7

Patnubay ng Guro

PAG-AARI NG PAMAHALAAN
HINDI IPINAGBIBILI
INILAAN PARA SA

Distrito/ Paaralan: ________________________________________

Dibisyon: ________________________________________________
Unang Taon ng Paggamit: ________________________________
Pinagkunan ng Pondo (Pati Taon): ________________________

Kagawarang ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas

Araling Panlipunan Ika-Pitong Baitang

Patnubay ng Guro
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9990-57-4
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa
Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan
ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung
saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa
mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty
bilang kondisyon.
Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng
produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay
ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may
karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga
tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D.
Kawaksing Kalihim: Elena R. Ruiz, Ph.D.

Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral

Consultant at Editor: Maria Serena I. Diokno, Ph.D.
Mga Manunulat: Maria Serena I. Diokno, Ph.D., Maria Bernadette L.
Abrera, Ph.D, Rhodalyn C. Wani-Obias, Ph.D., Maria Luisa T. Camagay,
Ph.D., Jely Galang,
Ruel Pagunsan, at Jely A. Galang
Mga Tagasuri: Rosemarie Blando, Lorina Calingasan, Angelo Espiritu, and
Dr. Adelina Sebastian
Mga Tagaguhit: Jose Lorenzo Diokno at Jose Quirovin Mabuti
Mga Naglayout: Rowena V. Pandeagua

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)
Office Address:
2nd Floor Dorm G, Philsports Complex, Meralco Avenue,
Pasig City, Philippines 1600
Telefax:
(02) 634-1054 or 634-1072
E-mail Address:
imcsetd@yahoo.com

ii

!
Markahan 1
Gabay ng Guro 1
Gawain

Oras

Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Pagpapakilala sa Primaryang Sanggunian
1. Kahulugan ng primarya at sekundaryang sanggunian
2. Limitasyon ng mga sanggunian
3. Kaugnayan at kahalagahan ng primaryang sanggunian
Lima (5)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Pamantayan sa Pagkatuto

Nilalayong ipakilala ng modyul ang mga sumusunod:

Kahulugan ng primarya at sekundaryang sanggunian

Pagkakaiba at limitasyon ng mga uri ng sanggunian
Kaugnayan at kahalagahan ng primaryang sanggunian sa sariling
buhay at sa kasaysayan

Kaugnay ng mga paksang ito ang dalawang tema ng kurikulum sa Araling

Panlipunan: Panahon, Pagpapatuloy at Pagbabago; at Kultura, Pagkakakilanlan at
Pagkabansa.
Ang mga pamantayan sa pagganap at ang
matututunan ng mga mag-aaral ay ang sumusunod.
Pamantayan sa
Pagganap
Nakauunawa ng
kahulugan ng
primarya at
sekundaryang
sanggunian
Natutukoy ang
kaibahan at
limitasyon ng mga
uri ng sanggunian

kakayahang

inaasahang

Kakayahan

Naipaliliwanag
ang
kahulugan
ng
primarya
at
sekundaryang sanggunian
Nakabubuo ng konklusyon tungkol sa kahalagahan ng
primaryang sanggunian sa sariling buhay
Nakapagbibigay
ng
halimbawa
ng
primaryang
sangguniang
pangkasaysayan
ayon
sa
uri
ng
impormasyon
Nakabubuo ng heneralisasyon tungkol sa kahalagahan
ng primaryang sanggunian sa kasaysayan
Nakapagbibigay ng halimbawa ng mga ito mula sa pangaraw-araw o sariling buhay

!
Pamantayan sa
Pagganap
Nakauunawa ng
kaugnayan at
kahalagahan ng
primaryang
sanggunian sa
sariling buhay at sa
kasaysayan

Kakayahan

Natutukoy ang iba-ibang anyo ng primaryang sanggunian

Naisasakategorya
ang
ibat
ibang
halimbawa
ng
sanggunian ayon sa uri nito

Naipaliliwanag
ang
pagkakaiba
ng
mga
uri
ng
sanggunian at ang limitasyon ng bawat isa
Natutukoy at naipaliliwanag ang ibat ibang primaryang
sanggunian tungkol sa sariling buhay
Natatasa ang kontribusyon at limitasyon ng bawat
sanggunian

Nakakukuha ng impormasyon mula sa mga sanggunian

Nakahihinuha mula sa impormasyon
Nakapaghahambing at nakapag-uugnay ng sari-saring
impormasyon mula sa mga sanggunian
Nakagagawa ng buod ng mahahalagang impormasyon sa
sariling salita
Nakasusuri ng mga primaryang sanggunian gamit ang

graphic organizer

Naipaliliwanag ang graphic organizer sa klase

Nakabubuo ng salaysay tungkol sa sarili base sa
nasuring impormasyon
Naihahayag ang salaysay na ito sa maayos na paraan

Gawain 1. Kahulugan ng Primarya at Sekundaryang

Sanggunian
1.

Paano nalalaman ang nangyari o nangyayari

a. Naranasan ko mismo ang nangyari.
b. Nabalitaan ko sa iba (magulang, kapitbahay, kaklase, kaibigan)
na nandoon noong naganap ang pangyayari.
c. Napanuod ko sa TV o narinig sa radyo.
d.
e.
f.
g.
h.
i.
j.

Nabasa ko sa pahayagan o magasin.

Naroon ako noong naganap ang pangyayari.
Natutunan ko sa silid-aralan.
Nabasa ko sa teksbuk (aklat, magasin).
Nalaman ko sa Internet, text sa cellphone, tweet (blogger,
anumang pinagmulan online).
Sinulatan ako ng kaibigan ko tungkol sa pangyayari.
Naabutan ko ang pangyayari noong halos patapos na.
2

!
2.

Kategorya ng mga sagot sa itaas

Nasaksihan

(a), (e), (j)

Nalaman sa iba

3.

(b), (c), (d), (f), (g), (h), (i)

Mga halimbawa ng dalawang uri ng sanggunian

Sanggunian

Primarya

Bandila

History of the Filipino People, aklat ni Teodoro

Sekundarya

!
!

Agoncillo, historyador
Pahayagan

!
!

Litrato
Artikulo ni Ambeth Ocampo, historyador, tungkol
kay Rizal
4.

Mga anyo at halimbawa ng primaryang sanggunian

Anyo
Nakasulat

Halimbawa
dyaryo

Pasalita

teyp ng talumpati

Biswal

litrato

Awdyo-biswal

pelikula

Digital

email

Kumbinasyon
ng mga ito

talaang
larawan

Iba pang Halimbawa

may

Liham
Talaan sa araw-araw
Pahayagan
Transkrip ng pagdinig sa korte o sa
Senado
Interbyu
Usapan sa telepono
Larawan
Pampulitikang karikatura
Mapa
Dokumentaryo
Video
Dyaryo online
Blog
Sulat sa Facebook
Interbyu at transkrip online
Video ng talumpati

Gawain 2. Limitasyon ng mga Sanggunian

1.

Pare-pareho kaya ang isasalaysay ng lahat? Hindi.

2.

Mga salik na makaaapekto sa pagbuo ng salaysay ng saksi

a. Kung saan ako nakapwesto (sa bandang harapan, malayo, sa
likod ng malaking sound system, poste o matangkad na tao)
b. Kung ako ay alerto, inaantok, naiinip, o nagugutom habang
nanunuod
c. Kung maingay o magulo ang katabi ko
d. Kung mayroon o wala akong hilig sa konsyerto, laro o pista
e. Kung hinahangaan ko ang artista o manlalaro
f. Kung mahina o malakas ang aking paningin o pandinig
g. Kung mahina ang lighting o sound system ng palabas
h. Kung mahusay o mahina ang aking alaala tungkol sa
pangyayari
i. Kung nadadala ako sa opinyon ng aking barkada o kasama
j. Kung pinansin ko lang ang kaakit-akit o mahalaga sa akin
k. Kung hindi ako interesado at nagtetext na lang ako o
nakipagwento sa aking kaibigan.

3.

Mga limitasyon ng primaryang sanggunian

a. Hindi gaanong naalala ng saksi ang mga detalye ng pangyayari
b. Maaaring may sariling pagkakaunawa ang saksi dahil sa kanyang
punto de bista o personal na hilig.
c. Maaaring naimpluwensiyahan ang saksi ng ibang naroroon din
sa pangyayari.
d. Maaaring
nalimitahan
ng
pisikal
na
kapaligiran
ang
pagkakaunawa ng saksi.
e. Maaaring naapektuhan ng pisikal at/o mental na kundisyon ng
saksi ang kanyang pagkakaunawa.

!
4.
Atasan ang isang mag-aaral na sumulat ng maikling salaysay ng
isang konsyerto, laro o pista. (Maaari itong gawing takdang aralin ng piniling
estudyante.) Hatiin ang klase sa dalawang pangkat:

Pangkat Agrupong mananatili sa silid, na makikinig sa kwento ng

nakasaksi sa pangyayari; at

Pangkat Bgrupong lalabas ng silid, na magbabasa ng kwento ng

Pangkat A

5.
Ipaliwanag sa lahat na isa lamang sa klase ang nakasaksi ng
pangyayari, at malalaman ng iba ang nangyari sa isa sa dalawang paraan:
a. Mula sa kwento ng kaklaseng nakasaksi (primaryang sanggunian), o
b. Mula sa salaysay ng kaklaseng nakuwentuhan (sekundaryang
sanggunian).
6.
Palabasin sa siIid ang Pangkat B. Habang nasa labas ang grupo,
ipabasa sa mag-aaral na saksi ang kanyang kwento sa naiwang Pangkat A.
Matapos marinig ito, ipasulat sa mga miyembro ng Pangkat A ang kani-kanilang
salaysay.
7.
Papasukin ang Pangkat B at hayaang pumili ang mga miyembro
nito ng isang kapares mula sa Pangkat A. Ipabasa ang salaysay na ginawa ng
taga-Pangkat A.
8.
Matapos marinig ang mga salaysay ng Pangkat A, ipabasa muli
ang salaysay ng mag-aaral na nanuod ng konsyerto, laro o pista. Ipakumpara
ito sa mga salaysay ng Pangkat A at itanong kung pareho ba ang kwento ng
saksi at ng Pangkat A? Bakit magkaiba?

a. Sa tono ng salaysay ng Pangkat A, maaaring binigyang diin

ang ibang bahagi ng kwento.
b. Sa paggamit ng sariling salita, maaaring binago ang
kahulugan ng kwento ng saksi.
c. Hindi gaanong naunawaan ng Pangkat A ang kwento kaya
maaaring mayroong nabagong detalye.
d. Mahina (o malakas) ang pagkaalala ng Pangkat A kaya hindi
naisama (o naisama) ang lahat ng detalye.
e. Hindi pabor o sang-ayon ang Pangkat A sa nangyari kaya
iniba nang kaunti ang detalye.

!
9.

Mga limitasyon ng sekundaryang sanggunian

a. Lahat ng mga limitasyon ng mga primaryang sanggunian
b. Maaaring binago ng may-akda ng sekundaryang sanggunian ang
detalye ng pangyayari.
c. Sa pagsasalaysay sa sariling salita, maaaring nabago ng
sekundaryang sanggunian ang kwento.
d. Maaaring di naunawaan ang salaysay ng
pagkakaunawa ng sekundaryang sanggunian.

saksi

iba

ang

10.
Mga limitasyong may kinalaman sa kondisyon at pangangalaga ng
sanggunian at mga halimbawa

Hindi tumatagal, madaling masira o mapunit ang sanggunian:

tiket, papel, liham, resibo
Nabubura: mensahe na text, email, tweet, Facebook, blog
Kadalasang itinatapon: resibo, lumang papel, gamit na sira,
lumang dyaryo
Nawawala: ulat, rekord, liham, litrato
Nasunog, nabasa: anumang sanggunian
Kumukupas: bandila, damit, tinta sa papel, litrato

Kinain ng insekto: manuskrito, damit, kahoy na gamit

Nasa ibang bansa o lugar: mga dokumento noong panahon ng
Espanyol, Amerikano, Hapon
11.
nakaraan

Kung paano makaaapekto ang mga limitasyong ito sa pag-aaral ng

Kapag masira o mawala ang primaryang sanggunian, hindi

malalaman o maisusulat ang kasaysayan, o hindi mapupunuan ang
mga puwang sa kasaysayan.

Gawain 3. Kaugnayan at Kahalagahan ng Primaryang

Sanggunian1
1.
Mga nilikha ng estudyante at ibang rekord tungkol sa mag-aaral na
maaaring gamitin ng historyador ng siglo-22 bilang primaryang pinagmulan ng
impormasyon tungkol sa buhay ng kabataang Pilipino
a.
b.

Talaan sa araw-araw (diary)

Mensaheng text sa cell phone

c.

E-mail

d.
e.

Liham at greeting card

Photo album, scrapbook

f.

Video
Report card at ibang rekord sa paaralan

g.
h.
i.
j.
k.
l.

Mga ulat at ibang gawa sa silid-aralan

Mensahe, larawan sa Facebook o ibang social network site
Damit, palamuti sa pananamit, sapatos, ibang personal na
gamit
Musika
Sensus

m.
n.
o.
p.
q.
r.
s.
t.
u.

Pahayagan
Rekord na pangkalusugan
Sertipiko ng kapanganakan, kasal, at kamatayan
Resibo ng restaurant, mga bilihin
Tiket sa sinehan, konsyerto, laro
Katitikan ng pulong ng organisasyong pang-mag-aaral
Medal, sertipiko at gawad
Souvenir o alaala
Pahayagan ng mag-aaral

v.

Regalo mula sa pamilya at kaibigan

Halaw ito sa Seeing Myself in the Futures Past ni Ruth W. Sandwell, Using Primary
Documents in Social Studies and History, p. 299 <http://www.learnalberta.ca/
content/sspp/html/pdf/using_primary_documents_in_social_studies_and_history.pdf>
Accessed November 2011.

!
2.

Pagmamarka ng mga sagot sa tsart

!
3.

a. Tama ang impormasyong nakuha sa sanggunian.

b. Wasto ang paghinuha ng impormasyon (may basehan ang
hinuha).
c. Ang mga limitasyong inilista ay nakabatay sa nilalaman ng
sanggunian (halimbawa, may punto de bista ang may-akda at
nabigyang kulay nito ang kanyang salaysay), at/o sa
kalagayan ng sanggunian (halimbawa, kupas na ang tinta
kaya mahirap basahin).
Mga primaryang sanggunian ng kasaysayan

Ulat ukol sa kalakalan

Sensus
Batas, proklamasyon

Estadistika, datos tungkol sa ekonomiya

Bilang ng populasyon
Patakaran at tuntunin ng pamahalaan

Mapa Dyaryo

Lokasyon ng mga lugar

Dokumentaryo

Ang nagaganap araw-araw

Pamumuhay ng tao at ugnayan sa lipunan

4.
Rubric sa pagmamarka ng salaysay (isang pahina) ukol sa sarili
base sa primaryang sanggunian (takdang-aralin)

SANGGUNIAN
DATOS

PAG-AYOS

NG

NILALAMAN

PAGGAMIT

NG

M AHUSAY

SAPAT

KAUNTI

KULANG

Lahat ng sanggunian ay
primarya; sari-sari at
nagkakaugnay ang mga ito.
Mahalaga at marami ang
impormasyong kinuha, kung
kaya malaman ang salaysay.

Lahat ng sanggunian ay
primarya; sapat ang
impormasyong kinuha.

Gumamit ng isa o dalawa

lamang na primaryang
sanggunian. Kaunti ang
impormasyong kinuha.

Gumamit ng sekundarya sa
halip na primaryang
sanggunian. Kaunti ang
datos na nakuha o hindi ito
mahalaga, kung kaya
maraming puwang ang
salaysay.

Mayaman ang salaysay;

marami ang detalye at
halimbawa. Naituhog nang
maayos ang maraming
impormasyon tungkol sa sarili.
Mahalaga ang impormasyon
tungkol sa sarili.

Sapat ang nilalaman ng

salaysay, bagamat
mayroon pang

Kakaunti lamang ang

detalye at impormasyong
inilahad sa salaysay.
Paulit-ulit ang mga
halimbawa.

Halos walang laman ang

salaysay.

Lohikal ang takbo ng salaysay;

mahusay ang pag-organisa ng
datos. Konektado ang mga
talata at maayos ang

Maayos ang pag-organisa

ng impormasyon, ngunit
may ilang talata na maaari
pang ayusin upang maging
mas magkakaugnay ang
impormasyon.

May ilang talata na hindi

magkakaugnay. Pataluntalon ang mga ideya.

Magulo ang pagkakaayos ng

datos; hindi sunud-sunod
ang mga ideya at walang
koneksyon ang mga talata.

pagkabuo ng mga
pangungusap.

karagdagang impormasyon
na maaaring magpayaman
dito.

SANGGUNIAN

TALAAN

NG

PAGSULAT

M AHUSAY

S APAT

K AUNTI

K ULANG

Mahusay ang pagsulat;

makulay ang paglalarawan at
tama ang paggamit ng mga
salita. Sumunod sa mga
tuntunin ng epektibong
pagsulat; minor lang ang
pagkakamali.

Sumunod sa mga tuntunin

ng epektibong pagsulat at
tama ang pagbuo ng mga
pangungusap at talata;
ngunit may ilang kapansinpansing pagkakamali.

Maraming aspeto ng
pagsulat ang kailangang
iwasto at dahil dito,
mahirap basahin ang
salaysay.

Hindi nakabuo ng talata;

mismo ang mga
pangungusap ay hindi buo o
mali ang pagkakabuo.

Kumpleto ang talaan ng mga

sanggunian at tama ang
pagtukoy ng mga ito.

Kumpleto ang talaan ng

mga sanggunian, bagamat
may ilang pagkukulang sa
pagtukoy ng sanggunian.

Hindi kumpleto ang talaan

ng mga sanggunian at/o
may pagkakamali sa
pagtukoy ng sanggunian.

Hindi inilista ang mga

ginamit na sanggunian.

10

Pagtataya
1.
Itaya ang kakayahan ng mag-aaral na kumuha at maghinuha mula
sa impormasyon. Ipabasa ang sumusunod na sipi mula sa dalawang liham ni
Jose Rizal (salin mula sa Espanyol): sa kanyang ina, si Teodora Alonso, na nasa
Hong Kong noong panahong iyon; at kay Manuel (Maneng) Hidalgo, asawa ng
panganay niyang kapatid na si Saturnina, na nasa Maynila.
2.

Ipaliwanag ang konteksto ng mga liham at ipagamit ang glosari.

a. Isinulat ito ni Rizal habang siya ay nasa Dapitan (sa Mindanao).
b. Tinapon siya roon ng gobyernong Espanyol dahil pinaghinalaang
lumalaban siya sa gobyerno at simbahang Katoliko.
c. Nanatili si Rizal sa Dapitan mula 17 Hulyo 1892 hanggang 31
Hulyo 1896.

Dapitan, 25 Hulyo 1892

Kay Gng. Teodora Alonso [Hong Kong]
Pinakamamahal kong Nanay:
Sa mga panahong ito ng kakulangan sa komunikasyon,
paglalakbay, at deportasyon, lubos akong nababagabag tungkol sa
inyo, at dahil dito, agad akong sumulat para sabihin na ako ay
nasa
mabuting
kalagayan
dito
[sa
Dapitan],
na
parang
nagbabakasyon lamang sa isang distritong pampulitika-militar.
Walang nawala sa akin kundi ang aking pamilya at ang aking
kalayaan.
Ang iyong anak na buong-pusong nagmamahal sa inyo,
J. Rizal

!
!

Glosari
Pagtapon, bilang
parusa,
ang
pagdestiyero
pagpadala
ng
tao
sa
isang
lugar
kung
saan
hindi siya makatatakas at
makalalaban sa gobyerno

11

Distritong
pampulitika-militar

distritong pinamunuan ng
militar na opisyal dahil
hindi pa ito sapat na
mapayapa
o
ligtas
sa
kaguluhan

Dapitan, 5 Abril 1893

G. Manuel T. Hidalgo [Maynila]
Mahal kong bayao Maneng,
. Nandito ako, nagtatamasa ng magandang kalusugan;
hindi kasing-init dito katulad diyan [sa Maynila]; at sapat ang aking
kinikita, kahit maliit, upang suportahan ang aking sarili. Wala akong
hinahanap kundi ang aking pamilya at ang aking mga libro.
Sumasainyo,
Rizal

3.

Ipasagot ang tsart sa ibaba.

Ano ang impormasyong
makukuha tungkol

Kay Rizal habang

siya
ay
nasa
Dapitan?

Hinahangad niya ang

kanyang pamilya at ang
kanyang kalayaan.

Maganda ang kanyang

kalusugan.
Kumikita siya nang sapat
upang buhayin ang
kanyang sarili.

Ano ang impormasyong

mahihinuha tungkol

Hinahanap niya ang

kanyang mga libro.
Para siyang
nagbabakasyon sa
Dapitan.

12

Malungkot si Rizal.
Malapit siya sa kanyang
pamilya.
Maayos naman ang
kanyang kalagayan sa
Dapitan.
Mahilig siyang magbasa.
Bagamat para siyang
nagbabakasyon sa
Dapitan, may limitasyon
pa rin sa kanyang
kalayaan.

Ano ang impormasyong

mahihinuha tungkol
Sa kalagayan ng
Dapitan
at
ng
panahong iyon?

"

Mahina (kulang, mabagal)

ang transportasyon at
komunikasyon.
Ang Dapitan ay isang
distritong pampulitikamilitar.
Hindi gaanong mainit ang
Dapitan kumpara sa
Manila.

Ano ang impormasyong

makukuha tungkol

Hindi gaanong maunlad

ang Dapitan, ngunit
maganda ang klima.
Dahil isang distritong
pampulitika-militar ang
Dapitan, may restriksyon
sa pagkilos ng mga tao.

Bakit mahalaga o di mahalaga ang mga liham na ito bilang

primaryang sanggunian?
Importante ang mga liham na ito dahil ipinapakita ang
sumusunod:
a. Ang buhay ni Rizal bilang tapon sa Dapitan, ang pagmamahal
niya sa kanyang ina at pamilya, ang hilig niya sa mga libro,
at ang limitasyon sa kanyang pagkilos sa Dapitan; at
b. Ang pagtrato ng gobyernong Espanyol sa mga Pilipinong
lumaban sa kanya, ang distritong pampulitika-militar bilang uri
ng lokal na pamahalaan sa panahong iyon.

4.

Gamitin ang rubric sa ibaba sa pagmarka ng tsart.

KAKAHAYAN

M AHUSAY

Nakakuha ng tamang
impormasyon mula sa dalawang
liham
Nakahinuha mula sa
impormasyon base sa dalawang
sipi
Naipaliwanag ang kahalagahan
ng mga liham ni Rizal bilang
primaryang sanggunian

13

SAPAT

KAUNTI

KULANG

!
5.
Maaari ring magpasulat ng salaysay ng komunidad o paaralan
batay sa primaryang sanggunian, katulad ng salaysay ukol sa sarili sa Gawain 3.
Gamitin din ang rubric sa sinabing gawain.

Kaugnayan sa mga Susunod na Modyul

1.
Sabihin sa klase na sa taong ito, pag-aaralan ang kasaysayan ng
Pilipinas sa pamamagitan ng mga saksi, katulad ng mga naunang Pilipino,
prayleng Espanyol, opisyal na Espanyol at Amerikano, manunulat, mga lumaban
para sa kalayaan ng bayan at iba pa, mula sa iba-ibang panahon ng
kasaysayan. Ipaalala sa klase ang iba-ibang anyo ng primaryang sanggunian:

Nakasulat
Pasalita
Biswal
Awdyo-biswal
Kumbinasyon ng mga ito

2.

Banggitin na, katulad ng mga limitasyon ng mga sanggunian

tungkol sa sariling buhay, ang mga primaryang sanggunian ng kasaysayan ay
may mga limitasyon din. Balik-aralin ang mga limitasyong tinalakay sa mga
naunang gawain.
3.
Bilang pagtatapos,
primaryang sanggunian.

Katibayan ito na may

naganap, saan at
kailan, ano ang
nangyari, at kung sino
ang naroon.

bigyang

diin

Nagdudulot ito ng
sariwa, bago o naiibang
pagkakaunawa ng
nakaraan.

14

ang

kahalagahan

ng

mga

Nagbibigay ito ng buhay

at kulay sa kasaysayan
sa pamamagitan ng
kaisipan at damdamin
ng mga saksi.

Markahan 1
Gabay ng Guro 2
Gawain

Oras

Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Ang Bangang Manunggul at mga Sinaunang Paniniwala
1. Ano ang artefact?
2. Mga katangian ng bangang Manunggul
3. Simbolismo ng banga
4. Mga sinaunang paniniwala
Lima (5)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Layunin ng modyul na maunawaan ng mag-aaral ang mga sumusunod:
1. Ang kahulugan at kahalagahan ng artefact sa kasaysayan
2. Ang saysay ng bangang Manunggul
3. Ang sinaunang paniniwala ng mga Pilipino
Kaugnay sa mga tema ng Araling Panlipunan ang mga paksa ng modyul:

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Panahon, Pagpapatuloy at Pagbabago
Kultura, Pagkakakilanlan at Pagkabansa

15

!
Sa pag-aaral ng mga paksa at temang ito, gamit ang
sanggunian, inaasahang matututunan ang mga kakayahan sa ibaba.
Pamantayan sa
Pagganap
Nakauunawa sa
artefact bilang
primaryang
sanggunian
Nakasusuri ng
bangang
Manunggul bilang
sanggunian ng
sinaunang
paniniwala

Kakayahan

Naipaliliwanag kung ano ang artefact

Natutukoy ang iba-ibang artefact at mga gamit nito
sa pang-araw-araw na buhay

Naipaliliwanag kung bakit ang artefact ay isang

primaryang sanggunian
Nakasusuri ng disenyo at katangian ng bangang
Manunggul
Nakasasagot ng graphic organizer tungkol sa banga
Nasasabi ang gamit ng bangang Manunggul
Naihahambing ang una at pangalawang paglibing
Nakahihinuha ng impormasyon mula sa banga
Nakauunawa ng simbolo ng bangang Manunggul
Nakabubuo ng heneralisasyon tungkol sa simbolo ng
banga

Nakabubuo ng
impormasyong
nakuha at
nahinuha mula
sa banga at
mga nakasulat
na primaryang
sanggunian

Nailalahad ang sinaunang paniniwala ng mga Pilipino

ayon sa gamit at simbolo ng banga

Nakapag-uugnay
ng mga
paniniwala ng
nakaraan sa
kasalukuyan

Mapanuring nakababasa ng sipi ng mga primaryang

sanggunian tungkol sa paglilibing at sinaunang
painiwala
Nakakukuha ng datos mula sa mga siping ito
Nakagagawa ng buod ng impormasyon sa sariling
salita
Nakapag-uugnay ng kaalaman na nakuha sa mga
sipi at sa bangang Manunggul

primaryang

Nakasusulat ng talata tungkol sa sariling paniniwala

Nakagagawa
ng
heneralisasyon
tungkol
sa
kahalagahan ng sinaunang paniniwala
Nakauunawa
ng
konsepto
ng
pananatili
at
pagbabago

Nakabubuo ng kamalayan tungkol sa sinaunang

paniniwala at nakikilala ang
pagkakaiba
at/o
pagkakatulad nito sa kasalukuyan

Nakaguguhit ng mga imaheng inilarawan sa sipi

Nabibigyang kahalagahan ang kultura noon
ngayon

16

at

Gawain 1. Ano ang Artefact?

1.

Mga bagay sa larawan at ang kani-kanilang gamit

a.
b.
c.
d.
e.

Bagay
Kalesa
Bulol
Cell phone
Lampara
Basket

Gamit
Sakayan
Pangrelihiyon
Komunikasyon
Ilawan
Lalagyan

2.
Mga halimbawa ng artefact na ginagamit sa iba-ibang panahon at
para sa iba-ibang gawain
Gamit sa
a. Pang-araw-araw
na buhay
b. Ritwal o relihiyon

c. Komunikasyon

Panahon ng lolot lola

Kandila
Telepono
Uling
Rosaryo
Koran

Panahon ng mag-aaral
Ilaw
Cell phone

Mosque

Mosque

Bulol
Papel
Liham

Bulol
Cellphone
Email, Facebook
Kompyuter
Lapis
Pisara
Kuwaderno

Typewriter
d. Silid-aralan

3.

#
!

Lapis
Pisara
Kuwaderno

Gas stove
Rosaryo
Koran

Bakit primaryang sanggunian ang artefact

Ang artefact ay primaryang sanggunian dahil ito ay nilikha
o ginawa ng tao o mga tao para sa iba-ibang gamit o
paniniwala sa buhay. Nagpapahayag ang artefact ng pagsaksi o
direktang
patunay
ng
isang
pangyayari,
kaganapan
o
kapaniwalaan.

17

Gawain 2. Mga Katangian ng Bangang Manunggul

1.

Mga katangian ng bangang Manunggul

a. Buo ba ang banga?

b. Ano ang hugis nito?
c. May mga butas ba sa
katawan ng banga?
d. Ano ang itsura ng
takip?
e. Ano ang
katawan
f. Ilan ang
bangka?

disenyo sa
ng banga?
nakasakay sa
Ano ang

ayos ng mga
nakasakay?
g. Ano ang masasabi mo
tungkol sa kakayahan
ng mga sinaunang
Pilipino?

M AY-AKDA

2.

Opo, buo ang banga.

Ito ay hugis pabilog na mas malaki ang gitnang
bahagi. Mayroon ding takip ang banga.
Walang butas sa katawan ng banga.
Ang takip ay parang baliktad na mangkok na
may disenyo ng bangka at dalawang taong
nakasakay sa bangka.
Parang alon ang disenyo sa itaas ng katawan
habang walang disenyo naman sa ibaba.
Dalawang tao ang nakasakay sa bangka. Ang isa
sa unahan ay naka-ekis ang mga kamay sa
kanyang
dibdib.
Sa likod niya ay taong
nagsasagwan.
Mahusay at matibay ang paggawa nila sa mga
banga at palayok.
Mayroon din silang kakayahan sa paglalayag.

Sipi mula kay Padre Plasencia

a. Kailan
sinulat
dokumento?
b. Sino ang sumulat?
c. Paano
niya
kaya
nalaman?

ang

ito

d. Bakit kaya siya interesado

sa paraan ng paglilibing?

Ito ay isinulat sa pagitan ng 1578 at

1590.
Isinulat ito ni Padre Juan de Plasencia.
Nalaman niya ang mga paniniwalang ito
dahil nanirahan siya sa Katagalugan sa
mga panahong sinulat niya ito.
Bahagi
ito
ng
mga
kaugaliang
napagmasdan
niya. Sumunod,
bilang
pari na nais magturo ng Kristiyanismo,
interesado siya sa mga paniniwala ng
mga katutubong Pilipino.

18

NILALAMAN

a. Saan
inilibing
bangkay?

ang

b. Kaagad bang inilibing ang

isang namatay na tao?
c. Saan nilagay ang bangkay
upang ilibing?

Inilibing ito sa gilid ng bahay at kung

siya ay pinuno, inilagay siya sa ilalim
ng maliit na bahay o balkon na itinayo
para sa kanyang libingan.
Hindi po. Nagluksa muna sila ng apat
na araw.
Inilagay siya sa bangka na nagsilbing
kabaong.

Gawain 3. Simbolismo ng Banga

1.

Mula sa sipi, mahihinuha

ng mga mag-aaral

na ang bangang

Manunggul ay ginamit bilang libingan ng mga patay.

2.

Pansinin:

Taong naka-ekis ang kamay

Taong nagsasagwan
Bangka
Alon
3.

Ang kaluluwa ng taong namatay

Isa pang kaluluwa na nagsisilbing gabay
Maaaring kabaong na pinaglibingan ng taong
namatay
Ang lalakbayin ng mga kaluluwa

Kabuuang simbolismo ng banga

Ang bangang Manunggul ay nagpapahiwatig ng sinaunang

paniniwala ng mga Pilipino sa kabilang buhay. Ipinapakita nito
ang paglakbay ng mga kaluluwa sa tubig gamit ang isang bangka
tungo sa kabilang buhay.

Gawain 4. Mga Sinaunang Paniniwala

1.

Para sa Grupo 1: sipi mula kay Loarca

Sinaunang

Panahon

a. Ano ang ugnayan ng mga ninuno

Sa Kasalukuyan

kay Bathala?

a. Ano ang tingin ninyo sa papel ng

mga ninuno?

Ang mga ninuno natin ay nagsilbi

kay Bathala.

19

Maaaring magsilbing mga bantay

at o inspirasyon ang ating mga
ninuno sa buhay natin ngayon.

!
Sinaunang

Panahon

Sa Kasalukuyan

b. Iginagalang
pa
ba
ang
mga
b. Bakit iginalang ang mga patay?
sumakabilang
buhay?
Iginalang ang mga patay upang
pakiusapan
silang
magsilbing Patuloy pa ring iginagalang ang
mga
patay
dahil
sa
ating
tagapamagitan ng mga tao at
pagmamahal sa kanila.
Bathala.
c. Paano ipinakita ang paggalang?

Ipinakita
ang
paggalang
sa
paggawa at pag-alaga ng mga
idolong
gawa
sa
kahoy
na
nagsilbing imahen ng mga patay
na ninuno; at sa pag-alay ng
pagkain, alak, at palamuting ginto.

2.

Ipinapakita ito sa pagbisita sa

mga sementeryo, pag-alay ng mga
bulaklak, kandila, at pati na rin ng
pagkain lalo na sa anibersaryo ng
kanilang
kapanganakan
at
kamatayan o sa araw ng mga
patay.

Para sa Grupo 3: sipi mula kay Plasencia

a. Ano ang animismo

at paano ito
isinagawa ng mga
sinaunang Pilipino?
b. Ano ang silbi nito
sa pang-araw-araw
na buhay ng tao?
c. Ano ang
mahihinuha mo
tungkol sa
kaugalian ng
Pilipino noon?
d. Nananatili pa kaya
ang paniniwala sa
animismo? Bakit?
Saan sa Pilipinas?

Ang animismo ay paniniwala na ang lahat ng

bagay, may buhay man o wala, tao o hayop, ay
may kaluluwa. Isinagawa ito sa pamamagitan ng
paggalang sa ibat ibang bagay, sa mga ritwal, at
sa pag-alay ng gamit.
Sa pamamagitan ng animismo, naipaliwanag ng
mga sinaunang Pilipino ang dahilan ng mga
pangyayari sa kanilang kapaligiran.
Maaaring iginalang at minsay kinatakutan ng mga
sinaunang Pilipino ang mga bagay dahil sa
paniniwalang naimpluwensiyahan ng mga bagay na
ito ang buhay ng tao. Gayun din, maaaring
sinamba nila ang mga bagay dahil sa paniniwalang
ang mga ito ay may kapangyarihan.
Maaaring nananatili pa ang animismo sa Pilipinas
dahil:
nakaugat ang paniniwalang ito sa katutubong
kultura na hindi agad nagbabago;
sa pangangailangang maunawaan ang mga
pangyayaring hindi madaling ipaliwanag;

c. Bakit at paano?

sa ilang mga lugar, hindi pa ito nahahamon ng

siyentipikong pag-iisip.

20

!
3.

Rubric para sa pagtataya ng ilustrasyon ng Grupo 2 at 4

Marka
Kulang
(0-4 na
puntos)

Kaunti
(5-6 na
puntos)
Sapat
(7-8 puntos)

Pagganap

Hindi buo ang salaysay o malabo ito.

Mangilan-ngilang pangungusap lamang ang naibahagi sa
klase.

Hindi tugma ang guhit sa salaysay.

Kulang ang ilustrasyon.

Manipis ang salaysay; kulang sa detalye.

Walang ipinakitang pagsisikap sa pagguhit.
Ang ilang guhit ay hindi akma sa salaysay.
Tama ang mga detalye ng salaysay at maganda at
angkop ang mga ilustrasyon.
Maaari pang pagyamanin ang salaysay at pagandahin
ang story board.
Ang salaysay ay base sa malalim na pagkakaunawa ng
sipi at malikhain ang mga ilustrasyon.
Sa kabuuan, naipamalas ng grupo ang malinaw at
malalim na pagkakaunawa sa sipi. Kaakit-akit din ang
presentasyon sa klase.

Mahusay
(9-10 puntos)

21

Pagtataya
1.

Pagkatapos ng modyul, ipakita ang libingang banga ng Panahong

Metal (mga 2000 BCE - 1000 CE) mula sa Maitum, Saranggani sa Mindanao.

Mula sa http:/ /asianhistory.tumblr.com/post/10970260829/the-maitumanthropomorphic-buria{-jar-no-13

22

!
2.

Ipasuri ito at ipasagot ang sumusunod na tanong.

a. Ano ang dalawang bagay na

katangi-tangi sa disenyo ng
takip banga?
b. Ano ang paniniwala ng
sinaunang Pilipino na
magpapaliwanag sa disenyong
ito?

c. Ano ang dalawang bagay na

mahihinuha tungkol sa lipunan
na pinagmulan ng bangang ito?

Hugis ulo ang takip.

Makikita rin ang dalawang mata,
ilong, at bibig.
Ang disenyo ng banga ay maaaring
paglalarawan ng taong inilibing dito.
Malamang ito ay base sa sinaunang
paniniwala na ang tao ay may
kaluluwa.
Iginagalang ng lipunang ito ang
kanilang patay.
Naniniwala sila sa kabilang buhay.

3.
Ipabasa ang sipi (at glosari) mula kay Loarca at ipasagot ang mga
tanong sa ibaba.

To these anitos the people offered sacrifices, when they desired

anything to each according to his office. The mode of sacrifice
was like that of the Pintados. They summoned a catalonan, which
is the same as the baylan among the Pintados, that is, a priest.
He offered the sacrifice, requesting from the anito whatever the
people desired him to ask, and heaping up great quantities of rice,
meat, and fish If the sacrifice was in behalf of a sick person,
they offered many golden chains and ornaments, saying that they
were paying a ransom for the sick persons health. This invocation
of the anito continued as long as the sickness lasted.
Miguel de Loarca, Relation of the Philippine Islands, 1582,
sa Blair at Robertson 5: 173.

!
!

Glosari
Heap up magtambak
Invocation dasal
Mode paraan
Pintados mga Bisaya
Summon tawagin
Ransom pagtubos

23

!
a. Sino ang nagbibigay ng alay sa
mga anito:
katawagan ng mga Tagalog
katawagan ng mga Pintados
b. Ano ang dahilan ng pag-alay
sa mga anito?
c. Bakit nag-aalay sa anito kung
may sakit ang isang tao?

d. Bakit hindi kay Bathala nagalay?

e. Ano ang posibleng dahilan na
ang paraan ng pag-aalay ay
magkapareho sa mga Tagalog
at mga Pintados?

3.
Pagsasanay
Pagsusuri
sa
Libingang
Banga

Pagsusuri
sa Sipi ukol
sa
Sinaunang
Paniniwala

Ang nagbibigay ng alay sa mga anito

ay:
Catalonan (Tagalog)
Baylan (Bisaya)
Nag-alay sa mga anito upang matupad
ang kahilingan ng mga tao.
Kapag may sakit ang isang tao,
pinaniniwalaang may kakayahan ang
mga anito na tulungan ang may sakit
na gumaling.
Sa
paniniwala
ng
mga
sinaunang
Pilipino, ang mga anito ang nagsilbing
tagapamagitan ng tao at Bathala.
Maaaring nabuo ang magkaparehong
kultura dulot ng pakikipag-ugnayan ng
mga tao sa isat-isa.

Gamitin ang rubric sa pagtataya ng dalawang pagsasanay.

Kulang
0-4 puntos
Hindi
naipamalas
ang pagunawa sa
larawan

Hindi
naipamalas
ang pagunawa sa
binasang sipi

Kaunti
5-6 puntos
Nabanggit ang
3 o 4 na bagay
mula sa
artefact, ngunit
hindi
nakapagbigay
ng kaugnayan
sa sinaunang
paniniwala
Nabanggit ang
2 o 3 bagay
mula sa
dokumento,
ngunit hindi
nakapagbigay
ng kaugnayan
sa pinag-aralan

24

Sapat
7-8 puntos
Naipamalas
ang pagunawa sa
katangian ng
banga

Naipamalas
ang pagunawa sa
binasa

Mahusay
9-10 puntos
Naipamalas
ang pag-unawa
sa katangian
ng banga at
nakahinuha ng
kahulugan nito
ayon sa
sinaunang
paniniwala
Naipamalas
ang pag-unawa
sa binasa at
naiugnay ito
sa pinag-aralan
ukol sa
sinaunang
paniniwala

Transisyon sa Susunod na Modyul

Bilang paghahanda, atasan ang mga mag-aaral na tanungin ang kanilang
magulang o taga-alaga kung:

Paano sila pinangalan, at

Sino ang nagbigay ng kanilang pangalan.

25

!
Markahan 1
Gabay ng Guro 3
Gawain

Oras

Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Sulyap ng Buhay Panlipunan sa Sinaunang Panahon
1. Pagpapangalan sa mga anak
2. Pagpapakasal sa sinaunang panahon
3. Hanapbuhay
4. Mga uring panlipunan
Pito (7)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Layunin ng modyul na maunawaan ng mga mag-aaral ang pamumuhay sa
pamilya ng sinaunang panahon, ang hanapbuhay ng mga Pilipino, at mga uring
panlipunan. Makikita sa pag-aaral na ito na buo, makulay at mayaman ang
kultura ng sinaunang Pilipino at inaasahang mabibigyan ito ng sapat na
kahalagahan. Ang modyul na ito ay ginagabayan ng sumusunod na tema sa
Araling Panlipunan:

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Panahon, Pagpapatuloy at Pagbabago
Kultura, Pagkakakilanlan at Pagkabansa
Produksyon, Distribusyon at Pagkonsumo

Inaasahan din na sa pamamagitan ng mga gawain

matututunan ng mga mag-aaral ang sumusunod na kakayahan.
Pamantayan sa
Pagganap
Nakauunawa ng
pamumuhay, gawain
at lipunan ng mga
Pilipino sa
sinaunang panahon
Kritikal na
nakababasa ng mga
sipi ng dokumento
at biswal na
primaryang
sanggunian
!

sa

modyul

ay

Kakayahan

Nailalarawan ang kaugalian sa pagpapangalan noong

sinaunang panahon
Nakapagbibigay ng pangalan batay sa gawi ng
sinaunang panahon
Nakasusuri
ng
mga
sinaunang
kaugalian
sa
pagpapakasal
Nakauunawa ng kahalagahan ng babae at mga anak sa
lipunan
Nailalahad ang sinaunang gawain at hanapbuhay
Nakikilala ang halaga ng paggawa sa buhay ng tao at
ng lipunan
26

!
Pamantayan sa
Pagganap
Nakasusuri ng
nakasulat at biswal
na sanggunian
Naihahayag ang
resulta ng pagsusuri
sa klase
Nakauunawa sa
konsepto ng
pananatili at
pagbabago sa
pamumuhay noon at
ngayon

Kakayahan

Nakapaghahambing
ng terminolohiyang
Tagalog
at
Bisaya ukol sa mga uring panlipunan
Naipaliliwanag ang kaayusan at mga uring panlipunan ng
sinaunang pamayanan
Nakagagawa ng sanaysay tungkol sa kahalagahan ng
ritwal sa sinaunang panahon batay sa nakuhang
impormasyon sa mga dokumento
Nabibigyang kahalagahan ang kultura at pamumuhay sa
sinaunang panahon
Nakakukuha ng datos mula sa mga dokumento
Nakasusuri ng lawaran
Nakagagawa ng hinuha mula sa nakasulat at biswal na
sanggunian
Nakapag-uugnay ng mga datos at hinuha mula sa biswal
at nakasulat na sanggunian
Nakasasagot ng tanong base sa ebidensiya mula sa
sanggunian
Nakabubuo ng pangkalahatang interpretasyon ukol sa
sinaunang kultura at pamumuhay
Nakapaghahambing ng mga gawi, ritwal at pamumuhay
noon at ngayon
Nakapagbibigay
ng
halimbawa
ng
pananatili
pagbabago sa pamumuhay ng mga Pilipino

Gawain 1. Pagpapangalan sa Sinaunang Panahon

1.

Ang pagpapapangalan ng mag-aaral (takdang-aralin)

Ang pangalan ay base o

hango sa pangalan ng

Halimbawa

Magulang o kamag-anak

Eduardo Jr. (ang tatay

ay ang unang Eduardo
sa pamilya); Carmencita
(Carmen ang lola)

Bayani o kilalang tao

Jose (Rizal),
(del Pilar)

Lugar

Luzviminda
(Luzon,
Visayas, Mindanao)

Pangyayari

Marcial (martial
batas militar)

27

Aling kategorya ang

pinakakaraniwan sa klase?

Gregorio

law

at

!
Ang pangalan ay base o
hango sa pangalan ng

Halimbawa

Santo o relihiyosong tao

Mohamed, Maria

Konsepto o bagay

Laya

Personal na katangian

Dakila

Aling kategorya ang

pinakakaraniwan sa klase?

Batayang impormasyon mula sa sipi ni Pedro Chirino, S.J., Relacion

de las Islas Filipinas, 1604
2.

Mga Susuriin
a. Basehan ng
pagpapangalan

b.

Ang nagbibigay
ng pangalan ng
anak
c. Tawag ng anak
sa mga
magulang kapag
kausap
d. Tawag ng anak
sa mga
magulang kapag
pinag-uusapan
e. Paggamit ng
apelyido
f. Pagpapangalan
ng babae at
lalaki
3.

Sinaunang Panahon
Mga kaganapan o
pangyayaring naranasan ng
ina sa panganganak
Mga katangiang ninanais
ng ina para sa kanyang
anak

Ngayon
Pangalan ng santo o
hinahangaang tao

Ang nanay

Ang mga magulang (o

lolo at lola)

Bapa at Bai

Tatay at Nanay
Papa at Mama
Daddy at Mommy

Ama ko, o ina ko

Ang mga magulang ko

Hindi gumagamit

Gumagamit ng apelyido
ng ama
May tiyak na pangalang
panlalaki at pambabae

Maaaring magkapareho
ngunit may dagdag na in
para sa babae

Mas malalim na pagsuri ng sipi ni Chirino

a. Paano ipinakita ng mga

anak sa sinaunang
panahon ang kanilang
paggalang sa kanilang
magulang? Tukuyin mula sa
sipi ang basehan ng iyong
sagot.
!

Pangalan ng mga
ninuno o mga magulang
Iba pang binanggit sa
itaas

Tinawag nila ang kanilang mga magulang bilang

ama ko o ina ko. Bilang paggalang din, hindi
nila tinawag sa pangalan ang kanilang mga
magulang, buhay pa man o hindi, dahil naniwala
silang mapapahamak sila. Makikita ito sa huling
talata ng sipi. !

28

!
b.

Kung ikaw ay nabubuhay Maaaring ibigay ang mabuting katangian ng

noong sinaunang panahon, magulang; halimbawa, Mapagmahal para sa ina
ano ang magiging pangalan at Masipag sa ama.
ng iyong mga magulang?

c. Ano naman ang posibleng Pakinggan ang sagot ng estudyante

pangalan
mo?
Ipaliwanag basehan ng kanyang sagot.
kung bakit.

at

ang

d. Ano ang magiging pangalan Maaaring ipinangalan ang aking kapatid na

ng iyong kapatid na lalaki lalaki na Langit, habang ang kapatid kong
o babae?
babae ay ipinangalang Langitin.
e.

Ano ang nakikita

mong
pagkakaiba at pagkakatulad
sa pagpapangalan noon at
ngayon?

Noon, ang ina lamang ang nagpapasya

tungkol sa pangalan ng anak ngunit ngayon,
ang mga magulang, at minsan kasama pa
ang lolo at lola, ang nagdedesisyon tungkol
sa pangalan ng anak. !

Ang mga pangalan noon ay mula sa mga

pangyayaring kaugnay sa kapanganakan ng
sanggol o sa mga katangian na nais ng ina
sa kanyang anak.
Sa ngayon, mas marami
ang basehan ng pagpapangalan: mula sa
pangalan ng artista, manlalaro, isang lugar,
atbp. !

Ngayon ay gumagamit na ng apelyido ang

mga tao ngunit hindi ito ginawa noon.!

4.

Mga inaasahang katangian ng album na ginawa ng klase

a. Base sa magandang katangian ang pangalang ibinigay
kaklase.
b. Iginagalang ang pagkatao ng kamag-aral.
c. Malikhain ang pag-ayos ng mga letrato at pangalan.

29

sa

Gawain 2. Pagpapakasal sa Sinaunang Panahon

1.

Sipi ni Chirino (1609) ukol sa pagpapakasal

a. Paano pinili ang

mapapangasawa?

Ang mga magulang ang nagkakasundo upang

piliin ang mapapangasawa ng kanilang anak.!

b. Matibay ba ang ganitong

kasunduan noong panahong
iyon? Bakit mo ito nasabi?

Opo dahil ito ay ipinagtibay sa ritwal

pagdiriwang
ng
kasal.
Ang
paglabag
kasunduang ito ay may kabayarang parusa.

c. Paano nakatulong ang

komunidad sa kasunduan sa
pagpapakasal?

Ang pagsaksi ng komunidad sa kasunduan at

ang pakikibahagi
sa pagdiriwang
nito
ay
nagpatibay sa kasal. !

d. Mayroon bang ipinakitang

pagpapahalaga sa
kababaihan ang ritwal ng
pakikipagkasundo para sa
kasal? Magbigay ng
halimbawa.

Ang pagpapahalaga sa kababaihan ay nakikita

sa pahintulot na kanyang ibinigay sa kasunduan,
na hindi nangangahulugang panghabang-buhay.
Ang dowry ay hindi nanggaling sa kanya kundi
sa lalaki.

e. Ano sa tingin mo ang silbi

ng dowry?

Ang dowry (bigay kaya) ay materyal na tulong

sa pagsisimula ng mag-asawa sa sarili nilang
buhay.
Tanda
rin
ito
ng paghangad
at
kahandaan ng lalaki sa pagpapakasal.

2.
Maaaring gamitin ang rubric sa ibaba sa pagtaya ng sanaysay ng
mga mag-aaral tungkol sa kanilang reaksyon sa arranged marriage.

30

ng
sa

PAGSULAT

NILALAMAN

PANIMULA

M AHUSAY
Ang panimulang
talata
ay
nakatatawag
pansin
at
angkop sa paksa. Gumamit
ng mahusay na kasabihan,
anekdota,
katanungan
o
isang nakatatawag pansin na
pahayag.
Malinaw
ang
posisyon
ng
mag-aaral
sa
usapin
ng
arranged
marriage
at
sinuportahan
niya
ito
sa
pamamagitan ng halimbawa o
sa pagtalakay ng maaaring
maging epekto nito. Mahusay
ang kanyang paliwanag.
Mahusay
ang
pagsulat;
makulay ang paglalarawan at
tama ang paggamit ng mga
salita.
Sumunod
sa
mga
tuntunin
ng
epektibong
pagsulat;
minor lang ang
pagkakamali.

SAPAT
Ang panimulang talata ay tama
ngunit hindi nakatatawag pansin.

KAUNTI
Hindi gaanong inugnay ang
panimula sa paksa.

May posisyon ang mag-aaral at

naipaliwanag
niya
ito,
ngunit
maaari pang pagyamanin ang
kanyang
paliwanag
sa
pamamagitan
ng
karagdagang
halimbawa o impormasyon.

Hindi matibay ang posisyon Walang posisyon ang magng

mag-aaral;
may aaral kaya halos wala rin
kalabuan,
kung
kaya siyang masulat.
nahirapan
siyang
masuportahan
ito.
Magulo
ang paliwanag.

Sumunod sa mga tuntunin ng

epektibong pagsulat at tama ang
pagbuo ng mga pangungusap at
talata;
ngunit
may
ilang
kapansin-pansin na pagkakamali.

Maraming
aspeto
ng
pagsulat
ang
kailangang
iwasto
at
dahil
dito,
mahirap
basahin
ang
salaysay.

31

KULANG
Hindi maganda o
panimula.

walang

Hindi nakabuo ng talata;

mismo
ang
mga
pangungusap ay hindi buo
o mali ang pagkabuo.

Gawain 3. Hanapbuhay
1.

Sipi mula kay Loarca

a. Ilista ang mga nakita

ninyong gawain at
hanapbuhay

Pagtatanim
Pag-aararo
Pangingisda
Pakikipagkalakal ng mga kagamitan, kumot,
baka, manok, niyog, mga alipin, isda, mga
produkto mula sa gubat

Paggawa ng ibat ibang uri ng sasakyang

dagat
Pagmimina ng ginto at pilak sa ilang mga
lugar (Paracale sa Camarines, sa Ilocos,
Kabisayaan, sa lugar ng ilog Butuan)

b. Anong mga salik ang

nakaapekto sa naging
uri ng hanapbuhay sa
iba-ibang isla ng
Pilipinas?

Kababaihan: pagbuburda, paghabi ng mga

kumot, paggawa ng sinulid na bulak, pagbayo
ng bigas, pangangalaga ng mga manok at
baboy
Heograpiya
ng
isang
lugar
(halimbawa,
pagiging daungan)
Yamang lupa at dagat
Laki ng populasyon

c. Ano ang mga gawain ng

kababaihan?

Pagbuburda
Paghabi
Paggawa ng sinulid na bulak
Pagbayo ng bigas
Pag-alaga ng manok at baboy
Pag-ayos ng tahanan

d. Ano ang masasabi mo

tungkol sa ugnayan ng
mga isla sa sinaunang
panahon?
e. Ano ang mahihinuha mo
ukol sa lebel ng
teknolohiya sa panahong
iyon?

Malakas ang ugnayan ng mga isla dahil mayabong

ang palitan ng mga produkto.

Iba-iba ang lebel ng teknolohiya.

Sa paggawa ng sasakyang dagat, matibay at
mahusay ang kakayahan at teknolohiya.
Sa pagmina ng ginto ay payak lamang.
Ang pagsasaka ay manuwal at simple ang
teknolohiya.
32

!
f.

Anong mga katangian

ng sinaunang Pilipino
ang mahihinuha mo
mula sa impormasyon?

Ang mga sinaunang Pilipino ay masisipag dahil

lahat ay may gawain.
Masigasig silang nakipag-ugnayan sa mga
taga-ibang lugar at isla sa Pilipinas at sa mga
Tsino.

2.

Hanapbuhay at pang-araw-araw na produkto noon at ngayon

a.

Anong mga hanapbuhay

noon ay ginagawa pa
ngayon?

b. Anong mga hanapbuhay

noon ay bihira o wala
na ngayon?

c. Anong
mga
produkto
noon ay ginagawa at o
!
tinatanim pa ngayon?

Pagtatanim at pag-araro
Pagbabayo ng bigas
Pangingisda
Pakikipagkalakalan
Pag-alaga ng manok at baboy
Pagmimina
Pagbuburda, paghabi ng mga kumot, paggawa
ng sinulid na bulak

d. Anong
mga
produkto
noon
ay
bihira
nang
itanim, gawin, o gamitin
ngayon?
e. Ano sa palagay mo ang
dahilan ng pagbabago at
pananatili ng mga uri ng
hanapbuhay at produkto?

Kumot
Borona, millet at bulak
Damit na gawa sa saging

Nagbago na ang pangangailangan ng mga tao

kaya may mga produktong hindi na ginagamit
ngayon. !
Natutugunan na ng modernong teknolohiya ang
pangangailangan sa ibang mga produkto.!
Hindi na kasing yaman ang likas na kapaligiran
dahil sa pagsira nito, kaya kakaunti na lang
ang produkto mula rito.!

Kaya nilang matugunan ang kanilang batayang

pangangailangan.
Napakinabangan ng pamayanan ang gawain
ng mga Pilipino.

Paggawa ng sasakyang pandagat

Bigas, kamote, sitaw, kamote, saging
Isda, baboy, kalabaw, kambing at manok

33

Gawain 4. Mga Uring Panlipunan

1.

Mga pisikal na katangiang ipinapakita sa tatlong larawan

Ilista/Ilarawan
ang
Mga tao

Mga bagay

Larawan A

Larawan B

Babae at lalaki

Pagkilos

Sa lalaki: turban,
gintong espada sa
baiwang, makulay at
magarang damit, at
gintong palamuti sa
leeg, pulsuhan
hanggang sa dibdib,
at tuhod
Sa babae: hikaw na
ginto, palamuti sa
leeg, makulay at
magarang damit
Naglalakad

Pisikal na
posisyon ng
mga tao sa
isat isa

Nasa unahan ang lalaki

ngunit halos
magkapantay ang laki
ng dalawang pigura

Larawan C

Dalawang babae,
isa mas matanda
sa isa
Simpleng damit,
hindi gaanong
makulay
Simpleng
palamuti sa leeg
at pulsuhan ng
isa, at hikaw
naman sa isa

Tatlong lalaki

Nag-uusap

Nag-uusap

Nasa unahan ang

mas batang babae
at mas malaking
pigura siya kaysa
sa nakatatandang
babae

Halos pantay at
nasa sentro ang
dalawang lalaki
at ang kausap

Bahag at
turban
Palamuti sa
tuhod

nila ay nasa tabi

2.
Mga hinuha tungkol sa katayuan o katungkulan ng mga tao sa
larawan at bakit (basehan ng hinuha)

Katayuan o
katungkulan

Basehan

Larawan A
Larawan B
Larawan C
Mukhang
sila
ay Maaaring
sila
ay Maaaring
sila
ay
nagmula sa mataas panggitnang
uring nanggaling
sa
na uring panlipunan.
panlipunan.
mababang
uring
panlipunan.
Magara
ang mga Simple lamang ang Walang palamuti at
nakabahag
lamang;
damit
at
palamuti; damit at palamuti.
wala
ring
armas
may
armas
ang
lalaki

34

!
3.

Sipi mula sa Customs of the Tagalogs ni Plasencia, 1589

Uring Panlipunan
Dato

Maharlica

Aliping
namamahay

Aliping saguiguilir

Tungkulin
Namahala sa
barangay
Namuno sa
digmaan
Tumulong sa dato sa
pakikidigma at sa
pang-araw-araw na
gawain
Nagsilbi sa isang
tao (dato man o
hindi)
Sinamahan siya sa
kanyang
paglalakbay
Nagsilbi sa isang tao
sa bahay nito sa lahat
ng mga gawain

Katangian

Malaya
Mapagtiwala
Handang ipagtanggol ang
barangay
Malaya
Hindi nagbabayad ng buwis
ngunit nagsilbi sa dato tuwing
kailangan

Nakatira sa sariling bahay

May sariling ari-arian na
maaaring ipamana sa mga
inapo

Hindi malaya
Nakatira sa bahay ng kanyang
pinagsilbihan

Maaaring ipagbili ngunit bihirang

ginawa maliban sa mga bihag
sa digmaan na ginawang alipin

4.
Tumbasan ng mga terminolohiyang Tagalog at Bisaya tungkol sa
mga uring panlipunan ayon sa sipi ni Colin, 1663
Tagalog
Dato (Maginoo)
Maharlica
Aliping namamahay
Aliping saguiguilir

Bisaya
Dato
Timauas
Oripuen (Namamahay)
Oripuen (Halon)

Ipaliwanag na ayon kay Padre Colin, ang pinuno ay tinawag na datu ng

mga Bisaya at maginoo ng mga Tagalog. Ngunit sa katunayan, ang datu ay
gamit din ng mga Tagalog; nagmula ang datu sa uring panlipunang tinawag ng
mga Tagalog na maginoo.
5.
Bakit commoner o karaniwang mamamayan ang tawag ni Plasencia
sa aliping namamahay at tunay na esklabo (true slave) naman ang pagtukoy
ni Colin sa aliping sanguiguilir

35

!
6.

Tinawag ni Plasencia na commoner o karaniwang mamamayan

ang aliping namamahay dahil itong uri ng alipin ay may
sariling bahay, ginto, at iba pang ari-arian.

Ayon naman kay Colin, ang aliping sanguiguilir ay tunay na

esklabo dahil nanirahan siya sa bahay ng kanyang amo at
maaari rin siyang ipagbili.

Mga hinuha mula sa impormasyong galing kay Plasencia

Katangian ng
barangay

Access ng tao

Ang paggamit ng lupa at ibang yamang likas ay itinakda

ng datu upang lahat ng miyembro ng barangay ay
makagamit at makinabang sa kapaligiran.

Bilang pinuno ng barangay, ang datu ang nagtakda ng

paggamit sa lupa at ng pangingisda upang tiyakin na lahat
ng pamilya sa barangay ay may sariling hanapbuhay at sa
ganoon ay makapamuhay nang sarili. Mahihinuha dito na
kaakibat sa konsepto ng awtoridad ay ang pantay na
paggamit ng yamang-likas sa lugar ng barangay.

Bahagi rin ng konsepto ng awtoridad ang tungkulin ng may

hawak ng kapangyarihan sa mga tao na kanyang
pinamumunuan. Halimbawa, ipinagtatanggol ng datu ang
barangay.
Kasama sa konsepto ng awtoridad ang mga pribilehiyo ng
nanunungkulan. Halimbawa, tinutulungan ng barangay ang
datu sa paglawig ng kanyang lupa.
May paggalang din sa datu na masasabing isang katangian
ng konsepto ng kapangyarihan sa sinaunang panahon.

sa lupa at
ibang likas na
yaman
Konsepto ng
awtoridad at
kapangyarihan

Ang barangay ay may malinaw na paghahati ng uring

panlipunandatu, maharlika, aliping namamahay, at aliping
saguiguilirngunit hindi mahigpit ang mga paghahating ito.
Ang mga aliping namamahay, halimbawa, ay may sariling
ari-arian. Pati ang mga aliping sanguiguilir ay bihirang
ipinagbili.
Ang barangay ay isang anyong panlipunan dahil binuo ito
ng mga pamilya, hindi katulad ng barangay ngayon na
nagsisilbing
pinakamababang
pulitikal
na
yunit
ng
pamahalaan.

36

Pagtataya
1.
Pasulatin ang mga mag-aaral ng isa o dalawang talata tungkol sa
kahalagahan ng mga larawan mula sa Boxer Codex bilang primaryang
sanggunian ukol sa sinaunang lipunan. Hilinging magbigay ang mag-aaral ng
mga konkretong halimbawa bilang patunay sa kanyang sagot.
2.
Isa pang pagtataya ay ang paggawa ng primaryang sanggunian
ukol sa hanapbuhay sa ating panahon. Sa ibaba ang gabay para sa mag-aaral.
a. Gamit bilang gabay ang mga talata na sinulat ni Morga at ni
Loarca, gumawa ng isang maikling sanaysay na may habang
tatlong talata tungkol sa hanapbuhay ng mga tao sa ating lipunan
ngayon.
b. Iulat ang sumusunod.

Mga produktong nakikita at alam mong itinatanim

sa iyong lugar at nabibili sa palengke; at
Mga gawaing panghanapbuhay o mga propesyon
sa komunidad, kasama ang hanapbuhay ng iyong
mga magulang at mga kapatid.

c. Isumite ang sanaysay pagkatapos ng isang linggo.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Matatag ang sinaunang kultura, ngunit humarap ito sa malaking hamon
sa ika-16 siglo, nang dumating ang Espanya sa Pilipinas at sinimulan ang
pananakop ng mga isla. Sa susunod na modyul ay aaralin ang mga primaryang
sanggunian tungkol sa pagtatag ng kolonyang Espanyol at mga patakaran at
paraang ginamit ng Espanya upang sakupin ang Pilipinas.

37

!
Markahan 1
Gabay ng Guro 4
Gawain

Oras

Sinaunang Panahon hanggang sa Pagtatag ng Kolonyang

Espanyol
Pagtatag ng Kolonyang Espanyol at mga Patakarang
Kolonyal
1. Pagtatag ng kolonya
2. Kristiyanisasyon bilang paraan ng pananakop
3. Reduccin: ang paglipat ng mga kinaroroonan
4. Tributo at polo bilang instrumento ng pananakop
Sampu (10)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Sa pamamagitan ng mga primaryang sangguniang
kolonisador, pag-aaralan sa modyul ang sumusunod:
1.
2.
3.
4.

ng

mga

Mga pananaw ukol sa labanan nina Lapu-lapu at Magellan

Mga kolonyal na patakaran: reduccin, tributo, at polo
Ibat ibang pananaw tungkol sa mga patakarang kolonyal
Epekto ng patakarang kolonyal sa mga Pilipino

Itong
Panlipunan.

nilikha

mga

paksa

ay

kaugnay

sa

sumusunod

na

tema

ng

Araling

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Kapangyarihan, Awtoridad at Pamamahala

Inaasahan na sa pagsusuri ng mga sanggunian ay matututunan ang mga

kakayahan sa ibaba.
Pamantayan sa
Pagganap

Nakauunawa ng
pagtatag ng
kolonyang
Espanyol sa
Pilipinas

Kakayahan

Nailalahad ang mga pangyayaring nagbigay daan sa

labanan nina Lapu-lapu at Magellan
Nakauunawa ng iba-ibang pananaw tungkol sa labanang
ito
Nakikita ang papel ng isang punto de bista o
perspektibo sa pagkakaunawa ng nakaraan
Nailalarawan ang papel ni Magellan sa malikhaing
paraan
38

Mapanuring
nakababasa ng
nakasulat at
biswal na
primaryang
sanggunian

Naipaliliwanag ang ugnayan ng Kristiyanisasyon at

kolonisasyon

Nakasusuri ng mga instrumentong ginamit ng Espanya

sa pananakop ng Pilipinas
Naipaliliwanag ang kahulugan, pagsasagawa at epekto ng
mga instrumentong ito sa mga Pilipino

Nakatataya ng
epekto ng mga
patakarang
kolonyal sa

Naiuugnay ang mga instrumentong ito sa isat isa sa

loob ng konteksto ng mga layunin ng Espanya sa
Pilipinas

Nailalarawan ang naging reaksyon at pagkilos ng mga

sinaunang Pilipino sa mga Espanyol
Nakapupuna at nakasasagot ng taliwas na posisyon o
punto, batay sa impormasyon mula sa sanggunian
Nabibigyang kahulugan ang kolonyalismo
Nakasasagot ng mga tanong base sa sanggunian
Nakahihinuha mula sa mga datos o ebidensya
Nakapag-aayos ng datos mula sa sanggunian sa isang

mga Pilipino
Naipaliliwanag
ang kahulugan
ng kolonyalismo

graphic organizer

Nakauunawa ng ugnayang sanhi at epekto

Nakakukuha at nakapag-uugnay ng datos mula sa ibat
ibang sanggunian
Nakatutukoy ng punto de bista ng mga may-akda
Nakikita ang epekto ng punto de bista sa pagsasalaysay
o paglalarawan ng pangyayari
Nakatataya ng impormasyon sa pamamagitan ng
pagkilala sa punto de bista ng awtor
Nakapagpapakita ng pantay na pakikitungo at paggalang
sa mga may ibang pag-iisip
Nakapaghahambing at nakapag-uugnay ng iba-ibang
impormasyon tungkol sa kolonisasyon ng Pilipinas
Nailalahad ang impormasyong nakuha at nahinuha sa
maayos at malinaw na paraan
Nakasasagot ng mga argumento o posisyon laban o
taliwas sa sariling pagtingin base sa ebidensiya
Nakabubuo ng konklusyon base sa interpretasyon ng
impormasyon mula sa mga sanggunian

39

Gawain 1. Pagtatag ng Kolonya

1.

Pagsuri ng dalawang palatandaan

Pagsusuri

Palatandaan ni
Lapu-lapu

Palatandaan ni Magellan

Nilalaman
a. Paano namatay si
Magellan?
b. Paano ipinakilala si
Lapu-lapu?
c. Ano ang
kahalagahang
historikal ng tao na
pinararangalan?
Pagsasakonteksto
a. Kailan ginawa ang
mga palatandaan?
b. Anong mahalagang
kaganapan sa mga
panahong ito ang
maaaring
nakaapekto sa
nilalaman ng mga
palatandaan?
Pag-unawa
Kaninong punto de
bista ang ipinahihiwatig
ng palatandaan?

Namatay siya sa sugat

mula sa engkwentro sa
mga sundalo ni Lapu-lapu.
Si Lapu-lapu ay hepe ng
islang Mactan.
Si Ferdinand Magellan ang
unang taong lumigid sa
mundo.

Pinatay siya ni Lapu-lapu

at ng kanyang mga
tauhan sa isang labanan.
Si Lapu-lapu ang unang
Pilipinong lumaban sa
mga Espanyol.
Si Lapu-lapu ang unang
Pilipinong lumaban sa
dayuhang mananakop.

1941

1958

Ito ang panahon bago

naging independyente ang
bansang Pilipinas.

Sa panahong ito ay
nagsasarili na ang
bansang Pilipinas.

Punto de bista ito ng

dayuhan.

Punto de bista ito ng

mga Pilipino.

2.
Pag-ugnay ng dalawang palatandaan sa salaysay ni Pigafetta: Alin
ang mas malapit sa sipi at bakit?

Ang palatandaan noong 1958 tungkol kay Lapu-lapu ay mas

malapit sa salaysay ni Pigafetta dahil parehong tinukoy ang
labanan nina Magellan at Lapu-lapu, na hindi simpleng
engkwentro ng dalawang tao o grupo.
Ngunit ang konklusyon sa palatandaan ni Lapu-lapu ay hindi
nanggaling o base sa salaysay ni Pigafetta.

40

!
3.

Mga kriterya sa pagmarka ng simbolo at motto ni Lapu-lapu

a. Malikhain ang simbolo.
b. Kinakatawan o sinasalamin nito ang papel ni Lapu-lapu sa
kasaysayan at ang kanyang mga katangian.
c. Ipinaliwanag nang mahusay ang kahulugan ng bawat bagay o
guhit sa simbolo.
d. Angkop ang motto sa simbolo.

Gawain 2. Kristiyanisasyon bilang Paraan ng Pananakop

Sipi mula kay Pigafetta, mga 1525
Gabay na Tanong
a. Anong mga
paraan ang
ginamit ng
Espanya upang
makontrol ang
lokal na
populasyon?
b. Ano ang reaksyon
ng mga Pilipino

sa mga Espanyol?

c. Ano ang tingin ng

mga Kastila sa
mga Pilipino sa
usapin ng
kumbersyon sa
Kristiyanismo?

Sagot ng Grupo
Kristiyanisasyon: pagbinyag ng mga Pilipino, pagsunog
nila ng kanilang mga idolo, pagtayo at pagsamba sa
krus;
Sapilitang pagkolekta ng pagkain at tributo mula sa
mga Pilipino; at
Pagbanta at paggamit ng mga Espanyol ng dahas o
puwersa.
Pagtanggap ng ilang mga Pilipino (tulad ni Humabon)
sa kapangyarihan ng mga Espanyol
Di pagtanggap ng ibang mga Pilipino sa mga
Espanyol (katulad ng ilang hepe ni Humabon, mga
taga-islang Bulaia, at mga Muslim)
Ang mga Pilipinong ayaw maging Kristiyano ay
itinuring na kalaban dahil ang hindi pagtanggap sa
Kristiyanismo ay tanda ng paghamon o pagtutol sa
kapangyarihan ng Espanya.

41

Gawain 3. Reduccin: Ang Paglipat ng mga Kinaroroonan

1.

Pagsuri sa sipi mula kay Obispo Domingo de Salazar, 1583, at

Luis de Jesus at Diego de Santa Theresa, 1660-1666

a. Bakit ginawa ang
reduccin?

b. Ano ang
reaksyon ng
mga Pilipino?

Inilipat ang mga katutubong tirahan mula sa kalat-kalat

at malalayong lugar tungo sa siksik na komunidad
upang mapadali ang pagpapalaganap ng Katolisismo
sa mga Pilipino.

Hindi sapat ang bilang ng mga prayleng Espanyol

upang isagawa ang kumbersyon ng buong populasyong
Pilipino, kung kaya mas madali kung nasa iilang lugar
lamang ang mga lokal na komunidad.

Tutol ang mga Pilipino sa reduccin dahil ilalayo sila

sa mga pampang ng ilog o di kaya sa baybay ng
dagat o mga lugar (gubat o ilog) kung saan nila
kinukuha ang kanilang ikinabubuhay.
Maaari ring ayaw iwanan ng mga Pilipino ang kanilang
mga ninuno na nakalibing sa lugar ng kanilang tirahan
(base sa napag-aralan sa ikalawang modyul).

c. Ano ang naging

epekto sa mga
Pilipino?

Naghirap ang mga Pilipino dahil sa sapilitang paglipat

ng kanilang tirahan.

d. Nakamit ba ang
layunin ng
reduccin? Bakit
o bakit hindi?

Ayon kina de Jesus at de Santa Theresa, nabawasan

pa nga ang Kristiyanismo sa mga lugar na pinailalim
sa reduccin. Ito ay dahil sa pagtutol ng mga Pilipino
sa paglipat ng kanilang tirahan.

2.

!
!

Ang reduccin bilang instrumento ng pananakop

Ang reduccin ay instrumento ng pananakop
paniwala ng mga Espanyol na lalo nilang mapapasunod
Pilipino kapag maging Kristiyano ang mga ito. Praktikal
din ang reduccin sa kakulangan ng pari sa Pilipinas;
kayang ikalat ang Katolisismo sa lahat ng isla.

42

dahil sa
ang mga
na sagot
hindi nila

Gawain 4. Tributo at Polo bilang Istrumento ng Pananakop

1.

Pagbayad ng buwis sa kasalukuyan

Nagbabayad ng buwis ang mamamayan
bilang tungkulin ng isang miyembro ng
aambag sa kapakanan ng lahat;

!
2.

lipunan

na

nag-

upang magkaroon ng ibat ibang serbisyong pampubliko

katulad ng edukasyon, kalusugan, mga daan at tulay.

Presentasyon ng mga posisyon

Grupo
1. Opisyal at

encomendero

Posisyon
Kahulugan at dahilan ng tributo
Ang tributo ay buwis na ibinabayad ng Pilipinong sakop ng
encomienda sa pamamagitan ng produkto katulad ng bigas,
manok, at ginto.

Ipinapataw ang tributo dahil nagsilbi itong pagkilala ng mga

Pilipino sa kapangyarihan ng Espanya at pantustos sa mga
gastusin ng Espanya sa pangangasiwa ng kolonya.
Ang polo ay sapilitang pagsisilbi o pagtatrabaho sa ibat
ibang proyekto ng gobyerno tulad ng pagkuha ng kahoy
para sa sasakyang pandagat, paggawa ng mga sasakyang
ito, pagtayo ng tulay, kalsada, at iba pang imprastruktura.

Ang polo ay ipinataw upang magkaroon ang mga Espanyol

ng patuloy at matatag na mapagkukunan ng kinakailangang
trabahador sa anumang lugar at panahon at para sa
anumang proyekto ng gobyerno.
Reklamo sa tributo at polo
Hindi makatao ang pagkolekta ng mga encomendero sa
tributo. Halimbawa ay ang pagkuha ng palay na wala nang
naiiwan sa mga Pilipino, ang sapilitang pagbabayad ng
tributo sa anyo ng ginto kahit wala sila nito, at ang
pagkolekta ng tributo sa mga bata, matatanda at mga
alipin.

2. Simbahang
Katoliko

Ang implementasyon ng polo ay labag sa utos ng hari.

Halimbawa,
hindi
ipinatupad
ng
mga
Espanyol
ang
patakaran na dapat hindi magtrabaho ang mga Pilipino sa
panahon ng anihan o taniman; dapat silang bigyan ng
sahod para sa bawat trabahong ginawa; at hindi sila dapat
ipadala sa malayong lugar.

Dahil sa pang-aabuso,
lumipat sa ibang isla.
43

nais umalis ang mga Pilipino at

!
3. Opisyal at

encomendero

Sagot sa reklamo
Sumusunod lamang ang mga encomendero sa utos ng hari;
karapatan nilang mangolekta ng tributo. Hindi naman
kaibigan ang mga Pilipino kundi sakop ng Espanya.
Mayroon namang mga Pilipinong handang magbayad ng
tributo batay sa mga produktong tinatanim o makukuha sa
kanilang lugar. Masagana ang kapaligiran at kalakalan at
hindi nagkukulang sa mga produkto gaya ng tela, bulak,
banga at porselana, palamuti, ginto at alak.

Hindi tamang akusahan ang mga encomendero base

lamang sa mga indibidwal na kaso ng pang-aabuso. Iba-iba
ang batayan ng buwis sa mga lugar at iba-iba rin ang
kayamanan ng mga Pilipino. Ang iba ay mayaman
samantalang
ang
iba
naman
ay
namumuhay
sa
pagnanakaw. Sa Bisayas, halimbawa, tamad ang mga tao at
laging naglalasing.

Kung may mga Pilipinong nais umalis, ito ay dahil matitigas

ang ulo nila, samantalang ang iba naman ay kadalasang
lasing at sa gayon ay walang pambayad ng tributo.
Pagtanggol at paggiit ng posisyon ng Simbahan
Hindi lang indibidwal na kaso ng pang-aabuso ang pinaguusapan kundi mga pang-aaping nangyayari sa iba-ibang
bahagi ng kolonya.
Maaaring mangolekta ang mga encomendero ng tributo
ngunit dapat nilang sagutin ang gastos sa kumbersyon ng
mga katutubo sa Katolisismo. Ngunit hindi ito ginagawa.
Dapat wala ring pang-aabuso sa pangongolekta ng tributo.
Dapat sundin ang utos ng hari. Hindi nga makareklamo ang
mga Pilipino sa alcalde-mayor dahil inaaresto sila at
sinisingil pa habang nasa preso.
Nararapat
ang mga patakarang
tributo
at polo dahil
kailangang kilalalanin ng mga nasasakop ang kapangyarihan
ng hari at bilang tugon sa mga serbisyo ng gobyerno katulad
ng Katolisismo. Ngunit dapat ipatupad ang mga ito sang-ayon
sa utos ng hari. Ang utos na ito ay:

4. Simbahang
Katoliko

5. Hari

Ukol sa polo: hindi dapat kumuha ng trabahador sa polo

kung mayroong boluntaryong manggagawa; hindi dapat
dalhin sa malayo ang mga trabahador sa polo; dapat
silang bayaran at bayaran agad; hindi dapat maapektuhan
ang taniman at anihan; pagbutihin ang mga sasakyang
dagat upang hindi makapinsala sa seguridad at kalusugan
ng mga manggagawa.
Ukol sa tributo: hikayatin ang mga Pilipino na magbayad
44

5. Hari

ng tributo; dapat katamtaman

nanggagaling sa mismong lugar.

lamang

ang

singil

at

Pagtataya
1.
Ipasulat sa mga estudyante ang kahulugan at katangian ng
kolonyalismo, mga halimbawa ng pamamaraang ginamit ng Espanya sa Pilipinas,
at ang epekto ng kolonyalismo sa mga nasasakupan.
Ang kolonyalismo ay ang pagsakop, paglawak, at pamamahala ng isang estado
sa ibang teritoryo.
Katangian
Ipinatutupad nito ang sariling interes ng mananakop.
Pinakikinabangan ang mga yamang-likas at ang
pagtatrabaho ng nasakop na populasyon.

Pamamaraan ng
Espanya sa
Pilipinas
Epekto

2.

Kadalasang mapang-abuso ang relasyon ng mga

mananakop at mga nasakop.
Kristiyanisasyon

Reduccin
Tributo

Polo

Hindi umuunlad ang buhay ng nasakop na populasyon dahil

sa pangingibabaw o pangunguna ng interes at layunin ng
mananakop.
Maaari ring atasan ang mag-aaral na sumulat sa hari ng Espanya

upang
a. Ihayag ang kanilang pagtutol sa reduccin o tributo at polo;
b. Ipaliwanag ang mga dahilan ng kanilang pagtutol; at
c. Ilahad ang mga rekomendasyong magbibigay ng solusyon sa mga
suliranin.
Hindi lalabis sa isang pahina ang haba
maaaring ipabahagi sa klase ang mga sulat.

ng liham. Kung

may oras,

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Nabuo na ng klase ang lahat ng modyul para sa unang
Araling Panlipunan, na nag-umpisa sa sinaunang panahon at
pagtatag ng kolonyang Espanya sa Pilipinas. Sa susunod na
susuriin ang iba pang primaryang sanggunian tungkol sa
kamalayang Pilipino, mula sa mga pag-aalsa laban sa ibat ibang
kolonyal hanggang sa rebolusyon para sa kalayaan.
!

45

markahan ng
nagtapos sa
markahan ay
paghubog ng
pamamaraang

!
Markahan 2
Gabay ng Guro 1
Gawain

Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Pag-aalsa Laban sa Pang-aabuso
1. Pag-aalsa ni Tamblot, 1621-1622
2. Pag-aalsa ni Maniago, 1660
3. Mga pag-aalsang agraryo sa mga Tagalog na probinsya,
1745

Oras

Lima (5)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Inaasahang mauunawaan ng mag-aaral ang konteksto ng mga pag-aalsa
laban sa Espanya, ang dahilan ng mga ito, kung sinu-sino ang namuno at
lumahok sa mga pagkilos, ang takbo ng kanilang kilos at epekto nito sa mga
Pilipino. Ang mga ito ay tatalakayin bilang balangkas sa pagsusuri ng mga sipi
ukol sa pag-aalsa. Kaugnay ito sa mga tema ng Araling Panlipunan.

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Kultura, Pagkakakilanlan at Pagkabansa
Karapatan, Pananagutan at Pagkamamamayan
Kapangyarihan, Awtoridad at Pamamahala
Produksyon, Distribusyon at Pagkonsumo

Sa pamamagitan ng mga tema at sipi, inaasahan ding mauunawaan ang

historikal na kahalagahan ng mga pag-aalsa. Sa pagsusuri ng mga ulat ng mga
prayle at opisyal na Espanyol, magkakaroon ang mag-aaral ng pagkakataong
matutunan ang sumusunod na kakayahan.
Pangkalahatang
Kakayahan
Nakauunawa ng
ugnayang sanhi at
epekto
Nakasusuri ng sipi ng
mga primaryang
sanggunian tungkol
sa pag-aalsa

Tiyak na Kakayahan

Naipaliliwanag ang konteksto ng mga pag-aalsa

Natutukoy ang mga historikal na aktor sa mga pagaalsa
Nailalarawan sa sariling salita ang kilos ng mga
lumahok sa pag-aalsa at ang reaksyon ng mga
Espanyol
Nakauunawa ng sanhi at epekto ng mga pag-aalsa
Base sa mga sanggunian, naipaliliwanag kung bakit
hindi nagtagumpay ang mga pag-aalsa
Naipaliliwanag ang kahalagahan ng mga pag-aalsa
46

!
Naipaliliwanag ang
kalahagahan ng mga
pag-aalsa sa
kasaysayan ng
Pilipinas

sa kasaysayan ng Pilipinas
Nakakukuha ng datos mula sa mga salaysay
Nakahihinuha mula sa mga salaysay
Nakagagawa ng buod ng impormasyon mula sa ibaibang sipi

Nailalahad ang impormasyon sa maayos na paraan

Natatalakay ang resulta ng pagsuri ng mga sipi

Gawain 1. Pag-aalsa ni Tamblot, 1621-1622

1.

Impormasyon mula sa sipi ni Francisco Leandro de Viana, 1765

a. Kadalasan o dami
ng pag-aalsa

Mula 1521 hanggang 1765, halos lahat ng mga lalawigan

ay nag-alsa

b. Impormasyon
nakuha at
nahinuha mula sa
sipi

Masasabing hindi naging mapayapa ang proseso ng

kolonisasyon. Nagkaroon ng malakas at maraming
pagtututol ang mga Pilipino.

Hindi pinansin ang dahilan ng mga Pilipino sa pagaalsa. Bagkus ay lalo pang pinaigting ng mga
Espanyol ang kanilang pagsupil sa pamamagitan ng
pagtaas ng tributo.

2.
Konteksto

Aktor
Sanhi

Pagkilos

Pagsusuri ng sipi hinggil sa pag-aalsa ni Tamblot

Naganap ang pag-aalsa sa Bohol noong 1621-1622 habang
karamihan ng mga pari ay nasa Cebu upang ipagdiwang ang
beyatipikasyon ni San Francis Xavier.
Tamblot kasama ang isa o dalawa pang paring katutubo (pari ng
mga diwata) at apat na nayon
Ibig bumalik ng mga katutubo sa dati nilang relihiyon at
talikuran ang Katolisismo.
Naniwala ang mga rebelde na kung bumalik sila sa dati nilang
relihiyon, giginhawa ang kanilang buhay.
Nag-alsa ang apat na bayan sa islang Bohol; ang Loboc at
Baclayon lamang ang hindi lumahok sa pag-aalsa.
Pumunta sa Bohol si Juan de Alcarazo, alcalde-mayor ng
Cebu, para supilin ang pag-aalsa, ngunit hindi pumayag ang
mga rebelde. Sinunog nila ang apat na nayon at mga
simbahan nito. Inihagis nila sa lupa ang mga rosaryo at krus
at sinaksak ng 18 beses ang imahen ng Birhen Maria.
47

Pagkilos

Epekto

Sinalakay ang mga nag-aalsang Pilipino ng 50 Espanyol at

isang libong alyadong Pilipino sa unang araw ng 1622. Inatake
ng 1,500 na rebelde ang puwersang Espanyol ngunit sinagot
ito ng mga superyor na armas ng mga Espanyol.
Tumakbo sa bundok ang mga nag-aalsa at dito nakita ng mga
Kastila ang isang pamayanan, templo ng mga diwata,
maraming pagkain at alahas na gawa sa ginto at pilak. Nasupil
ang pag-aalsa.
Binitay ang ilang rebelde at pinatawad ang iba.
Nasupil ang pag-aalsa sa mga karatig na nayon at isla. Iginiit
ng Espanya ang kanyang kapangyarihan.
Ang mga nakatakas ay nanatili sa bundok.

Gawain 2. Pag-aalsa ni Maniago, 1660

Pagsusuri ng sipi mula kay Casimiro Diaz ukol sa pag-aalsa ni Maniago
Konteksto

Naganap ang pag-aalsa sa Pampanga noong Oktubre 1660.

Mahalaga ang papel ng Pampanga sa kalakalan sa pagitan ng
Maynila at Pampanga.

Aktor

Si Francisco Maniago na tubo ng Mexico, Pampanga, na siyang

pinuno ng lugar at kinatawan ng hari ng Espanya, ang lider ng
pag-aalsa. Kasama niya ang kanyang mga kababayan.
Nag-alsa ang mga naglalagari ng kahoy dahil sa hindi
magandang
pagtrato
sa
kanila.
Halimbawa,
hindi
sila
binabayaran ng sahod.

Sanhi

Pagkilos

Epekto

Samakatuwid, ang sanhi ng pag-aalsa ay ang polo.

Sinunog ng mga rebelde ang kanilang mga tirahan at hinarang
ang daloy ng ilog upang pigilan ang kalakalan sa pagitan ng
Maynila at Pampanga.
Sumulat sila sa mga lalawigan ng Pangasinan at Ilocos upang
hikayatin ang mga ito na mag-alsa laban sa Espanya at patayin
ang mga Espanyol sa kani-kanilang mga lalawigan.
Humiling ng amnestiya ang mga nag-alsa sa pamamagitan ni
Padre Andres de Salazar. Ibinigay ni Gobernador-Heneral
Manrique de Lara ang amnestiya at nag-alok ng bahagi ng
bayad na hinihingi ng mga rebelde.
Ngunit noong isinalin sa wikang katutubo ang amnestiya ay
ibinaliktad ang mga salita at binago ang nilalaman; kayat nagalsa muli ang mga rebelde.

48

Gawain 3. Mga Pag-aalsang Agraryo sa mga Tagalog na

Probinsya, 1745
Pagsusuri ng sipi mula kina Pedro Calderon Enriquez, 1739; Juan de la
Concepcion, 1788-1792; at Haring Felipe V, 1751
Konteksto

Aktor

Sanhi

Pagkilos

Naganap ang pag-aalsa sa mga Tagalog na probinsiya noong 1745.

Sa mga lalawigang ito, malalaki ang lupaing pag-aari ng mga
prayleng Espanyol, kung saan ipinagbayad ang mga magsasaka ng
renta hindi lamang para sa lupang sinasaka kundi pati na rin sa
lupang kinatatayuan ng kanilang bahay.
Sa panig ng Espanya, mga prayleng Hesuwita, Dominikano, at
Agostino
Sa panig ng mga Pilipino, ang mga magsasaka sa lupain ng mga
prayle sa Paraaque, Bulacan, Cavite, Batangas, Laguna at ibang
Tagalog na lugar
Pagkamkam ng mga relihiyoso ng lupa ng mga katutubo
Pagbawal sa mga magsasaka na kumuha ng kahoy, prutas at
iba pang pangangailangan sa mga burol, gubat, at ilog dahil
itinuring ang mga ito na pag-aari ng mga prayle; o ang
pagsingil sa pagkuha ng mga pangangailangan

Pagbawal sa paggamit ng lupa at burol para sa pastulan

Lumaban ang mga magsasaka ng Batangas, Cavite at iba pang
probinsiyang Tagalog kung saan hawak ng mga prayle ang
malalaking lupa.

Sa Batangas, sinunog ang mga bahay ng Heswita at ibang mga

gusali.
Kumalat ang pag-aalsa sa ibang bayan.
Inutos ng gobyerno (hari) ang sumusunod:
Pagtigil
sa
pagbabayad
ng
mga
magsasaka
ng
di
makatarungang buwis
Pagbalik ng titulo ng mga lupang kinamkam ng mga prayle
Pagbigay sa mga magsasaka ng mga lupang kinamkam ng mga
relihiyoso
Deklarasyon ng ilang lupain bilang pag-aari ng hari
Imbestigasyon ng mga anomalyang may kaugnayan sa pagsukat
ng lupa sa Laguna na pag-aari ng mga prayleng Dominikano

Epekto

49

Pagtataya
Sabihin sa klase na pagbalik-aralan ang mga sipi at tsart sa tatlong
gawain upang sagutin ang matrix sa ibaba na nagsisilbing buod ng modyul.
1. Mga sanhi ng pag-aalsa laban sa
Espanya

2. Bakit hindi nagtagumpay ang mga

pag-aalsa

a. Mithiing bumalik sa relihiyon ng

mga ninuno
b. Pagtutol sa sapilitang pagtrabaho
o polo
c. Pagkamkam ng mga relihiyoso ng
mga lupang pag-aari ng mga
katutubo at pagbawal sa pagkuha
ng mga yamang gubat tulad ng
kahoy, rattan, kawayan, prutas, at
yamang ilog
d. Pagbawal na magpastol sa mga
burol

a. Paggamit ng mga Pilipino laban sa

kapwa Pilipino upang supilin ang
pag-aalsa
b. Superyor na armas ng mga Espanyol
(halimbawa, mga riple laban sa mga
sibat at itak ng mga Pilipino)
c. Paggamit ng mga relihiyoso bilang
tagapamagitan ng mga katutubo at
pamahalaang Kastila
d. Kawalan ng kamalayang Pilipino,
kaya hiwa-hiwalay ang pag-aalsa at
naging madaling supilin

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Mahalaga ang mga pagtutol ng mga Pilipino sa ibat ibang paraang
pananakop,
ngunit hindi pa nahuhubog
ang kamalayang kumikilala sa
kahalagahan ng pagsasarili. Sa mga susunod na modyul, aaralin ang pagbuo ng
kamalayang ito.

50

!
Markahan 2
Gabay ng Guro 2
Gawain

Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Iba-Ibang Mukha ng Progreso
1. Ang ideya ng progreso sa kasalukuyan
2. Pagsuri sa mga ideya ng progreso sa siglo 19
3. Tatlong mukha ng progreso: Sinibaldo de Mas, Gregorio
Sancianco, at Juan Luna

Oras

Pito (7)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Layunin ng modyul na maunawaan ang mga ideya ng progreso o pagunlad mula sa ibat ibang pananawang kanilang pagkakatulad at pagkakaiba
base sa mga nakasulat at biswal na sanggunian. Bibigyang interpretasyon ang
mga pananaw nina Sinibaldo de Mas, Gregorio Sancianco at Juan Luna, at
ilalahad ang mga ito sa isang talumpati matapos suriin ang kanilang mga akda.
Itong mga paksa ay kaugnay sa sumusunod na tema ng Araling Panlipunan.

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Panahon, Pagpapatuloy at Pagbabago
Kapangyarihan, Awtoridad at Pamamahal
Produksyon, Distribusyon at Pagkonsumo

Sa pamamagitan ng mga gawain, sasanayin ang mga kakayahan sa ibaba.

Pamantayan sa Pagganap
Nakauunawa ng ibaibang konsepto ng
progreso sa ika-19 na
siglo
Nakasusuri ng mga
pasulat at biswal na
primaryang sanggunian

Kakayahan
Nabibigyang kahulugan ang ideya ng progreso
mula sa ibat ibang panahon
Naipaliliwanag ang pananaw ng bawat may-akda
ng sanggunian tungkol sa progreso
Naipaliliwanag kung bakit iba-iba ang kanilang
pagtingin
Naisasaayos ang kanilang mga ideya sa concept
map at iba pang graphic organizer
Nakasasagot ng tanong tungkol sa iba-ibang
pananaw
Naihahayag at naipaliliwanag sa maayos at
kaakit-akit na talumpati ang mga pananaw na ito
base sa interpretasyon ng kanilang mga nilikha.
51

!
Pamantayan sa Pagganap

Nakapaghahambing ng
iba-ibang pananaw
Nakauunawa sa
konsepto ng pananatili
at pagbabago

Kakayahan
Nakababasa sa mapanuring pamamaraan upang
maunawaan ang historikal na konteksto ng
sanggunian at ang motibo at pananaw ng mayakda
Nakikilala ang historikal na perspektibo ng awtor
o manlilikha
Nakatataya ng impormasyon sa pamamagitan ng
pagkilala sa punto de bista ng awtor/manlilikha
Nakakukuha ng datos mula sa ibat ibang
primaryang sanggunian
Nakahihinuha mula sa datos o ebidensya
Nakagagawa ng buod ng impormasyon sa sariling
salita
Nakauunawa ng ugnayang sanhi at epekto
Nakapaghahambing ng impormasyon mula sa
mga sanggunian at nakikilala ang mga punto ng
pagkakasundo at di pagkakasundo
Nasusuportahan ang sariling interpretasyon base
sa impomasyong nakuha at nahinuha
Nakabubuo ng konklusyon base sa interpretasyon
ng impormasyon
Nakasasagot ng tanong base sa angkop at sapat
na ebidensya
Naipaliliwanag ang kahulugan ng progreso sa
kasalukuyang panahon
Naihahambing ang kahulugang ito sa kahulugan
noong ika-19 na siglo
Natutukoy ang pagkakatulad at pagkakaiba sa
konsepto ng progreso noon at ngayon
Nakauunawa
ng
kahalagahan
ng
historikal
konteksto at personal na background ng mayakda sa paghubog ng kanyang pananaw tungkol
sa progreso
Nakapagpapakita ng pantay na pakikitungo at
paggalang sa mga may ibang pag-iisip kahit
hindi ito sumasang-ayon
sa sariling ideya,
posisyon o pagtingin

52

Gawain 1. Ang Ideya ng Progreso sa Kasalukuyan

Mga halimbawa ng progreso

Grupo 1: Progreso sa bahay

Grupo 2: Progreso sa paaralan
Grupo 3: Progreso sa probinsya

Grupo 1: Progreso

Grupo 4: Progreso sa bansang

Pilipinas
Grupo 5: Progreso sa mundo

sa bahay

Tanda ng Progr eso

P a kin ab ang

Mas madaling
gawin ang mga
trabaho sa bahay
dahil may lugar

Mas malaking
bahay para sa
pamilya

na

Mga appl i ance at

iba pang mga

gadget

Gagaan at bibilis
ang gawaing
PROGRESO

Makakukuha ng
trabaho matapos
ng pag-aaral at
makatutulong sa
sarili at sa
pamilya

Pagpasok ng
isang kapatid sa
mataas na
paaralan o
kolehiyo

bahay

53

Grupo 2: Progreso

sa paaralan

Tanda ng Progr eso

P a kin ab ang

Malaking silidaklatan na may

maraming libro

Lalawak ang
pagkatuto ng mga
mag-aaral

Computer sa mga
sili d-aralan

PROGRESO

Magkakaroon ng
isa pang paraan
ng pagkatuto at
bibilis ang
komunikasyon

Internet na
pasilidad

Dadali ang
proseso ng pagaaral; mas
maraming
magagawa

54

!
Grupo 3: Progreso

sa probinsiya

Tanda ng Progr eso

P a kin ab ang

Magiging mas
mabilis ang
biyahe,
mararating ang
iba pang lugar, at
menos sa oras

Mga daan at
tulay

Modernong
ospital

PROGRESO

Magkakaroon ng
trabaho ang mga
tao sa lugar

Industriya at
pagawaan

Gaganda ang
kalusugan ng
mamamayan at
komunidad

55

Grupo 4: Progreso

sa bansa

Tanda ng Progr eso

P a kin ab ang

Trabaho para sa
lahat at pag-ahon
sa kahirapan

Industriya sa
bawat lalawigan

Sapat na paara
l
an at klasrum
para sa lahat ng
bata

Pantay-pantay na
oportunidad para
matuto,
PROGRESO

Kontentong
mamamayan,
katahimikan sa
lipunan, pagtugon
sa mga problema
at
pangangailangan
ng tao

Mabisa at malinis
na pamamalakad
sa gobyerno

makakuha ng
trabaho, maging
produktibo sa
buhay, at
tumulong sa
kapwa

56

!
Grupo 5: Progreso

sa mundo

Tanda ng Progr eso

P a kin ab ang

Mas madali at
mabilis na
komunikasyon;
pagkakaroon ng
mga kaibigan sa
ibang bansa;
paglalahok sa
mga kampanya
para sa kalikasan
at iba pa

Social networking
tulad ng
Facebook at
Twitter

Pagsulong ng
agham at
medi si na

Paglunas sa
malulubhang sakit
katulad ng
PROGRESO

Paghanap ng
solusyon sa ibat
ibang suliranin;
mas aktibo at
responsableng
mga mamamayan
at lipunan

Pagkalat ng
kaalaman

kanser; mas
mahabang buhay

57

Gawain 2. Pagsuri sa mga Ideya ng Progreso sa Siglo 19

1.

Grupo 1: Sinibaldo de Mas

Tungkol sa
a. Edukasyon

Mga Rekomendasyon
Limitahan ang edukasyon
sa primaryang paaralan
kung saan ituturo ang 3R
upang manatiling mas
mababa ang mga Pilipino
kaysa sa mga Espanyol.
Ang mga kolehiyo sa
Maynilana para lang sa
lalakiay dapat isara.
Huwag ituro sa mga
Pilipino ang wikang Kastila
dahil maaaring gamitin ito
upang hamunin o

Impormasyong Nahinuha
Ang paaralan sa bawat
bayan ay nasa
pamamalakad ng

prayle.
Limitado ang
edukasyon ng
kababaihan.
Ang hindi pagturo ng
wikang Espanyol ay
isang instrumento
upang makontrol ang
mga Pilipino.

kalabanin ang mga prayle

at alkalde.
b.

Pamamahala ng
mga parokya o
simbahan

c. Pananamit ng
mga Espanyol
at Pilipino

Dapat may prayleng

Espanyol sa bawat bayan.
Huwag ibigay ang mga
parokya sa mga paring
Pilipino.

Dapat magkaiba ang

pananamit ng mga
Espanyol sa damit ng
mga Pilipino at mestizo.
Ang mga hepeng Pilipino
lamang ay maaaring
gumamit ng coat
(amerikana).

Kamiseta at salakot
ang karaniwang suot
ng mga Pilipino.

Bihirang gumamit ng
kerchief (panyong
itinatali sa leeg) ang
mga Pilipino.
Pati ang pananamit ay
naging tanda ng
pagkakaiba at
diskriminasyon laban sa
mga Pilipino.

58

Ang parokya ay
basehan ng
kapangyarihan ng
prayle.
Mababa ang pagtingin
ng mga prayle sa mga
paring Pilipino.

!
d. Pagtrato ng
mga Pilipino at
Espanyol sa
isat isa

Ang purong Espanyol

lamang ang dapat ituring
na marangal.

Dapat tumigil sa anumang

gawain ang Pilipino o
mestizo kapag makita ang
isang Espanyol (maliban
sa Maynila).
Kung nakaupo ang
Pilipino, dapat siyang
tumayo kapag dadaan sa
harap niya o kakausapin
siya ng isang Kastila.

Hindi dapat payagang

umupo ang Pilipino o
mestizo sa bahay ng
isang Espanyol at lalong
hindi dapat makikain sa
mga ito.

Kung may Pilipinong

lalaban sa isang Kastila,
kahit upang ipagtanggol
ang sarili, dapat siyang
parusahan. Buong buhay
siya dapat magtrabaho sa
gawaing pampubliko.

Ang Pilipino ay itinuring

na mababang uri ng
tao at hindi dapat
itratong kapantay ng
Espanyol.

Ang di pagkapantaypantay ng Pilipinot

Espanyol ay isang
matingkad na katangian
ng kolonyalismo.

e. Ano ang inaasahang epekto ng kanyang mga rekomendasyon?

Lalakas ang kapangyarihan ng Espanya sa Pilipinas at patuloy
mangingibabaw ang mga prayle at opisyal na Kastila.
Mananatili ang mga Pilipino sa mababang antas ng kabuhayan
kakayahang intelektuwal.
f.

na
at

Ano ang pangkalahatang pananaw ni Sinibaldo de Mas tungkol sa progreso?

Para kay Sinibaldo de Mas, ang progreso ay ang patuloy na pagkontrol ng
mga Espanyol sa halos lahat na aspeto ng buhay ng mga Pilipino upang
manatili ang Pilipinas bilang kolonya ng Espanya. Sa ganitong paraan
lamang uunlad ang Pilipinas.

59

!
2.

Grupo 2: Gregorio Sancianco

Tungkol sa
a. Mga balakid sa
pagsulong ng
agrikultura

Impormasyong nakuha at nahinuha mula sa sanggunian

Hindi pinagtuunan ng pansin ang mga gawaing pangagrikultura. Halimbawa:

b. Epekto ng mga
balakid na ito sa
kalagayan ng
ekonomiya
c. Mga dapat gawin
upang lutasin ang
mga problema sa
ekonomiya

Maraming restriksyon sa pagbenta at pagkalat ng

mga produkto.
Wala o kulang ang kalye o daan mula sa bukid
patungo sa palengke.
Hindi sapat ang presyo sa palengke upang mabawi
ng magsasaka ang kanyang gastos.
Nakasama sa magsasaka ang monopolyo sa tabako
dahil sapilitan itong ipinatanim at ang presyo ay
itinakda pa ng gobyerno.
Kung mayroon mang labis na ani, mababa ang
presyo nito sa palengke kung ikumpara sa Maynila.
Hindi makatrabaho nang masigasig ang magsasaka
dahil sa kawalan ng insentibo o tulong mula sa
gobyerno at dahil sa ibat ibang restriksyon sa
kalakalan.
Naghirap ang mga Pilipino.
Alisin ang mga limitasyon sa pangangalakal ng mga
produkto.
Gumawa ng daan mula sa bukid patungo sa
palengke.
Itigil ang monopolyo sa tabako o ayusin ang mga
tuntunin nito.

d. Ano ang pananaw ni Sancianco tungkol sa progreso?

Para kay Sancianco, ang progreso ay ang pag-unlad ng mga Pilipino sa
kanilang kabuhayan. Mangyayari ito kung makaaani nang sapat, maging
maayos at mas madali ang pagbenta ng ani sa palengke, at payagan ang
malayang pangangalakal ng mga produkto sa iba-ibang bahagi ng Pilipinas.
e. Ano ang inaasahang resulta sa ekonomiya ng Pilipinas at sa buhay ng mga
Pilipino kapag naisagawa ang mga hakbang na sinabi ni Sancianco?
Gaganda ang ekonomiya ng Pilipinas at aangat ang buhay ng mga Pilipino.
Ito ay dahil lalakas ang kalakalan, tataas ang presyo ng bentahan ng ani
sa palengke, at mahihikayat ang magsasaka na pataasin ang produksyon.

60

!
3.

Grupo 3: Juan Luna

a. Sino sa inyong
palagay ang
kinakatawan ng
babae sa kaliwa at
babae sa kanan?
Bakit?

b. Bakit inaakay ang

babaeng nasa
kanan? Ano ang
kahulugan nito?
c. Ano sa inyong tingin
ang itinuturo ng
babae sa kaliwa?
d. Ano ang kahulugan
ng hagdan?
e. Ano kaya ang ibig
sabihin ng mga
bulaklak sa hagdan?
f. Paano makakamit
ang progreso sa
punto de bista ni
Luna?

Babae sa kaliwa: Espanya, dahil maputi at

matangkad, kanluranin ang damit at ayos ng
buhok, at inaakay niya ang babae sa kanan
(Pilipinas)

Babae sa kanan: Pilipinas, dahil nakasuot ng

barot saya, kayumanggi ang balat, mas mababa
kaysa sa babae sa kaliwa, at ginagabayan siya
ng babae sa kaliwa (Espanya)

Batay

pamagat ng kwadro na Espaa Y

(Espanya
at Pilipinas),
masasabing
kinakatawan ng dalawang babae ang dalawang
bansa.
Inaakay ang babae sa kanan (Pilipinas) upang
gabayan siya ng babae sa kaliwa (Espanya).

Filipinas

sa

Nangangahulugan itong ginagabayan ng Espanya

ang Pilipinas.
Itinuturo ng babae sa kaliwa (Espanya) ang liwanag o
simbolo ng progreso na nasa kanilang harapan.

Ang hagdan ay antas ng pag-unlad o progreso. Nasa

unang hagdan lang ang Pilipinas; malayo pa siya sa
itinuturong liwanag o progreso.
Maaaring simbolo ito ng pagkakaibigan sa pagitan ng
Espanya at Pilipinas at ng katahimikan ng panahon.
Naniniwala si Luna na ang progreso ay ipagkakaloob
ng Espanya sa Pilipinas. Kung susunod ang Pilipinas
sa mga pagbabagong nagaganap sa Espanya, uunlad
din ito katulad ng Espanya.

61

Gawain 3. Tatlong Mukha ng Progreso: Sinibaldo de Mas,

Gregorio Sancianco, at Juan Luna
Rubric sa pagtataya ng talumpati
Mahusay
9-10
puntos

Sapat
7-8
puntos

Kaunti
5-6
puntos

Kulang
0-4 na
puntos

Naunawaan at nagamit nang wasto sa

talumpati ang kahulugan ng progreso
ayon sa tao na kinakatawan
Naipakita
sa talumpati
ang
mga
balakid
at paraan
patungo
sa
kaunlaran ayon sa iniatas na punto
de bista
Naisulat
ang
talumpati
sa
isang
kaakit-akit na paraan at gumamit ng
mga batayang tuntunin ng epektibong
komunikasyon

Pagtataya
Ipagawa sa mga estudyante ang buod ng mga ideya ng progreso nina
Sinibaldo de Mas, Gregorio Sancianco at Juan Luna. Dapat nilang gamitin ang
sarili nilang salita sa pagsagot ng tsart sa ibaba.
1. Ano ang progreso para kay
a. Sinibaldo de Mas
b. Gregorio Sancianco
Ang progreso ay ang
Ang progreso ay ang
patuloy na pagkontrol ng
pag-unlad ng mga Pilipino
mga Espanyol sa halos
sa kanilang kabuhayan,
lahat na aspeto ng buhay
sa agrikultura at
ng mga Pilipino upang
kalakalan upang
manatili ang Pilipinas
guminhawa ang buhay ng
bilang kolonya ng Espanya. mga Pilipino.

62

c. Juan Luna
Ang progreso ay
liwanag na maaaring
mangahulugan na
kaalaman, kalayaan at
mga bagong ideya at
pamamaraan.

!
2. Paano makakamit ang kaunlaran ng Pilipinas?
a. Sinibaldo de Mas
b. Gregorio Sancianco
Uunlad ang Pilipinas kung
Mangyayari ito kung
mananatili
makaaani nang sapat;
may maayos at mas
ang kontrol ng mga
prayle;
madaling paraan ng
ang di pagkakapantaypagtinda ng ani sa
pantay na ugnayan ng
palengke, at
mga Pilipino at
papayagan ang
Espanyol; at
malayang pagbenta ng
mga produkto sa iba ang limitadong
edukasyon ng mga
ibang bahagi ng
Pilipinas.
Pilipino.

c. Juan Luna
Uunlad ang Pilipinas
kung
matatamasa niya
ang mga
pagbabagong
nagaganap sa
Espanya; at
magkasama ang
Pilipinas at Espanya
patungo sa
progreso.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Ang mga repormang hinangad nina Sancianco at Luna ay naging bahagi
ng kilusang reporma ng mga Pilipino sa Espanya. Sa pamamagitan ng pagsulat,
inihayag ng mga propagandista ang mga repormang makatutulong sa pagsulong
ng Pilipinas. Tatalakayin ang mga repormang ito sa susunod na modyul.

63

!
Markahan 2
Gabay ng Guro 3
Gawain

Bilang ng oras

Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Kilusang Propaganda
1. Mga repormista at kanilang adhikain
2. Mga problema ng kolonya ayon sa propagandista
3. Sariling dyaryong pampropaganda
Pito (7)

GABAY NG GURO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Nilalayong ipakilala ng modyul ang sumusunod:
1. Mga repormista (na tinawag na ilustrado) at ang kanilang simulain
2. Mga problema ng kolonya sa siglo 19 ayon sa pananaw ng mga
repormista (na ang tawag din ay propagandista)
3. Layunin at pamamaraan ng Kilusang Propaganda
4. Papel at kahalagahan ng kilusan sa paghubog ng kamalayang Pilipino
Kaugnay ang nilalaman ng modyul sa sumusunod na tema ng Araling
Panlipunan.

Tao, Lipunan at Kapaligiran

Panahon, Pagpapatuloy at Pagbabago
Kultura, Pagkakakilanlan at Pagkabansa
Karapatan, Pananagutan at Pagkamamamayan
Kapangyarihan, Awtoridad at Pamamahal

Sa pag-aaral ng mga paksa at tema, sa pamamagitan ng ibat ibang sipi,

matututunan ng mag-aaral ang mga kakayahan sa ibaba.
Pamantayan sa Pagganap
Nakauunawa ng
konsepto at layunin
ng reporma sa ika-19
na siglo

Kakayahan
Nabibigyang kahulugan ang salitang ilustrado
Nakatutukoy ng mga ilustrado na kasapi ng
Kilusang Propaganda
Nabibigyan ng historikal na konteksto ang
pagkakatatag at simulain ng Kilusang Propaganda

64

Pamantayan sa
Pagganap
Naipaliliwanag ang
layunin, tunguhin at
paraan ng Kilusang
Propaganda

Kakayahan

Nakauunawa ng mga
problema ng siglo 19
Nakapag-uugnay ng
mga problema noon
sa kasalukuyan

Nakagagawa ng
sariling dyaryo bilang
aplikasyon ng mga
natutunan sa modyul

Nakasasabi at nakauunawa ng mga layunin at

adhikain ng Kilusang Propaganda
Naipaliliwanag ang mga repormang hiniling ng
mga repormista
Nakauunawa ng papel ng mga propagandista sa
pagmumulat sa mga Pilipino noong siglo 19
Naipaliliwanag sa sariling salita ang mga suliranin
ng siglo 19 at mungkahing reporma sa
pamamagitan ng sariling dyaryo
Nakapagbibigay ng halimbawa ng mga problemang
ito at ang kanilang epekto sa mga Pilipino
Nakapagtataya ng papel ng mga propagandista sa
pagmumulat sa mga Pilipino noong siglo 19
Mapanuring nakababasa ng satiriko at sipi ng
mga sanaysay
Nakapagsusuri ng mga sipi at nakasasagot ng
tanong tungkol sa punto de bista at nilalaman ng
mga ito
Naihahayag ang personal na saloobin tungkol sa
sinasaad ng mga manunulat

Gawain 1. Pagpapakilala sa mga Repormista at Kilusang

Propaganda
1.
Halaga o gamit ng dyaryo (lokal o pahayagan ng paaralan) sa
pang-araw-araw na buhay

Ginagamit ang dyaryo bilang pinagmulan ng impormasyon

tungkol sa nangyayari sa bayan at sa komunidad sa ibaibang larangan ng buhay katulad ng pulitika, ekonomiya,
kultura, at libangan.

Makukuha rin sa dyaryo ang opinyon ng mga kolumnista at

mambabasa tungkol sa mahahalagang isyu.

Sa pagbabasa ng dyaryo, nagiging

komunidad
ang mambabasa
dahil
nangyayari at sa ganitong paraan ay
isyu o suliraning hinaharap at maaari
solusyon.
65

bahagi ng bayan at
nalalaman niya ang
nakikiisa siya sa mga
rin maging bahagi ng

!
2.

a.
b.
c.
d.

Sipi mula sa La Solidaridad, 1889: batayang impomasyon

Tanong
Sino ang sinulatan ng lihampetisyon?
Sino ang mga pumirma sa
liham-petisyon?
Ano ang mga nasyonalidad
ng mga pumirma?
Ano ang hiningi ng mga
pumirma sa petisyon?

e. Ano ang ginamit na batayan

ng mga nagpetisyon para
isulong ang kanilang
hinihiling?
3.

Sipi mula sa La Solidaridad, 1889: pagsuri ng nilalaman

a. Bakit sumulat sa Ministro

ng Kolonya sa Espanya
at hindi sa opisyal na
nasa Pilipinas?
b. Ano kaya ang impact ng
sulat kung may mga
Espanyol ding pumirma
sa hinihinging
pagbabago?
c. Anong mga benepisyo
ang makukuha ng
Pilipinas sa mga
repormang hiningi sa
petisyon?

Bahagi ng Petisyong Binilugan o Kinulayan

Unang linya ng petisyon (Ministro ng
Kolonya)
Mga pangalan sa huling talata ng petisyon
(Miguel Morayta, Galicano Apacible atbp.)
Unang talata ng liham (mga Pilipino at
Espanyol sa Espanya)
Ikatlong talata (representasyon sa Cortes,
pagtigil sa pagbawal ng pahayagan at mga
publikasyon, at pagtigil sa pagtapon ng
mamamayan)
Ikalawang talata (sa pagsulong ng Pilipinas
ay naging kapantay na siya ng ibang mga
probinsiya ng Espanya)

Sa tingin ng mga sumulat, hindi sila papansinin ng

pamahalaan sa Maynila, kung kaya sa Ministro
mismo sila nagpetisyon. Inakala nilang mas
pakikinggan sila kung ang kinatawan ng Hari sa
Espanya mismo ang kanilang susulatan.
Maaaring mas makikinig ang opisyal ng Espanya
kung makita niyang may kapwa Espanyol na
nakikisimpatya sa petisyon.

a. Magiging pantay ang karapatan ng mga Pilipino

at mga Espanyol.
b. Sa pamamagitan ng kinatawan sa Cortes,
makalalahok ang Pilipinas sa pagbuo ng batas
na makaaapekto sa kanya.
c. Maihahayag nang malaya ang mga problema at
perspektibo ng mga Pilipino nang walang takot
na huhulihin o itatapon sila sa ibang lugar.

66

Gawain 2. Mga Problema ng Kolonya ayon sa Propagandista

1.

Grupo 1 at 2: sipi mula kay Marcelo H. del Pilar

a.

Impormasyong nakuha at nahinuha mula sa Monarchism in

the Philippines
Talata
a.

b.

c.

2 at 3

e. Bakit magiging walang silbi

kung ireklamo man sa korte
ang di makatarungang
pangongolekta?

2.

d.

Gabay na Tanong
Aling salita ang nagsasaad
ng lawak ng kontrol ng mga
prayle sa mga Pilipino?
Anong aspeto ang hinayaan
ng gobyerno na
impluwensyahan ng mga
pari?
Ano ang ginamit na dahilan
ng mga prayle para
mangolekta ng pera sa mga
Pilipino?
Bakit nasabing di
makatarungan ang ginawang
pangongolekta?

Sagot
the friar handles the Filipino as he
pleases
Hinayaan ng gobyerno sa mga prayle
ang mga paaralan o ang edukasyon
at pag-aaral ng mga Pilipino.
Ginamit ng mga prayle ang mga
sagradong turo at ritwal ng Simbahan
(halimbawa, sa paglibing).
Nasabing hindi makatarungan ang
pangongolekta dahil kahit ang mga
namatayan at gipit sa pera ay pinilit
magbayad para malibing ang
namatay.
Hindi nirereklamo sa korte ang mga
prayle dahil malakas ang
impluwensiya ng mga ito sa
pamahalaan at lipunan.

Mula sa Aba Ginoog Barya ni M. H. del Pilar

Anong pagmamalabis ng
prayle ang inilantad sa sipi?
Tukuyin ang mga salita sa
dasal na nagpapahiwatig ng
pagmamalabis.
Para kanino, sa tingin ninyo,
ang dasal na ito? Sino ang
kausap ni del Pilar? Bakit
mo sinabi ito?
Mabisa kaya ang paggamit
ng satiriko? Bakit o bakit
hindi?

Ang pagmamalabis ng prayle ay ang

sobrang pagkuha ng pera mula sa tao.
Makikita ito sa mga salitang aba, ginoong
barya, nakakapuno ng alkansya, kaban
mong mapusok, at santa barya.
Ang dasal ay para sa karaniwang tao dahil
isinulat ito sa Pilipino (at hindi sa Espanyol) at
sa anyo ng isang dasal na kilala ng marami.

Mabisa ang paggamit ng satiriko dahil katawatawa ito ngunit may sinasabi. Kahit
ordinaryong tao ay makakaunawa nito.
67

!
3.

Grupo 3 at 4: sipi mula kay Graciano Lopez-Jaena

Aspeto
a. Pagtupad ng mga
opisyal sa kanilang
tungkulin

b. Kasanayan ng mga
empleyado ng gobyero

Hindi karapat-dapat sa posisyon o may kakulangan

sa kasanayan ang mga empleyado ng pamahalaan.

c. Pagpapalit ng mga
opisyal at empleyado

Nagdulot ito ng korupsyon at pagkalito. Marahil ay

hindi natapos o nasundan ang mga proyektong
nasimulan.

d. Pagtupad sa batas
tungkol sa pag-empleyo
ng mga Pilipino sa
pamahalaan
e. Kalagayan ng Pilipinas
sa pangkalahatan

Hindi ipinatupad ang batas sa pag-empleyo ng mga

Pilipino sa serbisyong sibil.

f.

Opo, mayroon pang problemang nananatili

hanggang ngayon, katulad ng sumusunod.

Sa tingin ninyo,
mayroon pa bang
problema sa itaas na
nananatili pa rin
ngayon? Aling

Walang pagbabago o pag-asenso sa pamumuhay ng

mga Pilipino.

problema? Magbigay ng
halimbawa.

Anong problema ang nakita sa

Naging pabaya ang mga opisyal sa pagtupad ng
kanilang tungkulin, o hindi nila alam kung paano
tugunan ang mga problema.
Walang oras ang gobernador-heneral para sa
pamamahala ng kolonya.

Nakikita pa ang korupsyon sa pamahalaan at

maging sa ibang aspeto ng buhay.
May mga opisyal at empleyado ng pamahalaan
na walang sapat na kasanayan sa kanilang
posisyon.
May mga opisyal at empleyado ng pamahalaan
na naging pabaya sa kanilang tungkulin.
May mga bahagi pa rin ng bansa na halos hindi
umaasenso ang kanilang kalagayan.

68

3.

Grupo 5 at 6: sipi ni Jose Rizal, On the Indolence of Filipinos

a. Ano ang ibig sabihin ni

Rizal sa national
sentiment (damdaming
pambansa)?
b. Anong mga halimbawa
ang ibinigay niya upang
patunayan ang kawalan
ng ganitong

Ito ang damdaming dulot ng pagiging isang bayan

katulad
ng organismong
may
mga
ugat
na
dinadaanan ng dugo para bumuhay at kumilos nang
isa. Sa damdaming ito ay umiiral ang bayan at
hindi ang indibidwal na tao.
Ang Pilipino ay isang indibidwal lamang at hindi
kasapi ng bansa.

kamalayan?

c. Sa tingin ni Rizal, bakit

wala o mahirap hubugin
ang kamalayang ito?

d. Bakit mahalaga ang

pagbuo ng damdaming
pambansa sa ika-19 na
siglo?

Interesado lamang ang mga Pilipinong opisyal sa

kanilang kikitain.
Dahil
walang
kalayaan
sa
kolonyabawal
maghayag o magtatag ng asosasyon, halimbawa
naging mahina at mabagal ang mga Pilipino at
nahirapan silang bumuo ng mas malawak na
kamalayan.
Mahirap ding hubugin itong kamalayan dahil sa
pagnanais ng Pilipino sa katahimikan at kawalan
ng gulo o away.
Mahina ang mga nanungkulan sa mababang
antas ng gobyerno samantalang walang pakialam
ang mga nasa itaas at papalit-palit pa.
Walang pagkakaisa ang mga Pilipino.
Sariling interes lang ang habol ng mga lokal na
opisyal na Pilipino.
Maraming Pilipino ang naghihirap simula pa
lamang ng kanilang pagkasilang.

Inasahang
magsisilbi
itong
basehan
pagkabuklod-buklod ng mga Pilipino.

Ang sama-samang pagkilos ay susi sa pag-unlad

ng bansa.
Mababawasan ang pangungurakot sa gobyerno
kung may damdaming pambansa.
Pagtutuunan ng pansin ang mga kapos-palad na
kababayan dahil di lang ang sarili ang pagiisipan.

Kakaunti ang Pilipinong tumututol sa mga

hakbanging nakakasama sa bayan at kakaunti
rin ang lumalaban para sa kanyang kapakanan.
Tinatanggap
ng mga Pilipinong
pinuno ng
munisipyo ang pagmamalabis ng mga prayle at
Kastilang opisyal.

69

ng

!
e. Sa tingin ninyo,
problema pa ba ngayon
ang kawalan ng
damdaming pambansa?
Patunayan ang inyong
sagot.

4.
Mga problemang
problema pa rin ngayon

"

(Pakinggan ang opinyon ng mga mag-aaral at ang

basehan ng kanilang opinyon.)

tinukoy

ng

mga

repormista

sa

siglo

19

na

Pangungurakot sa gobyerno (at sa ibang larangan ng buhay)

Pabago-bagong
administrasyon
lalo
na
sa
lokal
na
pamahalaan, na nakaaapekto sa pagpapatuloy o pagtigil ng
mga proyekto
Ang hindi pagtupad ng batas
Ang hindi pagkapantay-pantay na administrasyon ng hustisya
Mga abusadong opisyal
Mga empleyado at opisyal sa gobyerno na hindi handa o
walang kakayahan para sa trabaho
Kahirapan ng tao

Gawain 3. Sariling Dyaryong Pampropaganda

1.

Ebalwasyon ng dyaryo
a.

Bahagi ng Dyaryo
Pangalan
Logo

Kung buo ang dyaryo

Grupo 1

Grupo 2

Grupo 3

Motto
Editoryal
Mga balita
Tula, karikatura,
guhit o ibang
malikhaing akda
Mga sanggunian

70

Grupo 4

Grupo 5

Grupo 6

!
b.
Ang nilalaman ng dyaryo (1 bilang pinakamababa at 5
bilang pinakamataas); ang kabuuang marka ay ang average ng lahat ng
marka.
Grupo
Kalidad ng Dyaryo

Malinaw ang paglahad ng editoryal at ng isyung tinalakay;

may halimbawang sumusuporta sa posisyon ng editoryal.
Sapat ang bilang ng mga balita; sinasalamin nito ang mga
pangyayari at problema noong siglo 19; kumpleto ang
detalye ng mga balita.
Malikhain ang tula, sanaysay, o karikatura; sinasalamin
ang panahon ng siglo 19.
Mahusay ang lay-out; malikhain ang kabuuang disenyo
ng pahayagan.
Sumasalamin ang pangalan, logo at motto ng dyaryo
sa adhikain ng Kilusang Propaganda; naipaliwanag sa
klase ang kahulugan ng logo at motto .
Kabuuang Marka:

Pagtataya
1.
Ipaliwanag sa klase na hindi naging matagumpay ang Kilusang
Propaganda sa Espanya sa pagkamit ng reporma mula sa pamahalaan. Dahil
dito, may ibang propagandista tulad ni Jose Rizal na minabuting umuwi sa
Pilipinas upang dito isulong ang pagbabago. Sa kanyang pagbalik, itinatag ni
Rizal ang La Liga Filipina, isang asosasyon ng mga Pilipino sa Pilipinas.
2.

Ibigay ang konteksto sa ibaba.

Inilunsad
1892 sa
Kabilang
Andres
Bautista

ni Jose Rizal ang La Liga Filipina noong 3 Hulyo

Tondo, Maynila.
sa naging kasapi nito ay sina Deodato Arellano,
Bonifacio, Apolinario Mabini, Ambrosio Rianzares
at marami pa.

Tatlo ang lebel ng konseho sa liga: Konseho Suprema,

Konsehong Panlalawigan, at Konsehong Popular.
Naging panandalian lamang ang samahan dahil hinuli si Rizal
noong 6 Hulyo 1892 at itinapon siya sa Dapitan sa
Mindanao.
71

3.

Ipabasa ang mga layunin ng La Liga Filipina. Ipagamit ang glosari.

1. To unite the whole archipelago into one compact, vigorous and

homogeneous body.
2. Mutual protection in every want and necessity.
3. Defense against all violence and injustice.
4. Study and application of reforms.
Konstitusyon ng La Liga Filipina, sa Vicente Albano Pacis et. al.
(eds.), Founders of Freedom: History of the Three Philippine
Constitutions (Quezon City: Capitol Publishing House, 1971) p. 336.

Glosari
Homogeneous iisa

#
4.

pagtatanggol sa isat isa

malakas; buhay

Ipasagot ang mga tanong tungkol sa sipi.

a. Bakit itinatag ni
Rizal ang liga sa
Pilipinas?

b. Ano sa palagay mo
ang karahasan at
kawalan ng hustisya
na itinukoy ng
konstitusyon?
Magbigay ng tatlong
halimbawa batay sa
tinalakay sa modyul
na ito.
c. Alin sa mga
hangarin ng Kilusang
Propaganda sa
Espanya ang nais
ipagpatuloy ng liga?
!

Mutual protection
Vigorous

Itinatag ni Rizal ang liga sa Pilipinas dahil:

hindi nakuha ng Kilusang Propaganda ang kanilang
ikinampanyang reporma sa Espanya; at
nakita ni Rizal na ang kilusan para sa reporma ay
dapat nakaugat sa Pilipinas, at ang pagbabago ay
dapat ilunsad ng kapwa Pilipino sa Pilipinas mismo.
Pang-aabuso ng mga prayle
Pagpapabaya
ng
pamahalaang
kolonyal
sa
pangangailangan ng mga Pilipino
Pangungurakot at pang-aabuso ng mga opisyal ng
gobyerno
Kawalan ng kalayaan
Di pantay na administrasyon ng hustisya
Kahirapan ng tao

Kalayaang maghayag
Kalayaang bumuo ng asosasyon
Representasyon sa Cortes
Pagbabago sa edukasyon
Pagtigil sa mga abuso ng prayle
72

!
d. Ano pa kayang mga
pagbabago ang
nilayon ng liga na
may kinalaman sa
damdaming
pambansa na

Magkaroon ng pagkakaisa ang mga Pilipino

Tugunan ang pangangailangan ng mga Pilipino
Tumulong sa isat isa
Kumilos bilang bansa at hindi bilang indibidwal na
Pilipino

isinaad ni Rizal?

Transisyon sa Kasunod na Modyul

Hindi man nagtagumpay ang Kilusang Propaganda, naimpluwensiyahan
nito ang Katipunan na itinatag pagkatapos itinapon si Rizal sa Dapitan. Ang
organisasyon ng Katipunan, halimbawa, ay katulad ng istruktura ng La Liga
Filipina. Sa mga unang buwan ng Katipunan ay dinalaw si Rizal ni Pio Valenzuela,
isa sa mga lider ng Katipunan, upang hingin ang kanyang opinyon at payo para
sa pinaplanong himagsikan. Tatalakayin ng susunod na modyul ang rebolusyon
laban sa Espanya.

73

!
Markahan 2
Gabay ng Guro 4
Gawain

Oras

Pagsibol ng Kamalayang Pilipino

Himagsikan para sa Kalayaan
1. Ang Katipunan at ang pagmamahal sa bayan
2. Deklarasyon ng kalayaan sa Kawit
3. Ang Saligang Batas ng Malolos
Walo (8)

G ABAY NG G URO
Gamitin ang gabay hawak ang modyul sa pagkatuto.

Layunin, Tema at Kakayahan

Nilalayong ipakilala ng modyul ang mga layunin ng himagsikan at ang
kahalagahan nito sa kasaysayan ng Pilipinas. Lima ang primaryang sangguniang
susuriin sa mga araling nakapaloob sa modyul:
1. Kahulugan ng pagmamahal sa bayan
2. Layunin ng himagsikan at ang kahalagahan nito sa kasaysayan ng
Pilipinas
3. Kahulugan ng kalayaan mula sa pananaw ng himagsikan at mga
kaugnay na konsepto katulad ng soberanya at kasarinlan
4. Konsepto ng pagpapatuloy at pagbabago
5. Konsepto, uri at kahalagahan ng karapatan
6. Kahulugan ng kapangyarihan sa pananaw ng himagsikan
Inaasahang matututunan ang sumusunod na kakayahan.

Pamantayan sa Pagganap
Nakauunawa ng kahulugan ng
pagmamahal sa bayan
Nakauunawa ng mga aral ng
Katipunan at ang kaugnayan nito sa
kasalukuyan
Naipaliliwanag ang mga konsepto ng
kalayaan, kasarinlan at soberanya
Nabibigyang kahulugan at
kahalagahan ang konsepto ng
karapatan

Naipaliliwanag ang konsepto ng

kapangyarihan base sa mga sinulat
ng mga rebolusyonaryo
74

Kakayahan
Naipapakita ang pag-unawa ng
pagiging kasapi ng Katipunan sa
pamamagitan ng pagsagot ng mga
tanong, pagpili ng pangalan, at
panunumpa bilang katipunero
Naipaliliwanag ang ibig sabihin ng
tula ni Bonifacio tungkol sa
pagmamahal sa bayan
Nasusuri ang mga aral (Kartilya) ng
Katipunan at ang kaugnayan nito sa
kasalukuyan

Pamantayan sa Pagganap
Mapanuring nakababasa at
nakasusuri ng mga sipi mula sa
sinulat ng mga rebolusyonaryo
Nakapag-uugnay ng mga problema
noon at ngayon
Nakapagtataya ng kahalagahan ng
mga simulain ng himagsikan

Nakakukuha at nakahihinuha ng
impormasyon mula sa mga
primaryang sanggunian

Nabibigyang kahulugan ang mga

batayang konsepto ng Saligang
Batas ng Malolos katulad ng
kalayaan, kasarinlan, soberanya,
republika, karapatan

Nakakukuha at nakapag-uugnay ng
datos mula sa iba't ibang
sanggunian

Nakapaghahambing ng kahulugan ng
kalayaan mula sa iba-ibang sipi
Nakabubuo
ng
heneralisasyon
tungkol na kahalagahan ng kalayaan
sa mga kilusan sa ika-19 na siglo at
sa kasalukuyan

75

Kakayahan
Nakasusuri at nabibigyang
interpretasyon ang deklarasyon ng
kalayaan, ang kahulugan nito at ang
kaugnayan nito sa kasalukuyan

Nakapag-aayos ng datos mula sa

sanggunian
sa
isang
graphic
organizer at naipapaliwanag ito sa
klase
Naipaliliwanag ang kaugnayan ng
mga simulain ng himagsikan sa
pagbubuo ng bansa sa kasalukuyan

Gawain 1. Ang Katipunan at ang Pagmamahal sa Bayan

1.

Sagot sa mga tanong para sa nais maging miyembro ng Katipunan

a. Ano ang
kalagayan ng
Pilipinas bago
dumating ang
mga Espanyol?

b. Ano ang
kalagayan ng
Pilipinas ngayon
sa panahon ng
Espanyol?

c. Ano ang
magiging
kalagayan ng
Pilipinas kapag
mapatalsik ang
Espanya?

Maayos at matiwasay ang

pamumuhay ng mga Pilipino.
Mayroon silang mga
hanapbuhay tulad ng
pagsasaka, pangingisda, at
pangangalakal.

Naghihirap ang mga Pilipino.

Pinilit silang lumipat ng
tirahan sa proseso ng
reduccin, magbayad ng
tributo at magtrabaho sa
polo. Inagaw ang kanilang
lupa.

Magiging malaya ang mga

Pilipino at giginhawa muli ang
kanilang buhay.
Makapagpapasya sila tungkol
sa sarili nilang buhay.

76

!
2.

Mga

pangungusap

na

tumutukoy

sa

pagmamahal

sa

bayan

(nakasalungguhit)

N.

K. K. K.
M.
A.
N.

BRGY.
Aking ipinahahayag na sa kadahilanan ng pagkapasuk ko sa K. K.
K. NG MGA A. N. B. ay naghandog ako ng isang mahalagang
panunumpa sa ngalan ng Bayang tinubuan, at sa harap ng isang
kagalanggalang na kapulungan nitong katipunan, na gugugulin ang
lahat ng maigugugol at lahat ng minamahal ko sa buhay, sa
pagtatangol ng kaniyang banal na Kadahilanan, hanggang sa
abuting magdiwang, sukdang ikalagot ng hininga. Sa bagay na ito,
isinumpa ko ring lubos na tutupad at susunod sa kaniyang
Patnugutan at mga kautusan.
Sa katunayan nito, aking itinala ang aking pangalan ng tunay na
dugong tumatagbo sa aking mga ugat sa pahayag na ito.
Ika
taong

araw

ng

buan

ng

______________

ng

189__.

Tinaglay ko ang pamagat na __________________________.

3.

Sipi mula sa Pag-ibig sa Tinubuang Lupa ni Andres Bonifacio

Para kay Bonifacio

a. Ano
ang
mga
katangian
ng
pagmamahal
sa
bayan?
b.

Sagot sa Sariling Salita

Paano ipinapakita
ang
pagmamahal

sa bayan?

Dalisay
Dakila
Matatag, pangmatagalan
Buong loob
Hindi makasarili
Inihahandog ang sarili para sa bayan
Ipinagtatanggol ang bayan
Kung kailangan, pati pamilya ay tatalikuran
upang pagsilbihan ang bayan
77

Saknong
a, b,
c, d

b, c

!
Para kay Bonifacio
Sagot sa Sariling Salita
Saknong
c. Bakit
mahalagang Mahalagang mahalin ang bayan dahil ang
d
mahalin
ang ginhawa ng bayan ay para sa ikabubuti ng
sariling bayan?
lahat.

4.

Sipi mula sa Kartilya ni Emilio Jacinto

Alituntunin (c):
Ang kahalagahan ng tao ay
hindi nanggagaling sa
kanyang katayuan sa lipunan
o edukasyon, o kulay ng
kanyang balat at pisikal na
anyo, kundi sa mabuting asal,
paninindigan at pagmamahal
sa bayan.

a.

b.

a.
b.

a.
b.
a.
b.
a.
b.

Lahat ng Grupo
Mahalaga ang Kartilya sa Katipunan dahil
sinaad nito ang kahalagahan ng pagmamahal
sa bayan at kapwa at ang mga asal na
nagsilbing pundasyon ng bansang Pilipino;

nagsilbi itong gabay sa pag-iisip, pagkilos at

ugnayan ng mga miyembro ng Katipunan sa
isat isa;
ito ang naging basehan ng kanilang
pagkakaisa dahil iisa lang ang tunguhin at
layunin ng kapatiran.

Grupo 1
Walang kahulugan at kahalagahan ang isang buhay kung hindi ito iaalay sa
isang makabuluhang layunin na mas malaki sa sarili at sa sariling pamilya at
kaibigan.
Hindi dapat gumawa ng mabuting bagay para lamang purihin ng iba kundi
dahil sa sariling pagnanais na gumawa ng kabutihan at kahusayan.
Grupo 2
Ang tunay na pagkatao ay makikita sa pagtulong sa kapwa at sa matuwid na
isip at gawa.
Lahat ng tao ay pantay-pantay anuman ang talino, pisikal na katangian at
yaman ng bawat isa.
Grupo 3
Para sa taong may mabuting kalooban, mas mahalaga ang puri at dangal
kaysa sa pagpapakitang tao.
Panindigan ang sariling salita upang magkaroon ng karangalan.
Grupo 4
Ang oras ay napakahalaga at hindi maibabalik kapag lumipas; kaya hindi ito
dapat iaksaya.
Ipagtanggol ang mga inaapi at labanan ang mga umaapi.
Grupo 5
Ang taong matalino ay maingat sa kanyang mga salita at marunong maglihim
kapag kailangan.
Sa buhay ang lalake ang nagsisilbing gabay. Kung tatahakin niya ang landas
tungo sa kapahamakan, dito rin tutungo ang kanyang asawa at mga anak.
78

!
Grupo 6
a. Ang babae ay dapat ituring na kasama sa bawat hakbang ng buhay. Dapat
siya irespeto tulad ng pagrespeto sa sariling ina.
b. Ang ayaw mong gawin sa asawa, anak, at kapatid mo ay huwag mong gawin
sa asawa, anak, at kapatid ng iba.

Gawain 2. Deklarasyon ng Kalayaan sa Kawit

Sipi mula sa deklarasyon ng kalayaan noong 12 Hunyo 1898
a. Ano ang ibig sabihin ng
kasarinlan o kalayaan?

b. Ano ang mga

sinisimbolo ng bandila:
kulay, hugis, tatsulok,
araw at bituin?

Ang kalayaan ay ang pagsasarili ng bansa.

Hindi na kolonya ang Pilipinas.
May kakayahan ang Pilipinas na magdeklara ng
digmaan o magpursigi sa kapayapaan.
Kapangyarihan din niyang makipagsundo sa
ibang bansa at bumuo ng alyansa.
May kakayahan siyang magtakda ng patakaran
sa kalakalan at lahat ng mga bagay na
ginagawa ng isang independyenteng bansa.
Puting tatsulok: tanda ng Katipunan
Tatlong bituin: Luzon, Mindanao at Panay
Araw: landas na tinahak ng mga Pilipino tungo
sa progreso at sibilisasyon
Walong sinag ng araw: mga lalawigang unang
nag-alsa laban sa Espanya (Maynila, Cavite,
Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna,
at Batangas)
Kulay asul, pula at puti: mga kulay ng bandilang
Amerikano at tanda ng pasasalamat ng Pilipinas
sa Estados Unidos dahil sa itinuring na tulong
nito nang walang pansariling interes o motibo
Simbolo ito ng pagsasarili ng isang bansa.
Ito rin ay pormal o opisyal na simbolo ng
republika sa harap ng mamamayan at sa mundo.
Ang Estados Unidos ay itinuring na kaibigang
nagpoprotekta at tumutulong sa Pilipinas.

c. Ano ang kahalagahan

ng bandila sa isang
republika?
d. Ano ang tingin ng
Republika ng Pilipinas
sa Estados Unidos?
e. Ayon sa mga may-akda
ng deklarasyon,
mahalaga ba ang
Estados Unidos sa
Republika ng Pilipinas?
!

Mahalaga ang Estados Unidos dahil sa sumusunod

na pagtukoy sa kanya sa deklarasyon ng kalayaan.
Dineklara ang kalayaan sa ilalim ng proteksyon
ng Malakas at Makataong Bansa, ang Estados
Unidos.
79

f.

Tukuyin ang bahagi ng

siping nagpapatunay ng
iyong sagot.

Paano kaya
ipinagkasundo ang
papel ng Estados
Unidos at ang
independensiya ng
bagong republika? Ano
ang tingin mo dito?

Itinuring ang mga kulay ng bandila ng Estados

Unidos na kulay din ng bandila ng Pilipinas
bilang pasasalamat ng Pilipinas sa pagkakaibigan
ng dalawang bansa.
Sa tingin ng mg lider noon, hindi taliwas ang
pagkakaibigan ng Pilipinas at Estados Unidos sa
kalayaan ng bansa. Naniwala sila na kaalyado
ng mga Pilipino ang mga Amerikano sa
rebolusyon laban sa Espanya.
Nakapagtataka lang na inihayag ang kalayaan
sa ilalim ng proteksyon ng dayuhang bansa.
Kung tunay na nagsasarili ang Pilipinas, bakit
siya umasa sa proteksyon ng iba?

Gawain 3. Saligang Batas ng Malolos

Sipi mula sa Saligang Batas ng Malolos, Enero 1899

Tanong
a. Sino ang may hawak ng
kapangyarihan? Paano
ito naiiba sa kalagayan
ng isang kolonya?
b. Ano ang mga katangian
ng Republika ng
Pilipinas?
c. Ano ang mga katangian
ng gobyerno ng
Pilipinas?

Sagot sa Sariling Salita

Sa isang republika, ang
kapangyarihan ay nasa taumbayan.
Sa isa namang kolonya, ang
kapangyarihan ay nasa dayuhang
bansa.
Ang republika ay malaya at
nagsasarili; ang kapangyarihan ay
nasa kamay ng mamamayan.
Kinakatawan ng gobyerno ang
taumbayan at ang tungkulin ng
mga opisyal ay sa mamamayan.
Iginagalang at ipinagtatanggol
ng gobyerno ang karapatan ng
lahat.
Tatlo ang kapangyarihan ng
gobyerno: gumawa ng batas,
mamahala sa mga ahensiya ng
goberyno, at magbigay ng
hustisya.

Hiwalay ang gobyerno sa

simbahan.
80

Probisyong
Nagpapatuna
y ng Sagot
Titulo I

Titulo I

Titulo II, III,

at IV

!
d. Ano ang ibig sabihin ng
karapatan?

e. Dalawa ang uri ng

karapatan: karapatan ng
tao at ng lipunan o
bansa. Magbigay ng
tatlong halimbawa
karapatan ng tao.
f.

Magbigay ng tatlong
halimbawa ng karapatan
ng lipunan o bansa.

Ito ay kakanyahan ng isang tao na

mag-isip, kumilos at magpasya
nang malaya sang-ayon sa
konstitusyon at batas at para sa
ikabubuti at ikasasaya ng kanyang
sarili, kapwa at bansa.
Pumili ng sariling relihiyon
Maghayag ng sariling opinion
Sumapi sa isang asosasyon
Magpetisyon sa pamahalaan

Bilang grupo, magpadala ng

petisyon sa gobyerno
Bilang grupo, bumuo ng sariling
asosasyon

Titulo IV

Titulo III at
IV

Preambulo,
Titulo IV, VIII

Maghalal ng kinatawan sa
gobyerno
g. Base sa Konstitusyon ng
Ang kalayaan ay ang pagtamasa
Titulo I, II, at
IV
Malolos, ano ang ibig
ng lahat (hindi lamang ng iilan) sa
sabihin ng kalayaan?
karapatan at kakayahang magpasya
para sa kabutihan ng sarili at ng
bayan.
h. Ano ang kahalagahan ng Pinoprotektahan ng Saligang Batas ang mga
karapatan ng mamamayan.
Saligang Batas? Bakit ito
kailangan?
Ang Saligang Batas ay gabay sa ugnayan ng
mamamayan at pamahalaan.
Ang Saligang Batas ay basehan din ng mga
batas at patakaran ng bansa.

May nagsasabing ang Saligang Batas ay

kaluluwa ng isang bansa dahil dito nakapaloob
ang mga batayang simulain at hangarin ng
sambayanan.

81

Pagtataya
Ipakumpara ang kahulugan at katangian ng kalayaan ayon sa apat na siping sinuri sa modyul. Ipasagot ang tsart sa ibaba.
Hayaang basahin ng mga mag-aaral ang mga sipi habang sinasagot ang tsart.
Pag-ibig sa Tinubuang Lupa
Ang kalayaan ay bunga
ng pagmamahal sa
bayan at dapat
ipaglaban ito ng bawat
isa.

Kapag malaya ang

bansa, giginhawa ang
lahat.

Upang lumaya ang bansa,

kailangang labanan ang umaapi
at ipagtanggol ang mga inaapi.

Itong pagkilos ay ginagawa

nang walang inaasahang
pagpuri.

Isang katangian ng kalayaan ay

ang pagkapantay-pantay ng
tao, anuman ang kanyang uring
panlipunan, antas ng
edukasyon o pisikal na
katangian.
Isa pang katangian ay ang
magandang ugnayan ng
mamamayan, kasama ang
paggalang sa kababaihan.

Mga Aral ng
Katipunan
Ang kalayaan ng bayan ang
nararapat na layunin ng bawat
isa, na mas malaki pa sa
kabutihan ng sarili at sariling
pamilya.

82

Deklarasyon ng Kalayaan
Ang kalayaan ay
karapatan ng bansa na
magpasya para sa sarili,
at magtakda ng ibat
ibang kasunduang
susulong sa bansa.
Kapag malaya ang
bansa, ang
kapangyarihan nito ay
nanggagaling sa
sambayanan at hindi sa
ibang bansa.
Bilang simbolo ng
kalayaan, may sariling
bandila ang bansa na
sumasagisag sa kanyang
mga simulain.

Saligang Batas ng Malolos

Ang kalayaan ay ang
pagsasarili ng bansa.
Ang kapangyarihan ng
bansang malaya ay
nanggagaling sa
taumbayan.

Bawat mamamayan ay
may karapatan.
Ang mga nanunungkulan
ay inihahalal ng
mamamayan at tungkulin
nilang paglingkuran ang
sambayanan.

Kaugnayan sa Kasunod na Modyul

Dito nagtatapos ang ikalawang markahan, simula sa mga pag-aalsa
laban sa Espanya hanggang sa himagsikan noong 1896. Sa ikatlong
markahan ay pag-aaralan ang susunod na kabanata ng kasaysayang Pilipino,
mula sa pananakop ng Estados Unidos sa Pilipinas hanggang sa Ikalawang
Digmaang Pandaigdig at ang pagtatag ng Republika ng Pilipinas noong 1946.

83