fisi shum t vjetr, e t njohur
q ka mbetur ende n fshat. Kadillar, do t thot "i
kadiut". Nga ndonj gjykats mysliman t vendosur ktu
kush e di se kur ka marr udh ky fis. Shumica e burrave
zbritn posht n Tiran, q n prfundim t Luft s
Dyt. Babai i Bujarit, mjeshtr i njohur i ndrtimit dhe
i gdhendjes s gurit, mbeti n shtpin e vjetr. Kshtu
mbeti dhe Bujari, q pr disa vjet ishte kryeplaku i
fshatit. Tani me kraht e tij mbahen gjasht vet. "Esht
pun e lodhshme shum", nganjher nuk e ndjej kurrizin
se ku e kam", pshprit, duke na zgjatur cigaret dhe kafen
sipas zakonit. "O Bujar, po sikur qenka ca si ftoht", thot
njri prej nesh, duke u mbeshtjell fort me batanijen q
sapo i ka sjell Nn Aneja, e ma e Bujarit. "H mo, ju
djemkat e Tirans - qesh Bujari - bn ca si freskt se ftoht
nuk sht ky. I ftohti yn sht tjetr fare".
Sido q t jen konceptet e ndryshme pr klimn, bashk

340

341

me Bujarin dalim npr fshat n mes t atij q ne na dukej

i ftoht dhe mikut ton ca si freskt. Esht krejt qetsi n
fshatin e lagur mir e mir nga shiu. N kodrn m t lart
t fshatit, rreth nj lisi, sht vendi ku dikur mblidheshin
burrat pr t diskutuar gjrat e rndsishme. Sikur t mos
ishte shkolla fillore, vendi tani do t ishte krejt i shkretuar.
Marrim rugn teposht npr nj kalldrm, q sht
ndrtuar n kohn e kooperativs.
Dgjojm disa zhurma tenxheresh n nj oborr. "Hajde
t vemi, jan njerzit e mi". Ktu Bujari sht si i
shtpis. Bajamja, kshtu quhet e zonja e shtpis, nuk
e ka burrin n shtpi. Esht posht duke u marr me
punt e vshtira t dits. N kt shtpi kemi rast t
takojm dy t rinj, Arturin, djalin e Bajames dhe nj
shokun e tij. T dy jan nxns n shkolln e mesme "n
Barrangat", t dy e kan mendjen pr t ikur me t
mbaruar shkolla. "Si prse t iki - uditet djaloshi - po
ju po e shikoni edhe vet. Ktu as ariu nuk jeton dot
m!". E ma pshertin pa rreshtur, ndrsa dgjon protestn
e djalit pr fshatin q e rriti.
Lozhani dikur ka pasur 150 shtpi. Tani kan mbetur
a s'kan mbetur 50, edhe kto t banuara shum her
vetm nga pleq. Inxhi dhe Beshir Bezhani na ftojn n
oborrin e tyre. Plaka sht ulur m'u n mes t nj
grumbulli t madh me hithra. Inxhija u zhvesh gjethet
pr t'i shitur m pas si bim mjeksore. Gjasht fmij,
tre vajza e tre djem, ka ifti Bezhani. T gjith e kan ln
fshatin q prej shum kohsh. Tani t dy pleqt e vetmuar
na duken si simboli i Lozhanit t mbuluar nga braktisja
dhe nga mungesa e shpress. "Ka ardhur puna kshtu kndej
nga neve. M mir t mbjellsh lule sesa t punosh tokn".
Kjo shprehje e Beshirit na mbetet pr disa minuta n
mendje. Marrim rrugn pr n shtpin e Bujarit. N

muzgun, q porsa ka nisur t bjer i dallojm ende disa

shtpi rrnoja dhe disa dritare t gozhduara.
Copzat e biseds me mikpritsin ton i ndrpret her
pas here vetm zhurma e shiut, q vjen nga jasht. Bujari e
ka marr nj "Digitalb" satelitor. Mbrthehemi te lajmet e
"Top Channel" pr t par se 'bhet "andej posht". Lajmet
me vizitn e Bushit, Putinin dhe Kosovn i shikojm thuajse
n heshtje. Pastaj, befas na del para syve nj sken e rrall.
Sipas kolegve, ministri i Mjedisit, Xhuveli, ka urdhruar
policin q t liroj nj ujk t vogl q bashkjetonte me
nj krri prej disa kohsh n nj fshat t Lait, i mbyllur
n nj kafaz t ngusht. Kamerat tregojn edhe furgonin
e policis, q kishte gjetur kohn t merrej me ujkun e
ngrat dhe m pas u njoftua se nj polic guximtar ishte
kafshuar nga ujku, q nuk e kuptonte ligjin dhe ishte
drguar m pas n spital, madje me urgjenc. Bujari nuk
thot gj n lidhje me ujkun e Lait. Ai njeh m mir
ujqit e tij. "E dini se 'po heqim me tre ujq t mdhenj.
Na grin fare. Kan nisur t han edhe zagart, madje.
Nj shoku yn kishte dy zagar. Njri prej tyre ishte
plakur e qe majmur ca. Ktij mikut ton i vajti mendja
q t lidhte n oborr zagarin plak. Kshtu ujku do t
afrohej. Zagari do prleshej me t. Do t bhej zhurm
dhe kshtu do ta qllonte me ifte. far ndodhi do t
thoni ju? Ujku erdhi vrtet, por e fshiu zagarin me gjith
zinxhirin e trash, ku e kishte lidhur i zoti. Zagari nuk
pati koh t bj as gk, as mk. Kndej rrotull sillet
akoma. Jan t frikshm kur jan t uritur". Bujari
vazhdon t rrfej, ndrsa vendin e ujkut t Lait n ekran
e ka zn tani nj politikan. "Kurse un e pata pisk me nj
maok. Mos u udisni! Po, po, me nj maok. Ky kishte
jetuar n nj familje t fshatit si gjith macet e tjera. Por
kur familja iku, ai u b krejt i egr. Sillej vrdall npr

342

343

fshat dhe hante 't gjente, pula, zogj, 't'i dilte prpara.
Un mbaja disa lepuj t but n bae. M'i hngri nja
pesmbdhjet. Kam hequr shum sa e vrava. Nuk m kishin
zn syt nj maok aq t madh". Pak nga pak, na rndohen
syt nga gjumi. E dgjojm si npr tym zrin e njrit prej
nesh q vjen nga jasht. "A e dini sa shkoi temperatura?
Pes grad!". Mbshtillemi me jorgant e me bataniet e
shumta q na ka shtruar Nn Aneja dhe bashkohemi edhe
ne me gjumin e thell t Lozhanit.

librazhdi

Ndr troje t Gjorg Golemit

ikur t mos ishte zhurma e mbytur e gjeneratorve,

Librazhdi n kt mngjes qershori do t na dukej
vendi m i qet i bots. Por dritat kan ikur dhe
"gjinkallat" e mdha kan nisur t bjn punn e tyre. Npr
lokalet e rrugs qendrore, njerzit rrufisin kafen fare t
ngeshm, duke shfletuar gazetat. Shumica jan gazeta
sportive, apo bastesh. "T tjerat nuk na duhen - bn
shaka nj vendas, miku yn - sa ishte pa ardhur Bushi
hajdede, por tani". Bjm nj shtitje n rrugn
qendrore. N an t saj ka vetm dy monumente.
I pari sht ai dy poetve martir, Genc Leka e Vilson
Blloshmi t pushkatuar n mnyr absurde n 1978.
Dy koka t mdha t bronzta, t trishtuara, jan vendosur
n nj shesh t vogl, t rrethuar nga pallatet, t cilat
me siguri duhet t jen ndrtuar n kohn kur dy artistt
e rinj i vinin para togs s ekzekutimit. Monumenti i
dyt, sht nj bust m modest, i vendosur n an t
hyrjes q t on n ndrtesn ku kan sot selin partit
politike. Nj qndrim krenar, nj pal mustaqe t rnda,
dhe nj pal sy mosprfills, njsoj sikur kalimtart e
sotm t ishin shrbyesit e tij t vjetr, ky sht busti i
t famshmit Gjorg Golemi, Gjergj Araniti, Aranit
Komneni, Gjorg Golemi Araniti, quajeni si t doni, vetm
dijeni se ishte pikrisht ky q e nisi i pari rezistencn e

344

345

vrtet t suksesshme kundr turqve q dhjet vjet para

heroit ton kombtar. Esht vet ai, vjehrri i
Sknderbeut, i ati i Doniks, xhaxhai i Moisi Golemit t
Dibrs. Pleqt e ktyre anve e konsiderojn Gjergj
Aranitin thjesht t tyrin. Legjendn e tij, t trashguar
brez mbas brezi, e pat pikasur Dhimitr Shuteriqi, andej
nga fundi i viteve '50.
Nga njri monument te tjetri, rruga nuk zgjat vese
pak minuta. Ndjesia sht si t kalosh n pak koh nga
shekulli i XV-t n diktaturn e Enverit. Blloshmt e
Brzeshts, ku Vilsoni ishte djal dhe Genci nip, e ruajn
me fanatizm nj pem t tyren gjenealogjike, sipas s
cils ata jan pasardhsit e nj rrembi q vjen nga Gjergj
Araniti i famshm. E duke kujtuar kto histori t vjetra
e t reja, na vettin menjher n mendje: Prse t mos
ngjitemi njher andej nga malet, ku jetuan njerzit m
t famshm t Librazhdit?
Q t shkojm n Brzesht duhet m par t marrim
rrugn q t on drejt Prrenjasit. Ndalojm pr pak
minuta n Hotolisht, nj fshat i madh n t dy ant e
Shkumbinit. Esht e mrkur, dit pazari n kto an.
N nj shesh t madh mes rrapeve, n an t lumit mund
t gjesh far t t shkoj mendja. Litar, samar, ushqim
pr bagtit, por edhe metrazhe, xhinse t prdorura ose
jo, bluza t stamposura me fjal t pakuptueshme pr
fshatart, lloj-lloj thikash e biaksh
Pastaj vjen Quksi, edhe ky nj fshat goxha i madh.
Ktu nuk kemi koh t qndrojm shum, vese nuk
mund t mos ndalemi nj cop her t mulliri i Abazit.
E dallojm menjher godinn e vjetr, t gurt me
mokrat n pragun e saj. Nga brenda uji rrjedh fuqishm
drejt Shkumbinit. Esht nga t paktt mullinj me uj
q vazhdojn t punojn njsoj si qmoti. Mullixhiu nuk

sht: "Ka shkuar n Librazhd pr nj pun t tijn", na

thot nj fshatar q po bluan pr qejf t vet. "Sikur ca t
trash po e bluan, or mik", i thot njri prej nesh
fshatarit, duke u munduar q ta ndihmoj. "Pr bagtit
mir sht", ia kthen prer mullixhiu i improvizuar,
duke vazhduar t bluaj pa u trazuar. Shoku yn, q donte
t hiqej si ekspert e pagoi disi at ndrhyrjen e tij prej
kompetenti. Kur dalim nga mulliri sht fare i bardh.
Nuk thon kot: 'do zanat ka t vetn
Nga ura mbi Shkumbin n Quks deri n Brzesht,
rruga bhet n pak minuta. Vetm se tani e kemi ndjer
q po i afrohemi edhe m tepr maleve. Brzeshta sht
nj fshat fare i gjelbr. Shtpit e gurta shtrihen mbi nj
pjerrsi q zbret deri posht, thuajse n an t
Shkumbinit. Esht nj fshat i mbushur plot me histori.
Shkolla e par shqipe ktu sht hapur nga nj patriot
vendas, q n 1913. Nga ky fshat, sidomos nga fisi
Blloshmi, kan dal me qindra t shkolluar, ushtarak,
artist, msues. Ne na kujtohet edhe e famshmja Sara
Blloshmi, nj nga mbesat e Ismail Qemalit t Vlors.

346

347

Nga mjegulla e kohs

Ai sht nj njeri me disa emra. Emrin e vrtet e ka Aranit
Komneni, m s shumti njihet si Gjergj Araniti, n legjendat
popullore e thrrasin Gjorg Golemi, mbi bustin e tij n
Librazhd shkruhet Gjorg Golemi Araniti, disa t tjer e
thrrasin thjesht Gjergj Golemi. Njeriu me katr emra, nuk
prmendet shum n tekstet e historis, t paktn jo aq shum
sa duhej ta meritonin bmat e tij. M s shumti, prmendet si
i ati i Doniks, bashkshortes s Sknderbeut, sesa si nj lufttar
q u mbajt pr dhjetra vjet ndaj hordhive osmane, q e
sulmonin nga t gjitha ant. Debatet mbi origjinn, emrin
dhe fundin e tij vazhdojn ende edhe sot e ksaj dite. Edhe sot,
ka njerz q vrasin mendjen se nga erdhi kjo familje. E madhe
n Shqipri, po aq e madhe edhe n Itali. Ku emigroi pas
pushtimit t Arbris? Prse Aranit Komneni, n gjuhn e
popullit quhet thjesht Gjorg Golemi? A mos vall Gjorgu, pra
Gjergji, u kujtonte banorve t Shpatit, Mokrs, Sopotit,
ermeniks, Shn Gjergjin q luftonte kuedrn?
Vetm n 1253, n kronikat bizantine prmendet nj
Gulem, zotrues tokash n "Albanon". Ky Gulemi, apo
Golemi, mund t jet gjyshi i Gjergj Aranitit ton. Golemi
ishte martuar me nj kushrir t perandoreshs bizantine,
Irena. Disa besojn se nusja ishte e bija e Zhupanit t Madh
serb dhe Evdhoqis, vajzs s perandorit bizantin, Engjll
Komnenit. Nga kjo martes duket se ka ardhur m pas
prdorimi i dy mbiemrave Golemi dhe Komneni.

Aranit Komneni, q do ta quajm Gjergj Araniti, ishte

vllai m i madh mes tre vllezrve. Ai u martua me Maria
Muzakn, nga e cila mori n paj nj territor t gjer q
shkonte nga Mallakastra - edhe sot nj fshat i madh atje
quhet Aranitas - deri n det, n afrsi t Vlors e Kanins.
Kshtu zotrimet e Aranitve u shtrin q nga Adriatiku e
deri n afrsi t Dibrs s sotme. Qendra e zotrimeve duket se
ka qen malsia mes Librazhdit dhe Elbasanit, Shpati,
ermenika, Sopoti dhe nj pjes e Mokrs. Me vdekjen e s
shoqes, u martua me nj aristokrate italiane, nga Lee,
Pietrina Francone. Nga t dyja martesat, pati dhjet fmij,
tre djem e shtat vajza. M e njohura nga t gjith sht
Donika, bashkshortja e Sknderbeut. Nj tjetr vajz,
Vojsava ishte martuar me Gjergj Crnojeviin e Malit t Zi.
Ajo ishte e ma e Maksimit, i cili, i kthyer n mysliman,
mbretroi n Mal t Zi me emrin Sknderbe. Ana, Helena
dhe Despina ishin martuar me fisnik nga familja
Dukagjini. Prmendet edhe nj vajz tjetr, Komita. Kjo ishte
martuar me Gojko Balshn, djali i Vllajks, nj nga motrat e
Sknderbeut. Nj nga vllezrit e tij ishte Muzaka, babai i
Moisi Golemit t famshm. Tre djemt ishin Thomai, pr t
cilin dihet shum pak, Kostandini, q bri goxha emr n
historin e Italis dhe Araniti, i cili ishte marr peng dhe u
kthye n mysliman. Nj goxha familje me rrnj t forta, pra,
kjo e Gjorg Golemit.
Gjergj Araniti dhe besnikt e tij u ndeshn me osmant n
Kurvelesh n 1433. Fuqia m e madhe ushtarake e kohs u

Sara ishte martuar me Selahedin Blloshmin, nj njeri i

afrt me oborrin e Ahmet Zogut. Sara u pat br
prshtypje t gjith t huajve n Tirann e asokohe pr
mnyrn e saj mondane t jetess. Aq m shum ishte br
e famshme kur i shoqi i saj u gjet i mbytur n vaskn e
shtpis s tyre luksoze.
Nj rrap i madh n qendr t lagjes s siprme, na i bn
edhe m t afrta historit e vjetra. N an t tij nj ezm

e vjetr me shtat kroje vazhdon t nxjerr uj njsoj si

qmoti. Kto an jan plot me burime e prrenj. Fshatart
thon se kt ezm e pat ndrtuar nj bashkfshatari i tyre,
q kishte shtat djem. "Kshtu nuk do m grinden nuset
kur t shkojn t mbushin uj", kishte menduar fshatari.
Dhe, me sa duket, ka pasur plotsisht t drejt. Ca m tej
sht shtpia e Vilson Blloshmit. Ajo sht krejt e braktisur.
Vite m par, nj kushri i tij na kishte rrfyer dritaren, ku

348

349

Vilsoni i ri e kishte zakon t rrinte n pushimet e vers.

Prball, matan Shkumbinit, lartsohet nj shkmbi i lart,
q fshatart e quajn "Guri i Sknderbeut".
Nuk mund t rrim pa kthyer te Manushaqja, motra
e Gencit, poetit t pushkatuar. Shaqja, sikurse e kemi
thirrur ngahera, sht nj dashamirse e t gjith
gazetarve. Historit e vuajtjeve t saj dhe t familjes
jan shkruar me qindra her. Kt her kemi ardhur t'i

bjm nj vizit si miq t vjetr. Na pret me mall bashk

me t shoqin dhe vihet n lvizje t ziej kafen dhe t
bj adetet e rastit. Trishtohet ca kur mson se nuk kemi
edhe aq koh. "Po ju rrini sot, ja ku sht Stravaj. Se
mos do lviz! Un ju kam n vend t vllait", bn me
dor nga malet mbi kryet e fshatit. Por, neve na duhet t
shkojm nj her andej nga ku erdhn paraardhsit e
Blloshmve. Ndrsa nisim t zbresim posht, drejt
Shkumbinit, i hedhim nj sy nj shtpie tjetr t
braktisur. Esht shtpia e Genc Leks. Edhe kjo sht e
braktisur prej kohsh.
E kaprcejm edhe nj her at urn mbi Shkumbin
dhe marrim nj xhade tjetr. Kt her udhtojm n
bregun nga ana e djatht e Shkumbinit, n skaj t
malsis s Mokrs. I kalojm me radh disa fshatra,
Karkavec, Manastirec, Stranik. Nuk ndalojm n to. Jo
vetm se nuk kemi edhe aq shum koh n dispozicion,
por edhe se na duken t gjith thuajse t barabart. Rruga
sa vjen e bhet m malore dhe m e vshtir. N fakt,
sht nj xhade q sht hapur n 1953, koh n t ciln
u mendua q t ndrtohej nj kombinat i madh pr
prpunimin e drurit n Elbasan. Xhadeja e tanishme
sht nj przierje mes nj kalldrmi t vjetr, q dikujt
prej nesh i kujton Rrugn Egnatia, disa gropave q
thellohen menjher sapo bie nj shi dhe gurve q sjell
mali. 21 kilometra q ndajn Quksin nga Stravaj i
kalojm n afr nj or e gjysm. Rruga shpesh sht
edhe e rrezikshme. Nga njra an kemi nj faqe mali
krejt t thikt dhe, nga ana tjetr, nj humner t thell
me qindra metra.
M n fund e kuptojm se tashm jemi fare afr
Stravajt. N lagjet periferike dallojm shtpit e
mbuluara me ati t pjerrta, njsoj si prdoren n zona

350

351

mposht nga arbrit. Ngjarja shkaktoi buj t madhe n

Perndim dhe e bri heroin ton shum t famshm. Nj vit m
pas, nj armat osmane, q marshonte n luginn e Shkumbinit,
u shkatrrua nga ushtria e tij. Betejat u prsritn edhe n 14381439, n afrsi t Beratit dhe n Tomoric. Sulltan Murati u
detyrua t vendos paqe me Gjergj Arianitin, duke i njohur
zotrimet nga Shkumbini deri n Vjos. Kjo paqe, dhe mbase edhe
t qenit ortodoks, i largoi aleatt perndimor nga brohoritja e
par. Gjergj Arianiti mbeti pa ndihma, megjithat u hodh srish
n kryengritje pas Kuvendit t Lezhs n 1444. N 1455 bhet
prfundimisht vasal i Venedikut. Nuk kishte t drejt as t shpallte
luft dhe as t firmoste paqe. N kmbim t ksaj varsie do t
merrte nj pag t rregullt vjetore dhe do t mbante nj flamur t
art t Senjoris, t cilin megjithat mund ta valviste vetm n
rast lufte. Q prej ksaj kohe, nuk prmendet m n kronikat e
kohs. Tashm e gjith vmendja ishte prqendruar te dhndri i
tij, Sknderbeu. T paktn, n 1463 nuk jetonte m, prderisa
korrespondencn me Venedikun e mbante e shoqja, Pietrina. Nuk
dihet ende se ku i mbylli ditt e fundit heroi legjendar. Populli
beson se u trhoq n pyjet e paarritshme t Sopotit, por ka shum
t ngjar q t ket dhn shpirt n Durrs, asokohe ende nn
zotrimin venedikas. Pas vdekjes s tij, e veja dhe fmijt u trhoqn
n Lee prej nga u shprndan n gjith Italin. Sot, familja e
njohur e Blloshmve t Brzeshts n krye t pems s saj gjenealogjike
mban pikrisht njrin prej Aranitve, pasuesit e t cilit u
myslimanizuan. Ka shum t ngjar t jet e vrtet. A nuk ishin
myslimanizuar edhe nj vlla dhe nj djal i Gjergj Aranitit?

t tjera malore t krejt Shqipris. Disa kamion

ushtarak t kohs s socializmit jan parkuar n an t
rrugs. N dern e njrit prej tyre kan shkruar: SH. T.
Me siguri kan dashur t shprehin dshirn e tyre pr t
shitur kamionin e madh jeshil. Kndej na zn syt edhe
kamion t tipave q nuk i kishim par prej kohsh. T
gjith jan t ndaluar. Presin natn. Vetm ather do
t mund t zbresin posht lndn e drurit q vazhdon t
pritet pa mshir.
Pr familjet, q kan mbetur ktu, kjo sht e vetmja
mundsi pr t mbijetuar. Posht nj "Skode" t tipit t
vjetr, dallojm nj njeri t shtrir. Esht nj nga
puntort e ngarkim-shkarkimit. Ia ka futur me gjum
nn hijen e makins pr shtat pal qejfe. Ktij vendi ku
kemi ndaluar, vendasit i thon "te Sharrat". Dikur kjo
ishte qendra jetike e Stravajt. Me mijra puntor dhe
familjet e tyre jetonin n kto an. Tani, thuajse do gj
sht e mbyllur.
Shum vet kan ikur prej kohsh. T tjert, q kan
mbetur, ose mbahen nga fmijt n emigracion, ose nuk
e din as vet se si. N nj lokal aty pran nj burr, q
duket se i ka hedhur "ca t mira", po mban nj fjalim
me z t lart, nga i cili marrim vesh vetm pak fjal t
shkputura. "Po ky?", e pyesim Seit Vreton, nj kuzhinier
i vjetr, q po na shrben kafet. "Ah, ky sht shoferi i
atij puntorit q po fle posht 'Skods'", prgjigjet Seiti,
ndrsa mundohet t bind shoferin e revoltuar e t
mrzitur nga pritja e gjat se q t t ndez makinn m
par duhet t nxjerr nga posht njeriun q po fle. Seiti
na e bn me sy q posht syzeve t tij, njsoj sikur t
doj t na thot: Mos u bni merak. Kshtu bjn
gjithnj kta.
Kemi takuar nj mik t vjetr. Pllumb Shmitraku

ka kaluar ktu 40 vjet t jets s tij. Kur Stravaj nisi t

bhej nj kantier i madh, ktu u vendos edhe babai i tij,
i ardhur nga Gora e Kors. Gjith jetn e tij e ka kaluar
mes fmijve t puntorve t sharrave. Tani sht drejtor
i shkolls. Fmijt e tij kan ikur prej kohsh posht
npr qytete. "Po ti, a do t lvizsh q ktej?" e pyet
njri prej nesh. "Si thua ti", prgjigjet me pyetje drejtori.
M n fund sht zgjidhur problemi. Puntori q flinte
posht "Skods" sht zgjuar. Po rrufit nj raki tjetr
duke brtitur fort kundr diktaturs. E ka mir. Asnj
diktatur nuk do ta linte t rrumbullosej nga mngjesi
deri n dark, t flinte posht kamionve e pastaj t
prlante ndonj dru.
Bashk me drejtorin marrim rrugn pr n nj lagje
tjetr, pr n Lpush. Ktu jemi thuajse n mes t pyllit,
n rrugn q t on pr n Sopot. Lpusha sht nj
fshat ku kan mbetur ende rreth 40 shtpi. Kudo q
hedhim syt shohim drrasa e trungje t stivuara, ktu
jemi vrtet n kryeqendrn e sharrave. Fatime eni sht
80 vjee. Ka lindur n Brzesht. Ka probleme me
shikimin, megjithat e dallon njrin prej nesh, q kishte
qen ktu gjasht vjet m par.
"Aha, t njofta t'keqen nana, t'njofta. Ti je ai q t'kam
fal nj mash ktu e shum vjet ma prpara". Ndrsa ne
flasim me Fatimen pr hallet e prditshme, q ktyre
anve nuk mbarokan kurr, drejtori flet me mbesat e
nipin e saj pr punt e shkolls. Shtpia e plaks ka
ndryshuar fare pak. Po ato shkall prej druri, po ai
ballkon q mbshtetet mbi trar, po ato dritare t
bymyera nga lagshtia e dimrit
N t pernduar marrim rrugn e kthimit. Diku n
t dal t Stravajt na ndalon nj plak: "A m merrni dhe
mu deri n'Manastirec, vetm se 50 lek kam un. Kaq

352

353

bulqiza

m'ka dhan plaka". E qetsojm xhaxhan se nuk jemi

taksi. "Se mos t z makina xhaje", i thot njri prej
nesh. "Un edhe naft po t'pi nuk m z", ia kthen
xhaxhai. "O xhaj, po Gjorg Golemin e njeh ti?". Asnj
prgjigje. Xhaxhai ka do koh q po dremit.

Bulqiza, kryeqyteti i mjerimit

afa e Bullit, na duket edhe m e gjat nn diellin

q ka nisur t djeg fort. Tani duket krejt e qet,
por neve na kujtohet se sht nj nga rrugt e
Shqipris, q bllokohet m shpesh gjat dimrit t egr. N
fakt, ktu nuk ndahet vetm Mati me Bulqizn e Dibrn.
Kjo qaf ndan m shum se kaq. Ktu ndahen territoret
q sundohen nga deti me ato q sundohen nga
kontinenti, klima mesdhetare me at kontinentale, jeta
e sigurt me betejn e prditshme pr mbijetes, dimri i
but e i lagsht me akullin dhe acarin
Nj tabel e re n an t rrugs na bn me dije se tashm
kemi mbrritur n Bulqiz. Ngjyrat e saj t ndezura bjn
kontrast me peizazhin e zhveshur rreth e rrotull. Vetm
pak metra pas saj hasim rrnojat e para t industris s
dikurshme minerare. Esht nj ndrtes, a m mir me
thn ajo 'ka mbetur prej godins ku dikur peshoheshin
kamiont e rnd t strmbushur me mineralin e kromit,
para se t zbrisnin posht, drejt fabrikave t Burrelit. N
kmbt tona shohim shtpit e Bulqizs, ndrsa vetm pak
metra n t djathtn ton ngrihet miniera, nj nga objektet
m t diskutuara koht e fundit n t gjith Shqiprin.
N hyrje t qytetit, nj polic na bn me shenj se duhet t
ecim npr nj rrug dytsore. Rruga kryesore sht e
bllokuar. Minatort jan mbledhur n nj tubim proteste.

354

355

Bashk me minatort presim disa koh nj kryetar

sindikate, q pritet t mbrrij nga Tirana. Si n do fush
tjetr t jets edhe n sindikalizm kemi dy organizata
kryesore. E para nuk ua vuri veshin krkesave t minatorve,
madje deklaroi se greva sht e paligjshme, gj vrtet e rrall
pr nj sindikat, q sido q t jet duhet t jet gjithnj n
krahun e puntorve dhe jo t padronve, megjithat pun
e saj. Tani minatorve t Bulqizs u sht afruar nj sindikat
tjetr, kjo u ka premtuar se do t'i ndihmoj, por i ka
kshilluar q t mos hyjn n grev urie.
Ndrsa agjitatort nisin t flasin nj nga nj, minatort e
kan kuptuar fare mir se far po ndodh a do t ndodh.
Nj nga nj, ata t radhve t fundit nisin t futen n klubin
prball. "Nuk ka gj m t mir sesa nj birr e ftoht n
kt vap dreqi", thot nj burr i vjetr, q bashkohet me
nj grup tjetr minatorsh. "A e mort vesh? Grev urie
nuk ka!". "Po far grev urie mr burr, po ne n grev urie
kemi tan jetn!", pshertin nj tjetr, duke thithur fort
cigaren me syt nga sheshi, ku vazhdojn t mbahen fjalime.
Shum nga minatort n shesh duken t shqetsuar. Ditt
e grevs kan nisur t shtohen ca si frikshm dhe ato pak
para q kishin hequr mnjan kan nisur t hollohen. Listat
n dyqanet e ushqimeve kan nisur t zgjaten. Q t bsh
grev duhet t jesh i siguruar ekonomikisht, t paktn pr
nj far kohe. Kjo pr minatort e varfr t Bulqizs sht
nj luks i teprt dhe kshtu tani luhaten mes t krkuarit
t t drejtave t tyre - rritje page dhe prmirsim i kushteve
t puns - dhe thiks s varfris q, kur nuk punojn, u
ngulet edhe m thell n ashtin e tyre. Ka edhe nj kategori
tjetr, e prfaqsuar m s miri, nga ata q pin birr n
pritje t negociatave. Jan t shqetsuar vrtet, por herahers shfaqin edhe nj gzim t fsheht, njsoj sikur duan
t thon: Ja m n fund, ndodhi dika edhe kndej nga ne.

Kishte koh q nuk na vinte njeri n hesap. Dhe, me sa

duket, kjo ka qen fitorja e tyre e par. Pr shum dit i
gjith shtypi shkruajti pr ta, pr njerzit e harruar n
galerit e errta. Tubimi nuk zgjat shum. Minatort
shprndahen duke i shptuar diellit t fort. Miqt tan e
porosisin edhe nga nj birr, ndrsa ne dalim nj cop her
npr rrugt e qytetit t minatorve. Nj bust i lyer me
boj t verdh duket krejt i huaj n kt rrmuj. Esht
busti i Baba Fejz Bulqizs, mbrojtsit t qytetit, nj njeri
i mir q ka jetuar n gjysmn e par t shekullit t XIX-t.
Qndrimi i pafuqishm i mbrojtsit t minatorve, varaku
i tij i verdh nn diellin prvlonjs, sheshi q ka nisur t
zbrazet, t gjitha kto na e shtojn edhe m shum nj
ndjesi trishtimi, q na kishte kapluar disa or m par.
Q nga posht duket sikur ndrtesat n an t rrugs
ndodhen n nj krcnim t madh. Nj mal i errt me
mbetjet e miniers lartsohet mbi kryet e pallateve t
minatorve. Esht ai q vendasit e quajn "Stogu", gurt q
jan depozituar pas seleksionimit t mineralit ndr vite.
Vit pas viti, mbi kryet e Bulqizs sht krijuar ky mal i

356

357

uditshm krejt i zi. Q posht kishim dalluar disa silueta

t vogla q lviznin n grin e thell t Stogut. Mjafton t
ngjitsh vetm disa kmb shkall q t deprtosh n lagjen,
q zyrtarisht quhet "Gjeologu", por q vendasit e quajn
"Lagjja e Stogut", apo m shpesh akoma "Lagjja e
Llamarinave". Pallatet e ulta, q jan n an t rrugs,
mbarojn shpejt. Jan ndrtuar n kohn kur Bulqiza
ishte nj nga qendrat industriale m t rndsishme t
vendit. Tani jan disa godina t rrjepura t fshikulluara
rrept nga era e ashpr e dimrit.
Na bn prshtypje nj grup fmijsh, q jan mbledhur
rreth nj zjarri. T rrish rreth zjarrit n 40 grad, nuk sht
nj gj q e sheh edhe aq shpesh, kshtu q u afrohemi
fmijve q jan prqndruar fort n punn q po bjn.
"Kto q shifni - na tregon m i madhi i tyre - kan vler.
Jan tela bakri, q i kemi gjet andej nga miniera. Tani ne
po i djegim plastikn dhe pastaj do t'ia ojm babit. Ai do
t'i shes dhe do t na blej ne akullore". Rreth e rrotull tij,
"vartsit" m t vegjl gajasen kur dgjojn emrin e
mrekullueshm "akullore". Nj djal fare i vogl, q nuk
rresht s rrufituri hundt, mban n dor nj ekan t madh.
"Po kt 'e do?", e pyesim. Pas nj rrufitjeje tjetr t gjat,
djali ngre supet. Njsoj sikur t doj t thot se nj
bulqizak pa ekan nuk ka asnj lloj kuptimi. Tani jemi
vetm disa metra larg Stogut. I dallojm fare mir fmijt
q grmojn n malin e zi. Disa prej tyre kan hapur
galeri t vrteta. Jan krejtsisht t zhytur n gropat q
kan krijuar vet. Ne na duken si nj koloni milingonash
q punojn pa rreshtur. Pastaj shohim edhe t tjer, gra,
fmij, t moshuar, t gjith rrmojn n krkim t gurve
q kan disa xixa m shum se t tjert, vetm kto blejn
njerzit q do t vin mbasdite me makina.
Nj plak po grmon me nj kazm t rnd krejt n skaj

t nj shtpie. "Hajde shpejt se po t nxjerrin n fotografi",

i thrret nj z nga shtpia. Plaku i ngrat, ngarkon thesin
e mbushur me gur dhe vrapon pr n shtpi, duke trhequr
nga pas kazmn e tij t rnd. Pa dashur i kemi prishur
pun atij plaku. Sikur t kishte punuar edhe disa or m
shum do t grumbullonte n oborrin e shtpis s tij edhe
disa gur m tepr. Nj kilogram nga ky mineral i varfr
kushton 50 lek. Familjet me shum antar, arrijn t
fitojn n raste fatlume edhe 1 mij lek n dit. N do
oborr t ksaj lagjeje shohim pirgjet e gurve q jan br
gati pr t'u shitur. Kudo ka mineral, ndr oborre, n vendet
ku luajn fmijt, mes rrugicave t varfra, n skaje barakash
t llamarinta. Kjo lagje jeton vetm nga kta gur t nxirosur.
Ndrsa shtisim npr rrugica, nj makin kalon me
trsllim fare afr kmbve tona. Duket sikur shoferi, nj
djal i ri, nuk i ka shum qejf t huajt q ngjiten kndej
nga lagjja e tij. "Esht njri nga ata q grumbullon gurt",
na pshprit me gjysm zri nj nga shoqruesit tan.
Ktu msojm edhe pr nj armiqsi t heshtur, por t
fort. Fmijt, grat, burrat, q punojn n kt miner
gjigante t hapur, kan shkaktuar xhelozin e t varfrve t
tjer. Vet miniera e konsideron si pasuri t sajn kt mal
me mineral t varfruar. Por edhe vet minatort nuk sht
se jan t knaqur me at q ndodh n kto galeri e kanale
t improvizuara. Ata vet pr nj pun shum her m t
vshtir dhe m t rrezikshme arrijn t marrin deri n 25
mij lek, ndrsa kta vocrrak, q glojn mbi malin e zi
arrijn t grumbullojn deri n 30 mij. Hera-hers ndonj
polic shfaqet ktyre anve, duke u kujtuar se puna ktu
sht e ndaluar. Fmijt u kthehen pr disa or lojrave t
tyre dhe pastaj do gj nis nga e para. Kazmat nisin t
trokasin srish n betejn pr t mposhtur mjerimin dhe
njsoj si grumbujt me gur q grumbullohen ndr oborre,

358

359

po ashtu shtohet edhe zilia m e fort q ka njohur bota,

ajo q vjen nga stomaku i zbrazt.
Nexhmi Shira ka ardhur n Bulqiz nga nj fshat i
Dibrs. N 1978-n, vit n t cilin zbriti pr her t
par n galeri, ishte vetm 14 vje. Tani, pas shum
vjetsh pun n errsirn e miniers, sht invalid.
Familja jeton vetm me pensionin e tij. Ngrehina ku ai
jeton bashk me gruan dhe tre fmijt e tij sht nj gj
fort e uditshme, sado q vet Nexhmiu e quan thjesht
"shtpia ime". Esht nj godin q dikur shrbente pr
zyra. Nexhmiu dhe familja jeton n nj dhom t ksaj
godine. Jasht gatuhet dhe rrihet, brenda flihet. Ndrsa
nj gj q, me sa duket se sht banjo, shrben edhe pr
t lar ent. I zoti i shtpis na tregon edhe nj dhom
q ka shtuar n oborr, fare afr malit t zi me mineral.
"Kjo sht ajo q kam arritur gjith jetn duke punuar
fort. Kshtu paska qen e shkruar".
Ajo q ka qen e shkruar pr minatorin Nexhmi ka
qen nj jet fort e trazuar. Vet invalid, babai invalid, i
plagosur n minier. Sikur t mos mjaftonte e gjith kjo,
dy vllezr q punonin n Greqi, shpresa e vetme pr t
gjith, psojn nj aksident t rnd, teksa ktheheshin
nga puna. Njri prej vllezrve vdes n vend, tjetri
paralizohet. Kaq shum fatkeqsi s bashku do t lodhnin
edhe m t fortin e ktyre maleve. N oborr, nse mund
t prdorim kt term, Elverina dhe i vllai m i vogl,
Arifi, po prgatisin at q e quajn drek. Disa kastraveca
me pak krip, me sa duket, do t jet dreka e sotme.
Emri i vajzs i kujton Nexhmiut nj tjetr fatkeqsi t
rnd q u pat ndodhur vite m par. Motra e vetme,
Elverina, asokohe 14 vjee, vdiq nga nj apandesit i
thjesht. Qafa e Bullit ishte bllokuar nga dbora dhe
mjekt nuk mundn ta shptonin. Vajza tani mban

emrin e halls s ndjer. Elverina vendos kastravect e

pastruar mbi nja karton t madh ambalazhi dhe lkurt
e tyre n nj tas. Babai i thot t bj t kundrtn dhe
vajza bindet pa folur. Nga brenda dhoms dgjohet nj
e qar foshnjeje. "E paske br edhe nj, o Nexh?", e
ngacmon njri prej nesh. "Ne kndej kt pun kemi,
ku dim ne gj nga planifikimi familjar", thot Nexhmiu
si i zn n faj. I porsambrrituri n mbretrin e
varfris, pr fat sht nj goxha buko, Denisi, afr nj
vje. I mbrthyer n shprgenj n djep si qmoti, nis t
qesh sapo shpton nga nj miz q i ishte qepur keq.
Bashk me Nexhmiun ecim m tej n kufirin e holl q
ndan Stogun nga kasollet e ksaj ane.
"Nuk jam vetm un kshtu, hajdeni shikojeni vet
se si jetojn disa familje ktu", kmbngul Nexhmiu,
njsoj sikur t doj t mos e ndaj veten nga fqinjt e tij.
N nj si pun dhome, me nj korridor t vogl, prpara
na pret nj nuse e re. "Ju urdhroni brenda, por un
burrin nuk e kam". N kto an nuk sht mir t hysh
n shtpi nse mungon i zoti, kshtu q ne ndalojm
vetm pak minuta, aq sa na duhen pr t njohur Egln,
vajzn q ndrron t bhet muzikante. I ati i saj, sht
orkestrant me grupet q shkojn npr dasma. Egla rrmben
nj saksofon t prishur, e vetmja stoli pr t qen n at
shtpi, dhe pozon para aparateve tona. Mbase e ka hedhur
hapin e par n realizimin e ndrrs s saj. Mbase kur t
jet vrtet muzikante do ta kujtoj me mall at saksofon t
prishur n sfondin e nj mali krejt t zi.
Bashk me Nexhmiun vazhdojm t ecim prmes
barrakave t varfra. N pragun e njrs prej tyre nj
fmij, afr nj vje, po luan i patrazuar me nj mash
t madhe. Esht e vetmja lodr q ka. Mashn, q e
prdor her pas here e ma pr t trazuar urt e zjarrit

360

361

n sob, djali e prdor si lodr. Nuk sht msuar t

shoh kaq shum njerz njherazi, ndonj prej t cilve
edhe me nj pal mustaqe, kshtu q n fillim ia shkrep
nj goxha t qare, q na l pr pak koh jasht baness s
thjesht, ku banon Sknder Prkola dhe e shoqja, Zarja.
Sknderi ka qen minator. Zarja vuan nga astma. Jetojn
vetm nga ndihma sociale. Ndrsa dalim, t drsitur nga
vapa e padurueshme n dhomn e Zares, e vm re q
kemi vuajtur kaq shum ngaq soba me dru ishte e
ndezur, ndrsa jasht bnte afr 40 grad. Mbi sob
dallojm drekn. Nj buk q pret t piqet dhe nj si
lloj lngu, q pretendon t jet sup, i prbr vetm
nga uj, pak vaj dhe disa copa domate t prera trash.
Djali i vogl ka pushuar s qari. Madje ka nisur t ver
lehtsisht buzn n gaz. Esht nj qeshje me frik, sikurse
sht zakonisht buzagazi i trisht i varfris.
Fmijt n kto an jan t dobt, t paktn ata q
hasm ne npr udhtimin ton prej disa orsh. Porse
ja, q n oborrin e nj shtpi shohim nj vajz buko.
Me faqe flak t kuqe, ajo vazhdon t seleksionoj
mineralin n oborrin e shtpis s saj, fare e patrazuar
dhe gati-gati e lumtur n qetsin e saj. Esht si t
shohim njherazi edhe varfrin edhe sfidn ndaj saj.
Jemi n familjen e Hamit Balls. Mjeshtr shprthimesh,
ka punuar 19 vjet me radh n galeri, derisa ndodhi nj
aksident i rnd, ku desh la jetn. Njri sy i tij sht i
mbyllur. Tjetri, i vetmi q sheh, rrotullohet me nj
gjallri t pazakont nga t gjitha ant. Familja Balla, e
prbr nga dy prindrit dhe gjasht fmijt jetojn
kryesisht nga pensioni i invaliditetit t Hamitit. 10,5
mij lek, kaq paguhet nj sy i humbur n minier.
Bashkshortja e tij, e ardhur ktu nga Ura Vajgurore e
Beratit, jep gjak do muaj. Ja ku u shtua edhe nj 4

mij leksh tjetr. Pastaj u vjen radha fmijve, dhe n

radh t par bufes q kemi takuar n fillim. Ajo tashm
sht specializuar n mbledhjen e mineralit. E di q me
t prekur q ky gur bn dhe ai tjetri duhet flakur tutje.
Vajza e ka ln shkolln.
Familjes i interesonte m shum q ajo t grmonte
n malin prball sesa t shkonte prdit me antn e
librave n shkoll. "Shkolla ha pare, mali sjell pare", thot
minatori me nj sy, ndrsa "Bui", sikurse e quajm
tashm t gjith, vazhdon punn e patrazuar. Sa koh q
nuk jemi nga ata q blejn mineralin, asaj nuk do t'i
bj prshtypje asgj tjetr. Nga nj port e hapur aty
pran dallojm stopin e nj makine relativisht t
shtrenjt, q sht parkuar n an t nj grumbulli me
mineral. Stopi vet kushton t paktn nja dhjet her
m shum sesa ai grumbull gursh t errt.
Pak nga pak jasht n rrugic sht krijuar nj grup i
madh njerzish. Secili prej tyre do t na tregoj shtpin,
hallet, smundjet, fatkeqsit q u kan ndodhur n jetn
e tyre t lodhshme. Mbase na ngatrrojn me ndonj
shoqat humanitare. Nj grua kmbngul m shum se
t tjert: "Ktheni edhe nga un, prse vetm atje ku doni
ju! Un kam nj djal sakat!". I shpjegojm se ne jemi
kthyer n do shtpi q na ka dal prpara, por gruaja
kmbngul e vendosur. M shum se ajo thrret e bija,
nj vajz e vogl e dobt, me z t ngjirur nga t folurit
e shumt me z t lart. "Kshtu e keni ju, q ju nisin
nga Tirana, shkoni atje ku ju thon dhe nuk pyesni pr
ne. E keni mir ju, se vet jetoni n vila ju, ndrsa ne n
kt hale". T rrinim t'i shpjegonim fmijs me z t
ngjirur, t rritur para kohe se askush prej nesh nuk ka
ndonj vil, na u duk nj gj fare e kot, vetm se na
shkoi vettimthi ndr mend se m shum se mungesa e

362

363

buks, m i rnd se mjerimi, mjerim ai q t l zorrn

that, m e keqe se do gj tjetr sht ajo mpirja q nis
e t kaplon trurin pak nga pak. Jo uria, por krijimi i
ksaj lloj mendjeje sht fitorja e vrtet e varfris.
Ndrsa kthehemi kalojm me radh edhe nj her Qaf
Bullin, Klosin, Burrelin, Shkopetin, Milotin Kur
hyjm n rrugn e madhe q lidh Tirann me Veriun,
dgjojm lajmet. Dy puntor kan vdekur dhe shum
jan plagosur n rikonstruksionin e nj shkolle n Tiran.
Njri prej tyre, 18-vjear nga Puka, e kishte ditn e par
t puns. Nuk paska vetm kryeqytet t mjerimit, paska
edhe mjerim t kryeqytetit.

apolonia

Apolonia e Iliris
&
Pojani i Shqipris

mbshtetur ndan nj ulliri t lasht disa fierak

kan shtruar tryezn e tyre t piknikut. Ca metra
m tej, nga nj lokal vjen zri i hareshm i radios:
"U knaqm tu u knaq, u knaqm tu u knaq". Ca m
posht, andej nga fillojn rrnojat antike, disa
gjimnazist n ekskursion ngacmojn vajzat, duke u
fshehur pas ndrtimeve mijravjeare. Jemi n Apoloni,
njra prej qendrave antike m t njohura n krejt vendin.
Esht dita e par e nntorit dhe megjithat dielli vazhdon
t ngroh fort. Jo m kot Apolonia quhej nga shum
vet "qyteti i diellit". N Jug duken fort mir konturt e
Karaburunit dhe t Sazanit. Posht dallojm shtpit e
fshatit t mbytura ende nga gjelbrimi. Esht Pojani,
fshati q i ka takuar t mbaj mbi shpin lavdin e nj
qyteti t shuar. Shtisim nj cop her ans monumenteve
tashm t njohura, shtitores, odeonit, biblioteks,
tempullit, obeliskut, t gjitha me nga nj histori m vete.
I prekim edhe nj her muret e rnda, q mbronin qytetin
nga rreziqet e shumta. Pastaj arrijm atje ku jan br
grmimet e kohve t fundit n nj port t madhe hyrse
nga ana perndimore. Ktu edhe sht ringritur dika.

364

365

Tashm zrat e gzuar t gjimnazistve jan larg dhe ne

nisim t kujtojm historin e veant t ktij qyteti.
Ata duhet t ken qen nj grusht njerz - 200 vet t
komanduar nga Gylaku, thot nj autor antik - q u kishte
ardhur n maj t hunds tirania e nj sundimtari t
egr. Periandri ishte nj tiran q sundoi n Korint, dy
mij e pesqind vjet m par. Opozitart e tij t friksuar
nga mizorit u hipn anijeve me shpresn se do t
ndrtonin nj koloni - zakon fort i ngulitur ky i grekve
t lasht - ku t shkonin nj jet normale. Me sa duket,
shum prej tyre e njihnin shum mir vendin ku do t
vendoseshin. Ishin dy kodra pak m shum t larta se
vetm 100 metra, n krah t lumit Aos (Vjosa), ku mund
t vihej fare mir nga deti dhe q linte shpresa pr tregti
t mbar me ilirt, fiset q popullonin territoret m n
thellsi. Pastaj vendi ishte i mbar, kishte uj t bollshm
dhe klima favorizonte kultivimin e vreshtave dhe t
ullirit, njsoj si n vendin e tyre. Kshtu, pak nga pak,
nisi t marr jet Apolonia e Iliris. Autort antik e
quanin kshtu pr ta dalluar nga rreth 30 qytete t tjer
me t njejtin emr, q ishin shprndar an e knd
Mesdheut. Qyteti nisi t popullohej edhe me t ardhur
nga shum an t tjera. Korkyrasit zun vend menjher
pas kushrinjve t tyre nga Korinti. Pr shekuj e shekuj
me radh, qyteti u shndrrua n nj przierje mes
kolonve dhe t ardhurve nga krahinat ilire. N fillimet
e tij, qyteti ishte tregtar e zejtar, porse si do qytet antik
kishte nevoj edhe pr toka. Esht nj qytet enigmatik,
Throni, nj qytet i amantve ilir, mbetjet e t cilit nuk
jan gjetur ende. Andej nga mesi i shekullit t V para
Krishtit, apoloniatt mposhtn ushtrin e Thronit. Pr
hir t ksaj fitoreje ngritn n atdheun e tyre, n
Olympia, nj monumenti t madh kushtuar Zeusit. Nj

e dhjeta e plaks s marr nga kjo fitore iu kushtua

ndrtimit t ktij monumenti. Ishte konflikti i par dhe
mbase i vetmi mes apoloniatve dhe ilirve q u
rrethonin kraht. Vetm dy dekada m von, Apolonia,
sikurse edhe Epidamni (Durrsi), do t nisin jetn e tyre
t pavarur, duke u br krejtsisht pjes e historis s
Iliris. Duket se ka qen nj vend i lakmuar ky qytet q
mori hov shum shpejt. Nj mbret ilir, Glaukia, i vetmi
q kishte mundur Aleksandrin e Madh, e shtiu n dor
qytetin n 314 para Krishtit. Por sundimi i tij nuk zgjati
shum, sepse Kasandri i Maqedonis e pushtoi qytetin
dhe e mbajti pr gati dy vjet. Edhe pr njqind vjet t
tjera qyteti kaloi periudha t trazuara e krcnuese, derisa
n t prfundimisht, pas rnies s shtetit ilir, n 168
para Krishtit, u vendos e famshmja "pax romana".
Romakt u bn zotr t vendit.
Ndrsa ecim pr ca koh prgjat asaj q ka mbetur
nga shtitorja kryesore e qytetit. Na duket sikur na dalin
prpara syve personazhet e periudhs romake. Na duket
sikur e shohim Jul ezarin e famshm, ndrsa mbrrin

366

367

n portat e qytetit, pasi ka kaluar me nxitim Qafn e

Llogaras n ndjekje t armikut t tij t betuar Pompeut.
ezari i madh duhet t jet ndjer mir n "qytetin e
diellit", jo vetm se t gjith banort dhe krahinat rreth
e rrotull i shprehn atij haptas simpatin, por edhe se,
q ktej, kishte mundsi t komandonte armatn e tij t
madhe. "Tifozllku" i ezarit pr Apolonin dukej
sheshit, prderisa ai drgoi ktu pr studime oratorie
nipin e tij t paraplqyer Oktavian Augustin, m pas
perandor i lavdishm i Roms. Augusti ishte ende n
"qytetin e diellit", kur m 44 para Krishtit i mbrriti
lajmi i kobshm: ezari ishte masakruar nga
komplotistt. Augusti nuk ia harroi kurr apoliniatve
kohn e rinis s lumtur. Qyteti pr pak koh u lirua
nga taksat dhe gzoi nj lloj autonomie, me t ciln i
shtyu edhe ca vite t pleqris. Por tashm koht po
ndryshonin. Apolonia nuk ishte m ai vendi i pionierve
entuziast t 600 e ca viteve m par. Po bhej pak nga
pak nj qytet i lodhur, e pr m tepr nj qytet q nuk
duhej t ekzistonte m
E heqim pak mendjen nga historia. E mbyllim librin
e mrekullueshm t profesor Ceks, "Apolonia e Iliris",
nga kemi nxjerr pjesn m t madhe t ktyre shnimeve
historike, dhe ndjekim edhe nj her djelmoshat q
vazhdojn t luajn rreth monumentit t Agonotetve,
ngrehina m e lart aktuale n qytetin e lasht.
Djemt vazhdojn t bjn sikur fshihen pas kolonave
t rnda t monumentit, ndrsa vajzat disi m larg bjn
sikur nuk e kan mendjen. T rinjt i z nj gaz pa ndonj
arsye t fort, njsoj si t gjith adoleshentt. Ne na shkon
mendja se mbase sikur ta dinin historin e vendit ku po
luajn do ta kishin vrar disi m shum mendjen. Pr
shembull, askush nuk ua ka thn se nj paraardhs i tyre,

Meneptolemi nga Apolonia, i kishte mposhtur

bashkmoshatart e tij t fort nga Sparta e nga Athina.
Meneptolemi kishte dal i pari n garn olimpike t vrapimit.
Pr kohn ishte si t fitoje sot nj medalje ari n olimpiad,
duke mposhtur atlett amerikan apo rus. Pr nder t tij
n Greqi, n Olympia ishte ngritur edhe nj shtatore.
Ndrsa vazhdon hareja rinore dhe fotot pa fund, ne
na kujtohet se t rinjt, me sa duket nga nj shkoll aty
afr, jan duke luajtur rreth njrs prej godinave m t
rndsishme t qytetit antik. Monumenti quhet "i
Agonotetve", sepse njeriu q financoi pr ndrtimin e
tij n shekullin e II pas Krishtit, romaku me emrin e
ndrlikuar Kuint Vil Krisp Fur Prokuli, prvese nj lloj
kryetar i kshillit bashkiak t sotm, ishte edhe agonotet,
pra drejtues i ceremonive dhe garave sportive. Romaku
e ngriti ndrtesn n kujtim t nj vllai t tij, Valentit,
q aspironte gjithashtu t bhej agonotet, porse shpata
e ndau nga jeta diku n nj betej t largt. Sikur t
rinjt q qeshin lirshm mbi shkallaren e monumenti ta
dinin se n prurimin e ksaj ndrtese u ndeshn pr
jet a vdekje 50 gladiator, ather mbase do t'u kujtohej
filmi i njohur "Gladiatori". Dhe do t nisnin mbase t'i
jepnin udh imagjinats: Edhe kta gladiatort tan
njsoj si ai i filmit kan qen?
Pr t mbrritur n fshatin q trashgon emrin e
Apolonis dhe q ka bashkjetuar prej shekujsh me
lashtsin, mjafton t udhtosh vetm pak minuta (12
kilometra) n rrugn e gjer dhe t asfaltuar q t on nga
Fieri n plazhin e Semanit. Kur u nism pr n Apoloni
nuk i kushtuam edhe aq shum rndsi fshatrave t mdhenj
t vendosur n t dy ant e rrugs. lirimi, Drmenasi dhe
lagje t tjera m t vogla, tashm jan kthyer n nj lloj
periferie t Fierit, q ka nisur t zgjerohet edhe nga ana e

368

369

perndimit. Meq kur mbrritm n Apoloni nuk patm

shum koh t merremi me Pojanin, e lem pr pak koh
qytetin antik dhe kthehemi posht n fush, atje ku jan
shtpit e fshatit t rrethuara nga kallamat e
kudondodhur n Myzeqe.
Rruga sht e asfaltuar fare mir dhe ja ku jemi brenda
pak minutash n qendr t fshatit. M par duhet t
kalojm mbi nj ur t vogl, q ngrihet mbi nj kanal
nga ku vjen nj er e keqe. Pasardhsit e Apolonis s
lasht, me sa duket, e kan m t leht q t hedhin ktu
mbeturinat e jets s prditshme. Mijra vjet m par,
kush e di se sa me inat do t'i kishte par ata ndonj
zyrtar i qytetit q dallohej pr sistemimin unik t
kanalizimeve. Porse koht kan ndryshuar. Tashm nuk
jemi m afr obeliskut q shnon fitore t lavdishme.
Jemi afr nj lapidari me yll t kuq, ku nuk shkruhet
asnj gj. Ktu jan mbledhur disa t moshuar q ngasin
njri-tjetrin n dialektin e pastr lal. Sigurisht q banort
e sotm flasin pr punt e dits, pr lopt, pr qumshtin,
pr jonxhn. Me siguri mijra vjet m par t njjtat
biseda bheshin mes plebejve t Apolonis, njerzve q
nuk pranoheshin n ligjvnie nga aristokratt me origjin
korintase. Njri prej tyre e ka lidhur q hert jetn e tij
me rrnojat antike. Liu Xharo, tashm sht i moshuar,
porse ka punuar n t rit e tij, sikure shum
bashkfshatar t tjer n grmimet q nisn t shtohen
pas 1948. "Ishte pun e bukur - kujton Liu me mall kur dilte ndonj gj n drit e harroje krejt lodhjen.
Ishte sikur t t rrmoje n historin e t parve tan".
N fakt, t part e Liut dhe t shum t tjerve jan
banor q vetm von jan vendosur n kt vend duke
mbajtur sidoqoft emrin e vendit, n t ciln vazhdoi
pr shum shekuj t paktn t ishte nj kish q quhej

Shn Mria e Pojanit. Pak metra m tej, dy t moshuar

t tjer se 'bisedojn me z t ult. Esht nj tjetr Liu,
banor i hershm i fshatit, afr t 80-tave. "Francezi,
francezi thonin ather mor bir, po ne vet nuk e pam
kurr me sy". Ky sht kujtimi i par i Xha Liut nga
Apolonia. Hija e frencezit, Leon Rey, njeriut q bri
grmimet e para sistematike nga viti 1924 e deri n 1938.
"E dinim q kishte gjra t vjetra, sepse t part tan
zbulonin copa mermeri, statuja t plota, gur t
gdhendur dhe qeramika, thjesht duke punuar me
parmend, porse vetm m pas msuam se ktu paska
qen nj qytet aq i madh sa Fieri", Xha Liu bn pak
pushim, ndrsa mundohet t kujtoj ndonj gj tjetr,
q ka lidhje me qytetin antik. Por vetm pak, se pastaj
nis e i ngatrron fazat e historis: "Ne ktu jemi shum
vlleh a oban, si t doni thoni. Kemi qen shum t
varfr, por kemi shkuar gjithnj n paqe me t gjith. E
mbaj mend mir kur erdhn kosovart pr her t par.
Jemi vllezr me ta. Kemi ndar plot e plot gjra bashk".
Plaku vazhdon t flas duke ngatrruar emra shenjtorsh,
priftin e fshatit, papa Anastasin, me emra arkeologsh
apo me ish-drejtor shkollash. Ndrsa flet, shoku i tij,
Xha Hysniu, nga Sopi, pohon me kok: "Ka pasur njerz
t mir plot". Nj djal i vogl nuk rresht s ngari
biikletn me shpejtsi. E do nj foto nga gazetart dhe
ne ia plotsojm dshirn me knaqsi. "Ja nj pasardhs
i denj i Meneptolemit", flet njri nga ne si npr
dhmb. "Ore, po a bni ju re - na drejtohen me t
qeshur disa t rinj nga tavolina ngjitur - me ata flisni ju
re? Po ata kan rrjedhur me koh re, qysh". Prpiqemi
t'i themi apoloniatve m t fundit se nuk ndajm t
njjtin mendim me ta pr sa i prket xhaxhove, porse
atyre nuk iu mbush q nuk iu mbush mendja. Njrzit

370

371

q jetojn kaq pran lashtsis, sigurisht q duhet t jen

kmbnguls. "Po ne i kemi ktu prdit re", na jehon
ndr vesh ndrsa kalojm pran shkolls, duke kaprcyer
edhe nj her at kanalin e strmbushur me plehra. Para
nesh kalon nj autobus turistsh. Kush e di se
'prshtypje u ka br ajo dufma e keqe para se t
mbrrijn n qetsin e prkyer t Apolonis.
Sikur t mos ishte nj pllak e thjesht mermeri, askujt
nuk do t'i shkonte mendja se ktu ka qen vendosur pr
14 vjet (1924-1938) misioni arkeologjik francez, i
drejtuar nga Leon Rey, i pari q nisi grmimet
sistematike pr zbulimin e fytyrs s qytetit antik. Rey
ishte pasues i nj vargu arkeologsh e studiuesish, q u
interesuan pr Apolonin. Para tij kishin grmuar e
mbledhur objekte Pouqeville dhe Leak, konsujt francez
dhe anglez n oborrin e Ali Pash Tepelens. M pas,
kndej patn kaluar shum kurioz, krkues thesarsh
dhe t tjer. Arkeologu i par i mirfillt ishte Leon
Hezey, i drguar n kto an nga Napoleoni III-t, me
qllim q t prgatiste bazn shkencore mbi nj lidhje
t sajuar mes ezarit dhe perandorit francez. Austriaku
Praschniker, n 1914, ishte nj arkeolog i uditshm. Ai
ishte i veshur me uniform ushtarake. Praschniker krkoi
n Apoloni bash e n kulmin e Lufts s Par Botrore,
kur n kto zona kalonte fronti q ndante ushtrit e
Antants me ato t Boshtit. Praschniker shikoi e shnoi
shum, por edhe mori shum objekte me vete. Tre
shqiptar q iu kundrvun plakitjes u dnuan si
dezertor dhe u pushkatuan. Ishin Kamber Benja, Abaz
Taushani dhe Izet Manastiri, dshmort e par t
dokumentuar t monumenteve t Shqipris. Historia e
grmimeve n Apoloni mund t vazhdoj shum gjat
m pas. Q nga 1948, kur rinisn grmimet serioze nga

Hasan Ceka dhe Sknder Anamali, me intensifikimin e

tyre n vitet '60-t, kur doln n shesh monumentet e
mdha sikurse i shohim sot e deri tek ekspeditat m t
fundit shqiptaro-amerikane apo shqiptaro-franceze.
Tani shtpia e frngut sht nj restorant. N kt or
t dits nuk gjejm edhe aq njerz. Ndrsa ne
mundohemi t gjejm hijen e francezit dhe t
arkeologve t tjer, t cilt pr dhjetra vjet e kishin
kt shtpi strehn e sigurt pas nj pune t lodhshme,
hasim n t vetmin dshmitar t gjall t mundshm.
Esht nj ulli i uditshm me trung t sprdredhur, njsoj
sikur t vuaj nga ajo q ka par e dgjuar. Trungu i tij i
zgafllyer pr nj moment na duket si nj portret i
habitur, me sy, goj, vesh. "Akoma nuk u ngopt me
histori t vjetra", duket sikur na pyet, ndrsa nisim e
zbresim posht pr n Manastirin e Apolonis, ku sht
vendosur edhe muzeu. I kalojm ca koh t mira mes
statujave, q duket sikur vazhdojn t rrfejn pr histori
t lavdishme, pr jet qytetare, pr koncerte dhe ndeshje
gladiatorsh, pr frika dhe hamendje dhe shpesh
ndeshemi me at fjaln e vjetr greke": Haire,
Lamtumir. Pak nga pak ka ardhur koha t ikim nga
manastiri, q prbn fazn m t fundit t jets s
Apolonis s Iliris. Nj trmet i fort dhe zhvendosja e
shtratit t Vjoss e kthyen pak nga pak Apolonin n
nj qytet pa port dhe t rrethuar nga kilometra t tra
me kneta. Qyteti nisi ta humb rndsin q nga
shekulli III-t pas Krishtit dhe peshkopata kaloi n
shekullin e V-t m n brendsi t vendit, n Hekal t
Mallkastrs (Bylisi). Megjithat, qyteti ka mbijetuar edhe
pr disa koh, prderisa ai shfaqet n mesjetn e hershme
me emrin Polla. Pikrisht ktu, n Polla, n 1250, u
ngrit kisha n t cilin jehojn hapat tan tani.

372

373

gramshi

Jasht ka nisur t erret. Disku i zjarrt i diellit i sht

afruar detit. Esht e njjta pamje q pan pr njmij
vjet qytetart e Apolonis s Iliris. Marrim rrugn e
kthimit. E kalojm edhe nj her at dreq kanali
kutrbonjs plot plehra n Pojan. Pas tij fillon e tashmja.

Fshati i "mbjell" me predha

allashi? Kurr nuk e shkonim ndrmend se produkti

yn do t prdorej pr t marr jet njerzish.
Madje, ishim edhe krenar sepse prodhonim arm,
q do t shrbenin pr mbrojtjen e Atdheut" Nj puntor
i vjetr i uzins s armve n Gramsh e thith fort cigaren,
ndrsa vazhdon t'i mbaj syt ngulitur mbi luginn e
Devollit. Ne nuk arrijm ta kuptojm edhe aq mir, nse
ruan ende t njjtin respekt pr "Kallashin" apo jo, sidoqoft
q prej disa orsh jemi n "kryeqytetin shqiptar t Kallashit",
vendit ku dikur prodhoheshin me dhjetra mijra
automatik n vit, vendit q vuajti keq n 1997, qytetit q
e sheh veten tani t harruar n fundin e asaj "rruge" qorre,
ku shkohet po nuk ecet dot m tutje. Sot mund t tinglloj
si e uditshme, por sht vrtet kshtu, qyteti ka marr jet
nga nj industri q destinacionin e saj final kishte t vrart,
madje sa m shum aq m mir. Askush nuk e shkonte
ndrmend ather vdekjen. Njerzit shkonin n uzin t
qet, se e kishin siguruar pagn edhe pr at 15-ditsh dhe
kaq. Kallasht vrastar, municionet, pushkt, predhat, t
gjitha dukeshin sikur nuk ishin m, teksa i strehonin n
barqet e betonuar t maleve. Porse vdekja paska qen gjithnj
aty, tinzare, e heshtur, gjithnj e palodhur, prher e
gatshme pr t goditur m t dobtin.
Vetm disa dit m par, nj gjimnazist, n nj fshat

374

375

pran qytetit, dha shpirt n oborrin e shtpis s tij, teksa

po zbrthente nj predh. I ati i tij dhe nj shok, ende
luftojn me vdekjen. Cilat jan marrdhniet e banorve t
ktyre anve me armt. Prse ato q dikur u jepnin jetn,
sot kan vendosur t'ua marrin at? Kto pyetja na shkojn
ndrmend, ndrsa jemi duke pritur nj mikun e kolegun
ton t vjetr, Astrit Kosturin, drejtorin e "TV Gramshit".
"Limonti", kjo sht fjala e par q na shkon ndrmend,
ndrsa shtisim pr disa koh n rrugn kryesore t
Gramshit. Disa djem t rinj, q zhurmojn n nj bilardo
vetm sa e cenojn pak heshtjen mbytse q na bn
prshtypje n qytet. Kafenet jan plot, porse, kush e di
se prse, njerzit na duken si t lodhur, ndonse jan
vetm ort e para t paradites. Ata t pakt kalimtar, q
kaprcejn rrugn e madhe, nuk kan ndonj motiv t
dukshm pr t nxituar. Vetm nj e moshuar, q mezi
trheq disa trasta t rnda, proteston me t madhe ndaj
nipit t saj, q duket nj trazova i pandreqshm. Makina
kalojn fare pak. Me sa duket, mngjesi dhe darka sht
orari kur ata q kan makin e bjn ndonj rrug deri
posht n Crrik a Elbasan.
Astrit Kosturi e ka gjetur kohn pr ne n morin e
punve t tij t shumta. Ka me vete nj dorshkrim, libri i
tij i fundit, q sht duke u br gati pr botim. Histori,
personazhe, rrfenja t vjetra e t reja, zhgnjime, plane
pr t ardhmen dhe revolt pr ata q e kan ln kt vend
n kt "mekje", t gjitha na przihen bashk, ndrsa
shfletojm dorshkrimin e Astritit. Dhe me kt rast
msojm edhe dika m tepr pr historin e ktij vendi t
vendosur n nj rrug pa krye. Duket se po t mos ishte
nevoja e regjimit pr arm, tani nuk do t ishim n qytet,
por n nj grumbull shtpish, q mezi do ta meritonin
emrin fshat. Porse regjimi kishte nevoj pr nj uzin krejt

t tijn pr armt, prndryshe do t ishte gjithnj i varur

nga "vllezrit e mdhenj". Porse kjo uzin duhej t ishte e
fshehur nga syt e kuriozve dhe larg rrugve, ku pushtuesi
imagjinar mund t mbrrinte leht. Kshtu, bashk me
iden e "maternitetit" t armve, bashk me sekretin dhe
me frikn prej agresioneve lindi ky qytet, i vendosur n
mes t nj xhadeje, t ngusht e t paasfaltuar q lidhte
dikur Gorn e Kors me Elbasanin, por q nuk prdorej
prej kohsh. Njri krah u asfaltua, krahu tjetr mbeti si n
kohn e pushtimit italian. Qyteti prfundoi n fund t nj
rruge qorre. Bashk me uzinn, q nisi pun n 1964, nisn
t ndrtohen edhe godinat e para t banimit.
Si t gjitha qytezat industriale, Gramshi jetonte as m
mir e as m keq sesa pjesa tjetr e vendit. Vetm se ajo
hija, q kishte marr nga prodhimi i armve, izolimi dhe
nj lloj prfytyrimi se ishte nj vend diku larg, ku vetm
ata q kishin lidhje me armt mund t shkonin, se i dha
nj damk, q luhatej mes misterit dhe nj vendi pr
degdisje. Shum shpresa lindn n vitet '80-t. Vetm nnt
kilometra larg qytetit, u ngrit nj dig e madhe, kishte nisur

376

377

Hidrocentrali i Banjs, m i madhi n vend. Shum fshatra

u shprnguln, nj traget i vogl madje nisi udhtimin n
brigjet e Devollit, i cili kishte nisur t shndrrohej n nj
lloj liqeni. Shum gramshiot mikluan ndrrn se tani do
t ishin t rndsishm jo vetm nga armt q prodhonin,
por edhe nga drita, q do t buronte nga vendi i tyre.
Asokohe, shum lokale nisn t stolisen me piktura idilike,
q tregonin ifte t qeshura, q shtisnin me vark mbi
liqen. Si shum ndrra t tjera, edhe Banja u shndrrua
shum shpejt n nj ndrr t ln prgjysm. Asnj ift t
dashuruarish nuk e bri kurr at shtitjen mbi liqenin q
nuk qe. Pastaj erdhi '97-a, plakitjet, anarkia dhe etja pr
t rrmbyer Kallashnikovt Sot, 13 mij banort e qytetit
nuk e din as vet se me se jetojn. Prgjigjja e prhapur
sht: "emigracioni", porse ka edhe m shum q prgjigjen
vetm me nj ngritje t thjesht supesh.
Nj pllak mermeri e vendosur mbi nj shtyll na i kujton
edhe nj her armt. "Ndriimi i qytetit u financua nga
U.N.D.P., projekti armatim". Pr ta lanuar programin
kishte mbrritur n Gramsh vet Michael Douglas, aktori
n z i Hollivudit. Vet ai e kishte br cop e thrrime nj
"Kallash" n sheshin qendror t qytetit. Vetm pas pak
minutash do ta shohim se armatimi mund t sjell drit,
por edhe vdekjen njherazi.
Shmriza sht nj fshat jo shum i madh n ann tjetr
t Devollit. U afrohemi arave t fshatarve sapo kalojm
mbi t vetmen ur q lidh Sulovn me Vrn, dy krahina
shum t shtrira t Gramshit. Ndrsa udhtojm n rrugn
e shtruar me akll mezi i dallojm n fillim shtpit e
fshatarve t mbuluara nga gjelbrimi. Ktu pesha e qetsis
na rndon edhe m shum se n Gramsh. Duket sikur, me
prjashtim t kngs s gjinkallave, nuk piptin asgj tjetr.
Vetm nj grup burrash n qendr na bn prshtypje.

Mes tyre sht edhe nj polic me uniform, e kuptojm se

dika e rndsishme ka ndodhur. Burrat duken t
shqetsuar. Vetm pak dit m par, fshati u alarmua nga
nj shprthim i rnd. Nj 18-vjear humbi jetn dhe dy
t tjer u plagosn rnd, n oborrin e nj shtpie q ndodhet
pak m lart. Prezantohemi me burrat q diskutojn. Jan
katr vet, nj prfaqsues i policis, nj ekspert xhenier i
Ministris s Mbrojtjes, Zalo kryeplaku dhe nj banor i
fshatit. Sapo kan kryer nj "shtitje" t frikshme. Me dorn
q i dridhet leht, Zalo na tregon listn e predhave q ende
"flen" n oborret e fshatarve. Jan afr 240 predha artileria
t kalibrave t ndryshm ende t paplasura. N shumicn e
shtpive t fshatit, tragjedia mund t prsritet nga momenti
n moment. Eksperti xhenier, nj tip i kujdesshm, si t
gjith njerzit e profesionit t tij, ka br ndarjen e predhave
t rrezikshme nga hekurishtet e tjera t fshatarve. "Gjendja
sht shum e rrezikshme ktu - na thot - jan disa lloje
ndezsish q shprthejn vetm me nj t prekur. Edhe ne,
q jemi msuar, e kemi shum t vshtir, jo m t mbahen
kto gjra n shtpi, mes pleqve, fmijve, kafshve
shtpiake... M duhet t shkoj sa m par n Tiran q t
raportoj gjendjen". Ndahemi me ushtarakt dhe ngjitemi
lart n fshat bashk me Zalo kryeplakun.
Afr gjasht kilometra larg fshatit, n nj gryk t
mbrojtur prej kohsh, sht ndrtuar nj poligon. Ktu
asgjsohen predhat. Pes deri n gjasht shprthime
tronditin kt vend n ort e dreks, ather kur
mendohet se njerz e kafsh nuk para lvizin. Por gjallria
nis menjher pas shprthimeve, t paktn kshtu ishte
deri para pak ditve. Burra, gra, fmij, t rinj, kush me
mushk e gomar, kush me thes n krah, i qepen malit
pr t nxjerr q andej metalet q kan mbetur nga
shprthimi. Vetm se nuk e din se disa nga predhat

378

379

nuk plasin q me shprthimin e par. Kshtu gomart,

mushkat dhe thast e tyre drgojn posht n fshat, dit
pas dite, vet vdekjen. 15 lek pr do kilogram, kaq
sht mimi i hekurishteve nga shprthen vdekja.
Zalo na shoqron edhe npr shtpit e fshatarve, t
cilt, pas vizits s xhenierit dhe policit, tani duken se jan
vrtet t friksuar. "N t gjith kt lagje ka predha t tilla
- na thot Zalua - vetm ajo lagjja atje prtej nuk ka, sepse
nuk i linin kta tant, q e kishin m afr. E quanin kt
pun si pron t tyren". N nj shtpi, disa fmij luajn t
patrazuar vetm pak metra ku xhenieri i porsalarguar ka
grumbulluar predhat e paplasura. Babai, i penduar, sillet
rrotull n oborr pa ditur se 't bj. Nj televizor i vjetr
"Lura" dhe nj ark me predha vdekjeprurse n oborr, kjo
duket se sht pasuria e vetme e fshatarit q sillet vrdall.
Vetm nj plak e ka marr m leht punn. Pozon para
aparateve tan, njsoj sikur t dal n fotografi pr pasaport.
"Ky e ka mir - thot njri prej nesh - ky nuk ka se 't
humbas. Mir ky, po t tjert si e bn kt pun xhanm?".
Pyetja mbetet pa prgjigje.
N shtpin e tragjedis nuk ka njeri. Ata q kan shptuar
dhe familjart jan n spital, njri n Gramsh e tjetri n
Tiran. Zalo na tregon vendin ku ka ndodhur tragjedia. "Ja
e shikoni se si kan mbetur ende shenjat e gjakut", bn me
dor, duke treguar disa pllanga t murrme n dhe. Ajo do
t ket qen nj dit si gjith t tjerat pr Mylazim
Ibrahimin dhe familjen e tij. Do t montonin disa
gzhoja, pastaj do t'i shisnin dhe kshtu do t kryenin
ritualin q bnin prej kohsh. Djali, Hyseni, 18 vje,
sapo kishte nisur pushimet verore. Nj bashkmoshatar
i tij, Bledar Nasufi, kishte ardhur t ndihmonte shokun.
Hyseni monton me radh, duke goditur me nj bajonet
pes predha, por e gjashta ishte fatale. "Ishte koh dreke,

aty nga ora nj e gjysm - vazhdon Zalo si prhumbshm

- un vet kisha rn t pushoja ca se kisha vaditur arn.
Befas dgjova nj gjmim shum t forta. U ngrita dhe vajta
me vrap andej nga dgjova zhurmn. Kur kam mbrritur
n oborrin e shtpis, kam par nj sken t tmerrshme.
Djali ishte ngjitur pas murit. Fytyra ishte zhuritur krejt,
dy kmbt dhe nj krah nuk i kishte dhe ishte fare pa
ndjenja. Dy t tjert ishin shtrir n oborr dhe rnkonin
rnd. U mblodh i gjith fshati dhe i drguam shpejt n
spital. 'e do, i shkreti djal dha shpirt pas nj ore e
gjysm". N oborr kan mbetur ende nj grumbull
hekurishtesh dhe nj atlete e prgjakur. Gjurmt e fundit
t nj jete q zgjati vetm 18 vjet.
Ethem Dollani sht mekanik, frezator. Ka ardhur n
Gramsh, kur ishte vetm dy vje dhe ka nisur pun n
uzinn e armve, q n vitin e largt 1967. Ka ikur nga
uzina n 1992, kur nisn shkurtimet. Si t thuash, sht
njherazi dshmitar edhe i uzins edhe i Gramshit t
djeshm edhe i atij t sotmit. Personazh m t mir nuk
kemi se ku t gjejm, ndaj rrim do koh me mjeshtrin
Ethem, duke llafosur pr histori t vjetra me kallash e
karabina. "Deri aty nga 1980 prodhonim vetm karabina.
Pastaj na u tha se duhej prodhuar me do kusht automatiku
"Kallashnikov". Ishte nj pun e vshtir, sepse duhej t
prshtatnim t gjith teknologjin. Mos harroni q nj
automatik M56 ka 102 pjes. Pr ta prodhuar at duhen
kryer afr 35 mij procese pune. N fillim u bllokuam fare,
sepse nuk po prodhonim dhe 800 puntort kryefamiljar
t uzins nuk po ushqeheshin. Kemi br debate t gjata
me "t mdhenjt" q vinin nga Tirana, por m n fund ia
dolm. N 1982 prodhuam automatikun e par shqiptar.
N kt vit prodhuam 3 mij cop, n 1992 kishim arritur
n 30 mij cop n vit". Mjeshtri i vjetr prmend emra

380

381

shoksh e drejtuesish, histori q i ka kaluar prgjat nj

erek shekulli duke prodhuar pushk e automatik. Ne
na duket sikur n asnj rast, ai dhe t tjert, nuk e kan
menduar se far po i linin pas vendit. Mjeshtri flet pr
viaskat, pr mekanizma t kallashit dhe pr bukurin e
tyre njsoj si nj skulptor do t fliste pr punn m t
fundit t tij. "Nuk kishte gj m t bukur kur i bnim
provn Kallashit n poligon. Ne ua kaluam edhe
prodhimeve ruse e kineze. Ky i yni duronte deri n 32
mij breshri pa pushim", thot Ethemi. "Po Gramshi
sot?", e pyesim puntorin e vjetr, ndrsa bhemi gati t
ndahemi. "Po, Gramshi nga uzina sht mbajtur. Un,
njsoj si 800 puntor t tjer nuk prfitojm asnj t
ardhur nga shum e shum vjet pun e sakrifica. Ime shoqe,
pr shembull, sht smur nga pluhuri i aluminit q prej
shum kohsh. Askush nuk kujtohet m as pr ne, as pr
at pun q sht br. Dhe qyteti pak nga pak po mpihet
vetiu". Ne na kujtohet se i njjti term na kishte shkuar
ndrmend vetm pak or m par. N "kryeqytetin e
Kallashit" njerzit nuk ndjehen edhe aq mir.

382

librazhdi

Zjarret,
dy histori nga nj behar i zhuritur

dodhemi n kmbt e Urs s Bushtrics, n

rrugn q lidh Librazhdin me Qafn e Thans.
Kjo ur e madhe, nga m t lartat n Ballkan, ka
par shum, megjithse historia e saj nuk i kalon t tridhjet
vitet. N fillim ka par aksionistt "vullnetar" tek
rropateshin pr ta mbaruar at sa m par, pastaj nn kmbt
apo mbi binart e trenit kan kaluar prdit sa e sa njerz,
fate, mallra, inate, dashuri, histori pa fund q shkonin e
vinin n lindja n perndim. N dit t zakonshme, duket
sikur ura vetm numron makinat q kalojn pareshtur
posht saj dhe m pas pret at trenin e plakur t Pogradecit,
q mezi i ngjit t prpjetat e Pishkashit. Sikur t mos ndodh
ndonj aksident, askush nuk i ngre syt nga kjo ur. Vite
m par, ajo u b "personazh" n faqet e gazetave, sepse
pikrisht ktu nj i ri vendosi t vriste veten. Djaloshi i
nxirosur u hodh nga treni, q sapo kalonte mbi ur dhe ra
mbi nj makin, e cila n at moment po kalonte posht
saj. Djaloshi ia arriti qllimit, ai vdiq n vend, porse t
njjtin fat rrezikuan t kishin edhe pasagjert e makins, q
u rrokullis disa metra n luginn e Shkumbinit. Koht e
fundit, ura ka par t kalojn posht saj disa makina q
jan ndryshe nga t tjerat. Jan t lyera me t kuqe,
pasagjert e tyre me portrete t prher t sikletosura
383

mbajn uniform dhe disa helmeta q u ngjasojn shum

atyre t minatorve t dikurshm. Bjn potere t madhe
dhe, kur kalojn ata, rruga duket sikur ngrin e tra.
Zjarrfikset kan kaluar sivjet nn kmbt e urs m shum
se do ver tjetr dhe nj fjal e vetme, e frikshme sht
prmendur m shum se gjith t tjerat: zjarri. Pikrisht
n krkim t ktyre historive t prflakura kalojm
Shkumbinin n drejtim t fshatit Quks-Sknderbej.
N kto an, shum vende jan t lidhura me emrin e
Sknderbeut: Sofra e Sknderbeut, Shpella e Sknderbeut,
ca kilometra m tutje n an t Prrenjasit sht fusha e
Domosdovs, ku ai kishte fituar nj betej shum t
rndsishme. Nj nga dy Quksat, quhet pikrisht QuksSknderbej. Pr t shkuar atje, kthehemi n t djatht t
rrugs nacionale dhe marrim nj rrug fshati. Shkumbini
sht shndrruar n nj prrua t trisht. Ujt, q i ka
mbetur, mezi shkon posht drejt detit, prrenjt, q e
mbajn gjall, prej kohsh nuk jan gj tjetr vese disa
shirita gurishtesh t that. E kaprcejm lumin mbi nj
ur t vogl, por q duket goxha e fort dhe kalojm n
an t nj guroreje t madhe, tashm krejt t heshtur.
Gurorja ka shrbyer gjat kohs q u rindrtua rruga
Librazhd - Qaf-Than.
Brenda pak minutash, hasim n shtpit e para t
Quksit-Sknderbej. Ky sht nj fshat i madh, shtpit e
t cilit shtrihen n nj faqe mali, q zgjatet deri lart n
kullota e pyje. Ca m tej vijon Brzheshta e gjelbr dhe, ca
m tej akoma masivi i Sopotit. M kot mundohemi t
shikojm ndonj shenj t zjarrit q ka rn kndej ditt e
fundit. do gj sht n qetsi. Vetm kur arrijm diku
afr qendrs, dallojm nj godin ndryshe nga t tjerat.
Esht dika mes baness dhe kafenes. Por edhe ktu nuk
shohim njeri. Do t na duhet t presim disa minuta, derisa

n der t na shfaqet Fadil Kopai, nj vendas q sht kthyer

nga emigracioni i gjat n Greqi. Fadili sht i zoti i lokalit
pa klient. "Aha, po, gazetar. Me siguri keni ardhur pr
at punn e zjarrfikses - tund kokn mendueshm dhe sheh lart, andej nga mali". Ne i themi se kemi ardhur m
shum pr at punn e zjarrit, q kishte rn lart n mal,
por edhe kjo historia e zjarrfikses do t na interesonte pa
mas. Dhe ather Fadili nis e tregon shtruar: "N fillim, u
duk si nj gj e vogl. Zjarre bien shpesh n kto an, sepse
kshtu hapen n disa raste dhe kullota, por pasi kaluan
disa dit, tymi q shikonim nga posht dhe tregimet e
fshatarve q zbrisnin q andej nisn t na tronditnin.
Kshtu q shum prej nesh shkuan dhe pam gjendjen n
vend. U kthyen t alarmuar. Shum vet nga fshati vrapuan
sa me kazma e me lopata pr t izoluar flakt, por ishte e
pamundur t'u afroheshe atyre. Ather kemi lajmruar edhe
komunn". Ktu Fadili bn nj pauz. E ndjen se ka ardhur
n pikn m t rndsishme t rrfimit t tij. "E kshtu vazhdon - u nis nga Librazhdi nj zjarrfikse. Ju i pat edhe
vet se si jan rrugt deri ktu n qendr, imagjinoni se si

384

385

sht t shkosh lart n pyll. Le q edhe sikur t kishte

mbrritur n vend vetm 20 metra do t mund t shuante
se pjesa tjetr ishte e paarritshme. Si do q t jet, zjarrfiksja
n vend q t na shptonte nga halli, na e shtoi edhe nj
tjetr. Ajo u gremis me gjith njerzit e saj. Deri von ka
qen n nj rrpir atje tej. Pr fat, shptuan njerzit
Kurse zjarrin e shuan vet fshatart pas disa ditsh. U b
dm i madh, por t paktn shptoi pjesa tjetr". Fadili v
buzn n gaz kur m n fund historia e tij mbaron me nj
fund t lumtur. "Shyqyr q shptuan zjarrfiksit, dakord,
po prse u rrzuan, si ndodhi?", kmbngulim t msojm
dika m shum. Fadili e ul zrin sikur po thot nj sekret
t vrtet: "Un me t dgjuar e kam, porse m duket se
vetm n javt e fundit u b reforma n zjarrfikse. Shofer
i saj u caktua nj nga Librazhdi, q m par kishte qen
shofer furgoni. Kjo rrug duhet t ket qen nga
shrbimet e para t tij n punn e re. Eh, kshtu e kan
kto gjana". Kt historin e ndryshimeve n zjarrfikse
n kohn kur pritet piku i zjarreve, do t na e thon sa e
sa fshatar t tjer q do takojm ktu. N fakt, e kishim
dgjuar m par q posht, n Librazhd.
Ecim pr disa koh prmes shtpive t Quksit t
mbuluara nga pemt. Duket sikur tashm, pas alarmit t
zjarrit, fshati ka rn n qetsi. Vetm disa zra fmijsh
vijn nga thellsit e kopshteve. N nj krua, n qendr t
fshatit, q mezi e on ujt posht, njihemi me Idriz Nezhn.
Ky na e rrfen edhe nj her at historin e zjarrfikses
fatkeqe. "Mir q flakt ishin atje lart - bn me dor nga
shpati mbi fshat - se t ishin afr, tani do t ishit duke ecur
prmes shtpive t djegura".
Ktu do gj ka shkuar mir dhe ajo historia e zjarrfiksve
t gremisur ka nisur t tregohet edhe si humor. N Quksin
tjetr, at q quhet Quks-Shkumbin, flakt nuk kan qen

kaq t mshirshme, ato kan krcnuar seriozisht t marrin

jet njerzish. Ndahemi me fshatin, q mban emrin e
Sknderbeut dhe zbresim ngadal drejt rrjedhs s
Shkumbinit t holluar. Nj tuf me djem t rinj, mbase
gjimnazist, po shtyjn prposh karvanin e mushkave t
ngarkuar rnd me dru. Esht ah dhe dushk. Fadili, q po
na uron rrug t mbar, na tregon se kan br pes or
rrug pr t br ato dru. "Pes or rrug pr dy-tre mushka
dru", tani e kuptojm edhe m mir se prse i gjith fshati
ka vrapuar t shuaj zjarret.
Kalojm srish n afrsi t kmbve gjigante t Urs s
Bushtrics, kt her jemi n krahun tjetr t Shkumbinit.
Peizazhi sht thuajse i njjt. Po ato shtpi t rrethuara
me kopshte, po ato rrug t mbushura me gur, q t shpien
lart drejt shpatit t kodrs, ku sht vendosur fshati, po ato
manaferra t pluhurosura n an t rrugs, po ajo heshtje e
thell. T dy Quksat duket sikur jan vllezr binjak.
Nj grup t rinjsh q po shkojn t plazhojn n pellgjet e
cekta t Shkumbinit na msojn se ku sht "ajo shtpia
q u dogj e tra". "Ecni drejt, nuk sht larg". Dhe m t
vrtet, brenda pak minutash ndeshemi me nj fasad t
shkrumbuar, krejt t shkrumbuar dhe t rrnuar. Gurt e
nxirosur dhe balta - llai i kohs kur sht ndrtuar - jan
przier me thngjijt e trarve, duke krijuar nj dekor si ato
q shohim shpesh n filma. Ndrsa rrim e sodisim pa goj
kt pamje t rnd, nuk vonon shum dhe nga nj shtpi
tjetr aty pran dalin me shpejtsi t pabesueshme, nj dy,
tre, dhjet, afr njzet fshatar. Pleq, gra, burra, fmij,
nuse t reja me motak n krah T gjith n pak minuta
jan mbledhur rreth makins son. Jemi n oborrin e familjes
Belba. Dy jav m par, shptuan pr mrekulli nga nj
zjarr, q u prlau krejt shtpin.
N fillim na presin me kureshtje dhe pyetja e par sht

386

387

nse jemi gazetar apo t shtetit. Vetm kto dy kategori

jan dukur n oborrin e shtpis s przhitur. Kur msojn
se jemi gazetar, ather ndonjri prej tyre e tund kokn
disi me mosbesim: Ah, ju gazetart nuk e keni thn t
gjith t vrtetn! Si miqsohemi ca m tepr, n fillim pa
hapur blloqet e pa nxjerr aparatet, e msojm edhe arsyen
e zhgnjimit t tyre. Dikush prej kolegve tan paska shkruar
a thn se "shkaku i zjarrit ka qen nj shkndij elektrike".
"E si mund t ket shkndij elektrike n nj koh kur nuk
ka drita?", pyet zonja m e madhe e shtpis.
Halit e Sherif Belba, dy vllezr jetonin n t njjtn
shtpi, q ishte ndrtuar q prej kohsh q nuk mbahen
mend. Nj t mart fatale, gjysm ore pas mesnate, nj nga
nipat e shtpis v n alarm t gjith: "Dilni jasht, se u
dogjm!". Zjarri ka qen shum afr njerzve. Askush nuk
ka mundur t shptoj gj. Vet Haliti na rrfen se reagimin
e par mezi e mban mend. "Isha n gjum t thell dhe
mbaj mend t kem thn: Flakt i dalshin, por pastaj e
mblodha mendjen dhe dola jasht me t tjert. N oborr
ishte br zallamahi e madhe. Grat e fmijt ulrinin fort,
ndrsa m t rriturit mundoheshin t shptonin dika, por
ishte e kot. Ather nisa t shikoj a jemi t gjith, flakt
kishin prpir gjithka. Sapo dola jasht, shtpia mori
fund, tavani u shemb me krism t madhe". Pr fat, t
gjith kan dal shndosh e mir. Vetm mbesa e njrs
pr nuseve q kishte ardhur pr t bujtur disa dit te
tezja, nuk ishte zgjuar ende nga gjumi i thell. Ndrsa
flakt prpinin shtpin, djemt arrijn t shptojn edhe
vajzn, q del e lebetitur nga ndrra e keqe.
"N shtpi kisha edhe nj pushk, q e kisha me leje dhe
ca municion - vazhdon Haliti - ato arrita t'i nxjerr jasht.
Por problemi m i madh ishte se kishim edhe dy bombola
dhjetlitrshe gazi. Hym brenda dhe bm t'i nxjerrim,

por do ti, ai llastiku, q i lidh ato nuk kputej pr qamet.

Mezi i kemi nxjerr jasht. Kshtu shptuam m t keqen,
shprthimin. Do ishte br nami n njerz". Ndrsa
protagonistt e ksaj ngjarjeje t hidhur flasin e rrfejn
tmerrin e asaj nate n dhomn ku po rrim jan mbledhur
t gjith me t mdhenj e t vegjl.
Djemt e familjes jetojn m s shumti n emigracion.
Njri prej tyre, djali m i madh i Halitit, ka ardhur sapo
msoi fatkeqsin e rnd. T tjert, nuk e ln dot punn
tek "afendikoi". Pensionet prej minatori t dy vllezrve
dhe puna e djemve n emigracion jan e vetmja e ardhur e
ksaj familjeje q shkon deri n 29 antar.
Historia duket se nuk lidhet aq shum me zjarret q
ran n pyje, n malet prball. Historia na paska qen m
e vjetr sesa e kemi kuptuar n fillim. Sidomos bashkshortja
e Halitit, vllait m t madh, kmbngul: "Kjo histori nis
me at dreq plevice". T gjith nisin sakaq t tregojn se
si ka qen ajo puna e ksaj plevice, nga ku u erdhi zjarri. Q
para disa vjetsh, sikurse ndodh tashm rndom n Shqipri,
dy kushrinjt, q jetonin nn t njjtn ati, grinden keq
pr shkak t nj plevice, q ishte fare ngjitur me shtpin
tashm t djegur. T gjitha krkesat pr t larguar barin e
that nga dhomat ku flinin njerzit nuk jan pranuar nga
pronari i plevics. Kan shkuar m kot edhe ankimet n
pushtetin vendor dhe deri n polici. Verat kalonin dhe
rreziku shtohej, porse problemi vetm sa nxiste mri mes
fqinjve kushrinj dhe asgj m shum. Derisa erdhn dhe
momentet delikate kur n nj dasm dhuna mbrriti deri
mbi kryefamiljarin. Q prej asaj dite t dyja familjet ishin
n armiqsi me njra-tjetrn. Dhe ajo plevica, sebepi i
sherrit, nuk vonoi t jap shkndijn e par. "Se si e qysh e
tek ndodhi, kt nuk e dim ne, prderisa nuk pam njeri.
Por q zjarri erdhi nga plevica kt e kan par t tr".

388

389

Djali i madh i Halitit sapo ka ardhur nga Greqia. "Nuk

duam m asnj gj. Ajo q ndodhi, ndodhi. Vetm duam
q shteti, ministri i Drejtsis apo i Rendit t vr drejtsin
n vend. Nse vazhdojn kshtu, me indiferenc e me t
fshehura kjo pun ka rrezik t shkoj edhe m gjat. Nuk
do t doja, por kam shum frik se mbase shum shpejt ju
do t vini prap ktu pr t shkruar nj kronik tjetr. Ju
lutem shum t shkruani se ka nisur t na humbas besimi
e durimi. E si mund t shkoj un tani t punoj n Greqi
duke e ln familjen n kt gjendje?!".
Haliti dhe, i vllai Sherifi, q porsa ka br nj operacion
n zemr, na shoqrojn prmes grmadhave t shtpis s
djegur. Mund t duket e uditshme, porse prushi i trarve
vazhdon t jet gjall n brendsi t hirit t trash. E
ndjejm jo vetm nxehtsin e tij t padurueshme, por edhe
nj er t rnd q duket sikur vjen nga thellsia e themeleve.
N nj knd t oborrit sht varur e vetmja gj me vler
q ka mbetur gjall: nj jelek tradicional i vjetr. Bashk
me Halitin e Shefkiun ecim do koh npr grmadha. Ja
ktu ishte dhoma e gjumit, ja atje po flinin fmijt, ktu
e nxorm bomboln e madhe t gazit, ktu u dogjn me
miliona lek T gjitha bisedat bhen me lot n sy,
njsoj sikur zjarri t ket prpir vet jetn. Nuriu, djali
i madh i Sherifit, duket se sht ai q ka dshir t flas
m shum. "Mbani shnim e thoni. Vet kam shkuar n
polici pr t'u sqaruar. M kan dgjuar po asgj nuk
kan br. Po t doni shkoni dhe pyesni n Librazhd".
Dhe ja ku kthehemi edhe nj her n historit befasuese
me zjarrfiksit e Librazhdit. Si t gjith adoleshentt e
fshatit edhe nj nga nipat e shtpis e dinte shum mir se
si lajmrohet n raste t tilla. N fillim ka ardhur grupi i
gatshm i policis, i cili sigurisht nuk ka pasur se 't bj
prball flakve, q kishin nisur t prpinin gjithka q

gjenin prpara. Fshatart - t gjith fqinjt kishin vrapuar

pr ndihm - nuk kishin se si t gjenin uj n kohn q
nuk kishte drita. T gjitha puset e fshatit punojn me energji
elektrike. Kshtu q t gjith prisnin me syt e mbrthyer
nga xhadeja nga ku pritej t vinte zjarrfiksja e Librazhdit.
Dhe kjo sht nisur vrtet, por ka mbrritur vetm deri n
afrsi t fshatit. Pastaj ka mbetur n vend. "Na krkuan
naft - thot njri nga nipat - erdhm e ua sollm - porse
kur erdhi nafta na than se kishte marr uj pompa. Kshtu
q mbetn atje ku ishin. Vetm shoferi na tha se po vi lart
q t hedh nj sy, por ne nuk kishim nevoj pr njerz q
shihnin, por pr njerz, q shptonin". Zjarrfiksja e vetme
q ka mbrritur n fshat ka qen n oborrin e shtpis, tre
or e gjysm pasi kishin nisur flakt. Arritn t izolojn
flakt. Porse tashm gjithka kishte marr fund.
N nj knd t oborrit shohim disa adra. Atje strehohet
tani pjesa m e madhe e familjes. Fmijt sillen rreth e
rrotull m t mdhenjve, duke u munduar ta harrojn
tmerrin q u kan par syt. Nj nga mbesat e Halitit, nj
gjashtvjeare, q kishte par edhe gjyshin t keqtrajtohej
pr at sherrin e vjetr t plevics, nuk e ka duruar dot kt
mnxyr t dyt. "E shtrova n spital - na thot i ati - ishte
krejt e mpir - porse edhe vet mjekt nuk e besonin se
po kalonim nj tmerr t vrtet. Kam hequr keq edhe
me ta". Fmijt e tjer disi m t rritur mblidhen rreth
gjyshit. "Ja me kta po bj roje do nat rreth adrave. E
kam akoma at pushkn e vjetr me leje. Kshtu si na
kan ardhur punt asgjje nuk i zihet m bes". Plaku
sht i strmunduar dhe i lodhur nga ajo q i kan par
syt, por sidomos nga ideja se ajo q ndodhi mund t
evitohej nse n nj konflikt pr nj plevic dikush mund
t kishte ndrhyr n mnyr m t arsyeshme.
Tani sht von. "Na kan ndihmuar, na kan ndihmuar

390

391

njerzit tan. Ktu ka ndodhur q krushkat t veshin

krushkat dhe kushrinjt kushrinjt. Po edhe kto adrat
na i solli pushteti. Na kan sjell edhe disa qirinj. Do Zoti
nuk na digjen edhe kto adrat", bn humor t hidhur
plaka e shtpis. N kndin ku dikur plevica e mbushur
me kasht t that, ngjitej me nj dhom gjumi tani kan
vendosur nj litar t gjat t mbushur me xhunga. Esht
shenja q tani, asnj prej kushrinjve, as t hidhruarit e as
t zemruarit, nuk duhet t kaprcejn kt prag. Ndrsa
thngjijt vazhdojn t tymosin, kush e di se prse ky kufi
na u duk plotsisht i kot. Njsoj si prpjekjet e zjarrfikseve
q gremiseshin apo mbeteshin rrugs.

392

vela

"Nji gjam" mes malesh

u do t shkoni kt jav? N Mirdit? Paskeni rrug

t largt!". Kshtu ishte shprehur nj shoku yn,
nj nat prpara se t nisnim udhn pr n Rranzat
e Vels, nj fshat i ngulur n mes t maleve ndrmjet
Lezhs, Rubikut e Rrshenit. N fakt, Mirdita nuk sht
fare larg nga Tirana. Nganjher mjafton nj or e gjysm,
dy or udhtim, q t mbrrish n krahinn e njohur.
Por, me sa duket, largsia nuk paska t bj edhe aq
shum me distancn, por me tjetr gj. Kur t jemi n
fshat do ta kuptojm edhe m mir prse kto an
shumkujt i duken ende aq t largta.
"Nuk ban me ba trazim mbi trazim", kjo shprehje e
vjetr e Kanunit t Leks, nuk na sht ndar gjat t
gjith udhtimit. Po shkojm t trokasim n nj
familje, e cila porsa ka varrosur djalin dhjetvjear.
Esht nj vdekje, e cila ka ngritur shum pikpyetje.
N kto an, morti n nj shtpi, sidomos kur ky bie
mbi nj fmij, sht nj ngjarje e rnd jo vetm pr
familjen, por pr tr krahinn.
Familjet jan t lidhura me njmij e nj fije krushqie,
fisnije, kumbarije Ndryshe nga 'prisnim, dita sht
krejt e mbar. Dielli, q i ka zn vendin nj shiu t
fort, e bn edhe m t shndritshme rrjedhn e paqt t
Fanit, q gjarpron n krah t rrugs kr yesore
393

automobilistike. Vetm pak kilometra matan Rubikut

kthehemi djathtas dhe nisim udhtimin drejt maleve.
Shtat kilometrat, t cilat ndajn fshatin nga rruga
kryesore, i kalojm shpejt e shpejt. Disa gra t veshura
me t zeza jan grumbulluar rreth nj kamioni t
strmbushur me thas me miell. Veshja e tyre e trisht
dhe portretet serioze sikur na e largojn vmendjen nga
bukuria e ktij peizazhi vjeshte. Zija e tyre sht takimi
yn i par me vdekjen n kto an.
Vela ka nj goxha shkoll. N t msojn afr 140
nxns. E dallojm q larg siluetn e saj t bardh,
matan prroit t fshatit, jo shum larg kishs. N oborr,
nuk shohim asnj fmij. Madje, as nga brenda nuk e
dgjojm at zrin e lart e t mpreht karakteristik t
do msuesi. N fillim besojm se mbase shkolla kt
dit, vetm 24 or pas varrimit t nj nxnsi, duhet t
jet e mbyllur, por pastaj nj figur e veshur krejt n t
zeza shfaqet n der. Esht Majlinda Prendi, msuesja
kujdestare e Sandr Prendit, nxnsit t vdekur.
Msuesja i ka ende syt e skuqur nga lott. Me z t
ult dhe me kryet posht, na fton brenda shkolls, njsoj
sikur t doj t bj zakonet e vendit n shtpin e
dyt t Sandrit t shkret. Nuk di t thot ndonj
gj m shum pr ngjarjen. Vetm prsrit pa pushim:
"Ishte djal i mir, i qeshur dhe i dashur. E si mund
t'i ndodhte atij kshtu?". Dhe pastaj ngashrimet nuk e
ln t flas m tej.
N klasn e Sandrit, e pesta A, nj bank sht bosh.
Kemi qlluar n orn e muziks. Nj msues i vjetr,
Gjon Lushku, mundohet t'i prmbaj lott. N kto an
burrat nuk lotojn, ata vetm lshojn gjamn, nj lloj
dhimbje e padurueshme, q duket sikur u an gjoksin.
"Sot po u bj msim vetm n teori. E si mund t

kndojm n nj dit t till", thot msuesi, duke ruajtur

at zrin e ult, me t cilin po shpjegonte ushtrimet e
solfezhit, pak aste m par. Fmijt duken edhe m t
vegjl se zakonisht. Disa jan fare t mpakur e t hutuar
nga grupi i t rriturve, q kan hyr befas n dhimbjen e
tyre. T tjer vazhdojn t'i ken syt e lagur. Sandri i
ndjer, ulej zakonisht n bankn e par. Shoku i tij m i
ngusht, Dorian Ndoka, i mban syt e prlotur ende
mbi vendin bosh t Sandrit. Ne na duket sikur ende
sht i uditur se si ka mundsi q shoku i tij m i
mir t mos ket ardhur sot n shkoll. "Po ai nuk
mungonte kurr?!", duket sikur thon syt e skuqur
t Dorianit. Neve na kujtohet ajo fjalia e menur e
Kanunit, "nuk ban me ba trazim mbi trazim" dhe i
lem nxnsit e mbar t Vels t vazhdojn msimin.
"Kishim menduar t vinim nj tuf me lule n bankn
bosh t Sandrit, por kjo do t'i trishtonte edhe m shum
fmijt", na pshprit njri prej msuesve.
Nj msues tjetr dhe miqt tan vendas duan t na

394

395

Morti n Kanun
-Kanuni i Malevet nuk ban qi t'i shkaktohet kuej trazim
mbi trazim.
-Kur t'i des kush njij shpije n katund, pr nji jav dit
rresht - mbas deket - nuk mund t'i bzaj kush te dera pr
kurrnji pun, qi t'a ket vendi me e ba katundisht.
-Jashtohet me gjith gjinden e shpis prej do angarije si kah
katundi, si kah flamuri, si edhe prej vijash t'arve e t mullinit.
-Po desht kush me prit pr "krye shndosh" prte javen, t
pres, porse krye tet ditsh kanuja ia don puntorin me ken
edhe i Ders s Gjomarkut.
-Si t des kush, do t drgohen lajmtart, pr me thirr n
mort.
-Tuj ba gjam burrnimi, grrishten edhe tundin krahnorin.
-Grat vajtojn, por nuk grishten.
-Porsa t vejn kambn n katund t t dekunit miqt, do t
ven n krye jakzat e gjurdijavet.
-Kanu asht me ba gjam mb t dekunin tri hersh, tuj
persritun fjalen "I mjeri un!" nand hersh.
-Burrnimi nuk brtasin mb gra, por po i biri mb t'amn
e i vllaj mb t motrn. Kur t niset kush me shkue n mort,
nuk thot "Lamtumir", as i thot kush "Udha e mbar".
-Tuj kalue rraz vorresh, puntorvet, qi ilin vorrin nuk u
thohet "puna e mbar!".

-N kojshin miq, u shndoshin kryet. Kjen shok, u thon

"a u lodht or juni?".
-Si shokt e katundit t t dekunit, si miqsija, si t pijn
kafen, kupzen e pshtesin n tok, tuj than: "Zoti ju dhasht
gajret! Pr t mir mbas sodit!". Nuk thohet: "Ju shtroft pr
t mir!".
-T treten dit mbas deket kushdo qi t vij pr "krye
shndosh", si mbas kafjet, si edhe mbas buket thot: "Zoti ju
dhasht gajret! Pr t mir mbas sodit!". Nuk thohet: "Ju
shtroft pr t mir!".
-Gjamatart rreshtohen, tuj prba gjyms rrethit me ftyr
kah i dekuni.
-Prcjellsat me t dekmin nuk mund t'i kalojn kuej pr
der, pos n kjoft udha e madhe a udh katundi.
-Tuj dredhue prej vorresh, s'do t ndalet kush n'udh, por
do t shkoj fill n shpi t t dekunit.
-Si t mbrrijn n'oborr, u dalin prpara shokt e shpis s t
dekunit, u mbajn armt, u qesin uj duervet pa hi n shpi e
u prijn ke treveza pr m hangr dark.
-Pa krye s hangermit t gjith, nuk do t ngrehet kush prej
buke.
-Si t ohen prej buke, do t dalin jasht t gjith e lajn
duert para ders s shpis n shek, e cilla do t gjindet plot me
uj.
-Miqt, qi grrishten ftyre n dek t mikut nuk do t'i lajn

tregojn nj nga krenarit e shkolls. Vizatimi duket se

sht nj nga pasionet e fmijve t ktyre anve. Msuesi
i vizatimit, Gjovalin Ndoj, na tregon me krenari nj
dhom t vogl, q e ka shndrruar n nj ekspozit me
punimet e nxnsve t shkolls, shum prej t cilve
vazhdojn tani studimet gjetiu. Neve na duket nj rast i
mir pr ta kaprcyer disi at atmosfern e przishme, e
cila na ka rrethuar t gjithve. Por, ndrsa msues
Gjovalini vazhdon t flas mbi pasionin e tij t madh,

neve na mbeten syt te disa vizatime, ku nxnsit jan

marr edhe me vdekjen. E vendosur aty n mur, e
prfytyruar nga nj fmij i vogl, ajo, vdekja, ndonse e
nxirosur dhe me nj hund t madhe si karot, duket
m shum qesharake sesa e frikshme. Esht njsoj sikur
t jet nj karikatur e keqe e jets. Rreth figurs s saj
sillen vrdall me hare xhuxht e Borbardhs. Kush e
di nse edhe Sandri i ndjer e kishte vrar ndonjher
mendjen pr vdekjen e keqe? Kt pyetje nuk ua bjm

396

397

msuesve. Nuk duam q t rikthehen edhe nj her lott

n korridorin e shkolls s heshtur.
Njri nga msuesit vjen bashk me ne n rrugn drejt
shtpis s Sandrit. Ecim pr disa minuta fare t heshtur
prgjat prroit. Esht rruga, q ka br djali i vogl
prdit pr t shkuar n shkoll. Dielli vazhdon t
shklqej fort, por neve na duket si i plumbt. Esht

tamam rasti t themi me vete at fjalin e famshme t

eposit t kreshnikve: Fort po shndrit ai dill e pak po
xen. Burrat shkmbejn cigare, duke prshndetur njritjetrin me dor n zemr. Ecim pr pak koh prgjat
nj monopati, q gjarpron n an t nj kodre dhe ja
ku jemi prball me shtpin, ku ka ndodhur morti.
Msuesi prin prpara q t lajmroj t zotin e shtpis.
Familja Prendi banon n nj shtpi tipike mirditore.
Krejt e gurt dhe me kornizat e dritareve t lyera me
glqere, ajo sht edhe kull, edhe nj shtpi dykatshe.
Esht nj krijes mes t dyjave, e asaj kohe kur mirditort
nuk ngrinin m kulla me frngji por gjysmshtpi e
gjysmkulla me dritare, njsoj sikur ta kishin nj kmb
n t shkuarn e nj tjetr n kohn e re. Disa shkall t
pjerrta, t drunjta, njsoj si qmoti, na e prforcojn
edhe m shum dshirn q kt ngrehin ta quajm
kull. Nj tuf me gra, t veshura n t zeza, jan
mbledhur n oborr, posht nj peme t madhe. Neve na
ngjisin lart, n dhomn e miqve, atje ku pret i pari i
shtpis, gjyshi i t ndjerit, Bardhok Ndreu. Gjyshi flet
fare pak, vetm prshndosh miqt e shumt, q hyjn e
dalin pa pushim. Nj qeleshe e varur n mur, dy fotografi
t t parve dhe t nj djali t ri, nj sixhade me Krishtin
dhe Shn Marin, jan t gjitha zbukurimet e dhoms.
Shpejt takojm edhe Gjeloshin, baban e Sandrit t
ndjer. Prisnim t takonim nj burr n mosh e
hijernd, prkundrazi takojm nj djal n mosh t
re. Porsa sht ndar nga dy fmijt e tjer t tronditur,
nj vajz dhe nj djal. "Shtetit ia kam lan n'dor me e
zbulue si e qysh e tek", kt fjali Gjeloshi e prsrit
shpesh. Gjyshi na rrfen se si ia kishin vn emrin
Sandrit. "A e shifni at fotografin atje? - bn me dor
nga muri - ai djali i ri sht Sandri i par, djali jem,

398

399

faqet e prgjakuna as n shpi, as n katund t t dekunit e as

pr udh, por si t mbrrijn n shpi t vet.
-Zija pr t dekun t shpis (per burrnim, por jo pr gra) t
mbahet nji vjet.
-Per fmi nuk mbahet zija.
-Zija hiqet a pr ndo'i t kreme, qi lutet me miq, a pr
ndoi dit t motmotit.
-N drek do t gatuaj buk grueja e vej.
-Grueja me barr nuk mund t gatuej n drek, as me qit
uj duervet, as me qit raki e as buk me thye.
-Po ju desht grues me burr gjall me gatue n drek, n
darsm nuk mund t gatuej.
-Gruaja e vej nuk mund t gatuej n darsm, as nuk
mund t qes uj duervet, as raki, as me thye buk, as me vesh
e me iu afrue nuses.
-Me ardh n shpi t prindes n pasi bija e martueme e me
dek aty n'at koh, drekt do t'i baj shpija e prinds e jo e
burrit.
-Po u dha ndo'i ndihm shpija e mikut, kjo xehet nder n
kanu, por jo detyr.
-Me u ue prindja e me mbajt trupin e dekun t s bis s
vet n shpi t burrit, katundi e gjobit pr at sjellje shnjerzimi.
-N mos past me se me shti n dhe t birin e vet prindja,
vllaznija e fisi do t'i apin hua.
-T prishunat e uhat e drekvet do t lahen n krye t
motit, si t hij i dekuni n dhe e nuk mund t shtyhen prtej.
(Shtjefn Gjeovi, Kanuni i Lek Dukagjinit,
me parathnie t Gjergj Fishts, Albinform 1993).

axha i Sandrit t vogl. Ka vdek n 1993 aksidentalisht

n'Gjadr, kur kryte ushtrin. Pr nder t tij, ia vum emrin
djalit Sandr. S'ke 'ka me i ba fatit. T dy e patn jetn e
shkurtr". N dhom ka hyr edhe gjyshja, Tereza. Duket
sikur nuk ua v veshin muhabeteve t burrave. Vetm herahers lshon nj pshertim t gjat e t thell.
Miqt mundohen t'ua zbusin dhimbjen familjarve.
"Duhet me ken t'fort - dgjohet nj z andej nga cepi
i tavolins s madhe - mu vet m kan pas vdek katr
djem, po jeta vazhdon se duhet me shku prpara t tjert".
Gjyshi dhe Gjeloshi thithin cigaret fort dhe pohojn me
kok. Disa kushrinj kan ardhur nga emigracioni porsa
kan msuar lajmin. "Edhe me ju t shtypit kisha dika,
po nuk ma mort pr t keq - na thot njri prej tyre keni than se ndoshta djalin e kan vra pr pun pronash.
Na kte nuk e dim e nuk e kena than. Duhet me pas
kujdes se ngatrrohen punt keq ktej nga ant tona". Ne
nuk bjm gj tjetr vese mbledhim supet dhe srish
na kujtohet ajo fjalia q nuk na ndahet: Nuk ban me ba
trazim mbi trazim.
Bisedat kan nisur t prsriten. Bashk me Gjeloshin
ulemi posht, n dhomn ku flinte Sandri. Babai i ngrat
fshin syt me mng. "Ja, ky asht shtrati i tij", bn me
kok nga nj krevat i zbrazt. Nga dritarja e hapur
dgjohen bisedat e grave, q vazhdojn t diskutojn me
zjarr se si, qysh e tek ndodhi kjo gjm n familjen e
Bardhok Prendit.
Bashk me Gjeloshin dhe t vllan shkojm n vendin
ku u gjet trupi i Sandrit. "Ishte dit e diel - rrfen
Gjeloshi me mundim ndrsa zbresim rrpirn e but q
t on n bahet e shtpis - un isha n Lezh pr do
pun t mijat. Shpin e djalin i lash krejt n rregull.
Kur kam ardh ktu nga mbasditja kam dgju t qamet

dhe m kan than se djali m ka vdek. Ka qen duke

lujt si zakonisht gjith paraditen, por nga dreka nuk ka
ardh n shtpi. E ama asht ba merak dhe ka nis me e
krku. Ja tashti po ju tregoj vendin ku e gjeti".
Vendi ku sht gjetur djali i gjor sht nj ngastr e
vogl, posht nj vreshti, ku familja mbillte domate. Mbi
disa harqe t bra me thupra, jo m t larta se 1,5 metra,
ende valviten disa fije t holla plastike. Me njrn prej
tyre u gjet i varur djali. N fillim u tha se djaloshi ishte
vetvarur, t paktn kjo ishte njra prej pistave. Por, pasi
e kalon habin e par se si mund t ndodh q t
vetvaret nj 10-vjear, fare normal dhe me nj jet si
shumica e bashkmoshatarve t tij, ather nis t
shohsh truallin posht vendit t ngjarjes. Logjika ta
do q n prpjekjet e fundit nj njeri i varur apo i
vetvarur t prplitet fort, nse kmbt i takojn n
tok. Djali sht gjetur me gjunjt, q i takonin n
tok dhe megjithat asnj shenj prplitjeje n
truallin e mbjell me domate. Pastaj Gjeloshi na thot
se njra prej shapkave t djalit sht gjetur disa metra
larg vendit ku u gjet trupi. Pastaj na rrfejn se djali
ishte i lidhur me nj lak t uditshm. "Nuk ishte si lak
nga ata q t mbyt. Djali ishte i lidhur me lak q nuk i
shtrngonte fytin. Ishte i vendosur pas veshve dhe i
lidhur lart mbi krye", na shpjegon Gjeloshi. Disa domate
t vogla t mbetura n tok, kush e di se prse, na
ngjasojn me njolla gjaku.
Lart n dhomn e miqve vazhdon biseda. "Shteti e ka
n'dor me e gjet. Vese shteti duhet t na konsideroj
t gjithve t barabart. Sikur t kishte ndodh kjo pun
n Tiran, apo me ndonj familje tjetr t fortsh, apo
t rndsishmish, do ta kishim pa se si do ta zbuloshin
menjher. Me ne ndryshon puna. E kush asht tu e a

400

401

bulqiza

kryet pr ne!", nj nga familjart nuk e prmban m dot

pezmin, ndrsa prshndoshet me t zott e shtpis.
Tani kemi nisur ta kuptojm edhe ne prse shumkujt
Mirdita dhe njerzit e saj u ngjajn si t largt. N kulln
e mpir nga dhimbja edhe neve Tirana ka nisur t na
duket e largt, shum e largt.

Fmijt e "malit q s'bzan"

i mbase sht mali m i veant i krejt Shqipris.

Esht i veant sepse sht nj mal artificial. Esht
krijuar nga njerzit n 50 vjet, njerz t cilt kan
nxjerr me mund nga thellsit e toks "thesarin", q quhet
krom. Esht i veant pr nga ngjyra e tij. Asnj mal tjetr
n faqe t ktij vendi nuk e ka at ngjyrn e zez t theksuar,
gati t kobshme. Esht i veant sepse mbi t nuk rritet
asnj gjalles e vetme pr be. Esht krejt ndryshe nga t
tjert, t cilt t ngjallin at ndjenjn e siguris, q t dhuron
do mal. Ky rrezikon pr dit e pr do or q t marr jet
njerzish. M n fund, sht krejt i veant, sepse n sfondin
e tij t zi zhvillohet nj histori si n shekujt e kaluar. Fmijt
jan personazhet kryesor t ksaj historie. Ndryshe nga
shumica e familjeve t bots, ku t rriturit mbajn, rrisin e
edukojn fmijt e tyre, n faqe t ktij mali puna sht
ndryshe. Jan fmijt ata q mbajn me buk m t rriturit
duke mbledhur prdit kovat e rnda me gurt e mineralit,
t cilat shiten m pas pr nj kafshat buk.
Kjo sht historia e "stogut" t Bulqizs, nj mal me
mbetje t mineralit t kromit, i cili lartsohet vetm pak
metra nga shtpit m t fundit t qytetit. Vendasit kt
vend e quajn me emra t ndryshm. "Stogu", me sa duket,
sht nj transformim i fjals gjermane "Stock", q do t
thot, ve t tjerash, edhe masiv apo grumbull i madh.

402

403

Shum t tjer e quajn kt vend thjesht "Llamarinat" ngaq

pikrisht ktu ende banohen disa barraka t ndryshkura t
mbetura q nga koha e lavdis s miniers. Vetm pak vet
e quajn me emrin e vjetr "Lagjia Gjeologu". Nj jav m
par nj nga fmijt e shumt, q mbledhin gur ktu, u
mbulua nga nj ortek gursh. Fmija ka shptuar pr
mrekulli. Por tragjedia e rrezikuar e ka mpir edhe m
qytetin e lodhur nga varfria.
N Bulqiz bie shi. Grija e lagur i ngjitet qytetit njsoj si
nj lak mbyts. N rrugn kryesore vetm pak vet
shpejtojn t shkojn n kafenet ku zien biseda. Tema m
e prhapur sht vrasja makabre pak dit m par e nj
djali t vogl n Peshkopi. Bulqiza sht e lidhur fort me
qytetin, q ndodhet 50 kilometra m n lindje. Shum vet
kan atje miq, shok, kushrinj dhe fytyrat e njerzve t
miniers jan br edhe m t hequra se zakonisht. Nj re e
dendur tymi, e przier fort me nj duhm t fort raki
kumbulle del nga lokalet e qytetit. Era e njohur e Bulqizs,
q ka nisur t fryj fort, drgon larg bashk me ren e tymit
edhe copa letrash e gazetash, ambalazhe gjithfarsh.
Spitali i vogl i qytetit ndodhet n t hyr t tij. Si pr
dreq, edhe ky sht i vendosur diku afr "Stogut". Para tij
nj lapidar i lagur na kujton se n vitet e Lufts, partizant
e kishin sulmuar miniern, ather fare t vogl. Sado q na
mbetet disi mister pyetja se 'dreqin do t bnin partizant
me miniern, gjithsesi ky lapidar duket sikur na shtyn n
nj koh tjetr dhe ather mali me mbetjet e mineralit, i
cili lartsohet direkt mbi kryet tan, na kujton at shprehjen
e famshme t Migjenit pr "malin q s'bzan".
N Bulqiz ka rregulla, jo shaka. Nuk mund t hysh n
institucione shtetrore pa krkuar m par leje te titullari.
Me lngjet e frutave n dor drejtohemi pr t dera modeste
e spitalit po aq modest. Nj goxha burr nja dy metra i

gjat brtet q nga larg: "Nuk lejohet hyrja pa m dhan

leje drejtori. E keni n'terezi ju! Apo doni me m'heq bukn
e kalamajve!". M kot rrekemi t'i spjegojm se kemi ardhur
pr t par at djalin, q sht aksidentuar disa dit m
par. Mbeten t kota fjalt tona se, deri sa kemi ardhur pr
fmijt e ktushm, nuk kemi se si t dshrojm q kta,
qofshin t tijt ose jo, t mbeten pa buk. T gjitha lutjet
jan t kota. Burri i madh mbetet po aq i ngrir dhe me
vetullat e rrudhura rnd nga inati. T tjer njerz hyn e
dalin pa teklif. "Po kta?", e pyesim burrin vigjilent. "Kta
i njof un, jan familjar. Ju jeni gazetar. Shkoni te
drejtori!". N sfondin e gurve t errt ky burr ishte vrtet
i patundur, njsoj si "mali q s'bzan". Nisemi pr t zyra
e drejtorit me at ndjesin e pezullt, q provon kur je n
rradh t ndonj ambasade pr t marr viz.
Kemi fat. Drejtorin e gjejm menjher. Esht nj djal
i ri, q v buzn n gaz kur dgjon krkesn ton t
thjesht. "Shkoni - na thot - nuk ka problem". Porse
problemi nuk sht zgjidhur ende. Burri i madh, i cili
me kt rast ka veshur edhe uniformn e rojes private,

404

405

q i jep nj hije edhe m prej polici, nuk bindet ende.

"Aha - nuk e fsheh knaqsin - nuk ka leje me llafe. Du
copn e letrs un!". Njri prej nesh vrapon srish te
drejtori dhe kthehet me "copn e letrs". M n fund e
kalojm "kufirin" e spitalit t Bulqizs.
Nj nga mjekt m t njohur t qytetit, doktor Rizvan
Kazani, na flet pr gjendjen e fmijs. Tashm duket se ai
sht krejt jasht rrezikut. Pr kt do t bindemi vet porsa
t jemi ngjitur n dhomn "9" n katin e dyt.
Nj grua, e cila mban n dor dy pjata, q lshojn nj
er t mir orbe vendase, na hap udhn me respekt. N
fillim dallojm dy portrete t merakosura grash t moshuara.
Jan gjyshet e Ledian Fikut, djalit n klasn e pest, q ka
shptuar pr mrekulli. Nuk flasin, vetm tundin kokn me
syt e merakosur t mbrthyer te nipi. Ky duket fare mir.
E takojm ndrsa sht duke luajtur m nj celular t
prdorur. Duhet t jet dhurata m e madhe q ka marr
pas tmerrit q prjetoi. Lediani sht fmija m i vogl i
Bajram Fikut, minator. Qkur se nisn problemet e fundit
me miniern Bajrami nuk e merr m at pagn 25 mij
lekshe si vagonist. Gruaja e papun dhe Lediani hera-hers
dalin te "Stogu" pr t mbledhur mineral. Nj kilogram
gur shitet me 50 lek, kshtu q familja mund t nxjerr
ndonj gj nga mali mbi kryet e tyre.
Duhet t ket qen nj gj fort tronditse, ajo q ka
ndodhur at t diel. Nna e Ledianit ende dridhet ndrsa
na rrfen at ngjarje. "Ishte dit e diel - nis t flas ajo n
dialekt- andej nga ora 11 shkova n'mal me pa unin. E
kena ne tashma kt pun. Shkojm aqe e mledhim gur.
E kena kt tafma. Kam nejt pak me unin, kur kam nigju
nji zhurm t'madhe. Nji si lloj orteku. Krejt mali u shem
sipr nesh. Un vet mbeta e bllokume. Pastaj ka ardh
edhe nji val e dyt. Ather djalin nuk e pash ma.

Ishte mulu krejt prej gurve. Kam brtit fort dhe aty
jan mbledh t gjith njerzit, q ishin afr. Po n'fillim
nuk kishim se si grmoshim se kisha frik mos ma
shkelshin djalin, nuk e dishim as vet mir se ku ishte.
Kan mbrrit edhe policia dhe krejt njerzit e spitalit.
N fillim i kan zbulu kokn dhe pastaj pak nga pak e
kan nxjerr jasht. Nuk do t'i harroj kurr syt e nxime
dhe gjuhn jasht t djalit. Po shyqyr ka pshtu. Fjala e
par q tha, kur u prmend ishte 'mami'. I shkreti djal
kishte hallin tim. Po edhe gjith kto net nuk ka ba gjum
t'mir. Fliste vazhdimisht n gjum. 'Stogu, stogu',
thote". Gruaja e shkret nuk e di se k t lavdroj m
par a Perndin, q e mbajti n jet, apo solidaritetin e
pashoq t bashkqytetarve dhe njerzve t spitalit.
Lediani dgjon t mn me syt e ngulur n nj pik,
njsoj sikur kjo histori t mos ket t bj aspak me t, por
me t tjert, me t rriturit. "Kisha frik kur m mbulun
gurt, po pastaj nuk mbaj m mend gj", thot duke
pritur q t rifilloj lodrn e tij elektronike. I jati,
Bajrami, na rrfen edhe nj detaj tjetr: "Kur i kan
zbuluar kokn djalit, dy gur t mdhenj i ishin vendosur
mbi krye si nj lloj streh, njsoj sikur kan dashur ta
mbrojn. Kta dy gur i kan shptuar kokn nga goditja
e gurve t tjer. Kshtu ka qen e shkrujtme".
Jasht spitalit nuk e shohim m at rojen vigjilente me
trup t madh. Njerzit na kishin thn se pikrisht ai kishte
qen njeriu, q m s shumti kishte ndihmuar pr t nxjerr
djalin nga mali i gurve. Na vjen keq q nuk e gjejm. Me
siguri do t kishte se far t thoshte pr at t diel tragjike.
Le q me siguri do t na kish krkuar nj tjetr "cop letr".
I hedhim edhe nj her syt, malit t mineralit, q nn
shiun, i cili vazhdon parreshtur, duket m i heshtur se kurr.
Gurt donin t'ia merrnin jetn Ledianit, gurt e shptuan.

406

407

Esht nj lloj marrdhnieje dashuri-urrejtje, t ciln t

rriturit e kan provuar fare mir q shum mote m par.
Shkolla e Ledianit sht vetm pak metra larg spitalit,
krejt prball tij. Na shkon ndrmend t flasim me ndonj
msues se si mund t jet nj shkoll e mbushur me nxns,
t cilt i kan mendjen dhe syt te mali prball tyre. Njri
prej nesh shkon t takoj ndonj msues. E shohim t
debatoj gjat me nj burr t veshur me tuta. Me siguri
msuesi i fiskulturs. Kolegu yn kthehet i mrzitur. Edhe
ktu asnj nuk flet po nuk dha urdhr i pari, q n kt rast
sht nj femr. T lagur e t lodhur nga krkesat e kota pr
"copa letrash" vazhdojm udhn m tej. Duke ecur n rrugn
kryesore thuajse t boshatisur e vrasim mendjen nse na
lodhi m shum historia e Ledianit t mbijetuar, apo ajo
frika e t folurit lirshm. Nuk zgjidhim ndonj gj t madhe
prvese t na shkoj ndrmend ideja se ngjarje t tilla
provokojn at marrzin e "copave t letrs" dhe heshtja
q mundohen t mbrojn kto t fundit do t ojn, larg
qoft, n t tjera histori. Pr fat, nuk do t na duhet t
trokasim n Bashki. Kryetarin e saj, Roland Keta, nj mjek,
vllai i t cilit deri para pka kohsh ishte drejtori i miniers,
e takojm n an t rrugs kryesore. Kishim frik se edhe
kt her do t na duhej t prisnim e t firmosnim lloj-lloj
"copa letrash", porse jo. Keta l menjher mnjan
ipmenjimet e tij dhe tregohet i gatshm t na flas pr kt
plag t qytetit q ai drejton. "Ai mal atje - bn me dor n
drejtim t "Stogut" - sht nj rrezik potencial. Esht nj
rrezik i madh pr njerzit q punojn atje, kryesisht fmij,
por edhe pr 38 familje q jetojn fare n buz t tij. Q n
majin e 2007 kshilli bashkiak ka njoftuar t gjitha
institucionet m t larta t shtetit mbi gjendjen ktu. Na
ka ardhur prgjigja q edhe stoqet minerare jan pron e
Ministris s Ekonomis. Asokohe ministri Rruli e ndaloi

aktivitetin ktu. Madje n shtatorin e ktij viti jan ndaluar

edhe pes persona q ushtronin aktivitet t paligjshm n
'Stog', porse puna filloi prap". "Puna filloi prap", kta
fjali e kemi dgjuar dhe do ta dgjojm sa her t bjer fjala
pr at malin e nxirosur. Sa her q ndodh ndonj gj, shfaqet
ndonj polic i vetmuar, fmijt lozin disa koh me t, dhe
pastaj, vetm pas pak ditsh historia nis nga e para.
"Si mendoni se duhet zgjidhur problemi?", e pyesim
kryetarin. "E para policia duhet t merret m shum me
t. Esht detyrim i saj ligjor q t mbroj jetn e qytetarve,
sidomos t fmijve. Nga ana ligjore mendoj se ka vetm
nj rrug pr ta kthyer kt mal n nj burim normal t
ardhurash pr qytetart e ktij qyteti. Ministria e Ekonomis,
q e ka pron t sajn kt territor, duhet t jap leje normale
minerare. Nga kjo do t vijn m pas edhe masat e sigurimit
teknik dhe rregullat e tjera q do ta zgjidhin kt problem.
Ne jemi n pritje. T gjitha instancat duke prfshir edhe
Kryeministrin Berisha jan lajmruar".
Si do takim me zyrtart edhe takimi me Kryetarin e
Bashkis na l plot pikpyetje, porse t paktn largohemi
me shijen e mir t gadishmris pr t folur e pr t na
pritur. E marrim rrugn ngadal, npr lagjen, q kemi
pasur rast ta njohim edhe m par. Para disa muajsh n nj
rrugtim t ngjashm, ishim miqsuar me plot fmij e t
rritur t ksaj lagjeje t trishtuar. Trokasim nj her n at
q e konsiderojm si port t shtpis s Nexhit, nj minator
n KEMP, shtpia e t cilit sht fare afr grumbullit t
gurve. Presim nj cop her ndrsa shohim se si shiu, i cili
nuk ka ndrmend t pushoj, vazhdon t ul posht gur
q bien fare afr shtpis s ish-minatorit. Nexhi nuk
ndodhet n shtpi, porse n oborr takojm nj "shoqen"
ton. Esht Ezmerina e vogl. Muaj m par e kishim takuar,
kur po i bnte gati drekn vllezrve t saj m t vegjl. Dy

408

409

kastraveca t vgjl dhe pak buk ishte vafti pr at dit.

Ezmerina sot nuk po "gatuan", sht duke luajtur. Nj
kov e mbushur plot me gur, nj sqepar i rnd dhe nj
stiv gursh t mdhenj, kto jan lodrat e Ezmerins,
vajzs s Nexh minatorit. "Sa t forcohet edhe pak, dhe
edhe kjo do t dal n mal me t tjert", thot e ma
duke br me kok nga e bija, q mundohet t thaj
kmbt e prbaltura. N oborrin e Nexhit przihet bashk
edhe guri mineral, edhe guri pr ndrtim, edhe muri i
oborrit, edhe mali q edhe pr pak do t bashkohet me
shtpin. Ktu do gj sht br prej t njejtit gur t
zi, burimit t vetm t jetess.
Ecim pr do koh npr lagjen e varfr. Miqt tan
jan posht, n krkim t ndonj lajmi se far do t
ndodh pr miniern. Lajmi se kan ardhur disa gazetar
sht prhapur me shpejtsi prmes llamarinave t
lagura. Ndrsa bisedojm me njerz, nj makin me targa
t huaja mban frena fort. Nj djal i ri fort i rrevoltuar
na drejtohet me nj pamje krcnuese: "E 'doni ju ktu?
'pun keni ju me Stogun? Un hngra thikn dhe nuk
erdhi kush. Qenkeni kujtuar ju tani!". N fillim na
ngatrron ca kjo historia e thiks, por nuk e kemi t
vshtir q ta kuptojm se djaloshi sht njri prej atyre,
q u'a blejn gurin familjeve t varfra. Gjithsesi
sqarohemi brenda pak minutash dhe madje arrijm t
ndahemi si miq. "Na urdhroni nga shtpia. Ne nuk e
kemi zakon q t'i lem miqt jasht", thot djaloshi
tashm i qetsuar. E falenderojm, po vazhdojm rrugn
m tej. Pr t tjera shtpi jemi nisur.
Marjana ka tet fmij. M i madhi sht 22 vje, m
i vogli gjasht. Deri para pak kohsh ka punuar n
minier. Me burrin sht ndar. Me 17 mij lek arrinte
t mbushte disi barkun e fmijve t saj t shumt. Vetm

njri prej tyre shkon n shkoll. T tjert jan "fmij t

malit q s'bzan". N fillim ajo na pret disi me dyshim.
"Ikni se prej jush e psova. Un dhash nj intervist n
tv dhe fill pas ksaj m hoqn nga puna. Tani as prkrahje
sociale nuk marr. Mos m ngatrroni me kshu gjanash.
Boll i kam hallet e mija", thot duke hezituar mes friks
nga e folura dhe zakonit q e do t'i ftosh miqt brenda.
Porse Keli, m i vogli dhe Zifja, motra e tij, na jan
qepur ndrkoh npr kmb. Jan t vetmit, q kan
mbetur n shtpi. Fmijt m t rritur i jan qepur
tashm malit. Bashk me kureshtart vendas, m s
shumti fqinj t Marjans, e prmbysim dhomn e vetme
ku nuk bie shi t shtpis s varfr. Nj sob gjmon n
kndin e dhoms s vogl. Esht nj nder, q i ka br
nj tregtar vendas. "Ma dha e m tha mi jep lekt kur
t'i kesh", bn me kok Marjana ndrsa afron pran vetes
dy t vegjlit kmbzbathur. Zjarri bubulak sht e vetmja
shenj ngrohtsie n kt dhom, e cila sht errsuar
edhe m shum nga shiu, q prplaset me furi n dritaret
pa perde. Marjana dhe fmijt e saj kan qen vet
dshmitart e ferrit t asaj t diele paradite, kur Lediani
u mbulua nga gurt. "Ishte tmerr, rrmuj, njerz q
qanin, makina gjithandej", kto fjal Marjana i thot
me nj pamje sikur t thot nj gj krejt t natyrshme,
nj gj, t ciln t gjith e dinin se do t ndodhte dhe
do t ndodh srish. Asnj shenj zri t mekur, asnj sy
q mbase mund t lotoj, vetm nj mpirje e plot
prball nj fati tashm t paracaktuar.
"Po sikur t mos e lejojn m punn n Stog?", e pyesim
ne ndrsa bhemi gati t ndahemi. "Largqoft! Ather
morn fund, t gjitha kto shpia q shef ktu rreth e
rrotull", prgjigjet gruaja e alarmuar. Asnj fjal pr
rrezikun, q i kanoset fmijve, asnj fjal pr ortekt e

410

411

boboshtica

gurve, q mund t'i shembin shtpin. Vetm mbijetes.

T njejtn prgjigje na kishte dhn edhe Bajrami, babai
i Ledianit t mbijetuar: "Stogu na duhet, e si do t
jetojm pa t?". N kmbt e prbaltura t "malit q
s'bzan", n mes t nj tufe fmijsh kmbzbathur, e
kuptuam se sa i pakuptimt bhet nganjher ai kufiri m
i rndsishm i mundshm, ai mes jets dhe vdekjes.

N Boboshtic te manat

ftohtin e ktyre anve e ndjejm q n QafThan. Kalimtart e pakt jan strukur nn veshjet
e tyre t trasha dhe mezi ua dallojm portretet e
strukura nn kaput e lesht. N makinn ton bhemi
gati edhe ne ti shtojm ndonj gj m tepr veshjes ton
disi t leht "pe tiranasi". Posht kmbve tona "gjoli" i
Pogradecit sht krejt gri njsoj sikur edhe ai, si njerzit
bhet gati pr ajrin e ftoht, q do t sundoj ca koh mbi
t. Disa pika shiu gjysm t ngrira, na kujtojn nj gj q
nuk e kemi par prej kohsh, dborn. Drut duket se jan
malli q tregtohen m shum ktyre anve. Ngado shohim
njerz, makina, mushka, kuaj q mbartin me nxitim drut,
q do t'i ngrohin n dimr. I kalojm shpejt ato pak
kilometra, q ndajn Pogradecin nga Kora duke u
prshndetur hera-hers me fshatart, t cilt kan nxjerr
n shitje "zahiret" e dimrit: patate, qep e fasule. Kora,
qendra e juglindjes, sht e mbuluar nga nj tis tipik dimror.
Na shtohen edhe ca mornicat kur shohim oxhaqet e shtpive
t vjetra t tymosin si n mes t dimrit, megjithse nuk
sht vese fillimi i nntorit. Po nuk kemi ardhur kt her
pr Korn. Do t vazhdojm edhe pak m tutje. Jemi nisur
pr n Boboshtic. Pas shtat kilometrash, prgjat rrugs
q t on n Dardh, gjendemi n fshat.
Nuk e kemi tvshtir q ta kuptojm se brenda pak

412

413

minutash tashm kemi mbrritur n kmb t kodrs ku

sht vendosur Boboshtica. Nuk kemi takuar njeri, as
nuk kemi par ndonj tabel, kemi ndeshur n t parat
pem t shenjta q ka fshati, n t part mana. Jan pem
t uditshme. Mana t zi ka kudo an e knd Shqipris,
porse kto nuk lartsohen si t tjert. Manat e
Boboshtics u ngjajn m shum ullinjve. Jan shulak
dhe me rrnj t forta, q hera-hers dalin mbi siprfaqe.
Trungjet u ngjasojn shum atyre t ullinjve. Kurora,
nganjher z nj siprfaqe shum t madhe sidomos n
kohn e gjelbrimit. Ndrsa shtisim prmes manave t
boboshticarve, n fillim, na duket vetja sikur po shtisim
n nj ullisht t Petrels apo t Elbasanit. Porse pastaj
si jemi ambientuar ca m tepr, na shkojn syt te gjethet
e rna nga vjeshta, q kndej vjen m hert. "Kto jan
manat e Boboshtics - thot njri pej nesh, q sht nga
kto an - e si mund t'i krahasojm me ullinjt tuaj?"
Ka t drejt kjo lloj peme nuk mund t krahasohet me
asnj tjetr. "Pr neve sht e shenjt", kt fjali do ta
dgjojm m pas shum e shum her me radh. Nga ky
man i zi bhet rakia krejt e veant e Boboshtics. Raki
mani bhet kudo, por ata q marin vesh nga kto pun
thon se cisit e saj jan krejt t veanta nga t tjerat. Nga
manat fshatart nxjerrin edhe nj lloj reeli t rash e sterr
t zi, fort t shijshm q e quajn "arnikova", nga sllavishtja
e vjetr (rnij - i zi).
Pr Boboshticn mani nuk sht thjesht nj pem.
Esht nj lloj shpirti, i cili i mbron ngado q t jen. Kur
vjen koha e vjeljes s manave, askush nuk i godet pemt e
vjetra. Ato i hedhin posht vet me bujari frutat e rralla.
Askush nuk sht rrzuar ndonjher nga ndonj man i
till. Kur ndokujt i lind ndonj man i ri, ather kjo prbn
ngjarje pr t tr fshatin. Ngrihen dhe shkojn t fatlumi

me dhurata dhe urime, njsoj sikur familja e tij t jet

shtuar me ndonj djal. Esht vrtet nj histori e rrall
dashurie kjo mes manave t vjetr dhe boboshticarve.
Koh m par pema e rrall i pat shtn n mendime
botanistt. Isht krejt e veant nga "kushrinjt" e saj,
jo vetm nga pamja e jashtme, por edhe nga jetgjatsia
(shum prej manave t ktushm jan mbi 500 vjear)
dhe mnyra delikate e shumimit. Vran e vran mendjen
dijetart, derisa gjetn nj gj t ngjashme shum
kilometra larg fshatit t qet Boboshtic. "Vllai" i ktij
mani u gjet as m larg e as m afr se sa n Poloni. Kjo u
hapi rrug ca diskutimeve mbi origjinn e banorve t
ktij fshati. Por pr gjuhn dhe historin e tyre, do t
flasim ca m posht, ather kur t takojm miqt tan,
boboshticar t vjetr.
Ndrsa ecim prmes pyllit me mana na zen syt
siluetn e nj kmbanoreje. Esht njra nga tre kishat e
fshatit, Shn Gjoni. Edhe kisha e vjetr sht e rrethuar
nga manat. "Duket sikur jan n t njejtn mosh",
pshprit njri prej nesh me z t ult, sikur t mos doj

414

415

t thyej heshtjen, q zotron ktu. Kisha e Shn Kollit

mendohet t jet ndrtuar n shekullin e XIII-t,
kmbanarja sht shum koh m von, me ndihmat q
sillnin q nga larg djemt emigrant boboshticar. Ecim
do koh prmes rrnojave t kishs s vjetr, manave,
varreve t vjetr e t rinj dhe kmbanores q ka nisur t
epohet ca. Asgj nuk e prish heshtjten n kt vend.
Asnj fshfrim ere, asnj cicrim zogu, asnj e koll e
ndonj kalimtari, vetm heshtje dhe nj atmosfer mistike,
q na mbrthen t trve. N altarin e kishs s rrnuar
disa qirinj jan ende t ngroht, shenj se vendasit nuk e
kan harruar vendin e vjetr t mbrojtur nga manat.
Ca m posht n fush sht nj tjetr kish. Kjo sht
e restauruar nga "Monumentet e Kulturs" dhe dyert e
saj jan t mbyllura. Duket se sht nj kish fort e vjetr.
I sillemi vrdall asaj pr ca koh duke shfletuar ndr
blloqe ndonj histori q lidhet me t. N nj cep e gjejm
nj shnim: "M interesantja n kt kish sht nj der
e murosur. Sipas vendasve nj princ bullgar vuri kuror
aty dhe asokohe zakoni e donte q andej nga dilte princi
me gruan e tij t mos shkelte askush tjetr. Porta e princit u
muros dhe njerzia hapn nj port tjetr. At ku hyhet
edhe sot e ksaj dite". Porta e murosur na shikon indiferente
njsoj sikur t mos doj ta zbuloj sekretin e saj.
Sotir Bambulli sht nj mik i vjetr. 77 vje, e ka
kaluar pjesn m t madhe t jets s tij si msues. "Deri
kur mu fanit n gjum Shn Mria. Ishte viti 1990. Kisha
e Manastirit t Shn Mris lart n kodr - rrfen ai ishte kthyer n stall bagtish. Ather iu kushtova
punve t kishs me shpirt e me zemr. Kam pasur shum
presione n fillim. Po un u prsrisnja vazhdimisht: Kur
linda un nuk ishte Partia. N zemrn time ishte ai, Jezu
Krishti. M von krijuam shoqatn 'Mbajtsit e Kryqit'

e cila bri plot pun t mbara pr kishn".

Bashk me "Tirkn e Bambullovit", sikurse e thrrasin
n fshat, marrim udhn pr te kodra e manastirit. Srish
jemi t mbshtjell nga ajo heshtja e thell. At ndjesin
e t qnit vetm na e shtojn edhe shum shtpi t
braktisura, gjysm t rrnuara. Ndonj qen a ndonj mace
na shikojn me sy kurioz, njsoj sikur t duan t thon:
Po 'jan kta q nuk i njohim? Vetm nga ndonj oxhak
vazhdon t lartsohet fjolla e holl e tymit. Grumbuj
gursh jan mbledhur n skaj t rrugs s vjetr t shtruar
me kalldrm. Boboshtica ka qen nga t part fshatra
me kanalizime. Emigracioni n kto an sht nj tradit
fort e zhvilluar dhe djemt e fshatit drgonin her pas
here para nga kursimet e tyre pr pun publike. "Ja,
ktu ka qen shtpia e Viktor Eftimiut", bn me dor Tirka
nga nj grumbull gursh sapo kemi kaluar nj ur po aq t
vjetr sa edhe kalldrmi. Vite m par Eftimiu pat ardhur
n shtpin e tij t vjetr. Asokohe ajo nuk qe tamam nj
grumbull i pakuptimt gursh. Vazhdojm t ecim ndrsa
msuesi i vjetr vazhdon t na rrfej histori me fanitje
shnjtorsh q i kishin ndodhur atij dhe t tjerve q nga
Boboshtica e deri n Gjirokastr.
Pr pak koh kemi mbrritur n kodrn e manastirit.
Nj kishz e vjetr, e gurt sht krejt n maj t kodrs
dhe prbri saj nj kmbanore e re dhe nj kryq, edhe m
i ri, prej betoni. "Ktu u zhvillua ceremonia e par fetare
pas 1967-s, Ujt e Bekuar n 6 janar t 1991", vazhdon
Tirka rrfimin e tij. Q nga lartsia e kodrs duket i tr
fshati me shtpit e ulta, t mbuluara nga pemt, manat,
kishat dhe m tej Fusha e Kors e mbuluar nga bryma
e ftoht. Mundohemi ta marrim me mend se far
gjallrie merr ky vend n 15 gusht, ditn e Shn Mris,
dit n t ciln mblidhen banor nga e gjith zona

416

417

prreth. Vetm disa puntor q punojn n strehn e

re t manastirit na e bjn q nga larg me dor.
Nj er e mir molle, zhurma e nj zjarri bubulak q
digjet pa pushim n sob, sixhade t qeshura, t
vendosura gjithandej dhe nj kupk me raki "pe mani".
Kjo sht atmosfera q hasim n shtpin e Elpi Manos,
edhe kjo msuese e vjetr. "Mano na thon tani, po ne
jemi Manov. Kshtu na quanin t vjetrit", thot "tetua".
N shtpin e saj " si pe qmoti" na duket vendi m
ideal pr t folur pr historit. Tirka dhe tetua flasin do
koh n gjuh e tyre, t ciln ne sigurisht, q nuk e
marrim vesh, prvese na duket ca si maqedonisht apo
bullgarisht. "Bijt e mi kjo historia jon sht nj pun
e ngatrruar - nis t flas tetoja - jan br disa studime,
por t tra nuk kan thn ndonj gj t madhe. Neve
vet nuk e dim tamam se far jemi. T part tan dhe
ne, q kemi mbetur gjall n shtpi flisnin nj gjuh, q
ne vete e cilsonim si 'bullgare'. Po kjo gjuha jon, t
ciln ne nuk e kemi t shkrojtur, ka shum ndryshime
hm me bullgarishten e sotme dhe hm me
maqedonishten. U ngjajn atyre, po nuk sht trsisht
njsoj. Kshtu q nga jemi e nga kemi ardhur nuk di
t'ju them ndonj gj t madhe. Di vetm se nga familjet
e vjetra, q flisnin kt gjuh kemi mbetur vetm 38
nga 120 shtpi, q ka fshati. Nga neve kan ikur shum.
Me koh, po se po, po edhe tani n kto koht e fundit.
Kshtu q kemi mbetur un, Tirka e ndonj i moshuar
tjetr. Edhe nj shoqat q deshm t bnim nuk e bm
dot. 'O me neve, o me grekt na than n Maqedoni,
kshtu q kjo pun u ngatrrua edhe m. Gjuha jon po
zhduket. Nuk kemi se 'bjm. Perndia e di".
Zjarri vazhdon t krcas n sobn e tetos ndrsa ka
nisur debati i madh historik. Mos vall ka ndonj shenj

t origjins polake? Ajo historia e manave dhe portretet

tipike bjonde dhe me sy bojqiell dhe trupat e bshm
t bashkbiseduesve tan sikur jan n favor t ksaj teze.
Mos vall kryqtar a kalors t kohs s Sknderbeut,
t tipit t Vrana Kontit, gjetn ktu nj ishull t krishter
ku mund t nisnin nj jet nga e para? Kjo puna e
origjins s vjetr polake sikur nuk gjen shum
mbshtets n an t sobs s tetos. Dhe ather historia
nis e spjegohet ndryshe. N mesin e shekullit t IX-t,
nj nga figurat m t shquara t historis s bullgarve,
Car Borisi, pranoi t pagzohej si i krishter nga priftrinj
t ritit bizantin n Kishn e Gllavenics pran Ballshit
t sotm, n zemr t Mallakastrs. Kshtu, n shekullin
e X-t, bullgart q e pasuan pasardhsin e tij Car
Simeonin n krijimin e Perandoris Bullgare, ku
prfshihej thuajse krejt Jugu i Shqipris s asaj kohe,
ishin t gjith t krishter ortodoks. Vetm n fillim t
shekullit t XI, Vasili, perandori bizantin i njohur me
emrin "Vasil Bullgaroktoni" (Vasil Bullgarovrassi) i
largoi bullgart nga territoret e pushtuara bizantine.
Pikrisht ksaj kohe duhet t'I prkas edhe ajo legjenda
e ports s murosur t kishs nga princi bullgar. E vetmja
pik, q na shtie ende n mendime shts e prse
pikrisht ktu, prse n fshatin e manave, nj popullsie
e vogl bulgare vendosi t qndroj dhe jo t kthehet
andej nga kishte ardhur si shumica e bullgarve t tjer?
Pr ca koh diskutimet mbeten pezull dhe n dhomn e
ult t tetos dgjohen vetm hapat e saj mbi dyshemen
e drunjt dhe krcllitja e zjarrit. Pastaj neve na kujtohet
nj fshat me popullsi sllave q ka mbetur krejt i izoluar
nga pjesa tjetr e njerzve q flasin t njejtn gjuh. Nse
vazhdojm drejt Dardhs dhe prej kndej npr nj udh
t vjetr kmbsorsh, n Senic, Qytez e m tej, dalim

418

419

n Bilisht. Nga Bilishti drejt kufirit me Greqin t shpie

nj rrug jo e asfaltuar dytsore, pikrisht n fund t saj
gjendet nj fshat q flet t njejtn gjuh, ka t njejtat
zakone dhe t njejtin formim fizik me boboshticart.
Ky fshat sht Vrniku. Atje njerz me flok bjond,
shtat t holl e sy bojqielli na kishin thn se mbase
tani ata ishin i vetmi fshat, q kishte shptuar nga
Maqedonia e Egjeut, nga territori q ka mbetur tashm
nn Greqin. "Mos ndoshta edhe ju njsoj si Vrmiku
keni qen zgjatimi m veriperndimor i ksaj Maqedonie
t vjetr?", i pyesim bashkbiseduesit tan. E kuptojm
se muhabeti sht ngatrruar ca si tepr dhe pikrisht
prandaj nuk do t oj asgjkundi, kshtu q t gjith
bashk vendosim q t'ua lem historianve kt pun.
Ne m mir t flasim edhe ca koh pr fshatin.
Pr familjet vjetra q din edhe "bullgare" ata jan
thjesht t ardhurit, por kta t ardhur tashm mund t'i
quash me plot goj banor t vjetr t Boboshtics. Shum
prej tyre jan vendosur n shtpit e vjetra t fshatit
menjher pas lufts, ather kur pak nga pak lindi ideja
pr t'i shndrruar nga oban endacak n fshatar t
urt e t bindur. Ndrsa ne i jemi prveshur me zell
diskutimeve historike grupit i jan shtuar edhe dy vet.
Njri sht nj puntor nga nj fshat e Erseks q ka
dal n kto an me shpresn se mos vall do t gjej
ndonj pun. Ky pasi ka mbaruar sistemimin n qilarin
e tetos ulet krejt i heshtur n skaj t tavolins dhe i
prvishet nj pjate t strmbushur me fasule. Tjetri sht
Ilia Petro, nj vlleh. Vetm pak minuta pas prezantimit
me t do t msojm se sht fqinji m i afrt i teto
Elpit. Ilia ka histori m t reja se tonat pr t rrfyer.
"Familja jon nga zbritur n fillim nga malet e Pindit
n Sarand - na thot duke folur nj shqipe ca t

uditshme pr vesht tan - kur kemi ardhur ktu, n

1946, un kam qen 5 vje e dy muaj. T gjith ne
flisnim nj gjuh, q i thonim 'gogisht". Veten ton e
quanim 'gog'. Tani na kan vene plot emra, jo arumun,
jo vlleh, jo oban e kshtu me rradh, porse ne veten e
quanim thjesht 'gog'. Na vendosn n kto an kndej
dhe filluam t jetonim si t tjert. Un vet kam msuar
fjalt e para n shqip kur kam shkuar n klas t par.
Pastaj si gjith t tjert, me pun e me halle. Po shyqyr
q kemi njri-tjetrin dhe shkojm mir me fqinjt tan".
Vetm dy hapa na ndajn nga shtpia e tetos te ajo e
Ilias. E prshndesim edhe zonjn e Ilias dhe vazhdojm
pr n qendr t fshatit. Deri sa marrim kthesn n
rrugicn e ngurt nuk na ndahet nga syt nj dor q
vazhdon t na prshndes mes avllive t gurta. Esht
prshndetja e teto Elpit. N qendr krkojm ca raki t
vrtet mani. Shum miq na e kan ln porosi. Na duhet
t presim ca. E zonja e shtpis nuk sht n shtpi, dhe
rakija n kt fshat sht monopol i grave. Jo vetm shitja,
por m s shumti, zierja e komplikuar e rakis, sht nj
nga punt, n t cilat, burrave t ktushm nuk u lejohet
t fusin hundt. M n fund, e zonja e shtpis vjen dhe
n bagazhin ton vendoset pak nga ai lngu i famshm
me ngjyr t gjelbr. Marrim rrugn e kthimit. N
errsirn, q ka nisur t pllakos manat e Boboshtics
duken edhe m enigmatik dhe m t mbshtjell me
historin e tyre t pazbrthyer ende.
"Rosicat" sht festa m karakteristike e Boboshtics.
do t mrkur t tret pas Pashkve grat dhe vajzat e
fshatit, t stolisura me kostumet tradicionale shkojn te
njra- tjetra, duke knduar nj kng t vjetr sllave, at
t "rosicave". do shtpi i ka br gati q m par gostit
pr "rosicat", q do trokasin Festa prkon edhe me

420

421

afrimin e stins s ngroht, por nga pikpamja fetare ajo

spjegohet sipas gzimit, q prjetoi Shn Mria kur mori
vesh q djali i saj, Jezu, ishte ringjallur. Tradita e vjetr e
krishter thot se pikrisht t mrkurn e tret pas
Pashkve Shn Mria mblodhi shoqet e saj m t dashura
dhe festoi me to gjat. "Po burrat e fshatit far bnin,
kur ju festonit?", e pyesim teton. "Nuk e kisha vrar
mendjen. Po prse kaq e rndsishme sht?", na sht
prgjigjur tetua e mbar.

422

423

Haberet e Cenit

haberet e cenit

Amanetet e Cenit pr Parlamentin e ri

ishim koh pa e par. N qoshen e vjetr prej qerpii,

mbase e vetmja e mbetur gjall n t gjith lagjen e
vjetr tiranase, nuk na e hasnin syt m si zakonisht
mikun ton t fmijris. Ceni, thjesht, ishte zhdukur. Nuk
sht se nuk ishim kujtuar pr Cenin, vetm se nuk ishim
treguar edhe aq kmbnguls q t msonim se ku e kishte
fshehur kto dit shtatin e tij, q sa m shum q kalojn
motet aq m shum ka nisur t'i ngjaj thesit me kocka t
Gjeneralit Zampa t Kadares. Gjithsesi e dinim se hert
a von do t'ia dgjonim zrin e ngjirur. Kshtu ndodhi
vrtet. Vetm nj dit pasi u hap Parlamenti i ri, ai u
rishfaq. I rrethuar nga fqinjt, t cilve u shpjegon gjrat
e rndsishme t dynjas, t cilat pretendon se i di fare
mir. "T paktn m mir se ju gazetart, po", ka qejf t
prsris sa her q ndokush prej nesh e kundrshton
me t but. Ceni zyrtarisht sht biikletaxhi, por n
fakt sht nj fac totum i vrtet. Merr prsipr q t
bj do zanat, mjafton q n dark t drgoj ndonj
pare m shum. Lumturohet n dit t tilla. "Ai kodoshi,
im bir, ma ha shum Snickersin, i ka ngjar s ms,
dreqi", na thot, ndrsa shtrngon n xhep nj mas t
karamelt, q ka nisur t shkrihet. Ceni sht i zgjuar.
Endrra e tij m e madhe ka qen t shkollohej si djali i
nj zengjini, q dikur e pat shtpin prball. Nuk

426

427

mundi, babai e oi q fmij n pun. Ishin nj tuf

kalamaj. Hobi i tij i vrtet sht t lexuarit e gazetave dhe
emisionet e lajmeve. Ky pra sht Ceni t cilit, sikurse do
ta shihni m posht i morm prsipr nj amanet.
Zri i tij i ngjirur dallon mes mijra t tjerve. "Dola, se
filloi pun Parlamenti. Sa koh ky nuk ishte mledh nuk
ma mate me dal. E kam porosi prej babs. Mos dil
asiher kur koha ka trubllina". Kur Ceni flet n dialekt,
ather sht shenj e padiskutueshme besimi. Ne na
shkoi mendja se me siguri do t krkonte ndonj gj,
ndonj nga ato gjrat e uditshme q vetm ai di t'i sajoj.
Dhe vrtet, ndrsa rrufiste gotn me grapa, nxori si me
turp nj cop letr t shkruar me dor. "A do ma botoni
dhe mu kte - na u drejtua jo edhe aq pa ndrojtje - m'duket
se e kam shkrujt m mir se ju". Cenit nuk i prishet dhe
ndr gazeta t dielave mbetet edhe vend bosh, ku shkrimi
i tij mund t zinte vend pr bukuri. Por, pr dreq, kt
her Ceni e kishte djallosur fare. Ngaq libri i tij i fundit
q ka lexuar sht ipolinoja i famshm i Xhani Rodarit,
i botuar q n 1958, i gjith shkrimi t onte n nj
bot prrallash. Thuajse t gjith kryesort e politiks
ishin krahasuar me personazhet e ipolinos. Dikush,
ndoshta m i madhi, ishte Kavalier Domatja, sipas Cenit,
pastaj vijonin me radh Vishnjushi i mamas, Princ
Limoni, Usta Rrushi, Bizeluqi avokat, profesor Dardha,
Prasi, Kumbar Boronica dhe pastaj limonutha, shum
limonutha servil e t paditur. "Vetm Usta Kungullin
e pastreh nuk e gjeta n Parlament - shton Ceni i
knaqur nga vetja - kta t sotmit qnkan t gjith me
shtpi. Nuk kam se 'i bj do ta l jasht shkrimit".
Ceni bindet kollaj. E kupton sakaq se t tilla gjra nuk
ka nerva njeri t'i lexoj. Premton se do t vij t nesrmen
me nj shkrim tjetr. Ndrsa ne vendosim se do t'ia botojm.

Kt po bjm, po e mbajm fjaln. Ja shkrimi i Cenit, pasi

kemi korrigjuar nj mal me gabime ortografike.
"T dashur deputet,
Un jam Ceni nga Rruga e Kavajs, Tiron. Adres nuk
kam se tani nuk merret m vesh se far u b me tabelat e
rrugve. Mezi ju kam prit q t'ju njoh. Si gjithmon do
t'ju njoh un ju dhe jo ju mua. Po nejse. Un jam nj zanatali
i vjetr, q shoh vetm hallet e mia. Po doni ju q edhe kto
m dalin t lidhura me tuajat. N fillim desha t'ju falnderoj
fort q kt ver e keni kaluar pa pushime, njsoj si un.
Un prej lekve, ju prej hallit, kshtu e kan kto pun.
Un nisa t shkruaj nj kartolin urimi pr ju, po ato
ishin ca si shum, kshtu q nuk kisha vend. Ather po
shkruaj dika m gjat edhe me ndihmn e shokve t
mi gazetar. Ja urimet e mia.
Do Zoti kt her nuk e keni inatin me lulet dhe me
saksiet se n Parlamentin tjetr m hikte gjaku, sa her q
ndonj deputet kalonte afr ndonj luleje t shkret. Ju
duket se i doni m shum lulet, jo si ata t part. Un
mendoj se ata q jan tashm t vjetr n Parlament mos t
lodhen edhe aq shum pr ne. Mjaft kan br. Le q edhe
po t lodhen ne njsoj do jemi. Fukarai e ka fajin vet. Un
ju uroj q grat q keni n mesin tuaj t'i mbani n pllmb
t dors. Le se 'themi ne, jo po kshtu, jo po ashtu, grat
duhen dashur dhe pik. E ka shkruar perndia kt pun.
Komisione parlamentare jo se nuk u patn br n
Parlamentin e kaluar, po ato ishin fare t pakta dhe kur
punonin nuk dgjohej as miza. Un them t'i shtoni ato
komisionet. Televizionet i japin direkt, asnji nuk preket n
fund, ndrsa ne mblidhemi e i shohim, se nuk sht se ka
prdit ndeshje futbolli.
Kur t mbani fjalime, mos jini kaq t qeshur. Djali im i
vogl, thot sa her q sheh ndonj prej jush: Hajde babi se

428

429

doln kto xhaxhat e mir. Aaa, jo kshtu. M t rrept ju

lutem. Do bjm politik apo do zbavisim fmijt.
Pastaj rrugt jasht shtetit Un them t'i shtoni e t'i
shumoni. Si do integrohemi ne t shkrett po nuk u
integruat ju t part. Dhe kini mendjen, sa her t dilni
vetm n hotele t shtrenjta dhe sa m shum n bare e n
pishina. Vetm kshtu mund ta rregullojm disi imazhin e
Shqipris n bot. Nuk kemi prse t flasim vetm n
anglisht. Prse t mos e msojn t huajt shqipen. Nuk
duhet ta ulim kokn. Pak na e kan nxjerr bojn ata t
shtypit t huaj q shkruajn lar e palar?
Pastaj se kush nga ju pat thn se keni harxhuar shum
pr makina t shtrenjta e pr bodigard. E si i dashka ai
zotri makinat e t parve tan, rrangalle si biikleta ime?
Kini mendjen dhe t blini vetm m t fundit. E keni nisur
mir me kto BMW X5. Ka lezet kur i sheh n rrug. Edhe
djemt q i japin ka lezet me i pa, apo nuk shohin gjith
inat lart e posht. Mir e kan. E kujt i duhemi ne
kmbsort e flliqur. Shtojini makinat e luksit sa m shum.
Kshtu edhe neve na rritet respekti edhe juve ymri.
N kta katr vjet q na presin, t cilat uroj t'i kaloni
mbar e m mbar e dy e nga dy, duhet t'i kushtoni m
shum vmendje prgatitjes suaj fizike. far ndodhte
prpara? Grushti q lshohej nuk ishte aq i fort sa t'i thyente
nofulln kundrshtarit. Nga se vinte kjo? Nga mungesat
n strvitje, ja sepse. Tani strvituni fort dhe synoni pikat
delikate t kundrshtarit. Se cilat jan ato nuk mund ta
them se po shkruaj pr gazet, por ju e keni parasysh vet.
Pikat delikate jo domosdoshmrisht jan n fytyr. Ehu
sa ka njeriu si ato. Kshtu q fort, sa m fort dhe m me
grint. Apo t'ua vm emrin Akademia e Shkencave pastaj?
Un do t kisha dashur t'ju uroja edhe m gjat e m
gjer, po e di q kta miqt e mi gazetar do ma sakatojn

pastaj shkrimin. E kan zakon kta. Nuk i durojn fjalt e

t tjerve sikurse ju, megjithat jan djem t mir. Un ju
uroj nj jet t mbar parlamentare. Do t doja t'ju uroja
edhe jet t gjat n Parlament, por nuk jam i bindur nse
kjo sht ajo q doni vrtet edhe ju. Gjithsesi, fardo halli
q t keni mua m keni gati. Do m gjeni gjithnj shum
kollaj. Mjafton t pyesni pr Cenin e Rrugs s Kavajs. Ai
q sheh Parlament duke pir grapa, kshtu thoni ju dhe
vijn e m thrrasin. Dhe shikoni t na nderoni. N dorn
tuaj i kemi t gjitha shpresat. Ne 'patm pr t br e
bm. Votn e hodhm te ato kutit e plastiks.
Me respekt Ceni i Rrugs s Kavajs.

430

431

haberet e cenit

Ceni n krkim t puns s re

dryshe nga dy jav m par, nuk ishim ne ata q

krkonim Cenin, porse Ceni vet, i cili se 'kishte
nj hall dhe na ishte vn pas me nj ngulm t
papar. Halli, q e kish pllakosur, duhej t ishte shum i
madh. Ata q e solln haberin e kishin par n rrug duke
i dhn biiklets si i prishur n fytyr. Ndonj nga shokt
e tij t afrt e kishte par nj nat madje t veshur edhe me
kostumin e martess. far po ndodhte xhanm? At kostum
miku yn kishte ndoca 20 vjet q nuk e vishte. N redaksi
kishte ardhur me dhjetra her, porse nuk na kishte gjetur.
Pun oraresh t ngatrruara pr ne dhe pr at.
E mbyllm edhe ne nj muzg "qepenin". N rrugicn e
tij t vjetr, n shtpin prej qerpii q ia kan zn frymn
pallatet, trokitm me dor t dridhur nga meraku. N fillim
na u prgjigj nj lehje e mekur q vinte nga fundi i oborrit.
Pastaj, pas ports, q mezi mbahet n kmb, u shfaq zonja
e mir e Cenit. "Sa mir bot qi erdht - na tha duke na
futur thuajse me dhun brenda - ai i imi m'duket se ka lujt
men n'pleqni. Edhe kjo pun m'u desht. Mir hallet e
tjera". N bahen e vogl, ku kan nisur t skuqin gjethet
e hurms, dgjohej vetm monologu i gjat i zonjs, q na
lshoi sakaq nj lum t ngatrruar fjalish, nga t cilat m
n fund arritm t msojm dika m tepr sesa
thashethemet e lagjes. Msuam se Ceni q prej disa ditsh

432

433

- "q kur i pat bo at letrn Parlamentit", na sqaroi zonja nuk ishte m i pari. Qepeni i dyqanit kishte dit q nuk
hapej, me djalin nuk merrej m si prpara, shokt kishin
nisur t mrziteshin nga ftohtsia e tij dhe po i largoheshin
nj e nga nj. Kulmi kishte arritur kur pat refuzuar nj dit
edhe nj shishe me grapa t mir, nga ajo italiania. Zonja
na rreshtoi edhe disa zullume t tjera t Cenit, por kto
nuk na u dukn se bnin pjes n ndryshimin e tij t beft.
"Po si osht me at pun", e pyetm zonjn disi harbute.
Na u duk se n rastin e Cenit prgjigjja do t ishte nj
tregues goxha i madh pr t kuptuar shkakun e asaj q
po i ndodhte. "Qyqja una, ar fol, un e ar m'mpysni
ju. Un e di a i ka nodh. Do ket zon nai dashnore. Ju
burrave osht pr t'jua". Si e pam q zonja nisi t
bhej nj ik si tepr direkte, preferuam t kthehemi
n rrugic, andej nga ku mund t shihnim m n fund
figurn misterioze t Cenit.
M n fund e gjetm, jo n lokalin e tij t preferuar, as
n bilardo, as n salln e basteve, porse n internet-kafe.
udit nisn t shtohen. Ceni n internet-kafe po se po,
porse Ceni vrtet e kishte veshur at kostumin e vjetr t
dasms dhe n dor shtrngonte nj dosje jo dhe aq t holl.
"Ho, e prut kaptinn", na u drejtua sikur ta kishim ne
fajin, q ai nuk kishte arritur t na gjente gjith kto
dit. "Vet e ke fajin - i tham si me ndrojtje - po t'kishe
marr ndonj celular do t ishim marr vesh". "Prisni
edhe i ik dhe do e shifni Cenin, jo celular, po ene".
Prgjigjja mbeti n mes, sepse n TV filluan lajmet dhe
Ceni e ktheu kokn instinktivisht nga ekrani. Spikeri po
rrfente me fytyr t trishtuar se si djali i nj fisi
bajraktarsh kishte qlluar me pistolet mbi kryetarin e
Bashkis s Lezhs. "Qyqja, qyqja, hala me bajraktar
kto mr jahu. Kshtu bohet se nuk ka hala shtet, pranej".

Nuk kishim se 'bnim. Ceni duhet ln t shoh lajmet.

E vetmja gj pa t ciln nuk rri dot.
M n fund e prishm heshtjen. "Ceno si e ke hallin,
mos ke zon nai dashnore?". Ceni n fillim na pa me inat,
po m pas nisi t qesh me hare, njsoj si nj fmij i vogl.
"Paskeni qen ju keq e jo un, jo mr una ju kom thirr se
du me m'nimu pr nji hall t'vogl. Po t doni ju e zgjidhni
mu ktu". Halli i Cenit pr ne ishte vrtet i vogl. Ishte i
vogl sepse nuk mund ta zgjidhnim, ja prse. Cenit na i qe
mbushur mendja keq se tani q po ndrroheshin njerzit
n administrat mund t kapte edhe ai ndonj gj t vogl.
"Nnprefekt" i ishte dukur detyr modeste, pikrisht si ai
vet. "Un nuk po them prefekt, po nnprefekt. Ju i njifni
t gjith ato nolt. Kt pun do ma maroni se s'bo". Ishte e
kot t'i sqaroje Cenit se kto pun nuk bhen kshtu, se ne
jemi pikrisht ata, q edhe sikur t ndodhte, duhej ta
denonconim kt pun, se tani n administrat jan shtuar
krkesat pr njerz t prgatitur, se aftsia e tham e 'nuk
tham. Ceni, nga fundi i fjalimit ton t gjat, nisi t tund
kokn. "Po un kom qa nga gzimi kur u rrxu monumenti
i Enverit, si qeka kjo pun?". U pa 'u pa, e gjith biseda
duhej kaluar me humor. Nuk kishte rrug tjetr q t mos
e humbitnim pr disa koh mikun ton t mir. Kshtu q
e gjith biseda q vazhdoi bukur gjat u rrotullua rreth
fjals "nn". Kshtu kamerieri befas u cilsua nnkamerier,
gotat nuk ishin gj tjetr vese nngota, ne ishim thjesht
disa nnmiq t paaft pr asgj dhe q nuk nnkuptonim
se ishte tamam nnkoha pr t nnkapur ndonj nngj.
"Vetm kur t porositni, flisni tamam - na tha Ceni i
merakosur - do ma nnhutoni unin fare". Ndrsa ne
vazhdonim variacionin mbi temn "nn", Ceni e hapi dhe
nj her dosjen e tij dhe e rrotulloi mbar e prap. "Po noi
gjo tjetr nuk kapim dot a si?''. Kur i tham se do t ishte

434

435

m mir t mundohej t merrej me biznesin e tij t vogl,

pam q dosja fluturoi sakaq n koshin e plehrave. Nj ndrr
dhe dhjetra shkresa, emra, numra telefonash dhe certifikata
prfunduan mes nj grumbulli kanoesh t lyrosura. Ceni
mori rrugn ngadal pr nga dera. "Po shkoi i her anej nga
nnshpia - na tha duke e vazhduar shakan - vetm se mos
nigjoj se a ka kap kt pun nonji si puna ime. Se mu m'del
llafi". Nuk kishim se si t'i premtonim Cenit nj gj q nuk
e kishim n dor. Askush nuk mund ta thot, mbase frika e
tij ishte e drejt, mbase jo. Mbase ka ardhur vrtet koha q
tipat si Ceni, ndonse t mir, t kthehen n folklor. Do
presim e do shohim. "Dukuni mo shpesh, noshta kom noi
ide q mund t'ju hyj n pun", tha Ceni dhe u zhduk n
mugtirn e nats vjeshtore. I premtuam se do t ishte
gjithnj miku yn, edhe ather kur t shihte "nnndrra",
si kjo q na merakosi t trve.

436

haberet e cenit

Ceni shkon n Veri

as ndrrs pr t'u br nnprefekt, Ceni u zhduk

srish pr nja nj jav. Duke qen t zn me
pun, si n t gjitha ditt e vjeshts, nuk e vum
re edhe aq mungesn e zrit t tij t ngjirur n kafenen
e zakonshme t lagjes. "Do jet mbyllur pr t br
pushim pas asaj ndrre absurde", kshtu menduam n
fillim t javs. Po ja se kur nj pasdite t lagur nga rrket
e shiut ai u shfaq tr balt e i lodhur, njsoj sikur t
kthehej nga zboret e kohs s Enverit. "Mir se ju gjej
una, mir se ju gjej, ju kam pru habere sa pr nj jav
pun", prshndeti dhe zuri qoshen e tij t zakonshme,
atje ku mund t kontrollonte jo vetm lokalin, por edhe
kalimtart q nxitonin nn adrat e tyre t qullura. Eshte
e diel dhe zakonisht muhabeti i par i Cenit n kt
dit sht futbolli. Flet pr t me t njjtin pasion, me
t cilin diskuton edhe pr shtetin e politikn. Ndokush
prej nesh, q mrzitet m shpejt, nuk ia zgjat dhe ia
pret shkurt: "Ku i ke pra ato haberet q do t na sillje".
Dhe ather Ceni i hyn nj rrfimi t gjat.
Meqense aventura e tij pr t'u br nnprefekt kishte
vazhduar nja dy jav t mira, Ceni nuk kishte punuar n
dyqanin e tij. Xhepat e shkret ishin zbrazur shpejt nga
kursimet e pakta dhe zonja kishte nisur t'ia hidhte syt
gjithnj e m rrall, ndrsa djali e shihte vetm nga duart.
437

"Kshtu vendosa t punoj nja i jav fort - na rrfen vet

Ceni - nji shoku im i afrt, kom bo ushtrin me te, ka nji
firm ndrtimi n Shkodr. Me q mu m'jepet dore
shkova t punoj ca dit me te". Ceni kur tregon historit
e veta, flet vetm n dialekt. Kshtu q historin
shkodrane t Cenit, po ua tregojm ne vet, nga ato 'ka
patm mundsi t mbajm mend nga mali me hollsi
me t cilat na bombardoi Ceni. E para gj q i kishte
br prshtypje mikut ton, ishte grija q e kish mbuluar
qytetin. "Nuk e kishte fajin vetm shiu - kmbngulte
Ceni - se 'ishte nji gjo q e shifshe te njerzit". Pastaj
Cenit i kishin br prshtypje lokalet e strmbushura
me meshkuj. Sipas tij, zhurma e gjeneratorve,
muhabetet me politik dhe tymi i duhanit ishin tre
zotrit e vrtet t Shkodrs. Dhe pastaj nj munges
humori, q atij i ishte dukur fare pa vend n kryeqytetin
e humorit. "Noshta kom nryshu un, po m'duket se
shkodrant i ka zon i hall i madh. Noshta, noshta duhet
t kem nryshu un", thot Ceni dhe zhytet n mendime,
para se t rrfej nj histori tjetr. Ceni na paska pasur
nj probatin shkodran. Ishin njohur rastsisht para 30
vjetsh n nj dasm n Durrs, porse ishin br miq aq
t ngusht sa q kishin pir edhe gjak me njri-tjetrin.
Nj nat prej netsh, Ceni kishte shkuar t'i bnte nj
vizit probatinit. Hallet e viteve t fundit i kishin ndar
dhe dy probatint nuk ishin par q prej shum kohsh.
"Un e vuna re se si m'shifshin t tjert kur prmensha
emrin e tij, po thash kush e di se si kjo pun", na
shpjegon Ceni. Si prfundim, at nat kur shiu kishte
pushuar ca, dhe n Shkodr tek-tuk shndriste ndonj
llamb elektrike, Ceni kishte marr rrugn e Rusit t
Madh, andej ku e kishte shtpin vllami. N krye t
rrugics, Cenit i kishin zn rrugn dy djem t rinj. "Un

desha me i prshnet vet - thot Ceni - po ato m'doln

me i her prpara, kush je, te kush do shkosh, si e ke
hallin, a ke pasaport, r bojsha n'Shkodr, kur kisha
ardh, kur e njifsha vllamin. Polici e shku policis me i
llaf ". Ceni vetm m von e kishte marr vesh se vllami
i tij kishte disa vjet i ngujuar. Nj vrasje, q nj nip i tij
kishte kryer para do kohe, e kishte ngatrruar t gjitha
fisin. Vrasjet kishin vazhduar n t dy kraht dhe tani
Ceni kishte prball nj plak t rrudhur, q priste t'i
vinte vdekja, vetm sepse rregullat e Kanunit e kishin
dnuar me vdekje, duke qen fare i pafajshm. "Ishte bo
i bardh si bora dhe llafet i kishin maru", tregon Ceni.
Ne e kuptuam sakaq se ajo ngjyra gri i ishte bashkngjitur
Shkodrs q pa Ceni edhe nga kto muhabete q atij i
dukeshin sikur vinin nga koh t largta. Cenit i duhet
t shkoj n shtpi. Ne e kuptojm. Ka nj jav pa vajtur
dhe i duhet t dorzoj te zonja parat q fitoi n Shkodr.
Pikrisht prandaj duket n form, megjithse i lodhur
nga puna e rnd n ndrtim. Porse si gjithnj e ka nj
krkes, nj nga ato t lehtat ksaj radhe. "I kom hudh
dy radh pr punn e Kanunit dhe Veriut, shife se mos
ma botoni. Jo pr gjo, po qeveria e sotme ka thon q do
e nigjoj llafin e miletit. Un a jom milet, apo r
jom. Un e kom shkrujt pr ato qi e kon n'dor kt
pun. Kush e di, dro e lexo nonjoni". Me Cenin nuk
ka llafe. Na e rrasi artikullin e zhubrosur n xhep
dhe iku me nj ok shpres se shkrimin do ta lexonte
me shokt n kafe, ditn e hn. Ne nuk ishim edhe
aq optimist, por megjithat Ja shkrimi i Cenit, i
korrektuar fort sigurisht.
"I (T) nderuar pushtetar(),
E di q keni shum pun dhe mbase mund t bezdiseni
disi nga kto mendimet e mia. Por un po i hedh ca

438

439

shkronja n letr, sepse jam i bindur q nuk jan vetm

mendimet e mia personale. Kush e di, mbase gjeni nj
pesminutsh koh dhe i hidhni nj sy. Se kush ka pas
thn: Nuk ka gj q t mos hyj n pun. M duket se
im at vet. Lejohen edhe shakat apo jo? Un, Ceni i
Rrugs s Kavajs, sapo jam kthyer nga Shkodra, nj qytet
q shum vjet prpara m dukej i magjishm. Aq shum
e dua at qytet, saq kur jam atje harroj edhe rrugicat e
mia me mure prej qerpii.
Shkova mbas shum vitesh me nj ok qejf dhe u
ktheva duke marr me vete n Tiran nj trishtim t
madh. Shkodra ishte mbuluar nga hallet dhe kur Shkodra
sht kshtu, imagjinoni pak po mundt pjesn tjetr t
Veriut. Njerz t varfr q vrasin njri-tjetrin. Nj
munges totale e shtetit. Polict e shkret mundohen ta
bjn detyrn e tyre, porse u del kudo prpara Kanuni i
famshm i Leks. Po t'i vsh prangat ndonjrit je n gjak
me t. Njsoj sikur thoshin ligjet e Mesjets.
Kur isha n Shkodr dgjova bashk me shkodran
nj deklarat t nj shkodraneje, t ministres s
Integrimit, Troshani. Pr nj vit, sipas saj, do hyjm e
do dalim lirshm n Evrop, pa pasur nevoj t rrim n
radh t strgjata pr viza. N Shkodr e besuan se e
kan t tyren, porse mua m rrinte mendja n nj gj
tjetr: Si do integrohemi vall, kur ne nuk jemi integruar
mes vedit, sikurse do t thoshin n Shkodr? A mund t
quhemi ne nj shtet evropian i mirfillt sa koh q shteti
nuk e ka nn kontroll nj pjes t madhe t territorit? A
mund t quhet polic evropian ai q ende i druhet nj
unaku, vetm se sht prej familje bajraktarsh? Mua
m duket se ktyre pyetjeve nuk i vjen edhe aq era Evrop.
Shum mir bni q i luftoni hajdutt e veshur me
pushtet. Me siguri nj ideje kaq t mbar edhe

Perndia do t'ia bj mbar. Porse, mos harroni se n

emr t nj monumenti juridik - mua kshtu ma kan
thn - si Kanuni i Leks po vriten ende njerz rrugve
e fshatrave t Veriut. Dhe kjo ushtri e t vrarve dhe e
t ngujuarve nuk sht e vogl. Shikojini pak statistikat
q keni ndr sirtar.
Kur isha djal i ri, kisha qejf ta pija kafen andej nga
Akademia e Shkencave. Nuk kisha pasur mundsi t
shkollohesha dhe prandaj ajo kafe e thjesht ikoreje m
dukej si shkoll m vete. Nga bisedat me historian
msova se kishte pasur dy rrug n garn e shtetit pr ta
kthyer Kanunin srish ndr libra. E para ishte eksperienca
e Mbretit Zog i. Ai i njihte mir ato an e ato mentalitete.
Zogu kombinoi pajtimin e krerve me shtetin e ri, duke
u dhn privilegje t ndryshme, por edhe duke u treguar
krbain sa her q themelet e shtetit t brisht
tronditeshin sadopak. Pastaj erdhi Enveri dhe divizionet
e tij kaluan n Veri. N fillim, pushkatimet masive dhe
m pas armatimi e bn Kanunin nj gj t largt sa
vet Lek Dukagjini. T dyja metodat ishin t dhunshme.
Askujt nuk mund t'i shkoj mendja se sot hallet e Veriut
mund t zgjidhen me ekspedita ndshkimore, megjithse
kjo sht thn ndonjher edhe n vitet e demokracis.
Tani, un e di se ju i dini m mir kto pun se un.
Porse do njeri ka nevoj q ta kujtoj ndonjri. Mua ka
do koh q m rrotullohet ndr krye nj pyetje tjetr:
Prse kanunet n pjes t tjera t vendit u zhdukn pa
nam e pa nishan? far ndodhi q m n Jug, ligjet
mesjetare t zvendsoheshin nga ligjet e shtetit? Me
siguri do jet forcuar n radh t par shteti andej pari,
kjo nuk ka pik dyshimi. Porse mua m duket se ktu ka
ndikuar edhe progresi intelektual, shkollat, t qenit
bashk dhe jo t izoluar ndr fshatra me tre-katr kulla

440

441

me frngji, emigracioni dhe marrja e prvojs s t tjerve.

Nj histori q Veriu nuk e ka kaluar, pr fatin e tij t
keq. N kt bot t re q jetojm a mund ta zgjidhni ju
kt pun meq e keni marr prsipr? Shnojeni t paktn
n listn e detyrave t ngutshme.
Mua m ka rn n sy edhe nj gj tjetr. T gjitha
vrasjet qofshin kto edhe m banalet i mvishen Kanunit
t Leks, njsoj sikur t ishte nj kostum burgu nga ato
me viza e me numra. Kur pija kafen me ata shkenctart
e Akademis, m patn thn se pr kohn, Kanuni ishte
nj monument madhshtor i drejtsis, nj monument
q i lejoi paraardhsve tan kreshnik q ta mbanin gjall
t qenit shqiptar. Nj monument q respektonte njeriun,
familjen, drejtsin, pronn, fen, mendimin ndryshe.
Nj monument q n thelbin e tij kishte pr baz fisin,
porse nj fis ku merreshin vendime kolegjiale,
demokratike. Kanuni nuk pat lindur pr t justifikuar
gjakmarrjen, por pr ta frenuar at n maksimum. Nuk
sht nj vepr q t mson se si t vrassh, por pikrisht
t kundrtn. Nuk sht i lufts, porse i paqes. Tani kemi
fmij t vrar n dern e shkolls a t shtpis dhe
justifikime q e njollosin nderin q Kanuni na ka br t
gjithve. Un e kam me merak: A do t vazhdoni ta
toleroni kt pun? Ju me siguri nuk do t niseni nga
kanuni, porse nga gjendja alarmante q sundon n ato
shkrepa. Ju me siguri do t oni m shum shkolla, drit
e pun andej nga njerzit e ngujuar ndriohen n drit
t kandilit duke ngrn ende buk misri, q e marrin
veresie. Jam i bindur q ju do ta kryeni kt pun.
Prndryshe do ta ket t vshtir edhe ministresha
shkodrane e Integrimit. Pyetja e par q do t'i bhet
nga Evropa do t jet: Mir me ne, po mes tuaj a jeni
integruar? Dhe kjo sht pyetje me shum zarar.

E di q ua rrokanisa kokn dhe e zgjata pak si shum.

Pr ta thjeshtuar muhabetin, po nisem nga nj film q
pat br buj para disa kohsh. Ai quhet "Samuraji i
fundit". Me pak fjal, subjekti i ktij filmi sht
marrdhnia q krijoi shteti i ri japonez me kastn e
feudalve t fundit ushtarak. Samurajt japonez se 't
kujtojn deri-diku bajraktart tan t Veriut. Filmi
mbaron me nj fund t lavdishm t samurajit t fundit
dhe me fitoren e shtetit modern japonez. Nj fund i
dhimbshm, porse logjik. Filmi bazohet mbi nj histori
t jetuar. Japonezt pas ksaj periudhe ditn t bashkojn
n nj t vetme t mirat morale, nderin, atdhedashurin,
ndihmn pr tjetrin, respektin pr shenjtrin e familjes,
pr pronn dhe t tjera vlera t samurajve, me forcn e
ligjit, me shembuj q vinin nga kontinente t tjera. Me
shum sforcime e sakrifica, por vetm kshtu, ia doln
mban t jen ata q jan. Un nuk dua aspak q t m
bni japonez. Larg qoft, nuk kam prirje pr gjuht e
huaja dhe jam i vjetr pr t ndryshuar kaq fort. Ndjehem
ende mir kshtu si jam n shtpin time gjysm t
rrnuar. Porse, sikur t hapnit edhe ju rrugn pr t
njjtn gj. Vlerat e mira t Kanunit s bashku me forcn
e shtetit, q ju prfaqsoni, a nuk sht kjo nj fije shprese
pr fmijt e ngujuar t Veriut?
Duke shpresuar t mos ju kem bezdisur, po ndahem
me nj barr respekt,
Ceni i Rrugs s Kavajs".

442

443

Pasi e redaktuam shkrimin e Cenit bm edhe nj

telefonat t fundit me t. Na kishte br prshtypje se
sa i dhembshur ishte br pr fate e histori, q jan shum
larg jets s tij private. "Nuk jam aq i mir sa m kujtoni
ju - na u prgjigj me sinqeritet - sigurisht m vjen keq

haberet e cenit

pr t gjitha ato q ndodhin andej, porse m fort m

shqetson nj shtet, q nuk i hedh dot hapat n t gjith
vendin. Nuk mund t ket nj shtet t fort ktu dhe t
dobt gjetiu. Prndryshe sht njsoj i dobt kudo".
Nganjher Ceni t shtie vrtet n mendime.

Ceni, agjrimi dhe Edi Rama

ashm ndokush e njeh Cenin nga faqet e

"Panorams". Esht ai q jep mend pr t gjith
e pr gjithka, porse nga nj her qllon n shenj.
Disa prej nesh kan menduar q ta bjn edhe antar t
ndonjrs prej shoqatave t gazetarve. Ai ka nisur t
shkruaj m shum se vet ndonj kryetar i tyre.
Megjithat do presim e do shohim. Ceni, q kur se iu
botuan disa shkrime n gazet, kishte nisur t mbahej me
t madh, njsoj sikur t ishte ndonj nga ata analistt q i
shpjegojn gjrat aq thjesht e aq mbl. Aq larg shkoi n
t qndruarit e tij pompoz, sa q bleu te "gabi" edhe nj
xhaket nga ato me shum xhepa dhe e mbushi me stilolapsa
e blloqe, saq me to mund t punonte nja nj vit rresht.
Koht tona jan t vshtira dhe askush nuk ka nge t duroj
p..t e tjetrit, qofshin kto edhe t Cenit. Kshtu q, vetm
n pak dit, ai u armiqsua me shumicn e njerzve, me t
cilt vetm nj jav m par ndante muhabetet pasionante
pr politikn, shtetin, kulturn, sportin, fen dhe t tjerat.
Ceni pra, kishte nisur t bhej i bezdisur me fjalimet e
rnda dhe me qndrimin, q nuk i shkonte aspak tipit q
kishim njohur prej kohsh. Nisi t mrzitej dhe t
nervozohej. Doli srish n sken fjalia q e kishte msuar
prej dikujt: "Ktu nuk t kupto njeri, mr jahu". Filloi t
sillej vrdall si nj njeri q nuk e di m se far sht dhe

444

445

nuk po dinte nga t'ia mbante. Ne, q ja njohim shpirtin e

zemrn, u munduam t ngushllonim. I tham e i
strtham se kjo jet jarane kshtu e paska pasur, me ulje e
me ngritje pa fund, derisa shpirti t t gjej qetsi atje ku e
ka vendin. Na dgjoi e na dgjoi gjat. Nga syt e tij t
zgjuar se shklqeu nj xix ironie edhe pastaj tundi kokn:
"Ohuuu, ju te muhabetet erotike e paskeni pas menien". I
shpjeguam se nuk e kishim fjaln tek ato ulje e ngritjet q
mendonte ai, porse ishte e kot
Dit m pas, morm vesh se Ceni ishte larguar pr disa dit
nga Tirana. Disa kushrinj t tij t largt jetojn n Fikas, diku
mes Farks e Mulletit, n juglindje t Tirans. Ai shkon n
fshat sa her q "do me ra rahat me veten". Nuk e ka aspak keq
n kt koh zhurmash e rrmujash. Zonja e tij na tha se me
kt rast e ka edhe m t leht agjrimin e Ramazanit, sepse
andej nuk ka klube e lokale q ia prishin mendjen. "Mo mir
qi hiku - na tha zonja aspak e shqetsuar pr fatin e burrit - n
agjinim bohet edhe mo zevzek, se 'e ka bo nona e baba".
Kshtu, me kt rast, iu falm edhe ne Allahut, q e lidhi
Cenin me agjrim dhe pr pak koh. T paktn pr disa
dit mund t punonim pa pasur merakun e atij q do jav
ka nisur t na vr n siklet, duke kmbngulur q t'ia
botojm prsiatjet e veta njsoj sikur t tjert t ishin t
detyruar t'i lexonin do t hn.
Kishim gabuar. Shpresa jon nuk vazhdoi gjat. "Ju krkon
nj burr me qeleshe", na tha dikush me nxitim. Me qeleshe
njohim plot an e mban vendit dhe kshtu vrapuam n der
pr t par se kush ishte. Dreq o pun, ishte ai vet, Ceni, me
nj qeleshe n kok dhe i zbeht si nj cop shkums nga
agjrimi. "Nuk kisha or' t'bojsha. Edhe n Fikas kishte drita,
kshtu qi i pash lajmet. M erdhi keq pr Edin, Edi Ramn,
se e kom pas njoft. Kur ishte i vogl si puna juj, kalojte ka
rrugica jon e flitshim pr sportin. Du me ia nis nji letr.

Nuk m'duket se ndjehet n form te ato mledhjet e gjata te

socialistt". Ceni, si zakonisht, e tepron me krkesat e tij, q
nganjher duken absurde. Aq m tepr q kt her bhej
fjal pr vet kryetarin e Bashkis. Prse n gazet, e jo me
post xhanm? "Do e botoni apo jo, se nuk kom takat me fol
gjat, jom me agjinim", na kundrshtoi prer, duke rregulluar
qeleshen q kishte nisur t djersitej ca. I tham se do t'ia
botojm, porse me kryetarin le t merrej vet pastaj. "E di vet
at pun", tha dhe u nis pr n vendin e tij t agjrimit. Atje
ku mundohej t pastronte shpirtin nga mendimet e mbrapshta.
Letra sht shkruar n mnyr jo aq zyrtare sa ato t parat e tij.
Me siguri t dy jan njohur q shum koh prpara.

446

447

"I nderuar Kryetar i Bashkis Tiron,

Do kisha pasur shum dshir q kt letr ta nisja me
fjalt "I dashur Edi", porse kam shum frik se nuk do m
mbani mend. Sa shum njerz e figura ju kan kaluar para
syve n gjith kto vite t lodhshme. Kt e kuptoj fare mir.
Pr t'iu ndihmuar po ju them se un jam Ceni, me banim n
Rrugn e Kavajs. Kur un e ju ishim t rinj, kemi ndenjur ca
koh bashk me shok t prbashkt, duke folur gjer e gjat.
A e mban mend kur shihnim "dyshin e sllavit" t premteve n
mesnat? Eh, far kemi hequr me ato kanoe e antena. Ather
ndrronim q t kishim nj Shqipri si gjith dynjaja. Ishim
optimist, ndonse t lodhur, se do t vinte nj dit, kur t
gzonin t gjith dhe kur hareja e prbashkt, e mbar do ta
prfshinte kt vend t lodhur nga zhgnjimet q i kan br
dhurat n do koh ja t ligjt, ja t paditurit.
Ma bni hallall, un vet jam i djatht. Porse n zgjedhjet e
fundit bashkiake, votova pr ju. Un ju njoh q t ri dhe ua di
mir energjin, inatin n pun dhe sfidn q ju i bni sfids s
t tjerve. Ju respektoj pa fund prdorimin e shprehjes s vjetr
"ignorantia non est argumentum". Nuk kaluan pak muaj dhe

un, sikurse edhe shum shok t mi, nuk u zhgnjyem nga

zgjedhja jon. Tirana nisi t gjallrohej, rrugt nisn t
shtroheshin. Nisi t vinte m n fund era kryeqytet, me nj
fjal. Aq shum sukses pati kjo pun, saq edhe socialistt nisn
t'ju marrin si shembull sa her q u duheshit pr propagand.
Nuk e kishin menduar keq. Pak nga pak, ju u bt figura n
mos m e suksesshme, t paktn m e prekshme e atyre q ata
i konsideronin si m modernt.
Kam disa koh q kam marr vesh se keni hyr n gar pr
t qen kryetari i socialistve. Nuk sht ide e keqe. Nj njeri
si ju do t'i tundte mir disa struktura t ndryshkura andej,
dhe kjo do t'i bnte mir t gjith vendit. Porse un, kaher
kam shtruar pyetjen: A e dini mir se n ciln parti militoni?
A e dini se nj vot e juaja sht baras me nj socialist tjetr q
sht n at parti vetm e vetm pr t ruajtur privilegjet q i
burojn q nga koha e Enverit? A ju kujtohet se far prvoje
makinacionesh e kulisash t papara ka n at parti, ku ende
glojn kasketat e vjetra dhe t reja? A e dini se n at parti
kan vler t pakundrshtueshme ende krahinarizmi,
nepotizmi dhe, far sht m e keqja, interesi makut personal?
Pyetjet e mia, i zn sikurse jeni me pun t shumta, mund
t'ju tingllojn naive. Kjo ka shum gjas. Porse kshtu
mendojn edhe plot e plot qytetar t Tirans, njsoj si un.
Juve, me siguri, iu kujtohen debatet e pafund mes shoksh n
momentin e par q ju vendost t angazhoheshit politikisht.
Ju kujtohen kundrshtit e shokve tuaj, Lubonja e Klosi, por
edhe t disa t tjerve, t cilt te ju e te t tjer kishin
mbshtetur shpresn pr nj Shqipri t menduar ndryshe.
Ather shokt tuaj iu patn thn pak a shum: Mos u
ngatrro n nj loj q mbase nuk t prket. Nuk ishte inat,
porse nj merak pr shokun, me t cilin kishin ndar pak a
shum t njjtat fate e mendime. Sido q t jet zgjedhja,
sht personale dhe ajo, duke prfshir edhe rastin tuaj, duhet

respektuar. N gjith kto vite, un, si Cen, kam ndjer se

keni pasur m pran jush pikrisht ata shok, t cilt, edhe
nse t qortonin, kishin merakun tuaj, sesa kolegt partiak
me t cilt ke milituar tashm prej disa vitesh. Gjith kto
dit, i mbyllur n agjrimin tim n nj fshat t Tirans, kam
ndjer edhe un po at merak q ata kan shprehur prej kohsh.
Ju jeni ndjer i vetm. do bim ka nevoj pr mikroklimn e
saj kur t rritet. E me q ju jeni i gjat, un po ju kujtoj me
dashamirsi botanike se n Shqipri eukalipti nuk bhet aq
gjigant sa n Australi. Ka nevoj pr ca gjra t tjera, t cilat
fara nuk i gjen dot vetm. M e para nga t gjitha sht klima.
Un jam thuajse askush, porse ndjej trishtim t thell kur
mendoj vetmin tuaj dhe inat t pafund kur mendoj mungesn
e mirnjohjes pr gjithka keni br n kto vite. N ort e
gjata t agjrimit, mendoj se mbase i hyt pak si shpejt nj
beteje ku ishit i pabarabart. Preferuat t luftonit vetm e pa
shok, ishit ndryshe pr nga formimi, origjina, profesioni, rrethi
shoqror, aspiratat, prvoja, dshirat dhe preferencat personale.
Disa jav m par, patt thn: "Un nuk nxitoj, porse vrapoj".
M falni pr guximin, porse mbase keni harruar se Partia
Socialiste nuk sht Bashkia e Tirans, e as Tirana vet, ku
gjrat i keni ju kryesisht n dor. PS sht nj Shqipri n
miniatur, me t mirat, porse shum her m tepr me gjrat
e kqija, q ne i zinim n goj duke par bashkrisht e me
shok t tjer "dyshin e sllavit".
M kujtohet nj nat kur shihnim kampionatin botror.
Ather nj miku yn sa pat dal nga burgu. M t flakt se
ai n ndarjen t majt e t djatht ishim ne vet. I burgosuri
dgjoi gjat e m pas na tha: "Nuk ndahet njerzia kshtu
n t majt e n t djatht, porse n t mir e n t kqij.
N njerz q shohin larg e n t tjer q shohin vetm cepin
e fundit t fustanit t gruas s tyre". N ather ishim t
rinj, porse sa m shum kalojn motet, aq m shum m

448

449

kujtohet kjo batut e thn si npr dhmb. E prkthyer

n kso kohsh t egra mbase un, Ceni, mund ta thosha
kshtu: Dy jan palt q i bjn keq ktij vendi. T part,
injorantt lakmitar t veshur me pushtet a me vot t
rndsishme dhe, t dytt, ata q ne dikur i quanim "djemt
e mamit", pra ata q e kishin gjetur do gj gati n kt
dynja dhe q pikrisht prandaj mendojn se u takon t
jen t part e universit. Shoh me nj barr trishtim se jeni
i rrethuar nga t dyja palt s bashku. N kt betej,
mundohuni t gjeni miq e shok, prndryshe
I pari i kolegve tan gazetar, Faik Konica, shum
shkrime i pat mbyllur kshtu: "Aq pr sot, se kam frik
mos t zr gjumi". Un e di se ju flini pak, andaj do m
lejoni tani n fund t'ju parashtroj edhe dy krkesa fare t
thjeshta. Nuk kan lidhje me pun bashkie, mos u bni
merak. Sikur t dija edhe iden tuaj pr kto marrit q
thash m sipr, do isha shum i nderuar dhe do t'u shisja
mend shokve n kafenen e lagjes me prgjigjen tuaj. Ktu
n gazet e din ku jam. Dy gisht radh do t m mjaftonin.
Edhe nj merak tjetr: nj kolegu e shoku juaj, piktor e
profesor n Akademin e Arteve, m ka br nj portret atje
n fshat. Sikur t kisha edhe nj skic prej jush? Do ishte
njsoj sikur t m asfaltonit rrugicn, ku gropat kan nisur
t bhen disi t frikshme n kto koh shirash.
Duke iu krkuar ndjes q pata guximin t'ju shqetsoj
n kto koh t marra, prsris edhe nj her simpatin
dhe solidaritetin tim personal ndaj jush, njsoj si dikur
dhe n do situat t vshtir. Mundohuni t mos ndjeheni
vetm. Vetm ather do fitoj shumkush.
Me nj ok e ca respekt, Ceni i "Rrugs s Kavajs"
Fikas, vjesht e dyt, 2005

450

haberet e cenit

Ceni n krkim t pronave

enit ka nisur t'i plqej fshati. Kt jav sht dukur

n Tiran vetm disa or, sa u mall me djalin dhe
me t shoqen dhe iku me t shpejt srish n Fikas,
andej ku tashm duket se ka gjetur goxha rehati. Jo vetm
t ecurit, por edhe veshja, edhe qndrimi ka nisur t'i
ngjaj tashm atij t kushrinjve nga fshati. Sigurisht,
mbi krye e mban ende me krenari qeleshen e tij. "Duhet,
tani q ka nisur t ftofet", tallet me veten dhe shpejton
t kap furgonin e linjs. Me pak fjal, kjo ka qen jeta e
Cenit gjat ksaj jave. Shum pak pr t'u rrfyer. Ose
m mir me thn, shum pak dinim ne q kishim
mbetur n redaksit tona. E far t shkruajm te gazeta?
E pyetm Cenin, t zn vrtet n siklet sikurse ishim.
"Hecni n'katun e rrini nji not - na e ktheu me nxitim kini pr t'pa se s'dilni pa gjo". Ca nga halli, ca nga q nj
fundjav n fshat n vjesht sht nj gj q duhet marr
fort n konsiderat, e morm edhe ne rrugn e shkurtr q
ndan fshatin ku rri Ceni me zhurmn e Tirans.
E gjetm t ulur me miqt e tij, me nj tuf me letra
t hapura mbi nj tavolin t vendosur posht nj
pjergulle. Aq t zn ishin miqt tan sa q u desh t
lehnin qent mbar e prap, q ata ta kthenin kokn.
Letrat, q ne na u dukn si tapi t vjetra, u zhdukn
sakaq nga tavolina dhe muhabeti nisi shtruar me formulat
451

e mikpritjes tradicionale t ktyre anve. N kotec u

dgjua rnkimi i shpejt i nj pule. E zonja e shtpis
kishte nisur nga detyrat. N kto an, gripi i shpendve
nuk ka prse t vij. E ndrsa pritej t njihej fati i
mtejshm i puls fatkeqe, muhabeti zuri t ngrohet sa
m shum q ajri vjeshtuk bhej m i freskt. U fol e pr
far nuk u fol, q nga Kombtarja, tek Albtelekomi, te
qeveria, te ditlindja e "doktorit", pr t cilin u ngrit
nj shndet i veant nga Ceni, me gjith kundrshtimin
e nj socialisti katundar. "Un nuk e pi - protestoi
socialisti - jo se kam nai gjo politike, po se e di se doktori
nuk e fut n'goj rakin. Pse ta ojm dom kte teke mr
jahu". Mbas humorit t socialistit shejtan, u kujtuam
edhe pr Presidentin dhe, sigurisht n fund, pr vrasjet
e plagosjet. "Jan bo iik si shum - tha Ceni n nj
moment heshtjeje t prgjumur - po hajt mo kina halle
tjera i her. Nuk merrem dot me t gjitha punt
prihersh". Tashm kishte kaluar do koh dhe fresku i
kndshm po bhej i ftoht i bezdisur. E ngrata pul, q
vetm para dy orsh kapardisej krenare n oborr, tani
nuk ishte vese nj grumbull kockash t lpira paq, q
feksnin nn dritn e hns. Ne u kujtuam se kishte
ardhur koha t ktheheshim n "qoftlargun" ton, sikur
kemi nisur ta quajm Tirann ton t zhurmshme, sa
her q i largohemi qetsis s fshatit. E kuptuam se
Ceni nuk kishte br gj kt jav. E morm vesh se
ftesa e tij pr n fshat ishte br thjesht nga malli q e
kishte zn pr shokt gazetar. Kshtu ishim t bindur
n fillim, porse diku aty n krye t fshatit, ku kishim
ln makinat, ja se ku doli copa e letrs s zhubrosur,
proverbiale. Ajo q Ceni na e shtie n xhep si me marifet,
sa her q nuk sht i bindur nse do botohet apo jo.
"Nuk sht shkrim, sht nj krkes pr t'u pranu te

Shoqata e Pronarve. Un nuk e di se ku i kon zyrat.

Gjeni nai cep e botojeni. Nuk u bo qameti. Mu m'boni
ner dhe ju mushni faqet", pshpriti Ceni si me turp
dhe u zhduk n fundin e nj rrugice t prbaltur. Shefi
yn e vuri edhe nj her dorn n zemr dhe pranoi ta
botojm, pasi i premtuam se kt her nuk ishte marr
me ndonj t madh fare. Ja letra m e fundit e Cenit.

452

453

Krkes pr antarsim
Shoqats s Pronarve, dega Tiran.
Shum t nderuar zotrinj t Shoqats,
Un i nnshkruari dhe i mbiquajturi, Ceni i "Rrugs
s Kavajs", po ju parashtroj nj krkes time q e kam
pasur ndrmend shum koh prpara, porse vetm tani
m duket vetja se i prmbush t gjitha kushtet pr t'u
pranuar n gjirin e shoqats tuaj.
Po e nis nga e para. Un nuk kam pron. Pra, ngjasoj
n kt pik me ju, apo jo? Nja dy dyqane t vjetra e ca
rripa toke lart e posht i pat ln strgjyshi n bixhoz.
Na shptoi nga sikletet nj her e mir. Tashti flem
rehat dhe me vllezrit e motrat shkojm sikur t ishim
prap t vegjl, aq mir shkojm. Kshtu q, edhe n
pikpamje t formimit moral, ose t shembullit t mir
mund t'ju hyj n pun nj antar i ri si un.
Mua gjithnj m ka br prshtypje karakteri juaj i
paqt. Juve jua kan zn pronat q ju kishin ln t
part tuaj, por ju nuk bni z. Ky sht vrtet nj
shembull qytetarie. M kujtoni veten time sa her q
ma merrte petulln nga dora, nj i fort i lagjes. Lym e
kishte emrin. Un ulja kokn dhe shikoja punn time.
Lymi nuk kishte faj, ishte i uritur se ishte dy metra i
gjat q n klas t pest. Edhe ju, t njjtin qndrim

dinjitoz si un ather keni mbajtur n gjith kto

vite. Ju bn lmsh me ligjin e par t pronave, ju
folt, porse me dinjitet. Tani sht gati ligji pr
legalizimet e shtpive q jan ndrtuar bash e mbi
shtpit tuaja, ju prap nuk u ndjet. N fund t
fundit, e kujt i duhet prona, po nuk zgjidhm nj
her hallet e prbashkta t t gjith shqiptarve, ku
jan e ku s'jan. Edhe rilindsit kshtu thoshin n fund
t fundit. Shum mir bni, se keni br sevap.
Nuk e di nse sht e shkruar n statutin tuaj, por
un e ndjej thjesht si detyrim moral q t bj autokritik
paraprake pr ndonj gabim q kam br. Un nj dit
u interesova pr pronn. Po zotrinj, po e pranoj. Mua
m shkoi mendja t kisha ndonj rrpir t ngusht n
faqen ans Dajtit. Nuk sht faji im, dikush tjetr m
ngatrroi n kt mesele. Q ta dini ju, un kam nj
djal teze n Kanada. Jemi n nj mosh e kemi shkuar
gjithnj si vllezr. Ky djali i tezes pra, u kujtua t marr
disa toka q i ka andej nga Priska, q i ka trashgim nga
i ati. M'u lut e m'u strlut q t interesohesha. Kshtu
do kisha edhe un pjesn time. I mora t gjitha letrat q
m drgoi dhe shkova n fshat. Fshat i thnin, se andej
kishte nisur t bhej gjith vila. E gjeta vendin, takova
kryeplakun, t cilit i doli nj pun urgjente dhe u
rrotullova atje, ku duhej t ishte toka e tim kushriri.
N fillim u ngatrrova fare, sepse ajo q im kushri e
quante tok m dilte nj alamet shtpie dykatshe. U b
si u b, q t mos zgjatem, m n fund mora guximin
dhe trokita n der. Kur, 't shoh, nj miku im i vjetr
i ushtris, nga Labinoti, po m buzqeshte nga fundi i
oborrit. "Zot shyqyr, mendova me vete, kjo do t ma
lehtsoj punn". U mallm e folm aq gjat sikur vet
Perndia t ishte kujtuar pr ne. Porse, miku im i paska

pasur punt fort keq. Pa pun, pa katandi, fukarallk n

kulm, me nj tuf kalamaj npr kmb, gruaja e
mbrthyer keq nga kryqet, asnj ndihm sociale. Vetm
nj Zot e di se si mbaheshin ata n kmb. Mua m'u
mbushn syt me lot. E lash dreqin e muhabetit t
prons fare. A kishte kuptim t hapej ky muhabet n
kt familje t shkret? Tapit i fsheha si me lezet n
xhepin e xhupit. Dola duke fshir syt me mngn e
kmishs dhe mora rrugn t kthehesha. "N asnj
mnyr - m kundrshtoi fort miku - t on djali me
makin". Kshtu ndodhi q e pash veten n nj goxha
fuoristrad, or vllezr, q as n ndrr nuk e kisha par.
Djali i mikut rregulloi varsen e floririt dhe m pyeti
pr adresn. Lott m'u than shpejt. Pasksha qar kot,
po nejse Gabimi im ishte fare i thjesht, mua nuk
duhet t m shkonte mendja t bhesha pronar.
Po at dit u kujtova. Me q ju nuk po merrni gj dhe
un nuk kam gj, prse t mos militoj edhe un n radht
tuaja? A jemi njsoj tani? Edhe nj krkes tjetr kam
un. T fundit. Mbase kt do t kem fatin ta them edhe
n ndonj mbledhje, po u mblodhm, porse un po e
them paraprakisht. Un mendoj se nuk duhet ta lodhim
qeverin me krkesa e me paknaqsira. Vrtet para
zgjedhjeve na premtoi se do na e zgjidhte problemin,
po s'ka gj. Ajo ka njmij halle mbi kurriz. Pastaj le t
mos merremi m me gjra t tejkaluara si fjala e dhn e
t tjera marrzi t vjetra si kto. Atyre u ka kaluar koha
qkur. Po besoj do kemi koh e do flasim gjer e gjat
edhe pr kt pun.
Duke ju falnderuar paraprakisht.
Po ndahem me nj barr respekt.

454

455

Ceni i "Rrugs s Kavajs", Tiran.

haberet e cenit

Do jet apo jo Ceni antar i shoqats ku aspiron? Q

mbrm n ort e para nisn t vihen baste. Madje, sht
shnuar edhe koeficienti pr fitoren e Cenit: 4.5.
Ndrkaq, atje n Fikas, n syt e Cenit n pritje t
prgjigjes, kush e di se sa pula i kan shptuar gripit t
shpendve. T paktn ato jan therur me nder. Nj fund
me lavdi, njsoj si qmoti.

Ceni dhe diplomacia

ati i Cenit duket sht vendosur tashm. Ai vet

nuk e thot qart, porse qetsia q e ka mbshtjell
mes fshatarve t Fikasit duket se ia ka mbushur
mendjen prfundimisht q t merret me pun t tjera dhe
jo m me dyqankn e vogl t biikletave n Tirann, q sa
vjen e bhet m e rrmujshme. Edhe kt jav, na u shfaq
n dyert e redaksis me at pamjen prej fajtori, q i duket
se po bezdis njerz me pun fort t rndsishme. N fakt,
nuk ka faj, ne nganjher edhe nuk ia kemi aq fort ngen,
kshtu q ulet e pret me or t tra n nj kafene t vogl
ngjitur me redaksin. Kshtu ndodhi edhe kt her.
Mundm t flasim vetm pasi muzgu i hershm i tetorit
tashm ishte br nat e thell. "Do m' paguni domin - na
tha gjysm me t qeshur - m'keni bo me i pi ca gota t'mira".
E reja q msuam kt jav ishte se Ceni edhe n fshat
kishte gjetur nj biznes t mir. "Kam nis me bo sekserin
e tokave. Knej kan met ala toka t pashitme dhe fshatart
kan nis me i shit. Un njof njerzit n Tiran, ato nuk i
njofin. Kshtu qi, sa her q shes na i gjo, marr hisen time.
Ku paskam qen m prpara, rrisha e u merrsha me biikleta
kot na si koti. Sot pranej u ktheva. E shita nji rryp t'mir
afr xhades. Ja kshtu". Me q kemi dit pa e par mikun
ton t vjetrm rrim edhe nj cop her q t flasim shtruar
pr ngjarjet e javs. Ceni nxjerr nga gjiri nj gazet t palosur

456

457

dhe na e v prpara. "A e njifshit ju kte grun m prpara?",

na pyet duke na par drejt e n sy. Nga faqja e par e nj t
prditshmeje na sheh plot besim n vetvete portreti i nj
gruaje t re bionde. Nga diitura marrim vesh se ka mundsi
q ajo t jet ambasadorja m e rndsishme e Shqipris,
n Uashington. "Q nuk e njohim ne, nuk do t thot
ndonj gj e madhe", i themi Cenit pasi na kalon habia e
par. Dhe vrtet, rndsi ka q t bj punn. "Ah, jo ktu
nuk jom dakord un me ca gjona", kruan kokn nn qeleshe
Ceni dhe e shtron si gjithnj hallin e tij t fundit: "A t'ulem
t'i shkruj nja dy gisht. Pr kok t unit nuk do shkruj
gjat". E duruam edhe kt radh, duke rrufitur pak nga
ajo grapa e tij e preferuar. Mes shiut, mori furgonin e fundit
q do e kthente n fshat, ndrsa n xhep pr dit me
radh na mbeti shkrimi i tij. Kt her kishte vendosur
t merrej me probleme t thella, me diplomacin.
Shkrimin, sigurisht e redaktuam fort, jo vetm nga
dialektalizmat, por edhe nga nj mani e tij e fundit. Ka
nisur gjithnj e m tepr t prdor un, un, un
njsoj sikur ta ket shpallur kush analist. Megjithat,
disa "un" edhe mund t ken shptuar. Nuk kemi 't'i
bjm "analistit" nga fshati. Ja shkrimi i radhs s Cenit.
Gjithnj e m tepr po i afrohemi 100-ditshit t par
t qeveris s drejtuar nga Berisha. Me gjith nxitimin,
nganjher edhe t pajustifikuar, q sht treguar, dhe dihet
kush nxiton edhe gabon, ndryshimet jan t dukshme dhe
t ndjeshme. Se cilat do t jen pasojat e ktyre veprimeve,
do ta tregoj koha dhe sht ende hert pr t gjykuar, apo
pr t br kritizerin e pafund. Kush krkon t kapet,
do t kapet me domosdo. Sa pr ta kujtuar, edhe n
Ligjin e Mrfit kshtu thuhet: Nse nj pun ka vendosur
t ec keq, do shkoj keq se s'bn. N t njjtin ligj
thuhet edhe nj gj tjetr: Kush di punon, kush nuk di

jep mend. Kshtu po m duket vetja edhe mua qytetarofshataro-zejtarit t thjesht. Megjithat, disa gjra nuk
mund t rrija pa i prmendur, sepse duke par qeverin
e re dhe mnyrn se si ajo po ecn, se m shkojn ndr
mend disa histori t vjetra dhe t reja, t cilat rrezik a
nuk i dim, a i dim e duam vet q t'i harrojm.
Sot desha t merresha me "fytyrn e shtetit shqiptar",
me diplomacin. Ndrsa fytyrn e vrtet e prbjm vet
ne, shqiptart kndej e andej kufirit, emigrant puntor e
kokulur, student t shklqyer, sportist t shklqyer,
balerin, piktor, por edhe shqiptar q kalben ende
burgjeve t huaja, skafist, por edhe viktimat e tyre, a t
vatanit q nuk di t'i mbaj mir, pra nse t gjith kta
prbjn fytyrn e vrtet t Shqipris n bot, fytyrn e
shtetit ton e bn, n radh t par, diplomacia.
Ministri i ri i Jashtm, zoti Mustafaj, e futi veten q n
fjalimin e par publik n nj qerthull, q jo vetm ngatrroi
politikn shqiptare, jo vetm hutoi shumknd n
komunitetin ndrkombtar, porse edhe zgjoi n Kosov
iden se shteti am i la n vetmin e tyre shekullore. Kshtu
q nxorn krye sakaq grupet m ekstremiste q shkojn deri
atje sa t hakrrehen edhe ndaj vet lirimtarve t tyre.
Nj hap i par disi i uditshm pr nj ministr, q pak
dit m von deklaroi se ishte pr "Realpolitikn". Dhe
m kt, ai kuptonte q ta mbajm mir me m t
mdhenjt, t'u themi lepe e peqe dhe ta shtyjm sa ta
shtyjm, derisa gjrat t shkojn n infinit. Jo m kot, n
nj emision t suksesshm televiziv, t ndjekur si n Tiran,
ashtu edhe n Prishtin e kudo gjetk, Besniku deklaroi:
Jan disa gjra q nuk i vendosim ne.
Sa pr t qen t qart, un, Ceni me Besnikun njihem
prej kohsh, shum e shum her kemi ndenjur gjer e
gjat dhe kisha krijuar q prej shum kohsh iden e nj

458

459

njeriu t ekuilibruar, t edukuar e t knduar, vet shkrimtar

e botues i njohur, por sidomos at t nj njeriu q ka ecur
prpara, fal disa dhuntive q burojn nga origjina e tij.
Nj nga kto dhunti, prve shum t tjerave q ai ka, sht
edhe lidhja e thell, gati-gati deri n palc t kohs, mes
Kosovs s martirizuar dhe krahinave t mrekullueshme prej
nga ai vjen. Kshtu q n kohn kur Besniku u b ministr
shum vet u gzuan, ndr ta edhe un, Ceni. Nj njeri q
e njeh mir problemin, nj njeri q edhe pr faktor
personal sht i prirur t jet m afr tij, nj njeri q pr
kah kultura i largohet nacionalizmave idiot, kush m mir
se ai mund t ishte afr kosovarve t zn peng n morsn
e absurdit diplomatik? Pr dreq, nuk ndodhi kshtu.
Besniku e lshoi fjalin e famshme q turbulloi ujrat kudo.
Ndrkombtart e prgzuan edhe nj her pr rolin
ekuilibrues q ka luajtur e lot Shqipria n tiganin Ballkanik.
Vetm se n Kosov e ndjen veten vetm dhe kjo nuk i
falet askujt, n radh t par Besnikut vet. Deri edhe un,
Ceni e kuptoj fare mir se n far pozite sht sot ministri
yn i Jashtm. Imagjino t tjert, q jan edhe m t ditur
se un. Un, dhe shum t tjer e kuptojm fare mir, e
para se Besniku nuk vendos i vetm, e m tej se jemi nj
shtet i vogl, nj shtet i varfr, nj shtet t cilit sht shum
kollaj t'ia "zsh kokn me der", nj shtet e nj komb, i cili
koht e fundit i ka edhe borxhe morale atyre q ideuan
ndrhyrjen e NATO-s n Kosov, porse nga kjo te prulja e
thell q ai e quan "Realpolitik" ka nj hendek t tr.
"Realpolitik" apo "Pragmapolitik", sikurse mund ta quaj
m von ministri yn, nuk sht thjesht t bjm t urtin
pafund. Mbase n Evrop e kan harruar q fakti q jemi
ende nj komb i ndar sht gatuar pikrisht nga ata t
mdhenj, t cilve u prulemi sot. Atje ndofta i kan harruar
lumenjt e gjakut q u derdhn deri n 1999, ndofta

Atje mbase nuk e din se kemi qen deri fare von, ndoshta
deri n 1997, nj komb q kan dashur t na prlajn. Atje
nuk e din se pikrisht nga fakti q kemi qen t krcnuar,
edhe pr vetmbrojtje, aplikuam eksperimentin m gjakatar
n Ballkan, at t diktaturs komunisto-nacionaliste t
Enverit. N Uashington, Paris a Londr, mbase e kan
harruar q varfria jon buron pikrisht nga t qndruarit
ndr shkrepa nga frika e pushtimeve. Andej nuk e kan
frikn ton se Ballkani, ndonse tani m modern, ende
mund t shndrrohet nga nj djep i strlasht i njerzis,
n nj djep t prgjakur e t zhuritur, fare kollaj e fare shpejt.
Andej din shum, porse kto gjra duhet q dikush t'ua
kujtoj. "Mileti" shqiptar ka deleguar jasht dy pal pr t
qetuar e lumturuar kombin ton dhe jo vetm shtetin
shqiptar. Ato jan Qeveria e Republiks me Besnikun, si
prfaqsues dhe politikant e Kosovs. N hapin e par t
rndsishm, t dyja palt nuk ishin bashk. Ndokush nga
interlokutort e mdhenj mund t pyes ather: E 'dreqin
kini kur nuk merreni vesh me njri-tjetrin? Do jet nga
rastet e pakta kur do ket t drejt. Q ta fshijm sa m
shpejt kt prshtypje t hidhur, duhet t shkojm e t
vijm sa m shum nga Tirana n Prishtin dhe anasjelltas.
Vetm kshtu do biem dakord se far duam n t vrtet.
Pleqt tan t qmotit i dinin mir punt. Ata e dinin mir
se far bnin, porse ata nuk patn miq. Ata i konsideronin
ende thjesht "osman". Jetonin n koh t tjera dhe pan
me zemr t shqyer se si shkulej prej nesh gjysma jon. Ata
nuk patn miq e aleat. Politika e sotme shqiptare ka plot,
vetm se bn vazhdimisht t prulurin. Diplomatt e rinj,
do Zoti, do jen m aktiv, m t arsyeshm dhe m
idealist. Me q ra llafi te diplomatt e rinj, por pr kt
mund t shkruhet gjer e gjat, edhe ktu mund t
harxhonim ca radh gazete. Pa paragjykuar asknd, porse

460

461

rasti i zonjs Harxhi sht disi flagrant dhe mbrojtja q i

bri Besniku sht nj rast q vinte er o imponim, o urdhr,
o mosprishje qejfi. Me gjith respektin, t nxitur edhe nga
cv-ja e ngjeshur e zonjs ambasadoresh, n Shqipri, besoj
edhe ndr zyra shteti, por edhe n ambiente politike,
shumkush ka ngritur supet kur sht prmendur emri i
saj. Mos edhe ky sht ndonj aplikim i veant i
"Realpolitiks" n 2005? Kur mote prpara Faik Konica u
emrua ambasador n Uashington, askush nuk bri z,
prkundrazi. Apo thuaj t tjera koh ather? Mbase,
mbase, por edhe t tjer burra ama.
Ky ishte shkrimi i fundit i Cenit. N redaksi u diskutua
gjat: Mos e ka dreqosur fare, kt her? Pastaj, 'pun
ka Ceni me politikn e jashtme? Ndrsa po fitonte teza
se shkrimi duhej botuar, Ceni telefonoi edhe nj her:
"Mos ma mori pr keq Besa se e kam mik t vjetr?".
Disi me inat iu lutm t na linte t qet. Me ministrin
le t pinte nj kafe e t flisnin vet. "Po, po e keni kollaj
ju", u dgjua nga ana tjetr e telefonit. Pastaj nj pip i
gjat. Dukej q vinte nga larg.

462

haberet e cenit

Ceni dhe korrupsioni

eni sht mosbesues deri n palc. Ka qen kshtu

q i vogl. Q n koh t Enverit. Kur TVSH n at
koh, edhe n dimrin m t thell, thoshte se
temperatura sht gjithnj mbi zero, Ceni nnqeshte leht:
"Shif, shif, dun me rrejt edhe me temperaturn neshti.
Kon hall t mos i bij vigjilenca revolucionare. Se sa osht
temperatura e din mo mir komt e mija t'lagme". Ishte
koha kur sapo ishte instaluar ora e par elektronike n
Tiran. Nga bulevardi "Dshmort e Kombit", ku bhej
xhiroja e famshme, germat e kuqe t saj tregonin me
ngazllim se, ndonse pellgjet buz trotuareve kishin
ngrir tashm, temperatura nuk shkonte m pak se 6
grad. Njerzia duhej t bnte durim. Udhheqja dinte
gjithka, edhe temperaturn. N fund t fundit, kujt i
duhej nse ndokujt i vinte nj i ftoht i hidhur q nga
posht kpucve t shqyera? Le t mblidhej n shtpi si
gjith dynjaja. Q nga koha e ktij absurdi, Ceni sht
br mosbesues. Ne, q e njohim q nga fmijria e thell,
ia dim mir huqet, porse koht e fundit na bri vrtet
merak. Ka filluar t mos besoj deri edhe te gripi i
pulave. Gjith dynjaja beson, ai jo. Ca dit m par se
'vendosi, pr dreq t tij e tonn t kthehej nga Fikasi
n shtpin e tij n "Rrugn e Kavajs". Ceni i kthyer
n rrangalln e tij t vjetr? Kjo tashm prbn lajm,
463

ndaj edhe ne nuk arritm t'i shmangeshim dot tundimit.

Nj bised e shtruar me Cenin n oborrin e vjetr, ku
araft e bardh si bora valviten nn hurmat e skuqura
t tetorit, sht nj shou q nuk e sheh dot gjkundi
tjetr. Ceni kishte ftuar edhe plot miq e koleg t tjer,
operator t televizioneve, madje edhe t agjencive t
huaja. "Kemi pr t'bo gallat", kishte prsritur n
numrin e tij t celularit q nis dika me 28. T prirur
nga t gjitha kto shpejtuam t shtyjm dern e vjetr
q mezi mbahet mbi menteshat e ndryshkura t kohs
s Zogut. E gjetm duke mbllaitur nj goxha kofsh
pule. Zonja e shihte me merak nga matan dritares s
hapur prgjysm. "Kte du t'ma xhironi se s'bo. M'duket
vetja si drejtort tan n Durrs q i rrafshun ca pula n
lidhje direkte. Mir e bon. Si kujtoni ju se nuk osht
me t'futme kjo pun? E gjith hilja osht se kush e di se
'duhet me shit. Gjona qi kon met npr magazina, jo
vaksina, jo ilae, gjithfarsojlloj helmesh t'metme. Hajde,
kapeni ka i ap, se osht tu u maru", na u drejtua duke
fshir duart e lyrosura me nj cop gazet t para disa
ditve, ku dallohej qart emri i njrit prej nesh. "Se bona
me qllim", qeshi Ceni dhe vazhdoi me teorit e tij
globale, ndrsa ne mundoheshim t'i shpjegonim se nuk
duhet t jet kaq mosbesues, sepse, prndryshe Biseda
vazhdoi gjat. Pr momentin, pula e ngrat rezultoi vrtet
pa grip, ndrsa Ceni hapi nj muhabet tjetr t
rndsishm, at t Prokuroris e t korrupsionit. Nata
kish nisur t bhej e freskt dhe mjegulla po dendsohej.
"Ikni una - na tha vet Ceni me t qeshur - qllon q
edhe gazetari t flej n shpi". Si zakonisht n xhepin e
njrit prej nesh rrshqiti me ngadal nj cop letr me
shkrim dore, ku Ceni kishte hedhur mendimet e tij. Kt
her se 'dreqin kishte pasur me debatet pr Prokurorin

dhe pr korrupsionin. Shkrimi Cenit mbeti gjat mbi

tavolin, derisa, m n fund, vendosm ta botonim.
Besimi bn pun, por nganjher duhet vrar mendja
edhe pr mosbesimin e Cenit.

464

465

Dikur ne u thoshim, halldup, servil, skile,

sahanlpirs i cilsonim me gjithfarlloj fjalsh,
shumica nga osmanishtja, t cilat tani i kujtojn vetm
pleqt q ngrohen n mangall. Kurr nuk i patm quajtur
hajdut. Kta t fundit ishin t tjer, ishin nj kategori
m vete, a m sakt nj profesion m vete. Nganjher
pr kta t fundit kishim edhe nderim e thurnim edhe
legjenda. Ndonj prfundoi edhe patriot.
Tani, demokracia na msoi se quhen t korruptuar.
T gjith kta jan hijernd. T gjith bjn sikur ky
vend u dhemb aq sa nuk ka m. T gjith mbahen e
ngrihen n kostume t errta, njsoj sikur t punojn n
FBI dhe jo n zyrat e trishta t administrats shqiptare.
T gjith llastohen, sikur u bien kockat pr t mirn e
atij q ata vet e quajn "ky dreq mileti". T gjith kta,
kjo rac e ult, q e ka origjinn nga mjegullat m t
kqija t diktaturave dhe t ligsis njerzore, t gjith
kta pra, jan t egr me m t dobtit q kan prball
dhe bhen sakaq ur e lakuar, sapo dikush, q sht mbi
ta n hierarkin shtetrore, begenis t'u hedh ndonj
kock. Kjo rac e keqe hajdutsh e mahisi kaq keq kt
shoqri, saq me ne filluan t bjn gallat edhe lloj-lloj
shoqatash ndrkombtare, q e din fort mir kt pun.
Me pak fjal, ne e kuptuam se ishim t smur, porse
nuk dinim se si t kuroheshim.
Parat e miletit, n vend q t shkonin pr
prmirsimin e jets s fmijve tan, shkonin ndr xhepa
e qostek hajdutsh t paskrupuj, t cilt ishin br aq

t fuqishm saq jo vetm t sfidonin shtetin, porse edhe

t kultivonin vlera morale. Dikur bir kurve ishte e shar.
N kto vitet e liris son t vetme "goxha bir kurve" u
b nj vlersim pozitiv n CV e njrit a t tjetrit.
Tani, pas zgjedhjeve t reja, duket sikur punt kan
ndryshuar. "Me duar t pastra", ka qen slogani elektoral
i vet Kryeministrit gjat fushats s vaposur elektorale.
Me duar t pastra t gjith e kuptojn se 'do t thot.
Di Pietro dhe t tjert jan ende gjall andej matan
Adriatikut. Me duar t pastra besoj se Kryeministri ka
pasur parasysh q t laj duart e t gjith shoqris, t
laj vendin nga kjo njoll, me t ciln u mballosm t
gjith fajtor e t pafajshm.
Kto koht e fundit jan hapur diskutimet pr rolin e
Kryeprokurorit. T jet a t mos jet Sollaku? Kjo duket
sikur sht shtja e vetme. Njsoj si dikur, kemi nisur
t merremi me emra dhe jo me thelbin e problemit.
Sigurisht, njeriu nga i cili pritet shum n betejn e
ashpr e t pabarabart - sepse Ali Baba yn m i thjesht
ka m shum lek se t gjith t pakorruptuarit s
bashku - ka shum rndsi vendosmria dhe pesha q
mund t mbaj edhe individi, porse kjo luft nuk mund
t fitohet vetm duke ndryshuar njerzit. Klima nuk
sht vetm era, bora, shiu, vapa, nuk sht pra vetm
problem meteorologjie, sht edhe problem social. Nj
klim mbytse pr t korruptuarit n t gjitha nivelet
nuk bhet vetm nga Kryeprokurori, i cili pr m tepr
duhet t'u prmbahet strikt ligjeve. Kshtu i kan thn
n Parlament, t paktn. Klima mbytse krijohet kur
partit, t gjitha palt bashk, dhe jo vetm nj pal a
nj individ, e kan me gjith mend iden e shrimit t
plags son m t madhe, dhe nuk e prdorin at pr
propagand q harrohet shpejt, sidomos n nj popull

q ka nisur t bhet mosbesues. Arma e politiks, prve

propagands, prbhet nga ndryshimi, n kt rast
forcimi i ligjeve. Le t ndryshojm sa t duam prokuror,
po nuk u dham atyre armt e nevojshme ligjore n kt
betej, pra po nuk forcuam ligjet me konsensus t
prgjithshm, do kemi vetm njerz q mbrohen pas
formuls "nuk kishim denoncim". Pra, do jemi me ligjin
n rregull, porse plaga e infektuar do t vazhdoj t na e
rris frikshm temperaturn. Sikur t vazhdoni t
merremi me Sollakun dhe vetm me t, un, Ceni i
"Rrugs s Kavajs", kam prshtypjen se do i bni nder
atij duke e liruar nga telashet e shumta, porse nuk do ta
zgjidhni aspak hallin q na ka mbrthyer keq nga kmbt.
Ather, prse t vazhdojm t harxhojm energji t kota?
Si gjithnj, edhe n kt rast, un do t doja shum
t'ju krkoja ndjes. E di se far thuhet n t tilla raste
kur nj njeri flet pr gjra q nuk i takojn. Porse, kt
her, megjithse mendova gjat, nuk arrita t'ju them
"m falni" me plot goj. Un edhe mund ta them, porse
jo. M mir ta dini se metodat q merren m shum me
emra njerzish sesa me t zgjidhurit e problemit m
shum na e largojn sesa na e shtojn besimin. Na e
hiqni pak nga kujtesa at metodn e famshme t aksionit.
T paktn kshtu mendojn n katundin ku kam do
muaj q jetoj. Do Zoti do hyni n histori. T paktn
"biri i kurvs" t jet e shar dhe jo lavdrim. Vetm kaq
duam ne kndej nga fshati.

466

467

Kjo ishte puna e fundit e Cenit. E shkruar n fshat,

porse e lexuar n qytet. Sikurse tham q n fillim,
shkrimi mbeti pr do koh i pabotuar. Problemi ishte se
Ceni kt her na kishte prdorur nj fjal t rrezikshme,
bhej fjal pr "kurv". Ia shpjeguam gjer e gjat se me

haberet e cenit

kt fjal nuk kishte parasysh ndonj vajz a grua, s

cils i cenohej dinjiteti, kshtu q mund t rrinte rehat.
Vetm ather u paqtua dhe mori rrugn pr te pulat e tij
t pa smura.

Ceni merr turr pr festa

Fikas bn ende ngroht. Dielli i vjeshts s tret

i jep edhe m bukuri kodrinave q e rrethojn
fshatin nga t katr ant. Vjeshta n kto an t
Shqipris s Mesme sht nj gj fort e mbar. Dhjetra
nuanca t s kuqes, t verdhs, t kafes, e gjith bimsia
duket sikur do t ndahet me hare nga vapa q po i zinte frymn.
E pra, ja se prse Ceni nuk na erdhi kt jav n Tirann e
pluhurosur keqas. Marrdhniet tona me Cenin kan nisur t
bhen disi t uditshme. Tiranasit e vjetr do t thoshin "jeni
bo si Shabon Qosja". Kur jemi me t edhe na bezdis e na ha
koh t teprt, porse kur na mungon nuk ndjehemi edhe aq
mir, me thn t drejtn. Telefonats ton, nuk iu prgjigj si
gjithnj, me hare. Nga telefoni matan zri i tij na tinglloi
shum autoritar, njsoj si t ishte shefi i ri i gazets. "Ju hecni
kur t doni vetm du t m'sillni ca libra historie. Mani shnim
listn". Mezi i gjetm tr ato libra q krkonte Ceni. Vetm
ather morm rrugn pr n Fikas.
Ceni ndodhej n vendin e tij t zakonshm, i rrethuar nga
fshatart t cilve ua rrokanis paq kokn, duke komentuar
lajmet q mbrrijn nga Tirana a nga Prishtina. Kt her
thuajse nuk na e vari fare. Vetm pas pak minutash brofi n
kmb, rrmbeu librat dhe vrapoi pr n shtpin e kushrinjve
t tij. "Shkrimin e bi vet n'redaksi", kjo ishte fjalia e fundit e
tij. Rrufitm shpejt e shpejt kafen e ftoht turke. Mbaruam

468

469

at pak raki q kishte ln Ceni dhe u kthyem n Tiran.

Vetm pas pak ditsh, gjetm mbi tavolin shkrimin e
tij. Kt her ai kishte dashur t merrej me "Festat e
Nntorit". Ja prse i duheshin librat e historis. Kt
her nuk e patm t vshtir redaktimin. Ishte nj letr,
prandaj "unt" e tij mund t'i linim ashtu si ishin. Ja
letra m e fundit e Cenit t "Rrugs s Kavajs".

T nderuar Zotrinj,
Un q po ju shkruaj jam nj qytetar i thjesht nga Tirana.
Me profesion jam biikletaxhi, porse muajt e fundit kam nisur
t fshatarizohem gjithnj e m tepr. Se kush ma mbushi
mendjen q kshtu sht m mir. Un vet nuk jam i bindur
se pran Qeveris ka nj zyr q mund t quhet "Komisioni i
Fests". Si ai te Kadareja, ju kujtohet besoj. Pyeta e strpyeta
se kush jan njerzit q merren me datat dhe festat, por nuk e
mora vesh dot. Dikush m tha se merret "doktori" vet. Nuk
e besova. Po edhe sikur t jet e vrtet, nuk dua aspak ta
shqetsoj Kryeministrin me kto gjra. Pak i kndojn atij
njmij kumria n kurriz. Kshtu q do t dshiroja q me
kt letr t merrej ndonj tjetr, m i vogl. Ndonj nga ata
q nuk bien n sy, por q bjn shum pun n ksi kohsh.
Nuk do t doja t zgjatem. Por kt letr e kam shtrydhur
aq shum, saq po t mos i thosha disa gjra, do t dilte fare pa
kuptim pastaj. Un desha t'ju shpreh mendimin tim prej
qytetaro-zejtaro-fshatari n lidhje me nj diskutim q sht
hapur koht e fundit. Diskutimi ka t bj me at dreq
date, q sa her ndrrohen qeverit, na ngatrrohet npr
kmb, njsoj sikur t ishte halli m i madh i yni, pr 29
Nntorin pra. Jo ta heqim, jo ta mbajm, ndonjri madje

do edhe referendum. Disa jan gzuar fort, disa jan

trishtuar pa kufi. M t paknaqurit nga heqja e
mundshme e saj nga kalendari i festave zyrtare kan qen
nxnsit dhe studentt. Ata mezi presin q t'i heqin edhe
nj dit msimit t liberalizuar tashm pr fare.
Un do t'ju lutesha shum e shum t m falni pr
injorancn, por sidomos pr invadencn n shtje q mbase
nuk m takojn aspak. As kam qen partizan dhe as i
persekutuar. As jam marr me politik. Vetm pak muaj antar
i PD-s, n fillim kur do gj ishte e hareshme dhe e mbar.
Porse gjith kto dit kam vrar mendjen pr biseda q dikur
bja me disa emra t njohur t Akademis s Shkencave.
Pikrisht nga kjo kujtes e shtrydhur, m erdhi ndr mend se
n koht e para t Bizantit, lufta politike bhej duke i shkatrruar
simbolet kundrshtarit. N ato kohra, ato ishin ikonat dhe
nga kjo, kjo periudh, q m pas u cilsua si absurde, quhet
"lufta e ikonave". Ajo hngri shum mund, energji, madje
edhe shum jet njerzish. ikonoklastt bizantin jan
tretur n mjegullat e kohs, porse t luftuarit me
simbolet e njrit a t tjetrit na qenka nj veti njerzore e
ngulitur fort. Ndryshe nuk ka se si t harxhojm edhe ne
kaq mund e nerva pr nj dat t vetme.
N vetmin time n fshat mundohem ta kuptoj se sa i
ndrlikuar sht diskutimi pr 29 Nntorin. Pikrisht n at
dat nisi fati tragjik i nj kombi t tr. T vrar, t burgosur,
t internuar, t harruar, t shpronsuar, pastaj "njeriu i ri" i
varfruar deri n palc, nj izolim total q na solli pasoja, t
cilat ende s'i kemi kaluar Lista e mnxyrave q pasuan nga
data 29 nntor mund t zgjatet pa kufi. Ata q kan vuajtur
m shum nga pjesa tjetr e popullsis sigurisht e urrejn m
shum se do kush tjetr kt dat. Pastaj erdhn paradat q
bheshin nj her n 5 vjet n bulevardin "Dshmort e
Kombit" dhe kto i dhan ngjyra edhe m politike nj date q

470

471

Komisionit t Fests
Pran Kshillit t Ministrave, Tiran

duhej t ishte thjesht nj dat ndr librat e historis. Deri

ktu jemi n rregull me logjikn formale.
Porse nuk duhet t harrojm se 29 Nntori mbyll nj faz
t historis son. Ajo quhet Lufta Antifashiste
Nacionallirimtare. N t nuk morn pjes vetm komunist.
E para jo t gjith partizant kan qen komunist. Jo t gjith
kan qen t shitur te komunistt jugosllav, dhe, ka sht
m e rndsishmja, mbase vetm pak koka ndrronin t
ngrinin nj diktatur t tipit stalinist. "Pr nj Shqipri t lir
dhe demokratike", kjo ishte ndrra e atyre q quheshin
partizan. N historiografin zyrtare t kohs s Enverit sht
thn se n Luft kan rn 28 mij dshmor. (Bni kujdes ai
vet ruhej t mos thoshte 28 mij partizan a komunist). Ta
zm se sht shifr e tepruar, le ta zm se kan qen vetm
18 mij. Srish nuk jan pak pr nj popull t vogl e t varfr,
sikurse jemi ne. Pastaj n luft kundr fashizmit e nazizmit
nuk kan marr pjes vetm formacionet e drejtuara nga
komunistt, por edhe shum t tjer. Tani q po rishikohet
historia, pr fat t mir, kan dal n pah edhe dshmort e
Ballit edhe ata t Legalitetit. Po kta t'i harrojm? Ne kemi
qen vazhdimisht nj vend i krcnuar deri n shkrirje. Rasti
m i mir pr fqinjt tan shovinist pr na gllabruar nj
her e mir do t ishte sikur t gjith ne, t gjith shqiptart,
t ishim rreshtuar n krah t boshtit Rom-Berlin-Tokio.
Mund t kishte ndodhur vrtet, dhe pr at koh mund t
ishte e justifikuar, sepse gjerman e italian na premtuan
bashkimin me Kosovn dhe amrin. Vetm lufta e
prbashkt q bn shqiptart kundr murtajs gjakatare
t shekullit q porsa lam pas, vetm kjo ua hoqi atun
gryksve ballkanik. T kishte qen ndryshe mbase do t
ishim qytetar t ndonj shteti tjetr, serb, grek, bullgar a
dreqi e di se far. Me prjashtim t ndonj t krisuri, nuk
besoj se ka shqiptar q do t gzohej nga kjo.

Gjith kto vitet e fundit jan botuar kujtime, dokumente,

ditar nga burgu. T gjith zn me goj nj shtres t caktuar
t komunistve shqiptar. Jan pikrisht ata q vazhduan
t besonin, mbase n mnyr naive, n parulln "Pr nj
Shqipri t lir dhe demokratike", shum prej tyre
prfunduan n burg dhe ndan fate tragjike me ata q vetm
pak vjet m par i kishin pasur kundrshtar t betuar
politik. Dhe kta nuk jan pak, por me mijra. Po vuajtjet
e tyre a duhet t'i harrojm vall?
Pastaj t gjith e dim, se ka pasur edhe komunist t mir.
Shum prej tyre luajn rol aktiv n politikn e sotme. E madje,
disa kan kapur edhe majat e pushtetit. E pra, jo t gjith
komunistt, e jo vetm ata t Lufts, kan qen kriminel,
vampir, apo dreqi e di se far. Pastaj, nse heqim 29 Nntorin,
a do t arrijm t heqim edhe emrin e klubit t futbollit
"Partizani"? Po me monumentin e Partizanit t Panjohur
'duhet t bjm? A ta montojm edhe monumentin e
Paskalit n Mathausen? Po si t'ia bjm me qindra lapidar
an e knd vendit? A duhet t'i shporrim edhe ata nga memoria
jon? Kam frik se kjo vshtir se mund t ndodh ndonjher.
Ditt e fundit ka dal nj propozim i ri. Genc Pollo - me q
ra llafi e kam pasur edhe un lagjeje - hodhi nj ide t re: le t
shpallim si Dit t lirimit 17 Nntorin, ditn kur u lirua
kryeqyteti. Genci sht politikan dhe nuk i takon t shkoj
m tej. Propozimi i tij mund t'i paqtonte palt n "luftn e
datave". Esht i pari hap i hedhur me eleganc q vjen nga e
djathta n pushtet dhe si do gj e menur duhet prgzuar.
Porse mund t kishte edhe nj zgjidhje tjetr. Le t supozojm
se Lufta sht nj histori m vete, ndonse q n at koh u
shfaqn hijet e para t diktaturs, por, gjithsesi, le ta ndajm
mir periudhn e Lufts me at t diktaturs. Le ta quajm
at m shum nj dat q na mban t bashkuar me
koalicionin ndrkombtar q ka luftuar e lufton kundr do

472

473

lloj diktature, sesa si nj sebep pr t'u prleshur mes vedit.

Le t heqim dor nga keqkuptimi fatal q deri m sot e ka
quajtur 29 Nntorin "Festa e lirimit". Le ta quajm at
thjesht "Dita e lirimit". Vetm kshtu do t shkojn pran
varreve t t dashurve t tyre fitimtart e dikurshm, por
edhe ata q vuajtn mizorisht m pas pr 50 vjet me radh.
Secili do t qaj sipas asaj q i ndjen zemra. 29 Nntori
nuk sht fest, porse sht dit e prmortshme. Eshte dit
vakie pr ngjarje tragjike q ndodhen m pas, pr ndrra t
kputura, pr t dashur q nuk jan m, pr rini t humbura
E, nse e konceptojm kshtu, secili ka t drejt ta kujtoj si ta
ndiej. Kshtu edhe politika nuk ka prse t lodhet n
diskutime t gjata n lmin e historis, ku, me thn t drejtn,
deri m tani ka treguar njohuri jo edhe aq t thella.
Duke ju krkuar ndjes pr shqetsimin, ndahem me
shpres se ndonjher mund t'ju hyjn n pun edhe
kto radh.
Me respekt Ceni i "Rrugs s Kavajs", Tiran.
"Po ti, si do t'ia bsh pr 29 Nntor?", e pyetm Cenin
disa dit m von. "Ah, un e kam kollaj - na u prgjigj
duke e ruajtur seriozitetin - un kam pas dy xhaja. Njri
partizan, dshmor i ets s Pezs, e patn vrar gjermant.
Tjetrin e pushkatuan komunistt. Do shkoj t ndez nga
nj qiri pr t dy". E thjesht fare. Qllon q datat kujtohen
vet, pa marr leje nga Parlamenti.

474

haberet e cenit

Ceni nuk do m drita

t radh kthyem vrtet pr pun n Fikas. Se kujt

dreqin i shkrepi ndr mend n redaksi q t merrej
me shtjen e dritave n fshat. Rasti e donte q kjo
detyr jo fort e kndshme, por, gjithsesi, e rndsishme, t
na binte neve. Vetm n pak dit, blloqet tona nisn t
mbushen pak nga pak me lloj-lloj historish e thniesh t
fshatarve t zons rreth e rrotull kryeqytetit. N shnimet
tona kishte gjithfar soj gjrash: Q nga ankesat pa fund e deri
te formulat magjike q ne duhet t'ia bnim me dije qeveris.
Goxha material, pr t br nj shkrim goxha t gjat pr
gjendjen e dritave n fshat dhe pr pasojat q ka sjell terri q
ka pllakosur kndej pari. M interesante se ankesat - n fund
t fundit ato kishin t njjtn prmbajtje me ato t qytetarve,
vetm se ishin formuluar ndryshe - ishin disa histori t rralla
q kan ardhur duke u shtuar sa m shum q ftohej koha.
Nj fshatar i vjetr, q dikur mbahej jo edhe aq keq nga nj
numr fort i madh pulash, kishte br nj gj q, me siguri do
t mbahet mend gjat n fshatin e tij. Nj pasdite t mjegullt
e t muzgt i kishte przn t gjitha pulat nga koteci. "Pak
gripi q thon se u ka ra, pak se restorantet ku i shisnim jan
mbyllur nga dritat, pak se tashti duan m shum hyzmet sesa
japin bereqet, m mir t shkojn n pun t vet", kishte thn
fshatari. T tjert kishin qeshur: "Ka qen gjithnj shakaxhi".
Porse fshatari i ngrat e kishte pasur me gjith mend. Vetm
475

se me t rn nata, pulat ishin lebetitur kur kishin par dern

e kotecit vrtet t mbyllur. T alarmuara silleshin vrdall rreth
shtpis s errt pr net me radh. Ndonj specieje mund t'i
qlloj q mijra vjet robri t'i kthehen n mnyr jetese.
Sigurisht, thuajse t gjitha prfunduan pre e grabitqarve t
uritur, q sillen natn kndej pari. Grabitqart nuk ia kan
edhe aq frikn gripit. Ja, pak a shum, me t histori t ngjashme
ishin plot blloqet tona, por n redaksi nuk i pritn edhe aq
mir. "Mileti vuan n terr, kurse ju keni mbledhur histori pr
t qeshur", kshtu na tha njri prej shefave. E ndrsa kruanim
kokn q t shptonim nga halli q na zuri, ja ku na u kujtua
ai, shptimtari yn i kahershm, Ceni i "Rrugs s Kavajs".
N shtpin e tij na than se edhe kt muaj do ta kaloj n
fshat. T lehtsuar vrapuam pr n Fikas. "Ceni me siguri do
t gjmoj fort pr dritat, njsoj sikurse duan shefat", kshtu
menduam me naivitet. Porse e gjetm n kokrr t rehatit n
nj dhom gjysm t errt, ndrsa ishte strukur afr nj sobe
me dru q bubullonte fort. "Jani, jani mren, kini pr tu knoq".
Ndryshe nga sa prisnim Ceni dukej n nj gjendje q shkonte
nga qetsia deri n nj lloj lumturie t brendshme si ato t
budistve. "Si jeni me dritat", e pyetm si me marifet. "Mir
vallahi - na u prgjigj - nashti, shyqyr Zotit, na i kon hek fare.
Qem tu lujt mensh ne i ik tu nejt e tu i prit". Ne e kuptuam
se dika luhet n kt qndrim t uditshm, kshtu q iu
lutm q prvojn e tij "budiste" t'ia rrfente edhe miletit.
Brenda pak minutash, shkrimi ishte gati, madje edhe me
titullin prej nobelisti "Energjia elektrike, armik i shndetit,
xhepit dhe moralit". Kishim shpres se kjo prvoj t paktn
do botohej. Nuk u gabuam. Ja shkrimi:
E kan pas thn pleqt tan. Mos u ndaj prej shokve.
Tani, me kt historin e dritave q nuk jan gjkundi, nuk
duhet t ndahemi vrtet prej shokve. Shokt e miqt jan

n errsir edhe ne kshtu duhet t bjm, t jetojm n

errsir. Kjo sht njra an e problemit. Por, ana e dyt
edhe m e rndsishme sht q t konsiderojm terrin,
dhe jo dritn, gjendjen ton normale, at fillestaren. A
nuk jetonin edhe paraardhsit tan t Neandertalit me
kt orar dritash? Nuk sht gj e vshtir. T part q
msohen me errsirn jan syt. Ata bhen aq t strvitur
n t tilla raste saq m t strviturit prej nesh kan
arritur edhe t qndisin n errsir. Sigurisht, t arrish
n kto nivele do durim e pun, porse arrihet vrtet.
Pastaj kjo puna e dritave sht edhe nj histori
dipendence. Sikurse varen disa t ngrat, prej drogs, alkoolit
a cigares, ashtu kishim nisur edhe ne t vareshim prej dritave.
Kur ishin ato, ne ishim mir, kur ato nuk ishin ndjeheshim
fare keq. Nuk ishim pr asnj lloj pune, vetm turfullonim,
silleshim vrdall e shfrynim. E gjitha kjo prse? Sepse e
kishim lidhur jetn ton me ekzistencn e tyre. Ky ka qen
nj nga gabimet m t rnda, jo vetm t shqiptarve, por
t krejt njerzimit. Kshtu nuk bn. Nse duam t jemi qenie
njerzore, t fort, t lir e t pavarur prej asgjje, duhet t
heqim dor nga do lloj dipendence. N rastin ton konkret
nga varsia nga dritat. Keni pr ta par q do t jeni m t
qet. Si i bhet provokimeve pak orshe q provojm prdit?
Mir sht q t mbyllet elsi kryesor, i lshojn apo nuk i
lshojn dritat. Kshtu, pak nga pak dipendenca zhduket dhe,
pas syve, me errsirn msohet edhe mendja.
Terri sigurisht q sht edhe m i shndetshm se drita.
Jua them un sepse. Kur kishim drita me bollk, far nuk
fusnim n barqet tona. Lloj-lloj ushqimesh q ruheshin n
frigorifer pr muaj e muaj me radh. Lloj-lloj mbetjesh t
ngrira prfundonin n trupin ton, vetm e vetm se kishte
drita. Tani, n terr, jo, sht ndryshe. Tani ham vetm
gjra t freskta, q nuk e kan njohur frigoriferin. Pr m

476

477

tepr, tani ham edhe m shum. "Mos lini gj n pjat, se

prishet deri nesr", a nuk jan kto fjal vrtet magjike?
Kishim koh pa i dgjuar. T ndalemi pak tek ushqimi. E
mbani mend se far buksh hanim n kohn e dritave? Si
t qullta, t zbardhllyera dhe fare pa shije. Tani zgjidhja
m e mir sht sai. Nj cop buk nga ajo, nj fije djath
dhe nuk ke se far krkon m nga jeta. Pastaj, meq dimri
duket se ka filluar, po problemi i ngrohjes? Koht e fundit
patn dal lloj-lloj pajisjesh e kondicionersh q nga nj
an t ngrohnin, e nga ana tjetr t ftohnin. M shum nga
t gjith vuanin fmijt. T gjith i kemi par se si iu
vareshin qyret n mngjes. Pa drita kjo nuk ndodh. Do
Perndia q kto pajisje n terr bhen vetm objekte
zbukurimi. Nuk ka ngrohje m t shndetshme sesa zjarri
i druve. Mir do ishte ndonj vatr, po edhe ndonj sob e
mir me dru bn pun. Pr t qen m ekonomik, meq
druri kushton ca, prdoret edhe mangalli. Nuk sht e
vshtir ta gjesh npr bodrume t vjetr.
Terri del fitimtar ndaj drits edhe n planin moral. Nga
q ishim t hutuar me dritat, m par nuk e shihnim se
kalamajt po na dilnin prej duarsh. Ca revistat me cica
jasht, disa filma, lre o Zot, dhe kalamajt nisn t'ia varnin
shkolls. Shum baballar e ndryshonin pr jav kodin e
"Digitalbit". Brenda pak kohsh, adoleshentt qen br si
t ndrsyer. Tani jo. Televizori nuk hapet m, ndrsa drita e
vakt e qiririt del aq sa pr t br detyrat e shkolls. N
terr, syt e fmijve lodhen edhe m shpejt, kshtu q nuk
kan koh ta ken mendjen te ndrrat erotike t
adoleshencs. Ja dhe nj prfitim tjetr i madh nga errsira.
Se kush pat thn q mungesa e dritave dmton rnd
biznesin. Sidomos at t voglin, q sht pa gj fare. Le t
mos nxitohemi nj her. N shikim t par mund t jet
vrtet kshtu. Por nuk duhet t harrojm se, kur ka drita

iniciativa private dhe konkurrenca vijn duke u zbehur. Kjo

sepse biznesmeni i vogl e ka ndar mendjen: N muaj do
nxjerr kaq dhe pik. Kjo gjendje nuk t shtyn prpara. Ndryshe
sht n terr. N terr ke edhe kohn edhe motivin pr t gjetur
zgjidhje t reja. Ksaj i them gar e barabart un.

478

479

Kjo ishte formula e Cenit pr t gjetur qetsin n terrin

q ka pllakosur vendin. Shkrimi sht shkurtuar fort.
Sidomos n pjesn ku bhet fjal pr dobin shndetsore
t territ. N kt pjes Ceni ishte zgjatur fort n eprsin
e fasuleve t ftohta mbi ato t ngrohtat n kurimin e
disa problemeve t zorrs s trash, por kjo na u duk pa
interes. Po kshtu, m posht, i kishte dhn udh nj
diskutimi erotik mbi marrdhniet krevat-terr. Por edhe
kjo na u duk histori e vjetr.

haberet e cenit

Ceni bhet gati pr n NATO

skush nuk bn mir nse gozhdohet para lajmeve

me or t tra. Madje, askush nuk bn mir nse
i beson t gjitha ato q thuhen me zell t tepruar.
N raste t tilla, mund t keni pasoja serioze pr vete dhe
pr t tjert. Kshtu i ndodhi kt jav Cenit t "Rrugs s
Kavajs". M kot pritm q ai t shfaqej te dera e redaksis.
Ditt kaluan me shpejtsi dhe nga Ceni asnj haber. Asnj
telefonat, asnj cop letre e zhubrosur mbi tavolin. Ishte
njsoj sikur ta kishte prpir dheu. Shofert e furgonve, q
vinin nga fshati, ngrinin supet t pafuqishm, askush nuk
e kishte par kto dit. M n fund, vetm dy dit m par,
nj mesazh i that na shpjegonte se shkrimin e javs nuk
mund ta bnte, porse mund t na ndihmonte q t
shkruanim nj reportazh, ku vet ai do t ishte protagonisti.
"Tema sekret", kshtu mbyllej mesazhi. Pam, 'pam e
morm edhe nj her rrugn e katundit, atje ku fshihej
Ceni dhe e fshehta e tij e madhe.
Mezi e njohm n fillim. Ishte veshur krejt n jeshile
dhe mezi dallohej nga pemt e oborrit. Po ashtu ishin veshur
edhe katr-pes shokt e tij m t afrt. Na priti me nj
hije vetknaqsie t mistershme, njsoj si nj njeri q na
ka rezervuar kush e di se far surprize. "Hajde shkojm i
ik mo anej - na tha duke hyr m n thellsi t oborrit kto katnart e mi jon kurioza fort". M n fund, mbasi u

480

481

mbush mir e mir me frym, u b gati t flas. Ne po e

dgjonim gjith sy e vesh. "Qi ta dini ju, se juve ju
shptojn kto gjona. Ne duhet me u bo gati me shku n'
NATO. E kom pa vet n'lajme. Pr dy vjet duhet me qen
gati. Kush ka men e kupto. Duhet me fillu q neshti me u
bo gati. Prnryshe metm jasht. Un e kom da menien. I
ven pr kapter do e kap se s'bo. Ju shifni e boni. Vetm se
mos kujtoheni kur t'jet shum von". I shkreti Cen, e
kujtonte NATO-n, njsoj si repartin q ka fshati ngjitur,
ku shkon e troket te dera e komandantit dhe krkon pun.
M kot u rrekm t'i shpjegonim Cenit se, q t hysh n
NATO, jo detyrimisht duhet t punosh n Bruksel. Se n
NATO "shkon shteti dhe jo robi" dhe gjra t tilla. "E di,
e di se a osht NATO, prej jush e kom pas msu, ather
kur shkrushit edhe noi gjo qi hyte n'pun, po un kom i
menie tjetr. Tashti, ar do shifni ktu do e shkruni se s'bo.
Vetm mos rreni, si e keni zakon ka i her".
Zum vend e u rehatuam mbi barin e oborrit, ndrsa
Ceni thirri befas: "Toga ja m'radh". Pamje m komike nuk
na kishin zn syt prej kohsh. Ceni q i printe togs s tij
prej pes vetash, t gjith t veshur me jeshile dhe me nga
nj dajak n krah. "Nji dy, nji dy, nji dy", brtiste Ceni pa
pushim, kurse ushtart e tij rondokop bnin kujdes q t
mos u binte ndonj hurm n maj t koks. Vazhduan
kshtu pa pushim ndonj erek ore t mir, derisa nisi t
dgjohej kolla e that e Bimit, kampionit t fshatit n
duhan. "Toga mlidhu n'byth t'ullinit", vendosi t
ndryshoj komandn Ceni. Kt urdhr fshatart e zbatuan
me hare. M mir ulur sesa duke rrahur kmbt pa pushim
e pa kuptim. Ceni se nga dreqin e nxori nj kallash q na
friksoi t trve. "E ka me leje, a pa leje", na shkoi sakaq n
mendje. Megjithat Ceni vazhdoi i patrazuar msimin e tij
mbi mbrthimin dhe zbrthimin e arms. N fillim u

ngatrrua keq, porse, i ndihmuar edhe nga shokt, e bri

kallashin fije, fije. Zbrthimi u b, po kush dreqin bnte
mbrthimin se. Kulmi mbrriti kur Bimit iu dha
komanda q t futej n nj ferr ku kishte rn teli-sust
paraprurs. "Nuk hyj vallahi, i kom kalamojt e vegjl",
protestoi Bimi. Ora e dyt, komandant Cenit nuk i doli
edhe aq me sukses. "S'ka gajle. Mrthimi shtyhet pr
nesr - vendosi Ceni - neshti kemi teori. Merrni e lexoni
ato gazetat q ju kom pru" . Dikush nga ushtart e
thjesht protestoi: "A i lexum i her bashk n'kafe?".
Ceni e pa me inat dhe ushtari nisi t bnte sikur po lexonte.
Me q loja tashm kishte filluar, vendosm ta luajm at
deri n fund. E pyetm Cenin se si i kishte ushtart me
prgatitje fizike. Sipas "komandantit" gjat ktyre dy
vjetve t ardhshm pikrisht ktu duhej ngulmuar m
fort, porse ngarkesa duhej t vinte n rritje vetm
gradualisht, ndryshe Bimit mund t'i kthehej ajo ftohja
e vjetr, Hasoni s'i kishte punt mir me mlin, Zydi e
pinte akoma kafen me raki n mngjes e kshtu t gjith
kishin ndonj problem. "Mosha bo t'vetn - tha Ceni
mendueshm - po do ia dalin se jon rac e fort kto knej".
Tani i erdhi radha pyetjeve. "Kush ka pytje", brtiti Ceni
me kokn nga ushtart e strukur posht ullirit. Andej nga
fundi i rreshtit u ngrit eti. Deri m tani kishte qen m i
dalluari dhe m i binduri. "Do na e thush kush osht armiku,
se kena dy dit ktu e nuk po e morim vesh se me in do
luftojm. Ma prpara do luftojshim me t'gjith, neshti me
asnjonin ". Cenit i erdhi si me porosi pyetja e etit. Tashti
ishte tamam n fushn e tij. Sipas Cenit, ai jo se nuk e
dinte se kush ishte armiku, por kishte dashur t'i linte vet
ushtart q ta gjenin. "N NATO nuk shkohet po nuk e
vrave menien", shtoi Ceni, duke par nga eti. Pasi vijoi
edhe nj her nj leksion i gjat me themelimin, kohn kur

482

483

u krijua dhe pr shum histori t tjera, Ceni m n fund

konkludoi: Ho, po nshti, kush osht armiku? Fshatart
ngritn srish supet me dshprim. Nuk po e gjenin q
nuk po e gjenin at dreq armiku. Kur Ceni prmendi fjaln
e frikshme "terrorizm", t gjith lvizn t shqetsuar nga
vendi. "E ku ta gjejm, po mir e paske tina", guxoi eti
srish. "Ka t tjer pr ta gjet, mos u bok merak - u mundua
t'i qetsoj Ceni - amerikont, taljont, francezt, anglezt, pr
a jon. Ato i gjejn, ne i palosim. Kaq e thjesht osht
puna". Diskutimi rrezikoi t kthehej n nj gj pa fund,
sidomos pasi dikush, na duket se Hasoni, vuri n dukje se
si i bhet kur edhe vet amerikant nuk arrijn t'i gjejn.
N kt moment, Ceni nuk duroi dot m. "Mir pra, po t
jet kshtu ti prit te gruja se vijm e t njoftojm vet", e
qesndisi komandanti Hasonin e shkret e t pafajshm.
Nuk ke 'i bn komandantit, i duhen duruar edhe nervat.
Logjika e lufts sht krejt tjetr nga ajo e paqes.
Kishim arritur n orn e fundit. Cenit, pr dreq, se nga
i ishte kujtuar shishja "Molotov". "Qllon ka i her q duhet
t'i prdorni edhe kto. Osht e thjesht. I vehet flaka fitilit
dhe hudhet drejt armikut. Hajde ktu ti eto dhe boje vet.
Ti ja ke mor dorn se ke pas punu n'minier, n Valias".
eti u afrua me sigurin e ekspertit zjarrmtar. Njsoj sikur
t kishte mote q vetm hidhte shishe "Molotov". Deri sa
u ndez fitili t gjith ishim t qet, porse paniku filloi kur
etit iu kujtua se duhej ta hidhte drejt nj armiku. U
rrotullua nja tre her rreth oborrit, porse asnjra prej
shtpive ngjitur nuk i dukej si e armikut. Puna po bhej
vrtet e frikshme dhe etit paniku i shtohej edhe nga t
brtiturat e shokve. M n fund vendosi. Se ku pa nj
shteg t lir andej nga arat dhe e vrviti shishen aq fort,
saq pr pak aste ajo u duk si komet lart n qiell. T
gjith morn frym lirisht dhe nxorn paketn e cigareve.

"Nuk bohet kjo pun ktu n'fshat", foli Ceni gati-gati me

vete. E ndrsa, t gjith po rrinim t shpenguar nj flak e
madhe ndrioi befas qiellin e muzgt. "Ububuja, osht
mullari im", Hasoni u turr me vrap andej nga dukej flaka.
Shishja "Molotov" kishte ngatrruar armikun. eti e Hasoni
jan "una xhajash". Strvitja pati prfundim jo edhe aq t
mir. Pes burra t lodhur dhe nj mullar n flak, kaq
kishte kushtuar ndrra euroatlantike e Cenit.
I rraskapitur e i mrzitur na priu rrugn pr t qendra e
fshatit. Nuk ishte m ai komandanti legjendar q kishim
njohur para pak orsh. Ishte kthyer n trishtimin e tij t
njohur, nga i cili do t shptonte vetm pas disa ditsh.
Nuk guxuam ta pyesnim se far mendonte tani pr at
vendin kapter n NATO. Ndrsa po rrinim n heshtje,
u dgjua zri i Bimit: "Ceno, do m'japsh leje pr nesr,
kom pr t'shit ca raki posht, n'qytet". "Pun q
rregullohet", belbzoi Ceni. Mbase kjo do kishte qen
edhe prgjigjja pr at punn e kapterit.

484

485

haberet e cenit

Ceni dhe ndrra pr Ditn e Pavarsis

solli prap kokn ky - tha njri prej nesh me ligsi

t dukshme - shife se kur t nis me prralla jo po
28, jo po 29 Nntor". Kt jav Ceni erdhi vet n
redaksi. Zuri vend n nj karrige t lir dhe priti me durim,
derisa dikush t kujtohej pr t. N kafenen ngjitur e
sajdism pr pak minuta. Nga ndrra euroatlantike e nj
jave m par nuk kishte mbetur m asnj grim. "Fshatart
u trhoqn - shpjegoi Ceni me syt mbi dysheme - jan bo
prtac. Masnej kujtojn se zboret do t'i bojm si n'koh
t'Enverit". Mori nja dy-tri her frym me trishtim dhe
pastaj lshoi fjaln magjike t shqipes: "Nejse mo". Esht
e diel, madje nj e diel e veant, sht pragu i 28 Nntorit,
nj dit me drita, gj q nuk bnte vaki edhe aq shpesh
kto koht e fundit. Nga unaza nuk dgjohet edhe aq
zhurm makinash. Nj dit perfekte pr t ndenjur disi m
shum me nj mik t vjetr. Biseda vrtitet nga hallet e
pronave, te dbora q ka rn maleve, te shndeti i fmijve
t Cenit, te frika e tij se mbase edhe mbi shtpin e tij nj
dit do t ngrihet nj pallat i madh. "Nuk kom qen edhe
aq mir jo - tha ndrsa bri gati t ngrihej - kom fillu me pa
ondrra. Kur pash edhe ondrr pr Ditn e Pavarsis mo,
ky ishte kulmi". Ne na bri kurioz ndrra e Cenit pr 28
Nntorin. Kush e di se kush do t'i ishte fanitur n gjumin
e thell atje n fshat. Ndonj Ali Pash a Ahmet Zog me

486

487

siguri do ta kishte par. "Po desht po e hudh n'letr - foli

Ceni sikur t na i lexonte mendimet - ju ondrra nuk keni
botu, po pr nesr mund t'boni nonji prjashtim se osht
dit pushimi". Dhe ne vrtet, kshtu bm. Nj prjashtim,
Ceni e meritonte pr kt dat t shnuar. Mbas disa orsh
n dezhurn gjetm pusulln e prhershme me shkrimin
e imt. Ishte ndrra e Cenit. Qeshm me vete kur na u
kujtua "Pallati i Endrrave" t Ismail Kadares. "Paska
edhe te ne Tabir Saraj?", u tall srish ai kolegu i fillimit.
Nuk ia kishim edhe aq ngen t ligut. Nism sakaq t
lexonim ndrrn e uditshme t Cenit.
Un kurr nuk kam par ndrra. Aq e largt ka qen kjo
fjal pr mua saq shum her tallesha me nj halln time,
q merrte n telefon q me nat: "A jeni mir, se ju kom pa
keq mrom". Porse, mbase ca nga mosha, ca nga q kam
kaluar disa halle koht e fundit, ca nga q kam nisur t'i
ngjaj halls, kan nisur edhe mua t m faniten gjra t
uditshme n gjum. Kto koht e fundit kam par shum,
porse kjo q pash mbrm m duket m e forta nga t
gjitha. Un po e hedh nj her n letr. Kush merr vesh nga
shpjegimi i tyre le t m thot ndonj llaf.
Isha vetm n sheshin "Sknderbe", n fakt isha n at
q sot sht ky shesh, sepse ai ishte fare i ndryshuar.
Sknderbeu dhe kali ishin t gjall. Njerzit rreth e rrotull
ishin veshur krejt me t bardha. Madje, jo me t bardha,
por ishin gati-gati si t tejdukshm. Un ndjehesha n siklet
- kur u zgjova isha mbushur krejt n djers - sepse me
pamjen time dukesha sikur vija nga nj koh tjetr. Porse,
n fillim askush nuk ma vari. Pallati i Kulturs nuk ishte.
N vend t tij ishte kthyer Pazari i Vjetr, por ai ishte nj
prrall e vrtet. Rrugicat ishin t pastra si drita dhe njerzit
nuk shtyheshin e brtisnin vetm ecnin n radh t heshtur,

njsoj si nj ushtri e bindur. Sikleti m shtohej edhe m

shum, sepse njerzit nuk kuptoheshin se 'mosh kishin.
Mund t'i jepje sa t doje dhe prap ishe n rregull. Po ashtu
nuk e mora vesh kurr nse ishte dit a nat. Nuk e di se si,
po sheshi ishte aq i ndriuar, saq vajta te nj njeri pa mosh
me nj tezg q shiste syze dielli. M'i dha nj ik shtrenjt.
"Jan firmato - m tha - jan t Krujs".
Kisha ndaluar para Sknderbeut, q ushqente kalin me
ca karota t mdha dhe jepte autografe lart e posht. M
bri prshtypje nj burr i vogl, i mpakur q se i fliste n
vesh Sknderbeut sa her q vinte ndonjri pr autograf.
Ather Gjergji vendoste, her firmoste, her t tjera jo.
Dikush q pyeta n radh m tha se sht Ballaban Pasha.
"Kan mote q jan pajtuar - m tha i tejdukshmi - tani
sht shefi i sigurimit t Sknderbeut". Vendosa ta provoj
edhe un veten. Ballabani n fillim i picrroi syt fort mbi
xhinset dhe kpuct e mia me balt. U soll rreth meje nja
dy her pastaj pyeti: "Si t quajn". "Hysen", fola un si
me frik. Ballabani shpejtoi te Sknderbeu: "Imzot, ky duhet
t jet i kohs ton, ta ojm tek Ismail Beu". Sknderbeu
pohoi ftoht me kok dhe i rrasi edhe nj karot tjetr kalit.
Un e Ballabani hipm mbi nj si makin t uditshme, q
her bhej helikopter e her makin si kto tonat, varej se
sa njerz na dilnin prpara. Kur pash Varrezat e
Dshmorve, e kuptova se po shkonim te Pallati i Brigadave.
Nnn Shqipri nuk e kishin hequr, vetm sa e kishin lyer
kuqezi. Bashk me Ballabanin, i cili se pshpriste
vazhdimisht n nj gjuh t pakuptueshme, shpejtuam pr
te nj sall t madhe. Ishte aq e ndriuar sa q m'u deshn
disa minuta t mira q t m msoheshin syt. Tashm isha
msuar me udit, porse kmbt m'u morn srish. Prball
meje qndronte Ismail Qemali, vet dora. Rreth tij silleshin
figura t tjera t njohura. M'u duk sikur kisha hyr n librin

488

489

e historis. Te dera Isa Boletini e Bajram Curri se diskutonin

me Prek Calin e Kelmendit. Afr Ismail Qemalit ishin
ulur Luigj Gurakuqi e Patr Anton Harapi. Pash edhe Fan
Nolin. "Ika Ismail Bej, se kam nj mesh n Boston", foli
dhe u zhduk. N nj si biim minderi t veshur n kuqezi,
Ahmet Zogu, po i thoshte Hasan Prishtins: "Po sa her t
kam thn more Hasan, mos e ndrysho kaq shpesh numrin
e celularit. Ku ta marr vesh un se ku je pastaj? Po kshtu
ma bn edhe Avni Rustemi". Tani nuk uditesha m. Q
kur pash Ballabanin e Sknderbeun bashk
Ismail Beu m priti mir. "A m njeh more bir?", m
pyeti. "Ju njeh gjith Shqipria, gjith Ballkani, gjith
Evropa, gjith", u prgjigja me entuziazm. "Avash, avash
merre shtruar djalo - ma preu hovin tim patriotik - pa m
thua nga je?". Kur i thash se rri n Fikas, n nj fshat t
vogl, tundi kokn. "Patriot ju andej - tha pr habin time
- po si po ju ven punt?". Un i fola gjer e gjat. Mbase e
teprova ca. I thash se jemi ende t varfr e t ndar, i thash
se ende nuk e kemi zgjidhur problemin e prons, i thash
se n kto vitet e fundit disa jan pasuruar fort dhe disa t
tjer jan rrnuar keq, i thash se ndr male vepron ende
Kanuni i famshm, i thash se m shum na mban paraja
e kurbetllinjve t ngrat, i thash se politikant deri m
tani m shum kishin trhequr litarin nga ana e tyre
sesa nga ajo e miletit, i thash se ajo puna e Kosovs
ende nuk sht zgjidhur plotsisht, i thash se ishim
sjell keq me lirin q na kishin dhuruar. I thash plot e
plot gjra. Mbase e teprova ca, porse mendova q plaku
m mir t alarmohej sesa t flinte mbi dafinat e lavdis.
U interesua veanrisht se si i quanim ne hajdutt a cubat
sot dhe, sidomos, se cila ishte murtaja e shekullit ton.
Un, sigurisht i shpjegova gjer e gjat se cubat sot nuk
jan si qmoti, porse ata quhen t korruptuar dhe n

shumicn e rasteve kan qen edhe fort t nderuar. Ngela

pak kur m'u desh t flisja pr SIDA-n.
Pas do fjalie, tundte kokn me ngashrim dhe thoshte
me lot n sy: "Ah, e dinja un, e dinja un more Sikur t
ma ndjente zemra m 28 nntor". T tjert ishin afruar
rreth tij dhe mundoheshin ta ngushllonin: "Mos bni
kshtu Ismail Bej. Shqipria do bnet se s'bn. Ky djali
mbase u nxitua ca. I riu si veriu. Ju lutemi m dinjitoz se
kan ardhur edhe ata t Komunitetit Ndrkombtar. Nuk
ka fare lezet.". M shum nga t gjith qante nj i
panjohur. Ishte goxha i mbajtur dhe kishte lyer flokt me
nj gj q m'u duk si brilantina e kohs s Dues. "Jakomon,
boll qave kot, loja jote ka shekuj qi asht kuptu - iu drejtua
Patr Anton Harapi - mos mashtro ma, mos harro dhjet
rekomandamentet tona". Mkmbsin e Viktor Emanuelit
nuk e pash m, sepse se nga dreqin u zhduk menjher.
Do kisha dashur t'i flisja si gjith t tjerve.
"I riu si veriu" e nuhati pak minuta m von se nj rrezik
po i kanosej. "Ku jan ata t rinjt me perspektiv", thrriti
Ahmet Zogu dhe n der u shfaqn menjher Enver Hoxha
dhe Mehmet Shehu, q t dy t veshur me uniforma
ushtarake. M zun nga kraht dhe m trhoqn zvarr n
nj korridor t errt e t ftoht. N kalim m zun syt nj
tabel t ndryshkur: Seksioni i Pasardhsve. Pastaj mbaj
mend vetm pak gjra. Mbaj mend q m hodhn n nj
si pus t pjerrt dhe ankthin q m mbrtheu kur pash
prball meje atallt e tmerrshm t nj luani t
egrsuar. U prlesha e u prlesha gjat me t. Her ai
sipr e her un q mundohesha t mbysja. uditrisht,
luani lshonte nj mjaullim si t maokut tim. Kjo ma
shtonte edhe m shum llahtarin.
"Ceni, o Ceni ke lujt mensh fare, lshoje maokun se e
myte dreqin". Desh Zoti, fjalt e zonjs s shtpis m

490

491

prmendn nga ndrra ime patriotike. Maoku i ngrat

vrapoi n panik diku posht sobs. Makthi im kishte
kaluar. Jasht binte shi dhe flamujt me shqipen
dykrenore ishin ngjitur pas shtyllave. Kjo dreq kohe na
e prishi qejfin e Fests s Flamurit.

haberet e cenit

Kjo ishte ndrra dhe zhgjndrra e Cenit. Diku n cep

t faqes kishte ln nj shnim t fundit: "Boni kujdes
se ondrrat e kon gjithnji nji spjegim. Noshta gjej edhe
un ndoi ven pune, njisoj si Basri Hankoni i Kadares te
"Kronika e Hankonatve". Ate e patn rregullu n'Bashki.
A e mani men?".

Ceni: Sa faj ka shiu?

492

t jav duket se Ceni ka pasur gjith kohn e

Perndis q t hedh n letr mendimet e tij, pr
ka i shihnin syt e i dgjonin vesht. Shiu i papar
e kishte mbyllur keq n shtpizn e tij n fshat, kshtu q
Ceni i ngrat nuk ka br gj tjetr vese shih lajme e mbaj
shnime n letr. E dinim q kt jav nuk do kishim nevoj
ta krkonim. Do t mundohej vet disi q t'i shptonte
gris dhe balts q ka mbuluar fshatin e tij. Kshtu q pritm
me durim trokitjen e tij me dor t ndrojtur n dern e
redaksis. Q t shtynte edhe ca koh pa vajtur n fshat,
nisi t strholloj nj muhabet q filloi me shirat dhe
prmbytjet, vazhdoi me Kosovn dhe shkoi deri te
telashet e shumta t paraplegjikve. Aq gjat vazhdoi kjo
pun, saq shefat nga matan ders s xhamt nisn t
bhen nervoz. "Kush e di se kur do t mbarojm sot",
foli npr dhmb njri prej tyre, ndrsa kaloi pran nesh
me nj tuf letrash n duar. Ceni e kuptoi se koha e tij
pr sot kish mbaruar. "Kom punu kt jav - tha me
krenari - ju kom pru, jo nji shkrim po dy. Ju kom neru
fare. Neshti folni ju po desht. Apo nuk kishit nis me
u anku pr mu". Ksaj i thon bela. Ne mezi i botonim
nj shkrim n jav e jo m t merreshim me dy njhersh.
Megjithat, kt jav duket se kishim edhe mundimin,
por edhe luksin e zgjedhjes. Shkrimi i par i Cenit kishte
493

t bnte me pensionet. Gazetarit ton nga fshati i ishte

dukur fare qesharake rritja prej 2,3 pr qind. "Mo mir
mos t'ia kishin rrit fare t shkretve sesa i rrejn kshtu",
kmbngulte Ceni n t tijn. Ne u rrekm t'i
shpjegonim se kjo nuk sht nj rritje q do t'i bj
pasanik pensionistt. Se kjo shrben vetm q ata t
mos i ndjejn aq fort pasojat e ngritjes s parashikuar t
inflacionit e t tjera me radh. Ceni po n t tijn. U
dorzua vetm kur i tham se nuk ishte gazetar i
specializuar e duke qen kshtu nuk mund t'i kuptonte
kto pun t thella parash. "Mir, kom gati tjetrn",
rrshqiti Ceni dhe vendosi t hedh gurin e tij t fundit,
shkrimin e dyt. Kt her ai ishte pr prmbytjet e
fundit n Jug. "Kshtu po, kshtu ia vlen", shpejtuam
t themi. "Jeni alamet unash", foli Ceni i lehtsuar.
Ishim msuar q t tilla gjra t ndodhnin vetm n
Lezh. Sa her q niste ndonj ves shi n Tiran, ndonjri
kruante kokn dhe thoshte menjher: E shkreta Lezh,
e psoi prap. Prmbytjet e Fushs s Nnshkodrs ishin
br tashm nj gj normale, njsoj si era q fryn, apo si
dbora q bie ndr male. Shiu bnte krdin, lumenjt
fryheshin, njerzit lageshin deri n palc, katandi e gj,
t vna me mund, i prlante uji dhe kshtu fillonim nga
fillimi. Mbasi thahej toka, njerzit ktyre anve e ndjenin
veten edhe m t vetmuar se zakonisht. Ndonj batanije
e holluar, apo ndonj thes me miell, ishin shum pak
pr ta ndjer veten ngroht. Befas u dukej vetja shum,
shum larg nga njerzit e qyteteve, atje ku jetohet ngroht
dhe me bark t mbushur, atje ku kan edhe kohn e
duhur pr t br biseda t gjata e t strholluara pr t
gjetur fajin a fajtort. Pikrisht nga kryeqyteti pat ardhur
ca koh m par fjalia e famshme: Fajin e kan vet

njerzit e ktyre anve. Prse i prishn kolektort e

kanalet kullues? Prse ndrtojn shtpi n zona q jan
prmbytur tradicionalisht? Nuk dihet ende autori i
vrtet i ksaj gjetjeje gjigante. Dihet vetm se kur u tha
kjo fjali, shum koka t kombit tundn kokn rndrnd, njsoj sikur t donin t thoshin: Piks i ke rn.
"Kokat e kombit" kishin harruar q, q ta meritojn
titullin q mbajn, duhet t kujtohen edhe pr disa
detyra. M e para nga t gjitha sht ajo e t kuptuarit
t disa tendencave, q nuk kan lidhje as me simpatit
politike, as me ato krahinore a fetare. N kt dynja ka
edhe disa tendenca, t cilat "kokat e kombit" duhet t'i
nuhasin q n filles dhe m pas t mundohen t'i
kanalizojn e t'i kontrollojn njsoj si reshjet e shtuara.
Njihet, dhe sht e prbotshme, ikja nga zonat malore
me pak tok drejt fushave. Kjo ndodh n Shqipri, n
Itali, n Guatemal, n Pakistan e Bangladesh, kudo.
Mirpo njerzit e maleve jan t pamsuar me jetn e
fushs. Ata nuk e din se q t jetosh buz detit duhet
t'ia kesh frikn atij, fort madje. Ata ende nuk e din se
nuk ndrtohet shtpia fare afr lumenjve, me leje a pa
leje qoft. Ajo rrke lozonjare dhe e paqt q duket n
ver, n dimr kthehet n nj prbindsh t frikshm.
Ata nuk e din se fusha, njsoj si mali, ka kurthet e veta
t rrezikshme, shpesh vdekjeprurse pr njerz e bagti.
T part e ktij vendi harruan t'ua thon kt gj, njsoj
sikur t thoshin: Vet deshn t zbresin posht. Tani do
vuajn. Nuk kemi 't'i bjm. Jo vetm kaq, porse n t
gjith kto 15 vjett e fundit strukturat q quhen
"Emergjenca Civile" kan qen trajtuar si fmijt e
njerks, njsoj si ca njerz q rrin kot gjat gjith vitit.
Kshtu ka vazhduar kjo histori, ndrsa ndrroheshin
partit n krye t vendit. Ideja e konceptit si shtet

494

495

kujdestar e shrbtor ende nuk sht realizuar. Nga

asnjra prej palve q ka pretenduar t mbaj pushtetin.
Vit mbas viti, hendeku mes shtetit dhe nj pjese t atyre
q duhej t ishin padront e tij n telash ka ardhur duke
u thelluar. Numri i viktimave dhe bilanci i dmeve, duke
u trashur frikshm.
Do Perndia mos e kemi gojn ters, porse duket vrtet
se Lezha kt vit ka shptuar nga furia e ujrave. Un
Ceni, dikur kam pasur mundsi t njoh Luigj Frangajn,
drejtorin e tanishm t bonifikimit n Lezh. E di fort
mir se, duke qen fermer i suksesshm vendas, i dhemb
kjo pun po aq sa edhe vet fshatarve t thjesht t
Zejmenit. Ca Luigji dhe meraku pr punn, ca nga q
sivjet shirat kan ardhur m shum nga Jugu, Lezha,
deri m tani, i ka shptuar katastrofs. Porse ajo q pam
n Jug, n Vlor, Fier e Lushnj sht tronditse. Sa her
q m binte rasti t shkoja pr n Vlor pyesja veten: Si
ka mundsi? Si ka mundsi q askush nuk kujtohet t'u
thot fshatarve q shtpia e re nuk ndrtohet buz
lumit, aq m tepr n nivel m t ult se vet shtrati?
M dukej se ktu nuk ishte puna vetm pr t zbatuar
me rreptsi ligjin. Duhej t ishte dika m shum. Duhej
t ishte e njjta sjellje si me nj njeri q krkon t hidhet
nga maja e 15-katshit n Tiran. Shoqria, ose m sakt,
shteti si instrument i saj, e ka pr detyr t shptoj nj
njeri nga vdekja edhe nse ky ka vendosur vet t vdes.
Kt shteti nuk e pat br asnjher dhe ky m duket mkati
m i madh i tij n ksi rastesh. "Vetvrasje" t tilla jan
planifikuar n t gjith vendin n 15 vitet e fundit,
pavarsisht se kush ishte n pushtet qendror a lokal.
Pash n televizor q ministra e politikan, deputet e
qeveritar kishin shkuar pr "qok" n zonat e
prmbytura. Mir bn. Kan edhe qokat lezetin e vet.

Kshtu njerzit nuk e ndjejn veten edhe aq vetm.

Nganjher edhe nj fjal e mir bn m shum pun
sesa nj thes me batanije t prdorura. Un, Ceni, nuk e
kam zakon t mbroj qeverit, porse m duket se n kt
rast qeveria aktuale, q nuk ka mbushur ende 100 ditt,
nuk ka edhe aq faj n kt gjendje. Nganjher harrojm
se, ndonse ndrrohen partit n krye, shteti sht, ose
duhet t jet, nj zinxhir hallkash e strukturash t
qndrueshme q palt ia dorzojn njra-tjetrs,
mundsisht duke i forcuar ato dhe jo duke i shkrmoqur.
N kt kuptim, prgjegjsit e dobsit e pushtetit
duhet t krkohen si nga ana e ktyre q jan n pushtet,
por edhe t atyre q e lan at vetm pak muaj m par.
M bri habi nj prononcim i deputetit t PS, Klosi,
ish-ministr dhe njohs i mir i pushtetit lokal. Klosi
tha se nuk kishte vajtur pr politik, por pr t'iu gjendur
njerzve t prmbytur pran. Megjithat, nuk ndenji
pa e hedhur nj prononcim: Fajin e ka qeveria,
mosrimbursimi i taksave t pushtetit lokal dhe
ndryshimet n strukturn e ministris prkatse. Si pr
dreq, kronika pasardhse n edicionin e lajmeve bnte
fjal pr prmbytje t papara n Franc. Nuk doli njeri
t thoshte se fajin e ka qeveria e njrit prej vendeve m
t zhvilluar t bots. Un, Ceni, nuk kam mundsi, por
sikur t kisha do t doja t'i thosha zotit Klosi: Sigurisht
q ka faje. T parin, mendoj un, e ka shiu, dbora,
trmeti, orteku, thatsira, t gjitha ato gjra me t cilat
Perndia na ndshkon pr mkatet tona. Porse t dytin e
ka shteti, jo qeverit q shkojn e vin, porse t gjitha
palt q nuk arrijn t kryejn n kohn dhe n vendin e
duhur detyrn e tyre. M duket se ktu t gjitha palt
kan shum pr t thn, duke u nisur nga vetja. T
paktn prball fatkeqsive t natyrs t jemi t bashkuar

496

497

dhe t ndajm jo vetm dhimbjen, por edhe prgjegjsit

a gabimet. Sikur t vazhdojm t jemi t ndar edhe n
kto raste, ather do t na duhet t aplikojm ligjin e
nj amerikani t famshm, Mrfit. Ligji i tij pr situata t
tilla thot: Vetm prmbytja na kujton se shiu ka nisur.

haberet e cenit

Cenin e pam tek shkonte i mbshtjell fort me nj shall,

ku shkruhej "Tirona Kampion". E patm harruar pr disa
or, derisa andej nga darka na mori vet n telefon. "una,
a ka nai numr llogarie pr t nimu t' prmytmit? Knej, ka
nahia jon, dun me mledh ndihma, po nuk din ku me i
u. Ne kina pas u pr cunamin, e s'po okemi pr tont".
E ndjem veten t pafuqishm ta ndihmonim Cenin n at
or t von t nats.

Ceni: Mos ma prekni qeverin

498

enit na i paskesh mbetur hatri. N fakt, kishte koh

pa u mrzitur me ne, kshtu q hatrmbetja e tij e
fundit ishte m shum nj ritual i munguar sesa
nj mrzi e vrtet. Gjithsesi, shum prej nesh i humbn
shpresat se kt t diel do t arrinim t shikonim qeleshen
e tij t dirsur. "Mos e prishni terezin - na u drejtua nj
koleg m i ri - ka plot si puna e Cenit q vetm mbushin
faqe dhe pastaj t luten q t'ua botosh". Ishte e kot q t'i
shpjegonim atij se rasti i Cenit ishte disi m ndryshe. Se ai
vrtet jetonte prej do muajsh n fshat, porse lidhjen me
gazetarin e kishte nisur q hert, se idet e tij nganjher
botoheshin edhe pa diskutime, se shpesh ia kpuste m
pak kot se shum t tjer e kshtu me radh Si do q t
jet nuk mundm t qndronim dot pa shkuar n shtpin
e tij t mbuluar nga mjegulla. N fillim, nuk e dha veten.
Minuta t tra kaluan pa folur fare pr punn. "Na e futi
Elbasoni sivjet", foli si prhumbshm, ndrsa kujtonte vitet
kur "Tirona" e tij mblidhte kupa e kampionate. Nuk na u
duk se futbolli ishte shkaku i vrtet i mrzis s tij,
megjithat pritm me durim t msonin dika m tepr
pr hatrmbetjen e shumprfolur. "ohuni shkojm nga
klubi - tha m n fund - ktu n'shpi nuk kom a t'ju qis.
Vetm po desht raki mareje". Shenja e par e mir u dha.
Mbase i rrethuar nga shokt e tij dhe me nj got para
499

Cenit do t'i zgjidhej goja. Kush e di? Mbase kandisej e

shkruante dhe ndonj gj. Imazhi i shefit ton t nxehur
keq nga padurimi na u largua disi, ndrsa apitnim npr
baltn e fshatit drejt klubit n an t nj lapidari, q askush
nuk e di prse sht aty. Desh Perndia e i gjetm t gjith
aty, shokt e Cenit, ata q kishin aspiruar para do kohsh t
shkonin individualisht e m par nga t gjith n NATO.
Zydi, Hasoni, Meti, Kiu t gjith na pritn me krah hapur,
si priten zakonisht miqt e vjetr. Zakonisht, kur sht i
shoqruar me ne, Ceni "gafurret" nga pak. Neve do t na
tregoj se sa e admirojn fshatart e tij, ndrsa shokve do
t'iu kujtoj se sa i krkuar sht nga "mediat e Tirons".
N raste t tilla muhabetet rndojn fort. Esht Ceni ai
q flet m shum nga t tjert dhe thot vetm gjra t
prera. Terma t till si ndoshta, mbase, edhe mundet,
pr mendimin tim, jan gjra q nuk dgjohen n
tavolinn e drejtuar nga Ceni yn. Kshtu vazhduam pr
do koh t mira, derisa kupat e rakis para Cenit e shokve
t tij nisn t duken si gur shahu. Dhe n t tilla raste
sht gjithnj mir t iksh. "Do na japsh ndonj
shkrim, se pr kt pun kemi ardhur", iu drejtuam me
ndrojtje. "Pr ju nuk shkruj mo - tundi kokn me inat m'keni botu n nji faqe ku shajshin qeverin. Nuk i
kishim muhabetet kshu. E para, ju e dini se vet jom i
djatht. E dyta, hala pa kalu tre muj ju gati me kritika.
Lejeni i her t'mori frym". Ja pra, ku paska qen sebepi
i hatrmbetjes. Belaja duhej zgjidhur dhe shpejt madje.
Prndryshe ajo faqja bosh q na priste n gazet do t na
dukej e strmadhe. Nuk kishte rrug tjetr. Duhej t
luanim me blofin. "Po me q ti e bke m mir, prse
nuk e shkruan ti nj shkrim pr qeverin, po rri e harxhon
kohn me muhabete n kafe?", e pyetm ksaj here prerazi
dhe bm sikur po iknim. "Un jo e boj m mir se ju,

100 dit jan edhe shum, edhe pak. Jan shum se n

tre muaj mund t bhen plot gjra. Jan pak, sepse tre
muaj kalojn sa t hapsh e t mbyllsh syt. Jan pak pr
ata q vendosin afate t caktuara dhe mundohen t'i
plotsojn ato dhe shum pr ata q kan mbajtur mend
vetm fillimin dhe fundin. Kshtu q i bie q n krye t
radhs q edhe kt her t kemi dy pozicione t qarta, t
ndara prer. Qeveria do t mundohet t thot se brenda
100 ditve t saj t para i ka mbajtur premtimet ndaj atyre
q e solln n pushtet. Kundrshtart e saj do t thon se
n kta tre muaj sht br vetm pako gj nga ajo q ata
do t bnin n tre muaj, sikur t ishin n vendin e Berishs.
Puna kshtu e ka. Dikush kritikon, dikush mbrohet. Porse,
prve ktyre dy palve dhe tifozve t tyre politik ka edhe
nj pal t tret. Pikrisht kjo pal e tret, q ka vendosur
rezultatin e zgjedhjeve edhe kt her, sht ajo q politika
e harron, majtas a djathtas qoft. Kjo pal e tret quhet
rndom populli apolitik. Esht pikrisht kjo pjes e popullit
q nuk sht militante, a m sakt sht militante vetm
me hallet e tij dhe t fmijve t vet dhe q votn e hedh
atje ku ka besim n zgjedhjet e radhs. Esht pikrisht
populli apolitik, shtresa e mesme, inteligjenca, zejtart,
tregtart, mjekt, msuesit, pjesa e mbar e popullsis
fshatare e kshtu me radh, ajo pjes e miletit e cila n
vende t qytetruara, dikur edhe te ne, prbnte at
tabanin e shndosh shoqror, mbi t cilin ngrihet
ngrehina q quhet komb. Me fjal t tjera, nj komb
zhvillohet m mbar sa m pak e zhgnjyer t jet kjo pjes
goxha e madhe e popullsis.

500

501

po kam dit q e kom shkrujt", foli Ceni dhe na rrasi n

xhep letrn e prhershme t zhubrosur. T lehtsuar
shpejtuam pr n redaksi.

N kto dit jan br plot e plot komente mbi 100

ditt e qeveris Berisha. Dikush ka mburrur pa kufi e dikush
ka shar pa fund. Jo gjithnj komentet jan br nga njerz
t ndar nga politika, kshtu q duke br propagand
t mirfillt t dyja palt, nuk kan br gj tjetr vese
kan kopjuar njri-tjetrin n kahe t ndryshme. Askush nuk
duhet t bj cinikun dhe t thot: Erdhi dita 101, ku i ke
premtimet q na dhe? Po ta bnte kt ndonjri, mund
edhe t vishej me njolln e t ligut. Mirpo, ndoca gjra i
ka vn re edhe populli apolitik. Nga kjo, dhe nga
zhgnjimet q mund t vijn m pas, n 100 ditt e
ardhshme qeveria, dhe Berisha sidomos, prderisa t gjith
tashm e identifikojn at me vet kabinetin, bjn mir t
ruhen nga tre rreziqe: nxitimi, shou politik, besimi i tepruar.
Vet premtimet mbi bazn e 100 ditve e kan t
mbrthyer n vetvete nj nxitim q lind natyrshm pr
t mbajtur fjaln. Jo shum gjra n kt vend t
ndrlikuar mund t zgjidhen njhersh, shpejt, mir e
drejt. Nganjher, a m mir me thn shpesh, qllon
q ka edhe pun t rndsishme q nuk bhen brenda
tre muajve. Nse pun t tilla merren prsipr t zgjidhen
shpejt e shpejt, ather jan pun t nxituara dhe kto
zakonisht bhen gabim e duhen ribr. N politik qllon
q po nuk i bre ti mir, ather vjen dikush tjetr q
pretendon se e bn m mir. Nxitimi, pra, ka br q
nj pjes e popullit apolitik t mos shoh ndryshime n
at q ai shpresonte dhe kjo mund t jet nj lkundje e
par, n vend q t ishte nj shpres e par.
Politika sht nj gj fort e rndsishme. T gjith
bjn politik, edhe vet populli apolitik q kujton se
nuk bn. Porse politika e par si shou, apo si tribun
nga e cila vetm duhet t flassh e t flassh pa pushim
krijojn iden - do Zoti t gabuar - se n kt vend

qeveria bn m shum fjalime propagandistike dhe jo

shum pun. Rasti m tipik ishte i krizs s errsirs.
Derisa ajo u kaprcye, qeveritar e shtetar m shum
shan paraardhsit e tyre se sa u munduan t'i shpjegojn
miletit apolitik se far po ndodhte n t vrtet. Vet
Kryeministri ka harxhuar or, energji, nerva n debate
parlamentare, ku ndoshta nuk duhej t ishte fare dhe jo
m t'u prgjigjej t gjith kundrshtarve nj nga nj.
Nj goxha pjes e popullit apolitik prbhet nga
pensionistt dhe npunsit. Le ta zm se mes
pensionistve ka nj pjes t mir q merret me politik.
Porse nj pjes po kaq e madhe sht vetm n hallin e
tij. Duhet t jesh optimist i madh q shtesat e
parashikuara n pensione t'i quash prmirsim, n mos
real, t paktn disi t prekshm. N administrat jan
parashikuar shkurtime t ndjeshme. Esht folur q nga
'90-a pr iden e krijimit t figurs s npunsit, t
statusit t tij, t paprekshmris s tij, pavarsisht
bindjeve politike. T gjith kan shkuar dhe kan ardhur
dhe vetm figura numr nj e shtetit, ai njeriu i sakt q
mban shnime n rregull, njeh dhe zbaton ligjet me
prpikmri, vetm ky nuk u mbrojt kurr nga asnj prej
palve. Npunsi ka par me zemr t dridhur nga dera
sa her q jan ndryshuar qeverit. Kshtu vazhdon t
jet edhe sot, sidomos kur sht folur pr shkurtime
drastike. Mbase duhet t kujtohemi se sht tjetr gj
t shkurtosh bodigard, makina, dieta e shpenzime dhe
tjetr gj t shkurtosh administratn shtetrore n nj
vend q ka nevoj urgjente pr forcimin e shtetit. Aq
shum larg ka shkuar kjo tendenc saq, nganjher, t
krijohet prshtypja se termat "burokraci" a "burokrat"
jan ende t shara, njsoj si n kohn e kontrollit
puntor-fshatar. Jo vetm kritikat e opozits, por frika

502

503

se mos zhgnjen popullin apolitik, duhet t jen meraku

i qeveris n kt prag Viti t Ri. Nse vjen puna e
shumica thon: Ama t gjith njsoj paskan qen, nuk
do t ket premtim t mbajtur q t largoj shijen e
keqe q krijon zhgnjimi.

haberet e cenit

Ky ishte shkrimi i Cenit i shkruar n nj moment

inati ndaj nesh. Askush nuk e kuptoi nse Ceni kishte
mbrojtur apo kritikuar qeverin. "Un e kuptova - tha ai
kolegu i ri q prmendm n fillim - ka pasur merak q
asaj t'i vej puna mbar". "Ah, kta t rinjt e sotm",
pshertiu njri nga shefat.

Fmijt dhe gjrat e mdha

504

e Cenin, jemi pajtuar qkurse i dham

mundsin q t mbronte qeverin, pr t
ciln kishte votuar me aq besim. Ndaj, kjo
jav nuk e kishte at merakun "do na vij, nuk do na vij".
Dhe vrtet, nuk kishim pasur arsye prse t shqetsoheshim.
Nj pasdite, andej nga mesi i javs, u dgjua trokitja e tij e
ndrojtur n dern e xhamt t redaksis. Ceni u dha n
prag krejt i lagur nga shiu, q nuk pushonte q prej javsh.
"Ku ini mr unat e mi - na prshndeti si nj prind i mir
- a ju ka ra n'men pr mu kto dit?". Kolegu yn qytetarofshataro-zejtar kt her dukej mir. "Kom nejt ca dit
edhe n'Tiron - shpjegoi me t qeshur - mu desh me rregullu
atin se pikojte. Kto grat tona ene plasmas na bon neshti".
Me q punt dukeshin krejt n rregull, e morm Cenin
prkrahu dhe zbritm posht n kafenen q gumzhinte
nga njerzit e ngjeshur pas xhamave t mjegulluar. Si
ngaher, muhabetet shkonin e vinin nga tema t mdha te
thashethemet e vogla pr t njohur. Kshtu i patm kaluar
ca minuta t mira dhe, ndrsa koha kalonte, t gjith u
habitm kur pam Cenin t nxirrte nj "LM" dhe t
tymoste qetsisht. Ceni kishte qen armiku m i betuar i
duhanit, ndrsa tani Thuajse gjithnj nga temat e
diskutimeve m t zjarrta mes nesh kishte qen pikrisht
cigarja. "Mir se i boni dom vetes, po pse i boni dom tjerve
505

xhonm?", kshtu prsriste ngahera. Ceni, pasi na la t

kalonim astin e par t hutimit, ndezi nj cigare tjetr
dhe foli: "Kam ca muj qi i blesha "LM" nji uni t'vogl nga
Peshkopia. Mu dhimste. Mirpo paket mas pakete mu
patn bo ca si shum. I her, kur isha i mrzit e neza. Kshtu
qi m'duket se jom bo edhe un si ju, duhanxhi me t gjitha.
Nizeni ka nji te baba". Ceni e kishte disi me ngut, po edhe
ne na priste puna e ln prgjysm, kshtu q, pasi bm
edhe pr do koh shaka me duhanxhiun e ri n mosh t
madhe, kishte ardhur koha t flisnim pr pun. Ceni na
lshoi n dor nja tre a katr shkrime, t gjitha t
pabotueshme, a m mir me thn t gjitha t botueshme,
sikur fshati i Cenit t kishte gazetn e vet. "Prse nuk e bn
historin e atij djalit nga Peshkopia?", e pyeti njri prej nesh.
"Mir e ke tina, po un vetm pak e di at histori - pshertiu
Ceni gati pa shpres - megjithat po shof i her dhe po ju boj
zo ma von". Ceni "boni zo" mbas nja nj ore. "E kom bo
n'form letre - tha - shifni se mos e shptoni andej nga rubrika
e korrespondencave". Ne vendosm ta shptonim letrn e
Cenit, megjithse ksaj here ajo rrihte larg.

Un q po ju shkruaj, jam nj qytetar i thjesht. Mbase

nuk kam tagr t'ju ndrhyj n punt tuaja t shumta dhe
me fort prgjegjsi. Gjithsesi, mbase n nj mnyr a n
ndonj tjetr mund t'ju bjer n dor kjo letr. Nuk po ju
shkruaj pr hallet e mia personale. Ka dashur Perndia nga
shtpia jemi t gjith mir me shndet e me kuvet. Un
vet jam prpjekur t mbaj shtpin, ashtu si gjith t tjert.
I kam br t gjitha punt, ato t ndershmet sigurisht.
Vetm n kurbet nuk kam vajtur. M dukej se ishte m
mir n kto ant tona me nj ik m pak gj, sesa me ca

para m tepr, por me kok t ulur. Gjithsesi ia kemi dal

mban t kalojm hallet e shumta, t cilat ju i dini besoj.
Un nuk dua t'ju ha shum nga koha juaj e vyer. E di q
jeni i mbytur me pun t vshtira. Un desha t'ju kujtoj
vetm nj gj q m vret syt e m drithron zemrn, sa
her q e has n rrug. Bhet fjal pr fmijt. Ju me siguri
nuk bni jetn ton t prditshme, porse ne q apitim prdit
rrugve i shohim n do moment grupet e fmijve q, n
vend q t shkojn n shkoll, lokal m lokal mundohen t
shesin ndonj paket pr t'i ardhur n ndihm familjeve t
tyre t mjera. Historit e tyre jan pa fund. T gjitha t
ndryshme, t gjitha t ngjashme. Nse m lejoni, un do t'ju
tregoj vetm historin e njrit prej tyre. E kam njohur vet.
Ai quhet Avni. N kohn kur e kam njohur ishte 6 vje,
por mund t'i jepje fare mir tre a katr. I imt, nj thes me
kocka, me nj hund t mpreht, q i dilte shum para
fytyrs, me ca sy t zgjuar q rrotulloheshin n t gjitha
ant, Avniu hyri nj dit n lokal me kutin tradicionale t
paketave. "A doni cigare?", prsriti pyetjen q dgjohet
nj her n dhjet minuta n do lokal t Tirans. Djali i
zgjuar e kuptoi qkurse blem paketn e par, se mshira
jon prej qytetari do t vazhdonte gjat, kshtu q vinte
do mngjes dhe prdit ne blinim cigaret e tij. Pak nga
pak, u bm miq dhe msuam historin e tij. Avniu ishte
nga nj fshat malor i Peshkopis. I ati, kishte vendosur t
zbriste n Tiran, andej nga fillimet e '90. Punonte murator
sa her gjente pun kantiereve t Tirans. E ma rrinte n
shtpi. Familja me pes vet, banonte n nj shtpi t
improvizuar, diku andej nga spitali. "Un jam djali i madh,
duhet ndihmu baba", na rrfeu Avniu, i madhi i vogl. Pas
do kohe, msuam edhe ndrrn e tij. "Dua t bhem msues,
n shkoll shkoj shum mir dhe marr vetm dhjeta. Kto
koh do kalojn, un do merrem vetm me shkolln", na

506

507

I nderuar Zoti Kryeministr i Shqipris

pat thn, ndrsa pushonte kmbt nga dhjetra kilometra

marshim ndr bulevardet e Tirans. Kaluan vite dhe
hallakatjet e punve na e larguan Avniun. Kishim vite pa e
par, kur dgjuam nj z t njohur: "Ndonj LM ktu".
Ishte ai vet, m i rritur, por po aq thatim sa edhe vite m
par. Na u duk se edhe kutia e cigareve ishte po ajo. Mezi
na njohu n turmn e klientve dhe donte t largohej si
me turp. "Po ti sikur do ta lije kt pun?", e pyetm.
"Aha, iku ajo koh. E kam ln edhe shkolln. Esht keq
pr pare", tha shpejt e shpejt dhe rrshqiti nga dera.
Prball po nxitonte nj kamerier i inatosur. Q matan
xhamit pam hundn e tij t mpreht nga ku rridhnin disa
pika. Nuk e msuam nse ishte shiu q vazhdonte pa pushim
apo lot q vinin nga nj ndrr e mbetur prgjysm. Po
fundja, 'ndryshim kishte
Kjo ishte historia e Avniut, njrit prej mijrave n t
gjith Shqiprin.
I nderuar Zoti Kryeministr.
Un, Ceni, e kuptoj, juve ju ka rn barra q t jeni i pari
i qeveris n vendin m t vshtir t Evrops. E kuptoj fare
mir se shum gjra duhen br shpejt e mir. E kuptoj se
jo t gjitha gjrat varen prej jush personalisht, shum prej
tyre varen edhe nga shoqria n trsi. Porse m lejoni t'ju
kujtoj se me kt gjendje t fmijve q shesin cigare
rrugve t qyteteve tona, ajo ideja e integrimit evropian
sikur do t na largohet edhe m tej. Edhe sikur t gjitha
parametrat e tjer t'i kishim n rregull, vetm fakti q
kemi turma t tra fmijsh gjysmanalfabet q shesin
cigare, e theksoj cigare dhe jo akullore, na bn
"jashttoksor" dhe jo m qytetar evropian.
Duke qen vet prind, qesh me vete hidhur, sa her q
pr kt kategori fmijsh kujtohen vetm do 1 Qershor,
apo n ndonj dat tjetr. N kto data, zonja e zotrinj t

nderuar, ndajn dhurata dhe pastaj "Avnit" tan kthehen

edhe nj her n rrugn e madhe q i prbuz me t shara
dhe me indiferenc. Pikrisht prandaj edhe un zgjodha
nj dit q nuk prbn dat t caktuar pr t'ju drguar kt
letr. O'Henry pat thn nj her: Ligji sht m i
mshirshm sesa filantropia. T paktn kt t synojm. Jo
t bjm shou prkujtimor e konferenca, por t hartojm
politika t sakta, n mnyr q Gavrosht tan, t jen
individ t rrall dhe jo turma t tra fmijsh t pashpres.
Kushdo mund t justifikohet, duke thn se kjo pun
nuk rregullohet pa u rregulluar prindrit e tyre. Edhe
mund ta thot. Kush t doj le t thot se kjo situat
sht e pashpres. Kush t doj le t thot se shteti h
pr h sht i pafuqishm t bj gj. Ndonj cinik edhe
mund t thot: T'i lem t shesin cigare, sepse ojn
ndonj lek n shtpi. Porse ama, fmijt t paktn le ta
din se rruga dhe cigaret nuk jan vendi i tyre. Nse
kt lloj jete e marrin si nj gj krejt normale, ather
m von kush e di se far do trafikojn npr rrugt
tona. Mos t harrojm se tashm kemi fmij q po bhen
burra duke shitur cigare. Un si prind do t'ju lutesha
fort ta vinit dorn n zemr. Jasht punve tuaja t mdha,
gjeni koh edhe pr kt pun, t vogl n dukje, por q
peshon fort rnd n ndrgjegjen ton.

508

509

Duke ju krkuar ndjes t thell pr harxhimin e kohs,

Ndahem me nj ok e ca respekt.
Ceni i "Rrugs s Kavajs"

haberet e cenit

Ceni uron Krishtlindjet

eni nuk i ka shum qejf festat. "Njeriu duhet t'gzoj

kur i nodh noi gjo e mir apo kur i vje vet, e jo me
data t'caktume apo se kshtu i thon t tjert", kjo
sht teoria disi e uditshme e tij pr festat. Megjithat,
knaqet kur t tjert gzojn dhe, n t tilla raste, niset pr
ndonj "qok" te miq t vjetr. Ne ia dim kt huq. Na
shkoi mendja se kshtu do kishte ndodhur edhe pr
Krishtlindje. Megjithat, nuk besonim se do t linte pas
dore shkrimin e tij t prjavshm. Kshtu q, dje po prisnim
me durim trokitjen e tij tradicionale n portn e xhamt.
Prit e prit me or t tra e Ceni nuk po dukej, ort kishin
filluar t kalonin shpejt dhe ai vendi i bardh bosh n faqe
kish nisur t na dukej si nj oqean i tr. Taksirati jon dhe
u nism edhe nj her n fshat. "Vallahi, se kom pa kto dit
- na tha Hasoni, miku i tij, n lokalin e fshatit - kush e di se
ku o zhduk". Dreq o pun, edhe kjo na duhej tani natn.
Kur po i humbitnim t gjitha shpresat, furgoni i fundit
nga Tirana frenoi me rrapllim m'u n kmbt tona.
Pasagjert e lodhur nga punt e dits nisn t zbrisnin nj
nga nj. Dhe ja ku, m n fund, u shfaq ai, miku yn, q
mbante me krenari n dor nj alamet gjeldeti me kokn e
varur posht. "Se boni pushim ju pr festat?", na pyeti
gjysm me shaka e gjysm seriozisht. Gjeli i ngrat zgjati
kokn me frik nga miqt e t zotit, nuk e dinte se nuk do

510

511

t ishim ne ekzekutort e tij. Ne e kuptuam sakaq se nuk

kishim gj n terezi, Ceni do kishte qen pr "qokn" e
Krishtlindjeve te ndonj nga miqt e tij t vjetr, andej nga
Veriu. "Nuk kom gjo pr ju sot, t'shofim javn qi vje", foli
Ceni prerazi. Ne iu lutm e iu prgjruam q t na e
mbushte at njolln e bardh q na priste n redaksi, por ai
u tregua kokfort. "Nuk kom gjo po ju them", foli dhe u
zhduk andej nga shtpia e tij e vogl. Tentativa m e fundit
ishte t'i fusnim mik. Zydi e Hasoni ishin akoma te klubi.
T shkrett e lan nj loj tavll q kishin katr or q e
kishin nisur dhe u ngritn t shkonin te Ceni. Pas ndonja
gjysm ore erdhi haberi i mir. "Ka thon Ceni prisni te
klubi. a do merni i kini t'pagume prej atij. Osht ul e
po shkru". Morm frym t lehtsuar dhe bm durim
ndonja nj or t mir, derisa ai u dha n dern e klubit.
"E kom bo vetm pr hatr t'juj. Ktu keni nji reportazh
nga udhtimi im i fundit. Isha anej nga Kurbini. Emrin
e fshatit nuk e kom vu se vej miqt n'siklet masanej. Kaq
dita kaq bona. Tashti hajt ta morim ka nji teke se jon festat".
Ceni u ngrefos n karrigen e tij t zakonshme n qoshe.
Ndrsa ne nism t lexonim reportazhin e Cenit pr
Krishtlindjet. Ishte disi i uditshm, sepse nuk kishte as
emra fshatrash e as personash. Megjithat
Kisha do koh pa kaluar nga Rruga e Durrsit. Nuk kisha
pasur pun andej. N vigjiljen e Krishtlindjeve, e gjeta gjith
zhurm e potere dhe t veshur krejt n t kuqe. Njerzit
nxitonin, sikur minuta q po jetonin do t ishte e fundmja
e jets s tyre. T gjith i kishte zn nj ngazllim i papar.
Festat i kishin dehur. Portretet m t mbara m'u dukn ato
t pleqve t Vitit t Ri, q m shikonin q matan xhamave.
E kshtu, duke u vrvitur n rrmujn e ekzaltuar t Tirans,
ndjeva befas nevoj pr qetsi. "Prse t mos shkoj nj her

andej nga Kurbini?", pyeta veten. Ajo zon sht edhe afr
edhe larg. Me kt rast, do uroja edhe disa miq t mi t
vjetr, q jetojn ende andej. Ishte kollaj t gjeje furgonat
q t onin pr atje. "Hajde pr La", brtiti fort nj djalosh
i ri. Furgoni mezi e kaloi urn e Kamzs. Duhet t kemi
ecur me ritmin e breshks t paktn nja nj or. "Nuk din
me ec", ishte shpjegimi i shoferit ton pr rrmujn e papar.
Mbi xham nj kryq i vogl tundej hareshm. "Gzuar e pr
shum vjet Krishtlindjet", iu drejtova un shoferit. "Thuji
ktyne - ma ktheu duke u drejtuar nga pasagjert e tjer un vet jam mysliman". Nuk guxova m ta pyes pr kryqin
q vazhdonte t kolovitej sipas gropave t rrugs.
N La mbrritm andej afr dreks. Ktu ishte e vshtir
t gjeje atmosfer feste. Vetm ndonj zbukurim ndr lokale
m kujtoi se isha n vigjiljen e "Kshnellave", sikurse i thon
n kto an. Kioskat ishin t strmbushura nga burrat me
gota para. Nj er e thllimt, q nisi t frynte nga Veriu,
filloi t luaj me mbeturinat e ambalazheve q shitsit i
kishin "harruar" n shesh q prej kohsh. Nuk e dija nse
kishte linj t rregullt pr n fshatin ku do shkoja, kshtu
q pyeta atje ku pash m shum furgona. "Un jam prej
atij fshati - m'u drejtua nj shofer mustaqelli - vetm se do
m pressh kur t kthehem n shtpi". Bra durim edhe do
or derisa u nism. Fshati nuk ishte shum larg, kt e dija
q m par. Qendra ishte buz nj prroi t zhurmshm.
N nj lokal t vogl, katr burra, n mosh t re, ishin
ulur n disa stola t improvizuar. Nga muri nj Shn Mri
me birin e saj shikonte se si burrat pinin raki me nga nj
konserv sardelesh prpara. N kto an jabanxhinjt i presin
mir. Burrat m ftuan t ulem pran tyre dhe nism t
bnim muhabet. "Pr shum vjet Kshnellat - ngrita un
gotn - mbarsi e gjith t mirat". Miqt e mi shikuan nga
njri-tjetri. "Ah, po kemi festn", foli m i riu prej tyre.

512

513

Pastaj festa u harrua fare shpejt, muhabetet kaluan te hallet

e prditshme, t cilat kuptova se i kishin me bollk q nga
pronat e deri te kurbeti. Un krkova leje, sepse i kisha do
rrug t'i bja npr nj shpat kodre, deri te miku im.
Matan prroit vazhdonte nj shteg q vendasit e quanin
"rruga", po q ishte m shum nj vij e prbaltur q t
onte lart. Befas u detyrova t ndalem para nj gjje t
drunjt, dika mes gardhit dhe postbllokut. Nuk po arrija
t kuptoja asgj. A mbaronte rruga, mos kishte punime,
apo far? Pr fat, nuk qllova vetm. Nj kalimtar, q
mbrriti mbas meje, nisi t thrras fort: O i zoti shpis.
"Esht i zoti i toks ku kalon rruga", m shpjegoi me z t
ult miku im i ri. Pas disa pyetjeve e prgjigjeve t shpejta,
rruga u hap dhe ne kaluam matan.
Shtpin e mikut tim t vjetr, nj kull e vjetr guri e
modifikuar koht e fundit, e gjeta m n fund maj kodrs,
q shikonte nga Mirdita, matan Fanit. Mezi arrita ta njoh
mikun tim t vjetr, ca nga drita e zbeht e ca nga q kishte
ndryshuar shum. Kisha pasur frik mos ua ndrprisja
festn, porse kisha menduar gabim. N shtpi ishin br
gati me koh t flinin dhe ardhja ime ua shkundi
prgjumjen. Kakarisja e nj pule fatkeqe u dgjua n oborr,
ndrsa un e miku nism t ngrinim shndetet e para. "Pr
shum vjet Kshnellat", vazhdova un. "Ah, po falemners,
pr jet e mot", ishte prgjigjja e mikut tim. Nuk po ndjeja
atmosfer feste dhe nisa t vras mendjen, mos vall kisha
ngatrruar ndonj dat. Nuk u ndjeva m me urime pr
festn e njohur t t krishterve. Bm muhabet edhe do
koh si mund t bnim prdit, ndrsa gruaja dhe fmijt
kishin koh q kishin rn t flinin. Andej nga mesnata,
fjetm edhe ne. Mbi krye m rrinte nj Shn Mri, njsoj
si ajo q kisha par posht n klubin e fshatit.
N mngjes hert morm rrugn pr posht. Nuk m'u

durua pa pyetur: "Kshtu i festoni ju kaher Kshnellat?".

"Jo more, ne festojm, shkojm n kish, bjm vizita,
dreka e darka. Po a e di si asht puna, festa bahet me
zemr e zemra na asht lodh pak prej halleve qi kena
pas", ishte prgjigjja e mikut tim. Mora rrugn pr n
Tiran. "M mir n zallamahin festive sesa n paqen e
trishtimit", mendova.

514

515

Ky ishte reportazhi i Cenit nga nj fshat i Kurbinit.

Sigurisht q trishtimi i tij pr kto Krishtlindje i shkon pr
hosh asaj teoris q ka ai vet pr festat. E prmbledhur n
pak fjal, ajo sht perifrazuar edhe nga miku i tij: "Njeriu
feston kur i feston zemra".

haberet e cenit

Ceni dhe disa probleme t "mnis"

nga Krishtlindjet e fundit, nuk e kishim par

mikun ton Cen. Ca ngaq t gjith jan si t
lodhur n ditt e para pas Vitit t Ri, ca ngaq e
quanim t drejt q edhe Ceni t lodhej pr ca dit n
qetsin e tij t blert, kshtu q ca koh t mira kaluan pa
dgjuar trokitjen e prjavshme t Cenit n dern e redaksis.
Porse festat kaluan me shpejtsi dhe gazeta, q nuk ngopet
kurr, e nisi srish ritmin e saj t ethshm, kshtu q nuk
kishte se si t mos na kujtohej Ceni. Meq ai sht armik i
deklaruar i celularit, u nism e morm vet rrugn pr n
fshat. T part q takuam ishin miqt e tij t ngusht, Zydi
e Hasoni. T dy na prqafuan me mall, njsoj sikur t kishim
mote pa u par. "Po Ceni?", pyetm ne. T dy shikuan me
trishtim nga njri-tjetri. "Ka dit pa ardh - u kandis e foli
m n fund Zydi - ka shku n shtpi n Tiran q para Vitit
t Ri dhe nuk osht pa mo". Nuk kishim se 't bnim m
n fshat. Rrkllyem me nxitim gotat n klubin e fshatit
dhe u kthyem n poteren e Tirans.
N Rrugn e Kavajs mezi e kaprcyem lumin e makinave
q vrshonte nga t katr ant. E kaluam edhe nj her
portn e drunjt q mezi mbahet n kmb. Zonja e Cenit
u dha sakaq n der. "Sa mir bot qi erdht una - foli ajo
pa e fshehur shqetsimin - ky i imi se a ka. Q kur ka ardh
nga fshati nuk osht mo i pari. O ta ojm prap atje, o ti

516

517

bojm noi dermon tjetr". Ende pa e kuptuar mir se far

po ndodhte, u dgjua kolla e that e Cenit n ann tjetr
t ders. Ceni na shtrngoi dorn ftoht, njsoj sikur t'i
kishin shkuar pr vizit punonjsit e KESH-it. "Ku ini
mre - na pyeti ndrsa dridhte cigaren - si ja keni u?".
Pasi kaluan muhabetet e para formale, msuam se Ceni
m n fund kishte vendosur nj her e mir t kthehej
n Tiran pran familjes. "Kishte ardh koha", foli thjesht
pa na dhn shum shpjegime. Andej nga fundi i
muhabetit, ndrsa ne po bheshim gati t ngriheshim,
Ceni na lshoi n dor copn e prhershme t letrs.
"Desha me shkrujt pr noi gjo t'mir, po u menova e u
menova dhe nuk gjeta gjo. Kshtu qi kom bo nji gjo pr
keqmnin, pr ligsin, si thoni ju toskt". Shkrimi i
Cenit fort i redaktuar nga dialektalizmat sht ky q
mund t lexoni m posht.
"Kndo o muz mnin e Akil Pelidit", kshtu, nis n
shqip i prkthyer nga Gjon Shllaku, eposi i "Iliads".
Urrejtja sht ajo q e rrotullon t gjith historin e Trojs,
nj nga m t famshmet e bots q prej mijra vjetsh.
"Mnia", kjo fjal e vjetr gege, duket sikur ka nisur t
rrotulloj jo vetm mitet e strlashta, por edhe vet jetn
ton t prditshme. Mjafton t shohsh mnyrn se si
t dy lidert kryesor t politiks flasin pr njri-tjetrin
dhe arrin ta kuptosh se nuk kemi m t bjm me
kundrshti normale, por me armiqsi t pafund. Portrete
q mpihen nga urrejtja, sy q rrotullohen dhunshm,
fjali t papeshuara e t hedhura kuturu, ofendime si prej
rrugai t lagjes, t gjitha kto t gjith i dim, porse
tundim kokn dhe vazhdojm mnjan. Ajo, "mnia",
vazhdon t mbretroj dhe t vezulloj hareshm n
ekranet e vogla t televizorve n vatrat tona, e nxitur

pikrisht nga ata, t cilve u sht deleguar me vot t

popullit pesha e madhe e rregullimit t jets ton dhe e
ringjalljes s shpress.
Ka qen nj nga objektivat e qeveris aktuale lufta
kundr korrupsionit. Porse, nse kjo luft zhvillohet duke
prdorur mnin e Akilit, ka shum mundsi q shum
biznese t largohen dhe vendi t jet nj fshat i madh,
ku punojn vetm zejtart dhe tregtart njsoj si n
Mesjet. Ligji, ligji dhe vetm ligji dhe jo pasioni mund
ta bjn kt t shkret vend nj vend t qytetruar. Pasionet
dhe inatet personale njri a tjetri le t'i mbaj n shtpi.
Mnia apo, m shum akoma, keqmnia, sikurse themi ne
tiranasit, nxitet edhe nga nj nxitim i tepruar, nga nj nxitim
q t kujton shum her metodn e aksionit. Dikur ishte
"organizimi i vogl i puns", sot sht parulla "le t'i
qndrojm puns n kok". Sigurisht, do qeveri e re merr
prsipr sfida kolosale, sidomos n nj vend si ky i yni,
porse nguti nuk t on gjkundi tjetr, vese n pun t
nxituara, t cilat si rregull bhen mbrapsht.
Sikur t mos mjaftonin t gjitha hallet q kan,
shqiptarve n pragun e Vitit t Ri iu shtua edhe nj
hall tjetr, ai i Zogut t Zi. Se 'lidhje ka problemi i nj
mbikalimi, shtje thjesht teknike mes urbanistve, me
politikn, kt vetm t mdhenjt tan mund ta
shpjegojn. Edhe bariu m i humbur e kuptoi se n kt
rast mnia a keqmnia e Berishs u prdor me an t
zellit t ministrit djaloshar, Basha, pr t gjetur nj sebep
q mbetet ende si plag e hapur m'u n hyrje t
kryeqytetit. Sikur ndokush t kishte menduar pozitivisht,
ather shtja do t ishte zgjidhur fare leht dhe sot do
t kishim nj Tiran ku mund t hyhet lirshm dhe jo
sikur po arratisesh si n kohn e Enverit. Jo gjithnj t
prishsh nj gj, q sht ndrtuar gabim, sht zgjidhja

518

519

optimale. N parim, m mir sht t ndrtosh m mir

se paraardhsit e tu dhe jo t shkatrrosh ka t del
prpara me inat prej adoleshenti. "Mnia" srish lodron
hareshm mbi rrnojat e betonta ku fryn era e dimrit.
Esht ajo fitimtarja e vrtet e gjith ksaj historie.
Kalimtarve u shtohet trishtimi dhe shprehja "ky vend
nuk ka pr t'u br ndonjher" ngjit edhe nj shkall
n listn e shprehjeve m t prdorshme. Shprehja "think
positive" sht andej nga vendi I parafundit.
Ka raste kur "mnia" fshihet n histori t vogla, thuajse
t paprfillshme nga shtypi, por q po t lihen nisin e
fryhen frikshm. I till sht rasti i Fadilit, nga Librazhdi.
Fadili, m n fund, e kishte kuptuar se sht gabim, dhe
trashanik madje, nse nuk lidhesh me kt apo me at
parti. Vetm kshtu mund t gjesh nj pun t
rehatshme dhe nj streh t ngroht. Fadili kt her
kishte vendosur t ndihmonte Partin Demokratike. Ishte
fare i bindur n fitoren e zgjedhjeve dhe pr m tepr se
q vetm pas disa ditsh do t niste nj pun n shtet.
Porse kaluan ditt, javt e muajt dhe Fadilin nuk po e
merrte kush n pun. "Mnia" filloi t ngjizej n gjoksin
e Fadilit nga Librazhdi. Nj dit prej ditsh, i zhytur n
avujt e alkoolit dhe i mbrthyer nga inate t errta, Fadili
nga Librazhdi mbrtheu kallashin q kish fshehur n
shtpi. N ato momente "mnia" e kishte pushtuar t
trin. Nuk donte t vriste asknd, porse n ato momente
mund t'i kishte vrar t gjith. Mbretresha e s ligs
kishte fituar mbi Fadilin e thjesht. Vetm fati desh q
ai prag i Vitit t Ri n Librazhdin e qet t mos kthehej
n tragjedi. "Mnia" e oi Fadilin e ngrat prtej
hekurave t kryqzuar. Inati q i rrethon gjithandej pr
shum Fadil t tjer mund t kthehet n nj sjellje
normale dhe ather na mori lumi t gjithve. Mbase

lidert e politiks jan shum t zn me pun fort t

rndsishme, porse mesazhi q duhet t prcjellin posht
tyre, drejt nesh, pra, sht ai i t menduarit pozitiv dhe
jo i urrejtjes. Deri m tani, n kta 15 vitet e fundit
kan br pikrisht t kundrtn duke ia shtuar dhe jo
duke ia paksuar hallet popullit t cilit duhet t'i
shrbejn prulshm.

520

521

Ky ishte shkrimi m i fundit i Cenit. Na u duk disi

m ndryshe nga t tjert, si m pesimist se zakonisht.
Sekretin na e shpjegoi zonja e Cenit: "Ka qen i mrzit na tha, ndrsa na prcillte te porta e vjetr - ka pas nji
sherr pronash me disa kushurinj t vet atje n'fshat. Pranej
ka ardh n Tiran". Pr ne tashm ishte do gj e qart.
Edhe vet Cenin e kishte zaptuar "mnia".

haberet e cenit

Ceni me t mdhenj e me t vegjl

eni nuk sht m fshatar. Tani, n lagjen e tij askush

nuk e sheh m si kushuririn e varfr, q ka ardhur
nga fshati. Mjaftuan vetm pak dit q ai t'i kthehet
jets s prditshme n kryeqytet. Prvoja e hidhur me ato
dreq pronash ia bri m t leht kthimin n shtpin e tij
t vjetr. Tani, q n ort e para t mngjesit, sapo pi kafen
me gruan dhe ndez cigaren, dgjohet kolla e tij e that.
"Erdhi ora me shku n'pun. Qeka zgju Ceni", u thon grat
burrave, q i tremben akullit q i pret jasht. Vetm pak
aste m pas dgjohet rrapllima e qepenit t dyqanit t
vjetr. Ceni i sht kthyer zejes s vjetr, rregullimit t
biikletave. Dhe aty, ndrsa pret q t vij ndonj djal me
biikletn n krah, u jep udh bisedave e filozofimeve t
do lloji. Ceni, po si Ceni, arrin t mbledh rreth vetes t
gjith t ngeshmit e lagjes. Shpesh i vijn pr vizit edhe
dy shokt e fshatit, Zydi e Hasoni. Zakonisht kta t dy
vijn kur kan ndonj gj fort t rndsishme pr t sqaruar.
Sikurse jan ligjet e reja, apo ndonj debat i ashpr politik.
Kshtu na ndodhi edhe kt jav. Ndryshe nga m par,
nuk kemi se pse t rropatemi me furgona a me makina t
rastit deri n fshat, n krkim t Cenit ton. Tani e kemi
fare kollaj. Mjafton vetm t kthejm pak minuta n
dyqankn n Rrugn e Kavajs dhe e gjejm vet kolegun
ton qytetaro-fshataro-zejtar. E gjetm ndrsa kishte ln

522

523

qepenin gjysm t mbyllur. "Po e myllsha - na tha - kush

ka lujt mensh me rregullu biikletn me kt t'ftoft. Hajdeni
e kthejm ka nji se kan ardh unat nga katuni". N dritn
e zbeht t nj dhome n shtpin e Cenit takuam edhe
miqt e tij nga fshati. E ndrsa zjarri bubullonte, n nj
sob t vjetr nga ato t Uzins "Partizani", muhabeti shkoi
si padashur n debatet e fundit pr ligjin zgjedhor. Nuk e
patm edhe aq mendjen te filozofimet pa fund t Cenit
dhe as te pyetjet naive t Zydit e Hasonit e ndrsa po
ngriheshim, dgjuam Cenin q tha si npr dhmb e
disi duke u llastuar: "Jo pr gjo po kam dit qi e kom
shkrujt nji gjo pr kt pun". Titulli - "M mir ashtu
sesa i vogl" - nuk na entuziazmoi edhe aq megjithat
mbase ia vlente barra qiran q t lexonin edhe njher
prsiatjet e kolegut ton t vjetr.
Nuk e ka thn kot populli, m mir ashtu sesa i vogl.
T mdhenjt jan t qet, arrogant, prepotent, t
gjithpushtetshm, t fort e t pasur, me miq e me shok.
Sado t mir q t jen, pesha e tyre e rnd do ta shtyp se
s'bn nj t vogl. Kjo ndodh ndr marrdhnie fare t
thjeshta, mes shoksh, ndr familje, n vende pune, ndodh
edhe n politik. Me sa duket, sht e paevitueshme.
Sidomos kur n politik t mdhenjt mund t mburren se
kan fituar n baz t parimit baz t demokracis, atij,
sipas t cilit t drejtn e vendimmarrjes e ka shumica dhe
prandaj kush sht n pakic i takon t hesht e t rritet,
derisa t bhet njsoj me t mdhenjt. Debati i para disa
ditve n Parlament e vrtetoi edhe nj her kt. Jo vetm
kaq, sepse sikur t ishte vetm kjo, gjithka do t ishte n
rregull. Porse na kujtoi edhe disa pikpyetje t tjera.
T gjith e dim se partit e vogla, t cilat nj kolegu
yn i vjetr i quan me t drejt "parti-kryetar", pra parti q

nuk kan vese pak antar e thuajse asnj struktur t

konsoliduar ndr rrethe, jan krijesa satelite t dy partive
t mdha. Ndonjra ka lindur si satelit i thjesht, ndonjra
ka lindur nga marazi se ndokush nuk u b ministr, ndonjra
thjesht sepse u mrzit me tuteln e kahershme t liderit,
ndonj tjetr sepse koha po kalonte dhe ndokush kishte
mbetur ende pa shtpi. Ka pasur edhe parti, q lindn
thjesht pr t trafikuar viza apo pr t br ndonj gj tjetr
edhe m t rnd. Spektri politik i demokracis s
uditshme shqiptare u zgjerua edhe m, kur vet dy t
mdhenjt e pan se, q t mos prplaseshin fort bashk,
duhet t kishte edhe disa tapa, pa t cilat konfliktet do
t ishin t ashpra dhe pra jeta politike nuk do t ishte
normale. Nga kjo logjik e fundit, lindi edhe shpikja
jon m e madhe n politik: Fenomeni i Dushkut. Me
lojn q u b me kt formul n tet vitet e fundit,
shqiptart ende nuk kan n Parlament t sintetizuar
vullnetin e tyre politik dhe, me sa duket, as nuk kan
pr ta pasur kurr. T mdhenjve, t dyve, iu dashkan
pra t vegjlit, sa her q duan t bjn pazare q nuk
kan asnj lidhje me vullnetin e popullit. Ndryshe
ndodh kur kan t drejtn e kartonit n dor. Ju jeni t
vegjl, ju jeni ktu pikrisht prej nesh, ndaj mbylleni gojn
dhe rrini urt. Kjo sht logjika q fitoi javn q shkoi. T
mdhenjve pra, t vegjlit iu dashkan kur vjen puna pr
interesin e tyre dhe nuk iu dashkan kur vjen puna pr t'u
mbajtur n pushtet, me prjashtim t ndonj aleance fort
t pamoralshme. Interesi i t mdhenjve qenka m i
rndsishmi nga t gjitha dhe jo hallet e demokracis.
Ather lind pyetja: Kta t vegjlit "poterexhinj" a i duhen
apo nuk i duhen vendit xhanm? Nse i duhen, ather
duhet t'i dgjojm. Nse nuk i duhen, prse t'i drgojm
n Parlament e t harxhojm koh, nerva e para?

524

525

T vegjlit tan brtitn aq sa mundn n nj sall t

mbushur me indiferenc e nnqeshje ironike. Dy t
mdhenjt vazhduan punt her duke u zn e her duke
br paqe. Ve justifikimit t shumics n Parlament, t
mdhenjt tani e kan gjetur edhe formuln tjetr
mahnitse, q t l pa goj: Kshtu kan thn jasht, kt
po bjm, nuk kemi ku e luajm pjesn e pasme t trupit.
Mir xhanm, edhe kjo pjes sht fort e rndsishme, porse
t mos harrojm q ligji zgjedhor q pritet t ndryshoj
sht mbase i dyti pr nga rndsia, pas Kushtetuts. Askujt
nuk mund t'i dhmb m shum sesa ne shqiptarve e
ardhmja e demokracis n kt truall, ka do t thot siguria
dhe mirqenia pr fmijt tan. Kshtu q, para se t
dgjojm urdhrat q na vijn n e-mail, bjm mir t kemi
ne vet nj her ndr kryet tan nj mendim t konsoliduar
e t peshuar mir, nj mendim q duhet t pranohet, pak a
shum, nga t gjith, me t mdhenj e me t vegjl. Me q
ra fjala te t vegjlit. Ka edhe m t vegjl se partit e vogla.
Jan pikrisht njerzit q prbjn at q quhet "shoqria
civile". Ne tashm kemi nj armat me njerz t shkolluar
jasht e brenda, nj armat me OJQ, nj ushtri t tr me
analist, q lodhin kokn me probleme t thella, nj tjetr
ushtri me koleg gazetar, nj shpur me jurist e ekspert
t ligjeve. Askush prej tyre nuk u duk se mori pjes n
diskutimin pr ndryshimet n ligjin zgjedhor. Ndrsa
Kushtetuta vendoset me referendum, t paktn ligjet q
kan lidhje me zgjedhjet t vendosen pas diskutimeve t
thella. Kshtu do t kishte vend edhe pr t mdhenj, edhe
pr t vegjl dhe mbase, m n fund, do t kishim shpres
se edhe te ne do t votohej si n t gjith botn e qytetruar.
Esht e uditshme ta mendosh, porse sht vrtet kshtu.
Nj nga t paktt forca q punoi ndershmrisht gjat
zgjedhjeve, LZHK, ishte ajo q brtiti m pak ndaj t

mdhenjve gjat diskutimeve t fundit. Gjith t tjert, q

kan prfituar goxha, duke qndruar nn ombrelln e t
mdhenjve, i shan adrat e tyre mbar e prap. LZHK,
sot jasht Parlamentit, por dikur fituese e nj referendumi
t mohuar padrejtsisht, sht shembulli se si n Shqipri
ndershmria nuk sht arma m e fort n politik. Hilet
dhe tarafet, mbeturina t Anadollit, jan ende t forta dhe
pikrisht prandaj n shum raste t mdhenj e t vegjl
bhen bashk dhe vendosin t len jasht ata q u prishin
pun me marrzira t tilla si "ndershmria" e gjra si kto.
Pikrisht, prandaj shum t vegjl n Parlament i fshin
shum shpejt hundt pas t qarave t para. Kshtu e paska
politika. Lre kjo e jona pastaj

526

527

Zjarri vazhdon t bubulloj n dhomn e thjesht t

Cenit. "Kte do ma botoni se s'bo - lutet Ceni - e kom bo
me qef ". I premtuam se do t'ia botojm. "Rrini edhe i
ik - foli Ceni i knaqur - kena koh pa nejt". Nuk mund
t rrinim, na prisnin punt. Jasht kalldrmi i vjetr
tiranas kishte nisur t ngrinte.

haberet e cenit

Ceni dhe rrevolucioni antikorrupsion

e kujtonim se Ceni donte t bnte vetm gazetarin

e trisht t fundjavs. Kujtonim se ishte nj individ
i thjesht, q mbahej me ndrrn e tij t t ngriturit
t nj vatre t thjesht familjare, ku do gj do t ishte n
vendin e duhur. Kujtonim se shtpia e tij do t ishte
shembulli i nj familjeje ideale t mesme shqiptare. T
asaj familjeje, ku secili e bn mir punn e vet, ku secili
ka t drejta dhe detyrime, q i burojn prej rregullash t
vendosura prej kohsh. Kshtu kujtonim ne. Porse e
paskshim pasur gabim.
E mbani mend dikur? Sapo kishte kaluar 3 korriku,
dita e zgjedhjeve, dhe Cenit, meq kishte votuar djathtas e djathta e tij e vlen t merret fort n diskutim - i kishte
shkrepur n mend se, meq kishte ndihur fitimtart,
ather patjetr do t kishte nj vend pune n
administratn e re. "Nnprefektin e boj vallahi", na pat
thn Ceni ather, duke qeshur edhe vet. Tani kan
kaluar 100 ditt e famshme t Berishs, q nuk dihet
kush i shpiku, dhe Ceni yn i ka hyr nj beteje tjetr
asaj t t gjeturit t korruptuarve.
N redaksi, Ceni nuk troket m. Bredh lart e posht me
nj dosje, zakonisht blu, t mbushur me dosje, dokumente,
letra, ankesa, fotokopje, tapi t zverdhura, lloj-lloj
vendimesh, q vijn nga gjykatat. Ceni ka vetm nj hall:

528

529

Direktiva sht t luftojm korrupsionin. Vet ai na ka

pyetur sa e sa her. "Si t'ia bjm q kta hajdutt e veshur
jo vetm me kollare, por edhe me pushtet ta ndiejn veten
ligsht n klimn e re q po synohet". "Pyetje e vshtir", i
kemi thn Cenit ton t mir. Deri m tani, bhet fjal
pr vetm pak muaj para zgjedhjeve, t ishe i korruptuar
donte t thoshte t ishe i aft. Arriti deri aty sa q togfjalshi
- duhet t na falni pr shprehjen - "ai sht nj bir kurve"
ishte sinonimi i nj njeriu t aft, i atij q fal mashtrimit
ka arritur t ket makina t shtrenjta, disa vila, nga t cilat
disa me pishina, dhe m pas edhe gjra t tjera, q nuk na
i z goja t'i themi. Ceni pra, qytetari-fshataro-zejtar, sht
kundr korrupsionit. E ndjen instinktivisht se kjo sht
plaga jon m e madhe. E ndjen se po t mos ekzistoj kjo
plag, e krijuar nga hajdutt e t dy krahve, jeta jon do t
ishte m e mir, do t kishim shkolla m t mira, spitale
dhe rrug q do t na afronin edhe m me Evropn. Ceni,
ama, vetm kaq di. Ndaj edhe i lindin shum pikpyetje.
Nj nat e takuam n klubin e tij t preferuar, n nj knd
t nj rrugice prej qerpii, n Rrugn e Kavajs. "Ku ini se
po m'hik menja - na tha me inat t grumbulluar prej kohsh
- korrupsioni po bo nomin, kurse ju shkruni hala shkrime
pr Kadri Hazbiun e t tjert. Mir xhonm, po si i bohet
nshti". Ceni, duam apo nuk duam ne, kishte t drejt.
Si i bhet me korrupsionin, plagn e madhe q kishte nisur
t ngjizej e t mahisej duke i marr frymn nj populli
t tr? Kur u ndam me t n qoshen e rrugics s vjetr
prej qerpii, ai na lshoi n dor letrn e prhershme t
zhubrosur, q ai e quan mbase me t drejt "shkrim pr
gazet". "Mbase nuk shkruaj m pr ju - na tha - nuk po
boni edhe aq shum pr antikorrupsionin". Ne ngritm
supet. Mbase Ceni yn kishte t drejt. Gjithsesi,
vendosim t'ia botojm shkrimin.

Korrupsioni sht njsoj si vjedhja. Kush pretendon t

kundrtn, do t thot q e mbron t keqen. Meq ra fjala
tek e keqja, korrupsioni sht nj plag q shoqron sistemin,
t cilin t gjith e kemi zgjedhur dhe me shum entuziazm,
madje. N t gjith kto vite, kemi dgjuar politikan e
OJQ, q kan marr prsipr jo ta minimizojn, porse ta
shfarosin at pr fare. Atyre bravo u qoft, porse, se si mund
t zhduket e keqja n kt faqe t dheut, vetm ata e din.
E mira nuk ka kuptim pa t keqen, njsoj si e bardha nuk
mund t dallohet pa t zezn. Un jam nj qytetar i thjesht
dhe mbase gjrat nuk i njoh edhe aq mir. N gjith
fushatn antikorrupsion, q ka nisur, thelbi ka qen q t
krijohet nj klim, ku atij q i shkon mendja t prfitoj
nga posti shtetror, n mos t prfitoj, t paktn t ket
frik, q t fus para n xhepin e tij, fal postit. Kjo
sht nj gj fort e mir. Nj her q m'u desh t jap nj
500 leksh pr nj certifikat jasht radhe, m'u desh t
bja me qindra metra rrug, derisa t gjeja mikun, i cili
duhet t jepte m pas parat te npunsja e panjohur
pr nj dokument t rndomt. E ndjeva se frika u kishte
hyr t korruptuarve dhe u ndjeva edhe vet gabim q
kisha ndjekur kt udh.
Un, q ta dini ju, kam nj jet q ndrroj pr nj
Shqipri ku t sundoj ligji dhe aftsia. Kam plot e plot
miq, majtas e djathtas, me t mdhenj, me ministra,
kshilltar e sekretar. T gjithve ua njoh ndershmrin
dhe sensin e mirsis. T gjith, sikur ata q ishin, edhe ata
q erdhn n pushtet n behar, jan miqt e mi. E di q
lodhen shum e rropaten q t gjith bashk t bjm realitet
m n fund at 'ka pleqt tan ndrruan. Porse kam edhe
un t drejtn time q t bj pjes n kt aventur t madhe,
q quhet t brt e shtetit shqiptar. Q ta dini ju, se ju m
njihni vetm si Ceni i "Panorams" dhe jo si gj tjetr, un

530

531

dikur punoja n Artistiken "Migjeni". Ather ishte fort e

rrall q t ndiqje studimet e larta me shkputje nga puna.
Por ja q un ia arrita. E mbaj mend si tani, teksa dgjoja
profesor Stringn. Desh m zinte gjumi nga lodhja e
strmundimi. Gjithsesi ia dola mban dhe ia dola mban
me rezultate t mira, u diplomova n financ. Pastaj,
ndodhn ato q ndodhn. Ne tani quhemi demokraci. Dhe
demokraci do t thot hapsir e lir pr t gjith, fal
aftsive. A nuk sht br kshtu mikja jon m e madhe
SHBA? Nejse, mos a zgjas edhe shume. Fal diploms, fal
biografis sime t mir - se edhe kjo m duket se duhet tani
- m vajti mendja t punoj edhe un n tatime. Jo pr t
fituar, porse doja t'i shptoja jets time banale prej
biikletaxhiu. M than se nuk bhet. Nuk u bkrka se
un paskam nj djal halle, q punon zvendsministr n
nj ministri t re q nuk ia di as emrin madje. Q ta dini
mir, un me kt halln kam nja 30 vjet q nuk shihem.
Grua e mir, por ashtu ka qen puna. Kshtu q kur nuk
njoh halln, imagjinoni pak kt zvendsministrin q e
kam vrtet kushri, porse e kam njohur vetm nga televizori.
Nejse, ndrra ime m duket se filloi e mbaroi tek ato ort e
lodhshme von n mbrmje. Ather ishte diktatur dhe
ne mundoheshim t mbaheshim me dhmb, ndaj do fije
shprese q na vinte. Porse t m ndodhte kjo edhe n
demokracin fort t ndrruar, kt nuk do ma priste
mendja. Un jam me shkoll, jam i ndershm, jam gati t
luftoj hajdutt, ather prse m largoni nga vetja?
Sido q t jet, un, Ceni i Rrugs s Kavajs, do jem n
krahun tuaj n luftn kundr hajdutve t do lloji. Vetm
se kam nj merak. T gjitha betejat e mdha, sikurse sht
kjo q keni marr prsipr, mund t cenojn njerz - un
mendoj se jam njri prej tyre - q mund t hyjn edhe n
pun. Metodat revolucionare jo gjithnj jan t suksesshme.

Koha e jakobinve ka ikur q n shekullin e 18. Stabilizimi

e forcimi i ligjeve, sidomos zbatimi i tyre, mund t jet
arma m e fort ndaj t korruptuarve hajdut. Nse
vendosim q t studiojm listat e kushrinjve n nj vend
t vogl si i yni, ather do t'i hapim aq telashe vetes, sa
nuk do t'ia dalim dot. Pr ta marr si shembull: A e
vendosim dot ne ligjrisht se ku ndryshon koncepti mes
shokut, mikut, bashkfshatarit dhe t afrmit apo
kushririt? Po ta bni kt do t jeni m t mdhenj edhe
se vet Likurgu i madh. Mbase duhen forcuar edhe m fort
dnimet e atyre q vjedhin fal postit n shtet, kjo sht
tjetr gj. Kshtu edhe un, Ceni, megjithse kam nj kushri
zvendsministr, do zbatoja ligjet dhe jo moralet q
imponohen nga politikat e propagandat e dits. Mbase m
mir kshtu, megjithse ju e dini vet

532

533

Ky ishte shkrimi m i fundit i Cenit. Andej nga darka,

telefoni tringlloi srish. E dinim q ishte Ceni. "una,
kom i hall. Se mos kujtoj uni i halls q du me i zon
venin". E qetsuam Cenin e mbar. E dinim se asnjher,
as dje e as sot, nuk e kishte pasur me hile. Vetm se n
tatime nuk kishte se si t punonte. Kjo po.

534

535