Modyul #5 Teksto

Pagsasalin:
Instrumento sa pagpapayaman
ng Bokabularyong Filipino
Teresita Fortunato

ANG PAGSASALIN ay isang ehersisyo na binubuo ng pagtatangkang palitan ang isang

mensaheng nasulat sa isang wika ng gayunding mensahe sa isa pang wika (Newmark
1988). Malinaw na dalawang midyum ang basiko sa pagsasalin, at ang kahulugan ay
nananatiling intact. Tingnan ang pagsasalin sa ibaba:
Orihinal:
Salin:

What medium was used?

Anong midyum ang ginamit?

Wasto ba ang salin? Kung ang disiplina o larangang tinutukoy ng medium ay ang
sining biswal, anong salita ang pinakamalapit na tumbasan dito? Sakaling ito ay ginamit
sa komunikasyon o edukasyon, di wika ang tinutukoy ng medium. Kung para sa
sikolohiya at espiritwal na larangan, marahil ibang salita naman ang panumbas sa
medium.
Bakit kailangan ang pagsasalin sa Filipino? Kung babalikan natin ang usapin ng
inhinyeriya ng wika sa iskima ni Einar Haugen (1966), apat na dimensyon ang
tinatalakay niya: (1) seleksyon ng batayan, (2) kodipikasyon, (3) implementasyon, at (4)
elaborasyon. Kung ikakapit natin ito sa kasaysayan ng ating wikang pambansa, ang
unang dimensyon ay ukol sa pagpili ng FILIPINO na binanggit sa naunang sanaysay.
Bahagi naman ng ikalawa ang istandardisasyon ng ortograpiya, gramar at pagbuo ng
bokabularyo. Ang dalawang nahuhuling dimensyon ay para sa development ng wika,
kasama ang pagwawasto at ebalwasyon para sa isa, saka ang pagpapalawak ng gamit sa
pangalawa. Sangkot na gawain pati sa huli ang modernisasyong pangkatawagan at
development ng istaylistiks. Dito sa dalawang huling dimensyon nangangailangan ng
gawain sa pagsasalin.
Sa lahat ng gawaing pagsasalin, mapupunang dumadaan ito sa mga sumusunod na
proseso (Larson 1984: 47-51): (1)pag-aaral sa proyektong gagawin na nagkokonsidera sa
texto, sa gagamit, sa larangan, at sa tagasalin mismo; (2) proseso ng pagtuklas ng
kahulugan ng orihinal na texto; (3) aktwal na pagsasalin; (4) ebalwasyon ng salin na
focus sa katapatan sa kahulugan, anyo, kalinawan at gaan ng wika; at (5) pagsulat ng
rebisyon, at faynal na draft. Ganito kaseryoso ang pagsasalin.
Pagsasalin sa mga asignaturang akademiko
Kailangan ang pagsasalin para makaabot ang gamit ng isang wikang pambansa sa
intelektwalisayon o ang pagpapayaman ng register ng wika. Pagdevelop ito ng
literaturang nasulat sa ibat ibang disiplina ng karunungan. Anu-ano ang larangang dapat
1

may mayamang nasulat na literatura (kasama ang mayamang bokabularyo) sa Filipino?

Kung sina Cruz at Acua ay bumanggit ng dalawang malawak na hati, narito naman ang
klasipikasyon ni Khubchandani (1983: 76-7) ng mga asignaturang pang-edukasyon sa
tatlong grupo:
1. Asignaturang nangangailangan ng demonstrasyon at nanghahawakan nang
malakihan sa mga kongkretong simbolong biswal at iba pang simbolong labas sa
wika: asignatura sa syensya at teknolohiya gaya ng medisina, inhinyera, pisika,
zoology at ilan pang asignatura sa level tersyarya na gumagamit ng simbolong di
linggwistiks, kasama ang matematiks at astronomiya.
2. Asignaturang abstrak ukol sa mga pantaong penomena; karamihan sa mga arte,
teolohiya, at agham, panlipunan tulad ng kasaysayan, at estetika, at mga
ekspresyong emosyonal at damdaming personal.
3. Asignaturang ang paksa ng interpretasyon ay ang wika mismo tulad ng bata,
lohika, semyotika at linggwistiks.
Bawat klase ng asignatura ay may kakanyahang uri ng wikang gingagamit sa pagaaral. Sa unang grupo, ang ekspresyong pangwika rito ay pinasimple dahil malimit na
may pantulong na mga biswal at ilustrasyon ang mga pahayag at paliwanag. Ang
mahalaga rito ay alam ng nag-aaral ang istruktura ng wika. Higit sa awtonomus, mahusay
na nakapahayag at walang kalabuan ang paghahatid ng impormasyon sa mga asignatura
sa Grupo 1. Sa ikalawang grupo, higit na kasanayan sa pagbibigay ng ekspresyon ang
kailang para mailawan ang kasalimuotan ng kalikasan ng tao. Hindi masyadong istrikto
ang pormulasyon ng pagbibigay ng impormasyon, ay ang tsansa ng kalabuan o
pagkakaroon ng dalawang kahulugan ay mas malaki. Ang interpretasyon ay hindi
gaanong tiyak o eksakto di tulad ng sa mga asignatura sa unang grupo. Sapagkat wika
mismo ang focus ng pag-aaral sa ikatlong grupo, nalinang na sa mga asignaturang
kabilang dito ang isang uri ng metalenggwahe na naglalantad sa mga mapanuri at
matalinong istruktura ng wika para sa sopistikado at makinis na komunikasyon. Medyo
may pagkiling sa uri ng wika ang mga asignatura rito sa huling grupo, bagamat ang
mahalaga sa mga diskursong akademiko ay ang pagkaelegante ng wikang ginamit.
Pagsasalin, mahalagang hakbang sa intelektwalisasyon
Importanteng-importante ang pagsasalin para mailipat ang nakaimbak na
karunungang nasa mga librong nasusulat sa Ingles at iba pang wikang bernakular at
dayuhan. Ang napakalawak na kaalaman sa mga syensya at teknolohiya at penomenong
pantao ay tunay na nakalulula at nakapanghihinayang kung hindi makaaabot sa higit na
nakararaming mambabasang Filipino. Tumutulong ang pagsasalin para magkaroon ng
mga bagong impormasyong kultural ang mga iskolar na babasa ng salin. Ang pagiintrodyus ng mga bagong konseptong produkto ng pagsasalin ay nakakatulong sa
intelektwalisasyon. Yumayaman ang kulturang Filipino sa pagdaragdag ng mga bagong
lexicon. Sa ganitong paraan napayayaman ang wikang Filipino at nabubuo ang kultura ng
syensya at mga asignaturang abstrak sa pamamagitan ng behikulong ginagamit. Isang
mahusay na palitang intekultural, lalo na sa mga asignaturang pilosopiya at iba pang
agham panlipunan.

Ang pagsasalin ay pakikipag-ugnayan at upang maihatid ang mensahe sa tulong

ng isang kodigo, ginagamitan ito ng prosesong makasining at makagham. Isang
kasanayan ang pagsasalin upang ang nilalaman ay mailipat sa target na wika nang walang
dagdag o bawas. Ang mga asignaturang kulang pa sa corpus ng literatura ay
nagngailangan ng uri ng pagsasalin na tutugon sa impormatibong tungkuling pantexto.
Ang mga texto sa agham panlipunan at syensya tulad ng matematiks at kemistri ay higit
na kognitibo, denobatibo, representasyonal, intelektwal, deskriptibo at obhektibo kaysa
malayang pagpapahayag at subhektibong tulad ng malihaing literatura at estetika (Buhler
sa Newmark 1982:13). Kaya nga mahalaga ang teoryang ito sa pagsasalin ng mga
materyales tungo sa Filipino. Ito ang hinihinging kasanayan upang ipakilala ang mga
konsepto sa mga kailangang karunungan at bigyan-kahulugan sa behikulong Filipino.
Pag-aralan natin ang pagsasalin sa mga disiplina ng agham pantao.
Pagsasalin sa pilosopiya
Sa pag-aaral nina Quito at kasamahan sa DLSU, naglista sila ng lexicon sa
pilosopiya na binubuo ng tatlong kayarian: (1) talasalitaan (dictionary of terms), (2)
talakatagaan (dictionary of phrase) at talasawikaan (dictionary of wise sayings), at (3)
talangalanan (dictionary of proper names). Makikilatis na pedagodyikal ang gamit ng
diksyunaryo para sa lahat ng mababasa upang magkaroon ng kaalaman tungkol sa
pilosopiya. Tinutukoy ng mga lexiconografer na magsisilbi ang diksyunaryong
pampilosopiya sa sambayanang Filipino, maging sila man ay mayaman o dukha,
mangmang o marunong, layman o profesyonal.
Narito ang pormularyo nina Quito sa pagtutumbasan ng lexicon.
1. May ibat ibang level ng kahirapan ng pagsasalin ng mga bokabularyo. May
madaling tumbasa gaya ng world=daigdig; man=tao at mayroon namang
may katumbas sa Filipino subalit maaari ring gamitin ang banyagang termino,
tulad ng macrocosm=makrokosmos, sandaigdigan; scientism=siyentismo;
labis na pagsamba sa syensya. Ang ilang hiram ay isina-Filipino ang baybay.
Samantala, ang mga walang katumbas ay ipinaliwanang gaya ng kilos o galaw
mula sa malayo para sa telekinesis (Gr. tele=malayo, kinesis=kilos o galaw).
2. Ang pagsasalin ng talakatagaan at talasawikaan ay gumagamit ng tumbasang
idyomatiko bagamat dapat bigyang-pansun muli ang istruktura ng mga
pangungusap sa Filipino upang magtunong natural ang pagpapahayag:
Esse est persipi=Ang umiral ay ang namamalas.
Know thyself=Alamin o unawain ang iyong sarili.
The heart has a reason that reason itself does not understand
=Ang puso ay may pang-unawa na hindi nauunawaan ng isip.
3. Paglikha ng mga bagong salita tulad ng pagmumuling-buhay (reincarnation),
kalawigambuhay o katagalambuhay (longevity).
4. Paglikha ng sariling daglat katulad ng B.K. (Bago Kristo) para sa B.C., P.K.
(Pagkatapos Kristo) para sa A.D. at Ss. (sumangguni) para sa see or refer to. Sa
pormulang ito nangangailangan ng ilang panahon para maasimila ng mag-aaral
ang bagong daglat dahil sa kapalasakan ng mga dating anyo.

5. Paggamit sa sistema ng pandiwa na ang pagpapakahulugan ay

konseptwal/kontextwal gaya ng primitive fact=batayang isipan o pamantayan ng
pagpapaliwanag.
Pagsasalin sa sikolohiya
Ang pagpapaunlad ng kamalayan ng mga Filipino sa asignaturang sikolohiya ay
napadadali sa pamamagitan ng pagtatakda ng katumbas. Si Enriquez (sa Santiago
1985:262) ang pangunahing sikolohista sa bansa na nagbandila ng iskima ng pag-aantas
ng mga konsepto sa sikolohiyang Filipino ayon sa lapit o layo nito sa karanasang Filipino
o impluwensyang banyaga at sa pagkapartikular o pagkaunibersal ng pinapaksa.
Pinakamalapit sa karansang lokal ang kahulugan, pag-aandukha, pagbibinyag,
paimbabaw na asimilasyon at pinakamalayo ang banyagang konsepto (prejudice, gestalt).
Sinusunod ng pangkat ni Enriquez ang pitong pamamaraan sa pagsasalin ng mga
bokabularyong sikolohikal.
1. Tahasang panghihiram o ang tintawag na salitang angkat. Walang pagbabago sa
salita ayon sa kahulugan at ispeling nito sa wikang pinaghiraman. Ang
halimbawa ng mga salitang angkat ay libido, ego, hommelette, non-directive,
therapy, encounter group, Oedipus complex, phallus, atb.
2. Paimbabaw na pag-aangkin ng bigkas at ispeling ang tinatawag na saling
paimbabaw. Panghihiram ito ng tunog, pag-angkat ng buong kahulugan ngunit
minodipika ang ispeling ayon sa ortograpiyang Filipino. Bahagyang may
pagbabago rin sa bigkas dala ng filipinisasyon ng ispeling. Kabilang dito ang
hipotesis (hypothesis), atityud (attitude), sikolohikal (psychological), emosyon
(emotion), reimporsment (reinforcement), atb.
3. Pagsunod sa sintaktikang Filipino o ang saling gramatikal. Halos walang
pagkakaiba ito sa ikalawang pamamaraan, dahil binago lamang ang tunog/bigkas
at ispeling na walang pag-iiba sa kahulugan. Ang pagsasaayos ng mga komponent
ng isang ekspresyon tulad ng sosyal inter-aksyon (social interaction) para maging
inter-aksyong sosyal ay nakabase sa kaalaman ng gagamit kung alin ang madulas
o natural sa wikang pinagsasalinan. Subalit makikita ang pagbabago sa
pangunahing diin sa pagbigkas ng abnormal (vs. abnormal), reaksyon (vs.
reaction), persepsyon (vs. perception) at analitikal (vs. analytical).
4. Pagdukal sa wikang pinagsasalinan o ang saling angkop. Paghanap ito sa higit na
makabuluhang tumbasan sa halip na higit na lantarang manghiram nang matapat
sa orihinal. Lumalabas na higit na dalisay o malapit ang saling ito sa karanasang
Filipino. Ilang halimbawa ang tulay para sa intermediary, pakikipagkapwa para
sa social interaction, pakikipagpalagayang loob para sa rapport at
pamamangka sa dalawang ilog para sa infidelity. Mapapansing mientras
malapit sa karanasang Filipino, mas nagiging madali ang pag-intid sa kahulugan
ng salin at napipilitan ang nagpapahayag sa Filipino na humanap ng mga salitang
mayroon na sa wika.
Ang idyomatikong ekspresyon ng wika ay nagiging gamitin pa. Sa
ganitong paraan, tunay na yayaman ang mga ekspresyon sa disiplinang ito.

5. Pagtugaygay sa orihinal o pinaghiramang wika at kultura o ang saling tapat. Ang

rasyonal sa ganitong pagsasalin ay pagkilala kung may layuning palaganapin ang
idea na galing sa labas; iminungkahi ni Lumbera na hanapan ito ng katapat na
ideang ipinahihiwatig ng orihinal na matatagpuan sa Filipino.
Ang halimbawa para sa kategoryang ito ay pakikisalamuha sa halip na
pakikipagkapwa para sa social interaction, pagpapahalaga para sa value,
hustong gulang para sa maturity at paniniwala para sa belief. Halos buhat sa
puristang Filipino ang kauuwiang tumbasan dito ng mga tapat na palitan ng
salita/ekspresyon.
6. Pagsasalin ng hiram na termino o ang saling hiram. Lumalabas na ito ang unang
tumbasang ikinakapit sa mga ekspresyong hiram. Suriin ang transpormasyong
nangyari
sa
paghahanap
ng
pinakaangkop
na
salin
sa
brainstroming=pagbabagyo
ng
utak
pagbabagyo
ng
isip;
brainwashing=paghuhugas-utak paghuhugas-isip.
7. Paglikha at pagbuo ng bagong termino o ang saling likha. Tinatawag ng grupo ni
Enriquez na imbento o likha ang mga ito bagamat wala silang ibinigay na
pormula sa pagbuo ng salita. May istruktura ang mga termino na word-coining at
mayroon namang nilapian. Para sa masturbation, ginamit ang sarigawa o
sariling sikap kaya? Pagtatalik/pagtatalik sekwal para naman sa sexual
intercourse! Maaalala sa estilong ito ang ilang prosesong ginamit ni Dr. Gonzalo
del Rosario sa Maugnaying Talasalitaan.
Pagsasalin sa ekonomiks
Ang ekonomiks ay isang sangay ng agham panlipunan na nagsusuri kung paanong
ang isang lipunan ay namamahagi ng kanyang yaman sa ibat ibang gawain upang
tugunan ang paparaming hilig ng mga tao, at sagutin ang problema sa kabuhayan at
kaunlaran (Tullao, Jr. 1990:26). Malawak ang hangganan ng disiplinang ito na ayon sa
mga experto dito ay malapit sa bituka. Ang mga konsepto, problema, at isyu sa
ekonomiks ay mamamalagi sa atin habang tayo ay nabubuhay sa mundong ito, sapagkat
ang ekonomiks ay natutungkol sa ating kabuhayan.
May sariling register ang ekonomiks na makikita sa pagsasalin ng
terminolohiyang ginawa ni Tullao, Jr. Ganito ang obserbasyon sa mga prinsipyong
ginamit.
1. Walang natagpuang bokabularyong gumamit ng masalimuot na paglalapi at
pagsasanib ng pantig sa pagbuo ng salita. Di tulad ng Maugnaying Talasalitaan,
mas simple ang pamaraan sa tumbasan ng mga salitang pang-ekonomiks na
umiiral.
2. Sa pagsasalin, gumagamit ng mga salitang matatag na, yaong mga istandardisado
na, at tinatanggap nang gamitin. Halimbawa buhat sa pa-random na piniling salita
ang mga sumusunod:
tubo
buwis
batas

profit
tax
law

suweldo
paggawa
baykot

wage
labor
boycott

3. Hinahanapan ng katumbas ang salitang Ingles mula sa Kastila at binabaybay ayon

sa alpabetong Pilipino/Filipino. Narito ang mga halimbawa:
prinsipyo ng akselerador
koepisyente ng elastisidad
oligosonyo
empleo
presyo
produktibidad
inobasyon
fasilidad
infrastruktura

principle of accelerator
coefficient of elasticity
oligopsony
employment
price
productivity
innovation
facility
infrastructure

4. Inaasimila ang tunog-Ingles ng salita, at binabaybay ayon sa Pilipino/Filipino.

Ilang kaso ang nasa ibaba:
tenyur
prodyuser
finansyal
ekspansyon
manupaktyur
kapital
sarplas
prebensyon

tenure
producer
financial
expansion
manufacture
capital
surplus
prevention

5. Tuwirang hinihiram ang mga salitang hindi matumbasan sa Pilipino/Filipino dahil

baka mabago ang kahulugan. Tingnan ang mga halimbawa:
black market
fist
exemption
dual tach method
average
structural adjustments

apprenticeship
patents
ration
output
demand
energy inputs

6. Lumilikha ng mga bagong saling kontribusyon sa register sa ekonomiks gaya ng

mga nasa ibaba:
lakas-bisig
lakas-paggawa
yamang tao
pagkahumaling sa diploma
hasyendang industriyal

(people power)
(labor force)
(human resources)
(diploma mill)
(industrial state)

7. Kung ihahambing sa larangan ng agham at teknolohiya, ang pagpapayaman ng

terminong pang-ekonomiks ay higit na may angkla sa interpretasyon kaysa isa-saisang tumbasan. Ang mga sumusunod ang halimbawang termino:
laissez faire
privatization
exchange rate
take-off-stage of growth
wage flexibility
barter

huwag makialam
pagpapatingkad ng pribadong sektor
palitan ng piso sa banyagang salapi
panimulang pagsulong sa baytang ng pag-unlad
kabagalan sa suweldo
palitang kalakal

Kongklusyon
Sa ilang proyekto ng mga pangunahing iskolar sa mga larangan sa akademya,
nakita natin ang mga prinsipyong isinaalang-alang sa pagsasalin. Mahalagang hakbang na
ang napasimulan nila sa pagpapayaman ng registers sa ibat ibang disiplina. Buhat sa
yugtong ito, nagkakaroon na ng puhunan ang mga gagamit ng Filipino sa syensyang
pantao tulad ng agham panlipunan at humanidades. Bilang estudyante, makapagbabahagi
rin tayo sa gawaing intelektwalisasyon ng Filipino sa mga kursong kabilang sa tinalakay
sa unahan. ##