modelowanie przepywu, model biharmoniczny,

model tokowy, obiekty hodowlane, pomiary traserowe, foki

Pawe WIELGAT*

MODELOWANIE WYMIANY WODY W ZBIORNIKACH

HODOWLANYCH PRZY UYCIU ZMODYFIKOWANEGO
MODELU TOKOWEGO NA PRZYKADZIE BASENW
HODOWLANYCH DLA FOK

Niniejszy artyku opisuje sposb prostego modelowania wymiany wody w basenach hodowlanych
fokarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdaskiego. W celu rozpoznania warunkw wymiany wody oraz udziau stref zastoiskowych w basenach posuono si dwiema uzupeniajcymi si metodami. Byy to badania traserowe z wykorzystaniem znacznika fluorescencyjnego
oraz komputerowe obliczenia rozkadu linii prdu z uyciem modelu kinematycznego opisanego
rwnaniem biharmonicznym. W oparciu o uzyskane dane stworzono model matematyczny opisujcy
wymian wody w basenach bdcy modyfikacj prostego modelu przepywu tokowego.

1. WSTP
Modelowanie matematyczne ma szerokie zastosowanie przy badaniu obiektw
przepywowych o znacznej kubaturze, takich jak reaktory biologiczne lub rnego
rodzaju zbiorniki, np. baseny hodowlane dla zwierzt. Szczeglnie wane w tego typu
obiektach jest stworzenie waciwych warunkw hydraulicznych utrzymujcych cyrkulacj i wymian wody na odpowiednim poziomie, a dziki temu zapewniajcych
waciwy poziom stenia substancji deponowanych w wodzie w wyniku karmienia
i bytowania zwierzt staocieplnych. W takich przypadkach pomocne jest modelowanie matematyczne. Trudnoci moe przysparza jednak skomplikowanie i niedoskonao opisu matematycznego zjawisk zachodzcych w tych obiektach. Dlatego przez
lata praktyki opracowano wiele modeli uproszczonych, opisujcych wymian i cyrkulacj wody, bazujcych na prostych rwnaniach algebraicznych (np. model tokowy).
__________
* Politechnika Gdaska, Wydzia Inynierii Ldowej i rodowiska, ul. Narutowicza 11/12,
80-233 Gdask; pawel.wielgat@gmail.com.

420

P. WIELGAT

Innym podejciem do zagadnienia jest badanie procesw transportu, dyspersji oraz

pomiar czasw zatrzymania masy w ukadzie na drodze bada wskanikowych. Kolejnych moliwoci dostarcza korzystanie z prostych programw komputerowych,
ktre su do rozwizywania rwna opisujcych szczegowo dane zagadnienie.
Przykadem takiego podejcia jest analiza pola prdkoci przepywu za pomoc modeli typu kinematycznego. Dostrojenie funkcji programu do rozwizania jednego przypadku oraz stworzenie modelu matematycznego pod konkretny obiekt jest wysoce
efektywnym i tanim rozwizaniem.
Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdaskiego prowadzi program
restytucji foki szarej w obszarze poudniowego Batyku. W ramach ochrony gatunku,
od 1997 roku prowadzona jest take hodowla stada rozrodczego, z ktrego uzyskane
mode osobniki wypuszczane s na wolno. Kompleks basenw hodowlanych jest
zasilany wod morsk, ktrej cyrkulacj wymusza odpowiednio skonstruowany ukad
hydrauliczny. Dziki wymuszonemu przepywowy wody wypukiwane s zanieczyszczenia trafiajce do zbiornikw w wyniku karmienia i metabolizmu zwierzt. Niedostateczna sprawno hydraulicznego ukadu basenw moe powodowa spowolnienie
ruchu wody i umoliwia powstawanie stref stagnacji wody. W strefach tych mog
panowa warunki odpowiednie dla rozwoju mikroorganizmw wydalanych wraz
z odchodami. Zwierzta przepywajc przez potencjalne strefy stagnacji mog rozprzestrzenia mikroorganizmy po caym basenie.
Podstawowy wpyw na cyrkulacj i rwnomierno wymiany wody w tego typu
obiektach ma ich ksztat, krotno wymiany wody oraz rozmieszczenie wlotw i odpyww wody. Parametry te w znacznym stopniu determinuj ukad linii prdu
w obiekcie, umiejscowienie stref zastoiskowych i ruchu wirowego wody.
Kompleks fokarium skada si z trzech basenw (rys.1). Baseny posiadaj dwa typy wlotw: zatopione i niezatopione oraz dwa typy odpyww: szczelinowe (w postaci
kratki ciekowej wzdu brzegu) i punktowe.
Odpyw
punktowy

19,65 m

Odpyw
liniowy

Basen nr 2
P= 151 m2
H= 1,5 m

Wlot zatopiony
Q= 33,8 m3/h

Basen nr 3
P= 206 m2
H= 1 m

Wlot niezatopiony
Q= 14 m3/h
14,0 m

Wlot zatopiony
Q= 13,25 m3/h

Rys. 1. Przyjty model fizyczny badanego obiektu

10,30 m

19,85 m

25,8 m
Basen nr 1
P= 217 m2
H= 2,9 m

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

421

Basen nr 1 jest najgbszy w caym kompleksie, a jego gboko wynosi 2,9 metra. Powierzchnia wynosi 217 m2. Jest on oddzielony od pozostaych basenw szczeln przegrod i zasilany zatopionym wlotem o rednicy 100 mm. Wg dokumentacji
projektowej strumie objtoci na dopywie wynosi 33,8 m3/h.
Basen nr 2 poczony jest z basenem nr 3 i zatok penic funkcj izolatki. Jest to
jedyny basen z wlotem niezatopionym. rednica wlotu wynosi 85 mm, a strumie
dopywajcej wody to 14 m3/h. Gboko basenu osiga 1,5 m, a jego powierzchnia
151 m2. Basen ma dwa odpywy: punktowy i szczelinowy. Basen - izolatka posiada
take po jednym odpywie punktowym i szczelinowym.
Basen nr 3 poczony jest z basenem nr 2 wskim kanaem o dugoci 3,8 m. Ssiaduje on z basenem - izolatk. Wyposaony jest w jeden wlot zatopiony o rednicy
50 mm. Strumie jest na poziomie 13,25 m3/h. Gboko w basenie wynosi
1 m, a powierzchnia 206 m2. Posiada on jeden odpyw punktowy. Ponadto basen
- izolatka (poczony z basenem nr 3) posiada rwnie jeden odpyw punktowy.

2. MODEL TOKOWY
Najprostszymi i najpopularniejszymi metodami opisu wymiany wody w obiektach
cyrkulacyjnych s metody algebraiczne. Naley do nich m.in. model przepywu tokowego. W modelu tokowym (rys. 2) w wyniku daleko idcych uproszcze przyjmujemy, e wszystkie elementarne porcje pynu trafiajce do zbiornika przebywaj
w nim jednakowy czas, zwanym rednim czasem zatrzymania lub czasem przepywu
tokowego. Konsekwencj tego jest przyjcie zaoenia, e wszystkie czstki wody
w zbiorniku poruszaj si z t sam redni prdkoci, po trajektoriach o tej samej
dugoci. Wymusza to zaoenie rwnomiernego wypierania wody znajdujcej si
w zbiorniku przez wod dopywajc. Zaoenie to nawizuje do procesu wypychania
cieczy z cylindra przez pracujcy tok (std te nazwa model tokowy).
W modelu tokowym prdko jest wartoci sta, opisan przez prdko redni
dla caego przekroju poprzecznego strumienia cieczy, ktr moemy obliczy zgodnie
z zalenoci:

Q
S

gdzie:
v prdko rednia w przekroju,
Q obliczeniowy strumie objtoci wody,

S powierzchnia zbiornika.

(1)

422

P. WIELGAT
p=1
t=1

t=2

t=3

p=0
t=0

Qc

t=Tps

Qc

u(L)
dL

Rys. 2. Schematyczne przedstawienie zasady dziaania modelu tokowego w czasie

Przepyw cieczy - wody przez takie obiekty, jak baseny hodowlane, w wikszoci
przypadkw odbywa si w warunkach ustalonych. Wwczas moemy przyj, e
strumie wody Q na wlocie jest stay. Powierzchnia zbiornika S jest wymiarem geometrycznym, niezmiennym dla dziaajcego ukadu, wic prawdziwe s zalenoci:
S const

(2)

Q const

(3)

Q
const
S

(4)

Po uwzgldnieniu powyszych zalenoci, ostatecznie otrzymujemy wzr na czas

przebywania wody w ukadzie:

t
gdzie:
tp
p2, p1
S
L
dL
Q
V
dV
tps

p2

p1

S L dL 1 p 2
1 p2
V
S L dL dV t ps
p
1
p
1
Q
Q
Q
Q

czas przebywania,
punkty wyznaczajce dugo drogi (dystansu),
pole powierzchni,
droga,
pochodna wzgldem drogi,
obliczeniowy strumie objtoci wody,
objto,
pochodna wzgldem objtoci,
czas przepywu tokowego.

(5)

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

423

Model tokowy nie uwzgldnia zrnicowanego pola przepywu cieczy przez rzeczywisty ukad. W rzeczywistoci objto pynu wpywajca do czaszy zbiornika
rozpywa si rwnomiernie w obszarze aktywnego przepywu (gwnego nurtu). Poszczeglne porcje przemieszczaj si z rn prdkoci i pokonuj drog o rnej
dugoci. Mona przyj prawidowo, e im dusza trajektoria czstki, tym mniejsza jest take jej prdko. W wyniku tego poszczeglne czstki pynu opuszczaj
zbiornik, podczas gdy inne znajduj si daleko przed odpywem. Tym samym czstki
wody, z ktrych skada si pewna umowna porcja pynu trafiajca do zbiornika, poruszaj si z rn prdkoci i wzdu trajektorii o rnej dugoci. Std mona wywnioskowa, e czas przebywania kadej czstki w zbiorniku jest inny.
t=1

t=2

t=3

t=0

Rys. 3. Przedstawienie przyblionego zrnicowania transportu masy w rzeczywistym obiekcie

W wyniku zrnicowanego pola przepywu dochodzi do mieszania wody, co jest

widoczne podczas pomiarw znacznikowych. Mieszanie to nosi nazw dyspersji masy, a jego opis jest niemoliwy bez wykorzystania zaawansowanych narzdzi matematycznych. Z tego powodu, modele uwzgldniajce dyspersj s rzadko stosowane,
natomiast z niesabnc popularnoci wrd projektantw cieszy si model tokowy.

3. ZMODYFIKOWANY MODEL TOKOWY

W modelu tokowym do oblicze brana jest pod uwag tylko kubatura zbiornika,
przy zaoeniu jej cakowitego wykorzystania. W praktyce na czas, jaki zajmuje czstce pynu pokonanie drogi - dystansu pomidzy wlotem a odpywem, wpywa prdko
wlotowa, ksztat basenu oraz rozmieszczenie wlotw i odpyww wody. Czynniki te
determinuj take okrelony rozkad pola prdkoci i ukad linii prdu. Stworzony
model jest prb uchwycenia w prosty sposb wpywu dyspersji na wymian wody

424

P. WIELGAT

w zbiornikach hodowlanych. Zaproponowany model bazuje na:

- paskim ukadzie linii prdu, obliczonego za pomoc rwnania biharmonicznego,
- zasadzie przepywu tokowego,
- czasach wymiany wody, uzyskanych podczas traserowych pomiarw terenowych.
Obliczone linie prdu wyznaczaj obszary o znanej powierzchni, ktra bierze
udzia w przepywie (wymianie wody) oraz strefy stagnacji, ktre charakteryzuj si
zamknit wirow struktur i nie bior udziau w wymianie wody. W dwuwymiarowym polu prdkoci izolinie funkcji prdu odpowiadaj liniom prdu. Wynika z tego,
e rnica wartoci dwch ssiednich linii funkcji prdu odpowiada strumieniowi
objtoci przepywu pomidzy nimi. Znajc strumie na wlocie i uoenie linii prdu
o okrelonych wartociach, moemy okreli strumie objtoci jaki dopywa na dany
obszar pomidzy tymi liniami. Odejmujc od siebie warto potencjaw funkcji prdu dwch ssiednich linii obliczamy cz strumienia trafiajcego na obszar ograniczony izoliniami:

Pi Pi 1 N i

(6)

Qi Qc N i

(7)

gdzie:
Pi, Pi-1
Ni
Qc
Qi

wartoci (procentowe) dwch ssiednich linii funkcji prdu,

rnica wartoci dwch ssiednich linii funkcji prdu,
strumie cakowity,
cz strumienia przypadajca na obszar wyznaczony dwiema liniami
funkcji prdu.
Zalenoci (6) i (7) pozwalaj na obliczenie czasu napenienia si danego obszaru
i wymian w nim wody, analogiczn jak w przepywie tokowym.
Dwuwymiarowo modelu wymusza okrelenie miszoci (wysokoci) warstwy
wody biorcej udzia w przepywie (warto ta musi by jednakowa dla caego zbiornika). Wynika z tego, i miszo warstwy aktywnej ma kluczowy wpyw na kubatur poszczeglnych obszarw wyznaczonych liniami funkcji prdu. Tym samym decyduje o czasie wymiany wody w poszczeglnym czciach warstwy aktywnej. Mnoc
powierzchnie i grubo warstwy aktywnej uzyskujemy jej kubatur:

V i S i H akt
gdzie:
Vi objto obszaru wyznaczonego liniami funkcji prdu,
Si powierzchnia obszaru wyznaczonego liniami funkcji prdu,
Hakt miszo warstwy aktywnej.

(8)

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

t=1

425

t=3

t=2

t=0

Qc

Qc

Rys. 4. Idea modelu kombinowanego (opis w tekcie)

Znajc strumie objtoci trafiajcy do obszaru wyznaczonego dwoma liniami

prdu strefy aktywnej, moemy obliczy przybliony czas wymiany wody w danym
obszarze. Posugujc si ilorazem objtoci pojedynczego pasa powierzchni czynnej
zbiornika i czci strumienia dopywajcego do niego, czas wymiany moemy obliczy nastpujco:
ti

Vi
Qi

(9)

gdzie:
ti czas wypeniania objtoci obszaru wyznaczonego liniami funkcji prdu.
Kluczowe dla tego modelu okrelenie miszoci warstwy aktywnej musi by poparte dodatkowymi badaniami, pozwalajcymi uzyska informacje o czasie wymiany
wody w basenie.

4. BADANIA TRASEROWE
Rozpoznanie warunkw hydraulicznych panujcych w rzeczywistym obiekcie (takim jak zbiorniki hodowlane) wymaga uycia mao inwazyjnej metody, ktra nie bdzie powodowaa stresu u bytujcych tam zwierzt oraz nie bdzie stwarzaa okazji do
uszkodzenia aparatury pomiarowej. Wygodne w takim przypadku jest zastosowanie
pomiarw traserowych z wykorzystaniem odpowiednich substancji znacznikowych.
Substancja ta nie moe zmienia waciwoci fizycznych wody w zbiorniku, a take
musi by nietoksyczna dla yjcych w basenach zwierzt. Ponadto trzeba posuy si
substancj niewystpujc w rodowisku naturalnym (lub badanym ukadzie) oraz

426

P. WIELGAT

musi by ona trudnorozkadalna biologicznie. Dodatkowo, barwnik taki powinien by

atwo wykrywalny za pomoc aparatury pomiarowej. Z tego powodu roztwr dozowany w czasie pomiarw powinien charakteryzowa si duym steniem, aby nie
uleg rozcieczeniu poniej progu wykrywalnoci [1]. Powysze wymagania najlepiej
spenia roztwr rodaminy WT, szeroko stosowany w pomiarach w rodowisku naturalnym.
Pomiary znacznikowe z wykorzystaniem trasera mimo swej prostoty wymagaj
przestrzegania pewnego reimu. Fundamentaln czynnoci jest odpowiednie wprowadzenie barwnika do ukadu w formie tzw. impulsu technicznego [1]. Dawk trasera
o odpowiedniej objtoci i steniu (zawierajc waciwy adunek barwnika) wprowadzamy na wlocie wody do ukadu w moliwie najkrtszym czasie. W momencie
wpuszczenia barwnika naley rozpocz pomiar czasu w punkcie rejestracji stenia
barwnika na odpywie. W trakcie pomiarw otrzymujemy wykres przedstawiajcy
zaleno stenia barwnika na odpywie od czasu mierzonego w momencie wpuszczenia impulsu technicznego.
W wyniku przeprowadzenia pomiarw traserowych uzyskujemy informacje na temat rozkadu trasera w czasie i przestrzeni. Z rozkadu stenie w czasie moemy
odczyta nastpujce informacje:
- najkrtszy czas przebywania wody w ukadzie,
- czas modalny,
- najduszy czas przebywania wody w ukadzie.
Najkrtszy czas przebywania wody w ukadzie to czas potrzebny pierwszym ladom znacznika na dotarcie do przekroju pomiarowego. Czas modalny z kolei dostarcza informacj o czasie, w jakim odpywa barwnik o najwikszym steniu. Natomiast
najduszy czas przebywania wody w systemie informuje nas, kiedy miao miejsce
odpynicie z ukadu ostatnich dawek znacznika. Najczciej wyznaczany jest poprzez
okrelenie czasu, w ktrym odpynie znaczna i reprezentatywna cz barwnika. Wykonanie pomiaru do chwili cakowitego usunicia znacznika z ukadu czsto wymuszaby dugotrwae pomiary, ktrych wykonanie czsto jest niemoliwe lub utrudnione. Zazwyczaj wczeniej zebrane informacje dostarczaj wystarczajcej wiedzy na
temat badanego obiektu.
Podczas prowadzonych bada traserowych nie byo moliwe usunicie zwierzt
z badanych obiektw. Z tego powodu czas pomiarw by ograniczony i nie byo moliwe okrelenie czasu cakowitego wypukania barwnika z ukadu basenw. Trzeba te
tym samym uzasadni przerwanie bada i brak pomiaru w basenie nr 3. Uzyskane
dane z dwch pozostaych basenw dostarczyy wystarczajc ilo informacji na
temat przepyww w obiekcie, potrzebnych do stworzenia i weryfikacji modelu matematycznego. Dodatkowo wysoki poziom barwnika w tle (spowodowany poczeniem basenw 2 i 3) mgby uniemoliwi odczyt czasu szczytowego stenia trasera
na odpywie basenu nr 3. Dlatego te, majc na uwadze dobro zwierzt, zrezygnowano
z prowadzenia dalszych pomiarw.

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

427

Jak ju byo wspomniane wczeniej, jako traser zosta uyty roztwr rodaminy WT
o steniu 0,2 g/dm3 w iloci 80 ml, wpuszczony na wlocie w formie impulsu technicznego. Stenie znacznika na odpywie mierzono za pomoc dwch sond
CYCLOPS-7 firmy Turner Designs (Fot. 1 i 2). Czujniki dokonyway pomiaru
w dwch stopniach czuoci, przy czym jeden czujnik by 10-krotnie bardziej czuy od
drugiego. Dla kadego badanego zbiornika, na podstawie uzyskanych podczas pomiarw wynikw, utworzono dwie krzywe rozkadu stenia na odpywie w czasie mierzonym od momentu wpuszczenia barwnika. Dziki dwm wykresom i korelacji midzy nimi mona wykluczy wadliwe dziaanie ukadu pomiarowego. Zastosowane
sondy pomiarowe, warto mierzonego stenia zamieniay na sygna napiciowy,
wyraony w woltach. Nastpnie sygna ten by rejestrowany przez przetwornik analogowo-cyfrowy na komputerze, w interwaach czasowych co 1 s. Uzyskane w ten sposb wyniki przedstawione zostay na wykresach, na ktrych czas wyraono na osi
odcitych. W ten sposb uzyskano informacj o czasach wymiany w sposb poredni,
bez pomiarw wartoci stenia.

Fot. 1. Propagacja trasera po wpuszczeniu dawki znacznika do basenu nr 7

Fot. 2. Zblianie si trasera do odpywu z basenu nr 7 z umieszczonymi sondami pomiarowymi

428

P. WIELGAT
4.1. WYNIKI POMIARW TRASEROWYCH

Analiza wynikw pomiarw traserowych, przedstawionych w tabeli 1, pozwala

stwierdzi, e niezalenie od basenu, czasy wymiany wody s do siebie zblione. Dopynicie dawki barwnika do odpywu zarejestrowano pomidzy 12-st a 13-st minut od jej wprowadzenia na wlocie. Odpyw barwnika trwa w obu basenach okoo
10 minut. Widoczn rnic s momenty szczytowego stenia na odpywie. W basenie nr 2 czas modalny to 17 minut - od momentu wpuszczenia trasera i 4 minuty - po
zarejestrowaniu czasu najkrtszego przebywania. W zbiorniku nr 1 czas modalny zanotowano ju po minucie od zarejestrowania czasu najkrtszego przebywania.
Tabela 1. Zestawienie czasw przebywania uzyskanych podczas pomiarw traserowych
Numer
basenu
1
2
3

Czas najkrtszego przebywania

[s]
[min]
720
12
781
13
-

Czas modalny
[s]
[min]
781
13
1019
17
-

Czas najduszego przebywania

[s]
[min]
1320
22
1379
23
-

5. OBLICZENIA NUMERYCZNE
Ukad linii prdu obliczono za pomoc modelu kinematycznego opisanego rwnaniem biharmonicznym. W celu uproszczenia zaoono ustalony przepyw o maej
prdkoci oraz przyjto dwuwymiarowo zjawiska. Zabieg ten nazywamy uproszczeniem Stokes'a. W wyniku takiego podejcia zakadamy, e dla przepyww powolnych, ustalonych w czasie, w rwnaniu Naviera-Stokes'a eliminuje si czon dotyczcy gradientu cinienia i siy masowej. Wwczas pole prdkoci moemy zdefiniowa
nastpujco:

u u x x, y i u y x, y j

(10)

gdzie:
u
wektor prdkoci,
ux(x,y), uy(x,y) skadowe wektora prdkoci,
i, j
wersory osi wsprzdnych.
Model dwuwymiarowy bazuje na obliczeniu rozkadu pola prdkoci przepywu
posugujc si opisem skadowych wektora prdkoci za pomoc funkcji prdu ,
speniajcej zalenoci:

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

ux

uy

429

(11)

(12)

gdzie:
- funkcja prdu,
x, y - pochodna czstkowa wzgldem zmiennej x i y.
Bazujc na rwnaniu cigoci i warunku dwuwymiarowoci mona dowie, e
linie o staej wartoci funkcji prdu s styczne do wektorw prdkoci [2].
Kocowa posta rwnania biharmonicznego dla funkcji prdu ma posta:

4 2 2 2 4 0
x
y
x y
4

(13)

gdzie:
- operator Laplace'a.
W modelu zakada si, e ruch kadej z czstek pynu jest sum dwch skadowych, ruchu postpowego i obrotowego. Wartoci tych skadowych s zmienne, dziki czemu model moe opisywa powstae struktury wirowe i przepyw wzduny.
Rwnanie naley uzupeni o 2 typy warunkw brzegowych [3]. Pierwszy z nich,
warunek Dirichleta, wymaga zdefiniowanie wartoci funkcji prdu na brzegu obszaru,
gdzie warto funkcji prdu zmienia si w zalenoci od wartoci strumienia dopywu
lub odpywu wody przez brzeg basenu. Drugi typ warunku brzegowego okrela warto pochodnej funkcji prdu, czyli biorc pod uwag zalenoci (11) i (12) s to wartoci prdkoci stycznej i normalnej. W przypadku brzegu nieprzepuszczalnego
przyjmuje si, e prdko styczna i normalna na brzegu obszaru s rwne 0. W czci
obszaru, na ktrym nastpuje zmiana wartoci funkcji prdu (wloty i wyloty), przyjmuje si, e prdko styczna rwna jest 0, natomiast prdko normalna odpowiada
zmianie wartoci funkcji prdu [4]. Do okrelenia warunku brzegowego wane jest
jego umiejscowienie. Dlatego w modelu matematycznym uytym do oblicze, kady
punkt okrelajcy brzeg poszczeglnych basenw do swojej wsprzdnej mia przyporzdkowan warto funkcji prdu. W celu uproszczenia oblicze operowano wartociami procentowymi funkcji prdu od 0% do 100% na jednostk gbokoci.
Kocowym efektem oblicze numerycznych rwnania biharmonicznego jest
przedstawienie ukadu izolinii funkcji prdu w poszczeglnych basenach. Na uzyskanym w ten sposb wykresie widoczne s strefy bezodpywowe o wirowej strukturze
oraz rozkad pola przepywu pomidzy wlotami i odpywami wody. Obszary ograniczone zamknitymi liniami potencjau prdu s obszarami bezodpywowymi. Po-

430

P. WIELGAT

wierzchnie stref bezodpywowych mona atwo oszacowa na podstawie rnicy powierzchni wzitej do obliczenia czasu tokowego, a powierzchni czn strefy aktywnej wymiany w poszczeglnych basenach (tab. 5).
Jak wida na rysunku 5, w basenach strefy zastoiskowe tworz si w naroach.
Najwiksza strefa bezodpywowa w basenie nr 3 jest usytuowana po lewej stronie za
wlotem wody. W porwnaniu do caej powierzchni basenu jest ona jednak niewielka.

Rys. 5. Rozkad linii prdu (x,y) w warunkach ruchu ustalonego w basenach fokarium

W basenie nr 2 przepyw rozkada si rwnomiernie po powierzchni basenu, tworzc stref stagnacji wody przy przegrodzie oddzielajcej basen nr 1. Brak przepywu
ma miejsce take w kanale czcym baseny nr 2 i 3. Potwierdzaj to take pomiary
rozkadu prdkoci w kanale wykonane za pomoc prdkociomierza elektromagnetycznego Flo-Mate (model 2000) firmy Marsh-McBirney. Jest to spowodowane m.in.
cyrkulacj wody w basenie nr 3, gdzie gwny nurt biegnie wzdu linii czcych
wlot wody z jej odpywem. Powoduje to zatrzymanie czci wody we wspomnianym
ju kanale oraz rozwinicie si strefy bezodpywowej o znacznych rozmiarach.
W zwizku z niezalen wymian wody w kadym z poczonych basenw, wartoci
potencjau linii prdu obliczono na nowo, aby mieciy si przedziale od 0% do 100%
dla kadego zbiornika. We wszystkich strefach bezodpywowych cyrkulacja wody
tworzy zamknite obszary, pomidzy ktrymi wymiana wody jest utrudniona. Na
podstawie powyszych obserwacji mona przypuszcza, e niedostateczna wymiana
wody ma miejsce rwnie w basenach - izolatkach. Jednak nie byy one przedmiotem
niniejszych bada. W celu uzyskania penego obrazu cyrkulacji wody we wszystkich
obiektach fokarium, naleaoby przeanalizowa ich przypadek bardziej szczegowo.

6. OBLICZENIA CZASU WYMIANY WODY ZA POMOC MODELU

TOKOWEGO I JEGO ZMODYFIKOWANEJ WERSJI
Uyte modele dwuwymiarowe wymagaj okrelenia wysokoci warstwy wody
biorcej aktywny udzia w wymianie. Model tokowy zakada cakowite wykorzysta-

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

431

nie objtoci basenu w procesie cyrkulacji wody. Model kombinowany bazujc na

ukadzie linii prdu, eliminuje ze strefy aktywnej wymiany wody obszary o zamknitej cyrkulacji. Powoduje to rnice w powierzchniach i objtociach stref aktywnych
w tych modelach. Miszo strefy aktywnej w modelu kombinowanym dobierano
tak, aby czasy modalne obliczeniowe pokryway si z czasami modalnymi uzyskanymi podczas pomiarw traserowych. Wyznaczon w ten sposb wysoko warstwy
aktywnej uyto rwnie do oblicze czasu tokowego. We wszystkich basenach wysoko tej warstwy jest podobna i mieci si w przedziale 0,080,085 m.
Tabela 2. Wyniki oblicze czasw przebywania wody w basenie nr 1
Warto procentowa
funkcji prdu
ograniczajca obszar
paska
%
70
80
60
50
90
40
30
20
100
5
7,5
10
2,5

60
70
50
40
80
30
20
10
90
2,5
5
7,5
0

Ni

Si

H akt

Vi

Qi

Qi

ti

ti

M=
m/
mc

[m2]

[m]

[m3]

[m3/s]

[m3/h]

10
10
10
10
10
10
10
10
10
2,5
2,5
2,5
2,5
100

8,972
9,440
9,468
10,291
11,044
12,127
15,270
22,359
31,775
11,366
14,513
18,226
32,820
207,670

0,718
0,755
0,757
0,823
0,884
0,970
1,222
1,789
2,542
0,909
1,161
1,458
2,626
16,614

0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000939
0,000235
0,000235
0,000235
0,000235
0,009

3,380
3,380
3,380
3,380
3,380
3,380
3,380
3,380
3,380
0,845
0,845
0,845
0,845
33,800

[s]
0
764
804
807
877
941
1033
1301
1905
2707
3874
4946
6212
11186

[min]
0
12,7
13,4
13,4
14,6
15,7
17,2
21,7
31,8
45,1
64,6
82,4
103,5
186,4

[-]
0,000
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
0,800
0,900
0,925
0,950
0,975
1,000

0,08

Rys. 6. Krzywa sumowa czasu zatrzymania w basenie nr 1

432

P. WIELGAT
Tabela 3. Wyniki oblicze czasw zatrzymania w basenie nr 2

Warto
procentowa
funkcji prdu
ograniczajca obszar
paska
%

Ni

Si

H akt

Vi

Qi

Qi

ti

ti

M=
m/mc

[m2]

[m]

[m3]

[m3/s]

[m3/h]

0,799
0,809
1,077
0,299
0,386
0,538
1,159
0,785
0,98
1,159
7,99

0,000778
0,000778
0,000778
0,000194
0,000194
0,000194
0,000389
0,000194
0,000206
0,000183
0,003889

2,8
2,8
2,8
0,7
0,7
0,7
1,4
0,7
0,742
0,658
14

[s]
0
1028
1040
1385
1539
1985
2766
2980
4036
4752
6341

[min]
0
17,1
17,3
23,1
25,7
33,1
46,1
49,7
67,3
79,2
105,7

[-]
0
0,2
0,4
0,6
0,65
0,7
0,75
0,85
0,9
0,953
1

20
30
20
10
20
20
30
40
20
2,5
5
5
5
7,5
5
7,5
10
5
40
45
10
0
2,5
5
45
47,65 5,3
47,65
50
4,7

100

9,991
10,11
13,463
3,741
4,824
6,724
14,487
9,81
12,244
14,487
99,881

0,08

Rys. 7. Krzywa sumowa czasu zatrzymania w basenie nr 2

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

433

Tabela 4. Wyniki oblicze czasw zatrzymania w basenie nr 3

Warto procentowa funkcji
prdu ograniczajca obszar
paska
%
75
80
70
90
65
60
100
55

70
75
65
80
60
55
90
52,50

Ni

Si

H akt

Vi

Qi

Qi

ti

ti

M=
m/mc

[m2]

[m]

[m3]

[m3/s]

[m3/h]

[s]

10,53
10,53
10,53
21,053
10,53
10,53
21,05
5,26
100

4,313
4,350
4,678
11,149
5,779
8,676
46,786
13,127
81,418

0,367
0,370
0,398
0,948
0,491
0,737
3,977
1,116
6,921

0,00039
0,00039
0,00039
0,00077
0,00039
0,00039
0,00077
0,00019
0,00368

1,395
1,395
1,395
2,789
1,395
1,395
2,789
0,697
13,250

946
954
1026
1223
1268
1904
5132
5760

[min]
0
16
16
17
20
21
32
86
96

[-]
0
0,105
0,211
0,316
0,526
0,632
0,737
0,947
1

0,085

Rys. 8. Krzywa sumowa czasu zatrzymania w basenie nr 3

Tabela 5. Zrnicowanie objtoci i powierzchni stref aktywnych
Model tokowy,
objto i powierzchnia
strefy aktywnej
Numer
basenu
1
2
3

H akt
[m]
0,08
0,08
0,085

S
[m2]
217,46
150,9
205,92

V
[m3]
17,44
12,07
17,42

Model zmodyfikowany,
objto i powierzchnia
strefy aktywnej
S
[m2]
207,67
99,881
81,418

V
[m3]
16,614
7,99
6,921

Rnice objtoci
i powierzchni strefy
aktywnej pomidzy
modelami
S
V
[m2]
[m3]
9,79
0,826
51,019
4,08
124,502
10,499

434

P. WIELGAT

Czas tokowy wynosi 31 minut dla basenu nr 3, 52 minuty dla basenu nr 4 i 79 minut dla basenu nr 7. Dysproporcja pomidzy czasem modalnym obliczonym modelem
kombinowanym a tokowym jest tym wiksza, im wikszy jest udzia stref bezodpywowych w poszczeglnych basenach. Jest to widoczne wyranie w basenach nr 3 i 7.
We wszystkich zbiornikach obliczeniowy czas najduszego przebywania jest znacznie duszy od obliczeniowych czasw modalnych.
Tabela 6. Zestawienie obliczeniowych czasw charakterystycznych
dla modelu kombinowanego i tokowego
Nr
basenu
3
4
7

Grubo
warstwy
aktywnej
[m]
0,08
0,08
0,085

Model tokowy

Model kombinowany
Czas najkrtszego
przebywania
[s]
[min]
764
12,7
1028
17,1
946
16

Czas modalny
[s]
807
1040
954

[min]
13,4
17,3
16

Czas najduszego
przebywania
[s]
[min]
11186
186,4
6341
105,7
5760
96

Czas tokowy
[s]
1857
3104
4732

[min]
31
52
79

Analizujc krzyw sumow czasu zatrzymania w basenie nr 1 (rys. 6) mona

wnioskowa, e w modelu kombinowanym 60% wymiany warstwy czynnej zachodzi
w okoo 15 minut. Po kolejnych 30 minutach wymywane jest nastpne 30%. Ostatnie
10% wody z warstwy czynnej opuszcza basen w 2 godziny i 20 minut. Obliczeniowo
wyznaczona grubo warstwy aktywnej wynosi 0,08 m.
Wymiana w warstwie czynnej basenu nr 2 jest przedstawiona na rysunku 7.
W czasie 23 minut wymianie ulega 60% wody. Po nastpnych 27 minutach usunitych
zostaje kolejne 25%. Ostatnie 15% objtoci opuszcza zbiornik po upywie 56 minut.
Najintensywniejsza wymiana odbywa si w czasie 17 minut po wpuszczeniu barwnika. Obliczeniowa wysoko - miszo warstwy aktywnej cyrkulacji wynosi 0,08 m.
W przypadku basenu nr 3 nie dysponowano wynikami pomiarw znacznikowych,
wic zastosowano do oblicze tylko zmodyfikowany model wymiany wody (rys. 8).
Z wykresu krzywej sumowej wynika, e 63% strefy aktywnej jest wymienionej
w czasie 21 minut. Pozostaa cze wynoszca 37% rwnomiernie opuszcza zbiornik
w okoo 75 minut. Najwiksza intensywno wymiany ma miejsce w 16 minucie po
wpuszczeniu barwnika.

7. PODSUMOWANIE
Krtki czas dopynicia trasera do odpyww wiadczy o niedostatecznym wykorzystaniu kubatury obiektu w procesie cyrkulacji wody. Barwnik tworzy smug, ktra
przemieszcza si do wylotu po moliwie najkrtszej drodze. Obserwacje zebrane podczas bada z wykorzystaniem barwnika potwierdzaj przemieszczanie si trasera naj-

Modelowanie wymiany wody w zbiornikach hodowlanych przy uyciu zmodyfikowanego...

435

pierw w gwnym nurcie, podczas gdy ssiednie przestrzenie barwi si pniej.

wiadczy to o zjawisku przebicia jakie zachodzi w zbiornikach. Dodatkowo trzeba
zauway, e czas jaki upywa od momentu wpuszczenia impulsu technicznego,
a rejestracj barwnika na odpywie wiadczy o maych prdkociach przepywu. S
one na poziomie kilku centymetrw na sekund, w zalenoci od oddalenia od wlotu,
ktry wymusza cyrkulacj wody w zbiorniku.
Umiejscowienie wlotw i odpyww oraz ksztat basenw ma znaczcy wpyw na
powstawanie stref bezodpywowych. Wyniki oblicze numerycznych potwierdzaj
tworzenie si stref o cyrkulacji zamknitej i ruchu wirowym o maych prdkociach.
Moe to pogarsza parametry fizykochemiczne i mikrobiologiczne wody. Jednak
przypuszczenia odnonie zachodzenia niekorzystnych procesw w zbiornikach naley
zweryfikowa odpowiednimi badaniami, ktrych realizacja planowana jest w niedalekiej przyszoci.
Nie bez znaczenia jest take umiejscowienie wlotw i odpyww. Wszystkie odpywy pracuj jak przelewy z ostr krawdzi. W basenach nr 1 i 3 wloty s zatopione,
umiejscowione pytko, a basen nr 3 posiada wlot niezatopiony. Powoduje to niewystarczajcy ruch i wymian wody w strefach przydennych. Porednio potwierdza to
obliczeniowa wysoko warstwy aktywnej, obliczonej za pomoc modelu kombinowanego, jak i tokowego.
Uzyskane parametry wymiany obliczone z pomoc modelu kombinowanego mona uzna za niekorzystne. Kubatury zbiornikw s rzdu kilkuset metrw szeciennych, podczas gdy objtoci obliczeniowych warstw aktywnych (zebrane w tabeli 5)
s rzdu kilkunastu metrw szeciennych. Jest to parametr mwicy porednio o wymianie wody. Model tokowy znacznie upraszcza opis zjawiska wymiany wody, co
omwiono w punkcie 2 pracy. Model zmodyfikowany jest dokadniejszy i dostarcza
dodatkowo informacje na temat rozkadu wymiany wody w czasie. Uwzgldnia on
zrnicowanie pola prdkoci w zbiorniku. Jest to model dwuwymiarowy, wic nie
jestemy w stanie uwzgldni zmian profilu prdkoci wraz ze wzrostem gbokoci.
Model bazuje na zjawisku adwekcji w obliczeniu czasw wymiany wody w poszczeglnych czciach zbiornika. Trzeba mie wiadomo, e nie uwzgldnia on dyfuzji i
przepywu burzliwego, ktrych wpyw na dyspersje masy jest znaczcy. W wyniku
tego mogo doj do obliczeniowego wypycenia warstwy aktywnej, tak aby czasy
wymiany odpowiaday rzeczywistym zanotowanym podczas pomiarw terenowych.
Uwzgldnienie dyfuzji i ruchu turbulentnego wymusza zastosowanie o wiele bardziej
skomplikowanego aparatu matematycznego. Stworzony model kombinowany jest
wygodnym, prostym i dokadniejszym narzdziem uwzgldniajcym wicej czynnikw, ni popularny model tokowy.
Badania na potrzeby publikacji wykonano dziki uprzejmoci Stacji Morskiej
Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdaskiego.

436

P. WIELGAT

LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]

SAWICKI J.M., MALUS D., ZIMA P., Hydraulika reaktorw recyrkulacyjnych, Wydawnictwo
Politechniki Gdaskiej, Gdask 2008, 3852.
SAWICKI J.M., Mechanika przepyww, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2009,
147155.
SAWICKI J.M., Migracja zanieczyszcze, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 2007,
116127.
WIELGAT P., ZIMA P, SAWICKI J.M., PAWLICZKA I., Model cyrkulacji w zbiorniku hodowlanym na przykadzie basenw hodowlanych dla fok, Inynieria morska i geotechnika, 2014, Vol. 35,
No. 5, 432437.

WATER EXCHANGE MODELING IN THE BREEDING RESERVOIRS USING MODIFIED PLUG

FLOW MODEL ON THE EXAMPLE OF SEALARIUM
Main subject of this article is to create a model which presents the circulation of water in the breeding
tanks of the sealarium of the Hels' Marine Station of the University of Gdask. The results of computer
simulations of water circulation and the results of tracer measurements were used to create the model.
Rhodamine WT was used as a fluorescence tracer dye. The mathematical model of the three major pools
with respect to their inlets and outlets of water was made. The simplified model of two-dimensional flow
in the form of a biharmonic equation for the stream function (converted into components of the velocity
vector) to describe the flow field was adopted. In order to obtain a proper solution, measurements of the
velocity distribution in the characteristic points of the object were taken in situ. Compute streamlines
course and time of spending tracer in the tanks were the basic data to create combine model. Results of
created model were compared with results of popular plug flow model.