AZRBAYCAN RESPUBLKASI MDAFY NAZRLY

AZRBAYCAN AL HRB DNIZLK MKTB

V..NSROV
E.V.NSROV
S.A.SMDOV

ELEKTRK DVRLRNN
NZR SASLARI
Mdafi Nazirinin kadrlar v hrbi thsil zr mavini
trfindn drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir
(kinci nri)

BAKI -2015

Vsait professor V..Nsirovun mumi redaktsi il nr

olunur.
Ryilr:
AMEA-nn hqiqi zv, Dvlt mkafat laureat, fizikariyaziyyat elmlri doktoru, professor, B.H.Tayev
AAHDM-nin tdris v elmi ilr zr ris mavini,
polkovnik, dosent E.Namazov
V..Nsirov, E.V.Nsirov, S.A.Smdov -Elektrik
dvrlrinin nzri saslar-Bak, 2015,ADPU-nun
nriyyat

Xtti elektrik dvrlrinin nzri saslar elektrotexnika v radiotexnika sahsind mtxssislrin hazrlanmasnda istifad olunan sas nzri baza rolunu oynayr.
Tqdim olunan vsaitin sas mqsdi kursantlarn mstqil
almalarna yardm olmaq, fnnin mnimsnilmsinin
effektliyini artrmaqdr.Vsaitdn texniki ali mktblrin
mvafiq fakltlrinin tlblri, habel mhndislr istifad
ed bilrlr.

Kitabn iindkilr
GR......................................................................................10
FSL I. ELEKTRK DVRLRNN SAS
ANLAYILARI, ELEMENTLR, PARAMETRLR V
QANUNLARI
1.1.Elektrik dvrsi elementlri.............................................12
1.2.Elektrik cryan..............................................................13
1.3.Grginlik v elektrik hrkt qvvsi(e.h.q.)..................15
1.4.deal grginlik v cryan mnblri...............................17
1.5.Passiv ikiqtbllr-ildicilr..........................................19
1.6.Xtti v qeyri-xtti elektrik dvrlri..............................22
1.7.Volt-Amper xarakteristikas............................................24
1.8.Potensialn mqavimtdn asl olaraq paylanmas.........27
1.9.E.h.q.-si olan dvr hisssi n Om qanunu..................30
1.10.Coul-Lens qanunu..........................................................31
1.11.Elektromaqnit induksiyas qanunu................................32
1.12.Kirxhof qanunlar..........................................................35
1.13.Kirxhof tnliklrinin matris formasnda yazl...........38
1.14.Elektrik dvrlrinin topoloji qraflar............................40
1.15.Mqavimtlrin ardcl v paralel birldirilmsi ....... 41
FSL II. SNUSODAL DYN CRYAN
DVRLR
2.1.Maqnit sahsind frlanan riv...................................43
2.2.Sinusoidal e.h.q.-nin alnmas..........................................46
2.3.Aktiv mqavimtli dyin cryan dvrsind i v
gc............................................................................................48
2.4.Dyin cryan dvrsind tutum mqavimti............50
2.5.Dyin cryan dvrsind induktiv mqavimt...........52
2.6.Vektor-diaqram metodunun elektrik rqslrin ttbiqi...55
4

2.7.Aktiv, tutum v induktiv mqavimtlri olan

dyin cryan dvrsi...........................................................57
2.8.Elektrik dvrsinin gc msal........................................61
FSL III. KOMPLEKS AMPLTUDLAR METODU
3.1.Sinusoidal funksiyalarn kompleks kmiyytlrl
tsviri. Om qanununun kompleks formas...............................63
3.2.Kirxof qanunlarnn simvolik formas.............................68
3.3.ki paralel buda olan dvrd rezonans
(cryanlar rezonans)..............................................................70
3.4.r,L,C paralel birldirilmi dvrd grginlik v
cryan.....................................................................................74
3.5.Keiriciliklr....................................................................77
3.6.Grginlikl cryan arasnda fazalar frqi.......................78
3.7.Passiv ikiqtbl...............................................................80
3.8.Gc.Gc msal...............................................................82
3.9.Gclr balans..................................................................87
3.10.Enerji mnbyindn ildiciy maksimum gc
trlmsi rti.........................................................................88
3.11.Topoqrafik vektor diaqramlar.......................................89
FSL IV. SXEMLRN EVRLMS V XTT
ELEKTRK DVRLRNN HESABLANMASI
4.1Ardcl birldirilmi dvrnin ekvivalentldirilmsi.....95
4.2.Paralel birldirilmi dvrnin ekvivalentldirilmsi....96
4.3.Qarq birldirilmi dvrnin ekvivalentldirilmsi...98
4.4.bucaq birlmnin ekvivalent ulduza v
ksin evrilmsi....................................................................100
4.5.Enerji mnbyi n ekvivalent sxem...........................102
4.6.Kirxhof qanunlar metodu.............................................107
4.7.Qondarma metodu.........................................................108
4.8.Dyn potensiallar metodu...........................................111
4.9.Kontur cryanlar metodu............................................114
5

FSLV.QARILIQLI NDUKSYALI DVRLR

5.1.Dvrnin induktiv laqli elementlri...........................118
5.2.Qarlql induksiya e.h.q...............................................120
5.3.nduktiv rabitli saracn ardcl birldirilmsi............123
5.4. nduktiv rabitli saracn paralel birldirilmsi..........126
5.5.nduktiv laqli dvrlrin hesablanmas......................127
5.6.nduktiv rabitnin ekvivalent vz edilmsi..................129
5.7.Polad nvsiz transformator (hava transformatoru).....131
FSL VI. ELEKTRK DVRLRND REZONANS
6.1.Budaqlanmayan dvrd rezonans................................134
6.2.Ardcl rezonans konturunun tezlik xarakteristikalar..........................................................................................136
6.3.ki paralel budaql dvrd rezonans.............................138
6.4.Paralel konturun tezlik xarakteristikalar v
rezonans yrilri.....................................................................141
6.5.Budaqlanm dvrd rezonans.....................................142
FSL VII. FAZALI CRYAN DVRLR
7.1.fazal cryann alnmas...........................................145
7.2.Ulduz v bucaq birlmlr........................................147
7.3.Simmetrik rejimli fazal dvrnin hesablanmas.......149
7.4.Qeyri-simmetrik fazal dvrnin hesabat..................151
7.5.fazal dvrd gcn hesablanmas...........................154
7.6.Frlanan maqnit sahsi...................................................156
7.7.Asinxron v sinxron mhrriklrin i prinsipi...............159
FSL VIII. PERODK QEYR-SNUSODAL
CRYAN DVRLR
8.1.Periodik qeyri-sinusoidal siqnallar................................162
8.2. Periodik qeyri-sinusoidal yrilrin triqonometrik
sraya ayrlmas......................................................................164
8.3.Qeyri-sinusoidal periodik e.h.q.,grginlik v
6

cryann maksimal, tsiredici v orta qiymtlri..............168

8.4. Qeyri-sinusoidal periodik dyin cryan dvrlrinin hesabat.......................................................................169
8.5. Qeyri-sinusoidal periodik dyin cryan dvrlrind gc..............................................................................173
FSL IX. ELEKTRK DVRLRND SRBST
KED PROSESLR
9.1.Kommutasiya qanunlar.................................................175
9.2.Keid, mcburi v srbst proseslr..............................176
9.3.r,L dvrsinin qsa qapanmas.......................................179
9.4. r,L dvrsinin sabit grginliy qoulmas.....................181
9.5. r,L dvrsinin sinusoidal grginliy qoulmas............182
9.6.r,C dvrsinin qsa qapanmas.......................................185
9.7. r,C dvrsinin sabit grginliy qoulmas...................187
9.8. r,C dvrsinin sinusoidal grginliy qoulmas............188
9.9.Budaqlanmam r,L,C dvrlrind keid
proseslri................................................................................189
9.10.Kondensatorun aperiodik boalmas............................190
9.11. Kondensatorun aperiodik boalmasnn
limit hal.................................................................................193
9.12.Kondensatorun periodik (rqsi)boalmas...................194
9.13.r,L,C dvrsinin sabit grginliy qoulmas................197
9.14.Klassik metodla keid proseslrinin
hesablanmasnnmumi hal..................................................200
9.15.Dyuamel inteqral v ya dsturu..................................207
9.16.Laplas evrilmlrinin keid proseslrinin
hesabatna ttbiqi..................................................................210
9.17.Om v Kirxhof qanunlarnn operator
formalar.................................................................................214

FSL X. PAYLANMI PARAMETRL ELEKTRK

DVRLR
10.1.Uzun xtlrd cryan v grginlik. Xttin birinci
parametrlri............................................................................218
10.2.Bircins xttin tnliklri................................................219
10.3.Bircins xttin qrarlam rejmi...................................220
10.4.Bircins xttin hiperbolik funksiyalarla tnliklri.........224
10.5.Bircins xttin xarakteristikalar...................................227
10.6.Xttin giri mqavimti...............................................230
10.7.Dalann ks olunma msal........................................230
10.8.Thrifsiz xtlr.............................................................231
10.9.tkili xttin yksz ilm, qsaqapanma v ykl
rejimlri..................................................................................234
10.10.tkisiz xtlr...............................................................235
10.11.Durun dalalar.........................................................238
FSL XI. DRDQTBLLR
11.1.Drdqtbllrin tsnifat..............................................244
11.2. Drdqtbllrin sas tnliklri...................................245
11.3. Drdqtbllrin msallarnn tyini............................249
11.4. Drdqtbllrin yk rejimi.........................................251
11.5.Passiv drdqtblnn ekvivalent sxemlri..................253
11.6.Aktiv drdqtbllrin sas tnliklri v ekvivalent
sxemlri..................................................................................256
11.7.Simmetrik drdqtblnn xarakteristik mqavimti
v trm msa.....................................................................260
11.8. Simmetrik drdqtblnn hiperbolik killi
tnliklri.................................................................................262
11.9. Qeyri-simmetrik drdqtblnn xarakteristik
mqavimti v trm msal................................................263
11.10.Passiv drdqtblnn ardcl birldirilmsi.............264
11.11. Passiv drdqtblnn paralel birldirilmsi...........266
11.12. Passiv drdqtblnn kaskad birldirilmsi...........268
8

FSL XII. ELEKTRK SZGCLR

12.1.Elektrik tezlik szgclri.............................................270
12.2.K tipli sgclr.............................................................272
1.Aa tezlik szgclri........................................................272
2. Yuxar tezlik szgclri ....................................................275
3. Zolaq szgclri ...............................................................277
4. prlyici szgclr.........................................................279
FSL XIII. ELEKTRK DVRLRNN SNTEZ
13.1.Sintez msllri..........................................................281
13.2.Drdqtblnn trc funksiyas.Minimal
faza dvrlri.........................................................................283
13.3.Dvrnin giri funksiyalar.Msbt hqiqi
funksiyalar..............................................................................291
DBYYAT.......................................................................294

GR
Elektrotenikann inkiaf elektromaqnit hadislrinin
yrnilmsini v onun teniki ttbiqin nail olmaq n byk
ilr grlmsini tlb etmidir. Hmin ilrin grlmsind
mtlif lk alimlrinin, o cmldn Azrbaycan alimlrinin
d byk idmtlri olmudur.
XIX srin birinci yarsnda italyan alimi A.Volta qalvonik
elementi kf etmkl ilk sabit cryan mnbyini yaratd. Rus
alimi V.Petrov 1802-ci ild elektrik dvrlrini yrnrkn
elektrik qovsn, alman alimi A.Amper elektrik cryanlarnn
qarlql tsiri qanununu, 1826-ci ild alman alimi G.Om is
elektrik dvrlrinin sas qanununu kf etdilr.
Elektromaqnit hadislrinin yrnilmsind ingilis alimi
M. Faradeyin 1831-ci ild kf etdiyi elektromaqnit induksiyas
hadissi mstsna rol oynamdr.
1934-c ild rus alimi E.Lens induksiya cryannn
istiqamtini, susi halda elektromaqnit talti prinsipini
myyn etdi 1844-c ild E.Lens v ingilis alimi M.Coul biribirindn asl olmayaraq naqildn cryan ken zaman ondan
ayrlan istiliyin cryan iddti, naqilin mqavimti v naqildn
cryann kem mddtindn aslln myyn etdilr.
Dnyada ilk elektromaqnit teleqraf 1832-ci ild Rusiyada
B. ilinq trfindn yaradld. 1845-ci ild alman fiziki Q.Kirhof budaqlanm elektrik dvrlrinin sas qanunlarn kf
edrk, nzri v praktiki elektrotenikann inkiafnda vzsiz
rol oynad.
Rus alimi B.Yablokovun 1876-ci ild kf etdiyi elektrik
am elektrik iqlandrlmasnn sasn qoydu. O hminin
transformatoru da kf etdi. Kmr ubuqlu kzrm lampas
is rus mhndisi A.Ladgin trfindn kf olunmudur.
Rus mhndisi M.Dolivo-Dobrovolskinn 1889-c ild
fazal sistemlri, elc d fazal generator v asinron
mhrriki itira etmsi elektrotenikann inkiafnda byk
10

hadis oldu. 1891-ci ild o, uzaq msafy (175 km) fazal

cryan vasitsi il enerji trlmsini nmayi etdirdi.
Dyin cryann ttbiqi bir sra nzri v praktiki
msllrin hllini tlb edirdi. Onun nzriyysinin inkiafnda elektrik dvrlrinin hesabatnda kompleks kmiyytlr
metodunun (simvolik metod) yaradcs amerikal mhndis
C.teynmetsin byk idmtlri olmudur.
1873-c ild ingilis alimi C.Maksvell Elektrik v
maqnetizm haqqnda traktat adl srind znn mhur
elektromaqnit sahsi nzriyysinin saslarn riyazi kild
verdi. 1888-ci ild is alman alimi H.Hers ilk df tcrbi
olaraq znn kf etdiyi vibratorun kmyil elektromaqnit
dalalarn ald. 1895-ci ild A.Popov briyytin mdni
hyatnda yeni era aan radionu kf etdi. O elektromaqnit
dalalarnn ttbiqin nail olaraq ~250 metr msafy ilk sz
Henri Hers olmaqla informasiya trm v bununla da
radiotenikann sasn qoymudur. Bu kf dvrlr v
elektromaqnit sah nzriyylrinin inkiafna byk tkan
verdi.
Elekrotenika elminin inkiafnda Azrbaycan alimlrinin
d myyn pay vardr. Azerbaycann elektrotenika sahsind
alan grkmli alimlri srasnda bu gn professor Anar
Aundovun, professor Zki Kazmzadnin, akad. Azad
fndizadnin, akademik ingiz Cuvarlnn v b. adlarnn
hrmtl k bilrik. Mstqil Azrbaycann Milli elektrotenika mktbinin nnlri bu gn elmi-tdqiqat institutlarnda, mvafiq ali mktblrd, elektrotenika mssislrind v stansiyalarnda alimlrimiz, mhndislrimiz, istedadl
gnclrimiz trfindn davam v inkiaf etdirilir.

11

FSIL I. ELEKTRK DVRLRNN SAS

ANLAYILARI, ELEMENTLR, PARAMETRLR
V QANUNLARI
1.1. Elektrik dvrsi elementlri
Elektrik dvrsi qurulular toplusu olub, cryann ama
yolunu yaradr. Elektrik dvrsin mtlif tyinatl radioteniki v elektroteniki elementlr dail ola bilr. Bunlar z
aralarnda birln generatorlar, transformatorlar, induktiv
saraclar, kondensatorlar, reostatlar, birldirici naqillr v
elektrik enerjisinin qbuledicilridir. mumi halda is elektrik
dvrsi mnbdn v elektrik enerjisinin ildicisindn
ibartdir ki, bunlar da biri-biril naqillr vasitsil birldirilir.
Elektrik enerji mnblrind kimyvi, meaniki, istilik v
ya digr enerji nvlri elektrik enerjisin, ildicilrd is
ksin, elektrik enerjisi istilik, meaniki v ya digr enerji
nvlrin evrilir.

kil 1.1
Elektrik enerjisinin mnblrd alnmas, trlmsi v
ildicilrd baqa enerji nvn evrilmsi zaman kedikc
12

dyimyn cryan v grginlikd ba verirs, bel dvr

sabit cryan dvrsi adlanr. Bel dvrlrd z-zn
e.h.q. ml glmir.
kil 1.1-d sad sabit cryan dvrsinin semi
verilmidir. Bu dvr sasn hissy ayrlmdr: sabit
elektrik cryan mnbyi (I), ildici (III) v onlar birldirn
naqillr (II).
Nzri bamdan elektrik dvrsin aktiv v passiv
elementlrdn tkil olunmu dvr kimi bamaq lverilidir.
Aktiv elementlrd elektrik enerjisi hasil olur, passiv
elementlrd is bu enerji digr enerji nvlrin evrilir v
yaud da elektrik v ya maqnit sahlri enerjisi kimi toplanr.
1.2. Elektrik cryan
Ykl hissciklrin myyn istiqamtd nizamlanm
hrkti elektrik cryan adlanr. Cryan istiqamti kimi
msbt yklrin hrkt istiqamti qbul olunmudur.
Iki cismi ks iarli yklrl 1 v 2 potensialna kimi
yklyib (k 1.2), sonra naqill birldirk. Naqilin uclarnda
potensiallar frqi v dailind elektrik sahsi yaranr. Elektrik
sahsinin istiqamti is potensialn azald istiqamtd olar.
gr 1 > 2 -dirs, onda elektrik sahsi 1 cismindn 2 cismin
doru ynlr. Sahnin tsirindn elektronlar 2 cismindn 1
cismin doru hrkt edr. Yni naqildn 12 istiqamtind
cryan aar.

kil 1.2

13

Elektirik cryan kmiyytc naqilin en ksiyindn vahid

zamanda ken ykn miqdar il arakteriz olurnur v bu
kmiyyt cryan iddti adlanr:
q dq
i(t ) lim

t 0 t
dt
Burada dt naqilin en ksiyindn dq yknn kem
mddtidir. Elektrik cryan hm msbt v hm d mnfi
yklrin nizaml hrkti nticsind yarana bilr (msln,
elektrolitd, ionlam qazlarda olduu kimi). Mnfi ykl
hissciklrin bir istiqamtd danmas qiymtc ona brabr
msbt ykl hissciklrin ks istiqamt danmasna
ekvivalentdir.
gr naqild cryan hr iki nv hisscik trfindn
yaradlrsa, onda cryan iddti
dq dq
i

dt
dt
kimi tyin olunur. Elektrik cryannn naqilin en ksiyind
paylanmas cryan sl il arakteriz olunur:
di
S
dA
Cryan sl vektorial kmiyyt olub, yklrin
nizaml hrkt srti istiqamtind ynlir. Naqilin hr bir
nqtsind cryan sl vektoru mlum olsa, onda itiyar A
sthind cryan iddtini
i S n dA
A

ifadsindn tapa bilrik. Cryan slnn elektrik yklrinin

nizaml hrkt srti il laqsini

S qn
klind yaza bilrik. Burada q-elektrik yk, - is onun
nizaml hrkti srtidir.
14

gr brabr zaman fasillrind naqilin istniln en

ksiyindn eyni miqdarda elektrik yk keirs, onda bu
cryan zamandan asl olmur v sabit cryan adlanr.
dq q
I
const
dt t
Adtn bir ox drsliklrd sabit cryan I, dyin
cryan is i-l iar olunur. BS vahidlr sistemind elektrik
yk Kulonlarla (Kl), cryan is Amperlrl (A) llr. Onu
da qeyd edk ki, cryan iddtinin vahidi olan Amper BS
vahidlr sistemind yeddi sas vahiddn biridir.
1.3. Grginlik v elektrik hrkt qvvsi (e.h.q.)
Elektrik dvrsindn cryan ken zaman myyn
enerji srf olunur. Daha dorusu ykn naqilin bir nqtsindn
digr nqtsin hrkt etmsi n myyn miqdarda enerji
tlb olunur. ddi qiymtc vahid msbt yk naqilin bir
nqtsindn digrin hrkt etdirn zaman srf olunan enerjiy
brabr kmiyyt grginlik adlanr.
W dW
u lim

q 0 q
dq
Bu dsturdan istifad edib aadak inteqral
hesablamaqla grginliyi u olan dvr hisssind q yknn t
annda hrkti zaman srf olunan enerjini tapa bilrik:
t

W udq uidt

(1.1)

BS vahidlr sistemind grginliyin vahidi 1 Volt-dur.

Grginlik skalyar kmiyytdir. Onun iarsini birqiymtli tyin
etmk n saclardan biri rti olaraq msbt iarli kimi
qbul edilir v grginliyin istiqamti hmin msbt sacdan

15

balayr. Bu qtbn potensial tbii ki, digr sackindn byk

olmaldr.
(1.1) ifadsindn zamana gr trm alsaq,
dW
p
ui
dt
ani gc alarq.
Elektrik hrkt qvvsi (e.h.q.) ddi qiymtc enerji
mnbyind cryan olmadqda, onun msbt v mnfi
saclar (1 v 2) arasndak potensiallar frqin (1 v 2) v
ya grginliy u12 brabrdir (k.1.3).
e= 1-2 = u12
E.h.q.ni, mnby as olan knar qvvlrin vahid msbt yk mnbyin dailind
kiik potensiall sacdan byk potensial
saca doru hrkt etdirdiyi zaman grln
il tyin etmk olar.
gr enerji mnbyinin saclarna yk
birldirsk, onda qapal dvrd cryan i
kil 1.3
yaranar. Mnbyin dailind grginlik dgs olduundan 1 v 2 saclarndak grginlik
e.h.q-y brabr olmaz (k 1.4.).
Mnbyin dailind grginlik dgs
U d rd i
olar.
Bu
zaman
U12 U e U d e rd i
olar. Enerji mnbyinin
verdiyi gc P ri 2 kimi
tyin olunur.
Sonda qeyd edk ki,
BS-d e.h.q. d voltlarla
llr. Sabit e.h.q. v
grginlik uygun olaraq E
kil 1.4
v U il, iar olunur.
16

Dyin e.h.q. v grginlik ani qiymtlri il arakteriz

olunur v e(t) v u(t) il iar edilir.
1.4. deal grginlik v cryan mnblri. Aktiv
ikiqtbllr
Irlid qeyd etdiyimiz kimi bu mnblrd mtlif
enerji nvlri elektromaqnit enerjisin evrilir. Mnbd hr
hans bir enerji nvn elektromaqnit enerjisin evirn knar
qvvlrdir. Bu qvvlrin tbiti is elektromaqnit enerjisin
evriln enerjinin nvndn asldr. Msln, qalvanik
elementlrd knar qvvlr kimyvi tbitlidir. Ideal grginlik
v cryan mnblrind knar qvvlrin grdy i tamamil
v itkisiz elektromaqnit enerjisin evrilir.
a) ideal grginlik mnbyi (e.h.q. mnbyi)
deal grginlik mnbyi aktiv dvr elementi olub, iki
qtb malikdir. Bu qtblr arasndak grginlik mnbdn
ken cryandan asl deyildir. Cryann hans qiymt malik
olmasndan asl olmayaraq knar qvvlrin ii hesabna
grginliyin qiymti v onun zamandan asll cryandan asl
deyildir.
Knar qvvlrin hesabna mnbd msbt yklr mnfi
qtbdn msbt qtb doru hrkt edir.
Knar qvvlrin mnb dailind vahid msbt yk bir
qtbdn digr qtb dogru hrkt etdirdiyi zaman grln i
mnbyin elektrik hrkt qvvsi (e.h.q.) adlanr. gr
birinci qtb mnfi ikinci is msbt iarlidirs, onda
e.h.q. msbt iarli olur v ksin. Zaman kedik mumi
halda e.h.q. dyidiyindn, ona gr d irlid e.h.q.-y
verdiyimiz trif onun ani qiymtini myynldirir.
kil 1.5-d ideal mnbyin rti iarsi verilmidir.
Dairnin irisindki o e.h.q.-nin msbt qiymtind mnb
dailind msbt ykn hrkt istiqamtini gstrir. Bu
istiqamt rti olaraq e.h.q.-nin msbt istiqamti kimi qbul
17

edilir. kil 1.5a-dan e(t)=u(t), kil 1.5b-dn is e(t)=-u(t) yaza

bilrik.

kil 1.5
Bellikl, qtblrdki grginliyin mtlq qiymti v mnbyin e.h.q.si biri-birin brabrdir. Bu bamdan ideal
grginlik mnbyin e.h.q.-mnbyi deyirlr.
b) ideal cryan mnbyi.
Bu iki sacl aktiv element olub, ondan ken cryan
qtblrdki grginlikdn asl deyildir.
kil 1.6-da sematik olaraq bu mnb verilmidir.
Dairnin irisindki o cryann msbt istiqamtini gstrir.
Asanlqla gstrmk olar ki, ideal cryan mnbyi ideal
grginlik mnbyi kimi sonsuz gc
malik olan mnblr aiddir. Bel
mnblr asl olmayan mnblr d
adlanr.
Asl olmayan mnblrl yana
elektrik dvrlri nzriyysind asl
grginlik mnblri anlayndan da
istifad
olunur.
Asl
grginlik
kil 1.6
mnblri el mnblrdir ki, onlarn
qtblrindki grginlik digr grginlik
v ya cryanla tyin olunur. Msln, asl mnbyin e.h.q.-si
dvrnin hr hans bir elementinin qtblrindki grginlikl,
18

yaud qtblr ctndn ken cryanla mtnasib ola bilr.

Digr asllq da ola bilr. Msln, e.h.q.-si hr hans bir
cryann v ya grginliyin trmsi ola bilr v s.
Bellikl, asl cryan mnbyi el mnbdir ki, onun
qtblrindn ken cryan digr cryanlar v ya
grginliklrl tyin olunur.
1.5. Passiv ikiqtbllr-ildicilr
1.Mqavimt.
Mqavimt iki sac olan dvr elementi olub, onda
elektrik enerjisi udulur. Mqavimtdn ken cryan v
saclar arasndak grginlik arasnda aadak laq vardr:
u ri v r gu
Burada r-kmiyyt arakteristikas olub, dvr elementi
1
kimi mqavimt adlanr, g keiricilikdir.Mqavimt BSr
d Omlarla(Om), keiricilik is simenslrl (Sm) llr. rti
olaraq idealladrlm mqavimt kil 1.7-dki kimidir.
Grginlikl cryan arasndak laq u ri kimi o vat yazlr
ki, cryan v grginliyin hesablanma istiqamtlri uyun olsun
(kil 1.7a). ks halda bu laq
u ri v i gu
kimi yazlr (kil 1.7.b).

kil 1.7

19

gr mqavimt v keiricilik grginlik v cryandan

asl deyildirs, onda bu dvr elementi tti mqavimt
adlanr. Bu adn ml glmsin sbb u=f(i) asllnn dz
tt vermsidir (kil 1.8.a.). Bu asllq mumiyytl voltamper arakteristikas adlanr.(Bu bard nvbti paraqrafda
daha trafl bhs olunacaq).

kil 1.8
tti mqavimt halnda u=f(i) asll bildiyimiz kimi
Om qanunu il tyin olunur.
mumi halda qeyri-tti mqavimtlr n volt-amper
arakteristikas dz tli olmur (kil 1.8.b). Bu halda da i v u
asll n irlidki dsturlardan istifad etmk olar. Lakin
nzr almaq lazmdr ki, hmin halda r v g cryan v
grginliyin funksiyalardr.
2.Tutum.
Bu iki sac olan el elementdir ki, elektrik sahsi
enerjisini toplayr v bu zaman ondak grginlikl yk
qc=cu
kimi laqlidir. c-kmiyyt arakteristikas olub, ad el
elektrik tutumudur. Tutum elementi biri-birindn aralandrlm lvhlr klind verilmidir (k. 1.9).

20

Aydndr ki, i

dq c
dt

cryan iddti il yk arasndak

laqni myyn edir.

gr grginlik v ykn iarsi
eyni olsa, mlumdur ki, c>0 olar. tti
tutum halnda c grginlik v ykdn asl
olmur, qc il u arasndak qrafik asllq
dz tt verir (kil 1.10).
kil 1.9
gr c zamandan asl deyildirs,
cryan v grginliyin uygun rti msbt istiqamtind tti
tutum n i v u arasndak
asllq aadak ifad il tyin
olunar:
du
1
i c ; u idt
dt
c
Son dstur o demkdir ki,
t
1
u (t ) u (t 0 ) idt
c t0
-dir.Burada t0 hr hans bir
balanc zaman andr.

kil 1.10

3.Induktivlik.
Induktivlik iki sac olan el dvr elementidir ki,
maqnit sahsi enerjisini toplaya bilir. Ondan ken tam maqnit
seli il cryan arasndak laq
=Li
kimidir. L-kmiyyt arakteristikas olub, induktivlik adlanr,
-tam maqnit selidir. Irlidki asllq v i-nin iarlri eyni
olduqda yazlr v bu zaman L>0-dir. Induktivliyin rti
iarlnmsi kil 1.11-dki kimidir. kild cryann,
grginliyin v z-zn induksiya e.h.q.-nin rti msbt
istiqamtlri verilmidir.
Elektromaqnit induksiyas qanuna gr
21

d
-dir.
dt
Badmz halda grginliyin v induksiya e.h.q.nin rti
msbt
istiqamti
st-st
ddyndn
u eL
v
d
u
dt
yaza bilrik. tti induktiv
kil 1.11
element n
di
1
u L ; i udt
dt
L
olar. Son ifad o demkdir ki,
t
1
i(t ) i(t 0 ) udt -dir.
L t0
eL

Burada t0 - myyn balanc momentdir.

1.6. tti v qeyri-tti elektrik dvrlri
Parametrlri cryan v grginlikdn asl olmayan
elektrik dvrlri tti adlanr. Baqa szl desk, elektrik
dvrsi yalnz tti arkteristikal elementlrdn tkil
olunmudursa, bu tti elektrik dvrsidir. Real elektrik
dvrlrinin ksriyyti ttidir.
gr elektrik dvrsi qeyri-tti parametrlr malik
elementlrdn tkil olunmusa, onda bel dvr qeyri-tti
elektrik dvrsi adlanr. Mnbyin e.h.q.-si onun daili
mqavimti v ildicinin mqavimti grginlik v cryandan
asl deyils, mnbyin arici arakteristikas U12 (i) U (i) v
ildicinin volt-amper arakteristikas U ab (i) U (i) tti
olacaqdr (kil 1.12).
22

tti elektrik dvrsinin sas asssi ondan ibartdir ki,

dvry ttbiq olunan grginlik n qdr artrsa, digr grginliklrin tsirindn asl olmayaraq cryan da buna uyun
olaraq artr (kil 1.12). kildn grndy kimi grginliyin
u1 , u 2 artmna uyun cryann i1 , i2 artmlar vardr.
Dvry
aricin
U
U(i)
u (t ) grginliyi ttbiq
olunduqda grginliklr
tarazl tnliyi
Uab (i)
e
U2
di 1
ri L idt u (t )
dt c
i2
U1
i
kimi yazlr. Bu tnlik
0 i1
dvrd cryan iddtini
ttbiq olunan grginlik
kil 1.12
u(t) mlum olduqda
tapmaa, cryann zamandan aslln tyin etmy, dvrnin
r, L, C parametrlrini myyn etmy imkan verir. Demli
balan halda gr
di 1
ri L idt u (t )
dt c
olsa, hardak

u (t ) u k (t ) ,
k

onda

i(t ) ik (t ) ,
k

hm d

dik 1
ik dt u k (t ) -dir.
dt c
Qeyri-tti dvr elementin misal olaraq yarmkeirici
diodu, kzrm lampas telini v s. gstrmk olar.
rik L

23

Yarmkeirici diodun volt-amper arakteristikas kil

1.13-d verilmidir. Yarmkeirici diodun p-n keidind
ykdayclarn generasiya v rekombinasiyas nzr
alnmadqda ordan ken cryann (i) ttbiq olunnan
grginlikdn (u) asll nzriyyy gr

u
i i0 exp( ) 1
T

klinddir.
kT
Burada T- temperatur potensial olub,
-ya brabrdir.
qe
T-mtlq temperatur, k- Bolsman sabiti olub, ddi qiymti
1,3810-23C/dr, qe-elementar yk olub,1,61019 Kl-dur.T=300K
temperaturda potensial ~0,26 V-dur.
i
i2
i1 U2
U1

kil 1.13
1.7. Volt-Amper arakteristikas
Volt-amper arakteristikas irlid qeyd etdiyimiz kimi
grginliyin cryandan asllnn funksional arakteristikasdr. Bir qayda olaraq cryan tcrbi quruda nizamladrc
vasitsil verilir v eyni zamanda tdqiq olunan elementd
grginlik qeyd alnr. Volt-amper arakteristikas alnan zaman
cryan sonsuz yava dyidirilir. Bu ondan tr edilir ki,
24

tcrbnin nticlri cryann dyim srtindn asl

olmasn.
Indi bzi ideal dvr elementlrinin volt-amper arakteristikasnn nzrdn keirk. Bu zaman aadak rtlr
dnmlidir.
1. Grginlik mnbyinin ken cryandan asl olmadan
arici qtblrd grginliyi tmin etdiyi qbul edilir. Bel
mnbnin volt-amper arakteristikas absis ouna paralel v
ondan mnbyin grginliyinin qiymtin brabr msafdn
ken sonsuz dz tdir (kil 1.14.).
2. Elektrik cryan mnbyinin
arici dvry dvrnin parmetrlrindn
asl olmadan cryan verdiyi qbul edilir.
Bu mnbyin volt-amper arakteristikas
ordinat ouna paralel, ondan mnbyin
kil 1.14
cryannn qiymtin brbr msafdn
ken sonsuz dz tt verir. (kil 1.15.).
3. Mqavimtin volt-amper arakteristikas Om qanunu il
ifad olunur v bu bard irlid qeyd
etmiik: R mqavimtind grginlik U
istniln zaman annda ondan ken
i
cryanla mtnasibdir. Om qanundak msal R mqavimtin qiymtil
tyin olunur. volt-amper arakterisi
tikasnn qrafiki koordinat balankil 1.15
cndan ken dz tt verir(kil
1.16). Dz ttin meyl bucann tangensi R mqavimtinin
qiymtil tyin olunur.
gr ordinat ou zrind u voltlarla v absis ou
zrind i amperlrl ollrs, onda OA ttinin meyl
bucann tangensi mqavimtin omlarla ifad olunmu
qiymtin brabr olar.
4. Induktivliyin volt-amper arakteristikas Lens qanunu
il myyn olunur. Bu qanuna gr induktivlikdki grginlik
25

di
dt
kimi tyin olunur. Buradak mtnasiblik msal ddi qiymtc induktivliyin qiymtin brabrdir. Irlid
qeyd etdik ki, volt-amper arakteristikas cryann sonsuz yava
dyimlrind cryanla grginlik
kil 1.16
arasndak asllqdr. Demli irlid
yazdmz Lens dsturunda
di
0 , yni u=0 olar.
dt
Ona gr d induktivliyin volt-amper arakteristikas absis
ouyla st-st dn dz tt klind olar (kil 1.17).
uL

i
kil 1.17
5.Tutumun volt-amper arakteristikasn tyin etmk n
Faradey dsturundan istifad edk:
du
ic
dt
c-mnasiiblik msalnn qiymti tutumn qiymti il tyin
edilir. Bu arakteristika grginliyin sonsuz yava dyimlrindn tyin olunduundan

26

du
0
dt
v elc d i=0 olur v arakteristika ordinat ou il st-st
dn dz tt verir (kil 1.18).
U

i
kil 1.18
Induktivlik v tutumun volt-amper arakteristikasndan
mlm olur ki, sabit cryan halnda induktivlik dvrd
qapanmaya, tutum is qrlmaya uyundur.
1.8. Potensialn mqavimtdn asl olaraq
paylanmas
E.h.q.-si e1 ,e2 , daili mqavimtlri uyun olaraq rb1 v

rb2 olan iki mnbni r1 , r2 mqavimtlrin ardcl birldirk

(kil 1.19.). e1>e2 olsun.Bu halda qapal dvr n Om
qanununa gr
e1 e2
i
r1 rb1 r2 rb2
yaza bilrik. Cryann istiqamti e1 e.h.q.-sinin istiqamtil
st-st dr. Dvrnin hr bir nqtsind potensial
birqiymtli tyin etmk n a nqtsind potensial sfr qbul
etmk olar (bu noqt yerl birldirilib). b noqtsinin potensial
a-nnkndan kiik olmaldr:
27

b a r1i r1i
Birinci mnbdn kerkn potensial e1 qdr artr, daili
grginlik dgs qdr azalr. Onda c nqtsinin potensial
c b e1 rb i r1i e1 rb1 i ,
1

kil 1.19
d noqtsinin potensial is
d c r2i r1i e1 rb1 i r2i
olar.
Ikini mnbdn kedikdn sonra potensial ninki e2 qdr,
hm d daili potensial dgs qdr azalr:
a d e2 r2bi r1i e1 rb1 i r2i 2 rb2 i 0
Alnan ntic yazdmz ilk dsturu inkar etmir. Absis
ou zrind seilmi miqyasda dvr hisslrinin dvrdki
ardcllqla mqavimtlrini, ordinat ounda is mvafiq nqtlrin potensiallarn gstrk. Bu zaman biz budaqlanmayan
dvr boyu potensialn paylanmas qrafikini alarq (kil 1.20).
Bu qrafikdn istifad edib dvrnin itiyar nqtlri
arasndak grginliyi hesablamaq olar.
Qrafikdn grnr ki, birinci enerji mnbyinin saclarnda grginlik
28

U cb c b e1 rb1 i
mnbyin e.h.q.-dn daili grginlik dgs qdr kiik, U d a
grginliyi is e2-dn daili grginlik dgs qdr bykdr:

kil 1.20

U da d a e2 rb2 i
Grginliyin dvrnin itiyar passiv hisssinin mqavimtin nisbti hmin dvr hisssindn ken cryana
brabrdir. Myyn miqyasda qrafikd bu, uyun yrinin absis
ouyla ml gtirdiyi bucan tangensi il tyin olunur. ab v
cd dz tlrinin eyni meyli budaqlanmayan dvrnin btn
passiv hisslrind potensial dyimsinin eyni cryanda ba
verdiyini gstrir.
Enerji mnbyi dailind potensialn paylanmas mtlif
ola bilr. Sad halda, yni daili mqavimtin rd v e.h.q.-nin
brabr payland halda mnbd potensialn dyimsini dz
tl ifad edirlr. Bu dz tt mnb dailind potensialn
aras ksilmz artmn (e1mnbyind bc qrq tlrl veriln
dz tt) v ya azalmasn (e2 mnbyind da qrq tli dz
tt) gstrir.
29

1.9. E.h.q.-si olan dvr hisssi n Om qanunu

Elektrik dvrsinin verilmi nqtsind potensial
birqiymtli tyin etmk n, hr hans nqtnin potensialn
gtrb, ona nzrn tyin etmk lazmdr.
Msln, kil 1.21-dki
dvrd 2 =const=c qbul
edk. Onda trif gr 1/
nqtsind
potensial
1 2 e c e
olar. Dvrnin arici hisssind cryan potensial yksk olan nqtdn potensial
kiik olan noqty doru
ynlir. Ona gr d
1 a 2 b olar.
Onda 2 noqtsi n
kil 1.21
1 2 rd i ,
hminin
1 1 rd i
yaza bilrik.
Son dsturu birincid nzr alsaq,
2 e 1 rd i
v ya
1 e
i 2
rd
alarq.
Son ifadni kil 1.22-dki dvry ttbiq edk. icryannn msbt istiqamtini a-nqtsindn b-noqtsin
doru gtrk. Onda b nqtsinin potensial n
b a r1i e1 r2i e2 r3 i e3 r4i
yaza bilrik. Buradan
30

i iab

olar.

Burada

a b e1 e2 e3
r1 r2 r3 r4

rab r1 r2 r3 r4

U ab e

dvr

rab

hisssindki

mqavimtlrin cmi, a-b= U ab -potensiallar frqi (balan

kil 1.22
hissd),

e -hmin hissd tsir gstrn e.h.q. lrin cbri

a

cmidir. gr e.h.q.-nin istiqamti cryann ksi istiqamtd

olsa, onda e-nin iarsi mnfi gtrlr. Aldmz son ifad
e.h.q. si olan dvr hisssi n Om qanunudur. Dsturla
hesablama zaman cryann iarsi mnfi alnsa, bu o
demkdir ki, cryann hqiqi istiqamti seilmi msbt
istiqamtl st-st dmr. Itiyar iki nqt arasnda
potensialn da msbt istiqamti srbst seil bilr. gr a
nqtsinin potensial b-dkindn bykdurs, msbt istiqamtli grginlik U ab -kimi gstrilir. mumiyytl hesablamalarda grginlik v cryana cbri kmiyyt kimi bamaq
lazmdr.
1.10. Coul-Lens qanunu
Naqild cryann mvcdluunu tmin etmk n
elektrik sah qvvlri trfindn myyn i grlr. Elektrik
cryannn enerjisi dvrd aras ksilmdn srf olunur v
digr enerji nvlrin evrilir. Dorudan da tcrblr gstrir
ki, dvrdn cryan ken zaman ondan myyn istilik
31

miqdar ayrlr. Hmin istilik miqdar Coul v Lens trfindn

kmiyytc myyn edilmi v Coul-Lens qanunu adlanr. Bu
qanun riyazi olaraq
Q=I2rt
kimi myyn edilir. Burada t-cryann naqildn kem
mddtidir.
Tutaq ki, naqil parasnn uclarna U grginliyi ttbiq
olunmudur. dt mddtind naqilin hr en ksiyindn
dq=Idt
yk ker. Bu o demkdir ki, dt mddtind dq=Idt yk
naqilin bir ucundan digr ucuna trlr v bu zaman elektrik
sah qvvlrinin grdy i
dA=Udq=UIdt
olar. U=Ir olduundan dA=I2rdt olar.Son ifadni inteqrallasaq
A= I2rt alarq.
Demli, naqildn cryan ken zaman ondan myyn
istilik miqdar ayrlr v buna sbb naqildn cryan ken
zaman elektrik sah qvvlrinin elektrik yk zrind i
grmsidir.
1.11. Elektromaqnit induksiyas qanunu
1831-ci ild M.Faradey myyn etdi ki, qapal
konturdan ken maqnit seli dyidikd v yaud naqil maqnit
sahsind hrkt etdirildikd yeni bir fiziki hadis muahid
olunur. Hmin hadis elektromaqnit induksiyas adlandrld.
Bu hadisni izah edk.
Tutaq ki, dl uzunluqlu naqil B induksiyal bircins maqnit
sahsind qvv tlrin perpendiklyar istiqamtd
srtil hrkt etdirilir. (kil 1.23).
Maqnit qvv ttlri yuardan aaya doru
ynlmidir. Naqill birlikd srbst elektronlar da maqnit
sahsind srtil hrkt edir v onlara FL=e B Lorens

32

qvvsi tsir gstrir. Burada e-elektronun yk, B-maqnit

sahsinin induksiyasdr.

kil 1.23
Nticd naqilin aa hisssind elektronlarn artql
(demli yuar hissd atzmazl), yuar hisssind is
msbt yklrin artql ba verir. Bu naqilin uclarnda
myyn potensiallar frqinin yaranmasna sbb olur. Naqilin
dailind is elektrostatik Kulon sahsi yaranr v bu sah
qvvlri Lorens qvvsini tarazladrana kimi yklrin
hrkti davam edir.
Fe=-FL
rti dndikd yklrin hrkti dayanr. Son brabrlikd
Fe=eE, FL=-eB olduunu nzr alsaq, E=-B olar. Burada
E-elektrik sahsinin intensivliyidir. Digr trfdn 1 - 2 = E l
-dir. Onda 1 - 2 =- Bl alarq
gr bu naqil parasn qapasaq, o zn cryan
mnbyi kimi aparar v hmin potensiallar frqi hesabna
dvrdn cryan ker. Bu mnbyin e.h.q.-si induksiya
e.h.q., uyun cryan is induksiya cryan adlanr. Bellikl
mumi kild
33

eind Bl sin
yaza bilrik.
Indi induksiya e.h.q.-nin maqnit induksiyas seli il
laqlndirk. Naqilin hrkt srti n
dx

dt
yazaq. Burada dx naqilin dt zamannda elementar
yerdyimsidir (kil 1.23). Balan halda sin=1 olduundan
dx
eind Bl
dt
yaza bilrik. Son ifadd ldx ds v Bds dF olduunu
nzr alsaq,
d
eind
dt
olar. Demli, konturda elektromaqnit induksiyas e.h.q.-si bu
konturun hat etdiyi sthd maqnit selinin dyim srtil
dz mtnasibdir. Bu Faradeyin elektromaqnit induksiya
qanunudur.
Induksiya cryann istiqamti 1834-c ild Lens
trfindn myyn edilmidir. Induksiya cryan el ynlir
ki, onun maqnit sahsi konturu ksn maqnit selinin
dyimsin ks tsir gstrir. Bu Lens qaydas adlanr.
Faradey myyn etdi ki, gr konturdan dyin cryan
arsa, onda onun yaratd maqnit sahsi d dyin olur.
Bunun hesabna konturun hat etdiyi sthdn ken maqnit
seli dyiir. Konturdak cryann znn yaratd maqnit
selinin dyiimsi nticsind hmin konturun znd e.h.q.
induksiyalanr. Bu z-zn induksiya hadissi, z-zn
induksiya e.h.q.-nin konturda yaratd lav cryan is ekstra
cryan adlanr.
z-zn induksiya e.h.q.-si d Faradey qanunu il,
yni

34

eind

d
dt

kimi tyin olunur.

Saracn hat etdiyi maqnit induksiyas seli sarlardan
ken cryanla dz mtnasibdir. Yni
Li
-dir. Onda z-zn induksiya e.h.q. n
di
eind L
dt
yazmaq olar.
Demli, elektrik dvrsind ml gln induksiya e.h.q.
hmin dvrd cryan iddtinin dyim srtil
mtnasibdir. Burada L-saracn z-zn induksiya msal
v ya induktivliyi adlanr. Saracn induktivliyi onun
formasndan, hndsi llrindn, habel onu hat edn
mhitin maqnit asslrindn asldr. BS vahidlr sistemind
induktivliyin vahidi 1 henridir.
1hn=1 Vb 1 V san -dir.

1.12. Kirhof qanunlar

Budaqlanm elektrik dvrlrini hesablamaq n
Kirhof qanunlarndan istifad olunur. Kirhof qanunlar il
tan olmazdan vvl bzi anlaylar dail edk.
Elektrik dvrsinin buda onun el bir hisssidir ki,
hmin hiss yalnz ardcl birldirilmi e.h.q. mnblrindn
v ildicilrdn ibart olub, bu hissd bir istiqamtd eyni
cryan ar.
Dvrnin dyn nqtsi v daha artq budan
birldiyi nqtdir. Dynlrd birln budaqlar zr hrkt
edib elektrik dvrsinin qapal konturunu ld etmk olar.
Kirhofun birinci qanunu dvrnin dynn aid olub,
elektrik yklrinin salanmas qanunundan alnr.
35

Kirhofun I qanununa gr dvrnin dynnd

cryanlarn cbri cmi sfra brabrdir. Yni vahid zamanda
verilmi dyn gln ykn miqdar hmin mddtd ondan
an ykn miqdarna brabrdir.
n

Dyn gln cryanlar msbt, ondan anlar mnfi

iarli qbul etsk, kil 1.24-dki A dyn n
i4 i3 i2 i1 0
v ya
i4 i3 i2 i1
yaza bilrik.
i1
A

B
i2

kil 1.24
gr verilmi dyn cryan mnblri birldirilibs,
onda hmin mnblrin cryanlar da nzr alnmaldr. Bu
halda hmin dyn n Kirhofun I qanunu
n

ii J i
36

(1.2)

klind yazlr. Burada J i -dyn birldirilmi mnblrdn

birinin cryandr. gr bu cryann istiqamti dyn
dorudursa, iarsi msbt, ksdirs, mnfi gtrlr.
Kirhofun II qanunu Om qanununun mumildirilmi
formas olub, budaqlanm naqillr bksind gtrlm
itiyar qapal dvry aiddir. Bu qaydaya gr budaqlanm
dvrnin itiyar qapal konturunda uyun budaqlarn
mqavimtlrind grginliklrin cbri cmi konturda rast
glinn e.h.q.lrin cbri cmin brabrdir
n

ii ri ei (1.3)
E.h.q. v cryann istiqamti kontur boyu srbst
seilmi istiqamtl st-st drs, o vat onlarn iarsi
msbt gtrlr. o vat Kirhofun II qanununun digr
formasndan istifad olunur: itiyar konturda bu kontura dail
olan budaqlarn saclarndak grginliklrin cbri cmi sfra
brabrdir,yni

0 -dr.

Yeri glmikn qeyd edk ki, elektrik dvrlri

nzriyysind iki tip msl hll olunur. Birinci tip msl
elektrik dvrlrinin thlilin aiddir. Bu zaman dvrnin
konfiqurasiyas v elementlri mlum olur, bu v ya digr
hisssinin cryan, grginliyi v gc atarlr. Ikinci tip
msld is cryan, grginlik v ya gc mlum olur, lakin
dvrnin konfiqurasiya v elementlrini tapmaq tlb olunur.
Ikinci msl elektrik dvrsinin sintezi adlanr.
kil 1.24-dki bir ne kontur n hrkt istiqamtini
saat qrbi istiqamtind gtrrk Kirhofun II qanununu
yazaq. vvlc Ar1 Br2 r3 A konturuna baxaq. Bu kontur n II
qanun
i1r1 i2 r2 i2 r3 e1 e2 e3
kimi yazlr. Ar3 r2 Br4 A konturu n is
37

i2 r3 i2 r2 i3 r4 e3
klind olar.
Kirhofun I v II tnliklrinin say atarlan
kmiyytlrin say qdr olmaldr. Baqa szl desk, gr m
sayda dyn n sayda budaq varsa, onda I qaydadan istifad edib
(m-1), II qaydadan istifad edib (n-m+1)sayda asl olmayan
tnlik yazmaq olar.
kil 1.24-d iki dyn var. Demli, irlid qeyd
etdiyimiz gr I qaydadan istifad edib, yalnz bir asl
olmayan tnlik yaza bilrik. Bel ki, bu tnlik A dyn n
i4 i3 i2 i1 0

i4 i3 i2 i1
klind yazld halda, B dyn n
i1 i2 i3 i4 0 , i1 i2 i3 i4
klind yazlar. Son ifadlri mqayis etsk, onlarn eyni
olduunu grrik.
Eyni qaydada gstrmk olar ki, balan sem n 3
dd asl olmayan II tnlikdn trtib etmk olar.
1.13. Kirhof tnliklrinin matris formasnda yazl
gr elektrik dvrsi n sayda budaqdan tkil olunmusa,
onda (1.2) v(1.3) ifadlrinin sasnda dvrnin elektrik haln
arakteriz edn n sayda asl olmayan tnlik yazmaq olar.
a11i1 a12i2 ... a1n in F1
a21i1 a 22i2 ... a2 n in F2
(1.4)
.......................................
an1i1 an 2 i2 ... annin Fn
Bu tnliklr iki mtlif qayda sasnda alndndan
eyni tipli deyildir. Dyn nqtlrin aid tnliklrd aij
msallar lsz kmiyyt olub, aydndr ki, yalnz 1 v ya 0
38

qiymti ala bilr. F j j cryann l vahidin malik olub,

mnb dyn qoulmasa sfra brbrdir. Kontur tnliklrind
aij mqavimtin l vahidin, F j e is potensialn l
i

vahidin malik olub, konturda e.h.q. olmadqda sfra brabrdir.

gr j-nc budaq i-nci kontura daildirs v bunun n tnlik
trtib olunursa, onda aydndr ki, aij=rij, dail deyidirs, -aij=0
olmaldr. Burada rij i-nci kontura dail olan j-nci budan
mqavimtidir.
(1.4) tnliyini matris formasnda daha mumi kild
a i=F (1.5)
kimi yazmaq olar. Burada a msallarn kvadrat matrisas olub,
a11a12 ...a1n
a

a 21a 22 ...a 2 n
..................

dir

a n1 a n 2 ...a nn
Budaqlardak I cryanlarnn matris- stunu
i1

i2
.

in
kimi, F-aktiv parametrlrin matris-stunu
F1

F2
F

Fn
kimi yazlr.Yazlanlarn dorululuuna a, i, F , matrislrini
(1.4) tnliyind yazmaqla min olmaq olar.
39

1.14. Elektrik dvrlrinin topoloji qraflar

Kirhofun I qanunundan alnr ki, tnliklrin formas
dynlrd birln budaqlardak elementlrdn deyil,
birlmnin hndsi quruluundan asldr. U 0 klind
i

yazlm ikinci tnliklr d budaq elementlri dail deyildir.

Lakin cryan v grginlik ninki dvrnin hndsi
quruluundan, hm d uyun budan elementlrindn asldr.
Bu ntic e.h.q.-si olan dvr hisssi n Om qanunundan
alnr.
Elektrik dvrlrinin hndsi quruluunu arakteriz
etmk n qraflardan istifad olunur. Qrafn buda elektrik
semindki buda, dynlr is elektrik semindki dynlri
arakteriz edir. Qraf istiqamtlnmi v istiqamtlnmmi
olur.
Istiqamtlnmi qrafda hr bir budaq myyn
istiqamt, yni orientasiyaya malik olur. Elektrik semi
qrafnn budaqlarnn istiqamti kimi, bir qayda olaraq cryan
v grginliyin msbt istiqamti gtrlr. kil 1.25-d kil
1.24-d verilmi elektrik dvrsi seminin istiqamtlnmmi

1
2

4
a)

b)
kil 1.25
40

(a) v istiqamtlnmi (b) qraflar verilmidir.

Balan halda qraflardan istifad edib Kirhof qanunlarn
ttbiq etmkl elektrik dvrsinin hesabatn aparmaq olar.
1.15. Mqavimtlrin ardcl v paralel
birldirilmsi
Kirhof qanunlarndan istifad etmkl elektrik dvrsind ardcl v paralel birldirilmi mqavimtlrin ekvivalent
mqavimtini tyin etmk olar.
Tutaq ki, biz r1 , r2 , r3 mqai
vimtlrinin paralel birldirildiyi
i1
i2
i3
qapal dvr verilmidir (kil
e
r
r
r
1
2
3
1.26).
1r1 2r2 1
dvrsi
n
Kirhofun II qanunudan istifad
edib,
i2 r2 i1r1 0
v buradan
kil 1.26
i1 r2

i2 r1
yaza bilrik. 1 dyn n I qanuna gr
i i1 i2 i3 -dr.
Om qanununa gr
u
u
u
i1 , i2 , i3 -dr.
r1
r2
r3
Burada u 1 2 dr. Paralel birldirilmi naqillrin cm
(ekvivalent) mqavimti r olsa, onda
u u u u

r r1 r2 r3
yaza bilrik. Buradan
41

1 1 1 1

r r1 r2 r3
olar. gr paralel birldirilmi mqavimtlrin say n olsa,
onda
n
1
1

r
i ri
alarq. Demli, paralel birldirilmi naqillrin ekvivalent
mqavimtlrinin trs qiymti ayr-ayr naqillrin mqavimtlrinin trs qiymtlri cmin brabrdir. gr
r1 r2 r3 ... olsa, onda
r
1
1
n , v r 1 olar.
r
r1
n
Eyni qaydada gstrmk olar ki, r1 , r2 , r3 ... mqavimtlri
ardcl birldirils,
n

r ri
i

olar.Yni ardcl birlmd ekvivalent mqavimt ayr-ayr

naqillrin mqavimtlri cmin brabrdir. gr
r1 r2 r3 ... olsa,
onda
r nr1
olar.

42

FSL II. SNUSODAL DYN

CRYAN DVRLR
2.1. Maqnit sahsind frlanan riv
Elektromaqnit induksiyas hadissindn dyin cryan
generatorlarnn yaradlmasnda istifad edilir. Bu generatorun
sas i prinsipini nzrdn keirk. Tutaq ki, dzbucaql riv
(buna dolaq, kontur da demk olar) B=const bircins maqnit
sahsind, sabit =const bucaq srtil 00/ ou trafnda
frladlr (kil 2.1).

kil 2.1
rivnin normal n il B arasndak dnm buca
zaman kedikd =t qanunu il dyiir. Itiyar t mddtind
konturla bal maqnit seli =BScos=BScost (2.1) olar. Skonturun hat etdiyi sthin sahsidir. (2.1)-dn grndy
kimi frlanan riv il bal maqnit seli periodik dyiir.
Faradeyin elektromaqnit induksiyas qanununa gr bu dyim
konturda induksiya e.h.q. yaranmasna sbb olur:
d
e
BS sin t
dt
sint=1 olduqda, e emax olar. Bu e.h.q.-nin maksimal v
yaud amplitud qiymti adlanr. Aydndr ki, emax BS -dir.
43

Onda e emax sin t (2.2) yaza bilrik. Demli, bircins maqnit

sahsind rivni sabit bucaq srtil frlatdqda rivd
sinuslar qanunu il dyin induksiya e.h.q. ml glir.
Qeyd edk ki, t=0 annda biz rivnin normalnn
maqnit sahsi istiqamtind ynldiyini qbul etmiik. gr
rivnin balanc vziyytind nB olmasayd, (2.2)
dsturu e emax sin(t 0 ) klind yazlmal idi. Burada 0balanc faza olub t=0 balanc zaman annda e.h.q.-nin
qiymtini myynldirir. (2.2)-ni qrafik tsvir edk (kil
2.2). O nqtsind e=0-dr. Bu o demkdir ki, =t=0, yni
riv mstvisi maqnit sahsin perpendikulyar vziyytddir. Bu zaman
rivdn ken sel
=BS=ma olar v
maqnit selinin dyim
srti
d/dt=0, yni
e=0 olur (kil 2.3,a).
A noqtsind rivnin mstvisi qvv
tlrin paralel olur,
yni riv mstvisinin normal maqnit
kil 2.2
sahsinin istiqamti il
=t= /2 buca ml gtirir (kil 2.3,b).
d
Bu zaman rivdn ken sel sfr, selin dyim srti
dt
maksimum olur. Demli, rivd meydana gln induksiya
e.h.q. maksimum olur ( e emax ). B nqtsind riv yen
maqnit sahsin perpendikulyar vziyytd olur. Lakin onun
normalnn istiqamti ks trf ynlir (kil 2.3,c). Bu zaman
e 0 alnr. rivnin =0-dan = /2 y qdr tutduu
aralq vziyytlrind induksiya e.h.q. sfrdan emax - (qrafikd
44

OA hisssi), = /2-dn = -y qdr tutduu aralq

vziyytlrd induksiya e.h.q. emax -dn sfra qdr qiymtlr
alr (qrafikd AB hisssi). rivnin sonrak frlanmas
nticsind onun = -dn =3 /2-y qdr tutduu aralq
vziyytlrd induksiya e.h.q.-nin qiymti

sfrdan emax -

(qrafikd BC hisssi), =3 /2-dn =2 -y qdr tutduu

aralq vziyytlrd is emax -dn sfra qdr dyiir (qrafikd
CD hisssi).
Bellikl, A v B
nqtlri arasna (kil 2.1) R
mqavimtini dail etsk, qapal dvrdn zaman kedikc
sinusoidal dyin cryan
ker. Sabit cryan halnda
oldu kimi cryan iddtinin
ani qiymti grginliyin (e.h.q.nin)
ani
qiymtil
dz
mtnasibdir. Ona gr d
cryan iddtinin ani qiymti
n Om qanununu ttbiq
etmk olar:
e e
i m sin t | I m sin t
r r
(2.3). Burada emax ixtisarla em
kimi iar olunub.
kil 2.3
e
Burada I m m
cryann
r
amplitudu, i-cryan iddtinin ani qiymti, t-cryann
fazas, - dairvi tezliyi olub, T periodu v v tezliyi il laqsi
2
2
klinddir.
T
45

E.h.q.-nin (v ya cryan iddtinin) bir tam rqsi n

srf ediln zaman fasilsi dyin cryann periodu adlanr. 1
saniydki tam rqslrin sayna is cryann tezliyi deyilir.
Bellikl, zaman kedikc (2.3) qanunu il harmonik dyin
cryan dyin cryan adlanr. Sabit cryan dvrsind adi
mqavimt kimi tandmz r kmiyyti dyin cryan
dvrsind aktiv mqavimt v yaud rezistor adlanr (ona
bzn omik mqavimt d deyirlr). Irlid grcyik ki,
dyin cryan dvrsind digr mqavimtlr d vardr ki,
onlar arakterc aktiv mqavimtdn frqlnirlr.
(2.2) il (2.3)-n mqayissindn grrk ki, aktiv
mqavimt olan dvrd sinusoidal e.h.q.-nin tsiril tezliyi v
fazas e.h.q. il eyni olan cryann harmonik rqsi ba verir
(ba kil 2.3).
Qeyd. gr elektrik dvrsind tarazlq ml glm
mddtind e.h.q. v cryann dyimsi o kiik olsa, onda
onlarn ani qiymtlri sabit cryann btn qanunlarna tabe
olar. Bu cr cryan kvazistasionar cryan adlanr. gr
cryann dvrnin n uzaq hisssin atma mddti t-dirs,
onda kvazistasionarlq rti t<<T kimi yazla bilr. Burada Tcryann dyim periodudur.
2.2. Sinusoidal e.h.q.-nin alnmas
Sinusoidal dyin e.h.q. sinusoidal cryan man
generatorlarnda alnr. Bu generatorlarda maqnit sahsi bir
qayda olaraq elektromaqnit trfindn yaradlr. Hmin
elektromaqnit is sabit cryan mnbyindn qidalanr. Veriln
cryann qiymti kontaktlarda srn fralarn qzmas il
mhdudlar. Ona gr d byk gc malik olan,
generatorlarda rotor rolunu elektromaqnit oynayr. Yni,
mann frlanan hisssi olur. Rotorun frlanmas nticsind
dolaqlarda dyin induksiya e.h.q.-s yaranr. Hmin dolaqlar
mhrrikin trpnmyn hisssind-statorda yerlir (kil 2.4).
46

E.h.q.-ni artrmaq n statorun sarlar o byk

sayda gtrlr. Maqnit selinin artrmaq n bu sarlar polad
iliy sarlr v statorun bu iliyil rotor arasndak msafni
imkan dailind kiik edirlr.
gr stator dolaqlar naqillrinin mqavimti arici
elektrik dvrsinin mqavimtindn kifayt qdr kiik olsa,
onda generatorun nda u grginliyinin mtlq qiymt
saracn n sayda ardcl birldirilmi sarlarndak induksiya
e.h.q.-sin brabr olduunu qbul etmk olar:
u ne nem sin(t e ) um sin(t u )

kil 2.4
Bu zaman stator dolaqlarndan
i I m sin(t i )
sinusoidal cryan ker. (t+i), (t+u) v (t+e) uyun
olaraq cryann, grginliyin, e.h.q.-nin fazalar, i, u v e is
balanc fazalardr. -cryann, grginliyin v e.h.q.-nin
dairvi (bucaq) tezliyi olub, i, u v e-n yazdmz
tnliklrin hr nd eynidir. Bu o demkdir ki, bu
kmiyytlrin hr eyni tezliy malikdir.
47

Qeyd etmk lazmdr ki, bir sra lklrin elektrik

sistemlrind tezlik 50 hs (o cmldn bizim lkmizd), AB
v Yaponiyada 60 hs-dir. Iki qtbl generatorun rotoru 50hs
tezlikd 300 dvr/dq bucaq srtil frlanr. Man
generatorlar vasitsil tezliyi 800hs-dn 80000hs- qdr olan
e.h.q. ld etmk olur. Daha yksk tezlikli e.h.q. ld etmk
n elektron generatorlarndan istifad edilir (elektron
lampal, yarmkeirici cihazl generatorlar v s.).
2.3. Aktiv mqavimtli dyin cryan dvrsind
i v gc
Mlumdur ki, r rezistoru daxil ediln sabit cryan
dvrsindn t mddtind I cryan kedikd grln i
A=I2Rt, ayrlan gc is P=I2r-dr.
Irlid qeyd etdiyimiz kimi dyin cryan i=Imsint
(2.4) qanunu il dyiir v onun ani gc n Pt=i2r yaza
bilrik. Lakin praktikada ani gc deyil, cryann dyim
periodundak orta gc bilmk maraq ksb edir. Bu mqsdl T
periodu mddtind grln ii tapmaq n dt mddtind
grln dA iini yazaq: dA= i2rdt (2.5).
(2.5)-d (2.4)- nzr alaq: dA=I2mrsin 2(t)dt
T periodu rzind grln i
T

A dA I r sin 2 (t )dt olar.

2
m

Son ifaddki inteqral hesablayaq:

T

A I m2 r sin 2 (
0

2t
T
2t
2t
)dt I m2 r
sin 2 (
)d (
)

T
2 0
T
T
T

2t
iarlnmsini qbul edk. Bu zaman inteqrallama
T
0 -dan -y kimi aparlar. Onda
48

sin d 2 (1 cos 2 )d 4 sin 2

2

2
0

alrq. Ona gr d

T
T
I m2 r
,
2
2
cryann dyim periodu rzind orta gc is
A I m2
P
r olar.
T
2
I
I ef m dyin cryann effektiv v ya tsiredici
2
qiymti (v ya qvvsi) adlanr. Effektiv cryana analoji
olaraq grginliyin effektiv qiymti anlay da dail edilir:
U
U ef m .
2
Onda dyin cryann orta gc n
P I ef2 r I ef U ef
alrq. Son ifadni sabit cryann gc dsturu il mqayis
etdikd grrk ki, sabit cryann gc dsturunda I -ni I ef -l
vz etmkl o, dyin cryann orta gc dsturuna evrilir.
Bellikl, dyin cryann effektiv qiymti el sabit cryan
iddtin brabrdir ki, eyni bir mddtd verilmi dvrd
dyin cryann yaratd istilik effektin brabr effekt
yaratsn. Demli, sinusoidal dyin cryan iddtinin effektiv
qiymti ( I ef ) onun amplitud qiymtindn 2 df kiikdir.
I
I ef m 0.71I m
2
Bunun kimi e.h.q. v grginliyin effektiv qiymtlri d onlarn
amplitud qiymtlrindn 2 df kiikdirir.
e
U
eef m 0.71em ;U ef m 0.71U m
2
2
A I m2 r

49

Elektrik l cihazlarnn ksriyyti cryan v

grginliyin effektiv qiymtlri n drclnir. gr voltmetr
bkd grginliyin 220 V olduunu gstrirs, demli onun
amplitud qiymti 310V-dur.
2.4. Dyin cryan dvrsind tutum mqavimti
kil 2.5-dki elektrik dvrsin baaq. gr bel bir
dvrni sabit cryan mnbyin birldirsk, ondan cryan
kemz. Bel ki, elektrik cryan xtlri kondensator lvhlri
arasnda qrlr. Demli, sabit
cryan dvrsind kondensatora sonsuz byk mqavimt kimi baa bilrik. gr
kildki dvr dyin cryan mnbyin birldirils,
kondensatorun periodik dolub
boalmas il dvrnin arici
hisssind yklrin hrkti
kil 2.5
tmin olunar. Kondensator
lvhlri arasnda is Maksvellin elektromaqnit nzriyysin gr keirici cryan
yerdyim cryanna keir v dvr qapanr. V bellikl
kondensator dyin cryan dvrsind sonlu mqavimt
evrilir.Hmin mqavimt reaktiv tutum mqavimti
adlanr.Tutaq ki, C tutumlu kondensator grginliyi (e.h.q.)
e em sin t
(2.6)
qanunu il dyin mnb vasitsil dolmudur. Dvrdki
birldirici naqillrd grginlik dgsn nzr almasaq,
U c e em sin t yaza bilrik. Istniln zaman annda
kondensatorun yk q CU C Cem sint

50

olar.

(2.7) dt mddtind ykn dq qdr dyimsil dvrdn

dq
i
(2.8) cryan ker. (2.7)-ni (2.8)-d nzr alsaq,
dt
dq
dU

i
C
Cem cos t emC sin(t ) olar.
dt
dt
2

I m emC

(2.9)

vz etsk, i I m sin(t

(2.10)

alarq. (2.9)-u
em
(2.11)
1
C
klind yazaq. Son ifadni dvr hisssi n Om qanunu il
mqayis etsk,
1
XC
(2.12)
C
bizim atardmz reaktiv tutum mqavimti olar. Reaktiv
sznn tutum mqavimtin lav olunmas kondensatorda
enerji udulmamas il baldr. Bellikl, (2.11)- gr I m ~Cdir. Dorudan da kondensatorun tutumu artdqca dvrdn bir o
qdr byk cryan keir.
Bellikl, C artdqca q CU da artr v demli, i d
artmaldr. Yksk tezliklrd kondensatorun dolub-boalmas
daha srtl gedir.Ona gr d tezlik artdqca mqavimt azalr
v cryan artr.
gr tutumu faradlarla, dairvi tezliyi san-1-l lsk,
onda (2.12)-dn c -nin BS-d l vahidi n Om
alnar.C=1mkF=10-6F, =50hs, olsun. Onda =100 san-1 olar
v
1
1
10000
XC

3180Om
6
C 100 10

alarq.
Im

51

(2.6)-l (2.10)-un mqaissindn grrk ki, kondensator

dail edilmi dyin cryan dvrsind cryan iddti fazaca
e.h.q.-ni

qdr qabaqlayr (kil 2.6).

2

kil 2.6
Bunun sbbi balanc anda U C =0 olmas, o kiik
grginliyin hesabna yklrin asanlqla kondensator lvhlrin
doru hrkt etmsidir. U C artdqca yklrin kondensator
lvhlrin doru hrkti tinlir v cryan azalr. Demli,
balanc anda cryan maksimum ( I m ) qiymtini alr v U C
maksimum olduqda bu cryan sfra kimi azalr.
2.5. Dyin cryan dvrsind induktiv mqavimt
Tcrblr gstrir ki, dyin cryann qiymti onun
ad naqilin formasndan asldr. Dz naqil sarac klin
salnsa, cryan iddti kifayt qdr kiilr.Hmin saraca
ferromaqnetik dail etdikd is cryan iddti daha da azalr.
Demli, naqil dyin cryan n aktiv mqavimtdn baqa
daha bir mqavimt d malikdir ki, bu da naqilin
induktivliyindn asl olduundan reaktiv induktiv mqavmt
adlanr. Bunun yaranma sbbi naqild cryann dyimsi
hesabna e.h.q.-nin induksiyalanmas v Lens qaydasna gr
52

bu e.h.q.-nin hmin dyimlrin ksin ynlmsidir. Nticd

I m v I ef Ief azalr ki, bu da mqavimtin artmas demkdir.
Tutaq ki, dyin cryan dvrsind L induktiv sarac
vardr (kil 2.7).Saracdan ken cryan iddti
i I m sin t
(2.13)
qanunu il dyiirs, saracda induksiya e.h.q. yaranar:
di
eind L
(2.14)
dt
Birldirici naqillrdki grginlik dgsn nzr
almayaq v hesab edk ki, ttbiq olunan e.h.q. induksiya e.h.q.sini tarazladrr. Yni e eind -dr. (2.13)- (2.14)-d nzr
alsaq, eind =-LImcost v

e = LImcost= LImsin(t+

)
2

olar.
Burada

em =LIm
(2.15)
vzlmsini qbul etsk,

e em sin(t+ ) (2.16)
2
olar.
kil 2.7
e
(2.15)-i I m m klind
L
yazaq. Bu Om qanunudur. Burada
X L L
(2.17)
reaktiv induktiv mqavimtdir. (2.17)-dn grnr ki, L n
qdr byk olsa, z-zn induksiya e.h.q. d bir o qdr
byk, cryan iddti is bir o qdr kiik olar. n qdr
di
byk olsa,
bir o qdr byk v demli cryan da bir o
dt
qdr kiik olar. gr (2.17) dsturunda L hn-lrl, san-1l
53

lls, onda X L omlarla llr. Msln, L=1hn, =50hs v

demli =100 san-1 olsa, X L L =1hn100 san-1=314
Om olar. (2.13)-l (2.16)-nin mqayissindn grnr ki,
induktiv sarac dail edilmi dyin cryan dvrsind
cryan iddti fazaca saracdak grginliyin rqslrindn

qdr geri qalr (kil 2.8).

kil 2.8
Cryan iddti sfrdan artmaa balayanda grginlik
maksimum olur v sonra azalr. Bunun sbbini bel izah
etmk olar: Irlid qeyd etdiyimiz kimi birldirici naqillrin
mqavimtini nzr almasaq, ttbiq olunan grginlik tamamil
z-zn induksiya e.h.q.-ni tarazladrr v e eind rti
dnir. Lakin induksiya e.h.q. cryan iddtinin ani qiymtil
deyil, onun dyim srtil mtnasibdir. Cryann dyim
srti d cryan iddtinin sfrdan kediyi momentlrd n
byk qiymt malik olur.
Induktiv mqavimtdn drossellerd istifad olunur. Bu
dmir ilikli v ya iliksiz naqil sarac olub cryan iddtini
tnzimlmk n dyin cryan dvrsin qoulur. Dyin
cryana kifayt qdr mqavimt gstrn drossel praktik
olaraq qzmr v onda enerji itkisi olmur. Bundan baqa
induktiv mqavimt yalnz dyin cryan n mvcd

54

olduundan onun kmyil dyin v sabit cryanlar

frqlndirmk olur.
2.6. Vektor diaqram metodunun elektrik rqslrin
ttbiqi
Meanika kursundan mlumdur ki, harmonik dyin
kmiyytlri vektor-diaqram sulu il yani tsvir etmk olar.
Bunun n nqtnin harmonik rqsini brabr srtl frlanan
radius-vektorun proyeksiyas kimi tsvir etmk lazmdr.
Itiyari O dz ttini gtrk (kil 2.9a). Uzunluu OM olan
A vektoru O ou il buca ml gtirsin v bu vektor
=const srtil saat qrbinin ksi istiqamtd hrkt etsin. A
vektorunun O ou zrind proyeksiyas =OMcost, ona
perpendikulyar OY ou zrind proyeksiyas is Y=OMsint
olar. Burada = t-dir. Ona gr d seilmi O istiqamti il
buca ml gtirn OM uzunluqlu A vektorunu qursaq,
tezliyi mlum olduqda harmonik rqsi tamamil tyin ed
bilrik (kil 2.9b).

kil 2.9

55

Mlumdur ki, sinusoidal dyin e.h.q. e em sint

ifadsi il tyin olunur. Hmin dyin e.h.q.-ni saat qrbinin
ksi istiqamtd srtil hrkt edn OM= em radiusvektorunun OY ou zrind ON proyeksiyas kimi tsvir
etmk olar. E.h.q.-nin itiyari t mddtind fazas radius
vektorun oundan hesablanan dnm bucana brabrdir.
Eyni qaydada dyin cryan iddtini d qrafik tsvir etmk
olar.Indi cryan iddtinin v e.h.q.-nin aktiv mqavimtd
amplitud qiymtlrinin vektor diaqramn quraq. Bu mqsdl
diaqramn ounu el sek ki, cryan iddti rqslri vektoru
bu o istiqamtd olsun. Hmin ou cryanlar ou adlandraq
v e.h.q. rqslrini tsvir edn vektor cryanlar ou
istiqamtind ynlr (kil 2.10).Bel ki, balan halda e.h.q.il cryan arasnda fazalar frqi sfrdr.

em
a)
Cryanlar oxu

em=LI
m

kil 2.10

56

b)

Tutum mqavimti dail olan dyin cryan dvrsin

baaq. Bel dvrd irlid grdymz kimi cryan iddti
e.h.q.-ni fazaca

qdr qabaqlayr. Demli, bu halda e.h.q.

2

rqslrini tsvir edn vektor cryan ou istiqamtind olmaz

v o,

qdr cryan iddtindn geri qalar (kil 2.10b).

2

Bu vektorun modulu e.h.q.-nin

brabrdir.
Induktiv

mqavimt

dail

em
olan

Im
amplituduna
C
dyin

cryan

dvrsind cryan iddti e.h.q.-dn fazaca

qdr geri qalr
2
v e.h.q.-nin rqslrini tsvir edn vektor cryanlar ouna
nzrn saat qrbinin ksi istiqamtind

qdr dnr (kil

2

2.10c). Bu vektorun uzunluu e.h.q.-nin amplitud qiymtin

brabr olub
em I m L -dr.
2.7. Aktiv, tutum v induktiv mqavimtlri olan
dyin cryan dvrsi
Rezistor, kondensator v saracn ardcl birldirildiyi
dyin cryan dvrsi gtrk (kil 2.11). Rezistorun
mqavimti r, kondensator v induktiv saracn yaratdqlar
mqavimtlr uyun olaraq C v L olsun. Dvr tezlikli
cryan mnbyin birldirildikdn sonra ondan amplitudu Im
olan hmin tezlikli cryan ker. Dvr elementlri ardcl
birldirildiyindn dvrnin btn hisslrind cryann
qiymti eyni olar. Bu cryann fazas r, L, C il tyin olunar.
Cryan rezistorda Ur=ir, kondensatorda UC=iC saracda is
UL=iL grginlik ds yaradar. Rezistorda grginlik
57

dgsnn amplitudu Imr olub, fazaca cryanla eyni olar. Ona

gr d Ur-i vektor-diaqramda cryanlar ou istiqamtind
ynldirik (kil 2.11b). Kondensatorda grginlik dgsnn

1
I m -dir v o, fazaca cryandan
amplitudu
qdr geri
C
2
galr.Nhayt L induktivlikli saracda grginlik dgsnn

a)

Cryanlar oxu
b)
kil 2.11
amplitudu I m L -dir v o fazaca cryan

qdr qabaqlayr.
2

Bellikl, UC-ni tsvir edn vektor cryanlar ouna

nzrn saat qrbi istiqamtind

qdr, UL-i tsvir edn

2

vektor is cryanlar ouna nzrn saat qrbinin ksi

istiqamtd hmin bucaq qdr dnmlidir (kil 2.11b).
Ur, UC, UL grginlik dglrinin cmi dvrd ttbiq
olunmu e.h.q.-y brabr olmaldr.
58

kildn alarq.
Buradan
em

Im

(2.18) olar.
1 2
r (L
)
C
Son dsturun hr iki trfini 2 -y blsk,
eef
alarq.
I ef
1 2
2
r (L
)
C
Son iki ifad r, L, C, dail edilmi dyin cryan dvrsi
n Om qanunudur.
1 2
z r 2 (L
)
C
dyin cryan dvrsinin tam mqavimtidir. kil 2.11b-dn
em v Im arasndak fazalar frqi n
1
1
LI m
I m L
C
C
(2.19) alrq.
tg

rI m
r
Dsturdan grndy kimi C v L-in qiymtlrindn
asl olaraq cryan e.h.q.-ni t bilr v ya ondan geri qalar.
gr L>C olsa, e.h.q. cryan fazaca tr. Yo gr
L<C olsa, e.h.q. cryandan fazaca geri qalar. gr L=C
olsa, e.h.q. il cryan iddtinin rqslri eyni fazada ba verr
(=0) v dvrnin tam mqavimti yalnz rezistorun
e
mqavimtin brabr olar: Z=r. (2.18) dsturu I ef ef
r
klin dr v dvrd elektrik rezonans (grginliklr
1
rezonans) ba verr. Bu zaman L
(2.20) alarq.
C
Bu rtdn rezons tezliyi taplr:
2

59

1
(2.21).
LC

rez
Buradan

rez

2 LC
alarq.
Rezonans halnda dvrnin tam mqavimti Z mmkn
minimum, cryan iddti is Um-in verilmi qiymtind
znn n byk qiymtini alr. Bu zaman tutum v
induktivlikd grginlik dglri qiymtc brabr, fazaca ks
olurlar.
kil 2.12d grginliklr
rezonansnn vektor diaqram
verilmidir.
>rez
olduqda
1 2
( L
) 0 olur v -nin
C
artmas il artr. Buna uyun
olaraq dyin cryan dvrsind
tam mqavimt Z artar, Im is
azalb asimptotik olaraq sfra
kil 2.12
yanlaar (kil 2.13). kil 2.12
kildn grndy kimi aktiv mqavimtin mtlif
qiymtlrind qrafikd yrinin itiliyi dyiir. Digr brabr
rtlr dailind aktiv mqavimt artdqca Im kiilir v yrinin
itiliyi azalr.
gr dyin cryan dvrsin kondensator v sarac
paralel birldirsk (2.20) rti dailind cryanlar rezonans
mahid edilr.(Bu bard trafl nvbti paraqraflarda).
Qeyd: Tutumu C=10 mkF olan kondensatorun v
induktivliyi L=Ihn olan saracn =50Hs tezlikd tutum v
induktiv mqavimtlri brabr olub ~315 Om-dur. Demli
gr biz bu kondensatoru v sarac elektrik dvrsin ardcl

60

birldirsk, onda =100 san-1 tezliyi bu dvr n

rezonans tezliyi olar.

kil 2.13
2.8. Elektrik dvrsinin gc masal
2.3-d dyin cryann aktiv mqavimtd ayrd
orta gc n P I ef U ef ifadsini aldq. Eyni zamanda grdk
ki, dyin cryan dvrsin tutum v ya induktiv mqavimt
dail etdikd cryanla grginlik arasnda myyn faza
srmsi ba verir. Mhz bunun hesabna dvrd ayrlan
gc myyn qdr azalr v orta gc P I ef U ef cos (2.22)
olur. cos elektrik dvrsinin gc msal adlanr. O,
elektrotenikada mhm rol oynayr. Dorudan da gr
dvrd cryan v e.h.q.-nin rqslri arasnda nzr arpacaq
fazalar frqi
varsa, gc msal kiik olar v ildici
generatorun istehsal etdiyi enerjinin bir hisssini srf edr v
digr hisssi elektrik trc tlrd itr.
Elektrik rezonans zaman =0, cos=1 olur. Bu zaman
gc maksimum qiymt malik olur: P I ef U ef .

61

Demli, dyin cryan dvrsind gc artrmaq n

ora el tutum v induktiv mqavimtlri dail etmk lazmdr
ki, elektrik rezonans halna yan vziyyt alnsn.
(2.22) dsturunu alaq. Fazalar frqi olan cryan v
grginliyin ani qiymtlri n
i=Imsin(t)
U=Umsint
yazaq. Bu zaman ani gc
Pi= iU=ImUmsin(t)sint
(2.23)
olar.
(2.23)-d
sinsin=1/2[cos(-)-cos(+)] olduunu
nzr alsaq, onda
P

I mU m
cos( ) cos(2t ) I mU m cos I mU m cos(2t )
2
2 2
2 2

olar.T periodunda ikinci hddin orta qiymti sfrdr. Onda orta

gc
I U
P m m cos I ef U ef cos
2 2
olar. Aldmz son ifad (2.22) il eynidir.

62

FSIL III. KOMPLEKS AMPLTUDALAR

METODU
3.1. Sinusoidal funksiyalarn kompleks kmiyytlrl
tsviri. Om qanununu kompleks formas
Dyin cryan dvrsinin hesabat simvolik metodu
ttbiq etmkl eyli asanlar. Riyaziyyat kursundan mlumdur
ki, koordinat mstvisind yerln hr hans bir A vektoruna
qar
A a jb Ae j
kompleks ddi qoyula bilr (kil 3.1).
Simvolik metod buna
saslanr. Dsturdak a v b
kildn grndy kimi A
vektorunun koordinat olar
zrind proyeksiyalardr. Akompleks
ddin
modulu
(vektorun modulu il st-st
dr),
-kompleks
ddin
arqumenti (A vektoru il -ou
kil 3.1
arasndak
bucaqla
st-st
dr), j-mvhm vahid olub, j 1 -dir. a, b, A
kmiyytlri arasnda aadak laqlr vardr:
A a 2 b 2 ,

(3.1)

b
tg

Kompleks ddlr toplanan zaman onlarn hqiqi v

yali hisslri ayrlqda toplanr (k 3.2)
A Ak ak j bk
Iki kompleks ddin hasili aadak kimidir:
Ae j Be j ABe j ( )
63

kil 3.2
Demli, A e kompleks ddinin e j kompleks ddin
vurulmas A vektorunun saat qrbinin ksi istiqamtd
buca qdr dnmsi il eyni gcldr (kil 3.3).
j

gr,

e j cos

j sin

olsa, onda

j
2
2
olar. Burdan aydn olur ki, jya vurulma saat qrbinin
ksi istiqamtd

-qdr,
2

1
j -ya vurulma is saat
j
qrbi

istiqamtind

kil 3.3

qdr, dnmy uyundur.

Zamann sinusoidal funksiyalarn ifad edn kompleks
ddlri iarlmk n elektrotenikada balan kmiyyti
64

ifad edn byk hrfin zrind nqt qoyulur. Digr

kompleks kmiyytlr nqtsiz byk hrflrl iarlnir.
Simvolik metodun stnlyn gstrmk n onun
kmyi il induktivlikd v tutumda grginlik dgsn
di
hesablayaq. U L L
ifadsi simvolik formada
dt
dI
U L L
dt
kimi yazlar. gr induktivlikdn
I I m e jt
(3.2)
cryan keirs, onda
d
U L L ( I m e jt ) jLI m e jt jLI
dt
olar.
Bellikl, induktivlikd UL grginlik vektorunu almaq
n cryan vektorunu L-ya vurub saat qrbinin ksi
istiqamtd

qdr dndrmk lazmdr. Bu kil 2.10,c il

2

ya uzlar.
Mlum olduu kimi

Uc

q
-dir.
c

Kondensatorun yk

q idt olar.

Sonuncunu Uc-nin ifadsind nzr alsaq v simvolik

yazla kesk,
1
U c Idt olar
c
gr dvrdn (3.2) cryan kers,
1
1
1
U c I me jt dt
I me jt j
I
c
jc
c
65

alnar.Yni U c grginlik vektorunu almaq n cryan

1
vektorunu
-ya vurub, saat qrbi istiqamtind
qdr
C
2
dndrmk lazmdr. Bu da kil 2.10,b il ya uzlar.
Akviv mqavimtd grginlik dgs aydndr ki,
U R RI -dir.
kil 2.11,a-daki hal n
1
RI jLI j
I U
c
yazmaq olar. Burada U arici grginlikdir. Son ifadni
1
I[ R j (L )] U
(3.3)
c
1
) R jx
klin salaq.Burada Z R j (L
C
dvrnin tam kompleks mqavimti adlanr. Buna dvrnin
impedans da deyilir. Onun hqiqi hisssi dvrnin aktiv
mqavimti, yali hisssi is reaktiv mqavimtidir. (3.1)-a
gr onun modulu
arqumenti tg

L
R

R 2 ( xL xC )2 -

brabr olub,

1
C -dan taplr. Demli

Z ze j
olar. Son ifadni Eyler dsturuna gr evirsk,
Z=zcos+jzsin
alarq. Bellikl, kompleks mqavimt n
Z=R+j
yaza bilrik.
Irlid sylnilnlr ninki itiyari budaqlanmayan
dyin cryan dvrsin, hm d onun itiyari hisssin aid
edil bilr. Msln, aktiv, induktiv v tutum mqavimtlri
66

ardcl

birldirilmi

Z R j (L

konturda

x L

1
,
c

demli

1
1
) , tutumu olan budaq n Z j
-dir
c
c

v s.
Kompleks mqavimtin trs qiymti kompleks keiricilik
adlanr.
1
1
1
Y j e j
Z ze
z
1
y olduundan Y ye j y cos j sin olar.
z
Keiriciliyin kompleks ifadsindn istifad edib Om
qanununu I YU klind yaza bilrik.
Kompleks mqavimti dail etmkl (3.3)-n formas
dyiir:
IZ U
Bu da sabit cryan n Om qanununu il st-st dr.
U Ize j
ifadsindn alnr ki, I cryan vektorunu z- vurub, saat
qrbinin ksi istiqamtd buca qdr dndrmkl U -nu
almaq olar. Bu kil 2.11,b il uzlar.
Ardcl dvr tsvvr edk onun v ayr-ayr hisslri
kompleks mqavimtlrdn ibart olsun (kil 3.4). Onda hr
mqavimtd grginlik dgs

kil 3.4

U k IZ k
67

(3.4)

olar. U U k (3.5) olduundan (3.4)- (3.5)-d nzr alsaq,

U
IZ I Z IZ

alnar.
Demli, ardcl birldirilmi mqavimtlrin cm kompleks mqavimti ayr-ayr hisslrdki kompleks mqavimtlrin cmin brabrdir:
Z Zk
gr kompleks mqavimtlr kil 3.5-dki kimi
paralel birldirilibs, onda
gstrmk olar ki, cm kom1
1

pleks mqavimt
Z
Z
kimi tyin olunur.
kil 3.5
3.2. Kirhof qanunlarnn simvolik formas
Kirhof qanunlar elektrik cryann arakteriz edn
cryan iddti, grginlik, e.h.q. vektorlarnn hndsi toplanmas rtil dyin cryann tsiredici qiymtlrin ttbiq
oluna bilr. Aydndr ki, vektorlarn hndsi toplanmasna
onlar arakteriz edn komplekslrin cbri toplamas uyun
glir. Dorudan da vektorlarn hndsi toplanmas zaman
onlarn olar zr proyeksiyalar cbri toplanr. Kompleks
ddlrin toplanmas zaman is onlarn hqiqi v yali
hisslri ayr-ayrlqda toplanr v cm kompleksin hqiqi v
yali hisslri alnr. Hmin kompleksin hqiqi v yali
hisslri uyun vektorun koordinat olar zr proyeksiyasn
verdiyindn, kompleks ddlrin cbri toplanmas qaydas v
onlara uyun vektorlarn hndsi toplanmas qaydas praktik
olaraq st-st dr.
68

Bu bamdan istniln dyn n Kirhofun birinci

qanunu kompleks formada
I 0
kimi yazla bilr. Dstura dail olan kompleks cryanlar seilmi msbt istiqamtdn asl olaraq sabit cryan dvrsindki kimi msbt v ya mnfi iarli ola bilr. Msln, kil
3.6dak dyn n
I1 I2 I3 I4 I5 0
yaza bilrik.
Budaqlanm naqillr bksind gtrlm itiyari qapal
konturda e.h.q.-si e1, e2, ... olan
enerji mnblri vardrsa, budaqlarn kompleks mqavimtlri Z
dirs, onda Kirhofun ikinci
qanunu kompleks kild
e IZ
kimi yazlar.
kil 3.6
E.h.q. v cryanlarn msbt
v mnfi iar almas kontur boyu hrktin onlarn msbt v
ya mnfi istiqamti il st-st db-dmmsindn asldr.
kil 3.7-da ABCDEA konturu n Kirhofun ikinci qanununu yazaq:
e1 e2 e3 I1 Z1 I4 Z 4 I2 Z 2 I3 Z 3 I5 Z 5
1
Burada Z1 R1 jL1 , Z 2 R2 , Z3 jL3 ,
,
Z 4 R4 j
c 4
1
Z 5 R5 j (L5
)
c5

69

Kirhof qanunlarnn simvolik formada budaqlanm

dyin cryan dvrsin ttbiq oluna bilinmsi sabit cryan
dvrsinin Kirhof qanunlarna saslanm hesablanma metodlarnn hamsnn hmin dvrnin hesablanmasnda istifad etmy
imkan verir. Bu zaman sabit cryan dvrsi n
yazlan dsturlardak mqavimt v keiricilik kompleks mqavimt v keiricilikl vz olunur.
kil 3.7
3.3. Iki paralel buda olan dvrd rezonans
(cryanlar rezonans)
Tutaq ki, elektrik dvrsi paralel birldirilmi induktivlikdn v tutumdan ibartdir (kil 3.8).

kil 3.8
Aktiv mqavimti nzr alnmayacaq drcd kiik
qbul edirik. Bu zaman biz

70

U
U
(3.6)
I1 jCU , I2
j
jL
L
(U U U )
c

yaza bilrik. (3.6) dsturlarndan alnr ki, I1 , I2 cryanlar ks

fazaldr (induktivlikd cryan U-dan
tutumda is U-nu

qdr qabaqlayr).
2

Keirici naqillrd I
cmin brabr olar:

gdr geri qalr,

2

cryan I1 , I2 cryanlarnn

1
I I1 I2 j (C
)U
L
1
C
0
(3.7)
L
rti dndikd I 0 olar. Lakin I1 , I2 o byk qiymtlr ala
bilr. Bu hadis cryanlar rezonans adlanr. Rezonans tezliyi
n (3.7) dsturundan alnan ifad, grginliklr rezonans
tezliyi n alnan ifad il st-st dr.
Rezonans zaman I1 , I2 cryanlar amplitudca brabr
olub, fazaca ksdir. Induktivlik v tutumdan tkil olunmu
konturda cryan kondensator lvhlrini hr df yklndirrk sirkulyasiya edir.
Biz irlid grginliklr diaqramn quranda U vektorlar
cryan vektoruna nzrn qurulurdu. Indi cryan vektorunu
grginlik vektoruna nzrn quraq. Hmin o kimi ounu
gtrk (kil 3.9). Cryan induktivlikd grginlikdn

qdr geri qaldndan, ona gr d o , grginlik ouna nzrn

saat qrbi istiqamtind

qdr dnn vektorla ifad olunur.

2
71

Tutumda cryan grginliyi

-qdr qabaqladndan o,
2

grginlik ouna nzrn saat

qrbinin ksi istiqamtd

qdr dnn vektor kimi ifad

olunur. Rezonans vat bu
vektorlarn modullar biri-birin
brabr olur v yaud cryan
sfr olur.
Praktiki olaraq induktivlik
hmi
(msln,
sarac)
myyn aktiv mqavimt R
malik olur. kil 3.10-d bu
mqavimt induktivlikdn ayr
gstrilmidir.

kil 3.9

kil 3.10
Bu zaman cryann fazaca grginlikdn geri qalmas
kiik olur v o

tg
kimi tyin olunur.

72

L
R

-dn
2

Balan halda I1 , I2 vektorlar kollinear olmayb, onlarn

cmi sfr deyildir (kil 3.11). Hr budaqda kompleks
mqavimt
1
Z1
; Z 2 R jL -dir.
jc
Btn dvrdki mqavimt
1
1

Z
Zk
dsturunun kmyil hesablanr. Bu
zaman
1
1
(1 2 LC ) jRC
jc

Z
R jL
R L
kil 3.11
alarq. Buradan

R jL
(1 2 LC ) jCR
olar.Son ifadnin surt v mrcini kompleks qomasna
vurub
R j[L(1 2 LC ) R 2 ]
Z
(3.8)
(1 2 LC ) 2 (CR) 2
alrq. Z-in modulu paralel dvrnin tam mqavimtini verir.
Onun reaktiv komponentlrinin nisbti, grginlik v cryan
arasndak faza srmsini myyn edir.
Gstrmk olar ki, Z mqavimti o zaman maksimum
qiymt alar ki, (cryanlar rezonans), onun reaktiv toplanan
sfr olsun. Bu zaman tam mqavimt tmiz aktiv
mqavimtdn ibart olur (kil 3.12). (3.7)d yali hissni
sfra brabr etmkl rezonans tezliyini tapmaq olar:
L(1-2LC)-CR2=0
Buradan
Z

73

1
R2
2
LC L
olar. R=0 olduqda bu ifad biz mlum olan
1
rez
LC
klin dr.
Bellikl, cryanlar rezonans n
arakterik hal dvrnin tam mqavimtinin
tmiz aktiv mqavimt olmas v onun
dvrnin mmkn parametrlrrind n byk
qiymt malik olmasdr. Grginlik rezonans kil 3.12
halnda Z n kiik qiymt malik olur. Bu zaman i1 v i2
cryanlar mnbdn ken i cryanndan nzr arpacaq
drcd byk olur. Mnbyin yaratd gc dvrnin aktiv
mqavimtind R ayrlr.

rez

3.4. r,L,C paralel birldirilmi dvrd grginlik v

cryan
Tutaq ki, biz aktiv mqavimti, tutumu v induktivliyi
paralel birldirilmi elektrik dvrsi verilmidir. (kil 3.13).

kil 3.13
Bu dvry u=umsin(t+u) qanunu il dyin grginlik
ttbiq olunmudur. r, L, C olan budaqlardan aan cryanlar

74

uyun olaraq ir, iL v iC il iar edk. Kirhofun I qanununa

gr
i ir iL iC
v ya kompleks formada
I Ir IL IC
yazmaq olar.
.
Om qanununun kompleks kild ifadsini hr bir budaa
ttbiq etsk,
U U
Ir e j u
r
r

j ( )
I U U e u 2
L
jL L

j ( )
I U jCU CUe u 2
C
1
jC
Bu ifadlrdn grnr ki, aktiv mqavimtd cryan
fazaca grginlikl st-st dr, induktivlikd cryan fazaca

qdr geri qalr v nhayt tutumda cryan

2

grginliyi fazaca
qdr qabaqlayr. Cryanlar v
2
grginlikdn

grginliyin vektor-diaqram kil 3.14-d verilmidir. Burada

u<0 v IL>IC qbul edilmidir.
Paralel dvrnin vektor diaqram qurularkn grginlik
vektoru sas gtrlr. nki bu dvr elementlrinin
hamsnn saclarnda grginlik eyndir. Qurulan diaqramda
cryanlar buca alnr.
Kirhofun I qanununda kompleks cryanlarn ifadlrini

.
.
U
U

jC U I
yazsaq,
r jL

75

v ya

1
1
[ j(
C )]U I (3.9)
r
L
v ya

[ g j (bL bC )]U I olar.

kil 3.14
Yazdmz bu ifadlr paralel elektrik dvrsi n Om
qanununun kompleks kild ifadsidir. Burada g-aktiv
keiricilik, bc-tutum keiriciliyi, bL-is induktiv keiricilikdir.
(3.9) ifadsini stl funksiya klind yazaq:
1
1
( )2 (
C )2 e jUe j u Ie j i (3.10)
r
L
1
C

L
Burada arctg
grginlikl cryan arasnda
r
fazalar frqidir. Son ifadni

I g 2 (bL bc ) 2 U
76

klin sala bilrik. Buradan I m g 2 (bL bC )2U m yazmaq

olar.i= u- cryann balanc fazasn verir. Bellikl,
ballan dvrd cryan n
i=Imsin(t+u-)
yaza bilrik.
3.5. Keiriciliklr
Kompleks cryann kompleks grginliy olan nisbti
kompleks keiricilik adlanr.
I 1
1
Y j ye j y
U Z ze
Burada y-tam keiricilik olub, tam mqavimtin trs
qiymtin, kompleks keiriciliyin moduluna brabrdir.
Kompleks keiriciliyi aadak kimi d ifad etmk olar.
Y ye j y cos jy sin g jb
g=ycos kompleks keiriciliyin hqiqi hisssi olub, aktiv
keiriciklik, b=ysin is yali hisssi olub, reaktiv keiricilik
adlanr.
b
y g 2 b 2 ; arctg
g
-dir.(3.9) v (3.10) dsturlarna sasn kil 3.13-d veriln
semdki dvr n kompleks keiricilik
1
1
Y j(
C ) g j (bL bc )
r
L
1
1
, b C -dir
klind yazla bilr. Burada g , bL
r
L c
Reaktiv keiricilik
b=bL-bc-dir
(3.11)
Qeyd edk ki, induktiv v tutum keiriciliklri hesab
dd, reaktiv keiricilik is cbri dddir. O, sfrdan hm
77

byk v hm d kiik ola bilr. Aydndr ki, (3.11)-da bc=0

olsa, b=bL, yni reaktiv keiricilik yalnz induktiv
keiricilikdn ibart olar. gr bL=0 olsa, onda b=-bc, yni
reaktiv keiricilik ks iar il tutum keiriciliyin brabr olar.
Grginlik v cryan arasndak faza srmsi induktiv
v tutum keiriciliklrindn asldr. kil 3.15-d hal n
vektor diaqramna balmdr.

kil 3.15
Birinci halda (kil 3.15,a) bL>bc, ikinci halda (kil
3.15,b) bL=bc, v nhayt nc halda (kil 3.15,c) bc>bL-dir.
Vektor diaqramlar qurularkan grginlikliyin balanc fazas
sfr qbul edilmidir. Ona gr d, =u-i-dn, =i alrq.
Yni onlar qiymtc brabr, iarc ksdirlr.
3.6. Grginlikl cryan arasnda fazalar frqi
Grginlikl cryan arasnda fazalar frqi, grginlikl
cryann balanc fazalar frqin brbrdir
=u-i
Ona gr d vektor diaqramnda buca I vektorundan
U vektoruna doru hesablanr (kil 3.16).
gr cryan grginlikdn geri qalarsa (u>i), onda
musbt, irli gedrs (u<i), onda mnfi iarli olur.
Grginlikl cryan arasndak fazalar frqi induktiv v
tutum mqavimtlrinin nisbtindn asldr.
78

gr L>C olsa, onda >0 olar. Bu zaman dvr induktiv

arakterlidir v cryan fazaca grginlikdn geri qalr
(>0).Hmin haln vektor diaqram kil 3.16,a-da verilmidir.
Diaqram qurularkn i=0 qbul edilmidir. Ona gr d u=dir.

kil 3.16
gr L=C olsa, onda =0 z=r v =0 olur. Cryan v
grginlik fazaca st-st (kil 3.16,b) dr. Dvrd rezonans
hadissi ba verir.
gr L<C olsa, onda <0, <0 olur. Yni cryan
fazaca grginliyi qabaqlayr (kil 3.16,c).
o vat saclardak grginlik verilir, cryan atarlr.
Verilmi kmiyytlr gr
U
I
yazb cryan v balanc fazan tapmaq olar.
Z
o vat verilmi grginliyin balanc fazas sfr
gtrlr. Onda cryann balanc fazas n
i=-
alrq.

79

3.7. Passiv ikiqtbl

Itiyari passiv ikiqtblnn (kil 3.17) giriindki
cryan v grginlik arasndak laq Om qanunu il myyn
edilir:
U ZI v ya I YU ;
Giri kompleks mqavimt Z=r+j ikiqtblnn ekvivalent semi uyun glir. Bu semd aktiv
v reaktiv mqavimtlr ardcl birldirilmidir (kil
3.18).
U grginliyini toplananlarna ayrmaq olar:
kil 3.17

U ZI (r jx ) I rI jxI U a U r U a rI
toplanan fazaca cryanla st-stn dr v grginliyin
aktiv toplanan adlanr.
U r jxI -toplanan cryana

nzrn qdr dnmdr v o,

2
grginliyin reaktiv toplanan
adlanr. Ekvivalent semd U a v
U - uyun olaraq r v -d
r

grginlik kimi bamaq olar.

Tutaq ki, >0-dir, yni induktiv mqavimtdir U , U a v
U vektorlarnn yaratd, trflri
r

80

kil 3.18

Z, r v ||- mtnasib olan bucaq (kil 3.19) grginliklr

buca adlanr. Hmin bucaqdan
Ua=Ucos,Ur=U|sin |, U U a2 U r2

alrq.

kil 3.19
Giri kompleks keiriciliyin Y=g-jb, g v b paralel
birldirilmi keiriciklrdn ibart ikiqtblnn ekvivalent
semi uyun glir (kil 3.20). Ikiqtblnn giriind cryan
iki toplanana ayrmaq olar:
I YU ( g jb)U gU jbU Ia I r
I gU cryann
Burada
a

fazaca grginlikl st-st dn

toplanan olub, cryann aktiv
toplanan adlanr.
I jbU -cryann
grginliy nzrn fazaca /2
qdr srn toplanan olub, onun
reaktiv toplanan adlanr.
kil 3.20
Ia v Ir toplananlarna
ekvivalent semin g v b elementlrindki cryan kimi
bamaq olar.
I, Ia v Ir cryanlarnn yaratd, trflri y, g, |b|-y
mtnasib bucaq, cryanlar buca adlanr.

81

Buna uyun, trflri itiyari seilmi miqyasda y, g, |b|

keiriciliklrin brabr bucaq keiriciliklr buca
adlanr.
Cryanlar bucandan
.

I a I cos , I r I | sin |, I I a2 I r2
alrq.
3.8. Gc. Gc msal
Tutaq ki, naqilin en ksiyindn dt kiik zaman
mddtind dq yk keir. Ykn e.h.q.-nin msbt
istiqamtind hrkti zaman e.h.q. mnbyi
dA edq
iini grr. Bu enerji mnb trfindn arici dvry trlr
v dq yknn hrkti n U-nun msbt istiqamtind
passiv ikiqtbld
dA Udq
ii grlr.
dA
P
Ui
dt
ani guc adlanr. Demli e.h.q. mnbyi trfindn hasil olunan
v trln, ikiqtbl trfindn tlb olunan ani gc verilmi
zaman annda iin grlm srtin brabrdir.
Passiv ikiqtblnn saclarna ttbiq olunan grginliyin
balanc fazas u=0 olsun. Onda grginlik v cryann ani
qiymtlri n
U U m sin t ; i I m sin(t )
yaza bilrik. Bel ki, u =0 olduundan I=- -dir.
Onda ani gc
P iU I mU m sin(t )
UmIm
cos cos(2t ) UICos UI cos(2t )
2
82

olar.Son ifaddn grndy kimi ani gc iki toplanandan

ibartdir. Birinci sabit toplanan, digri is bucaq tezliyi
grginlik v cryann bucaq tezliyindn 2 df byk olan
harmonik toplanandr (kil 3.21).

kil 3.21
kildn grndy kimi mnbyin verdiyi, ikiqtblnn qbul
etdiyi ani gc o vat msbtdir ki, grginlik v cryann
iarlri eyni olur. Bu zaman mnb passiv ikiqtbly enerji
trr. Cryan v grginliyin iarlri mtlif olduqda is ani
gc mnfi olur. Yni passiv ikiqtbl maqnit v elektrik
sahsind ehtiyyat klind toplad enerjini mnby qaytarr.
t mddtind mnbyin trdy v ikiqtblnn qbul etdiyi
t

enerji

Pdt

inteqral il tyin olunur. Qrafikd o, P yrisi il t

absis ou arasnda qalan sahy uyundur.

gr ikiqtbl yalnz aktiv mqavimtdn ibartdirs,
onda cryan v grginlik arasnda faza srmsi yodur
83

(=0) v cryanla grginlik eyni iarlidir.Demli, p0-dir v

he bir zaman annda ikiqtbldn mnby enerji qaytmr
(kil 3.22).

kil 3.22
Bel ki, aktiv mqavimtdn ibart passiv ikiqtbl enerji
toplaya bilmir. Period rzind ani gcn orta qiymti aktiv gc
adlanr v aadak kimi tyin olunur:
T
1
p Pdt UI cos
T0
Induktivlik v tutuma enerjinin dail olmasnn ani gc,
yun olaraq maqnit v elektrik sahlri enerjilrinin artma
srtin brabrdir. Induktivlik n
di
d Li 2
P Ui L i (
),
dt
dt 2
tutum n is
dU d CU 2
P Ui UC
(
) -dir.
dt
dt 2

84

Induktivlik n

, tutum n

hal n birlikd

P IU cos(2t

-dir. Hr iki

) UI sin 2t
2
-dir.- iarsi induktivliy, + iarsi is tutuma aiddir.
Ani gc yrilril absis ou arasnda qalan sah
induktivliy gln (+ iarli) v gedn (- iarli) enerjiy
(kil 3.23a), tutuma gln (+ iarli) v ondan gedn (-
iarli) enerjiy (kil 3.23b) uyundur. Bu sahlr bir-birin
brabrdir. Demli, mnb il uyun maqnit v elektrik sahlri
arasnda enerji mbadilsi ba verir.
Aktiv v ani gclr vatt-larla llr.

kil 3.23
Elektrik qurular myyn cryana v grginliy
hesablanr. Ona gr d onlar aktiv gcl deyil, tam gcl
arakteriz edirlr.
S=UI
Demli, tam gc verilmi grginlik v cryanda aktiv
gcn n byk qiymtin brabrdir. Tam gc volt-amperl
(V.A.) llr. l vahidinin volt-amper olmas o demkdir
ki, shbt tam gcdn gedir. Aktiv gcn tam gc olan nisbti
P UI cos

cos
S
UI
elektrik dvrsinin gc msal adlanr.
85

rlid qeyd etdiyimiz kimi elektrik qurularnn ya

ilmsi n gc msalnn byk olmas arzu olunandr. Bu
grginlikl cryan arasnda faza srmsinin kiilmsi
demkdir.(Bu bard II fsild mlumat verilmidir.)
Elektrik enerjisi tlrl trldkd d gc msalnn
yksk olmas vacibdir. Bel ki, qbuledicinin verilmi aktiv
gcnd P, cos byk olduqca, td cryan kiik olur.
P
I
U cos
Elektrotenikada aktiv gcl yana reaktiv gc
anlayndan da istifad olunur
Q UI sin
Dvr induktiv arakterli olduqda reaktiv gc msbt,
tutum arakterli olduqda is mnfidir. Reaktiv gcn vahidi
var, yni volt-amper-reaktiv-dir. Aktiv, reaktiv v tam gc
arasnda aadak laq vardr:
Q
S 2 P 2 Q 2 ; S P 2 Q 2 ; tg ;
P
Aydndr ki, qbuledicinin gc msaln bytmk n
onun reaktiv gcn kiiltmk lazmdr.
Kompleks amplitudlar metodundan istifad etmkl
aktiv, reaktiv v tam gc tapmaq olar. Bu mqsdl kompleks
gc anlayndan istifad olunur. Kompleks gc grginliyin
kompleks qiymtinin cryann qoma kompleks qiymtin
hasili kimi tyin olunur:
~
S UI* Ue j u Ie j i UIe j UI cos jUI sin P jQ
S iU , , P iU a Uia v

Q iU P iPU
Dsturlardan grnr ki,
grginlik v cryanlar bucann
trflri S, P, |Q| -y mtnasibdir.
Trflri itiyar seilmi miqyasda
86

kil 3.24

S, P, |Q gclrin brabr grginliklr v ya cryanlar

bucana uyun bucaq gclr buca adlanr (kil
3.24).
3.9. Gclr balans
Enerjinin salanmas qanununa sasn, istniln elektrik
dvrsind mnblrin hasil etdiklri btn gclr (ani v
aktiv) ildicilrin qbul etdiyi btn gclrin (uyun olaraq
ani v ya aktiv) cmin brabrdir.
Tutaq ki, balan elektrik dvrsind n sayda dyn
vardr. Adi dyndn frqli olaraq burada dyn dedikd,
semin istniln iki elementinin birldiyi yer, budaq dedikd
is bir dvr elementi olan hr bir dvr hisssi baa dlr.
gr elektrik dvrsind n sayda dyn varsa, demli biz
Kirhofun I qanunundan istifad edib (n-1) sayda asl olmayan
tnlik yaza bilrik.
Bu tnliklri cryanlarn qoma kompleks qiymtlri
n yazaq:
*
*
I12
I13
... I1*n 0
* *
*
I 21 I 22 ... I2 n 0
(3.12)

I* I* ... I* 0
n , n 1
n1 n 2
Bu tnliklr mumi kild yazlaraq qbul edilir ki, hr
bir dynl, qalan (n-1) sayda dyn arasnda laq vardr.
Dynlr arasndak budaqlarn say itiyar sayda ola bilr. Iki
dyn arasndak budaqlarn say o olduqda uyun olaraq
.ddlrin say da artr. Msln, gr 1 v 2 dynlri arasna

iki budaq qoulmusa, onda I 12 v I 21 vzin tnliy

/

//

//

I *12 I *12 v I * 21 I * 21 cmlri dail edilir.

Bu v
ya digr budaq semd olmadqda uyun
toplananlar tnlikdn arlr.
87

(3.12) tnliklrindn hr birini yazld dynn

kompleks potensialna vurub cmlyk v
*

I 12 I 21; I 13 I 31; I 23 I 32;

v s. olduunu nzr alaq. Onda
*

(1 2 ) I12 (1 3 ) I13 ... ( n 1 n ) I n 1, n 0

alarq. Bu brabrlik kompleks grginlik balansn ifad edir.
Hmin ifaddn ayrlqda srf olunan aktiv gclrin v reaktiv
gclrin cminin sfr olduu grnr.
3.10. Enerji mnbyindn ildiciy maksimum gc
trlmsi rti
kil 3.25-d veriln dvry baaq. Dvrd enerji
mnbyinin e.h.q.-si e , daili mqavimti Zd=rd-jd olsun.
Ildicid qbul olunan gcn maksimum olmas uun onun
znn Z=r+j mqavimtinin nec olmasn aradraq.
Ildicinin gc
re 2
-dr.
P rI 2
(r rd ) 2 ( x xd ) 2
Bel ki, dvrdn aan cryann
tsir edici qiymti
e
I
-dr.
(r rd ) 2 ( x xd ) 2
Aydndr ki, r-in istniln
kil 3.25
qiymtind =-d rti dailind gc
n byk qiymt alar. Hmin
qiymt
re 2
P
-dr.
(r rd ) 2
Sonuncudan r- nzrn trm alb sfra brabr etsk,
grrik ki, r=rd rti dndikd P maksimum olur:
88

e2
4rd
Bellikl, ildici mnbdn o vat maksimum gc alr ki, onun
kompleks mqavimti mnbyin daili mqavimtinin qomas
olsun:
Pmax

Z Zd ;

faydal i msal is

rI 2
0,5
(r rd ) I 2
olur. Elektroenergetikada enerji itkisi bamndan gcn
maksimum trlmsi rejimi lverili deyildir. Lakin
avtomatika v rabitd bu rt qaneedicidir. Bel ki,bu
sahlrd trln gc o kiikdir v sas mqsd lazmi
siqnaln lazm olan yer trlmsidir.
Ildici v mnbyin mqavimtlrinin uyunlamasn
elektrik dvrsin reaktiv mqavimt dail etmkl ld etmk
olar.
o vat aktiv v reaktiv mqavimtlr arasnda nisbti
salamaqla, yni =const olmaqla ildicinin mqavimtini
dyiirlr. Bu zaman mnb v ildicinin tam mqavimtlri
biri-birin brabr olduqda (Z=Zd) gc maksimum olur:
e 2 cos

Pmax
2Z d 1 cos( d )
Ildicini transformatora birldirmkl mnb v
ildicinin tam mqavimtlrinin uyunlamasna nail olmaq
olar.

3.11. Topoqrafik vektor diaqramlar

Elektrik dvrsinin mtlif nqtlri arasndak
grginliyin qiymtlri v onlarn fazalar haqqnda mhakim
yrtmk n topoqrafik vektor diaqramlarndan istifad
89

etmk o lverilidir. Topoqrafik diaqram kompleks

potensiallar n qurulur v semdki hr bir nqty
topoqrafik diaqramda myyn nqt uyun glir. Potensialn
hesablanma noqtsi sfr qbul edilir v bu topoqrafik
diaqramda koordinat balancna uyun glir.
kil 3.26-da verilmi sem n topoqrafik diaqram
quraq. vektorunu itiyar seilmi istiqamt ynldk. g
nqtsinin potensialn sfr qbul edk (g=0) v digr
nqtlrin potensialn tyin edk. g noqtsi koordinat
balancnda yerlir. Dvr boyu cryann msbt
istiqamtin qar hrkt edk. (Bizim halda saat qrbinin
ksi istiqamtd) Dvr hisssi n Om qanununa sasn f
nqtsinin potensial
f g jLI
olar . Daha dorusu g=0
olduundan, f nqtsinin
potensial g nqtsinin potensialndan induktivlikdki grginlik dgs qdr
o, yni f jLI olar.
Induktivlikd
grginlik
dgs olduundan bu

kil 3.26
vektor cryandan qdr
2
irli dr. Hmin vektorun ucunu f-l iar edk. d nqtsinin
potensial f nqtsindn r mqavimtindki grginlik dgs
qdr bykdr:
d f rI
f vektorunun ucu f-dn rI vektorunu kk. Demli, bu
vektor aktiv mqavimtd grginlik dgs olduundan
grginlik miqyasnda kilib cryana paralel olar. gr
koordinat balancndan rI vektorunun sonuna vektor ksk,
90

o jLI rI vektorlarnn cmin, yni d -y brabr olar

(kil3.27).
b nqtsinin potensialn tapmaq n eyni mhakimni
yrdb,
b d jI / C
yaza
bilrik. j I / C
vektorunun ucunu b il iar
edk. b eyni adl nqtnin
potensialn
tyin
edir.

j I / C tutumda grginlik

dgsu olduundan
2
qdr cryandan geri qalar.

kil 3.27

j I / c vektorunun
sonundan Ri vektoru kilir v sonuncu a nqtsi alnmaqla
topoqrafik diaqramn kilii sona yetir.
Qeyd etmk lazmdr ki, topoqrafik diaqramda grginlik
vektorlar el ynlir ki, semin uyun nqtlrin nzrn
grginliklrin msbt istiqamtlrinin ksin olsun. Msln,
.

U df grginliyinin kil 3.26-da msbt

istiqamti d-dn f- dorudur. Lakin
topoqrafik diaqramda (kil 3.28) bu f-dn

d-y dorudur. Eyni qaydada semd U fd

vektorunun msbt istiqamt f-dn d-y
doru olduu halda diaqramda d-dn f
dorudur. Bu vektorlarn lmas
qaydasna uyundur.Bel ki, bu qaydaya

91

kil 3.28

d f vektorlarnn frqi olan U df vektoru, f

vektorunun sonundan d vektorunun sonuna doru ynlir.
gr

Topoqrafik diaqramlarda e.h.q.-lrin istiqamti semin uyun

nqtlrin nzrn e.h.q.-nin msbt istiqamtil st-st
dr.
Topoqrafik diaqramn kmyil semin istniln
nqtlri arasnda grginliyi tyin etmk olar. Bunun n
topoqrafik diaqramn uyun nqtlrini dz tt paralar il
birldirib, hmin paralara lazmi istiqamti vermk lazmdr.
Indi kil 3.29-da verilmi elektrik dvrsinin topoqrafik
diaqramn quraq. Grndy kimi baacamz bu sem
irlidkindn budaqlanmas il frqlnir.

kil 3.29
Tutaq ki, semin btn parametrlri v saclardak U
grginliyi d verilmidir. d nqtsinin potensialn sfr qbul
edk d 0 v hmin nqtni koordinat balancnda
yerldirk (kil 3.30). Irlidki baxdmz haldak kimi qalan
nqtlrin potensiallarn hesablayaq:

c d r1I1 , b c jL1 I1 , b d jL2 I2 ,

92

I3
, f d r3 I3
jc3
Grginlik miqyas il hmin nqtlri diaqramda quraq.
Diaqramdan grnr ki, r1I1 aktiv arakterlidir v I1 cryan
il st-st dr. jL I is induktiv arakterli olub I

a b

1 1

cryann qdr tr. I3 / jC3 tutum arakterlidir v I3 -dn

2

qdr geri qalr. I2 alis induktiv arakterlidir v U b -dn

2

qdr geri qalr. r3 I3 aktiv arakterlidir v I3 -l bir dz tt

2
d

zrind yerlir.

kil 3.30
Uyunluq metodunu ttbiq etmkl diaqram daha asan
qurulur. I1 kompleks cryann vahid gbul edib r1I1 , jL1I1
grginliklrini yazaq. Sonra diaqramda I , r I , jL I
1

1 1

1 1

vektorlarn quraq. r1I1 jL1I1 vektorlarnn cmi U bd grginlik

vektorunu verr.
93

I2

U bd

jL2

-cryann tapaq. Grndy kimi I2 vektoru

U bd vektorundan
qdr geri qalr. Diaqramda I2 vektorunu
2
qururuq. I3 I1 I2 olduundan I3 vektoru I1 v I2 vektorlar
zrind qurulan paraleloqramn diaqonal olar. Diaqramn b
I
noqtsindn I3 - perpendikulyar j 3 grginlik vektorunu
C3
kk. Bu vektorun sonu topoqrafik diaqramda a noqtsini
myyn edir. d nqtsindn r3 I3 vektorunu kk. Onun ucu
diaqramda f nqtsini tyin edir. Bel ki,
f d r3 I3
-dr. U vektorunun modulu U vektorunun modulu il stab

st dmy bilr. Bunun n, yni diaqramn verilmi

grginliy uyun glmsi n cryan v grginliklrin
miqyasn dyimk lazmdr.

94

FSL IV. SXEMLRN EVRLMS V

XTT ELEKTRK DVRLRNN
HESABLANMA METODLARI
4.1. Ardcl birlmi dvrnin ekvivalentldirilmsi
Ardcl birlmi mqavimtlrdn ibart dvr gtrk
(kil 4.1). Hmin dvr elementlrinin kompleks mqavimtlri Z1 , Z 2 , Z 3 ,..., Z k olsun. Dvr ardcl birldiyindn hr
bir mqavimtdn ken cryan eyni I olacaq, grginlik is
hmin elementlr arasnda paylanacaq. Kirhofun II qanununa
gr
k

U U i

(4.1)

i 1

kil 4.1
olar. Burada U i ,i-inci elementd grginlik dgsdr. (4.1)-i
aq kild
U U 1 U 2 ... U k
(4.2)
kimi yaza bilrik. Dvr hisssi n Om qanuna gr is
dvrnin mvafiq elementlrind grginlik dgs
U 1 IZ1 ; U 2 IZ 2 ... U k IZ k (4.3)
-dir. (4.3)- (4.2)-d nzr alsaq,
U IZ1 IZ 2 ... IZ k (Z1 Z 2 ...Z k ) I
95

alarq. Burada

Z k Z1 Z 2 ... Z k
vzlmsini aparsaq,

U Z k I
olar.
Yni ardcl birlmi dvrd ekvivalent kompleks giri
mqavimti ayr-ayr kompleks mqavimtlrin cminin
brabrdir.
Demli, kil 4.1-d gstriln dvr semini kil 4.2dki sad ekvivalent seml vz ed
bilrik.
gr balan dvrd kompleks
mqavimt ayr-ayrlqda aktiv, induktiv, tutum elementlrindn tkil olunubsa, onda deyilnlr sasnda dvrnin ekvivalent aktiv mqavimtini,
kil 4.2
induktivliyini v tutumunu aadak
kimi tyin etmk olar:
n
n
n
1
1

;
;
;
r rk L Lk

C k 1 C k
k 1
k 1
U
Dvrdn aan cryan I
, k-nci mqavimtd grginlik
Zg
is

Z
U k U k
Zg

olar.
4.2. Paralel birlmi dvrnin
ekvivalentldirilmsi
Tutaq ki, iki dyn arasnda Z1 , Z 2 , Z 3 ,..., Z k kompleks
mqavimtlri paralel birldirimidir (kil 4.3). Dvrd
cmi iki dyn olduundan biz Kirhofun I qanunudan istifad
edib yalnz bir asl olmayan tnlik yaza bilrik:
96

I I1 I2 ... Ik

(4.4)

Burada I1 , I2 ,...Ik ayr-ayr paralel budaqlardan aan kompleks

cryanlardr.

kil 4.3
Dvr hisssi n Om qanununa sasn btn
bdaqlardan aan kompleks cryanlar
U
U
U
I1 , I2
,..., Ik
olar.
Z1
Z2
Zk
Son ifadlrd
1
1
1
, Y2
,..., Yk
Y1
Z1
Z2
Yk
vzlmlrini aparsaq,
I1 Y1U , I2 Y2U , ..., Ik YkU (4.5)
yaza bilrik.Burada Y1 , Y2 ,..., Yk , uyun budaqlarn kompleks
keiriciliyidir.
(4.5)-i (4.4)-d nzr alsaq,
I Y1U Y2U ... YkU (Y1 Y2 ... Yk )U
olar.
Son ifadnin I YgU dsturu il mqayissindn

Yg Y1 Y2 ... Yk

97

alarq. Yni paralel birlmi dvrnin kompleks keiriciliyi

ayr-ayr budaqlarn kompleks keiriciliklrinin cmin brabrdir.
kil 4.3-d olan elektrik dvrsinin ekvivalent semi d
kil 4.4-dki kimidir.
gr balan dvrd hr bir
budan kompleks keiriciyi aktiv
keiricilikdn, induktivlikdn v tutumdan tkil olunubsa, onda dvrnin aktiv keiriciliyi, induktivliyi
v tutumu aadak kimi tyin oluna
kil 4.4
bilr:
n

g gk ;
k 1

n
n
1
1
; C Ck
L k 1 Lk
k 1

k-c budaqdan aan cryan

Zg
Y
Ik I k I 1
Yg1
Zk
dsturunun kmyil tapla bilr.
4.3. Qarq birlmi dvrnin ekvivalentldirilmsi
Qarq birlmi elektrik dvrsini nzrdn keirk.
Bel dvrd adndan mlum olduu kimi hm ardcl v hm
d paralel birlm vardr (kil 4.5). Qarq birlmi dvrni
ekvivalentldirmk n Kirhofun hr iki qanunundan
istifad olunur. Hmin qanunlar kil 4.5-d verilmi elektrik
dvrsin ttbiq edk.
Kirhofun I qanununa gr
I I1 I2 ,
II qanununa gr is
U Z1I Z 2 I2 U1 Z 2 I2
U Z I Z I U Z I -dir.
1

3 1

98

3 1

Hesablaman asanladrmaq mqsdil dvrnin paralel

v ardcl hisslrini ayr-ayrlqda hesablamaq lazmdr. gr
kil 4.5,a-dak dvrnin paralel hisssini ayrca hesablasaq,
kil 4.5,b-d gstriln ardcl dvrni alm olarq. Hmin
dvrni d ekvivalentldirib kil 4.5,c-d gstriln bir
elementli dvr alarq.

kil 4.5
Birinci dvrnin paralel hisssin baaq. Budaqlara Om
qanununu ttbiq etsk,
U 2 Z 2 I2 ;U 2 I1Z 3 v demli U 2 Z 2 I2 Z 3 I1
alarq. Indi Om qanunu kil 4.5,bdki dvry ttbiq etsk,
U 2 Z 23I
Z Z
olar. Burada Z 23 2 3 -dir. Onda
Z 2 Z3

U Z1 I Z 23 I (Z1 Z 23 ) I
olar.
Z Z
Burada Z g ( Z1 Z 23 ) Z1 2 3 -dir. Budaqlardan aan
Z 2 Z3
cryanlar n is
U U 2 U 2
; I1
; I2
I
Z3
Zg
Z2
alarq.

99

 4.4. bucaq birlmnin ekvivalent ulduza v

ksin evrilmsi
Qarq dvrlri yrnrkn bir sra hallarda mqavimtlr mtlif qaydalarda birldirilirlr. Bu birlmlr ulduz
v ya bucaq klind d ola bilr. Ona gr d bel dvrlri
ekvivalentldirn zaman bucaq birlmni ekvivalent ulduz
birlm il, ulduz birlmni is ekvivalent bucaq birlm
il vz etmk lazm glir.
Tutaq ki, kil 4.6-d tsvir olunmu bucaq birlm
verilmi v onun Z12 , Z 23, Z31 elementlri mlumdur. Ekvivalent
ulduz birlmnin uyun mqavimtlrini ( Z1 , Z 2 , Z3 ) tapaq
(kil 4.7).
kil 4.6-dak semd 3 dyn vardr. Demli biz iki
dyn n Kirhofun I qanuna
sasn asl olmayan iki tnlik yaza
bilrik. Bunu 1 v 2 dynlri n
yazaq:
I31 I1 I12
(4.6)
I I I
23

12

bucaa Kirhofun II qanununu

ttbiq edk. Onda
Z12I12 Z 23I23 Z31I31` 0 (4.7)
olar. (4.6) v (4.7)-ni I -y gr

kil 4.6

12

birg hll edib

Z I Z 23I2
I12 31 1
Z12 Z 23 Z31
alarq.
kil 4.6-da 1 v 2 dynlri arasndak grginliyi tapaq. Om
qanununa gr

100

Z Z I Z12Z 23I2
(4.8) olar.
U12 Z12I12 12 31 1
Z12 Z 23 Z31
Hmin grginlik kil 4.7-dki sem gr is
U12 Z1I1 Z 2 I2 (4.9)
klind olar. (4.8) v (4.9)-n mqayissindn
Z12Z31I1 Z12Z 23I2
Z1I1 Z 2 I2
Z12 Z 23 Z31
v ya
Z12Z31
Z12Z 23
I1
I2 Z1I1 Z 2 I2
Z12 Z 23 Z31
Z12 Z 23 Z31
olar. Buradan.
Z12Z31
Z12Z 23
(4.10)
Z1
; Z2
Z12 Z 23 Z31
Z12 Z 23 Z31
alrq. Eyni qaydada
Z31Z 23
(4.11)
Z3
Z12 Z 23 Z 31
olduunu gstrmk olar.
gr ks mliyyat aparmaq
lazmdrsa, yni mlum Z1 , Z 2 , Z3 -
gr Z12 , Z 23, Z31 atarlrsa, onda
(4.10) v (4.7) dsturlarndan
istifad edib, bunu etmk olar.
(4.11)-i vvlc (4.10)-un
kil 4.7
birinci , sonra is ikinci tnliyil
trf-trf blsk,
Z 3 Z 23 Z 3 Z 31
;

Z1 Z12 Z 2 Z12
alarq. Buradan
Z
Z
Z 23 3 Z12 ; Z 31 3 Z12
Z1
Z2
101

olar.

Z 23 v Z 31 -in ifadlrini (4.10)-un birinci tnliyind

nzr alaq. Onda
Z12Z 3
Z12
Z2

Z1
Z Z
Z Z
Z12 12 3 12 3
Z1
Z2
v buradan
2
Z12 Z3
Z Z
Z Z
Z1 ( Z12 12 3 12 3 )
Z2
Z1
Z2
v
Z
Z
Z
Z12 3 Z1 (1 3 3 )
Z2
Z1
Z2
alarq. Buradan is
ZZ
Z12 Z1 Z 2 1 2
Z3
alarq. Eyni qaydada Z 23 v Z 31 -d taplr:
Z 23 Z 2 Z3

Z 2 Z1
Z1

Z31 Z 3 Z1

Z3 Z1
Z2

4.5. Enerji mnbyi n ekvivalent sem

Bildiyimiz kimi sad elektrik dvrsi semi e.h.q.si e,
daili mqavimti rd olan mnbdn, mqavimti r olan
ildicidn ibart olur. gr dvr n birldirici naqillrin
mqavimti nzrarpacaq drcd kiikdirs, onda bu
semd nzr alnmr (kil 4.8). Dvrnin arici hisssind
102

cryan a-dan b-y doru ar v r mqavimtindn ken

cryan iab il iar edk.
E.h.q.- si e v daili mqavimti rd olan enerji mnbyini
iki sas ekvivalent seml ifad etmyin mmknlyn
gstrk.
Bildiyimiz kimi mnbyin saclarndak grginlik onun
dailindki grginlik dgs qdr e.h. q.-dn kiikdir. Yni
U 1 2 e U d e rd I dir.
Digr trfdn r mqavimtind grginlik
U a b ri -dir.

1 a , 2 b

olduundan

son ifadlrdn
e rd i ri v ya

e rd i ri v buradan da
e
i
kil 4.8
rd r
alarq. Demli arici mqavimt kimi daili mqavimt d
cryan mhdudladrr.
Bellikl, ekvivalent semd rd daili mqavimtini
ildicinin r mqavimtin ardcl qomaq olar. Hmin
mqavimtlrd grginliklrin nisbtindn asl olaraq enerji
mnbyinin ekvivalent seminin iki formasn ld etmk
mmkndr (kil 4.9).

kil 4.9
103

kil 4.9a-dak ekvivalent semd U grginliyi

ildicidki cryanla mtnasib olub, e il Udnin frqin
brabrdir. gr rd<<r olarsa, onda rd<<U olar v mnb
srbst gedi rejimin yain olar v onun daili
mqavimtini praktik olaraq nzr almamaq olar. Bu zaman
Ud=rdI0 qbul edib, 4.9b-dki ekvivalent semi alarq. rd0
olan mnb ideal e.h.q. mnbyi adlanr.
Bu cr mnbyin saclarnda grginlik ildicinin
mqavimtindn asl olmayb, hmi e-y brabr olur.
Enerji mnbyini kil 4.10-da veriln ekvivalent
semlrdn biri kimi ifad etmk olar.

kil 4.10
Bunu saslandraq. Irlid yazdmz
e rd i ri
ifadsinin hr trfinin rd-y blk:
e
ri
u
i i i ug d
rd
rd
rd
1
e
Burada g d
enerji mnbyinin daili kericiliyi,
rd
rd
qsaqapanma cryandr. Onu J il iar edk. Onda yuardak
ifadni
J i id
104

kimi yaza bilrik. kil 4.10,a-dak cryan mnbyinin

ekvivalent semi alnan bu nticni dyir. Burada daili
mqavimt ildicinin mqavimtin paralel qoulmudur.
gr rd>>r olsa, rd v r mqavimtlrindki U
grginliyinin eyni qiymtind id<<i olar.Yni enerji mnbyi
qsaqapanma rejimin yan olar. Onda
i d=Ugd0
olar v ekvivalent semin baqa formasn (kil 4.10,b) alarq.
Daili mqavimt rd= (g=0) olan enerji mnbyi ideal
cryan mnbyi adlanr. Bu mnb semd biri-birindn aral
qoa ola iar edilir. Bel cryan mnbyinin cryan
ildicinin r mqavimtindn
asl deyildir. Bellikl,
mnbyin daili mqavimtil rd ildicinin mqavimtinin
nisbtindn asl olaraq real enerji mnblri ya cryan
mnbyi v yaud da grginlik mnbyi ola bilr.
Bir daha atrladaq ki, cryan v e.h.q. mnblri
dvrnin aktiv, mqavimt v b. is passiv elementlri adlanr.
kil 4.11,a-da. verilmi, elektrik enerjisini trn l
uzunluqlu, qoa naqilli ttin ekvivalent semini quraq.
Aydndr ki, qbuledicid grginlik ttin bandakndan tt
naqillrinin mqavimtlrindki grginlik dgs qdr azdr.
ttin sonundak cryan da vvlindkindn tlr arasndak
aan cryan qdr azdr (bu naqillrin izolyasiyasnn qeyrimkmmlliyil baldr).
Tutaq ki, hr bir ttin mqavimti r0/2-dir.
Onda, tti elementlrin blsk, hr iki td hr elementin
mqavimti
r
r
r0 x ( 0 )x ( 0 )x ,
2
2
ttin elementlri arasndak grginlik is g0 olar (g0 vahid
uzunlua dn keiricilikdir). Ona gr d btn tti z
aralarnda birlmi r0 mqavimtli, g0 keiricilikli
elemetlrdn tkil olunmu elektrik semi il gstrmk olar.
105

Mnb semd e.h.q. mnbyi e v rd mqavimtil ifad

olunmudur (kil 4.11b).

kil 4.11
gr tlrdn cryan annn (szmann) qars alnsa,
onda elektrik semindn g-lri knar etmk olar v nticd
btn elementlrind cryan eyni olan budaqlanmam sad
sem alnar (kil 4.12).

kil 4.12
Burada ttin mqavimti r=r0 l ,rd v r2 mqavimtlrin
ardcl birldirilmidir.

106

 4.6. Kirhof qanunlar metodu

Mrkkb dvrlrin hesabatn aparmaq n hr eydn
vvl ayr-ayr budaqlardak cryan tyin etmk lazmdr.
Cryanlar tyin etdikdn sonra dvrnin digr parametrlrini
tyin etmk asanlar.
Mrkkb elektrik dvrlrini yrnmk n mtlif
metodlardan istifad edilir. Biz hmin metodlardan drdn
nzrdn keircyik. Bu metodlardan biri Kirhof qanunlar
metodudur. Hmin metodun ttbiqi budaqlanm naqillr
bksind gtrlm itiyari qapal konturlar n
Kirhofun II , mtlif dynlr n is I qanununu yazmaqla
bu tnliklrin birg hllin, ayr-ayr budaqlardak cryanlarn
taplmasna saslanr. Biz irlid Kirhof qanunlarn mrkkb
elektrik dvrsi n yazdq v gstrdik ki, gr dvrd m
sayda dyn vardrsa, birinci tnlikdn m-1 sayda, n-budaq
vardrsa, ikinci tnlikdn n-(m+1) sayda yazmaq olar.
Hmin qanunlardan istifad edib kil 4.13-d gstriln
elektrik dvrsin baaq. Tutaq ki, U grginliyi verilmi v
qalvanometrdn ken cryan tapmaq lazmdr. Balan
dvrd drd dyn vardr. Demli biz, Kirhofun I qanununa
saslanb asl olmayan tnlik trtib ed bilrik. Bu tnliklr
aadak kimi olar:
1 dyn n I1+I3-I=0
2 dyn n I2+I0-I1=0
3 dyn n I-I2-I4=0
Indi ayr-ayr konturlar n II
qanunu yazaq:
1-2-4-1 konturu n
r1I1+r0I0-r3I3=0
2-3-4-2 konturu n
r2I2-r4I4-r0I0=0
v nhayt 1-4-3-1 konturu
kil 4.13
n
107

r3I3+r4I4=e-rdI=U
olar. Bu tnliklri birg hll edib
(r2 r3 r1r4 )U
I0
r0 (r1 r2 r3 r4 ) (r1 r3 )(r2 r4 )
alarq. gr biz I cryan verilsydi, onda
(r2 r3 r1r4 ) I
I0
r0 (r1 r2 r3 r4 ) (r1 r3 )(r2 r4 )
alardq.
Irlid yazdmz tnliklri birg hll etmkl digr
budaqlardak cryanlar da tapmaq olar. Bir daha qeyd edk ki,
bunun n namlumlarn say qdr tnlik trtib edib hll
edilmlidir Kirhofun I v II qanunlar sasnda is bildiyimiz
kimi budaqlarn say qdr, yni n sayda asl olmayan tnlik
trtib etmk olur.
4.7. Qondarma metodu
tti sistemlrd qvvlr tsirinin mstqilliyinin fiziki
prinsipin gr bir ne e.h.q.si olan dvrnin budaqlarndan
aan cryanlar, hr bir e.h.q.nin ayr-ayrlqda yaratd
cryanlarn cbri cmi kimi tsvir olunur. Qondarma metodu
mhz bu prinsip saslanmdr.
Sadlik n kil 4.14-dki
2 3
mrkkb dvry baaq. Bel dvrni hesablayan zaman hr birind
bir e.h.q. olmaq rtil mrkkb
dvrdki e.h.q.-lrin say qdr
1
dvr qurulur (kil 4.15 v kil
4.16). vvlc hmin dvrlrd cryanlar hesablanr, sonra is bu
dvrlr biri-birinin zrin qoyulmaqla (qondarmaqla) ayr-ayr budaqlardan aan cryanlar taplr.
kil 4.14
vvlc kil 4.15-dki dv108

ry baaq. e1 e.h.q. sinin yaratd cryanlar I1, I 2 , I 3 -dir.

r2 ,r3 mqavimtlri paralel birldiyindn onlarn ekvivalent

mqavimti
1 1 1

r r2 r3
olar.

1/

3/

1//

2/

3//
2//

kil 4.16

kil 4.15
Buradan
r/

r2 r3
r2 r3

olar. Demli

e1
alarq.
r2 r3
r1
r2 r3
1-2-3-4-1 qapal dvrsin Kirhofun II qanununu ttbiq
I 1/

etsk,

e1
r1 r /

e1 I1r1 I 2 r3

alarq. Buradan

109

I 2/

e1 I 1/ r1
r3

olar.
Kirhofun II qanunu 1-2-A-B-1 qapal dvrsin ttbiq
etsk, onda
e1 I1r1 I 3 r2
alarq. Buradan
e I /r
I 31 1 1 1
r2
olar. Eyni qaydada kil 4.16-dan e2 e.h.q.-sinin yaratd
cryanlar n
e2
I 2//
rr
r2 1 2
r1 r2

I 1//

e2 I 2// r3
r1

e2 I 2// r3
r2
alarq. Alnan bu cryanlar st-st salmaqla
I1 I1 I1
I 2 I 2 I 2
v
I 3 I 3 I 3
alarq.
Bellikl, badmz mrkkb dvr bu qaydada
qondarma metodu il hesablanr.
I 3//

110

 4.8. Dyn potensiallar metodu

Bu metod Kirhofun birinci qanunu v Om qanununun
ttbiqin saslanr. Hmin metoddan istifad etmkl hll
olunas tnliklrin sayn azaltmaq olur. kil 4.17-d verilmi
sem zrind dyn potensiallar metodunu aradraq.
Tutaq ki, dynlrdn birinin, msln, 3 dynnn
potensial sfrdr: 3 =0. Bu mslnin mahiyytini dyimir.
Bel ki, budaqlardak cryan dynlrin potensiallarnn
qiymtindn deyil, budan uclarndak potensiallar frqindn
asldr.

kil 4.17
Cryanlarn seilmi istiqamtini nzr alb Kirhofun
birinci qanununu 1v 2 dynlri n yazaq:
I 5 I 4 I1 I 6 0
(4.12)
I 5 I 6 I 2 I 3 0
Om qanununa gr budaqlardak cryan
I 6 (1 2 ) g 6 ; I 1 (1 e1 ) g1

I 4 1 g 4 ; I 5 (1 2 e5 ) g 5 (4.13)
I 2 ( 2 e2 ) g 2 ; I 3 ( 2 e3 ) g 3
111

olar.Burada 1 , 2 uyun olaraq 1 v 2 dynlrindki potensialdr. (4.13) (4.12)-d nzr alb, uyun hdlri qrupladrsaq,
1(g6+g5+g4+g1)- 2(g6+g5)=e1g1-e5g5
- 1(g6+g5)+ 2(g6+g5+g2+g3)=e5g5+e2g2-e3g3
v ya
g111 g12 2 eg
1
(4.14)
g 211 g 22 2 eg
2

alarq. Bu tnliklrd g11=g6+g5+g4+g1, g22= g6+g5+g2+g3

uyun olaraq 1 v 2 dynlrin birldirilmi budaqlarn keiriciliklri cmi, g12=g21=g5+g6 is hmin dynlri birldirn
budaqlarn keiriciliklri cmidir.
(4.14)-n sa trfind yazlan eg hasili hm msbt v
hm d mnfi iarli ola bilr. gr e.h.q. balan dyn
doru ynlibs, onda hmin hasil msbt iarli v ksin
olduqda is mnfi iarli yazlr. (4.14) tnliklri budaqlarda
cryann seilmi msbt istiqamtindn asl deyildir. gr
elektrik dvrsind e.h.q. mnbyindn baqa cryan mnbyi
d varsa, onda Kirhofun I tnliklrin cryan mnblri il
bal kmiyyt d, baqa szl desk, hmin mnbyin cryan
da dail olar.Msln, kil 4.18-dki semd 4 nqtsi n
potensial sfr qbul edib ( 4=0) 1,2 v 3 dynlri n
g11 1-g12 2- g13 3=J+e1g1
-g21 1+g22 2-g23 3=e2g2
-g31 1- g22 2+ g33 3=e4g4
yaza bilrik. Burada
g11=g1+g5+g3 g12=g21=g3
g22=g2+g3+g6 g13=g31=g5
g33=g4+g5+g6 g23=g32=g6
v nhayt

112

1
-dr.
rk
gr elektrik semind m+1 sayda dyn vardrsa v
n+1-ci dynn potensial sfra brabr qbul olunmudursa,
onda digr dynlrin potensialn tapmaq n aadak
tnliklri yaza bilrik:
gk

kil 4.18

m 1

g111 g12 2 ... g1 p p ... g1m m J 1 e1 j g1 j J c1

j 2
j 1

m 1

g 211 g 22 2 ... g 2 p p ... g 2m m J 2 e2 j g 2 j J c2

j 1,
j2

.....................................................................................................
m 1

g p1 1 g p2 2 ... g p p p ... g pm m J p e p j g p J J c p
j 1,
j p

.......................................................................................................
g m1 1 g m2 2 ... g m p p ... g mm m J m

113

m 1

j 1, j m

mj

g m j J cm

Istniln P dyn n daha mumi formada (m+1=0

olduqda)
m 1

j 1, j p

g p p
j

yazmaq olar. Burada

m1

j 1, j p

pj

gp j Jp
j

m 1

j 1, j p

pj

g p j J cp

g p p p dynn birldirilmi

budaqlarn cm keiriciliyi olub, hmin dynn msusi

dyn keiriciliyi adlanr. Iki mtlif indeksli g j p g p j , j v
p dynlrini birldirn budaqlarn keiriciliyi olub, hmin
dynlrin mumi dyn keiriciliyi adlnr.
Bellikl, budaqlardan aan cryanlarn msbt
istiqamtlrini semdn itiyari dvr n dyn
potensiallar metodu il tnliklr trtib edib, hll etmk olar.
Lakin hmin tnliklrin yazlmas n dynlrdn birinin
potensialn sfra brabr gtrmk lazmdr.
4.9. Kontur cryanlar metodu
Mrkkb elektrik dvrlrinin hesablanmasnda kontur
cryanlar metodunun z stnlklri vardr. Bel ki, bu
metodun kmyil trtib olunan tnliklrin sayn azaltmaq
olur. Mrkkb dvrlrin hesabatn kontur cryanlar
metodu il apararkn tnliklr Kirhofun II qanunu sasnda
qurulur. Bu mqsdl dvrd lazmi sayda konturlar seilir v
hr bir konturda kontur cryannn olmas tsvvr edilrk
msbt istiqamti ola gstrilir. Deyilnlri kil 4.19-daki
sem zr izah edk.
kil 4.19-da tsvir olunan dvr alt budaqdan v drd
dyndn ibartdir. Dvrd asl olmayan konturlarn say k =
n(m +1)=63 =3-dr
1, 2, 3 dynlri n Kirhofun I qanununu yazaq:
1 dyn n I1 I 4 I 3 0
2 dyn n I 4 I 5 I 6 0
114

(4.15)

3 dyn n

I2 I3 I6 0

kil 4.18
Dvrnin konturlara ayraq v uyun kontur cryanlarn
I1k, I2k, I3k il iar edk. Sonra hr bir kontur n Kirhofun
II qanunu yazaq:
1 4 2 1konturur1 I 1 r4 I 4 r5 I 5 e1 e5

4 3 2 4konturur2 I 2 r5 I 5 r6 I 6 e2 e5 e4 (4.16)
3 2 1 3konturur3 I 3 r4 I 4 r6 I 6 e3 e4
(4.15) v (4.16) tnliklrini birg hll edib, I4, I5, I6-n
tnliklrdn knar etsk, kontur cryanlar tnliklri alnar.
Bel ki, bu tnliklrd yalnz kontur criyanlar I1=I1k, I2=I2k, v
I3=I3k itirak edir:
(r1 r4 r5 ) I1 r5 I 2 r4 I 3 e1 e5
r5 I1 (r2 r5 r6 ) I 2 r6 I 3 e2 e5 e4
r4 I1 r6 I 2 (r3 r4 r6 ) I 3 e3 e4
Kontur cryanlar mlum olduqda orta budaq cryanlarn
I 4 I1k I 3k , I 5 I1k I 2k , I 6 I 2k I 3k
mnasibtlrindn tapmaq olar.
gr dvrd k sayda mstqil kontur varsa, onda bu
konturlar n tnliklr

115

r11I1k r12 I 2 k .... r1e I ek r1k I kk e1

r21I1k r22 I 2 k ... r2 e I ek r2 k I kk e2
..............................................................
...............................................................
rk1 I1k rk 2 I 2 k ... rke I ek rkk I kk ek
kilind yazlar. Tnliklrd r11tipli, yni iki eyni indeksli
mqavimt konturun msusi mqavimti adlanr
Bizim badqmz tnlikd
r11 r1 r4 r5 , r22 r2 r5 r6 , r33 r3 r4 r6 dr.
Iki kontur n ortaq budan mqavimtin konturlarn
qarlql mqavimti deyilir (tnlikd iki mtlif indeksli
mqavimt). Hmin mqavimtd kontur cryanlar st-st
drs, bu mqavimt msbt, dmzs, mnfi mqavimt
adlanr.
Konturda e.h.q-lrin cbri cmi kontur e.h.q-si adlanr.
Bizim badmz semd
e11 e1 e5 , e22 e2 e5 , e33 e3 e4 -dir.
gr mrkkb elektrik dvrsind e.h.q mnbyil
yana cryan mnbyi d varsa, onda mstqil n sayda kontur
n kontur cryanlar tnliklrini
(rnj ) I nk rnj I jk en rnj J nj
j

j n

klind yaza bilrik. Burada ( rnj ) n konturunun msusi

j

mqavimti, rnj - iki n v j konturlarnn mumi mqavimti,

J nj is rnj mqavimtin qoulan cryan mnbyinin
cryandr.
Sonda qeyd edk ki, tti elektrik dvrsinin btn
budaqlarnda namlum cryanlar tapmaq n iki metoddan
birini, dyn potensiallar metodunu v ya kontur cryanlar
metodunu semk lazmdr.
116

gr semin dynlrinin say vahid qdr azalmsa,

yni asl olmayan konturlarn sayndan kiikdirs, (m1<k)
onda dyn potensiallar metodunu ttbiq etmk mqsd
uyundur. gr m1>k olduqda is kontur cryanlar
metodunun ttbiqi lverilidir.

117

FSIL V. QARILIQLI NDUKSYALI DVRLR

5.1. Dvrnin induktiv laqli elementlri
Dvrnin bir elementind cryann dyimsi onun digr
elementind e.h.q. nin yaranmasna sbb olursa, onda demli
bu elementlr induktiv laqlidir v yaranan e.h.q. qarlql
indukisiya e.h.q.-si adlanr. gr elementlrin induktivliyi
uyun olaraq L1 , L2 - dirs onda
M
k
(5.1)
L1L2
hmin elementlrin rabit msal adlanr. M-dvr
elementlrinin qarlql induktivliyidir.
Bu hadisni aradraq. Tutaq ki, biz nazik halqa klind
sarnm iki sarac verilmidir. Saraclarn hr bir dolann
maqnit seli il eyni drcd ksildiyini qbul edk (kil 5.1) 1
saracnda cryann dyimsi 2 saracnda 21 maqnit
selinin, 2 saracnda cryann dyimsi is 1 saracnda 12
selinin yaranmasna sbb olur.
Tutaq ki, 1 saracnda cryan dyiir. Bu zaman hmin saracn zn 11 z-zn maqnit
induksiyas seli, qardak sarac
is 12 maqnit seli ksir. Bu zaman
birinci v ikinci saracn uyun
olaraq z-zn v qarqlql
induksiya maqnit ilimsi sellri
11 = 1 11 , 21 = 2 12
kil 5.1
olar. Saracn induktivliyini

L1 11 1 11 (5.2);
i1
i1
saraclar arasndak qarlql induktivliyi is
118

M M 21

21
i1

2 21

(5.3)

i1

klind yaza bilrik.

gr cryan ikinci saracda olsa, onda irlid yrtdymz mhakimlr sasnda

(5.4)
L2 22 2 22
i2
i2
v

(5.5)
M M 12 12 1 21
i2
i2
yaza bilrik. Burada 22 - ikinci saracda z-zn induksiya
maqnit ilimsi seli, 12 -birinci saracda qarlql induksiya
maqnit ilimsi seli, 22 -ikinci sarac ksn z-zn induksiya maqnit seli, 12 - birinci sarac ksn qarlql induksiya
maqnit seli, 1 birinci saracda sarlarn say, 2 -ikinci
saracda sarlarn saydr. Gstrmk olar ki, M 12 M 21 M
-dir (5.2) v (5.4), (5.3) v (5.5)-i trf-trf vuraq:
L1L2
M 12 M 21

11 22
i1i2

(5.6)

12 2112

(5.7)
i1i2
(5.7) v (5.6)-ni trf-trf blsk v sonra (5.1)-i nzr
alsaq,

M12M 21 1 2 2112

k2
L1L2
1 211 22

olar.
12 22 , 2111 olduundan k 2 1 olar. gr
12 22 , 21 11 olsa, onda k=1 olar. Bu o demkdir ki,
bir saracn yaratd maqnit seli itkisiz ikinci saracn
sarlarn ksir.
119

5.2. Qarlql induksiya e.h.q

Saraclarn birind cryann dyimsi digrind induksiya
e.h.q.-nin yaranmasna sbb olur. Elektromaqnit induksiyas
qanununa gr qarlql induksiya e.h.q. v grginlik
d 12
di
U1 e1
M 2
dt
dt
d 21
di
U 2 e2
M 1
dt
dt
kimi tyin olunur. Bu kmiyytlrin iarsini myyn etmk
n induktiv laqli elementlrin saclar iarlnir.
Induktiv laqli elemetlrin saclar o vat eyni adl
adlandrlr ki, hmin saclara nzrn cryan eyni
istiqamtd asn v hr bir elementd z-zn v qarlql
induksiya maqnit seli toplansn. Hmin eyni adl saclar eyni
iarlnirlr. Dediklrimizi kil 5.2-nin kmyil izah edk. i1
cryannn a-dan b-y doru hrkti, i2 nin c-dn d-y doru
hrkti nticsind yaranan z-zn v qarlql induksiya
maqnit sellri toplanr,

kil 5.2
Demli, a v c saclar, eyni zamanda b v d saclar
eyni adldr. kil 5.3-d is a1, d1, v b1, c1 saclar eyni
adldr. Bu iki kildki frq ondan ibartdir ki, ikinci saracda
sar ayr istiqamtd sarnmdr. Eyni adl saclar ctndn
ikisini susi iar il, msln, nqt ( ) ulduz ( ), bucaqla
( ) iar edirlr.
120

kil 5.3
Eyni adl saclar tyin etmk n baqa suldan da
istifad olunur. Bu mqsdl
qalvank element v qalvanometr
gtrlr (kil 5.4). Saraclardan
biri qalvank element, digri is
qalvanometr birldirilir.
k aarn qapadqa ikinci saracda
i2 cryan yaranr v o, i1 cryannn yaratd maqnit sahsini zifkil 5.4
ldir. Demli k aarn qapadqda i1
v i2 cryanlar eyni adl saclara
nzrn ks istiqamtlr ynlir. i cryannn istiqamti
cryan mnbyinin polyarl il tyin olunur. Lakin i1
cryannn istiqamti is qalvanometrin qrbinin meyli
istiqamtil myyn edilir. gr qalvanometr bir istiqamtli
kalaya malikdirs v qrb kalann artm istiqamtind
hrkt edirs, onda i2 cryan qalvanometrin msbt qtbn
doru ynlir. Bu zaman qalvanometrin v mnbyin msbt
qtbn birldirilmi saracn saclar eyni adldr. Eyni
zamanda mnb v qalvanometrin mnfi qtbn birldiriln
saracn saclar da mnfi iarlidir.
Indi is iki sarac gtrk (kil 5.5). Saraclardan biri aq,
digrindn is i2 cryan kesin. Bu cryan eyni adl saclara
nzrn eynidir. Grginliyin U1 v e.h.q.-nin e1 msbt
121

istiqamtini sek. U 1 v e1 -nin eyni msbt istiqamtlrind

U1 e1 -dir. Bel ki, e1 >0 olduqda b sacnn potensial a nnkndan bykdr. Demli, U10 -dir.
Lens qaydasna gr, e1 el
istiqamt malik olmaldr ki,
qarlql induksiya maqnit selinin
dyimsin ks tsir gstrsin.
di2
0 olanda,
Ona gr d
dt
e.h.q.-nin hqiqi istiqamti b-dn
kil 5.5
a -ya doru olmaldr. Yni e10
di
olmaldr. Aydndr ki, 2 0 olsa, e1>0 olar.
dt
Bellikl, biz
di
U1 e1 M 2
dt
yaza bilrik. Kompleks formada hmin ifadni
U1 e1 jMI2 (5.8)
kimi yazmaq olar.
gr birinci saracda U1 ,e1 -in, ikinci saracda i2 -nin
eyni adl saclara nzrn msbt istiqamtlri mtlif
gtrlsydi, onda
di
U 1 e1 M 2
dt

U1 e1 jMI2
alardq. (5.8)-dn grnr ki, qarlql induksiya nticmsind
.

alnan U 1 grginliyi I 2 cryanna nzrn fazaca

v ya 2
2
qdr dnm olur.

122

5.3. Induktiv rabitli saracn ardcl birldirilmsi

Mqavimtlri uyun olaraq r1 , r2 , induktivliklri L1 , L2
v qarlql induktivliyi M olan iki enerji qbul edicisini ardcl
birldirk. Bu birldirmni iki yolla hyata keirmk olar:
dz v ks ardcl birlm. Dz ardcl birlm halnda
elementlr ardcl olaraq el birldirilir ki, eyni adl cazlarda
cryan eyni istiqamt malik olur (kil 5.6.a). Bu zaman hr
bir elementl bal z-zn induksiya maqnit seli 11 (v ya
22 ) v qarlql induksiya maqnit seli 12 (v ya 21 )
toplanr. ks birlm halnda elementlr el birldirilir ki,
eyni adl saclarda cryann istiqamti mtlif olsun (kil
5.6.b).

kil 5.6
Bu halda aydndr ki, hr bir elementl bal z-zn
induksiya v qarlql induksiya maqnit sellri lr. Iki
ardcl birlmi induktiv rabitli elementlrin induktivliyi n
2
L 1
i
i
yaza bilrik. Burada 1 v 2 uyun olaraq birinci v ikinci
elementin maqnit ilimsi sellri olub 1 L1i Mi ,

123

 2 L2i Mi -dir. + iarsi dz, - iarsi is ks ardcl

birlmy aiddir. Onda dvrnin ekvivalent induktivliyi
L L1 L2 2M
olar. Limit halnda ideal rabit n K=1 olduundan
L L1 L2 2 L1 L2 ( L1 L2 ) 2
yazmaq olar. gr L1 L2 olsa, onda dz birlm n

L (2 L1 )2 4L1
olar. ks birlm n is L=0 olar.
Yeri glmikn qeyd edk ki, k<0 olduqda hmi L>0,
dz birlmd tam mqavimt is hmi ks
birlmdkindn byk olur.
Kirhofun II qanununa gr mnbyin grginliyi
saraclardak grginlik dgs il tarazlar: Yni
di
di
di
di
U U1 U 2 r1i L1 M r2 i L2 M
dt
dt
dt
dt
olur.Bu ifadni kompleks kild yazaq:
U U U (r jL ) I jMI (r jL ) jMI
1

Burada

U1 (r1 jL1 ) I jMI (Z1 Z M ) I

(5.9)
birinci saracda grginlik dgs,
U 2 (r2 jL2 ) I jMI (Z1 Z 2 ) I
(5.10)
ikinci saracda grginlik dsdr. Dsturlarda msbt
iarsi dz, mnfi iarsi is ks birlmy aiddir. (5.9) v
(5.10)-a gr dvrnin giri mqavimti
U (U U 2 )
Z 1
Z1 Z 2 2Z M -dir.
I
I
Demli, dz ardcl birlmnin giri mqavimti ks
ardcl birldirilmi dvrnin giri mqavimtindn bykdr.
(5.9) v (5.10) dsturlarndan istifad edib vektor
diaqram quraq. Dz ardcl birlmnin vektor diaqramnda
124

qarlql induktivliklrd grginlik dgs

arakterlidir. Ona gr d grginlik fazaca

jMI induktiv

qdr cryandan
2

irli dr (kil 5.7.a). ks ardcl birlmd is qarlql

induktivliklrd grginlik dgs- jMI tutum arakterli
olduundan grginlik cryandan

qdr geri qalr (kil

2

5.7b).

kil 5.7
Diaqramda L1<M gtrldyndn U1 grginliyi cryandan geri qalmdr v ona gr d tutum effekti yaranmdr.
Lakin mmlkd dvr induktiv arakterlidir.

125

5.4. Induktiv rabitli saraclarn paralel

birldirmsi
Induktiv rabitli elementlrin ardcl birlmsind olduu kimi paralel birlm d iki nvdr: dz v ks. gr induktiv elementlr eyni adl saclarda paralel birls, bu dz,
ardcl birls ks paralel birlmidir. kil 5.8 a-da dz paralel birlm, kil 5.8b-d is ks paralel birlm verilmidir.

kil 5.8
Gtrln enerji qbuledicilrininin mqavimtlri r1 , r2 v
induktivliklri is yun olaraq L1 , L2 olsun. Cryanlarn v
grginliyin seilmi istiqamtind kil 5.8.-d veriln semlr
n Kirhof qanunlarn yazaq:
i i1 i2
di
di
r1i1 L1 1 M 2 u (5.11)
dt
dt
di
di
r2i2 L2 2 M 1 u
dt
dt
Bu dsturlarda da + iarsi dz - iarsi is ks paralel
birlmy aiddir. (5.11)-i kompleks kild yazsaq,
I I1 I2

U (r1 jL1 ) I 1 jM I 2 Z1 I 1 Z m I 2
126

U (r2 jL2 ) I2 jMI1 Zm I1 Z2 I2

alarq.Bu tnliklri birg hll edib cryanlar n
Z1 Z m Z1 Z 2 2Z m
Z Zm
I1 2
U
;
;
I

U, I
2
Z1Z 2 Z m2
Z1Z 2 Z m2
Z1 Z 2 Z m2
alarq. Buradan giri mqavimti n dz birlmd
U
Z1Z 2 Z m2
Z
;
I Z1 Z 2 2Z m
ks birlmd is
U
Z1Z 2 Z m2
Z
;
I Z1 Z 2 2Z m
alnar.
Induktiv laq olmadqda Z m 0 olur v son ifadlr
biz tan olan
ZZ
Z 1 2
Z1 Z 2
klin dr.
5.5. nduktiv laqli dvrlrin hesablanmas
Budaqlanm dvrlrin hesabatn Kirhof qanunlarndan istifad etmkl aparmaq olar.
Balan halda Kirhofun II qanununa saslanan tnliklri
trtib edrkn qarlql induksiya e.h.q-si uyun grginlik kimi
qbul edilir. Kompleks jM ks I s grginliyinin k elementind
iarsi, hmin elementd hrkt istiqamtil s elementind
cryann msbt istiqamtini mqayis etmkl tyin olunur.
gr bu istiqamtlr eyni adl saclara gr eynidirs, onda
grginliyin iarsi msbt, ksin olduqda is mnfidir.
kil 5.9-da tsvir olunmu dvr n Kirhof qanunlarn yazaq:
Ia Ib Ic 0
127

ra Ia jLa Ia jM ac I c jM a d Id rb Ib
jIb / cb jLb Ib ea eb
jLb Ib jI / cb rb Ib jLc Ic jM ac Ia
jM cd Id rIc eb ec

kil 5.9

rd Id jLd Id jLc Ic jM cd Ic ed
Kontur cryanlar n Kirhofun II qanunlarn ttbiq
edk:

1
) I
ra rb j (La Lb
cb 1

1
- rb j (Lb
M ac ) I2 jM a d I3 ea eb
cb

128

1
M ac I1
- rb j (Lb
cb

1
rb rc j (Lb Lc
) I 2 jM ed I3 eb ec

c
b

jM a d I1 jM cd I 2 (rd jLd ) I3 ea
Son tnliklri itisar olunmu kild aadak kimi
yazmaq olar:
Z11I1 Z12I2 Z13I3 e1
Z I Z I Z I e
21 1

22 2

23 3

Z31I1 Z32I2 Z33I3 e3

Burada Z11, Z 22 , Z33 , 1, 2, v 3 konturlarnn kompleks mqavimtlri olub,
Z12 Z 21, Z13 Z31, Z 23 Z32 dir.
Bunlar uyun olaraq 1-2, 1-3, 2-3 konturlarnn qarlql
kompleks mqavimtlrdir. e1 , e2 , e3 kompleks kontur e.h.q.lridir. Msln,
1
Z11 ra rb j (La Lb
)
cb
Z12 rb j (Lb 1/ cb M ac )

Z13 jM ad ; e1 ea eb
Induktiv laqli elementlri olan dvrlr n qarlqlq
hmi arakterikdir.
5.6. nduktiv rabitnin ekvivalent vz edilmsi
Induktiv rabitli dvr hisssini semd induktiv rabitsiz
hiss il vz etdikd elektrik dvrlrinin thlili v
hesablanmas asanlar. Bu cr vzlm induktiv rabitnin
almas v ya ekvivalent vz olunmas adlanr. kil 5.10,a
129

da induktiv rabitli iki element 3 dyn nqtsind birlmidir. Elementlr bu dynd eyni adl v mtlif adl saclarda
birl bilr. Hr iki hala eyni zamanda bab 1,3 v 2,3
saclar arasnda olan grginliklr n
U 13 Z1 I1 Z m I2
(5.12)
U Z I Z I
23

2 2

m 1

kil 5.10
yaza bilrik. Kirhofun I qanununa gr is 3 dyn n
I1 I2 I3 0
(5.13)-dir.
(5.12) v (5.13)- birlikd hll edib,
U13 ( Z1 Z m ) I1 Z m I3
(5.14)
U 23 ( Z 2 Z m ) I2 Z m I3
alarq. (5.14) tnliklrini trf-trf maqla
U12 (Z1 Zm ) I1 (Z2 Zm ) I2 (5.15)
alarq. Bellikl, (5.14) v (5.15) ifadlrin uyun olaraq kil
5.10,b-d veriln induktiv rabitli elementlri olmayan ekvivalent sem alarq. Demli, induktiv rabit aradan gtrln
zaman Z1 v Z 2 mqavimtlrin Z m lav olunur v k sac
1 v 2 budaqlar n dyn olmur.3 sac il 3 / dyn
arasnda Z m elementi ml glir.
130

5.7. Polad nvsiz transformator

(hava transformatoru)
Transformator latn sz olub (transformare) mnas
evirici demkdir. O, mtlif mqsdlr n ildilir.
Elektrotenikada enerjini bir elektrik dvrsindn digrin
trmk, dyin grginliyi evirmk v s. mqsdlr n
ttbiq olunur. Ildicinin tlb etdiyi grginlik mnbninkindn
frqlndikd, bu frqi aradan qaldrmaq n transformator
susi hmiyyt ksb edir.
Transformator iki v daha o induktiv laqli sarac v
sarlardan ibart olub, mtlif crdr. Sadlik n iki
saracl iliksiz transformatora (hava transformatoru) baaq
(kil 5.11).

kil 5.11
Transformatorun enerji mnbyin birln dola (v yaud
sarac) birinci, enerji qbuledicisin birln dola is ikinci
dola adlanr. Birinci dolaqdak v ya saracdak grginlik v
cryan birinci grginlik v cryan, ikinci saracdak
grginlik v cryan da da buna uyun adlandrlr.
Aadak iarlmlri aparaq:
L1 x1 , r2 r j r22 , L2 x j x22

131

Burada r j v x j ildicinin (qbuledicinin) aktiv v reaktiv mqapvimtlri, r22 v x22 ikinci saracn aktiv v reaktiv
mqavimtlridir. Kirhofun ikinci qanununa gr
ri I1 jx1I1 jMI2 U1
(5.16) -dr
r22I2 jx22I2 jMI1 0
Birinci v ikinci dvrlr n cryan v grginliklrin
vektor diaqramn quraq. Bu mqsdl I2 cryan sas vektor
kimi gtrlr (kil 5.12).
Sonra rj I2 , jx j I2 , r2 I2
v jL I vektorlar qurulur.
2 2

jL2 I2 vektorunun
ucunu
vektor diaqramn vvli il
birldirsk, (5.16)-nn ikinci
tnliyindn
alnan
kimi

jMI1 - alarq. MI1

grginliyini M - blsk, I1
cryann alarq. I vek1

torunu tm istiqamtind

jMI1 vektoruna bucaq

2
kil 5.12
altnda qururuq. Sonra r1I1 ,
jL1I1 v jMI2 vektorlar qurulur. Onlarn cmi U1 - brabrdir. (5.16) tnliyini I1 -
gr hll etsk,
U 1
I1
olar.
(r1 rk ) (`x1 xk )
Burada rk

2M 2
2
r222 x22

r22 ; xk

2M 2
2
r222 x22

132

x22 -dr.

rk v x k uyun olaraq krlm aktiv v reaktiv

mqavimt adlanr.
kil 5.11 d verdiyimiz induktiv laqli semi induktiv
laqsiz ekvivalent seml vz ed bilrik. Bunun n
semin iki aa sacn z aralarnda birldirk. Konturun
r1 , L1 , r2 , L2 olan hisslrin zlrinin eyni adl saclar il
eyni dyn birldirilmi iki induktiv rabitli budaq kimi
bab ekvivalent semi ttbiq etsk, kil 5.13- alarq.

kil 5.13

133

FSL VI. ELEKTRK DVRLRND

REZONANS
6.1. Budaqlanmayan dvrd rezonans
Rezonans, induktiv saracdan v kondensatordan tkil
olunmu, reaktiv mqavimti sfr olan passiv dvr
rejimidir. Rezonas ba vern dvrlr rezonans konturlar
adlanr. Dvrnin nda cryan (gr o, sfrdan frqlidirs)
rezonans zaman fazaca grginlikl st-st dr.
kil 6.1dki elektrik dvrsin baaq. Bu dvr ardcl
kontur adlanr. Bel konturda rezonans
xL xc 0 , yni x L xc
olduqda ba verir. Buradan
1

(6.1)
c
yaza bilrik. (6.1) dsturundan
grnr ki, rezonans almaq n
ya mnbyin grginliyinin tezliyini, ya induktivliyi v yaud da
kil 6.1
tutumu dyimk lazmdr.
Rezonansn ba verdiyi bucaq tezliyi rezonans bucaq tezliyi adlanr. Rezonans bucaq
tezliyi n
1
L
-dir.
LC
x L xc olduqda induktivlikdki v tutumdak fazaca ks
grginliklr qiymtc biri-birin brabr olur. Ona gr d bu
rezonans,grginliklr rezonans adlanr.(Bu bard ilkin
mlumatlar II v III fsillrd verilmidir). Rezonans halnda
induktivlik v tutumdak grginliklr aktiv mqavimtdki
grginliy brabr olan dvr saclarndak grginlikdn
kifayt qdr byk ola bilr.
134

Rezonans halnda
1
L

-dr.
c0
C
-konturun arakteristik mqavimti adlanr.
Rezonans halnda
U L U C I 0

Q
U
U
rI0
r
konturun keyfiyyt msal v ya rezonans msal adlanr.
Keyfiyyt msalnn trs qiymti
1
r
d
Q

konturun snmsi adlanr.

Rezonans msal rezonans zaman induktivlikdki v
tutumdak grginliyin kontura ttbiq olunan grginlikdn ne
df byk olduunu gstrir.
Rezonans zaman energetik proseslri aradraq. Tutaq ki,
konturdan
i I m sin 0t (6.2)
cryan keir. Bu zaman tutumda grginlik

0 L

U c U cm sin(0t ) U cm cos 0t (6.3)

2
olar. Mlumdur ki, elektromaqnit sahsinin enerjisi
Li 2 CU c2
W We Wm

-dir. (6.4)
2
2
(6.2) v (6.3)-, (6.4)-d nzr alsaq,
2
CU c2m
LI
W m sin 2 0t
cos 2 t
2
2
olar.
1
L
U cm
Im
Im
0C
C
olduundan, onda
135

CU c2m
2

LI m
2

alarq. Demli
2

CU cm
LI
W We Wm m
const
2
2
-dr. Bellikl, maqnit v elektrik sahlrinin enerjilrinin cmi
zaman kedik dyimir. Elektrik sahsi enerjisinin azalmas
maqnit sahsi enerjisinin artmasna sbb olur v ksin.
Bellikl, konturda aras ksilmdn elektrik v maqnit
sahlrinin qarlql srtd biri-birin evrilmsi ba verir.
Sonda onu da qeyd edk ki, istifad etdiyimiz rezonans
sz meaniki rqs hadislrindn gtrlmdr. Lakin
elektrik dvrlrind rezonans irlid gstrdiyimiz kimi
dyinlrin amplitud v fazalarna ttbiq olunur. Ona gr d
bu hadis amplitud v faza rezonans kimi yrnilir.
2

6.2. Ardcl rezonans konturunun tezlik

arakteristikalar
Tutaq ki, kil 6.1-dki dvry dyin tezlikli
U U m sin t sinusoidal grginliyi ttbiq olunmudur. Tezliyin dyimsi konturun parametrlrinin dyimsin sbb olur.
Onun reaktiv mqavimti, nticd tam mqavimti v elcd
-buca dyiir. Dvr parametrlrinin tezlikdn asll onun
tezlik arakteristikas, cryannn v grginliyin tsiredici v
amplitud qiymtlrinin tezlikdn asll rezonans yrilri
adlanr.
kil 6.2.-d L, -c v =L-c mqavimtlrinin tezlik
arakteristikalar verilmidir. Reaktiv mqavimtin dyimsi
konturun rejiminin dyimsin sbb olur. Ardcl rezonans
konturu n keyfiyyt msal Q=1,25 olduqda rezonans
yrilri tminn kil 6.3-dki kimidir. =0 olduqda dvry
ttbiq olunan grginlik zamandan asl olaraq dyimdiyindn
136

cryan sfr olur. Tezlik 0-dan 0 kimi artdqda =L-c

reaktiv mqavimti tutum arakterli olur v - -dan sfra kimi
U
dyiir. (ba k.6.2) Nticd cryan o-dan I 0
qiymtir
n qdr artr. Bu zaman grginlikl cryan arasndak fazalar
frqi

-dn 0-a qdr dyiir

2
Tezlik 0-dan -a qdr artqda
dvrnin reaktiv mqavimti 0dan -a qdr artr v induktiv
arakterli olur. Bunun nticsind
d dvrd cryan 0-a qdr
azalr, fazalar frqi

-y qdr
2

artr. rI grginliyi cryana

mtnasib dyiir.
Indi induktivlikd v tutumda grginliklrin -dan asllna baaq. Induktivlikd grkil 6.2
ginliyin ifadsin U L x L I dail
olan hr iki vuruq tezlikdn asldr. =0 olduqda L=0, I=0 v
demli UL=0-dir. Tezlik 0-dan 0-a kimi artdqda hr iki hasil
artr v demli UL-d artr. >0 olduqda cryan azalr, lakin
L artdndan UL artmaqda davam edir.
Tutumda grginlik U c xc I -dir. =0 olduqda dvrd
cryan yodur v Uc=U-dir. artdqca (sfrdan balayaraq) c
ksilmdn azalr v Uc d azalr. Uc-nin -dn asl olaraq
azalmas c tezliyindn balayr. Sbbi qeyd etdiyimiz kimi
c-nin ksilmz azalmasdr = olduqda I v c sfr
olduqlarndan Uc=0 olur. Rezonans tezliyind induktivlikd v
tutumda grginlik QU qiymtini alr ki, bu da Ucma=ULma
qiymtindn kiikdir.
137

Cryann tezlikdn asllq qrafikinin thlili gstrir ki,

balan kontur tezliyi rezonans tezliyin yan olan cryanlar
n n kiik mqavimti malikdir. Bel dvrlrin sem
asslrindn radioelektrotenikada geni istifad olunur.
kil 6.4-d bir ne rezonans yrisi verilmidir. Bu
yrilr mtlif keyfiyyt msall konturlara aid olub, bu
konturlar bir-biril mqais etmk n nisbi vahidlrd
qurulmudur. Qrafikdn grnr ki, Q artdqca rezonans yrisi
daha iti, yni konturun sem qabiliyyti daha ya olur.
Induktiv saracdan v kondensatordan ibart konturlar n Qnn n maksimal qiymti 200-500 arasndadr.

kil 6.4

kil 6.3

6.3. ki paralel budaql dvrd rezonans

kil 6.5dki dvry baaq. Bu paralel budaql dvr
olub, budaqlarn birind aktiv mqavimtl induktivlik,
digrind is aktiv mqavimtl tutumdur . Bel dvry o
vat rezonans konturu deyirlr. Bel dvrd rezonans o vat
ba verir ki, gIri reaktiv keiriciliyi aadak rti dsin:
b b1 b2 0 v ya b1 b2 (6.5)
138

Burada b1, b2 budaqlarn reaktiv keiriciliyidir. b2=-b1

olduqda cryannn reaktiv toplananlar fazaca ks, qiymtc
brabr olur. Ona gr d bu dvrdki rezonans cryanlar
rezonans adlanr.
kil 6.6-dan grndy kimi rezonans halnda dvrnin
nda cryan, budaqlardakndan nzr arpacaq drcd
kiikdir. Nzri olaraq gr
r1=r2=0 olsa, onda I1 , I2 cryanlar grginliy U nzrn fazaca

qdr srr v
2 2
kil 6.5
I I1 I2 0 olar. Bu halda
giri mqavimti sonsuz bykdr.
(6.5)-d b1 v b2-nin ifadlrini nzr alaq:
1

L
r12 (L) 2

r 22 (

0 (6.6)
)2

c
Bu tnliyi -ya gr hll etsk,cryanlar rezonansnn
rezonans bucaq tezliyini v rezonans tezliyini taparq:

01

1
LC

L / C r12
12 r12

(6.7)
0
L / C r22
22 r22

L / C r12
12 r12

f
(6.8)
0
2
22 r22
2 LC L / C r2
, L, C, r1, r2-dn drdn sabit salayb, birini
dyimkl hmi rezonans ld etmk olmaz (6.6)
tnliyindn alnan dyin kmiyytin qiymti kompleks v ya
yali oluduqda rezonans ba vermir.
f 01

139

gr r1>, r2 > , v ya r1<, r2 < rti dnrs, onda

(6.7) v (6.8) ifadlri hqiqi qiymt
alacaqdr. Bu is o demkdir ki, dvrd
rezonans mmkndr. gr irlidki
rt dnmzs, yni r1>, r2 < , v ya
r1<, r2 > olarsa 0 , f 0 tezliklri n
yali qiymtlr alnar. Demli, dvrd
rezonansn ba vercyi tezlik yodur.
r1 r2 olduqda 0 0 , f 0 f 0
olur, yni rezonans tezliyi ardcl
birldirilmi dvrdki kimi olur.
r1 r2
olduqda
(6.7), (6.8)
ifadlri qeyri myynliy evrilir. Bu
o demkdir ki, istniln tezlikd
dvrd rezonans alnar. r1 r2
olduqda ekvivalent mqavimt
1
(1 jL)(1 j )
ZZ
c
Ze 1 2
Z1 Z 2 2r f (L 1 / c)
olar. Yni ekvivalent mqavimt aktiv olub, tezlikdn asl
deyildir. Demli, itiyar tezlikd cryan fazaca grginlikl
U
st-st dr v onun tsiredici qiymti -ya brabrdir.

gr r1 r2 0 olsa, onda balan kontur ideal paralel

rezonans konturuna evrilr (kil 6.7) v (6.7), (6.8) ifadlri
aadak kl dr:
1
0/
0
LC
1
f 0/
f0
2 LC

140

Sonda qeyd edk ki, rezonans zaman elektrik v maqnit

sahlri enerjilrinin cmi sabit
qalmr.
Bu
cm
yalnz
r1 r2 0 halnda sabit qalr
ki, bu da zn ideal
rezonans konturlarnda tzahr
etdir bilr. Yni bu srf nzri
bamdan dnilir.
kil 6.7
6.4. Paralel konturun tezlik arakteristikalar v
rezonans yrilri
Ardcl rezonans konturunda olduu kimi paralel
rezonans konturunu yrnmk n tezlik arakteristikalarndan v rezonans yrilrindn istifad olunur. kil 6.7 d
gstrilmi ideal rezonans konturu n I() cryannn
mnbyin sabit U grginliyind rezonans yrisini quraq. Hmin
1
yri kil 6.8dki kimidir. b1=bL=
v b2=-bc=-C,
L
1
C , cryan I=|b|Udvrnin giri keiriciliyi, b=b1+b2=
L
dur. Ona gr d |b|=f() verilmi miqyasda I()-nn rezonans
yrisidir.
Tezliyin 0-dan 0-a qdr dyimsi zaman dvrnin
reaktiv keiriciliyi b>0 induktiv arakterli olub, -dan 0-a
qdr azalr. Ona gr d I=0 alnr. Demli, = 0 olduqda,
U
b=0, I=0, I1 U U , I 2 0 CU
v demli,

0 L
budaqlarda cryanlar brbr olur, yni rezonans ba verir.
Tezlik 0-dan -a qdr artdqda reaktiv keiricilik b<0, yni
tutum arakterli olub, 0-dan -a kimi dyiir.

141

mumi halda dvrd r10, r2 0 olduqda konturun aktiv

keiriciliyi tezliyin itiyar qiymtind sfrdan frqli olur v cryan
tezliyin he bir qiymtind sfr
olmur.
r1=r2= v u=const olduqda
is irlid qeyd etdiyimiz kimi I
itiyari tezlikd eynidir. I=f()
yrisinin n maksimumu, n d
minimumu vardr. Qrafik olaraq o,
absis ouna paralel dz tt kimi
tsvir olunur.
r1>, r2> olduqda is I=f()
asll myyn tezliklrd maksimumdan keir.
kil 6.8
6.5. Budaqlanm dvrlrd rezonans
Bir ne induktivliy v tutuma malik olan budaqlanm
dvrd b=0 v ya =0 rezonans rtinin tezlik n verdiyi
tnlik bir ne hqiqi kk malik olur. Yni, bel dvrd
rezonans zaman bucaq tezliyinin bir ne hqiqi qiymti alna
bilr. Baqa szl desk, bucaq tezliyinin bir ne qiymtind
rezonans rti dnil bilr.
Misal olaraq, reaktiv elementlrdn (induktivlik v tutum)
ibart budaqlanm dvry baaq
(kil 6.9) Dvrnin giri mqavimti reaktivdir.
kil 6.9
1
jL1 ( j
)

L
c2
Z jL3
j L3 2 1 jx (6.9)
1
L1c2 1

jL1 j
c2
142

Rezonans b=0 v ya =0 olduqda ba verir. b=0 olduqda

=, =0 olduqda is b= olur. Bu rt o zaman dorudur ki,
dvrnin budaqlarnda aktiv mqavimt olmasn. Balan
dvrd hm cryan v hm d grginlik rezonansn
mahid etmk olar. Grginliklr rezonansnn ba vermsi
n =0 olmaldr. (kil 6.10)
Bu rt dailind (6.9)-dan
g ( L1 L2 ) / L1 L2 C2 (6.10)
alrq. Demli, (6.10) tezliyind
iki paralel budaa malik ekvivalent, induktiv v tutumdan
ibart ardcl konturda grginlik
rezonans ba verir. Bu halda
L1v C2 elementlrinin mqavimtlri cmi tutum arakterli
olur.
g
c
Indi b=0 olsun. Onda
(6.9)-dan
kil 6.8
2 L1C2 1 0
v ya
1

c
L1C 2
kil 6.10
alarq. Bu tezlikd L1 v C2 paralel budaqlarnda cryan
rezonans ba verir.
kil 6.10da balan dvrd mqavimt v
keiriciliklrin tezlik arakteristikas verilmidir.
1
v b2=- C2 yrilri birinci v ikinci budan
b1
L1
keiricilik arakteristikasn verir. Bu yrilrin ordinatlarn
cmlyib iki paralel budan ekvivalent keiriciliyini b / alrq.
1
x / / yrisi paralel budaqlarn ekvivalent mqavimtini ifad
b
143

edir v x3 L3 yrilrinin ordinatlarn toplamaqla dvrnin

giri mqavimtinin x arakteristikas qurulur. Bu arakteristikalarn iki susi nqtsi vardr:
=gr v =cr

144

FSIL VII. FAZALI CRYAN DVRLR

7.1. fazal cryann alnmas
kil 7.1-d fazal cryan generatorunun prinsipial
semi verilmidir. Generatorun dola vardr ki, bunlar da
1
evr zr biri-birin nzrt vziy3
ytd srdrlmdr. Rotorun frlanmas nticsind dyin e1, e2, e3
e.h.q.-lri alnr ki, bunlar arasnda
fazalar frqi 1200 v 2400 olur. gr
1 dolanda hasil olan e.h. q.
e1=emsint-dirs,
onda digr dolaqlarda
e2=emsin(t-1200)
kil 7.1
e3=emsin(t-2400)
olur.
Hr dolaqda e.h.q.-nin zamandan asl olaraq
dyimsi kil 7.2-dki kimidir.

kil 7.2
Dolaqlardan hr birini arici mqavimt birldirib
bir fazal dyin cryan almaq olar. Lakin bu cryanlar
arasnda ciddi srtd sabit 1200 v 2400-lik fazalar frqi
olacaqdr. Nzrdn keiriln bu sistem fazal cryanlar
145

sistemi v ya sadc olaraq fazal cryan adlanr.

Deyilnlrdn bel aydn olur ki, fazal cryan generatoru
bir fazal cryan generatorunun toplusudur.
mumiyytl dolaqlarnda eyni tezlikli, lakin fazaca
biri-birin nzrn srm e.h.q.-lr induksiyalanan generatorlara ofazal generatorlar deyilir. ofazal enerji
mnblri il elektrik dvrlrinin vhdti elektrik dvrlrinin ofazal sistemi adlanr. Generatorun ayr-ayr dolaqlar
onun faza dolaqlar v yaud sadc olaraq generatorun fazas
adlanr. Bellikl, faza sz elektrotenikada iki mnada
ildilir. Onlardan biri periodik proses mrhlsini, digri is
elektrik dvrsi ofazal sisteminin trkib hisssinin adn
arakteriz edir.
Fazalarn sayna gr ofazal enerji mnblri v
dvr sistemlri iki, , drd v s. fazal olur.
Ilk df Dolivo-Dobrovolski (1888-1891-ci illr)
trfindn ttbiq olunan fazal dyin cryan sistemi
masir elektroenergetikada geni ttbiq olunur.
Faza dolaqlarnn balanc v son adlar verilir.
Balanclar A,B,C, sonlar ,y, z-l iarlnir. kil 7.3 d
fazal e.h.q.-nin vektor-diaqram verilmidir.
Generatorun faza dolaqlarndan e.h.q.-lrin eyni qiymtlrdn
myyn ardcllqla kem qaydasna faza ardcll, fazal generatorun dolaqlarndak e.h.q.-lrin
balan vhdtin fazal e.h.q.
sistemi deyilir.
ofazal dvrlrd e.h.qkil 7.3
lrin, elc d grginliklrin v
cryanlarn vhdti ofazal e.h.q., grginlik v cryan
sistemi adlanr. gr btn e.h.q.-lr (grginlik, cryan)
qiymtc biri-birin brabrdirs v hr bir e.h.q.(grginlik ,

146

2
- brabr eyni faza buca
m
qdr geri qalrsa, onda bu sistem simmetrik sistem adlanr.
Burada m-fazalarn saydr.
cryan) zndn vvlkindn

7.2. lduz v bucaq birlmlri

Generator dolaqlarnn birldirilmsinin sasn iki
sulu vardr: ulduz v bucaq birlmlr. Ulduz v bucaq
birlmlri uyun olaraq kil 7.4 v kl 7.5-d verilmidir.
Ulduz birlmsind generatorun dolaqlarnn A,B,C
balanc uclarna naqil birldrilir. Sadc olaraq tt
adlanan bu naqillr ildiciy qomaq ndr. Generator
dolaqlarnn ,y,z son uclar is bir dyn nqtsind
birldirilir. Hmin nqt (kild N nqtsi) generatorun
neytral v ya sfrnc nqtsi adlanr. Bu nqtdn gedn naqil
neytral v ya sfr naqili adlanr. Sfr naqilli ulduz birlmsi
drdnaqilli, sfr naqili olmayan ulduz birlmsi is naqilli
birlm adlanr.
gr fazal generatorun birinci dolann sonu
ikinci dolan balanc (B) il, ikinci dolan sonu (y) nc
dolan balanc (C) il, nc dolan sonu (z) birinci
dolan balanc (A) il birldirilrs, onda generator
dolaqlarnn bu r birlmsi bucaq birlm adlanr. kil
7.4 v 7.5-dn grndy kimi ildicilr d ulduz v ya
bucaq killi birldiril bilr.
Ilk badan adama el glir ki, dolaqlar bu halda zzn qapanmlar (qsaqapanma). gr biz dd sabit
cryan mnbyin malik olsaydq, bu dorudan da bel olard.
slind is bu badmz fazalar frqin malik dyin e.h.q.dir. bucan tam e.h.q.-si sfrdr. Bu el kil 7.3.-d
verilmi vektor diaqramndan da grnr. gr generator ykl
deyils, ninki qsa qapanma alnmr, htta dolaqlarda cryan
olmur.
147

Qeyd edk ki, kil 7.4 v 7.5-d biz generator v

ildicini eyni, ya ulduz v yaud bucaq klind
birldirdik. Aydndr ki, kombin edilmi semlrdn d
istifad etmk olar. Msln, generatoru ulduz, enerji
ildicisini bucaq klind v ksin birldirmk olar. Baqa
szl desk, generator dolaqlarnn v ildicilrin birlm
semlri biri-birindn asl deyildir.

kil 7.4
Ulduzun alar v ya bucaql ildcinin budaqlar
ildicinin fazalar, onlarn mqavimtlri is faza mqavimtlri adlanr. Generatorun faza dolaqlarnda induksiyalanan
e.h.q.-lr, onlarn uclarndak grginliklr, ildicinin fazalarndak grginlik v cryanlara uyun olaraq faza e.h.q.-lri
(ef), grginliklri (Uf) v cryanlar (f) deyilir. tlr
arasndak grginliklr v onlardak cryanlar tt grginliklri (U) v tt cryan () adlanr. Fazalarn ulduz
birlmsind tt cryanlar faza cryanlarna brabrdir:
=f. Fazalarn bucaq birlmsind is ildicinin v ya
mnbyin eyni fazasna birln tlr arasndak grginlik
uyun faza grginliyin brabrdir: U=Uf.
Btn tlrd cryanlarn msbt istiqamti mnbdn ildiciy doru, neytral ttd is ildicinin neytral
148

nqtsindn mnbyin neytral nqtsin doru qbul edilir.

Mnbyin bucanda e.h.q.-nin v cryann msbt istiqamti ACBA, ildicinin bucann qollarnda ABCA istiqamtind gtrlr (kil 7.5).

kil 7.5
gr btn fazalarn kompleks mqavimtlri eynidirs, ofazal dvr v ofazal ildici simmetrik, ks
halda is qeyri-simmetrik adlanr. gr simmetrik fazal
dvry simmetrik grginlik sistemi ttbiq olunsa, bu zaman
cryanlarn simmetrik sistemi alnar.
Grginlik v cryan sistemlri simmetrik olan o
fazal dvrnin rejimi simmetrik rejim adlanr.
7.3. Simmetrik rejimli fazal dvrnin hesablanmas
Ulduz v bucaq klind birldirilmi iki dvrnin
(kil 7.4 v kil 7.5) simmetrik rejiminin hesablanmasna
baaq. kil 7.6-da induktiv arakterli (>0) yk olan ulduz
birlmli fazal dvrnin (kil 7.4-dki) simmetrik rejimi
n cryanlarn topoqrafik diaqram v vektor-diaqram
verilmidir.
Kirhofun I qanununa gr
IN IA IB IC 0

149

Demli, neytral td cryan yodur. Ona gr d

ildicinin simmetrik halnda neytral mftil gtrlmr.
Kirhofun II qanununa gr tti grginliklr faza
grginliklrinin frqi kimi tyin olunur:
U AB U A U B ; U BC U B U C ; U CA U C U A ;
ANB brabryanl bucandan:
UAB=2UACos NAB=2UACos300
v ya
U x 3U f
alarq.
kil 7.7-d bucaq birlmli fazal dvrnin
(kil 7.6-dak) simmetrik rejimi n v >0 olduqda
grginlik v cryanlarn vektor-diaqram verilmidir. Bu halda
xtt cryanlar faza cryanlarnn frqi kimi tyin olunur:
IA IAB ICA; IB IBC IAB ; IC ICA IBC ; Ix 3I f -dir.
Simmetrik fazal ildicinin aktiv gc
P=3UfIfcos-dir.
Ildici budaqlarnn ulduz
birlmsind
U f U x 3 v If=I,
bucaq birlmsind is
U f U x v I f 3I x
olduunu nzr alsaq, birlmnin nvndn asl olmayaraq
kil 7.6
P 3U x I x cos
alarq. Burada -faza cryan il faza grginliyi arasnda
fazalar frqidir. Simmetrik fazal ildicinin reaktiv v tam
gc n
Q 3U f I f sin 3U x I x sin
150

S 3U f I f 3U x I x

yaza bilrik.
Simmetrik
fazal
dvrlr rabitsiz dvr sistemlri il mqayisd iqtisadi
chtdn o smrlidir. Msln, neytralt tti olmayan
ulduz birlmli sistemd alt
mftil vzin cryanlar I=If
eyni olan mftil ildilir.
Balan halda tt grginliklri
3
rabitsiz dvrdkindn
df byk olur. bucaq
kil 7.7
birlmd d tt cryanlar
faza cryanlarndan 3 df byk olur. V bu birlmd d
mftillrin say iki df az olur ki, bu da materialn qnatin,
rclrin azaldlmasna sbb olur.
7.4. Qeyri -simmetrik fazal dvrlrin hesabat
Qeyri-simmetrik fazal dvrlrin hesabatn
aparmaq n kil 7.8 d verilmi semdn istifad edk.
Ildicinin
saclarndak
faza
grginliklri
U A ,U B ,U C olsun.
Verilmi grginliklri kil 7.8-d qrq tlrl
gstrilmi e.h.q. mnblrin aid etmk olar:
e A U A , eB U B , eC U C
Cryanlar tapaq. Semd iki dyn olduundan hesablama
n dyn potensiallar metodunu tdbiq etmk mqsd
uyundur.
Ildicinin v mnbyin neytral nqtlri arasndak
grginliyi U nN -l iar edib
151

U Y U BYB U C YC
U nN A A
YA YB YC YN

yazaq.

kil 7.8
Burada YA , YB , YC -budaqlarn keiriciliyidir.
IA YA (U A U nN ), IB YB (U B U nN )
I Y (U U ), I Y U I I I
C

nN

nN

Limit halnda gr YN , yni Z N 0 olsa, U nN 0 olar.

Bu zaman ildicinin fazalarndak grginliklr mnbyin faza
grginliklrin brabr olar. Bu rt dailind hr fazada
cryan, baqa fazalardak cryanlardan asl olmayaraq Om
qanunu il hesablana bilr.
Semd neytral tt olmadqda hesabat gstriln
ardcllqla aparlr. Yalnz U nN -in ifadsind YN 0 gtrlr.
Yni
U Y U BYB U C YC
U nN A A
YA YB YC
152

olur.

Lakin bir qayda olaraq neytral tt olmadqda

dvrnin saclarndak faza grginliklri deyil, tt
grginliklri verilir.
A, B, C saclarn birldirn qapal kontur zr
grginliklrin v demli tt grginliklrinin cmi sfra
brabrdir:
U AB U BC U CB 0
Bu laqni nzr almaqla iki tt grginliyinin
verilmsi kifaytdir. Msln, onlar eB U BA v eC U CA
olan iki grginlik mnbyi kimi vermk olar (kil 7.9). Onda
N v A nqtlrinin potensiallarnn eyni olduunu nzr alb,

kil 7.9

Y U YCU CA
U nN B BA
YA YB YC
IA YAU nN , IB YB (eB U nN ) YB (U BA U nN )
IC YC (eC U nN ) YC (U CA U nN ) IA IB
yaza bilrik.
bucaq klind birlmi qeyri-simmetrik ildicinin
sad semin baaq (kil 7.10). gr dvrd A, B, C
saclar arasndak tt grginliklri mluimdursa, onda
bucan hr bir qolundak cryan Om qanunu il taplr,
sonra is tlrdki cryanlar hesablanr.
153

Adtn qbuledicinin saclarndak grginlik deyil,

mnbyin A,B,C saclarndak grginlik mlum olur. Hmin
cbbdn hesablama mrkkblir. Bu zaman mqavimtlr
bucan ekvivalent ulduza evirmk lazmdr. Onda kil
7.10-dak sem alnr ki, bu semd d cryann hesabat qaydas yuarda verilmidir. Taplan cryanlara sasn kildki
bucan saclarndak grginliklr, sonra is budaqlardak
cryanlar tyin edilir.
gr dvrd bir
ne ildici varsa v bu
ildicilr mtlif qaydada biri-biril birldirilibs, onda semin evrilmsindn istifad etmk lazmdr.
kil 7.10
7.5. fazal dvrlrd gcn hesablanmas
fazal dvrnin itiyari qeyri-simmetrik rejimd
aktiv gcn tyin etmk n lazm olan vattmetrlrin sayn
tapaq.
kil 7.11-d rti olaraq dzbucaql klind
gstriln istniln mrkkbliy malik olan v neytral mftilli
fazal tlrl qidalanan hr hans bir dvr verilmidir.
ttin balancndak faza grginliklrini hmi
grginlik mnbyi il gstrmk olar. Onlar kild qrq
ttlrl gstrilmidir. Buradan bel r ki, neytral mftili
olan fazal tlrd aktiv gc lmk n vattmetr
qomaq lazmdr (kil 7.11-d olduu kimi vattmetrlr
grginlik mnbyinin aktiv gcn tyin edir). Drd mftilli
simmetrik fazal dvrlrin aktiv gcn lmk n bir
vattmetrin nticsinin mislini gtrmk d kifaytdir.

154

kil 7.11
Simmetrik sistem mftilli olduqda is (v yaud yk bucaq
semi zr birlibs) kil-7.12-d verilmi lm sulundan
istifad etmk olar. Bu halda giri saclarnda tt
grginliyinin hmi iki grginlik mnbyindn alndn qbul
etmk olar. Bizim kild hmin mnblr qrq tlrl
gstrilmidir.gr vattmetrlrdn birinin qrbi kala zr geri
hrkt ets, onda bu vattmetr veriln grginliyin, yaud
cryann istiqamtini dyimkl, cihazn alnan gstriini
mnfi iar il yazrlar. Bel bir haln nmunsi aada verilir.
Simmetrik rejim n kil 7.12-dki vattmetrlrin
gstrdiyi gclrin grginliklr v cryanlar arasndak faza
srmsindn aslln aradraq. Bu mqsdl kil 7.13dki cryan v grginliklrin vektor-diaqramndan istifad
edk.
Balan halda vattmetrlrin gstrilri aadak kimi
tyin edil bilr:
P1 U AC I A cos( 30 0 ) UI cos( 30 0 ) ;
P2 U BC I B cos( 30 0 ) UI cos( 30 0 ) .
Vattmetrlrin gstrilrinin cmi is
P1 P2 UI cos 300 cos 3UI cos
olar. Alnan ifadlrdn grnr ki, =0 olduqda vattmetrlrin
gstrilri eyni olar. =600 olduqda , P2=0, =-600 olduqda is
P1=0 olur. >600 olduqda P2<0, <-600 olduqda is P1<0 olur.

155

=900 olduqda P2=-P1 olur. Bellikl | |>600 olduqda

vattmetrlrdn birinin qrbi ks trf meyl edr.

kil 7.12
7.6. Frlanan maqnit sahsi
Frlanan sabit maqnit gtrk. Hmin maqnitl
brabr onun yaratd sah d yerini (kil 7.13) dyiir. Ba
bel sah frlanan maqnit sahsi adlanr. gr frlanan sabit
maqnit maqnit qrbini yanladrsaq, hmin qrb d maqnit
sahsi istiqamtind frlanar.

kil 7.13
156

Qapal dolaq da bel sahd zn maqnit qrbi kimi

aparr. Maqnit sahsinin frlanmas nticsind dolan
naqillrind induksiya cryan yaranar v sol l qaydasna
gr dolaq kil 7.14-d gstriln istiqamtd frlanar. Bu
sahy gtirilmi massiv metal
disklr d v yaud silindrlr
d zlrini irlid hr etdiyimiz dolaq kimi aparacaqlar.
Bel ki, hmin cisimlrd d
induksiya cryan yaranr. Bu
cryan metal diskin v ya
silindrin qalnl boyu qapanr
v burulanl cryan adlanr.
Frlanan maqnit sahsi dyin cryanlar vasitsil
d alnr. vvlc iki fazal cryan vasitsil frlanan maqnit
sahsinin alnmasna baaq.
Tutaq ki, biri-birin nzrn
kil 7.14
900 bucaq altnda dnm iki
sarac verilmidir (1 v 2 sara) (kil 7.15,a).Bu saraclar
iki fazal cryanla qidalanr. Bu o demkdir ki, gr birinci
saracda cryan i1 =Im sint qanunu il dyiirs, ikinci
saracda bu i2=Imsin(t-900) olar. 1 sarac
H=Hmsint
qanunu il dyin maqnit sahsi, 2 sarac is
Hy=Hmsin(t-900)=-Hmcost
qanunu il dyin maqnit sahsi yaradar. Yekun sahnin
mtlq qiymti
H H x2 H y2 H m

olar v zaman kedik sabit qalar. Lakin sahnin istiqamti is

zaman kedik dyiir. Hmin istiqamti

157

Hx
tgt
Hy
v ya =-t kimi tyin etmk olar. Buradan bel alnr ki,
vzlyici H vektoru saat qrbinin ksi istiqamtd bucaq
srtil hrkt edir. Yni biz frlanan maqnit sahsi ld etmi
oluruq.
fazal cryann kmyil frlanan maqnit sahsini
ld etmk n dolaq gtrmliyik . Bu halda biz
dyin maqnit sahsin H1, H2, H3 malik oluruq (kil 7.15,b).
Hmin sahlrin rqslri aadak tnliklrl ifad
olunur:
H1=Hmsint
H2=Hmsin(t-1200)
H3=Hmsin(t-2400)
tg

a)

b)
kil 7.15

Asanlqla gstrmki olar ki, sah toplanaraq bucaq

srtil frlanan yekn maqnit sahsini yaradr. Yekun sahnin
3
amplitudu sabit olub, H m - brabr olur.
2
gr generatorun saclarna birldirilmi itiyar
naqillr ctnn yerlrini dyisk, onda maqnit sahsinin
istiqamti ks trf olacaqdr.
158

Bellikl, ofazal cryanlarn stn chti onlarn

kmyil frlanan maqnit sahsinin alnmas v bunun sasnda
dyin cryan mhrriklrinin dzldilmsidir. Frlanan
maqnit sahsi ilk df 1884-c ild T.Ferraris trfindn
alnm, 1887-88-ci illrd H.Teslann kf etdiyi ikifazal
asinron mhrrikl znn ilk ttbiqini tapmdr. 1889-c
ild is M.Dolivo-Dobrovolski fazal asinron mhrriki kf
edrk qurmudur.
7.7. Asinron v sinron mhrriklrin i prinsipi
fazal cryann asinron mhrriklri qurulu sadliyin gr seilir. O, hm d ya meaniki arakteristikalara malik olduundan o geni ttbiqlr malikdir.
Irlid qeyd etdiyimiz kimi, gr fazal generatorun
dolaqlarn fazal cryan bksin qosaq, onda statorun
dailind qiymtc sabit frlanan maqnit sahsi yaranar.
fazal asinron mhrrikin i prinsipi bu ideyaya saslanr.
Elektrik mhrrikinin statorunun dola fazal cryan bksin birldirilir. Elektrik mhrrikinin rotoru iki
qsa qapanm N v S qtbl saraclara malikdir (kil 7.16).
Statorun maqnit sahsinin frlanmas nticsind
bu saraclar dyin maqnit
seli ksir Nticd onlarn hr
birind cryan induksiyalanr. Lens qaydasna gr induksiyalanm cryan maqnit
sahsinin dyimsin ks tsir gstrir. Hmin ks tsir
onda zn gstrir ki, rotor
statorun maqnit sahsinin frlanmasna sinron frlanmaa
kil 7.16
balayr. Baqa szl desk,
159

rotor statorun maqnit sahsinin malik olduu bucaq srtil

frlanmaa balayr. Bu zaman sarac ksn maqnit seli daha
dyimir v saracda cryan ksilir. gr hmin raitd
rotora meaniki yk verils, onda onun frlanma hrkti
yavayar. Bu zaman N v S saraclarnda yenidn induksiya
cryan yaranar v rotor yenidn frlandrc moment malik
olar, Hmin moment motora ykn tormozlazladrc
momentini aradan qaldrmaa imkan verir, yni, o i grr.
Bellikl, yklnmi asinron mhrrikin
rotoru
statorun sahsindn myyn drcd gerid qalr, yni
asinron frlanr. Bu geri qalma srm il arakteriz olunur:
N n
S
100%
N
Burada N-statorun maqnit sahsinin, n-rotorun 1 dqiqdki
dvrlrinin saydr. Normal raitd S-rmsi adtn 3-4%
tkil edir.
S=0 olmas o demkdir ki, rotor, statorun maqnit
sahsinin srtil frlanr. gr rotor skuntddirs, onda S=1dir. arici yk rotorda n qdr byk olsa, onda cryan da bir
o qdr gcl v demli rotorun frlanma dvrlrinin say
kiik, srm is byk olar. Demli, mhrrikin frlanma
dvrlrinin say sabit qalmr, ykn dyimsil o da dyiir v
bu sbbdn o asinron mhrrik adlanr.
fazal generator sinron mhrrik kimi d ttbiq
oluna bilr. Bu mqsdl stator dolan fazal cryan
mnbyin, rotor dolan is sabit cryan mnbyin
birldirsk, onda statorun frlanan maqnit sahsi mann
valnda periodik olaraq mtlif iarli momentlr yaradar. Ona
gr d rotor vibrasiya edib frlanmaz. Rotor hr hans bir
vasit il frlanan maqnit sahsinin bucaq srtin yan srtl
hrkt gtirils, o frlanmaa balayar v bu frlanmann
tezliyi sahnin frlanma tezliyin atar. Mhz bu sinron
mhrrikin i prinsipini ks etdirir.

160

Sonda qeyd edk ki, elektrik manlarnda frlanan

maqnit sahsini yaratmaq n ildiln stator iibo silindr
klind dzldilir v bu silindr ayr-ayrlqda izole edilmi
polad lvhlrdn ibart olur. Mann hrkt edn hisssi
rotor is asinron mhrriklrd polad silindr klind
dzdilir. Bu silindr d saracl polad lvhlrdn ibart olur.

161

FSIL VIII. PERODK QEYR-SNUSODAL

CRYAN DVRLR
8.1. Periodik qeyri-sinusoidal siqnallar
Praktikada e.h.q., grginlik v cryanlarn yrilri
adtn az v ya o drcd sabit v ya sinusoidal yrilrdn
frqlnir. Cryan v ya grginliyin zamandan asll periodik, demk olar ki,periodik v qeyri-periodik ola bilr.
Dyin cryan generatorlarnn hava aralnda
maqnit induksiyasnn paylanma yrisinin sinusoidddn frqli
olmas nticsind onlarn dolaqlarnda alnan e.h.q. d sinusoiddn frqlnir. Qeyri-tti mqavimt, induktivlik v tutum
olan dvrlrd (ventil, elektrik qovsu, polad ilikli sarac v
s.), htta sinusoidal e.h.q. halnda bel qeyri-sinusoidal cryan
v grginlik yaranr.
Deyilnlr misal olaraq kil 8.1,a-da doymu
reaktorun v kil 8.1,b-d idar olunan ventilin dvrsind
cryan yrilri verilmidir. Periodik impuls generatorlar mtlif radioteniki, avtomatika, telemeanika, hesablama tenikas, idaretm v s. qurularda geni ttbiq olunur. Impulslarn
formas mtlif ola bilr. Bunlara misal olaraq miar killi
(kil 8.2), pillli (kil 8.3), dzbucaql (kil 8.4) impulslar
gstrmk olar.

kil 8.1
162

Tqdim olunan btn yrilr tam periodik olub, qeyrisinusoidal periodik cryanlar ifad edir. Tkrarlanma periodu
T-dir. Balan impulslar mtlif elektrik dvrlrindn
kedikd nzr arpacaq drcd dyiir.

kil 8.2
Nzrdn keirdiyimiz qeyri-sinusoidal periodik
yrilrdn baqa tkrarlanma periodu olmayan qeyri-periodik
yrilr d vardr. Bu yrilr hm tyin olunmu (msln, tk
impulslarn trlmsi zaman) hm d tsadfi (msln, ky
v manelr zaman) ola bilr.

kil 8.3
Mrkkb qeyri-sinusoidal cryan v grginlik yrilri il bal msl hll olunarkn, mrkkb mslni sadldirib, hmin sad msllrin hesablama metodlarn ona
ttbiq etmk bacarna malik
olmaq tlb olunur. Bunun
n qeyri sinusoidal cryan
v grginliyi harmonik toplananlara ayrmaq lazmdr.
kil 8.4

163

 8.2. Periodik qeyri-sinusoidal yrilrin triqonometrik

sraya ayrlmas
tti dvrlrd qeyrisinusoidal, lakin periodik
e.h.q.-lrd, grginliklrd v cryanlarda ba vern hadislri
yrnmk, onlarn yrilrini Eyler-Furye triqonometrik srasna
ayrlmaqla asanlar. Mlumdur ki, Dirile rtini dyn
itiyari f(t) funksiyas aadak formada triqonometrik sraya
ayrla bilr:
f t A0 A1m sin t 1 A2 m sin 2t 2
(8.1)
... Akm sin kt k
k 0

Burada k=1 olduqda Akm=A0, k 0

-dir.
2
Srann birinci hddi A0 sabit toplanan v ya sfrnc
harmonika, ikinci hdd A1msin(t+1)-sas sinusoid v ya
birinci harmonika, digr Akmsin(kt+k) tipli hddlr k>1
2
olduqda ali harmonika,
sas tezlik, T-qeyriT
sinusoidal periodik funksiyann periodu adlanr.
Cmin sinusu aldqdan sonra harmonikalarn cmi
aadak kimi yazlr
f t A0 B1m sin t B2 m sin 2t .... Bkm sin kt ....

..... C1m cos t C 2 m cos 2t ... C km cos kt ... A0

(8.2)

Bkm sin kt C km cos kt

k 1

Burada Bkm=Akmcosk v Ckm=Akmsink- dr. A0, Bkm

v Ckm aadak inteqrallarn kmyil hesablana bilr:

164

1
A0
T
Bkm
C km

T
2

A0-sabiti T

f (t )dt

T
2

1
f (t )d (t );
2

f (t ) sin(kt )d (t );

(8.3)

f (t ) cos(kt )d (t );

periodunda f(t)-funksiyasnn orta

qiymtinin yarsna brabrdir. (8.2) srasnn msallarn

bilmkl
C
2
2
Akm Bkm
Ckm
v k arctg km
Bkm
hesablayb (8.1) srasna kemk olar. k-zr --dan +-a kimi
cmlm aparsaq, (8.2) ifadsi
1
f (t ) ( Bkm sin kt Ckm cos kt )
2 k
klin dr.
Elektrotenikada rast glinn zamann qeyri-periodik
funksiyalarnn ou (kil 8.5) aadak rti dyir:
f(t)=-f(t+ )

kil 8.5
165

Bu rti dyn funksiyalar absis ouna nzrn simmetrik

funksiyalar adlanr. Bel funksiyann qiymti hr yarm
periodda ks iar il tkrarlanr.Ona gr d yarm period
qdr srn mnfi yarm dala msbt yarm dalann
gzgl ksi olur.Bu cr formaya cryan yrilri ferromaqnit
ilikli saraca sinusoidal grginlik ttbiq olunduqda malik olur.
Bu funksiyalar ct harmonikalara v sabit toplanana malik
olmayan sralara ayrlrlar:
f t A1m sin t 1 A3m sin 3t 3

A5m sin 5t 5 ....

Dyin cryan v ya grginliyi dzlndirrkn el
funksiyalara rast glinir ki, koordinat balancnn uyun
seimind
f(t)=f(-t)
rtini dyir (kil 8.6).

kil 8.6
Bel funksiyalar ordinat ouna nzrn simmetrik funksiyalar adlanr. Ordinat oxuna nzrn simmetriyaya o yrilr
malik olur ki, arqumentin qiymtinin iarsi dyidikd
funksiyann iarsi dyimir.Bel simmetriyaya bir periodlu
dzlndirm zaman ildicinin sxemind rast glmk olar. Bu
halda sraya sinuslar dail olmur:
f (t ) A0 A1m cos t A2m cos 2t A3m cos 3t ...
Tezlik bydkc semlrd el funksiyalara rast glinir ki,
koordinat balanc funksiyann sfr nqtsind seilnd
166

f(t)=-f(-t)
rti dnir (kil8.7). Bel funksiyalar koordinat balancna nzrn simmetrik funksiyalar adlanr v arqumentin
iarsi dyidikd funksiyann iarsi dyiir, lakin qiymti
dyimir.Asanlqla gstrmk olar ki, baxlan halda periodun
hr iki yarsnda qiymtc eyni, iarc ks iki ordinat
vardr.Ona gr d period rzind funksiyann orta qiymti v
yaxud sabiti sfrdr. Bellikl bu funksiyalar kosinuslara v
sabit malik olmayan sraya ayrlrlar:
f (t ) A1m sin t A2m sin 2t A3m sin 3t ...

kil 8.7
Zamann hesablama balanc irlildikd, buna uyun srann formas dyiir. Baqa szl desk, harmonikalarn
amplitudu dyimir, lakin onlarn balanc fazalar dyiir.
Msln, (8.1)-l ifad olunmu f(t) funksiyasndan
f1(t)=f[(t-t0)]- kesk, yni zamann hesablama balanc
t0-qdr srs, onda
f1 (t ) f (t t 0 ) =

A0 A1m sin(t / 1 ) A2 m sin(2t / 2 ) ... Akm sin( kt / k )

k 0

alarq. Burada k k kt 0 -dr.

Qeyri-sinusoidal periodik funksiyann harmonik
toplananlarnn toplusu onun diskret tezlik spektri adlanr.
Spektr hr hans Akm (amplitud spektri) v k (faza spektri)-nn
k tezliyindn myyn asllna gr arakteriz olunur.
167

 8.3. Qeyri-sinusoidal periodik e.h.q., grginlik v

cryann maksimal, tsiredici v orta qiymtlri
Periodik dyin qeyri-sinusoidal f(t) kmiyyti
znn harmonik toplananlarndan baqa daha kmiyytl
arakteriz olunur. Bunlar period rzind ama-un qiymti,
period rzind orta kvadratk v ya tsir edici
T

1
A
f 2 (t )dt

T 0

qiymti v modulca
T

1
f (t ) dt
T 0
orta qiymtidir. gr f(t) funksiyas absis ouna nzrn simmetrikdirs v periodun yars mddtind bir df d olsun
iarsini dyimirs, onda
T
2
/
Aor f (t )dt
T 0
-dir. Yni onun moduluna gr orta qiymti, yarm period
rzindki orta qiymtin brabrdir. Yuarda yazdmz
ifadd zamann hesablama balanc el seilmlidir ki,
f(0)=0 olsun. gr funksiya btn period rzind iarsini
dyimirs (kil 8.6), bu funksiyann modulca orta qiymti A0
sabitin brabrdir. gr periodik dyin kmiyytin yrisi
triqonometrik sraya ayrlbsa, onda onun tsiredici qiymti
aadak kimi taplr:
A0 r

1
1

A Akm sin(kt k ) dt Ak2m sin 2 (kt k )dt

T 0 k 0
T k 0 0

1
Aim Akm sin(it i ) sin(kt k )dt
T i 0 0
k 0
ik

168

(8.4) cmin dail olan hr bir inteqral sfra brabrdir.

Demli, mtlif harmonik hdlrin ani qiymtlri hasillrinin
period rzindki orta qiymti sfra brabrdir. Bunu nzr alb
tsiredici qiymt n alarq:
2

1
k
Ak2m sin 2 (kt k )dt A02 m A02 Ak2 Ak2

k 0 T 0
k 1 2
k 1
k 0

A2

v A

A
k 0

2
k

Bellikl, qeyri-sinusoidal periodik kmiyytin tsiredici

qiymti yalnz onun harmoniklrinin tsiredici qiymtlrindn
asl olub, onlarn k fazalarndan asl deyildir.
gr u grginliyi u0,u1,u2 harmoniklr srasndan
ibartdirs v onlarn tsiredici qiymtlri U0, U1,U2-dirs,
onda grginliyin tsiredici qiymti

U U 02 U12 U 22 ...
olar. Analoji olaraq i cryannn tsiredici qiymti n d

I I 02 I12 I 22 ...
yaza bilrik.
8.4. Qeyri-sinusoidal periodik dyin cryan
dvrlrinin hesabat
gr tti dvrd bir v ya bir ne qeyri-sinusoidal
periodik e.h.q. v ya cryan mnbyi vardrsa, onda bel
dvrnin hesabat mrhld aparlr.
1) mnblrin e.h.q. v ya cryanlarnn sabit v ya
sinusoidal toplananlara ayrlmas (diskret spektrin alnmas);
2) superpozisiya prinsipinin ttbiqi v dvrdki
cryan v grginliyin hr bir toplanan n ayrlqda
hesablanmas;
3) hr bir toplanan n alnan hallara birg balmas.
169

mumi kild toplananlarn cmlnmsi o tin

olub, hm d hmi vacib olmur. Bel ki, diskret spektrin
arakterin gr yrinin formas v onu arakteriz edn sas
kmiyytlr haqqnda mlahiz sylmk olur.
Hesabatn sasn tkil edn ikinci mrhlni
nzrdn keirk.
gr qeyri-sinusoidal e.h.q. sabit v sinusoidal
toplananlarn cmi klind gstrilmis, onda qeyrisinusoidal e.h.q. mnbyin sabit e.h.q. mnbyi il mtlif
tezlikli sinusoidal e.h.q. mnblrinin ardcl birlmsi kimi
bamaq olar. Demli, kil 8.8,a-da verilmi mnbyin e.h.q.-si
e=E0+E1msin(1t+1)+E2msin(2 +2)-dirs,
onda onun tsiri ardcl birldirilmi mnbyin tsirin,
analojidir (kil 8.8 b).

kil 8.8
e0=E0
e1=E1msin(1t+ 1)
e2=E2msin(2t+ 2)
Superpozisiya prinsipini ttbiq edib, ayrlqda hr bir e.h.q.
toplanannn tsirini nzr almaqla dvrnin
btn
hisslrindki cryann toplananlarn tapmaq olar.
Dvrd cryann ani qiymti, onun toplananlarnn
ani qiymtlri cmin brabrdir. Hr hans bir budaqda E0, e1
v e2 e.h.q.-lrinin yaratd cryanlar I0, i1 v i2-dirs, onda
mumi cryan
i =I0+i1+i2-dir.
Bellikl, qeyri-sinusoidal e.h.q.-li tti dvrlrin hesabat
sinusoidal e.h.q.-li n sayda mslnin v sabit e.h.q-li bir
mslnin hllin gtirilir. Burada n- mtlif tezlikli sinusoi170

dal e.h.q. toplananlarnn saydr. Bu msllrin hr birinin

hllind nzr almaq lazmdr ki, mtlif tezliklr n
induktiv v tutum mqavimtlri mtlifdir. k drcli
harmonik n induktiv mqavimt birinci harmonikdkindn
k df byk, tutum mqavimti is, ksin, k df kiikdir:
X Lk kL kX L1 ;
X
1
X Ck
C1
kC
k
Qeyd edk ki, aktiv mqavimt d tezlikdn asldr.
Sth effektinin hesabna tezlik artdqca aktiv mqavimt artr.
o da yksk olmayan tezliklrd v kiik en ksiklrind is
mqavimtin tezlikdn aslln nzr almamaq olar. gr
qeyri-sinusoidal e.h.q. mnbyi bilavasit tutumun saclarna
birldirilibs, onda cryann k-nc harmoniki n
Ek

ik m sin(kt )
xk
2
yaza bilrik. Burada
1
X CK
kC
-dir.k bydkc hmin harmonik n reaktiv tutum
mqavimti kiilir. Demli, htta amplitudu birinci harmonikin
amplitudunun czi hisssini tkil edn yksk e.h.q. v ya
grginlik harmoniki tutumda el cryan yarada bilr ki, onun
qiymti cryann sas harmoniki il mqayis oluna v htta
ondan byk ola bilr. Ona gr d sinusoid yan grginlikd
tutumdak cryan yksk harmoniklrin tsirindn srf qeyrisinusoidal ola bilr.
Qeyri-sinusoidal
e.h.q.
mnbyi
induktivliy
qoularkn k drcli cryan harmoniki
Ek

ik m sin(kt )
xk
2

171

kimi ifad olunur. Burada xk kL -dir. Harmonik drcsi

artdqca bu harmonika n induktiv mqavimt d artr. Ona
gr d htta qeyri-sinusoidallq drcsi
yksk olan
grginliklr raitind induktivlikdki cryann yksk
harmoniki nisbtn zif olur v cryan yrisi sinusoida
yanlar. gr qeyri-sinusoidal mnblrin e.h.q.-si yo,
cryanlar verilmi olsa, mslnin hlli prinsipi irlid rh
etdiyimiz kild qalr.
Qeyri-sinusoidal
cryan
mnbyini
paralel
birldirilmi sinusoidal cryan mnbyi kimi tsvir etmk
olar ki, bu sinusoidal cryanlar da qeri-sinusoidal cryann
uyun komponentlrin brabr olar. gr budan dynlrin
v ya ikiqtbly
i I 0 I1m sin(1t 1 ) I 2m sin(2 t 2 )
cryan ttbiq olunubsa, (kil 8.9 a) onda bu cryan mnbyi
paralel birldirilmi mnb kimi tsir gstrir (kil 8.9 b)

kil 8.9

i0 I 0 ;
i1 I 1m sin(1t 1 )
i2 I 2m sin( 2 t 2 )
Cryann hr bir toplanannn Z-dki grginliyini
hesablayb tam grginliyin ani qiymtini tapmaq olar. Bu
grginliyin ayr-ayr toplananlarnn cmin brabrdir.
Ayr-ayr harmoniklrin hesabat zaman kompleks
suldan istifad edib, hr bir harmonika n vektor diaqram
qurmaq olar. Lakin bu zaman vektorlar toplamaq, mtlif
172

harmoniklrin kompleks grginliklri v cryanlarn cmlmk yolverilmzdir.

8.5. Qeyri-sinusoidal periodik cryan dvrlrind gc
tiyari formal periodik cryann period rzindki
aktiv gc
T

1
P uidt
T 0
kimi tyin olunur.gr grginlik v cryann ani qiymtlrini
triqonometrik sralar klind ifad etsk,
T

U
sin(
k

km
u k I k m sin( kt u k ) dt

T 0 k 0
k 0

alarq.
Mtlif tezlkli sinusoidlrin ani qiymtlri hasilinin
period rzindki orta qiymti sfra brabr olduundan v
triqonometrik sralar tezliyind mtlq yldndan
T

1
U k I sin(kt uk ) sin(kt ik )dt
T 0 k 0 m k m
v inteqrallama apardqdan sonra
U I

k
k cos k
P U0I0 m m
U k I k cos k
2
k 1
k 0

yaza bilrik. Burada k

uk
ik -dir. Son ifaddn aadak
mhm ntic alnr:
Qeyri-sinusoidal cryann orta gc, ayr-ayr
harmoniklrin orta gclri cmin brabrdtr. Sabit toplanana
0=0 olan sfrnc harmonik kimi balr.
P

P Pk
k 0

Bu yolla alnan gc aktiv gc v ya enerjini ifad

edir ki, hmin enerji vahid zamanda dvr hisssind
173

dnmdn istilik, meaniki v ya hr hans bir enerji nvn

evrilir.
Sinusoidal cryanlarda olduu kimi aktiv gcl P
yana burada da tam gc anlay da dail edilir.
S UI

k 0

k 0

U k2 I k2

Aktiv gc hmi tam gcdn kiik olur. Dvrd yalnz aktiv

mqavimt olsa, onda S=P olar.
Aktiv gcn tam gc nisbti gc msal adlanr. V
rti olaraq bucann kosinusuna brabr gtrlr
P
cos
S
-nin hndsi mnasn aradrmaq n tsiredici qiymti
qeyri-sinusoidal kmiyytlrin tsiredici qiymtlrin brabr
olan cryan v grginliyin ekvivalent sinusoidlri anlayndan
istifad edilir. gr ekvivalent cryan v grginlik sinusoidlri
arasnda faza srmsinin myyn qiymtind ( ) dvrd
ayrlan gc, qeyri-sinusoidal cryann dvrd ayrd gc
brabr olarsa, hmin srm buca irlid qeyd etdiyimiz
rti buca olar.
Aktiv gc analoji olaraq reaktiv gc d ayr-ayr
harmoniklrin reaktiv gclri cmi kimi myyn edilir:

k 1

k 1

Q Qk U k I k sin k

Sinusoidal cryanlardan frqli olaraq, qeyrisinusoidal cryanlar n tam gcn kvadrat

S2P2+Q2
olur.Yni o, aktiv v reaktiv gclrn kvadrat cmindn byk
olur.

174

FSL IX. ELEKTRK DVRLRND SRBST

KED PROSESLR
9.1. Kommutasiya qanunlar
Elektrik dvrsinin bir qrarlam haldan digrin
kemsi keid prosesi, bu keid srf olunan zaman is keid
mddti adlanr.Elektrik dvrlrind ayr-ayr budaqlarn
qoulmas v almas, ayr-ayr hisslrin alb balanmas,
qsaqapanmas, parametrlrin birdn kskin dyimsi v s. ba
ver bilr. Bu dyimlr kommutasiya adlanr. Bu
dyimlrin ani ba verdiyini qbul edk. Hmin dyimlr
zaman keid proseslri ba verir v bu proseslr d
kommutasiyadan myyn mddt sonra (nzri olaraq bu
mddt sonsuz byk ola bilr) sona yetir. Kommutasiyann iki
qanunu vardr:
Kommutasiyann I qanunu induktivliy malik
dvrlr aiddir. Bu qanuna gr kommutasiya annda dvrnin
induktivlik olan itiyari budandak cryan v maqnit seli z
qiymtini srayla dyi bilmz. Kommutasiya annda onlar
kommutasiyadan vvlki qiymtlrini salayr v sonra bu
qiymtdn balayaraq zaman kedik tdricn dyiirlr.
Cryan olmayan saracl buda dvry qoanda
kommutasiya annda bu budaqda cryan sfrdr. gr
kommutasiya annda bu budaqda cryan srayla dyisydi,
di
onda induktivlikd grginlik L U L sonsuzluq olard v
dt
Kirhofun II qanunu dnilmzdi.
Kommutasiyann II qanunu tutuma malik dvrlr
aid olub, bu qanuna gr kommutasiya annda dvrnin
istniln budanda tutumdak grginlik v elektrik yk z
qiymtini srayla dyi bilmz. Kommutasiya annda onlar
kommutasiyadan vvlki qiymtlrini salayr v sonra bu
qiymtlrdn balayaraq zaman kedikd tdricn dyiir.
175

gr kommutasiya annda hmin budaqda grginlik

dU C
srayla dyisydi, onda cryan i C
sonsuzluq
dt
olard v baxlan dvrd Kirhofun ikinci qanunu
gzlnilmzdi.
Energetik bamdan induktivlikd cryann, tutumda
grginliyin srayla dyi bilmmsi, onlarda toplanan
Li 2
CU 2
v elektrik
sahlri enerjilrinin
maqnit
2
2

srayla dyi bilmmsi il izah olunur. Dorudan da, bu

enerjilrin srayla dyimsi induktivlikd v tutumda
sonsuz byk gcn olmasn tlb edir ki, bunun da fiziki
mnas yodur. Bel ki, real mnblr sonsuz byk gc malik
olmur.
9.2. Keid, mcburi v srbst proseslr
Keid proseslrin hesablanmasnn bzi mumi
msllrini nzrdn keirk. Bu mqsdl aktiv mqavimti,
induktivliyi v tutumu ardcl birldirilmi budaqlanmayan
dvr gtrk v hmin dvrni zaman etibaril ksilmz
dyin v hr hans bir analitik ifad il verilmi e.h.q.
mnbyin qoaq. Istniln zaman ani n Kirhofun II
qanununu yazaq:
di 1
ri L idt e (9.1)
dt c
Burada i-keid prosesinin cryan v yaud da sadc olaraq
keid cryan adlanr. Keid prosesi il hesablamamaq
mmkn olduqda mcburi rejim ba verir. Itiyari periodik
dyin e.h.q.-li mnbyin yaratd mcburi rejim
qrarlam rejim d deyirlr. Mcburi rejim ba vern zaman
(9.1) tnliyi aadak kl dr:
176

dimec 1
imec dt e (9.2)
dt
C
Burada imec mcburi rejimin cryan v yaud da sadc
olaraq mcburi cryan adlanr.
(9.2)-dn (9.1)-i hdbhd saq v iser i imec (9.3)
iarlmsini qbul etsk,
di
1
riser L ser iser dt 0 (9.4)
dt
C
v yaud
U rser U Lser U Cser 0
imec L

alarq. Burada iser -srbt cryan, U ser srbst grginlikdir.

Keid v mcburi rejimlrin cryan v grginliklrinin frqi
uyun olaraq srbst cryan v srbst grginlik adlanr.
(9.4) ifadsi gstrir ki, dvr bir mcburi haldan
digrin kedikd cryann srbst toplananlar trfindn
btn
elementlrd
yaradlan
grginliklr
qarlql
tarazladrlr. Yalnz srbst grginlik mnbyi e.h.q.-sindn
asl olur. (9.3) mnasibti gstrir ki, dvrd ba vern
proses iki biri-biri zrin gln prosesin-sanki qfildn ba
vermi mcburi v yalnz keid prosesind mvcd olan srbst
proseslrin vhdti
kimi bamaq olar.Mhz srbst
toplananlarn tsirindn keid prosesind aramsz olaraq
mcburi rejim yanlama ba verir. Aydndr ki, keid prosesi
zaman cryanlar v grginliklr mcburi rejimin v srbst
prosesin toplananlarna ayrla bilr:
i imec iser ,U r U rmec U rser ,U L U Lmec U Lser ,
(9.5)
U C U Cmec U Cser
Bu toplananlara ayrlma yalnz tti dvrlr n mmkndr. Bel ki, superpozisiya prinsipi yalnz tti dvrlr
ttbiq olunur. Onu da qeyd edk ki, fiziki bamdan yalnz
keid cryan v grginliklri mvcddur. Onlarn mcburi
v srbst toplananlara ayrlmas tti dvrlrd keid
177

proseslrinin hesablanmasn asanladrmaq n ttbiq olunan

riyazi suldur.
Kommutasiya qanunlarndan istifad edib, induktivlik
olan budaqdak srbst cryann iLser (0) v tutumdak srbst
grginliyin U Cser (0) balanc qiymtlrini tapmaq olar.
Tutuq ki, kommutasiyaya qdr dvr itiyari rejimd
olmudur. Hmin rejimin cryann iL (t ) , grginliyini
U C (t ) kimi iar edk. Kommutasiya annda t=0, cryan

iL (0) v grginlik U C (0) v kommutasiyadan vvlki

cryan v grginliyi mlum qbul edk. Induktivlikdki keid
cryan v tutumdak keid grginliyi kommutasiya annda
sraila dyi bilmdiyindn (9.5)- gr
iL (0) iLmec (0) iLser (0),U C (0) U Cmec (0) U Cser (0)
v ya
iLser (0) iL (0) iLmec (0),U Cser (0) U C (0) U Cmec (0)
olar.
gr dvr kommutasiyaya qdr mcburi rejimd
idis, onda hmin rejimin cryan v grginliyini iLmec (t ) v

U Cmec (t ) il iar edib, alarq:

i Lser (0) i Lmec (0) i Lmec (0)
U Cser (0) U Cmec (0) U Cmec (0)
susi halda, gr kommutasiyaya qdr dvr aq
olsa, v tutum yklnmmis, yni
iLmec (0) 0 ,U Cmec (0) 0 -drsa, onda
iLser (0) iLmec (0),U Cser (0) U Cmec (0)
olar.
Adtn keid proseslri vvlc klassik metodun
kmyil sad dvrlrd yrnilir. Metodun mahiyyti
dvrdki cryanlar v grginliklri laqlndirn diferensial
tnliklri inteqrallamaqdan v bunun nticsind meydana
178

an inteqral sabitlrini kommutasiya qanunlarndan irli gln

balanc rtlr vasitsil tyin etmkdn ibartdir. Balanc
rtlr dedikd t=0 annda induktivliklrdki cryanlarn v
tutumlardak grginliklrin qiymtlri baa dlr. Hmin
qiymtlr kommutasiya annda srayla dyimir. Bzn bu
rtlr asl olmayan balanc rtlr adlanrlar. Bunlardan
frqli olaraq qalan btn cryan v grginliklrin balanc
qiymtlri asl balanc rtlr adlanr. Bu rtdr Kirhof
tnliklrinin kmyil asl olmayan balanc rtlr gr
taplr. Klassik metodun kmyil mrkkb dvrlrd keid
proseslrinin yrnilmsinin tinliyi asl balanc rtlrin
tyininddir.
9.3. r, L dvrsinin qsa qapanmas
Tutaq ki, real sarac (buna sadc olaraq r, L dvrsi
d deyirlr). K aar vasitsil qfildn qsa qapanr (kil 9.1).
Kommutasiyaya qdr saracda cryan sabit idi:
E
imec
Rr
Kommutasiyadan sonra saracda mcburi cryan
sfr olduundan
i iser
olar (9.4)- gr srbst cryan birinci trtib bircins diferensial
tnliyi dyir:
di
L ser riser 0
dt
k
Bu tnliyin hlli
r
t
L

(9.6)
iser A e
klinddir. t=0 olduqda (9.6)
iser (0) A i(0)
yni
179

kil 9.1

i iser i(0) e

r
t
L

iser e

iser e t olar.

Burada iser (0) A -srbst cryann balanc qiymti olub,

L
dyim yrisi kil 9.2-d verilmidir. -r,L dvrsinin
r
zaman sabiti adlanr, mddtind srbst cryan snrk
znn balanc iser (0) qiymtindn balayaraq e df azalr.
Dorudan da
i (0) A
iser ( ) iser (0) e 1 ser
-dir.
e
e
Bunu qrafikdn tyin etmk n iser yrisin itiyari C
nqtsind tounan kmk lazmdr. CBD bucandan BDni tapmaq olar.
i
i
m CD
ser ser i
mt BD (
iser
diser mtg tg

dt
Burada mi, mtg, mt-miqyaslardr.
Demli, zaman sabiti ddi qiymtc itiyari tounan altnn
uzunluuna brabrdir.
Zaman sabitinin
trs qiymti r, L dvrsinin
snm msal adlanr:
1 r

L
iser (0) cryannn qiymtini, yni A inteqral sabitini
balanc rtlrdn tapaq.
kil 9.2
t=0 kommutasiya annda
induktivlikdki cryan srayla dyi bilmdiyindn
E
iser (0) i(0) iser (0)
Rr
180

yaza bilrik. Bu zaman saracdak cryan n

Z2 0
yazmaq olar. z-zn induksiya e.h.q.-si
t

di
r
eL L E
e U L -olar.
dt
Rr
Energetik bamdan r, L dvrsindki qsaqapanma prosesi,
komutasiyaya qdr saracn maqnit sahsinin
Li 2 (0)
Wm
2
enerji ehtiyyatnn, keid prosesi mddtind r mqavimtind
Z2 0
istiliy evrilmsi il arakteriz olunur.
Nzri chtdn qsa qapanmada cryann yo
olmas sonsuz uzun mddtd ba verir. Ona gr d inteqraln
yuar srhddi sonsuzluq gtrlmdr. Lakin praktik olaraq
o sayl saraclar n bu proses srtl ba verir. r, L
dvrlri n zaman sabiti bir ne mikrosaniydn saniynin
hisslrin kimi tkil edir.
gr qsaqapanmaya qdr saracda dyin cryan
olsayd, keid prosesinin arakteri dyimzdi. Lakin i(0)
cryan qsaqapanma annda saracdak cryana brabr olar.
9.4. r, L dvrsinin sabit grginliy qoulmas
r, L dvrsini sabit grginliy qoanda (kil 9.3) ilk
anda cryan sfr olur. Ona gr d
i(0) imec (0) iser (0) 0
yaza bilrik.
U
imec imec (0)
r
olduundan
kil 9.3
181

iser (0) A

U
r

olur.

Ona gr d keid prosesinin cryan

t
t

U
U
i imec iser A e (1 e )
r
r
L
klind yazlr. Burada -dir.
r
Induktivlikd grginlik
t

di

U L U L L Ue
dt
klind olur.
Aar qoulana kimi induktivlikd grginlik sfra
brabr v kommutasiya annda UL=U olduundan, induktivlikdki keid v srbst grginliklr srayla dyiir i, imc,
isr v UL-nin dyim yrilri kil 9.4-d verilmdir.
Bu yrilrdn grnr ki, dvrdki cryann
qrarlamas ani ba vermir v
U
cryan
olan mcburi rejimin ba
r
vermsi n myyn vat tlb
olunur. (nzri olaraq bu vat sonsuz
byk ola bilr). Dvrnin zaman
sabiti byk olduqa i cryannn
artma srti d bir o qdr yava olur.
kil 9.4
Mnbdn alnan enerjinin
bir hisssi saracn maqnit sahsi enerjinin artmasna, digr
hisssi is r mqavimtind istiliyin hasil olmasna srf olunur.
9.5. r, L dvrsinin sinusoidal grginliy qoulmas
r, L dvrsini U=Umsin(t+) qanunu il dyin
sinusoidal grginlik mnbyin qoduqda (kil 9.3) mcburi
cryan
182

imec

Um
sin(t )
z

olar. Burada

z r 2 (L) 2 ; tg

L
r

Srbst cryan is
r
t
L

-dir.

iser A e A e
kimi tyin olunur. Keid cryan n
t

U
i imec iser m sin(t ) A e
2
alarq.
Balan dvrd qoulmaya kimi, yni kommutasiyaya kimi cryan yo idi. Ona gr d t=0 olduqda i=0-dir v
buradan
U
iser (0) A m sin( ) olur.
2
Nticd keid cryannn son ifadsi n

kil 9.5
t

Um
U
sin(t ) m sin( )e alarq.
z
z
Induktivlikdki grginlik n is

183


di

U m[sin sin(t ) cos sin( )e ]

dt
2
t

UL L

alarq.
kil 9.5-d veriln i cryan yrisindn grnr ki,
isr cryan sndkc keid cryan mcburi cryana
1
3
yanlar. Lakin -dn asl olan T -dn T -y qdr olan
4
4
mddtd cryann qiymti mcburi cryann amplitudundan
byk qiymtlr ata bilr. Bir induktivlikli budaqlanmayan
dvrd (kil 9.6 a) istniln cryann srbst toplanannn
zaman sabiti aadak kimi tyin olunur:
L

(9.7)
r rgir

kil 9.6
Burada rgir induktivlik olan budan saclarna nzrn
dvrnin giri mqavimtidir.
Yazdmz son dsturdak rgir mqavimtini
tapmaqdan tr n kil 9.6a-da verilmi semin srbst
cryanlar n vz semini trtib edk, yni ilkin semi
mnbsiz verk. Bu zaman kil 9.6,b-dki sem alnar. Onda
giri mqavimti n
1
rgir
1 1 1

r1 r2 r3
yaza bilrik.
184

Indi is balan dvr n bilavasit induktivlik olan

qolda keid cryann tyin etmy imkan vern sad dsturu
yazaq:

iL (t ) iLmec (t ) iLser (t ) iLmec (t ) A e

Burada (9.7) dsturundan taplr . t=o olduqdla dsturdan A
taplr. Bellikl induktivlikdki cryan n

iL (t ) i Lmec (t ) A e

yaza bilrik.
9.6. r, c dvrsinin qsa qapanmas
Tutaq ki, C kondensatoru sabit grginlik mnbyindn qidalanr (kil 9.7). Kondensatoru Uo=E grginliyn
kimi yklyk. Sonra k aar qapandqda kondensator r
mqavimtind boalr. r mqavimtli C tutumlu budaq sadc
olaraq r, C dvrsi adlanr. Bu dvrd keid prosesini
aradraq.
Tutumdak grginliyin v dvrdki cryann
mcburi qiymti sfrdr. Cryan v grginliyin srbst
toplananlarn tapaq. Tutumda
grginliyin v cryann msbt istiqamtlrini eyni gtrk. Onda srbst toplanan
kil 9.7
n
dq
dU ser
(9.8)
iser ser C
dt
dt
yaza bilrik.
Srbst toplananlar n Kirhofun II qanununu
yazaq:
riser U Cser 0 (9.9)
185

(9.8) v (9.9) tnliklrinin kmyil srbst

grginlik n birtrtibli bircins diferensial tnliyi quraq:
dU ser
rC
U Cser 0
dt
Sonuncu tnliyin mumi hlli
U Cser U C A e

t
rC

U Cser (0)e

U C (0)e t

klinddir. Burada U Cser (0) A tutumda srbst grginliyin

balanc qiymtidir. =rC kmiyyti r,C dvrsinin zaman
1 1
sabiti,
is snm msal adlanr.
rC
UC(0)-nin qiymti, yni A inteqral sabiti balanc rtlrdn
taplr: t=0 kommutasiya annda tutumdak grginlik sraila
dyi bilmdiyindn
U C (0) A E U 0
olar. Kondensatordak grginlik n

U C U 0e
alarq. (9.9)-dn keid cryan n
t
U Cser
U 0
i iser

e
r
r
(9.10) yaza bilrik.
kil 9.8-d UC v inin
dyim yrilri verilmidir.
Enerji bamndan r,C dvrsinin qsa qapanmas kommutasiyadan vvl kondensatorun elektrik sahsind
kil 9.8
toplanan ehtiyyat enerjisinin
r mqavimtind istiliy evrilmsi il izah olunur.
2t

U2
CU 02
WT i 2 rdt 0 e rC dt
r 0
2
0
186

gr dvrd i-nin msbt istiqamtini UC-nin msbt

istiqamtin ks gtrsk onda (9.8) v (9.10) ifadlrind
iarlr biri-birin ks olaraq dyir.
9.7. r, C dvrsinin sabit grginliy qoulmas
r,C dvrsini sabit U grginliyin qoub keid prosesin
baaq (kil 9.9).
Srbst proses n Kirhofun II qanununa sasn trtib olunan
tnlik irlid tan olduumuz
dU ser
rC
U Cser 0
dt
tnliyi il st-st dr. Ona gr d
tutumda srbst grginlik
U Cser A e

t
rC

A e

olar.
Tutumda keid grginliyi is

kil 9.9

U C U Cmec U Cser U A e
olar. Kondensator ykl olmadqda yni t=0 annda UC(0)=0
olduundan A=-U olur v buna gr d

U C U (1 e )

alnar. Cryan n is
t
dU C U
iC
e
dt
r
alarq.
kil 9.10-d keid
prosesini
arakteriz
edn
U C .U Cmec ,U Cser , i , yrilri verilkil 9.10
midir. Qrafikdn grnr ki,
tutumdak grginlik v dvrdki cryan ani olaraq qrar187

lamr. Dvrnin zaman sabiti byk olduqca kondensatorun

grginliyi bir o qdr srtl artr, cryan is bir o qdr
srtl azalr.
9.8. r, C dvrsinin sinusoidal grginliy qoulmas.
Tutaq ki, r, C dvrsi U=Umsin(t +) sinusoidal
grginliyin qoulmudur. Bu zaman tutumda mcburi
grginlik
U

U Cmec m sin(t )
zC
2
olar. Burada
2

1
1
z r
-dir.
, tg
Cr
C
Tutumda srbst grginlik vvlki kimi
2

U Cser A e
olduundan tutumdak keid grginliyi
t

Um

U C U Cmec U Cser
sin(t ) A e
zC
2

olar. Balanc rtlr gr t=0 olduqda UC=0 olduundan son

ifaddn
U

A m sin( )
zC
2
v nhayt tutumdak keid grginliyi n
Um

Um
t
UC
sin(t )
sin( )e
zC
2
zC
2
alarq. Burada dvrnin zaman sabiti rC -dir. Keid
cryan

188

dU C U m

[cos sin(t ) sin sin( )e

dt
r
2
kimi tyin olunur. R,L dvrlrind olduu kimi, r, C
dvrlrind d zaman sabiti giri mqavimtin gr tyin
olunur:
= (r rgir )C
Tutumda grginlik is
t

i C

U C(t ) U Cmec (t ) U Cser (t ) U Cmec (t ) A e

-dr.

9.9 . Budaqlanmam r, L, C dvrlrind keid

proseslri
Kirhofun II qanununa gr budaqlanmayan dvrnin
btn elementlrind srbst grginliklr qarlql srtd biribirini tarazladrr. Ona gr d omik mqavimt, induktivlik
v tutumu ardcl birldirilmi (buna r, L,C dvrsi d deyilir)
dvr n (kil 9.11).
di
riser L ser U Cser 0 (9.11)
dt
yaza bilrik. Burada
dq
dU Cser
iser ser C
0 (9.12)-dir.
dt
dt
(9.12)-ni
(9.11)-d
nzr
alb,
diferensiallamadan sonra U Cser n
ikitrtibli diferensial tnlik alarq:
kil 9.11

d 2U Cser r dU Cser
1

U Cser 0 (9.13)
2
L dt
LC
dt
Kondensatordak srbst yklr d bu diferensial tnliyi dyir:
d 2 q ser r dq ser
1

q ser 0
(9.14)
2
L dt
LC
dt
189

(9.14) tnliyini (9.12)-ni nzr almaqla zamana gr

diferensiallasaq, onda
d 2 iser r diser
1

qser 0
(9.15)
2
L dt
LC
dt
alarq. (9.13), (9.14) v (9.15) tnliklri gstrir ki, U Cser , q ser
v iser -nin dyimsi eyni qanuna tabedir.
Bu tnliklrdn istniln birini hll etmk n
arakteristik tnlik qurulmaldr:
r
1
p2 p
0
L
LC
Srbst prosesin zarakteri yalnz r, L, C dvrsinin
parametrlrindn, yni arakteristik tnliyin kklrinin
qiymtlrindn asldr. Hmin kklr

r
r2
1

(9.16)
2
2L
4 L LC
kimi tyin olunduundan, srbst prosesin arakteri kkalt
ifadnin iarsindn asldr v bu kklrin hqiqi v ya
kompleks olduunu myynldirir.
P1, 2

9.10. Kondensatorun aperiodik boalmas

r, L, C dvrsind U0 grginliyin kimi yklnmi
kondensatorun aperiodik boalmas bu grginliyin monoton
olaraq U0 dan sfra kimi azalmas il arakteriz olunur. Yni
kondensatorun boalb dolmas ba vermir. Enerqetik bamdan bu, kondensatorun enerjisinin az hisssinin maqnit sahsi,
o hisssinin is rezistorda istilik enerjisin evrilmsi
demkdir. Myyn zaman anndan sonra ninki kondensatorun
elektrik sahsind qalan ehtiyyat enerji, hm d maqnit
sahsinin enerjisi istiliy evrilir.
Bircins differensial tnliyin aperiodik hlli, yni bizim
badmz halda srbst prosesin aperiodik arakteri
190

(kondensatorun boalmas) arakteristik tnliyin kklri hqiqi

olduqda, yni
L
r2
1

v ya r 2
(9.17)
2
C
4L
LC
rti dndikd olur.
Srbst prosesin hl aperiodik arakterli olduunu
rtlndirn, konturun n kiik mqavimtin kritik
mqavimt deyilir.
L
rk r 2
C
gr r rk r rti dnc, onda p1 v p2 kklri hqiqi v
mtlif olar. Bu halda (9.13) bircins diferensial tnliyinin
mumi hlli
U Cser A1 e P1t A2 e P2t
(9.18)
klind olar. Burada A1 v A2 (9.11) rti dailind
inteqrallamann hqiqi sabitlri olub balanc rtlrdn tyin
olunur, P1 v P2 is arakteristik tnliyin hqiqi v mtlif
kklridir. Kklr hkmn mnfi iarli olmaldr. Bel ki,
srbst proses zamana gr snndir.
(9.12)-y gr keid cryan n
dU Cser
iser C
C ( A1 e P1t A2 e P2t )
(9.19)
dt
olar.
Kondensator boalanda tutumdak mcburi grginlik v
cryan sfr olduundan, onlarn keid qiymtlri srbst
qiymtlrin brabr olur:
U C U Cser , i iser
t=0 annda, UC=U0 v i=0 balanc rtlrindn inteqral
sabitlri taplr. Balanc qiymtlri (9.18) v (9.19)-da nzr
alsaq,
U 0 A1 A2 ,0 A1 P1 A2 P2
191

v buradan
P2U 0
PU
; A2 1 0
P2 P1
P2 P1
alarq. Son ifadlri (9.18) v (9.19)-da nzr alsaq,
U0
U C U Cser
( P1 e P1t P2 e P2t )
(9.20)
P2 P1
A1

CP1 P2U 0 P1t

(e e P2t )
(9.21)
dt
olar. Induktivlikdki grginlik aadak dsturdan taplr:
U0
di
U L U Lser L
( P1 e P1t P2 e P2t )
dt P2 P1
Tutum v induktivlikdki grginliklr v cryann,
habel onlarn toplananlarnn dyim yrisi kil 9.12 v kil
9.13-d verilmidir. Bu yrilr gstrir ki, tutumda grginlik
i iser

kil 9.12

kil 9.13
U 0 -dan balayaraq monoton azalr, lakin cryan sfrdan
balayaraq maksimuma kimi artr v sonra yenidn azalr.
Koordinat balancndan U C yrisin tounan fuqidir. Bel
dU C
ki, U C ilk anda masimum qiymt malik olur. i C
dt
192

olduundan cryan yrisinin maksimumu v U C grginlik

yrisinin yilmsi eyni t1 momentind ba verir. Bu t1 mddti
di
trmsini sfra brabr etmkl tyin olunur.
dt
U L yrisinin maksimumu v i yrisinin yilm nqtsi
di
eyni, t2 zamannda ba verir. Bu da U L L brabrliyindn
dt
dU L
alnr.
trmsini sfra brabr gtrmkl hmin t2
dt
zamann tapmaq olar.
9.11. Kondensatorun aperiodik boalmasnn limit hal
Kondensatorun aperiodik boalmasnn limit hal
konturun r mqavimti rkr- brabr olduqda, yni
r
1
P2 P
0
(9.22)
L
LC
arakteristik tnliyinin kklri hqiqi olub
r
P1 P2 P
(9.23)
2L
olduqda ba verir. Kondensatorda srbst grginliyin
d 2U Cser r dU Cser
1

U Cser 0
2
L dt
LC
dt
diferensial tnliyinin mumi hlli.
U Cser U C ( A1 A2t ) e Pt
(9.24)
klinddir.
dq
dU Cser
-y gr srbst cryan n.
iser ser C
dt
dt
iser i C ( A2 PA1 PA2t ) e Pt
(9.25)
alarq.
193

UC(0)=U0 v i(0)=0 balanc rtlrindn A1=U0,

A2=PU0 inteqral sabitlrini tapb (9.24) v (9.25)-d yerin
yazsaq, tutumda cryan v grginliyi, baqa szl desk, keid
kmiyylrini alarq:
UC U 0 (1 pt )e pt
U
i Cp 2U 0te pt 0 te pt
L
Induktivlikd grginlik hminin
di
U L L U 0 (1 pt )e pt
dt
kimi tyin olunur.
i , U C v U L -in yrilri keyfiyytc kil 9.12 v kil
9.13-d tsvir etdiyimiz yrilrdn frqlnmir.
9.12. Kondensatorun periodik (rqsi) boalmas
gr konturun mqavimti r<rkr rtini dyirs v
r
1
P2 P
0 arakteristik tnliyinin kklri kompleks
L
LC
v qomadrsa , onda kondensatorun boalmas periodik olar.
(9.16) ifadsind
r

2L

1
r2
2
2
LC 4 L
T0
iarlmlrini aparaq v bel ki
1
2 02
-dir.
LC
0-konturun msusi rqslrinin bucaq tezliyi, T0-onun
msusi rqslrinin periodudur.
P1 v P2 kklri n

194

P1, 2 j0
alarq.Bu halda (9.13) tnliyinin hlli
(9.26)
U Cser Ae t sin(0 t )
klind atarlr. Onda cryan
(9.27)
iser CAe t sin(0 t ) 0 cos(0 t
olar.
Tutumda keid grginliyi v cryan vvlki kimi
onlarn srbst qiymtlrin brabr olduundan v balanc
rtlr vvlki kimi qaldndan (9.26) v (9.27)-dn
U 0 A sin ; 0 CA( sin 0 cos )
alarq. Son mnasibtlrdn

A cos U 0
0

U0
tg 0 ; A

0 LC
0

sin
; cos
2
2
2
0
02
alarq. A, sin v cos-nn qiymtlrini (9.26) v (9.27)-d
yazb,
U0
U
U
U C U Lm
0 ; Im 0
0 L
LC sin
iarmlrinin qbul edrk
U C U C m e t sin(0t )

i I me t sin(0t )
(9.28)

t
U L U Lm e sin(0t )

alarq.

195

U C v inin dyim yrilri kil 9.14-d verilmidir.

Tutumda v induktivlikd cryan v grginlik snn
sinusoidal funksiya klinddir.

kil 9.14
Konturun msusi rqslrinin bucaq srti 0, snm
msal olub, hr iki kmiyyt r, L, C il tyin olunur
balanc faza da konturun parametrlrindn asldr. Qeyd
edk ki, tutumda cryan grginliyi fazaca - qdr
qabaqlayr, induktivlikd is--qdr ondan geri qalr. Daha
dqiq desk U C v i yrilri sinusoidal deyil, ona bnzyir v
maksimumlar onlarn absis ounu ksdiyi nqtlr arasndak
mrkzd yerlmir.
Balan rqslrin snm tezliyi t v t+T0 zaman
anlarndak grginliklrin nisbti il tyin olunur v bu rqsin
dekrementi adlanr:
U C (t )
U Cme t sin(0 t )

eT0
( t T0 )
U C (t T0 ) U Cme
sin0 (t T0 )

196

Bu kmyyt zamandan asl olmayb yalnz r, L, C-dn asl

sabit kmiyytdir. o vat snm tezliyi bu nisbtin natural
loqarifmas
U C (t )
ln
T0
U C (t T0 )
il arakteriz olunur. Bu el rqslrin loqarifmik
dekrementidir.
Kondensatorun rqsi boalmas ideal saracda ba
vers, onda biz r=0 rtil
1

0
; tg ; ; 0
2
LC
alarq.Yni snm sfrdr, msusi rqslrin tezliyi is n
byk qiymt malik olub, ardcl dvrnin rezonans tezliyin
brabrdir.
(9.28)-dsturlarndan grnr ki, U C , i v U L , 0 bucaq srtil harmonik dyiir:

U C U 0 sin(0t

U0

sin(0t );U L U 0 sin(0t )

2
LC

Induktivlikd cryan i grginlikdn fazaca

geri qalr, tutumda is onu

qdr
2

qdr qabaqlayr. Mqavimt

2

olmadndan ilkin enerji ehtiyyat dyimz qalr. Bu halda

elektrik sahsi enerjisi maqnit sahsi enerjisin, maqnit sahsi
enerjisi is elektrik sahsi enerjisin evrilir.
9.13. r,L,C dvrsinin sabit grginliy qoulmas.
gr r, L, C dvrsinin srbst cryannn hr bir
toplanan eksponensial qanunla dyirs, bel kontur
197

aperiodik adlanr. r, L, C aperiodik konturunun sabit U grginliyin qoulmasn (kil 9.15) tutumun aperiodik boalmas
il mqais etsk, bel nticy glmk olar ki, mcburi
cryan vvlki kimi yen d sfra, tutumdak mcburi
grginlik is sfra deyil, U-ya brabrdir. Ona gr d tutumun
aperiodik boalmasndan frqli olaraq burada U Cser (0) U ,
yni A1 v A2 msallarnn iarsi
ksin
dyickdir.
Tutumda
grginlik, induktivlikd cryan v
grginlik
U
UC U
( P2e p1t P1e p2t )
P1 P2
U
i
(e P1t e P2t )
kil 9.15
L( P1 P2 )
U
UL
( P1e P1t P2 e P2t )
( P1 P2 )
kimi tyin olunar.
UC, i v UL yrilri kil 9.16-da verilmidir. kildn
grnr ki, tutumda grginlik sfrdan balayaraq U-ya kimi
monoton artr v t=t1 olduqda yrinin yilmsi cryann maksimal qiymt almas an il st-st dr.
Balanc anda UC yrisin
tounan fqidir, bel ki
hmin anda cryan i=0-dr.
r, L,C dvrsi o zaman rqs
konturu adlanr ki, onda
srbst cryan sinusoidal
kil 9.16
qanunla snsn. r, L, C rqs
konturunun U grginliyin qoulmas il tutumun rqsi
boalmasn mqais etdikd grrk ki, balan halda srbst
grginliklr v cryan rqsi boalmadak kimi dyiir. Lakin
198

tutumun rqsi boalmasndan frqli olaraq burada

U Cser (0) U olur v A msalnn iarsi ksin dyiir. Bu
halda keid prosesini arakteriz edn UC , i v UL aadak
kimi tyin olunar:
U
U C U Cmec U Cser U
e t sin(0 t ) ;
0 LC
U t
i iser
e sin(0 t );
0 L
U
U L U Lser
e t sin(0 t ) .
0 LC
Tutumda cryan i v grginliyin UC yrilri kil 9.17 d
verilmidir. Cryan sfrnc qiymt nzrn snn rqs edir.
Tutumda grginlik is znn mcburi qiymti U trafnda rqs
edir v o, 2 U-nu aa bilmz. Dvrni qoduqdan tminn
yarm perioddan sonra tutumda grginlik znn n byk
qiymtini alr. Bundan
impuls tenikasnda enerji
mnbyindkindn iki df
byk grginlik almaq n
istifad olunur. Myyn
tezlikli r, L, C rqs konturu
sabit grginliy qoulur v
alr. Uyun olaraq kondensatorun saclarnda hmin, tezlikd grginlik impulsu yaranr ki, onun da
qiymti mnbyin grginliyindn tminn iki df
byk olur.
kil 9.17
gr ideal rqs konturu sabit grginliy qoulsa, (r=0) bu zaman
UC=U-Ucos0t
199

U
sin 0t
LC
UL=Ucos0t
olar. Cryan v grginlik tutumda 0 srbst rqs tezliyi il
dyiir. Bu zaman tutumda grginlik 0-dan 2U-ya kimi dyiir.
Enerji bamndan r, L, C dvrsinin sabit grginliy
qoulmas prosesi o nqtyi nzrdn maraqldr ki, istniln r,
L, C-d mnbdn alnan enerjinin bir hisssi istiliy, digr
hisssi is kondensatorun elektrik sahsinin enerjisin
evrilir.Mnbdn alnan enerji
i

2
Uidt (U r i U L i U c i)dt ri dt Lidt CU C dU C

v ya
U

U CdU C CU 2 ri 2 dt

CU 2
2

yni

CU 2
-dr.
2
0
Gstrmk olar ki, bu enerqetik mnasibt L=0 olduqda
da, yni r, C dvrsini sabit grginliy qoduqda da gzlnilir.
Aperiodik v periodik r, L C konturlar sinusoidal
U=Umsin(0t+) grginliyin qoularkn dvrd yaranan
fiziki hadislr v onlarn hesabat irlid gstrilnlr analoji
olaraq aparlr v bu halda dyin cryan dvrlrinin
susiyytlri nzr alnr.
2
ri dt

9.14. Klassik metodla keid proseslrinin

hesablanmasnn mumi hal
Biz irlid ardcl birldirilmi dvrlrd keid
proseslrini aradrdq. Klassik metodla keid proseslrinin
200

hesablamasn aradrmiaq n budaqlanm elektrik dvrsind (kil 9.18) bu proseslr baaq.

Dvry sabit v ya harmonik e.h.q. v ya cryan mnbyi
qoula bilr.
K aarn qapadqda keid prosesind dvrnin btn
budaqlarnda cryan, tutum elementlrind grginliyi tapaq.
Bu mqsdl
kommutasiyadan vvl v sonra mcburi
cryanlar v grginliklri tyin edk. Mnblrin e.h.q.-si v
ya cryan sabit v ya harmonik dyin olduundan
kommutasiyadan vvl v sonra mcburi rejimlri mlum
metodlardan birinin kmyi il hesablaya bilrik.

sr

sr
sr
kil 9.18
Srbst cryanlar v grginliklri tyin etmk n
arakteristik tnliklri quraq. Bu mqsdl srbst toplananlarn ani qiymtlrin ttbiq oluna biln kontur cryanlar
metodundan istifad edk.
1
(r1 r3 )i1ser i1ser dt r3i2 ser 0
C1
(9.29)
di2 ser 1
r3i1ser (r2 r3 )i2 ser L2

i2 ser dt 0
dt
C2
r11, r22, L22, C11, C22, r12 iarlmlrini qbul edk.
Burada r11, r22-hr bir konturun mqavimti, L22-induktivliyi,
201

C11, C22-hr bir konturun tutumu, r12-is iki qonu konturun

mumi mqavimtidir. Bu iarlmlri nzr almaqla irlid
yazdmz tnliklr aadak kl dr:
1
r11i1ser
i1ser dt r12i2 ser 0
C11
(9.30)
di2 ser 1
r21i1ser r22i2 ser L22

i2 ser dt 0
dt
C 22
i1ser v ya i2 ser cryanlar n (9.30) tnliklr sisteminin hlli
mumi kild eksponensial funksiyalarn cmlri kimi olub,
bunlarn eyni stlr malik hr bir t bu tnliyi dmlidir.
Ona gr d hr t n
i1ser Ae Pt , i2 ser Ae Pt
yazmaq olar. Onda
di1ser
di
PAe Pt Pi1ser , 2 ser Pi 2 ser
dt
dt
i1ser
i2 ser
1
Pt
i1ser dt P Ae P , i2 ser dt P
olar. i1ser v i2 ser cryanlarnn trm v inteqrallarnn
qiymtini (9.30)-d nzr alsaq,
1
(r11
)i1ser r12i2 ser 0
PC11
(9.31)
1
r21i1ser (r22 PL22
)i2 ser 0
PC 22
alarq. Bellikl i1ser , i2 ser -funksiyalarna gr diferensial tnlik,
hmin funksiyalara gr (9.31) cbri tnliklr evrildi. Bu
evrilm diferensial tnliklrin cbrldirilmsi adlanr. (9.31)
bircins tnliklri sisteminin tyinedicisi sfr olsa, onda o,
sfrncdan frqli hll malikdir.

202

r11
r21

1
pC11

r12
1
r22 pL22
pC 22

(9.32)

i1s e r i2 s e r 0 srbst prosesin olmadn

(Sfrnc hll
gstrir ki, bu da susi halda mmkndr).
(9.32)-dn alnr ki, p, (p) =0 tnliyinin kkdr.
Tnliyin z is verilmi diferensial tnliklr sisteminin
arakteristik tnliyidir. (p) =0 tnliyi adi cbri yolla hll
olunur. Ona gr d glckd onun p1, p2 v p3 kklrini
mlum qbul edirik. mumi halda (p)-ni aadak kimi trtib
etmk olar. (9.31) tnliklrin badqda grnr ki, i1ser v i2 ser in msallar balan konturlarn kompleks mqavimti kimi
verilmidir. Lakin j , p il vz olunmudur. Msln, ikinci
konturun kompleks mqavimti
1
Z 22 r22 jL22
jC 22
1
Z 22 ( p) r22 pL22
pC 22
il vz olunmudur. Bellikl, kontur cryanlar metodu il
dyin cryan dvrlrinin hesablanmasnda olduu kimi
sistemin tyinedicisi trtib oluna bilr.
Gstrmk olar ki, kil 9.18-dki dvrnin itiyari
buda n, msln, birinci budaq n dvrnin giri
mqavimtinin P-dn asll
Z ( p) Z 3 ( p)
(9.33)
Z1 ( p) Z1 ( p) 2
Z 2 ( p) Z 3 ( p)
kimidir. Giri mqavimtini sfra brabr edib, dvrnin
arakteristik tnliyini ala bilrik. Istniln budan giri
mqavimti ifadsinin mrci eyni olacaqdr. Ona gr d
arakteristik tnliyi almaq n itiyari budaq n giri
203

mqavimtinin P-dn asll dsturunu yazmaq kifaytdir.

arakteristik tnliyin kklrini tapmaqla kontur cryanlarnn
hr biri n mmi ifadni yaza bilrik.
Bir ne hala baaq
1). P1, P2, P3 kklri hqiqi v mtlifdir. Onda
i1ser A1e P1t A2 e P2T A3e P3t olar.
2). P1, P2, P3 kklri hqiqi v brabrdir, yni P1=P2=P3=P-dir.
Onda
i1ser ( A1 A2 t A3t 2 )e Pt
-dir. (9.35)
3) P1-kk hqiqi, P2,P3 kompleks v qomadir, yni
P2=-+j;P3=--j-dir. Onda
i1ser A1e P1t ( A2 cos t A3 sin t )e t (9.36) olar.
Hesablama qaydas arakteristik tnliyin kklrinin formasndan asl olmadndan glckd birinci hala baacaq.
kil 9.18-dki semd budaqlarda cryanlarn
itiyari msbt istiqamtlrini sek. Hmin istiqamtlrin
mmkn qdr kontur cryanlarnn vvl seilmi msbt
istiqamtlri il si-st i1ser dmsi mqsduyundur
(msln, 1 v 2 budaqlarnda i1ser v i2 ser cryanlar). Sonra 1
budandak keid cryan n
i1 i1mec i1ser i1mec A1e P1t A2 e P2T A3e P3t (9.37) yazaq. A1,
A2, A3- tapmaq n (9.37)-ni iki df diferensiallayaq v
hmin diferensiallanm ifadlrd t=0 gtrk:
i1 (0) i1mec (0) A1 A2 A3
i1 (0) i1mec (0) P1 A1 P2 A2 P3 A3 (9.38)

i1(0) i1mec (0) P12 A1 P22 A2 P32 A3

i1mec -nin qiymti v t=0 olduqda trmsi, habel arakteristik
tnliyin P1, P2, P3 kklri mlum olduundan , gr i1 v onun
trmlri i1 v i1 , t=0 annda mlumdursa, (9.38)-dan A1, A2
204

v A3- tapmaq olar i1 (0), i1 (0) v i1 (0)- hesablamaqdan tr

budaqlardak cryanlar n Kirhofun I v II qanunlarn
yazaq:
i1 i2 i3

(9.39)
r1i1 U C1 r3i3 e1
dU C1
Burada i1 C1
-dir.
dt
di
r2i2 L2 2 U C 2 r3i3 0 (9.40)
dt
dU C2
Burada i2 C2
-dr.
dt
Kommutasiya qanunlarna gr induktivlik olan
budaqlarda cryan, tutum olan budaqlarda is grginlik
sraila dyi bilmz. Demli (9.39) v (9.40) sistemlrind
t=0 olduqda i2 (0), U C1 (0) v U C2 (0) mlumdur.Onda (9.39)-

i3
dan i1 (0) v
diferensiallayaq:

(0)- taparq. Sonra (9.39)-u

di1 di2 di3

dt dt dt
(9.41)
di3 de1
di1 i1
r1
r3

dt C1
dt
dt
(9.40) v (9.41) tnliklrin t=0 n baaraq, onda btn
cryanlarn ilk qiymtlrinin, hminin e1 (0) v U C2 (0) -n
mlum olduunu nzr alb, (9.40)-dan i2 (0), (9.41)-dn is
i1 (0) v i3 (0) taplr.
(9.41) v (9.40)- yenidn diferensiallasaq,

205

d 2 i1 d 2 i2 d 2 i3
2 2
dt 2
dt
dt
2
d 2i
d i
d 2e
1 di1
r1 21
r3 23 21
C1 dt
dt
dt
dt

(9.42)

di
di2
d 2 i2 i2
r2
L2 2
r2 3 0
dt
C2
dt
dt

alarq.
Cryanlarn hamsnn ilkin qiymtlrini v birinci
trtib trmlrini bilrk (9.42) tnliklrin t=0 hlli n
bab, (9.42)-n sonunc tnliyindn i2(0) , ilk iki tnliyindn
is i1(0) v i3(0) taplr. Bu mliyyatlardan sonra (9.38)
tnliklr sistemindn A1, A2, A3 inteqral sabitlri asanlqla
hesablanr.
Bellikl, keid prosesinin klassik sulla hesabat
aadak ardcllqla aparlr:
1.vvlc kommutasiyaya qdrki rejim n hesabat
aparlaraq t=0 halnda sraila dyimyn funksiyalarn sonlu
qiymtlri taplr. Sonra is kommutasiya qanunlarnn
kmyil asl olmayan balanc rtlr tyin edilir.
2.Kommutasiyadan sonrak proseslri ifad edn
diferensial tnliklr sistemi trtib edilir.
3.Bircins diferensial tnliklr sisteminin mumi hlli
taplr.
4.Dvrnin mcburi rejimin uyun olan qeyri-bircins
diferensial tnliklr sisteminin hlli taplr.
5.Atarlan funksiyalar n asl olan balanc
rtlr myyn edilir v bu rtlr sasn mumi hll dail
olan inteqral sabitlri taplr.

206

 9.15. Dyuamel inteqral v ya dsturu

Tutaq ki, itiyari tti ikiqtbl arasksilmz dyin
grginlik mnbyin u(t) birldirilmidir (kil 9.19). Aar
qapadqdan sonra ikiqtblnn itiyari budanda cryan i(t)
v ya grginliyi u(t) tyin edk.
Mslni iki mrhld
hll edk. vvlc ikiqtbln
grginliyin vahid srayna (bu
zaman qoulan grginlik sabit olub
qiymti vahiddir) qoaraq hmin
kil 9.19
kmiyytlri tapaq. Hmin kmiyytlr
i1 (t ) 1 g (t ) g (t )
ub1 (t ) 1 y(t ) y(t )
olar. g(t) funksiyas ddi qiymtc cryana brabr olub
keid keiriciliyi, y(t) is ddi qiymtc grginliy brabr
olub, grginliyin keid funksiyas adlanr. Hr iki funksiya
zaman funksiyalar v ya zaman arakteristikalar adlanr
v o vat h(t) il iar olunurlar. Msln, r, L dvrsi n
keid keiriciliyi
r
t
1
L
g (t ) (1 e ) ,
r
r, C dvrsi n keid funksiyas

y(t ) (1 e

t
t
rc

kimi tyin olunur.

g(t) v y(t)-ni itiyari passiv ikiqtblnn semind
klassik metodla tyin etmk mmkndr. Ona gr d glck
hesabatlarda hmin kmiyytlri mlum qbul edirik.
Badmz semd t<0 olduqda itiyari budaqda cryanlar v
grginliklr sfrdr. Ona gr d t<0 olduqda istniln g(t)=0
v y(t)=0 hesab etmk olar.Arasksilmz dyin grginliyi
207

u(t) elementar dzbucaql u srayl pillli funksiya il vz

edk. Bu zaman grginliyin dyim prosesini t=0 annda u(0)
grginliyinin, sonra biri-birin nzrn zaman intervalnda
srn, verilmi grginlik yrisinin qalma v enm qolundan
asl olaraq mnfi v msbt iary malik olan u elementar
sabit grginliklrinin qoulmas kimi tsvir etmk olar. Sabit
u(0) grginliyindn t annda atarlan cryan toplanan u(0)
g(0)-dir. t annda cryann zamannda qoulmu u elementar grginlik srayndan
toplanan
(kil
9.20)
ug(t-)-dr. Burada keid
keiriciliyinin arqumenti
(t-) zamandr. Bel ki,
srayn tsir mddti il
t arasndak zaman frqi (t )-dr.
Grginliyin elementar sray u aadak
kil 9.20
kimi ifad oluna bilr:
utg=u/()
Ona gr d cryann atarlan toplanan
ug(t-)=u/() g(t-)
olar. Btn grginlik sraylarndan cryanlarn toplananlar
cmlnir v 0-da limit kemkl v grginliyin balanc
u(0) srayndan olan cryan toplanann nzr almaqla
t

i(t ) u (0) g (t ) u ( )g (t )d

(9.43)

yaza bilrik. Bu dstur ttbiq olunan arasksilmz dyin

grginliyin cryann tyin etmk n Dyuamel dsturu v
ya inteqral adlanr. Bu Dyuamel ifadsi yazlnn birinci
formasdr.
Mlum inteqrallar nzriyysin gr itiyar iki f1(t)
v f2(t) funksiyas n
208

(t ) f 2 ( )d

f 2 (t )d (9.44)

mnasibti vardr. (9.44)-y saslanb (9.43)-, yeni kl

salmaq olar ki, bu da Dyuamel inteqralnn ikinci formas olar:
t

i(t ) u (0) g (t ) u (t )g ( )d
0

Burada u/(t- ), u(t-) funksiyasnn (t-) arqumentin gr

trmsidir. Alnan inteqral (9.43)-in sa trfind nzr
alsaq, Dyuamel dsturunun nc formasn alarq:
t

i(t ) g (0)u (t ) g / (t )u ( )d
0

(9.44)- son ifadnin sada inteqral olan hisssin ttbiq etsk,

t

i(t ) g (0)u (0) g / ( )u (t )d

0

alarq. Bu Djuamel dsturunun drdnc formasdr. Asanlqla

gstrmk olar ki,
t
d
i(t ) u (t ) g ( )d
dt 0
diferensiallamaqla birinci v ya ikinci forma alnr. Bu
Dyuamel dsturu yazlnn beinci formasdr. Nhayt
Dyuamel dsturu yazlnn altnc formas
t
d
i(t ) u ( ) g (t )d
dt 0
diferensiallama nticsind nc v ya drdnc formaya
gtirilir.

209

 9.16. Laplas evrilmlrinin keid proseslrinin

hesabatna ttbiqi.
Klassik hesablama metodu mumi halda balanc
rtlr gr inteqral sabitlrini, funksiyalarn v onlarn
trmlrinin balanc qiymtlrini tapmaq n cbri
tnliklr sisteminin o sayl hllini tlb edir. Bu da hmin
metodla hesablaman tinldirir.
Toplanm
parametrli
tti
dvrlrd
keid
proseslrinin diferensial tnliklri sabit msall tti tnliklr
olduu n onlar hm d Laplas evrilmlrin saslanan
operator metodu il d inteqrallamaq olar.
Bu ilk df olaraq 1862-ci ild rus riyaziyyatc
M.Y.Vaenko-Zaarenko trfindn gstrilmi, XIX srin
sonlarnda is ingilis alimi O. Hevisayd operator metodunu
ilyrk, onu elektromaqnit proseslrinin hesablanmasnda
ttbiq etmidir, Sonradar operator hesablanmasnn inkiafnda
K. Kruq, A.Lurye, B. Van-der-Pol v b. susi rolu olmudur.
Bu metodun mahiyyti ondan ibartdir ki, orijinal
adlanan hqiqi dyinli (msln, t zaman), birqiymtli
mhdud, itiyari snl zaman fasilsind Dirile rtini dyn
v t<0 olduqda sfr olan f(t) funksiyasna qar onun tsviri
adlanan p=sj kompleks dyinli F(p) funksiyas qoyulur.
Bu uyunluq

F ( p) e pt f (t )dt (9.45)
0

dsturu zr aparlr. Bu f(t) funksiyas zrind Laplasn dz

evrilmsi olub, aadak kimi iarlnir:
F(p)=L{f(t)} v ya P( p)

f (t ) (9.46)

Burada F(p), f(t) funksiyasnn Lapslas tsviri adlanr.

ksin, gr F(p) tsvirin gr f(t) orijinal atarlrsa,
onda ks evrilmdn istifad olunur:
210

f (t )

1
2

Pt

F ( P)dP

(9.47)

Bromvi inteqral adlanan bu inteqral, (9.45) inteqral

tnliyinin f(t) namlum funksiyasna gr hlli olub, kompleks
dyinlr funksiyas nzriyysinin metodlar il alnr. (9.47)
inteqral qsa klind aadak kimi iar olunur:
f(t)=L-1{F(p)} v ya f(t)=F(p)
Bzn f(t) funksiyasnn tsviri bir qdr ayr formada tyin
olunur:

( p) P e pt f (t )dt

(9.48)

(9.48) dsturu Karson-Hevisaydn dzn evrilmsi adlanr.

Funksiyann Laplasa gr tsvirinin stnly, onun
funksiyann tezlik spektri il sad laqsinin olmasndadr.
Karson-Hevisayd evrilmsini ttbiq etdikd is bu laq
mrkkblir. Lakin burada sabit kmiyytin tsviri onun
zn brabr olduundan fiziki bamdan orijinal il tsvir
eyni llr malik olur.
rlid gstrdiyimiz kimi keid proseslri sabit msall
inteqrodiferensial tnliklr sistemi il tsvir olunur. Onlar
(9.45)- uyun Laplasa gr evirmk n orijinaldan trm
v inteqraln tsvirini tapmaq lazmdr. Bu zaman mlum olur
ki, orijinaldan trm v inteqrallarn tsviri, tsvirdn cbri
funksiyalarla v funksiyalarn znn, trm v inteqrallarnn
balanc qiymtlri il ifad olunur. Ona gr d orijinallara
nzrn qurulmu inteqrodiferensial tnliklr sistemi onlarn
tsvirlrin nzrn qurulmu cbri tnliklrl vz olunur, yni
verilmi diferensial tnliklr cbrldirilir. Alnm cbri
tnliklr sisteminin hlli nticsnd atarlan funksyalarn
tsvirlri taplr, sonra is ks evrilm dsturlar v yaud
susi cdvllr vasitsil orijinallar, yni atarlan zaman
funksiyalar tyin edilir.
211

Orijinaldan trm v inteqrallarn tsviri dsturlarn

arsz verk.
gr
L{f(t)}= F(p)-dirs, (9.49)
onda
L{f / (t)}= pF(p)-f(0+); (9.50)

f ( 0 ) f ( 0 ) f / (0 )
L f // (t ) p 2 F ( p)

(9.51)
p
p
p2

v s. olar. gr t=0+ rtind funksiyann v onun trmlrinin balanc qiymtlri sfra brabrdirs, onda bu ifadlr
sadlir:
L f (t ) pF ( p)

//
2
L f (t ) p F ( p)
v s. Orijinaldan inteqrallar
t
F ( p)
L f (t )dt
(9.52)
p
0

t
F ( p) 1 0
L f (t )dt
f (t )dt , a 0
p
p a
0

klinddir.
0

gr t=0 olduqda

f (t )dt

srayla dyirs, onda

onun qiymtini sfrdan sada gtrmk lazmdr ki, bu da

inteqraln yuar srhddind 0+ kimi gstrilmidir.
Tez-tez tsvirlr rasional ksrlr klind verilir:
F1 ( p) b0 p m b1 p m 1 ... bm

(9.53)
F2 ( p) a0 p n a1 p n 1 ... a0

212

F1 ( p)
-ksri blnmzdir. Baqa szl
F2 ( p)
desk, F1(p) v F2(p) ohddilri mumi kk malik deyildir.
ak v bk hqiqi ddlrdir.
(9.53) tsvirinin orijinal ayrma teoremi adlanan
dsturun kmyil tapla bilr:
n
F ( p)
F1 ( pk ) pk t
L1 1

f
(
t
)

e
(9.54)

/
F
(
p
)
F
(
p
)
k

1
2
k
2

Bu dstur btn pk qtblrin nzrn (9.46)ifadsinin F(p)ept

inteqralalt ifadsinin malar cmindn ibartdir.
gr (9.53)-n mrcind p vuruu varsa, yni
kklrdn biri sfrdrsa, onda ayrma teoreminin ifadsi
F ( p)
F1 (0) n F1 ( p k ) pk t
L1 1

e
(9.55)
f (t )
F2 (0) k 1 p k F2/ ( p k )
pF2 ( p)
kimi yazlr.
gr pk v pk* kklri kompleks v qomadrsa, yalnz
pk n (9.54) v ya (9.55)- sasn qiymtlr taplr, pk* n
is onlarn qomas gtrlr.
gr F(p) tsviri P1, P2, P3, ..., Pk,...,Pn nqtlrindki n
sad qtblrl yana Pn+1 nqtsind daha a misilli qtb
malikdirs, yni
F1 ( p)
F ( p)
-drsa,
F2 ( p)( p p n 1 )
onda bu qtbd malar dsturunu ttbiq etmkl
n
F1 ( pk )e pk t
1 d a 1 F1 ( p)e pt
f (t )

a 1

d
a

1
dp F2 ( p) p p
a
k 1
[ F2 ( p)( p pn 1 ) ] p pk
n1
dp
alarq. Qrarlam proses qeyri-periodik olduqda orijinaln
balanc (t=0+) v qralam (t=) qtblri aadak kimi
tyin olunur:

Burada m<n, F ( p)

213

f (0) lim pF ( p)
p

f () lim pF ( p)
p0

lav etmk lazmdr ki, ayrma teoremi tkc rasional

ksrlr aid olmayb, hm d F1(p) v F2(p) ohdlilrinin
transsindent, msln, eksponensial, dairvi, hiperbolik
funksiyalar dail edildikd d ttbiq oluna bilr.
9.17. Om v Kirhof qanunlarnn operator formalar
Tutaq ki, r, L, C dvrsi e.h.q.-si e1(t) olan mnby
birldirimi v t=0 annda e(t) e.h.q.-sin qoulur (kil 9.21).
Bir mnbdn digrin keirildikdn sonra ani qiymtlr n
Om qanunu
t
di 1
ri L idt e(t ) (9.56)
dt C
klind yazlr.
nteqraln aa srhddinin - olmas onu gstrir ki,
rubilnikin qoulmas annda (t=0) dvrd rejim qrarlab,
yni e.h.q.-si e1(t) olan mnby dvr t=- annda
qoulmudur. Inteqraln aa srhddinin - v ya -t1
gtrlmsi kommutasiya annda kondensatorun yklnmi
olduunu gstrir. Yni
t
0
t
t
1
1
1
1
idt

idt

idt

U
(
0
)

idt (9.57)-dir.
c
C
C
C 0
C 0
Burada Uc(0), t=0 olduqda kondensatordak grginlikdir.
Orijinallarn ani qiymtlri n yazlm Om
qanunundan operator ifadsin kemk n (9.45) dsturuna
uyun olarq (9.56)-nin hr trfini e pt dt -y vurub sfrdan
sonsuzlua kimi inteqrallamaq lazmdr:

1 pt
pt
pt di
r e idt L e
dt e idtdt e pt e(t )dt
dt
C0
0
0

0
214

kil 9.21

gr

I ( P) L{i(t )}, E( P) L{e(t )}

olduunu qbul edib, (9.50), (9.52), v (9.57)-ni nzr alsaq,
aadak cbri tnliyi
U (0) I ( p)
rI ( p) LPI ( p) Li(0) c

E ( p)
P
CP
v sonra buradan r,L,C dvrsi n Om qanununu operator
klind alarq:
E ( p) Li(0) U c (0) / P
I ( p)
(9.58)
1
r PL
PC

Burada I ( p) i (t )e pt dt -operator cryan,

0

E ( p) e(t )e pt dt operator e.h.q-si adlanr. (9.58)-in mrci

0

r, L, C dvrsinin operator formasnda tam mqavimti v ya

operator mqavimti adlanr:
1
Z ( p) r PL
PC
Operator mqavimtinin trs qiymti operator keiriciliyi
adlanr:

215

1
Z ( p)
(9.58)-in srtind olan operator e.h.q. tkc arici e.h.q.-nin
operator ifadsindn E(p) ibart olmayb o, balanc rtlrl,
yni induktivlikdki cryandan i(0)=iL(0) v tutumdak
grginlikdn UC(0) ibartdir. Baqa szl desk, iki lav e.h.qnin olmas (buna daili v ya hesablama e.h.q.-si d deyirlr)
kommutasiya annda saracn maqnit, kondensatorun elektrik
sahlrind ehtiyyat enerji olduunu gstrir. (9.58) ifadsi
sfrnc balanc rtlr dailind, yni iL(0)=0 v UC(0)=0
olduqda sadlirrk
E ( p)
I ( P)
(9.59)
Z ( p)
olur. Bu halda (9.59) kompleks kild Om qanununun tam
analoqudur.
Budaqlam dvrnin itiyari dyn n
i1 i2 ... in 0
-dr. Ona gr d cryanlarn tsvirlrini
Y ( p)

I k ( p) ik (t )

kimi iar edib, Kirhofun I qanununun operator ifadsi n

n

I 1 ( p) I 2 ( p) ... I n ( p) I k ( p) 0
k 1

yaza bilrik.
n sayda budaqdan tkil olunmu itiyari qapal kontur
n is
t
n
n
n
dik n 1
r
i

i
dt

ek

k k
k
k
dt k 1 Ck
k 1
k 1
k 1
olar.
Tsvirlri Ik(p)=L{ik(t)}; Ek(p)=L{ek(t)} kimi qbul
edib, Om qanununun operator formasnn arl zaman irli

216

srdymz btn mhazirlri tkrr etmkl Kirhofun II

qanununun aadak operator ifadsini alarq:
n
n
n U (0)
n
I ( p) n
C
rk I k ( p) Lk [ PI k ( p) ik (0)]
k
Ek ( p)

p
k 1
k 1
k 1
k 1 Ck
k 1
k

Bu ifadni bel d yazmaq olar:

p
U Ck (0)

Z
(
p
)
I
(
p
)

E
(
p
)

L
i
(
0
)

k
k
k
k k
p
k 1
k 1
Sfrnc balanc rtlr dailind, yni ik(0)=0 v
U Ck (0) 0 olduqda Kirhofun II qanunu daha sad kl
dr:
n

Z
k 1

( P)I k ( P) Ek ( P)
k 1

Grndy kimi son ifad kompleks kild yazlm

Kirhofun II qanununun analoqudur.

217

FSL X. PAYLANMI PARAMETRL ELEKTRK

DVRLR
10.1. Uzun tlrd cryan v grginlik. ttin birinci
parametrlri
Elektroenergetikada rast glinn byk grginliklrd
v byk tezliklrd, habel ttin nzr arpacaq grcd
hndsi ly malik olduu halda yerdyim v szma
cryanlarn nzr almamaq mmkn olmur. Ona gr g tt
boyu onun mftillrinin mtlif en ksiyind cryann
qiymti eyni geyildir.
Naqillrd cryan onun aktiv mqavimtind grginlik
ggsnn v
gyin maqnit sahsinin yaranmasna,
sonuncu da btn tt boyu z-zn induksiya e.h.q-nin
meydana glmsin sbb olur. tt boyu grginliyin v
cryann gyimsini nzr almaq n ttin mmkn qdr
kiik uzunluunda mqavimtin v induktivliyin, elc d
mftillr arasnda tutumun v keiriciliyin olmasn qbul
etmk lazmdr. Yni tt paylanm parametrli dvr kimi
bamaq lazmdr. Bel tlr uzun tlr adlandrlr.
gr mqavimt, induktivlik, keiricilik v tutum tt
byunca brabr paylanmsa, bel tt bircins tt deyilir.
ttin vahid uzunluuna dn mqavimt (r0),
induktivlik (L0), keiricilik (g0) v tutum (C0) onun birinci
parametrlri hesab olunur. Bu parametrlrin qiymtlri ttin
enin llrindn, quruluundan v mftillrin vziyytindn
asl olaraq dyiir.
Onu da qeyd edk ki, elektroenergetikada uzun tlr
elektrik enerjisini trmk mqsdil, radioteniki sistemlrd
is hm d ekvivalent element (tutum, induktivlik, kontur,
szgc v s.) kimi ttbiq olunur.

218

 10.2. Bircins ttin tnliklri

ki mftilli naqilin itiyari en ksiyind cryan v
grginlik n dnn diferensial tnliklr trtib edk. Tutaq ki,
ttin birinci parametrlri, r0, L0, g0 v C0 mlumdur. Burada r0
dz v ks naqillrin mqavimti, L0 dz v ks naqillrin
yaratd ilgyin induktivliyi, g0 naqillr arasndak keiricilik
(szma), C0 naqillr arasnda tutumdur.
Uzun tti o sayl sonsuz kiik dx uzunluqlu
elementlrin zncirvari birlmsi kimi qbul etmk olar. Onda
bu elementlrdn hr birinin mqavimti r0dx, induktivliyi
L0dx, keiriciliyi g0dx, tutumu C0dx olar (k. 10.1).

kil 10.1
ttin balancndan balan element qdr olan
msafni x-l iar edk. Seiln dx elementinin vvlind
grginlik v cryann ani qiymtlri u v i, nvbti elementin
vvlind is u+

u
i
dx; i+ dx olsun.
x
x

Iki mftilli td st naqili dz, aadak naqili is ks

adlandraq. Cryan v grginliyin msbt istiqamtini kil
10.1-dki kimi gstrk. Kirhof qanunlarna gr xttin dx
uzunluqlu elementi n

219

u u

i i

u
i
dx =r0idx+L0dx
x
t

i
u
u

dx = u
dx g0dx+C0dx
dx
u
x
x
x
t

yaza bilrik.
Uyun hdlri gtirib, ikinci trtib trmlrin
qiymtlrinin kiikliyin gr nzr almayb v dx-lri itisar
etmil
u
i
r0 i L 0
x
t

i
u

g 0u C0
x
t

(10.1)

diferensial tnliklr sistemini alarq. Bu tnliklr sistemi

bircins ttin diferensial tnliklri adlanr. susi trmli
bu tnliklr sisteminin myyn balanc v srhd rtlri
daxilind hlli ttin balancndan olan msafdn v
zamandan asl olaraq, onun istniln nqtsind grginliyi v
cryan tapmaa imkan verir. (10.1) tnliklr sistemi grginlik
v cryann zamandan asl olaraq itiyari gyimsi n
dorudur.
10.3. Bircins ttin qrarlam rejimi
Mnbnin sinusoidal grginliyind (U=Umsin(t+u))
bircins td qrarlam rejimi nzrdn keirk. Kompleks
grginlik, cryan, mqavimt v keiriciliyi dail edib, (10.1)
tnliklrini qrarlam rejim n yazaq:

dU

r0 jL 0 I Z 0 I

dx
(10.12)

dI

Y0 I

g 0 jC 0 U

dx

220

Z 0 r0 jL0 ttin vahid uzunluunun

Y0 g 0 jC0
kompleks
mqavimt,
kompleks
keiriciliyidir. Qeyd edk ki, baxlan halda Z 0 v Y0
kmiyytlri biri-birinin trs qiymtlri kimi tyin oluna
bilmz. Bel ki, Z 0 ttin uzununa, Y0 is enin
parametrlrindn asldr. (10.2) tnliklrini diferensiallasaq:

d2U
dI
d 2 I
dU
2 Z0
; 2 Y0
(10.3)

dx
dx
dx
dx
Burada

alarq. (10.3)-d

dU
dI
v
i (10.2)-y uyun vzlsk,
dx
dx

d 2U
2 Z 0Y0U

dx

2
d I

Z 0Y0 I
2

dx

(10.4)

olar.
d 2U
Z 0Y0U
dx 2
(10.4) diferensial tnliklri tt
d 2 I
Z 0Y0 I
dx 2
borunca kompleks cryan v grginliyin dyimsini tyin edir
v eynidirlr. Ona gr d U grginliyin dyimsini
yrnmkl (10.2)-nin birinci tnliyinin kmyil cryan
tyin etmk olar.
(10.4) tnliyi sabit msall iki trtibli tti diferensial
tnlik olub, birinci tnliyin hlli
U A1e x A2 ex A1e x e jx A2 ex e jx
(10.5)

klinddir.
Burada j = Z 0Y0 (r0 jL0 )( g 0 jC0 ) , (10.6)
221

A1 , A2 kompleks inteqral sabitlridir. (10.2)-nin birinci

tnliyin gr cryan

A e x A2 e x
I - 1 dU A1e x A 2 e x 1
(10.7)
Z 0 dx Z 0
Z0
Y0
olar. (10.7)-nn mrci mqavimtin l vahidin malik olub,
ttin dala mqavimti adlanr v Z d -il iar olunur.
Bircins tt n dala mqavimti arakteristik mqavimtl
st-st dr. Yni
Z0
r0 jL0
r 2 2 L20 j
Z 0 j (10.8)
Z Z Z e j r jx

0
e
e
d

Y0

g 0 jC0

g 02 2 C 02

Y0

Burada

( g 0 L0 r0 C0 )
1
= arctg
-dir.
2
r0 g 0 2 L0 C0
Zc-ni (10.7)-d nzr alsaq,
A
A
I 1 e x e jx 2 ex e jx
Zc
Z0

(10.9)

(10.10)

olar. Grginlik l vahidli A1 , A2 komplekslrini stl kild

A A e j1 , A A e j 2
1

ifad edib, grginlik v cryann ani qiymtlrini yazaq:

u= 2 A1e- sint-x 1 2 A2ex sint x 2
(10.11)
i

2 A1 x
2 A2 x
e sint x 1
e sint x 2
zc
zc

(10.12) Bu ifadlrin sa trfindki hr toplanana x

koordinatnn artmas v ya azalmas istiqamtind ynln v
hrkt istiqamtind snn qaan dala kimi bamaq olar.
slind bu toplananlardan hr biri itiyari fiks olunmu x x1
nqtsind zamann periodik funksiyasdr. Istniln fiks
olunmu t t1 zaman annda toplananlardan hr biri tt
222

boyunca, yni x-in dyimsil snn sinusoid qanunu il

dyiir (k. 10.2).

kil 10.2
Qaan dalalarn sas arakteristikalar faza srti v
dala uzunluudur. Dalann faza srti rqslrin yerdyim
srti olub t zaman mddtind dalann yayld x msafsinin artmas il o, dyimir. Yni
t x 1 const
olur. Onda
d
(t x 1 ) 0
dt
dx

v
(10.13)

dt

olar.
(10.11)-in sada ikinci hddinin analoji tdqiqi faza
srti n ks iar il eyni nticni verir. Buradan bel
nticy glmk olar ki, balan dalalar ks istiqamtlrd
yaylan dalalardr.

223

Dala uzunluu dalann yayld istiqamtd gtrlm rqslrinin fazas 2 qdr frqlnn iki yan nqt
arasndak msafdir. Demli (10.11)-in birinci toplananndan
t ( x ) 1 t x 1 2 ,
2
buradan
(10.14)

2f

v

f alaraq.

T
Son ifaddn period mddtind dalann dala
uzunluuna brabr msafni qt etdiyini grrk.
Snn sinusoidal dalan qurmaq n vvlc onun
qurayan 2,4A 1 e-x kilir. Snn dala bu qurayanlarn
hat etdiyi oblastda ba verir. ttin balancndan hrkt
edn dala dz, sonundan hrkt edn dala is ks dala
adlandrlr.Gstrmk olar ki, dz v ks dalalarda cryan v
grginliklr biri-biril Om qanunu il laqlidir:
U
U
Iduz duz , Ieks eks
Zc
Zc
Dz v ks dala anlaynn dail edilmsi qrarlam
sinusoidal rejimd prosesin tsvir v thlilini asanladrr.
Lakin, qeyd etmk lazmdr ki, fizika bamndan td yalnz
vzlyici cryan v grginlik vardr v onlarn dz v ks
dalalara ayrlmas sadc olaraq mnasib suldur.
10.4. Bircins ttin hiperbolik funksiyalarla
tnliklri
Irlid yazdmz (10.5) v (10.10) tnliklrindn A1 v
A2 sabitlrini tyin etmk olar. Bunun n balanc rtlr
mlum olmaldr.
Tutaq ki, ttin balancnda (x=0) U 1 grginliyi v I1
cryan mlumdur. Bu zaman (10.5) v (10.10)-dn
224

U 1 A1 A2 , I1 Z c A1 A2
v buradan da
1

A1 U 1 I1 Z c

2
(10.15)

A2 U 1 I 1 Z c
2

olar.
2 -ni (10.5) v (10.10)-da nzr alsaq,
1 v A
gr A
ttin balancndan itiyari x msafdki nqt n

1
1
U U1 I1Z c e x U1 I1Z c e x
2
2

1 U
1 U
I 1 I1 e x 1 I1 e x
2 Zc
2 Zc

alarq. Sa trfdki hdlri qrupladrb hiperbolik funksiyalar

dail etsk,

e x e x
e x e x
U U 1
I1 Z c
U 1chx I1 Z c shx
2
2
(10.16)

x
x

x
U
U
I 1 e e I1 e e 1 shx I1chx

Zc
2
2
Zc

olar.
(10.16) tnliklri ttin itiyari nqtsind cryan v
grginliyi tapmaa imkan verir. Bir rtl ki, hmin
kmiyytlr ttin balancnda mlum olsun. Tutaq ki,
qbuledicinin rejimi verilmidir. Yni ttin sonunda grginlik

v cryan I verilmidir. Demli Z U 2 mlumdur. Bu

U
2
2
2
I
2

zaman balan nqty kimi msafni ttin sonundan

hesablamaq mqsd uyundur. Hmin msaf x olsa, onda x=
l - x yaza bilrik. l btn ttin uzunluudur. Bu zaman
(10.5) v (10.10)-dan alarq:

225

U A1e l e x A2 e l e x

(10.17)
IZ A e l e x A e l e x

c
1
2

l
A3 A1e

iarlnmlrini qbul edib, msafni tl

A4 A2 e

tin sonundan lmkl onu yen x-l iar etsk,

U A3 e x A4 e x

(10.18)
IZ A e x A e x

c
3
4

x
x
olar. Burada A3 e dz, A4 e is ks grginlik dalasdr.
x=0 olduqda (10.18)-dn
U 2 A3 A4 , I2 Z c A3 A4
v buradan
1

A3 (U 2 I2 Z c )

2
(10.19)

1
A4 (U 2 I2 Z c )
2

alarq.
(10.19)-u (10.18)-d nzr alaraq hiperbolik funksiyalar dail etsk,
U U 2 chx I2 Z c shx

U
I
shx I2 chx
Zc

(10.20)

alarq.
(10.18) v (10.20) tnliklrind x= l yazsaq, ttin
vvlind v sonundak grginlik v cryan arasndak laqni
yaratm alarq:
U 2 U1chl I1Z c shl

I 2 I1chx U1 shl

Zc

226

U1 U 2chl Z c I2 shl

I1 I2chx 2 shl
Zc

gr son ifadlrd g= l yazsaq, onda drd qtblnn

tnliklrini alarq. Buradan bel nticy glmk olar ki,
baxlan tt passiv drd qtblnn susi haldr.
(10.20) ifadlrindn susi hal kimi sabit cryan tti
n uyun ifadlri almaq olar. Sabit cryan n =0-dur.
Bu o demkdir
ki, zamana
gr
sabit cryan v
grginliklrd z-zn e.h.q. v naqillr arasnda yerdyim
cryan sfrdr (10.6) v (10.8)-d =0 yazb sabit cryan
tti n
== r0 g 0 , Zc=rc=

r0
g0

yaza bilrik. Balan halda cryan v grginlik arasnda faza

srmsi d yodur. Onda (10.20)-ni sabit cryan tti n
U U 2 chx I 2 rc shx

U2
shx I 2 chx
rc

klind yazmaq olar.

10.5. Bircins ttin arakteristikalar
Dz v ks dalalar toplamaqla tdki grginlik v
cryan almaq olur. Ona gr d bu prosesi arakteriz edn
kmiyytlr susi adlarla adlandrlr. Kompleks kmiyyti
yaylma msal, snm msal, is faza msal adlandrlmdr.
Irlid yazdmz dsturlardan grnr ki, dz v ks
dalalarn snmsini, sinusun arqumentin dail olan is

227

dala fazasnn tt nqtsinin x koordinatndan aslln adesibel

rad
rakteriz edir. Praktikada ,
-l, is
-l llr.
km
km
v -ni hesablamaq, onlarn tezlik arakteristikalarn
qurmaq n aadak dsturlar ttbiq etmk olar:
1

( z 0 y 0 y 0 g 0 2 L0 C0
2
(10.20)
1
2

( z 0 y 0 L0 C0 y 0 g 0
2
Bu ifadlr (10.6) dsturundan alnmdr.
zc v n tezlik arakteristikalar (10.8) v (10.9)
dsturlarnn kmyil tyin edil bilr. kil 10.3-d zc
modulunun v dala mqavimtinin arqumentinin hava v
kabel tlri n dyimsi verilidir. (10.8)-dn -0 olduqda,
zc =
= olduqda is, zc=

L0
C0

r0
,
g0

alnr. Hm hava v hm d

kabel tlri n hm
r 0 L0
-dr. Bu
g 0 C0

btn

tlr n g0 szmann
o byk olmamas, kabel tlrind C0-n kifayt qdr byk olmas
demkdir.
Praktik
olaraq
kil 10.3
C0g0
olduundan
(10.8)-nin mrcind g0 jC0 kompleksinin arqumentinin
90-y yan, surtdki r0+jL0 kompleksinin arqumentindn
byk olmas hesabna dala mqavimtinin arqumenti bir
228

qayda olaraq mnfi iarli olur. (10.9)-dan grnr ki, =0 v

= olduqda =0-dr.
Mlumdur ki, faza srti

kimi tyin olunur. Sonrak paraqraflarda gstrcyik ki, thrifr

L
siz tlrd 0 0 v itkisiz tlrd (r0=0, g0=0)

g0
1

L0C0

C0

-dir.

Burada C in vakuumda yaylma srti, mhitin nisbi

dielektrik nfuzluu msal, is nisbi maqnit nfuzluu
msaldr.
Hava tlri n =1, =1-dir. Itki olmasa dalann
yaylma srti praktik olaraq in vakuumda yaylma srtin
brabrdir. 45 olan kabel tlrind dalalarn srti 2-2,5
df in boluqdak srtindn kiikdir. Itkili tlrd faza
srti o olmasa da, hr halda in boluqdak srtindn
kiikdir.
Gcl cryanl hava tlrind dalalarn yaylma
srtinin iq srtin yan olduu halda, f=50 hs qiymtind
dala uzunluu
c
T 6000km
f
olur.
Sonda qeyd edk ki, cryan v grginliyin tt boyu
dalavar dyimsi rabit qurularnda, msln, tlr
radiovericini antena il birldirdiyi yerd mahid oluna
bilr. Qsa dala oblastnda ilyn vericilr n ttin
uzunluu dala uzunluundan dflrl byk ola bilr.

229

 10.6. ttin giri mqavimti

ttin giri mqavimti dedikd, el toplanm mqavimt baa dlr ki, ttin balancnda rejim hesablanarkn
ttin yk d dail olmaqla bu mqavimtl vz etmk
mmkn olsun. (10.20)-dn
U chl I2 Z c shl
Z Z c thl
U
Z gir 1 2
Zc 2
(10.21)
I

Z 2 thl Z c
U2
1

shl I 2 chl
Zc
Ykn itiyari Z2 mqavimtind giri mqavimtini
ttin srbst gedidki v qsa qapanmadaki giri
mqavimtil ifad etmk olar. Srbst gedid Z2=, I 2 =0
olduundan
U
Z
U chl
(10.22)
Z ser 1ser 2
Z c chl c
I

thl
U2
1ser
Zc
olar. Qsaqapanma zaman is (Z2=0, U 2 =0)
U q.q. I2 Z c shl
Z q .q .

Z c thl
(10.23)
I
I chl
q .q .

(10.22) v (10.23)- nzr almaqla (10.21)-in surt v

mrcini thl- blsk,
Z 2 Z q .q .
j
Z gir Z ser
z gir e gir
Z 2 Z ser
alarq.Tcrbdn Zsr v Zq.q-n tapmaqla son dsturun
kmyil ttin giri mqavimtini tyin etmk olar.
10.7. Dalann ks olunma msal
mumi halda dalann kompleks ks olunma msal v
ya sadc olaraq dalann ks olunma msal ttin verilmi
230

nqtsind ks v dz dalalarn grginlik v ya cryan

komplekslrinin nisbti il tyin olunur v n~ il iar edilir:
Z Z c 2x
A e x U I Z
n~ 4 x 2 2 c e 2x 2
e (10.24)
U 2 I2 Z c
Z2 Zc
A3e
Dz grginlik dalasnn ks olunma msaln bilib ks
grginlik dalasn hesablamaq olar. gr
U duz A3ex
olsa, onda ks grginlik dalas n
~A ex alarq.
U eks A4 e x n
3
ks dalann olmamasnn stnly onadadr ki, dz
dalann dad btn gc ttin sonunda ykn mqavimti
trfindn udulur. ks dala olduqda is akardr ki, dz dalann dad gcn bir hisssi mnby qaydr. Ona gr d
mnbyin gc dyimz qalarsa, onda ykn mqavimtind
ayrlan gc ondan kiik olar.
10.8. Thrifsiz tlr
gr elektrik rabit tlrinin cryanlar v grginliklri qeyri-sinusoidaldrsa, lakin periodikdrsa, onda onlar
triqonometrik sralara ayrb, hr bir harmonikaya alnm nticlri ttbiq etmk olar. Lakin rabit tlrindki cryanlar v
grginliklr, uyun olaraq onlarn trdklri danq v musiqi
zamann qeyri-periodik funksiyasdr. Rabit tlrinin bzi
susiyytlrin baaq. Kabel tlrind naqillr biri-birin
yan olduqlarndan x0=L0 induktiv mqavimt r0 aktiv
mqavimtdn o kiik olduundan ilk yanlamada nzr
alnmaya bilr. Eyni qaydada naqillr arasndak aktiv keiriciliyi g0 reaktiv keiriciliy nzrn b0=C0 nzr almamaq
olar. Ona gr d L0=0, g0=0 yazb, z0=r0; Y0=jC0 nzr alb,
(10.8) v (10.20*)-dan

231

==

1
r0C0
2

; z c=

r0
r0 j 4

e
jC0
C0

(10.25)

olar.
Son ifadlrdn grnr ki, snm () v faza msallar
() tezliyin kvadrat kk il mtnasibdir. Ona gr d daha
yksk tezliklrin harmonikas gcl srtd snr v bu da
danq, musiqi v teleqraf siqnallarnn thrif olunmasna,
baqa szl desk, amplitud thrifin gtirib arr. Faza srti
d tezlikdn asldr. Bu sbbdn cryan v grginliklr
yrilrinin formalar ttin sonunda balancndakna nzrn
dyimi olur. Bu faza thriflri adlanr. Amplitud thriflrind yrilrin formas dyiir. Qeyd edk ki, yksk tezliklrd
r0 L0, g0 C0 olduundan (10.20*)-y gr = L0C0 dr. Ona gr d bu halda faza srti tezlikdn asl deyil v
demli faza thrifi yodur. Onu da qeyd edk ki, gr kabel
rabit tlrind amplitud v faza thriflrinin qarsn almaq
n mvafiq tdbirlr grlms, danq v musiqi uzaq
msaflr thrifsiz trl bilmz.
susi gclndiricilrl tmin olunmam hava v ya
kabel rabit tlri snm msal o byk olmadqda v
tezlikdn asl olmadqda danq v musiqini trmy
yararldr. Bel ki, ssin tembrinin salanlmas v dann
aydnl onlarn trkibindki obertonlarla, yni cryanlarn ali
harmonikalar il tyin olunduundan ifadsini hm kabel, v
hm hava rabitsi tlri n aradrmaq lazmdr. Bu zaman
ilkin olaraq -nn byk v demli

r0
L0

g0
-n kifayt
C 0

qdr kiik olduunu qbul etmk lazmdr. Bir sra

evirmlrdn sonra n
C0
L
1
g0 0 )
= (r0
(10.26)
2
L0
C0

232

alarq. gr xtt
L0
r
0
C0 g 0

(10.27)

rtini dyirs, onda snm msal minimum qiymt alar.

min-un qiymti v faza msal (10.27)-ni nzr almaqla
(10.20*)-dan taplr:
min= r0g 0 ; = L0C0
(10.27) rtini dyn v demli snm msal tezlikdn asl
olmayb minimum olan tt thrifsiz tt adlanr. Hmin
rtlr dailind (10.8)-dn dala mqavimti n
Z c=

L0

C0

r0
;=0
g0

(10.28)

yaza bilrik. Baqa szl desk, dala mqavimti tezlikdn

asl deyildir. Thrifsiz tlrd hminin faza srti d
tezlikdn asl deyildir:
=

1
L0C0

(10.29)

Zc, v -nin tezlikdn asl olmadn nzr almaqla

(10.27) dsturunu almaq olar. Drudan da Zc-ni
Z c=

r0 jL0
L0

g 0 jC0
C0

r0
j
L0
g0
j
C0

klind yazb, bel

nticy glirik ki, (10.27) rti dndikd Zc tezlikdn asl

deyil v

L0
-dir. (10.28)-i nzr alb, yaylma msal n
C0

j (r0 jL0 )( g jC0 ) ( g 0 jC0 )

0

( g 0 jC0 )

L0
L0
g0
j L0C0
C0
C0

alarq. Buradan
233

r0 jL0
( g 0 jC0 ) Z c
g 0 jC0

=g0

L0
1
r0 g 0 ; =
C0
L0C0

olar.
Gstrdiyimiz kimi kabel rabitsi tlrind

L0
kiik,
C0

r0
is ksin kifayt qdr bykdr. (10.27) rtini dmk
g0

n kabelin induktivliyini artrmaqla v bununla snmni

azaltmaqla mmkndr.
10.9. tkili ttin yksz ilm, qsaqapanma v
ykl rejimlri
gr ykl rejimli ttin sonunda cryan I 2 , grginlik
U 2 -dirs, onda qbuledicini ayrdqdan sonra ( I2 =0) ttin
sonunda grginlik ttin vvlindki U grginliyi dyimdik1

d bel dyiir. ttin vvlind grginliyi el dyik ki, ttin

sonunda grginlik U 2 - y brabr qalsn. Onda (10.20)-dn
yksz rejim n
U
U y.i U 2 chx, Iy.i 2 shx
(10.30)
Zc
alarq.
gr ttin balancnda grginliyi dyimyib,
sonunda qapasaq, onda ttin sonunda cryan I2 -y brabr
olmayacaq v bir sra hallarda artacaq. ttin balancnda
grginliyi el dyisk ki, qsaqapanm ttin sonunda cryan
I2 olsun, onda (10.20)-dn
U q.q. I2 Z c shx
(10.31)
Iq.q. I2 chx
alarq. (10.20), (10.30) v (10.31)-in sasnda
234

U U y.i U q.q.
I I y.i Iq.q.

yaza bilrik. Alnan dsturlardan grnr ki, ttin itiyar

nqtsind hqiqi cryan v grginlik yksz ilm v qsa
qapanma toplananlarna ayrla bilr ki, bu da hesablamalarda
lverilidir. Msln, itkili ykl rejimli tt boyu cryan v
grginliyin paylanmasn hesablayan zaman vvlc yksz
rejimd v qsaqapanmada grginlik v cryanlarn ayrayrlqda toplananlarn, sonra onlar hndsi toplayaraq hqiqi
cryan v grginliklri tapmaq olar.
10.10. tkisiz tlr
gr tt naqillrinin mqavimtini r0=0 v naqillr
arasndak szmalar nzr almamaq mmkndrs (g0=0),
onda balan tt itkisiz tt adlanr.
Radiotenikada ttbiq olunan yksk tezlikli qsa
tlrd r0 v g0- L0 v C0la mqayisd nzr almamaq
olar. Ona gr d radiotenikada sasn iki naqilli hava
ttindn v koaksial kabellrdn itkisiz tlr kimi istifad
olunur. mumiytl is itkisiz tlr hmin ttin
idealladrlm hal kimi bamaq lazmdr.
(10.6), (10.8), (10.13) v (10.14) mnasibtlrindn
itkisiz tt n
=0; = L0C0
(10.32)
L0
=zc; =0
C0

Z c=
=

(10.33)
(10.34)

L0C0

(10.35)

235

alarq. Buradan grnr ki, itkisiz td snm sfrdr v dala

mqavimti tezlikdn asl deyildir. Eyni qaydada bu td
faza srti d tezlikdn asl deyildir.
(10.34) dsturunun formasn dyirk onu iki naqilli
tt n yazaq. Bel ttin vahid uzunluuna dn tutum
F

km

C0 =

0
d
n
r0

hn
induktivlik is
km

L0=

0 d
n

r0

kimi tyin olunur. Burada d naqillrin olara arasndak

msaf, r0 naqilin radiusudur. L0 v C0-n ifadlrini (10.34)d nzr alb,
=

0 0

alarq.

m m

Burada m v m mtlq dielektrik v maqnit nfuzluu

msallardr.
In boluqdak srti
c=

0 0

olduundan, faza srti n

=

alarq. Hava ttlri n ==1 olduundan faza srti in

boluqdak srtil st-st dr. Kabel tlrind is 1
olduundan c olur.

236

Itkisiz ttin dala mqavimtinin arqumenti =0, yni

dz v ks dalalarn cryanlar fazaca grginliklrl st-st
dr.
gr ttin vvlind U1 grginliyi v I1 cryan
mlum olarsa, (10.16) v (10.20)-nn kmyil
U U1 cos x jI1Z c sin x

I j U1 sin x I cos x
1

Zc

(10.36)

ifadlrini, gr ttin sonunda U 2 v I2 mlum olarsa, onda

U U 2 cos x jI2 Z c sin x

U
I j 2 sin x I2 cos x
Zc

(10.37)

ifadlrini alarq. Yazdmz bu ifadlr itkisiz tt

tnliklridir (10.21), (10.32), (10.33), (10.34) v (10.35)- gr
ttin giri mqavimti
2
Z 2 jz c tg

Z qir z c
(10.38)
2
Z 2 jtg
zc

kimi tyin olunar.

(10.37) tnliklrind U 2 U 2 , I2 I 2e-j 2 olduqda ani
qiymtlr kesk, onda

U U 2 m cos x sin t I 2 m Z c sin x sin t 2

2

(10.39)
U 2m

i
sin x sin t I 2 m cos x sin t 2

Zc
2

alarq.
Uzunluu dala uzunluunun yarsna brabr olan
tlr n (l

, l ) (10.37)-dan alarq:
237

U1 U 2 ; I1 I2

Bu o demkdir ki, ttin balancnda grginlik v

cryan qiymtc brabr, ttin sonunda grginlik v cryana
fazaca ksdir.
10.11. Durun dalalar
tkisiz ttin sonunda aktiv gcn sfra brabr olmasna uyun gln rejimlr baaq. Bu yksz ilm, qsaqananma v alis mqavimtd mahid oluna bilr. Itkisiz
tt yksz ildikd ( I2 0, Z 2 ) (10.37)-dn
U U 2 cos x

(10.40)
U

2
I j
sin x
Zc

alarq. U 2 = U 2 olduqda grginlik v cryann ani qiymtlri

U U 2 m cos x sin t

(10.41)
U 2m

i
sin x cos t
Zc

olar. Bu durun dala tnliklridir. Riyazi bamdan durun

dala tnliyi iki, birisi zamandan, digri koordinatdan asl olan
funksiyann hasili kimi verilir. Fiziki baxmdan is durun
dalalar eyni amplitudlu ks v dz dalalarn toplanmas
nticsind alnr. Yksz ilm zaman (Z2=) n~ =1 v
(10.24)-dan A3 A1 olur. (10.41)- gr grginlik n ifadni
eyni amplitudlu ks v dz dalalarn cmi kimi (cryan n
frqi kimi) vermk olar:
U 2m
U
sin(t x) 2m sin(t x)
2
2
U 2m
U 2m
i
sin(t x)
sin(t x)
2Z c
2Z c

Yksz ilm zaman ttin sonunda (=0) v ondan

238

x=k

=k
2

msaflrd (ktam dddir) istniln zaman annda grginliyin

maksimum, cryann sfr olduunu mahid edrik (kil
10.4). Birinci qabarma, ikincisi is dyn nqtsi adlanr.
ttin sonundan
x=

2k 1 2k 1
2

msaflrd grginliyin dyn nqtsi, cryann is qabarmas

mahid edilir. Demli, cryann dyn nqtlri grginliyin
qabarmalar il st-st dr v ksin.

kil 10.4
gr sinx -l cosx-in iarlri eyni olsa, (0 x

sinx-la

3
4

v s.) cryan fazaca grginliyi 90 qabaqlayr,

cosx-n

iarlri

ks

olsa

3
x v s.), ksin, cryan fazaca grginlikdn 90 geri
4
qalr.
tkisiz aq ttin giri mqavimti
239

Zgir=jZcctgx=jZcctg

x,

yni alis reaktiv olub, arakteri ttin uzunluu x v tezlikl f

(v ya dala uzunluu il) tyin olunur. Giri mqavimtinin
mtlq qiymtinin v arakterinin ttin uzunluundan asll
kil 10.5-d verilmidir.kild x=0-dan x=-ya kimi mqavimtin qiymtlri tyin olunaraq diaqram klind verilmidir.

x=0-dan x= - kimi, x=
-dn x=

3
- kimi v s.
4

ttin mqavimti tutum

3
dn x= -y kimi, x= 2
4

arakterlidir. Lakin x= -

dn x=-d kimi v s.
ttin mqavimti induktiv
arakterlidir. x=0,

, v
2

i.a. olduqda tt paralel,

x= ,
4

3
,
4

5
4

kil 10.5

v i.a.

olduqda is ardcl rezonans konturuna evrilir.

ttin qsaqapanma rejimind (U 2 0, Z 2 0) (10.37)-dn
U jI2 Z c sin x
I I cos x
2

alarq.
Ani qiymtlrl durun dalalar
i I 2 m cos x sin t
U I 2 m Z c sin x cos t

240

kimi tyin olunur. Bu o demkdir ki, grginlik v cryan

durun dalalar yaradr. Balan halda x=0 v x=k
nqtlrind

grginlik

qabarmalar, x=2k+

dalasnn

dynlri,

cryann

qiymtlrind is ksin, grginliyin

qabarmalar, cryann is dynlri alnr (k. 10.6).

kil 10.6
Itkisiz ttin qsaqapanma giri mqavimti
Zq.q=jZctgx=jZctg

alis reaktiv olub, dala uzunluu v tezlikdn asl olaraq

induktiv v ya tutum arakterli ola bilr.Burada x- mxtlif
qiymtlr vermkl xttin myyn hisslrind onun
mqavimtinin induktiv, myyn hisslrd tutum xarakterli
olmas mahid oluna bilr.
Giri mqavimtinin dyimsinin ttin qsaqapanma
dalasndan asll kil 10.7-d verilmidir. kildn grnr

ki, x=0-dan x= - v x= -dn x=

ttin

mqavimi

fazaca grginlikdn

3
- v i.a. olan hisslrd
4

induktiv xarakterli (bu hissd cryan

qdr geri qalr), x= -dn x= -y v

4
2
2
241

x=

3
-dn x=-ya v i.a. kimi hisslrd is ttin mqavimti
4

tutum arakterlidir (bu hissd cryan fazaca grginliyi

qdr qabaqlayr).

kil 10.7
Grginliyin v cryann durun dalalar klind yaylmas
itgili tlrd ba verir. Lakin bel tlrd grginlik v
cryann minimum qiymtlri dyn nqtlrind sfr olmur.
ttin sonuna qoulan yk aktiv olub, r2 Zc olduqda,
grginlik v cryann maksimum v minimumlar yksz
ilyn td alnan qabarma v dyn nqtlrin uyun glir.
ttin yk aktiv olub, r2 Zc olsa, ksin, hmin qiymtlr
qsaqapanmada alnan qabarma v dynlr mvafiq olur.
Bel hallarda tlrd hm qaan v hm d durun dalalar
ml glir.
Tutaq ki, itkisiz ttin yk aktiv mqavimtdir:
Z
Z yuk ryuk . c k iarlyib (10.37)-d nzr almaqla mryuk
yyn evirmlr aparsaq,
242

U U 2 ke jx (1-k ) cos x
U
I 2 ke jx j (1 k ) sin x
Zc

v U 2 U 2 olduqda
U U 2m k sin ( x) U 2m( 1-k) cos x sin t
i

U 2m
U (1 k )

k sin(t x) 2m
sin x sin t
Zc
Zc
2

alarq. Son tnliklr iki toplanandan ibart olub, bu toplananlardan biri qaan, digri is durun dalalar arakteriz
edir. Demli, gr tt ykl uzlamrsa (k1), onda tdki
grginlik v cryan qaan v durun dalalarn cmi kimi
gstrmk olar. k vahiddn bu v ya digr trf n qdr o
frqlns, bir o qdr d durun dalalar zlrini kskin srtd
gstrrlr. k=0, yni yksz ilm, k=, yni qsaqapanma
raitind td yalnz durun dalalar mahid olunur. k
vahid yan olduqca qaan dalalar zn kskin srtd
biruz verir. k=1 v ya r2=Zc olduqda, yni uzlam yk
raitind durun dalalar mahid edilmir.

243

FSIL XI. DRDQTBLLR

11.1. Drdqtbllrin tsnifat
Mrkkb elektrik dvrlrinin i rejimini myyn
edrkn o vat dvrnin ayr-ayr hisslrind cryan,
grginlik v gcn hesablanmas, onlar arasnda laqnin
yaradlmas lazm glir. Mslnin hlli zaman btn
parametrlrinin nzr alnmasna bamayaraq dvrnin qalan
hisssinin rejimi namlum qalr. Bu halda balan dvr uyun
aclarda veriln v yaud taplmal olan mumilmi
parametrlr gr tyin olunur. Saclarnda cryan v
potensial arasndak laqni myyn etmk n lazm olan
mumilmi parametrlr malik dvr hisssi oqtbl
adlanr. Praktikada o vat ikiqtbl, qtbl v
drdqtbllrdn istifad olunur. kil 11.1,a-d ikiqtbl,
kil 11.1,b-d qtbl v kil 11.1,c-d drdqtblnn
semlrdki rti iarlri verilmidir.

kil 11.1
Budaqlarnda enerji mnbyi olmayan drdqtbl
passiv drdqtbl adlanr. Bunlara misal olaraq ikimftilli
elektrik trc ttlrini v transformatoru gstrmk olar.
Budaqlarnda enerji mnbyi olan drdqtbl aktiv
drdqtbl adlanr. Passiv drdqtblnn zrind
aktivinki zrind is A hrfi yazlr.
oqtblnn qtblrinin say dvrnin verilmi
hisssinin srhddindki sclarn sayna brabrdir.
244

 11.2. Drdqtbllrin sas tnliklri

Passiv ikiqtblnn rejiminin hesablama metodu v
nzriyysi il tan olaq. Bu mqsdl k. 11.2-dki sem
baaq. Semd iki e.h.q. mnbyi var v onun sas hisssin
giri saclar 1-1/, saclar 2-2/ olan passiv drdqtbl
kimi bamaq olar. Mnblrin daili mqavimtlri passiv
drdqtbly aid edilmidir. Budaqlarda cryanlarn,
saclarda grginliklrin msbt istiqamtlri e.h.q.-nin
istiqamtin uyun seilmidir.
Kontur cryanlar metodundan istifad edib
e1 U 1 Z11I1 Z12 I2
(11.1)

e2 U 2 Z 21I1 Z 22 I2
yaza bilrik. Burada I2 = 0, yni ikinci trf aq olduqda
U
U
Z11 = 1 , Z21 = 2 , I1 = 0, yni birinci trf aq olduqda
I
I
1

U
Z12 = 1 , Z22 =
I
2

U 2
olub, drdqtblnn msallar adlanr.
I
2

(11.1) tnliklri Z killi tnliklr adlanr. Hmin tnliklr

matris formasnda aadak kimi yazlr:
U 1
Z11Z12 I1
=
Z 21Z 22 I
U
2

gr (11.1) tnliyind I1 , I2 cryanlarn U 1 , U 2

grginliklri il ifad etsk,
I1 Y11U1 Y12U 2
(11.2)

I2 Y21U1 Y22U 2
alrq.
Z 22
Z12
Burada Y11
; Y12
;
Z11Z 22 Z12Z 21
Z11Z 22 Z12Z 21
245

Z 21
Z11
; Y22
-dir.
Z11Z 22 Z12Z 21
Z11Z 22 Z12 Z 21
Drdqtblnn (11.2) tnliklri Y-killi tndiklr
adlanr v matris kilind aadak kimi yazlr:
Y21

I1
Y11Y12 U 1
=
Y21Y22 U 2
I2
(11.2) tnliklri birbaa kil 11.2 -dn dyn
potensiallar metodu il alna bilr.
Drdqtbln
elektron lampas v
ya digr yarmkeirici
cihaz olan dvrd
analiz etmk n
hibrid parametrli tnliklrdn istifad edilir. Burada U 2 , I1 ,
kil 11.2
asl olmayan U 1 , I2 -is asl dyinlrdir. Hmin tnliklr
(11.1)-dn alnr v aadak formadadr:
U 1 H 11I1 H 12U 2
(11.3)

I2 H 21I1 H 22U 2
Burada
Z Z Z12 Z 21
Z
Z 21
1
; H 12 12 ; H 21
; H 22
H 11 11 22
Z 22
Z 22
Z 22
Z 22
drdqtblnn msallardr
(11.3) tnliklri H killi tnliklr adlanr v matris
kilind aadak kimi yazlr:
U 1
H11H12 I1
=
H 21H 22 U 2
I2
246

Drdqtblnn kaskad birlmsi zaman el tnlik

formalarna malik olmaq mqsd uyundur ki, U 1 grginliyi
v I cryan, U grginliyi v I cryan il ifad olunsun
1

(yeri glmikn qeyd edk ki, kaskad birlmd bir

drdqtblnn ikinci trfi digrinin birinci trfi il, digrinin
ikinci trfi ncnn birinci trfi il v s. bu qaydada
birldirilir). Bu mqsdl kompensasiya teoremindn istifad
edrk e2 e.h.q.-si Z2 mqavimtind I2 cryannn yaratd grginlik dgs il vz edilir (kil 11.3). kildn
grndy kimi hmin grginlik dgs e2 il qarqaryadr.
I2 cryannn msbt istiqamtinin dyimsi
hesabna (11.2)-d I2 -nin
iarsi dyiir:
kil 11.3

I1 Y11U 1 Y12U 2
(11.4)
I2 Y21U 1 Y22U 2
(11.4)tnliklrinin U 1 v I1 - gr birg hlli nticsind

alnr. Burada

I1 CU 2 DI2
(11.5)

U 1 AU 2 BI2
1
Y
Y Y Y Y
; C 11 22 12 21
A 22 ; B
Y21
Y21
Y21

Y11
-dr.
Y21
(11.5) tnliklri A killi tnliklr adlanrlar. Buna
sbb hmin tnliklrd bzn btn msallarn mtlif
D

247

indeksli A hrflril iar olunmasdr. Bu halda (11.5) tnlikI1 A21U 2 A22 I2

lri
klind yazlr.
U 1 A11U 2 A12 I2
A, B, C v D msallar arasnda laq aadak kimidir:
Y Y Y Y Y Y
Y
AD BC = 11 22 11 22 12 21 = 12
Y21Y21
Y21
Qarllq prinsipi salanan dvrlr n Y12 = Y21 olduundan
(11.6)
AD BC =1
olur. (11.5)-i matris klind yazsaq,
U 1
AB U 2

CD I
I
1

alarq. gr drdqtblnn ikinci saclarna e2 e.h.q.- sini,

birinci saclarna ildicinin Z1 mqavimtini qosaq (k.
11.4), I1 , I2 cryanlarnn msbt istiqamtlri dyimkl
(11.5) tnliklri aadak kl dr:

kil 11.4

U 1 AU 2 BI2
I CU DI

1
2
2

(11.7)-d (11.6)-n nzr almaqla

248

(11.7)

I2 CU 1 AI1
(11.8) alarq.

U 2 DU 1 BI1
Son ifadni (11.5) il mqayis etdikd grrk ki, ks
qidalanmada A v D msallarnn iarsi dyiir. Bir daha qeyd
edk ki, drdqtblnn kompleks A, B, C, D msallar digr
msal v parametrlr kimi mqavimtlrdn, keiriciliklrdn,
semin konfiqurasiyasndan, mnbyin e.h.q v ya cryann
tezliyindn asldr.
Drdqtblnn birinci trfi il ikinci trfinin yerini
dyidikd mnbyin v ildicinin cryanlar dyimzs,
bel drdqtbl simmetrik drdqtbl adlanr. Bu rti
dmyn btn drdqtbllr qeyri-simmetrik drdqtbllr
adlanrlar.
11.3. Drdqtblnn msallarnn tyini
Passiv qeyri-simmetrik drdqtblnn msallarn hm
tcrbi v hm d hesablama yolu il tapmaq olar. Hesablama
zaman drdqtblnn birlm semi, kompleks mqavimtlri v ya keiriciliklri mlum olmaldr. Iki v ya
tcrb il hmin kompleks qiymtlr tyin oluna bilr.
Tutaq ki. 2-2/ saclar aqdr. Bu zaman I2 = 0 olar.
Onda (11.5)-dn birinci grginlik v cryan n
U1 AU 2 ; I1 CU 2
v buradan
U
I
A = 1 y .i ; C = 1 y . i ;
U
U
2

U
A
Z1 y .i = 1 y .i =
(11.9)
I
C
1 y .i
olar. Drdqtblnn 22/ caclarnda qsa qapanmaya baaq.
Bu zaman U 2 = 0 v (11.5) tnliklrindn
249

U 1q.q = BI2 ; I1q .q = D I2 alrq. Buradan

U
U
I
B
Z1q.q = 1q .q = ; B = 1q .q ; D = 1q .q olar.
I1q .q
I2
I2
D
Demli, yksz ilm zaman U1 y .i , I1 y .i , U 2 -nin qsa qapanma zaman U , I , I -nin modul v fazalarn tyin etmk1q . q

1q . q

l drdqtblnn btn drd msaln tapmaq olar.

Drdqtblnn msallarn tcrbi nticlr sasnda
tyin etmk olar. Hr tcrbd ilkin v ya ikinci cryan v
grginlik llr. Bu halda tcrb aparlr. Bunun ikisini
nzrdn keirdik. Hmin tcrblrin birind drd qtbl bir
df ilkin saclar vasitsil, digr df is ikinci saclar
vasitsil qidalanr. Drdqtbl ikinci saclar trfdn qidalandqda yksz ilm v qsa qapama tcrblrindn alnan
nticlr sasnda, habel drdqtbl ilkin saclardan
qidalandqda yksz ilm tcrbsindn alnan nticlr
sasnda A, B, C, D n ld olunan ifadlr daha sad olur.
Drdqtbl ikinci saclardan qidalansa, U 1 = 0 olduqda
(11.8)-dn
U 2 q.q = BI1 ; I2 q.q = A I1 alnar.
Buradan ikinci trfdn qsaqapanma giri mqavimti n
Om qanununa sasn
U
B
Z 2 q .q = 2 q . q = ;
(11.10)
I
A
2 q.q
alarq
Drdqtbl ikinci trfdn qidalandrldqda, I1 = 0
olduqda, (11.8) tnliklrindn
U
= DU ; I = CU
1

2 y .i

2 y .i

olar v buradan birinci trfin yksz ilmsi zaman ikinci

trfdn giri mqavimti n
250

U 2 y .i
D
=
(11.11)
I2 y .i
C
alarq. (11.9), (11.10), (11.11)-i birg hll edib AD BC = 1
olduunu nzr alsaq,

Z 2 y.i =

Z1 y.i
Z 2 y.i Z 2 q.q

olar.
Mqavimt kompleks olduundan A msalnn, demli
digr msallarn da iki qiymti vardr. Belki, hmin msallar A
il
AZ 2 yi
A
B = AZ2q.q; C =
; D=
Z1 yi
Z 1 y .i
kimi laqlidirlr. A-nn ikiqiymtli olmas msallarn, grginlik v cryanlarn drdqtblnn saclarna nzrn msbt istiqamtlrinin nec seilmsi il laqdardar. msallar o
vat birqiymtli tyin etmk mmkn olur ki, tcrb nticsind drdqtblnn giriind grginlk v cryann onun
ndak grginlik v cryana nzrn faza srmsi tyin
edilsin.
Sonda qeyd edk ki, Z1 y.i , Z 2 y.i , Z1q.q v Z 2 q.q arasnda
Z1q.q

Z1 y.i

A
D
Z 2 q .q
Z 2 y.i
klind laq vardr. Simmetrik drdqtbl n A = D-dir
=

11.4. Drdqtblnn yk rejimi

(11.5) tnliklrindn grnr ki, ilkin saclardak
grginlik U 1 , elcd cryan I1 iki hddn ibartdir. Bu hd-

251

lrdn biri qbuledicinin U 2 grginlliyi, digr is I2 cryan

il dz mtnasibdir.
Tutaq ki, U 2 grginliyi v I2 cryan verilmidir. gr
ikinci trfin aq olduu halda ( I =0) yk halndak grginliy
2

brabr U 2 grginliyi myynls, onda girid grginlik v

cryan
U1 y .i = AU 2 ; I1q .q = CU 2
olar. Ikinci trfd qsa qapanma zaman ( U 2 =0) ykn
cryanna brabr I cryan olsa, onda birinci saclarda
2

grginlik v cryan
U1q.q = BI2 ; I1q .q = DI2 olar
Demli, ykl halda grginlik U 1 v cryan I1 uyun olaraq
drdqtblnn yksz v qsa qapanma rejimindki grginliklrin v cryanlarn cmin brabrdir. Dourdan da
U = AU BI = U + U
1

1 y .i

1q . q

I1 = CU 2 DI2 = I1 y .i + I1q.q
olur. Bu o demkdir ki, drdqtblnn ikinci trfinin saclarnda U 2 grginliyini v I2 cryann almaq n onun
birinci trfinin saclarnda U 2 grginliyin mtnasib, olan
U1 y .i grginliyini v I1 y .i cryann, elc d I2 cryan il
mtnasib olan U
grginliyini v I cryann yaratmaq
1q . q

1q . q

lazmdr.
Drdqtblnn ii rejimini arakteriz etmk n o
vat giri mqavimtindn istifad olunur. kil 11.3-dki
semd giri mqavitmtini tapmaq n (11.5) tnliklrini
trf-trf blmk lazmdr. Onda
U
AU 2 BI2 AZ 2 B
Z1gir = 1 =
=
(11.12)
I1 CU 2 DI2 CZ 2 D
252

olar. susi hallara basaq, qsa qapanma zaman Z 2 = 0 olar,

B
Z1gir = alnar, yksz i zaman Z 2 = ; Z1gir =
olar.
D

kil 11.4-dki ks trm zaman (11.8) tnliklrindn

U
DU 1 BI1 DZ1 B
(11.3)
Z 2 gir 2

I2
CU 1 AI1 CZ1 A
alarq. o vat Z1gir v Z 2 gir -i A, B, C, D msallar il deyil,
(11.2) v (11.3) dsturlarna dz v ks qidalanmada yksz
ilm v qsa qapanma mqavimtlri dail edilir. Bu zaman
(11.2) v (11.3) aadak kild yazlr
Z 2 q .q Z 2
Z1gir Z1 y.i
Z 2 y.i Z 2
(11.14)
Z1q.q Z1
Z 2 gir Z 2 q.q
Z1 y.i Z1
Son ifadlr gstrir ki, drdqtbllrdn mqavimti
dyimk n istifad etmk olar.
11.5. Passiv drdqtblnn ekvivalent semlri
Drdqtbllr dail ediln dvrlrin sas susiyytlrini yrnrkn sadlik n onlarn ekvivalent semlrini
qururlar. Hmin qurmada drdqtbllrin tnliklrindn
istifad olunur.
Mlumdur ki, birinci v ikinci saclar il istniln
qarlqlq prinsipi dnn verilmi drdqtbl asl olmayan
tnlikl arakteriz olunur. Demli, passiv drdqtbl
elementli -killi v T-killi ekvivalent seml tsvir oluna
bilr.
vvlc -killi sem baaq (kil 11.5) v onun
parametrlrini tyin edk.Y-tipli tnliklrdn istifad edk. Bu
253

tnliklrdn birincisinin zrin Y12 U 1 - hasilini glib araq

myyn evirm aparsaq, onda
I1 = Y11 Y12 U 1 + Y12 U1 U 2 = I11 + I12

kil 11.5
olar. Hmin tnliklrdn ikincinin zrin Y21 U 2 hasilini
glib saq,
I2 = Y21 U1 U 2 + Y22 Y21 U 2 = I22 - I21
alrq. Y12 = Y21 olduqda irlid aldmz tnliklr kil 11.5dki semi dyir. Hmin semin elementlri
1
1
1
Z3 =
; Z1 =
; Z2 =
-dir.
Y11 Y12
Y22 Y12
Y12
(11.5) v (11.6)-dan istifad edib
B
B
Z 3 =B; Z1 =
; Z2 =
(11.15)
D 1
A 1
mnasibtlrini, yni -killi semin parametri il drdqtblnn msallar arasnda laqni taparq.
T killi semin elementlri mqavimt bucann
(kil 11.5) ekvivalent ulduza (k. 11.6) evrilmsi dsturlarndan alnr:
Z 3 Z1
Z3 Z 2
Z 1/ =
; Z 2/ =
;
Z 3 Z1 Z 2
Z 3 Z1 Z 2
Z1 Z 2
Z 3/ =
Z 3 Z1 Z 2

254

Son ifadlrd (11.15)-i nzr alsaq,

A 1
D 1
1
Z1/ =
; Z 2/ =
; Z 3/ =

C
C
olar.

Z2
Z1
Tutaq ki, drdqtbld qarllq prinsipi dnmir.Yni Z12
Z3
Z 21 v Y12 Y21 -dir. Bu
kil 11.5 v 11.6 dak
semlr lav asl aktiv
parametr dail etmkl
kil 11.6
nzr alnmaldr. Daha
dorusu bu halda drdqtbl drd parametrl tyin olunur.
Yen Y-killi tnliklrindn istifad edk. Bu tnliklrdn birincinin sa trfin Y12 U 1 -hasilini, ikinci tnliyinin
sa trfin is Y U , Y U -ni lav edib saq, onda
12

12

I1 Y11U 1 Y12U 2 (Y11 Y12 )U1 Y12 (U 1 U 2 ) I11 I12

I2 Y21U 1 Y22U 2 (Y22 Y12 )U 2 Y12 (U 1 U 2 ) (Y12 Y21)U 1 I22 I12 J12

(11.16)

alarq.
kil 11.7-dki sem (11.16) tnliklrini drir. Semd
cryan mnbyi J12 = (Y12 Y21) U 1 aktiv parametr olub giri
grginliyi U -dn asldr.
1

Z1

kil 11.7

255

1
1
1
; Z2 =
; Z =
Y11 Y12
Y22 Y12
Y12
Qarlqlq prinsipi gzlnilmyn drdqtbll n
Z12 Z 21 olduundan ekvivalent sem Z-tnliklrinin kmyil
alnr:

Z1 =

U 1 Z11I1 Z12 I2 ( Z11 Z12 ) I1 Z12 ( I1 I2 )

(11.17)

U 2 Z 21I1 Z 22 I 2 ( Z 22 Z 21) I 2 ( Z 21 Z12 ) I1 Z12 ( I1 I 2 )

Daha dorusu bu tnliklri almaq n Z-tnliklrinin

birincisin Z12 I1 hasili, ikincisin is Z 21 I2 hasili lav edilib
laraq tnliklrd myyn evrilmlr aparlmdr. (11.17)
tnliklri kil 11.8-d gstriln ekvivalent semi dyir.

kil 11.8
Burada, e21 =( Z 21 Z 22 ) I1 aktiv parametr olub I1 cryanndan
asldr .
Qrlqlq prinsipi dnilmyn drdqtbllrin ekvivalent semlri elektron lampalar v tranzistorlar olan dvrlri
analiz etmk v hesabatn aparmaq n ttbiq olunur.
11.6. Aktiv drdqtbllrin sas tnliklri v
ekvivalent semlri
Giri saclarna e1 e.h.q. mnbyi, saclarna yk
mqavimti Z 2 qoulan aktiv drdqtbl gtrk (kil 11.9).
Drdqtblnn dailind istniln sayda e2 , e3 , e4 , var.
256

Kompensasiya teoremindn istifad edib, Z 2 mqavimtini e2 e.h.q.-si il vz edib e2 = Z 2 I2 , superpozisiya prinsipini ttbiq etmkl drdqtblnn I v I cryanlar n
1

aadak ifadlri yaza bilrik:

I1 = e1 Y11 e2 Y12 + e3 Y13 + e4 Y14 +
I = e Y e Y + e Y + e Y +
2

21

22

23

24

kil 11.8
Bu tnliklrd e1 v
edib e3 , e4 , e.h.q.-lrinin
yaratdqlar cryanlar
I1a =
I =
2a

e2 -ni uyun grginliklrl vz

(drdqtblnn dailind olan)

e3 Y13 + e4 Y14 +

e3 Y23 + e4 Y24 +

iar etsk,

I1 Y11U 1 Y12U 2 I1a

I Y U Y U I

(11.18)

2
21 1
22 2
2a

alarq. Burada I1a v I2 a drdqtblnn dailindki e.h.q.-lrl

yaranan qsaqapanma cryanlardr v drdqtblnn hr iki
trfini eyni vatda qsa qapadqda taplr. (11.8) tnliklrindn
grnr ki, U 1 =0, U 2 =0 olduqda I1qq = I1a v I2 qq = I2 a olur
(11.18) tnliklrini U , I - gr hll etsk aktiv
1

drdqtblnn A killi tnliklrini alarq:

257

Y
1
U 1 = 22 U 2 +
( I 2 I 2 qq )
Y21
Y21
Y Y Y Y
Y
I1 = 11 22 12 21 U 2 + 11 ( I2 I2 qq ) + I1qq
Y21
Y21

v ya

U 1 AU 2 B( I2 I2 qq )

(11.19)

( I1 I1qq ) CU 2 D( I2 I2 qq )
Burada A, B, C, D drdqtblnn msallar olub, passiv
drdqtbld olduu kimi AD-BC =1 rti dnir (11.18) v
(11.19) tnliklrindn grnr ki aktiv drdqtbllr be
parametrl arakteriz olunur v hmin parametrlr vasitsil
ekvivalent v T- killi semlrl vz oluna bilr.
killi semin (kil 11.10) parametrlrini tyin
etmk n (11.18)-ni birinci tnliyin Y12 U 1 -hasilini, ikinci

J1qq

J2qq

kil 11.10
tnliyin Y21 U 2 -hasilini lav edib saq,
I (Y Y )U Y (U U ) J
1

11

12

12

1q .q

I2 Y21 (U 1 U 2 ) (Y22 Y21 )U 2 J 2 q.q

(11.20)

alarq (11.20) tnliklri kil 11.10-da gstriln ekvivalent

semi dyir. Drdqtblnn dailind yerln enerji
258

mnblri ekvivalent semd J1qq v J2 qq cryan mnblri

kimi gstrilmidir killi semin passiv hisssini T-killi
il vz etmk olar (kil 11.11).

kil 11.11
Ekvivalent v T-semlrind cryan mnbyini
e.h.q. mnblri kimi d tqdim etmk olar: e1 yi = U1 yi , e2 yi =
U . Bu e.h.q.-lr aktiv drdqtblnn birinci v ikinci
2 yi

saclarna birldirilmi budaqlar eyni zamanda amaqla tyin

olunur. e1 yi , e2 yi il J1qq v J2 qq arasnda laq yaratmaq n
birinci v ikinci saclar eyni zamanda amaqla yni I = 0, I
1

= 0 gtrmkl (11.19) tnliklrindn istifad edk. Bu zaman

U1 yi = A U 2 yi B J2 qq v J1qq = C U 2 yi D J2 qq olar
Bu tnliklrdn

1
A
J 2 qq J1qq
C
C
D
1
J 2 qq J1qq
=
C
C

e1 yi = U1 yi =

e2 yi = U 2 yi

alrq. kil 11.11-dn J1qq v J2 qq cryan mnblrini e.h.q.

mnblri il vz etmkl kil 11.12 dki ekvivalent semi
almaq olar.
259

kil 11.12
11.7. Simmetrik drdqtblnn arakteristik
mqavimti v trm msal
Biz irlid qeyd etdik ki, drdqtblnn birinci trfi il
ikinci trfinin yerini dyidikd mnbyin v ildicinin
(qbuledicinin) cryanlar dyimzs, bel drdqtbl simmetrik drdqtbl adlanr. Z-killi tnliklrin msallarn
taparaq dey bilrik ki, simmetrik drdqtbllr n Z11 =
Z 22 -dir. Demli, aktiv simmetrik drdqtbl , passiv simmetrik drdqtbl is iki parametrl tyin olunur. Simmetrik
drdqtblnn A, B, C v D msallar arasndak laq
aadak kimi olar:
A2 BC =1
Simmetrik passiv drdqtblnn v T-killi ekvivalent
semlri uyn olaraq kil 11.13 v 11.14-d verilmidir.
Drdqtbllr zncirvari birldirildikd istifad olunan
parametrlrdn biri arakteristik mqavimtdir. Bu el Z C
mqavimtidir ki, simmetrik drdqtblnn saclarna
qoulduqda onun giri mqavimti d Zc olur. Verdiyimiz trif
gr
U U
ZC = 1 = 2
I1 I2
260

-dir. Indi simmetrik drdqtbl n A-killi tnliklrin

msallar il arakteristik mqavimt arasnda laq yaradaq.
(11.5)-dn
B
U 1 = A U 2 + B I2 = U 2 ( A +
) = I2 ( A Z C + B )
ZC

kil 11.13
kil 11.14
I1 = U 2 + D I2 = I2 (C ZC+ A )
alarq. Buradan
B
U 1
AZ C B
= ZC =
v ya Z C =
I1
C
CZ C A
alrq.
Z C = Z 2 rti dnils, yni yk mqavimti arakteristik mqavimt brabr olsa, drdqtblnn bu i rejimi
uzlam yk rejimi adlanr. Irlid yazdmz son tnliklrdn bel yk rejimi n
U 1
I
= 1 = A + BC
U2
I2
alarq. Aldqmz ifad mumi halda kompleks dddir. Onu
stl funksiya kilind aadak kimi yazmaq olar:
A + BC = e a e jb e g
(11.21)
Burada g = a +jb = ln( A + BC ) trm msal v ya
trm sabiti adlanr. a snm msal olub neperl (nep), b
faza msal olub radianla(rad) llr.
Bellikl, zlam yk rejimind simmetrik drdqtblnn tnliklri aadak kimi yazlr:
261

U 1 = U 2 e g ; I1 = I2 e g ;
Sonda onu da qeyd edk ki, snm msalnn neperdn
baqa bel(bl) adlanan vahidi d vardr. Lakin bu vahid o
byk olduundan, ondan on df kiik desibel (db) adlanan
vahiddn istifad olunur. 1db = 0,115 nep-dir.
trm msaln g = a +jb dsturu il hesablayarkn a
neperl, b radianlarla hesablanmaldr.
11.8. Simmetrik drdqtblnn hiperbolik killi
tnliklri
Irlid simmetrik drdqtbl n yazdmz A +
BC = eg v A2 - BC = 1 ifadlrinin kmyil A killi
tnliyin msallarn tapa bilrik
1
= eg-dir
A BC =
A BC
Son ifadni (11.21)-l trf-trf toplayb v saq, onda

e g e g
A
chg

2
alarq.
g
g
e e
BC
shg
2

B
il BC = shg ni birg hll edib, B = Z C shg, C =
C
shg/ Z C alarq. msallarn bu qiymtlrini
U = I ( A Z + B )

ZC =

I1 = I2 ( Z C + A )
tnliklrind nzr alsaq,
U 1 = U 2 chg + Z C I2 shg
shg
I1 = U 2
+ I2 chg
Z C
262

olar.
Son ifadlr simmetrik drdqtblnn hiperbolik funksiyalarla tnliklridir.
11.9. Qeyri-simmetrik drdqtblnn arakteristik
mqavimti v trm msal
Simmetrik drdqtbldn frqli olaraq qeyri-simmetrik
drdqtblnn arakteristik mqavimtlri iki dd olub, Z1C
v Z 2C il iar olunur. Z 2C el yk mqavimtidir ki, onu
ikinci trf saclarna qoduqda birinci trfdki Z1C giri
mqavimtin brbr olur. Baqa szl desk, birinci trfd
yk mqavimti Z1 = Z1C olduqda ikinci trfd giri
mqavimti Z 1gir = Z 2C olur. (11.12) v (11.13) dsturlarndan
istifad edib giri mqavimtlrini arakteristik mqavimtlrl
aadak kimi ifad ed bilrik:
DZ1C B
AZ 2C B
Z1C =
; Z 2C
CZ 2C D
CZ1C A
Tnliklri birg hll edib
AB
DB
Z1C =
; Z 2C =
CD
CA
chg = AD ; shg = BC , A, B, C, D msallar n

A=

Z1C
chg; B =
Z 2C

Z1C Z 2C shg;

Z 2C
shg
; D =
chg
Z1C
Z1C Z 2C
alrq. Drdqtblnn A killi tnliklrind msallarn bu qiymtlrini nzr alsaq, qeyri-simmetrik drdqtbl n hiperbolik funksiyalarla tnliklr alarq:
=

263


Z1C

U 2 chg Z 2C I2 shg
Z 2C

(11.22)

Z
U
2C
I2 chg 2 shg
I1

Z1C
Z 2C

Uzlam yk raitind Z 2 = Z 2C olduundan Z 2C I2 = U 2 olduunu (11.22)-d nzr alsaq,
Z1C g
U 1 =
U 2e
Z 2C
U 1

Z 2C g
I 2 e olar.
Z1C
Qeyri-simmetrik drdqtblnn trm msal is
1
U I
g = a+jb = ln 1 1 olar.
2 U 2 I2
I
U
Qeyri-simmetrik drdqtbllrd 1 1 olduundan trU
I

I1 =

m msal tkc cryan v yaud grginliklrl ifad edil

bilmz.
11.10. Passiv drdqtblnn ardcl birldirilmsi
vvlc qeyd edk ki, drdqtblnn itiyar formada
tnliklrini bu v ya digr formada qraflarla ifad etmk olar.
Msln, A-killi tnliy uyun qraf kil 11.15-d verilmidir. Byk qaraldlm nqtlr asl olmayan U 2 , I2 dyinli
mnblrdir. kil 11.16-da Ykilli tnliklrin qraf verilib.
Burada byk qara nqtlrl asl olmayan dyinlr U 1 , U 2 nin mnblrinin dyn, kiik nqtlrl is I1 , I2 axmlarnn dyn verilmidir.V nhayt drdqtblnn Z-killi
tnliklrinin qrafn kil 11.17-dki kimi vermk olar.
264

Drdqtblnn ardcl, paralel v kaskad birlmsind

vzlyici drdqtblnn parametrlrini tapmaq n qraflardan istifad etmk lverilidir.

kil 11.16

kil 11.15

Indi iki drdqtbl ardcl birlmsin baaq (kil

11.18). Iki ardcl birldirilimi drdqtblnn ekvivalent
drdqtblsnn parametrlrini tyin etmk n Z formal
tnliklr uyun qraf (kil 11.19) qurmaq lazmdr. Hr bir
drdqtbl n tnliklr aadak kilddir:

kil 11.17

kil 11.18

a a
U 1a = Z11
I1 + Z12a I2a
a a
a a
U 2a = Z 21
I1 + Z 22
I2
b
b
b
b
U 1 = Z11 I1 + Z12 I2b
b b
b b
U 2b = Z 21
I1 + Z 22
I2
kil 11.19-dak qrafdan aadak tnliklri yazmaq olar

265

I + Z
I + Z

a
b
U 1 = U 1a + U 1b = Z11
Z11
a
b
Z 21
U 2 = U 2a + U 2b = Z 21
Buradan
U 1 = Z11 I1 + Z12 I2
U 2 = Z 21 I1 + Z 22 I2 olar.

b
Z12
I2
Z b I

a
12
a
22

22

b
Burada Z11 = Z11a + Z11
;
Z12 = Z12a + Z12b ;
a
b
;
Z 21 = Z 21
Z 21
a
b
-dir.
Z 22 = Z 22 Z 22

kil 11.19
11.11. Passiv drdqtbllrin paralel birlmsi
Iki drdqtblnn paralel birlmsin baaq v ekvivalent drdqtblnn parametrlrini tyin edk (kil 11.20).
Bu mqsdlY-formal tnliklrin qrafn qurmaq mqsd
uyundur. Hr bir drdqtbl n bu tnliklr aadak kimi
yazlr:
I1a = Y11a U 1a + Y12a U 2a
I2a = Y21a U 1a + Y22a U 2a
I1b = Y11b U 1b + Y12b U 2b
I2b = Y21b U 1b + Y22b U 2b
Yazlan bu tnliklr uyun drdqtblnn qraf kil (11.21)d verilmidir. Hmin qrafdan
I1 = ( Y11a + Y11b ) U 1 ( Y12a + Y12b ) U 2
I2 = ( Y21a + Y21b ) U 1 + ( Y22a + Y22b ) U 2

266

kil 11.20

kil 11.21

kil 11.22
v yaud

Y22

I1 = Y11 U 1 Y12 U 2
I2 = Y21 U 1 + Y22 U 2 alarq
Burada Y11 = Y11a + Y11b ; Y12 = Y12a + Y12b ; Y21 = Y21a + Y21b ;
= Y22a + Y22b -dir.
267

 11.12. Passiv drdqtblnn kaskad birldirilmsi

kil 11.23-d iki passiv drdqtblnn kaskad birlmsi,
kil 11.24-d onun qraf verilmidir.

kil 11.23
Ekvivalent drdqtbl n qrafdan aadak tnliklr
alnr:
U 1 = (A1A2 + B1C2) U 2 + (A1B2 + B1D2) I2
I = (C1A2 + D1C2) U + (D1D2 + C1B2) I
1

kil 11.24
v ya
U 1 = A U 2 +B I2
I1 = C U 2 + D I2
Burada A = A1A2 + B1C2; B = A1B2 + B1D2; C = C1A2 + D1C2;
D=D1D2+C1B2dr. Bunlar ekvivalent drdqtblnn msallardr. Bu msallar qrafdan onun balanc v son nqtlrini
birldirn uyun msaflrin hasili kimi taplr (kil 11.25).

268

kil 11.25

269

FSL XII. ELEKTRK SZGCLR

12.1. Elektrik tezlik szgclri
Elektrik szgci myyn tezlikli elektrik siqnallarn
ayran, adtn induktiv saracdan v kondensatordan tkil
olunmu drdqtbldr.
Szgclrin i prinsipi aadak mlahizlr saslanr:
1. Induktiv mqavimt tezlikl dz, tutum mqavimti
is trs mtnasibdir.

2. Induktivlikd cryan grginlikdn

qdr geri
2
qalr. Tutumda is bir o qdr onu qabaqlayr.
Induktivliyin v tutumun mtlif kombinasiyalarnda
dzldilmi szgclr mtlif tsirli olurlar. Elektrik szgclri buradqlar tezlik spektrin, hazrlandqlar elementlrin
adna, onlarn birlm qaydalarna gr qruplara blnrlr.Yalnz reaktiv elementlrdn tkil olunan szgclr ideal
szgclr adlanr. Simmetrik szgclr aa tezlikli, yuar
tezlikli, zolaq, ozolaql, prlyici szgclr daildir.
Aa tezlikli szgclr tezliyi 0-dan 0-a qdr olan
cryanlar (kil 12.1a), yuar tezlikli szgclr is tezliyi
0-dan = -a qdr olan cryanlar burar (kil 12.1b)
Zola szgclri tezliyi 1-l 2-arasnda olan cryanlar (kil 12.1c), ozolaql szgclr eyni zamanda bir
ne diapazonlu cryanlar (ms. 1-dn 2 -y, 3-dn 4- v
s.) (kil 12.1d), prlyici szgclr is 0-dan 1- v 2dn qdr olan tezlikli cryanlar burar (kil 12.1 e).
Hazrandqlar elementlrin adna gr elektrik szgclri bir ne qrupa blnr. Bura L v C elementlrindn ibart
reaktiv szgclr, kvars lvhlrindn hazrlanan pyezoelektrik
szgclr, r v c elementlrindn ibart induksiyasz szgclr,
aktiv rc szgclri v s. daildir.
270

Elementlrin birlm qaydasna gr , T, P killi,

krp v s. szgclri vardr.
=0

=0

=0

a)
=0 1

=0

b)

=0 1 2 3 4
d)

c)
=0

1 2=
e)

kil 12.1
Szgc drdqtblnn susi hal olduundan, onun
asslri ikinci parametrlrl, Zc arakteristik mqavimtil v
g trm msal il tyin olunur v g = a + jb-dir. Burada a
snm msal v ya sabiti, bfaza sabiti v ya msaldr.
Ideal szgcin burama zola el tezlik diapazonudur
ki, onun n a = 0-dr. Szgcin snm zola, yni siqnallar
buramaq zola a 0 tezlik oblastdr.
Burama zolanda szgcin giriind v nda
cryan v grginlik mtlq qiymtc brabr olmaldr. Bu o
zaman mmkndr ki, burama zolann btn diapazonunda
Zyk = ZC olsun. Bu halda
U 1
I
= 1 = eg = ea ejb dr.
U
I
2

a = 0 olduqda is
U 1 = U 2 ; I1 = I2
alrq. gr Zyk=ZC v a=0 rti dnms, szgcin giriind
v nda cryan v grginliklrin qiymti eyni olmaz.
Bellikl, szgcin burama zolanda cryan v grginliklrin girid v cda qiymtlrinin brbrliyi hmin
271

zolan bir v ya bir ne tezliyind o vat alnr ki, szgc

ykn mqavimtin uyunladrlsn. Praktikada hmi buna
allr.
12.2. K-tipli szgclr
1. Aa tezlik szgclri.
vvlc qeyd edk ki, k-tipli szgc el szgc deyilir
ki, onda Z1 uzununa mqavimtinin Y1 enin keiriciliyin
nisbti tezlikdn asl olmasn. Yni
Z1
L
= 2 = K2 olsun.
Y1
C1
Qeyd etmk lazmdr ki, daha mrkkb szgclr
Z
vardr ki, onlar n 1 nisbti tezlikdn asldr. Bel szgcY1
lr M tip szgclr adlanrlar.
Tmiz reaktiv elementlrdn T v ya killi sem
zr ylm szgclr n bu asll tyin edk. Simmetrk
drdqtbl, susi halda szgc n
ZY
A = chg =ch(a + jb) = 1 1 2 -dr
(12.1)
2
Szgc reaktiv elementlrdn tkil olunduundan Z1 ,
Y2 yali, A is msbt v ya mnfi hqiqi dddir. Bu rt
dailind
A = ch(a + jb) = chacosb + jshasinb
tnliyi
A cha cos b
(12.2)

0 sha sin b
kimi ikiy blnr.
Aa tezlikli killi szgc (kil 12.2a) n

272

Z1 = jL; Y2 = jC dr (kil 12.2,b d T-sem

verilmidir). (12.1)- gr

kil 12.2

LC
Z1Y1
=1
2
2
olar. Burama oblastnn srhddi (a = 0; cha = 1) (12.2)-y
gr
1 cosb = A +1
qeyri- brabrliyi il tyin olunur. Bel ki, 1 cosb +1
-dir. Yni
2 LC
1 1
+1-dir.
2
Demli szgc snmdn (a = 0) tezliyi = 0-dan 0 = 2 LC
qdr olan cryanlar burar. 0 L induktivliyindn v iki

dd
tutumundan tkil olunmu konturun maksimum
2
tezliyidir.b faza msalnn szgcin burama (a =0) oblastnda
dyimsi
2 LC
cosb = A = 1
2
2

A=1+

iar etsk, onda

0
cosb = A = 1 22

rtindn taplr. =
alarq.

273

Bellikl, tezlik 0-dan 0-a kimi dyidikd aa tezlik

szgclri siqnallar burar. Burama (a = 0) v salama (a
0) oblastlarnda bu szgclr n a v b-nin -dn asll
kil 12.3-d verilmidir. Qrafikdn grnr ki, burama
oblastnda , 0-dan 1- kimi
artdqda, cosb 1-dn 1- kimi
dyiir. Bu zaman b, 0-dan y, yaud -dn 0-a kimi
dyi bilr. T v semli
aa
tezlikli
szgclrin
arakteristik
mqavimtlri
aadak kimi tyin olunur:
L
L
1
1 2
; Z CT =
Z C =
2
C 1
C
Hmin ifadlrin kmyil qurulmu Z C = f() asll
kil 12.4-d verilmidir. Qrafikdn grndy kimi burama
oblastnda arakteristk mqavimt hr iki sem n aktiv
arakterlidir. Rezonans tezliyindn yuar tezliklird is, baqa
szl desk, salama oblastnda is Z C tutum, Z CT is induktiv
arakterlidir.
Aa tezlikli szgcin hesabatn aparmaq n adtn
2
0 =
tezliyi v =0 olduqda szgcin arakteristik
LC

L
parametri verilir. 0 v C
2
2
nu bilmkl L v C-ni tapmaq olar: L =
;C=
mqavimtin brabr olan =

274

ZCT ZC
Aktiv
ZC
L
C

nduktiv
ZCT

ZCT
0

1
Tutum
ZC

kil 12.4
2. Yuar tezlik szgclri.
kil 12.5 v 12.6-da uyun olaraq yxar tezlik
szgclrinin v T killi semlri verilmidir. - killi
yxar tezlik szgci n
1
1
Z1 =
; Y2 =
-dir
j L
j C

kil 12.5

kil 12.6

Onda ird qeyd etdiklrimiz sasn

ZY
1
A=1+ 1 2 =1
yaza bilrik
2 2 LC
2
Szgcin burama oblastnn srhddini
275

 11

1
+1
2 2 LC

1
LC
2
tezliyindn = a kimi burar 0, kil 12.5-dki kontur
n rezonans tezliyidir. b faza msalnn dyimsi
202
2
1
cos b = A = 1
=
1

= 1 2 -dir.
2
2

2 LC
= olduqda b = 0, = 0 olduqda is b = olur.
T killi scgclr n d burama oblastnn 0
srhddi -szgclr n alnan qiymt brabrdir.
v T killi szgclrin arakteristik mqavimtlri
n
1
L
L
1
=
Z C =
2
C
C
1

1 2
1 02

rtindn taparq. Yni, szgc snmdn (a = 0) 0 =

Z CT =

kil 12.7-dn grndy kimi burama

zolanda bu mqavimtlr
alis aktiv arakterlidir.
L
-y, Z CT
Z C -dan
C

L
C

alnr

ZCT ZC

L
C

L
is 0-dan
-y qdr
C
dyiir. Salama zalanda
bu mqavimtlr alis
reaktiv arakterli olub,
Z C induktiv,
Z CT tutum

ZC

nduktiv0

Aktiv
1
ZCT
-Aktiv

-Tutum

kil 12.7
276

arakterlidir. Yxar tezlikli szgclrin hesabatn aparmaq

1
n adtn burama oblast (0-dan -a), yni 0 =
LC
2
tezliyi v = olduqda szgcin arakteristik mqavimtin
L
brabr olan =
parametri verilir.
C
Z C = Z CT =

Buradan L =

L
C

1
v C =
alnr.
20
20

3. Zolaq szgclri.
Aa tezlikli szgci yuar tezlikli szgcl kaskad
klind birldirmkl zola szgcini ld etmk olur. kil
12.8 v 12.9-da bel v T killi semlr verilmidir.
gr aa tezlikli szgc 2 tezliy kimi, yuxar tezlikli
szgc 1 tezliyindn
byk tezlikli cryanlar
burarsa v 2 > 1 -dirs,
onda 1 v 2 tezliklri
arasnda szc sistem
alnr.
kild veriln
kil 12.8
v T semlr n.
1
1
Z1 = j(L1
)=
(1 2 L1C1 )
(12.3)
1
jC1
1
1
Y2 = j C2 +
=
(1 2 L2C 2 )
(12.4)
jL2
jL2
gr L1C1= L2C2 seils, onda tezlik n
1
1
0 =
=
(12.5)
L2C2
L1C1
277

alarq. Z1 uzununa mqavimti v Y2 enin keiriciliyi sfr

olar. Bu zaman eyni vaxtda
eyni tezlikli hm cryanlar
(Y2=0) v hm d grginliklr
(Z1=0) rezonans mahid
edilr.
(12.3), (12.4), (12.5)-i
nzr almaqla
kil 12.9
2

2
1 2

Z1Y1
A=1+
= 1 2 0 olar.
2 L2C1
2
Zolaq szgcinin burama zolann srhdlri
2

2
1 2

1 1 2 0 +1
2 L2C1
brabrsizliyindn tyin olunur.
Brabrsizliyin yuar srhddindn = 0 alrq. Yni
0 burama zolana aiddir. Aa srhd n is
2

2
1 2
0 =2
2 2 L2C1
v buradan

2
= 2 L2C1 v 2 20 L2C1 02=0
2
0

olar. Son ifadd (12.5)-i nzr alsaq, 2 20

0 alarq. Kvadrat tnliyi hll etmkl
= 0( m
278

m2 1 )

L2
02 =
L1

L2
= 0 L2C1 -dr. yalnz msbt qiymt
L1
ala bildiyindn, zolaq szgcinin burama zola n

alrq. Burada m=

1,2 = 0( m 2 1 m)
olar. Yni 1 = 0 ( m 2 1 m), 2 = 0( m 2 1 + m)-dir.
Buradan grnr ki, szgc 1-dn 2 y qdr btn
tezliklri burar v 0 = 12 aralq tezlikdir.
Aa v yuar tezlik szgclrind olduu kimi arakteristik

mqavimtlr n mvafiq dsturlar tapb, onlarn

-dan
0
asllqlarn qurmaq olar.
4. prlyici szgclr.
Zolaq szgclrinin semind ardcl v paralel birln
Z
budaqlarn yeri dyidirildikd, onda 0 tezliyind
mqavimti sonsuz byk qiymt, Y keiriciliyi is sfr olar.
1
1
Bu zaman
L1C1=L2C2, 0=
=
rtlri
L2C2
L1C1
dnmlidir. kil 12.10-da T v tipli prlyici szgclrin semi verilmidir. prlyici szgclrin parametrlrini
hesablamaq n aadak dsturlardan istifad edilir:

f f
( f 2 f1 )
L2 =
; C2 = 2 1 ; L1 =
;
f1 f 2
f1 f 2
4 ( f 2 f1 )
1
C1 =
;
4 ( f 2 f1 )
Burada =

L1
-dir.
C2

279

Bellikl, prlyici szgclr tezliklri sfrdan 1-

kimi v 2 -dn sonsuzlua kimi olan siqnallar burar, 2-dn
1- qdr tezlikli siqnallar is salayr.

kil 12.10

280

F S L XIII. ELEKTRK DVRLRNN SNTEZ

13.1. Sintez msllri
Biz indiy kimi elektrik dvrlri thlilinin metodlar
il tan olduq. Lakin praktikada o vat ks prosesi yrnmk, hll etmk lazm glir. Yni tti passiv dvr n el
qurulu v parametrlr semk lazm glir ki, verilmi giri
kmiyytinin zamandan asl dyim qanununa uyun gir.(t),
kmiyytinin .(t) zamandan asl dyim qanununu
almaq mmkn olsun. Laplas tsvirlrin keib
gir.(P)=L{ gir.(t)} v .(P)=L{ .(t)}
dvrnin trc funksiyasn
K(P)=.(t)/gir(t)
alarq. Onda sintez mslsini aadak kimi qoymaq olar:
Dvrnin verilmi trc K(p) funksiyas v ya
dvrnin tezlik arakteristikasna gr K(j) onun quruluunu
v parametrlrini tyin etmk. Bellikl, elektrik dvrlrinin
sintezi, zaman v tezlik asslrin gr elektrik dvrsinin
quruluunun v ona dail olan elementlrin parametrlrinin
tyinidir. Ikiqtblnn sintezi zaman ya giri mqavimtinin
v ya giri keiriciliyinin tezlikdn v yaud da giri vahid
grginlik verildikd orda cryann zamandan asll verilir.
Drdqtblnn sintezi zaman ya onun trc
funksiyann tezlikdn asll, ya onun snm msalnn v
faza msalnn fazadan asll v yaud dvrnin vahid
grginliy dn zaman reaksiyas verilir.
Ikiqtbl v ya drdqtblnn arakteristikalarnn
hans formada verilmsindn asl olmayaraq onlar fiziki
reallama rtini dmlidir.
Yeri glmign qeyd edk ki, dvry qoulan,
verilmi qanuna uyun zamana gr dyin cryan (v ya
grginlik) hycanlanma, atardmz cryan (v ya
grginlik) reaksiya adlanr. gr hyacanlanma eksponensial
281

arakterlidirs, onda reaksiya da tti dvrlrd eksponensial

olar. Bu halda mcburi reaksiyann hycanlanmaya nisbti
zamandan asl olmur v dvrnin funksiyas adlanr.
Funksiyann formas dvrnin sem v parametrlrindn
asldr. Hyacanlanma v reaksiyann hans fiziki kmiyyt
gr (cryan v ya grginlik) tyin olunmasndan asl olaraq
funksiya mqavimt, keiriciliyin l vahidin malik ola bilr
v yaud lsz olar. Sonunc halda funksiya trc
funksiya adlanr.
vvlc ikiqtbllrin sintezinin mumi mslsin
baaq. Giri kmiyyti kimi ikiqtblnn saclarndak U1(j)
grginliyini, kmiyyti kimi is giridki cryan I1(j)
gtrk. Onda
U ( j )
K ( j ) 1
Z ( j ) (13.1)
I 1 ( j )
yaza bilrik. Demli, ikiqtbl n trc funksiya kimi giri
mqavimtini Z ( j ) v yaud da ona trs kmiyyt olan
keiriciliyi Y ( j ) gtrmk olar ki, buna da da o vat
dvrnin giri funksiyalar deyilir. Bu funksiyalar hm
analitik v hm d qrafik kild veril bilr.
Asanlqla gstrmk olar ki, kil 13.1 v kil 13.2-d
veriln dvrlr eyni trc funksiyaya malik ola bilrlr.
U ( P) T p
K ( P) 2

U 1 ( P) T p 1

kil 13.1

kil 13.2
282

L
, kil 13.2-dki dvr
r
n is T=rC-dir.Gtirdiyimiz bu misal gstrir ki, mtlif
dvrlr eyni trc funksiyaya v yaud eyni tezlik
arakteristikasna malik ola bilr. Yni, verilmi K(P) v ya
K(j)-ya gr dvrnin sintez mslsi birqiymtli hll malik
deyildir. Bzi hallarda ola bilr ki, h onun hlli
olmasn.Sintez mslsi adtn iki mrhld hll edilir:
Birinci mrhld r, L,c tti passiv elementlrl
verilmi K(P) trc v ya Z (p) v Y(P) giri funksiyalar il
veilmi dvrnin fiziki bamdan mmkn olub olmadn
myyn etmk lazmdr.. gr dvr n qrafik olaraq tezlik
arakteristikalar K(j), Z(j) v ya Y(j) verilibs, onda
onlar dvrnin fiziki reallamasn tmsil edn funksiyalarla
aproksimasiya etmk lazmdr.
kinci mrhld dvrnin sintezi nzriyysin saslanb onun quruluu v parametrlri tyin edilmlidir.. Qeyd
edk ki, K(P), Z(P) v Y(P) funksiyalar kompleks dyin
funksiyalardr (P=S+ j).

kil 13.1-d veriln dvr n T

13.2. Drdqtblnn trc funksiyas. Minimal faza

dvrlri.
Drdqtbl n trc funksiya v giri
grginliklrinin Laplas tsvirlri nisbti kimi veril bilr:
U ( P)
K ( P) 2
U 1 ( P)
P= j qbul edib kompleks formada trc funksiyan,
yni drdqtblnn tezlik arakteristikasn alrq. Bu v
giri grginliklrinin tezlik spektrlri nisbtin brabrdir:
U ( j )
K ( j ) 2
(13.1)
U 1 ( j )

283

Drdqtbl n U 2 v U 1 mnasibtlrini myyn

edk. I2 cryannn kil (13.1)d gstriln msbt
istiqamtind
I2 Y21U 1 Y22U 2 ,
ykn Zy mqavimtind
U 2 Y21Z yU 1 Y22 Z yU 2
olar. U IZ olduundan
2

Y21Z y
U 2
olar.

U 1 1 Y22 Z y
Budaqlarn mqavimti, habel giri v qarlql
keiriciliklr operator formasnda P-y gr o hdlilrin
nisbti kimidir. Ona gr d trc funksiya ohdlilrin
nisbti kimi aadak formada ifad olunur:
b0 P m b1 P m1 ... bm
K ( P)
(13.2)
a0 P n a1 P n 1 ... a n
Burada n v m tam msbt ddlr olub m<n-dir. K(P)-nin
qtblrini, yni (13.2)-dki nisbtin mrcinin kklrini P1,
P2,..., Pn,-la, K(P)-nin sfrlarn, yni hmin nisbtin
surtinin kklrini is P10, P20, ..., Pm0-la iar edk v K(P)-nin
ifadsini aadak kimi yazaq:
F ( P) b0 ( P P10 )( P P20 )....( P Pm0 )
K ( P) 1

F2 ( P) a0 ( P P1 )( P P2 )....( P Pn )
K(j) tezlik arakteristikas n
b ( j P10 )( j P20 )...( j Pm0 )
K ( j ) 0
a0 ( j P1 )( j P2 )...( j Pn )
yaza bilrik. Demli, P1, P2,..., Pn,-nin K(P)-ni sonsuzlua
evirn qiymtlri qtblri, P10, P20, ..., Pm0-nn K(P)-ni sfra
evirn qiymtlri is sfrlar adlanr. Sfrlar v qtblr mumi
halda kompleks ddlr olub, kompleks mstvid tsvir oluna
bilirlr.
284

ndi trc funksiyann K(P) qtblri v sfrlarnn

kompleks mstvid dzln gr asslrini aydnladraq.
Qeyd edk ki, drdqtblnn v ya qbuledicinin aktiv
mqavimtlrini nzr alanda F2(P) mrcinin btn kklri,
yni K(P)-nin btn qtblri sol yarmmstvid olur. Irlid
qeyd etmiik ki, aktiv mqavimtlri nzr alanda
arakteristik tnliyin btn kklri hqiqi v mnfidir v ya
gr onlar kompleksdirs, onda onlarn hqiqi hisssi mnfidir.
Yalnz bu rt dailind cryanlarn v grginliklrin btn
srbst toplananlar sonr. Aktiv mqavimtlr olmadqda
mrcin btn kklri yali olur. K(P)-nin sfrlar il, yni
ksrin surtinin F1(P) kklri il msl baqa crdr. Aktiv
mqavimt nzr alndqda bu kklr kompleks mstvinin
istniln hisssind ola bilr. Aktiv mqavimt olmadqda is,
surtiin btn kklri (ne ki, K(P) mrcinin kklri) yali
o zrind olacaqdr.
Tezliyin --dan +-a kimi dyimlrind K()
amplitud-tezlik v () faza tezlik arakteristikasna baaq.
Bunu kil 13.3-n kmyil edk. Bu kild sol yarmmstvid trc funksiyann iki sfr v iki qtb verilmidir. |(j-Pm0)| v |(j-Pn)| ifadlrinin modullar hndsi
olaraq sfrlar v qtbllrdn yali o boyu aadan yuarya
yerdyin M nqtsin qdr olan msafni gstrir. Bu d
tezliyin --dan +-y kimi dyimsin uyun glir. (j-Pm0)
v |(j-Pn)| ifadlrinin arqumentlri kil 13.3- uyun olaraq
m0 v n kimi gstrilmidir. kildn grnr ki, gr
sfrlardan he biri yal o zrind olmasa, yni drdqtbl
aktiv mqavimt malikdirs, j p m0 modullar v demli

K() tezliyin --dan +-a kimi dyimsind sfr olmur. Bel

ki,
b ( j P10 ) .... ( j Pm0 )
K ( ) 0
a0 ( j P1 ) .... ( j Pn )
285

-dir. Fiziki bamdan bu o demkdir ki, gr drdqtblnn

giriin grginlik verilibs, onda itiyari tezliyind nda
hr hans bir grginlik olacaqdr. Bu saclar arasndak
budaqlarn he biri alis reaktiv olmadqdaa dorudur.
kil 13.3 hm d gstrir ki, gr qtblrdn he biri
yal o zrind deyildirs, onda K() he, bir tezlikd
sonsuzlua evrilmir. (13.1)-dn grnr ki, K()-nin sonsuzlua brabr olmas girid grginlik sfr olduu halda, da
hr hans bir sonlu grginliyin olmasn tlb edir. Lakin
drdqtblnn aktiv mqavimtini nzr aldqda v onun
giriind grginlik olmadqda, onun nda da grginlik
olmayacaqdr.
mumiyytl K()-nin srt v mrcinin kklri
yarmmstvinin sol v sa hisssind, yal oun yanlndadrsa, onda M nqtsi sfrlarn yanndan kend K()
funksiyas minimuma, M nqtsi qtblrin yanndan kend
is bu funksiya maksimuma malik
olur. K()-nin minimumlarnn
(maksimumlarnn)
yerldiyi
nqtlrin
yanlnda
faza
arakteristikas + qdr artr
(azalr). kil 13.3-dn grnr
ki, gr L, K()-nin sfrdrsa, M/
nqtsinin M// nqtsin doru
hrkti zaman () arqumenti
demk olar ki, +qdr artr. gr
L, K()-nin qtbdrs, onda
j pn
ikihdlisi K(P)-nin

mrcin aiddir, -nn artm -y brabr olar. Yni M nqtsi

K()-nn maksimumu yanlndan kend () arqumenti
qdr azalar.
286

kil 13.3

He olmazsa, sfrlardan birini yarmmstvinin sol

trfindn sa trfin, yali oa nzr simmetrik vziyyt
keirsk (kil 13.3-d L nqtsindn L/ nqtsin), K()-nn
amplitud tezlik arakteristikas dyimz, lakin faza tezlik
arakteristikas is dyir. Bel ki, M nqtsi L/-in yanndan
kend () arqumentinin artm + deyil - olar. Demli,
K()-nn bir amplitud tezlik arakteristikasna iki mtlif faza
tezlik arakteristikas uyun glir. mumi halda msln,
paylanm parametrli dvrlrd K() funksiyasnn sfrlar
sonsuz byk ola bilr. Onda onlarn hamsn nvb il sol
yarmmstvidn sa yarmmstvi trf krdkd amplitud
tezlik arakteristikas dyimyck. Lakin hr sfr krn
zaman faza tezlik arakteristikas ayr qiymt malik olacaqdr.
Demli, eyni amplitud tezlik arakteristikasna mumi halda
sonsuz sayda faza tezlik arakteristikas uyun gl bilr.
kil 13.4-dn grnr ki, istniln sfr sol yarm
mstvidn saa kend (j-P10) ikihdlisinin arqumenti
tezliyin msbt qiymtlrind byyr. (N, N/, N//, N/// v
N//// nqtlrinin ardcl vziyytlrin ba). Demli, >0
olduqda (j-Pm0) ikihdlisinin arqumentlrinin cmi, (onlar sa
yarmmstvid yerldikd) sfrlar sol trfd yerldiyi
haldakndan byk olur.

kil 13.4

287

Daha dqiq tdqiqatlar gstrir ki, verilmi bir amplitud

faza arakteristikasna uyun gln sonsuz sayda faza tezlik
arakteristikalarndan, nn istniln seilmi msbt qiymtlrind () arqumentinin minimal qiymti K()-nn btn
sfrlar sol yarmmstvid olanda alnr. Buna uyun olaraq,
trc funksiyasnn btn sfrlar sol yarmmstvid
yerln, demli () arqumenti mmkn n kiik qiymt
malik olan elektrik dvrsi minimal-faza dvrsi adlanr. gr
elektrik dvrsi trc funksiyasnn he olmazsa, bir dd
sfr sa yarmmstvid yerls, bel dvr qeyri-minimal
faza dvrsi adlanr. Deyilnlrdn aydn olur ki, qeyriminimal faza dvrlri n K( ) il () arasnda bir
qiymtli lag yodur. Bunun da sbbi K() funksiyasnn he
olmazsa, bir sfrnn sa yarmmstvid olmas il laqdardr.
Minimal faza dvrlri n K()-nn btn sfrlar sol
yarmmstvid yerldiyindn, bu dvrlr n faza tezlik
arakteristikas birqiymtli olaraq amplitud-tezlik arakteristikasndan tyin oluna bilr. Deyilnlrdn aydn olur ki, eyni
amplitud-tezlik arakteristikasna malik iki minimal-faza elektrik dvrsi eyni faza-tezlik arakteristikasna malikdir. Bel
nticy qeyri-minimal faza dvrlri n glmk olmaz.
rlid qeyd olunanlara sasn kil 13.5 veriln dvrnin trc funksiyasn tapaq.
vvlc I cryannn tsvirini
trtib edk:
U1
I
1
r1 r2
PC
da grginlik

kil 13.5
288

U1

U2

r1 r2

1
PC

(r2

1
)
PC

olar. Onda trc funksiya

1
U
PC
K ( P) 2
1
U1
r1 r2
PC
r2

klind yazlar.
1
olduqda K(P) sfrdr. Demli o, sol yarmr2 C
mstviddir. Yni kil 13.5-dki dvr minimal-faza
dvrsidir.
Indi is kil 13.6-da veriln dvrnin trc funksiyasn tapaq. Cryanlarn tsviri n
U1
U1
I1
; I2
;
1
r3 r4
r1
PC 2
yaza bilrik.C v d nqtlrinin potensiallarnn tsviri
c=a-I3r3;d=a-I1r1; v grginliyinin tsviri
P

kil 13.6
289

r3
r1

U 2 c d I 1 r1 I 3 r3 U 1

1
r3 r4
r1

PC 2

v onda.

K ( P)

U2

U1

Pr1 r4

r3
C2

1
(r2 r3 )(Pr1 )
C2

P
r4

r3
r1 r4 C 2

(r3 r4 )( P

1
)
r1C 2

r3
nqtsind, yni sa
r1 r4 C 2
yarmmstviddir. Demli, balan dvr qeyri minimal-faza
dvrsidir.
Qeyd: Sad ikiqtblnn sfr v qtblri aadk
kimi tyin olunur. kil 13.7-d semlr v kompleks
mstvid onlara uyun sfrlar v qtblr verilmidir. Sfrlar
a, qtblr qara dairlrl iar olunmudur. kil 13.7(a)-dak
ikiqtbl n
Z(P)=R+PL
olar. K(P) funksiyasnn sfr P

kil 13.7
290

R
olduqda sfra malikdir. kil 13.7(b)-d
L
1
RCP 1
1
-dir. P
olduqda
Z ( P) R

CP
CP
RC
sfra,P=0 olduqda is qtb malikdir. kil 13.7(c)-dki ikiqtbl n
RPL 1
-dir.
Z ( P)
R PL
R
Bu ikiqtbl P=0 olduqda sfra, P
olduqda, qtb
L
malikdir.
1
V nhayt kil 13.7(d)-dki ikiqtbl P
olduqda
RC
qtb malikdir. Yalnz R v L dn ibart (v ya R, C)
ikiqtblnn Z(P) si n sfr v qtblr hqiqi mnfi yarm
oda yerlir. R, L tipli ikiqtbl n koordinat balancna
n yan susi nqt sfrdr. R,C tipli ikiqtbl n is
koordinat balancna n yan susi nqt qtbdr.
Reaktiv ikiqtbld is sfrlar v qtblr yali o
zrind olub, biri-birini vzlyir. Yni biri-birinin yannda iki
sfr v ya iki qtb ardcl ola bilmz. Fiziki bamndan reaktiv
ikiqtblnn Z(P)-sinin sfr grginlik, qtb is cryan
rezonansna uyundur.

olub, o, P -

13.3. Dvrnin giri funksiyalar. Msbt hqiqi

funksiyalar
Mlumdur ki, ikiqtblnn giri operator mqavimti
Z(P) v keiriciliyi Y(P) rasional ksr, yni iki ohdlinin,
nisbti olub.
G( P) a0 p n a1 p n1 ... a n
Z ( P)

(13.3)
H ( P) b0 p m b1 p m1 ... bm
drd vaib assy malikdir.
291

1.P(P=s)-nin hqiqi qiymtlrind Z(P) v Y(P)

funksiyalar hqiqidir. Bel ki, G(P) v H(p) polinomlarnn
msallar, yni ak v bk hqiqidir. Dorudan da Z(p) ayr-ayr
budaqlardak mqavimtlr gr tyin edildikd ak v bk
hqiqi olan r, L, M v C parametrlrinin toplanmas, vurulmas
v yaud blnmsindn alnr.
2.Sintezi passiv ikiqtbllr n apardqda nzr
almaq lazmdr ki, onun giri mqavimti v keiriciliyinin
btn sfrlar v qtblri kompleks dyinin P sol yarmmstvisind v ya bu mstvinin yali ounda yerlir.
Sonuncu halda btn qtblr v sfrlar saddir.
Irlid ifad olunan rtlr dailind mlum olur ki,
G(p) v H(p) polinomlarnn btn an v bn msallar msbt
olmaldr. Buna min olmaq n G(p) polinomunu aadak
kimi yazaq:
G(p) =a0pn+a1pn-1+...+an=a0(p-p1)(p-p2)...(p-pn) (13.4)
Hr kompleks v qoma kklr ct n pk=sk+jk v
pk+1=sk-jk yaza bilrik:
(p-pk)(p-pk+1)=( p-sk-jk) (p-sk+jk)= (p-sk)2 +k2
pi hqiqi kklri n p-pi=p-si vuruuna malik olarq. Demli
sk0 v si0 olduqda, btn msallar G(P) polinomunun (p-sk)2
+k2 vuruqlarnda mnfi deyil. Ona gr d (13.4)- btn
vuruqlar vurmaqla a0, a1, an msallarnn msbt iarli
olduunu alarq.
3.Z(p) v Y(p) giri funksiyalarnn hqiqi hisssi
msbt v ya sfrdr, yni ReZ(p)0 v ya ReY(p)0-dir, bir
rtl ki, ReP=Re(s+j)=s0 olsun.
Bu assni subut edk. Yni tmiz reaktiv dvr n s0
olduqda ReZ(p)0 olduunu gstrk. Msln, L, C dail olan
alis reaktiv dvr n.
1
1
1
(13.5)
Z ( P) PL
( S j ) L
SL jL
PC

( S j )C

SC jC

-dir. Bu dstur formaca kil 13.8-d verdiyimiz dvrnin

kompleks mqavimti il st-st dr.
292

1
g jC
Aydndr ki, r0 v g0 olduqda ReZ(j)0 olar. Bellikl,
istniln L v C elementlrindn tkil olunmu alis reaktiv
dvr n P=S+ j olduqda analoji dvr qurula bilr. Lakin
burada r v g aktiv elementlri d mvcddr. Analoji dvr
n ReZ(j)0 olduundan fiziki mhakimlrdn aydndr
ki, s0 olduqda alis reaktiv dvr n ReZ(P)0 dir.
Deyinlnlr o vat daha doru olar ki, dvrd aktiv
mqavimt v keiricilik olsun.
Z ( j ) r jL

kil 13.8
4.Surt v mrcd olan G(P) v H(P) polinomlarnn
n v m stlri biri-birindn vahiddn o frqlnmmlidir.
Asanlqla gstrmk olar ki, istniln ikiqtbl n bu rt
dnilir.
Birinci assy malik funksiyalar msbt hqiqi
funksiyalardr. Bellikl, (13.3) rasional ksrinin Z(P) v Y(P)
giri funksiyalarnn operator ifadsi olmas v demli elektrik
dvrsi formasnda reallaa bilmsi n o, msbt hqiqi
funksiya olub, drdnc assy d malik olmaldr. Deyilnlr
ninki reaktiv v hm d aktiv mqavimt malik istniln
passiv ikiqtbly aiddir.

293

DBYYAT
1. ..- , .,
1978.
2...- , .,
, 1983.
3...
, ., , 1978.
4... -
e, .,, 1972.
5...,..,..,..
- ,.,,1975.
6... , .,. ,1951.
7...

, .,,1967.
8...- , ,.
,1973.
9...- : , .,
, 1973.
10...,..- ,., , 1971.
11. , 1
2, ..,., , 1976.
12...- , .,
1962.
13...- , ., 1977.
14.V..Nsirov, G.Q.Aslanl-Elektrik v maqnetizm,
Bak, 2008.
15. V..Nsirov, G.Q.Aslanl-Elektrik ,Bak,2002.

294

NSROV VAQF BAD OLU

Fizika-riyaziyyat elmlri doktoru, professor
NSROV EMN VAQF OLU
Fizika zr flsf doktoru, dosent
SMDOV SD ADL OLU
Polkovnik - leytenant

ELEKTRK DVRLRNN NZR

SASLARI

295