Herkl Mi Mas

Yunan
Ulusunun
Douu

.
.

HERKL MLLAS Yunan Ulusunun Douu

HERKL MLLAS 1940ta Ankarada dodu. Yksek renimini 1965te Robert Kolejde
tamamlad. 1 9 6 0 larda renci hareketinde yerald. T P yesiydi. 1 9 7 1 de Atinaya
yerleti. Yunancadan Trkeye Ritsos, Seferi, Elitis vd. airlerin yaptlarn evirdi.
Halen A.. D.T.C.E ada Yunan Edebiyat Blnnde retim yesidir. A.O.
S.B.Ede siyaset bilim i doktoras yapmaktadr.

letiim Yaynlar 280 Aratrma-lnceleme Dizisi 46

ISBN 9 7 5 -4 7 0 -3 9 1 -4
1. BASKI lletiim Yaynclk A. . Ekim 1994

KAPAK mit Kvan

DZG Remzi Abbas
UYGULAMA Filiz Burhan
DZELT Sezar Atmaca

'

KAPAK BASKISI Sena Ofset

BASKI ve C LT efik Matbaas

iletiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 Caalolu 34400 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 1 2 5 8

HERKL MLLAS

Yunan
Ulusunun
Douu

indekiler

n s z ........................................................................................ ......... 9
G i r i ...... ::................ ........................................................... ...................17
Tarih iinde Yunanllar. ............................................................. 17

Ulusu deoloji ve Ulusun Tanm............................... .........20

ada Bir Tarih Yorumu ..........................................................25
Yunancann Tarihi.............;............... ...................................... 29
Din, Tarih ve Kltr ................................ .............................. .....37
Yunan Aydnlanmas ......................................,......................... 43
Ulusal Bilincin lk B elirtileri ..................:..................... ........48
19. Yzyl Balarnda Yunanistan...................... ;.............57

Dnya Konjonktr ............................................... ................... 60

Viyana Kongresi ve Kutsal ttifak ......:................................... 63
Osmanl Devletinde M erkezka G ler ......... ..................... 65
E kon om i .................. !.....................:..................................... ....... 69
TARIM..................... ...................... .................................... ............73
HAFF SANAY..............1.............................................................. 75 '
D VE TCARET...............i..................................................... 78
DENZ TCARET FLOSU............................................................... 81
BRNC BLM

V elestin li R e g a s .................... ............................................ ...:..........87

Hayat, Yaptlar..............................................................................88
Politik E ylem i ............................................. ....................................94
Mar iiri ........................... ............................... ,..................... ...... 98
Regasm A nayasas ......................................................... ............. 102
R egasn Sonu............................ ............. ........................................ 109

Regas ve Tarihiler
.... ......
.....................................111
Regasn Deerlendirmesi....... ......................................... ......116
jKtNC BLM

Tutucu G ler.............................................................................. 123

Demetrios Katartzes (Fotiades)...................:....................... 125
Pederler retisi........................... ........................................ 131
Prios, Theotokes, v.b................................................................ 141
Yunan htilali ve Patrikhane............................................. .....143
Tutuculuun Yorumu................. ..............................................148
Tarihilerin Farkl Yorumlar...... .................... :....... i.;....... 152
NC BLM

Cum huriyetiler/Bam sz D evlet Y a n d a la n ............... 157

AdamantiosKora.es........................... .....:.......................... ......157
KARDELK R ET ... ...................:................
. ......................159
SAVA ARKISI........................... ................. ................,............. 162
SAVA BORUSU ..................... .......:........................... ..............'.... 163
GREKLER NE YAPM ALI? ... .............. ................................... ......165
DL SORUNU, YUNAN H TLA L...... !................................................... 169
Rusingilizfransz-:................... ........................ ..................... 171
Hellen Nomar'si........................ :..............................................177
Deerlendirme.................................................................... ......186
DRDNC BLM

182 1 htilali ve Sonraki D n e m ........................... ............. 191

BESNC BLM

T rkiye Tarihilii....................................................................201
Genel Yaklamlar.....................................................................202
Ulusun Deimezlii.................................................................206
Bizans, Megali dea, Philike Hetaireia................. ................211
Regas, Koraes, v.b......................................... ........... ..................215
mtiyazlar.................................... .............................................. 218
Ticaret Burjuvazisi.................................... ................................231
Deerlendirme............. ................................ !............................238

A LTIN CI BLM

S on u...............:.......................................................................... .245
E k l e r ................................................................................ ............. 249
Ek 1 Olaylarn Kronolojik Sras.......................................... 249
Ek 2. Velestinli Regas............................ ;....................... ......257
Velestinli R egasn Mar Adl iiri... .................................257 .
Velestinli Regasn A nayasas.................................................263
Velestinli Regasm nsan H a k la n ......................................... 264
. Velestinli Regasm Anayasa lkeleri...... ..............1............276
Ek 3
Ek 4
Ek 5
Ek 6

Pederler retisi................... ......................................... 295

Kardelik retisi............. :....:............... ....................307
Rusingilizfransz...............................................................333
Hellen Nomarisi.............................................. ......... 349

K a y n a k a ............................................ ............ ................ ...........387

D iz in ........................ :...... ....................... ......................... ...........397

n s z

Bu alma 1821 Yunan htilali ncesinde Siyasal deolojiler

bal altnda Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne
(Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi / Siyaset Bilimi Anabili m
Dalna) sunulan ve Haziran 1993 tarihinde savunulan bir
yksek lisans tezi olarak hazrlanmtr. Konu ada Yunan,
ulusunun ve devletinin ortaya k ile dorudan ilikilidir.
Dolayl olarak tarih iinde Yunan diye nitelenmi toplu
luklara ve ada Yunana da deinilmektedir.
Yunan ihtilali Osmanl Devletinin tarihi ile de dorudan
ilikilidir. Yunan ulusunun ve Yunanistanm tarihi, Osmanl
Devletinin bat kesiminin ve Osmanl Devleti iinde ortaya
kan toplumsal glerin ve gelimelerin de tarihidir. Ko
numuz olan siyasal ve ideolojik tartmalar Osmanl gereinin
bir aynasdr.
Trk tarihiliinde bu konuda byk bir boluun var
olmas da konunun seiminde etkili olmutur. Trk tarihilii
Yunan konusuna, bu almadan da anlalaca gibi, kimi
zaman ilgi gstermemi, kimi zaman taraf olmu ve giderek

yetersiz kalmtr. Bundan dolay konular ilenirken sz

konusu boluu dolduracak genel bilgiler metin iinde ve
konularla ilgili zgn metinler ek olarak verilmitir.
Tarih, gemii anlatan bir bilim deildir; gemii yorumlayan
bir sosyal bilimdir, tarihi de kendi yorumunu getiren kiidir.
E.H: Carrn szleriyle sylersek tarihi bir birey olarak ayn
zam anda hem tarihin hem de toplumun bir rndr... tarih
bugn ile gemi arasnda bitm ez bir diyalogdur... bugnn
toplumu ile dnn toplumu arasnda bir diyalogdur... Ciddi
tarihi, kendi deerlerinin dnda bir nesnellii olduunu ne
srmeyerek, btn deerlerin tarihi olarak koullandrilm lklarn kabul eden tarihidir... tarih anlam llk terim leriyle
yaplan bir seme srecidir... Tarih adna layk olan tarih, tarihin
kendi iinde bir yn duygusu bulan ve bunu kabul eden kimselerce
yazlabilir" (Carr 54, 60, 41, 111, 139).

Bu alma da taraflln kabul eden bir yazarn bir di

yalog kurma abasdr. Ama tarafllk burada, yalnz ulusal
snrlarn iinde anlam kazanan bir tarihilik anlay deildir;
uluslararas bir alanda kabul grecek bir yorum getitme a
basdr. Dnya tarihilii dar ulusal yorumlar ama abas
iindedir. Bu alma da bu tr bir tarafgirlikle kaleme
alnmtr. Gemi ile kurulacak bu konumdaki bir tarih
diyalogu ise, dnyamzda egemen olmaya ynelik ada
yorumlara yol at ve bu ynde baarl olduu derecede,
insanlar arasnda anlayn ve diyalogun balamasna ve
sarlar diyalogunun da almasna yardmc olabilecektir.
f .

***

Bir ulusun binlerce yllk bir sreyi kapsayan tarihini

yazmak, ancak ulusu sylem iinde anlaml olabilir. ada
anlay, uluslann tarih sahnesine son yzyllarda ortaya km
olduklar ynndedir. Eskilerden bugne ulusal devamll
salayann ne olduu henz ortaya konamamtr.

Sorun, deil ulus konusunda, kiiler ve nesneler iin de

halledilmemitir. On santimlik fidan ile on metrelik nar
ayn aa mdr? Bebek ile yalanm olan insan zde
midir? Yoksa, yzyllarca nce Herakleitosun dedii gibi
sonsuz bir gei serisi oluturan farkl durumlar, kiilikler
ve eyler midirler? Felsefenin kii konusunda zorlaya zorlaya
en ileriye gidebildii nokta, insann bellei yznden bir
btn oluturabileceidir. Kltrler, diller, dinler dei
tirmi, rk asndan mozaiklemi farkl kuaklardan insan
topluluklarnn nasl oluyor da tarih iinde bir btnlk
oluturduklar kabul edilip ulusal tarihleri yazlyor?
Giri blmnde, Tarih inde Yunanllar konusu ile
necektir. Yunancanm geliimi ve tarihi, ada Yunanllkn
bir esini oluturan Ortodoksluk ve daha ksa bir biimde
ulusal bilin konulan ele alnacaktr. Kuramsal sorunlara
bir zm getirmekten ok konu ile ilgili kimi sorunlarn
ortaya konmasna allacaktr. Ama, kullanlan terimlerin
tanmn salamak, yada hi olmazsa kullanlan terimlerin
snrlarn izmektir. Trkiyede, ama bir yere kadar Yuna
nistanda bile, Eski Yunan, Grek, Hellen, Yunan, Rum gibi
kavramlarn tanmn tutarl ve anlaml bir biimde verebi
lenlere pek sk rastlanmaz.
Gene Girite, 19. Yzyl Balarnda Yunanistan bal
altnda Yunan htilali ncesinde Yunanllar ve Yunanistan
ele alnmaktadr. Bu ihtilal dneminin ncesi aslnda 18.
yzyln son eyreini de kapsayacak biimde geniletilmitir.
Dnya konjonktr izilerek konumuz olan ideolojik tar
tmalarn kkeni ve tarih iindeki yerlerinin saptanmasna
allmtr. Ekonomik yap ok genel bir biimde ele aln
maktadr.
Temel konumuz olan ve bu almann arlk merkezini
oluturan deolojik Eilimler ana blme ayrlmaktadr.
Birinci blmn konusu olan Velestinli Riegas, Osmanl Devleti
11

iinde cumhuriyeti bir devrim planlayan bir Rumdur.

Bamsz devlet hasaplan yapmayan dnr, din yada dil fark
gzetmeden btn insanlarn eit bir biimde temsil edile
cekleri bir ynetim altnda yaayabilmeleri iin ideolojik bir
mcadele vermiti. Kukusuz Fransz Devrimi etkisinde kalm
olan Regas, Balkan tarihi iinde en nemli devrimcilerden
biri saylmaktadr.
, Tutucu Gler balkl ikinci blmde, Osmanl Ynetiminde kkl deiiklikler istemeyen Yunanl gler ele
alnmaktadr. Bunlar bir blm Fenerliler ile ruhban snfnn
ve cemaatin kimi st dzey yneticileriydi. Devlet ile ibirlii
iinde olan bu kesim, hem cumhuriyeti grler savunan
Regasa hem de daha sonra bamsz devlet peinde olan glere
kar bir tutum izlemilerdi.

nc blmde sunulan Cumhuriyetiler/Bamsz Devlet

Yandalan, Yunan devletinin ortaya km asn d a en nemli
rol oynam glerdir. Bu kesimin en tannm temsilcisi
Koraes stnde daha fazla durulmaktadr. Ama o dnemin
teki aydnlarna ve hele cumhuriyetilerin grlerini dile
getiren risaleler, kitaplar yada edebiyat metinleri de ele
alnmaktadr.
' 1821 htilali ve Sonraki Dnem adl ksa blmde bu a
lmann snrlarnn saptanmasna allmtr, lhtilalin ve
sonraki yllarn bu almaya gre deerlendirilemeyeceine
dikkat ekilmekte, olaylarn ne tr eilimlerle gelitikleri
anmsatlmaktadr.
Trkiye Tarihilii balkl beinci blmde konu ile ilgi
lenmi olan tarihilerin deerlendirilmeleri sunulmaktadr.
zellikle kimi tarihiler bu almann sonular ile farkl
deerlendirmeler sergilediklerinden, konunun aklk ka
zanmas iin grler karlatrmal olarak verilmektedir.
Sonular blmnde, doal olarak, bu almadan kar
tlabilecek olas sonular, kuramlar, genel deerlendirmeler,
JL2,

yarglar vb. verilmektedir, zmsz kalan soranlar ile daha

geni bir biimde aratrlmaya deer konular da gene bu
blmde verilmektedir.
alma kabark bir Ekler blm iermektedir. almann
kolay bir biimde okunuunu salamak ama daha geni
bilgilerin ve kimi zgn metinlerin de btn yada geni bir
biimde verilmelerinin olanakl klnmas iin bu yola gi
dilmitir. Okuyucu, ayrntlara yada zgn metinlere ba
vurmak istemedii durumlarda ekler blmne bavurmadan
da almay okuyabilir.
E k -lde bu almada sz edilen olaylar yada dnemin
kimi nemli olaylar kronolojik bir sra ile verilmektedir.
Temel konumuzu oluturan Velestinli Regas, Koraes vb. gibi
kimselerin kimi metinleri Ek-2 ile Ek-6 iinde verilmektedir.
Bu eklerin iinde dnemin nemli risaleleri, iirleri ve ki
taplar, ya btn olarak yada byk blmleri Trkeye
evrilerek verilmektedir. Regasm nl Mar adl iiri ve
Anayasas btn olarak verilmektedir; rnek olarak alm
olduu Fransz Anayasas da ksmen evrilip verilerek yazarn
katklar ve oluturduu deiiklikler gsterilmektedir. Tutucu
glerin en nl risalesi Pederler retisi, bu risaleye yant
oluturan Koraesin Kardelik retisi ve Sava arks da btn
olarak verilmektedir. Nihayet cumhuriyetilerin grlerini
ve duygularn en belirgin bir biimde ortaya koyan dnemin
nl kitab Hellen Nomarisi de, kimi blmleri eksiksiz olarak
kimileri de zetlenerek verilmitir.
Kaynaka, yalnz bu almada ad geen yazar ve yaptlar
vermektedir. Konu ok geni olduundan genel bir kaynaka
verilmemektedir. Kullanlan dile gre kaynaka Yunanca,
ngilizce/Franszca ve Trke olarak e ayrlmaktadr. Bu
kaynaka, konu ile ilgili olduka etrafl bir bavuru listesi
oluturmaktadr.

13

* -k

Bu alma temelde sz konusu dnemin Yunanca zgn

metinlerine ve Yunanl tarihiler tarafndan yaymlanm
almalara dayanarak hazrlanmtr. zellikle kuramsal
konularda ngiliz kaynakl almalara bavurulmutur.
Gndermeler metnin iinde {yazar ismi, sayfa numaras) olarak
verilmi, eer yazarn birden fazla kitab kaynakaya alnmsa
kitabn yaym yl, metin iinde yazan ismi belirdiinde yalnz
sayfa numaras belirtilmitir.
evirilerin btn yazarndr. Trke alntlarda iml
uyumu salamak iin kimi deiiklikler yaplmtr. Uzatma
iareti elden geldiinde daha az lcullanlmr. zel isimlerin
taklar kesme imi ile ayrlmtr. Yada tek kelime saylp
birleik yazlmtr. Ancak en byk zorluk Yunanca isimlerin
ve kitap balklarnn Trke yazl konusunda ortaya,
kmtr; bu konuda Trkiyede tutarl bir yntem yoktur.
,-Bu almann gereksinimlerinin drtsyle, A-.D.T.C.
Fakltesine bal Yunanca ve ada Yunanca Ana Bilim Dallar
tarafndan da onaylanan bir evriharf (transliterasyon) yntemi
hazrlanmtr; yntemin Fakltenin 1994 tarihli Tarih Blm
Aratrmalar Dergisiride yaymlanmas planlanmta-. Buna gre
Yunanca il, charfleri e, olarak. 6. E. (D. Y. i) harfleri th, k_s, ph,
kh ve
ps olarak () iareti h olarak verilmektedir. Bu yntemle
,111
r. 4
.
Trke yazltan funanca harflere sorunsuz geilebilir.

rk i f k

'

Her alma gibi bu da, bir yerde, ortak bir almadr.

Tarihin ve toplumun rn olan yazar, onu etkilemi yazar
ve dnrlerin varlnn bilincindedir. Onlara borcu s
nrszdr. Onu yaam boyunca rahatsz etmi ve bu tepkisel
almann domasna neden olanlar da bilmektedir; onlara
da teekkr etmek gerekir mi acaba?

14

Ama kukusuz teekkr bor saydklarm var! Bu tezi

hazrlarken kayglarm, sorunlarm, kararszlklarm din
lemi, bunlar benimle tartm ve benim en yakn evremi
oluturmu kimseler olmutur. Kendileri bilincinde olma
yabilir ama bu arkadalar kimi zaman bana kaynaklar, kitaplar,
kaynakalar salayarak, kimi zaman rahatszlklarma ortak
olarak bana yardm etmiler ve beni yreklendirmilerdir;
rnein Evangeliya Balta, Bra Ersanl Behar, mer Savakan,
Pinelopi Statbi. Gen arkadan kr lcak son metni titiz
bir biimde okuyup dzeltmi, yararl nerilerde bulunmu
tur.

.
Hocalarma da teekkr etmek istiyorum. Doduum kente
elli iki yl sonra renci olarak dnmek cret isteyen bir iti.
Kimileri benden genti; ama bana terslii duyurmadlar. Hem
hocalklarn doyurasya sundular hem de ahilerine kar
lkenin geleneklerince gerekli grlen incelii rnek bir bi
imde gsterdiler'. Mehmet Ali Aaoullar, Can Hamamc,
mit Hassan, Aleddin enel anlaylaryla ve snftaki tar
tmalarmzla abam yreklendirdiler; tezde derslerin izleri
vardr.1

Sina Akir ve ailesine ayr bir teekkr borluyum. Onlar

Ankaradaki yeni ailem oldu. Il stdyosunu verdi bana, Deniz
ocuklarmn zlemini giderdi, Tlin, jacques Derridasyla
ve felsefe tartmalarmzla yeni ufuklar at. Altml yllardaki
hocam Sina ise yksek lisans yapmam neren, bunun sa
lanmas iin her trl yardmda bulunan ve bu almay y
neten yakn bir dost oldu.
nce ilkokulda gzarm olan, sonra sevgilim, imdi eim
Eviye ise kran borluyum. Uzun yllarn beraberliinden

1 Tezimin savunmas srasnda ynelttikleri yapc soru lan vc eletirileriyle kimi

dzeltm eler yapm am salayan sayn kr G ler ve Taner T im ura da teekkr
ederim.

15

sonra almalarmda bir yerde onun etkileriyle benim kat

klarmn snr belli olmuyor. Her yazdm okuyan, eletiren,
arlklarm saduyusu ile trpleyen yoldam, sabrla
Atinaya dnm beklerken ailenin sorumluluklarn da
stlenerek bu almann ortaya kmas iin gerekli i huzuru
da salayan kimsedir.
almann olumasnda yardmc olanlar yanllarmdan
ve eksikliklerimden dolay doal olarak sorumlu deiller. Ad
geen herkesin benimle ayn grleri paylatklar anlam
da karlmamaldr. Tez benim sorumluluumdaclr. Yakmn
saydm insanlarla ortak olarak paylatmz inandm
gr, her dncenin en zgr bir biimde ve hibir m
lahaza ile snrlanmadan diyalog konusu olabileceidir.
Herkl Millcs

16

GR

Tarih iinde Yunanllar

Onsekizinci yzyldan balayarak uluslarn tarihleri ya
zlmaya baland. Bu giriim 19. yzylda doruuna eriti.2
Romantizmin ve onunla ilikili ulusuluk anlayna gre
kaleme alnm olan bu tarih yazclna baklrsa uluslar tarih
iinde hep vardlar; belli bir dnemde bunun bilincine
erienler j kltrlerine sahip kmlar ve bamsz devletlerini
kurmular, yada bu ynde aba harcamlardr.
Uluslarn yzyllara uzanan bu sreklilii, srekliliin
kendisi, ulusu tarih syleminin egemen olduu dnemde
pek sorgulanmamt. Sorun yaratm olan soru, srekliliin

2 Oysa tarih, baka tem eller zerinde de alglanabilir: corafya btnl, zaman
dilim leri, dil gruplar, snflar, elin gruplan, devlet sreklilii, tek n o lo ji vc kltr
btnl ve birlii, toplumlarm ortak hedefleri, hatt meslekler, ideolojiler, cinsler
vb. tarih yazclnn erevesini de oluturabilirler.

17

nereden kaynakland idi.3 Kimilerine gre tarih iindeki

bu birliin temelinde, Gottftied Herderin (1 7 4 4 -1 8 0 3 )
1784-1791 yllarnda yazd gibi kan ba yatar. Birka yl
sonra K.W.F. Schlegel (1772-1829) birliin dil yoluyla.salandm savunacakt. J.G . Fichte de (1762-1814) ayn g
rtedir. Dil gruplar kendi kendilerine karar vererek
devletlerini kurmalydlar. Daha sonralar kiilerin zgr
ln temel sayan bu anlay, Rousseaucu bir dn yapp,
bamszlk karr bireylerden ve kiilerden, yani somut
yurttalardan alnp, soyut bir ulus kavramna kaydrlarak
deiti: rnein Alsace-Lorraine iin Heinrich von Treitschke
(1834-1896) gibi kimi Alman yazarlar, bilinsiz kiiler deil
-o halkn kendi istei ile deil- kl zoru ulusu birletirecektir
trpde yazlar yazmaya balayacaklard (Macartney, 100).
Ulusu hareket ve ideoloji Arthur de Gobineau (1816-1882)
ve Houston Stewart Chamberlain (1855-1926) gibi d
nrlerle rklk aamasna da varmt (Wanlass, 370). Uluslar
saptanmakla kalmam, kimileri daha stn kimileri ise daha
aa grlmt. Sosyal Danvinist bir anlayla.da stn
olanlara, rnein Aryan rkna, dnya nimetlerinden eit
olmayan bir pay vermek uygun ve bir hak saylmt. rklar
baka uluslara kar ilerinde besledikleri kini, eitli baha
nelerle merulatrp saldrgan eylemlere ynelmilerdi.
R. Barth ilkel toplumlardan balayarak tm toplumlarda
grlen grup kimlik duygusunun, dlayan bir bilin ol
duunu syler; barbarlar, gvur nitelemeleri tipik r
neklerdir. Ulusuluk da kendi grup kimliini bu dlayan
duygu ve yaklam stne kurar. Bu duygu nce egemen

3 Bir ulusun zaman iinde (rk, dil, din vb. adan) deiikliklere urad sylenir.
Oysa deien ayn insanlar deildir; farklar kuaklar arasndadr. Bunca deiiklikten
sonra kuaklar arasnda ulusal birlii" yada sreklilii" salayan nedir sorusunun
ulusu sylem iinde yeri yoktur; b irlik" varsaylm akta, farklar ve bakalklar
deim e" ve gelim eyle aklanm aktadrlar.

18

devlet iinde biimlenmeye balamt. rnein 1539da

Richelieu Academie Franaisei kurarak tm Fransa iinde
ortak dilin yerlemesini kolaylatrd. O yllarda Franszlarm
ou kendilerini bir kente yada bir eylete bal sayard.
Ulusuluk bir egemenliin kltrel duyarll gibi oluur
ve bir ulus devletin ynetim gc ile ilikilidir. (Giddens,
219). Ulusuluun baars ise dorudan ada bir devletin
ynetim yeteneklerine baml olduundan, her ulusu ha
reket, kulland dil ve ileriye srd amalar ne denli farkl
olsa da politik bir eyleme dnr.
Ondokuzuncu yzylm banda artk devlet kurma, devlet
srdrmek yada korumak anlay ile etnik gruplarn varl,
haklarmn savunulmas yada onurlu bir biimde yaamalar
ulusu ideoloji ile desteklenmeye baland. Btn dnyay
saran bu anlay zaman iinde hz kazanan bir gelime ile
politik, ideolojik ve kltrel gelimeleri etkileyecekti. Bu
dnemin tarih yazcl da bu anlay yanstr, yaatr ve
pekitirir.
Bu tarih anlayna gre uluslar oluturann ne olduu belli
deildir. Tek bana dil deildir, nk farkl diller konuan
topluluklar ada devletler iinde bir ulus oluturmak
tadrlar (anadilleri Trke olan Ortodoks Karamanllar 19.
yzyln ikinci yarsndan balayarak kendilerini Yunan,
anadilleri Yunanca olan Giritli Mslmanlar kendilerini Trk
saymlardr) yada ayn dilleri konuanlar farkl uluslar
oluturmaktadrlar (ngilizce konuan topluluklar gibi: ABD,
ngiltere, Avustralya vb.). Din (dille bile desteklense), Arap
lkelerinde olduu gibi, gene bir ulus oluturmaya yeterli
deildir. Kan birliini zamanmzda ciddiye alan ciddi insan
kalmamtr. Hep vurgulanan kltr birliinin ise ne olduu
ortaya konmamtr.
Kltr birlii forml, sonsuz belirsizlii ile ve birliin
somut olarak temelde neye dayand sorgulanmad srece,

ulusu ideolojiye ok yararl olmaktadr. Ulusu ideolojiye

bal olanlar da, bir gentlemens agreement anlay iinde
karlkl olarak bu konulan pek kurcalamamaktadrlar. Kltr,
bir yaama biimi, evreyle belli bir iliki iinde olma yordam
ise, bir sanat uygulamas, bir teknik ve ekonomik etkinlik
biimiyse, zamanmzdaki dnya insanlar arasnda, zellikle
komu lkeler arasnda bu kltr birlii yada kltr ya
knl hi olmazsa belli bir dereceye kadar doal olarak vardr.
Ama ulusu ideoloji kiilerin bunu grmelerini engeller.
Kendilerini, hemen hemen ayn kltr paylatklar (ve
baka bir ulus olan) komu insanlara yakn grmezler, binlerce
yl nce ve btnyle farkl bir kltrn insanlar olan
kimselere -tarihin karanlklarnda kaybolan bu insanlara
atalarmz denir- yakn grrler.
.
Ulusla r, ve konumuz olan Yunan ulusu da, kukusuz
gnmzde tarihsel bir srecin ve toplumsal bir iradenin
sonucudur. Ama srecin varlnn kant nedir? Binlerce
yllara uzanan binlerce olayn iinden belli olaylar seerek
bir ulusal sreklilik oluturma eylemini hakl klan anlay
nedir? rade neden bu trl ve bu ynde dile getirilmitir?

^ Ulusu ideoloji ve ulusun tanm

Ulusuluk artk ortaya kma ve gelime aamasnda deildir;
dnyada egemen olan bir ideolojidir. Ulusuluun bir yrede
yada bir etnik grup iinde yeermesi, glenmesi ve itici g
olmas iin artk koullarn uygun olmas bir nkoul de
ildir. Her egemen ideoloji ile olduu gibi, ulusuluk artk
tm dnyada benimsenmitir; herhangi bir toplumda yada
toplumsal yapda kk salmakta ve etkin olabilmektedir.
Ulusu ideoloji kendi dinamizmini edinmi bir inantr.
Bu ideoloji, taklit yoluyla yada baka bir ulusu harekete tepki
olarak ortaya.kp benimsendikten sonra dnyann herhangi
20

bir yerinde aa yukar benzer bir biimde gndeme gelir.

1983 ylnda yaymlanm iki kitap, Ernest Gellnerin Natlons
and Nationalism ile Benedict Andersonun Im agined Communities, ulusuluun ne olduu konusunda ok aydnlat
cdrlar. Ulusuluun evrensel yanma k tutan bu kitaplarn
savlan konumuz asndan nemlidir.
Gellnere gre endstri dneminde snflar ii balar dei,
ulusal balar salamlar. Bu dnemde iblm yaygnlar
ve eitim devletin en nemli ilevlerinden biri olur. Merkezi
eitimle tek tip insan, tek ideoloji oluturulur. Eitim, i
bulmak ve geimin salanmas, toplum iinde saygn bir
konum edinmek, giderek gvenli olmak ve kiinin kendine
sayg duymas iin gerekli olmaktadr. nsan artk bir ortak
kltre balanr.
Gerekten, ulus devletlerinin olumaya balad d
nemlerden balayarak ulusuluun en belirgin yan eitim
olmutur. 1440larda balatlan kitap basm 1500 ylnda,
yetmi milyonluk Avrupada yirmi milyona varmt. Kapi
talizmin glenmesi eitimle babaa geliti. Deniz ticareti
sermayesi, devletten mali yardm gryordu, ticaret filosu
ticaretini devlet denizgcnn desteinde yapyordu, zel
kimselerin rettii top tfek devlet tarafndan satn almyordu.
Bu retimde alacak iilerin de belli bir eitimden gemi
olmalar gerekiyordu. Eitim byk hamlesini bu aamada
yapt, devletlerin denetledii okullar yaygnlat.
Ancak bu ortak kltr eskiden var olmu bir kltrn
ortaya karlm as biim inde olmamt. Ulusal kltr,
merkezi bir ynetim in abas ile yada nc bir sekinler
kadrosu tarafndan oluturulmutu. Bu kltrn, eski
lerden, atalardan, ulusun ok eski olan kkenlerinden
kaynakland savunulur. Oysa gerekte yaplan, ok eski
ve geleneksel dilleri, alkanlklar, treleri, vb., eitim yolu
ile yok etmektir. Etnik farkllklar gsteren gruplar asimile
21

yada yok edilir. Yeni m itoslar yaratlr. Kltr bir sera

kltrdr artk; ve ulusal olm aktan ok uluslararas bir
grnm edinir.4
.
Ulus ulusuluu dourmaz. Gellnere gre lusu ideoloji
ulusu ortaya kanr. Bunu yapmak iin gerektiinde l diller
canlandrlr, gelenekler kefedilir yada daha dorusu icat
edilir. Tarih tahrif edilir, gerektiinde olaylar uydurulur, kimi
olaylar unutulur yada hasr alt edilir.5 Ama ulusal ideolojiye
yarar bir ulusal tarih yaratmak ve ulusal ideolojiyi glendirmektir.
Genel olarak bir zamanlar var olmu olan yksek kltrler
doacak olan uluslarn temelini oluturabilir. Eski bir uy
garln varl yada tarih iinde etnik grup olarak bir toplum
iinde ayr bir konumda olma durumu, ulusun bir gerek
esine dnebilir. Ama bir ulusun ortaya kmas iin byle
bir temel kltrn varl da her zaman nkoul deildir.
B. Andersonn kitab da genel olarak ayn anlayla kaleme
alnm,'ulusuluun yapay, voluntarist (iradeci), hayal
gcne dayanarak yaradl, kitabn balndan balayarak
-Hayali Cemaatler (Metis Yaynlar)- bu kez daha fazla vur
gulanmtr.
Yazara gre ulusun tanm-yledir: ulus, snrl ve egemen,
olarak hayal edilmi olan (tasavvur edilen, farzedilen) politik
bir toplumdur (Anderson, 15). Grlecei gibi bu tanm
tarihsel gemii yada toplumsal yapy iermemektedir.
Ulusuluk bir tr inantr. Andersonun kitab da bu hayal
ediin belirgin zelliklerine k tutmay amalamtr.

4 Trk ulusal hareketinin ayn zamanda m uasr olm a hedefini de sem i olmas
ulusal eittir evrensel denklem inin gzel bir rneidir.
5 Ernest Renan ( Q uest-ce quu n e n a tio n ? , Oeuvres Com pletes, 1, s. 8 9 2 ) yle
yazacakt: Or l'essence dune nation est que les individus aient beaucoup de choses
en com m un, et quc tous aient oublie bien des choses... Tout citoyens franais doit
oublier la Saint-Barthelemy, les m assacres du M idi au X IIIe siecle.

Ulusuluun genel zellikleri ise hemen hemen btn ulusu

toplumlarda grlmektedir.
,
Btn uluslar ok eski kkenlere sahip olduklarna inanrlar.
Eski bir kkenin gerekten var olmas ikincildir. (Amerikallar
bile ilk dnemleri vurgulayarak bir eksiklii gidermeye
alrlar.) Bu gemi lmsz bir ierik kazanr. Ulus hep
vard ve hep var olacaktr inanc gldr. Hayal edilen ortak
bir zaman iinde ulusun bireylerini birletiren ortak bir g
vardr. Doal olarak tarih iinde bu duygunun olumas ulus
devletinin douu ile de ilikilidir.
Dil ve zellikle artk basm yoluyla kitlelere varabilen dil,
ulusuluun en nemli aralarndan biri olmutur. Ulus
uluun douu dilbilimin gelimesi, binlerce gramer kitabnn
ve sonsuz szlk ve edebiyat tarihlerinin yazlmas ile birlikte
gelimitir. Yunan ulusunun douunda dilin oynad rol
ve zellikle aydnlarn hayal ettikleri bir dil etrafnda
ulusuluu .kurma abalar klasik bir rnek olarak veril
mektedir. Yazar Trk ulusuluunun balangcn da 1870
yllarndaki dil almalar ile ilikili olduunu anmsatr.
Ancak bu dil almalar eski dilleri canlandrma ynnde
olmaktan ok uygun grlen ve kolayca anlaabilecek bir
dil etrafnda birleme ynnde olmutu. Bu almalarn doal
mterileri ise bu hareketin ncleri olan orta snflard.
Diller ulusal birlii simgeleyen bayraklar gibi kutsal olurlar
ve ok nemli saylrlar.6
Ulusal devletin kurulmasyla, a) devlet denetiminde ilkokul
eitimi, b) devletin ynettii propaganda, c) resmi tarih ya

6 Ulusu anlay ve uygulama bir lkede geleneksel" dil gruplarn, farkl leheleri,
iveleri y ok eder; kurum lar ve eitim yoluyla bir tek dili pekitirir. lgin olan
bunu, yani var olan kltrel eitliliin silinmesini ulusal gelenek, ze dnm e,
arnma adma yapmasdr. Renkli, kompleks kiileri de (rnein Osmanl uyruklu
katolik olup Yunanca konuan Arnavut kkenli bir kim seyi) iine geldii biim de
.

(Arnavut, kalyan, Yunan vb.) bir tek ulusal k im lik altnda alglayabilir.

23

zcl, d) ulusal bir ordunun yaratlmas gibi kimi temel ve

genel uygulamalar younlar. Aznlklar yada bir ulus devleti
iinde ayr olan teki etnik gruplar sorun olur. Ulus
devletlerinin yaygnlamasyla byk bir din, dil, kltr vb.
eitlilii sergileyen ve saysz gruplara ayrlabilecek toplu
luklar bir ulus kategorisi iinde eritilmeye allr ve bir tek
ulusal bilin/inan, kimlik oluturulun7
Andersonun zerinde durduu ve vurgulad en nemli
nokta, ulusuluun ulusal gruplarn gerekten var olan ve
eskilere uzanan yanlarnn ve zelliklerinin ortaya karlmas
olmaddr. Gnmzde ulusuluk, ulusal devletin nc
lnde yada rgtl bir eyleaJiua^an^^.araJ:-afl~-bir
Tarelcettir. Eitim yolu ile bir inanlar sistemi ve bir ideoloji
'Muturlmaktadr. Bu gelimelerin yn ise ulusun znde
var olan bir zellikten ok, bu eylemin nclerinin dnya
grnden kaynaklanmaktadr. Yani ulusal hareketlerin
gelimeleri nceden kestirilebilecek ve belli bir kanlmaz
lktan kaynaklanmamaktadr.8
Ulusuluk dnyada saygn ve etkili bir ideolojiye dn
tkten sonra ekonomik ve toplumsal koullarn uygun
olmad yrelerde de yeerebilmektedir. Ayn durumu
Marksizmde de grmekteyiz. Bu ii ideolojisi, geri ve kyl
bir toplum olan bir Hindistanda, inde hatt bir Afrika
kabilesi iinde de grlebilmektedir. Ulusu ideoloji artk

7 Uluslarn tarihse] belleklerinden sz edilir. Oysa kiilerin hatrlama" yetenekleri

- kendi yaam sreleriyle snrldr. Uluslarn bellei aslnda eitimle, egemen ideoloji
vb. ile retilenlerdir.
8 T rk tarihileri arasnda d aO sm anh- ada T rkiye ulusuluu konusunda bu
her ynde geliebilirdi anlaylara uygun grler dile getirilm itir. S. Akin bir
tebliinde ttifak Devletlerinin I. Dnya Savandan muzaffer kmalar durumunda
O sm anlclnn" yaama olana olan bir ideoloji olabileceini savunmutur.
nk millet, nesnel b ir varlk (deildir), herhangi b ir m illiyetiliin biim
lendirdii insan toplulugu(dur)... O sm anlclk herhangi bir m illiyetilik kadar
ciddi ve yaama olana olan bir ideolojiydi" (Akin 1 9 8 9 ).

24

kendi dinamii ile de aklanmaldr.9 Ulusuluk zamanmzda

devlet kurmann bir teknii gibi de alglanabilir.10

ada bir tarih yorujnu

Ulus gerek boyutlaryla anlaldnda, ulusu anlay
ile kaleme alnm olan tarihin bize rettiklerinin de, ta
rihsel gerein kendisi deil, tarihsel olaylarn belli bir yorumu
olduu ortaya kmaktadr. Ulusu sylem iinde ve syle
nenlere kar klmadka, yazlanlar herkes onaylayarak
kafa salladka bu tarih yorumu toplum ve tarihiler iin yeterli
ve geerlidir. Bu ulusu anlaya bal kalarak Eski Yunandan
bugne sregelen bir ulustan sz edilebilir. Ya da gene ayn
ulusu anlay kabul ederek ve sanki binlerce yllk bir ulusal
srekliliin var olmas olanaklym gibi bir gr benim
seyerek, bugnk Yunanllar eskilerin torunlar deildir
tezleri savunulabilir.
.
te yanda, Gellner/Anderson anlay ile yola kldnda,11
tarihin ne denli tarihilerin yaratt bir dnya olduu ortaya
kmaktadr. Ulusu yorum artk ada tarihilerin sorularna

Ayn toplumsal koullar iinde yaayan Kayserili kyl ulusu Rum ile ulusuluk
aamasna varmam Mslmam farkl klan herhalde ekonom ik koullar deil,
Ulusu, ideolojiydi.

'

10 Tarihiler ulus oluturm a ilevlerinde o k baarl olm ulardr. Am a sanrm

onlarn baars nc olm alarndan ok, egem en olan politik iklim i izlem ekten
dom utur (H anak).
11 Kukusuz G ellner ve Anderson gnm zde b ir istisna deildirler. Bu ulusal
tarih yazna/uyduma tezi Yunanistanda, Yunan tarihi ile ilgili olarak G. Kordatos
tarafndan 19 2 0 lerde ortaya atlmtr. 1980 yllarnda konu ile ilgili b ir kongrede
b irok tarihi, tarihilerin nasl ulus yaratclar olarak altklarm anlat
m lardr (bak, Seton-W atso). Bu konuda H obsbawm un da katks byktr.
Saygn Yunanl tarihiler de bugn bu tezleri savunmakta, Hayal Edilen Toplumlar
ve Balkan Ulusuluu konulu alm alar yaym lam aktadrlar (b ak rnein:
Kitromilides 1990): Ulus oluturmak b ir ulus uyan deil, (devlete yrtlen)
ortak bir kim lik oluturm a ilem idir.

25

yant verememektedir. Ulusu yorum sorgulanmaya bala

dnda bysn de kaybetmektedir. Artk tarihiliin de
bir tarihi olduu, her ey deitii gibi yorumlarn da de
imekte olduu bilinmektedir.12
'
Bu alma da bir ulusun douu ile dorudan ilikilidir.
Ancak bu dou, uyumakta olan bir bilincin yeniden kaza
nlmas ile ilgili deildir. Yeni bir inancn ortaya k ile ilgili
bir gelimedir. Bu, ulusu bir ideolojinin ortaya k ve ada
bir ulusun douu srecidir. Tarih iinde kimi topluluklarn
atalar olarak alglanmas da bu oluumun bir grnm
dr.
Ama kimi tarih filozoflarnn yzyl banda iddia ettikleri
gibi, uluslar bir ekonomik gereksinim sonucunda rastlantsal
bir biimde ortaya km topluluklar da deildir. Uluslarn
ortaya klar ile ilgili olarak ortak yanlar ama kimi farklar
da gzlenir. Bu konuda yani, dnyann eitli yrelerinde
grlm farkl ulusu hareketlerle ilgili en ak ve tutarl aklama herhalde Seton-Watspnundur. Ona gre, ulusuluu
batya ve douya zg iki temel kategoriye ayrmak Batc
bir pein yargdan kaynaklanmaktadr. Bu Batc gre gre,
Bat Avrupada gelimeler normal bir gidi izlemiler, douda
ise ulusuluk biraz aksak, biraz tutucu ve hatt gerici ve zararl
bir yol izlemitir. Yazara gre bu, gerein saptrlmasdr.
Son drt yzyl boyunca dnyann her yannda ulusal devletler
kurulmaktadr; dou ve bat modelinden sz edemeyiz. Te
melde ayn sonucu veren, yani devleti ve ulusu douran,
farkl gelime vardr (Seton-Watson 1988, 10).
Birinci durumda egemen devlet ve ulus bir arada ve ayn
hzla tarih sahnesinde ortaya kmlardr. rnein Bat

12 Bilim sel yorum larn deikenlii ile ilgili ik i alm a anm satlabilir: Thom as
S. K ulnun T he Structure o f S cien tific R evolu tion s ve E.H . Carrm Tarih N a
dir?'1.

26

Avrupada ngiltere, Fransa, Hollanda, sve, Portekiz bu

gelimenin rnekleridir. Bu devletler ulusal devletlerdir.
Oysa Avrupada kimi devletler egemen olmakla birlikte
ulusal deillerdi;.kimilerinde birden ok ulus (etnik grup,
H.M.) vard. rnein spanya, Polonya, Macaristan; yada
btn bir ulusun yalnz bir blmn ieriyorlard, rnein
Napoli ve Bavarya; yada her iki durum da vard, rnein
Prusya.
.
kinci tip gelimede egemen devlet, ulusun olumasndan
nce ortaya kmaktadr. Bu gelimeyi genellikle Avrupa
dnda gryoruz. Ekonomik karlardan kaynaklanan i
savalarla ortaya kan Amerika devletleri bu gelimenin
rnekleridir. Afrikada bu tr gelimeler grlmtr. Bu
devletlerde ulusal bilinci oluturmak iin byk bir aba
harcanmaktadr. zellikle Gney ve Orta Amerika devlet
lerinin nasl eski spanya vb. eyaletlerinin devam olduklar
ok belirgindir. Bu ulusal devletler yllarca nce ynetim
kayglaryla blnm olan topraklar zerinde ve hemen
hemen ayn snrlar koruyarak ve devam ettirerek ortaya
kmlardr.
nc gelime, ulusun devletten nce olumasdr. Bu
trn rneklerini Balkanlarda ve Tuna boylarnda gryoruz.
Ancak bu Balkanlara zg gelimeler baka yerlerde de
grlmtr. Avusturya-Macaristan olay Nijerya ve Eti
yopyada tekrarlanyor. Bat Avrupada Basklar, Bretonlar ve
zellikle rlanda var, Kuzey Amerikada Quebec var. Devlete
sorunlar yaratan bu tr ulusuluk, yazara gre, Balkanlara
zg deildir.
.
Bu almann kapsam dnda kalan kimi toplumsal ge
limelerin sonucunda, egemen/ulusal devletler ortaya karken
ve kimi yeni gereksinmelerinin drtsyle yada dnyda
yaygnlaan yeni ideolojinin etkisiyle etnik gruplar ulusa
dnrlerken, aydnlar da bu gelimelerin yorumunu ve
27

ideolojisini oluturmulardr. Tezimizin de konusu temelde

budur: bir Balkan ulusunun doum sanclar.
Baskn Oran, milletlerin 14.-18. yzylda doduklarn
yazmaktadr. Ayrca Balkanlarda yabanc efendilerin bo
yunduruu altnda olan milletlerin varl yznden Balkan
ulusuluunun farkllklar gsterdiini belirtmitir (Oran
1977, 7, 42-43). Soru udur: ulusuluun (ve milletlerin)
henz olumad dnemde yabanc efendi duygusunu
douran nedir? Yant, yukarda sz edilmi olan etnik grup
kimlii olabilir. Kimi aratrmalar buna ulusu-ncesi (proto-nationalism) demilerdir (Hobsbawm 1990, 46). Hobsbawma gre kimi durumlar uluslarn douunu kolayla
trmaktadr; kolaylkla iaret edilebilecek bir tarihsel gemi,
kltrl ve gl bir dile sahip olan elit bir snfn var olmas,
fetih gcne sahip olma gibi (37-38). Belki buna fethedilmi
olma ve bu konumda tutulma da eklenebilir.
Bir aratrmacya gre Yunanca konuan Ortodokslarm
Yunanllklarm muhafaza etmelerini zorlatran tarihsel
koullar az deildi: a) Seluklulardan balayarak d jt yzyl
boyunca dinsel merkezden kopmu olmak, b) Osmanl y
netimi sonucu politik haklardan yoksun kalmak, c) snfsal
adan bir basitlemenin olumas ve kltrl aristokrasinin
yok olmas, d) ekonomik gszlk, e) yrelerin kltrel
olaral< birbirinden kopukluklar sergilemesi, f) din deitir
meleri yolu ile etnik alanda zayflama, vb. (Vryonis 58). Buna
karlk din yolu ile salanm olan bir kltr sreklilii
grlmtr.
'
Yunan ulusunun erken douunu olanakl klan iki e,
sz konusu yrede kolay anmsanan nl bir tarihsel gemiin
bulunmu olmas ve gemite n yapm ve son yzyllara
dek-Balkanlarda hl en saygn dillerden biri olan Yunancamn
yayor olmasdr. Tam iinde Yunancaya, gemii elikili
bir biimde yaatm ve ayr olma duygusunu srdrm
28

olan Ortodoks dinine, dil ve dinle ilikili olarak Yunanllk

bilincinin tarih iinde ne biimde yaam olduuna baka
lm.

Ynancdnn tarihi
Bugnk Yunaf halk Antik Yunancay konuamamaktadr;
harfleri seebildiinden eski metinleri okuyabilmekle birlikte
okuduunu anlayamamaktadr. Bundan dolay kimilerine
gre antik ve ada Yunanca iki ayr dildir; bu iki dili hem
sentaks (szdizimi) asndan hem de kullanlan szckler
asndan farkldr. Gnmzde bir Yunanlnn Antik Yunancay anlayabilmesi iin zel eitim grmesi gerekmekte
dir.
'
'
Kimilerince ise eski ve yeni Yunanca, tek bir dilin iki ayr
grnmdr. Onlarca, tek bir dil olan Yunancada grlen
bu farklar, her dilde grlen bir gelimenin kanlmaz so
nucudur; yzlerce yl iinde Yunanca gelimi ve farkl di
yalektler (leheler) olumutur. Bu anlay savunanlar, eski
ve yeni dilin ortak yanlarn vurgularlar: harfler ayn olup
okunmas kolaydr; bugnk dilde eski dilden gnmze
varm bir kelimeler hzinesi vardr; kimi terimler eski Yu
nandan bugne deimeden dilin iinde yaamlarn sr
drmlerdir, vb.
' .
Antik ve ada Yunancanm tek bir dil yada iki ayr
(yada tarih iinde grlen ikiden de ok, birka) farkl
diller olmas ve bu biimde alglanmas, dikkat edildiinde,
dil szcne verilecek anlama baldr. Eer dilin tanmn
verirken gelimeyi ve yakn yada uzak akrabal temel
sayarsak o zaman eski ve ada Yunancay kanlmaz olarak
tek bir dil saymak gerekecektir. Eer baka bir tanm seilir
ve tek dil iin konuulanlar anlama yada sentaks birlii
art koulursa bu kez de eski ve yeni Yunancay fark diller
29

olarak ele almak gerekecektir.13

Antik Yunanca farkl anlamlar tayabilir: a) bugnk
Yunanistan topraklar zerinde eskiden (rnein 1 0 ) ko
nuulmu diller, b) bugnk Yunanistan topraklar zerinde
eskiden konuulmu olan ama yalnz Yunanca dil ailesiyle
balantl grlen diller, ve c) antik dnyann herhangi bir
yresinde konuulmu Yunanca dil ailesinden saylan diller.
Burada Antik Yunanca derken nc tanm kullanlacaktr;
yani Yunancay belirleyen corafya deil, dilbilim olacaktr.
Yunanistan topraklan zerinde konuulmu ama Yunanca
saylmayan diller ise Antik Yunanca deil -genellikle uz
manlarn yapt gibi- Yunanncesi diller olarak niteleneceklerdir.
Yunanca bir Hint-Avrupa dilidir. eitli Yunanca diyalektleri
konuan topluluklar bugnk Yunanistan topraklarna ve
genelde Ege havzasna ilk kez 10 20. yzylda gelmeye ba
lamlard. Bu halk topluluklar yonlar, Eolya-Akhalar ve
Dorlar olarak bilinirler. Bu yrelerde bu glerden daha nce
yaayan ve Hint-Avrupa dilleri konumam olan topluluklara
ise Egeliler yada Yunanncesi topluluklar denebilir.
Antik Yunaricann bilinen en eski yazl metni son yllara
kadar 10 6. yada 8. yzylda yazldklarna inanlan Homerosun destanlaryd. Ancak 1952 ylnda bir mimar olan
Michael Ventris ok daha eski bir yazy okuyabilmitir.
izgisel B diye bilinen bu yaz kilden levhalar zerine sivri
bir cisimle kazlm bir yazdr. Bu yaz Giritin Knosos Saraynda bir yangn sonucunda pien levhalarda korunmu

13 Atalarnda Eski Yunaca/ada Yunanca farkndan daha az farklar sergileyen

talyanca, tspanyolca ve Portekizce, farkl uluslarn dilleri olduklar iin, farkl
diJler saylrlar. Byk tarklar sergileyen diller, bir ulu sun 'dilleri sayldklar
zaman bir dil olarak alglanr; rnein in dinleri. Gnmzde Hrvatlnr ulusal
devletleriyle birlikte, Srpa'dan ayr kendi dillerini" oluturm aktadrlar. Ulusal
ideoloji dil alannda ve yorum unda da egemendir.

30

ve gnmze varmtr. Bu yaz ayrca Pylosta ( 1200 yl)

ve Moramn Mykenesinde de (I 1400 yl) bulunmutur.
izgisel B ile bu yazdan sonraki en eski Yunan yazl metin
arasnda 5 yada 6 yzyllk bir sre vardr. Bundan dolay bu
yaz Antik Yunancanm (rnein Homeros destanlarnn)
hemen bir nceki aamas olarak grlemez. Ama gene de
izgisel Bde grlen kimi dilbilgisel eilimler ok sonraki
Antik Yunan edebiyatnda da grlecektir.
Antik edebiyatlardan Pindaros (10 5 2 2 -4 4 8 ), Biotiadan
olup ana dili Eolya diyalekti olmasna karn Dor diyalektini
kullanmtr. Bu tipik bir yaklamd. Edebiyatlar yazdklar
edebiyat trne gre diyalekt de kullanrlard. Dorlarm
gelitirdikleri toplu syleyi, koro biiminde sylenen lirik
iirler iin daha uygun saylmtr. Ancak Lesvos Adal Sapfo
ve Alkeos (1 7. yzyl sonu) lirik iirlerini Eolya diyalektinde
yazmlardr.

10 6. yzylda Bat Anadoludaki lyonyallafca edebiyatn

bir kolu saylabilecek tarihsel, felsefi, retorik dz yaz tr
gelitirildi. Miletslu Ekateunun G enedlogiai adl yapt
edebiyat deeri de tayan ilk tarih metni saylmaktadr. Ama
baka bir lyonyal, Halikarnasl Herodot, tarihini Dor d iy a
lektinde yazmtr; Dor lehesinin konuulduu Kos Adasndan olan Hippokrates de kendi diyalektinde yazmtr.
Atinal Thoukidides ise Atik diyalektinde yazmtr. Atinada
gelimi olan felsefenin (Platon, Aristoteles) ve retoriin
(Demosthenes) dili de lyonya-Atik diyalektinin Atik koluydu.
Trajedi yazarlar da Atik ve lyonya lehesini kullanmlar ama
korolarda Dor diyalektini kullanmaktan da kanmamlar
dr.
.
10 5. yzylda, zellikle sava alannda Perslere kar kazadan baarlardan sonra Atina kentinin politik stnl
kesinleti. Bu yzylda Atinann, felsefe, edebiyat ve bilim
alannda gelitirdii kltrel etkinlikle de Yunan kentleri
31

arasnda saygn bir yeri vard. Atinann kulland Atik di

yalekti de nem kazanmaya, daha yaygn olmaya balamt.
En bata Atinann mttefikleri politik nedenlerle Atik lehesini
kullanmaya balamlard. Makedonya saraynda da artk Atik
diyalekti yaygn olacakt. Zamanla Yunanca konumak Atik
diyalektini konumak anlamna gelecekti.
Bu Ortak Atik dilinden sonra, birka yzyl gibi ksa bir
zamanda Yunanca byk deiikliklere uramaya ve ada
Yunancay anmsatan bir grnm edinmeye balayacaktr.
zellikle Byk skenderin kurduu geni imparatorluun
merkezlerinde, skenderiyede, Antakyada ve Bergamada,
Helenistik Ortak Dil (Koirie) yada skenderiye Dili denen
dil geliti. Bu dil ana dilleri Yunanca olmayan kimseler ta
rafndan da kullanlmaya baland. Zamanla zamann lingua
francasma, yani eitli halklarn ortak kullanabilecekleri ve
anlaabilecekleri bir dile dnt. Bu dilin Antik Yunancadan
fark kimi seslerin deimesinden, kimi harflerin farkl
okunmasndan, kimi yeni szcklerin ortaya kmasndan
ve kimi nemli sentaks farklarnn olumasndan kaynakla
nr.
Kent devletlerinden imparatorluklara gei, bu ortak dilin
kklemesini de kolaylatrm ve bu gelimeyi hzlandrmtr.
skenderin, sonra Roma ve nihayet Bizans mparatorluu,
Ortak Dili gerekli ve tarihsel adan da anlalr klmtr: geni
bir alan kapsayan devletin snrlar iinde insanlarn iletiim
kurabilecekleri ortak bir dil toplumsal bir gereksinimdi. Bu
dilin olumasnda iki temel sre grlebilir: 323-31 ve
10 3.1-S 395 yllar. lk dnem skenderiye Dili dnemi, ikinci
dnem ise Roma (ve Bizans) dnemidir. Doal olarak, bu
tarihler sembolik bir anlam tar; dilin gelimesi ar ar
olmu, hibir zaman kesin ve ani sramalardan gememitir.
Bu gelimenin sonucunda Yeni Ahit, yani zamann en gl
toplumsal inanc olan Hristiyanlk da, ifade arac olarak bu
.32

ortak dili semitir. Bu dil geni halk kitlelerinin konutuu

dildi; halk diliydi. Canl, yaayan ve dolaysyla da devaml
bir deime ve gelime iinde olan bir dildi.
Ama bu dilin olutuu yzylda kimi aydnlar bu halk diline
kar ktlar. Atik diyalektinin kullann savundular. Bu
akma Atikizm (Attikismos) denmitir. Atikizmle, bugne
dek, yani yzyllar boyu srecek olan Yunancanm krizi
balam oluyordu. Bir yanda canl ve konuulan halk dili,
te yanda aydnlarn yazd, gnlk konumada hemen
hemen hi kullanmadklar ama resmi nutuklarn okuduklar
resmi dil olutu. Bu yapay Atik dili, gelimeyen yani dilbilimsel
temelleri ve dinamizmi donmu bir dildi. Okumular, kuaklar
boyu, eski, hatt l denebilecek bir dile zendiler.
Dildeki bu ikilik Yunancada bugn de grlmektedir.
ada Yunanca, bundan dolay iki ayr kolda ele alnmaldr:
a) canl, konuulan dil ve b) resmi, yapay Atik dili. Atikizm",
canl bir organizma gibi gelien canl halk dilinin yaamn
pek etkileyememitir. Ama Atikizm yaz dilinde de zaman
zaman kendim duyurmutur. Bizans dneminde, Yunancamn
oda olan Bizans stanbulunda bu yapay dil resmi devlet dili
olunca, yazmalar, tarih vb. hep bu dilde yazlmtr. Bu dile,
politik bir kararla yaad iin, Politik Ortak Dil de den
mitir.
Zamanla aydnlar ar dedikleri bir dili savunur ve kullanr
oldular. Kathareuousa (katharevusa okunur) yaln, temiz
anlamndadr; Yunancada temiz, ar dil olarak anlalr.
Kathareuousa ilk kez Osmanllar dneminde grlr. Trk
ynetimi (Tourkokratia) dneminde, Bizansn Atik dili ile,
konuulan dil arasnda bir uzlama gibidir. Sentaks asndan
daha yeniliki, ama szck asndan eskiye baldr. Kat
hareuousa genelde Antik Yunancaya zenir. Eski unutulmu
szckler yeniden kullanlm, eski szdizimine gre yeni
szckler retilmitir. Halkn her gn kulland szckler

yerine yenileri nerilmitir. Bu nerilerin bir blm bugn

gln grnmektedir, kimileri ise baarl olmu ve bu
szckler ada Yunancaya gemi ve yerlemitir.
Yava yava gelien yada birka yzyl sren ani sra-,
malarla deien bir dil sz konusu olduunda, bu dilin hangi
tarihte Antik hangi tarihte ada olduunu saptamann
ne denli zor olduu, byle bir gei dnemi saptandnda ise
bu ayrmn ne denli greli, hatt keyfi olduu kolaylkla
grlebilir. Gene de bu snrlamalarn nda, ada Yunancanm Helenistik Dil ile biimlenmeye balad, Orta
alarda ise hemen hemen bugnk grnmn edindii
sylenebilir. Gnmzde ilkokulu bitiren bir Yunanl, 1.
yzylda yazlm olan bir Incili okuyup anlayabilmekte
dir.
Dou Roma mparatorluu (sonradan Bizans) bir Latin
devleti olarak kuruldu. Roma mparatorluu Orta Douya
egemen olduktan sonra Yunanca Latincenin etkisinde kalm,
zellikle bu dilden szckler almaya balamt. Bu diller
alverii doal olarak yzyllarca srmtr. 6. yzyla kadar
Dou Romada (Bizansta) resmi dil Latince idi. Konstantinin
(273-335) ana dili -ve tek bildii dil- Latinceydi. Konstantin
askerlerinin Latince konumalarn ister.14. Zamanla Bizansta
Latince gerileyecek, Yunanca egemen olacaktr. Latinceyi ana
dili olarak kabul eden jstinyen bile hukuk dili olarak er
kenden Yunancay seer (535 dolaylar). Zamanla ve zellikle
Yunanca konumayan eyaletlerin mparatorluksan ayrl
malaryla Yunanca bu devlet iinde daha da yerleir, resmi
dile dnr, ama, -Triantaphyllidesin de dedii gibi- bu
dil devletin btn halklar iin etnik y a d a dil birlii de sala
y am az
14 Kai tes eukhes de tois stratiotikis apasi didaskaios en autos Rm aia glotte tous
pantasode legein egkeleusamesos, Knst. Eusebios, IV/19 (M . Triantaphyllides,
2 3 ).

34

Yunanistanda Trkynetimi (Tourkokratia) diyebilmen

yaklak drt yzyllk Osmanl Devleti ynetimi yllarnda
Yunancada yer alm olan deiiklikler pek nemli deildir;
Yunanca 11. ve hele 15. yzylda artk hemen hemen son
biimini edinmiti. Osmanl ynetimi yllarnda Yunanca,
Trke szcklerle zenginlemektedir. Bu szckler genellikle
ynetim ve yeni gnlk yaamla ilgilidir (kad, hara, fetva
gibi)Osmanl ynetimi srasnda merkezi Ortodoks/Grekofonynetimden kopan eyaletlerde farkl leheler olumaya balar.
Tourkokratia yllarnda, gl ve birletirici (ve Yunancay
besleyen) bir devlet desteinden yoksun kalan kimi yreler,
bu yalnzln sonucunda kendi lehelerini olutururlar.15
1540 ylnda (Osmanl Devleti snrlar dnda bulunan)
Korfu Adasnda Nikolaos Sophianos (1500-1552) ilk kez
konuulan dilin bir dilbilgisini yazp yaymlar (G ram m atike
tes Koires ton Hellenon Glosses - Helenlerin Ortak Dilinin
Grameri) ve konuma dilinin temel dil saylmasn savunur.
Bu arada halk iiri ve edebiyat, konuulan dilde yaamakta,
kathareuousa dili de, Rum milletinin resmi dili olarak
varln devam ettirmektedir.16

15 19. yzyl sonunda Yunanca diyalektleri u biim de ayrlabilirler. Bat Kesimi:

Mora, Kara Yunanistam, Epir, Bat Yunanistan Adalar, Tesalya, Makedonya, Trakya,
Kiklad/Girit leheleri. Gney talyada (O tronto gibi) G ney talya diyalekti
konuulur. Dou Kesimi: O niki Ada, Sakz, Kos, Kbrs, Anadolu (O rta Anadolu/Kapadokya ve Pontus gibi). Nfus deiim inden sonra (1 9 2 5 ) bu ik i lehe,
,

yani Dou ve Bat lehelerinin her ikisi de, Yunanistan top raklan iinde k o
nuulmutur. Morann dousunda, birka kyde ise, ok eskilerden kaynaklanan
ve teki yeni lehelerle akrabal olm ayan Tsakonika diyalekti konuulur.
Trkiyede pek sk kullanlan R um ca ise, dilbilim asndan anlam sz bir
ayrm dr; bu iim le tanm lanabilecek ayr b ir lehe yoktur.

16 leride de greceimiz gibi, ilk Yunanca kitap 1 4 7 6 da, ilk ada Yunanca kitap
:

1526da yaymlanr. Bulgarca olarak baslan ilk kitabn 1 8 0 6 tarihini tad

dnlnce, H ellen hareketinin ne denli erken balam olduu daha kolay
grlr (Clogg 1 9 8 1 ,9 6 ) .

'

35

Bamsz Yunan Devletinin kurulmasndan ok nce, halkn

konutuu dilin taraftarlar ile Antik Yunana yakn bir dilin
savunucular arasnda tartmalar balamt. 1821 Yunan
htilali arifesinde her iki yan da (bilincinde olsun yada olmasn)
ayn amac gdyordu: Helen (yada Rum/Grek) ulusu iinde,
birlii salayacak bir dili kkletirmek. Kathareuousanm
taraftarlar (Eugenios Boulgares 1716-1806, Neophytos Doukas
1760-1845 gibi) romantik bir eitimle eski bir dili yeniden
canlandrmak istiyorlard; halk dili yanllar (lsepos Moisiodaks 1730-1790, Demetrios Katartzes 1725-1800, Gregorios
Knstantas 1758-1844, Athanasios Psalidas 1764-1829 gibi)
-herhalde onlar da o yllarda yaygn olan Romantizmin baka
bir zelliini benimseyerek- halkn dilini stn ve eksiksiz
dil olarak alglamlar, bu dili glendirmek istiyorlard.
Ulusal devrim yllarnda bu tartmalara katlan, zamann
en nemli aydnlarndan A. Koraes, ortalama ve uzlamac
bir yol nerecektir: halk dilini kullanmak, ama onu dzel
terek... Yunan devleti kurulunca Kathareuousa resmi dil olur.
Taraftarlar (S. Byzantios 1835te, P. Soutsos 1853te ve hele
K. Kontos 1862de) Antik Yunancamn yeniden douunu
ve yerlemesini savunurlar. Bu yllarda halkn konutuu dille,
okullarda okutulan dil bambaka iki dil gibidir. ifte dil sorunu
artk byk bir sorun olarak belirmeye balamt.
Katharevusa 1976 ylma kadar resmi dil olarak kald.
1964teki nemli eitim reformuyla ilkokullarda konuma
dili olan Demotike okutulmaya baland; 1976da eitimde,
1977de ise tm devlet ilerinde yasa ile Demotike (yani
konuulan halk dili) kullanlmaya baland. Gnmzde
Yunanistanda dil alannda en ok tartlan konulardan biri,
Eski Yunancamn orta okul ve liselerde okutulup okutulmamasmn gerekliliidir.

36

Din, tarih ve kltr

Bizans mparatorluu en uzun mrl imparatorluklar
dandr. Roma Imparatorluunun bir devam gibi algland
nda bu devletin mr onsekiz yzyldr. Bizans diye ayr
bir kimlii olan bir devlet gibi grlr ve bu devletin balangc
olarak yaklak 330 yl seilirse, Bizans oniki yzyl yaamtr
demektir.17
Bu Bizans imparatorluunun tarihi, Hristiyanlkm ve
zellikle Ortodoks mezhebinin tarihiyle dorudan ilikilidir.
Bu dinin nc ve temel kurumu' olan Kilisenin kuruluu,
glenmesi ve temel ilkelerinin olumas, mezhebin kimliini
ve kiiliini edinmesi, Ortodokslukun temel ilkelerinin
belirlenmesi ve teki din ye mezheplerden ayhlmm olumas,
hep Bizans tarihi sresinde gereklemitir. Bu tarih/din/kltr
ilikisi Ortodoksluk ve Yunan dili aracl ile ada Yunan
kltrn de etkilemi ve hl da etkilemektedir. *
Ortodoks Patrikhanesi olarak Kilisenin gelimesi 325
ylndan sonra Bizans devletinin korumas altnda gerek
lemitir. Bu Kilise tarihi boyunca hep ve yalnz Yunancay
kullanmtr. Ayrca Bizans dneminde Ortodokslukla ilgili
olarak gelitirilmi ve resmilemi olan btn dualar, ilahiler,
dini merasimler ve alkanlklar dil ve din aracl ile Yunanca
konuan Ortodokslar iinde yaam, hi olmazsa d grn

17 Genellikle unutulan, Bizansn kendine Bizans demediidir. sadan n cc, Atik

yarmadasnn Megara kentinden gelip bugnk stanbul yresinde bir yerleme
m erkezi kuranlarn lideri Byzas adndan domu olan Bizans ism i bu im pa
ratorluk yaadka kullanlm am tr. Kullanlm olan szckler ltm aios,
.

Rm aiki, Nea Rome, Rmania (Rom al, Yeni Rom a) idi. Bizans szcn
ilk kez G. Volf 1 5 6 2 ylm da H istoriae Byzatinae adl yaptnda kullanm ve
daha sonra Fillip Lam p De Byzantinae H istoriae Scviptoribus" adl yaptyla,
] 6 4 8 de, bu ismi kabul ettirmitir. Genel bir eilim olarak b imparatorlua artk
Bizans denm esi allagelm itir.

37

bakmndan hi deimeden bugne dek gelmitir.

Ortodokslukun temeli kukusuz Yeni Ahi ttir. Kilise
yzyllar iinde baka kaynaklardan da etkilenerek kendi
geleneini kurmu, savunmu ve yaymtr. Kilise kltr
Eski Ahitten, Sinodlardan, Kutsal Pederlerden de etkilenerek
gelimitir.18 zellikle Pederler dinsel edebiyata ok ilgin
ve gzel metinler sunmulardr. lahiler, dualar ve kimi hi
tabeler onlarn eseridir. Bu pederlerin kimi Patriklike kadar
ykselmi (rnein Gregorios Nazianzenos, 330-390), kimileri
ise manastr yaamn yaygnlatrmtr (rnein Batda Noel
Baba olarak da adlandrlan Basileios gibi, 330-379).
Bizans mziinin ve iirinin en gzel rneklerinden saylan
nl Akathistos Hymnos (Acathistus - Oturmadan
Sylenen lahi) 626 ylnda, stanbul Araplarm kuatmasndan
kurtulduktan sonra, Meryem Ana iin bir teekkr ilahisi
olarak bestelenmitir ve bugne dek Paskalyadan nce be
hafta sreyle her Cuma gn kiliselerde ilahi olarak okun
maktadr. Ortodokslukun en byk bayramlarndan saylan
Ortodokslukun Pazar Gn (Kyriake tes Orthodoksias)
yortus 843 ylndan kalmadr. Bizans edebiyatnn en byk
kadn temsilcisinin (Kasiane) dokuzuncu yzylda yazm
olduu lirik dinsel iiri de bugn kiliselerde -Paskalya
haftasnda Sal gn- gene dua olarak okunmaktadr. G
nmzde Noel geceleri sokaklarda dolaan ocuklar Aziz
Basileiosu (Noel Baba) anarak Aziz Vasilios Kayseriden
geliyor arksn hl sylerler.
Ortodoksluk, ilahileriyle, merasimleriyle, diliyle ve tarihiyle
Bizansn iinden geip gelmitir. Bu din ve dil gelenei ada

18 Yahudiler'in kutsal kitab Eski Ahittir (O ld Testam ent). Hristiyanlkla Yeni Ahit
(New Testam ent) olutu. Yeni A hiti iin de drt tane ncil (Evanjil/Gospcl),
mektuplar, Vahiy vb. vardr. Eski ve Yeni Ahit, Kitab- Mukaddesi (Bible) oluturur.
Trkiyede n cil kelim esi kim i zam an hem K itab- M ukaddes, hem Yeni Ahit,
hem de nciller iin kullanldndan bu konuda b ir belirsizlik grlr.

.38

Ortodokslarm ve zellikle Yuhancay ana dilleri olarak

kullanan Ortodokslarm bir mirasdr. ada Yunan kltr
de Ortodoksluksan etkilendii derecede bu gelenekten de
etkilenmektedir. Ortodokslukla ada Yunan kltr ili
kisine ve zellikle bu ilikisinin bir esini oluturan Yunan
kavramna biraz daha yakndan bakalm.
Burada bir elikiyle, bir paradoksla karlayoruz. Hristiyanlk ve zellikle Yeni Ahit, Antik Yunana kar kmtr.
Ortodoksluk da Kilise aracl ile Antik Yunana kar ve
dolaysyla Yunana kar tutumunu yzyllar boyu sr
drmtr. Oysa ada Yunan kltr ve edebiyat Yunana kar km olan dnsel bir hareketten, yani Hrstiyanlktan etkilenmekte, hatt Yunan ulusuluunun kendisi
temellerinin birini de Yunana kar mcadelesiyle yaam
olan Ortodoksluka ve Bizansa dayandrmaktadr.
sann ve Yeni Ahitin retisini devam ettiren Kutsal
Pederlerin yazdklarna baktmzda Antik Yunan uygarlna
kar olduklarn gryoruz. nllannes Khryostomos
(344-407) yle diyecektir: Duysun Yunanllar, duysun Yahudile'r, duysun baarlarm z ve K ilise bakanlnn baar
dklarn! K iliseye kar ktlar am a Kilise hibir zam an y e
nilmedi... Belki Yunan bizi aklszlkla itham edecektir, am a
gerein gcn er ge renecektir; belki gne snecektir am a
K ilise y o k olm ayacaktr.19
Onbeinci yzylda bile Patrik Genadios Skholariosun kesin
bir biimde -ve Yunanca olarak- ben Hellen deil Hristiyanm
dediini biliyoruz.20 Son yllarda Ortodoks Kilisesi tarafndan
hazrlanm olan Dinsel Ansiklopedide de Yunanla ilgili
19 H ellenike Patrologia, J .E M igre, Patrologiae graecae cursus com pletus, Paris
1 8 5 6 ,5 6 ,1 2 1 - 1 2 2 .

'

20 lgin olan bu Patrikin Erm eni, Bulgar vb. deilim " dem ek gereini duymam
olduu ve yalnz Yunanllkyadsm olduudur. Herhalde o dnemde Eatrikin
H ellen olabileceini syleyenler vard; yant onlara ynelm iti.

39

olarak unlar okuyoruz: Hristiyanlar doal olara k Hellen

ismine kar kyorlard... skenderiyeli Klemes, Byk Athanasios, lannes Khysostomos vb. gibi dinsel liderler etnik anlamn
kaybetm i olan Hellen kavram na kar y az la r yazm lardr...
Hellen, putperest demekti... Zamanla ve putperestlik yenildikten
sonra, Hellen sz tarihsel bir anlam edinmiti: antik Hellen
uygarl ve tarihi, eski bir halk, antik kahram anlar ve ykntlar
iin kullanlr olmutu... Bundan dolay H ellence (Yunanca)
konuan ve Hellen soyundan gelenlerin kendilerine Hellen de
meleri olanakszd, nk kendileri putperest deil Hristiyand.
Kendilerine politik adan Rum (Romaioi) derlerdi nk Bizans
devleti kendini her zam an Rom ann m irass'olara k grm ek
isterdi; soy ve kltrel miras asndan ise kendilerini baka antik
bir isimle belirlerlerdi; G rek (Gra'koi) derlerdi (Threskeutike
121 - 122),
Dilbilimci M. Triantaphyllides de ayn gr savun
maktadr: Hristiyan y az arlar H ellenizm e kar y az m a kta
drlar... H ellen szc aalk (pammiaros) anlam nda
kullanld... Halk edebiyatnda da anas Hristiyan babas Hellen
diyen iirler gryoruz... Zaten bugnk Yunanistanda yaayan
halka (Hellen deil) H elladikoi (Yunanistanl) denmeye
balanm t (Triantaphyllides 27).
Ancak baka bir adan bakldnda, Antik Yunan kimi
deiikliklerle ve kimi zaman da dolayl olarak Hristiyanlkm
ve zellikle Ortodokslukun iinde ve yambamda yaamm
devam ettirmi olduunu gryoruz. Ortodoksluk, Yeni Ahit
aracl ile eski Yunandan kaynaklanan ve eski Yunancamn
devam olan Helenistik Ortak Dili kullanmtr. Antik Yunan
edebiyat ve kltr Kilise edebiyat iin bir simgeler pnar,
kayna gibidir. Yunana kar kan Kutsal Pederler bile eski
Yunann edebiyatm, bu edebiyatn dnyasn kullanmlardr.
Ortodokslukun kurucular Pederlerin kimi yazlarndan
bir iki paragrafa bakalm:

Doay verken Byk Basileios (330-379) yle diyecektir:

Kendi balarna filizlen ip byyen ve her trl aalardan
oluan bir orman, bu dalk manzarann etrafn, hemen hemen
bir it gibi snrlyordu. Bu yle sine bir gzelliktir ki, Homerosun
her eyden ok hayran kald Kalipsonun adas bile bu yrenin
yannda snk ka lr, Sanatsal gzeli ise Pytagoras anarak
belirtecektir: Dediklerine gre Pytagoras bir kez sokakta irkin
arklar sy ley en sarho danszler grmt. Fliit alan li-,
derlerine rica etmi.ve bir D or ritmi alm asn istemi. Bu yeni
mzii duyduklarnda sarholar kendilerine gelm i ve utan
iinde evlerine dnmler".
lannes Khrysostomos (344-407) ise yle bir benzetme
kullanmaktadr: Nasl kn gemesi ve yazn gelmesiyle denizci
teknesini denize salarsa, nasl sava silahn tem izler ve atn
savaa hazrlarsa, nasl gezginci y reklilikle uzun gezisine
kyorsa, nasl atlet soyunup y arm alara katlm ak iin id
m anlara giriiyorsa; biz de imdi yle ruhsal bir yazn gelii gibi
balayan perhiz dnemi ile ayn biimde davranm alyz"Peder
eski bir gelenekten kaynaklanan btnyle Hellence bir
benzetmeyle, Hristiyanm ruhsal hazrln, bir Hellenin
yarmalara katlmak iin soyunuuna benzetmektedir. Oysa
ayn srada (394 ylnda) Kilise Olimpiyat oyunlarna son
verdirir.
Pederlerden (Patrik de olmutur) Gregorios Nazianzenos
(330-390) bir meslek semenin gerekliliini vurgulayan
konumasnda Antik Atina yaklamn rnek olarak belirt
tiini gryoruz: Atinada, grme gre eksiksiz olan eski
bir y a sa vard. Buna gre genler erginlik y am a geldiklerinde
u yordam la m esleklere alnrlard. Her m eslekten aletler ser
gilenir ve onlar genlere gsterirler. Her gence ilgi gsterdii
ve inceledii alete gre de ilgili m eslek retilirdi. nk do
am za uyan m eslekte baarl olabiliriz; bize uym ayanda ise
baarsz oluruz. Demek istediim felsefeye dostane bir eilimin
41

varsa baka konulara kamaman gerekir. Antik Atina hayranl

ve (pagan/putperest) felsefeye sempati belli olmaktadr.
Ama Antik Yunan dorudan sz konusu olmad yazlarda
da Antik kltrn geleneini grebiliriz. rnein Basileios
bilgelikten (sophia), sanatlardan (tekhnes), mantktan
(logike) sz etmektedir. G. Nazianzenos dinsel eitimden nce
Hristiyan olmayan eitimi gerekli grmektedir: Birok
Hristiyan, Hristiyan olm ayan eilimi hor grm ektedir... Byle
dnen insanlar cahil ve eitimsiz saym alyz. Basileios da
airleri, yazarlar ve hatipler! (retorikin ustalarn)
vecektir.21
Bu rnekler, Bizans yllar sresince Ortodoks literatrde,
Kilise edebiyatnda ve genel olarak Hristiyanlk kltrnde
resmen yadsnan, ktlenen ve kar klan Antik Yunan
kltrnn, bir simgeler ve deerler sistemi olarak, dolayl
ve kukusuz snrl bir biimde, dinsel edebiyat metinlerinde
yaamm srdrm olduunu gstermektedir. lgin olan,
bu dinsel metinlerin bugn de yaayan bir mezhep olan
Ortodokslukun sesini oluturmasdr. ada Yunanllar
bu dinsel metinleri din aracl ile tanmaktadrlar. ada
Yunan kltr de bu kltrden, kiilerin yaklamna gre,
az yada ok etkilenmektedir. Bu dinsel metinlerin ada
,Yunanllarn biraz zor da olsa anlayabilecei yada izleye
bilecei bir Yunanca ile yazlm olmalar da, yani dilin
yardft, bu gelenein canl kalmasn kolaylatran bir et
kendir.

21 Pederlerin bu yazlan iin bakJ.P. Minge, y.a.g.e.: 1- Basileiosun G. Nazianzenosa

m ektubu, 3 2 , s. 2 7 6 -2 7 7 ; 2- Basileios G enlere m ektubu', 3 1 , s. 5 8 1 -5 8 4 ; 3
1. Hrysostom os, 4 9 , s. 4 ^ 5 9 ; 4 - G. Nazianzeos, 3 7 , s. 2 8 9 ; 5 - Basileios, 31 , s.
2 1 2 ; Nazianzenos, 3 6 , s. 5 0 8 -5 0 9 .

42

Yunan aydnlanmas
Yunan Aydnlanmas diye bilmen ve 18. yzyln orta
larndan balayarak 19. yzyl balarnda doruuna varan
akm, pek ok aydn ve dnr iermektedir. B ay
dnlanma dneminin tannm isimleri arasnda ilk akla
gelenler eitim alannda alm olan, Yunancanm ve genel
olarak Batdan kaynaklanan yeni bilgilerin yaylmas iin
alm olanlardr: M. Anthrakites, E. Boulgares, Beniamin
Lesbios, K. Koumas, Th. Kaires, Kh. Pamplekes, Th. Pharmakides, Katartzes ve doal olarak en nemli temsilcilerinden
olan Regas, Koraes vb. Bu dnrlerin ou ticaretin ve
sanayinin gl olduu merkezlerde ortaya kmaya balayan
ve lise, akademi gibi isimler tayan okullarda retmenlik
yada mdrlk stleneceklerdi. Bu okullar genel olarak
nceleri zengin kiiler tarafndan, sonralar cemaat tarafndan
finanse edilmiti. Hocalarn maalar ise, hareketin bir kitle
dayana kazandn gsterecek bir biimde, genel olarak
cemaat tarafndan karlanrd.
Koraes, Sakzllara yazd bir mektupta: Sizin lks kilise
dekorlarna, m erm erlere ve altn am danlara ihtiyacnz yok;
gerekli olan liseler; ktphaneler, hasm evleridir, ksaca sylersek,
eitim iin gerekli olanlardr. Sizi G rekler arasnda iinl klan
ne oldu? Kukusuz lks kiliseleriniz deildi. Liseleriniz, k
tphaneniz, fabrikalarn z, cem aatin akll ynetim i ve kltrnzd. K. Koumas is e, eitim deki baarm z ticaretimize
borluyuz diyecekti (Karas, 14).
Cemaatler okullar iin byk yatrmlara girimilerdi: 18.
yzyl sonlarnda Ayvalkta yetmi snfl, amfili, ktphaneli
bir okul iin 7000 kuru harcanmt; Sakzda ayn toplamn
harcandn biliyoruz; Bkre ve Yata bundan k daha
byk yatrmlara giriilmiti. Yanyadaki okul iin, o yllarda
43

astronomik bir say olan 600.000 altn drahmi harcanmt

(Karas, 15). 1749da Yata eitim mecburi olmutu. Regasm
da bu genel anlayn ve yaklamn etkisinde kalarak Anayasasmda erkek ve kz ocuklar iin ortak bir eitimi
garanti ettiini ilerde, Blm l de greceiz (nsan Haklar
madde 22 ve Anayasa lkeleri madde 122).22
Osmanl Devleti iinde ilk matbaa Selanikte 1512de Yahudi
cemaati tarafndan kurulmutu. Rum cemaatinin ilk matbaas,
aydn bir Patrik olan Kyrillos Loukaris (1623-1638) tara
fndan 1627de kurulmutu. Bu patrik ayn zamanda zamann
ileri grlerine ak bir kimse olan Theophilos Korydaleas
adl aydn ile birlikte kimi reformlara, rnein Kitab- Mukaddesin halk diline evrilmesine giriti. Ama kilisenin
tutucu evreleri tepki gsterdi: Loukaris, Kalvinist diye
kovalanacak, kkrtlan kitlelerce matbaa tahrip edilecek ve
nihayet Loukaris de yaamn yitirecekti (Branouses 1975,
434). Yunanca kitap basan matbaalar, aydnlanma dnemine
kadar, ancak Batda, Milano (1476), Venedik (15. yzyl sonu),
Ya (1639), Bkre (1690) gibi kentlerde kurulabildi.
Kitap basm, 18. yzyl sonralarna yaklatka geometrik
bir hzlanma sergilemitir. rnein Byk skenderle ilgili
bir romann, yzyllar iinde gittike daha byk bir sklkla
basldn gryoruz: 16. yzylda 3 basm, 17. yzylda 6
basm, 18. yzylda 14 basm, 19. yzyln ilk yarsnda 16
basm (Demaras 1985, 130). 18. yzyl 25 yllk dnemler
olarak drde ayrdmzda, her dnemde srasyla 107, 210,
455 ve 749 kitabn yaymlanm olduunu, yani byk bir
kitap yaym patlamas olduunu gryoruz. Ayn dnemlerde
din ile ilgili kitaplar srasyla tm yaymn yzde 75, yzde

2 2 Bu Yunan okullarnda Bulgarlar, M slm anlar ve T rk ler de okurdu. Kaircsin

okulunda, sonralar Yanya ve Selan ik valisi olacak olan Ahm et Rasi Paa
okumutu (Karas, 5 0). nl Zosimaio okulunda Prevezeli Abidin'Dino okumutu
(K okolakes, 8 3 ).

44

78, yzde 70 ve yzde 53 dzeyindeydi (Demars 1975,

330). Bu, bilimsel ve gramer kitaplarnn 19. yzyl
sonlarnda din kitaplarna kyasla hzla arttklar anlamna
gelmektedir.
Bu kltr faaliyeti genel olarak belli bir ticaretin, sanayinin
ve dolaysyla zenginliin grld kentlerde ve yrelerde
gerekleti.23 Okullar kuranlar, kitaplar basanlar, retmenlerin
maalarn deyenler, Batda gelimekte olan kltrel yaamla
iliki kurabilmi olan laik kesimdi. Birok istisna grlmekle
birlikte, din evreleri bu aydnlanma hareketinin karsnda,
kimi zaman ilgisiz kalm, kimi zaman ise kar kmt. Kyrillos
Loukaristen sonra Patrikhane yeniden bir basmevi kurduunda,
ilk yaymlad risale, Blm 2de greceimiz, tutucu Pederler
retisi olmutu (1798). ZamamnPatrikiGregorios ise kilisenin
ileri gelenlerine gnderdii bir bildiri ile, bu matbaay kurduktan
sonra Batdan her trl kitap ithalini yasaklayacan, yalnz
din kitaplar basacan ve dine zararl kitaplara da el konacan
bildiriyordu (Patrineles 130).
Statkocu glerle yenilikiler arasnda atma, Rum
milleti iinde bu aydnlanma dneminde arlklara va
racakt. Her iki taraf da, uzlamaz iki anlayn taraftarlar
olarak kar taraf kyasya eletirecek ve yok etmeye ala
cakt. Neophytos Bambas24 eitim alanna da srayan bu

23 18. yzyln sonralarnda ulusuluk duygusu Yunan diyaspora cem aatlerinde,

Babliye bal Yunanca konuan Hristiyanlara kyasla daha glyd (Yannoulopolos).
2 4 Sakz doum lu ve kyl kkenli Bam bas (1 7 7 6 -1 8 5 5 ), Koraesin rencisi vc
arkadayd. 18Q8de Pariste eitim ini tam am layacak, 1 8 1 5 te Sakzda nl bir
okulu ynetecek, bir matbaa ve ktphane kuracakt. D in evreleri bu al
malardan tedirgin olmutu; ama Bambas-Bardalahos atmas kincinin yenilgisi
ile sonulanm t. Yunan Devleti kurulduktan sonra Bam bas niversite hocas
olm u, hocasnn yolundan ayrlarak egem en olm aya balayan akm a kaplm
ve dil konusunda arkaik dile ynelmiti. (Bakalopoulos 1973 IV, 6 4 2 ve Dcmaras
1 9 8 5 ,3 7 1 -3 7 4 ).

45

mcadele ile ilgili olarak unlan syleyecekti: ster ilgisizlikten

olsun, ister bir ilke gerei, Babli, H ellastaki eitimin yeniden
douu konusunda hibir zam an kar kmamtr. Bu mutlu
gelimenin gerek dmanlar kendi aram zdadrlar. Hellen
ulusunun bir numaral esi olan bu ok gl ruhani snfn
pein yarglan y ad a ilgisizlii eer abalarm zla denetim altna
alnabilirse Trklere kar yaplacak, ok a z ey ka la cak tr
(Aggelou 308).
Bat dnyasna ak Yunanllar arasnda grlen aydn
lanma hareketi, temelde Avrupadaki gelimelerin belli bir
gecikme ile benimsenmesi olarak da alglanabilir.Koraesin
doum yl olan 1748 yl ile 1751 yllarndaki yl gibi ksa
bir sre iinde dnyay sarsan kltr olaylar olmutu:
Montesquieunun Yasalarn Ruhu, Buffonun D oa Tarihi.
yaymlanacak; Ansiklopedi, Rousseau, Diderot, dAlembert,
David Hume ortaya kacakt. 1766da Boulgares, Voltairein
ilk Yunanca evirisini yaymlayacakt.
Yunanllar arasinda geni apta bir dnce hareketi 18.
yzyln son eyreinde grld.25 Bu dnemde Rm milletini etkileyecek olan iki nemli olay Kk Kaynarca
Antlamas (1774) ve Fransz Devrimi (1789) olmutu. Ancak
aydnlanma hareketini bu iki olayn bir sonucu olarak
grmek herhalde doru deildir. Yzyln ortalarndan ba
layan bir birikimin bu iki olayn drts ile ortaya kma
olanan bulduunu, bu iki olayn hzlandrc bir ilevi ol
duunu dnmek daha doru olsa gerektir.
Aydnlanma hareketinin iki ekseni vard. Birincisi dil ala
nnda idi. Yunancanm yaygnlamas, dilbilimin gelimesi

25 Osmanl ynetimi o dnemde Hristiyanlar arasnda yaylan bu yeni dncelerden

kayglanmam aktaydlar (Kansu 4 6 ). Ama daha nceleri, 1 6 2 7 de M etaksas adl
stanbullu bir Rum un evinde kurulm u olan bir m atbaa kapatlm ve Rum
Patrikhanesi oniki bin kuru tazm inata m ahkum edilm iti" (U zunarl 111/11,
119).

46

'

biiminde grlen hareket iki farkl yolda geliti. Kimi aydnlar

Antik Yunancay (Atik diyalektini) canlandrmaya almlar,
kimileri ise konuulan halk dilinin temel olarak alnmas
ynnde almlard. Dil tartmalar bu aydnlanma ha
reketinin temel zelliklerinden biridir. Bu konudaki grup
lamalar ok genel bir biimde zetlersek, tutucu glerin
Antik dil yanllar olduklar, Batclarn ie halk dilinden yana
olduklar sylenebilir. Ancak bu konuda hazr ve her zaman
geerli reeteler yoktur. Kimi aydnlanmac kimseler de
Antik dili yada bu dile yakn bir dili savunmulardr. Kilise
genel olarak Bizans dneminde kullanlm olan ve halka
kolay anlalmayan bir dili savunmutu.26
Aydnlanma hareketinin ikinci ekseni Antik Yunandr.
Antik Yunan dili, simgeleri, edebiyat, kimi tarihsel olaylar
ile, Yunanca konuanlar arasnda yzyllardan beri hep var
olmutu. Ancak Rnesans ve Aydnlanma hareketiyle, Bat
Avrupadan kaynaklanan yeni bir drt ile, Eski Yunan,
(kendilerine Rum yada Grek/Grekos diyen Yunanca konuan
Ortodokslar arasnda) yeni bir anlay, yeni bir heyecan ve
ilgi alan douracakt: Antik Yunanm kefi, aratrlmas, taklit
edilmesi.
Yunan Aydnlanma hareketinin zamann hiz kazanan ulusu
anlay ve romantik felsefesi ile yakndan ilikili olduu
aktr. Zaten dil konusunda anlamazlk iki kar kutup
arasnda deil, ayn romantik hareketin iki farkl yaklam,
arasnda yer almt. Kimileri halk idealletirerek halk dilini
en stn dil sayarken, tekiler, romantik anlayn teki
esini temel sayarak, eskilere, kkene, saf olana ynelip
Antik dili savunmulard. Bu romantik hareketin dnda

26 AycUn Yunanllar iinde, ruhban snf ile siviller arasnda bir atm adan ok;
eski eilim i savunanlarla ada bilim in stnln savunanlar arasnda bir
m cadele vard (M ackridge).
.

'

'

'

'
.

47

kalanlar, her halde Bizans ve din dilini savunanlar olmutu.

Btn bu aydnlanma hareketi, aynca, bir ulusun douu ilevi
olarak da grlebilir. Eitim ise btn bu yaklamlarn
motor gcdr. Ama yeni bir dnya, yeni bir ulus kurmakt;
ve bu ancak insann bilinli abas ile, yani eitimle gerek
leecekti. Belki zamann en belirgin zellii bu bilinli aba
anlay idi.
'

Ulusal bilincin ilk belirtileri

Yunan szc nce Perslerin ve sonra Araplarm ve genel
olarak slm dnyasnn Antik Yunanllara ve sonra ada
Yunanllara verdikleri isimdi. Yunanllar lyonya szc
nden tretilmi olan Yunan szcn tarih iinde (hi
olmazsa geni bir halk topluluunu kapsayacak biimde) hi
kullanmamlardr. Eski Yunanllar kendilerine Hellen
derlerdi ve ortak bir dil ve ortak tanrlar paylaan bir topluluk
bilinci tarlard. rnein Olimpiyat oyunlarna Hellen
olmayan almama, sadan sonra kurulan Panhellenik Birlike
Hellen kkenli olmayanlar almama gibi eilimler hep g
rlmt.

Hristiyanlkn yaylmas ise Antik Hellen dinlerine, felse

felerine ve dnya grne kar olmutu. Kendilerine Hellen
diyen insanlarn torunlar artk kendilerine Hristiyan di
yordu. Dnyada kendine Hellen diyen kalmadna gre
herhalde dnyada Hellenizm (Yunanllk) da, bilin dzeyinde
hi olmazsa kalmamt. Ancak Yunanca (Hellen dili), resmi
dil ve saygn, ortak bir din olan Hristiyanlkm dili olarak
yayordu.
Bizans dneminde Hellence konuan Ortodoks Hristiyanlar
kendilerini nitelerken Roma szcnden tretilmi olan
Romios (Rum) szcn kullanmlard. Kimi yrelerde
bir antik Hellen soyun adndan tretilmi ve Bat dnyasnn
48

kullanm olduu bir szck olan Grekos. (Grek) da kul

lanld. Grup kimliini belirleyen bu isimlerin kullanm,
tezimizde de grlecei gibi 19. yzyln balarnda da hl
sryordu. Bundan dolay buraya alman metinlerde Yunanl
yazarlarn kullandklar isimler aynen kullanlacak (Hellen,
Romios/Rum, Grek/Grekos gibi) ve Yunan szc ancak
genel bir anlamda ve bugn Yunanistanda kullanlan resmi
Hellenin karl olarak ve bu anlamda kullanlacaktr.
Yzyllarca sonra kuku brakmayacak biimde biz Helleniz anlamnda bir sz ilk kez herhalde Moranm Mistras
yresinden olan filozof ve politikac Plethon Gem istos
(1355-1452) tarafndan dile getirilmiti. Avrupa Hmanist
hareketin bir yesi saylabilecek Gemistosa gre Antik
Hellenlerin dili, dini ve kurumlan benimsenmeliydi. Gemistos
ak bir biimde ulusu anlay anmsatan bir dil kullanmt:
b i z ... rk olarakH elleriz demiti. Bu filozofun Dou ve Bat
kiliselerinin birlemesi ynnde de youn abalar olmutu.
Ancak Gemistosun ars kitleleri etkilemedi ve hemen
arkasndan gelen Osmanl ynetimi yllnnda bu tr grler
uzun zaman pek duyulmad.
Hellen ulusunu ortaya karan Hellen ulusal bilincini,
kiisel dzeyde ok eskilerde, belki de 15. yzylda, toplumsal'
bir g olarak ise herhalde 18. yzyl gibi olduka ge bir
dnemde grld savunulabilir. lk ulusu iaretleri ortaya
atan Plethon Gemistostan baka, ulusu bir yaklam diye
bileceimiz bir anlayla, gene Hmanizma hareketi iinde
bulunan Konstandinos Lskaris de 1476 ylnda Milanoda
bir Hellen Grameri yaymlad. 1526da ilk ada Yunanca
kitap basld. Ulusal inancn yerlemesi ve yaygnlamas,
Avrupadaki gelimeleri izleyen, Hellence konuanlar arasnda
da grld. Avrupada ulusal dillerin glendii ve saygnlk
kazand dnemde Hellence kitaplar da yaymlanmaya
baland.
49

' Ulusal bilinci dile getiren baka aydnlar arasnda, Uniate

mezhebine27 bal olan ve talyada yaayan Leo Allatius
(1586-1559) vard. Allatius eski Hellence yazd H elleas adl
kitapta genosun kurtuluunu dile getirmiti; genos ulus
anlamna yakn bir szcktr. Ayn dnemde talyada yaayan
Nikolaos Sophianos, Hellen genosunun Avrupallara kyasla
edebiyat ve bilim konusunda ne denli geri kaldna hayflanr.
Batda yaayan Frankiskos Skoufos (doumu Girit 1644) halk
dilinde ve yazdna gre genosun karn gzeten bir risale
yazacakt. Bunda klelikten kurtulmay dile getirecektir.
Batda yaygnlaan grlere ak olan aydnlar arasna
Knstandinos. Mauro korda tos (1711-1769) ve, Eugenios
Boulgares (1716-1808) anlabilir. Boulgares ethnosun
kurtuluunu dile getirmitir. Bu rnekler, dnce olarak
ulusun kurtuluunun Batda egemen olmaya balayan
anlaytan ne denli etkilenmi olduunu gstermektedir.
Bilin, vaf-olam kavramak, anlamak, renmek anlamnda
kullanlr. Ulusal bilin (milli uur), ulusu ideolojinin tarihi
iinde kullanldnda, bir ulusun var olan ulusuluunu
anlamas anlamndadr.28 Oysa yukarda da grdmz gibi
ulus kefedilmekten ok icat edilmektedir. Ulusu yzy
lmzda pek kullanlmam olan ulusal inan terimini
kullanmak herhalde daha yakktr. Ulusalbilin dendiinde

27 Uniate m ezhebine bal olanlar hem en hem en tm O rtodoks gelenekleri ve

uygulam alar srdrp, yalnz kilisenin ba olarak P atrikhaneyi deil Papay
tanyanlard.
28 G erekten zengin olup da durum unu bilm eyen b ir kim se servetinin boyutunu
anlaynca zenginliinin bilincine vard diyebiliriz; zengin olm ayp zengin
olduuna inanan iin, "zenginliinin b ilin cine vard denm ez kendini zengin
sanyor yada zengin olduuna inanyor denir. Kim i zam an baka b ir ierik
iinde b ilin szcnn farkl b ir anlam vardr: in an yada k im lik gibi.
X , Y b ilin ci deil Z b ilin ci tayor deriz. Bir durum un bilin cine varm ak ile
X bilinci tam ak cm lelerindeki bilin szckleri btnyle farkl (kavra-,
mak/inanmak gibi) anlam lara gelebilir.

50

trnak kullanmak da baka bir yaklam olabilir.

'
Trk ynetimi yllarnda Hellence konuan Ortodoks cemaat
kendisini ethnos yada genos szckleriyle de nitelerdi.
Cemaat, soy anlamna gelen bu szcklerden birincisi
zamanla byk harfle yazlmaya ve Ulus yada Hellen Ulusu
anlamnda kullanlmaya baland (Xydis). Osmanl yneti
minin millet sistemi iinde dlanan etnik grup duygusu
srekli olarak canl tutulmutu.29 Ancak bu ulusun ismi
neydi? Rum mu? Grekos mu? Hellen mi? Bu soruya cevap
vermek kolay olmad. Yunan Bamszlk Hareketinin en
saygn ideologlanndan Velestinli Regasa gre bu ulus Romioslardan oluurdu. htilal srasnda en saygn ideolog A.
Koraes bile bu ulusa Grek denmesi grn savunmutu;
nk Avrupa bizi byle tanyor" derdi. Sonunda yar
Hellen szc kazand ve Hellen ulusu tarih sahnesine
km pldu.
,
Bugn Yunanllar kendilerine Hellen (Hellen, Hellenas
- Elin, Elinas okunur) derler. Etnik anlamda Hellen sz
cnn evrimi bir yerde Yunan ulusuluunun douu ile
paralel bir seyir izlemitir.
stanbul fethinden yz yl sonra Antonios Eparkhos Hellasn
Yklnn Atn yazacaktr. Ama gene de Hellen dendiinde
temelde antik dili iyi bilenler anlalyordu. O yllarda halk
genelde kendine Rum yada Grek derdi. Regas ve Koraesin
ncs saylabilecek Kosmas Aitlos (1714-1779), Osmanl
ynetimi tarafndan ldrld zamana dek kyleri dolap
Yunanca eitimin gelimesi iin tler vermitir. Hellence

29 Osm anl millet" sisteminin etnik grupa ayrcalklar salad ok sylenmitir.

Ayrcalk, T rk Tarihileri" blm nde de ayrntl b ir biim de gsterilecei
gibi, szlk anlam ndan ayr olarak ayn ve stn deil ayr ve aa g m e"
biim inde uygulanmt. Hristiyanlar kaldrmda yrm e, ata binm e, asker olma,
ynetim e katlm a, kilise ina etm ek, m ahkem ede ah itlik etm ek vb. hakkndan
yoksun tutulm ulard.

51

renin, nk kilisemiz Hellen dilindedir, soyumuz da

Hellendir szleri Kosmasmdr. Artk domakta olan ulusu
bilinle birlikte ulusun ismi de tartlmaya balanacakt.
Eugenios Bolgares (1716-1806), Korfuda domu, Bat
kltr alm, Leibniz yanls olmu, Voltairei sevmi, Laiklik
stne Dnceler isimli ve ileri grl olan bir risale de
yazm, Aynarosta, stanbulda, arina Katerinanm yannda
alm bir din adamyd. Virgiliustan Homerosa birok
evirisi, pek ok mektubu ve felsefi yazlan vardr. Yunan
ulusunun kurtuluu iin alm nemli aydnlardan biridir.
Bolgares ulusun ismi iin yle demiti: A talarm z Hellen
ismini am a Grek adn da kullanmlard... Avrupa lkeleri
ulusumuzu bu isimle, Grek olarak tanrlar. Biz H ellen ismini
putperestlii anmsattndan, Rum ismini ise Rom al olm ad
mzdan kullanmamalyz (Demaras 1 9 7 5,349). 18. yzyln
sonlarnda zellikle Bat ile iliki iinde olan evrelerde Grek
szcn kullanma eilimini gryoruz.
Demetrios Katartzes (1730-1807) Eflkta unvanlar edinmi
Fenerli bir aydndr.30 Aydnlanma hareketinin* ve Fransz
Ansiklopedistlerin etkisinde kalmt. Katartzes, ada
Yunancanm, Solmos ve Psikharesin ncs saylabilir.31
1783 ylnda unlar yazmt: sadan esaret yllarn a dek,
yzyllarca putperest anlam na gelen szcn anlam n ncs
olur da kimi okum ular grm ezlikten gelip deitiriyor ve
k en d ilerin eH ellen diyebiliyor? Nasl Hristiyan ve Rum iken
bunu yapabiliyorlar?.. H ellenler atalarm zdr a m a isimlerini
alamayz (Demaras 1975, 349).
Ama ulusuluk glendike Antik Yunan da her yanyla

30 Katartzes ve Bolgares iin Tutucu G ler blm ne de bak.

31 D ionysios Solm os (1 7 9 8 -1 8 5 7 ) h alk dilini ku llanm m illi ozandr; Yacs

Psiharis (1 8 5 4 -1 9 2 9 ) halk d ilinin (d im otiken in ) en nl dilbilim cilerinden ve
destekleyicilerindendir.

52

glenmeye, anmsanmaya, benimsenmeye, ileriye srlmeye,

sz edilmeye, yeniden yaratlmaya balanr. Antik tarih, antik
insanlarla yaknlk, Antik Yunarida n kazanm isimler
kefedilir, o eski uygarlkla yaknlklar, benzerlikler, akra
balklar gzlenir, yaktrlr yada icat edilir.32 Antik yre
isimleri kullanlr, ok eskilere uzanan gelenekler canlan
drlmaya allr. Koraes ile Katartzes arasndaki tutum fark
da ulusal bilin alanndaki bu hzl gelimenin, bir kant
gibidir. Koraes, aada da daha ayrntl bir biimde gre
ceimiz gibi, Rum deil Grek ismini ulusa daha yakk
bulmaktadr: Sen Romal deilsin, bu isim kleliin damgas
gibi durur alnmzda... bu ismi kullandm zda bu klelikten
sevin duyuyormu gibi grnebiliriz.
Regas da Hellen szcn kullanacaktr, ama orida bu
szcn bugnk anlamda kesin etnik bir ierii yoktu:
Hellen halk, yani din ve dil fa r k gzetilm eden bu devlette
yaayanlar diye herkesi Hellen saymt (Anayasa, madde
A.I. 2). 1805de yaymlanan Rusingilizfransz isimli anonim
iirde de greceimiz gibi, Hellen ve Grek szcklerinin
her ikisi de kark kullanlr. Ama 1806da yaymlanan Hellen
N omarisinde Hellen szc egemendir. Sonunda za
manmzda da kullanlan Hellen szc yar kazanacaktr.
Ulusu bir yola koyulan bir halk, artk ismini de seecek
tir.
'
'
Bu szckle birlikte baka szckler de anlam deitirecek
ve ulusu dnya anlayna uygun anlamlar kazanacaklardr.
rnek olarak filozof ve felsefe gsterilebilir. Bu szce
nceleri Bat/Dou, Aydnlanma/ Tutuculuk, Demokrasi/

3 2 Btn ada u luslar iin geerli olan atalar bulma/icat etm e ilevi burada ele
alnmayacaktr. Yunanistanda bu ura Yuna Devletin in kurulm asndan sonra
sistem li bir biim de m illi ideoloji nda yrtlm t. U lusuluun bu
evrensel uygulam as iin bak: Anderson, G ellner 1 9 8 5 , Hobsbawri 1990;
Yunanistan rnei iin ngilizce b ir m etin iin bak: K itom ilid es, 1990.

stibdat mcadelesi iinde dinsizlik gibi bir anlam verilmek

istenmi ama sonunda olumlu bir anlam kazanmt. Koraes
yle yazacakt: Evet aziz ve kutsal Farisiler, (kilisenin ileri
gelenlerine sesleniyor, H.M.) halktan insanlar fe lsefe y ap
maktadr; am a felsefe sizin verm ek istediiniz anlam tamyor,
felsefe halkn mutluluu yolunda gerek karlarn gster
mektedir (Demaras 1975, 348).
Fransz Devrimi yllarnda Hellence konuan Ortodokslarn
arasnda en ok tartlan konulardan biri kken sorunuydu.
Batc, liberal, zgrlk, ksaca demokrasi ve zellikle
Fransz Devrimi yandalarna greulusun kkenleri ve
atalar Antik Yunandan kaynaklanyordu; Bizans ve Kilise
ise (yani Patrikhaneye bal gler) khnemi, istibdat ve
yabanc bir dzenin temsilcisi saylyordu. Bu dnemde
grlen bu atalara ballk progonoplexia (atalar tutkusu)
yada arhaiolatreia (antik dnyaya tapma) olarak deer
lendirilmitir (Clogg 1988).
Ulusuluun yaygnlamaya balad 18. yzyl boyunca
ama zellikle ikinci yansnda Yunanllar arasnda Antik Hellen
dnyas canlandrlr. Yunanllar ve zellikle aydnlar arasnda
Antik Yunan isimleri grlmeye balanr. Eski metinler evrilir,
atalarn stnlkleri vurgulanr. Bu srede Bizans dlanr.
Kt ne varsa, Antik Dnyanm kart saylan tutucu, geri
ve dinsel arlkl Bizanstan ve uzants Osmanl dzeninden
bilinir. Batda demokratlar nasl feodal aristokrasiye ve kilise
kuramlarna kar kmlarsa, ayn yaklamn Yunanl de
mokratlarca tekrarland gzlenir.
Patrikhaneye bal gler (Fenerli Rum aydnlarnn bir
kesimi, Kilisenin yneticileri, Babli ile ibirlii iinde olanlar
ve deniz ticareti yapan ve iftlik sahibi bir ksm Hellenler)
ise Bizansn ve Hristiyan gelenein savunuculuunu st
lenmilerdi. Mcadelenin ve Yunan devletinin kuruluunun
sonucunda Yunan devleti ile Patrikhanenin aras btnyle
54

bozulacak ve otuza yakn yl her trl iliki kesilecekti.

Ancak Yunan devletinin kuruluundan otuz yl kadar sonra
yeni bir yaklam ve tarih yorumu gelitirilecektir. zellikle
Falmerayerin bugnk Yunanllar Antik dnyann torunlar
deillerdir tezi ortaya atldktan sonra ve kilise ile eski kar
kavgalar durulduktan ve kilise ile ada devlet arasnda
uyum, ibirlii ve ortak karlar temeli salandktan sonra
dinsel Bizans kefedilmitir. Andersonu izleyerek, Bizansn
icat edildiini sylemek daha doru olacaktr. Bu yeni tarih
yazcl nce Sp. Zampelios (1815-1881) ile ve sonra da resmi
tarih grnn byk ve nl ismi K. Papparigopoulos
tarafndan yazlacak olan Yunan Ulusunun Tarihi (1860-1874)
adl klasik yapt ile doruuna varacaktr.
Bu anlaya gre Yunanllar bin yldr tarih sahnesinde
bulunan bir ulustur. Bugn Yunanllar atalarnn temel
kltrel zelliklerini tamaktadrlar.33 Bu kltr yzyllarn
iinden bugne uzanmaktadr. Bu zellikler genelde stn
olan, yada hi olmazsa insann az ok kvan duyaca
zelliklerdir. Ortak kltr ulusu anlayn temel anlaydr.
Binlerce yl sregeldii farzedilen yada hayal edilen bu
ulusal kltr, ulusu ideolojiye gre ylesine temeldir ki,
ulusular kendilerini binlerce yl nce yaam btnyle
yabanc bir dnyann insanna ok yakn sayarlar.
Kukusuz her toplulukta ok eskilerden sregelen kimi
zellikler var olabilir. Ancak unutulan, ok daha etkin ve
arlkl olan yabanc etkilerdir. Bir benzetme yapp u
sylenebilir. ada uluslar kukusuz ok eskilerden bugne
akan rmaklar gibidir. Ancak bu sular bize varana dek, r
maklara birok baka rmak sular da katlr. Yani antik sular

3 3 Kim i zaman zelliklerin kltrel deil, ayn zamanda rksal olduu da vurgu
lanabilir. Ulusu neyin oluturduu konusunda farkl grlerin ileriye srlmesi
(irk, dil, din, renk, kltr, ortak tarih vb.).ulusu anlayn tem el zelliini pek
etkilem ez.

55

bize d etkilerden korunmu bir boru hatt ile varmaz. Bu

1 '

.
'
gnk bir damlack suyu mikroskobun altnda inceledii
mizde, herhalde antik dnyadan bize varan birka molekln
yannda bir sr yabanc eler de olacaktr. te ulusu
ideoloji bu eitlilii hem grmek istememekte, hem de zel
bir eitimle yok farzedip kendi tarihsel yorumunu getir
mektedir. Ulusu tarih, gemii, zel bir filtreden geirip
bu gemie belli bir ideolojiye gre anlam verir.
Yunan ulusuluunun douu ele alnrken ekonomik ve
snfsal etkenlere gerektii kadar deinmedim. Kukusuz bu
ideoloji burjuva snfnn tarih sahnesine k ile ilgilidir.
ada Yunanistann ve Yunan ulusuluunun douu r
neinde de yle olmutur. Ulusu ideoloji temelde ticaret
burjuvazisi tarafndan temellendirilmitir. Ancak bu konu
ok geni, allmn dna kan ve olduka aprak olan
sapmalar da gstermitir (Diamandouros).
1821 Yunan ihtilali ncesinde Siyasal deolojiler adl bu
alma, sonradan kendilerine (ve tarih iinde grlm baka
yakn topluluklara da) Hellen (Yunanl) diyecek olan bir
topluluun, tarihin belli bir devresi iinde, ulus olmaya
koyulduktan sonraki dnemiyle ilgilidir. Bamsz bir devlet
kurmadan nce ne tr bocalamalardan, farkl yollar deneme
giriimlerinden, deiik tarih ve durum yorumlamalarndan
getiklerini greceiz. Dil ve din yaknlna dayal bir
ulus-ncesi (proto-nationalist) etnik grupun yada cemaatin
yava yava, ulusuluun geinel pratiini izleyerek, atalarn,
ulusal dmanlarn, ulusun gerilere doru sonsuza dek uzanan
devamlln nasl icat etmeye balandn da okuyacaz.
Belki en nemlisi, 19. yzyl (ve zellikle Yunan ve Trk)
tarihiliinin btn bu sancl yllar, kendi ideolojisinin
anlay iine nasl yorumladn, ve genelde nasl ulusa bir
anlay iinde byk bir eitlilik sergileyen Yunanllar
bir btnlk iinde alglayabildiim de grm olacaz.
56

***

19. yzyl balarnda Yunanistan

Yunan Ihtilalinin ncesindeki Yunanistandan sz etmek
bir belirsizlik ierir; bu dnemde, yeni domakta olan ulusun
lkesi, yada vatan tam olarak belli deildi. Bugnk Yuna
nistan topraklarnda ve zellikle Mora, Atika ve Tesalyada
Yunanllar daha youn bir nfus olutururlard. Ama kltr
odaklar stanbul, Selanik, kimi Ege yada Yunan Denizi adalan
(Hydra, Korfu gibi) ve Osmanl Devleti snrlar dndaki
kimi byk kentlerdi (Venedik, Viyana, Odesa gibi).
Yunanllarn, yada kimi zaman kendileri iin kullandklar
baka isimleriyle sylediimizde, Rumlarn, Greklerin yada
Hellenlerin sosyal konumlarndan genel bir biimde sz etmek
de pek kolay deildir. Osmanl Devleti iinde yer alm olan
milletler iin yarglar, genel olduklarnda, kimi yanl so
nulara varmamza neden olabilirler. En bata tarih iindeki
Yunanllarm ve zel olarak Osmanl Devleti ynetimindeki
Rum milletinin sosyal konumu, bir dereceye kadar yzyllar
iinde belli bir sreklilik ve istikrar gstermi olan hukuksal
konumlarndan bamsz, uygulamada zaman iinde nemli
olan kimi deiikliklere uramtr. Ama yreden yreye de
uygulamalar ayn deildi. Kimi adalar, rnein, zel sta
tdeydi, stanbul halk ayrcalkl sayld ve bu kentin Rumlar,
rnein, devirme sistemine alnmad. Ama daha nemlisi
Rum milletinin bir btn oluturmas da mmet sylemi
ve anlay iinde bir anlam tar. Din asndan Rumlar bir
btn olmakla birlikte toplumsal adan snflara, tabakalara,
yani yatay dilimlere ayrlan bir piramit olutururdu. Bu
farkllklara, kltr, lehe, yresel geleneklerden ve yerel
Osmanl ynetiminin konjonktrel dalgalanmalarn da
eklediimizde, genel bir biimde Rumlarn sosyal konu
:

57

mundan sz etmenin ne denli kapsaml bir giriim olduu

ortaya kmaktadr.
Bylesine geni bir konu bu almann kapsam dnda
kalmaktadr. Ama bir yerde bu alma Y unanllarn sosyal
ve kltrel konumlarm dolayl olarak ve olduka geni bir
biimde ele almaktadr. Yunan Ihtilalinden nceki dnemdeki
ideolojik tartmalar bu ulusun yada milletin konumu ile
ilgilidir. Deiiklik isteyen gler genelde ikyetleri olan (yada
isterseniz karlarn farkl bir dzende gren) ve sistemlerini,
dledikleri ynetimi dile getiren kesimdi. Baka bir kesim
memnun olduundan (yada baka nedenlerden) konumlarnn
fena olmadn ileriye sryordu. Bu alma bir yerde bu farkl
grleri ileriye srenlerin mcadelesini anlatmaktadr.
Velestinli Regasm Anayasas, bu dnrn nasl bir devlet
yaps, toplumsal dzen ve yurtta/devlet ilikileri istediini
ortaya koymaktadr. stedikleri eksik olanlar, eksik olanlar
ise sosyal konumu ve sosyal yapy gstermektedir.
Cumhuriyetilerin yazlarnda, ikyetleri ve dolaysyla Rum
milletinin toplumsal konumunu gene dolayl bir biimde
grebiliriz. zellikle Hellen Nom arisi adl kitap toplumsal
konum ile dorudan ilikili olan bir yapttr. Deiiklik is
temeyen kesim ise Rumlarm iyi konumlarm vurgula
mlardr. Onlara gre durum tatminkrd ve dzende kkl
deiiklikler gereksizdi.34 Bu alma Yunanllarm kltrel
konumlarna da, olduka snrl bir biimde de olsa bir dereceye
kadar k tutmaktadr. Aydnlanma hareketinin Ortodoks
dnya iinde dourmu olduu sarsntlar ve uyan, ide
olojik tartmalann iinde grlebilir. Bu tartmalarn iinde
okuyucu konuyu aydinlatacak olan ve o dnemin tazeliini
tayan grleri, deerlendirmeleri ve yarglar bulacaktr.
Tarihinin ok kez tartanlara karp; hakem hatt yarg

3 4 Trkiye Tarihilii adl blm de de sosyal yap ile ilgili bilgi vardr.
58

olmas istenir. Bu bir yerde gerekten gereklidir; zellikle tarih

iinde ileriye srlm tezlerin abartlm olduklar, ar
heyecanl ve propagandaya ynelik polemikler olduklar
^biliniyorsa. Ancak toplumsal yap bir btn olarak ve kapsaml
bir biimde ele alnmadan bir aratrmacnn, gerekeleri gizli
tutup yalnz kararn ilan eden kt bir yarg gibi davranmas
ve ana konusu olmayan, ele almad bir konu ile ilgili olarak
genel yarglarn sunmasn istemek uygun mudur? Kald ki
toplumsal konum ile ilgili yarglar bir deerlendirme soru
nudur. Sz konusu dnemdeki insanlar kendi toplumsal
konumlarn iyi yada kt diye deerlendirdiklerinde iki
yzyl sonra gelecek aratrmac ne dereceye kadar kar bir
tez savunmaya hak kazanabilir?
Bu almada, zamanlarnn yada tarihin rn olan ge
miteki insanlarn tutumlarna sayg ile yaklalmtr. Hangi
gr savunmu olurlarsa olsunlar bu sayg hep vardr.
Setikleri saftan baka bir safta zaten olamazlard. Burada
onlar yarglamaya deil anlamaya allmtr. Onlan zamann
konjonktr iine yerletirmeye allmtr. ki yz yl nce
yaam insanlarn duygularna ve tercihlerine bugn sayg
ve anlayla eilemeyen tarihilere kar ise ayn derecede
tarihsel bir hogr gstermek doal olarak daha zordur.
Bu blmde iki konu ele alnmaktadr. Ana konunun nasl
bir dnya iinde yer alm olduunu gstermeye ynelik
Dnya Konjonktr adl alt blmde Yunan olay Bat
dnyas ilikisi iinde sergilenmekte, Ekonomik Yap bal
altnda da zamann kimi temel ekonomik indeksleri veril
mektedir.
.
Sz konusu dnem Aydnlanma ve Fransz Devrimi d
nemidir. Bu sarsc olaylar gz nnde bulundurulmadan
toplmlarm ve insanlarn kimi davranlar anlam kazana
mamaktadr. Fransz Devrimi Yunan ulusunun byk
blmn etkilemitir. stanbulda bile 14 Temmuz 1793te
59

Demokrasi Bayram ad altnda Bastilin ykm kutlanm,

nsan H aklar Bildirgesi okunmutu (Kitromelides 1990, 25).
Fransz Devrimi ile birlikte gelimenin haberi yayld: a)
Aydnlanmann yaratt politik deiiklikler, b) zorla deien
toplumsal hiyerari ve c) kilisenin ikincil konuma dmesi.'
1798 ylnda Fenerliler arasnda bile yeni grlerin taraftarlar
grlr (Apostolopulos 18). Bir yanda yklan Bastil, te
yanda Babli ve arada yn arayan ideolojik mcadeleler...

Diinya konjonktr

1821 Yunan htilalini douran olaylar zincirinin anlalmas

iin tarihe bavurmak, yani gemie uzanmak gerekmektedir.
Ayrca Yunan olay doal olarak evreden kopuk, esiz,
kendine zg bir olay deildir; anlalmas iin dnya kon
jonktr iindeki yerini saptamak gerekmektedir. Bunun iin
de Yunanistan! ve Hellenleri, ve doal olarak Osmanl
Devletini sz konusu dnemde evreleyen dnyaya yada
yreye de bakmak gerekmektedir. Ama hemen'sorulmas ve
yantlanmas gereken soru udur: tarih iinde ne denli gerilere
gitmek ve incelenecek yreyi ne denli geni tutmak gerek
mektedir?
Kukusuz ne denli eskilere gidilirse ve ne denli geni ve
etrafl bir yaklam seilirse o denli de etrafl ve daha b
tnlkl bir sonu elde edilecektir. Ancak pratik yer ve zaman
sorunlar yznden, ama daha nemlisi, kimi olaylarn
marjinal bir deer tamas yznden zamann ve yrenin
snrlar, bu gibi konularda bilinli bir kararla kstlanmaktadr.
Burada da dnya konjonktr temelde Avrupa arlkl
olacak, anmsatlacak dnem ise 18. yzyln ortalarndan
balatlacaktr. Tarih kesintisiz bir ak oluturmaktadr. Ancak
kimi tarihsel olaylar ve gelimeler daha byk bir arlk tar.
Yunan htilalini hazrlayan olaylarn 18. yzyl ortalarndan
60

balayarak ve temelde Avrupa olaylar ile ilikili olarak in

celenmesi olduka etrafl bir yorumun olumas iin yeterli
saylabilecei sylenebilir.
18. yzyl, Aydnlanma yzyl olarak bilinir. Bu yzylda
(kimi) insanlar yeni bir anlayn nda yeni bir .inanca
ynelmilerdi: Mantk, bilim gibi kavramlar genel
iyimserlik ve eylem rzgrlar estirmiti. Toplumun deimesi
ve iyiletirmesi, ama daha nemlisi insann kendisinin de
deimesi ve daha iyi ve mutlu olmas gndeme gelmiti.
Reformlar ve keifler artk insanlar heyecanlandrmaktadr.
Bilimsel bir yntemle ileriye gitmek hemen hemen bir fetie
dnmt. Eski dzen ise kimi evrelerce ktlenmiti;
btn ktlkler eskiye yklenmi, eskiden kurtulma hep
gzele kan bir yol olarak alglanmtr. Aydnlanma, hrriyet,
' ilerleme, insann deeri, evrensel insanlk, hukuki haklar,
insann mutluluu, pein yarglara ve bo inanlara, dinin
pein yarglarna kar olmak gibi dnceleri ortaya karan
bir hareketti (Sarca 30-32).
Bu yzylda ve zellikle yzyln ikinci yansnda toplumsal
yap, tepede bu yapnn yandalar ruhban snf ile birlikte
aristokrasinin reklendii, temelinde ise genelde yoksul
kyllerin bulunduu bir piramit olarak algland. Gnlk
aristokrat yaam biimi ile kent ve kylerdeki basit yaam
biimi (ki genelde romantik bir eilimle bu yaam biimleri
abartlmt) kalplam bir biimde dile getiriliyordu. Ancak
zenginlik, ticaretin younlamas sonucunda yeni zenginler
olarak belirmeye balayan burjuvalarn elinde toplanmaya
. balanmt; halk olduunu iddia eden yeni bir sm f g
lenmiti.
' Burjuvalar kent yaamna yeni bir grnm vermilerdi.
Bu orta sn fta n brokratlar, avukatlar, yazclar kmaya
balad. Bu snf yeni yatrmlardan yanayd; endstri ve ti
r caretten yanayd. Rahat, zengin bir biimde ve lks iinde
61

yaama, aristokratlardan ok, belki de bu yeni snfn tutkusuydu. Bu tutku geleneksel tutucu ahlak anlayna ve kimi
eski inanlara bile zaman zaman meydan okuyordu. Din
konularnda deizm, yani Tanrnm gnlk yaammza
karmayan tarafsz bir yaratc gibi alglanmas, bilim in
bir fetie dntrlmeye balamas, kilise otoritesini sars
yordu. Hristiyanlkm kendisi olmasa da, kilise rgt eletiriye
ak bir kurum haline dnmeye balamt.
Bu arada halkn byk bir yzdesi hl kylyd. zellikle
Dou Avrupada ou serflikten kurtulmamt. Vergileri
deyenler onlar, angaryalara koulanlar onlard. Gene de
ngiltereden balayarak tarm retiminde yenilikler bu
yzylda hz kazanacakt. ocuk lmleri azalacak, 18. yzyl
iinde Avrupa nfusu 130 milyondan 172 milyona kacak
t.

;
Siyaset, ekonomi, bilim, edebiyat bu gelimeleri izledi. Bu
dnemde John Locke, Montesqu'eu, Voltaire, Nevvton, Adam
Smith, David Hume, Ansiklopedistler, vb. kitlelerin ilgisini
ekmektedir. Doal hak ve kiinin haklan gibi grler
halk kesimlerine yaylabilmiti. Bu etkiler Amerikan ve Fransa
anayasalannda ak bir biimde grlrler. Fizyokratlar doal
bir biimde ynetilen toplum anlayn pekitiriyorlard.
Faydaclk anlaynn taraftarlar artyordu.
Bu dnem ayn zamanda, devletlerinin vie halklarnn
alnyazlarm belirgin ve kesin bir biimde biimlendiren
aydn despotlarm dnemidir; Rusyada ar Petro, arie
II. Katerina, Avusturyada Maria Theresa ve olu II. Joseph,
Prusyada II. Frederick grlmektedir. III. Selim ve II. Mahmut
da bu genel gelimenin iinde de deerlendirilmelidir.
Zamann baka bir zellii lkeler arasndaki mcadelede
ittifaklarn eitliliidir. Byk Britanya, Fransa, Rusya, Prusya,
Avusturya, sve ve Osmanl Devleti arasnda her trl itti
faklar, birbirine dman olan bloklar, gizli yada ak grup
62

lamalar birbirini izlemiti. Birka yl iinde ittifaklar bo

zuluyor, yeni anlamalarla yeni dengeler kuruluyordu. Bu
ittifaklarn temel anlay dar devlet karlar idi. Snrlarn
geniletilmesi, ticaret yollarnn kontrol, denetim altnda
tutulacak yreler yada smrgeler, glenen ve ileride tehlike
oluturabilecek devletlerin zayflatlmas temel kayglard.
deolojik drtlerle dar devlet ikarlan bir yerde ayrdedilemez
olmaktadr.

Viyana Kongresi ve Kutsal ttifak

Viyana Kongresi temelde bir ^kongre deildi; delegelerin
tm bir kez bile bir araya gelmemilerdi. Bu kongrede
byk devletler kendi aralarnda ve kapal kaplar ardnda
anlap kararlarn davet ettikleri kk devletlere onaylatma
yolunu semilerdi. Byk devletler ise, krallk ynetimi
yanls olup 13 Mart 1813 tarihinde kendi aralarnda ittifak
kurarak demokrasinin, parlamenter yeni dzenin bayraktar
olarak ortaya km olan Napoyon Fransasn yenmi olan
Rusya, ngiltere, Avusturya ve Prusya idi. Bunlara sonralar
kralc Fransa da katlmt.
Viyana Kongresi Mays 1814 tarihli Birinci Paris Antlamas
srasnda kararlatrlmt. Bu antlama ile Fransa topraklarn
ve smrgelerini muhafaza edebiliyor ve yeniden krallk
rejimine dnyordu. Viyana kongresinin amac ise yeni bir
Avrupa dzeni salamakt. Kongrenin nl isimleri
Avusturya Babakan Metternich, kongreye ahsen katlan
tek kral olan ar 1. Aleksandr (yannda sonralar Yuna
nistann ilk babakan olacak olan arm dileri bakan
Kappodistrias da vard), Byk Britanya Dileri Bakan
Castlereagh ve 18. Louisnin temsilcisi Talleyrand idi.
Viyana Kongresi srasnda Rusya ile teki ortaklarn
arasnda Polonyann stats konusunda anlamazlklar
63

km, bir ara (Ocak 1815) bir yanda Byk Britanya, Fransa
ve Avusturya, te yanda Rusya ile Prusya olmak zere yeni
gruplamalar olumu ama sonunda Avrupa, bu byk
devletler arasnda ya dorudan yada nfus blgesi anlamnda
bllm oldu. En nemli kararlar gler arasndaki
dengeleri salamay amalayan byk bir Prusyann
oluturulmas ve krallk rejimlerinin yeniden kurulmas
idi.
,
Viyana Kongresinden sonra ar I. Aleksandrm giriimi il e
26 Eyll 1815te Avusturya ve Prusya krallar ile Kutsal Ittifak imzaland. Bu krallarn (monarklarm) imzalad,
ideolojik bir anlama idi. Temelde Hristiyanlk ve hakk,
adaleti, insanl ve ban temel deerler sayyordu. Bu devletler
ve krallar kendilerini ortak bir anlayn yeleri sayyorlard,
ngiltere kral, Papa ve Osmanl Devleti (Padiah) farkl ne
denlerle bu anlamay imzalamadlar: ngiltere kral imzalamay
lkesinin anayasasnn ilkelerine aykr buldu, Papa imza
lamay kiliseye hakaret sayd, Padiah Hristiyan ilkeleri imzalayamazd. Ama temelde bu anlama Fransz Devrimi ile
ortaya kan ve kitlelerce de benimsenmi olan yeni grlere,
kar bir ittifakt. Gerekten, de 1848de Orta Avrupada liberal
devrimci eylemler ortaya ktnda Metternich ve ar
ayaklananlar bu Kutsal lttifakm ilkelerini ileriye srerek
ezeceklerdi.
:
Fransz Devriminm oluturduu yeni ortam Yunan Ihtilaline yeil k yakmt, Viyana Kongresi ise krmz k.
Ahmet Cevdet Paa Viyana Kongresini oluturan lkelerin
statkocu yaklamlarm yle dile getirmitir: Ingiltere
devletinin (BabIliy e ynelttii) eitli uyarm alar zerine
vaktiyle kfi sayda ask er ve mhimmat gnderilm i olsayd
M ora Rumlar isyana cesaret edem ezlerdi... (Yunan htilali)
Rusya, Avusturya ve Prusyci gibi mutlak sz sahibi olan devletlerin
ilerine gelmiyordu. Bu srada spanya ve Napoli h alk istikll
.

64
.

'

davas ile ayaklanmlard, bu ise Avrupann byk devletlerin in

aralarnda kararlatrdklar politikaya aykr olduundan, byk
devletler onlarn ayaklanm alarn bastrm akla megul idiler.
Bu srada psilatizadenin ad geen (ihtilali ilan eden) beyan
namesi kendisini koruyabilecek olan Rusya m paratorluunun
politikasna uygun dmyordu... Rumlarn kendi kendilerine
kalkp da ark imparatorluunu kurmalarna asla raz olm azd
(Ahmet, Cevdet 2726, 2731).
U luslararas dzlem de Osmanl iin bir d ah a kolay kolay
gelm eyecek son derece elverili bir konjonktr esm ekteydi.
Avusturyada Metternich, btn ulusal hareketleri, isyanlar,
Fransz Ihtilalini hortlatm a giriim leri olara k damgalyordu.
Byk Devletler hkmetleri ve arada ar, kerhen de olsa, bu
deerlendirmelere katldklar iin, bamsz bir cumhuriyet iin
mcadele veren Yunan ihtilalcilerine destek olunmuyordu (Akin
1988, 103).
.
^
Bu gelimeler konumuzla dorudan ilikilidir. Yunan htilali
ile ilgili ideolojik tartmalar ve politik gelimeler iki kutup
arasnda yer alr: bir yanda Fransz Devriminin bir doruunu
oluturduu yeni demokratik, cumhuriyeti cephe ve ide
olojisi, te yanda monarilerin oluturduu statkocu gler.
Yunanllar da, toplumsal konumlan ve dnya grlerine gre,
ama konjonktrel gelimelerin de etkisi altnda kalarak bu
iki kutup arasnda yerlerini alacaklard.

Osmanl Devletinde m erkezka gler

19. yzyl balarnda, baar ile sonulanan Srp (1804)
ve Yunan (1821) Ihtilallerinden baka, Osmanl Devleti iinde
. geni apta merkezden kopma eilimleri ve eylemleri grlr.
Osmanl ve Cumhuriyet tarihileri tarafndan ayaklanma, .
isyan, bakaldrma diye nitelendirilen bu hareketler genel
olarak kiisel tutkularn bir sonucu, ihtirasl, dik kafal,
65

kimselerin eylemleri yada toplumsal soysuzlama, gerilik,

hordayan feodalizm olarak deerlendirilmilerdir. Oysa hemen
hemen btn imparatorluu kapsayan alanda, benzer istekler,
amalar ye yntemlerle ortaya kan ve btn abalara ramen
srarla tekrarlanan bu tr eylemlerin sfatlarla snrlanan
isimlerden te, temel tarihsel ve toplumsal bir gereksinmeden
-yada hi olmazsa ortak temel nedenlerden- domu ol
duklarm varsaymak daha gereki bir eilim olsa gerektir.
yan ayaklanmas olarak tarihe geen ayaklanmalar pek
oktur. Dnemle ilgili rnekler olarak unlar anmsatlabilir.
1805. yllarnda Rusukta Tirsinikliolu smail Aa, Edirnede
Dadevirenolu Mehmet Aa; 1808 ylndaki Sened-i ttifakla
ilgili olarak bilinenler: Bozoklu apanolu Sleyman Bey,
Serezli smail Bey, irmenli Mustafa Bey, Manisal Karaosmanolu Hac mer, Bolulu Voyvodac Hac Ahmetolu Seyyit
brahim Aa, Bilecikli Kalyoncu Mustaf, ileli Ahmet Aa;
Sened-i Ittifak imzalamaya gelmeyen Bulgaristan yanlanndan
Mehmet Ali.
1760lardan itibaren younlaan ve ar yenilgilere yol aan
savalar m erkezi devleti d ah a da z a y f drnce, Osmanl
toplumundaki m erkez-tara dengeleri yeni bir evreye girdi.
Anadolu ve Rumelinin pek ok blgesinde yan zerkliklerini,
hatt bam szlklarn iln etm eye baladlar... Ayann gc
19. yzyln balarnda doruna ulat (Pamuk 152, 153).
Rumeli ayanlarnn bir ksm byk iftlik iletmecileri oldular
ki bu, retimde kapitalist biim e geiin her yerde grlm bir
trdr... Bildiim iz gibi, a z ok byle gelim e olan yerler, Os
manl siyasal dzeninden kopu p ayrlm tr (Berkes 1970,
358).
Gene merkezi ynetime kar ayaklanma olarak balayan
ama sonradan ayr devletler olarak sonulanan hareketler
olduklarndan yan isyan olarak deil, milli, dini yada
yresel saylan ayaklanmalar vardr. rnein bni Suud
66

1803-1807 yllarnda Vahabiler olarak bilinen hareketi ge

litirdi. Kavalal Mehmet Ali ise 1820li yllarda Msrda kendi
devletini kuracakt.
Yunan htilali ile dorudan ilikili olan ayaklanmalar ise
Yunanllara rnek olmu olan Karayorginin Srp syan olarak
bilinen ayaklanmasndan baka (1804), Vidinde Pazvantolu
Osman Aa ve Yanyay merkez seen Tepedelenli Ali Paa
ayaklanmalardr. Pazvantolu 1797 ylnda Belgradtan
Karadenize kadar Tuna havzasn Osmanl ynetiminden
ayrmaya almt. mparatorlukun ordusu ile savam,
isteine eriememi ama vezaret rtbesini hatta paaln
da kaybetmemiti. Yunan Ihtilalinin bir numaral ideolog
larndan olan, yada bugn byle olduu kabul edilen Velestinli
Regasm, (Mar adl iirinde greceimiz gibi) Pazvantolunu
rnek devrimci.saymas ok anlamldr. Tepedelenli Ali
Paa ise bamsz bir yrenin lideri olmutu. Eer, Srplar ve
Yunanllarm yaptklar gibi uluslararas destek salayp
Osmanl Devletine kar tutunabilseydi ve baka devletlerce
tannan bamsz bir devlet kurabilseydi, kimbilir, belki de
bugn bu Ali Paa isyan, ulusal bir ayaklanma olarak, rnein
bir Toskalarm Ulusal Bamszlk Sava olarak alglanacak
ve byle deerlendirilecekti. .
'
Merkezleri gl niter devletlerin ortaya kt bir d
nemde beliren bu merkezka eilimler ve eylemler feodal
gerilik yada yabanclarn kkrtmalar gibi kavramlarla
yeterli bir biimde aklanamaz. Gerilik yada durmadan
tekrarlanan kiisel eilimler neden olamaz; bu belirtiler
toplumsal olgularn ve gereksinmelerin yaratt sonulardr.
Kald ki bu dnem yalnz merkezleri gl, birletirici dev
letlerin ortaya kt bir dnem de deildir; bu dnemde
merkezden kopup ayr devletlerini kuran birok topluluk
gryoruz. ngiltereden kopan Amerika en nl rnektir.
Ama Gney Amerikada da spanya ve Portekizden ayrlan
67

pek ok yre olmutu. Bu genel eilim ulusu bir grnm

edinerek gnmze dek sregelmektedir.
Sonradan ulusal bamszlk savalar olarak deerlendirilmi
olan ihtilaller ile yan isyanlar olarak nitelenmi olan ey
lemlerin olas ortak toplumsal, ekonomik, politik, ideolojik
yada kltrel nedenlerin incelenmesi herhalde ilgin sonular
verecektir. Dikkat edilmesi gereken, ayn ama iin ve benzer
drtler ve yntemlerle ortaya km olan toplumsal olaylarn,
elde edebildikleri sonulara dayanarak, anakronik bir yak
lamla gnmzde farkl yorumlandrldklardr: kopmay
ve ayrlp ayr devlet kurabilen isyanlar bamszlk sava,
bunu baaramayanlar ise isyan yada yan ayaklanmas
olarak deerlendirilmitir. Burada btn bu eylemlerin ve
bu eylemleri destekleyen kitlelerin Osmanl Devleti yneti
minden ayrlmak istediklerini anmsatmakla yetinilecektir.
Kimi blgelerin ve halk topluluklarnn ayrlma abalan,
Osmanl Devleti tarihinin bir zellii olarak imparatorluun
son yllanna dek sregelecekti. Bu merkezka glerin bir
baka ortak yan imparatorluk iinde geni anlam ile i sava
durumu yaratm olmalardr.35
Kukusuz her bakaldrma, potansiyel bir devleti amalayan
bir eylem deildi. Ayn,biimde, ayr bir devlet kurmakla
sonulanm olan her eylem de, balangcnda da ayn bir devlet
amalayan bir ayaklanma olarak da alglanmamaldr. Snrl
isteklerle balayan bir isyan, rastlantlar sonucu bamszla
ulam olabilir. Ayaklananlarn ne gibi krlar, karlar,
avantajlar bekledikleri, nasl bir toplum, nasl bir ynetim,
ne tr bir devlet/yurtta ilikileri istedikleri ve nihayet nasl
bir ideolojiden kaynaklandktan ortaya konduunda bu
35 1830lara gelindiinde Osmanl blgesel ayanlarn dou halindeki siyasal gleri
devlet tarafndan krlmt. Bununla birlikte, bu gruplar 19. yzyl boyunca yerel
kaynaklar denetim leri altnda tutm ay srdrdler ve bunlardan bazlar blge
kentlerinde bir tr iadam snf oluturdu (M ardin 1 9 9 1 , 2 0 7 -2 0 8 ).

68

merkezka glerin toplumsal (ve varsa ortak) yanlan da daha

iyi anlalacaktr.
.
Yunan htilali ve bu ihtilalle ilgili ideolojik ve politik
mcadeleler yukarda zetlenen dnya ve Osmanl kon
jonktr iinde olumu ve gelimitir. Yunan htilali hem
dnyamzn ve Osmanl gereinin bir rndr, hem de
dnyamz ve Osmanl Devleti gereini oluturan, biim
lendiren ve deitiren bir olaydr.

Ekonomi
Yunan htilali ncesindeki dnemde ekonomik durumun
incelenmesi kimi zellikler ve tanm zorluklar iermektedir.
ncelenmesi gereken yre tam olarak belli deildir. Yunanllar
Mora ve bugnk Yunanistan topraklar zerinde, greli bir
anlayla youn bir konumda bulunmakla birlikte Osmanl
Devletinin baka eyaletlerinde de yaarlard. zellikle dixyaspora Yunanllar, Avrupann Asyann ve Afrikann birok
kentinde youn ekonomik faaliyetlere girimilerdi. nce
lenmesi gereken yreler, kentler, devletler hangileri olmal
dr?
Yunan Ihtilalini hazrlayan gler, Amsterdam, Viyana,
Odessa gibi yabanc, yani Osmanl olmayan kentlerde ve
zmir, stanbul, Kahire gibi Osmanl Devletine dahil olan ama
bugn Yunanistan lkesine dahil olmayan kentlerde paroikialar kurmular36 ve nihayet bugn Yunanistan olan
Mora, Selanik, Girit gibi eyalet, yre ve kentlerde ortaya
kmlardr. Konumuz olan dnemdeki Yunan ekonomisi

36 Iaroikia, tarihsel olarak olum u, ortak bir ulusal b ilin ve ruh yaps tayan
ve kendi ulusal yresinin dnda bulunan, ekonomik-toplunsal isleri ile kapitalist
yeniden retim i ile uluslararas sm geci/burjuva iblm n kolaylatran
ve zorlayan insan topluluudur (P sy o u k es 1 9 7 4 , 2 7 ).

69

incelendiinde bu alanlarn bir btn olarak ele alnmas

gerekmez mi? Byle bir giriim bizi hemen hemen btn
Akdeniz ekonomisi ile ilgilenmeye zorlayabilir.
Genellikle Yunan htilali ile ilgili ekonomik durum sz
konusu edildiinde, Yunanllarm, etnik bir grup olarak,
ekonomik konumlar ele alnmaktadr. Ancak ekonomik
faaliyet etnik bir grubun giriimleri ile snrl tutulup genel
evre ile ilikisi akla kavuturulmad srece ekonomik
durumun genel erevesi, bu evre ile alverii ve giderek
gerek ve temel anlam ortaya kmamaktadr. Yunanllarm
ekonomik durumu ve faaliyeti, deil genel Osmanl Devleti
gereinden ama genel olarak Akdeniz ve Avrupa ekonomik
gelimelerinden ayr bir biimde ele alnmamas gerekmek
tedir.
.
Ekonomik faaliyetin etnik grup gerei erevesinde kalmas
ise, ancak ulusu ideolojinin anlay erevesinde bir anlam
tayabilir. Yunanllar ekonomisi diye bir ekonomik biim
yada faaliyet de herhalde olmamtr. Tarih iinde btn
uluslarn, farkl oranlarda katldklar yada katlmadklar
ekonomik gelimeler olmutur. Yunanllarm bir blm
ticaret burjuvazisi konumunda, kimileri topraksz kyl,
kimileri feodalite yatls toprak sahipleri konumundaydlar
yada zel idari ayrcalklara sahiptiler. Bu gerek, doal olarak
katlm oranlar farkl olmakla birlikte, btn ulusal gruplar
iin geerliydi.
Oysa son yzyllardaki tarihilik, ulusal devlet ideolojisi
ile ezamanl olduundan, ulusalc tarih anlay diyebi
leceimiz bir anlayla her konuyu bir ulus gerei temeline
oturtmaya almtr. Sboronos bunu yle ifade etmiti:
Yunan tarihilii ne denli Avrupada yaygn olan akm lar iz
lemitir? Yunanllarn kk bir blmn kapsayan Yunan
devletinin kuruluu ile birlikte, Zam pelios ve Paparregopoulos
gibi tarihiler... o zam anlardaki Yunan toplumunun ideolojisini
-7.0

ve Yunan Ihtilalirin balatm olduu bam szlk hareketini

tamam lama ilevini srdreceklerdi. Bu am a in kukulu olan
Yunanllkn tarih iindeki devamll salanmal, bir btnlk
gsteren bir Yunan halk-ulus ilikisi bilinci salanm al ve p ar
alanm olan Yunan devletinin paralarn bir aray a getirecek
bir devletin varlnn umudu yaratlm alyd. Dnemin tarihi
bu anlay ile kalem e alnmt... Bylece tutucu bir anlay s
nrlar iinde hareket eden ve yeni sorunlara alam ayan bir tr
resmi tarihilik domu oldu (Sboronos 1987, 77, 78).
Ekonomi ile ilgili etrafl ve derinlemesine bir alma iin
genel olarak yrenin tarih iindeki gelimelerine bakmak
gerekmektedir. Bu gelimelerde etnik gruplarn rol ve
katklar da, eer gerekten bir zellik gsteriyorlarsa, doal
olarak ele alnabilir. Ancak bu yaklam bir etnik grubun
ekonomik tarihi olmayacak, birok etnik grubun tarihini
de ierecek bir yrenin ekonomik tarihi olacaktr. Bugne
dek allagelmi olan ekonomik tarihler uluslar tarihi
anlayna uygun olarak, ulusun tarihini evresinden ayrarak
sunmak biiminde olmutu.37 Burada zetlenecek olanekonomi bu ynde orijinal bir alma iddias tamayan,
temelde yaymlanm olan incelemelere dayanarak hazrlanm
olan bir ekonomik ortam zeti grnmnde olacak
tr.38
Kullanlacak olan Yunanllar, Yunanistan, Yunanllarm
yaad yreler gibi kavramlara da, anlalaca gibi, kesin
bir anlam verilememektedir. Yunanca konuan, Ortodoks
dininde olan kimseler kendilerine kimi zaman Yunan

37 Doal olarak yeni b ir tarih anlay ile kalem e alnm tarih yazcl da zam a
nmzda kendini kabul ettirmektedir. rnek olarak E Braudel ve Akdeniz tarihi
am m satlabilir.

'

3 8 ada ve saygn Yunan tarihileri, Osm anl D evleti yaps ile ilgili olarak yar
glarm , konu ile ilgilenm i olan dnya tarihilerine ve . L. Barkan, H. nalck
gibi T rk tarihilerinin de alm alarna dayanarak oluturm ulardr.

71

(Hellen) dememeleri bir yana, sz konusu yrelerde etnik

gruplar bir birlik ve tekdzelilik de sergilememilerdi. Aa
daki ekonomi blm btn bu kstlamalar ve sorunlar
gz nne alnarak okunmaldr.
18. yzyln ikinci yarsnda Yunanllarn yaad blge
lerdeki ekonomik gelimeler bir dnm noktas grn
mndedir. Balkanlarda, eskiye gre greli bir bar dnemi
yada ksa sreli savalar dnemi (balamt. Batdan kay
naklanan ticaret faaliyeti sonucunda uluslararas gibi yurtii
ticaret de gelimiti. Bu srede ticaret, Osmanl Devletinde
bir gelenek halini alm yada hemen hemen gayri resmi bir
kurumlama durumunu alm olan ve ulusal gruplara gre
mesleklerin ayrlmas gelenei ile etnik temel zerinde bir
iblmne gitme uygulamasnn sonucunda, Yunanllar
ve ikinci derecede de Yahudiler ve Ermeniler tarafndan
yrtlrd.
Yunanllarm ticaret irketleri kurduklar kentler zmir,
Selanik, Patras, Kandiya (Herakleio), Sakz ve yurtdmda
Oclesa, Marsilya gibi liman kentleridir. Kk K a y n a r c a (1774)
anlamasnn salad kimi avantajlar ve Fransz-ngiliz
savalarnn yaratt olanaklar sonucunda, Yunanllarn ticaret
filosu fazladan bir kr alan elde edecekti. zellikle Hydra,
Psara, Spetses gibi Ege adalarnda ticaret filolar nem ka
zanacakt. Ticaret, tarm retimini ele hzlandracak, bu ge
limeden de Mslman ve Hristiyan toprak ve iftlik sahipleri
yeni ve nemli krlar elde edeceklerdi. Kk sanayi ilet
mecilii de, (aba dokumacl, iplik) gelimi ve ihracata
ynelmiti (Sboronos 1985, 51-53).
Bu gelimelere daha ayrntl bir biimde bakalm.

72

TARIM
18. yzylda Yunan blgelerinde egemen retim biimi,
temelde tarmsald. retimin arlk merkezini buday, arpa
ve yzyl sonunda da msr, yani tahllar olutururdu. Yulaf,
15. yzyldaki nemini bu yllarda yitirmiti. Yer yer pamuk,
keten, ipek, zm ve kuruzm retilmekteydi. Temel ta
rmsal retim olan tahln yannda zellikle Makedonyada
pamuk ve genelde Mslmanlar tarafndan retilen ttn,
Morada Korint kuruzm elde edilmekteydi. Zeytin aalar
ve zeytinya iklimin elverdii yksekliklere dek bir retim
olana yaratmt. Bu mallarn hangi oranlarda retilmi
olduklarn yaklak olarak gsteren, yalnz Mora ile snrl
kalan ama genel fikir salamamz salayan bir kaynak F.
Pouquevilledir.39 Bu gezginciye gre 1814 ylnda deere
dayandrlan oranlar olarak retim yleydi:
Tahl (buday, arpa, msr vb.)

% 4 3 ,9 7

Hububat

3.42'

Aa rnleri(temelde zeytinya ve incir)

15.37

Balarfkuruzm,arap vb.)

9.08

ilenen maddeler(ipek, pamuk, iplik v b ,)

Mum-bal

13.36
'

1.08

Ttn

0.51

Hayvanclk(peynir, yn, dericilik vb.)

12.86

Sngercilik
TOPLAM

0.35
% 100.00

Kimi aratrmaclar Yunan htilali arifesinde tarm reti

minin tm retimin yzde 60 civarnda olduunu, Morada
ise bu orann hayvanclkla birlikte yzde 90lara vardn
ileriye srmektedirler. Bu retimin bir zellii eitlilik az
ldr. Temelde tr (tahl, ya ve kuruzm-arap) re

3C) Voyage de la G rece" s. 2 5 0 -2 7 4 , Asdrakhas 1 9 7 5 , 1 6 4 te verilm ektedir.

,

73

timin yaklak olarak yzde 80ine, Morada ise yzde 90ma

yaknd. 1804 ylnda Morada tahl tm retimin yzde 58ini
olutruyordu. Tek tip retimin nedeni, bu retimin ihracata
ve d pazarlarn isteklerine ynelik olmasndan kaynak
lanmaktayd (Kremmydas 1988, 147, 153).
18. yzyldan balayarak topraa sahip olunabiliyordu.
Bu dnemde kk toprak birimleri, yerlerini toplumun ileri
gelenlerinin ellerinde toplanan byk topraklara brakmaya
balar. Ancak devlete bal ve geleneksel vergileme biim
lerini srdren topraklar gene de vardr. Kimi zaman devlet
hesabna vergileri toplayan ve toprak sahipliini stlenen
kimse ayn kiidir. Yunan Devleti kurulduktan sonra ba
bakan 1. Kapodistrias40 zamannda yaplan bir saym so
nucuna gre, nfusun yzde 9 .4 3 n oluturan TrkMslmanlar, ilenen topraklarn yzde 5 8 ini ellerinde
bulundurmulard. Bu oranlardan, toprak mlkiyeti bii
minin, egemen gc oluturan Mslmanlar tarafndan
biimlendirildii ve kararlatrld sonucuna varlabilir.
Hristiyan ve Mslman cemaatler iinde ayrca toprak
mlkiyeti asndan doal olarak byk eitsizlikler olsa
gerekti (Asdrakhas 1975, 159-162).
Morada ilenen topraklarn, zellikle 19. yzyl balarnda
Mslman ve Hristiyan sahiplerin ellerinde greli olarak byk
topraklar biiminde toplanmaya baland gzlenir. 4.5
milyon dnm topran 3 milyonu (yzde 75) Trklerin
elinde, geri kalan ise (yzde 25i) Yunanllarm elindedir
(Sakellarios 49). Ayn kaynaklara gre 40 bin dolaylarnda
bir nfus oluturan Mslmanlar, adam bama 75 bin dnme,

40

lannis Kapodistrias (doum u K ofu 1 7 7 6 , lm suikast son ucu, Nauplio/

Anapli 1 8 3 1 ) Yunan D evletinin ilk babakandr. Padovada tp okum u soylu
bir ailedendi. 1 8 0 9 -1 8 2 2 yllarnda Rusya Dilerinde alm , bir sre de Rusya
Dileri Bakan olm utu.

74

'

360 bin olan Hristiyanlar ise adam bana 4.2 dnme sa

hiptiler. Kimilerinin geni topraklara sahip olduklar gz
nne alndnda, nfusun byk bir kesiminin topraksz
olduu yada yetersiz topraklara sahip olduu ve bakalarnn
topraklarnda altklar sonucuna varlabilir.
zel mlkiyet vakflar yntemiyle de yaygnlamt. 19.
yzylda zel byk iftlikler grlmeye balanr. rnein
Yanya'da Ali Paa, ocuklaryla birlikte byk iftliklere
sahipti. Bu yzylda izlenen tarm retimi artnn bir nedeni
yeni topraklarn tarma alm olduu olabilir. Yeni top
raklarn zel ellerde toplanmas ve byk toprak birimlerinin
kk topraklarn yerini almas herhalde toplumsal dei
ikliklere, farkllamalara ve ekimelere de neden olmu olsa
gerektir (Kremmydas 1988, 150).
.
Ortaklk yaygndr. Toprak sahibi, tohumu ve koum
hayvanlarn verdii durumlarda retim yar yarya, yalnz
topra sunduunda 1:2 bir blmeye gidilirdi. Doal olarak
bu tr anlamalar byk bir eitlilik sergilerdi. Balar,
baheler, otlaklar, ormanlar da kyn ileri gelenlerinin mal
olabilirdi; sradan kyller genelde hayvanlarnn sahipleriydi.
Zaman iinde topran deer kazandm gsteren belirtiler
grlmemektedir.
Toprak sahibi kk reticilerin krlar kstlyd. Toprak
verimlilii l e 3 yada l e 4 kadard. Ortaklara kalan herhalde
10a 1 oranndayd. Bu dnemde tarmdan hayvancla doru
grlen kaymann nedeni de tarm alanndaki zorluklardan
kaynaklanm olabilir.
HAFF SANAY

'

Yunan htilali ncesine kadar Yunanistanda sermaye

yatrmlarna ve retimi tketebilecek pazara dayal bir sanayi
yada hatr saylr bir hafif sanayi kurulmamt. Geleneksel
hafif sanayinin ve zanaatkrlarn retimi, temelde i pazarn
/5

gereksinimlerini karlard.41 Bu retim biiminde Mslman

ve Hristiyan loncalar etkindiler. retilen mallar ise genelde .
Avrupa kkenli mallarla fiyat bakmndan rekabet edecek gte
deillerdi. retim, boyanm iplik, sabun, ipek, kimi kentlerde
dericilik ve bart gibi mallarla snrlyd. Bunlardan kimi
mallar, tekstil ve boyanm iplikler gibi, d lkelere ihra
edilebiliyordu. .
Bu hafif sanayi retiminde temel ve itici g ticaret sermayesiydi. D lkelerden kaynaklanan istek, bu retimin
temel itici gcyd. Loncalarn rekabeti bir dereceye kadar
ortadan kaldrdklar bir ortamda, tccarlarn sermayesi
devreye girip pazar mekanizmalar iinde retime yeni bir
hz kazandracakt (Asdrakhas 1975, 166). pazarda tke
tilmeyen mallar lke dnda satlmaya balayacakt. Kimi
merkezlerde lonca sistemi dnda ve cretli iilik temeli
stnde ok nemli retim birimleri kurulmutu.42 1800lerde
iplik retiminde 40 ila 50 bin ii almaktayd (Kremmydas
19 8 8 ,1 4 3 ).
Tersaneler gemi yapm, gene ticaretten kaynaklanan bir
gereksinme sonucunda,' 1770lerden balayarak nem ka
zanacakt. Bu tersaneler en bata Kara Yunanistamnda
(Mesologgi, Galakseidi ve Morada) kurulacak ama en byk
ve nemli tersaneler daha sonralar Ege Adalarnda, (Spetses,

41 Kim i tarihilere gre ticarctc ynelik-retim faaliyeti, 1 6 .-1 8 . yzylda Osm anl
feodal ilikilerden uzak kalabilm i dalk (yani topran tan n a elverili olmadii) yrelerle adalarda ortaya km t. (M oskoph 7 7 ).

4 2 Larisa yresinde 1 7 7 1 -1 7 7 8 ylndan balayan A m pelakia" ortakl (bir tr

kooperatif), boyanm iplik retim ine gem iti. Bu kooperatif krn kk
bir blm n ortaklara datp yatrm larm artrm , ksa zamanda,sermayesini
artrp Avusturya bankalarna yatrm , iletm ede alanlar iki b in kiiye
ykseltmi, Viyana ve Budapete gibi kentlerde kurm u olduu sat tem silci
likleriyle m allarn Avrupaya satabiluiti. 1881 yl banka iflaslar ve Batnn
rekabeti sonunda retim dm ve bu ortaklk snm str. (K ordatos 2 2 7 ,
Moskoph 8 3 , Bakalopoulos IV. 5 3 1 -5 4 8 ).

.76

Hydra, Psara, Mikonos, Thasos, Girit gibi) kurulacakt. Gemi

yapm ile ilgili bilgiler ok kstldr. Spetses Adas ile ilgili
kimi kaytlardan, ticaretin d gsterdii ve gemiciliin
nem kaybettii yllar olan 1811 ile 1820 yllar arasnda 35
geminin ina edilmi olduu bilinmektedir. Hydra Adasnm
bunun iki misli gemi yapt hesaplanmtr. Bu retimde,
gerekli kereste ve yelkenler yerel pazardan alnyor, ipler,
iviler vb. gibi maddeler ise ithal ediliyordu. Bu tersanelerde
ina edilen gemilerin byk saylanlar 1808-1813 yllarnda,
265-320 tonluktu. Yaplan hesaplara gre, ylda kez buday
tayan bir gemi, dnnde bo dnm olsa bile, iki yl iinde
elde ettii kr geminin yapm iin yatrlan sermayeyi kar
layabilmekteydi.
Sabun retimi Avrupa rekabetine kar koyabilmi olan
bir rnd. mparatorluun byk kentlerinde istenen ve
satlan ve retimin yzde 75i Trklerin elinde bulunan bu
sanayi, devlet desteini ve korumacln kazanm ve 19.
yzyl boyunca da etkinliini srdrmt (Kremmydas 1988,
145).
Yunan blgelerinde sanayinin gelimesi 18. yzyl so n -'
laryla 19. yzyl balarndaki genel ekonomik gelimelerin
bir sonucu olsa gerektir. 1800lerde sanayi ve kk sanayi
retimi tm retimin yzde 3 0 unu aacakt. Bu nemU bir
ekonomik gelime saylabilir. Bu sanayinin byk blm
Yunanllarm faaliyet alan iine giriyordu. 1820 yllarnda
bu alanda bir kriz izlenmektedir. Deniz tamacl ile birlikte
meydana kan kriz, bir yanda ngiliz ticaretinin rekabeti te
yanda da Osmanl Devletinin bu rekabete kar kp yerel
sanayiyi koruyamamasndan kaynaklanmt. Bu dnemde
Batnn ekonomik etkisi altnda bulunan Osmanl Devleti
bu konuda giriimi elinde bulundurmuyordu. Bu koullar
altnda ,bu kk sanayi iletmeleri Yunanistanda zamanla
bir sanayiye dnemeyecek, son tahlilde bu iletmeler sa77

nayiden ok ticarete dnk bir faaliyet alan olarak kalacakt.

Esnaf, devletten deil destek alm ak, korunmuyordu bile
(Yannoulopoulos).
D VE TCARET

Osmanl Devleti iinde ticaret faaliyeti farkl biimde

yrtlrd: srekli pazarlar, haftalk pazarlar ve yllk pa
nayrlar araclyla. Kimi tccarlar, yabanc tccarlarn Os
manl Devleti iinde faaliyet gsterememelerinden yararlanp
arac rol stlenmiler ve yabanclarn rekabetinden de
kurtularak bir tr lonca dayanmas iinde ticaretlerini
srdrmlerdi. rnein zmirdeki Sakzllar Hollandadan
gelen kuma ticaretini ellerinde bulundurmular, Selanikli
Yahudiler Osmanl ordusu iin kumalar salam ve bylece
iplik ticaretini denetleyebilmilerdir. Temelde bu dnemde
Osmanl Devleti iinde serbest ticaret mekanizmalar geli
memiti; tccarlar eitli kstlamalarn iinden salayabil
dikleri olanaklar kullanarak ticarete ynelirlerdi.
.
D ticaret alannda Osmanl Devleti tccarlarnn ve ko
numuz olan Yunanl tccarlarn iki tr ilevleri vard: yurtiinde mallarn tanmasn ve tketicinin eline varmasn
salamak, yurtdmda ise yabanc lkelerin tccarlarma kar
kendi ticaret olanaklarn oluturmak. Bu amala, zamann
politik konjonktrnden de yararlanarak yabanclarn gemi
tamaclna kar kendi ticaret filolarn gelitirmiler ve
Orta Avrupa ile Gney Rusya gibi yrelerde ticari koloniler
kurmulard.
Avrupaya g eden Yunanllar (ve bakalar) Batda elverili
ticaret olanaklar bulmulard. rnein 1730 yllarnda
Amsterdam kenti, Yunanl, Yahudi ve Ermeni tccarlara
Hollandallara tand haklarn aynn tanmt. Osmanl
lkesi ticaretinin bir blm bu yabanc tccarlarn eline
gemiti.
78

Ancak ikinci ve daha nemli bir ticaret faaliyeti, kendi deniz

tamacl, kendi tccarlar ve konsolosluklar yoluyla Bat
Avrupa lkeleri tarafndan yaplyordu. Bu tr ticarette yerli
tccarlarn rol, bir yanda d lkelere ihra edilecek mallarn
(rnein tahln) salanmas, te yanda ise ithalatn yurtiindeki tketiciye ulatrlmasyd. 18. yzyln ikinci yar
sndan balayarak Osmanl yerli tccarlar d ticareti kendi
ellerine geirmeye balayacaklard. Osmanl ynetimi bu
tccarlara yabanc tccarlara tanm olduu haklar da ta
nmaya balam olduundan artk yerel tccarlar deniz
trafiini de denetleyebilecek duruma geleceklerdi. Bu konuya
Trkiye Tarihileri blmnde yeniden deinilecektir.
Sz konusu dnemle ilgili olarak etrafl ve genel ihracat/
ithalat istatistikleri yoktur. Baz limanlarla ilgili bilgilerin
deerlendirilmesi yoluyla genel eilimler hakknda bilgi
edinilmektedir. Bu ynteme bavurulduunda ilk gzlenen,
ihra mallarnn genelde, beklendii gibi, tarm rnleri ol
duudur. Bunlardan buday konjonktrel bir grafik izle
mektedir; Batda rnn kt olduu yllar Yunanistandan
ihracat da artacaktr. Selanikten ve Moradan Marsilyaya
gnderilen mallardan anlalabilecei gibi, genel ihracat, 18.
yzyln ikinci yarsnn sonlarna doru, yzyln ortalarna
kyasla drt ve iki katndan daha yksek bir art gstermiti
(Asdrakhas 177). 1801-1805 yllar arasnda ise yzyl son
larna kyasla kat aan bir ihracat art gzlenmektedir
(Kremmydas 1980, 144). Bu son artn nedeni Avrupadaki
savalar ve sava halindeki lkelerin buday gereksinme
leridir.
. Genelde ihra mallar Batnm sanayi gereksinmelerini
karlayan rnler ve yiyecek maddeleridir. Franszlarm 1770
yllarnda Moradan satn aldklarnn yzde 70i yiyecek
maddeleri, yzde 30u ise hammaddelerdi. Tahl ihracat, fiyat
artlarnn etkisiyle de, 1794-1809 yllar arasnda yedi katma
79

kmt. 1794-1820 yllan arasnda fiyat artlar sonuca

Korint kuruzm ihracat be misli artmt. Zeytinya
ihracat bu dnemde art gstermemiti.43 Genelde bu d
nemde Morada artan ihracat gereksinmelerini karlayan bir
tarm retimi art olmutu (Kremmydas 1980, 153).
Bu dnemdeki ihra mallarnda izlenebilen bir deiiklik
1794 ile 1814 yllar arasnda ilenmemi mallar (yiyecek
maddeleri, tarm rnleri) ile hammaddeler ve tarmsal ol
mayan ilenmi maddeler (iplik, ipek vb. gibi) arasndaki'
oranlardr. lenmi mallarn oran 1794-1795 yllan arasnda
yzde 42-48 iken, 1805-1814 yllar arasnda bu oran yzde
28-31 idi. Yani Batmn gereksinmeleri deiecek, Ortado
udan gittike daha az ilenmi mal alacaktr; yada baka trl
sylersek, Yunanistann gittike hammadde reticisi ko
numu artacaktr.
Yunanistandan ihra edilen kuruzmn yzde 8 6 s,
1817-1821 yllar arasnda Londra ve Triyesteye varacakt.
ngiliz egemenliinde olan Yunan Adalar budayn yzde
38ini, talya ile Marsilya ise yalnz yzde 13 ile'yzde 16sm
ithal edecekti. Ingilterenin, ve ikinci derecede Fransann,
ekonomik ve dolaysyla politik etkinlii bu oranlardan tahmin
edilebilir (Kremmydas 1980, 160-164).
Yunanistana ithal edilen mallar ile ilgili bilgiler daha k
stldr. 1794-1795 ile 1805-1809 yllar arasnda ithal edilen
mallarn byk yzdesi, yzde 54 ve yzde 3 6 s tekstildir
(bez, iplik). Madeni mallar bu dnemde ikinci nemli ithal
mal olup ancak yzde 6 ve yzde 16dr. Doal olarak ithal
edilen mallarn byk bir yzdesi (yzde 75 kadar) sanayi
mallardr..
Yksek tarm mallar ihracat ile yksek sanayi mallar it

4 3 Batda zeytinyann hemen, hem e btn sabun retim i iin kullanlm o l

duundan, zeytinya hammadde saylmaktadr.

80

halatnn oranlan, 18. yzyl balarnda, Moramn ve genelde

Yunanistann dnya ve zellikle Avrupa ticareti ile ilikisinin
zn ortaya koymaktadr. Bu iliki bir gelimi/gelimemi
lke ilikisidir.
DENZ TCARET FLOSU

Yunanca konuan Ortodokslar 15. yzyldan beri deniz

ticareti ile ilgilenirdi. Aslnda o yzyllarda ticaret ile korsanlk
arasnda kesin bir izgi izmek kolay deildi. Onsekizinci
yzylda Yunan korsanlan zaman zaman ngiltere ve Rusyann
hesabna almlard (Leondarides 7, 35, 36).
18. yzyl sonlarnda ve 19. yzyl balarnda Yunanllarm
elindeki ticaret sermayesi gemicilie yatrlmt; ekonomik
konjonktr baka alanlardaki yatrmlar pek olanakl kl
myordu. Gemi saysnn art yerel ve uluslararas geli
melerin bir sonucuydu. nemli bir gelime bu dnemlerde
ngiltere ile Fransa arasndaki ekimelerdi. Bu yllarda
Akdenizdeki ekonomik etkinlik Fransadan ngiltereye ge
ecekti. Ayrca geleneksel olarak da Yunan gemicilerinin
Akdeniz korsanl, gemite ngiliz, yada Rusyadan yana
olmu, Fransaya pek yanamamt.
Bu dnemde Yunan deniz filosu, Yunan sermayesinin gi
riimi ile Doudan Batya genelde yiyecek tayacakt. Bu
ticareti hem Osmanl Devletinin iinden hem Gney Rus
yadan da tanan mallar oluturacaktr. Yunanllarn ku
mandasndaki gemilerin etkin bir rol oynadklar skenderiye
ile ilgili 1810-1816 yllan, istatistiklerinden ortaya kmaktadr:
toplam 1313 geminin 888i, yani yzde 68i Yunan-Trk
diye tasnif edilmitir. Bu tasnifler kaptanlarn ve gemilerin
isimlerine gre yaplmakta olup kimi Rus bayrakl gemiler
de Yunan saylmtr. Kandiya ve Odessa gibi limanlarda
buna benzer hesaplar, Yunan-Trk gemilerinin oranlarn,
bu yllarda yzde 81 ve yzde 58 olarak vermektedirler. Belli
81

bir oranda yanllarn varl kabul edilse' de, Yunan olan

gemilerin yzdesi kuku brakmayacak kadar yksekti
(Kremmydas 1988, 119).
Ancak 1816-1821 yllar gz nne alndnda, ve elde
bulunan istatistikler deerlendirildiinde, ayn limanlarda
Yunan/Trk gemilerinin oranlarnda kesin bir azalma g
rlmektedir. skenderiyede 1816da bu oran yzde 49dur
(yzde 68e karlk); Kandiyada 1819-1821 yllar arasnda yzde 19 (yzde 81e karlk); Odessada ise 1818-1821
yllarnda yzde 45 (yzde 58e karlk). Ama oranlardan
baka bir azalma, bu sz geen limanlara urayan toplam
gemilerde grlen azalmadr. Bu yeni dnemde ticaretin bir
krize girmi olabilecei akla gelmektedir. 1815 ylndan sonra
Dou Akdeniz limanlarnda ngiliz gemileri Yunan gemi
lerinin yerini almaya balamaktadrlar.
plik retiminde ve ihracat alannda grlm olan eko
nomik kriz ile genel ticaret alannda grlen bu krizden sonra,
tarihilerin 1821 Yunan Ihdlalini bu krizlerin nda yeniden
yorumlanmasnn gereini savunan tarihiler olmutur
(Kremmydas 1988, 124). Kukusuz olan, 1815ten sonraki
Yunanl gemi sahiplerinin yoksullamalarn, retimdeki dn
de izlemi olduudur (Yannoulopoulos).
Yunan/Trk gemileri olarak belirlenmi olan gemilerin
milliyeti bir aklama gerektirmektedir. Bu gemiler Osmanl
Devletine balyd; Yunan/Trk, Hristiyan/Mslman
biiminde snflandrlmalarnn anlam pek ak deildir.
Gemilerin, Osmanl Devleti iindeki konumlar, ilevleri,
' katklar, yararlar ve hukuk asndan varlklar, tm dnya
lkelerinde olduu gibi, gemi sahibinin adndan bamsz
olarak, Osmanl (uyruklu) idi. Osmanl Devletinin ticaret
gemileri ise, bu devletin ticaret ve genel olarak ekonomi
alanndaki etkinliini ve dnya iindeki ilevini ve dzeyim
gsterir. Tarihilerin Osmanl Devleti ticaret gemilerini uy
82

rukluk dnda bir tr milliyete gre ayrmalar, Osmanl

Devleti geleneinde uyrukluun deil mmet anlaynn
temel bir anlaya dnm olmasndan ve bu gelenein,
ulusu ve ada devlet dneminde de srdrlm olmasmdan kaynaklanmaktadr.
Kald ki Osmanl Devletinde Yunan gemilerinin bir
blm Yunan kaptan ve gemicilerce altrlan Mslman
ve Trk sahiplerinin malyd. 1751 ylnda Kandiyadan
kaynaklanan bir listeden anlaldna gre Trkler bu kentte
bulunan btn gemilerin sahipleriydi (Kremmydas 1988,
125). Avrupa limanlarnda ise Yunan olarak kaydedilen
gemilerin byk bir blm, ulusal kaytlarn harhalde
sahip olma gereinden deil, iletenler asndan kazan
mlard.
Yunanl tarihi Kremmydas Yunanllarn geleneinin ge
miciliin gelimesinde nemli bir rol oynam olabileceini
ileriye srmekte, Yunan ve Trk gemi sahiplerinin ortak bir
kar paylatklarndan, bu dnemde ve ticaret konusunda,
ortak bir ideoloji ve faaliyet izlemi olmalar gerektiini de
ileriye srmektedir.
Trkiye kaynaklar da, Mslman gemi sahiplerinin hi
de azmsanmayacak bir sayda olabileceini ortaya koy
maktadr (Kurtolu 82). 1781 tarihli bir saymda 222 adet
gemiden, kaptan (ve sahip) isimlerinden elde edilebilen
bilgilere gre 87 geminin yzde 53 (46 gemi) Mslmanlarm
elinde, yzde 47si (41 gemi) Hristiyanlarm ve Yunanllarn
elindedir, isimlerinin verilmedii ama Poros, vb. gibi Ege
adalarnda olduklar belli olan 57 geminin hepsinin Yunan
olduunu kabul etsek bile Trk gemileri geie de yzde
32nin altna dmemektedir. Aynca byk gemilerin (kalyon,
direkliler gibi) genel olarak Trklerin elinde olmas,
tama gc asndan da Trk mal gemilerinin nemli
; olduunu gstermektedir. Bu gemilerin kimler tarafndan
83

kullanld, doal olarak ayr bir konudur.

Yunanllarm sahip olduklar gemilerle ilgili bilgilerden
anlald gibi, sahip olma biimi bir tr irketlem eye
balyd. Ticari bir kontrat ile bir araya gelen ortaklar, nce
geminin yapmn salamakta, sonra ise her ticari seyahat iin
her ortan sermaye ve alma oranna gre, elde edilen krlar
bllrd. Bu tr bir ortaklk ve irketleme ticaret risklerini
de azaltmaktayd. Kriz dnemi ncesine dek, yani 1810,
1812den nce, krlar tatmin ediciydi (Kremmydas 1985-6,
II). Buday ihra eden ve ylda geziye kan bir geminin
iki yl iinde geminin maliyetini karlayabildiim yukarda
grmtk.
Osmanl tccarlaryla Batl tccarlar arasnda rekabet ve
kar atmas Bat elilerinin hkmetlerine gndermi
olduklar raporlarda kesin bir biimde ortaya kmaktadr.
Osmanl Devleti bu atmada zaman zaman seyirci kalmt.
Tccarlar da karlarm korumayan Osmanl Devleti yerine
yabanc glere snmay sk k yelemilerdi. Yunanl
tccarla Batl tccarlar arasndaki iliki bir liki/ibirlii
ilikisi olarak alglanabilir (Maksimos 10, 11). Zimmilerin
bir ksm berat ve patentler ile elde ettikleri im tiyazlar iyi de
erlendirm iler ve b'r mddet sonra da... mstemin tccarn
kendisine rakip olarak ortaya kmlardr... zmirdeki Hollanclah
tccarlar, yalnz byk zarar etm ekle kalm ayp bir ksm d a iflas
etmeye balam t... ngiliz tccarlar (da), 1803ten balam ak
zere zaman zaman gayri mslim Osmanl tebaasnn ve zellikle
Rumlarn, ngilterey e yaptklar ticarete izin verilm em esi y o
lunda... tehditlere bile bavurmulard... F ran szlar (da Rurolarm) F ran say a ticaret yapm alarnn engellenmesi gerektiin i
ileriye sryordu (Ba 55, 57).
Rum milletinin konumu ile ilgili olarak F. Braudelin
yazdklar ise yle: Trkiyede (Osmanl Devletinde, H.M.),
temelde ticaret snfn oluturan kent burjuvazisi Mslman
84

deildi: Ragusal, Ermeni, Yahudi, Yunanl, ve B atly ddar.

Trklere genel olarak ticaret fa z la ekici gelm iyordu (1982,
727); Devrimci ve Napolyoncu savalarn (1793-1815) uzun
sreli krizi Levant iinde Fransz tccarlarnn eylem lerine son
verince onlarn yerini Yunanl tccarlar ve gem iciler doldurdu;
bu baar yaklam akta olan Yunanistann bamszl konusunda
da etkisini gsterecekti" ( 1 9 8 4 ,4 8 0 , 481).
R. Clogg ise yle bir sonuca varmaktadr: Sonu olarak,
18. yzyln sonu ile 19. yzyl banda nemli bir Yunan ticaret
burjuvazisinin olumu olduu ve Osmanl imparatorluu iinde
genel olarak i giriimciliine ve serm aye birikim ine kar olan
iklimden dolay, bu giriimci yetenee sahip olanlarn byk
blmnn m paratorlukun snrlar dnda bulunduunu
syleyebiliriz" (1981, 94). Yunanistan dndaki koloniler
iinde Venedik en nemli olandr. Padua, Napoli, Ankona,
Toledo, Lyons ile birlikte, 15. yzyldan balayarak, Yunan
geleneinin korunmasnda da bu kentlerin nemli rolleri
olmutur (Geanakoplos 61). .
Yunanllarm yada Rum milletinin ticaret yaam Trk
Tarihilii adl blmde, bu konudaki kimi yorumlar er
evesinde yeniden ele alnmaktadr. Ama imdi temel ko
numuza, domakta olan Yunan ulusu iindeki ideolojik
gelimelere, ekimelere ve farkllklara bakalm.

85

BLM I

V e l e s t n l i R e g a s

Regas, yada kendi kulland isme gre Velestinli Regas

(Rigas okunur), Yunan Ihtilalinin hazrlayclar iinde en
tannm ve nemli kiilerinden biridir. Hatt belki de ada
Yunan devletinin kuruluu yolunda katks olmu kimseler
iinde Regas en nde gelmektedir; hem yazlan, evirileri ve
iirleriyle ideolojik alanda bir nder olmu, hem pratik rgt
lenme yolunda somut admlar atm, hem de lmyle, sonralan
. mcadeleye atlanlara bir simge gibi yol gsterici saylmtr.
Ad Yunanistanda hl anlmakta, ayaklanma srasnda isyanclann azndan dmeyen iirlerinin kimi dizeleri hl sy
lenmekte, adna dergiler yaymlanmakta ve dernekler kuryl' maktadr.
AmaRegasm Osmanl tarihilii ve dolaysyla ada Trk
tarihilii asndan da (pek bilinmeyen) ilgin bir konumu
vardr. Regas, Osmanl mparatorluu iinde demokratik bir
devrim gerekletirmek iin alanlarn herhalde ilkidir.
Dnyann en gzel devleti diye nitelendirdii Osmanl Devleti
87

iinde, btn uluslarn, din ve dil fa rk gzetmeden Hellenlerin,

Arnav utlarin, U lahlarn, Erm enilerin, Trklerin ve baka
uluslarn bir arada yaayacaklar ve hibir ulusun teki uluslar
stnde egemen olamayaca bir dzen kurmak iin mcadele
etmitir. Fransz Devrimi etkisinde kalarak Hristiyan ve
Trkleri ezen" tirana, yani Sultana kar bir halk ayaklanmas
dlemi ve bu yolda almt. Regas, Avusturya polisi ta
rafndan tutuklanacak, Osmanl Devletine teslim edilecek
ve yargsz ldrlecektir. Regas Osmanl Devleti iinde
cumhuriyet ve halk ynetimi (demokrasi) istedii iin devlete
ldrlen ilk kurban da saylabilir.
Burada nce Regasm yaam, eserleri, evresi ele alnacak,
sonra grlerini ak bir biimde dile getirdii nl Mar"
adl iiriyle ilk Osmanl anayasa nerisi saylabilecek olan
Anayasas yorumlanacaktr. Sonunda genel bir deerlendirme
ile Regasm hem ulusu bir Yunanl hem de cumhuriyeti
bir Osmanl olma paradoksuna bir aklama getirmeye
allacaktr. Mar ile Anayasann btn (Trke evirisi),
es, kayna 1793 Fransz Anayasasnm bir blm ile birlikte
ekte verilmektedir.

Hayat, yaptlar
Regas 1757 ylnda Tesalyann Velestino adl bir kk
kynde domu olduundan Trke dilbilgisi kurallarna
gre li ekiyle oluan ismi almt. Antik Pherai kenti de ayn
yrede olduundan, Regasm lmnden sonra, Yunanl
aydnlar tarafndan, Feraios ismi daha uygun grlm (daha
Yunanca saylm) ve bugn Regas Yunanistanda, Regas
Pheraios (Rigas Fereos okunur) adyla da bilinmektedir.
Regas, kimr zaman imzasn Tesalyal Velestinli Regas diye
de atmt.
.
Regasm domu olduu Velestino kynde Amavutlr ve

Ulahlar da yaard. Bu yzden, Stavrianosun yazdna gre,

Yunanllardan baka gnmzde Arnavutlarla Romenler
de Regas kendilerinden sayarlar (Stavrianos 1 9 6 4 ).1
Regasn kynde yaygn olan inanca gre Velestinlinin
babas tarla ve han sahibi zengin bir kylyd. Kesin olan,
olunun renimi iin aba harcam olduudur. Regas nce
kynde, muhtemelen bir ky papazndan okuma yazmay
rendikten sonra, ilk renimini Tesalyada, o yllarda nemli
ekonomik ve kltrel merkez olarak gelien Pelionn Zagora
kynde (yada Ampelakiada) okumu olmaldr. 1769-1774
yllarndaki kark ve acl gnleri genlik yllarnda yakndan
tanyan Regas, baka genlerin de o yllarda yapt gibi,
okumak, almak ve daha iyi bir yaam salamak iin s
tanbula gitmiti.
stanbulda bir sre zel retmenlik yapm, ticaretle il
gilenmi ve nihayet 1782 yllarnda, Yunan Ihtilalinin tamnm
liderlerinden olan Aleksandros ve Demetrios Hypselartteslerin
byk babas Aleksandros Hypselantein ynnda sekreter
olarak almt. A. Hypelantes, 1774-1781 yllarnda Eflkta
voyvoda olarak bulunmu olan soylu bir Fenerli ailenin ta
nnm ve saygn yesiydi.' Bu yllarda Regas renimini
srdrm, yabanc diller renmi (Yunanca, Franszca,
Trke, Arapa, talyanca ve Almanca konuurdu) ve Bat
dnyasnn kltrn tanmt.
1786-1790 yllarnda Regasm bir sre Eflkta yerel bir bey
olan Brancoveanunun2 yannda, sonra ise Eflk beyi Nikolaos

. 1 Stavrianos bu konuda u gnderm elerde bulunur: D askalakis (1 9 3 7 ) , R higas,

23 -29; lorga, Histoire des etats balkaniques jusqua 19 2 4 , Paris, 1925; S. Petrovich,
Uunion et la conference balkanique, Paris, 1 9 3 4 , 11! R. Clogg, Regas iin
H ellenlem i ulah dem ektedir (Clogg 19 9 2 , 2 9 ).

2 Bracoveanu ailesi hem .philhellen (Yunan dostu) h en de yar H ellenlem i bir

soydu. Gregorios Bracoveanu felsefi m etinleri Antik Yunancaya eviren, Lam pos
Photiadesin O ku lunun m tevelli heyetinde olan b ir kim seydi.

89

Maurgenesin3 yannda altm biliyoruz; artk devlet

ynetimiyle ilikili Fenerlilerin evrelerinde bulunacaktr.
Temel ura yazmanlk (grammatikos) yada bugnk
anlamyla sekreterlikti.
Maurgenes hesabna, bir sre Osmanl ordusunun iaesi
grevimde stlenmiti. Kaymakamlk yapt da yks ile
ilikili sylentiler arasndadr. Bu yllarda, sonradan Mar
adl iirinde anaca, o zamanlar Budin Paas Pazvantolu
ile tanm olduu sylentisi- de vardr.
Otuz yalarna geldiinde Regasm cemaat iinde saygn
bir yeri vard. Fenerli soylular ve Eflk-Bodanm ileri ge
lenleri arasnda hem ekonomik konumu hem de kltrel
dzeyi yznden tannm bir kii olmu ve bu evrelerin
beenilerini de kazanmt. Eflkta mal mlk sahibi olmu
olduu sanlmaktadr. Romen tarihilerinin aratrmalar, kesin
olmamakla birlikte Regasm, Kosti adndaki kardeinin ve
annesinin de Eflkta yannda olduklarn, voyvoda Mikhael
Soutsos ile ilikilerde bulunduunu, byk bir iftliin sahibi
olduunu ve Fransz Konsoloslunda tercmanlk yaptm
ortaya koymutur.
Avutrya-Rusya ordusu Bkree girdiinde (Ekim 1790),
Regas bu kentte kalr. 1790 ylnda Baron Langenfeldin4
hizmetinde evirmen ve sekreterdir; Haziran aynda Viyanaya
gider ve Ocak 1791 tarihine kadar, yani alt ay kadar bir sre

3 N ikolaos M aurgenes, Fenerli soylulardan olm amasna ramen voyvodalk grevi

alabilen ilk kimsedir. 1 7 7 0 -1 7 8 6 yllarnda donanm a tercm an" idi. 1 7 8 7 -1 7 9 2
Osm anl-Rus sava arifesinde A. M aurokordatos R uslara iltica edince, yerine
voyvoda olm utu. Sava srasnda etkili b ir savunm a baarm ; Rus ordularn
durdurmutur. Eflk-Bodan voyvodalna ve Tuna b o ylan ordusunun bana,
"seraskerlie ykseltildi. A ncak ciddi b ir neden olm adan boynu vurdurulmutur
(1 Ekim 1 7 9 0 ) (U zunarl IV, 5 4 -7 4 ).
.
4 Baron Langenfeldin, Yunan kken li, voyvodalk etm i Khristodoulos Kirlianos
olduu, Cam pulungu (uzun tarla) yresinde bulu nm u olduu ve dolaysyla
Alm anca Langenfeld ism ini ald bilinir.

90

orada kalr. Bu ksa sre iinde iki kitap yaymlar. Birincisi,

Duyarl Aklarn Okulu, kincisi ise Bilgisever H ellenler in
F izik Derlemesi'dr.
lk kitap, gereki akmn nclerinden saylan Retif de la
Bretonneun, Franszcadan evrilmi alt yksn ieriyordu.
Parisli kadnlarn serbest yaamlarn konu edinen kitapta
Fenerlilerin arklarndan dizeler de eklenmiti. Zamann
Fransz edebiyat rnei bu ksa ykler, yaam sevincini, zgr
ak, liberal yaama biimini dile getiriyor, priten anlaya
kar kyordu. kinci kitap Fransz ve Alman bilimadamlarmm kaleme alm olduu ve halk dilinde yazlm bir
astronomi ve fizik kitabyd. Bu kitapta Fransz Ansiklopedistlerinin anlay egemendi, Regasm sonralar sk sk
anmsatlacak nl zgr dnen iyi dnr tmcesi bu
kitaptadr; nszde amacn pein yarglara ve hurafelere son
verm ek olduunu okuyoruz. Bu kitabn son sayfasnda,
yaknda Montesquieunun Yasalarn Ruhunu da yaymla
yacan, evirisinin yar yarya tamamlanm olduunu
okuyoruz; ancak bu kitap Rfegas tarafndan hibir zaman
yaymlanmayacakt.
Viyana ve genel olarak Avusturya-Macaristan, Hellenler iin
sz edilen dnemde ok nemli bir lke idi; byk sayda
zengin i adamlann da ieren 400 bin kiilik bir Hellen ce
maati bu devletin iinde yayordu.
Avrupada esen Fransz Devrimi havas bu cemaati et
kileyecekti. 1790 ylnda Viyanadaki bu cemaat hem Osmanl
Devletine kar kan tutucu Rusyadan, hem de halklarn
zgrln savunan tiran dman Franszlardan yana
politik eilimler sergiliyordu. rnein 1788de (Rus yanls)
Lampros Katsnes Triyesteye geldiinde bu cemaat,
Katsriesin kk filosunu kendi parasyla donatacak; 1791de
Poulios kardeler Ephem eris gazetesinde Fransz Devrimi
yanda yazlar yazacak ve Avusturya sansrnn ve polisinin
91

dikkatini gazetelerine ekecekti.5

Regas, bu cemaatin iinde, en faal ve politik adan en bilinli
kimselerle ilikiler kuracakt. Poulios kardeler ile tanm
olduu bilinmektedir; Ephemerisin yaymlanmas iin gerekli
hazrlk almalarna da katlm olmas olasldr. Avusturya
ve Rusyann Osmanl Devleti ile yapt bar antlamalar
sonucunda da (4 Austos 179.1de Zitovi; 9 Ocak 1791de Ya),
Hellen dnyasnn kurtulu umutlar Franszlarn vaatlerine
ynelecekti. Fransadan gelmekte olan Liberte Egalite, Fraternite sloganlar ve Napolyon adndaki komutann tiranl
hkmetleri (mstebit hkmetleri) ykma eylemleri Av
rupada liberal gler iinde heyecan yaratacakt.
1793 yllarnda Eflkta bulunan Fransa temsilcisi Emile
Gaudinin Regas ile iliki kurduu bilinmektelir. Tiran
dman Franszlar da, sk sk Antik Hellenler gibi dav
randklarn, eski Demokrasiyi yeniden canlandrdklarn
syleyeceklerdi. Pariste yaayan Koraes, 1792 ylnda Bu
gnn savanda gerekten Hellenezg olan durumlar grdk...
Dnyaya ancak H ellenler bylesine y reklilik gstermilerdi;
ve gene yalnz Franszlar bugn bu gemii taklit etmektedirler...
Bugn hep M araton, Salam n vb. gibi szleri iitiyoruz" di
yecekti. ' . "
1 Austos 1796 tarihinde Regas ikinci kez Viyanaya gidecek,
bu kentte onalt ay kadar kalacak, bu srede ok yanl youn
bir faaliyet iinde olacaktr. Ama Viyanada politik hava de
imitir, Fransa ile sava halinde bulunan Avusturya, dzeni
deitirmek isteyen liberallere kar kukuludur. Regas,
Budapeteden Viyanaya hereket ederken, Avusturya Kon
solosu Merkelius, Regas,adnda bir ktibin Viyanaya gel5 Lanpros Katsnes, arie Katermann planann gerekletirm ek zere Rusya'dan
Triyeste'ye geldiinde, Hellen cemaati Osmanllara kar Akdenize alan Elotiglv.Vy
donattklarn kvanla arieyc bildireceklerdi. Ephem eris ( Gazete demektir)
ilk Hellen gazete olup, haftada iki kez yaym lanrd.

92

inekte olduunu lkesine bildirecekti Gelenin Franszlarca

ve zellikle Fransz temsilcisi Gaudin ile temasta olduunu
yazacakt. Regas, Viyanada artk pheli bir kimsedir. .
Regas yllarca hazrlamakta olduu yazlarn, evirilerini
ve teki almalarn yaymlamaya koyulur. 1797 ylnda
Eflkn Yeni Haritasn, Bdann Genel Haritas'm ve Hellasm
H aritasn yaymlar. lk iki harita, o zamann bu yre voy
vodalar Aleksandros Hypselantesin ve Aleksandros Kallimakhesin resmini ve yazarn Tesalyal Velestinli Regas
imzasn tayorlard. Haritalarn Hellenlerin ve Filhellenlerin
adna yaymland iaret ediliyordu.
Ama nemli yapt nc haritadr. H elldsn H aritas 12
paradan oluuyor ve 2x2 metre boyunda bir pano olutu
ruyordu. Kaplad alan Tuna boylarndan Girite ve Adriyatik
Denizinden Anadolunun ortalarna yaklayordu. Haritada
her yrenin Antik ismi yazlyor, Antik Yunan Uygarl za
manndaki nemli olaylar, nl kimseler belirtiliyordu.
Haritada antik paralar, Bizans imparatorlar da eklenmiti.
Genelde Antik Yunanm yceliini anmsatan bir almayd.
Ayn yl Byk skenderin Portresini de yaymlayacakt.
Krokiler Viyanal Franois Miller tarafndan hazrlanm, bu
yaynlar iin gerekli yksek harcamalar ise herhalde Regas
tarafndan karlanmt.
Montesquieunun Yasalarn Ruhu yayrnlanmayacakur;
herhalde Viyanadaki politik hava byle bir yapt iin elverili
deildi. Regas, eski evirilerini yaymlar: talyan Metastasionun Alplerin K z oham'n, Fransz Marmontelin bir ksa
yksn, Alman Gessnerin lk D enizcisini, baka arka
dalaryla birlikte Barthelemynin Voyage du j eune Anach ar s is
en Grece adl ve 1788 tarihli gezi notlarnn drt cildini.
Regasm amac herhalde soydalarna ve devrimci evrelere
genel olarak ada Bat anlayn alamak ve Hellasm
nemini ve yceliini anmsatmakt.

.)

Politik eylemi
Regas bu yllarda kltrel almalarnn yansra devrimci
pratie de geer. Fransz Devrimini douran dncelerin,
ideallerin ve ideolojinin etkisinde kalm ve eylemini de bu
Aydnlanma dnyasnn amalarna yneltmiti. Fransz
Devrimi bir lkenin i sorunu olmaktan ok artk dnya
halklarm zgrle gtren bir ideolojiye dnmt.
Demokratik Fransann ordular, Napolyon komutasnda
Alpleri ap Avusturyallar yenmi, Mays 1796da Milanoda
talyann kurtuluunu ilan etmi ve talyan halkm zgrlk
ve demokrasi iin mcadeleye armt. Eski dzenden yana
gler her yerde yenilmi, ayn yln Haziran iinde btn
talya, Napolyonun ordusunun getirdii yeni dzene gemi
ti.
.
Bu demokratik ordu, bu kez Avusturyaya ynelmiti.
Avusturya yenilmektedir; 1797 baharnda Viyana dmek
zeredir. Avusturya ordular Fransz gleri pnnde zor
durumdaydlar. talyada yzyllk Venedik dzenine son
verilmekte (Mays 1797), Korfu Adasna asker karlmaktadr.
AvusturyalIlarla yaplan Campo-Formio Antlamasyla (Ekim
1797) bu ada artk Franszlarm eline geecekti. Napolyon
tiranlara kar savamakta olduunu sylemektedir; ama,
ilan edilen hedeflere gre, halklarn egemenliidir.
Osmanl egemenlii altnda yaayan Hellenlerin bir blm,
ama zellikle Batda, rnein Venedik, Padua, Piza, Livorno
gibi talyan kentlerinde, ve Viyana, Leipzig, Amsterdam gibi
nemli merkezlerde yaayanlar bu yeni devrimci heyecan
paylamaktadrlar. Belgrad, Krm, Triyestedekiler de bu
gelimeleri yakndan izlemekte idiler. Birok kimse Fran
szlarn her an Avusturyaya, Dalmayaya, Balkanlara, Moraya
gireceklerini beklemekte yada ummaktayd.
94

Regas bu koullar altnda ne yapmay planlamtr? Tarihsel

bilgiler bu konuda yetersiz ve belirsizdir. Kimilerine gre
Regas gizli bir rgt kurmu ve liderliini stlenmitir: Bunu
kantlayan veriler yoktur. O yllarda, 1800 balarnda talyada
grlm olan Carbonari tipi gizli rgtler az deildi.
Yunanllarca kurulmu, kimileri kltrel, kimileri politik
amal, gizli yada ak, yada ak grnml olup paravan
ilevi olan dernekler oktu: Aleksandros, Phoiniks, Etaireia
ton Philn, Athena, Ellenoglsson Ksenodokheion ve nihayet
1814te kurulacak olan Philike Hetaireia gibi. Ancak Regas
ile ilgili kesin olarak bilinen, devrimci gler iinde nl ve
saygn olduudur; Regas eylemi ile hi olmazsa doal bir
lider konumunda olduu kesindir.
Gene kesinlikle bilinen, Regasm Napolyon ile iliki kurmaya
alt ve kurmu olabileceidir. Regas, Avusturya polisi
tarafndan tutuklandnda, aramalarn sonunda, yannda
Napolyna hitabeden bir mektup bulunmutu. Bu sorgula
malarn sonunda oluan epeyce kaim polis dosyasndan bu
aka belli olmaktadr. Bu mektup bir sre dosyanni iinde
tutulmu ama sonralar kaybolmutu. Mektubun dosyada
kalan zetinden ve Regasm Avusturya polisine verdii ifa
deden bu mektubun ierii bilinmektedir.
Mektup Temmuz 179 T de, yani Franszlarm Korfu Adasna
kmalarndan hemen sonra Viyanada kaleme alnm, Napolyona verilmek zere Triyestedeki Fransz Konsolosu
Brechete gnderilmiti. Bu mektupta Regasn Tm Hellenlerin adna yazdn, kurtulm alar iin N apolyondan
yardm da bulunmasn"istediini biliyoruz. lgin olan, byle
bir yardm geldiinde, bir H ellenin aralarn daki ilikiyi
srdrmek zere grev alaca"mn da eklenmesiydi. Bu kii
herhalde Regasm kendisi olacakt. Regsm Franszlara umut balamas anlalr bir davrant.
Fransz ordusu Korfu Adasna ktnda (18/29 Haziran 1797)
95

ordunun komutam Gentilinin Franszca, talyanca ve Yunanca

olarak yaymlad bildiri ile ada halkna ve genel olarak
Hellenlere ho bir gelecek sz veriyordu. Napolyonun di
rektiflerine gre hazrlanan ve Antik Hellen hayran bir aydn
; olan Amaultun kaleminden kan bildiri, liberal grlerin
taraftarlarn heyecanlandracak biimdeydi: Atalarnzn
erdemi sizde de iek asn! Eski canll ve gc kazan arak
Hellen adna eski an ve parlakl yeniden kazan drn!
F ran szlarn geliinin amac dem okratik ku ram laryla n
kazanm olan ilk ulusun evltlarna zgrl salam akt...
Fransa talyay a zgrln vermitir... Btn zgr uluslarn
doal mttefiki ve yardm cs olan G eneral B on apartve Fransa
Cumhuriyeti adna, sizlere byk yardm lar yapacam za sz
veriyoruz".
Bu yllarda Rusya, demokratik ve cumhuriyeti grlerin
taraftarlar iin artk bir umut oluturmuyordu. Fransz
Devriminden sonra byk mcadele, monari gleri ile
cumhuriyeti gler arasndayd, Fransa ordusu yeni g
rleri yaydka, Avusturya gibi Rusyda tutucu bir yaklamla,
eski rejimi korumaya alarak, (yeni) Fransaya ve yandalarma kar kacakt. Regas da herhalde bu yeni denge de
iikliinin bilincindeydi.
Rusyann cumhuriyetiler iin bir tehlike oluturduu Regas
evresinden birinin iki mektubunda ok ak bir biimde dile
getirilmektedir. .Mektuplarn sahibi Philippos Petrobits
(Petrovi) admda, ok gen, Srp kkenli ama Hellen kltr
alm (Hellenlemi) bir kimseydi. Avusturya polisinin eline
geen ve bylece dosyalarda bulunarak gn na kan (ve
' doal olarak gnderilene hi varmam olan) 17 Haziran 1797
ve Austos 1797 tarihli mektuplar, Mirabeaunun hocas
ve bu tarihlerden be ay kadar sonra Fransa Meclisi bakan
olacak Directoire yesi Abbe Sieyese gnderilmilerdi.
Mektuplarda Franszlarm devrimci baarlar ylmekte;
96

Franszlar insanln kurtarclar olarak selamlanmakta ve

Franszlar ruhsal konularda nasl imdi ileriyseler, biz de bir
zam anlar birinci olmu olan fan ilerin torunlaryz denmekte
ve yle devam edilmektedir: Helleniz! Bildiiniz gibi uzun
yllardr boyunduruk altndayz... Kurtulabilm ek iin'olanak
lardan yoksunuz" Genel bir yardm isteini dile getiren bu
mektuptan sonraki ikinci mektupta Rusya ile ilgili kayglar
da dile getirilmektedir: Ama Hellas, kendi bana, d yardm
olmadan nasl ihtilal yapabilir? Yabanc bir tiran (Rusya, H.M.)
kanl m cadelem ize karacak ve biz boyunduruktan kurtula
m ayacaz. Biz atalarm z gibi hr olm ak istiyoruz. Eminim
ki Rusya ellerini kavuturup bizi izlem eyecek; tiran elini hemen
zerimize uzatacaktr. Bize yardm eder gibi yap acak vebylece
topraklarmz bizden alacaktr. Biz ise ikinci bir dmana kar
savaacak gte deiliz. Bunun iin sizin yardm nz b ek li
yoruz... Size kesinlikle sylyorum, sayn Sieyes, birka gnde
byk bir ihtilali balatabiliriz, ihtilalle birlikte kk bir gle,
birka kenti elim ize g eirebilecek durum dayz. Bu olduunda
btn Hellas, tiranlar y ere serm ek iin intikam klcn eline
a lacaktr.
Regasm evresinde egemen anlayn buna benzer olduunu
tahmin edebiliriz. 1792-1797 yllan iinde umutlar Rusyadan
Fransaya kaymt. Rusyann politikas yalnz d krkl
yaratmakla kalmamt; artk devrimci gler ondan korkmakta
ve ekinmektedirler. Fransa ise imdi yeni bir umut dr.
Bir iirinde, Yurtsever Martda Regas, Bakn talyay a /nasl
erdi hrriyete / ne doru kouyor / sevinle atee" dizelerini
yazacakt. Bu mar bu yllarda devrimci Fransann nl
Carmaniole arksnn bestesiyle sylenirdi.6

6 leride de greceimiz gibi, on yl kadar sonra Fransann dourmu olduu umut,

hayal krklna dnecekti. Hellen Nomarisinm yazan yle yazacakt: Dnp
talyaya bakn, iniltilerini dinleyin, gzyalann grn ve yabanc bir g tarafndan
zgrle kavuturulm ak ne dem ekm i ren in !

97

Mar iiri
Regasm en nl yapt Thourlos adl iiridir. Trkeye
Mar olarak evrilebilecek olan bu iir bir devrimci manifesto
grnmndedir. 1796 ylndan sonra isyana kalkan ev
relerde ve devrimci toplantlarda Marm, hem iir olarak hem
de ark biiminde okunduu, Regasm kendisinin de kavaln
alarak katld bilinmektedir.
iir, ideolojik ierii asndan incelendiinde, etnik deil,
snfsal arlkl bir anlay ile kaleme alnd anlalmaktadr.
Temel anlay, tiranlm yklmasnn gerekliliidir; bunun
salanmas iin ise herkes, din yada etnik zellikleri bir engel
oluturmadan, bir araya gelip devrime kalkmaldr.
Regas, Hellen bilinci tayan, Yunanca yazan ve konuan
bir dnrd. inde yaad, devrimci eylemini srdrd
evrenin byk bir blm de kendisini Hristiyan Ortodoks,
Romios (Rum ), Grek yada Hellen olarak alglard. Regas bu
nedenle Hellen ulusu hareketin bir yesidir. Ancak dledii
toplumsal dzen ve yeni devlet yaps, bugn ok uluslu
diyebileceimiz bir yap grnmndedir. Devrimi de Hellen
topraklan iinde deil, ok daha geni bir yrede istemektedir.
Devrime ard kimseler de yalnz Grekler yada Rumlar
deildir; ulus ve din fark gzetmeden tm ezilenlerdir.
Regasm nl iirinde bu grlerin nasl dile getirildiine
bakalm.7 Mar en nl dizeleriyle ve zgrl ycelterek
balamaktadr:
' ,
Ne gne d ek arkad alar darda yaayacaz,
aslan lar misali, yalnz, bayrlarda dalarda...
Bir saatlik zgr yaam yedir bize
k r k y llk klelie, hapise.
7 Mar iirinin btn Ekler blm nde verilmektedir.
98

'

Tiranlk herkesi, vezir yada tercman (Mslman yada

Hristiyari) fark gzetmeden ezmektedir:
Kleysen eer neye y a ra r yaam an?
Dn, atetesin her an.
ster vezir ol, Efendi y a d a tercman
hep boa harcar seni Tiran...
Yiit kapetanyoslar, p ap azla siviller,
ve aalar, ld hepsi h aksz kl altnda
ylesine oktur bunlar, Trkler ve Rumlar,8
yitirdiler y aam la servetlerini, nedensiz.

,
-

Regas, nl Rum voyvodalarn anmaktadr: Soutsos,

Mourouzes, vb. zellikle Maurogenesin 1790 ylndaki idam,
Tiranln keyfi ve yasalar hie sayan adaletsiz davra
nnn simgesi gibi sunulmaktadr. iir, herkesi yasay nder
klmak iin arr.
Regas bir yanda devrimcilerin ha stne yemin etmelerini
istemekte, ama te yanda, zamann Mason pratiini anmsatrcasma, Tanr yada Allah stne deil, Dnyann
Kral adna yemin etmekte ve ettirmektedir. Amac herkesi
bir araya getirmektir:
nancnda herkes zgrce yaasn,
ortak koalm savan anna
Bulgar ve Arnavut, Ermeni ve Rum,9
A rapla beyaz, ortak bir g
zgrlk adna kl kuanalm.
Kim dman? Dost kimdir? Bunu belirleyen ne soydur,
ne de din:
8 Kapetanyos geminin kaptanlar yada ekya, haydut, si reisi anlamndadr. Aa
burada M slm an aa" anlam tayor. T rk o yllarda hem T rk hem de
M slm an anlam na gelirdi. .
9 iirin baka eski bir basksnda Ermeni ve Rum yerine Srp ve Rum denmektedir.

99

Bize uyanlar artk dman saylm az

karde olacak bize, isterse baka bir dinden olsun;
Ama cret edip de karm za kan
bizden de olsa, varsn y o k olsun.
Sonra devrime katlacaklara seslenmektedir. Bunlar Morada
yaayan Manililer (Manyotlar), Karadallar, Arnavutlar,
MakedonyalIlar, Hristiyanlar, Karadenizliler, Giritlilerle
Hydrallardr.
Bizim le otun siz de, Maltallar, tek vcut olun,
Tiranlka atln hmla.
Hellas sesleniyor szlere, istiyor, acyor size,
anacl sesi ile sizin katknz diliyor
Ne beklersin Pazvantolu, byle kukulu?10
Atl B alkan lara, kartal yuvan kur.

Pazvantolu Mslmandr, Trktr, ama bu iirde,

zgrln yolunu gstermektedir.
Tirana, yani Sultana kar kmtr; ayaklanmtr, boyun
ememitir. Ancak baarnn yolu, Regasa gre reaya ile
birlemekten gemektedir. Bakaldrm, ayaklanm olan
baka Mslmanlara da seslenmektedir; bunlar zamann ba
kaldranlardr: Grc dedii biri, bir Bursal, Halepten baka
biri. Msrlya kendi beylerim kendilerine kral semelerini
syler. Bunlar tiran stanbulun fermanlarn tanmayanlar
dr.
Hepimiz tek yrek, tek gr, tek ruhla
vurun Tirann kkne, y o k olsun!
10 Pazvantolu, bu dizeler yazldktan son raki yllarda, BabIlin in dnleri ile
> yetinm eyerek ayaklanacakt. K sa ve yetersiz bilgi iin bak: Karal s. 2 9 ,1 0 4 ve
154. Karal, BakaldranPazvantolu eylemi iin kendilerine katlanbozguncu
kimselerle Srbistanda b ir terr yarattlar. Bu rejim Srp isyannn yakn sebebini
tekil etti diye yazacaktr.

100

Bir ate yaylsn tm Trk dnyasnda

Bosnadan aksn Arap dnyasna!
'

'

Dinleyenlerin korkmamalarn telkine alr. yz yrcalnn Sultana kar nasl ktklarn anmsatr: iktidar
tavan gibi titremektedir korkusundan. Bunu kantlayan
Pazvantolu olmutu. nsanlar ezen tiranlan kovmak iin
herkesi arr ozan.
Keselim bu kurtlan, boyunduruu elinde tutanlar
H ristiyan lafla Trklere sertlikle.ac ektireni.
Ama tm insanlarn kardee yaamasdr:
Boyun esin dman Adalete
kurtulsun dnyamz bu yaradan
zgr yaayalm , kardeler, Dnyam zda!
Mar adl iirin dili ada Yunancadr; Yunanca konuan
herkesin anlayabilecei halk dilindedir. Edebiyat deeri s
nrldr. Ama tarihsel n ve deeri byktr. 1790 yllarnda
geerli olan kimi ideolojik yaklamlan ve deerlendirmeleri
ak bir biimde yanstmaktadr. iirdeki jargon Fransz
Devriminden gelmedir. Klelik, vatan, zgrlk, ti
ranlk, yurtseverler, yasalar, adalet, kardelik gibi
szckler 1789 dnyasnn ve ideolojisinin szckleridir.
Egemen anlay da zamann demokrat ve burjuva anla
ydr: Tiran halk ezmektedir; herkes, kardeesine bir araya
gelip, zgrlk adna savaacaktr. Beenilmeyen durumlar
ise kleliktir, servetlerin kaybolmas yani keyfi olarak
gelire el konmasdr, tiran yznden yurdunu terketmeTerdir. Hristiyan ve Trke sertlikle ac ektiren tirana
kar btn Osmanl uluslar, Maltallardan Araplara, bu savaa
davet edilmektedir.
Marta hibir ulusa kar en ufak bir yerme yoktur. Bizden
101

ve onlardan diye ayrm ulusal temel zerinde olumamaktadr. Ac ekmi olanlar Trkler ve Rumlardr, tirann
harcadklar vezirler ve tercmanlar"dr; haksz lenlerin
iinde hem papazlar hem (Trk) aalar gryoruz. Tirana
kar kanlar karde olacak bize, isterse b ak a bir dinden de
olsun /A m a cret edip de karm za kan /bizden de olsa, varsn
y o k olsun.

Regasm Anayasas
Ekim 1797de Regas, bir ayaklanmay ve Fransadaki rejime
benzer bir gelimeyi hedefleyen eylemlerim, her zaman gizlilie
dikkat ederek hzlandrr; nsan Haklar Bildirgesiui ve Anayasa
Ilkelerini hazrlar ve bastrr. Bu iki metin bir arada Regsn
Anayasa's olarak bilinir.
x
bin nsha olarak bastrlm olan bu Anayasanm ilk
cmleleri iinde politik deiikliin kimin iin istendiini
okuyoruz: Hellenlerin evlatlar olan halk, ki Rumelide, Kiik
A sy ad a (yani Anadoluda, H .M .), A kd en izin adalarn da,
Eflk-Bodanda y aam aktadr ve iren Osmanl despotluu
altnda inlemekte olan btn herkese... ayrntsz herkes diyorum,
Hristiy anlar ve Trkler, hibir din fa rk gzetmeden (nk herkes
Tanr yarat ve evladdr)..."
Bu A nayasann birinci nsan H aklar blm 35, ikinci
Anayasa lkeleri blm ise 124 maddeden olumaktadr.
Regasm Anayasas, 27 Haziran 1793 tarihli Fransz Anayasasn izlemektedir. Hem maddelerin (ayn olan) saylar, hem
ierii, hem de egemen olan anlay kukuya yer brakmayacak
biimde Fransz Anayasasnm etkisini ortaya koymaktadr.
Eer Regas Franszca metnin zerinde, Osmanl gerei ile
uyum salamak iin nemli deiiklikler yapmam olsayd,
bir eviriden de sz edebilecektik. Oysa bu Anayasa, bir e
virinin tesinde bir almadr. Esin kayna belli olmakla
102

ve Fransz Devrimi ideolojisi izlenmekle birlikte, Regas farkl

toplumsal koullara uygun gelecek ve yenilikler tayan bir
anayasa hazrlamt.
Yunanca olarak yazlm olan Anayasa"mn evirisinde belli
olmayan ama Regasm baar ile stesinden geldii bir konu,
bu metnin dili ve kavramlarn seimidir. 18. yzyln sonunda
siyaset biliminin kimi terimleri Yunancada henz bulun
mamaktayd. Regas, uyarlamasn hazrlarken egemenlik,
insan haklar, devlet, halk meclisi vb. gibi anlamlar
aktaracak szckleri yaratmas yada eski szcklere bu yeni
kavramlar katmas gibi zor bir sorunla karlamt. rnein
bilinmeyen devlet szc yerine (kralla son verilmek
istenmekle birlikte) metinde krallk szc kullanl
maktadr. Burada ele alnmayacak olan bu sorunun Regas
tarafndan genel olarak baar ile zldn sylemekle
yetinelim.
kinci ve genel olan bir fark, ifade farkdr. Fransz Ana
yasas, Avrupada yzyllardr srm olan siyaset tartmalar
sonucunda halkn kolayca anlayaca bir siyaset dili ile
kaleme alnmt; Regas sylediklerini anlatmak gereini
duymaktadr. Ksa bir Fransz maddesinin karsnda ok uzun
yeni ve aklayc maddelere sk rastlanmaktadr. rnein
Fransz Anayasasnm bir tek ferdin ezildii yerde toplumun
btn ezilmektedir, toplumsal btn ezildii yerde her kii
ezilm ektedir derken, Regas buna benzer bir anlam anlatmak
ve Osmanl gereine uyarlamak iin uzun bir paragraf
yazmaktadr:
Bu kralln (devletin) bir yurtta hakszla uradnda
her yurtta hakszla uram akta y a d a yurttaa kar kl
m aktadr; bundan dolay, u lkeye kar sava verilmektedir,
bana ne, ben kendi lkemde rahatm, denem ez; btnn iinde
bir lkeye kar bir durum varsa bana kar da sava veriliyor
dem ektir; Hellen skntdaysa Bulgar harekete gemelidir, ve o

da srasyla tekinden y an a olm aldr; her ikisi de Arnavutun

ve Ulahn yannda olm aldr (I.H. 3 4 ).11
Kimi zaman bir maddenin hukuksal sonularn yada an
lamn okuyucuya anlatabilmek iin rnekler vermektedir.
Dili byle durumlarda resmi bir anayasa metni dilinden
uzaklamakta, ama ay anda halka yaklama kaygsnn tatl
yalnl dizelere bir ekicilik vermektedir. rnein yani eer
bir ifti kzleri olm ad iin bo oturuyorsa vatann devi
onlar vermek ve denmeleri iin beklem ektir szleriyle, Fransz
Anayasasndaki toplum mutsuz yurttalara geim aralarn
salar" anlamn aktarmaktadr (I.H. 21).
lgin bir fark I.H. 27de grlr. Fransz Anayasas halk
egemenliine kar kanlarn hemen ve halk tarafndan l
drlmesini isterken, Regas, herhalde farkl bir toplumsal
evrede yada tarihsel konjonktrde bulunduundan ve Fransz
uygulamasn otomatik bir biimde kopya etmeye yatkn ol
madndan, egemenlii ve iktidar zorla eline geirenlerin
yasalara gre yarglanmalarn ister. Regas bu farkl yaklam
ile Fransz Aayasasn yaratc ve eletirel bir yaklamla
Osmanl gereine aktarmaya altm ortaya koymaktadr.
zle ilgili konular daha ilgintir. Bu devlet kimin devleti
olacaktr? Hangi uluslar ierecektir? Egemen ulus olacak
m? Smrlaf nerededir? Demokratik dzen nasl ileyecektir?
Somut istekler ve hedefler ne idi? Ksaca bu konulara baka
lm.
Anayasann amalad devlet dzeni zamann Fransa
deneyimine dayanmakla birlikte, yerel zelliklere ve Osmanl
devlet gereine uygunluk salayacak deiiklikler ve ekle
meler iermekteydi. rnein Fransz Anayasasnda kurulan

11 I.H. Anaycua'nn nsan Haklar blmn, A.I., Anayasa lkeleri" blmn

sim geler; say madde num arasdr. A n a y a sa "n btn ektedir. K arlatr
labilecek Franszca m etnin b ir byk blm l: gene bu ektedir.

104

devletin halknn belirlenmesi iin Franszlardan, insan

lardan yada yurttalardan sz ederken, Regas zen gsterip
bu kavramlarn ok ulusu bir anlam tadklarm her frsatta
aklamaktadr: din fa r k olm adan H ristiyanlar ve T rkler,
btn insanlar, Hristiyanlar ve Trkler, doal ola ra k eittir,
Anayasa, btn Hellenlere, Tiirklere, Ermenilere, Yahudilere
ve baka btn uluslara (ki Cumhuriyette ikamet etmekte
dirler) eitlii, zgrl, her birinin m lk gvenliini, btn
dinlerin serbestliini... garanti eder (I.H. Giri blm, 3 ve
A.l. 122).
'
Anayasada onalt kez Hellen szcne ve szcnn
trevlerine rastlyoruz. Yunancada bugn Yunan anlamna
gelen bu szck Regasm yllarnda ve zellikle Regasn anlaymda ok daha geni bir anlam tard. rnein hemen
Girite Hellenlerin evlatlar olan halk"m deyip bu halk
Hristiyan ve Trkler" diye nitelemektedir. Hellen D em okra
s is in d e n sz etmektedir, ancak Hellen szc etnik bir
ierikten ok, Eski Yunanda da grm olduumuz bir ynetim
biimini belirtmektedir: parlamento ile, halkn oluturduu
meclislerle ileyen Cumhuriyet ynetimim (A.l. 1).
Bir sonraki madde kukuya pek yer vermeyecek biimde,
kaleme alnmtr: Hellen halk, yani, din ve dil fa r k gze
tilmeden bu devlette yaayanlar, egemenliklerini eylem e sokm ak
iin.... Yani Arnavuta konuan Mslman da Hellendir.
Zaten hemen sonraki 4. madde, en ak bir biimde Fransz
Devriminin ortaya att ada anlay izleyerek, bu
devletin yurtta olmann temel gereksinmelerinin (dil, din,
kken, rk deil), yeni yasalara ve hedeflere sayg ve inan
olduunu dile getirmektedir. Madde A.L 7 de kimin egemen
olduunu dile getirmektedir: Egemen halk, din ve dil g ze
tilmeden, Hellen, Bulgar, Arnavut, Ulah, Ermeni, Trk ve baka
soylar dahil, bu lkenin btn sakin leridir. Anayasada sz
geen Hellen szcnn, gene ayn metin iinde verilen
105

- tanma gre deerlendirilmesi ve yorumlanmas en anlalr

ve salkl tutumdur.
Ancak Regasda bir sre sonra Yunanllar arasnda yada
Yunanca konuan Ortodokslar arasnda yada baka diller
konuan Ortodokslar arasnda egemen olacak olan Yunan
ulusuluunun balangcn ve elerini de grmekteyiz: Eski
Yunan hayranl, eski Yunana uzanan bir kken inanc gibi.
Hellen szc ile bu metinlerde hem btn yurttalar
nitelenmektedir ama ayn zamanda, yukarda verilmi olan
ve Anayasa Hellenler e, Tiirklere, Erm enilere... vb. zgrl
garanti eder diyen maddede de grdmz gibi, ada bir
halk da belirtmektedir. Nihayet devletin dili ile ilgili olarak
unu okuyoruz: Tm yasalar ve emirler Hellenlerin basit dilinde
verilirler, nk bu dil en kolay anladan ve tm devlet iinde
yaayan uluslarn en kolay renecei dildir, byk kentlerde
ise (okullarda) Franszca ve talyanca retilm elidir (A.l. 53
ve H. 22). Regasm dledii devletin iinde bir Yunan
kltr egemenliinden sz edilebilir.
Regasm bir bamsz ulusal devlet anlay tamad
bellidir. Bu ynde bir istei olduunu gsteren hibir belirti
yoktur. Osmanl Devletini dnyann en gzel devleti diye
nitelemektedir (l.H. Giri). Amac bu devlete son vermek deil,
bir devrimle, Fransada olduu gibi, demokratik bir yap
kazandrmakt. Regas, Fransada yer alm olan politik de
iikliklerin Osmanl Devleti iinde de yer almalarn
amalarht. Bu ynde uluslarn kardeliine inanmas da
o zamann ideolojisine uygun bir anlayt. Btn uluslarn
dman tirand. Tirann hangi ulustan olduu Fransada
nemli deildi; ezilenlerin de ulusu nemli deildi. O yllarda
cepheler tiranlar-ezilen halklar olarak belirlenmiti.
nsan H aklar blmnde Regas, Franszca metne akla
malar ve yorumlar ekleyerek yurttalarn gvenliinden, is
tibdada kar olan yasalarn gerekliliinden, yasad tutuk10b

lamalara kar tutumundan sz eder. Bu maddelerin ayrca

kiileri iftiraya kar, haksz eylemlere kar da korumaya
uygun olduklarna inanlmaktadr. Tirann keyfi davranlar
deil, yasalar toplumun temeli olmaldr. Cezalar sua uygun
olmaldr. Kiinin servetine sayg gsterilmelidir. Her meslek
herkese ak olmaldr. Klelik yasad saylmaldr. al
amayanlara yardm salanmal ve herkes okuma yazma
renmelidir. E rkek kz tm ocuklar kylerde okula gitm e
lidir." Vergi vermek arttr, ancak yoksullar vergi vermeyecek,
tersine yardm greceklerdir. Egemenlik h alka dayanr, bir
btndr... K iiy ad a bir kesim insanyada bir kent deil, ancak
halk an ir verebilir.. Halkn bir blm tm ulusun adna hareket
edemez".
~
Regas Fransz Devriminin ideolojisini dile getirmektedir;
bu yeni dzeni savunmaktadr. Regasn kurmak istedii
rejimin, olumasn dledii devletin ve kurulmas iin aba
harcad dzenin nitelii ve zellii herhalde en iyi bir bi
imde bu metinde grlebilir. Pratikte nelerin deimesini
istediini, toplum iinde ne gibi yeniliklerin yer almasn
amaladn, somut nerilerinin hangi ynde olduklarm
saptayarak Regasm ideolojisine bir aklk kazandrlabilir.
Bu amala Anayasada yer alan kimi pratik nerileri ksaca
aktaralm.
insan H aklan blmnde zet olarak unlar okuyoruz:
Hi kimse canndan malndan emin deildir, toplumun ya
paca yasalarla istibdada son verilecektir; herkes eittir,
malmz hi kimse elimizden almamaldr (madde 2); zengin
yoksuldan az ekmemelidir (3); yasa tm halkn rzasyla olur
(4); grevler (memuriyet) ancak yetenekli olanlara (soylulara
deil, H.M.) verilmeli (5); dinler engellenmemeli (7); hi kimse
yasaya aykr biimde tutuklanmamak (10); cezalar, sutan
nce yaplm yasalara gre verilmelidir, aksi oluyorsa rejim
Uranlktr (14); herkes malna sahip olabilmeli ve emeinin

107

rnn istedii gibi kullanabilmelidir (16); klelik yasaktr,

kimse alanlara kfr edemez, dvemez, iveren ancak
borcunu dedikten sonra alann iine son verebilir (18);
kimsenin tarlas elinden alnamaz, ancak borcu varsa alnabilir
(19); muhta olanlara, vatan iin savam olanlara devlet
yardm etmelidir (21); emirleri ancak halk verebilir, tek kii
deil (25); halkn bir blm de tm ulusun adma davranamaz
(26); tm yurttalar kanun yapma, seme ve.temsilci saptama
konusunda eittirler (29); sulular fark gzetilmeden ceza
landrlmaldr (31); ynetim, halkn yada halkn bir kesiminin
ikyetlerini dinlemedii ve halletmedii durumda halkn
ayaklanmas en kutsal haktr (35).
Regas, nsan H aklar blmnn son maddesine, Fransz
metninde olmayan ve herhalde dledii ayaklanma iin
halktan taraftar toplamay amalayan u cmleyi de ekle
yecektir: Kentlerin, eyaletlerin, kylerin ve yurttalarn
borla n eer be y l nce alnm sa ve bu ara d a borcu vermi
olan lara f a i z dem ilerse ynetim bu borlar affedecektir;...
alac a k lla r be y ld a kapitallerin i (zaten, H.M.) iki katna
karm lardr".
A nayasa lkeleri blmnde dile getirilen somut amalar
unlardr: Madde 12-38de ky ve kasabalarda seimlerin nasl
yaplaca anlatlmaktadr. Tm halk seime katlr; yalnz
zenginler ve ileri gelenler, Trk kocaba d ar deil (21); 3940 da, bin kii bir temsilci seer (2 3 ); seilen, tm lkenin
temsilcisi saylr (29).
Madde 39-77de meclisler ve yasalarn olumas ele aln
maktadr. Ycsakoyucu Meclis toplantlar kam uya ak yaplr
(45). Politik adalet bal altnda yasa tm lkede herkes
iin eittir (85); Vergi bal altnda herkes vergisini
zenginliine orantl biimde verir (101) anlamna gelen
cmleler vardr. Sonunda anayasa nerisi Anayasa Hellenlerc,
Trklere, Erm enilere, Yahudilere ve bak a btn uluslara...
108

eitlii, zgrl, mal gvenliini, tm dinlere zgrl, sonsuz

basn zgrln... toplant zgrln ve insan haklarn
garanti eder gibi szlerle tamamlanr (122).
Regasm bu anayasas farkl bir adan da okunabilir. D
nrn istedikleri, ortaya kmasn dledii yeni durumlar,
evresinde olmayan, bulunmayan durumlard. A nayasann
hedefleri, Osmanl toplumunun o yllarda sunamad or
tamdr. Gelimekte olan dinamik kentli bir cemaatin iinde
hareket eden Regasm isteklerinin Bat Avrupa burjuvazisinin
istekleri dorultusunda olmalar, Osmanl toplumunun iki
elien gcn de sergiliyor olabilir: bir yanda hukuk alannda
hareket serbestlii ve mal gvencesi arayan yeni bir snfn
yeni gereksinmeleri, te yanda eski dzenin devamnda kendi
karlarnn devamllm gren tutucu gler. Her metin gibi,
Regasm yazdklar da zamannn hem bir gereksinmesi, hem
de bir tandr.

Regasnsonu
Bu devrimci A nayasa Viyanadan Triyesteye, sandklar
iinde szde ticaret mallar gibi gnderildi; pelerinden de
Regas ayn kente ulat (19 Aralk 1797). Bildiriler basmevi
sahibi olan bir Yunanlya gnderilmiti. Ancak ilgili mektup,
olup bitenleri bilen ve o anda bir gezide olan Koroniosun eline
deil, yanllkla iin iinde olmayan orta Demetrios
Oikonomounun eline geer. O da olay Avusturya polisine
ihbar eder. Avusturya ynetimi yaynlara el koyar, Regas
tutuklar ve sorgular. Viyanada da komplo hazrlayanlar
tutuklanrlar. Regas kendini ldrmeye alr; zamann polis
raporuna gre, elleri bal olmakla birlikte eline geirdii sivri
bir aleti, battaniyesinin altnda grnmeden gsne bastrr,
ama kalbim delemez. Yaralanr, bir sre tedavi edilir. .
Avusturya iinde, Viyana, Triyeste, Pete ve Semlinoda
109

Yunanllar arasnda tutuklamalar devam eder. Regas iki ay

sorgulanr. Avusturya polisinin sorgulama raporlarna gre
Regasm plan, hemen Maniye (Gney Mora) geip orada
devrimi balatmakt. Rapora gre, btn Mora Osmanl y
netiminden kurtarldktan sonra Epire geilecek, Sulililerle
(Solyotlar) bir olup Makedonya, Arnavutluk, sonra ise genel
bir ayaklanma ile geri kalan alanlar kurtarlacakt. Avusturya
polisinin elini geen evrak arasnda Regasm, o sralarda
talyada savamakta olan Napolyona gnderilmek zere
yazlm bir mektup da vardr. Mektupta komutandan Yu
nanistana, zgrlne ulamas iin, yardm edilmesi is
teniyordu. O yllarda byle bir beklenti gndemdeydi. 1 797
ylnn Mays aynda bin yllk Venedik krallna son verilmi,
bir ay sonra da Korfu Adasna giren Fransz askerleri zgrlk gndeme getirmiti.
Sonunda Osmanl uyruklu olan, aralarnda Regasm da
bulunduu sekiz sulunun Osmanl ynetimine teslim
edilmesine karar verildi.12 Sorgulama tutanaklarn incelemi
olan kimi tarihilere gre, bu olay Avusturyann sivil mah
kemelerinde grlm olsayd tutuklanm olan devrimci
demokratlarn cinayeti -eylemleri polise byle deerlen
dirilmiti- cezasz kalacakt. dari bir kararla sekiz devrimci
10 Mays 1798 tarihinde Belgradda Osmanl ynetimine teslim
edildiler. Regas ve arkadalar, kesin olmayan bilgilere gre,
krk gn ikence edildikten sonra, stanbuldan gelen fermana
uyularak ldrldler. Sylentiye gre kementle boulmular
ve cesetleri Tunaya atlm. Yaygn inanca gre ikence s
resinde Regas davasna inanm bir kimsenin yrekliliini
gstermitir.

12 21/3/1993 tarihli E " dergisinde (E leu th eroty p ia) kan ve Avusturya arivlerine
dayanan im zasz b ir yazya gre, Avusturya da Regasa k arlk O sm anl Devletinden M acar ve PolonyalI cum huriyeti siyasi m ltecilerin yada devrim cilerin
teslim ini istem iti.

110

Regas ile birlikte ldrlenlar arasnda unlar vard: Sakz

kkenli Viyana tccar E. Aryentes (31 yanda), Yanyal
doktor D. Nikolides (32), Sakzl A. Koronios (27), Kastoryal
tp rencisi 1. Emanouel (24), kardei Panayotes (2 2 ), Siyatistal (Kuzey Yunanistan) T. Tourountzas (22) ve Kbrsl
1. Karatzas (31).
Avusturya uyruklu olan ve bu yzden Osmanl ynetimine
teslim edilmeyip snr d edilen devrimciler arasnda, Yu
nanca Ephemeris gazetesinin yaymcs Makrydes Pouliosu
gryoruz. Regasm bildirileri onun basmevinde baslmt.
Regasla birlikte tutuklanan ama Fransz uyruklu olduundan
serbest braklan 21 yandaki Khristophoros Perraibos,
Fransz ynetiminde olan Korfu Adasna gidecek ve Regasm
iirlerini yaymlayacaktr (1798); yllardan sonra, 1860da
da Regasm biyografisini yazp bastracaktr.

Regas ve tarihiler
Regas tanm olanlar ve hakknda yazm olanlara gre
Regas, imanca, yakkl, ok canl, sevecen, ok gzel
konuan ve alg alp arklarm kendi okuyan kltrl bir
insand. Zamannda toplumca benimsenen kimi akmlar Regas
tarafndan baar ile temsil edilmiti; toplumun ortaya kan
ada yada yeni olan etik, tarih, mzik, bilim, edebiyat
ve eitim gereksinmelerinin baarl szcs olmutu. Soylu
bir aileden gelmemekle, sayl zenginlerden ve gl kim
selerin korumas altnda olmamakla, saygn bir meslee sahip
olmamakla ve hibir resmi nvan da tamamakla birlikte
bylesine n kazanmas, saylp sevilmesi ve taraftar bulmas,
zellikle o zamanlarda yalnz soylulara saygnlk atfeden feodal
kkenli geleneklerin kalntlar da gz nne alndnda,
ok ilgintir. Kukusuz Regas toplum iinde bir gereksinmeye
cevap veriyordu. Halktan bir insann, din alan dnda,

bylesine bir saygnlk kazanmas ve ilgiyi ekmesi o zamana

dek rastlanmayan yeni bir gelime idi.
Ancak Yunan Devletinin kurulmasndan sonra, milli bir
tarihilik (yada resmi tarih tezi) yaratma dnemi olarak
alglanabilecek srede Regas, Yunan ulusunun kurtuluunu
ama edinen, ulusal bamsz devlet yanls kahraman olarak
deerlendirilmitir. Regas, sonradan geliecek olan olaylarn
balatcs, kurulacak devletin dnr, oluacak ulusun
yesi ve ideologu, kurulacak ideolojinin ilk tohumu olarak
alglanmak istenmitir.
Deien ismi bile bunu gzel bir biimde gstermektedir:
Velestinli Regas, bir antik Hellen ismi alacak, kendisinin hi
duymad, hi kullanmad Regas Feraios ad ile anlmaya
balanacakt.13
Yunan Ihtilaline katlm olan P. Patron Germanosa gre
rnein, Regas Hellen ulusuna zgrlk idealini alam ak ve
(Trk) tirana kar ihtilal y ap m ak istiyordu (Germanos 2).
Yirminci yzyla varana ve ulusu tarih anlay almaya
balanana dek, ulusal bir drt dnda, farkl nedenlerle ortaya
kabilecek bir ihtilal olana pek dnlememiti. Yunan
milli tarihiliinin kurucusu saylan Knstantinos Paparre
gopoulos (1 8 1 5 -1 8 9 1 ), A nayasa1dan, Regasm tm uluslara
tand eit haklardan habersiz grnmekte ve Regas ulusun
ihtilali iin alm olan biri olarak grmektedir. Bir yerde
Pazvantolu gibi baka Trk resmi kim selerle de mektuplctm\yazmakta ama temelde Mar iiriyle 1 8 2 ylndaki
byk patlamay hazrladn sylemektedir (Paparigpoulos
7 1 0 ,7 1 1 ).
Gene de, Yunan Ihtilalini yaam hatt htilali yapanlardan
biri olan bir Yunanl lider, Trk tarihiliinde iyi bilinen A.

13 Ferais. yukarda da iaret edildii gibi, Regasm domu olduu Velestin ky

yaknndaki A ntik Yunan kentidir.

112

Hypselantesin kardei Nikolaos Hypselantes,14 zamannda

pek tekrarlanmayan keskin bir gzlemle Regas iin, htilal
srasnda kaleme ald anlarnda unlar yazmtr: Regas
yayd kardelik anlay ile ... yurttalarn ... isyan etmi
Mslmanlarla birletirdi... Gnmzde de Yunanllarn k a r
deleri Trklerin ,... Trklerin de tam ayn biimde Yunanllarn
hayatlarn ... kurtardklarn gryoruz; bir Hellen, evini ve
ailesini, kardei Trkn korum as iin brakabilm ektedir; ve
kendisi huzur iinde uzak tarlasna gidip alabilm ektedir ...
Ama (Regastan sonra) koullar deiti; ve yeni etaireiann
liderleri bu kardelii yaln z Hellenler iin kulland (Hypse
lantes 258, 259).
Regas ile ilgili iki incelemesi' olan ve Velestinlinin ulus
lararas yanm ilk vurgulayanlardan olan nl Marksist tarihi.
Gianes Kordatosun yazdklarndan u ilgin ye zetleyici
deerlendirmeyi seebiliriz: B ir ar borusu grnmnde
olan Devrimci Mani/estosu ile (Regas), dayanlmaz Osmanl
despotizminin tiranl altnda inleyen btn herkesi, din ayrm
yapm adan ayaklanm aya armt... Regasn ak bir biimde
belirttii gibi, Devleti dem okratik olacakt. Bu devletin snrlar
btn Balkanlar, Anadoluy u v,e Ege adalarn ierecekti. Bu
yrenin btn halkn, ayn dini y a d a dili paylam asalar da
Hellenlerin torunlarsaymtr (Anayasa madde 1 ve 2)... Regas,
her ne kad ar ayaklanm adan sonra kurulacak olan yeni dzene
Hellen D em okrasisi' adn vermise de, B alkan lardaki btn
uluslara eit h aklar tanyordu. Eer P hilike H etaireia ve
Hypsilantes bu (Regasn) ilkelerini izlemi olsaydlar, Bodan
devrimi 1821 ylnda btn Balkanlara yaylm olacakt

14 Tarihte nl drt Hypselantes vardr: Aleksandros (1 7 3 6 -1 8 0 7 ), Eflk ve Bodan.

voyvodas; olu K nstantinos (1 7 6 0 -1 8 1 6 ), voyvoda ve tercm an; ve onun iki
olu: h tila fn askeri harektn balatan Aleksandros (1 7 9 2 -1 8 2 8 ) ve htilale
katlan Dem etrios (1 7 9 3 -1 8 3 2 ). N ikolaos ve Georgios, A leksandrosm , onunla
birlikte Avusturyada hapsedilen ik i k k kardeidir.

113

(Kordatos I, 332-336).
.
Gnmzde Yunan tarihilii Regas ada bir anlayla
deerlendirebilmektedir.15 Gnmzn en saygm Yunanl
tarihilerden Apostolos E. Bakalopoulos Mcr ile Regas,
Balkan lar apnda ibirlii ideallerini dile getirdii grn
dedir (Bakalopoulos 1973, 601). A nayasa her yurttaa eit
hak tanyordu (l.H. 29). Ap. Daskalakis ve L. Branouses,
Regas uzman iki Yunanl tarihidir. Regasm Anayasas
uygulansayd, devletin resmi dili saylan Yunanca dilinden
baka, R egas soydalarna hibir ayrcalk tanm ayacakt... Bu
devlet bir Balkan, y a d a daha dorusu bir Balkan-A sya devleti
olacakt; nk Anadoluy u da ierecekti... Regas, ideolojik
canll ve geni hayal gc ile, 18. yzyl iindeki Yunant,
Trk, Bulgar, Arnavtu, Srp barsever ve y a sa la ra uyan
yurttalar, komunun kiisel haklarna ve zgrlne saygl
kimseler, devlet iradesine boyun een, tem silcilerini karklk
karm adan seen, kamusal sorunlarn saygl bir biimde
tartan yurttalar olarak alglamt. Nasl bir topya!"
(Daskalakes 1976).

Branouseste unlar okuyoruz: Aydnlanma hareketinden

ve Fransz Devriminden kaynaklandna inandmz Regasn
kimi ilkeleri, rnein din, kken vb. fa r k gzetmeden btn
halklarn kardee ibirlii gibi, dolayl yollardan yaylm olan
zamann (Mason) localar hareketinden de kaynaklanm ola
bilir... Regas, Sultann despotizminin sona erdirilmesini sa
vunmaktadr... Bu planlarnda, D em okrasisi iindeki kimi
uluslarn, fa r k l diller konuan y ad a fa r k l dinlerden olan kimi
halklarn baka bir ulus tarafndan egemenlik altna alnmalarn
istediini gsterecek en ufak bir iaret bulm ak olanakszdr. Tam
aksine, rk y ad a baka ayrm lara bakmadan, zamann n 'insancl

15 Bu alm a u yazarlara ve yaptlara danlarak hazrlanm tr: Bakalopoulos

1973, Branouses, D askalakes, Dem aras 1 9 8 7 , P olites, Stavrianos.

114

idealleri adna herkesin d aha st bir dzeye ykselm esini is

temektedir... topya! Zamanmzn phecileri bu konuda karar
verm ekte acele etmi olabilirler. Regas, zamann ap sonralar
tm Avrupay deitirecek olan etnik devletin yapsn ve g
rnmn ngremezdi" (Branouses 1963, 146).
Regas konusunda uzman iki tarihinin topya szcn
kullandklarn gryoruz. Ancak son yzyllarn tarihi her
biri farkl bir tpoya peinde koan insanlarn oluturduu
olaylardan baka ne idi ki?
Gene tarihilere kulak verirsek, Regasm serveninin sonu
yalnz bir kiinin sonu deildi: Regasm burjuva devleti
ancak dil bakmndan Yunand; 1830d a Yunan Devletinin
ortya km as, R egasn tek devlet dnn de sonu dem ekti
(Tsoukalas 46). 19. yzylda Osmanl Devleti halklar hem
devletin hem de yabanc emperyalistlerin smrsne akt.
"Glenmekte olan yerli burjuva glerin, fe o d a l Osmanl
. devletine son verm ek, yabanc smrgeci glere set ekm ek ve
ok uluslu bir burjuva devleti kurm a abalar -ki bu abalarn
ideolojik yan en tutarl bir biim de Velestinli Regas tarafndan
dile getirilmiti- byk szcs gibi, trajik bir biim de son
bulmutu. Endstri devrimi yllarn a rastlayan R egasn lm
ile artk Osmanl mparatorluu iinde bulunan lkelerin, yabanc
smrgeci ve smrc glerden kurtulma umutlar d a son
bulur." (Psyroukes 1973, 68)
Trk tarihiliinde Regasa hemen hemen hi yer veril
memektedir; Regastan sz edildiinde de, resmi Yunan
tarihiliinin yapt gibi, bu aydn ulusu bir Yunan diye
tantlmakta ve yanl bilgiler verilmektedir. Bu konu Trkiye
Tarihilii adl (beinci) blmde daha etrafl bir biimde
ele alnmaktadr.
Ama ulusuluk hareketleri zerinde saygn kitaplar yazm
Batl tarihiler de, herhalde Regasm yaptlarn olcumayp
' genel deerlendirmelere dayandklarndan zaman zaman yanl
115

yarglarda bulunmulardr, rnein Hobsbawm Yunanis

tandaki Regas gibi Ja k o b en genlerin lkelerinin ulusal b a
mszl iin savatklarn yazmaktadr (1977, 104).
Runciman ise Knstantine Hypselantesnin (1760-1816)
Regas gibi" Osmanl. mparatorluuriu, Sultanm ynetimi
altnda slah edip, zamanla Yunanllarm eline gemesini
salamak istediini yazmaktadr (Runciman 1988,386). Oysa
Regasm byle bir ama gttn sylemek iin elimizde
tarihsel kant bulunmamaktadr.
Regas ve tarihiler konusunu, bu yaznn banda iaret
edildii gibi, eitli Balkan lke tarihilerinin bu demokrasi
savasn kvanla kendilerine mal ettiklerini anmsatarak
kapatalm.

Regasn deerlendirilmesi
Yazm olduklar, yapmak istedikleri tekrarlanmadan Regas
zetlersek, Osmanl Devleti iinde Fransz Devrimine benzer
toplumsal ve politik bir devrimin gereklemesini istemitir
diyebiliriz.
'
Kimi tarihiler Regasm bir federasyon peinde olduunu
leriye srmlerdir. Oysa A nayasada grld gibi d
nrn byle bir istei yoktu. Daha nemlisi, dnemde
federatif ada-ulusal devlet anlay henz domamt.
ok uluslu ada demokratik bir devletin pratikte bir
federasyon olaca sylenebilirse de, Regasm byle bir ama
peinde olduunu ileriye srmek verileri zorlamak anlamna
gelecektir. Etnik cemaatlerin ayr ayr, zerk bir konumu sz
konusu deildir.
Regasm dnya grnde belirgin bir yeri olmayan baka
bir e dindir. zellikle iirinde hatan sz etmekle birlikte,
Anayasasnda din btnyle yoktur. Fransz Anayasasnm
izinde kalarak herkese din serbestlii sunmakla yetinecektir.
116

Bu anlay, da, zamann ruhban snfna kar olan burjuva

hareketi ve Aydnlanma ile uyum iindedir. Regasm Mason,
Decembrist ve Carbonari16 hareketi ile ilikisi incelenmeye
ak bir konu olarak beklemektedir.
Regas zamannn insanyd; ne farkl bir gezegenden gelen
bir topistti, ne de erken ten bir horoz. Dnyadaki ve Osmanl
Devleti iindeki olaylar ve gelimeler etrafl bir biimde ye
terince incelenirse Regas olay da anlalr olmaktadr. 18.
yzyl ortalarndan b alay arak yaygn sloganlar dem okrasi,
zgrlk, genel irade, eitlik, mal gvenlii, (ticarette) serbestlik,
retimin artmas, ekonom ik zgrlk idi (Beaud 51-62).
Osmanl Devleti iinde de bu grlerin taraftar bulmalar
doald.
Aydnlanma ve Fransz Devrimi rzgrlarnn ilk nce
Osmanl gayrimslimlerini etkilemesi de aklanabilir. Osmanllarda burjuva snf, kent ve zellikle ticaret burjuvazisi
slma yabancyd: bunlar Ermeniler, Yahudiler, Yunanl
lard...; gnlk ticaret, Arap, Ermeni, Yahudi, Hintli ve Yunanl
tacirler (son kategori, g erek ,Yunanldan b a k a M akedon/
Romenleri, Bulgarlar, Srplar da ierm ektedir), hatt Trk
tacirler tarafndan yrtlrd; am a genel olara k sonuncular
ticareti pek ekici saym azlard (Braudel 1982, 727; ve 1989,
481-482). Bu yeni burjuvalarn, Batda yer almakta olan
gelimeleri frenleyen bir dzenin kstlamalarndan baka,
etnik ve dinsel bir snrlama iinde de tutulunca, bu cemaatin
k yolu aramakta nc olmas anlalr olmaktadr.
Regasm, cemaatinin ve genel olarak yeni domakta olan
bir burjuvazinin Osmanl toplumu iindeki konumunu Taner
Timur gzel saptamaktadr: Osmanl ynetici zmresi, kendi
16 Gizli alan liberaller olan Carbonari taraftarlar 1789 Fransz Devrimi hareketinin
geleneini talyada ve Pariste srdrm lerdi. G uiseppe M azzini (ilk yazlan
1 8 2 7 de) en nl liderlerindendi. Bu hareket Regasn yllarnda ortaya km aya
balar.

117

tebaasndan Mslman olmayanlar zimmi sfat altnda toplam

ve bunlar sadece vergi kayna olarak grmtr. Hi kukusuz
gayrimslimler arasnda iktisadi gc yada herhangi bir alandaki
(diplomasi, hekim lik, baz sanay i dallar vb. gibi) bilgi ve tec
rbesiyle Osmanl Devletinde nemli rollar oynam birok
gayrimslim olmutur. F akat bunlar dahi Osmanl legalitesi
iinde, ynetici zmre arasnda y er alm am lar ve Osmanl
vakayinam eleri bunlar y o k saymtr. K saca Osmanllar, kendi
tarihlerini sadece ehl-i slm n tarihi olarak grmlerdir.
(Timur 1989, 14)
Regasm hareketi neden Batda olduu gibi bir devrime
dnmedi? Birletirici bir burjuvazinin yokluu yada
gszl bunun nedeni olabilir mi? Osmanl D evletinde
Mslmanlk, legal olarak Sezarn hakk diye bir ey tanmam
ve hukuk ve ideoloji tekelini daim a elinde tutmutur. Oysa
Mslman kadrolarla, ounluu Hristiyan olan bir im para
torluu ay akta tutmak ve ynetm ek mmkn olm ad iin,
devirme sistem iyle ve dier yntem lerle Hristiyan nfustan
devaml takviyeler alm ak zorunda kalnmtr. Bu dayetm edii
iin, Osmanl ideolojisine aykr bir ekilde, birok Hristiyan
ve Yahudilere malikneler ve iltizamlar verilmiveynetici zmre,
hukuki y ap y a ters den bir heterojen nitelik kazanmtr. Bu
karm ak yap Osmanl siyasi iktidar katnda, Batdahinden
fa r k l gruplam alara ve hizplem elere yol am ve Batl
anlam da birletirici bir burjuvazi domamtr. (Timur 1989,
34)
Bata stanbul olm ak zere Osmanl Devletinin byk e
hirlerinde de byk tccarlardan ve sarraflardan oluan ve nemli
bir parasal serm ayeyi elinde tutan bir burjuvazi vard. F akat
byk ounluu itibaryla Mslman olm ayan bir burjuvazi,
zim m i statsyle devlet aygtna katlam am ve 19. yzyln
reform larna ramen hibir zam an tam hisseli vatanda haline
gelememitir. Batda byle bir sorun Y ahudilerle ilgili olarak
118

ortaya kmt. Fransz ihtilalinden sonra Batd a Yahudiler tm

haklara sahip vatanda haline gelm iler ve gvenlik iinde Bat
kapitalizminin geliimine byk katkda bulunmulardr." (Timur
1 9 8 9 ,6 2 ).
Regasm istedii, amalad demokratik haklar kukusuz
Osmanl Devletinde var olmayan kimi yasal ve toplumsal
koullard: Osmanl Devletinde serm aye birikim'-tketici
ynetici zmre dnda- daha ok lkenin Hristiyan ve Yahudi
unsurlar tarafndan gerekletirilmitir. Bu kategoriler, devlet
aygtna egemen olm ak yle dursun, belli grevlere bile ksmen
ve kontroll bir ekilde kabul ediliyorlard. Aslnda bunda a
lacak bir ey yoktur. Mslman ynetici zmre eriat dzeni
ile btnleen kar sistemini elbette kendi elleriyle ykam azd"
(Timur 1 9 8 9 ,1 4 9 ). Regasm Anayasas devlet aygtna daha
geni bir katlm amalyordu.
Osmanl Devletinin temelini tekil eden eriat hukuku,
Osmanl tebaas asndan iki dzeyde kstlam a getiriyordu.
Birincisi bu hukuk dzen i Mslman olmayan tm Osmanllar
sistemin dnda brakyor ve (kincisi) onlar zim m i olarak
ikinci snf vatanda klyordu (Timur 1989, 299). Regasm
zgrlk arlar da, hem o yllarda moda olan bir
ideolojinin nda, hem de Hristiyan cemaatinin bu zel
stats nda deerlendirilmelidir.
Regasm ulusuluk kuramnn zellikle Yunan ulusuluu
asndan ele alnmas da gerekmektedir; ancak o zaman Regas
etrafl bir biimde anlalabilir. Regasda grlen ulusuluk,
doma yada filizlenme aamasnida olan bir ulusuluktur.
Bamsz ulusal devlet anlay henz tam olumamtr.
Zaten o yllarda byle bir sorun dnyann gndeminde nem
kazanmamt. 1789 ve 1793 Fransz nsan Haklar Bildir
gesinde halklarn bamszl konusuna iliilmemitir bile.
Regasm lmnden on-yirmi yl sonra yaygn olmaya balayan
bamsz devlet ulusuluu henz belirgin olmamt.
119

Regasta din ve dil birliine dayal niter devlet kavramn

da grmyoruz. Devletin iinde farkl diller konuan toplu
luklarn bulunmas doal karlanmaktadr.17 Yunan dilinin
egemenliinin, ulusal devletlerde olduu gibi, egemen
ulusun dili olarak doal bir uygulama deil, kolay anlalan
bir dil. olarak sunulmas ve bu trde savunulma gereinin
duyulmas bile Regasm ulusuluk alannda henz emekleme
aamasnda olduunu gsteren ek bir belirtidir. Kimi ara
trmaclara gre Regasm Yunancay egemen klmak istemesi
bu dilin ticaret dnyasnn dili olduundand (Kitsikes 1988,
160). Bu yazara gre ok uluslu bir konfederasyon savunmayan
Regas, baarszla mahkmdu (Kitsikes 1988, 159). Ki
milerine gre Balkanlarda egemen dil ve kltr doal olarak
Yunanca idi ve kltr etkinlii Yunan kltrnden teki
kltrlere doruydu (Mackridge 69).
Regasn dnemi, bir ulusuluun, yani Yunan ulusulu
unun douu asndan ele alndnda, ilgin ve kuramsal
adan ok reticidir. O dnemde bu yeni ulusun kimlii
hatt ad bile henz belli deildi. Regas kendine Rum der,
devletini,.sonralar temel ve geleneksel dman saylacak
uluslarla paylamak isterdi. Birka yl sonra Koraes Rum
ismini nefretle reddedecek ve kendine Grek diyecekti. Daha
sonra ulusun ismi bulundu: meer Hellenmi!
Regas yeni domakta olan Yunan ulusuluunun da etlcisindedir. Kendisi Yunanca konuur, atalaryla kvan
duyar, slmn hilaline kyasla Haa daha yakn grr kendini,
kendisine Rum da dese, Antik Yunana benzediine inanr
ve ondan esinlenen bir toplum dler. Ayrca devrim iin

17 Zaten o zam ann Fransasnda bile, yani 1 7 8 9 da Franszlarm yzde 5 0 si hi

Franszca konum azd Ve ancak yzde 1 2 -1 3 Franszcay doru konuabilirdi
(Hobsbawm 1 9 9 0 ,6 0 ). Regasn bu konuda gene Batnm etkisinde olduunu
syleyebiliriz.

220

destek ararken, en dinamik ve devrimci kesim olarak, dili

hi olmazsa Yunanca olan, Rum- milletini grr. Bu ba
kmdan Regas Yunana daha yakndr. Atta ayn olguya baka
bir adan bakp ayn olay baka trl de dile getirilebilir:
Regasm d Yunana yakn deildi denebilir. Tersine Rum
cemaati Regasm dledii devlete, yani uluslarn eitliine
dayanan bir devlet yapsna katlmayadaha yatkn ve hazrd.
teki cemaatler Regasm dne, tarihsel olarak katlmaya
hazr deillerdi. Regas/Yunan yaknl Regasm ideolojik
anlayndan ok Yunan cemaatinin tarihsel konumundan
kaynaklanyor olabilir. Sonunda Regasm dledii ok uluslu
devlet, zamann egemen ideolojileri ve dengeleri yznden
ve uluslamakta olan cemaatlerin iinde bulunduklar olu
umun dinamii sonucu kurulamamtr.
Regasm ulusuluk asndan deerlendirilmesi, zellikle
kuramsal adan byk nem tamakla birlikte, ayr ve geni
bir inceleme konusudur. Byle bir incelemeden elde edilecek
sonular yalnz Yunan ulusuluuna deil, btn Balkan
lkelerindeki ulusuluun yasalarna k tutacaktr. Burada
bu konuya girilmeyecektir. Burada, Regasm politik eyleminin,
zamannda Avrupay saran ideolojik mcadelenin etkisinde,
bir monari-demokrasi (cumhuriyet) mcadelesi olduunu
tekrarlayalm. Regasm temel dman sultann istibdaddr.
Yandalar ise, olduka ak bir biimde, etnik fark gzetil
meden tm halk kitleleri. Anayasanm dikkatli bir incelemesi,
Fransz Anayasasnm tam bir paraleli olduunu, temel an
layn monarik rejime kar halk, demokratik bir rejim
kurmak olduunu ve belli bal farkn Fransz szc
yerine, Osmanl gerei gz nne alndndan, Yunan,
Arnavut, Trk vb. szcklerinin kullanldm ortaya
koymaktadr.
Eer bu deerlendirme genelde doruysa u da sylenebilir:
Regasm rgtledii ayaklanma, bugnk Yunanistan top

raklar zerinde ulusal bir devlet kurmay amalayan bir

eyleme ynelik deildi. Ama Bosnadan Arabistana yay
lacak ve tm halklar ierecek sosyal, demokratik, burjuva
bir devrimdi; Fransz devrimi paralelinde bir eylem.
Osmanl Devleti iinde temel toplumsal deiiklikleri
amalayan bir devrim giriiminin balam olmasnn ise,
Osmanl toplumu ve tarihi asndan nemi hemen anla
labilir. Byle bir devrimi gerekletirebilecek glerin var
lnn yok varsaylm olmas, herhalde toplumsal ayak
lanmalarn, sonradan oluturulan deerlendirmelerle genelde
ulusal ayaklanmalar olarak alglanm olduundan kay
naklanyor olabilir. Osmanl Devleti iinde Bat tipi burjuva
hareketlerinin varlnn saptanmas ise Osmanl toplumu
. tarihine -ulusu a yaklamndan farkl bir tutumla- yeni
bir deerlendirme kazandrabilir. rnein Regas moriarik
ynetime kar km, cumhuriyeti savunmu ilk Osmanl
aydn olarak alglanabilir; Osmanl toplumunun bir burjuva
devrimi potansiyelini tad dnlebilir.
Regas belki de erken deil, ilk ten horozdu. Uyanmak
istemeyenlerin ounlukta olmas da ayr bir konudur. Ama
Regasm anlalmas iin yaplmas gereken, A nayasasm
yaymlad zaman, kimlerin panie kaplp ona kar k
tklarna bakmaktr. Regasa kar kanlarn bir deerlen
dirmesi de (ki bunlar gene Rum toplumu iindeki tutucu
glerdi) Regasi daha anlalr klacaktr.

122

BLM II

T utucu G ler

Yunan Bamszlk Savana ve giderek ada Yunanistan

dourmu olan gelimelere, eylemlere ve rgtlenmelere kar
km olan gler, ok genel bir biimde, byk grup
olarak alglanabilir: Osmanl ynetimi, Avrupann monarik
ynetimleri ve tutucu Yunanllar. Burada yalnz Yunanca
konuan, kendilerini Yunan soyundan sayan ve mevcut
dzenin, yani Osmanl ynetiminin deimesini istemeyen
kesim incelenecektir.
Bizansn devlet olarak tarih sahnesinden ekilmesinden
sonraki yzyllarda, Ortodoks ve genelde anadilleri Yunanca
olan Osmanl Devleti iindeki cemaat yada topluluklar, Rum
milleti stats iinde yaamlarn srdrmlerdi. Kimi
zaman Rum milleti kavram -eitli politik yada tarihsel
nedenlerle- daha geni bir biimde alglanm ve Yunancadan
baka diller konuan Hristiyan Ortodoks dininden topluluklar
da iermitir. Ancak burada, bu uzun tarihi dnem iindeki
gelimeler ve deiiklikler, bu sre iindeki toplumsal
farkllamalar da ele alnmayacaktr. Konumuz, Osmanl
123

devletinin resmi anlayna gre Rumlarm cemaat ba, yani

lideri durumunda bulunan, genellikle stanbulda yaayan
ve Yunan Ihtilaline kar km kesimdir. Bunlar kimi zaman
Patrikl^anenin ileri gelenleri yada ruhani liderler, kimi zaman
ise Osmanl mparatorluu topraklar iinde yaayan eitli
konumlardaki Rumlard.
Ancak dinsel evreyi ve Fenerlileri bir btn olarak tu
tucu, btn ileri gelen Rumlar Osmanl ynetiminden yana
saymak yada Avrupada yeermeye ve egemen olmaya balayan
demokratik ideallere ve felsefeye dman saymak yanltr.
Rum cemaatinin ileri gelenleri tarih iinde ve Yunan htilali
ncesinde byk bir farkllama gstermi, Yunanllk,
politik felsefe, demokratik rejimler, din ve bilim konularnda
deiik yollar ve yaklamlar semiler ve izlemilerdi.
Kilise ve Rumlarm ileri gelenleri kesintisiz her zaman
Yunancay kullanmlar, dillerine resmen Yunanca (Hellene-Hellenika) demiler ve eski Yunann edebiyatn, tarihini
ve genelde kltrn yakndan bilmeyi kltrl olmann
bir belirtisi saymlard. Ancak ada anlamda, yani ulusa
dneme zg Yunanllk, deil yalnz bu evrelerde, genelde
Yunanca konuan Hristiyan Ortodokslar arasnda da, 18.
yzyla gelene dek pek belirgin ve yaygn deildi. Burada,
ulusu anlamda Yunanl olmanm evreleri de ele alnmayacak,
yalnzca Ulusal Yunan Devletinin kuruluuna giden olaylar
sahnelendii dnemde tutucu diye niteleyebileceimiz
evrelerin ulusu anlaya, Fransz Devrimine ve genelde
toplumsal gelimelere kar tutumlar ve yaklamlar ele
alnacaktr.
.
Dnemin belli bir gei dnemi olduu vurgulanmaldr:
ulusal bir devlet ve ada anlamda bir ulus domaktadr.
Bu sre boyunca grler ve ideolojilerle farkl politik
yaklamlar arpm ama Yunan devleti kurulup merkezi
bir ynetim ve eitim sistemi oluana dek bu atmalar ada
124

anlamda ulusu bir zmlemeye ve btnlemeye varma

mlard. Bu bir arama dnemi olarak da alglanabilir. Kiiler
de dnemin bu genel zelliinden ayn dnlemez. Dneme
kimi nl aydna bakarak yaklamaya alalm.

Demetrios Katartzes (Fotiades)

Demetrios Katartzes (Fotiades), Fenerli soylularn ve za
mann anlayn yanstmas bakmndan ilgin bir rnek
olabilir.1 1730 yllarnda soylu ve zengin bir ailenin ocuu
olarak stanbulda domu, iyi bir renim grm, Bkrete
yaam, Bodan saraylarnda bulunmu ve Eflkta en st
makamlara vardktan sonra gene orada 1807 ylnda lmtr.2
Felsefi ve politik adan snflandrmaya altmz herhalde
aydn hkmdar idealine inananlara en yakn gelen bir
aydndr.
Fransz aydnlanma dnemini tanm ve Ansiklopedistleri
benimsemiti. Yazlar yazmaya 1783 ylnda balar. Rum
diline nem verir; Ulusun eitimi iin bu dilin gelimesini
temel art sayar. Antik ve ada Yunan dilbilgisi kitaplar
hazrlar. Katartzesin zamanmza kadar sren nn bu
almalar salamtr; tutarl ve srarl bir biimde halk dilinin
egemen olmas iin, ulusun eitimi iin almtr. Onu
etkileyen Bat dnyasdr: Biz de Avrupann uygar uluslar
gibi, ngilizler, Franszlar gibi yapm alyz, anlaabileceim iz
bir dili, halkn konum a gcn ve tutkusunu kullanm alyz
diye yazar. Temel amac ulusu oluturanlarn birbirini
anlamas ve bilgi edinmesidir; (Demaras 1987, 149 ve
1985b).
1 Demetrios Katartzes, Dimitrios Ktarcis olarak okunur; soyad Trke kkenlidir:
katarc. Fotyadis diye okunan ikin ci bir soyad ile de tannr.
2 1770 ylnda Logothet (b ir Patrikhane r tbesid ir), sonra Rus devletinin istei
stne de Byk Logothet olacakt.

i 25

Katartzes ile, Demotike -yani Katartzesin doal dil

sayd ve halkn konutuu Yunanca- aydnlarn dili Kat
hareuousa ya kar gl bir savunucu kazanacakt. Katartzes
ayn zamanda, birok risale, deneme, inceleme yaymlayarak,
aydn, ileri, laik, bilimsel eitimin de savunuculuunu yap
mtr. Ama bu savunucu, soylu bir Fenerlidir. Ulusulukun
bir zellii olan halk dili savunmaclnn, temelde ve
resmen Yunanllkn savunucusu olmayan bir aristokrat
tarafndan stlenilmesi, Fenerlilerin bir elikisini simgeler
gibidir. Demarasm da yazm olduu gibi F enerlilerin ay
dnlanm a hareketi, ilerici ve gelim eden y an a am a devrimci
deildir."
Dini grleri de byle bir ereve iinde kalacaktr: bu
yanda incelenmeye ak olmamas gereken ruh dnyasnn
oluturduu dinsel grler, te yanda bilim dnyasnn
retisi. Her ikisi de bir arada, ama bir btnlk salamadan
var olabilmektedirler.
Katartzes, zamannda saygn bir kimse olarak n yapmt.
Kiilii ile birok kimseyi etkilemiti. Veletinli Regas da,
zellikle dil konusunda kukusuz Katartzesi izlemiti. Panagiotes Kodrikasa gre Katartzes dom a byme" bir Istanbulluydu; daha dorusu, Fenerli bir Istanbulluydu.3 Aile
durumu da zamann ve snfnn seyrini izlemiti. Babas
Maurokordatos ailesinin doktoru ve danmanyd. Kendisi
Bodanda tannm bir ailenin damad olacakt (1770?). zel

3 P. Kodrikas (1 7 6 3 -1 8 2 7 ) Koraes'in en tem el hasm larndand. Atinada domu,

stanbulda okum u, Bodanda alm t. 1 7 9 7 de Parise yerlem i, Osm anl
Devleti eliliinde, sonra Fransz devleti hesabna alm , zam ann ileri" k i
taplarn Yuancaya evirm iti. Koraes ile atm as dil konusundayd. Kodrikas.
Patrik V. Grcgoriosu da destekledii anlaya gre C'uzlauac ve Atik diyalektine
yakn bir dil savunan Koraesc kar) Fenerlilerin dini metinlerine yakn olan baka
bir uzlamac dili savunmutu. 1821 htilali balaynca Kodrikas ihtilali savunmu
. ve Fransada bu ydc alm t.

126

hayat ile ilgili bilgimiz azdr; olu Stephanosa Franszca

rettiini biliyoruz.
Bu dnemde, bilincinde bile olmadan, soylularn ve ay
dnlarn bir kesimi, ulusal bilincin bir tr ncln
stlenmi gibidirler. Kimi aydnlara gre bugnk Avrupa,
bilgelik konusunda eski Yunanistan bile (en yce uygarlk
anlamnda) geride brakm t.4 Halkn eitimini savunmu
olan Katartzesin, dil konusunda grleri ile ulus anlaym
kyasladmzda, bu aydn kesiminin elikili, paradoksal
tarihsel ilevi daha belirgin olmaktadr. Katartzese gre
Gnmzde Avrupadaki uyg a r uluslarn, ngilizle; Fransz
larn ve eskiden H ellenlerin yapt gibi, biz de, kkl
mzden beri konutuumuz dili, yani bildiim iz dili kullan
malyz... Bakn M acaristan ve Lehistana, bu rada egem en dil
Latincedir, bundan dolay d a eitimde baarl olam yorlar; oysa
yerel dillerin egemen olduu yerlerde, hem btn bilimler, hem
de Latincenin kendisi de baarl olm aktadr. Yani eski Hellencenin renilmesi iin de, gene konuulan dilin egemen
olmas gerekli grlmektedir. En yce bilgelik de, Hristiyanlk
dneminde deil, eski Yunanda grlmesi, ileri olann antik
dnya ile ilikili saylmas da, geleneksel Hristiyan anlaytan
kesi bir uzaklamadr.
Katartzes, ulusu tutkusuna benzer bir coku ile halk
dilini savunur. Halk dilini deil kathareuoisay kullanm
olan Boulgares'in5 yaam boyunca yazdklarn yorumlayarak

4 15ugr lsepos Moisiodokas'dr. Moisiodakas (1 7 3 0 -1 8 0 0 ),Bodandayaam,

m uhtem elen B ou lgaesin rencisi olm u, Selanik, zm ir ve Ege adalarnda
retm en olarak alm t. 1 7 6 0 da ttalyada felsefe okum u, Yata oku l m dr
olmu ve Avrupann yeni grlerini ve bilimini okutmutur. Jo h n Lockeun eitim
zerindeki grlerini uygular. Halk dilini kullanr ve Bat dillerinden yanadr.
Tutucu glerin basklar altnda drt kez istifaya zorlanr, sonunda ^Budan'
terkeder ve lm ne dek Triyeste, Viyana ve Bkrete yaar.
5 Eugeis Boulgares (Vulgaris okunur) (1 7 1 6 -1 8 0 6 ), Korfuda domu, Petrogradda
lmt. talyada renim grm, eski Yunanca, Latince, lbraice, teoloji, lelselc,

127

yle diyecekti: Bu tr y az a rla r eer kendi dillerindi: yazm

olsalard, k daha kolay ve dolaysyla daha ok yazm ola
caklard. Ulusumuz birok kitap kazanacakt, zenginleecekti...
Ben de, bylesine zevk ve kolaylkla doal dilimde yazdklarm ,
H ellence (Antik Yunanca anlamnda, H.M.) y azm ay a kclksaydm tm yaam n boyunca aba gsterecek am a istediimi
de tam syleyem eyecektim . Aada da greceim iz gibi, K a
tartzes kendi dilini Yunanca (Hellence-Hellenika) olarak deil,
Rumca (R m aika) diye niteleyecekti. H ellence olarak her
yazdm z Rumcadan yaptm z bir tr eviridir (Demaras
19 8 5 ,2 1 6 ).
ok dikkatli bir szck seimi ile zde olmakla, bir
kkene sahip bulunmak arasndaki fark ortaya koymaktadr:
Yunanca konuan ulus eski Hellenlerden; gnn Yunancas,
eski Yunancadan gelmedir; ama o stn insanlar Rumun
atalardr, am a Rmun H ellenler ile ortak hibir eyi yoktur...
Hellence ve Rumca bir deil iki ayr dildir... bu iki dili bir saymak
a k la aykr bir eydir (Demaras 1985, 219). Yani bir yanda
ulusu bir sezgi ile halk dili savunulmakta, ama ulusuluun
temel ilkelerinden olan ulusu atalara dayandrma ve atalarla
ada ulusu bir sayma gayreti ve istei henz doruuna
varmam hatta olgunlamamt. Ulusu ideolojinin temel
elerinden olan bamsz ve egemen devlet anlaym da,
atalar sylemini de Katartzes henz tam olarak benimse
memi gibidir.
'
.
Katartzes, Yunanllarn (Hellenlerin) artk var olma-

bilim konularm ilem iti. 1 7 4 2 ylndan sonra Yanya, Kozani, stanbul gibi
kentlerde retm en olarak alri ama tutucu g ler tarafndan kovalanm .
1762 ylnda Bodana ve sonra Leipzige geer. 1 7 7 2 ylnda Rus m paratric 11.
Kateriianm ktphanecisi olur. Her ikisi de Voltaire hayrandrlar. Rus Akademisi
yesi seilir. 18. yzyl iinde, Koraesten sonra H ellenlerin en bilge kim sesi'
diye de nitelenm itir. Temelde Fransz aydnlanm as etkisinde kalm t. eitli
konularda pek o k eseri vardr.

128

dklarn savunmutu. Bu aydna gre Yunanlliar, Antik

Yunanistanla ve putperestlikle birlikte tarih sahnesinden
silinmilerdi. Yalnz, Osmanllarm da doru bir biimde
belirttikleri gibi, Hristiyan Rumlar vardr. Katartzesin ulus,
devlet, vatan anlay da yle. tiraf etmeliyiz k ib iz ler kendi
bam za bir devlet ku racak bir ulus deiliz. Aristotelesin
yurtta (polites) ve esir milletler kavramna ve Heltlara,
Ispartallarla Giritliler hesabna alan serf ve klelere deinir
ve unlar ekler:
.
~
Tanrya kr ki biz onlar gibi deiliz Bizlerin, bizi y
netenler gibi (Trkler gibi, H.M.) ynetim e katlam adm z
dorudur; am a gene de btnyle ynetim in dnda kalm
saylm ayzKilise byklerimiz bizleri birbirim ize balam akta
ve gene onlarn aracl ile biz de (devlet) ynetim ine balan
m aktayz; bylece de bir ulus (ethnos-etnik grup H.M.) olu
turmaktayz. Bu ileri gelenlerin birou ayrca arhonttur (ileri
gelenlerdir) ve p olitikaya karm aktadrlar. B irok politik
yasam z det, btn kilise yasalarm z ise ay n" ad altnda,
egemen ynetim (Osmanl Devleti) tarafndan tannm akta ve
bir saygnlk tamaktadrlar. Ulusumuz Trkiyenin birok
yerinde m allara, ay rcalklar tayan kk politik sistem lere
(kurumlara, H.M.) sahiptir. Ulusutpuzdan birok kim se, pat
rikler, barahipler, efendiler, berat sahipleri olarak m akam sa
hibidirler; bunlardan kimileri, rnein Patrik ve Ba Tercman,
tu (Sultan yetkilisi iareti, H.M.) tar; Eflk-Bodan bakapkhyalar da yle; am a Eflk-Bodan efendileri ayrca
kraliyet nian da tar ve hemen yksek m akam a km a hakkna
sahiptiler. Btn bunlar poli tika yaam na katlr ve Aristotelesin
(yurtta) tanmna uyarlar; ve bunlarla birlikte ister istemez,
onlarn altnda bulunan herkes de: din adam lar, arhontlar, hak
ve rtbe sahibi olanlar, yani tm Rumlar (Branouses 1975,
443).
;
129

Bu metinde, Fenerlilerin politik anlaynn zl bir biimde

anlatldn gryoruz: ynetime katlma snrl olsa da
soyumuzdan olan ve st makamlar edinmi kimseler bu
lunduundan dolay btn Rumlarm da, kii olarak deil
millet olarak, ynetime katld kabul ediliyor. Katartzese
gre, kimi Rumlar belli haklar kazanm olduundan ister
istemez btn cemaat de, Aristotelesin esir uluslar snfna
girmemektedir. Bu politik anlay 1785 yllarnda dile geti
rilmiti. Drt yl sonra Fransz Devriminin yaygnlatrd
anlaya gre, azla yetinen, st olanlar kabul eden ve feodal
armlar ieren bu anlayn yerine, Yunanl aydnlar
arasnda her kiinin, her yurttan ayr ayr ve st/alt olarak
deil, eit biimde ynetime katlma anlay yaylmaya
balayacakt.
Metnin devamnda Katartzesin devlet ve yurttalk devleri
anlayn da gryoruz. BizRumlar, yurttana tm sevgisini
ve ihtimamn gsteren zerk bir devlete sahip d e i l i z Ama bu
devletimiz ve grevlerimiz yoktur demek deildir. Tam tersine
kusurlu ve zay f milletimizi zerk uluslarn stn.olan ve gelien
kendi devletlerini sevdiklerinden d ah a d a ok sevmeliyiz- Her
Rum Periklesten, Themistoklesten ve buna benzer H ellenlerden
geldiini dnnce, y a d a Thtodosios, Belisarios, Tsimiskes ve
baka nl Romal ile akraba olduunu, y ad a soyunun bir azizden
geldiini dnnce, atalarn nasl sevm eyebilir? Bunlardan
oluan bir politik toplum iinde mutsuz olmann sevincini nasl
duymayabilir? Onlar ve bunlar yzyllarca beslemi olan topra
nasl kendisine y akf duymayabilir? Ve bugn nefes nefese k
leliin boyunduruunu ekerken nasl olur da eskilerin (Hellenlerin) n iin, d ah a sonrakilerin ise (Bizansllarm) (ruh
larnn) kurtuluu iin, kan la slattklar topraklar yalaryla
nasl slatmasnlar?" (Branouses 1975, 443).
Bu paragrafta iki nemli anlay seilebilir. Birincisi ulusun
tarih iindeki devamll inancdr. Ulusalc ideolojinin temel
130

anlaylarndan olan bu inanca kar da, feodal ve Hristiyan

dinine zg ideolojiyi anmsatan tevekklri, mutsuz
olmann sevincinin ve klelikin, yani ac ekmenin ka
buln ve ululatrlmasin gryoruz.
Katartzesin yukarda aktarlan grleri, o dnemdeki
btn Fenerlilerin yada soylu Rumlarm grlerini ve tu
tumlarn tam olarak yanstmasa da, Osmanl ynetimi ile iyi
geinen, bu ynetimle bir kar birlii iinde olan kimselerin
anlayn olduka ak bir biimde ortaya koymaktadr. Bu
anlaya gre, Rumlar, Antik Yunanllarm ve Bizansllarn
soydalardrlar; ve baka bir dzene -rnein bamsz bir
devlet yapsna yada Fransz Devriminin ortaya kard
modele uygun bir devlet yapsna- gemek gerekli, zorunlu
ve olanakl deildir. Bu yaklam, ulusu dnemin felsefesini
; ve dnya grn benimsemi topluluklar iin elikili bir
tutum gibi grnebilir: baka bir ulusun torunlar olan her
topluluun kendi ulusal devletini kurmas 19. yzyln
sonlarnda artk dnya apnda ve geni bir biimde be
nimsenmiti. Ancak Yunan htilali arifesinde, hatt bu m
cadele sonrasnda da kimi Yunanllar Osmanllkm savu
nuculuunu srdrmlerdi.
,

P ed erler retisi

!Velestinli Regas 1798 ylnda Yunanistana gelip, Na[ polyonun yardm ile demokratik ihtilalini balatmak
f zeredir; ama Avusturya polisi tarafndan Osmanl Devletine
teslim edilmi ve ldrlmtr. Regas heyecanlandrm
olan ve rnek bir politik hareket olarak alglanm olan
Vidindeki Pazvantolu1isyanna kar Osmanl Devleti, 1798
ylnda, hl baarszdr ; bu isyan bastnlamamaktadr. Fransz
htilali ideali Avrupay sarsmaktadr. Demokratik ideoloji,
monari ynetimlerini, kar saldrya zorlamaktadr. 19 Mays

1798de Napolyonun donanmas Dou Akdenize alacak;

birka ay iinde Maltay alacak, Msra saldracakt. Napolyon
talya ve Avuturyay daha nce yenmi ve sindirmiti (1797
Kampo Formiyo Antlamas). Yunan Adalarna (lyonyen
Adalarna) inen Fransz ordusu Morada demokratik isyan
tohum lan ekm eye balam t (Karal 21-31).
1798 yl, Fransz Ihtilaline bal ordularn Avrupadaki
monarilerin geleceini tehlikeye drd, bu yeni de
mokratik ideolojinin ok tehlikeli ykc bir akm olarak
algland yld. Avusturya, ngiltere, Rusya ve nihayet Os
manl Devleti, devrimci Fransaya kar birleecekti. Bu
amala 1798de Osmanl-Rus antlamas imzalanacak, 5
Eyllde Rus donanmas, Osmanl tarihinde ilk kez mttefik
olarak stanbul Boazna girecek Bykderede demir atacakt.
Drt ay sonra Osmanl-lngiliz antlamas ile Franszjara kar
cephe daha da yaygnlaacak, birka gn sonra Sicilya Krall
ile imzalanan antlama ile de bu ittifak daha da glenecekti.
19 Eyllde Osmanl-Rus donanmas Boaziinden Franszlara
kar yola kacakt (Karal 31-36).
'

Yunanllar iindeki tutucu glerin de, Demokrasiyc

kar bu ittifaka katlmas doald. zellikle, dinda Rus
yann da katld bir ittifaka katlmamak iin hibir neden
kalmamt; Osmanl Devletinden yana olmak, dinsel bir
eliki saylamazd: artk Osmanldan yana olmakla, zamann
en byk Ortodoks gcyle birlik olmak ayn eydi. 1798
ylnda, stanbuldaki Patrikhane ve zamann Patrii Gregorios
Allahsz Fransz fikirlerine kar saldrya geecekti. Yzyllk
bir gemii olan Bat dmanl 1798 tarihli iki risale ile,
bu kez zgrlk dmanl ideolojisi altnda ortaya
kacakt.
Bu tutucu ve statkocu tutumun kkeni, hem Osmanl
toplumunun iinde ama hem de Bat etkisinde aranmaldr.
Osmanl Devleti iinde Yunanca konuan Hristiyan toplum
132

ile Mslman kesimlerin statkoculuunun (yada tutuculuu)

Osmanl toplumundan kaynaklandm varsaymak doaldr.
ster kar kaygs ister yenilik korkusu olsun, sttkoculuk
toplumun kendi yapsndan kaynaklanyordu. Batdan
kaynaklanan tutuculuk ise, Avrupada ortaya kan yeni
dncelerin ve anlaylarn bir tepkisi olarak ortaya kan
. ve gene Osmanl lkesine Avrupadan aktarlan reaksiyoner
felsefedir. Bu Batc tutuculuk, sz konusu dnemde ve
zellikle Fransz Devriminden sonra Avrupada ok yaygnd.
Fenerliler, ou kez modern grlere kar karken,
yalnz Osmanl bir anlayla deil, Batnm ttucu ideolojisi
ile de davranmlardr. Tutucu tepkinin ikinci tr Bat
ile snrl ilikileri olan Mslman kesim arasnda pek grhnez.
stanbuldaki Patrikhane herhalde bilinli bir biimde ol
madan ve zamai zaman en kesin bir biimde Hellen (Yunan)
kavramna kar kmakla birlikte, Y.unancay yzyllarca
kesintisiz bir biimde ve edebi/kltrel bir miras olarak
Yunanhlk dolayl bir biimde yaatm ve srdrmt.
Ayn zamanda, genel olarak yeni grlere kar bir tutum
da alm, zaman zaman da, Avrupadan kaynaklanan de
mokratik grlere kar kesin ve sert, tutucu bir muhalefette
bulunmutu. Nihayet 1798 ylnda, tutucu glerin grlerini
ak bir biimde ortaya koyan ve Patrikhane'nin dorudan
destei ile yaymlanan iki risale grlecekti: Pederler retisi
(Patrike Didaskalia) ve Hristiyan Savunma (Khristianike
i Apologia).
Pederler retisi adyla bilinen risale, 1798 ylnda Istan
; bulda baslm ve yaymlanmt. 28 sayfa olarak hazrlanm
r olan risale, resmen Kuds Patriki Anthimos tarafndan kaleme
[. alnm grnyordu; ancak o yllarda yaygn kan, risalenin
-zamann stanbul Patriki Gregorios tarafndan hazrlanm
; olduu idi. Daha sonralar bu yaznn tutucu bir aydm olan

3.3

Athanasios Parios tarafndan kaleme alnm olduu ileriye

srld. nemli olan bu risalenin o yllarn tutucu anlayn
en ak bir biimde dile getirdii ve tm tutucu glerce ve
doal olarak Patrikhane tarafndan da datlm, benimsenmi
ve savunulmu olduudur.
Pederler retisi risalesine ek olarak, sanatsal bir deeri
olmayan, sanki Regasm Mar iirine yant oluturan ve
Patrikhanenin yakn (protopsaltis-bamudanni) lakbakes
tarafndan yazlm 76 dizeli bir iir de vard. iir dekapentasillabos (15 heceli geleneksel halk iiri vezni) ile ya
zlmt. Tutucu glerin tipik bir rneini oluturan risale
ve ekteki iir burada ksaca ele alnacaktr. (Pederler retisi
ve iirin dz yaz biiminde evirisi ekler blmnde btn
olarak verilmektedir.)6
Pederler retisi, tutucu anlayn gzel bir rneidir.
Avrupada Aydnlanma hareketi olarak yllarca gelimekte
olan ve en sonunda Fransada resmen patlak veren yeni
politik ve felsefi anlaya kar kan glerin hangi ideolojiden
ve hangi temel kavram ve ilkelerden yola koyulduklarn bu
reti ak bir biimde gstermektedir.
retide dile getirilen temel anlay yledir: ) politik
dzen ve gelimeler Tanr buyruudur, kar kmamal,
onlar deitirmeye almamalyz; b) insanlar onlardan
yce olan bir baa boyun emeli, byklere itaat etmeli,
yneticilere kar kmamaldr; c) zgrlk, salanamayacak
topik bir dtr, demokratik ynetim anariyi ve mut
suzluu getirir; d) ama ruhumuzu kurtarmak olmaldr,
bunun iin bu dnyada ne denli ac ekersek br dnyada
bizim iin o denli iyi olacaktr; e) Batdan kaynaklanan yeni
fikirler bir eytan oyunudur, ona kanmamal, Osmanl

6 Ped erler retisi, Koraesin K an lelik retisi (Adephike D idaskalia) adl risaleye
de alnm t. Burada Koraesin bu yaynndan yararlanlm tr.

134

Ynetimine sadk kalmalyz, nk Osmanl ynetim i bir

Tanr buyruudur.
Bu grlerin risalede nasl ifade edildiklerine bakalm.
Risale ilk paragraflardan balayarak mminlerin dini
inanlarna bavurur: Bu yzylda kurnaz (eytan) gyadaha
yararl olan politik ve ynetimsel yntem lerle ortaya kp yeni
bir grnmle mminleri tuzaa drmektedir; oysa bu, politik
ve ruhsal y asa ve talim atlarla belirlenmi olan Tanrnm gerek
isteklerine ve Hristiyan y aam a ters gelmektedir, nk bu
tanrsal y asalar mminlerin, bu dnyadaki ksa yaam da
karlatklar aclan sabrla ve umutla geirm elerini salamaktadr; bu umut bu dnya iin deil, gelecek brdnyayaam
iindir.
Dzenin ktl o denli nemli deildir; servet, n, eref,
mlk ve mal nemli deildir; hatt ortam ve koullar ne denli
ktyse o denli de sa yaamna daha yaknz denilmekte
dir.

:
Kim bu dnyada Tanrnm kendisini (say, H.M.) rnek
alm az, onun a ve susuz kaldn, znt ve sknt iinde ol
duunu ve kym a uradn grm ez? Bu dnyada gerek bir
Hristiyann yaam , eer gelecek y aam da Cenneti istiyorsa,
bu tr olmaldr... (eytan) en bata zorbalar, Resullere ve
Hristiyanlara ikence etmeleri iin tevik etti, kym lara, ac
lmlere, m allara el kon m alarave srgnlere neden oldu: A m a
btn bunlar Hristiyanlar iin kurtarc bir yn kazandlar; onlar
glendirdi, zorbalara kar mminler kendilerini dile getirdiler
ve bylece onlar tahrik eden eytan utandrdlar. Ve (Hristi
yanlar) yaamn kendisi anlam na gelen sann dini yerine,
insana ait olan (geici) eyleri, yani serveti, n, erefi, mlk
ve m allar kabul etmediler."
Katolik Bat, dinsel bir sapmadr. Batda bir eytan oyunu
oynanmaktadr. Batdan uzak kalnz! M m inlerinykm n
salam ak iin eytan, Batda yeni bir sapm a, Latin sapm ay
2.35

ortaya karmtr. sim olarak farkl olan am a zde gene ykm,

getirdii iin ayn olan bu sapm a ile btn Bat dnyas alda
tlmtr."
Sevgili Hristiyanlar, Tanrnn size kar besledii sonsuz
sevgisini grmeli ve hayran kalm alyz. Sonsuz nim etler ba
layan bilge Tanr kutsal ve Ortodoks inan sahibi bizleri
korim ak ve^ kurtarm ak iin bakn neler yapt. O rtodoks inan
konularnda bir tr, bozulmaya balam olan bizim Rum Krall
yerine (Bizansn yerine, H.M.) sfrdan balayarak Osmanllarm
gl krallm kurdu; ve olanlarn insan gc ile deil tanrsal
bir istek sonucu olduunu kuku brakm ayacak biim de ortaya
koym ak iin, bu Osmanl Devletini teki btn krallklardan
daha y ksek bir konum a yerletirdi; bylece btn mminlere,
byk bir mucizenin gerekletirilm i olduunu, yan i sekin
halknn kurtuluunun salanm olduunu teyit etmitir." Yani
Osmanl Devletinin dzeni, tanrsal olan ve dolaysyla kar
klmamas gereken bir dzendir.
Osmanl Devletinin cezalar bile Tanr buyruudur:
Bunun iinyce Tanr buyksek krall bizim iin kurmutur
(her iktidar Tanr tarafndan kurulur); B atllara kar bir
zengi oluturmak vebizD ou lu lara kurtuluu slam ak iin.
Tanr Osmanl kralnn yreinin, biz O rtodokslarn inancnn
zgrl ynnde olmasn salam tr; ayrca H ristiyanlar
idare etmeyi ve doru yoldan ayrlanlar cezalandrm ay st
lenerek Tanr korkusunun h er zamcn var olmas salanm
tr.
' '
'
Osmanl ynetimi kimi zaman kiliselerimize kstlamalar
da getirse bu da nemli deildir, bu bir tr Tanr takdiri
dir:
sann kilisesi ise Ortodoks krallar zam annda olduu gibi
lkenin eitli yerlerinde kilise ina etm ek gibi zgrlklere
sahiptir. Bu, hemen batan kabul edilmi ve bugne dek sre
gelmektedir. Kimi zam an kilise ina etmenin yasaklan m as ise

Hristiyan inancn zgrlne bir engellem e olara k an lal

mamaldr. Asla! Bazlarnca ileriye srlen bu anlay yanltr;
byle konuanlar kilise inaatnafazla nem verenlerdir... sann
inanc, gelimesini ve mkemmellemesini muhteem ve nl
kiliseler iinde deil, saysz yoksul kk kilise iinde sala
mtr. nk insan eliyle kurulmu kilisede y aa m a z Tanr,
szsiniz kilisenin kendisi demitir Havari. Havari Paulosun. da
dedii gibi gereinden fazla gsterili inaatlar Tanr takdiri ile
engellenmekte, nk bizim krallm z gklerdedir ve bu
dnyada bizim kentim iz yoktur, bizim ki gelecek dnyada
dr".
'
'
'
Nihayet sra Fransz Devriminin temel dncelerine
gelmektedir:
Nesilden nesile inanl halklara kendi kurtulularn ve saysz
nimeti sonsuza dek tatmalarn salam as iin Tanrnm uygun
grd buyruk ite byledir. Hain eytan ise, terkedilm i olan
mminleri doru yoldan karm ak iin, bu bizim yzylda yeni
bir kurnazla ve zel sahtekrla bavurmu, yani bylesine
vlm olan szde zgrlk yntemini ileriye srmtr
(Fransz ihtilali fikirleri, H.M.). Bu grler mminleri a l
databilm ek iin yzeyde iyi gibi grnmekte, am a tem elde bu
grlerde eytann aldatm acl ve halklar uurum lara yu
varlayan, onlar y o k eden ve anariye srkleyen korkun bir
zehir vardr.

Bu yeni grlere inananlar Cehennemde yanacaklardr

anlamna gelen u szleri okuyoruz:
sann Ortodoks retisine kar kan ruhu kurnaz eytan,
zam an zaman ruhlar za rara sokan yalan lar ve umutsuz bir
biim de yardm a ard ktln tm ruhlar ile birlikte,
bu yeni grnml ve iyi kurulmu tuzan kurmu, buna iyi
Hristiyanlarn da deceini ve bylece gklerdeki krall
kaybedeceklerini ve sonsuza dek ikence greceklerini ummu
tur."
.

137

Osmanl ynetimine iyi olduu iin deil, kt de olsa itaat

edilmelidir, nk ne denli fazla ac ekersek o denli br
dnyda zenginlikler elde edeceiz: Bu yeni kan zgrlk
umutlarna kulaklarnz tkayn. Ve emin olun ki bunlarn stn
laflar ve retileri, anladmz kadaryla, ve bu grleri kabul
etmi olan halklarn gelimelerinden kardmz sonulara gre,
yalnz anlayl olan deil, aksi bile olan iktidarlara boyun
ememizi isteyen Kitab M ukaddesin ve H avarilerin retisine
kardrlar; iktidarlara boyun em eliyiz nk bylece bu
dnyada aclar iinde olacak ve Isay a d a h a y a k n olacaz. Bu
(yeni) grler, anlattm gibi, kutsal yaztlara kardrlar ve
bu yaam da bile bizlere geici bir y ara r salayam am aktadrlar;
am a bu arada sizleri hem bu dnyadaki hem de gelecekteki gksel
zenginliklerden de yoksun klm aktadrlar" .
Ama ruhun kurtuluudur: politik idareye itaati hi sar
slmadan srdrn; ve enyce olan ise, (bu idarenin) ruhlarnzn
kurtuluu ynnde hibir engel yada zarar oluturmaddr. Bir
insan btn dnyay kazansa bile, eer ruhu zarara urayacaksa
neye yarar?'".

Liberaller, demokratlar, zgrlk ve cumhuriyet taraftarlar

kr tutkusuna kaplm ve kilise nikhn hor gren g
nahkrlar olarak tantlmaktadr:
Gnahsz nikh hor gren ve tm toplumu z a rara sokan bu
insanlar politik bask olm adan nasl y aarlar? K r tutkusuna
yenilen ve politik y asalar ineyen bu insanlar, Tanr korkusu
tanmayan, ktl engelleyecek olan Cehennem in sonsuz
korkusunu duymayan bu insanlar vicdan basks olm adan nasl
yaarlar?"
'
zet olarak, yeni dnceler yerine yeniden Tanr ni
metleri nerilir: Ak bir biim de gryoruz ki, zgrlk ile
ilgili bu yeni sistem iyi idareleri devirm eye yn elik bir aldat
m acadr; (Tanr tarafndan) terkedilm i O rtodokslar yoldan
karm ay am alayan kurnaz ey tann bir tuzadr... Hayr
138

Hristiyanlar! Tutarl ve akll olalm. Yalan ve var olm ayan bu

yaam n zgrl adna sonsuz mutluluun solm az zafer elenklerini yitirm eyelim . Tanmlanamaz y ce dlleri kaybet
meyelim. Sylenenleri dinlemeyelim ve eytan tam olarak rezil
edelim; Tanrnn yzyllardan beri, onu sevenler iin hazrlam
olduu nimetlere konalm."
retiyi izleyen iirde de ayn anlay ak bir biimde dile
getirilmektedir. iirde bir ba tanmak, diz kmek, krala
boyun emek, bye itaat etmek gibi tavsiyeler verilmekte,,
kou izleyen koyunlar, Tanrdan korkanlar, gelecek
dnyadaki yaam arayanlar vlmekte, yabanc retilerin
aldatmaca olduu vurgulanmaktadr.
Doru yol, herkesin, ona hkmeden
bir ba, bir ileri geltni tanmasn ister.
Her eydir bu, batan beri byleydi/
Dnya kurulal insanlar boyun emitir
bataki ndere, bylece dayanabilm itir/
Her zam an gem iciler bir kaptana boyun eer
evdekiler ise evsahibine/
Arlar bir nderle y aarlar
ve koyunlar ba olan kou izlerler.
Byle belli bir dzen var eyada
.
idare eden ve edilenin ilikisi bellidir.
A kla yakn olaylar bundan dolay
Byke itaatle ba eer hayatta.
Tanrdan sonra odur onlarn zerinde egemen olan/
zellikle kutsal yaztlar, her zaman
krallarm z adna dua etmemizi isterler.
Ve inanmamz isterler egemen olanlarn
Tanrsal istek sonucu devlete konduklarn.
Byle bir devlet yetkisine konan
aktr ki tanrsal buyrukla konmutur/
139

Bu ilkeleri koruyalm , Tanrdan korkalm

ve kralm za sadk, boyun eelim,
yabanc retilere hi uymayalm,
bunlar, bilin ki btnyle aldatm acadr/
br dnyadaki krallm za kavum ay um arak.
Ayn yl iinde (1798) Patrikhanenin yeni kurulan basmevinde anonim olarak, yani yazar belirtilmeden, Hristiyan
Savunma isimli 96 sayfalk risale yaymland. (Bu risale 1800
ve 1805 yllarnda da yeniden yaymland.) Bu yazda Allahsz
Franszlar (dinsel) saygszla dren nedenler" ncelenmekte
ve fanatik bir biim de savunmu olduklar laik zgrlk sis
lenilen ve eitlik ilkeleri" eletirilmekteydi. Risaleye gre,
insanlar ne zgr domulardr ne de zgr olabilirler, eitlik
bir yalandr; Dem okrasiyi savunmu olanlar ise H ristiyanlk
tcrketm iler ve Tanrszlk semilerdir. Risale herkesin, ki
lisenin ileri gelenlerinin, halktan kimselerin ama krallarn
da uyank olup eer tahtlarm istiyorlarsa din dm anlaryla
sav am alar gerektii" ni savunmutu (Branouses 1975,
450).
Risalenin yaymland 1798 ylnda, Regasm Anayasa s
ve'iirleri de elden ele dolamaya balamt. Bunu renen
Patrikhane, Patrikin imzasyla dinin ileri gelenlerine gn
derdii mektupta (1 Aralk 1798) grnde srar edecekti:
Yeni Siyasal Ynetim ad tayan bir anayasa elimize gemitir::.
Yrenizde dikkatli olmanz, aratm nalarda bulunmanz ve
baslm y ad a el yazmas halinde bulacanz ve dinimizin temel
ilkelerine kar kan ve tam bir rk anlay gsteren bu
anayasay bizlere gndermenizi istiyoruz" (Branouses 1975,
450).

140

Parios, Theotokes, vb.

Tutucu glerin baka bir temsilcisi de Athanasios Pariostur.
Parios (Paros Adal anlamnda) 1723te Paros Adasnda
domu, 1813 ylnda Sakz Adasnda lmtr. renimini
zmir ve Aynarozta grm ve Selanik, Korfu ve Mesologgide
zamann saygn okullarnda retmenlik yapmt. 1792 y
lndan sonra Sakzda bulunmutu. Zamann en nl ve en
mcadeleci tutucu ideologiarndand. Yukarda sz edilmi
olan Hristiyan Savunma'mn yazarnn da Parios olduu gr
ok yaygndr. Parios her trl yeni ve ileri Bat grne
,kar km, geleneksel Ortodoks retinin savunmaclm
stlenmiti.
Parios, .1802 ylnda Sakzda okul mdr iken, Nathanael
Neokesareus takma ad ile, Avrupadan gelen filozoflarn
anlam sz tutkularna kar bir yant" balkl, zamannda nl
olan risalesini bastrmt. Yazara gre Avrupa bir gnah la
mdr; bilimin gelimesi tanrszln kaynadr; yeni fi
lozoflar ise sa dmandrlar. Tanrszlkla birlikte din
ihanetinin zehirini" de ruhlara serpmektedirler. Parios, Incili
anmsatacak, sa, Sezarm hakkn Sezara verin demitir
diyecek, yani devlete kar saygl olun anlayn savuna
cakt. Ona gre (Demokratlar) szleri ve kitaplar ile krallarn
ldrlmesini savunmaktadrlar" Bu risalesinde genlerin sol
ellerinde ihanet kitab, sa ellerinde kl tadklarn ileriye
srmt.
Fransz Devriminin at yolda eyleme gemi olan
Adamantios Koraes, Pariste Pederlerin retisine ve Pariosa
kar bir yant olarak 1798 ylnda K ardelik retisini ya
zacaktr. Parios srayla Koraese kar N eos R apsakes adl ri
salesini 1805te yaymlar. ki ideoloji arasndaki mcadele
bu yllarda doruuna varmt. Yeni Rapsakes anlamna gelen
141

risalede Regasa saldnlmakta ve Regasm ulusal ayaklanma

ars eletirilmektedir. Pariosa gre Takdiri lahi bir kl
(bir baskc ynetimi, Osmanl Devletini, H.M.) ortaya karm
ve bunun aracl ile kt bir yne evrilmi eylemleri,
Hristiyan soyun kar dorultusunda durdurmutur.7 Parios
Sokratesi de (ve dolayl yoldan putperest Antik Yunan da)
ahlki deerleri iin eletirir. Doal olarak, aada gsteri
lecei gibi cumhuriyeti gler bu grleri ve bu grlerin
savunucularm kyasya eletireceklerdir. (Bu konu iin bak:
Demaras 1988, Branouses 1975.)
Parios, ticaret amacyla bile olsa genlerin Bat Avrupaya
gitmemeleri gerektiini savunurdu. Bu gr zamann baka
tutucu aydnlar tarafndan da savunulacakt. rnein zmirli
Hierotheos, genlerin Batda dinsizlii rendikleri iin Batya
gitmemelerini savunurdu. Yanyal Mpalanas yabanc dillerin
renimine karyd (Demaras 1 9 8 5 ,3 0 6 ). Genel olarak, sz
konusu dnemde, bata Patrikhane olmak zere tutucu gler,
Avrupada beliren yeni demokratik grlere kar kacaklard.
Batda savunlmakta olan Hellenizm idealine kar ise,
Ortodoksluk ve Hristiyanlk gelenei ve retisi savunulacakt.
1814-1815 ylnda stanbuldaki Patrik Kyrillos, kimi ay
dnlarn (Hristiyanlkm kurucularndan) Gregorios Nazi
anzenos yerine, Antik Yunann Thoukydides ile Demosthenesi
yelediklerinden yaknr.
Nikeforos Theotokes 1794te Voltairei eletiren ve ktleyen
kitabn yaymlar. Ama umulan sonucun tersi olur: Yunanca
okuyabilenler bu kitab okuyarak Voltairein grlerini
renirler. Batc yeni grlerin rzgr artk durdurulamyordu. 1801de Nikodemos Agioreites Ortodoks dinini
7 Bu gr Pederler retisi risalesinde de aynen vardr: Tanr bu y ksek krall
(Osm anl D evletini, H.M.) bizim iin kurm utur... ve aynca Hristiyanlar idare
etmeyi ve doru yoldan aynlanlar cezalandrm ay stlenerek Tanr korkusunun
her zaman olm as salanm t.

142

sayunarak en iyisi-bu dinsizlerin kitaplar hi okunmasn diye

haykracakt.
Patrikhane tm yayn kendi kontrolne geirmeye alr;
sansr uygulamalarna geer; masonluk mahkm edilir;
Batclara ve Antik Yunanllara kar klr; kitaplar ve kiiler
aforoz edilir'yada ktlenir. rnein Bat yanls Hristodoulos Pamplekes mahkm edilir; ama taraftarlar Leipzigde,
yani Osmanl Devleti snrlan dnda, onun heykelini dikerler.
Bu mcadele yle boyutlara varacakt ki, sonunda Patrikhane
ve somut olarak Patrik V. Gregorios, 1819 ylnda, bebeklerin
Antik Yunan isimleri alarak vaftiz edilmelerini yasaklar8
(Demaras 1985, 235). En sonunda, 182l de Yunan htilali
de mahkm edilecektir. ,

Yunan ihtilali ve Patrikhane

Aydnlanma hareketinin ve Fransz Devriminin ortaya
kard fikirlerden esinlenen Yunan Ihtilalinin, Patrikhane
tarafndan ho karlanmam olmas, btn bu gelimeler
ve mcadele durumunda bulunan glerin toplumsal ve
ideolojik konumlar da gz nnde tutulduunda doal bir
gelime saylmaldr.
Bir ayaklanmann Hypselantes tarafndan balatld iitildiinde -bu hareket, Patrikhane evrelerince, bamsz ve
zerk bir Yunan devleti kuracak bir balang olarak deil,
Batc, yani hep kar klm olan o istenmeyen gelime
olarak alglanmt- Patrik V. Gregorios imzasn tayan bir
bildiri, yada daha dorusu bir aforozname, cemaatin btn
ileri gelenlerine yollanmt.
8 Bu yasak sk sk uygulanm, ada Yunanistanda, Yunan Kilisesi de bu uygulamay
zam an zam an desteklem itir; 1 9 7 4 ylna dek Atilla kilisesine bal kiliseler,
bebeklere A ntik Yunan kkenli isim ler (rnein Homer, H esiod gibi) verm ek
istem em iler, bu ocu klar anne-babalarn srarna karn vaftiz etm emilerdir.

'

143

Trkiyede, Patrikhanenin kapsnda aslan Patrik olarak

bilinen V. Gregorios, kez patrik olmutu: 19.4.1797
18.12.1798, 23.9.1806-10.9.1808 ve 14.12.1818-10.4.1821.9
Gregorios, zmirde metropolit olarak bulunduu yllardan
balayarak, ruhban snf iinde tutucu olarak bilinenlerdendi
(Eliou, 25). lk dnem patriklii srasnda dinsiz Franszlara
ve Regasa kar afaroznameler yaymlam, kitap yaymlarna
ve satlarna sansr uygulamt. Dnemin Avusturya dip
lomatik evreleri de, doal olarak Gregoriosu dzenin ko
runmas uruna Fransz ilkelerine sava am tutarl bir din
adam diye vecekti.10
Patrik Gregoriosun afaroznamesi,' 1798 ylndaki Pederler
retisi, 1 7 9 8 ,1 8 0 0 ve 1805 yllarndaki Hristiyan Savunma
ve 1805 ylnda yaymlanan Yeni R apsakes risaleleri dorul
tusunda olan bir anlayla kaleme alnmtr. yle ki:
Patrik G regorios adn a ilan edilen bildiri: P atrikhan ey e;
H avarilere ve Evrensellike bal kutsal M etropollere, deerli
tanrsal kardelerimize, say a bal Byk Kilisenin saygdeer
kilise mensuplarna, aziz manastr mensuplarna, tm kiliselerde
teganni eden h erkese ve Tanr kulu tm kutlu H ristiyanlara
Tanr katnda bar ve a f olunma dileklerim izle! Ahlakn temeli
iyilik edenlere iyilikte bulunmakt, ve gne k a d a r aktr ki
iyilikte bulunana kt davranan ise insanlarn en ktsdr.
Bu ktl grm ekteyiz ok k ez ; Kutsal Yaztlarda ve sa
Peygam berin yaam n da Yahudamn affedilem ez rneinde

1 6 7 1 -1 8 2 1 yllar arasnda (1 4 9 ylda) 3 2 patrik grlm ektedir. A ncak bu pat

riklerin onikisi, m akam larn kaybedip ik in ci b ir kez, hatt kim i durumlarda
beinci kez bile yeniden bu m akam a geldiklerinden, 5 2 kez patrik seim i ger
eklemitir. Ortalama olarak ylda b ir gibi b ir sklkla yrtlen Patrik sem e
mcadelesi srasnda entrikalar evrilir, seimi onaylayan devletin ileri gelenlerine
de bol gelir salanrd.

10 G regorios, Padiahn buyruu ile aslnca, Koraes, Ah u aptal Sultan! kendi

dostlarn asm aktadr; oysa onlara kaftan giydirm eliydi! diye yazacakt (E liou
4 2 ).

144

grlen ktl andran ktl. Ve bu nankrlk, bize kar

ihsanda bulunana ye bizi besleyene, yan i byk ve yen ilm ez
devletim ize kar ktlk dolu ve haince bir an layla d a b'r
arada grldnde daha da kar bir konumdadr; nk doal
olarak, egem enlik ve devlet Tanr tarafndan verilmektedir, ve
Tanrnn bizim iin istedii devlete kar kan, Tanr buyruuna
da kar km aktadr demektir. Bu iki temel ve nemli ahlaksal
ve dinsel grevi, kabul edilem ez bir k stahlk ve keyfilikle,
Bodana tayin edilen Mih ael Soutsos ve n an kr ve fira r i
H ypselantesin n an kr olu A leksandros H ypselantes ihlal
etmilerdir. Sonsuza dek bizim iin vaad edilm i olan egemen
devlet tarafndan, kt niyetli bu M ihaele bahedilm i olan
nim etler btn soydalarm zca bilinm ektedir.
K k ve n em sizken y ce m evkilere ve nem li konum a
y kseltilm i, nsz ve tannm azken ne ve erefe kavutu
rulmu, zen gin liklere vardrlm , korunm u, ve en nihayet
ona voyvodalk taht verilm i, onurlandrlm ve h alkla rn
ba yaplm tr. O ise, doas yznden kt niyetli oldu
undan, bir n an krl k canavar gibi davranm tr; ve fir a r i
H ypselan tesin olu A leksandros H ypselantes ile an laara k
ve yanna kendisine benzer birka yardmc da alarak Bodana
gelm eye, cret etmiler, g zleri doym az ve n delisi gibi
dav ran arak soyumuzun zgrln ilan etmiler, birok
kt ve aptal kim seyi cezbetm iler, ayn uurum a b a k a
soy d alarm z d a ek eb ilm ek iin etrafa eliler gn derm i
lerdir. D inleyenleri d ah a d a etk ilem ek iin Rus glerinin
ismini de kullanm lar, bu gcn de p lan larn a katldn
ileriye srmlerdir.
.
Btn bunlar kendi yalan lan , var olm ayan ve kendilerinin
kt niyetle uydurduklar eylerdir. nk bu ah lak asndan
olanakszdr; am a ayrca buradaki Rus E lisinin y az He bil
dirdiine gre bu olaylardan ne haberleri vardr ne de doal olarak
bu olaylarda katklar olmutur. Tersine, olan bitenleri yermiler,
145

iren olaylar olarak deerlendirmiler, ve sayn Eli bu kt

insanlarn -datlmas gereini savunmutur. Bu yazlardan vc
Muhafzlardan ve baka sadk soydalarmzdan gelen haberlere
gre, uzun mrl devletim izce bu kt plann kk ve temeli
renilmitir. Bu tr komplolarla bu iki kii ve liberal arkadalar
(ki aslnda zgrlk dmandrlar), bu alak, Tanr dman,
tutarsz olaylar yaratm lar ve soydanlarmz imanl reayann,
baka hibir egem enlik altnda ulusun tatmad refahn ve
rahatn ilan etm ek istemilerdir; oysa ulusumuz kadn ve o
cuklaryla, servetleri ve iyi durumlaryla, erefli konum laryla,
ve zellikle dinsel ayrcalklaryla bugne dek ruhsal kurtulu
umuzu salayarak sregelmitir. Bunlar liberal deil zgrlk
dman, soyumuzun ve dinimizin dostyerine dman olmular,
bu vicdansz kim seler anlam sz davranlaryla olumlu devle
timizin yurtta soydalarm za kar fkesin e neden olm ular
ve genelde tm soyumuza kar ok ktle neden olmulardr.
Kutsal ilkelere ve tanrsal y asa la ra saygl, bilgili ve namuslu
olanlar bu alaklarn yalan larn a ku lak asm am akla birlikte,
kim ileri yan llkla kanm olabileceklerinden, kiliseye zg
tedbir alarak, siz dinsel kardelerimize, kurtuluunuzu gz nne
alarak, Kuds Patrii, soyumuzun nl ileri gelenleri, namuslu
tccarlarm z ve lke apndaki tm snf ve rtbeden Orto
dokslarla birlikte u tavsiye ve direktifleri veriyoruz: Her yrede
bulunan btn kilise ileri gelenleri, kutsal manastrlarn rahipleri,
kiliselerin papazlar, cem aatlerin ruhsal ileri gelenleri, kasa
balardaki ve kylerdeki ileri gelenleri ve baka btn saygdeer
kimseler; yukarda akladm z kt niyetli ve cani kimselerin
yalanlarn ilan ediniz, her tarafta onlar sradan ykclar olarak
gsteriniz, aldatm acalar ve kom plolara elden geldiince dikkat
ediniz; bu konuda masum olmann kant, ele geirilen her trl
yaznn y ad a haberin, burada ise bizlere, u zaklarda ise taraf
mzdan tayin edilmi olan orann din ileri gelenlerine verilmesidir,
nk bu kt kim seler genel rahat zedelem ekte ve z a y f ve
146

masum soydalarm z uuruma srklemektedirler...

Saygsz elebalara, firarilere ve hainlere gelince, onlara
kin besleyiniz, onlardan dnce ve sz alannda kannz nk
hem kilise hem soyumuz on lara kini uygun grmtr, onlar
hakknda en aalayc grlere sahiptir ve rm uzuvlar
olarak onlar salkl ve tem iz Hristiyan cem aatten ayrp at
maktadr.
- Tanrsal yasalar ve dinsel yaztlar ihll ettiklerinden, minnet
ve teekkr edilm esi gerekenlere kar nankrce davrandkla
rndan, ah lak ve politik ku rallara kar geldiklerinden, masum
ve sorumluluk tam ayan soydalarm zn lm lerine neden
olduklarndan, aforoz edilmilerdir ve lmlerinden sonra da
beddua edilmi ve affedilm em i olarak kalacaklardr; ayn b i
imde, onlara katlanlar ve on lara katlacak olan lar da, gasp
ve yalan yolundan ayrlp, reayaya yarar biim de kurtuluun
doru yolunu semezlerse, onlar d a szgeenlerin alnyazsn
. izleyeceklerdir. Kilisem iz tarafndan nerilenleri izlem ediiniz
takdirde, pratikte bu komplolarn sona erdirilmesini istediinizi
gsterm ezseniz, yolsuzluklarn ve karklklarn sona erdiril
mesine almazsanz, aldatlm olanlarn doru yolu bulmasna
alm azsanz, haince grlere kar dorudan ve dolayl bir
biim de kar km azsanz, Tanrnn K ilisesine uymazsanz,
eer herhangi bir biim de borlu olduumuz devletim ize kar
karsanz, soyumuzun toplu olarak y ok olmamz tercih ettiinizi
. kabul edip sizler hibir dinsel gerei yerine getirm emi sayacam z ve Kutsal Ruh nezdinde sizleri atee layk sulu sa
yacam z bildiririz. Tanr adna bunlarn uygulanmas... (vb.
- Yazda Patrikten baka 22 metropolitin imzas vard) (Kordatos
1957,11,148-152).
i.
Bu aforozdan sonra Patrikhane, ayn kaynaktan rendi
imize gre, eitli mektuplarla benzer grleri tekrarlam
t:

147

(Bunlar), gl devletimizin glgesi altnda bulunan ve.

egem enlik altnda ve alt kpnumda bulunan (hypoteles, hypokeimenon szckleri kullanlm, H.M.) b ak a hibir ulusun
bylesine zgrlk im tiyazlar iinde yaam ad dini inanl
reayann, refah ve rahatn bozm ak istediklerinden...". Korunmas
gereken deerler olarak unlar ileriye srlmt: "... her
snftan Hristiyann ruhsal korunmas iinde, reayaln k o
runmas, Tanr tarafndan b'zlere verilmi olan gl devlete
kar boyun emenin ve klece (uaka anlamnda doulike
szc kullanlmaktadr, H.M.) kabullenm enin salanmas
yolunda bu fe la k e t getiren kim selerin kom plolarn a (kar
klmas) vb...

Tutuculuun yonm
Bu aforoznamede yer alan szckler, kavramlar, tezler
ve anlay, Dou/Bat yada cumhuriyeti/tutucu ayrmnn
ne denli kkl olduunu gstermektedir. Tutucu kesimin
risalelerinde ve aforoznamelerinde Regasm dnyasndan
(ve Koraes gibi cumhuriyeti/bamszlktan yana aydnlarn
anlayndan) btnyle farkl bir yaklam, bir dnya g
r, bir ideoloji ve evreyi alglama durumu ile karla
yoruz.
Kurulu dzene, geleneksel ynetime, byklerim ize,
byk ve yen ilm ez devletim ize" kar kmak, onlara kar
bakaldrmak ve kt davranm ak", nankrlk" sayl
maktadr' Bu tr insanlar iin kullanlan szckler hainler",
kstahlar", kt niyetliler", Tanr dman", saygsz",
ahlksz", tan rsaly asalar ihlal eden ler, atee atlm aya
lay k gibi sfatlardr. Oysa cumhuriyet yanls ve monari
aleyhtar gler, bu ayn dnemde ayaklananlar gklere
kartyordu; ideolojik kopu, bu iki ideolojiyi ayran uurum
kesindi, geniti.
148

Aforoznamede ilgin bir yaklam da Rum cemaati ve

Osmanl devleti ve ynetimi ile ilgili deerlendirmedir. Bu
Patrikhane bildirisine gre -ve bu konuda da ada (o zamana
zg anlamnda) ideolojilerle farklar belirgin olmaktadregemenlik ve devlet Tanr tarafndan verilm ektedir ve Tanrnn
bizim iin istedii devlete kar kan, Tanr buyruuna d a kar
km aktadr. Bu tr grler Bat Avrupada, ama daha eski
alarda, krallar/liberaller arasndaki atmalar srasnda
ileriye srlmt. Tarih iinde, egemenliin Tanr tarafndan
krallara m verilmitir yoksa doal olarak yurttalarn mdr?
tartmas aslnda temel ideolojik bir farkn kein belirtisi
dir.
Rum cemaatinin konumu ise, bu tutucu anlaya gre
nasld? lgin olan, durumdan fevkalade memnun grnen
bu Hristiyan kesimin, bize kar ihsanda bulunan ve bizi
besleyen" devleti vp Rumlarm gayet iyi konumda ol
duklarn vurgularken, ayn zamanda kle statsnde de
olduklarm kabul eder grnddr. Sonsuza d ek bizim
iin vaat edilmi olan egemen devlet... refah" salamtr ama
bu refah, ada anlamnda eitliki bir devlet ve toplum
iinde salanan tatminkr durum deildir: soydalarm z
imanl reayann, b a k a hibir egem enlik altn da ulusun tat
m ad refahtr.
Egem enlik ve alt konum da bulunan b ak a hibir ulusun
bylesine zgrlk im tiyazlar iinde yaam ad kabul edi
lirken aslnda, Batda esen rzgrlarn etkisinde olan cum
huriyetilerin kabul edemeyecekleri durumundan memnun
ama boyunduruk altnda olan, eit yurtta olmayan insanlar
stats de kabul edilmi oluyordu.
Bu Patrikhane risalesinde, ama btn teki tutucu risa le-.
lerde de, devlete kar ayaklanan kesimin neden bu yolu
setikleri aklatamamaktadr. Daha dorusu bu nedenlere
ilimemek kaygs aktr. Aforoznamede doas yznden
:

i4 >

kt niyetli olan insanlardan sz edildiim gryoruz. Kimi

zaman ey tana uym a, gaflet iinde olm a yada aldatlm;
ofoncTnm nedenler olarak ileriye srldn gryoruz.
Hatt zenginliklere boulmu olan kimselerin ayaklanmas
btnyle bir kayg kaynadr; bunlar da n delisi olarak
deerlendirilmektedirler. Statkonun srdrlmesi kaygsnda
olan tutucular, yeni ideolojinin kimi insanlara alad
heyecan anlamaktan btnyle cizdiler.
Tanrszlk sulamas ise klasik bir monarik tepkidir.
Batda olduu gibi, Osmanl Devleti iinde de Hristiyan dnya
Aydnlanma hareketine kar hep bu silah kullanmtr. Aforoz
silah sk sk kullanlmtr. ster kilise yesi, ister devletten
yana Fenerli Rum olsun, tutucu yada statkocu diye
bileceimiz kesim Batda biimlenen yeni grlerden tedirgin
olmulard.
Ortodoks kilisesinin bilmen en eski tanrszlkla ilgili
aforozu, 17. yzyln sonlarndadr: Patrik II. Kallinikos,
Kosmas adndaki birini sulu grecektir. 1723 ylnda Pat
rikhane Sinodu, Methodios Anthakitesi, Descrtesm taraftar
olarak aforoz edecek, Methodios grlerinden cayacak ve
af dileyecekti.
On yl sonra Selanikteki bir retmen ve Aristotelese
kfreden manastr keii Pakhomios dinsizlikle sulana
caklard. 1770 yllarndan sonra dinsizlik olaylar skla
maktadr: libertenler, Voltaireciler, natralistler" kilise
tarafndan kovalanacakt. Fenerli aydn Aleksandros
Kalphoglou 1794 ylnda tehlike anlarn almaktadr
(Patrineles 132):
Kentimizde de genler aydnland
Franszlardan dinsiz dogm alar ald/
Franszcadr artk kitaplarm z, rom anlarm z
Btn tekilerle sklr canm z/
150

Kiliseler, perhiz ve dualar

Aydn genlerim izce sevilmiyor bunlar/
Mirabeau, Rousseau, Voltaire ile vnrler
A m a onlar ne okurlar ne bilirler.
Yunan Bamszlk Savandan nceki yllarda tutucu
glere kar demokratik glerin saldrs amansz olmutur.
Regasn lmnden sonra onun gsterdii yoldan giderek,
Fransz Devrimi ideallerini benimseyerek ada Yunan
Devletinin kuruluunda ideolojik temeli biimlendiren en
nemli temsilcilerden biri Adamantios Koraes olmutur.
Koraesin ve yandalarnn grleri incelendiindebu kesimin
yaklam ve tutucularla demokratik gler arasndaki
uzlama kabul etmeyen atma da daha iyi anlalacaktr.
Sz konusu dnemdeki ideolojik atmalarn aklanmas
iin, btn bu tr almalarda olduu gibi,genel kategoriler
ve snflamalar oluturulmutur; cumhuriyetiler, tutu
cular gibi.
Oysa yaam ve toplumsal gerek ok daha aprak ve
renklidir. O dnemin insanlarnn bir szckle dile getirilen
bylesine kesin izgilerle ayrlmadklar kukusuzdur. Tutucu
gler iinde herkes tpatp ayn idealleri, ayn dleri ta
mazd. Hatt ayn insanlarn yaamlar sresince de hep ayn
olan, hi deimeyen bir tutum iinde olmadklarn dnmek
de kolay ve doaldr.
. Yunan Ihtilalinin hemen ncesinde tutumunu grdmz
tutucu glerin bir kesiminin uzun sreli planlan farkl
olmu olabilir. Bu tutuu Rum glerinin iinde gene mevcut
dzeni korumay amalayan, ama ayn zamanda gelecee ak
da olan, Yunan soyu iin daha iyimser bir yarn dleyen
bir dnya gr tayan bir kesimin varl bilinmektedir.
Bu anlay evrensel Bizans Ortodoksluu (byzantinorthodoksos oikbumenismos) ismini almt. Bu anlaya gre
151

Ortodokslar, Osmanl Devleti iinde gelime olanaklarn

bulabilirdi. Bu yaklamn taraftarlar tutucu glerin iinde
bir kesim olarak alglanabilir. Bu hareket yirminci yzyln
banda da yeniden hz kazanm ve Yunanomanll
(Hellenothmanismos) olarak tarih sahnesine kmt. 1908
yllarndaki nl taraftarlar Athanasios Nikolaides Souliotes
ve ton Dragoumesti.11 Ancak tutucu glerin bu kesimi
Yunan Devriminden nce eylemleri ve polemikleri ile belirgin
bir biimde ortaya kamamlar ve hele Yunan Devletinin
kurulmas ile tezleri artk gereki saylmam ve ideoloji
olarak pek gl bir grnm edinememilerdir.

Tarihilerin farkl yorum lan

Kimi tarihiler Patrikhanenin Yunan Ihtilaline kar tu
tumunu, devrime kar iten bir inantan ok, Osmanl y
netiminin misillemesi tehdidi altnda bulunan bir kurumun
ister istemez taknd, korkudan kaynaklanm gstermelik
bir taktik olarak yorumlamlardr.

Doal olarak tek tek her kiinin son analizde hangi drtlerle
davranm olduunu herhalde hibir zaman tam olarak bi
lemeyeceiz. Tarihilerin elinde olgular, yani davranlar,
yazlar, beyannameler vardr; bir de bunlarn deerlendiril
mesiyle oluturulan genel toplumsal ve ideolojik ortam. Yunan
Ihtilaline ve Avrupada ortaya km olan demokratik
dncelere kar km olan kiileri deil de, kurumlan

11 Zamanmzda bu bu anlaya benzer bir yaklam iin de o lan bir Yunanl aydn
Hellenotrkizm tezini savunan D. Kitsikistir. Bu yazarin genel bir eletirisi iin
bak: Herkl M illas. Trk/Yuan Birlii vc K itsikis", Toplum ve Bilim , K 1989.
Kitsikisin bu eletiriye cevab ve H. M illasm cevab iin bak: ayn dergi, Yaz
89-G z 89. Ayrca K itsikisin, Parios paralelindeki Bat ve cum h uriyetiler,
eletirisi iin bak (K itsikes 1 9 7 8 ,4 4 ; 1 9 8 1 ,2 7 ve 1 9 8 8 ,1 9 9 ). H ellenotom anizm
konusu iin bak: H. M illas, Tarih ve Toplum, Kasm 1993.

152

evreleri ve snflar ele aldmzda, hemen hemen btn

olgular ve ortaya kartlan ortam, belli bir tutarllk ve
devamllkla, tutucu yada statkocu evrelerin gerekten
var olmu olduklarn ve bu tr .davranlarn yalnz korku
ile aklanmayacan ortaya koymaktadr. Zaten tm Av
rupada esmi olan reaksiyoner, tutucu, zgrlk dman
statkocu rzgrn, Osmanl mparatorluu snrlar iinde
hi esmemi olduunu varsaymak yada byle bir gr ileriye
srmek pek anlalr bir davran da deildir. '
Tutucu kesimin taktik olarak cumhuriyeti kesime kar
kt gr, Yunan tarihiliinde, Yunan devletinin kurulundan sonra bir resmi tarih mitine dnt. Ulusu
ideolojinin kkletirildii bu dnemde, btn ulusun tek
vcut olarak bamszlk sava verdiini kantlamak temel
kaygyd.
rnein Paparregopoulosun 19. yzyln ikinci yarsnda
yazm olduu ve resmi tarihilik olarak alglanabilecek t
rihinde, Patrikhanenin aforoznarnesinin laf edilmez.
Okullarda okutulan tarih de bu dorultudadr. Oysa aforozname ok etkili olmutu. Yunan Ihtilalinin askeri lideri
konumunda olan Kolokotrnesin anlarnda unlar okuyoruz:
Sultann ferm am kleftlerin ldrlmesi ynndeydi. P atrikin
aforozu da birlikte geldi, btn halk aleyhte kkrtt ve tm
Mora harekete geti: Trk ve Rumlar K olokotrones kardelere
kar... (Kolokotrones 45).
Ancak ada Yunan tarihilii, sz konusu dnemi genel
olarak daha ada (zamanmzn anlayna uygun anlamnda)
bir biimde yorumlamaktadr. Bu blmde verilmi olan ve
Yunan tarihilerden kaynaklanan alntlar bunun kantdr.
zellikle Yunan htilali ncesindeki politik ve ideolojik
tartmalar ieren risalelerin, kitaplarn ve benzer metinlerin
yaymlanmas ile bu konuda pek kuku kalmamtr. Ulus
tek vcut deildi.
153

Ortodoks kilisesi, Balkanlarda kurumlama ve koruma yolu

ile Osmanl ynetimi altnda yaayan Hristiyan tebanm
Mslman, yneticilere kar farklln srdrerek ortak bir
kimlik iinde kalmasn salamtr.12 Ama bu farkllk zde
dinseldi, ulusal deildi. Balkanlarda grlm olan en byk
anakronizmlerden biri, tarih yazcl ile, geleneksel dinsel
farklla ulusal bir ieriin rnga edilmesidir. Dinsel ce
maatler arasndaki farklar, yzyllardan sonra ulusal farklar
olarak yorumlanmlardr. Patrik Gregorios ynetimindeki
stanbul Patrikhanesinin, eitim ve kltr yoluyla Yunan
Aydmlanmasnm ve bundan kaynaklanan Yunan ulusal
hareketinin yaylmamas iin aktif olarak kar koymas ve
kar koyma eilimleri, en ak bir biimde Ortodoksluk ile
ulusuluun kartln sergiler (Kitrom ilides 1990, 52,
53).
Sz konusu dnemdeki, tutucu kesimi konu olarak ele alan
Batc tarihiler de, daha o zamandan, farkl ideolojik yaklama
dikkati ekmilerdi, ihtilali yaam olan G. Finlay Yunan
Kilisesi iinde bile, kilisenin kar sz konuu olduunda ulusal
kar fe d a ediliyordu. Yunan ulusunun byk bir blm, vatann
bam szl iin silaha sarlan yurttalarn hem en hemen hi
desteklememilerdi. Ve aydn kesimi oluturan gler vatansever
bir yaklam iinde bulunurken, binlerce zengin Helen te yanda,
btn Yunan htilali sresince, Padiah hkmeti destei altnda
olan kendi k r ve karlarn gzetm ilerdi diye yazacakt
(Finlay 18).
Yunan htilaline katlm olan Th. Gordon da Osmanl
despotizmi ile ortak olan Feneri ilerden sz edecekti (Gordon
131).

12 Bu tezin savunmas srasnda sayn kr G lerin iaret ettii gibi u da sy

lenebilir: Ortodoks Kilise ksa srede Yunanllka kar km , am a uzun srede
proto-nation (etn ik grup) olarak Y unanllk dolayl da olsa korum utur.

Gnmz Bat tarihileri bu konuda gr birlii iinde

saylabilirler (bak rnein: Clogg 1992, 36; Mackridge;
Ruriciman 491, Woodhouse 127).13

13 T rkiye T arihilii blm nde konuya yeniden deinilm ektedir.

BLM III
C u m h u r iy e t i /B a im s i z
D e v l e t Y a n d a la ri

Adamantios Koraes, Yunan htilali ncesinde (ve ihtilal s

resince de) en etkin ve nl Yunan aydnlarndan biridir.
Yaam, dnya gr ve yaptlar, ada Yunan devletinin
kuruluunu hazrlayan ve destekleyen Yunan cumhuriyeti,
demokrat ve bamsz devlet yanda glerin bir rneini
oluturur. 19. yzyln hemen banda, her ikisi de politik
ierikli ve anonim olarak yaymlanm olan, Rusingilizfransz
adl uzun iir ile, bir kitap kadar uzun olan Hellen N om arisi
adl risale de Batc glerin dnya grn, amalarn ve
yorumlarm en ak bir biimde ortaya koymaktadr.

Adamantios Koraes

'

= Adamantios Koraes (Korais okunur) 1748de zmirde

domu ve 1833te Pariste lmtr. Kltrl bir aile evresi
iinde bymt. Babas lannes Koraes, Sakz kkenli bir
tccard; annesi aydn bir insan saylan tccar Adamantios
157

Rysiosun kz Thmae idi. Ailenin iinde ilerici, yani Av

rupada yeeren yeni akmlara ak kimseler, 17. yzyla dek
uzanrlar; dedesi Antonios Koraes Fransada bulunmu aydn
bir kimseydi. Koraes annesinden okuma yazmay renmi,
annesinin babasndan ise zengin kitapln miras edinmi
ti.
.
.
lk retmeni Hierotheos Dendrinos idi. Tutucu biraydn
olan Dendrinos o yllarda Moisiodakasm Fransaya gidip eitim
grmesini engellemiti.1 Koraes zmirde o yllarda nl bir
okul saylan Euangelikede okumu ve Franszca, talyanca,
Almanca ve Latince renmiti. zmirde yaayan HollandalI
aydn bir papaz plan Bernard Kavnonla tanmas da Koraes
iin yararl bir rastlant olmuti; gen papaza Yunanca
retmi, karlnda da Latince ve Bat dilleri renmiti.
Yirmidrt yandayken Koraes Amsterdama gitmi, alt yl
boyunca babasnn istei ve srar dorultusunda ticaret i
leriyle ilgilenmiti. Bu yllarda renimine devam etmi ve
tp okumutu. Batnm yaam biimini tanm ve benimsemi,
zamann grlerini ve gelimelerini yakndan* izlemiti.
Babasnn istei stne ve Leipzig, Viyana, Triyeste ve Ve
nedikten geerek 1778de zmire dnm ama 1782 ylnda
yeniden Fransaya dnmt. Bu kez Montpellier niversiteside ve nl retmenlerin yannda tp okumutur.
1788de, Fransz Devriminin nl tarihinden bir yl ncc,
Parise yerleecek ve hemen hemen kesintisiz, yaamnn
sonuna dek bu kentte kalacaktr.
Bir daha Douya dnmeyecekolan Koraes tp renimini
de Antik Hellen dnyas ile birletirecektir. Tp konusundaki
tezi Hippokrates ile ilgilidir. 1786da, diploma tezini ve bir
yl sonra da doktora tezini yaymlar: Pyretologice Sytopsis"
ve Medicus Hippocrcticus": Birincisi tp almas, kincisi ise

1 M oisiodakas iin bak: Tutucu G ler blm , dip n o t no: 4.

158

Hippokrates yeminine gre doktorlarn etik sorumluluklarn

konu edinen bir almayd. 1783 ve 1784 yllarnda babas
ve annesi lnce, yaam boyunca srecek olan ekonomik
skntlarla karlar; geimini evirilerle salar.
Artk kendisini ulusunun kltrel gelimesine adar. Monarik ynetimlerin yklmas iin eitimi temel art sayar.
Antik Yunan yazarlarn incelemeye ve evirmeye koyulur;
nl Fransz edebiyatlaryla tanr. 1799da eitimsel ama
gden yaynlarna balar. Societe des Observateurs de
lHommeun yesi olarak Fransz ideologlarn yaklamn
benimser.
,
KARDELK RETS

1798 ylnda,Koraes, stanbuldaki Patrikhanenin yaym

lam olduu Pederler retisi risalesine kar hemen Kardelik
retisini yaymlar. Regasm coku ile savunulduu b yazda,
Patrikhanenin aptal ve ters reti"si, sert bir biimde ele
tirilir, ulusun iinde bulunduu kt durum vurgulanr,
Osmanl ynetiminin mstebit bir ynetim olduu savunulur
ve zgrlk ve cumhuriyet idealleri vlr (Koraes 1798),
P ederler retisi ile K ardelik retii risaleleri iki farkl
dnya grn, yani tutucu ve cumhuriyeti ideolojileri
en ak bir biimde gzler nne sermektedir. Her ikisi de
ekler blmnde eksiksiz evrilerek verildiklerinden, burada
bu risale stnde fazla durulmayacaktr. Kardelik retisinde egemen genel anlay yle zetlenebilir: Osmanl
ynetimi ok ktdr, addr; Grekler zgrle ka
vumaldr; zaten uygar lkelerde cumhuriyet eski kokumu
krallar devirmektedir; Pederler retisi adl risalenin yazar
karn Trklerin kar ile bir saymaktadr, Trklere kle
olmaktan rahatsz olmamaktadr; Hristiyanlk aslnda in
sanlarn zgr ve eit olmasn isteyen bir dindir.
Pederler retisi bir halk ayaklanmasn durdurmaya ynelik
159

bir risaledir: Hellasm barbar tiranlarna kar artan kini gren

bu Trk dostu yazar, G reklerin k a kl galeyann sndrmek
istemi, G reklerin bugn zgrlk yolunda ilerleyen birok
Avrupa ulusunu rnek almalarn engellemek istemitir. Koraese
gre Trkler ve tutucu gler kar birlii iindedirler: Bu
karclarn, Trklerin bana gelecek bir felaketten neden
korktuklarn anlamamz ok kolaydr: Trklerin ykm onlarn
da ykm olacaktr; G reklerin zgrl ise onlar iin sonsuz
bir mutsuzluk douracaktr.
Koraes krallara kar (monariye kar) isyan savunmak
tadr: Evet dorudur, sa ve Havariler efendilere itaati retmitir.
Ama hangi efendilere? Kullarna hak ve msavi olanlara. Trkler
gibi h ak tanmayan ve tiran efendilere deil. Bunlar, yaam ve
mutluluk konusunda yalnz kendilerini bunlara layk grmekte,
onlara tbi olanlara ak lsz hayvanlara bile layk grm edikleri
biim de davranm aktadrlar; yasalarn eksikliinde yargsz
olarak hakszlk etmekte, h ak yem ekte, yurttalar ldrmekte,
bahaneler dourm akta, yasalarn ho grdklerini de y asak
etm ektedirler.
Osmanl ynetiminin ekilebilir olduunu savunan Pe
derler retisin e kar Koraes tam kar tezi savunmaktadr;
Grek ulusunun durumu fecid ir ve bunda y ard a klarn da
pay vardr: Bu filo z o f bize cevap versin bakalm ; hi bugne
kadar Trklerin aktt kan kadar masum kannn akm olduu
baka bir dem okrasi, aristokrasi, krallk y ad a tiranlk grlm
mdr? Her saat ba Osmanl topraklar iinde yaln z tiran
tarafndan deil, tirann vahetini dalkavukluk ve hediyelerle
atlatan btn yardaklar tarafndan da uygulanan bunca yama
ve karm a olay, soygun, bask, kadnlara, bakirelere, ocuklara
kar saldr hi grlm m?Trkiyede mutsuz topraklan
zerinde grdmz bu her tr denetimden u zak egem enlik
biimi hi grlm m?"
Yazara gre bir tek yol, bir tek zm vardr: Yalnz bu tiir
160

bir ynetimde gerek zgrlk vardr. Bu zgrlk her yurttan

yasalarn y asak etmedii her eyi yapabilm e zgrldr; yani
bu her istediini y ap m ak deildir, teki yurttalaryla ka rar
vermi olduu ortak bir toplum kurm a kararnn snrlar iinde
davranm ak zgrldr.
Trk dostu olanyazar" diye yazacaktr Koraes, G reklerin
hakl isteklerini gz nne almadan, halk uyutmaya almtr..
Ama halklarn, basknn y o k olm as iin h er trl areye ba
vurmaya haklar vardr. Sonra, ulusu bir coku ile Avus
turyann sekiz Grek savay (Regas ve arkadalarn) Osmanl
ynetimine teslim etmi olduunu hatrlatyor ve yle devam
ediyordu: u anda bu yrekli zgrlk martirlerinin... boyunlar
zerine celladn klc inm ektedir.
'
Cumhuriyeti kesimin hemen btn yazlarnda egemen
olan szckler bu risalede de grlmektedir: tiranlk, z
grlk, (kt) krallar, (hakl) kin, kan, ac, hakszlk ve bunlar
zerinde egemen olmas istenilen yasalar, bilim, eitim.
Risalede Trk dostu sz be kez gemektedir. Her se
ferinde bu niteleme bir yarg, bir ayp anlam tamaktadr.
^Barbar Trk imajnn da bu risalede ortaya ktn g
ryoruz: Kilisenin lanetledii barbarlar, Trklerden baka
kim olabilir? Yazarn amac, Pederler retisi yazarnn
durumumuz iyidir anlayna kar Trklerin ynetimi
ktdr inancn alamakt.
Risalede dikkat edilmesi gereken bir blm Bizansla ilgilidir.
Cumhuriyetiler, ama genel olarak 19. yzyl ortalarna kadar
da bamsz devlet yanda Yunanllar, Bizans hem kendi
ulusal tarihlerine yabanc, hem de ulusun dertlerinin temel
sulusu saymt.
.
Bizansn benimsenmesi, ve sahip klmas sz konusu
dnemde gndemde deildi. Yeni ideolojiye gre krallklar
ve hele dine yakn yada dinsel devletler iyi olamazd. Koraese
gre Bizans krallar, kt 4idi: Aksilikler Grek im para
161

torlarn aklsz ve ileriy i gremeyen yaklamlarndan domutur.

Bunlar Rus krallarndan fa r k l olarak, y asalar inemiler,
uyruklularm dayanlm az vergilerle ezmiler, im paratorluk
saraym cinayet ve katlim larla kirletmiler, kralln, ynetimine
nem vermemiler, krallar teologlara (din bilginlerine, H.M.)
dntrmler, ikide birde aptalca ve aklszca dinsel dogm a
tartm alarna girimiler, ah lak ve dit konularna nem, ver
memiler, kendi zevkleri iin kralln paralarn dncesizce
sarfetmiler, ikiyzl bir din sevgisi bahanesi ile halkn kanm
ve alnterini harcayarak kiliseler, m anastrlar kurm ular ve
kentlerin surlarn za y f brakmlar, kk ve gsz Trk
egemenliinin genilem esine:izin verm iler y e sonunda (Trklerin) Bizans tahtna km alarn salamlardr.
SAVA ARKISI
1800
ylnda Fransa bir yanda, Rus/Osmanl ordusu te
yanda, savalar sryor. Dnya ikiye ayrlm monari/
cumhuriyet sava Avrupay hatt Afrikay da sarsmaktadr.
Napolyon Msrdadr. Yunan Adalarnda zerk ynetim
gnleri yaanmaktadr. Koraes Msrda (ekler blmnde
verilen) S ava a r k s adl iirin i yaym lar (K oraes
1982).
'
iirin edebiyat deeri yoktur; ama politik ierii aydnlar
tcdr. iirde K ardelik retis''nde grdmz anlayn
tekrarm gryoruz. Mslmanlar, >Trkler, tiranlk,
kam, falaka kyasya ktleniyor; vatan, zgrlk, Hellas,
nl Antik Yunanllar yceltiliyor; klelik, esaret, zorbalk,
yokslluk, cehalet knanyor; yurttalar ulusal ayaklanmaya
arlyordu.
.
.
Ama ilgin olan yeni ideolojiye inantr. Bu inanla uluslar
birlemekte, monarik glere kar tek bir g, tek bir ulus
oluturmaktadrlar:
.
.

stn Franszlar, yiitler

Bir teksiniz sizler
'
B ir d e skntya talimli
Kahram an Grekler.
zgrln dostusunuz
G rekler iin zgrlk istersiniz
Yanmzda grdke F ran szlar
Vz gelir bakalar.
. Franszlar G rekler ba kurm ular
. Dostlukta bir olmular,
Grek ve Fransz deil bunlar
Tefe ulus var, G rekofranszlar
Yok olsun diye barrlar
Yeryznden gitsin artk
Meln tiranlk
YAASIN ZGRLK!

, .

.
-

SAVA BORUSU
1801
ylnda, Napolyonun Msr baarsndan sonra,
Franszlarm Yunanistana girip zgrl getireceklerine
inanm olan Korae, Greklere seslenen Sava Borusu adl
yazsn yaymlar.
1
Yaklak bin kelimelik bu orta boy risale de, isminden
de belli olduu gibi, bir ayaklanma'arsdr. Hellasn
kurtuluu iiri Grek denenler barbar tiranlan kovmaldr
zellikle atalarm stnl vurgulanmakta, sonra ikilik
yznden ulusun nasl tiranlarn egemenlii altna dt
anlatlmaktadr (Koraes 1801).
nce Romallarm egemenlii vard; sonra Romallar taht
Bizansa getirdiler, Eski Hellenlerin torunlar siz Greklere Rum
adn verdiler; oysa bu isim artk kendilerine bile yaramyordu,
nk ordu gerek Romal yerine imparatorluk tahtna Trakyal,
Bulgar, lliryal, Ermeni ve buna benzer kat kat barbar tiranlar
163

oturtuyordu". Sonra daha da kt bir tiranlk, Trk ulusunun

Uranl" gelecekti.
Franszlarn byk baarlar sralanmakta, kurtuluun
imdi Grek halknn elinde olduu ileriye srlmektedir.
Vatan, yaral, sefil bir kadn gibi resmedilmekte, vatann
ilelebet kle olmamas iin, ocuklarnn yardmna ko
malar gerei savunulmaktadr. Osmanl dzeni ktdr:
Bizlere hayvan:m uamelesi yapm aktadrlar, ekilm ez vergiler
altnda bizleri ezmekteler, utanmadan aln terim izin ve el
emeimizin rnlerini kapmaktadrlar. Biz hayvan gdyoruz,
onlar koyunlarm z kapyorlar, biz ekiyoru z onlar biiyorlar,
biz ekiyoruz onlar mey vay topluyorlar, biz suluyoruz onlar iecek
suyumuzu bile kstlyorlar Her gn namusumuzu hatta dinimize
bile saygszlk ediyorlar. K iliselerim izi cam iye dntrdler,
... ocuklarm z kapp Mslman yapyorlar.
Atalarn ve Franszlarm taklit edilmesi istenir. Yasalar
ve yasalara genel sayg vlr. Trklere kar ayaklanma
ars yenilenir. Ancak, denmektedir, M srdaki Trklerle
olduu gibi, yeni ynetimi kabul edenler artk dman deildir;
hakl yaalar altnda yaam ay kabul eden ve G reklerle birlikte
zgrln meyvalarn tatm ak isteyen Trklere ilimeyin.
cmz korkun am a dil olsun. Klelik boyunduruu altnda
inleyen Trk halk da bu devletin ayakta kalmas iin ilgi
gstermemekte, kimi yanlar ayaklanmakta ve bu yzden
ayaklanma baarl olacaktr yreklendirici szleriyle risale
son bulmaktadr.
Koraes 1803 ylnda Pariste Franszca olarak, ok yanl ve
derinlemesine bir alma rn olan Memo're sur letat actuel
de la civilisation dans la G rece adl konumasn yapar (Koraes
1803). 1805te Bu Koullar Altnda G reklerN e Yapmal? adl
bir diyalog biiminde olan yazsn yaymlar. Ayn yl Zosima
kardelerinin ekonomik desteiyle 17 ciltlik Hellen Ktp
hanesen i yaymlamaya koyulur. Antik Yunanistanla ilgili eviri
164

ve almalar u nl isimleri kapsayacakt: Hyppokrates,

Heliodors, Aliasnos, Isokrates, Polyainos, Ploutarkhos,
Homeros, Hierokles, Strabsnas, Aispos v b ..
Bu yaynlarla, soydalanna bamszl ve zgrl
salamalan iin tler verir . Yunan okullarna fizik ve kimya
kitaplar yollar, zengin soydalarna mektuplar yazp onlarn
da ayn biimde davranmalarn ister. Yunancanm tarihini
ve eski metinleri inceler ve sonralar yedi ciltlik bir dilbilimsel
yapta dnecek almasna koyulur. Yaymlanmam bir
Yunanca/Franszca szlk ye bir ada Yunanca dilbilgisi
de hazrlamtr.
GREKLER NE YAPMALI?
1805 ylnda Koraesin yaymlam olduu Bu Koullar
Altnda G rekler Ne Yapmal? - ki G rekin Diyalogu isimli ki
tap yeni kimi anlaylar da iermektedir. Altmbir sayfalk
risalenin ilk sayfasnda Venedikte yaayan ve m parator
N apolyonun ok p arlak baarlarn duyanlara seslenmekte
olduu ve kitabn Venedikte, Khrysippos Kritoboulosun
matbaasnda basld belirtilmektedir.
Kitap, iki Grek, Kleanthes ile Aristokles arasnda geen bir
diyalog biimindedir. Genel konu Yunanllarn Ruslara,
Ingilizlere ve Franszlara kar taknmalar gereken tutumla
ilgilidir. Yazarn szcln stlenen Aristokles, Rus, ngiliz
,ve Fransz siyasal ve toplumsal politikalarn aklamakta ve
sonunda Greklerin Franszlara yakn olmalar gerektii
sonicunu karmaktadr. Ancak Sava arksnda grlen
snrsz Fransz hayranl ve gveni bu yeni kitapta artk
yoktur. Franszlar politik bir g olarak deil, daha ok be
enilen kltrel ve felsefi bir rnek olarak vlmektedir.
Koraesin bu risalesine gre btn bu byk gler temelde
kendi karlarn gzetmektedirler; kurtulu d glere
dayanlarak gerekleemeyecektir. Kendi gcmze da
165

yanmalyz risalenin temel anlaydr (Koraes 1956).

Kleanthesin azndan Koraes, ngiltere iin unlar sy
lemektedir karc, ticaret dkn, cimri (ngilizler)... kendi
mutluluklarn dnrler ve bunun iin gerektiinde btn
dnyann kann da aktrlar... Hintlileri egem enlikleri altna
alrlarken onlar tiranlarndan kurtarm ak iin deil, bunu kendi
Uranlklarn kurm ak iin yapmlardr. Her gn Hintlilerin aln
teri ile utanmadan zenginlemektedirler... Eer ngilizler Hellasa
girerlerse, hi kukun olmasn, G reklerin alnyazs da farkl
olmayacaktr." (s. 11, 12).
~
Rusya, yazar daha ok megul etmitir. Bu byk Orto
doks g Yunanllarla dinda olduundan, Koraes iin
de ok daha nemli bir konuydu: G erekten Rusya Trk
egemenliine kar savam ,... gururlu Sultan (zayflatmtr)...
Rusyann Helastaki boyundurua son y erebilecek durumda
olduu ve ayrca buna son verm ek istedii de duyulduundan,
G rekleri Rusyay a yaklatrmtr... Dinsel nedenlerle birok
kimse, RuslardaH eitim ve aydnlanmay deil, ulusun z
grln deil, kilise ina edebilmeyi istem ektedirler. Ancak,
diyecektir Kleanthes, Rus toplumu ileri ve aydnlk deildir:
Birka aydn Rusa karlk, kalabalk cahil ve k r halk kitleleri
vardr. Elli y ad a yz kii Krezus ka d ar zengin am a halkn geri
kalan alktan lyorsa bu ulus zengin saylabilir mi?... Petrupolis saraynda Trk yabanlln da aan bir durum vardr...
Rus ulusu olgunlamamtr... Kendi barbarln.aam ayan bir
ulus bakab ir ulusu nasl aydnlatr?... Rusya ihtirasldr... Binbir
yalan ve bahanelerle Polonya kralln y o k etmitir, Grcleri
soyda hkmdarlarndan yoksun klmtr, Yunan A dalarn,
Hellenin nne ve ismine.dmanmlar gibi, HeUenler tarafndan
ynetilm e hakkndan yoksun klmlardr (s. 1 3 ,1 4 , 27, 3 5 ,3 6 ,
39).
Yazar sonunda btn eksikliklerine ramen Yunanllarm
Franszlarla ittifak iinde olmaln gerektii, onlara yakn olup
166

onlara, gvenmeleri gerektii sonucuna varmaktadr: (Fransz)

ulusunun ruhu bilge ve aydn olmutur... Dnya kurulal ilk kez
felsefe hu denli bir g gstermitir. .. Biz Franszlarn dostluuna
ve desteine muhtacz... Bu en aydn Avrupa ulusuna yakn
olursak ulusumuz byk yararlar elde edecektir... Bilgi ve insanlk
konusunda Franszlarla Ruslar arasndaki fa r k , Ruslar ile
Trkler arasndaki farktan kyaslanam ayacak ka d ar daha
byktr". Fransz Devrimi idealleri Koraes iin en yce
deerlerdir: Franszlar bilgelii bakalarn a yaym ayada is
teklidirler...' Eer Franszlar Yunan A dalarndan km am
olsalard, bugn bu yerlerde Avrupann en aydn ve bilge Avrupallarla kyaslanabilecek G rekler bulunacakt (s. 23, 26,
3 7 ,4 0 ,5 0 ,5 3 ) ,

'
..
Bu kitapkta belirgin ve yeni bir eilimi, Koraesin kur
tuluu temelde ulusun, kendi glerine dayandrmaya a
lmasdr. Ben Fran szlar ok vyorum; am a am acm
G rekleri Fransz klm ak deildir... (Franszlarn, Eski.Ynan
ile ortak idealleri ve) iyiye cloru doal eilimleri kendi karlar
dorultusundadr... Greklerin de kar Avrupann en aydn ulusu
ile dost olm aktr. Yani, ortak.kar temeline dayandrlan
ideolojik bir ibirlii nerilmektedir. Ama artk kurtulu
yalnz d glere dayandrlmak da istenmemektedir:
Franszlarm yardm olm azsa da, bizim ulusumuz artk uzun
bir sre Trklerin klesi durumunda kala m az (s. 50, 65).
Bu srede ve zellikle Koraesin katksyla ulusal ideoloji
biimlenmeye balayacaktr; yada daha dorusu bu ynde
eitli abalar ve denemeler tezghlamaya balanacaktr.
Domakta olan bir ulusun ismi de nemli bir konu idi. Bu
ulusun isminin 1805te kesin bir biimde henz belli olma
dna yukarda deinmitim.
Koraese gre Antik Hellenlerin torunlarna -kendi ulusunu
byle alglard- Grek (Yunancas Grekos) demek gereki
yordu. steyen, .belki kendisine Hellen (Hellen) diyebilir
167

demektedir; ama Rum szc (Rom ios), hi kullanl

mamaldr. Koraesi okuyalm:
Ecdadmza eskiden Grek derlerdi. Sonra Hellen ismini aldlar.
Bu, yabanc bir ulus ismi deildi; gene Grek bir isimdi... Bu iki
isimden biri ulusun ismidir. Ben Grek ismini nerdim nk
Avrupann btn aydn uluslar bizleri byle bilir. Sen kendine
Hellen dem ek istiyorsan, yle diyebilirsin dostum, am a Allah
akna sakn kendine Rum deme... Sen Rum deilsin. (Yunancada,
Rumun karl olan Rmios Romal anlamna gelen
Rmaiosa yakndr, H.M.). R um lafdr ilk kez bizleri Hellasn
varislerinin brakt o az buuk zgrlkten yoksun klanlar.
Onlarn ismini tam ak dem ek alnm zda kleliin damgasn
tam ak demektir... Bundan byle bana Rum diyeni dman
sayacam , bundan byle ben artk G rekim (s. 42, 43, 44).
Bu diyalogda bir Trk imaj da gryoruz; Trkler ta
rihsel ve kltrel nedenler yznden geri bir ulustur. Av
rupada rklk henz moda olmamt. Trkler, tarihleri akn,
yama, kent fetihleri, esir alm alar ve uluslarn ldrlmelerinden
oluan Iskitlerin torunlardr... Ayrca ktan (aydnlanmaktan)
korkan ve kanan bir dine de balanmlardr... Trklerin
aydnlanmas teki uluslara kyasla daha zordur... (Ama gene
de) Eer Padiahlar (Petro ve Katerinann Ruslar iin gstermi
olduklar ilginin) yarsn kendi uluslar iin gstermi olsalard,
dinlerinin engellerine ramen, Trklerin Ruslardan iki kez daha
hzl bir biim de geliebilecekleri ok m uhtem eldi (s. 17,
34).
,
Koraes, uluslarn gelimesini, yukardaki pasajlardan da
anlalaca gibi, tarihsel ve zellikle kltrel ve ideolojik
nedenlere dayandrmaktadr. Demokrasiye ve zellikle
ada eitime nem veren her ulus -Franszlar gibi- geliebilir
ve ada Avrupa uluslar gibi olabilir demektedir. Barbarlk
her ulusa ulaabilir: fustinyenin yllarn da G rekler barbarlamt... Bu (gelime) gnmzde Trklerde de grlmektedir.
168

Aklsz krallarn paray israf etmi olmalar ve eitime nem

vermemi olmalar bunun nedeni olarak gsteriliyor (s.
38).
'
Toplumun gelimesi de, yani toplum olarak stn bir
konumda bulunmak da, Koraese gre, yeni bir dzen
sorunudur; tiranlkm son bulmas btn toplumlar ve btn
uluslar iin yararl olacaktr. Ancak bu, bir tirann karar ile
deil, genel kltr dzeyinin ykselmesi ve ynetim kad
rolarnn geniletilmesi ve demokrasi ynnde gelimesi ile
oluacaktr:
Tirann yasal hkmdar omas iin, onun etrafnda
reklenmi olan kk tiranlar da deimelidir Bu ise ancak tiran
ulusun aydnlanmas ile olur; tek tek her Trk G reklere zarar
verdike kendisine de ktlk ettiini, G rekin maln elinden
alrken, kendisini de daha yoksul kldn, G reklerin gsz
olm alarn isterken kendisini de gsz kldn anlam azsa bu
salanam az... Trkler teki Avrupa uluslar gibi aydnlanm
olsaydlar, bugn kendileri Ruslardan korkacan a Ruslarn
kendilerinden korkacaklarn renmelidirler" (s. 15, 16).
DL SORUNU, YUNAN HTLAL
Yunanca konusunda Koraes, aydnlarn dili Arkaik ve adal
kathareusa ile halk clili olan dimotike atmasnda vc
mcadelesinde orta bir y o l nermiti. Yunanl aydnlar bu
konuda, 19. yzyln bandan balayarak, 20. yzyln ikinci .
yarma dek srecek olan amansz bir atmaya girimilerdi.
Koraes de, taraftarlarnn Fransada yaymladklar Logios
Hcrmes (Aydn Hermes) gazetesinde dil konusunda yazlar
yazar.
Arkaik dil taraftarlar Neophytos Doukas, Stefanos Kommitas, Panaytes Koclrikas gibi aydnlard; kar dil kampnda
ise Neophytos Bambas, Teophilos Kaires, Knstatinos
Koumas, Theokletos Pharmakides vb. vard; Koraes bu iki
.

n > >

kampn arasnda bir izgi izleyerek halk dilinin sentaksyla

oluan antik szcklerle ykl bir Yunanca nermiti.
zellikle ulusal ayaklanma baladktan sonra Koraes hukuk
ve anayasa almalarna giriir. nsan haklar, yurtta haklar
gibi konularla ilgilenir. 1789da Fransada yaymlanan nsan,
haklar bildirisini Yunancaya evirir. Zamann ilerici ana
yasalar ve yasalar saylan Fransz, ngiliz ve Amerika Birleik
Devletleri metinlerini inceler ve ngiliz/Amerikan sistemini
nerir.
Koraes 1821 ayaklanmasn erken balatlm bir eylem
saym ama devrimi sonuna kadar desteklemiti. Bu dnemde
Platonun, Ksenofonun yaptlarn evirecektir. nszlerde
grlerini okuyoruz: yirmi ya daha gen olsaydm mcadeleye
bilfiil katlrdm". Dnya kamuoyunu uyarmaya, Yunan dostu
ve cumhuriyet yanls olan evreleri etkilemeye, savaanlar
yreklendirmeye alr; politik ierikli yazlar yaymlar ve
dnyann ileri gelen demokratlar ile mektuplar (rnein
Thomas Jefferson ve John Benthamla).ve kimileriyle grr.
1821 ile 1826 yllar arasnda Aristotelesin P olitikalar, Nikom akhia Etii, Onisadrosun Stratejisi, Tirteos Mar, 1822
Ylndaki Geici Yunan idaresi in Notlar,. L eokratosa Kar
Sylev gibi yaptlarn yaymlar. Bu kitaplarnda Solon,
Aristoteles, Montesquieu, Benjamin Franklin, George Washington gibi kimselerin politik grlerini inceler.
Yaamnn son yllarnda ve Yunan Devletinin kuruluundan
sonra Yunanistanda gelimekte olduuna inand otokratik
ynetime kar mcadeleye giriir. 1830da yaymlam olduu
kitabn bal yaklamn ak bir biimde belirler: Trklerden
Kurtulmu Olan Yunanistan Trkleen Hristiyanlarn Esaretine
Dmemek in Gnmzde Ne Yapmaldr? Babakan Kapodistriyaya kar ar saldrlarda bulunur ve Yunanistann
Fransadan destek almas gerektiini savunur.
Koraes, Yunan Devletinin kurul yllarnda Batc anlayn
.

1.70

en nemli szcs olmutur. Onu eletirmi olanlar, Koraesin

yapay bir dil (kathareusay) yarattn, Yunan toplumuna
yabanc olan ve Ortodoks inanc sarsan Batc teorileri ve
modelleri soktuunu ve 1821 ayaklanmas arifesinde ba
kaldrmay istemeyen korkak ve uzlac bir politika izle
diini sylemilerdir. Yunan Bamszlk Savanm hazr
land yllarda Koraesin genel tutumu ele alndnda bu
eletirilerin btnyle yersiz olmad sylenebilir. Ama
kukusuz Koraes Batc anlayn en nemli, en nl ve en
etkili aydn olmutur.
.
Yannda ona inanm, ondan etkilenmi ve onunla ibirlii
iinde olan birok aydn olmutur. Bunlarn bir ksm Koraesin
radikal grlerine yaamlarnn sonuna dek bal kalmlardr;
rnein Koraes yanls gazeteyi, Logios Hermes'i karan
Anthimos Gazes (1 7 6 6 -1 8 2 2 ), Knstantinos Koumas
(1777-1836), zmirden Parise gelen Knstantinos Nikopoulos
(1786-1841), Patrikhaneye kar Atina kilisesini savunmu
olan Theokles Pharmakides (1784-1860) bunlardan en
nemlileridir. Kimileri de zamanla ve zellikle Yunan devleti
kurulduktan sonra daha tutucu bir yaklama kaymlardr;
rnein'zamanla Patrikhaneden yana bir tutum takman
Knstantinos Oionomou (1780-1857) gibi.

Rusingilizfransz
Lord Byron 8 1 1 ylnn Mart aynda Atinaya geldiinde
gnderdii bir mektupta, Yunanca yazlm olan ve ruhban
snfm, prensleri, beyleri ve ileri gelenleri eletiren bir iiri
grm olduunu yazmaktadr. Ozana gre bu iir grm
olduu en ilgin ada Yunan yaptlarndan biridir. Aratnmalarn 1799 ile 1810 yllar arasnda-yazlm olmas
gerektiini ortaya koyduu Rusingilizfransz adl bu iirin
yazar belli deildir. 1813 ylnda yaymlanan A Journey
171

ThroughAlbania adl kitabnda, J.C . Hobhouse da bu Anonim

iirden sz etmekte, toplumsal ieriini u biimde dile ge
tirmektedir:
Patrik ve Fenerli Beyler B abliy e sadktrlar. Kentlerdeki
ileri gelenler ile zengin tccarlar an cak kendi karlarn a y a
rayacaklarna emin olduklar deiiklikleri getirecek eylemlere
girimektedirler. Liderlerin bu tutuculuu Yunanllar ilgisiz
brakmyor. Toplum inde bu konu ak bir biimde konuulmakta
ve hiciv konusu olmaktadr; bir halk gelenei izlenerek ark yolu
ile halk onlardan almaktadr. Yol arkadam a (Lord Byron)
ksa, dizelerden oluan bir yapt hediye ettiler. Bi yaptta im
tiyazl snflarn duygusuzluu anlatlmaktadr. Oyun biimi
tayan iirde, yurtsever bir Yunanl, bir ngiliz, bir Fransz, bi,r
Rus, bir Metropolit (yani yksek rtbeli bir din adam, H.M.),
bir Eflk voyvodas, bir tccar, bir orbac (ileri gelen Hristiyan,
H.M.) ve umutsuz ve alayan bir kadn grnmnde Yuna
nistann kendisi y er alm aktadr (Annymos, 33-34).
iirde en ak bir biimde cumhuriyet ve bamsz devlet
yandalarnn tutucu glere nasl baktklarm, onlar nasl
deerlendirdiklerini gryoruz. Yazar eitli insanlar ko
nuturur; okuyucu da, bu rahiplerin, voyvodalarn, zengin
tccar ile cemaat ileri geleninin nasl dndklerini ve ne
yaptklarn anlatmaktadr. rnein ruhban snfnn en
st rtbelilerinden olan metropolite unlar syletir yazar:
Ben esaret tanmadm
byle bir sz aza almadm.
Yer ier, ilahiler okurum
tiranl bilmem, mutluyum.
Kimi zaman derdim cemaatten olur
kimilerin bana zarar dokunur.
Trkn tiranl bana uzaktr
benim bildiim mutlu yaamdr.
u cbbey i srtm a geirdim
172

'

ve artk boyunduruk tanmadm.

kona adna! Tek arzum
bol kuruum olsun, bol yavuklum.

O Hellas dediiniz ise

ac ekerm i bana ne!/
Dini lider verir karar
.
herkes o y o la ba koyar.
Ama bunlar sz dinlem ez oldular
topu zgrlkten dem vururlar.
Biz de Trklerle anlatrz
bunlar birlikte benzetiriz.
Prens diye anlan Rum voyvoda ise buna benzer eyler
syler:
H ellasm zgrl
getirir bana zrtl.
Bugnk nm sner
biter, gider.
Ben nl bir kleyim
Trklerin sevgilisiyim,
ben de srasyla
Trkiyey e hep sadk
H ellasa kar kp

.
.

Trklerle birliim.
Soyduka G rekleri
iyi yaarm.

<

Zengin tacir ve kocaba, yani cemaatin ileri geleni de pek

farkl konumaz. Kendi kar yznden vatana ve z
grle sevgisini veremez. Grekya, Grek szcnden
tretilmi olup Yunanistan demektir. iirde Hellen de,
Grek de kullanlmaktadr.
Ben kafa yorm am G rekya iin

173

tiranlk olsa da olm asa da,

ben yaln z beklerim
Frenk diyarndan gelecek gem ileri,
gnlerdir ge kaldlar ve gz yumam am .
Gemileri dnr ve uyuyamam.
Soydaa acrm , tiranlk altnda ulusum
am a zgrlk iin m etelik vermem,
M etelikleri Trke veririm
desteini alp dmanma kar karm .
Akeleri dn veririm
faizin i de bol bol alrm.
-

*
'

Evet, akeleri zorla ellerinden kaptm

am a bor diye gene Trklere verdim.
Yoksullar tiran gibi ezerdim
Trkleri ise ok severdim.
Trke la f eden G reki verirdim ele
bu da iyi bir ders olurdu tekilere.
Muhammete inananlar arasnda bile
yoktu byle sine sadk olan devlete.
Yunanistan dolaan Rus, ngiliz ve Franszn grdkleri
ve Hellas simgeleyen kadn ise, Koraesin izmi olduu
portreye uygundur: yara bere iindedir, atr, sefildir, mut
suzdur, hatt umutsuzdur. Nedeni tiranlktr, esarettir,
smrdr. Ama en nemli nedenlerden biri de vatana ihanet
etmi olanlardr: Onu uyandracak olan lar / onu kt y ola
ynelttiler". Bunlarn kimler olduunu karc Rumlar
konuunca anlyoruz. Ama kim Cret eder de / varm aya
kalkr zgrle /gnderirler seni br dnyaya. Akla doal
olarak Velestinli Regas geliyor.
1
Trk imaj da bu iirde, hicvedilmeyen kimseler konuturulduunda olumsuzdur:

174

Kutsal adam, G rekyann soyu, selam sana,

nasl katlanabiliyorsun Trkn Uranlna?
Hellas bir zam anlar k doluydu
neden imdi sefil, rezil, snk bir mum oldu?/
Trk Uranlna dmseniz
eskiye gene dnebilirsiniz
boyunduruu atp a varrsanz.
iirin sonunda Hellas Rusingilizfransz1a da saldrmaktadr.
Bu ulus kendi lkelerinde nemli baarlar elde etmiler,
ileriye doru admlar atmlar, uygarla doru yol almlar,
yani keileri srgne gndermiler, nlleri ykmlar,
Papay tanmamlar vb., ama Hellasa yardm etmemiler,
kendi karlarna bakmlardr, isimlerini bir arada yazarak
bu yabanclarn birbirine ok yakn olduunu vurgulayan
yazar, Yunanistana unlar syletir:
.
Szsiniz mutsuzluumun
derdimin asl nedeni.
Bam daki u y ara la r y o k mu
yreimin urasnda ve bunlar,
siz insafszlar yaptnz btn bunlar.
Size iy ilik yapan bana nankr davrandnz.
Rus kez Trke sava ilan etti
evltlarm ard toplad.
bizi kurtaracana y az ile sz verdi
am a sonunda bizi esarette terketti.
Bunca Hellen oldu onun safnda
bir bu kadarda kendi kltan geirdi.
Fransa da srasyla
zgrlk ilan etti,
'
snrma kadar geldi
dertlerimi arttrd.
Kfr tiranla kar
175

gz hep paradayd.
Rusya ile ngiltere
b ak ar Trkiyey e
koar kovarlar onu
gelmesin diye zgrlk.

iir Yunan edebiyatnda pek etkili olm amtr. Zaten

deeri Yunanistan tarihine yeni bir adan baklmaya
baladnda anlalm tr. lk kez 1948 ylnda Yunanis
tanda yeniden yaymlanan iir, 1962 ve 1965te yeniden
dergilerde km ve yorum lanmtr. Bugn Rusingilizfransz Yunan htilali ncesi politik ortam ve eilimleri en
belirgin bir biim de ortaya koyan bir kaynak olarak de
erlendirilmektedir.
iirin Lord Byronu etkilemi olduunu syleyebilir miyiz?
K. Demarasm gzlemi olduu gibi, Ghilde Harolcl iirinin
ikinci cantosunda, Rusingilizfranszm grn anmsatan
u dizeleri okuyoruz. zgr olacak olan lar kendi indirmeli
darbeyi, Fransz y a d a Rus mu halledecek sizin sorunu?,
Efendi deitir; durumun hep ayn gibi szler Anonim yazarn
sesini andrmyor mu?
Hereditary Bondsmen! know y e not
Who would b e fr e e them sehes must strike the blow?
By the'r right arms the conquest must be wrought?
Will Gaul or Muscovite redress ye? Noi
True-they may lay you r proud despo'lers low,
B u tn o tfo ry o u v jillF reed o m s A ltarsflam e.
Shades o f the Helots! triumph o er y o u fo e!
.
Greece! change thy lords, thy State is stili the sam e;
Thy glorious day is o er, but not thy ycars o f shame.

176.

Hellen Nomarisi
Bu ismi tayan, iki yz sayfalk bir kitap kadar uzun olan
ve 1806 ylnda talyada yaymlanp Yunanistanda da datlan
risalenin dile getirdikleri, demokratik yada cumhuriyeti
grn tipik bir rnei saylabilir. Yazar belli deildir;
anonim bir Hellen diye tantr yazar kendini. Nomari
szc yazar tarafndan tretilmitir: nom os, yasa an
lamndadr, ari ise ynetim demektir; Monariye kar
Nomari savunulmaktadr.
Cokulu bir yaz slubu var yazarn. Kilise sert bir biimde
eletirilir: ad anlay yerilir ve dzen deiiklii iste
medii iin eletirilir. Risaleye gre Patrikhane ve genelde
Kilise, Osmanl istibdad ile ( tiranl ile) ibirlii iindedir.
Cemaatin ileri gelen kimseleri aptal insanlar diye nitelenir;
dinin ileri gelenleri kilise soyguncularadr; Fenerliler s
tanbulun pis zenginleridir.
Geni kltrl bir yazarn kaleminden kt belli olan
bir yapttr Nomari. Yazar uluslararas yasalar, hukuku,
zamann istatistik verilerini bilen bir kimsedir. nanc da
Fransz Devriminin dorultusundadr. Temel deer zgrlktr. Yazara gre kleliin varl ve zgrln var
olmamas insan alaltan bir durumdur. Tarihten ve zellikle
Antik Yunandan rnekler verir bunu kantlamak iin. Velestinli Regas rnek olarak gsterilir ve ok vlr. Vatan
iin her fedakrlk azdr. Teokratik ve oligarik ynetime
kar klr ; bu ynetimlerin halkn bilgisizliinden yararlanp
onu boyunduruk altnda tuttuklar gr savunulur.
Osmanl ynetimi iren ve barbar bir tiranlktr: lkenin
temel direi olan kyller hayvanlardan da kt bir yaam
srmektedir. Ynetim, sanatkr, esnaf ve tccan soymaktadr.
Tarada ve kentlerde yoksulluk, korkt ve umutsuzluk ege
177

mendir. Bu kt durumun iki temel nedeni vardr: cahil

kilise ve stn yurttalarn yokluu. zellikle kiliseye en
sert biimde saldrr, kilise hep boyun emeyi savunmutur,
der.
Yazara gre Batda, eitli lkelerde yaayan Hellenler yirmi
binden oktur. Bunlarn onda biri para ve gzel fikirler
asndan zengindirler. Bunlar vatann dzenlenmesinde
yardmc olabilecek alkan ve baarl kimselerdir. Kurtuluu
bunlar salayacaktr. Yabanclara gvenilmemeli, onlardan
yardm beklenilmemelidir. Bu yalana (yabanc yardima H.M.)
inanmayn. Taht sahibi olanlar hep tiran olurlar. Neden efendi
deitirmeyi isteyelim? Biz kendimizi kurtarmalyz.
Risale be kitaptan ve bir ekten oluuyor. Girite Hellasm
kurtuluu yolunda katledilen Regas an sna bir ithaf vardr.
Yaklak 60 sayfa olan Birinci kitapm bal zgrlk
zerinedir. Vatan, atalar, zgrln temel deerleri, tophamca oluturulan yasalarn gereklilii ve stnl, insann
zgr doas, eitliin gereklilii, kleliin mutsuzluu,
bakaldrmann hakll, bilimlerin ycelii ve onlara sahip
kma gereklilii, Regasm giriimleri, zgrlk yolunda fe
dakrlk gibi konular ele alnr.
kinci kitap (20 sayfa), Tiranlar ve Kleler balm
tayor ve genel olarak ruhban snfna kar bir saldr
oluturmaktadr. Kilisenin halk klelie ynelttiini sa
vunmaktadr: Ruhban snf... tanrsal konular kullanarak
her zam an yurttalar ezm ek istemiler, bugne dek de cehalet
ve yanl bilgileri y ay a rak am alarnda baarl olm ulardr.
Hem Hristiyanlka hem Bizans dnemine saldrlmaktadr:
Hristiyanlknyerletii dnemden 1453 ylm a kadar, zgrlk
yollar genileyeceine ne y a z k ki daralyordu. Ruhban snfn
ve patriklerin batl itikatlar ve yalan, anlam sz yaam lar,
krallarn ruhlarn da etkilem i ve onlar d a halkn hakkn g
zeteceklerine, kendi aralarn da kavgalara girim ekten ve dur
178

madan kiliseler kurmaktan baka bir ey yapmamlardr. Bylece

H ellasta g ortaya kmtr: tiranlk, ruhban snf ve
Soyluluk; bunlar y ak la k onbir yzyl boyunca H ellenleri
ypratmlar, H ellas kertm ilerdir:
nc kitap (20 sayfa), Prangada Hellas baln
tayor. Bu.blmde Osmanl tiranl sergilenmektedir:
Yasalar az, yetersiz ve serttir. Yasalarnn ilk em ri tirann
yasasn kar klm az saym asdr (85); P azara gitm ek iin
evinden kan aile sahibi her insan savaa gidiyormu gibi bir
gvensizlik iindedir (87). Osmanl Devletinin Avrupadaki
on eyaletinde yaayan onsekiz milyon halkn, Hristiyan/
Osmanl orannn 115/29 olduunu syleyen yazar halkn
b ynetimden ok ektiini savunmaktadr. Ama gene kiliseye
saldrmaktadr: Ama zavall (Hellen), kilise haydudunun
kudurmu aln da doyurm alidr; bapiskoposlar... susuz
luklarn giderm ek iin soydalarnn kanlarn emerler, tirann
ibirlikilen olurlar...
Konumuzla dorudan ilikili olan Drdnc Kitap (50
sayfa), Tirann birlikileri baln tamaktadr. Bu
kitap, Beinci Kitapla (20 sayfa) birlikte ekte btn olarak
-ve yalnz birka konud paragraf zetlenerek- verilmektedir.
Ulusun Yeniden Douu balm tayan son kitapta
kendi kendimizi kurtaralm tezi vurgulanr. Yazar ekte
sonsz gibi ok ksa bir diyalog da eklemektedir.
Drdnc ve Beinci kitaplardan kimi blmler cum
huriyeti kesim ile tutucu gler arasnda ne denli derin
bir uurumun ve kinin yer alm olduunu kuku brak
mayacak bir biimde ortaya koymaktadr. Ruhban snfna
ve soylulara kar tutum arpcdr. Bu kitapta Osmanlya
kar saldrlar, sert olmakla birlikte azdr.. En byk dman,
en byk engel tutucu glerdir:
Deerli Hellenler! Bugne dek Uranln zincirlerine bal
kalmamzn iki nedeni vardr: birincisi ruhban snfnn cehaletidir,
179

kincisi ie stn yurttalarmzn yeterince ok olmamalardr...

Sinod, Patriklik tahtn Osmanl sadrazam ndan byk bir para
karlnda satn almaktadr.; Sinod bu taht en fa z la kr verene
yeniden satar ve bu satn alana da Patrik adn verir! Patrik ise
bu taht satn almak iin bor ald paralar deyebilmek iin tara
kiliselerinin gelirini (iltizam, kesenek sistemi, H.M.) bapis
koposlara, onlar da srasyla astlan piskoposlara satarlar Pis
koposlar da Hristiyanlara satarlar, yani sarf etmi olduklarm elde
edebilm ek iin halk soyarlar. Yani bu dzen iinde tayinler, altn
adna byle gerekleir... Bu onik'i aptal (Sinod) yesinin gururu
ve sapk ruhlar, sebep olduklar masraflar, sk sk deien pat
riklerle halk iinde yarattklar ykm grmelerini engellemektedir;
onlarn tek dnd yaptklar m asraflar ve krlardr... Ba
byle olunca, okuyucu bapiskoposlarnda nasl olacam kolayca
tahmin edilebilir Ama bunlar, cehalet konusunda patrii ve Sinodu
da amaktadrlar. nk Sinod patrii istedii kvam a getirmek
iin para harcarken, bu paray dorudan gene patrikten geri al
maktadr, patrik de harcamalarn fazlasy la bapiskoposlardan
almaktadr. Ama bapiskoposlar parann bir blmn pisko
poslardan alm akta am a geri kalann Hristiyanlardan alabilm ek
iin eyaletlerindeki Osmanl yneticilerini taklit ederler. Zaten
bu yneticilerle kendileri arcsndabir tek fa r k var: bapiskoposlar
yneticilere para verir, onlar da bapiskoposlara istedikleri kadar
alm a hakkn tanrlar... Ama kirli ruhlar daha neler dnmez
ki! u kadarn bilin ki, onlar ne yaparsa tek p ara iin yaparlar
ve onlara para verildii zam an her trl gnahlar affetmeye
hazrdrlar. Hellenlerin ruhban snf ite ylesine barbar ve aalk
bir duruma gelmitir. Bapiskopos yresinde istediine ruhbanlk
hakkn satar, sonra bu grevlinin iine son verir y ad a srgn eder
ve bu hakk yeniden baka birine satar: Bor para alr ve geri
vermez- Hi kimse onlara kar kmayayeltenemez, nk hemen
aforoz edilebilir, srgne gnderilebilir ve servetine el konulabi
lir...
180

Yazar kilisenin anlayna, ideolojisine ve ruhban snfnn

yaklamna kar saldrsn kiisel saldrlarla, papazlarn
zel hayatlarn knayarak ve alaya kaarak devam eder: Bu
bapiskoposlar m etropollerinde a c a b a nasl yaarlar, erdemleri
nasldr? Onlar yiyip imektedirler, dom uzlar gibi. Geceleri
ondrt, leden sonra da iki saat uyurlar. Ylda iki k ez ayin
yaparlar, ve y em ek yem edikleri, im edikleri ve uyum adklar
zam anlar insann akln a gelm eyecek en ayp ve a lak hesaplar
yaparlar. Gnhn lam na ylesine batm lardr ki bunlar,
paray a boulup zenginleirken, halkn iniltileri onlara rzgr
fslts gibi gelmektedir". ki dip notta tam antiklerikal bir
saldr gryoruz: Bir grg ahidinden duyduuma gre
bugnk Yanya metropoliti kahvalt diye iki o k ka yourt, kindide
ise klklar ayklanm yarm o k k a sardalyeyi ka k la yer" ve
Herkesin bildii gibi Arta, Grebena ve Yanyadaki metropolitler,
tirann ibirliki hainleridir. Bunlardan ncs herkesin bildii
gibi tirana secde etmi, vaftiz babas olurcasna torununun
salarn kesmitir. Artadaki metropolit ise, kahram an Sulilileri
ele vermitir. Her de cinsel sapk ve agzldrler, zina
yaparlar, ecinsel ve aktan a a olancdrlar. Sonu:
Kimgrmez, hey Hellenler, ruhban snfnn H ellasa neden
olduklar ykm ?... Bu cahiller zgrlk" szn duyunca
lmcl bir gnahla karlam gibi oluyorlar... Bu insanlar
gerekten barbar, aalk ve ak a vatann ye hatt sann da
dm anlardrlar.
Rahibeleri de rahat brakmaz: B ir gen m anastr rahibesi,
her gece bam elek C ebrailin odasna geldiini ve kendisi ile
konutuunu sylyordu. teki rahibeler ona, birka ay boyunca
azize gz ile bakt. Ama dokuz ay sonra gen rahibe bir Cebrail
yavrusu dourunca rahibelerona kin beslediler. Rahibe uzun bir
sre azize sayld, am a filo z o f insanln barbarlna bakp
alad.
Sonra Pederler retisinde yer alm blan tutucu glerin
181

grleri eletirilmektedir: Yoksa btn bunlar teselli olsun

diye sylyor olm ayasnz? Allah belanz versin, size- de
avutm alarnza da! Bu teselli, zntnn kaynandan da k
tdr; ve tek salad d aH ellen leri ilelebet teselliye layk in
sanlar durumunda brakmaktr. Szler barp yle diyorsunuz:
Sevgili insanlar, Osmanl tiranln bize buyuran Tanrdr,
gnahlarm z yznden, bize c e z a y erm ek iin; ve bu dnyada
bize ac ektirerek lm sonras hayatta, sonsuza dek srebilecek
olan bir Cehennemden kurtarm aktadr. Hey doru szn, yani
sann dmanlar! Bu kt ve y ersiz tesellinizle, H ellenlerin,
Uranla kin besleyip zgrle kavumaya alacaklarna, tam
tersine Uranl sevm elerine ve basit bir biim de dnerek, bu
dnyada a ekersek gelecekte Cennete sahip olacaz diyerek,
bu Uranln altnda y aam akla kendilerini mutlu bile saya
caklarn nasl grm ezsiniz? Ve gene: Bakn ne diyor bu pis
ve aalk insanlar?Bylesinebyk bir devleti nasl yeneriz?
Biz kendi kendim izi ynetem eyiz. Bu denli iyi kalpli ve iyi bir
kral nasl bulabiliriz? zgrlk de ne demekmi? zgrlk diye
bir ey, tarih iinde ne olmutur, ne de olabilir? Bunca kan neden
aksn? Osmanllar byle bir amacmzn olduunu anlar anlamaz
hepimizi koyun gibi dorarlar, bundan kt ne olabilir? ve buna
benzer eyler. Btn bunlar akl banda insana m asal gibi gelir,
am a basit ye kolay kanan insanlara bunlar kehanet gibi, yanlsz
ngrler gibi gelmektedir ve korkak ve Yahudi yrekli insanlar
korkutm akta ve biroklarn da aptallatrm aktadr.
te byle Hellenler! Bugnk Hellen ruhban snfnn ne denli
zgrlk yolunu engelledii ve gizledii gerei kad ar ak bir
biim de aklanm tr; bugne dek Osmanl Uranl altnda
olm am zn en byk nedeni bunlardr.
.
Ulusal deil, smf arlkl bir anlayla dmanlan saptar:
D em ek istediim, ulusumuzun kt talihi sonucu, H ellas top
raklarnda domu olup Hellen saylan kim selerdir; bunlar
yznden vatanmz daha uzun bir sre klelik altnda yaamtr.
182

Bunlar.; bir ans sonucu ok paraya ve ok kusura konmu

olanlardr; bakalarn dnmeden memnun yaarlar. Bunlar
rezd arhontlar (arkhontes-soylular), cimri ve cahil bapisko
poslardr. Bunlar kstah ve gerekten cem aatin barbar ileri
gelenleridir (proestoslardr). Her soruya cevap yetitiren ca
hillerdir. Bunlar ki her zam an herkese tavsiyede bulunurlar.
Nihayet bunlar ki aalk bir ruh ile, kendi zgr istekleriyle
tirana yaamlarn, varlarn yoklarn ve namuslarn sattktan
sonra, bakalarndan, yani zorla kle durumunda olanlardan
baka trl olm akla da bbrlenirler... Hellas dman, Fenerli
pis bir arhontun Osmanl ordusunun dzenlenmesi iin almaya
baladn ve sava tekniini de rettiini duydum. Ne ayp,
bu nasl ktlktr!
Bu risalenin en ilgin blm d yardm konusundadr.
Fransz yardm umudunun snmesinden sonra, Koraesde
de grdmz gibi, cumhuriyetiler ulusun kendi ola
naklar ile ayaklanmas ve zgrle kavumas ynnde bir
yaklama gemilerdi: Yoksa baka soya ait yabanc b ir
mstebitin (dynstes - mstebit kral yada g, tiran anlamnda,
H.M.) bize zgrl salam asn m bekliyorsunuz? Aman
Tanrm! H ellenler daha ne kad ar byle dnecek, bu yalan a
inanacaklar? Neden bir kez olsun geen olaylara bakp, gelecei
de ngrmeyelim? Yabanc krallarn (dynstes) tek dn
dklerinin kendi y ararlar iin bakalarn za rara sokm ak ol
duunu kim bilmez?... Hey Hellenler, bugn erdemin tahtlarda
bulunmadn bilmez misiniz? zgrlklerini kskandklar iin,
bugnk yabanc byk krallarn, H ellenlere kleym iler gibi
kin beslediklerini bilmez misiniz? Ama bu krallardan kimilerinin
Hellen dostu olduunu farzetsek bile, bunlarn kendi balarna,
bir ey yapamayacaklarn, etrafndaki kurullarnn ise bize kar
y a dman y ad a ilgisiz olduklarn, y a d a alt taraf ah lk a
ndan duygusuz bozulmu olduklarn bilm ez misiniz? Hellas
baka yabanc bir kral tarafndan Osmanl boyunduruundan
183

kurtulduu zaman gerekten mutlu olacam m sanrsnz? Sahi

mi, bunu mu beklersiniz? Bu tr yalanlardan neden u zak tut
m azsnz H ellenleri? Bir tahta oturanlarn (krallarn, H.M.)
olsa olsa farkl bir tirandan baka bir ey olmadklarn Hellenlere
neden retm ezsiniz? Kendi bam za zgr olabilecekken,
neden efendi deitirelim? B aka yabanc bir egem enlik daha
mi h afif olacak sanrsnz? Bunun da gene bir boyunduruk ol
duunu bilm ez misiniz? K ulaklarnz ve gzlerinizi talyay a
evirin, iniltilerini dinleyin, gzyalarna bakn; ve yabanclar
tarafndan kurtulua varmann ne dem ek olduunu anlayn. Siz,
zgrlnz yaban clara borlu olduunuzu kabul eder mi
siniz, buna tenezzl eder misiniz?... Gene tekrar ediyorum,
Osmanl Devleti ncsl olsa yklacaktr. Eer ulusumuz yaban a
bir devlet (krallk) tarafndan ele geirilirse fe la k e t olur. Bu
durumda H ellenler artk Hellen olarak kalm ayacaktr; yava
yava geleneklerini kaybedecekler, gene kle olarak yaayacaklar,
gene yzyllar boyunca zgr olm ayacaklardr.
Risalenin snf bilinci tayan anlayna daha nce dei
nilmiti. Aydnlanma hareketiyle Fransz Devrimi etkisini
duyuran bu blmler ulus sorunlarn aan bir ideolojinin
etkisini ortaya koymaktadr: (Parann kefi sonucunda) lksn
ortaya km asyla insanlarn ah lk bozuldu ve sonunda para
insanlar arasnda fazlad an iki cins yaratt. E rkek ve kadndan
baka, bugn nc b'r cins vardr, yani zenginler cinsi; ve'bir
drdncs yoksullar cinsi... Lks, paras ok olana yalnz sahibi
olduu topraklar stnde almamay ve koyunlarn gtmemeyi
retmekle kalmad, ayn zamanda yatan hazrlamadklarnda
uyumamay, yemeini hazrlam adklarnda yem em eyi vb. da
retti. Paras olm ayan ise paras olann yannda alm aya
m ecbur kald... Akl olup dnebilen, halkn yzde doksan-dokuzunun yaamadna, kendileri iin deil de bir tek kii iin
altklarna bakp nasl rpermez? Ve kim bu duruma bakp
gerek nedeni anlamaz. nsanlar yalnz maddi ve manevi adan
184

parann klesi olm akla kalm adlar, ayn zam anda insanlar da
parann kstas oldular, fa z la altn olan fa z la insan satn a la
biliyor. Bundan kt ne olabilir ki? nsanlar ylesine bozuldu
ki, Osmanllarn, aynen Britanyallarla olduu gibi, bugn on
tane insan satn aldm dediklerini utanmadan iitebiliyoruz...
B akalarn a byle yukardan bakann, sertlikle dvebilenin,
kfreden ve aa grenin bakalarna kyasla fa z la nesi var. ki?
Neden, neden birine kle, tekine efendi diyoruz? Neden zengin
iip y iyebilmekte, uyuyabilmekte, elenebilmekte, yorulm am akta
ve em ir verebilmekte, oysa yoksul boyun em ekte, hep alp
yorulmaktc, yerde yatm akta, susuz ve a kalm aktadr?
Hellen Nomarisi cumhuriyeti bir metindir. Klelie,
monariye, krall rejimlere kar olmas doald: eref akyla
dikkatli dnn. Yabanc devletlerin temsilcilerinin vaatleri
sizleri aldatmasn. Bunlar kendileri ylesine kledirler ki, kendi
ayplarn rtmek iin klelerin saysn artrm aya alyorlar.
Bunlar hep krallara ve altnaboyun eerler. Bunlardan hibiri,
para ve asker fe d a ettikten ve Osmanly kovduktan sonra sizleri
zgr brakm ayacaktr! Bir deprem gelsin, bir sel gelsin btn
H ellenleri y o k etsin, daha iyidir, eer yeniden yabanc bir b o
yunduruun altna gireceksek! Ve Fransa ile klelik konusunda
ayn admlar atmam olan Ingiltere de yerilmektedir: Afrika
her y d birok insan fe d a etm ektedir; gururla Britany altlarn
ve bakalarnn doym az al ile bu insanlar (kleler, H.M.)
A m erikay a atlm akta ve orada yerin altn ka z a ra k maden
karm aktadrlar. Bu zavall insanlarn yzde onunun bir yl
iinde kurtulmalar (lmemeleri, H.M.) byk ans sayl
maktadr. Srnmekte, dayak yem ekte, ldrlm ekte ve ac
ekmektedirler. Sk sk toprak kaym alar sonucundayzlercesi
canl canl toprak altnda kalm aktadrlar.
Yazar risalesini bir ayaklanmaya ar olarak hazrlamt.
Regas ve Koraes anlmakta ve vlmektedir. Osmanl Dev
letinin zayflam ve yklmak zere olduu savunulmaktadr.
185

Eitim Hellenler arasnda yaygnlamtr; her tarafta okullar

almaktadr. Hellenlerin karakteri de zgr bir dzen iin
uygundur. Yazar Batya gm olanlarn da yurda dnmeleri
iin arda bulunmaktadr. Kurtulu yakndr; kilise bile artk
eski etkinliini kaybetmitir, insanlar tutucu glerden
eskiden olduu gibi ekinmemektedirler: Artk zgrlk
kelimesini, ileri gelenler y ad a barahipler duyar ve, son z a
m anlara kad ar yaptklar gibi, onlar dinsiz ilan eder korkusu
ile sylem em ezlik etmiyor, klelerde bulunmas olan aksz olan
bir cesaretle bu kelim eyi syleyebiliyorlar.
Nomari temelde zgrl savunan bir kitaptr: zgrlk
olmazsa, ne hak salanr, ne eitlik, ne sevgi, ne irfan, ne namus...
zgrlkten yan a her m cadele hakldr... G erek bir yurttan
yaam , y a zgrlk iin y d a zgrlk iinde son bulmaldr...
Vatan sznn anlamn yalnz zgr olanlar anlayabilir... zgr
yaam olm ayacaksa lm yedir... K le ruhlarn iinde dostluk
da y aay am az.... nsanlar arasnda uyum d a zgrlkle sa
lanabilir... Kitabn ilk 65 sayfas zgrle bir methiyedir.
Tutucu glerin ba destei Patrikhane ve Kilise ile burjuva
ideolojisine bylesine bal batc kesim arasnda uzlamazlk
kanlmazd. Aforoz mekanizmas iletilecek ve yaz dellosu
yllarca srecektir. N om arinin yazarna gre ba dmantutucu kilisedir.Yunan Bamszlk Sava baladktan sonra,
Trizina Meclisi diye tannan ve ilk devrimci hkmetlerden
biri olan kongrelerden birinde (1827), Patrikhaneden banisz
bir kilise kurma eilimi dile getirilmiti. 1833te ise yeni
devletin ilk ald kararlardan biri Patrikhane ile her trl
ilikiyi kesmek olmutu. Yeni kurulan Atina kilisesini ise
Patrikhane 1850 ylma dek tanmamtr.

Deerlendirme
Koraesin yazlarnn, Rsingilizfransz ve Hellen Nomarisi
gibi metinlerin anlalmas, onlar sz konusu dnemin iine
186

yerletirebilmekle salanr. Bunun iin o yllarda Batda yaygn

olan ada, demokrat yada cumhuriyeti ideolojiyi
gz nnde tutmak gerekmektedir. Cumhuriyeti kesimin
dnyaya, Osmanl Devletine, Yunan toplumuna ve atan
glere bu yeni Batc gr asndan bakt aktr.
Ancak Yunanl cumhuriyeti aydnlar Osmanl toplumu
iinde olup bitenleri zgn almalar ve gzlemlerle ince
lemekten ok, konumlarn ve toplumlann Batya benzeterek
alglamlardr. Osmanl gereinin bu denli Batya ben
zetilmesi herhalde bundandr. Sz konusu metinlerde padi
ahlar yerine krallar, voyvodalar yerine prensler, aalar yerine
soylular grmekteyiz. Patrik Papaya benzetilmektedir; kilise
feodal bir g gibi resmedilmektedir. elikilerin halk ile
arhontlar arasnda olduunu okuyoruz.
Bu, Yunanl aydnlarn Osmanl toplumu iinde aksak
kalm, zamann gereksinmelerine uyum salamayarak ge
limemi olan kurumlan, ynetim ile halk kitleleri arasndaki
uurumu ve iliki eksikliini, yasalarn eskiliini, ekonomi
alamndaki ve hele ticaretteki zorluklan anlamamlardr demek
deildir. Kendi konumlar da bu alanlardaki elikileri an
lamalarna yardmc olmutu. Ancak bu konular zgn in
celemeler ve gzlemler sonucu deil, Batdan aktarlan
modellerle ve benzetme yntemiyle ele alnmt. Her
ayaklanan yanm bile zgrlk peinde koan bir idealist
olarak alglandn gryoruz.
Bu konuda Yunan aydnlar Bat aydnlar gibi zgn, ve
konulan derinlemesine ele alan almalar ortaya koyama
mlard. Sz konuu metinler zamann durumunu ancak bir
dereceye kadar ortaya koyabilmektedir. Ama hi kukusuz ok
baanl ve eksiksiz ortaya koyabildikleri ve bize aktarabildikleri,
o dnemdeki insanlann dnce biimidir, inanlandr, kinleri,
tutkulan, dertleri ve umutlandr. Yazarlarn yorumlan yanl
olabilir ama i dnyalar herhalde genellikle gerekti.
187

Cumhuriyeti/tutucu gler mcadelesinde hakly

aramak belki bizi pek uzaa gtrmeyecektir. Ama byle bir
mcadelenin var olmu olduunu bilmemiz, gelimeleri
anlamamz iin yardmc olacaktr. Hi kukusuz her iki tarafn
da, bu denli sert ve kran krana bir ideoloji mcadelesi iinde
gerekleri abartma yoluna gitmi olduklarn dnebiliriz.
Ama bu abartlm inan gerekti: ve olduu gibi bu me
tinlerin iinden bize kadar gelebilmektedir.
Dikkat edilmesi gereken ikinci bir zellik, bu metinlerin
ne denli snf bilinci anlay ile kaleme alndklardr. Ulusal
bilin ikincil gibidir. Dman teki ulus deildir; egemen
snftr. Bu srekli dile getirilmektedir. Ba dmarf ibir
likilerdir, zenginlerdir, ruhban snfdr. Cumhuriyet
i/tutucular elikisi, zengin/yoksul temel zerinde ykselir
gibidir. Kimi zaman Koraesin Fransz/Yunan ulusundan
sz ettiini gryoruz; kimi zaman ba dman, Bizansllar
kapsayacak biimde soydalardr, dindalardr.
Antiklerikal yaklam zerinde fazla durmak gereksizdir.
Din dmanlna varan bir saldrgan yaklamla kilise, ruhban
snf ve dindarlar eletirilmektedir. Yunan ulusuluu, Or
todoks dnyaya kar mcadele ederek ykselir gibidir.
Bu dnem Yunan ulusal inancnn doduu, biimlendii,
glendii ve kda geirildii dnemdir. Bu aama, Yunan
htilali ve hele Yunan Devletinin kuruluundan sonra hz
lanacak ve daha belirgin bir yne doru seyredecekti. Ama
bu metinlerin iinden ulusuluun temel eleri olan kimi
temalarn olumu olduunu gryoruz: ulusun ismi belir
meye balamtr, atalar saptanmtr, bin yllara uzanan ta
rihsel miras kefedilmitir, ulusun stn meziyetleri gz
lenmitir. Bizans, dinsel bir kurum gibi alglandndan
dman, zararl ve kt olarak resmedilmektedir. Bi
zansn Yunanllk daha sonra, 19. yzyl ortalarnda ke
fedilecektir.
188

Bu dnemde ulusu anlamda bir Trk imajnn da do

makta olduunu gryoruz. En bata, Mslman Osmanl
toplum iinde Trkten pek sz edilmedii bir dnemde,
Yunanl aydnlarn srekli Trklerden sz ettiklerini g
ryoruz. Kimi zaman, Osmanl, Trk ve Mslman sz
cklerinin eanlaml, yada Trk yada Mslman anla
mnda kullanldn da grmekle birlikte, herhalde Trk
szcnn bu denli yaygn ve devaml bir biimde kullanlm
olmas dikkate deerdir. Bu kullann, Trke kar bir
isyanla birlikte yrtld de gz nne alnarak, Trk ulusal
bilincinin domasndaki payna bakmak, Trk ulusal kimlik
sorununa da k tutabilir.
Trkn konumu, rol ve dolaysyla imajnn da bu d
nemde Yunanllar arasnda tartma konusu olduunu g
ryoruz. Tutucu gler, Ihtilale ve Fransz Devrimi ideolojisi
ynnde cumhuriyeti bir gelimeye kardrlar, nk
Trkler o denli kt deildir. Hatt Padiah iyi kalplidir,
Tanr tarafndan Yunanllarm bana getirilmitir, Yunanl lara
kimi ayrcalklar vermitir. Oysa cumhuriyetiler ayak
lanmann gerekliliini vurgulamak iin Trkleri kt diye
resmetmek gereini duyuyorlard. Yunanllarm durumu,
tutucu gler tarafndan yeterince iyi diye deerlendi
rilirken, teki kesim elden geldii kadar kt gstermeye
alyordu. Mcadelenin ayn zamanda iyi Trkkt Trk
tartmasn kapsamas kanlmazd. Yunan Devletinin
kuruluu ile kt Trk tezinin yandalar bu mcadelede
stn gelecek, yenilenlerin tezleri savunulamaz olacakt.

BLM IV
1821 h t il a l i v e S o n r a k i D n e m

Bu blm var olmu olan bir ortam belirtmek iin deil, var
olmam olan vurgulamak-iin gerekli grlmtr. imdiye
kadar grdmz tartmalar, srtmeler ve ideolojik a
tmalar, 1821 Yunan Ihtilalinden hemen nceki yllarla ilgili
dnemle snrl kalmtr. ncelediimiz dnemle ilgili de
erlendirmeler belli bir zaman snr iinde geerlidir. Ge
nellemelere giderek yada paralellikler kurarak daha eski
dnemler ve sonraki yllar hakknda sonulara varamayz.
rnein konumuz olan dnemdeki Fenerlilerin tutumu
gz nne alnarak 1821 sonras dnem iindeki Fenerli
Rumlar hakknda yarglarda bulunmak herhalde yanl olur.
Patrikhanenin tutumu da belli bir dnem iinde tutucu
olmu ve Osmanl Devletinden yana kmtr; sonraki d
nemlerde statkonun deimesinden yana eylemleri de ol
mutur.
Fenerli Rumlar ve Patrikhane, tarih iinde zaman zaman
soyun kurtuluunu Ortodoks bir byk g olan Rusyann

191

yardmnda grm ve bu yardm da beklemi ve aramtr.

23 Mart 1711 tarihli ve Moskova ar imzal genelgede,
unlar okuyoruz: "... szlere, bizi seven m etropolitlere, voy
vodalara, serdarlara, kleftlerin ileri gelenlerine, kapetanyoslara,
palikaryalara, ve bizim dinimizde olan btn H ristiyanlara bu
mektubu gnderiyorum... ; Trkler inancmz ay a klar altna
almlardr, kiliselerimizi elirnizden almlardr; manastrlarmz
bozmulardr, Roma krallna son verip bunca kiiyi esir et
milerdir... ben sizin yardm nza geliyorum ...; Trk sve Kral
ile birlik olmutur, am a benim klcm ok adam kesmitir...
Klcmn gcyle rahatnza kavuacak ve kurtulacaksnz...
Tanrnn birlii adna birleelim , savaalm , ... namus ve iyi
kalplilii bulalm. Szlere acyorum ve kurtarm ak ve kilisenizi
canlandrm ak istiyorum. nan adna savan... Tanrya k
redelim ve atalarnzn topraklarn alm aya alalm ...:
Byk Petronun bu arsnn ok farkl bir dnemin bir
metni olduu hemen belli olmaktadr. Ulusuluk ideolojisinin
izlerine bile rastlanmyor. Atalarn topraklar deniliyor ama
atalarn ismi yok. Birletirici g dinimizdir. Halka sayg
acma biiminde belirtiliyor. Trkn kt yan temelde
dinseldir. Ulus kavram hatt ulusal gruplar anlaynn da
izine rastlanmyor. Yunan sz ise.hi gemiyor; Roma
krallna son veren kar dinden Trkler vurgulanyor.
Aydnlanma hareketinin ortaya att grlerin izine de
rastlanmyor: insan onuru, bilim, insan haklar, politik z
grlk btnyle eksik bildiride. Kukusuz bu dnem 1821
ncesi dnemden farkl bir dnemdir.
Byle bir arnn Osmanl Devleti Ortodokslar iinde
heyecan ve umutlar dourmu olduunu biliyoruz. O yllarda
Rusyann propagandas sonucunda Ortodokslar arasnda
yaygn biimde sylenti yaylmt: ok eski bir kehanete gre
bir sarn soy Ortodokslar kurtaracakt. Kiliselerde Byk
Petronun ismi duyuluyordu. Hatta Tsekouras liderliinde

792

armatoller bir gece Akarnaniada (Kara Yunanistan) Trk

ailelerini katletmeye koyulmulard (Sathas 449). O yllarda
nl bir halk arks da yaygnd:
Bir ilkyaz daHa
Reayalar, reayalar,
Bir y a z daha
Zavall Rumeli
M oskof gelene dek
Reayalar, reayalar
efer gelene dek
M oray a Rumeliy e.

'

1774 ylnda Yunan tarihiliinde Orlof olaylar olarak

bilinen ve Rusyann kkrtmas ve Avrupada yaayan Yu- '
nanllarm parasal destei ile balatlan Mora halknn geni
aptaki ayaklanmas yer alacaktr.. Kk Kaynarca Antlamas
Ortodokslara yeni haklar kazandracak, sevindirecek ve
yeni umutlar verecekti. Bu olaylara kar Ortodokslarm ve
Yunanllarm tutumlarnn ne olduu ayr bir alma ko
nusudur. Bu almadan aktarmalarla gemi (ve gelecek) yllar
yorumlanp deerlendirilemez.
1821 Yunan htilali ncesindeki dnemde, Yunanllarm
temelde aydnlar aracl ile yrtm olduklar ideolojik
mcadele, Ihtilalin balamas ile de farkl bir grnm ve ierik
kazanmtr. Silahlarn patlamasyla, iir ve risale yazan, eviri
yapan aydnlarn nemi azalm, savalannda olduu gibi,
ideolojik alanda da giriimler baka glerin eline gemiti.
Yunanllar arasnda bu gler, gemilerini sava gemilerine
dntren Ege Adalarnm gemi sahipleri, karada kleft diye
bilinen ve ekiyalk ve gerilla savam gelenek haline getirmi
olan savalar, ksa sreli kar peinde koan yoksul kyller,
savaa bilfiil katlan aydnlar, hali vakti yerinde iftlik sahipleri
gibi kimselerdi. Ama bu srede d gler de etkilerini du193

yumaktadrlar: silali yardmnda bulunan Rusya, ngiltere

gibi devletlerin temsilcileri; uluslararas diplomatik alanda
sz sahibi eliler; lkelerinin hkmetlerini yada kamuoyunu
etkileyebilen Batl aydnlar gibi kimseler artk bu dnemde
ideolojik tartmalarn iindedirler.
Bu yeni dnem, konumuz dnda kaldndan doal olarak
ele alnmayacaktr. Ancak burada iaret edilmesi gereken bir
iki nokta vardr. htilal baladktan sonra deiiklikler yalnz
ideolojik tartmalara katlanlarn toplumsal konumlaryla
snrl deildir. En byk fark, ihtilal srasnda ortaya km
olan ve hele ihtilalden sonra egemen olan grler ve uy
gulamalardr. 1820 yllarnda Avrupada tutucu monarik
gler egemendir; Fransz Devriminin idealleri canl ve hl
ekici olmakla birlikte bu idealleri gerekletirecek gler
yenik ve zayf konumdadrlar. Yunanllara yardm edebilecek
hkmetler demokrasi, cumhuriyet gibi monari dman
Fransz Devrimini. anmsatan szleri duymak bile isteme
mektedirler. Bu ortam Yunanllar arasnda da etkisini du
yuracaktr.
Konumuzla ilgili olan ama bu yeni dnemin eilimlerini
de Ortaya koyan bir kitap 1824 ylnda, yani Ihtilalin nc
ylnda, Fransada yaymlanmt. Marc-Philippe Zallonyni
yazm olduu yaklak ikiyz sayfalk kitabn bal Essai
sur les Fanariots, ou lon voit les causes primitives de leur
elevation aux Hospodariats de la Valachie et de la Molclavie, leur
m ode d admiristration et les causes principales de leur chte;
Suivi de quelques reflexions sur Vetat actuel de la Grece, Marseille
1824, yani Fenerliler stne bir deneme; E flk Bodanda
Voyvoda olarak ykselilerinin, ynetim lerinin ve dlerinin
temel nedenleri; Yunanistan stne kimi dnceler idi. Zallonynin (Yunancas Zallnes) kitabna burada ksaca dei
nilecek ve bu deiikliklerin eilimine k tutulacaktr.
Markos Philippas Zallnes 1782 ylnda Ege Denizindeki

194

Kiklad Adalarndan Tinosta domutur. Pariste okumu

doktor olmutu. Ailesi ve kendisi Katolikti. stanbulda Fenerli
bir ailenin kzyla evlenecek ama Fenerli cemaatin ve Patrikin
tepkisi sonucunda, tek katolik olduu iin, karsndan bo
anmaya zorlanacaktr. Zallnes olnu yanma alm, Mar
silyaya yerlemiti. 1821 ihtilali balad zaman Zallnes
Marsilya Hellen Dostlar Komitesi yesiydi.
Fenerlilerle ilgili kitabm Zallnes ilk kez 1824te Mar
silyada Franszca, sonra ikinci kez 1830da gene Franszca
Pariste yaymlamt. Kitabn Yunanca evirisi Pariste 1831
ylnda kmt, ikinci bir Yunanca evirisi 1855 ylnda
yaymlanmtr. Buradaki gndermeler 1972 ylnda baslan
birinci Yunanca eviridendir.
Zallnesin kitab Fenerliler konusunda yazlm en
kapsaml kitaplardan biridir. Bu kitabnda yakndan tanm
olduu bu stanbullu cemaatin, giyiminden gnlk al
kanlklarna, tarihlerinden inanlarna, kltrlerinden ka
dnlarna, Eflk Bodandaki yaamlarnn her kesimine, ta
yinleri iin evirdikleri dolaplara, oradaki ekonomik, yasal
konumlarna, Babli ve yerli halk ile olan ilikilerine, Yunan
halk ive Patrikhane ile. ilikilerine uzun uzun, ayrntlara girerek
ve her sylediini kantlamaya alarak deinmektedir.
Kimi Yunanl yazarlar Zallnesin, kendisini karsndan
ayran Fenerli cemaate kar tarafsz olmadm, bir dmanlk
duygusu ile haksz eletirilerde bulunduunu ileri srmlerdir
(rnein bak Phkas). Katolik olduundan Ortodoks Fenerliler
hakknda yersiz ve abartlm bir tutm iinde olduu da
savunulmutur. Bu eletiriler bir yere kadar hakl olabilir.
Ama tarihilerin byk bir blm *de Zallnesin kitabn
Fenerliler zerinde en ayrntl bir grg ahidi kitab say
maktadrlar. Kald ki kitabn ne denli tarafsz olduu konumuz
asndan ikincildir. lgin olan sz konusu yllarda taraflarn
kar taraf ne biimde alglad idi -b duygu ise kukusuz
195

gerekti. Ve kitabn bunra basksndan da anlalaca gibi,

bu dmanlk duygusu haksz da olsa baka kimseler ta
rafndan da paylalyordu. Ayrca tarihsel kaynaklar okumay
bilen bir kimse gerek ile abartlm bir lde ayra
bilecek konumda olmas gerekir.
Burada ksaca kimi eilimlere deinmekle yetinilecektir.
Zallnes Fenerlileri Hellen ulusunun en byk dman
larndan bir kesim saymaktadr; bakasnn azndan Fenerlilerin halk yalan dogmalarla aldatp soyduklarn syle
mektedir: zengininyaam mutsuzluktur... bu ahlak anlay basil
halk iin yararldr; biz ise atik davranp zengin olm aya bakalm
dedirtecektir bir Fenerli beye (55). Romenler de Fenerli Rum
Voyvodalarm klesidirler (65). Bu grup, politik karna gre
kimi zaman Osmanl Devletini kurtarm, kimi zaman da yok
olmann eiine getirmitir (80). Ve Koraesi anmsatan yarglar:
Klelii Tanrsal hediye saymaktadrlar... zgrlk, bamszlk
kelimeleri onlarca anlamsz szlerdir, eytann uydurmasdr, boyun
eme Tanrsal erdemdir, Tanr istemeseydi bam zda Sultan ol
m azd (91, 92). Zallnese gre Fenerliler ite bu biimde
dnmekte ve davranmaktadrlar.
Kimi olumlu ve Hellen halk iin yararl Fenerlilerin de
var olduunu kabul eden yazar, sonu blmnde son
yarglarm yle dile getirmektedir: Am acm Fenerlilerin
politikaya girmeleriyle bahtsz H ellasn bana gelenleri ortaya
koym aktr (139),... Fenerliler B abIlinin ulusumuz stndeki
basksn azaltabilirlerdi isteseydiler... Am a on lar iin Hellas
yalnz Fenerdi; onlar iin vatan yoktu (141). Kimi yarglar
btnyle snfsaldr: Hellen ulusunun en byiik kesim i Sultann hor davran altnda inlerken, onlar Sultandan fa r k s z
bir konum a girerlerdi (143), H ellenlerin mutsuzluklar konu
sunda Fenerliler (Osmanl Ynetimi ile birlikte, H.M.) ortak
bir biim de suludurlar. (144), Vatann Osmanl boyunduru
undan kurtulmas gr onlarn aklna hi gelmemitir (149),
196

son G rek ihtilalinin Philike H etaireia taraftarlarna gelince

sanrm bunlardan hibiri Konstantinupoliste grlm em itir
(150).
Bu yaklam demokratik, monari dman, yani Fransz
Devriminden yana glerin sylediklerine ok benzemektedir.
Oysa Zallnesin kitabnda yeni bir gelime de grlmektedir.
Kilise artk temel dman deildir; ruhban snf ulusun
yannda gsterilmektedir. Zallnese gre Patrikhane devrime
kar deildi. Kitabn yazld aylar Yunan htilali'nin en kanl
ve kritik yllandr; okuyucuya ruhban snfnn onlara kar
olmadklarm gstermek kaygs kitapta egemendir. Resmi
ulusal ideoloji Patriki ulusal ehit dzeyine karmaya
balamtr bile. Zallnese gre ihtilal hazrln Babliyc
ngiliz Elilii aracl ile bildiren hainler Fenerlilcrdir,
Patrikhane ise bu davrann kurban: Bu bilgiler Sultann
kulana varnca, Voyvoda Mourouzes, sayn Patrik G regorios
ve baka birok Bapiskopos ldrlmler, yaam lar trajik bir
biimde son bulmutur ( 150).
Patrikhane ile ilgili bu yeni yorum ve deerlendirme yalnz
Yunan halkn din etrafnda birletirme kaygsyla olutu
rulmad. kinci ve daha nemli bir neden, byk glere
gsterilmek istenen imajd: devrim snfsal deildi, din sa
vayd, bir halkn btn olarak ayaklanmasyd. htilal
baladktan sonra Yunanllarm en byk politik ura,
ayaklanmann din farkndan kaynaklanan bir ulusal eylem
olduunu monari yanls glere kantlamakt. Patrik artk
ulusal bir ehide dnmeye balamt.
Bu konumda daha nemli bir gelime, kurulacak yeni
devletin yaps ile ilgili grtr. Cumhuriyet artk gn
demde deildir; halk kitlelerine dayanan rejim dc: yle.
H alklar politik deiiklikleri hayal etm ektedirler; boyunduruk
altnda olanlar bu y ola koyulmulardr. 1821 yln da G rekler
bu durumdadrlar... (Ama Avrupallar G rekleri) kstahlkla

197

sulam akta, bam szlk iin hareketi isyan saym aktadrlar.

Haksz anlaylar ile Hellas devrimini, tarih iinde grlen askeri
devrimle, Napoli ve Piemonte devrimlerine benzetm ektedirler
(172)... Hellasm bamszl hangi dnya krallklar tarafndan
tannabilir, hangi idare srdrlebilir? (176)., Ynetim monarik
mi, aristokratik mi, dem okratik mi olm al? (177).
Fenerliler konusunda radikal olan Zallnes, rejim konu
sunda zamann koullarna uymaktadr. Monarik ynetim
en gereki zm olarak nerilmektedir: yazara gre Yu
nanistanda aristokrat snl yoktur, demokratik ynetimin ise
ans yoktur, nk halkta gerekli eitim ve erdem yoktur.
Ama bir sonraki paragrafta gerek nedenler en ak bir biimde
ortaya konmaktadr: Hellas eer Avrupann desteini istiyorsa
Avrupallan da deerlendirmelerini gz nne alm aldr (178)
derken temelde artk Fransz Devrimi ynnde bir devrim
destek bulamayacaktr demek istemektedir. Zallnesi oku
maya devam edelim:
Hellas iinde (monariden) baka bir ynetim ikilik y arata
candan Krallk tarafndan kabul edilmeyecektir. Yzyln ay
dnl ile zgrlk btn halklarn hizmetine girmitir ancak
her trl Uranla kar olan zgrlk, tahtlarn desteinde olan
zgrlktr. Hellas, zincir deitirmek iin savam aktadr; en
ihtirasl savalara yanap sonra bamszl iin savam
olanlarn atmasnda bllemeyen nesne olmak istememektedir
(178). (Yeni devletimiz) politik dnyann makinesinde eklenecek
bir para olacandan, bu ancak Trkler hari btn krallklarn
onay ile olabilir. Bunun iin kabul olunduktan sonra bamszlkla
birlikte hemen Hellasta babadan oula geen monari dzeni
kurulmaldr... Monariyi istiyorum nk cumhuriyetin yada
federatif cumhuriyetin kurulabilmesini olanaksz gryorum...
D emokratik ynetimden ise hi sz etmeyelim; bir filo z o f eer
tanrlardan oluan bir ulus olursa demokrasi ile ynetilebilirdemi,
yani byleine ideal bir ynetim insanlarn yararn a deildir.
198

Hellcstayaayanlar tanr deillerdir (179).

Zallnes, bir anayasayadayanan, zayf glnn uranl
ndan koruyacak bir meruti krallk istediini aklamaktadr.
Sonra Yunan Ihtilalinin iki byk liderinin atmalarn
anlatmakta, Kolokotrnesin Rus yanls, Maurokordatosun
ngiliz yanls olduunu, ama temelde her ikisinin de ba
mszlk yanls olduklarn anlatmakta, i savatan ka
nlmas gerektiini vurgulamaktadr. Sonra gene dnya
konjonktrne deinerek "gnmzde bir ulus zgrl iin
savarken, krallarn bu olaya nasl bir sempati ile bakacaklarn
kestirm em iz zordur demektedir.
Yunan ihtilalinin ncleri ve toplumsal gleri ile ilgili
eitli grler vardr. Bu grler ve deerlendirmeler ko
numuzun dndadr; ve bir sonraki dnemle ilgilidirler. Yalnz
kimi yazarlarn, nclerin ve nc ideologlarn, ticaret bur
juvazisi deil, bu burjuvazinin yannda alan aydnlarn (Clogg
1981,99) yada ihtilal dneminde grlm olan i atmalarn
da gsterdii gibi, Yunan topraklarnda yaayan soylu ailelerin
olduunu ileriye srdklerini anmsatalm (Diamandouros).
Yunan ihtilali srasnda bile, kitleler iinde belli bir ulusal
bilincin tam olarak,olumam olduunu savunan, hedeflerin
kukular iinde, a) Bizans tr bir imparatorluk, b) Antik
Yunan tr bir devlet, c) Osmanl Devletinden zerk yreler
gibi, ortaya konmu olduunu savunanlar da vardr (Petropoulos, 26).
Burada gsterilmek istenen, 1821!den sonra ideolojik
tartmalarn baka bir ierik ve anlay iinde yrtlm
olduudur. ada.Yunan Devletinin douu ile dorudan
ilikili olan bu ideolojik mcadele baka bir almann konusu
olabilir. ada Yunan Devleti kurulduktan sonra eitim
yoluyla resmi ideolojisini oluturmutur; tarih yeniden yo
rumlanmtr. Trkiyede ok nl olan megali idea ise ok
sonralar oluacakt. lk kez 1844te dile gelen bu terim yzyln
199

sonunda g kazanacakt (Skopetea).

Yani bu alma Yunanllarla ilgili genel dorular, yarglar,
gerekler, eilimler, alkanlklar, zellikler vb. sunma
maktadr. Belli bir konjonktr ve snrl bir dnem iinde yer
alan kimi olaylara k tutmaktadr.

200

BLM V

TRKYE TARHL

Kk bir aznlk oluturan kimi tarihiler dnda Cumhuriyet

Trkiyesi tarihilii, 1821 Yunan Ihtilalini ve bu ihtilal ile
ilgili olaylar, koullar, halklar, kurumlan, amalan, vb.,
tezimizden olduka farkl bir biimde ele almakta ve farki
yorumlamaktadr. Bu blmde bu farklar gsterilecek ve bu
farkl yaklamn nedenleri yorumlanacaktr.
Trkiye tarihileri terimi bir sorun iermktedir.Yunan
htilali konusunu ele alan yazarlardan bir blmnn mes
lekleri tarihilik deildir; tarih konularna ilgi duymu olan,
yada Yunan konusunu bilen eitli meslek gruplarna bal
kimselerdir. Genel olarak ayclm diyebileceimiz kimselerden
baka, kimi subaylar ve emniyet grevlileri de konu ile
dorudan ilgilenmilerdir. Bu kimseleri tarihi saymamak
ve ele almayp yok varsaymak pratik ve kuramsal nedenlerle
olanakl grlmemekledir. Bu gayri resmi tarihilerin kimi
zaman gerek ve resmi tarihilerle seminerlerde bir araya gelip
Yunan konusunu tarttklar izlenmekte, kimi zaman ki
taplar Kltr Bakanl tarafndan yaymlanmakta (rnein
2 01

bak, Genelkurmay), kimi zaman istihbarat memurlarnn

konumuzla ilgili kitaplar Milli Eitim Bakanlnca ay
dnlatc saylp bakanlklara nerilmekte (Slk), kimi
zaman ise doktora tezlerinde kaynak olarak kullanlmakta
drlar (ahin). Bu koullar altnda, bilim dnyasnn ve resmi
evrelerin kabul ettii yazarlar bilimsel yntem eksik
likleri nedeniyle ele almamak znel bir yaklam olacaktr.
Burada yze yakn Trk tarihisi sz konusu edilmektedir.
Ayrca oniki ansiklopedi ve gnmzde okutulan ve tarih
konularn ileyen dokuz okul kitabna da deinilecek
tir.Kukusuz bu saylardan da hemen belli olduu gibi burada
bu konu yeterince etrafl bir biimde ele alnamayacaktr.
Ancak gene de bu alma, Trkiye tarihiliinin konumuzla
ilgili eilimlerini bir dereceye kadar ortaya karmaktadr.
Bugne dek, Trk ve Yunanl tarihilerin Yunan Ihtilaline
nasl baktklarn ortaya koyan kapsaml bir almann ya
plmamasna yaknanlar vardr (Diamandouros). Bu alanda,
Moskhopoulosun 1960 tarihli ve alt kadar Osmanl tarihiyi
kapsayan snrl almas, Khidiroglounun Trkiye Yaz
clnda Yunan konulu taramas ve Kitsikisin iki ulusun
tarihini ele alan kitaplar (tarihiliin yorumu deil) anmsatlabilir.

Genel yaklamlar
Aada daha ayrntl bir biimde gsterilecei gibi, T rk
tarihiliinin genel eilimi (farkl yaklamlar kukusuz vardr
ve bunlara da deinilecektir), tarihe, ulusu tarih anlayna
uygun bir adan bakmaktr. Yunan htilali bir ulus hareketi
olarak anlaldndan, her yorum ve deerlendirme de bu
anlaytan kaynaklanmaktadr. Ancak burada sz konusu olan
ulus kavram ada bir deerlendirmeye deil, kalplam
ve gncelliini yitirmi bir anlaya dayandrlmaktadr. Bu
202

anlaya gre her ulusun iinde farkllklar yok yada nemsiz

saylmakta, ulus bir btnlk oluturmakta, her zaman bu
btnlk iinde davranld farzedilmekte ve dolaysyla temel
konularda farkl yaklamlar, grler amalar, anlaylar yada
ideolojiler yok saylmaktadr; bu farkllklar grldnde
bile ikincil yada ayrnt saylmaktadrlar. Osmanl m para
torluumda ada anlam da tarihyazm 19. yzyl sonlarnda
ulusu uyanlara paralel olarak' (Avrupa lkelerinde olduu
gibi) gelimitir. ada Trkiye de bu genellemenin dnda
tutulam az (Behar 19).
Ulusu tarih anlay etnik kitleleri bir zaman kesiti iinde
blnmez bir btn olarak grmekle kalmaz, bu yaklamn
anlayna gre bu btnln zaman iinde de kesintisiz
sregeldiini varsayar. Uluslarn karakterleri, zellikleri,
amalar, ulusal hedefleri yzyllar iinde srp git
mektedir. Yunan ihtilaline katlan Yunanllarm kimi zel
liklerinin ok eskilere uzand ve bugne dek de sregeldii
sk sk savunulmutur. Olaylar her ulusun bir karakteri ve
bir tarihi varm gibi yorumlanmaktadr; etnik gruplar
arasnda ortak olan, hoa giden yada hoa gitmeyen yanla r
da, bu anlay tayanlarca grmezlikten gelinmektedir. Tarih
disiplinine yaplan en byk hakszlk etnom erkezci olmaktr.
Bu tutum n-tane etniyi bir o kad ar tarihe blerek gem iteki
olgular bireysel ve biricik -yani mucizevi- hale getirir... byle
olunca tarih aklanam az, an lalam az (Divitiolu 113).
Ulusu tarih anlay kendi ulusunu iyi, hakl vb. grr;
kar taraf tersine kt sfatlarla niteler. N e olduunu pek
bilem ediim iz halde, iim izde hl Osmanlla kar ballk
var. Onun hakknda kt bir sfat kullanlm as houm uza git
m eyebilir (Berkes 19 7 2 ,130). Osmanl Devletini benimseyen
ve ven tek ulus biz Trkler olmuuzdur. Bu durum ise, baz sosyo-ekonom ik nedenlerle, uluslararas plandaki yerim izi gereki
bir biim de anlam akta birtakm glkler karm tr (Timur
203 .

1989, 5). Birileri atalarm zdan, tarihim izden ikyet etmeye

kalkt zaman niin, hemen y a yadsm aya kalkm z onu,
y a d a bin dereden su getirerek unutturmaya ve unutmaya?
(C ey h u n 117).
Etnosentrik anlay, Yunan kaynaklarna dorudan bavuramamakla da bir araya gelince, kanlmaz olarak, tanma
maktan, bilmemekten kaynaklanan maddi yanllar da ortaya
kmaktadr. Her zaman buradan bakm ayalm . B iraz da kar
tarafa geip oradan bakalm... N eler olmu, nasl m aceraya
atlm lar bilmiyoruz... B iran evvel niversitelerimizde kom u
larmzla ilgili krsler kurulmal dilleri de retilmelidir. Bugn
sadece Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde bir tek retim yesi
vardr... Melek Delilba. Yunanistana gitmi Rumca renmiin:
R m cay azlan dergileri, yazlar, belgeleri inceleyecek duruma
gelm itir (ok 425).
Yukarda sralanan eksiklikler hemen hemen btn l
kelerin tarihiliinde grlm olan eilimlerdir. Konumuz
olan Yunan tarihi ve tarihilii de bu tr dar boazlardan
gemitir. Saygn Yunanl tarihiler bu ad yaklamlar
eletirmilerdir. Politik tarihilii temel tarihilik o la ra k
kavrayan ada Yunan tarihiliinin etnosentrik eilim i,
zellikle ada tarih sz konusu olduunda, ok a z istisna
dnda egem en olmu ve bir tr resm i tarih yazcl olu
mutur; bu tarihilik ise zihinsel bir tutuculuk iinde h er trl
yeni problem atie kapal kalm aktad r (Sbornos 1987, 78).
Yunan tarihilii tarafl tarihilie kayp, kim i zam an b o
yutlarn deitirmi, kimi zam an tarihsel verileri y o k etmitir.
Tarihsel g ereklik aranmtr; kim h a k l sorusu sorulmutur.
Yani tarihte hakl y ad a haksz bir eyin varl kabul ediliniii:..
Yunanistanda tarihilik tem elde ideolojikti, ulusal ve ulusalc
idealleri vurgulamaya ynelikti... bugn de bu ynn deitiini
sylem em izi hakl gsterecek y a k la m la r p ek artm am tr
(Asdrakhas 1983, 121, 129).

204

Etnosentrik tarih yazclnn bu genel (ve uluslararas)

zelliklerinden baka, Trkiye tarih yazcl, Yunan
konusunda zel bir konumdadr. Yunan bam szlk sava
Trk aydnn doumunda ok ayr ve nem li bir y ere sahip.
Srekli olarak bamsz devletler yutmu Osmanl canavar iin
Yunan, kendinden kopan ilk bam sz devlet oluyor. Bunun ne
byk bir ok etkisi ierdiini abartm ak mmkn deil (Kk
Y. 168). Bam sz bir Yunan devletinin kuruluu Osmanl
lnpam torluunun dalm asnda bir balang noktasdr:
nk trl m illetlere bal topluluklardan kurulm u olan
Osmcnl mparatorluu halk iin Yunan krall bundan byle
bir rnek olacaktr (Karal 121). Trk-Yunan ilikileri, srekli
savalar ve zellikle Yunana kar olgunlaan ulus bilinci
ve kazanlan bamszlk mcadelesi, Cumhuriyet tarihi
liini, tarihilik biliminin tarafszln zararl ynde etki
lemitir. Cumhuriyet devrinin ilk gen kua bizdik. Adeta
fa rk n d a olm adan, ar m illiyeti gr lerle yetim ekteydik.
Beyolunun T rkeden d ah a ok b a k a diller konuan in
sanlarla dolu oluu ve bunlarn Anadolu insanna nczarcn daha
rahat ve renkli bir yaam srmelerinden kaynaklanan yadrgama
duygumuz, henz akl terazisine vurularak szgeten gei
rilmem i duygusallk taraf ar basan m illiyeti dncele
rimizden ileri geliyordu (Cezar 7). Ulusal kimliin temel
talarndan birine dnen Yunan, belli bir pein yarg ile
ele alnm tr.1
1 Kuskusuz, T rk ile zel bir iliki iinde olan Yunan tarihilii de bu liir eilimler
gsterm ektedir. Koraes ele alndnda Yunanistanda gelitirilm i olan Trk
im ajn a deinilm iti. Burada, abartlan kt dm an im ajna tepki gsteren
bir Yunanl tarihinin yazdklar ile yetinelim : Kleliin (T rk y nelim i, 1-I.M.)
Hellenlere birok kt alkanlklar ve kusur alam olduu kukusuzdur, ama
bu gerek ylesine tehlikeli bir biim de genelletirildi ki, artk her konuda bir
bahane gibi ileriye srlmekledir. zellikle Yunan htilalinden sonra, ve lele ahlk
konusunda Hellenlcrde grlm olan her trl terslik ve yanl tutum, T rk lenu
etkileri olarak yorum lanm tr; bunu yapmakla sularm z iin kolay b ir mazeret
bulm u oluyoruz (Bakalopoulos 1 9 8 3 ,1 0 7 ).

205

Btn bu nedenlerden dolay ada Trk tarihilii,

nemsiz olmayan istisnalar dnda, genel olarak Yunan
konusunda, ve zel olarak konumuz olan 1821 ncesi Yu
nanllar konusunda eksiklikler Ve zellikle elikiler ier
mektedir. Tarihilik, zamanmzda olanaklarn elverdii
derecede bilim olma iddiasn srdrecekse, ulus devletinin
dar snrlarn ap, her lkede geerli bir dil oluturmaya
almaldr. Bunun salanmas, uluslar arasnda diyalogun
ve uyumun salanmas ynnde ilk koullardan biri olsa
gerektir. Banaz, pein yargl ve yalnz belli ulusu evrelerin
syleminde bir anlam olan tarihilik, Trkiyede de arla
varnca doal olarak eletirilmitir. Yunanllar, kabul edilmi
bir m em lekettir ve haksz olarak n kazanmamlardr. Bunu
yenm ek zordur ve bunu inkr etm ekle bugnk Yunanllar, eski
Yunanllarn devam deildir dem ekle ve buna benzer iddialarla
(bu grleri) rtemeyiz. Avrupann kabul edebilecei dozda
konuarak kamuoyunu kazanabiliriz... Bu konumam burada
da, Berlinde de, Londrada da, A m erikada da (Atinada, H.M.)
yapabilirim ve beni alklarlar. Bu itibarla hibir dn vermeden
Trk efkr - 1 umumiyesine konuuyorum. Biraz milli hislerimizi
koruyalm, milli hislerimizi okayalm eklinde b'r dncem
yoktur... Mesele bu objektif konular, ob jektif bir dille ortaya
koyarak Avrupa-Amerika kamuoyunu kazan m ak mmkndr.
B iroklarm z bilmeyiz-Trklerin Arap ve tranllardan hemen
sonra en ok kaynat millet Yunanllardr. Bu birok kimsenin
cann sk a r (Akurgal 1986, 61).

Ulusun deimezlii
Cumhuriyet tarihilerinin nemli bir kesimi tarafndan
Yunan ulusu, yaklam, anlay, ideoloji farklar gstermeyen
bir deimezlik iinde sergilenmektedir. Bu Yunanulusu,
rkl anmsatan bir btnlk iinde ele alndndan,

206

yzyllar ncesinde bir Osmanl milletinin yeleri olarak

kabul edilen bu insanlar arasndaki gelir, meslek, snf, ideoloji,
inan, ama vb. farklar nemsiz hatt yok saylmaktadr.
Tarihilerin byk bir blm Rumlardan yada Yunan
llardan sz ederken, bu etnik grubun insanlar arasnda,
onlar eit ve btn klan bir ba varsaydklar aktr;
bu ba herhalde, bu tarihilerin alglamalarn oluturan
ulusu sylemdir; uluslar bir btndr.
Bu anlayn bir sonucu olarak, kimi Trk tarihilerce, Yunan
htilali ncesinde Yunanllar arasnda ideolojik farkllama
yok saylmtr. Burada hemen iaret edilmesi gereken, bu
tarihilerin ulusu Yunan tarihileri ile ilgin bir uyum iinde
olduklardr. 20. yzyln balarna kadar Yunanistan tarih' iliinde de Yunan Ihtilalinin ulusal bir btnlk iinde
gelitii kabul edilirdi (hl edenler de var). Aydnlanmanm
ba dman olan kimi dinsel evreler, kimi Fenerliler ve
Koraesin Padiahm dostu dediini grdmz Patrik
V. Gregorios, Yunan tarihilii tarafndan uzun sre ulusal
ehit olarak alglanmtr. Bu gre, yani Yunan Ihtilalinin
hazrlayclarnn ve balatanlarn Fenerliler ve zellikle
(milliyeti) Patrik olduu grne katlan Trk tarihiler
pek oktur.2
Bu tarihilere gre Yunanllar, ihtilali bir birlik ve bera
berlik iinde hazrlamlardr. Tarihilerin byk bir b
lmne gre Patrik, gizli rgtlerin bandadr, Yunan
ulusuluunu kkrtmtr, Bizans Imparatorluunu kurmak
iin Megali Idea ynnde almtr, kiliseleri silah de2 (Akura 18; Aktar 7; Badoat; Danimet 104; Eylmaz 52; Gventrk; Hatipolu
19; Hocaolu 19; In 509; Iskeeli 1; Karal 110; Kocaba 53; Kololu 98; Kutolu
6; Krat 56; Msrolu 4 1 ; zkan; ztuna 6/442; Polat 4 4 3 ; Postalcolu; Slk
145; Shaw-Kural 19 8 3 , 4 5 ; ahin 1 4 1 ; Tunaya 1 9 8 4 , 5 0 4 ; Trsan 4 4 . A nsiklo
pedilerden; Byk L arosse, G eliim H achette A lfabetik, G eliim H achette, M eydan
Larousse, M ufassal O sm anl Tarihi. O kul kitaplar da ayn gr savunur; Okan
111; Sanr 6 5 ; Yldz 19 9 0 , 16 6 ; Yldz 1 9 9 1 ,1 4 5 ; vb.

2 07

pouna dntrmtr, vb.3 Bu grler temcide Cevdet

Paamn yazdklarna dayandrlmaktadr; zgn metinlere,
zamann metinlerine bavurulmamaktadr. lgin olan udur
ki, tutucu gler ile Koraes arasnda kyasya mcadeleye
en kapsaml bir biimde deinen bir yazar, Pederler retisiden sz ettikten sonra bile, Shaw-Kurala gndermelerle
ayaklanm ay desteklem i olan P atrik demektedir (Kololu
9 8 ).4 Patrikin sululuunu kantlama abas olarak gze
arpan bir ura da, bir mektubun nce ifreli yazld farzedilip, sonra kelimeler keyfi bir biimde deifre edilip rifatli,
yani y ksek kim se psilanti dr; dolaysyla Patrik sulu sayl
m aldr mantdr (ahin 143). Oysa Gregoriosun yaam,
eylemi ve metinleri ayrntl bir biimde bilinmektedir.5
Bu yorumlarda bir anakronizm tuzann etkisi de gz
lenmektedir. Bir yzyl sonra Balkan savalar yllarnda Yunan
ulusuluunun etkisinde kalm olan Patrikhanenin, Yu
nanllar hep ayndr anlay hep egemen oldu iin, 1821
yllarnda ela ayn biimde davrand varsaylmaktadr.
Fenerlilerin ve Patrikhanenin gerek tutumunu olduka
tutarl yda bir yere kadar doru dile getiren tarihiler de vardr
(Scli; Umar, Akin 1988, 100; Ortayl 1986, 162 gibi). Bu
yazarlara ileride deinilecektir. Burada, dolayl bir biimde,
Patrikhanenin stanbuldaki aydnlanmac Rumlara kar
3 ok sk tekrarlanan b ir tea, Patrikhane kapsna aslan P a trik le ilgilidir; buna
gc bu kap ancak o ay eikte bir byk T rk devlet adam aslnca alacakm.
lkoku l kitaplar bile bu temay iler (Sanr 6 5 ).
4 Stalord Shaw, Ezel Kural ile ortak altndan Trk tarihilerine dahil edilmitir.
Kimi tarihilerin deerlendirmeleri kendi ulusu eilim leri sonucu deil, genel
ve allagelm i olan yaklama dikkatsizlik sonucu uyduklarndan olum utur.
D ostum O. Kololu'nun durumu kukusuz byledir,
5 1820'li yllarda ayaklanm Yunanistann ulusu bam sz kilisesi ile evrensel'
stanbul Patriklii arasnda yer alm, olan m cadelenin akisleri bugn b ile du
yulmaktadr. 10/1/93 tarihli saygn To B ca gazetesinde Avustralya Bapiskoposunun 1 8 2 0 lerdc Patrikhaneden kopm ay savunan ve salayan darbeci
Pharmakidesin bu davrann eletirm ekledir.

208

savan dile getiren bir yapt, Osman N. Erginin M aarif

Tarihini anmsatalm. Bu kitapta 1803-1820 yllarnda Ku
rueme Rum Yksek Okulundaki laik m ektep deneyiminin
Rum tutucu glerce nasl engellendii anlatlmaktadr (746).
Btn bu tarihilerin Yunan yada Bat kaynaklarna dantklar
gzlenmektedir. Kerim Sdi ile Bilge Umarn, Yunanl Marksist
tarihi Kordatosun yazdklarna, Osman N. Erginin ise ar
kada Nikolaki Arpaciolunun verdii bilgiye dayandklarn
kendi ifadelerinden reniyoruz.
Uluslarn tarih iinde deimezliini sergileyen ulusu
yorum, bir yerde ayn deimezlik kavramlarn ieren rk
grle kesimekte, anakronist rk sylem ve anlayla
karmza kmaktadr. Bu anlaya gre, Yunanllar arasnda
ne ideolojik farklar vardr, ne de tarih iinde farkl idealleri
ve hedefleri olmutur. Irk szc kimi zaman anlam pek
ak olmayan bir biimde kullanlmaktadr; ulus, millet
anlamna da alnabilir (Erylmaz 51). Tanzimattan Cumhuriyetc Trkiye A nsiklopedisi de bu yolu semitir: Londra
B ykeliliinin tapusu ad eta bu rk a verilm itir (Toros
1009).
Kimi zaman ise rk sylem aktr: Y unanllarm d a
m arlarn d a tek dam la eski H ellen kan y ok tu r / orbaya
dnm r k gibi ve genellikle Fallm erayerden aktarlan
cm leler grlmektedir (Genelkurm ay 2, Gventrk,
Hocaolu 18, Kocaba 74, Msrolu 39, Slk 75, vb. gibi).
N. Tursan ise, rk anlaya kar kp ulusun rka da
yandrlmasnn demode olduunu savunan Yunan
Cumhurbakan Tsatsosun szlerini Yunan rknn saf
olm adnn k a n t ve, bir itiraf olarak verm ektedir (11).
lgin olan, Kocabam, Slkn ve Trsann kitaplarn
(hakl olarak) eletiren bir yazarn bile kitabna bu d a
m arlardaki k a n sylemi ile baladdr (Hatipofu). Okul
kitaplarnda da m elezlerden ve dil ve geleneklerden baka
'

20 ')

eski Yunanla hibir" (sic) ilgisi kalm am Yunanllardan

sz edilmektedir (Sanr 1 5 1 ).6
Daha dikkatli bir okuyuun sonucunda, rk syleminin
rklktan ok ulusu anlaytan kaynaklandn syle
yebiliriz. Ama rk bir gzlem deildir; ama ulusu
anlayn temel ta olan ulusun tekdzeliliini kant
lamaktr. Irk sylem bu konuda yardmc olmaktadr: rk
deimediine gre, rka dayandrlan ulus da sreklilik
sergiler. ada Yunan Eski Yunandan yabanclatrma
istei ise haksz saylan bir n azaltmak abas olarak
yorumlanabilir.
Ulusun deimezlii kimi zaman ulus yelerinin deimez
karakteri ve amalan ile ilikili olarak vurgulanmtr: "Rum
halk ynlarnn bencilik igds (Berkes 1984,135), daim a
ayn ama peinde koanlar (Aktar 7), ricat etmeyen snrsz
ihtiraslar (Erin, nsz), tarih iinde asla en ufak bir sapm a
yapm ayan lar, 1798den b eri ayn politikay. gdenler
(Genelkurmay 2), Geleneksel kurnazlk" (zkan); rk k a
rakterlerinden biri olan hilekrlk (Kocaba 110), geleneksel
karakterleri icab nankr olacaklar phesizdi (Krat 20),
her zaman Osmanl Devleti aleyhine faaliyet" gsterenler
(Polat), malum mene ve yetim e tarzlar sebebiyle her zaman
Trklk aleyhine alanlar (ahin 238), daim a iten ie siyasi
akidelerini srdrenler" (Toros 1009), Antik mitolojiye dayanan
Megali Iclea (Trsan 28) gibi deerlendirmeler az deildir.
C. zkan ise Devirme sistemi sayesinde Hrisyanlarn idareci
snfna girm eleri salanm tr derken, Hristiyanlarn
Hristiyan olarak deil, rk olarak ynetici olduklarn

6 Bugnk Yunqnllarm, btn uluslarla olduu gibi, binlerce yl gcricle kalm

kavim lerlc kan ba ile dorudan ilikili olam ayacan sylem ek ile, byle bir
ban olanakl olabileceini varsayarak, kan bann bu ulusta var olmadn
kantlamaya alm ak kukusuz iki btnyle farkl ideolojik/kuramsal temel
sergiler.

210

anlamamt herhalde.7
Oysa bizim tezimizin ortaya kard temel anlay, Yu
nanllarn, tarih iinde deil, tarihin 10-20 yllk dnemlerinde
bile politik ve ideolojik alanlarda -her ulus iin her zaman
geerli olduu gibi- bir btnlk oluturmadklardr.

Bizans, Megali dea, Philike Hetaireia

Yunan htilali arifesinde cumhuriyeti gler Bizans
dnemini temel sulu sayard. Koraesin K ardelik retisinde Bizans aptal ve aklsz bir dnem olarak deer
lendirdiini, Hellen Nomarisinde ise (ikinci kitap), Bizansn,
Yunanllarn bana reklenmi ve onlar ypratan ve
kerten" bir tiranlk, ruhban snf ve soyluluk" belas olarak
alglandn grmtk. Bizans, Yunan tarihilii tarafndan
Yunan devletinin kuruluundan ok sonra kefedilmiLir.
Yunan Bizans -yada Yunancada dendii gibi Hellen Bi
zans- resmi tarihilikte 19. yzyln ikinci yarsnda yer
lemitir.8
Megali ldeamn, sonradan kazand geni Yunanistan
anlam ile ortaya k, gene 19. yzyl ortalarmdaclr. lc kez
zamann babakan 1. Kllettes tarafndan 14 Ocak, 1844 ta
rihinde dile getirilmitir: Yunanistan corafi konumu yzndci
Avrupann merkezidir; sa eli ile Batnn elini, sol eli eli Dounun
elini tutar ve ikisini birletirir... bu byk dncenin (m egale
idea) ruhuna gre... vb." (Demaras E.R., 405, Skopetea 257).
7 Bu anlay, "ocuklara sz hakk yoktur dem ek yerine, "k k ocu klar da
byynce evin iinde sz sahibid irler dem ek gibi bir paradokstur.
8

T rk tarihilii de Bizansa ulusu bir tedirginlikle bakm tr: T rkiyedeki

milliyeti tarihilik zellikle Fuat Kprl ve sonrasnda Bizansn Osmanl toplumu
zerindeki etkilerini toplar eddc ynelm itir... Zengin ve verim li aratrm alara
konu olabilecek bu karlatrm al tarih alan bugn hem H istiyan Batnn heu
de M slm an O rta Dogunu m illiyeti tarihilerine te k cd ilm i(tir) (Pam uk
1 9 8 8 ,3 1 ).

21 I

Sonralar bu deyim yaylmac bir politikann sloganna d

nmt.
Philike Hetaireia ise tutucu glerin paralelinde deil,
kukusuz cum huriyetilerin gdmndeydi.9 Ayrca bu
dernek yada gizli rgt, inanld kadar etkili olmam
ve ayaklanmada da sonu getirici bir rol stlenmemitir.
Bizim tarihiler tarafndan kesinlikle ifade edildiinin a k sine,
bu cemiyetin (Philike Hetaireia) kta Yunanistanndaki hareket
ve ayaklanm alarda nc bir rol olduu kukuludur (Ortayl
1 9 8 3 ,5 8 ).
Trkiye tarihiliinde hemen hemen istisnasz bir biimde
ve tezimizde ileriye srlen grlerin aksine, her naslsa
Etniki Eterya olarak yeniden vaftiz edilen Philike Hetaireiam (yada okunuuna gre Filiki Eteria) Patrikhane ile
birlikte, Megali Idea (her naslsa megalo olmutur) ideali
ile Bizans ihya etmeye alm olduu tezi ok yaygndr.10
Birka tarihi Filiki Eterya olarak, dernein, ismini doru
kullanmtr.11 Ancak ada Trk Devleti tarihilii iinde
Bizansm (ve Patrikhanenin) yeri genelde eksik deerlen
dirilmitir. Anakronist bir yaklamla 19. yzyl sonlarnda,
bir sre iin ortaya km durumlar eskilere de yaktnlmtr.
zellikle ada Yunan Devletini douran ihtilalci glerin
Bizansn devam olan Patrikhane evrelerinin olduu san,
tezimizle tam bir kartlk oluturmaktadr.
Niyazi Berkes rnein Teokrasi ve L aiklik adl almasnda

Philike Hetaireia iinde de radikal cum huriyetilerle daha tutucu olan gler
a asm da da m cadele olm utu (Z ides).

1.0 Daniment 105; Genelkurmay, nsz; Gventrk; Hoeaolu 18; Iskccli 2; Karal
110; Kocaba 2 5 , 4 6 ; Krat 19; M srholu 3 9 ; zkan; ztuna; Postalcoh;
Sllk 144; ahin 2 3 9 . A nsiklopediler ve okul kitaplar da bu gr dile ge
tirmektedirler: B ilgilik; G eliim H achette, M eydan Larottsse, M ufassal ve Sanr M ;
Yldz 1 9 9 1 ,1 4 6 ; vb.
U

Akin J 9 88 ; Hatipolu 19; Krat 2 1 ; Ortayl 19 8 3 , 5 8 ; Sdi 17. T.Z. Tunaya ise
ift isim kullanm aktadr: "F ilik i yahut da Etniki Eterya (1 9 5 2 , 8 1 ).

212

Patrikhane... Yunan nasyonalizmini gelitirm itir, ayaklan

maya katlan Patrik Megalo Idea peindeydi, dolaysyla
Yunan ulusuluunun temeli... kilisedir..., Bizans K ilisesid ir
(124-125) demektedir. 1830larda balayan Yunanistan... a
dorultusuna aykr(dr), nk hl laik devlet deildir" so
nucuna varmaktadr (141). Tarihi, kiliseye kar yrtlm
olan laik mcadeleden btnyle habersiz grnmektedir.
Berkes, Ortodoks K ilisesinin... yeni bir Yunan milleti yarattn yazmtr (1984, 117). Bu yazara gre Yunan m il
liyetilii bu teokrasilerin rahminden km tr (120). Yunan
denizcilii ve Patrikhane diplom asisi... Yunan nasyonalizm
ve bam szln gelitirir (124). Patrikin isyana katld
ve Megola ldeay amalad, Kilisenin Osmanl Devletinc
rveti soktuunu ve bundan dolay artk Osmanl devletinin
ynetifn imknn yitirdiini, Batllarm, Trklere dman
olmalarna neden olduunu yazdktan sonra (123), Yunan
nasyonalizmi, en baarl biimde bir papaz teokrasisidir... Yunan
ulusuluunun tem eli... ruhanilerin hkmettii kilisedir (125);
Yunan ulusunun, Yunan ulusu istila lklerinin temeli, Katolik
penesinden Trk gc sayesinde kurtulan Bizans K ilisesid ir
(126) demektedir.12
Yunan tarihiliinin Bizans miras konusunda, aamalardan
] 2 N. Berkesin 1 9 6 4 -1 9 7 6 yllarnda yazd b ir sra yaz iin de duygusal ifadeler
saylabilecek ifadeler pek oktu r; konum uzla ilgili olm am akla birlikte bunlarn
belirtilm esi, yazarn ruhbilim sel eilim lerinin aklanm asn ve kon u ile ilgili
teki yorum lanln ela ona gre deerlendirilm esini salayacaktr: siyasal
m arklk", megalo manyak Patriklik, "perende atan yobazlarla papazlar, ulusal
nevroz olanlar, hastala dnen laf ebelii, Ortodoks Hristiyanhnm insan
ruhunu papaz karas rengine boyayan inad, kib iri, M odem Yunan gelenei
dorultusunda siyaset, ya ekiyalk, ya suikast, yada kom plo sanatd r, m e
galomani, vergi kaaks armatrlerin yaratt ufack ulus, bu lke ne zaman
m egalom anlarn, k o rkaklarn , K leftecilerin lk esi olm aktan v a zg eecek ?
(1 2 5 -1 3 8 ) gibi heyecanl ifadeler herhalde konularn bilim sel yaklam m bir
dereceye kadar engelliyor olmaldr. T.Z. Tutaya da duygusallk sergilemitir (1989,
8 0 -8 3 ): aalk emperyalizm, yabanclara kle gibi hizm et, tek hedef olarak
T rk topraklarm seen lke ifadeleri Yunanistan iin kullanlm tr.

273

gemi olduuna deinmitik. Yunanl Cumhuriyetiler

bu miras, zellikle halk deil devlet dzeyinde, Bizans
reddetmitir. Gnmz Yunan tarihilii Bizans konusunda
hemen hemen ortak bir yorumda anlamtr denebilir:
zellikle son yzyllardaki Bizans ile gnmz Hellenler
arasnda din, dil, mzik ve edebiyat gibi kltrel balar ile
yakn bir akrabalk iinde olduklarna inanlr.
Trk tarihilii bu konuda byk farkllklar ve sk sk
elikiler sergiler. Kimileri Bizans mirasn kabul etmez;
Yunanllar iddialarna karn Bizans! deiller... (nk) Bizans
dneminde Hellence tedrisat yaplan okullara rastlayam yoruz
(Polat 455). Irk deimi olduundan devamll kabul
etmeyen bir tarihi, kitabnn baka bir yerinde, Yunanllarm
Malazgirtte yenildiklerini yazmaktadr (Trsan 1 3 ,1 1 ). Kimi
tarihilerin neyi savunduklar pek ak deildir: Bizansn
kt huylarm muhafaza etmi olan (Yunan) h alk (Kutay 2404)
derken yazarn miras hangi dzeyde kabul ettii pek belli
olmamaktadr.
Okul kitaplarnda Eski Yunan, Bizans, Rum ve ada
Yunan konusunda tam bir kargaa vardr. rnein bir yazar
Anadolu medeniyetleri kapsamnda, Yunan ile ilikisinden
sz etmeden lyonya kltrnden sz etmekte (Uurlu I, 96),
on sayfa sonra Yunan medeniyeti bal altnda gene ayn
lyonyadan sz ederken, bu kez bu kentler Yunan medeni
yetinin nemli sanat ve kltr merkezleri durumuna geldiler
demektedir. Yazar baka bir kitabnda Bizans bir Hristiyan
Helen devleti diye nitelemekte (II, 57), halk Rumca (Eski
Yunanca) konuurdu demektedir (1 9 3 ).13 Yunanllarm
cedleri Elenler deil Dor Akalardr cmlesi de bir ansik
13 10. yzyl Bizans halk edebiyat, okum a yazmas olm ayan b ir Yunanl tarafndan
bile bugn kolayca anlalm aktadr. Eski Yunanca sadan sonra h ibir yerde
. konuulmad. Rum ca diye (ada Yunancadan ayr) bir dil yoktur ve bu dil eski
Yunanca deildir.

214

lopedide grlr (Resimli, 5/3053).14

Kimi tarihiler ise Yunanllarn Bizans mirasn, Yunan
tarihileri ile uyum salayarak kabul etmilerdir: "Roma devlet
tarz, Grek kltr ve Hrist'yan inana birleerek Bizans ortaya
kard. Bizansn bu unsurunu birbirinden ayrmann imkn
yoktur. Bunlardan biri karlsa Bizansn varl dnlemez.
D olaysyla daha sonraki yzyllardaTrk-Yunan ilikilerinde
Ortodoks kilisesinden sz etm em ek im knszdr (Ercan 197).
Trk-Yunan ilikilerini, Osmanl-Bizans ilikilerine dayandran
M. Hatipolu ve Bizans ve Yunanca geleneinin kilise eitimi
ile devam ettiini gsteren 1. Ortayl da (1985) nras
grmektedir.

Regas, K oraes, vb.

Yunan htilali ncesinde eylemleriyle isim yapm Yunanllar
(bu kimseler kendilerine Romios-Rum, kimileri Hellen,
kimileri Grekos-Grek demilerdi) Trk tarihiliinde hemen
hemen btnyle bilinmemektedirler. Konu ile ilgili kitap
larda, rnein Koraes ve Regastan, genellikle ya hi sz
edilmemekte, yada sz edildiinde, -zellikle Regas- yetersiz
bir biimde tantlmaktadrlar.
Akuraya gre Regasm amac Yunanllar hegemonyas
altnda Bizans mparatorluunu kurmakt. Trklerin menfur
kan ayaklarnzn altnda seller gibi aksn diye arklar da
yazm. lm tarihi de 1810 ve baka bir yerde 1830 diye
gsterilmitir (20 ve ek 6da). Kimilerine gre Regas, Philikc
Hetaireiann (Etniki deniliyor) kurucusu olmu, ulusal
egemenlik peinde komutur (Berkes 1976, 151; Danimet

14 Bu yazarlarda eski Yunanca/ada Yunanca/Rumca ile Helle/Dor/ada Yunn

(ve herhalde Hellen, Grek, Yunan, Rum, vb.) gibi kavramlarn akla kavumad
aktr.

215

105, Karal 109, B. Larousse, Mufassal Osmanl Tarihi). S.

Kocaba ozana Risa ismini veriyor ve Yunan istikll marm
yazdn savunuyor (47); ahin doktorasnda, Megalo deac
Regasa Marseyyezi yazdrr (135). F. Kratvb., kitabnda
ozann Megali dea haritas izdiini, Filistinde domu
olup (Velestinle kartrlyor anlalan) bir Trk ldr
dnden Yunanistana geldiini okuyoruz (36); T.Z. Tunaya
eterya konusundan baka, ortaya air Lord Byron ile esatiri
mevzularda birlem ilerdi (1952, 82) grn atmaktadr
(Regas ldnde Byron on yandayd). N. Trsan ise, il
gintir, Regasm Aayasasmdan maddeler aktarmakta, o
maddelerin milletlerin birliinden sz ettiini gstermekle
ve sonra da ozann Trklk aleyhine ihtilal h az rlklar
yaptn savunmaktadr.
Konumuzla ilgili en dengeli kitaplardan birini yazm olan
M. Hatibolu, Regas ve Koraes ile ilgili snrl bilgi vermekte
ama hi olmazsa bu denli ters sonular karmamaktadr.
Regas, kitap bal da olmutur -R igasm D edii- ancak
ozandan sz eden; yazarn kendisi deil, nsz yazan
Marion Sarafistir; kitapta ozann u dizelerini okuyoruz:
Bulgar, Arnavut, Ermeni, Yunan... hangi milletsek., s a f tutalm
kavgamla (Belli). O. Kololu da, R. Clogga dayanarak ve
Regasm adn anmadan. Patrikhane Anayasann Hristiy an lar m eline gemesinin nlenmesini istedi diye yazmtr
(83). N. Berkes de, Haslucktan bilgi aktarrken ozaim hangi
dinden olursa olsun, Rum olsun Ulah olsun btn bask yn
temlerine kar birlikte ... bir ayaklanm ann balca kurucusu
olduu dediini, ama bunu yorumlayp deerlendirmediini
gryoruz(1 9 7 6 ,1 5 4 ).
Anlalaca gibi Trkiye tarihilii ile snrl kalnarak
Regas ve Yunanllar arasnda yer alm olan dnce m
cadelesini anlamak olanakszdr. Ama daha nemlisi, Regasn
temsil ettii dinamizm ve potansiyel anlalmadan Osmanl
2/6

toplumu da lam olarak deerlendirilemez. Fransz Devrimine

benzer bir devrimi yapmak isteyen glerin Osmanl Devleti
snrlar iinde var olduklarnn bilinmemesi yanl genel
deerlendirmelere neden olabilir. Hristiyan ticaret burjuvazisi,
devleti nfuzu altna alara k kendisi iin sn f olm a seeneine
sahip olamad... Osmanl devletinin ele geirilecek ve kullanlacak
meru bir alan olduu kabul etmiyorlard. Hristiyan burjuvazi,
Osmanl devletinin meruluunu reddedip imparatorluun
paralanm asn y eleyerek... (Keyder 65) gibi grler, bi
olmazsa bir sre iin, Osmanl Devleti leinde bir burjuva
devrimi dncesinin ciddi bir biimde var olmu olduunun
bilinmemesinden kaynaklanyor.
B. Oran da yle demektedir: Yunanistan vb. gibi lkelerde
milliyeti hareketlerin am ac Ingiliz ve Fransz rneklerindeki
gibi'mevcut bir devlette iktidarn niteliini deitirm ek veya
Almanyada grld gibi eitli birimleri bir tek ulusal devlet
eklinde birletirm ek deildi. Mevcut y ap lan ykm ak ve y erin e
yenilerini kurmakt. nk bu y ap lar yabanclarn egemen
olduu siyasal birimlerdi (1977, 41). Oysa tek devlet iinde,
birletirmek amac var olmu ama sonu bu ynde ol
mamtr. Sorun bir ama sorunu deil, bir merkez/muhalif
gler dengesi sorunu olsa gerektir: Etnik ve dini setlerle kendi
aralarnda d a blnm olan aznlk burjuvazilerine gelince,
onlar da bir aray a gelip bir devrim y ap a cak gte deillerdi...
Toptan bir devrim mmkn olmaynca (ve ancak bundan sonra,
H.M.) bu aznlk burjuvazilerinin her biri, ayr ayr kendi
devrim leriniyapm aya kalktlar (Yerasimos 543).
Regas, Osmanl Devleti iinde, demokratik bir devrim
yapmak isteyen gleri mi temsil eder? Byle bir soru iki farkl
konumda ele alnabilir, a) Kimilerine gre Mslman olmayan
Osmath da saylmaz. T. Timur bugn dahi, Osmanl
Devletinde nemli roller oynam Hristiyan ve Musevi Osmanl
vatandalarna ait bilgilerin ansiklopedilere alnmadndan
217

yaknmaktadr (1 9 8 9 ,6 8 ). 18. yzyl Osmanl Devleti ile ilgili

dnce tarihini yazanlar, rnein Humbarac Ahmet Paa
(Comte de Bonneval) ile Regas ayn kitaba dahil etmezler.
Gerekten Osmanllk kavramnn tanmnda bir uyum
salanamamtr. Ama (b) demokratik bir devrim konusu
da kimilerine gre Bat dnyasnn deneyimlerini kendi
dnyamza gereksiz yaktrma abas olarak deerlendiri
lebilir. Bu konu ela bir soyutlama sorunu olup burada yalnz
deinilmekle yetinilecektir: soyutlama dzeyi yksekse ta
rihsel olaylar benzerler, dkse partiklarizm egemen olur
(Klbay 431). Ama belki nc bir nedenden de Regas,
kimilerine gre Osmanl tarihinin ayrlmaz paras olma
maldr: Osmanl aydnlarnn hibirinde toplumun bir snfnn
devlet gcn eline almasn ummak yolunda bir fik r i yoktu.
Byle bir fikir, bir kimseyi Osmanl olm aktan ka raca k bir
fik ird i (Berkes 1970, 210).

mtiyazlar
Rum milletine verilmi olan imtiyazlar konusu, Koraesin
yandalar ile tutucu gler arasnda sert tartmalara neclcn
olmutu. Pederler retisinde rnein, bu imtiyazlar vlm,
Koraes ise Kardelik retisinde Greklerin ok kt koullar
altnda yaadklarn savunmutu. Sz konusu yllarda Yu
nanllar arasnda bu konuda bir gr birliinin salanmam
olduunu gryoruz.
Gnmzde Trk tarihilerinin bu konuda bir gr
birliine vardklar sylenemez. Pek ok tarihi Pederler
retisi anlaynn paralelinde, stn imtiyazlar elde etmi
olan Rumlarn, ok iyi koullar altnda yaadklarn sa
vunmakta, az sayda tarihi ise kt artlar altnda yaam
olduklarn dile getirmektedir. ounluk, Osmanl Devleti
iinde her eyin, tm koullarn kt olduunu kabul

21,S

etmekte, bu koullar tek tek sayp dkmekte, ama sonunda

aznlklar ve milletler konusunda her eyin ok iyi ol
duunu yada ideal denebilecek uygulamalardan sz etmek
tedirler.15
Bu konuda kart deerlendirmeler farkl tarihsel verilerden
deil, kavram ve temel ilkeler konusunda seilmi olan deiik
yaklamlardan ortaya kmaktadr. Tarihiler, Parios/Koraes,
yada tutucu/Cumhuriyeti glerin dalamalarnda da grm
olduumuz gibi farkl bir dil konumakta olduklarndan,
aslnda bu konuda tam bir karklk, hatt kargaa sz ko
nusudur.
En bata, konumuz olan tutucu gler/cumhuriyetiler
kavgasnda da yaplm olduu gibi, imtiyaz szc keyfi
bir biimde farkl anlamlarda kullanlmaktadr. Bu szcn
balca ild anlam vardr, Birinci anlam bakalarna tannan
zel, kiisel fazlad an bir h a k anlamdr. Bu ayrcala sahip
olan, ayn yada eit konumda olmas gerekirken stn bir
konumdadr. Bu nedenden Trkiye Anayasasmda imtiyaz
tannamaz" denmektedir (madde 10).16 kinci anlam tarihsel
bir ierik tar. mtiyaz burada zel izin anlam tar;
Hristiyanlara, Musevilere vb. Devlet tarafndan salanm
kimi haklardr, izinlerdir. Bu haklara sahip olanlarn
stn yada bakalarna gre daha avantajl durumda olmalar
art deildir. rnein din konusunda Hristiyanlara imiyazlar verilmiti; ama bu, Hristiyanlk, Mslmanlka gre

15 Trkler her lkede geni apta milletlere istildl, insanlara hrriyet ve iilerinde
bamszlk tanmlardr" (Krat 19). Bu tr yorumlara ok sk rastlamaktadr.
Okul kitaplarnda rnein ortaada O sm anl D evleti iinde (yada slm dn
yasnda) Hristiyanlarla ilgil olarak anakronik yorum lar okuyoruz: "dnce
zgrl, yaay stnl, eitlik ve adalet; h erkes kanun nnde eitti"
,

(Sanr 49, Akit 6 5 ).

16 ngilizce bu szck distinetion", privilege olarak evrilebilir. Bu konuda tanmlar,

iin bak: rnein T rke S z l k ', T rk D il Kurum u, 1 9 8 8 ve F erit D eveliolu,
O snanlca-T rke A n siklop ed ik L g at.

2 )>

daha avantajl, stn, ayrcalkl, imtiyazl konumdayd

demek deildi.
Bu farkl anlamlar ok sk kartrlmaktadr; Rurnlar
imtiyazlydlar, dolaysyla stn konumdaydlar anlay
ok yaygndr. Bu gr savunanlar hemen her zaman Osmanl Devleti'nin stn, hogrl, insancl vb. olduunu,
Osmanl ynetiminin Hristiyanlarca arzulandn savun
mulardr.17 Kimi tarihiler rtaada yada Fransz Devrimi
ve demokrasi yzyl ncesinde dnlemeyecek kav
ramlar ok serbest ve keyfi bir biimde kullanarak ve ku
kusuz anakronik bir yaklamla bu imtiyazl durumu, ancak
gnmzde geerli olabilecek -yada hl gnmzde geerli
klmaya altmz ve genellikle de baaramadmz ko
numlar tanmlayabilecek- szlerle ifade etmilerdir: aklc
uygar hogr, istiklal, hrriyet ve bamszlk salanmt,
reayaya gsterilen efkat, igale uram hibir lke halkna
bahedilmeyen hogr ve zgr ynetim, geni hrriyet
iinde tam bir demokrasi, vb. Bir yazar, ileriye srd bu
grlerle tutarllk iinde, doal olarak kendisinin de ya
ntlayamad, niin isyan ettiniz? sorusunu sormaktadr
(Kocaba 19).18
Doal olarak byle arlklara varmadan yalnz Osmanl
dzeni adil ve iyi idi ve aznlklar mutlu ve gzel yaarlard
tezini savunan yazarlar da vardr. Rum topluluu Trklerle
17 Aktar, In 4 4 , Kocaba 17, Krat 19, Ktkolu 1 9 8 6 , 1 5 7 , zkan, zkaya
1985, 154, Postalcolu, Saka 75, Slk 138, Sayar 1 7 2 , ahiV 3 5 , Toros 72,
Trsa 6, Uzunarl 4/1,319; ansiklopedilerden A na Britam ica, Biiyiil Lrmusse.
G eliim H achcttc, M eydan Larosse, Yeni Trk An.; okul kitaplarndan A kil 24,
D ikm en 15, Okan 2 3 , Yldz 1 9 9 0 , 165, Yldz 1 9 9 1 ,1 4 5 .
18 Kimi tarihiler zgrlk" kavram n igale uram akla" badatrabilm itir:
"yeryznde igale uram h ib ir lkfc halkna bahedilm eyen hogr ve
zgr ynetim b iim i...; an ilerisinde y rtlen bu yn etim ' (O sm anl
Devletin in) aleyhinde o lm utu r ( zk an ). Bu tez P e d e rle r retisi"nde de
vard. Tolcrans, kendi d in lerinden olm ayanlar ld rm em ek" olarak al
glayanlar da vardr (Atay 2 3 ).

220

en iyi ilikiler iinde, bir bar ve huzur ortam nda yan yana
yaadlar (Akurgal 1990, 611); Snrsz smrye ve keyfilie
dayanmayan Osmanl idaresi yeni fethedilen Ortodokslar
da honut klmtr (Grel 12); im tiyazlar sayesinde ...
(greli) serbest bir h ay at salanmtr (Hatibolu 3); Ms
lman ve gayrimslim tccarlar ve ustalar aslnda ayn snfn
mensubu olup ayn haklara sahiptiler (nalck 1973,151)'; Rum
reayasnn ve en ok kylsnn tbi olduu idare esasta dildi"
(Karal 107); eflzat ve anlay gsterilmi imtiyazlar verilmitir
(Ktkolu 1986, 157); Mslman idaresinde, Mslman vc
Hristiy an yzyllar iinde anlay iinde yaam lardr (zal
1988, 159).
Bu konuda kavram kargaasnn, suu ve yasalara kar
kmay bile imtiyaz saymayada vardn gryoruz. Yu
nanllarn Akdenizdeki yasad ticaretini bile imtiyaz sayan
aratrmac yle demektedir: Rum tccarlarn bu imtiyazl
durumu Osmanl Devletinin gznden kamiyordu. Birok defalar
zerlerin efilolar gnderilmi (ti). Bir sre sonra, ayn yazara
gre, bu imtiyazllar y akalan arak esir, bir ksm d a idam
edilmitir" (Gencer 102).
mtiyazlar konusunda elikiler oktur. Bir kitap iinde
hem Osmanl hkmetinin tebaas hakkn daki dilne m ua
m elesi anlatlyor, hem de Mavroyani devlete lmne kadar
candan hizmet etmi (sonra gururlanarak m arka hareket
etmi) boynu vurulmu deniliyor (Uzunarh IV/l 319 ve
1V/I1 60); Trkler... daim a hogryle davranm lar / dzen
bozulduundan askeri snflar ve mem urlar tebaaya cevr ve eza
eder olm u cmlelerini ayn metinlerde okuyoruz (ahin
35/136); 1613 ylnda imtiyazarm en ycesine erimi olan
Panayotaki Nikusis unlar yapabilmi: ata binmi, sakal b
rakm, krk giymi (Mirmirolu); hem H ristiyanlara mu
sallat olunduu, iftira yoluyla, davalar uydurup paralarnn
alnd yazlmakta, sonra sistem layiklik prensibine ok

yaknd, din gruplar arasnda kayda deer geimsizlikler

olmamtr denmektedir (Akda 56, 6 9 ).19
mtiyazlar konusunda aydnlatc bilgiyi Halil nalck
vermektedir (1971). Bu yazya gre imtiyaz Batllara ta
nnan ve politik ve mali kazanlar hedefleyen bir hakti.
Karlkllk ilkesi geerli olduundan Osmanl uyruklu
tccarlar da bu frsatlardan yararlanabilirdi. Osmanl uy
ruklularn aslnda ayrcalkl deil, tam tersine, Batklarn
karsnda imtiyazsz (unprivileged) bir durumda kaldklarm
da burada okuyoruz. 1792 ylnda kimi haklar tannarak, yerli
tccara da ticaret frsat tannmt. Bu yazda aklk ka
zanmayan nokta, yzyllardan beri (hatt Bizans ve Seluk
lulardan beri -Kprl 195), sregelen kapitlasyonlarn
ve ticaret ilikilerinin, 19. yzyla girerken ve ancak Osmanl
Devletinin gerilii ve zaaflar kesin bir biimde ortaya knca,
neden birden ve yalnz son dnemle ilgili olarak, emperyalist
smr ve suistimal olarak nitelendirildikleridir.
Ama verilen imtiyazlarn iyi bir ey olup olmad bile
kimi zaman pek anlalmamaktadr. O sm anlilarn dil y
netimi", an ilerisinde ynetim diye vlmekte, ama so
nunda bunun iyi bir ey olmad ve bundan kanlmak
gerektii savunulmaktadr: zgr ve denetimden uzak y
netimin... daim a ayrlk fikirlerin gelim esine hizm et edecei
ve lkeye yarardan ok zarar getirecei bir kez daha gzler nne
sergilenen gerek olmutur (zkan). zkaya, Devlet adaletini
vmekte ve sonra, bu yaplmasayd devlet uzun sre yaamn
srdrrd demektedir (1985,154). S. Shaw da buna benzer

19 Osmanllarn kimi zel detleri ada yada devrin deti" de saylmtr. Bugn
loa gitmeyen kim i uygulamalar, rnein 1 8 0 0 yllarnda ldrlenlerin ku
laklarnn kesilip kant olarak gnderilm esi buna bir n ek o labilir (Kurtolu
. 33). Aznlklara eitliin ve serbestliin salanm as ise m paratorluun geel
'

idare politikas ile elikili ve problem li bir durum yarataca tezi de dile ge
tirilm itir (Ortayl 19 7 9 , 2 3 1 ).

221

bir tez savunmaktadr: Osmanl aznlk sistemini ver ama

baka bir politika izlenmi olsayd hibir zaman aznlk
sorunu olmazd demek gereini duymaktadr (1985). .L.
Barkan da Rum ve Ermeni sarraflarnn... toprak al verii...
hrriyetine nail olm alar affedilm ez gafletlerim izden ve kat
landmz hazin mecburiyetlerimizden birini tekil etm ektedir
demektedir (349).
lmtiyazlara ayrlm iki kitap Do. Dr. G. Bozkurtun
Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu ve Do.
Dr. B. Erylmazn Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebann
Ynetimi adl kitaplardr. Kapsaml aratrmalarn sonucu
olan bu kitaplarda sergilenen veriler kukusuz ok deerlidir;
ancak verilerle sonularn nasl badatklarn anlamak ol
duka zordur. Birinci kitapta devletin gl olduu dnemlerde
huzurlu bir yaam sren z'mmlerden, kendilerine tam bir
hogr gsterilen, rahata yaam a hakk verilm i toplu
luklardan, en toleransl davranan diden, zimniler i in bir
im tiyaz haline dnen uygulamalardan sz.edilmektedir
(2-23); ama zimmilerin haklan sralannca huzurun, rahat
yaamn, tam toleransn, imtiyazn, szlk anlamlarndan
baka (ve hangi anlamda olduu aklanmayan) baka bir
anlamda kullanld izlenimi domaktadr.
Bu kitapta, verilen bilgilere gre zimmilerin stats ile ilgili
olarak unlar okuyoruz: zimniler M slm anlarla bor
ilikisine giremez, szleme yapamaz, faiz art koyamaz;
zimmi bir Mslman ile irket kurduu durumlarda din
ihtilaf olanlar arasnda sahih olmadndan m uhafaza akdini
ku ram azlar (yani eitlik kuralna gre irket kuramazlar);
zimminin klesi din deitirip Mslman olursa azat edilir,
ve 1759da bir cariyenin Mslman olduunu iddia etmesi
zerine bir Rum idam edilince, artk hibir zimmi kle
kullanmaya yeltenmemiti; erkek zimniler Mslman
kadnla evlenemez, Mslman erkek zimmi kadnla evle

nebilir; zimmler genellikle ehrin kenar semtlerinde... gruplar

halinde yaard.... Mslman m ahallelerin de Yahudi ve
H risliyanlarn y aam alar... ho karlanm ad an lal
maktadr... 1729 tarihli bir fermanla stanbul'da Mslmanlarn
ellerinde bulunan evlerin Hristiyanlara satlm as istenmitir;
zimmilerin evleri farkl bir renkte (genellikle siyah) ve
Mslnianlarm evlerinden daha alak olmas iin kurallar
vard, bu evlerinin Mslman evlerine bakan pencereleri
olamazd; zimm topluluklar farkl renkte elbise giyip balk
takarlard, zim m ler ham am larda fa r k l havlu alrlard, ta
kunyada giyemezlerdi; 1630 tarihli bir ferm an la stanbuldaki
zimmlerin samur krk, kalp ak, atlas elbise giym eleri, ata
bin m eleri yasaklanmt; 1725de Batl m isyonerlerin
ziminilerin evlerine girm elerini y asa klay an iki ferm an y a
ym lanm tr; II. Mahmut devrinde... H ristiyanlarn mezhep
deitirmeleri yasaklan m tr; zimmlerin kilise ina etm e
lerinin yasak edilmesi ve mevcut kiliselerin izinsiz tam ir edil
memesi kurallar Osmanl hukukunda uygulanmtr; devirme
sistemi ile Miislmanlatrlaralz askere alm alar 1 5 0 yl uygu
lanm tr; zimmiler davalarda Mslmanlarm aleyhinde
tanklk edemezlerdi; cizyenin toplanmasnda hakszlklar
olurdu, 111. Selim zamanndaki fermanlarda reayada takat
kalmamtr, kadlar, naibler, voyvoda, ayanlar ve cizyedarlarn
etmedikleri zuliim kalm am tr denmektedir; gmrk vergisi
zimmlcr iin Mslmalara oranla biraz daha yksektir, kah ve
iin zimmler... daha fazla vergi derlerdi; vb. (14-29).
Avrupann Aydnlanma dnemini yaad yllarda, bu tr
koullarn huzur, rahat yaam, tam tolerans, imtiyaz,
vb. olduunu savunmak ve yeni ideolojileri bilen birini bu
ynde inandrmak herhalde pek kolay olamazd. Bu uygu
lamalarn huzur ve tam tolerans demek olduunu, Batda
olup bitenlerden haberdar olan bir kimseye, rnein Pariste
nsan Haklar Bildirgesini okumu olan ve hak ve insan
224

haklar konusuna baka bir adan bakan zmirli Koraese

kabul ettirmenin zorluu aktr.
Erylmazm kitabnda da ayn yaklam gryoruz. Hristiyanlarm stats iin unlar okuyoruz: stanbulun fethinden
itibaren Osmanl Devlet'nin snrlar iinde kilise ina etm ek
yasakt. Tamiri iin bile Divana m racaat edip hkm - e r if
alm ak gerekiyordu; Osmanl ynetimi tebaasnn, merkezi kendi
topraklar dnda olan bir m ezhebe girm esine kar idi (6566); Mslmanlarm hakim m illet, gayrimslimlerin
mahkum millet olduu aklanyor; hakim m illet iinde, yani
ynetici snfta, zorbalk yanllarnn bulunduu bir g erektir
(217) ; Hristiyanlara kaldrmda yrmeleri, ata binmelerinin
yasak olduu, istedikleri giysiyi giymekte serbest olmadklar
(218) yazlmaktadr. Ve hemen ayn paragrafta din ve mezhep
ayrmna dayal zel bir uygulama kesinlikle sz konusu deildir
de denilmektedir (217); kt ynetim btn tebaa zerinde
ayn sertlikle olmutur denmektedir. Hem mahkum milletlerden sz edilmekte, hem de bu uygulamalar ada ve
medeni bir uygulam a olarak deerlendirilmektedir (216).
htilaller olmamasna Gayrimslim topluluklar, Osmanl
ynetiminin verdii statden memnun olm allar ki, devlete isyan
etm ek gibi bir davran iine girm ediler gibi elikili cmleler
okuyoruz (217). Genel deerlendirme m ahkum m illetin iyi
bir konumda olduu ynndedir: Osmanl Devletinde, gay
rimslimlere tannan haklar, tabatan beri, istikrarl bir gelime
gstermitir... bunlara yenileri eklenm itir (2 2 0 ).20
Niyazi Berkes de, Osmanl Devletini kyasya eletirip geri
saymakla birlikte, bu dzene kar km olan glerden
Yunan kesimine de saldrmaktadr; sonunda Osmanl Dev
2 0 Osm anl dzeninde m illetler arasnda farkllklarn srdrlm esine allmtr.
Ancak ama farklln aym zamanda st/ast ilikisini de vurgulamas yuuleydi.
Kle edinmekten sakal brakmaya kadar z ve toplumsal stat ile ilgili her l<ara da
M slm ann stn konum u (ve dolaysyla teki din gruplarnn alt konum u)
anmsathrd.

225

letinin bana gelenlerin byk sorumlusu Ortodokslardr,

demektedir. Osmanl Devleti bir Dou devleti olarak korsanlk,
gazilik, kaaklk, ekyalk gibi... sava ekonomilerinin ayr trleri
olan ekonomik bir yap zerinde kurulmutur (1972, 12);
Hrisliyan olsun Mslman olsun, reaya durumunda olanlar ok
yanl bir smr kargaas iine dmlerdir. Hristiyan reaya dil
ve din rgtleri sayesinde bu smrye kar gelmelerle ulus bi
linlerini gelitirmede, Trk reayadan ok daha talihli kmlardr"
(37); Osmanl Devletini ideal bir sistem olarak ele almak
gemie hasret ekenlerin yapt bir eydir, yada aahk duygusu
iine denlerin gemile nmeden teselli bulmayoludur (173);
Osmanl Devleti ekonomi politikasyla herhangi bir kapitalizmi
imknszlatracak bir yoldan giderek kendi toplum snflarn eritti
denmektedir (1970, 65); ve ayn zamanda unlar da eklen
mektedir: Osmanllar buralar (Mora vb.) aldklar zaman... feodal
ve kilise (SIC) glerini ykarak, kylleri feodal balardan ser
bestletirdiler (1970, 43); yle tahmin ediyorum ki msadere
ve idamlarn ou... byle bir sisteme gre hakl veya meru olarak
yaplm tr (1 9 7 0 ,3 0 5 ). Nihayet 1984 tarihli kitabnda kt
gidiin sorumluluu milletlere yklenmektedir. Bu teze gre,
Batnn Osmanlya duyduu dmanlk duygusunun so
rumlusu Ortodokslardr. nk slm gelenei, Batnn
sevmedii Ortodoksluku destekledi, kurtard; ve bir ksr
dng mant iinde, Batmn 1821de Osmanlya kar ktn
okuyoruz, sorumlusu gene Ortodokslar, nk Bat din
rkl yapmaktadr ve bu kez Ortodokslara kar kan
Osmanlya Hristiyanlar sevdii iin kardr (123, 125).21
Onlara stn bir konum salayan imtiyazlara ramen,
gayrimslimlerin Osmanl Devletini zarara soktuklar a21 Yani Bat, Ortodokslar hem sevmediinden, hem de sevdiinden (yada Osmanl
Ortodokslar savunduunda yada kar ktnda) hep Osmalya kar kmtr.
Osmanllar Frenle deyip Batlla' sevmemeyi de gene Rumlardan renmilerdir
(1 9 6 5 , 14).

226'

layma da sk rastlanmaktadr. Bu blmn banda (dip

not 1), Yunanl tarihi Bakalapoulosun, Yunanistanda
Trklerin gnah keisine dntrldkleri iin yakndn
grmtk. Ayn eilim kimi Trk tarihilerinde de g
rlmektedir. Berkese gre rvet... bu dinlerin (Hristiyanlk n) ve arkalarn d aki devletlerin hediyesidir (1 9 8 4 , 123)
ve rvet devlete szdktan sonra artk ynetim olana
kalmamtr.22
Rvetle ilgili olarak A. Mumcu da ayn grtedir: Ancak
Trkler bu yolsuzlua bizzat Rumlar tarafndan itilmilerdir.
Rumlarn p ek ihtirasl ve paraya dkn bir karakter tamalar
bunda herhalde nemli bir rol oynamt (1985a, 108). Yazar,
kilise tamiri id d etley asak olduu iin bu ynde izin almak
iin nasl rvet verildiini anlatmakta, ama hemen arkasndan
Ermehilerin de, Yahudilerin de rvet verdiklerini okuyoruz.
Baz yneticilerin de zaman zaman Ermeni rahiplerden zorla
para aldklarm biliyoruz;... her yeni haham mir pikesini derdi.
Musevilerin bazen baskya maruz tutulduklar bilindiinden, mir
pikesin denmesinden nce baz rvet olaylarnn cereyann
kabul edebiliriz denmektedir (109). kiyz sayfa sonra Trk
ulusunun karakteri de sz konusu olmakta, rvet alan
Trkler bu kez savunulmaktadr: Trk memurlarnn pek paraya
dkn ve agzl olduklar ileriye srlmekte, ama Trklerin
baka uluslarn mensuplarndan daha kt karakterde ol
duklarn ileri srm ek mm kn deildir dem ektedir
(292).23
22 Yazar Battnm OsmanlIya kar dmanlm douran, rveti yaratan vc barbar"
sfatn ortaya karan "Yunana kzm aktadr: dilinin, d ininin hatta ulusal
varlnd bugne kadar srm olm asn borlu olduu bu (T rk) halkna kars
davranlarnn nedenini, insan ruhunu papaz karas rengine boyayan inat
lnda, kibirinde, din eletirilerine tahammlszlnde buluyorum diyecektir
(1 9 8 4 , 135).
2 3 Yanl bir m etodoloji ve ulusal onuru korum a kaygsyla kalem e alnm m e
tinlerde elikiler oktur. Ayn okul kitabnda; rnein, Rum lar blm nde
Rumlar, Osmanl Devleti iinde Hristiyan tebaa iinde imtiyazl bir yce sahipti,
227

Kimi tarihilere gre Eflk-Bodandaki, yada genel olarak

kt ynetiminin sorumlusu da devlet deil, Fenerli beylerdir
(Akura 13, Uznarl IV /II108, vb.). Buradaki anlay,
voyvoda messesesini bir Osmanl kurumu olarak grmeme
anlaydr. Rum cemaati iindeki yolsuzluklar, smr dzeni
vb. da gene bir toplumsal, ynetimsel, dzen sorunu olarak
deil, bir cemaat hatt ulus sorumluluu olarak alglanyor.
Bu konuda en tipik yazlardan biri S. Shawm Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisinde yazd yazdr. Okul
kitaplarna gre de Osmanl Devletinin Bat gibi gelimemi
olmasnn, paralanmasnn nedeni, Fransz Devrimi d
ncelerinin (zgrlk, insan haklar vb.) Rumlar (ve genel
olarak Hristiyanlar) arasnda yaylm olmasdr (Yldz 1991,
144, Okan 101, Yildz 1990, 149, vb.). Gnah keisi ko
nusuna aada Ticaret Burjuvazisi bal altnda yeniden
deinilecektir.
Yunan htilali yllarnda Ancien Regimee kar olanlar,
yani Cumhuriyetiler, ulusal kken ayrm yapmadan
dzeni eletirmilerdi. Cumhuriyeti glere gre sulu
olan dinsel topluluklar, yani cemaatler yada ulusal gruplar
deildi; dzenin kendisi, aristokrat tiranlard, feodal st
dzey ruhban snf idi. Dil, din vb. ayrm, Rum yada
Mslman ayrm yapmadan tiranlara kar kmlar,
cumhuriyeti bir rejim kurmak istemilerdi. 19. yzyl
balarndaki sol idelojinin snrlar ve dleri bunlard.
1815ten itibaren btn m em leketlerde m u hafazakrlarla li
beraller arasnda alttan alta fa k a t etin bir m cadele balad...
Yunan isyanna da liberalizmin bir kuvvet verdiini kabul etmek
gerekir. Yunanllarn Osmanl Devletine kar ayaklanm asn
Avrupann btn aydnlar hararetle desteklediler... G erekte
E rm eniler bal altnda ise, mavi bon cu k usul, O sm anl idaresinde dier
gayrimslim halk ile ayn statde olari E m em ler... cm lesini okuyoruz (Yldz
1 9 9 0 ,1 6 5 ve 1 80).

228

bu sava m u hafazaclkile liberalizm arasnda ortaya kan bir

savat (Armaolu 4 8 ,58).24 Bu konuda Yunanllar arasnda
ideolojik atmalarn olduunu grmtk; eski dzenden
yana olanlar da ittifaklarn kurarken, onlar da, din, dil ayrm
yapmamlard. Hristiyan tutucu glerin Mslman yne
ticilere yakn olup, dinsiz liberallere kar ktklarn
grmtk. Yunanllar arasnda eski dzenin yorumunda
gr birlii salanmamt.
' Gnmz Trk tarihileri arasnda da eski dzen ko
nusunda, ve zellikle konumuz olan milletlerin konumu
konusunda gr hirliine. varld sylenemez. deolojik
uyumun salanmad alanlarda farkl yorumlar doal olarak
kanlmazdr. Velestinli Regas blmnn sonunda T.
Timurun eletirileri belirtilmiti. Bu yazara gre imtiyaz
farkl-yorumlanmaktadr: Zimmi... hibir zam an tam hisseli
vatanda haline gelmemitir... gven iinde olmamtr (1989,
62); hukuk dzeni... zimmiler i ikinci snf vatanda klyordu:25
Eletiri sonraki dnemler iin de geerlidir: Fransz dcvrim indenyzyl sonra, Osmanl dzenindeki hukuki ayrcalklar
ortadan kaldrm ay h ed ef alm ayan hibir hareketi zgrlk
kavgas olarak kabul edem eyiz ve devrin koullar ile m azu r
grem eyiz ( 1 9 8 9 ,2 9 9 ).
mtiyaza r konusunda belki Regas gibi diyebileceimiz
deerlendirmelerde bulunan tarihiler az deildir. Gemii
ycelten milliyeti tarih bilincini ve OsmanlInn geleneksel
hogrsn Aaoullar/Kker hicvedip eletirmitir (1991,

24 O devrin mcadelesini dora saptayan yazar, ayn yazsnda bii'atcisL vc hararetli

demokrat olan Shclley ile sonsuz hrriyet peinde koan Byron .un Yua
devrim cilerinden yana olduklarm ama ngiltere hk m etinin baka bir tutum
izlediini yazm tr: "O sm anl m paratorluunun toprak btnln koruma
politikas izledii iin tngikere ayaklanm ay tasvip etm em itir (5 S , 1 01).
25 Devletten bekledikleri korumay gremeyenler... ayaklandlar (M um cu, 19S5b,
50).

229

150). Akam H ristiyanlarla eit olm ay veya onlarn daha

stn duruma gemelerini kabul etm eyen zihniyeti sert bir
biimde yermitir (66). O. N. Erginde imtiyaz saylan
tercmanln farkl bir yorumunu okuyoruz: H em enhem en
sadrazam lar gibi ba kesilm em i tercmana da azrastg elin ir
(740). Yalnz Trk soylular deil, Osmanolunun tacna rakip
olabilecek teki aile bireyleri bile dzenin deim eden srd
rlmesi amacna kurban edilmilerdir (Kongar 20). Diplomasi
ve konsolosluk grevlerinde bulunan Rumlarn say s yksekti,
am a merkezi hkmette grev alan Rumlarn says greli olarak
nemsiz saylrd (Kuneralp 46). Gayrimslim topluluklarn
ynetimde, askeri kadrolarda ve tarm alanm dafaaliyet gsterme
alanlar kstlyd (en 1). Viyana Protokolne verilen cevabn
aksine (yani 19. yzylda bile) tamamen Hristiyan nfusun
bulunduu blgelerde kk bir ky kilisesi ina etm ek iin dahi
BabIlinin izni gerekiyordu (Ortayl 1979,231). Patrikhaneye
verilen im tiyazlar ruhban snfnn fe o d a l bir organizasyon
halinde kalm asna yardm etm itir (Sdi 14). Aznlklarn
daim a rahatsz, tedirgin, kukuda bulunmasnn hakl ve olaan
grlmemesine im kn y oktu r (Umar 6 1 ).26
Bu konuyu, Trk tarihinin bir uzmannn ok ksa, z ve
yerinde bir gzlemi ile kapatalm: Osmanl mparatorluu,
slm hukukuna ve geleneine uygun olarak, dier dinlere kar
hogrlyd ve Hristiyanlar ile Yahudiler gen ellikle bar ve
gvenlik iinde yaarlard. F akat kendi toplumlarnda, Mslm anlardan sk bir ekilde ayr tutulurlard... Mslman ol

2 6 T. zal, kitabnn ngilizce basksnda, Osmanl Devleti'nin politikasnn ve tarihsel

m isyonunun, ada uygarl yerletirecek sm rgeci bir devlet politikas ol
madn, etnik kltrleri muhafaza etmeyi amaladn savunur. Osanl Devleti
yznden Ortodokslarn Rnesans hm anizm inden yoksun kaldklar savna
da, "O rtodokslukun R nesans hm anizm i ile badamaz kon u m u gibi ilgin
bir gr dile getirm ektedir (2 1 1 ). Bu grte D. K itsikis etkisi grlm ektedir
(bak: H. M illas: Trk/Yunan Birlii ve K itsikis, Toplum ve Bilim ,K , 1 0 8 9 ).

230

m ayanlar toplumun o kad ar dnda tutulmulardr k i, bugn

bile, stanbulun fethinden 500 ksur yl sonra, kentteki Rumlar
ve Yahudiler -her ikisi de baka bir dil konum ak yeteneinden
yoksun olmad halde- h l Trk dilini iyice renememilerdir.
Hristiyan A raptan sz edilebilir; fa k a t Hristiyan Trk tbiri,
sama bir deyim gibidir. Bugn bile, lyik Cumhuriyetin krkdrt
ylndan sonra, Trkiyedeki bir gayrim slim e Trk vatanda
denebilir, fa k a t Trk asla... Msmanlar... yaln z drt m eslek
tanyorlard: idarecilik, sava, din ve tarm. Sanayi ve ticaret,
tevars ettikleri sanatlar icraya devam eden fethedilm i gay
rimslim tebaaya braklm t. Bylece kfirlerin izledikleri
m esleklere kfir damgas vurulmu oldu ve birok san atkrlar
Mslman olduktan sonra bile bu damga kald (Lewis 1 4 ,35).27
Gayrimslim gruplarn ulus-devlet iinde ve Mslmanlarla
da btnletirme istei ve abas, baarsz da olsa, ancak 19.
yzyln sonunda grlr (Mardin 1991, 40).

Ticaret burjuvazisi
Hristiyan milletlerin ve konumuz olan Yunanllarm,
Osmanl Devletinin burjuva snfm oluturduklar ok sk
ileriye srlmtr. Fernand Braudel rnein, B. Lewis gibi,
genel olarak ticaretin Trklere ekici gelmediini savunmakta
ve Osmanl Devletinde kent burjuvazisi -temelde tccar snf- slma yabancyd: Ermeni, Yahudi, Yunan vb. idi demektedir
(198511/480 ve 1982, 727). Ancak ticaret, imtiyazh bir haktan
ok, hor grlen bir haktr: ticaret iyi bir zanaat saylm a
dndan birok blgelerde slm ahlakiyatnn ye hukukunun
dnda kalan Yahudi, Ermeni, Rum kiiler ticarete girerler, belki
27 B. Lewis, Kilisc-Cumhuriyctilcr mcadelesini de doru deerlendirmitir: Kiliseler
otoritelerini tabiatyle Devrime kar kullandlar; zengin ve tutucu Rum aristokrasisi
de mevcut Osmanl dzenini tehdit eden tehlikeyi fark ederek, nce, bu kadar byk
karlar bulunduu bir rejim i korum ay tercih ettiler" (6 3 -6 4 ).

231

bu yzden d aha da kt gzle grlrlerdi;... tccara iyi gzle

baklm az, bu yzden ticaret adamlar da reayadan saylrlard,...
Osmanl dzeninde tam anlam yla sivil diyebileceim iz snf
bunlar (Hrstiyan reaya) olduu halde devlet rgt iinde adeta
pary a gibi bir eydiler (Berkes 1972, 80 ve kitabn 1976
basksnda s. 77).
Trk tarihileri de Hrstiyanlarm ve Rumlarn (Rumlarm
bir blmnn demek daha doru olsa gerek) Osmanl
Devletinin burjuvalar olduunu sylemilerdir: 19:
yzylda kentlerde yeni toplumsal kategoriler ortaya kmtr:
bir yanda zellikle dinsel aznlklardan oluan ticaret burjuvazisi,
te yan da kk bir Mslman burjuvazisi ve bir aristokratik
brokrasi (Aaoullan 1982, 24); Mslman olmayan burjuva
snf;... Rum burjuvazisi ok daha uluslararas idi (Akin 1987,
10 ve 1988, 100); Hrstiyan ticaret burjuvazisi, devleti nfuzu
altna alarak kendisi-iin snf olm a seeneine sahip olam ad
(Keyder 65); ehirlerde tccarlardan ve sarraflardan oluan
ve nemli bir parasal serm ayeyi elinde tutan... ve Mslman
olm ayan burjuvazi (Timur 1989, 62).
Ancak bu ticaret burjuvazisinin alma koullar ok
ktyd. Brokrasinin ekonomik ve politik stnln koruma
sava, Osmanl toplumunda kapitalizm in tarihsel ncs ve
yaratcs olan burjuvazinin bir snf olarak ortaya kn nleme
abasna dnt (Gevgilili 28). Bat Avrupada tccarlar
devletlerinin desteini salamlard: hem merkantilizm ile
rekabet kolaylklar salanyordu,, hem . korsan/tccarla ra
devlete maddi ve silah destei salanyordu, hem de vergi
kolaylklar ile ticaret tevik ediliyordu. Osmanl Devletinin
yneticileri bu yntemlerin uzun sreli yararlarm pek
anlamadklarndan olabilir, bu uygulamalar ya hor gryor
yada nemsiz sayyordu. Btn bunlar yetmezmi gibi, Osmanl Devleti, tccarna mlkiyet garantisi de salamyordu.
18. yzyl Avrupas nda baz kra lla r tebann verimliliini

232

artracak bir koruyucu tedbirler btnn doal bir politika

haline getirmilerdi... tebamn mlkiyet haklarm garanti altna
almalarnn nemini anlamlard (Mardin 1991,14). E. Kongar
servet birikiminin siyasal g olarak algland iin zenginleenin yneticiler tarafndan kovalandn savunur:
O smanllarn M erkantilist bir siyaset izlem em eleri de hep bu
nedene dayaldr (20). M. Sencer, Osmanl ynetiminin,
yabancdan daha az vergi, kendi yurttandan daha ok vergi
aldm yazar: Batda fe o d a l krallar esnaftan ok tccar
destekledii halde Osmanllarda durum tersineydi (294).
Mslmanlarn ticaret mallarndan 1/40, zmmilerden 1/20,
mstemimlerden 1/10 orannda zekt veya r vergisi alnrd
(Kk, Cevdet 1007). Son tahlilde Osmanl h am ednin
simgesi olan devlet aygt retim ilikileri asndan tutucu bir
rol oynuyordu. Bu tutuculuk bir taraftan zel mlkiyet ynndeki
gelimeleri frenleme eklinde ortaya kyor, te yandan da yoksul
halk ayaklanm alarn kanl bir biim de bastrm a eklinde so
mutlayordu (Timur 1979, 225). "18. yzyln sonlarna ge
lindiinde, Avrupa tccarlarna salanan ayrcalklar, Osmanl
Devletinin kendi vatandalarna salad ticaret haklarnn ok
tesine gemi, hem Mslman hem de zimmi olarak adlandrlan
gayrimslim Osmanl tccarlar mstemin karsnda rekabet
edemez duruma gelmilerdi... Bu durumda Rum (vb.) kkenli zimm i
tccarlar ayn ayrcalklar elde etmek zere Avrupa devletlerinin
himayesine girmeye baladlar (Pamuk 179, 180).
Yabanclarca zorlanan ve kendi devleti tarafndan korun
mayan bu Hrstiyan ticaret burjuvazisi, kendi gleriyle
salayam adklar isel deiiklikleri bu kez d egem en ekon o
milerle btnleerek gerekletirmeyi den(iyor) (Gevgilili 28),
Trk retici ileAvrupal tccar arasnda, ne birini ne de tekini
kstrmemeye zen gstererek, kendilerini.arac olara k kabul
ettirmeye alyorlard... Etnik ve dini setlerle kendi aralarnda
da blnm olan aznlk burjuvazileri..,, toptan bir devrim
233

mmkn olm aynca... ayr ayr kendi devrimlerini yapm aya

kalktlar (Yerasimos 543). Regasm Anayasas ve istekleri,
yukarda aklanan koullarn nda okunduunda, top
lumsal, ekonomik ve snfsal amalar daha ak bir biimde
ortaya kacaktr.
Bu burjuva snf, kar dorultusunda, Osmanl Devleti
iinde, Bat emperyalist tccarna kar km olan belki de
tek gt. Devlet yabanc tccara kapitlasyonlarla ve serbest
ithalat ile kolaylklar salarken, zimmi tccarlar rekabet
yoluyla Batllara zorluklar douruyorlard. 1. Ortayl,
Franszlarm, ticarette ciddi rakip olan Yunanllar destek
lemek istemediklerini yazar (1983, 58), N. Berkes de bu
grte: Reaya tccar Avrupa tccarlarnn karlarn tehdit
edecek ka d ar bile gelim eler gsteriyorlard (1970, 275).
Mbaht Ktkoluya gre de 1774ten sonra ngiliz Levant
Company, Rus krkleri ticaretini Rumlarm elinden almaya
alr ama bunu beceremez (1974, 20).
Bu konuda en ayrntl bilgi, Ali hsan Bam Osmanl
Ticaretinde Gayri Mslimler kitabnda bulunabilir. Bu kitaptan
berath tccarlarn Hollandaya yerleerek ve (Bat Avrupadaki)
serbest ticaret uygulamalarndan istifade ederek HollandalI
tccarlarn birounu mkl duruma soktuklarn ve hatt
bazlarm kendileri ile i yapm ak zorunda braktklarm "
reniyoruz (103). Ingilizler 1803larda, Rumlarm ngilteredeki
ticaretine engel olmaya alrlar. Franszlar da Rumlarn
ticaretinden rahatsz olmular Akdeniz ticaretinin R um larla
beraber Ermeni ve Yahudilerin eline geeceini ve bu sebepten
bunlarn Fransay a ticaret yapmalarnn engellenmesi gerektiini
ileri sr(m llerdi). Ba, Rumlarm Bat tccarlarna kar
yrttkleri (ve eit koullar altnda srdrlmeyen) bu
lm-kalm savanda kullandklar (ve aklamad) yn
temleri, Hollanda raporlarna dayanarak doru ve drst
olmayan davranlar olarak gstermektedir.
2.34

Bu kitapta, karlarna byle daha uygun olduu iin, nce

Merkantilizm sonra serbest ticaret politikas gden Bat Avrupa
devletlerine kar, Osmanl Devletinin zc politikaszln
yada ksa dnemde en fazla vergiyi salama politikas olarak
niteleyebileceimiz ve olup bitenleri anlamamaktan doan
ileriyi gremeyen politikasn gryoruz. Bu politika, yabanc
tccarlara tam serbestlik salarken, kendi tccarlarna sonsuz '
zorluklar karma yntemidir. Tccarlarn rekabete kar
korumamakta, daha hafif vergilerle desteklememekte, stelik
her trl hareket kstlamalar getirmektedir.
Bu kitabn eletirisi bu ksa blm iinde yaplamaz. Ancak
yazarn kimi deerlendirmelerine ksaca deinilecektir. Yazann
genel tutumu, Osmanl Devletinin bocalamalarn devleti
kurtarma ynnde iyi niyetli abalar, tccarlarn eylemlerini
ise suiistimaller alarak deerlendirme yolundadr. Ayrca bu
kitapta imtiyaz szcne verilen geni ailam da ilgintir.
Gayrimslim tccarlar zamann yasalarm ineyerek,
yolsuzluklar yaparak ticaret ilerini srdrmeye alm
lard. Bu yasad, su yolunu seenlerin ticari avantajlar
eld e ettiklerini ve im tiyazlara sahip olduklarn (102)
okuyoruz. Kimi reformlardan sonra elde ettikleri imtiyazlar
unlar: Artk reaya statsn terkederek, klk, kyafet, seyahat
ve vergi konularnda birok sosyal h ak la r da elde etm ekte, im
tiyazl bir duruma gelirken, reayann korktuu msadereden
de kurtularak mal ve can emniyetini de salam oluyordu (103).
Bir sonraki paragrafta korkulan msadereden korunmak,
mal ve can emniyeti, ada klk kyafet frsatlar vb. iin
suiistimaller denmektedir. N. Berkes ise Osmanl Devletinin
ad tutumu ile tccarlarn setikleri yasad yollar ve
somut olarak Rus bayra altnda ticaret yapmalan ile ilgili olarak
H l byle ortaa m etodlaryla yryen bir devlette, ticaret
adam lar ite byle tepki gsterirler demitir (1970, 278).
1802 ylnda, III. Selim vergi kaybn nlemek isteiyle,
235

Osmanl uyruklu gayrimslim tccarlara, yabanc.tccarlarm

statsne benzer ticaret haklan tanynca, bu kez bu tccarlar,
Baa gre imtiyazl bir snf olurlar. Oysa yazarn verdii
bilgiye gre bu zimmi tccarlar her zaman Mslman
tccarlara kyasla daha fazla vergi verirlerdi. Bu oranlar tarih
iinde deimekle birlikte (yzde 2-4, yzde 4-5 vb.), Hrstiyanlar her zaman Mslmanlardan, genellikle de yabanclardan
fazla vergi derlerdi. Rumlara Avrupa tccar haklar tannp
yabanc tccarlara benzer konuma getirilince "yzyllardr ayr
bir statde bulunan gayrimslim tccar imdi de imtiyazl bir snf
haline getiriliyordu denmektedir (60-63).
Grlecei gibi ayr statde olmamak ve eit konumda
olmak imtiyaz saylmaktadr.28 Oysa Mslman hayriye
tccarlar daha az giri paras (izin karma paras) vermekteler (Ba 99). mtiyazdan sz edilecekse, Mslmann
Hrstiyana gre, Avrupalnn da kimi zaman her ikisine gre
resmi ve hukuksal imtiyazlara sahip olduklarn syleye
biliriz. Kimlerin, yada hangi devletin tccarlarnn bu alanda
ve mcadelede, daha yetenekli yada ansl olup uzun srede
kazanl ktklar ayr bir konudur.
Rum milletinin ticarette imtiyazl bir statde kabul
edildiini grdk. Ayrca bu imtiyazlar sonucunda kimi
Hrstiyanlarm zenginletii, palazland sk sylenmitir.
Aslnda ticaret burjuvazisinin ortaya k ile zenginlemesi
ayn eydir. Zenginlemeyen burjuvazi zaten olamaz ve tarihte
byle bir burjuvazi grlmemitir. Sorulmas gereken, ve
tezimizle ilgili olan temel konu da budur, Osmanl Devleti
iinde gelimeye balayan burjuvazi ve burjuvazi ile ilikili

28 Burjuva snflar lkelerinin ekonom ik yaamlarnda etkin olmulard. 13u etkinlik

Osm anl Devleti iinde 'M slman olmayan devlete yabancdr' anlay ile,
tuhaflk gibi vurgulanmaktadr. Osm anl Devleti iinde Trklerin stnln,
ve egem enliini kabul, im paratorlukta farkl halklarn birarada yaam alarnn
art idi (A ka 6 2 ).

236

toplumsal gelimeyi engelleyen etkenlerin neler olduudur.

Aklamalardan biri emperyalizm engelidir. Konumuzla
snrl kalarak, bu tezi savunan tarihilerin, beratl yada
Avrupa tccarlarna komprador, ibirliki olduklarm
sylediklerini hatrlatalm (Avcolu 122, avdar 1970, 29,
O. Sencer 36). Bu tccarlarn ekonomi alannda Bat em
peryalizmine kar kan bir kesim olmakla birlikte kukusuz
ibirliki yanlan da vard (Kurmu 29). Ancak bu ayn
tccarlarn, daha ada bir yapda olan bir devlet iinde, yani
Yunanistan devleti iinde, bu denli komprador olmadktan
dnlrse, bu ibirlikilerin Osmanl Devletini s
mrgeletiren bir nedenden ok, Osmanl yapsnn yaratt
bir sonu olduklar da dnlebilir. Emperyalizm de, bir
neden olduu kadar, Osmanl Devletinin yapsnn davet
ettii, bir sonu olarak da grlebilir. Avrupa emperyalizminin
btn dnya lkelerini ayn biimde etkilememesi lkelerin
farkl yaplarnn sonucudur.29
erif Mardinin bu konudaki gr yledir: Brokrasiyi
dengeleyecek iktidarn yokluu, Osmanl Devletindeki etnik
aznlklarn, koruma iin Bat Devletlerine bavurmalar srecini
aklam aya yardmc olmaktadr. Bu bavurmalarn srf iktisadi
emperyalistlerin karm as iin vesile olduu sylenmitir. Byle
de olsa, vesile, im paratorluk iindeki iktisadi ilerin dourduu
gerek gvensizlikten ileri geliyordu. Gerilem e devrinde eski
kontrollerin terkedilmesi, bu gvensizlii azaltm ad. Dzenin
mant deim edi (1986, 90).
Baka bir yazar emperyalizm/eitlik konusunu yle yo

29 Hoa gitm eyen h er gelimeyi dm zdaki nedenlerle anlatm aya alm ak da

ulu su bir tarihilik anlay sergiler. O sm anllarn Avrupaya yaylm alarn
bile Avrupallara mal edenler olm utur: Trkleri bu kadar yaylmaya zorlayan
da Avrupahlar olm utu. Onlar, T rkleri Avrupadan karm ak am acyla, birbiri
arkasnda saldrlar dzenlem em i olsalard, T rk ler de Tuna boylarna kadar
ilerlem eyeceklerdi (Sanr 18).

237

rumlamaktadr: Trkiyenin sre iinde smrgeletii ve

emperyalizme baml bir lke haline geldii zerine yaplan tm
teorik tespitlerde, Hrstiyan aznlklar, kapitlasyonlarla beslenen
kompradorlaan emperyalizmin uzantlar olarak ortaya karlar...
(Kimi yorumculara gre, H.M.) sermaye snf ile Hrstiyanlk
bir yerde ayn eydir... Hrstiyanlarlaburjuva olmak arasna konan
eit iareti ile onlar, ibirliki sermaye kesimi olarak tanmlanm
bylece Hrstiyan dman dncelere snfsal bir ierik verilmeye
allmtr. Bu bakn doal bir sonucu olarak, genel eitlik
prensibine bile, iin iinde emperyalist oyunlar olduu iin kukuyla
baklmaktadr (Akam 65, 66).30

Deerlendirme
Osmanl ynetimi, toplumu dinsel bir temel zerinde kurulu
bir millet anlayna, bir mmet kavramna gre alglard.
Haklar, yasaklar, imtiyazlar vb. bu mmet anlayna
gre kavrard. Ama zamanmzda tarih iinde grlm olan
toplumlar, 16. yada 17. yzyl anlayna gre deerlendiri

3 0 S. Sonyelin M inorUies an d the D estruction o f d e O ttom an E m pire (A znlklar ve

Osm anl m paratorluunun m has) balkl ngilizce alm as elinizdeki kitap
dizgi aam asndayken yaym land. Bir T rk tarihi tarafndan kalem e alnm
olan ve Yunanllar konusunda herhalde en kapsam l bilgileri ieren b u alm a
etrafl bir eletiriyi gerektirm ektedir. Burada konum uzla sn rl kalarak kitaba
ksaca deinilecektir.
Tarih iindeki Trkleri hakl karma (politik ve an ) kaygs kitapta egemendir.
S. Sonyel'e gre Osm anl D evleti iyi idi; toplum sal adan eitlikiydi (s. 7);
sultanlar ve yasalar M slman ve H ristiyan arasnda aynm yapm azd (s. 1 7 );
Yunan halkn ynetim konusunda ikayet ko n usu o lacak b ir durum lar yoktu
(s. 9 8 ); gnlk yaamda H ristiyan halkn zgrl salanyordu (s. 1 0 2 );
Osmanllar fetihleri gerekletirirken Hristiyanlar onlar sevinle buyur ederlerdi;
'

Yunanllar (ve genel olarak H ristiyanlar) gl, adil ve iyiliksever Osm anl
Devletinin hogrsnden, licenaplndan inanlmaz boyutlarda yararlanmt
(s. 4 4 5 ). rnek hogr altnda yaayan Rum lar, ticarete egem en olm u,
Mslman'n srtndan zenginlemiti (s. 4 4 6 ,4 4 7 ). Osm anl Devletinin ykm,
devirm e sistem i sonucunda, Hristiyanlarn ynetim de ve sarayda egem en

238

lemezler. Ortaada Rumlar zgrd, Trkler hrd gibi

szler anlamszdr. O yllarda hogr, hrriyet, de
mokrasi, eitlik vb. (hele bugnk anlamyla) sz konusu
olamazd. Gnmzde, stat, meslek, snf, yre gibi farklar
gz nne almadan, yalnz dine, dile yada bir ortaa snf
landrmas olan millete gre insan gruplarndan sz etmek
ada tarih anlayna ters gelen bir mmeti sylem iinde
anlaml olabilir.
Rum milleti -bu Osmanl cemaati- Osmanl ynetiminin
alglad gibi yada grmek istedii gibi hibir zaman bir
btn olmam, kimi tarihilerin anlad biimde bir aile
oluturmamtr. Zaten Yunanllar oluturan topluluu
yalnz Osmanl uyruklu olan Rum milleti oluturmazd;

olm alarna yorulm aktadr (s. 6 1 -6 4 ). Yunan kym lar uzun uzun anlatlm akta,
Osm anl tenkilleri geitirilm ektedir.
Ortodoks Kilisesinin tarihsel amacnn Hellenizmi korum ak (s. 3 2 ), Fenerlilerin
ise, megali ideanm dorultusunda Bizans yeniden kurm ak olduu (s. S )
savunulmaktadr. Patrikin Plilihe Haifereia yesi olm ad sylenm ekle birlikte
(s. 169) Regam T rk lere kar ayaklanm ay savunduu yazlm aktadr (s:
163). "Avrupa dncelerinin Rum ticari snflan ve aydnlan arasnda yayldklar
ksaca belirtilmekte (s. 7 5 ,1 6 4 ) ancak bu dncelerin cem aat iinde yarattklar
ikilik ve atm alarn boyutuyla id eolo jik ve toplum sal anlam dile getirilm e
mektedir.
Eitlikle ilgili ilgin (ve elikili) kavramlar yle: Mslman-Hristiyan arasndaki
yasal eitlik m utlak stnlklerine bal Mslmanlarca kabul edilm em ektedir
(s. 1 53); ama Rum larn toplum ca kabul edilm eyen du jure eitlik ine karn
de facto eitlikleri varm (s. 2 7 0 ). Kim i toplum sal kesim lerin pratik ko
num laryla, karlk ve uyum oluturm ayan hukuksal dzenin elikisinin,
Aydnlanma dnem indeki siyasal m cadelelerin odak n oktasn oluturduu
yazarca gz ard edilm ekte, D evlete kar bakaldrm alarn anlam da toplumsal
kesim den, dar siyasi -ve ulusu-.bir ereveye kaydrlm aktadr.
Bu kstlamalarna, tarihsel yorum getirme yetersizliine ve resm iyetine karsn,
bu alma gene de Yunanllar stne geni bilgi sunmaktadr. E n byk eksiklii
herhalde cem aatler ve uluslar arasndaki atm alar, tarihsel ve toplum sal bir
ereve iine yerletirm ekten ok, hakl ve haksz, iyi ve kt ik i kart tarafn,
o k eskilere dayanan doal ve soyut bir kartlna dayandrr gibi kalem e
alnm olduudur.

2.39

Osmanl Devleti dnda yaayan ve zellikle ulusu olan

Yunanllar da vard. Yunan htilali ncesinde Yunanllar
arasnda sregelmi olan atmalar, kar, ama, anlay, politik
inan farklarnn varln kantlar. Tezimizin temel mesaj da
bu olsa gerektir. Bu farklar, farkl konumdaki insanlarn varlm
kantlar. Kimi tarihiler bu farklar yokmu gibi, Hrstiyanlardan sz etmektedirler; bu Osmanl Devleti iinde Mslmanlardan sz etmek gibi anlamszdr: Mslman Sultan
ile Mslman kulu arasnda nasl byk farklar var idiyse,
rnein Hnstiyan bir Voyvoda ile, onun keisini gden Hnstiyan
reaya arasnda da byle bir uurum vard. Hellen Nomarisi
de bunu dile getirmeye almtr.31
nceki blmlerde taraflar dinlrine gre alglamann
pek yardmc olmadn grmtk. Mcadeleler, ayn dinden
kimseleri dman kamplara ayran kar ve ideoloji at
malaryd. Ama Trk tarihileri sk sk Avrupanm, Yunan
ihtilalcilerine Hnstiyan olduklarndan yardm ettiklerini
savunmulardr. Bu anlay Avrupa/Yunan ilikisini sergi
lemekten ok, kirili Trk yazarlarnn Avrupa/Trkiye ilikisini
nasl algladklarn gstermektedir. Avrupada yzyllarn
pein yarglarndan doan arpk bir Trk imaj olduu gibi,
Trkiyede de ayn nedenler yznden gene/ok eskilere
uzanan Hnstiyan Avrupa imaj egemendir.32
Trk tarihilii iinde Yunan konusu, ortak bir tarih
mirasnn kanlmaz bir sonucu olarak, karmza ok sk

31 Din gruplarnn, m illetlerin, din cem aatlerinin v b ., ortak yanlan da vard. Ama
bu ortak yatlarn varl, ne bu topluluklar iinde var olan farklarn grmezlikten
gelinm esi iin , ne de farkl din gruplan arasnda var olan ortak y a n lan n gr
m ezlikten gelinm esi iin bir nedene dntrlm esi iin yeterli saylr.
3 2 Dnya K o n jon ktr bal altnda, Viyana K ongresi sonucunda Avrupann
ileri devletlerinin Yunan lh tilali'n i desteklem em eye karar verdiklerini gr
m tk; am a kim i T rk tarihiler, bu konjonkttirel dalgalanm alar gz nne
almadan, Avrupahlarm her zaman Yunanhlar desteklediklerini savunmular
dr.

240

bir biimde kmaktadr. Ancak profesyonel tarihiler bu

konuya sistemli bir biimde eilmemilerdir. Yunan ko
nusunu incelemek isteyen aratrmaclar ve renciler ge
nellikle genel tarihlere ve ansiklopedilere bavurmak duru
munda kalmaktadrlar. Yunan ve Yunanistan konusunu
kapsaml bir biimde ele alm olan yazarlar, en geni anlamda
memur statsnde ve genellikle emekli olan, kimi ordu
mensuplar ve emniyet grevlileridir.33 Yunan konusu
Trkiyede bu evrelerce, yada bu evrelerin yakn olan kimi
aratrmaclarca geni bir biimde ilenmitir.
Bu tarihilerin genel eilimi tarih bilimini, ulusal dava
konumuna indirgeyip, Yunana kar bir hakl/haksz tart
masna dntrm olmalardr. Resmi tarihilik de de
nebilecek bu yaklama, daha geni birbiim de, baka tarih
ilerde de rastlanmakla birlikte^ bu tarihilerde ok belirgindir.
Egemen olan tarih felsefesi ise, ulusu olarak nitelenebilir;
deerlendirmeler tarafl, yorumlar duygusaldr.
20. yzyl banda yaam, ulusu sylemi dile getirmi
olan Ziya Gkalp bu konuya, ulusu sylem iinde, olduka
tarafsz bakabilmitir: M ahkum milletler, milli benliklerini
imparatorluklarn kozmopolit idaresi altnda, ancak bir sre iin
unutabilirlerdi. Bir gn m utlaka milletlerden ibaret olan hakiki
cem iyetler (sr olu) uykusundan uy an acaklar (di)-- Hapse
dilmi (Yunanllarn) serbest olm ak iin mcadeleye girimeleri
tabii idi (4 9 ,7 8 ).
Patrikin liberallere kar ktn belirten ve Yunanllar
arasndaki atmalar konusunda temkinli bir dil kullanan
tarihiler arasnda Sina Akin, Grigoriosun Etairia yesi olduu

33 Burada ad gem i olan yazarlarn, K aynaka blm nde de grlecei gibi,

byk bir blm emekli subay ya da istihbarat grevlisidir: Baboa, Gvcntrk,
n, Kurtolu, zkan, Polat, Postalcolu, Slk, vb, Bu tr kitaplar genellikle
Genelkurm ay Yaymlarnca yaym lanm aktadrlar.

241

sylenmekle birlikte daha psilanti Memleketeyni istila ettii

srada hareketin mensuplarn aforoz etmi bulunuyordu (1988,
100-102); ve llber Ortayl vardr, Fener Patrikhanesinin de
isyan kkrtmak ve organize etmek gibi bir grevden ok, pasif
kaldn ve bu nedenle Moradaki papazlar tarafndan su
landn, kararsz bir tutumla ayaklanmann aslnda gerisinde
kaldn belirtmek gerekir (1985, 162).
Trk tarihileri iinde Yunan konu edinen ve Yunan ihtilali
srasnda atan farkl ideolojik kesimlerden, farkl tutum
lardan ve tutucu glerden ak bir biimde sz edenler olarak
Kerim Sdi ve Bilge Umar gsterilebilir. K. Sdi, Yunanl tarihi
Kordatos dayanarak bu konuda Osmanl mparatorluunun
Dalma Devri ve Tarihi Maddecilik adl ksa bir kitapk ha
zrlam, B. Umar ise, bu kitapa dayanarak, zmirde Yu
nanl larn Son Gnleri adl yaptnda btn Yunanllarn o
dnemde tek bir ama peinde komadklarn yazmtr:
Aznlklarn daima rahatsz, tedirgin, kukuda bulunmasn m
hakl ve olaan grlmemesine imkn yoktur. Gemi yzyllarda
Osmanl yneticileri, sebepli sebepsiz adam doramakla yahut
astrmakla, kafa kestirmekle -yalnz Rumlara deil- btn
dnyaya dehet saan iler de yapmlardr. Padiah dar yolda
kendi arabasnn karsnda baka araba kp yolu tkad diye
fkelenip koskoc Sadr- Azami boduruverir (Sultan brahim
byle yapmt)... vb. Devlet-i Aliye-i Osmaniye yzyllar boyu
Rumlarn dinine karmam ve din adamlarna dokunmam
iken, Mora ayaklanmas ile ilgisi bulunduundan kukulanp,
dnyann en ileri gelen Hristiyan din byklerinden olan Fener
Ortodoks Patriini Patrikhanenin kaps nnde astrvermiti.
Halbuki Patrik V. Grigorios tam tersine ayaklanmaya kar
kmt (61).
Kerim Sdi kk kitabyla, Trkiyede herhalde ilk kez,
Trk-Yunan ilikilerini dar ulusu erevenin dna kar
mtr. Olaylarn, deimez ulus kalplarna gre deil,
242

toplumun her an deien, koullarn gelimesiyle ortaya kan

kar gruplarnn eilimlerine gre gelitii, bu kitapkta
vurgulanmtr. K. Sdide hakl/haksz, stn yada daha aa
konumda olan uluslar yoktur; ama belli bir ideolojinin an
layna gre, Hellen Nomarisini ammsatrcasma, belli bir
tarihsel rol stlenen snflar vardr. Yllarca Trk tarihiliinde
grlm olan kimi maddi yanllar da -Filiki Eteryanm doru
ismi, Patrikhanenin Yunan syamidaki yeri gibi- bu kitapta
ilk kez doru olarak verilmitir.
Bilge Umarm kitabnn Yunan konusunda ayr bir yeri
vardr. Tarihilik deeri ve aratrmac yan stn, yaklam
tarafsz ve bilimsel, deerlendirmeleri ada, insancl ve ileriye,
dnktr. Bir iki maddi yanl dnda kusur bulamadm bir
kitaptr. Trk tarihiliini, Yunanca dahil btn dillerde temsil
edebileek deerde ve aptadr. B. Umar bu kitab yazmakla,
Yunan konusunda, Trk tarihilerinin de, dnya tarihilii
iinde saygn yeri olabilecek kitaplar yazabileceklerini gs
termitir. Ama daha nemlisi, Trk tarihilerinin ulusu ve
resmi tarihilii, en hassas alanlardan biri olan Yunan
konusunda bile aabileceklerini kantlamtr.34
Bu ksa deerlendirmede kimi nemli almalarn unu
tulmu olduu kukusuzdur. Ele alnan yazarlar ve kitaplar
da derinlemesine incelenmemitir. Bu blmde konuyu etrafl
bir biimde ele almamakla birlikte, gene de kimi eilimlerin
sergilendii sylenebilir. Ayrca, konumuzla dorudan ilikili
olan ve 1821 Yunan Ihtilalinden nce bunca tartlm olan
Yunanllarm toplumsal konumlar, bugnn asndan da
ele alnm oldu.

3 4 Konu ile dolayl ilikili olan Trk/Yunan likilerinde Bat Trakya Sorun u adl
kitabn yazar B. O ran da, dnyamzda eine hem en hem en hi rastlanm ayan
uygar ve yrekli bir davranla, kim i eletirilerim i gz nne alarak kitabn ikinci
basm nda dzeltm elere gitm esiyle, uluslararas bilim d ilf n i yapc gcn
ortaya koymutur.

24.3

BLM VI

S onu

Ele alnan konu, kanlmaz olarak, yalnz Yunan Ihtilalinden

nceki dnemle snrl kalmamtr. Son dnemin anlalr
olmas iin kuramsal kimi deerlendirmeler gerekli grl
mtr. Ayrca Yunan diye nitelenen toplumlann tarih
iindeki devamll ve bu devamlln anlam da ele alnmtr.
Bu gemiin gnmzde nasl alglandnn anlalmas iin,
tarihiler ve dnemler arasnda farkl yorumlar da elden
geldiince sergilenmitir.
Tarihsel olaylarn bir tek yorumu yoktur. Belli bir anda yada
farkl zaman dilimleri iinde, gemi olaylar ideolojik farklar
yznden farkl biimde yorumlanrlar. Tarihi yorumlamann
da tarihi vardr. Bu tezdeki yorum da tek doru yorum olmak
iddiasnda olamaz; gnmz tarihiliine uygun olmaya
alan bir abadr. Ulusal devlet snrlar iinde geerli ve
anlaml olan ulusal tarih yorumlar, uluslararas alanda
tarihileri yalnzla mahkm etmekle kalmaz, uluslar arasnda
ortak bir dilin ve anlayn gelimesine de katks olamaz.
Yunan Ihtilalinden nceki durum konusunda, dnyann
24.5

nde tarihileri, asgari ortak ilkeleri olan bir platform zerinde

konumaktadrlar. Bu tez de bu ortak dili kullanmak iste
mitir.
,
Yunan htilali, tm Y u nanllarn katld bir hareket
deildi. Bu biimde bir yorum, tarihi bir uluslar mcadelesi
olarak gren ve temelde geen yzyl olumu bir grten
kaynaklanmtr. Bu tr grler yanl olmaktan te, insanlara
ve yeni kuaklara bu ulusu dnceyi alamaktadr.
Yunanllar cumhuriyeti ve tutucu olarak ayrlmlard.1
Cumhuriyetiler ise, Osmanl Devleti iinde, bamszlk
dnceleri gtmeden devrim yoluyla dzeni deitirmek
isteyenler, ve ayr devlet kurmak isteyenler olarak ayrlmlard.
Yunanllarm nemli bir kesimi ise Osmanl Devleti snrlar
dnda ve genellikle Avrupann byk kentlerinde yaam
ve bu yrelerdeki gelimelerden etkilenmilerdi. Kukusuz
hibir eye karmayan, bu (mcadeleci) konularda gr
sahibi olmayan birok insan da vard.
Bu dnemdeki mcadeleye katlanlar (Mslman/Hnstiyan
yada Yunan/Trk olarak deil de) cumhuriyeti/tutucu
olarak nflandrlmazlarsa tarih yorumlanamaz, olaylar
anlalamaz. Patrikin neden Regasa ve Koraese kar kt,
Regasm neden Pazvantoluna hayran olduu, Hellen Nomcrisinde neden Kiliseye saldrld aklanamaz. Giderek;
bu elikili durumlara bir anlam verebilmek iin, kimi olaylar
hi olmam gibi davranlr, tarih uydurulur.
Snflar, dil ve din gruplan vb., ok yanl ve zaman iinde
deiken ilikiler iindeydiler. Farkl dinlerden tutucu glerliberallere yada cumhuriyetilere kar bir ittifak iinde
olmakla birlikte, kendi aralarnda din elikileri de vard.
Arada anlamalar -Regasm Anay asasna, Koraesin bildiri

1 Yunan isyanna liberalizm kuvvet verm itir... G erekte bu sava m uhafazaclk

ile liberalizm arasnda ortaya kan b ir savat (Arm aolu 5 8 -5 9 ).

246

lerine Hrstiyanlarm ve Mslmanlarn birlikte kzmalarama rnein bir Hrstiyanm idamna Hnstiyanlarm birlik
iinde (ve Mslmana kar bir duyguyu paylaarak) zl
meleri bundandr.
Sz konusu dnemde, Yunan ulusal bilinci denen inancn
doduunu gryoruz. Ulusa dnme, sancl aamalarla,
eitli dnemler iinde grdmz bocalamalar, araylarla
salanmtr. Ulusun ismi olan Hellen szcnn bile belli
olmad bir dnemden tek uluslu devlete giden yola nasl
varldm grdk. Bu dnemde ulusun gemii de icat edildi.
Bu sre, Giri blmnde aklanmaya alld gibi, ulus
olmann genel, evrensel ve kuramsal yntemidir.
, (Bu dnemde, isyan etmeli/etmemeli, durumumuz feci
dir/deildir tartmas balam, ayaklanmadan yana gler,
durumu ok kt gsterme gereini duymulard. Trk
ynetiminin en kt ynetim olarak gsterilmesi bu dnemde
balar. Sonralar bu kesim Yunan ulusu sylemi iinde
haklandridan, kt Trk imaj ve inanc da salamlaintr. Regas ile Koraesin yazlarndaki Trk imajna
bakldnda bu gelimenin nasl olumaya balad belli
olmaktadr.2
Ulusal devletin kurulmaya balamas ile birlikte, ulusal
mitoslarn da olumaya, kimi resmi ve ulusal gereklerin
ortaya kmaya baladn grdk. Yunanistanda ada
bir tarih yorumuna eriebilmek iin doal olarak 20. yzyln
balarn beklemek gerektii Yunanl tarihilerin bu al
madaki alntlarndan belli olmaktadr.
Konu, Osmanl Devleti ve dolaysyla Cumhuriyet Trkiyesi
tarihi asndan da nemlidir. Yunanistan tarihi, yalnz

2 Aleksandra Sphoinenin, Fenerlilerin G nlkleri konulu doktora alm as da.

1800 yllarna dek T rkler iin kullanlan sfatlarn olum lu olduunu, sonralar
olum suz olmaya baladklarn gsterm itir (S p a in e).

247

Osmanl Devletinin bat kesiminin tarihi deildir; bu tarih

Osmanl Devleti'nin dinamiklerini de sergilemektedir. htilal
ncesi Yunanistan, Osmanl Devleti olarak alglanmadka,
Yunanllar (yada kendilerine Rum, Grek, Hristiyan diyenler)
Osmanl Devletinin eleri ve rnleri olarak alglanmadka
(daha dorusu mparatorluk btn eleriyle bir btn olarak
ele alnmadka), Osmanl Devletinin gerek boyutu, ola
naklar ve dinamikleri anlalamaz. Yalnz Trk kesimine
Osmanl demek de kukusuz bir tanm sorunudur ve bu
yol da seilebilir; ancak bu durumda temelde yaplan, bir
devletin ve lkenin yalnz bir kesimini ele almaktr.
Osmanl Devleti, hi olmazsa Avrupaya daha yakn olan
bat kesimi, Aydnlanma hareketinden ve Bat Avrupadaki
gelimelerden payn almt. Tutucu merkezden kopmaya
alm olanlarn -Hrstiyanlarm ve Mslmanlarm- bundan
ne denli etkilenmi olduklar hl aratrlmam bir konudur.
Yalnz, Kavaladan yola kp Msrda ayr ynetimini kuran
bir aydmn olduka Batc olduu bilinir; yanlarm so
nusuz, baarsz denemeleri yeterince incelenmemitir.
Osmanl Devleti gerekten sanld kadar kapitalist gelimeye
kapal myd? Yoksa gelimeyi seen yrelerin, yalnzca
merkezden kopmaya mecbur kalmalar m sz konusuydu?
Bu almada yeterince incelenmemi baka konular da
vardr. Yunan ihtilali, ykselen bir burjuvazinin mi eseriydi,
yoksa, ekonomi bal altndaki blmde deinildii gibi,
krize giren tccarlarn m bir giriimiydi? Ticaret filosunu
Yunanllar iletmekle birlikte, sahipleri Mslmanlar olabilir
mi? Bunun gibi sorunlar herhalde baka bir almann ko
nular olabilir.
Bu tez kukusuz tm sorulara yarlt getiren bir alma
deildir. Katks, eer varsa, Yunanllar szcnn iki
soruyu artrma gereine iaret etmesidir: a) Hangi dnemin
Yunanllar, b) Yunanllrm hangi kesimi?
248

E kler

EK 1
OLAYLARIN KRONOLOJK SIRASI

1740: Osmanl Devleti Fransaya daimi kapitlasyon tanma

s.
1748: Montesquieunn (Charles de Secondat 1689-1755)
Yasalarn Ruhunu yaymlamas.
1751: A nsiklopedinin yaymnn balamas. David Humeun
Inquiries Concerrimg the Principles o f M orals yaym
lamas.
1752: Benjamin Franklinin (1706-1790) elektrii bulma
s.
1754-1763: Fransa ve ngilterenin, Kuzey Amerikada ve
Hindistanda smrge elde etme savalarna girimeleri.
ngilterenin Kuzey Amerikay ele geirmesi.
1756-1763: Yedi Yl Savalar. Rusyann Avusturya ve Fransa
ile ittifak kurarak Prusyaya kar savamas; Rusya
ordusunun zamann en gl ordusu saylan Prusya
ordusunu iki kez yenmesi, Berline girmesi ve nemli

bir lke konumuna gelmesi. Fransada ancien Regimee

kar eletirilerin artmas.
1760lar: Avrupada Aydnlanma a. Voltaire (1694-1778);
Diderct (1713-1784) ve bakalarnn 35 ciltlik Ansik
lo p e d iy i yaymlamalar (1 7 5 1 -1 7 8 0 ); David Hume
(1711-1776).
1760-178 yllar: 11. Frederickin (1740-1786) Prusyada
aydn despot rneini oluturmas; tarm reformu,
yol yapm, ekonomi ve idari reformlar yapmas. z
grlkler kraln izin verdii derecede vardr. Byk
Frederick ile Alman bilinci"nin artmas.
1762: Jean Jacques Rousseaunun (1 712-1778) Toplum Sz
lemesi ve Em ilei yaymlamas.
1762-1796: II. Katerinann Rusya mparatoriesi olmas;
aydn despot anlayn gndeme getirmesi. Zama
nnda feodal glerle demokratik burjuva gler ara
snda atmalarn keskinlemesi. 1773-1775 yllarnda
kyl ayaklanmasnn devleti sarsmas.
1766: Eu. Boulgaresin (1717-1806), Voltairein Memnonanu
evirmesi; ki yl sonra Yunancaya laiklik yada dinsel
tolerans anlamna gelen an eksithreskeia szcn
kazandrmas.
1766-1772: Cavendishin, hidrojeni (1766); Schedein oksijeni
(1 7 71); Rutherfordun nitrojeni (1772) bulmas.
1768-1774: Osmanl Rus sava; Rus ordusunun, Bodan,
Tuna boylarnda ve Krmda baarl olmas. Rusyann
Eflk ve Bodana girii zerine Avusturyann Osmanl
Devleti ile ittifak kurmas. 1770de emede Rus do
nanmasnn Osmanl donanmasn yok etmesi; Osmanl
Devletinden Boaziinin Hasta Adam diye sz
edilmesi. 1769-1770 yllarnda Yunanistanda Orlf
250

olaylar olarak bilenen ayaklanma. Kk Kaynarca

antlamas ile Rusyann Ortodokslarm hamisi olmas
(1774).
1770ler: J. Priestley (1733-1804); A. Lavoisier (1743-1794);
A. Volta (1 7 45-1827) gibi bilimadamlarmn nl bu
lular. Wattm buhar makinesini yapmas (1769) ve
buhar makinesinin retimine geilmesi (1770). James
Hargreavesin dokuma tezghm gelitirmesi (1770).
1771: A.Koraesin Amsterdama gitmesi.
1772: Rusyann, Prusya ve Avusturya ile anlaarak ve Prusya
kral Frederickin nerisi kabul edilerek Polonyann
bllmesi. Polonyada demokratik glerin ezil. mesi, monariden ve soylulardan yana glerin g
lendirilmeleri.
1773: Kaptan Cookun Antarktikaya varmas.
1774: Kk Kaynarca Antlamas; Rusyam Osmanl Devleti
denizlerinde deniz ticareti yapma hakkn ve Osmanl
yurtta Hrstiyanlarn koruyucusu durumunu ka
zanmas. Knm Hanhnm bamsz olmas; (1783te
Rusyaya katlmas).
1775: Amerikan Ihtilalinin balamas. 1776da bamszln
ilan. Fransa (Lafayette) ve Ispanyann, Byk Bri
tanyaya kar savamalar. 1783te ngilterenin, Paris
Antlamas ile Amerikann bamszlm tanmas.
1776: Adam Smithin (1 723-1790) Uluslarn Servetini ya
ymlamas. stanbul Patrikhanesinin Voltairee kar
tutum almas.
1777: Condorcetnin Gezegenler Teorisini yaymlamas.
1779-1780: Yunancay ve Ortodoksluku yaymaya alan
Kosmas Aitolosun (1714-1779) idam edilmesi. I.
Moisiodaksm (1730-1800) eitim ve doa bilimleri ile
251

ilgili yazlarn yaymlamas.

1780ler: Avusturyada II. Josephin (1765-1790) aydn
despot olarak serfle ve angaryaya son vermesi,
manastrlar kapatp medeni nikh getirmesi.
1781: Immanuel Kantn (1724-1804) Saf Akln Eletirisini
yaymlamas. Gouffierin Voyage p'ttoresque de la Grecei
yaymlamas.
1783: Montgolfier kardelerin balonlarn oluturmalar.
Condorcetnin Zencilerin Klelii stne yazsn ya
ymlamas. Guysin Voyage litteraire de la Grece'i ya
ymlamas. Katartzesin ilk kez halk dilinde (demotike)
yazmas.
1787-1788: Amerika anayasasnn yazlp yrrle girmesi.
Tepedelenli Ali Paann Yanya Paas olmas. A. Koraesin Parise yerlemesi.
1787-1791: Avusturya-Osmanl Sava ve Zitovi Antlama
s.
1787-1792: Osmanl Rus sava, Ya Antlamas. Rusyann
bu savata stnl ve Karadenizde Rus ticaretinin
gelimesi.
1789: Fransz htilali ve 1791de insan Haklanmn ilan. 1792de
Cumhuriyetin iln. 1793-1794 Terr Ynetimi. Jeremy
Benthanm Ahlak ve Yasalarn lkelerini yaymlamas.
1790: Velestinli Regasn Fizik Deremesini ve Hassas Aklar
Okulunu yaymlamas. Poulios kardelerin Ephemeris
gazetesini Viyanada yaymlamaya balamalar.
1790-1795 yllarnda Rusyann Polonyadaki demokratik
harekete son vermesi; 1793te Rus ordularnn Po
lonyaya girmesi ve ikinci kez Polonyann bllmesi.
1794te ulusal kahraman Tadeusz Kosciuszko (17461817) liderliindeki Polonya halk ayaklanmasnn
2 52

Prusya ve Rus ordular tarafndan bastrlmas ve 1795te

Polonyann bamszln kaybetmesi; nc kez
bllmesi. 1830 ylndaki bamszlk savann
baarsz olmas.
1790lar: Mozart (1756-1791); Haydn (1732-1809);
hoven (1770-1827);

Beet

1791: Osmanl Devleti-Avusturya arasnda Zitovi Antlamas.

Papann yeni Fransz Kilisesine kar tutum almas.
1792: Fransz smrgelerinde kleliin kaldrlmas. Cariwrightin buharla alan dokuma tezghm icat etmesi.
Rusya ile Ya Antlamas.
1793: Nizam- Cedit Ocanm kurulmas. Khristodoulos
Pamplekesin (1733-1793) felsefi grleri yznden
Patrikhane tarafndan aforoz edilmesi; taraftarlarnn
Leipzigte heykelini dikmeleri. Mari Antoinettein idam
edilmesi.
1793: Parke Godwinin Politik H ak stne adl iki ciltlik ki
tabnn yaymlamas.
1795: Brahamm hidrolik presi icat etmesi.
1796: Fransada basm zgrlnn kabul edilmesi. Laplacem Dnya Sistemini yaymlamas.
1796-1801: Rusyada I. Pauln imparator olmas. Zamannda
eitli yrelerde 32 kyl ayaklanmasnn olmas.
1797: Kampo Formio Antlamas. 28 Haziranda demokratik
Fransz ordusunun Yunan Adalanna kmas. Regas n
H aritasim ve ihtilalci yazlarm yaymlamas.
1798: Patrikhane tarafndan P ederler retisi ve Hristiyan
Savunma, Koraes tarafndan K ardelik retisinin ya
ymlanmas. Malthusun Nfus stneyi yaymlamas.
Napolyonri Msr almas; 180l de Msrdan ayrlma
s.
25.3

1798: Rusyann, Byk Britanya, Avusturya, Osmanl Devleti

ve Napoli Krall ile birlikte Fransaya kar drtl
ittifak kurmas. Rus ordusunun talyada Franszlar
yenmesi (1799). Rus-Osmanl donanmasnn 1798-1800
yllarnda Franszlar Yunan Adalarndan karmas.
Regasm ldrlmesi.
1799: Parkern imentoyu kefetmesi.
1800: Yunan Adalarnda zerk idarenin kurulmas ve
Koraesin Sava arkstn yazmas.
1800: Rusyann drtl ittifaktan kmas ve Fransa ile ittifak
kurmas; Byk Britanya ile arasnn almas. Rusyada
saray evrelerinin I.Plu ldrtmesi; yerine olu I.
Aleksandrn (1801-1825) gemesi.
1801: Fransa ordusunun Msr terketmesi. Koraesin Sava
Borusunu yaymlamas
1804: Napolyonun mparator olmas. Karayorgi nderliinde
Srp ihtilalinin balamas. 1805te Rusya, Avusturya ve
Prusyann, Fransaya kar yeni bir ittifaka girmeleri.
1805-1809 yllarndaki be byk meydan muharebesi
srasnda Fransann ittifak yenmesi. Rusyann Tilsit
Barm imzalamas (1807).
1805: Kavalal Mehmet Ali Paanm Msra vali atanmas. Jacob
Bartholdynin Yunanistan Gezisini yaymlamas. Ko
raesin Bu Koullarda Grekler Ne Yapmal? ve anonim
bir yazarn Rusingilizfrahsz' yaymlamas.
1806: Yunan Nomarisinin yaymlanmas.
1806-1812: Osmanl Rus Sava ve Bkre Antlamas. 805te
Rusya, Avusturya, Prusyann, Fransaya kar yeni bir
ittifaka girmeleri.
1807: Prusyada serfliin kalkmas; Britanya mparatorluunda
kle ticaretinin yasaklanmas. Kabak Mustafann
254

ayaklanmas ve IlI.Selimin tahttan indirilmesi. Fultoriun yapt ilk buharl geminin yzdrlmesi. Byk
Britanya filosu stanbulda. Franszlar Yunan Adalarnda.
1808: Alemdar Mustafa Paa harekt; 11. Mahmutun tahta
karlmas; Sened-i Ittifakn imzalanmas. Amerikada
kle ithalinin yasaklanmas. Fichtenin Alman Ulusunu
yazmas. Goethenin Faustunun (birinci blm) ya
ymlanmas.
1808: Orta ve Gney Amerikada spanya ve Portekiz Imparatorluklarna kar ayaklanmalarn olmas. 1828e
dein on bamsz devletin kurulmas. 1825te En
donezya halknn Hollandaya kar ayaklanmas.
1809: Ingilizler Zakynthosda (Zante).
1811: Logios Hermes gazetesinin Viyanada yaymlanmas.
Gazetenin, 1821de Avusturya ynetimi zoruyla Patrikin Yunan lhtilalini aforoz eden bildirisini yaym
lamaya zorlannca yaynma son vermesi.
1812: Napolyonun Rusya seferi; Fransz ordusunun yenilmesi.
Rusya, Prusya, ngiltere, Avusturya ve svein, Fransaya
kar yeni ittifak kurmalar; ittifakn Fransay yenmesi.
1815te Napolyonun Waterlooda yenilmesi ve srgne
gnderilmesi.
1813: (Eyll) Philomousos H etaireia (Mzikseverler irketi)
rgtnn kurulmas.
1814: Philike Hetaireia (Dostlar irketi) rgtnn kurulma
s.
1815-1817: Milos Obrenovi (1780-1860) nderliinde Srp
htilali.
1814-1815: Viyana Kongresi. Byk Britanya, Avusturya,
Prusya ve Rusyann hakl bir denge kurmaya karar
vermeleri. 26 Eyllde .Kutsal lttifakn kurulmas.
255

Fransa, spanya, Hollanda ve talyann Toscana, Modena, Parma devletlerinde kralclar iktidara getirmesi.
Cumhuriyeti glerin ezilmesi. Byk Britanyann
Yunan Adalarnda (Yedi da) garantr olmas.
1816-1819: Rusyann Baltk yresinde feodal ilikilere son
verilmesi ve kapitalist gelimelerin grlmesi. 1816da
Rusyada gizli rgtlerin kurulmas: Kurtulu Birlii,
Refah Birlii (1818). Nihayet 1825de Decembrist
hareketin patlak vermesi ve kanl bir biimde bast
rlmas.
1817: Srplara greli zerklik tannmas.
1818: Yunan Adalarnda.(Yedi Ada) anayasa uygulanmas.
1819: Tepedelenli Ali Paa ayaklanmas.
1820ler: Avrupada edebiyat ve resimde Romantizm hareketi:
Byron (1788-1824); Chateaubriand (1768-1848); Heinc
(1797-1856); Delacroix (1798-1863).
1820: Kutsal lttifakn bozulmas; Fransa ve ngilterenin
daha tutucu olan Avusturya (Metternich) ve Rusyadan
(1. Aleksandr) farkl bir yol semeleri. Ispanyada li
berallerin ihtilali. Monari taraftarlarnn yenilmesi.
1822de Verona Kongresi karar ile ve ngilterenin
itirazlarna ramen, Fransann Ispanyaya mdahalesine
karar verilmesi. 1823te Ispanyann monarik glerce
igal edilmesi.
1820-1821: 1796 ylndan sonra Napolide Carbonari rg
tnn ulusal ihtilal amacyla almas; 1820de ihtilal
ve anayasa deneyiminin yaplmas. 1821de Laibach
Kongresi; Avusturyann monari yanls mdahalesi
ile ayaklanmann bastrlmas.
1821: Portekizde anayasann kabul edilmesi. Yunan Ihtilalinin
iln.
256

EK 2
V e l e s t n l i R'e g a s

Velestinli Regasn Mar Adl iiri

Elimizdeki tarihi bilgiler, Regasm, Eyll 1796 tarihinde
Viyanada dostlar ile bulutuu bir evde, kavaln alarak
devrimci Mar (Yunancas Thouris) sylediini ortaya
koymaktadr. Yani bu iir bu tarihte, yada ksa bir sre nce
-ve Franszlarm talya baanlanndan sonra- yazlm olmaldr
(Branouses 6 3 ).1 Yurtseverler, mar coku ile hep beraber
sylerlermi. 1797 ylnn Mays aynda Marm Makedon
yann Siatista kentinde sylendii bilinmektedir. Marm
bestesi kleftlere zg bir arkdan alnmt.
Mar devrimci bir manifestodur. eriinden de anlalaca
gibi, Osmanl Devleti iinde genel ve yaygn bir ayaklanmay
amalayan bir ardr. Ama Hristiyanlar ve Trkleri ezen
dzeni ykmaktr. Arap beyaz bir arada, Bosnadan Arap
dnyasna uzanan, Trklerle Rumlarri servetlerini yitir

1 Napolyon Mays 1796da M ilanoda idi. Haziran aynda tm talyada egemenliini

kabul ettirir; talyan n kurtuluunu ilan eder.

257

dikleri bu geni alanda bir demokratik devrim savunmaktadr:

Yasalar yol gsterici olacak, yurtsever alkan kimseler
egemen olacak vb.
iir olarak Marm, Yunan edebiyat tarihi iinde nemli bir
yeri yoktur. Dizeler basit ve safadr. Didaktikdir. Dizem
asndan zayftr. Ancak iir Yunanistanda ok yaygn bir
biimde bilinmektedir. zellikle balang dizeleriyle - Ne
gne dek arkad alar darda y aa y aca z- ve hemen onlar
izleyen, bir Saatlik yaam yedir bize / krk y llk klelie,
hapise dizeleri bir atasz arlnda olup hemen herkes
tarafndan bilinir ve yurtseverlik ierii ile de sk kullanlr.
Mar ilk kez 1798 ylnda Regasn yakn Khristophoros
Perraibos tarafndan Korfu Adasnda yaymlanmtr. Bu eviri
Korf Adasnda 1798de baslan Marm 1905te Sp. Lamprounu yeniden basksndan alnan ve Branosesin (1963)
kitabnda tekrarlanan iire gre yaplmtr.

Mar
Ne gne dek arkadalar darda yaayacaz,2
aslanlar misali, yalnz, bayrlarda dalarda,
inlere snm, bir tek kum dallara bakarak
ve ac klelik iinde ayrlarak dnyadan?
Yitirdik kardeleri, Vatan, babamz anamz,
dostlan, evltlar ve tm yaknlarmz.
Bir saatlik zgr yaam yedir bize
krk yllk klelie, hapise.
Kleysen eer neye yarar yaaman?
Dn, atetesin her an.
ster vezir ol, Efendi yada tercman
hep boa harcar seni Tiran.
2 "D arda yada geitlerde; isyana kalkanlar gibi,

258

Gn boyu o ne derse onu yaparsn

o ise gene kann emer.
Soutsos, Mourouzes, Petrakes, Skanabes,
Gkikas ve Maurogenes aynadr, bak onlara.3
Yiit kapetanyoslar, papazla siviller,
ve aalar, ld hepsi haksz kl altnda
ylesine oktur bunlar, Trkler ve Rumlar,4
yitirdiler yaamla servetlerini, nedensiz.
Gelin artk ortak bir istekle
yemin edelim Ha stne,
yerletirelim alkan yurtseverleri
onlar buyursun her eyi;
tek yolgsterici Yasalar olsun
biri de Vatanm lideri;
nk anari de klelie benzer;
yabanl yaam da ac bir atetir.
Ve o zaman ellerimizi ge kaldrp
Tanrya yle diyelim can- gnlden:
(Bu noktada Yurtseverler ayaa kalkp, ellerini
gkyzne kaldrrlar ve u Yemini ederler:)5
Hey Dnyann Kral, Senin adna yemin ederim,
Tiranlarm grne hibir zaman katlmayacam!
Ne onlar adna alacam ne de kanacam

3 Bu isimler zamann tannm Fenerlilerini anmsatmaktadr. Kimileri tercmandrlar

(dragoman), kimileri Boda ve Eflkta voyvoda. G ikalar, Mavroyani, Suu,
M rzi"ler iin bak. Uzunarl 1V/II. sahife 54-74. Bunlardan kimileri azledilmi,
kim ileri, rnein "M avroyani, candan hizm etine ram en, hep U zu narlya
gre, "m arkl yznden idam edilm iti.
4 "K apetayos gem i kaptanlar yada ekiya, haydut, si reisi anlam ndadr. "Aa
burada M slm an aa anlam tayor. T rk o yllarda hem T rk h em 'd e
M slm an anlam tard.
5 Bu not zgn m etinde vardr.

259

vaatlerine, teslim olmayacam.

Yaadka ben, tek amacm
onlar yok etmektir, sarslmayacam.
Vatana bal kalacak, esareti ykacam,
bakomutann hep yannda olacam.
Yeminimden aarsam Gkte im'ek aksn
beni yksn, duman olup kaybolaym!
Douyla Batda, Kuzey ve Gneyde
Vatan iin bir tek yrek atsm;
inancnda herkes zgrce yaasn,
ortak koalm savan anna
Bulgar ve Arnavut, Ermeni ve Rum,6
arapla beyaz, ortak bir g
zgrlk adma kl kuanalm
yiit olduumuzu her yere duyuralm.
Tiranlk yznden gurbete km olanlar
kp gelebilsin yurduna artk,
sava sanatn belleyenler ise
kosun gelsin, Tiranlar yensin;
Rumeli aryor kucan am
yaam, toprak veriyor, deerle eref.
Ne gne dek kalacaksn byle
yabanc krallarn hizmetinde?
Kendi rknn direine dn.
Yabanc bir klta bir pskl olacana
Vatan iin yok olmak daha iyidir.
Bize uyanlar artk dman saylmaz
karde olacak bize, ister baka bir dinden olsun;
Ama cret edip de karmza kan
bizden de olsa, varsn yok olsun.
6 iirin baka eski bir basksnda Erm eni ve Rum " yerine Srp ve Rum denm ekte
dir.

260

'

Suliotlarla Manliler, nl arslanlar7

ne gne dek inlerinizde uyuyacaksnz?
Karadal kaplanlar, Olimps kartallar8
Agrafann ahinleri, tek yrek olun.
Yrekli Makedonlar, birden atln
kprp emin kann Tiranlarm'
Savada ve Tunada karde Hristiyanlar,
elde silah kn ortaya;
hakl fkeyle kanasn kannz;
kk byk herkes Tiranlarn sonu iin.
Yiit korkusuz Karadenizliler,
ne gne dek barbar sizi ezecek?
Bekleyip durmayn siz Lazlr,
Boaza daln sizler de bizimle.9
Denizlerin yunuslar, adalarn ejderhalar,
yldrm gibi atln, vurun dmana.
Girit ve Hydrann deniz kular,
zamandr, duyun Vatann sesini.
Donanmada olanlar ise, layk genler olun
Yasalar emir veriyor, kundaklayn.
Bizimle olun siz de, Maltallar, tek vcut olun,
Tiranlka atln hmla.
Hellas sesleniyor sizlere, istiyor, acyor size,
anacl sesi ile sizin katknz diliyor.

7 T rk tarihiliinde Solyodar ve Manyotla* da denir.

8 iirde, gnmzde Yunancacla kullanlm ayan T rke szckler oktur. rnein
kaplanlar, ejderha, M sr, Bosna, Y rcallar, Toplar Balkan T rke
szcklerle dile getirilm itir.
9 Boaz burada i Osm anl Devlctinin m erkezi stanbuldaki Boazii anlam nda
olsa gerektir. Laz, Tcsalyanm Olym pos yresinde yaam olan -ve Lazoi de
nen- halk da olabilir.

261

Ne beklersin Pazvantolu, byle kukulu?10

Atl Balkanlara, kartal yuvan kur;
puhu kuuna, kargalara kulak asma;
reaya ile birlik ol zaferi aryorsan.
Silistre ile Braila, Ismailiye ile Kili
Berder ve Hotin, hep seni davet eder;
sana kar gnderilen ordu da
gene sana boyun eer,
nk Tiranlka katlanamyorlar.
Grc artk sen de uyuma, hzla kalk;11
Bursa gibi yapabilirsin, elinde frsat.
Halepte serbest dnen sen
zaman yitirme, in ovaya;
askerinle kalk ayaa
stanbulun fermann dinleme.
Msrn aslanlar, ilk i olarak
kendi beyinizi kendinize kral yapn;
Msrn harac varmasn stanbula
gebersin size ac ektiren kurt.
Hepimiz tek yrek, tek gr, tek ruhla
vurun Tirann kkne, yok olsun!
Bir ate yaylsn tm Trk dnyasnda
Bosnadan aksn Arap dnyasna!
Ykselsin bayraklarda Ha
yldrm gibi vurun dmana!

10 Pazvantolu, bu dizeler yazldktan sonraki yllarda, Bab- A lin in dnleri ile

yetinm eyerek ayaklanacakt. Ksa ve yetersiz bilgi iin bak: Karal V. salite 29 ,
104 ve 154. Karal Bakaldra Pazvantolu eylem i iin Pazvantolunda
kendilerine katlan bozguncu kim selerle Srbistanda b ir terr yarattlar. Bu re jim
Srp isyannn yakn sebebini tekil etti diye yazmaktadr.
11 Regas bu dizelerde bakaldra ayanlara, seslenm ektedir. Bursa, Halep, Msr,
Epirde (Tepedelcnli Ali Paa) gibi bakaldranlar bu srede oktu .

262

Aklnzdan gemesin gl olduu;

onun yrei atar ve titrer tavan gibi.
yz Yrcal ona gsterdi bir gzel
toplarla kar kamayacan.12
Neden gecikiyorsunuz yleyse?
l gibi neden beklersiniz?
Uyann, kar ve dman olmayn:'
Atalarmz kahraman gibi saldrrd
.
atee atlrlard zgrlk yolunda,
biz de byle kardelerim, kapalm silahlar
kurtulalm bu ac klelikten!
Keselim bu kurtlar, boyunduruu elinde tutanlar
Hristiyanlarla Trklere sertlikle ac ektireni;
karada ve denizde parldasn Ha,
boyun esin dman Adalete;
kurtulsun dnya bu yaradan
zgr yaayalm, kardeler, Dnyamzda!

Velestinli Regasn Anayasas

Ksaca Anayasa diye isimlendirdiimiz bu metin iki b
lmden olumaktadr. Birinci blm, nsan H aklarna, ikinci
blm ise Anayasa llkelerine ayrlmtr. Regas, Anayasasm
Fransann 27 Haziran 1793 tarihli Anayasasna ve nsan
Haklan Bildirgesine dayanarak hazrlamtr. Burada (Daskalakesten yararlanlarak) Regasm A nayasasmn btn
verilmektedir.
Ayrca nsan Haklar blm iin, Regasm (R) ne tr
deiikliklere giritiini gstermek ve bir karlatrmay
olanakl klmak iin, esin kayna 1793 tarihli Franszca (F)

12 "Yrcallar Osm anl ordusunda yer alan askerler olup, isyan sonunda Trakya
dalarnda PazvantoluVa katlm lard.

metnin maddeleri ele Trkeye evrilerek italik harflerle

verilmektedir. Anayasa lkeleri blmnde ancak ilgin de
iiklikler saptandnda Franszca (F) maddeler evrilerek
gene italik harflerle metne eklenmitir.

nsan H aklar
B alk (F): 24 Haziran 1793 tarihli Anayasa: nsan ve
Vatanda H aklar Bildirgesi
Balk (R): Yasalar ve Vatan Adna, Rumeli, Kk Asya,
Akdeniz adalar ve Eflk-Bodanda Yaayanlar in Yeni
Siyasal Ynetim-zgrlk, Eitlik, Kardelik.
Giri F): Fransz halk, dnyadaki mutsuzluun tek nedeninin
insann doal haklarnn unutulmu ve aa grlm oldu
undan kaynaklandna inandndan, resmi bir beyanname ile
bu kutsal ve vazgeilmez haklarn ortaya konmasna karar vermi
ve bu yolda, btn yurttalarn aralksz olara k hkmetin
davranlaryla tm toplumsal burumlarn am alarn izlemesi
gerektiine, bylelikle de hibir zaman ezilm eye izin verm eye
ceine, tiran tarafndan aalanmayacana ve bunun salanmas
iinse zgrlnn ve mutluluunun temellerinin, idarenin dev
ve kurallarnn, yasa^ koyucunun amacnn da gzler nnde
olmasnn gerekliliine inanmtr. D olaysyla y ksek Varlk
nnde aadaki insan ve yurtta haklarn ilan eder.
Giri (R): Hellenlerin evlatlar olan halk, ki Rumelide,
Kk Asyada, Akdeniz Adalarnda, Eflk-Bodanda yaa
maktadr ve iren Osmanl despotluunun tiranl altnda
inlemekte olan btn herkes ile bu boyunduruun yknden
kurtulmak iin yabanc krallklara gitmi olanlar, aynntsz
herkes eliyorum, Hristiyanlar ve Trkler, hibir din fark
gzetmeden (nk herkes tanr yarat ve evlddr), sultan
adn tayan tirann btnyle pis kadn zevklerine dm
264

olduunu, cahil hadm aas ve kana susam saray men

suplaryla evrilmi olduunu ve insanl hor grdn,
safla kar yreinin katlatn dnerek, dnyann en
gzel devletinin, ki bilgelerce her tarafta gklere karl
maktadr, artk iren bir anariye dm olduunu vc
kimsenin, hangi snftan yada dinden olursa olsun, ne ya
amndan ne namusundan, ne de malndan emin olmadn
grmektedirler. En uysal, en masum ve namuslu yurtta bile
artk her an tirann muhayyelesinin yada tirann yabanl
yneticilerinin ve yeteneksiz ileri gelenlerinin yada (ki bu
daha sk olmaktadr) canavarca onlar taklit edenlerin cezasz
kalan gnahlarnn, sert insanlk d davranlarnn, yargsz
ve aratrmasz uygulanan lm infazlarnn kurban olma
tehlikesini yaamaktadr.
Gkyz, sen bu cinayetlerin ahidisin. Gne, sen her gn
bu canavarca davranlar gryorsun. Yeryz, sen durmadan
akan masum kanla sulanmaktasn. Kim aksini syleyebilir?
Bunca uygunsuzluu yapan kaplan kim? ksn imdi kar
mza, ve karsna ahit olarak btn dnya kacak, haksz
dklen rmaklarca kanlar iin sessizce inleyen dnya.
Bu mutsuz halle, zntlerinin ve aclarnn, gnlk
gzyalarnn, yok oluunun nedeninin kt ve aalk
ynetimin ve iyi yasalarn yokluunun sonucu olduunu
grerek, kararl bir biimde, gzlerini gkyzne kaldrarak,
boyunduruu yiite kaldrmaya, intikam ve umutsuzluun
silahlarn edinmeye ve tm Dyaya kar yksek sesle,
rahat bir biimde yeryznde yaayabilmesi iin tanrsal
bir sunu olan kutsal vc stn hakkn dile getirmeye karar
vermitir.
Bundan dolay, btn yurttalar uyank kalp her an y
neticilerin davranlarn, yasa yapanlarn toplumsal amacn
kyaslayabilmek iin, yiite despotizmin boyunduruunu
atarak ve atalarnn zgrln kucaklamak; bundan byle
265

hibir zaman insanlk cl tiran tarafndan kle olarak hak

larnn ayaklar altna alnmamak iin; herkes gzlerinin nnde
bir ayna gibi zgrln temellerini, gvenlii ve mutluluunu
bulundurmak; yarglarn zgr yurttalara kar devlerini
iyi tanmalar; ve yasa koyucularn ve ileri gelen yneticilerin
yurttalarn mesleklerini ve mutluluklarn iyi ayarlamalar
iin:
Aada belirtilen deerli insan ve kralln zgr yurtta
haklar, resmi bir biimde aka ilan edilmektedir.
Madde 1 (F): Toplumun am ac genel mutluluktur - Hkmet
insann doal ve esrgenemzz haklarn kullanabilm esi iin
kurulmutur.
Madde 1 (R): NSAN HAKLARI - lk kez dnya insanlarnn
bir arada yaamas iin lkeler ve kentler kurarak ormanlardan
kp toplanmalarnn nedeni karlkl yardm salamak,
mutlu yaayabilmekti; bunlar birbirine kar bulunmak yada
biri tekinin kann emmek iin olmad.
Sonra, dnya stnde kimsenin onlardan esirgemeye hakk
olmad doal haklarn kullanmay gvenlik altna almak
zere kendi karlarn gzetecek bir kral yarattlar.
Madde 2 (F): Bu haklar, eitlik, zgrlk, gvenlik, m lk
tn
Madde 2 (R): Bu haklar unlardr: birincisi, hepimizin eil
olmasdr; birimiz tekinden.daha aa olmamaldr; kincisi,
zgr olmamzdr; birimiz tekinin klesi olmamaldr;
ncs, yaammzdan emif olmalyz ve hi kimse haksz
yere yada aklna estii iin yaam elimizden alamamaldr;
drdncs de, elimizdeki mlklere kimse elini uzaiamamaldr, bizim ve mirasmza konanlarn olmaldr.
Madde 3 (F): Btn insanlar doal o la ra k ve y a sa nnde
eittir.
266

Madde 3 (R): Btn insanlar, Hristiyan ve Trkler, doal

olarak eittir. Biri, herhangi bir su ilediinde, su ile ilgili
yasa ayndr ve deimezdir; ayn kabahat iin zengin daha
az, yoksul daha ok ceza gremez, eit olmaldr.
Madde 4 (F): Yasalar, genel istein serbest ve kutsal iradesidir;
herkes iin eittir, ister koruyucu olsun ister cezalandrc; yasa
ancak toplum iinhakl ve yararl olan emredebilir; zararl olana
kar kabilir.
Madde 4 (R): Yasa, tm halkn kabul etmesiyle ortaya kan
serbest karardr; hepimiz malmza sahip kmak istediimize
gre hi kimse onlar bizden keyfi bir biimde alamaz; yasa
ite budur, nk biz kendimiz kabul ediyoruz ve istiyoruz!
Yasa her zaman yalnz yaammz iin hakl ve yararl olan
emreder ve bize zararl olan engeller.
Madde 5 (F): Btn yurttalar kamu ilerine eit biimde kabul
edilirler. Serbest insanlarn tercih edilmesi iin erdemlerinden
ve yeteneklerinden baka bir neden tannmaz.
Madde 5 (R): Btn yurttalar makam ve kamu grevi
alabilir. Serbest halklar, tercih iin tandklar tek kstas akllar
ve alkanlklardr, yani o yere gemek iin layk ve uygun
olup olmaddr. Eer layk deilse, aalksa o makam ona
verilmemelidir; nk ii beceremedii iin, cehaleti ile genel
kara kar kmaktadr.
M adde 6 (F): zgrlk, insann komusunun h ak km ihlal
etmeden eylemde bulunma hakkdr; temel olarak doay kabul
eder; adaleti dzenlem ek, yasay korum ak ister, a h lak sal s
nrlar una dayanr: Sana yaplmasn istemediini bakalarna
yapm a.
Madde 6 (R): zgrlk, insann komusunun hakkn ihlal
etmeden eylemde bulunma hakkdr; temel olarak doay kabul
eder, nk zgr olmay istememiz doaldr. Temel olarak
267

adaleti kabul eder, nk yasadr nereye dek zgr olabile

ceimizi saptayan. zgrln ahlaksal snr yle syle
nebilir: Sana yaplmasn istemediini bakalarna yapma.
Madde 7 (F): Dnce ve grlerin, ister basn yoluyla, ister
baka yollarla olsun yaymlanmas, barl toplantlar, dinlerin
serbest olmas yasaklan am az. Bu haklarn ilan gemiteki
despotizmin varln ve ansn a k la getirmektedir.
Madde 7 (R):Basm yolu ile veya baka bir yolla grmz
ortaya koyma hakk, bar bir biimde toplanma hakk, her
trl dinin zgrl, Hristiyanlk, Mslmanlk, Yahudilik
ve dierleri bu ynetim tarafndan yasaklanamaz.
Bu haklar engellendiinde, bunun tiranlktan kaynakland
yada kovmu olduumuz despotizmin anlarnn canland
aktr.
Madde 8 (F): Gvenlik, toplumun her ferdine toplumcu sa
lanan kiilik, h ak ve mlk ile ilgili dnceden domaktadr.
Madde 8 (R): Gvence tm ulus ve halk tarafndan her
insana kiilii, hakk ve mallar ile ilgili olarak verilmektedir;
yani biri bir tek kiiyi bile zarara soktuunda, btn halk ayaa
kalkp bu mstebite kar kp onu kovalamaldr.
Madde 9 (F): Ycsala; toplumsal ve kiisel zgrl yneti
cilerin basksna kar korumaldr.
Madde 9 (R): Yasalarn grevi bu imparatorluktaki btn
halkn ortak zgrln yneticilerin basklarna kar
korumaktr; ynetimleri iyi olduunda ynetmeli, kt ol
duunda yerlerinden atlmaldrlar.
Mcdde 10 (F): Hi kimse yasalarn belirttii koullar dnda
sulanamaz ve tutuklanamaz. BLn yurttalar yasalar tarafndan
arldnda y ad a istendiinde annda itaat etm elidir; kar
koymas su saylr.
2 68

Madde 10 (R): Hi kimse yasalarn gsterdii yollar dnda

mahkemeye anlmamal, mahkeme tarafndan tutuklanmamal ve hapise konmamaldr. Kiiler sulu olduklarnda
tutuklanmal ve bu keyfi ve akla estii gibi olmamaldr. Ama
yasaya gre arldnda her yurtta hemen mahkme nne
kmaldr. Kar kt ve mahkemeye gitmedii durumlarda
haksz saylacaktr. Susuz olduunda ba belaya girmeye
ceini bilmesine ramen, mahkemece arlan kimsenin yarg
karsna kmamas byk sutur.
Maclde 11 (F): Yasad y ollarla kiiye kar uygulam alar
yasad ve keyfidir; kiiye kar zor kullanmaya kalkldnda
kiinin de g ile kar koym aya h ak k vardr.
Madde 11 (R): Susuz bir insana kar yasalarn dnda
ve kantsz ceza verilmek istendiinde, bunun yargcn ka
fasndan uydurulmu olduu ve tiranca bir davran olduu
belli olmaktadr. Bu biimde hakszla uratlmak istenen
kimsenin, btn gc ile kar koymaya hakk ve izni vardr;
kar g gsterip, ba ememelidir.
Madde 12 (F): Keyfi olarak em irler verenler y a d a k e y f i ey
lemleri uygulayanlar sulu olup, cezalandrlm aldrlar.
Madde 12 (R): Ynetimin haberi olmadan gerekli olduunu
syleyerek emirler verenler yada bunlar imzalayanlar yada
uygulayanlar sulu olup, ar biimde cezalandrlrlar.
Madde 13 (F): Sulu olduu kantlanana kadar herkes susuz
sayhr;eer tutuklanmas gerekliyse her gereksiz zorluk yasalar
tarafndan ar biim de cezalandrlr.
Madde 13 (R): Sulu diye iftiraya urayan ama susuz ol
duu belli olan herkes, sulu olduu belli olana yada mahkeme
tarafndan yakalanmas gerektii kantlanana kadar, her trl
zorbalk, rnein balamak, kfr etmek, dvmek nlen
melidir; ve ancak suu belli olduktan sonra yasaya uygun
269

olarak cezas balamaldr.

Madde 14 (F): Hi kimse dinlenmeden ve yasalara uygun olarak
ilem grmeden mahkeme edilemez ve cezalandnlam az ve sulan
sonra yaplm bir yasa tarafndan sulanamaz. Yasa ncesi sular
cezalandrldnda bu eylem bir Uranlktr; gem ie amil y asa
sutur.
Madde 14 (R): Hi kimse btn savunmasn yapmadan
ve yasalara uygun olarak ilem grmeden yarglanamaz; cezas
ise sutan nce var olan bir yasaya gre olmaldr. Yasa ncesi
sular cezalandrldnda bu eyleme tiranlk denir. Bir yasann
eski bir suu cezalandrmas kanunsuzluktur. Diyelim bir adam
baka bir adamn kzn almtr, ama o ana kadar bu konuda
bu eylemi yasak eden bir yasa yoktur. Birinin tekinin malna
saldrmamas hakknda yasa bu eylemden sonra karsa, kz
alan onu geri verir ama ceza grmez; yapt iin kt olduunu
bilmiyordu.
Madde 15 (F): Yasa ancak gerekli kanlmaz cezalar verebilir:
cezalar sularn nisbetinde ve toplumun yararn a uygun olm a
ldrlar:
Madde 15 (R): Yasa ancak tam olarak gerekli cezalar ve
rebilir; cezalar sua gre ve toplumun yararna uygun olacak;
yani bir kii birini dvdnde o da dvlsn ama kellesi
uurulmasn.
Madde 16 (F): Mlkiyet hakk, her yurttan m allarn, ge
lirlerini, almasnn ye iinin rnlerini istedii gibi tadmas
ve kullanmas (satmas) anlamndadr.
Madde 16 (R): Her yurtta bar iinde mlkn kullanma
hakkna sahiptir; yani maln istedii gibi kullanp zevkini
karabilmeli, gelirlerinden yararlanp, sanatnn ve al
masnn meyvelerini alabilmelidir; ve hibir zaman hi kimse
bir tek kuruunu bile zorla alamamaldr.
270

Madde 1 7 (F): Hibir i (m eslek), kltr, ticaret yurttalara

y asak edilemez.
Madde 17 (R): Yurttalara toplum iin yararl olan hibir
i, ziraat sanat, ticaret yada giriim yasak deildir. Btn
yurttalarn alma sevgisi her sanat koluna ve renime
yaylabilir.
Madde 18 (F): Btn insanlar hizm etlerini ve zam anlarm
satabilirler; ancak kendilerini satam az ve satlam azlar; kiilik
sunulabilir bir meta deildir. Yasaklelii tanmaz; ancak alan
ve iveren arasnda bir grev ve hak anlam as tannabilir.
Madde 18 (R): Her insan zamann baka birinin kullanmna
sunarak onun yannda alarak hizmet verebilir; ancak
kendini ona satamaz nk kiilii de kendi egemenliinde
olmayp vatana aittir. Yasa klelere de hibir esaret yada
kleletirmeyi tanmamakta, ancak hizmette bulunan ve buna
karlk bir cret alan (iverene kar) saygl olmaldr; (i
veren ise) ne kfr etme hakkna ne de dvme hakkna sa
hiptir; ancak o gne dek almasnn karln anlamalara
gre deyerek iine son verme hakkna sahiptir.
Madde 19 (F): Hi kim se kendi istei dnda mlknn en
ufak bir parasndan bileyoksn klnam az; eer toplumsal bir
gereksinim sonucu bu gerektiinde hakl ve nceden belirlenmi
bir tazminat alr.
Madde 19 (R): Hi kimse kendi istei dnda mlknn
en ufak bir parasndan bile yoksun klnamaz; eer toplumsal
bir gereksinim sonucu bu gerektiinde, yada bir bina isten
diinde, o zaman tarlann deeri saptanr ve tarlann yada
binann satn alnabilmesi iin sahibine paras verilir.
M adde 20 (F): Btn vergiler an cak toplumsal kar iin
uygulanr. Tm yurttalar vergilerin tesbitine katlabilirler ve
uygulanmasn denetleyebilirler.
271

Madde 20 (R): Her vergi toplumun yarar iin olmaldr,

birinin tekinin maln eline geirmek iin deil. Btn lke
sakinleri vergilerin tesbitine katlma, vergilerin toplanmasn
denetleme ve bu vergileri toplayanlardan hesap sorma hakkna
sahiptirler.
Madde 21 (F): Kamusal yardm lar kutsal bir devdir. Toplum
mutsuz yurttalara, alabilmeleri iit, alam ayacak durumda
olanlara ise geim aralarn salayarak yardm etmelidir:
Madde 21 (R): Kamusal yardmlar ve demeler vatann
kutsal bir. devidir. Toplum, hem almalarm salamas
ynnde hem de artk alamayacak durumda olan mutsuz
sakinlere kar bir yardm borcu tar; yani eer bir ifti
kzleri olmad iin bo oturuyorsa vatann devi onlar vermek ve denmeleri iin beklemektir; eer biri vatan iin
bir savata sakat kalmsa vatan onu dllendirmeli ve yaam
boyu onu beslemelidir.
Madde 22 (F): Eitim herkesin gereksinmesidir. Toplum biitiln
gc ile toplumsal gelimeyi desteklem eli ve eitimi her yurtta
iin olanakl klmaldr.
Madde 22 (R): stisnasz herkesin eitime gereksinmesi
vardr. Vatan her kyde erkek ve kz ocuklar iin okullar
aacaktr. Gelime okuma yazmadan doar; ve zgr uluslar
bundan dolay parldamaktadrlar. Eski tarihi yazarlar tan
tlmal, byk kentlerde ise Franszca ve talyanca retil
melidir; Hellence ise kanlmaz olarak retilmelidir.
Madde 23 (F): H erkese haklarnn salanm as am acyla,
toplumsal gvenlik herkesin eylemiyle salanr; bu gvenlik ulusal
egemenlie dayandrlr.
Madde 23 (R): Her yurttain gvenlii btn yurttalarn
ortak eyleminden kaynaklanr. Yani, birinin bir(kt duruma
dt durumda herkesin etkilendiini dnmemiz gerek;
272

bunun iin herkesin hakknn korunmas gerekir. Bu gvenlik

ulusun egemenlii temeline dayandrlr; yani bir tek yurtta
hakszla uradnda btn ulus hakszla uramaktadr.
Maclcle 24 (F): Kam usal grevlilerin sanrlar y a sa ile ak
bir biim de saptanmadan ve memurlarn sorum luluklar sa
lanmadan (egem enlik) var olam az.
Madde 24 (R): Kamusal hizmet grevlilerinin snrlar yasa
ile saptanmadan ve btn grevliler hesap verme kararma
varmadan bu egemenliin saygnl yoktur.
Madde 25 (F): Egem enlik halktan kaynaklanr; tektir ve
blnmezdir, snrlanam az ve y o k edilem ez.
Madde 25 (R): mparatorluk halka dayandrlr; tektir,
blnmezdir, snrlanamaz ve yok edilemez. Yani yalnz halkn
kendisi'emir verebilir ve hibir engel tanmadan bunu ya
pabilir, insanlarn bir blm yada bir kent emir veremez.
Madde 26 (F): Halkn hibir kesim i halkn btn adna
hareket edemez; am a egemen halkn her kesim i tam bir serbesti
iinde isteklerini dile getirebilir.
Madde 26 (R): Halkn hibir kesimi halkn btn adna
hareket edemez; ama egemen halkn her kesimi tam bir serbesti
iinde isteklerini dile getirebilir.
'Madde 27 (F): Egemenlii eline geiren herkes, annda serbest,
insanlar tarafndan ldrlmelidir.
Madde 27 (R): Egemenlii ve iktidar eline geirmek isteyen
her insan serbest insanlar taralndan annda tutuklanmal,
yasalara gre yarglanmal ve ceza grmelidir.
Madde 28 (F): Bir ulus her zaman anayasasn gzden geirmek
ve deitirm ek h akkn a sahiptir. Bir kuak yasalar ile gelecek
kuaklar balayam az.
273

Madde 28 (R): Bir ulusun her zaman yasalar deitirmeye

hakk vardr; bir kuak insanlar yasalar ile onlardan sonra
doacak olan insanlarn geleceini zorlayamaz.
M adde 29 (F): Her yurttan yasann oluturulmasnda vc
temsilcilerinin seiminde eit b ir hakk vardr.
Madde 29 (R): Her yurtta bir yasann olumasnda, yer
lemesinde ve grevlileri, milletvekilleri ve ulusal temsilcileri
semede, teki yurttalar gibi eit bir hakka sahiptir.
Madde 30 (F): Kamusal m akam lar temelde geicidirler; bunlar
ayrcalk y ad a m kfat deil devdirler.
Madde 30 (R): Vatann kamusal makamlar idarece datlr;
bunlar zel eref payesi yada mkfat olarak deil, vatana kar
kanlmaz olan bir yurttalk devi olarak alglanmaldr.
Madde 31 (F): Halk temsilcilerinin sularnn dokunulmazl
olamaz. Hi kimse kendini teki yurttalardan daha dokunulmaz
sayam az.
M adde 31 (R): Ulusun temsilcilerinin ve subaylarn sulan
cezasz kalamaz. Hi kimsenin kendini tekilerden daha
dokunulmaz saymas dnlemez. Yani, ister byk olsun
ister kk birileri su iledikleri zaman, en byk subay bile,
olsa yasa ona suuna gre ayn cezay verir.
Mcdde 32 (F): Toplumsal otoritelere dileke sunma hakk hibir
durumda y asa k edilm ez ne de kstlanabilir
Madde 32 (R): Hallan egemenliini ellerinde bulunduranlara
her yurttan hibir rahatszla uramadan yada zaman deil,
yeri deil denmeden yazl dileke verme hakk vardr; ikyeti
her istedii saat gittiinde dilekesi kabul edilir.
M adde 33 (F): B askya diren, yu kard aki insan haklarnn
sonucudur.

274

Madde 33 (R): Her yurttan hakszla uradnda diren

gstermesi yukarda sz geen haklarnn bir sonucudur;
nk yasalarn yardmyla hakkm alacan bilen hi kimse
diren gstermez.
Madde 34 (F): Bir tek yesi bask altnda olduunda tm
toplum bask altndadr. Toplumun btn ezildiinde her yesi
bask altndadr.
Madde 34 (R): Bu kralln bir yurtta hakszla urad
nda her yurtta hakszla uramakta yda her yurttaa kar
klmaktadr; bundan dolay, u lkeye kar sava veril
mektedir, bana ne, ben kendi lkemde rahatm, denemez;
btnn iinde bir lkeye kar bir durum varsa bana kar
da sava veriliyor demektir; Hellen skntdaysa Bulgar harekete
gemelidir, ve o da srasyla tekinden yana olmaldr; her ikisi
de Arnavutun ve Ulahn (yannda olmaldr).
Madde 35 (F): Hkmet halkn haklarn inediinde,
ayaklanma halkn ve halk kesimlerinin en kutsal hakk ve ay
rlmaz grevidir.
Madde 35 (R): Ynetim zorbalk ettiinde, keyfi davran
dnda, halkn hakkna hor bakt ve ikyetlerine kulak
asmad durumlarda, halkn yada halk kesimlerinin ayak
lanmas, silahlar kapp tiranlar cezalandrmas en kutsal bir
hakk ve en gerekli devidir. Eer bulunduumuz yerde ti
ranlar oksa, en yiit ve liberal yurttalar yol geitlerini vc
da tepelerini kontrollerine geirmeli ve birou bir araya
gelip kalabalklatklarnda tiranlara kar saldrya geme
lidirler; bu yolda her on kii iin bir onba, her elli kii iin
bir elliba, yz kii iin bir yzba oluturulacak, binbann
ontane yzbas ve komutann da binbas; bakomutann
ise birok komutan olacak:
Kentlerin, eyaletlerin, kylerin ve yurttalarn borlar
275

eer be yl nce alnmsa ve bu arada borcu vermi olanlara

faiz demilerse ynetim bu borlan tanmayacaktr; ala
cakllar borlulardan ne kapitali ne de faizi istemeye haklar
yoktur nk be ylda kapitallerini (zaten) iki katma
karmlardr,
ANAYASA LKELER VE YNETMN RUHU
YURTTALAR TARAFINDAN ZLENMES
GEREKEN DZEN VE YNTEMLER
D em okrasi stne
Madde 1: Hellen Demokrasisi (yada Cumhuriyeti, H.M.)
barnda eitli soylar (ulus anlamna dagelebilecek genos
szc kullanlmaktadr, H.M.) ve dinler iermekle birlikte
birdir; farkl inanlara dman gz ile bakmaz; ayrlmaz bir
btn oluturan eyaletlerini her ne kadar nehirler ve denizler
ayryorsa da blnmezdir. (Madde 1 [F ]: La Republique
Franaise est une et indivisible - Fransz Cumhuriyeti blnmez
bir btndr.)
Halkn Blmleri stne
Madde 2: Hellen halk, yani, din ve dil fark gzetilmeden
bu devlette yaayanlar, egemenliklerini eyleme sokmak iin
eyaletlere ayrlr ve oralarda her konu stne grn be
lirtmek iin toplanr. (Madde 2 [F ]: Le peuple franais est
distribue, pour exercice de sa souverainete, en assemblees
primaires de cantons. - Fransz halk egemenliini uygulamak
iin eyalet m eclislerine ayrlr.)
Madde 3: Ynetim kolayl ve adalet eitlii salayabilmek
iin ynetimse] eyaletlere, illere ve ilelere ayrlr. rnein
Tesalya eyalet, Magnisya (Volosun kyleri) il ve Makrynitzan oniki ky ile saylr.

276

Yurttalarn Durumu stne

Madde 4: Bu lkede domu olup burada yaayan yirmibir
yanda herkes yurttatr.
Yirmibir yanda olup bir yldan beri lkede yaayan ve
geimini alarak salayan her yabanc yurttatr.
Mlk satn alan yurttatr.Bir Hellen ile evlenen yurttatr.
Bir evlat edinen yrttatr.
Halk dilini (Regas basit dil diyor, H.M.) yada Hellenceyi
konuup Hellasa yardmda bulunan -isterse uzaklarda yaasn,
nk Hellenler iki yarkreye yaylmtr- Hellen yurtta
tr.
Hristiyan olup halk dilini yada Hellenceyi konumayan
ama yalnz Hellasa yardm eden, yurttatr.
Ve nihayet ynetimin, vatann layk bir sakini olduuna
inand her yabanc, yani her iyi usta, alkan bir retmen,
bir yurtsever, vatana dahil edilebilir ve teki yurttalar gibi
eit bir biimde haklarn kullanr.
Eer yabanc bir filoz.of yada Avrupal bilimadam vatann
terkedip bilgisini yada sanatn yaymak amacyla Hellasta
yaamaya gelirse, bu adam yalnz tam olarak bir yurtta sa
ylmakla kalmayacak ama ayn zamanda devlet masrafyla
retisini yada sanatm gsteren emarelerle mermerden bir
ant kurulacak ve en bilge Hellen yazar da yaamnn y
ksn yazacaktr.
Madde 5: Yabanc bir devlette yaayan, oralardan elinden
geldiince vatanna yardm etmeyen ve emirlerine nem
germeyen kimseler yurttalk haklarn kaybederler. Tiran
elinden makam, grev yada hediye kabul edenler, de ayn
ilemle karlarlar. Bylelerine artk yurtta deil hain denir.
Bunlar kovulup, gvenilmemelidirler. Sulu grlp yasalara
gre mahkemeye verilen kimseler de, susuz bulunana dek,
yurttalk haklarn kaybederler.
277

Tersine, yabanc lkelerde bir sanat edinen, yada bir bilim

yada denizcilik renip sivrilen ve vatana dnen, yiit, deerli
bir yurtta ve sevilen bir fanidir.
Onun ad, yalnz yurtta olarak deil, ayn zamanda vatann
hayrsever kimsesi olarak da onu douran kent ve soy ile.
birlikte devlet ktklerine ilenir. Bu kimselere hemen de
erine gre paye verilir.
Madde 6: Mahkemede davas grlenler de, bu sre ta
mamlanana ve dava lehlerinde sonulanana kadar yurttalk
haklarnn kullanm askya alnr.
Halkn Egemenlii stne
Madde 7: Egemen halk, din ve dil fark gzetilmeden, Hellen,
Bulgar, Arnavut, Ulah, Ermeni, Trk ve baka soylar dahil,
bu lkenin btn sakinleridir. (Madde 7 [F ]: Le peuple souverain est luniversalite des citoyens Franais - Egemen halk
Fransz yurttalarnn btndr.)
Madde 8: Bu halk, ulusal meclis iin temsilcilerini kendi
bana saptar.
- '
Madde 9: Bu halk, arac semenlerin yasa koyucular,
yarglar ve teki yneticileri semeleri iin izin verir.
Madde 10: Bu halk, yasalarn kendi mutluluu iin iyi olup
olmadklarna karar verir; iyi olanlar alkoyar, beenme
diklerini ise ynetime bildirir.
Birinci Aam a Meclisleri stne
Madde 11: Halk, Birinci Aama Meclislerine temsilci olarak
kimlerin gnderileceine karar vermek zere toplanr. Kailanlar toplantnn yapld ilede en aa alt ay ikamet
ettikleri saptananlardr.
Madde 12: Bu toplantlara en az 200 en ok 600 kii katlp .
grlerini belirtirler.
2 78

Madde 13: Bu toplantlarda, seimlere gemeden nce, bir

bakan, konuulanlar yazacak olan bir sekreter ve iine
pusulalarn atlaca sand tutan bir semen seilir. Bu
ktklarn zerine semenin ismi ve gr yazldr.
Madde 14: Dzenin salanmas iin gerekli zabitlik (Regas
bu szc kullanr, H.M.) gene toplananlar tarafndan
saptanr.
Madde 15: Bu toplantlara kimse silahl gelemez.
Madde 16: Seimler, her semenin isteine gre, yazl yada
seslenerek yaplr.
Madde 17: Hibir ile toplants teki ilenin ne biimde
toplanacana karamaz; her toplant kendi yntemlerini
kendi saptar.
Madde 18: Okuma yazmas olmayanlara semenler yardmda
bulunur ve onlarn da grleri yaz ile saptanr.
Madde 19: Yasalarla ilgili grler evet ve hayr biim in
dedir; yani bir yasay isteyenler isimleriyle birlikte evet
yazarlar, istemeyenler ise isimleriyle beraber hayr diye
yazarlar. ounluk egemen olur.
Madde 20: Birinci Aama Meclisinin istei bu biimde ilan
edilir:
isimli ilenin yurttalar 1 Mays 1798 tarihinde
Birinci Aama Meclis toplantsnda 600 semen toplanarak,
350 oya kar 250 oyla
u konu stne lehte (yada aleyhte)
oylamada bulunmulardr.
Ulusal Temsil stne
Madde 21: Ulusu temsil eden, ulusal meclisin .temeli olan
halkn btndr; yalnz zenginler ve ileri gelenler (Trk
kocabalan) deil. (Madde 21 IF ]: La population est la seule
base de la representation nationale - Ulusal temsilin tek temeli
279

h alk topluluudur.)
Madde 22: Yasakoyucu Mecliste ye olacak bir temsilciyi
krk bin kii seer.
Madde 23: 39-41 bin Birinci Aama Meclis temsilcisi bir
temsilci seer.
Madde 24: Seim ancak semenlerin oylar ile olur. Yani
aznlkta olanlarn, ne denli zengin olurlarsa olsunlar yetkileri
yoktur. (Madde 24 [F]: La nomination se fait la: majorite
absolue des suffrages - Seim oy ounluu ile olur.)
Madde 25: Birinci Aama Meclisler oylarn toplar ve il
elerin orta bir yresinde en geni kapsaml toplantnn
yapld yere bir temsilci gnderir; btn sakinlerin oraya
gitmesi gerekmez.
Madde 26: Eer Birinci Aama Meclis toplantsnda oylarn
ounluu salanamaz yada iki kart aday eit gelirlerse, o
zaman en ok oyu alm olan iki kii arasnda ikinci bir oylama
yaplr.
Madde 27: Oylar eitse, yani Petros 300 Pavlos 300 almsa,
en yals seilmi saylr. Eer her ikisi de ayn yataysalar
bu kez kura ekilir.
Madde 28: Btn Cumhuriyet snrlar iinde yurttalk
haklar olan her mazbut kimsenin seilmeye hakk vardr.
Madde 29: Her temsilci btn Ulusu temsil eder. Yani u
yada bu ileden saylmaz,hepimizindir.
Madde 30: Eer seilmi olan seilmeyi kabul etmedii, yada
bu iten alnmasn istedii, yada ynetimin apak nedenlerle
iine son verdii, yada lm gibi durumlar iin Birinci Aama
Meclisleri onun yerine geecek ikinci bir kiiyi hazr bu
lundururlar.
2 80

Madde 31: inden ayrlmak isteyen bir temsilci, Ynetime

bu izni alsa bile, yerine ayn grevleri yapacak olan kii gelene
kadar iinden ayrlamaz.
Madde 32: Bu devletin halk Mays l d'e toplanp temsil
cilerini seer. (Madde 32 [F ]: Le peuple Franais sassemble
tous les ans, le premier mai, pour les elections - Seim ler iin '
Fransz halk her yl Mays l de toplanr.)
Madde 33: Bu seimlerde, oy kullanma hakk olan btn
halk karar verir.
Madde 34: Birinci Aama Meclis toplantlar olaanst
olarak da, Mays l-in dnda da, katlma hakk olan yurt
talarn bete biri tarafndan istendiinde toplanabilir:
Madde 35: Toplant (madde 34deki koullar altnda) o
yrenin ileri gelenleri aracl ile yaplr.
Madde 36: Bu olaanst toplantlar (yani Mays l de deil
de baka tarihlerde yaplanlar) ancak katlma hakk olanlarn
yarsnn bir fazlas katld durumlarda toplanabilir. Diyelim
oy kullananlar 600dr; olaanst toplant iin 301 kii
olmaldrlar.
Semen Meclisleri
Madde 37: Birinci Aama Meclislerinde yurttalar toplanp
her 200 kii iin bir, her 201-400 kii iin iki, 401-600 kii
iin temsilci seerler.
Madde 38: Sem en m eclisleri, ilk m eclisler gibi top
lanrlar (madde 11, 12, 13te). Yani ilk m eclis toplantlar
nasl yazl yada szl oluyorsa bunlar da byledir. O
toplantlarda kii semek iin 600 oy gereklidir, burada
da yledir.

28.1

Yasakoyucu Meclis
Madde 39: Yasakoyucu Meclis, yani Byk Meclis, 750
kiiden oluur. 500 kii daha gen olup bunlara 500ler Meclisi
denir, bunlar yasalar nerirler. 250 kii ise daha yal olup
Yallar Meclisini olutururlar, bunlar 500lerin yasalarn
onaylar yada uygun grmyorsalar iptal ederler. Genler
yaratc ve dinamiktirler; tekiler yal olduklarndan daha
eletirici ve inceleyici. Bu meclis bu ite ebedidir. Kiiler
deimekle birlikte meclis bir btn olarak hep kalr; emirleri
ise kiilerin deimesiyle deimezler.
Maclde 40: Yasakoyucu meclisin yeleri her yl deiir.
Madde 41: Semen meclislerince gnderilen temsilciler
Haziran 1 tarihinde grevlerine balamak zere grevlendi
rildikleri yerde bulunmaldrlar.
Madde 42: Bu Yasakoyucu Meclise Ulusal Meclis denir ve
btn ulusu temsil eder. Bu meclis emir ve yasa kardnda,
kararlar temsilcilerin yarsnn bir fazlas oyuyla gerekletii
durumlarda geerlidirler; bir kk blm karar aldnda
geersizdirler.
Madde 43: Bu temsilciler Yasakoyucu Meclis iinde ko
numalar yznden hibir biimde yarglanamaz, kovu
turmayaurayamazlar. Vatan iin yararl saydklarn hi
ekinmeden sylemeye her zaman serbesttirler.
Madde 44: Bu kimseler ancak cinayet gibi ar bir su
iledikleri zaman, tutuklanabilirler. Ancak karar Yasakoyucu
Meclis tarafndan alnmaldr. nk bu kim seler btn
Ulusu temsil ettiklerinden kutsaldrlar. Yani yarglanmalar
iin btn ulusun bir araya gelmesi gerekmektedir.

282

Yasakoyucu Meclis Toplantlar zerine

Madde 45: Yasakoyucu Meclis toplantlar kamuya ak
yaplr.
Madde 46: Mecliste her konuulan kayda geirilir. Bu
kaytlar, halk onlar okuyup renebilmesi iin baslp ya
ymlanr.
Madde 47: yelerin yars mevcut olmad durumlarda
meclis karar alamaz.
Madde 48: Meclis kimsenin konumasn engelleyemez. Vatan
iin gerekli grdklerini srasyla herkes syleyebilir.
Madde 49: Toplantda bulunanlar bulunmayanlardan ok
ise Meclis toplanabilir.
Madde, 50: Ulusal Meclisin elli yesi bir zorlukla kar
latklar durumda yada bir konu ile ilgili olarak tedirgin
olduklarnda karar alnmas iin tm Ulusun toplanmasn
isteyebilirler (madde 11, 12, 13, 38).
Madde 51: Ulusal Meclis her temsilcinin gidiini ve dav
ranlarn inceleme hakkna sahiptir. Eer bunlar vatam
yararna ise iyiyok aleyhinde ise temsilciye bu bildirilir ve
dikkati ekilir.
Madde 52: Yasakoyucu Meclis, toplantsnn korumasn
stlenmi olan koruma grevlileri meclisin emrindedirler.
Gene ayn biimde, meclis tarafndan atanm olan ve binann
etrafnda bulunan kimseler de yle.
Yasakoyucu M eclisin levi stne
Madde 53: Yasakoyucu Meclis yasa yapar, kararname ya
ymlar; yani emirler verir. Btn yasalar ve emirler Hellenlerin
basit dilinde verilirler, nk bu dil en kolay anlalan ve tm
devletin iinde yaayan soylarca (ulus anlamna da gelen
2S.3

genos szc kullanlm, H.M.) en kolay renilen dildir;

mahkeme kararlar ve btn teki kamusal ilemler de yle.
(Madde 53 [F ]: Le corps legislatif propose les lois, e trend les
decrets - Yasakoyucu Meclis yasalar nerir ve kararnam eleri
yaymlar.)
Madde 54: Yasalar, Yasakoyucu Meclis tarafndan olutu
rulan ve u konular ilgilendiren kararlardr:
1) Politika ve cinayet yasalar.
2) Cumhuriyetin gelirleri giderleri.
3) Ulusun egemen olduu mlkler.
4) Para ile ilgili arlk, mhr vb.
5) Vergilerin toplanmas ve saptanmas.
6) Dman uluslara kar sava ilan.
7) Cumhuriyet iindeki il ve eyalet atamalar.
8), Okullarn kurulmas ve yurtta ocuklarnn eitimi.
9) nl kimselerin ve vatana yardm dokunanlarn
anmsanmas ve onlara sunulacak kamusal onurlar.
Madde 55: Kararname yada emirler, Yasakoyucu Meclis
tarafndan oluturulan ve u konulan ilgilendiren kararlar
dr:
1) Her ylki kara ve deniz kuvvetlerine atanmalar.
2) Bu lkenin topraklar zerinden yabanc ordularn geip
gememe karar.
3) Hellen Cumhuriyeti limanlarna yabanc glerin girme
izinleri - ([F] Cumhuriyetin lim anlarna y ab a n c...).
4) Genel gvenlik ve huzur nlemleri; Hellen topraklan
iinde dzenin salanmas.
284

5) Yllk ve gnlk olarak kamusal harcamalarn ve yat

rmlarn yaplmas; kpr, yol, liman, kanal, bina vb. yapm
ile ilgili emir ve harcamalar,
6) Her trl para basma ilemleri.
7) Kamusal iler sresindeki olaanst ve ngrlmeyen har
camalar; rnein dman gemileri yakm birine yada vatan grevi
olarak gizli bir dev yapmaya gidecek olana denecek paralar.
8) Bir yerde, bir ilede yararl olabilecek grler, kamusal
yatrmlar.
9) Cumhuriyetin savunulmas.
10) Barn onaylanmas.
11) Cumhuriyetin komutanlarnn saptanmas yada de
itirilmesi.
12) Meclis yelerinin, politikaclarn ve kamu hizmetindeki
subaylarn (st dzey yneticilerinin) hesap vermesi iin
izlenmesi.
13) Cumhuriyetin genel gvenliine kar komplo yapa
caklarna phe edilenlere kar sulamada bulunma.
14) Hellen topraklarnda yer alacak her deiiklik; yani
biri vatan ihaneti iinde olup kontrol altnda olan topraklarn
bakalarna verilmesi durumunda.
15) Ulusun demeleri; yani bir yurtta bir kahramanlkta
bulunmusa ve ulusun onu dllendirmesi gerekiyorsa. Bu
durumlarda Yasakoyucu Meclis ne tr bir dln verileceine
karar verir.
Yasalarn Nasl Olaca stne
Madde 56: Cumhuriyette bir yasa yaplmas gerektiinde
nce yazl bir rapor hazrlanr ve orada bu yasadan oluacak
285

yarar ve zararlar belirtilir. (Madde 56 [F ]: Les projets de loi sol

precedes dun rapport - Yasa nerileri bir raporla sunulur.)
Madde 57: Yazl rapordan onbe gn sonra tartmalar
sonulanmal ve yasa kmaldr.
Madde 58: Bu yasann amac, yani neye yarad, baslp
Cumhuriyetin btn yrelerine1'nerileri yasa bal ile
gnderilmelidir.
Madde 59: nerilen yasann gnderilmesinden krkbe gn
sonra, eer yarsndan bir fazla eyalette, Birinci Aama
Meclislerin yzde onu kabul ederlerse, yani kar kmazlarsa,
yazl nerilen yasa kabul olunmakta ve bundan byle yasa
olarak kabul edilmektedir.
Madde 60: Her eyaletteki Birinci Aama Meclislerin yzde
onu onu kabul etmezse, o zaman Yasakoyucu Meclis, Birinci
Aama Meclislerini toplantya arr (madde 11, 12, 13) ve
halka gr sorulur.
Yasa ve Kararnamelerin Balklar stne
t

Madde 61: Yasa ve kararnameler, mahkeme kararlar ve tm

kamusal kararlar u bal alrlar: Hellen halknn adna,
zgrlnn ve kurtuluunun tarihi olan ... tarihte....
Yrtme Gc stne
Madde 62: Yrtme Gc Meclisi be kiiden oluur.
Madde 63: Her eyaletin Seim Meclisi (madde 37, 38), bi\
aday gsterir, Yasakoyucu Meclis ise, genel listeden Yrtme
Gc Meclis yelerini seer.
Madde 64: Bu Yrtme Gc M eclisinin yars her yl
deiir.
Madde 65: Yrtme Gc Meclisi genel ynetimle vc kontrol
etmekle sorumludur. Ancak bunu yaparken Yasakoyucu
286

Meclisin yapm olduu yasalara ve nizamnamelere gre

hareket eder.
Madde 66: Bu Meclis, Cumhuriyetin d lkelerdeki
temsilcilerini, genel ynetimin yneticilerini, elileri ve
konsoloslar saptar.
Madde 67: Yrtme Gc Meclisi eyaletlerdeki ..memur
larnn saysn ve grevlerini saptar.
Madde 68: Bu memurlar aralannda bir meclis oluturmazlar,
iliki kurmadan her biri ayr kalr, kiisel hibir yetkileri
olmayp yalnz Yrtme Gc adna alrlar. ,
Madde 69: Bu Meclis Cumhuriyet dnda iler ii ajanlar
da saptar; yani vatan uruna alacak olanlarla gizli bir gpvi,
gerekletirecek olanlar.
Madde 70: Bu meclis savalan uluslarla bar grmelerini
yrtr.
Madde 71: Bu meclisin yesinin yasay inedikleri du
rumlarda Yasakoyucu Meclis tarafndan sorgulanrlar.
Madde 72: Bu meclis uygulanmayan yasalardan, kararlardan
ve yolsuzluklardan sorumludur.
Madde 73: Bu meclis ajanlar deitirir ve saptar.
Madde 74: Bu'm eclis, ajanlar su iledikleri durumlarda
yarglar haberdar klmak ve onlara bilgi vermekle y
kmldr.
Yrtme Gc ile Yasakoyucu Meclis likileri
Madde 75: Yrtme Gc Meclisi, Yasakoyucu Meclise
yakn bir yerde oturumlarda bulunur, toplantlar iin ayr
bir oturum salonu ve ayr bir girii vardr.
Madde 76: Yrtme Gc Meclisi hesap yada bir haber
287

verecek durumu olunca hibir kstlamaya uramadan Ya

sakoyucu Meclis tarafndan dinlenir.
Madde 77: Yasakoyucu Meclis, Yrtme Gc Meclisini
yada bir blmn gerekli grd durumlarda toplantya
arabilir.
Ynetim ve Belediye M eclisleri stne
Madde 78: Cumhuriyetin her Btn iinde (Btn her on
yada oniki ky topluluudur) bir belediye ynetimi kurulur.
Her ilede bir merkezi ynetim, yani bir belediye ynetimi
kurulur.
Her eyalette bir merkezi ynetim, yani bir belediye ynetimi
kurulur.
Madde 79: Belediyenin ileri gelenleri Btnlerdeu se
ilirler.
Madde 80: Yneticiler belediye ve eyaletlerin semenler
meclislerinden seilirler.
Madde 81: darecilerin ve belediyelerin yars her yl ye
nilenir.
Madde 82: Yneticilerin ve belediye yelerinin temsilcilik
yetkileri yoktur. Yani halk meclislerinin i ilerine kara
mazlar.
Yasakoyucu Meclisin kard kararlar ve emirleri hibir
biimde deitiremezler; ne de uygulamalarm geciktire
bilirler.
Madde 83: Yasakoyucu Meclis, Belediyelerin ve yneticilerin
grevlerini, izleyecekleri emirleri ve su ileyecekleri du
rumlarda grecekleri cezalar yaz ile saptar.
Madde 84: Belediye meclisleri ve yneticilerin toplantlar
kamuya ak yaplr.
288

Politik (Sivil) Aclcdet stne

Madde 85: Politik ve ar ceza yasalar btn Cumhuriyette
ayn olup yasa nnde byk yada kk yoktur. Herkes eil
bir biimde, su iledii zaman ceza grr, vatan uruna yce
bir i becerdiinde ise dllendirilir.
Madde 86: Aralarndaki anlamazlklar zmek zere kend i
zel hakemlerini semi olan kimselere hi kimse mdahale
edemez.
Madde 87: Bu hakemlerin kararlar, iki taraf tarafndan daha
st bir mahkemeye gitme istedii belirtilmedii hallerde, kesin
ve geerlidir.
Madde 88: Her kyde, kyller tarafndan seilmi olan
ve yasalara gre sakinlerin anlamazlklarn yazl olarak zen
iki bartrc ve uzlamac hakem bulunur.
Madde 89: Bu hakemler uzlamac kararlarn yada yarg
larn cretsiz verirler.
Madde 90: Saylar ve yetenekleri, yani ka kii olacaklar
ve yargda bulunabilmek iin nelere gerek duyduklar, Ya
sakoyucu Meclis tarafndan kararlatrlr.
Madde 91: Bunlar, semen toplantlarnda seilmi olan
sivil yarglardr; yani bu toplantlarda kimlerin sivil yarg
olacana karar verilir.
Madde 92: Bu sivil yarglarn says ve yetkilerinin snrlar
Yasakoyucu Meclis tarafndan saptanr.
Madde 93: Bu yarglar zel hakemlerin yada bartrc
hakemlerinin tamamlamadklar davalara da bakarlar.
Madde 94: Bunlar kamuya ak biimde toplanrlar ve
grlerini alenen beyan ederler;
Davalar etrefil aklamalara gitmeden ve para almadan
2 89
)

bitirilir ve kararlan szl yada yazl bir biimde bildirilir.

Kararlarn gerekeleri aklanr.
Madde 95: Bartrc hakemlerle kamu yarglar her vl
seilirler.
Arceza Adaleti stne
Madde 96: Arceza (cinayet - matiere criminelle, H.M )
konularnda hibir yurtta, Yasakoyucu Meclis tarafndan
saptanm yeminli yarglar (ki bunlar tarafsz ve hak tanyan
kimselerdir) dnda kimselerce yarglanamazlar.
Haklarnda sylenecekler ak ve alenen sylenir.
Suun cezas, cezay veren deil baka bir merci tarafndan
uygulanr.
Madde 97: Arceza yarglar her yl semenler meclis lericc
seilirler.
Lavetme daresi
Madde 98: Btn Cumhuriyet iin bir tek lavetme daresi
vardr.
Madde 99: Bu idare davalarn ieriini derinlemesine bilmeye
mecburdur.
Yasalarn koymu olduu yntemler ve yasalarn kendileri
ihlal edildii zaman kararlar verirler.
Madde 100: Bu idarenin yeleri her yl semenler meclis
lerince seilirler ve saylar yirmidrttr.
Bu idarenin devi, Yrtme Gc Meclisinin ve Yasakoyucu
Meclisin yl sonunda deieceini ilan etmesidir.
Kamusal Vergiler stne
Madde 101: Hibir yurtta gcne ve servetine gre kamusal
gereksinmeler iin katkida bulunma erefinin dnda tutu
lamaz.
290

Ulusal Hazine stne .

Madde 102: Ulusun Hzinesi, Cumhuriyetin gelirleri ve
giderlerinin merkezidir.
Madde 103: Yneticiler Yrtme Gc Meclisine hesap
verirler.
Madde 104: Bu yneticiler, Yasakoyucu Meclis tarafndan
saptanan ve kendi aralarndan seilen denetmenler tarafndan
denetlenirler; haber vermeyecekleri yolsuzluklarn hesabn
verirler.
Hesaplarn Kapanm as stne
Madde 105: Yneticilerin kamu harcamalaryla ilgili he
saplar her yl grlr ve Yasakoyucu Meclisin hesabna
denetmenlere verilir.
Madde 106: Bunlar da Yasakoyucu Meclisce saptanan ve
kendi aralarndan seilen yneticiler tarafndan denetlenirler;
ortaya karmayacaklar yolsuzluklarn hesabn verirler.
Yasakoyucu Meclis hesaplar stne kararm verir ve hesaplar
imzalayarak onaylar.
,

Cum huriyetin Gleri stne

Madde 107: Cumhuriyetin genel gc btn ulustan
kaynaklanr.
.
Madde 108: Cumhuriyet sava ve bar sresinde karada
ve denizde bir askeri g bulundurur.
Madde 109: Btn Hellenler askerdir; herkes silahlarla
eitim grmeli ve nian renmelidir; herkes sava taktiklerini
renmelidir; Hellen kadnlan bile, tfei kullanamadklannda
ellerine mzra alrlar (Madde 109 [F] : Tous les Franais
sont sodats; ils sonttous exerces au maniement des armes Btn Franstzlar. askerdir; hepsi silah eitimi grr.)
291

Madde 110: Hi kimse tekg olmamaldr; yani Cumhu

riyetin tm deniz ve kara kuvvetleri ellerinde bulundurmamaldr.
Madde 111: Subaylarn tad savala ilgili (askeri) rtbeler
(yani binba, komutan gibi), ayrlk gsteren rtbe iaretleri
ve basit askerlerin itaat zorunluluu, yalnz sava srasnda
sregelir. Sava bittiinde herkes eit ve kardetir.
Madde 112: Cumhuriyet iinde dzeni ve bar korymakla
grevli kamusal g, ancak yasal olarak seilen yneticilerin
yazl direktiflerine gre i grr.
Madde 113: Vatann d dmanlarna kar atanan g,
Yrtme Gcnn emirlerine gre davranr.
Madde 114: Hibir silahl grubun toplant rgtlemeye ve
emirler vermeye izni yoktur; yalnz yneticilerin yazl
emirlerini yerine getirir.
Ulusal Meclisler stne
Madde 115: Eer Cumhuriyetin yarsndan bir fazla eya
letinde yasalara gre (madde 11, 12, 13) Birinci Aama
Meclislerinin yzde onu Anayasann yeniden dzenlenmesini
isterlerse yada birka maddesinin deimesini isterlerse,
Yasakoyucu Meclis Cumhuriyetteki btn teki eyaletlerdeki
Birinci Aama Meclislerini toplayp bir Ulusal Meclisin
toplanmasnn gerekip gerekmediini saptar.
Madde 116: Ulusal Meclis, Yasakoyucu Meclisin topland
.ve olutuu biimde olur. Yani her eyaletten bir temsilci
gnderilir ve temsilciler toplanr.
Madde 117: Bu olaanst Ulusal Meclis toplants her
konuyu ele almayp ancak toplantnn nedenini oluturan
konularla ilgilenir; yani bir tek konu iin temsilci gnderil
mise baka bir konu gndeme gelmez.
292

Hellen Cumhuriyeti ile

Yabanc Uluslarn likileri stne
Madde 118: Hellen halk, zgr uluslarn dostu ve doal
mttefikidir. (Madde 118 [F]: Le peuple Franais est lami
et lallie naturel des peuples libres - F ransz h alk zgr
halklarn doal mttefikidir.)
Madde 119: Hellenler baka uluslarn ynetimlerine ka
rmazlar; ama bakalarnn da kendi ynetimine karmalarna
kar karlar. Bu devlette bulunan yabanc eli ve konsoloslara
sayg ile davranr, korkusuzca yaamalarn salar, tccarlarna
sayg besler ve dman mallar tamadklar srece yabanc
ticaret gemilerine ilimezler. (Madde 119: [F] Fransz halk
teki uluslarn ynetim ine karm az; kendi ynetim ine kar
masna izin verm ez.)
Madde 120: Hakszla uram btn yabanclar ve
yurtlarndan zgrl istemi olduklar iin kovulmu
olanlar kabul ederler. Tiranlar kabul etmezler ve onlara
yardm etmezler.
Madde 121: Hellen topraklarn ineyen dman ile hibir
zaman bar yaplmaz.
Bu H aklarn Gvenlii stne
Madde 122: Anayasa, btn Hellenlere, Turklere, Ermenilere, Yahudilere ve baka btn uluslara (ki bu Cumhu
riyette ikamet etmektedirler) eitlii, zgrl, her birinin
mlknn gvenliini, zgrln salanmas iin gerekli
kamusal borlanmay, btn dinlerin serbestliini, ortak bir
eitimi, basnda sonsuz zgrl, herkesin serbeste dileke
verebilmesini, toplant zgrln ve tm insan haklarnn
var olmasn garanti eder. (Madde 122 [F ]: La constitutio
garantit tous les Franais legalite, la liberte, la srete, la
293

propriete, la dette publique, le libre exercice des cultes, une

instruction commune, des secours publics,la liberte, indefinie
de la presse, le droit de petition, le droit de se reunir en societes
populaires, la jouissance de tous les droits de lhomme Anayasa, btn Franszlara eitlii, zgrl... vd.).
Madde 123: Hellen Cumhuriyeti yiitlie, yalla, dostlua,
mutsuzlua kar saygldr; anayasay, tiranlm boyunduruu
altnda kalmamak iin savamay gze alm ve silahlara sa
rlarak tiranlara kar saldrm olan tm namuslu liberal
insanlarn uyank savunmasna teslim eder. (Madde 123 [F ]:
La Republique Franaies honore la loyaute, le courage, la
viellesse, la piete filiale, le malheur. Elle remet le dept de sa
constitution sous la garde de toutes les vertus).
Madde 124: nsan Haklar Bildirisi ve Anayasa, Yasakoyucu
Meclis mahallinde tuntan levhalar zerinde ilenmi olup
orada muhafaza edilmektedir. Bunlar baslp Cum huriyetin
btn yrelerine ve kylerine datlacaklar, her yurtta her
an onlar grebilecek ve ylesine sevilen deeri biilmez
zgrl nasl olutuunu anlayacaktr.

294

ek:

P e d e r l e r r e t is i

Kutsal Kuds Kentinin Patrii Sayn

Anthimos tarafndan Ortodoks Hristiyanlarm yararlanmas iin yazlm ve
gene Kutsal Mezarn katks ile Konstantinupoliste 1798de baslmtr.

sann kilisesine bal olan_dindalanm, temel ama karde

Hristiyanlarm okuyaca bu retiyi bastrmama neden ol
mutur.
Birincisi, Tanrnn buyruuydu. Bu buyrua gre, birinin
yeteneini gizli tutarak kurnaz nitelenmemesi iin, Tanrnm
her birimize balam olduu yeteneini gene kardelerinin
yarar iin kullanmaldr.
kincisi, Tanrnm inayeti ile btn dnya Hristiyanlarnca
yardm gren Kuds kutsal patrikhane krssnn savu
nucusu durumunda bulunduumdan ve susmay vicdanmn
sesine kar saydmdan yardmlarda bulunan btn din
kardelerime yararl olmak istedim. Hritiyan inan btn
dnyaya balangta Kudsten duyurulmutu; kutsal yaztta
dendii gibi Yasa Siondan, Tanrmt sz Kudstendi.
ncs, ok yalanm olmam ve her an lm bekliyor
olmamdr. Bu durumda btn inanl ve Ortodoks halklara
bir talimat iletmek istiyorum. Ksa bir biimde herkesin kalbine
seslenerek, nesilden nesile devaml ortaya kp, elden gel
diince kiileri inancmzn temel ilkelerinden ve inancn
doru yolundan saptrmay amalayan eytann yalan ve al295

datmacalarn gstermek istiyorum. Bu yzylda da kurnaz

(eytan) gyadaha yararl olan politik ve ynetimsel yn
temlerle ortaya kp yeni bir grnmle mminleri tuzaa
drmektedir; oysa bu, politik ve ruhsal yasa ve talimatlarla
belirlenmi olan Tanrnm gerek isteklerine ve Hristiyan
yaama ters gelmektedir, nk bu tannsal yasalar mminlerin,
bu dnyadaki ksa yaamda karlatklar aclar sabrla ve
umutla geirmelerini salamaktadr; bu umut bu dnya iin
deil, gelecek br dnya yaam iindir.
Bunun iin pederler retisine uygun olarak burada su
nulacak olan birka tavsiyenin inanla kabul edilmelerini ve
Tanr buyruuna kar grlerin ise reddedilmelerini tavsiye
ederiz. Bunu yaparak ktln ve kaybn uurumuna
dmeyecek ve tanrsal mutluluu kaybetmeyeceksiniz. Bu
tannsal mutluluk Tanrnm buyruu ile ve bizlerin ruhlar
mzda sabrn var olmas iin yaratlmtr. Bakn kardelerim
ve dikkat eclin, son gnlerde ne dediklerini ve xe yaptklarn
bilmeden basit kimseleri aldatan insanlar tremitir:
Tanrnn Buyurusu stne
nanllara ve Sekinlere
Tannsal akl olan ve kendilerine hakim olan yaratklarndan
olan eytan ile insan, Tanrya kar haince davranmlardr.
Bundan dolay da anlalamaz Tanrsal adalet tarafndan
mahkm edilmilerdir. Bunlardan eytan sonsuza dek yeralt na
mahkm edilmitir; nk o tanrsal ycelie dncesizce
ve kendini beenmilikle kar kmtr ve kendi tahtn
gklerden de yksek bir yere kurmak istemitir. Vc gz
ykseklerde olduundan yeraltna mahkm edilmitir.
nsan ise, eytan tarafndan, Tanr ile eit olabilecei y
nnde bir yalana inandmlm ve aldatlm okluu iin sonsuza
dek mahkm edilmemitir. Cennetin stn yaamndan bir
sre iin yoksun klnm, bu dnyada ekmeini almeri ile
296

elde etmeye ve karsnda ise dikenler, zntler, mutsuz

luklar, tiranlklar, dertler, gzyalar, hastalklar, kymlar.,
iftiralar ve bu tr ac eyler bulmaya mahkm edilmitir. Anak
btn bunlar geici bir sre iindir.
Tanr tanmlanamaz iyilii ile insann lml olmasn ve.
onu oluturan paralara ayrlmasn ve zamanla yeniden
Cennete varmasn istedii iin, bu dnyadaki hayatta, altnn
potada denendii biimde insann da tahriklere kar iyi bir
biimde denenmesini de buyurmu, bu yoldan gklerin sonsuz
yceliini sevinle ve sonsuza dek tatmasn da istemitir.
Bunun iin Tanrnn bu hakl kararm ruhlarnda sakl
bulunduran erkek kadn herkes, Adem babadan sonsuza dek,
Cennetten bu srgne gnderilmenin erdemini bilirler ve
Tanrya krederler. Ve her ne kadar ac ve znt iinde
srgndeyseler de memnun olup zorluklar iinde bu dnyann
aclarna katlanmakta ve gelecek hayatta haklanmay, Cenneltc
mutlu olmay ummaktadrlar.
Ama Tanrnn bu insan sevgisini kskanan eytan insana
duyduu kin yznden insanlar kimi zaman yanllara kimi
zaman da yersiz eylemlere sevketmitir.
Bunun iin. Tanr zaman zaman Tanrdan esinlenmi
peygamberler gndermi, insanlarn doru yolu bulmalarna,
teselli bulmalarna, bu dnyadaki mutsuzluklara, memnu
niyetle katlanmalarna ve gelecek hayatta tarif edilmez sevince
varmalarna yardmc olmutur. nsan seven Tanr, eytanm
insan soyunu ne denli ezdiini grdnden ve insann
kurtuluunu hzlandrmay istediinden kendi olunu bize
gndermitir. Oul gklerden yeryzne inmi, insanl
yeniden canlandrm ve kendisini kurtuluun rneine
dntrm, tam olarak ayrlmam olduu yere ykselmi,
bir mucizeyi gerekletirmitir.
Sevgili Hristiyanlar! Tanrmn bize kar gsterdii anlaya
nasl hayran kalmayz? Kim bu dnyada Tanrnn kendisini
2 97

(say, H.M) rnek almaz, onun a ve susuz kaldn grmez?

Bu dnyada gerek bir Hristiyann yaam, eer gelecek ya
amda Cenneti istiyorsa, bu tr olmaldr.
lk insanlar aldatm olan ve vahi bir aslan gibi gezinen
eytan ise her zaman insanlar arasnda geimsizlik tohumlann
sermi, insan Tanrsal sevgiden yoksun klmaya alm ve
bunu yapmakla da insann kurtuluu ynnde engeller ve
zo,rluklar karmtr.
(eytan) en bata zorbalar, Resullere ve Hristiyanlara
ikence etmeleri iin tevik etti, kymlara, ac lmlere,
mallara el konmalara ve srgnlere neden oldu. Ama btn
bunlar Hristiyanlar iin kurtarc bir yn kazandlar; onlar
glendirdi, zorbalara kar mminler dinlerini dile getirdiler
ve bylece onlar tahrik eden eytan utandrdlar. Ve
(Hristiyanlar) yaamn kendisi anlamna gelen sann dini
yerine, insana ait olan (geici) eyleri, yani serveti, n, erefi,
mlk ve mallan kabul etmediler.
kincisi, eytan ikence ve tahriklerle amacna ulaamadn
grdnden, hatt bu yaptklarnn sonucunda martirleri n
de doduunu anladndan baka bir kurnazla bavurdu.
Hristiyanlarn inanlarn kaybetmeleri iin gizliden gizliye
heterizm (dinsel sapma, H.M.) tohumlarn yaymaya baladlar;
bu yolu seenler saya gya inanyor grnmekte ama aslnda
sadan uzaklamaktadrlar.
eitli sapmalar ortaya km, Tanrnm olu iin ortaya
farkl grler ileriye srlmt: Arianizm Olun z
konusunda; MakedonyalIlar Kutsal Ruh konusunda; Nesturiler, Monofisitler, Monothelistler, konoklastlar ve baka
biroklar Ruh'un bedene dnmesi konusunda ortaya farkl
grler attlar. Bu heretik grleri konu edinen ve farkl
yrelerde toplanm olan Oikoumenik Sinodlar bu. grleri
mahkm ettiler, onlar zararl saydlar, mminlerin temiz
inanlarn savundular, kurnaz eytanm ve.yandalan olan
29<S

heretiklerin yntemlerini anlattlar ve nihayet kutsal Pederler

insanlarn, kendi istekleri ile (bile bile) yanl yolu seenler
hari, yanl yolun seilmesini engellediler.
ncs, mminlerin ykmn salamak iin eytan,Batda yeni bir sapma, Latin sapmay ortaya karmtr. sim
olarak farkl olan ama zde gene ykm getirdii iin ayn
olan bu sapma ile btn Bat dnyas aldatlmtr. Bu heretik
gr sonralar farkl dallar dourmu, Lutherizm, Kalvinizm,
Lutherkalvinizm, Evangeiistler ve birok baka farkl sapmalar
ortaya kmtr. Btn bunlar ykm dourmu, bu grlerin
tecrbesiz bir akim rk ve tutarsz sonular olduklar belli
olmutur.
Sevgili Hristiyanlar, Tanrm n bize kar besledii sonsuz
sevgisini grmeli ve hayran kalmalyz. Sonsuz nimetler
balayan bilge Tanr, kutsal ve Ortodoks inan sahibi bizleri
korumak ve kurtarmak iin bakn neler yapt. Ortodoks inan
konularnda bir tr bozulmaya balam olan bizim Rum
Krall yerine (Bizansn yerine, H.M.) sfrdan balayarak
Osmanllarm gl kralln kurdu; ve olanlarn insan gc
ile deil tanrsal bir istek sonucu olduunu kuku brak
mayacak biimde ortaya koymak iin, bu Osmanl Devletini
teki btn krallklardan daha yksek bir konuma yerletirdi;
bylece btn mminlere, byk bir mucizenin gerekle
tirilmi olduunu, yani sekin halknn kurtuluunun sa
lanm olduunu teyit etmitir.
. .
Bunun iin yce Tanr bu yksek krall bizim iin kur
mutur (Her iktidar Tanr tarafndan kurulur); Batl lara
kar bir zengi oluturmak ve biz Doululara kurtuluu
salamak iin. Tanr Osmanl kralnn yreinin, biz Orvo' dokslarn inancnn zgrl ynnde olmasn salamtr;
ayrca Hristiyanlar idare etmeyi ve doru yoldan ayrlanlar
cezalandrmay stlenerek Tanr korkusunun her zaman
varolmas salanmtr.
299

sann kilisesi ise Ortodoks krallar zamannda olduu gibi

lkenin eitli yerlerinde kilise ina etmek gibi zgrlklere
sahiptir. Bu, hemen batan kabul edilmi ve bugne dek
sregelmektedir. Kimi zaman kilise ina etmenin yasaklanmas
ise Hristiyan inancn zgrlne bir engelleme olarak an
lalmamaldr. Asla! Bazlarnca ileriye srlen bu anlay yanltr; byle konuanlar kilise inaatna fazla nem ve
renlerdir.
sann inanc, gelimesini ve mkemmellemesini muhteem
ve nl kiliseler iinde deil, saysz yoksul kk kilise iinde v
salamtr. nk insan eliyle kurulmu kilisede yaam az Tanr,
sizsiniz kilisenin kendisi demitir Havari. Havari Paulosu da
dedii gibi gereinden fazla gsterili inaatlar Tanr takdiri ile
engellenmekte, nk bizim krallm z gklerdedir ve bu
dnyada bizim kentimiz yoktur, bizim ki gelecek dnyadadr.
Nesilden nesile inanl halklara kendi kurtulularn ve
saysz nimeti sonsuza dek tatmalarn salamas iin Tanrnn
uygun grd buyruk ite byledir. Hain eytan ise, ter
kedilmi olan mminleri doru yoldan karmak iin, bu bizim
yzylda yeni bir kurnazla ve zel sahtekrla bavurmu,
yani bylesine vlm olan szde zgrlk yntemini ileriye
srmtr (Fransz htilli fikirleri, H.M.). Bu grler m
minleri aldatabilmek iin yzeyde iyi gibi grnmekte, ama
temelde bu grlerde eytann aldatmacl ve halklar
uurumlara yuvarlayan, onlar yok eden ve anariye srkleyen
korkun bir zehir vardr.
sann Ortodoks retisine kar kan ruhu kurnaz eytan,
zaman zaman ruhlar zarara sokan yalanlar ve umtsuz bir
biimde yardma ard ktln tm ruhlar ile birlikte,
bu yeni grnml ve iyi kurulmu tuzam kurmu, buna/"
iyi Hristiyanlarn da deceini ve bylece gklerdeki krall
kaybedeceklerini ve sonsuza dek ikence greceklerini um
mutur.
,
300

Kardelerim, kurtulu yolundan amayn; her zaman

yaptnz gibi yreklilik ve tutarllkla eytanm oyunlarna
kar kn. Bu yeni kan zgrlk umutlarna kulaklarnz
tkayn. Ve emin olun ki bunlarn stn laflar ve retileri,
anladmz kadaryla, ve bu grleri kabul etmi olan
halklarn gelimelerinden kardmz sonulara gre, yalnz
anlayl olan deil aksi bile olan iktidarlara boyun ememizi
isteyen Kitab- Mukaddesin ve Havarilerin retisine kar
drlar; iktidarlara boyun emeliyiz nk bylece bu dnyada
aclar iinde olacak've Isayadaha yakn olacaz. Bu grler,
anlattm gibi, kutsal yaztlara kardrlar ve bu yaamda bile
bizlere geici bir.yarar salayamamaktadrlar; ama bu arada
sizleri hem bu dnyadaki hem de gelecekteki gksel zen
ginliklerden de yoksun klmaktadrlar.
Her bakmdan kskanlan o nl ve yetenek dolu talyann
grnmnden' ne kald ki? Nerede eski Venedikin son
bulmaz serveti? eytann sistemi olan bu zgrlk hayali her
yerde yoksullua, yamalara, cinayetlere, sonsuz bir sayg
szla, ruhsal bir ykma neden olmutur; pimanlk ise ya
rarszdr.
Liberallerin retisi btnyle bir sahtekrlktr, karde
Hristiynlar! Dikkat edin, atalardan kalan inanc sa Peygamberin taraftarlar olarak salam bir biimde koruyun, bu
dnyada gerek duyduklanmz salayan politik ynetime itaati
hi sarslmadan srdrn; ve en yce olan ise, (bu ynetimin)
ruhlarnzn kurtuluu ynnde hibir engel yada zarar
oluturmaddr. Bir insan btn dnyay kazarsa bite, eer
ruhu zarara u rayacaksa neye y ara r? .
Yeni grnml bu reticiler Kutsal Kitapn ve Havarilerin
retisine kar olduklarndan, bizlere dnyann, btn
zenginliklerini kazandracak olsalar bile gene kinimize layk
olmaldrlar; bunlar Hristiyanlarn ruhunu yok etmek isteyen
kurmaz eytann yapdrlar. Kald ki vaatleri de yalan ve
301

yanltcdr; yaptklarndan da grdmz gibi, zenginlik

ve n deil yoksulluk, mutsuzluk, karklk ve zgrlk yerine
ise kine layk oligariyi ve tiranla getirmektedirler.
Ama bu zgrlk szcne daha bilimsel bir biimde
bakalm, onu dzenin var olduu ve yurttalarn gven iinde
yaadklar ynetimlerle kyaslayalm ve bu iki farkl yolun
uzlap uzlaamayacaklarma bakalm. Monarik ve Aristokratik
ynetimlere ksaca bakalm ve iyi yrtlen bir Cumhuriyet
(Demokrasi) ynetiminde ne denli zgrlklerin var ol
duklarna bakalm. Ynetim derken anlalmas gereken
ayn lkede yaayan farkl konumlarda birok kimseyi an
lamalyz; yani glleri ve zayflar, hastalar, aklllar ve
aklszlar. Bunlara zgrlk verilebilir mi?
En bata, gerek zgrlk, Tanrnn inayeti ile insana
verilmi olan ve onu zorlamadan iyiye ynelten kutsal ruhtur.
Bu zgrle otoynetim (auteksousion) denir. kincisi,
zgrk insann isteklerini pratikte yerine getirebilmesidir
ki bu boyun ememe demektir. ncs, zgrlk birinin
tanrnn ve insanlarn yasalarna gre yaamasdr, yani vicdan
konularnda kontrolden ve politik zorlamadan uzak ve zgr
bulunmasdr.
Bir cumhuriyette bu, farkl konumlardaki insanlar egemen
klar ve ayn zamanda da boyun emez kabul edersek, bu
lkede ynetim nasl salanr? Gl gszn zerinde
egemen olur, kuvvetli hastatn zerinde, akll aptaln ze
rinde.
Bu ynetimde nasl bir dzen kalacak, ve tutkular bylesine
egemen olduunda tanrsal bir ahlak nasl egemen olacak,
yamann stn olduu yerde yurttalarn gvenlii nasl
salanacak?
Tek vlecek zgrlk nc kta iaret edilendir; bu ise
yeni liberallerde (cumhuriyetilerde, H.M.) yoktur nk
bunlar bakalarn ezip yok etmek isterler ve aalk bir
.302

konuma girerek vicdan zerinde bir denetim koymadan

yaayamazlar.
Gnahsz nikh hor gren ve tm toplumu zarara sokan
bu insanlar politik bask olmadan nasl yaarlar? Kr tutkusuna
yenilen ve politik yasalar ineyen bu insanlar, Tann korkusu
tanmayan, ktl engelleyecek olan Cehennemin sonsuzkorkusunu duymayan bu insanlar, vicdan basks olmadan
nasl yaarlar?
Kardelerim, anlayn bunu: iyi bir ynetimde gerek z
grlk, tanrsal inan olmadan yer alamaz. Bunun iin de ilahi
Resuller, Tanr tarafndan aydnla ulam olan inancmzn
bu sarslmaz direkleri, btn dnyaya bunu rettiler ve
onlarn takipileri de gene ayn retiyi srdrdler. sann
kilisesi de bu miras alm bu anlay srdrmektedir.
Ak bir biimde gryoruz ki, zgrlk ile ilgili bu yeni
sistem iyi ynetimleri devirmeye ynelik bir aldatmacadr;
(tanr tarafndan) terkedilmi Ortodokslar yoldan karmay
amalayan kurnaz eytann bir tuzadr. Bu tr yalan ve
aldatc retilere kulak verirsek her trl itham hak etmi
olmaz myz? Gerei rendikten sonra Tanrnm buyruk
larn deil de yalann rehberlerini izlersek hakl olarak ceza
grmeyecek miyiz?
Hayr Hristiyanlar! Tutarl ve akll olalm. Yalan ve. var
olmayan bu yaamn zgrl adna sonsuz mutluluun
solmaz zafer elenklerini yitirmeyelim. Tanmlanamaz yce
dlleri kaybetmeyelim. Sylenenleri dinlemeyelim ve eytan
tam olarak rezil edelim; Tanrnn yzyllardan beri, onu
sevenler iin hazrlam olduu nimetlere konalm.
Tanr nezdinde kardelerim, Onun gcn bir z-rh gibi
srtnza geirin; ve bunu yaparak eytann yntemlerine kar
kn.
,
nancn flamasn elde tutup, sann miferi ve Ruhun klc
ile Tanrmn yolunda eytanm saldrsna kar koyup gk
303

lerdeki yaama layk olun; o yaam ki bizim mutluluumuz

iin Tanrinn ve sa Peygamberin insan sevgisi sonucunda
oluturulmutur. Onlara sonsuza dek sayg duyulmal vc
boyun eilmelidir. Amin.

* * -k

Politik D izeler
(Byk K ilisenin Ba tlahicisi
lakbakes tarafndan yazlm tr)

Grebilenler kabul ederler

akl yolu ile deer bierler
her yaplanda saduyunun
ne denli gerekli olduunu.
Doru yol, herkesin, ona hkmeden
bir ba, bir ileri geleni tanmasn ister.
Her eydir bu, batan beri byleydi
byle ynetilmi, byle var olabilmiti.
Tm yaratl bir ba tanr, bir yaratc,
tm doa, gkte ve yerde,
ve kendi isteiyle diz ker
en yksein nnde, tek tanrsal devlete.
Birinci Krallk misali
'
bilgelikle idare eder her eyi.
Dnya kurulal insanlar boyun emitir
bataki lidere, bylece dayanabilmitir.
Her soy, ona egemen olan buldu,
ve ona boyun edi itat ederek,
monarilerde ve ok idareli ynetimlerde
yer alan kt olaylardan kurtulmak iin.
Bunu doann kendisi de ister
birok rnek gstererek
Her zaman gemiciler bir kaptana boyun eer
evdekiler ise evsahibine,
.304

eer yok olursa itaat

evin de geminin de sonudur bu.
Doaca ynetilir aklsz hayvanlar
onlar bile anaride yol almazlar.
Arlar bir nderle yaarlar
ve koyunlar ba olan kou izlerler.
Byle belli bir dzen var eyada
idare eden ve edilenin ilikisi bellidir.
Akla yakn olaylar bundan dolay
Byke itaatle ba eer hayatta.
Tanrdan sonra odur onlarn zerinde egemen olan
iyiliklerin bakcs ve yaamlarnn koruyucusu.
Tanrnn ve insanlarn yasalar emreder
inan ve boyun eme ister kklerden byklerden.
zellikle kutsal yaztlar, her zaman
krallarmz adna dua etmemizi isterler.
Ve inanmamz isterler egemen olanlarn
Tanrsal istek sonucu devlete konduklarn.
Byle bir devlet yetkisine konan
aktr ki tanrsal buyrukla konmutur.
Ve bylece tanrnn eliyle alr kraln yrei
baka trl de zaten olamazd.
Sezarm hakkn Sezara verin diye barr
ve tanrnn olan tanrya verin diye emreder.
erefe eref verin, sona sonu,
ve korkuyu versin herkes korkuya.
te byledir sevgili kullar dinimiz imanmz,
bizim yapmamz gereken dev budur.
Btn soydalarmzda ilke gerei
hi eksik olmad itaat,
artralm yrekten bu inancmz
inanarak ve derinden istekli olarak.
nk borluyuz bunca nimete

gen ve yal, elde ettiklerimize;

yalnz her trl serveti sunmakla yetinemeyiz
her trl anariye de tiksintiyle kar koymalyz.
Tanrnn istei budur, budur kurtuluun yolu
budur gerek kurtuluun yolu.
Baka trl dnen umutsuz olandr,
ve kukusuz Tanr tarafndan terkedilmi olandr.
Her yanda bulunanlar, harite dahilde,
burada verecek bir mcadelemiz yok bizim,
yalnz hep gelecekteki yaam ararz,
sabrla ona layk olmak isteriz.
Bu ilkeleri koruyalm, Tanrdan korkalm
ve kralmza sadk, boyun eelim,
hi yabanc retilere, uymayalm,
bunlar, bilin ki btnyle aldatmacadr.
Bu sylediklerime skca sarlsn herkes,
srar edip yaayalm
bu geici yaam ile sonsuz yaam,
br dnyadaki krallmza kavumay umarak.

306

EK 4
K a r d e l ik r e t I s

Osmanl Devleti teinde Bulunan Btn G reklere

/

Yazardan okuyuculara
Baka birok soydalarmla, Papalar n tiranlndan kur
tulmu olan Romadayken, Konstandinupoliste yaayan bir
arkadam bana Pederler retisi, Kutsal Kuds Kentinin Patrii
Tarafndan Yazlmtr balm tayan bir kitap iletti. Daha
yarsn okumadan bu Pederler retisinin sahte olduuna
karar verdik nk bu yaz gerekten Kudsten kaynak
lanmsa iki ktan biri geerli olmaldr: ya sayn Patrik akln
btnyle oynatmtr yada sann kilisesini paralamak iin
obandan kurda dnmtr.
Kitabn yazar Trklerin tiranln savunmakta ve hakl
gstermektedir. Ak bir biimde sylemeye cesaret ede
memekle birlikte Papa egemenliinin son bulmasna
zlmektedir. Kutsal kitaplara bavurarak ve onlardan yanl
yorumlad yada eksik aktard gndermeler sunarak
307

Greklerin dncesizce tiranlarna boyun emelerinin

gerektiini gstermeye almtr.;-Ksacas bu P ederler
retisi" kfr dolu, geree, dinimize ve Dou Kilisesinin
nne kar olduundan bir Ortodoksun ve tutarl patriin
rn olamaz.
Bu aklsz risaleden Grekler korkmamakta ve ondan zarar
greceklerine inanmamaktadrlar. ekindikleri, bir rastlant
sonucunda Avrupallarm bu risaleyi okuyup, btn Greklerin
bu biimde dndklerini sanmalardr. Yalnz kle deil,
ama ayn zamanda kle olmann yandalar da olduumuzu,
yalnz boyunduruk altnda deil bu boyundurukla kvan da
duyduumuzu, bizi dven tirann elini klece bir sayg ile
ptmz sanacaklardr.
Bu aklsz risaleye kar karak btn dnyaya yrekle
rimizde tiranlara kar kinin kk salm olduunu ilan et
meliyiz. Ayrca bugne dek boyunduruktan kurtulmam
olmamzn nedenini aklamal, bunun kendi yreksizlii
mizden deil, utanmadan tiranlarmza dalkavukluk eden'
birok Avrupa krallarndan kaynaklandn ilan etmeliyiz.
Daha geenlerde, ac veren ldrc bir hastalk geirmekte
olan Almanya imparatru,ki bu durumu ona insanseverlii
ve yardmseverlii retmesi gerekirdi, acmasz davranarak
Avusturya Viyanasnda sakin bir biimde (zor kullanmadan,
H.M.) kendi soydalarn klelikten kurtarmak iin onlar
aydnlatmaya alan sekiz Greki Hellasn tiranna teslim
etmitir.1 u anda bu yrekli zgrlk martirleri belki de elleri
bal, tirann nnde bulunuyorlar. Belki u anda kutsal balar
zerine celladn klc inmektedir, damarlarndaki kahraman
Hellen kam akmaktadr, yce ruhlar uup gitmektedir, z
grlk iin len unutulmaz ruhlarn yanma varmaktadr.

1 Yazar Regas .vc arkadalarndan sz etm ektedir; l m leri daha ren ilm en isn
(.n.)

30S

Ama aktlan b masum kan Grekleri aknla uratma

yacak bilakis onlar almaya itecektir. Yal gzlerle Hellasm
tm Triyeste tccarlarna yalvarmaktadr; nankr ve Hellen
dman imparatorun kentini brakmalar ve yeni kurtulua
ulam olan ve ihanete .urama tehlikesiyle karlamadan
mutlu ve zgr yaabilecekleri (Bat Yunanistandaki, H.M.)
adalara gelmeleri iin onlara ar yapmaktadr.
Sevgili vatanm kabul et, siz de soydalarm dost Grekler,
o eski kahramanlarn torunlar, kabul edin sahte Pederler
retisinden btnyle farkl olan bu kardelik retisini.
zgrlk sevgisini, tirana kar kinimizi ne ate ne de demir
denek yreklerimizden skp atabilir. Gzlerinizin nnden
yabanl Trk ulusundan ektiinizi hi eksik etmeyin ve
ecdatlarmzn Perslerle ilgili sylediklerini anmsayn:
Hey Hellenlerin ocuklar!
zgrle kavuturun yurdu
ocuklar, ka d n la r.....
ecdatlarn m ezarlarn;
imdi, en bata, m cadele gelir!2

Btn bunlar Grekler iyi bilir. Greklere nclk eden

sizlere ise, ister sivil kimseler,ister kendilerine arhoit3 diyenler
olun, ister kendilerine saygdeer denen ruhbanlar olun, sizlere
unu derim: mminlerin saygs ve yardm ile sizler bu
saygdeer nvanlar kazanrken onlara Tanrmn adna o

2 Aiskhylos: Persler 4 0 2 . ( evirenin notu diye belirtilm eyen durum larda, notlar
yazarndr).
3 Grelderin arhontu ism ini tayanlar ve byle,olduklar sanlan kim seleri aklm a
getirdiimde glm sem eden edem iyorum ; bunlar m ezbahalarda beslenen dn
ayakl arlont yavrularna benzetiyorum . Birbirlerine ifte atarlar,^srrlar, kav
galarlar, ta ki o korkun an gelir, ldrlm e an gelir. 'O zam an kasap Sultan
'arhontu yargsz olarak cellata teslim eder ve bu kuku brakm ayan bak kant
ile kendisine nem siz ve hayvansal b ir dalkavuk olduu ispat edilir.

309

banlk edesiniz diyedir; onlara zorla deil gnll olarak4 hakk

ve eitlii5 veresiniz diyedir; herkese veresiniz diyedir.
Bu k cehaletin ve pein yargnn yok olmas iindir. Onlar
Trklerin yasad davranlarndan korumanz iindir.

Kardelik retisi
Pederler retisi denen kitab dikkatle okursanz, bylesine
aklsz ve Tanrya kar bir retinin saygdeer ve mazbut
Kuds Patriinin kafasndan domam olduunu hemen
anlarsnz.
Risalenin gerek yazar herhalde hem Grek ulusunun hem
de Greklerin bugn inandklar dinin bir dmandr. Hellasn
barbar tiranlara kar artan kinini gren bu Trk dostu yazar,
Greklerin hakl galeyann sndrmek istemi, Greklcrin
bugn zgrlk yolunda ilerleyen birok Avrupa ulusunu
rek almalarn engellemek istemitir.
Yalan gizlemek iin hezeyanlarn saygdeer Kuds Pa riine mal etmi, sann ve Havarilerin ve Dou Kilisesinin
retisine ters gelen grlerini kantlamak iin Kitab-
Mukaddesten kimi rnekler sunmak cretini gstermitir.
En ufak bir tereddtn kalmamas iin, yazarn dine dayanarak
sylediklerini gene din asndan inceleyelim.
Trk Uranlnn bugn varm olduu boyutlar herkese
bilinmektedir. Zavall Grekler artk ne tarlalarnn, ne o
cuklarnn ne de kadnlarnn sahibidirler. erefleri ve hayatlar
en byk tirann elinde olmaktan baka, bunlar Tirann kullar

4 Aranzda olan A llahn s l s n , m ecburiyetle deil, fakat rza ile, yakksz

kazan iin deil, fakat istekle, size em anet olunanlara m usallat olur gibi deil,
fakat srye rnek olarak Allaha g re gdn (K itab - M ukaddes, P ctru s 1 ^/2)
( evirenin n o tu ).
5 Sizin de gkte bir Efendiniz olduunu b ilerek kullarnza hak vc m savi olan
eda edin (K itab- M ukaddes, Koloselilere 4/1) (evirenin n otu).

.310

tarafndan da denetlenmektedir. Girit Grekleri bunlar iyi

bilir; aclardan kurtulmak iin pederlerinin dinlerini inkr
etmeye mecbur oldular. Her gn Selanikte bakirelerin, o
cuklarn karldm, tecavz edildiklerini kim bilmez; yle
ki zavall ana babalar ocuklarm iren yenierilerden ko
rumak iin sevgili ocuklarn evlerinden uzaklatrmakta
drlar.
Avrupa Trkiyesinde yaayan Greklerin demeye mecbur
olduklar dayanlmaz vergileri duyanlar ap irkilmediler
mi? Kim bunca Grekin yurtlarndan srlmelerini, baka
yrelere yerletirilmelerini ac ile grmedi; kim bunca kim
senin Osmanl boyunduruuna dayanamayarak Avrupann
eitli yrelerine dalmalarn izlemedi?
Ve btn bunlara ramen, Trk dostu yazarn dediklerine
bakarsak, bu boyunduruk altnda olma durumu sann bo
yunduruu gibi hafiftir (Matta, 11/30).6 Yazara gre Yuna
nistan terkedenler bu ehirde eza ettikleri zaman, tekine
kan (Matta, 10/23) diyerek ak bir ders veren sann
szlerini dinlememeliymiler; akl olmayan hayvan muamelesi
grmeli, tiranlar tarafndan kamlanmal, acmaszca katledilmeli yada Mslmanl kabul etmeliymiler.
Pederler retisinde bu sahtekr yazar bize Resul Paulosun
szn anmsatmaktadr: Allah tarafndan olmayan hkmet
yoktur (Romallar 13/1). Ama Paulosun otoritesine ba
vurduuna gre, bu szlerin btnn vermeli, aldatmacha
kaarak Paulosun arhontlara boyun emeyi neden istediini
gizlememeliydi: nk der Paulos, hkmdarlar iyi ie
deil fakat kt ie korkudurlar. Ve hkmetten korkmamak

6 Mattaya gve Incilde bu szler ylcdir. Ey btn yorgunlar ve ykleri ar olanlar,

bana gelin, ve size ben rahat veririm. Boyunduruumu taknn, ve benden renin;
zira ben halim ve alakgnllym ;-ve canlarnza rahat bulursunuz. nk
boyunduruum kolay, ve ykm hafiftir. K itab- M ukaddes, M atta, 2 8 -3 0 .
(evirenin notu).

ister misin? yi olam yap, ve otun tarafndan metholunursuT

(Romallar 13/3).7
Yani-Paulosun retisine gre yalnz yasal olan hkm
darlara boyun emek gerekmektedir; yani yasalar izleyerek
ktle kar kanlara ve erdemi venlere. Ama bizim tirann '
lkesinde bunun tersinin hkm srdn kim bilmez?
Burada, Trkn para hrsn doyuran herkes her trl k
tl yapma iznine sahiptir. Bu lkede eziyet ekenlerin ou
ya btnyle gnahszdr yada iledikleri suun cezasndan
para bulup karln deyip kurtulamam olanlardr.
Resullerin retisine gre bu tr (yasad) hkmdarlara
deil dncesizce itaat, ama tersine, yrekli mukavemet
gereklidir. Paulos ise bu mukavemeti pratikte gstermitir.
Onun retmeni sa, krbalandnda yle demiti: Eer
kt syledimse, ktlne ehadet eyle; fa k a t iyi ise, niin bana
vuruyorsun? (Yuhanna 18/23). Ayn biimde Paulosun azna
vurulduunda, (Resul) yle diyecektir: Ey badanal duvar,
A llah seni vuracaktr! Sen bana eriat zre hkm etm ek iin
oturuyorsun da, eriata aykr olarak ban a vurulmasn m
emrediyorsun? (Resullerin 1. 23/3). Baka bir gn krbala
nacan grdnde onu yarglayanlara yle diyecektir:
Romal ve m ahkm edilmemi bir adam kam ile dvm ek caiz
midir? (Resullerin 1: 22/25). Sahte isimli Pederler retisinin
yazar, dostlar Osmanllar hakl gstermek iin utanmadan
onlarn gl ve yksek krallklarmdan sz etmekte ve bizi
bu konuda inandrmaya almaktadr; oysa bu devlet en
insanlk d, en aa ve Avrupada kalm ok az Uranlklardan
biridir. Yazara gre bu devlet dinleri sarslan ve bozulan

7 Pasajn btn syledin Herkes zerinde olan hkm etlere tbi olsun; nk
Alla tarafndan olm ayan hkm et yoktur; ve on lar Allah tarafndan tanzim
olunm utur. Bundan dolay hkm ete m ukavem et eden Allahn tertibine kars
durm u olur; ve kar duranlar kendi aleyhlerine hkm alrlar. nk h
km darlar... vb. (evirenin n otu).

312

Grekleri desteklemek iin Tanr tarafndan kurulmutur.

Ve bu Tanrsal istee de ekinmeden Tanrsal buyruk de
mektedir.
Bizler din konusunda bozulmusak, Dou Kilisesinin
grlerini hep izlemi olan Ruslarm da bizim gibi bozulmu
olmalar gerekmez mi? Ama Hellenler Trk tiranlma boyun
eerken onlar bu Tanrsal Buyruk altnda kalmamlar,
Iskitlerin korkun boyunduruundan kurtulmulardr.
ki dinda ulusun kart kaderine aptal yazar Tanrsal
buyruk diyecektir; ama bu, Paulosun yasad buyruk
dediidir, Tanr isteinden deil, Grek imparatorlarn aklsz
ve ileriyi gremeyen yaklamlarndan domutur. Bunlar
Rus krallarndan farkl olarak, yasalar inemiler, uyruklarn
dayanlmaz vergilerle ezmiler, imparatorluk saraym cinayet
ve katliamlarla kirletmiler, kralln ynetimine nem
vermemiler, krallar teologlara dntrmler, ikide birde
aptalca ve aklszca dinsel dogma tartmalarna girimiler,
ahlak ve din konularna nem vermemiler, kendi zevkleri
iin kralln paralarn dncesizce sarfetmiler, ikiyzl
bir din sevgisi bahanesi ile halkn kann ve alnterini har
cayarak kiliseler manastrlar kurmular ve kentlerin surlarm
zayf brakmlar, kk ve gsz Trk egemenliinin ge
nilemesine izin vermiler ve sonunda (Trklerin) Bizans
tahtna kmalarn salamlardr.
Pederler retisinin yazar bile benim iin din konularnda
kiliselerin ve manastrlarn yksek saysn hatrlattm iin,
iftirada bulunarak yanl davrandm syleyemez. nk
kendisi de kilise ina etmenin yasaklanm as Hristiyan inancn
zgrlne bir engelleme olarak anlalmamaldr demektedir.
Btn syledikleri arasnda tek doru sz budur; ama bu szn
amac da gene doru deildir. Ama, Greklerin kilise ina
etmelerini kolayca affetmeyen dostlar Trkleri hakl
karmakt.

313

Ama tartma konusu olan byk sayda kilise inaatnn

dru yada yanl oluu deildir. Trk dostu yazar bizlere,
hangi yasa ile, hangi hakla Trklerin kilise inaatn engel
lediini sylemeliydi. sa, saat geliyor ki, o vakit B ahay a ne
bu dada ne de Yerualimde tapnacaksnz ve Allah Ruhtur,
ve ona tapnanlarn ruhta ve hakikatte tapnmalar gerekir
(Yuhanna 4/21, 24) derken, kukusuz eski kilisenin gerek
mminlerini ve Paulosun ruhani ibadet (Romallara 12/1)
dedii tapnmay; ama ayn zamanda bugnn yasalarm
grmezlikten gelen, inancn buyruklarn yerine getirmeyen,
Ferisiler gibi naneyi, anasonu ve kimyonu ayran (Malta
23/23) maddeci Hristiyanlar da kastediyordu.8 Bunlar dul
ve kszlere sadaka vereceklerine, okullar kuracaklarna,
kk bir para yardm yaparak kilise kurmak isterler yada
ok pahal Kuds haclna karlar. Bunu da mminlerin
yreine inancn ateini serpmek iin deil, hac adn almak
ihtiras ile yaparlar; yani (ne ayp!) Mekkeye gidenlerin hac
adna benzer bir isim almak iin yaparlar.
Yazar gerekten sayn Kuds Patrii olsayd bu yalanc
Hristiyanlar konusunda daha etrafl bir biimde konuacak,
hele Tanr retisine kar grleri ykmayp, tam tersine
bait insanlarn yreklerine bu yanl grleri sokan papazlara
kar kacakt.
Dua evlerini, Tanr sznn ve taktisinin utanmadan sata
karld hatt Tannya yakarmann da satld haydut inine
dntrenler (Matta 21/13),9 Resul Paulosun da dedii gibi

8 Btn pasaj yledir: "Vay banza, yazclar ve Ferisiler, ikiyzller! nk

n a n e n in , anasonun ve kim yonun ondaln veriyorsunuz, ve eriatn daha ar
ilerini, adaleti, merhameti, ve iman brakyorsunuz. O nlan yapmal idinifc. bunlar
da brakmamal idiniz. Ey kr klavuzlar, siz kk sinei szerek ayrrsinz, iakat
deveyi yu tarsn z! (evirenin n otu).
9 Ve sa Allahn m abedine girdi, btn m abette al veri edenleri dar att; sar
raflarn m asalarn, ve gvercin satanlarn iskem lelerini devirdi. Ve onlara dedi:

314

fasid ve nizamsz olanlar (Timoteos 1/8), Onun gibi, yalnz

gerekli olan yemekle ve giyimle yetinmeyenler, bolluk iinde
yaamadklarnda yaam ekilmez sayanlar, bu saygn Resul
rnek alacaklarna ve onunla birlikte m eccanen kimseden
ekm ek yem edik; fakat birine arlk olm am ak iin gece gndz
em ek ve zahm etle ilem ekte id ik (Selaniklilere II, 3/8) diye
meyenler, a kurtlar gibi sancaklar dolamakta ve a Hristiyanlardan azlarndan, gz doymaz Trklerin bile almaya
utandklar o azck ekmei acmaszca kapmaktadrlar.
Bu karclarn, Trklerin bama gelecek bir felaketten
neden korktuklarn anlamamz ok kolaydr: Trklerin ykm
onlarn da ykm olacaktr; Greklerin zgrl ise onlar
iin sonsuz bir mutsuzluk douracaktr.
Yasad Trk ynetimi altnda korku duymadan bunca
yasad eylemde bulunan bu insanlar ne tr bir zgrlk yada
hi olmazsa iyi ynetim kurabilir ki? Kendine buyruk h
kmdar kararlarn deil de yasalar Grekleri ynetime ba
lad zaman bu maal obanlar (hepsi iin sylemiyorum
bunlar) nedensiz olarak nasl insanlar tehdit edebilecek, su
olmadan nasl ceza verebilecek, istediklerini yarglamadan
nasl aforoz edip cemaat dna atabileceklerdir; ksacas.
Trklerin yaptklarm nasl yapacaklardr?
steyen bizim ruhban snfn Rus ruhbanlar ile kyaslasn;
o unutulmaz Petro, kilise ahlakn ycelttikten sonra bi
zimkiler ile onlar arasnda gece ile gndz arasndaki fark
kadar fark vardr. Nereden kaynaklanyor bu fark? Tanrnn
buyruu bize gelip, onlara gelmediinden mi?
Ve btn bu kt durumlar Trklerin yasad yneti
minden kaynakland iin, gya Kuds patrii olan bu Trk

.Benim evime dua evi denilecek diye yazldr; fakat siz onu haydut ini yap
yorsunuz. Ve m abette kendisine krler ve topallar geldiler. Ve sa onlar iyi elli"
(M atta 21/12-14). (evirenin n otu).

315

dostu kimse, utanmadan yalan sylemekte ve tm ynetime

boyun emekle ruhsal kurtulu zarara uramamakta, bir
engelle karlamamaktadr demektedir.
Trk tiranl altnda dedelerinin din yolunu aran
Grekleri unutuyor mu yazar? Gsz Greklerin soydalan
zenginlerden ikide birde ezililerini, obanlarndan (ruhban
snf, H.M.) ektiklerini unutuyor mu? ounluun iinde
bulunduu cehaleti ve bundan dpan ktl? Yoksa btn
bunlar ruhsal kurtulu yolunu aan durum olarak m
gryor?
zgrl kutsal kitaplarn retisine kar kurnaz ey
tann gr olarak nitelerken yalan konumaktadr. sann
neleri savunduunu yukarda grmtk; bir kentte baskya
uraynca baka kente gidin demitir. Paulos kamlanmamak
iin, kendini aka zgr bir kimse ve Romal yurtta olarak
nitelemi ve kurtulmutu.
Kilisenin, Antiokhosun tiranlina kar yreklilikle savaan
ve kar kan Makabileri vdnden hi sz etmiyor.
Artk onlar ynetecek bir kral isteyen srail halkna Tanrnn ynelttii szleri anmsatmakla yetineceim. Bu aklszca
isteklerinden caydrmak iin (ve dnn, onlarn istedii
kendi soylanndan yasal bir krald, yabanc bir soydan ve barbar
bir tiran deildi) Tanr, Samuelin azndan unlar syle
yecektir:
zerinize krallk edecek olan kraln hkm u olacak:
oullarnz kendisine alp cenk arabalar zerine ve atllar
arasna koyacak; ve arabalar nnde koacaklar; ve onlar
kendisine binbalar, ve ellibalar klacak; ve bazlarn topran
srmek iin, ve ekinini bim ek iin, ve cenk aletleriyle ara b a
larnn aletlerini yap m ak iin koyacak. Ve atlar, ve a, ve ek
m eki olm ak iizre kzlarnz alacak. Ve tarlalarnz, ve ba
larnz, ve zeytinliklerinizi, onlarn en iyisini alp kullarna
verecek. Ve tohumunuzun, ve balarnzn ondaln alp ha316

dindarna ve kullarna verecek. Ve kullarnzla cariyelerinizi,

ve en seme genlerinizi, ve eeklerinizi alp onlar iine koacak.
Srlerinizin ondaln alacak; ve siz onun kullar olacaksnz.
Ve kendiniz iin semi olacanz ki'alnzn yznden o gn
jeryct edeceksin iz (1. Samuel 8/11-18).
Tanr, sraillilere zgr ve kendi kendilerini ynetir
durumda olmalarn retmek iin bunlar sylyordu; bu _
istek ayn kalmtr, insanlarn yalnz yasalara boyun emeleri
istenmitir, insanlara eit olan baka insanlarn keyfi is
teklerine deil.
Yeni Ahit ve buna dayandrlan Greklerin dini ise zgllk
konusunda farkl bir ey retmemitir. Incilleri ve Resullerin
lerini dikkatle okuyan biri her yerde demokratik bir eitlik,
yalnz yaalar tarafndan snrlanan bir zgrlk anlay
bulacaktr. Ne Yahudi ne de Yunanl vardr, ne kul ne de azatl
vardr, ne erkek ne de elii vardr, nk Mesih sada siz hepiniz
birsiniz (Galatyallar 3/28).
Ve gerekten de sa retisinin ama ve sonucu insan ru
hunun daha iyi olmas ynnde idiyse, zgr olmasayd insan
erdeme nasl varacakt?
Trk dostu yazar ne sanyor? nsanolunun verecei bir
ceza korkusuyla yaplan bir eylem Tanr katnda bir erdem
mi saylacak? Paulosun dedii gibi (Rom allar 13/5)10
vicdan soiucu deil de, bir tirann aklsz fkesinden
korktuu iin fahielerden uzak duran bir kimse, yada
fahieyi doru yola getirmek iin deil de servetine servet
katmak iin fahielie kar kan kimse akl banda bir
kimse midir?
Evet dorudur, sa ve Havariler efendilere itaati retmitir.

10 Fakat kti' olan yaparsan, kork; nk klc bo yere tamyor; nk Allahn

hizmetisidir, ktlk yapana gazap iin intikamcdr. Bunun iin yalnz gazaptan
tr deil, fakat vicdandan tr de tabi olm ak lazm dr" (Rom allar 13/4-5)
(evirenin o tu ).

.317

Ama hangi efendilere? Kullarna hak ve msavi o/rmlara

(Koloselilere 4/1).11 Trkler gibi hak tanmayan tiran efendilere
deil. Bunlar yaam ve mutluluk konusunda yalnz kendilerini
bunlara layk grmekte, onlara tabi olanlar aklsz hayvanlara
bile layk grmedikleri biimde davranmaktadrlar; yasalarn
eksikliinde yargsz olarak hakszlk etmekte, hak yemekte,
yurttalar ldrmekte, bahaneler dourmakta, yasalarn ho
grdklerini de yasak etmektedirler. Bunlar iin Havari Pet os
yle demektedir: insanlardan ziyade A llaha itaat etm ek g e
rekir (Resullerini. 5/29).
Btn bunlar bir tek sonucu ortaya koymaktadr: yalnz
yasalara itaat etmeliyiz, nk yasalar ortak olan bir hatk
karardr, halkn sesi ise Tannnn sesidir.
Evet dorudur, sa ve Havariler tahriklere kar sabr
retmilerdir. Ama hangi tahriklere kar? yiletirici ila gibi
yada umut verici olan tahriklere kar deil. Ama biri tah
riklerden ve onu tahrik edenden kaabilecek durumda ise
din bize unu retiyor: Size b ehirde eza ettikleri zaman
tekine gidin (Matta 10/23).
Yurtlarn terkedip baka yerlere giden Grekler sann
szlerini izlemilerdir demektir; onlar yalnz bugnk ac
lardan deil, olas ve gelecekteki aclardan da kamlardr.
Kim onlara nc yada drdnc kuak torunlarnn
Trklerin sarkntlklaryla kirlenmeyeceklerine, say inkr
edip Muhammet Peygamberi tanmalar iin zorlanmaya
caklarna gvence verebilirdi?
Trklerin irkinliklerim gizlemeye alan Trk dostu
yazara gre yerlerinde kalan Grekler daha akll ve saygde
ermi; ayrca bize hi ekinmeden, tiranlktan kamak yerine,
boyun emeyi, yani hakszlklara, yamalara, aalanmalara

11 Ey efendiler, sizin de gkte lir Efendiniz olduunu b ilerek kullarnza bak ve

msavi olan eda edin (K o l 4/1) ( evirenin n o tu ).

MS

katlanmay, hatta Trklememizi bile utanmadan ner

mektedir.
Ama Grekler galeyana gelip bu tr eytanca retilere
kulaklarn tkamaktadrlar; biliyorlar ki yasad eylem ile
adalet arasnda ve karanlk ile k arasnda hibir iliki
yoktur. Onlara seslenen dinlerinin retisine kulak ver
mektedirler: Onlarn ortasndan kn ve ay rln (II. Korintolular 6/17).
Bundan dolay Grekler, onlar koyamadklarna gre hakl
olarak Trklerden kamaktadrlar. Ama tirann kovulmad
daha kolay grnrse, o zaman kendileri bin yllk kendi
yurtlarndan kp srgne gideceklerine, yzelli yl kadar
Hellasla kalm olan soyguncular kovmak daha hakl (bir
zm) olacaktr.
Tirann kovulmas ise Tanr nezdinde ylesine hakl ve kabul
edilir bir itir ki, Greklerin Kilisesi de hibir zaman tirana
kar bedduada bulunmaktan geri kalmam, Tann'dan
almasn istemi, ve hu ynde bugne kadar Hellasu aln
ndan nce okunan ilahileri okumaya devam etmitir:
Tanrm, kurtar ulusunu ve mirasn taktis et, barbarlara kar
krallarn a zaferi ver, H an ile devletini koru .12
imdi soruyorum sahte isimli Pederler retisi yazarna;
Kilisenin lanetledii bu barbarlar, Trklerden baka kil
olabilir? Barbarlara kar zaferleri istenilen krallar, ykmla
rndan nce Konstandmupolisin Grekoromen imparator
larndan, onlarn ykmlarndan sonra ise Rus imparatorla
rndan yada tiran yerinden ykarak Greklerin byk mut
suzluklarna son verebilecek Avrupann hkmdarlarndan
baka kim olabilir?
Trk dostu yazar ikiyzl bir biimde zgrln sann
dinini ykacandan krktuunu sylemektedir. Ve bunu

12 Bizans zam anndan katm a Vir ilahidir ( evirenin n otu).

yaparken de hi kuku brakmayacak bir biimde, artk saya

deil Muhammete (Peygambere, H.M.) inandn ortaya
koymaktadr. Eer sann Kilise ile ilgili ve ller diyarnn
kaplar onuyenmeyecektir (Matta 16/17)13 kehaneti doruysa,
sa bizim anlayamayacamz yollar araclyla kilisesini
koruyamayacak m?
Yoksa (Tanr), dinini korumak iin, sa dman Osmallarn dininden baka yol bulamad m? Koyunlarm korumak
iin kurda teslim etmekten baka yol bulamad m? Bundan
daha byk kfr olabilir mi?
Tam tersine, Trk tiranl gerek mminlerin saysn eitli
yollarla azaltm olduundan, hatla Hristiyanlarn btnyle
de yok olmalar tehlikesini de dourduundan ve Tanr ller
diyarnn kaplar on u yen m eyeceklir kehanetinin yanl ol
madn gstermek istediinden, Osmanl tiranlnm y
kmna karar vermitir.
Yazar ikiyzl bir biimde en stn Venedik Aristokrasisie
acmakta, talyada, yer alan deiiklikler iin alayp szlan
maktadr. Bu stn Venedik Aristokrasisi ki, Geklerin,
Papann Uranlndan bamsz bir kilise kurmalarna hibir
zaman izin vermemiti. ylesine stnd ki, yurtlalarm
birbirine ynelttii iftiralan incelemeden kabul ederdi, zararsz
politik konumalar yapanlar hep idam ederdi.
Yasalar ve zgrln gelmesiyle bu tr cinayetlerin son
bulmasna gerekten gzya aktmaya deer! Yazara gre
talyann artk bylesine kstah ve insanlk d hkmdarlar
tarafndan tiranca ynetilmemesi szlamaya deer!
ok sayn Papa tahtndan ykldna; sayn kardinaller
zengin geimlerini, kadn metreslerini, erkek metreslerini

13 'ten-sana derini ki: sen Petrossu, ve be kilisemi bu kayann zerine kuracan

(Petros Yunanca kPetra\ 'kaya' szcnden gelmektedir, H .M .); ve ller diyarnn
kaplar onu ycn m cycccktir" (evirenin otu).

.320

kaybettiklerine; ksacas Bat Kilisesinin kendini beenmilii

ve aaas, kar gelinmez yasalarn gc karsnda aa
landna dvnmek ve alamak gerekmez mi? (Ve bu konuda
yazar yalnz Muhammet Peygamberin deil, Papamn da dostu
olduunu gstermektedir.)
Alamaya demez mi gerekten, Romanm, masum yeni
domu bebekleri, belli bir yaa geldiklerinde kilisenin
Tanrsal ilahilerini okuyabilmeleri iin hadm etme ege
menliini artk elinde bulundurmamas?14
Bat Kilisesinin Greklere kar duyduu aklszca kinin
artk son bulmas alamaya demez mi? Papamn ^egemen
olduu topraklar zerinde len zavall Greklerin, hayvan
leleriymi gibi mezarlklara gmlmeyip plklere atl
mamalarnn son bulmas zc deil mi?
Btn bu ktlkler tiranlm sonucuydu; yazar ise bizlere
bu ynetimin Tanr tarafndan kurulmu olduunu ve ona
uymamzn gerektiini tavsiye etmektedir. Btn bunlara
bugn, Trk ve Papa dostu yazarn kurnaz eytann ortaya
att zgrlk dzeni dedii dzen tarafndan son verilmitir.
Ve bu tr sa kart lanetlemelerle Grekleri aldatacan
sanyor, kurnaz adam!
Kitab- Mukaddesten ald kimi eksik kimi yanl alntlarla
kurnaz bir biimde bize zgrle kin duymamz salamaya
altktan sonra, yazar birden dinbilimciden filozofa d
nmekte, mantk oyunlar ile bizlere politik zgrlk diye
bir eyin olamayacan kantlamaya almaktadr. u ana
kadar tek grdmz, dinbilimcinin dncesizliiydi. imdi
de filozofun genel lgnln greceiz.
Bu zgrlk szcne daha bilim sel bir biim de b ak alm

14 Roma Kilisesi genlerin korolarda soprano seslerle ilahiler okuyabilm eleri iin
genleri hadm ederdi. Papa XIII. Leo 1878 ylnda bu uygulamay yasak etmitir
. (evirenin n otu).

32)

demektedir. Sonra bu bilimsel deha, tr zgrlk

sunmakta ve onlan yle snflandrmaktadr: En bata, gerek
zgrlk, Tanrnn inayeti ile insana verilm i olan ve onu
zorlamadan iyiye ynelten kutsal ruhtur. Bu zgrle otoynetim
denir.
'
Ama sayn filozof, bu otoynetim, insana sunulan ve insan
erdeme gtren bir Tanr hediyesi olduuna gre, Trkler
ve genelde btn tiranlar, ezilen insanlar erdeme gtren
bu nimetten yoksun klyorlarsa yerilmeye ve hor grlmeye
layktrlar.
Ezilenler her areye bavurarak Uranln boyunduruuna
kar koyma ve bu deerli hediyenin nimetlerini tatma hakkna
sahip olnaldr. Paulosun, kendisinden tiranca davranlarla
otoynetimden yoksun brakmak isteyenlere taat Tanny adn;
insana deil dediini daha yukarda grmtk.
kincisi diyor yazar, zgrlk insann isteklerini uygu
lam ada yerine getirebihtesdir ki bu boyun em em ek dem ektir.
Bu yeni filozof ak bir biimde elikiye dmekte, zgrlk
ile yasalara boyun ememeyi birbiriyle kartrmaktadr. Bu
tr boyun ememekte, yada bu tr snr tanmaz egemenlik
ve anaride zgrlkten sz edilemez; nasl ki gerek saygdan
da sz edilemeyecei gibi.
Kald ki, hangi politik ynetimde bu eletirilen zgrlk
tr grlmtr? Yasalar tarafndan ynetilen zgr de
mokrasilerde mi yoksa keyfi hkmdarlarn ve tiranlarn
egemen olduu lkelerde mi?
Bu filozof bize cevp versin bakalm; hi bugne kadar
Trklerin aktt kan kadar masum kannn akm olduu
baka bir demokrasi, aristokrasi, krallk yada tiranlk grlm
mdr? Her saat ba Osmanl topraklar iinde yalnz tiran
tarafndan deil, tirann vahetini dalkavukluk ve hediyelerle
atlatan btn yardaklar tarafndan da uygulanan bunca
yama ve karma olay, soygun, baskn, kadnlara, bakirelere,
.322

ocuklara kar saldr hi grlm m? Trkiyede mutsuz

topraklar zerinde grdmz bu her tr denetimden
kam egemenlik.biimi hi grlm m?
Bu yazara gre nc zgrlk, birinin Tanrnn ve in
sanlarn yasalarn a gre yaamasdr, yani vicdan konularnda
kontrolden ve politik zorlam adan uzak ve zgr bulunmasdr.
Yeniden soruyorum filozofa, Grekler iin daha kolay olan,
yani dinlerinin kutsal yasalarn korumalar, kutsal grevlerini
yapmalar, daha az sorunlarla karlamalar, ktln daha
sk ve daha kolay tekrarland ve politik ezilmenin ancak
rvetle engellendii bir tiranlk boyunduruu altnda m daha
kolay salanr?
Son zamanlarda zgrle kavuan Avrupa uluslarna
utanmadan iftira ederek yaktrd ktlklerin btn
Trk devleti iinde de vardrlar. Tutkular bu lkede
egemendir, yasalarla ynetilen zgr lkelerde deil. Yama
bu lkede egemendir. Gl gsz, zengin yoksulu,
kurnaz saf olan bu lkede ezmektedir. nk gl, zengin
ve kurnaz olan, ktlnn cezasndan kam ak iin ti
rann agzlln doyurmak yada yanltmak olanana
sahiptir.
En bata bir sre iin, Avrupadaki politik deiiklikler
srasnda tutkular hakim olduysa da, bu, onsekiz ay boyunca
Fransay demir bir denekle yneten bir tirann yznden
olmutur; bundan kan ders ise, en gvenilir ynetimin
yasalarn kimilerin istedii gibi deil, herkes zerinde eit
bir biimde egemen olduu ynetimin olmasdr.
Yalnz bu tr bir ynetimde gerek zgrlk vardr. Bu
zgrlk heryurttan yasalarn y asa k etmedii her eyi y a
pabilm e zgrldr; yani bu her istediini yapmak demek
deildir, teki yurttalaryla karar vermi olduu ortak bir
toplum kurma kararnn snrlar iinde davranmak zgr
ldr.
32.3

Yasa ise fe r t olarak y ad a temsilci olarak bir devlet kurm ak

am acyla bir araya gelen kim selerin ortak isteklerinden baka
bir ey deildir; ayrca bellidir ki inananlar bir araya gelip kendi
zgrlklerini bakalarna satmamlar, hakszla uramaya
yada ldrlmeye karar vermemilerdir. Tersine politik toplum
iin zararl olan davranlarn ceza korkusuyla engellenmesi
istenmitir.
Ve bu ortak istekten sonra, yasay ineyen her yurtta hakl
olarak ceza grr; nk kendi bana karar vermi olduunu
deil, politik anlamann yapld srede yurttalaryla birlikte
yaplmasna karar verilmi olan uygulanmaktadr.15
Ama kt niyetli dinbilimciliinden sonra lgnca felsefe
yapan sahte isimli yazar, risalenin sonunda air olduunu ela
ortaya koymaktadr! Sevdii Trkleri savunmay stlenerek
onlara dncesizce boyun emeyi tavsiye etmektedir; bunun
iin tatl ve neredeyse zevkten insan ldren dizeler sun
maktadr. Bu yazara Aristophanesin Kleofn iin syledii
geerhdir (Kurbaalar 678):
Yabaml sesler karr
Trakyann krlangc
barbar bir tayapran
stne oturmu
Ve dnn ki bu yce air bu dizeleri Trakya ile ilgili olarak
yazmt.
Bir monarinin tiranla dnt durumda bile, de
mokrasiden daha iyi olacan kantlamak iin bir tayfann
syledii dizeleri sunmaktadr:
Her zam an gemiciler, kaptana boyun eer

15 J J . Roussea'ntm etkisi aktr. Bak. Toplum sal Szlem e Blm 6 (evirenin

notu).

324

demektedir, gerekte olan hi dnmeden akll ve tatl

airimiz:
Her zam an gem iciler bir kaptana boyun eer
gemiyi ve tayf ay l doru ynetiyorsa.
Ama gem icilik sanatn bilm iyorsa
ynetim i kt, kendisi ayyasa
bu tiran yznden tehlikesiz Uman yerine
vdracaklarsa hepsi denizin dibine
ortak kararla o zam an kskvrak balanr
ve dmen hemen bakasna braklr.
Dncesiz yazarn dncesiz hayvanlarla ilgili teki
aptalca rneklerini eletirmeyeceim. Sultan iin, Hristiyanlarn yalmz Tanr iin kullandklar bir sfat kullanarak,
iyiliklerin kurucusu diyerek kusarcasna ortaya att baka
bir sr ve kolay yantlanabilecek szlerine deinmeyeceim.
Ben de onun gibi aptal grnmek istemiyorum; ilk okuyuta
dncesiz grler olduklar belli olan dnceleri uzun
uzun analizlerle rtmek istemiyorum.
Aptala yeni bir gr sunarsn
Seni cahil ve y ararsz sanr
derdi Eurypides (Media 298-299).
Hellen ismine layk olmayan Pederler retisi yazarn
yermekten ok, Grekler iin tirann yardaksdr diyenleri
yalanlamak iin kaleme aldm bu uzun cevabma son ver
meden nce tek bir ey eklemek istiyorum.
Havari Paulos, brahimin iki olunu, zgr olan Saradan
doan shak ile kle olan Agardan doan sraili sembolik
bir biimde Eski ve Yeni Ahitte yaktrdktan sonra, Agarn
torunlar olan Grekleri tiranlar Mslmanlarn ve onlarn
dalkavuklar ve destekleyicilerinin de varln ngrmesine, Agarn ocuklar gibi olmayan zgr bizlere, klelik
325

boyunduruundan elden geldii kadar kamamz, uzakla

mamz istemektedir: Bunun iin, ey kardeler, cariyenin
deil,fakat hr kadnn ocuklaryz. Mesih bizi hrriyet iin
azat etti; imdi sabit durun, ve tekrar kulluk boyunduruuna
tutulmayn (Galatyallar 1/31-5/1).16 .
imdiye kadar sylediklerimi dikkatle inceleyenler, benim
gibi onlar da, Pederler retisi yazarnn, dinin ve Greklein
dman ve Osmanllarn Papann, gemiteki, imdiki ve
gelecekteki insan soyunun tm tiranlarnn bir dostu olduuna,
ama bu aptalca risaleye saygdeer adn verdii Kuds Patriinin olmadna kukusuz karar verecektir.

Sava arks

1.
Dostlarm, yurttalarm
Aalk Mslmanlarm
Hellas tiranlarnn
Hl klesi mi olacaz?
alma saati
Hey dostlar, artk geldi;
VATAN sizi aryor
Gzleri yal sesleniyor:
Evlatlarm, yiit Grekler
Gelin erkekler, genler
Ykseltin sesinizi
Tek seste birlein
Sarln birbirinize
Barn coku ile:
Bitsin bu tiranlk
YAASIN ZGRLK

.
,
.

16 Yuancada Aar szcnden tretilen Agarinos, M slm an anlamnda

da kullanlrd (evirenin notu).

2.
Greklerin gafletidir
Byk rezaletidir
Trkn tiranl,
Rastlanmad baka yerde
Hakszln bylesine
Bu zorbala, esarete.
Aalk Trklerin
Yabanl Memlklerin
Elindeydi her ey,
Alktan lse de
Grek azn aamazd
Korkar ve konuamazd.
Bu Mslman tiranlar
Hep mi bamzda olacaklar?
Bitsin artk bu klelik
YAASIN ZGRLK!
3.
Nerde Greklerin bilimleri sanatlar?
Nerde imdi onlarn byk an?
Yazk, yok oldu bunlar artk,
Bir Mslman tiranl
imdi bunlarn yerini ald
Yoksulluk ve cehalet
Yorgunluk, ac ve dert
Kam, falaka, lm
Ve VATANDAN uzakta bir gurbet,
Yok oldu her tr umut.
Dnn bunlar
Anmsayn ecdatlar
Hey yiit. Grekler
327

Barm hep beraber:

Bitsin bu tiranlk
YAASIN ZGRLK
4.
Greklerin yce soyu
Douda ve Batda
nl olan ulusu
Yok gibi imdi doada
Duyulmuyor kremizde
Dnyamzn hibir yerinde,
Mslmanlarn neden olduu
Yabanl tiranlk sonucudur bu.
Ama sonunda
'
Bunca olaydan sonra
ntikam saati ald
Grekler bir arada toplad
Yksek sesle bard:
Karanlk a vard
Kurtulu d
YAASIN ZGRLK!
5Tiranla kar zveriyle
Geliyor herkes istekle
Dnyann drt kesinden
Hellasn her yerinden,
Bayram yerine koarcasna
Panayra gelircesine.
Geride kimse kalmyor
Kk byk herkes geliyor
Geride kalmak, diyorlar
Byk ayptr, biliyorlar.
328

Babalar evlatlarn yreklendirir

Anneler de seslenir:
Aferin evladm! derler
Onlar savaa gnderirler
Bitsin diye bu klelik
YAASIN ZGRLK!

Yaln kllar
Gkyzne uzanmlar
apraz sallarlar
Kvlcmlar saarlar,
Sarlr birbirlerine
Byk and ierler,
Ancak dman yenilince
Kllar knlarna girecek,
inan adna, VATAN adna!
Tanr umudu adna!
Hellasn eski an
Evlatlarnn oklaryla
Gene geri gelecek
Kahramanlara ta giydirecek.
Bitsin bu klelik
YAASIN ZGRLK!
7.
Maratonun zafer abideleri
Dayand, yendi seneleri
Gnmze vard Salamin
Byk mucizesi Hellenlerin!
Grekler bunlar anlatrlar
Gemii iyi anmsarlar.
Ecdatlar Minostur

Lykurgos, Solondur
Miltiades, Lenidastr
Ve de Aristeidestir
Byk Themistoklestir,
Ve onlar gibi niceleri
Yoktur bunlarn ei
Yce nl insanlar.
Bitsin bu klelik
YAASIN ZGRLK!

8.
Onlar izler Grekler
Korkutmaz onlar Trkler.
Yaama nem vermezler
Tirandan ekinmezler
Boyun emek yerine
lm yedir Greklere.
Dayanrlar zora, acya
Tek balarna da
Savarlarsa dmanla
Varrlar baarya,
Ama Franszlarla birleince
Tek bedene dnnce
Neler neler yapmazlar
Artk kimseden korkmazlar.
Bitsin artk tiranlk
YAASIN ZGRLK!
9.
stn Franszlar, yiitler
Bir teksiniz sizler
Bir de skntya talimli
Kahraman Grekler.
.330

zgrln dostusunuz
Grekler iin zgrlk istersiniz
Yanmzda grdke Franszlar
Vz gelir bakalar.
Franszlar Grekler ba kurmular
Dostlukta bir olmular,
Grek ve Fransz deil bunlar
Tek ulus var, Grekofranszlar
Yok olsun diye barrlar
Yeryznden gitsin artk
Melun tiranlk
YAASIN ZGRLK!

EK 5

RUSNGLZFRANSIZ

Bir Rus, bir ngiliz ve bir Fransz Hellas dolarlar

ve sefil durumunu grrler. nce yurtsever bir
Greke bunun nedenini sorarlar, sonra srasyla bir
metropolite, bir E flk beyine, b ir tacire ve bir
orbacya ayn soruyu sorarlar. En sonunda da
Hellasm kendisine de rastlarlar.

HEPS BR ARADA
Hey yurtsever Hellen, nasl katlanrsn syle bize
Trkn ekilmez Uranlna, esarete?
Nasl, bunca dayaa, kfre, zincire
ocuk, kz ve kadnlarn ei grlmemi eziliine? Akrabalarn gnlk ldrlne,
haksz nedensiz acmasz ykmna?
Sizler, o hr, bilge ve yurtsever
Hellenlerin torunlar deil misiniz?
Sizler boyun eersiniz Uranla
oysa onlar lmez miydi zgrlk adna?
Baka hangi ulus sizler gibi aydnd
333

bilge, gl ve herkese tannrd?

imdi nasl kldnz parlak Hellas!
Yazk! iskelete dnt, kap karanlk!
Konu sevgili Grek, syle nedeni
Ak syle, anlat bizi.
YURTSEVER
Rusingilizfransz dediin gerek
Hellas bir tek
ylesine yceydi.
Yoksuldur imdi
ve eskisiyle yakksz
nk okumasz yazmasz.
Onu uyandracak olanlar
bunu yapabilecek olanlar
onu kt yne ynelttiler.
Hellas ac ekiyor
evlatlarn aryor
ilerleyin diyor.
Ama kim iyi niyetle
cret eder de
varmaya kalkr zgrle?
Hele al uyandrmaya
hele yelten buna
gnderirler seni br dnyaya.
HEPS BR ARADA
Bir ey demitin, yapabilenler yapmad diye
zgrlk yolunu amadlar m, ne?
Ve imdi de, diyorsun, kimse cesaret etmiyor
yeltenen ise yk olur, bundan m herkes susuyor?
Kimdi bir zamanlar onu kurtarabilecek olanlar
Kimdir azlarn bile bugn aamayanlar?

YURTSEVER
isim vermiyorum
kimseyi knamyorum;
artk alamyorum.
Kim insan dostu
kimdir insan dman
siz grn adam.
Gelin deerlendirin,
anlay da gsterin,
bu ikiyzly.
te kutsal
ruhban snf;
bugn en nde olan.
Ona sorun
ona kulak verin
greceksiniz kirli yan.
Ben ise uzak dururum
ruhbanlardan
lm pahasna,
bakalarndan da
kkl bykl
Hellasm dmanlarndan.
Haydin yola koyulun
elenmeyin,
onlara sorun renin.
KEND ARALARINDA
Doru syler bu yurtsever
Haydi, yapalm sylediklerini.
FRANSIZ
una soralm, u sakall adama
Demosthenese zenen u metropolite.

Grekyamn istei belli olacak bu adamda,

liberal mi yoksa tiranlm dostu mu bu lke.
Kutsal adam, Grekyamn soyu, selam sana,
nasl katlanabiliyorsun Trkn uranlna?
Hellas bir zamanlar k doluydu
neden imdi sefil, rezil, snk bir mum oldu?
METROPOLT
Sizi takdis ederim evltlarm
ite benim cevabm.
Ben esaret tanmadm
byle bir sz aza almadm.
. Yer ier, ilahiler okurum
tiranl bilmem, mutluyum.
Kimi zaman derdim cemaatten olur
kimilerin bana zarar dokunur.
Trkn tiranl bana uzaktr
benim bildiim mutlu yaamdr.
u cbbeyi srtma geirdim
ve artk boyunduruk tanmadm.
kona adna! Tek arzum
bol kuruum olsun, bol yavuklum.
O Hellas dediiniz ise
1 *
ac ekermi bana ne!
Dayanabilse inlemeden oflamadan
kurtulacak gnahlarndan.
Herkese gnah kartrz biz
ruhlarna zen gsteririz
krala sadakat isteriz
ve ruhbana sayg deriz,
Trke ekinmeden para versinler
ve ruhlarna iyilik etsinler,
yarar, ruhbann szlerinde
papazlarn bol ayinlerinde.
336

Din lider verir karar

herkes o yola ba koyar.
Ama bunlar sz dinlemez oldular
topu zgrlkten dem vururlar.
Biz de Trklerle anlarz
bunlar birlikte benzetiriz,
nk elde olan
elden kaar diye korkarz.
sa, derler, zgrlk ister
oysa buna biz karar veririz.
Dar tara skar beni
bana gerek daha zengini,
paalar ve eliler benden yana
tayinim kar yaknda.
Mucizedir aifteler, hatunlar
her eyi kolay klar.
Ama yeter bunca laf
ite bir kadn, gerisi laf-i gzaf.
KEND ARALARINDA
Ah, zavall Grekler, aldatlm ulus
neler ekersiniz ruhban snfndan.
RUS
Biz Rusyada ne iyi ettik,
papazlar manastrlara tktk.
INGLZ
Biz de bir gzel karar kardk
her yl Papanm suretini yaktk.
FRANSIZ
Biz ise onu tahtndan ettik
Tanr deil kukla olduunu gsterdik.

Rus
Var m tanyan? te biri geliyor,
samur postu kalpa var, ar ar yryor.
Eflk prensi galiba, yle grnyor
nl biri gibi davranyor,
Eflka gidiyor bey, yeni atand
insafszca soymak zere zavall halk.
INGLZ
Gidip soralm, ne dnr bakalm
tiranl ister mi, sever mi vatan?
HEPS BR ARADA
Selam ederiz yakr sayg ile, Voyvoda
selam, Hellasm, Havvann soyundan olan sana.
Baarlar dileriz, kutlarz kavutuuna bu nvana
uzun mrl, zgrlkle olsun btn Grekyada
lkenin inledii, ezildii, nefesi kesildii bu yerlerde
aclarn yaama son verdii bu yrelerde.
imdi O ellerini size uzatyor, torunlarna
size ki son verebilirsiniz bu aclara.
Buna gerek nemi kukusuz vereceksiniz
yreklilikle dmandan alacaksnz.
PRENS
Ben de selam ederim, yabantlar,
ama eksik olsun dilekleriniz.
Sizin szleriniz
yreimi yakar.
Hellasm zgrl
getirir bana zrtl.
Bugnk nm sner
biter, gider.
.338

Ben nl bir kleyim

Trklerin sevgilisiyim,
ben de srasyla
Trkiyeye hep sadk
Hellasa kar kp
Trklerle birliim.
Soyduka Grekleri
yaarm iyi.
zgrlk bir sz
yok bunda bir z.
Yoksula ve zengine
aydna ve bilgine,
sanrsn Demosthenestir,
zgrlk her eydir.
Am yreimi, beyler
yalnz nn besler.
Herkes beni kollar
dullar bile korkar.
Ve eer Trk bizleri
kesiyorsa koyun misali
sevgi gibi gelir bize bu
severiz biz Onu.
lacmz bulduk
ve lmden kurtulduk:
soyarz Grekleri
paylarz akeyi
doyururuz BabIliyi
srdrrz gidii.
Sularsn saray
kurtarrsn paay.
Dedelerimiz eskiden
bilmezdi byle dmen,
soyla bal yaarlard

alakgnll bakard.
Yaasn ruhban snf
gzlerimizi at
eritik dllere
altndan minderlere.
Ama imdi bana msaade
gidiyorum hareme,
bakn, Despot konaa girdi
Prensese altn getirdi
yeni tayinin bedeli,
ak olsun yolunuz
Rusingilizfransz.
KEND ARALARINDA
Bu yurttaa iyi ettik de sorduk
onu da tpatp metropolit gibi bulduk.
Baka bir-meslekten birine de sormal
belki baka bir ey duyarz, farkl.
te bir bakas, ciddi ve hepten tedirgin
herhalde rahatsz tiranhmdan Trklerin.
Dnceli yrr, bir eyler sayklar
ulusunun bana gelenleri mi sayar?
HEPS BR ARADA
Selam sana tacir Grek, vatan dostu
zgrlk ncs, tiran dman.
Seni rahatsz gryoruz, ok zgn
vatann pis boyunduruunu mu dnrsn?
Siz hi esaret tanmamalydnz
bizim gibi serbest olmalydnz,
bilge ve yiit, erdemli bir ortamda
ve atalarnz gibi zgr konumda.
Ama dikkatsizlikle yada baka bir nedenden
340

Trk tiranlna dmseniz

eskiye gene dnebilirsiniz
boynduu atp a varrsanz.
TCR
Selam size de, dost gezginler
vatann dostusunuz demek gerekten.
Ben kafa yormam Grekya iin
tiranlk olsa da olmasa da,
ben yalnz beklerim
Frenk diyarndan gelecek gemileri,
gnlerdir ge kaldlar ve gz yumamam.
Gemileri dnr ve uyuyamam.
Soydaa acrm, tiranlk altnda ulusum
ama zgrlk iin metelik vermem.
Metelikleri Trke veririm
desteini alp dmanma kar karm.
Akeleri dn veririm
faizini de bol bol alrm .
onlar kaybedince de bundan sz etmem
olan yutar kimseye sylemem.
Kimileri de vardr, paralar savurur
soyumuzun okullar, millet uyansn diye
ama bunlar azdr, yetmez paralan.
Biz tacirlerin byk blm
ake isteriz ve esaret de varsn olsun,
zenginlik rahatlatr gnlm
Trkn basks hibir zaman dert deil.
KEND ARALARINDA
Yurtsever bulamadk aralarnda sonunda
.Trk hayran hepsi,
bouna Grekler iin beslenen umut

Trk tiranln yok etmeyi unut.

Yaklaalm dinleyelim syleneni
o elini sallayan kibirli kimseyi.
Ciddi hamarat birine benzer
Trkler bunlara kocaba derler.
Merhaba orbac nedir seni ezen
nedir cann skan, seni zen?
KOCABAI
Ah! ulusum iftira eder bana
var you cebe indirmiim gya,
yl herkesin gzne battm
tarada istediimi yaptm,
herkese yardmsever gibi davrandm
kimse bana kar kamad.
Evet, akeleri zorla ellerinden kaptm
ama bor diye gene Trklere verdim.
Yoksullan tiran gibi ezerdim
Trkleri ise ok severdim.
Trke laf eden Greki verirdim ele
bu da iyi bir ders olurdu tekilere.
Muhammete inananlar arasnda bile
yoktu bylesine sadk olan devlete.
Gzel yaardm, alrdm herkesten
ama kin duyduum biri ayartp aay
varm youmu ald elimden,
sndreceim imdi ben onun ocam.
Aram iyidir aalarla benim
reayay bak nasl benzeteceim.
Kimim ben renecekler
kk byk ba eecekler,
Bilirim beni atete piirmek isteyenleri
yada beni kazklanm grmeyi.
342

Budur dostlar benim kaygm

, ondan Trklere smnm.
FRANSIZ
Vay zavall Hellas, bana gelenler!
seni tiranlarla soydalar ortak ezerler!
Seninle birlikte alarlar yabanclar
kendi ocuklarn ise seni yaralar.
NGLZ
stn yaptlarn bilenleriz
nasl burkulur imdi iimiz
yaztlarn aydnlatt bizi
biz hep gemiini tehdit ederiz.
RUS
Eski Hellenlere hep aarm
bilge ve gldrler, onlara hayranm
yazdklarn okumasaydk
bu mutlulua varmazdk.
(Giderler ve karlarna Hellasm kendisi kar.)
INGLZ
Rus ve Fransz, gryor musunuz u kadn?
Acaba ne oldu u Greke, zavall.
Ayaklar plak, salar dank, yaral
ve gzleri yal.
Yaklaalm ona, bakalm
yardim eli uzatalm.
FRANSIZ
Korkun! nasl ypranm bedenin
yara ve kl darbesi her yerin.

Zavall, sat etrafa kann

Hellen kadn ne bu aln yazn?
herkesten ok ektin ama lmedin
dayandn bugne geldin.
RUS
Dvnr, salarm yolar
gzyalar yaralarn ykar.
Ayaklarna zincir vurulmu
gsleri tmden kurumu.
Yce bilge bir kadna benzer
yiit beden, yiit bir yz.
Dn dostum, Trkn tiranh
nasl ezdi bu Hellen kadn.
NGLZ
Soralm, ektiklerini anlatsn
RUS
Olanlar bize teker teker aktarsn
NGLZ
Ben de bilmek ve renmek isterim
HEPS BR ARADA
Selam Hellen kadn, neden yaralsn
neden byle korkmu ve yorgunsun?
Ak syle derdini
syle bize ismini.
HELLAS
Adm Hellastr, Grekya dedikleri
bir zamanlar parlak nl, sefilim imdi.
344

Siz yabanclar, kimsiniz? Nerden geldiniz?

Nedir soyunuz, yurdunuz?
RUS
Franszdr bu, ben Rus, o ngiliz
Ben Petrograddamm, o Parisli
ngiliz de Londradan, bir arada mz
bu yzyldaki grmeye geldik dertlerini.
Bir metropolit grdk, bir kocabay,
bir tacir ve Eflkl bir bey; tm tiran yanls.
HELLAS
Acmasz sinsi soylar, yalan dolu rklar
bahane uydurmayn, acr gibi yapmayn.
Barahipler, beyler, kocabalar, tiranlar
hepsini slm yanls buldunuz dersiniz
ne var bunda zlecek
bunlar insan sevmez, bunu bilmez misiniz?
(Rusa dnp)
Keileri iyi bilir olsaydnz
arhontlar da iyi bir soy saysaydmz
gndermezdiniz manastrlara rahipleri
Sibiryaya fitneci arhontlar.
(Fransza)
Ya sen Fransz, neye aarsn?
Benimle dalga m geersin?
Siz bu nlleri ykmasaydnz
ok ile mzrak ile
kurduunuz giyotin ile
alktan lmez miydiniz?
(ngilize)
Siz her yl kuklasn yakar mydnz
eer Papay iyi saysaydmz?

amayn yleyse yaptklarna

herkes bilir onlar ve inanlarn.
(her ne de)
ocuklarmn at yaralarn
bir nedeni olabilir.
Ama nasl unuturum
nasl herkese sylemem
sizsiniz mutsuzluumun ,
derdimin asl nedeni.
Bamdaki u yaralar yok mu
yreimin urasnda ve bunlar,
siz insafszlar yaptnz btn bunlar.
Size iyilik yapan bana nankr davrandnz.
Rus kez Trke sava ilan etti
evltlarm ard toplad
bizi kurtaracana yaz ile sz verdi
ama sonunda bizi esarette ter ketti.
Bunca Hellen ld onun safnda
bir bu kadar da kendi kltan geirdi.
Fransa da srasyla
zgrlk ilan etti,
snrma kadar geldi
dertlerimi arttrd.
Kfr tiranla kar
gz hep paradayd.
Rusya ile Ingilter
bakar Trkiyeye
koar kovarlar onu
gelmesin diye zgrlk.
Biri para peinde
biri korku yznden
koarlar Trkleri kurtarmaya
son vermeye hayatma.
34 6

Siz deil misiniz yce klara konan

bilgelerin kitaplarndan, eski evltlarmdan?
Siz onlarn yorumlan olmadan
hl klesi olurdunuz cehaletin.
Kurtarm olsaydnz siz beni
gene siz kazanl kardnz
yeni grler ve bilmediklerinizi
renirdiniz ac ektirdiklerinizden.
Ama nerde insan sevgisi?
Yok sizde dost kalbi
iniz ktlk dolu
insana kin duyarsnz
ve gya bana acrsnz
aslnda sonumu istersiniz
Hey ktlm isteyen
nankrler
acmaszlar.

EK 6
H e l l e n N o m a r s i

Drdnc Kitap
Tirann birlikileri
Deerli Hellenler! Bugne dek tiranlm zincirlerine bal
kalmamzn iki nedeni vardr: birincisi ruhban snfnn ce
haletidir, kincisi ise stn yurttalarmzn yeterince ok
olmamalardr. kinciler iinde, Hellasa iyilik edenleri de
unutmamak, onlar da anmak gerekecektir. Onlarn er
demlerinden daha nce sz etmitim. imdi ise, Osmanl
tiranl altnda kalmamzn nedeninin, Hellenlerin kor
kaklndan yada beceriksizliinden kaynaklanmadn
kantlamaya ve bize kar kt konuan yabanclar susturmaya
alacam.
Sahte erdemlerini ortaya koyan ve birinci nedenle ilgili olan
bu yazacaklarm, rastlant sonucu kimi bapiskoposlar yada
kilise mensuplar okuduklarnda ne denli tedirgin olacaklarn
biliyorum.
Gerein ndan korkanlar nasl da hemen atee atacaklar
bu kitabm! Vatan borcum bana gerei sylemeyi emrediyor;
349

ben ne cahillerden ne de nemli ve erdemli kimselerden

korkarm.1 Cahillerden,, korkmaya demez; kincilerden de
korkmam nk geree kar klmaz. nemli mevkilerde
bulunanlar ise herhalde syleyeceklerimi akim yolunu izleyip
dorulayacaklar, en ksa zamanda da, bu ruhban snfnn
korkun zararl suistimallerini dzeltmeye alacaklar,
Hellasm eski parlakln ve mutluluunu kazanmasn
salayacaklardr.
Byk bir yreklilikle deersiz ve cahil din adamlarn
eletireceim ve matematiksel bir salamlkla gnmzde
Hellasa yaptklar ktlkleri gstereceim iin, dinsel ku
rumun saygdeer giysilerini giyen bilge ye erdemli kimse
lerinden, pein olarak beni affetmelerini yal gzlerle rica
ediyorum.
Bugnk keileri ktlediime bakp beni saygsz san
mayn. Ortak vatanmz Hellasm yeniden dzelmesi ve (hak
ettii, H.M.) nne sahip olmasn isteyenler olarak, dnn:
soyumuz zgrlne nasl sahip olacak, evimizin iindeki
dmanmz olan cehalet, batl itikat ve dinin kt amalar
iin kullanlmas nasl son bulacak; ve haksz olarak ve
utanmadan kilisenin ahlaksal yasalarm inemi olanlarn,
bir gn birdenbire gelecek olan bir yeniden dzelme ve bir
iyi dzen ile nasl zarara urayacaklarn dnn.
Yreimde aybn ve galeyann ateini duyumsuyorum.
zlyorum nk bu kutsal grubu veceime, gerek sevgisi
ve vatan borcu benim onlar yermemi gerektiriyor. Bu gi
ritiim i zordur gerekten, ama bu ii yapmay zgrlk
heykeli nnde karar verdim, sz verdim.
Hey sen uursuz Konstantinupolis Sinodu! Sorarm sana,

] Doal olarak)'gerekten erdemli ve saygdeer olan az sayda kilise m ensuplan

da vardr. rnein, aydn ve erdemli Yanyal Kosmas Mpalanou ile Korfu'nun papaz
Andreas ve bakalar gibi. (Ayr belirtilm edii durum lar dnda btn dipnotlar
zgn m etinde yer alan yazarn dipnotlardr, H .M .).

.350

senin Isa Peygamberin bilge szleriyle, tanrsal ve kutsal

havarileriyle ne ilgin var? Onlara,hi benziyor musun? Acaba
onlarn hep savunduklar sadelik ve kr peinde komama
ilkeleri asndan m onlara benziyorsun? Ama sen her gn
zavall Hristiyanlardan almakta olduun paralarn iinde
yzyorsun. Yoksa kendi nefsine sahip olma asndan m
onlara benziyorsun? Ama hangi elencede sizin bir blmnz
bulunmaz ki? Hanginiz ak ak ve utanmadan iki yada
soylu a yok ki?2
Yoksa siz din konusunda gsterdikleri sayg asndan m
onlara benziyorsunuz? Ama sizin saygnlnz ve ayin s
rasndaki alaylarnz ve gln halinizi kim bilmez?3 Peki
siz onlara hi benzer misiniz? Insanseverlik konusunda m
yoksa? Sen yoksullara deil yardm etmeye, bakmaya bile
tenezzl etmezsin. Paraya yle bir susamsn ki, tarif edi
lemez.4 Belki de komunu sevmekte, uyum salamaktasn,
yani sevgide onlara benziyorsun? Ama sizlerin birbirinizin
gzn oymaya altnz kim bilmez ki?5 Peki, onlara hangi
adan benzersiniz? Doal olarak siz onlara hi benzemezsiniz.
Yazk olsun sizlere, barbar ve aptal insanlar. Sizi aydnla
karmak iin Isa yeniden dnyaya dnmeliydi; nk siz
kendiniz karanlk aklnz az buuk aydnlatmak iin bir kitab
ap okumay dnmezsiniz bile.

2 Bugnk Yanya barahibi, cn ufak ekin gen lik duym adan zina ve olan clk
yapmaktadr.
3 Ben ahsen birka kez; ayin srasnda kfreden, bedduada bulu nan, papazlara ve
zellikle zangolara vuran bapiskoposlar grdm.
4 Ben ok cim i bir kei tam dm ; parasnn bir blm alndnda, bir ay sonra
zntden lmt.
5 Herhangi bir bapiskoposun lm Sinodun karakterim ortaya koymaktadr.
Bu durumda aranzda kinler ortaya km akta, aklnza gelen h er trl areye
bavurarak ve byk paralar harcayarak boalan eyaleti ele geirm eye alrs
nz.

35.1

Sizler, hey Sinod yeleri! Kutsalln nvanlann ve erdemin

simgelerini tamakla birlikte hi ama hi, gya temsil et
tiklerinize benzemiyorsunuz. Siz bir kurtlar al oluturu
yorsunuz; obannza kulak asmyorsunuz ve Ortodoks ki
lisenin masum koyunlarm da paralayp yiyorsunuz. Burada
sizi bu biimde ele alacam ve eer Hellenlerin bilgisizlii
ve deneyimsizlii dayanlmaz dzeninizi bugne dek sr
drmse de, eitimin ve gerein gnei herkese, sizleri
grnmek istediiniz gibi deil gerekten olduunuz gibi
gsterecektir.
Burada sizlere erdemin ve kutsalln gerek yolunu gs
termeye alacam.
*

(Bu bl m de an on im y azar, A ntik s p a rta d a k i L ykourgosu vm ekte, parann ve altnn yaln z bir m badele arac
olduu ve za m a n la insanlarn gerek du y m ad klar ey alara
eilim g stererek lks"e y n e ld ik ler i a n la tlm a k ta , altn
fiy a tla rn n key fi b ir biim d e y k se ltilip a la ltld a k
la n a ra k bu tr fa a liy e tin g e r ek ticaret olm ad y a z l
m aktadr, H.M .)
k k k

Biri kp yle diyebilir: parann kefi, hayvanclk ilerini

kolaylatrd, eskiden var olmayan trleri halka sundu, eyalar
ve insanlarn fikirlerini zenginletirdi; zanaatkrla yrek
lendirdi, yarattklar satlp alnabildi ve nihayet insanl
saygn ve ahlakl bir duruma getirdi.
Baka biri kp yle cevap verebilir: parann kefi ile ya
ammz iin gerekli olan eyler saylabildi, sonra gerekli
olmayanlar da sayld ve sonra da para dle ve erdemin
kstasna dnt.
Zamanla para, kstaslar sayar oldu; ve bugn para eya ile,
.352

ahlak ise altnn kstasyla llr oldu.6 Parann kefi ile

insanlar doann ve kendilerinin dman oldular.7 Bu keif
ile insanlarn ou kk bir eyi bykten de byk say
mlardr.8 Bu keif sonucu, lksn ortaya kmasyla in
sanlarn ahlak bozuldu9 ve sonunda para insanlar arasnda
fazladan iki cins yaratt. Erkek ve kadndan baka, bugn
nc bir cins vardr, yani zenginler cinsi; ve bir drdncs
yoksullar cinsi.
Akl olup dnebilen, halkn yzde doksandokuzunun ya
amadna, kendileri iin deil de bir tek kii iin altklarna
bakp nasl rpermez? Ve kim bu duruma bakp gerek nedeni
anlamaz: insanlar yalnz maddi ve manevi adan parann klesi
olmakla kalmadlar, ayn zamanda insanlar da parann kstas
oldular, fazla altn olan fazla insan satn alabiliyor. Bundan kt
ne olabilir ki? nsanlar ylesine bozuldu ki, Osmanllarm, aynen
Britanyallarla olduu gibi, bugn on tane insan satn aldm
dediklerini utanmadan iitebiliyoruz.
Bunlar dnen nasl olur da olanlar bilerek yaayabilir?
Biri kendi istei dnda zorla satlmakta, sonra bu ayn insan

6 Bir zamanlar, bir kilo buday birim altn eder derlerdi. Sonra bir erdem in on
birim altna bedel olduu sylendi, ve im di ise b irim altn b ir kilo buday vc
on birim altn bir erdeme bedeldir denm ektedir ya da bu im a edilm ektedir. Yani
b irok erdem sahibi olabilm ek iin b irinin tek ihtiya duyduu ey b irok altn
birimidir.
. 7. Afrika her yl birok insan feda etmektedir; gururlu Britanyallarn ve bakalarnn
doymaz al ile b insanlar Am erikaya atlm akta ve orada yerin altm kazarak
maden karm aktadrlar. Bu zavall insanlarn yzde onunun b ir yl iinde kur
tulmalar byk ans saylmaktadr. Srnm ekte, dayak yem ekte, ldrlm ekte
ve ac ekm ektedirler. Sk sk toprak kaymalar sonucunda yzlercesi canl canl
toprak altnda kalmaktadrlar.
8 Deersiz zenginlerin deerli yoksullardan daha deerli sayldklar iyi b ilin en bir
gerektir.
9 Lks, paras k olana yalnz sahibi olduu topraklar stnde alm am ay ve
koyunlarn gtm em eyi retm ekle kalm ad, ayn zam anda yatam hazrlam a
dklarnda uyumamay, yem eini hazrlam adklarnda yem em eyi vb. dc retti.
Paras olm ayan ise paras olann yannda alm aya m ecbur kald.

353

bakalarn satn alp ister istemez kt bir insan olmak du

rumunda kalmaktadr. Patann kefi ile elde ettiimiz iyilik sahi
nedir? likilerimizde kimi kolaylklar salamtr herhalde.
Ama buna gerekten gerek var myd? nsanlar parann
kefinden nce nasl yaarlard? Amerikallar drt yzyl nce
belki (bizler gibi, H.M.) yemiyor, giyinmiyorlard; erdem sahibi
deillerdi; ama kusurlar da yoktu. Altn kullanmam olan
Lakonlar alktan m ld? Yoksa Hellas bu keif sonucu yo k
olmad m? Bugne dek ekmesi bundan deil mi? Ve en
nihayet insan neslinin irkinlemesi bundan (paradan dolay,
H.M.) deil midir?
Adalet altn karl satlmyor mu? Hakimler para ile satn,
alnmyor mu? Zenginler yasad eylemlerini altnla gizlemiyor
mu? Yoksul da altna sahip olmad iin hakkn kaybetmiyor
m u?10
Neden bir tek insan bakalarna emir verebiliyor, neden
on kii, bir tek kiinin peinde, onlar domuz o ise domuz
oban imiesine, kouyor?
Bakalarna byle yukardan bakann, sertlikle dvebilenin, kfreden ve aa grenin bakalarna kyasla fazla
nesi var ki?
Neden, birine kle, tekine efendi diyoruz? Neden zengin
iip yiyebilmekte, uyuyabilmekte, elenebilmekte, yorul
mamakta ve emir verebilmekte, oysa yoksul boyun emekte,
hep alp yorulmakta, yerde yatmakta, susuz ve a kal
maktadr?
Sevgili insanlarm! Altn neden kefedildi? Neden altn
Oturup beklemeye mecbur kalmaktayz? nsan yoksa ma
denlerle mi yaar, toprak yoksa altnla m ilenir? Neden
10 Yoksulluk, ne yazk ki, en salara ve yrekli kim selerin ruhlarm da zayflat
m aktadr; bugnk sradan ve m asum H ellenler de bundan baka trl ola
mazlard. O n ocu klu bir baba, geim iin gerekli olanlara sahip olm adnda,
geim iin gerekli ekmei dndke, iyiyi dnecek vakti m i kalr?

354

insanlar altnsz da yaamasn? Ve altna olan deer yok olursa,

altn ne olacak?11 Ve bir madenden fazla bir ey olmayan altna
bu deer neden?12
Btn bunlarn suu altn deil midir?13 Namus altn
karlnda satlmyor mu? Mevkiler bununla satn alnmyor
mu? nsan soyunun gzyalar bundan dolap deil midir?
Politik alandaki dayanlmaz kanunsuzluk ve binlerce ktlk
bundan kaynaklanmyor mu? Ne yazk ki yle.
I

(Bu blm de d aha iyi bir ynetim sistemi ile bu ktlklerin

ortadan kalkaca y a d a hi olm azsa azalaca savunulmakta,
yeni yasalarn gereklilii vurgulanmaktadr, H.M.)
,

* * *

imdi de, parann nasl ktlklere neden olduunu, bir

dereceye kadar gsterecek olan Hellenlerin ruhani snfna

gelelim. Konstandinupoliste Patrik ve Sinod bulunur; ayrca

bir patrik skenderiyede; biri Antakyada, biri de Kudsde
bulunur. Birinciye oikoumenikos (ikumenik -evrensel,

11 A ltn olm ayanlarn bir an iin ona deer verm ediklerini dnn; nasl gln
b ir durum doacaktr! Zavall zenginler n eler ekecektir! Bu nlarn b ir blm
onlar yataktan kaldracak kleleri olm ayacandan hep yatakta kalacaklar!
K im ileri giysilerinin balarn zm eyi, bilm ediklerinden kend i zerlerine s
acaklar! Kim ileri yrmeyi bilm ediklerinden oturup pinekleyecekler! Kim ileri
giyinmeyi bilm ediklerinden plak kalacaklar! Ve kukusuz ou onlara yem ek
piirecek birileri olm ayacandan alktan lecekler! N asl gln bir durum
oluacakt! tnsahlk, hey insanlk! G zlerin ak olm akla birlikte sen n e zamana
dek bunlar grm eyeceksin?
12 Yallar genlere iyi dileklerde bulunurken: Adam olmaya b a k ! derler. D em ek
istedikleri, para sahibi olm alardr. Kim i zam an da yle derler: Falanca yl
nce hibir ey deildi, imdi adam oldu; yani altn sahibi oldu demek istiyorlar.
Yani altn olm ayan insan saylmam aktadr.
13 Altn sahibi olmayanlar, namuslu yoldan ksa srede buna sahip olam adklar
iin , kim i katil olm akta, kim i hain ve hem en hepsi de dalkavuk ve hrsz.

355

H.M.) denir. Ve bu gln isim ve bunun yannda baka birok

nvan, teki patriklerin bu patrie tabi olduklar anlamna
gelir. Bu patrik, Osmanl Devleti iindeki, eyaletlerdeki, orada
Hristiyan halk olsun olmasn, yzlerce bapiskoposu tayin
eder; bunlarn her biri de srasyla drt be piskoposlua
sahiptirler ve her birine piskoposlar tayin ederler. Kilise
hiyerarisi byledir. Ynetimi ise yle olur:
Sinod, Patriklik tahtn Osmanl sadrazamndan byk bir
para karlnda satn almaktadr. Sinod bu taht en fazla kr
verene yeniden satar ve bu satn alana da Patrik adm verir!
Patrik ise bu taht satn almak iin bor ald paralar de
yebilmek iin tara kiliselerinin gelirini (iltizam, kesenek
sistemi, H.M.) bapiskoposlara, onlar da srasyla astlar
piskoposlara satarlar. Piskoposlar da Hristiyanlara satarlar,
yani sarfetmi olduklarn elde edebilmek iin halk soyarlar.
Yani bu dzen iinde tayinler, altn adna byle gerekleir.
(Ruhban snfn yeleri) halka ve kilise yasalarna kar
grevlerini ise yle yaparlar: Davut Psaltirionundan (ayin
kitab, H.M.) iki sayfay okuyabilen, Sinod tarafndan patriklie
lyk saylr; Sinod ise ondan daha fazlasn, Havarilerin ileri
blmn de okuyabilecek dzeydedir.14 Yaz yazabilip
yazamad pek sorulmaz, nk bu pek gerekli deildir. Hatt
ismini ylesine kark bir biimde evirip evirerek yazar ki
-ve onu bapiskoposlar ve piskoposlar da taklit ederler- imla
yanllar dolu da olsa hi kimse bir ey anlayamamaktadr;
bunun iin de yannda gen yazclar bulunur ve protosygkellos ve arkhimandrites ile de (patrikhane memurlar,
H.M.) efendilerinin korkun cehaletini bir dereceye kadar
gizlerler.

14 Bu ar szler iin okuyucu beni m azur grsn, am a daha nce dediim gibi
birka istisna dnda, bugnn din adamlar yalnz biraz gramer renmekledir;
bilim " szcnden ise habersizdirler.

356

Patrikin alaca ilk nlem Sinodun yakn olanlarn

dostluunu kazanmaktr; bunlar da byk arhontlarm yani
zengin cahil Fenerlilerin karlardr. Bunun iki amac yardr:
birincisi daha bir serbestlik ve cesaretle alabilmek ye kincisi
daha uzun bir sre boyunca alabilmektir; nk Sinod, patrii
beenmedii durumda Osmanl Devletinin aracl ile onu
srgne gnderir. Ve kendisi ile ayn grte olmad du
rumlarda, ona sunulan ktlar okumadan imzalamad
durumlarda onu mutlaka beenmez.
Patriin Sinod stnde gstermelik ve yalandan bir s
tnl vardr. Sinoddan birinin srgn edilmesi olanakszdr,
nk bu gerekletiinde btn geri kalan yeler bir olup
patrii srgne gnderirler, yeni bir patrik seerler ve srgne
gnderilen arkadalarn geri artrlar. Bunun iin sk sk
kimi patrikler sekiz, kimileri alt ay, kimiledi de iki ay patriklik
yapabilmitir.15 Bu oniki aptal (Sinod) yesinin gururu ve
sapk ruhlar, sebep olduklar masraflar, sk sk deien
patriklerle halk iinde yarattklar ykm grmelerini en
gellemektedir; onlarn tek dnd yaptklar masraflar
ve krlardr.
: Ba byle olunca, okuyucu bapiskoposlarn da nasl ola
can tahmin edebilir. Ama bunlar, cehalet konusunda patrii
ve Sinodu da amaktadrlar. nk Sinod patrii istedii
kvama getirmek iin para harcarken, bu paray dorudan
gene patrikten geri almaktadr, patrik de harcamalarn faz
lasyla bapiskoposlardan almaktadr. Ama bapiskoposlar
parann bir blmn piskoposlardan almakta ama geri
kalann Hristiyanlardan alabilmek iin eyaletlerindeki Os-

\5 1 6 7 J -1 8 0 6 yllar arasnda (1 3 6 ylda) 3 0 patrik, 4 8 kez patrik m akam na ge

tirilmitir. Dunlardan oikisi bir kereden ok ayn makama getirilm i, bunlardan
bei 3-5 kez ayn makama getirilmitir. Bu srede alt aydan az patrik makamnda
kalanlar ise 9dur. Bu yllarda patriklik sresinin ortalamas 3 yldan az olup ok
dk olduu kukusuzdur (evirenin notu).

357

manii yneticilerim taklit etmektedirler. Zaten bu yneticilerle

kendileri arasnda bir tek fark var: bapiskoposlar yneticilere
para verir, onlar da bapiskoposlara istedikleri kadar alma
hakkn tanrlar.
i

* * *

Halkn cehaleti kilisenin kllarn ylesine biledi ki artk

hi kimse onlara kar kamyor. Aforoz etm ediye bilinen
ve eytanca bir keif olan bir sayfa dolusu beddua ile zengin
fakir demeden istediklerini kovalayabiliyorlar. Kimi zaman
da bu kez dilekler, kutsamalar ve affetmelerle dolu baka bir
sayfa yaymlayp aforozu bozuyorlar; bunu da, yeniden aforoz
etme hakkn kazanmak iin yapyorlar. Ne yapsnlar? Aforoz
edilen ikinci kez aforoz edilemez k i!16 Bir numaral silahlan
olan aforozdan sonra, ikinci silah agiasmoslar (dualar) ve
mnemosynalardr (ller iin dualar, mevlit, H.M .).17 Ama
en byk krlar miraslar ve balardandr.18 Bu verilen
paralara kar kld zaman hemen aforoz etme yoluna
geerler, ne doan bebekleri vaftiz ettirirler ne de llerin
gmlmesi iin izin verirler.

16 Hellasta ve zellikle Yanya ve l atrasta aforoz etm eler, y a b a n a biri tarafndan,

kilisede ayin sanlabilir. ylesine sk olur ki bunlar; hem en lem en her Izar
gnleri her kilised eiki aforoznaue okunur. Bunlar nem siz konulardan, Uii
zam an iki ku ru lu k anlam azlklardan kaynaklanm aktadr.
17 Bu kstah insanlar bapiskoposluklarna varr varmaz, btn yurttalarn kendilerini
evlerine kabul etmelerini ve orada dualar okutm alarn ve buna karlk olarak da
elli ile ori kuru almalar iin herkesi zorlarlar. M nem osynoIar ise llerin rulla
iin, kem iklerin gm ldkleri yerden karldktan sonra yaplan dualardr.
18 Birinci ya da ikinci dereceli bir yurttan lm ekte olduu duyulur duyulmaz
barahip iin bu stn bir sevintir; nk adam gm m ek iin O sm ani tirana
para verdikten sonra barahibe de para verilm esi gerekecektir. Ama yek be
lirsizdir; kim i zaman o n bin kuru, kim i zaman be bin ya da en az bin kurutur.
Yurtta lkesinden ayrlp gurbete gittiinde de barahibe b ir hediye vermesi
gerekm ektedir. D ndnde gene hediye verecektir. Am a hediye denebilir mi
buna? Zorla istenen ve alnanlar hediye m idir?

358

Ama kirli ruhlar daha neler dnmez ki! u kadarn bilin

ki, onlar ne yaparsa tek para iin yaparlar ve onlara para
verildii zaman her trl gnahlar affetmeye hazrdrlar.
Hellenlerin ruhban snf ite bylesine barbar ve aalk bir
duruma gelmitir. Bapiskopos yresinde istediine ruhbanlk
hakkn satar, sonra bu grevlinin iine son verir yada srgn
eder ve bu hakk yeniden baka birine satar. Bor para alr
ve geri vermez. Hi kimse onlara kar kmaya yeltenemez,
nk hemen aforoz edilebilir, srgne gnderilebilir ye
servetine el konulabilir.19 te sann tatl buyruklar bu bi
imde uygulanmaktadr.
Bu bapiskoposlar metropollerinde acaba nasl yaarlar,
erdemleri nasldr? Onlar yiyip imektedirler, domuzlar gibi.20
Geceleri ondrt, leden sonra da iki saat uyurlar. Ylda iki
kez ayin yaparlar, ve yemek yemedikleri, imedikleri ve
uyumadklar zamanlar insann akima gelmeyecek en ayp
ve alak hesaplan yaparlar.21 Gnahn lamna ylesine
batmlardr ki bunlar, paraya boulup zenginleirken, halkn
iniltileri onlara rzgr fslts gibi gelmektedir.
Bapiskoposlardan sonra piskoposlarn dans balar. Bunlar
belki daha da kt olan baka bir kurt srsdr, nk
kyller ve kiiler stnde egemendirler. Yolsuzluklar son
suzdur, sertlikleri ise ylanmkini de aar. Bunlar yrelerindeki
kylerinde haydut diyebileceim kimselere prtosygkellos,

19 Bugnn Yaya bapiskoposu, erdemli filozof saym Kosm as, kt niyetlerine

alet edemedii iin aforoz edecek kadar kstah davranmtr.
2 0 Bir grg ahidinden duyduuma gre bugnk Yanya m etropoliti kahvalt diye
iki okka yourt, ikindide ise klklar ayklam yarm okka sardalyeyi kaskla
yer.
21 Herkesin bildii gibi Arta, Greberia ve Yayadaki m etropolitler, tirann ibirliki
hainleridir. Bunlardan im cs herkesin bildii gibi tirana secde etm i, vaftiz
babas olurcasna' torununun salarn kesm itir. Artadaki m etropolit ise,
kahraman Sulililer'i ele vermitir. Her de cinsel sapk ve a gzldrler, zina
yaparlar, ecinsel vc aktan aa olancdrlar.

.359

arkhimandrites yada buna benzer baka dini unvanlar

bahederler; bunlarn tek bildikleri ise, Hristiyanlarm isimlerini,
o da imla yanllaryla yazmak22 ve Allah belan versin!,
berhudar ol!, ver! gibi cmleleri tekrarlamaktr.
te bunlar episkope (bir kilise yresinin ynetim birimi,
H.M.) kylerini dolamakta ve acmasz bir biimde masum
kylleri ve zellikle kadnlar kovalamaktadrlar. Para bula
madklar zamanlarda ise, bir giysiyi, bir tarm aletini, bir kadn
ss eyasn hatta yemek kaplarn bile alrlar. Kimilerinden
buday yada arap alrlar. Ksacas, kylleri soymakta, sonra
onlar iin birka dua okuyup kp gitmektedirler. Sk sk kyleri
dolaan piskoposun kendisi deildir; o zaman yerlerini alanlar
onlardan da ktdrler. Utanmaz, barbar ve cahil temsilci, kyde
kald srece yoksul, cemaat hesabna yiyip itikten, elini
geirebildiini aldktan sonra, birka kiiyi de aforoz ettikten,
kimilerini papaz ilan etlikten sonra kp gider.
Piskoposun bir kimseyi ruhbanla layk grmesi ise u
kstaslarla olur. nce ondan aa yukar yz kuru ister ve
bu paray alr. Sonra okuma yazmas olup olmadm sorar,
Psaltirionu getirtir ve bir sayfa okutur; ve onu hemen papaz
ilan eder. Bu papazlarn cehaleti inanlmazdr, ve bunlarn ou
da arkhimandrites olurlar, sonra para kazanp episkope
satn alrlar, sonra srasyla bapiskopos olurlar ve arada da
patrik. Yani kilise mensuplarnn hemen hemen hepsi ayni
aalk konumdan gelmedirler ve ou kara cahildirler.23

22 Bir keresinde altm yalarnda olan bir ky papazna, baparman boyunda ulan
kalemini c zaman saln alm olduunu sordum. Kalemi babasndan miras aldn
' vc olu olduu iin de bu kilem i paraya aynp onlara birer parasn vermek
istediini syledi. Geni ebbeli baka biri bana genesia (l doan ocuk,-I-l.M.)
ile "doumu anladm, genethlia (doum gn, H .M .) ile lm anladn
sylemiti. Bellen okuyucu bunln okurken glmesin, alasn.
23 Bir arkhim andrites kilisede ncil okurken, sayfann sonunda cp a n ek h estlai"
(geri gelirsiniz, H.M.) szcne rastlar. Ama kelimenin ortasnda sayla bittiinden

360

Piskoposlardan sonra, ellerinde bir fetva ile manastr

lardan yola kan protosygkelloslar, arkhinandritesler
ve ruhbanlar gelir.24 Bunlarn saylar kabarktr. Barahibe
urayarak alma hakkn alan ve sonra byk bir kstahlkla
ev ev dolaarak dilenen ve zellikle kadnlar bir gzel soyan
bu halk soyguncularndan birkan barndrmayan kent ve
ky yok gibidir.
Kullandklar y.ntem insan hem gldrr hem de alatr.
Ellerinde, insan kemikleriyle ve kafataslaryla dolu bir kutu
vardr; bunlar yaldzlanm tr ve kimilerine Aziz Kharalampos
kimilerine Aziz Gregorios ismi verilmitir. Ksacas kemik
lerine sahip olmadklar aziz kalmamtr.25 Bu kemik sat
clarnn ou bir kei pnar olan ve Aynaros (Agion Oros)
denen Athos Dandan gelirler.
Bu manastrlarn her yrede topraklar ve bu gezgincilerin
iinde yaadklar malikneleri vardr. Yarsn cebe indirip
geri kalanm manastrlara gtrmek zere, aldklar paralan
orada hesaplarlar.26 Bu canavarlar, hibir eye tnmadkla
rndan, zamanla ylesine vurdumduymaz olurlar ki, dnya
yklsa onlarn umurunda deildir. Herkesi de yererler; bir
yerde bir din adam yada yurtta kp bir i becerirse onlar
hemen onun lmcl dman olurlar. O zaman evleri do

cpancr" sznden sonra, ay bir kelim e gibi k h csih ai (snz) kelim esini
okur; ve kilisede bulunanlar kahkahaya boar.
24

'Fetva dediimiz, m anastrlarda kalem e alnm olan, isteklerle dolu olan,

Hristiyanlara seslenen ve byk renkli harflerle yazlm kim i mektuplardr.

25 Ben im diye kadar Aziz Kharalam pos'un drt kaiatasna rastladm ; nk veba
hastal ktnda her yrede bir tane de Aziz Kharalam pos kafatas kar orraya.
26 Pek cahil olm ayan ama ona karlk iten pazarlkl ve cim ri olan Avnarozlu bir
rahip lamdm. Sk sk vnerek yirmi yl iinde yz elli bin kuruluk bir sermaye
meydana getirdiini anlatrd. Bunlarn te ikisini manastra vermi, geri kalanm
da kr elde etm ek zere eitli tccarlara dn verm iti. Bunun elinde hiv Azz
Theodoros kafatas vard.

.36 )

larlar, ikiyzl bir biimde ona kar konuurlar ve onu

hemen saygsz ve dinsiz ilan ederler. En byk kayglan ise
cehaletlerini gizlemektir; bunun iin de her zaman kadnlarla
konumay ye grrler.
Hey sevgili Isa! Hey hakl Havariler! Hey filozof Kilise
Pederleri! Neredesiniz? Gelin grn sizin yaptnz devam
ettirenleri; sefil durumlarm bilenlerle beraber gelin siz de
alayn. Siz, oburlara bir snr koymak iin orucu savundunuz,
onlar et yiyen hastalara da beddua ederler, siz erdemi salamak
iin sadakay balattnz, onlar ise yoksul zengin demeden
elden geldiince insanlart soyuyorlar. Sizler ok ekmi
olanlara, zgn olanlara teselli salamak iin gnah karmay
balattnz, onlar ise yalnz meraktan yaparlar bunu, yaban
clarn gizli zel dnyasn renmek ve sonra ilerine gelince
bu srlar ortaya karmak iin.27 Sizler uyumu, kardelii,
eitlii ve zgrl rettiniz, onlar ise verdikleri rneklerle
bunun tersini retmekteler. Nihayet sizler klavuz olarak
erdemi semitiniz, onlar paray.
Hey Hellenler, dnn, Byk Bilge, tatl sa bu hizmet
ilerini grse ne derdi acaba? Karan besbellidir; keke zavalllar
elden geldiince dzelirler de sularndan dolay hakettikleri
cezay ekmezler. Kim grmez, hey Hellenler, ruhban snfnn
Hellasa neden olduklar ykm?
Yz bin belki de daha ok kara cbbeli28 isiz gszdr
ve zavall yoksul Hellenlerin ahnteri ile beslenmekledirler.
Yzlerce manastr, nerede olurlarsa olsunlar, vatan iin bir
yaradrlar, nk hibir yararlar olmadan meyveleri yiyip
sann masum koyunlarm paralayacak olan kurtlar ko

2 7 Herkesin bildii gibi Yanyadaki kilise m ensuplan H ristiyanlarda duyduklar

lcr bilgiyi, biraz da abanarak liste halinde tirana sunarlar; yle ki, gnm zde
gnah karm ak bir tr ihanete dnmtr.
28 .Bunlar, yzcll bin kadardrlar, h er trl dnceden ve sorum luluktan uzak,
sapasalamdrlar.

362

rumaktadrlar.29 te sevgili kardelerim Hellenler! Budur

Hellen ruhban snfnn bugnk aa ve korkun durumu;
budur Hellasn zgrle kavumasn geciktiren birinci
neden.
Bu cahiller zgrlk szn duyunca lmcl bir gnahla
karlam gibi oluyorlar. Sradan halka ise ne retiyorlar?
Kilisenin hatipleri ne derler sanrsnz? Dinleyenleri uyuma
yneltmek iin acaba Incilin szlerini mi aktarrlar? Birinci
ve nemli buyruk olan Komunu kendin gibi sev emrini
mi sylerler? Acaba komu kimdir, yabanc kimdir, hi
sylerler mi? Acaba nan ve vatan iin mcadele et ata
szn hi sylerler mi? Vatan nedir hi anlatrlar m? Acaba
kimlerin, nasl ve ne zaman vatana yardim etmeleri gerektiini
hi sylerler mi? Themistokles, Aristeides, Sokrates ve baka
binlerce,erdemli ve bilge insann rneklerini anmsatrlar
m? Bunlarn kim olduklarn ve kkenlerini hi sylediler
mi? Dnyann nasl ynetildii ve en iyi ynetimin nasl
olduunu hi sylerler mi? Erdem nedir, nasl elde edilir,
nasl haklanr hi anlattlar m? Ve bunlar onlar sylemiyorsa
ya kim syleyecek?
Yazk, bu ne zavalllktr! Dinin szcleri sadakadan balayp
oruta son buluyorlar!30 Bu durumda Hellenler Uranln sisi
iinden uyanp nasl karlar? Gerei gstermeleri gereken
dinszcleri bunu yapmamaktadrlar. Ya ne derler bu yaama
dkn yalanc hatipler? Onlar yle yant verirler: Tanrdr,
kardeler, bize tiranl buyuran; nk biz gnahkr idik.
Ve bunun iin cefay kabullenerek ve inlemeden katlanmalyz;
hatt Tanryada krederek bu yaptklar iin. Ve bu gibi

29 insan soyunun yapm olduu btn cinayet vc sulanl listesini yapm ak istcye,
Ayaroza gitsin; oradakilerin listesini yaparak en geni ve eksiksiz listeyi elde
cclccckir.
30 Tek syledikleri ya da bildikleri, aramba gnleri halk ya yem esin (oru tr,
11. M. ) ve keilere para verilsin buyruklardr.

.303

samalklardan sonra, Tanr kimi severse, ac ektirir ata

szn de eklerler.31
Bu insanlar gerekten barbar, aalk ve aka vatann ve
hatta sann da dmanlardrlar. Bu ataszn nasl byle
ters anlarsnz, nasl cehaletiniz bu noktaya varr? Nasl bil
mezsiniz ac ektirmek (paideuo fiili, H.M.) Hellencede
retmek ve ac ektirmek olarak iki ayr anlama geldiini?
Bu atasznde ise mutlaka retmek anlamndadr. Yani
Peder, ocuklarn sevdii iin retir. Ama biz cehaletin
szlne gre yorumlayarak bir an iin Tanrnn sevdiine
gerekten ac ektirdiine inanalm. Ama neden verir b
cezay? Kukusuz onu yanl ve kusurlu yoldan ayrp doru
yola getirmek iin; onu erdemli ve drst klmak iin. O
zaman, yukarda her trl erdemin dman ve her trl
ktln temel nedeni olduu gsterilmi olan tiranlk, nasl
olur da iyilie giden yol dorultusunda bir ac ektirme olarak
alglanabilir? Aalk insanlar, gzleriniz grmez ve aklnza
ilk geleni sylersiniz; bu tr konularda, en ufak yanl bir
aklamann dinleyenlere ok byk ktlkler yapacan
nasl dnmezsiniz?
Yoksa btn bunlar teselli olsun diye sylyor olmayasnz?
Allah belanz versin, size de avutmalarnza da! Bu teselli,
zntnn kaynandan da ktdr; ve tek salad da
Hellenleri ilelebet teselliye layk insanlar durumunda b
rakmaktr. Szler barp yle diyorsunuz: Sevgili insanlar,
Osmanl tiranln bize buyuran Tanrdr, gnahlarmz
yznden, bize ceza vermek iin; ve bu dnyada bize ac
ektirerek lm spnras hayatta, sonsuza dek srebilecek olan
bir Cehennemden kurtarmaktadr. Hey doru szn, yani
sann dmanlar! Bu kt ve yersiz tesellinizle, Hellenlcrn,

31 Yazar Pederler grefisi risalesinde egemen olan anlaya saldrmaktadr. ( evirenin

notu).

.364

Uranla kin besleyip zgrle kavumaya alacaklarna,

tam tersine tiranl sevmelerine ve basit bir biimde d
nerek, bu dnyada ac ekersek gelecekte Cennete sahip
olacaz diyerek, bu tiranlm altnda yaamakla kendilerini
mutlu bile sayacaklarn nasl grmezsiniz?
'Tiranla Tanrnm da insanlarn da kin besledikleri, tiranln herkese kt bir ey sayld bilmen bir eydir. Siz
neden tiranl hemen hemen iyi bir ey olarak gsteriyor
sunuz? Bir dost, daha lmemi olan dostunun babas iin
dostunu hi teselli eder mi? nsanln dostu ve savunucusu
olduunuzu iddia eden sizler ise, Hellenleri, vatanlarn
kaybetmi mi farzedyorsunuz, Yahudiler gibi mi sanyorsunuz
onlan; bunun iin mi Hellenleri teselli ediyorsunuz? Bir dost,
babas hasta olan bir dostuna ne der? Ona umut verir,
umudunu kaybetmemesini, doktor armasn, onu iyi etmeye
almasn sylemez mi? Siz de neden Hellenlere hasta va
tanlar iin bunlar sylemez de Incilin sylediinin tersini
tavsiye edersiniz? Sizler (yol gsterici) oban deilsiniz, ne
de n rehberleri; sizler kurtsunuz, karanln ta kendisi,
yalanc ve ikiyzlsnz. Cehaletten kaynaklanan ikiyz
lln giysisi ne gne dek pis ruhlarnz gizleyecek?
Belki bunlardan kimileri kp yle diyecek: Kilisenin
iinde nasl byle eylerden sz edebiliriz ki? Yapamayz,
korkuyoruz. Kilisenin inansz klesi! Sen dinsel giysileri
giyerken bu dnyay reddetmemi miydin? Yalanc! Sen
koyunlarmm kurtulmas iin ruhunu adamam miydin?
Ama ben senin bu korkak ruhundan bu kadarn istem e
yeceim! Ama sen, iddia ettiin gibi, mihraptan gerei
sylemeye cesaret edemiyorsan, hi olmazsa teke tekken
konu, gnah kartrken rnein insanl ret, Hristiyanlkm gereini ret, onlar kimin torunlardr onu ret,
tiranlm ne denli kt olduunu ret; bir kez olsun ayn
teraneyi tekrarlama.
365

Her zaman ve herkese ayn eyleri sylemeyin: orula sa

dakay. Her hastala ayn ilac veren cahil doktorlara ben
zemeyin. sann halkn ruhlarn iyiletirmeni istediini
anmsa; ama herkes iin ayn arac atamamtr. Zengin sadaka
verecektir, ama yoksula da yoksulluun ayp olmadn
sylemitir.
Sevgili Hellenlerin saf ruhlarm aptallklarnz ile rezil
etmeyin. Ve ansszlmza bunca kalabalklatnz ve
bylesine cahil olduunuz iin, zavall Hristiyanlara bir
faydanz dokunmayacaksa, hi olmazsa onlara zarar verme
meye aln.
(Yazar, din liderlerine ve P atrke seslenerek szlerin e devam
etmekte, ruhban snf gerei sylem i olsayd Osmanlt bo
yunduruundan kurtuluun d ah a erken salanm olacan
tekrarlam akta, ruhban snfna y eter dem ekte, halkn om uz
larna binen ar yklerin hafiflem esi iin btn manastrlarn
y klm as istenmekte, dini bayram larn azaltlm as, orucun
sala zararl olduundan oru gnlerinin kstlanm as savu
nulmakta, batl itikatlarn y o k edilm esi iin kilise tarafndan
mucizelerin engellenm esi istenm ekte ve keilerin suistimallerine son verilmesi istenmektedir.)
Kilisenin hizmetinde olan kadnlarn, yani rahibelerin iine
son verin ki rahiplerin gnahlar da azalsn.32 Ve (sen Patrik)
bir kez olsun grevim yap; sann gerek hizmetkr ol. Her
akl banda ve erdemli kimsenin bugn ktledii ve mahkm
ettii ruhban snf ancak bu koulla saygnlk kazanabilir.
Belki bu durumda dindalarmzn mutluluu ve tesellisi de
salanacak, krba ve mutsuzluk yok olacaktr. Ve bylece

3 2 Bir gen m anastr rahibesi, her gcce bam elek Cebrailin odasna geldiini ve
kendisi ile konutuunu sylyordu. teki rahibeler ona, birka ay boyunca azize
gz ile bakt. Ama dokuz ay sonra gen rahibe b ir Cebrail yavrusu dourunca
rahibeler ona kin beslediler. Rahibe uzun bir sre azize sayld, am a filozo f in
sanln barbarlna bakp alad.

366

liran g kaybedecek ve Hellasta zgrlk yldz daha kolay

parlayacaktr.
Evet, Patrik efendi, bapiskoposlar, piskoposlar, fikir
adamlar ve tm sevgili Hellenler, vatan ve gerek sevgisi ile
sylemekte olduumu dinleyin. Size byle cesur ve ak bir
dille konutuum iin beni balayn; ve yaama dnt
rlecek rnek davranlarnzla tm Hristiyanlarm susmalarn
ve size kar konumamalarn salayn. Artk bundan byle
sizlere hain demesinler, halki aldatanlarsnz demesinler.
Erdemin yolunu seiniz. Bunca erdemli rahibin hakkn verin,
tahtn lks onlarn hakkn yemesin, onlar yerlerinden edip
llere srmeyin. Yetenekli olanlarn ynetimde yer almalarn
salayn. Ksaca olmanz gerektii gibi olun.
(Yazar, sonraki paragraflarda, yazdklarnn H ellasn iyilii
iin olduunu, barbar kleliin son bulmas iin zamann uygun
olduunu ve rahiplerin de bu y old a ellerinden geleni yapm alar
gerektiini yazm aktadr. H ippokratesin, Pariste bulunan
K oraesin sylediklerine uyulmas gerei ile cehaletin bir yan a
braklm as gerei vurgulanmaktadr.)
te byle Hellenler! Bugnk Hellen ruhban snfnn ne
denli zgrlk yolunu engelledii ve gizledii gerei kadar
ak bir biimde aklanmtr; bugne dek Osmanl Uranl
altnda olmamzn en byk nedeni bunlardr. Bundan baka
ikinci bir neden daha vardr; bu denli nemli olmasa da, bu
da daha az zararl deildir. Bu neden de Hellasta deerli
kimselerin sayca az olmalardr. .
* * *
(Anonim y a z a r bu blmde, otuzdrt p a ra g ra f ve onsekiz
dipnotla, bir konuyu uzun uzun ilemektedir: yabanc lkelerde
bulunan Hellenlerin, yurda dnp mcadeleye katlm alar gerei
savunulmaktadr. Kimi kt alkan lklar knanm aktadr: y a
banclarla evlenme, paraya fa z la deer verme, vatan iin a
.367

lmama, Yunanistan gerei ka d ar sevmeme, yabanc h ay

ranlna srklenmek gibi. Yunanistann zgrle kavumas
iin btn H ellenlerin bu m cadeleye katlm as gerektii vur
gulanm aktadr; siz katlm azsanz bu salan am az anlay
egemendir. Yazar yle devam etm ektedir:)
Yoksa baka soya ait yabanc bir mstebitin (dynastes mstebit kral yada g, tiran anlamnda, H.M.) bize z
grl salamasn m bekliyorsunuz? Aman Tanrm!
Hellenler daha ne kadar byle dnecek, bu yalana ina
nacaklar? Neden bir kez olsun geen olaylara bakp, gelecei
de ngrmeyelim? Yabanc krallarn (dynastes) tek d
ndklerinin kendi yararlar iin bakalarn zarara sokmak
olduunu kim bilmez?
Hangi akl banda adam, yabanc bir mstebitin Osmanhy
yendikten sonra bizi zgr brakacan dnebilir? Bu zararl
bir aldatmacadr! Kardelerim, bylesine kolay kanmayn.
Tarih okuyun ve renin, Ruslar Hellenlere egemenlik de
zgrlk de vaat etmilerdi; ama Hellsa girdikten sonra bu
yreyi hemen kendi eyaletleri ilan ettiler. Bugnk Fransann
eitli dnmlerinin bize gsterdiklerine de baknz. Krallar
bir sr vaatler ve buna benzer eylemlerle bugn ellerinde
bulundurduklarn kazanmtr; siz ise hl yabanclarn size
zgrlk vereceklerini mi sanrsnz? Siz gzleriniz ak d
gryorsunuz. Bu tr mitleriniz varsa, bunlar neye da
yandryorsunuz? Yoksa yabanc mstebitlerin erdemlerine
mi? Onlarn bizim mutsuzluumuz iin iyi kalpli bir biimde
eyleme yneleceklerini mi umuyorsunuz?
Hey Hellenler, bugn erdemin tahtlarda bulunmadn
bilmez misiniz? zgrlklerini kskandklar iin, bugnk
yabanc byk krallarn, Hellenler kleymiler gibi kin
beslediklerini bilmez misiniz? Ama bu krallardan kimilerinin
Hellen dostu olduunu farzetsek bile, bunlarn kendi balarna
bir ey yapamayacaklarn, etrafndaki kurullarnn ise bize
368

kar ya dman yada ilgisiz olduklarn, yada alt taraf ahlak

asndan duygusuz ve bozulmu olduklarn bilmez misiniz?
Hellas baka yabanc bir kral tarafndan Osmanl boyundu
ruundan kurtulduu zaman gerekten mutlu olacam m
sanrsnz? Sahi mi, bunu mu beklersiniz? Bu tr yalanlardan
neden uzak tutmazsnz Hellenleri? Bir tahta oturanlarn
(krallarn, H.M.) olsa olsa farkl bir tirandan baka bir ey
olmadklarn Hellenlere neden retmezsiniz?
Kendi bamza zgr olabilecekken, neden efendi dei
tirelim? Baka yabanc bir egemenlik daha m hafif olpcak
sanrsnz? Bunun da gene bir boyunduruk olduunu bilmez
misiniz? Kulaklarnz ve gzlerinizi talyaya evirin, inilti
lerini dinleyin, gzyalarna bakn; ve yabanclar tarafndan
kurtulua varmann ne demek olduunu anlayn. Siz, z
grlnz yabanclara borlu olduunuzu kabul eder
misiniz, buna tenezzl eder misiniz? Hayr, sevgili kardelerim
hayr, bu nemli konuda byle sama dnmeyin; sizler ki,
bize kin besleyen yabanclarn da ister istemez kabul ettikleri
ve hayran kaldklar gibi, ticari ilerinizde gelecei ylesine
gereki (yalansz) bir biimde ngrrsnz. Aldanmayn,
bu tr yalan umutjar beslemeyin, ama gelecei doru ngrn,
kanlmaz (gerekli) olan grn diyorum size; ulusumuzun
kendi kendine kurtuluunu, ve bu yoldaki mcadeleye ka
tlmamakla bu kurtuluu geciktirmeyin.
Sizlere gelince dostum genler, sevgili Hellenler, bunca
zahmet ve uykusuz gecelerle yabanc niversitelerde bilimleri
renenler, sizler ki vatan nedir renmi bulunuyorsunuz
ve bu dnceyle comaktasnz ve Hellen adna elinizden
geleni yaparak kaybedilmi olan eski saygnln kazanlmas
iin almaktasnz, sizler diyorm, zeknzla yabanc snf
arkadalarnza Hellen ruhunu gstermektesiniz, Hellastan
uzak kalnz artk srdrmeyin.
Gidin ve yurttalarmzn hazrlanmda bulunun. n szleri
369

bekliyor, elde defne elenkleri, kollan ak. Unutmayn k i,

erdem ve gerek felsefe, kalabalklar iin yaayarak olur; bu
ise onlara yararl olarak salanr. Bugne kadar bunu yapmam
olanlar, hemen sava tekniini ve silahlarn kullanmn
renin. Bunu iyi yapabilirsiniz. Hellenler! Osmanhy bir kez
Afrikaya (SC, M. M.) kovalm, sonra grn siz nasl birka
yl iinde Hellas eski parlakln kazanacaktr. Pislii atalm
ki, kardelerim, ieklerin gzel kokusunu duyabilelim. Bugn
bunu salayacak olanaklar vardr; hi olmazsa makine ha
zrlanmtr. Tek eksik kalan, bunun biri tarafndan bala
tlmasdr; sonra artk kendi kendine alacaktr.

Beinci Kitap
Ulusun yeniden douu
Hellasn tiranlk altnda yaamasnn ikinci nedeni dc
bylece kantlanm oldu. imdi de, szme son vermeden
nce, gerek ile ve gereksinmelerle kar karya gelmeniz iin
zgrle kavumann kolayln gstermekten baka bir
ey kalmad; umarm bu sylediklerim uygulamada da ka
ntlanr.
* * *
Bu amata gerekli olan ara ve yntemlerin sralanmasna
gemeden nce dikenlerle glleri birbirinden ayrmak is
tiyorum. Demek istediim, ulusumuzun kt talihi sonucu,
Hellas topraklarnda domu olup Hellen saylan kimselerdir;
bunlar yznden vatanmz daha uzun bir sre klelik altnda
yaamtr. Bunlar, bir ans sonucu ok paraya ve ok kusura
konmu olanlardr; bakalarn dnmeden memnun ya
arlar. Bunlar rezil arhontlar (arkhontes -soylular), cimri
ve cahil bapiskoposlardr. Bunlar kstah ve gerekten ce
maatin barbar ileri gelenleridir (proestoslardr). Her soruya
370

cevap yetitiren cahillerdir. Bunlar ki her zaman herkese

tavsiyelerde bulunurlar. Nihayet bunlar ki aalk bir ruh
ile, kendi zgr istekleriyle tirana yaamlarn, varlarn
yoklann ve namuslarm sattktan sonra, bakalarndan, yani
zorla kle durumunda olanlardan baka trl olmakla da
bbrlenirler.
Bunlar hibir erdeme sahip olmadklarndan ve kendilerinin
de btnyle deersiz olduklarm bildiklerinden herkesi de
kendileri gibi bilirler. Grm olduklar yetersiz eitim y
znden Hellenlerin bugn zgrlklerini kazanmak iin
kullanabilecekleri bunca yntemi anlayacak durumda de
illerdir; hem ulusun kafasna bu giriimin ok g olduunu
sokmaya almakta, hem de kendileri bu ynde hibir ey
yapamayacak durumda olduklarna inanmaktadrlar. Bugnk
refahlan ise onlar frenlemekte ve klelie balamaktadr;
yle ki bu klelii duyumsamyorlar bile, hatt bu klelik
onlarn cann skmyor bile, hatt kimileri bundan honut
da oluyorlar, nk keyiflerince yayor bakalarnn duru
muna pek aldr etmiyorlar.
Bakn ne diyor bu pis ve aalk insanlar? Bylesine byk
bir devleti nasl yeneriz? Biz kendi kendimizi ynetemeyiz.
Bu denli iyi kalpli ve iyi bir kral nasl bulabiliriz? zgrlk
de ne demekmi? zgrlk diye bir ey, tarih iinde ne ol
mutur ne de olabilir? Bunca kan neden aksn? Osmanllar
byle bir amacmzn olduunu anlar anlamaz hepimizi koyun
gibi dorarlar, bundan kt ne olabilir?... ve buna benzer
eyler.33 Btn bunlar akl banda insana masal gibi gelir,
ama basit ve kolay kanan insanlara bunlar kehanet gibi,
yanlsz ngrler gibi gelmektedir ve korkak ve Yahudi
yrekli insanlar korkutmakta ve biroklarm da aptalla
trmaktadr.

3 3 Yazar gene P ed erler retisi" risalesindeki grleri eletirm ektedir.

371

Bunlar hak nedir anlayabilirler mi ki onlara anlatmaya

alalm?34 Kardelerim! Bunlar ylesine aptal ve inatdrlar
ki dnyann btn Demosthenesleri bir araya gelse onlar
caydramaz. Bunlarla konumak demek (onlarn anlayna
gre), onlar kesintisiz hep dinlemek ve onlara hep evet de
mektir; zellikle stanbulun o pis arhontlar yok mu, ne denli
krseler, bir bu kadar da bbrlenirler, cahildirler, inatdrlar.
Ve tek bildikleri hep kukulardan, bir sr zorluklardan sz
etmektir. ylesine dar ruhludurlar ki, ylesine rezildirler ki,
onlarn nazarnda pireler bile koca yiitlerdir.
Onlar ikna etmek, iin ne'diyebilirim ki? Hak nedir an
lamyorlar ki- Onlara namussuz mu desem? Ama onlar, bu
sfat meziyet sayarlar. Vatana ne denli layk olmadklarm,
vatana yararlar olmad, tersine zararl olduklarm m
anmsataym? Ama onlar bu durumlar ile bbrlenirler.
Onlara nihayet yardm etmez, haksz ve acmasz cliye mi
ktlesem? Ama bunu bilmeyen mi var? Sevgili yurttalarm
bu insanlar vardrlar nk var olmaldrlar; nasl ki z
grln (idealinin) yneticileri varsa, ayn biimde tiranlm da, sonraki kuaklara ayp rnei olarak gsterilecek
olan yandalar olacaktr.

Sevgili okuyucu, senden ricam, bu durumu iyice dnmen

ve sonra bundan sonraki sayfalar okumandr. Konu herkesi
ilgilendirmektedir, namusunla ilgilidir; mutluluun ve yaamn
doru dnmene baldr. Grnde srar ederek yanlmamaya al, byle davranarak dmana vatan, yaknlarm,
mutluluunu, namusunu ve yaamn teslim etme.
Kafamda beliren ve vatan sevgisinden kaynaklanan bunca
34 Bunlar hep hakl olduklarm iddia eden yal kadnlara benzerler; haksz olduklar
kantlannca ela bunlar hem en konuyu deitirirler. Haksz olduklarna hibir
zaman olar inandram azsnz.

.372

dnceyi birden ve az szle kda dkmek istediimden

nasl balayacam bilemiyorum. Ama yemden syleyeyim
ki b yazdklarm her ayrnty duyma gereini duymayan
akll insanlar iindir; bunlara az sz de yeterlidir. lk nce
ulusumuzun dzelmesini salayan durumlardan balayalm
ve ksaca bunun salanmas iin gerekli ara ve yntemleri
sralayalm.
En bata en nemli durum Osmanl Uranlnn yalldr.
Ama buna en nemli deil, belki de biricik nemli durum
demek daha doru olur. Okuyucu daha nce devlet ynetim
kurumlan ile ilgili olarak sylediklerimizi hatrlasn; bunlar
doar, oalr, yalanr ve nihayet lrler.
Bugn Osmanl Devleti can ekimektedir; isterseniz inmeli
bir insan, bedenine benzetilebilir: kafas zgr deildir, kann
deveran iyi olmad iin gerekli gc elde edememektedir,
her gn gittike zayflamaktadr ve lme doru gitmektedir.
te Osmanllarm tifanl da bugn byledr, bakentinde
bile olup bitenlerden haberdar deildir. rnein Akri y
neticisi eski Cezar (?, H.M.), kralna itaat etmez, btn
buyruklarna kar gelir hatt aka ona kfr eder ve yazd
mektuplarla da onunla alay ederdi. Baka bir rnek kralna
kar sava ilan etmi olan ve hep de kazanm olan Pazvantoludur. Baka bir rnek, pek belli etmese de birok
kimsenin bildii gibi kralndan korkmayan ve buyruklarna
kulak asmayan Yanya tirandr (Tepedelenli Ali Paa,
H.M.).

Kardelerim benim, bu tirann buyruklarnn bakentten

drt saatlik bir uzaklkta hibir deer tamadklarm kim
bilmez? Kalabalk hainler listesini kim bilmez? Bunlar kyleri
ve yolcular^ soygunlarla, cinayetlerle durmadan rahatsz
ederler ama tiran ordularn kullanp onlar durduramamaktadr. Ama ordu da ne demek oluyor? Aslnda ordu de
diim, hibir dzen ve teknik tanmayan bir araya gelmi
373

barbarlar kalabaldr; bunlar Kanadamn vahilerinden yalnz

giysileri asndan Farkldrlar.35
Kendi aralarnda bulunan kini de eklemek gerek btn
bunlara; sonra kukuyu, cehaleti. Sonunda aklsz hayvan
lardan da beter olurlar. Bakentte, Osmanl saraynn yne
ticilerinden ok, yabanc eliliklerin ahlar yada yabanc
devletlerin temsilcileri sz sahibidirler. Kral naibi (sadrazam?,
H.M.) emreder ama ou kez onu dinleyen yoktur. Btn
bunlar tiranlm yallndan, yaknda sona ereceinden baka
neyi gsterir ki? lk ortaya kann da iin galibi olaca belli
deil mi?36
* * *
Hellenlerin ihya olmasn kolay klan nedenlere bakalm.
Birincisi ulusumuzun eitime ynelmi olmasdr. Hellasta
son on ylda nasl byk bir deiiklik salanm tr!
Kardelerim, byk, ok byk bir deiiklik salanmtr
ve her geen gn de daha iyi bir biim de davranmaktas
nz.
Mousailer (sanat tanralar, H.M.) yeniden Hellasm altn
dalarna yerlemeye karar vermilerdir. Apolln yeniden antik
sarayna yerlemektedir. Artk iki okulu olmayan kent
yoktur.
Genelde retmenler artk batl itikatlara inanmamakta,
genler ise kelime ezberlemeyi brakp yaamlarnn byk
bir blmn yararl bilgiler edinmeye ayrmaktadrlar. Mantk

3 5 Hellas dman, Fenerli pis bir arhontun Gsm anl ordusunda dzenin salanmas
iin araya girdiini ve sava tekniini de rettiini duydum . N e ayp, bu nasl
ktlktr!
3 6 O sm nhlar'm bir blm , daha dorusu greli olarak daha insan olanlar, ak
ak krallklarnn sonu geldiini hep sylemektedirler. Bu kari soydan insanlar
durumu grm ektedirler; ve H ellenlere kin i olm ayanlar bu durum a sevinm ekte,
am a ou zlmektedir.

374

ve Fizik dersleri ounun uyanmasn salamtr; retmenler

o eski ve rahatsz edici ar retmenlik yntemini artk
kullanmamaktadrlar: renciler artk eski aptallk ve tem
belliklerini bir yana brakmlardr. Byk bir zevk ve a
lkanlkla, renimin sonsuz kaynandan insan ruhunu
ssleyen ve insan yaradana layk klan bilgi klarn edin
mektedirler.37Ve nihayet, bu geni bilgi, insanlarn oundan
sabit fikirlere sarlma inatln skp atmtr; eskiden
zavall genleri ylesine rahatsz etmi olan ve onlar gerek
bilgilere ynelmelerini engellemi olan ilgisizlik de yok ol
mutur.
Gnmzde nemli kimseler, gerei gibi el stnde tu
tulmamak ve onurlanmamakla birlikte hi olmazsa hor g
rlmemekte ne de alay edilmektedirler. Ayrca toplumun ileri
gelenleri artk oullarn evde tutmamakta, onlar cahil b
rakmamakta ye her trl zeni gstererek aydnlanmalar iin
onlar okullara gndermektedirler.
Bu gelimelere ahit olmanz istiyorum, hey Hellenler;
, .. -I__ ________________________________

37 Ah! Resmi dersler eer basit lehemizde (halk dili, ada Yunanca, H .M .) olsayd
Hellen genleri nasl daha hzl ve daha kolaylkla aydnla kavuacakt! Umarz
yei yazarlarm z yaptlaryla dilim ize eref verirler ve onu zen giletiirler;
Hellence (yazar Antik Yvmatcaya yle diyor, H .M .) ise ayr bir ders gibi kalabilir,
bir derse ek olan bir ss gibi, bugne dek olduu gibi bilimleri renmenin gerekli
b ir arac olarak deil. Zavall genler bir dili renm ek iin neden drt yl
kaybetsinler -ve sonunda dili tam da renm eden! - oysa ayn zam anda daha az
bir gayretle -dil ise ylesine rahatsz edici bir ura gerektirir ki- ve daha ksa
b ir srede tam olarak en gerekli bilim leri renebilirler? Baka krlklerim izle
birlikte bunu da doru dncenin ykm olan tiranha atfedelim ve gelecekte
bunun da deerli kim selerce dzeleceini um alm . O rtak yarar, bir blm n
yararnn stndedir, bunun iin Hellen genlii bu aklsz alkanlk yznden
ekm em eli; kim i retmenlerde H ellcnccyi bilm ekle ylesine vnm elerine so
verm elidirler, nk gerei sylem ek gerekirse bunlar bedenleri plak olup
kafalarnda deerli trbanlar tayan kim selere benzerler. Ben Patm os okulunda
onalt yl okum u ve yirm ialt yanda olan diplom al b ir gen tanm tm , ama
gene de ay tutulm as nasl olur bilem iyordu. Am a G azes'in yazdklarnn te
b irin i ezbere biliyordu. (A nthim os Gazes, 1 7 5 8 -1 8 2 8 , eski dile bal ruhban
snfndan ayd n -eviren in n otu).

'

375

zellikle oullan olanlara sesleniyorum.38 Artk okullar eskiden

olduu gibi bo deil; her birinde elli yada yz kadar renci
var. Bunlar tatl Ksenofnu ve dengeli Ploutarkhosu ve ata
larmzn teki tarih filozoflann okuduktan sonra tiranlm
amurunu anlayp vatanlarnn mutsuzluu iin ac gzyalar
dkmektedirler. Artk zgrlk kelimesini, ileri gelenler yada
barahipler duyar ve, son zamanlara kadar yaptklan gibi, onlar
dinsiz ilan eder korkusu ile sylememezlik etmiyor, klelerde
bulunmas olanaksz olan bir cesaretle bu kelimeyi syleye
biliyorlar. Cahil arkadalarna kendilerini rnek gstererek
tavsiyelerde bulunmaktadrlar, onlar artk doru biimde
dnmelerini salamaktadrlar.
Ksaca sylersek, her eyin istenilen sonuca varabilmesi iin
gerekli tek ey zgrlktr. Hellenlerin zeks esizdir; taklitte
-genelde konuma alanndaki- byk doal yeteneklerinden
baka, keiflerde de ok baarldrlar. Akllar yaratclkta
ok baarl olup ulus dzene kavutuktan sonra iki yllk bir
sre bizlere, eski stn erdemlerimizi kazanmamz iin yeter
ve artar bile.
Osmanllarn korkun tiranlma katlanamayan ve kendi
aralarnda en yetenekli saydklarn balarna seerek z
grlklerini salamak iin ormanlara ekilen Hellasn o
kahramanlarndan vglerimi nasl esirgeyeyim? Kalabalk
dmanlarna kar koymalarn ve hep yenmelerini salayan
sava taktiklerini bunlar nerede okuyup rendiler?39 Bunlar

3 8 Hellas bu stnl, servetlerinin b ir blm n feda ederek ve yalnz ret

menlerin maalarm deil yoksul rencilerin masraflarm bile karlayarak okullar
kurm u olan o birka vatan dostuna borludurlar. Bu oku llar gerekli bilim vc
etikle ilgili kitaplarla donattlar, fizik.ve matematikle ilgili aletleri saladlar, ksaca,
her eyi saladlar.
39 Bu kahramanlardan birinin, yanna yalnz onalt arkada alarak yllarca Kscronirio
yresinde, yzlerce dmana kar binlerce kez atmalara girierek zgrln
koruyabilm i olm as vlmeye deerdir.

376

(kleftler, H.M.) bunu yaparak ak, bir biimde Osmanl

yneliminin kanlmaz dn ve bizim kurtuluumuzun
olanaklarn da ortaya koymu olmuyorlar m? Yoksa bunlar
ok mu kk bir say oluturuyorlar? Bugn Hellasta bu
tr insanlarn says on binden oktur; bunlarn kahramanl
dillere destandr, zgrlk sevgisi de sonsuzdur.
Bu kahraman kimseler, gereksinmelerini bir yengi sonucu
ekle edebilmek iin karlarnda ok kez dman bulamadklar
iin, iki gn yalnz su ve ot yiyerek geinmek zorunda
kalmakta ama kylleri hibir biimde rahatsz etmemek
tedirler. Bu insanlarn her biri, zek, sava taktiklerinde ya
ratclk, zgrlk sevgisi ve gnl zenginlii asndan yabanc
on bakomutana bedeldirler; bugnk bakomutanlarn
hibirine benzetilemezler.40
Hellenlerin gelenekleri, kurtulularn kolay klan baka
bir nedendir. Btn Hellenlerin ve zellikle kyllerin si
lahlara byk bir yatknlklar vardr.41 Her birinin iki er
silah olup ok iyi avcdrlar.42 Doa onlara yaratclk ve
drstlk vermitir. Misafirperverlik de doal erdemlerindendir. En nihayet dinlerine baldrlar ve Osmanllara b
tnyle kardrlar.
Yedikleri zel yemeklere itikleri memba sular onlar canl

4 0 Bugnk yabanc bakom utanlar, genellikle rendiklerini em rettikten sonra,

lmleriyle ordularn tehlikeye drmeme bahanesiyle gerilere ekilmektedirler.
G enellikle de hi katlm adklar b ir savan galibi saylp onur sahibi olurlar;
hatta oada bulunm ayarak karkla neden olm akta ve bir yenilginin temel
cdeni de olmaktadrlar.
4] Tiran (Tepedelcnli, H.M .) Alinin Yanyadaki kararghnda annesi ve kardeleriyle
birlikte esir (rehin) tuttuu kahraman bir SuliHnin kk ocuu, hibir biimde
hapiste dayanamayp rahat durm am ve ancak oynam ak zere ona silal ve
rildiinde sakinletirilm iti.
4 2 B irok kyl ve zellikle Su lililcr ylesine, keskin n iancd rlar ki, kurunu bir
yzn iinden geirebilm ektedirler. G r yetenekleri de ylesine iyidir ki
geceleri etral, Krouskadaki akadem isyenlerin gndzleri grebildiklerinden
daha iyi seebilm ektedirler!

.377

ve hareketli bir halele tutmaktadr.43 tenlikleri ve dobrahklar

altn yzyla (antik Yunana, H.M.) bedeldir. Yallara gs
terdikleri sayg ile ne duyduklar ekicilik, Ispartallarmki
gibidir. ok akll olup her zor durumun altndan kalkmaya
alrlar; korkak deil risk alan kimselerdir.
(Yazar, btn ulusularn kendi uluslarnda m utlaka kefet
tikleri o klasik erdem listesini, bu tr bir dille yurttalarnn
meziyetlerini saym aya devam ederek tamamlar. Hellen ocuk
larnn sava oyunlarn byk bir baar ile oynadklar, tiranla
kar koym ak iin H ellenlerin bir bakom utan" bekledikleri
ileriye srlmektedir. Bu stnlklerinin nedeni ve enel olarak
insanlar arasndaki fa r k la r douran nedenler ise lkenin
yeryzndeki yerine, iklim e ve kou llara dayandrlmaktadr.
Birinci neden soylar arasndafarklar dourmakta, ikinci neden
ise kentten kente grlen/arklar meydana getirmektedir. nc
neden bu fa rk la r kiiler arasnda d a dourmaktadr. nc
nedenin iinde din, nfus younluu, gelen ekler ve baka bi
linem eyen nedenler de vardr. Am a nom ariynetim i insan
erdemli klarken, tiranlk gene ayn insan k o rk a k ve kurnaz
klmaktadr.
(Yaznn devamnda anonim y azar, Osmanllarn Hellenlerin
karakterini deitirmediklerini sylemektedir Bunun nedeni farkl
din ve H ellenlerin ynetim e katlm dm olmalardr. Din fa r k
yznden H ellenler yneticilerini taklit etmemilerdir. Bu ko
nulara on paragraf ayran yazar, yazsnn devamnda zgrle
kavuan uluslardan rnekler vereceini syler.)
zgrlk adna nmzde hem nemli hem de yeni bir
rneimiz var; benim tarihilere bavurmam gerektirmeden
bu rnek sizleri inandrmaya yeterdir sanrm. Bu rnek insan
ylesine hayran brakr; hl ikna olmayan insanlarn aptall

4 3 Hellasm h ibir kynde doktor yoktur; yada daha dorusu h ib ir kyde hasta
yoktur.

378

da insan nasl ylesine artrsa. Hey Hellenler, Srplardr

bize bu byk rnei verenler.
Bunlar basit bir halktlar ve doal olarak, bu yrelerde
zgrln daha ge bir zamanda parlayacam dnrd
insan. Ama gene de, onlarn stn komutanlar ve kurtarc
Georgios, btn yurttalarn ayaklandrmay baarm ve alt
aylk gibi ksa bir sre iinde vatann Osmanl Uranlndan
kurtarmay baarmtr. Bu yaptklaryla deerli stn Ge
orgios, Hellenlere nasl bir byk ders vermi oldu, nasl bir
sr kukuya son vermi oldu! Nasl da baarlar ile Hel
lenlere kar olanlarn azlarnn payn vermi oldu; nasl
baarnn ve intikamn silahlar ile pis Osmanllar korkutmu
oldu!
Hey Hellenler bilin ki hakkn silahlar yenilmezdir ve
. Osmanllar silahl Hellenlerin nnde ekilmeye m ecbur
durlar. Kahraman Manililern (Maniotlar) bu konudaki r. neini ltfen unutmayn. Bakn nasl Osmanllar onlar hibir
zaman boyunduruk altna alamadlar, hatt blgelerine
yaklamaya bile kalkmadlar. Nihayet anmsayn ki zafer
kar.koyma ile balar;.ve Hellenler dmanlar Osmanllar
gibi ne vahidirler ne de aa ruhludurlar.
Ayn eyleri tekrarlamadan sizlere baka ne diyebilirim
bilemiyorum. Durum ylesine aktr ki sizlere bunu ak
lamak benim biraz gcme de gidiyor. Ancak hl kuku
duyanlarn bir blm, inattan yada daha dorusu bilgisiz
likten hareket ettikleri iin, tek bu nedenle, ulusun kurtu
luunu kolay klan nedenleri aklamaya karar verdim .
*' * *
(Yazar yazsnn son blmnde H ellenlerle Yunanistan'da
O sm anhlara kyasla y ed i.kez d aha byk bir nfusa sahip ol, duklar iin bu mcadeleyi kazanacaklarn sylem ekte ve ahlak,
cesaret, alicenaplk gibi alanlarda da H ellenlerin O sm anhlara

. 379

gre y z kez d ah a stn olduklarn yazm aktadr. Bu koullar

altnda nasl olur da dmanmz yen em eyiz demektedir.)
Ama hibir ey anlayamayan ve yalnz soru sormasn bi
lenlerden biri kp peki durum byleyse bugne dek neden
onlar hi yenmedik? diye sorabilir. Dncesiz adam, ne
zaman savatk da yenmedik? Ormanlara ekilip dvenler
ve hep yenenler sana gerei gstermeye yetmez mi? Her gn
yabanc korsan dmanlar ile savaan ve onlardan daha byk
gleri hemen hemen hep yenen, Hellen gemileri, zellikle
Hydrallarn gemileri deil midir? Georgios Srplar zgrle
kavuturmad m? Ve kt talih acmasz Oilconomosun eline
ihanet klcn vermemi olsayd, Regasm Hellas kurtar
mayacana kim kuku duyabilir?
Olaylara olduklar gibi deil grndkleri gibi bakanlardan
baka biri kp yle diyebilir: Regas bir tek kiiydi, ondan
bakas yok k i! Byle dnen nasl da yanlmaktadr! Ben
buna kanarak insanla ve ulusumuza ihanet etmek istemem.
Bugne dek byle bir insan yok diye, birazdan da olmayacak
demek deildir.
kna olmayanlar biraz beklesinler; Hellasm zgrle
kavutuu zaman hem bunu, hem de kendi ayplarn anla
yacaklardr.
Sizler ise, hey, Regasm izinde olanlar! Szme son vermeden
nce sizlere birka an sunacam; ihtilali ve ulusumuzun
kurtuluunu kantlamak iin...
(Yazar, vatan sevgisinden, genel kardan, ihanetin ktl
nden, gizliliin gerekliliinden sz etmektedir. zgrlk iin
biraz kann akm as sizi zmesin. Elini iyi etm ek iin kim p a r
man kesm ez? Vatann zgrle kavumasnn gerei, Osmanlnn nasl olsayklaca, ve zellikle kurtuluun hibir
durumda yaban clar tarafndan gelm em esi gerektii tekrar
lanmaktadr.)
Gene tekrar ediyorum, Osmanl Devleti nasl olsa ykla380

aktr. Eer ulusumuz yabanc bir devlet (krallk) tarafndan

ele geirilirse felaket olur. Bu durumda Hellenler artk Hellen
olarak kalmayacaktr; yava yava geleneklerini kaybedecekler,
gene kle olarak yaayacaklar, gene yzyllar boyunca zgr
olmayacaklardr.
eref akyla dikkatli dnn. Yabanc devletlerin tem
silcilerinin vaatleri sizleri aldatmasn. Bunlar kendileri ylesine
kledirler ki, kendi ayplarn rtmek iin klelerin saysn
artrmaya alyorlar. Bunlar hep krallara ve altna boyun
eerler. Bunlardan hibiri, para ve asker feda ettikten ve
Osmanly kovduktan sonra sizleri zgr brakmayacaktr!
Bir deprem gelsin, bir sel gelsin btn Hellenleri yok etsin,
daha iyidir, eer yeniden yabanc bir boyunduruun altna
gireceksek!
Neden, hey Hellenler., bizde olabilecek bir eyi, bakalar
bize dn vermesini bekleyelim? Yabanc bir kl Hellasa
girerse, kendi bamza kurtulmaya kalkacamzda d
klecek olan kandan bin kez daha ok kan akacaktr. Bu
konudaki tecrbesizliimiz sizi korkutmasn, Srplara ba
knz...
(Son on kapan paragrafnda, yazar, zgrlkten, antik
Yunanistandaki nl kimselerden -Demostenes, Lykourgos,
Leonidas, TJemistokles, Epam einntas- tarihsel olaylardan,
intikamdan, nden, ortak kardan, tatl vatann kurtuluundan,
gerekten sz etmekte ve yazsna bir slogan ile son vermektedir:
Yzyllar boyu srecek olan H ellenlerin zgrl, ok yaa!
Olsun, olsun!)

381

K aynaka

YUNANCA KAYNAKA
Aggelou, Alkes. "He Ekpaideusc (E itim ). Historia fo lelleikou Etlmos 16691821 (Ynan Ulusunun Tarihi) Cilt X I, Atina, 1 9 7 5 adl yaptta.
Anonymos (Anonim). Ho Rdssagglogattos (Rusingilizfransz). K. Demarasm hazrlad
alna. Poreia, Atina, 1990.
"Anyraos Tou 1789" (1 7 8 9 Anonimi). Demaras, K.; N eoelleukosD iafotism os (Hellen
A ydnlanm a Dnemi), Drdnc Bask. Hermes, Atina, 1 9 8 5 adl kitapta.
Aonym ou Tou Helleos (Anonim Bir H ellc). llellen ike. Nomarfclia (H ellen Norai'sisi). Kalbos, Atina, 1980.
A postolopoulos, Dem etres. He Oallibe E pan astase Sten T orkokratoim en e H etlenihc
K oin n ia (Trl Y n etim indeki Yunan Toplammda Frase D evrim i). Atina.
1989.
Asdakhas, Spyros. Mekhanismoi Tes Agrotikes O ikonom ias Sten T ou rkokratia IE -l^ T
A ias (Trk Ynetimi Z am annda Tarm Ekonomisi M ekan izm alar 15-16. Yiiyl).
T h cm d io , Atina, 1978.
- H ellin ik e K oin n ia K ai O ikoom ia, 18., 19. A ias (Ytan Toplumu ve F.ktmamisi,
18., ve 19. Yzyl). Herm es, Atina, 1982.
- Z lle m a ta H istorias (Tarih Sorunlar). T hem elio, Atina, 19 8 3 .
- O ikon om ia" (E kon om i). H istoria Tou H ellen iko Ethnos 1669 -1 8 2 1 (Ynnn
'Ulusunun Tarihi) C ilt X I. Atina, 1975 adl yaptta.
Bakalopoulos, Apostolos. Epanastatilces Kieseis kai Zymseis (Devrim ci Eylemler
ve atmalar). Historia Tou Hellmilnu Ethnos 1669-1821 (Yunan Ulusunun 'tarihi)
Cilt XI, Atina, 1 9 7 5 adl yaptta.
- H istoria Tou N eou H ellenism ou ( a d a H ellenizm Tarihi) C ilt IV ve V. Selanik:
(zel basm ), 1973/1980.
- Ho K h ara ktera s Tim H ellenon '(H ellenlerin K a r a k ter i). 11. Bask. Selanik: ( zci
B ask), 1983.

.5S3

- E pilektes B asikes H istorikes P ig e s T e s H ellen ikes Epanastaseos (Yun h tila linin

Temel Tarihsel K aynaklar), C ilt 1, 2. Banias, Selanik, 19 9 0 .
Bournas.T asos. SyCone H istoria T is H elIen ik esE p a n a sta ses (Yunan th tila liin Kst
Tarili). D rakopoulou, Atilin, (yl yok).
- A li Pas as Tepelenles (Tepedelenli Al i Paa) Afn Tolides, Atina, 1978.
Braouses, L .l. Retgas Belestines (Ve)es/inli Rcgas). D eutcra Ep eu k scm ec, Alia,
1963.

, '

- kleologikes Zyseis kai Sygkrouseis (d eo lo jik Eylem ler ve atm alar).

H istoria Tou H elleniko Etlinmi 1669-1821 (Yunan Ulusunun Tc ihi) Cilt XI, Alia,
1975 adl yaptta.
- Rcgas Belestines c Pheraios (Velestinli Regas yada P heraos). E k p a id en tih e
Heflenile E g ky klop aid ia (retici Yman Ansiklopedisi), C ilt 9A. E kdotikc Aheno,
Atina, 1988.
Daskalakes, Apostolos. To Politcm Tn Rega Belestinle (Velestinli Regasm Anayasas).
Bagionakc, Atina, 1976.
D aras, K. N eoellin iko s D ia p iism o s (ik ile n A y aklan m as). 4. Bask. Hernes, Atina,
1 9 8 5 a ..

- H ellin ik o s Rtmantismos (Helle R om an tizm i). H ernes, A tina, 19 8 5 b .

- H istoria T is N e o e llin ik s L og otekh n ias ( a d a H ellen E debiyat Tarihi). 8. Bask.
karos, Atina, 1987.
- To Sklein tou D iafotism ou" (A ydnlanm annBiim i). H istoria To Helleniko
Etlnous 1 6 6 9 -1 8 2 1 (Yunan Ulusunun T arihi) C ilt X I, A tina, 1 9 7 5 adl yapna.
Eliou, Philippos. Koinniltoi Agmes Kai Diaphtismos (Toplumsa! M cad eleler ve
A ydnlanm a). M nem on, Atina, 1986.
G crn ao s, P. P atro n . A p o m n en o n en a ta (A n lar). S k h o lc D em ctsa ia s, A lia,
1975.
Hypsclantcs, Nikolaos. A p om n em on can ata (A nlar). Kcdros, Atina, 1986.
Kan, G ianncs. K aires-K ou m as '(K aires-K ou m as). Gutenberg, Atina, 1977.
Katsoules, G ., N ikolinakes, M .,P h ilias B. Oiltonomilte H istoria T is N eoteris I lelhulos
(C a das Yunanistann E ko n o m ik T arihi). Papazese, Atina, 19S6.
Klidiroglou,- Paulos. Tourlike H ellen og rap h ia (T rke'de Yunan K on usu). dryma
M cleton Khersonisou tou Aino, Selanik, 1980.
Kitromelides, Paskhalcs. Hc G allili Epanastase K ai He N otio a n a to lik i Erope (l/ransz
htilali ve G neydou A vrupa). D ialton, Atina, 1990.
Kitsikcs, Dem ctres. S y g k ritik i H istoria H cllados K ai Torkias (Yunanistan ve T rkiye
K arlatrm al Tarihi). Hestia, Atina, 1978.
- Hisioric Hellenotourfcifcot Klcmu (Helleotii'l; Yrenin T a rih i). Hesti;\, Alia.
198.1.
- Historia TcsOtlomanifees Autofetarorias (Osmanl m paratorlu u T arihi). Hestia.
Atina,. 1988.

384

K okolakcs, M ikhales. To T leuteo P a s a lik e ton l a n n i n " (Y anyad a Son P a a lk ).

D oktora Tezi, Atina, 1993.
Kolokotrcmes. A pom n em on eu m ata (A nlar). D rakopoulou, A tina (y ly o k ).
Koraes, Adanantios. A delphike D idaskalia (K ardelik retisi). Roma: 1798. (Pederler
retisini de ierm ektedir).
- S alpism a P olem isterion (Sava Borusu)- skenderiye: 18 0 1 .
- Ti Prepci N a ham asin Oi Graifcoi Eis ics Parousas Peristaseis? (Bu Kollatla Greklcr
Nc Yapnal?). N ikou Nika, Atina, 1956.
- A sm a Polemisterion (Sava Sarljs). Helleniko Logotekhniko kai Historiko Arkheio,
Atina, 1982.
Kordatos, Gianes. Historia T is Ne b u r es H elladas ( ada Yunanistan T arihi). 2. Cil.
2 0 osA ioas, A tina, 1957.
Kremmydas, Basiles. Sygfcyrit Kci E m p orio S tin Proepanastatike P elopon n cso
1793-1821 (htilal ncesi M orada Ortam ve Ticaret 1 7 9 3 -1 8 2 1 ). T heelio, Atina,
1980.
- U e lla tk c N autilia 1 7 7 6 -1 8 3 5 ,1, II. (Yunan D eniz T icareti 1 7 7 6 -1 8 3 5 , Cilt I, II).
Euporike Trapeza Tes H ellados, Atina, 1 9 8 5 ,1 9 8 6 .
- Eisagdge Sten H istoria T is N eoellen ik es K oin n ias 1700 -1 8 2 1 ( a d a Yunan
Toplumnun Tarihine G iri 1 7 0 0 -1 8 2 1 ). Eksartas, A tina, 19 8 8 .
Lcontaridi-s, Gergios. H e llin ik Emporike Nautilia 1 4 5 3 -1 8 5 0 (Yunan D en iz T icaret
Filosu 1453 -1 8 5 0 ). M nenm , Atina, 19 8 1 .
Liakos, Antones. He Italike Enopoiese Kat He M egale Id ea (talya Birlii ve M egali Idea).
T hem elio, A tina, 1 9 8 5 .
M akygiannes. A pom n em on eu m ata (A nlar). Kosnadakes, A tina (yt y o k ).
M aksim s, Seraphein. To H ellen iko E m p orilo N a u tiko K a ta Ton XVIII. A in a (18.
Y zylda Yunan Ticaret D eniz F ilosu ). Stokhastes, A tina, 1976.
Moskoph, Kbslt'S. Hisforia Tn Kinemafos Tes Ergatites T akses (i Snf H areketinin
Tarihi). 3. Bask. Kastaniote, Atina, 1988.
M oskhopoulos, Nikeforos. H istoria T is H ellen ikes E p an astases K ata Tos Tourkous
Historiographous (Trk H istoriografyasm a G reYunan htilali Tarihi). Leodiades
&
Hyios, Atina, 1960.
N ikolopoulos.Elias. D om es K ai Thesm ou Sten T orkokratia (T rk Ynetimi Sresinde
Toplumsal Yapyla Kurumlar). Kalbos, Atina, 1 9 8 8 .
Panagitopoulos, Basiles. P lethysm os K ai O ikism oi T es P elop on n esou 13-18. Airas
(M rantn N/us ve Yerleme B lg eleri 13-18. Y zyl) Em porike Trapeza Tes
Hellados, Atina, 19 8 5 .
Paparrcgopoulos, K nstantinos. H istoria Tou H ellenikou Etnous V (Yma Ulusunun
Tarihi, 5. Cilt). Gergiou D. Phekse, A tina, 1903.
Patrineles, K hestos. Ekklisia (K ilise). H istoria Tou H ellen ikou Ethnos 1 6(9-1821
(Yunan Ulusunun Tarihi) C ilt X I, Atina, 1 9 7 5 adl yaptta.

3cS.5

Plkas, Spyridn. Ho Z allnes, Oi P hanariotes Kai Oi R oum anoi (Z allnes, Fen erliler
veR on en ler). Atina: (zel yayn), 1989.
Polites, Linos. Historia Te s NeoeUemfces Logotefehnias ( ada Yunan Edebiyat Tarihi).
M orphtiko Idryma Ethnikes Trapezas, Atina, 1989.
Psyroukes, Nikos. Historihos Kloros Kai Hellada (Yunanistan ve Tarihse! Yort:).
Epikairoteta, Atina, 1973.
- To N eoellen ilm P a ro ih a k o Pimin om eno ( a d a Yim an Kolonileme O lay). E p i
kairoteta, Atina, 1974.
Sakellarios, Mihael. H e P eloponnesos K a ta Ten D euteran T ou rkakratian 1 7 1 5 -1 8 2 1
(tkin i Tirh Ynetimi Z am annda M ora 1 7 1 5 -1 8 2 1 ). H erm es, Atina, 1 9 7 8 (1 9 3 9
basksndan yeni basn).

Sathas, Knstantinos. T ou rkokratou m en e H ellas 1 453-1821 (T rk Y netim inde Yu

nanistan 145 3 -1 8 2 1 ). A. Korom ela, Atina, 1 8 6 9 .
Sborotos, Nikos. Ep islo p ese Tes N eoellen ik es H istorias ( a d a Yunanistan Tarihi).
9. Bask, Themelio, Atina,1985. (Orijinali: Histoire de la G rece, Paris, 1972. Tke
evirisi de vardr.)
- A n alekta N eoellen tkes H istorias k a i Istoriog rap lias ( a d a Yunanistan Tarihi ve
Tarihlii stne S em eler), Them elio, Atina, 1987.
Sim opoulos, Kyriakos. K sen o i Taksidites Sten H e lla d a 1 8 0 0 -1 8 1 0 (Yunanistan'da
Yabanc G ezg in ler 18 0 0 -1 8 1 0 ). Atina: ( zelY ay n ), 1985.
- K sen oi T aksid ites Sten H ella d a 1 8 1 0 -1 8 2 1 (Y un an istand a Y abanc G ez g in ler
1810-1821). Atina: (zel Yayn), 1989.
Skopetea, Elle. To Protypo B asileio" Kai He M eg ale Id ea ( rn ek K ra llk " ve M egali
d ea ). Polytypo, Atina, 19 8 8 .
Souliotes-N ikolaides, Athanasios. Orgasis K on stan tin ou p oleos (stanbul rgti'OD dne, Atina, 1984.
Tsoukalas, Knstantinos. E k sartese K ai A n a p a ra g g e (B a m llk v e Yenidenretm e),
4. Bask. Them elio, Atina, 1985.
T h es k e u tik e K ai E tlik i E g k y k lo p aid ia (Din v e A h la k A n sik lop ed isi). C ilt 5, Atina,
1964.
Triataphyllides, Maoles. N eod lcn ih e G ram m atike ( ada Yunanca Grameri). Atina:
1938.
Zallnes, Markos. Syggranm a Peri Ton P h an ariotn (F en e r lile r stne n celem e).
Epikairoteta, Atina, 1972.
Zides, G. He Philike Hetaireia Kai To E ikosiena (P h ilike H etaireia ve 1 8 2 1 ). He
Epanastase Tou Eikosien a (1821 Devrim i) adl kitapta. 4. Bask. Sygkhrone Epokhe,
Atina, 1988.

386

Kayn aka

N G lLtZCE VE FRANSIZCA KAYNAKA

Anderson, Beedict. Inagined C om m unities. Verso, Londra, 1983.
Beaud, M. A H istory O f C aritalism 1 5 0 0 -1 9 8 0 . M onthly Review Press, New York,
1983.
Baud el, H The M editerranean A nd T he M cditerranean W orld In T he A ge O f P hilip II.
2. C ilt, Fontana/Collins, ngiltere, 1982.
- C ivilization A nd C ap italism 15th-18th C entury, 3. Cilt. Fontana, Londra, 1985.
Car; E.H. W hat Is Histoty? Kullanlan: Tarih NetJir? letiim , stan bul, 1987.
Clogg, Richard. A S h ort H istory o f M od em G reece. Cam bridge U n. Press, Londra,
1979.
- The Greek Mercantile Bougeoisie: Progressive or Reactionary?. B alkan Society
in The A ge O f G reek I ndependence. Derleyen Richard Clogg, T he M acM ilIan Press
Ltd., Londra, 1981.
- T h e G reeks And T leir Past. H istorians as N ation B uilders. D erleyen D. & H.
Hanak, Londra, 1988.
- A Conrise History O f Greece. Cam bridge U n. Cam bridge, 1992.
Daskalakis, Ap. R higas Velestinlis. L a rcvohtion F r a n a ise .e t les p r ilu d e s de lindep en d en C eh ellen iqu e.P a ris, 1937.
- Les Oeuvres d e R higas Velestinlis. Paris, 1937.
Diam andouros, N ikiforos E Bibliographical Essay. H ellenism A nd T he F irst G ireli
W ar o f Liberation 1821-1830: Continuity And Citange. D erleyen D iam andouros,
A. nstitute o f Balkan Studies, Selanik, 1976.
D im aras, C. LApport de LAufklarug Au D evelopem ent de la C on science NeoH elleique. A ssociation Int. D Etudes Du Sud-Est Europeen Kurum nu Les
Lum ieres Et la F orm ation De la C on scien ce N ational C h ez L es P euples d Sud-Est
Europeen adl dergisinde. Bucarest, 1970.
Fin lav, George. History O f The G reek Revoltion. W. Blackw ood & Son s, Edinbrg
. & Londra, 1861. Kullanlan: (Yunanca eviri) H istoria Tes E llen ikes A panastases,
A, Tolides)
Geaakoplos, D eoJ. The Diaspora Greeks, T he Genesis o f Modern Greek National
C onsciousness. Hellenism And T he First G reek W ar o f L ib eratio n 1821-1 8 3 0 :
Continuity And C hange. Derleyen Diam andouros, A. nstitu te of Balkan Studies,

387

Selan ik,1976.
Gellner, E. N ations and N ationaUsm. Basil Blackvvell, O xford, 1983.
Giddes, Antoty. T he N ation -state a n d V iolence. Polity Press, Cam bridge, 1985.
Govdon, T h. Histary O f The G reek Revoluton, W. Blackwood, Londra, 1844. Kullanlan
(Yunanca eviri): H istoria Tcs EU enikes A p an astaseos. 1. Cilt. Atina: Mpayrot,
(yl yok).
Hanak, H., The Greeks And Their Past. H istorians a s Nation Bu'dders. Derleyenler D.
Delctant & H. Hanak. School of Slavonic & East European Stdies, Londra, 1988.
Hayes, J.H . E ssays on NationaUsm. New York: 1928.
H obsbawm , E.J. T h e A ge O f C apital. Abacus, Londra, 19 8 0 .
- T he A ge O f revolution. Abacus, Londra, 1 9 8 0 .
- Industry A nd E m pire. Penguin, ngiltere, 19 8 3 .
- N ations A nd NationaU sm Since 17 8 0 . Cam bridge U niversity Press, Cam bridge,
1990.
nalck, Halil. m tiyazat". T he E n cy clop a ed ia o f slam . 3. C ilt. Londra, 19 71.
- T he O ttom an E m pire, T he C la ssical A ge 1300-1600. W eidefeld and N icolso,
Londra, 1973.
K hun, Thonas. T h eS tru ctire o fS c ien tic Revohtions. 2. Bask. University o f Chicago,
C hicago, 197 0 .
Kitrom ilides, P. m agened C om m unities and the O r g in o f the N ational Q uestio
in the Balkans. M odern G reece - N ationaU sm a n d N ationality. D erleyenler: M.
B lin tih o m & T h . Verem is. Sage-Eliam ar, Londra, 1 9 9 0 .
K ohn, H. T he d e a o f NationaUsm. M acM illan, New York, 19 5 6 .
Koliopoulos, J . Brigandage and Irredentism in N ineteenth-Century G reetc. M odem
G reece - NationaUsm and N ationalty. D erleyenler: M . Blin tih o rn & T h . Veremis.
Londra, 1990.
Koraes, Adanantios. Sur lletat Actuel De L a C ivilisation D ans L a G rece (Yunanistan'da
Bugnk U ygarlk D urumu stne). Paris, 1803.
Lcw is, Bem ard. The E m ergen ce o f M odern lurfcey. K ullanlan: M odern Trki yenin
Douu. 2. Bask. T rk Tarih Kurum u, Ankara, 19 8 4 .
M acanney, C.A. National States and National Minorities. O xford U n. P ress, Londra,
1934.
M ackridge, Peter. T he G reek lntelligentsia 1 7 8 0 -1 8 3 0 " . Balljan Society in The Age
O f G reek ndependence. Derleyen Richard Clogg, The MacMillan Press Ltd., Londra,
1981:
zal, Turgut. L a TurquieEn Europe. Plon, Paris, 1988.
- Turkey n Europe. K. Ruslem & Brothers, ngiltere, 19 9 1 .
Pouqueville, E Voyage de la G rice. 4 . Cilt, Paris, 18 2 7 .
Petropoulos, Jo h n A. Introd uction ve Form s O f C ollaboration W ith tlc Hncy

388

D urig T le F irst G reek Wav O f lib e ra tio n . Hellenism And The First Greek W<r
o /L ib e r a tio n 1 8 2 1 -1 8 3 0 : C ontinuity A nd C han ge. Derleyen: D iam andouros, A.
Institu et o f Balkan Studies, Selan ik, 19 7 6 .
Runcim an, Steven. T he G reat Church in C aptivity. Cam bridge U niversity Press,
Cam bridge, 1 9 6 8 .
Seton-W atson, H. N ations an d States. Westview, Colorado, 19 7 7 .
- OnTryitg to be a H istorian o f Hastem Europe. Historian s as N ation B u ildes.
Derleyenler: D. Deletant & H. Hanak. School of Slavonic & East European Studies,
Londra, 1988.
Shavv, S.J. & E. Kural. H istory O f The O ttom an Empire A nd M od em Tur hey. 2. C ilt,
Cam bridge, Londra, 1977.
Snyder, L. T7e Dynamics o f Nationalism. Vov N ostrand, N ew York, 1 9 6 4 .
Sonyel, S. M inoritics and the D estruetion o f th e O ttom an Em pire. Turkish Historical
Socicty, Ankara, 19 9 3 .
Sphoine, A. "Langue et M enatalites au Phanar (XVIIe-XVIH e siecles) D oktora tezi.
Sorbonne, Paris, 19 9 1 .
Stavrianos, L.S. B a lk a n F ed eration . Hamden C o nnecticu t: Anchor, 1 9 6 4 (ilk basn
1942).
Vryonis, S p e ro sjr. The; G reeks Under T he Turkish R ule. Hellenism And The First
G reel; W ar o f L iberation 1 8 2 1 -1 8 3 0 : C ontinuity A nd C han ge. D erleyen D iam an
douros, A. Institute o f Balkan Studies, Selanik, 19 7 6 .
W anlass, L. H istory o fP o litic a l Thought. G eorge A ilen & U nw in, Londra, 1959.
W oodhouse, C.M . Modem G reecc. Fab er & Faber, Londra/Boston, 1991.
Xydis, t. "M odem G reek Nationalism. Nationalism in E a stem Europe. Derleyenler:
R Sugar & 1. Lederer. University o f W ashington, Seattle & Londra, 1978.
Yannoulopoulos, Yannis. Greek Society On T he Eve O f ndependence. Balkan Society
in The A ge O f G reek ndependence. Derleyen Richard Clogg, T he M acM illan Press
Ltd., Londra, 1981.

T RK E KAYNAKA / T R K TA RH LER KAYNAKASI

Aaoullar, M ehm et Ali. H ldam Dans L a Vie Po!itique De L a Turquie. A nkara On.
Basm evi, Ankara, 1982.
- ve Kker, L. Tanr Devletinden K ral-D cvlete,tm ge, A nkara, 19 9 1 .
Ahm et Cevdet. Tarih-i C evdet. C ilt 6. dal Neriyat, stanbul, 1984.
Akam , Taner. Trl U lusal K im lii ve Erm eni Sorunu, iletiim Yaynlan, stanbul,
1992.
Akura, Yusuf. O sm anl D evletinin D a lm a Devri, 3. Bask. T rk Tarih Kurumu,
Ankara, 19 8 8 (1. Bask 19 4 0 ).
Akda, Mustafa. Trkiye'nin tktisad i ve tim ai Tarihi. Tekin, stanbul, 1979.

389

Akin, Sina. stanbul Hkiipetleri ve M illi M cadele. Cem , stan bul, 1983.
- Jn T rklcr ve ittih at ve T erakki. Renizi, stanbul, 1987.
- Osm anl Devleti 1 6 0 0 -1 9 0 8 . T rkiye Tarihi. C ilt 3. Derleyen Sina Akin. Cem,
stanbul, 1988.
- Ulus, Ulusuluk Kavram larnn nda Osm anl U lusuluu". S osyal B ilim ler
Dergisi. 31/5-2/6 19 8 9 .

'

Aktar, Ycel. Yunanistann Osm anl D evleti ve Trkiye Cum huriyetine Y nelik
G eleneksel Politikasnda Temel Yaklam lar Tarih B oy u n ca Trl-Yman likileri
(III. A skeri Tarih Sem ineri). G enelkurm ay Basm evi, A nkara, 19 8 6 .
Akurgal, Ekrem . Eski A nadoluda Yunanllar. Tarih B o y u n ca Trl-Yunan ilik ileri
(li. Asfceri Tarih S em in eri). G enelkurm ay Basm evi, A nkara, 19 8 6 .
A kurgal, Ekrem . Anadolu U y g a rlkla r. 3. Bask. N et Turistik Yaynlar, stanbul,
1990.
Armaolu, Fahir. Siyasi Tarih 1 7 89 rl9 6 0 . Siyasal Bilgiler Fakltesi, Ankara, 1973.
Atay, Falil Rfk. an kay a. Bate, stanbul, 1984.
Avcolu, Doan. T rkiy enin D zeni. C ilt 1. Ankara, 19 8 7 .
Ba, Ali hsan. Osmanl T icaretinde G ay ri Mslinle: Turhan Kitabevi, Ankara,
1983.
Barkan, m er Ltfi. T rkiye'de T oprak M eselesi. G zlem , stanbul, 19 8 0 .
Badogan, Ferhat. Fccr P atrikh an esi, Tarihi G eliim i v e Siyasi F a a liy etleri. G ncel
K onular Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Say 8 , Austos
1987.
Behar, Bra Ersanl. ik tid a r ve Tarih. Afa Yaynlar, stanbul, 19 9 2 .
Belli, M ihri. Rig a s m D edii. D nem , Ankara, 19 8 8 .
Berkes, Niyazi. B atclk, U lusuluk Ve Toplum sal Devrim ler. Y n, stanbul, 1965.
- T rkiye ik tisa t Tarihi, 2. Cilt. G erek, stanbul, 1970.
- T rkiye ktisat Tarihi, 1. Cilt. 2. Bask. G erek, stanbul, 1 9 7 2 (1 . Bask 1969).
- T rkiy ede a d alam a. D ou-Bat Yaynlan, stanbul, 1 9 7 6 .
- T eokrasi vt L a ik lik . Adam, stanbul, 1 9 7 4 .

Bozkurt, Glnihl. G ayrim slim Osmanl Vatadajlarmm H ukuki Drmu. Trk Tarih
Kurumu, Ankara, 1989.
Ceyhun, Dem irta. Btn D nyadan zr D iliyorum . Cem , stanbul, 1989.
Cezar; M. X IV Yzyl Beyolusu. A kbank Ak Yaynlar, stan bul, 1991.
avdar, Tevfik. O sm anlIlarn Yar-smiirgc Oluu. Ant, stanbul, 1970.
- M illi M cadelenin E kon om ik Kkenleri. Kz, stanbul, 19 7 4 .
D anim end, sm ail H am i. z a h l O sm anl Tarihi K ronolojisi. C ilt 4 .Trkiye Yaynevi,
stanbul, 1955.
D ivitiolu, Sencer. N asl B ir Tarih? Balam, stanbul, 19 9 2 .

390

Erca, Yavuz. Trk-Yunan ilikilerinde Rum Patrikhanesin in R ol. Tarih Boyunca

Trk-Yunan likileri (III. A skeri Tarih Sem ineri). Genelkurm ay Basmevi, Ankara,
1986.
Ergin, Osm an Nuri. T rkiy e M a a r if Tarihi. Eser M atbaas, stanbul, 1977.
E rin, Srr ve Ycel, Tlip. Ege D enizi. Trkiye Kltrn Aratrm a Enstits,
Ankara, 1988.
Erylm az, Bilal. Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebanm Ynetimi. Risale, stanbul,
1990.
Gencer, Ali hsan. Bahriyede Yaplan Islahat H areketleri 1789-1867. Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, stanbul, 1985.
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl. Tiirli-Yman likileri ve Megalo
dea. K ltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985.
Gevgilili, Ali. Trkiye'de K apitalizm in G elim esi ve Sosyal S n fla r 2. Basn. Balam,
tstanbul, 1989.
Gkalp, Ziya. Trkln E saslar. M illi Eitim Bakanl, stanbul, 1990.
Grel, Stikr. K brs Tarihi. Cilt 1. Kaynak, Ankara, 1984.
G iiventk, Faruk. T rk lere K ar Yunan M illi H edefleri, ve G en el P o litika la r,
S tratejileri N edir? stanbul, 1976.
Hatipolu, Murat. Trk-Yunan likilerin in 101 Yl (1 8 2 1 -1 9 2 2 ). T rk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1988.
Hocaolu, Mehmed. Yunan B arbarl . stanbul: Berekt, 1985.
n, M ithat. Tarihte G irit ve Tirfclcr. Genelkurm ay Bakanl IX . ube/Askeri Deniz
Matbaas, 1945.
nalck, Halil, lm tiy azat. T h e E n cy clop aed ia o f slam , C ilt 111, Londra, 19 71.
- l l e O ttom an Em pire, T he C la ssical A ge 1 3 0 0 -1600. W eidenfeld and N icolson,
Londra, 1973.

'

Iskecli, Tahsin. Yunanistan Buhran. Karde M atbaas, A nkara, 1969.

Kasu, N.A. T rkiye M a a r if Tarihi. stanbul, 1931.
Karal, Ever Ziya. O sm anl Tarihi , V. Cilt, 1 7 8 9 -1 8 5 6 . T rk Tarih K urum u, Ankara,
1 9 8 8 ( 1 . Basn 1 9 4 7 ).
Keyder, alar, Trkiye'de Devlet ve Snflar: letiim , stanbul, 19 8 7 .
Klbay, Mehmet Ali. Feodalite ve K lasik Dnem Osmanl retim Tarz. V Teori, Ankara,
1985.
K itab M ukaddes. Kitab Mukaddes irketi, stanbul, 1974.
Kocaba, Sleyman. Trk-Yunan M cadelesi. Vatan, stanbul, 19 8 8 .
Kololu, Orhan. B asm evi ve Basnn G ecikm e S ebep leri ve S onu lar. G azeteciler
Cem iyeti, 1987.
Kogar, Em re. Trkiye'nin Toplumsal Yaps. stanbul: 1981.
Kprl, M. Fuat. B izan s M esseselerinin O sm anl M esseselcrin e Tesiri. tkc,

391

stanbul, 1981.
Kuncalp, Sinan. stanbullu Rumlar: Rum Asll O sm anl D iplom atlar. Trk-Ynan
l/yumazl. D erleyen: Sem ih Vauer. M etis, tstan bu l, 19 9 0 .
Kural, Ezel, bak: Shovv, Stanford.
Kurm u, Orhan. E m peryalizm in T rk iy ey e G irii. B ilim , stanbul, 19 7 4 .
Kurtolu, Fevzi. Yuun istikll Harbi ve N avarin M uharebesi. Genelkurm ay Bakanl
IX ., Askeri Deniz M atbaas, 1944.
Kutay, Cemal. Trkiye istiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi. C ilt 4 ., 2. Bask. Aliolu
Yaynevi, stanbul.
Kk, Cevdet, Osmanllarda M illet Sistem i ve Tanzimat. Tanzimattan Cm hiyel'c
T rkiye A n siklop ed isi, Cilt 4. letiim , stanbul, 19 8 5 .
Kk, Yaln. Aydn zerine Tezler - Birinci Kitap. 2. Basm. Tekin, tstanbul, 1985.
K ad , Fikret; Altan, M ustafa; Egeli, Sabahaddin. K b rsta Yunan E m peryalizm i.
Kutsun, stan bul,1978.
Ktkolu, Mbahat. Osm anl-tngiliz ktisadi M nasebetleri 1580-1838. T rk Kltr
Aratrm a E nstits. Ankara, 19 7 4 .
- "Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rum larnn Tutumlar ve Sonulan".
Tarih B oyun ca Trk-Yunan lik ileri (III. Askeri Tarih S em in eri). G enelkurm ay
Basmevi, Ankara, 1986.
M ardin, erif. D in ve id eoloji. letiim , tstanbul, 19 8 6 .
- Ttr! Modernlemesi, tletiim , stanbul; 1991.
- T rkiy ede Toplum vc Siyaset. letiini, stanbul, 19 9 1 .
M srolu, Kadir. Yunan M ezlim i. 2. Bask. Sebil, stan bul, 1968.
M illas, Herkl. Tencere Dibin K ara ... Am a, stanbul, 19 8 9 .
M irm iroglu, V. Resimli Tarih M ecm uas. Aralk 19 5 5 .
M um cu, Ahmet. O sm anl D evletinde Rvet, tnklp, stan bul, 1985a.
- Osm anl H ukukunda Zulm K avram . B iey ve Toplum , A nkara, 1985b .
O ran, Baskn. Azgelimi lke M illiyetilii. Siyasal B ilg iler F a k ltesi, A nkara,
1977.
- Tiirk-Ynan ilik ilerin d e Bat T raky a Sorunu, A nkara, 19 8 6 . (k in ci bask: Kilsi.
Ankara, 199 1 ).
Ortayl, fiber. T rkiy e id a re Tarihi. Trkiye ve Orta Dogu Am m e idaresi Enstits,
Ankara, 1979.
- imparatorluun'En U?un Yl. Hil, stanbul, 1983.
- Osm anl m paratorluunda M illet. Tanzim attan C u n hu riyete T rkiye A nsik
lopedisi. 4 . C ilt, iletiim , tstanbul, 195.
- Tanzim at D nem inde Yunanistan ve O sm anl m paratorluu. Tarih Boyunca
Ttirk-Yuun likileri (III. A skeri Tarih Sem ineri). Genelkurm ay Basm evi, Ankara,
1986.

392

zal, Turgut. L a Tuyie En Europe. Plo, Paris, 1988.

- Trkey In Europe. K. Rustem & Brothers, ng iltere,19 9 1 .
zkan, Cemal. Yunanistann O sm anl m paratorluuna Katlm as ile Bu Blgede
Yaayan Toplulukta Grlen Sosyo-Eknom ik ve K ltrel G elim eler". G iinccl
Konular, Gkur. Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlan. Say 8, Austos
1987.
zkaya, Ycel. XVIII. Yzylda Osmanl K urum lan ve Osmanl Toplum Yaants. Kltr
ve Turizm, Ankara, 19815.
- 1821 Yunan (Eflk-Bodan) syan, Tarih B oyun ca Trk-Yunan lik ileri (III;
A skeri Tarih S em in eri). Aikaa: G enelkurm ay Basm evi, A kaa, 19S6.
ztuna, Ylm az. Myffc Trkiye Tarihi. C ilt 6 ,1 0 . t kcn , stanbul, 1983.
lam uk, evket. O sm a h -T rk iy e k tisa d i Tarihi 1 5 0 0 -1 9 1 4 . G erek , stanbul,
1988.
Polat, lknur. Trk-Yunan likileri erevesinde Rum Eitim-retim Kurumlanln
Yeri ve nem i. Tarih Boyunca Tiirk-Yunan lik ileri (III. A skeri Tarih Semineri).
Ankara: G enelkurm ay Basm evi, 1986.
Postaleolu, M ehm et. Ege Adalarnn Dn ve Bugn". G ncel K on ula; Gkur.
Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar. Say 8 , Austos 19 87.
Sdi, Kerim . O smanl lmparatorhmn D alm a D evri ve Tarihi M addecilik. Doan,
stanbul, 1962.
Saka, M ehm et. E g e D en izin d e T rk H allar. D ergh, stan bul, 1 9 7 4 (1 . Bask
1 9 5 5 ).Slk, Selhattin. Trk Yunan likileri Tarihi ve E tniki F.terya. Ar Matbaas, stanbul,
1968.
Sarca, Murat. F ra n sz htilli. G erek ,sta n b u l, 1970.
Sayar, A let Ger. O sm anl Dncesinin a d alam as. Der, stanbul, 1986.
Slaw, Stanford ve Ezel Kural. O sm anl m paratorlu u ve M odern T rkiye. 2. Cilt. 1:
Yaynlar, tstabul, 1983.
Shaw, Stanford. O sm anl m paratorluunda Aznlklar Sovuu. Tazimathn
C um huriyet'e T rkiye A n siklopedisi. C ilt 4. letiim , stanbul, 1985.
Secer, Muammer. T oprak A alnn K ken i. Tel Yaynlar, stanbul, 1971.
Secer, Oya. Trk Toplumuun Tarihsel Evrimi. H aboa, stanbul, 1969.
Sonyel, S. M inorities and tle Destrctio o f tle O ttoman Em pire. T rk Tarih Kurumu,
Ankara, 1993.
Soysal, tsuail. F ran sz lltila liv e Trlt-Fransz D iplom asi M nasebetleri (1789-1802).
Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.
ahin, Sreyya. F en er P atrikhan esi ve Trkiye. tken, stanbul, 1 9 8 0 .
Sanda, Hseyin Avi. Reaya ve Kyl. Habora, stanbul, 1970.
Sen , Faruk. Egenin hi Y akasnda Ekonomi. M lkiyeliler B irlii V akf., A nkara,
1987.

Timur, Taner. O sm ah Toplum sal D zeni. A.. Siyasal Bilgiler F a k ltesi, Ankara.
1970.
- Osm anl alm alar. Verso, Ankara, 1989.
Toros, Taha. Osm anl m paratorluu'nda Gayrim slim A znlklar". Tanzim atan
C m huriyete T rkiye A nsiklopedisi. 4. Cilt. letiim , stanbul, 19 8 5 .
Tunaya, Tark Zafer. T rkiy ede Siyasi P a rtiler 1859-1952. stanbul, 19 5 2 .
- T rkiy ede Siyasa! P artiler C ilt l , Hrriyet Vakf, stanbul, 1984.
- M edeniyetin B eld em e O dasnda. Balam , stanbul, 19 8 9 .
Trsan, Nurettin. Yunan S onu m . Ankara, 1987.
Umar, Bilge. z m irde Yunanllarn Son G nleri. Bilgi, Ankara, 1974.
Uzunarl, sm ail H akk. Osm anl Tarihi, C ilt 111/11. 4. Bask. T rk Tarih Kurumu,
Ankara, 1 9 8 8 (1. Bask 1 9 5 4 ).
- Osmanl Tarihi, C ilt 1V/1. 4. Bask, T rk Tarih K urum u, A nkara, 1 9 8 8 (1. Bask
1 9 5 6 ).
- Osmanl Tarihi, Cilt IV/11. 3. Bask, T rk Tarih Kurum u, A nkara, 1 9 8 8 (1. Bask
1959).
ok, C.oku. Tarih B oyun ca Trk-Yunan likileri (III. A skeri Tarih Sem ineri).
G enelkurm ay Basm evi, Ankara, 1986.
Yerasimos, Stefaos. A zgelim ilik Srecinde Trkiye. 1. Cilt. Gzlem, stanbul, 1974.

A N SKLOPEDLER
Ana B ritannica. Ana Yaynclk, stanbul, 1 9 9 0 , C ilt 22.
Bilgilik. Eitim Teebbsleri, stanbul, 1 9 8 8 , C ilt 15.
Biiyii/; Larausse. G eliim Yaynlar, stanbul, 1 9 8 6 , C ilt 20.
Geliim Byk C o rafy a. G eliim Yaynlar, stanbul, 1981.
Celisini Hachette Alfabetik Genel K ltr A nsiklopedisi. G eliim Yaynlar, stanbul,
1983, C ilt 12.
G eliim H achette Trk ve Dnya Tarihi A nsiklopedisi. Geliim Yaynlar, stanbul, 1985,
Cilt 7.
Meydan Ltrosse. M eydan Yaynevi, stanbul, 1 9 9 0 , C ilt 12.
M ufassal Osmanl Tarihi. Gven Yaynlar, stanbul, 1 9 6 2 , C ilt 5.
Resimli Yeni Lgat ve A nsiklopedi. skit Yaynlan, 1 9 4 7 -1 9 5 4 .
Tanzim atan C m lm riyete T rkiye A n siklopedisi. letiim Yaynlar, slabu l, 1985.
C ilt 4. s. 9 9 6 -1 0 3 5 . (Bak: lb e r O rtayl, Taha Toros, C evdet K k, Slanford
Shaw).
Tirl A nsiklopedisi. M illi Eitim Basm evi, A nkara, 19S4, C ilt 3 3 .
Yeni Tirl A nsiklopedisi. tken Neriyat, stanbul, 1 9 8 5 , C ilt 12.

394

OKUL KTAPLARI
Akit, Niyazi. M illi Tarih-2 O rtaokul. M illi Eitim Basm evi, stanbul, 1986.
D ikm en, Selhatti ve Koak, Kem al. T arih-Lise III. ner Yaynlar, ikara, 1 9 9 J .
M umcu, Ahm et; Gne, hsan ve Bilim , Cahit. L iseler iin Tarih 2. nklp Kitabevi,
stanbul, 1992.
O kan, Kenan. Tarih 2 -L ise 1. Kadolu M atbaas, Ankara, 1992.
Sanr, Ferru h; Asal, Tark ve Akit, Niyazi, ilk o k u l S osy al Bilgiler-5. M illi Eitim
Basm evi, stanbul, 19 8 6 .

Uurlu, N uer ve Balc, Esergl. Tarih-Lise 1., rgn Yaynlar, stanbul, 1990.
- Tarih-Lise 2. rgn Yaynlar, stanbul, 1991.
Yldz, Hakk Dursun ve M ercanl, Abdurrahm an. M eslek L iseleri iin Tarih. Servet
Yaynlar, lstanhbul, 1991.
Yldz, Hakk Dursun; Alptekin, Cokun; ahin, lhan ve Bostan, klris. Tarih li. S e n et
Yaynlar, stanbul, 1 9 9 0 (?).

.395

DtZN

Buraya yalnz konuyla dorudan ilikili olan isimler alnmtr. Baz isimler
m etin iinde ok sk yer aldklarnda ya hi gsterilm em i yada v b ile
belirtilmilerdir. Bu tr kelim eler unlardr: A ntik Hellen, A ntik Yunan,
Avrupa, Avusturya, Balkan, Bizans, Fener(li), Fransa, Grek, Hellas, Hellen,
Hristiyan, Ortodoks, Osmanl, Regas, Rum, Rus, Trk, Yunan. Bu kelimelerin
trevleri ve bu kelimelerle oluan tamlamalar da (rnein Yunanistan, Yunan
cemaati. Yunanl gemiciler vb. gibi) dizine alnmamlardr. Kitaplar, iirler
vb. italikle gsterilmitir.

Akit, Niyazi 2 19, 2 20, 3 9 5

AJourney Through Albania 171

Aktar, Ycel 207, 2 10, 2 20, 390

Aggelou, A. 46, 383

Akurgal, Ekrem 2 06, 2 21, 3 9 0

Agioreites, Nikpdemos 142

Aleksandr I ( ar) 63, 64, 254

Aaoullar,-Mehmet Ali 15, 229,

Aleksandros (d em ek) 95

232, 389
Ahmet Aa, ileli 66
Ahmet Cevdet Paa 64, 208, 389

Alemdar Mustafa Paa 255

Ali Paa, Tepedelenli 67, 75, 252,
256, 2 62, 3 7 3 , 3 7 7

Aitlos, Kosmas 51, 52, 251

Allatius, Leo 50

Akathistos Hymnos 38

Alplerin K z oban 93

Akam, Timur 230, 236, 238, 3 9 0

Ampelakia 89

A kua, Yusuf 2 07, 215, 228, 389

Amsterdam 69, 78, 94

Akin, Sina 15, 24, 208, 212, 232,

Anderson, Benedict 21, 22, 24,

2 4 1 ,3 8 9

25, 55, 3 8 7

397

Ana Britannica Ansiklopedisi

220, 394
A n k o n a85

B
BabIli 46, 54, 60, 64, 172, 195,
196, 197, 2 3 0 ,3 3 9

Anonymos 172, 383

Ba, Ali lh sarf84, 234, 236, 390

Anonymos tou 1789, 383

Bakalopoulos, Apostolos 45, 76,

Anonymou tou Hellenos 383

Ansiklopedistler 62

114, 2 0 5 ,2 2 7 , 383
Balkan 12, 27, 28, 72, 94, 100,

Antakya 32, 355

113, 114, 120, 121,-154, 208,

Anthimos, Kuds Patriki 133,

262 vb.

295

Balta, Evangeliya 15

Antrakites 43

Bambas, N eop hytos45, 169

Apostolopoulos, D. 60, 383

Barkan, m er Ltfi 71, 223, 390

Arap 19, 38, 48, 89, 99, 101, 117,

Barth, R. 18

206,

231, 257, 262

Armaolu, Fahir 2 29, 246, 390

Barthelemy 93
Bartholdy 254

Aristoteles 31, 129, 130, 150, 170

Basilios, Aziz 38, 41, 4 2

Arnavut 23, 88, 89, 99, 104, 105,

Badoan, Ferhat 2 07, 2 41, 390

114, 121, 216, 260, 275, 276

Arpacilu, Nikolaki 209

Beaud, M. 117, 387

Behar, Bra Ersanli 15, 2 03, 3 9 0

Aryentes, E. 111

Belgrad 67, 94, 110

Asdrahas, Spyros 73, 74, 79, 204,

Belisarios 130

383

Belli, M ihri 216,-390

Aklar Okulu 252

Bentham, Jo h n 170

Atay, Falih Rfk 220, 390

Bergama 32

Atik diyalekti, bkz. Yunanca

Berkes, Niyazi 66, 203, 210, 212,

Atikizm, bkz. Yunanca

213,

Atina (Yunanistan) Kilisesi 171,

232, 234, 235, 3 9 0

186
Avcolu, Doan 237, 3 9 0
Avusturya 62-65, 88, 90-96,
2 4 9-255, vb.
Avusturya polisi 9 5, 96, 109, 11.0,
131

2 15, 216, 218, 2 25, 227,

Bilgilik Ansiklopedisi 212, 3 9 4

Bizans 32 -3 9 , 161-163, 188,
2 1 1 -2 1 5 ,3 1 3 vb.

Boclan Haritas 93
Boulgares, Eugenios 3 6 , 43, 46,
50, 52, 127

Avusturya-Osuanl Sava 252

Bournas, T. 384

Aydnlanma hareketi 58, 59, 143,

Bozkurt, Glnihal 223, 3 9 0

150
Aynaros 52, 361
Ayvalkta eitim 43

398

Brancoveanu 89
Branouses, L.I. 44, 114, 115, 129,
130, 140, 2 58, 384

Braudel, Fernand 70, 84, 117,

231, 387

Daskalakis, A. 114, 3 8 7
Decem brist (rgt) 117

Brechct, Fransz Konsolosu 95

Delilba, M elek 204

Britayahlar 185, 353

Demaras, K. Th. 4 4 , 4 5 , 52, 54,

Bulgar 99, 103, 105, 114, 117,

114, 126, 128, 142, 143, 176,

163, 216, 260, 275, 278

Bkrete eitim 43, 44, 125

2 1 1 .3 8 4 .3 8 7
Dem osthenes 31, 142, 3 3 5 , 3 72,

Bkre Antlamas 254

Byk Athanasios 4 0

381
D em otike, bkz. Yunanca

Byk Britanya 254 -2 5 6 vb.

Dendrinos, Hierotheos 158

Byk Frederick 250

Diamandouros, Nikiforos 56, 199,

Byk skender 32, 44, 93

Byk Larousse Ansiklopedisi
2 0 7 ,2 1 5 ,2 2 0 ,3 9 4 ,
Byron, Lord 171, 176, 256
Byzantios, S. 36

2 0 2 .3 8 7
Dikm en, S. 220, 395
Dino, Ahmet 44
Divitiolu, Sencer 203, 3 9 0
Dor (kltr) 30, 31, 41
Doukas, Neophytos 36, 169

Dragoumes, Ion 152

Campo-Formio Antlamas 94,

132, 253
Carbonari (rgt) 95, 117, 256
Carr, E.H. 10, 26, 3 8 7
Ceyhun, Demirta 204, 390

E
Eflak 89, 92, 125, 194, 195, 228,
250, 264, 3 3 3 , 345

Eflak Haritas 93

Cezar, M. 205, 390

Ege Adalar 72, 76, 83, 113, 193

Chamberlain, Houston Stevvart 18

Eliou, Philoppos 144, 3 8 4

Chateaubrian 256

Ellenoglosson Ksenodokheion

ChildH arold 176

(Dernek) 95

Clogg, R. 35, 54, 85, 155, 216, 387

Em anouel, L 111

Em anouel, Panayotes 111

Eolya 31

apanolu Sleyman Bey,

Eparkhos, Antonios 51

Bozoklu 66
avdar, Tevfik 237, 390

D
Dadevirenolu M ehmet Aa 66,
Danimend, smail Hami 207,
2 1 2 ,2 1 5 ,3 9 0

Ephemerls (gazete) 91, 92, 252

Ercan, Yavuz 215, 391
Ergin, O. N uri 209, 2 30, 391
Erin, Srr 210, 391
Ermeni 7 2 ,7 8 ,8 5 ,8 8 ,9 9 ,1 0 5 ,1 0 6 ,
108, 117, 163, 216, 223, 227,
228, 231, 2 3 4 ,2 6 0 ,2 7 8 ,2 9 3

399

Erylmaz, Bilal 207, 209, 223,

225, 391

Gkikas 259
Gobineau, rthur de 18

Euangelike (okulu) 158

Gordon, Th. 154, 3 8 4

Eusebios, Konst. 34

G o u ffier252
Gkalp, Ziya 2 41, 391

Grammatik'e tes Kornea 35

Fallmerayer 55, 209

Gregorios V , Patrik 4 5 , 126,

Fener Patrikhanesi 132-152, 2 12,

242 vb.

1 3 2 -1 3 3 ,1 4 3 ,1 4 4 , 1 5 4 ,1 9 7 ,
207, 2 08, 2 4 1 ,3 6 1 ,3 7 9

Fenerli Beyler 172, 228 vb.

Grc 100, 166, 262

Fenerliler 1 2 ,5 4 ,6 0 ,9 0 ,9 1 ,1 2 4 ,

Grel, kr 15, 2 2 1 ,3 9 1

1 2 5 ,1 3 0 ,1 3 1 ,1 3 3 ,1 5 0 ,1 5 4 ,
1 7 7 ,1 9 1 , 194-198, 2 0 7 ,2 0 8 ,3 5 7
Finlay, G. 154, 387

Gventrk, Faruk 2 07, 2 09, 212,

2 4 1 .3 9 1

Fizik Derleme si 252

Fraklin, Benjamin 170, 249

Halep 100, 2 6 2
Hamamc, Cem 15

Hanak, H. 25, 388

Galakseidi 76

Hasluck, EW. 216

Gaudin, Emile 9 2 ,9 3

Hassan, m it 15

Gazes, Anthimos 171, 375

Hatibolu, M urat 207, 2 09, 212,

Geanakopoulos, D. 85, 387

Geliim Byk Corafya
Ansiklopedisi 3 9 4
Geliim Hachette Alfabetik
Ansiklopedisi 207, 2 1 2 ,3 9 4
Geliim Hachette Trk
Ansiklopedisi 207, 220, 394

2 1 5 .2 1 6 .2 2 1 .3 9 1
H ayes.J.H . 3 8 8

Hellen Ktphanesi 164

Hellen Nomarisi 58, 97, 177-189,
3 4 9 -3 8 0 , vb.
Herder, Gottfried 18
Hetaireia ton Philn (dernek) 95

G elinci, Ernest 21, 22, 25, 3 8 8

Hierotheos (zm irli ru hani) 142

Gem istos, Plethon 49

Hint-Avrupa dilleri 30

Gencer, Ali hsan 221, 391

Hippokrates 31, 1 5 8 ,1 6 5

Genealogic 31

H obhouse.J.C . 172

Gentili 96

Hobsbawm, E.J. 25, 28, 116, 120,

Germanos, P. Patron 112, 384

Gevgilili, Ali 232, 233, 391
Giddens, A. 19, 388
Girit/Giritli 19, 30, 69, 77, 100,
1 2 9 ,2 6 1 ,3 1 1

400

388
Hocaolu, M ehmet 2 0 7 , 2 0 9 , 212,
391
Hollanda/Hollandal 27, 78, 84,
158, 2 3 4 , 2 5 5 , 2 5 6

Homeros (Homer) 30, 31, 41, 52,

143, 165
Hristiyan 37 -4 2 vb.

spanya 27, 64, 67, 251, 2 55, 256

tsrail 3 1 6 , 3 17, 3 2 5
stanbul (ve Konstantinnpolis)

Hristiyan Savunma 133, 140, 144

33, 3 8 ,5 2 ,5 7 , 5 9 ,6 9 , 89, 118,

Humbaracl Ahmet Pasa 218

124-126, 132, 133, 142, 154,

Hydra Adas 72, 77, 100, 261

159, 177, 195, 2 08, 224, 231,

Hypselantes, Aleksandros 65, 89,

2 5 1 ,2 5 5 ,2 6 2 , 2 9 5 ,3 0 7 , 355,

9 3 , 1 1 3 ,1 4 3 ,1 4 5 ,2 4 2
Hypselantes, Demetrios 89, 113

372
talya 50, 80, 9 4 -9 6 , 1 1 0 ,1 3 2 ,

Hypselantes, Nikolaos 113, 384

177, 254, 256, 257, 3 0 1 ,3 2 0 ,

369

yonlar 3 0, 31, 214

lcak, kr 15

zmir 69, 72, 7 8 ,8 4 , 141, 144,

lmagined Conmunities 21

157, 158, 1 7 1 ,2 4 2

In, Mithat 207, 220, 241, 391

Jakoben 116

Ibni Suud 66

Jefferson, Thomas 170

nalck, Halil 71, 221, 222, 388,

Jstinyen 34

391
ncil 34, 1 4 1 ,3 1 7 , 365

ngiliz/ngiltere 19, 27, 62-64, 72,

Kabak Mustafa 254

80 -8 4 , 125, 127, 132, 165, 166,

Kahire 69

170-176, 194, 1 9 9 ,2 1 7 , 234,

Kaires, Theophilos 4 3 , 169

2 4 9 ,2 5 1 ,2 5 5 ,2 5 6 , 333 -3 4 7

Kalipso Adas 41

vb.

KallimakheS, Aleksandros 93

nsan H aklan Bildirgesi (Fransz)

Kallinikos 11. 150

60, 102, 119, 170, 224, 263,

Kalphoglou, Aleksandros 150

294 vb.

Kalvinizm 44, 299

sa (Peygamber) 39, 52, 135, 136,

141,

144, 160, 182, 295, 298,

Kalyoncu Mustafa, Bilecikli 66

Kandiya 72, 81-83

300, 3 0 1 ,3 0 3 ,3 0 4 ,3 1 0 -3 2 1 ,

Kansu, N.A. 46, 391

3 3 7 ,3 5 1 ,3 5 9 ,3 6 2 ,3 6 4 , 366

Kapodistrias, I. 63, 74, 170

Iskeeli, Tahsin 207, 212, 391

Karayorgi 67, 254, 380

skenderiye 32, 81, 82, 355

Karadal(lar) 100, 261

lskitler 313

KaraL, Enver Z-iya 100, 132, 205,

slam 48, 120; 2 2 6 ,3 4 5

smail Bey, Serezli 66

207, 212, 2 1 6 ,3 9 1
Karamanllar 19
401

Karaosmanolu Hac mer,

Manisal 66

Kommitas, Stefanos 169

Kongar, Emre 230, 233, 391

Kara, G. 43, 44, 384

Knstantas, Gregorios 36

Karatzas, 1. (K brsl) 111

Kontos, K. 36

Kardelik retisi 13, 141,

Koraes, Adamantios 12, 13, 36,

159-162, 310-326

4 3 ,5 1 ,5 3 , 5 4 ,1 5 7 -1 7 1 ,1 7 4 ,

Kasiani (lahisi) 38

1 8 3 ,1 8 6 -1 8 9 ,2 0 7 ,2 0 8 ,2 1 1 ,

Katartzes, Dem etios (Fotiades)

215, 216, 2 18, 225, 246, 247,

36, 43, 52, 5 3 ,1 2 5 -1 3 1

253,

3 6 7 , 3 8 5 , 388

Katerina 11 (arie) 6 2 ,1 6 8 , 250

Koraes, Antonios 158

Kathareuousa, bkz. Yunanca

Koraes, ibannes 157

Katsones, Lampros 91, 92

Kordatos, Giannes 25, 7 6 ,1 1 3 ,

Kavnon, Bernardi 158

Keyder, alar 217, 2 32, 391
Khidirolou, P. 202, 384

114,

1 4 7 ,2 0 9 ,2 4 2 ,3 8 5

Korfu Adas 3 5 , 5 2 ,9 4 , 9 5 ,1 1 0 ,
1 1 1 ,1 4 1 ,2 5 8

Khun, Th. 388

Koronios, A. (Sakzl) 111

Khrysostomos, ibannes 39, 40, 41

Korydaleas, Theophilos 4 4

Klbay, M ehmet Ali 218, 391

Kos Adas 31

Krm 94, 250

Koumas, Knstantinos 4 3 , 169

Kilise kltr 38-42, 54, 62, 124,

161, 177, 186, 246
Kitab- Mukaddes 38, 44, 138,
3 0 1 ,3 1 0 ,3 2 1
Kitromelidis, P 25, 6 0 ,1 5 4 , 3 84,

205
Kprl, Fu at 2 1 1 , 2 22, 385
Kremmydas, Basiles 74, 75, 77,
79-84, 3 8 5

388
Kitsikes (K itsikis), D. 120, 152,
202,

Kker, Levent 229

K lelik 101, 108, 162, 164, 185,

230, 384

Klemes, skenderiyeli 40
Kocaba, Sleyman 207, 209, 210,
2 1 2 ,2 1 6 ,2 2 0 ,3 9 1
Kodrikas, Panagites 126, 169
Kolin, H. 388

Kritoboulos, Khrysippos 165

Kuds 295, 3 0 7 , 355
Kuds Patrii 1 4 6 ,3 0 7 , 3 1 0 , 314,
315
Kuneralp, Sinan 2 30, 3 9 2
Kural, Ezel 208 (ayrca bkz. Shaj,
S .j.)

Kokolakes, M. 385

Kurmu, Orhan 237, 3 9 2

Koliopoulos, J . 388

Kurtolu, Fevzi 83, 2 0 7 , 222,

Klleltes, 1. 211
Kololu, Orhan 207, 208, 216,
391
Kolokotrnes 153, 199, 385

402

241,

392

Kurueme Rum Yksek Okulu

209
Kutay, Cemal 214, 392

Kutsal ttifak 6 3, 64, 255

Maksimos, S. 84, 385

Kk Kaynarca Antlamas 46,

Mardin, erif 68, 2 31, 233, 237,

72, 193, 251

Kk, Cevdet 233, 392

392
Marksizm 24

Kk, Yaln 205, 3 9 2

Marsilya 72, 79, 8 0 , 195

Krad, Fikret 207, 210, 212, 216,

Mar (iiri) 1 3 ,9 8 -1 0 2 , 257 -2 6 3

219,

220, 3 9 2

Ktkolu, Mbahat 220, 221,

234, 392
Kyrillos, Loukaris 4 4 ,4 5 ,1 4 2

Mason 99, 1 1 7 ,1 1 4 , 143

Maurogenes, Nikolaos 9 0 , 259
Maurokordatos, Knstandins 50,
199
Mazzini, G. 117

Medicus Hippocratius 158

Lamp, Fillip 37

Megali ldea 199, 2 07, 2 1 0 , 216

Langenfeld, Baron 90

Mehmet Ali Paa, Kavalal 66, 67,

Laskaris, Konstandinos 49
Latin 135, 299

254

Latince 34, 127, 158

Memoire sur letat actuel de la

civilisation dans la G rice 164

Leipzig 94, 1 4 3 ,1 5 8 ,2 5 3

M erkantilizm 2 33, 235

Leokratos'a Kar Sylev 170

Merkelius (Avusturya konsolosu)

Leondarides, G. 81, 385

92

Lesbios 43

Mesologgi 76, 141

Lesvos Adas 31

Metastasio 93

Lewis, Bernard 231, 388

Methodios Anthrakites 150

Liakos, A. 385

M etternich 6 3 , 64, 65, 256

Livorno 94

Meydan Larousse Ansiklopedisi

Logios Herme s (Gazetesi) 169,

1 7 1 ,2 5 5
Lutherizm 299
Lykourgos 3 52, 381
Lyons 85

207,

2 1 2 , 2 2 0 ,3 9 4

Msr 67, 100, 162, 164, 248, 253,

254,

262

Msrolu, Kadir 207, 2 09, 212,

392
M igre,J.P 3 9 ,4 2
M ikonos Adas 77

Macartney 18, 388

M ilano 44, 4 9 , 94, 257

Mackridge, P. 47, 120, 155, 388

Millas, Herkl 152, 230, 3 9 2

Mahmut 11.62, 224, 255

Miller, Franois 93

M akedon 100, 117, 261, 298

Milli Eitim Bakanl, Trkiye

Makedonya 32, 73* 110, 257

Makriyarines 385

202
Mirabeau 96, 151

40.3

Mirmirolu, V: 221, 3 9 2

Nesturiler 298

Moisiodakas, I. 3 6 ,1 2 7 , 158

Nikolides, D. (Yanyal) 111

Monofisitler 298

Ni kom akhia Etii 170

Montesquieu 46, 62, 91, 170, 249

Nikopoulos, K nstantinos 171

M ontpellier niversitesi 158

Nikusis, Panayotaki 221

Mora 31, 49, 69, 73, 79, 80, 81,

Nizam- Cedit Oca 253

94, 100, 132, 193, 242

Moskhopoulos, N. 202, 385

M oskph,'K. 76, 385

O brenovi, Milos 255

Moskova ar 192

Odessa 69, 72, 81, 82

Mourouzes 259

Okan, Kenan 2 07, 220, 2 28, 395

Mpalanas (Yanyal) 142, 350

Oikonom ou, Dem etrios 109, 380

Mufassal Osmanl Tarihi 207, 212,

Olimpiyat oyunlar 41

215, 3 9 4
Muhammet (Peygamber) 174,
3 1 8 ,3 2 0 ,3 2 1 ,3 4 2
Mumcu, Ahmet 227, 3 9 2

Onisadrosun Stratejisi 170

Oran, Baskn 28, 217, 243, 392
O rlof O laylan 193, 250
Ortayl, llber 208, 2 12, 2 15, 222,

Museviler 217, 219, 227 (ayrca

230, 234, 242, 392

bak. Yahudi)
Mustafa Bey, irmenli 66

Mslman 72, 73, 76, 82-84, 99,

zal, Turgut 221, 230, 3 8 8 , 393

100, 105, 113, 118, 119, 133,

zkan, Cemal 2 07, 210, 212, 220,

154, 162, 164, 189, 217, 219,

2 2 2 ,2 4 1 ,3 9 3

2 2 1-231, 232, 233, 236, 240,

zkaya, Ycel 222, 220, 222, 3 9 2

2 4 6-248, 268, 3 2 5 -3 2 8

ztuna, Ylmaz 207, 212, 393

Mykenes 31

Padua 85, 94

Napoli 27, 64, 85, 198, 256

Pakhom ios (kei) 150

Napoli Krall 254

Pamplekes, Khristodoulos 43,

Naplyon Bonapart 63, 92, 94-96,

143

110, 131, 132, 162, 163, 165,

Pamuk, evket 66, 2 11, 233, 393

2 5 3-255, 257

Panhellenik Birlik (H ellenistik)

Nazianzenos, Gregorios 38, 41,

42, 142
Neokesareus, Nathanael (Parios)
141

Neos Rapsakes 141

404

48
Paparregopoulos, Knstantinos
5 5 ,7 0 ,1 1 2 , 1 5 3 ,3 8 5
Parios, Athanasios 45, 134, 141,
142

Paris 92, 141, 157, 164, 195, 224,

367

Polites, L. 114, 386

Polonya 27, 63, 166, 251, 252

Paris Antlamas 63, 251

Portekiz 27, 67, 256

Palras 72

Postalcolu, M ehmet 207, 212,

Patrik/Patrikhane 37, 39, 45, 54,

220, 241, 393

124, 132-134, 140, 142-144,

Poulios (kardeler) 9 1 , 92

147, 149-154, 159, 171, 177,

Poulios, Makrides 111

186, 191, 195, 197, 208, 212,

Pouqueville, E. 73, 3 8 8

2 1 3 ,2 1 6 ,2 3 0 ,2 4 2 ,2 4 3 ,2 5 1 ,

Prusya 27, 62-64, 249 -2 5 5

253, 355 -3 5 7 vb.

Psalidas, Athanasios 36

Patrineles, Kh. 45, 150, 385

Paulos (Havari) 137, 3 00, 3 11,
3 1 4 ,3 1 7 ,3 2 2
Pazvantolu Osman Aa 67, 90,
100, 101, 112, 131, 246, 262,

Psara Adas 72, 77

Psiharis, Yannes 52
Psyroukes, N. 69, 115, 3 8 6

Pyretologiae Syropsis 158

Pythagoras 41

263

Pederler retini 13, 45, 131-140,

142,

295-310

Peikles 130
Perraibos, Khristophoros 111, 258
Pete 109

R
Regasm Anayasas 102-109,
2 6 3 -2 9 4 vb.
Regas, Velestinli 8 7 -1 2 2 , 2 5 7-294,
vb.

Petakes 259

Renan, Ernest 22

Petro, Byk ar 62, 1 6 8 ,1 9 8 , 315

Resimli Yeni Lgat Ansiklopedisi

Petrobits, Philoppos 96
Petropoulos, J. 199, 388
Pharinakides, Theokletos 43, 169,
171, 208
Philike H etaireia95, 113, 197,
212, 215, 243
Philomousos Hetaieia (dernek)
255
Phokas, Spyridon 195, 386

2 1 5 ,3 9 4
Roma 32, 40, 48, 192; 215, 307,
321
Rom enler 89, 117, 196
R o u sse au .JJ. 18, 46, 151, 250,
324
Rum Yksek Okulu (Kuruem e)
209
Rumca, bak. Yunanca

Phoiiks (dernek) 95

Rumeli 66, 102, 193, 2 60, 264

Piemonte 198

Runciman, St. 155, 3 8 9

Piza 94

Rus/Rusya 62, 63, 64, 81, 90-92,

Ploutarkhos 165, 376

Polat, lknur 207, 210, 214, 241,
393

96, 97, 132, 145, 162, 165-169,

171-176, 191, 193, 194, 199,
2 4 9-256, 3 3 3 -3 4 7 , vb.

405

Skopetea, E. 199, 2 1 1 ,3 8 6

Sadi, Kerim 208, 209, 212, 230,

Skoufos, Erankiskos 50

242,

393

Synder, L. 389

Saka, Mehmet 220, 393

Sokrates 142, 363

Sakellarios, M. 74, 386

Solon 170

Sakz Adas 43, 72, 111, 141, 157

Solm os, Dionysios 52

Salk, Selahattin 202, 207, 209,

Sonyel, Salahi 2 3 8 ,3 8 9 , 393

2 1 2 .2 2 0 .2 4 1 .3 9 3
Sanr, Ferruh 207, 208, 210, 212,
219,

Sophianos, Nikolaos 35, 50

Souliotes, Athanasios Nikolaides

237, 395

Saafis, Ma ion 216

152, 3 8 6
Soutsos, M ikhael 3 6 , 9 0 , 145,

Sarca, Murat 6 1, 393

259

Sathas, K. 386

Sphoine, A. 247, 389

Sava Borusu 163

Spetse Adas 72, 77

Sava arks 13, 162, 163, 165,

326-331
Savakan, mer 15

Stathi, Pinelopi 15
Stavrianos, L.S. 89. 114, 3 8 9
Suud, lbni 66

Sayar Ahmet Gner 220, 393

Sboronos, N. 70, 71, 72, 386
Schlegel, K.V/.E 18

ahin, Sreyya 202, 2 07, 208,

Selanik 44, 69, 72, 79, 141, 150,

311
Seluklular 28, 222

210,

2 12, 2 1 6 , 2 20, 2 2 1 , 393

enel Aleddin 15
en, Faruk 2 30, 393

Selim III. Sultan 62, 224, 235, 255

Sencer, Muammer 233, 393

Sencer, Oya 237, 393

Talleyrand 63

Sened-i ttifak 66, 255

Tanzimattan Cumhuriyete

Seton-W atson, H. 25, 26, 389

Shaw, Stanford 207, 208, 222,
2 2 8 .3 8 9 .3 9 3

Trkiye Ansiklopedisi 228,

394
Tesalya 88, 89, 276

Srp ihtilli 67, 2 54, 255

Thasos (Taoz) Adas 77

Srplar 67, 96, 114, 1 1 7 ,2 5 6 ,

Them istokles 130, 3 6 3 , 381

379-381

Theodosios (Bizans Imp.) 130

Sicilya Krall 132

Theotokes, Nikeforos 141, 142

Sieyes, Abbe 96

Thoukidides 31, 142

Silistre 262

Thourios, bak. Mar

Simopoulos, K. 386

Timur, Taner 15, 117, 118, 119,

Skholarios, Genadios Patrik 39

406

203, 217, 232, 233, 3 9 4

Tinos Adas 195

119-122, 127, 188, 199, 247

Tiran 100-102, 106, 107, 169,

vb.

178,

2 5 8-260, 310

Umar, Bilge 2 08, 2 0 9 , 230, 242,

243,

Tirsinikliolu smail Aa 66_

394

Titreos Mar 170

Uniate (m ezhebi) 50

Toledo 85

Uzunarl, sm ail Hakk 46, 90,

220, 2 21, 228, 2 59, 3 9 4

Toros, Taha 209, 210, 220, 394

Toskalar 67
Tourounzas, T. 111

Treitschke, H einrich von 18

ok, Cokun 2 04, 3 9 4

Triantaphyllides, M. 34, 40, 386

mmet 57, 83, 238, 239

Triyeste 80, 91, 94, 95, 109, 158,

309

Trizina M eclisi 186

Vahabiler 67

Tsatsos, K. 209

Vasilios, Aziz 38

Tsekuouras (arm atol) 192

Velestino 88

Tsimiskes (Bizansl) 130

Venedik 4 4 , 85, 94, 158, 165, 301,

Tsoukalas, K. 386

320

Tuna 27, 67, 93, 110, 250, 261

Ventris, M ichael 30

Tunaya, Tank Zafer 207, 212, 213,

Verona Kongresi 256

2 1 6 ,3 9 4
Trk maj 161, 162, 168, 189,

V id in 6 7 ,131
Viyana 69, 90 -9 5 , 109, 158, 240,
255,

240, 247
Trk tarihilii 9, 12, 85, 87, 115,
2 01-243
Trsan, Nurettin 207, 209, 210,
214, 216, 220, 394

2 57, 3 0 8

Viyana Kongresi 63, 65, 255

Viyana Protokol 2 3 0
Volf, G. 37
Voltaire 4 6 , 52, 62, 142, 151, 250,
251

V
Uurlu, Nurer 214, 395

Voyage dujeune Anacharsis en

Grece 93

Ulah 88, 89, 104, 105, 216, 275,

Voyvodac Hac Ahmetolu Seyyit

brahim Aa, Bolulu 66

278
Ulus/ulusal 10, 11, 17-28, 50, 51,

Vryonis, Sp. 28, 389

5 5 ,5 6 , 5 8 ,9 8 , 104, 119, 122,

124-131, 153, 162, 192, 199,

202, 226, 2 4 5-247, 268, 273,

Wanlas, I. 18, 389

279, 283 vb.

W ashington, George 170

Ulusal bilin 11, 24, 27, 50,

W oodhouse, C. 155, 389

407

. '

.f

2 3 1 -2 3 8 vb.

Xydis, St. 5 1 ,3 8 9

. Yunan Devleti 12, 3 6 , 5 4 - 5 6 ,7 1 ,

112, 115, .1 2 4 ,1 4 3 ,1 5 1 -1 5 3 ,

Y '

1 5 7 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 8 8 ,1 8 9 ,1 9 9 ,.

Yahudi 72, 78, 85, 105, 108,

211, 212, 2 1 4 vb.

1 1 7 - 1 1 9 ,1 8 2 ,2 2 4 ,2 2 7 ,2 3 0 ,

Yunan rk 2 09, 210

2 31, 2 34, 2 93, 3 1 7 (ayrca bak.

Yunan tarhilii 14, 7 0 ,1 1 4 ,1 1 5 ,

Museviler)

1 5 3 ,1 5 3 , 1 9 3 ,2 0 2 ,2 0 4 ,2 0 7 ,

Yannoulopouls, Y. 45, 78, 82,

389 :

211, 2 13, 2 1 5 vb.

Yunanca-14, 19, 2 8 -52,' 1 0 6 ,1 2 0 ,

Yatya 43, 67, 75, 1 8 1 ,3 7 3

Yasalarn Ruhu 36, 91

1 2 6 ,1 2 8 , 169, 2 1 4 , 251 vb.

Yunanl t cca rla r-7 8 -8 5 ,117,

Ya 4 3 , 4 4 ,9 2

2 3 1 -2 4 2 vb.

Ya Antlamas 252
Yeni Ahit 32, 38, 3 9 ,3 2 5

Yeni Trk Ansiklopedisi 2 2 0 , 3 9 4

Zagora 89

Yldz, Hakk Dursun 207, 212,

Zakynthos (Zante) Adas 255

220,

228, 395

Yunan Adlan 8 0 ,1 3 2 ,1 6 2 ,1 6 6 ,
167, 253-256
Yunan Aydnlanma Hareketi
4 3 -4 8 , 154 vb.
Yunan deniz filosu 8 1 -8 5 , 213,

408

Zallnes, M. Ph. 1 9 4 -1 9 9 , 3 8 6
Zampelios, Spyridn 55, 70
Zitoyi 9 2

Zitovi Antlamas 2 43; 2 5 2

Zides, G. 212,. 386
Zosima kardeler 164

____________

unanllar T rkiyen in hem Batdaki yakn k om

usu hem de tarihinin nem li bir parasdr. Osm anl Devleti iin d e Yunanllar nce etkili bir
toplum sal g oluturm ular, sonra Yunan h ti

ll iyle devletin paralanm asn hzlandrm lardr. ada T r

kiye devleti de Yunana k ar savalarak kurulm utur. A ncak
i rkiye tarihilii, Yunanistan ve Yunanlya tarafsz bir biim de
bakam am , belk i bakm ak istem em i, bu nu n sonucu olarak,
I rkiye kom usunu tanyam am tr. Yunanistanla ilikili ola
rak, resm tarihilii aam ayan, m illiyeti bir sylem iinde bu
gne dek tekrarlanagelenler, T rkiyede tarih ve yakn tarih b i
lincinde yeni yeni gedikler m eydana getirm itir. H erkl M illas,
lem Trkiye hem Yunanistanda tarihi biz ile onlarm m cade
lesi gibi gsteren szde tarihiliin dndan bir uzm an. Yunan
llarn tarih iindeki yeri, antik dnya ile ilikileri, O sm anl d
zeni iind eki kltrel ve ekon om ik konum lar, kendilerini nasl
farkl biim lerde tasvir ettikleri, ihtilllerinin nedenleri, O sm an
lIdan yana Yunanllar, T rk d m a n l n n douu v.b. balk
lar altnda, Yunan ulusunun douunu zgn Yunan kaynakla ma bavurarak aratryor ve anlatyor. Elinizdeki kitabnda
bizzat ulus kavram n da konu eden M illas, Trkiye tarih ileri
nin hatr saylr blm ne egem en olan dar-kstl tarih gr
ve bu yaklam n kaynaklar zerinde de duruyor.

III I M

YAYINLARI

280

ARATIRMA/NCELEME

DZS

46 I S B N

9 7 5 - 4 7 0 - 3 9 1 -4 *