wody opadowe, retencja, modelowanie hydrodynamiczne

Justyna GANCARZ, Katarzyna WARTALSKA, Bartosz KAMIERCZAK*

MODELOWANIE DZIAANIA KANALIZACJI DESZCZOWEJ

ZE ZBIORNIKIEM RETENCYJNYM

Zbiorniki retencyjne stanowi obecnie podstawowy element nowoczesnych systemw odwodnienia obszarw zurbanizowanych, umoliwiajc kontrol dziaania sieci w aspekcie ilociowym i jakociowym.
Tradycyjne podejcie do projektowania zbiornikw odciajcych hydraulicznie sie kanalizacyjn
ogranicza si zwykle do uwzgldnienia pojedynczych opadw o staej wartoci natenia odpywu.
W rzeczywistych warunkach sie kanalizacyjna jest ukadem bardzo zoonym, ze zmiennymi w czasie
i przestrzeni opadami deszczowymi oraz nieustalonym przepywem ciekw w kanaach. W pracy, na
drodze modelowania hydrodynamicznego, zweryfikowano dziaanie systemu kanalizacji deszczowej
z przelewowym zbiornikiem retencyjnym z dawionym odpywem zaprojektowanym wg niemieckich
wytycznych DWA-A 117. Do modelowania wykorzystano opad blokowy i opad modelowy Eulera.

1. WSTP
Zbiorniki retencyjne stosowane s przede wszystkim w tych systemach usuwania
ciekw, ktre charakteryzuj si du nierwnomiernoci przepywu. Do systemw
takich nale systemy kanalizacji deszczowej oraz oglnospawnej odprowadzajce
okresowo, w czasie pogody deszczowej, cieki opadowe. W systemach tych zbiorniki
retencyjne peni wan funkcj regulacyjno-redukcyjn przepyww ciekw [5, 7].
Stosuje si je przede wszystkim, aby:
zmniejszy wielko budowli lokalizowanych za zbiornikiem retencyjnym,
co powoduje zmniejszenie kosztw budowy i eksploatacji sieci kanalizacyjnych, pompowni oraz oczyszczalni ciekw,
zabezpieczy budowle kanalizacyjne przed przecieniem hydraulicznym,
w tym ochroni przed zalaniem i podtapianiem terenw, zwaszcza w czasie
opadw nawalnych,
__________
* Politechnika Wrocawska, Wydzia Inynierii rodowiska, Katedra Wodocigw i Kanalizacji,
pl. Grunwaldzki 9, 50-377 Wrocaw, bartosz.kazmierczak@pwr.edu.pl.

Modelowanie dziaania kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym

147

ochroni wody odbiornikw przed nadmiernym zanieczyszczeniem, gwnie

ze zrzutw burzowych.
Z uwagi na stale postpujce uszczelnianie powierzchni terenu aglomeracji miejskich, a tym samym zwikszanie spywu powierzchniowego, zaprojektowane i zbudowane w przeszoci systemy maj niedostatecznie du przepustowo hydrauliczn
do bezpiecznego odprowadzania ciekw odpadowych do oczyszczalni ciekw czy
bezporednio do odbiornikw [6]. W takich sytuacjach czsto proponowanym rozwizaniem jest wykorzystanie zbiornikw retencyjnych, ktre stanowi odcienie odbiornika, a zgromadzone w zbiornikach cieki deszczowe mog by odprowadzane
stopniowo do sieci i do odbiornikw.
Zbiorniki retencyjne stanowi obecnie podstawowy element nowoczesnych systemw odwodnienia obszarw zurbanizowanych, umoliwiajc kontrol dziaania sieci
w aspekcie ilociowym i jakociowym. Tradycyjne podejcie do projektowania zbiornikw odciajcych hydraulicznie sie kanalizacyjn ogranicza si zwykle do
uwzgldnienia pojedynczych opadw o staej wartoci natenia (opadw blokowych)
i obejmujcych swym zasigiem ca analizowan zlewni [5, 7]. W rzeczywistych
warunkach sie kanalizacyjna jest ukadem bardzo zoonym, charakteryzujcym si
bardzo du zmiennoci czasow i przestrzenn opadw. W rezultacie rzeczywiste
strumienie dopywu ciekw opadowych mog znaczco rni si od zaoe projektowych. Zaoenia projektowe naley wic sprawdza na drodze modelowania hydrodynamicznego [10, 15], przy rnych scenariuszach obcienia opadem [2, 13].
W pracy zwymiarowano zbiornik retencyjny, a nastpnie zamodelowano w programie Storm Water Management Model (SWMM) jego dziaanie.

2. ZLEWNIA DESZCZOWA ZE ZBIORNIKIEM RETENCYJNYM

Obszar objty opracowaniem to osiedle mieszkaniowe, zlokalizowane na poudniowych obrzeach miasta Gogw. Powierzchnia osiedla wynosi 14,02 ha. Na terenie osiedla funkcjonuje kanalizacyjna rozdzielcza. Do sieci deszczowej podczone s
budynki zabudowy mieszkaniowej i usugowej oraz wpusty deszczowe. Sie zostaa
zbudowana w 1989 roku z kanaw betonowych o rednicach 0,30; 0,40; 0,50 oraz
0,60 m. Cakowita dugo sieci wynosi 2356,5 m, a cieki deszczowe zrzucane s do
rowu melioracyjnego.
W pracy, z uwagi na niewielk przepustowo rowu oraz postpujc rozbudow
jego zlewni zaoono, e w przyszoci zbudowany zostanie zbiornik retencyjny
w celu odcienia odbiornika poprzez stopniowe, przesunite w czasie odprowadzanie
wd opadowych z powierzchni zlewni. Zaoono dopuszczalny zrzut wd opadowych
do rowu w wysokoci 200 dm3/s.

148

J. GANCARZ i in.

Niezbdn objto Vu zbiornika retencyjnego wyznaczono wedug wytycznych

niemieckich DWA-A117 [1, 7] z wzoru:
= 0,06 [max () ]

(1)

0
C

fa

5
qd

tp

odpyw dawiony qd , dm3/s ha

10
C = 10
15

C=5

20

C=2

25
C=1
30

35

40
t p = 5 min

t p = 10 min

t p = 15 min

t p = 20 min

t p = 25 min

1,00
0,96
0,92
0,88
0,84
0,80
0,76
0,72
0,68
0,64
0,60
0,56
0,52
0,48
0,44
0,40
0,36
0,32
0,28
0,24
0,20

wspczynnik zmniejszajcy f a

gdzie:
qmax(t) maksymalne jednostkowe natenie deszczu o czasie trwania t (minut)
i czstoci wystpowania C (lat), dm3/(sha);
qd
jednostkowy dawiony odpyw, dm3/(sha);
fa
wspczynnik redukcyjny, -;
fz
wspczynnik ryzyka przewyszenia obliczanej objtoci: fz [1,1; 1,2], -;
Fzr powierzchnia zredukowana (nieprzepuszczalna) zlewni, ha;
0,06 przelicznik wynikajcy z konwersji jednostek z l/s na m3/min.
Warto wspczynnika redukcyjnego fa, zalenego od czasu przepywu tp [5; 30]
min i czstoci wystpowania deszczu C [1; 10] lat, okreli mona z rys. 1.

t p = 30 min

Rys. 1. Nomogram do odczytu wartoci wspczynnika redukcyjnego fa do wzoru (1) [1]

Zredukowana powierzchnia zlewni deszczowej obszaru bada wynosi:

= = 0,39 14,02 = 5,47 ha

(2)

gdzie:
wspczynnik spywu, -.
Obliczeniowy, dla C = 5 lat i t = 10 min, spyw wd deszczowych wynosi, wg
wzoru Bogdanowicz-Stach [3]:

Modelowanie dziaania kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym

149

= = 220,88 5,47 = 1208 dm3 /s

(3)

Wynika std konieczno retencjonowania ciekw opadowych w zbiorniku retencyjnym z odpywem do rowu dawionym do wartoci okrelonej w pozwoleniu wodno-prawnym (Qd = 200 dm3/s). Warto jednostkowego dawionego odpywu ze
zbiornika okrelono za pomoc wzoru:
= / = 200/5,47 = 36,6 dm3 /s ha

(4)

Objto uytkow Vu zbiornika retencyjnego ciekw deszczowych z dawionym

odpywem obliczono z wzoru (1), przy zaoeniach:
czsto deszczu obliczeniowego C = 5 lat,
czas trwania deszczu rwny czasowi przepywu t = tp = 10 minut,
wspczynnik redukcyjny fa= 0,96 (odczytany z rys. 1),
wspczynnik ryzyka przewyszenia obliczanej objtoci: fz = 1,2.
Wyniki oblicze zamieszczono w tabeli 1
Tabela 1. Wyniki oblicze objto uytkowej Vu zbiornika retencyjnego
Czas
Jednostkowy
Jednostkowa Objto
Natenie
trwania
dawiony
Rnica:
objto
uytkowa
deszczu
opadu
odpyw
qmax(t) - qd, zbiornika
zbiornika
Uwagi
qmax(t),
3
t,
q
,
dm
/(sha)
V
,
V
,
d
j
u
dm3/(sha)
min
dm3/(sha)
m3/ha
m3
10
220,88
184,28
127,37
696,73
15
173,70
137,10
142,15
777,54
20
144,86
108,26
149,66
818,65
25
125,23
88,63
153,14
837,70
30
110,80
74,20
153,86
841,62
35
105,02
68,42
165,52
905,42
40
99,31
62,71
173,38
948,41
45
94,13
57,53
178,94
978,81
50
89,48
36,6
52,88
182,77
999,75
55
85,26
48,66
184,98
1011,86
60
81,43
44,83
185,93
1017,04 maksimum
70
72,70
36,10
174,67
955,46
80
65,86
29,26
161,78
884,91
90
60,32
23,72
147,54
807,05
100
55,73
19,13
132,24
723,36
110
51,87
15,27
116,07
634,91
120
48,56
11,96
99,18
542,51

rednic rury dawicej dr, o dugoci lr = 50dr, dobrano przy zastosowaniu ukadu
rwna ruchu:

150

J. GANCARZ i in.

2
2
4
2

2
2
2 + 2 + 2

=
=

(5)

gdzie:
wspczynnik dawienia: = 0,58 dla:
H dyspozycyjna wysoko dawienia (wzgl. odbiornika), H = 1,15 m;
g przyspieszenie ziemskie, g = 9,81 m/s2;
w wspczynnik strat miejscowych na wlocie do rury dawicej, w = 0,5;
wspczynnik oporw liniowych, = 0,03;
wspczynnik strat miejscowych na wylocie z rury dawicej, = 1,0.
Ukad rwna (5) ma rozwizanie dla dr = 0,30 m przy lr = 50dr = 15,0 m.
Do opracowania modelu hydraulicznego sieci kanalizacji deszczowej wykorzystano plan sytuacyjno-wysokociowy osiedla. Poszczeglnym kanaom przypisano parametry geometryczne (dugoci, rednice), a studzienkom rzdne wlotw i wylotw
kanaw zgodnie z inwentaryzacj na mapach. Zlewni podzielono na 66 podzlewni
czstkowych, ktrym przypisano powierzchnie z podziaem na utwardzone i nieutwardzone. Jako powierzchnie utwardzone przyjto jezdnie asfaltowe, dachy i podjazdy na terenie dziaek. Pozostaa powierzchnia to tereny nieutwardzone, gdzie najwikszy udzia maj ogrdki przydomowe. Schemat utworzony w programie SWMM
[11, 12] wraz projektowanym zbiornikiem retencyjnym przedstawiono na rys. 2.

Rys. 2. Schemat obliczeniowy kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym w programie SWMM

Modelowanie dziaania kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym

151

3. MODELOWANIE HYDRODYNAMICZNE
W celu weryfikacji przepustowoci hydraulicznej badanej sieci kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym zlewni obciono opadami modelowym Eulera
typu II (rys. 3a) oraz blokowym (rys. 3b) o czasie trwania t = 30 min i projektow
(dla zbiornika) czstoci wystpowania C = 5 lat [8]. Scenariusze opadowe opracowano na podstawie modelu Bogdanowicz-Stach [3].
a)

b)

120

100

100

80

80

I, mm/h

I, mm/h

120

60
40
20
0

60
40
20

10

15

t, min

20

25

30

10

15

20

25

30

t, min

Rys. 3. Opady: a) modelowy Eulera typu II; b) blokowy

o czasie trwania t = 30 min i czstoci wystpowania C = 5 lat

Opracowany opad modelowy Eulera charakteryzuje si maksymaln intensywnoci 113,94 mm/h, wystpujc pomidzy 5 a 10 minut trwania opadu. Intensywno
opadu blokowego wynosi natomiast 39,88 mm/h. Profil kolektora KD1 (od wza W71
do wza W2) w chwili maksymalnego wypenienia podczas trwania opadw modelowego Eulera oraz blokowego przedstawiono odpowiednio na rys. 4 i 5.

Rys. 4. Profil kolektora KD1 w 12. minucie trwania opadu modelowego dla C = 5 lat i t = 30 minut

152

J. GANCARZ i in.

Rys. 5. Profil kolektora KD1 w 30. minucie trwania opadu blokowego dla C = 5 lat i t = 30 minut

W przypadku obu opadw przepyw kolektorem odbywa si na wikszoci odcinkw w warunkach swobodnego zwierciada ciekw jedynie na kilku odcinkach
zauway mona przepyw cinieniowy. Na adnym z odcinkw nie wystpuj nadpitrzenia do poziomu terenu.
Na rys. 6 i 7 przedstawiono hydrogramy dopywu ciekw do komory przepywowej zbiornika retencyjnego oraz odpywu ciekw rur dawic, odpowiednio dla
opadw modelowego Eulera oraz blokowego.

Rys. 6. Hydrogramy dopywu ciekw do komory przepywowej (kolor czerwony) oraz odpywu ciekw
rur dawic (kolor zielony) dla opadu modelowego Eulera C = 5 lat i t = 30 minut

W przypadku opadu modelowego Eulera maksymalny strumie dopywajcych do

zbiornika retencyjnego ciekw opadowych wynosi okoo 1200 dm3/s, natomiast rura

Modelowanie dziaania kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym

153

dawica przepuszcza w kierunku odbiornika maksymalny strumie okoo 200 dm3/s.

W trakcie zadanego opadu, na skutek rnicy w strumieniach dopywajcym i odpywajcym ze zbiornika, zakumulowano w nim okoo 650 m3 ciekw opadowych.

Rys. 7. Hydrogramy dopywu ciekw do komory przepywowej (kolor czerwony) oraz odpywu ciekw
rur dawic (kolor zielony) dla opadu blokowego C = 5 lat i t = 30 minut

W przypadku opadu blokowego maksymalny strumie dopywajcych do zbiornika retencyjnego ciekw opadowych wynosi ju tylko okoo 600 dm3/s, natomiast rura
dawica przepuszcza w kierunku odbiornika maksymalny strumie okoo 180 dm3/s.
W trakcie zadanego opadu w zbiorniku zakumulowano okoo 560 m3 ciekw opadowych.

4. WNIOSKI
W pracy przeprowadzono symulacje hydrodynamiczne dziaania systemu kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym o objtoci 1000 m3. Do bada zastosowano opady modelowy Eulera typu II oraz blokowy, o czasie trwania t = 30 min
i czstociach wystpowania C = 5 lat. Scenariusze opadowe opracowano na podstawie modelu Bogdanowicz-Stach. Oba zastosowane rodzaje opadw maj t sam
wysoko 19,94 mm, wywouj jednak rne skutki hydrauliczne w dziaaniu badanego systemu.
W przypadku obcienia zlewni zmiennym w czasie opadem modelowym, maksymalny strumie dopywajcych do zbiornika retencyjnego ciekw opadowych wynosi okoo 1200 dm3/s. Tak duy strumie powoduje przepenienie si kilku kanaw
powyej zbiornika (bez nadpitrze do poziomu terenu). W przypadku opadu

154

J. GANCARZ i in.

blokowego, maksymalny strumie dopywajcych ciekw jest ju dwukrotnie mniejszy i nie powoduje przepeniania si kanaw kolektora.
W obu przypadkach rura dawica w peni spenia swoje zadanie, tj. stabilizuje
strumie odpywajcych ciekw na poziomie okoo 200 dm3/s. Naley podkreli, i
zastosowanie zbiornika przelewowego powoduje stosunkowo szybkie napenienie
komory przepywowej, a tym samym osignicie maksymalnego strumienia odpywu
przez rur dawic (rys. 6 i 7).
Niemieck metod obliczania niezbdnej objtoci zbiornikw retencyjnych wg
DWA-A 118:2006 naley uzna za bezpieczn. Objto zakumulowanych w zbiorniku retencyjnym ciekw wynosi 650 i 560 m3 odpowiednio dla opadu modelowego
i blokowego przy zaprojektowanej objtoci 1000 m3. Zaprojektowana z zapasem
objto retencyjna zbiornika przelewowego sprawdzi si dla przyszych opadw,
o prognozowanej wikszej ni obecne intensywnoci [4, 9, 14]. Przyjto wspczynnik
ryzyka przewyszenia fz = 1,2 [1].
Praca wspfinansowana w ramach bada statutowych S40-029.
LITERATURA
Arbeitsblatt DWA-A 117: Bemessung von Regenrckhalterumen. DVWK, Hennef 2006.
Arbeitsblatt DWA-A118: Hydraulische Bemessung und Nachweis von Entwsserungssystemen.
DWA, Hennef 2006.
[3] BOGDANOWICZ E., STACH J.: Maksymalne opady deszczu w Polsce. Charakterystyki
projektowe. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Seria: Hydrologia i Oceanologia 23.
Warszawa 1998.
[4] DBROWSKI W., DBROWSKA B.: Przewidywany wpyw zmian klimatu na dysfunkcj systemw odprowadzania ciekw. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 2012, nr 1, s. 1720.
[5] DZIOPAK J.: Modelowanie wielokomorowych zbiornikw retencyjnych w kanalizacji. Oficyna
Wyd. Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2004.
[6] KAMIERCZAK B., KOTOWSKI A.: Weryfikacja przepustowoci kanalizacji deszczowej
w modelowaniu hydrodynamicznym, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2012.
[7] KOTOWSKI A.: Podstawy bezpiecznego wymiarowania odwodnie terenw, Wyd. SeidelPrzywecki, Tom I i II (wydanie II rozszerzone), Warszawa 2015.
[8] KOTOWSKI A., KAMIERCZAK B., DANCEWICZ A.: Modelowanie opadw do wymiarowania
kanalizacji. Wyd. Polska Akademia Nauk. Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej, Instytut Podstawowych Problemw Techniki. Studia z zakresu inynierii nr 68, Warszawa 2010.
[9] KOTOWSKI A., KAMIERCZAK B., NOWAKOWSKA M.: Analiza obcienia systemu odwadniania terenu w przypadku prognozowanego zwikszenia czstoci i intensywnoci deszczw z powodu zmian klimatycznych. Ochrona rodowiska, 2013, vol. 35, nr 1, s. 2532.
[10] PN-EN 752:2008: Drain and sewer systems outside buildings (Zewntrzne systemy kanalizacyjne).
PKN, Warszawa 2008.
[11] ROSSMAN L. A.: Storm Water Management Model. Quality assurance report: Dynamic Wave
Flow Routing. United States Environmental Protection Agency, 2006.
[12] ROSSMAN L. A.: Storm Water Management Model. User's Manual. Version 5.0. United States
Environmental Protection Agency, 2010.
[1]
[2]

Modelowanie dziaania kanalizacji deszczowej ze zbiornikiem retencyjnym

155

[13] SCHMITT T.G.: Kommentar zum Arbeitsblatt A 118 "Hydraulische Bemessung und Nachweis von
Entwsserungssystemen". DWA, Hennef 2000; Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa 2007.
[14] STAUFER P., LECKEBUSCH G., PINNEKAMP J.: Die Ermittlung der relevanten Niederschlagscharakteristik fr die Siedlungsentwsserung im Klimawandel. Korrespondenz Abwasser, Abfall
2010, Vol. 57, No 12.
[15] ZAWILSKI M., SAKSON G.: Modelowanie spywu ciekw opadowych ze zlewni miejskiej przy
wykorzystaniu programu SWMM. Gaz, Woda i Technika Sanitarna, 2010, nr 11, s. 3236.

MODELING OF STORM WATER DRAINAGE WITH A RESERVOIR

Storm water reservoirs are currently an essential element of modern urban drainage systems, enabling to
control of the operation of the network in terms of quantity and quality. The traditional approach to designing reservoirs, which hydraulically relieve sewer system, is usually limited to include single precipitations
with a constant outflow intensity. In real conditions sewer system is a highly complex structure with variable
in time and space rainfall and transient sewage flow in the channels. In this work, with a use of hydrodynamic modeling, it was carried out the verification of functioning the storm water drainage network with overflow reservoir with a choked outflow, designed according to the German guidelines DWA-A 117. Modeling
was performed with the usage of block rainfall and Eulers rainfall model.