1 Hyrje

N t gjitha vendet evropiane Sistemi i Cilsis" mbshtetet fuqimisht n pes kolonat e tij
Standardizimin, Metrologjin, ertifikimin, Akreditimin dhe Menaxhimin e cilsis. Jan pikrisht
kto kolona q prbjn skeletin e strukturs organizative t Sistemit Kombtar t Cilsis s nj
vendi. Metrologjia, si shkenca dhe praktika e proceseve komplekse t matjeve dhe e
problemeve t tjera t rndsishme q e mbshtesin at, jo vetm q qndron si nj nga
"kolonat" relativisht t pavarura t ktij "tempulli", por bashkpunon organikisht me t katr
"kolonat " e tjera pr arritjen e objektivave q lidhen me at q quhet shrbim metrologjik n nj
vend.
N kuadrin e Sistemit Kombtar t Cilsis n Republikn e Shqipris, nevoja pr shrbimin
metrologjik ndihet n t gjith sektort e ekonomis shqiptare, qofshin kta sektor industrial t
prodhimit t produkteve t mirfillt, qofshin kta sektor t shrbimit tregtar, shndetsor,
ushqimor, energjetik, t telekomunikacionit, arsimor, turistik, etj. Shrbimi metrologjik sht nj
shrbim q iu ofrohet klienteve t ndryshm, duke u koordinuar nga shteti, dhe thn me pak
fjal dhe thjesht, duhet t jet i pranishem aty ku ekzistojn dhe funksionojn instrumente,
aparate dhe pajisje apo dhe sisteme matse dhe kontrolluese.

1.1

Njerzimi mat

Dnimi me vdekje i priste ata q harronin apo neglizhonin detyrn e tyre t kalibrimit t etalonit
t njsis t gjatsis n do hn t plot. I till ishte dnimi q krkohej pr arkitektt e mbretit,
prgjegjs pr ndrtimin e piramidave dhe tempujve t Faraonve n Egjiptin e lasht, 3000 vjet
para Krishtit. Kubiti i par mbretror ishte prcaktuar si gjatsia e parakrahut nga berryli deri tek
maja e gishtit t mesit t shtrir t Faraonit sundues, plus gjersin e dors se tij. Madhsia
origjinale u transferua n nj granit t zi t gdhendur. Puntorve t kantjereve t ndrtimit iu
kishin dhn kopje prej graniti apo druri dhe prgjegjsia pr mirmbajtjen (ruajtjen) e tyre u ishte
ngarkuar arkitektve.
Megjithse ne e ndjejm veten t jemi shum larg nga kjo pik nisjeje si n koh dhe n
distanc, njerzimi ka kmbngulur gjithmon pr matje korekte. N Paris m 1799, sistemi metrik
dhjetor u krijua nga depozitimi i dy etaloneve prej platini q prfaqsojn metrin dhe kilogrami n
- nisja e Sistemit t sotm Ndrkombtar t Njsive (Sistemi SI).
N Evropn e sotme ne peshojm dhe matim me nj kosto prej 6% t GDP t kombinuar.
Metrologjia po bhet nj pjes natyrale e do dite t jets son. Drrasat dhe kafeja blihen sipas
prmass dhe peshs. Uji, elektriciteti dhe nxehtsia matet, dhe ne e ndjejm efektin e saj n
xhepin ton. Temperatura e banjos ndikon n humorin ton; Sasia e lndve aktive n mjeksi,
matja e mostrave t gjakut dhe efekti i lazerit kirurgjik duhet t jen t sakta q t mos rrezikohet
shndeti i pacientve. sht pothuajse e pamundur t prshkruajm dika pa ju referuar
peshave dhe matjeve: ort e drits diellore, prqindja e alkoolit, pesha e letrave, temperatura e
dhoms, presioni i gomave dhe kshtu me radh.
Sa pr shaka, provo t bsh nj bised pa prdorur fjal q iu referohen peshave apo matjeve.
M tej jan tregtia dhe autoritetet q varen nga peshat dhe matjet. Piloti me kujdes vzhgon
lartsin e ngritjes s tij, kursin, konsumimin e karburantit dhe shpejtsin, inspektoriati i ushqimit
1
Page 1

mat prmbajtjen e bakterieve, autoritetet detare matin pluskimin, kompanit blejn lnd t
para me pesh dhe mas dhe specifikoj ne produktet e tyre duke prdorur t njjtat njsi.
Proceset e prodhimit rregullohen dhe alarmet q sinjalizojn jokonformitetin funksionojn duke u
bazuar n matje. Matja sistematike me nj nivel t njohur t pasiguris sht nj nga themelet n
kontrollin e cilsis n industri dhe duke folur prgjithsisht n industrit m moderne, kostoja q
marrin matjet prbn 10-15% tkosto s s prodhimit.
S fundi shkenca sht plotsisht e varur nga matja. Gjeologt matin valt shkmbore kur forcat
gjigande pran brthams toksore bjn q kto t ndjehen, astronomt me kujdes matin
dritn nga yjet e largt pr t prcaktuar moshn e tyre, fizikantt atomist prshndesin kur
marrin matje n t miliontn e sekonds sepse kshtu jan t aft t konfirmojn pranin e nj
grimce pafunsisht t vogl. Prshtatshmria e pajisjeve matse dhe aftsia pr t'i prdorur ato
jan thelbsore nse shkenctart jan t aft t dokumentojn objektivisht rezultatet q ato
kan marr. Shkenca e matjeve - Metrologjia- ka mundsi t jet shkenca m e vjetr n bot
dhe dijenit se si ajo sht aplikuar jan nj domosdoshmri themelore praktikisht pr t gjith
profesionet e bazuar nshkenc.
Ma jet krkojn dijeni t prbashkta
Metrologjia n pamje sht e vshtir dhe siprfaqja e qet e saj mbulon thellsi t dijeve q
jan t nj familje me t, prej t cilave nj pjes jan t afrta me t, ndrsa pjesa m e madhe
e prdor metrologjin, duke patur besimin se ndajn nj perceptim t prbashkt t kuptimit t
shprehjeve t tilla si metr, kilogram, litr, wat, etj. Besimi n aftsin e metrologjis pr t lidhur
aktivitetet njerzore s bashku prmes kufijve gjeografik dhe profesionale sht jetsor. Ky
besim rritet me prdorimin n rritje t rrjetit t kooperimit, t njsive t matjeve dhe t
proedurave t matjeve t prbashkta, si dhe njohjes, akreditimit dhe testimit reciprok t
etaloneve (standardeve) t matjeve dhe laboratoreve n vnde t ndryshme. Njerzimi ka
mijra vjet eksperienc q konfirmon se jeta realisht bhet m e leht kur njerzit kooperojn n
metrologji.
Metrologjia sht shkenca e matjeve
Metrologjia mbulon tri detyra kryesore:
1. Prcaktimi i njsive ndrkombtare t pranuara t matjeve si p.sh. metri.
2. Realizimi i njsive t matjeve me metoda shkencore, p.sh, realizimi i metrit nprmjet
prdorimit t tufs s rrezeve te lazerit.
3. Vendosja e zinxhirit t gjurmueshmris n dokumentimin e saktsis s matjes, pra lidhja e
dokumentuar midis vidhs s mikrometrit n nj repart mekanik dhe nj laboratori primar pr
metrologjin optike t gjatsis.
Me gjurmueshmri, ktej e tutje, do t nnkuptojm gjurmueshmrin e transmetimit t njsive t
matjes.

Metrologjia zhvillon...
Metrologjia sht thelbsore n krkimin shkencor ndrsa krkimi shkencor formon bazat e
zhvillimit t vet metrologjis. Shkenca zhvillohet gjat gjith kohs dhe metrologjia ndjek
aspekte metrologjike t ktyre zbulimeve t reja. Kjo do t thot q instrumentet metrologjike
2
Page 2

duhet t jn sa m t mira pr t'i aftsuar krkuesit t vazhdojn zbulimet e tyre, dhe vetm ato
fusha t metrologjis q zhvillojn mund t vazhdojn t jen partnere pr industrin dhe
krkimin.
N mnyr koresponduese, metrologjia ligjore dhe industriale duhet t zhvillohen me qllim
mbajtjen e ritmit me nevojat e shoqris dhe industris pikrisht kjo mbetet thelbsore dhe e
dobishme.
... dhe njerzit q matin mund t japin kontribut
Synimi sht q "Metrologjia" t zhvillohet vazhdimisht. Rruga m e mir pr zhvillimin e nj
instrumenti natyrisht sht mbledhja e eksperiencs s atyre q e prdorin at dhe publikuesve
q do t'iu jemi mirnjohs pr komentet, qofshin kto kritika apo lavdrime.

1.2

Kategorit e metrologjis

N BE metrologjia sht e ndar n tri kategori me nivele t ndryshme kompleksiteti dhe saktsie:
1. Metrologjia shkencore q merret me organizmin dhe zhvillimin e etaloneve (standardeve) t
matjeve dhe mirmbajtjen e tyre (niveli m i lart).
2. Metrologjia industriale q duhet t siguroj funksionimin e prshtatshm t instrumentave t
matjeve t prdorur n industri si dhe n proceset e prodhimit dhe testimit.
3. Metrologjia ligjore q ka lidhje me saktsin e matjeve kur kto kan ndikim n transparencn
e transaksioneve ekonomike, shndet dhe siguri.
Metrologjia themelore nuk ka prkufizim ndrkombtar, por ajo ka t bj me nivelin m t lart
t saktsis n nj fush t dhn; metrologjia themelore mundet pra t prshkruhet si metrologji
shkencore, e plotsuar nga ato pjes t metrologjis industriale dhe ligjore q krkojn
kompetenc shkencore.

2 Metrologjia industriale dhe shkencore

Metrologjia industriale dhe shkencore jan dy nga tri kategorit e metrologjis .
Aktivitetet metrologjike, testimi dhe matjet jan prgjithsisht input-e t vlersueshme pr t
punuar me cilsi n aktivitetet industriale. Kjo prfshin nevojn pr gjurmueshmri q sht duke
u br e rndsishme si vet matja. Njohja e kompetencs metrologjike n do nivel t zinxhirit
t gjurmueshmris mund t vendoset nga marrveshje reciproke njohse ose rregulluese

2.1

Funksionet teknike

2.1.1 Fushat e subjektit

Metrologjia themelore sht e ndar n prputhje me 11 fusha: masa, elektriciteti, gjatsia, koha
dhe frekuenca, termometria, rrezatimi jonizues dhe radioaktiviteti, fotometria dhe radiometria,
rrjedhja, akustika, sasia e lnds dhe metrologjia ndrdisiplinare. Kto 11 fusha t subjektit jan
prcaktuar nga EUROMET-i. Sidoqoft fusha e 11 (metrologjia ndrdisiplinare) nuk sht fush
teknike.
3
Page 3

Nuk ka prcaktim formal ndrkombtar t nnfushave.

Tabela 2.1. Fusha e subjektit, nn fushat dhe etalonet (standardet) e nivelit t rndsishm t
ndryshm. Jan pifshir vetm 10 fushat e subjekteve teknike me t rndsishm.

FUSHA T SUBJEKT

MASA dhe madhsit e

lidhura
me t

ELEKTRICITETI Dhe
MAGNETIZIMI

GJA TESIA

NENFUSHAT

Etalonet (standardet) e rndsishm t matjes

Matja e mass

Etalonet (standardet) e mass, peshoret

etalon (standard)

Forca dhe presioni

Dhnsat e ngarkess, testuesit me pesh t

vdekur, forca, konvertort e momentit dhe
prdredhjes, peshoret me presion me nyjet
piston-cilindr t lubrifikuar me vai/gaz, makinat
testuese t forcs

Vllimi dhe densiteti

viskoziteti

Aerometrat prej qelqi, qelqet e laboratoreve,

densimetrat me vibrim, viskozimetrat me
kapilare qelqi, viskozimetrat me rrotullim,
shkalla; Viskozimetrike

Elektriciteti i rryms

Komparatort kriogjenik t rryms,

s vazhduar (DC)

efekti kuantik i Hall, Josephson dhe

Klitzing, referenca Zener, metodat
Dotencometrike,urat komDarator

Elektriciteti i rryms
alternative (AC)
Elektriciteti i frekuencs
s lart
Rryma dhe tensioni i
lart
Gjatsia valore dhe
interferometria

Metrologjia
dimensionale

Konvertort AC/DC , kapacitort etalon

(standard), kapacitort me ajr. Induktanca
etalon (standard), kompensatort.
Konvertort termik, kalorimetrat,bolometrat
Transformatort mats t rryms dhe tensionit,
burimet referuese t tensionit t lart
Lazer t stabilizuar, interferometra,
sistemet e matjes interferometrike me
lazer, komDarator interferometrik
Blloqet e etaloneve (standardeve) fundore,
shkallt lineare, etalonet (standardet)
fundore me shkall, etaloni (standardi) pr
matje diametri, kalibri tap, aparati mats
me shkall n form rrethi, mikroskopt
mats, etalonet (standardet) optike t
shesht, makinat e matjes s kordinatave,
mikrometrat lazer skaner, mikrometrat e
Thellsis
4
Page 4

NENFUSHAT

.Etalonet (standardet) e rndsishm t mates

Mat jet kndore

Autokolimatort, tabelat rrotulluese, etalonet

(standardet) kndore, poligonet, Nivelet

FUSHAT SUBJEKT
Rafshsia , drejtvijsia , paraleIizmi, katrori,
etaloni (standardi) i rrumbullaksis,etaloni
(standardi) i cilindrsis

Cilsia e siprfaqes

Etalonet (standardet) e shkallve t

ashprsis, etalonet (standardet) e
ashprsis, paisiet e matjes s ashprsis

Matja e kohs

Ora atomike me cezium, pajisjet e intervalit

t kohs

Frekuenca

Ora atomike, oshilatort e kuarcit, lazerat,

numuruesit elektronik dhe sintetizuesit
(mietet matse t !!iatsis gjeodetike)

Matja e temperaturs
me kontakt

Termometrat me gaz, pika fikse ITS 90,

termometrat rezistenc, termoelementet

KOHA Dhe FREKUENCA

TERMOMETRIA

Mat jet pa kontakt t

temperaturs

Trupat e zinj te temperaturs s lart,

radiometrat kriogjenik, pirometrat,
fotodiodat Si.

Lagshtia

Matsat me pasqyr t piks s lagshtis

ose higrometrat elektronik, gjeneratort e
lagshtis me presion dvfishl temperatur.

5
Page 5

RREZATIMI JONIZUES
Dhe RADIO AKTIVITETI

FUSHAT SUBJEKT
-

Doza e absorbimit Niveli i lart pr

produktet industriale

Kalorimetrat, kavitetet e kalibruara t dozs

s lart. Dozimetrat bikromat.

Doza e absorbimitProdukte t mieksore

Kalorimetrat.
Dhomat jonizuese

Mbrojtja nga
rrezatimi

Dhomat jonizuese, tufat/fushat e rrezatimit

referues, numeratort proporcional dhe
numeratort e tjer, spektrometrat boner t
neutroneve, TEPC.

Radioaktiviteti

Dhomat e jonizimit t tipit t mir, burimet

e ertifikuara radioaktive, spektroskopt
gama dhe alfa, dedektort 4 n

NENFUSHAT

Etalonet (standardet) e rndsishm mats

Radiometri kriogjen, dedektort,

FOTOMETRIA

Radiometria optike

materialet referues, fibrat Au.

dhe
RADIOMETRIA

burimet lazer referues t stabilizuar,

Fotometria
Kolorimetria
Fibrat oPtike

Dedektort rajonal t dukshm,

fotodiodat Si, dedektort efient
kuantik
Materialet referuese-Fibrat Au.

6
Page 6

Rrjedhja e gazit
(volumi)

RRJEDHJA

Matsit e gazit rrotullues, matsit e

gazit me turbin, matsit transferues
me nvie kritike

Etalonet (standardet) e vllimit, .

Rrjedhja e ujit (volumi,

etalonet (standardet) Coriolis liqhur

masa dhe energiia)

Rrjedhja e lngjeve
prve ujit

me masn, nivel matsit, matsit e

rrjedhjes induktive, matsit e rrjedhjes
me ultra tinguj

Anemometria

Anemometrat.
Mikrofont etalon (standard),

Mat jet akustike n

gaze

pistonofont, mikrofont kondesator,

kalibratort e zrit

AKUSTIKA ,
ULTRATINGUJT
dhe VIBRIMET

Akselerometria
(prshpejtueshmria
Matjet akustike n
lndes
Ultratingujt

SASIA E LNDS

Kimia e ambientit
Kimia kIinike
Kimia e materialeve
Kimia ushqimore

Akselerometrat (prshpejtuesit),
transmetuesit e forcs, vibratort,
interferometrat lazer
Hidrofonet
Matsat e fuqis ultrazanore, balancat e
forcs s lTezatimit
Materialet referues t ertifikuara
Materialet e pastr, materialet referues
t ertifikuar
Materialet referues t ertifikuar

Biokimia
Mikrobiologjia
7
Page 7

Matiet e DH

2.1.2 Gjurmueshmria dhe kalibrimi

Gjurmueshmria
Zinxhiri i gjurmueshmris sht nj zinxhir i pathyeshm krahasimesh q e bjn t qart q nj
rezultat i matjes ose vlera e etalonit (standardit) sht e lidhur me referencat n nivelin m t
lart q mbaron n nivelin final me etalonin (standardin) primar.
Industria n Europ siguron gjurmueshmrin n nivelet ndrkombetare m t larta nprmjet
prdorimit t laboratoreve evropiane t akredituar.
Industria n SHBA siguron gjurmueshmri n nivelet m t larta ndrkombtare direkt nga NIS T.

Kalibrimi
Nj mjet themelor pr sigurimin e gjurmueshmris t matjeve sht kalibrimi i instrumentit mats.
Ky kalibrim prfshin prcaktimin e karakteristikave metrologjike t nj instrumenti. Kjo arrihet me
an t krahasimit direkt me etalonin (standardin). M pas nxirret nj ertifikat kalibrimi. Bazuar
n kt informacion prdoruesi mund t vendos nse instrumenti sht i gatshm pr aplikimin
n fjal.
Ka tri arsye kryesore pr t patur instrumentin e kalibruar:
l. Pr t siguruar q leximet nga nj instrument jan konstante me mat jet e tjera
2. Pr t percaktuar saktsin e leximeve t instrumentit.
3. Pr t vendosur besueshmrin e instrumentit, pra q ai t mund t jet i besueshm.
Me kalibrimin e instrumentit sht e mundur t merren kto efekte:
Rezultati i kalibrimit lejon ose caktimin e vlers t madhsis q matet tek tregimet ose
prcaktimin e korrigjimeve n lidhje me tregimet.
Nj kalibrim mundet gjithashtu t prcaktoj veti t tjera metrologjike si efekti i madhsive
influencuese.
Rezultati i kalibrimit mund t regjistrohet n nj dokument, shpesh her i quajtur ertifikat kalibri
mi ose raport kalibrimi

8
Page 8

Figura 2.1 Zinxhiri i gjurmueshmris.

2.1.3

Etalonet (standardet) e matjes

Nj standard matjeje ose etalon, sht nj mas materiale, instrument mats, material referues
ose sistem mats i parashikuar pr t prcaktuar, realizuar, ruajtur, riprodhuar nj njsi apo m
shum vlera t nj madhsie q shrben si referenc.
Shembull: Metri prcaktohet si gjatsia e rrugs t kryer nga drita n vakuum gjat intervalit t
kohs prej 1/ 299 792 458 t sekonds. Metri realizohet n nivel primar nga gjatsia e vals nga
lazer helium-neon jodin i stabilizuar. N nn nivele prdoren masa materiale si blloqe te
etaloneve (standardeve) fundore, dhe gjurmueshmria sigurohet duke prdorur interferometrin
optike pr prcaktimin e gjatsis s bllokut t etalonit (standardit) fundor duke ju referuar
gjatsis s vals t lazerit t lartprmendur.
Nivelet e ndryshme t etaloneve (standardeve) jane paraqitur ne fig 2.2. Fushat e metrologjis
nn fushat dhe nivelet e ndryshme t etaloneve (standardeve) t matjeve tregohen n tabeln
2.1.

9
Page 9

Fig .2.2 Organizimi i Konvents s Metrit

2.2

Organizimi Ndrkombtar

2.2.1 Konventa e Metrit

N mes t shekullit t 19-t, nevoja pr nj sistem metrik dhjetor u b shum e dukshme,
veanrisht gjat ekspozits s par universale. N 1875 u zhvillua n Paris nje konferenc
diplomatike per metrin, ku 17 Qeveri nnshkruan traktati n e Konvents s Metrit. Firmuesit
vendosn t krijojne dhe financojn nj institut t perhershm shkencor" Byroja Ndrkombtare e
Peshave dhe Matjeve" BIPM.
"Konferenca e Prgjithshme e Peshave dhe Matjeve" CGPM diskutoi dhe ekzaminoi punn e kryer
nga Institutet Kombtare t Metrologjis dhe BIPM-ja bri rekomandimet n prcaktimet e reja
metrologjike themelore dhe n t gjitha eshtjet madhore lidhur me BIPM-n.
10
Page 10

N konventen e metrit sot jan 48 shtete antare.

2.2.2 Institutet Kombtare Metrologjike

Prcaktimi i EUROMET-it pr Institutin Kombtar Metrologjik (IKM) sht ky: Institut i ndrtuar nga
nj vendim kombtar pr t zhvilluar dhe mirmbajtur etalonet (standardet) kombtare pr nj
apo disa madhsi.
Disa vnde dhe ekonomi operojn n nj organizim t entralizuar metrologjik, d.m.th me nj
Institut Kombtar Metrologjik. IKM-ja mund t kaloj mirmbajtjen e etaloneve (standardeve)
specifike tek disa laboratore pa patur ato statusin e IKM-s.
Shtete dhe ekonomi t tjera operojn n nj organizim t decentralizuar me nj numr
institutesh, q kan t gjith statusin e nj IKM-je.
Nj IKM prfaqson vendin n arenn ndrkombtare n lidhjet me Institutet metrologjike
kombtare t vendeve t tjera, n lidhje me Organizatat Rajonale t Metrologjis (ORM-t) dhe
me BIPM. IKM-t jan shtylla kurrizore e organizimit ndrkombtar t treguar n fig 2.2

2.2.3 Laboratort parsor

Nj laborator i emeruar q :
sht ndrkombtarisht i njohur pr realizimin e nj njsie baz metrologjike n nivelin primar, ose
t nj njsie t rrjedhur n nivelin ndrkombtar m t lart t arritshm, realizon krkime t
njohura ndrkombtare brnda nnfushave specifike, mirmban dhe zhvillon m tej njsin e
interesuar nprmjet mirmbajtshmris dhe zhvil1ueshmrise s mtejshme t etaloneve
(standarteve) primare, merr pjes n krahasime n nivelet m t larta ndrkombtare, quhet nj
laborator primar.
Laboratort primar prcaktohen nga lKM-t n prputhje me planin metrologjik t veprimit pr
fusha t ndryshme subjektesh dhe n prputhje me pplitikn metrologjike t vendit.

2.2.4 Laboratort referues

Nj laborator i emruar q sht i aft t kalibroj nj sasi t dhn mat jesh n nivelin m t lart
t saktsis n vend, i gjurmueshm ndaj laboratori t primar, quhet laborator referues.

2.2.5 Laboratort e akredituar

Nj laborator i akredituar zotron nj njohje nga t trett pr kompetencn teknike, sigurimin e
cilsis dhe paansin. Laboratort si ata publik ashtu dhe ata privat mund t akreditohen.
Akreditimi sht vullnetar, por nj numr autoritetesh Europiane sigurojn cilsin e laboratorve
te testimit dhe t kalibrimit brenda zons s tyre t kompetencs duke krkuar nj akreditim nga
nj trup akreditues. Kshtu krkohet p.sh. pr rastin e laboratorve q punojn n sektorin e
ushqimit dhe n kalibrimin e gramarve t prdorur n dyqanet e shitjes me pakic.
Akreditimi fitohet n baz t vlersimit t laboratorit dhe inspektimeve t rregullta. Akreditimi
prgjithsisht prputhet me Standartet ISO/Europiane EN/ISO 45001; 45002; 45003 dhe ISO/IEC 25
dhe tani ISO 17025, dhe nj numr udhzimesh dhe specifikimesh teknike.
11
Page 11

N kuadr t EA (Bashkpunimi Evropian pr Akreditim-shih kapituJlin 2.3.2) do ertifikat

kalibrimi, e nxjerr nga laboratori i akredituar
-

nn kujdesin e trups Evropiane t akreditimit dhe

nnshkruese e Marrveshjes Reciproke t Njohjes MRA,

sht ekuivalente me do ertifikat kalibrimi n do vend nnshkrues t MRAs.

Trupat Evropiane t Akreditimit
-

japin akreditim n vendet e tyre respektive

udhheqin inspektime dhe
mbajn nj regjistr publik kombtar t laboratorve t akredituar dhe laboratorve GLP
(praktika e laboratoreve t mir) t aprovuar.

2.3 Organizatat Evropiane

2.3.1 EUROMET
Euromet-i sht nj bashkpunim midis instituteve metrologjike t Evrops themeluar n 1983.
Baza e bashkpunimit sht ndjekja dhe realizimi deri n fund i projekteve lidhur me krkimin,
krahasimet ndrlaboratorike dhe studimeve t gjurmueshmris. Projektet menaxhohen nga
grupet e ashtuquajtura raportues me nga nj antar nga secili vend. Kto formojn bazat e
ekuivalencs midis IKM-ve dhe gjurmueshmris n Evrop.
EUROMET-i sht organizata kryesore pr metrologjin n Evrop dhe nj pal e interesuar pr
Komisionin Europian, ajo gjithashtu menaxhon projekte t BEs me interes pr tregun e
prbashkt. EUROMET-i sht nj organizat rajonale n marrveshjen e shumanshme t CIPM
pr njohjen e etaloneve (standardeve) kombtare t matjeve.

2.3.2 EA Kooperimi Evropian pr akreditim

EA sht organizata kryesore e trupave akreditues n Evrop, themeluar nga nj marrveshje e
shumanshme dhe e bazuar n nj sistem vlersimi me ekspert.
Qllimi sht q testimet dhe kalibri met nga laboratort e akredituar n nj shtet antar t
pranohen nga autoritetet dhe industria n t gjith vendet anetare. Infrastruktura e metrologjis
n pjesn m t madhe t vendeve konsiston n Institutet Kombtare Metrologjike, laboratort
referues dhe laboratort e akredituar.
Tendenc sht q dhe IKM-t dhe laboratoret e referuar gjithashtu t krkojn vlersime nga t
trett pr sistemin e tyre t cilsis nprmjet akreditimit dhe ertifkimit.

2.3.3 EUROlab
Eurolab

sht nj federat e organizatave t laboratoreve kombtare q mbulon rreth 2000

laborator. Eurolab sht nj kooperim vullnetar q prfaqson dhe promovon organizimin e
laboratorve teknikisht dhe politikisht, duke kordinuar veprime lidhur, p.sh, me Komisionin
Evropian, standartizimin Evropian dhe problemet ndrkombtare.
Eurolab-i organizon workshope dhe simpoziume si dhe prodhon raporte teknike dhe gazet
tekniko shkencore.. Shum laborator q merren me metrologji jan antar t Eurolab-it.

2.3.4 Eurachem
12
Page 12

Eurachem-i sht nj shoqat e laboratorve analitike evropian. Gjurmueshmria dhe sigurimi i

cilsis n kimi sht br gjithmon e m kritik brnda BE-s. Eurachem-i kooperon me
EUROMET-in n lidhje me ngritjen e laboratorve referues, prdorimin e materialeve referues dhe
gjurmueshmrin lidhur me molin.

2.3.5 COOMET
COOMET-i sht nj organizat q i korrespondon EUROMET-it me antar nga vendet e Europs
Lindore dhe Qndrore.

3 Metrologjia Ligjore
Metrologjia Ligjore e ka origjinn n nevojn pr t siguruar tregti t drejt.
Objektivi kryesor i metrologjis ligjore sht t mbroj qytetaret nga konsekuencat e matjeve
false:
-

n transaksionet tregtare dhe zyrtare si dhe n

ambjentin e puns, shndet dhe siguri n pun.

Si rrjedhim n legjislacion jan paraqitur krkesa pr:

-

instrumentt matse
metodat e matjeve prfshi dhe ato testuese
paketimet.

Funksionet teknike t Metrologjis Ligjore

Njerzit q prdorin rezultatet e matjeve n fushat e aplikimit t metrologjis ligjore nuk krkohet
t jen ekspert t metrologjis dhe prgjegjsin pr besueshmrin e matjeve t tilla e merr
qeveria. Instrumentet duhet t garantojn rezultate korrekte t matjeve:
-

n kushte pune
n t gjith periudhn e prdorimit
brnda nj gabimi t dhn t lejueshm.

Direktivat
N t gjith botn paraqiten krkesat ligjore kombtare q duhet t knaqen nga instrumentet
mats dhe nga perdorimi pr fushat e lartprmendura. Kto kan t bjn me masat represive
dhe parandaluese.
Masat parandaluese
Masat parandaluese merren para marketimit t instrumenti t, duke patur parasysh se instrumenti
duhet t jet nj tip i aprovuar dhe verifikuar. Prodhuesve iu jepet aprovimi i tipit nga nj trup
kompetent - n pjesn m t madhe t vendeve nga nj autoritet - n se tipi knaq t gjitha
krkesat shoqruese ligjore. Pr instrumente t prodhuar n seri, nprmjet verifikimit duhet t
sigurohet q do instrument plotson t gjitha krkesat e paraqitura n procedurn e aprovimit.

13
Page 13

Lidhur me instrumentet n prdorim, prshkruhen riverifikime ose inspektime ligjore periodike pr

t garantuar q instrumenti mats prputhet me krkesat ligjore. Krkesa t tilla, prfshir dhe
ato n prdorim, ndryshojn nga vendi n vend n vartsi t legjislacionit kombtar.
Masat represive
Survejimi i tregut sht nj mas represive pr t diktuar ndonj prdorim ilegal te instrumentit
mats: Etalonet (standardet) q prdoren pr inspektime t tilla duhet t jen t gjurmueshme
me etalonet (standardet) kombtare dhe ndrkombtare.
Harmonizimi
Harmonizimi n Evrop bazohet n Direktivn 7 1/3 16/EEC q prmban krkesat pr t gjitha
kategorit e instrumenteve mats si dhe direktiva t tjera q mbulojn kategori individuale t
instrumenteve mats dhe q jan publikuar q nga viti 1971. Instrumentet mats q kan
aprovimi m e tipit EEC dhe verifikimin fillestar EEC mund t hidhen n treg dhe t prdoren n t
gjitha vendet antare pa br teste ose aprovime tipi t mtejshm.
Pr t arritur qarkullim t lir t mallrave n tregun e njehsuar Evropian, n vitin 1989, me nj
vendim t Kshillit sht hedhur nj koncept i ri lidhur me fushn e harmonizimit teknik dhe
standartizimit prfshi metrologjin, qllimi i s cils sht q direktivat duhet t jen t
detyrueshme n t gjitha shtetet antare dhe nuk duhet t lejojn shmangie kombtare.
Komisioni Evropian ka publikuar nj propozim mbi Direktivn e Instrumenteve Mats. Direktiva e
Instrumentave Mats ka si qllim eleminimin e barierave teknike ne tregti, duke rregulluar kshtu
marketimin dhe prdorimin e instrumenteve mats t mposhtm:
- kontatort e ujit
- kontatort e gazit
- kontatort elektrik dhe transformuesit e matjes - nxehtsimatsit
- sistemet matse pr lngje prve ujit
- instrumentet peshues automatik
- taksimetrat
- masat materiale
- sistemet matse dimensionale
- analizuesit evidentues t frymmarrjes
- analizuesit e gazrave t nxjerrjes.
Instrumentet duhet t plotsojn krkesat thelbsore. Prodhuesi mund t paraqes detaje
teknike apo ti referohet standarteve t harmonizuara Evropiane. Aplikimi i standarteve lehtson
hyrjen n treg, d.m.th. kur instrumentet knaqin kto standarde prkatese, supozohet q ato
knaqin krkesat e direktivs.

Vlersimi i konformitetit
Procedurat e vlersimit te konformitetit korespondojn me ato t Direktivs 93/65/EEC mbi
modulet q duhen prdorur n t gjtha direktivat teknike t harmonizuara.
sht dhn nj procedur me dy stade pr vlersimin e instrumenteve mats elektronike. N
stadin e par realizohet nj ekzaminim tipi nga nj trup ertifikuese pal e tret. Vlersimi i
14
Page 14

konformitetit t instrumenteve t prodhuar n seri mund t realizohet nga prodhuesi q ka n

dispozicion nj sistem cilsie te aprovuar dhe supervizuar. Ekzaminimi i instrumenteve individual
duhet pra t bhet nga nj trup ertifikuese pal e tret.
Shembull.: Direktiva 90/384/EEC mbi instrumentet peshues jo automatik dhe Direktiva
93/42/EEC mbi pajisjet mjeksore. Kto instrumente duhet t mbartin nj shnj CE para se t
tregtohen n Zonn Ekonomike Evropiane, n se kan kaluar procedurn EC t vleresimit t
konformitetit.
Trupat ertifikues
Shtetet antare kan trupa ertifikues t njohur. Kto trupa t njohur duhet t zotrojn
kompetenc teknike dhe pavarsi t kushtzuar nga Direktiva, t aftsuar kshtu t realizojn
detyra teknike dhe admnistrative. Ato mund t jen ose organizma private ose qeveritare.
Prodhuesit jan t lir t zgjedhin midis ktyre trupave Evropiane.
Kontrolli ligjor
Kontrolli ligjor i detyrueshm i instrumenteve mats, si prmndet n direktiv, iu lihet secilit vend
antar. Krkesat q duhet t kenaqin instrumentat pasi jan vn n prdorim nuk jan
harmonizuar. Periudhat e vlefshmris s riverifikimit, inspektimit dhe verifikimit, rrjedhimisht mund
t parashtrohen nga vendet antare n baz t legjislacioneve t veta kombtare.
Mbrojtja e konsumatorit mund t ndryshoj n vende antare t ndryshme. Pr kt qllim
krkesat q administroj n prdorimin e instrumentve bhen subjekt i legjislacionit kombtar.
Shtetet antare mund t nxjerrin krkesa ligjore pr instrumentt mats q nuk jan n listn e
Direktivs pr Instrumentt Matse.
3.1 Organizata ndrkombtare - OIML
Organizata Ndrkombtare e Metrologjis Ligjore OIML sht themeluar n vitin 1955 mbi bazn
e nj konvente me qllim q t prkrah harmonizimin global t proedurave t metrologjis
ligjore.
OIML sht nj organizat e marrveshjes ndrqeveritare me 57 vende antare me pjesmarrje
n aktivitete teknike dhe 48 vende antar korrespondent t cilt mblidhen n OIML si
vzhgues.
OIML bashkpunon me Konventn e Metrit dhe me BIPM pr harmonizimin ndrkombtar t
metrologjis ligjore.
OIML sht e lidhur me m shum se 100 institucione ndrkombtare dhe rajonale q zhvillojn
aktivitet n fushn e metrologjis, standartizimit dhe fushat e lidhura me to.
Udhzimet metrologjike
Nj struktur teknike mbarbotrore furnizon antaret me udhzimet metro logjike pr
prpunimin e krkesave kombtare dhe rajonale lidhur me prodhimindhe prdorimin e
instrumentave mats q prdoren n metrologjin ligjore.
Rregulloret model, rekomandimet ndrkombtare
OIML harton rregullore model dhe boton rekomandime ndrkombtare t cilat furnizojn
antart me nj baz t miratuar n nivel ndrkombtar lidhur me hartimin e legjislacionit
kombtar pr kategori t ndryshme t instrumentve mats. Krkesat teknike t draftit t

15
Page 15

Direktivs Evropiane t Instrumentve Mats (MID) synojn drejt nj ekuivalence me

Rekomandimet Ndrkombtare t OIML-s.
Elementet kryesore t Rekomandimeve Ndrkombtare jan:
fusha e veprimtaris, aplikimi dhe terminologjia
krkesat metrologjike
krkesat teknike
metodat dhe pajisjet pr testim dhe verifikim konform krkesave format i raportit t testimit
Draft rekomandimet e OIML dhe dokumentet hartohen nga komitetet teknike dhe nnkomitetet
q prbhen nga prfaqsues t vendeve antare. Disa institucione ndrkombtare dhe
rajonale marrin pjes si konsulente. Ndrmjet OIML dhe institucioneve si ISO dhe lEC jan
ndrtuar marrveshje kooperimi, me synim shmangien e krkesave konfliktuale. Pr rrjedhim,
prodhuesit dhe prdoruesit e laboratoreve t testimit t instrumentve mats mund t prdorin
njkohsisht publikimet e OIML-s dhe ato t institucioneve t tjera.
Sistemi i ertifikatave t OIML-s .
Ky sht nj sistem q u jep prodhuesve mundsin q t marpn nj ertifikat t OIML-s dhe t
Raportit t Testimit, pr t treguar se tipi l nj instrumenti t dhn prmbush krkesat e
Rekomandimeve Ndrkombtare t OIML-s.
ertifikatat lshohen nga shtetet antare t OIML, shtete t cilat kan ngritur nj ose m shum
Autoritete Shprndarse prgjegjse pr proceset e aplikimit prej prodhuesve q dshirojn t
ken tipe t ertifikuara t instrumentve t tyre. Kto ertifikata jan objekt i pranimit vullnetar
nga shrbimet kombtare t metrologjis.

3.2 Organizata Evropiane - WELMEC

N lidhje me prgatitjen dhe detyrimin e direktivave n prputhje me "Metoda e Re", sht
firmosur nj Memorandum i Mirkuptimit, prej 15 vendeve antare t BE dhe tre vendeve t EFT
A, n vitin 1990, pr themelimin e WELMEC
"Koperimi i Metrologjis Ligjore t Evrops Perndimore". Ky emr ka ndryshuar n "Koperimi
Evropian n Metrologjin Ligjore" n vitin 1995, por mbetet i njjt me WELMEC. Qysh prej ksaj
kohe WELMEC ka pranuar antarsimin e vendeve q kan nnshkruar marrveshje me Bashkimin
Evropian. Momentalisht jan 27 vende antare t WELMEC.
Antaret e WELMEC
jan autoritetet kombtare t metrologjis ligjore t vendeve antare t BE dhe EFT A.
Autoritetet kombtare t metrologjis ligjore t atyre vendeve q jan n tranzicion pr
antarsimin n EU jan antar shok. Nj qllim thelbsor i WELMEC sht t zhvilloj besimin
reciprok ndrmjet autoriteteve .t metrologjis ligjore n Europ, t harmonizoj aktivitetet e
metrologjis ligjpre dhe tnxis shkmbimin e informacionit ndrmjet t gjith palve t
interesuara.
Komiteti WELMEC
prbhet nga delegat, prfaqsues t vendeve antare dhe vzhgues t EURO MET,
Kooperimit Evropian pr Akreditimin (EA), Organizats Ndrkombtare t Metrologjis Ligjore
(OIML) dhe organizatave t tjera rajonale qkan interes pr metrologjin ligjore. Komiteti
16
Page 16

mblidhet t paktn nj her n vit. Nj Grup i vogl Drejtues kshillon drejtuesin pr problemet
strategjike.
Grupet e Puns
mblidhen sa her sht e nevojshme t diskutohet shkalla e problemeve t rndsishm dhe t'i
bhen rekomandime Komitetit t WELMEC. Konkretisht puna e komitetit mbshtetet nga shtat
Grupe Pune:
WG 2 Implementimi i Direktives 90/384 EEC,
Sekretariati: Mbretria e Bashkuar
WG 4 Aplikimi i standarteve EN 45000 tek trupat e njohur.
Sekretariati: Norvegji
WG 5 Rishikimi i Aktiviteteve t Detyrueshme,
Sekretariati: Mbretria e Bashkuar
WG 6 Produktet e paketuara. Sekretariati Holland
WG 7 Softwere . Sekretariati: Gjermani
WG 8 Direktiva e Instrumentave Metse. Sekretariati: Franc
WG 10 Paisjet matse pr Lngjet prve ujit. Sekretariati: Holland
WELMEC kshillon Komisionin Europian dhe Kshillin lidhur me zhvillimin e Direktivs s
Instrumentave Mats.
4 Burimet e informacionit metrologjik
Faqet e internetit t cituara m posht japin informacion t bollshm:
Informacion rreth...

Burimet

Kontakti

Organizmat
ndrkombtare
t metrologjis

BIPM (Byroja Ndrkombtare e

Peshave dhe Masave)

Pavillon de Breteuil
F-92312 Sevres Cedex, France
www.bipm.fr

Sistemi SI

Institutet Kombtare t
Metrologjis
Projektet teknike dhe
ndrkrahasimet e
EUROMET
Laboratort e
akredituara
Akreditimi n Evrop

BIPM
www.bipm.fr

EUROMET

Sekretariati: NML Enterprise

Ireland Glasnevin, Dublin 9,
Irland
www.euromet.ie

EA

Sekretariati ne COFRAC, 37Rue

de Lyon, FR-75012 Paris, France
www.european-accreditation.org

Laboratort e Matjeve,
Testimit dhe Analizave n EUROlab
Europ

www.eurolab.org

17
Page 17

elsi ndrkombtar i
Krahasimeve

Publikuar n
Metrologjia

BIPM
www.binm.fr

Standardet

ISO (Organizata
Ndrkombtare pr
Standartizimin)

www.iso.ch

CEN (Komiteti
Europian pr
Standartizimin)

www.cenorm.be

Trupat kombtare t
Standartizimit

Materialet referuese pr IRMM

analizat kimike
COMAR database
Metrologjia ligjore n
Evrop

Metrologjia ligjore
Ndrkombtare

www.irmm.irc.be

WELMEC

WELMEC Sekretariat
United Kingdom
Tel: ++44-208-943 7211
www.welmec.org

OIML

OIML Sekretariati n BIML

Paris, Franc
Tel: ++33 14878 1282
www.oiml.org

Legjislacioni i Komunitetit Gazeta Zyrtare e

pr Metrologjin
Komunitetit Europian
CELEX database

www.europa.eu.int/eurex/en/lif/reg/en_register 133012.html

5 Njsit metrologjike
Ideja pr nj sistem pas sistemit metrik - nj sistem njsish bazuar tek metri dhe kilogrami - rezultoi
gjat Revolucionit Francez, kur standartet referuese prej dy objektesh t fabrikuara prej platini
pr metrin dhe kilogramin u ndrtuan dhe u depozituan n Arkivn Kombtare Franceze n Paris
n 1799 - t njohur m von si Metri i Arshivs dhe Kilogrami i Arshivs. Akademia Franceze e
Shkencave u ngarkua nga Asambleja Kombtare pr t hartuar nj sistem t ri tnjsive pr
prdorim n mbar botn dhe n vitin 1946 sistemi MKSA (metri, kilogrami, sekondi, amperi) u
pranua nga vendet antare t Konvents s Metrit. N vitin 1954 MKSA u zgjerua me prfshirjen e
kel vin dhe kandeles. Pastaj sistemi mori emrin Sistemi Ndrkombtar i Njesive, SI.
Sistemi SI sht themeluar n vitin 1960 nga Konferenca e Prgjithshme e ll-t e Peshave dhe
Masave (CGPM):
18
Page 18

"Sistemi Ndrkombtar i Njsive, SI, sht sistemi i lidhur i njsive i adoptuar dhe rekomanduar nga
CGMP".
Sistemi SI prbhet nga shtat njsi baz t cilat bashk me njsit e rrjedhura formojn nj
sistem t lidhur t njsive. Prve ksaj, jan pranuar disa njsi t tjera jasht sistemit SI pr
prdorim me njsit SI.
Tabelat e njsive m posht paraqesin n vazhdim:
Njsit SI
tabela 5.1
Njsit baz SI
tabela 5.2
Njsit e rrjedhura SI t shprehura n njsit baz SI
tabela 5.3
Njsit e rrjedhura SI me emra dhe simbole t veant
tabela 5.4
Njsit e rrjedhura SI emrat dhe simbolet e t cilave prfshijn njsit e
rrjedhura SI me emra dhe simbole t veant
Njsit jasht sistemit SI
tabela 5.5
Njsit e pranuara sepse jan t prdorura gjersisht
tabela 5.6
Njsit q prdoren n fusha me subjekte specifike
tabela 5.7
Njsit q prdoren n fusha specifike dhe vlerat e tyre jan prcaktuar
eksperimentalisht

Njsit baz SI

19
Page 19

Nj njsi baz sht nj njsi e matjes s nj madhsie baz n nj sistem t dhn madhsish
(4). Prcaktimi dhe realizimi i do njsie baz SI sht modifikuar si krkim metrologjik q zbulon
mundsin e arritjes s nj prcaktimi dhe realizimi m t sakt t njsis.
Shembull: N vitin 1889 prcaktimi i metrit bazohej n prototipin ndrkombtar t Platin iridiumit
t vendosur n Paris.
N 1960 metri u riprcaktua si I 650 763,73 gjatsi vale e nj vije spektrale t veant t Kripton86.
Qysh prej 1983 ky prcaktim u b i pamjaftueshm dhe u vendos t riprcaktohet metri si
gjatsia e rrugs s prshkuar nga drita n vakuum gjat nj intervali kohe sa 11299792458 e
sekonds, dhe e paraqitur si gjatsi vale e rrezatimit t lazerit heliumneon jodin i stabilizuar.
Kto riprcaktime kan reduktuar pasigurin relative nga 1O-7 n 1O-11m.
Prcaktimet e njsive baz SI
Metri sht gjatsia e rrugs s prshkuar nga drita n vakuum gjat nj interval i kohe prej 1/299
792 458 t sekonds.
Kilogrami sht i barabart me masn e prototipit ndrkombtar t kilogramit.
Sekonda sht zgjatja e kohs e 9 192 631 770 periodave t rrezatimit q i prgjigjen kalimit midis
dy niveleve superfin t gjendjes themelore t atomit t Ceziumit 133.
Amperi sht rryma konstante e cila, n qoft se mbahet n dy konduktor t drejt paralel me
gjatsi t pafundme, pa ndrprerje rrethore, dhe t vendosur l metr prgjate vakuumit, mund t
prodhoj midis dy konduktorve nj forc e barabart me 2x 10-7 Njuton pr do metr gjatsi.
Kelvini sht 1/273,16 pjes e temperaturs termodinamike t piks trefishe t ujit.
Moli sht sasia e lends s nj sistemi q prmban aq njsi elementare sa atome ka n 0.012 kg
t karbonit 12.
Kur prdoret moli, madhsit elementare duhet t specifikohen dhe mund t jen atome,
molekula, jone, elektrone, grimca t tjera ose grupe t specifikuara t grimcave t tilla.
Kandela sht intensiteti i drits n nj drejtim t dhn, i nj burimi q emeton rrezatim
monokromatik (njngjyrsh) me frekuenc 540x1012 herz dhe ka intensitet energji tik 1/683 wat
pr steradian n kt drejtim.

20
Page 20

Njsit e rrjedhura SI
Nj njsi e rrjedhur sht nj njsi matjeje e nj madhsie t rrjedhur n nj sistem t dhn t
ktyre madhsive. (4)
Njsit e rrjedhura SI kan rrjedhur nga njsit baz SI n prputhje me lidhjen fizike ndrmjet
madhsive.
Shembull:
Prej lidhjes fizike ndrmjet madhsis gjatsi e matur me njesin m, dhe madhsis
koh e matur n njsin s,rrjedh madhsia shpejtsi e matur me njsin m/s
Njsit e rrjedhura jan t shprehura me njsit baz duke prdorur shumzimin dhe pjestimin e
simboleve matematike. Shembujt jan dhn n tabln 5.2.
CGPM ka aprovuar emra dhe simbole t veant pr disa njsi t rrjedhura, si shihet n tabln
5.3.
Disa njsi baz jan prdorur n madhsi t ndryshme, si tregohet n tabln 5.4. Nj njsi e
rrjedhur shpesh mund t shprehet me kombinacione t ndryshme t l) njsive baz dhe 2) njsive
t rrjedhura me emra t veant. N praktik vihet re nj preferenc e emrave t veant t
njsive dhe kombinacionet ndrmjet tyre n mnyr q t dallohen ndrmjet madhsive t t
njjtave prmasa. Pr m tepr nj instrument mats duhet t tregoj njsin po aq mir sa
madhsia sht matur nga instrumenti.
Njsit jasht sistemit SI
21
Page 21

Tabela 5.5. jep njsit jasht sistemit SI t cilat jan pranuar pr t'u prdorur s bashku me njsit
SI sepse ato mund t jen prdorur gjersisht ose ato mund t jen prdorur n fusha t subjektit
specifik.
Tabela 5.6. jep shembuj t njsive jasht sistemit SI t cilat jan pranuar pr prdorim n fusha
me t dhna specifike.
Tabela 5.7 jep njsit jasht sistemit SI t cilat jan pranuar pr fusha t subjektit specifik dhe
vlerat e t cilave jan prcaktuar eksperimentalisht .
Pasiguria e kombinuar (faktori i mbulimit k=l) n dy grmat e fundit t numrit sht dhn n
kllapa.
Tabela 5.5: Njsit e pranuara jasht sistemit SI.

Tabela 5.6: Njsit jasht sistemit SI t cilat jan pranuar pr prdorim n fushat e subjektit
specifik.

Tabela 5.7: Njsi jasht sistemit SI t cilat jan pranuar pr fusha t subjektit specifik dhe vlerat e
t cilave jan prcaktuar eksperimentalisht (2)

22
Page 22

5.1 Prefikset SI
CGPM ka adoptuar dhe rekomanduar nj seri prefiksesh dhe simbolesh prefiks, treguar n
tabeln 5.8.
Rregulla pr prdorim korrekt t prefikseve:
l. Prefikset i referohen n mnyr strikte fuqive t 10 ( dhe jo pr shmbull t fuqive t 2)
Shembull: nj kilobajt paraqet
1000 bajt jo 1024 bajt
2. Prefikset duhen shkruar pa hapsira n fillim t simbolit t njsis.
Shembull: centimetri shkruhet cm dhe jo c m
3. Nuk prdoren prefiksa t kombinuar
Shembull: 10 -6 kg duhet shkruar 1 mg dhe jo lkg
4. Nj prefiks nuk shkruhet i vetm.
Shembull: 109/mJ nuk mund te shkruhet G/m3

5.2 Shkrimi i emrave dhe simboleve t njsive SI

1. Simbolet nuk shkruhen me grma t mdha, por grma e par e nj simboli sht e madhe
kur: l) emri i njsise vjen nga emri i nj personi ose 2) simboli sht fjala e par e nj fjalie.
Shmbull: Njsia kel vin sht shkruar me simbolin K
2. Simbolet duhet t ngelen t pandryshuar n shums.
3. Simbolet nuk ndiqen asnjher nga pikat, vetm n fund t fjalis.
23
Page 23

4. Njsit e kombinuara nga shumzimi i disa njsive duhet t shkruhen

me nj pik n mes
ose hapsire bosh.
Shembull: N.m ose N m
5. Njsit e kombinuara nga pjestimi i nj njsie me nj tjetr duhen
shkruar me nj slesh ose eksponent negativ.
Shembull: m/s ose m.s-1
6. Njsit e kombinuara duhet t prmbajn vetm nj slesh. Prdorimi i
kllapave ose eksponentve negativ pr kombinacione komplekse sht i lejuar.
Shembull: m/s2
ose
m. S.2 por jo m!s/s
Shembull: m'kg/(s3.A)
ose
m' kg'S.3.kl por jo: m'kg/s3/A
as m'kg/s3'A
7. Simbolet duhet t jen t ndar nga vlerat numerike q ato tregojn, me nj hapsir.
Shembull: 5 kg
jo
5 kg
8.Simbolet e njsive dhe emrat e tyre nuk duhen przier.
Shkrimi i numrave
1. Duhet ln nj hapsir ndrmjet grupeve prej 3 shifrash. N numrat katr-shifror boshllku
mund t shmanget. Presjet nuk duhet t prdoren pr ndarjet n t mijta.
2. Veprimet matematike mund t kryhen n simbolet e njsive (kg/m3) dhe jo n emrat e njsive
(kilogram/metr kubi k).
3. Duhet t jet e qart se cilit simbol njsi i prket nj vler numerike dhe cili veprim matematik
aplikohet mbi vleren e nj madhsie:
Shembuj: 35 cm x 48 cm jo 35 x 48 cm 100 g:t2 g jo 100 :t2g

24
Page 24

GABIMET DHE METODAT E PERPUNIMIT TE

REZULTATEVE
1

NJOHURI MBI LLOJET DHE METODAT E MATJEVE

1.1 MATJET DIREKTE, INDIREKTE DHE TE KOMBINUARA ME

PERSERITJE
Metode e matjes quhet menyra e krahasimit qe perdoret per te perftuar vleren
numerike te madhesise se panjohur.
Sipas veprimeve qe kryhen,matjet ndahen ne tre
kombinuara me perseritje.

lloje: direkte,indirekte dhe te

Direkte quhet metoda sipas se ciles vlefta numerike e madhesise qe matet

percaktohet drejperdrejt duke e kryer eksperimentin mbi vete madhesine e
panjohur pa qene nevoja te behen llogaritje suplementare.
Te tilla jane shumica e matjeve,qe kryhen me anen e aparateve te graduar me pare ne
njesi te emertuara. Direkte jane edhe ato matje, qe kryhen duke krahasuar drejperdrejt
madhesine e panjohur me njesine e matjes, qe realizohet nepermjet masave etalone
kampione ose te punes.Te ketij lloji jane matja e rrymes me ampermeter,e rezistences
me ommeter etj
Indirekte quhet metoda sipas se ciles vlefta e madhesise qe matet gjendet
duke u bazuar ne matjet e e kryera ne menyre direkte te madhesive te tjera qe
lidhen me te panjohuren nga nje relacion i caktuar.
Eksperimenti i matjes pra kryhet jo direct mbi madhesine e panjohur,por mbi te tjerat
qe e per caktojne.
Kur perdoret kjo metode rezultati gjendet me llogaritje duke ditur lidhjen funksionale
midis madhesise se panjohur dhe madhesive te tjera qe e percaktojne ne menure
direkte. Keshtu, per te percaktuar fuqine ne nje qark te rrymes se vazhduar
shfrytezohet lidhja e njohur e fuqise me tensionin dhe rrymen P=UI. Pra , fuqia mund
te llogaritet duke matur direkt tensionin me nje voltmeter dhe rrymen me nje
ampermeter.
Te kombinuara me perseritje quhen ato matjesh, kur e panjohura gjendet si
rezultat i perseritjes ne kushte te ndryshme i disa matjeve direkte ose indirekte
me te njenjten metodike dhe i zgjidhjes se nje sistemi ekuacionesh qe lidhin
madhesine e panjohur me ato madhesi qe maten.
Si shembull i kesaj metode mund te permendet matja e koefienteve termike dhe
te nje rezistence duke kryer tre matje te perseritura te rezistences psh ( R t 2 , R t 2 , R t 3 )
ne tre temperatura te njohura( t1 , t 2 , t 3 ). Kur maten keto gjashte madhesi, koeficentet
dhe si dhe R20 gjenden duke zgjidhur sistemin e ekuacioneve:

Page 25

[
]
[1 + (t 20) + (t 20) ]
[1 + (t 20) + (t 20) ]

Rt1 = R20 1 + (t1 20 ) + (t1 20 )

Rt 2 = R20

Rt 3 = R20

Me shume perdoret metoda direkte e matjeve; indirektia si rregull, perdoret kur nuk
mund te perdoret e para, ndersa metoda e matjeve te kombinuara me perseritje
perdoret rralle, zakonisht kur nuk mund te perdoren te parat.

1.2 METODAT E MATJEVE ME TREGIM DHE ME KRAHASIM

Sipas menyres se realizimit metodat e matjeve mund te ndahen ne dy kategori te
medha: matje me tregim dhe matje me krahasim.
Kur perdoret metoda me tregim matja kryhet duke lexuar tregimet e nje ose
disa aparateve analoge /numerike dhe rezultati gjendet direkt kur perdoret nje
aparat, ose me ane te lidhjes funksionale e madhesise qe duhet matur me
tregimet direkte te disa aparateve.
Si rregull, me kete metode percaktohet e gjithe madhesia e panjohur dhe matja behet
pa pjesmarrjen e drejtperdrejte te njesise se matjes (aparatet jane graduar me pare ne
njesite perkatese). Te tilla jane si matja e fuqise me vatmeter ashtu dhe matja e saj me
ampermeter e voltmeter.
Kjo metode karakterizohet nga thjeshtesia e saj, por perpikmerine nuk e ka te larte.
Ajo perdoret dendur ne matjet teknike kur nuk kerkohet perpikmeri e larte dhe me
rralle ne matjet laboratorike e te perpikmerise se larte.
Kur perdoret metoda me krahasim matja kryhet duke vene perballe (krahasuar)
madhesise se panjohur nje ose disa madhesi (zakonisht masa) te njohura dhe
duke bere krahasimin e tyre.
Karakteristike kryesore e kesaj metode eshte pjesmarrja direkte e mases qe perfaqeson
njesine ne procesin e matjes. Krahasimi behet shpeshhere nepermjet ekuilibrimit te
madhesise se panjohur me masen e njohur.
Metodat me krahasim sigurojne ndjeshmeri dhe perpikmeri me te larte, por kerkojne
me shume kohe e shpesh here edhe aparatura komplekse. Perpikmeria e tyre
percaktohet ne rradhe te pare nga gabimet e njohjes se mases (etaloneve,kampioneve
etj). Per kete arsye metodat me krahasim perdoren me dendur ne laboratore e
pergjithsisht kur kerkohet perpikmeri e larte ose shume e larte. Edhe konsumi vetjak i
ketyre metodave eshte zakonisht aq i vogel sa qe mund te mosperfillet.

1.3 METODAT DIFERENCIALE, E ZEROS, E ZEVENDESIMIT DHE E

PERPUTHJEVE
Metodat krahasuese jane: diferenciale, e zeros, e zevendesimit dhe e perputhjeve.
Metoda diferenciale bazohet ne krahasimin e madhesise qe duhet matur M x me nje
madhesi te te njenjtes natyre me vlefte te njohur M 0 ,qe ndryshon pak nga e para.

Page 26

Kjo metode realizohet duke matur ne menyre direkte diferencen M e vleftave

M x e M 0 d.m.th matet M = M x M 0 dhe gjendet M x = M 0 + M
Perpikmeria e matjes me kete metode eshte aq me e larte sa me e vogel te jete
diferenca M dhe sa me i vogel te jete gabimi i njohjes se M 0 . Vete gabimi i matjes
se differences M ndikon pak mbi perpikmerine e percaktimit te madhesise se
panjohur M x. . Sa me e vogel te jete diferenca qe matet, aq me e larte eshte
perpikmeria e matodes. Si shembull te thjeshte te perdorimit te kesaj metode
permendim peshimin e nje mase Px me peshore te ekulibruar me tregues dhe me dy
krahe, ne njerin krah vendoset Px dhe ne tjetrin gramari i njohur me vlere nominale te
njenjte Po. Peshorja do te tregoje: p = Px P0 nga gjendet Px = P0 + p
Edhe nje shembull tjeter nga matjet elektrike.
Ne fig.1-1 eshte paraqitur skema e lidhjes se kundert te dy elementeve normale njeri
me fem te panjohur E x dhe tjetri me fem te njohur E 0 . Aparati mates ne kete rast do te
tregoje diferencen E = E x E 0 nga rezulton E x = E 0 + E.
Perpikmeria e percaktimit te E x do te jete e larte mbasi elementet normale i kane fem
afersisht te barabarte, dmth E eshte shume e vogel.
Metoda e zeros ose nuleare eshte e ngjashme me diferencialen, me ndryshim
qe diferenca M ndermjet vleftes se madhesise qe matet M x dhe vleftes se
njohur M 0 te te njenjtes natyre me te cilin krahasohet behet e barabarte me
zero, dmth M x M 0 = 0 nga gjendet M x = M 0

Qe te realizohet kjo metode duhet qe madhesia M 0 te jete e ndryshueshme dhe e

njohur E 0 ne fig 1-1. Aparati mates ne kete rast sherben vetem per te konstatuar

barazimin e madhesive M x dhe M 0, ose barazimin me zero te differences M .

Perpikmeria e matjes se kesaj metode percaktohet nga gabimi i njohjes se M 0 dhe
nga ndjeshmeria e aparatit me anen e te cilit percaktohet barazimi me zero i
diferences M . Per kete aresye aparati mates quhet treguesi i zeros.
Si shembull i perdorimit te kesaj metode mund te merret perseri matja e mases me
anen e peshores me krahe te barabarte:ne nje krah vendoset masa e panjohur Px dhe ne
tjetrin gramari P0 deri sa te vendoset ekuilibri per te cilin Px = P0 . Nuleare eshte
metoda e matjes se rezistences me uren e Wheastone (fig.1-2). Duke ndryshuar

Page 27

rezistencat e njohura te tre kraheve te ures, deri sa tregimi i galvanometrit te behet

R
zero, mund te gjendet rezistenca e krahut te katert nga barazimi i njohur Rx = R2 3 .
R4
Nga parimi duket sikur metoda e zeros eshte me e perpikte nga diferencialja. Mirepo
te shumten e heres metoda diferenciale rezulton me e perpikte, sepse gabimi i matjes
me metoden e zeros percaktohet nga gabimi i njohjes se nje (ose disa) madhesive te
ndryshushme dhe te njohura, ndersa i metodes diferenciale praktikisht nga gabimi i
njohjes se nje madhesie te pandryshueshme. Madhesi te njohura te ndryshueshme
pergatiten me perpikmeri me te vogel nga ato te pandryshueshmeve. Per kete aresye
perpikmeria e metodes diferenciale, kur diferenca M eshte shume e vogel, eshte me
e larte nga ajo e metodes se zeros.
Metoda e zevendesimit eshte matje krahasuese sipas se ciles vlefta e
madhesise se panjohur zevendesohet me nje vlefte te te njenjtes madhesi, te
zgjedhur ne menyre te atille qe efektet e tyre mbi treguesin te jene te njenjta.
Sipas kesaj metode vlefta e madhesise se panjohur M x zevendesohet ne aparaturen
matese me nje madhesi te te njenjtes natyre, por me vlefte te ndryshueshme dhe te
njohur M 0 .Kjo e fundit, pas zevendesimit ndryshohet deri sa te realizohet po ai efekt
mbi tregusin, qe shkaktonte madhesia e panjohur. Meqenese efektet e barabarta
shkaktohen nga vlefta te njenjta te madhesive te njohura e te panjohura, rezulton se
M x = M0
Kjo metode eshte nga me te perpiktat, mbasi kur zevendesohet e panjohura M x me te
njohuren M 0 (zakonisht kampione e perpikmerise se larte), ne skemen e matjes nuk
behet asnje ndryshim ose nderhyrje edhe gabimet e aparatures matese, per shkak te
cilesive te saj dhe te ndikimeve te jashteme nuk pasqyrohen ne rezultatet e matjeve,
prandaj perpikmeria percaktohet vetem nga gabimi i njohjes se M 0 .
Metoda e zevendesimit perjashton gabimet e aparatures matese. Kjo eshte
karakteristike dalluese e saj.
2

GABIMET E MATJEVE

2.1 SHKAQET DHE LLOJET E GABIMEVE

Sado te persosura te jene aparatet dhe metodat e matjeve e me kujdes te kryhen

ekperimentet, matje pa gabime nuk mund te realizohen, sepse nuk eshte e mundur te
menjanohen plotesisht te gjitha shkaqet e shumta te lindjes se tyre. Prandaj matjet
jane gjithmone te peraferta. Megjithate gabimet e matjeve me progresin e shkences e
te teknikes jane zvogluar shume e do zvoglohen edhe me teper ne te ardhmen.
Detyra e matjes eshte te na jape nje informacion sa me te plote per njohjen e sendeve
dhe dukurive.Mirepo njohja, qe realizohet nepermjet matjeve, eshte me e plote atehere
kur dihet jo vetem vlefta numerike sa me e afer emadhesise qe e karakterizon, por
edhe vlefta numerike e gabimit, me te cilin percaktohet madhesia. Nepermjet matjes
pra duhen percaktuar si vlefta numerike e madhesise se panjohur M x ashtu dhe
gabimi absolut i kesaj vlefte Ga . Prandaj rezultati i matjes eshte mire te paraqitet me
dy numra ne formen M x Ga ku Ga mund te jete pozitiv ose negativ.
4

Page 28

Rezultati i matjes, edhe kur paraqitet me nje numer te vetem duhet shkruar ne menyre
te tille, qe te lejoje percaktimine menjehershem te gabimit. Kjo arrihet duke e shkruar
rezultatin sipas rregullave te paraqitjes se numrave te afruar.
Diferenca M x Ga i afrohet aq me shume vleftes se vertet te madhesise qe matet, sa
me te perpikta te jene M x dhe Ga .Mirepo edhe kur perdoren aparatet dhe metodat me
te perpikta, per shkak te pamundesise se manjanimitte plote te gabimeve, madhesia
M x Ga percakton jo vetem vleften e te vertetes, por intervalin(zonen) e vleftave,
brenda se cilit ndodhet edhe vlefta e vertete e madhesise qe matet. Ky interval mund
te percaktohet vetem me propabilitet.
Ne kete paragraf trajtohen shkurtimisht nje pjese e gabimeve, qe ndeshen me dendur e
ndikojne me shume mbi perpikmerine e matjeve.
Gabimet instrumentale ose gabimet vetjake te aparatit mates shkaktohen nga te metat
konstruktive e teknologjike, sic jane ato te gradimit e te montimit. Gabimet nga
ndryshimet e cilesive te materialeve me te cilet pergatiten aparatet jane gjithashtu
instrumentale.
Gabimet metodike shkaktohen nga te metat e vete metodes se matjes si dhe nga
leshimet e thjeshtimet qe behen per te percaktuar lidhjet funksionale, qe percaktohen
nga metoda e matjes. Pergjithesisht gabimet metodike shkaktohen nga forma e lidhjes
funksionale qe percakton varesine e madhesise se panjohur nga te njohurat kur
perdoren metoda indirekte te matjeve,dmth kur M x percaktohet jo direkt nga tregimi i
aparatit mates, por nga tregimet e disa aparateve ose masave X 1 , X 2 ...... X n . Ne keto
raste gabimi i percaktimit te madhesise se panjohur varet nga gabimet e aparateve
mates G x1 , G x 2 ...G xn dhe nga forma e lidhjes funksionale ndermjet M x dhe
x1 , x 2 ......x n .

Gabimet nga konsumi vetiak i aparateve mates, te cilat kur lidhen ne skemen ku
duhet kryer matja, ndryshojne regjimin e saj, pra dhe madhesine qe duhet matur.
Keshtu p.sh. le te jete I 1 vlefta e rrymes ne qarkun e perbere vatem nga nje rezistence
R1 qe ushqehet nga burimi me tension te vazhduar U. Per ta matur kete rryme ne seri
me R1 futet nje ampermeter. Mirepo lidhja e ampermetrit do te ndryshoje regjimin e
qarkut dhe rryma ne te do te behet:
U
U
I1 =
,
R1 + R A
R1
ku R A eshte rezistenca e brendshme e ampermetrit.Nga ky shembull I thjeshte duket
se, edhe sikur ampermetri te ishte shume i perpikte, ai do te tregonte nje vlefte tjeter
I 2 te rrymes,te ndryshme nga ajo qe duhej matur I 1 .
I2 =

Gabimet e leximit ne aparatet analoge varen nga gjatesia e shkalles se aparatit mates,
nga largesia ndermjet ndarjeve te saj, nga trashesia e vijave ndarese dhe e shigjetes si
dhe nga pervoja dhe aftesite e lexuesit. Gabimet e leximit ne aparatet mates shifrore
jane te barabarte me zero.
Gabimet nga pandjeshmeria e aparatit dhe impianti mates lindin kur ndryshimi i
madhesise qe matet M x eshte me i vogel nga kufiri i ndjeshmerise se aparatit ose
impiantit mates (vlera me e vogel qe shkakton zhvendosje te dukshme ne shkallen e
aparatit analog ose ndryshimin me nje njesi te shifres se fundit te aparatit shifror).
5

Page 29

Gabimet nga pandjeshmeria shfaqen edhe kur perdoren metodat krahasuese te

matjeve.
Gabimi nga ndikimi i faktoreve te jashtem sic jane temperatura e mjedisit e cila duke
ndikuar mbi parametrat e elementeve te aparatit mates, ndryshon tregimet e tij, fushat
e jashteme magnetike dhe elektrike, te cilat duke u mbedhur me fushen e aparatit
ndryshojne rezultanten, pra edhe tregimet. Nga faktoret e jashtem, e ndikojne mbi
tregimet mund te permenden edhe lageshtia qe ndryshon rezistencat (sidomos te
medhate) si dhe ngacmimet e natyrave te ndryshme me forcat termoelektromotore qe
mund te lindin etj. Keto lloj gabimesh shpesh here quhen suplementare ose gabime
shtese.
Gabimet nga pozicioni i vendosjes se aparatit, qe eshte me i theksuar ne aparatet
mates analoge. Pjesa e levizshme e ketyre aparateve ekulibrohet per nje pozicion te
caktuar (psh. per vendosje vertikale, horizontale ose me nje kend te caktuar), prandaj
kur vendoset ne nje pozicion te ndryshem nga ai per te cilin eshte ekuilibruar e
graduar, do te zhvendoset edhe pjesa e levizshme e tij nen ndikimin e forcave te
gravitetit e do te lindin keshtu gabime shtese.
2.2 KLASIFIKIMI I GABIMEVE

Eshte e pershtatshme qe gabimet e mesiperme te permbidhen ne tre grupe:

instrumentale, metodike dhe suplementare.
Ne gabimet instrumentale futen edhe gabimet e leximit dhe ato nga pandjeshmeria,
ne metodike futen edhe ato nga konsumi vetiak, ndersa ne suplementaret gabimet nga
ndikimi i faktoreve te jashtem si dhe ata qe percaktohen nga pozicioni i vendosjes.
Gabimet instrumentale dhe te metodes perbejne gabimin kryesor qe perfaqeson
gabimin e aparatit ne kushtet normale te shfrytezimi te tij. Keto gabime kryesore
normohen dhe percaktojne klasen e aparatit mates.
Gabimet suplementare lindin nga mosrespektimi i kushteve normale dhe shfrytezimit
dhe nuk hyjne ne klasen e aparatit. Megjithate edhe keta normohen ne nje fare
menyre, nepermjet gabimit, qe percaktohet nga klasa duke percaktuar kufijt e lejuara
te ndryshimit te tyre(tolerancat).
Nga kjo analize e pergjithshme duket se llojet dhe shkaqet e gabimeve jane te shumta
e te ndryshme, prandaj edhe perdoren disa klasifikime te tyre. Natyrisht jo te gjitha
llojet e gabimeve ndeshen ne cdo matje, por si rregull, ne cdo matje ndikojne
bashkarisht e njekohesisht disa nga faktoret e mesiperm.
Keto burime gabimesh, kur eshte e mundur dhe e nevojshme duhen perjashtuar ose
duhen marr masa qe ndikimi i tyre te jete sa me i vogel.
2.3 GABIMET ABSOLUTE, RELATIVE DHE TE REFERUARA

Gabim i matjes quhet mosperputhja ndermejt rezultatit te matjes (tregimit te aparatit

mates) M x dhe vleftes se vertete te madhesise qe matet M 0 me shkurt- shmangia nga
e verteta.
Mirepo vlefta e vertete e madhesise qe matet nuk njihet, prandaj ne vend te saj, kur
gjenden gabimet sistematike, merret vlefta e vertete e kushtezuar (konvencionale) ose
e mesmja aritmetike e rezultateve te nje serie matjesh kur gjenden gabimet e rastit.

Page 30

Per te karakterizuar perpikmerine e matjeve dhe te aparateve mates sherbejne gabimet

relative dhe te referuara.
Gabim absolut quhet diferenca algjebrike
(1-1)
Ga = M x M 0
Ku M 0 perfaqeson te verteten e kushtezuar ose te mesmen aritmetike.
Per ti dalluar keto gabime ndahen ne absolute te besueshme dhe te
dukshme(aparente). Gabim absolut i besueshem Ga quhet diferenca algjebrike
ndermjet rezultatit te matjes(tregimit te aparatit mates) M x dhe vleftes se vertete te
kushtezuar M 0 kur kjo e fundit perfaqeson vleften e madhesise se panjohur te matur
me gabim te paperfillshem. Praktikisht e vertet e kushtezuar konsiderohet vlefta e
madhesise se panjohur e percaktuar me gabim te pakten tre deri ne pese here me te
vogel nga ai i matjes. Qe ketej rrjedh se edhe gabimi absolut percaktohet ne menyre te
parafert.
Gabimi absolut i dukshem Gai quhet diferenca algjebrike ndermjet nje rezultati te nje
seri matjesh M xi dhe te se mesmes aritmetike te rezultateve te po asaj serie M a
d.m.th
Gai = M xi M a
(1-2)
Shpeshhere ky quhet edhe gabim parcial (i pjesshem) i nje matjeje i serise se matjeve
te perseritura.
Gabimi absolut me shenje te kundert
= Ga = M 0 M x
quhet korigjim dhe perfaqeson madhesine qe i duhet shtuar algjebrikisht tregimit per
te gjetur vleften e vertet me te afruar M 0 = M x + .
Gabim relativ Grl quhet raporti i gabimit absolut kundrejt vleftes krahasuese, qe
perdoret per llogaritjen e gabimit absolut.
Si vlefte krahasuese mund te merret e verteta e kushtezuar kur percaktohen gabimet
sistematike relative, ose e mesmja aritmetike e nje serie matjesh kur gjenden gabimet
e rastit. Pra:
Ga
M M0 Mx
= x
=
1
(1-3)
M0
M0
M0
M M 0 M xi
G
ose Grl = ai = x i
(1- 3 )
=
1
Ma
Ma
Ma
Shpeshhere gabimet relative shprehen ne % ose ne pjese per milion (ppm) dhe prandaj
dy shprehjet e fundit shkruhen ne formen:
Grl =

Ga
G
(1 3)
dhe Grl = ai 100[%]
100[%]
M0
Ma
G
G
ose
Grl = a 10 6 [ ppm] dhe Grl = ai 10 6 [ ppm]
M0
Ma
Gabimi i referuar Grf quhet raporti i gabimit absolut kundrejt nje vlefte te kushtezuar
Grl =

Mn :

Page 31

Grf =

Ga
G
100 ose Grf = ai 100
Mn
Mn

(1-4)

Si vlefte e kushtezuar merret zakonisht tregimi maksimal ose nominal i shkalles se

aparatit M n shuma e vleftave absolute te tregimeve maksimale kur shkalla eshte e dy
aneshme, diferenca ndermjet tregimeve maksimale e minimal kur shkalla eshte pa
zero, ose gjatesia e shkalles etj. Edhe Grf shprehet me dendur ne (%) ose ne te
milionta(ppm).
2.4 GABIMET SUPLEMENTARE

Standartet, normat ose kushtet teknike, ne baze te te cilave ndertohen aparatet matese,
percaktojne edhe kushtet normale te perdorimit te tyre. Per keto kushte normale
garantohen edhe gabimet kufitare te lejuara.
Sic u permend edhe me sisper gabimet qe behen gjate perdorimit te aparateve ne
kushtet normale quhen kryesore per ti dalluar nga gabimet suplementare (shtese), qe
lindin kur nuk respektohen kushtet normale te shfrytezimit. Gradimi dhe kontrolli i
aparateve matese kryhen detyrimisht ne kushtet normale.
Ne kushtet normale hyjne ata faktore te jashtem, te cilet ndikojne ne tregimet e
aparateve mates. Te tilla jane temperatura e mjedisit, fushat e jashtme magnetike dhe
elektrike, lageshtia, pozicionin e vendosjes. Keto kushte normohen. Keshtu psh.
temperatura konsiderohet normale kur eshte brenda diapazonit 20 a 0 C (a ndryshon
sipas llojeve te aparateve, per me dendur a = 5 0 C ), lageshtia relative kur eshte ne
diapazonin 65 15% , trysnia ne diapazonin 10 5 4,10 3 P (paskal ose N/m 2 ) ose
750 30mmHg.
Gabimet suplementare shkaktohen nga fakti qe aparatet matese jane te ndjeshme jo
vetem kundrejt madhesive qe duhen matur, por edhe kundrejt ngacmimeve te tjera te
brendshme e te jashtme.
Keto ngacmime qe kane natyre te ndryshme nga madhesia e panjohur qe duhet matur
M x dhe qe ndikojne ne tregimet e aparatit mates, quhen madhesi ndikuese,
nderhyrese (interferenca) ose zhurma.
Nje pjese e gabimeve qe shkaktohen nga ndikimet e jashtme mund te llogariten ose
te percaktohen eksperimentalisht, pra edhe te merren parasysh ne forme korigjimi,
prandaj quhen gabime suplementare sistematike. Kur nderhyrjet ose zhurmat kane
shperndarje te rastit, atehere edhe gabimet perkatese quhen te rastit.
Per menjanimin e gabimeve suplementare, qe shkaktohen nga nderhyrjet e jashteme
ose fundi per zvoglimin e tyre (kur menjanimi nuk eshte i mundur) merren masa
teknike te ndryshme sic jene skermimi (ekranimi), filtrimi, kompensimi etj. Lokalet e
laboratoreve metrologjike ndertohen me zhurma te vogla, ne te cilat matjet kryhen me
ndikime te jashteme shume te zvogluara , shpeshhere te paperfillshme.
Aftesia e aparateve matese per te menjanuar ose zvogluar ndikimin e ngacmimeve
karakterizohet nga raporti sinjal-zhurme qe zakonisht shprehet ne decibel ne formen:
A = 20 log

Vs
[db]
Vzh

Page 32

Ku Vs dhe V zh jane vleftat efektive ose amplitudat e sinjalit te dobishem dhe te

zhurmes perkatesisht.
2.5 PERPIKMERIA E MATJES DHE E APARATIT MATES

Gabimet e matjeve dhe te aparateve mates, si rregull jane te ndryshme. Mund te

ndodhe qe perpikmeria e aparatit mates te jete e larte, ndersa ajo e matjes e ulet. Per
kete aresye duhen dalluar perpikmeria e matjes nga ajo e aparatit mates.
Perpikmeria e matjes percaktohet si nga gabimi absolut ashtu dhe nga relativi. Dhe
vertet kur dime psh. se gjatesia e nje objekti eshte 1000mm me gabim absolut te
mundshem 1mm gjejme se gabimi relativ i matjes eshte :
Ga
1
100 =
100 = 0,1%
Mx
1000
dhe vlefta e vertete :
Grl =

M 0 = M x G a = 1000 1mm
ose 999 mm M 0 1001mm
Po keshtu, kur dime se gjatesia e objektit
0,1% ,gjejme gabimin absolut te matjes:

eshte 1000mm me gabim relativ

Mx
1000
=
= 1mm
100
100
e si me lart edhe kufijte e mundshem te ndryshimit nga e verteta M 0 .
G a G rl

Ne te dy shembujt e mesiperm duke ditur M x dhe Ga ose Grl u gjenden vlerat e

verteta te kushtezuara. Pra kur dihet rezultati i matjes dhe njeri nga gabimet Ga ose
Grl matja dhe perpikmeria e saj jane plotesisht te percaktuara. Mirepo nuk mund te
thuhet kjo kur dihen vetem gabimet (kur nuk njihet edhe rezultati i matjes ).
Megjithate gabimi relativ, edhe ne rast se nuk dihet asgje tjeter, jep nje perfytyrim me
te plote nga absoluti mbi perpikmerine e matjes. Ai megjithese nuk na jep mundesite
gjejme rezultatin, na lejon te bejme krahasimin e matjeve te ndryshme nga pikpamja e
perpikmerise, qofshin ato te te njenjtes natyre ose te natyrave te ndryshme.
Megjithate vlefta e se vertetes se kushtezuar M 0 , qofte edhe ne menyre te perafert,
nuk mund te perftohet kur dihen vetem gabimet Ga ose Grl. Per te gjetur ate
(M 0 ) duhet te njihet edhe tregimi i aparatit mates.
Kur njihen M x dhe Ga gjendet

(1 4)
M 0 = M x Ga
Po keshtu, kur njihen M x dhe Grl ,sic rezulton nga percaktimi i Grl (1 3) gjendet:
M0 =

Mx
1 + Grl

(1- 4 )

ose kur Grl shprehet ne %

Page 33

M0 =

Mx
G
1 + rl
100

(1- 4 )

Nga sa u tha me lart rezulton se cilesia ose miresia e matjes karakterizohet nga
perpikmeria (saktesia, precizioni), qe percaktohet nga gabimi sistematik relativ ose
absolut.
Rendesi te vecante ka edhe shperndarja (dispersioni, perhapja) e rezultateve te
matjeve te perseritura te nje vlere te madhesise te panjohur, rezultate keto, te cilat, kur
ekzistojne gabime te rastit, jane te ndryshme. Shperndarja e gabimeve te rastit
vleresohet nga perseritshmeria qe jepet nga gabimi mesatar kuadratik.
Perpikmeria dhe perseritshmeria e matjes, megjithese jane karakteristika te saj, kane
kuptime te ndryshme.
Perpikmeria tregon sa afer te vertetes se kushtezuar M 0 eshte gabimi i matjes M x ,
dmth perpikeria percakton afersine (fqinjesine) e M x me M 0 (fig.1-5a).
Perseritshmeria tregon aftesine (fqinjesine) e vleftave te matura M x1 , M x 2 ....M xn , me
njera tjetren (fig.1-5b). Matja eshte natyrisht me e mire kur eshte e perpikte dhe e
perseritshme (fig.1-5a). Megjithate ne rastet e krahasimit te madhesive me njeratjetren nganjehere mjafton te jete perseritshmeria e larte edhe kur perpikeria eshte e
ulet.

Shenojme se edhe ne literaturen teknike termat perseritshmeri dhe perpikeri nga

njehere ngaterrohen dhe nuk i korespondojne etimologjise se tyre. Keshtu psh.ne
literaturen angloamerikane termataccuracy dhe precision perdoren: e para per
perpikmerine dhe e dyta per perseritshmerine.
Perpikmeria e aparatit mates, si rregull nuk percaktohet as nga gabimi absolut e as nga
relativi. Keshtu psh. ne qofte se gabimi absolut i nje ampermetri eshte 1A: kjo nuk
tregon pothuajse asgje mbi perpikmerine e vet aparatit. Ai do te ishte mjaft i keq sikur
ti kishte kufijte e matjeve 2A dhe shume me i mire po ti kishte kufijte e matjeve
1000A. Po keshtu, as gabimi relativ nuk mund te karakterizoje veti te aparatit mates,
mbasi sic rezulton nga perkufizimi i tij, gabimi relativ, per aparatet e zakonshme
ndryshon nga nje madhesi minimala, qe arrihet kur matja behet ne fund te shkalles
G
( M x = M n ), dhe qe eshte Grl min = a 100 = Grf
Mn
deri ne madhesi shume te medha, kur tregimi aparatit i afrohet zeros (kur maten
madhesi te vogla me aparat qe e kate larte kufirin e matjeve M n )
Gabimet absolute dhe relative nuk karakterizojne vetite e aparateve matese, sepse ato
nuk marrin parasysh kufijte e matjeve.

10

Page 34

Nga sa u tha me siper mbi ndryshimet e gabimeve relative ne varesi nga tregimi i
aparatit dhe nga (1-3) rezulton edhe ky rregull me rendesi te madhe praktike. Eshte
mire qe matjet te kryhen ne gjysmen e dyte te shkalles se aparatit, matjet ne fillim te
shkalles nuk lejohen, ndersa ne te treten e pare nuk rekomandohen.
Perpikmeria e aparatit mates percaktohet me menyra te ndryshme, por per aparatet
mates elektrike analoge, karakterizohet me mire nga gabimi i referuar, prandaj edhe
nomohet ky i fundit, qe merr parasysh si gabimin e matjes( Ga dhe Grl ),ashtu dhe
kufijte e matjeve te aparatit M n
G
Grf = a 100 ose
Mn

Grf =

M0
100 100 = G M 0 G M x
rl
rl
Mn
Mn
Mn

Grl

(1-7)

Nga ana tjeter, sic u tregua edhe me perpara, mbi gabimet e aparatit mates ndikojne
edhe faktoret e jashtem, kushtet ne te cilat ai perdoret. Prandaj per te percaktuar
perpikmerine e nje aparati te dhene, qe karakterizohet nga gabimi i referuar,
normohen dhe kushtet e perdorimit te tij.
Ne percaktimin e perpikmerise se nje aparati te dhene, duhet patur parasysh edhe fakti
qe gabimet e verteta absolute, pra dhe te referuarat, nuk mund te jene te njenjta per te
gjitha tregimet e tij. Prandaj si percaktues merret me i madhi nga gabimet e referuara
te percaktuara nga te gjitha vlerat numerike te shkalles.
Duke marr parasysh te gjitha keto standartet percaktojme Klasen e perpikmerise se
aparatit mates analog nga gabimi i referuar me i madh ne kushtet normale te
shfrytezimit te tij.
Ky gabim percakton Klasen e perpikmerise se aparatit mates, i cili si nje nga treguesit
me te rendesishem, shenohet ne fushen e aparatit. Gabimet e aparateve ne kushtet
normalete shfrytezimit quhen kryesore, prandaj: klasa e perpikmerise e aparatit mates
percaktohet nga gabimi maksimal kryesor i referuar per te gjitha vlerat numerike te
shkalles dhe gjendet nga shprehja:

K = Grfm =

M
M
Gam
100 = Grlm 0 Grlm x
Mn
Mn
Mn

(1-8)

Sipas ketej perkufizimi dhe rekomandimeve te Komisionit Elektroteknik

Nderkobetar (IEC) aparatet elektrike te matjeve te ndertohen te klasave
0,2;0,05;0,1;0,2;0,5;1,0;1,5;2,5 dhe 4,5. Numri qe percakton klasen shenohet ne
shkallen e aparatit.
2.6 GABIMET KOMPLEKSE. ADITIVE DHE MULTIPLIKATIVE.

Disa aparate mates, sic jane intergruesit (njehsoret e energjise), nuk kane tregim
maksimal, tregimi i tyre rritet vazhdimisht. Po keshtu disa aparate te tjera, vecanarisht
ata qe kane ne perberje te tyre dekada rezistencash (urat,kompesatoret) si dhe aparatet
elektronike, e kane zeron te pacaktuar ose te paqendrueshme. Pa percaktueshmeria e
zeros shkaktohet nga prezenca dhe ndryshimi rezistencave te kontakteve, ndersa
paqendrushmeria e saj nga zhurmat e brendshme, qe jane karakteristike per aparatet

11

Page 35

elektronike. Ne aparatet mates elektromekenike analoge zakonisht vendosja e

treguesit ne zero behet para fillimit te matjeve dhe keshtu perjashtohet gabimi i
zhvendosjes nga zerua mbi gabimin rezultant.
Gabimi i referuar pra nuk mund te karakterizoje perpikmerine e matjeve as te
aparateve qe nuk kane tregim maksimal te caktuar dhe as te atyre qe mund tu
ndryshoje tregimi zero. Per keto lloje aparatesh perpikmeria percaktohet nga dy
komponente dhe prandaj gabimet quhen komplekse.
Njera prej tyre, qe quhet e zeros ose aditive (qe mblidhet) nuk varet nga ndjeshmeria e
aparatit dhe eshte konstante per te gjithe diapazonin e matjeve. Ky gabim ndikon mbi
madhesine me te vogel qe mund te mate aparati dhe reflektohet aq me shume mbi
gabimin rezultant sa me e vogel te jete madhesia qe matet, pra eshte nje nga treguesit
e cilesise se aparatit mates. Komponentja tjeter e gabimit kompleks, qe quhet
multiplikative (shumezuese) ose e ndjeshmerise ndryshon proporcionalisht me vleften
e madhesise qe matet, prandaj ndikon aq me shume ne gabimin rezultant sa me e
madhe te jete vlefta e madhesise qe matet.
Gabimi absolut kompleks percaktohet nga shprehja:
Gak = (G0 + NM x )

(1-9)

dhe relarivi kompleks nga

G

(1-10)
Grlk 0 100 + N %
Mx

Ne shprehjet e fundit N perfaqeson gabimin relativ nga pandjeshmeria. Nga shprehjet

e fundit ne fig 1-6 dhe 1-7 jene ndertuar varesite Gak = f (M x ) .
Klasa e aparateve matese, perpikeria e te cileve varet nga gabimet komplekse,
percaktohet zakonisht nga gabimet absolute komplekse e me rralle nga gabimet
relative komplekse.

Nga gabimet absolute komlekse percaktohen klasat e kompesatoreve, te urave, te

kutive te rezistencave dhe te aparateve mates shifrore, ndersa nga gabimet relative
komplekse klasa e perpikmerise se aparateve integrues. Keshtu klasa e perpikmerise e
njehsoreve te energjise elektrike normohet nga gabimi relativ maksimal ne

12

Page 36

diapazonin e matjeve ,pra nga gabimi relativ kompleks maksimal kryesor duke filluar
nga nje kufi i poshtem M p i caktuar deri ne kufirin e siperm M s (1-7). Matje me
gabime jo me te medha nga te lejuarat mund te kryhen vetem ne diapazonin M p M s

NJOHURI TE PERGJITHSHME MBI GABIMET SISTEMATIKE

Sistematike quhen ato gabime, te cilat kur matja e te njejtes vlere te madhesise se
panjohur perseritet shume here ne kushte praktikisht te njejta me te njejten metode
dhe aparature, nga i njejti persone e me te njejtin kujdes mbeten kostante ne
vlere absolute dhe ne shenje ose ndryshojne sipas ndonje ligji te njohur kur
ndryshojne kushtet.
Gabimet sistematike ne cdo rast te vecante kane gjithmone te njejten shenje, do me
thene veprojne gjithmone ne nje drejtim mbi rezultatin e matjes, ose e ritin ose e
zvogelojne ate. Gabimet sistematike si regull mund te llogariten teorikisht ose te
percaktohen eksperimentalisht ne vlere absolute dhe ne shenje, pro mund te meren
parasysh ne forme korigjimesh . Konstatimi i pranise se gabimeve sistematike dhe
menjanimi i tyre shpeshhere ndeshen me veshtiresi serioze, sepse duhen kryer me
durim analiza te kujdeshme te metodave me te cilat kryhet matja si dhe te
kontrollohen perpikmerite e vete aparateve me te cilat kryhet matja.
3.1 VERIFIKIMI I PRANISE SE GABIMEVE SISTEMATIKE

Per te verifikuar pranine e gabimeve sistematike mund te perdoren metoda te

ndryshme, me te rendesishmet e te cilave renditen me poshte.
o Sic rrjedh nga vete percaktimi i gabimit sistematik rruga me e sigurte per te
verifikuar pranine e tyre eshte perseritja e matjes ne kushte te njenjta. Ne qofte se
rezultatet e matjeve te perseritja jane te njenjta, kjo do te thote se nuk ka gabime te
rastit, pra do te kete vetem gabime sistemetike. Ne qofte se rezultatet e matjeve te
persertura jane te ndryshme do te thote se ka medoemos gabime te rastit e pervec tyre
mund te kete edhe sistematike.

Per te verifikuar pranine e ketyre te fundit duhen gjetur me pare gabimet parciale per
cdo matje, si diferenca e cdo tregimi(cdo matje te vecante) nga e mesmja aritmetike e
te gjitha matjeve, pastaj duhet llogaritur shuma e gabimeve parciale. Kur kjo shume
eshte e barabarte me zero, do te thote se ka gabime te rastit (veti e gabimeve te rastit),

13

Page 37

ndersa kur shuma e gabimeve parciale ndryshon ne vlefte te dukshme nga zerua, do te
thote se pervec gabimeve te rastit ka edhe gabime sistematike. Kjo eshte nje nga
rruget me te sigurta per te konstatuar pranine e gabimeve sistematike kur keto te
fundit nuk ndryshojne gjate procesit te matjeve.
o Kur vlefta e gabimeve te rastit ndryshojne gjate procesit te matjeve, per te
konstatuar pranine e tyre matjet perseriten shume here, pastaj rezultatet ndahen ne
disa grupe dhe nga te dhenat e cdo grupi gjenden vleftat mesatare perkatese.
Ndryshimet e konsiderueshme ndermjet mesatareve te grupeve deshmojne per pranine
e gabimeve sistematike, qe ndryshojne gjate kohes se matjeve.
3.2 PREJARDHJA E GABIMEVE SISTEMATIKE

Metodate mesiperme sherbejne per te konstatuar pranine e gabimeve sistematike. Kur

me ndonjeren prej tyre vertetohet prania e gabimeve, atehere duhet te percaktohet
prejardhja e tyre, mbasi kjo ndihmon per te gjetur rruget e menjanimit ose fundi, kur
menjanimi nuk eshte i mudur, per zvogelimin e gabimeve. Sipas prejardhjes se tyre
gabimet sistematike mund te ndahen ne disa grupe:
1.Gabimet me prejardhje te njohur, vleftat numerike te te cilave mund te llogariten
teorikisht, i tille eshte psh. ndryshimi i rezistences nga temperatura.
2.Gabimet me prejardhje te njohur, vleftat numerike te te cilave nuk mund te
llogariten teorikisht. Ne kete grup hyjne gabimet instrumentale. Vlefta si dhe shenja e
ketyre gabimeve percaktohen eksperimentalisht.
3.Gabimet qe shkaktohen nga ndryshimi i vetive te objektit qe matet si psh jo
homogjeniteti i objektit te matjes.
4.Gabimet, mbi pranine e te cileve mund te mos dyshohet, por qe mund te jene edhe
shume te medha. Te tilla gabime ndeshen kur perdoren metoda komplekse matjesh te
papervetsuara mire.
3.3 MASAT E MENJANIMIT TE GABIMEVE SISTEMATIKE

Pasi konstatohet prania e gabimeve sistematike dhe pastaj prejardhja e tyre, shpesh
here nuk eshte e veshtire te merren edhe masat e nevojshme per ti menjanuar. Kur
menjanimi i gabimeve nuk eshte i mundur, atehere ato percaktohen ne vlefte dhe
shenje me ndonje nga menyrat (teorikisht ose ekperimentalisht) e permendura ne
fillim te ketij paragrafi. Keshtu veprohet per matjet laboratorike dhe kur kerkohet
perpikmeri e larte. Ne rastin e matjeve teknike mjafton te percaktohen vetem kufijte e
ndryshimit te gabimeve. Masa e pare qe merret per menjanimin ose zvoglimin e
gabimeve eshte perdorimi i aparateve dhe metodave, qe nuk ndikohen nga madhesite
qe mund te shkaktojne gabime. Po per kete qellim merren paraprakisht masat per
menjanimin e zvoglimin e ndikimeve te jashteme mbi tregimet e aparatit. Te tilla
mund te jene temperatura, fushat elektrike e magnetike etj. Kur menjanimi i ketyre
ndikimeve nuk eshte e mundur atehere merren ato masa, qe e bejne aparatin mates te
pandjeshem kundrejt tyre. Te tilla masa mund te jene ekranizimi(skermimi) i aparatit
mates.
Mund te perdoret metoda e kompensimit te gabimeve sipas shenjes. Kjo metode mund
te perdoret atehere kur paraprakisht dihet drejtimi i veprimit te veprimit te gabimeve.
14

Page 38

Si shembull mund te permendet menjanimi i ndikimit te fushave te jashteme dhe i

forcave termoelektromotore duke i perseritur matjet dy here ne kushte kur gabimet e
shkaktuara prej tyre kane vlefte te njenjte dhe drejtim te kundert. Menjanimi i
ndikimit ne kete rast behet duke gjetur te mesmen aritmetike te te dy tregimeve te
aparatit.
Me ne fund per te qene korrekte, duhet permendur se gabimet nuk mund te
menjanohen plotesisht. Gjithmone pavaresisht nga masat qe merren nje pjese e tyre
mbeten. Keto te fundit pastaj percaktohen ose eksperimentalisht nepermjet krahasimit
eksperimental (metodat e kontrollit), ose llogariten paraprakisht kur njihen parametrat
e nevojshme dhe varesia e gabimeve prej tyre. Sic u permend me lart,kur kryhen
matje laboratorike dhe te perpikmerise se larte gabimet percaktohen ne vlefte dhe
shenje e merren parasysh ne forme korigjimi, ndersa kur behen matje teknike
percaktohen vetem kufijte e ndryshimit te mundshem te tyre.
3.4

LLOGARITJA E GABIMEVE SISTEMATIKE KUR KRYHET NJE

MATJE ME METODA DIREKTE

Matjet e zakonshme, pavaresisht nga metoda dhe aparatura qe perdoret, kryhen nje
here. Kjo justifikohet me masat qe merren paraprakisht per perjashtimin ose fundi
zvoglimin e gabimeve te rastit deri sa ato te behen te paperfillshme ne krahasim me
gabimet sistematike. Pergjithesisht duhen pasur parasysh rregulli i me poshtem:
kur percaktues eshte gabimi sistematik, dmth kur ky eshte mjaft me i madhe (te
pakten 3-5 here) nga gabimi i rastit atehere mjafton te kryhet vetem nje matje, ndersa
kur percaktues eshte gabimi i rastit matja duhet perseritur disa here.
Numri i matjeve te perseritura eshte mire te zgjidhet i atille, qe gabimi i te mesmes
aritmetike te jete mjaft me i vogel (te pakten 3-5 here) nga gabimi sistematik. Kur
plotesohet ky kushti i fundit gabimi perfundimtar (rezultant) i matjes do te
percaktohet perseri vetem nga gabimi sistematik.
Menyra e percaktimit te gabimeve sistematike varet nga metoda e matjes.Ato
llogariten me thjesht kur perdoret metoda e matjeve direkte.
Kur kryhen matje direkte laboratorike e te perpikmerise se larte gabimet sistematike
percaktohen me ndonje menyre ne vlefte dhe shenje dhe rezultati perfundimtar
shkruhet i korigjuar. Problemi pra, per rastin e matjeve direkte laboratorike, eshte i
thjeshte ne parim, por i veshtire per tu realizuar, sepse percaktimi i vleftes se gabimit
bashke me shenjen e tij, shpesh here paraqit veshtiresi serioze.
Ne rastin e matjeve direkte teknike nuk percaktohen vlefta dhe shenja e gabimeve, por
vetem ndryshimet kufitare te tyre, dmth madhesia me e madhe e normuar me te dy
shenjat qe quhet edhe gabim i lejuar dhe shenohet Gam . Rezultati ne kete rast shkruhet
ne formen: M x Gam qe do te thote se madhesia e panjohur, qe matet, ndodhet ne
kufijt qe nga M x G am deri ne M x + Gam .
Madhesia e gabimit kufitar Gam mund te percaktohet pa veshtiresi ne cdo rast kur
njihet aparati dhe metoda me te cilen kryhet matja. Dhe vertet ne rastet kur matja
kryhet me metoda direkte, nga perkufizimi i klases se aparatit:

15

Page 39

K = Grfm =

Gam = K

Gam
100 rezulton se:
Mn

Mn
100 ( 3-1)

Pra llogaritja e gabimit absolut kufitar te lejuar Gam per rastin e matjeve teknike me
metoda direkte kryhet fare lehte per cdo aparat te dhene, mbasi klasa e tij K dhe kufiri
i matjeve M n shenohen gjithmone ne fushen e vete aparatit. Shprehja e fundit tregon
se gabimi kufitar i lejuar eshte nje madhesi konstante per cdo aparat te dhene. Ky
gabim nuk varet nga tregimi i aparatit. Rezultati i matjes, kur dihet Gam ,mund te
paraqitet ne formen:
Mn
100
qe tregon kufijte brenda te cileve ndodhet vlera e vertete e madhesise qe matet.
M x Gam = M x K

Nga shprehja qe perkufizon gabimin relativ me te madh

Grlm =

Gam
G
100 am 100
M0
Mx

(3-2)

Duke patur parasysh (3-1) gjendet edhe:

Mn
100 100 = K M n K M n [%]
(3-3)
Grlm =
M0
M0
Mx
Shprehja e fundit tregon se gabimi relativ kufitar i lejuar Grlm , ndryshe nga absoluti
Gam varet edhe nga vlefta e madhesise qe matet dhe sa me e madhe te jete kjo, aq me
i vogel eshte Grlm. Kur tregimi M x eshte sa nominali M n ,gabimi relativ kufitar merr
vleften minimale:
G
Grl min = am 100 = Grfm = K
Mn
ndersa kur tregimi i aparatit tenton ne zero , dmth kur maten vlefta shume me te
vogla nga M n , gabimi relativ kufitar tenton ne vlefta pambarimisht te medha.
K1

3.5

LLOGARITJA E GABIMEVE SISTEMATIKE KUR KRYHET NJE

MATJE ME METODA INDIREKTE.

Kur matja kryhet me metoda qe kerkojne perdorimin e dy ose me shume aparateve

(masave), sic eshte rasti i metodave indirekte, madhesia e panjohur Y percaktohet nga
tregimet X 1 , X 2 ..... X n te aparateve dhe me ndihmen e ekuacionit te matjes qe jep
varesine (lidhjen) funksionale ndermjet madhesise se panjohur qe duhet matur Y me
te njohurat e matura X 1 , X 2 ,..... X n

16

Page 40

Te percaktohet gabimi absolut i funksionit kur njihen gabimet e argumentave

Gax1 , Gax 2 ....Gaxn dhe lidhja funksionale midis tyre. Ne forme te pergjithshme
ekuacioni i matjes mund te shkruhet: Y = f ( X 1 , X 2 ,..... X n )
(3-4)
Meqenese vleftat e madhesive X 1 , X 2 ,...... X n maten (njihen) me gabimet perkatese
Gax1 , Gax 2 ,......Gaxn , eshte e natyrshme qe edhe vlefta e Y do te percaktohet me nje
gabim Gay .
Per te gjetur vleften e vertete te kushtezuar Y0 te madhesise se panjohur, kur dihen
gabimet e vecanta Gax1 , Gax 2 ,.....G axn , duhet qe ne ekuacionin e matjes te
zevendesohen vleftat e matura X 1 , X 2 ,.... X n me vleftat e tyre te korigjuara.

X 1 Gax1 , X 2 Gax 2 ,...... X n Gaxn do te kemi pra:

Y0 = f (X 1 Gax1, X 2 G ax 2 ,........ X n Gaxn )

(3-5)

Gabimi absolut i vleftes se madhesise Y gjendet nga diferenca Y Y0 , dmth:

Gay = Y Y0 = f ( X 1 , X 2 ,.... X n ) f ( X 1 Gax1 , X 2 Gax 2 .... X n Gaxn )

(3-6)

Per ta zgjidhur kete problem shprehja(3-5) zberthehet ne rradhe sipas Tejlorit:

Y0 = f (X 1 Gax1, X 2 G ax 2 ,........ X n Gaxn ) =
i

1 f
( Gax1 ) + f ( Gax 2 ) + ....... + f ( Gaxn ) + Rm (3-7)
f ( X 1 , X 2 ,..... X n ) +
x2
xn
i =1 i! x1

Mirepo vete gabimet e vecanta Gax1 , Gax 2 ,....Gaxn jane madhesi te vogla, prandaj
gjasimet me fuqi te dyte e me te larte si dhe produktet e tyre mund te konsiderohen te
paperfillshme. Duke patur keto parasysh, shprehja(3-7) shkruhet:
f

(Gax1 ) + f (Gax 2 ) + ....... + f (Gaxn )

Y 0 = f ( X 1 , X 2 ,..... X n )
x 2
x n
x1

(3-8)

Gabimi absolut Gay gjendet duke zevendesuar ne (3-6) madhesite e Y sipas (3-4) dhe
te Y0 sipas (3-8).
Do te kemi:

Gay =
i =1

f
Gaxi
X i

(3-9)

ku Gaxi jane gabimet sistematike absolute te matjeve direkte te X i .

Kjo eshte edhe formula per llogaritjene e gabimeve sistematike per rastin e matjeve
indirekte.
Nga shprehja matematike e ketij ligji duket se gabimi absolut funksionit me disa
variable te panvarur percaktohet nga shuma e gjithe derivateve parciale te funksionit
shumezuar me gabimet e matjeve te vecanta perkatese.

17

Page 41

Ne rastin e matjeve laboratorike ne formulen 3-9 vlerat e gabimeve parciale

zevendesohen duke patur parasysh edhe shenjen e tyre. Ne kete menyre gjendet nje
vlere e vetme e percaktuar ne madhesi dhe ne shenje, e gabimit sistematik rezultant.
Ne rastine matjeve teknike percaktohen vetem vlerat kufitare te gabimeve te vecanta,
shenjate tyre nuk dihen. Qe ketej rjedh se gabimi absolut i funksionit percaktohet si
shuma e vlerave absolute te derivateve parciale shumezuar me gabimet e vecanta
perkatese. Formula 3-9 rishkruhet ne formen:
n

Gay =
i =1

f
Gaxi
X i

(3-10)

NJOHURI TE PERGJITHSHME MBI GABIMET E RASTIT

Te rastit quhen ato gabime te cilat kur matja e te njenjtes vlefte te madhesise se
panjohur perseritet shume here, ne kushte praktikishte te njenjta, nga i njejti
person, me te njenjtin kujdes e te njenjten aparature - ndryshojne ne menyre te
parashikueshme ne vlefte absolute dhe ne shenje.
Gabimet e rastit lindin nga veprimi i perbashket, shpesh here dhe i njekohshem, i
shkaqeve te shumta e te ndryshme, ermjet te cilave nuk ka lidhje ose varesi te
ndersjellte funksionale. Ndikimi i ketyre shkaqeve te rastit mbi mjetet dhe objektin e
matjes ndryshon nga nje matje ne tjetren. Per pasoje dhe kur eksperimentet e matjes
perseriten me te njenjten aparature dhe metode, me te njenjtin kujdes e ne dukje ne te
njenjtat kushte rezultatet jane te ndryshme.
Gabimet e rastit nuk mund te perjashtohen nga rezultati i matjes as eksperimentalisht
e as te llogariten teorikisht ne madhesi e shenje e te merren parasysh ne forme
korigjimesh, sic behet per gabimet sistematike, mbasi kur perseriten matjet, gabimet e
rastit marrin vlefta te tjera, te ndryshme nga te meparshmet.
Megjithate ndikimi i gabimeve te rastit ne rezultatin e matjeve mund te vleresohet
duke kryer nje seri matjesh me te njenjten metode e aparature e me te njejtin kujdes
dhe duke i perpunuar rezultatet e ketyre matjeve me metodat e statistikes dhe te
teorise se propabiliteteve. Me keto metoda percaktohen, jo vlefta e perpikte dhe
shenja e gabimite te restit, por kufijte e ndyshimit te tij me nje propabilitet te caktuar.
Keto quhen kufijte e besuar te ndryshimit te rezultatit te matjes, ose shkurt gabime te
besuara dhe karakterizojne perseritshmerine e matjes.Pra perpunimi statistikor i
rezultateve te matjeve ka dy qellime kryesore:
1.Te vleresoje gabimet e matjeve duke percaktuar kufijte e ndryshimit te tyre me nje
propabilitet te caktuar dhe
2.te vleresoje rendin e gabimit te metodes se matjeve.
4.1 E MESMJA ARITMETIKE

Perdorimi i teorise se propabiliteteve dhe metodave statistikore per vleresimin e

gabimeve te rastit bazohet ne perdorimin e te mesmes aritmetike, e cila konsiderohet

18

Page 42

si vlefta me e sigurt, qe mund te perftohet per nje madhesi te panjohur kur kryhet nje
seri matjesh ne prezence te ndikimeve, qe shkaktojne gabime te rastit.
E mesmja aritmetike M a percaktohet nga shprehja :
n

Ma =

M x1 + M x 2 + ....... + M xn
=
n

M
i =1

xi

(4-1)

ku M x1 , M x 2 ,.....M xn jane rezultatet e matjeve te vecanta (te pjesshme,parciale) dhe nnumri i matjeve te perseritura.
Ndryshimi (devijimi, shmangja) ndermjet rezultatit te cdo matjeve te vecanta M xi dhe
te mesmes aritmetike M a perfaqeson shmangjen e rastit ose gabimin e rastit te matjes
se vecante dhe mund te jete pozitiv ose negativ:
Gai = M xi = M xi M a

(4-2)

Mesatarja aritmetike i afrohet aq me shume vleftes se vertet te madhesise qe matet, sa

me i madh te jete numri i matjeve n dhe kjo shpjegohet me faktin qe per n = shuma
e gabimeve te vecanta do te jete e barabarte me zero, sepse do te kompensojne njeratjetren, meqenese jane te vogla e mund te jene pozitive e negative. Dhe vertet, sipas
parcaktimit te gabimit absolut duke kujtuar qe gabimet sistematike jane perjashtuar:
Ga = M x M 0
kur kryhen shume matje do te kemi:
M x1 = M 0 + Ga1
M x 2 = M 0 + Ga 2
.
.
M xn = M 0 + Gan
Duke mbledhur te dy anet e ketyre ekuacioneve gjendet:
M x1 + M x 2 + ........ + M xn = nM 0 + Ga1 + Ga 2 + ....... + Gan ose
n

M
i =1

xi

= nM 0 + Gai nga nxirret

i =1

n
n
M x1 + M x 2 + ....... + M xn Ga1 + Ga 2 + ...... + Gan
M
G

= xi ai
n
n
n
i =1
i =1 n
Duke krahasuar kete shprehje me ate qe rezulton nga percaktimi i gabimit
absolut Ga = M x M 0 dmth me

M0 =

M 0 = M x Ga
mund te shkruhet:
'

M 0 = M a Ga ku:
Ga1 + G a 2 + ...... + Gan
n
eshte per analogji vlefta mesatare aritmetike e te gjitha n gabimeve.
Ga' =

19

Page 43

Nga kjo shprehja e fundit duket se gabimi mesatar absolut tenton ne zero kur n eshte e
madhe per dy aresye. Se pari , sepse gabimet e vecanta Ga1 , Ga 2 ,.......Gan jane madhesi
te vogla e mund te kene shenje pozitive ose negative, pra shuma e tyre vecanarisht kur
n eshte e madhe, do te jete shume e vogel dhe se dyti, sepse kjo shume e vogel
pjestohet me nje numer n shume te madh. Sikurse duket nga shprehja
'
M 0 = M a Ga kur Ga' tenton ne zero edhe M a do te tentoje ne M 0 dmth vlefta e te
mesmes aritmetike do te tentoje ne te verteten M 0 .
Kete donim te vertetonim, qe e mesmja aritmetike i afrohet aq me shume vleftes se
vertete sa me i madh te jete numri i matjeve. Ne kete rast edhe
n

G
i =1

ai

=0

(4-3)

Arsyetimi i mesiperm nuk eshte rigoroz, prandaj edhe konkluzioni mund te

formulohet me mire ne kete menyre, vlefta me e mundshme (me e besuar me
probabel) e percaktuar nga (4-1) per nje seri matjesh, eshte e mesmja aritmetike e
tyre. Prandaj e mesmja aritmetike konsiderohet si treguesi kryesor qe karakterizon
tendencen e madhesise qe matet.
E mesmja aritmetike ka disa cilesi te vecanta,dy nga te cilat jane:
1.Shuma algjebrike e gabimeve parciale,qe percaktojne te mesmen aritmetike sic u
veretua me lart eshte e barabarte me zero (4-3)
2.Shuma e katroreve te gabimeve te vecanta ka vlefte minimale,dmth
n

G
i =1

2
ai

= min

(4-4)

4.2 SHPERNDARJA E GABIMEVE TE RASTIT

Vleresimi i perpikmerise se nje seri matjeve, pra dhe i te mesmes aritmetike bazohet
ne ligjin e shperndarjes se gabimeve te rastit. Ky ligj percakton si vleftat e mundshme
te gabimeve te rastit, ashtu dhe probabilitetin e shfaqjes se tyre. Ligji i shperndarjes se
gabimeve te rastit eshte karakteristika me e plote e tyre.
Ordinatat e kurbes, qe paraqet ligjin e shperndarjes P(G), percaktojne shpeshtesine
(dendurine,frekuencen ose densitetin) e ndeshjes se gabimeve te rastit G, vleftat e te
cilave vendosen ne boshtin e abshisave.
Njihen forma te ndryshme te shperndarjes se gabimeve, per me dendur ndeshen ato,
qe , sipas formes se varesise se P(G),quhen :
1.Ligji i shperndarjes normale ose Gausit(fig.III-1,a)
2.Ligji i shperndarjes se njetrajtshme (fig.III- 1,b)
3.Ligji i shperndarjes trapezoidale (fig.III-1,c)
4.Ligji i shperndarjes trekendesh (fig.III-1,)
5.Ligji i dy (delta) funksioneve (fig.III-1,d)

20

Page 44

Gabimeve te rastit, pra edhe rezultateve te matjeve (qe konsiderohen madhesi te rastit
dhe mund te marrim cdo vlefte reale ne cdo interval G1 , G 2 ) i korespondon nje numer
i caktuar qe quhet probabiliteti i ndeshjes se madhesise se rastit ne kete interval dhe
shenohet P (G1 < G < G2 )
Rezultati i gjetjes se probabilitetit P (G1 < G < G2 ne cdo interval G1 , G2 quhet ligj i
shperndarjes se probabiliteteve te madhesise se rastit G:
G2

P (G1 < G < G2 )= p (G )dG

G1

ku p(G) eshte nje funksion jo negativ, qe normohet nga kushti :

+

p(G)dG = 1

Ky funksion percakton plotesisht ligjin perkates se shperndarjes se probabiliteteve

dhe quhet shpeshtesi e shperndarjes.
E gjithe siperfaqja, qe kufizohet nga kurba e shperndarjes dhe boshti i abshisave eshte
e barabarte me probabilitetin e shfaqjes se cdo vlefte te mundshmete gabimit G d.m.th
eshte e barabarte me njesine. Probabiliteti qe gabimi i rastit te ndodhet ndermjet
vleftave G1 dhe G2 percaktohet nga siperfaqja e kufizuar nga vertikalet mbi G1 dhe
G2 .

4.3 LIGJI I SHPERNDARJES NORMALE TE GABIMEVE TE RASTIT

Ne praktiken e matjeve elektrike ndeshet me dendur ligji i shperndarjes normale, i
Gausit. Ky ligj bazohet ne dy aksioma:
1. Kur numri i matjeve eshte shume i madh gabimet e rastit me vlefte te
barabarte dhe shenje te kundert shfaqen (ndeshen) me shpeshtesi te njenjte
(vetia e simetrise) dhe
2. Me shume (dendur) ndeshen gabimet e vogla, ndersa gabimet e medha
ndeshen aq me rralle sa me te medha te jene:
Ligji I shperndarjes normale te gabimeve te rastit shprehet nga formula:
p (G ) =

21

G2

2 2

( 4-5)

Page 45

ku G = M x M 0 perfaqeson vleften e gabimit absolut te matjes:

M x -tregimi I aparatit
M 0 -vlefta e madhesise qe matet;
-gabimi (shmangia) mesatar kuadratik ose standarti dhe
2 -dispersioni (perhapja) i gabimeve te rastit.
Probabiliteti qe gabimi G te jete brenda kufijve nga G1 ne G2 qe shenohet
P (G1 < G < G2 ) percaktohet nga integrali i shprehjes (4-5) ne kufijte nga G1 ne G 2 .
P (G1 < G < G2 )=

G2

G2
2 2

(4-6)

G1

dhe perfaqeson siperfaqen e vizuar ne fig.III-2,3.

Kur dihet ligji i shperndarjes se gabimeve te rastit,psh sipas kurbes 1 te fig.III-3,

atehere me ndihmen e saj, per cdo gabim te dhene G gjendet shpeshtesia e ndeshjes se
tij P (G )1 dhe probabiliteti i ndeshjes se tij, qe eshte i barabarte me siperfaqen e
vizuar.
Ne fig.III-3 eshte paraqitur ligji i shperndarjes normale P(G) per dy vlefa te ndryshme
te gabimit mesatar kuadratik (standart) . Nga keto dy kurba duket se kur eshte
me e vogel gabimet e vogla te rastit ndeshen me shpesh se ne rastet kur eshte me e

22

Page 46

madhe ( 1 < 2 ) Kjo tregon se sa me i vogel te jete standarti, aq me te perpikta jane

matjet.
4.4 STANDARTI EMPIRIK. DESHTIMET

Gabimi mesatar kuadratik ose standarti ne formulat(4-5) dhe (4-6) percaktohet nga
shprehja:
n

(M x1 M 0 ) + (M x 2 M 0 )
2

+ .... + (M xn M 0 )

G + G + .... + G
=
=
n
2
1

2
2

2
n

2
1

i =1

(4-7)

ku M x1 , M x 2 ,....M xn jane tregimet ose rezultatet e matjeve te vecanta dhe M 0 - vlefta

e vertete e kushtezuar e madhesise qe matet.
Kjo shprehje perfaqeson te mesmen kuadratike te gabimeve te vecanta te verteta
Gi = M xi M 0 , pra , qe quhet shkurt standarti mesatar ose thjesht standart, eshte
gabimi(shmangia) mesatar kuadratik per cdo matje te vecante (te vetme) te serise se
matjeve. Mirepo kjo shprehje praktikisht nuk mund te perdoret, sepse nuk njihet vlefta
e vertete M 0 e madhesise qe matet, pra as gabimet e verteta te vecanta
Gi = M xi M 0 .
Per ta bere ate te perdorshme, ne vend te vleftes se vertet M 0 mund te perdoret e
mesmja aritmetike M a si me e besueshmja e madhesise qe matet dhe qe mund te
percaktohet duke kryer nje numer n te kufizuar matjesh. Po te pranohet ky leshim,
duke patur parasysh formulen (4-2), shprehja (4-7) do te merrte formen:
n

(M x 1 M a ) + (M x 2 M a )
2

+ .... + (M xn M a )

G +G
2
ai

2
a2

+ .... + G
n

2
an

G
i =1

2
ai

(4-8)

Kjo shprehja e fundit eshte logjike te perdoret kur numri i matjeve te perseritura n
eshte shume i madh, sepse sa me i madh te jete n, aq me shume vlefta e M a i afrohet
M 0 -s. Natyrisht qe kur n do te jete edhe M a M 0 .
Ne pamundesi per te percaktuar vlerene e shprehjes se llogaritet standarti empirik
S si madhesi e barabarte me:
n

S=

Gai2

(M

xi

M a )2

= i =1
(4-9)
n 1
n 1
S eshte nje tregues qe karakterizon dispersionin (shperndarjen) e rezultateve te fituara
nga nje seri prej n matjesh te perseritura te te njejtes vlere te madhesise qe matet.
i =1

Shprehjet 4-9 dhe 4-7 nuk jane te njejta, me perjashtim te rastit kur n = . Standarti
empirik i llogaritur sipas shprehjes 4-9 eshte gjithmone pak me i madh nga shprehja
4-7 dhe diferenca e tyre e tyre eshte aq me e voges sa me i madhe te jete numri i
matjeve.

23

Page 47

Gabimi mesatar kuadratik (dhe S) shprehet ne njesite, ne te cilat matet madhesia M.

Po keshtu edhe gabimet e vecanta. Pra si njera (ose S), ashtu dhe tjetra, Mxi ,
percaktojne vleftat perkatese absolute. Vleftat e tyre relative do te jene :
gabimi (shmangja) relativ i vecante i rastit
Grli =

G ai
100
M xi

[%]

(4-10)

dhe
gabimi relativ mesatar kuadratik ose standarti relativ

M0

S
100(%)
Ma

(4-11)

nganjehere quhet dhe koeficent i variacionit, ose me thjesht variacioni per

bashkesine e dhene. Pra per te percaktuar vleften e gabimit te rastit duhet te njihen dy
numra njeri, qe perfaqeson vleften e vete gabimit dhe tjetri, qe perfaqeson
propabilitetin e besuar. Kur jepet vetem numri, qe perfaqeson vleften e gabimit, pa
treguar edhe propabilitetin perkates, formohet nje ide jo e plote, mbasi nuk dihet sa i
besueshem eshte ai. Kur bashke me te jepet edhe propabiliteti formohet idea me e
plote mbi vleften e gabimit me nje shkalle sigurie te caktuar.
Ne matjet e zakonshme mund te kufizohemi me propabilitetin 0.90 ose 0.95, ndersa
ne matjet e perpikta ai duhet te jete i rendit 0.99 ose me i madh, deri 0.999.
Perparesia e perdorimit te gabimit mesatar kuadratik (standartit) si shprehje numerike
e gabimit te matjes shpjegohet me faktin qe vleftes (ose S), i korespondon nje
propabilitet i caktuar i barabarte me 0.68, vleftes 2 propabiliteti 0.95 dhe vleftes
3 propabiliteti 0.997. Eshte mire qe tre vleftat e mesiperme te propabiliteteve te
mbahen parasysh, mbasi shpeshhere bashke me vleften e gabimit jepet edhe standarti
pa treguar edhe propabilitetin e tij qe supozohet i ditur, 0.68 ose 68%.
Per vleresimin e gabimeve te rastit, pervec standartit (ose S) nganjehere perdoret
gabimi probabel, qe merret i barabarte me

2
2
S
3
3
si dhe gabimi kufitar i barabarte me
3 3S
2
Ndeshja (shfaqja) ose mosndeshja e gabimeve te rastit brenda intervalit kane
3
propabilitet te njenjte, dmth 0.5, ndersa ndeshja e gabimeve te rastit me vlefte
absolute brenda intervalit 3 behet me propabilitet 0.997, dmth gabimet e rastit me
vlefte me te madhe nga 3 ndeshen me propabilitet 1- 0.997 = 0.003. Me fjale te
tjera vetem 3 ne 1000 matje mund ta kene gabimin e rastit me te madh nga 0.003, pra
gabimet e rastit me te medha nga 3 ndeshen shume rralle, ndersa gabimet me vlere
2
ndeshen shume me dendur : nje ne cdo dy matje do ta kete gabimin e rastit me te
3
2
madh nga .
3

24

Page 48

Zakonisht gabimi 3 konsiderohet si kriter i perafert i deshtimit, dmth matjet qe

kryhen me gabime me te medha nga 3 konsiderohen deshtime dhe si te tilla hidhen
poshte, sepse nuk meritojne besim. Mbi kete bazohet i ashtuquajturi rregull i tre
signave. Kur ka gabime te rastit te tilla, dmth kur nje nga gabimet e vecanta eshte me i
madh nga 3 , matja perkatese konsiderohet deshtim dhe si e tille nuk merret
parasysh.
4.5 GABIMI I TE MESMES ARITMETIKE

Mesatarja aritmetike e serise se matjeve te perseritura M a eshte vlefta me e sigurte e

vleftes se madhesise qe matet, por nuk eshte absolutisht e perpikte. Edhe ajo eshte nje
madhesi e perafert. Gabimi i te mesmes aritmetike mund te percaktohet me
propabilitet duke shfrytezuar rezultatet e serise se matjeve, mbasi gabimi i te mesmes
aritmetike, qe percaktohet nga madhesi te rastit, eshte dhe ai vete madhesi e rastit.
Sipas teorise se propabiliteteve, kur gabimet e rastit kane shperndarje normale ,
atehere dhe vete e mesmja aritmetike M a e percaktuar nga nje numer shume i madh
matjesh te vecanta , ka gjithashtu shperndarje normale me gabim mesatar kuadratit:
GaMa =

(4-12)

Kjo shprehje percakton gabimin absolut te M a te gjetur per n shume te madhe ose
gabimin mesatar kuadratik te te mesmes aritmetike te nje serie shume te madhe
matjesh te perseritura. Mirepo shprehja e fundit eshte praktikisht e paperdorshne,
mbasi nuk njihet vlefta e vertete e madhesise qe matet M 0 , qe hyn ne shprehjen e
GaMa :
n

GaMa =

Gi2
i =1

(M xi M 0 )

i =1

Per ta bere ate te perdorshme zevendesojme madhesine e me ate te S dhe do te

kemi:
n

GaMa

1
=
n

Gi2
i =1

G
i =1

2
ai

n 1

1
S
n

(4-13)

GaMa i percaktusr nga formula e fundit (4-13) quhet gabim (shmangie) mesatar
kuadratik i te mesmes aritmetike. Ky gabim karakterizon dispersionin e te mesmes
aritmetike per nje seri matjesh te pavarura te te njenjtes vlefte te madhesise qe matet.
Ne praktiken e matjeve duhen dalluar mire gabimi mesatar kuadratik ose standarti
(ose S),nga gabimi mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike:

S
GaMa =

= M a M 0 (per n shume te madhe)

n
n

25

Page 49

Ky i fundit perdoret per te vleresuar gabimin e numrit M a qe perfaqeson rezultatin e

te gjithe serise se matjeve, ndersa i pari (ose S) perdoret (sherben) per te
karakterizuar rendin e perpikmerine e metodes se matjes.
Nga formula (4-13) duket se per te rritur dy here perpikmerine e matjeve (ose per te
zvogluar dy here gabimin e te mesmes aritmetike) duhet qe te rritet kater here numri i
matjeve.Pra rritja e n e zvoglon, por jo shume gabimin e matjeve. Per kete aresye
rralle here ndodh qe n te merret me i madh se 20-30.
Pergjithsisht matjet perseriten jo shume, por disa here, prandaj vlefta e gabimit
mesatar kuadratik te te mesmes aritmetike M a e llogaritur ne baze te disa matjeve nuk
mund te kete perpikmeri te larte. Per te bere nje vleresim me te sigurte te gabimit, ose
me mire per te percaktuar me mire kufijte e besuar te ndryshimit te tij, kur numri i
matjeve eshte i kufizuar, behet nje korigjim i standartit ose vleftes se percaktuar nga
formula(4-13) duke futur koeficentin t(n,p) te Studentit (pseudonimi i Gosetit), vleftat
e te cilit jepen ne tabela te posacme dhe percaktohen nga numri i matjeve n dhe nga
propabiliteti i deshiruar p (i zgjidhur sipas deshires).
Gabimi absolut i rastit i te mesmes aritmetike per propabilitetin e deshiruar p, kur jane
kryer n matje, ose ndryshe kufijt e gabimit absolut te rastit te M a te rezultatit te n
matjeve me propabilitetin e zgjedhur p, duke marr parasysh koeficentin e studentit,
percaktohet nga shprehja:
S
(4-14)
GaMa = (M a M 0 ) = t (n, p )
n
ose:
n

GaMa = t (n, p )

Gai2

(M xi M a )

i =1
(4-15)
= t (n, p ) i 1
n(n 1)
n(n 1)
Po keshtu gabimi relativ me propabilitetin p kur kryhen n matje do te jete:
S
t (n, p )
n
100
GrlMa =
(4-16)
Ma
Keshtu duke patur parasysh formulat e mesiperme, rezultati shkruhet ne formen
M a GaMa ose

M a t ( n, p )

(M

xi

Ma)

= M a t (n, p )
(4-17)
n(n 1)
n
Formula e fundit interpretohet si vlefta me e afert me te verteten e madhesise qe matet
eshte M a dhe gabimi i saj me propabilitet p, kur matja perseritet n here eshte
S
t (n, p )
.
n
Duhet patur gjithmone parasysh se e gjithe analiza e mesiperme bazohet ne
supozimin, qe gabimet sistematike jane perjashtuar ose jane te paperfillshme ne
krahasim me gabimet e rastit.
i =1

26

Page 50

4.6 METODIKA E PERPUNIMIT TE REZULTATEVE TE MATJEVE TE

PERSERITURA
Per te lehtesuar kryerjen e llogarive te shumta qe duhen bere, per te percaktuar
gabimin e rastit, me poshte jepet renditja e kryerjes se veprimeve, qe bazohet ne
analizen e bere ne paragrafet e meparshme. Mirepo duhet kujtuar se analiza e gabime
te rastit dhe llogaritja e tyre eshte e vlefshme vetem atehere kur nga rezultatet e
matjeve te vecanta jane perjashtuar gabimet sistematike ose ato jane bere aq te vogla,
ne krahasim me gabimet e rastit, sa qe mund te mos merren parasysh.
1. Fillimisht kryhen n matje te te njenjtes vlefte te madhesise se panjohur M x me te
njenjtin kujdes,ne te njenjtat kushte e me te njenjten metode e aparature. Vleftat e
gjetura te matjeve te vecanta shenohen :
M x1 , M x 2 ,.....M xn
2. Percaktohet e mesmja aritmetike,qe konsiderohet si vlefta me e sigurt e madhesise
se panjohur:
n

xi
M xi + M x 2 + .......M xn
= i =1
n
n
3. Gjenden gabimet (shmangiet) absolute te rastit te matjeve te vecanta per cdo vlefte
te matur duke konsideruar te vertet te mesmen aritmetike:
Ga1 = M x1 = M x1 M a
Ga 2 = M x1 = M x 2 M a
..
Gan = M xn = M xn M a
4. Llogariten gabimet relative te rastit per cdo matje te vecante:
G
Gr11 = a1 100
M x1
G
Gr12 = a 2 100
M x2
...............................
G
Gr1n = an 100
M xn
5. Gjenden shuma algjebrike e gabimeve absolute te vecanta

Ma =

Ga1 + Ga 2 + ......Gan = Gai

i =1

dhe duke u bazuar ne cilesine e pare te te mesmes aritmetike, provohet qe shuma e

tyre eshte afersisht e barabarte me zero.
2
6. Llogariten katroret e gabimeve absolute te vecanta Ga21 , Ga22 ,.....G an
dhe pastaj
shuma e tyre
n

G
i =1

2
ai

7. Gjendet standarti empirik S, ose gabimi mesatar kuadratik empirik per n matjet e
kryera sipas:

27

Page 51

S=

G
i =1

2
ai

n 1
8. Llogaritet dispersioni me i madh i lejuar 3S dhe krahasohet me gabimet absolute.
N.q.s ndonjeri nga gabimet e vacanta do te jete me i madh nga 3S, atehere ai
konsiderohet deshtim dhe si i tille hidhet poshte. Kur ka deshtime te gjitha
llogaritjet duke filluar nga e para edhe njehere pa marr parasysh ato matje qe
rezultojne deshtime.
9. Percaktohet standarti relativ ose koeficenti i variacionit per bashkesine e dhene
sipas:
S
W =
100
Ma
10. Llogaritet dispersioni:
n

S2 =

G
i =1

2
ai

n 1
11. Per numrin e dhene te matjeve n dhe per propabilitetin e deshiruar p nga tabela e
studentit gjendet koeficenti:
t(n,p)
12. Gjendet gabimi absolut mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike per n matjet e
kryera me propabilitetin e deshiruar p:
S
t (n, p )
n
13. Llogaritet gabimi relativ mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike per n matjet e
vacanta me propabilitetin e deshiruar:
S
t (n, p )
n

100
Ma
14. Rezultati i matjes me propabilitetin e deshiruar p do te jete:
n

M a t (n, p )

S
n

ose M a

G
i =1

2
ai

n(n 1)

t (n, p )

4.7 GABIMI REZULTANT PERPIKMERIA DHE PERSERITSHMERIA E

MATJES.

Per te dalluar me mire ndryshimet ndermjet gabimeve sistematike dhe te rastit si dhe
ndermjet perpikmerise dhe perseritshmerise ne fig.III-4 jane paraqitur shperndarjet e
gabimeve per tre vlefta te ndryshme te gabimit mesatar kuadratik: lakorja (a) per
= 2.5 ; lakorja (b) per = 0.72 dhe lakorja (c) per = 0.21
Per te tre lakoret e kesaj figure gabimi sistematik eshte i barabarte me zero, ndersa ai
rastit i ndryshem nga zero. Eshte fare e kuptueshme se shperndarja sipas lakores c
eshte me e mire, sepse gabimet e rastit qe karakterizohen nga jane me te vogla.
Edhe perseritshmeria eshte me e larte.

28

Page 52

Ne fig. III-5 jane paraqitur po ato 3 lakore te shperndarjes normale te gabimeve: (d)
per ' = 2.5 ; (e) per ' = 0.72 dhe (f) per ' = 0.21 , por me ndryshim qe per
secilen prej tyre gabimi sistematik eshte G s = M x M a = 2 0

Nga krahasimi i lakoreve (b) te fig.III-4 me (e) te fig.III-5 rezulton se ndersa

perseritshmeria eshte e njenjte sepse b = e = 0.72
Perpikeria eshte e ndryshme: perpikeria per shperndarjen sipas lakores (b), eshte me e
larte, sepse kjo e ka gabimin sistematik zero, ndersa gabimi sistematik kur shperndarja
eshte sipas (e) rezulton 2.
Edhe me i lehte eshte krahasimi i rasteve kur gabimet sistematike jane te ndryshme,
ndersa ato te rastit te barabarta. Doemos ne kete rast me e mire eshte matja qe i ka me
te vogla gabimet sistematike.
Te krahasojme dhe tre procese matjesh, shperndarja e gabimeve e te cilave behet sipas
lakoreve (a), (b) dhe (c) te fig .III-6.

29

Page 53

Shperndarja sipas (a) i ka gabimet me te vogla, por sistematikun me te madh, pra

perseritshmerine e ka me te larte, sepse gabimet sistematike i ka te barabarta me zero,
ndersa perseritshmerine e ka te ulet sepse i ka te medha gabimet e rastit.
Lind keshtu vetvetiu pyetja:cila nga to (a,b,apo c) eshte matje me e mire, duke i marr
ne konsiderate si perseritshmerine ashtu dhe perpikmerine?
Rezulton se krahasimi per raste te ndryshme nuk mund te behet duke mbedhur
gabimet sistematike me te rastit, pavaresisht nga menyra e mbedhjes se tyre. Ato,
gabimet sistematike dhe te rastit jane te dy natyrave te ndryshme, qe gezojne veti te
ndryshme, prandaj nuk mund te mblidhen.
Megjithate te dyja jane gabime dhe ne na duhet te bejme nje vleresim te pergjithshem
G
te dy rasteve, qe i kane te ndryshme si s dhe Gr .
Mbi kete problem , te krahasimit te rezultateve te matjeve nepermjet nje gabimi
rezultant te vetem, jane bere debate e jane shfaqur mendime te ndryshme e
kontradiktore. Jane shfaqur mendime per ti mbledhur ato ne menyra te ndryshme duke
G
i dhene perparesi Gr ose s ose duke i konsideruar me peshe te njenjte. Megjithese
problemi i mbledhjes se gabimeve dhe i paraqitjes se razultatit me nje numer te vetem
nuk ka gjetur nje zgjidhje te plote e perfundimtare, ai, per nevojat praktike, nuk mund
te konsiderohet i pazgjidhur. Ne matjet laboratotike gabimi sistematik, sipas kuptimit
dhe perkufizimit te tij, mund te percaktohet ne vlefte dhe shenje, pra mund te merret
parasysh e te perjashtohet. Mbetet pra vetem gabimi i rastit.
Mirepo po te ngrihemi ne nje shkalle perpikmerie me te larte, duhet thene se gabimet
sistematike vertet percaktohen ne vlefte dhe shenje, por nuk duhet harruar (gje qe per
matjet e perpikmerise se larte ka rendesi) se gabimet sistematike percaktohen
gjithmone me nje shmangje, e cila shpesh here eshte relativisht jo e vogel. Me fjale te
tjera, gjithmone kur percaktohe gabimi sistematik mbeten pjese te papercaktuara te tij.
Do ti quajme keto, ashtu sic jane, gabime te mbetura te paperjashtuara. Nga natyra e
30

Page 54

tyre ato jane sistematike si pjese e gabimit sistematik te pergjithshem, mirepo ne

castin qe vecohen prej tij, per ne do te kene karakter te rastit (sepse nuk dime ti
percaktojme si vleften ashtu dhe shenjen.) Ky eshte argumenti kryesor qe na shtyn ti
konsiderojme te rastit gabimet sistematike te mbetura.
Pervec gabimeve sistematike do te kemi dhe ato te rastit. Komponenten kryesore te
sistematikeve e percaktojme dhe e perjashtojme, ndersa komponenten e vogel te saj,
qe per ne eshte e rastit, mund ta mbledhim me gabimin e vertete te rastit, ashtu sic
mblidhen gabimet e rastit ne menyre kuadratike. Mirepo ketu ka nje kontradikte, qe
gabimet e mbetura te paperjashtuara nga natyra e tyre jane sistematike, ndresa ne i
konsiderojme e i mbedhim si te rastit. Kjo seshte e drejte, aq me teper kur gabimi i
mbetur eshte i krahasueshem ose me i madh nga vete gabimi i rastit. Jo gjithmone
gabimi i mbetur i paperjashtuar eshte me i vogel nga gabimi i rastit. Perkundrazi, ne
matjet e perpikmerise me te larte ai rezulton te jete i krahasueshem e disa raste me i
madh nga gabimi i rastit. Qe ketej rezulton se ne matjet e perpikerise se larte do te
ishte me mire qe te percaktoheshin me mire si gabimi i mbetur ashtu dhe ai i rastit dhe
te paraqiteshin te dy, pa i mbedhur me njeri- tjetrin. Kjo natyrisht ka te meten qe
veshtireson krahasimin e matjeve te vecanta. Megjithate krahasimi mund te behet
duke patur parasysh qe gabimi i rastit percakton perseritshmerine e matjes, ndersa
sistematiku (qofte dhe i mbetur) perpikerine e saj, afersine me te verteten. Pesha e
secilit prej tyre varet nga qellimi per te cilin kryhet matja. Kur ajo eshte krahasuese ka
me shume rendesi perseritshmeria, pra gabimi i rastit, ndersa kur percaktohet vlefta e
madhesise qe matet ka me shume rendesi gabimi sistematik, qe percakton fqinjesine
me te verteten.
Parimisht me veshtire do te ishte krahasimi i dy ose me shume matjeve kur ato kane
karakter teknik e duam te dime edhe perseritshmerine e rezultatit. Mirepo praktikisht
problemi i matjeve teknike eshte i zgjidhur, sepse nga perkufizimi i tyre rezulton se
kur kryhen matje teknike gabimeve sistematike ju percaktohet vetem diapazoni i
ndryshimeve maksimale duke supozuar se gabimet e rastit jane te paperfillshme
(prandaj matjet teknike kryhen vetem nje here, pa perseritje). Nevoja per te kryer
matje te perseritura lind vetem kur kryhen matje te perpikta, pra kur nuk mund te
pranohet qe gabimet e rastit jane te parefillshme ne krahasim me sistematiket e ne
keto raste duhet vepruar, sic u permend me larte per matjet laboratorike ose te
perpikerise se larte.

31

Page 55