Professional Documents
Culture Documents
Mircea Eliade - Demirciler Ve Simyacılar PDF
Mircea Eliade - Demirciler Ve Simyacılar PDF
KABALCI YAYINEVl
Himaye-i Etfal Sok. 8-B Caalolu 341 10 lSTANBUL
Tel: (02 12) 526 85 86 Faks: (02 1 2) 5 1 3 63 05
www
.kabalci.com.tr
yayinevi@kabalci.com.tr
Cet ouvrage, publie dans le cadre du programme d'aide ti la publication, beneficie du soutien
du Ministl:re des Affaires Etrangeres, de l'Ambassade de Frace en Turquie et de l'Institut
Franais d'Istanbul
Demirciler ve Simyaclar
1 . Simya 2. n-kimya 3. Dinler Tarihi 4. Mitoloji
ISBN 975-8240-85-4
MlRCEA ELlADE
DEMIRCILER VE SIMYACILAR
eviren:
Mehmet Emin zcan
<&
KABALCI YAYINEVi
MRCEA ELADE
DEMRCLER VE SMYACILAR
llNDEKlLER
nsz
ikinci Bask lin Not
Phoenix Basksna Onsz
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
I.
Meteoritler ve Metalurji
2.
Demir ag Mitolojisi
3.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
28
35
45
6.
7.
8.
"Atein Efendileri"
9.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
84
. . . . . . . . . . . . .
92
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
104
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 17
1 2 . Hint Simyas.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 3 . Simya ve Erginleme
14. Arcana Artis
69
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 37
154
167
185
EKLER
Dermirciler ve Simyaclar'a Ek
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
223
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
226
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
H: lngiliz
226
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
20 1
. . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
229
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
230
Edebiyatnda Simya
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
231
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
232
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
236
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
238
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24 1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
242
247
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
262
nsz
mitolojik kaytlarda ya hi
DEMlRC!LER VE S lMYAC!LAR
ONSOZ
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
NSZ
DEMiRCiLER VE S1MYAC1LAR
en
NSZ
Kr.
254-275.
'
291 .
13
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
14
Bkz. History of Religions, Vlll, 1968, s. 74-88; X, 1 970, s. 1 78- 1 82; 'The
Myth of Alchemy."
.., Pansofya (pansofia [pan + sojhia {=hikmet}!): Evrensel ve ansiklopedik bilgi;
insan bilgisinin tmn kuatmay hedefleyen eser -yn.
15
'"
Ori
"
16
kitabdr; dier nemli bir eser ise joseph Needham'n, Science and
evi
DEMlRClLER VE SMYACILAR
Meteoritler ve Metalurji
1 Kitabn sonundaki Not A'da baz bilgiler vardr; burada meteorit ve meta
lurjinin balangcna ilikin balca kaynakaya yer verdik.
Bu mitsel-ritel komplekse ilikin malzeme ve tartmalar iin bkz. Le Cha
2
manisme et les techniques archaiques de l'extase, s. 1 3 5 vd {Trkesi iin bkz.
amaizm, ilkel Esrime Teknikleri, ev. ismet Birkan, imge Yaynlan, Ankara,
1 999, s. 165 vd}.
19
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Herodianus, V, 3, 5.
Pausanias, IX, 2 7 , i.
20
METEORiTLER VE METALURJ[
Menex. , 238a.
8 Kr.
G. F.
the Iran and Steel Institute, 1 9 1 6 , s. 306 vd. 1907 ylnda Zeitschift fr Ethno
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
METEORiTLER VE METALVRJI
t4
t3
14
113.
Not A.
1 5 Forbes, s. 429.
tG
7
DEMlRClLER VE SlMYACllAR
s Bkz. Not A Ancak demir endstrisi Girit'te byk bir neme sahip olma
mtr. Girit'te demir iiliiyle ilgili Yunan mitleri ve efsaneleri muhtemelen
Girt'teki !da Da ile ayn ad tayan ve gerekten de ok eskiye dayanan
gl bir demir endstrisine sahip Phrygia'daki dan birbirine kartrlma
sndan ileri gelmektedir; bkz. Forbes, a.g.y., s. 385.
24
METEORiTLER VE METALURJl
1 9 Forbes, s. 41 7 vd.
25
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
METEORiTLER VE METALURJI
27
Demir a Mitolojisi
en
DEMiRCiLER VE SIMYAClLAR
8 D. Schrder, "Zur Religion der Tujen," Anthropos, 1952, s. 828 vd; H Hoff
mann, Qellen zur Geschichte der tibetischen Ban Re ligi on, Mainz, 1 95 1 , s. 164.
31
DEM1RC1LER VE SiMYACILAR
DEMiRCiLER VE S!MYAC!L\R
hayatta kalabilmesi iin tanrsal bir varlk -bir kadn, bir gen kz,
bir erkek ya da bir ocuk- kendini kurban eder: Gvdesinden farkl
trden besleyici bitkiler kar. Bu mit, dnemsel olarak kutlanmas
gereken ayinlerin modelidir. Ekinin bereketi iin insan kurban etme
olgusunun anlam budur: Kurban ldrlr, paralanr, paralan be
reket saglasn diye topraga salr. 1 1 u halde -biraz sonra grecegi
miz gibi- kimi geleneklere gre metaller de kurban edilmi yan tan
rsal bir ezeli varlgn kanndan ya da etinden kmtr.
Bylesi kozmolojik tasavvurlar insan-evren elemesini glendi
rir ve birok dnce bu elemeyi farkl ynlere dogru ynlendirip
derinletirir. Bunun sonucunda bitkisel ve madensel dnya gibi ev
releyen dnyadaki ara gerelerin "cinsiyet kazanmas" olgusu ge lir.
Bu cinsel simgecilikle dogrudan iliki iinde olmak zere , yerin kar
nyla, dlyatagyla zdeletirilen maden yatagna ve embriyon bii
mindeki madenlere ilikin ok sayda imgeyi anmsatmamz gereke
cektir: Bu imgeler madencilige ve metalurjiye elik eden ritellere j i
nekolojik ve dogumsal bir anlam ykleyen imgelerdir.
11
Dinler Tarihine Giri, 132. Aynca ayn yazar, "La Terre-Mere et les Hieroga
mies cosmiques," Eranos-jahrbuch, XXII, 1 954, s. 87 vd; Mylhes, reves e t
mysteres'te yeniden baslmtr, Paris 1957.
34
Cinsiy et Kazanan Dn ya
gerek olgular degil, dnya ile mistik bir sempati deneyiminin sonu
cu ve ifadesi olan, "nitelikle ilgili" morfolojik bir snflandrma sz
konusudur burada. Kozmos zerine yansdnda onu "cinsiye t sahibi
yapan" Yaam fikridir bu. Kesin, "nesnel," "bilimsel" gzlemler me
selesi degildir, yaam bakmndan ve cinsellii , dourganl, lm
ve dirilii kuatan antropokozmik kader bakmndan evremizdeki
dnyann deerini tespit edebilme meselesidir. Ayrca arkaik toplu
mlarda insanlar bitkilerin yaamn "nesnel olarak" gzlemleyemez
lerdi. Mezopotamya'da yapay dllemenin, hurma ve incir aalarnn
alanmasnn kefedilmesi buna kanttr. Bunlar ok uzun sredir var
olan ilemlerdir; nk Hammurabi Yasalar'nda en az iki paragraf bu
konuyu yasaya balar. Bu tr faydal bilgiler sonradan lbranilere ve
Araplara gemitir. 1 Ama meyve aalarnn yapay olarak dllenmele
ri kendi bana etkili bir bahecilik teknii olarak grlmemiti: Bir
riteldi bu ve bitkisel verimlilii getirmesi nedeniyle insann cinsel
katlm da ayn ekilde sz konusuydu. Topran bereketiyle veya
zellikle tarmla ilikili orjilere dinler tarihinde ok sk rastlanr.2
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
llemin ritel niteli;ini gstermek iin bir tek rnek yeterli ola
caktr: Limon ve portakal a;alarnn alanmas. lbn Vahiyye , Neba
DEMiRCiLER VE SIMYACll.AR
10
DEMiRCiLER VE SIMYACI!AR
"Kozmik Sular ' yle ayrr (53:9- 1 0): "stteki su erkegin iini g
recektir; alttaki de kadnmkini." lrmagn besledigi kuyu erkekle kad
nn birlemesini simgeler. 1 9 Vedalar dnemi Hindistan'nda kurban
sunag (vedi) "dii" olarak, ritel ate (agni) de "eril" olarak grlr
d -"ikisinin birlemesi dl verir"di. Bir tek bavuru noktasna in
di:rgenemeyecek ok karmak bir simgecilik kompleksi karsnda
yz; nk vedi, tastamam "merkezin" simgesi olan Yeryz nn gbe
giyle (nabhi) bir tutulmutu. Ancak nabhi ayn zamanda Tanra'nn
20
rahmi anlamna da geliyordu. te yandan ate de cinsel birlemenin
sonucu ("dl") olarak grlyordu: Ate, bir ubugun (eril ge) bir
para odun stndeki yarkta (diil ge) gidip gelmesiyle (birleme)
1
ortaya kyordu. 2 Atee ilikin cinsel simgecilikle birok arkaik top
lumda karlarz. 22 Ancak btn bu cinsel terimler kutsal evlilige
dayanan bir kozmoloji tasavvurunu ifade eder. Dnyann yaratl
"merkezden" (= "gbek") itibaren balar ve diger btn "yapmlar" ve
"retimler" bu grkemli ilk modele yknerek, bir "merkezden" ba
layarak ortaya koyulmaldr. Atein ritel olarak retilmesi dnyann
doguuna yknr. Bu nedenle yl sonunda btn ateler sndrlr
(=kozmik gecenin yeniden yaratlmas) ve Yeni Yla girildiginde yeni
den yaklr (=kozmogoninin yinelenmesi, dnyann yeniden balama
s). Ate paradoksal bir nitelige sahiptir: kimi kez tanrsal kkenden
kimi kez de "eytani" kkenden kaynaklanr (nk kimi arkaik ina-
bulunabilir.
41
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
s.
69-70.
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
2 7 Bkz. Not F.
44
1 Bkz. Not G.
45
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
2 Bkz. Not G. ilediimiz konu bakmndan verimlilik getiren talarla ilgili ina
nlan ve "ta kaydrma" ritellerini bir yana brakyoruz. Bunlarn anlam
aktr: G, gereklik, verimlilik, kutsallk kavramlar insann evresinde
gerek ve mevcut grnen eylerde cisimlemitir.
3 R. Garbe, Die indische Mineralien, Leipzig, 1882, s. 76.
4
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
gil de nedir?" 1 0 Bacon ise unlar yazar: "Eskiler Kbrs adasnda bir
tr demirden sz ederler; bu kk paralara ayrlp topraga gmlr
ve sk sk sulanrsa toprak altnda geliir ve her para ok daha b
yk hale gelir. " 1 1 Metallerin bymesiyle ilgili bu arkaik tasavvurla
rn sregelmesi yabana atlacak bir konu degildir; bunlar yzyllk
teknik deneyimlere ve aklc dnceye direnirler (bu, Yunan bilmi
nin kabul ettigi mineralojik kavramlarla dnmekten baka bir ey
deildir) . Bu tr geleneksel imgeler, madenler alemi zerine kesin ve
tam gzlemlerin sonularndan daha doru olamazlar m? Daha do
ru, nk bunlar aktaran ve bunlara nem veren, ta devrinin soylu
mitolojisidir.
Benzer bir nedenden dolay maden ocaklar faal kullanmn
ardndan dinlenmeye braklrd . Maden ocann, topran rahminin
yenileri dourmas iin zamana gereksinimi vard. Plinius, lspanya
galen* madenlerinin belli bir sre sonra "yeniden doduklarn" yaz
n
yordu Strabon'da da benzer tespitler yapar; 1 3 XVII. yzyl lspanyol
yazar Barba ayn konuya deinir: Tkenmi bir madenin az iyice
kapatlp 1 0- 1 5 yl beklenirse yataklarn yeniden oluturabilir. n
k, der Barba, metallerin dnyann yaratl srasnda yaratldklarn
dnenler fena halde yanlyorlar; metaller maden ocaklarnda "b
yrler. " 1 4 Byk olaslkla Afrika metalurjistlerinde de ayn dnce
'0
Les Livres de Hierome Cardanus, 1 556 evirisi, s. 106, 108, aktaran: G. Bac
helard, s. 244, 245.
ce pourraient apprendre i multiplier et augmenter leurs tresor'da 1 7 yazdg gibi: "Tanr btn bu eyleri babo kalsnlar diye yaratmad. . . .
Yldzlar ve gezegenler babo degildir: Deniz srekli hareketlidir . . .
toprak da ayn ekilde babo degildir. . . . inde dogal olarak tke
nen eyleri yeniler ve tedavi eder; bir ekilde olmazsa baka bir e
kilde yeniden retir . . . . Yerin stndekiler dahil her ey, bir eyler
retmek iin alr; ayn ekilde topragn ii ve rahmi, retmek iin
var gcyle alr. " 18
u halde tpk Yeryz Ana'nn verimliligine bagl olan tarm gibi
metalurji de insanda bir gven ve hatta bir kibir yaratmtr: lnsan
DEMIRC!LER VE SIMYACllAR
s.
20 A Daubree, a.g.y. , s. 387. Kr. W. Pieper, Ulrich Rlein von Calnn und seine
Bergbchlein, Berlin, 1955.
2 1 Ag.y., S. 387.
22 Ay.
23 Ay.
24 Ay.
25
Ag.y. : s. 422.
51
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
26 A.g.y., s. 44 3.
27 A Daubree, s. 445-446. Gezegenlerin metallerin olumas ve bymesine
etkileri hakknda baka metinler iin bkz. john Read, Prelude to Chemistry,
Londra, 1 939, s. 96 vd ve Albert-Marie Schmidt, La Poesie scientifique en
France au xvr siecle, Paris, 1 938, S. 321 vd.
52
53
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Orient, s. 76.
31
XIV. yzyla ait bir simya kitab olan Summa Perfectionis'te unlar
okuyoruz: "Doann ok uzun bir sre zarfnda tamamlayamadn
biz ksa srede sanatmz sayesinde tamamlayabiliriz. "32 Ayn dn
ce, Ben johnson tarafndan The Alchemist adl oyununda aka sergi
lenmitir (II. perde, 2 . sahne). Kiilerden biri olan Surly, metallerin
bymesini hayvan embriyonuna benzeten ve tpk yumurtadan kan
civciv gibi, herhangi bir metalin de yerin rahminde balam olan ol
gunlama sreci sayesinde altn olabilecei yolundaki simya dnce
sini pek kabul etmek istemez. nk der Surly, "yumurta Doa tara
fndan belli bir sona yazgl klnmtr ve potansiyel olarak bir pili
tir." Subtle ise yle karlk verir. "Zamanlar olsa altna dnebi
lecek kurun ve baka metaller iin de ayn eyi sylyoruz." Bir ba
ka kii Mammon : "Bizim Sanatmz da bunu gerekletiriyor."33
Demek ki altnn "soyluluu," "olgunlam" olmasnn rndr:
Dier metaller "sradan" metallerdir, nk "i"dirler, "olgun de
il"dirler. u halde Doann amac maden aleminin tamamlanmas,
nihai "olgunlua" erimesidir. Metallerin "doal" olarak altna dn
mesi onlarn yazglarnda vardr. Baka deyile Doa mkemmellie
erimeye alr. Ancak Altn son derece tinsel bir simgesellikle yk
l olduundan ("altn lmszlktr" diye geer Hint metinlerin
de") 34 kimi simyevi-soteriyoloj ik kurgularn hazrlad yeni bir d
ncenin domas olaandr: Bu dnce simyacnn Doann kurtar-
3 2 Kitap uzun sre Cabir'e atfedilmitir, ama julius Ruska bu gelenein yanl
olduunu kantlamtr. Bkz. john Read , Prelude ta Chemistry, s. 48.
33 Bkz. Not H.
34 Maitryani-samhiti'i, il, 2, 2 ; 5atapata Bri'ihmana, III, 8, 2, 27; Aitareya-Bri'ih
mana, Vll, 4, 6; vb.
55
DEMiRCiLER VE SlMYACIU.R
tarihinde
56
1 Paul Sebillot, Les Travaux publics et les mines dans les traditions et les supersti
tions de tous les pays, s. 406, 4 1 0 vd.
2 Marcel Granet, Danses et Legendes de la Chine ancienne, s. 496. Kr. s . 610 vd.
57
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
A.g.y., 5 .
253.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
1 7 Cline, a.g.y. , s. 1 1 8.
18 A.g.y., S . 120.
1 9 R. P. Wickaert, Forgerons pai"ens et Jorgerons chretiens au Tanganyika,
63
s.
373.
P H IL O S OP HORVM.
C O N C E P T I O S E V P V T RE
fa8u;
ARISTO TE L ES REX ET
'Phlc?fophu.
ROSARIVM
A N I M lE E X T R A C T I O VEL
ntprlf'gnatio
DEMiRCiLER VE SI MYACllAR
20
A.g.y., s.
3 75.
21 A.g.y., S. 378.
22 Marcel Granet , Darses et Legerdes de la Chire arcierre, s. 489-490.
23 Granet, s. 49 1 , not. 2.
24
A.g.y, s. 496.
66
2 5 A.g.y, s. 497.
26 A.g.y., s. 498.
27 A.g.y. , s. 499.
28 Granet, a.g. v . , s. 500.
29 A.g.y" s. su 1
30
A.g.y, . 50 l ,
,. l
3.
67
DEM!RC!LER VE SIMYACILAR
s.
402
vd.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
P. Dehan, "Religion and Customs of the Uranos," Memoirs of the Asiatic Soci
1906, s. 1 2 8- 1 3 1 ; aynca bkz. R. Rahmann, "Gotthe
iten der Primitivstamme im Nordstlichen Vorderindien," Anthropos, 3 1 ,
1 936 , s. 5 2 vd. 1 2 Asr ve 1 3 Lodha hakknda bkz. Walter Ruben, Ei
senschmiede und Damonen in Indien, Leyden, 1 939, s. 1 02 vd. Aynca bkz:
Anthropos, 56, 1 96 1 , s. 96 vd.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
11
DEMiRCiLER
VE
SIMYACTLAR
15
A. Christensen, a.g.y. , s. 25. Elmas bir metal olmadndan zgn yedi metal
dizisine ait deildir; bu yedi metal kukusuz Babil etkisini gsterir; kr.
Christensen, s. 52.
P. Roussel, K.L Ev mpw, Revue de Philologie, 1 905, s. 294. Metalurjide
insan kurbanlar iin bkz. Plutarkhos, Parall., 5 , 306 vd. Metallerle tanrlar
arasndaki ilikilere Msr geleneklerinde de rastlanr. Plutarkhos ile Diodo
ros Msrllarn "Seth'in dileri" diye adlandrdklar demirden nefret ettikleri
ni aktarrlar. Plutarkhos De lsede de (blm 62) "Seth'ten km demir"den
sz eder. Hematit "Horus'un kemikleri"ydi", bkz. Forbes, Metallurgy in
Antiquity, s. 427. te yandan Msrllar tanrlarn tenlerinin altndan olduu
nu dnyorlard. Ancak burada baka bir simgecilikle, lmszlk simge'
74
maddeye , dolaysyla
tohum
tr.
R. Campbell Thompson'un lngilizce evirisini temel alp Zim
mern'in Almanca ve E. Eisler'in Franszca versiyonlaryla karlatr
dgmz bu Assurbanipal ktphanesine ait temel metin yledir:
Maden fmnnn [ku-bu] plan hazr olunca hayrl bir ayn
1 Tartmaya ilikin kaynaka iin bkz. Not l. Belgeler u kitapta zml enip
yorumlanmtr: Martin Lewey, Chemistry and Chemical Terminology in Ancient
Mesopotamia, Amsterdam, 1 959.
76
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
dnyor. 1 0 Sorun,
A.g.y., 5. 120.
8 Thureau-Dangin, "Note5 a55yriologique," XXXV, Revue d'Assyriologie, 1 9 ,
1 922, 5 . 8 1 .
9 H . Zimmem, "As5yri5che chemi5ch-techni5che Rezepte," 5. 1 80 : Fehlgeburt,
10
Missgeburt.
j. Ru5ka, "Kriti5che5 zu R Ei5ler5 chemie-ge5chichtlicher Methode," 5. 2 7 5 :
V I I I.
mr.fi ma i6i.
.A lumrn l11mm arc11mdat mof.lt "lJtr011m ,
I.cni" ( rn mos,. aH/uJ id m/r prlu :
VNlcano ;A1.1rs add. opm : f"U1itr er inde
txortu , farl rvilJor <f:J' igmi erit.
C11jm tl inqur.o ,
1867)
X 1 V.
E r 1 G R A M M A
D Dr11o
'Dmtt
ngtrll alrvo
rroom.11
DEMiRCiLER VE SIMYAC!LAR
83
"Atein Efendileri"
ntrr. llk bata kile verdii "biimleri" kor halindeki ate yard
myla nemli lde sertletirmeyi baarm olan mleki bir demi
urgosun sarholuunu duymu olmal: Bir bakalam aracn kefet
miti. Gnein ya da yerin rahminin doal ss yava yava olgunla
trd eyi ate akl almaz bir hzla yapyordu. Bu, demiurgosvari
coku, byk srrn Doadan "daha hzl" yapmay, baka bir deyile
-nk her zaman arkaik insann tinsel deneyimlerine dayal terim
lerle konumak gerekir- evredeki kozmik yaam srelerine tehlike
ye maruz kalmadan karabilmeyi renme olgusuna dair belirsiz n
seziden kaynaklanr. Ate "daha hzl yapma," ama ayn zamanda Do
ada var olandan biraz farkl bir ey yapma arac olarak ortaya kyor
du: Demek ki ate dnyay deitirebilecek bysel , dinsel bir gcn
davurumuydu ve sonu olarak bu dnyaya ait deildi. Bu nedenle en
arkaik kltrler kutsallk uzmann -aman, byc-hekim, byc
"atein efendisi" olarak hayal ederler. llkel by ve amanizm; by
c-hekim gerek kzleri rahatlkla tutabildii, gerekse kendi bedeninde
onu "yakc," "kzgn" hale getiren ve bylece onun ar soua kar
koymasn salayan bir "i scaklk" yaratabildii iin "atee hakimi
yeti" ieriyordu .
Burada baka bir kitapta incelediimiz karmak bir konuya ancak
84
"ATEiN EFENDiLER!"
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Le Chamanisme,
Ag.y . ,
S. 408.
Popov, "Consecration Ritual for a Blacksmith Novice Among the Ya
kuts," )ounal of American Folklore, 46, 1 933, s. 257.
"ATEiN EFENDiLER!"
10
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
11
Eliade, Le Chamanisme,
s.
409-4 1 0 ,
Sandschejew'e gre.
88
'ATESiN EFENDiLERi'
12 E liade, Le Chamanisme,
s.
DEM1RC1LER VE SiMYACILAR
lm. 1 3
Sylediklerimizden anlaldna gre amann bedenindeki de
mirin rol Avustralya , Okyanusya ve Gney Amerika'daki byc
hekimlerin kullandklar kristallerin ya da baka byl talarn oy
nad role benzer. amann stnde bulunan kaya kristallerinin
Avustralya ya da Okyanusya'daki amann ruhlar ve tinleri "grebil
mesini," havada uabilmesini vb saladn biliyoruz; nk gk
kubbeden den kristallerin kutsall amanda zmsenmitir (bkz.
s. 1 9 vd). Baz Sibirya amanizmlerinde, bu kez demirle benzer bir
zdeletirmeye rastlanr. 1 4 Bu durum baz sonular dourur; demir
demircinin koruyucusu olduundan, demircinin bysel-dinsel gc
n artrr. Samanlarla demircilerin kutsallklarnn "atee hakim ol
malaryla" kantlandn grdk. Kuramsal terimlerle sylersek, bu
"hakimiyetin" anlam insanlk durumundan daha stn bir durumun
elde edilmesidir. stelik demirci, kahramanlarn silahlarn da yapar.
Sz konusu olan yalnzca silahlarn maddi olarak yapmlar deil, on
lara yklenen "sihir"dir de; bunlar sihirli aralara dntren ey
demircinin gizemli zanaatdr. Destanlarda demirciler ile kahramanlar
arasnda ortaya kan ilikiler de buradan kaynaklanr. F. Altheim ne
redeyse btn Mool boylarnn destans iirlerinde, ayrca Trklerde
"demirci" (tarhhan) sznn ayn zamanda "kahraman" ve "yalnz,
atl sava" anlam tadna iaret eder. 1 5 Ayn yazar aman davulu
ve giyssinin askeri nemini vurgular; aman giysisi metalden bir tr
"ATElN EFEND1LER1"
Tanrsal Demirciler ve
Uygarlatrc Kahramanlar
rir. Demirci iseler adlar pande'dir (uzman) , silah ustas iseler onlara
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
karyordu:
( 1 ) Kuzey Afrika'nn dogusundaki imenli dzlklerde demirci
ler kmsenen bir kasttr ve ileri belirl bir ritel nitelige sahip
degildir;
(2) aksine Bat Afrika'da demirciler erkeklere zg gizl toplu
11
11
DEMiRCiLER VE SlMYACll.AR
14 Baumann, s. 283-43 1 .
1 5 Cline, s . 1 14.
96
1 6 Baumann, s. 259.
17
18
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
20 Cline, a.g.y., s. 1 1 6.
2 1 A .g.y. , s. 1 1 9.
22
A.g.y. , s.
1 20.
23 A.g.y, s. 122.
24
A .g.y. s. 1 24.
98
2 5 Ag.y, S . 125.
26 A.g.y., S. 126.
27 Bu Dogon miti ile gkten gelen ilk Demircilere ilikin Munda ve Buryat mit
leri arasndaki simetri dikkat ekicidir; bkz. s. 69 vd, 88.
99
DEMiRCiLER VE SIMYACIV.R
28 Mitin farkl versiyonlar iin bkz. Marcel Griaule, Masques Dogons, Paris,
1938, s. 48; ayn yazar, Dieu d'eau, 1949, s. 52 vd; ayn yazar, "Descente du
troisieme verbe," Psyche, 13- 14, 1947, s. 13-36 vd; G. Dieterlen ve S. de
Ganay, "Le genie des Eaux chez !es Dogons," Miscellanea Africana, V, Paris,
1942, s. 6 vd; M. Griaule ve G. Dieterlen, Le Renard pdle, c. !; Le mythe
cosmogonique, Paris, 1965; Genevieve Calame-Griaule, Ethnologie et langage:
La parole chez les Dogon, Paris, 1965, s. 275 vd, vb; Harry Tegnaeus, L e
33 A.g.y. , s. 42 vd.
34 A.g.y. , s. 47.
35 Tegneaus, s. 47; L Tauxier, Histoire des Bambara, Paris, 1942, s. 276 vd; G.
Dieterlen, Essai sur la religion Bambara, Paris, 195 1 , s. 143 vd.
36 Tegnaeus, s. 55.
37 zellikle Bat Evelerinin ve Dou Evelerinin gelenekleri arasnda elbette de
ikeler de ieren ok sayda mit vardr. En nemlilerini Tegnaeus'tan alp
zetledik: Le Heros Civilisateur, s. 6 1 -63.
101
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
'J
A.g.y., s. 104.
4 1 A.g.y., S . 105.
42 a.g.y. , s. 142 vd.
43 A.g.y., s. 172.
102
103
IO
cak silahlar yapmt. Ayn biimde Ejder Vritra ile sava lndra'nn
silahlarn tanrsal demirci Tvatri yapmt; Hephaistos Zeus'un Ty
phon'u yenmesini salayan yldrm yapmt; Thor ylan Midh
gardhsormr', Kykloplarn lskat tdinav muadili olan ccelerin yapt
eki, Mjlnir'le ezmitir.
Ancak, tanrsal demirci ile Tanrlar arasndaki ibirlii, dnya
egemenlii iin yaplan savata demircinin yapt ortak almayla
snrl deildir. Demirci ayn zamanda Tanrlarn mimar ve zanaat
kardr. Kar Tanrlarn yaylarn yapar, Baal saraynn yapmn
idare eder ve dier tanrlarn sunaklarn donatr. Bundan baka The
odore Gaster'in belirttiine gre , bu demirci tanr mzik ve arkyla
da ilikilidir. Sanchoniaton, usr'un "gzel konuma" sanatn ve
dualar ve arklar besteleme sanatn da bulduuna iaret eder. Ugarit
metinlerinde arkclarn ad ktarat'tr. Demircilik meslei ile ark
arasndaki ibirlii Sami szdaarnda da aka belirtilmitir; Arapa
I, 62, 1 3 ; V, 2, Il.
105
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
6 Gaster, a.g.y.
7 Ohlaver, Die germanische Schmiede, s. 1 1 .
8 Jules Bloch, Les Tsiganes, Paris, 1 953, s . 28.
Dokunulmazlar: Hindu kast sisteminin (bu, drt kasttan oluan bir sistem
dir: din adanlan, retmenler; katriya lar [yneticiler, askerler] , vaisya lar
[esnaflar, tccarlar] , sudra'lar [iiler]) dnda kalan auta'lar. Murdar
saylrlar ve toplumdaki en "pis" ileri yaparlar -yn.
'
'
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
byle bir yapm uzun sre bysel ya da tanrsal bir nitelige sahip ol
mutur; nk her "yaratm," her "yapm" ancak insanst bir i ola
bilirdi. Alet yapmclar mitolojisinin son bir ynn daha belirtmek
gerekiyor: li tanrsal modelleri taklit etmeye alr. Tanrlarn de
mircisi yldrm ve imekle e tutulan silahlar rste dver (metalur
ji ncesi mitolojilerin gk tanrlarnn dogal olarak sahip olduklar
"silahlar 'dr bunlar); insan demirciler de stn insan koruyucularnn
iine yknrler. Ancak mitolojik dzeyde tanrsal modellere ykn
menin yeni bir temaya dogru gelierek kayboldugunu da belirtmek
gerekiyor: linin retim almasna verilen nem ve iinin demi
urgosvari yetileri; son olarak fab e r'in nesneler "yaratan" kiinin ilah
,
latrlmas.
Demirci ve tanrsal ya da yar tanrsal zanaatkarn hem mimar,
hem dans, hem mzisyen hem de byc-hekim oldugu btn mit-
4>
Epifani (epiphany): Yun. epiphancia, "tezahr". i lahi veya yce bir varln
grnmesi -yn.
108
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
16
17
DEMiRCiLER VE SlMYACll.AR
m dr, yani "Ggn tek gzl tanrs. " Japon mitolojisi Manner
bnd e 'den ayr dnlemeyecek bir dizi tek gzl ve tek bacakl tan
rya sahiptir: Bunlar yldrm ve da tanrlar ya da insan yiyen de
monlardr n u halde Odin de ya iyi gremeyen, tek gzl ihtiyar ya
da kr olarak tasavvur ediliyordu. 22 te yandan nalbantn atlyesine
gelen hayalet at da tek gzlyd. Burada inceleyemeyecegimiz denli
karmak bir mitsel-ritel motif sz konusudur B Bizi ilgilendiren
konu, kiilerin sakatlklarnn (tek gzllk, tek bacakllk, vb) muh-
18 Hfler, s. 54.
19 A.g.y., s. 54-55.
20 Alexandre Slawick, "Kultische Geheimbnde der japaner und Germanen,"
Wiener Beitriige zur Kulturgeschichte, IV Salzburg-Leipzig, 1 936, s. 697 vd.
21 Slawik, s. 698.
22 Hfler, s. 18 1 , dipnot 56.
2 3 Byclerin ve demircilerin eriginlenme srasnda sakatlanmalar konusun
da bkz. Marie Delcourt, Hephaistos ou la !egende du magicien, Paris, 1957.
1 12
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
ror {Vatan, yani fke) diye yazyordu Adam von Bremen). u halde vut
tpk Hint-Avrupa szdaarndaki dier terimler gibi (furor, Jerg.
menos) "fkeyi" ve kutsal gcn ar honutsuzluunun yol at
"ar scakl" ifade eder. Sava, erginlenme dv srasnda " s
nr," amanlarla yogilern rettikleri "byl sy" anmsatan bir
"s" retir (bkz. s. 89 vd). Bu dzlemde sava dier "ate efendile
rine" -byclere, amanlara, yogilere veya demircilere- benzer. Yu
karda sava tanrlar (Baal, Indra vb) ile tanrsal demirciler (Kar,
Tvatr, vb) arasnda belirtilen ilikiler yeni bir yorumla verileblir:
Tanrsal demirci atele alr, sava Tanr da furor'u sayesinde b
ysel olarak kendi bedeninden ate karr. Bu denli farkl bysel
dinsel deneyimleri birletiren ve aman, demirci , sava ve mistik
gibi deiik uralar badatran ey ate ile olan bu yaknlk , bu
sempatidir.
Frn ateiyle genlemeyi ieren bir Avrupa folklor temasn da
belirtmemiz gerekiyor. 2 7 Isa Mesih (ya da Aziz Pavlus, Aziz Nicholas,
Aziz Eloi) scak bir frna koyarak ya da bir rs stnde dverek has
talar iyiletiren ve yallar genletiren bir nalbant rol oynar. Bir
asker, bir rahip (ya da Aziz Pavlus, vb) ya da bir demirci mucizeyi
bir yal kadnda (kaynvalidesi, vb) yinelemeyi dener: Hsrana u
rarlar. Ama Isa Mesih kurban kemiklerinden ya da kllerinden yeni
den dirilterek dikkatsiz demirciyi kurtarr. ok sayda masalda Isa
Mesih "Burada efendilerin efendisi oturuyor" yazl olan bir demirci
atlyesine gelir. Atn nallattrmak isteyen biri ieri girer ve Isa Me-
27
DEMiRCiLER VE SIMYAC!UR
1 16
II
in Simyas
DEMiRCiLER VE Si MYACILAR
IN SiMYASI
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
lN SIMYASl
tna dnecek; sar altn elde ettikten sonra bundan yiyecek ve iecek
kaplar yapabileceksiniz, bylelikle mrnz uzayacak. mrnz u
zarken denizlerin ortasnda, P'ong-lai Adas'ndaki kutlular (hsien) g
rebileceksiniz. Onlar grnce ve fong ve an kurbanlarn sunduu
nuzda artk lmeyeceksiniz." 10 Bir dier nl kii olan Liu Hsiang
(M 79-8) "altn yaptn" iddia ediyordu ama baarszla urad.
11
"gerek ilaca"
c.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Altn aray ayn zamanda tinsel bir arayt. Altn stn nitelik
lere sahipti: Yeryznn "Merkezinde" bulunuyordu ve e (arsenik
slfr ya da slfr) ile sar cva ve tednya hayat ("sar kaynak
lar") ile mistik bir biimde balantlyd. Bylece M 122 tarihli bir
metin olan ve yine metallerin hzlandrlm dnmne olan inanc
ieren Huai-nan-tzu'da altndan sz edilir. 1 5 Bu metin stat Tsou Yen'
e deilse de okuluna aittir. 1 6 Daha nce grdmz gibi (s. 54),
in'de metallerin doal olarak dnme uramalar inanc yaygnd.
Simyacnn yapt ey yalnzca metallerin bymelerini hzlandr
maktr: Tpk Batl meslekta gibi inli simyac da Zaman'n ritmi
ni hzlandrarak Doa'mn iine yardm eder. Ancak unutmamak gere
kir ki, metallerin altna dnmelerinde ayn zamanda "tinsel" bir
yn de vardr; altn "kusursuz," kirlerden "arnm" bir metal oldu
undan simya ilemi rtk olarak Doa nn mkemmellemesini , ya
ni sonu olarak zgrln amalar. Metallerin yerin derinliklerin
de bymesi, insan tensel ve dkn durumuna "balayan" ayn
za
s.
71-73.
122
IN SiMYASI
DEMiRCiLER VE SIMYACll.AR
20
20
21
22
Ts'an Tung 'i, blm: XXYII, lngilizceye ev. Waley, Notes on Chinese Alc
hemy, s. 1 1 . Tamamyla simyay konu alan bu ilk risale MS 142 ylnda Wei
Po-yang tarafndan yazlmtr. lngilizceye Lu-'iang Wu tarafndan evril
mi, kitaba Renney L. Oavis de bir giri yazmtr; bkz. Not j ve Yoga, s. 285,
dipnot 1 .
Kr. Lionel Giles, Chinese Jmmortals, s. 67 vd.
Kr. Needham, Y, 2, s. 93 vd.
!N SiMYASI
L'"'"'"'
E P I G R A M M A XX.
rvidct11r,
EPIGRAMMA
X X I.
Jl tapil, omntflits,
"Dog"'a Gto1'ttlr
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
lN SlMYASl
(houen) geilir. 32
lki geye zellikle dikkate etmek gerek:
( 1 ) mitsel K'un Lun Dag ile beynin ve karnn gizli blgeleri
nin eletirilmesi;
(2) tefekkr yoluyla gerekletiinde bu gizli "zincifre tarlala
nna"na girii ve bylelikle lmszlk embriyonunun simyevi
olarak hazrlanmasn saglayan "Kaos" durumuna yklenen rol.
DEMiRCiLER VE SIMYACIU\R
lnsan bedeninin mitsel K'un Lun Dag ile e tutulmas birok kez
syledigimiz eyi dogruluyor: Taocu simyac uzun mr reeteleri ve
mistik fizyoloji teknikleri ieren, tarih tesi bir gelenegi stlenir ve
devam ettirir. Gerekten de Bat Denizi Dag, lmszlerin yurdu
olan, "kk dnya"nn, minyatr bir evrenin geleneksel ve ok eski
bir imgesidir. K'un Lun Dag'nm iki kat vardr: Dik bir koni, ters
evrilmi baka bir koninin zerindedir,33 tpk simyaclarn frnlar
gibi. Ama sukabagnn da st ste binmi iki kresi vardr; sukabag
kozmosun minyatrdr ve Taocu ideoloji ve folklorda nemli rol
oynar. Sukabag biimindeki bu mikrokozmosta Yaam'n ve Genli
gin kaynag yer alr. Sukabag biimindeki Evren temasnn eskiligi
tartlmaz bir gerektir.34 Demek ki bir simya metninde geen u
szler anlamldr: "zincifre (yani lmszlk hap) yetitiren kii
Gk' rnek alp Yeryzn biimlendirir. Bunlar kendi iine dne
rek arar ve o zaman birden bedeninde sukabag biiminde bir Gk
bulur. "35 Gerekten de simyac bilinsizligin "Kaos" durumuna ulat-
Kr. R. Stein, jardins en miniature, s. 45. vd. Cennetsi, kutlu ve bysel olarak
etkili yurt temas en eski alardan beri sukaba ya da dar azl srahiyle
bir tutulmutur; a.g.y., s. 55. Bycler, simyaclar akamlar bir sukabann
iine ekilirler; a.g.y., s. 57 vd. Sukabann rnek modeli lmszlerin yur
du ve gizli snak olan maaradr. mez maarann karanlnda erginle
nir, srlan renir. "Erginlenme temalar maaraya o denli baldr ki tong
("maara") en sonunda "gizemli, derin, akn" bir anlam tar olmutur" (R.
Stein, s. 44). "Maaralara (apayr bir cennetsi dnya) girilmesi zordur. Azla
r dardr, tombul gvdeli srahilerdir bunlar, sukabagna benzerler" (s. 45).
"Gk maara" konusunda bkz. M . Sormie, "Le Lo-Feou Chan," s. 88-96.
!N SiMYASI
36
R. Stein, s. 59.
37 Aktaran: R. Stein, s. 97.
131
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
IN SIMYASI
40
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
42 Waley, s. 16.
1 34
IN SiMYASI
43 Bkz. Eliade, Le Yoga, s. 396. R H. Van Gulik, Erotic Color Prints, s. 1 1 5 vd.
Jong Tch'eng Kong "tamir etme ve srme" yntemini (Taocu sevime tek
niklerini ifade etmek iin ska kullanlan deyim, "yatak odasnda halvet")
ok iyi biliyordu. "Gizemli Dii'deki z alyordu; tikesi, Vadi'de oturan ya
amsal Tinlerin lmedikleri, nk yaamn onlar sayesinde srd ve ne
fesin beslendiiydi Beyaz olan salar siyahlat, dklm dilerinin yerine
yenileri kt. Uygulamalar Lao-tseu'nunkilerle aynyd. Ayrca Lao-tseu'nun
ustas olduu da sylenir" (Max Kaltenmark, Le Lie-sien Tchouan, s. 5 5-56)
Lao-tseu'da gizemli Dii dnyann iinden kt Vadi yi ifade eder; kr. R
Stein, a.g.y., s. 98. Ancak andmz metinde bu deyim mikrokozmosa ve
kesin bir fizyolojik anlama aittir (M. Kaltenmark, s. 56, dipnot 3). Uygula
ma, iliki kurulan kadnlardaki yaamsal enejiyi emmekten ibaretti: "Yaa
mn kaynandan gelen bu enerji, mr byk lde uzatyordu" (a.g.y. , s.
57). "Ko Hung Taocu sevime tekniklerini uygulayan ondan fazla yazar ol
duunu ve btn bu yntemlerin znn "zn gelip beyni tamir etmesini
salamak" olduunu belinir" (a.g.y.). Aynca Bkz. a.g.y. , s. 84- 182.
44 lng. ev. Johnson, A Study of Chinese Alchemy, s. 48. Bkz Ware, a.g.y. , s. 59.
135
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
I2
Hint Simyas
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
bilimi")
HiNT SlMYASt
Simyac
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
7 Bkz. Le Yoga,
s.
272 vd.
140
HiNT SiMYASI
8 Le Yoga,
s.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
10
Eliade, Le Yoga,
s.
s.
278-279.
142
HiNT SiMYASI
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
HiNT SiMYASI
1 7 Ray'in yaymlad metin, II, s. 28-29. Le Yogatattva Upanisad (s. 73 vd) yogi
siddhi'leri arasnda "demiri ya da baka metalleri dkyla kantrarak altna
dntrme" yetisinden sz eder; bkz. Le Yoga, s. 1 38. Nasta-pista konu
sunda bkz. Rascirnava, XI, 24, 1 97-198 (Ray, l , s. 74-75) ve Rasendracintci
mani (a.g.y., II, s. 16).
18 Ray'in alnulad metin, II, s. 1 3.
19 Bkz. Ray'in yaymlad metin paras: II, s. 2 1 . Bkz. Yoga'da Tantra siddha'lannda "reti aktarm" miti, Eliade, Le Yoga, s. 305 vd.
20
Ray, I, s. 78.
2 1 Ray, Il, 6.
22
Ray, II, 7.
23 A.g.y
145
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
Tantra 'ya gre simya czam bile iyiletirir ve yallara genlik ve-
.
rr. 25
HiNT SiMYASI
E P 1 G R A M M A
X X XI I L
atee"
Draco mulicrcm ,
--
._
...
.. .,.__
'
.. . -.. , .
!
.z
- - _ ---
'
..,,
1
4
E;derla
ve
DEMiRCiLER VE SIMYACilAR
30
Ray, !, s. LVI.
Ray, I, s. XCI.
3
32 Ray, !, s. 76.
33 A.g.y., s. 77'
34 Bu tr byl szlerin sylenmesi ayn bir simya ilemidir; bu ilem Rasarat
nasmuccaya'da bu ilemi, ele alaca konular arasnda gsteriyor.
35 Oysa mcevher (vajra) "yldnmla" ve Budha'nn zyle eletirilmitir ve
Tantra simgeciliinde byk yer tutar; bkz. Yoga, s. 254 vd, 261 vd ve
baka sayfalarda.
36 Ray, !, s. 105.
37 rnein lran simyasnn dolama soktuu ve byk Cabir ibn Hayyan'n
benimsemesiyle Arap simyasnda yaygn hale gelen amonyan gzel bir tan
mn verebilirz; bkz. Not M.
1 50
HiNT SIMYASI
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
HiNT SIMYASI
Terihine Gi ri te w r
'
Ln ('n<:hzinr (s 3)
153
baknz -yn.
13
Simy a ve Erginleme
SiMYA VE ERGiNLEME
DEMlRClLER VE SiMYACILAR
bilin de yledir) , baka bir eyin , nesnenin varlk dzlemini aan bir
gerekliin gstergesi ya da zarfdr. Bir tek rnek vermek gerekirse,
srlen toprak yalnzca bir toprak paras deildir, ayn zamanda Yer
yz Ana nn bedenidir; bel bir fallustur, ama ayn zamanda bir tarm
aletidir; rgatlk hem "mekanik" bir itir (insann yapt aletlerle ic
ra edilir) hem de Yeryz Ana nn kutsal evlilik yoluyla dllenmesine
ynelik bir cinsel birlemedir.
Bu tr deneyimleri yeniden yaamamz olanaksz olsa da en azn
dan bu deneyimleri yaayanlar zerindeki izlerini hayal edebiliriz .
Kozmos bir kutsal evlilik olduundan, insan varl kutsal olduun
dan, alma ada Avrupa'nn krsal halklarnda iten ie hala var
olan liturjik bir deer tamtr. Burada zellikle belirtilmesi gere
ken ey arkaik toplum insannn homo faber olarak almasyla, alet
leri yapp kullanmasyla kutsallk iine dahil olabilmesidir. Bu temel
deneyimler "meslek srlar" sayesinde kuaklar boyunca aktarlp ko
runmutur. Dnyaya ilikin genel deneyim, kentlemi bir uygarln
kurulmasna bal olarak ortaya kan teknik ve kltrel yenilikler
sayesinde , szcn tam anlamyla "tarih" dediimiz olgu halini ald
nda, 2 kutsal bir kozmosa bal en eski deneyimler, erginlemeler ve
2 Bir bakma insan -en arkaik olan bile - her dnemde tarihsel bir varlk ol
mutur; nk kendi geleneine zg ideoloji, sosyoloji ve ekonomiyle s
nrlyd. Ancak bz bu haliyle, zamansallk ve kltrle snrlanm bir varlk
olarak insann tarihselliinden deil, daha yakn tarihli ve ok daha karma
k bir olgudan sz etmek istiyoruz: Belli bir andan sonra yerkrenin ok s
nrl blgelerinde olup bitmi tarihsel olaylarla btn insanln dayanma
iine girmesi. Tarmn kefedilmesinden ve zellikle Antik Yakndou'da ilk
kentsel uygarlklarn ortaya kmasndan sonra durum budur. O andan
sonra btn insanlk kltr ne kadar uzakta ve ayrks olursa olsun "mer
kezde" olup biten tarihsel olaylarn sonularna katlanmaya mahkum ol156
SiMYA VE ERGiNLEME
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
SiMYA VE ERGiNLEME
DEMiRCiLER VE SIMYACllJ\R
SiMYA VE ERGiNLEME
161
Taylar, Ongins
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
SiMYA VE ERGiNLEME
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
il
10
il
'
164
SiMYA VE ERG!NLEME
zur
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
14 Artis Auriferae, Basilae, 1 593, c . !, s. 139, aktaran jung, Psychologie und Alche
mie, s. 455, dipnot 3.
1 66
14
Arcana Artis
" /'"'""'\
1
1
DEMiRCiLER VE SIMYACIU\R
4 G. Starkey, Ripley Reviv'd, Londra, 1678, s. 3, aktaran: Gray, Goethe the Alc
hemist, s. 16.
5 Bkz. john Read, a.g.y., s. 16.
6 Et in ehe l'oro si vogli mettere in opra e neeessario ehe si riduehi in sperma; G.
Carbonelli'nin alntlad metin: Sulle fanti storiehe della ehimica e dell'alchimia
in ltalia, Roma, 1925, s. 7.
ARCANA ARTIS
kii nce bedeniyle annesine girmeli ve orada lmelidir . " Yine Para
celsus'a gre btn dnya ebediyete ulamak iin "annesine girmeli
dir," bu da prima materia, massa confusa'dr, abyssus'dur." 9 john Por
dage'a gre Meryem Banyosu, "kkeninden ve kaynandan ilahi
tentrn kt bir matrix, bir merkezdir." 10 Georg von Welling'in
rum kimi zaman anne ile ensest iliki olarak sunulmutur. Michael
Maier unu syler: "Ad bilinmeyen bir filozof, Delphinas, Secretus
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
yle bir ald ki grnrde ondan geriye hibir ey kalmad. Onu yle
akla kucaklad ki kendi doasna katt. . . " (Nam Beya ascendit super
Gabricum, et includit eum in suo utero, quod nil penitus videri potest de eo.
Tantoque amore amplexata est Gabricum, quod ipsum totum in sui natu
ram concepit . . . ) . 1 3 Byle bir simgecilik doal olarak ok sayda deer
lendirmeye neden olmutur. Meryem Banyosu yalnzca "tanrsal ten
trn dl yata" (bkz. yukarda s. 1 69) deildir. Ayrca lsa'nn do
duu ana karnn da ifade eder. Demek ki Rabb'in mezde beden
lenmesi, Meryem Banyosu nun simyevi malzemesinin kaynap mad
denin ilksel haline dnd andan itibaren balar. Ezeli maddeye geri
dn olgusu lsa'nn hem doumuyla hem de lmyle ilikilendiril
mtir. 14
Farkl bak alar benimseyen ] . Evola ve C. G. jung, nigredo'da,
ARCANA ARTIS
16
mie,
s.
s.
256 vd.
DEMiRCiLER V E SIMYACILAR
rr.
17
Erginleme
17
18
18
ARCANA ARTIS
DEMiRCiLER VE S I MYACILAR
olmuyoruz,
ayn
Havadan daha
ARCANA ARTJS
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
gamos'la ifade edilmesi dikkat ekicidir: lki ilke -Gne ve Ay, Kral
ve Kralie- cva banyosu iinde birleirler ve lrler (nigredo budur);
ruhlar onlardan ayrlr, daha sonra yeniden dnecek ve filius philosop
horum'u , Filozof Tana ulamann yakn olduunu bildiren erdii
varl (=Rebis) douracaktr. llemlerin bu sras Rosarium Philosop
horum'da bir dizi gravrle aklanr; jung bunlarn yorumunu Psycho
logie der Obertragung'da yapmtr. Simyaclarn "karanlk," manevi
lm, cehenneme ini gibi "korkun" ve "rktc" deneyimlere ver
dikleri nemi vurgulamak gerek. Bunlar yalnzca srekli olarak me
tinlerde alntlanmamtr, ayn zamanda simyadan esinlenen ikonog
rafi ve sanatta da grlebilir; burada bu tr deneyimler Saturnus sim
gecilii ile "melankoli" ile, kafataslar zerinde dnmeyle vb dile
getirilir. 26 Kronos-Saturnus figr Byk Ykcy, Zaman, yani ayn
ekilde lm (=putrefactio) ve yemden doumu simgeler. Zamann
simgesi Saturnus ounlukla elinde bir terazi ile temsil edilir ve her
metizm ile simyada Terazi simgesinin nemini biliyoruz: 27 nl Ge
ber de (=Cabir ibn Hayyan) Teraziler Kitab adnda bir kitap yazm
tr. 28 Bu "Teraziye hakim olma" olgusunda (onlar her eyi bilen ve
durugrl hale getiriyordu), Zamann iiyle olan bu yaknlkta (put-
26
ARCANA ARTIS
refactio, yani omne genus est formam' {her tr ekli) yok eden lm),
lm deneyimini henz hayattayken tatm
olanlara
zg
bu
30
iin bkz. ]. Evola La Tradizione ermetica, s. 156 vd. Jung'un Psychologie der
Obertragung (Amerikan basks, s. 271 vd). Aynca bkz. Albert-Marie
Schm(dt, La Poesie scientifique en France au XVI' siecle, s. 331 vd.
177
DEMiRCiLER VE SlMYACILAR
Materia prima 'mn tam "doas" ise hibir tanma smaz. Zekarya
"maddemizi" tinsel olarak nitelemenin hata olmayacan, ama cisma
ni olarak nitelemekle de yalan sylemi olmayacamz yazar; "gk
sel" desek tam addr, yersel desek, o da dorudur. ]. Evola'nn hakl
olarak bu metin konusunda belirttii gibi, felsefi kavram deil bir
simgedir: Simyacnn sub specie interioritatis Doay benimsedii sy
lenmek istenir. 3 1 Materia prima'y ifade eden eanlaml szcklerin
ok sayda olmas buradan ileri gelir. Baz simyaclar bunun cva, k
krt, kurun olabileceini dierleri ise su , tuz, ate vb olduunu sy
lerler; yine kara, kan, Genlik Suyu, Gk, deniz, ay, ejder, Vens,
kaos ve hatta Filozof Ta ya da Tanr olduunu syleyenler de var
dr.32
ma via, diye yazar Rosarium'da), ama ayn zamanda son derece kolay
bulunur: Gerekten de her yerde vardr. Ripley (y. 1 4 1 5-1 490) unla
r yazyor: "Filozoflar kularn ve bal klarn Ta getirdiini, her in
sann ona sahip olduunu, her yerde olduunu , sizde bende, her ey
de, zamanda ve mekanda bulunduunu sylerler. Hor grlecek bir
klkta (vili figura) kendiliinden kverir. Ve bizim aqua permanens'i-
3 Ag.y., s. 32.
32 Prima mate ria nn Tann ile bir tutulmas ve bu paradoksun Aristoteles'teki
kkeni hakknda bkz. jung, Psychologie der bertrangung, Amerikan basks,
s. 3 14, dipnot 23.
'
1 78
ARCANA ARTIS
miz ondan kar." 33 Gloria Mundi 'de yaymlanan 1526 tarihli bir met
ne gre Ta "btn insanlar iin bildiktir, krda, kyde, kentte, Tan
r'nn yarattg her yerde ve her eyde bulunur; yal, gen herkese
bilinir; ama ayn zamanda herkese hor grlr. Her gn zenginin de
elinden geer yoksulun da. Hizmetiler onu sokaga atar. ocuklar
onunla oynarlar. "34 Bununla birlikte insan ruhundan sonra yeryzn
deki en mucizevi ve en degerli ey olsa da hi kimse ona deger ver
mez ve Krallarn ve Prenslerin dmesine neden olur. Bununla birlik
te yeryzndeki en aaglk, en sefil eyler arasnda saylr . . . . "35 Bir
ke ta olmasna karn hi kimsenin istemedigi bu Taa ilikin
zengin simgeciligi bir yana brakp Lapis Philosophorum'un her yerde
ligi ile evrenselliginin simya edebiyatnn temel bir izlegi oldugunu
ekleyelim . Londra'da 1 652'de yaymlanm bir kitap olan The Name of
36
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
ARCANA ARTIS
s.
s.
2 1 4,
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
ARCANA ARTIS
DEMlRClLER VE SlMYACllAR
IJ
im
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
'" Bu son cmle yalnzca kitabn lngilizce evirisinde vardr; bkz. The l'orgc
and the Crucible, The Origins and Structures of Alchemy, lngilizceye ev.
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
kanlmtr -yn.
1 Betty ]. Teeter Dobbs, The Foundations of Newton's Alchemy, 1975, s. 44.
Hristoloji: Hristiyan ilahiyatnda !sa Mesih'in kiiliini aratran, zellikle
ondaki ilahi ve insani doalann niteliini ve yapsn inceleyen bilgi dal -yn.
188
DEMIRClLER VE SiMYACILAR
191
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
olduunu aklamlard .
Prof_
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
"16
16
194
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
DEMlRClLER VE SlMYAClLAR
DEM!RC!LER VE SlMYACILAR
200
Bu blm, kitabn Stephen Corrin tarafndan The Forge anl the Crucible.
Religions, c.
201
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
2 Bkz. M. Eliade, Alchimia Asiatica, c. 1 , Bkre, 1935 [Asya Simyas, ev. Lale
Arslan, Kabalc, 2002 ] ; Cosmologie si Alchimie babiloniana, Bkre, 1937 [Ba
b! Simyas ve Kozmolojisi, ev. Mehmet Emin zcan, Kabalc, 2002] ve "Me
tallurji, Magic and Alchemy," Zalmoxis, c. !, 1 938, s. 85- 129.
3 Mircea Eliade, Demirciler ve Simyaclar (bundan sonra "D.&S." olarak
anlacak), ev. Mehmet Emin zcan, Kabalc, 2003; The Forge and the
Crucible (bundan sonra "F.&C." olarak anlacak), ev. Stephen Corrin, New
York ve Londra, 1 962.
4 Buletinul Societatii de tiinte, Cluj , V ( 1 93 1 ), 2 2 1 -37.
202
DEMiRCiLER VE SIMYACIU\R'A EK
niin ve zoolojinin kurucusu sveli doa bilimci Cari von Linne ( 1 7071 778) -yn.
5 Tekniklerin ve doa bilimlerininkini deil, sanatlann "tarihncesi"ni soru
turmakla balantl byle bir zmleme, lirik ve epik iirin esrimeyle ilgili
"kkenleri" hakknda ("Techniques de l'extase et langages secrets," Confe
renze, Instituo Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, c. il [Roma, 1 9 53 ] ;
"Litterature orale," Histoire des litteratures, Encyclopedie de la Pleiade, 1 [Paris,
1 956] , 3-26) ve mimari ile ehir planlamann dinsel kkenine dair ("Cemre
du monde, temple, maison," Le symbolisme cosmique des monuments religieux
[Roma, 1957], s. 57-82) yazdm bir dizi monografidir.
203
DEMlRClLER VE SlMYAClLAR
Bkz. M.
Eliade, Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, Kabalc, 2003, 125.
204
DEMiRCiLER VE SIMYACJLAR'A
EK
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
DEM/RC/UR VE SIMYACIU\R'A
EK
Eisenhttenwesen,
XXXVI I ,
llEMllKILER VE SIMV\Ul.AM
Ayrca bkz. R. Goris, "The Position o f the Blacksrn ihs," Bali. Studies
in Uft, Thought and Ritual, Lahey, 1 960, s. 289-300 ve D. Veerkamp.
schrift Jr Ethnologie,
c.
...xx.x. , 1 955.
anlama
zmleme yapmtr:
s.
ge: l...a parole chez ks Dogon (Paris, 1 965), s. 275 vd (aynca dizinden
demirci ve demirci oca maddelerine baknz).
Afrikal demircilerin erginlenmesi hakknda bkz. Emesta Cerulli,
"L'iniziazione al mestiero di fabro in Africa," 5tudi e materiali di storia
M A DENC L K VE M ETALURJ i :
NANLAR V E TEKN KLER
Yldnmtalar (f.&C. s. 20 vd , D.&5. s. 21 vd) hakknda bkz.
Georg Hohker, Der Donnerkeilglaube vom semzetlichen Neugu
nea ausgesehen," Acta Tropca, 1 ( 1 944), s. 30-5 1 ; son derece zengn
bir kaynakas vardr s. 40-50.
Demir ag mitolojisi (F.&C. s. 27 vd; D.&5. s. 28 vd) hakknda
bkz. 11 .frr il travers ks dges: Acces du Colloque lntmaional, Na.ney, 3-6
209
OEMlRClLER VE SiMYACILAR
Isis, XLIX, 1958, s. 109- 122; Lazarus Ercker, Treatise on Ores and
Assaying, ev. A. G . Sisco ve C. S. Smith, Chicago, 195 1 ; ve Berg
werk- und Probierbchlein, eviren ve notlandran A. G. Sisco ve C. S .
Smith, New York: Amerikan Madencilik ve Metalurji Mhendisleri
Enstits, 1 949.
Mezopotamya belgeleri (F.&C. s. 71 vd; D.&S. s. 76 vd) sistematik
bir ekilde Martin Levy tarafndan incelenmitir: Chemistry and
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR'A EK
(F.&C. s.
1 96-97; D.&S.
s.
244) hakknda
DEMiRCiLER VE SIMYACll.AR
s.
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR'A
EK
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Yazar, Andreas Libavius'un ( 1 550- 1 6 1 6) ve Khunrath'n ( 1 5601605) simya eserlerinde ve ] . V. Andreae'nn ( 1 586- 1 650) Chymical
Badischen Anilin und Soda Fabrik, IX, 1959, 50-54) Giorgione'nin "
Filozof' isimli nl resminin simyevi bir yorumunu neriyor. Yazar
bu ahsiyette , Dou'dan gelen Mneccim'i deil , gizli bir cemi
yetteki makamlarn kiiletirilmi hallerini gryor. Ona gre, resim
muhtemelen, prima materia'nm arand yeryznn i ksmlarna
'
DEMiRCiLER VE SIMYACIU.R'A EK
SMYANI N KKENLER
Simyann kkenleri hakknda bkz. Wolfgang Schneider, "ber den
Ursprung des Wortes 'Chemie'," Pharmazeutische Industrie, XXI,
1959, 79-8 1 ; ayn yazar, "Probleme und neuere Ansichten in der
Alchemiegeschichte," ve Homer H. Dubs, "The Origin of Alchemy,
Ambix, IX, 1 96 1 , 23-36. Bir dizi makalede, S. Mahdihassan kimia ke
limesinin kkeninin inceden geldiini kantlamaya almtr. unu
iddia etmektedir: "Gney in'de, Altn (yapan)-taze bitki suyu anlam
na gelen Kim-Iya kelimesi vardr. lslam ncesi dnemin Araplar bu
kelimeyi in'den dnemin ticaret merkezi lskenderiye'ye tadlar;
burada kimiy, chemia eklinde yazld ancak kimiya diye telaffuz edildi"
(S. Mahdihassan, "A Triple Approach to the Problem of the Origin of
Alchemy," Scientia, LX, 1 966, 444-55, zellikle s. 445). Ayrca bkz.
ayn yazar, "Chinese Origin of Alchemy," United Asia, V, 1953, 24144; "Alchemy and Its Connections with Astrology, Pharmacy, Magic
and Metallurgy," janus, XLVI , 1956, 8 1 - 103; "Alchemy and Its
Chinese Origin as Revealed by its
Etymology,
Doctrines and
DEM!RCllER VE SlMYAClLAR
N SMYASI
Joseph Needham'n ve onunla birlikte alanlarn in simyasn
s.
tur. Needham'n Science and Civilization in China snn beinci cildi her
'
Medicine and Religion in the China of A. D. 320: The Nei P'ien of Ko Hung,
Cambridge , Mass . , 1 966. Profesr Ware, bu nl risaleyi Ko Hung'
un otobiyografisiyle birlikte sunmaktadr (a.g.y. , s. 6-2 1). Ne var ki ,
aklayc notlarn ve yorumlarn olmay zcdr. Okur, kaplum
baalar ve turnalarla ilgili geni folklor ve in simyaclarnn bu ko
nudaki yorumlar hakknda szmona bir eyler reneceini sanr
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR'A EK
l 'deki
s.
yaplm olmal.
mit ediyorum, bir gn in simyasyla ilgili metinler hakknda
kapsaml ve onlar geni kitleler iin ulalabilir klan notlarla dolu
bir kitaba sahip olacaz . Kltr tarihisi iin in simyasnn merak
uyandran temel zelliklerinden birisi onun kullanm pek ok arkaik
ve "popler" tekniin yeniden yorumlanmasna dayaldr (beslenme
yntemleri, hayat uzatmak iin cinsel soluma teknikleri ve meditas-
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
9 Aynca Max Kaltenmark'm parlak bir zetine baknz: Lao Tseu el le laosme,
Paris, 1 965, s. 165-74.
1 0 Bkz. F.&C. s. 1 99-200; D.&5 s. 2 18. Jung'un toplu eserlerinin lngilizce
evirisinin XIV. cildi, Alchemical Studies (New York, 1 967) ismini tar ve
dier metinler arasnda imdiye kadar evrilmemi incelemeleri olan
"Paracelsus as a Spiritual Phenomenon" ( 1 942) ve "Arbor Philosophica"'y
da ( 1 94511954) ierir.
218
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR'A E K
Mysterium coniunctionis'in
l 957'de
Zrih'te yaymlanan nc
DEMiRCiLER VE Si MYACILAR
Simya
von
DEMiRCiLER VE S/M\'ACILAR'A EK
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
imaginaire nin rolne inanlmam olsa da onunla ilgili bir dizi kitaba
yol amtr. Simyaclarn anlam dnyasnn yakn bir gelecekte, R
nesans Hermetizmi ve Fransz Romantizmi konusunda yaplan son
aratrmalarla ortaya konulanlara benzer bilgi, feraset ve duygudalk
tayan bir anlayla incelenip kavranlacam umabiliriz.
222
Ekler
NOT A
M ETEORTLER, YILDIRIMTA LARI ,
METALURJNN BALANGICI
Tatan gkkube konusunda bkz. Uno Holmberg, "Der Baum des
Lebens" (Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Dizi B . , c. XVI, Hel
sinki, 1922-1923) s. 40; H. Reichelt, "Der Steinerne Himmel," (Indo
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
Leopold
EKLER
5-25); E .
225
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
NOT B
DEMR MTO LOJS
Demonlardan ve ruhlara kar koruma salayan demir konusu : I.
Goldziher, "Eisen als Schutz gegen Diimonen" (Archiv fr Religionswis
NOT
ANTROPOGONK M OTFLER
lnsann kil ya da amurdan yaratlmas: S. Langdon, Le Poeme
EKLER
S.
100 vd (Bkz. s .
227
DEMiRCiLER VE SIMYACllAR
NOT D
YAPAY DLLEME VE O RJ AYNLER
Mezopotamya'da yapay dlleme konusunda, bkz. A. H . Pruessen,
"Date Culture in Ancient Babylonia" (Journal of the American Oriental
Society, 36, 1 920, s. 2 1 3-232); Georges Sarton, "The Artificial Fertili
sation of Date-Palms in the Time of Ashur-Nasir-Pal" (Isis, 2 1 , no: 60,
Nisan 1 934, s. 8-14); ayn yazar, "Additional Note on Date Culture in
Ancient Babylonia" (a.g.y. , no: 65 , Haziran 1 93 5 , s. 2 5 1 -252; bu iki
makale konuyla ilgili tam bir kaynaka sunuyor); Helene Danthine,
des. A History of the Culture and Use of Citrus Fruits (Londra, 1 938), s .
56, 1 29 vd.
NOT
EKLER
Urkunden
c.
II, s .
208 vd; ayn yazar, Mythes sur l'origine dufeu (Fr. eviri, Paris, 1 93 1),
s. 62 vd . Atein trenle yaklmas srasndaki cinsel orjilerden rnek
ler, a.g.y . ,
s.
NOT F
GENN CNSEL SMGECLG
konusunda bkz. Franz Domseiff, Da5 Alphabet in Mystik und Mage (Le
NOT G
lologus,
c.
230
!:Ki.Ek
Ahit).
Rumen dinsel folklorunda lsa'nn tatan dogmas konusunda bkz.
Alexandre Rosetti, Colindele Rnmanilor (Acadcmia Romana, Bkre,
1 920), s. 68.
NOT H
Bu oolm
DEMiRCiLER VE SlMYAClL\R
NOT 1
the Chemistry of the Ancient Assyrians (Londra, 1925, 158 daktilo sayfa
s); Bruno Meissner, Babylonien und Assyrien, c. II (Heidelberg, 1925),
s. 382 vd; Robert Eisler, "Der babylonische Ursprung der Alchimie"
EKLER
NOT J
N S MYASI
Bilimin evrensel tarihi iinde in bilimsel dncesinin tarihine
ilikin genel durum konusunda bkz. George Sarton, An Introduction to
1-Ill,
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
c.
EKLER
s.
s.
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
say on Chinese Sex Life from the Han ta the Ch'ing Dynasty, B.C. 206A.D. 1 644 (krk kopya zel basm, Tokyo, 1 9 5 1 ) , s. 1 1 5 vd.
NOT K
N BY GELENEKLER
VE S MYA F O LKLORU
Yogiler ve simyaclarn by yoluyla umalar konusunda bkz. M .
Eliade, Le Yoga, s. 397. in'de "byl uu" konusunda bkz. Eliade,
EKLER
DEMiRCiLER VE SlMYAClLAR
NOT L
HNT S MYASI
Hint simyas ve n-kimyas konusunda bkz. P. C. Ray, A History of
EKLER
Le
Yoga.
zagwy olarak geri gelir. Artk bir tanr gibidir; milyonlarca yl yaa
yabilir, lleri diriltebilir, grnmez olabilir. Kadnlarla deil ama
bir gen kz boyunda ve biiminde olan kimi meyvelerle cinsel iliki
ye girebilir. Zagwy bu meyveleri canlandrr ve onlarla evlenir. Bkz.
Maung Hsin Aung, "Alchemy and Alchemist in Burma," Folklore, 44,
1933, s. 346-354, zellikle s. 346-347 ve "Burmese Alchemy Beliefs,"
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
lar, s. 398.
El-Biruni konusunda ] . Filliozat, Albinmi et l'alchimie indienne (Al
mie (Berlin, 1 9 19) , s. 435 ; c. II (Berlin, 193 1), s. 1 79; julius jolly,
"Der Stein der Weisen" (Windisch Festschrift, Leipzig, 1 9 1 4) , s. 98106. Tamil sittar'lar konusunda bkz. A. Barth, Oeuvres, I (Paris,
1 9 14), s. 1 8 5 ; ] . Filliozat, ]ournal Asiatique, 1 934, s. 1 1 1 - 1 12 : Sittar
EKLER
N OT M
DOCU S MYAS INDA AM ONYAK TUZU
Amonyak tuzunun Sanskritedeki ad navaslira, Farsa n.dur.
H. E. Stapleton bu terimleri ince nau-sha ile aklamay denemitir:
bkz. "Sal-Ammoniac. A Study in Primitive Chemistry" (Memoirs of the
241
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
NOT N
SMYA TARH ZERNE GENEL BLGLER
YUNAN-MISIR, ARAP VE BATI SMYALARI
TEMEL
KAYNAKA
ence , 6 cilt, New York, 1921- 1941) zengin kaynakalar var. Ayrca
bkz. Isis'te yaymlanan eletiri yazlar (kurucusu George Sarton).
Gerard Heym "Introduction to the Bibliography of Alchemy" adl
bir yazyla balang yapm ama ne yazk ki gerisini getirememiti
EKLER
DEMiRCiLER VE SIMYACll.AR
(Ambix,
VI,
s.
69 vd).
KLER
1924); Tabula
(Annafes
Gutbhard-Sevtrine, Neuchatel. Vl l .
(Quellen
1 92- 1 96).
Aynca bkz. J W. Fuck, "The Arabic Literature on Alchemy Acor
s.
47- 1 1 4); H . E
<\
l'akhime occiden
245
DEM1RC1LER VE SlMYACtlAR
(La Chimie au Moyen Age, Paris, 1 893) Ed. von Lippmann'n klasik ya
ptna, W. Ganzenmller'in yaptna (Die Alchemie im Mittelalter, Pa
derborn, 1 938; Fr. ev. , Paris 1 940), R. P. Multhaufa (The Origins of
EKLER
NOT O
C. G. JUNG VE SMYA
C. v. Jung'un aratrmalar kimya tarihine gsterdi;i ilgiye ya da
247
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
III,
Zrih,
1936) ; bunu 1936 ylnda baka bir konferans izledi: "Die Erlsungs
vorstellungen in der Alchemie" (Eranos-]ahrbuch, IV, 1937). Birinci
konferansta jung birey olma srelerinin aamalarn belirleyen bir
dizi d opus alchymicum'un sral ilemleriyle karlatrr; ikinci
sinde simyann baz merkezi simgelerini ve zellikle maddenin g
nahtan arndrlmasna ilikin simgesel karmaay psikolojik olarak
yorumlamay dener. Bu iki konu zerinde allp byk lde ge
niletildikten sonra 1944 ylnda kitap halinde yaymlanmtr: Psyc
EKLER
Probleme der Mystik und ihre Symbolik (Viyana, 19 14). jung aratrmala
rnn banda psikolojik dzeyi amay kesinlikle istememitir: Kimi
simya simgesi ve ilemleriyle baz uyuumlarn kefettigi "psiik ol
gularla" ugrayordu. Daha sonralar "Hermesiler" ve "gelenekiler"
jung'un kendi varolu tarz nedeniyle psiik tesi olan bir simgeciligi
ve ilemi psiik terimlerle ifade etmesinden yakndlar. Kimi ilahiyat
lar ve filozoflar da jung'a benzer yaknmalarda bulundular: Dinsel
ya da metafizik olgular psikoloji terimleriyle yorumlamas eletiril
di. Bu itirazlara jung'un yant biliniyor: Psikoloji-tesi, psikologun
ii degildir; her tr tinsel deneyimde psiik bir gncellik vardr ve
bu gncellik psikologun ugraabilecegi, ugramas gerektigi baz ie
rikler ve baz yaplarla olumutur.
te yandan jung'un aratrmalarnn yeniligi ve nemi u olguyu
ortaya koymu olmasndan kaynaklanyor: Bilind simya simgecili
giyle ifade bulan . ve Hermetik ilemlerin sonularna benzetilebilecek psi
ik sonulara kayan sreleri izlemektedir. Byle bir kefin kapsam
n kmsemek olanakddr. jung'un nerdigi srf psikolojik yoru
mu bir yana brakrsak yaptg keif esas olarak unu kantlamakta
dr: Bilindmn derinliklerinde kutsal olmayan deneyim dnyasnda ve249
DEMiRCiLER VE StMYACtlAR
rili olmayan, aksine kutsal olmayan dnyadan kkten aynlan bir tinsel
eserin -irfan, mistisizm, simya- aamalarna artc derecede benze
yen sreler olup biter. Baka deyile "bilindnn" rnleri ile
(dler, uyank grlen dler, sanrlar vb .) dind ve kutsallktan
arnm dnyann ulamlarn amalar nedeniyle bir "bili-tesine"
(mistik , simyevi deneyimler vd) ait grlebilecek deneyimler arasn
da tuhaf bir ibirlii ile kar karyayz . Ancak Jung aratrmalarnn
bandan itibaren simyevi simgeciliini kefetmekte olduu dler ve
uyankken grlen dler dizisinin psiik bir katlm srecine elik
ettiini belirlemiti; jung bu srece birey olma sreci diyordu. De
mek ki bilindmn bu tr rnleri anarik ya da keyfi deildi; bun
larn belirli bir amac vard: Jung'a gre bu ama her insann yce
ideali olan, kendi Ben'inin kefi ve hakimiyetini oluturan birey olma
idi. Ancak simyaclara gre opus u elixir vitae'yi ve lapis'i ele geirme
'
EKLER
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
252
EKLER
NOT P
RNESANS VE REFORM AGINDA S MYA
lki yzyl boyunca devam etmi olan ltalyan Rnesans'nn balan
gcnda Yeni Platonculuk ve Helenistik Hermetizmin yeniden kefi bir
cokuya yol at. Yeni Platoncu ve Hermetik retilerin , felsefe ve sa
natlar zerinde derin ve yaratc bir etkiye sahip olduunu ve ayn za
manda simyevi kimya, tp, doa bilimleri, eitim ve siyasal kuramn
geliiminde byk bir rol oynadklarn biliyoruz . 1
Simyaya gelince , -maden filizlerinin bymesi, metallerin dn
m, eliksir ve sr saklamann zorunluluu gibi- baz temel nka
bullerinin ortaadan Rnesans ve Reform ana tandn aklm
zn bir kenannda tutmalyz. rnein XVII . yzyl bilginleri, metal
lerin doal bymesinden phe duymamlardr; tersine simyac bu
sre iinde Doaya yardm etmeli midir, "byle yaplmasn isteyen
ler drst insanlar mdr, yoksa budalalar ya da sahtekarlar mdr"2
bunu sorgulamlardr. Genellikle ilk byk rasyonalist kimyac ola
rak kabul edilen ve empirik olarak yapt deneyleriyle nl Herman
Boerhaave ( 1 664- 1 739), dnme olan inancn hala koruyordu .
Ayrca Newton'n bilimsel devriminde simyann nemini de ksaca
ele alacaz. Ancak geleneksel simya , yani Arap ve Bat ortaa simya
s, Yeni Platonculuk ve Hermetizmin etkisi altnda referans erevesi-
Bkz . W. Ragel, Paracelsus, Londra, 1 958; Frances Yates, Giordano Bruno and
the Hermetic Tradition, Chicago, 1964; ayn yazar, The Rosicrucian Enlighten
ment (Chicago, 1972).
.
2 Betty
1976,
5.
DEMiRCiLER VE SlMYAClLAR
3 A.g.y. , s. 54.
4 Kr. zellikle Psychology and Alchemy, ev. R. F. C. H ull, ikinci basm, Prince
ton, 1 968, s. 345 vd.
5 Dom A. ]. Pemety, Dictionnaire mytho-hermetique, Pais, 1 758; tekrar basm,
Arche koleksiyonu, Milan, 1969, s. 349.
254
EKLER
glar," insann kirli ve degiime tabi olan ksmna karlk gelen "
lm" atee dayanamaz ve bylece cehennemde yok edilir.
Rnesans'tan itibaren, hem eski ileme dayal simya hem de bu
daha yeni "mistik" ve Hristolojik yeniden yorum, endstri devrimi
nin ve doga bilimlerinin zaferini mmkn hale getiren hayret verici
kltrel bakalamda kesin bir rol oynamtr. Simya opus'u ile insa
nn ve dogann kurtarlmas umudu, Giacchino da Fiore'den beri Bat
Hristiyan aleminin akln kurcalam kktenci bir renovatio zlemini
srdrmtr. Yeniden dogum, yani "manevi dogum", tam manasyla
bir Hristiyan hedefiydi; ancak birok nedenle kurumsallatrlm
dinsel hayatta kendine pek az yer bulmutur. Tersine , bu hakiki "ma
nevi dogum" zlemi, bir kolektif metanoia ve tarihin dnm umu
du, ortaag ve Rnesans devrinin binylc halk hareketlerine , peygam
ber teolojilerine ve mistik grlere ve de Hermetik Gnosis'e esin
kaynag olmutur.
Daha da nemlisi, benzer bir umudun opus alchymicum'un kimya
asndan yeniden yorumu denilebilecek eyi esinlemi oldugu gere
gidir. mparator 1 1 . Rudolfu, dnmn srrn bildigine ikna eden
nl simyac, matematiki ve allame john Dee (d. 1 527), dnya refor
munun oklt -zellikle de simyevi- ilemlerle serbest braklan ma
nevi glerle baarlabilecegini dnmtr. 6 ngiliz simyac Elias
Ashmole, agdalarnn pek ogu gibi, simya , astroloji ve dogal b
yy kendi zamanlarnn bilimlerinin kurtarclar olarak grmtr.
Aslnda, Paracelsus ve van Helmont'un yandalar iin, yalnzca "kim-
6 Kr. Peter French, ]ohn Dee, Londra, 1972; R. J. Evans, Rudolf II and His
World, Oxford, 1973, s. 2 1 8-28. john Dee'nin Khunrath zerindeki etkisi
iin bkz. Frances Yates, The Rosicrucian Enlightenment, s. 37-38 .
255
DEMiRCiLER VE SIMYACll.AR
EKLER
DEMiRCiLER VE SlMYAC\lAR
EKLER
DEMiRCiLER VE SIMYACILAR
260
EKLER
DlZlN
cva, 5 1 , 52, 74, 122, 128, 129,
Abydos, 23
Alacahyk, 24
1 13
ingeneler, 106
1 75 , 1 8 1 , 185, 197, 2 1 1 , 2 1 5,
2 1 7 , 223, 235, 236, 238, 239
Delphoi, 2 1
Artemis, 20
226
209
demiurgos, 7 9 , 82, 84
263
el-beyd, 2 6
embriyon, 8, 9 , 34, 40 , 44, 46,
Baal'n iiri, 1 04
1 54 , 1 6 1 , 2 1 7
Endonezya, 7 , 93
Bergbchlein, 50-52, 2 1 0
Ephesos, 20
Ehiller, 28
Eros, 20
ersuyu, 33, 73, 74, 129, 133-135,
144, 168, 2 1 7
262
DiZiN
Gaymart, 73, 74
Girit, 2 1 , 23
Gkta, 20
Grnland Eskimolan, 22
kimya filozofu , 2 5 1
kuvars kristali , 1 9
Kybele, 20
hieragami, 21
magnetit, 24, 225
Hititler, 23
Malakka Negritolar, 19
Malezya, 28, 59
lbn Meymun, 36
1 77, 262
2 1 1 , 2 18, 239
merkez, 1 1 , 41, 1 22, 169, 229
263, 264
Jung, C. G., 10, 13, 56, 1 54, 163 ,
Kabe, 20
Kafkasya, 22
263
DEMiRCiLER VE SiMYACILAR
168, 169
Mundalar, 69, 70
1 74, 1 75
Msr, 23, 24, 33, 36, 43, 74, 104,
108, 1 58-160, 162, 1 64, 205,
eytan, 1 1 3, 1 1 5
225, 227
iva, 143-146
aman, 19, 47, 59, 85-9 1 , 93, 97,
98, 1 1 3, 1 14, 1 16, 163, 180
nalbant, 1 1 1 - 1 1 5 , 209
1 75 , 205, 239
253-256, 264
1 59, 205, 2 1 7
Tiamat, 3 2 , 7 9 , 8 2 , 1 04
95, 10 1 , 1 1 5
Yer Tanras, 21
Yeryz Ana, 27, 42, 44, 45, 49,
52, 54, 56, 6 1 , 1 54, 1 56, 1 6 1
palladion, 20
Paracelsus, 147, 168, 169, 1 8 1 ,
1 8 9 , 194, 2 1 2 , 2 14, 2 18, 246,
Yucatan Mayalar, 22
248, 25 1 , 256
Pessinus meteoriti, 20
Phrygia, 20
Platon, 2 1 , 1 94, 256
zincifre, 1 1 7 , 1 18 , 120, 1 28 - 1 3 0 ,
Plinius, 29, 48
217