Georges Ifrah - Rakamlar - N Evrensel Tarihi 8 - Hesab - N Destan

G E O R G E S
I F R A H
Hesabn
Destan
VIII
R A K A M L A R IN
E V R E N S E L
TBTAK
T A R H
RAKAMLARIN EVRENSEL TARH -VIII-
H ESABIN DESTANI
Georges
Ifrah
Hesabfn Destam
RAKAMLARIN EVRENSEL TARH-VIIIGeorges Ifrah
eviri: Kurtulu Diter
Lizzie Napolinin izimleri [ekil 1.30-136, ekil 2.101 dnda, bu yaptta bulunan btn aklayc
mimler, levhalar, kaligrafiler-gravrlerin, mimlerin ve belgelerin yeniden izimleri dahilyazann kendisince yaplmtr.
Histoire Universelle Des Chiffres

Lintelligence Des Hommes Raconte Par Les Nombres Et Le Calcul
Editions Robert Laffont, S.A., Paris, 1994
Trkiye Bilimsel ve T eknik Aratrma Kurumu, 1995
TBTAK P o p ler B ilim K ita p la r n n S eim i ve D eerlendirilm esi

TBTAK Y a yn K o m isy o n u T a r a fn d a n Y a p lm a k ta d r
ISBN 975-403-037-5
ISBN 975-403-182-7
1. Basm
Mays 2000 (5000 adet)
Yayn Ynetmeni: Sedat Sezgen

Teknik Y netmen: D uran Aka
Grafik Tasarm: dl Evren T ngr
Uygulama: N urcan ztop
TBTAK
Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara
Tel: (312) 427 33 21 Faks: (312) 427 13 36
e-posta: kitap@tubitak.gov.tr
nternet: kitap.tubitak.gov.tr
Atlm Kt rnleri ve Basm San. A.. - stanbul
G E O R G E S
I F R A H
Hesabn
Destan
EVR
K u rtu lu D in e r
VIII
RAKAMLARIN
EV R EN SEL
T B T A K P O P L E R B L M K TA P L A R I
TARH
Fransz Kltr Bakanlna

katklar nedeniyle
teekkr ederiz.
indekiler
ikinci Ksm
akl Talarndan Bilgisayara Hesabn Destan

28. Blm
Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal

Gsterimlerin Tarihi (Genel zet)
29. Blm
Aritmetikten Cebire ya da Tekilden Ortaklaaya

30. Blm
Matematiksel Hesabn Tarihi

31. Blm
kili Hesabn ve Ondalk Olmayan Dizgelerin Tarihi

32. Blm
Balangcndan Bilgisayarlarn
Ortaya kma Dek Yapay Hesabn Tarihi
kinci Ksm
akl Talarndan Bilgisayara
Hesabn Destan
28. Blm
Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal

Gsterimlerin Tarihi (Genel zet)
Yaznn tarihi ile yazl saylamann tarihi arasnda ak bir kout

luk vardr.
Bunun ilk nedeni, eklemli ya da saysal dili kayda geirmeyi sala
yan dizgeler olarak iki icadn da insann varoluunu allak bullak et
mi olmasdr.
kinci neden, yaznn ve saysal gsterimin, ileri bir toplumsal grup
iinde yaayan her bireyin duyduu bir gereksinimi, z gerei uucu
olan insan dncesini grsel olarak betimleyip kalc hale getirme ge
reksinimini tamamen karlamasdr.
nc neden, bunlann her birinin, herkese geip gitmi bir ya da
birok szn yahut daha nce gerekletirilmi bir ya da birok hesa
bn, saynn kalc bir tann saklama olanan veren esiz bir anla
tm ve srekli iletiim arac olmasdr.
ncekilerden ok daha nemli olan son neden ise (Ch. Higounetnin
szlerini kullanrsak), ikisinin de dorudan doruya fikirler dnyasna
girmeyi, dnceyi kavramay, dnceyle uzay ve zamanda yolculuk
yapmay salamasdr. Dahas, ikisi de, dnceyi her an saklayp ye
niden canlandrarak disipline sokar, kopya ederek dzenler.
Rakam ile harfin (zellikle yazl saylamada im olarak alfabetik
harflerin kullanld ada) kimi zaman ayn kla brnmesi dnda,
alfabe ile konumlu saylama arasnda baka bir yaknlk daha vardr.
nk, tpk alfabetik bir yazda bir dilin tm szcklerinin ok s
nrl sayda harfle yazlabilmesi gibi, tam saylar da 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,
8, 9, 0 biimindeki on rakammzla betimlenebilir.
Yaznn tarihi ile saysal gsterimin tarihinin son aamasn
temsil eden ve modern insann en gl dnsel donanmlar ara
snda bulunan bu iki byk keif arasndaki benzerlik kesin olarak
ortaya konmutur.
Ne ki koutluk burada bitmez. Gerekten, her saysal gsterim, yz

yllar boyunca, uyarland dilin ya da geleneklerin kendine zg zel
liklerine uyarak ya da blgesel yazmanlarn alkanlklarna ve kulla
nlan yaz malzemelerine boyun eerek, yaznn evrimine ok benzer
bir evrim geirmitir.
Bundan tr, bu zette ele aldmz aritmetik hesabn ve saysal
gsterimlerin tarihine kout olan bu tarihin art arda gelen aamalar
n izlemek bize ilgin grnd. Ancak daha ak olsun diye bunlar
aada bir (E) ile iaretleyeceiz.
Bununla birlikte, yaz ile saysal gsterim arasnda kkten bir yap
sal fark vardr. Yaznn olmas iin, onun dizgesini oluturan imlerin,
dncenin kendisinden ok daha fazla, szl bir dile gndermede bu
lunmas gerekir. Baka deyile, onu konuturmak iin dizgeli bir aba
gerekir; nk, J. G. Fevriernin tanmna gre, yaz, insann ok be
lirli anlamlar olan ve bir dili temsil eden uylamsal imler kullanarak
iletiimini salayan bir dizgedir; bu imler iletilebilir ve alnabilir, iki
dinleyici tarafndan ayn ekilde anlalr ve szl dilin szcklerine
balanr.
Buna karlk, saysal gsterimin olmas iin, sz konusu dizgenin
szl bir saylamayla balantl olmas mutlaka gerekli deildir, nk
zihinsel saym ilemi hibir szl anlatm olgusuna bal deildir: Tek
bir szck sylemlemeden, hatt dnmeden istenen bir sayya ula
labilir; bunun iin imarl bir say dili yaratmak yeterlidir. Zaten in
sanlk say adlarn icat etmeden ve deyim yerindeyse, sesin tnsn
somut ya da soyut nicelikleri lmenin gerek bir leti haline getirme
den nce byle saysal dillerden gemitir (bkz. 1. Blm).
Yaz karakterleri eklemli bir dile gndermede bulunduu halde, sa
ysal bir gsterimin imleri szl bir dilin seslerinden ok daha fazla
yaplanm bir dncenin ve ruh durumunun eleriyle ilikilidir.
Geri bu dnce kendi bana bir dil (tam olarak saylarn dili) olu
turur, ama edinilmesi hereyden nce ayr ayr birimler kavramnn
tasarmlanmasn ve bunlarn bireimini yapma yetisini gerekli klan
bir dil sz konusudur. Bu, saysal kavramlar, dnmenin trsel geri
dn ilkesine balad dnceye uygun olarak, deimez bir ardl
lk sras iinde dzenleyen ve saylar birinci basaman birimleri,
ikinci basaman birimleri... denen ardk eiklerle blmeyi salayan
bir lek (ya da taban) kullanan bir dildir. Baka deyile, izgesel im
lerin bir yazl saylama dizgesi oluturmas iin, ilkin, bu imlerin, on-
lan kullanan zihince art arda biribiri iine geen sradzenli bir dizge
olarak kavranabilecek ekilde dzenlenmi olmas; ikincileyin, ilevi
bir st basaman bir birimini oluturmak iin belli bir basamak iin
de beklenmesi gereken birimlerin saysn belirtmek olan, nceden
belirlenmi sabit bir saynn varolmas gerekir (buna, sz konusu diz
genin taban denir (bkz. 2. Blm).
zetle, saysal bir gsterim, insann ok belirli bir anlam olan ve
saysal bir dili temsil eden uylamsal imler kullanarak iletiimini
salayan ok zel bir dizgedir; (rakam denen) bu imler iletilebilir ve
alnabilir, iki dinleyici tarafndan ayn ekilde anlalr ve hem geri
dn ilkesiyle hem de taban ilkesiyle ynetilen dnsel bir yapya
uygun olarak doal tam saylar dizisinin ardk terimlerine balanr.
Elbette, ilk yazl saylamann douundan bu yana geen 5000 yl
boyunca, insanlar tek bir tip dizge dnm deildir. Ama, 23. B
lmde yaptmz, dnsel bakmdan konuuldukta, uzakln ve za
mann neredeyse mutlak olarak biribirinden ayrd dizgelere yakla
mamz salayan Tarihin Yazl Saylamalarmm Snflannn gs
terdii gibi, bu saysal gsterimler snrsz sayda olmamtr.
Bu blmn sonunda, sz konusu her saylamann matematiksel
yapsn zetle ortaya koymak ve btn gerekli karlatrmalar yap
ma olanan salamak zere, bu snflamann balca sonularn, bireimsel olarak, art arda izelgeler biiminde yeniden bekleyeceiz.
Bundan tr, bu izelgedeki dizgeler salt zamandizinsel bir srayla
deil, deyim yerindeyse, tarihin eitli yazl saylamalann en ilkel bii
minden balayp en gelimiine kadar uzanan bir evrime gre ele almay
salayan mantksal-zamandizinsel bir srayla biribirini izlemektedir.1
Bu snflama, tarihin eitli saysal gsterim dizgelerinin gerekte
her biri birok alt tre ayrlan byk kategoriye blndn orta
ya koymaktadr (ek. 28.40):
A. Toplamal saydamalar kategorisi: Toplama ilkesine dayanan,
her rakamn betimlemelerdeki konumundan bamsz, kendine zg
bir deer tad saylamalar (ek. 28.14-28.16). Bunlar aslnda ok
daha arkaik olan somut saymanlk dizgelerinin yazl evriyazlarn
dan baka birey deildir (ek. 28.12-28.13).
B. Melez Saydamalar Kategorisi: Betimlemelerde toplama ile arp
may birarada kullanan, kark bir ilkeye dayal saylamalar (ek.
28.28-28.32). Bunlar aslnda az ok iyi dzenlenmi szl saylamalann yazl evriyazlarndan baka birey deildir (ekil. 28.20-28.27).
C.
Son olarak konumlu saydamalar kategorisi: Rakamlarn deerle
rinin saylarn yazlndaki konumlaryla belirlenmesi ilkesine daya
nan (ek. 28.33-28.36) ve sfr kullanmay gerektiren saylamalar
(ek. 28.37). Bundan tr bunlar bu alandaki en son soyutlama dere
cesine iaret eder, dolaysyla da saysal gsterimin son aamasn
oluturur (ek. 28.38 ve 28.39).
Bu blmn izelgelerinde A, B ve C harfleri srasyla toplamal
saylamalar (A kategorisi), melez saylamalar (B kategorisi) ve ko
numlu saylamalar (C kategorisi) gsterecektir. Bunlara elik eden
rakamlara gelince, onlar da ilgili alt kategorileri (A l: birinci trden
toplamal saylamalar, B2: ikinci trden melez saylamalar...) belir
tecektir.
Bylece bu snflama bugnk yazl saylamamzn2 gerek kilit ta
n daha iyi grmemizi, bununla da bu yetkin saylamamn icadndan
sonra artk saylarn gsteriminde hibir gelimenin gerekli de olanak
l da olmadn anlamamz salayacaktr: Bu yetkin saylama onbe
yzyl biraz akn bir sre nce, byk fikrin olmayacak bir biim
de biraraya gelmesiyle (yani iyi tasarlanm, konum ilkesine uydurul
mu ve ilevi yalnz belli bir basaman birimlerinin olmadn belirt
mek deil, yok saysn da dile getirmek olan bir sfr imiyle tamam
lanm rakamlar) Hindistanda domutur.
Bylece bu eit bir zaman mant insanlk kltrnn derin birli
ine ak bir tanklk oluturur.
Zaten, ardll yine bu snflamann kendine zg mantksal ve ma
tematiksel yapsyla bozulmu bulunan, zamann kendisinin ortaya
koyduu bir sra sz konu deildir.
Byle bir sunu, gerekte yalnz sz konusu uygarlklarn her birine
zg zinciri deil, ayrca ve zellikle bir kltrn bir kavramnn ba
ka kltrlere aktarm zincirini ve bu tarihte hem st ste ylmalara
hem de biribirini amalara neden olan olgularn gerek zamandizinini
gzden uzak tutmaktadr. nk, bu alanda kimi kltrler her ada
kimilerine gre ok nde olmutur. Gerekten, biliyoruz ki, kimi halk
lar yetersiz saylamalar tarihleri boyunca korumu, bunu da kendi ilk
dizgelerine hapsolduklar iin ya da tutuculuklar onlar yine kt ta
sarlanm geleneksel dizgelere balayarak kanlmaz bir biimde en
gelledii iin yapmlardr.
Dolaysyla zamandizinsel bir zet de gerekmektedir ve mantksal-zamandizin anlayn olabildiince koruyacak olan aadaki
ereveli sayfalarn amac tam olarak budur. te yandan, ekil

28.41de tarihin eitli dizgelerinin snflanmasyla ortaya kan ar
dll bunlarn grllerinin zamandizinsel srasyla karlkllk
iine sokan bir izelge, ekil 28.42de ise bunun tersini yapan bir i
zelge grlecektir.
Dolaysyla, aadaki zamandizinsel kilometre talar, ilk amac
daha nce gerekletirilmi hesaplardan ya da saymlardan kan sa
ylar betimlemek ve insan belleinin bu eksikliini gidermek olan
izgesel bir gsterimin tarihini izlemeye izin verecektir.
Bu blmde ayrca aritmetik tarihinin balca aamalarn, yani
parmaklarn ve akl talarnn kullanmyla balayp ok renkli iple
rin, boncuklarn, jetonlu tablalarn ve mumlu ya da tozlu rklerin
kullanmndan geen, sonunda bugnk konumlu saylamann ve sf
rn kefi sayesinde saysal gsterime ulaan yazl saylamann tarihi
ne kout bir evrimi greceiz.
Son olarak, grl szcnn aadaki izelgelerde kazbilimin,
epigrafinin, paleografinin ... yapt tarihlemelere karlk geldiini be
lirtelim. Baka deyile, bu szck kesinlikle bir icadn ya da kefin
gerekletirili tarihini belirtmemektedir. X dizgesinin ya da Y kavra
mnn grl deyiminden her zaman X dizgesinin ya da Y kavra
mnn varln gsteren, bugn bildiimiz ilk belgenin ya da belgele
rin tarihini anlayacaz. Bu alanda mutlak kesinlik olmad iin de
bu tarihler hep yaklak olacak.
Bir icadn ya da bir kefin tam tarihi ile onun halka yayl tarihi
arasnda da ak bir ayrm yaplmas gerekmektedir. Bunun da bugn
bilinen ilk tanklarn tarihinden aynlmas gerekecektir.
Gerekten, bir keif yaygnlamasndan birok kuak nce gerek
letirilmi olabililir, bu yaygnlamann tarihi ile bizim bugn bildi
imiz en eski tanklarnn tarihi arasnda belli bir fark bulunabilir.
Bunun da birok nedeni vardr: Ya sz konusu keif uzun sre ona
tekel olarak sahip olmak isteyen kapal bir tarikatn, az sayda se
kin ve kskan uzmann elinde hapsolup kalm ya kabul edilen ta
rihten nceki belgeler zamann karanlnda yok olup gitmi ya da
bu belgeler henz uykularndan uyandrlmamtr. Ksacas, yeni
kazbilimsel keifler aada varlan sonular ve emalar her za
man deitirebilir.
ZAMANDZiNSEL KLOMETRE TALARI

? insanolu, evriminin balangcnda, henz say kavramnn sfr derecesinde
dir. Dorudan bir algnn bir bakta tanmay salad eyle snrl olan bu
kavram insan zihninde kendisiyle dorudan ilikili nesnelerin doasnn ay
rlmaz somut gereklii gibi bir grnm kazanr3(bkz. 1. Blm).
? insanolu, gereksinimlerinin zoruyla ve eylemi ile dnmelerinin yardmy
la, yava yava gittike daha byk sayda sorunu zmeyi renir (bkz. 1.
Blm). Drtten byk niceliklere ulamak sz konusu olduunda, glkten
kurtulmak iin, en azndan bir noktaya kadar, o ann gerekleri iin kimi do
yurucu sonular elde etmesini salayan belli sayda somut yntem gelitirir
(bkz. 1. Blm). e e karlkllk ilkesine dayanan bu yntemler arasnda
insan iin ok yaln ve her an anlalabilir birletirme-modelleri oluturan,
giderek ilgili imarlar yaparken eklemli bir dilde dile getirmeyi rendii
parmak ve beden teknikleri vardr (bkz. 1. Blm).
? Bedenin paralarnn saylmas, somut saym dizgesi olarak ilk sras iinde
bir kez benimsendi mi, alkanln zoruyla, farkna varlmadan, yan somut
yan soyut bir hale gelir ve saylann, zellikle de ilk saylann adlan zihinde
zayf bir biimde bedenin paralannn betimlemelerini, gl bir biimde de,
varlklara ya da nesnelere uygulanabilir olmas iin tekilerden aynlmas ge
reken belli saynn kavramn antrmaya balar (bkz. 1. Blm).
? Simgenin kendisi ile insann oktandr kulland nesnenin ya da imgenin
adnn biribirinden aynlmas gerei insan zamanla nemli bir aynm yap
maya gtrr ve sonunda ikisi arasndaki gerek ba bellekten silinir, insa
nolu bundan byle yava yava saylar soyutlama yoluyla saymay ve d
nmeyi renir (bkz. 1. Blm). zellikle, eklemli dili kullanmay ren
dike, sesler giderek kendileri iin yaratldklar nesnelerin yerini alr. Do
al ardllk kavram insan zihnine her gn biraz daha fazla yerletiinden,
somut modellerin trde olmayan kmeleri, szl ya da yazl olmadan nce
imarl olacak olan yaplanm bir gerek dizgenin soyut biimini kazanr.
Say adlan kefedilince, dizge szl ya da konuulur hale gelecektir: Bu da
bundan byle bellein ve alkanln say adlar olan bu soyutlamalara so
mut bir biim vermesini salayacaktr. ok daha sonra, ayn ilem biimi
yazl dizgeleri douracaktr: Bu ise her eit izgesel imi (kaznm, izil
mi ya da boyanm izgiler, kil ya da ta zerine oyma iaretler, betimleyici
imler...) ortaya karacaktr (bkz. 2. Blm).
? Saylan simgeletirme sorununu etkili bir biimde zmek iin, insanolu bir
saylama dizgesinin taban ilkesini (ondalk taban tarih boyunca en yaygn
olandr) icat eder. Her yolu ve her nesneyi (elin parmaklann, akl talarn,
boncuklan, ubuklar...) kullanarak yava yava hesabn ve aritmetiin i

lemlerinin soyutlamasna ular (bkz. 2-7. Blmler).
- 35 000/-20 000. Say kavramna malzeme olarak hizmet etmi olup bugn bi
linen en eski kazbilimsel nesneleri oluturan, Tarihin ilk kertikli kemikleri
nin grl. Bunlar, tam amacn bilmesek de, saylara yklenmi gerek
izgesel betimlemelerdir.
- 20 000. [E], Avrupada ilk kaya resimlerinin grl: Bunlar, kaznm, bo
yanm ya da izilmi izgilerle yaplan, insan dncesinin bilinen en eski
betimlemelerini oluturan resimler arasndadr.
- K/-VI. binyllar. [E]. Anadoluda (Beldibi), Mezopotamyada (Asiab Tepe),
randa (Ganj Dareh Tepe), Sudanda (Hartum), Filistinde (Eriha) ve Suri
yede ayn zamanda eitli boy ve geometrik biimlerde (koniler, diskler, kre
ler, bilyalar, ubuklar, drtyzller...) kk kil jetonlarn grl. Bunlann
kimilerinin zerinde kout, kesien izgiler ve baka desenler bulunurken ki
mileri de her eit varl ve nesneyi (hayvan balan, testiler...) betimleyen
yontulmu ekillerle sslenmitir. Yaratclan ve kullanclan iin kesinlikle
belli bir anlam olan bu kabartma betimlemeler kukusuz simgesel dnce
nin bir ilerlemesine tanklk etmektedir. Bununla birlikte, bunlann dizgeli
olarak oluturulmu eler olup olmadm, bu aamann insan dncesinin
salt simgesel dizgeli anlatm ile eklemli dilin salt biimsel anlatm arasnda
ara aamalardan birine karlk gelip gelmediini bilmiyoruz (bkz. 10. Blm).
- IX/-II. binyllar. Anadolu ile Filistinden Iran ile Mezopotamyaya, Suri
yeden Sudana dek Yakn Dou halklan, hesaplanm koniler, kreler, bilya
lar, ubuklar ve baka kk kil nesneler (calculi) kullanarak yaparlar. Bu
nesneler bir saylama dizgesinin ardk birim basamaklanm simgeler. Bu
eit dizgeler, IV. binyln ikinci yansndan balayarak, yalnz yazl sayman
ln deil, belli bir lde, Smer ve proto-Elm rakamlannn izgesel biim
lerinin de kkeninde bulunan ok gelimi bir biim altnda, Elmda ve S
mer lkesinde de grlecektir (bkz. 10. Blm ve 12. Blm).
- VU-V. binyllar. [E], Yakn Douda izimlerle, resimlerle ssl ilk seramik
lerin ya da pimemi (yahut pimi) kil stne ilk basklann grl. Bun
lar elbette simgesellik tayan grsel betimlemelerdir, ama tam anlamn ve
amacn bilmiyoruz.
-V U -V . binyllar. [E], Kk Asyada (atalhyk), sonra da Mezopotam
yada ilk damga-mhrlerin (kil gibi yumuak bir malzeme zerine kabart
ma bir bask yapmay salayan nesneler) grl.
- IV. binyl (?). Smerler 60 tabanl szl bir saylama gelitirir (bkz. 8. B
lm ve 9. Blm). Bu taban, Babilliler, sonra da Yunanllar ve Araplar arac
lyla, saatler, dakikalar ve saniyeler halinde zamann, dereceler, dakikalar

ve saniyeler halinde yaylann ve alarn dile getiriliinde, bize aktarlacaktr.
- 3500. [E], Elmda ve Mezopotamyada ilk silindir-mhrlerin grl.
Bunlar az ok deerli tatan yaplm, zerinde oyulmu bir simgesel imge
bulunan kk silindirlerdir. Belli bir toplumsal konumu bulunan her kii
nin sahip olduu silindir-mhr taycsnn kiiliini temsil eder, onunla
birlikte her trl ktisad ve hukuksal etkinliklere girer. Mhr sahibi, imza
ya da mlkiyet damgas olarak, onun zerindeki motifi, silindiri kendi evre
sinde dndrerek kil nesnelere iler. (Bu farkl motiflerin szcn tam anla
myla bir yaz olmadn belirtelim: Bunlar daha ok her trl yoruma ak
bir simgesellikten gelen betimlemelerdir.)
- 3300/-3200. Bugn bilinen en eski yazl saylama dizgeleri olan Smer ra
kamlar ile proto-Elm rakamlarnn ayn zamanda grl (bkz. 8. Blm
ve 10. Blm).
- 3200/-3100. [E], Bugn bilinen en eski yaz olan Smer yazsnn imlerinin
grl. Bunlar gerekte kil tabletlerde grdmz, ilevi galiba ktisad
olan ve eitli varlklar ya da nesneleri temsil eden resim-yaz imleridir. Bu
nunla birlikte bu dizge henz szcn tam anlamyla bir yaz deildir,
nk bu imler eklemli bir dilin eitli elerinden ok simgesel bir dilin an
latmyla ilgilidir. Bu aama, fonetik hale gelen eitli dilbilgisel eleri dile
getiren Smer dizgesinin szl dile baland M.O. III. binylm bandan iti
baren alacaktr (bkz. 8. Blm).
- 3000. [E]. (Eski randa) proto-Elm yazsnn imlerinin grl (bkz. 10.
Blm).
- 3000/-2900. [E], Msr hieroglif yazsnn imlerinin grl (bkz. 14. Blm).
- 3000/-2900. Msr hieroglif saylamasmn grl (bkz. 14. Blm).
- 2700. [E]. Smerlerin kil tabletleri zerinde iviyazs karakterlerinin (keli
ve ivi biimindeki imlerin) grl (bkz. 8. Blm).
- 2700. Smer ivi yazs rakamlarnn grl (bkz. 8. Blm).
- 2700/-2300. Smerler aritmetik ilemlerinde rky kefederek eski calcu/ilerin kullanmn terk eder. rk, nceden izilmi art arda stunlarn
altml dizgenin ardk birimlerinin snrlarn izdii bir izelgedir ve
zerindeki kk bilyalar ya da saz yongalan her trl hesab yapmay sa
lar (bkz. 12. Blm).
- 2600/-2500. [E], Msr hieratik yazsnn (hieroglifin, el yazmalan zerinde
hzl gsterimin gerekleri iin onunla birarada kullanlan ksaltlm ilek bi
imi) grl (bkz. 14. Blm).
2500. Msr hieratik rakamlarnn grl (bkz. 14. Blm).
- 2350. [E]. Mezopotamyal Smiler kendi yazlann kayda geirmek iin Smerlerin ivi yazs karakterlerini alr: Akad yazs byle doar; buradan da
Babil ve Asur yazlan kacaktr.
- 2350. [E], Eblada (Suriyede, Halepin gneyindeki Teli Mardihte yerleik
bir Smi krallnn bakenti) kil tabletler zerinde yaznn grl: Bu ya
z, Ugariteye, Fenikeceye ve braniceye yakn bir Bat Smi lehesini kayda
geiren bir ivi yazsdr.
- 2300. [E]. Inds vadisinde, Mohenjo-Daroda ve Harappda (bugnk Pakis
tan) proto-Hint yazsnn grl. Bu, eski nds uygarlnn (- XXV./XVIII.
yzyllar) yazsdr. Bu yazy asl Hint dili ve yazsyla yazlm ilk metinler
den ayran iki bin yl akn bir kopukluk vardr. Bu boluun, eer kapatldysa, nasl kapatld henz bilinmiyor.
- III. binyl sonu. Mezopotamyal Smiler ncellerinin yaratt ivi yazs saylamasm yava yava ondalk bir tabana uyarlarlar (bkz. 13. Blm). Bu
dizge bundan byle gnlk kullanmda Smer altml dizgesinin yerini ala
caktr (ama Smer kkenli 60 taban Babil bilginlerinin konumlu dizgesinde
korunacaktr). Ayn zamanda Smiler eski Smer rksnn tasanmm da
kkten bir biimde deitirirler: Bilyalar ya da aa yongalan kullanmak ye
rine, ivi yazs rakamlann birim basamaklannm smrlann izen ardk
stunlann iine yazarlar; bylece hesaplar artk ilemlerin ara sonularn
elde ettikten sonra art arda silme yoluyla yaplr (bkz. 13. Blm).
- 2000/-1660. [E], Giritte (Knossos ve Mallis sitlerinde), byk bir olaslkla
saymanlk belgeleri olan belli sayda paralelyzl kalp ve kil tablet zerin
de, Minos uygarlnn hieroglif yazsnn grl (bkz. 15. Blm).
- 2000/-1660. Girit hieroglif rakamlannm grl (Minos uygarl; bkz. 15.
Blm).
- 1900. [E], Giritte (Haghia Triada, Mallia, Phaestos, Knossos sitlerinde),
kukusuz eitli dkmlerin sonulanm tayan kil tabletler zerinde, Mi
nos uygarlnn dorusal A denen yazsnn grl. Pek zensiz izgeleri olan bu yaz yalnz ynetim birimlerinde deil, tapmaklarda ve ola ki ev
lerde de yaygndr.
-19 00 . Dorusal A denen Girit rakamlannm grl (Minos uygarl; bkz.
15. Blm).
- 1900/-1600. [E], Mezopotamyal Smilerin ivi yazs yava yava Smer
yazsnn yerini alr, Yakn Douya yaylr ve mhrdarlann yazs haline
gelir.
- 1900/-1200. Mezopotamyal Smilerin ondalk ivi yazs dizgesi Yakn Douya yaylr.
- 1900/-1800. Bugn bilinen en eski konumlu saylamann grl: Babil bil
ginlerinin altml saylamas (ivi yazs izgeli dizge). Ancak bu dizge henz
sfr iermez (bkz. 13. Blm).
- XVII. yzyl. [E]. Bilinen ilk alfabetik yaz giriimi: Sin zerinde Msrl
larn hizmetinde bulunan Smiler Msr hierogliflerinden tretilmi baz
yaln sesil imler kullanrlar (Serabit al Kadimin proto-Sin denen yazt
lar).
- XVII. yzyl. Msrllar, yazl saylamalannn ok ilksel yapsna karn,
aritmetik ilemler yapmak iin hieroglif ya da hieratik rakamlarm kullan
may bilirler (bkz. 14. Blm). Bu yntemler hesaplayclann bellee bavur
maktan kurtulmalarn salayacaktr (nk toplamay ya da 2yle arpmay
bilmek yetecektir); ancak bunlar esneklikten ve birlikten yoksundur, bugn
k yazl hesap yntemlerimizle karlatrldnda ise ok yava ve ok kar
maktr.
- XVI. yzyl. Msr hieratik saylamas izgesel evriminin sonuna gelmitir
(bkz. 14. Blm).
- XV. yzyl. [E], Suriye-Filistin kylarnda yaayan Kuzeydou Smileri, k
saltma kaygsyla ve Yakn Douda kullanlmakta olan Msr ya da Asur-Babil tipi karmak yazlardan kurtulmak iin, tarihin tmyle alfabetik olan
ilk yazsn gelitirir: Bu, alfabenin icaddr. Szn aktarmnn en stn bii
mi olan ve herhangi bir eklemli dilin bknlerine uyarlanabilen bu icat, her
hangi bir dilin tm szcklerini harf denen ok az sayda sesil im kullana
rak yazma olana salar (bkz. 17. Blm).
- XV. yzyl. [E], Anadoluda Hitit uygarlnn hieroglif yazsnn grl:
Bu yaz yalnz ayin ve adak amalan iin deil, aynca ve zellikle laik ama
lar iin de kullanlacaktr (bkz. 15. Blm).
- 1350/-1200. [E], Giritte (Knossos sitinde) ve kta Yunanistannda (Pylos, Miken... sitlerinde) Girit-Miken uygarlnn dorusal B denen yazsnn gr
l: Dorusal Ann biraz deitirilmesinden doan ve arkaik bir Yunan
lehesini yazya geirmeyi salayan bir yaz (bkz. 15. Blm).
- 1350/-1200. Dorusal B denen Girit rakamlannm grl (Girit-Miken uy
garl, bkz. 15. Blm).
- XIV. yzyl. [E], Ugaritte (Suriyede, Halep yaknndaki Ras amra) bu
lunmu tabletler zerinde, bugn bilinen en eski tam alfabetik yaznn g
rl: Fenikece ve braniceyle akraba olan bir Smi dilini kayda geirme
ye yarayan alfabesinde yalnz otuz kadar harf bulunan ivi yazs (bkz. 17.
Blm).
-X IV . yzyln sonu. [E], Xiao dunda Arkaik in yazsnn bugn bilinen en
eski rneklerinden birinin grl: Bunlar kemik ya da baa zerindeki ya
ztlardr; bu yaznn asl ilevi, kukusuz, o an anlayna gre, khinlik
uygulamalar ve dinsel uygulamalar araclyla, canllar dnyas ile tanrlar
ve ruhlar dnyas arasnda iletiim kurmay salamasdr (bkz. 21. Blm).
- XIV. yzyln sonu. Bilinen en eski in rakamlarnn grl (Xiao
dundaki kemik ya da baa zerine yaztlarda grlen arkaik in saylamas;
bkz. 21. Blm).
-X I I . yzyln sonu. [E], Fenikelilerde, modern alfabelerin habercisi olan,
Bat Smi dorusal alfabesinin bilinen ilk rneklerinin grl (bkz. 17.
Blm). Bu byk tccarlar ve gzpek denizciler, ok eitli halklarla ok
eitli ilikilere girdikleri iin, alfabenin icadnda ve yaylmasnda nemli
katklar olacaktr. Onu ilkin aralarnda Aramilerin de bulunduu yakn
komularna (Moabllara, Edomlulara, mmonoullarna) aktaracaklar,
onlar da Suriyeden Msra ve Arabistana Mezopotamyadan Hint alt-ktasnm en cra yerlerine dek yaylmasn salayacaklardr. M.. IX. yzyl
dan balayarak, bu icat btn Akdenize yaylacak, yava yava onu kendi
dillerine uyarlayan, birka im ekleyerek deitiren bat halklarnca benim
senecektir.
- IX. yzyl. [E]. Dorudan doruya Fenikelilerin 22 harfinden treyen, paleobrani karakterleriyle yazlm bilinen en eski srail yaztlarnn grl
(bkz. 17. Blm).
- IX. yzyl. braniler Msr hieratik rakamlarn alr, zellikle yazmalarn
da kullanrlar (bkz. 18. Blm).
- DL/-VIII. yzyl. [E], Fenike kkenli alfabetik yaznn Yakn Douya ve Do
u Akdenize (Aramiler, braniler, Yunanllar...) yayl.
- IX. yzyln sonu. [E], Yunanllar Fenike kkenli alfabenin nszlerine n
ller ekleyerek modern alfabetik yaznn ilkesini tamamlarlar. Yunan yazs,
nllerin kesin ve tam bir gsterimini ieren ilk alfabe olacaktr (bkz. 17. B
lm). O da talik (Osk, Umbria, Etrsk) ve Latin alfabelerini esinleyecek, ar
dndan, ok daha sonra, Kpt, Gotik, Ermeni, Grc ve Kiril (Rus) alfabeleri
ni douracaktr.
- VIII. yzyl. [E]. Msr hieratik yazsnn blgesel bir dalndan kan, ondan
daha ksa ve ilek olup gnlk kullanmda bundan byle onun yerini alan
Msr demotik yazsnn grl (bkz. 14. Blm).
- VIII. yzyl. [E]. talik alfabelerin, zellikle de Etrsk alfabesinin grl

(bkz. 17. Blm).
- VIII. yzyl. Msr demotik rakamlannm tamamen bireysellemi ilk biim
lerinin grl (bkz. 14. Blm).
- VIII, yzyl, italik saylamalann (Osk, Umbria...), zellikle de Etrsk rakamlannm grl (bkz. 16. Blm).
- VIII. yzyl. Bat Smi gsterimlerinin bilinen en eski tanklklannn a.
Arami saylamasnm grl (bkz. 18. Blm).
- VII. yzyl. [E]. Arkaik Latin yazsnn grl.
- VI. yzyl. Arkaik Latin rakamlannm grl (bkz. 16. Blm).
- VI. yzyl. Attikada akrofonik Yunan saylamasnm grl (bkz. 16. B
lm).
- VI. yzyln sonu. Fenike saylamasnm bilinen en eski tamklanmn a
(bkz. 18. Blm).
- V. yzyl. [E], Kolombncesi Orta Amerikasmda Zapotek yazsnn bilinen
eski rneklerinin grl.
- V. yzyl. Zapotekler 20 tabanl (toplamal) bir saylama kullanrlar (bkz.
22. Blm). Orta Amerikann btn Kolombncesi halklarnda (Mayalar,
Mixtekler, Aztekler), yaklak izgesel ayrntlarla, hep o saylamay gr
rz (bkz. 22. Blm). Bu halklar, hesap yapmak iin gerekte bu eksik saylamay kullanmayacaklardr; tersine bunun iin hesap letlerine bavura
caklardr. (Orta Amerika kazbilimi bize bu konuda hibirey sunmamtr;
bununla birlikte, eitli modeller salayan budunbilime ve tarihe bavura
rak bir fikir edinebiliyoruz. rnein, kimi Afrikal toplumlar gibi, her biri
bir birim basamana karlk gelen, zerlerinde delikli talann kaydnld ubuklan kullanm olduklarn dnebiliyoruz. Belki de Kuzey Ameri
kann Apachelar, Maidulan ve Havasupaileri gibi yapm, eitli renkler
de sicimlere boncuk ve kavklar dizmilerdir; ya da (bu daha akla yatkn
grnr) Gney Amerikal tnkalar gibi, tatan, pimi topraktan ya da
aatan yaplm yahut yere izilmi bir eit tepsinin zerindeki delikler
den oluan gzlere akl talan, fasulye ya da msr taneleri koymulardr
(bkz. 12. Blm).
- V. yzyl. [E], Arami yazs Yakn Douda uluslararas yazma dizgesi hali
ne gelir ve bundan byle Asur-Babil kkenli ivi yazsnn yerini alr.
- V. yzyl. izgesel evriminin sonuna gelmi olan Arami saylamas Yakn
Douya (Mezopotamya, Suriye, Filistin, Msr, Kuzey Arabistan...) yaylr.
- V. yzyl. Yunan rklerinin kullanmna tanklk eden ilk kazbilimsel

paralar. Yunan rkleri, zerinde kk kemik ya da maden jetonlarla
aritmetik ilemler yaplan ahap ya da mermer tablolardr (bkz. 16. Blm).
Darius anda Persler (bkz. 16. Blm), ardndan Etrskler ile Romallar
(bkz. 16. Blm) ayn tip rkleri kullanacaklardr. Batl Hristiyan halklar
da ayn ekilde onu miras alacak, kullanmn Fransz Devrimine dek srd
receklerdir (bkz. 16. Blm; 25. Blm ve 26. Blm).
- V. yzyl. Akrofonik Yunan saylamasmn Helen dnyasnn eitli devletle
rine yayl (bkz. 16. Blm).
- V. yzyl. Saba yaztlarnda Gney Arabistan akrofonik saylamasmn grl (Saba krall; bkz. 16. Blm).
- IV. yzyln sonu. Msrda Yunan alfabetik saylamasmn ilk tamklanmn
grl: Bunlar Yunan saysal harflerinin oktan yaygn bir kullanm oldu
unu aa vurur (bkz. 17. Blm ve 18. Blm).
- III. yzyl. Tarihin bilinen ilk sfinnn grl: Babil bilginlerinin sfin (i
vi yazs imi). Babil konumlu saylamasmda belli bir basaman altmta bir
lerinin yokluunu gstermek iin kullanlan bu sfr henz bir say olarak ta
sarlanm deildir (bkz. 13. Blm).
- III. yzyl. Yunan alfabetik saylamasmn Yakn Douya ve Dou Akdenize
yayl (bkz. 17. Blm ve 18. Blm).
- HL yzyl. [E]. mparator Ashokamn fermanlarnda Brahmi yazsnn grl
(bkz. 24. Blm): Bat Smi dnyasnn eski alfabetik yazlarndan (kuku
suz henz rnei bulunmam olan bir Aramice deikesi araclyla) treyen
bu yaz tam anlamyla ilk Hint yazs olacak, Hindistan alt-ktas ile Gneydo
u Asya'nn tm alfabetik yazlarnn kkeninde de o bulunacaktr. Bu yaz,
yzyllar boyunca, az ya da ok belirgin olan birok deiiklie urayacak, Gupta, Bhattiprolu ve Pli yazlan gibi ayn ayn yaz tiplerinin domasn salaya
caktr. Gupta yazsndan Ngri, Siddham, Shrd slplan kacak, bunlar
da bugn Orta ve Kuzey Hindistan, Nepal ve in Trkistamnda kullanlan ya
zlar btnn douracaktr. Bhattiprolu yazs Gney Hindistan ve Seylan ya
zlanm, Pli ise Gneydou Asya yazlarnn kayna olacaktr. Bu yazlarn
gsterdii grnte nemli farkllklar ya bunlarn uyarland dillerin ve gele
neklerin yapsndan ya da blge yazmanlarnn ahkanlklan ile kullanlan yaz
malzemelerinin yapsndan kaynaklanacaktr (Bkz. *Hint Yazlan, Szlk).
- III. yzyl. mparator Ashokann fermanlannda, Mauryalar imparatorluu
nun btn eyaletlerinde yaygn olduunu grdmz Brhmi rakamlanmn
grl. Tam anlamyla ilk Hint rakamlan olan ve daha sonraki yaztlarda
(Shonga, Andhra, Shaka, Kshatrapa... yaztlarnda) gittike daha ok rastla

yacamz bu rakamlar ileride Hindistanda, Orta Asyada ve Gneydou As
yada serpilecek btn saysal gsterimlerin ana rnekleri olacaktr. Bu a
da bu rakamlara henz konum ilkesi uygulanmad halde, bu dizgede ilk do
kuz birime karlk gelen rakamlar modem saylamamzm ve bugnk Arap
saylamasmm dokuz temel rakamnn gerek ilk biimlerini oluturacaktr
(bkz. 24. Blm).
- III./+IV. yzyl. [E], Yunan el yazmas yazs tip halinde eitlenmeye
balar: kitap yazs, mhrdarlk yazs, zel belge yazs.
- II. yzyl. Plutarkhos Yunanllar ile Perslerde tozlu rk (aynca jetonlu
rk) kullanmndan sz eder: Bu, demir kalemle rakamlann izildii s
tunlarn bulunduu, ince kumla rtlm drt keli bir levhadr. Ayn tip
ten rk kullanm Bat Ortaann Hristiyan halklarnda da grlecek,
onlar hesaplann, ya Roma rakamlaryla ya da Yunan saysal harfleriyle ya
pacaklardr (bkz. 16. Blm).
- II. yzyl. [E]. inliler kd (kimi kaynaklara gre, bu icat Cai-Luna ait
mi; Cai-Lun onu kuma lifleri ile eski balk alarndan oluturulmu bir bu
lamala yapm) ve oymabasky (baslacak metin bir aacn dz yzeyine ya
zlr, sonra harflerin evresindeki aa karlr, bylece geriye kabartma ola
rak harfler kalr) icat ederler (bkz. Szlk).
- II. yzyl. in rksnn kullanmna ve fi kullanarak hesaba (suanzi) ta
nklk eden, bildiimiz ilk belgelerin grl: Bu filer, bir dama tahtasnda
ya da satran tahtas biiminde dzenlenmi bir tablann ardk kareleri iin
de kullanlan kk fildii ya da bambu ubuklardr (chu) (bkz. 21. Blm).
- II. yzyl. inli matematikilerin ondalk konumlu saylamay kullandkla
rn belgeleyen, bugn bildiimiz ilk belgenin grld a. Say ubuklar
denen bu dizgede sfr yoktur (bkz. 21. Blm). Bu saylama aslnda inlile
rin kaml rkleri zerinde fili hesabn sadk bir yazl karlndan
baka birey deildir (suan zi).
- II. yzyl. [E] Drt keli brani yazsnn (kaln ve bodur harfleri ilek
Aramcamn harflerinden treyen modem biimli brani yazsnn) bilinen ilk
tanklarnn grl (bkz. 17. Blm).
- II. yzyl. Alfabetik brani saylamasmm kullanmna tanklk eden, bilinen
en eski belgelerin grl (bkz. 17. Blm).
-
H./+III. yzyl. Hintli hesap adamlar, aritmetik ilemlerim, bir kaz kalemi
ya da bir ubukla nceden yere izilmi ardk stunlarn iine Brahmi gsteri
minin dokuz rakamm yazarak yaparlar. Ayn ilem tr daha sonra Arap arit-
metikilerinde, zellikle de Maripli ve Endlsl aritmetikilerde grlecektir.

(Ama bu yntemde yalnz yerde ilem yaplmaz; ayrca tozla, ince kumla, unla
ya da herhangi bir doal nesnenin tozuyla kaplanm bir levha kullanlr; bu lev
ha zerinde sivri ucu ekilleri izmeye, kt ucu da silmeye yarayan bir kalem
den yararlanlr. Tabletin kendisi daha sonra Arap, Trk ve Fars ynetim birim
lerinde kullanlan hesap masas gibi ayakl bir tabladan olumadnda, bu
levha yerde, bir tabure ya da bir masa zerinde kullanlacaktr. Kimi zaman da,
daha kk boyutlara indirilip bir kutuya konan bir eit let takmnn bir par
as olacaktr). (Bkz. 24. Blm; 25. Blm. Aynca bkz. *Dhulikarma, Szlk).
- IL/+II. yzyl. [E], in yazsnda dzeltim ve sonradan bugnk in yazs
nn karakterlerinin biimine doru evrim geirecek olan li sh izgesinin grl (bkz. 21. Blm).
- 1. yzyl. Horatius, Romallarda (jetonlu rknn yan sra) balmumlu rknn kullanmndan sz eder: Omuza aslabilen tanabilir bir let olan
bu rk, zerinde ardk stunlarn bulunduu ve demir bir kalemle ra
kamlarn izildii, ince bir karabalmumu tabakasyla kapl kemikten ya da
ahaptan bir levhadr (bkz. 16. Blm).
Mildi takvimin ba. [E], Eski Arami yazsnn ilek bir kolu yava yava
gelierek gerek Arap yazsn douracaktr.
+ 1. yzyl. Roma cep" rksnn kullanmna tanklk eden bilinen ilk kazbilimsel paralarn grl. Bu rk, zerinde her biri bir birimler basa
mana ayrlm, ayn boydaki hareketli boncuklarn kaydrld belirli say
da biribirine kout oluk bulunan bir maden levhadan oluur (bkz. 16. B
lm). Uzak Douda ve Dounun kimi lkelerinde gnmzde hl nemli
bir yer tutmaya devam eden u say boncuklarna benzer bir hesap letidir
bu (bkz. 21. Blm).
IL/III. yzyl. [E], Roma yazsnda sonradan iki yeni Latin izgisini, yeni yay
gn yaz ile yuvarlak byk harfle yazy douracak olan bir deiiklik mey
dana gelecektir.
III. yzyln sonu [E], Kolombncesi Orta Amerikasmda Maya yazsnn bili
nen en eski rneklerinin grl (bkz. 22. Blm).
III. yzyln sonu. Maya gkbilimcilerinin (Balang Dizileri denen) uzun
hesapla tarihleri ve zaman srelerini anlatma dizgesini kullannn bilinen
ilk rneklerinin grl (bkz. 22. Blm).
III./IV. yzyl. [E], Eski Cermen yazsnn (Futhark alfabesi) bilinen en eski
rneklerinin grl.
IV. yzyln ba [E]. Ermenistan ile Kafkasya arasndaki lkenin ilk kral
Phamavar, Yunancadan esinlenerek Grc alfabesinin atas olan mhedruli
alfabesini icad eder (bkz. 17. Blm).
IV. yzyl. Abisinya krallnn Aksum yaztlarnda Etiyopya rakamlarnn
grl (bkz. 19. Blm).
IV. yzyl. [E], incenin ki sh izgesinin (bugnk in yazsnn biimi) ilk
grlleri (bkz. 21. Blm.)
IV. yzyl (E], Piskopos Wulfila, bir Cermen dili olan Gotlann dilini yazya ge
irmek iin, Yunan yazsndan esinlenerek Gotik alfabeyi icat eder (bkz. 17.
Blm).
IV./V. yzyl. [E]. Kuzey Hindistan, Nepal, Tibet ve in Trkistannn tm
yazlarnn kendisinden treyecei, Gupta denen Hint yazsnn ilk bireysel
lemi biimlerinin grl (bkz. 24. Blm).
IV./V. yzyl. Kuzey Hindistan, Nepal, Tibet ve in Trkistannn tm yazla
rnn kendisinden treyecei, Gupta denen Hint yazsnn ilk bireysellemi
biimlerinin grl (bkz. 24. Blm ve Szlk).
IV./V. yzyl Brahmi gsteriminden kan ilk dokuz Hint rakamnn ondalk
bir tabana gre konumlu bir deer kazand, bunlarn sfr temsil eden k
k daire ya da nokta biiminde bir imle tamamland a: Bugnk yazl
saylamamzn atas olan Hint ondalk konumlu saylamas bu ada do
mutur (bkz. 24. Blm).
IV./VL yzyl. Hint hesap adamlan, eski tozlu rklerinin stunlarn kald
rp dokuz temel birimi temsil eden rakamlara ondalk konumlu bir deer yk
leyerek, geleneksel hesap yntemlerini kkten bir biimde deitirirler. Mo
dem saylama byle doar. Ama bu aama ayn zamanda ve zellikle bugnk
yazl hesabmzn doduu aamadr. (Balangta, sz konusu teknikler, rknn stunlarndan kurtulmu olmasna karn, eski hesap yntemlerinin
tpatp aynsyd; eskiden olduu gibi kullanl olmayan tozla kapl levha ze
rinde ilem yaplyor, ara sonular durmadan silinip dzeltiliyordu. Bu da in
san belleini epey snrlyor, ara hesaplarda yaplan hatalarn grlmesine
engel oluyordu. Hint bilginleri, onlardan sonra da Arap bilginleri bu teknie
rakip olarak, silmenin olmad, ara sonularn ste yazld bir ilem ynte
mi gelitirdiler. Ara ilemler srasnda yaplm hatalar grmeyi salad
iin gerekli salamalar yapmakta tam bir stnlk tayan bir yntemin, so
nular yazdka levhann fazla dolmas ve ilem aknn grlmesini engelle
mesi gibi bir sakncas da vard. te bu tr karmaklklardan tr, ilem
pratii, dokuz rakam ve sfrl hesap yntemleriyle bile, lmllerin ortak kul-
lammma uzun sre uzak kald. Rakamlar tebeirle bir kara tahta zerine
yazmak, ara sonulan koruyarak ya da daha iyisi bir bezle silerek ara hesap
lar yapmak: Bu, ty ile kdn yaygnlam kullanmndan nce, Hint hesap
adamlarnn istedikleri gibi davranmalarn, hayalglerini zgrce kullan
malarm salayan, sonunda da bugnk yazl hesap sanatn douran teknik
lere yol aan ok elverili ve zellikle az zahmetli bir yntem olacaktr). (Bkz.
24. Blm; 25. Blm; aynca bkz. *Hirt Hesap Yntemleri, Szlk).
TVJVL yzyl [E], Gney Hindistan ile Gneydou Asyann tm alfabetik ya
zlanm treyecei Hint Bhattiprolu ve Pli yazlanmn ilk bireysellemi bi
imlerinin grl (bkz. 24. Blm).
IV jTX. yzyl. Maya uygarlnn rahip-gkbilimcilerinin 20 tabanl konumlu
saylamas ile sfmnn grld olas dnem. Bununla birlikte, (nc ko
numdan balayarak, 20 tabannn kullanmnda bir kuraldlk gsteren) bu
saylama, tamamen Maya takviminin gereklerine uyarlanmasndan tr,
hem kendi sfinndan hem de her trl ilem olanandan yoksun kalacaktr
(bkz. 22. Blm).
V. yzyl. [E]. slm-ncesi yaztlarda Arap yazsnn bilinen ilk rneklerinin
grl: lek slplu olan bu yaz sonradan slmn ilk yzyllan boyunca
eitlenerek bir yandan Kfi denen yazy, bir yandan da Nashi denen yazy
douracaktr (bkz. 19. Blm; 25. Blm).
V. yzyl. [E]. Rahip Mesrop Machtots Yunancadan esinlenerek Arami alfabe
sini icat eder (bkz. 17. Blm).
V./VII. yzyl. [E]. Ogharn yazsnn (rlandann ve Galler lkesinin Kelt yaztlannn) tarihi.
510. Hint gkbilimcisi ryabhata ok zel bir saysal gsterim icat eder. Bu
gsterim s&nn ve ondalk tabana dayal konum ilkesinin bilinmesini gerek
tirir (bkz. 24. Blm; Szlk). ryabhata aynca kare ve kp kkleri hesapla
mak iin ilgin bir yntem kullanacaktr. Bu yntemin, sz konusu saylan
dokuz ayn rakam ve sfinn yerini tutan zel bir onuncu im yardmyla ko
num ilkesine gre yazl olarak dile getirmeden uygulanmas olanakszdr
(bkz. Szlk).
628. Hintli matematiki ve gkbilimci Brahmagupta dokuz rakam ve sfr ara
clyla ondalk konumlu gsterimde byk bir ustalk sergileyen Brahmasphutasiddhntasn yaymlar (bkz. 24. Blm; Szlk ve 25. Blm).
VII. yzyl. [E] Kuzey ve Orta Hindistann yazlanmn (Bengli, Gucarti,
Oriy, Kaithi, Maithili, Manipuri, Marathi, Marwari... bkz. 24. Blm ve Sz
lk) treyecei Ngari tipindeki Hint yazsnn ilk bireysellemi biimleri

nin grl.
VII. yzyl. Gneydou Asyann slplam saysal gsterimlerinin (Khmer,
Malay, am, Kawi... gsterimlerinin; bkz. 24. Blm) kkeninde bulunan
Hint rakamlarnn ilk bireysellemi biimlerinin grl.
VII./VIII. yzyl. Gneydou Asyann hintlemi uygarlklarna (Kamboya,
ampa, Cava, Malezya, Bali, Bomeo...; bkz. 24. Blm) Hint kkenli sifinn
ve ondalk konumlu saylamann girii.
VII./VIII. yzyl. [E]. Vizigot tipi Latin yazsnn ve Luxeuiln kullanld
n grdmz, bilinen en eski el yazmalar (Autun ve Lucques el yazma
lar).
VII./X. yzyl. [E], Gney Hindistann slplam yazlarnn (Tamil, Malaylam, Tulu, Telugu, Kannara...; bkz. 24. Blm) kkenindeki ilk bireyselle
mi biimlerin grl.
VIII. yzyl. Say ubuklu in ondalk konumlu saylamasmda (Hintli Bu
dist rahiplerin etkisiyle) Hint kkenli sfrn grl (stan zi dizgesi; bkz.
21. Blm; 24. Blm).
VIII. yzyl. [E]. Kk harfli Yunan yazsnn ilk grl (bu yaz IX. yz
yldan balayarak kitaplarda eski yaznn yerini alacaktr).
VIII. yzyl sonu. Hint kkenli konumlu saylamann, sfrn ve hesap yn
temlerinin Islm Dnyasna girii. Sz konusu rakamlar, Arap yazmanlarn
ellerinde kendilerini balangtaki anameklerinden uzaklatracak olan az
ya da ok nemli izgesel deiikliklere urayacak, sonra da grnte zgn
olan dizilere ulaacaktr (bkz. 25. Blm).
VIII./XI. yzyl. [E], Vikingler ann skandinav yaztlar (Isvede Uppland
blgesinin yaztlar).
V niJK L yzyl. [E], Caroline yazsnn ilk bireysellemi biimlerinin grl
(Corbie ilii, rahip Maurdramnusun emri zerine gerekletirilen Incil el
yazmas).
820-850. Mslman gkbilimci ve matematiki Al Harezmi dnemi. Harezminin yaptlar Hint kkenli rakamlarn ve hesap yntemlerinin tannmas
na ve yaylmasna geni lde katkda bulunacaktr (bkz. 25. Blm).
IX. yzyl. Maribli ve Endlsl Araplarn Ghubr denen rakamlarnn g
rl (izgeleri Ortaa ile Rnesans Avrupasmn rakamlarnn ilk biimle
rini oluturacak, sonra da bugnk rakamlarmz douracak olan Hint k
kenli imler; bkz. 25. Blm).
IX. yzyl. [E]. Kuzeybat Hint yazlarn (Dogri,Tkari, Multani, Sindhi,

Pencabi, Gurumukhi...) douracak olan Shrad tipi Hint yazsnn (Gupta
yazsnn kuzeydeki deikesi) ilk bireysellemi biimlerinin grl (bkz.
24. Blm).
EL yzyl. Kuzeybat Hint saysal gsterimlerini (Dogri, Tkari, Multani,
Sindhi, Pencabi, Grunukhi...) douracak olan Shrad tipi Hint rakamlarnn
ilk bireysellemi biimlerinin grl (bkz. 24. Blm).
DL yzyl. [E]. Piskopos Kiril Bulgarlann dinini deitirmek iin Yunan alfa
besinden esinlenerek Glagol alfabesini icat eder.
IX. yzyl. [E]. Tam anlamyla Japon yazsnn grl.
X. yzyl. [E], Piskopos Clement, Slav dilinin seslerini dile getirmek iin Yunancadan esinlenerek Kiril denen alfabeyi icat eder. Bu yaznn modern
Rus alfabesini yaratmak zere ilk yalnlatnl XVIII. yzylda Byk Petro zamannda gerekletirilecektir.
972-982. 999da Sylvestre II adyla papa olacak olan rahip Aurillacl Gerbert,
Ispanyaya yapt bir yolculuk srasnda Arap rakamlarn renir ve Bat
Avrupaya getirir (bkz. 26. Blm).
976-992. Mslman olmayan spanya kaynakl iki el yazmas, dokuz rakamn
izgelerini Ghubr rakamlarna ok yakn bir biimle verir: Bunlar Arap
rakamlarnn Bat Avrupadaki bilinen en eski rnekleridir (bkz. 26. Blm).
X. XII. yzyl. Avrupal hesap adamlar aritmetik ilemlerini Aurillacl Gerbert
ile tilmizlerinin yapt Latin kkenli stunlu rk zerinde gerekletirirler:
Bunun iin her biri l den 9a dek Arap rakamlaryla (ya da adan 0ya dek Yu
nan saysal harfleriyle yahut Fden DCa dek Roma rakamlaryla) iaretlenmi
olan (ve apices denen) boynuzlu jetonlar kullanyorlard (bkz. 26. Blm).
XI. yzyl. [E], Kaligrafi ustas Lanfranc, Caroline geleneinde, XII. yzyln
gzel papaz yazs olacak olan eyi yaratr.
XI. yzyln ortas. [E], inliler matbaay icat eder. Bu i iin ilkin pimi
topraktan hareketli karakterler kullanrlar; bunlar daha sonra kurundan,
ondan sonra da bakrdan yaparlar. (Bu icat, onu 1041 tarihini vererek Bi
xinge atfeden Qin guonun yaptnda, 1056 ylnda anlatlr).
XII. yzyl. Bat Avrupaya Hint kkenli sfr iminin girii: Avrupal hesap
adamlan bundan byle aritmetik hesaplarm Hint-Arap rakamlar ve sfr
araclyla yaparlar; bu rakamlar nceki dnemin apiceslerinden daha ilek
bir slpla izilir; Hint kkenli yazl hesabn kurallar adn alacak olan algorizmalar byle ortaya kar (bkz. 26. Blm).
XII./XIII. yzyl. [E]. Gotik denen yaz yava yava Caroline yazsnn yeri
ni alr.
XII./XIII. yzyl. [E] Kolombncesi Meksikada Aztek yazsnn grl (bkz.
22. Blm).
XIL/XVI. yzyl. Bat Avrupada rkcler (Roma rakamlar ya da Yunan sa
y harfleri gibi arkaik saylamalara bal kalarak stunlu rk zerinde je
tonlarla hesap yanllar) ile Algoristler (Hint kkenli rakamlar ve sfr kulla
narak hesap yapmay savunanlar) arasndaki kavga dnemi (bkz. 26. Blm).
XII./XVI. yzyl. Arap rakamlan izgesel olarak Bat Avrupaya yerleir ve
bugn tad biimi kazanr (bkz. 26. Blm).
1202. Daha ok Fibonacci adyla bilinen Italyan matematiki Pisal Leonardo,
Kuzey Afrika ile Yakn Douya yapt bir yolculuk srasnda rendii Hint
kkenli dokuz rakam araclyla hesap sanatn LiberAbaci (rk zerine
inceleme) adyla yaymlar. Bu kitap sonraki yzyl boyunca, Bat Avru
pada aritmetik ile cebirin gelimesinin ok verimli bir kaynan olutura
caktr (bkz. 26. Blm)
XIII. yzyl. Bugnk in say boncuunun (suan pan) kullanmndan sz
eden, halen bilinen ilk belgelerin grl: Say boncuu her birine yedi
tahta boncuk dizilmi belli sayda iten oluan dikdrtgen eklinde bir er
evedir. Boncuklar, ikisi hep stte, bei de hep altta kalacak ekilde ere
veyi ikiye blen enine bir ubukla biribirinden ayrlabilir. letin ilerin
den her biri onlu bir basamaa karlk gelir; bu demektir ki, bir iin solun
daki i, her zaman tekinden on kez daha byk bir deer tar. Bu let
her trl aritmetik ilemi kolayca ve abucak gerekletirmeyi salayan tek
lettir. Batllar, say boncuunu kullanmay renmi olanlarn ustalnn,
kimi zaman ok karmak hesaplar nasl rekor sreler iinde yapmalarn
saladn grnce genellikle pek amlardr. Ayn let modern ada h
l kullanlmaktadr: Rusyadaki ad otidir; ran ile Afganistanda koreb
adyla bilinir; Ermenistanda ise kulba adn tar; ancak bu say boncukla
rnn yaps in suan panndan farkldr. Buna karlk Japon soroban
nemli bir gelime gsterecektir: XIX. yzylda bu say boncuu stteki ikin
ci boncuunu, ikinci Dnya Savandan itibaren de her iin alt ksmndaki
gereksiz beinci boncuu kesin olarak yitirmitir. Ancak Japon say boncu
una bir tamlk getiren bu dnm uzun ve zor bir hazrlk gerektirmi,
ok daha dakik, ok daha kesin bir el uzluu kazanmay zorunlu klmtr
(bkz. 21. Blm).
XIVJXV. yzyl. [E], Italyan bilginler IX., X. ve XI. yzyllarn Caroline yaz
s modeline gre yeniden yaratlm bilgin yazs olan Hmanist yazy ge
litirirler.
1440*3 doru [E]. Hollandada ahap zerinde oyun ktlarn, sonra da tam
metinli sayfalan sanatsal bir biimde kazyan Laurens Janszoon (Loster de
nir), ahap stne ayn ayn harfleri kazyarak ilk tipografik bask denemele
rini yapar ve Horarium adl sekiz sayfalk kk bir kitab basar.
1540a doru. Batda matbaann yeniden icat edilii: Bu ilerlemeyi Alman
yada, Mainzda Gutenberg denen Johannes Gensfleish gerekletirmitir.
Ahaptan yaplm hareketli karakterlerin elverisiz olduunu, iyi bir bask
iin uygun olmadn anlayan Gutenberg tipografi tekniine tamamen uy
gun olan modem karakterleri kullanr. Bu deiikliin en az iki sonucu ola
caktr: ilkin, bask yntemlerinin hzla yaylmas eski gotik ve hmanist ka
ligrafilerin yerini alacak, el yazmas yazlannn evrimini hzlandracak, bu
yazlar gittike daha standartlam ana rnekler halinde sabitlemesini
salayacaktr; ikincileyin (kukusuz bu tekinden daha nemlidir) her trl
yaznsal, bilimsel, felsefi yaptn istendii kadar oaltlmasna olanak sala
yacak, bu da Bat Avrupada bilginin giderek daha hatm saylr lde yayl
masn salayacaktr. Bylece bu, insan topluluklannn kkten dnm
nn balangc, Avrupada yeni bir an al olacaktr.
XV./XVI. yzyl. Arap rakamlan, grnte kkten olan, ama aslnda h
manist yaznn genel eilimlerine balanan eitli dnmler geirdikten
sonra, Bat, Avrupada matbaann ykselii sayesinde, bir daha deimeye
cek ok belirli ana rnekler halinde sabitlenir (bkz. 26. Blm).
XV./XVI. yzyl. Arap rakamlan ve sfr araclyla hesap yntemlerinin gi
derek genellemesi. Avrupada algorizmaclarn zaferinin, rkclerin boz
gununun balangc. Jetonlu rk zerinde hesap yine de tccarlar, banker
ler, kuyumcular arasnda kullanlmaya devam edecek, bu arkaik yntemlerin
tamamen ortadan kaldmlm grmek iin Fransz Devrimini beklemek gere
kecektir (bkz. 26. Blm).
1478. Bir aritmetik ilem kitab olan, yazan bilinmeyen, zellikle Bat Avru
pada Arap rakamlanmn yaylmasna ve yazl hesap yntemlerinin gittike
daha ok kabul grmesine tanklk eden Trevise Aritmetikmi yaymlan.
1654. Fransz matematiki Blaise Pascal, mnin 2den byk ya da 2ye eit
herhangi bir tam say olduu m tabanl saylama dizgelerinin ilk kez bir tan
mm yapar (bkz. ek. 28.39).
ZETLEYC ZELGELER
MISIR HEROGLF SAYILAMASI
Grl: ~ M.. 3000-2900
Tip : Al (1. trden toplamal saylama: ek. 28.14). - Taban: 10.
Sfr imi gerei: Yok - Sfir imi: Yok.
Betimleme olana: Snrl (bkz. 14. Blm).
Taban rakamlar
10
100
( = 10*)
1 000
( = 103)
rnek: 7659
10 000
( = 10*)
Y ' Y i
100 000
( = 10=)
1 000000
( = 100
(f)
D ff
600
50
m
7 000
------------------------------ ------ ------ ------ ------------ -i>

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:
7 659 = (1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
+ (100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)
1 000)
+ (10 + 10 + 10 + 10 + 10)
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1).
ekil 28.1
PROTO-ELM SAYILAMASI
Grl : M.O. = 2900

T ip : A l (1. trden toplamal saylama: ek. 28.14). - Taban : 10.
Sfr imi gerei: Yok - Sfir im i: Yok.
Betimleme olana: Snrl (bkz. II. Blm)
Taban rakamlar
S
EZ3
10
100
1000
rnek: 7659
EZ3
EH
EZ3
10 000
0 0 0
0 0 0
BBS
9 9 8 0
7 000
600
50
9
------------------------------------------------------------------------->
7 659 = (1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
1000 +
(100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)

+ (10 + 10 + 10 + 10 + 10)
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1).
1 000)
GlRlT SAYILAMASI
(Hieroglif dizgeler ile dorusal A ve B)
Grl : = M.. 1900 (dorusal A).
= M.. 1700 (hieroglif).
~ M.. 1350 (dorusal B).
Sfir imi gerei: Yok - Sfr imi: Yok.
O
0
Taban rakamlar (dorusal B dizgesi)

1
10
(=
100
102)
1000
( = 103)
10 000
( = 104)
rnek : 7659
O
O
oooo O
ooo ooo
7000
1 11
---------------
600
81
50

7 659 = (1 000 + 1 000 + 1000 + 1000 + 1000 + 1000 +
+ (100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)
+ (10 + 1 0 + 1 0 + 10 + 10)
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1).
1000)
ekil 28.3
HlTlT HEROGLlF SAYILAMASI
Grl: = M.. 1400
Tip : Al (1. trden toplamal saylama: ek. 28.14). - Taban : 10.
Sfr imi gerei: Yok - Sfr imi: Yok.
Betimleme olana; Smrlj (bkz. 15. Blm).
Taban rakamlar
!
1
10
K
100
( = 102)
i
1 000
( = 103)
rnek: 7659
11 i
U
m
7 000
K K K
K K K
600
1
50
11 1
9
i 1 1
s
9
5>

7 659 = (1 000 + 1 000 + 1 000 + 1 000 + 1 000 + 1 000 +
+ (100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)
+ (10 + 10 + 10 + 10 + 10)
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1).
1 000)
A ZTE K SAYILAMASI
Grl : M.. 1200
Tip : A l (1. trden toplamal saylama: ek. 28.14). - Taban: 20.
Sfr imi gerei: Yok - Sfr imi : Yok.
Taban rakamlar
rnek: 7659
20
400
8 000
(= 20*)
(= 201)
7 600
40
_
7 659 =
19

(400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 +

+ 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400
+ 400) + (20 + 20) + (1 + 1 + 1 + 1 + 1 +
+ 1 + I + 1 + 1 + I + 1 + 1 + 1 + 1 + 1
400 + 400
+ 400 + 400
1 + 1 + 1
+ 1).
ekil 28.5
SMER SAYILAMASI
Grl : = M.. 3300
Taban rakamlar (arkaik izgeler)
10
60
600
10 x 60)
(=
3 600
( = 60*)
36 000*
( = 10 x 60:)
* 60n ya da 600n imini 10un imiyle birletirerek oluturulan rakam.

rnek: 7659
(J (J (J
SS!
9
OO
0 0 9
30
30!
420

7 659 = (3 600 + 3 600)
-t- (60 + 60 -f 60 + 60 + 60 + 60 + 60)
+ (10 + 10 + 10)
+ 0 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1)-
7 200
Grl : - M., 500

Tip : A2 (2. trden toplamal saylama: ek. 28.15). - Taban: 10.
Sfir imi gerei: Yok - Sfir imi: Yok.
Taban rakamlar
i r i I"
1
rn
10
50*
100
500*
1000
5 000*
10 000
( = 5 x 10) ( = 10!) ( = 5 X 10J) ( = 10>) ( = 5 x O1) ( = 10*)
* 10un, 100n, 1000in imlerini 5 saysnn imiyle birletirerek (arpma yoluyla
birletirme) oluturulan rakamlar.
rnek: 7659
P1 XX P H P1 Pilli
5 000
2 000
500
100
50
----------------------------------------- ->
Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr.

7 659 = 5 000 + (1 000 4- 1 000) + 500 + 100 + 50
+ 5 + (1 + 1 + 1 + 1).
ekil 28.7
ROM A SAYILAMASI
Grl : = M.. 500
Sfir imi gerei: Yok - Sfir imi: Yok.
Taban rakamlar (arkaik izgeler)
1 A X
1
10
l>)
50
( = 5 x 10)
100
( = O2)
500
( = 5 x O2)
1 000
( = 10J)
5 000
( = 5 x 10J)
rnek: 7659
B C i IX
I)
5 000
2 000
500
100
50
(10 - 1)
-----------------------------------------
Hem toplama hem karma ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:
7 659 =
5 000 + (1 000 +
1 000) + 500 +
100 + 50 + (10 - 1).
M ISIR HERATK SAYILAMASI
Grl : = M.. 2500

Taban rakamlar (Yeni imparatorluk dnemi izgeleri)
10
100
20
200
U|
30
300
M|
40
50
1 000
2 000
A .
3 000
4000
-A
400
500
60
600
70
yi
700
7 000
80
800
'H
8 000
90
900 -------
9 000
'S
5 000
AJk
III
35
9 V
6 000
rnek: 7659
V
_______________________*
7 000
9
50
600
<S--------------------------------------------------------------

7 659 =
7 000 + 600 + 50 + 9.
Grl : * M.. 750

Taban rakamlar*
10
100
1 000
20
200
2000
30
300
3000
40
400
4 000
50
500
5000
60
600
6 000
*l
70
" >
700
7 000
'l *
80
' S
800
8 000
900
9000
90
\*y
"7
Ja
-A
* Hieratik rakamlardan tremi olan bu rakamlar, ileklik bakmndan onlardan daha

gelimiti. Bu tr yazda birletirme balar, ksaltmalar, beklemeler ok olduundan
okunmas zordur.
rnek : 7659
50
3- 3
'6 0 0
7000

7 659 =
7 000 + 600 + 50 + 9.
Y UN AN (ALFABETK) SAYILAMASI
Grl : * M.. IV. yzyl
Taban rakamlar
A
1
I
10
p
100
K
20
2
A
30
T
M
40
Y
N
50
4>
200
300
400
500
70
n
80
n
90
700
800
900
r
6
tr
Z
7
O
60
X
600
rnek: 7659
N 0
--------------------- >
7 000
600
50
9
7659 =
7000 + 600 + 50 + 9.
(7000 saysnn gsterimi 7 saysnn iminin sol stne ayrc bir kk im konarak elde
edilmitir).
ekil 28.11
BRAN (ALFABETK) SAYILAMASI
Grl : = M.. II. yzyl
Tip ; A3 (3. trden toplamal saylama: ek. 28.16). - Taban: 10.
M
a 1 n T t n t:
*.
9 D ; D 7 fi 3
p "1 2? n
: 1 n t
Taban rakamlar
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
200
300
400
rnek 7659
50
200
400
7 000

7 659 = 7 000 + 400 + 200 + 50 + 9.
(7000 saysnn gsterimi 7 saysnn imi zerine iki nokta konarak elde edilir).
Grl: =*M.S. 400

Tip: A3 (3. trden toplamal saylama: ek. 28.16). - Taban: 10.
Taban rakamlar
(1. satr: kk harf; 2. satr: byk harf)
UJ
Ik
1
&
T
9*
7*
A*
40
50
C
%
<
4
70
2
80
90
<y
/V
10
20
L
30
100
200
300
400
500
600
700
Ut
h
1000
u
2 000
60
4000
&
800
S
3 000
5
5000
6 000
7000
t
*
0
8000
rnek : 7659
Kk harfle :
Byk harfle:
0*
7000
600
50
9>

7 659 = 7000 + 600 + 50 + 9.
900
9 OOC
Toplamal Saylamalann Snflan
Toplamal Saylamalann Snflan (devam)
Toplamal Saylamalann Snflan (devam ve son)
arpma tikesinin lk Grlleri

Smerler rnei
Milttan nce yaklak 3300den itibaren, Smerler saylama dizgelerinin birim basamaklann boyutlar ve biimleri belirli olan nesnelerle betimlediler.
Birimi, onu, altm ve altmn karesini calcu/lerle simgelemeye baladlar (bkz. yanda; ay
rca bkz. 10. Blm):
Ama balangtaki simgeleri oaltmak
istemediklerinden 600lerin ve 3600lerin
basaman betimlemek iin arpma ilkesine
bavurdular:
( = 10 X 60)
(=
10 X 60*)
Onla arpmay da 60 deerindeki byk koninin ya da 3600 deerindeki krenin yu

muak kili zerine kk bir yuvarlak iz yaparak {bu 10u simgeleyen bilyann yazl sim
gesidir) simgeletirmeyi akl ettiler (o ada ok soyut bir fikirdi bu).
Yazl saylamalann arkaik izgesiyle yaparken de ivi yazs izgesiyle yazarken de
saylar ayn fikre uygun olarak betimlediler (bkz. 8. Blm):
Arkaik rakamlar
ivi yazs rakamlar
(=
600
10 X 60)
(=
36 000
10 X 602)
GirUtiler rnei (M.. II. bin):

Giritliler 10 000in rakamn binin imine 10un yatay izgisini ekleyerek yazdlar (bkz. 15.
Blm):
10000 ( = 1000 X 10)
Yunanllar rnei (M.. V. yzyldan itibaren):

Yunanllar ayn ilkeye bavurarak, 5, 50, 500 ve 5000 saylarnn her biri iin grnte
zel bir gsterim getirip akrofonik saylamalann tamamladlar (bkz. 16. Blm):
r
5
F
50
( = 5 X 10)
P*
500
( = 5 X 10*)
F1
5 000
( = 5 X 10)
36 Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal Gsterimlerin Tarihi (Genel zet)

arpma tikesinin Kullanmnn tik Genilemeleri
Tarihin bandan beri, insanolu bazen aslnda toplama ilkesine dayal olan dizgelere
arpma kuralnn kullanmn sokmutur. Ama bu ilk aamada, kural yalnzca birka yeni
simge oluturmaya yaradndan, bu kullanm birtakm zel durumlarla snrl kalmtr.
Ama sonraki aamada kuraln ayn imleri durmadan yinelemekten kanmay sala
makla kalmayp zgn simgeleri oaltmay da nledii anlald.
Bylece balangta ilkel olan kimi gsterimler yksek niceliklere kadar hatn saylr
bir biimde yaylabildi.
Yunanllar rnei
Bu fikir Eskian alfabetik saylamay kullanan Yunanl matematikilerince gelitirildi.
Yunanllar onbinden sonraki saylan dile getirmek istediklerinde M harfinin (onbinin
Yunanca ad Mvpioiin ba harfi) zerine dile getirilecek onbinin saysn koyarak arpma
kuralm kullanyorlard (bkz. 17. Blm):
M
(=
OOOO
1 x 10 000)
ili
20 000
( = 2 x 10 000)
30 000
( = 3 x 10 000)
120000
( = 12 x 10000).
Araplar rnei
Araplar alfabetik saylamalannn 28 harfi yardmyla ayn eyi yapyorlard, ama daha
kk lde: 1000den sonraki saylan dile getirmek iin, 1000 deerinde olan ve dizge
nin en byk taban rakam olan gaym harfinin sana birleri, onlan, yzleri temsil eden
rakam yazmalan yetiyordu.
e
2 000
( = 2 x 1000)
&
3 000
( = 3 x 1000)
10 000
( = 10 x 1000)
c
50 000
( = 50 x 1000).
Eskia Hintlileri rnei

Hintliler de mparator Ashoka dneminden mild takvimin balanna dek Brhm yazs
na balanan saysal gsterimde ayn fikri kullandlar (bkz. 24. Blm). Yzn katlann di
le getirmek istediklerinde yzn rakamnn sama ilgili birimlerin imini koyuyor, arpma
ilkesini uyguluyorlard. Binden sonraki saylarda ise 1000in rakamnn sana ilgili bi
rimlerin ya da onlann imini koyuyorlard.
W
400
T f
7*
4 000
6 000
(-T + )
(=
100 x 4)
( = 1000 x 4)
(-7 > )
(=
1000 x 6)
10000
(-T o r )
( = 1 000 x 10)
Msr HeroglifDizgeSTrnei (ge kullanm.)

Msr antsal yaztlarnda (en azndan Yeni Imparatorluktan itibaren) klasik dizgeye g
re ok nemli bir kural diilik grrz: Kk bir saynn anlatmnn stne (100 000in
hieroglif rakam olan) bir iriba konduunda, bu, bir arpan deeri kazanyordu. Baka
deyile, rnein 18in betimlemesinin stne bir iriba konunca, 100 018 (= 100 000 + 18)
deeri deil, 100 000 x 18 = 1 800 000 deeri (klasik dizgede milyonun hieroglifinin yanna
8 iriba koyarak dile getirilen say) dile getirilmi oluyordu.
Cn
rnek: 27 000 000
mnm
Ptolemaios andan
100 000 x 270
(M.. III. - 1. yzyl) alnm
n fi
biiminde dile getirilii
77n
rnek; ref. TIA, III, 604
Msr Hieratik Dizgesi rnei

Ama bu kural diilik gerekte hieratik gsterimin hieroglif dizge zerindeki etkisinden ile
ri geliyordu. Hieratik gsterim 10 000den byk birimleri sz konusu kurala gre daha
dizgeli bir biimde dile getiriyordu (bkz. 14. Blm). (Ref. G. Mller).
Eski
mparatorluk
70 000
Orta
imparatorluk
Yeni
imparatorluk
&
A*
et
90 000
200 000
700 000
*./*
1 000 000
2 000 000
tt
10 000 000
*
ta
ta*ua>
A
/t
rnek : 494 800 saysnn gsterimi

(Harris Byk Papirsnden alnan
rnek; 73, satr 3. Tarih :
Yeni mparatorluk, ref. Birch; Erichsen.)
__
10000 100000
800 + 4000 + x + x
- --------------------------- -------------- ---
38 Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal Gsterimlerin Tarihi (Genel zet)

Byk Saylarla lgili Latin GsterfcET'-"^ (ge dnem)
Romallar ve Ortaan Latin halklar, byk saylan yazmak iin birok yaz uyla
m gelitirmilerdir. Bunlann ilkeleri unlardr (bkz. 16. Blm):
1 stizgi kural:
Bu kural zerinde yatay bir izgi bulunan tm ifadeleri 1000le arpmakt:
X =
OOOO
C =
100 000
CXXVII =
127 x 1000 = 378000.
2 ereve kural:
Bu kural, eksik bir dikdrtgenle erevelenmi tm ifadeleri 100 000le arpmakt:
I X
I=
1000000
I CCLX1V
I = 264 x 100 000 = 26400000.
3 arpma kural:
Mild takvimin ilk yzyllarna ait Latince el yazmalannda kimi zaman, Avrupa
Ortaann saymanlk belgelerinde ise ok sk rastladmz kural. 100 ile 1000in katr
lann belirtmek iin nce dile getirilecek yzlerin ya da binlerin says yazlr, sonra da
katsay ya da s yerine uygun harf (c ya da m) konur (Ref. G.H.F. Nesselmann, s. 90).
100
1000
200
300
II.C yada 11
III.C yada III'
900
V n.C yadaV l
2 000
3 000
II.M yada n lll.M yada III
9 VIIII.M yada V1111
Pliniusun Doa Tarihnden (M.S. I. yzyl) alnan rnekler (Ref. kitap VI, 26; kitap
XXXIII, 3):
LXXXIII.M
CX.M
83 000
110 000
Ortaada, zellikle kral Philippe le Belin bize ulaan en eski Hazine belgelerinden
biri olan Hazine kaytlannda ayn kullanm grlr (bu kaytlarda saymanlar Hzinenin
gelir ve giderlerini gn gnne belirtiyor, demeyi yapan ya da alan kiinin adm, gelirin
ya da giderin nasl gerekletiini yazyorlard) (M. Prou). 1299 tarihli bir kitapta, aa
daki gibi Latince kaleme alnm u ifadeyi gryoruz (Extraits du Rgistre du Trsor de
Philippe le Bel [1299], BN, Paris, Lat. el yazm. 9783, f. 3v, st. I, satr 22; ref. M. Prou,
lev. XXVII):
V, (IIIeXVI. l(ibras). VI. s(olidos).

I. d(enarios). p(arisiensium).
5316 lira, 6 sol ve 1

son parisis
Grl: = M.. 2350

Tip : B1 (1. trden meiez saylama: ek. 28.28). - Taban: 10.
Betimleme olana: Snrl (bkz. 13. Blm; 18. Blm).
Taban rakamlar
10
100
1 000
(= 10>)
( = 103)
' 100 rakam ile 10 rakamndan oluan im.

rnek: 7659
1 000
1?
--------- -------
6
100
50
Ksmen melez ilkeye dayal olan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

7 659 = (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + '1 + 1) x 1000
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1) x 100
-I- (10 + 10 + 10 + 10 + 10)

+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1).
BYK SAYILARIN GSTERM

Bu saylama binleri yeni bir saym birimi olarak grmesi ve arpma kuraln uygulamas
sayesinde binlerin gsterimine ulamay baarmtr.
yp - Cjt
-cjp -<]t>
10000
100000
1000000
( = 10 X 1 000)
( = 100 x 1 000)
( = 1 000 x 1 000)
rnek: 305 412
ytt y-
^ y>< t
--------------- >>
= (3 x 100 + 5) x 1000 + 4 x 100 + 1 0 + 2

(Kral Sargonla ada Asur tabletlerinden rnekler; ref. F. Thureau. Dangin).
ARAMI SAYILAMASI
Grl : M.. yaklak 750
Tip : B 1 (1. trden melez saylama: ek. 28.28). - Taban: 10.
Taban rakamlar (Elephantine papirs izgesi)
10
100*
1000*
10000**
( = 10*)
( = 100
( = I04)
* 10un rakamnn iki deikesinin st ste konup arplmasndan treyen im.

** 10un rakamnn iki deikesinin 100n rakamyla birlemesinden treyen im.
-< > * // m
, ( 1 1 // w
50
100
______
1 000
Ksmen melez ilkeye dayal olan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

7 659 (l + l + l + l + l + l + l ) x l 000
+ (1 + 1 + 1 + I + 1 + 1) x 100
+ (10 + 10 + 10 + 10 + 10)
+ (14-1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1)*
ekil 28.21
SNGHALA SAYILAMASI (Seylan Adas)

Grl : M.. yaklak 600-900
Betimleme olana: Snrl (bkz. 24. Blm; Szlk).
Taban rakamlar
Gi
1
31
10
G\d
2
6^
G0
Q t\0
g i
ic a
40
50
60
70
&
20
30
100
(-
rnek: 7659
8
80
8
90
1000
(- 103)
1
8
<38
g l
(3 1
- ->
1000
100
Ksmen melez ilkeye dayal olan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr.

7 x 1000 + 6 X 100 + 5 X 10 + 9
50
MARI SAYILAMASI
(Mezopotamyadaki Mari kenti)
Grl : M.. yaklak 2000
Tip : B 3 (3. trden melez saylama). - Taban: 100.
Sfr imi gerei:
- Melez ilke kesin olarak uygulandnda, yok.
- Aadaki yalnlatrma kural uygulandnda, var.
Sfir imi: Yok.
Betimleme olana: Snrl (bkz. 13. Blm; 23. Blm).
Taban rakamlar
T < V
1
10
<b
100
(=
1000*
10 x 100)
10000**
( = 1001)
* Harfle yazlm say.

** Binin iminin 110un imiyle birarada yazlp arplmasndan treyen im.
rnek; 7659
Kurall yaz
v-
----------------------------------------7
1 000
100
50
1
9
Tmyle melez ilkeye dayanan betimleme, u tip bir ayrtrmaya gre yaplr.
7 659 = (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1) x 1000
+ (1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1) X 100
+ (10 + 10 + 10 + 10 + 10)
+ (1 +
1 + 1 + 1 + 1 +
1 + 1 + 1 +
1).
Ksaltlm yaz
Yukardaki betimleme ou kez 100n rakamnn alnmad u yalnlatrlm
biime sokulur:
4 (1 ^ ff
76
59
--------------------------- >
/o + o + o + o + o + o + o\ /o + 1 0 + 1 0 + 1 0 + 1 0
Vi + + t + + 1 + 1
M + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1.
Baka deyile, gsterim ksmen, konum ilkesinin yz tabanna gre
uygulanmasna ynelir.
7 659 = [76; 59] = 76 x 100 + 59.
ETYOPYA SAYILAMASI
Grl : = M.O. 350
Tip : B 4 (4. trden melez saylama). - Taban: 100.
Taban rakamlarn deeri
TW
r -
T
10
TW
30
20
40
TT
T
e
70
60
50
5 ?
Tr
80
90
100
10000
( = 1002)
rnek: 7659
f-T
?
10 x 100
r -r
r-
100
50
i-
Tmyle melez ilkeye dayal olan betimleme, u tip bir ayrtrmaya gre yaplr:
7 x 10 x 100 + 6 x 100 + 50 + 9
ekil 28.24
Grl: M.. yaklak 1450

Sfr imi gerei:
Sfr imi: Var, ama ge bir dnemde.
Betimleme olana: Yalnlatnlmam dizgede snrl (bkz. 21. Blm; 23. Blm).
Taban rakamlar (bugnk izgeler)
- r H H S n - t A i
1
10
100
1 060
M
10 000
(= lff) (= 10) (= 10*)

rnek: 7659
Kurall yaz
-t
^
A
S
+
----------------------------------------7
1000
100
10
t
9
Tamamen melez ilkeye dayanan betimleme su ayrtrmaya gre yaplr:

7x1000 + 6x100 + 5x10 + 9
Ksaltlm yaz
Yukardaki betimleme kimi zaman on tabanna gre konum ilkesini uygulayarak u yaln
latrlm biime sokulur:
j
\_ 3 l
6
BYK SAYILARIN GSTERM

inliler, bu saylamamn on temel karakteriyle, on bini yeni bir saym birimi diye gre
rek, 10un yz milyarlar basamana dek tm kuvvetlerini (dolaysyla lden 999 999 999
- 999 999a dek tm sayan) ussal bir biimde dile getirebildiler:
10000 =
100000 =
1 wn =
10 wn =
1 x 10 000
10 x 10000, ...
rnek: 487 390 629
B l A f - t l H
(4 x
10* +
8 x
105 + 7 x
+ d
3 x
10 +
9) x
A B r + f
10* + 6 x
(Ref. Guitel; Menninger; Ore; Tchen Yon-Sun)
101 + 2 x
10 + 9)
TAML SAYILAMASI
Grl : M.. yaklak 600-900
Sfr imi gerei:
- Aadaki yalnlatrma ilkesi uygulandnda, var.
Sfr imi: Modem dnemden nce yok.
Betimleme olana: Yalnlatrlm olmayan dizgede snrl (bkz. 24. Blm; 23. Blm).
Tamil lkelerinde (Gney Hindistan, Palicattan Comorin Burnuna, Ghatlardan Bengal
Krfezine kadar) kullanlan dizge.
e.
rfn
ff1 (b
4 '
ffh
<sr
U)
10
100
1000
(=
(=
w
8
to3)
rnek: 7659
Kurall yaz
<sr
ffh m @ u)
----------------------------------------7
1 000
100
10
ffm
9
Tamamen melez ilkeye dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

7x1000 + 6 x
100 + 5 x 10 + 9
Ksaltlm yaz (Modem alardan itibaren kullanlm)

Yukardaki betimleme kimi zaman on tabanna gre konum ilkesini uygulayarak u
yalnlatrlm biime sokulur:
OT ffh (5 f t)
---------------->
7
Grl : = M.. 600-900

Sfr imi gerei:
Sfr imi: Modern dnemden nce yok.
Betimleme olana: Yalnlatrlm olmayan dizgede snrl (bkz. 24. Blm; 23. Blm).
Malaylam lkelerinde (Mangaloreden Trivanderama dek Malabar kys boyunca Gney
Hindistan) kullanlan dizge.
<P
1
o .
2
ca
3
(3 )
5
&
4
"D
6
Od
9
7
XV
rtj
ccy*
10
100
( = 100
1 000
( = 10-)
nrt>
9
rnek: 7659
Kurall yaz
5
"3
nrt>
xu
-
1 000
100
10
Tamamen melez ilkeye dayanan betimleme u ayrtrmaya gre yaplr:

7 x 1 000 + 6 x 100 + 5 x 10 + 9
Ksaltlm yaz (Modem alardan itibaren kullanlm)

Yukardaki betimleme kimi zaman on tabanna gre konum ilkesini uygulayarak u
yalnlatrlm biime sokulur.
)
" D ( 3 ) rrt>
--------------->
7
Melez Saylamalann Snflan
Melez Saylamalann Snflan (devam)
Melez Saylamalann Snflan (devam)
Melez saylamalann snflan (devam)
Melez Saylamalann Snflan (devam ve son)
Grl : = M.. 1800

Tip : C 1 (1. trden konumlu saylama: ek. 28.37). - Taban: 60.
Sfr imi g erei: Var - Sfir im i: Var, ama ancak ge bir dnemde
(M.. yaklak IV. yzylda).
Temel rakamlar
T T n r r ^ H ff
1
<
...
10
20
30
...
59
(Biri 1 saysn, teki 10 saysn betimleyen iki temel imden yola karak toplama ilke
siyle oluturulmu imler.
Konum deerleri
1.
2.
3.
4.
5.
am :
a m :
a m :
a m :
a m :
1
60
602
3 600
603
216 000
60* = 12 960 000
rnek: 7659
TT
2
^
;
39
(7 659 = 2 x 602 + 7 x 60 + 39)

Konum ilkesine dayanan betimleme, u tip bir ayrtrmaya gre yaplr:
[ 1+ 1 ; l + l + l + l + l + l + l ; 10+ 1 0 + 1 0 + 1 + 1+ 1+ 1+ 1+ 1+ 1+ 1+ 1 ]
* Bu, tarihin ilk konumlu saylamasdr.
IN BLGN SAYILAMASI
Gorl : ~ M.. 200
Tip : C 1 (1. trden konumlu saylama: ek. 28.37). - Taban: 10.
Sfr imi gerei: Var - Sfr im i: Var, ama ancak ge bir dnemde
(Hint etkisiyle + VIII, yzylda).
Betimleme olana: Snrl.
Temel rakamlar
1
ya da
III
ya da
ya da
ir
UT
im
ya da
ya da
ya da
IHI
II
ya da
ya da
ya da
(Biri 1 saysn, teki 5 saysn betimleyen iki temel imden yola karak toplama ilkesiyle
oluturulmu imler).
Konum deerleri
1.
2.
3.
4.
5.
a m :
am :
am :
am :
am :
1
10
10! =
10 =
104 =
100
1000
10 000
rnek: 7659
ffl
------------------------------------------7
(7 659 =
7 x 10] + 6 x O2 +
9
5 x 10 +
9)
Konum ilkesine dayanan betimleme u tip bir ayrtrmaya gre yaplr:

[ 5 + 1 + 1 ; 5 + 1 ; 1+ 1 + 1+ 1+ 1 ; 5 + 1 + 1+ 1 + 1 ]
Grl : * M.S. IV. - IX. yzyl.

Tip : C 1 (1. trden konumlu saylama: ek. 28.37). - Taban: 20
(nc basaman birimlerinden itibaren bir kural diilik var).
Sfir imi gerei: Var - Sfir im i: Var.
Betimleme olana: Snrl (bkz. 22. Blm; 23. Blm)
Temel rakamlar
#
1
9 1 9
1 %
10
11
12
S22&
19
...
(Biri 1 saysn teki 5 saysn betimleyen iki temel imden yola karak toplama ilkesiyle
oluturulmu imler).
Konum deerleri
1
20
18 x 20
18 x 202
18 x 201
rnek: 7659
1
1
4
lli
(7 659 =
360
7 200
144 000
1 x 7 200 +
'O
1. a m :
2. a m :
3. a m :
4. a m :
5. a m :
'
1 x 360 + 4 x 20 +
19)
Konum ilkesine dayanan betimleme, u tip bir ayrtrmaya gre yaplr.

[ 1 ; 1 ; l + l + l + l ; 5 + 5 + 5 + 1 + 1 + 1+ 1 ]
ekil 28.35
MODERN SAYILAMA
Grl: * M.S. IV. yzyl.
T ip : C 2 (2. trden konumlu saydama: ek. 28.38). - Taban: 10
(nc basaman birimlerinden itibaren bir kural diilik var).
Sfir imi gerei: Var - Sfir im i: Var.
Betimleme olana: Snrl (bkz. 23. Blm; 24. Blm; aynca bkz. *Hint rakamlar, Szlk).
1
2
3
4
5
Her trl dolaysz grsel algdan uzak imler
Konum deerleri
1. a m :
2. a m :
1
10
3. a m :
4. a m :
102 =
101 =
100
1000
rn ek : 7659
7659
----------------------------------------------- ->
(7 659 = 7 X 10J +
6 x O2 +
5 X 10 + 9)
SIFIRLAR VE DZGELER
Tarihin Sfrlarnn Snflan

MAYA
BABL
HNT
MODERN
Yirmi taban. 3. ba
sam aktan itibaren
bir kural diilik
Altm taban
On taban
On tabam
Konumlu say kural

Temel imler aadaki imlerden yola karak oluturulmutur:
mmm
<
10
Temel imler her trl dolaysz grsel algdan uzaktr:

12 3 4 5 6 7 8 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9
yada^S yada^
Hereyden nce bo un eanlamls olan bu im, rakaml betin lemelerde belli bir
basaman birimlerin in yokluunu belirtir.
- Orta konumda
MM
- Orta konumda
- Orta-konumda
- Orta konumda
9 I
0 ]
4 ^ 0
f<W F
9
9 0 0 7
^ l o o ' l
9
0 0
JS. 7 V
9
* 7 200 +0 - MO0 * 20 7
- Son kodumda
- Son konumda
(y a ln z ca B ab illi
gkbilimcilerde)
a s
0 * 10 + 0 10 + 7
- Son konumda
- Son konumda
- t- 6
4 .
9
-^ o *
MM
9 * 10*
9 6 0 ' * 0 * 6 0 3 +060 +7
* 7 260 4 360 9 * 20 +0
^ s r e io
6
6 4 9 0
6 10* 4 x 102 9 * 10 + 0
6 - 605 * 4 - 6 0 3 * 9 ' 6 0 * 0
Bu sfr bir aritmetik ilemcidir: Rakaml bir betimlemenin

sonuna eklendiinde, o betimlemenin deeri tabanla arplm
olur.
( W
<V
'
640
64
10
- - >
- >
-$>
B elli bir dnem

den itibaren, bu
im a rtk y o k ,
hi anlamm ta
yan sfr say
s olarak grl
mtr.
Sfr deerini ya
da yok saysn
b e tim le y e n im
(bkz. *Sfr, Sz
lk).
Tm cebirlerin ve
bugnk tm ma
tem a tiin te m e
linde bu sfr var
dr.
Konumlu Saylamalann Snflan
Konumlu Saylamalann Snflan (d eva m
v e son)
Taban
Taban
m - 10
m T A B A N L I K O N U M L U S A Y IL A M A L A R IN T E M E L
M A T E M A T K S E L Z E L L K L E R
1.- Rakamlarn says (sfr dahil) mye eittir.
2.- Her x tam says, hepsi mden kk olan katsaylarla, deikeni m taban olan k -1 de
receli bir okterimli biiminde ayntrabilir. Baka deyile, herhangi bira: says
x = ufo m1" ' + Ufl . j mk 2 + . . . + u4 m3+ u3 m2+ u2 m + u-i

biiminde yazlabilir. Burada hepsi mden kk olan uk . uk. j ... u2 . Uj. tam saylan sz
konusu saylama dizgesinin rakamlaryla simgeletirilir. Bundan tr x says aada
ki gibi simgeletirilebilir (yatay izgi uk uk.} ... u4 u3 u2 Uj arpmyla kanmay nlemek
iindir):
= U f a U k _ j . . . u4u3u2u!
3.- Aritmetiin drt temel ilemi (toplama, karma, arpma, blme) byle bir dizgede sz
konusu m tabanndan tamamen bamsz yaln kurallarla kolayca yaplr.
4.- Bu konumlu gsterim bir virgl yardmyla paydas tabann bir kuvveti olan lekelere
ve oranl oransz tm saylara glk ekmeden uygulanabilir.
Tarihin Yazl Saylamalannn Snflan

Taban
Yardmc taban
M ISIR hieroglif
A TP
TOPLAMALI
SAYILAMALAR
PROTO-ELMGRT-------------
A l KATEGFORS
m tabanl dizgeler.
Rakamlar 1 m m2m m .
karlk gelir.
HTT ------------hieroglif
YUNAN----------orkaik
A ZTE K ZAPOTEK-
20
YU N AN akrofonik
10
-k = 5 -
ETRSK----------
-k = 5 -
ROM A-------------
-k = 5 -
GNEY ARAP -
-k = 5 -
SM ER-----------
- k = 10-
A2 KATEGFORS
m tabanl dizgeler.
Rakamlar 1 k km m2km2...ye
karlk gelir.
(k : m tabannn bleni)
Rakamlar
tamamen
serbestir.
Yan yana
konunca
deerleri
toplanr.
BRANI----------YUNAN----------KIPTI-------------Rakamlar
alfabenin
harfleridir.
SRYAN-------ERMEN--------G RC ---------GOTK-----------ARA Pebcet

M IS IR ------Hieratik ve
demotik
10
H N T --------Brhm
10
ASUR-BABL yaygn dizge
10
ARAMI---------FENKE-------NEBATI-------PALMtRA-----HATRA----------
A3 KATEGFORS
m tabanl dizgeler.
Rakamlar u deerlere
karlk gelir:
1 2 3 ... (m - 1)
m 2m 3m ... (m -l)m
m2 2m13m '... (m-1) m2
ilek rakamlar
B1 KATEGFORS
m tabanl dizgeler.
m m'm1m m'..,
iin rakamlar. m2den kk
saylar iin toplamak gsterim.
m2m3m*...n katlan iin
arpmal gsterim.
BTP
MELEZ SAYILAMALAR
En azndan belli bir
basamaktan itibaren kark
bir ilkeye {hem toplama hem
arpma ilkesine) dayanan ve
ardk birim basamaklarnn
betimleniinde arpma
kuralm uygulayan dizgeler.
Tarihin Yazl Saylamalannn Snflan (d eva m
v e son )
BTP
MELEZ
SAYILAMALAR
(devam)
En azndan
belli bir
basamaktan
itibaren kank
bir ilkeye (hem
toplama hem
arpma
ilkesine)
dayanan ve
ardk birim
basamaklarnn
betimleniinde
arpma kuraln
uygulayan
dizgeler.
CTPl
KONUMLU
SAYILAMALAR
Say imlerinin
deeri saylarn
yazlndaki
konumlaryla
belirlenir. Bu
saylamalar
sfr
kullanmay
gerektirir.
Uygunluk izelgesi
(Snflama - Zamandizin)
Dizgeler
Tipler
A-B-C
Tarihin yazl saylarruannn snflan
ekiller*
Tarihler
Tipler
(bkz. 23. Blm)
Al
A2
1. Trden toplamal saylamalar
28.14
28.1
28.2
28.3
28.3
28.4
28.3
28.19
28.5
Msr saylamas (hieroglif)

Proto-Elm saylamas (2. dizge) (ran)
Girit saylamas (dorusal A)
Girit saylamas (hieroglif)
Hitit saylamas (hieroglif)
Girit saylamas (dorusal B)
Zapotek saylamas
Aztek saylamas
2. Trden toplamal saydamalar
28.15
- Smer saylamas
28.6
28.7
16.19
16.35
28.8
A3
Yunan saylamas
Gney Arap saylamas
Etrsk saylamas
Roma saylamas
3. Trden toplamal saylamalar
28.14
- Msr hiepatik saylamas
28.9
28.10
28.11
24.70
28.12
17.48
17.50
28.13
17.51
19.1
19.4
Msr demotik saylamas

Yunan alfabetik saylamas
Brhm saylamas (Hindistan)
brani alfabetik saylamas
Kpt alfabetik saylamas (Msr)
Grc alfabetik saylamas
Ermeni alfabetik saylamas
Gotik alfabetik saylamas
Sryani alfabetik saylamas
Arap alfabetik saylamas
-3 0 0 0
-2 9 0 0
-1 9 0 0
-1 7 0 0
-1 4 0 0
-1 3 5 0
- 450
+ 1200
-3 3 0 0
- 500
- 450
- 650
- 500
-2 5 0 0
- 750
- 350
- 260
- 180
+ 270
+ 300
+ 410
+ 370
+ 550
+ 750
ekil 28.41A
* Soldaki iki rakam blm numaralarn, sadaki rakamlar ise ekil numaralann gstermektedir.
Uygunluk izelgesi
(Snflama -> Zamandizin)
Dizgeler
Tipler
81
B2
B3
B4
B5
Cl
C2
1. Trden melez saylamalar
ekiller
Tarihler
28.28
Asur-Babil saylamas (yaygn)

Arami saylamas
Fenike saylamas
Karoti (Kuzeybat Hindistan) saylamas
Nabati saylamasi
Hatra saylamas
Palmira saylamas
28.20
28.21
18.2
24.54
18.2
18.2
18.2
2. Trden melez saydamalar
28.29
Singhala saylamas
28.22
28.30
Mari saylamas
28.23
28.31
Etyopya saylamas
28.24
28.32
in saylamas (yaygn)
Maya saylamas (uzun vadeli tarihler)
Tamil saylamas (Gney Hindistan)
Malaylam saylamas (Gney Hindistan)
28.25
1. Trden konumlu saylamalar
28.38
Babil saylamas (bilgin)

in saylamas (bilgin)
Maya saylamas (bilgin)
28.33
28.34
28.35
2. Trden konumlu saylamalar
28.39
M odem saylama (Hint kkenli)
28.36
Tarihin sfrlarnn snflan
28.39
28.26
28.27
- 2350
- 750
- 550
- 260
- 150
+ 100
+ 100
+ 600/900
2000
350
- 1350
292
+ 600/900
+ 600/900
- 1850
200
+ 400/900
+ 458
Uygunluk izelgesi
(Snflama -> Zamandizin)
Tarih
Dizgeler
-3 3 0 0
-3 0 0 0
-2 9 0 0
-2 5 0 0
-2 3 5 0
-2 0 0 0
-1 8 5 0
-1 8 0 0
-1 6 0 0
-1 4 0 0
-1 3 5 0
-1 3 5 0
- 750
- 750
- 650
- 550
Smer saylamas
Msr saylamas (hieroglif)
Proto-Elm saylamas (2. dizge) (ran)
Msr saylamas (hieratik)
Asur-Babil saylamas (yaygn)
Mari saylamas
Babil saylamas (bilgin)
Girit saylamas (dorusal A)
Girit saylamas (hieroglif)
Hitit saylamas (hieroglif)
in saylamas (yaygn)
Girit saylamas (dorusal B)
Msr saylamas (demotik)
Arami saylamas
Etrsk saylamas
Fenika saylamas
500
500
Yunan saylamas (akrofonik)

Gney Arap saylamas (Mallar ve Sahallar)
500
450
350
260
260
200
180
150
100
Roma saylamas
Zapotek saylamas
Yunan saylamas (alfabetik)
Karoti saylamas (Kuzeybat Hindistan)
Brhm saylamas (Hindistan)
in saylamas (bilgin)
brani saylamas (alfabetik)
+
+
+
+
+
+
+
+
100
270
292
300
350
370
410
458
400-900
+ 550
600 - 900
600 - 900
600 - 900
+ 750
+ 1200
Nabati saylamas
Hatra saylamas
Palmira saylamas
Kipti saylamas (alfabetik) (Msr)
Maya saylamas (uzun vadeli tarihler)
Grc saylamas (alfabetik)
Etyopya saylamas
Gotik saylama (alfabetik)
Ermeni saylamas (alfabetik)
Modem Saylama (Hint kkenli)
Tamil saylamas (Gney Hindistan)
Sryani saylamas (alfabetik)
Maya saylamas (bilgin)
Singhala saylamas
Malaylam saylamas (Gney Hindistan)
Arap saylamas (alfabetik)
Aztek saylamas
Tip
Tr
A
A
A
A
B
B
2
1
1
3
1
3
1
1
C
A
A
A
B
A
A
B
A
B
A
A
A
A
A
B
A
C
A
B
B
B
A
B
A
B
A
A
C
B
A
C
B
B
A
A
1
1
5
1
3
1
2
1
2
2
2
1
3
1
3
1
3
1
1
1
3
5
3
4
3
3
2
5
3
1
2
5
3
1
1- Aada gnderme olarak verilen ekiller bazan bu kitabn 23. Blmndeki izelgelerle bazan da
bu blmn sonundakilerle ilgilidir.
2- Aada, m odem saylama deyiminden, yalnz (kullanm ksa bir sredir tm gezegene yaym
olan) bugnk yazl saylamamz deil, ayn zamanda onunla ayn yapy ve ayn olanaklar tayan
ve bugn Yakn Douda, Orta Asyada, Hindistanda, Gneydou Asyada kullanlmakta olan btn
yazl saylamalan anlyoruz. Bkz. *Yazl Hint saylamalar (~nm matematiksel snflan), Szlk.
3- Soru iaretiyle belirtilen aamalar birok ada ilkel halkn ve kk yataki ocuklarn davra
nlar zerinde yaplm budunbilimsel ve ruhbilmsel aratrmalarn sonucu olan akla yatkn yeni
den kurmalardr.
4- Mezopotamyah Smiler, kukusuz szl saylamalanmn yapsndan etkilenerek, arpma ilkesini
teki birim basamaklarna yaymay dnp, bylece tarihin ilk melez saylamasn yarattlar.
29. Blm
Aritmetikten Cebire
ya da Tekilden Ortaklaaya
Cebiri icat edenlerin Araplar olduu sylenir ou kez. Burada

kukusuz szck bilgisindeki bir belirsizliin yaratt bir yanl anla
ma, bu bilimin tarihine ilikin bir yanl bilgi sz konusudur.
Gerekte cebir Eskiadan beri vardr. Bunun kant ise Smerlerin, Babillilerin, Msrllarn, Yunanllarn ve inlilerin, rnein ge
ometrik hesaplarnda, tartlmaz bir biimde temel cebir kavramlar
n ieren belli sayda saysal banty kullanm olmalardr. Babillilerin birinci ve ikinci dereceden birok denklemi zm olduklarn bili
yoruz. inlilere gelince, onlar da, say tahtalar zerinde ubuklarla
oynarken, ok bilinmeyenli denklem dizgelerini bugnk matrisler ve
determinantlar yntemine olduka yakn bir yntemle zmek iin, po
zitif ya da negatif saylara ilikin uylamsal bir betimleme kullanma
y bilmilerdir (bkz. 21. Blm).
Ancak, s&rsz da olsa (sfr epey ge girmitir) ondalk konumlu bir
saylamay tanm olan inliler dnda, bu halklar bu cebir kavram
larn hibir zaman soyut bir biimde, yani matematiksel bir genellik
kazanabilecek bir anlamda dnmediler.
Zaten baka trls de olamazd, nk eski alarn saylamalan
buna elverili delildi.
Elde edilen sonularn bolluuna karn, in uygarlnn matema
tikilerinin bu bilimde daha byk gelimeler gstermelerini, gerek
ten ada matematik dzeyinde bir bilim yaratmalarn engelleyen de
in konumlu dizgesinin eksikliidir (bkz. 28. Blm, ek. 28.34 ve
28.38).
Gerekte, kavramsal olarak, tamamen soyut bir cebir aamasna
ilk ulaanlar Hint bilginleridir (bkz. 24. Blm; Szlk). Kukusuz,
tarihte ilk kez, Hint bilginleri kendi hesap kurallarn herhangi bir
bykle gcl olarak uygulanabilir algoritmalara dntrmeyi bil-
inilerdir. Baka deyile, gerek sfrn gerek negatif niceliklerin t

myle tam say olarak grld, artk yaln kullanm uylamlar
olarak grlmedii yntemlere uyarak soyut saylara uygulanabilen
kurallar gelitirmilerdir.
zetle, A. Marcm szleriyle sylersek, Hint alt-ktas matematiki
leri tekil iinde tmeli ayrt etmeyi bilmi olan ilk matematikilerdir
diyebiliriz (bkz. Dialectique de laffirm ation, s. 128).
Hint matematikilerinin sfr ve konumlu saylamas, gerekten,
onlara soyut say kuramnn ve matematiksel bilginin ilerlemesinin
yardmyla bir cebir bilimi gelitirmeye ynelik bak alar kazandr
mtr (bkz. 28. Blm, ek. 28.36 ve 28.39). nk, bu tip gsterim
lerle birlikte, artk her biri kendine zg simgelerle dile getirilmeyen
saysal deerler, kendilerinde tadklar bireysel nitelikleri birdenbire
yitirirler. Ksmen kendilerini oluturan saylarn karlkl konumlar
nn ilevleri haline geldiklerinden, greli yaplan nem kazanr; yap
llarnn evrimsel dzenlilii, hepsini hep ayn biimde, ilikilerinin
tam bilgisini hibir zaman yitirmeden iine almay salayan bir yasa
oluturur (L. Massignon ve R. Arnaldez).
Bununla birlikte Hint cebiri gnmz cebirinin dzeyine ulama
yolundaki nemli adm atamam, her zaman genel bir gsterimden
yoksun kalmtr.
Aadaki zet bunu daha iyi anlamay salayacaktr. Cebirsel gs
terimin tarihini zetlemek iin, T. Dantzigin izdii emaya gre, bu
tarihin art arda aamadan getiini anmsamak yeter.
lk aama, szcklerin kendilerinin simgesel anlamlaryla kullanl
mas dnda, tam bir simge yokluuyla ralanan term inolojik cebir d
nemi olmutur.
rnein, iki saynn arpm bulunduklar sradan bamszdr
dendiinde, bu ifade modern cebir terimleriyle a x b = b x a biiminde
dile getirilse bile, bu cebir kullanlmaktadr.
Sonraki aamada cebir ses dm eli hale gelir: Sk kullanlan kimi
szckler ksaltlm, bylece gerek cebirsel dn-yaz imleri hali
ne gelmitir.
Daha sonraki aamada da ksaltma balangta betimlenmi ilem
lerle tm ban kopmas noktasna gtrlm, sz konusu izgesel
imlerin artk ana rnekleri olan seslerle grnr bir ba kalmamtr.
rnek olarak karmay alalm. Bu ilem nce moins szcyle di
le getirilmi, sonra onun yerini zerinde yatay bir izgi bulunan m
harfi alm (m), sonunda da harf tamamen kaldrlp ilemi belirtmek

zere (-) imi kullanlmaya balamtr. Zaten Bat Avrupada Latince
minus, eksi szcyle olan da tam tamna budur.
Son aama bugnk simgesel cebir aamasdr ki buna biraz sonra
geri dneceiz.
mdi, ryabhatamn, Bhskarann, Brahmaguptann, Mahvrchryann, hatt Bhskarchryann cebiri her zaman ses dmeli ol
mutur. Baka deyile, Hint matematikileri sz konusu ilemleri ad
landran szcklerinin ilk hecelerinden baka simgeler kullanmay
akl etmemilerdir hibir zaman. Dahas matematiksel zmecelerinin
dile getirilii ile zmleri genellikle kouk halinde yaplm, dolay
syla Hint lsnn kurallarna uydurulmutur, (bkz. *Bijaganita,
*iir ve saylarn yazl, Szlk).

Bylece anlalyor ki, Hint cebir simgeleri her zaman yoruma ak
bo szler yn olarak kalm, ne kadar kii varsa o kadar deiiklie
uramtr. [Bkz. *Hint matematii (~ tarihi), Szlk],
Deyim yerindeyse, bu alanda Hint uygarlnn att tohumlar ya
banc topraklarda yeerecektir.
Gerekten, cebir biliminin bugnk cebirimize doru en gz alc ge
limelerini gsterdiini grmek iin (Al Harezmi, Eb Kmil, Al Kereci, mer Hayyam, As Samaval al Marib, Nasreddin at Ts, Gyaseddin Cemid al K ya da Al Kalaad gibi) Arap bilginlerinin alma
larn beklemek gerekmitir. nk bu bilginler pratik ve bireimci
kafalaryla, aritmetii cebirlemi bir ilemler tekniine yneltip, P.
Boutrouxnun deyiiyle, onu sonunda yapc ve pozitif bir bilim hali
ne getirmeyi kukusuz Hintli ncellerinden ve nclerinden daha iyi,
daha ok bilmilerdir (bkz. 25. Blm).
Ancak cebir daha sonraki hayranlk veren serpiliini elbette Rne
sansn ve klasik dnemin Avrupal matematikilerinin ok nemli a
balarna ve katklarna borlu olacaktr.
Fibonacci, Luca Pacioli, Nicolas Chuquet, Jean Bourrel, Christoph
Rudolff, Michael Stiffel, Scipione dal Ferro, Gerolamo Cardano, Raffaele Bombelli, Johannes Buteo, Robert Recorde, Franois Vite, Johann
Widmann, Jacques Petier du Mans, Ren Descartes, ... Bunlar, temel
katklaryla zgl uslamlamadan evrensel uslamlamaya geie damga
sn vuracak olan balca simalardr.
Dorusu, Condillacm dedii gibi, Roma rakamlar karsnda Arap
rakamlar neyse, Arap rakamlar karsnda da cebir odur (Histoire
moderne, XX, 6). nk (DAlembertin sylediini yinelersek) aritme

tik, saysal ya da rakamlarla yaplan aritmetik ile cebirsel terimlerle
yaplan, harflere dayal, genel olarak byklklere uygulanan bir he
sap biimi olan evrensel aritmetik diye ayrlr (Jean Le Rond dAlem
bert, Explications gnrales des connaissances hum aines).
Matematik sayg gren bir bilim ise, cebirin iyi yaplm tek dil ol
masndan trdr. nk matematiin dili bu bilimin terimleri ve
deyimleriyle oluturulmu bir dilden baka birey deildir (Condillac,
La Langue des calculs, Giri, II, s. 420).
Zaten T. Dantzigin belirttii gibi, cebirin tarihi ile aritmetiin tari
hi arasnda arpc bir benzerlik vardr. Burada, grmtk ki, insan
lk binlerce yl boyunca, yalnz konum ilkesinden deil, ayrca ve zel
likle yok niceliini betimleyen bir simgeden de yoksun olduu iin, el
verisiz saylamalarla kar karya kalmtr. Cebirde genel bir gs
terimin eksiklii, bu bilimi her zaman saysal denklemleri zmek iin
rastlantyla konmu bir kurallar topluluu haline getirmitir; tpk s
frn kefinin modern aritmetii yaratmas gibi, harfli gsterim de ce
birin tarihinde yeni bir a amtr.
Gerekten de bu aama yalnz gsterimin tarihinde deil, ayrca ve
esas olarak simgesel dncenin tarihinde de ok nemli olmutur;
nk bu gsterim, gramercinin soyutlama derecesinden, ksaltmay
salt bir simge haline getiren saf mantknn soyutlama derecesine ge
ii yanstr (bkz. A. Koyr, in: HGS, 2, s. 51).
Buraya dek matematiksel nermeler, ya yorumlarn rastlantsallna boyun emi salt bir terminolojik dil iinde kalm ya da genel bir
kural izleyen, ama somut durumlar zerinde i gren gramercininkine benzeyen yan somut bir dnce ierisine skmt. Bundan t
r, harfli gsterimden nce ancak bireysel zelliklerine gre deerlen
dirilebilecek zgl anlatmlarla i grlmt yalnzca.
Buna karlk deikenleri, bilinmeyenleri, belirsiz deimezleri
gstermek iin dizgeli olarak harf kullanma fikri cebiri balangtan
beri bal bulunduu szn boyunduruundan kurtarmtr. Say
olarak dnlm kavramlar dile getirmek iin o zamana dek kulla
nlan eit eit szcklerin ve ksalmalarn tersine, birim bugnk
ximiz betimledii dnlen tek tek elerin yapsndan tamamen ba
mszdr.
Denebilir ki, cebirsel harfli gsterim tekilden ortaklaaya gemeyi
salamtr; nk ax 2 + bx + c gibi bir anlatm artk tikel bir byk
ln simgesini deil, tm bir saylar kategorisinin ralayc biimini

oluturur.
Baka deyile, szel olarak dile getirilmi matematiksel nermeler
ile yalnzca herhangi saylar betimleyen harflerden ve simgelerden
olumu anlatmlar arasnda denklik kurarak, zgl zelliklere dayal
tekil uslamlamadan ayn trn tm rneklerinde ortak olan zellikle
re dayanan evrensel uslamlamaya geilebilmi, bylece artk cebir bi
limi salt bir ayrntl stenografi dzeyinden daha yksek bir dzeye
karlmtr.
Bu da yalnz genel fonksiyonlar kuramn -uygulamal matematiin
temellerinden birini oluturan bu bilimi- olanakl klmakla kalmam,
ayrca ve zellikle zmlemenin cebirsellemesini ve zmleyici ge
ometrinin ortaya kmasn salamtr.
zetle, modern cebir sradan aritmetie gre tartlmaz bir ilerle
me gstermitir.
30. Blmde bunun balca admlar verilmekte, 32. Blmde ise bu
evrimin yalnz matematiin ve ada bilimlerin soyutlamas yolunda
deil, bugnk bilgisayar kavramnn ortaya kmas yolunda da ok
nemli bir aamaya damgasn vurduu gsterilmektedir.
30. Blm
Matematiksel Hesabn Tarihi1
Fransz dilinde XV. yzyldan beri grlen (Nicolas Chuquet, 1484)

calcul szcnn Latince akl ta, genileme yoluyla da boncuk,
jeton ve piyon anlamna gelen calculus'tan geldiini anmsatalm.
Bu etimoloji yalnz stunlu rk zerindeki eski hesap tekniklerine
deil, ayrca ve zellikle tarihncesindeki uzak atalarmzn ilk hesap
sanatna balamalarn salayan ok daha eski akl ta yntemine de
gndermede bulunmaktadr (bkz. 1., 2., 11. ve 12. Blmler).
Romallar ocuklarna say saymay akl talaryla, jetonlarla ya
da piyonlarla rettikleri iin bu szck sonunda temel aritmetiin
herhangi bir ilemini (toplama, karma, arpma, blme) adlandrma
ya balamtr. Gerek anlamlan da eretilemeli anlamlan da bura
dan gelir: Calcul m ental (zihinden hesap); amalanna ulamak iin us
taca manevra anlamnda calcul (hesap); ... Calculateur ve calculatrice
szckleri de oradan gelir (bunlan 1546da Guillaume Bud getirmi
tir): Latince calculator, calculatrixten gelen bu szckler tam olarak
hesaplayan, saym yapan ya da hesap iinde usta olan ve genile
me yoluyla tasanlann gerekletirmekte usta olan anlamna gelir.
Ancak matematiin ortaya k zamanla hesap kavramnda hatm
saylr bir genilemeye yol am, bu szce gittike daha geni bir
anlam kazandrmtr.
Bu eitli anlam genilemeleri arasnda ilkin uzun sre kesirli ya
da tam, oranl ya da oransz, cebirsel ya da akn herhangi bir yapda
ki saylar zerinde yaplan ilemler kmesine karlk gelmi olan,
ama saysal zmlemenin ykselii sayesinde bugn matematik zmecelerinin zm yntemlerinin incelenmesinden oluan saysal h e
sap bulunmaktadr.
Belirli olmayan trden simgeler zerinde gerekletirilen ilemlerle
klasik aritmetiin kurallann genelletiren, amalanndan biri de ce
birsel denklemleri ya da denklem dizgelerini zmek olan cebirsel h e
sab da sayalm (bkz. 29. Blm).
Ayrca,
- kurallar bir vektr uzaynn elerini birletiren ya da dnt
ren vektr hesabndan;
- satrlar ve stunlar halindeki izelgelerde gerek ya da karmak
saylar zerindeki ilemlerle ilgili olan m atris hesabndan-,
- herhangi bir ilgin (afin) uzayda tanmlanm, ok bileenli, ger
ek, karmak ya da ok daha genel yapdaki matematiksel varlklarla
ilgili olan tansrel hesaptan ;
- amac iyi tanmlanm bir fonksiyonlar snfnn her esini ok
belirli bir fonksiyonla karlkllk iine sokan yntemleri incelemek
olan matematik dal fonksiyonlar hesabndan ;
- amac bir ya da birok gerek deikenli fonksiyonlarn tretme
ve trevleme kurallarn incelemek olan tretke hesabndan (diferansi
y el hesap)',
- amac bir ya da birok gerek deikenli fonksiyonlar tretkelerine gre belirlemek ve tretik denklemleri zen deikenler arasnda
ki ilikileri aratrmak olan integral hesabndan-,
- amac sonsuz kk deiimleri bulunan deikenler iin bir ya

da birok gerek deikenli fonksiyonlarn deiimim incelemek olan
sonsuz kkler hesabndan-,
- ilemleri belli bir yatrm projesinin krlln belirlemeye yara
yan iktisat hesabndan... da sz edelim.
zetle, aadaki zamandizmsel izelgelerde de grlecei gibi, he
sap (calcul) szc hatr saylr genilikte bir anlam alan kazanm
tr. Sonunda, ok genel bir biimde, bir kmenin (saylar, vektrler, b
yklkler, fonksiyonlar, m antksal nerm eler, km eler ... km esinin)
elerine, sonu denen ok belirli bir matem atiksel varlklar snfn el
de etm ek zere uygulanan ok belirli kurallar ve yntem ler kmesinin
kullanlm asnn ad haline gelmitir.
ZAMANDZNSEL KLOMETRE TALARI
- XVIII. yzyl. Bu dnemden balayarak, Mezopotamyah bilginler gerek

ikinci dereceden denklemleri gerek nc ve drdnc dereceden denklemleri
zmeyi bilirler. Ayrca ou dorusal bir denklem ve ikinci dereceden bir
denklem ieren eitli trden iki bilinmeyenli eanl denklemlerin zmleri
ni de bilirler.
- XVI. yzyl. Bu dnemde Msrllarn ilksel bir cebiri vardr. rnein yiye
cek ve eyann pay edilmesiyle ilgili, birinci dereceden denklemlerin zm
n gerektiren zmeceleri zmeyi bilirler. Ayrca temel bir cebirsel gsterim
kullanrlar. rnein hau (y111! kme) hieroglif bu zmecelerde her za
man bilinmeyeni gsterir. Bacan resim-yaz imi ise sk sk kh toplama imi
kh karma imi anlamnda (bacak simetrik biiminde olduu zaman) gerek
bir matematiksel im olarak kullanlr; ayn imge kimi zaman da karesini al
ma eylemini dile getirmek iin kullanlacaktr.
- V. yzyl. Eskia Yunan dnyasnn byk matematikilerinin ncs olan,
ancak gizemci ve gizlici bir felsefeye dalm bulunan Yunan matematiki filo
zofu Pythagorasm a. Rivyet, birinin karesi tekinin karesinin iki kat
olan iki say bulmann olanakszlnn kefediliini ona atfeder; baka deyi
le, bir karenin kegeninin kenaryla hibir ortak leinin bulunmadnn
kefediliini. Bu ise lekde olmayan saylarn kefedilii anlamna gelen,
V2wn oranszlnn kefi demektir. Modem terimlerle sylersek, oransz say
larn kefi (bunlar ne tam saydr ne de lekeli). Pythagoraslann teki
olumlu katklar ise tek ile iftin incelenii, ekilli saylar (jetonlarla ya da
boncuklarla yaplan betimlemeleri bir zeminde ya da uzayda geometrik bir bi
im alabilen saylar: kare, gen, kbik, piramit saylar...) kuramdr.
- III. yzyl. Yunan saylamasm ok byk saylarn gsterimine kadar ge
niletecek olan byk Yunan matematikisi Arkhimedesin a (Arkhimedes
rnein evrendeki kum tanelerinin saysn dile getirmek iin bu saylamay
kullanacaktr; bkz. 17. Blm). Arkhimedes ayrca n(pi) saysnn 3,14084 (=
3 x 10/71) ile 3,14285 (= 3 x 10/70) arasnda bulunduunu kantlayacak, em
berlerin iine ve dna izilmi, n ve 2n kenarl dzgn okgenlerin alanlar
n ve evrel uzunluklarn lerek n saysn belli bir yaklaklkla hesapla
may salayan geri dn bantlarn elde edecektir (bu yntem bugn Ark
himedes algoritmas adyla bilinir).
- III. yzyl. Klasik geometrinin temellerini atacak olan byk Yunan matema
tikisi Eukleidesin a. Eukleides ayrca eler adl yaptnn IX. kitabnn bir
blmn tek ve ift saylarn, asal saylarn ve yetkin ift saylarn incelenme
sine, VIII. kitabn ise lekelerin tam kuvvetlerine ya da daha iyisi, eski anla
ya gre, geometrik dizili tam saylara (nk lekeler o ada yalnzca tam
saylar arasndaki bantlar ya da oranlar olarak grlyordu) ayracaktr.
M ild takvimin dolaylan. inlilerin nemli yapt Wiu zhang suan shu (Do
kuz Blmde Hesap Sanat) adl derlemenin dnemi. Bu yapt inlilerin bu
dnemden itibaren farkl trden denklemleri ve denklem dizgelerini, fili r-
kleri zerinde, pozitif ya da negatif saylarla ilgili uylamsal bir betimleme

kullanarak zmeyi bildiklerini gstermektedir. Daha ge olmakla birlikte (XI.
yzyla doru), cebir dizgelerinin zm iin, matrisler yardmyla grece ile- :
ri bir hesap yntemini kullanarak ok etkili bir yntem bile gelitireceklerdir.
II. yzyl. Yeni-Pythagoras Yunan matematikisi Gerasal Nikhomakhos
uzun uzun ekilli saylar kuramn anlatt Aritmetie Giriini yaymlar.
III. yzyl. Yunan matematikisi skenderiyeli Diophantos, kukusuz Yu
nan matematii tarihinde ilk kez, lekeleri gerek saylar olarak kabul
ettii Aritmetik adl kitabn yaymlar. Bu kitapta yalnz birinci derece
den denklemleri deil, daha st dereceden denklemleri de dizgeli bir bi
imde inceler. Ayrca orada zmecenin bilinmeyenini say anlamna
gelen Yunanca arithmos szcnn ilk hecesinden baka birey olma
yan bir imle gstererek temel bir cebirsel simge dizgesi getirir. Onun be
lirsiz zmleme zmeceleri, alan modern denklemler kuramna hazr
layacaktr. Simgesel gsteriminin acemiliine ve yntemlerinin kaba sabalna karn Diophantosu modern cebirin nclerinden biri olarak g
rebiliriz.
IV.-V. yzyl. Sfrn ve Hint kkenli ondalk konumlu saylamann kefedilii.
Bu keif bundan byle genelleyici say fikrine, dolaysyla cebirin ve ada
matematiin ykseliine yol aacaktr.
628. Hint matematiki ve gkbilimcisi Brahmagupta Brahmasphutasiddhniasm yaymlar. Brahmagupta bu kitapta dokuz rakam ve sfr araclyla
ondalk konumlu gsterimde esiz bir ustalk sergiler. Aynca bugn kullan
makta olduumuz yntemlere ok yakn hesap yntemlerini betimler, sfrn
gerek bir saysal kavram (yok saysnn kavram) olarak gsterildii ve
pozitif ya da negatif saylar ieren bir dizgeletirme iinde temel cebir kural
larn verir. stelik aka sfrn tersi diye tanmlad matematiksel Son
suzdan sz eder (bkz. *Sonsuz, Szlk).
629. Hint matematikisi Bhskara, ryabhatiya Yorumunu yaymlar ve orada
ann Hint matematii ile gkbilimi zerine ok deerli bilgiler verir. Ya
pt sfrn ve ondalk konumlu saylamann kullanmnda esiz bir uzluk
sergilemekle kalmaz, (Arap matematikilerinin birka yzyl sonra getirece
i) yatay izgi olmamakla birlikte, bizimkine ok benzer bir biimde gstere
cei aritmetik lekelerle ilgili hesaplarn ve kuralnn ok kolay bir uy
gulann da sergiler.
820-850. Yaptlaryla Hint kkenli rakamlarn, hesap yntemlerinin ve cebir

ilemlerinin Islm dnyasnda ve Bat Avrupada yaylmasna geni lde
katkda bulunacak olan Mslman gkbilimci ve matematiki Al Harezminin a. Onun algorismi ya da algorismus biiminde latinlemi, sonra
da algorisme biiminde franklam olan ad, ilkin jetonlu rk zerinde
hesap ilemlerine kart olarak Hint kkenli rakamlarla yaplan yazl hesa
bn kurallarn adlandrm, sonunda bugnk dizgeli hesap ilemi anla
mn kazanmtr. Cebir (algbre) szcne gelince, o da Al Harezminin ce
birsel hesabn temel kurallarm veren yaptnn Arapa balndan treyecektir: Al cabr val mukbala (Dntrme ve indirgeme, yani denklemin
negatif bir teriminin bir taraftan teki tarafa geirilmesi; nk mukbala
benzer terimlerin indirgenmesinden baka birey deildir).
X. yzyl.
- Al Harezminin almalarn devam ettiren byk Mslman cebirci Eb
Kmil (onun getirdii cebirsel ilerlemelerden 1202ye doru talyan matema
tiki Fibonacci yararlanacaktr);
- Eukleidesin, Diophantosun ve Al Harezminin yorumlarm yapan, Araplarn
(sonra da Avrupallann) cebir ve saylar kuramyla birlikte Diophantosun
Aritmeticasmdan haberdar olmasn salayan Mslman matematiki Ebul
Vefa al Bucani;
- ve ondalk lekeler zerine nemli bir aklama yaymlayan Mslman ma
tematiki Al Ukldsnin a.
X. yzyln sonu. lekeler aritmetii zerine nemli almalar yapacak olan
Mslman matematiki Al Kerecinin a. Al Kereci, Diophantosun ve Eb
Kmilin almalarna dayanarak bir cebir gelitirecek, orada ikinci derece
den allm denklem biimlerinin yan sra kimi 2n dereceli denklemleri in
celeyecektir. Yapt, oransz saylarla i grrken, kesinlik duygusunun Yu
nan kkenli geometrik cebirin biimlerinden daha esnek biimlerle nasl biraraya gelebildiini gsterir; bu, zetle, matematiksel simgeselliin gelime
siyle birlikte, Araplarn aritmetii ile cebirinde geometrik trden betimle
melerin ortaya konmasyla sona erecek bir evrimin balangc olacaktr.
XI. yzyl.
- almalar zellikle Hint aritmetii ve Babil kkenli altml hesapla ilgili
olan Kuiyar bin Labbn al Gilnin;
- oranlar kuram ve nc dereceden denklemler zerine nemli almalar

yapacak olan ranl byk air ve matematiki mer Hayyamm a.
XII. yzyl. Sonradan Mslman olan, Al Kerecinin izleyicisi Yahudi mate

matiki As Samaval bin Yahy al Maribnin a.
1202. Daha ok Fibonacci adyla bilinen Italyan matematiki Pisah Leonardo,
Hint kkenli dokuz rakamla hesap sanatn rendii Kuzey Afrika ve Ya
kn Dou yolculuklanndan sonra, daha sonraki yz yl boyunca Bat Av
rupada aritmetiin ve cebirin gelimesine ok nemli katklarda bulunacak
olan Liber A bacisini (rk zerine inceleme) yaymlar.
XIII. yzyl. zellikle aritmetik ve cebir zerine nemli almalar yapacak

olan Mslman matematiki ve gkbilimci Nasreddin at Tsnin a.
XV. yzyl.
- Islm bilginlerinin hazrlad en tam saysal cetveller arasnda bulunan tri
gonometri cetvellerinin yazar, Semerkantm aydn hkmdan Ulu Beyin;
- cebir, altml hesap ve aritmetik zerine, zellikle de ikiterimlinin dile geti
rilii, ondalk lekeler hesab, tam sl kuvvetler, ninci kkler, oransz sa
ylar... zerine nemli almalar yapan ranl matematiki Gyaseddin
Cemid al Knin a.
1478. Yazar belirsiz, klgn bir aritmetik el kitab olan, zellikle Arap ra
kamlarnn Bat Avrupada yaylna ve Hint kkenli hesap yntemlerinin
grd giderek artan ilgiye tanklk eden Trevise Aritmetikinin yaymlan. Bu yapt ayn zamanda, o gne dek szcklerle dile getirilen temel arit
metik ve cebirsel ilemler iin ksaltlm bir gsterim yaratmay amalayan
bilinli bir abay aa vurur.
1484. Fransz matematiki Nicolas Chuquet yalnz Hint kkenli sfr ve hesap
yntemlerini deil, ayrca ve zellikle negatif saylan da ustalkla kullanr
(kukusuz negatif saylar Bat Avrupaya getiren ilk kiidir). Saylamann
kullanmn kolaylatrmak iin binlerden balayarak 10un katlarnn gs
terimi iin iyice gelitirilmi bir teknik terminoloji nerir. Ayrca pozitif ya
da negatif sleri de kulland, bizim kullandmza biraz benzer bir sl
gsterim de getirir.
1487. talyan Lucas Pacioli nemli bir aritmetik ve cebir yapt yaymlar ve
orada kendisine kimi kez ikinci bir bilinmez, quantita ekledii ayrcalkl bir
bilinmezi, cosay (eyi) kullanarak, Hint kkenli hesabn balca yntemle
rini ve saysz cebirsel denklemin zm kurallarn sergiler.
1489. Alman matematiki Eerli Johann Widmann daha nce toplama ve

karmay dile getirmek iin kullanlan piu (art) ve minus (eksi) szckleri
nin ba harfleri olan p ve mnin yerine + ve - imlerini getirir.
1525. Matematiki Christoph Rudolf kare kk simgesini getirir: V (bu, Latince
radical szcnn ba harfi olan Rnin bir ksaltmasdr).
1544. Alman matematiki Michael Stifel, cebir ve aritmetik incelemesi olan
Arithmetica integray yaymlar ve orada geni lde oranl saylar ile oran
sz saylardan sz eder. Bu kitapta ayrca kuramlarn ve gsterimlerin ya
lnlatrmasna ynelik eilim ak ve bilinli anlatmn bulur.
1545-1560. talyan matematikiler Gerolamo Cardano ve Raffaele Bombelli
nc dereceden denklemlerin zm yntemlerini aydnla kavuturmak
iin (bugn daha ok karmak saylar adyla bilinen) sanal saylar geti
rirler. Say kavramnn bu genilemesi sonradan soyut matematiin geli
mesinde ve uygulamal matematiin (zellikle de, XIX. yzyldan itibaren,
elektrik alannda) ortaya knda temel bir rol oynayacaktr.
1557. ngiliz matematiki Robert Recorde eitlik simgesini getirir :=.
1582. Hollandal matematiki Simon Stevin De Thiendesini yaymlar. Bu kitap
genel ondalk lekeler kuramyla ilgili Avrupada bilinen ilk yapttr [Bu lekeleri ondan nce elbette Araplar Al Uklds zamanndan (952) beri biliyordu;
Batda ise Emmanuel Bonfils de Trascon (1350), Regiomontanus (1463), Chris
toph Rudolff (1525), Elie Mizrachi (1535) ve Franois Viete (11579) biliyordu
bunlar. Ama almalar Batda bilinmeyen Mslman matematiki Gyaseddin Cemid al Kyi (XV. yzyln ilk yans) saymazsak, o zamana dek Stevin
dnda kimse bu lekelerin yerine baya lekeleri koymay akl etmeyecek,
aritmetik kurallarnn uygulama alann tam saylara uygulanan kurallarla biraraya getirmeyi salayan bir gsterim dizgesi gelitirmeyecektir.]
1582.. Simon Stevin ondalk saylarn bugnk gsterimine gtrecek olan b
yk adm atar. Bizim 679 tam birim, 5 birinci basamaktan ondalk birim ve
6 ikinci basamaktan ondalk birimden oluan sayy simgelemek zere 679,
56 yazdmz yerde unu yazar: 679 (0) 5 (1) 6 (2).
1591. Fransz matematiki Franois Viete cebirsel anlatmlarda harfli bir gs
terim getirir ve bilinmeyenleri nllerle (A, E, ...), belirsiz deimeleri ise
nszlerle (B, C ,...) betimler.
1592. svireli matematiki ve saati Jost Brgi ardk ondalk lekeler basa
mann (gereksiz) ifadesini kaldrp yaln birimlerin rakam zerine0imini
koyarak Simon Stevinin tasarlad ondalk lekeler gsterimini yalnlat

rr: 679 56 (= 679,56).
1592. talyan Magini, Burginin ondalk lekeler iin getirdii gsterimi,
kk yuvarlak () yerine birimlerin rakam ile ondalklarn rakam ara
sna bir nokta koyarak yetkinletirir: 679.56 (= 679,56). Bylece bugn
Anglo-Saxon lkelerinde hl kullanlmakta olan ondalk noktal gste
rim doar.
1594. skoyal matematiki John Napier of Merchiston (daha ok Neper adyla
bilinir) geometrik bir dizinin terimleri ile aritmetik bir dizinin terimleri ara
sndaki karlkll kefeder. Logaritmann kkeni budur. svireli Jost
Brgi de 1604de bamsz olarak aym kefi yapacaktr.
1608. Hollandal Willebrord Snellius bugn hl ondalk saylan betimlemek
iin kullandmz virgll gsterimi tasarlar.
1614. John Neper logaritmalar kuramn ortaya koyar (logaritma terimini de o
icat etmitir) ve ilk logaritma cetvelini (e tabanl) yaymlar.
1615. ngiliz matematiki Henry Briggs, Neperin logaritma izelgesini elveri
siz bulduundan, yine John Nepere dantktan sonra, 14 ondalkla birlikte
ilk 31 000 tam say iin bir ondalk logaritmalar cetvelini (yani 10un logarit
masnn l e eit olduu cetvel) oluturur.
1631. ngiliz matematiki Thomas Hariot eitsizlik simgelerini getirir: < ve >.
1632. ngiliz matematiki William Oughtred arpma simgesini getirir: x.
1637. Fransz matematiki Ren Descartes analitik geometriyi icat eder. Veri
lenlerin alfabenin ilk harfleriyle (a, b, c , ...), bilinmeyenlerin ise son harflerle
(x, y, z) betimlendii modern cebirsel gsterimi yaratr ve btn pozitif sler
iin modern sl gsterimi (a2, a3, ...) getirir.
1640. Fransz matematiki Pierre de Fermat byl kareler (her gznde fark
l bir say bulunan, ayn satrdaki, ayn stundaki, hatt ayn kegen ze
rindeki saylarn toplamnn hep belli bir sayy verdii kare tablolar) kura
mnda katmsal zmlemenin temellerini atar.
1654. Blaise Pascal, Fransz matematikiler Pierre de Fermat ve Georges de
Mryle ibirlii yaparak, daha sonra olaslklar hesab haline gelecek olan
eyin temel ilkelerini ortaya koyar.
1656. Hollandal Christiaan Huygens olaslk hesab zerine ilk tam kitap olan
De ratiociniis in ludo aleaesini (Zar Oyunu zerine Kurgulamalar) yaymlar.
1656. ngiliz matematiki John Wallis, Descartesm sl gsterimini negatif ve

lekeli slere (a4 = l/a, a'2 = l/a2, a'3 = l/a3, ... ve aw = V i, ara = V i ; ...).
Aynca matematiksel sonsuz simgesini getirir: .
1670-1684. ngiliz matematiki Isaac Newton ile Alman filozof ve matematiki
Gottfried Wilhelm Leibniz modem sonsuz kkler hesabnn (ilk kez 1670te
ortaya konan, sonsuz diziler denen yntem; ikinci kez 1684de ortaya konan,
maksimumlan ve minimumlan belirlemek iin yeni yntem) temellerini atar.
1672. Leibniz diferansiyel ve integral hesabn icat eder.
1679-1690. Leibniz simgesel mantn temellerini atar.
1696. Marquis
de LHospital integral hesabnn ilk klasik kitab olan sonsuz
kkler zmlemesi adl kitabm yaymlar.

1737. Euler e (Napier logaritmalannn temeli) ve e2 saylarnn oranszln
kantlar ve logaritmik hesaplara bugnk biimini verir.
1748. Leonhard Euler genel fonksiyonlar incelemesiyle, zellikle de sl, loga
ritmik, trigonometrik fonksiyonlarla, seri almlarla, sonsuz arpmlarla il
gili bir yapt yaymlar ve orada embersel fonksiyonlar ile sl fonksiyonlar
arasnda bulunan ok sk balan ortaya koyar.
1750. svireli matematiki Gabriel Cramer denklem dizgelerine ilikin ilk de
rinlemi aratrmaya giriir.
1760. Alman matematiki Johann Heinrich Lambert n ile enin oranszln
kantlar.
1770. Fransz matematiki Alexandre Vandermonde ikameler (substitutions)
kuramn yaratr.
1786. Fransz matematiki Legendre eliptik integrallere ilikin derinlemi
aratrmaya giriir.
1795. lev dizgesini dzenleyen III yl 18 germinal (7 Nisan 1795) yasas
metrenin ilk tanmn yapar ve bugnk arlk ve l birimlerini saptar:
desimetre, santimetre, kilometre; ar, dekar, metre kare; kilogram, gram, de
sigram, santigram; frank, santim;... (bkz. 2. Blm).
1797. Fransz matematiki Louis Lagrange ada matematiksel zmleme
nin temelini oluturacak olan zmleyici fonksiyonlar kuramn yaratr.
1799. Alman matematiki Karl Friedrich Gauss cebirin temel teoreminin (yani
tam katsayl n dereceli her okterimlinin en az bir karmak kk olduunun)
kesin ispatn getirir: Bu teorem daha nce dile getirilmi, ama Gausstan nce
ispatlanmamtr. Ayrca bu teoremin sreklilik kavram, zmleme ve topolo
ji gibi saf cebire yabanc alanlara bavurmas da kendine zgdr.
1799. lev dizgesinin tm dnyada benimsenmesi sorununu tartmak zere
ilk uluslararas konferansn Pariste toplanmas. Ancak bu dizge an tm
uluslarnn benimseyemeyecei lde devrimci bulunacaktr.
1800. Alman matematiki Kari Friedrick Gauss bir gerek saylar kmesinin
en kk alt (ya da st) snrm ve eks (ya da ebas) limitini kesinlikle ta
nmlar.
1807-1822. Fransz matematiki Joseph Fourier kendi adm tayan ve mate
matik ile fiziin ykseliinde hatr saylr bir rol oynayacak olan trigono
metrik dizileri inceler.
1821. Temel fonksiyonlara ilikin kesin bir kuramla birlikte ilk kez sreklilik
kavramnn ak ve dizgeli bir aklamasn veren Fransz matematiki Au
gustin Cauchynin Cebirsel zmlemesinin yaymlam.
1821-1893. Cauchy tretik (diferansiyel) denklemler ile tikel trevli denklemle
rin zmleri olduunu ispat eder. Tretik denklemler kuramn sonradan
Lipschitz (1877) gelitirmi, ardndan Picardm (11893) ardk yaklaklar
yntemiyle kesin olarak iyiletirilmitir. Buna karlk tikel trevli denk
lemlerin zm yntemlerini biimsel bir kuram halinde Pfaff (1814-1815)
getirecek, bunlan daha sonra Hamilton (1834-1835) ile Jacobi (1837, al
malar 1866da dzeltilip biraraya getirilmitir) daha da gelitirecektir.
1826. Norveli matematiki Niels Henrik Abel eliptik fonksiyonlar kavramn
douracak olan nemli bir keifle bulunur.
1826-1829. Niels Henrik Abel ve Fransz matematiki variste Galois cebirsel
saylarn (tam katsayl cebirsel bir denklemin zmleri) kefedilmesiyle
sonulanacak olan nemli almalar yaparlar.
1828. rlandal matematiki William Rowan Hamilton karmak saylarn ilk
kesin tanmm yapar.
1829-1854. Rus matematiki Lobaevski (1829), Macar matematiki Bolyai
(1833) ve Alman matematiki Riemann (1854) Eukleidesci olmayan geomet
rileri yaratrlar.
1829. Fransz matematiki Peter Gustave Lejeune-Dirichlet kendi adn ta
yan almlarn varln ispatlar.
1830. Evariste Galois bekler kuramn gelitirir.

1830-1859. Cauchy aralarnda dizilerin yaknsakl kavram zerine temel
aratrmalarnn sonularnn da bulunduu 600den fazla zgn yaz ya
ymlar.
1840. Bu yln 1 Ocakmda, Fransz milli eitiminde lev dizgesini zorunlu k
lan 4 Nisan 1837 yasas yrrle girer.
1843. Hamilton drdeyler kuramm gelitirir ve bylece ilk deimeli olmayan
cebir ortaya kar.
1843-1844. ngiliz matematiki Hamilton ile Alman matematiki Grassmann,
hemen hemen ayn anda vektrler hesabnn temellerini atan ilk almalar
yaparlar.
1844. Fransz matematiki Joseph Liouville akn saylarn (tam ya da lekeli
katsayl hibir cebirsel denklemin zm olmayan gerek saylar) ilk r
neklerini verir.
1847. ngiliz matematiki ve mantk Augustus De Morgan, Biimsel Mantkyla matematiksel mantn balca kurucularndan biri olarak kabul
edilir.
1847-1854. ngiliz matematiki George Boole, Matematiksel Mantk zmle
mesi (1847) ve Dncenin Yasalar (1854) adl kitaplarn art arda yaym
lar. Bu kitaplarda bugn Boole cebiri adyla bilinen temel bir cebir biimi
altnda mantksal ilemleri tanmlar ve ada matematiksel mantn n
clerinden biri olarak kabul edilir.
1858. ngiliz avukat ve matematiki Arthur Cayley matris hesabn yaratr.
1866. Birleik Devletlerde lev dizgesinin (istee bah) kullanmna izin verilir.
1872. ada cebirin balca kurucularndan biri olan Alman matematiki
Richard Dedekind oransz saylar ile gerek saylarn ok kesin bir tanm
n yapar (yle diyecektir: Doru, tek tek noktalar bakmndan, cebirsel
saylar kmesinin yaltk saylar bakmndan olduundan sonsuzcasma
daha zengindir).
1873. Fransz matematiki Charles Hermite e saysnn aknln ispatlar.
1882. Alman matematiki Ferdinand von Lindermann n saysnn aknln
ispatlar.
1882. Fransz matematiki Paul Du Bois-Reymond kendi fonksiyonlar kuram
n yaymlar. zel bir fonksiyonlar kuram ile (analitik olarak betimlenebilir
ya da betimlenemez) mutlak dilemsel fonksiyonlarn zelliklerini inceledii

genel bir kuram arasnda ayrm yapar.
1882-83. Rus kkenli Alman matematiki Georg Cantor sonlutesi saylar ve
saylabilirin ya da sreklinin kuvveti kavramn kefeder, modern kmeler
kuram ile topolojinin temel kavramlarn aka nceden grr
1883. Georg Cantor cebirsel saylar kmesinin saylabilir bir sonsuz olduunu
ispat eder (doal tam saylar kadar cebirsel say vardr).
1893. Maurice dOcagne Mekanik ve Grafik Yntemlerle Yalnlatrlm Hesap
adl yaptnn ilk basksn yaymlar.
1897. Ingilterede lev dizgesinin (istee bal) kullanmna izin verilir. Ancak
Ingiliz para dizgesinin tam ondalklamas 1970den nce olmayacaktr.
1899. Alman matematiki David Hilbert belli sayda ilksavdan yola karak te
mel geometrinin balca ilkelerini gelitirdii Grundlagen der Geometriesini
yaymlar.
1900. Italyan matematikiler Ricci ve Levi-Civita bir yaynda gerey hesabnn
(tensoriel calcul) ilk dizgeli anlatmn yaparlar.
1931. Avusturya kkenli matematiki ve mantk Kurt Gdel eliik olmayan
bir aritmetiin tam bir dizge oluturamayacan, nk zorunlu olarak ka
rar verilemez bir nerme ierdiini ortaya koyarak seim aksiyomunu kefe
der.
1937. Rus matematiki Aleksandr Ossipovi Guelfond, ab saysnn, a 0 ile
l den farkl bir cebirsel say, b de oransz bir cebirsel say olduu zaman a
kn olduunu gsterir.
XX. yzyln ilk yans. Batl matematiki ve mantklarn ada matema

tiin ve mantn gelimesine, zellikle de algoritmik mantk ile simgesel
mantn kuruluuna ve ykseliine temel katklar. (Bunlar arasnda, G.
Frege, G. Peano, B. Russell, A.N. Whitehead, D. Hilbert, E. Zermelo, E. Steinitz, R. Carnap, E. Artin, K. Gdel, E. Post, S.C. Kleene, A. Turing, A.
Church, J. von Neumann, A. Markov, P. S. Novikov, H. Cartan, C. Chevalley, J. Delsarte, J. Dieudonne, A. Weil ve birok bakalar vardr).
1- Aadaki izelgeler hibir biimde matem atik tarihinin bir zamandizini olarak grlemez. Bunlar yalnzca b
uzun evrime ilikin kk bir fikir vermee ynelik ana admlardr.
31. Blm
kili Hesabn ve Ondalk Olmayan

Dizgelerin Tarihi
ZAMANDZNSEL KLOMETRE TALARI
? insanolu bir saylama dizgesinin taban ilkesini icat ederek saylan simge
letirme sorununu zer.
- IV. binin sonu. Smerler 60 tabanl (konumlu olmayan) yazl bir saylama
icat eder.
- 1900. Mezopotamyadaki Mari kenti sakinleri ksmen konum ilkesine dayal
100 tabanl yazl bir saylama yaratr.
- 1900/-1800. Babil bilginlerinin altml konumlu saylamasnm grl (Bu
nunla birlikte bu saylamada -III. yzyldan nce sfr bulunmayacaktr.
- V. yzyl. Zapoteklerin 20 tabanl (konumlu olmayan) saylamasnm grl
. (Tamamen benzer dizgeler daha sonra Orta Amerikann baka Kolombncesi halklannca, zellikle Mayalar, Mixtekler ve Azteklerce de kullanla
caktr).
- IV. yzyldan nce. inde yin ve yang felsefesinin gelimesi.
Nota bene. - ou kez sanldnn tersine ikili hesap inin yin ve yang felsefe
siyle birlikte domu deildir.
Yin-yang dizgesinin iki enerjiyi kartlk, almama, btnleyicilik ya da et
kileim iine sokan bir kavrama dayal olduunu zetle hatrlatalm:
- bunlardan diil olan, yin, izgesel olarak kesik bir izgiyle betimlenir:------ ;
- eril olan, yang ise izgesel olarak kesiksiz bir izgiyle betimlenir: .
retiye gre, bu ilkeler Yce Tanrnn, yer ile g oluturduu dnlen
somut grnmlerinden, iki kutuplu grnmnden baka birey deildir.
Bunlann betimsel izgilerinin biraraya getirilmesi yoluyla, lemeler (rne
in 469. sayfa) yahut altlamalar (alt izginin st ste konmas) halinde do
ann nesneleriyle karlkllklar kurulmutur. rnein kesiksiz izgi et
kin taml, g, Gneyi, yaz, yaratc enerjiyi, erili ve Gnei betimlerken,
kesik izgi Yerin, Gneyin, kn, alcln, diilliin ve Ayn edilgin taml-
m betimler. Ayn ekilde iki kesiksiz izgi arasndaki bir kesik izginin olu
turduu birleim yldrm, Kuzeydouyu, bahann geliini simgelerken, tersi
rzgrn, Gneybatmn, yaz sonunun simgesidir;... (bkz. R. Wilhelm; M. Granet; K. Friedrichs, I. Fischer-Schreiber, F.K. Erhard ve M.S. Diener; J. Cheva
lier ve A. Gheerbrant).
Bu dizgeyi ilk kez daha ok Yijing (ya da bugn kullanlmayan evriyazlara
gre Yi King yahut I Ching) adyla bilinen geleneksel in kitab olan Deime
ler Kitab getirmitir. Bu kitabn derlenii ve ilk kaleme alm ise (M.. 1000
tarihini verenlerin en hayalci kabullerine karn) M.. IV.-III. yzyllardan
teye gitmez.
Bununla birlikte bu gsterimin ikili saylamayla hi ilgisi yoktur, ilgisi olma
s iin, inlilerin sfr biliyor ve bu dizgeyi yazl saylama biimi olarak kulla
nyor olmas gerekirdi, imdi, inliler saylan dile getirmek iin ondalk dizge
den hi de farkl olmayan birok baka dizge kullanmlardr. Ancak, inlilerin
konumlu bir saylamalan olduu biliyorsak da, tarihlerinin ge bir dnemine
dek bu saylamada sfr bulunmadm da biliyoruz (bkz. 21. Blm).
Zaten aada da greceimiz gibi saylamamn ve tam anlamyla ikili arit
metiin tarihi gerekte ancak M.S. XVII. yzylda balamtr.
Aynntlara girmeden, ikili saylamada saylann 0 ile 1 yardmyla yazld
n, 10, 100, 1000, 11001 ... gibi bir yazmda rakamlann bizim ondalk dizge
mizdeki gibi 10un kuvvetlerini deil, iki saysnn ardk kuvvetlerini betim
lediini syleyelim. Balca sakncas ondalk dizgeden ok daha fazla sayda
rakaml betimleme gerektirmesi olan bu saylamamn birok kolayl da var
dr ki, bunlardan biri son derece yaln bir gsterim olmasdr.
Alman filozof ve matematikisi Gottfried Wilhelm Leibnizin Omnibus ex
nihil ducentis sufficit unum (Hiten hereyi karmaya bir yeter) diye yaz
masna neden olan da kukusuz bu dizgenin yalnl ve inceliidir. Leibniz
iin bu ok nemli birok felsef gelimenin hareket noktas olacaktr.
XIV.
Louisnin 1685de ine gnderdii matematiki ve misyoner rahip Jo
achim Bouvet (1656-1730) bir gn Leibnize inlilerin Yijing kitabndaki ala

lamalardan olumu 64 ekil gndermi. Bunlann ilk alts aada, soldan
saa doru:
Leibniz de, kesiksiz izgiyi le kesik izgiyi Ola zdeletirip inlilerin ok

eski alardan beri kullandklar ikili bir saylamann bir evriyazsn yapt
m dnyordu. Yukardaki ekiller inliler iin u saylan betimliyordu
(iili saylamayla yazlp sonra bizim ondalk dizgemize dntrld):
A
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0
1 0
0 0 0 0
1 1
0 0 0
1 0 0
0 0 0
1 0
Bylelikle Leibniz tm lkelerin ve tm rklann insanlann biraraya getire

bilecek evrensel bir dil bulduuna inanmt. R. P. Mouvet ile ben, diye yaza
caktr sonradan, Fou-Hinin [bugn Fuxi diye yazlr, in yazsnn varsaylan
icatsdr] karakterlerinin grne baklrsa en gerek anlamn kefettik.
Bu byk yasa koyucunun sahip olduu, benim de ondan binlerce yl sonra
bulduum ey, ikili aritmetiktir. Bu aritmetikte yalnzca 0 ve 1 ekilleri var
dr, onlarla btn saylar yazlabilir. yle anlalyor ki, Fou-Hi benim de
genliimde zerinde kk bir alma yaptm birletirmeler bilimine k
tutmu.
Burada Leibnizin azndan kan tek doru sz inlilerin mild takvim
den nce birletirmeler bilimini bildiidir. Ancak, Pierre Simon de Laplacen
(1749-1827) da belirtecei gibi, bu byk bilginin iledii tek hata bu olma
yacaktr: Leibniz ikili aritmetiinde Yaratmann imgesini grmek istiyordu.
Birin Tann ile Hi-sfr betimlediini, tpk bir ile sfmn saylama dizgesin
deki tm saylan dile getirmesi gibi Yce Varln da tm varlklan hiten
kardm dnyordu. Bu dnce Leibnize ylesine coku veriyordu ki,
bu simgenin matematie pek dkn olan in imparatorunu Hristiyanlk
yoluna sokaca umuduyla, ondan indeki matematik heyetinin bakan
olan Cizvit Grimaldiye [indeki mektup arkada] sz etti. Bunu yalnzca en
bilgin insanlann ufkunun bile ocuka nyarglarla nasl kararabileceim
gstermek iin sylyorum.
Elbette, yin-yang gsteriminin ikili saylamayla bir ortak yan vardr, ikisi
de iki kart simgeyi, ilkin kesiksiz ya da kesik izgiyi, ikincileyin 0 ile 1 imle
rini kullanyorlar. Ancak benzerlik burada durur, nk konum ilkesine da
yal olan ve iinde sfr bulunan ikili saylama saylan yazmaya yarar. Buna
karlk teki dizge hibir zaman yazl bir saylama oluturmamtr: Gerek
te yalnzca, deminki temel ilkenin farkl birleimleri ile eskiden zellikle k

hinlik amalaryla kullanlan eitli eler arasnda karlkllklar ve gizemli
bantlar kurmay salayan simgesel bir gsterim olmutur.
Elbette iki dz izgiyle betimleme kart iki imi biraraya getiren bir dizgeye kar
lk gelir; konumlu ikili saylama da bunlardan biridir, ama onun ok zel bir r
neini temsil eder, nk saylarn ikili yazm 0 ile l in bir dzenlenmesinden
oluur.
zetle, yin-yang ilkesi szcn aritmetik anlamyla ikili bir dizge olutur
maz; yalnzca ikici bir felsefedir, bu ise bambaka bireydir.
Eskian felsefeleri hakknda modern alara zg bir bak asyla yapla
bilecek hatal yorumlara gvenmemek gerekir.
Bununla birlikte ikili aritmetiin de iinde yer ald birok alanda ok te
mel katklar bulunan Leibniz gibi ok byk bir bilgin sz konusu olduunda
balayc olmamz kanlmazdr.
- II. yzyl. inli matematikilerin + VIII. yzyldan nce iinde sfr bulun
mayan ondalk konumlu saylamasnm (say ubuklar ya da suan zi denen
dizge) griil.
+IV ./K . yzyl. Maya uygarlnn rahip-gkbilimcileri, iinde sfr bulunan
20 tabanl konumlu bir saylama kullanr (bu saylama takvimin gereklerine
uyarlanmasndan tr, nc konumda bir kural diilik gsterecektir).
IV.-V. yzyl. Sfrn ve bugnk yazl saylamamzm atas olan Hint kkenli
ondalk konumlu saylamann grl. Bu, btn gerek saylarn yaln ve
ussal bir biimde gsterimini salayan, her trl hesaba da gcl olarak uy
gulanabilir olan tarihin ilk yazl saylamasdr.
XVL-XVIII. yzyl. Avrupal aritmetikiler ile matematikiler, soyutlama yo
luyla, giderek Hint kkenli konumlu saylamann zelliklerinin tabanndan ba
msz olduunun bilincine varrlar. Dolaysyla yava yava onunla ayn mate
matiksel yapy tayan (yani konum ilkesine dayal, iinde sfr bulunan ve te
mel rakamlan her trl grsel algdan uzak olan) yazl bir saylamada, tam
saylarn gsteriminin tm saylarn yaln ve ussal bir betimlemesi iin genile
yebildiim, aritmetiin temel ilemlerinin (toplama, karma, arpma, blme)
sz konusu tabandan bamsz yaln kurallarla kolayca yaplabildiini anlarlar
(bkz. 28. Blm, ek. 28.39).
Nota bene. Tarih boyunca en yaygn taban 10 taban olacaktr.
nsanolunu bu seime zorlayan da fizyolojik bir rastlantdr. nk insa
nn on parma vardr (bkz. 2. Blm).
Doa, aritmetik uygulamas bakmndan da (nk 12 tabannn bleni

varken 10 tabannn iki bleni vardr) matematiki asndan da (nk, onbirin tersine, on asal bir say deildir) en iyi taban semi deildir.
Birok Avrupal bilgin, kh pratik adan kh kuramsal adan, bundan byle
ondalk olmayan saylamalann salad olanaklara ynelecek, ondalk dizge
nin ve onun elverisizliklerinin yerine bunlardan birini koymaya alacaktr.
Bu giriimler gerekte bounadr: 10 taban halkn geleneklerine ylesine
yerlemitir ki kullanm vazgeilmez olmutur.
Bununla birlikte bylesi aratrmalar ve dnceler giderek ikili dizge (2 ta
ban), sekizli dizge (8 taban), omltl dizge (16 tabam) gibi zel saylamalara
kap aacak, bunlar XX. yzyl bilgisayar biliminde ok yararl olacaktr.
1600. Ingiliz matematiki, gkbilimci ve corafyac Thomas Hariot otuz bir
asal say iin 2nin ardk kuvvetlerini izleyen bir ayrm izelgesi hazrlar.
1623. ngiliz filozofu Francis Bacon alfabenin harfleri iin ikili bir yazm gelitirir,
her harfi iki olanak arasndan seilmi be karakterle betimler: A harfi aaaaa, B
harfi aaaab, C harfi aaaba... (anm yerine o, bnin yerine i yazlrsa, Francis Baconun ikili yazmnn harfleri u biime soktuu grlr: A = ooooo, B = ooooi, C
= oooio, D = oooii, E = ooioo, F = ooioi, G = ooiio, H = ooiii, I = oiooo...)
1654. Fransz matematiki Blaise Pascal De numeris multiplicus ex sola characterum numericorum additione agnoscendisini (Rakamlarnn toplamn
dan tretilmi saylarn blnebilirlik zellikleri zerine) Bilimler Akademi
sine sunar. 1665te yaymlanan bu kitapta Pascal ilk kez mnin 2ye eit ya da
2den byk herhangi bir tam say olduu m tabanl saylama dizgelerinin
genel bir tanmn yapar (Bkz. Oeuvres, 14. cilt, III, s. 311-339, Brunschvicg
ve Boutroux, Paris, 1904). Bkz. 28. Blm, ek. 28.39.
Nota bene. Avrupal matematikiler bylece bizim kullandmz ondalk arit
metiklerden ve saysal zmlemelerden daha genel aritmetikler ve saysal
zmlemeler gelitirmeyi baarrlar: p > 1 olduu p tabanl saylamada sa
ylarn konumlu yazlna dayal aritmetikle ve saysal zmlemeler. Bu
dizgeler, gsterimin geniletilmesiyle, p tabanmn pozitif ya da negatif kuv
vetlerinin anmlarndan balayarak, bir virglle oranl ya da oransz tm
tam saylara uygulanacaktr. kili dizgenin ikili saylarn ve ondalk dizge
mizin ondalk saylarn ok daha hatr saylr lde genelletiren p li
saylarn anm denen ey budur.
1670. Piskopos Juan Caramuel y Lobkowitz, aralarnda 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,12, 20
ve 60 tabanlarnn bulunduu ondalk olmayan saydamalar ile ikili saylama
zerine matematiksel bir alma olan Mathesis Biceps adl yaptm yaymlar.
1672. Alman matematiki Erhard Weigel 4 tabanl saylama zerine almas

n yaymlar.
1679. Leibniz ondalk kesirler hesabna katkda bulunmasn istedii ikili saylamaya duyduu ilginin ilk ifadesini oluturan (bunu sonradan kendisi de
kabul edecektir) De Progressio Dyadica balkl bir yaz kaleme alr.
1679. Leibniz hareketli boncuklan kullanarak bir ikili hesap leti dncesi getirir.
1687. ngiliz matematiki Joshua Jordaine 12 tabanl bir aritmetik tasarlar.
1701. Fransz matematiki Thomas Fantet de Lagny, Leibnizden bamsz ola
rak, ikili aritmetik zerine bir makale yaymlar ve (Leibnizin tersine) her
trl dinsel, felsef ve metafizik anlamdan bamsz olarak ikili hesabn s
tnlklerini gsterir.
1703. Bulletin de lAcadmie royal des Sciencesta Leibnizin ikili dizgeyi bu a
n bilginleri iin moda haline getirecek olan ikili Aritmetik zerine Akla
malar adl yazsnn yaymlan.
1708. isveli filozof Swedenborg ondalk saylamann yerine gnlk kullanm
iin 8 tabanl bir saylama dizgesi koymay nerir.
1732. isvireli matematiki Leonhard Euler, Saint-Petersburg Akademisiyle
mektuplamaya balar ve sler iin ikili bir gsterim kullanr.
1746. Italyan matematiki Francesco Brunetti ikili lekeler zerine al
malar yapar ve 240a kadar 2nin kuvvetlerinin ondalk deerler izelgesini
hazrlar.
1764. Fransz matematiki Etienne Bezout 12 tabannn kullanmm yaygn
latrmaya alr.
1764. Pragl matematiki Anton Felkel ondalk lekeler zerinde almak
iin ikili dizgeyi kullanr.
1775. Augsburglu Georges Brander ikili dizgeyi, kiisel hesaplarn saygsz
baklardan saknmak iin kullamr.
1785. Alman matematiki Anton Felkel p li lekelerin (ondalk lekelerin p
tabannda genellenmesi, bkz. yukardaki not) dnemleri zerine nemli bir
makale yaymlar.
1798. Fransz matematiki Adrien Marie Le Gendre ikili dizgenin sekizli ve
onaltl dizgeye dntrlmesi zerine almalarn yaymlar.
1810. Ingiliz bilgin Peter Barlow bir gsterimin tabanndan bir bakasna ge
erek bir saynn dntrme yntemi ve bunun onikilik hesabn kurallarna
uygulamalar konusunda nemli bir makale yaymlar.
1836. Matematiki Heinrich W. Stein ondalk olmayan saydamalar arasnda

karlatrmalar yapan bir makale yaymlar.
1834 ngiliz matematiki Charles Babbage, kendi zmleyici Makinesi (Mac
hine Analytique) iin on tabanndan farkl tabanlar, rnein 2, 3, 4, 5 ve 100
tabanlarn kullanmay tasarlar (brakt saysz not bunu ortaya koyacak
tr). Ama elbette zamannn teknik olarak tek elverili taban olan on taban
n gz nne alacaktr yalnzca.
1837. Amerikal Samuel F. Morse telgraf icat eder: Bu nceden ortaya konmu
ikili bir ifreye dayal, ilk elektrikli aktanm dizgesidir.
1853. Augustus de Morgan Aritmetiin eleri adl yaptnda ondalk tabanla
sayma alkanlnn geleneklere ok derinlemesine yerlemi olduu, dolay
syla her zaman gnlk kullanmda kalaca sonucuna varr. Bununla birlik
te okullarn ve niversitelerin retim programnda ondalk olmayan taban
larn da ele alnmas gerektii kansndadr.
1862. Amerikal mhendis John William Nystrom 16 tabanna dayanan bir
arlk ve l dizgesi nerir.
1863. Moritz Cantor, ikili saylamayla ilgili olarak, in kitab Yijingin leme
leri ve altlamalan konusunda Leibnizin yapt aklamalarn geerliliini
biimsel olarak (ve hakl olarak) reddeder.
1876. Amerikal Benjamin Pierce Leibnizin ikili (0 ve 1) gsterimi iin kendisi
ne gre daha tutumlu olan bir iyiletirme nerir (0 iin bir nokta, 1 iin ya
tay bir izgi).
1887. Amerikal Alfred B. Taylor Which base is best? (En iyi taban hangisi?)
balkl bir yaz yaymlar. Vard sonu: 8 taban.
1889. skandinavyalI T.N. Thiele kendisine gre en iyi tabann 4 olduunu ileri
srer.'
1891. Amerikal William W. Johnson da 4 tabannn iyi bir saylama tabam ol
duu sonucuna varr.
1896. Fransz E. Gelin de 4n en iyi saylama tabanlarndan biri olduu sonu
cuna varr.
1899. talyan matematiki Giuseppe Peano 0 ile l in yerine srasyla . ve : ko
nacak olan ikili bir gsterim nerir.
XX. yzyln ba. Bu dnemde elektrik ve elektormanyetik olgular alannda elde
edilen nemli bilgiler sayesinde ve elektrik devrelerinin telefon ve radyo-elektrik
dizgelerinde daha nce uygulamaya konmu olan ok ileri teknikleri kullanmaya
izin vermesinden tr, artk elektromanyetik ikili hesaba yol almtr.
1908. Ingiliz Herbert McLeod 1771 ile 1900 arasnda ondalk olmayan sayda
malar kullanm olan bilim adamlarnn bir listesini yaymlar.
1919. Ingiliz W.H. Eccles ile F.W. Jordan flip-flop adyla bilinen elektronik dev
reyi icat ederler: Bu, girilerinden birine bir gerilim uygulandnda ani ola
rak bir halden brne geen iftkararl devredir. Bu icat daha sonra ilk ikili
elektronik devrelerin yaplmasn salayacaktr.
1925. Anton Glaser (1971de gzden geirilip dzeltilecek olan) History o f binary and other nondecimal numration adl yaptn yaymlar.
1930-1940 yllan. zmleyici hesabn (calcul analytique) gelimesiyle birlikte
Batl lkelerin teknisyenleri ile mhendisleri 10 tabannn elverisizliinin
farkna vanrlar; iki halli fizik dizgeleri gerekletirmenin kolaylndan t
r de yava yava otomatik saysal hesap makinelerinin dzenlenmesinde iki
tabannn pratik stnlklerini kefederler.
Nota bene. Bu makinenin dzenleniinde taban bir saylama dizgesinin dzenleniindekiyle ayndr. Teknik adan 2 taban ondalk tabandan daha el
verilidir, nk byle bir hesap makinesinde tabann oluturucularnn say
s (on yerine iki) nemlidir. Ancak ikili saylamann en hatr saylr stnl
arpm cetvelindedir, nk arpm cetveli ondalk dizgedeki gibi on satr
ve on stundan oluan iki girili bir cetvel yerine, una indirgenmitir:
X
Bu elbette arpmay toplamadan ok daha karmak hale getiren Pythago

ras cetvelinden daha yalndr.
(Ondalk saylamayla yaplan arpmada bu yalnln olmay, hepsi onda
lk tabana dayal olan hesap makinesi tasarmlan srasnda XIX. ve XX. yz
yl mucitlerini ou kez rahatsz etmitir).
ilk aamada ikili bir hesap makinesinin gerekletirilme olana tamamen
mekanik aygtlarla kantlanacaktr.
Ancak sonradan ikili dizgenin elektromekanik hesaba da hayranlk vere
cek lde uyduu anlalacaktr. Bunun iin elektromanyetik mknatslar
ele alnacak, uylam yoluyla mknatsn kuzey kutbuna 1 gney kutbuna
0 rakam yklenince, ikili saylamann kurallar sayesinde sradan mkna
tslar zerinde temel aritmetiin ilemlerinin gerekletirilebildii grle
cektir.
Sonunda, elektroniin ykseliiyle, buna benzer olanaklarn elektronik devre

1er zerinde de gerekletirilebilecei anlalacaktr. Bu da elektronik ikili he
sabn douu demektir.
1932. Ingiliz C.E. Wynn-Williams thratron tpleri (kendine zg zellikleri
olan gaz tpleri) kullanarak, ok hzl hesap yapmay salayan bir ikili hesap
makinesi yapar.
1932. Fransz Raymond L. A. Valtat 2 tabanm kullanan bir hesap makinesi
nin planlan iin Almanyada (23 Temmuz 1932 tarih, 664012 nolu) bir berat
alr.
1936. Raymond Valtat Mekanik hesap: ikili saylamanm kullanmna dayal
hesap makinesi adl makalesini yaymlar (in: CRAS, 202/1936, s. 1745 vd.).
Bu yazda hesap makinelerinde ikili taban kullanmay tasarlar.
1936. Fransz Louis Couffignal de kendi makalesinde ayn tabam kullanmay
tasarlar: Mekanik hesap: Hesap makinelerinde ikili saylamanm kullanm
zerine (in: CRAS, 202)1936, s. 1970 vd.)
1936. Ingiliz William Philips ikili bir hesap aygtnn yaplmasnn olanakl ol
duunu kantlayan Binary Demonstratorm yapar.
1937. Ingiliz Alan Turing elektromekanik bir ikili arpma makinesi yapmaya
alr.
1937. Amerikal W.B. Lewis ikili bir elektronik hesap makinesi gelitirmeye
alr.
1938. Amerikal George Stibitz elektromanyetik bir ikili toplama makinesi yapar.
1945. Macar kkenli Amerikal matematiki John von Neumann elektronik bil
gisayarlarn temel bilgi birimleri olarak ikili dzeyi kullanmay tasarlar
(bkz. 32. ve 33. Blmler).
1952. Ingiliz Lewis Carl Seelbach oniki tabannn kullanm konusunda bir
kaynaka yaymlar.
1954. Amerikal William L. Schaaf Scales o f notation balkl, ondalk olmayan
saylamalann kullanmyla ilgili bir kaynaka listesi yaymlar.
1955. Fransz mhendis Jean Essig, Oniki, gelecekteki onumuz balkl yap
tn yaymlar. Ertesi yl Pariste palais de Dcouverteteki bir konferansta 12
tabann kullanmaktan sz edecektir.
1970. Fransz arkc Boby Lapointe Systme bibinaire adl yaptn yaymlaya
rak, orada onalt rakam iin yeni bir ilevli izgenin verildii onaltl bir diz
geyi tanmlar (bkz. Font, Quiniou ve Verroust, s. 225 vd.).
32. Blm
Balangcndan Bilgisayarlarn
Ortaya kna Dek Yapay Hesabn Tarihi1
Hesabn ada Bilimdeki Temel nemi

Yunan filozofu Platon (-428/-347), Philebos (Haz zerine) adl yap
tnda, Sokratesle diyalogu srasnda, karsndakine, insan yaamnda
ve evrende ruhun dzenleyici e olduunu, bilginin, hesabn ve arit
metiin ilk srada yer ald eitli dzeyleri bulunduunu syler: He
sap yapamyorsan, gelecein hazlan zerine de dnemezsin ve yaa
mn, bir insann yaam deil, bir istiridyenin ya da deniz salyangozu
nun yaam olur.
Platon amzda yaasayd, kukusuz, (elbette daha geni bir an
lamda) hesap ilemleri denen ve sonu ad verilen eyi elde etmek iin
yaplan, ok belirli aritmetik, matematik ya da mantksal yasalara g
re yntemli olarak dzenlenmi bu karmak dnsel eylemlerin ne
mini daha da ok vurgulard.
Zaten, Maurice dOcagnen dedii gibi, hesabn nemi klgn alan
da olduu kadar kuramsal alanda da dorulanr. Uygarlmzn ger
ekletirdii madd ilerlemelerin hepsi, az ya da ok dorudan bir bi
imde, bilimden gelir, imdi, bilim srekli olarak hesaba bavurmasa
hi ilerleyemez. stelik burada eskiden beri hesabn ok nemli bir rol
oynad mekanik ya da gkbilim gibi san bilimler sz konusu deil
dir yalnzca, deney ve gzlem bilimi sfatn, ada bir evrimin yn
temlerine getirdii tamlktan tr ancak yeni yeni kazanan bilimler
de sz konusudur. Fiziin tm dallarnda, hatt kimyada, matematik
sel forml ok byk bir nem tamtr. Alanna giren olgular ince
lerken lme kavramm ie kartrma zorunluluunu kabul ettikten
sonra, fizyoloji bile ona bavurmutur.
Dnyay Saylar m Ynetiyor

Yoksa Saylar m Fizik Gereklikten kyor?
Byk Bertrand Russelln bir gn modem bilimde artc olan,
onun Pythagorasla dndr demesine neden olan, kukusuz,
gnmz bilimlerinde saylarn oynad temel roln nemini kavra
m olmasdr.
Ancak bunun, saylarla szde bir gksel, kosmik ve i uyum kurmu,
onlar kutsal hakikatlere ve gizemlere yaklamann bir yolu haline ge
tirmi olan Pythagoranslk ve onun gizemci dnceleriyle hibir ilgisi
yoktur. ada simgesel mantn byk kurucularndan biri olan B.
Russell aslnda sorunu tersinden ele almtr. O saylarn dnyay y
netmediini anlam olsa gerekti. Evren elbette, son saylama aamas
na ulatnda bu evrenin nesneleri zerinde srekli bir etki gsteren
insan dncesince ortaya konmu saylarla ve soyut kavramlarla dile
getirilebilen zellikler tayan bir fizik dnyadaki doa yasalaryla y
neltilmektedir. Rivarol yle diyordu: nsan evinde merdivende otur
maz, ama onu her yere kmak ve girmek iin kullanr; ayn ekilde in
san akl saylarda yaamaz, onlarla bilime ve tm sanatlara ular. Sa
yy fizik gereklik verir ama onu yaratamaz. nsanolu, saylardan yo
la karak, varolduundan beri kendisini ralayan tm ilerlemeleri gerekletirebildiyse, bu elle tutulur evrenin elerindeki okluun gizini
aralayabildiyse, bu gerekliin nesnelerini soyut dncenin yaln nes
nelerine dntrmeyi renmi olmasndan trdr bu, tam olarak.
nsan Hesabnn Glklerini Ama Gereklilii

Yine de dilde kullanmn yaratt arl kabul ederek -am a felse
fenin gizemciliine de kaplmadan- Platonla birlikte, hi ekincesiz
dnyay saylar ynetir diyebiliriz.
Ama bilmek gerekir ki, dnyay saylar ynetiyorsa da, kesinlikle
onunla elenmiyorlar. Sorun, hesabn yava, zor ve zellikle usandrc
olmasndan ileri gelmektedir. Usandrc olmas da yinelenmelerinden
trdr. Bilimin ve bilginin ilerlemesi nnde engel oluturan, her
trl tkanmaya neden olan da kesinlikle budur. Luigi F. Menabreamn
szleri anlamm burada bulur: Sonularn hesaplamaya yeterli g bu
lunmad iin bilimin ve tekniin ilerlemesine yarar olmayan yle de
erli gzlemler var ki! Uzun ve ksr bir hesabn korkusu, yalnzca d
nmek iin zaman isteyen ve ie yaramaz bir dizgenin ilemleriyle ye

tindiini gren dehnn cesaretini krmaz m! Oysa zmlemenin zah
metli yolundan gitmesi gerekir hakikate. Ama saylarn klavuzluu ol
madan da o yolu izleyemez, nk, saylar olmadan doann gizemlerini
gizleyen rty kaldramaz (bkz. CRAS, 28 Temmuz 1884, s. 179-182).
Bilim adamlarnn her zaman eitli hesap tekniklerini yalnlatrmaya alm olmalarnn nedeni tam olarak budur.
Gerekten, hesap bilimsel aratrmann vazgeilmez yardmcs ise
de, bu aratrma sayesinde kefedilen ilkelerin klgn uygulamalara
sokulmasn salayan letin kendisidir. rnein denizci, yerlm
bilgini, topu, mekaniki, elektriki, maliyeci, mhendis... durmadan
ona bavurmak zorundadr; bunlarn her biri iin hesap gnlk al
mann, elbette hi de kolay olmayan nemli bir parasn oluturur.
Dolaysyla hesabn yalnlatrlmas aratrmacnn ykn epey ha
fifletir; ama kimi zaman daha da iyisini yapar, elde edilecek sonuca
demeyecek, hi kimsenin harcama zahmetine girmeyecei bir aba
gerektiren ilemleri olanakl klar, hatt kolaylatrr (M. dOcagne).
Ar Uzmanlam tnsan Organizmalar:

Olaanst Hesap Makineleri
Bununla birlikte bu son sylenen, rastlantyla ortaya kabilen ok
nl istisnalar gz nne almamaktadr.
Kimi olaan d kiilerde hesap yapma yetenei mucize denebile
cek lde byktr.
zellikle 1867de Pimontdaki Onoratoda domu olan Jacques
Inaudinin aritmetik yeteneini dnyoruz. L. Jacob yle diyor:
Jacques Inaudi yedi-sekiz yandan itibaren olaanst bir kolaylkla
zihinden hesap yapyordu. 1880de Charcot ruhbilimsel adan,
1892de Darboux matematik asndan kendisini inceledi. Darboux onu
ayn yln 8 ubatnda Bilimler Akademisine tantt.
Kendisine zellikle u sorular soruldu:
4 Mart 1822 hangi gne rastlar ?
4123 547 238 445 523 831den
1248 126 138 234 128 010u kar.
Kbyle karesinin toplam 3600 olan say hangisidir? (...)

Btn bu sorular, sorularla yantlar arasndaki aralk otuz-otuz
be saniyeyi gemeyecek ekilde yantland. Broca ile Charcotnun yap
t snavdan J. Inaudinin zek olduu, ancak hesap yeteneinin uz

manlam, olaan d ve altrmayla gelitirilmi bir bellekten ileri
geldii sonucu kt. Bir fkray glkle akimda tutuyordu. Bellei o
u kez olduu gibi grsel deil iitseldi. Kendisine szl olarak verilen
saylar zerinde yazl olarak verilenlerden daha kolay ilem yapyor
du. ngiliz Vinckler de yleydi. 5000 rakam kendisine iki kez okunu
yor, o da ayn srayla yineliyordu. naudi ise altnc ya da yedinci kk
bir kare ya da kp kkten daha kolay hesaplyordu. Hindular gibi sol
dan saa doru toplayp karyordu (L. Jacob).
Bir baka olaan d hesaplayc da 1826da Louis-Philippe dne
minde pek rabette olan Neuvy-le-Roida (Indre-et-Loire) doan oban
Henri Mondeux idi. Okuma yazma bilmiyor ve en karmak aritmetik
ilemlerini zihinden yapyordu. 1838de Tours kurumunun bir mdr
onu yanma alm ve dersler vermek istemiti. Ama onun her trl a
lma iin, hatt matematik iin tamamen ortalama bir zeks vard.
16 Kasm 1840ta Paris Bilimler Akademisine tantldnda aadaki
sorulan hemen hemen annda zihinden yantlad:
yle bir say bulun ki, kbne 84 eklendiinde 37le arpmna eit
olsun.
Fark 133 olan iki kare bulun.
Ayanca hesap yeteneklerini Burkhardtn 7 000 000 ile 10 000 000
arasndaki saylann asal blenleri izelgesinin belirlenmesi iin kulla
nan Zacharia Dahseyi unutmayalm.
M. dOcagne ayn trden birok nlnn bir listesini verir: Sekiz
yandayken, Floransada, talyaya nc yolculuu srasnda (1664)
Balthasar de Monconysi hayran brakan gen Lorrain Mathieu Le Coq;
Mme de Genlisin dediine gre, Restauration salonlannda, konuma
grltleri arasnda en karmak ilemleri zihinden yapan Mme de
Lingr; XVIII. yzyln sonunda krk be yanda okuma yazma bilme
den len, Virginia Eyaletinden zenci kle Tom Fuller; Tyroll oban Pi
erre Annich; ngiliz harmanc Judeiah (ya da Zerald) Buxton; Viktoriadan Londraya uzanan doklan yapan, Instution of Civil Enginersin
bakan olan ve hesap yeteneklerini ksmen olu Georgea aktaran Bid
der; hesabn yan sra dil renmeye de byk bir yatknl bulunan sicilyal oban Vito Mangiamello; Rus Ivan Petrov ile Mikhail Cerebriakov; Oxford niversitesi nnde ilgin bir deneye konu olan Vinler...
M. dOcagne unlar ekler: ocukluunu hayvan srlerini gde
rek geirmi olaanst hesaplayclann saysna amamak olanak
szdr. Onlar iin hesap krlarn ortasndaki uzun bekleyiler srasn

da can skntsn gidermenin bir yolu olmutur. Onlarnkiyle kar
latrlabilir bir hesap yeteneinin son derece ender grlmesi bir ya
na bu yetenek baka yeteneklerle birlikte de gelimez. Galiba tm g
cn bu ileve ynelten beyin, altrmalarn eitlendiremiyor. He
sap yapma yetenei byk olan birinin matematikte de stn bir do
nanm olmasn beklemek gerek bir sapknlktr. Ancak ayn zaman
da becerikli hesaplayc olan kimi matematikilerden sz edebiliriz.
Bunlar arasnda Wallis, Euler, Gauss ve Ampere vardr... [Ama] bu
bilimler alannda barol oynayan sezgi de mantk da saylar zerin
de aritmetiin kurallarna dayanarak zihinden hesap yapma yetene
ine bal deildir. kisini biribirine kartrmak parmaklarn piyano
nun tular zerinde olaanst bir ustalkla dolamasn byk bir
musiki bestecisinin esiz belirtisi olarak grmek kadar cidd bir hata
ilemektir.
Yine de bu doann olgular ok ilgintir; felsef adan an uzman
lam insan organizmasnn nereye kadar gidebileceini gsterirler.
lmllerin ounluunun Durumu

Ne var ki, istisnalar gz nne almamak gerekir; M. dOcagnen
dedii gibi saysal hesap yntemlerine getirilen her yalnlatrma,
aratrmaclar hesabn verdii sknt ve yorgunluktan kurtaran, ya
pabilecekleri hatalar nleyerek zaman kaybna engel olan son derece
yararl bir ilerlemedir.
Uygun birka rnek verirsek, bir fiziki, bir istatistiki ya da bir ik
tisat bir zmecenin zmnde genellikle kuramsal ya da matema
tiksel trden gllklerle kar karya kalr. Ancak klasik yntem
lerle zlebilen, zmleyici betimlemeye elverisiz ok karmak ki
mi zmeceleri bir yana brakrsak, gerekli kuram gerekte ou kez
elde hazrdr; sonulandrlmas haftalar, hatt aylar gerektiren iin
den klmaz hesaplarca ou kez yolu kesilmitir. ou kez de saysal
bir zmleme her ortalama matematikinin kuramsal olarak zmeyi
bildii denklem dizgelerinin zmne gtrr. zlenecek yol bellidir,
ama bilinmeyenlerin ve denklemlerin says drd anca cesaret kr
lr ve ou kez ilemi brakma istei doar. Baka bir nemli durum da
udur: En iyi zm semek zere incelenecek zmlerin hatr say
lr okluu aratrmacy durdurabilir. te tam olarak bundan tr
hesabn yapay yoldan yalnlatrlmas, hatt kaldrlmas, hereyden

nce ilem yapmaktan ok dnsel katklarda bulunmak zere kulla
nlabilecek bir zaman tutumlu harcama kaygs ierisindeki bilim
adam iin hatr saylr bir ilerlemedir.
Ondalk basamaklar ok eski zamanlardan beri atlm bulunan %
(pi) saysnn tarihi bize bunun ok ralayc bir rneini sunar.

M.S. 510a doru, Hintli matematiki ryabhata bu saynn yakla
k deeri olarak 62 832/20 000 lekesini, yani bilinen 4 ondalkl sa
yy vermitir: n ~ 3 , 1416.
VI. yzylda inli matematikiler nce alt, sonra dokuz ondalk ba
samak belirler, Mslman matematiki Gyaseddin Cemid al K ise
onalt ondalk basamak hesaplar.
1719da Fransz Fantet de Lagny 127 basamak vermitir. 1794te
Baron Georg von Vega ise 136 basamak. 1844te Viyanal C. Burkhardt ayn sayy 200 basamakl yazmtr, ama gerek u ki hesaplar
ilemleri yapmak iin iki ayn harcayan onalt yandaki gen mucize
v hesaplayc Zacharis Dahseye havale edilmitir: zellikle ortalama
bir insan hesaplaycsnn uzun yllar almas gerektii dnld
nde, kukusuz mucize denebilecek bir beceridir bu. Bunun kant da
7i saysna ilikin insan hesabnda mutlak bir rekor kran ngiliz Wil
liam Shanksm ondokuz yln sonunda 707 ondalk basamak belirleme
sidir! lemler 1855te balam, sonular 1874te yaymlanmtr. s
telik Shanks 528. ondalk basamaktan itibaren armt! Dorusu,
bu hesaplar iin yzlerce rakam ieren bin terimi akn bir saysal di
ziye bavurmas gerekmiti (bkz. PRS, 1874, s. 21-22).
ok Eski Bir Dn Somutlamas

Demek ki yalnzca birka yz ondalk basama bulunan n saysyla
hesap yapmak, bu koullarda insann btn bir mrnce yapaca bir
i haline geliyordu.
Byle bir hesab yaparken zaman etkeninden ve her trl dnsel
abadan kurtulmak; Aristotelesin de iki bin yz yl nce kurduu, o
ok eski dn gereklemesi. Aristoteles yle dlyordu: Her let
buyrukla ya da bilerek kendi iini kendi yapabilseydi, (airin dedii gi
bi, kendileri de Tanrlar arasna giren Daidalosun efsanev heykelleri
ya da Hephaistosun sacayaklar gibi) mekik kendi kendine dokusa, gi
tar kendi kendine alsayd, ustann raa, efendinin de kleye ihtiyac
kalmazd. Aristotelese gre, o zaman insanlar kendilerine hi yak

mayan sradan ileri brakr, kendilerini yurttalk etkinliklerine, bilgi
arayna ve bilgelie adarlard.
Bylece iki bin iki yz yl akn bir sre nce Aristoteles, elbette bil
meden, XX. yzyln olaanst teknolojik baarlarn tahmin ediyordu.
Gerekten, ada yapay makineler ve otomatlar uygarlnda,
insanolunun evresi zerinde egemen olma abasyla giritii icat
etkinliin sonucu olarak, Aristotelesin d tam olarak gerek
lemitir. Bu evrim ok yava ilerlemitir, araylarla, dnler
le, tkanmalar, gerilemeler, ilerlemelerle, ok eitli aratrmalarla
doludur ve (M.P. Shutzenbergerin dedii gibi) insann tanmlad
bir ilemler btnn gerekletirerek insan varlnn yerine ge
ecek ekilde dzenlenmi cansz varlklar tasarlamaya ve yapma
ya yneliktir.
Bilgisayar ya da Kendi Kendini Yneten Hesap Sreleri

Aristotelesinkiyle ayn olan Shanksm dne (onunki de hesap
alanndadr) gelince, o da somutlamasn kukusuz bilgisayarlarn
gereklemesinde bulacaktr. En son teknolojik ilerlemelerden yararla
nan bir kavram daarc sayesinde bu trden ileri gerekletirebilen,
tamamen olaanst bir hz, hesap yetenei ve bellek gc bulunan
makineler tasarlanp retilebilmitir.
Bu makineler yukardaki tm zmeceleri ok kolay ve abuka z
meyi salamaktadr. rnein 7 satr ve 7 stunlu bir determinant he
sabn (ya da 9 bilinmeyenli 9 dorusal denklemlik bir dizgenin z
mn) en iyi hesap yapan insanlarn srekli olarak ayn i iin ayra
caklar zaman aralndan sonsuzcasna daha ksa bir zaman araln
da sona erdireceklerdir.
Ancak bilgisayarlarn hesaplayc yaps doal olarak bundan da
fazlasn yapmay salar. Bunlar hatr saylr eitlilikte hesap yapa
bilirler: ok eitli matematiksel hesaplar (matrisler, cebirsel denk
lemler ya da dizgeler, diferansiyel denklemler, tretik denklemler...);
teknik hesaplar (optik mercekler, yol dzletirme, metal ats, ...); is
tatistiksel hesaplar (saym zmeceleri, anket ve dizi zmlemeleri);
ktisad hesaplar (eilim hesab, ktisad modeller gelitirme...). Yine
lemeli yntemlerle, taban olarak yaklak bir deer kullanarak, bir he
sap sonucunun yaklakln da artrabilirler. Hatt zlemeyen tri
gonometrik ve cebirsel denklemleri, kendi kendine alan bir makine

nin izleyecei yolu belirleme gibi zmeceleri zebilir ki, bunlar say
sal izelgelerce tanmlanm ok karmak yasalar kullanmay gerek
tiren zmecelerdir.
7t saysnn tarihine -elbette bu kez sava sonrasna- dnersek, he
sabn otomatiklemesi, sorunu ilk doyurucu zmlerini bulduu za
man, bu saynn ondalk basamaklarnn hesab daha da ileri boyutla
ra gtrlmtr.
1947de D. F. Ferguson ile J.W. Wrench Jr birka aylk almayla
ve tamamen sradan bir otomatik bro hesap makinesi kullanarak
cnin 808 ondalk basaman belirlemilerdir.
1940l yllarn byk zmleyici hesap makinelerinin gelimesiyle
birlikte baar daha da etkileyici bir hale gelir-. 1949da Georg Reitwiesner n saysnn 2037 ondalk basaman ENIAC denen elektronik
hesap makinesiyle 70 saatten daha ksa bir srede hesaplamtr.
Elektronik bilgisayarlarn gittike ilerleyen teknolojik gelimesi sa
yesinde, hesaplar artk daha hzl olmakla kalmaz, ayrca ve zellikle
ok daha ileri gitmeye balar. 1954te, S. Nicholson ile J. Jeenel IBM
NORCla 12 dakikada 3089 basamak belirlerler. 1958de, F. Genuys
bir IBM 704le 1 saat 40 dakikada 10 000 basamak belirler. 1961de,
Daniel Shanks (ayn ad tayan ilkiyle hi ilgisi yok) bir IBM 7090la 9
saatte 100 000i biraz akn sayda basamak hesaplar. an rekoru
1976da krlr ve J. Guilloud ile M. Boyer bir CDC 6600le iki saatten
biraz ksa bir srede bir milyon basamak belirlerler.
Bugn bu hesap ortalama gte herhangi bir bilgisayarda bir mil
yon basamak iin bir saatlik bir itir: Zaten bilgisayarlarn hzn ve
gcn snamak iin bu hesaptan yararlanlr.
Bylece, 7tnin ondalk basamaklarnn aran -b u aray yapay he
sabn, yani insann zel olarak bu amala yaratt yapay bir aygt
yardmyla yaplan hesabn tarihinin ardk aamalarn ok iyi orta
ya koyar- insan hesabnn kleliinden kurtulma zorunluluunun g
nmz bilgisayarlarnn gereklemesiyle ne lde tam ve etkili z
mn bulduunu gstermektedir.
Elbette, bilgisayarlar basit hesap makinelerinden fazla bireydir
(hesap makinesi yalnzca saylar ve byklkler zerinde ilemler
yapmay dile getiren geleneksel anlamyla anlalrsa). Bilgisayarlarn
her trl aritmetik ya da cebirsel hesab yapt dorudur, ama ou
kez sanld gibi dev boyutlu hesap makinelerine karlk gelmezler.
unu belirtelim ki, bilgisayarlar bir insan hesaplaycmn hibir zaman

yapamayaca eyi yapar; o da karmak bir olguyu gerek bir zaman
da sanal olarak gerekletirmektir. Dorusu, bu olguyu gereklie kar
lk gelen parametrelerle glk ekmeden dile getirilebilen ok say
da yinelenen temel olgu halinde ayrtrmak yeter. Bu ekilde sanal
olarak yaratlan olgunun zaman iinde soyut bir biimde gelitirilme
siyle, istatistiksel bir modele gre yasalar elde edilebilir. te bu fizik
gereklikte baka trl yaplamayacak olan bir eit kuramsal dene
yimdir. Dolaysyla byle makineler ok sayda lme yapma olana
verir, sz konusu byklkler arasndaki ilikileri aka semeyi sa
lar. Bundan tr de sz konusu olgularn ve onlar yneten yasalarn
incelenmesini kolaylatrr; kaydedilmi modeller arasndan belli bir
duruma en iyi uyan semeyi salarlar.
Bu makinelerle, zm bir bireyin ortalama yaam sresini ok
ok aan bir zaman araln kaplayacak kadar karmak zmecelerin
stesinden gelinebilmektedir.
Gnmzde bilgisayarlarn artk tamamen basit olan bu sorunlarn
ok tesine geen, seme, birletirme, ynetme, metin ilem, grafik i
lem, imge ilem, sz sentezi, biimleri tanma gibi birok sorunu ze
bilecek durumda olduunu ekleyelim. Ayrca bilgisayarlarn ok eitli
alanlarda bir kuak nce hayal bile edilemeyen uygulamalar vardr:
Bilgisayar destekli tasarm, bilgisayar destekli retim, otomatik evi
ri, musiki besteleme, imge canlandrma vb...
zetle, bilgisayarlar en genel otomatik bilgi ilem makineleridir.
Bilgisayar: Koskoca Bir Bireimin rn

Denebilir ki, bilgisayarlarn ortaya k (nk imdi sz konusu
olan onlarn tarihidir2) bugnk uygarlmzn tarihinde ok byl
bir olay olmutur.
Ancak bu olay byl bir denein bir dokunuuyla birdenbire ol
mamtr, dhi bir mucitin apayr almalarnn rn ise hi ola
maz.
Her halde, tarihsel gereklik halkn diline dm olan bilgisaya
rn icad gibi bir deyimin anlatmak istedii ey kadar basit deildir.
nk bu icat olgusunda biribirinden ayr ve ok eski birok ad
mn akmas, birok dnme etkinliinin ve aktarm zincirinin art
arda gelmesi sz konusu olmutur (bkz. ek. 32.2 A-32.2D).
Zaten bu devrim ilkin ve hereyden nce ok eski zamanlardan beri

her lkeden, her evreden gelen ok sayda bilgin, filozof, mucit, m
hendis, matematiki, fiziki ve teknisyenin bitmek tkenmek bilme
yen abalaryla gereklemitir. Ama onun haberini zellikle XIX.
yzyl sanayi devrimi vermitir. Sonra makine biliminin ortaya k
ve otomat biliminin gelimesiyle felsef ve dnsel adan tasarlana
bilir hale gelmitir. Ardndan, zellikle simgesel mantk ile matema
tik biliminin son zamanlardaki gelimelerinin sonucu olan byk bi
limsel ilerlemeyle olanakl klnmtr. Teknik olarak gerekletirile
bilir hale gelmesi ise XX. yzyln teknoloji devrimi sayesinde olmu
tur. Sonunda da hayal gcnn, gereksinimin, deneyimin, uzmanl
n harekete geirdii sanayi toplumlarnn ykselii ve gelimesi sa
yesinde gerek olmutur. Bu gereklemede toplumsal, ktisad, tica
r, bilimsel basklar altndaki rekabetin, hatt ikinci Dnya sava s
rasnda Nazi barbarln nlemeye ynelik asker ve siyasal rekabe
tin de rol olmutur.
zetle, bilgisayarlarn ortaya k kukusuz ok sayda dn ve
gereksinimin, balangc tartlmaz bir biimde ok eski alara uza
nan ar bir evrimin sonunda, bir icatlar ve yenilikler alayanndan
olumu dev bir bireim halinde somutlamas demektir.
Ancak, aadaki serimlemede biribirini izleyen nemli dncele
rin kendi alarnda her zaman buradaki kadar kesin olarak dile geti
rilmi olduunu sanmayalm. Elbette bu dnceler kuaklar nce or
taya konmutur, ama tamamen dank bir biimde, deyim yerindeyse
hibir egdm olmadan.
Bertrand Gillein vurgulad baka bir nemli nokta da udur: Ta
rihi andan sz etmek zorunda kald zaman hep biraz aresizdir.
Uzaktan bak son derece eksiktir ve ou kez olaylar yanl anlama,
gzlenen olgular yanl lme, bizi evreleyen dnya hakknda yanl
yarglarda bulunma kaygs vardr.
Btn bunlar aada sylenenleri yaymlamadan nce yllar boyu
hangi ikirciklerle kar karya olduumuzu anlatmaktadr. Bu dn
celeri, malumat ve belge dzeyinde epeyce bir katk salasalar da, du
ruk, birikimci bilgi tarihleri olmaktan teye geemeyen tarihlerden da
ha doyurucu biimde dzenlemeden yaymlamay reddettik.
Dorusu, Henri Poincarnin u szyle sylersek, tarih bilimi ta
larla yaplr; ama bir ta yn ne lde bir evse, bir tarihsel olgu y
n da o lde tarihtir (bkz. La science et lhypothse, s. 168).
Ne ki, eleri ou kez yaplanmadan, snflanmadan ortaya konmu

olan geleneksel bilgisayar bilimi tarihlerinin olgular ynna baklrsa,
bunlarn henz bireimini kurmam, dzenlenmemi bir disiplinin du
rumunu yanstmaktan baka birey yapamadn kabul etmek gerekir.
Gerekten, byle bir tutarl dkm -daha yirmi yl nce kesinlikle
olanakl olmayan byle bir dkm- ortaya kabildiyse, bu hereyden
nce, byk olgunlamann ve birok kavramn bireiminin bilgisayar
bilimini bu ada lyk gerek bir bilimsel disiplin olarak gsterdii bir
uzaktan bakma anda bulunmasndan trdr.
Yapay Hesabn Uzak Kkeni

Bilgisayarlarn tarihi aslnda Rnesans Avrupasnda, gkbilimciler
ile matematikiler matematiin, bilimin ve tekniin ilerlemesiyle daha
karmak, daha uzun, daha usandrc hesaplar yapmaya giritii za
man balamtr.
Baka deyile, XVI. yzyln bandan balayarak, Hint rakamlan
ile hesabnn Caesar ann rakamlar ile jetonlu tablalarnn tam
olarak yerini almaya balad srada, Avrupa bilginleri hesap yapma
zorunluluundan kurtulmaya, en azndan hesaplan daha az zahmetli,
daha hzl, daha kesin klmaya altlar.
(Ne ki, btn inceliklerine ve ilem pratiine getirdikleri btn il
gin sadeliklere karn, Hint kkenli hesap yntemlerinin bu temel ge
reksinimi karlamakta aka yetersiz olduu ortaya kt. Gerekten
az ok karmak ilemlerde bu yntemler hep grece yavatr; srekli
olarak gsterilmesi gereken dikkatten, sz konusu tekniklerin tekd
zeliinden tr abucak skc hale gelir. stelik bu yntemler ok sa
yda hata riski tar. Ancak ilemleri birka kez yineleyerek ortadan
kaldnlabilen okuma hatas, bir stunun ya da bir satnn saysal bir
izelgeye yazlmas srasndaki hatalar buna rnektir).
nsan Hesabnn lk Yardmclar

Aritmetik letleri insan hesabnn eksiklerini gidermeye ynelik
madd aygtlar arasnda bulunur. Temel hesap pratiinde aritmetikilerin ykn hafifletmek iin tasarlanm olan bu letler dorudan
doruya rakaml betimlemeler zerinde i gryor, belli sayda grece
yaln ilemin ardndan sonu veriyordu3.
Bunun nl bir rnei skoyal matematiki Merchistonlu John

Napierin (1550-1617) -daha ok John Neper adyla bilinir- 1617de
icat ettii lettir. Bu let, l den 9a kadarki saylarn katlarn veren
farkl stunlarn, arplann rakamlarnn srasyla yan yana konabi
lecei biimde hareketli ubuklar zerine kaydedildii zel biimli bir
arpm cetvelidir. arpmadaki ara arpmlar arpann rakamlarnn
karsnda yatay olarak okunur. arpmay kolaylatrmak iin tasar
lanm olan bu tutumlu, gvenilir ve kesin dizge XX. yzyln bana
dek Avrupada byk baar kazanmtr.
Ama elbette bu trden tek let bu olmamtr: O zamandan beri
basit toplama letinden arpmay, blmeyi, hatt kare kk almay
kolaylatran ok daha gelimi aygtlara dek hatr saylr eitlilik
te let tasarlanp yaplmtr. unlar sayabiliriz: Cazenin toplama
makinesi (1720); Perraultnun toplaycs (1666), Kummerin toplay
cs (1847); Troncetnin aritmograf (XX. yzyln ba); Claborun
aritmografv, Samuel Morlandn arpma leti (1666); in say boncu

u ile Napierin silindir biimli ubuklarnn ustaca bir birleimi olan
Michel Rousun leti (1869); Lucas ile Geneillein ubuklar (XX. yz
yln ba); Sebertin toplama-arpma leti (1918); Lon Bollenin
arpma-blme leti (1893);...
Aritmetik Hesabn Mekaniklemesi Sorunu

Bununla birlikte bu tr letler gerek hesap makineleri olma
mtr. Bunlar elbette ilem yapmay kolaylatryordu ama szcn
tam anlamyla mekanikletirmiyordu. Gerek bir makinenin dili
arklarn, aktarm dililerini iermemeleri bir yana, srekli olarak
verileri yazmaya ve sonular okumaya kendini veren bir insan i
lemcinin ie karmasn gerektiriyordu. Dolaysyla bu letler ra
kamlarla yaplan insan hesab iin yalnzca bir madd yardmc olu
turuyorlard.
Aritmetik ilem pratiinde insann mdahalesini en aza indirmek

ve bu hesaplar salt mekanik devinimlerle yapmay salayan hzl,
yaln, gvenilir ve kesin bir yol bulmak: te aritmetik hesabn meka
niklemesi sorunu kabaca budur. Bu soruna zm bulma abas ba
sit saysal hesap makinelerinin icadna gtrmtr.
Mekanik Hesabn Tarihi Niye Daha Erken Balamad?

Bize bugn ok ak, hatt anlaml gelen bu fizik, topu topu drt
yz yl nce, byle makineleri tasarlamann, dolaysyla da yapmann
g olmasndan tr, gzpeklikle dile getirilemiyordu.
lkin, hesabn mekaniklemesinin mekanik tekniklerinin ilk geli
meleriyle, dolaysyla Tarihin en eski uygarlklaryla balam olan
ok ar bir evrimin son noktas olduunu belirtelim.
Ancak, dorusunu sylemek gerekirse, bu tarih kabaca M.O. VI.
yzyldan M.S. III. yzyla giden bir dnemde balam, bu dnemde
Yunanistanda, aralarnda Arkhitasm, Arkhimedesin, Ktesibiosun,
Bizansl Philonun, skenderiyeli Heronun ve birok bakalarnn bu
lunduu, dili arklar, aktarm dilileri, kaldralar... gibi katklar
olan birok mekaniki yetimitir. Bu tarihte mekanii ilk kez kuram
sal bir aratrma alan haline getiren Aristotelese (-384/-322) ve zel
likle mekaniin gerek kurucusu olan, yerekimi merkezinin tanmn,
kaldra ve eik dzlem ilkesini, (kendi adn tayan) suyun kaldrma
yasasn, oyma vida, sonsuz vida, palanga, hareketli makara, manc
nk gibi icatlar kendisine borlu olduumuz Arkhimedese en bat
yer vermek yerinde olur.
Matematiki skenderiyeli Pappus (+III./+IV. yzyl) Arkhime
desin yaptn izleyecek, ama oktan snm bir uygarln son alevi
olacaktr.
Bununla birlikte Yunan gelenei kaybolmamtr. Bizans Yunanlla
r onlann izleyicisi ve bir lde skenderiyeli Yunan mekanikileri ile
Ortaa Avrupasnm mekanikileri arasnda aktarm kay olmutur.
Ancak Yunan gelenei ayrca ve zellikle Arap-Mslman dnyas
mekanikilerinin abalaryla aktarlmtr. Burada da Araplarn aldk
lar miras zmlemi, bireimini yapm, aldklar tekniklere nemli
iyiletirmeler getirmi, kimi zaman da bu alanda kendilerinin yenilik
ler yapmay baarm olduklar grlecektir (bkz. 25. Blm).
Kukusuz IX. yzyldan itibaren oluan Arap okulunun temsilcileri
skenderiye Okulunun fikirleri ile tekniklerinin Ortaa ve Rnesans
Avrupas mhendislerine aktarlmasnda nemli bir rol oynamlardr.
Bu mhendisler ve mekanikiler arasnda Villard de Honnecourt, Guy
de Vegevanno, Giovanni de Dondi, Konrad Keyser, Errard de Bar le
Duc, Leonardo da Vinci, Francesco di Georgio Martini, Giuliano da
Sangallo, Giovanni Fontana, Jean Femel, Oreste Vanocci... gibi isim
ler vardr. Bunlar, getirdikleri ok nemli gelimelerle, mekanik, saat

teknolojisi ve kesinlik teknikleri konusunda ok temel katklarda bu
lunmulardr (bkz. A. Feldman ve P. Fold; B. Gille [2]; (Singer). Avru
pann, uyanarak, kendi tekniklerini gelitirdiini, biribirinden daha
dakik saatler retmeye koyulduunu biliyoruz. Li Orlogo Amoureus
adl 1174 dizelik bir iir yazan Jean Froissart (1337-1410), unu sy
ler4 (bkz. C.H. Baillie, s. 3):
nk saat, dorusu,
ok gzel, ok soylu bir lettir,
Hem de ho ve yararl.
Bylece bir soru ortaya kar: Yunan mekanikileri sonsuz viday,
dilileri bildiklerine ve kullandklarna gre, bu farkl oluturucular
dan yola karak bir hesap makinesi yapmalarn engelleyen nedir?
Bunun nedeni, tekniin, gerekli olmakla birlikte, yeterli olmamasdr.
Saylama dizgelerinin konum ilkesine dayanmad ve iinde sfr bu
lunmad da dorudur. Bu koullarda bir hesap makinesi yapmak,
hatt tasarlamak nasl olanakl olsun? rnein, kafanzda rakamlarn
konum ilkesine ilikin ok ak bir kavramnz yoksa, nasl bir topla
ma makinesi tasarlayabilirsiniz? Son olarak, her silindiri bir ondalk
basamaa balama fikrini edinmi olsalar bile, Odan 9a kadar numa
ralamann ne olduunu bilmeyen insanlar iin aktarm dilileri bulu
nan birok silindirden olumu bir let neye yarard?
Denebilir ki, sfr ve konumlu saylama olmasayd, hesabn meka
nikletirilmesi sorunu hibir zaman zlemezdi.
Peki yleyse Avrupallar Hint kkenli sfr ile konumlu saylamay
Hal seferleri srasnda alm olduklar halde bu sorunu niye daha n
ce zmeye almadlar?
Bunun birok nedeni vardr: ilki, an btl inanlarnn ve gizemci
dnlerinin yol at tkanmadr; kincisi, Lonca sisteminin kat
kurallardr; ncs, teknik ile mekaniin, Avrupada gerekli tamlk
derecesine ancak XVII. ve zellikle XVIII. yzyldan itibaren, saat bili

minin ve kuramsal mekaniin ilerlemesi sayesinde ulam olmasdr.
XV.
ve XVI. yzyllarda, henz kutsal szler konusunda dogmaclk
tan, gizemcilikten ve kle ruhluluktan ileri gelen belirsiz bir ortamda
yaanyordu. Bu ortam bilim ile felsefeyi umutsuzca denetimi altnda
tutmak isteyen, bilim ile felsefenin, gnh, cehennem ve ruhun kurtu
luu gibi retilere bal olarak, kendi dogmalarna boyun emesi iin
hibir abay esirgemeyen Kilise tarafndan yaratlyordu.
Bu a ayn zamanda btl inanlann, engizisyonun ve byc av

nn yaand ad.
rnein Galileo, 1633de gne dizgesiyle ilgili devrimci grlerini
reddetmeye zorland. Byk Kepler ise, mparator Rudolphe IInin
resm gkbilimcisi olduu srada, 1618de Engizisyon tarafndan by
clkle sulanan annesini savunmak zorunda kald. Engizisyon, o ka
ranl iinde, Keplerin kendisi gibi bir dehya can vermi olan anne
sinin eytanla iliki kurmam olamayacan ileri srmt! Grn
e baklrsa annesi hi ikence grmedi, ama bu iren hakszln
kurban olarak, serbest braklndan ksa bir sre sonra ld.
Btn bunlar hesap sanatnn ancak insan trnn beyinsel etkin
liklerinin kutsal ve inenemez alanna ait grnd bir an ha
vasn canlandrmaktadr.
Denebilir ki, bu an dnce yapsnda, bu sanat ancak ruhtan,
dolaysyla yalnzca kutsal varlktan kabilirdi ve onu mekanikletir
me dncesi sama geliyordu.
Bunu anlamak iin 1593te Galileonun, yirmi yedi yl sonra da
Francis Baconun makine kullanm Doaya kar bir eylem deildir
ve onlarn yaratlmasnn tanrsal yasalarca ho grlmesi gerekir
(Galileo, La Meccaniche, 1593; Francis Bacon, Novum Organum, 1620)
dncesini kabul ettirme konusunda yaadklar glkleri gz n
ne getirmek yeter.
Ancak gizemci ya da dinsel dnceler yapay hesabn tarihinin bu
ok nemli dnemecindeki tek engel olmamtr. nk, dorusunu sy
lemek gerekirse, bir hesap makinesinin yapm ii ancak kesinlik meka
niinin tm dzenini ok iyi bilen usta bir saatiye braklabiliyordu.
mdi, unu belirtmek gerekir ki, bu dnemde meslek bir yeniliin
baka bir loncaya devredilmesi, yabanc almalarn da kendi loncas
nn almalar iine alnmas kesinlikle nleniyordu. Birok durumda
loncann kat kurallarna uymayan zanaatya madd, ahlk hatt fi
ziksel basklar uygulanyordu (R. Ligonniere).
Kendisinden mekanik bir hesap yapmas istenen bir saatinin o a
n meslek kurallarn ciddi biimde ineme anlamna gelebilecek bu
ii kesin olarak reddetmesini anlyoruz imdi.
Araplar ise, Hint keiflerinden yararlanm ve Yunan mekaniinin
kazanmlanndan yola karak zellikle aritmetik alannda ilerlemeler
gstermi olmakla birlikte, teknikleri yeterli olmad iin hesab mekanikletirmeyi akllarna getirmemilerdir. Bunun iin kuramsal me
kaniin gelimesinin ve saat mekanii ile kesinlik tekniklerinin ortaya

kmasnn zorunlu kld tm ilerlemeleri gstermeleri gerekmitir.
Hesap mekaniinin ilerlemesine engel olan son neden ise udur: Ne
denli incelikli olursa olsun temelde toplumsal bir talebi karlamayan
bir dnce geliemez; bilindii gibi, birok bilimsel keif ou kez so
nuna ulatrlamamtr, nk toplum onlar gerekli olmad iin
reddetmitir.
KURAMSAL MEKANN DOUU VE GELMES
Baka bir adan baktmzda, Yunanllar ile Araplar mekaniin teknikleri
ne temel katklarda bulunmu iseler de, kuramsal mekanik alanndaki getirile
ri az olmutur. rnein dinamiin ilkeleri, her zaman kitaplar ve kuramlar
yorum hatalaryla dolu olan Aristotelesin Fiziki ile Mekanik Sorunlar tarafn
dan dzenlenmitir. Aristoteles mekanii Avrupadaki anlaya en azndan XV.
yzyla dek egemen olmutur.
Gerekten bu alandaki ilk nemli gelimeleri ancak XVI. yzyldan itibaren
grrz. talyan matematiki Tartaglia (1499-1557) mekanik ve balistik ara
trmalar yaparken, Gerolamo Cardano (1501-1576) bir mekanik kitab yaym
lar ve kendi adn tayan contay icat eder. Bunlarn yan sra, Giambattista
Benedetti (1530-1590) momentlerin dengesini belirlerken, Flaman matematiki
ve fiziki Simon Stevin (1548-1620) arlklarn dengesi, eik bir dzlem zerin
deki cisimlerin dengesi, hidrostatik... zerine almalar yaymlar.
Ancak en nemli an dinamiin temel yasalann ortaya koyan Galileonun
(1564-1642) byk katksnn gerekletii andr. Galileo 1603te g kavram
ile eylemsizlik ilkesini kendisinden kard cisimlerin dmesi yasasm kefet
ti; Stevinin statik alannda kefettii glerin koutluu ilkesini dinamie ak
tard; 1638de yaymlad devinimlerin birleimi ya da g etkilerinin bam
szl ilkesi konusundaki yaptnda yle diyordu: Dzlem snrlysa, ekime
urayan kat cisim ilk birmek ve sona ermez devinimine, arlndan tr
aaya doru olan eilimini ekleyecektir; baka deyile izlenen yol parabol
dr; bu ise atlan cisimlerin parabolik devinim yasalarndan biri olacaktr.
Sonra bayra, merkezka gcn varlnn kefim, eylemsizlik momentinin ta
nmn ve 1659dan itibaren saat mekaniine uygulad sarka devinimi kuramm
kendisine borlu olduumuz Hollandal matematiki ve fiziki Christian Huygens
(1629-1695) devralr. Huygens ayrca canl gler teoremine bir tantlama getirmi,
arpma sorununa canl gcn korunmas kavramyla bir zm nermitir (1669).
1671de, Ingiliz gkbilimci ve matematiki Robert Hooke (1635-1703) kendi

adn tayan cisimlerin elastiklii yasasn kefetti ve (matematik bilgisinin ye
tersizliinden tr sonularn deviremeden) ekim gcnn gerekliini gr
d. Ayn dnemde ngiliz bilginler John Wallis (1616-1703) ile Christopher
Wren (1632-1723), Stevinin ardndan hidrostatiin yasalaryla ilgilendiler.
talyan Giovanni Alfonso Borelli (1608-1679) ise Galileo dinamiinin yasalarm
yldzlarn devinimine uygulamaya alt.
Galileonun yaptn ngiliz matematiki Isaac Newton (1642-1727) tamam
lad ve bir ktlenin kart ynde bir kuvvetle kar karya kalmadan baka bir
ktle zerine bir kuvvet uygulayamayacan ileri srd. Bu da etki ile tepkinin
eitlii yasasnn kefi demekti. Newton sonsuz kkler hesab tekniklerini ge
tirmesinin yan sra mekaniin yasalann gkbilime yayarak evrensel ekim ya
sasm ilk kez dile getirdi.
Ardndan svireli matematiki Jacques Bernoulli (1654-1705) ile kardei
Jean (1667-1748) kuramsal mekaniin uygulamalarn hatr saylr lde ge
nileterek dinamiin sorunlarn zmeye altlar. Ayrca Pierre Varignon
(1654-1722) momentler teoremini ortaya koydu.
Mekanik zerine Tam Kitap adl yaptnda zmlemeyi devinim bilimine
uygulayan svireli matematiki Leonard Euler (1707-1783) de nemli bir kat
kda bulundu. Ayn disiplini svlar mekaniine uygulam olan bir baka svi
reli matematiki, Daniel Bernoulliyi (1700-1782) de sayalm. Son olarak,
1743te bir Dinamik Kitab yaymlayan ve orada dinamiin sorunlarnn stati
in sorunlarna dayandn gsteren Fransz matematiki Jean Le Rond
dAlemberti analm.
DAlembertin almalarndan nce dank olarak gerekletirilen tm bu
keiflerin ardndan bir dizgeletirme almas gerekmitir. DAlembert bylece
klasik mekanie ilikin u genel tanm yapacaktr: Mekaniin nesnesi devi
nen ya da devinmeye eilimli cisimlerde sz konusu olan niceliktir. Mekaniin
iki dal vardr: Statik ve dinamik. Statiin nesnesi denge halindeki ya da yal
nzca devinmeye eilimli cisimlerde sz konusu olan niceliktir. Dinamiin nes
nesi ise halen devinmekte olan cisimlerde sz konusu olan niceliktir (nsan
Bilgisine likin Genel Aklamalar).
Ancak asl byk katk, gcl hzlar teoremi gibi teoremler ortaya koymakla
kalmayan, yukardaki icatlar uyumlu bir bireim halinde biraraya getirip Ana
litik Mekanik (1788) adl kitabnda zetleyen Fransz matematiki Louis de
Lagrangedan (1736-1813) gelecektir: Mekanik kuramn ve onunla ilgili sorun-
lan zme sanatn, yaln alm her sorunun zm iin gereken btn denk
lemleri veren genel formllere indirgemeyi nerdim... Bu yaptn baka bir ya
ran olacaktr: Mekaniin sorunlannn zmn kolaylatrmak iin o zamana
dek bulunmu farkl ilkeleri ayn bak asyla ortaya koyacak, karlkl balann ve bamszlklann gsterecek, doruluklan ve yaygnlklan konusunda
yargda bulunmay olanakl klacaktr.
Bylece koca bir retiler btn olarak kurulan kuramsal mekanik son
olaanst atlmn gsterebilmitir (bkz. Bouveresse, Itard ve Sall; T. de
Galiana).
Elbette mekanik tekniklerinin ilerlemesi hesabn mekaniklemesinin geli
mesine yol amtr. Ancak bu koullarda, kuramsal mekaniin ilerlemesininin
bu eitli mekanik elemelerin bilimsel olarak incelenmesine ne lde izin
verdiini, hesabn glkleriyle kar karya kalan insann, yzyllar nce, ma
tematik ilemlerini yaparken kendi zihninin yerine ok belirli yntemleri koy
maya altn da grm oluyoruz.
Tarihin tik Hesap Makinesi

Bu yndeki ilk adm, 1623te Alman gkbilimci Wilhelm Schickard
(1592-1635) kendi Hesap Saatini (icadna bu ad vermitir) yapt za
man atlm oldu. Bu, toplama ve karma iin tamamen mekanik yol
dan, arpma ve blme iinse Napierin ubuklar gibi tasarlanm silin
dirler yardmyla, ilemcinin birka mdahalesi sonucunda drt ilemi
yapabilen bir makineydi.
20 Eyll 1623te, Schickard arkada Keplere bir mektup gnderdi:
Senin elle yaptn hesab, ben tamamen mekanik olarak yapmaya
altm... Verilen saylan abucak ve kendiliinden sayan, toplayan,
karan, arpan ve blen bir makine kurdum... O srada gezegenlerin
devinimlerini betimleyen izelgeleri hazrlamakla uraan gkbilimci,
ancak Napierin icat ettii logaritmalarla yaplabilen hesaplardan kur
tulmay salayacak byle bir icadn deerini verecek durumdayd.
Bununla birlikte bu icadn ne halk zerinde (halk iin mekanik he
sap uzun sre yalnzca bir dnce oyunu olarak kalmtr) ne de daha
sonraki baanlar zerinde hibir etkisi olmam, Schickardn makine
sinin tek rnei de 22 ubat 1624te dikkatsizlikten kan bir yangn
da yok olmutur.
Bu yangn belki de kastl olarak karlmt: Kukusuz an ka

ranlk dncelerine mahkm olmu kt niyetli biri, tpk kutsal in
san ruhu gibi hesap yapabilen, cehennemin derinliklerinden gelmi
olabilecek byle bir makineyi yok etmek iin bu yangn kundaklam
olabilirdi.
Pascalin Aritmetik Makinesi
Gerekte aritmetik hesabn mekanikletirilmesi olana ilk kez
1642de, o srada yalnz ondokuz yanda olan ve ncellerinin alma
larndan tamamen habersiz bulunan Fransz filozof ve matematiki
Biaise Pascal (1623-1662) nl Pascalineinini yapt zaman aka
gsterilmiti. Pascal bu makineyi, Rouende levazm mdr olan ba
bas adna stunlu rk zerinde jetonlarla yapt bitmez tkenmez
idari hesaplan kolaylatrmak iin icat etmiti.
Pascalin makinesi Odan 9a dek numaralanm ve her birinin bir
tam dn bir sonrakini bir derece ilerletecek ekilde biribirine ba
lanm bir dizi dili arktan oluan mekanik bir kendiliinden aktanm letiydi.
Bu makine aslnda tersine evrilemez bir dzenei bulunan bir
toplama makinesiydi. Ama yine de aritmetik tmleyenler yntemi
ni kullanan ustalkl bir aygt sayesinde karmalar da yapabili
yordu.
Yepyeni Bir an Balangc

Pascal her trl hesap makinesi konusunda hep gmdemde kalm
bir temel kavram dile getiren u dnceyi ortaya atacaktr: Aritme
tik makinesinin dnceye hayvanlann yapt hereyden daha fazla
yaklaan etkileri vardr; ne ki hayvanlar gibi istenci vardr dedirtebi
lecek hibirey yapmaz (Penses, 486).
Mme Prier (Gilberte Pascal) de yle diyecektir: Kardeim yalnz
hibir jeton kullanmadan hesap yapmay deil, hibir aritmetik kural
n bilmeden hesap yapmay da salayan, bunu da amaz bir kesinlik
le yapan bu aritmetik makinesini icat etti. Bu let, uslamlamaya ba
vurmakszn btn ilemleri mutlak bir tamlkla tamamlamann yolu
nu bularak, kayna ruhta olan bir bilimi makine derecesine indirmi
olmasndan tr bir mucize olarak grld.
Pascalin kzkardei, yaad cokuyla, Pascalinein amaz kesin

liini bir para abartmit ama bu let aslnda hi de gvenilir deil
di: Temel paras olan atlatc, dndrd dnlen arkn dilerine
iyi oturmuyordu; kendiliinden aktarmaya gelince, o da pek iyi deil
di, nk birden fazla ark ayn 9 rakamn gsterdii zaman, dzenek
kilitleniyordu.
Ancak Pascalin baars yeni aratrmalara yol amtr. (unu da
unutmadan ekleyelim ki, Pascaline ayn zamanda hesap makinelerinin
ticar tarihindeki ilk nemli aamay gemitir; nk birok rnei
-en az on, kukusuz elli rnei- yaplm ve Avrupada ticarlemitir.)
Bunun kant, birok lkeden ok sayda mucitin, ondan bir kuak
sonrasndan balayarak, benzer toplama makineleri yapmaya koyul
malardr. Bunlar arasnda ngiliz Samuel Morland (1664), talyan
Tito Livio Buratiniyi (1670), Fransz Ren Grillet de Roveni (1678),
Fransz De Lpinei (1724-1725), Fransz Hillerin de Boistissandeauyu
(1730), Alman Christian Ludwig von Gersteni (1735), Fransz Pereirei
(1750), ngiliz lord Stanhopeu (1780)... sayabiliriz.
(Bununla birlikte bu fikirlerin hepsi ayn deildi; kimisi temel dze
nee kimi iyiletirmeler getirirken, kimileri ancak Pascalinein ok ge
risinde kalan makine tasarmlarna ulayordu).
uras kesin ki, Pascalin kzkardei, mektubunda kardeinin dpe
dz am olduu a epey kavrayl bir biimde grmt. Bu, meka
nik teknii alanndaki iki bin yllk bir evrimi tamamlamaya ve bilgisiz
liin, btl inancn, gizemciliin insanolunun birtakm zihin ilemleri
ni doru sonular almak iin mekanik elerden oluan fizik yaplara
brakmasn engelledii uzun bir dneme son vermeye geldii bir ad.
air Charles Vion Dalibray (16007-1665?) dostunun onuruna u g
zel soneyi yazarak, Pascalin baarsn selmlayacaktr:
Cher Pascal, qui comprend par un subtil savoir
Ce que la mcanique a de plus admirable,
Et de qui lartifice aujourdhui nous fait voir
Dun merveilleux gnie une preuve durable,
Aprs ton grand esprit, que sert-il den avoir?
Compter fut laction dun homme raisonnable,
Et voil, maintenant ton art inimitable,
Aux esprits les plus lourds en donne le pouvoir.
D ne faut pour cet art ni raison ni mmoire,

Par toi chacun lexerce et sans peine et sans gloire,
Puisque chacun ten doit et la gloire et leffet.
Ton esprit est semblable cette me seconde
Qui va sinsinuant par tout dedans le monde
Et prside et supple tout ce qui sy fait.
(in: J. MESNARD, Pascal, lHomme et l(Oeuvre,
Paris, 1951, t. II, p. 692)
Ksacas, Pascalle birlikte, insanolunu bktrc hesabn ve yinele
nen ilemlerin arlndan kurtarmakla kalmayan, ayn zamanda git
tike genileyen bir dnsel iler kategorisinin gerekletirilmesinde
insann yerini alabilen, hibir uzmanl olmayan, hatt ileyiini y
neten fiziksel ve matematiksel yasalar bilmeyen kullanclara bile ko
laylkla hesap yapma olana salayan makinelerin ykseliiyle dam
galanan bir a alm oldu.
Tarihin lk Toplayclar
Bununla birlikte Pascalin aritmetik makinesi ile Schickardn He
sap Saati dorudan doruya rakamlar kullanan ilk mekanik aygtlar
olmamtr. Onlardan nce XVI. yzyln banda itibaren Avrupada

grlen podometreler (Yunanca ayak anlamna gelen podion ile l
anlamna gelen metrondan, admler) vardr.
Errard de Bar-le-Duc bu aygt 1584te Atn eyerine balanan ve onun
admlaryla yaplan yolun uzunluunu gsteren ya da insan admyla
yaplan yolun uz onluunu tam olarak lmeye yarayan yeni let diye
tanmlayacaktr (Errard de Bar-le-Duc, Avis au Lecteur, articles 37-38).
Bu tipteki bilinen en eski let 1525 tarihlidir ve Fransz zanaat
Jean Fernele aittir.
Kol saati biimindeki bu kk mekanik letler atlan admlar, do
laysyla bir yayann ya da bir atn ald yolu yapay olarak hesapla
may salyordu.
Srasyla birlere, onlara, yzlere ve binlere balanm drt kadrann
evresinde dilleri gezdiren bir eit kolun kumanda ettii, bir dili
arklar ve tekerlekler dizgesiydi bu letler (bkz. Errard de Bar-le-Duc).
rnein bir yaya bu leti kemerinin sol yanma takyor, kolu da bir
iple sa dizine balyordu. Att her admda alt kadrann dili bir biri
mi gsteriyordu. Sonra 9dan Oa geildii anda onlar kadrannn dili
kendiliinden bir sonraki dereceye geiyordu. Bu dil de 90dan Oa ge
erken yzlerin kadran bir derece ileri gidiyordu...
Her basaman birimlerinin mekanik olarak aktarlmasn sala
yan admlerler hem Schickard ile Pascalin makinelerinin, hem de
gnmzde evde ya da sanayide kullandmz sayalarn, taksimet
relerimizin, bilet aygtlarmzn, damga aygtlarmzn gerek atalar
n olutururlar.
Ama bu Schickard ile Pascalin baarsnn deerini hi azaltmaz, n
k bu aygtlar gerek hesap makineleri deildir, bir birimden tekine
gemek gibi ok ilkel dzeyde tek bir ilem yapan aygtlardr. zetle sy
lersek, eitli ilkel saym ve dkm teknikleri aritmetik hesabn tarihin
de neyse, admlerler de yapay hesabn tarihinde bir bakma odur.
Mekanik Hesabn Drt Aritmetik leme Doru Genilemesi

Bununla birlikte Pascalinein ve onun tm kk kardelerinin ola
naklar ok snrl olmutur: Bunlarda arpma ile blme kuramsal ola
rak olanaklyd ama iyi yaplm dzenekler olmadndan bunlarn
yaplmas iin gereken ilemler insanlarn saysz mdahalelerini, i
lemcinin hatr saylr abalarm zorunlu klyordu.
Bu sorunu ilk kez Alman filozof ve matematikisi Gottfried Wil
helm Leibniz ele ald ve Schickardn baarsndan habersiz biimde,
Pascalin kavramlarndan da hibirey almadan bu ilemleri ardarda
toplamalar ya da karmalar yoluyla yapmay salayan dzenekler
gelitirdi.
Leibnizin Makinesi
1673te tasarlanan, ama ancak 1694te yaplan Leibnizin makinesi
tm temel aritmetik ilemlerini tamamen mekanik yollardan yapabi
len ilk hesap makinesidir.
Ancak onun makinesi, Pascalinkinin tersine, 1704te ikinci bir r
neinin yaplm olmasna karn, hibir zaman ticarlememitir. Le
ibnizin makinesinin hibir zaman iyi ilemediini de ekleyelim: Saat
mekanii o ada gvenilir ve amaz bir hesap makinesi yapmak iin
gerekli yksek tamlk derecesine henz ulamadndan, Pascalinkinden ok daha karmak olan dzenekleri byk retim glkleriyle
karlamtr.
Ama elbette Leibniz, mekanik hesabn gelimesine Pascalden ok
daha fazla yol am bir kiidir. Teknik dzeyde ok sayda yeni kav
ram getirmitir: Toplamadan nce bir sayy yazmaya yarayan kayde
dici', bir kayt gezi\ bir srekleyici; sabit konumda toplama ve karma,
sola dnk hareketli konumda arpma, saa dnk hareketli konumda
blme yapmaya yarayan bir aryo; her biri kendi ekseni zerinde gidip
gelen ve on bamsz arkn yerini deitiren farkl uzunluklarda di
lerden olumu bir kasnaklar dizgesi;...
zetle, Leibnizin katks byk olmutur, nk XX. yzyln ba
na dek uzanan srekli bir icatlar dizgesinin kkeninde o vardr.
Bir sonraki kuaktan itibaren birok mucit yava yava Pascalin fi
kirlerinden uzaklaarak onun izine dm, onun yaptna az ya da
ok nemli ayrntlar olan iyiletirmeler getirmitir. unlar sayabili
riz: talyan Giovanni Poleninin 1709da gelitirdii, eitli saylarda
dileri olan dili arkn icadna damgasn vuran makine; AvusturyalI
Antonius Braunun makinesi (1727); Alman Jacob Leupoldun 1727de
kendisinin tasarlad, 1728de Antonius Braunun gelitirdii, 1750de
de Vayringe adnda bir mekanikinin yapt makine; Alman Philipp
Matthas Hahnn 1770de gelitirip 1774den 1820ye'dek dizi halinde
yapt makine; ngiliz lord Stanhopeun iki hesap makinesi (17751777); Alman Johann Hellfried Mllerin makinesi (1782-1784);...
Sanayi Devrimi ve Hesabn Mekaniklemesi

Btn bu giriimlere karn, hesap makineleri XIX. yzyln ban
dan nce ticarileebilir bir rn olarak ortaya koyamamtr kendini.
Gerek bir ihtiyac karlamadklarndan matematikilerin ve icatla
rn ellerinde kapal kalm, yalnzca bir merak konusu olmutur.
Ne ki XIX. yzyl byk bir altst olua, olaylara tamamen baka
bir gidi kazandran ticaretin ykselii ve, uluslararas sermaye hare
ketinin gelimesiyle birlikte sanayi devrimine tanklk etmitir.
Mekanik hesabn gelimesinin hi durmadan artan gereksinimiyle
birlikte, hesap makinelerinin kullanclarnn yaps da kkl bir bi
imde deimi, bu makineler sekin bir bilim zmresinden artk b
yk ticar irketler adna eitli hesaplar yapan memur-hesap adamla-
n da (ngilizcesi: computers) dahil gittike daha geni ve heterojen bir

toplulua gemitir.
Bu dnemde hesaplarn olabildiince abuk, olabildiince doru, en
dk maliyetle, en yksek gvenilirlik iinde yaplmas iin ivedilikle
mekanik bir zm bulunmas istenmitir.
Bu ak iinde, aratrmalar iki yne ynelmitir: Bunlardan biri
dzeneklerde gittike artan bir gelime yoluyla byk bir kullanm ko
layln ve ilem aknda en iyimser gvenlii amalam, teki ise
insan ilemcinin hareketlerini olabildiince otomatikletirmeye, hereyden nce ilem zamanm en aza indirmeye, sonra da makineleri
herkesin kullanmna sunmaya almtr.
Thomasn Aritmometresi: lk Byk

lekli Ticar Hesap Makinesi
Leibnizden sonraki ilk nemli aamay Paristeki bir sigorta irketi
nin mdr olan ve 1820de aritmometre adn verdii bir hesap maki
nesi icat eden Fransz mhendis ve sanayici Charles-Xavier Thomas
de Colmar gemitir.
1822de gerekleen, sonraki yl boyunca durmadan gelitirilen bu
hesap makinesi Leibnizinkiyle ayn anlaya dayaldr. u farkla ki,
farkl uzunluktaki dilerden olumu kasnaklar uzunlamasna kayd
rlmak yerine sabitletirilmi, her birine geen kk dili ekseni ev
resinde hareketli klnmtr. Mucit bunu yapmakla (dizgenin ancak
birinci dzeyde iledii Leibnizin makinesinden farkl olarak) her du
rumda ileyen bir otomatik aktarm dizgesi, toplaycnn btn arkla
rn sfra getiren bir silici, dzenein eitli paralarn durma noktas
gibi seilmi bir konuma geldiklerinde hareketsiz hale getirmeye yara
yan Malta ha biimindeki bir kilitleyici gelitirmitir.
zetle, Thomas de Colmar, daha nce bilinen birtakm aygtlar ok
gelimi bir biimde ortaya koyarak ve onlar yeni organlarla birleti
rerek amaz, pratik ve gvenle ileyen bir hesap makinesi yapmak
iin gereken btn eleri biraraya getirmitir.
Zaten onun aritmometresi mekanik hesabn tarihinde ok nemli
bir aama olmutur, nk dnyadaki ilk byk lekli ticar hesap
makinesidir.
Bu makinenin baars o denli byk olmutur ki birok mucite il
ham vermi, ok sayda Fransz, Alman, ngiliz, Amerikal... sanayici
farkl adlar altnda (Saxonia, Archimedes, Unitas, TIM [= Time Is M o

ney]...) ya ilk biimiyle ya da hafife deitirilmi bir grnmle onu
yeniden retip ticaretini yapmtr.
Odhner ile Baldwinin Makineleri

Bu makineyle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren en azndan
iki baka hesap makinesi rekabet etmitir.
Bunlarn ilkini 1875te Amerikal Frank S. Baldwin icat edip yap
m, Birleik Devletlerde hesap makineleri sanayisinin gerek ncs
olmutur.
kincisi ise 1878de sveli mhendis ve sanayici Willgott T. Odhner
tarafndan tasarlanm. Rusyada Saint-Petersburgda gelitirilmitir.
eitli Avrupal ve Amerikal irketlerce eitli adlar altnda (OriginalOdhner, Brunsviga, Triumphator, Marchant, Rapide, Dactyle, Britannic,
Arrow, Eclair, Vaucanson...) retilip satlmtr. Bu makine 1880lerden
XX. yzyln ortasna dek tm dnyada yank uyandrmtr.
Mekanik Hesap Alanndaki Baka Baarlar

Bu an en dikkate deer baarlan arasnda 1841de Fransz Maurelin tasarlad ve 1849da yurtta Jayetnin gerekletirdii aritmometreye (genel kullanmn kaynama yoluyla aritmomaurel adn
verecei makine) apayn bir yer vermek yerinde olur. Bu iki mucit as
lnda Thomasn dizgesini yeniden ele alp hafife gelitirdiler ve ger
ek saatilik dzenekleri kullanarak icat kafann damgasn tayan
en iyi makinelerden birini, sonucu 100 milyon eksi bire varabilen arpmalan ve 10 000den kk blenleri olan ayn byklkte saylarn
blmelerini yapabilen aritmaureVi yeniden yaptlar. Ancak bu makine
nin, zamannn en iyi deniz kronometresi yapmclarndan biri olan
Winnerl tarafndan gerekletirilen aktanm dzenei karmak, knlgan ve fazla hassast. Bundan tr pahalya maloluyordu ve ticarile
medi (bkz. L. Jacob; M. dOcagne).
Thomas de Colmarn hesap makinesi ilkesinin bir eit uyarlamas
n yapan Amerikal mucit Joseph Edmonsonun (1881) hi de daha az
olmayan baansndan da sz edelim.
Bu arada, Thomasn aritmometresinden Maurelin makinesine,
Odhnern makinesinden Baldwin ile Edmonsonun makinesine kadar
yukardaki makinelerin yalnz arpma ve blme pratiiyle snrl ol

madn belirtelim: Kare kk almay bir dizi karmaya indirgemeyi
salayan tek saylar dizisi zerine bir teorem sayesinde, bu ilemi de
ok kolayca yapabiliyordu.
Ayrca, M. dOcagnela birlikte, ok zgn aygtlar getiren Ameri
kal George B. Grantn 1871de icat ettii ilgin makineyi de belirte
lim. Bu makine rakaml kasnaklara bal arklarla biribirine geen
bir dizi kout diliden oluur. Bu dililer iki devim koluyla harekete
geirildiinde iki at ubuu zerinde kayabilen ve hareket ettirici d
zenek tam bir tur yaptnda bir gidi geli hareketi yapan bir aryoya
baldr. Kenarnda Odan 9a dek rakamlarn bulunduu yuvalardaki
hareketli dey parmaklar 0, 1, 2, ... ya da 9 dili olan bu dilileri at
latmaya yarar. aryo ne gidince dililer rakaml kasnaklarn on dili
olan arklarn hareket ettirir; bu arklar tayan at parasn kal
drmaya gelen bir di sayesinde, geri dn hareketi srasnda temas
larn kaybederler. Zaten art arda eitli ondalk basamaklar iin eldelerin aktarm da bu geri dn hareketi srasnda olur. Bununla bir
likte makine bundan byle btnleyici saylarn toplanmasyla yapl
mas gereken karma ilemlerini yapmaya hazr deildir. Rakaml
kasnaklar tayan aacn ucunda grlen bir dzenek btn bu kas
naklar sfrlamaya yarayan siliciye kumanda eder.
Son olarak 10lar d emberle aktaran bir aygttan ve arpma s
rasnda aryoyu kendiliinden ileri geri kaydran bir paradan oluan,
dzenekleriyle arpma ilemini hemen hemen tamamen otomatik ola
rak yapmay salayan Tchebychefin hesap makinesini (1882) analm.
nemli Bir Teknik Yenilik: Saysal Klavye

Ancak bu icatlar ne denli doyurucu olursa olsun, zellikle hesapla
ma hz sz konusu olduunda hl pek yeterli deildi. nk bu ma
kineler ortalama ustalkta bir insandan hi de daha hzl hesap yap
may salamyordu.
Bu grece yksek olmayan baar en bata ilemcinin ok fazla dik
katini isteyen veri girme tarznn yapsndan ileri geliyordu: Bu verile
ri doru ya da eri izgi zerindeki bir yuvaya en az iki parmakla yaz
mak gerekiyordu.
Bu sanayi sonras hareketle bu verilerin yazln abuklatrmaya,
ilem akn kullancnn basit reflekslerine brakmaya alld.
Hibirey saysal klavyenin kullanm kadar basit, etkili ve hzl ola

mamtr: Burada sz konusu rakamlar girmek iin, uygun tua bas
mak yetiyordu; tu da baslr baslmaz bir geri ekme dzenei saye
sinde ilk konumuna kendiliinden geri dnyordu.
Bu nemli ilerleme XIX. yzyln ortasnda, grne baklrsa yaz
makinesinin gelimesinin etkisi altnda gerekleti. Aadaki ereve
li ksmda yaz makinesinin tarihinin bir zetini bulacaksnz (bkz. G.
Tilgman Richards; T. de Galiana).
YAZI MAKNESNN TARH
1660. rlandal William Petty zerinde iki ty kalem bulunan bir aygt icat
eder. Ancak bu yalnzca elle yazmann bir eididir.
1714. Bu yl ngiltere kraliesi Anne, ngiliz mhendis Henry Mille (16831771), harfleri ayn ayr ve art arda,... matbaamnkilerle kantrlabilecek l
de net ve kesin bir biimde basabilen bir aygt icat ettii iin bir berat ve
rir. Bu ad hak eden ilk yaz makinesi tasarsdr bu. Ama tasan hibir za
man gereklemeyecektir.
1829. Amerikal William A. Burt (1792-1858) yaz karakterlerinin dner bir
tabla zerinde beklendii Typographerm icat eder; ancak bu aygtn elle
yazmaktan ok daha yava ilemek gibi bir kusuru vardr (bu dnemde yap
lacak olan ok sayda makinenin kusuru budur).
1833. Fransz Xavier Progin kendi Gizliyaz Makinesini yapar. Ancak bu maki
ne hibir zaman ticarlemeyecektir.
1837. talyan Guiseppe Ravizza mrekkepli erit zerine darbe vuran Cembalo
Scrivanosum yapar (1830).
1837. Fransz Bidetnin yaz aygt.
1838. Seuerbrunlu Baron von Draisin 16 tu ieren yaz makinesi.
1839. Fransz Louis Jrme Perrotnun Stenograf Makinesi.
1840. Billet Sondalo ile Parisli Cornin Evrensel Yazcs.
1840. Alexander Bain ile Thomas Wrightin telgraf gnderileri iin mors yaz
mna ynelik yaz aygt.
1843. Amerikal Charles Thuberin basks parlak olan ama ok yava ileyen
Chirographer.
1843. Paris Krler Okulunda retmen olan Pierre Foucaultnun grmeyenlere
ynelik Raphigraphe.
1850. Pierre Foucaultnun Bask Klavyesi.
1852. New York Eyaletinden Amerikal John M. Jonesun Mechanical Typographer.

1857. New York Eyaletinden Amerikal fiziki Samuel W. Francisin piyanonunkine benzer bir klavyesi bulunan Printing Machinei.
1866-1867. Amerikal matbaac Christopher Latham Sholes (1819-1890) arka
dalar Carlos Glidden ile Samuel Soulenin yardmyla, kendi Literary Piomosunu tasarlar. Bu, zerinde bamsz harf ubuklar bulunan ve ilk kez
pratik bir zellik gsteren bir yaz makinesidir. Ancak makine, birtakm tek
nik glklerden tr ancak 1871de retilecektir. Bu makinenin en byk
sakncas ubuklarda geri ekme dzeneinin bulunmamas, kendi arlkla
ryla yavaa geri dmeleriydi. Bu da, yazma hz biraz artnca, dmekte
olan ubuun o srada baslan ubua arpmasna neden oluyordu. Ancak
Sholes bir sre sonra gerekli paralarla buna are buldu. Ayrca unu da be
lirtelim ki, balangta, Sholes ile Gliddenm makinesinde tular tamamen
alfabe srasyla yerletirilmiti. Ne ki Sholes, ngiliz dilinin szcklerinde en
ok kullanlan harflerin birleimlerini inceleyerek sonradan yeni bir dzenle
me yapt ve gnlk dilin szcklerinde en sk yinelenen harfleri makinesinin
klavyesi zerinde ayrd. Bylece bu ilk evrensel klavyeli yaz makinesinin do
uu olacaktr.
1873. O sralarda silh, tanm malzemesi ve diki makinesi retimi ve satn
da uzmanlam olan Remington irketi, insann ok iyi yapt ilerde onun
yerine koymak iin gelitirilen makinelere hibir zaman ilgi gstermeyecek
olan yneticilerinden birinin kukuculuuna karn, satnda uzmanlam
Sholes ile Gliddenin makinesiyle ilgilenir. Bylece bu makine aryonun satr
bana dnmesini salayan bir pedalla birlikte bir diki makinesi iskeleti
zerine monte edilerek 1873ten itibaren seri halinde retilecektir. Reming
ton, Model I adn alan makine Birleik Devletlerinde ticarileen ilk yaz ma
kinesi olacaktr (ondan az nce de DanimarkalI Mailing Hansenin yapt
makine 1870ten itibaren Avrupa pazarna girmitir).
1878. Sholes ile Gliddenin makinesinin ilk modeli yalnz byk harfle yazyor
du; stelik, bask rulo stnden yapld iin, yazlan metin aryoyu kaldr
madan okunamyordu. Ancak, bu yl istendiinde byk harf istendiinde
kk harf basan yeni bir model gelitirilecektir.
1887. Bu yldan itibaren Sholesun makinesine aryonun karsna harf ubuk
lar monte edilir. Bylece yazlan metin aryoyu kaldrmadan okunabilir. te
modem yaz makinesi byle doar ve olaanst yazgsna hazrlanr.
tik Tulu Toplama Makineleri

Bylece hesap makinelerine, ilk biimlerine gre en byk teknik
ilerlemelerden biri getirilmi oldu.
Ama, ilgintir, bu yenilik balangta yapay hesabn tarihinde ok
ak bir gerileme olmutur.
lk tulu aritmetik hesap makinesi 1849da yaplm, 1850de
Amerikal mucit David D. Parmalee tarafndan patenti alnmt.
Bu, ana organ tularn altrd bir kolla harekete geirilen de
receli bir dikey diliydi. Ama makinede tek arkl bir toplayc var
d, dolaysyla ancak tek rakaml saylarn toplamasn yapabiliyor
du. Bundan tr, ok basamakl saylar toplamak iin yazl he
saptaki gibi elle ilem yapmak, birleri ayr, onlar ayr, yzleri ayr
toplamak ve her seferinde ara sonular bir kt paras zerinde
biraraya getirmek, her ara toplam bir sonraki toplamaya katmak
gerekiyordu!
Sonradan, Amerikal ya da Avrupal ok sayda mucit bu makineye
ok sayda katkda bulundular. Bu mucitler arasnda unlar bulun
maktadr: Schilt (1851); Hill (1857); Arzberger (1866); Chapin (1870);
Robjohn (1872); Caroll (1876); Borland ve Hoffman (1878); Stettner
(1882); Bouchet (1883); Bagge (1884); DAzevedo (1884); Spalding
(1884); Starck (1884); Petetin (1885); Mat Mayer (1886); Burroughs
(1888); Shohe Tanaka (1893);...
Ancak, balangta, makineler ilemcinin birok hazrlk eylemini
ve dikkatini gerektirdiinden, gelimeler yetersiz kald. Dahas, bu
makinelerin hz da saysal olana da kstlyd, kullanmlar ok ince
lik istiyordu. Bundan tr parmaklar gerekli ustal gsteremedi
inde hatal sonular veriyordu.
Feltin Saycs
Gerekten ie yarar ve halk tarafndan kullanlabilir olan ilk tulu
toplama makinesi, Amerikal sanayici Dorr E. Feltin 1884-1886 ara
snda icat edip yapt makinedir. ok rakaml saylarla hzl ve gve
nilir hesap yapabilen bu makine 1887den itibaren Chicagodaki Felt
and Tarrand Manufacturing Company tarafndan retilip ticarileti
rildi ve o tarihten balayarak XX. yzyln bana dek dnyada ok b
yk bir baan kazand.
Ayn alanda biraz daha ge bir tarihte grlen baka yenilikler:

- Daltonun, ilk ya da ara verilerin kaydn, hemen dzeltmeler yap
mak zere, bir kolun iletilmesine dek bekletme olana salayacak
olan ara rumaralaycs;
- Rungen (1896), sonra da Hopkinsin, yalnzca on tutan oluan
ve eli kprdatmadan, kendiliinden ileyen bir datc sayesinde, e
itli ardk birim basamaklarn makinede srayla yazmay salayan
kltlm klavyesi',...
Baka Bir nemli Yenilik: Bask Aygt

Bu tip makinelerin saymanlk gereksinimlerine tam olarak uyar
lanmas iin gerekletirilmesi gereken baka bir ilerleme de onlar bir
bask aygtyla donatmakt. Bir kt erit zerine mekanik olarak he
saplanan toplamn her bir terimini basmay salayan bu aygt, gerek
te insan ilemciye yalnz verilerin yazmn denetleme olana sala
makla kalmayan, ayn zamanda yaplan hesaplarn sonularn sakla
maya da yarayan bir belge sunmay amalyordu.
leride szn edeceimiz ngiliz Charles Babbage ile sveli Georg
ve Edvard Scheutzun (1853) katklar dnda, bu yndeki ilk giriim
ler, zellikle, 1872de zerinde byle bir aygtn bulunduu tulu bir
toplama makinesi icat eden Amerikal Edmund D. Barbourdan gel
mitir. Bununla birlikte bu basc ok ilkeldi ve yalnz toplam ve alt
toplamlar basyordu; ayrca ilem ak hemen hemen tamamen elle
yaplyor, aygt gerekte tarih damgalan gibi bask yapyordu.
Amerikal Frank S. Baldwin (1875) bu icada sonradan kimi iyile
tirmeler getirdi ve makinenin kendi sonulann ksmen kendi kendine
basmasn salad.
Bir sonraki adm ise Fransz Henri Pottin att. Pottin bir toplama
nn terimlerinin listesini yapt ve 1882de zerinde byle bir aygtn
bulunduu ilk yazar kasalardan birini gelitirdi. Ayn srada, Atlan
tikin teki ucunda Amerikal mucitler George Grant (1874) ile A.C.
Ludlum (1888) ayn admlar atmaktayd.
Burroughsun tik Makinesi

Ancak bu alandaki en nemli ilerlemeler 1885 ile 1893 arasnda,
Amerikal William S. Burroughs zerinde bir bask dzenei bulunan,
hem pratik hem gvenilir ve amaz olan, an bankaclk ve ticar

etkinliklerinin gereksinimlerine tam olarak uyarlanm ilk tulu me
kanik hesap makinesini, Adding and Listing Machineini icat edip ge
litirdii zaman gerekleti. Bu makine bu nedenlerle Birinci Dnya
Sava ncesine dek tm dnyada hatr saylr bir baar elde etti.
tik Yazar Kasalar

Bask yapan tulu toplama makinesi fikri o ada tecimevlerinin
tm saymanlk gereksinimlerini giderebilen ve gnmzde iki sat
larnda ve lokantalarda hl kullanlan, yazar kasa adyla bilinen ma
kinelerin gelimesini salamtr.
James ve John Ritty kardelerce icat edilen bu tipteki ilk makineler
1879da Birleik Devletler Ohio Eyaletindeki Daytonda ortaya km
tr. Ancak bu makineler ancak nc kuandan itibaren, yani gs
tergesi bulunan kasalardan itibaren gerekten ticarileebilir bir rn
haline geldi. Bunlar da 1881de, Ritty kardelerin kurduu National
Manufacturing Company tarafndan gelitirilip pazara sunuldu.
Ayrca, birok baka yenilik arasnda, ekmece-kasamn, zilin, ara top
laycnn ancak 1884-1890 yllarndan itibaren grldn belirtelim.
Yine, yazar kasa kavramndaki balca gelimelerin zellikle Nati
onal Cash Registern, bugn daha ok NCR Corporation adyla bilinen
irketin mhendisleri sayesinde gerekletiini syleyelim.
NCR Corporation 1884 Aralk aynda ok zel koullarda kurulmu
tur. te zeti (bugn bilgisayar alannda uzmanlam olan bu nemli
kuruluun hazrlad tarihsel bir brorden alnmtr):
1884te, krsal bir evreden gelen, Dartmouth kolejinden mezun,
bir kanal giriinde tahsildarlk, kmr ticareti, hrdavatlk gibi e
itli iler yapm John Patterson adnda bir delikanl, yazar kasalar
reten ve iflsn eiinde olan kk bir irkette [National Manufac
turing Company] byke bir hisse satn ald. Daytonun kk ticar
topluluu iinde bulunan dostlan onun bu iini hatal bir adm olarak
grdler.
Ama Patterson bir plan olduu zaman bakalarnn grlerine
uyarak yolundan sapmazd. James Rittynin rettii bu bozulmaz
kasa memurunun geleceine inanyordu. Yaklak hesap yntemle
rinden rahatsz olan Patterson ok sayda tccarn, karlarnn bir
ksm pahasna, karklk iinde altn dnyordu. Yazar ka
sa ise, kk kt rulosu, tular, grlr rakamlaryla gerek bir

deitoku ilem dizgesi oluturuyordu. Patterson 1882den itibaren
buna kanaat getirdi. Geriye bunu ann tccarlarna kabul ettir
mek kalyordu.
Pattersonun ocukluu, Ayrlk Savandan nce, Ohiodaki kk
Dayton kentinin gneyinde, aile iftliinde gemiti. ocuun ii baba
snn rettiklerini satmakt: fme jambon, mels, un, msr. Bu ekip
evirme ii srasnda bir satn not edilmesi unutulabiliyordu.
Patterson yle anlatyor: Babam bazen u u mterinin demeyi
yapp yapmadn sormak iin tatl uykumdan uyandrrd beni. Ya
da Sandersa satlan ekerin faturasn kesip kesmediimi grmek iin
akam yemeimi yanda brakrdm. Kimi kez kendi kendime yle de
mem gerekirdi: Hayr, unuttum.
Patterson Miami-Erie kanalnda tahsildar yardmcs olunca (Dart
mouth Collegeden diploma aldktan sonra stesinden gelebildii tek
itir bu) tahsilt denetlemek ve merkez broyla anlamazla dme
mek iin bir yol bulmaya alt. Her geminin kaptanna verilen alndmn kaydedildii bir sonraki ana istasyona dek bir eit pasaport ye
rine geen ve gei cretini belirten bir alnd veriyordum.
John Patterson ile kardei Frank 1870e doru kmr ticareti iine
giritikleri zaman ayn aklk kaygs yeniden ortaya kt. Mteri
nin imzalad bir alnd olmadan teslimat yok. Kredili teslimatta ise
alndya bu kayt dlyordu.
Eskiden mterilerle tartma allm bireydi. Ama Ohiodaki
Coaltonda oturan Patterson kardelerin bu ayrntl ticareti,
Johnun yazar kasalann nemini kavramasn salad. leyilerinin
basit bir tanmm okuduktan sonra bu makinelerden iki tane smar
lad. Makineler alt ay iinde an 16 000 dolardan 3000 dolara in
dirmesini salad; saymanln da 5000 dolarlk bir kazanc oldu
(bkz. Anonim [6]). an tecimevlerinin saymanlk gereksinimleri
iin yazar kasann byk bir yenilik olduuna kanaat getiren John
Patterson, bundan byle btn igcn bu tipten makineleri toptan
retmeye yneltti. Bylelikle (kendisinin syledii gibi) ann tc
carlarnn ilerini daha iyi ekip evirmelerine yardmc olmak zere
National Cash Register kurdu.
Bu irketin sonraki yllar boyunca bu tipte makinelere getirdii ve
kendisine tm dnyada hzla byk bir n kazandracak olan ok sa
yda nemli teknik yenilikler arasnda unlan sayabiliriz:
- mterinin alm belgesi olarak saklayabilecei basl bilet retimi;

- gn boyunca yaplan satlarn ayrntlarn zaman srasyla vere
rek tccar iin ok deerli bir hesap zeti oluturan kt erit;
- farkl tonlarda zilleri olan, farkl trden satlar izlemeye yara
yan ok ekmeceli yazar kasa;
- hem pein satlarn hem kredili satlarn, hem taksitlerin hem de
demelerin toplamn izlemeye yarayan otomatik ayr hesap kaytl kasa.
Sellingin Hesap Makinesi

Bu arada Wurtzburg niversitesinde profesr olan Alman Edward
Sellingin 1886da icat ettii ok ilgin makineden de sz edelim. Bu, da
ha nce baka.hesap makinelerinde ortaya konmu, ama Sellingin en
azndan ksmen yeniden icat ettii, ok yeni baka kavramlarla birleti
rilmi eitli aygtlar biraraya getiren mekanik bir hesap makinesidir.
M. dOcagne yle diyor: Bu makine zerinde [Grantm makinesin
de olduu gibi] rakaml kasnaklara kumanda eden arklarla dililerin
biribirine getiini grrz.
Eldelerin aktarm Tchebychefin makinesinde olduu gibi d em
berlerle yaplr; bu da, o makinede olduu gibi dalgal bir satr izleye
rek sonucu okumay gerektirir.
arplann yazm Amerikan toplama makinelerinde (rnein Felt
ile Burroughsun makinelerinde) olduu gibi tularla yaplr; Ameri
kan makineleri ve Grantm makinesi gibi, Sellingin makinesi de bask
yapar.
Ama Nuremberg makas adyla bilinen biribirine eklenmi ekenar

drtgenler ann kullanm gibi tamamen zgn mekanik dzenekler
sunar.
Makine hesap srasnda geici olarak biraraya gelen, biri tular
klavyesi ve dililerle birlikte makas dizgesini, kincisi rakaml kasnak
larla birlikte dili arklar dizgesini kapsayan iki ayr paradan oluur.
Makasn farkl kesime noktalan arplann rakamlarn temsil
eder; arplann her ondalk basama iin, o ondalk basamaa kar
lk gelen stunda, yazlmas istenen rakam tayan tua basarak dili
istenen kesime noktasna balanr.
arpann rakamna gre, bir iaretleyiciyi l den 5e kadar dereceli
bir cetvelin u ya da bu kertiine gtrerek, makas az ya da ok alr
(bu da, arpann rakam 5ten byk olduunda onu 5ten byk olma
yan iki paraya ayrmay zorunlu klar). Sfra geri dnmek iin bir
halkann kaldrlmas yeter.
Yukardaki Makinelerin Sakncalar

Ancak, ilem tekniklerinin mekanik ilkesinin, zellikle saymanln
ve mal ilemlerin gereksinimlerini karlamak iin uzmanlam olan
bu farkl icatlar yoluyla hi de gelimi olmad dikkati ekecektir.
Leibniz ile Thomas de Colmardan beri, hesap makineleri gerekte
byk bir saknca tamtr: Bu makinelerde arpmalar otomatik ol
mayan ardk toplama ilemleriyle gerekletiriliyordu.
rnein, Thomasn aritmometresi zerinde 439u 584le arpmak iin
ilkin arpann iaretleyicisini birler konumuna yerletirmek, arplan
drt kez toplamak (439 x 4) gerekiyordu; sonra iaretleyiciyi onlara gtr
mek ve 439u sekiz kez toplamak (439 x 8) gerekiyordu; sonra iaretleyici
yi yzler konumuna getirip 439u be kez toplamak (439 x 5) gerekiyordu.
Bylece ok sayda ilk, son ve ara ilemi (verilerin yazlmas, ara so
nularn evrilmesi, ara verilerin girilmesi, dzenein evrilmesi...) sa
ylmazsa toplam 17 ardk ilem yapmak gerekiyordu.
Dzenein klavyenin tularna basmaya indirgendii tulu toplama
makinelerinde ise ilem pratii, en azndan toplama ve karmada, basl
mas gereken tulann okluuna karn, ilemleri yapmaya son derece el
veriliydi ve gereken zaman insan hesabnn gerektirdiinden ok daha
azd. Elbette yinelenen toplamalar ve karmalar yntemim uygulayarak
bu makineleri arpma ve blme yapmakta kullanmak olanaklyd. Ama
sz konusu saylar grece ok fazla rakam ieriyorsa, dzenek klasik ma
kinelerden ok daha zahmetli hale geliyor, klasik makineler btn arpma
ve blmeleri mekanik biimde yapmann hl en iyi yolu olarak kalyordu.
Aynca, klavyeli makinelerin kullanclarndan ok sk bir alma
istediini belirtelim. Bundan tr gerek makinelerin kurulmasnda
gerek iletilmesinde hizmet veren uzmanlam kimi kurumlar vard;
bu kurumlar irketlerin, rnein aylk ya da yllk dkmlerini kar
maya yardmc oluyordu.
lk Dorudan arpma Makinesi

te bu ilemleri yalnlatrmak iin, insan hi ie kartrmadan,
arpma ileminde araya giren eitli ara arpmlar yapabilmeyi
amalayan dorudan arpma makineleri icat edildi. Bu makinelerde

arpmann verilerini girmek ve (rnein bir kolu evirerek) dzenei
iletmek yetiyor, makine sonucu kendiliinden veriyordu.
Bu yndeki ilk somut rnek 1879de iki rakaml saylarla tm
arpmalar dorudan doruya yapabilen deneysel bir kk makine
yapan New Yorklu spanyol Ramon Vereamn makinesidir. Kk
bir yk olarak, gazetecilerin Vereaya, icadnn ticarilemesi konu
sunda ne dndn sorduunu, onun da bu sorunun kendisini il
gilendirmediini, tek amacnn sorunun zlebildiini gstermek,
bir spanyolun da bir Amerikal kadar kurnaz ve hayalgc sahibi
olduunu kantlamak olduunu sylediini belirtelim.
Bollenin Makinesi
lk benzinli otomobilin mucidi (kardei Amade ile birlikte) ve
Mansm 24 saati adyla bilinen ilk spor gsterilerinin dzenleyicisi
olan Fransz Lon Bollenin 1888de tasarlayp yapt bu makine en
ok tannan, en ok dikkati eken, en yaygn makinedir.
Gerekten ilevsel bir dzenekle donanm olan bu makine ok
rakaml saylar zerinde alabilen ilk dorudan arpma makine
sidir. Doal olarak toplama ve karma, blme ve hatt faiz hesab
-ya da kare kk hesab yapabiliyordu. Ancak arpma iin ann s
radan hesap makinelerine gre ortalama %80 zaman tasarrufu
salyordu.
Bollenin incelikli fikri, bir arpm cetvelini betimlenen birimlerle
oranl byklklerde org borular gibi, maden kulaklar gibi elik bir
levha zerine akarak maddletirmekti. 5 mm uzunluunda olan en
kk uzant birime, 10 mm uzunluundaki ikinci uzant 2ye kar
lk geliyor, bu byle 5 x 9 = 45 mm uzunluunda olan dokuzuncu biri
me dek geliyordu. 9 satr ve 9 stuna blnm olan levha duruma
gre bir ya da iki kulak araclyla l den 9a kadarki eitli arpm
larn sonucunu veriyordu. Bundan tr, eitli ara arpmlar iin,
makine, bir dme ve dili hareketiyle ve levhann tamamen kald
rlmas sayesinde arpmay gerekletirerek kendi Pythagoras cet
velini biraz arpm cetvelini okuyan bir kr gibi okuyordu.
Dnemin cidd bir kitapnda unlar gryoruz: Aadaki r
neklerde grld gibi, makine, usta bir iletmenin almasyla, 100
blmeyi, 120 kare kk ya da 250 arpmay tam olarak yapabiliyor:
10 000 000 000 000 000 000:1000 000 000 = 10 000 000 000
V1000 000 000 000 000 000 = 1000 000 000

1000 000 000 X 10 000 000 000 = 10 000 000 000 000 000 000
ya da 10 milyar gemeyen bir oran bulunan 4000 terimlik bir arit

metik diziyi ve 10 katrilyona kadar saylarn kareler cetvelini hesap
layabiliyor.
1889da Pariste Dnya Sergisine sunulan Bolleenin makinesi mu
citine bir altn madalya kazandrd.
Ancak bu makine hibir zaman birok rnek olarak retilmedi ve
elbette ticarilemedi. Bunun nedeni bir yandan sz konusu dzenekle
rin karmakl ve maliyetin ykseklii, te yandan Boleenin otomo
bille ok fazla ilgilenmesi ve hesap makinesinin tantmna kendini
vermesiydi.
Ne ki Bolleeden sonra Mnihli Alman Otto Steiger 1892de daha
kk ama znde Boleeninkine benzer bir kavrama dayal bir maki
ne yapt: 1899dan itibaren bu makine Zrihteki Egli irketi tarafn
dan sata sunuldu ve Milyoner adyla 1930lu yllara dek byk baa
r kazand.
lk Dorudan Blme Makinesi

Ama bu makinelerle arpma hayranlk verecek lde yaln bir bi
imde yaplabiliyor idiyse de, blme hl ok yava ve karmakt; bl
me yapmak hl insann ok sayda mdahalesini gerektiriyordu.
Bu evrimin ikinci aamas, dorudan blme makinesiydi. Bunlarn
ilki svireli Rechnitzer ile Edwin Jahnzm 1908de icat edip, gelitirip
yapt, sonra da 1913de Zrihteki Egli irketince sata sunulan Madast. Madas tek bana blme yapan ve ilem bitince duran bir maki
neydi.
Madasta son toplam makineyi durdurmaya ve dn ynn tersi
ne evirmeye yaryordu. letmenin hibir mdahalesini gerektirme
yen bir aygt, dzenein turunu aryoyu bir ondalk konumdan teki
ne gtrp getirmek iin kullanyordu. Sonraki turda karmalar yap
lyordu... letmen bylece dzenei hi gzlemeden hesabn bitimine
dek altrabiliyordu. Makinede bir kesin olarak durdurma dzenei
vard ve ilem bitince iki zil sesi iletmeni uyaryordu (bkz. R. Taton
ve J.P. Flad).
Drt lemin Tamamen Otomatiklemesi

Bununla birlikte belli bir sre, dorudan blme dzeneklerini oto
matik arpma dzeneklerine uyarlama glklerinden tr sorunlar
oldu. nk ilemlerden birine getirilen ilerleme tekinin mekanik
zellikleriyle badamaz grnyordu.
Sorun ilk kez 1910da Amerikal mhendis Jay Randolph Monroe
tarafndan zld. Monroe bununla Philadelphia Franklin Enstit
snden John Wetherill madalyas ald. Ardndan, ok ksa sre sonra
Alman mucit Christel Hamann ayn sorunu zd (1911de patent al
d). Bunlar kukusuz biribirinden bamsz olarak ortaya kondu. kisi
de drt aritmetik ilemi tamamen otomatik bir biimde yapabilen ma
kineler yapmlard.
Doal olarak bu baarlarn hemen ardndan, her biri ncekilerden
daha tam, daha gelimi olan baka makineler geldi (Hamannn Mercedesi, Monroenun yeni modelleri, tam otomatik Madas, Metal, Friden, Barett, Marchant, Facit, ...).
Sonra, giderek artan bir rekabet sayesinde ve dzenekler ile aygt
larn giderek artan karmaklnn sonucunda, hesap makineleri ok
daha gerek bir ileyi gvenlii kazandlar. Artk ilem aknda, so
nularn alnnda olabildiince tamlk amalanyor, ilemler meka
nik hesap alannda o zamana dek grlmemi bir hz ve kendiliindenlikle yaplyordu.
Curta: lk Tanabilir Mekanik Hesap Makinesi

Hacmi ve arl azaltma zorunluluuyla, yukarda sz edilen ev
rim makinelerin boyutlarn iyice kltt ve bu kinci Dnya Sava
ndan hemen scira modem an en kk ve en tam mekanik maki
nelerinden birine yol at: 1948de Lichtensteinl Kurt Herzstarkn
icat ettii Curta.
Curtamn I. modeli 230 gr arlndayd (oysa daha eksiksiz, daha
baarl olan sonraki model 360 grama varyordu) ve 8 x 6 x 11 dze
yinde ilem kapasitesi vard (II. modelde 11 x 8 x 15).
R. Taton ile J.P. Flad yle diyor: Bu model 4 temel ilemi yapmay
salyordu: arpma, blme ve ayrca toplama ile karma. Silindir bii
mindeki gvdesi sol ele syor, yukardan aaya doru hareketli 8
utan oluan bir kaydedici tayordu. Tepesinde de yatay bir rakam ye
ri vard. Yivli st ksm aryoyu oluturuyordu. letmen dzenei sa

eliyle dndryor, yaplan her rakamdan sonra sa ba parmayla
aryoyu bir ondalk konumdan tekine getiriyordu. karma ve blme
iin dzenek hafife kalkyor, ama dn yn ayn kalyordu.
Paslanmaz madenden yaplan makine sessizdi ve bozulmuyordu.
Koruyucu klfyla cebe ya da antaya syordu; her yerde altnlabiliyordu. Deneyimli bir iletmen basit arpmlar, blmeyi, kuraln
10 ile 17 saniye arasnda gerekletiriyordu.
Btn bu nedenlerle Curta 1970li yllarn bana dek tm dnyada
hatr saylr bir baar kazand. O yllarda da yerini o kk elektro
nik hesap makinelerine brakt.
Mekanik Hesabn Elektrikli Hale Gelii

Bununla birlikte, tamamen mekanik olan teknoloji bu alanda daha
nemli sonular verecek ilerlemeler iin ok ok snrlyd, nk an
cak ar ve genellikle kaba saba makineler yapmay salyordu yalnz
ca (Curta rnei hari).
XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren makine biliminin ve toplu
mun evriminde gittike daha byk bir nem kazanan elektriin gelii
sayesinde, nemli bir aama geilmi oldu. Aadaki ereveli ksm
da bunun bizi dorudan ilgilendiren ana aamalarn bulacaksnz.
ELEKTRN TARH
Elektrik konusunda en ilkel rnekleri Eskiaa dek uzanan temel bilgiler ve
ilk keifler bir yana, bu tarih gerekte 1729da, ngiliz fiziki Stephen Gray
(1670-1736) iletken ve yaltkan kavramlarn belirleyip, iletken kablolar kulla
narak ilk uzaktan elektrik aktarm deneyini yapt zaman balad.
1745de Hollandal fiziki Petrus Van Muschenbroek (1629-1761) gerekte
ilk elektrik kondansatr olan Leyde iesini yapt. Ardndan birok kf, de
neyci ve kuramc artk yeni olmayan ve giderek bilimsel bir disiplin oluturma
ya balayan bu alann gelimesine kendi katklarn getirdiler. 1785te, Fransz
Charles de Coulomb (1736-1806) iki elektrik yk arasndaki etkileimin arala
rndaki uzakln karesiyle ters orantl olduunu kefetti ve bylece Newtonun
dile getirdii evrensel ekim yasasnn elektrik alannda da geerli olduunu
gstermi oldu. Simon de Laplace, Deni Poisson ve Kari Friedrich Gauss gibi
matematikilerin sonradan matematiksel denklemlere dntrecei elektros

tatik kuramdr bu. 1799da ise talyan Alessandro Volfa (1745-1827) ilk elekt
rik pilini icat etti.
Ayrca ngiliz Michael Faraday (1791-1867) 1843ten itibaren elektriin ko
runumu ilkesini dorulad ve ardndan etki yoluyla elektriklenme kuramn ge
litirdi. Yine Faraday, 1821de metal bir diski bir mknatsn kuvvet izgileri
zerinde dndrerek elektrik retmeyi baard ve bylece elektromanyetik in
dkleme ilkesini kefetti. Mekanik enerjiyi elektrik enejisine dntrebilen
elektrik jeneratrleri byle dodu.
Bu keif Hans C. Oerstedin (1820), Franois Aragonun, Jean-Baptiste Biotnun, Felit Savartn ve Andr-Marie Amprein keifleriyle birlikte bugn
elektromanyetizm adyla bilinen disiplini oluturmaya katkda bulundu.
Andr-Marie Ampre (1775-1836) ise 1822den itibaren elektrodinamiin te
mel yasasn ortaya koydu. Bu yasaya da
- Franois Arago (1786-1853) dnme manyetizminin zellikleri konusunda
(1845);
- F. Lenz (1804-1865) indklenmi akmlarn yn konusunda (1833);
- Franz E. Neumann (1798-1895) oto-indkleme olgular konusunda (1845);
-Lon Foucault (1819-1868) kendi adm tayan akmlarn (metal ktlelerde
indklenmi akmlarn) 1855te ortaya konan varl konusunda;
- ngiliz lord Kelvin (William Thomson) ile zellikle 1873te James Maxwellin elektromanyetik alan denklemleri konusunda katklar olacaktr.
Bylece belli bir enerjiyi mekanik enerjiye dntren ve hepsine motor
ad verilen btn bu mekanik, termik dizgelerin gelimesi ve buhar makinesi
nin icadyla birlikte kout bir evrim ortaya kt ve elektrikli motorlara gelindi.
Bu tipteki ilk dizge 1828de ngliz Peter Barlowun (1776-1862) gerekletir
dii Barlow ark olmutur.
Ancak aratrma laboratuvanndan baka bir yerde gerekten iletilen ilk
motoru 1834te Alman fiziki Moritz H. von Jacobi (1801-1874) yapmtr: Bu,
Neva nehri zerinde bir tekneyi yrtmekte kullanlan elektromknats temel
li, pille beslenen bir motordu.
Bununla birlikte, 1867de kendi icat ettii dinamoyla alan motoru 1873te
iletme baars Belikal Znobe Grammem (1826-1901) olacaktr.
Ne var ki ezamanl motor ilkesine ngiliz mhendis John Hopkinsonun
(1849-1898) katks sayesinde, ancak 1883te ulalacaktr. Dner manyetik
alan ise 1885te talyan Galileo Ferraris (1847-1897) tarafndan kefedilecektir.
Son olarak, Hrvat fiziki Nikola Tesla (1857-1943) bu ilkeyi ezamanl mo

torlarn ilkesiyle birletirerek birok sincap kafesli motoru kendisinden trete
cei bir kefe ulaacaktr (bkz. T. de Galiana).
Baka deyile, bu farkl keifler sayesinde, artk elektrik enerjisini me

kanik ie evirme olanann ortaya kt yava yava anlalmaktadr.
XIX. yzyln ikinci yansndan itibaren elektrii yaz makinelerini
iletmekte kullanma fikri de buradan doar. Amerikal mucit Thomas
E. Edison (1847-1931) 1880li yllar boyunca sekreterinin yaz makine
sini elektrikle donatp, kollan bir elektro-mknatsla yrtmeyi baa
ran ilk kiilerden biri olmutur. Edisonun icadnn, patenti olmasna
karn, arkas gelmemitir. Ancak Amerikal T. Cahillin elektrikli ya
z makinesinin tanesi 4000 dolardan krk tanesini sattktan hemen
sonra ifls edecek olan bir irket tarafndan retilmesi onu izleyecek
tir. Dorusu ilk elektrikli makinelerin seri olarak retilip satldn
grmek iin, James F. Smatherin 1914te kollan ve aryosu bir elekt
rik motoruyla yrtlen bir makine yapmasndan sonra, 1920 yln
beklemek gerekmitir.
Hesap makineleri alannda birok mucit 1890l yllarn bandan
itibaren, zellikle de 1910dan sonra ayn fikirden yararlanm, Thomasn aritmometresinden treyen hesap makineleri (rnein, Saxo
nia, Arkhimedes ya da Unites gibi) ile Odhnerin makinesinden tre
yenleri (Brunsviga, Triumphator, Eclair ya da Marchant gibi) elektrik
le donatm ya da National Cash Register (NCR), Burroughs, Madas,
Mercedes, Monroe gibi yazar kasalan motorlu hale getirmilerdir.
Mekanik hesap makineleri alanna elektrii sokma fikri balangta ol
mayacak bir i gibi grnse de sonradan ok verimli olduu ortaya k
mtr; nk elektrik dzeneklerin daha kolayca ilemesini saladn
dan, ilemcinin belli bir abasn gerektiren tm ilerde itici e olmutur.
Mekanik Hesaptan Elektromekanik Hesaba

Ancak elektrik o zaman henz makinelerin eitli ilemlerinde yal
nzca hareket ettirici e olarak i grdnden, bu ilk elektrikli ma
kinelerle tam anlamyla elektromekanik hesap makineleri a alm
deildi.
Elektromekanik teknolojinin tarihi gerekte 1831de, Amerikal Jo

seph Henry (1797-1878) ilk elektrikli mknats icat ettii zaman bala
d. Bu mknats dikey bir zemin zerine hareketli bir maden ubuk ko
yup bunu tamamen yaltlm elektrik kablosuyla sarlm elikten bir
at nalnn iki ucu arasna yerletirerek yapld: Elektrik akm geince
ubuun ucu at nalyla gerekleen elektro-mknats tarafndan ekili
yor, akm sona erince de balangtaki konumuna geri dnyordu.
Bu keif, tek bir elektrik kablosunun topraa balandnda gerek
bir iletim hatt oluturduunu kefeden Alman Steinhillin 1827den
balayarak izledii baka bir yol at.
1833te, ngiliz fiziki Michael Faraday bir mknats kullanarak bir
elektrik akm zerinde etkimenin olanakl olduunu gstererek bu
kefi tamamlama iini stlendi.
Sonraki aamay ise ngiliz William Cooke (1806-1879) ile Charles
Wheatstone (1802-1875) 1837de bu farkl ilkelere dayanarak bir
elektrik pilini uzaktan etkin hale getirebilen, dolaysyla akm dei
iklikleri yaratabilen elektromanyetik mknatsl bir aygt gerekleti
rerek atlar. Bu da elektrik sinyalleri kullanarak ilk uzaktan mesaj
iletimi oldu ve bundan byle biribirinden uzak bireylerin iletiimine
yol at.
Ancak ilk elektrikli telgraf icat etme baans Amerikal Samuel F.
Morseun (1791-1872) oldu. Onun dizgesi, gerekte, betimini P. Carrden
alp (hafife uyarladmz) u iki fikrin birletirilmesine dayanyordu:
1- Aygt, Latin alfabesinin yirmi alt harfine bir izgiler ve noktalar diz
gesini karlk olarak getiriyordu; (Aya; Bye ; Cye
...);
ileti bitince, her biri bir harfi dile getiren elektrik sinyallerinin deiik
birleimlerine dayanan bir ifreye gre bu izgiler okunabiliyordu.
Bylece izgiler ve noktalar harfli gsterime dntrlyor, bu da bir
iletinin kolayca alnmasn salyordu.
2- Verici, nne bir eksenin evresinde hareket eden bir eit yumu
ak demirden bir kol olan maniplenin yerletirildii bir elektro-mknatst. Akm geince maniplenin ularndan biri elektro-mknats tara
fndan elektrik itiinin srd (ksa ya da uzun) zaman boyunca eki
liyordu. Bunlar ayran elektrik kablosu araclyla alc vericiyle ayn
konumlan alyordu. Maniplenin teki ucu dorudan doruya bir kt
eridinin karsndaki mrekkep dolu yazcya balyd. Yazc, kay
naktaki elektrik itiminin srd (ksa ya da uzun) zaman boyunca
bir nokta ya da bir izgi yapyordu.
Bylece, burada elektromanyetik mknatsl bir aygtla gerekletiri

len ileti ifresi icat edilmi oldu. Bu, elektrik sinyalleriyle uzaktan ile
tiim ve ileti dizgeleri ann balangcyd. Artk elektromanyetik
mknats telefonun ve telefon santrallerinin gereklemesi ile gelime
sinde egemen bir rol oynayacaktr.
Ancak bundan byle hesap makinelerinin yapmnda mknatsl
devrelerin kullanlmasyla elektromanyetik hesabn gelimesine de yol
alm oldu (hesap makinesi, yzyln sonundan nce anlalaca gi
bi, temel aritmetik ilemlerini nceden kurulmu devrelerle, saysal
ifrelerle yapmay salyordu).
Bu hareket iinde, 1894te Lon Bollenin makinesindeki arpma
levhasnn ubuklarnn yerine, elektro-mknatslar sayesinde toplama
makinelerine elektrikli olarak kumanda etmek amacyla, elektroman
yetik mknatsl devreler koyan Alman Edward Sellingin elektromekanik hesap makinesine apayr bir yer verilecektir. Elektrikli arpm cet
veli ilkesi byle ortaya konmutur (bu ilke daha sonra delikli kartl
elektromekanik hesap makinelerinde uygulamaya sokulacaktr). Bu
nunla birlikte 1906da H. Weltzerin yapt Selling makinesi hibir za
man ticarlememitir.
Elektromekanik hesabn baka bir ncs de 1913te elektromanye
tik mknats tekniine dayal elektromekanik bir aritmometre yapan
(daha sonra birok kez kendisine geri dneceimiz) spanyol mhendis
Leonardo Torres Y Quevedodur. Ayrca 1928de mknatslarla ve dei
tirgelerle harekete geirilen elektrikli bir dorudan arpma makinesi
tasarlam olan Fransz C. Nicoladzenin yaptn da belirtelim.
zellikle elektrikli kumandalar sayesinde, giderek gerek bir elekt
romekanik teknolojiye ynelen teknik, sonradan aritmetik ilemlerin
gittike otomatiklemesini salayan, hatt cebirsel ilemler yapma ola
na veren, bir yandan aygtlarn kapasitesini, bir yandan da ilem yap
ma hzn artran makinelerin tasarlanmasnda ok nemli bir rol oyna
yacaktr. Ayrca gstergelerin otomatik olarak silinmesi, kt erit ze
rine otomatik kayt kumandas, baz verilerin ya da ara sonularn belle
e alnmas... gibi ilevlerin eklenmesi de olanakl hale gelecektir.
Bu tipten ilk makineler arasnda, Christel Hamannn, zamannda
hatr saylr bir baar kazanm olan nl Mercedes-Euklidmi say
mak gerekir.
Ayrca, en gelimi makineler arasndan, Hamann Selectay, Badeniay, Faciti, Prcisay, Everesti ... belirtelim. 1940-1950 yllarn
da Alman irketi V.E.B. Bromaschinen Werk Smmerdann Leipzigde rettii, iki grlr toplaycs olan nl Superautomatic Sasl
IIc de bunlar arasnda bulunur. (Jacques Chauvinin bize ilettii ka
taloga gre bu makinenin kimi zellikleri unlardr: Tam otomatik
arpma, 10 tulu zel bir klavye zerinde arpann yazl, arpan
yineleyen ve bylece bir dizi ardk arpma yapmay salayan bir
aygt; tam otomatik blme; blnenin aygttaki belirli yere otomatik
yazlmas; arpma ve blmede hesaplaycnn otomatik silinmesi;
arpma ya da blme bittiinde klavyenin otomatik silinmesi; aryo
nun otomatik olarak balang konumuna dnmesi; eitli ara ar
pmlarn tam otomatik toplanmas; dorudan karma; istenirse, virgll bir saynn ondalklarnn tam otomatik olarak yuvarlanmas;
nakil;...)
zetle, elektromekanik bylece en iyi sonu veren, en hzl, en ke
sin, en gvenilir hesap makinelerini yapmay ve aritmetik hesabn
mekanik olarak gerekletirilmesindeki glklerin en yaln, en elve
rili, en ho biimde zmn olanakl kld.
Karmak Saymanla Daha yi Uyarlanm

Makinelerin Gelimesi
ki sava arasnda, zellikle 1920den 1940a dek, geni lekli say
manlk ilerinin, yani genel saymanln ve dkmlerin gereksinimle
rini karlamaya ynelik bir dizi hesap makinesi gelitirildi.
Bunlar bazen hesap makineleri ile yaz makinelerinin birleimin
den, bazen bunlarn elektrikli biimlerinden, bazen de hepsinin ayn
makinede biraraya gelmesinden domutur.
ilk Yapay Fatura Kesme Makineleri

Bu tipten ilk makineler arasnda, arpma yapmaya, -yalnzca topla
ma ve karmaya uyarlanm- ilkel saymanlk makinelerinden ok da
ha elverili olan fatura kesme makinelerini sayabiliriz. Bunlarn da ilki
1903te Hopkins tarafndan tasarlanm, Bollenin arpma levhas ilke
si sayesinde Burroughs tarafndan gelitirilmitir. Ayrca ilki 1907 ta
rihli olan, yaz makinesine monte edilmi, zerinde Wahl toplaycsnn
bulunduu makineleri de sayalm. Bu makinelerde ayn asi zerinde
ana organ bulunuyordu: Tulu klavye, bir ya da daha fazla bask d
zenei ve bir ya da daha fazla hesap aygt. Bunlarn ana amac, doru
dan klavye zerinde gerekli komutlar vererek, basit bir toplama liste
sinden daha karmak saymanlk belgeleri karmakt. Bundan tr
fatura kesme makineleri ile yazar kasalardan tretilmi saymanlk ma
kineleri ok zel makinelerdi (bkz. J. Favier ve R. Thomelin).
Yaz Makineleri le Saymanlk Makineleri

Kimi yaz makinelerinin zel olarak saymanlk ilerine uyarlanm
olduunu da belirtelim. Ayrca kimi iler iin yazcl toplama ya da
hesap makinelerinin yapldn da syleyelim.
Ancak bu aygtlar gerek saymanlk makineleri deildi. Saymanlk
makineleri esas olarak kategoriye ayrlyordu:
- Yaz makinelerinden tremi saymanlk yaz makineleri;
- sradan toplama makinelerinden tremi saymanlk toplama ma
kineleri;
- yaz makinesiyle hesap makinesinin birlemesinden meydana ge

len birleik makineler. Ancak bu makineler iki kavramn ayn makine
de basit bir birlemesi deildi.
Kullanlan teknolojiye gelince, o da mekanik, elektromekanik ya da
elektronik olabiliyordu.
Teknik ayrntlara girmeden, saymanlk yaz makineleri arasnda
unlar sayabiliriz: Remington; Elliot-Fischer; Mercedes SR 42; Adler;
Ideal; Smith Premier; Continental; Torpedo; Olivetti;...
Toplama Makineleri le Saymanlk Makineleri

Saymanlk toplama makineleri arasnda unlar vardr: Olivetti; Addo; Duplex M AM ; Monroe; Burroughs; Multiplex Sudstrand;...
Ayrca ve zellikle 1938de kan Logabaxtan da sz edelim. Bu, sz

konusu belgenin olanakl stun saysndan ok daha yksek sayda
toplaycs bulunan, ok zel bir mekanikle yaplm ilk saymanlk
makinesidir.
Birleik Saymanlk Makineleri

Birleik makineler (bu makinelerin tasarlann, en bata, nl
elektromekanik aritmometresini 1913te yapan ve 1914te tantan s
panyol mhendis Leonardo Torres y Quevedoya borluyuz) arasnda

anlar sayabiliriz:
- yaz makineleri ve birleik toplama makineleri kategorisinde: Asi
ni, MAM, National Class 3000, Ormeco;...

- yaz makineleri ve birleik arpma makineleri kategorisinde
Burroughs mekanik fatura kesme makinesi, (verileri girmek iin)
kk bir klavyesi bulunan Supermetal. Btn bunlarn en geli

mileri: M A M yeni dizi, Facit, Logabax F 800, National Computronik, National Multitronik, Continental, Sensimatic, Mercator 5 000,
Remington 400 F E, Burroughs E 2 000, Akkord Supertronic, Sper
Metal 381,...
Yazar Kasalar ve Saymanlk Makineleri

Ayrca uzmanlam saymanlk makineleri kategorisinde, yazar
kasadan treyen makinelerden olan National Class 2 000 ile Nati
onal Postronici; MAM RS 65i ve bir okuyucuya bal olan, 55 he
sab annda otomatik olarak listeleyen Burroughs Sensitronici saya
biliriz.6
Bilimin lerlemelerinin Getirdii Sorunlar Karsnda

Klasik Hesap Makinelerinin Yetersizlii
Klasik hesap makineleri, temel aritmetik ilemlerine uyarlannca,
belli sayda aritmetik hesab yapmay salayarak gnn gereksinimle
rini kolayca gidermitir.
Ancak, bu makinelerin hibiri bir okterimlinin kklerini almak, ce
birsel bir denklemi ya da denklemler dizgesini zmek, determinant ya
da integral hesaplamak, bir diferansiyel denklemin zmlerini belir
lemek, trev almak gibi matematiksel hesaplan yapamyordu.
Bat Avrupada bilim ile tekniin hatn saylr lde gelimesiyle
birlikte, zellikle cebirin ve matematiksel zmlemenin pratik uygulamalannn getirdii saysz sorundan tr, yzyllardan beri bu kar
mak hesaplan yapma gerei hissediliyordu.
Ne ki bu glklerle dolu sorun ancak yakn bir dnemden itibaren
ilk nemli zmlerini bulmaya balad.
Bu sorunun, birok nedenden tr, ok hassas bir biimde zl
mesi gerekiyordu:
- lk n ed en , m a te m a tik s e l z m le m e d e h a tr sa y lr e itlilik te
fon k siy on b u lu n m a s, b u n la r zm ek iin y a p a y m od elletirm ey i g er
ek letirm e g ere in in olm asyd;
- kincisi, fizik te k a rla la n fon k siy on la r z m ley ici b ir b iim d e
ta n m la m a n n o u k ez o la n a k sz olm asyd;
- n c s , d ifera n siy a l y a d a tik el t rev li ceb irsel den k lem lerin ,
m a tem a tik in in k a rsn a b iim sel y n tem lerle z lem ey en soru n la r
k a rm a sy d .
B ilim a d a m la n g l a m a k iin b irib irin d e n ok fa rk l ik i a r a
trm a y o lu tu ttu rd u la r. B ilim ile te k n o lo jin in ile rle m e si sa y esin d e de
so n u n d a b irib irin in k k te n k a rt o la n ik i h e sa p tek n i i g elitird iler:
- b ir y a n d a a n a lojik h e s a p ;
- te y a n d a y a p a y sa y sa l h esap.
ANALOJK HESABIN KKEN VE GELMES6

Bu tip hesabn ilk rneklerinden biri, iki bin yl biraz akn bir sre nce,
Yunan matematikileri ile gkbilimcileri dnlm byklklerin modelle
rinden geerek hesap yapmalarn salayan letler icat ettikleri zaman ortaya
konmutur.
Bu letler arasnda hodometreler (yine tamamen saysal aygtlar olan Av
rupa Rnesansmn podometreleriyle kartrlmasn) vardr. Uzaklklar lme
ye yarayan bu letler, bir arabann tekerlekleriyle hareket ettirilen ve bir ibreyi
alman yolu gsteren dereceli bir lek boyunca srkleyen bir dizi sonsuz vidal
ark dzeni ieriyordu, (ite otomobillerimizin gsterge tablosunda ileyen mo
dem analojik letlerin, hz gstergelerinin atas).
Ayrca Yunanl atas 2000 yllk Antikythera olan usturlab vardr. Bu aygt,
Araplarn Yunanllardan miras olarak ald, onlarn da Hint kkenli rakamlarla
ayn zamanda Batllara aktaraca, yldzlarn konumlarm gzlemeye ve ufuk
izgisinden yksekliklerini belirlemeye yarayan bir aygtt (bkz. D. de Solla Price).
Baka bir rnek de ok daha sonra, 1614te, Iskoyal matematiki John Napier belli sayda usandrc hesab yalnlatrmak amacyla logaritmay icat etti
i zaman ortaya kondu. Bu icat, matematikteki saysz sonularnn dnda, lo
garitma tablolarn ve hesap cetvelini douracaktr.
Hesap cetveli 1620de ngiliz Edmund Gunter tarafndan icat edilmi,
1823te William Oughtred tarafndan gelitirilmitir. Sonra Robert Bissaker
(1654) ve Seth Partridge (1671) tarafndan iyiletirilmi, 1750de Leadbetterin
katks sayesinde modern srgl cetvel biimini almtr. Bu arada bu aygtn

Fransaya ilkin 1815te Jomard tarafndan sokuldunu belirtelim. Ancak o za
man fazla devrimci bulunmu, Fransada gerek yaylm grmek iin, geometrici Amadeus Mannheimn birtakm yararl iyiletirmeler yapmasn beklemek
gerekmitir. Yol at btn logaritma letleri gibi, hesap cetveli de, arpma,
blme, kuvvet alma, hatt kare kk ilemlerini kolayca yapmay salyordu.
Bundan tr bu let ok uzun bir sre mhendislerin ve teknisyenlerin yele
dii bir let olmu, 1970li yllarn bandan itibaren cepte taman elektronik
hesap makineleri knca kesin olarak terk edilmitir.
Baka bir analojik letler snf da amac cebirsel denklemleri ya da denk
lem dizgelerini zmeye yahut birtakm matematiksel fonksiyon kategorilerini
belirlemeye yardmc olmak olan cebir aygtlardr.
Bu tipteki en eski letler daha Eskiada Yunan matematikileri tarafn
dan, ok zel olarak da, kp kklerle ilgili sorunlar zmeye yardmc olan bir
aygt reten Platon tarafndan yaplmtr.
Ancak bu letler gerek ykselilerini ancak XVIII. yzyldan itibaren
yaamlardr.
Bunlardan bazlar, rnein Rowningin 1770te ya da Kempenin 1873te
yapt aygt gibi, ok terimli fonksiyonlann izgesel betimlemelerinin madd
gereklemesini veren biribirine bal ubuklardan oluuyordu.
Berardn (1810), Lalannem (1840) ya da Grantn (1896) denklem terazile
ri gibi baz aygtlar ise yer deitirebilen kat cisimlerin denge konumunun
aranmasna dayanyordu. Bunlara zlecek denklemin katsaylaryla orantl
arlklar ykleniyor, dengeyi salayan arlklar aranan kklere karlk geli
yordu.
Kimileri de, Demanetnin aygt (1898) gibi, hidrostatik dengenin aranmas
na dayanyordu.
Lucasn (1888), Kannn (1903) ve de Wrightn (1909) aygtlar ise elektrik
akmlarnn younluk yasalarn ngryor, bu kez de elektriksel dengenin
aranmas amalanyordu.
Son olarak, Leonardo Torres y Quevedonun cebir makinesi (1893) gibi kimi
aygtlar, zlecek cebirsel denklemlerin katsaylarnn ve kklerinin deerleri
ni mekanik olarak hesaplamak zere dili arklarla biribirine balanm loga
ritma disklerini kullanyordu.
Ayrca yaps bakmndan integral hesab iin tasarlanm birok analojik
aygt yaplmtr. ekim merkezinin ve dz bir yzeyin eylemsizlik momentinin
belirlenmesi iin kullanlan aygtlar ise XIX. yzyln bandan itibaren kadast
ro almalarm kolaylatrmak iin gelitirilmitir.
Bunlar arasnda zellikle unlar bulunur:

1- Bir eriyle snrlanm alan lmeye yarayan (ve ilki 1814te Amsler tara
fndan gelitirilen) yzeylerler.
2- Bir diferansiyel bantyla tanmlanm bir fonksiyonun saysal deerleri
ni veren integrometreler.
3- Belli bir Descartes coordinatlan sisteminde ayn tipte bir fonksiyonu tem
sil eden bir eri izen integraflar.
4- Gelgit olaylaryla ilgili mekanik bir zmleme olana veren gelgit tah
mincileri (1878de lord Kelvinin icat ettii aygtlar) (bkz. M. dOcagne; L. Jacob).
Analojik Hesap Makinesi Nedir?

yleyse, bu farkl aygtlarn her birinin fizik ve teknik bakmndan kendine
zglne bakarak, ister mekanik olmayan basit aygtlar olsun, ister meka
nik, elektromekanik ya da elektronik makineler olsun, bu yapdaki tm hesap
aygtlarnn temel zelliklerim genel bir biimde anlyoruz.
Gerekten, G. Verroustun [1] tanmna gre, analojik hesap makineleri,
zlecek zmecenin parametrelerinin, incelenen olgununkiyle edeer fiziksel ya
da matematiksel yasalara uyan bir dizgenin iinde evrilen deiken ve srekli fi
ziksel olgularla betimlendii aygtlardr.
Dolaysyla analojik bir aygt ya da makine uygulamas srekli bir fiziksel
byklk zerinde (rnein bir cetvel ya da silindir zerindeki uzunluk, bir
eksenin dorusal ya da al yer deitirmesi, bir tekerlein dn, bir
elektrik akmnn potansiyel fa rk ,...) yaplan, sonucu ise bizzat bu bykl
n llmesiyle elde edilen ilemler gerekletirir. Denebilir ki, analojik bir
hesap makinesi eldeki zmecenin fiziksel bir modelini verir: Aranan bir du
rumu yaratmak iin makinede zmecenin parametrelerini konumlandrarak
balang koullarn getirmek ve ele alman dizge iinde elde edilen byk
lkleri gerekten lmeden nce eldeki modelin evrimini incelemek yeter.
tik okilevli Analojik Hesap Makineleri

XVIII.
ve XIX. yzyldan itibaren, analojik hesab gelitirmeye alan
ok sayda mucit, deyim yerindeyse matematiksel yapnn somutlatrlmas

yoluyla ok kendine zg birtakm hesaplan makineletirme abas iinde
olmulardr.
Onlarn letleri ve makineleri, btn inceliklerine ve kuramsal yararlanna
karn, genellikten yoksundu. Baka deyile, o zamana dek analojik hesap ma
kineleri ancak tek bir eit hesap yapabiliyor, dolaysyla da ancak tek bir zmeceler kategorisini (tam olarak kendileri iin yapsal bir biimde dnlm
olanlan) zebiliyordu.
Bu makinelerin hesap yapma olana nasl geniletilebilirdi? te XIX. yz

yln ikinci yansndan itibaren yrtlen bilimsel aratrmann amalanndan
biri kesin olarak buydu.
Dorusu, modern analojik hesabn gerek babas, daha ok Lord Kelvin
adyla bilin en n giliz fizik i W illiam Thom son (1824-1907) olm utur.
1867de bir dizi yaynyla deiken katsayl diferansiyel denklemlerin z
m iin analojik bir yntemin tam tanmm yapmtr. Ancak o an tekno
lojisi Kelvinin dnceleri dzeyinde deildi ve onun Integrator hibir za
man gereklemedi.
Gerek bir okilevli, pratik analojik hesap makinesinin Birleik Devletlerde
yapldn grmek iin 19301u yllann ban beklemek gerekmitir. Bu maki
ne, mhendis elektromekaniki Vannevar Bushun (1890-1974) ynetiminde
Cambridgein Massachusetts Institute of Technology1sinde (MIT) 1925ten itiba
ren gelitirilip 1931de yaplan diferansiyel zmleyicidir.
Bu makine esas olarak integratrlerin kullanmna dayamyordu ve elektrik
ebekelerinin soruhlann, zellikle de insan hesabmn olanaklanm kesin olarak
aan denklemler ieren an ykleme ve anza sorunlann zmek iin tasarlan
mt. Bu hesap makinesinin baars yle byk oldu ki, MITin ekibi ancak
1942de kullanlmaya balayan, ama ikinci Dnya Sava boyunca kskanlkla
gizli tutulan daha gl, daha gelimi, daha karmak bir makine retme cesa
retini buldu. Makine 100 ton arlndayd, 2 000 elektronik tp, binlerce
elektromekanik devresi, yaklak 320 kilometre kablosu vard. US Navy adna
zellikle at tablolannm hesaplanmas iin getirilen MITin ikinci diferansiyel
zmleyicisi, atlan cisimlerin izledii yol konusunda balistik denklemler ge
rektirdii iin insan olanaklannn tamamen dnda olan at komutlan ya da
radar sistemleri gibi karmak sorunlan gidermeye yardmc olmutur.
Elektronik Analojik Hesabn Gelimesi

O zamandan beri gittike daha gl ve ilevsel hale gelen birok hesap ma
kinesi ortaya kt. Bunlar arasnda Birleik Devletlerde Western Electric laboratuvarlannda (Bell Labs) gerekletirilen ve kinci Dnya Savann son ylla
r boyunca kategorisinin en etkili hesap makinelerinden biri olan M-9 at yne
ticisini anmak yerinde olur. Tamamen elektronik olan bu makine Nazilerin
1944te Londra zerine gnderdii V I adl uzaktan kumandal bombalann
%75inden fazlasn yok etmeyi salad.
Bu hesap makinelerinin byk bir ounluu uzmanlamt. Kimileri ise
tersine okilevliydi ve diferansiyel denklem dizgelerini zebiliyordu.
Denebilir ki makineler yapsal bakmdan farkl trde matematiksel ilemler
yapmak iin tasarlanmt.
Bu alandaki byk bir ilerleme de zellikle Fransada 1950li yllarn ban

dan itibaren F.H. Raymondun ynetiminde SEAnm analojik hesap makineleri
nin yapmyla gerekletirildi.
Baka bir ilerleme de yine 1950li yllarn sonunda Fransz irketi CSFnin
ANALAC 101i yapmasyla gsterildi. Tamamen elektronik, ok kullanml
anolojik bir hesap makinesi olan bu makine zellikle herhangi bir dereceden
cebirsel denklemleri (en azndan bir noktaya kadar), trigonometrik denklem
leri, bir ya da iki bamsz deikenli fonksiyonel denklemleri, herhangi bir
dereceden diferansiyel denklemleri... zmeyi salyordu. stelik gerek za
manda alabiliyordu.
Analojik Hesabn stnlkleri

Analojik hesap ynteminin balca stnlkleri unlardr:
- lkin belli bir zmeceyi onu biimsel olarak zmeyi bilmeden de ele alma
olana salar;
- ikincileyin, belli bir zmeceyi, karmak bir durum bile olsa, grece ksa
bir zamanda zme olana salar;
- son olarak, veriler bir kez girildi mi, grece geni bir parametre deerleri
alanna karlk gelen zmleri ksa bir zamanda almay salar.
Bundan tr, yakn bir dneme kadar ok sayda alanda bu tip hesap
kullanlmtr. Bu alanlar unlardr: Mekanik ve termik (hareket ve scaklk
alverii aratrmas); otomobil (motor ve sspansiyon); elektronik ve elektro
teknik; asken kullanmlar (at ve bombalama sistemleri); havaclk (uu simlasyonu, uaklarn ve uzay motorlarnn otomatik pilotaji); klasik enerji ya
da nkleer enerji (termik ya da nkleer santraller); kimya ve petrol; biyoloji ve
tp;...
Analojik Yaklamn Balca Sakncalar

Peki yleyse, bu kadar stnl varken neden terkedildi?
Yntem, bilimsel hesap alannda daha nemli ilerlemeler salayamayacak
kadar snrlyd.
Bunun ilk nedeni, hesap olana bu denli geni olan hibir analojik aygtn
herhangi bir problemler kategorisini zmeyi salayacak lde genel olamama
sdr.
Baka deyile, analojik bir hesap makinesi evrensel olamaz.
kinci neden, analojik yntemle bilgileri bellee alp ara sonular zerinde
ilemler yapmann, olanaksz demeyelim de, ok zor olmasdr.
nc neden, bu tip yntemlerde kesin sonular elde etmenin olanaksz ol
masdr. nk bu yntem gerekte ancak temel rakamla ilgili hesaplar iin
geerlidir. Analojik bir hesap makinesinin sz konusu oluturucularnn niteli

ine ve yaplan matematiksel ilemin yapsna gre %0,02 ile %3 arasnda dei
en kesinlii, hem lme letlerine hem de ele alman olgunun incelenmesi iin
seilen modele baldr.
Drdnc neden, bu tip hesapta kullanlan aygtlarn iletim alanlarnn s
nrllndan ileri gelen sorunlarn zmlerinin geerlilik alannn snrl olu
udur.
Beinci neden, (birok bakasmn yan sra) analojik yntemle sonularn ke
sin bir yorumunu yapmann ou kez g olmasdr.1
Bundan tr, bu yaklam kinci Dnya Savandan beri ok sayda ara
trmac tarafndan gittike artan bir biimde reddedilmitir. Matematiksel bi
limler ile fiziin hatr saylr lde ilerlemesiyle kar karya kalan aratr
maclar bu kusurlarn hibirini tamayan gl makineler kullanma gereini
duydular.
Bununla birlikte, kesinlik bakmndan kaybettiini hzllk bakmndan ka
zanan analojik hesap makineleri bir sre henz tarihlerinin banda olan ok
yava bilgisayarlara yelendiler.
Elektroniin 1970ler ve 1980ler boyunca gsterdii hzl ykselile birlikte,
yksek younluklu birleik akmlar teknolojisine (kesin olarak mikroilemciler
teknolojisine) dayal bilgisayarlar eitli pratik uygulamalaryla birlikte analo
jik hesap makinelerinin kesin olarak yerini ald.
Saysal Yntemin stnlkleri

Analojik hesabn kendi iinde mutlak bir tkanmayla karlamasndan t
r, saysal yntemin gcl olarak daha etkili, daha stn, ok daha ekonomik
olduu farkedildi.
Zaten saysal yntemdeki herey analojik yaklama ters der.
Bilgisayar denen otomatlarda, alman ve ilenen bilgi kod denen bir kme
oluturan ok kesin kurallara karlk gelen rakamlar ya da simgelerle betimle
nir (bkz. G. Verroust [1]).
mdi, ok kesin olarak, uzun bir evrimin ardndan ve ok eitli gereklilik
lerden tr ok eitli alanlarda her eit icat, keif ve baaryla biraraya gele
rek sonunda bugnk bilgisayar biliminin ve tekniklerinin gelimesini sala
m olan, saysal (ya da Anglo-Saxon kkenli bir terminolojiyle dijital) denen
makinelerin bu kendine zg ynteminin ykseliidir.
ok hzl ve ok gl olan bilgisayar makineleri:
1- Bellekte biriktirilmi bilgiler zerinde ilemler yapabilir.
2- Sakmml olmay gerektirmeyecek bir yorumla istendii kadar kesin so
nular verebilir.
3- ok karmak zmlemeler yapabilir.

4- Son olarak, fiziksel olanaklar lsnde, algoritmalar ad verilen ve in
san zeksnn ok belirli bir ilem kategorisine karlk gelen her eit problemi
zebilir.
Melez Hesap Makineleri
ya da ki Yntemin Kesimesi
ok kesin bir yapay hesap teknii kullanmay giderek daha byk bir ge
reksinim haline getiren bilimsel sorunlarn durmadan artan bir biimde karma
klamas analojik yntemi otomatik saysal hesapla birlemeye gtrmtr.
Analojik bir hesap makinesinin iki dizgenin biribiriyle bilgi alveriinde bulu
nabilmesi iin uyulmas gereken birtakm kurallara uygun olarak bir bilgisaya
ra baland melez denen hesap otomatlar byle domutur.
Grece yakn bir zamana dek bu hesap makineleri zellikle simlasyon ala
nnda, rnein kimyasal srelerin aratrlmasnda ya da uu simlasyonu
problemlerinde yahut uzay motorlarnda hl bir uygulama alan buluyordu.
Ancak elektroniin ykseliiyle birlikte, zellikle de yksek younluklu mikroilemciler teknolojisinin gelimesinden beri, saysal hesap makineleri ve bil
gisayarlar bugn btn pratik uygulamalaryla analojik makinelerin ve melez
yntemlerin hepten yerini alma eilimindedir.
Klasik Hesabn Otomatiklemesinden Yapay Saysal Hesaba

Yukarda grm olduumuz gibi, bugnk yapay veri ilem yn
temlerine gtren aratrmalar gerekte Rnesansn sonunda, yazl
hesap pratiini kolaylatrma gereksinimi duyan bilim topluluu ye
leri bu glkleri amaya alt zaman balamtr.
Bylece, XVIII. yzyldan XX. yzyla dek, az ya da ok gl, az ya
da ok kullanl, az ya da ok hzl ve kesin, hatr saylr eitlilikte
makine ortaya kmtr.
insan aritmetik hesabn ve onun tekrar tekrar yinelenen ilemleri
nin bktrc yknden kurtaran makineler grlmtr.
XIX. yzylda sanayinin ve sermayenin giderek artan nemi ve bu
nun sonucu olan kyasya rekabet bankaclk ve saymanlk etkinlikle
rinde byk bir gelimeye yol amtr. Bu da, bu ilere uyarlanm
donanmlar kullanma konusunda durmadan artan bir gereksinim
dourmu, bylece hesap makineleri sanayisinin ykseliine kap
almtr.
Bu olay bilgisayarlarn ticari ve teknik tarihinin ilk nemli aama

sn oluturmutur.
Ancak klasik aritmetik hesab mekanikletirmeye ynelik abalar
ayn zamanda,
1- daha sonra yaz makinesinin tulu klavyesiyle tamamlamnca alfabetik-saysal denen klavyelerin gereklemesini salayacak olan sa
ysal klavyelerin (verileri girmek iin) kullanm;
2- makinenin yapt hesaplarn toplamlarn ya da ara sonularn
kt erit zerine her an kaydetmeye yarayan bir bask aygtnn kul
lanm gibi nemli teknik yeniliklere ulamay da salamtr. Makine
lerin giriinden kna dek saysal trden bilgilerin kodlanmas iin
nceden ortaya konmu saysal kod dizgelerinin -klasik elektromekanik hesap sayesinde- getirilmesiyle, klasik saysal otomatik hesap tek
niklerinin tm olanakl genilemelerini yava yava tasarlamay sa
lam olan dorudan arpma, dorudan blme, hatt drt ilemin ta
mamen otomatiklemesi gibi yeni kavramlarn gelmesini de buna ekle
mek gerek.
zetle, temel hesabn tamamen makinelemesi giderek daha engin
bir hesaplar kategorisine doru alan geniletmeyi salam, bylece
bilimsel sorunlarla ilgili yapay saysal ilem ynteminin gelimesine
yol amtr.
Bilgisayarlarn Uzak Kkeni: Zincirleme Matematiksel

Hesaplan Otomatikletirme Gerei
Ama elbette, klasik hesap makineleri alan bilgisayarlar ynnde
gelimeye izin vermeyecek lde snrlyd. Baka deyile, kkten bir
biimde izlenen yolu deitirmek gerekiyordu.
Gerekte ray deiiklii, iki yz yla yakn bir sre nce, matema
tiksel izelgeleri hesaplama gereiyle kar karya kalan kimi bilgin
ler sradan saysal hesap makinelerinin byk kusurlarna are bul
maya altklar zaman yaplmtr.
Bir dizi zincirleme hesap yapmas gereken kii gerekte birok kez
yeniden balamak zorundayd, nk verilerin kendisinin dnda, b
tn ara sonulan elle art arda yazmas, sonra da bunlan aama aa
ma, yine elle, makineye yeniden girmesi gerekiyordu.
Basit bir rnek verelim. Bir toplama, bir kp alma, bir karma, bir
kare alma ve bir blme ieren (175 + 123)3/ (146 - 23)2 gibi zincirleme
bir hesap yapmak iin elbette ilk olarak yaplmas uygun olan 175 +
123 toplamnn verilerinin girilmesi gerekiyordu; sonucu aldktan son
ra bu sonucun kbn almak iin onu yeniden makineye girmek gere
kiyordu. Sonra 146 - 23 karmasnn verilerini girmek, sonucu almak
ve bu sonucu karesini almak zere makineye girmek gerekiyordu. Ar
dndan yeni sonucu not etmek, blmeyi gerekletirmek zere nceki
iki sonucu yeniden girmek gerekiyordu; son sonu alnnca problemin
zm elde edilmi oluyordu.
Thomasn aritmometresi zerinde basit bir blme iin birok ilem
yapmak ve dzenei birok kez dndrmek gerektiini bildiimize g
re, byle bir ilem de onlarca mdahale ve onlarca dzenek turu ge
rektirecekti.
Dolaysyla bu srekli bir hata kayna oluturuyor, ilem aknda
hatr saylr bir zaman kaybna neden oluyordu.
Bu byk kusur nasl giderilir? Byle bir makine en kk hareket
lerini yneten bir kumanda sistemi kullanarak nasl kendi kendini i
leten bir makine haline getirilir? zetle, tek bana, yani insann hi
bir mdahalesi olmadan, nceden belirlenmi bir sreci izleyerek zin
cirleme ilem yapabilen bir makine nasl tanmlanabilir?
Bu, kabaca, gnmzn terimleriyle, XIX. yzyln banda kimi
bilginlerin girdikleri mantksz bahisti, ite bu iinden klmaz soruna
zm aray, sonunda bilgisayarlarn icadna giden yolu amtr.
Elbette bu bir gnde olmamtr. Biribirinden ayr birok giriimin
sonucudur. Bu giriimlerin ilki de insann ok eski zamanlardan beri
her parasyla canl bir varlk, baka deyile, insann ya da hayvann
hareketlerini yapay olarak taklit edecek bir varlk yaratma ddr.
lk Yapay Otomatlar
Dorusu, ortaya konan soruna ilk zmler, grnte hesapla ba
olmayan bir alanda, insan tarafndan yaplm ve kendi kendine hare
ket etme yeteneiyle donanm fizik sistemler ya da yapay otomatlar
alannda bulunmutur.
Kendi hareketleriyle kendiliinden tepki gsterme eilimi bulunan ay
gtlar Eskiadan beri inlilerce gelitirilmiti. skenderiyeli Yunan mekanikileri de byle aygtlar gelitirmiti. skenderiye okulunda Ctesibios, Arkhytas, Bizansl Heron, skenderiyeli Heron gibi saygn adlar vard
ve bunlar ok ileri mekanik teknikler kullanmlard (bkz. 25. Blm).
Sicilyal Diodoros ile Kalliksenos tanrlarn ve tanralarn byle

can verdii heykelleri betimlerler. Kalliksenos, Ptolemaios Philadelphosun M.. 280e doru skender ve Bakhus onuruna yapt trenle
ilgili olarak unu anlatr: Sekiz ar geniliinde drt tekerlei olan,
altm adamn ektii bir araba grlyordu. Arabann stnde altn
dmeli bir elbise ile sparta gocuu giymi bir Nysa heykeli oturuyor
du. Heykel, bir makine sayesinde, kimse elini srmeden, altn bir ie
den st dkyor, yeniden yerine oturuyordu (bkz. P. Devaux).
Eskian Yunanl mekanikilerini Ortaa Avrupas ve Rnesansa
balayan aktarm kay, belli bir lde, Bizans Yunanllarnca sa
lamlatrlmtr, ama bu gelenei miras alp aktaranlar zellikle
Arap-Iran mekanikileri olmutur.
Arap-Mslman dnyasnn en nl mekanikileri arasnda unlar
sayabiliriz:
1- Al la t illati ta za m m ir bi n afsih (Kendi Kendine ileyen Alet)
adl, 850ye doru yazlm, geni lde skenderiyeli Heronun fikir
lerinden etkilenmi bir kitabn yazan olan Bnu Msa bin kir kar
deler.
2- Birok su saatinin betimlendii K it b al a sr r fi rataic a l a fk r
adl kitabn yazar Ibni Muadh Eb Abdullah al Cayyani (X. yzyln
ikinci yans).
3- Seluklu hkmdarlar iin yapt otomatlarla nl Badi al Zamn Al Asturlbi (XII. yzyln ilk yans).
4- Mekanik su orglaryla tannan Zekeriyya Yahy al Baysi (12.
yzyln ikinci yans).
5- amandralarla iletilen otomatlaryla n kazanm aml Rdvn (1203).
6- Hi kukusuz en verimli, hayal gc en geni olan, K it b fi
m a rifa t al h ya t a l h a n d a siyya (Usta ii Mekanik Aletler Bilgisi ze
rine Kitap, 1206) adl kitabnda Yunan gelenekleri hakknda derin
bilgisini sergileyen ve o gne dek grlmemi yenilikler getiren smail
bn al Razzz al Cazzaridir. Cazzari, srekli devinen makinelerle, su
saatleriyle, bir emeyi beslemeye yarayan mekanik tulumba sistemle
riyle ilgili, amandral otomatlarla, hareketin zincir ve tellerle aktanld otomatlarla ilgili planlar yapmtr (bkz. 25. Blm).
Bu gelenek sonradan spanya ve Sicilya yoluyla, zellikle Arap me
kanikilerini sarayna aran Sicilyal II. Roger (1130-1154) ile onun
izleyicilerinden biri olan ve Mslman dnyann mekanikilerine ka-
pisini ak tutan II. Frederic (1194-1254) sayesinde, Bat Avrupaya

yaylacaktr.
Bu an sonundan itibaren, Avrupann, uyanarak, kendi teknikle
rini nasl gelitirdiini ve bundan byle biribirinden artc otomat
lar retmekte beceri kazanp bu alanda nasl kendini kabul ettirdiini
biliyoruz.
Yaps Bakmndan Dnya Hakknda Bilgi Vermek zere

Tasarlanm lk Otomatlar
Ancak balangta, yapay otomatlar aslnda yaam yanlsamas ver
meye ynelik hayvan ya da insan grnml aygtlardan baka birey
deildi. Dolaysyla bunlar bilgi verme otomatlar deildi.
Gerekte bu alandaki ilk byk devrim ilkin Yunanistan ile inde,
sonra daha kabul grm bir biimde slm dnyasnda ve Bat Avru
pada gerekletirilmitir.
Bu devrim, zaman ve gkbilimsel verileri tam olarak lme zorun
luluundan ve yapay otomat bundan byle dnya zerine bilgi verme
ye ynelik bir aygt haline getiren kkten bir kavram deiikliinden
domutur.
inlilerin Eskiadan beri bu alanda braktklar saysz yapt ara
snda 1090a doru mekaniki Su Songun yazd ve iinde baka me
kanik letlerin yan sra gkbilim saatlerini ve skenderiyeli Heronunkine benzeyen birok otomat ve aygt betimledii Xiryi xiangfa
yaoyu belirtelim. Bu otomatlar arasnda ark syleyen kular, bir
kum motoruyla hareket ettirilen dekorlar, sunak zerinde bir ate ya
kld zaman bir tapnan kaplarnn otomatik olarak almasn
salayan aygtlar... vardr. Ayrca bir de hareketli krelerin otomatik
olarak hareket ettirildii ve birtakm ekillerin dzenli olarak gnn
saatleri zerine vurduu saat biiminde koca bir kule vardr. Bu aygt
da tmyle hidrolik bir dzenek sayesinde otomatik olarak iler (bkz.
H. Davies; J. Needham).
slmda gkbilim saatleri yapm teknii zellikle namaz saatlerini,
dinsel tren tarihlerini, Ayn dnemlerini, gezegenlerin konumlarn
ve gn-tn eitliini tam olarak belirleme gereksinimini karlamak
iin gelitirilmitir.
Anlatldna gre, Charlemagne, 807de, Aix-la-Chapellede halife
Harunurreitin saysz hediye getiren elilerinden pirinten yaplm
mekanik bir saat de alm. Suyun akyla ileyen bu saatte her saat
banda oniki kk tun kre alttaki bir tasa derek tnlama yarat
yor, oniki kapdan oniki atl karken teki oniki kapy kapatyormu.
Bu saatin varr varmaz kurulup iler duruma getirilmesi iin, halife
nin elileri arasnda teknik bilgileri olan birinin bulunmas gerekiyor
mu (bkz. Woepcke).
Yine, saati Al Horasnnin (XII. yzyln sonunda byk am Ca
misinin Cmle Kapsna yapt saatle nl) baarsndan da sz ede
lim: Bu saat, zel olarak uyarlanm dzenekler sayesinde, yalnz g
nn saatlerini deil, (bu bir yeniliktir) gecenin saatlerini de gsteren
bir su saatiydi.
Szn ettiimiz devrim zellikle baka tip bir otomatta gerekle
mitir ve bu da tamamen Iranl mekaniki Al Cazzarinin katklar sa
yesinde olmutur. Al Cazzarinin yukarda andmz yapt, yle gr
nyor ki, o gne dek bilinmeyen aygtlardan sz ediyordu. Bu yapt as
lnda bir eit delgi kolunun dairesel hareketini datm organlarnn
alternatif bir hareketine dntren ve zellikle dili aa kullanarak
ynetilen gerek otomatlarn betimini yapar. Bu otomatlar, teknik d
zeyde, Yunan-Roma geleneinden gelen otomatik hareketli basit aygt
larn kavramyla gerek bir kopuklua iaret eder.
Bir kumanda dzeneiyle nceden belirlenmi bir srece uygun bi
imde otomatik olarak -dolaysyla insann hibir mdahalesi olmadan- zincirleme ilemler yapabilen letler olan Al Cazzarinin otomat
lar Avrupada Ortaa sonunun otomatik saat alglar ile an vurgu
larnn atalaryd ve uzaktan da olsa, bir lde XVIII. yzylda Bat
Avrupada ortaya kacak olan ok gelimi otomatlarn ilk biimlerini
oluturuyordu.
Avrupada bilinen ilk otomatik saat algs 1321de yaplm olan
Rouendeki Sainte-Catherine manastnndakidir. Avrupada bilinen ilk
an vurgularna (bir kuleye yerletirilmi, bir an, bir rs ya da baka
bir nesne zerinde saatleri vurmak iin bir kumanda organyla yneti
len heykelcikler) gelince, onlar da 1332de Courtraide yaplmtr. Bo
urgogne Dk Philippe le Hardi onlar 1383te Dijona gtrmtr ve
bugn hl oradaki Notre-Dame Kilisesindedirler.
Ayrca 1340a doru Cluny manastrnda yaplan nl gkbilim saati
ni de belirtelim. P. Lorain bu saati yle betimliyor bize: Bu koca maki
nede yl, ay, haftay, saati ve dakikalar gsteren bir takvim grlyor
du; bayramlar, her gnn ayinlerim, Gnein hareketlerini (sic), yldz-
lann kavumalarn, Ayn dnemlerini, Dirili yortusunu, lm Gn

n, Aziz Hugues yortusunu, Aziz Odilon yortusunu, Adak Bayramn,
ile gnn, Kutsal Bkire gnn gsteren dinsel bir takvimdi bu.
Her saat banda bir horoz kanat rparak iki kez tyordu. Ayn srada
bir melek bir kapy ap Kutsal Bkireyi selmlyor, Kutsal Ruh gver
cin biiminde aa iniyor, Baba onlar kutsuyor, tm heykelcikler
uyumlu an sesleri iinde, gzlerini ve dillerini oynatan hayvanlarn ga
rip hareketleriyle saatin iine geri dnyordu (bkz. P. Devaux).
lk Saysal Hesap Makineleri
Bununla birlikte otomatik hesap kavramlarnn tam anlamyla ya

pay saysal hesap alanna uygulanmas iin birka yzyl beklemek ge
rekmitir.
Gerekten bir kumanda dzeneiyle nceden belirlenmi bir srece
gre otomatik olarak zincirleme ilemler yapabilen ilk saysal hesap
makineleri, kalan makineleri olmutur. Bu makinelerin byle adland
rlmalarnn nedeni, sonlu kalanlar denen ve belli bir balang dee
rinden yola karak n. dereceden bir okterimlinin deerlerinin hesab
yerine, n sayda art arda toplamalar dizisi koymay salayan matema
tiksel ynteme dayanmasdr.
XIX.
yzyln bandan itibaren grlen bu hesap makineleri, gkbi
limciler ile denizcilerin gvenilir saysal izelgeler hazrlama gereksi
nimini gidermek iin tasarlanmtr. Saylar kaydedebilen n sayda
ktk ile bu tip zincirleme toplamalar yapabilen bir dzenek ieren
bu makineler, fizik kapasitelerinin snrlar iinde, nden kk ya da
nye eit dereceli okterimli anlatmlarn ardk deerlerini otomatik
olarak verebiliyordu.
Bu makinelerin fikri, grne baklrsa ilk kez 1786da Alman as
ker mhendisi H. Mllerin kafasndan kt.
yi dile getirilmi toplumsal bir istemi karlamad iin bu icat bir
sre yalnzca bir dnce incelii olarak kald, sonra da unutulup gitti.
lk Kalan Makineleri
Ancak otuz yldan daha ksa bir sre sonra, fikir onu gerekle
tirmeye kendini verecek olan byk bir mucitin kafasnda yeniden
canland.
Mekanik hesap makinelerinin en basitlerinin bile az grld bir

ada, ngiliz matematiki Charles Babbage (1791-1871) 1822de bu
fikrin gerekletirilebilir olduunu, sonraki onbir yl bu tip bir maki
nenin yapmna ayrmadan bile nce kantlad. Merrifeldin Britanya
Bilimleri Gelitirme Kurumuna yazd rapordaki ifadelerle sylersek,
Babbage kendini bir mekanik harikasnn almalarna vermiti, bu
makinenin incelii ve verimlilii zaten herkesi artmt.
Ancak, Britanya hkmetinin mali desteine ve mucitin kiisel ser
vetine ayrd hatr saylr miktara karn bu tasar hibir zaman
tam anlamyla gerekletirilemedi.
Bu baarszln iki nedeni vardr:
- lkin, Babbage mkemmelciliini arla gtrm, ihtiraslarn
snrlayamamtr;
- ikincileyin, kendi kalan Makinesinin yapsal bakmdan snrl ol
duunu erkenden fark ederek, ileride sz konusu edeceimiz ok daha
ihtirasl bir tasarya kendini adayp ona ilgisini yitirmitir.
Fikir gerekte ilk kez, Babbagen almalarndan esinlenen sveli
Georg ve Edward Scheutzun, lkelerinin mali desteiyle gvenilir, ye
terince i gren, sonular basma aygt bulunan bir kalan makinesi
yapmalar sayesinde, 1853te tam olarak gerekleti. (Bu arada Scheutz kardelerin makinesinin tarihin ilk ilemsel bask yapan hesap
makinesi olduunu belirtelim).
Bu baarnn ardndan, 1859da yeni aygtlarla donanm bir maki
ne yapan sveli Martin Wibergin makinesiyle balayp 1871de Ame
rikal George Grantm, 1895te Fransz Lon Bollenin, 1905te rlan
dalI Percy Ludgatein, 1910da Alman Christel Hamannm makinele
riyle devam eden birok baar gelmitir.
Babbagen lk Dncesi: Tkal Bir Yol

Ne ki bu kategorideki makinelerin hibir zaman klasik mekanik he
sap makinelerininkiyle karlatrlabilecek bir yazgs olmamtr.
Zaten bu makinelerin nemi, 1920lerin bandan itibaren, yerlerine
gerek ok yazmal saym makinelerinin gerek delikli kartl mekanografik makinelerin kullanlabildii anlalnca azalmtr.
Kalan makinelerindeki gerilemenin bir nedeni de gerekte onlarn
temel kusurlarnda bulunmaktadr. Gkbilim saatleri, ilk otomatik sa
at alglar gibi bunlarn kumanda organlar ve ileme dzenekleri
karmakt. Baka deyile, o zaman i dzeneklerle birleik olan ilem

ynlendirme aygtlar makinenin madd yapsndan bamsz deildi.
Daha da kts, esneklikten yoksun olan bu hesap makineleri tek tip
bir hesap (tam olarak sonlu kalanlar yntemine dayal hesaplar) yapa
biliyordu; stelik her yeni sra kumanda dzeneklerinin yeniden ayar
lanmasn gerektiriyordu.
zetle, kalan makineleri sabit kumandal ve deimez sral saysal
otomatlard. Katlklarn ve yolun tkanmasn aklayan da budur.
Deiebilir Bir Kumanda Dzeneiyle Yneltilen

lk Sral Otomatlar
Ancak yine de, bu soruna ilk zmler Avrupada XVI. yzyln so
nundan itibaren, hareketli ve deiebilir pikolu kasnaklarla kumanda
edilen ilk otomatik saat alglarnn ortaya kmasyla getirilmiti bile.
rnein 1487de Belikadaki Alostta Barthlmy de Koeckenin yapt
ya da 1666da Hollandadaki Utrechtte yaplan Speltrommel Caril
lon byleydi.
Dolaysyla bu aama deiebilir bir kumanda organyla ynetilen
ilk sral otomatlarn ortaya kt aamayd.
lk Programlanabilir Sral Otomatlar

Bununla birlikte bu zmler daha fazla ilerleme salamakta ok
yetersiz kald. nk yaplacak her yeni sra (ilem sras) yeni bir ku
manda dzeninin kurulmasn gerektiriyordu.
Ancak Avrupada saat mekanii ile yksek kesinlik teknikleri alann
daki byk gelimeyle birlikte, XVIII. yzylda Fransz Jacques de Vaucanson, AvusturyalI Friedrich von Knaus ve birok bakalar insan ya
da hayvan grnml nl otomatlarm yaptklar zaman, ok daha ge
limi zmler bulundu. Bu otomatlarn her birinde belirli bir temel i
lem srasnn yaplmas iin gerekli ynergeleri yneten, dolaysyla mo
dem program kavramnn ilk biimini oluturan bir aygt bulunuyordu.
Vaucansonun Sindiren Ordeki, Kavalcs ve Davulcusu bunlara
rnektir.
Avrupa mucize karsnda bir lk att, yz yl akn bir sre
sonra bu aknlk ln hl yineliyor denecektir XIX. yzylda,
bu dhi mucit hakknda.
Von Knausun Ddks ile Konuan makineleri de baka rnek

lerdir. Ancak satran oynayan sahte bir otomat yapan Von Kempelenin hilelerini ve otomatlar konusunda daha da uzman bir hileci olan
Robert Houdinin evirdii dolaplar da unutmayalm.
Vaucansonun Otomatlar
Sindiren rdek (1738de yapld, 1879da bir yangnda yok oldu) ko
nusunda birok tank, Vaucansonun kendisinin geree ok yakn bir
rdek yapmak istediini anlatmakta olduunu doruluyor:
Eldeki yemi almak iin boynunu uzatyor, yutuyor, sindiriyor, haz
medilmi olarak bilinen yollardan dar atyor; yemi telala yutan ve
midesine indirmek iin boaznn hareketini hzlandran rdein tm
jestleri gereinin ayn (bkz. A. Doyon ve L. Liaigre).
Yine de unu belirtelim ki, Vaucanson fiziksel hareketleri taklit et
meyi baardysa da sindirimin taklidinde birtakm hileler vard.
Ancak bu, Vaucansonun otomatlarnn yeni kavramlar uygulama
ya sokan ok ilgin yaratlar olduu gereini deitirmez. J. Perriault
yle diyor:
Bunun bo bir elence olduu dnlse de, aratrma politika
larnda kesinlikle nc olan Vaucanson ile koruyucusu XV. Louisnin byk bir tasarlar vard: Kan ve lenf dolamyla, solunu
muyla tam bir insan yapmak. Elbette bu giriim baarszla ura
yacaktr ama byk modelin damarlarn oluturan boru biiminde
kauuk kullanmn o icat etmitir. Bilgisayar biliminden henz ok
uzak isek de, bu baarlarn bu konu zerinde dnceyi beslediini
syleyebiliriz.
Vaucansonun yaratt hayvanlarn olaanst bir gereklii var
dr. Bu ite yle ustadr ki, Marmontel ondan, oyunlarndan biri iin,
trajik anda kahramann gsn sran bir engerek ylan yapmasn
istemi. Btn Paris oyunu deil ylan grmee gelmi...!
Bu geree yaknlk yaznsal betimlemeye ok elverilidir, ama -bu
bize ok nemli grnyor- bir mekanik kurmaya hibir zaman izin
vermeyecektir. Vaucanson yaznsal betimlemenin yerini tutan ve ma
kineler yapmna izin veren zmleyici bir betimleme tarz yaratr, ya
da daha iyisi, gelitirir.
te yandan bu ykde karanlk kalan bir nokta vardr. Vaucanson
soylu bir aileden geliyordu ve makinelerini kendisi yapmyordu. Bu ii
yapan bir atelyesi vard. Makinelerini yapanlarla nasl iletiim kurdu

u konusunda ok az iz var elimizde...
zmlenen bir olgunun yaznsal bir anlatmnn yerine bir oto
matla yaplan ince bir betimlemeyi koymak, bilgisayar biliminde temel
bir noktadr. Bu demektir ki Vaucanson, Eukleides ve birok bakalar
gibi, ok belirli bir sonuca ulaan ileyi kurallar koymay ve dzenle
meyi bilmi...
stelik ann tekniiyle yapm malzemelerini bulmu. Aygt bu
rada, rnein boncuk-sayacm yaptnn tersine, btnyle yntemin
yerine geer. Bandan sonuna dek herey otomatik olarak yaplr. Bu
demektir ki eitli ilem organlarn ynetecek olan bir kumanda orga
n vardr. XVIII. yzylda ilem organlar devim kollar, dililer ve pis
tonlardr. Tpk a + b aritmetik ileminin bir dizi saym ve aktarm ha
linde yeniden yazlmas gibi, rdein badi badi yrynn zm
lenmesi de bu farkl aygtlarn bir dzenlenmesidir. Kumanda organ,
balatlacak ilevlere karlk gelen kntlarla kapl bir kasnakt.
ok eski olduunu grdmz kavramlar bugnn terimleriyle
yeniden ele alarak bir ilk bilano yapabiliriz.
[XVIII. yzyln katklar konusunda]... karmak sorunlarn
zmlemesini yapmak ve istenen amaca ulamak iin temel aamalar
belirleyip kurallar koymak: Gereklii taklit etmek. [Bugnk te
rimlerle] mekanikletirmeye allan algoritmalar yaratma kapasi
tesi var. Bu amala her ilem organ balatma komutlar tayan bir
kasnaa balanyor. Kasnaktaki kntlar algoritma kurallarnn
kodlamalardr. Bugn bunlara ynergeler deniyor. Onlar biraraya
getiren kasnak ise haksz olarak yeni sanlan bir lettir: Program (J.
Perriault).
Elbette bu, kavramlarn o adan beri hi evrim geirmedii anla
mna gelmez. Tam tersine, sz konusu kavramlar uygulamaya sokul
duklar aygtlarn doasndan bamsz bir yap tayordu. Yeni tekno
lojilere ve ok daha ileri kuramlara uygun olarak baka aygtlara ak
tarldnda bugn ok iyi bildiimiz eleri douracak olan bir dzen
lenileri vard.
Jaquet-Drozun Otomatlar
nsan biimli otomatlar alannda Aydnlanma anda gerekletiri
len baka bir ilerleme de 1770e doru isvireli Pierre ve Henri-Louis
Jacquet-Drozun yaptdr. Bunlar, Fransz Pierre Kintzigin, sylen

diine gre Kralie Marie-Antoinettein bir kopyas olan nl Davulcu
Kadmm yapmasndan on yl kadar nce Yazar, Mzisyen, Ressam...
otomatlarn yapmlard.
Bu olgu R. Carrea, D. Loiseau ve O. Rouxnun Jacqut-Drozun Ya
zar konusunda yapt betimleme sayesinde daha anlalr olmutur:
Kk bir kii, ok ok yanda bir yavrucak XV. Louis slbun
da bir sandalyeye oturmu. Sa elinde bir kaz ty tutuyor, sol eliyle
de bir mahun masaya dayanyor. Gzleri izilmi harfleri izliyor, yz
dikkatli; hareketleri sarsntl ise de doal.
Hareket ettiren dzenek son derece karmak -hatt bu otoma
tn en karma. Pierre Jacquet-Drozun onu yapmak iin ok zor so
runlar zmesi gerekmi; zellikle de bu dzenei ocuun bedeni ii
ne tam olarak yerletirmekte, dirsek ile kolun araclyla bilein ha
reketlerine kumanda etmekte glk ekmi olmal.
zerinde iki dili grnyor. Ustalkl bir sistem bunlar srasyla,
hi durmadan, hereyi hareketsiz hale getiren son noktaya dek hare
ket ettiriyor.
Bedenin st ksmna yerletirilmi olan ilk dzenek diliden olu
an dikey bir eksen zerinde uzun bir silindiri dndryor; dililerin
her biri bilei ana ynde hareket ettiren kolu iletmeye yaryor.
Ty ise yalnz bir dzlem zerinde deil aaya ve yukarya doru
da hareket ediyor. Bylece ince ve kaln ksmlaryla harfleri iziyor.
Dilinin her turunda bir harf izilmi oluyor. O anda ikinci dzenek i
lemeye balyor ve silindire yukarya ya da aaya doru bir hareket
veriyor. Hareketin uzunluunu alt ksma yerletirilmi bir diskin ev
resine konan biribiriyle deiebilir elik ular belirliyor. Bunlardan 40
tane var ve her biri 9 derecelik al bir yer kaplyor. Her u, dili silin
dire, bir harfe ya da belli bir manevraya (satr deiiklii, mrekkep
alma...) karlk gelen bir konum kazandryor.
Bylece dzenek otomatn en fazla krk harf ya da im ieren her
hangi bir metni yazmas iin hazrlanabiliyor.
Dzenein ilgiye deer birok paras var. Bunlardan otomatn ka
fas ile gzlerini ileten paray belirtelim. Baka bir aygt da inin
noktasn alp son nokta yapyor ve dzenei kilitliyor...
zetle, bu otomatlar yaplan bakmndan birtakm ynerge dizileri
nin bir ilemler srasnn herhangi bir noktasndan itibaren kullanla
bilmesi iin tasarlanm ilk deiebilir kumandal sral otomatlar ol
mutur: Bunlar bugn modem alt-program kavramnn gerek bir ilk

biimi olarak grlebilir.
tik Esnek ve Deiebilir Programl Sral Otomatlar

Ancak ne denli gelimi olursa olsun, bu otomatlarn gnm
zn bilgisayarlaryla ok az ortak kavram vard. Kumanda organ
lar bu aygtlarn btnleik parasyd, dolaysyla dizgenin mad
d yapsndan bamsz deildi. stelik her sra deiiklii ilgili
dzeneklerin nceden hassas bir ekilde ayarlanmasn gerektiri
yordu.
Bilgisayarlarn teknik kavram erevesine doru ilerlemek iin ya
pay otomatlar evreninde kkten bir biimde yn deitirmek gereki
yordu.
Atlmas gereken ilk adm, i dzeneklerin madd yapsndan ba
msz, esnek bir malzeme zerine yazlm bir dizi ynergeyle yne
tilen deiebilir bir kumanda aygtnn altrd bir makine tasar
lamakt.
Dolaysyla, insan ile makine arasnda nceden belirlenmi bir ileti
im aracn kullanarak komutlarn ok kesin bir kurallar kmesine
karlk geldii bir makine yaratmak gerekiyordu.
Bu soruna ilk zm XVIIL yzyl ile XIX. yzyl banda Fransz
dokuma ustalarnca bulundu.
Bu i 1725te, Lyonlu dokumac Basile Bouchonun delikli bir kt
erit araclyla ynergelerini alan bir dokuma tezgh icat etmesiyle
balad. Bu, Vaucansonun rdekinin kntlarla kapl kasnana
benzeyen ama kntlarn yerine balatlacak ilevlerin kendilerine
karlk gelen deliklerin konduu bir kumanda aygtyd.
te yandan, benzer bir biim herkese bilinmektedir, nk Barbarienin orglarnda zerinde eitli delikler bulunan ve alan bir kt
erit biiminde yer almaktadr. Vaucanson ile Bouchonun ada olan
bu dizge 1727ye doru icat edilecektir.
1728de dokuma tezgh dizgesi Bouchonun asistan Falcon tarafn
dan gelitirilmitir. Falcon krlgan kt eridin yerine sonsuz bir e
it zincir gibi biribirine balanm delikli kartonlar koymutur (bkz.
Eymerd; D. de Prat).
Bu aama kesin olarak insan ile makine arasnda iletiim aralar
an aacaktr.
Bununla birlikte Falconun dizgesi otomatik deildi, ilem ak s

rasnda srekli bir iinin gzetimini gerektiriyordu.
Sonraki ilerlemeyi 1749da tamamen otomatik bir biimde ileyen
ilk dokuma tezghn yapan Vaucanson gerekletirdi. Ancak o, n
cekinin delikli kartlarnn yerine hidrolik bir dizgeyle hareket ettiri
len delikli bir maden silindir koydu. Bylece Vaucanson kendi doku
ma tezghn programlanabilir ama evrimsel bir otomat haline ge
tirdi: Deliklerle yazlm ynergelerin dzenli olarak yinelendii bir
otomat.
Jacquardn Dokuma Tezgh

Dokuma tezghlar teknii en nemli gelimeleri, Joseph-Marie
Jacquardn abalar sayesinde, ancak XIX. yzyln banda gr
mtr. Ondan sonra da ilevli ve ticar bir rn haline gelecektir.
Falconun delikli kart araclyla programlama dizgesini Vaucansonun ortaya koyduu otomatik iletme ilkesiyle birletirmekle, as
lnda zerinde bir dizi delikli kart bulunan hareketli kasnak kulla
nmn kancalar hareket ettiren devimli bir ubuk fikriyle biraraya
getirmiti. 1804te bir delikli kart dizgesiyle kumanda edilen ilk tam
otomatik dokuma tezgh ite byle yapld. Bu dizge ok yaknda
dnyada hatr saylr bir baar elde edecekti (bkz. Eymard; D. de
Prat).
Modem Programlama Tekniklerine Doru lk Aama

Bouchondan Jacquarda dek olup bitenler esnek ve deiebilir
programl makinelerin douuna ve tarihin evrimsel olmayan ilk
programlanabilir (szcn tam anlamyla) sral otomatlarnn orta
ya kna damgasn vurmutur.
Belli bir dokumann motifleri iin gerekli ilemlerin akna ku
manda etmek iin sert bir kartonun ok belirli yerlerine alm de
liklerle kodlanan bir dile dayal esnek bir programlama ve ilem yap
ma tarz tasarlanmt. Bu delikli kartlar sonsuz bir zincir halinde
biribirini izliyordu. Simgesel mantk ile ada matematiin gelime
si ve gerekli teknolojinin ilerlemesi sayesinde ksa srece yaygnla
acak olan byk bir keifti bu.
statistiksel Bilgiyi Yapay Olarak leme

Gereinin Ortaya k
Dorusu bilgi ilem tarihinde zel olarak bu i iin tasarlanm bir
makinede delikli kartlar dizgesinin ilk pratik kullanmlarndan biri
geen yzyln sonunda Birleik Devletlerde gerekletirilmitir.
R. Ligonniere delikli kart tam olarak temel e haline getirmeye y
nelik bu byk icadn hazrlk koullarn yerine ok iyi yerletirir. Bu
icat o ada istatistik ve saymanlk alanlarnda devrim yapm, sanayi
ve teknik alannda sonradan bilgisayar teknii ile sanayisinin ortaya
kmasna neden olacak nemli ilerlemelere yol am bir icattr:
Bu gen ulus [Federe Devletler Birlii] henz yz yanda deil:
Bamszlk sava Haziran 1775ten Ekim 1782ye dek srd ve yeni
Devletlerin egemenliini kabul eden anlama ancak 1783te, Versaillesda imzaland.
Bu federasyon nasl rgtlenmiti? 25 Mays 17 Eyll 1787 arasn
da Byk Philadelphia Meclisi srasnda, Amerika Eyaletlerinin tem
silcileri bir Anayasa yapmaya giritiler. New Jerseyden William Pattersonun 15 Haziranda sunduu ilk tasan reddedildi. Kk Eyalet
lerin temsilcileri iki ulusal meclisin hi deilse birinde (Senato) her
Eyaletin bir oyu olmas ilkesini kabul ettirdiler. 16 Temmuzda Devlet
lerin alt meclisteki temsilinin, Gney Eyaletlerince istenen iki ek nok
ta dnda, nfusla orantl olmasnda uzlald. Bu iki nokta uydu:
1- Devletin koltuk saysnn belirlenmesinde (semen olmayan) be
kle (semen) zgr kiiye eit saylacakt.
2- Btn Federasyon Devletlerinde on ylda bir nfus saym ya
placakt.
Bu, gerek anlamda Anayasann yaplmasn balatan Byk Uz
lama oldu. Bu kararlann kincisine bal gereklilikler doksan be yl
sonra mekanografiyi douracaktr.
Beyaz nfuslu sanayilemi Kuzey Eyaletlerinin ortadan kaldrl
masn istedii klelik sorunu acmasz Ayrlk Savana (1861-1865),
ok byk insan kaybna (617 000 l, milyonlarca sakat), ruhsal ya
ralanmalara ve ktisad kayplara yol at. 1875ten itibaren KuzeyGney gerilimi azalmaya balad ve Amerikan halk, yarasn dalaya
rak kendini ncelikle lkeyi gelitirmeye adad.
Birleik Devletler ok byk doal kaynaklan, giriimci nfusu ve
dikkate deer yeniliki yaps sayesinde byk bir sanayi gc olmak
tayd. Yeniliki yap US Patent Brosunun verdii patentlerin saysn

dan da aka anlalmaktadr. Bu say i savatan nce ylda bindir;
9onra 1870li yllarda ortalama oniki bindir, 1890larda ise ylda yirmi
bini aacaktr.
1790 ile 1880 arasnda Birleik Devletler tarihinde egemen olan
toplumsal olgu toplu g ile yksek doum orannn birleimiydi.
Bu iki etken on yllk saymlarn sonularn ok nemli hale getiri
yordu.
2 Austos 1790 tarihindeki ilk saym Federasyon topraklar ze
rinde 3 893 637 kiinin yaadn gsterdi. 1800den itibaren bu nfu
sun bileimi alt balk halinde zmlendi (erkek, onalt yandan k
k beyaz; erkek, onalt yandan byk beyaz; kadn, beyaz rk; zgr
kii, siyah rk; kle; meslek).
Saym grevlilerinin sorduu sorular gittike oald, nk bu ana
yasal saymlara bal bilgilerin yasama kararlarnn verilmesinde kla
vuzluk edebilecei abucak anlalmt. Toplam rakam saymdan say
ma %34,6lk bir oranla artyordu. 1860ta nfus 31 440 000e ulamt.
Sorulan sorular o denli oalmt ki, tasnifin olanaksz hale gel
memesi iin, Kongre 1850 ylnda izin verilen temel sorularn saysn
yzle snrlayan bir yasay oylamak zorunda kalmt.
Yine de saym gittike zorlayor, gittike daha pahalya mal olu
yordu. Tuhaftr, bu byk ii yapmakla srekli olarak ykml bir or
gan yoktu. Dzenli olarak bir Saym Brosu kuruluyor, bunlar git
tike daha uzun sreler alyordu. Bu etkinlik dnemlerinin her bi
rinde bu Bro genellikle saym dzenleyip yapmak iin kuramlarn
ca grevlendirilen memurlardan, askerlerden ve niversitelilerden
oluan uzmanlarla alyordu.
1870te (nfus 40 milyon) eski yntemleri iyiletirmeye ynelik
rkek bir giriimde bulunuldu. Albay Charles W. Seaton saym g
revlilerinin yazd ktlar ile merkezdeki zet izelgeler arasnda
elle yazm kolaylatrmak iin, sert bir ereveden ve rulolardan
kvrlarak geen bir kt eritten oluan bir aygt nerdi. Ne byk
bir ilerleme!
1880 saym bir kbustu: Birleik Devletlerin nfusu 50 262
000e ulamt; toplanan bilgileri tasnif edip kullanmak iin yedi yl
gerekiyordu.
1890da tam bir tkanma oldu. ktisad ve hukuk karar organlar
kendilerine gereken bilgileri zamannda elde edemiyor, anayasa kural-
lanna artk uyulamyordu. Kkten bir devrim kanlmaz hale gelmi

ti (R. Ligonnire [1]).
lk Delikli Kartl statistik Makinesi

Bu yk 1889 ylnda, gittike daha ok kii hakkmdaki istatistik
sel bilgiler kmesini kabul edilebilir bir zaman iinde zmleme so
runuyla karlaan Amerikan Saym Brosunun, 1890 ylnda yap
lacak yeni saym iin kesin, gvenilir ve hzl bir istatistiksel sistem
gelitirebilecek bir mucit bulmak amacyla yarma dzenlemesiyle
balad.
dl kazanan gen mhendis Hermann Hollerith (1869-1929),
1884te sert karton zerindeki delikler sayesinde elektrikli olarak bi
rimleri sayabilen bir istatistik makinesi icat etmiti. Bu makinede
bir delikten elektrik akm geiyor ve toplaycnn ibresini bir derece
ilerletiyordu.
Bu makinenin pratik kullanmn E. Cheyssonun La Science modernem 8 Temmuz 1893 tarihli saysnda yapt (R. Moreaunun [4] ak
tard) u betimleme anlatmaktadr:
Sorun 12 x 6 santimetrelik dikdrtgen bir fi (Joseph-Marie Jacquarddan alman kart) stnde olanakl btn kaytlan alacak 210 gz
biraraya getirmekten ibaretti. Bu kaytlarn her biri kendi yerini tu
tan ok ksa bir klasik imle temsil edilir.
Bu, bir adn yerine bir harfin konduu gerek bir cebirsel ya da
kimyasal gsterimdir: m erkek demektir; w kadn; rk Romen-Katolik;
yk Yunanl-Katolik; dt Alman; sk Srp-Hrvat; i ii om okur-yazar de
il; gs boanm;...
Filer zerinde bir eit pantograf yardmyla her biri saylan bi
reyle ilgili verilere karlk gelen delikler alr. yle ki her fiteki de
likler ilgili olduu bireyi tam olarak tanmlar. Saylan kiinin tm ya
ntlar makinenin anlad kesin bir dille yazlm olduundan imdi
bu kart makineye sokulabilir.
Ayn veriyi tayan tm kartlar seilmek istenirse, rnein zel bir
zmleme yapmak iin tm okur-yazar olmayanlar (om) istenirse bu i
artk elle yaplmayacaktr. Burada da elektrik ilemi kolaylatracaktr...
Saym makinesinin yannda derin bir evrak dolab bulunur. Bu do
labn gzleri hafif birer kapakla kapanmtr. Bu kapan okur-yazar
olmayanlara (om) karlk gelen tple elektrik balants vardr ve sa-
yun makinesinin ibresi delikli bir karttan geerek bu tpe girince oto
matik olarak kalkar. O zaman grevli btn gzler kapalyken bir ta
nesinin tamamen ak olduunu grr ve otomatik olarak seilen kart
araya yerletirir...
Makinenin ve kartn roln grdmze gre imdi ilemin bt
nn kolayca tasarmlayabiliriz. Dorudan doruya merkez broya ge

len btn aile ktlar, onlar klasik imlere evirerek tamamlayan zel
grevlilere teslim edilir. Bu almann denetiminden sonra kartlan de
len grevlilere geirilir. Delinmi kartlar makineye verilir. Her bir kart
farkl ilemlerden geer. rnein ilkin doum yerine, mal sahibi olup ol
madna ve sakatl olup olmadna gre saym yaplabilir; sonra iki
cinse ilikin paketler ve onarlk ya dilimlerine ilikin paketler yapla
bilir. Bu paketlerin her biri medeni hal, okur-yazarlk, ii-iveren olma
bakmndan saysal toplamlar verecek olan sayalara sokulur. Ardn
dan mesleklere gre eitli paketler halinde snflanabilir. Sonunda da
daha nce yaa, cinse ve meslee gre snflanm bu paketlerin her biri
medeni hale, ii-iveren ya da kle olma durumuna gre snflanabilir.
Saym yneticisinin bu farkl birleimleri sonsuza dek serbeste eitlendirebilecei grlyor. Kartlar istedii adan sorgulamak ve ya
ntlan istedii gibi beklemek onun bilecei i...
Bu sistem ayrca yaymlanabilecek olandan ok daha fazla bilgi
vermektedir. Bu bilgilerin hepsi kullanclara sunulacak olsa, tek bir
saymn sonular koca bir kitapl doldururdu. Bundan tr bunla
rn byk bir ksm el yazmas belgeler halinde saklanr, yalnz top
lam ya da zet rakamlan yaymlamakla yetinilir...
Son olarak byle bir dzenleme ancak tasnif iinin merkezletirilmesiyle olanakldr.
rnein Hollerithin makinesi nceden belirlenmi bir koda uygun
olarak kartlar zsrine bireysel verileri delerek kaydeden pantograf t
r bir delgiden oluuyordu. Ayrca civa ieren bir haznesi bulunan bir
plka ile ka olanakl delik konumu varsa o kadar inesi bulunan ha
reketli bir kafadan olumu bir okuma aygt, bir izelge aygt ieri
yordu (ineler ancak deliklerden geerek civaya deebiliyordu). Elektro-mknatslarla kumanda edilen kadranl bir saya algs ile yine
elektro-mknatslarla kumanda edilen kapaklarn kapad 26 tasnif
gz vard. Kartlar okuma kafasna elle yerletiriliyordu. Kafa aaya
inince ineler akm kesiyor ve karlk geldikleri sayalar bir birim
ileri itiyorlard (bkz. J. Favier ve R. Thomelin).
Hollerithin makinesinin izelgeleyici adyla bilinen mekanografik

makinelerin gerek atas olduu sylenebilir. Byle adlandrlmalar
nn nedeni sonular izelgeler biiminde vermesidir. Sorting box
(ayklama kutusu) ise mekanografik ayklayclarn atayd. Son ola
rak, yakn zamana dek bilgisayarlara verileri girmeye yarayan meka
nografik kartlara, biimleri balangtaki kartlarn biiminden farkl
olmasna karn, Hollerithin kulland kartlarn ansna, kimi zaman
Hollerith kartlar dendiini belirtelim (R. Moreau [4]).
statistik ve Saym Mekanografisinin Douu ve Gelimesi

Hollerithin makinesi, ok basit de olsa, o an biribiriyle rekabet
eden tm sistemleriyle yaplan ii yar yarya ksaltyordu. Bundan
tr byk baar kazand, nk yalnz 1890 ve 1900 saymlarnda
deil, 1891den itibaren yaplan eitli iyiletirmelerin ardndan New
Yorkun demiryolu irketi Central Railroadun saymanlnda ve bir
ok baka sigorta irketinde kullanld.
Ancak Hollerith 1896da resm grevinden ayrld ve Washingtonda
kendi irketini kurdu: Tabulating Machine Company. Ksa zamanda
hatr saylr bir baar kazanan bu irket Hollerithin makinesinin
tm dnyada tannmasna katkda bulunacaktr.
Hollerithin irketi 1903te ilk ayklayclar ve gerekten otomatik
ilk izelgeleyicileri pazara srecektir.
Bu arada belirtelim ki, bu irket 1911de (o srada otomatik tart
retiminde uzmanlam olan) Computing Scale Co. ve (duvar saati
retiminde uzmanlam olan) International Time Recording Co. ile
birleecek, Hollerithin kremayerli yazclarnn retimiyle 1914ten
itibaren bu alana yenilik getirecek olan Computing Tabulating Recor
der Co. (CTR) ortaya kacaktr. Sonra eskiden NCRde grevli olan
Thomas Watson (1874-1956) 1913te bu irkete girecek, 1914ten itiba
ren CTRnin genel mdr, 1924te ise bakan olacak ve tm irket
grubuna, daha ok IBM ksaltmasyla bilinen International Business
Machine Corporation adn verecektir.
IBMin mekanografik tarihinin en nemli teknik baarlar arasnda
unlar sayabiliriz:
1- Yazcl izelgeleyici (1920).
2- 80 stunlu IBM kartlarnn ve dikdrtgen delgi dizgesinin gele
cekteki standart biimi (1928).
3- Dorudan karma izelgeleyicisi (1928).

4- zetleyici delgi ve veri salama makinesi (1930).
5- Fatura izelgeleyicisi (1931).
6- Alfabetik izelgeleyici ve arpma makinesi (1932).
7- oaltc (1933).
8- Karlatrn giritirici (1937).
9- Tam elektronik hesap makinesi (1946)...
Ancak, 1890dan beri Hollerithin donanmlarn kullanm olan
ABD Saym Brosu, 1905ten itibaren, 1910 ylnda yaplacak anaya
sal saymda kullanmak zere bir donanm kurmaya karar verdi ve
riihendis olarak bundan byle bu ii stlenecek olan James Legrand
Powersi (1870-1915) buldu.
Powers, Hollerithin patentlerinin biimini bozarak 1907de elektrikli
delgisi olan mekanik bir kart okuyucu yapt. Bu makinede kartlar delik
lerden geebilen ve elektrik dmelerine basabilen kk inelerle oku
nuyordu. Bu dizge tamamen mekanikti ama Hollerithin ilk dizgesinin
elektrikli okumasndan daha gvenilir, daha etkili olduunu kantlad.
Powers bu icat iin bir patent aldktan sonra 1909de yazc sayala
r olan yan otomatik bir izelgeleyici icat etti. Ancak o da kiisel bir
servene giriti ve 1911de giderek Amerikada, sonra ngiltere ile
Fransada fabrikalara yerletirilen makineleri reten ve ksa srede
Hollerithin irketiyle rekabete giren Accounting And Tabulating Mac
hines Co.yu kurdu. Onun getirdii yenilikler arasnda zellikle
1925teki alfasaysal bask dizgesinin icadndan sz edeceiz.
Powers patentleri, 1927de, o yl Powersin ATMsinin (yaz makine
leri retiminde uzmanlam olan) Remington Typwriter Co., (snfla
ma sistemleri retiminde uzmanlam olan) Rand Kardex Library
Bureau ve daha az nemli birka baka irketle birlemesinden olu
an, banda da James H. Randn (1886-1968) bulunduu Remington
Rand Inc.e devredildi.
Remington Rand Inc. 1950de EMCyi (Eckert Manchly Computer
Corporation) satn ald. EMC 1948 ylnda Electronic Control Com
pany (ECC) adyla John P. Eckert ile John W. Mauchy -ENIAC adl
elektronik analitik hesaplaycnn mucitleri- tarafndan kurulmu,
sonradan (eskiden iyi bilinen) UNIVAC Division adn almtr.
1955te Remington Rand Inc. de Sperry Gyroscope Co. ile birleip
Sperry-Rand grubu oldu; ardndan adn deitirerek Sperry Corpora
tion yapt.
Son olarak 1987de ayn irket bu kez Burroughs Corporationla bir

leti. Bu sonuncusu 1886da Missourideki Saint-Louisde, tulu ticar
yazcs olan ilk toplama makinesini icat eden William Sewaard Burro
ughs tarafndan, American Arithmometer Co. adyla kurulmutu. Son
ra 1905te Detroite tand ve adn Burroughs Adding Machine Co.
olarak deitirdi. O ad da 1952de Burroughs Corporation oldu.
Gnmzde Unisys adyla bilinen irket ite byle dodu.
Ancak Powersin tarihi bununla bitmedi. Patentleri Avrupada Samas-Powers irketi haline gelen Samasa verildi. Samas-Powers da
1959da IBM patentlerini ileten Ingiliz BTM irketiyle birleti. Bura
dan daha sonra Ingiliz Ferranti firmasnn EM elektronik hesap b
lmlerini yeniden satn alan International Computer and Tabulator
Ltd. (ICT) kt. Bu da, birleme yoluyla, bugn ICL (International
Computer Limited) adyla bilinen irketi dourdu.
XX.
yzyln bandan itibaren baka bir nemli aama da mekanografik sanayi alannda geildi. Norveli mhendis Fredrick Rosing Bull (1882-1925), alt sigorta irketinin gereksinimlerini
karlama arzusuyla, 1919da yeni zellikleri olan zgn bir izelgeleyici icat edip 1921de yapt. Bu, kart seicili elektromekanik bir
hesap makinesiydi ve sistem 1924te patent alp 1925ten itibaren
Norve, Danimarka, Finlandiya ve svirede ticar olarak piyasaya
srld.
F.R. Bull lnce patentleri tedavi grd Oslo Kanser Enstitsne
kald. Sonra bunlar 1928de svirenin (Millionnaire gibi dorudan
arpma, Madas gibi dorudan blme makinelerinin retimi ile ticare
tinde uzmanlam olan) Egli de Zurich irketince satn alnd. Bu ir
ket hemen delikli kartl mekanografik makinelerin retimine giriti.
1931de o zaman Egli-Bull adyla bilinen irket Zurich ile Bruxellesdeki temsilciliklerine ek olarak Parise de yerleti.
Ardndan, 1933te, artk tamamen Fransz denetiminde olan ir
ket Companie des Machines Bull adn ald ve bamsz dnl izelgeleyici gibi yeni makinelere patent alarak (1934) seri retime gi
riti. 1964te Amerikan General Electric Co. ile birleip 1970te ayrl
d. Ayn yl Honeywellle biraraya geldi ve 1976 CII-Honeywell Bull
adn ald. Sonra da defalarca deiiklik geirip Bull grubu haline
geldi.
Bu irketin mekanograf alanna getirdii yenilikler arasnda un
lar sayabiliriz: 10 rakaml 3 toplaycs olan izelgeleyici (1931); K.A.
Knutsenn dakikada 120 satrlk bask salayan yazc aygt; alfasaysal bask bei.
Mekanografi: Bilgisayarlarn Teknik-Ticar

Tarihindeki teki Aama
Mekanografinin tarihinin bilgisayarlarn ticar tarihinde ne denli
nemli bir aama olduu artk grlyor. nk mekanografinin tari
hi birok byk sanayi irketinin douunu, sonra da IBM, Unisys,
Bull, ICL,... gibi, bilgisayarlar yapan en nemli irketlerin yesi hali
ne geliini grmtr.
Otomatik bilgi ilem makineleri iin gerek pazar koullarn yara
tan da bu alandr.
Zaten gelimesini grdmz ve salt istatistik alanndan kp yal
nz saym almalarna deil her trl bilimsel hesaba uygulanabilir
hale gelen tm delikli kartl makinelerin (izelgeleyiciler, veri salama
makineleri, hesap makineleri, zetleyici delgi makineleri, giritiriciler,...) kkeninde yukardaki icatlar vardr.
Bktrc ayrntlara girmeden, J. Favier ile R. Thomelinle birlikte,
delikli kartl makinelerin zgnlnn kart biiminde nceden ha
zrlanm, delikler halinde kodlanm veriler ieren belgeleri okuma
kapasitelerinde bulunduunu belirtelim.
Bu makineleri kullanrken iki temel zellik ortaya kmtr:
Baka eylerin yan sra, ok byk miktarda belgelerin saymn
(ulusal istatistiklere uygulama) salayan ilem hz.
Otomatik olarak snflamalar yapmaya yatknlk.
Saymanlk ve istatistik almalar gerekte hesaplar, evriyazla
r ve snflamalar gerektirir.
[Sistemin temelinde, en azndan ileri aamasnda] bir belge zerin
deki bir saym ya da istatistik olgusuna ilikin her verinin ya da veri
ler beinin evriyazs bulunuyordu. Rakamlar ve harfler bir dizi de
likle belli bir koda gre evriliyordu.
Bu ilk evriyaznn iki yaran vard:
1- Kart sayesinde verilerin ya da veri beklerinin madd bam
szln ve herhangi bir sra iinde snflama olanan gerekletiri
yordu.
2- Delikler sayesinde bunlar okuyabilen makinelerin otomatik i
lemesini salyordu.
Delgi makinesiyle -byk bir ilem hzna ulamay salayan klav

yeli makine- yaplan evriyaznn yine de byk bir tehlikesi vard,
nk bir vuru hatas btn sonraki almalar bozuyordu. Bundan
tr baka bir iletmen ikinci bir makinede vuruu yineliyordu. Bu
yeni makine veri salama makinesiydi ve yeni vuru ilkine uymazsa
kilitleniyordu. Bylece verilerin doru yazldndan emin olunuyor, i
lemlerin geri kalannda doru sonular elde ediliyor, genellikle ok da
ha byk bir hzla ilem yaplyordu.
Bylece kart verme, altrma ve ileyii gzleme dnda hibir
mdahale olmadan farkl makinelerle i grlyordu.
Bu makineler unlard:
1- iki temel makine: Kartlan arzulanan sra iinde snflayan ayk
layn-, kart bekleri zerinde basit aritmetik ilemler yapan ve saym
durumlarn kesin biimleriyle kda basan gerek otomatik saym
makinesi olan izelgeleyici.
2- Farkl yardmc makineler. Bunlar arasnda: Bir kart destesinde
ki verileri baka bir kart destesi zerinde oaltan oaltc-, izelgeleyicinin hesaplad toplamlan bo kartlar zerinde delen, izelgeleyiciye bal zetleyici delgi makinesi; her kart zerinde istenen btn arit
metik ilemleri yapan hesaplaycv, ayklaycnn ilevlerini tamamla
yan ve zellikle daha nceden ayn srayla ayklanm iki kart destesi
ni hzla birletirmeyi salayan giritirici; son olarak da kartn zerine
deliklerin evirisini aka yazan evirici (J. Favier ve R. Thomelin).
ite zetle ve yaklak teknik ayrntsyla, mekanografik yntemin
genel ilkeleri: Bu yntem zellikle iki sava arasnda balayp
1950ye dek gerek genel saymanln, gerek istatistiin, analitik say
manln, sanayi saymanlnn... gereksinimlerine karlk vermek
zere gelitirilmitir.
Donanmlarn otomatiklemeye, gvenirlirlie ve durmadan artan
hza adayan bir evrim sayesinde, mekanografi, teknik yenilikler bak
mndan da nemli bir rol oynamtr.
Denebilir ki, mekanografi:
1- Atelyeleri ve brolar (yaz makineleri ile saymanlk makinele
rinin XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren yapt gibi) kadnlara
gittike daha ok aarak, gerek i dzeyinde gerek ahlk dzeyinde
ok nemli bir toplumsal rol oynamtr.
2- (Elbette hesap makineleri, yaz makineleri, tulu toplayclar,
yazar kasalar, saym makineleri, telefon ve telgraf sektrleriyle
birlikte) IBM, Remington-Rand, Bull gibi nc irketlerin gc ve

NCR (yazar kasalar), Burroughs (saym makineleri ile hesap maki
neleri), Bell (telefon), Ferranti (elektrik mhendislii) gibi onlara
katlan irketlerin ykselii sayesinde salam bir ktisad kaldra
oluturmutur.
3- Birok toplumsal eylemde bulunan partilerin byk f kutula
r oluturmalarn olanakl klarak, devlet, toplum ve bireyler ara
snda yeni ilikilere yol amtr.
4- Yapay saysal bilgi ilem konusunda bir talep ve bir pazar bu
lunduunu dnyaya gstermitir.
5- Bilim topluluu yelerinin giriimleri sayesinde, zellikle de
kendi yapsal snrlarndan tr, ok geni bir problemler kategori
sini makineyle zme konusunda snrl olmayan baka bir yolun
dnlebilmesini olanakl klmtr.
Delikli karta gelince, o da yapay yollardan okunabilen ilk evren
sel bilgi malzemesi olmutur: Mekanik ya da elektrikli yollarla i
lenen bir bilgi malzemesi olarak dnldnde, 1945e dek ege
men olan delikli kart, 1960larn eiine dek yaam, elektronik
hesap makineleri ile erit, disk, disket gibi manyetik malzemeler
arasndaki gittike artan sk iliki karsnda yava yava ortadan
kalkmtr.
Mekanografik Makinelerin Yapsal Snrlar

Ancak bilgisayara giden yolda, bu sre nemli kavramsal tkan
malarla kar karya kald: Mekanografik makineler sral ilemleri
ancak yar otomatik olarak yapyordu.
1930larn bandan itibaren ngiliz gkbilimci Leslie John Comrie (1893-1950) gibi ya da Amerikal gkbilimci Wallace John Eckert
(1902-1950) gibi kimi bilim adamlar gln farkna vardlar.
nemli miktarda verilerle ilgili tekrar tekrar ilemler yapmay ge
rektiren, matematik trden sorunlarla karlaan bu bilim adamla
r, (spanyol mhendis Leonardo Torres y Quevedonun etkisiyle) bir
ok kartl makineyi biribirine balayarak ve birinin kn tekinin
girii haline getirerek gl gidermeye altlar.
Bylece Charles Babbagem yukarda daha nce szn ettiimiz
kalan makinesinin kavramn elektromekanik yollardan grm oldu
lar. Buna izelgeleyici Kalan Makinesi denir. Delikli kartlan okuyabi
len, zincirleme ilemler yapabilen ve hibir insan mdahalesi olmadan

sonulan yazya dkebilen ilk elektromekanik dizgeler onun sonucu
olarak ortaya kmtr.
Buna karn, bu yol hep tkal kalmtr. Bunun da en az iki nedeni
vardr:
1- lemler problemlerin mantksal sras iinde deil, tamamen tek
nik kayglarla yaplyordu.
2- lem bir kez balad m bir ilem srasn otomatik olarak dei
tirmek bu makinelerde ancak hata halinde olanaklyd; baka deyile,
bu makineler ilem akn kendi kendine deitirmek iin belli bir
program ynergesini kendi kendine bulamyordu.
Dolaysyla sorunun zm tamamen yn deitirerek, artk Babbagen kalan makinesine doru deil, onun verimli dnceleri ynn
de giderek bulunacaktr. Ancak onun dncelerini matematikte ve
simgesel mantkta elde edilenlerden yola karak, ayn zamanda fizi
in, yapay otomatlar biliminin ve teknolojinin ilerlemelerinden yarar
lanarak, ok gelimi soyut bir uslamlama kuramna gre gelitirmek,
gerekecektir. Bylece engeller sonunda alacak, bugnk bilgisayarla
rn kavram yava yava ama emin admlarla ortaya kacaktr...
Babbagen zmleyici Makinesi:

Bilgisayarn Gerek Atas
Dorusu, Hollerith delikli kart kullanarak programlama dizgesini
saysal trden bir makinede uygulamaya sokan ilk kii olmamtr. n
giliz matematiki Charles Babbage ondan elli yl nce bunu ok daha
iyi yapmtr. unun da altn izmek gerekir ki, bu bilgin gerekte, de
yim yerindeyse, bugnk bilgisayarlarn gerek bykbabasdr.
Babbage kendi kalan makinesinin yapm plannn ok tesine gee
rek yapay aritmetik hesabn olanaklann hatm saylr lde genilet
meyi dnmtr. lene dek ruhunu ve bedenini zmleyici Maki
ne (ngilizcede: Analytieal Engine) adn verdii ok gelimi hesap ya
pan bir makineyi gerekletirmeye adamtr.
Bu makinenin Babbagen adalan ve izleyicileri zerinde brakt
gl izlenim hakknda ok ak bir fkir edinmek iin, Maurice
dOcagnein 1905te bu konuda sylediklerini dinleyelim:
imdi szn edeceimiz makineyle sanki periler dnyasna giri
yoruz. Mucitinin dncesinde, ne denli byk olursa olsun herhangi
bir say zerinde herhangi bir aritmetik ilemler dizisini yapmaya ve

yaplan tm ilemler dizisinin sonucunu cebir imleriyle vermeye yne
lik bir makineydi bu.
lk bakta insan byle bir problemden rkyor ve zm olanan
grmeye cesaret edemiyor. te Charles Babbage 1834ten itibaren b
tn gcn, en azndan kuramsal olarak, sorunun tm glklerini
yenmeye ynelterek byle bir zm arayna girdi.
Glmsemeyelim: O dnemde byle bir makine fikrinden herkes
ok etkilenmiti.
1834ten 1836ya dek kuramsal olarak tasarlanan Babbagem maki
nesi yaps bakmndan 50 rakaml bin say zerinde, aritmetik ya da
cebirsel zincirleme ilemleri otomatik olarak zmek iin yaplmt.
Denebilir ki, zmleyici Makinenin gc btn saysal ve cebirsel
bantlar alann kaplyordu.
Babbagem kendisi de, istatistiki dostu A. Quetelete Mays 1835te
yazd mektupta kendi keifleri ve kavramlar karsndaki aknl
n dile getiriyordu: Alt aydr ilkinden [kalan makinesinden] daha
gl bir makinenin planlan zerinde alyorum. Bu yeni mekanie
verilmesi olanakl olan gce kendim de ayorum. Daha bir yl nce
byle bir olanakl sonucu hayal bile edemezdim.
Ancak zmleyici Makinenin yapm be on yl sonra kesin olarak
durduruldu. M. dOcagne yle diyor:
1842den balayarak makinenin ilk tanm Bibliothque universel
de Genvede (XLI, s. 352) general Menabrea tarafndan yaplmt. Bu
arada, general Menabreamn 1884te Babbage makineyle urarken
Paris Bilimler Akademisine getirdii ilgin bir olgudan da sz etmek
gerekir (bkz. CRAS, 1884, 2. hafta, s. 179). almas Taylors Scienti
fic Memoirsta (bkz. cilt III, Londra 1843) ngilizceye evrilmi, yalnz
ca L.A.L. ba harfleriyle imzasn atan evirmen, hayranlk verici bir
kavray yeteneini, yksek bir matematik kltrn ve konuya ili
kin engin bilgi birikimini sergileyen notlar eklemiti. Menabrea da
Babbagea bu ba harflerin srnn sylemesi iin yalvarmt.
Babbage kendisine Lady Ada Lovelacein, Lord Byronun biricik k
znn adn verince nasl amasn? Kendini sk bir biimde hesap ma
kinelerini incelemeye veren bu air kzndan daha artc birey d
nlebilir mi!
uras da ilgintir ki, szn ve eretilemenin bysyle, en kuru
matematiksel formller ve en yldmc teknik tanmlar, bu hanm ma
tematikinin kaleminde en seme algoritmik iirler haline geliyordu.

Bu metinde yle diyecektir bu hanm: zmleyici Makinenin, Jac
quard dokumaclarnn iek ve yaprak dokumas gibi, cebirsel motif
ler dokuyacan syleyebiliriz.
Lovelace kontesi Ada Augusta Byron (1815-1852) zaten delikli kart
lar zerine kodlanm ynergeli dokumaclarn ilklerindendi: Gnn
birinde nl dostunun makinesinde kullanmak zere Analytical Engi
ne le ortak bir dile dayanan bir dizi program gelitirmiti. Analytical
Enginein dili ise Basile Mouchonun icat edip Joseph-Marie Jacquardn gelitirdii kart delme dizgesine dayanyordu.
Epey yetenekli bir kadnd bu ve konusuna ok hakimdi. zmle
yici Makine yaplsayd, byk matematiki olarak nitelenecekti (M.V.
Wilkes).
Ne ki retorik tutum yetmediinden, Ada Lovelace, gelecekteki bilgi
sorunlarna ilikin artc bir ngrllk ve byk bir kesinlik iin
de zmleyici Makinenin kesinlikle kendi kendine birey yaratma
iddiasnda olmadn, yapmasn istediimiz hereyi yapabildiini, bir
zmlemeyi izleyebildiini, ama zmsel bantlar ya da hakikatle
ri tasarlama yetenei bulunmadn, rolnn yapmay zaten bildii
miz eyi yapmamza yardm etmek olduunu eklemek zorunda kald.
Mucitinin kendi dncesinde ve kendi terminolojisiyle, Babbagen
makinesinde unlar vard:
1- Bir giri ve k aygt (input I output).
2- Makineyi iletme organ (Babbage bunun iin bir terim bulama
mt). Bu organ saylan doru sraya sokmak iin bir aygttan tekine
saylarn aktarann yapyordu. Makinenin kumanda organyd bu.
3- Yaplan hesaplann ara ve son sonularn saklamaya yarayan bir
bellek dizgesi (store). Bu, makinenin hesaba girecek saylan alp hesap
sonucu olarak elde edilenleri biriktirmeyi amalayan belleiydi.
4- zmleyici Makineye verilen saylar zerinde ilemler yap
makla grevli bir aygt olan bir deirmen (mili): Bu, makinenin
aritmetik birimiydi; burada saylar istenen kurallara gre mekanik
olarak birletiriliyordu; dolaysyla, baka deyile, sz konusu hesa
bn sonularn elde etmek iin dntrmek zere, makineye veri
len verileri kullanarak hesaplar yapmakla grevli iletim organyd
bu.
5- Son olarak sonulan basmay salayan bir bask dzenei (prin
ting device).
Bylece, Babbage makinesi, hi deilse kt zerinde, bugnk bil

gisayarlarn gerek ncsn oluturmutu.
Otomatik ve sral saysal hesabn tarihinde byk sentez ilk kez bu
dhi mekaniki mucit tarafndan gerekletirilecektir. Babbage yalnz
aritmetik hesabn mekanikletirilmesi alannda gerekletirilmi iler
lemelerden (Leibniz, Leupold, Stanhope, Thomas de Colmarn... katk
larndan) deil, ayrca ve zellikle Aydnlanma yzyl otomatlarnn
byk teknisyenlerinin (Von Knaus, Vaucanson, Jaquet-Droz, Kintzig...) teknik bilgilerinden ve dnemin programlama uzman JosephMarie Jacquardin edinimlerinden de yararlanacaktr.
Bylece Babbage byle kavramlarn glkle anlald bir dnem
de, zmleyici hesap makinelerinin temel organlan ile ilevlerini ok
ak bir biimde tanmlayacaktr.
Babbage makinesi, ilem aknda hibir insan mdahalesi gerek
tirmediinden, otomatik saysal hesap makinesi kavramn programla
nabilir bir dizgeyle ynetilen ve ilgili i dzeneklerin madd yapsn
dan bamsz, deiebilir bir iletimi olan otomat kavramyla birletir
mi oldu.
Daha da iyisi, Babbage, yine tarihte ilk kez, gnmzn evrensel
hesap makinelerinin gerek ncs oldu: Bunlar zel bir problem sn
fnn zmnde uzmanlam olmayan, yaps bakmndan epeyce ge
ni bir problemler kategorisini zmek zere tasarlanm bulunan okilevli zmleyici hesap makineleridir.
Bununla birlikte bugnk bilgisayarn yaps ile Babbagen maki

nesinin yaps arasnda bulunan temel fark greceiz.
zmleyici Makineye dnersek, M.V. Wilkes [2] yle diyor: Bab
bage depoda (store) her biri on konumdan herhangi birine sabitlenebilen, dolaysyla da ondalk rakamlar (digits) birer birer depolayabilen,
stunlar halinde dizilmi tekerler kullanmay neriyordu. Saylarn de
podan makinenin baka bir ksmna aktanlmas gerektiinde, bir dizi
dili ark tekerlerdeki dilere geiyor, her dili ark tekerin sfr konumna ulamasna dek iliyordu. Hareket, ubuklarla, bellek tekerlerin
den birinin doru konumunu ald aritmetik birime aktarlyordu.
Babbage aritmetik birimi incelemeye, zellikle de olabildiince abuk
yaplmas gereken 10lann aktarm sorununa ok zaman harcad.
Babbage iletim organ olarak karmak motifli kuma retimine
ynelik bir Jacquard tezghnda kullanlm dzenein uyarlanmasn
neriyordu...
zmleyici Makine'nin baka bir arpc zellii de koullu he

saplar ele alma biimiydi. M.V. Wilkes [2] yle diyor:
Babbage, bir gn talyan matematikilerden birinin, Profesr Mosottinin kendisini grmeye gelip u gl ortaya koyduunu anlatr:
Dzenein gcnn tm saysal ve cebirsel bantlar alann hesap
ladn kabul etmeye tamamen hazr olduunu syledi bana. Ancak
iki ya da daha fazla farkl ilem ortaya kt zaman makinenin kimi
zaman zmleyici bir anm (yani saysal hesap) srasnda istenen
bir ayrm edimini nasl yapabilecei konusunda bir fikri olmadn
da ekledi. Bu da birok durumda, zellikle doru ilemin, hesabn ilk
ksm tamamen bitmeden bilinemedii durumda byledir. O zaman
ona herhangi bir dereceden bir saysal katsayl denklemin allm ve
ok yorucu yollardan zmnn kendisinin bana sergiledii gl
temsil edip etmediini sordum. O da bunun tamamen tipik bir rnek
olduunu hemen kabul etti.
Babbagem kafasnda Horner yntemi adyla bilinen ynteme ben
zer bir yntem vard. ki ilem sreci arasndaki seimin, hesaplanm
birtakm niceliklerin pozitif olarak m negatif olarak m grndn
bilmeye bal olduunu gsterdi. Belli bir nicelik negatif olarak gr
nyorsa, bunun nedeni bir saynn kendisinden kk bir saydan

karlmas olacaktr. rnein 20 rakaml bir makinede 511i 423ten
karrsak yle olur:
00000
00000
99999
00000
00000
99999
00000
00000
99999
00423
00511
99912
Onlar hanesinin aktarmnn sonucu 9lann temel rakamlarn so

lunda yerleik basamaklar iinde art arda grnmesidir. Bu koullar
da, 9lar bellein en soluna dek yaylacak, bellek daha byk olsa daha
da ileri gidecektir.
Babbage gsterdi ki, 9. basamaktan (bu basamak varsa) 21. basa
maa geie neden olan aktarm kolunun hareketi, istenen bambaka
bir etkiyi balatabilir. Kol sonucun negatif olmas halinde hareket etti
ine gre, arzulanan bu etkinin ortaya kacan ya da kmayacam
bilme olgusu hesaplanm saynn imine gre koulludur. Koullu bir
ilemin yaratt etkinin seiminde Babbage yargsnn kesinliini ka
ntlad. Bu etkinin Jacquard dzeneklerindeki kartlan ilerletmek ya
da balangtaki konumlarna geri dndrmek olacana karar verdi.

Kartlar bir sra ileri giderse, programn bir ksm atlanacaktr. Byle
likle, ilem dn bir utaki yant imi deitirinceye dek yinelenebi
lir, o zaman yeni bir dn balatlabilir. Babbagen verdii rnekte
imi deitirilen say normal olarak hesaba giren saylardan biridir.
Lady Lovelace imi deien saynn zel olarak bu amala verilmi
bir say olduu daha karmak bir rnek verir. rnek, bir yinelenme
formlnden yola karak Bernoulli saylarnn hesaplanmasdr, n.
Bernoulli saysnn yani B nnin hesaplanmasnda belli bir ilem dn
nn (n + 1) kez tamamlanmas gerekir. B n hesabnn balangcnda
belli genilikte bir bellein n saysn iermesi salanr ve dnn her
tamamlannda bellekte kaytl saydan 1 karmaktan oluan ilem
ler programa yazlr. Bylece yinelenmelerin sonunda say sfr olur,
bir sonrakinde ise negatif hale gelir. Dolaysyla dnn sonuna yer
letirilmi koullu bir ilemin etkisi makinenin hesabn (n + i/d e n
sonraki ksmna balamas olacak, evrim bir kez daha yinelenmeyecektir. Yalnzca saym yapmak iin kullanlan bir sayy bir bellee
koymak modem bilgisayarlarn programlarnn hazrlanmasnda kul
lanlan tekniin temel zelliidir.
Baka deyile, Babbagem kafasnda, makinesinin bugn bizim ko
ullu atallanma dediimiz olanaklar tamas gerekiyordu: Herhangi
bir program istenen bir ilem srasna gre belli anlarda ileyebilir ve
makine yinelenen bir hesab temel sreci tekrar tekrar programlama
ya gerek olmadan otomatik olarak yapabilir.
Babbagem makinesinde bulunan baka bir olanak da yardmc y
nergelere bavurma olanadr. Makine bunu temel programa geri
dnmeden yapabilir. Buna bugn alt-yordamlar (ngilizcede: subrouti
nes) kullanmak denir.
Bylece Babbagem kavramlarnn ama gre ne denli gzpek, ne
denli ileri olduunu grebiliyoruz.
Babbage Niye Bilgisayar Kefetmedi?

Babbagem hangi dnce dzeneiyle bylesine gl bir senteze,
bylesine devrimci fikirlere ulam olduunu bilme sorunu dnda,
baka bir som daha gelip kendini dayatyor: Babbage byle bir soyut
lama ve genellik derecesine ulatysa, bilgisayar kefetmesini engelle
yen nedir?
nk Dorusu, bu byk deh bilgisayar neredeyse bulmu ise

de, onu henz icat etmi deildir. Bunun da en az nedeni vardr:
- Gelimekte olmasna karn, Babbagen anda henz onun kav
ramlarnn dzeyine gelememi olan teknik donanmn kullanmna
ilikin bilginin eksik olmas;
- Babbagen, makinesinin tanmn matematiksel yapsndan ayramam olmas; baka deyile, makinesinin fizik donanmn, biim
sellemi bir varsaymsal-tmdengelimli kuram biiminde yaklama
nn uygun olduu yapsal incelemeden ayrmaya ynelmemi olmas;
- matematik ile mantn, onun anda, belli bir sorunlar snfnn
zm algoritmasn simgesel olarak dile getiren program kavramn
tasarlayacak lde gelimi olmamas;
- son olarak, tamamen teknik adan, zmleyici Makinesinin bel
leinin ok ok snrl olmas, dolaysyla, belli bir programn btn y
nergelerini fizik olarak kaydedememesi (kaytl program fikri, tama
men mekanik, dolaysyla ok yava bir i bellei olan onunki gibi bir
makinede zaten pek ilgin deildir).
Babbagen Makinesi:
Teknik Bilgiye Gerek Meydan Okuma
zmleyici Makinede ierilen dncelerin somutlatrlmasna
dnersek, Babbagen yaad teknik glkleri kolaylkla tasarmla
yabiliriz. nl ncelinin almalarna gerek deerini vermeyi her za
man bilmi olan spanyol mhendis Leonardo Torres y Quevedo (15821936) 1914te Babbage hakknda unlar sylemitir:
Gz nne alnmas gereken ok sayda dzenek, bunlar arasnda
kurulmas gereken bir sr ba, bu balan her an deitirmeyi sala
yan aygtlara sahip olma gereklilii, dzenekler biribirini rahatsz et
meksizin btn biraraya getirme gl, sayabileceimiz bir sr
baka pratik glk sorunu yanma yaklalmaz klmaktadr.
O sorunun zerine gitmek iin Babbagem mekanik dehs gerek
mitir ve Babbage sorunu zmek iin zeksn ve gcn, kendi paras
n ve lkesinin parasn harcam olmasna karn, cesaret verici sonu
lar elde edememitir.
Babbagen, zmleyici makine tasansna giritii zaman, tama
men olaan d bir kuramsal hazrl vard... Mekanik bir gsterim
dizgesi hazrlamt; bu dizge byk bir almay temsil ediyordu.
ok sayda zm inceledi ve sonunda bu yapt, yaam

nn yaptn ortaya koydu, bunun iin aralksz otuz yl alt.
Ne ki byk ve tartlm az becerilerine karn, zeksna, zve
risine ve sabrna karn, baarszla urad. izimleri ve m o
delleri Kensington Mzesinde saklanyor, ama kimsenin iine
yaramamalar zc...
Bununla birlikte, Maurice dOcagnem anlatt gibi: Babbage, kralie V ictoriann zgrlklyle kullanmna sunulan
ve kiisel servetinin bir ksmyla daha da bytt para yar
dm sayesinde makinesinin elerini oluturan paralar re
tebildi.
Ne yazk, bu paralarn montajna girimiti ki lm kendisine
srpriz yapt. Paralar ngiliz ordusunda general olan olunun elinde
kald. O da onlar Londradaki South-Kensington Museuma [bugn
Science Museum deniyor] balad.
General [Henry P.] Babbage ayrca babasnn tasarlad makine
konusunda derleyebildii tm belgeleri koca bir ciltte toplad.
Gnn birinde keskin grl bir mekaniki Babbagem yarm ka
lan bu yaptn, onun tanmndan yararlanarak tamamlar m acaba?
Bu soru, ngiliz Bilimleri Gelitirme Kurumuna getirildi ve yant
lanmas ok nitelikli bilginlerden oluan bir komisyona devredildi [ko
misyonda u bilginler vard: Cayley, Farr, Pole, Glaisher, Kenedy,
Clifford ve Merrifeld].
Bu komisyon halen montaj yaplm olan parann kk bir par
a [iletim organ] olduunu, ancak Babbagem mekanik olarak topla
ma ve karma yapmak iin kulland yntemi kavramak iin yeterli
olduunu kabul etti; ayrca montaj yaplmam paralarn arasnda
elik eksenle zerine monte edilmi madenden kollarn ve tekerlerin
bulunduunu, makinenin tm hareketlerini kavramay salayan, an
cak yapm aamasndaki son izimlerle tamamlanmas gereken izimlerin yaplm olduunu grd.
Bununla birlikte, komisyon, geriye kalan iin zaman ve masraf
(en az 250 000 Frank [elbette dnemin Frankyla]) gerektirdiine, ku
rumun da Babbagen yaptnn eksiini tamamlamak iin bu yk
stlenemeyeceine karar verdi.
Uzmanlarn vard sonucun zmleyici Makinenin icat bir de
hnn rn olan, ne ki yalnzca kuramsal bir olanak olarak kalacak
olan olaanst bir ant olduunu da ekleyelim.
M. dOcagne 1905te yine unu sylyordu:

Hi deilse, ngiliz mekanik bilgininin hayal ettii ilkelerin bir gn
kk ama ilgin bir uygulamasn grmeyi umamaz myz? Tpk, bi
rinci dereceden ok bilinmeyenli denklem dizgelerinin zm iin de
terminant hesabnn peinde koarken olduu gibi.
Bu soru bugn yle basit bir sorudur ki glmsemeye neden olabi
lir. Bununla birlikte bundan uzak durmak yerinde olur, nk Mauri
ce dOcagne, mekanik ve grafik yntemlerle yaknlatrlm hesabn
byk uzman olarak, onu ke bucak incelediinden, neden sz ettii
ni biliyordu. O srada basit bir determinant hesab bile byk glk
ler yaratrken, hesabn mekaniklemesini ve elbette otomatiklemesi
ni beklemek en anlamsz iddialara girimek demekti.
Babbage makinesinin bir modelinin yaplmas konusunda sorulan
bu soru elbette XX. yzyl iin ancak tarihsel olarak ilgin bir sorudur,
nk bu kavram o zamandan beri yalnz mekanik, elektromekanik ya
da elektronik yollardan gerekletirilmekle kalmam, zmleyici
Makinenin bugnk kardelerinden olan bilgisayarlarca da almtr.
Varln Bilimin Gelimesine Adam Olan

Byk Bir Bilgine Sayg
Bugn Charles Babbagen biliimin tarihinde oynad birinci dere
ceden roln nemini ancak geriye doru bakarak lebiliyoruz.
Tm varln kendi hayal gcnn rn olan devrim niteliindeki
bir yapy fizik gereklie dntrmek gibi tek ve biricik bir amaca
adam bu olaan d dehnn hzn verici yazgs. Yz yldan daha
ksa bir sre sonra baka kafalarda filizlenerek son derece verimli so
nular douracak olan bir yap.
Ne ki, mrnn sonuna doru, neredeyse peygamberce denebile
cek bir ngryle, hereye karn yle yazacaktr: Birka yl daha
yaayabilsem, zmleyici Makine varolur, rnei tm dnyaya ya
ylrd.
Sonra, daha da dokunakl bir biimde bayra teslim alacak gelece
in bilim adamlarna seslenerek, unu ekleyecektir: Benim rneim
den gz korkmam birisi gnn birinde matematiksel zmlemenin
tm ilkelerini iinde tayan bir makine yapacak olursa, ona byk
sayg duyarm, nk benim abalanmn ve vardm sonularn dee
rini ancak o bilebilir.
Gerekten, bu byk mucite, ancak yaptnn elerini burada b

tnl iinde yeniden ortaya koyarak sayg gsterilebilir.
Babbagen Yaptnn lk Srdrcs

Mucitin lmnden sonra Henry P. Babbage babasnn yaptn sr
drmeye alt: almalar 1880de balad ve 1910da Makinenin bir
ksmnn, yani iletim organnn (deirmen) ve bask aygtnn mon
tajyla sona erdi.
Ancak madd kaynak ve mekanik teknoloji konusunda bilgi eksikli

inden tr, bu almalar kesin olarak askya alnd.8
Percy Ludgate: Babbagen Yaptnn

ikinci Srdrcs
Bununla birlikte, Babbagen fikirleri terkedilmedi; R. Ligonnierein
[1] dedii gibi: Babbagem 1840 planlarn gelitirmesinden yaklak
altm yl sonra ve tam da olu Henrynin almalarn brakt d
nemde, bir rlandal yeni bir zmleyici makine tasars getirdi. Dublinli Percy E. Ludgate (1883-1922) matematik alannda salam bilgile
ri olmasna karn, matematikiden ok saymand. Bu yetiime ya da
doal bir vergiye faydaclk anlamn yklemek gerekir mi? Ludgate
ayn zamanda hesap makinelerinin yarm yzyldr gsterdii gelime
lerden yararlanarak hayalgc ile akl ne mutlu ki biraraya getirebile
ceimizi gsterdi. Kendi hesap makinesi tasars zerinde alt yl al
t. Balangta Babbagen kavram erevelerini bilmiyordu. renin
ce, eline geirebildii belgeleri zenle inceledi, ncekinin dehsn tes
lim etti, ama daha gsterisiz ve mekanik bakmdan daha gelimi bir
zm nerdi. ubat 1909da kendi tasars zerinde ancak bo zaman
larnda alabilen Ludgate dncelerini ondrt sayfada sergiledii
bir rapor yazd. te tasarsnn temel ilkeleri:
eitli delikli kartlarn ve eitli Babbage okuyucularnn yerine,
ynergeleri ve ilenecek sorunun verilerini ieren delikli bir kt rulo
sunun konmas. Bu, her iletim program tipinin farkl bir rulo zerin
de bulunmas demekti.
Makinenin on tulu iki saysal klavyeyle donatlmas. lk klavye,
nceden delikli bir kt erit hazrlamakszn, verileri ya da ynerge
leri makineye girmeyi salyordu. Bu grece basit ve ksa ilemlerde il
gin bir esneklikti, ikinci klavye, iletmenin makinenin kontrol biri

miyle iletiimini salyordu. Bu, mknatsl makinelerle birlikte otuz
yl sonra ortaya kacak olan iletim masalarnn ya da konsollarn
ilk biimiydi. Makine klavyeyle ynetildiinde, sonradan ayn sorunu
ele alabilmek zere kt erit zerinde bir veri delinebiliyordu.
- Sradan yardmc ilemlerin uzmanlamas: Uzmanlam altprogramlar zel silindirlere balanmtr. rnek: Blme silindiri, loga
ritma silindiri...
- Aritmetik ilemlerin kurallarla ve aritmetik tablolarla yalnlat
rlmas. Bu zellikle Ludgatein, Babbagen ngrd gibi yinelenen
toplamalar yerine, dorudan hesap tarzyla yaklat arpmaya uygu
lanyordu.
- Sonularn ya kt zerine ondalk baskyla ya da daha sonra
baka bir programda kullanlabilen bir kt eridin delinmesi yoluyla
ortaya konmas.
Bu aygtlar Charles Babbagen dnd zmleyici makineyi
hatr saylr lde yalnlatryordu. Ayrca Ludgate kendini 20 ra
kaml 192 deiken ieren bir kapasiteyle snrladndan, inanlmaz
kk boyutlar sayesinde kuramsal olarak tanabilir bir hesap maki
nesi ortaya kyordu: 66 santimetre uzunluunda, 61 santimetre ge
niliinde, 51 santimetre yksekliinde bir makine.
Bir elektrik motoru makinenin birincil ekseninde saniyede de
virlik bir dzenlilik salyordu.
Ludgatein ngrd ise toplama ve karma iin saniyelik, 20
rakaml ve 2 arpanl arpm iin 10 saniyelik bir performanst. ok
yava olan blme yardmc bir silindirle dzenleniyor ve 90 saniyeye
varabiliyordu.
Mucit, makinesinin, ileyii bilen, ama matematiki olmas gerek
meyen bir iletmen tarafndan kullanlabilir olmasn istiyordu. Hesap
makinesinin kullanm, ak yazlmlarla tanmlanm, snflanm, de
likli eritler zerine yazlm bir programlar kitaplna serbest girile
kolaylatrlmt.
1914te Ludgate, John Napierin logaritmalarnn (ve arpan u
buklarnn) icadnn yznc yl dolaysyla yaymlanan ortaklaa
bir yaptta yer alan ikinci bir metin kaleme ald. Yazar orada Babbagen almalarnn ksa ama vc bir tarihini karyor, kendi maki
nesinin yapmna henz girimediini belirterek yapt aratrmalar
dan sz ediyordu.
Ancak bu, olaanst teknik ynelimleri tanmlam, matematik

sel glklerle mekanik karmaklk arasnda ustaca bir uzlama ger
ekletirmi olan Ludgatein deerini ortadan kaldrmaz. Onun maki
nesi 1920li yllarda yaplm olsayd, ola ki modern bilgisayarlarn te
mel teknik kavramlarnn dile getiriliini hzlandrrd.
Torres y Quevedo: Babbagen Yaptnn Byk Srdrcs

Bylelikle Babbagen icad uzun sre teknik bilgiye bir meydan
okuma olarak kald. Kimileri bu fikri kak bir bilim adamnn gr
saymaya kadar vardrdlar ii.
Bu, spanyol Leonardo Torres y Quevedonun soruna eilip ilk
zmleri getirdii 1914 ylna dek srd.
Ancak o da balangta bir para karamsar bir bakla ie girimi
ti. yle diyordu:
Babbagen baarszla urad yerde belki bir gn bir bakas
zafer kazanacaktr; ancak i kolay grnmyor ve bize yolun glkle
rini yenme umudu veren yeni mekanik ilkeler edinmediimiz srece
onun admlarn izlemek bence gzpeklik olur.
Bununla birlikte daha sonra yle diyecektir:
Salt mekanik bir zmn glkleri, en azndan benim kullana
bildiim aralarla, bana alamaz grnyor. Daha iyi dile getirmek
gerekirse, hesap makineleri zerine incelemelerimde, yalnzca meka
nik zmleri gz nnde bulundurduum srece genel kany payla
yordum; mekanik hesap sorununu benim burada incelediim tm ge
nelliiyle zmenin olanakl olduuna inanmyorum.
Bylece Torres, elektromanyetik mknatslarn stnlklerini orta
ya koyarak, elektromanyetik teknolojiye dayal makinelerin pratik s
tnlklerini aklad.
Torresin Elektromekanik Tantlamas

Torres, ncelinin kulland, kendisinin de elektriin, zellikle de
elektromknatslarn zellikleriyle birletirdii mekanik yntemleri
kulland; temel aritmetik ilemleri yapmay salayan ok uygun bir bi
leenler kmesini ayrntl emalar halinde ortaya koydu; bylece
zmleyici Makinenin elektromekanik yollardan tamamen gerekleti
rilebilir olduunu kantlad.
Olu Gonzalo 1953te bunu yle anlatacaktr: Babam bir zmleyi

ci makine yapmad, -birok bakmdan modem makinelerde benimsenen
ilkelere ok benzeyen [yazar o sralarda ortaya kan ilk elektronik bil
gisayarlardan sz ediyor]- (ilkeleri ad geen almada (bkz. L. Torres
y Quevedo [1]) ortaya koydu ve tantlayc bir aygt yapt; bu aygt b
tn kk saylar iin a = (p x q) - B anlatmnn deerini hesaplyordu.
Bu, kk bir zmleyici makineydi; 1914te Pariste sergilenmi
ti. Bu kollokyumda sz edilenlerle [bilgisayarlarla] kesinlikle kar
latrlamayacak ok kk bir bellei vard. te yandan bir yaz ma
kinesi ile eitli aygtlardan oluan tamamen otomatik bir elektromekanik aritmometre yapt. Bu aygtlar arasnda kaydedici, toplayc,
arpma aygt, karlatrc ve egdmleyici vard. Yaz makinesinde
rnein bir blmenin blneni olan 12 347 says yazlr; sonra blme
imi (iki nokta), ardndan da blen, rnein 60 yazlr. O zaman makine
almaya balar ve bitirince eitlik imini, 205 blmn ve 47 kalan
n kendi kendine yazar.
Makinede blen ile blnenin her ann karlatran bir aygt var
dr; blnen daha kk olunca artk bleni eksiltmez, aryoyu bir
adm ilerletir (G. Torres-Quevedo).
Bununla birlikte, Babbagen yaptnn dhi srdrcsnn ok
nemli katklarna karn, zmleyici Makine 1920li yllarn banda
tam olarak gerekletirilmi deildir.
Byle bir hesap makinesi gereksiniminin kendini hissettirmesi iin
kinci Dnya Savan beklemek gerekmitir. te o zaman, simgesel
mantk ile matematiin ok nemli gelimelerinin elik ettii teknolo
jik ilerlemeyle birlikte, Babbagen d sonunda gerek olmutur.
Babbagem Makinesinden zmleyici

Hesabn Gelimesine
1930-1940 yllar boyunca, makineyle byk hesaplar yapma gerek
sinimi mutlak bir zorunluluk olarak kendini gsterdi.
Baka deyile, klasik saysal hesap makinelerinin ok ak yetersiz
liinden, analojik yntemin yapsal snrllndan ve gittike daha
karmak hale gelen bilimsel sorunlar karsnda mekanografik bilgi
ilem ynteminin tkanp kalmasndan tr, ok daha gelimi maki
neler kullanma gereksinimi iki sava arasnda gittike artt ve 1930lu
yllardan itibaren yz yl nce Charles Babbagen izdii yol zerinde
ki kimi aratrmaclar gerek bir zmleyici hesap makinesi yapma

abasna girdiler.
zmleyici Hesap Makinesi Nedir?

Devam etmeden nce, bu deyimden ne anladmz belirtmemiz uy
gun olur.
Bu deyimin Babbagen makinesi kadar eski olduu grlecektir.
Ancak yine de hl tamamen yeni saylr, nk biliim tarihileri onu
hibir zaman hak ettii ekilde kullanmamlardr.
Sz konusu szck Yunanca analusisten, o da zmek anlamndaki
analueiriden gelir. Etimolojik bakmdan analiz, zme, bir btn par
alarna ayrma, hatt paralan da daha kk elere blme eylemidir.
Bu, matematikte kullanlan ve kendisini izleyerek ortaya konan
bir problemi bir bakasna, onu da bir ncye gtrdmz, z
mn bildiimiz bir probleme varasya byle devam ettiimiz (J.M.
Duhamel, Mthodes dans les sciences de raisonnement, I, s. 51) zm
leyici yntemden baka birey deildir.
mdi, konusu matematik problemlerinin pratik saysal zm yn
temlerini incelemek ve o yntemleri uygun tekniklerle gelitirmek
olan otomatik saysal hesap alannda saysal zmlemenin anlam da
tamamen ayndr.
Condillacm dedii gibi, zmlemek, elere ayrmak, bantlar
karlatrmak ve kavramaktr... Dolaysyla zmleme bir nesnenin
tam olarak elerine ayrlmasdr (Art de penser, Oeuvres philosophi
ques, I, s. 410).
yleyse bu yntem, zmn bildiimiz bir problemden yola ka
rak bir nceki problemin zmn ondan trete trete devam ettii
miz biretirici yntemle tam bir kartlk iindedir (bkz. J.M. Duha
mel, op. cit.).
mdi, Analitik (zmleyici) tam olarak Babbagen insan aklnca
tasarlanm ilk zmleyici hesap makinesi olan kendi makinesini ad
landrmak iin setii szcktr. Torres y Quevedo da, Babbagen ar
dndan, zmleyici makinelere uygulanan genel ilkeleri incelerken,
Otomatik Makine in Denemelerinde bu terimi kullanmaya devam
edecektir.
Baka deyile, Babbage onu tamamen bu terimlerle dile getirmediyse
de, zmleyici hesap ad verilmesi uygun olan eyi icat etmitir. Bu ise:
1- zlebilir trden bir problemin zm iin gerekli matematik

sel kurallar ve ilemler btnn belirlemek zere o problemi bir ba
kasna, onu da yine bir bakasna gtren ve byle devam eden bir n
aratrmayla balayan;
2- amac bu kurallar ve ilemleri gelimi bir makinedeki bir y
nergeler program biiminde kullanmak olan;
3- sz konusu problemin, ynergeleri otomatik olarak ve belirlenmi
ilem sras iinde uygulayan makine tarafndan zlmesiyle sona
eren bir etkinliktir.
Otomat terimleriyle dile getirirsek, bu tip etkinlie dayanan hesap
makineleri iin u genel tanm verebiliriz:
zmleyici bir hesap makinesi sral ve programlanabilir bir say
sal otomattr:
- Bu otomat esnek bir programlama dizgesi tarafndan ynetilir;
- makinenin i aygtlarnn maddi yapsndan bamsz bir deie
bilir iletim organ vardr;
- program ynergelerinin ileyii srasnda hibir insan mdahalesi
gerekmez.
Bu ekilde (modern terimlerle) dile getirilen genel tanm Babbage

makinesini ok iyi tanmlamaktadr. Bylece bu, onun gerek kavra
mn kulllamlan her trl teknolojiden bamsz bir eit cebirsel yap
olarak ortaya koymay salar.
Bu tanm Charles Babbagen gerekletirdii bireimin gcn ok
aka ortaya koyarak, bu makine ile gkbilim saatleri ya da Vaucansonun, Jaquet-Drozun insan biimli otomatlar arasndaki fark daha
anlalr klmakta, ayrca da zmleyici Makine ile klasik hesap oto
matlar arasndaki temel farkn daha anlalr olmasn salamaktadr.
Babbagen ki Sava Arasndaki Aratrmalara

Tartlmaz Etkisi
zmleyici hesabn tarihine dnersek, unu belirtmek gerekir ki,
bu yllar boyunca srdrlen tm aratrmalar Charles Babbagen a
lmalarndan u ya da bu ekilde etkilenmitir.
Zaten yapay, mekanik ya da baka yntemlerle saysal hesapla ilgi
li olarak, XIX. yzyldan ve XX. yzyln bandan beri yaymlanm ve
farkl aratrmaclara otomatik hesap zerine daha nce gelitirilmi
kuramlar konusunda kh giri klavuzu kh bilgi ve esin kayna ola
rak yardmc olmu incelemelerin ve makalelerin ounun, az ya da

ok geni bir biimde, vc ifadelerle ve ou kez ayrntl kaynaka
lara dayanarak Babbagen zmleyici Makinesinin fikirlerini dile ge
tirdii ya da betimledii grlecektir.
Bu yaynlar arasnda unlar saymak yerinde olur:
- M. dOcagnen (eskiden iyi bilinen ve 1893ten beri birok kez ya
ymlanan) Franszca yapt;
- L. Jacobun 1911de yaymlanan yapt;
- Stuttgarttan R. Mehmkenin 1902de Leipzigde Encyklopadie de
mathematischen WissenschaftenA& yaymlanan, 1909da M. dOcagne
tarafndan Encyclopdie des sciences mathmatiquesin I. cildinde (4.
fasikl) Franszcaya evrilen Numerisches Rechnen balkl nemli
fasikl;
- Leonardo Torres y Quevedonun 1913te ve 1920de yalnz Madrid
Real Academia de Ciencias Exactas, Fisicas y Naturales dergisinde de
il, Paris Bulletin de la socit dencouragement pour lindustrie nati
onale dergisinde de yaymlanan, yine iyi bilinen yaynlar;
- Napierin keiflerinin yznc yl dolaysyla 1914te ayn an
da hem Edinburgda hem Londrada yaymlanan, o zaman Modern
Instruments and Methods of Calculation adyla ok iyi bilinen ve Babbagen zmleyici Makinesine birok kez gndermede bulunan, E.
M. Horsburgh ynetimindeki ortak yapt;
- Paris Bilimler Akademisinin Comptes re/diislerinde bu konuda
yaymlanan btn makaleler;
- R. Taylors Scientific Memoirsnda ayn konuda yaymlanan b
tn yaynlar;
- elbette Babbagen kendi yaynlar ve L. F. Menabreann Ada Lovelace tarafndan ngilizceye evrilen almas.
Ayrca, Amerikal yazar Edgar A. Poe (1809-1849) da 1840ta ya
ymlad Tales o f the Grotesque and Arabesque adl yaptnda byk
grlemeye gndermede bulunmutur.
lk mekanik mantksal karm aygtn yapan ngiliz mantk,
filozof ve iktisat W. S. Jevonsa (1835-1882) gelince, o da farkedilmeden geen sz konusu icat hakknda yle vglerde bulunmu
tur:
Kalan hesabnn ilkelerinin makinede somutlamas yoluyla me
kanik hesabn en byk ilerlemesini borlu olduumuz dhi, Babbagedr...
Babbage, zmleyici Makine tasarsnda, mekanik bir aygtn, en

azndan kuramsal olarak, bilimlerinin her dalnda en uzman matema
tikilerin almalaryla rekabete girebileceini gstermitir.
Ruh kendisinin en yksek niteliklerinden kimilerini maddeye ver
meye ve duyumsuz bir makinenin arklar ve kollaryla kendi rakibini
yaratmaya yatkn grnyor (bkz. Philosophical Transactions,
160/1870, s. 497-518).
Artk kukuya yer yok: 1930lu yllar boyunca zmleyici bir hesap
makinesi yapmaya alan Alman, Fransz, ngiliz, Amerikal ve baka
aratrmaclar dorudan ya da dolayl olarak hep Babbagem alma
larn izlemilerdir.
Couffignal: Babbage ile Torres y Quevedonun

Yaptnn Srdrcs
Bu aratrmaclar arasnda, M. dOcagnen, Haziran 1937 tarihli
Larousse mensuel illustrdeki, bizim nceden bildiimiz bir durumun
zetiyle balayan bir makalede verdii ok ilgin bilginin gsterdii gi

bi, ilkin bir Fransz mhendis bulunmaktadr:
Kafas srekli bylesine kkrtc bir tasarnn urad ac baar
szln ansyla megul olan Torres de, yalnz mekanik deil, koulla
rn kendisine gerekletirme zaman brakmad elektromekanik bir
zm bulduunu dnd soruna dalmt.
Torres yine de 1920de Thomas de Colmarn aritmometresinin y
znc yl dolaysyla Pariste dzenlenen sergide grdmz ksm
bir modelini yapmt bu makinenin.
Babbagem sorununun onun zmnden daha basit olan salt me
kanik bir zmn ise bugn Brest mekaniki mhendisler okulunda
profesr olan Couffignal dnd. Bu zm halen gerekletirilme
aamasndadr.
Maurice dOcagnen tilmizi olan ve doal olarak Babbage ile Torres
y Quevedonun almalarndan etkilenen Louis Couffignal (19021966) gerekte iki sava aras dnemin sz konusu soruna ok dikkatle
eilen ilk bilim adamlarndan biri olmutur.
almalarna 1930a doru balam, daha o yl yaymlanan bir ilk
notta evrensel bir makine sorunundan sz etmitir.
Ancak aratrmalarnn kesin olarak bu yn tutturmas ancak
1933ten sonra, hesap makineleri, ilkeleri ve evrimleri zerine yazd
ilk yazsn bitirdii zaman olmutur. O yazda ise halen varolan ya

da daha nce yaplm tm hesap makinelerinin ayrntl bir inceleme
sini ve snflamasn yapmtr.
Bu almalar daha sonra, 1937den itibaren Babbagen sorununun
tamamen kuramsal bir zmnde ve ilk kavramlara getirilen ok be
lirgin iyiletirmelerde ak anlatmn bulmu, bylece Couffignali bu
alanda gzpek bir yeniliki haline getirmitir.
1938de sunduu doktora tezinde sz konusu dzeneklerin temel
zelliklerini ok kesin bir biimde tanmlam, ayn zamanda (1936 ta
rihli bir yaynda daha nce ilk biimi dile getirilmi olan) ikili sayla
ma kullanma fikrini gelitirmitir.
Elektromekanik bir teknii olan ve ondalk tabana deil, ikili tabana daya
nan zmleyici bir hesap makinesinin planlarn da o yldan itibaren vermitir.
1939da Savunma Hizmetlerinin istei zerine, Ulusal Bilimsel
Aratrma Merkezi (CNRS) hesap makineleri yapmm amalayan bir
mekanik hesap laboratuvar kurdu. Ynetimine ise Louis Couffignal
getirildi. Ne ki ksa sre iinde koullar bozuldu ve onun etkinlikleri
iin elverisiz hale geldi. nk bu tarihten itibaren Mttefiklerin il
gili servisleriyle iliki kurulamad.
zetle, Alman igaliyle balayp tm tasarlarm alt st eden kinci
Dnya Sava patladnda Couffignal Babbagem dn madd ola
rak somutlatrmaya hazrlanyordu.
Yine de, savatan sona, 1950den itibaren, Couffignal, Logabax ir
ketinin teknik ibirlii sayesinde, ayn tipte bir makineyi Blaise-Pascal Enstits iin gerekletirmeyi baard: Elektronik teknolojisine
dayal olan, okilevli, ikili bir zmleyici hesap makinesiydi bu.
Ancak gsterdii btn etkiye ve ayn yl Pariste yaplan sibernetik
kongresinde kazand btn baarya karn, Couffignarn hesap ma
kinesi, kendi kategorisindeki makinelerin kinci Dnya Savandan
hemen nce ve sonra gsterdii gz alc nitelii dorusu artk gster
miyordu: O makinenin kavram 1950lerin banda oktan ortaya k
m bulunan bilgisayar yapsndaki ilk makinelerce almt.
Zuse: zmleyici Hesabn Alman ncs

Biliimin bir baka ncs de Alman mhendis Konrad Zuse (1910
doumlu) olmutur. Zuse, 1936dan 1939a dek zmleyici, mekanik
ve ikili hesap makineleri tasarlayp yapmaya almtr. Aratrmala
r cebirsel denklemlerin zmn amalayan Z1 ve Z2 adl (adnn

ba harfinden) iki hesap makinesinin zerinde younlamtr.
Ne ki bu iki makine ancak deneysel aamada kalmtr.
Zue, 1941de, ayn tipte bir makineyi, elektromekanik yollardan, elekt
romanyetik mknats tekniini kullanarak gerekten yapt. Bu makine
yaps bakmndan grece daha geni bir kullanm iin tasarlanmt. Hi
bir zaman doru almayan, gvenilirlikten hep uzak olmu Z3t bu.
Bu makineyi 1944te yine elektromekanik zmleyici bir makine
olan ve -en azndan kuramsal olarak- herhangi bir zincirleme ilemi
otomatik ekilde yapabilen Z4n retimi izledi.
Ancak, sava yznden, bu makineler hibir zaman Nazi Almanyas dnda tannmad; zaten ilk mttefik bombardmanlaryla yok
edildi. Drdncs ise 1945te Almanyann bozguna uramas nede
niyle gerekten ilemsel hale gelemedi.
Bununla birlikte, 1948den itibaren Zuse yeni makineler yapmaya
giriti; 1950de ise bundan byle elektronik bilgisayar retiminde uz
manlaacak olan kendi irketi Zuse Kgyi kurdu.
Grnd kadaryla, Hitler Zusenin almalarna ilgi gsterme
diinden, Zusenin giriimleri, en azndan sava srasnda, klgn ba
kmdan resm kabul grmedi ve ola ki hibir destek olmadan yr
tld.
Mucit, galiba, Alman niversitelerinin ilgisini ekmek iin her yolu
denemi: lkesinin temel aratrmalarnda izlemek istedii roln ge
leceine kimse gerekten inanmad iin, bunlar bo giriimler olarak
kalm.
Zuse, para yardm istedii bir makine yapmcsnn, kendisine
Gen bir adamn hesap konusunda yeni fikirler gelitirmek iin bu
kadar zaman ve aba harcamas hayranlk verici dediini anlatr. Sa
nayici daha sonra da aratrmalarnn mutlu sonuca ulamas iin
verdii btn szleri tuttuunu, ancak, ne yazk ki hesap makineleri
konusunda olanakl btn keiflerin daha nce yaplm olduunu, bu
alanda artk yeni fikirlere yer bulunmadm sylemi (K. Zuse [1] ak
taryor; R. Ligonniere de anyor: Ordinateur, 20 Eyll 1982, s. 44).
Uzaktan baknca bu adamn keskin grllnn nerelere vard
n ve zellikle, bilmeden ne byk bir saduyu ve akl gstermi ol
duunu anlyoruz!
Nazilerin zmleyici hesabn kazandracaklarn grm olup ol
madn ve biliimin geleceine ilikin bir taanlar olup olmadn
hibir zaman bilemeyeceiz. Buna karlk bildiimiz u ki, Reichsfhrer ve onun korkun Gestapolan Alman bilimsel ortamn ksrlatr
m, yok etmilerdir.
Ne mutlu bize ki III. Reichn barbarl ngrld gibi binyllarca srmedi! zmleyici hesabn tutkunu olan Zuse ile meslektalan
lkelerinin yetkililerinden bekledikleri etkili destei gerekten alm
olsalard gerekleecek olan felket senaryosunu dndke tir tir
titriyoruz...
Stibitz: zmleyici Hesabn Amerikal ncs

Birleik Devletlerde ayn yndeki ilk nemli giriimler, New Jerseydeki Bell Telephone laboratuvarlanna (Bell Labs) bal olarak al
an fiziki ve mhendis Georg Robert Stibitz (doumu 1904) tarafn
dan gerekletirildi.
Stibitzin esin kayna, kavramsal dzeyde dar olmakla birlikte,
teknik bakmdan hesabn hata kaldrmad bir aland: Kou alanla
rndaki bahis. J. Tricot yle diyor:
Gerekten gvenilir olan ilk toplaycnn (ya da o dnemin AngloSaxon deyimiyle totalizatorun ortaya k, Ingilterede mterek bahisin yasallamasndan sonra olmutur
Basit bahisin tersine, mterek bahisin, ayn kou zerine girilen
bahisler olduu iin, toplama gerektirdiini hatrlatalm. Dolaysyla
bahis oynamann olanakl olduu her yerde, belli bir anda her at ze
rine girilen bahis saysnn grnmesi gerekir (bu olmaynca, Paul
Newman ile Robert Redfordun oynad, G. R. Hillin ynettii LA rna
que adl filmin senaryosundaki gibi, dolandrclk olur).
Cam bir tpn iine den elik bilyeli toplayclarla birlikte tele
fon teknii de (elektroniin kndan nceki apartman zilleri gibi,
elektromanyetik mknatsl) elbette kullanlyordu.
Ancak 1930 Ocak aynda British Thompson Houston, bir kou ala
nndan tekine tanabilen, alt at zerine dakikada 12 000 bahsi kaydedebilen, tamamen elektrikli bilyesiz bir toplaycy altrd! Birle
ik Devletlerde (1928de Baltimorda) tasarlanan bu makine American
Totalisator Conun ilk rnyd. Bu irket 1933ten itibaren bunun
bir modelini nl kou alan Arlington Parka yerletirdi.
Bu toplayclarn hesap gc zayft. Ama iyi alyorlard. Tele
fon teknii de kimilerine fikirler verdi. Bunlardan biri, telefon mk
natslar sayesinde [1937de] toplama, arpma, blme, ikili-ondalk

dntrme ve (-lin kk iyi ya da elektrikilerin alternatif akmn
davrann betimlemek iin dedikleri gibi j yi kullanan) karmak
saylar zerinde ilemler yapabilen9ilk ikili devreleri (0 = kapal, 1
= ak) tasarlam olan, Bell Telephone Laboratoriesin mhendisi
George Stibitzdi. Bunun dorudan ve mantksal olarak yararl bir
uygulamas vard: Telefon a (bkz. Sv, no 741, Haziran 1979, s.
114 vd.).
Bylece Stibitz, telefon mknatslar yardmyla, ilk gerek elektromekanik ikili hesap makinesi olan ikili bir toplayc yapmaya giriti.
R. Moreau [4] bunu yle anlatyor: Stibitz toplaycsn bir hafta
sonunda, pe atlm birka mknats, iki ampul ve bir ttn kab kul
lanarak, evinde yapt. Mknatslar, toplam 1 olduunda iki ampulun
yanaca, 0 olduunda ise snk kalaca ekilde kabloyla sarlmt.
Bunlar 1937 yaznda oluyordu.
kili olarak kodlanm elerle ilem yapmay salayan bu ilk ay
gt, aritmetik ve mantksal birimlerin iki deimez fizik halden birini
alabilen elerden yola karak oluturulaca [otomatik saysal bilgi
ilem] makineleri an ayordu.
Stibitz, bo zamanlarnda arpma ve blme aygtlar da yapt. ve
renlerine de yaklak 50 000 dolara mal olacak [zmleyici] bir hesap
makinesi yapabileceini syledi. Kendisine yant olarak, hi kimsenin
hesap yapmak iin byle bir paray harcamayaca sylendi.
Ancak Stibitz Bell Laboratuvarlarn karmak saylarla ilemler
yapabilen bir hesap makinesi retmenin yararna inandrd.
Saylar kuramn Stibitzin kafasna sokmu olan Sam B. Williams
adnda bir mhendis de ona katld ve ikisi birlikte 1939un sonunda, ku
kusuz dnyada bilinen ilk [zmleyici] hesap makinesi olan ve daha son
ra Bell Labs Relay Computer, Model I denen [yahut Bell Telephone Labs
Computer, Model I adyla anlan] Complex Calculatoru ortaya koydular.
Yeri girii uzakyazcyla yaplyordu. Bellek ve hesap bloklar top
lam says 400 olan telefon mknatslarndan oluuyordu.
Bell Telephone Laboratuvarlannm

Getirdii Biliim Kavramlar
Bylece Stibitz ile Bell Labs biliim alanna bir dizi yeni kavram ge
tirmilerdi. te bazlar:
[Bell Telephone laboratuvarlannn ilk hesap makinelerini hemen

kendi gereksinimleri iin kullandklarn biliyoruz,] Bell Labsn yap
lacak uzun hesaplar olan iki baka topluluu, Complex Calculatora
birer uzakyazc baladlar. Bugn veri iletme dizgesi dediimiz eyin
ilk yaplyd bu kukusuz. Makinenin paylam yle yaplyordu:
nce giri isteyen ilk uzakyazcya hizmet veriliyordu, yani Complex
Calculator kendisinden ar ald ilk uzakyazcnn kullanmna ve
riliyordu. Onun ii bitince beklemekte olan teki uzakyazclar hesaba
balyordu. (Bu sisteme ou kez FIFO, First In, First Out denir).
Ancak daha iyisi de olmutur. 1940 Eyllnde, American Mathe
matical Societynin10 kongresinin yapld New Hampshireda, Stibitz
New Yorkta bulunan Bell makinesine telgraf hattn kullanarak bir
uzakyazc balad. Katlanlar, Hanoverden Complex Calculator ze
rinde ilem yapabiliyor, yant bir dakikadan daha ksa srede kendile
rine ulayordu. Bu kesinlikle uzaktan iin (ngilizcede: Remote job
entry) ilk kullanm ve telematikin douuydu.
1939dan itibaren uzaktan iletiimin gnn birinde biliimde oyna
yaca son derece nemli rol hissedilmeye balyordu.
Stibitz ayrca, 1942den itibaren, zerinde hesap yaplan saylar
ok byk olduunda, onlar 10a, 100e, 1000e ... blmeyi, sonra da
tam sonucu bildirmek zere bu ilemleri anmsamay salayan kayan
aritmetiki icat edecektir. Bu aritmetik gnmzn tm bilgisayarla
rnda pratik olarak kullanlmaktadr... (R. Moreau [4]).
Bylelikle, George Stibitz, Amerikan biliiminin byk ncs, ok
zel bir ilevi olmakla birlikte, yaps bakmndan zmleyici bir he
sap makinesi olarak tasarlanm fiziksel, ilemci ve gvenilir bir ma
kineyi sona erdiren tarihteki ilk kiilerden biri olmutur.
Onun ilk hesap makinesinin olanaklar yine de ok snrlyd, nk
karmak saylar zerinde yalnzca drt temel ilemi yapabiliyordu.
Bundan tr, [nceden belirlenmi sralara gre program dei
mesinin temel sorunlar ve hesaplarda hata bulma ile ilgili almalar
na ikinci Dnya sava nedeniyle madd destek salayan] Stibitz uzakyazclardan alnm delikli bir kt yardmyla kendisine iletilen y
nergeleri gerekletirerek en azndan okterimli anlatmlar deerlendirebilen [yapsal bakmdan daha geni iler yapmak zere tasarlan
m] yeni bir makine gerekletirdi. Bu, 1942de yaplp iletilen [ve
196 l e dek ileyecek olan] Bell Labs Relay Computer, Model II (sonraki
adyla Relay Interpolator) idi. [Ancak] Model TTnin, bu hesaplan yap
mak iin, kendisini okilevli [zmleyici] bir makine olarak grmeye

izin vermeyen ok snrl bir koullu ynerge biimi vard. Bundan t
r bir sonraki Bell Labs Relay Computer, Model III yapld [bu, hl
Ballistic Computer adyla bilinir; 1942de balanp Haziran 1944te bi
tirilmitir ve at kontrolne yneliktir. 1958e dek US Navynin ara
trma laboratuvarlannda kullanlacaktr]. Bu diziden ilk okilevli [
zmleyici] bilgisayar [ise] Bell Labs Relay Computer, Model V olmu
tur. 1946da yaplan bu bilgisayarda yaklak 9 000 mknats kullanl
yordu, aa yukar on ton arlndayd ve 105 metre karelik bir yer
kaplyordu. 7 ondalk rakaml iki saynn toplanmas 300 milisaniye,
arpmlar bir saniye, blnmesi 2,2 saniye sryordu (R. Moreau [4]).
kinci Dnya Savann Dourduu Gereksinimler

1940l yllarn bana dnersek, zmleyici hesabn gelimesi asl
ykseliini savan getirdii bilimsel ve asker gereklerden tr, sa
va srasnda gstermitir. Bunun nedenleri de unlardr:
1- Almanlarla Japonlarn gizli iletiimindeki gizli yazy ivedilikle
zmeyi baarmann ok nemli olmas. (Ne sezgisel yoldan ne de ya
pay olmayan zmleyici bir almayla kod anahtarna ulalabilen
ifreli dman haberlemesinin gizini delmek amacyla yaln, gveni
lir, hzl ve etkili bir yntem gelitirmek sz konusudur).
2- Topulukta daha etkili bir nianlama iin analojik hesap makinelerinkinden daha byk kesinlikte hesaplara ulama kaygs.
3- Simlasyon sorunlarn zmenin gittike daha gerekli hale gel
mesi.
4- Son olarak hava aknlannda radarla ilgili sorunlar gibi karmak
sorunlar zme gereklilii.
Babbagem D Gerek Olunca

te yandan, Bell Labs Relay Computer, Model V (1946da gerek
letirilen) dnda, szn ettiimiz btn makineler yapsal bakm
dan yalnzca tek bir zel ilem kategorisini yapmak zere tasarlan
mt.
rnein Zusenin ilk hesap makineleri -doru iledikleri bir gn ol
duysa- yalnzca cebirsel denklemleri zebiliyorlard. Stibitzin ilk he
sap makinesi ise yalnz karmak saylarla hesap yapabiliyordu.
Dolaysyla yava yava u soru sorulmaya balad: zel ilevi olan
bir sr hesap makinesi yapmak yerine ok geni bir problemler kate

gorisini zebilen ok daha genel bir makine tasarlanamaz m?
Bu tam tamna ngiliz matematiki Charles Babbagen yz yl n
ce dnd genel amal bilgisayar sorusuydu. kinci Dnya Sava
nn bu zor gnlerinde yeniden sorularak okilevli zmleyici hesap
makinelerini, yani yaplar bakmndan geni bir ilemler kategorisini
yapmak zere tasarlanm makineleri tasarlayp yapmay olanakl k
lan soruydu.
1937de Harvard (Cambridge, Massachusetts) niversitesinde fizik
profesr olan Howard Hathaway Aiken (1900-1973), insann olanak
laryla zlmesi ok yorucu bir almay gerektiren karmak mate
matiksel problemlerle kar karya kald. Bylece, bir sonraki yldan
itibaren, ynergeler programnn sonunda, herhangi trden matema
tiksel problemlerle ilgili zincirleme ilemleri hibir insan mdahalesi
olmadan yapabilen bir makine yapma projesine giriti.
Zamanla, istatistik mekanografsinin delikli kartl makinelerinde
kullanlan tekniklerin fizik bakmdan byle bir makine yapmasna
izin vermesi gerektiini aka grd. Byle bir hesap makinesinin te
mel kavram erevesine gelince, onu da kukusuz Babbageda buldu
(Aiken 4 Kasm 1937de bu amala kaleme ald makalenin tarihsel
giriinde ayn gndermeyi yapar; bkz. Aiken ve Hopper).
lk aratrmalar niversitenin kendi para kaynaklaryla yapld,
ama bu planlan gerekletirebilmek iin ok daha hatn saylr des
tekler gerektii abucak anlald.
O zaman Aiken, projenin para kaynaklann salamay kabul eden
ve en iyi mhendis ve teknisyenlerinden n vererek irketinin b
tn bilgi birikiminden, deneyiminden ve teknik uzmanlndan kendi
sini yararlandran IBM bakan Thomas Watsonla iliki kurdu. Sz
n ettiimiz mhendis ve teknisyen C.D. Lake, F.E. Hamilton ve
B.M. Durfacedi.
Bylece sonunda, 1943 Ocak aynn gzel bir gnnde, Babbagen
d elektromekanik yollardan gerek oldu. Gerekte IBM ASCC
(IBM Automatic Sequence Controlled Calculator) denen makinenin
gereklemesiyle somutlamt.
Aikenin ortaya koyduu ve daha ok Harvard Mark I adyla bilinen
makine uzun sre eitli denemelere tutulaca IBM laboratuvarlannda, Endicottta domutu.
Bu, tarihin tam olarak bitmi, ilemsel ve gvenilir ilk okilevli

zmleyici hesap makinesiydi.
Sklp Cambridgee tanan bu hesap makinesi daha sonra Harvard niversitesinde Cruft laboratuvarnda yeniden monte edildi ve
ancak 1944 Maysnda ilevsel hale geldi.
Harvard - IBM Makinesi

Harvard Mark Fin ileme ilkesi znde mekanikti ve elektromkna
tslarla kumanda edilen balama dzenleri kullanyordu.
Hesap makinesi 16 metre uzunluunda, 2,60 metre yksekliinde
0,60 metre geniliindeydi. Toplam arl 5 tondu ve 1000den fazlas
bilyal rulman olan 750 000 ayr paradan, 850 kilometrelik elektrik
kablosundan, 175 000 elektrik balantsndan ve 3 milyon lehim nok
tasndan oluuyordu.
Bu etkileyici makinede, uzunlamasna bakldnda unlar vard:
1- zerinde (bizim mutfak ocaklanmzdakilere benzeyen) birok d
ner dmenin bulunduu iki pano. Dmelerin her biri 0dan 9a ka
dar on konumluydu. Bunlar kullanlarak zlecek problemler elle
kaydediliyordu. Btnnde her biri 23 rakaml 60 deimez yazlabili
yordu. Bu deimezler bir hesap srasnda makine tarafndan kullanla
biliyordu. Ayrca bunlarn deerleri insan mdahalesi olmadan makine
tarafndan deitirilebiliyordu.
2- Saylar hazr tutmay salayan 72 sayacn beklenmi bulunduu
bir dizi pano. Bunlarn her biri 23 rakaml bir say ierebiliyordu ve
10lann aktanm iin bir sistemle donatlmt.
3- arpma ve blme ilemlerini yapmak iin zel olarak tasarlanm
bir dizi pano.
4- sin x , log x ve 10x fonksiyonlann hesaplamay amalayan, gerekti
inde de baka trigonometrik, logaritmik ve sl fonksiyonlan tretme
ye yarayan baka panolar.
5- Fonksiyonlann delikli eritlerde saklanan ve ideerbimeyi sala
yan nceden hesaplanm deerlerini alma olana veren aygtlann bu
lunduu baka panolar.
6- Enlemesine 24 konumlu delikli eritler zerinde makinede gerek
letirilecek programlann ynerge beklerini (instruction lines) okuyan
iletim organ. Silindirlerin klavuzluk ettii bu delikli eritler, delikler
den geerken elektrik temas yaratan 24 noktas olan bir okuma aygt-
um nnden geiyordu; eritlerin delinmesi iin seilen dzenlemeye g

re, dizge, bir hesabn yaplmas iin programlanm dizilerin zincirlen
mesine kumanda ediyordu. Her delikli erit srasnn, I aygtndaki sa
yy, sonra onun II aygtndaki karlm al ve III aygtm kullanarak
ilemi yap trnden bir ynergeye karlk gelen sekiz delikli bek
ierebildiim de ekleyelim.
Girite, makine iki delildi kart datcs ile bir deliciden, kta ise, i
letim organnn komutu zerine yaplan hesaplarn kesin sonularnn
kaydm yapmaya ynelik iki elektrikli yaz makinesinden oluuyordu.
Ayrca, hesap makinesinin zaman birimi saniyenin 3/200ne eit
olan bir ezamanllatrma saati ierdiini belirtelim. Bu saat o dne
me gre ok iyi iliyordu. Bir toplama iin 0,3 saniye; bir arpma iin
yaklak 6 saniye; bir blme iin ortalama 11,4 saniye; sins hesab
iin 1 dakika; ondalk s alma iin 1,12 dakika; ondalk logaritma he
sab iin 1,84 dakika.
Bununla birlikte, Aiken, Babbagem almalarn bilmesine karn, ko
ullu atallanmalar iin hibir ngrde bulunmamtr. Ama daha sonra
makinesine yardmc bir iletim organ ekleyerek buna are bulacaktr.
Son olarak, bu makinenin hesap sonularnda aada sz konusu
edilecek olan ENIACtan son derece daha yksek bir gvenilirlik oran
olduunu, buna karlk bu elektronik hesap makinesinden ok daha
yava olduunu belirtelim.
Anzalanna gelince, ileyiini kiisel olarak aylarca izleyenler, yirmi
drt saat zerinden yirmi drt saatlik bir almada bu makinelerin
haftada bir kez arzalandna, bozulan dzeneklerin tamirinin de en
iyi durumda birka dakika, ortalama yirmi dakika, en kt durumda
ise birka saat srdne tanklk ettiler (bkz. J. Prs, L. Brillouin ve
L. Couffignal).
Savan son aylarnda US Navynin zel gereksinimleri iin, balistik
problemlerini zmek zere, Harvard Mark I ortaya kondu. (Ama do
al olarak, sonradan ok daha geni bir problemler kategorisini z
mek iin kullanld ve bu, yok olup gidecei 1959 ylna dek srd.
Aikenin teki Hesap Makineleri

Ancak bu arada Howard Aiken yalnz US Navy iin deil, US Air
Force... iin de baka makineler yapt bir hesap laboratuvan kurdu.
Yapt makineler Mark II, Mark III ve Mark IV adlaryla bilinir.
R. Moreaunun [4] aktard gibi:

Mark IFnin ilk fikri 1944e dayanr, ama bu hesap makinesi ancak
1947de tamamen gerekletirilmitir. Ondalk olan bu makine on on
dalk rakam olan saylarla ilem yapyordu. Baka ilgin zellikleri
nin yan sra, ilk BCD kodunu11kullanma zellii vard.
Mark II, yine ilgin bir zellik olarak, kayan bir virgl kullanyor
du: Bu, Bell Labslardan sonra bunu yapan ikinci makine oldu.
Mark ITy Mark III (1949) izledi. Bu makine elektromekanii bra
kp elektronie, greceimiz gibi, daha 1949da bilinmekte olan tekno
lojiye geti. Bu hesap makinesinin ilk tekerli belleklerden birini tad
n belirtmek gerekir.
Sonra ilk belleklerden birini tayan Mark IV (1952) geldi.
Elektromekanik Hesabn Snrlar

Bylece, otomatik saysal hesabn tarihinde Harvard niversitesi
nin Mark Fi elektromekanik yollardan ortaya konmu ve tamamen
bitmi ilk okilevli zmleyici hesap makinesi olmutur.
Ancak byk hacimli, pahal, dk gl makineler retecek olan
bu teknoloji, zmleyici hesap ve verileri yapay olarak ileme konu
sunda daha fazla ilerleme salayamayacak kadar snrlyd.
Bu alanda en nemli aama ise elektroniin gelimesiyle alacakt.
Elektronik Devrim
Elektroniin tarihi Alman Heinrich Geissler (1815-1879), Julius Plcker (1801-1868) ve Johann Hittorfun (1824-1914) katklaryla belirlenen
zorunlu hazrlk almalaryla birlikte balamtr. ngiliz William Crookesin (1832-1919), Fransz Jean Perrinin (1870-1942), ngiliz Joseph
Thomsonun (1856-1940) ve rlandal George Stoneyin (1826-1911) al
malaryla devam etmitir. Bu aratrmalar elektron denen parack fizi
inin gelimesini salamtr.
Ancak, 1897de Alman Kari Ferdinand Braunun (1850-1918) yapt
katot nl sahmmlerin kefi dnda, tam anlamyla elektronik tekno
lojisinin tarihi 1883te Amerikal mucit Thomas E. Edisonun (18471931), bo bir tpn iinde scak bir elektrottan souk bir elektrota akm
geebildiim (tersinde olmaz) ve ince bir metal tel zerine akm gnderil
diinde telin snarak serbest elektronlar yaydm kefetmesiyle balad.
Sonraki aama, 1904te, bo bir tpn iine pozitif elektrik yklen

mi kk bir maden levha yerletirerek Edisonun termo-iyonik de
nen etkisinden yararlanmay dnen ngiliz Fiziki A. Flemingin
(1849-1945), bu yolla radyo-elektrik salnm! an ortaya karmay
amalamasyla ald. Istlan telin yayd serbest elektronlar levha
zerine doluuyor ve bir elektrik akm yaratyorlard.
Sonradan diyot adyla anlan salnm valfi ya da Fleming valfi byle
icat edildi.
Ardndan, tpn iine, levha ile tel arasna nc bir elektrot ekle
meyi dnen Amerikal Lee de Forest (1873-1961) 1907de triyotu ke
fetti; bunun etkisi de elde edilen akmlar glendirmek oldu.
Bylece elektronik tplerin gelimesine yol ald ve radyo alclan
olanakl klnarak radyofonik sanayinin ykselii balatld.
Elektronik Hesabn Douu ve Gelimesi

Ancak giderek bu bo tplerin elektrik sinyallerinin yer deitirmesi
iin kullanlabilecei anlald.
Bylece, zellikle elektromanyetik mknatslar kullanmak yerine
aritmetik hesaplan elektronik tplerle yapmann olanakl olduu ke
fedilince, elektronik hesabn gelimesine yol alm oldu.
Bir bilgi kodlama dzenei ortaya konarak saysal tipten elektronik
hesap makinelerine ulald.
Bu srada, Ingiliz W.H. Eccles ile F.W. Jordan nl flip-flopu ke
fettiler. Bu, kendine zg zellii olan iki triyotlu bir aygtt. Aygtn
girilerinden birine uygulanan her gerilim iki triyotu bir halden b
rne eviriyordu. Baka deyile flip-flop elektronik bir iftkararl ikili
devreydi12. 1919da gerekleen bu keif ilk ikili elektronik devrelerin
yaplmasn salad.
Bu demektir ki, btn gerekli devreler yaplp iletilince, elektro
manyetik mknatslarla yapld gibi, tm aritmetik ilemleri iki bo
tpten oluan bir iftkararl ikili devreyle yapmann olanakl olduu g
rld. kili bir kod temeli zerinde bir bilgi kodlama dzenei (uylamsal olarak 0 ve 1 rakamlanyla betimlenen iki bykle indirgenmi
bir biim altnda, ikili olarak verileri betimlemeyi salayan kurallar b
tn) ortaya konarak, ikili hesap makineleri teknii yaratld, ikili diz
genin elverililii her gn biraz daha ak hale gelince, elektronik ikili
hesap teknikleri yava yava benimsenip gelitirildi (bkz. 31. Blm).
Ancak bunu baarmak iin u gl amak gerekti. Balang veri

leri makineye ondalk bir anlatmla verildiinden girite bir ondalk-ikili eviri aygt, kta da bir ikili-ondalk eviri aygt bulunmas gerek
liydi. Sz konusu makine (ilkin zmleyici hesap makineleri, sonra
elektronik bilgisayarlar) giderek daha ok sayda ara aamalar ieren
daha karmak hesaplar yapmaya balaynca bu gereklilik iyice byd.
Bylece, elektronik sayesinde, makineler ikili olsun ya da olmasn,
ilemler artk elektronik devreler yardmyla, yaplarna, salamlkla
rna, gvenilirliklerine, hzlarna, boyutlarna ve glerine her gn b
yk bir ilerleme getiren teknolojik ilerlemeye uygun olarak, ok daha
kolayca yaplyordu.
Elektronik, yapay hesap alannda, yzyllardr ortaya konmu te
mel ya da karmak her trl soruna basit, ince ve ok etkili zmler
getirmekle kalmam, Babbagem zmleyici hesap makineleri ile s
radan hesap makinelerinin ok snrl olan olanaklarn da amtr.
Ancak buna karlk, bu teknoloji, mhendisler ile teknisyenleri
makinelerin kavram erevesini ve yapsn tamamen gzden geirme
ye, organlarnn ve oluturucu paralannn yapsnda kkl deiiklik
ler yapmaya zorlad.
Kukusuz XX. yzyln en nemli olaylarndan biri olan elektronik
hesabn ortaya k ve ykselii, elektriin yalnz bir enerji kayna
olarak, yalnzca birtakm devinimleri kolaylatrmaya ynelik bir devindirici g olarak grlmedii yepyeni tekniklere yol amtr: Bilgi
kuramnn gelimesi sayesinde, dorudan doruya elektrii kullanarak
artk ok etkili bir otomatik bilgi ilem arac ve gerek bir iletiim teme
li haline getirilmitir.
Elektronik denen ve hem elektrik alanndan hem de elektroteknik
alanndan farkl olan bu disiplin, ite tam da bu yepyeni ilev sayesin
de yaratlabilmitir.
Bu teknoloji, ok eitli gereksinimlerle ve eitli olanakl kullanm
laryla, insanla ok geni ufuklar aan ve akla gelmeyecek ya da
uzun sre zlmez diye grlm sorunlarn zmnn gnlk bir
gereklik haline gelmesini salayan yeni kavram erevelerine yol a
mtr: Radar icat edilmesi, iletiim aralarnn ortaya k, radyonun
ve televizyonun gelimesi, sesten hzl uaklarn, fzelerin yaplmas...
bunlar arasndadr.
Ancak, matematikte, simgesel mantkta ve otomatlar, programla
ma, otomatik kumanda sreleri, saysal yapay bilgi ilem teknikleri
alannda yzyllardr kazanlm ilerlemelerden yararlanarak, bu dev

rimci teknoloji, ayrca ve zellikle, aralarnda doal olarak bugnk
elektronik bilgisayar makinelerinin de bulunduu gittike daha gr
kemli baarlara ulama olanan salamtr.
Ama buna karlk, bilgisayarlarn ortaya kard gereksinimler de
elektronik alanndaki ilerlemelerin itici glerinden birini oluturmutu.
Elektroniin Yapay Otomatik Hesaba tik Uygulamalar

lk kprdanmalara geri dnersek, bu teknolojiyi uygulamaya sokan
ilk giriimler 1939da Birleik Devletlerde, John Vincent Atanasoff
(1903 dounlu) ile Clifford Berry (1916-1963) kk bir ikili saysal
hesap makinesi (hibir zaman tamamlanmadysa da) yaptklar zaman
grld. ABC (Atanasoff-Berry Computer) denen bu makine, yaps
bakmndan dorusal denklem dizgelerinin zm iin tasarlanmt.
ok ilgin zellikleri olan bu aygt (en azndan ksmen) elektronik par
alar kullanyordu. Ne ki bu makine fiziksel ve mantksal yaps bak
mndan ok balang dzeyindeydi ve dorusunu sylemek gerekirse,
zmleyici bir hesap makinesi deildi (programlanabilir deildi). s
telik hibir zaman doru ilemiyordu.
Ayn yntemi baka bir giriim de ayn anda ve grne baklrsa
deminkinden bamsz bir biimde, 1941de Almanyada, Berlin Technisches Universittte, mhendis Helmut Schreyerin daha nce Konrad Zusenin elektromekanik yollardan tamamlamaya alt hesap
makinelerinden birinin elektronik bir deikesini retmeye alt
zaman yapld.
Ayn ynde baka giriimler de oldu: 1942de J. Desch, H.E. Kniess
ve H. Mummann Ohio, Daytondaki NCR laboratuvarlarnda gelitir
dikleri deneme niteliindeki elektronik drt ilem makinesi; aa
yukar ayn dnemde, B.E. Phelpsin Birleik Devletler, Endicotttaki
IBM laboratuvarlarnda gelitirdii yine deneme niteliindeki elektro
nik arpma makinesi.
ngiliz Colossuslan: lk Tam Elektronik

ifre zc Hesap Makineleri
Ancak, dorusu, bu alandaki ilk byk ilerleme ikinci Dnya Sava
nn sona ermesinden az nce, ngilterede, Bletchley Parkta, British
NAZ ALMANYASI
A lm a n m etin leri (em irler, yn ergeler,
b ilg ile r ,...) ak yazyla
NGLTERE
Alman ifreli mesajlarnn
ngilizlerce alnmas
___________ \____________
RADYO ALICI STASYONLARI
-------------^
------------------
ifreli mesajlarn alnmas
___________ ____________
E N IG M A m akineleri (Alm an ifrelem e
dizgelerinin anahtarlaryla ilem ter
sine doru yaplr ve N azilerin gnder
dii ifreli m esaj ak yaz haline
getirilir)
i
Alnan Alman mesajlarnn
yeniden beklenmesi
i
Metinlerin uzakyazclarla
aktarlmas
----------------- -----------------A k m etinlerin alnmas
Alm anlara aktarlacak bilgiler,

em irler ya da ynergeler
A lm an m esajlarnn ifresinin zm
i
M ttefiklere aktarlan bilgiler
e k il 3 2 .1 - k in c i D n y a S a v a n n s o n u n d a r a d y o la r la v e e le k t r o n ik h e s a p
m a k in e le riy le ifre sava. Y a z a rn R. L ig on n ieree [1] d a y a n a ra k y a p t izelge.
Code and Cipher Schoolun bir ekibi, M.H.A. Newman ve T.H. Flowersin ynetiminde Colossus adyla bilinen ifre zc gl makine
leri yaptklar zaman gerekletirildi (bkz. R. Ligonnire, in: In Pr, no
24, Haziran-Temmuz 1984, s. 97 vol.; ayrca bkz. Good; Lavington (2);
Metropolis, Howlett ve Rota; Michie; Randell [1]).
1943ten itibaren byk bir asker gizlilik iinde retilen bu maki
neler yapsal bakmdan Alman ifre dizgelerinin kod anahtarlarn be
lirlemek ve ifreli metinleri ak metin haline getirmek zere mantk
problemlerini zmek iin tasarlanm tam elektronik zmleyici ikili
hesap makineleriydi. Ama, Nazilerin aralarnda nl Enigmanm da
bulunduu gizli yaz makineleri alannda gsterdii ilerlemeyi hzla
yakalamakt (bkz. ek. 32.1).
Baka zelliklerinin yan sra bu makinelerin u zellikleri vard:
- kili mantksal hesaplar yapabiliyordu;
- koullu atallanmalarla donatlmt;
- ilem sonularn otomatik olarak (elektrikli) yaz makineleriyle
yazabiliyordu;
- nceden verilmi ilevleri yerine getirmek zere belirlenmi prog
ramlar kaydedebiliyordu;...
Ayrca belirtelim ki, atma srasnda ngilizler aldklar 75 000
mesajn ifresini zmlerdir. Btn asker harektlar elde edilen
bilgilerin ilenmesiyle yaplmtr. Savatan sonra kimi lkeler ifrele
me iin hl Enigmaya benzer makineleri kullandndan, ngilizler
bu eit ifre zmnn elektronik [zmleyici] hesap makineleriyle
yaplabildiini aa vuran her trl bilgiyi yasaklamlardr (R. Li
gonnire; in: Ordinateurs, 19 Kasm 1984, s. 42).
Amerikan ENIAC: lk Tam Elektronik

okilevli zmleyici Hesap Makinesi
Elektronik hesabm tarihindeki teki byk aama, Birleik Devletler
de, fiziki John Presper Eckert (1919 doumlu) ile John William Mauchlynin (1907-1980) -kukusuz (en azndan ksmen) Atanasoff ile
Bennin fikirlerinden esinlenerek- matematiki Hermann Heine Goldstinenin (1913 doumlu) ibirliiyle, daha ok ENIAC adyla bilinen Electro
nic Numerical Integrator and Computerlermi tasarladklar zaman geildi.
1943te planlanan ve 1945 Austosunda tamamlanan bu makine
Pennsylvania niversitesinde, Moore School of Electrical Engine-
eringte yapld. Bellee alma ve hesap elektronik devrelerle gerekle

tirildii ve makinenin kendisi yaps bakmndan geni bir ilemler ka
tegorisini yapmak zere tasarland iin, ENIAC tarihin ilk tam
elektronik ve ilemsel okilevli zmleyici hesap makinesi oldu.
30 ton arlnda, 72 metrekare yer kaplayan ok etkileyici bir ma
kineydi bu. 6 metre geniliinde, 12 metre uzunluunda bir U olutu
ran makine metre yksekliinde, 60 santimetre geniliinde ve 30
santimetre derinliinde, bir sr dmesi ve lmbas olan krk kadar
maden panodan oluuyordu.
Tamamen elektronik olan bu makinede 18 000 bo tp vard ve
bunlar makine alrken 200 kilowat harcyordu. yle ki binlerce
elektronik tp ieren parann iine bir fleme ve soutma sistemi
koymak zorunlu olmutu. Makine ayrca 10 000 kondansatr, 6000 ku
manda dmesi, 1500 mknats ieriyordu. 50 000 resistans ve 500 000
lehimle yaplmt.
Ayrca dakikada 120 kartlk bir ilemle delikli kartlan okuyabilen, ve
rilerin hesap makinesine verilmesini salayan bir okuyucu vard. Hesap
sonulanmn k ise dakikada 100 kart delen ya bir kart deliciyle ya da
akmlatrn n panosu zerindeki kk lmbalar yardmyla yazl
m saylann dorudan okunmasyla yaplyordu. Ama giri de ayn e
kilde, sz konusu verilerin yapsna gre, hesap makinesine yaptmlmak
istenen ie uygun olarak makinenin ok belirli paralanna balanabilen
hareketli panoyla yaplyordu. Bu panolann kendileri gerekletirile
cek program ynergelerim alma amal ilev tablolan oluturuyordu.
1456 dmeden oluan bu kumanda tablolannn her biri 14 saysal
konumlu 104 bilgiye kadar kayt yapabiliyordu. Ama ancak elle yap
labilen bu kayt insan ilemcilerin bir veriyi ya da bir ynergenin e
lerini oluturan saylar rakam rakam girmesini gerektiriyordu.
Btn verileri ve ynergeleri panoya birden girmek gerektii
iin, hesap makinesini altrmadan nce 4368 dme konumunda i
lem yapmak zorunluydu. lemleri balatmadan nce makineye hereyi yazmak, balang programnn ynergelerinde ngrlmeyen zel
bir ilem gerekletirmesi isteniyorsa gerekli btn ayarlan yapmak
gerekiyordu.
Bu yorucu mdahalelere bir program deiikliinin ve bir sonraki
programn hazrlanmasnn gerektirdii olduka uzun zaman da ekleye
lim. nk bu durumda balant hatlann, fileri ve dmelerin konumlann deitirmek gerekiyordu ve bu, hatn saylr bir hata kaynayd.
Dahas, makine sk sk bozuluyor ve hi doru hesap yapmyordu.

ENIACn icatlar da sonradan, insan hatalarn da dahil ederek, ma
kinelerinin ancak 100de 20 doru sonu verdiini itiraf ettiler.
Yine de bu makine elektronik tplerin geni bir kategorideki hesap
lan yapabildiini gstererek birinci sradan bir tantlama salad.
ENIAC, kendi ana gre, ei grlmemi hzndan tr ok b
yk bir baar gstermitir. rnein bir toplamay 200 mikrosaniyede
(saniyenin 200 milyonda biri), bir arpmay (on rakamly on rakamly
la arpmay) 2,8 milisaniyede, bir blmeyi (blm on rakaml olan
blmeyi) 6 milisaniyede yapyordu.
Hesap makinesine an getiren u slogan buradan kt: ENIAC ko
ca bir havan topu mermisinin yolunu mermi daha hedefine varmadan
hesaplayabilir!
Bu makinenin kmsenemeyecek bir zellii de Harvard Mark
fden bin kat daha hzl almasyd. Harvard Mark Iin 1/3 saniyede
yaptn, ENIAC 1/3000 saniyede yapyordu.
O dnem iin olaanst olan bu nitelii bir yana, gvenilirlikten
ve salamlktan yoksundu, ileyiinde arzalar, kusurlar vard. Bunlar
elbette teknolojik ilerlemenin yaknda dzeltecei kusurlard.
nceki zmleyici Hesap Makinelerinin

Yapsal Snrlar
Ancak, ne Harvard Mark I, ne ENIAC ne de daha nceki hesap ma
kinelerinin herhangi biri szcn gerek anlamyla bilgisayar olabil
mitir. Bunlar henz yapsal bakmdan Babbagen zmleyici Maki
nesiyle akraba hesap makineleridir.
Bu makinelerin hibiri programlama dizgelerinin dsal olmas an
lamnda, evcilletirilememitir. Baka deyile, ynergeleri depolama
aygtlar, ancak alnm ve ilenmi verileri korumaya ynelik olan i
belleklerinden ayryd.
Bundan tr, ynerge dizileri hesap sonularndan bamsz ola
rak gerekletiriliyor, ilem srasnda olan hibir olay ileyii deitiremiyordu.
Baka deyile, ilem bir kez balad m, bu hesap makineleri ilem
srasn kendi kendine deitirmek iin belirli bir program ynergesini
otomatik olarak bulamyordu. Btn kararlan vermek iin bir insan
ilemci gerekliydi.
Elbette zm, programlama dizgesi iin bellein iine yerletiril

mi olan ve ynergeleri de verileri iledii gibi ileyebilen programla
nabilir, okilevli bir saysal otomat tasarlamakt. Bunun ad kaytl
program zmdr. Grnte ok basit olan bu zm iin dne
min en derin matematiksel soyutlamalarndan birinin yaplmas ge
rekmitir.
Kaytl Programl lk lemsel

okilevli zmleyici Hesap Makinesi
1940l yllarn ortasndan itibaren, kimi mhendisler kaytl prog
ramn ok nemli olduunu hissettiler; kimileri de hakl olarak yner
geleri makinenin i belleklerine yerletirme fikrinden elde edilebilecek
byk yararn altn izdiler; bylelikle makineye ok byk bir ile
tim esneklii verilebilirdi.
Bu dnce 1945de Harvard niversitesinde o zamana dek Mark
Fm ekibinden biri olan matematiki Robert R. Seeber tarafndan Ho
ward Aikene nerildi.
Ne ki Aiken bu fikre iddet dolu bir dmanlk gsterdi. Gittike ar
tan fikir ayrlklar iki adam kar karya getirdi; yle ki Seeber Har
vard ekibini terk edip IBM irketinin hizmetine girdi. IBMin o yldan
itibaren, teknolojik gelimeler sayesinde, Aikenin makinesinden daha
gl, daha gelimi, daha baarl bir zmleyici hesap makinesi
yapmay tasarladn sylemek gerek.
Bylece, 1947 Austosunda, Columbia niversitesinden gkbilimci
Wallace J. Eckertin ynetimi ve Frank E. Hamilton ile R.R. Seeberin
katklaryla, SSEC (Selective Sequence Electronic Calculator) ad veri
len dev makine dodu.
Makinenin halk nnde al, bu yeni aygt Dnya Bilimine
adayan ve zerine Bu makine, uzayn, zamann ve fizik koullarn so
nuna dek, insan dncesinin rnlerini ilemesi iin aratrma ku
ramlarnn, devletin, sanayinin istedii katky getirecektir yazsn
tayan bir levha ilitiren IBM bakan Thoman Watson tarafndan
yapld.
Dorusu, SSEC geni lde gkbilim problemi iin kullanld. O
gne dek yaplm olanlarn hepsinden daha kesin bir ay gnlkleri i
zelgesi hazrland. zellikle ay evresinin enlem, boylam ve raklk
as bakmndan 12er saatlik deikelerinin bir izelgesini yapmay
salad. Bunlar da yirmi yl sonra Apollo projesinin hazrlan sra

snda, 20 Temmuz 1969 gn Aya inecek ilk insanlarn var koulla
rn belirlemekte kullanlan eler oldu (bkz. R. Ligonniere, in : Ordinateurs, 24 Eyll 1984, s. 38 vd.).
Bu makine teknik bakmdan, ENIACm kantlad glerini gz
nne alarak elektronik oluturucular kullanmak isteyenler ile Mark I
deneyiminin kantlad gvenilirlikten tr elektromanyetik mkna
tslan yeleyenler arasnda bir eit orta yoldu. letim organnda, he
sap aygtnda, 160 karakterlik bir genilii olan bellekte bo tpler,
geri kalan iin, rnein 3000 karakterlik bir genilik verilmi olan
dorudan girili (elektromanyetik) bellek iin elektromanyetik mkna
tslar kullanld.
Bu arada belirtelim ki toplam 300 000 karakter kapasitesi olan de
likli erit okuyucular, toplam 100 000 karakter kapasitesi olan tablo
okuyucular vard.
Bizim amacmz asndan pek yaran olmayan teknik aynntlan bir
yana brakrsak, denebilir ki, bu makinede kullanlan eitli eler,
hi kukusuz, -bylelikle yaknda bilgisayar pazan olacak alana ger
ekten girmi olan- IBM irketine, yakn bir gelecekte yararlanaca
ve zmleyici hesap makineleri ile bilgisayarlann yapmnda belli bir
sre uygulamaya sokaca salam bir teknik deneyimin meyvelerini
getirmitir.
O dnem iin, SSECnin 14 rakaml iki sayyla 60 000 arpmay 20
dakikada, yani bir insann ancak tek bir arpma yapabilecei bir za
man aralnda yapan olaan d bir hz vard. Birka aylk bir prog
ramlamann sonunda 9 milyon temel ilem ieren bir fizik problemi bu
makinede 103 saatte zld; oysa bu hesap bir bro hesap makinesiy
le yaklak yz ylda zlrd.
Zaten o sralarda yaplan bir reklamda SSECnin bir Harvard maki
nesinden 250 kat daha hzl olduu iln ediliyordu; oysa en gvenilir
tahminler bu deeri ancak 100 kat diye vermiti.
Ancak SSECnin hz, teknolojisi tamamen elektronik olan ENIACtan dkt. Ne ki bellek kapasitesi ve zellikle gvenilirlii onu
ne kardndan, kimileri durmadan bozulan ve ok fazla hata yapan
ENIAC yerine byk cebirsel ilemlerini onunla yapmay yeliyordu.
uras kesin ki, IBM (biri sonularn kaydedilmesi iin, teki ise
sonraki ynerge iin kullanlan) drt adresli ynergelere gre alyor
du; bu ynergeler bellekten ikili bekler halinde kyordu.
Dahas, bir ynergeler srasn otomatik olarak deitirebiliyor, ge

lecek bir ynergenin adresini belirleyebiliyordu.
Ayrca, koullu atallarma olanayla donatlmt ve ana programa
dnmeden gerekletirebildii ksa ynergelere bavurma kapasitesi
vard; modern terimlerle sylersek, alt-yordamlar kullanabiliyordu
(bkz. B. Randell, s. 219 vd.).
Hatt kaytl bir program vard: IBMin SSECsi, tartlmaz bir bi
imde tarihin, nceden kaydedilmi ynergeleri gerekletirme olana
tayan, dolaysyla ayn ekilde verileri ileyebilen ilk ilemsel okilevli zmleyici hesap makinesi olmutur (bkz. C.J. Bashe, L.R. John
son, J.H. Palmer ve E.W. Pugh).
IBMin SSECsi: Tarihin lk Bilgisayarmss

zetle, bu makine, bir insan ilemcinin karar vermesine gerek ol
madan, ilem srasn kendi kendine deitirmek iin belirli bir prog
ram ynergesini otomatik olarak bulabiliyordu.
Baka deyile IBMin Selective Sequence Electronic Calculator tari
hin ilk bilgisayarmssyd.
Niye -m s?
nk ilkin, bu makine, zmleyici hesap makinelerinin tarihinde
nemli bir aama olmu ise de, her zaman bir gei makinesi olarak
kalmtr.
Ikincileyin, gerekte Harvardn Mark I hesap makinesinin izledii
doru izgiyi izlemitir.
stelik, hesap ilemlerinin aknda ezamanllatrma eksiklii
gibi byk bir kusuru bulunmasnn yan sra, elektromekanik ele
ri elektronik elerle birletiren teknolojisinden tr, tamamen artzamanlyd.
Bununla birlikte bunlar daha nemli sakncalaryla karlatrld
nda grece kk kusurlard: Hem kullanm hem temel kavram er
evesi hem yapm hem tasarlan bakmndan, gerek yaratclar ge
rek ileticileri iin olaanst karmak bir makineydi bu.
SSECnin hatr saylr mantksal tutarszlklar ierdiini sylemek
gerekir. yle ki btn stnlklerine ve btn baarlarna karn
-programlanndaki glklerden tr- hesaplan bu karmak ve
artzamanl makineden ok ENIACla, hatt Mark Fle yapmay yeli
yordu herkes.
Bundan tr IBMin bu hesap makinesinden sonra yapt btn

makineler, 1945ten itibaren, matematiki John von Neumannn orta
ya koyduu kuramdan karlm bilgisayar yapsna gre tasarlanp
gelitirilmitir.
Basit Dnceden Aka Temellendirilmi Kavrama

IBMin SSECsini tasarlayanlarn program zmleyici hesap ma
kinesinin i belleine kaydetme fikrim matematiki von Newmannm o
yl yaymlad rapordan alp almadklar, ok sk sorulan bir sorudur.
Gerekte, sorunun hi nemi yoktur ve denebilir ki bu hatal bir
tartmadr. nk, ne olursa olsun, kaytl program fikri W. J. Ec
kert, R. R. Seeber ve F. E Hamiltonda hibir d etki olmadan ve biribirinden bamsz olarak domutur.
Ancak (alt izilmesi gereken en nemli nokta budur) bu fikir onla
ra, dncelerinin rnne esas olarak teknik trden bir iyiletirme
getirmeyi amalayan deneysel bir biimde gelmemitir.
Dorusu, bu mhendis ve matematikilerde bu kavram hep basit
dnce aamasnda kalm, yaps hibir zaman gerek bir kuramsal
temellendirmenin desteiyle somutlatrlmamtr. yle ki, kaytl
program gibi byk bir kefin sunduu olanaklardan hibir zaman ya
rarlanmamlardr. zetle, IBM SSECnin gerekletiricileri hep Char
les Babbagen eskimi fikirleri iinde hapsolmulardr.
Bundan tr, her zaman sylenenin tersine, IBMin SSECsi bilgi
sayarlar ailesi iinde snflanamaz, snflanmamaldr. Bu makine ger
ekte Babbagen zmleyici makinesinin elektroniko-elektromekanik
bir deikesiydi; geri zerinde ok ak bir teknik iyiletirme yapl
mt, ama dtan programlama zellii ve elbette bunun getirdii sa
kncalar korunmutu.
Bu durumda, Ingiliz biliiminin nclerinden biri olan Andrew D.
Boothun bir gn, Eccles ile Jordanm nl flip-flop'xmxm 1919da kefedilii konusunda dile getirdii u nl dnceleri anmsamadan
edemiyoruz:
Bu tarihten itibaren, herhangi bir anda modem bir bilgisayar yap
labilirdi... Gerekli manyetik belleklere gelince, DanimarkalI Valdemar
Poulsenin manyetik kaydedicisinin yirmi be yldr varolduunu ve
manyetik bir bellek yaratmak iin temel dncenin ngiliz Oberlin
Smith tarafndan 1888de dile getirilmi olduunu anmsamak gerek.
Katklar hatr saylr bir nemde olan bu adamn hibir zaman an

lamad -adalarmzn epeycesinin de her zaman iyi kavramadey, bilgisayar gibi devrimci bir yapay aygt ortaya koymak ve geli
tirmek iin, gerekli oluturucu elerin hepsine sahip olmann, hatt
uygun bir teknolojiyi kullanmann yeterli olmaddr. Bunlarn yan
sra, sz konusu yapnn temelindeki kavram kuramsal bir biimde
ak ve kesin olarak temellendirip dile getirebilmek iin vazgeilmez
olan matematiksel yatknlklara, bilimsel yetilere sahip olmak gerekir.
Salt teknik donanm ile mantksal ve matematiksel bir yaps olan
fiziksel bir dizge iinde iyice incelenmi, gelitirilmi, dnlm bir
kavramn uygulamaya sokulmasnn sonucu olan gerek profesyonel
alma arasndaki btn fark da tam olarak budur.
IBMin SSECsinin tasarmclarna geri dnersek, onlar kaytl prog
ram kavramn devrimci bir ekilde gelitiren fikirlerine karn, tama
men teknik kayglarla bu kavram iine hapsettikleri dar ereveden
tr, makinelerini mantksal olarak tutarsz bir aygt haline getirdiler.
En verimli kafalardan km, en usta, en becerikli teknisyenlerce
somutlatrlm olsa bile, bylesine incelikli bir dnce, nceden ya
plm tam bir kuramsal alma olmaynca, hak ettii gelimeyi gste
remez, btn meyvelerini toplayamad.
Gerekte, kuramn ii bir snflama yapmak, elde edilen sonulan
bir bireime ulatrmak, onlann yalnz bilmeni yorumlamakla kalma
yan, ayn zamanda bilinmeyeni de olabildiince nceden grmeyi sa
layan ussal bir tablosunu ortaya koymaktr (L. de Broglie, Sur les
sentiers de la science, s. 14).
Matematiksel kuramlann ii benzer eylerin gerek yapsn gs
termek deildir: Bu ar bir iddia olurdu. Onlann tek amac deneyin
bize bilgisini verdii, ama matematie bavurmadan dile getiremedii
miz fizik yasalarn dzenlemektir (H. Poincar, Leons sur la thorie
mathmatique de la Lumire, nsz, I).
Yunan mekanikilerinin bir hesap makinesi retmek iin btn
teknik elere sahip olduklarn unutmayalm. Ama bunu hibir za
man yapmadlar, nk hereyden nce ellerinde saysal donanm (ya
ni Hint kkenli saylama gibi tam bir saysal betimleme) ve elbette sz
konusu fizik modellerin yaplmas iin zorunlu olan, kuramsal temellendirmeye uygun matematiksel let yoktu.
Bu dnsel donanmlardan ve her trl ileri mekanik kuramndan
yoksun olduklar iin byle bir kavram kavrama olanan bulamadk-
lan gibi, onun ufuklarn grmek iin gerekli dnsel ereveden de

uzak kaldlar.
te bu, kukusuz, belli bir icadn, daha eski bir tarihte deil de tam
o kesin tarihte ortaya kmasn aklayan nedenlerden biridir.
Makinenin Kavram erevesi: Yrnen Yol

Yine de, az nce dile getirilen temel hakikat savatan hemen sonra
ki dnemde ok yeni deildi, nk yaklak yz yl nce sk bir biim
de dile getirilmiti.
1808de Ecole Polytechniquete makineler hakknda bugn ok zel
trden bir durumun ralayc zellii olarak grlen tanm yapan ma
tematiki Gaspard Mongedan (1746-1818) beri ok yol yrnmtr.
Gaspar Monge yle demiti: Bunlar doann glerini, arl, rz
gr, suyu ve insann istedii ilerde hayvann gcn dize getiren
makinelerdir (bkz. L. Couffignal [8]).
Buhar makinesinin kefinden beri Avrupada bir makinenin betimi
ni giderek onun kuramndan ayrmaya ynelik bir eilim gelimitir.
Baka deyile, XVIII. yzyln sonundan beri aratrmalar fizik aygt
lar ile onlarn kendine zg matematiksel yaplarn gittike daha
ak bir ekilde biribirinden ayrmaya ynelmitir.
1864ten beri, Haton de La Goupillere ile birlikte, bir makinenin
icadnn aka temellendirilmi bilimsel bir kuramn zel bir dze
nekler btnyle uygulamaya sokulmas olduu kabul edilmitir.
Ancak F. Reuleaux ile birlikte, 1877den itibaren, makine, farkl
mekanik elerin biimselletirilmi bir tmdengelimli kuram biimde
snflanmas diye tanmlanmtr.
Bununla birlikte, maddelerin diren gcne kar koymak zere ya
plm her dzenee makine ad verilmitir.
Ancak 1905te Koenigs makine bilimi yaratcnn geni ve gizemli
bir sezgisi bulunan insan olduu gerek bir yapay hayvan bilimidir
diyecektir (bkz. L. Couffignal [8]).
Modem kavram erevesine gtren ilk adm ise 1893te Maurice
dOcagnen Conservatoire des arts et metierdeki nl hesap makine
leri koleksiyonunu ve general Sebertin (bugn IBM irketinin elinde
olan) bir o kadar nemli koleksiyonunu kefetmesiyle atlmtr. Ma
urice dOcagne, bu makineleri dnemin hibir mekanik kuramna balayamadndan, onlar gerek bir sradzen iinde gelitirdii eitli
kategorilere sokmay dnmtr. Bunu yaparken, ltlerini biyolo

jik snflamadan alm, Calcul simplifi adl yaptnn 1905te yeniden
yaymlanmasndan sonra artk hesap makinelerinin karlatrmal
anatomisinden sz ederek hesap makinelerini eskiden her birine il
gin ve biricik bir karakter veren kendine zglkten karmtr.
Bunlar kukusuz mekanik hesap makinelerine ilikin ilksavl bir ku
ramn nclleriydi.
Bylelikle, makineler aratrmas artk ussal, nesnel ve bilimsel
olabilen bir disiplin olarak ortaya kt.
Zaten, L. Couffgnalin belirttii gibi, bu makineler snfnn ince
lenmesi, bir buhar makinesinde buharn makinenin parasn olu
turmadn dnen Reuleauxnun dnce izgisine [yerletiril
mitir].
Ancak hareket halindeki tek i esi sv olan bir fzeyi dnr
sek, bu svnn makinenin paras olduunu ya da olmadn nasl
syleyebiliriz?
Sorunu zmek iin, ilksavlaryla, ltleriyle, tanmlaryla, tm
dengelimleri, tantlamalar, teoremleri ve kendine zg sonularyla
gerek bir matematik kuram gelitirmek gerekecektir (bkz. ileride,
ereveli ksm). nk dzlemin aynl ilkesinin, klavuzluk ettii
karlatrmal anatominin byk eitlilii iinden benzer organlar
semesi gibi, ilksavl dizge de biimsel benzeimler kurarak, ayn bili
min eitli alanlar arasnda kuku gtrmez karlkllklar, hatt biribirine yabanc gibi grnen bilimler arasndaki akrabalklar aa
karr (R. Blanch [3], s. 69).
te XX. yzyl mantklar ile matematikilerinin katks sayesin
de, sk matematiksel bir anlamda, amac makineler adyla gsterilen
soyut matematiksel varlklar incelemek olan ok genel bir ilksavl ku
ram ortaya konmasnn nedeni budur.
Zamanla, zellikle de 1930lu yllarn sonundan itibaren, insann
gcnn esas olarak makinelerine bir ama yklemekten ileri geldii
fikrine ulald. Sibernetik aratrmalar daha sonra btn temel kav
ramlar belirledi ve yapay aygtlar iin u ok genel tanm koydu: Bir
makine, insan tarafndan ama yklenmi, amac bir eylemin gerek
letirilmesinde insann yerini tutmak olan fiziksel bir aygttr.
Zaten bir makine mekanik gleri nceden belirlenmi bir ama iin
eylemeye zorlayacak biimde dzenlenmi bir madd organlar kmesi
deil de nedir? Baka deyile, neden kavramnn etki kavramn ta
mas gibi, kendisiyle birlikte mantksal olarak amacn da tayan ve

birtakm ilemlere uyarlanm fiziksel bir aygttr (bkz. L. Bounoure,
Dtermination et finalit, s. 254).
zetle, L. Couffignal ile M.P. Schutzenbergerin dedii gibi, sonun
da makine insann tanmlad bir ilemler kmesini [varlacak bir
amac gerekletirmek zere] insann yerine yapacak ekilde dzen
lenmi cansz varlklar btn diye tanmlanmtr.
Bylece, kuaklar boyunca, amaca uygun olarak deien bir karma
klk derecesiyle u makineler gelitirilip retilmitir:
1- Temel ilevleri bakmndan, dtan salanan bir enerjiyle doru
dan doruya belirli maddeler zerinde etkide bulunmay salayan
let-makineler.
2- leyileriyle maddeye etki ederek bir miktar enerji ortaya ka
ran enerji salayc makineler.
3- Nesne ya da insan tamaya yarayan tat-makineler.
4- Enerjiyi bir i makinesi olarak kullanan ve bunu motorlarda,
jeneratrlerde, tayclarda uygulamaya sokan hareket ettirici maki
neler.
5- Maddenin oluturucular zerinde etkiyerek bir cismin fizik,
kimyasal ya da biyolojik yapsn deitiren zmleyici makineler.
6- Enerjilerini d bir kaynaktan alarak, veri biiminde dile geti
rilmi ok belirli fizik etkileri sonu denen eyleri elde etmek zere
dntren bilgi dntrc makineler (klasik hesap makinelerinin,
analojik hesap makinelerinin, zmleyici hesap makinelerinin ve bil
gisayarlarn modellerini oluturduu makineler).
Makine Biliminden Yapay Otomatlar Zoolojisine

Bilgi devrimize ulamak iin ilkin XX. yzyln yapay otomatlarn
gerekletirmek gerekmitir.
Bu alan bu temel katky en bata spanyol Leonardo Torres y Quevedoya borludur.
nk, Torres y Quevedo zmleyici hesap makineleri alannda
(bu alann genel ilkelerini ortaya koyan) nc olmakla kalmam, ayn
zamanda ok daha genel bir alanda otomatlar zerine modern kuram
larn balatcs olmutur.
Bu yapay otomatlar yapmann olanan ilk kez dizgeli, ok geni,
ok ayrntl bir biimde ortaya koyan da odur.
1914 gibi bir tarihte tamamen gzpek kavramlarla gelitirdii

devrimci kuramlarnn sonularndan bazlarn Torresin nasl dile ge
tirdiini dinleyelim:
Bu otomatlarn duyular olacak: Termometreler, pusulalar, dina
mometreler, gazlerler...; bu otomatlarn ileyii zerinde etkisi olan
koullara duyarl aygtlar.
Bu aygtlarn ald izlenim genel olarak bir devinimle, rnein dere
celi bir daire zerindeki bir ibrenin yer deitirmesiyle kendini gsterir.
Bu otomatlarn yeleri olacak: Kendilerine yklenecek ilemleri
yapabilen makineler ya da aygtlar. Karmak ilemler bile sz konusu
olsa, kumanda ok basit bir yoldan yaplabilir; bu, bir alar saatinkine
benzer bir dzenekle, eitli devinimleri gerekletiren kuklalar altaran kimi duvar saatlerinde grlr.
Bu otomatlarda gerekli enerji olacaktr: Akler, akarsular, hava
depolar, motorlara, istenen ilemleri yapmaya ynelik makineleri a
ltrmak iin gerekli gc salar.
Ayrca -otomat biliminin balca amac budur- otomatlarn ayrm
yapmaya yatkn olmas, aldklar hatt daha nceden alm bulunduk
lar izlenimlere gre istenen ileme her an kumanda edebilmeleri gere
kir. Dolaysyla otomatlarn aldklar izlenimleri dzenleyerek canl
jestleri taklit etmeleri gerekir.
Duyularn roln oynayan aygtlarn yapm kuramsal olarak hi
bir glk gstermez. Her gn, fiziksel dnyann olgularna karan
elerin deikelerini lmeye ve kaydetmeye yarayan yeni yeni aygt
lar icat edilir; bugn llemeyenler yann llr ya da en azndan
byle olmayacan sylemek iin hibir neden yoktur.
Ayn eyi otomatlara yklenen ii yapan makineler iin de syleye
biliriz. Mekanikteki ilerlemenin snrlarndan kesinlikle kimse sz et
meyecektir; hi kimse belirli bir ilemi yapan bir makine icat etmenin
olanakl olduunu kabul etmekten kanamayacaktr.
Nasl tepki gstereceini belirlemek iin evre koullarn tartan
bir otomat yapmann olanakl olup olmayaca sorulduunda da ayn
ey sylenecektir. Sanrm kimi durumlarda iler ok kolaylatrlabi
lir: Bir iinin yapt tamamen mekanik ilemleri otomatikletirmek
olanakldr, ama zihinsel yetiler gerektiren ilemler hibir zaman me
kanik olarak gerekletirilemez. Bu ayrmn hibir deeri yoktur, n
k burada bizi ilgilendirmeyen refleks hareketler dnda, btn insan
eylemlerinde zihinsel yetiler ie karr...
Tamamen kuramsal bir adan, yapm srasnda keyf olarak koya

bileceimiz kurallara gre btn edimleri az ya da ok sayda koulla
ra bal olan bir otomat yapmak her zaman olanakldr. Sz konusu
kurallar otomatn hareketlerini hibir belirsizlik brakmadan ynet
meye yetecek kurallar olmas gerekir.
Bu sorun binlerce farkl yoldan zlebilirdi ama ben -kendimi daha
kolayca anlatmak iin- salt soyutlamalara girmek yerine, sorunun ge
nel zmn verebilen elektromekanik bir yntem dile getireceim...
Torres y Quevedo yle devam edecektir:
Dmelerin saysn ve bu dmelerin bal olduu paralarn sa
ysn istediimiz kadar oaltabiliriz. Baka deyile, otomatn eylem
lerini dzenlerken gz nne alaca zel durumlarn saysn snrsz
ca artrabiliriz.
Bunda da hibir kuramsal glk yoktur. En basit makine ile en
karmak otomat arasnda hibir temel fark yoktur; ikisi de kendi olu
umundan treyen fizik yasalara uyan bir dizgeye indirgenmitir; an
cak, bu yasalar karmak olduunda, bu yasalardan sz konusu hare
ketleri tretmek iin nemli bir uslamlamada bulunmak gerektiinde,
bunlan gerekletiren makine kendi kendine akl yrtyormu gibi
grnecektir ve kafas bu sorunla megul olan kiileri doru yoldan
saptran da genellikle budur.
Bunlar, matematiin ve simgesel mantn gelimesiyle birlikte yalmz
(zel trden otomatlardan baka birey olmayan) bilgisayarlarn gerek
lemesini salamakla kalmayan, bugn sibernetik ve yapay zek alanla
rndan bildiimiz robotlar ve baka yapay otomatlar biliminin ortaya
kmasn da salayan temeller zerinde gelitirilmi kuramlardr.13
Bilgisayarlarn Ortaya kna Dek Yrnen Yol

Bilgisayarlarn kavramnn bilimsel olarak kefedilmesinin gerek
getirilerini kavramak iin, sonunda bilgisayarlar an am olan ya
pay otomatlar alan ile otomatik hesap alannda yzyllardan beri elde
edilmi bilgilerin hzl bir zetini yapmamz gerek.
Bu tarih elbette ilkin, szcn genel anlamyla, hesap dediimiz,
sonucu oluturan matematiksel varlklarn belli bir snfn elde etmek
zere uyarlanm bir kmenin eleriyle ilgili iyi tanmlanm aritme
tiksel, matematiksel ya da mantksal ilemler ve kurallar kmesinin
gelimesiyle sk skya baldr.
Ama ayn zamanda bu tarih, insan hesaplaycnn hibir mdahale

si olmakszn insan dncesinin hareketlerini dile getirmek zere,
hesap ilemlerini kolaylatrma aratrmalaryla ilgilidir.
Dolaysyla bu tarih insan dncesinin otomatikletirilmesi al
malaryla sk skya baldr ve ilem ak srasnda dnme, zek
ve zahmet gerektiren eski yapay hesap yollarnn yerine hesap algorit
malarnn konmas dncesi buradan domutur.
Smer, Teb, Babil, Atina, Badat ya da Cordoba dneminden a
da uygarlk dnemine dek matematik ile aritmetiin tarihini ap ge
len saysz aritmetiksel ve matematiksel reete de (bunlarn en nl
s Eukleidesin en byk ortak blenin belirlenmesiyle ilgili algorit
masdr) buradan kaynaklanr.
Elbette, ok eitli matematiksel niteliklerden km reetelerdir
bunlar ve genel olarak incelenmesi, sonunda bir eit soyutlama yoluy
la genel algoritmalar kuramna vardrmtr. Gnmzde belli bir
problemler snfn zmek iin kesin ve kat bir zincirlenme iinde
adm adm yaplacak btn bir sonlu temel ilemler dizisini zmle
mek ve incelemekte kullanlan kuram.
Bu harekette nemli bir itici g oluturmu olan baka bir dze
nek de yinelenen ve yorucu hesabn glklerinden tr derin dn
melerine ara veren matematik bilginleri ile saysal hesap uygulaycla
rnn teden beri yaadklar bir gereksinime baldr.
Bu gereksinim bu dnsel ileri zel olarak bu ama iin tasarlan
m makinelerle yapma arzusuyla ak bir biimde dile getirilmitir.
Drt aritmetik ilemde uzmanlam eit eit hesap makinesi by
le kefedilip gelitirilmi, verileri alp birtakm dnmler gerekle
tirebilen ve istenen her sonucu elde edebilen yapay aygtlar byle ta
sarlanmtr.
Ancak bu gelimelerden elde edilen en nemli yarar saysal hesap
makinelerinin yaratlmas olacaktr. Bunlar, alnp ilenen verilerin,
kod denen ok kesin bir kurallar kmesine karlk gelen rakamlar ve
simgelerle betimlendii bilgi dntrc makinelerdir.
Bilgisayar fikrine ulamak iin ise hereyden nce kendi ilemleri
ni denetleyip kendi hatalarn dzelterek insann iini yapan bir ma
kine (Gardellini cit. P. Foulquie) fikrine ynelmek gerekecektir.
Bu yoldaki temel kavramlar:
1lkin insanlar ve hayvanlan taklit etmeye bal olan, sonra ya
va yava eitli dzenlemeler iinde insann mdahalesini ortadan
kaldrmak amacyla ilk balamndan koparlan, Yunan ve Arap mekanikilerinin baarlarndan XX. yzyln Batl uzmanlarnn baarla
rna dek uzanan otomat teknikleri bilimi;
2- madd gerekliin farkl dzeylerde gzlenmesinden yola kan,
mantk ve matematik temeller zerinde genel ve soyut olarak kurulan
insan zeks ilemlerinin modelletirilmesi',
3- ilk kez Aydnlanma yzylnn Avrupal mucitlerince (Vaucanson,
Von Knaus, Jaquet-Droz ...) mekanik olarak gerekletirilen, kumanda
kurallaryla ykl organlar btn olarak tasarlam ve matematiin
daha sonra daha biimsel ve ok daha kesin bir stat kazandraca
dizgeler olmutur.
Bylece otomatik yapay hesap yolunda hereyden nce aritmetik
hesaplarda uzmanlam birok otomatik hesap makinesi yaplm
tr.
Ancak bu makinelerin yine de byk bir kusuru olmutur, nk
zincirleme bir ilem srasn gerekletirmesi gereken kii birok kez
ilem akna mdahale etmek zorunda kalmtr: Verilerin dnda
btn ara sonulan da art arda elle yazmak ve bunlan aama aama
yeniden makineye geirmek gerekiyordu.
Elde edilen makine sral trden olduu iin bu yol iyi deildi: Gk
bilim saatlerinde, otomatik saat dzeneklerinde kullanlan kavramla
ra geri dnmek gerekiyordu.
te en az insan mdahalesiyle, nceden belirlenmi bir kumanda
organ srecini izleyerek zincirleme ilemler yapabilen otomatik ve s
ral hesap makineleri fikri buradan dodu.
Ancak sabit ynergeli hesap makinelerinden kanmak gerekiyordu.
Bunlar Babbagen kalan makineleri gibi i dzeneklerle btnleik
bir iletim organ tayordu. Bu dizgelerde esneklik olmadndan an
cak tek bir ilem tipini (yapsal olarak hangisi iin tasarlandlarsa
onu) yapabiliyorlard; stelik yaplacak her ilem sras iletim aygt
nn nceden ayarlanmasn gerektiriyordu.
Ama ayrca kumandas i dzenein maddi yapsndan bamsz
olmayan deiebilir ynergeli hesap makinelerinden de kanmak ge
rekiyordu: rnein XX. yzyln ilk yarsnn klasik elektromekanik
hesap makinelerinden (Monroe, Mercedes-Euklid ya da Supermetal)
yahut 1930 ve 1940 yllarnn (Logabax tipi) otomatik saym maki
nelerinden ve yine programlanabilir olmayan drt ilem makinele
rinden...
Ynelinecek makineler, ynergeleri insan ile makine arasnda ileti

im kuran bir dilden yola karak ortaya konmu esnek bir programla
ma dizgesiyle ynetilen programlanabilir hesap makineleriydi.
Ne ki yar-otomatik tam iletimli programlanabilir hesap makinele
rinin yapsndan da kanmak gerekiyordu. Bunlar bir ilemin gerek
letirilmesinde bir ya da daha ok insan mdahalesi gerektiriyordu ve
ilem baladktan sonra ilem akn otomatik olarak deitirmek ola
nakszd. Dolaysyla, XX. yzyln ilk yarsnn delikli kartl mekanografik hesap makinelerinin yoluna da girmemek gerekiyordu.
Yani aratrmann ilem akn kendi kendine deitirmek iin be
lirli bir program ynergesini bulabilen makinelere ynelmesi gereki
yordu.
Dolaysyla tam otomatik tam iletimli programlanabilir hesap ma
kinelerinin yapmna ynelmek zorunluydu. Bu makineler bir problemi
nceden verilmi bir program sayesinde tamamen otomatik olarak
zebilen makinelerdi.
Bylece otomatik, sral, programlanabilir saysal makinelerden
baka birey olmayan zmleyici hesap makineleri kavramna ulal
d. Bu makinelerde u ilevsel organlar bulunduunu biliyoruz:
1- nceden gelitirilmi bir dilden yola karak d ortamla iliki
kurmay salayan bir giri / k aygt. Giri, makineye verilen verile
ri kodlanm bilgilere dntrr; k ise sonular, yani eitli bi
imlerde ilenebilen bilgileri verir.
2- Makine tarafndan gerekletirilecek program ynergeleri iin bir
depo aygt.
3- Makineye verilmi program ynergelerinin gerekletirilmesini
yneten bir kumanda organ.
4- Amac ara hesaplan ya da bitirilmi hesaplan saklamak olan bir
bellek.
5- Girilen verileri dzenleyen, bunlan dntren, sonra da otoma
tik olarak makinenin belleine aktaran bir iletim organ.
ngiliz matematiki Charles Babbagen tarihte ilk kez izledii yol
tam olarak budur.
Ancak bir kez daha yn deitirmek gerekmitir, nk onun maki
nesiyle ayn yapdaki zmleyici hesap makineleri d programlama
dizgeleri ieriyordu.
te bu yapsal snrlan ama gereklilii yava yava kaytl prog
ram fikrini dourmutur. Bunun temel sonucu da verileri ve ynerge
leri iletebilen, baka deyile bilgisayar denen programlanabilir maki

nelere ulamak olmutur.
Bylece bilgisayar bilimi tarihinin nasl esiz bir karmakl oldu
unu, rakamlarn evrensel tarihinden ok daha dolambal yollardan
getiini gryoruz (bkz. ek. 32.2A - 33.2D).
Ancak btn bu aratrmalar talandrmak ve dolaysyla bu te
mel kavramn btn yararlarn elde etmek iin, hereyden nce, ger
ek bir matematiksel kuramla, buraya dek sz konusu edilen okilevli zmleyici hesap makinelerinden son derece daha genel ve da
ha soyut bir mantksal yaps olan evrensel makine fikrine ulamak
gerekiyordu.
Kaytl Program Kavramnn Getirileri

yleyse bilgisayar bilimi nclerinin kaytl program fikrinin bilim
sel kefine, yani kuramsal dorulamasna ulamakta yaadklar hat
r saylr gl vurgulamak gerekir. Bize ok basit gelen bu fikrin
bundan topu topu elli yl nce inanlmaz karmak bir sorun oluturan
ve aklktan uzak bir fikir olduunu tamamen unuturuz.
Geriye dnp baktmzda, R. Moreaunun [4] aklamalarna gre,
teknik bir bak asnn ortaya koyduu temel kazan udur:
[zmleyici bir hesap makinesinin i belleine] bir program kay
detmek iletimin boyutunu [kkten bir biimde] deitirmek demekti.
[ENIAC dnemine geri dnersek], o zamana dek programn dorudan
doruya makinenin giriine yerletirilmi delikli erit ya da mekanografik kart yn zerindeki iletim birimince okunduunu anmsamak
gerekir. Dolaysyla, Jacquard ya da Babbage dneminde olduu gibi,
programn bir parasn gerekletirmek iin delikli eridi ya da kart
ynm elle vermek gerekiyordu. Gerekletirilecek programlarn do
rudan eriimli bir bellee kaydedilmesi bu sakncalar tamamen gide
riyor ve ilemi hzlandryordu.
Sonra, ilk [zmleyici] hesap makinelerinden bu yana, ynerge
kavram kesinleti. imdi biliyoruz ki her algoritmik ilem aritmetik
ya da mantksal ilemlerin sral olarak yaplmas demektir. Bu ilem
lerin her biri makinede makine ynergesi denmesi uygun olan bir y
nergeyle belirtilmitir. Temel olduunu syleyeceimiz -gelimi prog
ramlama dillerinde kullanlanlardan ayrmak iin- byle bir ynerge
makineye saysal bir kod biiminde aktarlr. ou kez ilk say yapl-
ekil 32.2A*
*Bu ve bundan sonraki izelgede italik metinler ya gereksinimleri, ya yapsal snrlan ya da

bilimsel gelimeleri (matematiksel, mantksal...) gsterirken, dz metinler zmleyici hesabn
bilgisayar biliminin gelimesine yol amadan nce geirdii tekniklerle (mekanik...) ilgilidir.
Otomatik mekanik
tekniklerinin gelimesi
Delikli kartlarla ynetilen

programlanabilir makine
tekniinin gelimesi
statistiksel bilginin yapay olarak ilenmesi gerei

(hesaplar, seimler, snflamalar,...)
Elektrik tekniklerinin
gelimesi
Temel yapay hesap

tekniklerinin gelimesi
Hollerithin istatistik makinesi

(tarihin ilk delikli kartl izelgeleyicisi)
Saymanlk ilemlerinin yapay

olarak ilenmesi gereksinimi
Mekanik ve elektromekanik
teknolojilerinin gelimesi
STATSTK-SAYIM MEKANOGRAFlSNN GELMES
izelgeleleyiciler
Ayklayclar
Smflayclar
oaltclar
Delgi
makineleri
Delikli kartl
hesap makineleri
eviriciler
Veri salama
makineleri
BLGSAYARLARIN TEKNlK-TCAR TARHNDEK KlNCl NEML AAMA
Mekanografik makinelerin
yetersizlikleri
Tamamen otomatik olarak ve

problemlerin mantksal srasyla
ilem yapma gereksinimi
BLGSAYAR TEKNNN GELMESNE DORU
ekil 32.2D - Bilgisayar: ok sayda gerekliliin ve biribirinden ayr ok eski admlarn

biraraya gelmesiyle oluan koca bir bireimin rn.
mas gereken ilemi, ikinci say ilemin ilgili olduu niceliklerin bel
lekte bulunduu konumu, nc say ise sonularn yerletirilmesi
gereken bellein tam yerini belirtir. Bu say ynergede biribirinin
yanna yerletirilir. Dolaysyla ynerge kendini tek bir say olarak
gsterir ve bir veriyi dile getirir. Bellek kapasitesinin artmas ise y
nergeleri bellee yerletirme yollarn geniletecektir.
Bu zmn saysz yarar vard, ilki hesaplar hzlandrmasyd.
Dorusu [elektronik bir zmleyici makinede] bellek ile hesap birimi
arasndaki aktarm elektrikle salanrken, makinenin giriinde rne
in delikli bir kart zerindeki okumada ok daha yava olan mekanik
yntemler kullanlr.
Baka bir stnlk de ynergelerin artk veriler gibi ilenebilmesiydi. Gerekten, bir programn ayn parasn bellein farkl yerlerine
yerletirilmi farkl verileri ilemek iin birok kez yeniden gerekle
tirmek olanakl hale geliyordu. Artk her ilemde bellekteki yerlerinin
ne olduunu belirterek ynergeleri makineye yeniden girmek gerekmi
yordu. Her temel ynergede ilenecek niceliklerin deerinin bulundu
u bellek adresini deitirmek, dolaysyla bu yere karlk gelen say
y deitirmek yetiyordu. Bir nesneye bir bellek adresi vermek anla
mna gelen adrese gnderme ve bu eylemi gsteren adresleme (ngiliz
cede: adressing) buradan gelir.
Bellekte ynerge kullanmnn baka bir stnl de bir progra
mn kimi paralarn otomatik olarak atlamann bundan byle olanak
l hale gelmesiydi.
Bylece makineye verilen incelii anlamak kolaydr. rnek ola
rak 1 + 2 + 3 + .. , n = n ( n + 1) / 2 formln kullanmadan ilk 100
tam saynn toplamasnn [programlanabilir olmayan] hesap makine
siyle yapldn dnmek yeter. Durmadan toplama komutu ver
mek, elle yeni verileri yazmak gerekir ki, bu, kaytl program olan
bir makinede tamamen otomatik olarak yaplacaktr...
[Zaten] Bilgisayar, kaytl programl evrensel [zmleyici] bir he
sap makinesidir. nsann mdahalesi olmadan -Babbage makinesin
den treyen teki makinelerden temel fark budur- kendisine iletilen
her algoritmik ilemi kendi kendine yapar.
Bir bilgisayarda kumanda biriminin iletim programnn akn
denetleyebilmek, gerekli adres deiikliklerini yapmak, gerekletiri
lebilir ynerge admlarn aramak iin hatr saylr lde gelimi ol
mas gerekir.
Kumanda birimi; belleklerin ileyii, hesap blou ve bir lde eri

im organlar arasnda egdm salayan bir aygtlar btnnden
oluur. Bu birimin rol aritmetik ve mantk biriminin rolyle kartlk
iinde tanmlanr. Aritmetik ve mantk birimi belli bir probleme kar
lk gelen ey olan bir program gerekletirir. Kumanda birimi ise bir
programn, her ne olursa olsun doru gerekletirilip gerekletirilme
diine bakar. Dolaysyla genel bir rol vardr.
imdi kuramsal bir bak asyla, yeni tipte bir makinenin geli
tirilmesi (yanl olarak icad deniyor), kendisi de ok belirli bir
matematiksel kuramdan kan kendine zg bir yapnn ortaya kon
mas demektir aslnda. nsanolu bu kuram cansz varlklar zerin
de uygulamaya sokar. nk onun belli bir amaca gre tanmlanm
ilemler kmesini kendisinin yerine yapabilen bir aygt olduunu
grr.
Bir fizik kuram sz konusu olduunda soru ortaya kar (...):
1 Kuramn kendisi mantksal mdr; baka deyile, hi kendisiyle
elimez mi?
2 Olgularla uyuur mu?
3 nceden varolan kuramlardan ok olgularla m uyuur? (J. Hadamard, in : BSFP, 22/1922, s. 96).
Bu demektir ki sz konusu kuramn, ngrlen yapay aygtn ger
ekletirilebilmesi, aygtn tutarszlk ve badamazlk tamamas
iin eksiksiz ve elikisiz olmas gerekir.
Bundan tr, btn nermeler dizisinin kendilerinden tretilecei
bir ilksavlar dizgesi yardmyla, biimselletirilmi bir tmdengelimli
bilim kurmak gerekir.
Ancak byle bir ilksavlar dizgesi ortaya koyabilmek iin deneyden
ve madd gerekliklerden uzak olmak gerekir. Dolaysyla balca ko
ullar, bu ilksavlann:
1 Bamsz olmas, baka deyile hibir ekilde biribirinden tretilememesi;
2 tutarl olmas, yani tam bir kme oluturmas;
3 badar olmas, yani biribiriyle hibir zaman elimemesidir.
zetle, bilgisayar kavramna bilimsel olarak ulaabilmek iin:
1- Byle evrensel makinelerin varlnn kantn matematiksel
olarak ortaya koymak;
2- okilevli zmleyici bir hesap makinesinin organlarn ve bal
ca ilevlerini koruyup i belleine de sz konusu programlan ekleye
rek gerekte byle evrensel makinelerin fiziksel bir modelinin yaplm

olduunu yine matematiksel olarak gstermek gerekiyordu.
Baka deyile, bu tr makinelerin kuram iin, tek yaran mantksal
tutarllk, deneysel nesnelere her trl uygulamadan uzak durma ve
her trl znel yorumdan bamsz olma olan varsaymsal tmdengelimli bir dizge gelitirmek sz konusuydu.
Bylece bu temel kefin getirdii olanaklarn ancak kuramsal bir
ilerlemeyle grlebilmi olmasn imdi daha iyi anlyoruz.
ok incelikli matematik ve zellikle simgesel mantk sorulan orta
ya ktndan, kaytl program kavramyla gelen ve almas gereken
sorunlar salt mhendis ve teknisyen kafasn ok ok ayordu; sk
eitim grm ok kltrl kuramclann ve matematikilerin uzman
ln gerektiriyordu (bkz. aadaki ereveli ksm).
BLGSAYAR BLMNN YOLUNU AAN DNCE DZENEKLER

Bilgisayar say boncuunu yetkinletirerek icat edilmi deildir kesinlikle!
Tarih unu ok iyi gsteriyor ki, bilgisayarlarn ortaya k bu ok ilkel he
sap letinin icadyla balam olan birmek ve izgisel bir evrimin son aamas
n oluturmuyor.
Halihazrdaki temel bilimin, bilgisayar biliminin de iinde olduu oluturu
cu paralarnn biribirini etkileyii, biribirine bal oluu, izgisel olmay ve
karmakl zerinde bir kez daha durmak gerek.
nk, amzn btn byk baarlan (buhar makinesi, otomobil, demir
yolu, uak, fotoraf, sinema, telefon, televizyon, video, uzaktan iletiim) gibi, bu
olay da, ok eski ve biribirinden ayn hayranlk verici birok admn biraraya gel
mesinden oluan, meyvesi ancak XX. yzyln ortasnda olgunlam olan, son
derece karmak ve okbiimli bir evrimin rndr (bkz. ek. 32.2A-32.2D).
zellikle unu belirtmek gerekir ki teknik deneyim ve teknolojik evrim bu
tarihte nemli bir rol oynadysa da tek belirleyici e olmamtr. nk bunlar
gereklidir ama yeterli deildir.
Zaten otomatik saysal hesabn yolunu ap sonunda bilgisayar bilimi ile
tekniinin doumunu ve ykseliini salayan tm dnce dzenekleri iinde,
matematiksel dncenin ve ada mantn temel kavramlanmn gelimesi
kukusuz ilk ve en temel olandr. Aadaki sergilemeyi fazlasyla soyut ve
zellikle hassas irdelemelerle karmaklatrmadan, sz konusu dnsel dze-
neklerin byk neminin daha iyi kavranmasn salamak zere bu alanlara

bir kez daha dneceiz.
lk Temel Dzenek:
Sfr ve Konumlu Saylama
Kendimizi yineleyecek olsak da, ilkin bu baarnn Hint kkenli konumlu saylamanm dnda aklanamayacan vurgulamak yerinde olur. Bu saylamann kefedilmesi, saysz temel sonularnn yan sra, grnte biribirinden
ayr olan ok sayda kavram birletirmeyi, dolaysyla da bu temeller zerinde
o zamana dek tasarlanmakta olan genel kuramlar kurmay olanakl klmtr.
Bu ok nemli yenilikte, yalnzca saylarn konumlu yazlnda eksik olan
konumlarn boluunu dile getirmekle kalmayan, bir szck, bir izge ya da sim
geden daha fazla birey olan sifinn kefinin byk nemini belirtmeden geemeyiz. Sfir, ayrca ve zellikle hem saysal bir kavram ve aritmetik ilemci olarak
hem de matematiksel sonsuzun tamamen tersi olan ve ayn zamanda tam say
lar, lekeli saylar, gerek saylar, karmak saylar... kmesine ait olan bir sa
y olarak tasarlanm bir kavram yaratmtr, (bkz. 27., 28. ve 30. Blmler).
Bu temel kavram bugnk matematiin btn dallarnn kavutuu nokta
da yer alr. Doal olarak da fizik, gkbilim, gk fizii, istatistik, iktisat bilimin
den, biyoloji, kimya, genetik, dilbilimi, bilgisayar bilimi ve sibernetie kadar
btn teki bilimsel disiplinlerde temel bir rol oynar.
zetle, sfinn kefi insanoluna olaanst bir g vermitir. Baka hibir
insan yarats insan dncesinin gelimesi zerinde byle bir etki gsterme
mitir (Bkz. *Sfr, Szlk).
ikinci Temel Dzenek:

Cebirsel Dncenin Gelimesi
Bilgisayar fikrinin o olmadan akla bile gelemeyecei baka bir temel dona
nm, simgesel dncenin yzyllar boyu gelimesinin bir sonucudur. zellikle
baya aritmetikten byklkler cebirine ve zgl saylarn betiminden bilin
meyenlerin ve belirsiz deikenlerin harfle gsterimine geile olumutur. Bu
ayn zamanda tekil akl yrtmeden ortaklaa akl yrtmeye geie damgas
n vurmutur (bkz. 29. ve 30. Blmler).
te ngiliz matematiki Charles Babbage -onun nl zmleyici Makinesi
bugnk bilgisayarlarn gerek atasdr- o ok gl senteze ve ayn zamanda
devrimci dncelere tam tamna byle bir dnce dzeneiyle ulamtr.
Zaten yapay hesabm tarihi ile cebirin tarihi arasnda arpc bir benzerlik
vardr.
Yapay hesapta, genel kavram erevesinin olmay, bu alan uzun sre ok
zel aritmetik ve matematiksel ilemler yapmak iin rastlantyla gelitirilmi
yntemlere dayanan zel i] evi i bir makineler bolluu yaratmaya gtrmtr.
Harfle gsterimin kefedilii nasl modem cebiri yarattysa, Babbagen zm
leyici Makinesinin getirdii kavramlar da yapay yollardan hesabn tarihinde
yepyeni bir a amtr.
Ksacas, Babbagen at aama, baka deyile zmleyici hesabn kefi,
zel ilevli saysal hesap makinelerinde, tam saylar aritmetiinden byklk
ler cebirine geiin baya aritmetiin ilemleri ile gsterimlerinde yaratt e
yi yaratacaktr.
Ne ki, doal olarak, bu devrim bilgisayarlarn kavram erevesine ulamak
iin yeterli olmamtr; bir aamay daha gemek gerekmitir ki, ileride ona ye
niden dneceiz.
Elbette Babbage makinesinin getirdii simgesellik kavram erevesinin ge
nelliinde bir ilk aamaya karlk gelmitir.
Bu kavram erevesi bilgisayarlarn hesaplayc ilevlerinin gerek evrensei' liinde son derece aa bir dzeyde yer alsa da, zmleyici Makineye verilen
genellik fikrinin kendisi, Babbagem kafasnda daha st bir derecede soyutlama
yapmadan aklanamaz.
nk oraya ulamak iin Babbagen zihinsel olarak bireimini yapt
kavramlarn her birini tek tek ayrmas, her birinin tekil zelliklerini belirle
mesi, onlar ayr ayr dnp ayn ekilde balamlarndan soyutlad baka
zelliklerle birletirmesi gerekmitir.
Gerekten dnemin mekanik deneyiminin henz genelleyici olmayan kav
ram erevesinde, bir duvar saati ya da bir saat algs ile Vaucanson, Von Knaus ya da Jaquet-Drozunkiler gibi bir otomat arasnda nasl bir iliki vardr?
Jacquardm dokuma tezgh trnde bir otomat ile otomatik olmayan ve henz
teknik bakmdan tam olarak gelimemi ok zel ilevli mekanik hesap maki
neleri arasnda ne gibi ortak noktalar grebiliriz? Henz aynlamam, gerek
likte de ayrlamaz olan ayrmay bilmi olan Babbagedan baka hi kimse
bunlar grmemitir.
Gerek anlamda soyutlamann benzerlik ile farkn bilinciyle balad do
rudur. Soyutlamak birok nesnedeki ortakl ya da bir nesnenin farkllm se
ip ayrmaktr (A. Burloud, Pense conceptuelle, s. 163). Soyutlamadan sz
eden de ayn zamanda genellemeden sz etmi olur: Tikellerin bilgisinden genel

nermeler elde etmek aklmzn bir zelliidir (Descartes, Rp., IX, 111).
Soyutlama ile genelleme birarada yrdnden, Babbageda bunun sonucu
mekanik hesabn temel kavramlarnn bir eit cebirletirilmesi olmutur. Bylece Babbage, insan hesabnn glkleri karsnda ve sradan hesap makine
lerinin yetersizliinin ak bilinciyle, yava yava btn bu kendine zg verile
rin hatr saylr okluunu ama arzusu duymu, bir evrensellik dncesine
yaklamtr. Matematiksel uslamlamas ok soyut olduu (elbette o dnemin
sahip olduu genellik derecesine gre) iin de, Babbage, iyi bir matematiki ola
rak, her trden her eit problemi zmek iin u u ilemin zgllnn ok
stne kabilen bir makine tasarlamaya almtr.
Babbage, makinesiyle yapabildii snrsz sayda ileme, zmleyici maki
nesine kumanda etmek iin kulland ok sayda deiik karta, temel admlar
dan balayarak koullu atallanmalar oluturabilme kolaylna, iletim orga
nnn ve giri ile kn otomatik olmasna dayanarak unu syleyecektir: G
rne baklrsa, snrsz genilikte hesap yapabilen sonlu bir makineyi olanak
l klan koullann tm zmleyici Makinede bulunmaktadr... Ben uzayn
sonsuzluunu zamann sonsuzluuna dntrdm. Bu sz iin hibir yoruma
gerek yok.
nc Temel Dzenek:
Mantksal Dncenin Gelimesi
Uslamlama kuramlarnn gelimesinde, dolaysyla biliim ve sibernetik
kavramlarnn ortaya knda gzden uzak tutulamayacak baka bir dn
sel dzenek mantksal dncenin yzyllar boyu gelimesiyle kendini gste
recektir.
Burada bu bilimle ilgili btn ayrntlara girmeden birka temel adm ve
birka nemli dnceyi anmsatmak yerinde olur.
lkin etimolojik olarak mantk (logique szcnn Yunanca logike tekhne
(sz syleme, uslamlama sanat ya da bilimi) deyiminden, onun da logikostan
(logosla ilgili olan, yani sz, akl ya da uslamlamayla ilgili olan) dan geldii
ni belirtelim.
Bundan tr, mantk insanolunun onlarsz hibir bilginin olanakl olma
d tm dnsel sreleriyle ilgilidir. Bunlar sradan, yaygn, kendiliinden
dnme sreleri olabildii gibi, tartlm, iyi irdelenmi bilimsel dnce s
releri de olabilir.
Amac ruhsal yaam olgularm, baka deyile zihinsel ilevlerin gereklikle

rini incelemek olan psikolojinin tersine, mantk bu ilevlerin rnlerini, yani
zihinsel etkinliin rnlerini incelemeyi nesne edinir.
Psikolog genetik adan i grr ve ruhsal olgulara nesnel yaklamla zihin
sel yaplarn ya da ilevlerin oluumunu izlemeye alr. Mantk ise bu yap
lar zerine eilir ve bunlarn yapt ilemlerin temellerini ve geerliliini ince
ler (bkz. A. Cuvillier).
Ayn dnceler dizisi iinde ussal olanla mantksal olan -b u szckler ge
rek Yunancada gerek Latincede ayn kkten gelse bile- biribirine kartrma
mak gerekir, tiki (ussal, rationnel) us anlamna gelen raiiodan, kincisi
sz, sylem, us, uslamlama anlamna gelen Yunanca logostan gelir. Ussal
olan, gz nne alnan eylerin kendileriyle, mantksal olan ise nermelerin ya
plyla, bizim iin dnmenin leti, dnceyi dile getirmenin arac olan di
lin biimleriyle, dzeniyle ilgilidir (bkz. A. Coumot, Enchanement des ides fon
damentales, I, s. 64).
Zaten mantk gerek kendin renirken gerek bakalarna retirken, eyle
rin bilgisinde akl iyi idare etme sanat olarak sunulmu, bu sanatn kendisi
nin de insanlarn ruhun drt temel ilemi zerine, [yani] tasarlamak, yargla
mak, uslamlamak ve dzene sokmak zerine yaplm dnmelerden ibaret ol
duu sylenmitir.
En azndan 1662de Ortaan skolastik kavramlar ile Bacon ve Descartesn dncelerini alan Port-Royal Mantnda gelitirilen bak as budur
(bkz. Amauld ve Nicole).
Bu mantk yorumu gerekte esas olarak dncenin genel yasalarn ke
fetmekle ve farkl bilgi alanlarnda hakikati ortaya koymak iin akln izlemesi
gereken yolu belirlemekle uram olan Yunan filozofu Aristotelese (-384/322) dek uzanr. Aristoteles, mantn temel dzeneklerini inceledii ve bu d
zenekleri sk skya dile balad OrganonunAa., klasik biimsel mantn te
mel ilkelerini ve elerini (tasm, tmdengelim ve tmevarm kavramlarn)
vermitir.
Ancak, dorusunu sylemek gerekirse, mantk, uslamlamal bilgi alanna ait
olmas ve belirli bir nesneyle ilgi olmas anlamnda bir bilimdir.
Klasik felsefedeki anlamyla mantk dncenin biimlerinin ve yasalarnn
bilimidir ve amac hakikatin bilgisine ynelik dnsel ilemlerden hangileri
nin geerli olduunu, hangilerinin olmadm belirlemektir (A. Lalande, Voca
bulaire technique et critique de la philosophie).
imdi, hakikat dncenin kendisiyle uyumas olarak ve dncenin ey

lerle uyumas olarak grlebilir (E. Bloncourt, in: GLE, 6, s. 815). Bu adan,
klasik felsef mantn son amac hakikatin bilgisi olan norm koyucu bir bilim
olduu sylenebilir.
Byle anlaldnda mantk her trl somut belirlenimden bamsz, us
lamlamalarmz doruluklar ya da yanllklan biimlerinden anlalacak e
kilde yapmamz reten biimsel bir mantktr (Whewhell, De la construction
de la Science, s. 104).
Bundan tr bu mantk dile getirilen nermelerin madd doruluundan
ya da yanllndan, yani gerekle badar olup olmadklanndan soyutlama
yapar: rnein, Franszlarn drst olup olmadklarn yahut Bretonlarn
Fransz olup olmadklann bilmekle uramaz. Yalmzca uslamlamamn biim
sel doruluuna, yani biiminin doruluuna, nermelerin kendi aralanndaki
tutarllna bakar: Tasm sonuca gtren g ncllerden gelir, ama o ncl
lerin doruluundan deil (Pradines, Psychologie, III, s. 129). Tasmn ii, ilk
iki ncl kabul edilirse, sonucun da kabul edilmesi gerekip gerekmediini belir
lemektir (P. Foulquie [1]).
Dolaysyla klasik biimsel mantk, dncenin nesnesinden, yani ilgili
olduu konudan soyutlama yaparak, doru olan ve olmayan akl yrtme bi
imlerini belirlemek amacyla yalnzca dncenin biimlerini inceler (P. Foulquie [2]).
E Bloncourtun dedii gibi (op. cit.):
Dnen insan yarglayan ve akl yrten insandr; ama yarglamak ve
akl yrtmek ancak kavramlarla ya da kavramlann temel elerini oluturan
genel ve soyut fikirlerle yaplabilen ilemlerdir.
Dolaysyla kavram kuramnn biimsel mantkta byk bir nemi vardr.
Mantk [szcn klasik anlamyla] kavram ilemi ve kaplam asndan
ele alr.
llem, kavramn nesnesini ralayan nitelikler kmesidir. Kaplam ise ayn
nitelikleri tayan varlklar kmesidir. Dolaysyla ilem ile kaplam ters orant
ldr. Bir kavramn kaplam arttnda ilemi, ilemi arttnda kaplam azalr.
rnein, omurgal kavramnn kaplam kpek kavramnmkinden daha
byktr, ama kpek kavramnn da ilemi omurgal kavramnmkinden b
yktr.
Yarg, kavramlann zincirlenmesidir. Ancak mantk szcklerle, kavram
lann szl anlatmyla dile getirilmi yargy ele alr. Bu szckler btn, hi
bir varlksal anlam bulunmayan bir fiil olan dr fiiliyle, bir koala biribirine
balanm, znesi ve yklemi olan bir nerme oluturur.
Mantk nermeleri nitelik bakmndan (nermeler ya evetleyici ya deilleyicidir) ya da nicelik bakmndan (nermeler ya tmeldir ya tikeldir) ele alr.
rnekler: Hava gzel (evetleyici nerme); hava gzel deil (deilleyici ner
me); btn insanlar lmldr (tmel nerme); baz insanlar bilgedir (tikel
nerme).
nermelerde dile getirilen ilikiler zne ile yklem arasnda uygunluk, ay
rlmazlk, ierme ya da darda brakma ilikisidir.
Bir yarglar zinciri bir uslamlama oluturur. Aristotelese gre, temel bir
rol oynayan akl sayesinde, ilkelerden zorunluluu ve genel geerlii tartlamayan sonulara geilir.
Akl, bir algdan gelen bilginin tersine, tantlayc denen bilgiyi ralayan
karmlar ya da uslamlamalar salar.
Verilerden dorudan doruya sonuca gemeyi salayan dolaysz uslamla
malar ve sonucun zdelik ya da elimezlik ilkesine uygunluuyla temellendirildii bir ara ileme bavuran dolayl uslamlamalar vardr.
Dolayl uslamlama tr tasarmdr. Bu, iki ey verilince ncnn onlar
dan zorunlu olarak kt bir uslamlamadr.
Bir tasm nermeden oluur; ilk iki nermeye ncl, ncye sonu de
nir. ncllerin ilki en byk kaplaml terimi ierir ve buna byk terim denir;
kincisi kaplam en kk olan terimi ierir ve buna kk terim denir. Ayrca
iki ncl arasnda ba kuran bir orta terim vardr ki sonu onun sayesinde ge
erli olur.
rnek: Btn insanlar lmldr (byk ncl); Soktates insandr (k
k ncl); o halde Sokrates lmldr (sonu).
Sonu ncllerde ierildiinden, tasmsal uslamlamann yapt yalnzca
onu aka ve kesin olarak dile getirmektir. Bu sonu dorudur ve tartlmaz
bir hakikattir.
Ancak biimsel bir tmdengelim olan tasmsal uslamlama, bilginin zengin
lemesini salayan bir tantlama olan matematiksel tmdengelimin verimlilii
ni tar.
Deeri bilim alannda uygulanm bilgin mantnn deeriyle karlatr
lamaz olan biimsel mantk, btn Eskia boyunca, bilimi tasmn kurallarna
uygun olarak bir tabula logicaya, kavram birleimlerine indirgemitir. Ortaa
boyunca skolastik, biimsel mantn kurgulayc tartmalarm srdrm, ye
ni mantk ancak Bacon ve Descartesla birlikte, yeni bir bilim anlayna uygun
olarak yaratlmtr.
O zamandan beri mantk yeni dnmler geirmi ve Aristoteles ile sko
lastiin mantndan uzaklap bir yandan da onlarla ban koruyarak simge
sel mant, bilim mantn, sezgisel mant, okdeerli mant, diyalektik
mant yaratmtr (E. Bloncourt, op. cit.).
Bylece bilim bir yandan amac ussal dncenin yasalarna uygun dn
sel sreleri incelemek olan ok daha genel bir felsef manta, bir yandan da
son derece daha soyut kavramlara dayal matematiksel manta doru geli
mitir.
Byle anlaldkta, felsef mantk sonunda unlar da iine almaya balam
tr: Tek tek bilimlere ilikin bir mantk oluturan ve sradan bilginin tesine ge
ip bilimsel bilgiyi dzenlemeyi olanakl klan metodoloji (yntem bilgisi); ama
c eitli bilimlerin yntemlerini, ilkelerini, kurallarn, varsaymlarn ve var
dklar sonulan incelemek ve bunlann geerliliklerini, nesnelliklerini incele
mek olan bilim kuram-, amac insan bilgisinin koullann, deerini ve smrlann incelemek olan epistemoloji (bilgi felsefesi).
Drdnc Temel Dzenek:

Klasik Mantktan Cebirsel ve kili Manta
Ancak bilgisayar denen bu mantk otomatlarna gelesiye, ilkin cebirsel man
tn (ya da mantksal cebirin) tam olarak gelimesi gerekmitir.
'B u tarih Eskiada, Yunan filozoflan Sokrates ile Aristotelesin tasm ta
nmlayp (kural: ... ise ... o halde) tmdengelimli uslamlamann ve matematik
sel mantn temellerinden birini atmalanyla balamtr.
U terim arasnda kk terimin orta terimde ierilmesi ve orta terimin b
yk terimde ierilmesi ya da ierilmemesi gibi ilikiler olduunda, ular arasn
da zorunlu olarak bir tam tasm vardr. ki nerme verildiinde onlarda rtk
olarak bulunan bir ncsnn karsand bu zihinsel ilem konusunda
Aristotelesin yapt aklama budur.
Grld gibi tasm yalnzca bir ilemdir. Bu szck (syllogism) zaten Yu
nanca saym, hesap, uslamlama anlamna gelen sullogismostan gelir.
Ancak, bu aamada, bu ilemlerin bugnk hesaplann ve uslamlamalann
soyutlamasyla biraraya gelmesi iin yol henz ok uzundu: George Booleun
szleriyle sylersek, hesap olarak geerliliklerinin ilerindeki simgelerin yo
rumlanmasna deil, birlemelerinin temelinde yatan yasalara bal olmas ge
rekiyordu; baka deyile, hibir yorum dizgesinin bu yasalarca kabul edilmi

ilikileri etkilememesi gerekiyordu.
Dolaysyla, ikili aritmetik (2 tabanl konumlu saylamayla hesap) zerine
ilk derinlemi almalardan birini yapan ve ayn zamanda bugnk simgesel
dncenin temellerini atacak olan Alman filozof ve matematikisi Gottfried
Wilhelm Leibnizin (1646-1716) att nemli adm beklemek gerekmitir (bkz.
30. ve 31. Blmler).
lkin Descartes ile Leibnizin katklar arasndaki koutluu ortaya koyan
Georges Bouligandn syledii de tam tamna budur:
Her alanda kendi kendine, saduyuyla, zgrce karar vermeyi renmek;
ite Descartesin ideali. Onun genel ilemler biliminin yntemi ile en bata ge
ometri, mekanik ve fiziin itici gc haline gelen cebiri biraraya getirecek olan
evrensel bir yntem istei buradan gelir.
Ayn program Leibnizde de vardr, ama daha byk ilemler alann d
zenleme arzusuyla birlikte. Leibniz, aratrma dzeyinde, Descartesm yolunu
at evrensel yntemi yaratmaya alr. Bu amala ilkin tantlama retisi
olan manta uygulanabilen kalc bir simgesel dil nerir. Ancak uslamlamak
tan ya da icat etmekten, tasarm birleimlerini onlarn simgelerinin birleim
lerine, ta uzak alarda yaplm zihinsel ilemleri matematiksel trden i
lemlere indirgemeyi anlar. Srekli ortamlar fiziinin karlatrlmaz leti
olan Sonsuz Kkler Hesabnn Kurallarnda dile getirilen gsterime verdii
nem de buradan kaynaklanr. Yapt iirilmi, simgesellie verilen nem, ku
ramsal ya da deneysel trden bir lmenin (uzunluk, sre) sonucunu dile geti
ren her trl saynn yazmn bktrrcasna yinelenen 0 ile 1 rakamlanna in
dirgemeyi salayan ikili saylamaya bavurularla ikiye katlanmtr (bkz. F.
Gillot).
Uzaktan baknca, Leibnizin ada simgesel dncenin kuruluu ile evri
mindeki byk katksnn deerini verebiliyoruz.
Ancak, oraya ulamak iin, modem matematiksel mantn kurucularndan
biri olan ngiliz matematiki Georg Boolen (1814-1864) temel katksna borlu
olduumuz, bir o kadar nemli olan ara bir aamann almas gerekecektir.
nk Leibnizin programn ve onun dledii simgesellii, bir lde, gerek
letirmeyi salayacak olan Booledr.
Gerekten, W. S. Jevons yle der:
XIX. yzyla dek, mantk Aristotelesin iki bin iki yz yl nce tasarlad
haliyle kalr. Pythagoras ya da Eukleides andan beri nicelik bilimi de ayn
ekilde kabayd, uras kesin ki Pascalin aritmetik makinesini, Babbagen ka

lan makinesini [ve elbette bilgisayar] tanmam olacaktk. Ben burada betim
lenen mantksal makineyi14mantktaki byk reformun sonucu, zellikle bir di
zi ngiliz yazarn XIX. yzyl boyunca gerekletirdii gelimelerin bir paras
olarak gryorum. Bu Ingiliz yazarlar arasnda zellikle unlar sayabiliriz: Je
remy Bentham, George Bentham, Augustus de Morgan, Archibishop Thomson,
William Hamilton, Venn, Lewis Carroll ve Royal Societynin deerli yesi Geor
ge Boole.
Onlarn abalarnn sonucu Aristotelesi mantn egemenliinde bir gedik
at ve bize eski yazarlarn bulmu olduundan son derece daha genel, daha et
kili bir mantksal tmdengelim dizgesi getirdi. Eski tanm basit ve bir bakma
kaba yapsndan tr mekanik eyleme aktarlmaya pek elverili deildi. An
cak sistemimizi dncenin yasalar zerine kurduumuz zaman yaln ve birrnek devinimlere bal olan bir makineyle somutlatrlabilir bir tmdengelim
yntemine ularz.
Mantk retisindeki bir ilerlemeyi daha nce szn ettiimiz mantklar
dan ok daha fazla George Boolee borluyuz. Boole, Mantn Matematiksel
zmlemesi (1847) adl almasnda ve daha da parlak olan Dncenin Yasala
r (Londra, 1854) adl kitabnda, mantn sorununu ilk kez btn genellii
iinde ortaya koydu: Belirli koullar ya da ncller verildiinde, bu koullan ye
rine getiren bir nesneler snfnn niteliklerini belirlemek. Bu, eski mantn
yalnzca birka yaltk durumda zm olduu genel sorundu. Bu yaltk du
rumlar ise tasmn ondokuz hali, oklu tasmlar, ikilemler, ayrk tasm ve bir
ka baka biimidir.
Boole, matematiksel simgeler kullanarak yalnz btn eski uslamlama bi
imlerinin sonularn deil, snrsz sayda baka sonulan da karmann ola
nakl olduunu tartlmaz bir biimde gsterdi. Son olarak Boole, ne denli
uzun ve karmak olursa olsun, bir dizi ncl ya da kouldan ayn yntemle he
saplanabilir bir sonu karmann olanakl olduunu gsterdi (bkz. F. Gillot).
Boolen teki temel katks ise nermeler mant ilemlerini gerek bir ce
birsel hesap ilemi haline getirmi olmasdr. Buna da tam olarak Boole cebiri
denir.
Boole, nermeler hesabnda say ve byklk kavramlanndan mutlak ola
rak bamsz, son derece soyut bir cebir anlaym benimsemitir, ilenen ola
rak da yalnzca mantk nermelerini gz nne alm, onlann yaplan iin hi
bir tanmlama yapmam, herhangi bir yorum dizgesini ie kantrmamtr.
nk onun mant yalnzca nermelerin birleimlerinde egemen olan yasa

larca kabul edilen bantlarla ilgiliydi.
Deilleme, tmel evetleme, ayrklk gibi ilikileri ve ilemleri yalnzca bu
nermelerin doruluu-yanll ltnden yola karak ve doru bir nerme
yi 1 ile, yanl bir nermeyi 0 ile, herhangi trden nermeleri de x ve y ile gste
rerek tasarlad. Bylece nermeler hesabna aritmetik ile cebirdekilere ok ben
zer kurallar getirdi.
W. S. Jevons unu ekleyecektir:
Bir gn gelecek Dr. Boolen hayranlk verici aratrmalarnn ak sonu
larna gerek deeri verilecek... Hi kukusuz, Boolen yaam insann uslam
lama biliminde bir dnm noktasdr... Kabul etmek gerekir ki, Boole gerek ve
genel bir mantk biimi kefetmi, bu bilime imdiye dek hi sahip olmad bi
imi vermitir (bkz. F. Gillot).
Burada kesinlikle temel mantn ana kavramlarnn ok ileri bir genelleme
si sz konusuydu. Bunun iin unlann kazanlmas gerekiyordu:
1- Genelleyici say kavram (bkz. 27. Blm).
2- Cebirsel hesabn harfle gsterimi, saysal gsterimin ve gnlk rakaml
hesabn genellemesi (bkz. 28., 29. ve 30. Blmler).
3- inde sfir bulunan ve bizim ondalk konumlu saylamamzla ayn yapy
tayan bir konumlu saylamadan edinilebilecek en genel kavram olan m taban
l saylama dizgesi kavram (bkz. 28. ve 31. Blmler).
Beinci Temel Dzenek

Yapay Mantksal Hesabn Gelimesi
Boolen bylece gerek bir cebirsel hesaba dntrd mantn ilemle
rini mekanikletirme, yani otomatikletirme fikri buradan dodu.
Zaten, Alainin dedii gibi, bir saym makinesi olanakl olduuna gre,
bir uslamlama makinesi de olanakldr. Cebir de zaten bir uslamlama ma
kinesidir; dzenei evirirsiniz ve dncenin ancak sonsuz skntlarla
ulaabilecei bir sonucu hi yorulmadan elde edersiniz (Propos, s. 732, La
Pliade).
W. S. Jevonsun, yukarda anlan makalesinde, Mantksal Piyanonun varl
n temellendirmek amacyla vurgulad da tam tamna budur zaten.
Tarihte gerekletirilmi ilk mantk makinesi olan bu aygt, aslnda tasmsal
trden karmak sorunlar insan aklndan daha hzl bir biimde ve yalnzca pi
yano tulanna benzer tulara basarak -bu, mantksal denklikler biimde veril
mi nermelerle yaplan ilemlere ve terimlere karlk geliyordu- zmek iin

tasarlanmt.
Mekanik hesap tarihinin birka ana noktasm verdikten sonra, Jevons, Babbagen o dnemde (1870) ok iyi bilinen zmleyici Makinesinin olanaklarn
dile getirerek, mantky bu temel gereksinime somut bir karlk aramaya g
tren nedenleri aklayacak ve unu ekleyecektir:
[Hesap ve matematikle] akraba olan bilime, manta dndmzde, hibir
yardm ya da hibir mekanik aygtla karlamayacaz. Ancak mantk alma
lar, uslamlama gcmzn, dncenin en soyut ilemleri srasnda bile byle
bir yardm istedii duygusunu ieren eretilemeli deyimlerle doludur.
XV. yzylda, hatt daha nce mantklar arasndaki en byk mantk a
lmalarna yaygn olarak Organor ya da let denirdi ve yzyllar boyunca
mantk ars instrumentalis dirigens mentem nostram in cognitionem omnium intelligibilium [yaklak olarak: kavranabilirin bilgisini elde etmek iin ruhumuzca ynetilen letli sanat] diye tanmlanmtr.
Gerekte daha nceden u ya da bu biimde sz edilmemi icat azdr; ama
imdiye dek mantksal karm ilemleri yapan bir makinenin icad ya da yap
m konusunda eski bir giriim olup olmadm hi bilmiyorum; sanrm yalnzca
Svviftin hicivli yazlarnda gerek bir uslamlama makinesine bir gndermeyle
karlalyor.
Mantklarn gerek bir mantk leti yapamayma gsterebileceim tek
neden, kabul ettikleri retilerin ok eksik olmasdr.
Betimleyeceim mantk makinesi tasmlarn sabit biimlerini somutlatr
maya ynelik bir model deildir yalnzca. Kendisine verilen problemlerin tam
bir zmlemesini yapabilen karmak yapda bir zmleyici makinedir.
Bir yargnn ncllerini ya da verilerini bir klavye zerinden yazarak maki
neye ncller arasnda bir karlatrma yaptrlr; yle ki makine mantksal
olarak karsanm uygun bir yant verebilir; dolaysyla arzulanan mantksal
biime sokulmu belli miktarda bilgiyle ykldr.
Gerek mantksal karm sreci bylece salt bir mekanik eyleme indirgen
mi olur. Yani mantklarn kafasnda yzyllardr bulunan belirsiz bir organon ya da mantk leti fikrini gerek klan [George Boolen] Dncenin Yasa
larn somutlatran bir makineye ulam oluruz (bkz. F. Gillot).
Mantk makineleri tarihinin balay ve ilerleyii aada ok ksa olarak
zetlenmitir.
Zamandizinsel Kilometre Talan

XII. yzyl. Arap bycleri ile khinleri (en azndan Ebl Abbas as Sbtiden
beri), simgesel ve gizemli karlkllklar kurmak zere btn olanakl birle
imleri ileme sokan ve iinde Arap harfleri ile bunlarn saysal deerlerinin
bulunduu emerkezli daireler halindeki olaylar dnme makineleri t
rnden dairesel evren izelgeleri (zayietl-Alem) kullanrlar. Bunlar ilk
dzenleme letleridir (bkz. 25. Blm).
1275. Ramn Lulle, Ars Magne, compendiosa inveniendi veritatem adl yaptn
da, kendi deyiiyle imann hakikatlerini kantlamaya ynelik evrensel bir
yntem olan Arap zaytesinden grlr bir biimde esinlenmi bir eit d
zenleme leti, bir tasm mekanii emas nerir.
1666. Lullen fikirlerinden esinlenen Alman filozofu G. W. Leibniz, Dissertatio
de arte combinatoriasn&, insan bilgisinin esasn oluturan btn temel
kavramlarn, btn olanakl birleimleri veren bir eit dnceler alfabe
si oluturmak zere, cebirsel trden simgelerle gsterilmesine dayal evren
sel bir gsterim dizgesi tasarlar: Bu, Leibnizin bir lingua characteristica
universalis kurma giriimidir; daha sonra buna bir matematiksel uslamla
ma yntemi eklenecek, bylece modern mantk anlayna kap alacaktr.
1810. ngiliz bilgin ve mantk Charles Stanhope Demonstratorunu yapar: Bu,
Aristoteles mantyla ilgili problemlerin zmnde insana yardmc olma
y (elle) amalayan ilk lettir.
1847-1854. George Boole (mantksal ya da ikili cebiri tanmlad) Mathematical Analysis o f Logicini, sonra da Laws ofThoughtunu yaymlar.
1869. W. S. Jevons, tasmsal trden mantk problemlerini zmek iin tasar
lanm ve herhangi bir kme oluturan olanakl birleimlerle ilgili olarak
kendisine sorulabilecek her soruyu yantlayabilen ilk makine olan Mantk
sal Piyanosunu yapar.
1881. Amerikal mantk Allan Marquand Jevonsunkinden ok daha tam ve
daha byk kapasiteli bir mantk makinesi yapar.
1886. Amerikal mantk Charles Peirce, Boolen cebiri ile elektrik devreleri
arasnda eyapllk ilikisi zerinde durur (ayn yl eski rencisi Allan
Marquanda gnderdii 30 Aralk tarihli mektup buna tanktr).
1903. Italyan mantk Annibale Pastore tasmn kurallarna dayanan, ma
karal (biri zneyi, kincisi yklemi, ncs terimi temsil ediyor) bir dze
nekten olumu bir uslamlama makinesi yapar.
1910. Ispanyol Leonardo Torres y Quevedo elektronik olarak yaplm tama
men otomatik bir makine olan satran oynayan otomatn yapar. Satran
tahtas zerindeki talarn yerini saptamasn salayan elektrikli alglayc
larla ve talann yerini deitirebilen mekanik bir kolla donatlm bu oto
matn programlama dizgesi hep matla biter, insann hilebazln bilen bu
satran oyuncusu ilk hile giriiminde bir lmba, ikinci giriimde yine bir
lmba yakar, ncde oyunu sona erdirir; dolaysyla belli durumlarda
kendisi karar verebilen ilk mantk otomatdr bu.
1936. Amerikal Benjamin Burack karmak tasmlar zmeyi amalayan
elektrikli bir mantk makinesi yapar.
1943. Ingilizler, ok byk bir asker gizlilik iinde, Nazi birliklerinin ifreleme
makinelerinin gnderdii gizli kodlan zmek amacyla, zellikle mantk
problemlerini zmek iin tasarlanm olan ve elektronik hesaplar yapabilen
ilk Cotossuslarm yaparlar. Bu hesap makineleri yapsal olarak ikili mantk
ilemleri yapmak iin tasarlanmtr ve koullu atallanmalarla donatlmtr.
1946. Amerikal Theodore A. Kalin ile William Burkhart, elektrikli, programla
nabilir, verileri paralannn birinden tekine otomatik olarak aktarabilen
ve mantksal ilem srasn izlemek iin otomatik bir kumanda organ bulu
nan kk bir mantksal dorulamal hesap makinesi yapar (bkz. R. Ligonnire [3]).
Boole Cebirinden Deitirme Kuramna

Jevons ile Marquandan Pastore ile birok bakalanna dek ilk mantk maki
nelerini yapan mantklar, icatlannm gnn birinde herhangi bir pratik bir
uygulamas olacan akllanndan bile geilmemilerdi. Bunlar esas olarak ku-
ramsal bilgileri somut biimler altnda uygulamaya sokan ve gerekte yalnz

niversite rencilerine ynelik aygtlard.
Bu mucitlerin insan aklnn hibir zaman nceden gremedii olanaklara yol
at da bir o kadar dorudur. Bunlar bir makineye bir uslamlamay kendi ken
dine yapma yetenei veren olanaklardr. Bu olanaklann ok verimli olduu bir
gn anlalacaktr, nk, uslamlamayla ilgili kuramlarla birletirildiklerinde,
hesap ile iletimi otomatikletirme fikrine, bilgisayarlarn teknik olarak gerek
letirilmesine, sonra da uzman dizgelerin gerekletirilmesine gtrecektir.
Boolen kuramsal dncelerine gelince, onun temel keiflerinin pratik uygu
lann grmek iin, XX. yzyl, bu yzylda elektrik alannda gsterilen teknik
ilerlemeyi ve elektromanyetik-elektronik alanndaki fenomenlere ilikin bilgiyi
beklemek gerekecektir. Boole cebirinin kurallarnn elektrik ebekelerine uygula
nabileceini ve bu cebirin temel ilemlerinin devrelerde gerekletirilebileceini
1937deki tezinde (A Symbolic Analysis o f relays and switching circuits, Mkna
tslarn ve anahtarl devrelerin simgesel zmlemesi zerine) kantlayacak olan
Amerikal fiziki Claude E. Shannonun almalaryla balayalm. Bu temel ke
if, 0 ve 1 rakamlaryla simgeletirilen iki halli fizik dizgeler (mknatslama, del
me, akm geirme...) hakknda elde edilen bilgiyle birlikte, bilgisayar biliminin
teknik bakmdan gereklemesine doru temel bir adm oluturacak, ilkin zm
leyici hesap makinelerinde, sonra da bilgisayarlarda uygulamaya sokulacaktr.
Yani, bilgisayar biliminin teknik olarak gereklemesi iin mantn salt fel
sef balamndan koparlp, madd gereklie yaps bakmndan fazlasyla yo
unlam olan dili ve dnme biimiyle birlikte Aristotelesin ve Ortaa sko
lastiinin kavramlarndan soyutlanmas, sonra da Boole mant aamasna
gelmesi gerekecektir.
Ancak bilgisayar kuramna ve kavram erevesine ulamak iin, Boole cebiri
nin de simgesel mantk aamasna gelmek zere hatr saylr lde genellemesi
gerekecektir. Bu simgesel mantk ok kesin, ok belirli bir anlam tayan bir sim
geler dizgesi olarak gnlk dilin yerini alacak ve yalnz ierme ve tutarllk iliki
lerine deil, her trl olanakl mantksal ilikiye uygulanacaktr (A. Cuviller).
Altnc Temel Dzenek:

Klasik Cebirden Kmeler Kuramna
Buradan, bugn matematikiler ile bilgisayar bilimcilerinin kendiliinden
dnceleri ile anlatmlarnn btnleyici parasn oluturan kmeler kuram
nn diliyle ortaya konmu teki temel dnsel dzenee geiyoruz.
ocukta ussal dncenin oluumunda ve gelimesinde bekler kuramnn,

snflar mantnn ve daha genel olarak kme srelerinin temel roln ortaya
koymaya alan Piagetnin almalarnda olduu gibi, ancak ocuk psikoloji
sinde bu dnce biimine bavurulmutur.
Bu dnceler bugn tam saylarla, byklklerle, nermelerle ilgili hesap
lan ve zel olarak u ya da bu matematiksel varlklar snfyla ilgili hesaplan
ok daha hatn saylr lde genelleyen ok soyut bir kuram halinde gelitiril
mitir.
Kmeler hesab denen bu dnme biiminde baka hibir zellie bakmak
szn yalnzca kmeler gz nne alnarak, sz konusu edilen elerin yapsn
dan tamamen bamsz bir biimde, son derece soyut bir cebir anlay benim
senmitir.
Bylece son derece genel bir cebire ulalmtr: ilgili altkmeler arasnda
ierme ve zdelik gibi bantlann ve birleim, aynm, kesiim... gibi ilemlerin
tanmland, bir kmenin paralarnn cebiri.
Eitsizlik, eitlik, toplama, karma, arpma gibi bantlar ya da ilemler
saylar ve byklkler iin neyse, ierme, zdelik, birleim, aynm, kesiim...
de kmeler iin odur. Bu hesabn sfn ise bo kmedir: Hibir esi olmayan
ve elerinin says (bu kmenin kardinali denir) tam tamna sfra eit olan
kme.
Babbagen, Boolen ve bakalannn getirdiklerine ek olarak, gelimesiyle
bizi burada ilgilendiren kavramlann ortaya kmasnda vazgeilmez bir rol oy
nam olan bu temel katklan Rus kkenli Alman matematiki Georg Cantora
(1845-1918) borluyuz.
Ancak kme cebiri kmeler kuramnn yalmzca bir parasn oluturur. K
meler kuram aynca bir kmenin eleri ya da paralan arasndaki ilikileri
(denklik, sralama... ilikilerini), izge ve uygunluk kavramlann (bir kmenin
baka bir kmeye ya da kendi kendine ynelik fonksiyonlan ya da uygulamalan, sonlu ya da sonlutesi kardinaller...) ierir.
Terimin en yaygn anlamyla genel cebir ise bugn bir kmenin eleri ara
sndaki -i birleimler yasas denen- farkl ilemlerle urar (aritmetik, cebir
sel ya da sradan mantksal ilemlerin genellemeleri) ve bununla cebirsel yap
lar denen eyi (rnein bek, halka, cisim, ideal yaplann) ortaya koymaya a
lr.
Bu ok genel erevede, Boolen mantksal cebirinin bir kmenin paralanmn cebirinden baka birey olmad grlecektir.
Boole cebirinin temel ilemleri unlardr:

1- (ki nerme verildiinde, bunlarn ayrklna, yani ikisinden birinin veya
tekinin oluturduu nermeye karlk gelen) mantksal toplama.
2- (ki nerme verildiinde, bunlarn birlikte evetlenmesine, yani ikisinden
birinin ve tekinin oluturduu nermeye karlk gelen) mantksal arpma.
3- (Doru ya da yanl bir nerme verildiinde, onun tersine karlk gelen)
mantksal deilleme.
Buna gre, bir kmenin paralarnn kmesini gz nne alarak, bu temel
zerinde Boole cebiriyle zdeletirilebilecek bir cebir kurmak olanakldr.
Bunun iin, bir altkmenin karakteristik fonksiyonu denen eyden yola ka
rak oluturulabilen mantk nermelerini gz nnde bulundurmak yeter. Bu
fonksiyon, kmenin esinin sz konusu altkmeye ait olup olmamasna gre
l e ya da Oa karlk gelir (1 doru bir nermeye 0 yanl bir nermeye karlk
gelir). Sonra mantksal toplama, arpma ve deilleme ilemleri kme ilemle
riyle zdeletirilecektir. Kme ilemleri bir kmenin paralan zerinde yle
tanmlanr: Birleimi iki para verildiinde bu iki paradan birine veya tekine
ait olan eler kmesine karlk gelir); kesiim (iki para verildiinde, bu iki
paradan birine ve tekine ait olan eler kmesine karlk gelir); tmleme (bir
para verildiinde, onun tmleyenine, yani ona ait olmayan elerin olutur
duu kmeye karlk gelir).
Bu tam olarak, yaplan otomatik hesap makinelerinin, ikili bilgisayarlann,
dillerin, kodlann ve ilgili ikili simgeselliklerin temelinde bulunan elektrik ya
da elektronik devrelerinin kontak dizilerini incelemeye yol aan eydir.
Bu genel cebirde gz nne alman yaplardan birinin, bir st derecede ikili
Boole cebirinin bir genellemesini oluturan kafes yap (Boole kafesi ad verilen
yap) olduunu belirtelim. Ancak ikili Boole cebiri, zellikle, uygulamalar ala
nnda, ilemsel programlann aktanmn ve gerekletirilmesini kolaylatrmak
iin kullanlan birok baka yapda cebirler de ierir.
I ilemlerden sonra, d birleim yasalarnn gelii vektr uzaynn yapsn
gz nnde bulundurmaya gtrmtr. Bu klasik vektr hesabnn genelleme
sidir ve bir vektr uzaynn kendisine ve baka bir uzaya dorusal uygulamas
kuramnn zerine kurulduu temeli oluturur. Bu son kuramn analitik bir e
virisi de matris kasabnn ok ileri bir genellemesini oluturmutur.
Genel topoloji ise belli bir kmedeki yre kavram sayesinde (bu kavram li
mit yaknsaklk ve sreklilik kavramlanm ok kesin olarak tanmlamay sala
mtr) matematiksel zmlemenin alanm hatn saylr lde geniletmitir.
Bu, gerek matematikte gerek fizikte ok sayda nemli uygulamalar ve sonu

lan olan bir daldr.
1950lerden itibaren homolojik cebir ile cebirsel topolojiden yola karak ge
litirilmi olan kategoriler kuram da kmeler kuramn hatm saylr lde ge
nelletirmi, ok daha geni yeni yollar amtr.
Bu dkm elbette ada matematiin k tuttuu ve zahmetine katlanmak
isteyen iin son derece heyecan verici olan saysz alandan birkann baln
veriyor yalmzca. Ancak yine de bu yepyeni kavram erevelerinin matematik
bilimini nasl tamamen altst ettiini grmemiz iin yeterli.
Ksacas, bylelikle amac, tanmlannm elimemesi ve teki bilimlerde
de yararl olmas kouluyla tanmlanm birtakm soyut varlklar arasnda
bulunabilen ilikileri incelemek olan bir bilime ulalr (Bouveresse, Itard ve
Sall).
Baka deyile, ada matematik bilimi simgelerinin ve eitli kavramlanmn gittike daha belirgin bir cebirlemesiyle ve fizik gereklik kaygs olmayan
ama kendisini oluturan kuramlann birliini ve elimezliini aratrmaktan
baka bireyle uramayan bir dnceyle ralanr. Matematiksel hakikat fizik
gereklikten tam tamna burada ayrlmaktadr bugn.
Gerekten, Thodule Ribotnun dedii gibi matematiksel bilimlerin tarihi,
giderek artan karmaklkta simgenin icadnn ve kullanlnn tarihidir... Sa
ylabilir olarak grlen eylerin yerine ilkin szckler konmutur; sonra zel
imler, rakamlar; daha sonra, cebirin icadyla birlikte harfler rakamlann yerini
ya da en azndan zlecek problemlerde onlann ilevini ve roln almtr; ar
dndan geometrik ekillerin yerine onlann denklemleri gemi, son olarak son
suz kkler hesabnda negatif saylara, sanal saylara yeni simgeler karlk
gelmitir (Evolution des ides gnrales, s. 164).
Bu soyutlama eilimi iinde, giderek artan bir genellik derecesine doru
ilerleyen simgeler kullanlmtr. Bilgisayarlar, salt matematiin nceden ken
dilerine tand olanaklara gre, deyim yerindeyse, bu simgelerle oynar.
Matematiin gemiiyle har neir olmam olanlar iin XX. yzyln mate
matii garip bir eliki iindeymi gibi grnebilir. Kar konmaz bir aknt onu
bir biimcilie, gereklikten gittike uzaklaan bir soyutlamaya doru srkler;
bir o kadar koulsuz olan baka bir i ans onu deneyle gittike daha ok ya
knlamaya iter... [Bununla birlikte] burada gelecekteki bir blnmenin anlat
mm deil, kan dolamnn srekliliini salayan sistol ile diastol gryoruz
(F. Le Lionnais, in : 50 ans de dcouvertes, s. 182).
Gerekten burada temel bilimin ralaycs olan ve ona yaamas, gelimesi,

gelecei iin gerekli btn oksijeni ve yuvarlan veren nl atma etkisinin bir
grnmn grmek gerek.
imdi, Henri Poincare bir gn, tam tamna matematiin gelecei konusunda,
unu sylemitir: Eskiden ktlk peygamberleri vard. Tm sorunlann zl
dn, kendilerinden sonra geriye yalnzca rn devirmek kaldn yinele
yip duruyorlard... Ama ktmserler hep geri ekilmek zorunda kaldlar... yle
ki, imdi onlardan hi kalmadn sanyorum.
Dorusu, uzun zamandan beri, matematiin oturduuna, binann doruk
noktasna ulatna, evriminin ise srp gittiine inanld.
Voltairein aka yollu syledii u szler btn anlamn burada bulur:
Kuramlar fareler gibidir, doksan dokuz delikten geer, yzncye taklr
lar.
Oysa, yaratt btn bunalmlarla, derin dncelerle, sz konusu kavran
lan olgunlatrmasyla eylerin dzenini bozan bu yznc delik, gerek bir
ilerleme etkenidir.
Zaten matematiksel mantn, tmdengelim ve tantlama kuramlannm da'ha genel olarak da soyut uslamlama kuramlannm gelimesini salayan budur.
Yine, matematiksel mantk alannn hatm saylr lde ilerlemesini salayan,
ada matematiin temellerini atp birliini kuran da budur.
te yandan, ilksavl yaplar ve bunlann varsaymsal-tmdengelimli dizgele
ri yava yava buradan gelitirilmitir. Bunun temelleri ve balca admlan k
saca yle zetlenebilir:
XIX. yzyln banda ilksav, temellendirilmeyi gerektirmeyen, zorunlulu
unu kendisinden alacak bir tmdengelimin temelini oluturan, kendi bana
ak ve zorunlu olan mutlak bir hakikat olarak grlr. O noktada koyut, ak
l kabul edilmi olmayan ey olarak ilksavdan aynlr; o yalnzca bir varsa
ymdr. Eukleides koyutunun varsaym yadsnarak ve yerine baka varsaym
lar konarak Eukleidesi olmayan geometriler yaratlr. Ancak bunun baarsy
la coulunca, o zamana dek apak olarak grlen kimi Eukleides ilksavlanm
yadsyarak baka yeni geometriler (rnein Arkhimedesi olmayan geometriler)
yaratlabilecei fark edilir ve bylece btn ilksavlar yeniden gzden geirilebi
lir gibi grnr, ilksavlar ile koyutlar biribirine kanr, geriye yalnzca artk
apak olmalan gerekmeyen, kendi aralannda tutarl olmalan gereken, yani so
nulan eliik nermelere gtrmemesi gereken bir varsaymlar dizgesi kalr:
Bu i tutarllk kouludur. Apaklktan tretilen koulsuz hakikat artk yerini
varsaymsal-tmdengelimli bir dizgenin koullu hakikatine brakr (J. Ullmo,

La pense scientifique moderne, s. 190-191).
imdi, kmeler kuramnda olan tam olarak budur. Bu kuram yalnzca G.
Cantora borlu deiliz. nk ondan nce ilkin, gerek saylar kmesini kesin
olarak oluturma gerekliliini hissetmi olan Aydnlanma yzyl sonunun ma
tematikileri, sonra da zellikle, nokta kmeleri kuramn ilk gelitiren mate
matikiler Bemhard Bolzano (1781-1848), Kari Weierstrass (1815-1897) ve Ric
hard Dedekind (1831-1916) gelir.
Bununla birlikte, Nicols Bourbakinin dedii gibi, bugn anlald an
lamda kmeler kuramnn yaratln Cantorun dehsna borluyuz.
Bu kurama kar koyanlar da olmam deildir; Leopold Kronecker ve Henri
Poincar gibi matematikiler onun en amansz hasmlan olmutur. zellikle de
nl paradokslarn kefiyle kmeler kuramna en byk darbe vurulmutur
(1905te Bertrand Russellm dile getirdii kendine ait olmayan kmelerin kme
si paradoksu, bu kmenin hem kendi kendisinin bir esi olduu hem de kendi
sine yabanc bir e olduu sonucuna vanr). Bu, matematik tarihindeki en cid
d bunalm olmu, Cantorun fikirlerine kar kanlar kmeler kuramn toptan
reddetmek iin byle aykrlklarn varln gereke gstermilerdir.
Ancak bunalm bu ekilde ortaya konan aykrlklarn kesin nedenleri ve
tam yaps hakknda ok derinletirilmi bir incelemeyle yava yava alm,
sonra biimselciliin belirlenmesiyle kesin olarak ortadan kaldrlmtr. (zel
likle Bertrand Russell ile Alfred N. Whiteheadin biraraya gelip kmeler kura
mnn, dolaysyla tm matematiin dayand ilksavlann yapsn derinlemesi
ne inceleyerek, 1910dan itibaren Principia Mathematicay yaymlamalarndan
sonra).
Alain Bouviernin benzetmesiyle, denebilir ki, bir evin, yapmndan nce,
salam olmas isteniyorsa, temellerinin salam olduundan emin olmak gere
kir. Ne ki Pisa kulesi rnei, kimi durumlarda binann dengesini salamaya te
mellerin de yetmediini kantlamak zere ortadadr. Bu ii iyi yapmak iin yap
tekniklerini ayrntyla incelemek amacyla ntemeller atmak gerekir. Btn
ada matematiin temeli kmeler kuramdr; ama kmeler kuramnn kendi
si kesin olarak kurulmu deildir. Onun eliik olup olmadm bilmiyoruz.
te tam bu noktada, seim ilksav denen eyin kefiyle matematiin temel
leri konusunda yeni bir bunalm dodu. Bu da biri Alman matematiki David
Hilbert (1862-1942) ile Avusturya kkenli Amerikal mantk ve matematiki
Kurt Gdel (doumu 1906) zerine birka sz etmeye gtryor.
Hilbert bir gn yle demiti: Cantorun bizim iin yaratt cennetten kim
senin bizi koyamamas gerekir. Gerekten Hilbert, Cantorun fikirlerinin en
ylmaz savunucularndan biriydi. Deimezler kuram zerine ilk almalar,
bireim yapan ve bu alanda daha nce elde edilmi kavramlar genelletiren,
ancak ynla hesabn genel dncelerden uzaklamaya glkle izin verdii
sergilemesinin yalnl bakmndan yeterince devrimci nitelikteydi. Sonra in
tegral denklemler kuramm ele ald. Ama 1899da en nemli yapt olan, belli
sayda ilksavdan yola karak temel geometrinin ilkelerini gelitirdii Grundla
gen der Geometriesini (Geometrinin Temelleri) yaymlad.
Bylece Cantor nasl kmeler iin ilksavllatrmay yarattysa, Hilbert de
geometri iin ilksavllatrmay yaratm oldu. Birok matematikinin sonradan
yeniden ele alarak tutarl bir matematik kurmak zere iyiletirip inceltecei
yeni fikirler getirdi.
Hilbertin kavram erevesinin temelinde simgeler ile bu simgeler zerinde
ki ilemlerin matematiin indirgenemez ekirdeini oluturduu uylam bulu
nur. lksavl bir dizgenin gerekle tirilebilirlii, her durumda bunlardan birinin
gereklemesini sergilemekten ibaret olan yntemle ortaya konabilir. Buradan
da tutarl bir tantlamaya, yani ilksavlardan hibir elimenin tretilmemesi
olgusunun tantlanmasna bavurma gerei doar. Bu, Hilbertin bir biimde
matematiin temeli denen problemle zdeletirecei ana problem haline ge
lecektir: Matematiin her dal iin, o dalda kabul edilen tantlama ilemlerinin
teorem olarak hem bir nermeyi hem de onun deillemesini retmeyecei olgu
sunun bir tantlamasn yapmak. Hilbert bu program gerekletirmek iin ta
ntlama kuram dedii eyi oluturur. Bu kuramn ilkesi udur: Her matema
tik kuram bugn sk bir ekilde biimselletirilmi bir dizgenin, yani allm
matematiksel formllerden sradan simgelere ek olarak birtakm mantksal
simgeler iermesiyle ayrlan bir formller kmesinin biimine sokulabilir. Bir
tantlama, her biri ya bir ilksav olan ya da nceki formllerden nceden belir
lenmi karm kural yardmyla elde edilmi bulunan bir dizi simgesel forml
dr. Buradan, tantlamalarn kendisini matematiksel bir inceleme nesnesi yap
ma olana doar: Allm matematie, onun admlarnn yalnzca yazl bi
imler zerindeki ilemleri temsil eden ilemler olarak grld yeni bir ma
tematik eklenir (Bouveresse, Itard ve Sall).
Bylece yeni bir disiplin, amac matematiin temelini, tantlamalarn yaps
n incelemek olan ve matematiin biimsellemi dilini deil, iyi kt byle bir
biimselletirmeye elverili gnlk dili kullanan matematik gelitirilmi olur.
Bu bir tantlamann ne olduuna karar vermeyi ve dpedz bir tantlama ku

ram kurmay salamakla kalmayan, ayn zamanda matematikilere mate
matiin ksaltma simgelerinin ve tmdengelim ltlerinin ileyi kurallarn
vermeyi amalayan bir matematik daldr (A. Bouvier).
Hilbert bylece geometrinin ilksavllatnlmasmda ve eliik olmayan, tam
bir varsaymsal tmdengelimli dizgenin lt olarak karar verilebilirlik kav
ramnn ortaya konmasnda nc olmutur. Kurt Gdel ise ok daha genel olan
kmeler kuram alannda, eliik olmayan varsaymsal-tmdengelimli bir dizge
bakmndan bir nermenin karar verilemezlii kavramyla katkda bulunarak
nc oldu. 1931de eliik olmayan bir aritmetiin tam bir dizge oluturmayaca
n, nk zorunlu olarak karar verilemez bir forml iereceini ortaya koya
rak mantklar dnyasnda gerek bir devrime yol at; baka deyile, bu arit
metik kendi elimezliinin biimsel tantlamasn ieremez. Bu, byle bir diz
genin elimezliinin kantn dizgenin kendisinin kulland yntemlerden da
ha gl yntemlere bavurmakszn biimsel olarak salamann olanakszl
n ortaya koyan, seim ilksav denen eydir. Buradan, kmeler kuramnn te
mellerine aynm gzetmeden bu ilksav ya da deillemesini ekleme olana do
ar. Baka karar verilemez varsaymlar da bulunduundan, benimsenen ilksav
dizgelerinin bu evetlemeleri ya da onlarn kartlarn ierip iermemesine gre,
birok kmeler kuram oluturmann olana ortaya kar.
Gdelin kefinin pratik sonucu udur: Genel bir kuramn deeri ve becerisi
ne olursa olsun, hibir zaman tantlamas yaplamayacak olan doru saylm
birtakm nermeler her zaman olacaktr.
Mantn, geleneksel kavram erevelerini nasl altst ettii, matematiin
birliini gerekletirmeyi amalayan srekli bir sorgulama hareketini balatt
bylece grlyor.
Ne ki, mantk da, matematikle temasnn sonucu olarak bugnk bilgisayar
biliminin yolunu aacak olan derin bir kavramsal evrim geirmitir...
Yedinci Temel Dzenek:

Felsef Mantktan Matematiksel Mantklara
Yeniden klasik manta dnecek olursak, Piagetnin tanmyla klasik man
tk, en genel biimleriyle ele alman doru bilginin incelenmesidir.
Ayn zamanda -ancak ok daha soyut bir anlamda- herhangi bir kmenin
elerinin nicelenmesiyle gelitirilmi bir kuramdan yola kan ve herhangi bir
dnyadaki herhangi eyler iin geerli nermelere ilikin bir kuramdan ibaret
olan temel matematiksel mantn (ya da birinci dereceden yklemler hesabnn)

bak asn oluturan eydir.
Bununla birlikte bu sylenenler, yalnzca iki deer (doru ve yanl) tan
yan ve eliik iki nerme (P dorudur ve P doru deildir) arasnda baka
bir almak olanakl deildir, biri doruysa teki zorunlu olarak yanltr bi
imindeki ncnn darda braklmas ilkesine dayanan iki deerli man
tk iin sz konusudur. Baka deyile, bu mantkta, terimleri bakmndan z
de ama doruluk deeri bakmndan farkl olan iki nermeden biri doru,
teki zorunlu olarak yanltr; ancak ikisi birden doru, ikisi birden yanl
olamaz.
ncnn dardan braklmas ilkesi ile elime ilkesinin tredii zde
lik ilkesinin (birey ne ise odur ve baka birey deildir) ve yeterli neden ilke
sinin (yani, Leibnizin aklamasna gre, belirleyici bir nedeni ya da sebebi ol
mayan hibir ey yoktur) klasik ussal ilkeler denen eyi oluturduunu hatrla
talm. Bunlar, zellikle eylerin nedenlerinin aratrlmasnda, (geleneksel an
lamda) zihnin her trl etkinliini dzenleyen ilkelerdir ve dolaysyla klasik
bilgilerin temelinde bulunurlar.
Ancak, greliliin gelimesi, rnein geleneksel olarak evrensel bir ilke say
lan ncnn darda braklmas ilkesinin geerliliini snrlayarak, bu ilk
ilkelerin bazlarn yeniden gzden geirmeye gtrd. ncnn olanakszl
ilkesi bilimsel alanda ya da gnlk yaam alannda ortaya kabilen her duru
ma uymuyordu. rnein doru mu yanl m olduu sylenemeyen ve karar verilemezlik kavramn yaratan nermelerde durum byleydi.
Bylece, doru olmayan iin, karar verilemezin yan sra, gittike daha yay
gn kabul gren kukulu, olanaksz, zorunlu olmayan, belirsiz kavramlar kul
lanld.
Bu glkleri gidermek amacyla, ada mantklar, iki deerden fazlas
nn varln olanaksz sayan ncnn danda braklmas ilkesini reddede
rek, birok mantksal deerin kabul edilmesine dayanan okdeerli mantklar
gelitirdiler. Bunlar arasnda J.L. Destouches ile P. Destouches-Fevriernin deerli mantn (doru, yanl ve olanaksz), H. Reichenbachn yine deerli
mantn (doru, yanl, belirsiz) ve J. Lukasiewiczin mantn (doru, yanl,
olanakl ya da olumsal)... sayabiliriz.
Felsef adan, bylece elimeyi almaz bir glk haline getiren klasik
aklclktan vazgeilip, onda, tersine, gelimeye ve ilerlemeye ak bir canllk
gren greci bir aklcla dnld.
Klasik mantk anlayna gre parack kuram ile dalga kuram arasnda
ikiye blnen Louis de Broglie, byle bir yoldan yryerek, dalga mekaniim
gelitirmesini salayacak olan bireime ulat.
Louis de Broglie bu konuda yle der:
elimenin burada uygun bir terim olmadm belirtmek ok nemli.
Ik olgusu bir dalga olgusudurun eliii k olgusu bir dalga olgusu deil
dir nermesidir ve biribirinin antitezi olan bu iki nermenin sentezi olanak
szdr; dolaysyla elime ilkesi tm deerini korumaktadr. Sentez ancak
Ik dalgalardan oluur ve k paracklardan oluur gibi farkl nerme
lerle yaplabilir.
Bu da greci aklclkta (buna modal aklclk da denebilir), insan dncesi
nin srekli bir evrimle kar karya olduunu gsteriyor. Bu evrimde (akln de
imezliini kabul eden klasik aklcln tersine) yeni edinimler en ilkel veri
lerde bile kendini gsterir. rnein Louis de Broglienin durumu, akim en te
mel ilkelerinden birini, yeterli neden ilkesini ineyen kuantum belirsizliine
almaya baladn ok iyi gstermektedir (bkz. P. Foulqui).
Ancak matematikilerde ve ada mantk kuramclarnda bu bilim yle ge
nilemitir ki, neredeyse bir olanakl ynler sonsuzluuna ynelmitir15.
Bu genileme, S. Kanger, S. Kripke ve J. Hintikka gibi mantklar, doru
ile yanln arasna (n - 2) ara deerlerini sokarak n deerli mantklar (klasik
mantn n = 2 olduu zel bir durumunu oluturduu okdeerli mantklar),
yani doru ile yanl arasnda sonsuz sayda deerin bulunduu mantklar n
gren matematiksel kipli mantklar gelitirmeye gtrd. (Bu mantklarn da,
zellikle bilgisel ve anlambilimsel mantk alanlannda, kendi kipli mantn ge
rektiren her kuramn ilgili biimsel yap stne kendi damgasn vurduu fizik
alannda nemli uygulamalara gtrdn belirtelim).
Sonra, birok baka ynde, tpk matematikte bir geometriler ve kme ku
ramlar okluu dnlmesi gibi, ruhun gerek etkinliinin ve dilin yapsn
dan soyutlama yaparak bir mantk kuramlar okluu yaratld. Yalmz i tutar
llk ltne uymas zorunluluu gzetilerek keyf bir biimde seilmi ilksavlar kmesinden varsaymsal-tmdengelimli dizgeler oluturuldu.
Bylece, tmdengelimli bir kuramn ilkelerinin ve teoremlerinin apakl
ltnn yerini [herhangi trden] simgeler arasndaki bantlar biiminde di
le getirilmi bir ilksavlar dizgesinin i tutarll ltnn ald biimselleti
rilmi matematiklere ve mantklara ulald (L. Rougier, Trait de la connais
sance, s. 34).
Bir mantksal btn, yani ussal olarak dzenlenmi bir kme oluturarak
bu tutarll arayan ada mantknn yapt ii tam olarak dile getirmekte
dir bu (bkz. Lamouche, in : Logique de la simplicit, s. 162).
Denebilir ki, deimez mantklar yoktur. Her trl tmdengelimli kuramda
olduu gibi mantkta da simgeleri her trl n algsal anlamdan kurtarmak ge
rekir: Simgeler ilk nermelerin [yani ilksavlann] koyduu kurallara gre biraraya getirilecek imlerden te birey olmamaldr. Matematik gibi bo [her trl
somut gereklikten uzak] olan mantk da, yine onun gibi keyf hale gelir. Her
biri kendini -y a da kendilerini- istedii gibi kurabilir: Tm gereken, dizgenin
eliik olmamas [baka deyile mantka tutarsz olmamas] ve aka dile geti
rilmi olmasdr (R. Blanch [1], s. 116-117).
Bu durumda XIX. yzyln, zellikle de XX. yzyln, mant giderek ana
sndan, felsefeden ayrp her gn biraz daha fazla bilime ve matematiksel d
nceye balad aka grlyor.
ada felsef mantn, mantk felsefesiyle birlikte bugn yeniden yap
lanma eilimi iinde olduunu ve bu yeni genel mantn ortaya kmasn sa
lad felsef ve epistemolojik gelimelere gre mantn u ya da bu paras
zerinde younlamaya baladn grmek ok daha ilgintir.
Sekizinci Temel Dzenek:

Simgesel Hesabn Gelimesi
Mantk nasl daha matematiksel olduysa, matematik de daha mantksal
hale gelmitir.
Sonu, imdi ikisi arasna bir snr izgisi izmenin olanaksz olmasdr;
dorusu ikisi birdir. Bir ocuun bir bykten ayrlmas gibi ayrlrlar biribirinden; mantk matematiin genliidir, matematik ise mantn erkeklii (B.
Russell, s. 231).
imdi, eskiden lojistik (Yunanca logismos, hesap ile logistike tekhne, hesap
sanatndan gelen logistikos, hesapla ilgili olan) denen eye gtren de tam
olarak budur.
Tpk ayn ad tayan askerlik sanatnn birliklerin ve malzemenin hareketi
ni dzenlemekle uramas gibi, burada da bir hesabn adm adm dzenlenmesi
sanat sz konusudur. Lojistik bugn simgesel mantk dediimiz eyle ok sk
ilikisi olan bir bilimdir; dilden [ya da zihinsel etkinlikten] yola kmak yerine,
[klasik] biimsel mantk gibi, dncenin biimlerinden kopya edilmi bir sim
geler dizgesi ortaya koyan ve onlar her trl anlamndan soyutlayarak kendi
ilksavlln oluturan kurallara gre birletiren disiplindir (P. Foulquie [2]).
Aadaki zetleme, Aristoteles mantndan bu yana yrnen tm yolu l

memizi ve olguyu daha iyi kavramamz salayacaktr.
Mantk asl olarak dncenin gerek ilemleri zerinde ikinci dereceden
bir dnmedir. Szel anlatmlaryla kendilerini gsterdikleri haliyle gnlk
uslamlamalarmz zmler, geerliliklerini salayan kurallar seip ayrmaya
alr. imdi, tpk geometrinin artk geo- ve -metriyle bir ilgisi olmamas gibi,
mantk da kendisini logosa balayan ban yitirmitir. Artk logos-akl, hatt
logos-dil'i brakm, yalnz logos-hesapa balanmtr. Simgelerinin anlamla
rndan soyutlama yapar ve artk onlar birletirme ve bu birleimleri dntr
me biimiyle urar yalnzca (R. Blanche [2], s. 14).
te bu soyutlama eilimi, eskiden ayn ayr ve dank bir biimde alan
tmevarm mant, diyalektik mantk, epistemik mantk, icat mant, bilim
mant... gibi farkl disiplinleri, amac ussal dnce dzeneklerini ve yapla
rm incelemek olan son derece daha genel bir mantkta birlemeye yneltmek
tedir.
Ussal bilginin gelimesine bylece sunulan olanaklardan birinde de, ada
matematik ile mantn bilgisayar bilimi ile teknolojisinin kurulmasna ve evrilmesine salad gl destee ulalr. nk btn bu art arda genileme
ler ve genellemelerle, XX. yzyl mantklar, 1940l yllarn ortalarndan bu
yana, yalnz kaytl program kavramnn bilimsel olarak kefini ve kuramsal te
mellendirmesini salamakla kalmayan, ayn zamanda ve zellikle gnmz
programlama dillerinin ve yntemlerinin gelitirilmesine de temel oluturan al
goritmalar kuramn tam olarak gelitirdiler: Bu kuram halen biliim kavram
nn kuramsal oluumunda ve evriminde temel e olarak i grmektedir.
Algoritmann, deyim yerindeyse, klasik uslamlamann ok ileri bir eit ge
nellemesi olan, bir hesap teknii olduunu belirtelim. lemleri yalnzca yanst
tklar dnlen gerekliin yapsndan tamamen bamsz simgelerle ilgili
olan, tutarl bir ilksavlar dizgesine dayal tmyle biimselletirilmi bir mant
a karlk gelir. Dolaysyla nermelerin terimlerinin de biimselletirilmi
nermeler olduu, nermeler arasnda bulunan ilikilerin algoritmalar aracl
yla, yani sonlu bir simgeler dizgesi ile hesap yntemleri yardmyla dile geti
rildii bir mantk.
Denebilir ki, simgesel mantk, bir yandan bir ilksavlar dizgesi (yani balan
g nermeleri kmesi) ile bu nermeler arasndaki farkl ilikileri yneten ku
rallar ve yntemleri ortaya koymak, bir yandan da bu ekilde konmu ilksavlann tutarlln, badarln, bamszln snamak iin insan dncesinin
gerekli olduu bir bilimdir. Ancak bir algoritma gelitirildii andan itibaren ar
tk dnce gerekli deildir; nk algoritma zel olarak bu kullanma uyarlan
m bir makine tarafndan, yani bilgisayar tarafndan bir program biiminde
gerekletirilebilir.
ada mantn en nemli ve en verimli dallarna unlan da ekleyebiliriz:
Modeller kuram, yinelemeli fonksiyonlar kuram, dzenleyici mantk, balantl
mantk, hcresel mantk, otomatlar ve biimsel diller mant... Bunlar matema
tiksel yapntlar alannda, sibernetiin, yapay zeknn ve ada dilbilimin ge
limesinde ok nemli bir rol oynam, bu alanlara yepyeni bir k getirmitir.
Otomatlar kuramnn, zellikle, belli bir snftaki mantksal ya da aritmetik
problemlerin aama aama zmnde, zorunlu ilemlerin zincirlenmesini d
zenlediini belirtelim. Bu kuram aynca yaps bilgi ilem makinelerine uygula
nabilen modeller ile daha temel zmleme dzeyindeki sral otomat zerinde
yaplan hesaplar iin yntemler verir...
Bylece bilgisayar biliminin kuruluu ile gelimesinde vazgeilmez olduu
ortaya kan dnce dzeneklerini daha iyi kavryoruz.
Bu durumda insanolunun bu kendiliinden etkinliinden, tmdengelimli
dncesini kullanarak uslamlamasndan da sz etmek gerek. Burada sz ko
nusu olan dnsel sreler, insann yzyllar boyu edindii bilgi ve deneyim
zerine saysz eletirel dnmeyle gelitirilmitir. Bunlar sonradan, akla yal
nz hatalar ve tutarszlklar gidermek iin yollar salamakla kalmayan, ayn
zamanda gereklikle bir ba olan ya da olmayan etkinliklerin gerektirdii e
itli ilemleri her trl gvenilirlik iinde gerekletirme olana da veren e
itli bilimlerin, tekniklerin ve yntemlerin gelimesine katlmtr.
Bu ilemlerin temelinde, amac uslamlamay oluturan eler arasnda va
rolan mantksal ba ortaya koymak olan dnce dzenekleri vardr.
Felsef ve matematiksel dnceler tarihinde unlar olmutur:
- Aristotelesle balayp Ortaa skolastik filozoflarndan geerek modern
a dnrlerine uzanan klasik biimsel mantk;
- sonra Leibniz ile Booleden balayp ada mantklarn en ileri alma
larna uzanan, son derece daha genel ve daha tam olan bugnk simgesel man
tk.
Elbette bu iki aama arasnda birinin ok kendine zgln tekinin en
son noktadaki genelliiyle kar karya getiren kkten bir fark vardr.
Gerekten, [klasik] biimsel mantn nermelerden, yani onlarn gerekle
uyumasndan soyutlama yaptn belirtelim. O yalnz biimsel dorulukla,
yani biimin geerliliiyle, uslamlamann tutarllyla ilgilenir. Ancak bu tu

tarll salayan kurallarn gerek doruluundan, onun ilksavl doruluun
dan kuku duymaz: Bu kurallar her zihnin ve her dncenin yasas olarak g
rlr; stelik, doruluklar da salt biimsel deil, gerek bir doruluktur (P.
Foulquie [1],
Buna karlk simgesel mantkta doruluk tamamen biimseldir, a doru
dur denmez, a doruysa b de dorudur denir; dahas, o nn 6nin koulu olmas
serbeste konmu kurallara ve ilksavlara baldr. Ilksavlar, [simgesel] nerme
ler ve nerme fonksiyonlar gibi, [klasik biimsel mantktaki anlamyla] gerek
nermeler deildir: Gerek doruluk ya da yanlla konu olan hibir ey syle
mezler. Bunlar yalnzca nerme kalbdr ve ancak ierdikleri malzemeyle, yani
kendi balarna hibir anlam olmayan simgelere verilmi anlamla doru ya da
yanl olurlar (P. Foulquie [1]; ayrca bkz. R. Blanche [3], s. 63).
Bu demektir ki, ada simgesel mantk kuramclarnn asl ve balca ii,
mantksal bir iletimi, baka deyile simgesel hesab olanakl klan son derece
soyut bir eit dnyazmsal mantk kurmak olmutur.
Bu simgeselliin iki yaran vardr:
1- Her zaman belirsiz olan gnlk dilin yerine kesin, iyice belirlenmi bir
anlam olan bir simgesel dizge koyar.
2- Eski biimsel mantkta olduu gibi yalnz ierme ve tutarllk ilikilerine
deil, olanakl tm mantksal ilikilere uyar (Cuviller).
Bizi ilgilendiren alanda, Babbage ile Booleden bilgisayarlar ana dek
mantksal-matematiksel dncenin evrimiyle karlatnldmda, bu olgu ok
daha ak hale gelecektir.
Babbagen fikirlerine ulamak iin, kavramsal bakmdan,
a. sradan aritmetiin kurallann byklk cebirine (kullanlan elerin
kendine zg yapsyla uramayan ve artk yalnzca byklklerle ilgili olan
ok daha genel cebir) geirmek,
b. klasik biimsel mantn kurallanna bal tmdengelimli bir mantk aa
masna gelmek iin zorunlu olan soyutlamay yapmak gerekmitir.
Boolen fikirlerine ulamak iin,
a.
sradan tmdengelimli uslamlamann kurallarn nermeler cebirine
(mantksal dncenin ve klasik cebirin hatn saylr lde genilemesi olan,

say ve byklk kavramndan tamamen bamsz, kendine zg yaplanyla ve
farkl olanakl yorumlanyla uramakszn nermelerle ilgilenen mantksal ce
bir) geirmek,
p. Babbagenkinden son derece daha genel olan bir mantk aamasna gel
mek iin zorunlu olan soyutlamay yapmak gerekmitir.
Bilgisayarn temel kavramlarna ulamak iin de,
1- nceki iki cebirin kurallarn kmeler cebirine (ilk ikisinden olabildiince
daha genel olan ve artk matematiksel varlklarn -saylar, byklkler, ner
meler...- kendine zg yapsyla uramayp yalnzca kmelerle ilgilenen cebir)
geirmek,
2- herhangi trden bir kmede deien karmaklktaki simgelerle oynan
masna dayal son derece soyut bir simgesel mantk aamasna gelmek,
3- ok genel ierikli mantksal kurallarla ynetilen varsaymsal-tmdengelimli kuram halinde soyut bir yap ortaya koyabilmek amacyla, yapay bir leti
fizik gerekliklerinden ayrmak iin zorunlu olan soyutlamay yapmak gerek
mitir.
Bu simgeler olabildiince genelleecei iin de bilgisayarlar gerek bunlarn
saysz olanaklaryla gerekse hesap alanndaki evrensellikleriyle donatlabilecektir.
Alan Turingin Temel Keiflerinin Yaratt Devrim

Bilgisayar biliminin nnn almasn ve patlamasn salayan byk ku
ramsal ilerleme, ikinci Dnya Savandan biraz nce, Ingiliz matematiki ve
mantk Alan Mathison Turing (1912-1954) 1936 tarihli Hesaplanabilir say
lar ve onlarn karar verilebilirlik sorununa uygulanmas zerine adl nl ma
kalesini yaymlad zaman gerekletirilmitir. Turing bu makalesinde algorit
ma kavramn kesin olarak tanmlam, hem kendi adn hem de evrensel algoritmik otomat adn tayan makinenin temel kavramn getirmitir.
Turingin birinci snf keifleri, dorusu, bilgisayar biliminin mantksal te
mellerine ve gelimesine nemli bir katk olmutur.
Bu adam daha yirmi drt yandayken bylesine verimli kavramlar retme
ye ve ksa zamanda gerek bir devrim yaratmaya gtren koullan daha iyi
grmek iin 1936dan nceki yaamnn ana aamalann zetle gzden geir
mek yararl olur.
Bunun iin M.Vajouyu dinleyelim:
Alan Turing Hindistan imparatorluunun memurlar kastndan birinin o
cuudur; ailesi her sonbaharda onu bir yatl okulun sszlna srgn eder.
Alan uzun sre iletiim glnn ve yersiz bir soyut zevkinin yaratt
duygusal yoksunluklar yaar.
Simgesel gsterimlerin bysne kaplp her fenerin nnde durur, seri nu

marasnn rakamlarn okur.
Turing, sarsak bir delikanl olunca, kast sistemine uyum salayamaz ve In
giliz Public Scoolslardan sour.
Bilim akna snmaya alr. ay oca zerinde yapt kimyasal de
neyler son derece kt kokular yayd iin deil yalmz, bu ada Ingiliz Public
Schoolslann kabul ettii tek soylu deer klasik deerler olduu iin, bu ak
pek ho grlmez.
te yandan, Sherbome Schoolda Math Brain [matematik beyinl laka
byla anlan Alan, kendini yksek dzeyde matematik kitaplar okumaya verir.
Resm program ihmal eder ve matematikte bile ortalama notlar alr. Tembel
bir rencidir artk.
Ancak kendisinden bir ya byk bir arkadamn dostluu onu birdenbire
kabuundan, yalnzlndan ve dnsel zayflndan kurtaracaktr. Bir yl iin
de toparlanr ve Cambridgein saygn Kings Collegeinden bir burs bile koparr.
Cambridge o zaman Almanyadaki Gttingenle birlikte dnyamn en nemli
matematik aratrma merkezidir. Neumann, Hardy, Russell gibi adamlar mate
matik alanndaki dnya apnda gelimeler zerinde dorudan katks olan
nemli hocalar ve aratrmaclardr.
Cambridgede birinci yl matematik rencisi, aslnda bir okula deil, d
nsel bir yaratclk klbne girmitir. En eski yeler yeni gelenleri o sradaki
matematik gelimelere nasl sokacaklarm bilirler.
Bu yntemi Alan Touring de benimsemi olmaldr ki, ksa bir sre sonra
Von Neumannn kuantum mekaniiyle ilgili yepyeni kuramn mantksal tutar
llm kantlamak zere matematikteki en son gelimelere bavuran bir yapt
n tutkulu bir ekilde okurken grrz kendisini.
Ancak Cambridgein Turinge verdii ey yalnz ann matematiksel yara
tclk merkezinde bulunma duygusu deil, ayn zamanda Kings Collegedeki
zgrlklk ortamdr.
Kings College, iktisat Keynes ile romanc Forsterin ynetiminde, hl
ok dindar olan bir Ingilterede, kendi ahlkm seme zgrl ile daha ussal
bir toplumsal dzenleme zorunluluunu birarada vurgulayan liberal-zgrlk dncenin potas haline gelir. Alan da bu dncelere inamr.
Cambridge, Turinge computable numbersta (hesaplanabilir saylar) gr
lecek ii yrtmek zere mantk silhlann verir ve dorudan bir dnsel he
def (karar verilebilirlik sorunu) belirlemesini salar.
Alana ne isen o olma ahlk devini reten Kings Collegedir. Dnsel

bakmdan bu, Alan iin akll makinelerin biimselletirilmesi iin almak
ve ikincileyin karar verilebilirlik sorununa bir uygulama demektir. Dorusu,
Alan Turingin dnsel ve pratik yaratclnn srekli kayna, ite bu zek
nn mekanikletirilmesi sorunudur (M. Vajou).
te Turing bu koullarda, bu ortamda, bu evrede algoritma kavramn ke
sin olarak tanmlad ve tarihte ilk kez evrensel algoritmik otomat kavramm
gelitirdi.
Algoritma Nedir?
Algoritma, ayn snfa ait problemlerin zm iin, gerekletirilebilir tr
den kimi ilemleri, sk bir zincirlenme iinde, adm adm yapmay salayan, ke
sin ve birrnek bir ynergeyle ynetilen sonlu bir temel kurallar ardlldr.
Yemek tarifi ok basit bir algoritma rneidir.
Ancak ayn zamanda bir sayy baka bir sayyla arpma ilemi, bir sayy
baka bir sayya blmedeki blmn belirlenmesi ilemi, iki tam saynn en b
yk ortak blenini ya da en kk ortak katn bulmay salayan ilem gibi i
lemler de vardr.
Algoritma dncesi, aslnda bir yntem dncesidir, bir zihin ileminde
her zaman dzenli olarak izlenen, tanmlanabilir bir yntem dncesidir (M.
Bems, in: Vocabulaire, Lalande). Tersinden sylendiinde, bir yntem, piyano
renme, ngilizce renme... yntemleri gibi) belirli bir sonucu ksa yoldan el
de etmeye ynelik bir algoritmadr.
te yandan, bir uslamlama yntemi bir algoritma deilse nedir? Deyim ye
rindeyse, mekanik olarak ve dnmeden gerekletirilebilen, ama nceden d
nlm ve belirlenmi bir zemin zerinde ortaya konan bir etkinliin yanss
n oluturan bir ilemdir.
Paul Valrynin dedii gibi, her defasnda zahmeti azaltma ve her probleme
bir zm icat etme zoruyla birrnek (kimi zaman otomatik bir biimde) bir i
lem bulma niyeti... Bir yntem aramak, zihnin iini zihinden daha iyi yapan d
arlk bir ilemler dizgesi aramaktr (Varit, IV, s. 220).
te yandan, psikolojide de her biri belirli bir psikolojik problemler snfna
uygulanabilen ve sonlu sayda aamada zm elde etmeyi salayan yntemler
biiminde saysz algoritmalar kullanlr. Kimi durumlarda algoritma bir hesa
ba indirgenir, kimilerinde daha ok bir ilem programna karlk gelir, kimile
rinde ise bir kurallar btn gsterir: Bunlar ada simgesel mantk asn
dan ayn eydir. Ayrca bir psikolojik problemler snfn tanmlamay salayan
tan algoritmalar ile bu problemlere are bulmay salayan zm algoritmala
r vardr (bkz. H. Pieron).
Ayn kavram psikopedagojide, zellikle retim malzemesini renciye e
ler halinde paral olarak, rencinin ilkece doru yantn tamamen ya da ks
men kendisinin bulabilmesi gereken bir dizi soruyla sunmaktan oluan prog
raml retim tekniklerinde kullanlr. yle ki renci yant bulduu zaman
bir sonraki soruya geebilir.
Dolaysyla renci, ilkece her admda kendini denetleyerek kendi kendine
renebilir.
elerin sunulu ve zincirlenme biimine, hatalarn dzeltili biimine...
gre eit eit programlar [algoritmalar] vardr (H. Pieron).
teki rnekler; kare kk alma ilemi, integral belirlemek iin hesap algorit
malar...
Ancak elbette, daha karmaklan da vardr: rnein birtakm geometrik bi
imler oluturmak iin kullanlanlar, bir saynn belli bir say snfna belli bir
ralayc bantyla ait olduunu belirlemek iin kullanlanlar, farkl nermele
rinin deerlerine gre bir fonksiyonun deerlerini hesaplamay salayanlar...
ok genel bir biimde denebilir ki, bir algoritmann tanm ya da anlatm,
karlk geldii problemler snfnn tam olarak snrlarn izmeli ve bu snfn
problemlerinin kesin zmn salamak zere btn zorunlu temel kurallar
ve aamalar iermelidir.
Btn bu irdelemeler bizi Turingin algoritma kavramndan yola karak ge
litirdii matematik kuramndan ve Turing makineleri adyla bilinen matema
tiksel varlklardan sz etmeye gtryor.
Turing Makinesi Nedir?

Turing makinesi, tanm gerei, gcl olarak sonsuz bir erit zerinde gz
gz ilerleyerek, mantksal zmlemelerinin en temel aamalarndaki bilgileri
okuyabilen ve yazabilen soyut bir matematik aygtdr.
Baka deyile, (basit bir uylam terminolojisiyle sylersek) makine denen,
temel ilem sralanyla ilerleyen ve aama aama, kesik kesik ileyen soyut bir
aygttr bu.
Bu aygtta unlar bulunur:
1- Sonlu bir simgeler daarc.
2- Gcl olarak sonsuz bir erit; yani istendii kadar uzatlabilen, her biri
bo olan ya da tek bir simge ieren gzlere blnm bir erit.
3- Bir gzdeki bir simgeyi kaldrabilen bir silme aygt.

4- eride gre hareketli olan ve bir gzde yazlan okuyabilen ya da bo bir
gzn iine yazabilen bir okuma ve yazma aygt.
5- Hareketsiz duran ya da erit zerinde ileri geri hareket eden bir yrtme
aygt.
6- Makinenin her ileyi aamasnda, durumu (hem makinenin i durumu,
hem eridin sz konusu aamadaki ieriini hem ilenen gz) gsteren ve bir
sonraki aamann durumunu belirleyen davran izelgesi (ayn zamanda yap
landrma ya da durum izelgesi de denir).
7- Makineyi farkl durumlara sokabilmek iin yaplandrma izelgesinin
simgelerinin anlamn yorumlayabilen bir iletim birimi; dolaysyla bu bi
rim, sz konusu ynergenin yapsna baml bir eylemi ilgili aygta yaptra
bilir.
Bu aamalarn her birinde:
- makinenin davran hem iletim biriminin o andaki haliyle hem de okuma-yazma aygtnn bulunduu gzdeki simgeyle belirlenir;
- kumanda birimi kendi kendine balangtaki durumunu koruyabilir ya da
deitirebilir;
- makine hareketsiz kalabilir ya da eridi ileri geri kaydrabilir;
- makine belli bir gzdeki simgeyi, yerine bir bakasn koymak ya da hibir
ey koymadan gz bo brakmak zere silebilir, okuyabilir, yazabilir.
Turingin Asl Katks:

Evrensel Algoritmik Otomatlar Kuram
Demek ki byle ideal makineler i durumlarn kendileri deitirebilir, sral
bir ilem denmesi uygun olan eyi gerekletirerek temel bilgileri okuyabilir,
yazabilir.
Baka deyile (halen kullanlmakta olan terimlerle), Turing makineleri en
zmleyici dzeylerinde bilgi ilem yntemleri oluturur, bir ilemi yapmak
iin yazlmas, okunmas aktarlmas, deitirilmesi gerekeni betimler ve ayn
nedenle, ilgili i durumlarn ardlln verir (bkz. J. Bureaa).
Doal olarak her biri ok belirli bir yapay aygtlar ailesinin yapsn (tam
tamna durumlarnn saysna ve simgeler daarcnn geniliine gre) tanm
layan sonsuz sayda Turing makinesi vardr (rnein Pascal makinesi, fark ma
kineleri, delikli kartl mekanografik hesap makineleri, Babbagem zmleyici
makinesi, Jevonsun mantksal piyanosu, ngilizlerin Colossus denen ifre z
me makineleri ve aralarnda olabilecek en genel fiziksel modelleri olan bilgisa

yarlarn da bulunduu birok baka makine).
Turingin bu ekilde tanmlad kavramlar algoritmik otomatlarm (algoritma
lar sral ve otomatik bir biimde ileyebilen makinelerin matematiksel modelleri)
ilevini akla kavuturmu, algoritma kuramnda saysz gelimeye yol amtr.
Ne ki bunlar balangta matematiksel fonksiyonlarn hesaplanabilirlii
problemini, yani insanca hesaplanabilir bir fonksiyon yapay olarak hesaplana
bilir mi? sorusunu ortaya koymutur. Baka deyile, belli bir fonksiyonu hesap
lamay salayan uygun bir algoritma varsa, bu bir Turing makinesiyle hesapla
nabilir mi? Yine, baka deyile, sz konusu algoritma bu tip bir makineyle ger
ekletirilebilir mi?
Bu sorun algoritma kavram iin yaplan eitli matematiksel tanmlarn
(zellikle Gdel, Church, Turing, Klene, Post, Markovun... yapt tanmlarn)
kesin olarak tm fonksiyonlar snfyla, yani yinelenen fonksiyonlarla ilgili ol
duunu ortaya koyan bir kuram sayesinde (ksmen savatan nce, ama tam ola
rak yirmi-otuz yl nce) almtr.16
Baka deyile, yinelenen fonksiyonlar algoritma kavramnn tanmnn sei
minden tmyle bamszdr.
Bylece anlalmtr ki, her algoritma yinelenen trden belli bir fonksiyon
lar snfm tanmlar, dolaysyla ok belirli bir problemler kategorisinin snrla
rn izer.
Bu irdelemeler, mantk Alonzo Church, 1936dan itibaren, yinelenen
fonksiyon kavramnn insanca hesaplanabilir fonksiyon kavramnn matema
tiksel olarak biimsellemesinden baka birey olmad savn (bugn istisna
sz herkesin kabul ettii sav) ileri srmeye gtrmtr.
Bylece artk her yinelenen fonksiyonun insanca hesaplanabilir olduu, in
sanca hesaplanabilir her fonksiyonun da yinelenen fonksiyon olduu kabul edil
mektedir. Turing bu sav ayn yl yinelenen fonksiyon ile yapay hesap kavram
larnn denklii savyla tamamlamtr.
Sonu: nsanca hesaplanabilen her fonksiyon bir Turing makinesince de he
saplanabilir ve tersi.
Sonra, belli bir problemin algoritmik trden bir otomata zlebilmesi iin,
zme gtren bir algoritmann olmas ve bu algoritmay yapabilen en az bir
Turing makinesi olmas gerekir.
Bu durumda, bir Turing makinesinin karmak problemleri zme kapasite
si ne kadar bykse o kadar gl olduu aka grlyor. Bu ise, biimsel
olarak alabildii durumlarn saysyla ve simgeler daarcnn zenginliiyle di

le getirilir.
Bundan tr ayn durum saysn ve ayn simge daarcn tayan iki Tu
ring makinesi, ayn verilerle kar karya kaldklarnda ayn ekilde davranr
lar: O zaman onlarn denk ya da ayn yapda olduu sylenir. Zaten bu denklik
ilikisi sz konusu Turing makineleri ailesini tanmlar.
Bu yap tek bir problemler snfna, yani tek bir zm algoritmasna indir
gendii zaman, sz konusu Turing makinelerinin tam olarak bu algoritmayla
tanmlanm hesap tipinde uzmanlam olduu sylenir.
Her biri zel bir problem tipini zmekte uzmanlam birok basit Tu
ring makinesini, kendi ilem srelerinde bu temel makinelerin her birinin
ileyiini kapsayan bir ana makinenin ynetiminde birletirme fikri de bura
dan doar.
Bylece Alan Turingin almalar evrensel makine kavramnn bilimsel ola
rak kefediliiyle amacna ulam bulunur. Bu makine Turingin herhangi bir
algoritmay tamamen otomatik biimde yapabilen soyut bir makineler ailesini
raladn gsterdii ideal bir aygttr.
yleyse denebilir ki, evrensel bir Turing makinesi simgesel yapdaki her he
sab gerekletirebilen programlanabilir bir mantk otomatdr. Dolaysyla so
yut simgelerle dile getirilebilen herhangi veriler zerinde her trl hesab oto
matik olarak yapabilen bir makinedir.
Baka terimlerle sylersek, evrensel Turing makineleri evrensel algoritmik
otomatlardr. ok genel bir yaps bulunan simgelerle i gren, dolaysyla z
m kesin olarak bir algoritma biiminde dile getirilebilen ok geni bir prob
lemler kategorisini zebilen makinelerdir.
Temel sonu: Uygun bir programla btn teki Turing makinelerini ynete
bilen en az bir Turing makinesi tasarlanabilir. Yan sonu: Byle bir evrensel
makine her eit bilginin madd betimlemelerini belleinde tutabilir, elbette bu
amala programlanm olmas kouluyla, onlar dntrebilir.
Evrensel Turing Makinesi:

Gelecekteki Bilgisayarlarn Matematiksel Modeli
D. Andler unu vurgular:
Bu arada, okur Turing makinelerinin hangi dnyaya ait olduunu kuku
suz merak eder: Mhendisin, bilgisayarcnn dnyasna m yoksa mantknn,
matematikinin dnyasna m?
Turing makinesi kavram ya da bir Turing makinesiyle hesaplanabilen

fonksiyon kavram yinelenen fonksiyon kavramndan daha m az soyut, daha
m az matematikseldir?
Yant ikilidir: Bir Turing makinesi matematiksel bir nesnedir, ama ayn za
manda, elbette somut bir makine deildir, bir makine plan bile deildir, soyut
makinenin ilevsel emasdr.
Baka deyile, bir Turing makinesi, tpk bir arap aacann ilkesinin ya
da fonksiyonunun btn arap aacaklarnn tasarlanabilir tipine ait olmas gi
bi, btn somut makineler ailesine aittir.
Turingin dehs, hem devrim niteliinde bir letin soyut emas hem de o
emann zmlemesini yapmay salayan matematiksel kavram olan eyi icat
etmi olmasndadr belki: Kuram ile kuramn uygulamas i ie gemitir.
Bu biraz, sanki Arkhimedesin hem kaldrac hem de kaldracn ilkesini icat
etmi olmas gibidir; ancak karlatrma salkl deildir, nk Turingin yap
tnn bilim ve teknik tarihinde ei yoktur.
uras kesin ki, Turingin almalar, mantksal-matematiksel adan, ka
rar verilebilirlik sorununu ortaya koymu, bunun hesaplanabilirlik ltyle
dorudan ilikili sonularn karmtr: Bu sorun, grm olduumuz gibi,
matematiksel bir nermenin geerli olup olmadna karar vermeyi tantlama
getirmeksizin olanakl klan bir yntem belirlemeye alan Alman matematiki
Davit Hilbertin daha nce 1929da ortaya koymu olduu bir sorundur.
Turing kendi kuramnda kart bir sonuca ulam ve bir snfin problemle
rinin zm iin bir yol belirlenip iyice tanmlandnda bile zlemeyen kimi
sorunlarn bulunduunu gstermitir.
Baka deyile, kimi sorunlar ok iyi ortaya konmu olsalar bile, sonlu say
da ilemlerle sona erdirilen bir algoritmayla ortadan kaldrlmaz. Bunlara he
saplanabilir olmayan problemler ya da AvusturyalI mantk Kurt Gdelin bir
takm ilksavllat.nlm genel kuramlar zerinde 1930lann banda gerekle
tirdii nemli kefin terminolojisine gre karar verilemez problemler denir.
Byle ortaya konan kavramlar daha iyi kavramak iin, bu konuda daha n
ce sylediklerimizi ksaca hatrlatp tamamlayalm. Mantksal-matematiksel
bir dizge, batan itibaren, matematiksel varlklarla ilgili belli sayda nermele
ri, yani ilksavlan doru kabul eder. Aslnda bu matematiksel varlklarn zel
likleri bu ilksavlarca belirlenmitir. Yeni nesneler belirleyerek ya da yeni zel
likler ekleyerek, bu dizgede, mantksal uslamlamalar yoluyla, birtakm nerme
lerin doruluu ya da yanll tantlanmaya allr. Sonra, doruluu ortaya
konan nermeler de sonradan kullanlmak zere teoremler olarak kabul edi

lir; yle ki belli bir teoremi benimsenen ilksavlar dizgesine balayan mantksal
bir tmdengelim zinciriyle, varsaymsal-tmdengelimli bir kuram oluturulmu
olur.
imdi, Kurt Gdel 1931de aritmetik iin byle olmadn, nk byle bir
dizgede karar verilemez, yani ne doruluu ne yanll tantlanabilen en az bir
nerme bulunduunu gstermitir.
Gdelin karar verilemezlikle ilgili sonucu Turing makineleri kuramna ak
tarldnda yle dile getirilir: Aadaki soruyu herhangi bir P programyla
sonlu sayda ilemle yantlayabilen evrensel bir E program olamaz. Soru u: P
program sonlu sayda ilem bitince duracak m? nk byle bir program ol
sayd onu dpedz kendisine uygulamakla mantksal bir elikiye ulalm
olurdu.
Baka deyile, makinenin herhangi bir P program iin hesaplar som erdi
rip erdirmeyeceini nceden grmeyi salayan genel bir program tasarlamak
olanakszd (bkz. J. C. Simon).
Matematik bakmndan Turingin keifleri Gdelin sonularn kesinletir
mi, matematiksel bir uslamlamay simgesel bir hesaba, yani bir Turing maki
nesinde gerekletirilebilen bir ileme benzeterek, belli bir teoremin tantlana
bilir olup olmadna karar vermeyi salayan yeterince genel ilemlerin man
tksal srasn hibir zaman bulamayacamz gstermitir.
Felsefe asndan, bu keif belli sayda bilim adamn (hi de az deil), sonu
lar bir sre ykc olmu bir iirsellik iine sokmutur. Bilim adamlar, gerek
ten, o okulan iinde, insan dncesinin her ileminin bir algoritmayla be
timlenebilecei, dolaysyla bu ekilde bir hesap ilemine benzetilen her trl
dnsel srecin bir Turing makinesinde gerekletirilebilecei sonucuna var
mlardr.
Dorusu, bugn biliyoruz ki, zm bir algoritma biiminde dile getirilebi
len problemler dnsel srelerin ancak ok zel bir snfdr (ne ki bu 1950li
yllardan beri bir daha kesin olarak gsterilmemitir) ve Turing makinesiyle,
dolaysyla da, sonradan matematiki John von Neumannn kantlayaca gibi,
Turingin evrensel algoritmik otomatmn sonlu modellerinden baka bir ey ol
mayan bilgisayarlarla zlemeyen hatr saylr eitlilikte problem vardr.
Yine de, Turingin -kukusuz simgesel mantn gelimesine esasl bir katk
oluturan- kefi, otomatik hesabn ilerlemesi zerinde olaanst etki gstere
cek bir keifti. On yldan daha ksa bir sre sonra yeterli bir teknolojik ilerleme
ve teknik bilgiyle kaytl program kavramnn kuramsal dorulanmn temelle

rini oluturdu ve XX. yzyln ikinci yansndaki biliim devrimini yaratt.
Gerekte, tarihte ilk kez, temel mantksal ilemler yaparak ve saysal kod bi
iminde dile getirilebilen simgelerle i grerek, insan zeksnn birtakm ilemle
rini betimleyebilen ve taklit edebilen makineler yapmay olanakl kld.
Bilgisayar Kim cat Etti?

Alan Turingin esasl katksndan sonra, kinci Dnya Savann so
nunda, Birleik Devletlerde, zellikle Macar kkenli Amerikal mate
matiki John von Neumannn temel bireimi sayesinde aadaki b
yk ilerleme gerekletirildi.
Bunu iyi anlamak iin, bir an ENLACa geri dnmek gerek, nk
otomatik hesabn tarihindeki bu keskin dnemeci amay salayacak
olan aratrmalara katalizr olarak hizmet edecek olan, bu makinenin
glkleri ve sakncalardr.
Grm olduumuz gibi, bu elektronik zemleyici hesap makinesi
nin byk bir kusuru vard: Programlama dizgesi dtayd. Bundan
tr ynergeler hesap sonularndan bamsz olarak gerekletirili
yor, ilem ak srasnda olan hibir olay ak deitiremiyordu. Ba
ka deyile, sre bir kez balad m, makinenin ilem akn kendi
kendine deitirmek iin programn belirli bir ynergesini otomatik
olarak bulamyordu: Bu eit btn kararlan vermek iin insan ilem
ci gerekliydi. stelik, makineden yeni bir ilem sras gerekletirmesi
istendiinde, her seferinde elektrik balantlan tablasnda ok karma
k kkl bir dizge deiikliiyle program deitirmek gerekiyordu;
makine ancak uzun ve bktnc olan bir el almasnn sonunda ile
yebilir hale geliyordu.
mdi, daha ENIACm yapmnn tamamlanmasndan nce, Pennsylvania niversitesi Moore School topluluu (o zaman John P. Eckert
ile John W. Mauchly tarafndan ynetiliyor ve bakalannn yan sra
matematiki Arthur Burks ile Hermann H. Goldstineyi iinde barndnyordu) hesap makinesine getirilecek iyiletirmelerin bilincine var
d ve makinenin kavramsal kusurlar ile eksiklerine are aramaya
balad.
1944ten itibaren, Electronic Discrete Variable Automatic Computer

(EDVAC) ad verilen yeni bir zmleyici hesap makinesi tasarsna
giriildi.
Sonra, yeni makineye adanan ve hem teknik hem kuramsal sorun
larn zmyle uralan birok alma dneminin ardndan, kaytl
program zmne ulald.
Bu program, uralan her problem iin hesap makinesinin duru
munu deitirme zorunluluundan kanmay salayacak ve program
lama dizgesini, gerek veriler zerinde gerekse kendi zerinde alan
i bellee kaydedilmi programlan kendi kendine deitirme yetene
iyle donatacakt. Ksa srede ok verimli olduu grlecek bu dn
ce, makinenin okumas, yorumlamas ve gerekletirmesi gereken ve
rilerin ve ynergelerin saysal kodlarla dile getirilebilen simgeler ara
clyla betimlendii bir dizgenin kullanlmasn neriyordu.
30 Haziran 1945te John von Neumann imzasyla yaymlanan First
draft o f a report on EDVACta (EDVAC zerine ilk rapor denemesi)
baka zelliklerle birlikte betimlenen tam olarak buydu. Rapor her
kesten nce dnyaca nl otuz kadar uzmana ynelikti.
Elbette bu temel kefin sahibinin kim olduu sorusu ok sayda kr
gnla, tatsz kavgalara, bo tartmalara yol aacak, epey mrekkep
tketecektir.
nk, John von Neumannla ENIACn mucitlerini kesin olarak
kar karya getiren keskin polemiin kaynanda tam olarak bu ra
porun datlmas vardr.
Bu kavgann, kendi icatlar zerinde gerekletirdikleri kaytl
program kavramn kefetme baansnn kendilerine ait olduunu ile
ri sren J. P. Eckert ile John W. Mauchy tarafndan balatldn hatrlatlm.
Dolaysyla bu ikisi ilkin kendi ENIAClan iin bir patent talebinde
bulunmaya karar verdiler. Ardndan, bu makinenin birtakm kavram
larnn Honeywell irketince retilen hesap makinelerinde kullanlma
s nedeniyle, bundan byle UNIAC Division denen blm kurmak
zere Eckert ile Mauchlymn kurduu irketi satn alan Sperry-Rand
topluluunca Honeywell aleyhine dava ald.
19 Ekim 1973te ENIACn icadnn sahibi olarak Eckert ile Mauchlyyi kabul eden, ama (yasal olarak) bilgisayann mucitleri unvan
n reddeden Minneapolis mahkemesi ok artc bir karar vermi ol
du. Bu icadn onurunu, 1930lu yllarda Iowa State Collegede yapt
ve teknik bakmdan John Mauchlynin fikirleri zerinde belli bir etkisi

olan kk ikili elektronik hesap makinesinden tr, John Atanasoff a verdi; bu hesap makinesi, ilgintir, ok ilkeldi ve ilemsel deildi,
stelik zmleyici hesap makinesinin yapsnda bile deildi.
Biliim tarihinin bu ackl yks, aslnda, o dnemin, epistemolojik
dnme eksiklii ve bilimsel yaklam kusurundan tr, bizim bugn
ok disiplinli bir bak asnn desteiyle hakettii deeri verdiimiz bu
byk kefin gerek nemini iyi anlamam olan (biliimin bu ad hak
eden disiplin olarak henz kurulmam olduu o dnemde baka trl
s olabilir miydi?) belli bir ruh durumunun ralayc anlatmdr.
Ancak ayn zamanda ngilizce computer szcndeki belirsizliin
Amerika Birleik Devletleri ile ngilterede eylerin tasarlannda ne
byk bir ykma yol atn da grmemizi salamaktadr.
33. Blmdeki ekil 33.1de grlecei gibi, kullanmn bu szce
ykledii (ve say boncuuyla balayp baya hesap makineleri ve
analojik makinelerden geerek uzman dizgesine uzanan) engin anlam
alan, gerekte diyalektie ve onun en eitli uslamlamalarna btn
olanakl zgrlkleri vermektedir. Bu nedenle, birinin tarihin belli bir
annda tarihin ilk computeririn muciti diye iln edilmesi iin yeni bir
yapay hesap aygt yapmas yeter. Anglo-Saxon halknn kafasnda
electronic computer yava yava bilgisayarla eanlaml hale geldiin
den bu ilk computer mucitleri kalabal (aygtlarnn bilgisayarlara
katkda bulunmay amalayan kimi eler tamas ya da yalnzca
elektronik eler iermesi nedeniyle), her biri elektronik bilgisayarn
icadnn sahibi olduunu iddia ederek, kimi zaman ok iddetle, kav
gaya girimilerdir. Hatt kimileri kendini mahkemelerde hakl kar
maya almtr.
Btn ana noktalar iin tek bir terimin, yani computer (ya da hesap
makinesi) szc kullanlnca, byle bir yknn gerek anlamnn
ok g olduunu sylemek gerek -Fransz biliim tarihilerinde de so
run az ok ayndr-; nk neyin sz konusu olduunu bilmek ve el
bette sz konusu farkl aamalarda gerekletirilen gerek ilerlemeyi
izlemek olanakszdr. O zaman biliimin tarihi istee gre deitirile
bilen, terimlerin belirsizliinin, yorum dzeyinde, ancak hem doru
hem yanl olabilen nermelere yol at bir tarih haline gelir: ner
meler dorudur, nk sz konusu aygtlarn her biri kendi trnn
ilk computeri (ya da hesap makinesi) olmutur; ama aka yanltr,
nk ilk computer tarihin ilk bilgisayar olmamtr.
yleyse, genellikle dorusal ve indirgemeci olan bakyla kaypak,

ou kez belirsiz bir szck daarcndan tr bu disiplinin tarihin
deki olaylarn ve olgularn gerekliini gizleyen geleneksel sunularn
zayfln vurgulamak gerek.
Elbette, biliimin tarihi gibi bir tarihin anlats uydurma olamaz:
Bu tarihin eitli aamalarnn uygun bir sunuluu, bir yandan olgula
rn, okdisiplinli bir anlayla, ilgili kavramlarn iyi temellendirilmi
ussal bir snflamasna gre dzenlenmesini, bir yandan da btn iler
lemenin iyi kavranmasn salamak iin uygun szcklerin kullanl
masn gerektirir.
Tarihin byle yaplatnlm bir sunumunun -gerekliyse- bilimsel
planlarn, kavramlarn, matematiksel yntemlerin ve dnsel etkin
lik erevesinde ortaya konmu btn ilkelerin patentli icatlar ola
rak grlemeyecei (nk bunlar evrensel bilim lkesine aittir) ve
byle bir baar iin, tarihin gzleri nnde, bilgisayarn muciti olma
erefini talep etmek zere US Patent Officeden patent istemenin yet
meyecei olgusuna dorulama getirdiini ekleyelim!
Zaten Von Neumann da ne yazl ne de szl olarak bu tip makine
lerin muciti olduunu hibir zaman ileri srmemitir.
Bunun nedeni ise, byle bir baarda ne icattan ne de hakl olarak
mucitten sz edilebileceini anlayacak kadar dnyadan haberdar ol
masyd.
in dorusu, her ufuktan gelen uzun bir bilim adamlar zincirinin
gerekletirdii koca bir keifler, hazrlklar, dnler, seimler,
ayrmlar, bireimler dizisinin ardndan sonunda bu devrim niteliin
deki kavrama ulaldyd.
Zaten bu byk matematikinin, Pascal, Leibniz ve Thomas de Colmarla balayp Babbage, Boole, Jevons, Torres ve Turingle devam
eden btn ncelleri, Arkhimedes, Brahmagupta, Al Harezm, Al Cazzar, Fibonacci, Leonardo da Vinci, Galileo, Huygens, Schickard, Descartes, Falcon, Vaucanson, Jacquard, Hollerith, Russell, Hilbert, Gdel, Church, Valtat, Couffignal, Stibitz, Atanasoff, Aiken ve birok ba
kalar, tarihe gre, kendi paylarn istemek ve John von Neumanna
verilen onur nianndan bir para kapmak zere oradadr.
Asl konumuza geri dnersek, kesin olan, kaytl program kavram
nn, elektronik tekniine katklar kabul etmek gerekir ki yadsnamayacak kadar byk olan Eckert ile Mauchlynm ynetimindeki tm bir
takmn ana kaygs olduudur.
Hi kukusuz onlarn (ENIACtan EDVACa, BINACtan UNIVACa

dek) yeni doan biliimin gelimesinde oynad rol, bilgisayarlarn
teknik-ticar tarihinde nemliden de fazladr.
Buna gre, Nick Metropolisin belirttii gibi, ak ki, kaytl prog
ram kavram Von Neumannn EDVAC almalarna katlmasndan
daha eskidir.
Takmda yer alan Harry D. Huskey unu syler:
ENIAC topluluu ortak bir almada kaytl program kavramn
gelitirdi. Bu almalarn sonular, henz kesin biimini almad
iin teki tasarmclardan hi sz etmedii bir metinde, Von Neumann
tarafndan dile getirildi. Bu rapor oaltld ve bu ilk yazlyla dola
ma kt. Bunun sonucu olarak Von Neumann [o zamandan beri] genel
olarak bu fikrin muciti diye grld.
Ancak Burksa gre, sz konusu rapor ilgilinin haberi olmadan dola
ma kmt: Kesin bir yayn olsa, Von Neumann teki tasarmclara
haklarn mutlaka verirdi.
John P. Eckertin daha sonra diyecei gibi, uras kesin ki, Bu
Draftm yaymlanmasndan bir yanl anlama dodu... Dr. von Ne
umann bunu hi dzeltmeye almad.
Geriye dnp baknca, John von Neumannm, u Draft denen msved
d ece bu yaynn ilk basksnn deitirilebilirlik niteliinden tr, ken
disine ok verimli ve gl fikirler vermi olan Eckert, Mauchly ve baka
laryla girdii saysz n tartmaya gndermede bulunmak gibi bir -de
yim yerindeyse, bilimsel- refleksi gsterememi olmas gerek zcdr.
Ama John Ecker, Sezarn hakkn Sezara, Tannnn hakkn Tanr
ya vermeyi bilmitir:
O yle demitir:
Dr. von Neumann benim ve Dr. Mauchlynin fikirlerinden bazlar
n kendisine ait yar matematiksel bir mantk gsterimi biiminde ser
gilemitir (bkz. R. Ligonniere).
Dorusu, anlam sahibince pek iyi tartlmam ok akllca bir sz.
nk, birinin getirisi ile tekinin katklar arasndaki fark olutu
ran, tam da Von Neumanna ait olan bu yan matematiksel mantk
gsterimidir.
Bylece, bu temel zerinde patlayan kavgann, uygulamaclarn salt
bak alar ile bir kuramcnn getirdii sk temellendirme arasndaki
ok ak bir kartrmadan kaynaklanan yanl anlamayla nasl bou
bouna yaratldn anlyoruz.
Bu da bizim daha nce belirttiimize ve Andre Boothun bir Ameri

kan gazetesinde yaymlanan rportajda dile getirdii, John P. Eckertin 1962de sylediklerini dndren nl dncesine gelir ka
tlr:
Beni en ok artan, ENIACn tm bileenlerinin on, belki de onbe yl nce elde hazr olmasyd... ENIAC on ya da onbe yl nce icat
edilebilirdi ve gerek soru uydu: Neden daha nce olmad?
Bunun yant, oluturucular hazr olsa bile, gereklililerin, teknikle
rin ve zorunlu bilimsel gelimelerin henz hazr olmadyd.
Gerekten, tarihin bana doru geri gidersek, keif sreci, daha
1944ten itibaren, program ynergelerinin i bellekte kullanlmasnn,
dolaysyla bu ynergelerin gelecein hesap makinelerinde hesap veri
leri ve sonularyla ayn ekilde ilenmesinin teknik bakmdan sala
yaca stnlkleri ortaya koyan Eckert ile Mauchlynin dncelerini
dile getirmesiyle balamtr. Zaten onlarn da Eyll 1945 tarihli bir
yazda aka syledikleri budur:
Ocak 1944te manyetik bir hesap makinesi tasars gelitirildi. Bu
tasarnn en nemli zellii ynergelerin ve fonksiyon izelgelerinin
verilerle ayn yerde depolanmasyd. Eckert ile Mauchlynn 1944 ba
nda yaptklar bellein icad grece kk bir malzemeyle hzl ve
byk boyutlu bir bellek sas oluturmay olanakl klyordu. Bylece
Temmuz 1944e doru, ENIAC zerinde sren alma izin verir ver
mez yeni bir makine gelitirmeye ve yapmaya giriilmesine karar ve
rildi. Bu makine EDVAC ksaltmasyla adlandrld...
1944n ikinci yarsnda, o zaman Balistics Research Laboratoryde
danman olan Dr. John von Neumanna danld. O da EDVACn
mantksal denetimleriyle ilgili saysz oturuma katld, kimi ynerge
kodlarn gzden geirdi, zel problemlerin zmnde gerekli olan y
nerge sralarn yazarak nerilen dizgeleri snad.
Bylece ENIAC topluluunun fizikileri, mhendisleri ve teknisyen
leri o yldan itibaren hem program ynergelerini hem de ilenecek
problemlerin verilerini fizik olarak ierebilen yeterli genilikte bir ay
gt gerekletirmeye giritiler.
Bununla birlikte diye vurguluyor R. Ligonniere, bu fikir byk
boyutlu hzl bir bellek olanaksz olduu srece fikir olarak kalmaya
mahkmdu.
Bu neden elbette geerlidir, ama ok daha derin baka bir neden
vardr, nk bu teknik baan olanakl hale gelse bile, kuramsal te
mellendirme sorunu zm bulmazsa, sz konusu fikir, tartmasz fi

kir olarak kalmaya devam edecekti.
Gerekte zmleyici hesap makinesinin temel mantk problemleri
nin zlmesi, dolaysyla temel mantksal ilevlerin teknik olarak
gereklemesi iin gerekli olan elektronik devrelerin ve bileenlerin
kullanlmasyla ilgili sorunlarn almas gerekiyordu.
Btn bunlar, kesin olarak bu mhendisler ile teknisyenlerin uz
manlk snrlarn ayordu ve bu temel sorunlar ele alp tamamen ve
bilimsel olarak zecek ok kltrl ve yksek dzeyli bir kuramcnn
yardmna bavurma gerei ortaya kmt.
te o zaman ada bilimin, mantn ve matematiin son gelime
lerini yakndan bilen, hatr saylr lde kltrl, sra d bir ku
ramc sahneye kt: ann en byk matematikilerinden biri olan
John von Neumann (1903-1957). Kendisi, olaanst dnme hz,
karmak konular zerinde basit akl yrtme yetenei ve artc he
sap yapma becerisiyle gerek bir fenomendi. yle ki, ondan ok etkile
nen meslektalar insan trne ait olmadn, yalnzca insana benze
diini sylyorlard.
Von Neumann, o zaman Avusturya-Macaristan mparatorluu
nun paras olan Macaristanda, Budapetede domutu. 1921den
lmne dek, matematiin her alannda, durmadan rn verdi: K
meler kuramndan kuantum fiziine, fonksiyonlar kuramndan ge
ometriye, saysal hesaptan hidrodinamie kadar hereyi biliyordu,
ama baka eylerin yan sra oyunlar kuramnn ve onun iktisata uy
gulamasnn muciti olarak nlendi. 1930da Birleik Devletlere gitti.
1933ten itibaren ayn yllarda Einsteinn da alt [Princetondaki] nl Institute for Advenced Studyye katld. Orann en gen ye
si oldu. Savatan nce Los Alamosta nkleer silh zerine aratrma
almalarna katldnda, nkleer yaktlardaki zincirleme tepkime
lerin yaylmas konusunda yaplmas gereken hesaplarn inanlmaz
uzunluuyla arplmt... Zaten kuramclarda pek az rastlanan b
yk bir zihinsel hesap yetenei olduu iin kendi kiisel katksn bu
hesaplarda gstermiti. 1944 sonunda von Neumann otomatik hesap
makinelerine ilgisini gsterince, Moore School bu saygn matematik
iyle szleme yapmaktan haz duydu ve onu yepyeni bir hesap maki
nesi tasarlamakla grevlendirdi (J. Tricot, in: SV, no 741, Haziran
1979).
John Von Neumannn Byk Bireimi

Bu yknn devamnda, salt ve uygulamal matematiin saysz da
lnda esasl katklar olan, simgesel mantn ykseliinde de pay bu
lunan bu byk matematiki, kaytl program kavramnn bilimsel
kefine derin damgasn vurmutur.
H.H. Goldsteinen szleriyle, onun n raporu, gerekte 1944 gz
ile 1945 bahan arasnda gerekletirilmi btn dnlerin bir
zmlemesi ve bireimi olmakla kalmam, hesap ve hesap makinele
ri zerine o zamana dek yazlm en nemli belge olmutur. Geri bu
raporda bulunan hereyi von Neumann dnm deildir, ama
esasl olan hereyde onun pay vardr.
zmleyici kafa, ama ayn zamanda bireimci kafa; ite bu byk
apl matematikiyi ralayan szckler. nk yeni doan biliim ala
nndaki byk bireimden sz etmek gerekirse, bunu zellikle John
von Neumanna borluyuz.
Eletirel olmayan bir anlayla ortaya konmu, dolaysyla tutarl
bir dizge oluturmayan bu farkl dnceler kanmn trde bir b
tn haline getirmeyi bilmi olan, gerekte odur.
Tpk karmak nesnelerle ilgili insan bilgisinin, 1. btnn genel
ve karmak olarak grlmesi; 2. paralann seik ve zmlenmi ola
rak grlmesi; 3. paralardan elde edilen bilgiyle btnn bireimsel
olarak yeniden oluturulmas olmak zere edimden olumas gibi,
insan zihni de badatrma, zmleme, biretirme adlaryla gstere
bileceimiz ve bilginin bu aamasna karlk gelen durumdan
geer (E. Renan, Avenir de lintelligence, XVI, s. 301).
yleyse, bilimsel disiplinlerin olumasnda ve gelimesinde esasl
bir rol oynayan zmleme ile biretirme arasnda bulunan tamamla
yclk zerinde durmak gerek.
Diderot yle diyordu:
Bilimleri gelitirmek iin iki yol gryorum: Biri keiflerle bilgi y
nn bytmek, mucit ad byle hak edilir; teki ise daha ok insan
aydnlansn, ann aydnlanmasna kendi lsnde katkda bulun
sun diye keiflere yaklap onlan kendi aralannda dzenlemek.
iki yzyl ncesinin kendi a hakkndaki bu grkemli dncesi,
bir btn paralanna ayrmak nemli ise de, bilimin ilerlemesi iin
bu farkl paralan birletirmenin, biraraya getirmenin de ayn ekilde
vazgeilmez olduunu ok iyi gstermektedir. nk bu btn olu
turucu elerine ayrmaya girien merakl bir zihin, bu paralardan

baka bir btn oluturabilir; bu da gelime ve ilerleme demektir.
Bu da bizi, John von Neumannn yaymlad First draft o f a report
on EDVACm uyandrd dnya apndaki yanknn gerek nedenleri
ni sorgulamaya itmektedir.
R. Ligonnirein dedii gibi, ilk neden bu byk mdahaleden nce,
Moore School topluluunun yaymlad raporlar mal kaynak sala
yan Amerika hkmetinin istedii dnemli zetlerle snrlyd. EDVAC
sz konusu olduunda bu raporlar ok genel ve ksayd; rnein Eckertin bildirileri genellikle iki sayfayla snrlyd. [Daha sonra, ENIAC
zerindeki asker giz kaldrldktan ve elektronik zerine teknik yayn
lara izin verildikten sonra, Eckert ile Mauchlynin matematiki Goldstein, Burks ve von Neumanndan ok daha az yayn yaptklarn da be
lirtmek gerek] sonra [ve zellikle] von Neumannn resm belgelerin
zll karsnda, iyi bir niversiteli olarak byk hzl [zmle
yici] bir hesap dizgesinin mantksal denetiminde gerekli olan kuramsal
ereveleri tamamen betimlemeye giriti. Ona gre mantksal yap ma
kinenin kendisinden bamszd; evrensel bir nem kazanyordu.
EDVAC zerine gerek bir alma yapmasna ek olarak, bu matematiki-mantk gelecek yllarn bilgisayarn betimledi; bunun be
byk oluturucusunu yle sralyordu: Aritmetik birimi; denetim bi
rimi; saysal verileri ve ynergeleri kaydetmek iin bellek; giri birim
leri; k birimleri (in: Ordinateurs, 29 Nisan 1985, s. 34 vd.).
Dolaysyla bugn hl herkes bilgisayarlar von Neumann maki
neleri diye adlandnyorsa, bu bir rastlant deildir.
Claude Bemardn dedii gibi: Bilimleri zmleyerek inceler, biretirerek retiriz... Bir bilim biretirerek retilmiyorsa, o bilim henz
bitmemi, ya da tamamen bitmemi demektir. Bilim ancak biretirildii zaman oluur. Dolaysyla byk adamlar, bilimi bireimsel klan
insanlardr: Fizikte Newton, kimyada Lavoisier... (Cahier rouge, s.
102-104). Claude Bernard bizim amzda yaam olsayd, kukusuz
listesine bilgisayar bilimini ve o bilimin gelimesini salayan temel bi
reimi getiren John von Neumannn adn da listesine eklerdi.
Paul Valrynin Regards sur le monde actuelinde dedii gibi, bilim
yaam dntrm, ona sahip olanlarn gcn artrmtr. Ancak
kendi yaps gerei o da z bakmndan dnebilir; zorunlu olarak
evrensel yntemler, reeteler haline dnr. Onun birilerine verdii
aralar, baka herkes elde edebilir.
Dolaysyla, EDVAC zerine ilk rapor denemesi yeni programlama

dizgeleriyle ve kaytl programl saysal ve sral otomatlar kuramyla
ilgili kavramlara genel ve tutarl bir temel oluturacak ilk bilimsel bel
ge olmutur. Denebilir ki, John von Neumann sayesinde bilgisayar
kavram bilimsel olarak dntrlebilir ve evrensel olarak kullanla
bilir hale gelmitir. Tarih onun adn srf bundan tr alkoyacaktr.
Turing ile Von Neumannn Yaratt Etkiler ve Tepkiler

Peki ya Alan Turing?
ou kez nyargl yanl bir imgenin tersine, Turingin, kimilerinin
tek yanl bir biimde betimledii gibi salt simgesel mantk kuramcs
olmadn belirtmek yerinde olur: O aslnda yeni domakta olan bilgi
sayar biliminin ncs ve uygulamacs olarak rn vermitir.
1937den itibaren kendini elektromekanik bir teknoloji kullanarak
ikili bir arpma makinesi yapmaya adadn biliyoruz.
Ancak ona otomatik yapay hesap alanndaki deneyimini yetkinle
tirme frsat vermi olan, zellikle savatr. kinci Dnya Sava,
1939dan itibaren onu asker uygulamalar alanna, zellikle de kuram
sal dncelerin Mttefiklerin hizmetinde uygulamaya sokulmas ala
nna srklemitir. Turing bu dnemde, Bletchley Parkta Ingiliz gizli
servislerince dman ifrelerini zmek ve Alman ordusunun hareket
lerini haber almak zere ifre zme makinelerinin tasarmna katl
makla grevlendirildi. Elektromanyetik mknatslan kullanan Robinson dizisinden elektromekanik makineler byle ortaya kt. Sonra
bunlar, 1943ten itibaren, yerlerini elektronik tpler kullanan ve yine
Turing kuramlarna dayanan Colossus adl mantk makinelerine b
rakt. Turing bu makinelerin yapmna dorudan katlmadysa da,
elektronik teknolojisi ve mhendislik konusunda uzmanca bilgi edin
mesine yetecek lde yakndan izledi.
Sava bitince 1936daki kuramnn daha dorudan uygulamasna
kendini verdi. Evrensel Turing makinesinin fiziksel bir modelinin ya
pmna giriti ve bu srada soyut kuramsal sorunlarla bunlann uygu
lanmasnn dourduu fiziksel sorunlann srekli biribirinin yerini al
n yakndan grd. Ekim 1945ten itibaren hkmete bir tasan su
narak Teddington National Physical Laboratory (NPL) ekibine katld,
bundan byle Scientific Civil Servicein srekli yesi oldu. Proposals
for Development in the Mathematics Division o f an Automatic Compu-
ting Engine baln tayan Turingin raporu (E 882 kodlu rapor) ger
ek bir elektronik bilgisayarn yapm iin ayrntl bir tasan oluturu
yordu. Ne ki Pilot ACE ancak 1950de, Turingin ilk grlerinde epey
ce ksaltmalar yapldktan sonra ortaya kacaktr. Turing 1948den
beri NPLden istifa etmi durumdadr. ok yeni ve ok gzpek kav
ramlar getiren ok ilgin bir projeydi bu (bkz. B.E. Carpenter ve R. W.
Dorant).
Von Neumann kendi dev bireimini gerekletirirken, bu byk n
giliz matematiki ve mantknn fikirlerinden sahiden ok etkilen
miti.
Von Neumannn Alan Turingle kii olarak karlatn belirtme
miz gerek: lk kez Turingin 1937den 1938e kadar Princetonda kald
srada; kincisi ise, sava srasnda (zellikle 1943te, Turing Birle
ik Devletler ile ngiltere arasndaki stratejik telefon grmelerini
ifrelemek iin bir dizge gelitirmek zere Bell Telephone laboratuvarlanna almaya geldii zaman). Ayrca onun almalann da derin
den biliyordu. Turingin dnsel yeteneklerinden etkilendii iin, onu
bir yllna yanma asistan olarak almay bile nermi, ancak Cambridgee dnmeyi yeleyen Turing bu teklifi reddetmiti.
Akla gelen soru Alan Turingin, von Neumannn yaynndan nce
ya da sonra kaytl program kavramna ulap ulamaddr.
lkin, sava ncesi yllar hakknda, Turingin dncelerinin tari
hinden, onun yanl ve abartl olarak bilgisayar biliminin gelimesini
nceden gren ufuk sahibi, 1936dan itibaren bilgisayar kavramnn
ieriini derinden kavrayan kii olduunu ileri sren bir eitlemeyi
vermi olduumuzu belirtelim.
Evet, gerekten Turing bu yldan itibaren gelitirdii kavramlann
ok nemli olduunun yava yava bilincine varm, aratrmalannn
nesnesine, evrensel makineye apayn bir dikkat gstermitir. Bylece
giderek kafasnda matematiksel varlklann dnsel trden birok ii
stlenme yeteneiyle donatlabilen makinelerce fizik olarak modelletirilebilecei, bunun iin uygun programlar gelitirmenin yeterli olaca
fikri olumutu (bkz. ereveli ksm).
Ancak bu kaytl program kavramn onun bulduu anlamna gel
mez. Kendi ideal makine kavramyla okilevli zmleyici hesap ma
kinelerinin maddi gereklii arasndaki ilikiyi de ortaya koymas ge
rekiyordu. Evrensel Turing makinesinde program ve reni kav
ranlan edeerliydi ama bu edeerlik sava ncesi dnemde ancak
gcl olarak varolduundan, bundan daha sonra haberdar olundu.

lerlemek iin Turing makinesini, daha somut, salt matematik haki
katlerin soyutlamalarndan ok fizik ve teknik gereklie yakn bir an
latmla daha ilemsel terimlere evirmek gerekiyordu.
Gerek bir evrensel makine yapmak; Babbagedan beri herkesin
dlerini bu sslyordu zaten.
Turingden fark, herkesin tamamen kmaz bir yola girmi olmas,
bu konuda oluturduklar fikrin, mantksal-matematiksel bir al
mayla kesinletirilmi olmad iin kark olmasyd.
Turingde ise, tersine, bu fikir matematiksel temeller zerine sa
lam bir ekilde oturtulmu bir kurama gre oluturulup gelitirilmiti;
bundan tr evrensel Turing Makinesi kavram ile kaytl programl
evrensel zmleyici hesap makinesi arasndaki edeerlii ortaya koy
may salayacak gl bir destek oluturuyordu.
Ancak Turingn sonulan, balangtan beri ok umut verici ise de,
grne baklrsa, yaklak bir on yl boyunca, kiflerinin sinir hc
relerinde, dnemin teknik bilgisi ile deneyiminin henz fizik bakm
dan gerekletirilmesine izin vermedii ilemsel olmayan dnceler
olarak kald.
Bu tarihte kuramsal yaklamn zorunluluu ou kez plana konu
yorsa da, burada soyut matematiksel varlklar dnyasndan maddenin
cisimsel dnyasna gemek iin teknolojik ilerlemenin ve teknik bilgi
nin vazgeilmez olduunu belirtmek zorundayz.
te yandan, kavramsal bir bak asyla, matematik bakmndan
sonsuz sayda Turing makinesi olduunu, bunlarn arasnda bilgisa
yarlarn yapsnn ve bakalarnn yan sra Babbagem zmleyici
makinesinin, Jevonsun makinesinin, Leibnizin makinesinin, hatt
Pascalin hesap makinesinin bulunduunu da belirtmek gerek. Yani
Turing makinesi fikrinden sz edildiinde bir belirsizlik vardr. Bun
dan tr Turingin kuramsal fikirlerinin uygulamaya geirilmesi sz
konusu olduunda, gerekte sz konusu olan yapy dikkatle incelemek
gerekir.
imdi, Turingin fikirlerinin Colossual&n gerekletirmeyi salad
sylendiinde sz konusu olan, tam olarak ifre zme makinelerinin
zel yapsdr. Bu zmleyici makinelerin baka iler ipin kullanmay
olanaksz klacak lde uzmanlam olmalan da yukanda sylenen
leri dorulamaktadr. stelik, bunlar da bir dtan programlama diz
gesi tayorlard, dolaysyla bilgisayar deillerdi.
1945e gelindiinde, Turingin tasansnn von Neumannn Draftmdan birka ay nce olduunu, von Neumannnkinin 1945in 30 Hazi
ran tarihli olduunu biliyoruz. Zaten Turing kendi ilk tasansnn kay
naka notlannda bu rapora aka gndermede bulunmaktadr.
Kimileri Turingin getirdii gelimelerin von Neumannnkinden ba
msz olduunu ileri srerek, Turingin kendi tasarsnda von Neumannn ortaya koyduklarndan ok daha gzpek, ok daha ileri
kavramlar gelitirdiini sylemilerdir.
Ancak Turingin raporu ile von Neumannmkini biribirinden ayran
zaman aral gz nne alndnda, bu hibir eyi kantlamaz.
Kimi yazarlar da Turingin von Neumannm Draftna gndermede
bulunduunu, ama bunu, uluslararas alanda kredilendirilmesi gere
ken kendi projesine mal kaynak salamak amacyla, taktik nedenler
le yaptn ileri srmlerdir. Onlara gre Majestelerinin Hkmeti
nin Atlantik tesi rakiplerden geri kalmasn nlemek iin projenin
mutlak zorunluluu gsterilmek istenmi olabilir.
Bu da doru olabilir, ama yine tahminden teye gemez, nk hi
bir zaman dorulanmamtr.
te yandan, Turing bir bilgisayar plan yapmak iin niye dokuz yl,
tam olarak 1945 yl sonunu beklemi olsun ki? Bir zamanlar kskan
lkla gizlenen, bugn ise iyi bilinen ikinci Dnya Sava hakkndaki
Ingiliz arivlerinde niye Turing imzal baka hibir plan bulunmad?
Kaytl program fikrini sava srasnda akl ettiydi de, niye o fikri
Colossus tipi zmleyici hesap makinelerinde uygulamaya koymad?
Durum byle olsa kefinden elde edilecek yararlar konusunda stleri
ni ikna ederdi ve zel olarak ayn i iin tasarlanm Babbage makine
lerinden son derece daha etkili olabilecek olan, gizli ifre zmekte uz
manlam bilgisayarlar yaplrd.
Bizce, en inandmc varsaym terazi hareketi varsaymdr; von Neumann Turingin evrensel makinesinin kuramsal incelemesinden etki
lenmi, Turing de kaytl program kavramnn Turingin evrensel ma
kine kavramyla matematiksel edeerliini ortaya koyan tantlama
dan etkilenmitir. Dorusu bu varsaym, von Neumannn sonulannn
ok ksa bir zaman aralnda kendisinde yaratt kvlcmla von Neumannm ngrmedii noktalara, onun fikirlerinden ok daha ileri fi
kirlere ulaabilecek lde olaanst dnsel yeteneklerle, dnce
diriliiyle donatlm, kendi grlerinin, tekniklerinin, zellikle de
kuramlannn efendisi olan bir Turing hayal etmenizi salyor. (nk
Turing alt-yordam sradzenleri, istifleme, evrik dil kullanm, mikroprogramlama kavram... gibi yeni ve gzpek kavramlar getirmiti).
Ancak bu alanda Turingin etkisi kk ngilterenin snrlan iin
de, hatt ngiliz gizli servisinin ifre zme blmnn drt duvan
arasnda kalrken, von Neumann, aratrmalannn sonulann duyu
rarak onlan bilimsel olarak aktanlabilir, gcl olarak tm dnyann
bilim adamlannca kullanlabilir bir e haline getirmitir.
Zaten von Neumannn Draft neredeyse hemen otomatik hesap
alannda yaplan btn aratrmalar kesin bir biimde esinlemi, bu
ada Babbagen fikirleri ynndeki btn ynelimleri ksa zamanda
hemen hemen tmyle geerlikten kaldrmtr.
Turingin 1942den 1944e kadarki fikirleri Mttefiklerin hem At
lantik savan hem de ifre zme savan kazanmasn saladysa
da, onun incelikli ve verimli keiflerinin byk ksmn 1975e dek
hapsetmi olan da ayn Devlet simdir.
Evrensel Turing Makinesi ve Klasik

zmleyici Makinelerden Bilgisayarlara
Bu zetlemeye giriirken, unu da sylemek gerekir ki, bu tarihte
asl olan Turingin katksdr, nk von Neumann iin en temel esin
kaynan onun almalar oluturmutur. Von Neumann kaytl
program kavramn matematik asndan dorulamak iin, zmleyici
hesap makinelerinin yapsn ok genel Turing makineleri kuramnn
erevesine yerletirmeye, bylece bu yapnn evrensel algoritmik oto
matn yapsyla edeerliine kant getirmeye almt.
te, ald eitli paralardan btnn yapmna girien von Neumannn temel bireimi tam burada gereklemitir. Von Neumannn
o ada kendini yeniden reten otomat kavramna ulap ulamad
(kar kanlara ramen) nemli deildir, nk kendisinden sonra bu
nu bakalar yapacaktr; ama ulatysa, zellikle salamca kurduu
temeller zerinde ulamtr.
Von Neumann, yapsal olarak geni bir ilemler kategorisini yap
mak zere tasarlanm zmleyici bir hesap makinesinin belleine
bir program kaydederek Turingin ideal evrensel makinesinin zellliklerini tayan, ancak bundan byle ynergelerini ve verilerini birarada
ileyen yepyeni bir hesap makinesi elde edildiini matematiksel ola
rak tantlamt.
Von Neumannm getirdii asl katk, dolaysyla, kaytl bir progra

m olan sral ve programlanabilir otomatik saysal bir hesap makine
sinin, Turingin evrensel algoritmik otomatnn sonlu bir modelinden
baka bir ey olmadn ve buna karlk olarak, evrensel Turing ma
kinesinin kaytl programl evrensel zmleyici hesap makineleri ai
lesini raladn tantlamakt.
nk, Babbage makinelerinin balca yapsal kusurunu (d prog
ramlama dizgelerinden ileri gelen denetlenemezliklerini) gidererek on
lar zmleyici hesap makineleri ailesinden von Neumann makineleri
ya da bilgisayarlar ailesine geiren, tam olarak bu dzenleyici yapdr.
Bylece bu yap zmleyici hesap makinelerinin organlar ve ilevleri
ile Turingin ideal evrensel makinesinin matematiksel ve mantksal
zellikleri arasndaki bireimi gerekletirmitir -btn ilerleme de
buradadr.
Denebilir ki, bylece, hibir insan mdahalesi olmakszn, her eit
algoritmay bu tipten makinelerin fizik kapasiteleri erevesi iinde
yapabilen, devrim niteliindeki yapay mantk otomatlarna ulalm
oldu.
Doal olarak, Turingin evrensel makine kavram gelecein bilgisa
yar makinelerinin balca zelliklerini ieriyordu. Bu zellikler un
lardr:
1- Byk hacimli bir bellek.
2- Snrl bir kesin ynergeler kmesi.
3- Bir problemler smfinn zm algoritmasnn, makinenin anla
yabilecei terimlerle, evirisini oluturan programlar.
4- Otomatik ve sral bir ileyi.
5- Simgelerle i gren makine zellii.
6- ok geni bir problemler kategorisini zmeye yatknlk.
7- Uygun bir programla btn teki Turing makinelerini taklit et
me yetenei...
Turingin evrensel algoritmik otomata ilikin matematiksel kavram
gelecekteki her bilgisayarn kuramsal modelini salamay amalyordu
denebilir.
Zaten bugn bilgisayar zerindeki bir ilemin indirgenebilecei
en temel zmleme dzeyine karlk gelir. Baka deyile, bir bilgi
sayarda belli bir ilem ancak onu yapabilecek bir Turing makinesi
nin varolduu matematiksel olarak kantlanabiliyorsa gerekletiri
lebilir.
O zaman, belli bir makinenin ancak yapsal olarak evrensel Turing

algoritmik otomatna edeerse bir bilgisayar olabildiini eklemek ge
rek. Bundan tr btn bilgisayarlar evrensel Turing makinesine e
deer olduklanndan, kendi aralarnda edeerdirler ve terimin mate
matiksel anlamyla bir aile olutururlar.
Dolaysyla, uygun bir teknolojik ilerlemeyle, gittike daha eitli i
ler yapmalarm salayarak zmleyici hesap makinelerine neredeyse
snrsz bir esneklik kazandran da yine bu yapdr. Aadaki zellik
ler artk zmleyici hesap makinelerinin balca zellikleri olmutur:
a. Her uygun program sz konusu hesabn yaplmas iin gerekli y
nergeler kmesini ierir.
b. bellee belli bir program yklenmesiyle, ilem bir kez balatl
d m makine sz konusu programn temel ynergelerini, birinciden
yaplan hesabn son sonucunun alnmasna kadar giden bir ilemle, biribiri ardndan kendi kendine yapar.
c. Gerekletirilen her program, makinenin belleinde, en azndan
ilemlerin sonuna dek saklanr.
d. Makineye verilen her program verilerden tamamen bamszdr
ve i bittikten sonra ayn ya da tamamen farkl parametreler zerinde
istendii kadar yaplabilir.
Bugn bu tip ilemlere ylesine alz ki onlarn kefinin nemini
anlamakta glk ekiyoruz artk. Ne ki bellekten ve programlama
dizgesinden yoksun eski yaz makinelerini ve mekanik bro hesap ma
kinelerini dnnce, bu kefin devrim niteliinde olduu hemen g
rlecektir: Bu eski makinelerde bir i tamamlanr tamamlanmaz, en
kk veriyi yeniden girmek ya da kimi parametreleri deitirmek
iin hereye sfrdan balamak gerekiyordu.
Tarihin lk Gerek Bilgisayarlar

ok eski eitli gerekliliklerin ve ayr ayr admlarn biraraya gel
mesiyle ortaya kan, her ynden gelen icatlarn, yeniliklerin tam bir
bireimini gerekletiren bu olay kinci Dnya Savann aa yukar
birka hafta sonrasna rastlar. Bilgisayarlar ann gerek balangc
o zamandr.
Zaten von Neumannm Dra/itndaki dnceler yle verimli olmu
tu ki, 1945 sonundan itibaren Atlantiin iki yakasnda elektronik ve
ikili bilgisayarlar konusunda an bir kouturma balamt.
Deneyimli ama Draftm yaymlanmasyla hayal krklna ura

m olan Eckert ile Mauchly Moore School topluluundan ayrlp
1946 Martmda kendi irketleri olan Electronic Control Companyyi
(1948de Eckert and Maucly Computer Corporation olacaktr) kur
mulard. 1947den 1949a dek de BINAC (Binary Automatic Compu
ter) adl bilgisayarlarn yaptlar: Bu Birleik Devletlerde yaplm
ilk elektronik bilgisayardr. Uak yapmnda kullanlmak amacyla
yaplan bu bilgisayarn uygulamalar ve ilevleri yine de snrl kal
mt.
Bu anda von Neumann, ardndan da Herman H. Goldstine Princetona dnd. kisi birlikte, 1946dan 1951e dek, 1952de al yapld
nda ilk Amerikan bilimsel bilgisayar olan ve salt matematiksel kav
ramlar ieren karmak problemler iin kullanlan IAS Computer (Ins
titute of Advenced Studynin adndan) adl bir makinenin yapmna gi
ritiler.
Bu srada EDVAC zerindeki almalar devam ediyordu, ama n
grlenden ok daha yava bir biimde. Bilgisayarn yapmna 1949da
ara verildi ve ancak iki yl sonra bitirildi, 1962ye kadar kullanld
Ballistics Research Laboratoryye hesap makinesinin teslimi ise ancak
1952de yapld.
Washington DCdeki American National Bureau of Standardsta da
yine von Neumannn 1950de iler hale gelen ve ilk uzmanlamam
Amerikan bilgisayar olan Standard Eastern Automatic Computer'i
(SEAC) yapld.
Von Neumannn planlar zerinde gereklemi baka bir baar
ise, 1946dan 1951e dek Jay W. Forresterin ynetiminde tasarlanp
bitirilen MITin Whirlwind Ii (ya da kasrga) dir. Bu, yapsal bakm
dan gerek zamandaki benzetmelerle geni bir problemler kategorisini
zmek iin tasarlanm ilk Amerikan bilgisayar olmutur. US Air De
fence adna 1951de yaplan bu bilgisayarda manyetik ekirdekli bir
bellek, bir izgesel yazc, bir uzaktan etkileim dizgesi, telefon hattyla iletiim dizgesi, telefon hattyla belgeleme, otomatik belgeleme, kul
lanm kolay bir programlama dili bulunuyordu.
Birleik Devletlerdeki ilk ticari bilgisayar ise irketleri UNIVAC Di
vision haline gelmek zere Remington Randla birleen Eckert ile Mauclynin 1951de tasarlayp gerekletirdikleri UNIVAC olmutur. US
Census Bureaaya teslim edilen ve asker olarak kullanlmayan ilk
makine olan bu makine sanayide bilgisayar ann balangcna ia
ret ediyordu. Bu makine, CBS televizyon kanalnda, 1952 bakanlk

seimleri iin kamuoyu yoklamalarnda kullanlp D. Eisenhowerin
zaferi hemen hemen tam olarak tahmin edilince, bilgisayarlarn ola
naklarna halkn ok dikkatini ekti.
Kore Sava srasnda Amerikan Savunma Bakanlnca smarla
nan, ama al ancak Nisan 1953de yaplan Deferce Calculatorla bi
tirelim: Daha ok IBM 701 adyla bilinen bu makine IBMnin ilk (ger
ek) elektronik bilgisayar (yani von Neumannm planlarna gre yapl
m ilk bilgisayar) olmutur; ayn zamanda da bu irketin uzun bir di
zisinin ilk bilgisayardr.
Ancak von Neumannn ilk makineleri Birleik Devletlerde ileme
mitir.
Bunlarn ilki Ingilterede, Manchester niversitesinde olmutur;
1946dan itibaren Tom Kilbum ile Frederic C. Williamsm ynetiminde
tasarlanan, sonra 21 Haziran 1948den itibaren iletilen MADM
(.Manchester Automatic Digital Machine). Bununla birlikte, bu makine
ok snrl ve yavat; ancak 1949da olanaklar geniletilecek,
1951den itibaren de Ingiliz irketi Ferrandi Ltd.nin sorumluluu al
tnda ticar biimleri piyasaya srlecek olan makinenin deneysel bir
modelini oluturuyordu.
Ancak von Neumannn planlarna gre yaplan ve dzgn bir ekil
de ileyerek dzenli olarak kullanlan dnyann ilk uzmanlamam
ilemsel bilgisayar EDSAC (Electronic Delay Storage Automatic Cal
culator) olmutur. Bu bilgisayar 1947nin bandan itibaren Maurice
V. Wilken ynetiminde tasarlanm, 6 Mays 1949da da Ingiliz Cambridge niversitesinde iletilmi, 1958 ylna dek de orada kullanlm
tr. Bu makine ilgin kavramlar ieriyordu: Simgesel biimde girilmi
ynergelerin makine diline evirisi; ana bellee otomatik program yk
leme... EDSAC 1950den itibaren Londra J. Lyons Company tarafn
dan gelitirilmi biimiyle, LEO Computer (Lyons Electronic Office)
adyla ticarlemitir.
National Physical Laboratorynun Pilot ACEsi 1950de Turingin
planlan zerinde, ama 1945teki ilk tasanda dile getirilen dnceler
den ok daha alakgnll bir yaklamla yaplm, zellikle havaclk
ta kullanlmas amalanmtr.
Bu irdelemeleri daha teye gtrmemiz sz konusu olamaz; nk
bu, bugnk bilgisayarlar alannn kavramsal, kuramsal, teknolojik
evrimiyle ve genilemesiyle ilgil olan bambaka bir tarihtir.
Ancak biz daha teye gitmesek de, kaynaka gndermelerinde adn

andmz saysz yapt bunu ikinci kez yapmay gereksiz klacak ekil
de yapyor zaten.
Ne olursa olsun, bu ilk baarlar, karlkl etkiyle biribirini srk
leyen bir teknolojik ilerlemeler, kavramsal gelimeler ynyla rala
nan yepyeni bir an balangcna iaret etmektedir.
mgelenebilirin snrlarnn her gn en uzak ufuklara doru ekildi
i uygarlk tarihindeki derin bir devrimin balangcyd bu...
ELEKTRONK CEP HESAP MAKNELERNN

k k e n l e r i v e g e l i m e s i
Bundan otuz krk yl ncesine dek, hi kimse gnn birinde bir bilgisayarn
avu iine sacan aklndan geirmezdi. Ne ki, XX. yzyln sonunda, bilgisa
yarl hesap makinelerinin ortaya k sayesinde gerek oldu bu. Dolaysyla,
hesap makinelerinin balca tarihsel aamalanm zetle de olsa anlatmadan ya
pay hesap bahsini kapayamayz.
Yaklak yirmi yldan beri kk elektronik hesap makineleri uluslararas
pazarlan istil etti. Bu makineler, en kk bir hata yapmadan, olaanst bir
kesinlikle, yz kadar rakaml hesaplan yapabiliyor, ok karmak problemleri
zebiliyor.
Bu kk makinelerin artc yetenekleriyle, gleriyle, hzlanyla, dakik
likleriyle nasl donatldklann anlamak iin, ortaya klann ve gelimeleri
nin byk bir ksmn borlu olduklan elektronik teknolojisinde yakn zaman
larda grlen ilerlemelere bakmak yerinde olur.
Bu ereveli ksm bir bakma klasik hesap makineleri tarihinin sonucunu
oluturacak ve bu yaptn erevesi iinde ele almadmz elektronik bilgisayarlann teknolojik evrimine ilikin kk bir fikir vermeyi salayacaktr.
tik Kuak Elektronik Hesap Makineleri

Bu tarih aslnda 1940 ylnn banda, klasik tipteki ilk elektronik hesap
makineleri yapld zaman balad.
ilk elektronik hesap makinelerinden biri, J. Desch, H.E. Kniess ve H. Mummann Birleik Devletler Ohio Eyaletindeki Daytonda bulunan NCR laboratu-
varlarnda 1942 ylnda yapt elektronik deneysel drt ilem hesap makine
siydi. Ne ki bu makinenin ardndan gerek bir ticar retim ancak on yl kadar
sonra geldi ve rnein nl National Computronic ile National Multitronik
retildi.
Asl ilevi temel aritmetik ilemleri gerekletirmek iin elektrik sinyalleri
ni iletmek olan bo tplerin kullanmna dayanan bu hesap makineleri 1930 ve
1940 yllarnn elektromekanik makinelerinden binlerce kez daha hzlyd.
Ancak bu teknolojinin yetersiz ve zayf olduu bir sre sonra anlald: Lam
balar knlyor, fazla yer kaplyor, fazla elektrik tketiyor ve zellikle pahal ol
mak zere, soutulmalan gerekiyordu.
kinci Kuak Elektronik Hesap Makineleri

Sonraki adm New Jerseydeki Bell Telephone laboratuvarlannda Aralk
1947de gerekletirilmi bir keif sayesinde, 1950li yllann sonunda Birleik
Devletlerde atld: Bir devrede elektrik akmnn getii yolu ksaltmay sala
yan, dolaysyla ok daha az scaklk yaratan yan-iletken transistor.
Birka kandansatr, rezistans ve baka ayn elektrikli eleri bulunan bir
ok transistr birletiren basl devreler tekniini kullanan bu ikinci kuak
elektronik drt ilem hesap makineleri, bylece bir dolap byklnden bir
bavul byklne indi. Bunlar ncekilere gre daha hzl, son derece daha g
venilir ve maliyeti bakmndan ok daha ucuzdu.
Bu teknolojiyle yaplan ilk hesap makinesi 1959da ngiliz irketi Bell Punch
and Co.nun retip 1963ten itibaren uluslararas pazara srd Anitayd.
Tam bir klavyesi ve veriler ile sonulan okumaya yarayan tek bir gsterici biri
mi bulunan bu makinede aynca her birinde bu verilerin ve sonulann kl rakamlannm grnd, yan yana dizilmi oniki neon tp vard.
1961de kk bir klavyesi, zerinde verilerin ve sonulann grnd, tele
vizyon alclannnkiyle ayn tipte katodik bir tp bulunan Friden 130 kt.
Bu tipte birok makine yaplp ticarletikten sonra, 1960l yllann sonuna
dek bro hesap makineleri sanayisinin ilkbahan yaand.
Bu makineler, yarattklan sessizlik (gn boyu eski mekanik ya da elektro
mekanik makinelerin yaratt grltye maruz kalnd zaman bu nemli bireydi) ve ileyilerindeki pratik kendiliindenlikle o dnemde kullanclar iin
neredeyse arzulanan ideal haline geldi.
Ama bunlar hl, dkknlardaki yazar kasalannkine yaklaan boyutlanyla
pahal ve fazla bykt.
nc Kuak Elektronik Hesap Makineleri

Bu arada 1958de, yan-iletkenler alannda, o yldan itibaren Texas Instrumentste (Texas Instruments o zaman askerlerin balatt kltme ve stan
dartlatrma hareketine katlan irketler arasndayd ve silisyumlu transistrleri geni apta retme iini dnyada ilk kez stlenerek baar gstermiti) g
revli olan Amerikal mhendis Jack Kilbynin birleik devreyi kefetmesi saye
sinde, byk bir ilerleme oldu.
Elektronik devrelerde hassas transistrlerin ve mekanik balant elerinin
kullanmm kaldran yenilik ok nemli sonular yaratt, nk artk yzlerce,
hatt binlerce transistor ve kondansatr son derece kk bir yer tutan bir ku
tuya syordu.
Bu arada insann ilk kez Aya gitmesini baaryla tamamlam olan Mer
cury, Gemini ve Apollo programlarn da unutmayalm. Yaratcsna National
Medal of Sciences kazandran bu temel keif olmasa, ola ki bu programlar gerekleemezdi.
Yan-iletken bir madenden oluan birleik devre bir elektrikli atda belli bir
ilevi (ykseltme, mantksal ilem, anahtarlama) grmesini salayan farkl tip
te alanlar kapsar.
Otomatik yapay hesap alannda, bu teknoloji makinelerin boyutlarm ve ma
liyetlerini hatr saylr lde kltm, bylece ilk cep hesap makinelerinin or
taya kmasn salamtr: Bu, olaanst bir gelecek vaat eden bir yemliktir.
lk Cep Hesap Makineleri

Tarihin ilk elektronik cep hesap makinesi 1960l yllarda Texas Instru
ments irketinin laboratuvarlannda dodu. Aratrmalar o zamanlar bu irke
tin ynetim kurulu bakan olan Patrick Haggertynin emriyle 1965te bala
m, 1966 yl sonunda deneme niteliindeki ilk modelin retimiyle sonulan
mt (bu model halen Washington DC Smitsonian Institutiondaki National
Museum o f American Historyde saklanmaktadr).
Bu, klasik hesap makineleri alannda yaknda bir devrim balatacak olan
bir kvlcm oldu. 1967de kk makinenin ilkesi ve eitli paralan, Miniature
Electronic Calculator ad verilen prototipine patent almak amacyla, Jerry
Merryman ve James Van Tasselm ibirliiyle, Jack Kilby tarafndan ince ince
betimlendi. 1972deki resm bavuru zerine US Patent Office tarafndan Texas
Instrumentsa 3819921 numaral patent verildi (R. Ligonnierele kiisel gr
memden).
Bununla birlikte, Texas Instruments bu tip hesap makinelerini ticarileti

ren ve toptan reten ilk irket olmamtr.
lk ticar model 14 Nisan 1971de Chicagodaki Universal Data Machine Co.
tarafndan Pocketronic adyla piyasaya karlan 2,5 ons arlnda, 150 dolar
deerindeki drt ilem makinesiydi. Texas Instrumentstan satn ald MOS ti
pi (metalik oksitli yan-iletkenler) birleik devreleri kullanan bu irket, 1970li
yllarn bandan itibaren haftada 5000-6000 hesap makinesi retmeye balad.
Bu makineleri Amerikan Department Storeslar araclyla pazarlyordu.
Texas Instruments ise ancak 1972den itibaren, ilk byk rn olan Datamathi piyasaya srerek yana girmitir.
Ancak, bu dnemden itibaren rekabet kzt. zleyen yllarda cep hesap ma
kineleri sanayisinde byk ilerlemeler oldu. Makineler giderek kld ve fiatlan da ayn ekilde dzenli olarak ucuzlad.
Birleik Devreden Mikroilemciye

Bu teknolojik ilerlemenin en son aamas, 1971de bir bellei, bir giri ve
k aygt, bir iletim organ ve bir programlama dizgesi bulunan, belli tipteki
ilerin yaplmasnda uzmanlatmlabilen, ok kk bir hacim zerinde gerek
letirilmi ve ok gelimi bir birleik devre olan mikroilemcinin ortaya kon
mas sayesinde geildi.
ok yksek younluklu (bugn srekli gelimekte olan VLSI ya da Very
Large Scale Integration denen teknoloji) paralardan retildii 1976 ylndan
beri kullanlan bu nemli yeniliin ok sayda alanda uygulamalan olmutur.
amar makineleri, bilgisayarlar, otomobiller, mikro-bilgisayarlar, sanayi ro
botlar ... bunlar arasndadr. Gerekte bundan byle trnak ucundan daha k
k bir yer kaplayan bir devre zerine onbinlerce (hatt yzbinlerce) bellek
konumu yerletirmek olanakl hale gelmitir. Yaratt olanaklar ok sayda
etkinlikte devrim yaratm, milyonlarca tketicinin gnlk yaamn altst
etmitir.
Cep Hesap Makinelerinin Saysal Grselletirme Yntemleri

Cep hesap makinelerine getirilen baka bir ilerleme de rakamlar grselle
tirme yntemleridir. 1960l yllann elektronik bro hesap makinelerinde, bu
saysal gsterim belli sayda elektronik tp kullanarak klandrmayla yapl
yordu: Her tp 0dan 9a kadarki rakamlann biimini tayan on elektrot ieri
yordu; bunlann hepsi ayn anota sahipti ama her biri ayn bir mille balyd.
Gsterim, istenen elektrotu belli bir potansiyele getirerek elektrik akmnn

iinden getii rakamn evresinde bir k yaratan elektrik boaltmyla yapl
yordu.
Ne ki ilk cep hesap makinelerinin ortaya kyla, teknik kkten bir biimde
deiti; rakamlar artk LED (Light Emitting Riode) denen yntemle, yani geri
lim altna sokulunca k yayan bir yan-iletken sayesinde kl gstergede g
rnyordu.
Bununla birlikte, 1970lerin ortalarndan itibaren, makine yapmclar, ok
daha stn, ok daha ekonomik olan LCD (Liquid Crystal Display) grselletir
me tekniini yelediler. Bu daha ok sv kristalli gsterim adyla bilinir, nk
likit kristal ok zayf bir elektrik alan etkisiyle saydam halden youn hale geer.
Yazc Cep Hesap Makinelerinin Douu ve Gelimesi

Baka bir gelime de bu makineleri bir yazcyla donatmak olmutur. Bu ay
gt gerekte gnmzn ok sayda meslei iin kanlmaz olan bireyi, hesap
larn ara ilemleri ile sonularn srekli olarak saklar.
Kullanlan teknik ilkin elektromekanikti. Ancak sonradan bu teknolojiye
dayal aygtlarda grlen arlk ve yer tutma sorunlarndan tr bu aygtn
kullanm terk edildi.
Bu alandaki dikkat ekici yeniliklerden biri de termik yazclarn gelimesiy
le ortaya kt. Yazc bir kafa kimyasal bir eriyik srlm bir kda s akta
rr ve bylece yaz karakterleri ya da numaralar kda geer. Mrekkepli eri
di kaldran bu teknik bylece aygtlar daha sessiz, daha gvenilir hale getir
mitir.
Cep Hesap Makinelerinin lk Yapsal Evrimleri

Hesaplama dzleminden bakldnda, bu makineler yine de belli bir sre
ok snrl kalmtr.
Bu makineler, her biri uzmanlam bir mikroilemciye balanm tulary
la, tam bir gvenlik iinde ve byk bir hzla drt temel aritmetik ilemi ger
ekletiriyordu. Hatt kimileri kare ya da kp alma, kare ya da kp kk hesap
lama olanan bile salyordu. Ancak saym, istatistik ya da elbette fizik yahut
matematik alannda en kk bir karmak hesab yapamadklarndan hl
geleneksel hesap makineleri kategorisine giriyordu bunlar.
Makine yapmclar, yeterli bir bilimsel ve teknik ilerlemeyle birlikte, bu
makinelere ek fonksiyonlara karlk gelen belli sayda tu eklemeyi akl ettiler.
Bunlar makinelerin i devrelerine nceden kaydedilmi algoritmalaryla yzde

alma, basit ya da bileik faiz, yllklar, trigonometrik fonksiyonlar, logaritmalar
ya da zl fonksiyonlar gibi hesaplan gerekletirmeyi salyordu.
Bylece istatistiksel, mli ya da bilimsel trden cep hesap makineleri do
mu oldu. Bunlar kullanclarn gereksinimlerine uyarlanm, temel deimez
lerin (rnein n ya da e) bellee yerletirilmesiyle giderek daha fazla fonksiyon
la donatlmt.
Bylece elektronik cep hesap makineleri Curta denen silindir eklindeki ta
nabilir mekanik hesap makinelerini ve ar bro makinelerini gemie gnder
mekle kalmad, renci, matematiki, fiziki, gkbilimci, mhendis, mimar, tek
nisyen ve endstri tasarmcs kuaklarm ylesine deer verdii (ya da korktuu)
logaritma cetvellerinin, hesap cetvellerinin egemenliine kesin olarak son verdi.
lk Programlanabilir Cep Hesap Makineleri

Btn bu iyiletirmelere karn, bu makinelerin hibiri elektronik bilgisa
yarlar ailesine ait olduunu iddia edemedi; nk bunlar ancak ok snrl bir
problem kategorisini, yapsal bakmdan hangi problemler iin tasarlanmlarsa
onlar zmeyi biliyordu.
Bu makinelerin teknik zelliklerine gelince; bir giri aygt (tulu klavye),
bir k aygt (kimi kez bir yazcyla btnlenen, rakamlar grselletirme ay
gt) ve devrelerle birleik mikroilemcilerin evresine monte edilmi, ok belirli
hesaplan gerekletirmekle grevli iletim organ olan bir aritmetik birimine
indirgenmiti.
Ancak bu makinelerin bellei yoktu. stelik, zincirleme ya da yinelenen he
saplarda insem ilemcinin saysz mdahalesini gerektirdii iin incelikten yok
sunlard.
Gnlk, bireysel hesaplann, saymanlk hesaplannn, mal hesaplann gerek
lerini yerine getirirken, hatt kimi kez biraz daha karmak baz hesaplan ya
pabilirken, bu makineler bir okdeerlinin kare kkn almak, bir determinant
hesaplamak, bir Fourier dizisinin katsaylann hesaplamak ... gibi matematik
sel hesaplar yapamyordu. Bunlar o zamana dek byk zmleyici hesap ma
kineleriyle, saym makineleriyle, hatt orant pergeli, hesap cetveli, dzlemler, integraf, tekerlekli integratr... gibi letlerle yaplan hesaplard.
Yaplacak ne kadar i varsa o kadar uzmanlam hesap makinesi yapmak
yerine, yapsal olarak her eit matematiksel hesab yapmak zere tasarlanm
okilevli bir hesap makinesi niye dnlmesin? 1972 yl sonunda Hewlett
Packardm Califomiada, Cuppertinodaki laboratuvarlannda sylenen de tam

olarak budur. Tarihin ilk tanabilir programlanabilir elektronik hesap makine
si bylece domu oldu.
Bu nemli yeniliin sonucu olan hesap makinelerinde unlar vard:
1- Bir giri/k aygt.
2- Makinenin gerekletirebilecei program ynergelerini depolama aygt.
3- Yaplan hesaplarn ara ve son sonularm saklamay salayan bir i bellek.
4- Program ynergelerince ngrlen hesaplarn yaplmasn dzenleyen ve
denetleyen bir kumanda organ.
5- stenen hesap sonularn elde etmek zere dntrsn diye makineye
verilen verileri kullanan ve gereken aktarm ilemlerini hemen yapan bir ile
tim organ.
Bilgisayar Hesap Makinelerinin Douu

Ancak bu temel zerinde ortaya kan hesap makineleri, szcn gerek an
lamyla bilgisayar deildi. Programlanabiliyorlard ama programlama dizgeleri
dtand. Bundan tr ilemlerin akn kendi kendine deitirmek iin gerekletirilmekte olan programn belirli bir ynergesini bulma yetenekleri yoktu.
lkin Sharpta, sonra Hewlett Packardda ve btn teki irketlerde gerek
bilgisayar dilleriyle alan ve kendi kendine yeni ilevler yaratma olana ve
ren ilk kaytl programl programlanabilir hesap makinelerini grmek iin
1975-76 yllarn beklemek gerekmitir.
Bu ilerleme sayesinde, matematiksel hesap konusunda evrensel tanabilir
makinelere ulalmtr. Bir giri/k aygt, bir kumanda organ, bir bellek ve
bir iletim organ ieren bu hesap makineleri ynergeleri verilerle ayn ekilde
ileme ve bir hesabn ardk aamalanm programlama olanayla donatlmt.
Denebilir ki bylece matematiksel fonksiyon-hesapta uzmanlam, kk bir
portfyden ancak biraz daha byk, ama bu alanda neredeyse ayn ad tayan
byk makineler kadar gl (szcn gerek anlamyla) gerek kk bilgi
sayarlar yaplm oldu. lk bilgisayar hesap makineleri ite byle dodu.
Bu hesap makinelerinde artk koullu atallanma olana vard. Baka de
yile, herhangi bir program, rnein bir ara sonuca gre, belli bir anda istedii
ileme ynelebilir, hatt makineyi yeniden programlamakszn yinelenen bir
hesap otomatik olarak yaplabilir.
Bu kk letlere yllar ierisinde getirilen birok teknik iyiletirmeden ba
zlarn belirterek bitirelim: Beklemekte olan ilemleri ekranda belirten gster
geler; girilmesi gereken verinin adn bilmeyi salayan gstergeler (zellikle iki
deikenli istatistikler iin); frekans gstergeleri; hesaplarn anlalmas iin
gereken her trl bilgi gstergeleri; pencereli men dizgeleri; oklu programla
ma dzeyleri;....
Matematiksel hesap alannda hesap makinelerini byle bir evrensellikle do
natmak iin teknik bilgiden ve elektronik alannda o zamana dek gerekletiril
mi byk teknolojik ilerlemeden yararlanlmtr elbette, ama, zellikle, gele
cek blmde ok genel bir tanmla balca zelliklerini ortaya koyacamz
elektronik bilgisayarlarn yapsndan esinlenilmitir.
1. unu belirtelim ki, burada btn bu tarih boyunca ortaya konmu aygtlarn, letlerin ya da maki
nelerin hatr saylr eitlilii konusundaki tm ayrntlar verme amacnda deiliz. Dolaysyla aa
da sylenenler klasik, analojik, mekanografk, analitik hesap makinelerinin ilkelerine genel bir gi
ri niteliinde grlemez: Byle bir girie ciltler yetmez; aynca yazarn uzmanl da bunun iin ye
tersiz kalr.
Biz yalnzca, birtakm ana kavramlara, kimi temel bilgilere ve son derece kesin bir terminolojiye da
yanarak, sk tanmlarla, okura yapay hesabn tarihinin balca aamalarn, aritmetik ve matematik
gsterimlerin ve hesabn tarihindeki mantksal ilerlemeyi izletmek istiyoruz.
Bununla birlikte, aada otomatik hesabn tarihine ilikin daha nce hi yaplmam bir sunuun
yan sra bilgisayar biliminin ve bugnk bilgisayarlarn kkenine ilikin ok daha zengin bir sunu
bulacaksnz. Bu sunu, birok bilim ile tekniin kavak noktasnda yer alan okdisiplinli yapsndan
tr, tarihsel olgular st ste ymakla yetinmeyecektir. Tam tersine, tamamen zamandizinsel ve
ou kez kstlayc olan dorusal bak asndan tr insan dncesinin gerek ilerlemelerini hi
bir zaman kavrayamam, dolaysyla bu okbiimli evrimin karmakln hibir zaman ortaya ko
yamam klasik sunulardan daha anlalr, zellikle de tarihsel gereklie daha uygun bir tarih
oluturmak iin, bu olgulan yeniden bekledii ve biribiriyle ilikilerini kurduu iddiasndadr.
2. Bize ayrlan yer gz nne alndnda, aadaki sayfalarda sz edilen tm aygtlarn, letlerin,
makinelerin, hesap makinelerinin, otomatlarn ya da bilgisayarlarn resimlerini koymamz olanak
szd. Bunlar o denli oktur ki nesnel, anlaml ve betimleyici bir bltrme kaygsna yant verebil
mek iin gerek bir albm oluturmak gerekir. Bizim amacmz bu deildir; bundan tr merakl
okuru kendisine istedii btn ynlendirmeleri salayacak olan Kaynakaya gnderiyoruz.
Bu vesileyle, yapay yollardan yaplan hesabn incelik dolu ve karmak tarihine ilikin bu blmn
hazrlan srasndaki tm yerinde ve yapc dnceleri, gzlemleri, uyanlarndan, tm deerli ki
isel grlerinden tr, Alain Brieuxge, Jacques Chauvine; I. Bernard Cohene, Erik Lamberte,
Robert Ligonniree, Maurice Margensterne, Ren Moreauya, Pierre Mounier-Kuhna, FranoisHenri Raymonda, Morce Shutzenbergere, Jean-Claude Simona, Grard Verrousta ve Remo Vesciaya kranlarm dile getirmek isterim.
3. Bu arada bu tr aygtlar ile say boncuu ya da stunlu rk trnden antik letler arasndaki
u temel fark da belirtelim: Say boncuu ya da rk Eskiadan beri ilem yetenei olmayan yazl
saylamalann yetersizliklerine are olarak tasarlanm olduu halde, bizim burada szn ettiimiz
letler Hint kkenli dokuz rakam ve sfirla -bilinli olarak- yaplan insan hesabnn yetersizliklerine
are olarak dnlmtr.
4. Bugn Avrupada bilinen ilk tam mekanik saatler unlardr: Milano San Gottardo apelinde bulu
nan, 1335te Guglielmo Zelandinonun yapt; Southwarktaki (Ingiltere) Saint-Paul) katedralinde
bulunan, 1344te yaplm olan saat; Pavie atosunda Giovanni de Dondinin 1364te yapt, daha
karmak ve ok daha dakik olan saat.
5. Bu konudaki ayrntlar iin J. Favier ile R. Thomelinin ok belgeli yaptna baklabilir.
6. Etimolojik olarak, analojik teriminin, Yunanca orantl anlamna gelen analogos ile matema
tiksel orant, uygunluk ve genileme yoluyla eitli anlamlarnda analoji demek olan analogiaan
geldiini belirtelim.
Bu terim, gnlk dilde, farkl eylere uygulandnda ne zde bir anlam olan ne de tamamen farkl
bir anlam olan szcklere karlk gelir; analog durumlar, analog yaplar, gibi... rnein ou kez
farkl terimleri analojiyi aka gsteren bir eretilemeyle kullanrz: Masann aya, hayvann aya,
kprnn aya, kazn aya, yarmann aya... Ba ile bakan arasnda bir analoji ilikisi vardr,
nk ba bedende ne ise bakan da toplulukta odur; gz ile kulak arasnda bir analoji ilikisi vardr
nk k iin gz ne ise ses iin kulak odur; barometre ile termometre arasnda bir analoji ilikisi
vardr, nk ilki atmosfer basncyla, kincisi scaklkla ayn iliki iindedir;... (bkz. P. Foulqui).
Buna karlk, matematiksel anlam sz konusu olduunda iki ya da daha ok iftin terimlerini ikier
ikier birletiren bantlarn zdeliinden baka birey olmayan orantlln analojisi karsnda
yz. Ancak, bu ekilde uygunluk iine sokulan terimlerin zde olduu sonucunu karmamak yerin
de olur: 1/3, 2/6, 3/9... lekeleri arasnda matematiksel eitlik varsa da, analojik olan bu betimleme
ler biimsel bakmdan zde deildir.
zetle, analojik diyen, zde demi olmad gibi benzer de demi olmaz:
Bir kol saati bir voltmetreye benzer, ama kesinlikle onunla analog deildir. Bir voltmetre bir elekt
romknatsla analogdur, ama onunla zde deildir. Kadranl bir barometre bir duvar saatine benzer,
ama burada hibir analoji yoktur; buna karlk, kadranl bir barometre cival bir barometreyle ana
logdur, ama aralarnda benzerlik yoktur. Btn bu rneklerden kan sonu, anlk dzeyinde, ben
zerliin ok stndedir... Analojiyi eksik bir benzerlik olarak dnmek bir hatadr (Alain, lments
de philosophie, s. 112).
7. Aynca analoji yoluyla akl yrtmenin her zaman tamamen zel bir dnce biimi olduunu sy
lemek gerekir.
Geri, analojik sonu kat bir mantk asndan her zaman kukulu kalr... Ancak analoji yoluyla
akl yrtmenin salad uylam duygusu karsnda amamak olanakszdr... Analojinin yaran,
hereyden nce anlamay salamas, az ya da ok sk bir biimde, anlald izlenimini uyandrma
sdr (M. Dorolle, Le raisonnement par analogie, s. 170 ve 176-177).
ite analoji yoluyla akl yrtme bilimin yntemleri arasna, bir tantlama leti olarak deil, keif
leti olarak tam da burada girer (bkz. R. Delteil, in: F. Le Lionnais, s. 48).
Gerekte analoji yoluyla akl yrtme, E. Rabiernin dedii gibi, nceden yaplmas gereken bir tmevanma dayal bir tmdengelimdir tLeon de philosophie, 7. d., s. 248).
J. Maritainin dedii gibi, kukusuz onu Tmevanm + Tasm olarak zmleyebiliriz... Bununla bir
likte analoji yoluyla akl yrtmede evrensel bir yasadan deil, sz konusu iki durumun benzerliin
den geerek, tikelden tikele doru sonu kanlr (Petite logique, s. 335).
ite analojik hesapta mutlak bir tkanmaya yol aan, tam olarak ondaki bu dnce tarzdr...
8. Yine
de belirtelim ki, Charles Babbagen (1791-1871) ikiyznc doum yl kutlamalan dolay

syla Londra Science Museumda, 1991 ylnda Mucitin planlann ve yalnzca o zamann teknik e
lerini kullanarak, tamamen mekanik yollardan, zmleyici Makinenin tam ve ilevsel bir modeli
yaplmtr. Bu, boyutlan olduka etkileyici olan (yaklak 2 metre yksekliinde), eitli aritmetik
sel ve matematiksel ilemleri yaparken tamamen gvenilir biimde ileyen bir makinedir. (Bu arada
syleyelim, bu da uzun sre kabul edilen ve XIX. yzyl mekanik teknolojisinin szde yetersizliini
ileri sren sav resmen ve kesin olarak yanllamaktadr; bu teknolojinin gelimesine de zaten Babbage geni lde katkda bulunmutur).
9. R. Moreaunun [4] dedii gibi, Stibitz bunu yaparken mant bugn Boole cebiri adyla bilinen
ok yaln cebirsel dizgelere indirgeyen byk Irlandal mantk George Boolen (1815-1864) fikir
lerini yineliyordu. Bu cebir iki rakam -btn nesneler kmesini gsteren 1 (bir) ve bo kmeyi gs
teren 0 (sfr)- ve iki ilem kullanr: Boole toplamas ve arpmas denebilen ve ile veya. Bu cebir
yaymlandnda pek baanl olmad, ama zmleyici hesap makineleri gerekletirilirken byk
bir pratik yaran oldu. Gerekten, veriler ikili olarak kodlanrsa, ak (0) ve kapal (1) zincirlerle b e
timlenebilir ve hesab modelletirmek iin Boole cebiri kullanlabilir. Bu tip kodlamann baars
buradadr.
10. Bu arada bu kongreye biliim tarihinin iki byk isminin katlacan belirtelim: John W. Mauchly ile Norbert Wiener. lki, tamamen elektronik olan ilk okilevli zmleyici hesap makinesi
ENIACn yaratclarndan biri olacak, daha sonra da tarihin ilk ticar bilgisayar olan UNIVACm
kaynanda bulunacaktr; 1948de Pariste yaymlanan yapt gerek makinede gerek hayvanda g
dm ve iletiim kuram alannda hatn saylr bir rol oynayacak olan kincisi ise bu yaptn balyla
tanmlanan ve bugn kullanlmakta olan sibernetik szcn icat edecektir.
11. "Gerekte problem nedir? 27 saysn alalm. Hesap makinesinin kaytlar iki deimez halden bi
rini alabilen elerden oluuyorsa, bu sayy hesap kaytlarna girmesi iin ikili bir alfabeyle kodla
mak gerekir, ki tip olanakl kodlama vardr. Mark IFden beri, ondalk makinelerde, her ondalk ra
kam en az 4 bitlik [yani en az 4 ikili rakaml] bir kodla betimlenir. Balangta en sk kullanlan kod
kili Ondalk Kod idi. Bu daha ok ngilizce Binary Coded Dcimal (BCD) adyla bilinir. rnein 27,
0010 0111 diye yazlr, nk 0010 BCD ile 2 saysn, 0111 ise 7 saysn kodlamaktadr. lemler
hesap makinesinee sanki ondalk rakamla alyormu gibi yaplr. kili makinelerde her ondalk sa
y ikili edeerine dntrlr, bylece 27, 11011 olur. Makine de 22 tabanna dntrlen bu sa
ylar zerinde alr. Mark / / d e BCDyi kullanan ondalk bir makinedir (Moreau [4]).
12. Tplerden biri bir konumda sfrdayken teki maksimum gerilimdedir; teki konumda ise tersi
olur, ilk tp maksimum gerilime karken teki sfrdadr: Yani birindeki elektrik gerilimi tekindeki
. durumu deitirir.
13. Bylece makineler ve yapay otomatlar konusundaki dncelerin evriminde Torresin katksnn
ne denli byk olduunu gryoruz.
Ren Descartesn Yntem zerine Konumasmdan bu yana yrnen yolun uzunluunu da lm
oluyoruz. Torres y Quevedo Descartesn bu konudaki dncelerini yle zetliyor:
Bir hayvann bedeninin, Tanrnn ellerinden km olduu iin, ltriilemeyecek kadar daha iyi
ileyen ve kendi iinde insann icat edebildii makinelerin hepsinden daha hayranlk verici hareket
leri olan bir makine olarak grlebileceini glk ekmeden kabul eder.
Bir maymunun ya da akl olmayan baka bir hayvann organlar ile biimini tayan makineler ol
sayd, bu makinelerin her bakmdan bu hayvanlarla ayn yapda olmadn kabul etmek iin hibir
gerekemiz olamazd der.
Ancak Descartes Hereye Gc Yetende bile akln ynettii insan eylemlerini taklit edebilen oto
matlar yapma gc bulunmadn syler.
rnein, bir otomatn szckleri ya da baka imleri en sekin insanlarn bile yapabilecei gibi sy
lenecek hereyi yantlamak zere kullanabilmesi metafizik bakmdan olanakszdr der.
Otomatlarn konuabileceini gnlden kabul eder ama ussal olarak konuabileceklerini aklndan
bile geirmez...
[son olarak], Descartes otomatn ussal olarak konuabilmesi iin kendi kendine akl yrtmesi ge
rektii, oysa btn teki durumlardaki gibi bu durumda da bir yapcnn onun yerine akl yrtecei
dncesiyle yolundan sapmtr.
Bununla birlikte, bugn sibernetik ile bilgisayar alanlarndaki keiflerin gereklii Torres y Quevedonun bilimsel kurmacalanm amak zeredir.
14. Kendisinin 1869da Mantksal karmn mekanik bir gereklemesi olarak yapt ve 1870te
PTRSI no 160, s. 497-518de yaymlanan ayn balkl makalesinin konusunu oluturan Mantksal
Piyanosu.
15. Bunlar, aralarnda G. Frege, G. Peano, B. Russel, A.N. Whitehead, D. Hilbert, E. Zermelo, E. Steinitz, R. Camap, E. Artin, K. Gdel, E. Post, S.C. Kleene, A. Touring, A. Church, A. Markov, P.S. No
vikov ve birok bakas ile 1930lu yllarda bugn Nicolas Bourbaki sahte adyla bildiimiz grubu
oluturan Fransz matematikileri H. Cartan, C. Chevalley, J. Delsarte, J. Dieudonne ve A. Weilin
bulunduu XX. yzyl mantk ve matematikilerinin temel katklardr.
16. Burada son derece karmak matematiksel sorunlarla ilgili temel, ama ok hassas bir mantk
kavram sz konusudur. Ancak burada onu tanmlayacak deiliz. Sunuumuz gz nnde bulundu
rulursa, zaten gerekli de deil. stelik bu tanm burada nemli de deil; byle fonksiyonlarn varol
duunun ve matematiksel olarak saylabilir ok belirli bir snf oluturduklarnn bilinmesi yeter.
Ne olduysa o zam an oldu!

T anr alak gnll b en d en izin
o g n n n tam am en
tekiler gibi olm asn istem edi.
O g n
rencileri G eorges Ifraha
yantlayam ad u soruyu sorm ulard;
Efendim , rakam lar n e re d e n geliyor?
Sfr kim icat etti?
G erekten, n e re d e n geliyordu rakam lar?
Bu allm sim geler
bize yle ak geliyordu ki,
onlar bir tanrnn ya da bir uygarlk kah ram an n n
eksiksiz bir arm aan olarak
birdenbire ortaya km sanyorduk.
Byle balad Ifrahm ser v en i ve 20 yllk
bir alm adan sonra F ransada getiim iz yllarda
b y k yanklar uyandran,
e n ok satan kitaplar arasna giren
Rakam larn Evrensel Tarihi
adl esiz bir yapt ortaya kt.
Bu kitab T rk o k u ru n a su narken,
rakam larn bin lerce yllk serveninin
p e k o k kiinin
ilgisini ekeceini um uyoruz.
ISBN 975-403-037-5
ISBN 975-403-182-7
01
Fiyat:
9 789754 031829
1.
TL (KDV DAHL)
Basl f i y a t n d a n farkl sa t la m a z

Georges Ifrah - Rakamlar - N Evrensel Tarihi 8 - Hesab - N Destan

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Georges Ifrah - Rakamlar - N Evrensel Tarihi 8 - Hesab - N Destan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

G E O R G E S

RAKAMLARIN EVRENSEL TARH -VIII-

Histoire Universelle Des Chiffres

TBTAK P o p ler B ilim K ita p la r n n S eim i ve D eerlendirilm esi

Mays 2000 (5000 adet)

Yayn Ynetmeni: Sedat Sezgen

Fransz Kltr Bakanlna

akl Talarndan Bilgisayara Hesabn Destan

Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal

Aritmetikten Cebire ya da Tekilden Ortaklaaya

Matematiksel Hesabn Tarihi

kili Hesabn ve Ondalk Olmayan Dizgelerin Tarihi

Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal

Yaznn tarihi ile yazl saylamann tarihi arasnda ak bir kout

Ne ki koutluk burada bitmez. Gerekten, her saysal gsterim, yz

ereveli sayfalarn amac tam olarak budur. te yandan, ekil

ZAMANDZiNSEL KLOMETRE TALARI

boncuklan, ubuklar...) kullanarak yava yava hesabn ve aritmetiin i

lyla, saatler, dakikalar ve saniyeler halinde zamann, dereceler, dakikalar

2500. Msr hieratik rakamlarnn grl (bkz. 14. Blm).

- VIII. yzyl. [E]. talik alfabelerin, zellikle de Etrsk alfabesinin grl

- V. yzyl. Yunan rklerinin kullanmna tanklk eden ilk kazbilimsel

(Shonga, Andhra, Shaka, Kshatrapa... yaztlarnda) gittike daha ok rastla

metikilerinde, zellikle de Maripli ve Endlsl aritmetikilerde grlecektir.

lk) treyecei Ngari tipindeki Hint yazsnn ilk bireysellemi biimleri

IX. yzyl. [E]. Kuzeybat Hint yazlarn (Dogri,Tkari, Multani, Sindhi,

------------------------------ ------ ------ ------ ------------ -i>

+ (100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)

Grl : M.O. = 2900

(100 + 100 + 100 + 100 + 100 + 100)

Taban rakamlar (dorusal B dizgesi)

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

(400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 + 400 +

* 60n ya da 600n imini 10un imiyle birletirerek oluturulan rakam.

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Grl : - M., 500

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr.

100 + 50 + (10 - 1).

M ISIR HERATK SAYILAMASI

Grl : = M.. 2500

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Grl : * M.. 750

* Hieratik rakamlardan tremi olan bu rakamlar, ileklik bakmndan onlardan daha

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Grl: =*M.S. 400

Toplama ilkesine dayanan betimleme, u ayrtrmaya gre yaplr:

Toplamal Saylamalann Snflan

Toplamal Saylamalann Snflan (devam)

Toplamal Saylamalann Snflan (devam ve son)

arpma tikesinin lk Grlleri

Onla arpmay da 60 deerindeki byk koninin ya da 3600 deerindeki krenin yu

ivi yazs rakamlar

GirUtiler rnei (M.. II. bin):

10000 ( = 1000 X 10)

Yunanllar rnei (M.. V. yzyldan itibaren):

36 Aritmetik Hesabn, Yazlarn ve Saysal Gsterimlerin Tarihi (Genel zet)

Eskia Hintlileri rnei

Msr HeroglifDizgeSTrnei (ge kullanm.)

rnek: 27 000 000

100 000 x 270

(M.. III. - 1. yzyl) alnm