Hafta 10:

z-Dnm

Ele Alnacak Ana Konular

z-dnm
z-dnmnn yaknsaklk blgesi
Ters z-dnm
z-dnmnn zellikleri
z-dnm kullanarak LTI sistemlerin analizi

z-Dnm
mpuls yant h[n] olan bir LTI sistemin, zn giriine olan yantnn y[n] = H(z)zn
olduunu grmtk. H(z) aadaki gibi hesaplanyordu:

H ( z)

h[n]z

z = ej yani |z| = 1 iin, yukarda verilen toplam h[n]nin ayrk-zaman Fourier

dnmdr. |z| = 1 olmak zorunda olmadnda, toplamaya z-dnm denir.
z karmak bir say olmak zere, bir ayrk-zaman iaret x[n]nin z-dnm

X ( z)

x[n]z

denklemiyle tanmlanr.
z-dnmn belirtmek iin Z{x[n]} kullanacak, iaret ile z-dnm arasndaki
ilikiyi, aadaki ekilde belirteceiz.
Z
x[n]
X ( z)

z-Dnm
Laplace dnm ile srekli-zaman Fourier dnm arasnda iliki olduu
gibi, z-dnm ile ayrk-zaman Fourier dnm arasnda iliki vardr.
z kutupsal koordinatlarda

z re j eklinde yazlabilir. O halde,

X ( z ) X (re j )

x[n]re

j n

x[n]r e

j n

Grld gibi, X(rej), x[n] ile r-n dizilerinin arpmnn Fourier dnmne
eittir. Yani,
X(rej) = F{x[n]r-n }.
|z| = 1 iken, toplama x[n] iaretinin ayrk-zaman Fourier dnmne eit olur:

X ( z ) z e j X (e j ) F x[n]

z-Dnm
Laplace dnm, karmak s-dzleminde j-ekseni zerinde hesaplandnda
srekli-zaman Fourier dnmn veriyordu.
z-dnm, karmak z-dzleminde birim ember
hesaplandnda, ayrk-zaman Fourier dnmne eit olur.

(|z|=1)

zerinde

Bir x[n] iaretinin z-dnmnn var olabilmesi iin x[n]r-n iaretinin ayrkzaman Fourier dnm yaknsamaldr. Verilen bir iaret iin, z-dnmnn
var olduu r deerleri kmesine YAKINSAKLIK BLGES (ROC) denir. ROC,
birim emberi ieriyorsa, iaretin Fourier dnm de vardr.

z-Dnm
RNEK: x[ n] a u[ n]
iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagram ve yaknsaklk blgesini iziniz.
Hatrlatma:
n

ZM:

X ( z)

x[n]z

a z
n 0

az
n 0

1 n

q n1 q n2 1
,
q

1
q

k n1
n2

Serinin yaknsamas iin |az-1|<1 veya edeer olarak |z|>|a| olmaldr. O halde,

X ( z ) az 1
n 0

z
1

,
1
1 az
za

ROC : z a

1 q

z-Dnm
RNEK: x[ n] a u[ n 1]
iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfrkutup diyagram ve yaknsaklk blgesini iziniz.
n

ZM: X ( z )

x[n]z

a z

a z 1 a 1 z
n

n 1

n 0

Serinin yaknsamas iin |a-1z|<1 veya edeer olarak |z|<|a| olmaldr. O halde,

X ( z ) 1 a 1 z 1
n 0

1
1
z

,
1
1
1 a z 1 az
za

ROC : z a

z-Dnm
RNEK: Aada verilen iaretin z-dnmn
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.
n

hesaplaynz,

sfr-kutup

1
1
x[n] 7 u[n] 6 u[n]
3
2
n
n
n

1 n
n
1 1
1 1
1
ZM: X ( z ) 7 u[n] 6 u[n] z 7 z 6 z

2
n
n 0 3
n 0 2
3

z-dnmnn var olabilmesi iin iki seri de yaknsamaldr Yani,

1 1
1
z 1 z 1 / 3 ve z 1 1 z 1 / 2
3
2

O halde,
X ( z)

7
6

1
1
1 z 1 1 z 1
3
2

3 1
z z
z
1
2

2
, ROC : z

1
1
2
1 1 1 1
1 z 1 z z z
3
2
3 2
1

Ayn sonucu, nceki altrmalar kullanarak hesaplama yapmadan da bulabiliriz.

n

1
1
Z
,
u[n]
1
3

1

1 z
3
n
1
1
Z
,
u[n]
1 1
2
1 z
2
n
n
7
6
1
1
Z
7 u[n] 6 u[n]
,

1
1
3
2
1 z 1 1 z 1
3
2

ROC : z

1
3

ROC : z

1
2

ROC : z

1
2

z-Dnm
RNEK: Aada verilen iaretin z-dnmn
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.

hesaplaynz,

sfr-kutup

n
1 1 j / 4 n 1 1 j / 4 n
1

x[n] sin n u[n] e
e
u[n]
2 j 3

2j 3
3
4

ZM:

1 1 j / 4 n 1 1 j / 4 n n 1 1 j / 4 1 n 1 1 j / 4 1 n
X ( z) e
z
e
z
e z e

j
j
j
j
2
3
2
3
2
3
2
3

n 0
n 0
n 0

z-dnmnn var olabilmesi iin iki seri de yaknsamaldr Yani,

1 j / 4 1
1
e z 1 z 1 / 3 ve e j / 4 z 1 1 z 1 / 3
3
3
O halde,

z
1
1
1
1
1
3
2
, ROC : z
X ( z)

1 j / 4
1 j / 4
2 j 1 1 e j / 4 z 1 2 j 1 1 e j / 4 z 1
3

z e
z e
3
3
3
3

z-Dnm
RNEK: Aada verilen iaretlerin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.
(i) x[n]= [n],

(ii) x[n]= [n-1],

(iii) x[n]= [n+1]

ZM:
(i)

X ( z)

n
0

[
n
]
z

[
0
]
z
1,

ROC : z

(ii)

X ( z)

[n 1]z

[1 1]z 1 z 1 ,

ROC : z

(iii) X ( z )

n
( 1)

[
n

1
]
z

1
]
z
z,

ROC : z

z-Dnm
RNEK: Aada verilen iaretin z-dnmn
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.

a n , 0 n N 1
,
x[n]
aksi halde
0,
ZM: X ( z )

N 1

n n

n 0

N 1

az
n 0

1 n

hesaplaynz,

sfr-kutup

a 0.

1 az 1
1 az 1

1 zN aN
N 1
,
z
za

ROC:z

j 2k / N
z

a
e
, k 0,1,..., N 1
k
Sfrlar (pay polinomunun kkleri) k

Kutuplar (payda polinomunun kkleri): z = a, z=0 (N-1) katl

k= 0 iin bulunan sfr ile kutup birbirini gtrr. Sonu olarak,
Sfrlar:
Kutuplar:

z k ak e j 2k / N , k 1,..., N 1
z=0 (N-1) katl

Hatrlatma:

q n1 q n2 1
,
q

1
q

k n1
n2

1 q

z-Dnm
n

x[n] b , b 0

rnek:
iaretinin z-dnmn hesaplaynz, sfr-kutup
diyagramn ve yaknsaklk blgesini iziniz.
zm: aret ift tarafl olup b < 1 ve b > 1 iin ekli aada verilmitir.

x[n] b n [n]u[n] b nu[n 1]

x[n] b n [n]u[n] b nu[ n 1]

1
,
1 bz 1
1
Z
,
b nu[n 1]

1 1
1 b z
Z
b nu[n]

1
1
,

1
1 1
1 bz
1 b z
b2 1
z
,

1
b z b z b

ROC: z b
ROC: z

1
b

Z
x[n] b n u[n] b n u[n 1]
X ( z)

ROC: b z

1
b

z-Dnmnn Yaknsaklk Blgesinin zellikleri

1. Bir ayrk-zaman iaretini z-dnmnn ROCsi, z-dzleminde sfr etrafnda
bir halkadr.
2. ROC herhangi bir kutup iermez.
3. Ayrk-zaman iaret sonlu sreli ise, z-dnmnn ROCsi muhtemelen z = 0
ve/veya z = hari, tm z-dzlemidir.
4. Ayrk-zaman iaret sa tarafl ve |z|=r0 halkas z-dnmnn ROCsi iinde
ise, |z| > r0 eitsizliini salayan tm z deerleri de ROC iindedir.
5. Ayrk-zaman iaret sol tarafl ve |z|=r0 halkas z-dnmnn ROCsi iinde
ise, 0 < |z| < r0 eitsizliini salayan tm z deerleri de ROC iindedir.

z-Dnmnn Yaknsaklk Blgesinin zellikleri

6. Ayrk-zaman iaret ift tarafl ve |z|=r0 halkas z-dnmnn ROCsi iinde
ise, ROC |z|=r0 halkasn ieren bir halkadr.
7. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ise, ROC kutuplarla snrldr veya
sonsuza kadar uzanr.
8. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ve iaret sa tarafl ise, ROC en
dtaki kutbun dndaki blge, yani en ysek genlikli kutbun genliine eit
halkann ddr. aret ayn zamanda nedensel ise (sa tarafl ve n < 0 iin sfra
eitse), z = ROC iindedir.
9. Ayrk-zaman iaretin z-dnm rasyonel ve iaret sol tarafl ise, ROC en iteki
kutbun iindeki blge, yani en kk genlikli kutbun genliine eit halkann
iidir. aret ayn zamanda nedensel deilse (sa tarafl ve n > 0 iin sfra eitse),
z = 0 ROC iindedir.

z-Dnm iftleri
aret

z-Dnm

Yaknsaklk Blgesi (ROC)

[n]

Tm z deerleri

u[n]

1
1 z 1

z 1

1
1 z 1

z 1

u[ n 1]

[ n m]

nu[n]
n u[n 1]

m > 0 iin 0 veya m < 0 iin

hari tm z deerleri

z m
1
1 z

1
1 z

z
z

z-Dnm iftleri
aret
n u[n]
n

n u[ n 1]
n

z-Dnm

z 1

1 z

1 2

z 1

1 z

1 2

Yaknsaklk Blgesi (ROC)

z
z

cos(0 n)u[n]

1 cos(0 ) z 1
1 2 cos(0 ) z 1 z 2

z 1

sin(0 n)u[n]

sin(0 ) z 1
1 2 cos(0 ) z 1 z 2

z 1

r cos(0 n)u[n]

1 r cos(0 ) z 1
1 2r cos(0 ) z 1 r 2 z 2

z r

r sin(0 n)u[n]

r sin(0 ) z 1
1 2r cos(0 ) z 1 r 2 z 2

z r

Ters z-Dnm
x[n] iaretinin z-dnm X(z)=X(rej) , x[n]r-n iaretinin ayrk-zaman Fourier
dnm ise, x[n]r-n iareti X(rej)nn ters Fourier dnmdr. Yani,

X (re j ) F{x[n]r n } x[n]r n F 1{ X (re j )} x[n] r n F 1{ X (re j )}

1
1
j
j n
j
j n
rn
X
(
re
)
e
d

X
(
re
)(
re
) d

2
2
z = rej deiken dnm yaplrsa,

dz jre j d jzd d (1 / j ) z 1dz

, 2 aralnda deiirken, z r yarapl bir daire zerinde deerler alr.

Dolaysyla, integral z cinsinden aadaki gibi olur:
x[n]

1
j 2

n 1
X
(
z
)
z
dz

(Ters z-dnm)

O, merkezi orijin olan, saat ynnn tersi ynde, r yarapl kapal bir eriyi ifade
etmeketdir. Ters z-dnm, karmak dzlemde integral alma yerine basit
kesirlere ayrma ve kuvvet serisine ama yntemleri kullanlarak belirlenir.

Ters z-Dnm
rnek (basit kesirlere ayrma): Aada verilen z-dnmlerinin tersini bulunuz.
3 (5 / 6) z 1
1
(i) X ( z )
, ROC : z
3
1 1 1 1
1 z 1 z
4 3
(ii) X(z) ayn, ROC: 1/4<|z|<1/3,
(iii) X(z) ayn, ROC: |z|<1/4,

zm: X ( z )

A
B
1
2

1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1 1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1

(i) bileenler sa tarafldr:

Z
1 / 4n u[n] 21 / 3n u[n]

1
2

1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1

(ii) 1/4 kutbundan gelen bileen sa tarafl, 1/3 kutbundan gelen bileen sol tarafldr:
Z
1 / 4n u[n] 21 / 3n u[n 1]

1
2

1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1

(iii) bileenler sol tarafldr:

Z
1 / 4 u[n 1] 21 / 3 u[n 1]
n

1
2

1 (1 / 4) z 1 1 (1 / 3) z 1

Ters z-Dnm
rnek (kuvvet serisine ama): Aadaki z-dnmnn tersini bulunuz.

X ( z ) 4 z 2 2 3 z 1 , ROC : 0 z
zm: z-dnmnn tanmn hatrlayalm:

X ( z)

x[n]z

Grld gibi, z-dnmnde znin kuvvetlerinin yannda gzken saylar iaretin

deerleridir (z0 yanndaki say x[0], z-1 yanndaki say x[1], z-2 yanndaki say x[2], z1
yanndaki say x[-1], z2 yanndaki say x[-2], vb). O halde,

4, n 2
2, n 0

x[n]
3, n 1
0, aksi halde
x[n] 4 [n 2] 2 [n] 3 [n 1]

Ters z-Dnm
rnek (kuvvet serisine ama): Aadaki z-dnmnn tersini bulunuz.
1
X ( z)
, ROC : z a
1 az 1
zm: nceki rneklerden iaretin sa tarafl ve x[n]=anu[n] olduunu biliyoruz.
Ayn sonucu verilen rasyonel z-dnmn kuvvet serisine aarak da bulabiliriz.
Polinom blme ilemi, znin negatif kuvvetleri oluacak ekilde yaplr:

1
1 az 1 a 2 z 2 a 3 z 3 ...
1
1 az
O halde, n < 0 iin x[n] = 0, x[1] = a, x[2] = a2 veya genel olarak x[n]=anu[n].
Not: ROC |z| < |a| olsayd, iaret sol tarafl olacandan znin pozitif kuvvetleri
oluacak ekilde polinom blme ilemi yaplr:

1
a 1 z a 2 z 2 a 3 z 3 ...
1
1 az
Bu durumda, n0 iin x[n]=0, x[-1]=-a-1, x[2]=-a-2 veya genel olarak x[n]=-anu[-n-1].

Ters z-Dnm
rnek (kuvvet serisine ama): Aadaki z-dnmnn tersini bulunuz.

X ( z ) ln(1 az 1 ), ROC : z a
zm: ln(1+x) iin seri alm aada verilmitir.

(1) n 1 x n
ln(1 x)
,
n
n 1

x 1

ln(1+x) iin seri almnda x yerine az-1 yazlrsa soruda X(z) elde edilir:

(1) n 1 a n z n
X ( z)
,
n
n 1

x 1

Almda, znin kuvvetlerinin yannda gzken saylar iaretin deerleri olduundan

n

n 1 a

x[n] (1) n , n 1

0,
n0

(a) n
x[n]
u[n 1]
n

z-Dnmnn zellikleri
Kolaylk olmas bakmndan, z-dnm ve tersini belirtmek iin srasyla
Z{x[n]} ve Z-1{X(z)} ksa gsterilimini kullanacaz. Ayrca, z-dnm iftini
belirtmek iin
Z
x[n]
X (z)

notasyonunu kullanacaz.
z-dnmnn aada verilen zellikleri araclyla, z-dnm bilinen
iaretlerden ou iaretin z-dnmn elde etmek kolaylamaktadr.
Aada sadece en nemli zelliklerin ispat verilecektir. Dier zelliklerin ispat
benzer ekilde yaplabilir.

z-Dnmnn zellikleri
Zamanda teleme:

Z
Z
x[n]
X ( z ) x[n n0 ]
z n0 X ( z )

spat: z-dnm denkleminden

Z {x[n n0 ]}

x[n n ]z

n-n0 = u deiken denm yaplrsa,

Z {x[n n0 ]}

x[u ]z

( u n0 )

n0

n0
u
x
[
u
]
z

z
X ( z)

X(z)nin ROCsi R olsun. n0>0 ise, z-n0 ile arpmdan dolay, z = 0da kutuplar oluur
ve bunlar X(z)nin z = 0daki sfrlarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z-n0X(z)nin
kutbu olabilir. Bu durumda x[n-n0]n ROCsi orijin hari Rdir.
n0<0 ise, z-n0 ile arpmdan dolay, z = 0da sfrlar oluur ve bunlar X(z)nin
z = 0daki kutuplarn gtrebilir. Dolaysyla, z = 0, z-n0X(z)nin sfr olabilir. Bu
durumda x[n-n0]n ROCsi sonsuz hari Rdir.

z-Dnmnn zellikleri
z-uzaynda lekleme:
spat:

Z {z0n x[n]}

z
n
Z
Z
x[n]
X ( z ) z0 x[n]
X
z0

z0n x[n]z n

z

x
[
n
]

n
z0

z
X
z0

z, X(z)nin yaknsaklk blgesi iindeyse, |z0|z, X(z/z0)n yaknsaklk blgesi

iindedir. O halde, X(z)nin yaknsaklk blgesi R ise, X(z/z0)n yaknsaklk blgesi
|z0|R olur.
zel durum:

Z
z0 e j0 e j0 n x[n]
X e j 0 z

Dier bir deyile, bir iareti zaman uzaynda belirli frekansl karmak stel bir iaret
ile arpmak, z-dnmnn stel iaretin frekans kadar dnmesine neden olur.
Yani, tm sfrlar ve kutuplar stel iaretin frekans kadar dner.

z-Dnmnn zellikleri
Konvolsyon zellii: y[ n] x[n] * h[ n] Y ( z ) X ( z ) H ( z )
spat: Konvolsyon denkleminden

y[n]

x[k ]h[n k ]

Y ( z ) Z y[n] x[k ]h[n k ] z x[k ] h[n k ]z n

n k
k

Zamanda teleme zelliinden parantez iindeki terim z k H ( z ) dir. O halde,

Y ( z)

k
x
[
k
]
z
H
(
z
)

H
(
z
)
x
[
k
]
z
X ( z ) H ( z )

X(z)in ROCsi R1 ve H(z)in ROCsi R2 olsun. Y(z) = X(z)H(z) olduundan, Y(z)in

var olabilmesi iin X(z) ve H(z) var olmaldr. Yani, Y(z)in ROCsi R = R1R2 olur.
Ancak, arpmda sfr-kutup gtrmesi olursa Y(z)in ROCsi R1R2 kesiiminden
de byk olabilir.

z-Dnmnn zellikleri
Z
Z
x[n]
X ( z ) nx[n]
z

z-uzaynda trev alma:

spat:

X ( z)

x[n]z

dX ( z )
dz

dX ( z )

nx[n]z n 1
dz
n

Eitliin her iki taraf z ile arplrsa

dX ( z )
z
nx[n]z n Z nx[n]
dz
n

X(z)in ROCsi R olsun. -z ile arpma ilave bir kutup getirmeyip, sfr-kutup
gtrmesi olumamas durumunda z = 0da bir sfr oluturur. Bu nedenle, bir ayrkzaman iareti zaman-uzaynda n ile arpmak z-dnmnn ROCsini etkilemez.
Yani, -z(dX(z)/dz)in ROCsi de Rdir.

z-Dnmnn zellikleri
rnek: z-dnm
X(z) =ln(1+az-1), |z| > a
olan iareti, z-uzaynda trev alma zelliinden yararlanarak hesaplayalm.
zm:

dX ( z )
az 1
nx[n] z

dz
1 az 1
a
Z
a (a ) n u[n]
1 az 1
az 1
Z
n 1
a (a ) u[n 1]
1 az 1
a ( a ) n 1 u[n 1] ( a) n
x[n]

u[n 1]
n
n
Z

z-Dnmnn zellikleri
rnek: z-dnm

X ( z)

az 1

1 az

1 2

z a

olan iareti, z-uzaynda trev alma zelliinden yararlanarak hesaplayalm.

zm:

1
1 az 1
d 1
az 1
Z
n
na u[n] z

dz 1 az 1 1 az 1
Z
a n u[n]

z-Dnmnn zellikleri
aret

z-dnm

ROC

x[n]
x1[n]

X ( z)
X1 ( z)

R
R1

x2 [ n ]

X 2 ( z)

R2

Dorusallk

ax1[n] bx2 [n]

aX 1 ( z ) bX 2 ( z )

En az R1 R2

Zamanda teleme

x[n n0 ]

z n0 X ( z )

z-uzaynda
lekleme

e j0 n x[n]

X ( e j 0 z )

z0n x[n]

z
X
z0
X (a 1 z )

|a|R
1/R

zellik

a n x[n]
Zamanda tersine
evirme

x[-n]

X ( z 1 )

Zamanda
lekleme

x[r ], n rk
x( k ) [n]
n rk
0,

X (zk )

Orijin dahil veya hari R

R
z0R

R1/k

z-Dnmnn zellikleri
ROC

zellik

aret

Elenik alma

x * [ n]

Konvolsyon

x1[n] * x2 [n]

X1 ( z) X 2 ( z)

En az R1 R2

Fark alma

x[n] x[n 1]

(1 z 1 ) X ( z )

En az R (|z| > 0)

Toplama

x[k ]

z-uzaynda trev
alma

nx[n]

z-dnm
X * ( z* )

1
X ( z)
(1 z 1 )
z

dX ( z )
dz

lk Deer Teoremi
n < 0 iin x[n]=0 ise
x[0] lim X ( z )
z

En az R (|z| > 1)

LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi

X(z), Y(z) ve H(z), bir LTI sistemin srasyla giriinin, knn ve impuls yantnn
z-dnmleri olmak zere, konvolsyon zelliinden Y(z) = H(z) X(z) olduunu
grmtk. H(z)ye sistemin TRANSFER FONKSYONU denir.
Bir LTI sistemin ou zellii, transfer fonksiyonunun kutuplar, sfrlar ve
yaknsaklk blgesiyle ilikilidir.
Bir sistem nedensel ise n<0 iin h[n]=0 olup impuls yant sa tarafldr. O halde,
H(z)nin ROCsi z-dzleminde bir emberin dndan sonsuza doru uzanmaldr.
Ayrca, H(z) rasyonel ise, sistemin nedensel olabilmesi iin H(z)nin ROCsi en
dtaki kutbun dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmaldr. Yani, z limit
durumunda H(z) sonlu olmaldr. Dier bir deyile, H(z)nin pay polinomunun
derecesi payda polinomunun derecesinden byk olmamaldr.

LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi

Bir ayrk-zaman LTI sistemin nedensel olabilmesi iin gerek ve yeter koul,
transfer fonksiyonunun yaknsaklk blgesinin karmak z-dzleminde bir
emberin dnda ve sonsuzu ieren bir blge olmasdr.

Rasyonel transfer fonksiyonlu bir ayrk-zaman LTI sistemin nedensel olabilmesi

iin gerek ve yeter koul (a) transfer fonksiyonunun yaknsaklk blgesi karmak
z-dzleminde en dtaki kutbun dndaki bir blge olmasdr ve (b) H(z)nin pay
polinomunun derecesinin payda polinomunun derecesinden byk olmamasdr.

LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi

rnek: Transfer fonksiyonlar aada verilen ayrk-zaman LTI sistemlerin nedensel
olup olmadklarn belirleyiniz.
(i)

z3 2z 2 z
H ( z)
1
1
z2 z
4
8

(ii) H ( z )

1
1

, ROC : z 2
1 1 1 2 z 1
1 z
2

zm:
(i) ROC hakknda bilgi sahibi olmamamza ramen sistemin nedensel olmadn
syleyebiliriz nk pay polinomunun derecesi payda polinomunun derecesinden
byktr.
(ii)

5 1
5
z
2z 2 z
2
2
H ( z)

5
1 1
1
z2 z 1
1 z 1 2 z
2
2
2

z=1/2, z=2de iki kutup vardr. Sistem nedenseldir nk ROC en dtaki kutbun
dna dorudur ve pay polinomunun derecesi payda polinomununkinden byk
deildir.

LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi

LTI bir ayrk-zaman sistemin kararl olabilmesi iin impuls yant mutlak
toplanabilir olmaldr. Bu durumda, h[n]nin ayrk-zaman Fourier dnm var
olup H(z)nin ROCsi karmak z-dzleminde birim emberi iermelidir.
LTI bir ayrk-zaman sistemin nedensel olduu biliniyorsa, H(z)nin ROCsi en
dtaki kutbun dna doru olmaldr. ROCnin ayn zamanda birim emberi de
iermesi iin, H(z)nin kutuplarnn tm karmak z-dzleminde birim emberin
iinde olmaldr.
Bir ayrk-zaman LTI sistemin kararl olabilmesi iin gerek ve yeter koul, H(z)nin
ROCsinin karmak z-dzleminde birim emberi (|z|=1) iermesidir.
Rasyonel transfer fonksiyonlu nedensel bir ayrk-zaman LTI sistemin kararl
olabilmesi gerek ve yeter koul H(z)nin kutuplarnn tmnn birim ember
iinde (yani tmnn genliinin birden kk) olmasdr.

LTI Sistemlerin z-dnm Kullanlarak ncelenmesi

rnek: Transfer fonksiyonlar aada verilen nedensel ayrk-zaman LTI sistemlerin
kararl olup olmadklarn belirleyiniz.
(i)

H ( z)

1
1 az 1

(ii)

H ( z)

1
1 2r cos( ) z 1 r 2 z 2

zm:
(i) H(z)nin z = ada bir kutbu vardr. Sistemin kararl olabilmesi iin kutup birim
ember iinde olmaldr. Yani, |a| < 1 ise sistem kararl, aksi halde kararszdr.
(ii) H(z)nin z1 = re j ve z2 = re -j da iki kutbu vardr. |r| < 1 ise, kutuplar birim
ember iinde, aksi halde dndadr. O halde, sistemin kararl olabilmesi iin, r| < 1
koulu salanmaldr.

Dorusal, Sabit Katsayl Fark Denklemleriyle Tanmlanan

LTI Sistemler
Girii-k ilikisi aada verilen ayrk-zaman sistemin transfer fonksiyonunu
bulalm
N

a
k 0

Konvolsyon zelliinden,

y[n k ] bk x[n k ]
k 0

Y ( z) X ( z) H ( z) H ( z)

Y ( z)
X ( z)

Fark denkleminin her iki tarafnn z-dnm alnr ve z-dnmnn zamanda

teleme zellii kullanlrsa transfer fonksiyonunu bulunabilir:
N
M
N

Z ak y[n k ] Z bk x[n k ] ak Z y[n k ] bk Z x[n k ]

k 0
k 0

k 0
k 0
M

a z
k 0

Y ( z ) bk z k X ( Z ) H ( z )
k 0

b z

a z

k 0
N

k 0

Dorusal, Sabit Katsayl Fark Denklemleriyle Tanmlanan

LTI Sistemler
RNEK: Giri-k ilikisi aada verilen sistemin transfer fonksiyonu ve impuls
yantn bulunuz.
1
1
y[n] y[n 1] x[n] x[n 1]
2
3
1
1 z 1
1
1
Y ( z)
3
ZM:
Y ( z ) z 1Y ( z ) X ( z ) z 1 X ( z ) H ( z )

2
3
X ( z ) 1 1 z 1
2
H(z)nn ters z-dnm alnrsa impuls yant elde edilir.
1 1
1 1

1
z
z

1
1
1
1
3
3
h[n] Z H ( z ) Z

Z 1

1
1
1
1
1
1 z
1 z
1 z
2
2
2

Ters z-dnm yaknsaklk blgesine baldr. ki durum vardr

n

(i) ROC: |z|>1/2, impuls yant sa tarafl olup

(ii) ROC: |z|<1/2, impuls yant sol tarafl olup

11
1
h[n] u[n]
3 2
2
n

n 1

u[n 1]

11
1
h[n] u[n 1]
3 2
2

n 1

u[n]