Jceea 03 01 14 PW 2

Wydano za zgod Rektora
Redaktor naczelny
Wydawnictw Politechniki Rzeszowskiej
prof. dr hab. in. Leonard ZIEMIASKI
Rada Naukowa
prof. Mohamed Eid (Francja), prof. David Valis (Czechy)
prof. Nadeda tevulov (Sowacja)
prof. Antonio Joo Carvalho de Albuquerque (Portugalia)
prof. Volodymyr V. Cherniuk (Ukraina)
prof. Joo Antonio Saraiva Pires da Fonseca (Portugalia)
prof. Duan Katunsky (Sowacja), prof. Vincent Kvoak (Sowacja)
prof. Zinoviy Blikharskyy (Ukraina), prof. Tomasz Winnicki (Polska)
prof. Czesawa Rosik-Dulewska (Polska), prof. Krzysztof Knapik (Polska)
prof. Janusz A. Tomaszek (Polska), prof. Jerzy Ziko (Polska)
prof. Ryszard L. Kowalczyk (Polska), prof. Stanisaw Ku (Polska)
Komitet Redakcyjny
(afiliacja: Polska)
redaktor naczelny
dr hab. in. Piotr KOSZELNIK, prof. PRz
redaktorzy tematyczni (naukowi)
prof. dr hab. in. Aleksander KOZOWSKI, prof. dr hab. in. Janusz RAK
redaktor statystyczny
dr hab. in. Szczepan WOLISKI, prof. PRz
sekretarz redakcji
dr in. Katarzyna PIETRUCHA-URBANIK
czonkowie
dr in. Renata GRUCA-ROKOSZ, dr in. arch. Anna SIKORA
dr in. Zdzisaw PISAREK, dr in. Lucjan LCZKA
Przygotowanie matryc
Agnieszka STEC
p-ISSN 2300-5130
e-ISSN 2300-8903
Wersja drukowana Kwartalnika jest wersj pierwotn.
Redakcja czasopisma: Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska,
al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, www.oficyna.portal.edu.pl//pl/zeszyty-naukowe/czasopismo-inzynierii-ladowej-s/ (e-mail: kpiet@prz.edu.pl)
Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, al. Powstacw Warszawy 12,
35-959 Rzeszw, www.oficyna.portal.prz.edu.pl (e-mail: oficyna1@prz.edu.pl)
Informacje dodatkowe i stopka str. 411
CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

JOURNAL OF CIVIL ENGINEERING, ENVIRONMENT AND ARCHITECTURE
JCEEA, t. XXXI, z. 61 (3/I/14), lipiec-wrzesie 2014
SPIS TRECI
Agnieszka BRZEZISKA, Marek ZAWILSKI, Dawid BANDZIERZ,
Grayna SAKSON: Wielko emisji zanieczyszcze
z przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej na
przykadzie odzi............................... ........................................
Ewa BURSZTA-ADAMIAK, Magdalena KUNIERZ, Magdalena

DOMASKA, Pawe WIERCIK, Janusz OMOTOWSKI:
Metody stosowane w badaniach zawiesin w wodach
opadowych.................................................................................. 23
Dorian CZARNIECKI, Daniel SY: Analiza techniczna i finansowa
wariantw ogrzewania wody z wykorzystaniem pomp ciepa
wsppracujcych z systemami rozsczania wody deszczowej
w produkcji rolinnej .................................................................
33
Agata WIK: Zastosowanie metody Trzech pyta w planowaniu rozwoju

zrwnowaonego korytarza Wisoka w Rzeszowie ...................
53
Jzef DZIOPAK, Mariusz STARZEC: Wpyw kierunku i prdkoci

przemieszczania si opadu deszczu na maksymalne szczytowe
przepywy ciekw w sieci kanalizacyjnej .................................
63
Jzef DZIOPAK, Mariusz STARZEC: Wpyw kierunku i prdkoci fali

deszczu na kubatur uytkow wielokomorowych zbiornikw
retencyjnych ...............................................................................
83
Dariusz GRYGO, Wojciech SOBIESKI, Seweryn LIPISKI: Etapy pracy

tarana wodnego...........................................................................
95
Barbara KLISZCZEWICZ: Weryfikacja numerycznego modelu ukadu

rura-grunt na podstawie bada laboratoryjnych ......................... 115
Sabina KORDANA, Daniel SY: Analiza kosztw cyklu ycia skrzynek
rozsczajcych ............................................................................ 127
Ewa J. LIPISKA: Ocena wpywu substancji wglowodorowych na wody

powierzchniowe gmin uzdrowiskowych wojewdztwa
podkarpackiego .......................................................................... 141
Gabriel MARKOVI, Zuzana VRANAYOV, Daniela
KAPOSZTSOV: Research and evaluation of infiltration
shaft efficiency in real conditions............................................... 159
Elena NEVEROVA-DZIOPAK, Zbigniew KOWALEWSKI: Optymalizacja
procedury oceny stanu troficznego wd przejciowych na
przykadzie zalewu szczeciskiego ............................................ 171
Robert OLENIACZ, Magdalena KASIETCZUK, Mateusz RZESZUTEK:
Ocena efektw termomodernizacji budynkw jednorodzinnych.
1. Zmniejszenie zuycia ciepa i emisji zanieczyszcze do
powietrza. ................................................................................... 183
Robert OLENIACZ, Magdalena KASIETCZUK, Mateusz RZESZUTEK:
Ocena efektw termomodernizacji budynkw jednorodzinnych.
2. Ograniczenie wpywu na jako powietrza atmosferycznego. 197
Vlasta ONDREJKA HARBULKOV, Adriana ETOKOV
Nadeda TEVULOV, Katarina FORAIOV: Methods for
evaluation of sewer pipes material deterioration ........................ 217
Andrzej RAGANOWICZ, Jzef DZIOPAK: Graficzna estymacja
parametrw rozkadu Weibull'a do wyznaczania teoretycznych
funkcji niezawodnoci ................................................................ 229
Andrzej RAGANOWICZ, Jzef DZIOPAK: Krytyczny stan
kamionkowych przewodw kanalizacyjnych funkcjonujcych
powyej i poniej zwierciada wody gruntowej ......................... 241
Grayna SAKSON, Marek ZAWILSKI, Ewa BADOWSKA, Agnieszka
BRZEZISKA: Zanieczyszczenie ciekw opadowych jako
podstawa wyboru sposobu ich zagospodarowania ..................... 253
Marcin SKOTNICKI, Marek SOWISKI: Ocena zdolnoci retencyjnej
kolektora kanalizacyjnego .......................................................... 265
Pawe SOTYS, Agnieszka STEC: Modelowanie hydrodynamiczne
systemu kanalizacji deszczowej ................................................. 285
Agnieszka STEC, Sabina KORDANA: Analiza Life Cycle Cost systemw

umoliwiajcych ograniczenie zuycia wody i energii cieplnej
w budynku jednorodzinnym ....................................................... 313
Ziemowit SULIGOWSKI: Przygotowanie inwestycji liniowej w trudnych
warunkach .................................................................................. 335
Sandra TAMAKA: Wpyw przepuszczalnoci gruntu na stateczno
nasypu kolejowego ..................................................................... 347
Marta WARDAS-LASO, Mikoaj YSKOWSKI, Jerzy MOCICKI,
Tadeusz SOKOOWSKI, Anna BOJ-BIAASIK,
Dariusz NIEMIEC, Agata KUCIA, Aldona GARBACZKLEMPKA, Ewelina MAZUREK, Micha WIKLIK,
Mariola MARSZAEK, Agata KASPRZAK, Jerzy ZITEK:
Zmiany waciwoci podoa w aspekcie zagroenia budowli
klasztornych w rejonie ul. Poselskiej w Krakowie ..................... 361
Tomasz WARAK, Sylwia MYSZOGRAJ, Martyna DERA:
Efektywno usuwania zwizkw organicznych i biogennych
w bioreaktorze hydrofitowym z zastosowaniem biopreparatu ... 387
Martina ZELEKOV, Gabriela HUDKOV: The necessity of
hydrogeological survey in infiltration systems design ............... 401

JCEEA, t. XXXI, z. 61 (3/I/14), lipiec-wrzesie 2014, s. 7-21
Agnieszka BRZEZISKA1
Marek ZAWILSKI2
Dawid BANDZIERZ3
Grayna SAKSON4
WIELKO EMISJI ZANIECZYSZCZE

Z PRZELEWW BURZOWYCH KANALIZACJI
OGLNOSPAWNEJ NA PRZYKADZIE ODZI
Wyniki skadu ciekw oglnospawnych opuszczajcych wybrany do bada przelew burzowy J1 w odzi wykazay, e wielko adunku kierowanego do odbiornika jest cile powizana nie tylko z charakterem opadu, ale take z por dnia,
w ktrej nastpuje wzmoony dopyw ciekw do kanalizacji, stopniem zanieczyszczenia terenu zlewni oraz iloci zalegajcych w sieci osadw. Dziki wykonanym analizom laboratoryjnym, wzbogaconym wynikami pochodzcymi
z pomiarw on-line, okrelono wielko adunku zanieczyszcze badanych wskanikw (ChZT, BZT5, zawiesiny oglne, zawiesiny mineralne, N-NH4, Pog) w zalenoci od zjawiska opadowego powodujcego aktywacj przelewu. Wyniki bada posuyy rwnie do okrelenia wystpowania efektu pierwszej fali zanieczyszcze w ciekach emitowanych przez przelew J1 do odbiornika. Stwierdzono,
e w trakcie roku 2012 objtego badaniami na 11 przeanalizowanych zjawisk, a
w 8 przypadkach efekt ten zosta zauwaony, zarwno dla wszystkich badanych
wskanikw, jak i tylko dla niektrych zalenie od opadu. Mimo podejmowanych
dziaa prawnych oraz inwestycji sucych ograniczeniu emisji adunku zanieczyszcze do odbiornikw stan polskich rzek nadal nie naley jeszcze do dobrych.
W zwizku z tym konieczna jest ciga kontrola emisji zanieczyszcze z uwzgldnieniem nowoczesnych metod jej pomiaru oraz wykorzystania otrzymywanych
wynikw do opracowywania danych do programw komputerowych umoliwiajcych realn ocen tej emisji z systemu kanalizacji oglnospawnej.
Sowa kluczowe: kanalizacja oglnospawna, przelewy burzowe, emisja zanieczyszcze, pierwsza fala zanieczyszcze
Autor do korespondencji: Agnieszka Brzeziska, Politechnika dzka, Instytut Inynierii rodowiska i Instalacji Budowlanych, 90-924 d, Al. Politechniki 6, tel. 42 6313594, agnieszka.brzezinska@p.lodz.pl
2
Marek Zawilski, j.w., tel. 42 631 39 49, e-mail: marek.zawilski@p.lodz.pl
3
Dawid Bandzierz, j.w., tel. 42 631 35 95, e-mail: dawid.bandzierz@p.lodz.pl
4
Grayna Sakson, , j.w., tel. 42 631 35 27, e-mail: grazyna.sakson-sysiak@p.lodz.pl
A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson
1. Wprowadzenie
Jednym z podstawowych rde zanieczyszczenia odbiornikw s nieoczyszczone cieki pochodzce z przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej. Mimo prawnego ograniczenia czstoci funkcjonowania przeleww
[12], wedug ktrego ilo wzbudze w cigu roku dla kadego przelewu nie
powinna przekracza 10, dziaaj one duo wicej razy (niektre w dzkiej sieci
nawet powyej 50 razy). Powysze rozporzdzenie nie przedstawia jasno metodyki liczenia iloci wzbudze, a jedynie warunek ostateczny, co budzi suszne
pytanie, jak traktowa kilkakrotne wzbudzenia przelewu w przypadku jednego
opadu? Analiza funkcjonowania przeleww na tej sieci wymaga zatem szczegowego i wielopaszczyznowego podejcia do tematu, bowiem czsto ich dziaania i adunki zanieczyszcze kierowane do odbiornikw s zalene od wielu
powizanych ze sob czynnikw oraz od podejmowanych decyzji co do niezbdnej modernizacji systemu oglnospawnego.
Obecnie stan polskich rzek nadal nie naley do zadowalajcych, co tym
bardziej nakazuje w ramach modernizacji oglnospawnego systemu kanalizacji
zmniejszanie adunku zanieczyszcze do nich emitowanych. Podstaw dla tych
dziaa powinny by dane pochodzce z monitoringu opadw oraz istniejcych
przeleww burzowych, a take wdroony powinien by cyfrowy model kanalizacji oglnospawnej. Po kalibracji, na bazie zebranych wczeniej danych bdzie
on bardzo przydatny w szacowaniu wielkoci emisji zanieczyszcze do rodowiska wodnego.
2. Metodyka bada i poboru prb

Badaniami objto przelew J1 umiejscowiony na sieci oglnospawnej
w poudniowej czci odzi. Obsuguje on zlewni o powierzchni 211 ha
i zabudowie wielorodzinnej z niewielkim udziaem zakadw przemysowych.
W celu obserwacji zmian dynamiki spywu ciekw w kanalizacji i na przelewie
burzowym zamontowano w komorze przelewu sondy on-line do pomiaru przede
wszystkim ChZT (UVAS plus) oraz zawiesin oglnych (SOLITAX Sc), okresowo rwnie do pomiaru N-NH4 (czujnik amonowy NH4Dsc) firmy Hach Lange (rys. 1). Pobory ciekw prowadzone byy z zastosowaniem automatycznego
samplera 6712 FR firmy TELEDYNE ISCO. Prby ciekw z przelewu burzowego pobierano proporcjonalnie do przepywu.
Stanowisko badawcze skadao si z dwch czci: podziemnej i naziemnej.
W czci podziemnej w kanale zamontowano na specjalnie zaprojektowanym
pywaku sondy oraz kosz ssawny sucy do automatycznego poboru prb.
W czci nadziemnej nad stanowiskiem badawczym posadowiono szafk
z samplerem oraz panelami odczytowymi z sond i przepywomierza. Dodatkowo
w trakcie wybranych poborw badania rozszerzono o analiz laboratoryjn frak-
Wielko emisji zanieczyszcze...
cji ChZT oraz zawiesin oglnych i ponadto oznaczano pH, BZT5 oraz fosfor
oglny. Badania laboratoryjne wykonano w oparciu o metody standardowe.
Monitorowano rwnie ilo pyncych ciekw za pomoc przepywomierzy umieszczonych w kanaach dopywowych do komory przelewu biegncych
wzdu ulic Rogoziskiego i Al. Wkniarzy oraz w burzowcu. Pomiar natenia
przepywu w kanaach dopywajcych oraz w burzowcu nastpuje w oparciu
o krzyw sprawnoci i wyznaczenie wysokoci napenienia w kanale. Dane s
transmitowane w trybie rzeczywistym do ZWiK. Aby w peni kontrolowa iloci
transportowanych tymi kanaami ciekw zamontowano dodatkowo przepywomierz firmy Nivus w kolektorze odprowadzajcym cieki do Grupowej
Oczyszczalni ciekw w odzi (wasno Politechniki dzkiej), gdzie przepyw okrelany jest z wykorzystaniem pomiaru wysokoci napenienia i prdkoci przepywu (rys. 2). Pozwolio to na pen kontrol iloci ciekw podczas
pogody suchej oraz w trakcie spywu opadowego, a take umoliwio okrelenie
adunku badanych wskanikw zanieczyszczenia w trakcie pogody bezdeszczowej oraz podczas jego emisji bezporednio do odbiornika w trakcie aktywacji
przelewu.
Rys. 1. Widok stanowiska pomiarowego: a) pywak z zamontowanymi sondami, b) szafka pomiarowa usytuowana nad przelewem burzowym z pobierakiem i panelem do odczytu pomiarw
Fig. 1. View of test bench: a) float with installed sensors, b) measuring cupboard located above the
combined sewer overflow and samplers panel to read measurements
10
Rys. 2. Lokalizacja przelewu J1 oraz przepywomierzy w kanaach

Fig. 2. Location of overflow J1 and flowmeters in the sewers
Analiza adunku zanieczyszcze emitowanego do odbiornika z przelewu

burzowego J1 oparta bya na monitoringu opadw miejskiej sieci deszczomierzy, z ktrej wybrano te, obsugujce badan zlewni. W tabeli przedstawiono
charakterystyk opadw powodujcych aktywacj przelewu J-1 w 2012 roku.
Zamieszczono w niej takie parametry, jak rednie i maksymalne natenie
(ir, imax), sumaryczn wysoko opadu (Hsum) i czas jego trwania oraz okres pogody suchej pomidzy kolejnymi opadami (Ts).
Tabela 1. Charakterystyka opadw powodujcych aktywacj przelewu J1 w 2012 roku (badania
wasne)
Table 1. Characteristics of rainfall causing the activation of J1 overflow in 2012 (own research)
Przelew
Data
ir
(mm/h)
31.03.2012*
1.2
21.04.2012
1.4
07.05.2012
1.8
14.06.2012
7.5
21.06.2012
2,3
14.07.2012
3.4
J-1
26.07.2012
3.2
07.08.2012
3.0
09.08.2012
5.5
20.08.2012
8.1
12.09.2012
5.21
* - pierwszy opad po zimie
# - pomiary w interwaach 5-minutowych
imax#
(mm/h)
9.2
6.4
3.7
21.6
4.1
14.7
10.2
9.7
14.5
17.6
14.8
Czas
trwania
(min)
535
150
355
285
60
60
135
230
75
25
60
Ts
Hsum
(dni)
120
21
12
4
7
2
7
9
2
11
22
(mm)
10.4
3.7
10.7
36.2
2.7
3.6
7.4
11.7
7.4
4.7
5.6
11
Dane zawarte w tab. 1 pokazuj znaczne rnice charakterystyk opadw

powodujcych aktywacj przelewu. Zauwaa si opady o dugim czasie trwania
i stosunkowo niewielkim nateniu maksymalnym (np. opad z dnia 07.05.2012)
oraz opady o krtkim czasie trwania, ale o duo wikszym nateniu (opad
z dnia 14.07.2012). Nie bez znaczenia dla wielkoci zrzucanego adunku (w tym
objtoci emitowanych przez przelew ciekw) jest wysoko opadu, ktra jak
pokazuje tabela 1, wahaa si od 2.7 do 36.2 mm.
3. Wyniki bada i ich dyskusja

3.1. Wspzaleno midzy parametrami opadw a aktywnoci przeleww burzowych
dzki system kanalizacji oglnospawnej zosta wyposaony, zgodnie
jeszcze z ide W. Lindleya, w kilkanacie przeleww burzowych. Do rzek miejskich trafiaj obecnie cieki z ok. 150 wylotw kanalizacji deszczowej oraz
18 przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej. W zalenoci od strefy
zasigu i charakteru zjawiska opadowego moe ich dziaa nawet kilka jednoczenie, co skutkuje emisj do rodowiska wodnego znacznych iloci nieoczyszczonych ciekw.
Jak wspomniano wczeniej w ramach prowadzonych bada przeanalizowano funkcjonowanie przelewu J1. Przelew ten objty zosta monitoringiem ilociowym przez ZWiK dopiero od roku 2011, w zwizku z tym moliwa bya
tylko dwuletnia jego obserwacja. Kryteriami branymi pod uwag bya czsto
oraz objto zrzucanych ciekw (tab. 2). Czsto dziaania przelewu liczono,
przyjmujc za jedno zjawisko przelewowe ca dob obliczeniow, liczon
od momentu wystpienia pierwszego przepywu w burzowcu, niezalenie
od czstoci dziaania w cigu tej doby. Przyjto rwnie, e jeeli doba (obliczeniowa liczona jako jedno dziaanie przelewu) jest na granicy miesicy,
to dodawano cae takie zjawisko do miesica w ktrym przelew burzowy rozpocz dziaanie.
Tabela 2. Wyniki analizy funkcjonowania przelewu burzowego J1(badania wasne)
Table 2. Results of the analysis of the overflow J1 functioning (own research)
Rok
2011
2012
* - dane do padziernika
Roczna ilo zrzutw

18
20*
Roczna objto zrzutw [m3]

56 476
56 100
Z zebranych danych pomiarowych wynika, i w dwch analizowanych latach czsto aktywacji przelewu w cigu roku przekracza dopuszczaln przepisami warto 10. Zakadajc, e moliwe jest jeszcze dziaanie przelewu w kocu roku 2012, roczna ilo zrzutw jest ponad 100% wiksza od dopuszczalnej.
12
Czsto dziaania przeleww burzowych jest zalena od nastpujcych

czynnikw:
charakterystyki opadu, w tym jego natenia i czasu trwania,
wielkoci i ksztatu, szczeglnie rozcigoci zlewni uszczelnionej,
pooenia krawdzi przelewu nad dnem kolektora.
W przypadku konkretnej zlewni, cicej do przelewu burzowego, istnieje
zaleno midzy czstoci i wielkoci zrzutw przez przelew a parametrami
opadu. Wartoci wysokoci opadu Hop oraz jego redniego natenia okrelono
dla fazy opadu, poprzedzajcej zjawisko przelewu, a w przypadku jego nie wystpienia dla caego opadu, ktry wywoa fal spywu w kanalizacji oglnospawnej i zwikszenie napenienia w komorze przelewu bez jego aktywacji.
J1
45
y = 0.0072x + 1.6148
R2 = 0.9259
Wysokoc opadu [mm]
40
35
30
25
may PB
brak PB
20
due PB
Liniowy (may PB)
15
10
5
0
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
Czas trwania opadu [min]
Rys. 3. Zaleno midzy wysokoci opadu i czasem jego trwania dla zrzutw przez przelew J1
Fig. 3. The relationship between the depth of precipitation and its duration for overflow J1 discharges
13
J1
-0.4455
y = 11.984x
R2 = 0.6606
Natenie rednie [mm/h]
12
10
8
may PB
brak PB
due PB
aprox.hiperb.
Potg. (may PB)
2
0
0
500
1000
1500
Czas trwania opadu [min]
Rys. 4. Zaleno midzy czasem trwania opadu i jego nateniem rednim dla zrzutw przez
przelew J1
Fig. 4. The relationship between the duration of precipitation and its average intensity for the J1
overflow discharges
Charakter zalenoci przedstawionej na rys. 3. mona tumaczy w ten sposb, e wystpienie zjawiska przelewu burzowego wymaga zgromadzenia
w sieci kanalizacyjnej i na powierzchni zlewni odpowiedniej objtoci ciekw
deszczowych rwnowanej ok. 1,6 mm wysokoci opadu. Wpyw maj te waciwoci danej zlewni i sieci kanalizacyjnej, powodujce powstawanie odpowiednio wysokiego natenia przepywu w komorze przelewu. W ten sposb
opady krtkotrwae wymagaj mniejszej wysokoci opadu, poniewa wynikowe
natenie opadu osiga znaczne wartoci. Z kolei wystpienie przelewu burzowego jest moliwe dla opadu dugotrwaego przy niszym jego nateniu,
ale odpowiednio wikszej wysokoci, gdy zlewnia jest wypeniona wod po dugim zwilaniu a natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej osiga stopniowo
wysoki poziom. W tym przypadku zwikszony przepyw w kanaach jest te
wynikiem spywu wody ze zlewni nieuszczelnionej, przesyconej wod oraz
zwikszonego dopywu wd gruntowych.
3.2. Analiza wynikw bada jakoci ciekw

Czsto zwraca si uwag na stenie poszczeglnych wskanikw zanieczyszcze nie analizujc ich adunku jaki trafia do odbiornika. Naley zaznaczy, e takie podejcie do tematu jest czsto bdne, bowiem niekiedy niewielkie objtociowo przelewy mog generowa znaczne adunki zanieczyszcze,
a przelewy dziaajce dugo mog odpowiada za wprowadzanie znacznie niszego adunku lub adunku zanieczyszcze zblionego wartoci do tego, wprowadzanego z krtko dziaajcym przelewem. Dlatego te przy rozpatrywaniu
14
wpywu zrzutu zanieczyszcze z przeleww burzowych na odbiorniki operowanie adunkiem zanieczyszcze naley uzna za najbardziej odpowiednie.
Stenie oraz adunki zanieczyszcze w ciekach oglnospawnych zale
od indywidualnych warunkw pracy sieci kanalizacyjnych, sposobu zagospodarowania terenu, spadkw kanaw, objtoci retencyjnej systemu, stanu czystoci atmosfery, czstotliwoci czyszczenia ulic i wybierania osadw z wpustw
deszczowych.
Przeprowadzona wczeniejsza analiza funkcjonowania dzkich przeleww
burzowych wykazaa, e mog one dziaa jednoczenie lub pojedynczo
ze wzgldu na nierwnomierno przestrzenn opadu nad zlewni, ale z reguy
jednoczenie dziaa ich zawsze kilka. Dlatego adunek przez nie zrzucany naley
do znacznych, a jego odbiornikami s niewielkie dzkie rzeki. Zwraca uwag
fakt, e polskie prawo nie odnosi czstoci funkcjonowania przeleww do wielkoci odbiornika. Wynika z tego, e zarwno niewielki odbiornik, jak i dua
rzeka przyjmuj podobny adunek zanieczyszcze, ale z zupenie innymi konsekwencjami dla stanu jego czystoci.
Wyniki badania skadu ciekw oglnospawnych opuszczajcych przelew
burzowy J1 wykazay, e wielko adunku kierowanego do odbiornika jest cile powizana nie tylko z charakterem opadu [12 , 16, 5, 17, 4], okresem pogody
suchej i powizanym z tym stopniem zanieczyszczenia terenu zlewni [2, 8, 10]
oraz iloci zalegajcych w sieci osadw kanaowych [9, 1, 11], ale take z por
dnia, w ktrej nastpuje wzmoony dopyw ciekw do kanalizacji.
W wytypowanym przelewie J-1 poddano analizie cieki oglnospawne
z 11 zanotowanych jego wzbudze. Pozostae zjawiska opadowe powodujce
spyw powierzchniowy do kanalizacji nie powodoway aktywacji analizowanego
przelewu, bd jego aktywacja ograniczaa si do okoo 3 pobranych samplerem
prb ciekw, co z racji niewielkiej ich iloci nie podlegao analizie laboratoryjnej. Sondy rejestroway natomiast wszystkie zmiany skadu ciekw w kanalizacji zachodzce w nastpstwie wystpujcych na tej zlewni opadw. Wyniki analiz wasnych adunku ciekw oglnospawnych emitowanych do odbiornika
z przelewu J-1 przedstawiono w tabeli 3.
Z wynikw przedstawionych w tabeli 3 wynika, e na wielko adunku
kierowanego przez przelew ma rwnie wpyw objto zrzutu. Opad z dnia
21.04.2012 by opadem nawalnym o charakterze burzy, pierwszym tak duym
po okresie zimy. Zauwaa si zatem stosunkowo wysoki adunek poszczeglnych wskanikw zanieczyszcze, co mona tumaczy take du iloci zanieczyszcze dostajcych si ze spywem powierzchniowym do kanalizacji.
Nie bez znaczenia jest rwnie czas trwania opadu. Analizy wykazay, e dugotrway opad (uwzgldniajc oczywicie jego intensywno), ktry mia miejsce
w dniu 14.06.1012 roku, spowodowa najwikszy objtociowo w okresie bada
zrzut zanieczyszczonych ciekw wynoszcy a 18 401 m3 oraz wygenerowa
najwyszy adunek w okresie bada, mimo niszych ni zazwyczaj rednich
15
wartoci stenia poszczeglnych wskanikw, co wskazuje na efekt rozcieczenia.

Tabela 3. adunek zanieczyszcze emitowany przez przelew J1w trakcie bada (badania wasne)
Table 3. Pollutants load emitted by J1overflowduring studies (own research)
Objto
zrzutu
adunek zanieczyszcze [kg]
[m3]
Zaw.
og.
Zaw.
min
BZT5
ChZT
ChZT sol
NH4
P og
31.03.2012
60
39
13
17
48
0.7
0.28
21.04.2012
665
412
210
211
573
88
n.o.
07.05.2012
465
121
44
74
186
60
5.2
1.1
14.06.2012
18401
6199
3687
957
6143
1038
39
28
21.06.2012
92
54
26
24
53
12
0.8
0.3
14.07.2012
122
50
20
24
57
7.7
0.4
26.07.2012
274
178
55
103
279
40
3.6
07.08.2012
1027
230
115
103
262
101
1.4
n.o.
09.08.2012
751
379
242
99
250
53
1.3
1.2
22.08.2012
533
419
206
n.o.
482
72
4.9
1.1
12.09.2012
3091
1637
995
671
1560
185
15
4.8
Data opadu
W okresie bada zanotowano dwa opady w dniach 14.06.2012 i 12.09.2012

powodujce znaczne spywy ciekw do kanalizacji. Tak due iloci ciekw
opadowych z reguy powinny powodowa efekt rozcieczenia. Jednak porwnujc otrzymane w tych dniach wyniki stenia poszczeglnych wskanikw zanieczyszcze w ciekach opuszczajcych przelew (np. dla zawiesin oglnych
zakres zmian w zjawisku wynosi odpowiednio do opadu 180-766 g/m3 i 318664 g/m3) nie mona jednoznacznie tego stwierdzi, bowiem zakres jego zmian
niewiele odbiega od danych uzyskanych w innych dniach bada. Najprawdopodobniej wpyw na taki wynik maj osady kanaowe, ktre w trakcie gwatownego i dugotrwaego wzrostu przepywu zostay naruszone, a nastpnie transportowane z nurtem ciekw zarwno przez przelew do odbiornika, jak i dalej, kanaem w stron oczyszczalni.
W trakcie caego okresu bada przelew J1 generowa okoo 10 tys. kg adunku zawiesin oglnych i nieco wiksz ilo adunku ChZT. Zakadajc,
e jednoczenie dziaa na caej dzkiej sieci oglnospawnej kilka przeleww
adunek ten ulega znacznemu zwikszeniu. Dla porwnania w regionie Greater
Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej (Kanada) zlokalizowane s 52 przelewy burzowe, ktre w ogromnym stopniu przyczyniaj si do pogorszenia jakoci wd
16
okolicznych zbiornikw wodnych. Przelewy te uruchamiaj si rednio 100-150

razy w cigu roku generujc do rodowiska wodnego np. od 70 -170 ty kg adunku zawiesin oglnych (w zalenoci od miejsca zrzutu) [7].
4. Pierwsza fala zanieczyszcze

Dane uzyskane drog analityczn oraz poprzez pomiar sondami analizowano rwnie pod ktem wystpowania pierwszej fali zanieczyszcze w ciekach
opuszczajcych przelewy. Jest to zjawisko niepodane biorc pod uwag jego
wpyw na prac oczyszczalni ciekw oraz bezpieczestwo odbiornika wodnego. Pierwsz fal rozpatrywano dla adunku zanieczyszcze przyjmujc definicj
wystpowania okoo 80% adunku w pierwszych 30% objtoci spywu [6, 13,
14, 15, 3]. Nastpne porcje spywu transportuj pozostay, znacznie mniejszy
adunek zanieczyszcze.
Zjawisko to moe wystpowa dla wszystkich badanych wskanikw,
ale te niekiedy ze wzgldu na czynniki jakie je powoduj, zaobserwowa je
mona tylko na jednym. Zaley to w duej mierze od:
dobowych waha ste zanieczyszcze wystpujcych w cigu doby
w trakcie pogody suchej,
wzrostu stenia zanieczyszcze w ciekach oglnospawnych w trakcie spywu do kanalizacji ciekw opadowych, co powizane jest z charakterem zjawiska,
obecnoci i wymywania osadw kanaowych, ktrych wystpowanie
uzalenione jest od stanu technicznego systemu oraz jego charakterystyki,
okresu pogody suchej pomidzy opadami odzwierciedlajcego wielko
nagromadzenia zanieczyszcze na terenie zlewni.
Pierwsz fal mona przedstawi wykorzystujc krzywe sumowe iloci
ciekw i adunkw zanieczyszcze. Ksztat krzywej sumowej (rys. 5) okazuje
bezporednio, czy pierwsza fala zanieczyszcze w ogle moe zaistnie. Jeli krzywa przebiega wypukoci ku grze, wtedy adunek zanieczyszcze narasta szybciej, ni objto spywu i wwczas mona stwierdzi wystpowanie
tego fenomenu. Krzywa zbliona do linii prostej (przektnej) oznacza rwnomierny spyw adunku, czyli spyw ciekw o wyrwnanym steniu, a krzywa
skierowana wypukoci w d efekt odwrotny, nazywany niekiedy ostatni
fal zanieczyszcze, gdy stone cieki zaczynaj dopywa pod koniec fali
spywu, wywoanej opadem.
Na rys. 6 i 7 przedstawiono przykadowe przebiegi pierwszej fali w ciekach
emitowanych tym przelewem do odbiornika dla dwch rnych charakterem
zjawisk opadowych. Na rys. 6 zauwaa si, e efekt ten nie wystpuje jednoczenie dla wszystkich badanych wskanikw, jak na rys. 7, co potwierdza przedstawione powyej stwierdzenie, e ma na to wpyw wiele czynnikw, z ktrych
powyej przedstawiono najwaniejsze. Jednym z decydujcych o wystpieniu
17
i przebiegu tego fenomenu jest charakter opadu (tab. 1). Opad z dnia 21.04.2012
roku by ponad 3-krotnie sabszy od opadu z dnia 14.06.2012 roku oraz okoo
10-krotnie mniejsza bya jego sumaryczna wysoko. Std mimo jednego
z pierwszych opadw po zimie, kiedy naley spodziewa si zdecydowanie
wyszych ste wskanikw zanieczyszcze, efekt pierwszej fali zaobserwowano dla BZT5 i azotu amonowego oraz nieznacznie zaznaczy si on dla ChZT.
Rys. 6 pokazuje take efekt ostatniej fali zanieczyszcze, ktry wystpi dla zawiesin oglnych oraz mineralnych.
W przypadku drugiego tutaj analizowanego opadu (rys. 7) przedstawiony
efekt wystpuje dla wszystkich badanych wskanikw.
Rys. 5. Przykadowy schemat definiujcy wystpowanie pierwszej fali zanieczyszcze. Umowny

koniec pierwszej fali wyznacza punkt B
Fig. 5: Example of the schema that defines the occurrence of the first flush. The contractual end
of the "first flush" determined by the point B
Wpyw na to mia zapewne bardzo silne natenie zjawiska opadowego,

co spowodowao wzruszenie i transport zalegajcych osadw kanaowych.
W okresie bada przelewu okazao si, e nie zawsze efekt ten jest widoczny na przelewie, a cay adunek zanieczyszcze zatrzymywany jest w kanalizacji
i kierowany bezporednio do oczyszczalni. Najczciej zauwaano taki fakt
w przypadku kanau dla ChZT i azotu amonowego, a w przypadku przelewu
przede wszystkim dla zawiesin oglnych i ChZT.
18
burza 21.04.2012
1,0
Tytu osi
0,8
zaw. Og.
0,6
zaw. min
0,4
ChZT
0,2
NH4
0,0
BZT5
0,5
Rys. 6. Przykad wystpowania pierwszej fali zanieczyszcze dla przelewu J1 z dnia 21.04.2012
Fig. 6. Example of the occurrence of the first flush of pollutants for J1 overflow of 21.04.2012
Tytu osi
14.06.2012 deszcz
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
ChZT
NH4
zaw.og
zaw. min
BZT5
Pog
0,5
Tytu osi
Rys. 7. Przykad wystpowania pierwszej fali zanieczyszcze dla przelewu J1 z dnia 14.06.2012
Fig. 7. Example of the occurrence of the first flush of pollutants for J1 overflow of 14.06.2012
5. Wnioski
Rzetelna i rzeczywista ocena adunku zanieczyszcze kierowanego do odbiornika z przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej jest trudna i wymaga wieloletnich obserwacji ich funkcjonowania. Dodatkowo dane o jakoci
ciekw emitowanych ta drog uzupenione powinny by dokadnymi pomiarami ich iloci oraz najlepiej jeszcze wynikami o charakterze zjawisk opadowych
pochodzcymi z miejskiej sieci deszczomierzy, co udao si stworzy w odzi.
19
Taka kompletna baza danych stanowi nieocenione rdo informacji oraz jest
podstaw do opracowania szczegowych danych wejciowych do programw
komputerowych, w celu symulacji cakowitego adunku zanieczyszcze pochodzcych z tego systemu. Jak pokazay pomiary opadw, aktywacj przelewu J1
powodoway opady o zdecydowanie rnym charakterze. Jednak mona stwierdzi, e podstawowe znaczenie ma w tym wypadu maksymalne natenie oraz
sumaryczna wysoko opadu.
W cigu dwch lat monitoringu czstoci funkcjonowania tego obiektu
okazao si, e jego aktywno jest okoo dwukrotnie wysza ni dopuszczalna
prawem, a adunek kierowany do odbiornika w roku 2012 w zalenoci od zjawiska opadowego waha si w przypadku zwizkw organicznych wyraonych
w BZT5 i ChZT odpowiednio od 17 do 957 kg oraz od 48 do 6143 kg, a w przypadku zawiesin oglnych by w granicach 39-6199 kg. Takie iloci adunku generuje tylko jeden z istniejcych 18 przeleww na dzkiej sieci. W wikszoci
przypadkw jednak, w zalenoci od nierwnomiernoci przestrzennej opadw,
jednoczenie na sieci pracuje kilka takich obiektw powodujc wprowadzenie
do rodowiska wodnego duo wyszych adunkw zanieczyszcze.
Prowadzone badania pozwoliy take na sprawdzenie wystpowania zjawiska pierwszej fali zanieczyszcze w ciekach przedostajcych si bez oczyszczania do odbiornika. W zaoeniu funkcjonowania kanalizacji oglnospawnej
najbardziej zanieczyszczone spywy powinny by transportowane do oczyszczalni, a przez przelewy do odbiornika powinny jedynie pyn wystpujce
w nadmiarze cieki znacznie ju rozcieczone, teoretyczne o znikomym stopniu
zanieczyszczenia jedynie minimalne obciajce rzek. Jednak uzyskane wyniki
wskazuj, e na przelewie J1 wystpuje zjawisko pierwszej fali zanieczyszcze,
co wiadczy o znacznym zanieczyszczeniu ciekw kierowanych do odbiornika
podczas jego aktywacji. Zamieszczone przykadowe wykresy przedstawiajce to
zjawisko wskazuj na fakt, e efekt ten moe istnie dla zarwno wszystkich
badanych parametrw (14.06.2012) jak i tylko dla jednego lub dwch. Wpyw
na takie przebiegi ma kilka czynnikw, z czego podstawowe to:
charakter zjawiska opadowego,
napenienie kanaw tu przed wzmoonym dopywem ciekw opadowych,
stan czystoci kanaw, czyli obecno osadw kanaowych,
okres pogody suchej pomidzy opadami, odpowiedzialny za nagromadzenie zanieczyszcze na powierzchni zlewni.
Biorc pod uwag powysze wyniki analiz naley powanie zastanowi si
nad zmian istniejcego podejcia dotyczcego oceny funkcjonowania przeleww burzowych kanalizacji oglnospawnej z ilociowego na podejcie
uwzgldniajce okrelenie dopuszczajcej wielkoci emisji zanieczyszcze
na jednostk powierzchni zlewni. Konsekwencj takiej zmiany bdzie moliwo wzbudzenia si przelewu w cigu roku mniej lub wicej ni 10 razy, a wynika bdzie to z emitowanego rocznego adunku zanieczyszcze. Analiza wy-
20
nikw bada zwrcia rwnie uwag na konieczno monitorowania adunkw

chwilowych ze wzgldu na rn wraliwo odbiornikw na ich zanieczyszczenie.
Badania naukowe zostay wykonane w ramach realizacji Projektu Innowacyjne rodki i efektywne metody poprawy bezpieczestwa i trwaoci obiektw budowlanych i infrastruktury transportowej w strategii zrwnowaonego
rozwoju wspfinansowanego przez Uni Europejsk z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
Literatura
[1] Ashley, R., Crabtree, B., Fraser, A., Hvitved-Jacobsen T.: European research into
sewer sediments and associated pollutants and processes, Journal of Hydraulic Engineering-ASCE 129, 4, 2003, 267-275
[2] Bartkowska I.: Prognozowanie zanieczyszcze spyww opadowych ze zlewni zurbanizowanych, Rozprawa doktorska, Politechnika Biaostocka, 1994.
[3] Deleti, A.: The first flush load of urban surface runoff, Wat. Res., 32, 8, 1998,
2462-2470.
[4] Duncan
H.:
Australian
Runoff
Quality.
A
draft
copy,
http://www.arr.newcastle.edu.au/neweARQ, ed. National Committee on Water Engineering Engineers, Australia, 2004.
[5] Gromaire-Mertz M.,C., Gonzalez G.,A., Chebbo G.: Characterization of urban runoff pollution in Paris, Wat. Sci. Tech., 34, 6, 1999, 1773-1780.
[6] Gupta K., Saul. A.J.: Specific relationships for the first flush load in combined
sewer flows, Wat. Res., 30, 5, 1996a, 1244-1252.
[7] Hall K.J., McCallum D. W., Lee K., Macdonald R, Characterization and aquatic
impacts of combined sewer overflows in Greater Vancouver. British Columbia.,
Water Science and Technology, 38, 10, 1998, 9-14.
[8] Ka M.,, Gasperi J., Moilleron R., Gromairec M.C., Chebbo G.: Spatial variability
of the characteristics of combined wet weather pollutant loads in Paris, Water Research, 42 (3), 2008, 539-549.
[9] Krejci, V., Dauber, L., Novak, B., Gujer, W.: Contribution of different sources to
pollutant loads in combined sewers. In: Proceedings of the 4th International Conference on Urban Storm Drainage, Lausanne, Swizerland, 34-39, 1987.
[10] Li L., Shan B, Yin C.: Stormwater runoff pollution from an urban catchment with
rainy climate in China, Front. Environ. Sci. Eng. 6 (5), 2012, 672-677.
[11] Rossi, L., Krejci, V., Rauch, W., Kreikenbaum, S., Fankhauser, R.,Gujer, W.: Stochastic modelling of total suspended solids (TSS) in urban areas during rain events.
Water Research, 39, 17, 2005, 4188-4196
[12] Rozporzadzenie Ministra rodowiska z dn. 26 lipca 2006 r w sprawie warunkw
jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw do wd lub do ziemi, oraz w
sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego (Dz.U. 2006
nr 137 poz. 984).
21
[13] Saget, A., Chebbo, G., Bertrand-Krajewski, J. L.: The first flush in sewer systems,
Wat. Sci. Tech., 33, 9, 1996, 101108.
[14] Sansalone, J.J., Buchberger, S.G.: Partitioning and first flush of metals in urban
roadway storm water., J. Envir. Engrg., 123, 2, 1997, 134-143.
[15] Skipworth P., Tait S., Saul A.: The first foul flash in combined sewers: an investigation of the causes, Urban Water, 2, 2000, 317-352.
[16] Zawilski M.: Prognozowanie wielkoci odpywu i adunkw zanieczyszcze ciekw opadowych odprowadzanych z terenw zurbanizowanych, Zeszyty Naukowe
Politechniki dzkiej, nr 792. 1997.
[17] Zawilski M., Brzeziska A.: Characteristics of rainfalls necessary for design and
upgrading of urban drainage systems. Proc of the Int. Conf. on Urban Drainage
Modelling, UDM04, Dresden, 643-650, 2004.
QUANTITY OF THE POLLUTANTS EMISSION FROM COMBINED

SEWAGE SYSTEM ON THE EXAMPLE OF D
Summary
The results of the wastewater composition leaving the chosen J1 combined sewer overflow
in Lodz showed that the volume of load directed to the receiver is closely related not only to the
character of precipitation, but also to the time of day, in which there is increased inflow
of wastewater into the sewerage system, the level of pollution of the catchment and amount
of sediments present in the sewers. Due to the conducted laboratory analyzes, supplemented with
other results from on-line measurements, the load size of examined indicators of pollution (COD,
BOD5, suspended solids, mineral solids, N-NH4, Ptot) depending on the rain event causing the
activation of the overflow J1 was determined. The results were also used to determine the prevalence of the first flush effect of pollutants in wastewater emitted by J1 overflow to the receiver.
Therefore, a continuous control of the pollutants emission including modern methods
of measurement and the use of the obtained results to develop data to computer programs enabling
a realistic assessment of the emission from sewer system is necessary.
Keywords: combined sewerage system, combined sewer overflows, pollutants emission, first
flush of pollution
DOI:10.7862/rb.2014.43
Przesano do redakcji: lipiec 2014 r.
Przyjto do druku: wrzesie 2014 r.

Ewa BURSZTA-ADAMIAK2
Magdalena KUNIERZ1
Magdalena DOMASKA3
Pawe WIERCIK4
Janusz OMOTOWSKI5
METODY STOSOWANE W BADANIACH

ZAWIESIN W WODACH OPADOWYCH
Wystpujce w wodach opadowych zawiesiny s mieszaninami wieloskadnikowymi, zawierajcymi oprcz substancji rozpuszczonych i gazw, drobne zawiesiny oraz koloidy pochodzenia organicznego i mineralnego. W badaniach wd opadowych wiedza na temat iloci, rozmiaru czy rozkadu wielkoci czstek zawiesin
jest przydatna m.in. przy projektowaniu urzdze sucych do podczyszczania
wd opadowych (osadnikw, separatorw), zbiornikw retencyjnych oraz systemw bazujcych na naturalnych procesach biologicznych i infiltracji wody
do gruntu. Konieczno stosowania rnych metod i narzdzi badawczych w obszarach inynierii i ochrony rodowiska jest nieunikniona. W artykule omwiono
nowoczesne metody stosowane w badaniach iloci i wielkoci czstek zawiesin
zawartych w wodach opadowych oraz przedstawiono oryginalne wyniki bada
skadu granulometrycznego zawiesin w wodach opadowych, niegu i spyww
z dachw wykonane z wykorzystaniem granulometru laserowego. Do interpretacji
wynikw bada skadu granulometrycznego zawiesin zastosowano zmodyfikowane rwnanie Avramiego. W pracy przedstawiono przedziay zmiennoci wartoci
wspczynnikw korelacji oraz staych k i wykadnikw n opisanych rwnaniem
Avramiego. Przy wzrocie wartoci staej k wzrasta udzia ziaren o maych rednicach zastpczych w zawiesinie polidyspersyjnej, natomiast przy niszych wartociach wykadnika n funkcja V(d) wykazywaa wikszy przedzia zmiennoci rednic zastpczych czstek obecnych w zawiesinie polidyspersyjnej. Na podstawie
wartoci wspczynnikw korelacji R, ktre byy bliskie 1 wykazano, e skad
_____________________________________
Autor do korespondencji: Magdalena Kunierz, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii

rodowiska, Plac Grunwaldzki 24, 50-363 Wrocaw, (71) 320 5556, magdalena.kusnierz@up.wroc.pl.
2
Ewa Burszta-Admiak, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii rodowiska, Plac Grunwaldzki 24, 50-363 Wrocaw, (71) 320 5555, ewa.burszta-adamiak@up.wroc.pl.
3
Magdalena Domaska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii rodowiska, Plac
Grunwaldzki 24, 50-363 Wrocaw, (71) 320 5518, magdalena.domanska@up.wroc.pl.
4
Pawe Wiercik, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii rodowiska, Plac Grunwaldzki
24, 50-363 Wrocaw, (71) 320 1033, pawel.wiercik@up.wroc.pl.
5
Janusz omotowski, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii rodowiska, Plac Grunwaldzki 24, 50-363 Wrocaw, (71) 320 1034, janusz.lomotowski@up.wroc.pl.
1
24
E. Burszta-Adamiak, M. Kunierz, M. Domaska, P. Wiercik, J. omotowski

granulometryczny zawiesin w wodach opadowych mona opisa zmodyfikowanym rwnaniem Avramiego.
Sowa kluczowe: granulometr laserowy, skad granulometryczny zawiesin, rwnanie Avramiego, wody deszczowe, spywy
1. Wprowadzenie
Wikszo zawiesin wystpujcych w wodach naturalnych to ukady polidyspersyjne, w skad ktrych wchodz czstki organiczne lub mineralne o nieregularnej strukturze i szerokiej zmiennoci wymiarw. W przypadku wd opadowych wiedza o iloci, rozmiarze i prawdopodobiestwie czstoci wystpowania wielkoci czstek w zawiesinie jest przydatna m.in. przy projektowaniu
urzdze sucych do podczyszczania wd opadowych (osadnikw, separatorw), zbiornikw retencyjnych oraz systemw do infiltracji wd opadowych
do gruntu.
Badania zawiesin w wodach opadowych najczciej prowadzi si w sposb
off-line, z rcznym pobraniem i przygotowaniem prbki do analiz [3] oraz online z automatycznym prbkowaniem [7]. Pomiary in-line oraz in-situ, wykonywane bezporednio bez koniecznoci prbkowania, cho podane z uwagi na
delikatn struktur zawiesin obecnych w wodach opadowych [2] s wykonywane niezmiernie rzadko. Stosowane metody do analizy skadu granulometrycznego zawiesin w wodach opadowych przedstawiono na rys. 1.
Rys. 1. Metody i urzdzenia do analizy skadu granulometrycznego zawiesin

Fig. 1. Methods and apparatus for analysis of granular composition of suspensions
Metody stosowane w badaniach zawiesin
25
Przy okrelaniu skadu ziarnowego zawiesiny z wykorzystaniem wagi sedymentacyjnej, wyznacza si rozkad prdkoci opadania ziaren, przyjmujc
rednice ziaren jako rednice zastpcze o ksztacie kulistym a prdkoci opadania ziaren na podstawie wzoru Stokesa. Podczas stosowania tej metody, w celu
eliminacji bdnych pomiarw, naley zachowa naturalne warunki sedymentacji unikajc duych rozciecze prbki [1].
Okrelenie prawdopodobiestwa czstoci wystpowania wielkoci czstek
w zawiesinie polidyspersyjnej moliwe jest z wykorzystaniem elektrycznego
licznika czstek Coultera (ang. electrical sensing/counting) [12]. Urzdzeniami
z elektrycznym licznikiem czstek nie mona prowadzi pomiarw on-line i insitu.
Analiza obrazu w zalenoci od zastosowanego rozwizania technicznego
moe by postrzegana jako metoda off-line, on-line, in-line oraz in-situ [11]. Obrazy czstek zawiesin mona uzyska z rnych urzdze, wrd ktrych najbardziej znane to: mikroskopy optyczne, fluorescencyjne, elektronowe oraz konfokalne, skanery, aparaty i kamery cyfrowe oraz kamery z przetwornikami CCD
(ang. Charge coupled device). Analiza obrazu wymaga prowadzenia bada na
czstkach tworzcych ukady rozproszone w takim stopniu, aby nie tworzyy
skupisk. Ograniczenia, co do stosowania tej metody, wynikaj midzy innymi
z dokadnoci pomiaru odnoszcej si do minimalnych i maksymalnych rozmiarw czstek, ktre mog by identyfikowane. Ze wzgldu na duy nakad pracy
wykonywane pomiary dotycz zazwyczaj tylko wybranej, najbardziej reprezentatywnej czci prbki, std zawsze istnieje moliwo bdnego oszacowania
rozkadw wielkoci czstek. Aktualnie przegldanie obrazu odbywa si z wykorzystaniem wspomagania komputerowego oraz kamer video. W dalszym cigu nie zmieniaj si jednak trudnoci zwizane z odpowiednim przygotowaniem
prbki do bada.
Najwiksze zastosowanie w badaniach zawiesin w roztworach wodnych
znalazy metody optyczne wykorzystujce pomiar rozproszenia wizki promieni
na czstkach zawiesiny. Do bada zawiesin o czstkach poniej mikrometra wykorzystuje si zjawisko propagacji promieni X w metodzie SAXS (ang. smallangle X-ray scattering) oraz neutronw SANS (ang. small-angle neutron scattering) [4], [10]. Identyfikacja czstek o wielkoci do kilku mikrometrw jest moliwa w przypadku rozpraszania statycznego rda wiata SLS (ang. static light
scattering) oraz dynamicznego rozpraszania wiata DLS (ang. dynamic light
scattering), gdzie dokonywany jest pomiar fluktuacji wiata rozproszonego [8].
Dugo fali rda wiata w przypadku metody SLS jest o wiele wiksza ni
w przypadku promieniowania X lub neutronw. Wymiarowanie czstek w ukadach statycznego rda wiata odbywa si na podstawie maoktowego rozpraszania wiata LALLS (ang. low angle laser light scattering) lub SALLS (ang.
small angle laser light scattering). Wrd instrumentw pomiarowych mierzcych wielkoci czstek badanych materiaw w oparciu o zjawisko dyfrakcji
najczciej znajduj si granulometr laserowy (ang. laser granulometer), dyfrak-
26
tometr laserowy (ang. laser diffractometer) oraz spektrofotometr dyfrakcyjny

(ang. laser diffraction spectrophotometer).
2. Metodyka bada
W granulometrze laserowym, wykorzystywanym do bada, ktrych wyniki
s prezentowane w pracy, wizka wiata czerwonego i niebieskiego kierowana
jest na cel pomiarow wypenion prbk zawiesiny. W celi pomiarowej dochodzi do rozproszenia i absorpcji promieni wietlnych, a charakterystycznie
uoone detektory umoliwiaj identyfikacj czstek duych rozmiarw (detektor centralny), mikroozawiesin (detektor boczny) oraz czstek koloidalnych (detektory wsteczne) (rys. 2). Przydatno zastosowania granulometru laserowego
do bada zawiesin w wodach opadowych potwierdziy wczeniejsze badania
zespou autorskiego [5], [6].
Rys. 2. Schemat ukadu optycznego Mastersizera 2000 [na podstawie 8]

Fig. 2. Diagram of optical system of Mastersizer 2000 [based on 8]
Prby opadu deszczu i niegu oraz spyww z dachw i z drg zbierano na

stanowiskach badawczych zlokalizowanych w Strzelinie oraz we Wrocawiu
w dzielnicach Zalesie i Strachowice. Pobr niegu odbywa si, w miar moliwoci, na wysokoci 4-5 cm nad ziemi, aby uchroni prb przed obecnoci
zanieczyszcze zebranych bezporednio z powierzchni ziemi. Wody deszczowe
byy przechwytywane z zastosowaniem specjalnego naczynia lub za pomoc
folii wycielonej w zagbieniach terenu. Spywy z dachu byy zbierane bezporednio z rury spustowej.
Do interpretacji wynikw bada skadu granulometrycznego zawiesin zastosowano zmodyfikowane rwnanie Avramiego [9]:
V (d ) 1 exp k d n
(1)
gdzie: V(d) jest udziaem sumy objtoci wszystkich czstek, ktrych rednica
27
jest mniejsza od rednicy zastpczej d w cakowitej objtoci wszystkich czstek

bdcych w badanej prbce, a wartoci staych k i n s wartociami empirycznymi. Przy wzrocie wartoci staej k wzrasta udzia ziaren o maych rednicach
zastpczych w zawiesinie polidyspersyjnej, natomiast przy niszych wartociach
wykadnika n funkcja V(d) wykazuje wikszy przedzia zmiennoci rednic zastpczych czstek obecnych w zawiesinie polidyspersyjnej.
Do ustalania staych empirycznych k i n w rwnaniu (1) stosowano estymacj nieliniow a oblicze dokonywano z wykorzystaniem programu
STATISTICA 10 Pl.
3. Wyniki
W tab. 1 zamieszczono estymowane wartoci staych k i wykadnikw
n modeli opisanych oglnym rwnaniem (1) oraz wspczynniki korelacji R.
Tabela 1. Zestawienie przedziaw zmiennoci wartoci wspczynnikw korelacji oraz wyestymowanych staych modelu opisanego rwnaniem (1) dla uzyskanych wynikw bada skadu granulometrycznego zawiesin w wodach opadowych, niegu i spyww z dachw
Table 1. Comparison of the range of values variation of the correlation coefficients and estimated
parameters in model described by equation (1) obtained for the all research results
of granulometric composition of suspensions in stormwater, snow and runoff from roofs
Miejsce poboru
prb
wspczynnik korelacji R
Strzelin
Zalesie
Strachowice
0,993599 - 0,998888
0,932945 - 0,998735
0,988336 - 0,998693
Strzelin
Zalesie
Strachowice
0,995413 - 0,99990
0,991073 - 0,999351
0,980178 - 0,999109
Strzelin
Zalesie
0,977413 - 0,999667
0,992932 - 0,999770
Zakres zmiennoci
staej k
w rwnaniu (1)
nieg
0,000226 - 0,012346
8E-09 - 0,02459
0,017265 - 0,102247
deszcz
0,001038 - 0,013279
0,001104 - 0,029579
0,00026 - 0,023614
spywy z dachw
0,001063 - 0,015338
0,000444 - 0,016341
wykadnika n
w rwnaniu (1)
0,867112 - 1,34400
0,725379 - 2,631209
0,775954 - 0,966356
0,772233 - 1,666016
0,615332 - 1,293135
0,702009 - 1,602694
0,772515 - 1,584216
0,773292 - 1,512637
Na podstawie wartoci wspczynnikw korelacji R, ktre s bliskie 1 mona stwierdzi, e model (1) bardzo dobrze opisuje uzyskane wyniki bada skadu
granulometrycznego.
Na rysunku 3 przedstawiono przykadowe funkcje V(d), w tym funkcje
ograniczajce obserwowane zmiennoci udziau procentowego czstek o danym
zakresie rednic zastpczych w cakowitej objtoci czstek zawiesin, wykonane
dla prbek niegu, deszczu oraz spyww z dachw. Najwiksze zrnicowanie
wielkoci czstek stwierdzono w prbkach niegu. Po dugim okresie bez opadowym w prbkach niegu obserwowano wzrost wielkoci rednic czstek za-
28
wiesin. Przy duych opadach niegu przewaay czstki o rednicach poniej

10 m.
objto V(d)
a)
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0,01
n=2,631 i k=0,000000008
n=0,776 i k=0,102
n=0,725 i k=0,025
n=1,344 i k=0,0002
0,1
10
100
1000
rednica d w m
objto V(d)
b)
objto V(d)
c)
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0,01
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0,01
n=1,602 i k=0,00026
n=1,666 i k=0,001
n=0,615 i k=0,029
0,1
10
rednica d w m
100
1000
n=0,871 i k=0,016
n=1,193 i k=0,0004
n=1,584 i k=0,001
0,1
10
rednica d w m
100
1000
Rys. 3. Wykresy funkcji V(d) opisane zmodyfikowanym rwnaniem Avramiego, dla par (n, k),
dla ktrych uzyskano skrajne przebiegi zmiennoci ze zbioru danych zestawionych w tab. 1: a)
dla prbek niegw, b) deszczy, c) spyww z dachw
Fig. 3. Graphs of functions V(d) described by modified Avrami equation for pairs (n, k) for which
resulted an extreme courses of variation from data set compiled in tab. 1: a) for snow samples, b)
stormwater, c) rain runoff from roofs
29
0.030
1.8
0.025
1.6
0.020
1.4
Mediana
25%-75%
Min-Maks
0.015
Parametr n
Parametr k
W wodach deszczowych stwierdzono obecno czstek o rednicach zastpczych gwnie w przedziale od 10 do 100 m. W zawiesinach obecnych
w prbkach wd ze spyww obserwowano wzrost rednicy czstek zawiesin
w porwnaniu do wartoci obserwowanych w wodach deszczowych. W tych
prbkach uwidacznia si efekt spukiwania zanieczyszcze z powierzchni dachw.
Na rys. 4-6 porwnano wyznaczone wartoci staych k i wykadnikw n dla
wszystkich prbek deszczu, niegu oraz spyww wd opadowych z dachw,
grupujc wyniki oblicze z uwzgldnieniem miesicy w ktrych pobierano
prbki do bada. W miesicach letnich stwierdzono najwiksz rozpito przedziaw zmiennoci rednic zastpczych przy rwnoczesnym najwikszym
udziale czstek o mniejszych rednicach w cakowitej objtoci czstek zawiesin
(rys. 4).
0.010
1.0
0.005
0.8
0.000
Mediana
25%-75%
Min-Maks
1.2
0.6
maj
lipiec
listopad
marzec
kwiecie
czerwiec
sierpie
maj
lipiec
listopad
marzec
kwiecie
czerwiec
sierpie
Rys. 4. Zmiany wartoci staych k i wykadnikw n w modelach funkcji V(d) w zalenoci od miesica poboru prb opadw deszczu
Fig. 4. Changes in the values of constants k and n exponents in function models V(d) depending
on the month of stormwater sampling
0.12
2.8
2.6
0.10
2.4
2.2
0.08
0.06
Parametr n
Parametr k
2.0
Mediana
25%-75%
Min-Maks
1.8
Mediana
25%-75%
Min-Maks
1.6
1.4
0.04
1.2
1.0
0.02
0.8
0.00
0.6
stycze
luty
marzec
stycze
luty
marzec
Rys. 5. Zmiany wartoci staych k i wykadnikw n w modelach funkcji V(d) w zalenoci od miesica poboru prb opadw niegu
on the month of snow sampling
30
W marcu stwierdzano najwiksz rozpito przedziaw oznaczanych rednic

zastpczych, a take najwikszy udzia czstek o mniejszych rednicach w cakowitej objtoci czstek zawiesin w prbkach spyww z dachw oraz
w opadach niegu (rys. 5 i 6).
0.018
1.7
0.016
1.6
1.5
0.014
1.4
0.010
Mediana
25%-75%
Min-Maks
0.008
Parametr n
Parametr k
0.012
1.3
Mediana
25%-75%
Min-Maks
1.2
1.1
0.006
1.0
0.004
0.9
0.002
0.8
0.000
0.7
kwiecie
luty
marzec
czerwiec
maj
kwiecie
luty
marzec
czerwiec
maj
Rys. 6. Zmiany wartoci staych k i wykadnikw n w modelach funkcji V(d) w zalenoci od miesica poboru prb spyww wd opadowych z dachw
on the month of rain runoff from roofs sampling
4. Podsumowanie
Przeprowadzone badania wykazay, e wyniki bada skadu granulometrycznego zawiesin zawartych w opadach deszczu, niegu oraz spyww z dachw mona opracowywa z zastosowaniem zmodyfikowanego rwnania
Avramiego (1).
W oparciu o wyestymowane wartoci staych k i wykadnikw n mona
szybko porwnywa skad granulometryczny rnych zawiesin polidyspersyjnych. Przedstawiona w artykule metoda opisu skadu granulometrycznego zawiesin polidyspersyjnych jest oryginalnym osigniciem zespou badawczego.
Metoda ta powinna by powszechnie stosowana przy opracowywaniu wynikw
bada zawiesin polidyspersyjnych uzyskiwanych z wykorzystaniem granulometrw laserowych.
Literatura
[1] Bana M., Roman M.: Badania skadu granulometrycznego zawiesiny komunalnej,
In. Ap. Chem., 49(4), 2010, s. 14-15.
[2] Bale A.J.: In situ laser optical particle sizing, Journal of Sea Research, 36, 1996,
s. 31-36.
[3] Bernhard C.: Particle Size AnalysisProblems and Possibilities in the Fine and
Ultrafine Range. Journal of Materials Synthesis and Processing, 8(3/4), 2000, s. 213221.
[4] Bizi M., Baudet G.: Contribution of static light scattering to the textural
31
characterization of large aggregates, Journal of Colloid and Interface Science, 300,

2006, s. 200-209.
[5] Burszta-Adamiak E., omotowski J.: Moliwoci wykorzystania granulometru
laserowego do bada procesu infiltracji wody, Ochrona rodowiska, 3, 2003, s. 4548.
[6] Burszta-Adamiak E., omotowski J., Kszycka M.: Analiza budowy przestrzennej
zawiesin wystpujcych w wodach naturalnych, Ochrona rodowiska, 3(31), 2009,
s. 65-68.
[7] Govoreanu R.: Activated sludge flocculation dynamics: On-line measurement
methodology and modeling, Universiteit Gent Faculteit Landbouwkundige en
Toegepaste Biologische Wetenschappen, Gent (ISBN 90-5989-031-0), 2004.
[8] omotowski J., Burszta-Adamiak E., Kszycka M., Jary Z.: Metody i techniki
optyczne w badaniach zawiesin., Monografia. Wyd. Polska Akademia Nauk, Instytut
Bada Systemowych, Warszawa, 2008.
[9] omotowski J., Wiercik P., Burszta-Adamiak E.: Wpyw zawartoci zwizkw
elaza i manganu na skad granulometryczny zawiesin w popuczynach z filtrw do
oczyszczania wd podziemnych, Ochrona rodowiska, 4, 2013, s. 43-46.
[10] Patra A.K., Nair S., Tyagi A.K., Sen D., Mazumder S., Ramanathan S.: Smallangle neutron scattering investigations on fractal aggregation and sintering
behavior of La1xCaxCrO3 synthesized by a combustion process. Materials
Science and Engineering, 127, 2006, s. 180-185.
[11] Selomulya C.: The effect of shear on flocculation and floc size/structure.
The University of New South Wales, Australia (tezy rozprawy doktorskiej), 2001.
[12] Tang S., Ma Y., Sebastine I.M.: The fractal nature of Escherichia coli biological
flocs, Colloids and Surfaces B: Biointerfaces, 20, 2001, s. 211-218.
THE METHODS USED IN SUSPENSION RESEARCH IN THE

STORMWATER
Su mma ry
Stormwater suspensions are multi-component mixtures containing, in addition to solutes and
gases, fine suspensions and colloids of mineral and organic origin. Information on the structure
of the suspensions occurring in stormwater, among other things, is extremely important especially
when designing devices for their use (settlers, decanters), retention tanks or systems based on natural biological processes and the infiltration of water into the ground. The need to use different
methods and research tools in the areas of engineering and the environment is inevitable. The article presents the modern methods used in studies on particle size and quantity of suspended solids
occurring in stormwater as well as shows the original research results of the granulometric composition of suspension in rain, snow and runoff from roofs obtained using laser granulometer. Modified Avrami equation for interpretation of research results of granulometric composition of suspensions has been used. In this paper the comparison of the range of values variation of the correlation coefficients R and estimated parameters in model described by Avrami equation has been
shown. The increase of the constant k value imply the grow of small diameters of grains in
polidispersion suspensions, while at lower values of exponent n function V(d) showed a greater
range of particles variation presented in polidispersion suspension. On the basis of the correlation
coefficient R values, which were close to 1, it has been shown that the granulometric composition
32
of the stoormwater suspension, snow and runoff from roofs can be described by the modified
Avrami equation.
Keywords: laser granulometer; granulometric composition of suspensions, Avrami equation,
stormwater, runoff from roofs
DOI:10.7862/rb.2014.44

Dorian CZARNIECKI1
Daniel SY2
ANALIZA TECHNICZNA I FINANSOWA

WARIANTW OGRZEWANIA WODY
Z WYKORZYSTANIEM POMP CIEPA
WSPPRACUJCYCH Z SYSTEMAMI
ROZSCZANIA WODY DESZCZOWEJ
W PRODUKCJI ROLINNEJ
Prognozy i oglnowiatowe trendy pokazuj, e w najbliszych latach, a take
w dalszej przyszoci, trzeba si liczy ze znacznym wzrostem kosztw energii
w stosunku do kosztw budowli, konstrukcji czy samych urzdze, w tym grzewczych. W wyniku tego mona zauway tendencje do stosowania rozwiza energooszczdnych, ktre umoliwiaj przede wszystkim obnienie kosztw przygotowania ciepej wody uytkowej, ale rwnie ochron rodowiska naturalnego.
Gwn przyczyn tego podejcia s wanie rosnce ceny tradycyjnych nonikw
energii oraz poprawa wiadomoci ekologicznej spoeczestwa. Celem niniejszego
artykuu jest przedstawienie analizy technicznej i finansowej systemu podgrzewania wody do podlewania w obiektach przeznaczonych do produkcji rolinnej. Podlewanie rolin w szklarniach jest czynnoci niezwykle istotn, a waciwie niezbdn dla ich prawidowego rozwoju. W systemie ogrzewania wykorzystano
gruntow pomp ciepa wsppracujc z instalacj odprowadzajc wody deszczowe, pozwalajc na uzyskanie wysokiej wydajnoci poboru ciepa z gruntu poprzez jego nawilanie. Przeanalizowano moliwe warianty pracy instalacji.
Sowa kluczowe: wody opadowe, pompa ciepa, gruntowy wymiennik ciepa
Autor do korespondencji: Politechnika Rzeszowska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, 35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, tel. + 48 (017) 7432409, fax: (017) 8651172, e-mail: doriancz@prz.edu.pl
2
Politechnika Rzeszowska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, 35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, tel. + 48 (017)
8651784, fax: (017) 8651172, e-mail: daniels@prz.edu.pl
34
D. Czarniecki, D. Sy
1. Wprowadzenie
Gwnym kierunkiem przemian sektora energetycznego jest obecnie poprawa efektywnoci energetycznej, rozwj wykorzystania odnawialnych rde
energii, jak rwnie ograniczenie oddziaywania energetyki na rodowisko.
W wyniku systematycznego i znacznego wzrostu cen paliw i energii, niezbdna
staje si potrzeba poszukiwania nowych rozwiza systemw zaopatrzenia
w ciepo takich jak, rozwj niskoemisyjnych technologii wytwarzania energii
zwaszcza ze rde odnawialnych oraz poprawa sprawnoci wytwarzania energii. Odpowiedzi na taki trend jest wykorzystanie niskotemperaturowej energii
z gruntu przy uyciu pompy ciepa [1].
Obecnie zaobserwowa mona znaczcy rozwj myli technicznej
dotyczcej urzdze i obiektw, ktre wpisuj si w caoksztat zagadnie technicznych w rozwoju zrwnowaonym gospodarki wodami opadowymi. Nowe
rozwizania inynierskie pozwalaj na peniejsze wykorzystanie naturalnych
procesw zmierzajcych do odprowadzania wd opadowych, optymalizuj dziaania infrastruktury kanalizacyjnej, tak aby staa si mniej uciliwa dla odbiornikw. Jednym z awangardowych zastosowa jest ich wykorzystanie do poprawy efektywnoci poboru ciepa w gruntowych wymiennikach ciepa [2].
Nowoczesna gospodarka wodami opadowymi opiera si na ograniczaniu
iloci ciekw deszczowych, odprowadzanych systemami kanalizacji krytej,
na rzecz miejscowego zagospodarowywania tych wd. Zatrzymywanie spyww
opadowych u rda ich powstawania przynosi liczne korzyci ekologiczne oraz
moe wpywa na ograniczenie kosztw budowy sieci kanalizacyjnych. Gospodarka wodami opadowymi powinna uwzgldnia aspekt zrwnowaonego rozwoju terenw oraz biece potrzeby czowieka, wynikajce z koniecznoci
utrzymywania niezawodnoci technicznej obiektw [2].
Niezwykle interesujce moe okaza si poczenie tych dwch systemw
w celu uzyskania lepszych parametrw pracy gruntowego wymiennika ciepa,
co zostao przedstawione w niniejszym artykule. Dokonano rwnie oceny finansowej wariantw takiego systemu.
2. Warianty rozwiza gruntowych pomp ciepa wsppracujcych z systemami rozsczania wody deszczowej
W tradycyjnych instalacjach nawadniajcych podgrzewanie zimnej wody
wodocigowej do podlewania rolin w warzywnictwie jak i ogrodnictwie realizowane jest w podgrzewaczach elektrycznych, kotach gazowych oraz na paliwo
stae. Do tego celu mog by rwnie wykorzystywane instalacje z pompami
ciepa. Ze wzgldu na znaczne nakady inwestycyjne, istotne jest dokonanie analizy finansowej takiej inwestycji. Pompa ciepa jest szczeglnie uzasadniona
w przypadku takich obiektw jak [3]:
due szklarnie i cieplarnie,
Analiza techniczna i finansowa wariantw ogrzewania...
35
hurtownie ogrodnicze,
hurtownie kwiatw,
szkki drzew i krzeww.
Jak wynika z informacji uzyskanych od hodowcw, aby uzyska optymalny
wzrost systemu korzeniowego oraz zapobiec powstawaniu warunkw sprzyjajcych rozwojowi chorb grzybowych i bakteryjnych roliny najlepiej nawadnia
wod o temperaturze bliskiej temperaturze otoczenia w okresie letnim, czyli okoo 20C [4, 5].
W niniejszym artykule przedstawiono nowy sposb podgrzewania wody
wodocigowej z wykorzystaniem pomp ciepa. Celem ogrzewania jest uzyskanie
wody o temperaturze optymalnej z punktu widzenia produkcyjnoci rolin.
Dziki podgrzewaniu wody, zakadany jest wzrost produkcji rolinnej co spowoduje znaczne zwikszenie zyskw. Jak wynika z danych literaturowych [6]
w celu zapewnienia odpowiedniej wilgotnoci podoa roliny naley podlewa
wod w iloci okoo 5 dm3/m2d.
Analiz techniczno-finansow przeprowadzono dla nastpujcych wariantw:
Wariant I pompa ciepa bez systemu rozsczania wody deszczowej,
Wariant II pompa ciepa z ukadem skrzynek rozsczajcych,
Wariant III pompa ciepa z rigol nawadniajc grunt przy wykorzystaniu drenau,
Wariant IV pompa ciepa o zwikszonej wydajnoci z ukadem skrzynek rozsczajcych,
Wariant V pompa ciepa o zwikszonej wydajnoci z rigol nawadniajc grunt przy wykorzystaniu drenau.
Grunt jest odwiecznym akumulatorem energii cieplnej. Wedug aktualnego
stanu wiedzy grunt gliniasty mocno przesiknity wod nadaje si szczeglnie
dobrze jako rdo ciepa. Dowiadczenia wykazay, e mona oczekiwa wydajnoci poboru ciepa qE wynoszcej od 10 do 35 W/m2 jako redniej wartoci
rocznej przy caorocznej eksploatacji [7].
Waciwoci gruntu na og zmieniaj si w okresie eksploatacji pompy
ciepa, co powoduje istotn zmian parametrw jej pracy. Z tego wzgldu korzystne jest wyznaczanie powierzchni gruntowego poziomego wymiennika ciepa na podstawie dowiadcze praktycznych uzyskanych w wyniku wieloletniej
eksploatacji tych urzdze. W tabeli 1 podane zostay jednostkowe moce cieplne
pobierane z gruntw o rnej strukturze i wilgotnoci [8].
W wyniku zintegrowania systemu retencji i odprowadzania wd deszczowych z instalacj gruntowego wymiennika ciepa moliwe jest utrzymywanie
w dugich okresach czasu maksymalnych wydajnoci pomp ciepa. Wody te nie
byyby bezproduktywnie odprowadzane do gruntu, ale w znacznym stopniu
przyczyniyby si do poprawy efektywnoci instalacji pompy ciepa [1].
36
Tabela 1. Wartoci jednostkowych mocy cieplnych pobieranych z gruntu w poziomych, gruntowych wymiennikach ciepa [na podstawie: 9]
Table 1. The values of thermal power unit taken from the ground in horizontal ground heat exchangers [based on: 9]
Rodzaj gruntu
Suchy grunt piaszczysty
Wilgotny grunt piaszczysty
Suchy grunt gliniasty
Wilgotny grunt gliniasty
Jednostkowa moc cieplna pobierana z gruntu qE [W/m2]

10 - 15
15 - 20
20 - 25
25 - 30
Poniej przedstawiono przykady wsppracy instalacji pompy ciepa i systemw odprowadzania wd deszczowych w obiektach przeznaczonych do produkcji rolinnej.
2.1. Opis wariantu I

Na rysunku 1 przedstawiono schemat instalacji z pomp ciepa z poziomym
wymiennikiem gruntowym uoonym w gruncie suchym, do podgrzewania wody sucej do podlewania w produkcji rolinnej. W tym wariancie wody opadowe odprowadzane s bezproduktywnie do kanalizacji deszczowej. Do odebrania ciepa z gruntu suy gruntowy wymiennik ciepa z przepywajc przez niego niezamarzajc ciecz, zwan solank, ktry uoony zosta pod powierzchni terenu, w tym przypadku w gruncie suchym o wydajnoci poboru ciepa okoo qe = 15 W/m2 (tabela 1). Przepyw solanki przez rury gruntowego wymiennika
ciepa jest wymuszany przez pomp obiegow o odpowiedniej wydajnoci. Solanka przepywajc przez przewody wymiennika pobiera ciepo zgromadzone
w gruncie, ktre za porednictwem pompy ciepa przekazywane jest do zasobnika ciepej wody i dalej do zraszaczy wodnych, ktre bd rwnomiernie zrasza
roliny [1].
37
Rys. 1. Schemat instalacji z pomp ciepa do podgrzewania wody sucej do podlewania

w produkcji rolinnej bez nawadniania gruntu (grunt suchy)
Fig. 1. Installation of a heat pump to heat water used for watering in crop production without irrigation the ground (dry ground)
2.2. Opis wariantu II

Schemat instalacji gruntowej pompy ciepa sucej do podgrzewania wody
do podlewania w produkcji rolinnej przedstawiono na rysunku 2. Instalacja ta
wsppracuje ze skrzynkami rozsczajcymi jako urzdzeniami do infiltracji
i retencji wd deszczowych po ich wstpnym oczyszczeniu w studzience czyszczcej, co umoliwia utrzymanie odpowiedniego nawilenia gruntu. Instalacja
pobiera ciepo z gruntu za pomoc poziomego wymiennika ciepa, ktry zosta
uoony pod skrzyniami rozsczajcymi.
Skrzynie to jedne z urzdze skadowych systemu odprowadzania wd
deszczowych i maj one za zadanie utrzyma wysok wilgotno gruntu, dziki
czemu wydajno poboru ciepa z tego medium wzronie do okoo
qe = 30 W/m2 (tabela 1). Zwikszy si przez to efektywno wymiany ciepa
midzy gruntem a wymiennikiem poziomym. Dla lepszego efektu utrzymania
wilgoci w gruncie pod gruntowym wymiennikiem ciepa mona zastosowa nieprzepuszczaln foli PE. Pompa ciepa po odebraniu ciepa z gruntu przekazuje
je do zasobnika ciepej wody i dalej do zraszaczy wodnych w szklarni [1].
W dugotrwaym okresie bezdeszczowym grunt nawilany moe by wod
z sieci wodocigowej. Takie rozwizanie umoliwi zmniejszenie dugoci rur
wymiennika, a co za tym idzie wymaganej powierzchni gruntowego wymiennika ciepa F w porwnaniu do gruntu suchego. Taka powierzchnia wie si
z niszymi kosztami poniesionymi na zakup i monta instalacji, zmniejsza straty
hydrauliczne, ale przede wszystkim wymaga od instalatora mniejszej po-
38
wierzchni na zamontowanie wymiennika ciepa. Pompa ciepa po odebraniu ciepa z gruntu przekazuje je do zasobnika ciepej wody i dalej do zraszaczy wodnych [1].

w produkcji rolinnej we wsppracy ze skrzynkami rozsczajcymi nawadniajcymi grunt (grunt
wilgotny)
Fig. 2. Installation of a heat pump to heat water used for watering in crop production in cooperation with drainage boxes for rainwater drain-off (wet ground)
2.3. Opis wariantu III

Rysunek 3 przedstawia schemat instalacji pompy ciepa sucej do podgrzewania wody do podlewania w produkcji rolinnej z wymiennikiem gruntowym poniej strefy przemarzania gruntu wsppracujcym z rigol,
z podziemnym dopywem wd deszczowych oraz z ich rozprowadzeniem przy
wykorzystaniu drenau (grunt wilgotny). Zasada dziaania tego systemu jest analogiczna jak w wariancie II, jednake wykorzystany zosta tutaj sposb odprowadzania wd deszczowych wymagajcy niszych nakadw inwestycyjnych
w porwnaniu do wariantu II.
Drena jest jednym z urzdze skadowych systemu odprowadzania wd
deszczowych. Ma on za zadanie utrzyma wysok wilgotno gruntu, dziki
czemu wydajno poboru ciepa z tego medium znacznie wzronie
w porwnaniu do powyszego przykadu i bdzie wynosi okoo qe = 30 W/m2
(tabela 1). Zwikszy si przez to efektywno wymiany ciepa midzy gruntem
a wymiennikiem poziomym. Dla lepszego efektu utrzymania wilgoci w gruncie
pod gruntowym wymiennikiem ciepa mona zastosowa nieprzepuszczaln foli PE [1].
39

w produkcji rolinnej we wsppracy z rigol nawadniajc grunt przy wykorzystaniu drenau
(grunt wilgotny)
Fig. 3. Installation of a heat pump to heat water used for watering in crop production in cooperation with rigol irrigation the ground using drainage (wet ground)
2.4. Opis wariantu IV

Schemat instalacji gruntowej pompy ciepa sucej do podgrzewania wody
do podlewania w produkcji rolinnej wraz z podczeniem tej instalacji do budynku hotelu pracowniczego na potrzeby produkcji ciepej wody uytkowej
przedstawiono na rysunku 4. Dziki temu, zainstalowana pompa ciepa moe
pracowa nie tylko w okresie wegetacji rolin, ale przez cay rok,
co w znacznym stopniu przyczyni si do szybszego zwrotu kosztw poniesionych na wykonanie i eksploatacj tego systemu. Instalacja ta wsppracuje
ze skrzynkami rozsczajcymi jako urzdzeniami do infiltracji i retencji wd
deszczowych po ich wstpnym oczyszczeniu w studzience czyszczcej,
co umoliwia utrzymanie odpowiedniego nawilenia gruntu.
Dziki utrzymaniu wysokiej wilgotnoci gruntu, wzronie wydajno poboru ciepa z tego medium w porwnaniu do wariantu I i bdzie wynosi okoo
qe = 30 W/m2 (tabela 1). Zwikszy si przez to efektywno wymiany ciepa
midzy gruntem a wymiennikiem poziomym. Stwarza to moliwoci zainstalowania pompy ciepa o wikszej mocy przy tej samej powierzchni gruntowego
wymiennika ciepa jak w przypadku gruntu suchego [1].
W okresie bezdeszczowym lub dugotrwaego mrozu pompa ciepa moe
by wykorzystywana jako pomocnicze rdo ciepa podgrzewajce ciep wod
40
uytkow, natomiast przez reszt roku, po zmianie parametrw na wysze, moe

stanowi podstawowe rdo ciepa [1].
Rys. 4. Schemat instalacji z pomp ciepa o wikszej wydajnoci do podgrzewania wody sucej
do podlewania w produkcji rolinnej we wsppracy ze skrzynkami rozsczajcymi nawadniajcymi grunt (grunt wilgotny)
Fig. 4. Installation of a heat pump of higher efficiency to heat water used for watering in crop production in cooperation with drainage boxes for rainwater drain-off (wet ground)
2.5. Opis wariantu V

Rysunek 5 przedstawia schemat instalacji gruntowej pompy ciepa sucej
do podgrzewania wody do podlewania w produkcji rolinnej wraz
z podczeniem tej instalacji do budynku hotelu pracowniczego na potrzeby produkcji ciepej wody uytkowej. Zasada dziaania tego systemu jest analogiczna
jak w wariancie IV, jednake zastosowany zosta system odprowadzania wd
deszczowych wymagajcy niszych nakadw inwestycyjnych w porwnaniu
do powyszego.
41
Rys. 5. Schemat instalacji z pomp ciepa o wikszej wydajnoci do podgrzewania wody sucej
do podlewania w produkcji rolinnej we wsppracy z rigol nawadniajc grunt przy wykorzystaniu drenau (grunt wilgotny)
Fig. 5. Installation of a heat pump of higher efficiency to heat water used for watering in crop production in cooperation with rigol irrigation the ground using drainage (wet ground)
3. Obliczenie wariantw systemu

Na podstawie przyjtych zaoe dokonano obliczenia poszczeglnych wariantw. W obliczeniach bazowano na danych wyjciowych, ktrymi s:
liczba mieszkacw hotelu pracowniczego (wariant IV i V):
M = 15 osb,
parametry instalacji ciepej wody uytkowej zgodnie z norm PN-92/B01706: temperatura wody zimnej Tz = 10C [10], temperatura ciepej
wody uytkowej Tc = 40C, temperatura wody do nawadniania
Tn = 20C [4, 5],
dolne rdo ciepa - grunt o temperaturze Tg = 7C [7, 9],
grne rdo ciepa - instalacja zasilajca pojemnociowy zasobnik ciepej wody.
Okrelono rednie dobowe zuycie wody dla celw produkcji rolinnej oraz
rednie zapotrzebowanie na ciepo ukadu do podgrzewania wody sucej
do nawadniania dla szklarni o powierzchni 1000 m2. Wedug metody zaproponowanej przez [11] obliczono zapotrzebowanie na moc ciepln do przygotowa-
42
nia ciepej wody uytkowej w hotelu pracowniczym (wariant IV i V). Wyniki

oblicze przedstawiono w tabeli 2. W dalszej czci analizy obliczeniowej dobrano pomp ciepa oraz gruntowy wymiennik ciepa.
Tabela 2. Zestawienie wynikw oblicze dla poszczeglnych wariantw
Table 2. Summary calculated data for the variants
Zestawienie wynikw zapotrzebowania na ciepo w celu przygotowania ciepej wody
uytkowej
Wariant obliczeniowy
I
II i III
IV i V
Liczba mieszkacw w hotelu
15
pracowniczym
rednie dobowe zuycie wody
dla potrzeb produkcji
5000
rolinnej qr d [dm3/d]
rednia moc ukadu ciepej
wody dla potrzeb produkcji
8,26
rolinnej Qr r [kW]
Zredukowana moc ukadu do
przygotowania ciepej wody
10,47
uytkowej Qz [kW]
Obliczeniowa moc pompy
ciepa dla potrzeb produkcji
9,44
9,44
22,26
ciepej wody Qpc [kW]
Na podstawie danych z tabeli 2 oraz danych technicznych dostpnych

w katalogach producentw dobrano przykadowe pompy ciepa dostpne na rynku [12] (tabela 3).
Tabela 3. Parametry techniczne pomp ciepa [12]
Table 3. Specifications heat pump [12]
Parametry techniczne dobranych pomp ciepa
I
II i III
Moc grzewcza pompy ciepa
11
11
dobrana z katalogw Qpc [kW]
Wydajno chodnicza Qd
9,8
9,8
[kW]
Pobr mocy elektrycznej P
2,1
2,1
[kW]
Stopie efektywnoci [-]
5
5
IV i V
23
17,5
5,2
4
Moc ciepln Qd, ktr naley pozyska ze rda niskotemperaturowego obliczono ze wzoru [9]:
(1)
43
gdzie: Qpc moc grzejna pompy ciepa (moc oddawana na skraplaczu), kW;
znamionowy wspczynnik wydajnoci grzejnej pompy ciepa COP
odczytany z karty katalogowej producenta [12], -.
Gruntowy wymiennik ciepa dobrano zgodnie z zaleceniami producentw
pomp ciepa [12]. Wymienniki te s zaprojektowane, jako poziome z rwnolegym prowadzeniem przewodw.
Pole powierzchni F konieczne do wykonania poziomego wymiennika ciepa, obliczono ze wzoru [7]:
(2)
gdzie: Qd moc cieplna pozyskana ze rda niskotemperaturowego, kW;
qe wskanik poboru ciepa z gruntu, W/m2.
W wariantach IV i V ze wzgldu na modernizacj wariantu I przyjto tak
sam powierzchni poziomego gruntowego wymiennika ciepa (tabela 4).
W celu okrelenia wymaganej dugoci ukadu skrzynek rosczajcych Ls
naley, wykorzystujc wzr (3) okreli natenie deszczu miarodajnego q [2]:
(3)
gdzie: H rednia roczna wysoko opadw, mm;
c czsto wystpowania opadu deszczu, -;
Td czas trwania deszczu, min.
Wymagan dugo ukadu skrzynek rozsczajcych obliczono na podstawie zalenoci [2]:
(4)
gdzie: Fo pole powierzchni odwadnianej, m2;
wspczynnik spywu powierzchniowego, -;
bs szeroko pojedynczej skrzynki, m;
hs wysoko pojedynczej skrzynki, m;
ak wspczynnik akumulacji, -;
kf wspczynnik filtracji, -.
Wymagan dugo rigoli z drenaem rozsczajcym obliczono na podstawie zalenoci [2]:
44
(5)
gdzie: br szeroko dna rowu chonnego, m;
hr wysoko uyteczna rowu chonnego, m;
n wspczynnik porowatoci gruntu, -.
Powierzchnia systemu rozsczania wody opadowej Fs (wariant II i IV) i Fr
(wariant III i V) jest analogiczna jak pole powierzchni gruntowego wymiennika
ciepa F, poniewa zaprojektowana zostaa w celu jego nawilenia.
Wyniki powyszych oblicze przedstawiono w tabeli 4.
Tabela 4. Zestawienie wskanikw dla gruntowych wymiennikw ciepa dla poszczeglnych wariantw
Table 4. Summary indicators for ground heat exchangers for the variants
Zestawienie oblicze gruntowego wymiennika ciepa
I
II
III
IV
V
Jednostkowa moc
cieplna pobierana
15
30
z gruntu qe [W/m2]
Wydajno chodnicza
8,8
8,8
17,25
Qd [kW]
Powierzchnia gruntowego wymiennika cie587
294
587
pa F [m2]
Natenie deszczu
miarodajnego q
46,29
[dm3/sha]
Dugo ukadu
294
587
skrzynek Ls [m]
Napenienie ukadu
0,19
0,09
skrzynek h [m]
Dugo rigoli z drenaem rozsczajcym
294
587
Lr [m]
Powierzchnia systemu
rozsczania wody opa294
587
dowej Fr [m2]
Powierzchnia gruntu, jak zajmuje wymiennik poziomy odpowiada jego

dugoci.
4. Ocena efektywnoci finansowej inwestycji

Znanych jest wiele metod do oceny ekonomicznej efektywnoci ukadw
ogrzewania, do jednych z nich nale metoda kosztw rocznych oraz dynamiczna metoda wartoci biecej netto - NPV (ang. Net Present Value) [13]. Metody
45
dynamiczne uwzgldniajce w swoim rachunku rozoenie wpyww

i wydatkw inwestycyjnych w czasie umoliwiaj dokadn ocen projektw
inwestycyjnych. Najczciej stosuje si je ze wzgldu na ich dyskontowy charakter. Dziki dynamicznym metodom oceny projektw inwestycyjnych mona
przysz inwestycj zdyskontowa na dzi, co pozwala na atwiejsze porwnanie
inwestycji, ktre maj rne terminy wpyww i wydatkw oraz wycignicie
wnioskw.
W celu oceny efektywnoci finansowej zastosowania przyjtych wariantw
wsppracy gruntowego wymiennika pompy ciepa z systemem rozsczania wody deszczowej przeprowadzono analiz finansow zgodnie z powyszymi metodami.
W przedmiotowych szklarniach prowadzona jest hodowla ogrkw. Owoce
kwalifikujce do sprzeday maj mas 180 250 g. Zaoono, e zagszczenie
rolin wynosi 2 szt./m2 [14]. Z tego typu nasadze moliwe jest zebranie okoo
33,3 kg/m3 [14] ogrkw co w przypadku powierzchni 1000 m2 daje 37000 kg.
rednia cena ogrkw w Polsce w zalenoci od odmiany waha si w granicach
4 z/kg [15], warto produkcji przy takiej cenie wyniesie 133200 z. Koszt
uprawy wedug danych uzyskanych od hodowcw to okoo 20779 z [16]. Przychd netto ze sprzeday ogrkw wynosi zatem 112421 z.
Zaoono, i wykorzystanie instalacji pompy ciepa sucej do podgrzewania wody do podlewania w produkcji rolinnej zwikszy plony o 10% co odpowiada uzyskaniu plonu wynoszcego ok. 37 kg/m3. Zwikszony plon a co za
tym idzie przychd netto z zastosowania pompy ciepa to 14800 z.
Z informacji uzyskanych od firm budowlanych koszt wykonania rigoli
z odprowadzaniem wody deszczowej przy pomocy drenau wynosi okoo
45 z/mb. Zaoono, e koszt pozostaych elementw instalacji wynosi 20% wedug propozycji [17].
W tabeli 5 zestawiono nakady inwestycyjne instalacji dla poszczeglnych
wariantw.
Analizujc dane z tabeli 5 mona zauway, e nakady inwestycyjne zwizane z budow systemu rozprowadzania wody deszczowej przy uyciu skrzynek
rozsczajcych przy takiej powierzchni do nawadniania gruntowego wymiennika ciepa s bardzo wysokie i przewyszaj koszty wykonania samego wymiennika gruntowego.
Czas eksploatacji opisanego systemu, ktry odpowiada czasowi bezawaryjnej pracy sprarek pomp ciepa przyjto na N = 25 lat, zgodnie z zaleceniami
producentw (wymiana informacji w rozmowach z przedstawicielami rnych
przedsibiorstw). Do oblicze przyjto aktualn cen energii elektrycznej w taryfie G11, ktra w Rzeszowie wynosi cel = 0,59 z/kWh [19]. Natomiast obliczenia wartoci zaktualizowanej netto przedsiwzicia przeprowadzono przy zaoeniu wartoci stopy dyskontowej na poziomie p = 4% zalecanej dla obiektw
energetyki odnawialnej [17].
46
Tabela 5. Nakad inwestycyjny instalacji dla wszystkich wariantw
Table 5. Cost the installation for the all variants
Nakady inwestycyjne dla poszczeglnych wariantw

Wariant
I
II
III
IV
V
Pompa ciepa [z]
26656 [12]
36316 [12]
Wymiennik ciepa [z] 29350 [17]
14700 [17]
29350 [17]
Ukad skrzynek roz156870
78435 [18]
sczajcych [z]
[18]
Ukad rigoli z drena13230
26415
em [z]
Pozostae elementy
instalacji: zasobnik
ciepej wody, geowknina, folia PE,
11202
23959
10918
44508
18417
rurocigi, armatura,
ukad automatyki oraz
robocizna i uruchomienie instalacji [z]
Sumaryczny nakad
inwestycyjny (Kinpc)
67208
143750
65504
267044
110498
[z]
Charakterystycznymi skadowymi metody kosztw rocznych s:

rata zwrotu kapitaowego r,
rata kosztw staych r + rce,
roczne koszty stae Krst,
roczne koszty eksploatacyjne zmienne Kezm,
koszty roczne wytwarzania ciepa Krpc,
ilo ciepa uytecznego dostarczonego w cigu roku przez pomp ciepa Qapc,
jednostkowy koszt wytwarzanego ciepa qpc.
Rat zwrotu kapitaowego (rozszerzonej reprodukcji) r obliczono ze wzoru
[17]:
(6)
gdzie: p stopa dyskontowa, %;
N obliczeniowy okres eksploatacji obiektu, lata.
Rat kosztw staych r + rce (suma raty rozszerzonej reprodukcji i raty
kosztw eksploatacyjnych staych) obliczono z poniszego wzoru [17]:
(7)
47
gdzie: rce stopa staych kosztw eksploatacyjnych, %; przyjto 2% wedug

propozycji [17].
Roczne koszty stae Krst obliczono ze wzoru [17]:
(8)
gdzie: Krr suma kosztw zwrotu kapitaowego, z/rok;
Kest suma staych kosztw eksploatacyjnych, z/rok;
Kinpc cakowite nakady inwestycyjne na instalacj z pomp ciepa; z.
Roczne koszty eksploatacyjne zmienne skadowa zmienna kosztw rocznych Kezm obliczono ze wzoru [17]:
(9)
gdzie: Qpc moc zainstalowana pompy ciepa, kW;
Tipc czas uytkowania mocy zainstalowanej pompy ciepa, h/rok;
cel cena energii elektrycznej, z/kWh;
kmr wspczynnik kosztu materiaw ruchowych dla pompy ciepa, -;
przyjto 1,02 wedug propozycji [17],
redni roczny wspczynnik wydajnoci grzejnej, -;
sil sprawno silnika elektrycznego napdzajcego sprark pompy
ciepa, warto rednia roczna, %; przyjto 85% wedug propozycji [17].
Koszty roczne wytwarzania ciepa Krpc jako suma skadowej staej i skadowej zmiennej obliczono z poniszego wzoru [17]:
(10)
Ilo ciepa uytecznego dostarczanego w cigu roku przez pomp ciepa
obliczono ze wzoru [17]:
(11)
Jednostkowy koszt wytwarzanego ciepa qpc jest ilorazem kosztw rocznych
i rocznie wytwarzanego ciepa uytecznego mona okreli w oparciu o wzr
[17]:
(12)
48
Wyniki oblicze przeprowadzonych dla poszczeglnych wariantw zestawiono w tabeli 6.

Jak mona zauway z danych w tabeli 6 warianty IV i V okazuj si najdrosze w eksploatacji. Dziki temu, e zainstalowano w nich pompy ciepa
wikszej mocy, pozwalaj oprcz podgrzewania wody do podlewania na produkcj ciepej wody w 15 osobowym hotelu pracowniczym.
Analiza finansowa metod kosztw rocznych wykazaa, e najlepszym wariantem jest instalacja gruntowej pompy ciepa sucej do podgrzewania wody
do podlewania w produkcji rolinnej wsppracujcej z drenaem do rozsczania
wody deszczowej wraz z podczeniem tej instalacji do budynku hotelu pracowniczego na potrzeby produkcji ciepej wody uytkowej (wariant V). Jednostkowy koszt wytwarzania ciepa jest w tym przypadku najniszy i wynosi 0,25 z.
W zwizku z tym, e wskanik NPV > 0 w wariantach I, III, IV i V inwestycja moe by opacalna, poniewa poza zwrotem nakadw pocztkowych
przyniesie dodatkowo zysk z uwzgldnieniem zmiany wartoci pienidza
w czasie. Jedynie analiza finansowa wariantu II wykazaa, e inwestycja jest
nieopacalna (NPV < 0) z uwagi na wysokie nakady inwestycyjne oraz koszty
wytwarzania ciepa w stosunku do zyskw finansowych.
Tabela 6. Zestawienie wynikw analizy finansowej
Table 6. Summary of the results of the financial analysis
Wyniki oceny efektywnoci finansowej analizowanej inwestycji
Wariant
I
II
III
IV
V
Rata zwrotu kapi0,064
taowego r
Rata kosztw
0,084
staych r + rce
Roczne koszty
5646,28
12076,72
5503,12
22434,89
9283,15
stae Krst [z/rok]
Roczne koszty
eksploatacyjne
1973,48
22288,73
zmienne Kezm
[z/rok]
Roczne koszty
wytwarzania
7619,76
14050,20
7476,60
44723,62
31571,88
ciepa Krpc
[z/rok]
Ilo ciepa uytecznego Qapc
13937
125925
[kWh/rok]
Jednostkowy
koszt wytwarza0,55
1,01
0,54
0,36
0,25
nego ciepa qpc
[z/kWh]
NPV [z]
44962,28
-132036,56
51296,04
41813,11
403815,87
SPBT [lata]
9,36
191,72
8,94
23,25
4,48
49
Obliczenia prostego okresu zwrotu nakadw inwestycyjnych SPBT wykazay, e najszybciej bo po ok. 4,5 roku ulegn zwrotowi rodki finansowe przewidziane na realizacj wariantu V. W wariancie tym zainstalowana jest pompa
ciepa, ktra pracuje nie tylko w okresie wegetacji rolin, ale przez cay rok,
co w znacznym stopniu przyczynio si do szybszego zwrotu kosztw poniesionych na wykonanie tego systemu. Z uwagi na wysoki koszt systemu do odprowadzania wody deszczowej z uyciem skrzynek rozsczajcych przy tak duej
powierzchni do nawadniania, nakady inwestycyjne w wariancie II i IV zwrc
si w okresie najduszym.
W przypadku braku przez inwestora odpowiedniej powierzchni pod gruntowy wymiennik ciepa i potrzeby zakupu dodatkowego gruntu wariant III byby
jeszcze bardziej wskazany w porwnaniu do wariantu I.
5. Podsumowanie i wnioski
Wykonana analiza finansowa wykazuje jednoznacznie, e wykorzystanie
wd opadowych do poprawy efektywnoci energetycznej pomp ciepa jest moliwe, ale rwnie opacalne finansowo.
O przydatnoci gruntu jako rda ciepa decyduje jego struktura oraz wilgotno. Im jest ona wiksza, tym wystpuj korzystniejsze warunki wymiany
ciepa. W wyniku zastosowania nawilania gruntu moliwe jest zmniejszenie
kosztw instalacji oraz eksploatacji pompy ciepa dziki zastosowaniu gruntowego wymiennika ciepa o mniejszej powierzchni (wariant II i III). Zwikszona
wilgotno tego medium polepsza efektywno pracy pompy ciepa, pozwala
na zastosowanie pompy ciepa o wikszej mocy przy takiej samej powierzchni
wymiennika gruntowego w porwnaniu do gruntu suchego co wykazano
w niniejszym artykule (wariant IV i V). Warianty II i III oraz IV i V s do siebie
podobne pod wzgldem rozwizania, z t rnic e zastosowano w nich rne
systemy rozsczania wody deszczowej.
Ponadto w wyniku zmian klimatycznych przewiduje si w kolejnych latach
zdecydowany wzrost intensywnoci opadw ekstremalnych co dodatkowo
sprzyja zastosowaniu powyszych systemw.
Obowizujce w naszym kraju, dostosowywane do prawa Unii Europejskiej
przepisy prawne dotyczce gospodarki wodnej i ochrony rodowiska jednoznacznie wymagaj, aby wody opadowe byy traktowane jako element zrwnowaonego rozwoju obszarw zurbanizowanych, przy maksymalnym wykorzystaniu naturalnych sposobw ich odprowadzania i zagospodarowania [20]. Pomimo tego, e opata deszczowa w naszym kraju nie ma jeszcze charakteru obligatoryjnego (przymusowego) w krajach Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych s powszechn praktyk od lat 90 ubiegego stulecia. Przy tak znacznej
powierzchni uszczelnionej jak dachy szklarni, opata mogaby okaza si wysoka, co dodatkowo potwierdza celowo wsppracy systemu rozsczania wody
50
deszczowej z gruntowym wymiennikiem ciepa w celu poprawy efektywnoci

poboru ciepa z gruntu.
Literatura
[1] Czarniecki D., Sy D.: Moliwoci poprawy efektywnoci pomp ciepa wsppracujcych z systemami rozsczania wody deszczowej, Materiay Konferencyjne IV
Midzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej INFRAEKO 2014, Rzeszw-Krakw 2014.
[2] Sy D.: Retencja i infiltracja wd deszczowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Rzeszowskiej, Rzeszw 2008.
[3] Pisarev V., Nowak K.: Analiza techniczna i ekonomiczna ogrzewania wody
z wykorzystaniem pompy ciepa do podlewania zielecw i ogrodw, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, nr 283, Rzeszw 2012.
[4] Lisiecka J.: Wymagania wodne ogrka, www.e-warzywnictwo.pl [dostp:
3 marzec 2014 r.].
[5] Koota E., Orowski M., Biesiada A.: Warzywnictwo, Wydawnictwo UWP, Wrocaw 2007.
[6] Dz.U. z 2002 Nr 8, poz. 70, Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 14
stycznia 2002 r. w sprawie krelenia przecitnych norm zuycia wody.
[7] Pisarev V.: Projektowanie instalacji grzewczych z pompami ciepa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw 2013.
[8] Pisarev V., Nowak K.: Analiza techniczna i ekonomiczna pracy gruntowej pompy
ciepa na gruntach rnej wilgotnoci, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, nr 283, Rzeszw 2012.
[9] Rubik M.: Pompy ciepa. Poradnik, Orodek Informacji: Technika instalacyjna
w budownictwie, Warszawa 2000.
[10] PN 92/B-01706: Instalacje wodocigowe wymagania w projektowaniu.
[11] Danielewicz J., Goecki K.: Projektowanie kotowni, katalog De Dietrich 2006.
[12] Katalog firmy Viessmann, www.viessmann.pl [dostp: 3 marzec 2014 r.].
[13] Sy D., Kordana S.: Odzysk ciepa odpadowego w instalacjach i systemach kanalizacyjnych, Wydawnictwo i Handel Ksikami KaBe, Krosno 2013.
[14] Podymniak M.: Uprawa w starych szklarniach, Haso Ogrodnicze, nr 2/2006,
www.ho.haslo.pl [dostp: 3 marzec 2014 r.].
[15] Ile kosztuj ogrki w Polsce?, www.cenynaswiecie.pl [dostp: 3 marzec 2014 r.].
[16] Bartczak M.: Koszty produkcji ogrkw, www.ogrodinfo.pl [dostp: 3 marzec
2014 r.].
[17] Kusto Z.: Uwarunkowania ekonomicznej efektywnoci pomp ciepa, IMP PAN,
Gdask 2006.
[18] Cennik skrzynek rozsczajcych, www.kamaonline.pl [dostp: 3 marzec 2014 r.].
51
[19] Ceny prdu w Polsce, http://zaklad.energetyczny.w.interia.pl. [dostp 17 listopada

2013].
[20] Krlikowska J., Krlikowski A.: Opaty za odprowadzanie wd opadowych - potrzeby i moliwoci, Rocznik Ochrona rodowiska, tom 15, 2013.
TECHNICAL AND FINANCIAL ANALYIS OF WATER HEATING

VARIANTS WITH THE USE OF HEAT PUMPS COOPERATING WITH
RAINWATER DRAINAGE SYSTEMS IN CROPS PRODUCTION
Summary
This thesis contains the presentation of possible solutions and the approximate benefits
which can be achieved through the use of rainwater drainage installation cooperating with the
ground heat exchanger which ensures a high efficiency heat extraction from the ground through its
irrigation. The author analysed the possible examples of cooperation of these installations and
detailed analysis of technical and financial applications has been done.
Keywords: rain water, heat pump, ground heat exchanger
DOI:10.7862/rb.2014.45

Agata WIK1
ZASTOSOWANIE METODY TRZECH PYTA

W PLANOWANIU ROZWOJU
ZRWNOWAONEGO KORYTARZA WISOKA
W RZESZOWIE
W pracy zaprezentowano projekt metody, moliwej do wykorzystania w diagnozie
zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z wymogami rozwoju zrwnowaonego. Ocena taka jest niezbdna, gdy narzuca j polskie prawodawstwo dotyczce
planowania przestrzennego. W praktyce nie jest jednak stosowana ze wzgldu
na brak prostego narzdzia diagnostycznego. Zaproponowana metoda wskazuje,
ktre z pord trzech wymiarw rozwoju zrwnowaonego: przyrodniczego, spoecznego i ekonomicznego s realizowane lub nie w zagospodarowaniu przestrzennym. Jako obszar testowy dla opracowanej metody wybrano korytarz rzeczny Wisoka w Rzeszowie, penicy istotne funkcje przyrodnicze w strukturze miasta, wymagajcy szczeglnie starannego planowania przestrzennego. Wyniki analizy wskazuj, e w obszarze bada przewaa zagospodarowanie zrwnowaone
z ponad 70% udziaem w powierzchni, a obszary zagospodarowane w sposb niezrwnowaony to jedynie 13%. Wspczenie obserwuje si jednak w tym terenie
niekorzystne zjawiska, mogce zmieni powysze stosunkowo korzystne wyniki
oceny.
Sowa kluczowe: oceny zagospodarowania przestrzennego, wymiary rozwoju
zrwnowaonego, Rzeszw, metoda trzech pyta
1. Wstp
1.1. Wprowadzenie i cel bada
Wspczesny rozwj miast powinien odbywa si zgodnie z ide rozwoju
zrwnowaonego. Na obszarze Unii Europejskiej teza ta wypywa m.in. z koniecznoci realizacji strategii Europa 2020 [1]. W polskim prawodawstwie
odniesienie do idei rozwoju zrwnowaonego znajduje si zarwno w ustawie
zasadniczej [2], jak i szczegowym prawie regulujcym ochron rodowiska [3]
1
Agata wik, Uniwersytet Rzeszowski, Wydzia Biologiczno-Rolniczy, Katedra Agrobiologii

i Ochrony rodowiska, ul. Zelwerowicza 4, 35-601 Rzeszw, tel. 17 785 50 06, e-mail:
acwik@univ.rzeszow.pl
54
A. wik
i planowanie przestrzenne [4]. Co wicej, nie sposb wyobrazi sobie rozwoju

nowoczesnych miast bez waciwie prowadzonej gospodarki przestrzennej, ktrej jednym z narzdzi jest planowanie przestrzenne. Ma ono za zadanie wprowadzanie nie tylko adu przestrzennego, ale take - wanie rozwoju zrwnowaonego [4]. W praktyce bardzo trudne jest spenienie drugiego z tych wymogw,
gdy nie istnieje oglnie przyjty zbir miernikw [5] lub jeden kompleksowy
wskanik rozwoju zrwnowaonego, moliwy do zastosowania przez planistw,
wadze i rne grupy, konkurujce o przestrze, chocia rne mierniki pojawiaj si w literaturze naukowej [6,7]. Ma to swoje rdo przede wszystkim w wielowymiarowoci rozwoju zrwnowaonego [8]. Dodatkowym problemem, skutkujcym tym, i miasta mog rozwija si w sposb niezrwnowaony, jest brak
obowizku opracowywania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, ktre powinny chroni teren przed przeznaczeniem go na niewaciwe cele, zaburzajce ad przestrzenny. Pojawia si zatem pilna potrzeba opracowania
narzdzia diagnozujcego zgodno dowolnego rodzaju zagospodarowania przestrzennego z ide rozwoju zrwnowaonego; o niezbyt duym poziomie skomplikowania, tak aby mogo by ono stosowane nie tylko przez naukowcw,
ale take planistw, samorzdowcw i urzdnikw, wydajcych decyzje o warunkach zabudowy. Niniejszy artyku jest wic prb zaprezentowania i przetestowania takiego narzdzia, ktre nazwano metod trzech pyta [9]. Praca ta
stanowi rozszerzon wersj referatu, opublikowanego w materiaach konferencji
INFRAEKO 2014 [10].
1.2. Obszar i metody bada

Do oceny stopnia zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z ide rozwoju zrwnowaonego wybrano korytarz rzeczny Wisoka w Rzeszowie
(rys. 1), bez skrajnego poudniowego odcinka, gdy w granicach miasta ley tu
jedynie prawy brzeg rzeki. Tak zakrelony obszar bada by przedmiotem wczeniejszych analiz autorki [9, 11]. Bdc osi Rzeszowa i istotn skadow osnowy przyrodniczej miasta, peni w nim bardzo wane role hydrologiczn, klimatyczn, biologiczn, krajobrazow i rekreacyjn [9]. Dlatego planowanie zagospodarowania przestrzennego w jego obrbie powinno by szczeglnie uwane i zgodne z ide rozwoju zrwnowaonego. Do analizy wybrano obszar pooony do 250 m od brzegw Wisoka, sam rzek wyczajc z rozwaa, gdy
dla niej naleaoby opracowa inne kryteria oceny. Powierzchnia ta wynosi 620
ha. W strefie 250 m znajduje si prawie caa terasa zalewowa Wisoka oraz tereny wysze, zwaszcza cz powierzchni terasy nadzalewowej, ktrej zagospodarowanie przestrzenne jest istotne ze wzgldu na blisk odlego od rzeki.
W literaturze istnieje wiele definicji rozwoju zrwnowaonego. Jest on take nazywany ekorozwojem, a ostatnio rwnie rozwojem sustensywnym. Niezalenie od tumaczenia angielskiej nazwy sustainable development zwykle opisuje si go jako rozwj bdcy wynikiem przenikania si wymiarw: przyrodni-
Zastosowanie metody Trzech pyta...
55
czego, spoecznego i gospodarczego, a take wyraz sprawiedliwoci midzypokoleniowej.
Rys. 1. Zagospodarowanie przestrzenne a realizacja wymiarw rozwoju zrwnowaonego (oprac.

wasne na tle Mapy topogr. 1:10 000)
Fig. 1. Spatial arrangement and implementation of sustainable development dimensions (by author, on the Topographic Map 1:10 000 background)
Zaproponowana poniej metoda trzech pyta jest prb diagnozy zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z ide rozwoju zrwnowaonego, osiganego poprzez przenikanie si trzech podstawowych jego wymiarw (rys. 2).
Ocena ta zostaa przeprowadzona poprzez zestawienie sekwencji odpowiedzi
na trzy pytania diagnozujce realizacj poszczeglnych wymiarw rozwoju
zrwnowaonego. Pytania te sformuowano nastpujco:
Czy dany typ zagospodarowania przestrzennego nie narusza nadmiernie
funkcjonowania rodowiska przyrodniczego?
A. wik
56
Czy jest on opacalny ekonomicznie w duszej perspektywie czasu?

Czy jest on uyteczny dla szerszej grupy mieszkacw i akceptowany
spoecznie?
Rys. 2. Osiganie rozwoju zrwnowaonego jako efekt przenikania si jego wymiarw (nakadajce si koa wg J. Koodziejskiego [na podstawie 12]) N niezgodno z ide rozwoju zrwnowaonego, C czciowe spenianie kryteriw rozwoju zrwnowaonego, Z zgodno z ide
rozwoju zrwnowaonego
Fig.2. Sustainable development achievement as a result of overlapping of its dimensions (overlapping circles according to J. Koodziejski [based on 12]) N incompatibility with the concept of
sustainable development, C partial compatibility with the concept of sustainable development ,
Z compatibility with the concept of sustainable development
Odpowiedzi na powysze pytania uwzgldniaj specyfik korytarza rzecznego w miecie. W Rzeszowie najwaniejszymi zadaniami terenw nabrzenych
s ich funkcje przyrodnicze (kana spywu wd, przewietrzanie miasta, obszar
wizi przyrodniczej) oraz rekreacyjne [9, 11]. Ma to istotne znaczenie, poniewa
zagospodarowanie przestrzenne naruszajce funkcje hydrologiczne oraz powodujce przerwanie wizi przyrodniczej uznano za nadmiernie ingerujce w funkcjonowanie tego konkretnego rodowiska. W grupie tej znalazy si tereny,
gdzie pozyskuje si przestrze pod budownictwo poprzez zasypywanie teras
zalewowych, wpywajc na podwyszenie fali powodziowej na Wisoku. Jako nadmiernie ingerujce w przewietrzanie miasta uznano miejsca z istniejc
lub powstajc wysok zabudow przy rzece. Wraz z nisz, ale zwart zabudow i powierzchniami przeznaczonymi dla przemysu powysze sposoby zagospodarowania przestrzennego naruszaj cigo osnowy biologicznej miasta,
dlatego uznano, e one rwnie nie s zgodne z przyrodniczym wymiarem rozwoju zrwnowaonego.
57
Opacalno ekonomiczna rnych form zagospodarowania przestrzennego

w duszej perspektywie czasu jest jedn z zasad rozwoju zrwnowaonego,
promowanych w Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju [13]. Dlatego te wybrano j jako diagnostyczn dla gospodarczego wymiaru rozwoju
zrwnowaonego. Nie jest ona jednak szczegowo zdefiniowania w cytowanym
dokumencie, co pozostawia szersze pole interpretacji. Co wicej, rentowno
jakiego przedsiwzicia w przestrzeni bdzie inna dla inwestora, dla budetu
miasta i dla pojedynczego podatnika uytkownika terenu. Trudno wic przyj
jedn obiektywn metod diagnozy wymiaru ekonomicznego rozwoju zrwnowaonego. Pozostajc jednak przy zaoeniu uytecznoci metody trzech pyta, zwaszcza dla planistw przestrzennych, jako niezgodne z ide rozwoju
zrwnowaonego w aspekcie ekonomicznym, wskazano dysfunkcyjne formy
zagospodarowania, powodujce konflikty przestrzenne, zwaszcza konflikty ssiedztwa. W badanym obszarze ilustracj tego zagadnienia moe by powstajce
w rodku strefy przemysowej osiedle mieszkaniowe. W duszej perspektywie
czasu moe to prowadzi do wycofywania si z tego terenu przedsibiorcw na
skutek presji nowych uytkownikw terenu, a w konsekwencji do ponoszenia
przez nich oraz przez miasto kosztw zwizanych z przygotowaniem nowych
lokalizacji dla przemysu oraz rewitalizacj opuszczonych w tym miejscu terenw, czy te spadek wpyww z podatkw od dziaalnoci przemysowej.
Ostatnie pytanie dotyczyo spoecznego wymiaru rozwoju zrwnowaonego. Wykorzystujc istniejce badania [11,14] za niezgodne z t paszczyzn
uznano formy zagospodarowania przestrzennego, nieakceptowane w nabrzeu
Wisoka przez spoeczestwo. Zakwalifikowano tu rwnie formy uytkowania
ziemi, suce jedynie wskiej grupie ludzi, jak np. zabudowa jednorodzinna
oraz znacznie ingerujce w najwaniejsz dla rzeszowian w tym miejscu funkcj
rekreacyjn.
Za pomoc programu ArcGIS naniesiono powierzchnie, w obrbie ktrych
odpowied na dane pytanie bya negatywna, a w dalszej kolejnoci naoono je
na siebie. Uzyskano w ten sposb wszystkie moliwe sekwencje odpowiedzi.
Obszary, ktre cechowa brak jakiejkolwiek negatywnej odpowiedzi, oceniono
jako zrwnowaone. Tereny, ktre charakteryzoway si tylko jedn negatywn odpowiedzi, sklasyfikowano jako czciowo zrwnowaone. Za obszary,
zdiagnozowane dwoma lub trzema negatywnymi odpowiedziami, potraktowano
jako powierzchnie o niezrwnowaonym zagospodarowaniu przestrzennym.
Wyniki oceny przedstawiono na Rysunku 3.
2. Ocena stopnia zrwnowaenia zagospodarowania przestrzennego

W badanym obszarze przewaaj tereny zagospodarowane zgodnie z ide
rozwoju zrwnowaonego. Zajmuj one 72% powierzchni. Znacznie mniejszy
udzia w korytarzu rzecznym Wisoka maj tereny o czciowo zrwnowaonym
58
A. wik
zagospodarowaniu przestrzennym 15% i zblione do nich powierzchniowo

obszary nie speniajce wymogw rozwoju zrwnowaonego 13% (rys. 3).
Uwag zwraca fakt, e tereny zagospodarowane prawidowo znajduj si gwnie w poudniowej czci doliny, nad zalewem. rodowisko przyrodnicze stwarza tu liczne bariery dla zagospodarowania przestrzennego, co sprawia, e nie s
tu prowadzone inwestycje, budzce sprzeciw spoeczny i powodujce konflikty
przestrzenne. Podobnie jest w pnocnej czci doliny, chocia istnieje tu kilka
stref przemysowych i usugowych, ktre przerywaj cigo ekosystemw nadrzecznych a ich pooenie przy Wisoku nie jest akceptowane przez mieszkacw miasta [8], co wpyno na zakwalifikowanie tych obszarw do kategorii
o niezrwnowaonym zagospodarowaniu, gdy naruszaj zarwno wymiar
przyrodniczy, jak i spoeczny rozwoju zrwnowaonego (rys. 1, 2 i 3). Wystpuj tu take konflikty przestrzenne, polegajce na wprowadzaniu zabudowy
mieszkalnej w obrb strefy przemysowej [9], co moe powodowa w duszej
perspektywie czasu, opisane powyej, straty ekonomiczne. Przykadem sytuacji
konfliktowej jest tu take lokalizacja jednostki wojskowej w obrbie zabudowy
jednorodzinnej, blisko Wisoka, ograniczajcej przestrze dostpn dla spoecznoci lokalnej, co jest wane ze wzgldu na jej pooenie w rodku miasta.
Z kolei nieco na pnoc, na zasypywanej terasie zalewowej powstaje nowe targowisko. Ta forma zagospodarowania przestrzennego nie tylko narusza przyrodniczy wymiar rozwoju zrwnowaonego, ale przyczyniajc si do moliwoci podwyszania fali powodziowej i powstawania cofki w uchodzcej w tym
miejscu do Wisoka Mynwki [9], moe by nieopacalna ekonomicznie. Powysze dysfunkcyjne sposoby zagospodarowania terenu zaklasyfikowano zatem
jako niezrwnowaone.
Najmniej terenw z prawidowym zagospodarowaniem przestrzennym cechuje rodkow cz nabrzea Wisoka. Jest to zrozumiae ze wzgldu na ssiedztwo z najintensywniej zabudowanym fragmentem miasta. Strefa przyrodnicza nabrzea, dowizujca do zieleni urzdzonej i nieurzdzonej zwa si tu do
minimum. Na prawym brzegu rzeki zaburzana jest najistotniejsza funkcja tego
terenu hydrologiczna poprzez zasypywanie terasy zalewowej i wprowadzanie
tam zwartej i wysokiej zabudowy, ktra moe utrudni spywanie wd oraz
przewietrzanie miasta. Wieowce w tym miejscu nie s akceptowane spoecznie
[11, 14]. Naruszane s wic tu wszystkie trzy wymiary rozwoju zrwnowaonego, powodujc e teren ten zaklasyfikowano jako o niezrwnowaonym zagospodarowaniu przestrzennym (rys. 3). W rodkowej czci badanego obszaru
przewaaj jednak obszary cechujce si czciowym zrwnowaeniem (rys. 3).
Wynika to z faktu, e znaczny udzia ma tu typowa mieszkalna i usugowa zabudowa miejska, ktra nie ingeruje w przestrze rekreacyjn i nie stwarza konfliktw przestrzennych; przerywa natomiast wi przyrodnicz.
59
Rys. 3. Ocena zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z rozwojem zrwnowaonego (oprac.

wasne na tle Mapy topogr. 1:10 000)
Fig. 3. The assessment of the spatial arrangement conformity with sustainable development dimensions (by author, on the Topographic Map 1:10 000 background)
3. Podsumowanie
Prowadzenie ocen zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z wymogami rozwoju zrwnowaonego jest bardzo istotne zwaszcza w wikszych miastach, gdy wadliwo planowania miejscowego nie chroni cennej przestrzeni
przed niewaciwym przeznaczeniem. Konieczno monitorowania wprowadzania rozwoju zrwnowaonego w zagospodarowaniu przestrzennym wymaga ci-
60
A. wik
gych prac nad wskanikami i miernikami moliwymi do zastosowania przez

rne grupy interesariuszy. Jakkolwiek opisan metod trzech pyta mona by
zastosowa do dowolnego terenu, to jest ona jedynie punktem wyjcia do opracowania bardziej szczegowego narzdzia, gdy sposb odpowiedzi na poszczeglne pytania powinien by zrnicowany w zalenoci od gwnych funkcji, jakie dany teren peni w obrbie tkanki miejskiej. Inne bd rwnie kryteria
osigania rozwoju zrwnowaonego dla obszarw miejskich i pozamiejskich.
I w kocu inne dla obszarw nizinnych, wyynnych i grskich, gdzie rodowisko przyrodnicze funkcjonuje odmiennie.
Zaproponowana metoda moe by jednak uyteczna dla ocen realizacji
rozwoju zrwnowaonego w zagospodarowaniu przestrzennym miast nadrzecznych, w ktrych korytarze rzeczne peni wane role, zwaszcza przyrodnicze.
Literatura
[1] Komisja Europejska.: Komunikat Komisji. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu, Bruksela, 3.03.2010, http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf [dostp:
9 maja 2014 r.].
[2] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997 nr 78
poz. 483.
[3] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska, Dz.U. 2001 nr 62 poz.
627.
[4] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym,
Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717.
[5] wik A.: Rozwj zrwnowaony a konflikty w potencjalnym zagospodarowaniu
grskiego terenu podmiejskiego, [w:] Z. Strzelecki, P. Legutko-Kobus red.: Gospodarka regionalna i lokalna a rozwj zrwnowaony, Studia KPZK PAN, t. CLII.,
2013, s. 198-205.
[6] Fogel P.: Wskaniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach, Biul.
KPZK PAN, z. 250, 2012, ss. 275.
[7] Zbierska A., Przybya Cz., Zbierska J.: Analiza wskanikw zrwnowaonego rozwoju w gospodarce przestrzennej na poziomie lokalnym, [w:] A. Maciejewska red.,
Gospodarka przestrzenna w wietle wymaga strategii zrwnowaonego rozwoju,
Studia KPZK PAN, t. CXLII. 2012, s. 157-175.
[8] Kistowski M.: Regionalny model zrwnowaonego rozwoju i ochrony rodowiska
a strategie rozwoju wojewdztw, Uniwersytet Gdaski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdask-Pozna, 2003, ss. 392.
[9] wik A.: Rzeka atut czy przeszkoda w rozwoju zrwnowaonym miasta? [w:] R.
Janikowski red.: Planowanie przestrzenne - jako instrument rozwoju zrwnowaonego. Przypadek Rzeszowa, Studia KPZK PAN, (w druku).
[10] wik A.: Metoda trzech pyta prba oceny zgodnoci zagospodarowania przestrzennego z ide rozwoju zrwnowaonego, [w:] J. Dziopak, D. Sy, A. Stec red.;
INFRAEKO 2014. Nowoczesne miasta. Infrastruktura i rodowisko. IV Midzynaro-
61
dowa Konferencja Naukowo-Techniczna. Politechnika Rzeszowska. Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, Rzeszw-Krakw, 2014, s. 71-75.
[11] wik A.: Rola doliny Wisoka w Rzeszowie w opinii mieszkacw miasta, Architektura Krajobrazu, 24, 2009, s. 65-70.
[12] Koodziejski J.: Wstpna koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, CUP, 1995, Warszawa.
[13] Uchwaa Nr 239 Rady Ministrw z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjcia
Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. 2012 nr 0 poz. 252.
[14] Gazeta Wyborcza: Rzeszowianie nie chc wieowcw nad Wisokiem, 2013,
http://rzeszow.gazeta.pl/rzeszow/2029020,34962,15035530.html [dostp: 28 listopada 2013 r.]
THE APPLICATION OF "THREE QUESTIONS" METHOD FOR

PLANNING OF THE WISOK RIVER CORRIDOR SUSTAINABLE
DEVELOPMENT
Summary
The article presents preliminary tool possible to use in diagnosing of spatial arrangement
compliance with the requirements of sustainable development. Such an evaluation is essential,
since it is imposed by Polish spatial planning legislation. In practice, however, is not applied due
to lack of a simple diagnostic method. The proposed method shows which from among the three
dimensions of sustainable development: the environmental, social and economic are realized
in spatial arrangement. The Wisok river corridor in Rzeszow was selected as a testing area for the
developed method. The area plays many important environmental functions in the structure of the
city. That is why it requires particularly careful planning. The results of the analysis indicate that
in the area of research prevails spatial arrangement compatible with sustainable development idea
more than 70% of the surface. Areas managed in an unsustainable way is only 13%. Today,
however, there are further conflict situations violating sustainable development dimensions observed in this area. That may change the above relatively favorable evaluation results.
Keywords: assessment of spatial arrangement, sustainable development dimensions, Rzeszw
DOI:10.7862/rb.2014.46

Jzef DZIOPAK1
Mariusz STARZEC2
WPYW KIERUNKU I PRDKOCI

PRZEMIESZCZANIA SI OPADU DESZCZU NA
MAKSYMALNE SZCZYTOWE PRZEPYWY
CIEKW W SIECI KANALIZACYJNEJ
W artykule przedstawiono wyniki bada dotyczcych wpywu kierunku i prdkoci przesuwania si fali deszczu na wymiarowanie systemu kanalizacyjnego. Symulacje przeprowadzono w trzech zaoonych zlewniach, ktre posiaday tak sam powierzchnie zredukowan 19,75 ha. Kada ze zlewni posiada 10 podzlewni
czstkowych uoonych w rnych lokalizacjach, co skutkuje odmiennymi schematami sieci kanalizacyjnej. Uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi, e zarwno
kierunek, jak i prdko przemieszczania si fali deszczu ma znaczcy wpyw
na wielkoci przepywu, ktre ksztatuj si w sieci kanalizacyjnej. Najwiksze
rnice w nateniu przepywu, jak i wynikowym hydrogramie opisujcym zaobserwowane zjawisko s podczas deszczy krtkotrwaych. Wykazano rwnie,
e najwiksze chwilowe natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej wystpuje
podczas wystpowania deszczu krtszego od czasu miarodajnego, jaki jest wyznaczany metod granicznych nate.
Sowa kluczowe: systemy kanalizacyjne; przepywy obliczeniowe; fala deszczu
1. Wprowadzenie
Nasilajce si w ostatnich latach ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak
deszcze nawalne i dugotrwae intensywne opady deszczu, powoduj w wielu
przypadkach powstanie lokalnych podtopie. Ich czstsze wystpowanie, ni to
wynika z ustalanych zaoe projektowych wpywa na nieprzewidziane zwikszenie kosztw, ktre wynikaj ze strat finansowych na usuwanie skutkw tych
zjawisk. Takie uwarunkowania krajowe wymuszaj konieczno udoskonalania
1
Jzef Dziopak, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, al. Powstacw

Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. 178651817, jdziopak@prz.edu.pl.
2
Autor do korespondencji/corresponding author: Mariusz Starzec, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. 177232409,
mstarzec1990@prz.edu.pl.
64
J. Dziopak, M. Starzec
metod zalecanych do stosowania przez projektantw do racjonalnego wymiarowania, zarwno sieci kanalizacji deszczowej i oglnospawnej, jaki i obiektw
z nimi wsppracujcych. W Polsce od wielu dziesicioleci do wymiarowania
sieci odprowadzajcych cieki deszczowe wykorzystuje si metod granicznych
nate (MGN).
W Polsce operuje si deszczem 10-minutowym, ktry jest uwzgldniany
w wikszoci przypadkw jako najkrtszy i take wyjciowy w metodzie staych
nate. Przykadowo, w Niemczech takim deszczem odniesienia jest opad trwajcy 15 minut, a miarodajny czas jego trwania okrelaj odpowiednie wytyczne
[2]. Inn metodyk stosuje si w Rosji, gdzie na rozlegym obszarze tego kraju
wystpuje bardzo due zrnicowanie geograficzne i obserwuje si znaczne odmiennoci klimatyczne [1]. Takie uwarunkowania wymagaj zdecydowanie innego, i to uniwersalnego podejcia, ktre jest uwzgldnione w obowizujcej
w tym kraju normie SNiP [9]. Oglny zapis formuy w tej normie na jednostkowe natenie deszczu uwzgldnia deszcz trwajcy 20 minut w zlewni przy zaoeniu czstoci jego pojawiania si raz w roku i ma podobn formu w odniesieniu do stosowanej w Polsce metody MGN.
Wykorzystujc metod MGN mona w szybki i atwy sposb wyznacza
miarodajne natenia przepywu ciekw deszczowych. Metoda ta jest od wielu
dziesicioleci przyjmowana w Polsce do ustalania miarodajnych przepyww
ciekw deszczowych w kanalizacji deszczowej i oglnospawnej. Uwzgldnia
ona wpyw wielkoci szeregu parametrw, w tym pole powierzchni zlewni odwadnianej, zmienny wspczynnik spywu zaleny od szczelnoci powierzchni
zlewni, wysoko redniego opadu rocznego, prawdopodobiestwo wystpienia
opadu i inne.
W metodzie tej przyjmuje si wane zaoenie, e maksymalne natenie
przepywu w rozpatrywanym przekroju poprzecznym kanau wystpi wtedy,
gdy czas trwania deszczu bdzie rwny sumie czasw przepywu po najbardziej
wyduonej po czasie trasie i z uwzgldnieniem czasu koncentracji terenowej
na spyw ze zlewni i czasu retencji kanaowej na wywoanie przepywu ciekw
w sieci. W przypadku innych czasw trwania deszczu (dusze lub krtsze)
w metodzie MGN przyjmuje si, e chwilowe maksymalne natenie przepywu
ciekw deszczowych w sieci osignie wartoci mniejsze. Naley jednak zada
pytanie czy aby na pewno przy deszczach trwajcych krcej ni czas miarodajny
wyznaczony t metod, natenie przepywu bdzie nisze? Przyjmujc, e jest
tak w rzeczywistoci, wzrost intensywnoci opadu wynikajcy z jego krtszego
czasu trwania nie rekompensowaby zjawiska, w ktrym nie wystpuje naoenia si spywu fali deszczu z caej zlewni. Jednak analizujc zmian intensywnoci deszczu od czasu jego trwania wida wyranie, e im bliej jest ona wartoci
10 minut, tym intensywno ronie w znacznie wikszym stopniu.
W metodzie MGN przyjto rwnie, e deszcz zaczyna si i koczy w tym
samym czasie na caej zlewni. Oznacza to, e obejmuje w jednym momencie
ca rozpatrywan zlewni i ma sta intensywno. Takie zaoenia nie odpo-
Wpyw kierunku i prdkoci...
65
wiadaj rzeczywistoci i s one zbyt duym uproszczeniem, co wykazao wielu

autorw. W przyrodzie szanse na wystpienie takiego deszczu s znikome,
a prawie zawsze jest inaczej.
Jednak - czy kierunek przesuwania si fali deszczu ma w ogle wpyw
na maksymalne chwilowe natenia przepywu, jakie wystpi w sieci kanalizacyjnej? Jeli tak, to jaki. Jak wczeniej zaznaczono, mao prawdopodobna jest
sytuacja, w ktrej deszcz pojawi w tym samym czasie na caej rozpatrywanej
zlewni, i to niezalenie od czasu jego trwania. Naley wic ustali, jaki wpyw
na wielko natenia przepywu w sieci kanalizacyjnej ma okrelony kierunek
przesuwania si fali deszczu, jak rwnie jego prdko.
W celu sprawdzenia, jakie wartoci przyjmuje natenie przepywu ciekw
deszczowych w sieci podczas rnych czasw trwania deszczu, przy zmiennych
kierunkach i prdkoci fali deszczu, wykonano szczegowe symulacje obliczeniowe. Przeprowadzono je w trzech zlewniach o zrnicowanych ksztatach,
charakteryzujcych si odmiennymi schematami rozmieszczenia kanaw w planie, ale majcych identyczne powierzchnie.
2. Przyjte warianty obliczeniowe

W przeprowadzonych badaniach podjto prb okrelenia, przy jakim czasie trwania deszczu wystpi maksymalne natenie przepywu w zaoonych
sieciach kanalizacyjnych. Dodatkowo sprawdzono, jaki wpyw wywiera,
po pierwsze kierunek fali deszczu i po drugie jego prdko przemieszczania si
na warto maksymalnego przepywu w sieci kanalizacyjnej. Przeprowadzono
symulacje obliczeniowe, przyjmujc rone scenariusze opadw deszczu i odmienne ksztaty zlewni zurbanizowanych, wyrniajc przy tym trzy rne
schematy ukadw sieci kanalizacyjnej w planie, ktre przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Schematy sieci kanalizacyjnych przyjte do analizy (a - zlewnia wyduona, b - zlewnia

rednia, c - zlewnia zwarta)
Fig. 1. Stormwater sewer systems model adopted for the analysis (a - an elongated catchment,
b - average catchment, c - compact catchment)
66
Kada z analizowanych zlewni skada sie z 10 odcinkw kanaw o dugociach od 250 do 400 metrw. Ich czna powierzchnia zredukowana wynosi
19,75 ha, natomiast spadki kanaw przyjmuj wartoci 4, 5 lub 6 . Przedzia
czasowy trwania deszczu do symulacji przyjto od 10 do 70 minut. Do okrelenia jednostkowego natenia deszczu skorzystano z formuy Baszczyka [3],
ktra okrela zaleno pomidzy intensywnoci opadu a czasem jego trwania:
(1)
gdzie:
-
Q jednostkowe natenie deszczu, dm3/(s*ha)
H wysoko redniego opadu rocznego, mm/rok
c czsto wystpowania opadu, lata
td czas trwania opadu, min.
Przyjto w obliczeniach, e wysoko redniego opadu rocznego zaoonego do symulacji wynosi H = 600 mm, a czsto wystpowania opadu bdzie
przyjmowa warto c = 2 lata. Przyjte opady deszczu w symulacji charakteryzuj si sta intensywnoci w czasie ich trwania.
Do wyznaczenia maksymalnych nate przepyww ciekw deszczowych w przyjtym przekroju A, przy warunkach statycznych skorzystano
z trzech metod obliczeniowych. Pierwsz z nich jest metoda granicznych nate MGN. W metodzie tej najwysze szczytowe natenia przepywu ciekw
wystpuje z pewnym opnieniem w stosunku do momentu rozpoczcia opadu
o czas potrzebny na koncentracj terenow tk, retencj kanaow tr, oraz przepyw w kanale tp od pocztku do przekroju obliczeniowego[3]. Czas retencji kanaowej tr przyjto rwny 20% czasu przepywu, natomiast czas koncentracji
terenowej tk ustalono na 5 min.
Drug metod jest metoda graficzna (MG). Umoliwia ona wyznaczenie
zbiorczego hydrogramu natenia przepywu ciekw deszczowych w wybranych przekrojach poprzecznych sieci kanalizacji deszczowej. Metoda ta sprowadza si do sumowania hydrogramw natenia przepywu ciekw deszczowych
z poszczeglnych odcinkw sieci kanalizacji deszczowe. Metoda graficzna bazuje na zaoeniach metody granicznych nate (MGN), ktra m.in. zakada,
e maksymalne natenie przepywu ciekw wystpuje z pewnym opnieniem
w stosunku do momentu rozpoczcia opadu o czas potrzebny na koncentracj
terenow tk, retencj kanaow tr, oraz przepyw w kanale tp od pocztku
do przekroju obliczeniowego.
67
W metodzie graficznej hydrogram natenia przepywu ciekw deszczowych w pojedynczym odcinku przyjmuje ksztat trjkta lub trapezu. Hydrogram przyjmuje ksztat trjkta, jeeli przyjty czas trwania deszczu bdzie
rwny czasowi miarodajnemu tdm (czas potrzebny na koncentracj terenow tk,
retencj kanaow tr, oraz przepyw w kanale tp) w analizowanym odcinka.
W pozostaych sytuacjach hydrogram przyjmie ksztat trapezu.
Hydrogramy poszczeglnych odcinkw sieci kanalizacji deszczowej
s od siebie oddalone o czas przepywu i retencji kanaowej, odcinka znajdujcego si bliej odbiornika oraz odcinkw pomidzy nimi, jeeli wystpuj.
Przy zaoeniu, e deszcz zaczyna si i koczy w tym samym momencie na caej
zlewni, hydrogram odcinka pooonego najbliej rozpatrywanego przekroju bdzie znajdowa si jako pierwszy z lewej strony wykresu. Hydrogramy kolejnych odcinkw s od niego oddalone o okrelon warto czasow. Na rysunku
2 przedstawiono przykadowe rozmieszczenia trzech hydrogramw pojedynczych odcinkw. Odcinki te s uoone wzgldem siebie szeregowo. Najbliej
rozpatrywanego przekroju poprzecznego znajduje si odcinek 1, nastpnie 2
i odcinek 3.
Rys. 2. Hydrogramy natenia przepywu ciekw deszczowych (1 - odcinek I, 2 - odcinek II, 3 odcinek III, 4 - hydrogram zbiorczy, tri - czas przepywu i-tego odcinka, tri - czas retencji kanaowej i-tego odcinka, tdm - czas miarodajny sieci, tdmi - czas miarodajny i-tego odcinka)
Fig. 2. Hydrographs rainwater flow (1 - conduit I, 2 - conduit II, 3 - conduit III, 4 - summary hydrograph, tri - flow time chosen conduit, tri - retention time chosen channel, tdm - duration of design storm for sizing stormwater channels, tdmi - duration of design storm for sizing chosen
stormwater channels)
Wdrwka opadu nad zlewni w MG jest uwzgldniana poprzez zmian

odlegoci pomidzy poszczeglnymi hydrogramami pojedynczych odcinkw.
W przypadku fali deszczu podajcej zgodnie z kierunkiem spywu ciekw,
68
odlegoci pomidzy hydrogramami przyjmuj mniejsze wartoci. Przy fali

deszczu podajcej w kierunku przeciwnym, wartoci te s wiksze. Wielko
zmiany odlegoci pomidzy poszczeglnymi hydrogramami zaley od czasu,
jaki jest potrzebny na przejcie fali deszczu przez rozpatrywany fragment zlewni. Uwzgldnienie przemieszczania si fali deszczu powoduje modyfikacj
ksztatu hydrogramu wynikowego w stosunku do warunkw statycznych. Jeeli
fala deszczu poda zgodnie z kierunkiem spywu ciekw, wynikowy hydrogram przepywu ciekw jest bardziej zwarty a szczytowa warto przepywu
wiksza. Natomiast, jeeli kierunek fali deszczu i kierunek spywu ciekw maj
taki sam zwrot, to czas potrzebny na spyw ciekw sieci kanalizacyjn do rozpatrywanego przekroju jest niwelowany. W grnych zlewniach czstkowych
deszcz zaczyna si odpowiednio wczeniej, co powoduje szybszy odpyw ciekw z tych zlewni czstkowych w stron odbiornika w stosunku do zlewni
czstkowych znajdujcych si poniej. W przypadku przeciwnym, hydrogram
przepywu jest bardziej rozcignity a szczytowa warto przepywu ciekw
jest nisza w stosunku do warunkw statycznych. W przypadku, gdy fala deszczu poda przeciwnie do urednionego kierunku spywu ciekw w sieci kanalizacyjnej, nastpuje wyduenie czasu spywu ciekw ze zlewni w stosunku do
warunkw statycznych. Wwczas deszcz zaczyna pada najpierw nad zlewniami
czstkowymi pooonymi bliej odbiornika. Pocztkowe zlewnie czstkowe natomiast zostan objte opadem, ale jako ostatnie.
Przesuwanie si fali deszczu nad zlewni wpywa rwnie na ksztat hydrogramu pojedynczych odcinkw (rysunek 3). Czas potrzebny na przejcie fali
deszczu jest uwzgldniany w czasie miarodajnym poszczeglnych odcinkw.
Fala deszczu podajca zgodnie z kierunkiem spywu ciekw ma warto czasu miarodajnego poszczeglnego odcinka pomniejszan o czas potrzebny
na przejcie fali deszczu przez ten odcinek. W przypadku, gdy kierunek przemieszczania si deszczu jest przeciwny do kierunku spywu ciekw, to czas
miarodajny jest powikszany o czas wdrwki opadu na zlewni przypisan
do danego odcinka sieci kanalizacyjnej.
Jako ostatni metod przyjto wykorzystanie modelu hydrodynamicznego
w programie SWMM 5,0. Dla wszystkich analizowanych zlewni utworzono ich
model komputerowy. W symulacji przyjto, e z terenw nieuszczelnionych nie
wystpuje spyw wd deszczowych. Szeroko zlewni przyjto, jako dwukrotn
dugo odcinka przypisanego danej zlewni czstkowej. Pozostae parametry
opisujce zlewni i sieci kanalizacyjna tj. powierzchnia zlewni czstkowej,
wspczynnik spywu powierzchniowego, rednice kolektorw, spadki sieci, itp.
przyjto jak w pozostaych dwch metodach.
69
Rys. 3. Hydrogramy natenia przepywu dla pojedynczego odcinka (1 - vfd = -3 m/s , 2 - vfd = -10
m/s, 3 - warunki statyczne, 4 - vfd = 10 m/s, 5 - vfd = 3 m/s, tdmi - czas miarodajny odcinka przy itej prdkoci przesuwania si fali deszczu)
Fig. 3. Hydrographs rainwater flow for chosen conduit (1 - vfd = -3 m/s , 2 - vfd = -10 m/s, 3 - static conditions, 4 - vfd = 10 m/s, 5 - vfd = 3 m/s, tdmi - duration of design storm for sizing stormwater
channels for chosen velocity of the wave rain)
Do analizy wpywu prdkoci przesuwania si fali deszczu przyjto

wartoci 20, 10, 5, 3, 2, 1,5 i 1,0 m/s. Ponadto wyrniono dwa skrajne warianty
przy ustalaniu kierunku, w jakim bdzie przemieszcza si fala opadu.
W pierwszym zaoono, e opad deszczu przemiesza si wraz z kierunkiem
spywu ciekw w kanalizacji. Oznacza to, e w grnych partiach zlewni sieci
kanalizacyjnej deszcz pojawia si najpierw i z ustalon prdkoci kieruje si do
zlewni czstkowych odcinkw pooonych bliej odbiornika. Drugi
rozpatrywany przypadek jest odwrotnoci opisanego powyej. W tym
przypadku fala deszczu pojawia si najpierw w dolnej czci kanalizowanej
zlewni i przesuwa si w stron czci grnej, a wic przeciwnie do kierunku
spywu ciekw w kanaach. Przyjcie zaoenia, e deszcz zaczyna si w takim
samym momencie na caej zlewni oznacza, e prdko przesuwania si fali
deszczu jest nieskoczenie dua. Odpowiada to zatem sytuacji, w ktrej na
caym obszarze zlewni dane zjawisko pojawia si jednoczenie [11].
3. Analiza wynikw symulacji

Analizujc otrzymane wyniki mona stwierdzi, e zarwno w metodzie
graficznej (MG), jak i przy wykorzystaniu modelu hydrodynamicznego w programie SWMM 5.0, maksymalne natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej
70
wystpi podczas czasu trwania deszczu krtszego ni przy czasie miarodajnym

wyznaczonym metod granicznych nate (MGN). Sytuacja ta zachodzi we
wszystkich analizowanych zlewniach. Otrzymane wyniki bada, na podstawie
przeprowadzonych oblicze tylko potwierdzaj ju sygnalizowane wnioski innych autorw [10, 13, 16], e do powstawania maksymalnego natenie przepywu w sieci nie jest konieczne naoenia si przepywu z caej zlewni. Jeli na
caej zlewni lub w wikszej jej czci wystpi deszczu o krtkim czasie trwania,
jednak jego intensywno bdzie dua, to moe on spowodowa najwysze
chwilowe natenia przepywu ciekw deszczowych.
Maksymalne natenie przepywu ciekw deszczowych w przekroju
A wyznaczono trzema wybranymi metodami: (1) metod granicznych nate
MGN, (2) metod graficzn MG i (3) z wykorzystaniem modelu hydrodynamicznego w programie SWMM przy uwzgldnieniu zmiennych skokowo czasw trwania deszczu. Wyniki oblicze zamieszczono w tabeli 1 przy uwzgldnieniu zlewni wyduonej, w tabeli 2 w zlewni redniej i w tabeli 3 w zlewni
zwartej.
W celu peniejszego zobrazowania uzyskanych wynikw oblicze dane,
ktre zamieszczono w tabelach 1, 2 i 3 zostay przedstawione w formie graficznej na rysunku 4.
Tabela 1. Maksymalne natenie przepywu ciekw deszczowych w ostatnim wle sieci kanalizacyjnej w czasie trwania deszczu w zlewni wyduonej
Table 1. Maximum rainwater flow in the last conduit for chosen durations of rain in the elongated
catchment
td
MGN
MG
SWMM
min
dm3/s
dm3/s
dm3/s
10
847,47
1118,51
1443,50
15
970,11
1246,17
1503,40
20
1067,75
1287,38
1454,70
25
1150,20
1256,92
1330,15
30
1215,75
1194,30
1206,81
35
1097,01
1097,01
1093,06
40
1003,58
1003,58
1003,11
50
864,86
864,86
865,64
60
765,87
765,87
766,96
70
691,07
691,07
691,09
W zlewni wyduonej maksymalny przepyw obliczeniowy wyznaczony

przy pomocy programu SWMM wystpi podczas deszczu trwajcego 15 minut
i osignie on warto 1503,40 dm3/s. Natomiast stosujc metod graficzn MG,
71
maksymalne natenie przepywu wystpi w czasie deszczu trwajcego 20 minut

i jego warto wyniesie 1287,38 dm3/s. Maksymalny natenie wyznaczone metod MGN w analizowanej zlewni przyjmie warto 1215,75 dm3/s, przy czasie
trwania deszczu 30 minut. W porwnaniu z wynikami uzyskanymi z dwch poprzednich metod, jest ona wartoci najmniejsz.
Maksymalne natenie przepywu, ktre zostao wyznaczone w wyniku
symulacji hydrodynamicznej w programie SWMM jest o prawie 25 % wiksze
ni ustalone metod MGN. Porwnujc wartoci otrzymane przy zastosowaniu
metod MG i MGN okazao si, e ustalony przepyw metod MG jest o okoo
6 % wikszy.
Z kolei porwnujc otrzymane wyniki w zlewni redniej, wida e procentowa rnica wynikw otrzymanych dziki symulacj przeprowadzonym w programie SWMM jest nieco mniejsza, ale utrzymuj si na podobnym poziomie.
Zaobserwowano natomiast wzrost przepywu w przypadku zastosowania metody
MG. I tak, maksymalna warto natenia przepywu otrzymana przy wykorzystaniu programu hydrodynamicznego SWMM jest o prawie 23% wiksza ni
wyznaczona metod MGN. Natomiast w metodzie MG otrzymane maksymalne
natenie przepywu jest o 12 % wiksze ni wyznaczone metod MGN.
Tabela 2. Maksymalne natenie przepywu ciekw deszczowych w ostatnim wle sieci kanalizacyjnej w czasie trwania deszczu w zlewni redniej
Table 2. Maximum rainwater flow in the last conduit for chosen durations of rain in the average
catchment
td
MGN
3
MG
3
SWMM
min
dm /s
dm /s
dm3/s
10
1096,64
1581,36
1778,35
15
1255,34
1623,63
1709,90
20
1381,68
1497,49
1535,93
23
1447,57
1414,84
1427,96
25
1372,87
1372,87
1359,14
30
1215,75
1215,75
1214,53
35
1097,01
1097,01
1095,21
40
1003,58
1003,58
1003,71
50
864,86
864,86
865,69
60
765,87
765,87
766,96
70
691,08
691,07
691,09
72
Tabela 3. Maksymalne natenie przepywu ciekw deszczowych w ostatnim wle sieci kanalizacyjnej w czasie trwania deszczu w zlewni zwartej
Table 3. Maximum rainwater flow in the last conduit for chosen durations of rain in the compact
catchment
a)
b)
td
MGN
MG
SWMM
min
dm3/s
dm3/s
dm3/s
10
1405,70
2088,13
2085,23
15
1609,12
1824,62
1812,83
18
1709,00
1682,63
1654,83
20
1593,08
1593,08
1562,83
25
1372,87
1372,87
1365,87
30
1215,75
1215,75
1216,7
35
1097,01
1097,01
1095,58
40
1003,58
1003,58
1003,8
50
864,86
864,86
865,69
60
765,87
765,87
766,96
70
691,07
691,07
691,09
73
c)
Rys. 4. Wykresy zalenoci maksymalnych nate przepywu ciekw deszczowych w ostatnim

wle sieci kanalizacyjnej od czasw trwania deszczu (a - zlewnia wyduona, b - zlewnia rednia, c - zlewnia zwarta)
Fig. 4. Nomogram for maximum rainwater flow in the last conduit depending on durations of rain
(a - an elongated catchment, b - average catchment, c - compact catchment)
Wane podkrelenia jest to, e w zlewni zwartej, zarwno przy korzystaniu

z metody MG, jak rwnie z programu SWMM, wyznaczone natenia przepywu ciekw deszczowych w sieci kanalizacyjnej maj zblione wartoci
we wszystkich zaoonych czasach trwania deszczu. Warto maksymalnego
natenia przepywu w obu metodach zostaa osignita przy deszczu, ktry trwa 10 minut, i jest ona wiksze o okoo 22% w stosunku do wartoci otrzymanej z oblicze wykonanych, stosujc metod MGN.
Zatem naley wnioskowa, e zwymiarowanie kolektora na obliczeniowe
natenie przepywu wyznaczone metod MGN bdzie skutkowa dziaaniem
kanalizacji pod cienieniem, a w skrajnym przypadku moe doj nawet do lokalnych podtopie, co w praktyce oznaczaoby powstanie okrelonych szkd,
a zatem wymiernych strat finansowych.
W programie SWMM, serie czasowe charakteryzujce przebieg opadu
wprowadza mona z krokami czasowymi 1, 5, 10, 15 i 30 minut lub 1, 6, 12
i 24 godzin. Efekt wdrwki deszczu uzyskuje si poprzez jego rozpoczcie nad
wydzielonymi fragmentami zlewni w rnym czasie. Prdko fali deszczu wyznacza si za pomoc relacji pomidzy dugoci jaka dzieli dane fragmenty
zlewni i rnicy czasu rozpoczcia na nich opadu deszczu. Przy dugociach poszczeglnych odcinkw sieci kanalizacyjnych przyjtych w symulacji skoki czasowe opisujce deszcz z jakich moemy skorzysta nie pozwoliyby na wyznaczenie takiej samej wartoci prdkoci fali deszczu dla caej zlewni. Z tego powodu wykorzystanie programu SWMM do sprawdzenia oddziaywania prdkoci i kierunku fali deszczu na ksztatowanie si maksymalnych przepyww
ciekw w sieci kanalizacyjnej jest w tym przypadku ograniczone. W metodzie
MG nie wystpuj ograniczenia dotyczce zadanych wartoci prdkoci fali
deszczu. Jednak trzeba mie na uwadze fakt, e metoda MG opiera si na zao-
74
eniach metody MGN, w ktrych przyjmuje si ustalony ruch cieczy. W porwnaniu do programu hydrodynamicznego SWMM jest ona metod duo prostsz,
jednak wyniki otrzymane w obu metodach, bez uwzgldniania przesuwania si
fali deszczu s do siebie zblione. Wyniki symulacji pozwoliy na okrelenie
wpywu przemieszczania si fali deszczu na przepyw w sieci kanalizacyjnej,
otrzymane stosujc metod, a wyniki tej metody (MG) mona uzna za wiarygodne.
Przeprowadzone symulacje i uzyskane wyniki oblicze z wykorzystaniem
metody MG wraz z ich analiz pozwoliy na podanie szeregu istotnych wnioskw. Zarwno prdko, jak i kierunek przemieszczania si fali deszczu nad
zlewni oraz czas jego trwania maj bezporedni wpyw na ksztatowanie si
szczytowych, chwilowych wartoci nate przepywu, ktre wystpi w rozpatrywanych przekrojach sieci kanalizacyjnej. Oddziaywanie kierunku i prdkoci
przemieszczania si fali deszczu na przepyw w rozpatrywanym przekroju poprzecznym A przyjtych sieci obrazuje plik krzywych, ktre zamieszczono na
rysunku 5.
Analizujc wykresy przedstawione na rysunku 5. mona stwierdzi, e przy
zaoonych prdkociach przesuwania si fali deszczu i przyjtych czasach jego
trwania, maksymalne krytyczne natenia przepywu na kocu ostatniego odcinka sieci wystpi wwczas, gdy nad zlewni pojawi si deszczu, ktrego czas
trwania bdzie minimalny i wyniesie td = 10 min. Jego intensywno spowoduje
przepyw w przekroju A o wartoci Qd = 2528,58 dm3/s podczas fali deszczu,
ktra bdzie przemieszczaa si wwczas z prdkoci 2,0 m/s, a jej kierunek
bdzie zgodny z kierunkiem spywu ciekw deszczowych w sieci. W tabeli 4
zamieszczono wartoci maksymalnych nate przepyww ciekw, jakie wystpi w rozpatrywanym przekroju sieci przy zaoonych zmiennych wartoci
prdkoci przemieszczania si fali deszczu.
Rys. 5. Zestawienie krzywych obrazujcych maksymalne natenie przepywu ciekw deszczowych w rozpatrywanym przekroju sieci w zlewni redniej
Fig. 5. Nomogram for maximum rainwater flow in the last conduit in average catchment
75
Analizujc dane zapisane w tabeli 4 mona stwierdzi, e w zakresie

wszystkich przyjtych prdkoci ze znakiem dodatnim, maksymalne krytyczne
natenie przepywu ciekw, ktre wystpi w przekroju A, bdzie miao wiksz warto, ni natenie przepywu wyznaczone metod MGN bez wzgldu
na ukad sieci kanalizacyjnej i jej parametry. Dodatkowo wykazano, e im ukad
sieci jest bardziej zwarty, tym otrzymano odpowiednio wiksz liczb maksymalnych (krytycznych) nate przepywu ze wzgldu na prdko przemieszczania si fali deszczu, a ktre s wiksze ni natenie przepywu obliczone
przy stosowaniu metod granicznych nate MGN.
Tak wic oprcz intensywnoci i czasu trwania deszczu, decydujcy wpyw
na maksymalne natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej ma zarwno sama
prdko, a zwaszcza kierunek przesuwania si fali deszczu. Na og, im deszcz
poda wolniej zgodnie z kierunkiem przepywu ciekw w sieci kanalizacyjnej,
tym maksymalne krytyczne natenie przepywu w sieci jest wiksze. Wyjtkiem od tej reguy s wyniki, jakie uzyskano przy prdkoci fali deszczu vfd =
1,0 i vfd =1,5 m/s, przy ktrych wystpoway natenia przepywu mniejsze
w porwnaniu z uzyskanym maksymalnym wynikiem. Jest to spowodowane
tym, e czas przepywu ciekw przez sie kanalizacyjn jest krtszy, ni czas
przejcia fali deszczu. Oznacza to w praktyce, e cieki deszczowe z pocztkowego odcinka kanau dotr do kocowego rozpatrywanego przekroju kanau
zanim na zlewni czstkowej przypisanej do ostatnim odcinku spadnie deszcz.
Taka sytuacja oznacza, e nie nastpi naoenie si szczytowych chwilowych
nate przepywu z wszystkich zlewni czstkowych. Skutkiem tego bdzie wystpienie mniejszego natenie przepywu w rozpatrywanym przekroju sieci kanalizacyjnej. Przyjmujc, e prdko przesuwania si fali deszczu jest rwna vfd
= 0 m/s, w sieci kanalizacyjnej nie wystpi przepyw ciekw ze wzgldu na nie
przemieszczanie si opadu deszczu nad zlewni i nie objcie jej swym zasigiem.
Wyniki bada potwierdzaj, e czas przepywu ciekw deszczowych przez
system kanalizacyjny zaley gwnie od redniej prdkoci przepywu panujcej
w kolektorach. Jak wynika z wczeniej przeprowadzonych symulacji, gdy prdko fali deszczu jest zbliona do prdkoci przepywu ciekw w kanalizacji,
osigane natenia przepywu w sieci kanalizacyjnej przyjmuj najwiksze wartoci. Przyjmujc, e prdko fali deszczu jest staa, to aby osign jak najwysze natenie przepywu, prdkoci w poszczeglnych kolektorach sieci powinny by do siebie jak najbardziej zblione. Analogicznie, im bardziej prdkoci panujce w poszczeglnych kolektorach bd si od siebie rni, tym
w sieci powinno obserwowa si nisze nateni przepywu.
Symulacje tego zjawiska wykonano w dwch zlewniach sieci kanalizacyjnych, przyjmujc ich ksztat przedstawiony na rysunku 1a. Przyjte sieci kanalizacyjne rni si od siebie jednak spadkami w poszczeglnych kanaach
76
Tabela 4. Maksymalne natenia przepywu ciekw deszczowych dla zaoonych prdkoci

przemieszczania si fali deszczu, wystpujce w kocowym odcinku sieci kanalizacyjnej
Table 4. Maximum rainwater flow in the last conduit for chosen velocity of the wave rain in the
last conduit
Sie zwarta
Sie rednia
Sie duga
vfd
Qmax
td
Qmax
td
Qmax
td
[m/s]
[dm3/s]
[min]
[dm3/s]
[min]
[dm3/s]
[min]
1
2043,33
10,0
1595,05
15,0
1311,98
25,0
1,5
2517,25
10,0
2364,31
10,0
2054,98
11,0
2
10,0
10,0
10,0
2528,85
2528,85
2528,85
3
10,0
10,0
2507,66
10,0
2528,85
2528,85
5
2422,62
10,0
2239,50
10,0
1924,65
10,0
10
2261,43
10,0
1910,44
10,0
1546,88
15,0
20
2176,31
10,0
1750,25
12,0
1412,23
17,0
2071,79
10,0
1636,02
13,0
1287,38
20,0
-20
1979,33
10,0
1527,76
14,0
1209,16
20,0
-10
1893,75
10,0
1426,52
17,0
1122,84
25,0
-5
1733,49
11,0
1278,82
20,0
1006,98
30,0
-3
1553,49
13,0
1126,86
25,0
886,94
35,0
-2
1384,76
15,0
992,97
30,0
777,02
50,0
-1,5
1251,62
17,0
899,63
35,0
705,52
60,0
-1
1060,77
20,0
752,38
40,0
591,37
70,0
MGN
18,0
23,1
29,9
1709,00
1447,16
1218,46
Pierwsze pi kolektorw sieci kanalizacyjnej (rys. 6, schemat I) posiada

spadek rwny 2, natomiast pozostae 5 kolektorw spadek 10 . W sieci kanalizacyjnej (rys. 6, schemat II) pierwsze pi kolektorw uoonych jest ze
spadkiem 10 , a pozostae ze spadkiem 2 .
Dziki otrzymanym wynikom mona stwierdzi, e im prdko przepywu
ciekw w kolektorach sieci kanalizacyjnej przyjmuj wartoci blisze sobie,
i bd one odpowiada prdkoci fali deszczu, tym otrzymane maksymalne natenie przepywu osignie warto wiksz. Na rysunku 4 przedstawiono zaleno midzy maksymalnym przepywem uzyskanym w przekroju A sieci kanalizacyjnej I i II a przyjtymi prdkociami fali deszczu.
W sieci kanalizacji deszczowej (schemat I) najwiksz warto przepywu
o wartoci 2485,7 dm3/s osignito przy deszczu o czasie trwania 10 minut
i prdkoci fali vfd = 2 m/s z kierunkiem jej przemieszczania si zgodnym z kierunkiem przepywu ciekw. W sieci kanalizacyjnej (schemat II) najwiksz
warto przepywu otrzymano w zakresie prdkoci fali deszczu vfd = 2,0 3,2
m/s o Qd = 2528,85 dm3/s.
Idc tym tokiem rozumowania, najbardziej niekorzystna bdzie sytuacja,
w ktrej czas pomidzy falami odpywu ciekw ze zlewni czstkowych jest
niwelowany przez czas przejcia fali deszczu. W skrajnych warunkach mogoby
to spowodowa naoenie si wszystkich maksymalnych nate przepywu
z kadej zlewni czstkowej. Taka sytuacja jest moliwa do wystpienia w skrajnych warunkach, tj. deszczu trwajcego krcej ni 10 minut. Przesuwanie si
77
fali deszczu w naturalny sposb zwiksza prawdopodobiestwo wystpienie

opadu na duej zlewni. W danej chwili opad wystpuje na ograniczonym obszarze, jednak z powodu przemieszczania si fali deszczu, opad moe obj swym
dziaaniem znaczny obszar.
Otrzymane wyniki z przeprowadzanych bada pozwalaj na stwierdzenie,
e zmiana wycznie prdkoci i kierunku przesuwania si opadu przy niezmiennym jego zasigu i intensywnoci spowoduje bardzo due rnice w obserwowanych nateniach przepywu ciekw w kanalizacji. Na rysunku 7
przedstawiono hydrogramy przepywu ciekw deszczowych przez rozpatrywany przekrj poprzeczny A sieci kanalizacyjnej w zakresie wybranych prdkoci
przemieszczania si fali deszczu.
Rys. 6. Wykres zalenoci prdkoci przemieszczania si fali deszczu na warto maksymalnych

nate przepywu w rozpatrywanym przekroju poprzecznym kanau A
Fig. 6. Nomogram for maximum rainwater flow in the cross-section A depending on velocity of
the wave rain
a)
78
b)
Rys. 7. Hydrogram przepywu ciekw deszczowych w przekroju poprzecznym A w zlewni redniej podczas deszczu o czasach trwania: (a)td = 10 min, b)td = 20 min
Fig. 7. Hydrographs rainwater flow in the cross-section A for average catchment for rain durations: (a)td = 10 min, b)td = 20 min
Analizujc krzywe na tym rysunku mona wykaza, e zmiana prdkoci

fali deszczu w wikszym stopniu zmienia ksztat hydrogramu dopywu ciekw
do badanego przekroju kanau podczas deszczu trwajcego krcej (rys. 7a).
Warto jednak zauway, e take przy deszczach trwajcych duej, wida wyrane rnice w przebiegu krzywych tworzcych hydrogramy przepywu.
4. Podsumowanie
Powszechnie stosowana w Polsce metoda granicznych nate (MGN)
do wymiarowania odwodnie zlewni miejskich z reguy prowadzi do znacznego
zaniania przepyww obliczeniowych, zwaszcza przy projektowaniu sieci
w maych zlewniach. W praktyce skutkuje to zanianiem potrzebnej geometrii,
zarwno samej sieci kanalizacyjnej, jak i obiektw hydrotechnicznych z ni
wspdziaajcych.
Zatem wany jest wybr racjonalnej metody do okrelenia intensywnoci
opadu ze wzgldu na czas jego trwania, poniewa niektre zaoenia metody
MGN mog prowadzi do bdnych wynikw projektowych.
Jak wykazano w tej pracy, bdne moe wydawa si zaoenie, e maksymalne natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej wystpi, gdy nad analizowan
zlewni wystpi opad o czasie trwania, ktry odpowiada czasowi miarodajnemu,
jak to wynika ze stosowania metody granicznych nate MGN. Przy wszystkich przyjtych zaoeniach, maksymalne natenie przepywu wystpi podczas
opadu trwajcego krcej. Rnice te, bez uwzgldniania przesuwania si fali
deszczu sigay nawet 25 %.
79
Przy uwzgldnieniu prdkoci i kierunku przemieszczania si fali deszczu,

rnica midzy najwyszymi wartociami z obliczonych nate przepywu wyznaczonych metod MG a miarodajnym nateniem przepywu ustalonym metod MGN s wiksze. Wyznaczona warto rnicy w zlewni wyduonej wynosi Q = 1310,39 dm3/s (tabela 1). Oznacza to, e maksymalne krytyczne natenie obliczone MG jest prawie 2 razy wiksze ni miarodajne natenie przepywu ustalone MGN.
Niezalenie od przyjtego schematu sieci kanalizacyjnej, najwiksze natenia przepywu ustalono przy zaoeniu prdkoci przemieszczania si fali
deszczu, ktra doprowadzi do naoenia si w jak najwikszym stopniu maksymalnych wartoci nate przepyww z poszczeglnych odcinkw. We wszystkich rozpatrywanych przypadkach osigano je przy prdko vfd = 2,0 m/s. Jednak nie oznacza to, e tylko ta warto generuje najwiksze przepywy.
Decydujcy wpyw na warto prdkoci fali deszczu, przy ktrej wystpi
maksymalne chwilowe natenie przepywu w sieci kanalizacyjnej ma rednia
prdko przepywu ciekw w kolektorach sieci powyej badanego przekroju
poprzecznego. Przy prdkociach fali deszczu zblionych do prdkoci przepywu ciekw panujcej w poszczeglnych odcinkach otrzymano najwiksze natenie przepywu ciekw.
Najwysze natenie przepywu ciekw przy staej prdkoci przesuwania
si fali deszczu uzyskano, gdy rednie prdkoci przepywu ciekw w kolektorach s do siebie zblione i odpowiadaj prdkoci przemieszczania si fali
deszczu. Ustalono rwnie, e im zlewnia jest bardziej zwarta, tym zakres prdkoci przemieszczania si fali deszczu, ktre powoduj wystpienie maksymalnego natenia przepywu wzrasta. Otrzymane wyniki pozwalaj rwnie
na stwierdzenie, e zmiana wycznie prdkoci i kierunku przesuwania si opadu przy niezmiennym jego czasie trwania, zasigu i intensywnoci spowoduje
bardzo due rnice w obserwowanych nateniach przepywu ciekw.
Z analizy sporzdzonych hydrogramw wynika, e otrzymana rnica wydaje si na tyle dua, e nie powinno si jej pomija w obliczeniach projektowych. Przeprowadzone badania wykazay jednoznacznie, e naley dy
do udoskonalania metody wymiarowania, zarwna samej sieci kanalizacyjnej,
jak i obiektw hydrotechnicznych z ni wspdziaajcych.
Potwierdzono obliczeniami, e zarwno metoda MG, jaki i MGN nie
uwzgldnia wanych parametrw. Metody wykorzystuj ruch ustalony cieczy
i nie uwzgldniaj zmiennego natenia opadu w czasie. Z drugiej jednak strony
rozpatrujc warunki statyczne, podobne wyniki do tych uzyskanych metod MG,
otrzymano wykorzystujc model hydrodynamiczny w programie SWMM 5,0.
Dlatego te tematyka wpywu kierunki i prdkoci przesuwania si fali deszczu
na rzeczywiste wartoci przepywu ciekw w kanalizacji powinna by dalej
szczegowo badana w celu opracowania racjonalnej metody ustalania miarodajnych przepyww ciekw deszczowych w systemach odwadniania terenw
zurbanizowanych.
80
Literatura
[1] Aleksejev M.I., Kurganov A.M.: Organizacijaotviedienijapowierchnogo (dodievo
i taogo) stoka s urbanizirovannychterritorij, Podrcznik, Wydawnictwo S-PSUAiSN,
Saint-Petersburg, Rosja, 2000.
[2] ATV 1999. ATV A118. HydraulischeBemessung und Nachweis von Entwsserungsystem, ATV RegelwerkAbwsser Abfall, ATV GFA, Hennef, 1999.
[3] Baszczyk W., Roman M., Stamatello H.: Kanalizacja, T. 1, Arkady, Warszawa,
1974.
[4] Baszczyk P.: Ulepszone metody wymiarowania kanalizacji deszczowej i oglnospawnej, Praca zbiorowa, Postp techniczny w kanalizacji, Wrocaw, 1977.
[5] De Lima J.L.M.P., Singh V.P. (2002). The influence of the pattern moving rainstorms on overland flow.Advances in WaterResources, 25, 817-828.
[6] Dziopak J.: Analiza teoretyczna i modelowanie wielokomorowych zbiornikw kanalizacyjnych, Monografia 125, Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej, Krakw,
1992.
[7] Dziopak J., Sy D.: Modelowanie zbiornikw klasycznych i grawitacyjnopompowych w kanalizacji, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw, 2007.
[8] Haug H.P. (1970). Einflsse auf die Ableitung und den berlauf von Regenwasser.
Forschungs- und Entwickelungsinstitut fr Industrie- und Siedlungswasserwirtschaft
sowie Abfallwirtschaft e.V. in Stuttgart.
[9] Kanalizacja. Narunyjesieti i sooruenija. SNiP 2.04.03-85, Moskwa, 1986.
[10] Kotowski A.: Podstawy bezpiecznego wymiarowania odwodnie terenw, Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa, 2011.
[11] Mrowiec M.: Ocena wpywu przestrzennej zmiennoci opadu na dziaanie kanalizacji deszczowej, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2009.
[12] Sy D.: Zrwnowaone systemy odwodnienia miast, Dolnolskie Wydawnictwo
Naukowe, Wrocaw, 2013.
[13] Stoknicki M., Sowiski M., : Wykorzystanie opadw syntetycznych w modelowaniu odpywu ze zlewni miejskich. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, nr
283, Budownictwo i Inynieria rodowiska, z. 59 (2/12/I), Rzeszw 2011.
[14] Starzec M., Dziopak J., Aleksejev M.I.: Wpyw wybranych metod na ksztatowanie
si hydrogramw przepywu ciekw deszczowych, Infraeko 2014. Nowoczesne
miasta. Infrastruktura i rodowisko, Rzeszw, 2014.
[15] Zawilski M., Brzeziska A.: Areal rainfall intensity distribution over an urban area
and its effect on a combined sewerage system, 12th Int. Conf. on Urban Drainage,
Porto Alegre, 2011.
81
[16] Zawilski M.: Analiza obcienia hydrodynamicznego systemu kanalizacyjnego w skali duej
zlewni miejskiej. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, nr 283, Budownictwo i Inynieria rodowiska, z. 59 (2/12/I), Rzeszw 2011.
INFLUENCE OF DIRECTION AND VELOCITY OF PRECIPITATION

DISPLACEMENT ON SEWAGE SYSTEM DIMENSIONING
Su mma ry
The article presents the results of studies on the influence of the direction and velocity of
precipitation wave displacement on the dimensioning of sewerage system. The simulations performed for three assumed catchments of the same reduced surfaces of 19,75 ha. Each catchment
has 10 sub-basins of different locations, which results in different schemes of sewerage system.
The obtained results allow to conclude that both the direction and velocity of precipitation wave
has a significant impact on the flow rate, which is formed in sewerage system. The greatest differences in the flow intensity and the resulting flow hydrogram, describing the observed phenomenon, occur during transitory rainfall.
It was also shown that the highest momentary flow intensity in sewerage system is observed
during the occurrence of rain duration shorter than calculative duration determined by rational
method of boundary intensities.
Keywords: sewerage systems; calculative flow; wave of precipitation
DOI:10.7862/rb.2014.47

Jzef DZIOPAK1
Mariusz STARZEC2
WPYW KIERUNKU I PRDKOI FALI

DESZCZU NA KUBATUR UYTKOW
WIELOKOMOROWYCH ZBIORNIKW
RETENCYJNYCH
W artykule podjto prb okrelenia wpywu kierunku i prdkoci przemieszczania si opadu deszczu na wymagan kubatur uytkow zbiornikw retencyjnych.
Przeprowadzono badania symulacyjne, ktrych celem byo sprawdzenie wielkoci
kubatury uytkowej zbiornika retencyjnego ze wzgldu na przyjt metod obliczeniow. Uzyskane wyniki pozwalaj stwierdzi, e zarwno kierunek,
jak i prdko przemieszczania si fali deszczu ma znaczcy wpyw na wymagan
kubatur uytkow kanalizacyjnych zbiornikw retencyjnych. Najwiksze rnice
w otrzymanych wynikach zaobserwowano przy wysokich wartociach natenia
odpywu ciekw ze zbiornika. W praktyce oznacza to, e niedowymiarowane bd szczeglnie zbiorniki, w ktrych przyjto wysok warto wspczynnika redukcji przepywu .
Keywords: systemy kanalizacyjne; wymiarowanie; zbiorniki retencyjne; fala
deszczu
1. Wprowadzenie
Zainteresowanie kanalizacyjnymi zbiornikami retencyjnymi cigle wzrasta.
Stanowi one nieodczny element wspczesnych sieci kanalizacyjnych dowolnego systemu dziaajcego w ukadzie grawitacyjnym. Zastosowanie zbiornikw
retencyjnych umoliwia zwaszcza przyczanie nowych zlewni do eksploatowanego systemu bez jego przeciania hydraulicznego oraz koniecznoci jego
rozbudowy.
Jzef Dziopak, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, al. Powstacw

Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. 178651817, jdziopak@prz.edu.pl.
2
Autor do korespondencji/corresponding author: Mariusz Starzec, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. 177232409,
mstarzec1990@prz.edu.pl.
84
Obecnie projektanci maj do dyspozycji kilka ukadw hydraulicznych

zbiornikw retencyjnych. Wybr odpowiedniego typu zbiornika retencyjnego
powinien by poparty wnikliw analiz techniczno-ekonomiczn. Wybr najlepszego w danej sytuacji rozwizania zbiornika retencyjnego zaleny jest kadorazowo od szeregu czynnikw. Bez wzgldu na ukad hydrauliczny wielokomorowych zbiornikw retencyjnych, ich wymagana kubatura uytkowa bdzie
przyjmowa zblion warto lub rni si w niewielkim stopniu.
Objto zbiornika retencyjnego wyznacza si na podstawie bilansu ciekw na dopywie i odpywie w fazie jego napeniania i jest funkcj pola powierzchni ustalanego midzy liniami wyznaczajcymi hydrogramy obrazujce
natenie dopywu i odpywu ciekw ze zbiornika podczas trwania deszczu
krytycznego. Warto dopywu zaley gwnie od czasu trwania i natenia
deszczu. Natomiast maksymalna ilo odpywajcych ciekw ze zbiornika retencyjnego zaley od przyjtej wartoci wspczynnika redukcji przepywu .
W celu uproszczenia procedury wyznaczania objtoci uytkowej zbiornikw retencyjnych przyjmuje si czsto hydrogram dopywu w ksztacie trjkta
lub trapezu. Niestety przyjcie takich hydrogramw dopywu niejednokrotnie
przekada si na niedokadno wynikw kocowych. Jak wiadomo przepyw
w kocowym przekroju sieci kanalizacyjnej jest cile zwizany z wystpujcym
opadem atmosferycznym nad kanalizowan zlewni z uwagi na losowo tego
zjawiska. Wody opadowe odpywaj do sieci kanalizacyjnej kierowane
s w stron odbiornika, trafiajc na rne uwarunkowania lokalne. Trudno sobie
wyobrazi, aby dopyw do zbiornika retencyjnego w warunkach rzeczywistych
wzrasta liniowo, a do osignicia maksymalnej wielkoci. Wyznaczenie natenia przepywu w czasie odpowiadajcego rzeczywistym warunkom, niestety
jest bardzo trudne i zaley od bardzo duej liczby zmiennych czynnikw.
2. Przyjte warianty obliczeniowe

W pracy porwnano wynikowe objtoci zbiornika retencyjnego stosujc
trzy metody obliczeniowe do ich ustalania, tj. metod granicznych nate, metod graficzn i przeprowadzajc symulacje z wykorzystaniem modelu hydrodynamicznego w programie SWMM 5,0. Dodatkowo zbadano, jaki wpyw na wymagan objto zbiornika retencyjnego ma kierunek i prdko przesuwania si
fali deszczu nad kanalizowan zlewni. Przeprowadzono symulacje obliczeniowe, przyjmujc rone scenariusze opadw oraz odmienne ksztaty zlewni zurbanizowanych, wyrniajc przy tym trzy rne schematy ukadw sieci kanalizacyjnej w planie, ktre przedstawiono na rysunku 1.
Zaoone zlewnie skadaj si z 10 odcinkw o dugoci od 250 do 400 metrw. Ich cakowita powierzchnia zredukowana wynosi 19,75 ha. Natomiast
spadki kanaw przyjmuj wartoci 4, 5 lub 6 . Czasy trwania deszczu przyjte do symulacji mieszcz si w przedziale od 10 do 70 minut.
Wpyw kierunku i prdkoci fali...
85
Do okrelenia jednostkowego natenia deszczu przyjto formu Baszczyka [1], ktra okrela zaleno pomidzy intensywnoci a czasem jego
trwania:
(1)
gdzie
-
q jednostkowe natenie deszczu, dm3/(s*ha)
H wysoko redniego opadu rocznego, mm/rok
c czsto wystpowania opadu, lata
td czas trwania opadu, min.
Rys. 1. Schematy sieci kanalizacyjnych przyjte do analizy (a - zlewnia wyduona, b - zlewnia

rednia, c - zlewnia zwarta)
Fig. 1. Stormwater sewer systems model adopted for the analysis (a - an elongated catchment,
b - average catchment, c - compact catchment)
Przyjto w obliczeniach, e wysoko redniego opadu rocznego do symulacji przyjmie warto H = 600 mm/rok, a czsto wystpowania opadu wyniesie c = 2 lata. Przyjte opady deszczu w symulacji charakteryzuj si sta intensywnoci w czasie ich trwania i obejmuj ca zlewnie.
W symulacji rozwaono dwa skrajne przypadki przemieszczania si fali
deszczu nad zlewni. W pierwszym przypadku kierunek fali deszczu jest zgodny
z kierunkiem spywu ciekw w sieci kanalizacyjnej. W drugim przypadku fala
deszczu poda przeciwne do kierunku spywu ciekw w sieci kanalizacyjnej.
86
Do analizy wpywu prdkoci przesuwania si fali deszczu na wymagan objto wielokomorowego zbiornika retencyjnego przyjto prdkoci, ktre bd
osiga wartoci 2,0 i 10,0 m/s.
Aby na caej zlewni deszcz rozpocz si jednoczenie, prdko jego
przemieszczania musi by nieskoczenie dua. W takim przypadku rnica rozpoczcia deszczu pomidzy skrajnymi fragmentami zlewni jest nieskoczenia
maa.
Zbiornik retencyjny zlokalizowany zosta w ostatnim wle przyjtych sieci
kanalizacyjnych (rys. 1). Symulacji dokonano przyjmujc maksymalne wartoci
natenia odpywu ze zbiornika, ktre mieszcz si w przedziale od 66,6 do
1487,0 dm3/s.
3. Analiza wynikw symulacji

W pracy [8] wykazano, e do powstawania maksymalnego natenia przepywu ciekw w sieci kanalizacyjnej nie jest konieczne naoenia si spywu
ciekw deszczowych z caej zlewni. Zjawisko to wystpi, jeli na caej zlewni
lub w wikszej jego czci wystpi opad deszczu o krtkim czasie trwania,
a jego intensywno przyjmie odpowiednio wysok warto.
Na rysunku 2 przedstawiono wynikowe hydrogramy dopywu ciekw
deszczowych do zbiornika retencyjnego, ktre wystpi w zlewni zwartej,
przedstawionej na rysunku 1c i zostay one wyznaczone przy przyjciu trzech
rnych czasw trwania opadu deszczu, tj. przy td = 10 min, td = tdm = 18 min
oraz td = 30 min.
Hydrogramy natenia dopywu ciekw deszczowych do kanalizacyjnego
zbiornika retencyjnego wyznaczono trzema wybranymi metodami: (1) metod
granicznych nate MGN, (2) metod graficzn MG i (3) z wykorzystaniem
modelu hydrodynamicznego w programie SWMM 5.0 przy uwzgldnieniu
zmiennych skokowo czasw trwania deszczu [7].
Analizujc otrzymane hydrogramy mona zauway, e najbardziej naraone na znaczne niedowymiarowanie s zbiorniki retencyjne, przy ktrych projektowaniu przyjto wspczynnik redukcji przepywu o wartoci wikszej ni 0,50.
Biorc pod uwag zakres przyjtych do oblicze czasw trwania opadw deszczu, najmniejsz rnic midzy hydrogramami przepywu przy stosowaniu wybranych metod jego obliczania osignito podczas deszczu, ktry trwaby
30 minut. Ponadto, ustalone rnice w objtoci zbiornika okazay si w tym
przypadku rwnie niewielkie.
W dalszej kolejnoci analizujc opad, ktrego czas trwania td = 18 min, jaki
odpowiada czasowi miarodajnemu, wyznaczono metod MGN do wymiarowania kanau dopywowego, wida wyranie wiksz rnic pomidzy hydrogramami. Hydrogramy wyznaczone dziki wykorzystaniu programu SWMM
oraz metody MG przyjmuj ksztat zbliony do krzywej parabolicznej.
Ze wzgldu na rnice si w niewielkim stopniu maksymalne natenia prze-
87
pywu we wszystkich metodach, rwnie wpyw ten byby znikomy przy wymiarowaniu sieci. Jednak przy porwnaniu wynikw oblicze ustalonych metod MG i wynikw symulacji wyznaczonych przy pomocy programu SWMM
okazuje si, e w duszych przedziaach czasowych wystpuj natenia przepywu, ktre s zblione do wartoci maksymalnej. Naley std wnioskowa,
e wymagana objto retencyjna zbiornika wyznaczona tymi metodami w porwnaniu do metody MGN bdzie rni si, co wykazano obliczeniami, nawet
o kilkanacie procent.
a)
b)
c)
Rys. 2. Hydrogramy przepywu ciekw deszczowych w zlewni zwartej ustalonego trzema metodami MGN, MG i SWMM przy zaoonych czasach deszczu (a - przy opadzie trwajcym td =
10 min; b - przy td = tdm= 18 min, c - przy td = 30 min)
Fig. 2. Hydrographs rainwater flow in the compact catchment for average catchment calculated
using three methods MGN, MG i SWMM for chosen durations of rain: (a) td = 10 min, (b) td =
tdm= 18 min, (c) td = 30 min
88
Przy czasie trwania opadu deszczu td = 10 minut, wyznaczona rnica midzy sporzdzonymi hydrogramami jest najwiksza. W przypadku korzystania
z tych hydrogramw do okrelania objtoci zbiornika retencyjnego, posiadajcego wspczynnik redukcji przepywu o wysokiej wartoci, osigano bardzo
zrnicowane ich kubatury uytkowe. Ze wzgldu na znaczn rnic midzy
maksymalnymi nateniami przepywu wyznaczonymi metod MGN a pozostaymi metodami, obliczeniowe objtoci zbiornika retencyjnego bd si rni
w stopniu podwaajcym stosowanie takiej metodologii do ich wymiarowania.
Rnice te w skrajnych przypadkach mog osiga nawet kilkaset procent.
Analizujc otrzymane wyniki mona stwierdzi, e wymiarowanie zbiornikw retencyjnych metod MGN przy wysokich wspczynnikach redukcji natenia odpywu moe prowadzi do ich znacznego niedowymiarowania. Wyniki
przeprowadzonej analizy przy wykorzystaniu trzech wybranych metod i bez
uwzgldnienia przesuwania si fali deszczu zamieszczono w tabelach 1, 2 i 3.
Otrzymane wyniki symulacji wykazay, e objto uytkowa zbiornika retencyjnego wyznaczona metod MGN moe by w znaczny sposb zaniona.
Przy duej redukcji natenia odpywu ciekw ze zbiornika najwiksz jego
objto uzyskano stosujc metod MGN. Zaleno ta wystpia we wszystkich
trzech przyjtych schematach sieci kanalizacyjnej. Warto jednak zaznaczy,
e procentowa rnica w uzyskanych wynikach pomidzy przyjtymi metodami
jest niewielka i wynosi zaledwie 3,0 %. Tak wic, przy wyznaczaniu objtoci
uytkowej zbiornika retencyjnego, przy ktrym zastosowano niski wskanik
redukcji przepywu nie ma wikszego znaczenia, z jakiej metody skorzystano.
Tabela 1. Ustalona wymagana kubatura uytkowa wielokomorowego zbiornika retencyjnego przy
zaoonych wartociach natenia odpywu ciekw ze zbiornika w zlewni wyduonej
Table 1. Required multi-chamber reservoir capacity for chosen sewage runoff from reservoir in the
elongated catchment
Objto zbiornika, m3
Rnica procentowa, %
Qodp
MGN
MG
SWMM MG/MGN SWMM/MGN
66,6
2514,47
2499,98
2433,62
-0,58
-3,22
182,0
1896,79
1877,05
1838,92
-1,04
-3,05
350,0
1158,30
1175,58
1163,51
1,49
0,45
568,0
621,21
690,45
703,52
11,14
13,25
694,5
402,27
485,54
519,18
20,70
29,06
832,0
221,30
311,93
367,7
40,95
66,16
980,0
84,51
164,49
231,8
94,65
174,29
1138,5
8,83
52,02
126,65
488,83
1333,59
89

zaoonych wartociach natenia odpywu ciekw ze zbiornika w zlewni redniej
average catchment
Objto zbiornika, m3
Rnica procentowa, %
Qodp
MGN
MG
66,6
2539,38
2528,79
2458,66
-0,42
-3,18
182,0
1952,29
1944,71
1882,60
-0,39
-3,57
350,0
1252,66
1278,97
1227,80
2,10
-1,98
568,0
746,50
822,29
786,86
10,15
5,41
694,5
535,35
643,48
615,80
20,20
15,03
832,0
362,39
487,33
465,72
34,48
28,51
980,0
212,97
345,82
342,68
62,37
60,90
1138,5
95,23
217,84
229,94
128,75
141,46
Wraz we wzrostem wartoci natenia odpywu, zauwaa si tendencje

do zaniania wymaganej objtoci retencyjnej przy stosowaniu metody MGN.
Zaleno ta wystpuje bez wzgldu na przyjty schemat kanalizowanej zlewni.
Najwiksze procentowe rnice w kubaturze uytkowej zbiornikw wystpuj
przy najwyszych wartociach przyjtych nate odpywu ciekw ze zbiornika. Objto retencyjna zbiornika wyznaczona metod MGN jest w tym zakresie
nate odpywu nawet kilkukrotnie mniejsza w porwnaniu z wynikami otrzymanymi stosujc pozostae metody.
zaoonych wartociach natenia odpywu ciekw ze zbiornika w zlewni zwartej
compact catchment
Objto zbiornika, m3
Rnica procentowa, %
Qodp
MGN
MG
66,6
2557,80
2553,03
2475,60
-0,19
-3,21
182,0
1993,32
2001,79
1909,14
0,42
-4,22
350,0
1322,41
1364,16
1266,36
3,16
-4,24
568,0
847,67
941,83
836,85
11,11
-1,28
694,5
655,22
774,40
672,95
18,19
2,71
832,0
484,01
631,95
531,80
30,56
9,87
980,0
333,95
495,32
407,15
48,32
21,92
1138,5
208,03
383,94
306,63
84,56
47,40
1309,0
103,97
278,19
217,45
167,57
109,15
1487,0
30,05
183,67
137,76
511,29
358,50
90
Procentowe rnice w otrzymanych wynikach pomidzy przyjtymi metodami wydaj si na tyle due, e nie powinno si ich pomija. Zaprojektowanie
zbiornika retencyjnego, w ktrym przyjto wysok warto wspczynnika redukcji przepywu , wykorzystujc metod MGN bdzie skutkowa znacznym
niedoszacowaniem jego kubatury uytkowej. Skutkiem tego bdzie czste przepenianie si zbiornika retencyjnego i duo czstsze dziaanie przelewu awaryjnego, ni to wynika z zaoe projektowych.
Uzyskane wyniki bada potwierdzaj, e w warunkach statycznych, w ktrych nie uwzgldnia si przestrzennej zmiennoci wystpowania opadw, wyznaczona kubatura uytkowa zbiornikw retencyjnych metod MGN moe by
w znacznym stopniu zaniona. W celu wyznaczenia wpywu zarwno kierunku,
jaki i prdkoci przesuwania si frontu fali deszczu na wymagan kubatur uytkow zbiornikw retencyjnych, przeprowadzono symulacje w zlewni redniej
(rys. 1b). Wyniki otrzymano wykorzystujc metod graficzn. Symulacji nie
wykonano z wykorzystaniem programu hydrodynamicznego SWMM ze wzgldu na organiczne skoki czasowe charakteryzujce opad. Przy dugociach poszczeglnych odcinkw sieci kanalizacyjnych przyjtych w symulacji, skoki
czasowe charakteryzujce deszcz, z jakich moemy skorzysta nie pozwoliyby
na uzyskanie staej prdkoci przemieszczania si opadu nad nimi. Wyniki symulacji przedstawiono w tabeli 4.
zaoonych wartociach natenia odpywu ciekw w zlewni redniej przy uwzgldnieniu kierunku i prdkoci przemieszczania si fali deszczu
average catchment having regard direction and speed of the wave rain
OBJTO ZBIORNIKA RETENCYJNEGO
Qodp
Prdko fali deszczu, m/s
Rnica, %
2,00
10,00
-10,00
-2,00
2/
2/-2
66,60
2588,74
2541,37
2528,79
2516,04
2464,40
2,37
5,05
182,00
2070,39
1971,60
1944,71
1917,67
1808,52
6,46
14,48
350,00
1478,29
1323,52
1278,97
1233,83
1059,48
15,58
39,53
568,00
1105,71
893,12
822,29
756,99
498,59
34,47
121,77
694,50
962,48
724,96
643,48
566,34
281,24
49,57
242,23
832,00
829,35
578,75
487,33
394,69
103,22
70,18
703,48
980,00
714,18
438,48
345,82
241,03
0,00
106,52
1138,50
627,04
317,77
217,84
144,76
0,00
187,84
1309,00
516,62
211,65
108,90
25,50
0,00
374,40
1487,00
415,93
121,31
29,82
0,00
0,00
1294,80
91
Jak ju ustalono [3, 8], prdko i kierunek przemieszczania si fali opadu

nad zlewni ma duy wpyw na wystpowanie szczytowych przepyww ciekw w sieci kanalizacyjnej. Wielko oddziaywania tego zjawiska zaley gwnie od kierunku spywu ciekw w poszczeglnych kanaach. W symulacji przyjto, e kierunek przepywu ciekw we wszystkich kanaach sieci jest zgodny
lub przeciwny do kierunku przemieszczania si opadu.
Analizujc otrzymane wyniki symulacji zawarte w tabeli 4 wykazano,
e zarwno prdko, jak i kierunek przemieszczania si opadu oddziauje
na wymagan kubatur uytkow zbiornika retencyjnego. Najwysz wymagan
kubatur uytkow zbiornika otrzymano, gdy opad deszczu przemieszcza si
nad zlewni z kierunku spywu ciekw, a jego prdko jest zbliona do redniej prdkoci przepywu ciekw w sieci kanalizacyjnej. Najnisz warto wyznaczonej pojemnoci retencyjnej zbiornika otrzymano podczas opadu biegncego w kierunku przeciwnym do kierunku spywu ciekw z najnisza przyjt
prdkoci. W czasie opadu rozpoczynajcego si na caej zlewni jednoczenie,
wymagana pojemno retencyjna przyjmuje warto poredni pomidzy przyjtymi kierunkami. wiadczy to o tym, e im kierunek przemieszczania si opadu
jest bliszy kierunkowi spyw ciekw w sieci kanalizacyjnej, to wymagana objto uytkowa zbiornika retencyjnego przyjmie wiksz warto.
Najmniejsze rnice w wymaganych pojemnociach uytkowych zbiornikw retencyjnych otrzymano przy niskich procentowo wartociach natenia
odpywajcych ciekw. Rnice te wahaj si w granicy kilku procentw. Wraz
ze wzrostem wartoci wspczynnika redukcji przepywu, procentowa rnica
kubatury uytkowej kanalizacyjnego zbiornika retencyjnego pomidzy przyjtymi prdkociami pogbia si. Dla najwyszych przyjtych wartoci natenia
odpywu ciekw ze zbiornika otrzymano bardzo zrnicowane wyniki. Opady
deszczu charakteryzujcy si t sam intensywnoci i czasem trwania, lecz odmiennymi kierunkami przemieszczania, daj bardzo odbiegajce od siebie wartoci natenia przepywu ciekw w czasie, co skutkuje rnymi wymaganymi
kubaturami uytkowymi zbiornikw retencyjnych. Deszcz przemieszczajcy si
z kierunkiem przepyw ciekw spowoduje znaczne wypenienie si zbiornika
retencyjnego. Ten sam opad deszczu, majcy jednak przeciwny kierunek spowoduje przepyw w sieci kanalizacyjnej, ktry zostanie odprowadzony w caoci
przez kana odpywowy.
4. Podsumowanie
Przeprowadzone symulacje obliczeniowe wykazay, e nie uwzgldnianie
zarwno kierunku, jak i prdkoci przemieszczania si fali opadu deszczu, moe
prowadzi do znacznego niedowymiarowania obiektw wspdziaajcych z systemami kanalizacyjnymi. Podstawowym celem stawianym kanalizacyjnym
zbiornikom retencyjnym jest odcienia sieci kanalizacyjnej poniej i poprawa
funkcjonowania caego systemu. Jednak, aby te zadania mogy spenia prawi-
92
dowo zbiorniki retencyjne, powinny one posiada odpowiedni kubatur uytkow.

Jak wykazano w pracy, przyjcie hydrogramu opisujcego natenia dopywu do zbiornika retencyjnego w ksztacie trapezu moe w pewnych sytuacjach powodowa bdne wyniki oblicze. Tyczy si to sytuacji, w ktrych trapezowy hydrogram obrazuje przepyw w sieci kanalizacyjnej spowodowany
przez opad trwajcy krtszy czas, ni czas miarodajny wyznaczony metod granicznych nate MGN. W takim zakresie czasw trwania deszczu otrzymano
najwiksze rwnice w wyznaczonych kubaturach uytkowych zbiornikw retencyjnych w trzech przyjtych metodach. W skrajnych przypadkach, zakadajc
wysoki procentowo wspczynnik redukcji przepywu ciekw, rnice w objtoci retencyjnej zbiornikw wyznaczonych metod MGN w porwnaniu do
dwch pozostaych sigay nawet kilkuset procent. Zaleno ta wystpia bez
wzgldu na przyjty schemat rozmieszczenia sieci kanalizacyjnej w analizowanych zlewniach.
Rnice w otrzymanych wynikach zaobserwowano, zwaszcza po uwzgldnieniu kierunku i prdkoci przemieszczania si opadu. Wykazano, e najwiksz wymagan objto retencyjn zbiornika powoduje deszcz, ktrego kierunek
przemieszczania si jest zgodny z kierunkiem spywu ciekw w sieci kanalizacyjnej, i przemieszczajcy si z prdkoci zblion do redniej prdkoci przepyw ciekw w sieci kanalizacyjnej. W takich warunkach wystpuj rwnie
najwysze maksymalne natenia przepywu ciekw, co sygnalizowano w pracach [3,8,9].
Otrzymane rnice w objtoci uytkowej zbiornikw retencyjnych wydaj
si na tyle due, e nie powinno si ich pomija. Przeprowadzone badania wykazay jednoznacznie, e naley dy do udoskonalania metody wymiarowania
obiektw hydrotechnicznych wspdziaajcych z sieciami kanalizacyjnymi.
References
[1] Baszczyk W., Roman M., Stamatello H.: Kanalizacja, T. 1, Arkady, Warszawa,
1974.
[2] Baszczyk P.: Ulepszone metody wymiarowania kanalizacji deszczowej i oglnospawnej, Praca zbiorowa, Postp techniczny w kanalizacji, Wrocaw, 1977.
[3] De Lima J.L.M.P., Singh V.P. (2002). The influence of the pattern moving rainstorms on overland flow. Advances in WaterResources, 25, 817-828.
[4] Dziopak J.: Analiza teoretyczna i modelowanie wielokomorowych zbiornikw kanalizacyjnych, Monografia 125, Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej, Krakw,
1992.
[5] Dziopak J., Sy D.: Modelowanie zbiornikw klasycznych i grawitacyjnopompowych w kanalizacji, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw, 2007.
Naukowe, Wrocaw, 2013.
93
[7] Starzec M., Dziopak J.: Wpyw kierunku i prdkoci przemieszczania si opadu
deszczu na maksymalne szczytowe przepywu ciekw w sieci kanalizacyjnej. Czasopismo Inynierii Ldowej, rodowiska i Architektury, t. XXXI, z. 61 (3/14), s. 5876, Rzeszw, 2014.
[8] Starzec M., Dziopak J., Aleksejev M.I.: Wpyw wybranych metod na ksztatowanie
si hydrogramw przepywu ciekw deszczowych, INFRAEKO 2014. Nowoczesne
miasta. Infrastruktura i rodowisko, Rzeszw, 2014, s. 275-286.
[9] Zawilski M., Brzeziska A.: Areal rainfall intensity distribution over an urban area
and its effect on a combined sewerage system, 12th Int. Conf. on Urban Drainage,
Porto Alegre, 2011.
INFLUENCE OF DIRECTION AND VELOCITY OF PRECIPITATION

WAVE DISPLACEMENT ON CUBIC CAPACITY OF STORAGE
RESERVOIRS
Su mma ry
This article attempts to determine the influence of direction and elocity of precipitation wave
displacement on the required usable cubic capacity of storage reservoirs. Simulation study was
conducted in order to check the size of usable cubic capacity of storage reservoir with the account
of assumed calculation method. The obtained results allow to conclude that both the direction and
velocity of the precipitation wave has a significant impact on the required usable cubic capacity of
sewage storage reservoirs. The largest differences between the results were observed under high
value of the intensity of waste water outflow from the reservoir. In practice, this means that the
reservoirs with high flow reduction factor assumed will be particularly undersized.
Keywords: sewerage systems; dimensioning; storage reservoirs; wave of precipitation
DOI:10.7862/rb.2014.48

Dariusz GRYGO1
Wojciech SOBIESKI2
Seweryn LIPISKI3
ETAPY PRACY TARANA WODNEGO

W artykule przedstawiono szczegowo zasad dziaania urzdzenia zwanego taranem wodnym oraz omwiono etapy jego pracy w odniesieniu do zjawiska uderzenia hydraulicznego, stanowicego podstaw dziaania tego typu urzdze. W poszczeglnych punktach opisano histori taranw wodnych, klasyczn teori uderzenia hydraulicznego opracowan w roku 1889 przez Nikolaja ukowskiego oraz
jej wspczesne rozszerzenia, omwiono budow typowego tarana wodnego, scharakteryzowano funkcje poszczeglnych jego elementw oraz przedstawiono warunki, przy ktrych taran wodny moe poprawnie pracowa. Najwaniejszym elementem pracy jest opis cyklu pracy tarana wodnego z podziaem na etapy. Motywacj do napisania artykuu byo spostrzeenie, e w literaturze fachowej, zarwno
polskiej jak i zagranicznej, brak jest podobnego typu opisw, a materiay popularno-naukowe, spotykane gwnie na rnych stronach internetowych, s przewanie
zbyt oglne (a czasami i bdne), przez co nie speniaj wymogw rde naukowych. Najwaniejsz nowoci zawart w pracy, a zarazem gwnym jej celem,
jest poczenie opisu dziaania taranw wodnych z przebiegiem uderzenia hydraulicznego. Artyku stanowi kontynuacj cyklu zwizanego z poszukiwaniem obecnych moliwoci praktycznego wykorzystania taranw wodnych w moliwie szerokim obszarze zastosowa.
Sowa kluczowe: taran wodny, uderzenie hydrauliczne, energia przepywu wody,
zasada dziaania
1. Wprowadzenie
Historia wynalezienia tarana wodnego siga roku 1772, w ktrym to John
Whitehurst z Cheshire w Wielkiej Brytanii wynalaz urzdzenie podajce wod
bez udziau energii elektrycznej. Pompowanie wody odbywao si w nim dziki
energii strumienia wody przepywajcego przez urzdzenie, wymuszanego przez
1
Autor do korespondencji: Dariusz Grygo, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie, ul. M.

Oczapowskiego 11, 10-719 Olsztyn, katedra 89 523-32-55, pr. 602 199 665, dariusz.grygo@gmail.com
2
Wojciech Sobieski, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie, ul. M. Oczapowskiego 11,
10-719 Olsztyn, katedra 89 523-32-55, wojciech.sobieski@uwm.edu.pl
3
Seweryn Lipiski, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie, ul. M. Oczapowskiego 11,
10-719 Olsztyn, katedra 89 523-36-03, seweryn.lipinski@uwm.edu.pl
96
D. Grygo, W. Sobieski, S. Lipiski
rnic poziomw wody na wlocie i wylocie. Zasadnicz wad wynalazku bya

konieczno rcznego nadzorowania pracy urzdzenia. Problem ten rozwiza
w roku 1796 francuz Joseph Michael Montgolfier, ktry to doda specjalne zawory uderzeniowe. Dziki nim praca tarana wodnego, po rozruchu, moga odbywa si samoczynnie, co skutkowao z kolei nieprzerwan dostaw wody.
W kolejnych latach prowadzone byy rne badania i eksperymenty, ale adna
teoria nie zostaa opracowana. Stan ten nie przeszkadza w masowej produkcji
taranw wodnych, rozpocztej ju w roku 1834. Naukowe wyjanienie dziaania
taranw wodnych umoliwia opracowana w 1898 przez Nikolaja ukowskiego
teorii uderzenia hydraulicznego, opisana pokrtce w dalszej czci pracy. Teoria
ta obejmuje rwnie zalenoci midzy czasem zamykania zaworw a przyrostem cinienia uderzenia hydraulicznego oraz prdkoci rozprzestrzeniania si
fali uderzeniowej. Na pocztku XX wieku, po upowszechnieniu si elektrycznych pomp wodnych, a take wskutek obniania si jakoci wd powierzchniowych, rola taranw wodnych zacza stopniowo male. Po drugiej Wojnie wiatowej tarany wodne byy ju w Europie wielk rzadkoci. Jednym z nielicznych
wyjtkw jest dziaajcy nieprzerwanie od 1897 roku system dystrybucji wody
w Kajnach koo Olsztyna (Rys. 1).
Rys. 1. System dystrybucji wody w Kajnach: taran (po lewej) i wiea cinie (po prawej)
Fig. 1. Water distribution system in Kajny: ram (left) and tower (right)
Obecnie tarany wodne traktuje si jako ciekawostk techniczn, marginalnie wzmiankowan w literaturze fachowej. Oglnodostpnym rdem informacji jest Internet (Appropedia, 2013; Clemson, 2007; Derkor, 2014; Meribah Ram
Pump, 2014; Mohamed, 2007; Sheikh, S. i in., 2013; SolarLogic, 2014; Tarasewicz, 2012), przy czym podawane w nim informacje s zazwyczaj bardzo oglne.
W poprzedniej publikacji (Grygo i Sobieski, 2014) przedstawiono obecne
moliwoci stosowania taranw wodnych, wytypowano grupy potencjalnych
odbiorcw, scharakteryzowano cechy uj wody w kontekcie wykorzystywania
tego typu urzdze, a take podano motywacje do rozpoczcia bada. Biecy
artyku stanowi kontynuacj tych bada, tym razem nakierowan na wyjanienie
Etapy pracy tarana wodnego
97
przebiegu uderzenia hydraulicznego w kontekcie taranw wodnych. Okazuje

si, e w literaturze brak jest takich informacji (co wynika z faktu, e w czasach
najintensywniejszych bada taranw wodnych nie byo technicznych moliwoci rejestracji przebiegu uderze hydraulicznych) powszechnie podaje si tylko, e zjawisko to stanowi podstaw dziaania tych urzdze. Motywacj do
rozpoczcia przedstawionych w pracy bada bya ch uzupenienia tej istotnej
luki. Aby to osign zdefiniowano nastpujce cele jednostkowe: uporzdkowanie wiedzy o etapach pracy taranw wodnych; opracowanie systemu rejestracji przebiegu uderzenia hydraulicznego w instalacji z taranem wodnym; okrelenie rzdu moliwych do wystpienia cinie maksymalnych; zbadanie moliwoci pojawienia si uderzenia hydraulicznego pochodzcego od drugiego zaworu
zwrotnego (w literaturze mwi si zawsze o jednym uderzeniu). Jako cel gwny
przyjto powizanie przebiegu zjawisk z opisywanymi w literaturze etapami
pracy taranw wodnych.
2. Budowa i zasada dziaania tarana wodnego

2.1. Uderzenie hydrauliczne
Uderzeniem hydraulicznym nazywa si gwatown zmian cinienia
w ukadzie przepywowym spowodowan nagymi zmianami prdkoci przepywu cieczy. W przypadku gazw uderzenie hydrauliczne nie wystpuje
ze wzgldu na du ciliwo tego typu materii. Uderzenie hydrauliczne wystpuje gwnie podczas otwierania lub zamykania zaworw lub podczas uruchamiania bd zatrzymywania znajdujcych si w ukadzie maszyn roboczych.
Jeli zjawisko zachodzi podczas zamykania zaworw lub podczas zatrzymania
pracy pomp, to w ukadzie przepywowym wystpuje nagy wzrost cinienia
jest to tzw. uderzenie hydrauliczne dodatnie. W przeciwnym przypadku ma
miejsce zjawisko odwrotne, czyli uderzenie ujemne. Podwyszenie lub obnienie wielkoci cinienia jest wynikiem bezwadnoci mas cieczy przepywajcej
przez ukad. Jeeli czas dziaania czynnika generujcego fal (czas zamykania
przewodu) jest krtszy od okresu fali uderzeniowej, zjawisko takie nazywa si
uderzeniem prostym, w przeciwnym przypadku uderzenie nazywane jest zoonym. Maksymalny przyrost cinienia wystpuje przy uderzeniu prostym [Badur
i in., 1999; Grybo, 1995; Kowalski, 2007; Mitosek, 1997; Nacz i Pietkiewicz,
2000]. Przyrost cinienia p dla uderzenia prostego mona obliczy ze wzoru
[Grybo, 1998; Kowalski, 2007; Nacz i Pietkiewicz, 2001; Mitosek, 1997]
p u c0 c ,dla t z T ,
gdzie: p maksymalny przyrost cinienia [Pa],
gsto cieczy [kg/m3],
(1)
98
u prdko propagacji fali uderzeniowej [m/s],

c0 rednia prdko cieczy w ruchu ustalonym (przed wystpieniem
uderzenia hydraulicznego) [m/s],
c kocowa rednia prdko cieczy [m/s],
t z czas zamykania zaworu [s],
T okres fali uderzeniowej [1/s].
W przypadku uderzenia zoonego
p u c0 c
t
, dla t z T
tz
(2)
gdzie: t czas przejcia fali przez przewd o dugoci L [s].

Prdkoci propagacji fali uderzeniowej we wzorach (1) i (2) opisuje zaleno [Nacz i Pietkiewicz, 2000]
1
B
d
1
B E
(3)
gdzie: B modu ciliwoci cieczy [m2/MN],

d wewntrzna rednica przewodu [m],
E modu sprystoci materiau przewodu [MPa],
grubo cianki przewodu [m].
Wzr (3) stosuje si dla cianek jednowarstwowych, jednak istnieje rwnie szersza teoria, uwzgldniajca moliwo wykonania przewodw hydraulicznych z kilku cianek o rnych waciwociach [Badur i in., 1999; Nacz
i Pietkiewicz, 2000; Nacz i Pietkiewicz, 2003]. Wzr (3) nie uwzgldnia rwnie wpywu rozpuszczonego w wodzie powietrza, ktre to, dziki wysokiej ciliwoci, tumi zjawisko i obnia maksymaln warto cinienia fali [Nacz
i Pietkiewicz, 2000].
2.2. Oglna budowa i zasada dziaania tarana wodnego

Taran wodny (ang. hydraulic ram, hydram; niem. Hydraulischer Widder,
Stoheber, Drucksto-Pumpe, Wasserster) jest to rodzaj pompy wodnej napdzanej energi przepywajcego przez ni strumienia wody (Rys. 2). Urzdzenie
moe by zasilane z dowolnego ujcia wodnego [Piekarek, 2006]: jeziora, sta-
99
wu, grnego brzegu rzeki, strumienia, rda. Wane jest jedynie, aby rnica
poziomw (h) pomidzy rdem zasilania (1) a zaworem uderzeniowym (8)
wynosia, co najmniej 1 metr [Clarke, 1900; Clemson, 2007]. Warunek ten wynika z koniecznoci pokonania si tarcia implikowanych przez lepko wody
oraz uzyskania natenia przepywu umoliwiajcego wystpienie w ukadzie si
o odpowiednio duej wartoci.
Rys. 2. Schemat typowego, historycznego tarana wodnego

Fig. 2. Schematic of typical historical ram water
Podczas otwarcia zaworu impulsowego (8), w strefie A urzdzenia odbywa

si swobodny spyw wody. Otwarcie zaworu odbywa si zazwyczaj rcznie i jest
potrzebne jedynie w fazie rozruchu pompy. W tym czasie zawr zwrotny (7)
pozostaje zamknity. W momencie zamknicia si zaworu impulsowego (8),
w wodzie przepywajcej przez taran generowane jest zjawisko uderzenia hydraulicznego. Zjawisko to powoduje propagacj wsteczn (w gr strumienia
zasilajcego) dodatniej fali cinieniowej. Warto maksymalna cinienia podczas uderzenia hydraulicznego jest kilka lub kilkanacie razy wiksza od cinienia w fazie poprzedzajcej. Stopie wzrostu wartoci cinienia zaley gwnie
od sztywnoci materiau, z ktrego wykonany jest taran (najczciej stosuje si
eliwo lub stal) oraz przewody doprowadzajce wod, a take od zawartoci
powietrza w wodzie. Cofajca si fala uderzeniowa dochodzi do zaworu zwrotnego (7), ktry to otwiera si na chwil i przepuszcza do strefy B pewn porcj
wody. Istotne jest, e cinienie w strefie B wzrasta i po pewnym czasie od rozruchu ustala si na poziomie znacznie wyszym ni rednie cinienie w strefie A.
Strefa B ma posta zbiornika (6) i posiada pewien obszar niezalany wod.
W fazie otwarcia zaworu (7) poduszka powietrzna jest ciskana i wzrasta w niej
cinienie. Cinienie to wykorzystywane jest do cyklicznego przepompowania
niewielkich porcji wody przewodem (3) do dowolnego odbiornika. Drug funkcj poduszki powietrznej jest tumienie pulsacji w przewodzie odprowadzajcym
(3). W opisanym tu procesie istotne jest to, e cinienie wystpujce w strefie B
umoliwia pompowanie wody na wysokoci znacznie wiksze, ni wysoko
100
zbiornika zasilajcego (1). W literaturze wspomina si, e wysoko pompowania taranw wodnych moe dochodzi nawet do kilkudziesiciu metrw (Clarke,
1900). Po przejciu fali uderzeniowej, gdy otwarty jest zawr zwrotny a zamknity zawr impulsowy, cinienie w strefie A stopniowo maleje wskutek
przepywu wody ze strefy A do strefy B. W tym okresie masy spywajcej wody
ulegaj chwilowemu zatrzymaniu. Gdy cinienie w ukadzie spadnie poniej
cinienia redniego, oba zawory odwracaj swoje stany. Po otwarciu zaworu
impulsowego i zamkniciu zaworu zwrotnego, cinienie w strefie A najpierw
gwatownie spada, a nastpnie stopniowo ronie wskutek przyspieszania mas
wody. Cykl zaczyna si od nowa.
Warto wspomnie, e w kontekcie zjawiska uderzenia hydraulicznego,
budowa przewodu odpywowego nie wpywa istotnie na skuteczno dziaania
tarana, gdy jego rola ogranicza si jedynie do przesyu wody, a nie do wspomagania magazynowania energii uderzenia. Cinienie panujce w przewodzie odpywowym maleje wraz z wysokoci wedug zalenoci [Bukowski, 1959;
Grybo, 1998; Jeowiecka i Szewczyk, 2001]
p g h
gdzie:
(4)
p cinienie hydrostatyczne [Pa],
gsto cieczy [kg/m3],
g przypieszenie grawitacyjne [m/s2],

h wysoko rozporzdzalna cieczy [m].
W literaturze brak jest zgodnoci, co do liczby etapw pracy typowego tarana wodnego. W nielicznych pracach na ten temat wspomina si, e jeden powtarzalny cykl pracy tarana wodnego moe by podzielony na: trzy etapy [Agriculture and Agri-Food Canada, 2014; Brown, 2006], cztery etapy [Calhoun,
2003; Jong, 2014; Mohammed, 2007; Sheikh i in., 2013; SolarLogic, 2014],
pi etapw [Clemson, 2007], sze etapw [Meribach Ram Pump, 2014].
W niektrych publikacjach etap rozruchowy uznawany jest za pierwszy etap
pracy tarana [Sheikh i in., 2013]. Zjawisko uderzenia hydraulicznego, tzn. opis
zjawiska oraz przebieg tego zjawiska w kontekcie taranw wodnych jest zupenie pomijane.
W niniejszej pracy inicjowanie pracy tarana wodnego nie jest wliczane
w cykl pracy tarana. Czynno ta wykonywana jest raz i nie bierze pniej
udziau w procesie samoczynnego generowania uderzenia hydraulicznego oraz
pompowania wody. Aby jednak przedstawi kompletny opis dziaania tarana,
w dalszej czci pracy opisano rwnie i ten aspekt.
101
3. Stanowisko badawcze
Schemat stanowiska laboratoryjnego sucego do badania przebiegu zjawiska uderzenia hydraulicznego w taranach wodnych przedstawiono na Rys. 3.
Elementy stanowiska opisano w Tabeli 1. Symbole hs i hc wystpujce na rysunku oznaczaj odpowiednio wysoko rda wody oraz wysoko pompowania wody.
Podczas przeprowadzania bada temperatura powietrza wynosia 21.6 [oC],
temperatura wody 15.5 [oC], cinienie w strefie A wynosio 47043.73728 [Pa]
(0.4798 [kg/cm2]), natomiast w strefie B 148971.83472 [Pa] (1.5195 [kg/cm2]).
Szczegowy opis badania planuje si opisa w kolejnym artykule. Analiza
wynikw bada eksperymentalnych pozwolia na sformuowanie opisw poszczeglnych etapw pracy tarana wodnego. Opisy te przedstawiono w kolejnych punktach.
Tabela 1. Opis elementw stanowiska badawczego
Table 1. Description of The elements of test bench
Numer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Nazwa i opis
rdo wody zbiornik 1000 [dm3]
Przewd dopywowy rura PE 25 [mm], d. 7000 [mm]
Przewd odpywowy w PCV 12 [mm], d. 20000 [mm]
Zawr zamykajcy stalowy zawr kulowy [in]
Zbiornik powietrzny pojemno 2 [dm3]
Zbiornik powietrzny rura PE 65 [mm], d. 873 [mm]
Zawr zwrotny mosiny [in]
Zawr zwrotny mosiny [in]
Kolektor zbiornik 1 [dm3]
Przewd odpywowy w PCV 12 [mm], d. 20000 [mm]
Elektroniczny przetwornik cinienia A-10 WIKA
Manometr zakres 6 [kg/m2], 1
Manometr zakres 0.6 [kg/m2], 0.4
Elektroniczny przetwornik cinienia A-10 WIKA
Strefa A tarana rura stalowa [in], d. 200 [mm]
Strefa B tarana rura stalowa [in], d. 500 [mm]
102
Rys. 3. Ukad pomiarowy

Fig. 3. Measuring system
4. Etapy pracy tarana wodnego

4.1. Inicjowanie pracy tarana wodnego
Aby zainicjowa samopowtarzalny cykl pompowania, naley w pierwszej
kolejnoci wykona rozruch tarana wodnego. Pierwsz czynnoci jest otworzenie zaworu zamykajcego dopyw wody do tarana (4) (Rys. 4) znajdujcego si
na rurze dopywowej (2). Po otwarciu zaworu zamykajcego woda przepywa
przewodem dopywowym (2) ze rda (1) przez stref A tarana i wypywa
przez otwarty zawr impulsowy (8) na zewntrz. Zwikszajce si wskutek
bezwadnoci wody natenie przepywu wody powoduje zwikszanie naporu
hydrodynamicznego na gowic zaworu (8) i ostatecznie jego zamknicie. Podczas rozruchu pompy naley kilka razy rcznie otworzy zawr uderzeniowy
poprzez wciskanie gowicy (8) a do momentu, kiedy pompa zacznie samoczyn-
103
nie pracowa. Celem inicjowania pracy tarana jest wypenienie wod strefy B
oraz przewodu odpywowego (3). W zbiorniku powietrznym nastpuje sprenie
powietrza do wartoci odpowiadajcej wysokoci supa wody podczas pompowania.
Przedstawiony opis dotyczy tarana zamontowanego na stanowisku badawczym, jest jednak zgodny z informacjami literaturowymi, np. instrukcj obsugi
tarana wedug Meribah Ram Pump [2014].
Przeprowadzone badania wykazay, e inicjowanie odbywa si tylko
w przypadku, kiedy strefa B i przewd wypywowy (3) nie jest w caoci wypeniony wod. W przypadku, gdy strefa B i przewd wypywowy (3) jest w caoci
wypeniony wod, taran rozpoczyna prac samoczynnie po otwarciu zaworu
zamykajcego (4) (Rys. 4).
Mona przypuszcza, e atwo oraz czas uruchomienia tarana zaley rwnie od konstrukcji zaworu impulsowego.
Rys. 4. Inicjowanie pracy tarana wodnego

Fig. 4. Initiating work of ram water
Na etapie rozruchu tarana wodnego czstotliwo impulsw cinienia jest

nieregularna, co wynika z rcznego sterowania procesem, a parametry wody odpywowej niskie. Cinienie w poduszce powietrznej (5) ustala si dopiero
po kilkunastu lub kilkudziesiciu cyklach, zalenie od konstrukcji, i dopiero
po tym okresie taran osiga pen wysoko pompowania oraz pen wydajno.
104
4.2. Etap 1 przyspieszanie

Za pierwszy etap pracy tarana wodnego uwaa si w literaturze okres,
w ktrym zawr impulsowy pozostaje otwarty (Rys. 5). Opis tego etapu jest
u rnych autorw podobny i nie spotyka si w tej kwestii wikszych rozbienoci [Calhoun, 2003; Claemson, 2007; Jong, 2014; Mohammed, 2007; Sheikh
i in., 2013; Silver, 1977; SolarLogic, 2014]. Podczas trwania etapu pierwszego,
woda ze rda (1) dostarczana jest przewodem dopywowym (2) do tarana
wodnego, a nastpnie przepywa przez stref A i wypywa na zewntrz otwartym zaworem uderzeniowym (8). W tym okresie prdko przepywu, a take
cinienie w strefie A, stopniowo wzrasta. Przepywajca przez zawr impulsowy
woda wywouje napr hydrodynamiczny na powierzchni gowicy zaworu impulsowego, zgodnie ze wzorem
N V (c u)
(5)
gdzie: N - sia naporu na gowic zaworu w kierunku zgodnym z gwnym

kierunkiem ruchu mas wody [N],
- gsto wody [kg/m3],
V - objtociowe natenie przepywu (strumie objtoci) [m3/s],

c - rednia prdko strumienia wody [m/s],
u - prdko ruchu gowicy [m/s].
Rys. 5. Schemat pooe zaworw oraz kierunkw przepywu wody pierwszego etapu cyklu pracy
tarana wodnego
Fig. 5. Schematic positions of valves and flow directions of the first stage of the water cycle ram
Podczas przyspieszania mas wody gowica zaworu impulsowego pozostaje

w spoczynku, a zatem u 0 . Poniewa gsto wody jest staa a geometria obszaru przepywowego niezmienna, to sia naporu hydrodynamicznego zaley
wycznie od redniej prdkoci wody. Gdy prdko ta osignie odpowiednio
du warto, sia naporu na gowic spowoduje jej zamknicie [Agriculture
and Agri-Food Canada, 2014; Appropedia, 2013; Derkor, 2014; Meribah Ram
105
Pump, 2014; Sheikh, S. i in., 2013; SolarLogic, 2014]. W literaturze wspomina

si, e czas zamykania jest niezwykle krtki [Jeffery i in., 1992; Watt, 1975]
mona zatem przyj, e zmiana stanu ukadu nastpuje skokowo. W literaturze
przyjmuje si, e zamknicie zaworu uderzeniowego (8) koczy pierwszy etap
cyklu pracy tarana wodnego [Appropedia, 2013; Calhoun, 2003; Clarke, 1900;
Clemson, 2007; Sheikh, i in., 2013; Meribah Ram Pump, 2014; Mohamed,
2007]. Podczas trwania etapu pierwszego, zawr zwrotny pozostaje cay czas
zamknity.
Na Rys. 6. przedstawiono przykadowy przebieg cinie zarejestrowany
w trakcie uderzenia hydraulicznego. Etap pierwszy zaznaczony jest na tym rysunku lini szar. Warto cinienia absolutnego w okresie przyspieszania zmienia si od okoo 0.272 [bar] do wartoci redniej, wynoszcej 1.472 [bar] (warto rednia okrelona zostaa na etapie kalibracji czujnikw i zostaa zweryfikowana analitycznie). Umieszczone w artykule wyniki dokadnych pomiarw
czasu i cinienia zostay pozyskane przy pomocy oscyloskopu cyfrowego, umoliwiajcego zaznaczenie kursorami i analiz waciwego fragmentu wykresu.
Tam gdzie byo to moliwe, pomierzone w ten sposb wartoci widoczne s po
prawej stronie wykresw z rysunkw: 6, 7, 9, 10, 12 i 13. Na tych samych rysunkach, pod wykresami, widoczne s: podstawa czasu, dajca bezporedni
informacj na temat czasowych parametrw przebiegu, oraz czuoci obu kanaw oscyloskopu, na ktrych to mierzone napicie moe by wprost przekadane
na wartoci cinienia - w kadym przypadku 1[V] odpowiada 1 [bar]. Dua pocztkowa warto podcinienia wynika prawdopodobnie z bezwadnoci mas
wody. Czas trwania etapu pierwszego wynosi 71.38 % czasu trwania pojedynczego cyklu (okoo 207 [ms]) (Rys. 7). Jest to wic etap najduszy, co zgadza si z informacjami podawanymi w literaturze [Taye, 1998; Watt, 1975].
Rys. 6. Przebieg uderzenia hydraulicznego w taranie wodnym z zaznaczeniem czasu trwania etapu
pierwszego (czujnik dolny)
Fig. 6. Motion stroke hammer in ram water, indicating the duration of the first stage (lower sensor)
106
pierwszego (czujnik dolny i grny)
Fig. 7. Motion stroke hammer in ram water, indicating the duration of the first stage (lower and top
sensor)
4.3. Etap 2 kompresja

Wedug wikszoci autorw etap kompresji rozpoczyna si w momencie
zamknicia zaworu uderzeniowego [Clemenson, 2007; SolarLogic, 2014] (cho
zdarzaj si prace, w ktrych uwaa si, e etap ten rozpoczyna si wczeniej
[Calhoun, 2003; Meribah Ram Pump, 2014]). Przeprowadzone badania potwierdzaj, i etap kompresji rozpoczyna si w momencie zamknicia zaworu uderzeniowego a ponadto pozwalaj stwierdzi, e zmiana stanu zaworu impulsowego oraz zaworu zwrotnego zachodzi niemal jednoczenie. Schemat ukadu
w fazie drugiej przedstawiono na Rys. 8.
Rys. 8. Schemat pooe zaworw oraz kierunkw przepywu wody drugiego etapu cyklu pracy
tarana wodnego
Fig. 8. Schematic positions of valves and water flow directions in the second stage cycle of ram
107
Po rozpoczciu tego etapu (jest on zaznaczony lini szar na Rys. 9),

na skutek duej rnicy cinienia midzy stref A a stref B, przez zawr zwrotny zaczyna przepywa woda. W tym momencie w strefie B wzrasta gwatownie
cinienie, powodujc wystpienie na czujniku grnym dodatniego uderzenia hydraulicznego (Rys. 10). Wskutek przepywu wody do strefy B, a take wskutek
ciliwoci poduszki powietrznej, cinienie rejestrowane na czujniku dolnym
powoli maleje (Rys. 9). Poduszka absorbuje energi cinienia zmniejszajc tym
samym swoj objto (od tego zjawiska przyjto nazw etapu). Etap koczy si
w momencie, w ktrym poziom lustra wody w zbiorniku powietrznym tarana
osiga wysoko maksymaln. W przypadku analizowanym w pracy, czas trwania etapu drugiego wynosi 28 [ms], co stanowi 9.65 % czasu trwania pojedynczego cyklu.
drugiego (czujnik dolny)
Fig. 9. Motion stroke hammer in ram water, indicating the duration of the second stage (lower
sensor)
Rys. 10. Przebieg uderzenia hydraulicznego w taranie wodnym z zaznaczeniem czasu trwania
etapu drugiego (czujnik grny)
Fig. 10. Motion stroke hammer in water, indicating the duration of the second stage (upper sensor)
108
W pocztkowej fazie etapu kompresji, trwajcej tylko kilka milisekund,

rejestruje si najwysze cinienie w caym cyklu pracy tarana wodnego. Wielokrotne pomiary wykazay, e cinienie to dochodzi do 3.32 [bar], przy czym nie
za kadym razem osiga ten sam puap. Przyczyn tego stanu moe by ograniczona rozdzielczo czasowa czujnikw cinienia (ktre to zamiast maksimw
fali rejestruj czasem warto na ktrym z jej zboczy) lub te zakcenia pochodzce z systemw dystrybucji wody (zarwno przewody doprowadzajce jak
i odprowadzajce nie byy zamocowane na sztywno i podlegay widocznym
drganiom).
4.4. Etap 3 dekompresja (odrzut)

Etap trzeci rozpoczyna si w chwili, w ktrej sprysta poduszka powietrzna zaczyna oddawa zgromadzon energi cinienia. Poziom lustra cieczy
w zbiorniku tarana zaczyna si obnia, a woda w strefie B przepychana jest
w kierunku zaworu zwrotnego oraz przewodu odprowadzajcego (Rys. 11).
Rys. 11. Schemat pooe zaworw oraz kierunkw przepywu wody drugiego etapu cyklu pracy
tarana wodnego
Fig. 11. Schematic positions of valves and flow directions of the second stage of the water cycle
ram
Istotn cech tego etapu jest to, e energia cinieniowa rozprajcej si

poduszki powietrznej zapobiega spadkowi cinienia w strefie A, podtrzymujc
tym samym stan otwarcia zaworu zwrotnego. W przypadku, gdy poduszka powietrzna zostanie odcita (co zrealizowano przez zamknicie dodatkowego zaworu znajdujcego si przed zaworem zwrotnym), etap ten nie wystpuje wcale
(Rys. 13). Poniewa ilo zgromadzonej przez poduszk powietrzn energii jest
ograniczona, czas trwania wspomnianego podtrzymania rwnie jest skoczony.
W przypadku przedstawionym na Rys. 12 czas ten wynosi okoo 55 [ms]. Stanowi to 18.97 % czasu trwania pojedynczego cyklu pracy.
109
Rys. 12. Przebieg uderzenia hydraulicznego w taranie wodnym z zaznaczeniem czasu trwania
etapu drugiego (czujnik dolny)
Fig.12. Motion stroke hammer in ram water, indicating the duration of the second stage (lower
sensor)
Rys. 13. Przebieg uderzenia hydraulicznego w taranie wodnym bez poduszki powietrznej (czujnik
dolny)
Fig. 13. Motion stroke hammer in ram water without airbag (lower sensor)
5. Podsumowanie
Przeprowadzone badania pozwoliy sformuowa nastpujce wnioski kocowe:
110
1. Sposb inicjalizowania pracy tarana zaley od stanu zalania przewodu

odprowadzajcego oraz od cinienia w strefie B. Jeeli cinienie
to odpowiada nominalnemu cinieniu pracy tarana (co dodatkowo oznacza,
e przewd odprowadzajcy zalany jest cakowicie wod), to rozruch tarana
odbywa si automatycznie po otwarciu zaworu odcinajcego zasilanie.
W przeciwnym przypadku konieczna jest ingerencja czowieka oraz rozruch
rczny. Aspekt badania rozruchu tarana wodnego doprowadzi do
pojawienia si dwch nowych kwestii (do zbadania lub rozwaenia
w przyszoci): czy rozruch automatyczny moliwy jest przy dowolnej
wysokoci rda, przy ktrej taran dziaa oraz, czy moliwe jest takie
zaprojektowanie urzdzenia, aby zupenie wyeliminowa w tej fazie
potrzeb ingerencji czowieka.
2. Analiza przebiegu uderzenia hydraulicznego (a waciwie serii uderze)
doprowadzia do konkluzji, e najlepiej jest podzieli cykl pracy na trzy
etapy: przypieszenie, kompresj i dekompresj. Ostatnie dwie nazwy
zwizane s z zachowaniem si poduszki powietrznej, majcej jak
udowodniono kluczowe znaczenie na przebieg wystpujcych w taranie
zjawisk. Warto podkreli, e bardzo dobrym pomysem, uatwiajcym
analiz zjawisk, okazao si zbadanie przebiegu uderzenia hydraulicznego
z odcit stref B, a take zastosowanie dwch czujnikw, po jednym
w kadej ze stref. Due znaczenie poduszki powietrznej generuje kolejn
kwesti do rozwaenia w przyszoci: jak zmienia si praca tarana (a take
przebieg zjawisk) w zalenoci od objtoci strefy powietrznej? Pytanie to
pozostaje na razie otwarte.
3. Podawane standardowo w literaturze informacje o tym, e podstaw
dziaania tarana hydraulicznego jest zjawisko uderzenia hydraulicznego s
mao precyzyjne. Jak wykazano, podczas pojedynczego cyklu pracy
wystpuje jedno uderzenie inicjujce oraz kilka uderze wtrnych (prace,
w ktrych byaby o tym mowa nie s autorom znane). Dodatkowo przebieg
zmian cinie jest inny w obu analizowanych strefach tarana. Istotne jest te,
aby podczas wyjaniania przebiegu zjawisk bra uwag na znaki uderze
(dodatnie czy ujemne) w poszczeglnych strefach.
4. Najduszym etapem cyklu pracy tarana wodnego jest etap przypieszania,
stanowicy okoo 71 % czasu caego cyklu. Etapy kompresji i dekompresji
s krtsze i wynosz odpowiednio okoo 10 % i 19 %. Przypuszcza si,
e czasy te mog zalee od konstrukcji tarana, np. od masy gowicy zaworu
impulsowego.
5. W przedstawionym podziale na etapy przyjto, e zmiany stanw zaworw
na pocztku etapu drugiego i na kocu etapu trzeciego odbywaj si
jednoczenie. Kwesti t naley zbada dokadniej, gdy nie wyklucza si
wystpowanie niewielkich przesuni w czasie pomidzy zmianami stanw
poszczeglnych zaworw. Otwarta pozostaje rwnie kwestia pomiaru
(uwzgldnienia) czasw zamykania si lub otwierania tych zaworw.
111
Przeprowadzone badania pozwoliy osign zarwno zaoony cel gwny,

jak i wszystkie cele jednostkowe. Wydaje si te, e zarwno samo stanowisko
badawcze, jak i wykonane analizy wynikw s nowoci w literaturze dotyczcej taranw wodnych i wnios pewien wkad w poznanie zjawisk zachodzcych
podczas pracy tego typu urzdze. Warto podkreli, e podczas bada pojawio
si szeregu kolejnych pyta i wtkw, sugerujc dalsze kierunki bada
oraz wiadczc o duym potencjale naukowym obranej tematyki.
Literatura
[1] Agriculture and Agri-Food Canada: Water-powered water pumping systems for livestock
watering, 2014, http://www1.agric.gov.ab.ca/$department/deptdocs.nsf/ba3468a2a8681f69872
569d60073fde1/42131e74693dcd01872572df00629626/$FILE/wpower.pdf [dostp: 1 lutego
2014].
[2] Appropedia: Hydraulic ram pumps, 2013, http://www.appropedia.org/Hydraulic_ram_pumps
[dostp: 1 lutego 2014].
[3] Badur, J., Nacz, T.J., Pietkiewicz, P.: Wyznaczanie wartoci cinienia uderzenia
hydraulicznego w przewodach wielowarstwowych. Mechanika99 Forum Modych, Gdask
1999, s. 345-348.
[4] Bukowski, J.: Mechanika pynw, PWN; Warszawa 1965.
[5] Brown, L.: Ministry of Agriculture and Lands. Using a hydraulic ram to pump livestock water,
2006, http://www.agf.gov.bc.ca/resmgmt/publist/500Series/590305-9.pdf [dostp: 1 lutego
2014].
[6] Calhoun, J.: Home built hydraulic ram pumps, 2003. http://www.inthefieldministries.org/jscalh
ou/Home%20Built%20Hydraulic%20Ram%20Pumps.pdf [dostp: 1 lutego 2014].
[7] Clarke, J. W.: Hydraulic rams ther principle and construction, 1900,
https://archive.org/details/hydraulicramsth03clargoog [dostp: 18 stycznia 2014].
[8] Clemson.: Home-made Hydraulic Ram Pump, 2007, http://www.clemson.edu/irrig/equip/
ram.htm#Links [dostp: 1 lutego 2014].
[9] Derkor: How does hydraulic ram work, 2014, http://www.rampumps.net/face/2012041015010
6.html [dostp: 27 marca 2014].
[10]
Grybo, R.: Mechanika pynw z hydraulik, 1995, Wydawnictwo Graficzne
Politechniki lskiej w Gliwicach, Gliwice, ISBN 0434-0825.
[11] Grybo, R.: Podstawy mechaniki pynw, PWN, Warszawa.1998, ISBN 83-01-12553-5
[12] Grygo, D., Sobieski, W.: Moliwoci i obszary stosowania taranw wodnych w obecnych
warunkach polskich, 2014, (wysano do: wydawnictwa ITP, Woda - rodowisko - Obszary
Wiejskie).
[13] Jeffery, T. D., Thomas, T. H., Smith, A. V., Glover, P. B., Fountain, P. D.: Hydraulic ramp
pumps, 1992, Intermediate Technology Publications 1992, ISBN 1 85339 172 7.
[14] Jeowiecka, K., Szewczyk, H.: Mechanika pynw. Wrocaw. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej, 2001, ISBN 83-7085-597-0. s. 314.
[15] Jong, P.: Hydraulic rams. 2014, http://www.slideshare.net/Fatin62c/hydraulic-ram-pumpconsumers-guide-delft-university-of-technology [dostp: 1 maja 2014].
[16] Kowalski, P.: Analiza zdolnoci tumienia uderzenia hydraulicznego w rurocigu stalowym
z bocznikiem z tworzywa sztucznego, 2007, http://pbc.gda.pl/Content/3910/phd_ko
walski_pawel.pdf [dostp: 1 lutego 2014].
[17] Meribah Ram Pump: Sequences of Operation, 2014, http://www.meribah-rampump.com/index.php?id=32 [dostp: 27 marca 2014].
112
[18] Mitosek, M.: Mechanika pynw w inynierii rodowiska. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1997, ISBN 83-87012-54-8.
[19] Mohammed, S. N.: Design and Construction of a Hydraulic Ram Pump. Leonardo Electronic
Journal of Practices and Technologies, 2007, http://lejpt.academicdirect.org/A11/05
9_070.pdf [dostp: 18 stycznia 214].
[20] Nacz T.J., Pietkiewicz P.: Empiryczna weryfikacja metody wyznaczania prdkoci
propagacji cinieniowej fali uderzeniowej. XI Konferencja Badanie, Konstrukcja,
Wytwarzanie i Eksploatacja Ukadw Hydraulicznych, Cylinder 2001, Szczyrk 2001, s.
255-264.
[21] Nacz T.J., Pietkiewicz P.: Wyznaczanie wartoci prdkoci fali uderzeniowej
w zamknitych przewodach wielowarstwowych dla przepyww dwufazowych.
Midzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna Batechmasz-2000, Kaliningrad 2000,
s. 155-156.
[22] Nacz T.J., Pietkiewicz P.: Wpyw powietrza jako drugiej fazy na prdko rozchodzenia si
fali uderzeniowej w przewodzie wielowarstwowym. X Konferencja Badanie, Konstrukcja,
Wytwarzanie i Eksploatacja Ukadw Hydraulicznych, Cylinder 2000, Szczyrk 2000.
[23] Nacz T.J., Pietkiewicz P.: Wyznaczanie prdkoci propagacji cinieniowej fali
uderzeniowej w hydraulicznych przewodach zamknitych z uwzgldnieniem powietrza, jako
drugiej fazy. XII Krajowa Konferencja Pneuma2000, Kielce 2000, s. 255-262.
[24] Piekarek, M.: Instalacja urzdze lokalnych uj wody. 713[02].Z1.07, 2006,
http://www.zsb.gliwice.pl/pdf/monter_instlacji_i_urz_san/Monter_instalacji_i_ursan_713[02]_Z1.07_u.pdf [dostp: 18 stycznia 2014].
[25] Sheikh, S. i in.: Design methodology for hydraulic ram Pump (hydram), 2013,
http://ijmerr.com/ijmerradmin/upload/ijmerr_524d02574aef3.pdf [dostp: 7 marca 2014].
[26] Silver, M.: Use of hydraulic rams in Nepal, 1977, http://www.slideshare.net/Fifi62z/rampump66 [dostp: 1 maja 2014].
[27] SolarLogic: How a Ram Pump Works, 2014, http://www.homepower.com/how-ram-pumpworks [dostp: 28 marca 2014].
[28] Tarasewicz,
S.:
Tartak
Raphaelsonw
zyska
pierwszy
eksponat,
2012,
http://naszolsztyniak.pl/75199,Tartak-Raphaelsonow-zyskal-pierwszyeksponat.html#axzz2qb61vxTw [dostp: 18 stycznia 2014].
[29] Taye, T: Hydraulic ram pump, 1998, Journal of the ESME, Vol II, No. 1, July 1998,
http://www.africantechnologyforum.org/ESME/hydram1/HydRam1.htm#OPERATION OF
A HYDRAM, [dostp: 1 maja 2014].
[30] Watt, S. B.: A manual on the hydraulic Ram for pumping water, 1975,
http://www.watersanitationhygiene.org/References/EH_KEY_REFERENCES/WATER/Wate
r%20Pumping/Ram%20Pumps/Hydraulic%20Ram%20Pump%20Manual%20(ITDG).pdf
[pozyskano: 1 maja 2014].
STAGES OF WORK RAM WATER

Summary
The article presents in detail the principle of operation of a device called a ram pump and
discusses the operational steps of its work in relation to the water hammer phenomenon , which
is the basis of operation of this type of equipment. In different points of article described history
rams water, classical theory of hammer developed at the Nikolai Zhukovsky in 1889 and it a modern extension, described the typical ram of water, characterized the function of each of its components and presents the conditions under which water ram can properly work. The most important
113
element of the work is the description of the water cycle ram broken down into stages. The motivation to write this article was the observation that in the literature, both Polish and foreign, there
is a similar type descriptions, and popular-science materials, mostly found on various websites are
often too general (and sometimes incorrect), which not meet the requirements of scientific sources.
The most important new feature included in the work, and at the same time its main objective is to
combine the description of action rams the course of the water hammer . The article is a continuation of the cycle associated with the exploration of current possibilities of practical use of rams
water as possible a wide range of applications.
Keywords: ram water, water hammer, energy flow, the principle of action
DOI:10.7862/rb.2014.49

Barbara KLISZCZEWICZ1
WERYFIKACJA NUMERYCZNEGO MODELU

UKADU RURA-GRUNT NA PODSTAWIE BADA
LABORATORYJNYCH
W artykule przedstawiono przebieg i wyniki bada laboratoryjnych ukadu rura
grunt. Ukad ten odwzorowuje rurocig uoony w gruncie, poddany dziaaniu ciaru gruntu oraz obcienia naziomu. Celem bada byo okrelenie zasigu stref
wspdziaania podatnego rurocigu z gruntem oraz oszacowanie deformacji rury.
Przebieg bada rejestrowano fotograficznie, za fotografie poddano obrbce
w technologii PIV (Particle Image Velocimetry). W efekcie otrzymano mapy
przemieszcze gruntu oraz wyznaczono deformacj rury, zarejestrowane w trakcie
bada. Wyniki bada posuyy do weryfikacji konstytutywnego modelu gruntu
Hardening Soil Small, uytego w numerycznej symulacji przebiegu bada laboratoryjnych.
Sowa kluczowe: badania laboratoryjne, podziemny rurocig, PIV, MES
1. Wprowadzenie
Rurocig uoony w gruncie stanowi ukad wzajemnie oddziaujcych
na siebie struktur (rurocig grunt). Konstrukcja rurowa przenosi obcienia
wynikajce z faktu otoczenia jej gruntem, a take bardzo zrnicowane obcienia naziomu przekazywane przez warstw gruntu zalegajc nad rur. W wypadku rurocigw cinieniowych do tego zoonego ukadu obcie zewntrznych dochodzi jeszcze wpyw cinienia wewntrznego. W zalenoci od sztywnoci rurocigu, a cilej od jego odksztacalnoci, rurocig albo doznaje istotnego wytenia (rurocigi sztywne) albo odksztaca si w takim zakresie, w jakim umoliwia to odksztacalno gruntu (rurocigi odksztacalne). O zakresie
i charakterze deformacji rurocigu decyduje wwczas relacja sztywnoci ukadu
rurocig-grunt.
Oszacowanie wytenia podziemnego rurocigu lub jego deformacji wymaga signicia do jednej z metod analitycznych [2], [6] lub zastosowania
wspczesnych metod numerycznych (MES). W tym ostatnim przypadku naley
1
Politechnika lska, Katedra Drg i Mostw, Wydzia Budownictwa, 44-100 Gliwice, ul. Akademicka 5, tel. + 48 (32) 237 22 57, e-mail: Barbara.Kliszczewicz@polsl.pl
116
B. Kliszczewicz
podj decyzj o przyjciu reprezentatywnego modelu obliczeniowego (model

2D lub 3D), wprowadzeniu waciwego odwzorowania parametrw materiaowych konstrukcji rurowej oraz parametrw geotechnicznych gruntu otaczajcego rurocig, a przede wszystkim wybra odpowiedni konstytutywny model
gruntu. Spord szerokiej gamy takich modeli, od prostych modeli sprystych,
przez sprysto-idealnie plastyczne po bardziej zaawansowane modele sprysto-plastyczne o wzmocnieniu izotropowym czy izotropowo-kinematycznym,
najczciej wybierane s modele, ktrych parametry s atwo identyfikowalne.
Naley do nich z pewnoci sprysto-idealnie plastyczny model CoulombaMohra. Model ten, mimo niewtpliwych zalet aplikacyjnych, nie odzwierciedla
zoonych procesw zachodzcych w gruncie, a szczeglnie istotnych w zagadnieniach interakcji konstrukcji z gruntem. Nale do nich efekt zagszczenia
(zmniejszenie objtoci porw na skutek deformacji plastycznych), wpyw historii obcienia (efekt prekonsolidacji), plastyczne pynicie, zalenoci sztywnoci od stanu napre efektywnych (wzrost moduu sztywnoci wraz ze wzrostem gbokoci lub stanu napre), dylatacja (zmian objtoci podczas plastycznego pynicia) a przede wszystkim siln zmian sztywnoci gruntu (degradacja moduu Go), towarzyszc wzrostowi amplitudy odksztacenia dewiatorowego w zakresie tzw. maych odksztace rzdu 10-6 10-3 [1], [4], [11]. Realistyczne odwzorowanie tych zoonych efektw makroskopowych, obserwowanych w monotonicznie obcionych gruntach jest moliwe przy zastosowaniu
dwumechanizmowego, sprysto-plastycznego modelu o wzmocnieniu izotropowym Hardening Soil Small, ktry jest wbudowany m.in. w geotechnicznie
zorientowanym programie Z_Soil [11]. Model ten nie by dotychczas stosowany
w numerycznym modelowania interakcji rurocigu z gruntem. Zdecydowano si
zatem na przeprowadzenie jego weryfikacji poprzez analiz zbienoci wynikw
specjalnie dla tych potrzeb przeprowadzonych bada laboratoryjnych z wynikami ich numerycznej symulacji, w ktrej zastosowano model Hardening Soil
Small.
2. Badania laboratoryjne ukadu rura-grunt

2.1. Uwagi wstpne
Badania dowiadczalne rurocigw s zazwyczaj prowadzone przez uprawnione jednostki w celu okrelenia ich parametrw wytrzymaociowych lub dla
potwierdzenia moliwoci stosowania prostych odcinkw rur, ksztatek lub cznikw w okrelonych warunkach funkcjonowania (atestowanie wyrobw). Inn klas bada stanowi pomiary o charakterze monitorujcym skutki specyficznych zjawisk zachodzcych w gruncie, np. wpyw eksploatacji grniczej [8],
symulowanie wpywu uskokw terenowych czy trzsie ziemi [3], [9]. Sporadycznie wykonywane s take badania rurocigw uoonych w gruncie, w naturalnej skali, poddanych dziaaniu obcie komunikacyjnych [5]. W badaniach
Weryfikacja numerycznego modelu...
117
tych uwaga skupiona jest na odcinku rury, natomiast nie jest badana interakcja
rurocigu z gruntem, szczeglnie istotna w wypadku odksztacalnych rurocigw. Badania laboratoryjne ukadu rura-grunt wymagaj uycia specjalnego stanowiska badawczego, w ktrym odwzorowane zostan naturalne warunki pracy
podziemnego rurocigu. Wykonanie takich bada byo moliwe w Laboratorium
Katedry Geotechniki, Geologii i Budownictwa Morskiego Wydziau Inynierii
Ldowej i rodowiska Politechniki Gdaskiej, dysponujcym stanowiskiem badawczym, wykorzystywanym gwnie do przeprowadzanych tam bada wsppracy modeli fundamentw z gruntem [12].
2.2. Opis stanowiska badawczego

Przedmiotem bada by odcinek odksztacalnej rury, uoony w gruncie,
w specjalnym stanowisku badawczym. Model rury (rys. 1a) uyty do bada wykonano z gadkociennej rury z PVC-U o litej ciance, o wymiarach: rednica
rury D = 160 mm, grubo cianki s = 4,7 mm i parametrach katalogowych:
SN8, klasa S, SDR 34. Dugo odcinka rury l = 500 mm dostosowano do szerokoci stanowiska badawczego.
Stanowisko badawcze skadao si z prostopadociennej skrzyni z przeroczyst cian frontow, wykonan z hartowanego z szka, wzmocnion podunymi i poprzecznymi stalowymi belkami (rys. 1b). Nad skrzyni usytuowano
podest, wzdu ktrego, po stalowej ramie, porusza si wzek zasypowy.
a)
b)
Rys. 1. Widok stanowiska badawczego przed rozpoczciem bada: a) model rury, b) skrzynia
stanowiska badawczego
Fig. 1. View of the laboratory station before testing: a) pipe model, b) laboratory station box
118
B. Kliszczewicz
W ramach przygotowania stanowiska do bada skrzyni napeniano piaskiem w stanie powietrzno-suchym, ktry w postaci kurtyny piaskowej by wysypywany ze staej wysokoci przez szczelin w wzku zasypowym. W pocztkowej fazie napeniania skrzyni uformowano warstw podsypki piaskowej,
na ktrej uoono model rury. Nastpnie kontynuowano napenianie skrzyni piaskiem, a do pokrycia modelu rury warstw o gruboci 60 cm (rys.2).
a)
b)
Rys. 2. Formowanie zasypki: a) obsypywanie modelu rury, uoonego na podsypce piaskowej

b) kocowa faza wykonywania zasypki
Fig. 2. Raising of the sand: a) initial phase - the pipe model rests on the sand layer, b) final phase
of raising
Po takim przygotowaniu stanowiska przeprowadzono waciwe badanie,

polegajce na porednim obcianiu warstwy gruntu za pomoc siownika, zainstalowanego na stalowej ramie nad stanowiskiem badawczym. Obcienie przekazywane byo na grunt przez specjalnie przygotowany odcinek stalowego ceownika o szerokoci 200 mm i dugoci 500 mm, ustawiony na powierzchni zasypu piaskowego. Odcinek ceownika w niniejszym opisie nazwano roboczo modelem fundamentu. Widok modelu fundamentu wraz z ukadem obciajcym
i zainstalowanymi na modelu czujnikami przemieszcze pokazano na rys. 3.
W trakcie procesu obciania na stanowisku komputerowym, za pomoc programu DasyLab8, prowadzona bya automatyczna rejestracja wartoci siy i pionowych przemieszcze modelu fundamentu. Jednoczenie prowadzono fotograficzn rejestracj przemieszcze modelu fundamentu, zmian zachodzcych
w orodku gruntowym oraz rejestracj deformacji rury. Zdjcia wykonywano
z czstotliwoci 1 zdjcia na minut.
Metodyk i przebieg bada opisano szczegowo w [7].
119
b)
a)
Rys. 3. Widok stanowiska badawczego przygotowanego do bada: a) model fundamentu, ukadu

obciajcego i czujnikw przemieszcze, b) skrzynia stanowiska badawczego wraz z modelem
rury, wypeniona piaskiem
Fig. 3. View of the laboratory station ready for tests: a) the model of foundation with the servomotor and displacements sensors
W sumie wykonano cztery pene cykle bada, obejmujce kadorazowo

etapy przygotowania stanowiska i obciania zasypu piaskowego wraz z rejestracj wynikw. W poszczeglnych badaniach wykonano 22 28 zdj. Przykadowe fotografie stanowiska badawczego (badanie nr 3) oraz bezporedniego
otoczenia rury (badanie nr 4) pokazano na rys. 4.
a)
b)
Rys. 4. Przykady rejestracji fotograficznej, wykonanej w trakcie bada: a) obraz caego stanowiska
badawczego, b) bezporednie otoczenie badanej rury
Fig. 4. Example phothography records of the conducted tests: a) view of entire laboratory station,
b) view of pipes surroundings
120
B. Kliszczewicz
2.3. Prezentacja wynikw bada laboratoryjnych

Na podstawie zarejestrowanych w programie DasyLab8 wartoci obcie
modelu fundamentu i jego przemieszcze, dla wszystkich czterech cykli bada
opracowano charakterystyki obcienie osiadanie (rys. 5), obrazujce pionowe
przemieszczenia modelu fundamentu wywoane monotonicznie narastajcym
obcieniem, a do osignicia stanu granicznego w gruncie.
Z kolei serie cyfrowych zdj, o bardzo wysokiej rozdzielczoci, wykonane
w trakcie bada, zostay przetworzone za pomoc technologii PIV (Particle
Image Velocimetry) [13]. Umoliwio to wygenerowanie obrazw izopl i trajektorii przemieszcze czstek gruntu oraz oszacowanie deformacji poprzecznego przekroju rury, wywoanych obcieniem. Przykadowe mapy izopl przemieszcze (badanie nr 3) w kocowym etapie obciania, przed osigniciem
granicznego stanu gruntu w obszarze caego stanowiska badawczego oraz
w bezporednim otoczeniu rury pokazano na rys. 6.
Rys. 5. Charakterystyki obcienie osiadanie uzyskane na podstawie rejestracji przemieszcze

modelu fundamentu
Fig. 5. The characteristics of loading settlement obtained from the recorded model foundations
displacements
r 22 przemieszcze czstek gruntu w stanowisku badawczym (badanie nr 3)

Rys. 6. Izopola
Fig. 6. Isoplots of displacements of sand particles in the laboratory station (test No 3)
Rys. 7. Izopola przemieszcze czstek gruntu w otoczeniu rury (badanie nr 4)

Fig. 7. Isoplots of displacements of sand particles in pipes surrounding (test No 4)
121
122
B. Kliszczewicz
3. Badanie zgodnoci wynikw bada dowiadczalnych i analiz

numerycznych ukadu rurocig grunt
3.1. Numeryczna symulacja bada laboratoryjnych
Numeryczn symulacj bada dowiadczalnych wykonano w programie
Z_Soil acad. ver. 11.03, przy uyciu modelu MES (2D), uwzgldniajcego zarwno geometri stanowiska badawczego, jak i przebieg dowiadczalnego badania ukadu rurocig grunt (rys. 8). Wymiary modelu MES dostosowano
do wymiarw skrzyni z piaskiem, pokazanej w pkt. 2.2 na rys. 1a (szeroko
B = 3,0 m, wysoko H = 0,96 m). W rodkowej czci modelu, na gbokoci
H1 = 0,76 m usytuowano model rury PVC-U o rednicy D = 160 mm i gruboci
cianki s = 4,7 mm. Ceownik, penicy w badaniach rol swoistego fundamentu,
przez ktry obciano powierzchni gruntu w skrzyni, opisany w rozdz. 3, modelowano jest jako odcinek belki o dugoci L = 0,2 m i gruboci s1 = 8,5 mm.
Model stanowiska badawczego zbudowano z 1212 elementw. Na dolnej krawdzi struktury MES umieszczono podpory nieprzesuwne a na krawdziach
bocznych podpory umoliwiajce przesuw w kierunku pionowym. Model obciono si skupion o wartoci narastajcej od 0 (t=0) do 30 kN (t=1), w dziesiciu krokach (t=0,1).
Rys. 8. Numeryczny model stanowiska badawczego

Fig. 8. Numerical model of the laboratory station
Do modelowania piasku w skrzyni stanowiska badawczego zastosowano

model sprysto-plastyczny o wzmocnieniu izotropowym Hardening Soil Small,
za rurocig i fundament modelowano w zakresie liniowo sprystym (parametry materiaowe rurocigu: modu Younga E=4000 MPa, ciar objtociowy
=14 kN/m3; parametry modelu fundamentu: modu Younga E=300000 MPa,
ciar objtociowy =78 kN/m3). Model Hardening Soil Small wymaga wyspecyfikowania dwudziestu omiu parametrw, ktre po wprowadzeniu charakterystyki gruntu (rodzaj gruntu, historia naprenia, zagszczenie, ksztat czstek
123
gruntu, uziarnienie i stan wilgotnoci) mog by automatycznie wygenerowane

w programie Z_Soil. Wybrane parametry materiaowe modelu piasku znajdujcego si w skrzyni stanowiska badawczego, s nastpujce: modu Younga przy
odcieniu/obcieniu
= 55000 kN/m2, pocztkowy modu Younga
= 108 669 kN/m2, kt dylatancji = 0,8125. Do oblicze wprowadzono

ponadto wartoci ciaru objtociowego gruntu ( = 17,0 kN/m3) i kta tarcia
wewntrznego ( = 390), wyznaczone w trakcie bada laboratoryjnych ukadu
rurocig grunt. Z uwagi na moliwoci prowadzenia oblicze w programie
Z_Soil wprowadzono minimaln warto kohezji c= 2,5 kN/m2.
3.2. Analiza zgodnoci wynikw
Analiz zgodnoci wynikw symulacji numerycznej i wynikw bada laboratoryjnych w dwch zakresach. Pierwszy z nich dotyczy porwnania wartoci
i rozkadu osiada modelu fundamentu w trakcie narastania wartoci obcienia,
wyznaczonych w trakcie bada laboratoryjnych i w analizie numerycznej. Wynik porwnania wartoci i rozkadu osiada dla kolejnych krokw obcienia
pokazano na rys. 9.
Rys. 9. Porwnanie osiada modelu fundamentu wyznaczonych w badaniach laboratoryjnych

(Badanie 1 4) i w analizie numerycznej (Model Hardening Soil Small)
Fig. 9. Comparison of the model foundations settlements obtained from tests (No 1 4) and from
numerical analysis (Hardening Soil Small)
W drugim zakresie badania zbienoci poddano analizie porwnawczej mapy izopl przemieszcze, opracowane w technologii PIV (wynik bada laboratoryjnych) i mapy przemieszcze wygenerowane w programie Z_Soil (wynik ana-
124
B. Kliszczewicz
lizy numerycznej modelu stanowiska badawczego). Porwnywane obrazy pokazano na rys. 10.
a)
b)
Pkt. 1: uABS = 2,45 mm


Rys. 10. Porwnanie map przemieszcze czstek gruntu: a) wyznaczonych w analizie numerycznej (model HS Small), b) izopola przemieszcze - badanie 4
Fig. 10. Comparison of the soil particle displacements maps: a) obtained from the numerical analysis (Hardening Soil Small), b) displacement isoplots from test No 4
Wykresy osiada modelu fundamentu przedstawione na rys. 9 wskazuj

na dobre dopasowanie rozkadu i wartoci osiada wyznaczonych w badaniach
laboratoryjnych z wartociami osiada wyznaczonych w analizie numerycznej,
wykonanej z zastosowaniem modelu Hardening Soil Small. Zbieno rozkadu
przemieszcze czstek gruntu widoczna jest take na mapie przemieszcze, stanowicej efekt analizy numerycznej (rys. 10a) i mapie izopl przemieszcze
(rys. 10b), bdcej przykadem opracowania wynikw bada laboratoryjnych
w technologii PIV.
4. Podsumowanie
Badania laboratoryjne ukadu rura grunt, wykonane w warunkach odwzorowujcych naturalne warunki pracy podziemnego rurocigu mog stanowi
podstaw kalibracji i weryfikacji modeli gruntu, uywanych w analizach numerycznych. Jest to szczeglnie istotne wwczas, gdy do numerycznych analiz zagadnie brzegowych wprowadzany jest konstytutywny model gruntu, stosunkowo mao znany i dotychczas nie stosowany w tej kategorii problemw.
Opisane w pracy badania laboratoryjne ukadu rurocig grunt, z uwagi
na zakres uzyskanych wynikw - komputerowa rejestracja osiada modelu fun-
125
damentu, fotograficzna rejestracja przebiegu badania i jej opracowanie w zaawansowanej technologii obrbki cyfrowych zdj o wysokiej rozdzielczoci
PIV
stanowi dobr podstaw do weryfikacji sprysto-plastycznego modelu
o wzmocnieniu izotropowym Hardening Soil Small.
Charakterystyki obcienie osiadanie wykonane na podstawie zarejestrowanych wynikw bada laboratoryjnych i wynikw analizy numerycznej, wykonanej z zastosowaniem modelu Hardening Soil Small wykazuj wyran
zbieno.
Analiza porwnawcza map wypadkowych przemieszcze i ich skadowych,
dokumentujcych wyniki analizy MES zagadnienia interakcji rury z gruntem
z zastosowaniem modelu Hardening Soil Small z odpowiednimi mapami izopl
przemieszcze, uzyskanych w drodze przetworzenia za pomoc PIV obrazw
cyfrowych dokumentujcych badania modelowe pozwala na sformuowanie nastpujcych wnioskw:
rozkady wartoci wypadkowych przemieszcze czstek gruntu uzyskane w wyniku analizy MES i bada modelowych wykazuj zbliony
przebieg,
mimo, i wartoci przemieszcze wyznaczone z map izopl przemieszcze maj charakter szacunkowy, s zblione do wartoci przemieszcze
wyznaczonych w analizie numerycznej,
zrnicowane wartoci przemieszcze grnego i dolnego punktu rury
wiadcz o deformacji jej poprzecznego przekroju.
Wykazana zbieno wynikw bada laboratoryjnych z wynikami analizy
numerycznej uzasadnia celowo i zasadno uycia sprysto-plastycznego
modelu o wzmocnieniem izotropowym Hardening Soil Small do modelowania
zagadnie interakcji rurocigu z gruntem.
Literatura
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
Atkinson J., Sallfors G.: Experimental determination of soil properties. Proc. 10th
ECSMFE, vol. 3, Florence, 1991.
ATV-DVWK-A127P Obliczanie statyczno-wytrzymaociowych kanaw
i przewodw kanalizacyjnych. Wyd. Seidel-Przywecki. Warszawa, 2000 r.
Anderson C., Wijewickreme D., Ventura C., Mitchell A.: Full-Scale Laboratoty
Testing of Buried Polyethylene Gas Distribution Pipelines Subjected to Lateral
Ground Displacement. 13th World Conference on Earthquake Engineering, Vancouver, 2013. http://www.iitk.ac.in/nicee/wcee/article/
Benz t.: Small-strain stiffness of soil and its numerical conseqences. Phd,
Universitst Stutgart, 2007.
Goltbar A., M., Shekarchi M.: Investigation od Trffic Load on the Buried Pipeline
by Using of Real Scale Expoeriment and Plaxix-3D Software. Research Journal
of Applied Science, Engineering and Technology 2(2); 107-113, 2010.
126
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
B. Kliszczewicz
Janson L. E. Rury z tworzyw sztucznych do zaopatrzenia w wod
I odprowadzania ciekw. Borealis. Wyd. IV. Polskie Towarzystwo Producentw
Rur i Ksztatek z Tworzyw Sztucznych, Toru, 2010 r.
Kliszczewicz B.: Badania laboratoryjne ukady rura grunt. Materiay konferencyjne INFRAEKO 2014. Krakw-Rzeszw, 2014.
Kliszczewicz B., Mendec J., Wystrychowska M.: Geodezyjne monitorowanie pracy kinematycznej rurocigw w warunkach grniczej deformacji terenu. Materiay
X Konferencji Katedr i Zakadw Geodezji Wydziaw Niegeodezyjnych. Sekcja
Geodezji Przemysowej KG PAN. Pozna, 1995.
Rofooei F. R., Jalali H. H., Attari N., K., Alavi M.: Full-Scale Laboratory Testing
od Buried Pipelines Subjected to Permanent Groung Displacement Caused by Reverse Faulting. WCEE 2012, http://www.academia.edu/2920888/
Truty A., Obrzud R.: The Hardening soil model a practical guidebook. Zace Services Ltd, Software engineering. Lausanne, 2011.
Schanz T., Vermeer P. A.., Bonier P. G.: Formulation and veryfication of the
Hardening Soil Model. Beyond 2000 in Computational Geotechnics, Rotterdam,
1999.
Zadroga B., Malesiski K.: Stateczno fundamentw bezporednich. Badania
modelowe i analizy numeryczne. Wyd. Politechniki Gdaskiej, Gdask, 2010.
White D., Take W., Bolton M. D.: Soil deformation measurement using Particle
Image Velocimetry (PIV) and photogrametry. Geotechnique 53, No. 7, 2003.
VERYFICATION OF NUMERICAL MODEL OF PIPELINE SOIL

SYSTEM ON THE BASIS OF LABORATORY TESTING
Summary
This article presents the process and results of pipeline-soil system laboratory tests. This system represents the buried pipelines, subjected of the loads of soil mass and uniformly distributed
surface load. The goals of laboratory tests were determination of the range of pipeline-soil interaction areas. The process of laboratory tests was photographed. Isoplots of displacements as well
as the deformation of the pipeline were determined using PIV (Particle Image Velocimetry technique). The outcomes of conducted tests are the basis of veryfication of an elasto-plastics model
with isotropic hardening (Hardening Soil Small), which was used in numerical symulation of this
test.
Keywords: laboratory tests, buried pipelines, displacement, PIV, MES
DOI:10.7862/rb.2014.50

Sabina KORDANA1
Daniel SY2
ANALIZA KOSZTW CYKLU YCIA

SKRZYNEK ROZSCZAJCYCH
Zmiana sposobu zagospodarowania zlewni miejskich i zwizany z tym wzrost
stopnia uszczelnienia powierzchni skutkuj zaburzeniem naturalnego cyklu obiegu
wody w przyrodzie. W przypadku tradycyjnego kanalizowania wd deszczowych
moe to prowadzi do szeregu niekorzystnych zjawisk, co powoduje potrzeb
zrwnowaonego podejcia do projektowania systemw kanalizacyjnych
i stosowania systemw przeznaczonych do retencji oraz infiltracji wd opadowych
do gruntu. Wybr odpowiedniego rozwizania determinowany jest midzy innymi
wysokoci nakadw inwestycyjnych oraz kosztw eksploatacyjnych danego systemu odwodnieniowego, ktre mog zosta oszacowane za pomoc narzdzia, jakim jest analiza Life Cycle Cost. W niniejszym artykule scharakteryzowano koszty
wystpujce w caym cyklu ycia skrzynek rozsczajcych, bdcych urzdzeniem
przeznaczonym do podziemnej infiltracji wd deszczowych. Przedstawiono take
model matematyczny umoliwiajcy wyznaczenie cakowitej wysokoci tych
kosztw.
Sowa kluczowe: analiza LCC, odwodnienie, urzdzenia infiltracyjne, skrzynki
rozsczajce
1. Wprowadzenie
Przyrost powierzchni terenw utwardzonych, ograniczenie iloci wody
opadowej wchanianej przez grunt i zasilajcej zasoby wd podziemnych,
jak rwnie wzrost iloci ciekw deszczowych dopywajcych do wd powierzchniowych w trakcie trwania intensywnych opadw deszczu, prowadz
do powstawania szeregu niekorzystnych zjawisk. Zjawiska te mog zosta zaobserwowane zarwno na odwadnianym terenie, jak i w odbiorniku ciekw, dla1
Autor do korespondencji/corresponding author: Sabina Kordana, Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju,
al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. +48 17 8651071, e-mail: sk@prz.edu.pl
2
Daniel Sy, Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa, Inynierii rodowiska i Architektury, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. +48
17 8651784, e-mail: daniels@prz.edu.pl
128
S. Kordana, D. Sy
tego wybr odpowiedniego systemu zagospodarowania wd opadowych posiada

kluczowy wpyw na moliwo ograniczenia ich negatywnego oddziaywania
na rodowisko i infrastruktur miejsk. Z tego wzgldu przed projektantami systemw przeznaczonych do ujmowania oraz odprowadzania wd opadowych stoi
powane wyzwanie, gdy porednio to na nich ciy odpowiedzialno za jako
ycia przyszych pokole.
Zrwnowaone podejcie do projektowania systemw odwodnieniowych
wymaga uwzgldnienia szeregu czynnikw [11], ktre czsto s minimalizowane, a niekiedy cakowicie pomijane. S to przede wszystkim: jako wd opadowych [1], warunki lokalne i bezpieczestwo eksploatacji [17], charakterystyka
hydrauliczna systemu [3] oraz jego wpyw na rodowisko [23], jak rwnie uwarunkowania prawne [12]. Nie bez znaczenia pozostaj take aspekty krajobrazowe [14] oraz spoeczne [5]. W warunkach polskich dua uwaga zwracana jest
take na wysoko nakadw inwestycyjnych oraz kosztw eksploatacyjnych
systemu odwodnieniowego.
Cakowite koszty ponoszone na budow, eksploatacj oraz konserwacj
systemw odwodnieniowych mog zosta wyznaczone przy pomocy narzdzia,
jakim jest analiza Life Cycle Cost (LCC). W dziedzinie zarzdzania wodami
opadowymi metodologia LCC znajduje obecnie zastosowanie gwnie w procesie projektowania systemw gospodarczego wykorzystania wd deszczowych
[8,20]. Znale mona te przykady jej zastosowania do oceny kosztw cyklu
ycia dachw zielonych [9,15]. W przypadku obiektw sucych do retencji
i infiltracji wd deszczowych, ktre lokalizowane s na sieciach kanalizacyjnych, nie zostay dotychczas opracowane modele, ktrych implementacja umoliwiaaby wybr najkorzystniejszego pod wzgldem finansowym rozwizania,
a samo wykorzystanie metodologii LCC wci naley tu do rzadkoci [10,24].
W Polsce wybr urzdzenia, w ktrym realizowany bdzie proces wsikania
wd opadowych do gruntu, nie jest natomiast poprzedzany szczegow analiz
kosztw caego cyklu ycia poszczeglnych rozwiza, co moe doprowadzi
do szeregu problemw na etapie eksploatacji systemu odwodnieniowego.
W odpowiedzi na t kwesti, autorzy niniejszego artykuu scharakteryzowali
koszty zwizane z wykonaniem i uytkowaniem wybranego systemu infiltracyjnego.
2. Charakterystyka metody Life Cycle Cost

Analiza Life Cycle Cost, ktrej etapy przedstawiono na rysunku 1, jest metodologi umoliwiajc ocen cakowitych kosztw cyklu ycia danego systemu bd urzdzenia. Na warto wskanika LCC, ktr dla danego wariantu inwestycyjnego wyznaczy mona z zalenoci (1), skadaj si zarwno nakady
inwestycyjne poniesione na zakup i monta systemu, jak i koszty eksploatacyjne
przewidywane w caym okresie jego uytkowania. Przepywy pienine wystpujce w kolejnych latach poddawane s tu dyskontowaniu, co pozwala na ze-
Analiza kosztw cyklu ycia...
129
stawienie wielkoci pojawiajcych si w rnych okresach czasu, a warto LCC

obliczana jest dla konkretnego czasu eksploatacji systemu.
n
K Et
t
t 1 1 r
LCC K I
(1)
gdzie: LCC warto wskanika LCC, PLN,

KI nakady inwestycyjne, PLN,
KEt koszty eksploatacyjne wystpujce w roku t, PLN,
r stopa dyskontowa, -,
n okres eksploatacji systemu, lata.
Rys. 1. Etapy analizy Life Cycle Cost (na podstawie: [4])

Fig. 1. The stages of Life cycle cost analysis (based on: [4])
Warto wskanika LCC moe zosta wyznaczona take na podstawie zalenoci (2), zgodnie z ktr na cakowite koszty cyklu ycia danego projektu
inwestycyjnego skadaj si koszty nabycia, eksploatacji oraz likwidacji systemu
[7]. Okrelenie udziau poszczeglnych skadowych w cakowitych kosztach
przedsiwzicia jest bardzo istotne zarwno z punktu widzenia inwestora,
jak i eksploatatora systemu poddawanego analizie. Wynika to gwnie z faktu,
i koszty eksploatacyjne przewyszaj czsto nakady ponoszone na implementacj systemu [6], a moliwo wpywu na zmian ich wysokoci jest znikoma
w porwnaniu do pocztkowych nakadw inwestycyjnych. Warto rwnie pod-
S. Kordana, D. Sy
130
kreli, i wykonanie analizy LCC uatwia porwnanie rnych projektw inwestycyjnych pod wzgldem ich kapitaochonnoci, gwnie poprzez wyznaczenie
rnicy LCC, oraz umoliwia wybr rozwizania, ktrego realizacja wymaga
poniesienia najniszych kosztw w caym cyklu ycia inwestycji.
LCC K N K E K L
(2)
gdzie: KN koszty nabycia, PLN,

KE koszty eksploatacji, PLN,
KL koszty likwidacji, PLN.
W wielu krajach wiata wykorzystanie metody LCC do oceny nowych projektw inwestycyjnych jest ju powszechne, a w niektrych przypadkach nawet
wymagane stosownymi regulacjami prawnymi [22]. Rwnie w Polsce wykorzystywana jest ona coraz czciej, a szczegowe zalecenia dotyczce jej stosowania znale mona midzy innymi w normie PN-EN 60300-3-3:2006P [16].
3. Etapy analizy LCC urzdze infiltracyjnych

Zgodnie z zaleceniami zawartymi w pracy [4] pierwszym etapem analizy
Life Cycle Cost jest zdefiniowanie jej celu, ktry determinuje zakres kolejnych
etapw. Celem tym moe by zarwno okrelenie kosztw cyklu ycia konkretnego przedsiwzicia, jak i wybr rozwizania charakteryzujcego si najnisz
wartoci wskanika LCC. W tym drugim przypadku w badaniach naley
uwzgldni preferencje wszystkich potencjalnych interesariuszy oraz opinie specjalistw w dziedzinie zarzdzania wodami opadowymi i podda analizie te
rozwizania, ktre zostay zaakceptowane przez kadego z nich.
Uwzgldniajc wszystkie istotne kryteria naley zdefiniowa wstpne ramy
analizy Life Cycle Cost. Istotne jest, aby ju na tym etapie bada rozpozna zakres wymaganej analizy wpywu rozpatrywanych rozwiza na rodowisko
oraz jej zwizku z LCC [4]. Dodatkowo konieczne jest okrelenie czasu eksploatacji systemu zagospodarowania wd deszczowych, ktry warunkowany jest
przede wszystkim trwaoci poszczeglnych elementw systemu oraz moliwoci jego czyszczenia i konserwacji, jak rwnie wybr metod analizy ekonomicznej. Na tym etapie bada naley take zidentyfikowa ewentualn potrzeb
przeprowadzenia analizy ryzyka oraz wraliwoci zastosowania poszczeglnych
rozwiza [4].
W nastpnej kolejnoci naley potwierdzi wszystkie warunki realizacji
projektu, jak rwnie ostatecznie zdefiniowa list opcji decyzyjnych, ktre bd uwzgldniane w analizie LCC [4]. Wrd opcji tych powinny si znale wycznie te, ktrych zastosowanie jest technicznie uzasadnione w danych warunkach. Z tego wzgldu naley wzi pod uwag takie czynniki, jak wielko odwadnianego terenu i sposb jego zagospodarowania, pooenie zwierciada wd
131
gruntowych oraz rodzaj gruntu, w ktrym wykonane zostanie urzdzenie infiltracyjne wd deszczowych [17,21]. Dodatkowo uwzgldniona powinna zosta
take powierzchnia terenu dostpnego pod zabudow systemu oraz wysoko
opadu [13], ktra determinuje wielko natenia dopywu wd opadowych
do urzdzenia [2], a w konsekwencji take jego wymagan pojemno [18].
Po zdefiniowaniu wszystkich opcji decyzyjnych poddawanych analizie naley
natomiast zidentyfikowa koszty wystpujce na poszczeglnych etapach cyklu
ycia badanych systemw infiltracyjnych.
Kolejnym etapem analizy LCC urzdze infiltracyjnych jest gromadzenie
danych o kosztach wystpujcych na etapie planowania, projektowania, wykonania, eksploatacji i ewentualnej likwidacji rozpatrywanych systemw. Koszty
te zale gwnie od rodzaju urzdzenia, w ktrym zachodzi proces wsikania
wd opadowych do gruntu i trwaoci jego komponentw, lokalizacji systemu
oraz wymaga projektowych. Nie bez znaczenia pozostaj rwnie wartoci
wskanikw ekonomicznych przyjmowanych w analizie Life Cycle Cost,
w oparciu, o ktre mona wyznaczy i porwna przepywy pienine wystpujce w kolejnych latach eksploatacji systemu.
Po zweryfikowaniu poprawnoci wszystkich danych przyjtych do oblicze
naley przeprowadzi analiz LCC rozpatrywanych urzdze infiltracyjnych,
a jeli istnieje taka potrzeba take szczegow analiz wraliwoci inwestycji,
ktra powinna uwzgldnia wpyw zmian wartoci takich parametrw, jak: stopa
dyskontowa, jednostkowe koszty eksploatacyjne systemu, dugo okresu analizy czy czsto zabiegw konserwacyjnych systemu rozsczajcego, na otrzymywan warto wskanika LCC.
Ostatnim etapem bada jest natomiast interpretacja otrzymanych wynikw
oblicze oraz ich przedstawienie w wymaganej formie, a take przygotowanie
raportu kocowego [4].
4. Koszty cyklu ycia skrzynek rozsczajcych

Wysoko nakadw inwestycyjnych oraz kosztw eksploatacyjnych systemu infiltracyjnego wd deszczowych determinowana jest gwnie sposobem
realizacji tego procesu. Skrzynki rozsczajce s urzdzeniami przeznaczonymi
do podziemnej infiltracji wd opadowych do gruntu, a niekiedy take ich retencji. Zbudowane s najczciej z polipropylenowych pyt kratownicowych, a ich
niewtpliw zalet jest moduowa budowa, dziki ktrej istnieje moliwo tworzenia obiektw o dowolnych rozmiarach oraz dostosowywania ich ukadu przestrzennego do panujcych warunkw lokalnych [19].
Koszt zakupu samych skrzynek rozsczajcych oraz ich dostawy stanowi
jednak tylko jeden z elementw, ktre naley wzi pod uwag przy ocenie
kosztw cyklu ycia caego ukadu rozsczajcego, bowiem na warto wskanika LCC, wyznaczonego na podstawie zalenoci (1), wpyw posiada take sze-
S. Kordana, D. Sy
132
reg dodatkowych czynnikw, najwaniejsze spord ktrych przedstawiono

na rysunku 2.
Rys. 2. Koszty wystpujce w caym cyklu ycia ukadu rozsczajcego

Fig. 2. Life cycle costs of infiltration boxes
Cakowita wysoko nakadw inwestycyjnych koniecznych do poniesienia

w zwizku z implementacj systemu infiltracyjnego zbudowanego ze skrzynek
rozsczajcych moe zosta wyznaczona na podstawie zalenoci (3).
K I KG K BG K P K SR K DW K PT KW K M K D
gdzie: KG koszt zakupu gruntu pod zabudow systemu, PLN,
KBG koszt wykonania bada geotechnicznych gruntu, PLN,
KP koszt wykonania projektu systemu, PLN,
KSR koszt zakupu skrzynek rozsczajcych, PLN,
KDW koszt zakupu dodatkowego wyposaenia systemu, PLN,
KPT koszt przygotowania terenu pod zabudow systemu, PLN,
(3)
133
KW koszty zwizane z realizacj wykopu, PLN,

KM koszt montau systemu rozsczajcego, PLN,
KD koszty dodatkowe, PLN.
Do kosztw determinujcych wysoko nakadw inwestycyjnych naley
koszt zakupu gruntu pod zabudow ukadu rozsczajcego KG, ktrego wysoko uzaleniona jest od powierzchni gruntu oraz jego ceny jednostkowej.
Koszt ten wyznaczy mona w oparciu o wzr (4).
K G C jG lG bG 10 2
(4)
gdzie: CjG cena jednostkowa zakupu terenu pod zabudow systemu, PLN/a,
lG dugo dziaki, na ktrej zlokalizowany zostanie system, m,
bG szeroko dziaki, na ktrej zlokalizowany zostanie system, m.
Pod uwag powinno si wzi rwnie koszty wykonania bada geotechnicznych gruntu KBG, ktrych wysoko uzaleniona jest od liczby pobranych
prbek gruntu i opisana zostaa zalenoci (5). Wyniki tych bada warunkuj
moliwo zastosowania analizowanego rozwizania w danych warunkach,
a w dalszej kolejnoci determinuj take wymagan pojemno ukadu,
co z kolei wpywa na wysoko pozostaych skadowych kosztw cyklu ycia
ukadu rozsczajcego.
K BG C jBG mBG
(5)
gdzie: CjBG cena jednostkowa wykonania jednego odwiertu, PLN/szt,

mBG wymagana liczba odwiertw, szt.
Po zweryfikowaniu i ocenie wynikw przeprowadzonych bada naley zleci wykonanie projektu kompletnego systemu rozsczajcego, co wie si
z poniesieniem kosztw KP. W oparciu o dane zawarte w projekcie okreli
mona koszt zakupu skrzynek rozsczajcych KSR, ktry dla ukadu prostopadociennego opisany zosta wzorem (6), oraz koszt zakupu dodatkowego wyposaenia systemu KDW, ktrego wysoko scharakteryzowano za pomoc zalenoci
(7).
K SR C jSR nl nb nh
gdzie: CjSR cena pojedynczej skrzynki rozsczajcej, PLN/szt,
nl liczba skrzynek rozsczajcych na dugoci ukadu, szt,
nb liczba skrzynek rozsczajcych na szerokoci ukadu, szt,
nh liczba warstw skrzynek rozsczajcych w pionie, szt.
(6)
S. Kordana, D. Sy
134
K DW K E K RW KGE K K R
(7)
gdzie: KE koszt zakupu elementw czcych skrzynki, PLN,

KRW koszt zakupu rur wywiewnych, PLN,
KGE koszt zakupu geowkniny, PLN,
K koszt zakupu materiau filtracyjnego, PLN,
KR koszt zakupu kompletnych studzienek rewizyjnych, PLN.
Jak wynika z zalenoci (7), wysoko kosztw KDW determinowana jest
gwnie koniecznoci zakupu takich komponentw systemu infiltracyjnego,
jak: elementy czce poszczeglne skrzynki rozsczajce, rury wywiewne, geowknina, majc za zadanie zabezpieczenie cian ukadu rozsczajcego,
jak rwnie wir bd inny materia, z ktrego wykonana zostanie warstwa filtracyjna. W przypadku wikszych systemw konieczne moe si okaza take
zamontowanie studzienek rewizyjnych, za pomoc ktrych istnieje moliwo
sprawdzenia stanu konstrukcji na etapie eksploatacji systemu. Wysokoci tych
skadowych kosztw warunkowane s przede wszystkim wielkoci systemu
i dla ukadu prostopadociennego mona je wyznaczy z wzorw (8-12).
K E C jE1 mE1 nb 1 nl nl 1 nb nh
C jE 2 mE 2 nh 1 nb nl
(8)
gdzie: CjE1 cena elementu czcego skrzynki w poziomie, PLN/szt,

mE1 liczba elementw czcych dwie skrzynki w poziomie, szt,
CjE2 cena elementu czcego skrzynki w pionie, PLN/szt,
mE2 liczba elementw czcych dwie skrzynki w pionie, szt.
K RW C jRW mRW
(9)
gdzie: CjRW cena pojedynczej rury wywiewnej o danej rednicy, PLN/szt,

mRW wymagana liczba rur wywiewnych, szt.
K GE C jGE mGE
(10)
gdzie: CjGE cena arkusza geowkniny o danych wymiarach, PLN/szt,

MGE wymagana liczba arkuszy geowkniny o danych wymiarach, szt.
K C j nb bSR 2 a nl lSR 2 a nh hSR h2 h3
nb bSR nl lSR nh hSR
gdzie: Cj cena jednostkowa materiau filtracyjnego, PLN/m3,
(11)
135
nb liczba skrzynek na szerokoci ukadu rozsczajcego, szt,

nl liczba skrzynek na dugoci ukadu rozsczajcego, szt,
nh liczba warstw skrzynek rozsczajcych w pionie, szt,
a szeroko pasa materiau filtracyjnego wok skrzynek, m,
h2 wysoko podsypki pod skrzynkami rozsczajcymi, m,
h3 wysoko warstwy filtracyjnej nad skrzynkami rozsczajcymi, m.
K R C jR mR
(12)
gdzie: CjR cena studzienki rewizyjnej montowanej na skrzynkach, PLN/szt,

mRW wymagana liczba studzienek rewizyjnych, szt.
Kolejn grup kosztw, ktre naley uwzgldni w celu wyznaczenia cznej wysokoci nakadw inwestycyjnych koniecznych do poniesienia na budow
ukadu rozsczajcego, stanowi koszty przygotowania terenu KPT, ktre obejmuj midzy innymi usunicie zbdnej rolinnoci z obszaru budowy.
W dalszej kolejnoci naley uwzgldni koszty zwizane z realizacj wykopu KW, na ktre zgodnie z zalenoci (13) skadaj si koszty wydobycia
gruntu, zabezpieczenia cian wykopu oraz jego zasypania odpowiednim materiaem. Dla wykopu prostopadociennego mog one zosta wyznaczone na podstawie wzorw (14-19), a ich wysoko determinowana jest przede wszystkim
wielkoci systemu, jego zagbieniem wzgldem poziomu terenu oraz klas
gruntu.
KW KWW KWP KWO KWZ KWzab1 KWzab2
(13)
gdzie: KWW koszt wydobycia gruntu, PLN,

KWP koszt wykonania podsypki, PLN,
KWO koszt wykonania obsypki, PLN,
KWZ koszt wykonania zasypki z gruntu rodzimego, PLN,
KWzab1 koszt zabezpieczenia cian wykopu, PLN,
KWzab2 koszt wycignicia elementw zabezpieczajcych ciany wykopu,
PLN.
KWW C jWW nb bSR 2 a nl lSR 2 a nh hSR h1 h2
(14)
gdzie: CjWW cena jednostkowa wydobycia i wywozu gruntu o danej klasie,

PLN/m3,
h1 odlego od poziomu terenu do sklepienia skrzynek, m.
KWP C jWP nb bSR 2 a nl lSR 2 a h2
(15)
S. Kordana, D. Sy
136
gdzie: CjWP cena jednostkowa wykonania podsypki pod skrzynki rozsczajce

o odpowiednim stopniu zagszczenia, PLN/m3.
KWO C jWO nb bSR 2 a nl lSR 2 a nh hSR h3
nb bSR nl lSR nh hSR
(16)
gdzie: CjWO cena jednostkowa wykonania obsypki wok skrzynek rozsczajcych o odpowiednim stopniu zagszczenia, PLN/m3.
KWZ C jWZ nb bSR 2 a nl lSR 2 a h1 h3
(17)
gdzie: CjWZ cena jednostkowa wykonania zasypki z gruntu rodzimego o odpowiednim stopniu zagszczenia, PLN/m3.
KWzab1 C jWzab1 2 nb bSR 2 nl lSR 8 a h1 nh hSR h2 h4 (18)

gdzie: CjWzab1 cena jednostkowa wykonania zabezpieczenia cian wykopu,
PLN/m2.
KWzab2 C jWzab2 2 nb bSR 2 nl lSR 8 a h1 nh hSR h2 h4 (19)

gdzie: CjWzab2 cena jednostkowa wycigania elementw zabezpieczajcych
ciany wykopu, PLN/m2.
Do nakadw inwestycyjnych naley w tym przypadku zaliczy take koszty montau kompletnego systemu rozsczajcego, to jest geowkniny, skrzynek
rozsczajcych, rur wywiewnych oraz studzienek rewizyjnych, KM. Niekiedy
istnieje take potrzeba uwzgldnienia dodatkowych nakadw inwestycyjnych
KD. Przykadowo podczas intensywnych opadw deszczu moe by konieczne
odpompowanie wody z wykopu. Z uwagi na to, i minimalna zalecana odlego
dna ukadu skrzynek rozsczajcych od poziomu wd gruntowych wynosi 1,0 m
[18], nie ma potrzeby uwzgldniania staego odwodnienia wykopu jako czynnika majcego wpyw na czne koszty budowy systemu.
Wysoko kosztw eksploatacyjnych ukadu rozsczajcego KE, opisana
za pomoc rwnania (20), determinowana jest gwnie kosztami obsugi systemu, KO, wynikajcymi z potrzeby wykonywania okresowego przegldu technicznego. Producenci urzdze tego typu zalecaj, aby pierwszy taki przegld
wykona bezporednio po montau systemu, natomiast kolejne sukcesywnie
w cigu caego okresu jego eksploatacji. Inspekcje skrzynek rozsczajcych realizuje si przy pomocy zdalnie sterowanych kamer, a w przypadku zaobserwowania zawiesin i innych czstek osadzonych w warstwie geowkniny naley je
usun przy pomocy puczek cinieniowych. Czstotliwo inspekcji uzalenio-
137
na jest midzy innymi od lokalizacji systemu rozsczajcego, jak rwnie czstotliwoci oraz czasu trwania opadw deszczu, i powinna by dla kadego
przypadku okrelana indywidualnie.
K E K O KWE K A
(20)
gdzie: KO koszt obsugi systemu rozsczajcego, PLN,

KWE koszt wymiany zuytych elementw systemu, PLN,
KA koszt awarii, PLN.
Do kosztw eksploatacyjnych ukadu rozsczajcego zalicza si take
ewentualne koszty wymiany zuytych elementw systemu KWE. Duy wpyw
na cakowit warto kosztw cyklu ycia urzdzenia technicznego mog wywrze ponadto koszty awarii systemu KA, bdce najtrudniejsz do oszacowania
na etapie planowania inwestycji skadow bilansu kosztw.
5. Podsumowanie
W wielu krajach wiata, w tym pastwach nalecych do Unii Europejskiej,
duy nacisk kadziony jest obecnie na kwestie zwizane z ochron rodowiska
przyrodniczego. Zagadnienia te cz si bezporednio z problemem ilociowej
i jakociowej ochrony zasobw wodnych, a to z kolei przekada si na wyzwania, przed ktrymi stawiane s osoby odpowiedzialne za zarzdzanie wodami
opadowymi. Czciowe sprostanie tym wymaganiom moliwe jest dziki wykorzystaniu systemw do retencji i infiltracji wd opadowych.
Wskazanie najkorzystniejszej metody zagospodarowania wd opadowych
powstajcych w zlewniach zurbanizowanych powinno by jednak kadorazowo
poprzedzone szczegow analiz techniczno-ekonomiczn moliwych do zastosowania wariantw inwestycyjnych. Narzdziem, ktre moe w takiej sytuacji
posuy za wskazwk w wyborze optymalnego rozwizania, jest analiza Life
Cycle Cost, ktrej zastosowanie pozwala na wyznaczenie kosztw wystpujcych w caym cyklu ycia systemu odwodnieniowego.
W niniejszym artykule opisano koszty charakteryzujce skrzynki rozsczajce, bdce urzdzeniem przeznaczonym do podziemnej infiltracji wd opadowych do gruntu. Z przedstawionych zalenoci jasno wynika, i w caym cyklu
ycia tego systemu wystpuje szereg kosztw, ktrych znaczenie na etapie planowania inwestycji jest minimalizowane, a niekiedy cakowicie pomijane. Naley jednak pamita, i w niektrych przypadkach wybrane skadowe kosztw
mog nie wystpowa. Przykadowo teren w momencie jego zakupu moe posiada pen dokumentacj geotechniczn, jak rwnie moe by ju na tym etapie przygotowany pod zabudow systemu. Z tego wzgldu kadorazowo przed
przystpieniem do analizy LCC naley zbada indywidualne warunki prowadzenia inwestycji.
138
S. Kordana, D. Sy
Literatura
[1] Barbosa A.E., Fernandes J.N., David L.M.: Key issues for sustainable urban
stormwater management, Water Research, vol. 46, 2012, s. 6787-6798.
[2] Baszczyk W., Stamatello H., Baszczyk P.: Kanalizacja, t.1, Sieci i pompownie,
Arkady, Warszawa 1983.
[3] Burger G., Sitzenfrei R., Kleidorfer M., Rauch W.: Parallel flow routing in SWMM
5, Environmental Modelling & Software, vol. 53, 2014, s. 27-34.
[4] Davis Langdon Management Consulting: Life Cycle Costing (LCC) as a contribution to sustainable construction: a common methodology, Final Methodology,
2007. http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/construction/studies/life-cycle-cost
ing_en.htm.
[5] Domnech L., Saur D.: A comparative appraisal of the use of rainwater harvesting
in single and multifamily buildings of the Metropolitan Area of Barcelona (Spain):
social experience, drinking water savings and economic costs, Journal of Cleaner
Production, vol. 19, 2011, s. 598-608.
[6] El-Haram M.A., Horner M.W.: Application of the principles of ILS to the development of cost effective maintenance strategies for existing building stock, Construction Management and Economics, vol. 21, 2003, s. 283-296.
[7] Ellis B.A.: Life Cycle Cost, International Conference of Maintenance Societies,
2007.
[8] Farreny R., Gabarrell X., Rieradevall J.: Cost-efficiency of rainwater harvesting
strategies in dense Mediterranean neighbourhoods, Resources, Conservation and
Management, vol. 55, 2011, s. 686-694.
[9] Hong T.H., Kim J.M., Koo C.W.: LCC and LCCO 2 analysis of green roofs in elementary schools with energy saving measures, Energy and Buildings, vol. 45,
2012, s. 229-239.
[10] King D., Hagan P.: Costs of Stormwater Management Practices In Maryland Counties, Draft Final Report, Ref. No. [UMCES] CBL 11-043, Maryland Department
of the Environment Science Services Administration, 2011.
[11] Kordana S., Sy D.: Application of decision support techniques in the process of
designing sustainable drainage system, IV Midzynarodowa Konferencja
Naukowo-Techniczna INFRAEKO 2014 Nowoczesne miasta. Infrastruktura
i rodowisko, Rzeszw Krakw 2014, s. 129-140.
[12] Kordana S., Sy D.: Review of law regulations on the subject of rainwater management in Poland, Conference Urban Water 2013, Velk Blovice 2013,
s. 205-210.
[13] Krajowy Zarzd Gospodarki Wodnej: Klimat w Polsce oraz analiza programw
dziaa pod ktem zmian klimatu do 2015 r., Zacznik 4. do Programu wodno-rodowiskowego kraju, Warszawa 2010.
[14] Li C.: Ecohydrology and good urban design for urban storm water-logging in Beijing, China, Ecohydrology & Hydrobiology, vol. 12, 2012, s. 287-300.
[15] Peri G., Traverso M., Finkbeiner M., Rizzo G.: The cost of green roofs disposal
in a life cycle perspective: Covering the gap, Energy, vol. 48, 2012, s. 406-414.
139
[16] PN-EN 60300-3-3:2006P: Zarzdzanie niezawodnoci Cz 3-3: Przewodnik

zastosowa Szacowanie kosztu cyklu ycia.
Edukacyjne, Wrocaw 2013.
Rzeszowskiej, Rzeszw 2008.
[19] Sy D., Stec A.: Odprowadzanie wd opadowych do gruntu z wykorzystaniem
skrzynek rozsczajcych, Instal, nr 7/8, 2008, s. 23-26.
[20] Sy D., Stec A., Zelekov M.: A LCC Analysis of Rainwater Management Variants, Ecological Chemistry Engineering S, vol. 19, 2012, s. 359-372.
[21] Suligowski Z.: Infrastruktura kanalizacyjna w gospodarce komunalnej. Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, wyd. 1, Gdask 2006.
[22] Szkoda M.: Analiza kosztu cyklu trwaoci (LCC) w ocenie efektywnoci rodkw
transportu szynowego, Logistyka, nr 3, 2011, s. 2639-2648.
[23] Tixier G., Lafont M., Grapentine L., Rochfort Q., Marsalek J.: Ecological risk assessment of urban stormwater ponds: Literature review and proposal of a new conceptual approach providing ecological quality goals and the associated
bioassessment tools, Ecological Indicators, vol. 11, 2011, s. 1497-1506.
[24] Uda M., Van Seters T., Graham C., Rocha L.: Evaluation of Life Cycle Costs for
Low Impact Development Stormwater Management Practices, Final Report, Sustainable Technologies Evaluation Program, Toronto and Region Conservation Authority, 2013.
LIFE CYCLE COSTS ANALYSIS OF INFILTRATION BOXES

Summary
Changes in land development within urban catchment areas and the resulting increase in surface sealing cause disturbances in the natural cycle of water circulation. As a result, a number
of problems could be encountered in the case of the use of traditional drainage systems. Therefore, it is necessary to approach to the issue of designing urban infrastructure in a sustainable way
and use retention and infiltration devices. The choice of a specific solution from among available
alternatives is determined, inter alia, by the amount of investment and operational costs of a given
system, which could be estimated by using the Life cycle costs analysis. This paper characterizes
the life cycle costs of infiltration boxes. The calculation model which allows to assess the value
of LCC also has been presented.
Keywords: LCC analysis, drainage, infiltration devices, infiltration boxes
DOI:10.7862/rb.2014.51

Ewa J. LIPISKA1
OCENA WPYWU SUBSTANCJI

WGLOWODOROWYCH NA WODY
POWIERZCHNIOWE GMIN UZDROWISKOWYCH
WOJEWDZTWA PODKARPACKIEGO
Karpaty polskie obfituj w zoa wd mineralnych i substancji wglowodorowych.
Na obszarze tym zlokalizowane s wic gminy, ktre posiadaj status uzdrowiska
i gdzie eksploatuje si rop naftow i gaz ziemny.
W dostpnej literaturze przedmiotu nie odnaleziono informacji o wykonaniu oceny
wpywu na wody powierzchniowe gmin o statusie uzdrowiska wspwystpowania
wd mineralnych ze zoami substancji wglowodorowych. Pierwsz informacj
na ten temat jest ksika pt. Rozmieszczenie i wpyw na rodowisko emisji ze z
substancji wglowodorowych wspwystpujcych ze zoami wd mineralnych
w gminie Iwonicz-Zdrj (E. J. Lipiska 2013).
Artyku jest prb analizy i oceny presji na wody powierzchniowe zlewni, na ktrych obszarach znajduj si gminy i ich czci o statusie uzdrowiska, w wojewdztwie podkarpackim, ze strony naturalnej emisji i migracji substancji wglowodorowych; s to gmina Horyniec-Zdrj, gmina Iwonicz-Zdrj, m. Rymanw-Zdrj
i m. Polaczyk.
Przeprowadzone badanie jest czciowe. Sprowadzone zostao do obserwacji tylko
pewnej czci badanej zbiorowoci statystycznej i wybranych substancji zanieczyszcze w wodach powierzchniowych
Sowa kluczowe: Karpaty, wody mineralne, substancje wglowodorowe, uzdrowiska, wody powierzchniowe
1. Wstp
Karpaty s acuchem grskim, ktry w Polsce ma powierzchni okoo 6 %
powierzchni kraju. Bogactwem naturalnym polskich Karpat s rne formy
ochrony przyrody [7], (rys. 1). Gry te s te bogate w surowce mineralne, midzy innymi, w wody mineralne i substancje wglowodorowe (rys 2.).
W Polsce jest 44 uzdrowiska, z czego 4 zlokalizowane s w wojewdztwie
podkarpackim. Lecznictwo uzdrowiskowe jest zorganizowan dziaalnoci,
1
dr in. Ewa J. Lipiska, Wojewdzki Inspektorat Ochrony rodowiska, ul. Langiewicza 26A,
35-101 Rzeszw, tel. 500668606
142
E. J. Lipiska
ktra polega na udzielaniu wiadcze opieki zdrowotnej z zakresu lecznictwa

uzdrowiskowego lub rehabilitacji uzdrowiskowej i na udzielaniu towarzyszcych zabiegw z zakresu fizjoterapii.
Rys. 1. acuch Karpat i pooenie obszarw chronionych Natura 2000 w polskiej czci Karpat
Fig. 1. The chain of the Carpathians and location of protected areas Nature 2000 in the Polish
Carpathians
Gmina, ktra jest gmin uzdrowiskow ma nadany status uzdrowiska na caym swym obszarze lub jego czci; granice obszaru, ktremu nadano status
uzdrowiska pokrywaj si z granicami administracyjnymi gminy (miast lub jednostek pomocniczych gminy).
Gospodarka terenami na obszarze uzdrowiska wydziela trzy rodzaje stref
ochrony uzdrowiskowej - A, B i C. Charakteryzuj je cile okrelone funkcje
zagospodarowania przestrzennego a ich zadaniem jest ochrona czynnikw leczniczych i naturalnych surowcw leczniczych, walorw rodowiska i urzdze
uzdrowiskowych.
Na podstawie analizy dokumentw archiwalnych wyodrbniono miejscowoci, w ktrych wystpuj lub wystpoway naturalne wycieki ropy naftowej
i gdzie powadzona byy poszukiwania i eksploatacja ropy naftowej na skal
przemysow w latach 1854-1939.
Ocena wpywu substancji wglowodorowych...
Rys. 2. Prowincja karpacka ze zoami wd mineralnych i substancji wglowodorowych

Fig. 2. Carpathian Province of deposits of mineral and hydrocarbon materials
143
144
E. J. Lipiska
W tym s to miejsca gdzie byy rafinerie ropy naftowej i tereny dzierawione pod rurocigi i urzdzenia toczniowe. Badania terenowe potwierdziy,
e obecnie wystpuje wiele miejsc z aktywnymi XIX-wiecznymi kopankami.
Miejsca emisji substancji wglowodorowych nie s bezpieczne dla zdrowia
i ycia ludzi [1, 3]. S to miejsca, ktre le w obszarze funkcjonowania uzdrowisk, w pobliu tras i szlakw turystycznych lub w miejscach typowo lenych,
niektre miejsca le na obszarach gospodarstw domowych.
W publikacji podano ogln informacj o wspwystpowaniu wd mineralnych z substancjami wglowodorowymi i o badaniach jakie wykonano w celu
ustalenia presji na wody powierzchniowe zlewni, na ktrych obszarach wystpuj gminy o statusie uzdrowiska w wojewdztwie podkarpackim. Badania uzupeniaj baz danych przestrzennych, w tym wg INSPIRE [2].
Niedostatki danych zostay zniwelowane przez przeprowadzenie wnikliwej
analizy przestrzennej i reinterpretacji szeregu opracowa popularno-naukowych
i o zasigu regionalnym i lokalnym.
Autorskie mapy, ktre zamieszczono w publikacji zostay wykonane na potrzeby bada wpywu na rodowisko wspwystpowania z wd mineralnych
ze zoami substancjami wglowodorowych.
2. Cel i zakres bada

Celem bada byo pozyskanie informacji o stanie jednolitych czci wd
powierzchniowych w gminach o statusie uzdrowiska, w ktrych dodatkowym
elementem rodowiska jest naturalna emisja substancji wglowodorowych
by oceni wpyw substancji wglowodorowych na rodowisko gmin, ktre posiadaj status uzdrowiska.
Celem utylitarnym bada jest pozyskanie informacje dla potrzeb planowania gospodarowania wodami, do oceny osigania celw rodowiskowych w zakresie ochrony wd i planowania i zagospodarowania przestrzennego obszarw,
ktre peni funkcj uzdrowiskow a s charakterystyczne z powodu wspwystpowania z wd mineralnych ze zoami substancji wglowodorowych.
3. Metodyka bada
Badania wpywu emisji i migracji substancji wglowodorowych
na rodowisko prowadzone s od 2007 r. Dotychczas podano do publicznej informacji dane zamieszczone, m.in., w publikacjach [4, 5, 6].
Badania obejmuj analiz i ocen danych archiwalnych, terenowych
i laboratoryjnych. Dotycz one kilku komponentw rodowiska: gleb, wd powierzchniowych i podziemnych, rnorodnoci biologicznej, z surowcw
mineralnych. W publikacji podano fragmentaryczne informacje o wynikach bada archiwalnych, terenowych i laboratoryjnych ze szczeglnym uwzgldnie-
145
niem jednolitych czci wd powierzchniowych na obszarach gmin o statusie

uzdrowiska w wojewdztwie podkarpackim.
4. Omwienie wynikw bada

4.1. Gmina Horyniec-Zdrj
Gmina Horyniec utworzona zostaa 01.01.1973 roku (w 2002 r. nazw
przeksztacono w Horyniec-Zdrj). Status uzdrowiska Horyniec uzyska
w 1976 r.
Gospodarka terenami gminy uzdrowiskowej, uwzgldnia strefy A, B i C
ochrony uzdrowiskowej. Dokument obowizuje w granicach administracyjnych
gminy Horyniec-Zdrj.
Obszar gminy Horyniec-Zdrj ley w obrbie dwch jednostek geologicznych: 1) Zapadliska Przedkarpackiego, ktry obejmuje poudniowo-zachodni
cz gminy i 2) Roztocza, ktry obejmuje cz pnocno-wschodni gminy.
Siarczkowe wody mineralne, wystpuj na obszarze miejscowoci Horyniec-Zdrj na gbokoci 20-26 m p.p.t. Wody te wypywaj na powierzchni w
dolinie potoku Glinianiec, jako tak zwane samowypywy. W celu ochrony udokumentowanego zoa siarczkowych wd mineralnych ustanowiono na obszarze
gminy Horyniec-Zdrj 180 hektarowy obszar grniczy wd mineralnych Horyniec Zdrj.
Rozmieszczenie odwiertw wd mineralnych, surowcowych odwiertw badawczych, udokumentowanych z kopalin, granic terenw grniczych
i punktw pomiarowo-kontrolnych monitoringu jakoci wd powierzchniowych
w gminie Horyniec-Zdrj, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd
powierzchniowych pokazano mapie (rys. 3).
Gmina Horyniec-Zdrj jest pooona w zlewniach trzech jednolitych czci
wd powierzchniowych: Rata, Sootwa do Glinianki, Brusienka.
Rzeka Rata pynie poza stref ochrony uzdrowiskowej gminy HoryniecZdrj i jest jednym z gwnych ciekw na obszarze tej gminy, wraz z dopywem
o nazwie Dopyw spod Dziewicierza, odwadnia teren pnocno-wschodni gminy Horyniec-Zdrj.
Potok Glinianka (prawobrzeny dopyw rzeki Sootwy), pynie przez strefy
A, B i C ochrony uzdrowiskowej gminy Horyniec-Zdrj i odwadnia jej obszar
poudniowy. Na podstawie przegldu warunkw hydromorfologicznych zaliczona zostaa do czci wd naturalnych.
Cz rdowa rzeki Brusienki, ktra pynie przez stref ochrony uzdrowiskowej C gminy Horyniec-Zdrj odwadnia jej obszar pnocno-zachodni. Zaliczona zostaa do czci wd naturalnych.
Na podstawie wynikw bada jednolitych czci wd powierzchniowych
prowadzonych w latach 2010-2012, w 2013 r. wykonano klasyfikacj stanu ekologicznego i oceny stanu jednolitych czci wd powierzchniowych Raty
146
E. J. Lipiska
od rde do granic RP, Sootwy do Glinianki i Brusienki. Uwzgldniono przy

tym wymagania, jakie zostay ustalone dla obszarw chronionych.
Stan ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Raty od rde
do granic RP oceniony zosta jako umiarkowany. Wymagania okrelone dla obszarw chronionych nie zostay spenione. Stan chemiczny zosta oceniony jako
dobry. Stan wd jednolitej czci wd powierzchniowych Raty od rde
do granic RP okrelony zosta jako zy.
Rys. 3. Rozmieszczenie odwiertw wd mineralnych, surowcowych odwiertw badawczych

i punktw pomiarowo-kontrolnych monitoringu jakoci wd powierzchniowych, na tle obszarw
chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych; w gminie Horyniec-Zdrj, pow.
lubaczowski, woj. podkarpackie
Fig. 3. Distribution of mineral water wells, wells commodity research documented mineral
deposits and control of surface water quality monitoring, against the background of protected areas
and surface water bodies; the community Horyniec-Zdroj, district Lubaczow, the Subcarpathian
Voivodeship
Stan ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Sootwy do Glinianki oceniony zosta jako umiarkowany. Wymagania, jakie zostay okrelone
147
dla obszarw chronionych nie zostay spenione. Stan wd jednolitej czci wd

powierzchniowych Sootwy do Glinianki okrelony zosta jako zy.
Stan ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Brusienki oceniony zosta jako umiarkowany. Wymagania, jakie zostay okrelone dla obszarw chronionych nie zostay spenione. Stan wd jednolitej czci wd powierzchniowych Brusienki okrelony zosta jako zy.
4.2. Gmina Iwonicz-Zdrj

Statut Uzdrowiska Iwonicz-Zdrj ustanowiony zosta w 1973 r. Obecny status uzdrowiska ustanowiono w 2009 r.
W celu ochrony czynnikw leczniczych i naturalnych surowcw leczniczych, walorw rodowiska i urzdze uzdrowiskowych na obszarze uzdrowiska
Iwonicz-Zdrj wydzielone zostay stref A, B i C ochrony uzdrowiskowej.
Gmina Iwonicz-Zdrj pooona jest we wschodniej czci polskich Karpat
Zewntrznych; w poudniowej czci centralnego synklinorium karpackiego.
Z budow geologiczn gminy Iwonicz-Zdrj wie si wystpowanie surowcw mineralnych: z wd mineralnych, ropy naftowej i gazu ziemnego.
Wody mineralne o waciwociach leczniczych wystpuj w gminie Iwonicz-Zdrj na poziomach II i III piaskowca cikowickiego paszczowiny lskiej. Eksploatowane s z dwch z: Iwonicz-Zdrj i Lubatwka. Ze zoa
Lubatwka istnieje moliwo uzyskania wd termalnych o temperaturze ponad
200C na wypywie.
Dwa udokumentowane i eksploatowane zoa ropy naftowej i gazu ziemnego to: (1) zoe Iwonicz-Zdrj, ktre jest eksploatowane od okoo 1880 r; poziomy roponone zalegaj w zasigu piaskowcw cikowickich i piaskowcw
istebniaskich, na gbokoci okoo 230-1100 m p.p.t. Zoe jest podzielone
uskokami tektonicznymi na wiele pl, ktre rni si od siebie jakoci i waciwociami fizyko-chemicznymi wydobywanej ropy naftowej, (2) zoe Iwonicz-Pnoc, ktre jest zlokalizowane w pnocnej czci gminy i obejmuje
swym zasigiem teren gminy Rymanw; w zou wystpuje ropa naftowa cika
parafinowa i bezparafinowa, i gaz ziemny.
Zidentyfikowane otwory wiertnicze substancji wglowodorowych na obszarze gminy Iwonicz-Zdrj, wedug stanu na koniec XI 2010 r., licz
66 otworw, dla ktrych znana jest ich dugo, poziom stratygraficzny, cel
wiercenia, rok zakoczenia wiercenia, rzdna terenu, podstawa lokalizacji, miejscowo, efekt wiercenia i zlikwidowanie lub nie zlikwidowanie.
Na rys. 4 i 5 pokazano przykad wyrobiska grniczego wykonanego
w poszukiwaniu ropy naftowej. Kopanka wykonana zostaa w XIX wieku lub na
pocztku XX wieku. Widoczna szczelina, rys. 4., pokazuje wntrze kopanki
ropnej posuya do wykonania fotografii pokazanej na rys. 5. Trudny teren
uniemoliwi dowz urzdzenia, przy pomocy ktrego odsun mona by beto-
148
E. J. Lipiska
now pyt, w celu wykonania pomiaru wielkoci studni ropnej kopanej rcznie,
z dobrze zachowan drewnian cembrowin.
Gmina Iwonicz-Zdrj jest pooona w zlewniach trzech jednolitych czci
wd powierzchniowych: Potok Ambrowski, Jasionka, Lubatwka.
Rys. 4. Kopanka
ropna;
gm. Iwonicz-Zdrj, pow. kronieski, woj. podkarpackie
Rys. 5. Wntrze kopanki ujawnia dobrze zachowan drewnian cembrowin a na jej dnie rop; gm. Iwonicz-Zdrj,
woj. podkarpackie
Fig. 4. Well with oil; the community

Iwonicz-Zdroj,
district
Krosno,
the
Subcarpathian
Voivodeship
Fig. 5. Interior diggings reveal well-preserved wooden

cembrowina and at the bottom of the oil; the community
Iwonicz-Zdroj, district Krosno, the Subcarpathian
Voivodeship
Na rys. 6. pokazano map, na ktrej uwzgldniono lokalizacj uj wd

mineralnych w powizaniu z obszarami wystpowania z kopalin, czynnych
i zlikwidowanych odwiertw ropy naftowej i gazu ziemnego, granic terenu grniczego i lokalizacj punktw pomiarowo-kontrolnych monitoringu jakoci wd
powierzchniowych na obszarze gminy Iwonicz-Zdrj, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych.
Potencja ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Lubatwka
oceniony zosta jako umiarkowany. Wymagania okrelone dla obszarw chronionych nie zostay spenione z powodu stwierdzenia wystpowania zjawiska
eutrofizacji wd.
149
Rys. 6. Rozmieszczenie uj wd mineralnych i obszarw wystpowania z kopalin, czynnych

i zlikwidowanych odwiertw ropy naftowej i gazu ziemnego, granic terenu grniczego i punktw
pomiarowo-kontrolnych monitoringu jakoci wd powierzchniowych, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych; gmina Iwonicz-Zdrj pow. kronieski, woj.
podkarpackie
Fig. 6. Distribution of mineral water intakes and areas where mineral deposits, active and
liquidated drilling of oil and gas, mining and boundaries of measurement and control monitoring
of surface water quality, against the background of protected areas and surface water bodies; the
community Iwonicz-Zdroj, district Krosno, the Subcarpathian Voivodeship
W ocenie wg kryterium ustalonym dla wd wykorzystywanych do zaopatrzenia

ludnoci w wod pitn, jednolita cz wd powierzchniowych Lubatwka speniaa wymagania okrelone dla obszaru chronionego. Zaliczona zostaa do kate-
150
E. J. Lipiska
gorii A2, charakteryzujcej wody dobrej jakoci, wymagajce typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego oraz dezynfekcji
Stan wd jednolitej czci wd powierzchniowych Lubatwka okrelony
zosta jako zy.
4.3. Gmina Rymanw

Rymanw-Zdrj uznany zosta za uzdrowisko posiadajce charakter uytecznoci publicznej w 1928 r. Statut Uzdrowiska Rymanw-Zdrj ustanowiono
w 1973 r. Aktualny statut dla uzdrowiska Rymanw-Zdrj ustanowiono
w 2009 r.
Na obszarze Uzdrowiska Rymanw-Zdrj wydzielone zostay strefy A, B
i C ochrony uzdrowiskowej.
Gmina Rymanw pooona jest we wschodniej czci polskich Karpat Zewntrznych. Geologicznie obszar gminy Rymanw znajduje si w poudniowej
czci centralnego synklinorium karpackiego w obrbie antykliny. Bezporednio
z budow geologiczn wie si wystpowanie surowcw mineralnych.
W granicach administracyjnych gminy Rymanw wystpuj dwa zoa ropy naftowej i gazu ziemnego. Zoe Rudawka Rymanowska o powierzchni
3,5 ha. Eksploatacj ropy naftowej i gazu ziemnego rozpoczto w 1889 r.
i zakoczono w 2005 r. Zoe Iwonicz-Pnoc, obejmuje pnocne tereny gminy
Rymanw. Wystpuje tu ropa naftowa cika parafinowa, bezparafinowa i gaz
ziemny.
Zidentyfikowane otwory wiertnicze substancji wglowodorowych na obszarze gminy Rymanw licz 63 otwory; znana jest ich dugo, poziom stratygraficzny, cel wiercenia, rok zakoczenia wiercenia, rzdna terenu, podstawa
lokalizacji, miejscowo, efekt wiercenia i zlikwidowanie lub nie zlikwidowanie.
Bogactwem naturalnym gminy Rymanw s te wody mineralne
o waciwociach leczniczych. Najwiksze znaczenie maj wody wystpujce
w II i III piaskowcu cikowickim paszczowiny skolskiej.
Wody mineralne eksploatowane s ze zoa Rymanw za pomoc odwiertw Rymanw Zdrj 1, Rymanw Zdrj 2, Rymanw Zdrj 3, Rymanw Zdrj
4, Rymanw Zdrj 5, Rymanw Zdrj 6 oraz rde: Tytus, Klaudia, Celestyna,
Basenowe, Ignacy i Jan.
Gmina Rymanw jest pooona na obszarze piciu jednolitych czci wd
powierzchniowych w zlewni rzeki Wisok: Wisok do zbiornika Besko, zbiornik
Besko, Wisok od zbiornika Besko do Czarnego Potoku, Rudzinka, Morwawa.
Gwnym ciekiem odwadniajcym obszar gminy Rymanw jest Morwawa
(Tabor) wraz z dopywami i grny bieg Wisoka, do zbiornika Besko.
Na podstawie oceny jej warunkw hydromorfologicznych zostaa zaliczona do
czci wd silnie zmienionych.
151
Zlewnia grnego biegu rzeki Wisok wyznaczona zostaa jako silnie zmieniona jednolita cz wd powierzchniowych Wisok do zbiornika Besko. Jednolite czci wd powierzchniowych Morwawa i Wisok do zbiornika Besko
stanowi obszary chronione, s obszarami wraliwymi na eutrofizacj wywoan
zanieczyszczeniami pochodzcymi ze rde komunalnych.
Zbiornik Besko i jego zlewnia bezporednia wyznaczone zostay jako silnie
zmieniona jednolita cz wd rzecznych zbiornik Besko. Ta cz wd stanowi
obszar chroniony, poniewa wykorzystywana jest do zaopatrzenia ludnoci
w wod przeznaczon do spoycia i jest obszarem wraliwym na eutrofizacj
wywoan zanieczyszczeniami pochodzcymi ze rde komunalnych.
Niewielka cz obszaru gminy Rymanw pooona jest w zlewni naturalnej jednolitej czci wd powierzchniowych Rudzinka i silnie zmienionej jednolitej czci wd powierzchniowych Wisok od zbiornika Besko do Czarnego Potoku.
Na rys. 7. pokazano lokalizacj rde i odwiertw wd mineralnych, odwiertw ropy naftowej, odwiertw poszukiwawczych surowcw naturalnych,
granic terenw grniczych i punktw pomiarowo-kontrolnych monitoringu jakoci wd powierzchniowych na obszarze gminy Rymanw, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych.
Na podstawie analizy presji i wpywu zanieczyszcze antropogenicznych
wszystkie jednolite czci wd powierzchniowych wystpujce na obszarze
gminy Rymanw okrelono jako niezagroone nieosigniciem dobrego stanu
wd do 2015 r.
Potencja ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Morwawa
oceniony zosta jako umiarkowany. Wymagania okrelone dla obszarw chronionych nie zostay spenione ze wzgldu na wystpowanie zjawiska eutrofizacji
wd. Potencja ekologiczny czci wd Morwawa sklasyfikowany zosta jako
niszy ni dobry. Stan wd jednolitej czci wd powierzchniowych Morwawa
okrelony zosta jako zy. Rzeka Morwawa (Tabor) w dolnym biegu przepywa
przez obszar gminy Haczw w powiecie brzozowskim i uchodzi do rzeki Wisok
na obszarze gminy Korczyna w powiecie kronieskim.
Potencja ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Wisok
do zbiornika Besko oceniony zosta jako dobry i powyej dobrego. Wymagania
okrelone dla obszarw chronionych zostay spenione. Stan chemiczny wd
zosta oceniony jako dobry. W rzece Wisok stwierdzono podwyszone stenia
wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych.
Stan wd jednolitej czci wd powierzchniowych Wisok do zbiornika Besko okrelony zosta jako dobry.
Potencja ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych zbiornik Besko
oceniony zosta jako dobry i powyej dobrego. Wymagania okrelone
dla obszarw chronionych zostay spenione. Nie stwierdzono w wodach zbiornika zjawiska eutrofizacji. W ocenie wg kryterium ustalonym dla wd wykorzystywanych do zaopatrzenia ludnoci w wod pitn, cz wd powierzchnio-
152
E. J. Lipiska
wych zbiornik Besko speniaa wymagania okrelone dla obszaru chronionego.

Zaliczona zostaa do kategorii A2, charakteryzujcej wody dobrej jakoci, wymagajce typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego oraz dezynfekcji.
Stan chemiczny wd zosta oceniony jako dobry. Stan wd jednolitej czci wd
powierzchniowych zbiornik Besko okrelony zosta jako dobry.
Rys. 7. Rozmieszczenie rde i odwiertw wd mineralnych, odwiertw ropy naftowej, odwiertw poszukiwawczych surowcw naturalnych, granic terenw grniczych i punktw pomiarowokontrolnych monitoringu jakoci wd powierzchniowych, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych; gmina Rymanw, powiat kronieski, wojewdztwo podkarpackie
Fig. 7. Distribution and sources of mineral water wells, oil drilling, exploration wells and the limits
of natural resources and mining areas of measurement and control of surface water quality
monitoring, against the background of protected areas and surface water bodies; the community
Rymanw, district Krosno, the Subcarpathian Voivodeship
153
4.4. Gmina Solina

Gmina Solina pooona jest w obrbie Zewntrznych Karpat Wschodnich.
Geologicznie obszar gminy Solina pooony jest w obrbie paszczowiny lskiej.
Uzdrowisko Polaczyk pooone jest w gminie Solina, w powiecie leskim.
W 1974 r. Polaczyk uznany zosta za miejscowo posiadajc warunki
do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, w 1999 r. miejscowo Polaczyk
uzyskaa status uzdrowiska. Aktualny statut dla Uzdrowiska Polaczyk ustanowiono w 2009 r. W skad obszaru Uzdrowiska wchodz: jednostka pomocnicza
gminy Polaczyk-Zdrj, Osiedle Panorama, Osiedle na Grce, soectwo Polaczyk i soectwo Myczkw.
Na obszarze Uzdrowiska Polaczyk wydzielone zostay trzy strefy ochrony
uzdrowiskowej A, B i C.
Udokumentowane geologicznie zoa ropy naftowej w miejscowoci Rajskie byy eksploatowane do 1997 r., pniej odwierty zostay zlikwidowane,
a teren zrekultywowany. Z kolei eksploatacj z piaskowcw w miejscowoci
Bbrka zakoczono w 1991 r. (w gm. Chorkwka, pow. kronieski jest miejscowo o tej samem nazwie Bbrka) Obecnie w gminie Solina nie ma z surowcw mineralnych do zagospodarowania.
Po eksploatacji ropy naftowej w miejscowoci Rajskie pozostay szyby
wiertnicze.
Na obszarze gminy Solina stwierdzono wystpowanie wd mineralnych
o waciwociach leczniczych. W zou Polaczyk wody mineralne wystpuj
w trzech horyzontach wodononych na rnych gbokociach. Wody mineralne
eksploatowane s za pomoc dwch odwiertw.
Gmina Solina pooona jest w zlewniach jedenastu jednolitych czci wd
powierzchniowych: San od Woosatego do zbiornika Solina, Solinka do Wetliny, Solinka od Wetliny do ujcia, Mistik, Wokowyjka, Gboki Potok, Berenica, zbiornik Solina do zapory w Myczkowcach, Olszanka, Hoczewka, San
od zbiornika Myczkowce do Tyrawki.
Zlewnia Sanu powyej zbiornika Solina, pooona na obszarze gminy Solina, na podstawie oceny jej warunkw hydromorfologicznych zostaa zaliczona
do naturalnych czci wd.
Zlewnia dolnego biegu Solinki wyznaczona zostaa jako naturalna jednolita
cz wd powierzchniowych Solinka od Wetliny do ujcia.
Zlewnia Wokowyjki wyznaczona zostaa jako naturalna jednolita cz
wd powierzchniowych Wokowyjka.
Zlewnia Berenicy wyznaczona zostaa jako naturalna jednolita cz wd
powierzchniowych Berenica.
Zbiorniki zaporowe Solina i Myczkowce i ich zlewnia bezporednia wyznaczone zostay jako silnie zmieniona jednolita cz wd rzecznych zbiornik
Solina do zapory w Myczkowcach.
154
E. J. Lipiska
Pozostae naturalne jednolite czci wd powierzchniowych: Solinka

do Wetliny, Mistik, Gboki Potok, Hoczewka i silnie zmienione jednolite czci
wd powierzchniowych: Olszanka, San od zbiornika Myczkowce do Tyrawki
zajmuj niewielk cz powierzchni gminy Solina.
Analiza presji i wpywu zanieczyszcze antropogenicznych wykazaa,
e wszystkie jednolite czci wd powierzchniowych wystpujce na obszarze
gminy Solina nie s zagroone nieosigniciem dobrego stanu wd do 2015 r.
Na rys. 8. pokazano rozmieszczenie odwiertw wd mineralnych, odwiertw hydrogeologicznych i geologiczno-inynierskich, odwiertw badawczych
i granice terenu grniczego i punkty pomiarowo-kontrolne monitoringu jakoci
wd powierzchniowych na terenie gminy Solina, na tle obszarw chronionych.
Jednolite czci wd San od Woosatego do zbiornika Solina i Solinka
od Wetliny do ujcia s obszarami ochrony gatunkw ryb i obszarami wraliwymi na eutrofizacj wywoan zanieczyszczeniami pochodzcymi ze rde
komunalnych. Jednolita cz wd zbiornik Solina do zapory w Myczkowcach
take stanowi obszar chroniony, poniewa wykorzystywana jest do zaopatrzenia
ludnoci w wod przeznaczon do spoycia, przeznaczona jest do celw rekreacyjnych, w tym kpieliskowych, i jest obszarem wraliwym na eutrofizacj
wywoan zanieczyszczeniami pochodzcymi ze rde komunalnych.
Stan ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych San
od Woosatego do zbiornika Solina oceniony zosta jako dobry. Wymagania
okrelone dla obszarw chronionych zostay spenione. Stan chemiczny wd
zosta oceniony jako dobry. W rzece San stwierdzono podwyszone stenia
wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych. Stan wd w jednolitej
czci wd San od Woosatego do zbiornika Solina okrelony zosta jako dobry.
Stan ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych Solinka
od Wetliny do ujcia oceniony zosta jako bardzo dobry. Wymagania ustalone
dla obszarw chronionych s spenione.
Potencja ekologiczny jednolitej czci wd powierzchniowych zbiornik
Solina do zapory w Myczkowcach oceniony zosta jako dobry i powyej dobrego. Wymagania okrelone dla obszarw chronionych zostay spenione.
W wodach zbiornika nie stwierdzono zjawiska eutrofizacji. W ocenie wedug
kryterium ustalonym dla wd wykorzystywanych do zaopatrzenia ludnoci
w wod pitn, cz wd zbiornik Solina do zapory w Myczkowcach zaliczona
zostaa do kategorii A2, ktra charakteryzuje wody dobrej jakoci, wymagajce
typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego oraz dezynfekcji. Stan chemiczny wd zosta oceniony jako dobry. Stan wd w jednolitej czci wd powierzchniowych zbiornik Solina do zapory w Myczkowcach okrelony zosta
jako dobry.
155
Rys. 8. Rozmieszczenie odwiertw wd mineralnych, odwiertw hydrogeologicznych

i geologiczno-inynierskich, odwiertw badawczych i punkty pomiarowo-kontrolne monitoringu
jakoci wd powierzchniowych, na tle obszarw chronionych i jednolitych czci wd powierzchniowych; gmina Solina, powiat leski, wojewdztwo podkarpackie (Lipiska E.J., Rybak T.)
Fig. 8. Distribution of mineral water wells, wells hydrogeological and engineering-geological
research wells and points of measurement and control of surface water quality monitoring, against
the background of protected areas and surface water bodies; the community Solina, district Lesko,
the Subcarpathian Voivodeship
156
E. J. Lipiska
5. Wnioski
Cele bada zostay osignite. W odniesieniu do przedstawionych fragmentw bada sformuowano nastpujce wnioski:
1. Lokalizacj wybranych kopanek zidentyfikowano na podstawie szcztkowych materiaw archiwalnych i nikych informacji od administracji samorzdowej. Podmioty te nie dysponuj rzeteln wiedz o rodowisku geologicznym gminy, ktr zarzdzaj. Gwnym rodkiem identyfikacyjnym
lokalizacji tych miejsc s wasne badania terenowe.
2. W gminie Rymanw wystpowanie substancji wglowodorowych
w wodach Wisoka jest zjawiskiem naturalnym, charakterystycznym dla
grnej zlewni rzeki Wisok i zwizane jest z udokumentowanymi zoami
ropy naftowej i gazu ziemnego w zlewni, w tym z naturalnymi wypywami
ropy naftowej na powierzchni.
3. W gminie Solina wystpowanie substancji wglowodorowych w wodach
grnego Sanu jest zjawiskiem naturalnym i zwizane jest z wystpowaniem
w zlewni Sanu z ropy naftowej, w tym z naturalnymi wypywami ropy
naftowej na powierzchni.
4. Aktualne dokumenty administracji rzdowej i samorzdowej nie podaj,
e w gminie Horyniec-Zdrj i gminie Solina wystpuj naturalne emisje
substancji wglowodorowych. Z kolei w dokumentach archiwalnych odnaleziono wymienionych 13 miejscowoci, ktre obecnie s w granicach administracyjnych gminy Solina.
5. O jakoci wd powierzchniowych decyduj cieki komunalne
i przemysowe, ktre s odprowadzane z obszaru gmin o statusie uzdrowiska, cieki z ich oczyszczalni i spywy powierzchniowe z obszarw zlewni
zabudowanych i uytkowanych rolniczo.
6. Zmiany antropogeniczne wystpuj w miejscach dawnej i obecnej dziaalnoci grnictwa naftowego i grnictwa wd mineralnych. S to pozostaoci infrastruktury technicznej, zmiany geologiczne i w naturalnym krajobrazie a te spowodowane obecnie wykorzystywan infrastruktur techniczn
do eksploatacji wd mineralnych i substancji wglowodorowych i infrastruktur komunaln.
7. Obecno substancji wglowodorowych w rodowisku przyrodniczym wymaga przeprowadzenia prac naprawczych w celu obnienia zawartoci tych
zanieczyszcze w rodowisku gmin. Ich obecno wpywa na jako wd
powierzchniowych i rodowiska przyrodniczego.
8. Dotychczas nie zostaa opracowana caociowa dokumentacja przedstawiajca problem istniejcych naturalnych rde emisji substancji wglowodorowych do rodowiska i lokalizacji kopanek, ktra uwzgldnia: powierzchni kopanki, jej gboko, poziom stratygraficzny, cel wykonania, rok wy-
157
konania i porzucenia, rzdn terenu, podstaw lokalizacji, miejscowo,

efekt wykonania i zlikwidowanie lub nie zlikwidowanie.
9. Walory krajobrazowe i przyrodnicze miejsc naturalnej emisji substancji
wglowodorowych i lokalizacji obiektw budowlanych zwizanych
z grnictwem naftowym powinny by podstaw oceny ich atrakcyjnoci,
ktra jest konieczna do wskazania optymalnych kierunkw ich adaptacji
i nadania im funkcji uytkowych.
10. Wspwystpowanie wglowodorw ze zoami wd mineralnych
w obszarach uzdrowisk wymaga: budowy baz danych przestrzennych,
harmonizacji z danymi o surowcach mineralnych, kreowania map zagroe
rodowiskowych, oceny ryzyka rodowiskowego w uzdrowisku, modelowania scenariuszy dziaa naprawczych, zachowanie dziedzictwa technicznego grnictwa naftowego.
Literatura
[1] Dyrektywa 2006/21/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 15.03.2006 r. w sprawie gospodarowania odpadami pochodzcymi z przemysu wydobywczego
oraz zmieniajca dyrektyw 2004/35/WE
[2] Dyrektywa 2007/2/WE PEiR z 14.03.2007 r. ustanawiajca infrastruktur informacji przestrzennej we Wsplnocie Europejskiej (INSPIRE).
[3] Dyrektywa 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom
i ich kontroli.
[4] E. J. Lipiska, Rozmieszczenie i wpyw na rodowisko emisji ze z substancji
wglowodorowych wspwystpujcych ze zoami wd mineralnych w gminie
Iwonicz-Zdrj, Stowarzyszenie Naukowe Przestrze Spoeczna i rodowisko, Rzeszw 2013.
[5] E. J. Lipiska, Projekt badawczy wasny pt. Ocena wpywu naturalnej migracji
przypowierzchniowej substancji wglowodorowych na warunki eksploatacji wd
mineralnych w uzdrowiskach na przykadzie IwoniczaZdroju. Umowa
Nr 2528/B/T02/2011/40 do wniosku nr N N525 252840 pomidzy NCN
w Krakowie a PWSZ w Kronie, 26.05.2011-25.05.2013 r.
[6] E. J. Lipiska, Projekt badawczy wasny o nr rejestracyjnym N N 524 3372 33,
pt. Ocena wpywu wyrobisk grniczych pocztkw grnictwa naftowego (kopanek)
na rodowisko. Data realizacji zgodnie z decyzj Nr 3372/B/T02/2007/33 i umow
pomidzy MNiSW w Warszawie a PWSZ w Kronie, 25-07.2007-17.04.2010 r.
[7] R. Olaczek, Skarby przyrody i krajobrazu Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008.
158
E. J. Lipiska
ASSESS THE EFFECT OF HYDROCARBON ON WATER SURFACE

SUBCARPATHIAN VOIVODSHIP HEALTH RESORTS COMMUNES
Summary
Polish Carpathians are rich in deposits of mineral and hydrocarbon materials. In this area are
located in the commune which have the status of health resorts and where it operates a crude oil
and natural gas. In the available literature found no information on the performance assessment of
the impact on surface water in the commune of health resorts where mineral spas to the deposits of
hydrocarbon materials. The first information on this subject is a book The location and the
environmental impact of emissions from co-occurring deposits of hydrocarbon materials from
mineral deposits in the commune of Iwonicz-Zdroj (E. J. Lipiska 2013). This article is an attempt
to analyze and assess the pressures on surface water catchment areas which are the commune and
their parts on the status of health resort from natural emissions and migration of hydrocarbon in
the Subcarpathian Voivoweship; these are the community Horyniec-Zdroj, Iwonicz-Zdroj, city
Rymanw and Polanczyk. The study is a part. Imported been observing only a certain part of the
population of the statistical test and selected substances pollutants in surface waters.
Keywords: Carpathians, mineral water, hydrocarbon substances, spas, surface water
DOI:10.7862/rb.2014.52

Gabriel MARKOVI1
Zuzana VRANAYOV2
Daniela KAPOSZTSOV3
RESEARCH AND EVALUATION OF

INFILTRATION SHAFT EFFICIENCY IN REAL
CONDITIONS
Infiltration of rainwater runoff as a disposal method of rainwater runoff, become
an integral part of rainwater management. Infiltration of water from surface runoff
has over conventional disposal of rainwater, i.e. draining into the sewer system and
next to surface water a number of benefits especially from the environmental,
technical and economic point of view. Infiltration facility is a device designed for
fluent and natural infiltration of rainwater incoming from the roofs of buildings
and paved surfaces into the underground space. The basic principle and function
of all types of infiltration systems and facilities as quickly as possible to drain
rainwater into the underground space and there it with a time delay infiltrate into
the surrounding soil.
Keywords: efficiency, infiltration, rainwater, runoff, shaft, soil
1. Introduction
There are numerous techniques and approaches known around the world
how to support sustainable stormwater management, especially in the urban areas, where the stormwater can cause significant damages. Safe drainage of rainwater is a problem of almost every new building in an urban area and in area
with undersized sewage systems in Slovakia too. Waste-water disposal systems,
sewage treatment plants and recipients of water flows are overloaded and the
risk of floods grows. This represents another reason for waterworks companies
to have the possibility of forbidding the disposal of rainfall water from surface
detention into the waste-water disposal system already during the creation
1
Corresponding author: Gabriel Markovi, Institute of Architectural Engineering, Vysokoskolska

4, 042 00 Kosice, Slovakia, + 00421556024143, gabriel.markovic@tuke.sk
2
Zuzana Vranayov, Institute of Architectural Engineering, Vysokoskolska 4, 042 00 Kosice,
Slovakia, ++ 00421556024143, zuzana.vranayova@tuke.sk
3
Daniela Kaposztsov, Institute of Architectural Engineering, Vysokoskolska 4, 042 00 Kosice,
Slovakia, + 00421556024143, daniela.ocipova@tuke.sk
160
G. Markovi, Z. Vranayova, D. Kaposztsov
and fulfillment of the development plan. This leads to the necessity of using
rainwater infiltration systems or capturing rainwater for further reuse.
2. Main design principles of infiltration facilities

Main technical solutions for infiltration facilities are:
Surface infiltration
Swale infiltration
Swale - Trench infiltration
Infiltration trench and pipe infiltration trench
Shaft infiltration
Basin infiltration
Undergroud infiltration blocks.
A very important design parameter of infiltration facilities is to determine
the infiltration coefficient kf in the interest area. Infiltration coefficient kf generally represents an efficiency of infiltration facilities, respectively infiltration capability of the soil to absorb inflow water.
Permeability of the infiltration zone is a main qualitative and quantitative
requirement for rainwater infiltration. Permeability of loose rock depends primarily on the size and distribution of the particles and compactness, in soils
is critical soil structure and water temperature and is given by the infiltration
coefficient. Permeability of loose rock varies in general between 1.10-2 and 1.1010
m/s. The kf values apply to the process of infiltration water in the saturated
zone. The range of values for the filtration coefficient for technical drainage
ranges from 1.10-3 and 1.10-6 m/s [3].
The kf values greater than 1.10-3 m/s cannot be reached for rainwater runoff
and low depth of groundwater level the sufficient pretreatment through chemical
and biological processes. If the kf values are smaller than 1.10-6 m/s, the percolation facilities are loaded very long time. For this reason, anaerobic processes
in the unsaturated soil, which resulting in adverse effects on retention and capacity capabilities of the soil can occur.
Therefore, the most important design parameter of the infiltration facilities
is to determine the filtration coefficient kf on-site.
Research and evaluation...
161
Fig.1. Recommended values of the infiltration coefficient [based on 1]
The infiltration facilities cant cause any damage to buildings or other facilities. Therefore, it always should be respected a minimum distance from
buildings, basement of the buildings and the average amount of groundwater
levels. These dimensions can vary from a few decimeters to several meters.
Figure 2 and 3 represent minimum distance from buildings. The same rules
apply for underground infiltration facilities.
Fig. 2. The minimum distance of the decentralized infiltration facilities from building without
waterproofing [based on 1]
162
Fig. 3. Required separation distance from buildings [based on 4]
3. Percolation shafts
One of the types of infiltration facilities are percolation/infiltration shafts.
It is a vertical underground infiltration facility which is usually made from concrete rings with the filter layer on the bottom (fig.4).
Fig. 4. Infiltration shaft
Rainwater from the catchment area is transported with system of vertical

and horizontal rain pipes in underground space for infiltration.
163
Infiltration shaft is a facility where the largest dimension is depth, so that

design of this shaft depends of the highest water level in the shaft and also of the
groundwater level in the interest area. The design of shafts must take into the
account protection of groundwater and infiltration capability of shaft which
is represents by infiltration coefficient on site [1] [2].
The design of shafts must take into the account protection of groundwater
and infiltration capability of shaft. German standard DWA-A 138 indicates that
it is necessary to place the bottom of the infiltration shaft a filter sack which
is located above the filter layer. The total volume of inflow rainwater must pass
through the filter sack before infiltration into the soil. The filter sack
is absorbing all of the settle able and filterable solids and filter sack should be
flushed or replaced [1]. Czech standard for infiltration indicates that on the
bottom layer is placed layer of gravel at least 300 mm. On this layer is placed
geo-textile, which is recommended to protect with the gravel-sand layer [2].
4. Measurements of quantity and quality of infiltrated rainwater

- infiltration shaft efficiency
The project APVV SUSPP-0007-09 relating to the management of rainwater, taking place at the Faculty of Civil Engineering in Koice, deal with research
of infiltration shaft as one of the types of infiltration facilities. The research
of rainwater infiltration takes place in infiltration shaft that were made before
the start of the research and measurements. Both infiltration shafts are located
by the PK6 building in campus of the Technical University of Kosice. All rainwater runoff from roof of this building is flow into the two infiltration shafts
(Figure 5).
Fig. 5. Location of infiltration shafts near building PK6
It should be noted that the project of building drainage and project of design
and realization of infiltration shafts is not available. All data, whether the pa-
164
rameters of infiltration shafts or a drainage concept of rainwater from the building, were investigated on site (Figure 6).
Fig. 6. Drainage of rainwater from roof of building PK6
Both infiltration shafts are located at the east side of the building PK6.
The shafts are made from concrete rings with the outer diameter of 1000 mm.
Parameters of infiltration shafts are shown in Table 1.
Table 1. Parameters of infiltration shafts
SHAFT A
SHAFT B
The outer diameter of shaft
1000 mm
1000 mm
The inner diameter of shaft
800 mm
800 mm
Shaft depth
6,0 m
5,9 m
Depth of inflow
1,65 m
1,5 m
DN of inflow pipe
DN 150
DN 125
Infiltration coefficient at the

bottom
Drainage area of roof
Accumulation volume
1.10-3 m/s
1.10-3 m/s
212 m2
2,11 m3
336 m2
2,18 m3
4.1. Percolation performance of infiltration shaft in real conditions

Infiltration coefficient kf of the soil in studied infiltration shafts near the
PK6 building was made by taking samples of soil from the bottom of the infiltration shafts. Through the laboratory tests, the samples were evaluated as gravel
blended with a fine-grained soil and infiltration coefficient set at 10-3 m/s.
Figures 7 and 8 represent 2 selected rainfall events from our research showing the process of inflow rainwater into the infiltration shaft and process of water
level changing at the bottom of infiltration shaft A. The time for infiltration of
rainwater at the bottom of shaft basically follows the process of precipitation,
respectively inflow of rainwater into the shaft. Process of inflow rainwater into
165
0,50
0,00
18:43
19:55
21:07
22:19
23:31
RAINFALL
WATER
INFLOW
the infiltration shaft and process of water level change at the bottom of infiltration shaft B is the same.
200
0
18:43
19:55
21:07
22:19
23:31
RAINFALL
2,50
2,00
1,50
1,00
0,50
0,00
14:52
RAINFALL
WATER
INFLOW
Fig.7. Volume of rainwater inflow and water level changes at the bottom of shaft during rainfall
7.10.2011 [5]
1000
800
600
400
200
0
14:24
15:36
16:48
RAINFALL
Fig.8. Volume of rainwater inflow and water level changes at the bottom of shaft during rainfall
1.9.2013
The maximum water level at the infiltration shaft A, measured during

the research period is 1,28 m, which is less than 1/3 filling depth of infiltration
shaft A. Maximum water level at the infiltration shaft B, measured during
the research period is 1,31 m, which is less than 1/3 filling depth of infiltration
shaft B too (figure 9,10).
166
Fig. 9. Values of maximum water level at the bottom of the shaft A from August 2011 to October
2013 [5]
Fig.10. Values of maximum water level at the bottom of the shaft B from March 2012 to October
2013[5]
4.2. Quality of infiltrated rainwater

It is necessary to take into account that the rainwater runoff is wastewater
and infiltration facilities are wastewater treatment equipment, so the soil
and substances in these facilities are part of the wastewater treatment equipment.
The quality of rainwater runoff respectively its composition, mainly affects the
contact of rainwater with catchment surfaces. Organic and inorganic composition of rainwater, therefore, depends on the catchment surfaces, local conditions
and substances and materials located on the catchment surfaces. The objective
167
is permanent protection of soil and groundwater, must be therefore ensured sustainable natural function of the soil and to avoid contamination of groundwater.
Measurements of qualitative parameters (pH and conductivity)
by multiparameter water sensor started at the end of 2011. Multiparameter water
sensor is situated at measurement flume. pH and conductivity values are being
measured continually.
According to (NV SR) No. 269/2010 Z. z., pH values should range from
6 to 8.5[9]. Box-Plot graph on Figure 11 depicts pH values of rainwater from
PK6 building during 2012. Figure 11 shows that the average value of pH varies
each month. In June and October pH values are below the limit that means that
rainwater runoff is acid.
Fig. 11. pH values of rainwater collected from the PK6 building during 2012
Another indicator of the quality of water collected from PK6 building

is conductivity. Conductivity, like pH values, is also measured continually using
a multiparameter sensor (figure 12).
168
Fig. 12. Conductivity values of rainwater from the PK6 building during 2012
Conductivity means for approximate degree of concentration of electrolytes

in water. Conductivity limit for drinking water, according to (NV SR)
No. 269/2010 Z. z., equals 100 mS/m which is about 1000 mg/l [9]. However,
optimally, drinking water should contain less soluble compounds, only about
200-400 mg/l (about 25-50 mS/m).
Conductivity values of rainwater during 2012 are shown in the Box-Plot
graph on Figure 12. From the graph we can see that the average value for each
month varies, but in most months it is optimal. During periods of rainfall
the limit was exceeded, however, conductivity was mostly of the standard value
and sometimes even optimal. The only exception was the month of September
where the limit was exceeded [2].
5. Conclusion
It is always necessary to consider from the view of local conditions about
suitability of rainwater infiltration solutions. Therefore, in each case, it is to be
considered carefully, which drainage concept in combination with the percolation of precipitation is ecologically sensible, technically possible and economically justifiable [1]. As resulting not only from the overall measured data during
the research, the total infiltration of rainwater in the infiltration shaft take place
at the time of termination of rainfall events, respectively short-time after which
represent a high infiltration rate of this shaft given by the coefficient of infiltration at the bottom of shaft. Therefore, despite the smaller surface for infiltration
of infiltration shafts compared to other types of infiltration facilities, the infiltration coefficient of surveyed infiltration shafts kf = 1.10-3 m/s ensures safe disposal of surface runoff.
169
The real measured values of the quality indicators from roof of PK6 building show sufficient quality of rainwater for rainwater harvesting as well as for
rainwater infiltration. The most of pH and conductivity data show similar quality
as is required on drinking water.
Acknowledgement
The work was supported from the VEGA 1/0450/12 Energy balance research on rainwater
management in the cities of the future and International Visegrad Fund's, Strategic Grant No.
31210009- "Sustainable Rainwater Management in the V4 Countries".
References
[1] Standard DWA-A 138E, (2005), Planning, Construction and Operation of Facilities
for the Percolation of Precipitation Water.
[2] SN 75 9010 - Vsakovac zazen srkovch vod 2012
[3] Vrna, J. (2010), Dimenzovn vsakovacch zazen v R. In Sanhyga, s. 29-36,
Pieany.
[4] abika, Z.: Technick een vsakovacch zazen. In Sanhyga, s. 17-28, Pieany,
2010, ISBN 978-80-89216-35-2
[5] Markovi G, Vranayov, Z. - Infiltration as a way of surface water drainage, Koice:
TU - 2013. - 137 s.. - ISBN 978-80-553-1541-6.
[6] Slys, D. Potential of rainwater utilization in residential housing in Poland, Water and
environment journal Volume: 23 Issue: 4 Pages: 318-325 Published: DEC 2009
[7] Gaov, L., Zelekov, M., Purcz, P., Kuzeviov, ., Hlavat, H.: A rainfall distribution and their influence on flood generation in the eastern Slovakia. In: Acta
Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, vol. 61, no. 6, p.
1645-1652, 2013.
[8] Markovi G., Zelekov M., Measurements of quality and quantity of rainwater
runoff from roof in experimental conditions - 2014. In: ICITSEM 2014 : International conference on innovative trends in science, engineering and managment 2014:
12th and 13th February 2014, Dubaj, UAE. - [Bangalore]: Mudranik Technologies,
2014 P. 145-151. - ISBN 978-93-83303-19-9
[9] The government regulation of Slovak Republic (NV SR) no. 269/2010 Z. z. from
May 25th 2010 which sets the requirements for optimal state of water
[10] Uhmannov H., Ondrejka Harbukov V., Zelekov M., Dziopak J., Sy D.,
lezingr M., Smelk L., Rainwater runoff in the landscape. Brno: CERM, 2013,
114p.
170
RESEARCH AND EVALUATION OF

EFFICIENCY IN REAL CONDITIONS
INFILTRATION
SHAFT
Summary
The permeability of infiltration zone is an essential qualitative and quantitative prerequisite
for infiltration of rainwater. Permeability is represented by a filtration coefficient k f, which represents the effectiveness of infiltration facilities, respectively ability of subsoil infiltrate incoming
rainwater. Therefore, the most important design parameter of the infiltration facilities is to determine the filtration coefficient kf on-site. It is therefore necessary that the designer of the infiltration
facilities known hydrogeological conditions in the interest area.
The real measured values of the quality indicators from roof of PK6 building show sufficient
quality of rainwater for rainwater harvesting as well as for rainwater infiltration. Rainwater quality
for rainwater harvesting or rainwater infiltration systems can also be influenced by the choice
of roofing material, iits proper operation and maintenance.
Keywords: efficiency, infiltration, rainwater, runoff, shaft, soil
DOI:10.7862/rb.2014.53


Elena NEVEROVA-DZIOPAK1
Zbigniew KOWALEWSKI2
OPTYMALIZACJA PROCEDURY OCENY STANU

TROFICZNEGO WD PRZEJCIOWYCH NA
PRZYKADZIE ZALEWU SZCZECISKIEGO
Ze wzgldu na wysokie obcienie antropogeniczne obszarw morskich i jego
prognozowany wzrost w przyszoci, aktualnym problemem jest systematyczna
ocena ich aktualnego stanu troficznego, analiza roli rozmaitych czynnikw eutrofizacji i opracowanie na tej postawie modeli symulacyjnych moliwego rozwoju tego procesu. To wszystko stanowi podstaw opracowania strategii zapobiegania negatywnym skutkom eutrofizacji i ma wielkie znaczenie w zarzdzaniu przybrzenymi ekosystemami. Celem przeprowadzonych bada by poszukiwanie szybkiego
i taniego sposobu oceny stanu troficznego wd przejciowych i przybrzenych
w celu optymalizacji prowadzenia monitoringu procesw eutrofizacji i gromadzenia danych sucych podstaw do formuowania matematycznych modeli prognostycznych na przykadzie sonawych wd Zalewu Szczeciskiego. Analiza porwnawcza moliwoci zastosowania trzech liczbowych wskanikw troficznoci
TSI, TRIX i ITS pozwolia potwierdzi wysok wiarygodno kadego z nich do
oceny intensywnoci procesu eutrofizacji w badanym akwenie i zaliczy go do
wd zeutrofizowanych. Wykonana kalkulacja kosztw oceny stanu troficznego dla
pojedynczego punktu pomiarowo-kontrolnego na podstawie kadego z indeksw
pozwolia zaproponowa zastosowanie wskanika ITS jako podstaw ekspresowego monitoringu procesu eutrofizacji ze wzgldu na niskie koszty oceny, ma pracochonno i atw interpretacj wynikw oceny. Zastosowanie tak taniej metody
pozwolioby na poszerzenie sieci punktw pomiarowo-kontrolnych, zwikszenie
czstotliwoci pomiarw i dokonywania ocen oraz nadawaoby si do gromadzenie
zasobw danych niezbdnych do formuowania modeli matematycznych.
Sowa kluczowe: metody oceny, indeks stanu troficznego, monitoring procesw
eutrofizacji
1
AGH University of Science and Technology, Department of Management and Protection of
Environment, Al. Mickiewicza 30, paw. C-4, 30-059 Krakow, Poland, e-mail: elenad@agh.edu.pl
Phone: +48 (12) 617 47 04
2
Autor do korespondencji: AGH University of Science and Technology, Department of Management and Protection of Environment, Al. Mickiewicza 30, paw. C-4, 30-059 Krakow, Poland, email: kowalew@agh.edu.pl
172
E. Neverova-Dziopak, Z. Kowalewski
1. Aktualno problemu
Szybki przyrost ludnoci, wysoki stopie urbanizacji i rozwoju gospodarczego w obszarze zlewni mrz doprowadziy do bardzo znaczcej presji antropogenicznej na ekosystemy morskie. Intensyfikacja rolnictwa wyraona
w rosncym wykorzystaniu nawozw sztucznych oraz odprowadzanie niedostatecznie oczyszczonych ciekw z obszarw miejskich i gospodarstw wiejskich
prowadzi do wzmocnienia procesu eutrofizacji akwenw morskich, pogorszenia
jakoci wd oraz zmniejszenia rnorodnoci gatunkowej biocenoz morskich.
Sposoby zapobiegania nasileniu si tych negatywnych procesw, jak i mechanizmy zarzdzania strefami przybrzenymi o wysokich poziomach trofii i zanieczyszczenia nie s wystarczajco rozwinite. Ten problem dotyczy zwaszcza
mrz rdldowych, do ktrych dopywaj wysoce eutroficzne wody rzek. Ze
wzgldu na wysokie obcienie antropogeniczne obszarw morskich i jego prognozowany wzrost w przyszoci, bardzo aktualnym problemem jest systematyczna ocena ich aktualnego stanu troficznego, analiza roli rozmaitych czynnikw eutrofizacji i opracowanie na tej postawie modeli symulacyjnych moliwego rozwoju tego procesu. To wszystko stanowi podstaw opracowania strategii
zapobiegania negatywnym skutkom eutrofizacji i ma wielkie znaczenie w zarzdzaniu przybrzenymi ekosystemami.
Celem przeprowadzonych bada by poszukiwanie szybkiego i taniego sposobu oceny stanu troficznego wd sonawych w celu optymalizacji prowadzenia
monitoringu procesw eutrofizacji i gromadzenia danych sucych podstaw do
formuowania matematycznych modeli prognostycznych na przykadzie Zalewu
Szczeciskiego.
2. Materiay i metody
Ocena stanu troficznego Zalewu Szczeciskiego bazowaa na danych monitoringu realizowanego przez Wojewdzki Inspektorat Ochrony rodowiska
w Szczecinie w okresie wegetacyjnym z marca po padziernik 2003 roku. Monitoring badanego akwenu w roku 2003 by prowadzony w wikszej liczbie punktw pomiarowo-kontrolnych ni w latach nastpnych, charakteryzowa si poszerzonym zakresem badanych wskanikw, w tym biologicznych oraz wiksz
czstotliwoci ich pomiarw, co pozwolio oprze przeprowadzone badania na
wikszej liczbie danych i uzyska bardziej wiarygodne wyniki. Dane pomiarw
podstawowych wskanikw eutrofizacji wykonane w ramach monitoringu Zalewu Szczeciskiego stanowiy baz do przeprowadzenia analizy porwnawczej
rnych metod oceny stanu troficznego [10]. Skadaa si ona z 68 pomiarw 11
wskanikw jakoci wd wykonanych w 11 punktach pomiarowo kontrolnych
(rys. 1). Ocen przeprowadzono na podstawie rednich wartoci wskanikw
w oparciu o liczbowe indeksy Carlsona TSI , Vollenweidera TRIX oraz integralnego kryterium stanu troficznego ITS. Analiz korelacyjn, wykonan
Optymalizacja procedury oceny stanu...
173
w celu potwierdzenia moliwoci zastosowania indeksu ITS, poprzedzaa statystyczna obrbka danych w tabelach korelacyjnych zgodnie ze standardowymi
metodami statystyki matematycznej stosowanych w naukach przyrodniczych
[9]. Charakterystyk bazy danych wykorzystanych w badaniach przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Wyniki bada monitoringowych w Zalewie Szczeciskim w warstwie powierzchniowej
(na podstawie [10])
Ppk
Liczba pomiarw
pH
Zasolenie,
Tlen, %
N-NO2 ,mg/l
N-NO3 ,mg/l
N-NH4, mg/l
N og ,
mg/l
PO4 ,
mgP/l
Chl-a, mg/m3
Przeroczysto, m
Table 1. Results of monitoring in the Szczecin Lagoon - surface layer (on the base of [10])
8,7
2,7
108
0,005
0,302
0,050
1,391
0,144
31,2
1,36
8,7
1,7
112
0,006
0,588
0,036
1,525
0,205
41,4
1,15
8,6
1,5
103
0,007
0,348
0,049
1,470
0,176
45,4
1,13
8,2
0,7
88
0,016
0,491
0,153
1,735
0,187
39,4
1,13
8,6
1,4
109
0,008
0,385
0,036
1,560
0,149
42,6
1,05
8,7
1,7
111
0,007
0,305
0,031
1,388
0,153
34,3
1,28
8,6
2,2
107
0,003
0,022
0,034
0,754
0,115
59,8
0,80
8,8
2,0
109
0,003
0,018
0,048
0,713
0,118
58,2
0,88
8,8
1,8
102
0,003
0,020
0,043
0,907
0,143
68,5
0,88
8,8
1,5
103
0,003
0,012
0,059
0,866
0,173
80,4
0,83
8,7
1,6
103
0,004
0,027
0,053
0,929
0,142
81,2
0,83
Rys. 1. Punkty pomiarowo kontrolne w Zalewie Szczeciskim

Fig. 1. Measurement points in the Szczecin Lagoon
174
3. Zastosowane metody oceny stanu troficznego

3.1. Ocena na podstawie indeksu Carlsona TSI
Indeks TSI (ang. Trophic State Indeks) zosta opracowany przez amerykaskiego badacza Roberta Carlsona pod koniec lat siedemdziesitych XX wieku.
Konstrukcja indeksu opiera si na zalenoci pomidzy przezroczystoci wody
a biomas glonw. Jako dodatkowe parametry do obliczenia indeksu TSI Carlson zaproponowa fosfor oglny i chlorofil-a, a jego wartoci liczbowe zostay
ustalone na podstawie analizy korelacyjnej i regresyjnej. Indeks TSI oblicza si
za pomoc wzorw (1), (2) i (3) [1]:
TSI(SD) = 60 - 14.41 ln SD
(1)
TSI(Chl) = 9.81 ln Chl + 30,6
(2)
TSI(TP) = 14.42 ln TP + 4,15
(3)
gdzie: SD widzialno krka Secchiego [m],

Chl zawarto chlorofilu-a [g/dm3],
TP zawarto fosforu oglnego [g/dm3].
Wielkoci poszczeglnych skadnikw indeksu Carlsona pozwalajce na
obliczenie jego wartoci przedstawia tabela 2, natomiast tabela 3 przedstawia
wartoci graniczne TSI w wodach o rnym poziomie troficznym.
Tabela 2.Wartoci graniczne poszczeglnych skadnikw indeksu TSI (na podstawie [1])
Table 2. Limit values of TSI index components (based on [1])
Warto indeksu
Carlsona (TSI)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Widzialno krka
Secchiego (SD), m
64
32
16
8
4
2
1
0,5
0,25
0,12
0,062
Fosfor oglny (TP),

g/dm3
0,75
1,5
3
6
12
24
48
96
192
384
768
Chlorofil-a (Chl),
g/dm3
0,04
0,12
0,34
0,94
2,6
6,4
20
56
154
427
1183
175
Tabela 3. Wartoci graniczne indeksu TSI w wodach o rnym poziomie troficznoci (na podstawie [2])
Table 3. Limit values of TSI index in waters of different trophic levels (based on [2])
Wartoci indeksu TSI
do 30
30 40
40 50
50 70
powyej 70
Poziom troficzny
ultraoligotrofia
oligotrofia
mezotrofia
eutrofia
hipertrofia
3.2. Ocena na podstawie indeksu Vollenweidera TRIX

Pod koniec lat dziewidziesitych XX wieku R. Vollenweider na potrzeby
oceny eutrofizacji opracowa indeks TRIX. Indeks bazuje na zaoeniu, e stan
troficzny jest uwarunkowany zawartoci skadnikw biogennych dostpnych
dla rolinnoci wodnej i skada si z czterech elementw: zawartoci fosforu
oglnego i rozpuszczonego azotu nieorganicznego, chlorofilu-a, bdcego odzwierciedleniem biomasy fitoplanktonu oraz odchylenia nasycenia wody tlenem
od stuprocentowego jej nasycenia, bdcego charakterystyka intensywnoci
przebiegu procesw produkcji. Warto indeksu TRIX jest obliczana na podstawie rwnania (4) [3], a jego wartoci graniczne dla wd o rnych stanach
troficznych przedstawia tabela 4.
TRIX = (Log10[Chl * aD%O * minN * TP] + k) / m
(4)
gdzie: Chl zawarto chlorofilu-a [g/dm3],

aD%O odchylenie nasycenia wody tlenem od stuprocentowego nasycenia
minN azot nieorganiczny [g/dm3],
TP fosfor oglny [g/dm3],
k, m wspczynniki skalujce.
Tabela 4. Graniczne wartoci indeksu TRIX w wodach o rnym poziomie troficznoci (na podstawie [3])
Table 4. Limit values of TRIX index in waters of different trophic levels (based on [3])
Skala indeksu Vollenweidera (indeks TRIX)
2
24
45
56
68
Poziom troficzny
ultraoligotrofia
oligotrofia
mezotrofia
mezoeutrofia
eutrofia
176
3.3. Ocena na podstawie indeksu ITS

Kolejnym sposobem oceny stanu troficznego jest ocena na podstawie integralnego kryterium ITS (Index of Trophic State), ktry zosta opracowany na
potrzeby monitoringu stanu trofii sodkich wd Zatoki Newskiej [5]. Indeks ITS
by stosowany rwnie do oceny trofii rzek polskich, zbiornikw zaporowych
Solina, Dobczyckiego, maych rzek Estonii, zatoki Zaler w Niemczech i innych
akwenw [4, 5, 6, 8]. Zaoeniem teoretycznym indeksu ITS jest zmiana bilansu
procesw produkcji i rozkadu substancji organicznej produkowanej przez glony
podczas przebiegu procesu eutrofizacji. Zmiany bilansu biotycznego prowadz
do zmian w gospodarce gazowej w wodach, a co za tym idzie, i stosunkw ilociowych ste tlenu i dwutlenku wgla. Zmiana ste CO2 prowadzi z kolei
do zmian wielkoci pH, co wynika z rwnowagi wglanowej. Przy czym pod
wpywem procesw biologicznych, zwizanych z produkcj rolinnoci wodnej
podczas eutrofizacji, powstaje odpowiednia wspzaleno midzy wartoci
pH i nasyceniem wody tlenem, dobrze aproksymowana przez dodatni korelacj
liniow. Wanie ta zaleno stanowi baz indeksu ITS. Szczegowo zaoenia
teoretyczne i zasada opracowania indeksu ITS przedstawiono w literaturze [7,
8]. Indeks ITS oblicza si wedug wzoru (5):
ITS = pHi / n + a (100 [O2%] / n)
(5)
gdzie: pHi warto pH,

[O2%] nasycenie wody tlenem mierzone synchronicznie z pomiarami
pH,
a wspczynnik empiryczny,
n liczba pomiarw.
Wartoci, ktre przyjmuj indeks ITS w wodach o rnym poziomie troficznym przedstawia tabela 5.
Tabela 5. Graniczne wartoci wskanika ITS w wodach o rnym poziomie troficznoci [7]
Table 5. Limit values of ITS index in waters of different trophic levels [7]
Status
troficzny
dystrofia
ultraoligotrofia
oligotrofia
mezotrofia
eutrofia
Warto indeksu
ITS
< 6,0
6,0 6,6
6,7 7,3
7,4 8,0
> 8,0
177
4. Analiza porwnawcza zastosowania rnych sposobw oceny

stanu troficznego
Celem niniejszej analizy byo ustalenie optymalnej metody oceny stanu troficznego wd przejciowych, ktra charakteryzowaaby si ma pracochonnoci i niskimi kosztami, a jednoczenie nadawaaby si na przeprowadzenie ekspresowego monitoringu, oraz szybkiego podejmowania decyzji w zakresie zarzdzania procesami eutrofizacji wd przejciowych i przybrzenych. W zwizku z tym przeprowadzono ocen stanu troficznego Zalewu Szczeciskiego na
podstawie trzech indeksw liczbowych opisanych powyej.
Ze wzgldu na to, e warunkiem zastosowania indeksu ITS jest istnienie liniowej zalenoci midzy pH i nasyceniem wody tlenem, naleao przeprowadzi wstpn analiz statystyczn w celu ustalenia charakteru zalenoci midzy
tymi parametrami. Ustalona istotna zaleno korelacyjna pozwolia na zastosowanie wskanika ITS do oceny eutrofizacji Zalewu Szczeciskiego na rwni
z indeksami TSI i TRIX (rys.2).
Rys. 2. Ustalony charakter zalenoci miedzy pH a nasyceniem wody tlenem w Zalewie Szczeciskim
Fig. 2. Established nature of relationship between pH and oxygen saturation of water in the Szczecin Lagoon
Istotna wspzaleno ITS i podstawowego skadnika wszystkich metod

oceny stanu trofii zawartoci chlorofilu dodatkowo potwierdzia zasadno
wyboru zastosowania ITS do oceny eutrofizacji danego akwenu (rys.3).
178
Rys. 3. Zaleno stopnia troficznoci wyraonego przez warto ITS od zawartoci chlorofilu
Fig. 3. Dependence of trophic level expressed by ITS value on chlorophyll content
Obliczone wartoci poszczeglnych indeksw dla badanego akwenu przedstawia tabela 6, a porwnanie wynikw ocen stanu troficznego na podstawie
wartoci granicznych wskanikw TSI, TRIX i ITS przedstawia tabela 7.
Tabela 6. Obliczone wartoci indeksw stanu troficznego dla Zalewu Szczeciskiego
Table 6. Calculated values of different trophic indexes in the Szczecin Lagoon
Ppk
B
C
D
E
F
H
J
K
M
O
P
Warto
TLI TP
81,16
84,19
84,33
84,94
83,40
84,33
85,69
85,55
87,06
90,02
88,35
Warto
TLI SD
56
58
58
58
59
56
63
62
62
63
63
Warto
TLI Chla
64,35
67,131
68,03
66,64
67,40
65,26
70,73
70,46
72,058
73,63
73,72
Warto
TRIX
6,07
6,59
6,00
6,59
6,35
6,27
5,71
5,82
5,37
5,71
5,71
Warto
ITS
8,54
8,53
8,50
8,39
8,48
8,54
8,51
8,62
8,76
8,76
8,68
179
Tabela 7. Wyniki oceny stanu troficznego na podstawie zastosowanych indeksw

Table 7. Results of trophic state assessment on the basis of different indexes
Ppk
B
C
D
E
F
H
J
K
M
O
P
Ocena TSI
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
Ocena
TRIX
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
mezoeutrofia
mezoeutrofia
mezoeutrofia
mezoeutrofia
mezoeutrofia
Ocena ITS
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
eutrofia
Analiza tabeli 7 pozwala wnioskowa, e wszystkie indeksy liczbowe zastosowane do oceny stanu troficznego Zalewu Szczeciskiego daway bardzo
zblione do siebie wyniki oceny i charakteryzoway stan wd zalewu jako eutroficzny lub na pograniczu eutrofii.
Stosowanie indeksu TSI bazuje na pomiarze trzech wskanikw jakoci
wody: przeroczystoci, fosforu oglnego i chlorofilu. Wskanik TRIX bazuje
na pomiarze czterech wskanikw: azotu nieorganicznego, fosforu oglnego,
zawartoci tlenu oraz przezroczystoci. Natomiast indeks ITS bazuje na pomiarze dwch wskanikw: pH i nasycenia wody tlenem. Z powyszego spostrzeenia wynika zrnicowany koszt oceny stanu troficznego na podstawie poszczeglnych wskanikw (tabela 8). Jednostkowy koszty pomiaru pojedynczych wskanikw jakoci wd realizowanych w ramach monitoringu przyjto
na podstawie informacji z Wojewdzkich Inspektoratw Ochrony rodowiska
[6].
Tabela 8. Koszt oceny stanu troficznego na podstawie indeksw TSI, TRIX i ITS dla pojedynczego punktu pomiarowo-kontrolnego
Table 8. Cost of trophic state assessment based on TSI, TRIX and ITS indexes for a single measurement point
Wskanik
Azot mineralny
Fosfor oglny
Przezroczysto
Chlorofil-a
pH
Nasycenie tlenem
czne koszty
Koszt,
z netto
170,00
115,00
13,00
66,00
16,00
20,00
Indeks TSI
+
+
+
194,00 z
Indeks TRIX
Indeks ITS
+
+
+
+
371,00 z
+
+
36,00 z
180
Dane umieszczone w tabeli 8 wyranie wskazuj na to, e zastosowanie indeksu ITS pozwala na obnienie jednostkowych kosztw oceny stanu troficznego wd: ponad piciokrotnie w porwnaniu z indeksem TSI oraz ponad dziesiciokrotnie w porwnaniu z indeksem TRIX.
Wnioski
1. Na podstawie przeprowadzonej oceny stanu troficznego wd Zalewu Szczeciskiego w oparciu o indeksy TSI, TRIX i ITS naley potwierdzi wiarygodno zastosowanych metod opracowanych przez ich autorw w celu oceny stanu
troficznego sonawych akwenw wodnych. Zostao to potwierdzono wysokim
stopniem zbienoci uzyskanych wynikw ocen i pozwolio z du wiarygodnoci zaliczy ten akwen do wd eutroficznych.
2. Kalkulacja kosztw oceny stanu troficznego dla pojedynczego punktu pomiarowo-kontrolnego przy zastosowaniu poszczeglnych indeksw pozwolia wnioskowa, ze najtasz metod oceny jest ocena oparta na indeksie ITS: jest ona
ponad piciokrotnie tasza w porwnaniu z ocen opart na indeksie TSI oraz
ponad dziesiciokrotnie tasza od oceny opartej na indeksie TRIX.
3. Ze wzgldu na niskie koszty, ma pracochonno oraz atw interpretacj
wynikw ocena stanu troficznego na podstawie indeksu ITS moe by zalecana
jako ekspresowa metoda monitoringu procesu eutrofizacji i pozwoli na gromadzenie obszernych zasobw usystematyzowanych zbiorw danych niezbdnych
do formuowania modeli matematycznych, ktre z kolei bd stanowi podstaw
podejmowania szybkich decyzji strategicznych w zakresie zarzdzania i ochrony
wd.
Literatura
[1] Carlson R.: A trophic state index for lakes. Limnology and Oceanography, 22, 2977,
1975, s. 361369.
[2] Carlson R. E., Simpson J.: A coordinators guide to volunteer lake monitoring methods. North American Lake Management Society, 1996.
[3] Giovanardi F., Vollenweider R.: Trophic conditions of marine coastal waters: experience in applying the Trophic Index TRIX to two areas of the Adriatic and Tyrrhenian
seas. J. Limnol., 63(2), 2004, s. 199218.
[4] Jachniak E., Jagu A.: Uwarunkowania i nasilenie eutrofizacji zbiornika Tresna. Nauka Przyroda Technologie Tom 5 Zeszyt 4, 2011.
[5] Jagu A.: Ocena stanu troficznego wd kaskady Soy. Proceedings of ECOpole Vol.
5, No. 1, 2011.
[6] Kowalewski Z.: Weryfikacja moliwoci zastosowania integralnego kryterium do
oceny stanu troficznego wd pyncych. Rozprawa Doktorska, Krakw 2012.
[7] Neverova-Dziopak E.: Ekologiczne aspekty ochrony wd powierzchniowych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw, 2007
[8] Neverova-Dziopak E.: Podstawy zarzdzania procesem eutrofizacji antropogenicznej. Wydawnictwa AGH, Krakw, 2010.
181
[9] Stanisz A.: Biostatystyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw,

2005.
[10] Wyniki monitoringu Zalewu Szczeciskiego. Wojewdzki Inspektorat Ochrony
rodowiska w Szczecinie, 2003.
OPTIMIZATION OF TROPHIC STATE ASSESSMENT PROCEDURE

FOR TRANSITIONAL WATERS ON SZCZECIN LAGOON EXAMPLE
Summary
Rapid population growth, a high degree of urbanization and economic development in sea
catchment areas led to a very significant anthropogenic pressure on marine ecosystems. The
measures of prevention of escalation of these processes and the mechanisms of management of
highly eutrophic coastal zones are not sufficiently developed, and it concerns especially the inland
seas, which receive high loads of biogenic matter with rivers water. Due to high anthropogenic
load on marine areas and its predicted increase in future, the following tasks seem to be very important: current assessment of water trophic state, analysis of the factors affecting the process of
eutrophication and elaboration of simulation models for the prediction of its possible development.
All this constitutes a basis for developing of the strategies to prevent the negative effects of eutrophication and is of great importance in the management of coastal ecosystems. The aim of the
study was the search for a quick and low-cost method for brackish water trophic status assessing,
which allows obtaining numerous statistical data series in order to optimize the monitoring of eutrophication process and formulation of predictive models. The research was based on the example of Szczecin Lagoon trophic status assessment realized on the base of comparison analyses of
three different indexes used: TSI, TRIX and ITS. The degree of assessment similarity and comparison of unit costs of monitoring are presented.
Keywords: assessment method, index of trophic state, monitoring of eutrophication process
DOI:10.7862/rb.2014.54

Robert OLENIACZ 1
Magdalena KASIETCZUK 2
Mateusz RZESZUTEK 3
OCENA EFEKTW TERMOMODERNIZACJI

BUDYNKW JEDNORODZINNYCH.
1. ZMNIEJSZENIE ZUYCIA CIEPA I EMISJI
ZANIECZYSZCZE DO POWIETRZA
Jednym z dziaa pozwalajcych na ograniczenie emisji zanieczyszcze do powietrza z sektora mieszkalnego jest zmniejszenie zapotrzebowania na energi, co najprociej mona uzyska poprzez przeprowadzenie jego termomodernizacji. W pracy przeanalizowano kilka moliwych wariantw termomodernizacji budynku
mieszkalnego charakterystycznego dla budownictwa jednorodzinnego z lat
70. i 80. XX wieku w Polsce (wymiana okien, docieplenie cian zewntrznych, docieplenie stropodachu i wszystkie ww. dziaania poczone z wymian instalacji
grzewczej). Kady z rozpatrywanych wariantw oceniono pod ktem zapotrzebowania na ciepo oraz emisji podstawowych zanieczyszcze powietrza. W ocenie
uwzgldniono zuycie ciepa na ogrzewanie, wentylacj oraz przygotowanie ciepej wody uytkowej przy zaoeniu, e analizowany budynek jest opalany wglem
i znajduje si w III strefie klimatycznej (projektowa temperatura zewntrzna 20C, rednia roczna temperatura zewntrzna +7,6C). W okresie pozagrzewczym
przyjto codzienne uruchamianie kota na dwie godziny w celu wytworzenia ciepej wody uytkowej. Obliczenia emisji zanieczyszcze do powietrza wykonano
dla SO2, NO2, CO, PM10, B(a)P i PCDD/F z wykorzystaniem odpowiednich
wskanikw emisji rekomendowanych przez Europejsk Agencj Ochrony rodowiska. Zmniejszenie cakowitego zapotrzebowania na ciepo w paliwie
oraz emisji zanieczyszcze do powietrza uzyskano na poziomie ok. 3 % w przypadku przeprowadzenia tylko wymiany okien, ponad 26 % w przypadku ocieplenia
cian zewntrznych lub stropodachu oraz o ok. 59 % w przypadku realizacji
wszystkich tych dziaa na raz w poczeniu z zastosowaniem bardziej sprawnego
kota.
Sowa kluczowe: budynek mieszkalny, termomodernizacja, poprawa efektywnoci
energetycznej, kocio maej mocy, spalanie wgla, redukcja niskiej emisji
1
Autor do korespondencji: Robert Oleniacz, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, Wydzia Geodezji Grniczej i Inynierii rodowiska, Katedra Ksztatowania i Ochrony rodowiska,
al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw, tel. + 48 12 6174503, e-mail: oleniacz@agh.edu.pl
2
Magdalena Kasietczuk, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, e-mail: mkasiet@agh.edu.pl
3
Mateusz Rzeszutek, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, e-mail: rzeszut@agh.edu.pl
184
R. Oleniacz, M. Kasietczuk, M. Rzeszutek
1. Wstp
Zmniejszenie zapotrzebowania na energi w budownictwie jednorodzinnym
moliwe jest poprzez wzrost efektywnoci energetycznej budynku i stopnia wykorzystania energetyki prosumenckiej opartej na rozproszonych i dostpnych
lokalnie odnawialnych rdach energii [6]. W przypadku budynkw o niskiej
izolacyjnoci termicznej najlepsze efekty w tym zakresie uzyskiwane s poprzez
przeprowadzenie ich kompleksowej termomodernizacji. Oprcz ewidentnych
korzyci ekonomicznych przynosi to take popraw mikroklimatu i komfortu
cieplnego oraz dodatkowe efekty rodowiskowe zwizane np. z ograniczeniem
emisji zanieczyszcze do powietrza [8, 20]. Znane s publikacje z tego zakresu,
analizujce prace termomodernizacyjne z uwzgldnieniem rnych aspektw
zrwnowaonego rozwoju i konkretnych efektw energetycznych, ekonomicznych i ekologicznych [1, 5, 10, 19] czy oceniajce wpyw budynku jednorodzinnego na rodowisko za pomoc analizy cyklu ycia [7]. Z kolei w pracy [16]
skoncentrowano si wycznie na porwnaniu potrzeb energetycznych budynku
mieszkalnego jednorodzinnego w zalenoci od jego izolacyjnoci cieplnej
oraz przyjtych rozwiza systemw grzewczych z uwzgldnieniem cakowitego rocznego kosztu energii (cieplnej i elektrycznej) dostarczanej do budynku.
Efekty ograniczenia niskiej emisji z sektora mieszkalnego przy pomocy zabiegw termomodernizacji nie byy do tej pory jednak szczegowo oceniane
z uwzgldnieniem rzeczywistych parametrw systemu ogrzewania, warunkw
meteorologicznych i oblicze dyspersji zanieczyszcze w powietrzu atmosferycznym z wykorzystaniem zaawansowanego modelu.
W niniejszej pracy przedstawiono wyniki tego typu oceny, zmierzajcej
do okrelenia moliwego stopnia zmniejszenia zapotrzebowania na energi kocow i redukcji emisji zanieczyszcze do powietrza atmosferycznego dla przykadowego budynku jednorodzinnego opalanego wglem kamiennym, cechujcego si sab izolacj termiczn. Ocen t przeprowadzono dla rnych zaoonych wariantw termomodernizacyjnych z uwzgldnieniem emisji nastpujcych substancji zanieczyszczajcych powietrze: dwutlenku siarki (SO2), dwutlenku azotu (NO2), tlenku wgla (CO), pyu drobnego PM10, benzo(a)pirenu
(B(a)P) oraz polichlorowanych dibenzo-p-dioksyn i dibenzofuranw (PCDD/F).
Zostaa ona nastpnie wykorzystana do oceny stopnia ograniczenia oddziaywania zespou tego typu budynkw na jako powietrza w wyniku zastosowania
poszczeglnych wariantw. Wyniki tej oceny zamieszczono ju jednak w osobnym artykule [9], stanowicym drug cz niniejszego pracy.
W pracach [3 i 4] podobna metodyka obliczeniowa zostaa zastosowana
do kompleksowej oceny wielkoci emisji pyu drobnego PM10 i PM2,5 w latach
2006-2007 ze rde ciepa maej mocy (stosowanych na potrzeby ogrzewania
mieszka) dla 241 gmin obszaru przygranicznego wojewdztw: lskiego, opolskiego i dolnolskiego, a take wpywu tej emisji na jako powietrza w tym
regionie. Zwrcono w nich uwag m.in. na silny wpyw temperatury powietrza
Ocena efektw termomodernizacji...1. Zmniejszenie zuycia
185
atmosferycznego na zapotrzebowanie na ciepo (zwaszcza w przypadku budynkw sabo izolowanych termicznie) oraz istotny udzia niskiej emisji w ksztatowaniu sytuacji smogowych obserwowanych podczas niekorzystnych sytuacji
meteorologicznych w rejonie niektrych staych punktw pomiarowych monitoringu powietrza.
2. Charakterystyka obiektu bada i zaoonych wariantw termomodernizacyjnych

Jako obiekt bada wybrano przykadowy budynek mieszkalny jednorodzinny (zamieszkiwany przez rodzin 4-osobow), murowany, dwukondygnacyjny,
podpiwniczony, z dachem paskim o charakterystycznej bryle kostki typowej dla lat 70. i 80. XX wieku [15]. Przyjte wymiary budynku to: wysoko
8 m, dugo 10 m, szeroko 11 m, wysoko kondygnacji w wietle
2,5 m, cakowita 2,7 m, kubatura wewntrzna 449,3 m3, kubatura zewntrzna
584,1 m3. Na parterze znajduje si wiatroap, kuchnia z oknem, dwa pokoje,
WC, pomieszczenie gospodarcze oraz gara, natomiast na pitrze trzy pokoje,
azienka z oknem i WC.
W budynku tym zaoono zastosowanie wodnego ogrzewania rurowego,
zasilanego z kota stalowego wodnego o sprawnoci 70 % i mocy nominalnej
24 kW, opalanego wglem kamiennym o wartoci opaowej 24 MJ/kg. Przyjto
ponadto, e elementy grzejne stanowi grzejniki czonowo-pytowe bez regulacji
miejscowej, a instalacja grzewcza peni rwnie funkcj przygotowania ciepej
wody uytkowej z wykorzystaniem w charakterze urzdzenia pomocniczego
pompy obiegowej.
Z uwagi na nisk pierwotn izolacyjno termiczn analizowanego budynku (nieocieplone ciany i stropodach, podwjne drewniane okna starego typu)
zaproponowano kilka wariantw prac termomodernizacyjnych majcych na celu
istotne obnienie zapotrzebowania na energi. Przykadowo w wariancie W1 zaoono przeprowadzenie tylko wymiany stolarki okiennej, wariant W2 uwzgldnia ocieplenie cian zewntrznych, a wariant W3 przewidywa docieplenie stropodachu. W najbardziej rozbudowanym wariancie W4 zostay poczone ze sob
dziaania zaproponowane w wariantach W1-W3 i przewidziano dodatkowo wymian instalacji grzewczej, w tym zastosowanie kota wglowego o wikszej
sprawnoci (82 %) i odpowiednio mniejszej mocy wynikajcej ze zredukowanego zapotrzebowania na ciepo. W tabeli 1 scharakteryzowano stan pocztkowy
i poszczeglne przyjte warianty prac termomodernizacyjnych w zakresie rodzaju stosowanych przegrd i ich stopnia izolacyjnoci termicznej.
186
Tabela 1. Charakterystyka stanu pocztkowego i poszczeglnych wariantw prac termomodernizacyjnych dla analizowanego budynku
Table 1. Characteristic of the baseline and individual variants of thermal renovation works for the
analysed building
Wariant
W0
Opis
stan
pocztkowy
W3
wymiana
okien
ocieplenie
cian
docieplenie
stropodachu
W4
stan
kocowy
W1
W2
Zaoenia dotyczce przegrd

strop elbetowy kanaowy ERA
o gruboci 22 cm
ciany z pustakw z betonu komrkowego typu SIPOREX o gruboci 24 cm
okna podwjne drewniane
piwnica nieogrzewana
okna PCV z 3-komorowym systemem
profili
Wspczynnik
przenikania
ciepa U
[W/m2K]
1,8
1,2
2,6
0,33
1,4
warstwa styropianu o gruboci 12 cm
0,261
warstwa styropianu o gruboci 15 cm
0,258
suma prac z zakresu wariantw W1-W3

oraz wymiana instalacji grzewczej
(w tym zastosowanie bardziej sprawnego i mniejszego kota)
3. Ocena zmian zapotrzebowania na ciepo

Na potrzeby okrelenia emisji zanieczyszcze do powietrza z analizowanego budynku i zmian tej emisji w wyniku zaproponowanych prac termomodernizacyjnych, najpierw obliczono roczne zapotrzebowanie na ciepo uytkowe dla
poszczeglnych rozpatrywanych wariantw. Obliczenia te wykonano czciowo
z wykorzystaniem oprogramowania Audytor OZC 6.0 Pro, bazujcego na metodyce wynikajcej z rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada
2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku [18] z uwzgldnieniem rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z dnia
12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie [17] oraz szereg norm krajowych i europejskich [11-14].
Zakres oblicze obejmowa m.in. roczne zapotrzebowanie na energi kocow bez urzdze pomocniczych (z uwzgldnieniem cakowitej sprawnoci
instalacji) na cele centralnego ogrzewania i wentylacji (c.o.) oraz do przygotowania ciepej wody uytkowej (c.w.u.). W obliczeniach zapotrzebowania na ciepo na cele c.o. uwzgldniono geometri budynku i przyjte dla poszczeglnych
187
wariantw parametry przegrd budowlanych w celu okrelenia strat przez przenikanie i wentylacj oraz zyskw ciepa (wewntrznych i od soca), a take
sprawnoci ich wykorzystania. Zaoono, e analizowane osiedle budynkw
znajduje si w III strefie klimatycznej, w przypadku ktrej projektowa temperatura zewntrzna wynosi -20C, natomiast rednia roczna temperatura zewntrzna
wynosi +7,6C.
W obliczeniach zapotrzebowania na energi do przygotowania c.w. zaoono caoroczny okres uytkowania budynku. Zapotrzebowanie to jest duo nisze
w stosunku do potrzeb grzewczych, nie mniej jednak istotne. Przyjto, e dziaania termomodernizacyjne zaproponowane w ramach wariantw W1, W2 i W3
nie wpywaj na zmiany tego zapotrzebowania. Jedynie w przypadku wariantu
W4, w ktrym zaoono m.in. wymian kota na bardziej sprawny i o mniejszej
mocy, uwzgldniono pewn redukcj zapotrzebowania na energi kocow
do przygotowania c.w.u. Z drugiej strony w okresie pozagrzewczym uwzgldniono zmniejszenie cakowitej sprawnoci instalacji c.w. wynikajce z koniecznoci codziennego krtkotrwaego uytkowania kota (zaoono, e bdzie
on wwczas rozpalany na ok. 2 godziny dziennie). Zapotrzebowanie na energi
w paliwie w okresie, w ktrym kocio jest uruchamiany tylko w celu wytwarzania c.w. okrelono przy zaoeniu, e zuycie wgla wynosi 10 kg/dzie (warianty W0-W3) lub 5 kg/dzie (wariant W4). Skutkuje to wikszym rocznym zapotrzebowaniem na energi kocow ni wychodzi z oblicze wykonywanych
zgodnie z [18] przy zaoeniu cigej pracy kota. Zwikszenie to wydaje si by
jednak uzasadnione z uwagi na przyjty sposb eksploatacji kota (codzienne
uruchamianie i wygaszanie).
Obliczone roczne zapotrzebowanie analizowanego budynku na energi
kocow (na cele c.o. i c.w.u.) dla stanu pocztkowego (wariant W0) i poszczeglnych wariantw termomodernizacyjnych porwnano ze sob na rys. 1.
Zmienno rednich rocznych wskanikw jednostkowego zapotrzebowania na
energi kocow na cele c.o. i c.w.u. (w odniesieniu do kubatury zewntrznej
budynku) uzyskano na poziomie odpowiednio od ok. 18,4 i 2,6 W/m3 dla wariantu W0 do ok. 7,0 i 1,6 W/m3 dla wariantu W4.
Jak wynika z rys. 1, wymiana starych okien drewnianych na wspczesne
okna PVC (wariant W1) przynosi zmniejszenie zapotrzebowania na cele c.o.
w stosunku do stanu pocztkowego jedynie o ok. 3 %. Zdecydowanie wiksz
oszczdno (o nieco ponad 26 %) umoliwia ocieplenie cian zewntrznych
(wariant W2) lub stropodachu (wariant W3). Wykonanie wszystkich tych prac
termomodernizacyjnych oraz zastosowanie bardziej sprawnego kota wglowego
pozwala na osignicie redukcji rocznego zapotrzebowania na energi kocow
na cele c.o. o prawie 62 %, a na wytwarzanie c.w.u. o prawie 19 % w stosunku
do stanu pocztkowego. Cakowite zmniejszenie rocznego zapotrzebowania
na energi w paliwie oszacowano na poziomie ok. 59 %.
188
Zapotrzebowanie na energi
kocow, GJ/rok
450
c.w.u.
c.o.
400
350
47,5
47,5
300
47,5
47,5
250,3
249,1
250
200
150
339,1
328,6
29,0
100
129,8
50
0
W0
W1
W2
W3
W4
Rys. 1. Zmienno rocznego zapotrzebowania na energi kocow na cele centralnego ogrzewania

i wentylacji (c.o.) i do przygotowania ciepej wody uytkowej (c.w.u.) dla poszczeglnych wariantw
Fig. 1. Variability of the annual final energy demand for the purposes of central heating and ventilation (c.o.) and for preparing domestic hot water (c.w.u.) for each variant
4. Obliczenie emisji zanieczyszcze do powietrza

4.1. Emisja cakowita roczna
Obliczenia emisji zanieczyszcze do powietrza atmosferycznego zostay
przeprowadzone dla wybranych substancji charakterystycznych dla procesu spalania wgla z uwzgldnieniem okrelonego w rozdziale poprzednim zapotrzebowania budynku na energi kocow oraz wskanikw emisji rekomendowanych przez Europejsk Agencj Ochrony rodowiska (European Environment
Agency EEA) dla domowych kotw maej mocy, opalanych wglem kamiennym [2]. Zestawienie tych substancji i przyjtych wskanikw emisji zamieszczono w tabeli 2.
Wyniki oblicze cakowitych rocznych emisji rozpatrywanych zanieczyszcze otrzymane dla poszczeglnych wariantw przedstawiono w tabeli 3. Stopie redukcji tej emisji otrzymano na poziomie analogicznym, jak stopie redukcji sumarycznego zapotrzebowania na energi kocow na cele c.o. i c.w.u.
189
Tabela 2. Wskaniki emisji zanieczyszcze przyjte dla analizowanego kota wglowego [2]
Table 2. Air pollutant emission factors adopted for the analyzed coal boiler [2]
Rodzaj substancji
Jednostka
Wskanik emisji
SOx
(SO2)
g/GJ
404
NOx
(NO2)
g/GJ
900*
CO
PM10
B(a)P
PCDD/F
g/GJ
110
g/GJ
4600
mg/GJ
230
ngTEQ/GJ
800
* wskanik emisji odpowiadajcy 1,2% zawartoci siarki w wglu, wartoci opaowej wgla
24 MJ/kg oraz redniemu wspczynnikowi zatrzymania siarki w popiele na poziomie 0,1
Tabela 3. Cakowite roczne emisje wybranych zanieczyszcze do powietrza z rozpatrywanego

budynku w zalenoci od wariantu
Table 3. Total annual emissions of selected pollutants into the air from the considered building
depending on the variant
Wariant
W0
W1
W2
W3
W4
SO2
kg/rok
347,9
338,5
268,0
266,9
142,9
NO2
kg/rok
42,53
41,37
32,76
32,63
17,47
Emisja cakowita
CO
PM10 B(a)P
kg/rok kg/rok g/rok
1778
156,2
88,92
1730
151,9
86,50
1370
120,3
68,49
1364
119,8
68,22
730
64,2
36,52
PCDD/F
gTEQ/rok
309,3
300,9
238,2
237,3
127,0
Emisja
wzgldna
%
100,0
97,3
77,0
76,7
41,1
4.2. Emisja rednia godzinna i jej zmienno w okresie roku

W celu okrelenia zmiennoci emisji zanieczyszcze w sezonie grzewczym
i pozagrzewczym, niezbdnej m.in. w obliczeniach ich dyspersji w powietrzu,
cakowita emisja roczna poszczeglnych substancji zostaa odpowiednio rozoona w czasie umownego roku w przyjtym okresie jej zachodzenia (okresie
eksploatacji kota) w zalenoci od temperatury zewntrznej (intensywnoci
ogrzewania). Uwzgldniono tutaj nastpujce zaoenia (kryteria):
w okresie grzewczym budynek jest ogrzewany co najwyej w godzinach
od 7:00 do 24:00 i tylko wtedy, gdy temperatura powietrza atmosferycznego jest mniejsza ni 10C przez co najmniej 3 godziny; w tym czasie
wytwarzana jest te ciepa woda uytkowa (kryterium K1),
w okresie pozagrzewczym kocio jest uytkowany tylko w godz. 18:0020:00 w celu wytwarzania c.w.u. (kryterium K2).
Wystpowanie ww. kryteriw przeanalizowano w okresie umownego roku
(rok 2012) z uwzgldnieniem danych meteorologicznych dla rejonu Krakowa.
Liczba dni w roku, dla ktrych zostao spenione kryterium K1 wyniosa 212 (sezon grzewczy), a dla ktrych zostao spenione kryterium K2 154 (sezon pozagrzewczy).
190
W celu uwzgldnienia zmiennoci emisji w cigu roku dla jednogodzinnego

kroku obliczeniowego, wyznaczono zaleno pomidzy emisj urednion
dla okresu jednej godziny i temperatur zewntrzn (to). Najpierw obliczono
wzgldny wspczynnik obcienia cieplnego budynku (ni,j) w funkcji przyjtych przedziaw temperatur, korzystajc z zalenoci (1) i (2):
ni , j
i, j
(1)
i ,min
gdzie: ni,j wzgldny wspczynnik obcienia cieplnego budynku dla i-tego

wariantu i j-tego przedziau temperatur zewntrznych,
i,min rednie projektowe obcienie cieplne budynku dla i-tego wariantu i najniszego przedziau temperatur zewntrznych wystpujcego
w rozpatrywanym roku: -25C < to -20C [kW],
i,j rednie projektowe obcienie cieplne budynku dla i-tego wariantu
i j-tego przedziau temperatur zewntrznych [kW]:
i, j
H ,L ,Tp H ,L ,Tk
2
(2)
gdzie: H,L,Tp projektowe obcienie cieplne dla zadanej temperatury pocztkowej przedziau [kW],
H,L,Tk projektowe obcienie cieplne dla zadanej temperatury kocowej
przedziau [kW].
Wspczynnik ni,j obrazuje stopie zmniejszenia obcienia cieplnego kota
i maksymalnej emisji jednogodzinnej w zalenoci od wystpujcego przedziau
temperatur zewntrznych. Przyjmuje on warto rwn 1 dla najniszego przedziau temperatur (-25C < to -20C).
Nastpnie okrelono emisje jednogodzinne rozpatrywanych substancji
dla poszczeglnych przedziaw temperatur otoczenia, osobno dla kresu
grzewczego (zgodnie z kryterium K1) i pozagrzewczego (zgodnie z kryterium
K2). W tym celu wykorzystano nastpujce zalenoci:
E n ,i , j ,K 1
ni , j
j
ni , j j
E n ,c .o .,K 1 E n ,c .w.u .,K 1
(3)
j 1
E n ,i ,K 2
E n ,c .w.u .,K 2
K 2 d
(4)
191
gdzie: En,i,j,K1 emisja n-tej substancji w okresie grzewczym (zgodnie z kryterium K1) uredniona w czasie jednej godziny dla i-tego wariantu i j-tego
przedziau temperatur [kg/h],
j czsto wystpowania temperatury otoczenia w j-tym przedziale
temperatur w rozpatrywanym okresie [h/rok],
En,c.o.,K1 cakowita roczna emisja n-tej substancji w okresie grzewczym
(kryterium K1) wynikajca ze zuycia paliwa na cele c.o. [kg/rok],
En,c.w.u.,K1 cakowita roczna emisja n-tej substancji w okresie grzewczym
(K1) wynikajca ze zuycia paliwa do przygotowania c.w.u. [kg/rok],
En,i,K2 emisja n-tej substancji w okresie pozagrzewczym (zgodnie z kryterium K2) uredniona w czasie jednej godziny dla i-tego wariantu [kg/h],
En,c.w.u.,K2 cakowita roczna emisja n-tej substancji w okresie pozagrzewczym (K2) wynikajca ze zuycia paliwa do przygotowania c.w.u.
[kg/rok],
K2 liczba dni w roku wystpowania okresu pozagrzewczego [d/rok],
d czas pracy kota w cigu doby w okresie pozagrzewczym [h/d].
Czasy wystpowania przyjtych przedziaw temperatur zewntrznych
oraz wzgldne wspczynniki obcienia cieplnego budynku dla poszczeglnych
wariantw przedstawiono w tabeli 4. Z kolei porwnanie poszczeglnych wariantw w zakresie jednogodzinnych emisji rozpatrywanych zanieczyszcze
w okresie grzewczym (obliczonych dla poszczeglnych przedziaw temperatur
otoczenia) przedstawiono na rys. 2 i 3.
Tabela 4. Zestawienie czasw wystpowania przyjtych przedziaw temperatur zewntrznych
oraz wzgldnych wspczynnikw obcienia cieplnego budynku dla poszczeglnych wariantw
Table 4. Comparison of times of occurrence of the adopted external temperature ranges and relative coefficients of heat load of a building for respective variants
Temperatura
otoczenia to
[oC]
5 < to 10
0 < to 5
-5 < to 0
-10 < to -5
-15 < to -10
-20 < to -15
-25 < to -20
Czsto
wystpowania j
[h/rok] *
968
1059
485
195
206
77
9
Wspczynnik nij
W0
0,323
0,426
0,532
0,647
0,765
0,882
1,000
W1
0,324
0,426
0,533
0,647
0,764
0,882
1,000
W2
0,366
0,460
0,560
0,668
0,779
0,889
1,000
W3
0,379
0,476
0,573
0,676
0,784
0,892
1,000
W4
0,432
0,520
0,609
0,700
0,797
0,899
1,000
* w okresie grzewczym umownego roku w godzinach od 7:00 do 24:00 (zgodnie z kryterium K1)
192

0,25
Emisja SO2, kg/h
a)
0,20
W0
0,15
W1
0,10
W2
0,05
W3
0,00
W4
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5

-5_0
0_+5
o
Zakres temperatur otoczenia, C
Emisja NO2, kg/h
0,030
+5_+10
b)
0,025
0,020
W0
0,015
W1
0,010
W2
0,005
W3
0,000
W4
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5

-5_0
0_+5
o
+5_+10
Emisja CO, kg/h
1,2
c)
1,0
0,8
W0
0,6
W1
0,4
W2
0,2
W3
0,0
W4
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5

-5_0
0_+5
Zakres temperatur otoczenia, oC
+5_+10
Rys. 2. Porwnanie poszczeglnych wariantw w zakresie redniej emisji jednogodzinnej

SO2 (a), NO2 (b) i CO (c) do powietrza w okresie grzewczym
Fig. 2. Comparison of individual variants as regards average one-hour emission of SO2 (a),
NO2 (b) and CO (c) into the air in the heating season
193
Emisja PM10, kg/h
0,12
a)
0,10
0,08
W0
0,06
W1
0,04
W2
0,02
W3
0,00
W4
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5

-5_0
0_+5
o
Emisja B(a)P, g/h
0,070
+5_+10
b)
0,060
0,050
W0
0,040
W1
0,030
W2
0,020
W3
0,010
W4
0,000
Emisja PCDD/F, gTEQ/h
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5

-5_0
0_+5
o
+5_+10
0,25
c)
0,20
W0
0,15
W1
0,10
W2
0,05
W3
0,00
W4
-25_-20 -20_-15 -15_-10 -10_-5
-5_0
0_+5
Zakres temperatur otoczenia, oC
+5_+10
Rys. 3. Porwnanie poszczeglnych wariantw w zakresie redniej emisji jednogodzinnej

PM10 (a), B(a)P (b) i PCDD/F (c) do powietrza w okresie grzewczym
Fig. 3. Comparison of individual variants as regards average one-hour emission of PM10 (a),
B(a)P (b) i PCDD/F (c) into the air in the heating season
194
Z kolei rednie emisje jednogodzinne poszczeglnych substancji towarzyszce eksploatacji kota w okresie pozagrzewczym (w celu wytworzenia c.w.u.)
okrelono na poziomie przedstawionym w tabeli 5.
Tabela 5. Wyniki oblicze emisji zanieczyszcze powietrza z rozpatrywanego budynku dla poszczeglnych wariantw w sezonie pozagrzewczym
Table 5. Results of calculations of air pollutant emissions from the considered building for each
variant outside of the heating season
Warianty
W0-W3
W4
SO2
kg/h
0,1080
0,0540
Emisja rednia w sezonie pozagrzewczym

NO2
CO
PM10
B(a)P
kg/h
kg/h
kg/h
g/h
0,0132
0,552
0,0485
0,0276
0,0066
0,276
0,0242
0,0138
PCDD/F
gTEQ/h
0,0960
0,0480
5. Podsumowanie
Budynki jednorodzinne opalane indywidualnie wglem kamiennym mog
stanowi istotne rdo emisji wielu zanieczyszcze powietrza, w tym m.in.
dwutlenku siarki, py drobnego PM10 i benzo(a)pirenu. Jedn z najbardziej racjonalnych metod ograniczenia tej emisji (oprcz zmiany rodzaju spalanego paliwa) jest zmniejszenie zapotrzebowania budynku na ciepo uytkowe poprzez
przeprowadzenie termomodernizacji.
Kady z zaproponowanych wariantw prac termomodernizacyjnych odnoszcych si do budynku typu kostka o niskiej izolacyjnoci termicznej przynosi pewne zmniejszenie tego zapotrzebowania w stosunku do stanu pocztkowego
(wariant W0). Stosunkowo najmniejsze efekty w tym zakresie daje wymiana starych podwjnych okien drewnianych na klasyczne okna PCV z profilem 3komorowym (wariant W1), a najwiksze efekty ocieplenie cian zewntrznych
(wariant W2) lub stropodachu (wariant W3). W przypadku wykonania wszystkich
tych prac jednoczenie oraz wymiany instalacji grzewczej, w tym zastosowania
mniejszego i bardziej sprawnego kota (wariant W4) mona w przypadku tego
typu budynku uzyska redukcj rocznego zuycia paliwa i emisji zanieczyszcze
do powietrza o ok. 60 %.
Praca powstaa w ramach bada statutowych AGH nr 11.11.150.008.
Literatura
[1] wiczek M.: Audyt energetyczny wybranego obszaru miasta metoda bilansowania potrzeb cieplnych oraz wyznaczania efektw energetycznych i ekologicznych wynikajcych z termomodernizacji, Grnictwo i rodowisko, z. 1, 2006,
s. 73-95, Prace Naukowe GiG, Katowice, 2006.
195
[2] EEA: EMEP/EEA air pollutant emission inventory guidebook 2013, Technical report No 12/2013, http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-guidebook-2013
[dostp: 31 marca 2014 r.].
[3] Hawiczka S., Kli Cz., Cenowski M., Strzelecka-Jastrzb E., Dugosz J., Bronder
J.: Nowe podejcie do oceny niskiej emisji z ogrzewania mieszka w ksztatowaniu
ste pyu na obszarze gminy. I. Inwentaryzacja rde emisji i modelowanie emisji, Ochrona rodowiska i Zasobw Naturalnych, 47, 2011, s. 22-46.
[4] Hawiczka S., Kli Cz., Strzelecka-Jastrzb E., Cenowski M., Bronder J., Korszun
K.: Nowe podejcie do oceny niskiej emisji z ogrzewania mieszka w ksztatowaniu ste pyu na obszarze gminy. II. Modelowanie ste pyu, Ochrona rodowiska i Zasobw Naturalnych, 51, 2012, s. 22-46.
[5] Jaworska-Michaowska M.: Ekologiczny aspekt termomodernizacji wybrane zagadnienia, Czasopismo Techniczne z. 18 (rok 107), Architektura z. 8-A, 2010,
s. 137-145, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Krakw, 2010.
[6] Kopietz-Unger J.: Zmniejszenie zapotrzebowania na energi poprzez wzrost efektywnoci energetycznej budynku i dziaania prosumenckie, Przegld Budowlany
nr 12, 2012, s. 44-52.
[7] Krl P., Firlg S.,Wglarz A.: Zintegrowana ocena wpywu budynku jednorodzinnego na rodowisko, Rynek Instalacyjny, nr 9, 2013, s. 21-25.
[8] Norwisz J. (red.): Termomodernizacja budynkw dla poprawy jakoci rodowiska,
Biblioteka Fundacji Poszanowania Energii, Gliwice 2004.
[9] Oleniacz R., Kasietczuk M., Rzeszutek M.: Ocena efektw termomodernizacji budynkw jednorodzinnych. 2. Zmniejszenie oddziaywania na jako powietrza,
Czasopismo Inynierii Ldowej, rodowiska i Architektury, t. XXXI, z. 61
(3/I/14), 2014, s. 197-215.
[10] Piotrowska-Woroniak J., Woroniak G.: Efekty energetyczne, ekonomiczne i ekologiczne termomodernizacji budynku hotelowego w Biaymstoku, Budownictwo i Inynieria rodowiska, 3, nr 4, 2012, s. 185-194.
[11] PN-B-02025: Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepo do ogrzewania
budynkw mieszkalnych i zamieszkania zbiorowego, 2001.
[12] PN-EN 12831: Instalacje ogrzewcze w budynkach - Metoda obliczania projektowego obcienia cieplnego, 2006.
[13] PN-EN ISO 6946: Komponenty budowlane i elementy budynku - Opr cieplny
i wspczynnik przenikania ciepa - Metoda obliczania, 2008.
[14] PN-EN ISO 13788: Cieplno-wilgotnociowe waciwoci komponentw budowlanych i elementw budynku - Temperatura powierzchni wewntrznej konieczna do
uniknicia krytycznej wilgotnoci powierzchni i kondensacja midzywarstwowa Metody obliczania, 2013.
[15] Podrcznik typologii budynkw mieszkalnych z przykadami dziaa majcych na
celu zmniejszenie ich energochonnoci, Narodowa Agencja Poszanowania Energii
SA, Warszawa 2011.
[16] Siuta-Olcha A., Cholewa T. Guz .: Analiza porwnawcza potrzeb energetycznych
jednorodzinnych budynkw mieszkalnych o rnym standardzie wykonania. Proceedings of ECOpole, Vol. 5, No. 1, 2011, s. 287-292.
196
[17] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie,
Dz.U. 2002, nr 75, poz. 690 z pn. zm.
[18] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub
czci budynku stanowicej samodzieln cao techniczno-uytkow oraz sposobu
sporzdzania i wzorw wiadectw ich charakterystyki energetycznej, Dz.U. 2008,
nr 201, poz. 1240 z pn. zm.
[19] Ujma A., Lis A.: Elementy zrwnowaonego rozwoju w termomodernizacji budynku wielorodzinnego, (w): Budownictwo o zoptymalizowanym potencjale energetycznym, s. 376-389, praca zbior. pod red. T. Bobki, J. Rajczyka, Wyd.
Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa, 2010.
[20] Zender-wiercz E., Piotrowski J.Z.: Thermomodernization a building and its impact on the indoor microclimate, Structure and Environment, vol. 5, No. 3, 2013,
s. 37-40.
ASSESSMENT OF THE EFFECTS OF THERMAL RENOVATION

OF DETACHED HOUSES. 1. REDUCTION OF HEAT CONSUMPTION
AND POLLUTANT EMISSIONS INTO THE AIR
Summary
One of the measures allowing to reduce the emissions of pollutants into the air from the
housing sector is decrease in the energy demand, which can be most easily achieved by thermal
renovations. This paper analyses some possible variants of thermomodernization of a residential
building typical for single-family housing construction of the 1970s and 1980s in Poland (replacement of window frames, insulation of external walls, flat roof insulation and all of the abovementioned measures together with heating system replacement). Each of the considered variants
was assessed in respect to the heat demand and emission of basic pollutants into the air. The assessment also considered heat consumption for heating purposes, ventilation and preparation
of domestic hot water assuming that the analysed building is coal-fired and situated in the 3rd
climatic zone (the projected outside temperature -20C, the annual average outside temperature
+7.6C). It was assumed that outside of the heating season the boiler runs daily for two hours
to produce domestic hot water. The calculations of pollutant emissions into the air were made for
SO2, NO2, CO, PM10, B(a)P and PCDD/F with the use of respective emission indicators recommended by the European Environment Agency. The achieved reduction in total heat demand in the
fuel and in the emissions of pollutants into the air was at the level of ca. 3% for replacement
of windows only, over 26% for insulation of external walls or the flat roof and ca. 59% for all
of these measures done at the same time along with the use of a more efficient boiler.
Keywords: residential building, thermomodernization, improving energy efficiency, low-power
boiler, coal combustion, low emission reduction
DOI:10.7862/rb.2014.55

Robert OLENIACZ 1
Magdalena KASIETCZUK 2
Mateusz RZESZUTEK 3
OCENA EFEKTW TERMOMODERNIZACJI

BUDYNKW JEDNORODZINNYCH.
2. OGRANICZENIE WPYWU NA JAKO
POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO
W artykule oceniono stopie zmniejszenia wpywu na jako powietrza zespou
budynkw jednorodzinnych opalanych wglem kamiennym wynikajcy z realizacji pewnych prac termomodernizacyjnych, skutkujcych ograniczeniem zuycia
paliwa i redukcj emisji zanieczyszcze do powietrza. Oceny dokonano na podstawie wynikw modelowania dyspersji wybranych substancji (SO2, NO2, CO,
PM10, B(a)P i PCDD/F) w powietrzu atmosferycznym przy wykorzystaniu modeli
CALMET/CALPUFF. Proces obliczeniowy skada si z przygotowania danych
przestrzennych cech terenu, utworzenia trjwymiarowej siatki danych meteorologicznych, zdefiniowania parametrw geometrycznych emitorw zastpczych i wykonania oblicze rozkadw ste zanieczyszcze w powietrzu dla przyjtych wariantw emisyjnych. Uzyskane wyniki oblicze wskazuj na moliwo wystpowania przekrocze dopuszczalnych ste w powietrzu SO2, PM10 i B(a)P
w przypadku emisji tych substancji z 60 tego typu budynkw mieszkalnych pooonych blisko siebie, cechujcych si nisk izolacyjnoci termiczn. Zdecydowane ograniczenie tego oddziaywania moliwe jest poprzez przeprowadzenie szeregu prac zwikszajcych efektywno energetyczn tych budynkw (wymiana
okien, ocieplenie cian zewntrznych, docieplenie stropodachu i wymiana instalacji grzewczej). Zaproponowane dziaania pozwalaj na zmniejszenie ste ww.
substancji w powietrzu powodowanych emisj z tych budynkw zdecydowanie
poniej poziomu dopuszczalnego z wyjtkiem B(a)P, w przypadku ktrego dotrzymanie dopuszczalnych ste redniorocznych w powietrzu wymaga dodatkowo zmiany rodzaju stosowanego paliwa.
Sowa kluczowe: termomodernizacja budynkw, niska emisja, zanieczyszczenia
powietrza, dyspersja atmosferyczna, modelowanie, CALMET, CALPUFF
Autor do korespondencji: Robert Oleniacz, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, Wydzia Geodezji Grniczej i Inynierii rodowiska, Katedra Ksztatowania i Ochrony rodowiska,
al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw, tel. + 48 12 6174503, e-mail: oleniacz@agh.edu.pl
2
Magdalena Kasietczuk, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, e-mail: mkasiet@agh.edu.pl
3
Rzeszutek, AGH Akademia Grniczo-Hutnicza, e-mail: rzeszut@agh.edu.pl
198
1. Wstp
Przeprowadzenie prac termomodernizacyjnych budynkw jednorodzinnych
cechujcych si nisk izolacyjnoci termiczn powoduje zwikszenie jego efektywnoci energetycznej, a tym samym zmniejszenie zuycia paliw na cele centralnego ogrzewania (c.o.) i redukcj emisji zanieczyszcze do powietrza wynikajcych z ich spalania. W przypadku, gdy paliwem tym jest wgiel kamienny
moe to przymie wyrane ograniczenie oddziaywania tego typu budynkw
na jako powietrza, co jest szczeglnie istotne w przypadku tych substancji
emitowanych z kotw wglowych, ktrych stenia w powietrzu w naszym kraju czsto przekraczaj poziomy dopuszczalne, czyli dwutlenku siarki (SO2), pyu
zawieszonego PM10 oraz benzo(a)pirenu (B(a)P) [10, 27].
W niniejszej pracy dokonano oceny wpywu na jako powietrza budynkw
mieszkalnych jednorodzinnych opalanych wglem przed i po ich termomodernizacji z uwzgldnieniem rnych wariantw prac zmierzajcych do poprawy
ich efektywnoci energetycznej oraz szeciu zanieczyszcze powietrza charakterystycznych dla procesu spalania wgla: dwutlenku siarki (SO2), dwutlenku azotu (NO2), tlenku wgla (CO), pyu zawieszonego PM10, benzo(a)pirenu (B(a)P)
oraz dioksyn i furanw (PCDD/F). Podobn ocen zamieszczono w pracy [14],
ale ograniczono si w niej tylko do wynikw oblicze zmian emisji i imisji
dwch substancji zanieczyszczajcych powietrze (SO2 i pyu PM10).
Wikszo innych prac oceniajcych efekty prac termomodernizacyjnych
ogranicza si do oceny zmian zapotrzebowania na energi i wynikajcych std
korzyci ekonomicznych oraz ewentualnie ograniczenia emisji zanieczyszcze
do powietrza bez oceny skutkw tych zmian w rodowisku, w tym wpywu na
jako powietrza. Tego typu oceny z wykorzystaniem technik modelowania matematycznego dyspersji zanieczyszcze w powietrzu atmosferycznym nieco czciej wykonuje si w odniesieniu do wikszych obszarw (poszczeglnych
miast, powiatw lub wojewdztw) w zwizku z opracowywanymi programami
ochrony powietrza, ale opieraj si one na mniej lub bardziej szczegowej inwentaryzacji rde emisji dla tych obszarw i wi z prognoz ich cznego
oddziaywania na jako powietrza w rozpatrywanym okresie. Zamieszczone
w niniejszej pracy wyniki oblicze mog by przydatne do oceny moliwoci
zmniejszenia oddziaywania na jako powietrza niskiej emisji w wyniku termomodernizacji energochonnych budynkw opalanych wglem kamiennym,
co jest dosy istotne z punktu widzenia dziaa naprawczych proponowanych
w wielu programach ochrony powietrza opracowanych w Polsce.
W obliczeniach rozprzestrzeniania si zanieczyszcze w powietrzu w niniejszej pracy wykorzystano system modeli CALMET/CALPUFF. Narzdzie to
uznawane jest za jedno z najlepszych do modelowania dyspersji zanieczyszcze
powietrza powodowanych przez zespoy rde emisji [9, 29]. Stosowany jest
w naszym kraju przy opracowywaniu programw ochrony powietrza, prognozowaniu jakoci powietrza oraz w rnych pracach naukowych [5, 6, 11, 24-26,
Ocena efektw termomodernizacji...2. Ograniczenie wpywu
199
28]. CALPUFF to niestacjonarny, wielowarstwowy gaussowski model oboku

[21]. Posiada on wyspecjalizowany modu symulacji ste z wypornociowych
rde liniowych, zaczerpnity z modelu dyspersji BLN (Buoyant Line and Point
source dispersion models) [19, 20]. Modu ten jest dedykowany do opisu rozprzestrzeniania si zanieczyszcze pochodzcych midzy innymi z zabudowy
jednorodzinnej lub wielorodzinnej [21].
2. Charakterystyka obiektu bada i wariantw obliczeniowych

Obiektem bada byo przykadowe osiedle skadajce si z 60 jednakowych
budynkw jednorodzinnych typowych dla lat 70. i 80. XX wieku (domy dwukondygnacyjne typu kostka o kubaturze zewntrznej ok. 584 m3), stanowice
przykad rda niskiej emisji zanieczyszcze do powietrza atmosferycznego
(o wysokoci ok. 8 m n.p.t.).
Przyjto, e poszczeglne budynki pooone s na dziakach o powierzchni
5 arw i tworz one osiedle o regularnej zabudowie zwartej, dobrze osonitej,
zgodnie z rzutem przedstawionym na rys. 1. W zwizku z potrzeb dostarczenia
informacji o formie terenu dla modelu dyspersji zanieczyszcze w powietrzu
atmosferycznym, osiedle to zostao umownie zlokalizowane w zachodniej czci
miasta Krakowa.
Rys. 1. Widok osiedla budynkw jednorodzinnych

Fig. 1. A view of the estate of detached buildings
Zaoono, e do ogrzewania wszystkich tych budynkw i do wytwarzania

ciepej wody uytkowej (c.w.u.) stosowane s koty wglowe, pracujce w okre-
200
sie grzewczym przez co najwyej 17 godzin dziennie z rn intensywnoci

(w zalenoci od temperatury zewntrznej) oraz w okresie pozagrzewczym przez
dwie godziny (w celu wytwarzania tylko c.w.u.).
Charakterystyk geometryczn, uytkow i ciepln analizowanego typu budynku przedstawiono w artykule [13], stanowicym pierwsz cz niniejszej
pracy. Zamieszczono w nim take szczegowy opis zaproponowanych wariantw prac modernizacyjnych, wynikajcych z potrzeby poprawy jego izolacyjnoci termicznej, w stosunku do stanu pocztkowego (wariantu W0).
W poszczeglnych wariantach zaoono wykonanie wymiany okien (wariant W1), ocieplenie cian zewntrznych (wariant W2), docieplenie stropodachu
(wariant W3) oraz przeprowadzenie wszystkich tych prac w poczeniu z zastosowaniem kota wglowego o wikszej sprawnoci i mniejszej mocy (wariant
W4). Emisj rozpatrywanych zanieczyszcze do powietrza z pojedynczego budynku dla stanu pocztkowego i ww. wariantw prac termomodernizacyjnych
przyjto na poziomie okrelonym w pracy [13] z krokiem 1-godzinnym. Wynika
ona z okrelonego dla poszczeglnych wariantw cakowitego zapotrzebowania
na wgiel na potrzeby centralnego ogrzewania i wentylacji oraz wytwarzanie
c.w.u., a take z zaoonej zmiennoci zuycia paliwa w okresie umownego roku
(rok 2012).
Zestawienie cakowitej emisji rocznej poszczeglnych substancji zanieczyszczajcych z zespou 60 tego typu budynkw dla rozpatrywanych wariantw zamieszczono w tabeli 1. Z kolei wzgldne zmiany rocznego adunku emitowanych zanieczyszcze w odniesieniu do emisji obliczonej dla stanu pocztkowego przedstawiono pogldowo na rys. 2.
Tabela 1. Cakowite roczne emisje wybranych zanieczyszcze do powietrza z zespou 60 budynkw jednorodzinnych w zalenoci od wariantu
Table 1. Total annual emissions of selected pollutants into the air from the group of 60 detached
houses depending on the variant
Wariant
W0
W1
W2
W3
W4
SO2
Mg/rok
20,876
20,309
16,081
16,016
8,575
Emisja cakowita z zespou 60 budynkw

NO2
CO
PM10
B(a)P
PCDD/F
Mg/rok Mg/rok Mg/rok kg/rok mgTEQ/rok
2,552 106,702 9,371
5,335
18,557
2,482 103,804 9,117
5,190
18,053
1,965
82,193
7,219
4,110
14,294
1,958
81,862
7,190
4,093
14,237
1,048
43,829
3,849
2,191
7,622
Przyjta metodyka obliczeniowa dotyczca zapotrzebowania na energi

kocow uwzgldnia raczej mao oszczdny sposb ogrzewania budynku
(w zwizku z zaoeniem staego utrzymywania zaoonej temperatury
w ogrzewanych pomieszczeniach) i produkcji c.w.u. (codzienne uruchamiane
201
Emisja wzgldna,
% stanu pocztkowego
kota), tak wic odzwierciedla ona raczej skrajnie wysokie zuycie paliwa i emisj zanieczyszcze do powietrza (w przypadku SO2 przyjto ponadto dosy wysoki wskanik emisji odpowiadajcy zawartoci siarki w paliwie na poziomie
1,2 %).
120
100,0
100
97,3
77,0
80
76,7
60
41,1
40
20
0
W0
W1
W2
W3
W4
Rys. 2. Porwnanie wzgldnej emisji zanieczyszcze do powietrza z analizowanych budynkw

jednorodzinnych dla poszczeglnych wariantw
Fig. 2. Comparison of the relative air pollutant emissions from analysed detached buildings for
respective variants
3. Metodyka oblicze dyspersji zanieczyszcze w powietrzu

Obliczenia dyspersji zanieczyszcze w powietrzu w celu okrelenia ich ste powodowanych przy powierzchni terenu zrealizowano wykorzystujc wielowarstwowy gaussowski model oboku CALPUFF [21]. Podstawowe dane wejciowe dla modelu dyspersji stanowia trjwymiarowa siatka parametrw meteorologicznych (utworzona za pomoc modelu CALMET i zawierajca informacje o terenie i wspczynnikach zalenych od klas pokrycia terenu) oraz pole
emisji dla rozpatrywanych wariantw, przy czym uwzgldniono tutaj jednoczesn emisj z caego rozpatrywanego zespou 60 budynkw jednorodzinnych.
W wykonanych obliczeniach posuono si liniowy typem rda emisji,
rekomendowanym dla regularnie ulokowanych emitorw punktowych sektora
komunalno-bytowego. Badany obiekt zdefiniowano jako 6 identycznych rde
liniowych, z ktrych kade skadao si z 10 szeregowo uoonych budynkw
jednorodzinnych. Pozostae parametry geometryczne charakteryzujce sposb
opisu rde emisji przedstawiono w tabeli 2.
202
Tabela 2. Zestawienie parametrw geometrycznych ustalonych dla liniowych rde emisji

Table 2. Comparison of geometrical parameters of defined linear emission sources
Parametr
MX
L
HB
WB
WM
WB
HTL
Opis
Warto Jednostka
maksymalna liczba odcinkw w 1 linii
10
rednia dugo budynku
11
m
rednia wysoko budynku
8
m
rednia szeroko budynku
10
m
rednia szeroko emitora liniowego
0,3
m
redni odstp midzy emitorami linio10
m
wymi
wysoko punktu emisji n.p.t.
8,4
m
W procesie modelowania propagacji zanieczyszcze wzito pod uwag

midzy innymi wpyw cech terenu przy uyciu uproszczonej metody CALPUFF,
proces suchego wymywania zanieczyszcze, efekt wyporu smugi, wyniesienie
smugi oraz specyficzne zachowania si smugi zanieczyszcze w obrbie zabudowy [2, 4].
Zastosowana metodyka obliczeniowa wizaa si take z potrzeb przygotowania i uwzgldnienia zmiennych w przestrzeni danych uksztatowania i uytkowania terenu oraz zmiennych w czasie parametrw meteorologicznych, czyli wykorzystania preprocesorw danych geofizycznych i meteorologicznych.
Dane uksztatowania i pokrycia terenu pozyskano odpowiednio z bazy danych Shuttle Radar Topography Mission (SRTM3) i Corine Land Cover 2006
(CLC 206) [1, 23]. Stosujc tzw. preprocesory przygotowania danych geofizycznych systemu modelowania CALMET/CALPUFF oraz program ArcMAP,
utworzono siatk obliczeniow o wymiarach 1010 km i rozdzielczoci 100 m,
zawierajc zmienne w przestrzeni informacje o wysokoci i typie pokrycia terenu. Ponadto wzgldem uprzednio wymienionych cech powierzchni odpowiednim punktom siatki zostay przypisane za pomoc preprocesora MAKGEO: aerodynamiczny wspczynnik szorstkoci, albedo, liczba Bowena, strumie ciepa
w gruncie, antropogeniczny strumie ciepa i wskanik pokrycia liciowego.
Tak przygotowane dane stanowi informacj wejciow modelu meteorologicznego CALMET. Szerszy opis metodyki z opisem stosowanych aplikacji i innych
rde danych mona znale w pracach [2, 3, 18, 22].
Dane meteorologiczne pochodzce ze stacji naziemnych i sonday radarowych za rok 2012 pozyskano odpowiednio z NOAA Earth System Research Laboratory i National Climatic Data Center [8, 15]. Pozyskane zbiory obserwacji
meteorologicznych w zalenoci od typu przechowywanych informacji przetworzono przy uyciu odrbnych preprocesorw przetwarzania danych meteorologicznych.
W celu przeksztacenia i ujednolicenia zmiennych w czasie parametrw
meteorologicznych charakterystycznych dla przypowierzchniowej warstwy at-
203
mosfery posuono si preprocesorem SMERGE. Program ten scala pozyskane

obserwacje z wielu stacji powierzchniowych w jeden zestaw danych wyjciowych stanowicy plik wejcia modelu CALMET [3, 22].
Za porednictwem preprocesora READ62 utworzono z kolei sformatowane
pliki zawierajce dane dotyczce zmiennoci czynnikw meteorologicznych
w czasie i pionowym przekroju atmosfery. Dodatkowo program ten przeprowadza ekstrapolacj brakujcych informacji w pionowym profilu atmosfery do poziomu cinienia ustalonego przez uytkownika przy zaoeniu, e gradient temperatur jest stay [2, 22]. Proces ten wykonywany jest indywidualnie dla kadej
stacji pomiarowej.
Czynniki meteorologiczne w umownym obszarze obliczeniowym ksztatowane byy gwnie przez dane pochodzce ze stacji naziemnej IMiGW Krakw
Balice. Na rys. 3 przedstawiono roczn r wiatrw dla tej stacji, opracowan
na podstawie pozyskanych danych meteorologicznych za rok 2012 (umowny rok
obliczeniowy). Jest ona zbliona do wieloletnich r wiatrw reprezentatywnych
dla rejonu Krakowa (dominuj wiatry poudniowo-zachodnie i pnocnowschodnie). Peny wykaz stacji meteorologicznych wykorzystanych w obliczeniach zestawiono w tabeli 3.
Rys. 3. Ra wiatrw dla stacji naziemnej Krakw Balice za rok 2012

Fig. 3. The wind rose of the Krakw Balice ground station for 2012
204
Tabela 3. Wykaz stacji naziemnych i aerologicznych wykorzystanych w procesie tworzenia trjwymiarowej siatki meteorologicznej
Table 3. List of ground and aerological stations used in the process of making three-dimensional
meteorological grid
Numer
stacji
12560
12566
12575
12660
11952
12425
11520
12374
Lokalizacja
Katowice
Krakw Balice
Tarnw
Nowy Scz
Poprad
Wrocaw
Praga
Legionowo
Wsprzdne
X [km]
Y [km]
359 496
5566 061
414 143
5548 215
498 783
5541 668
477 563
5497 330
449 562
5431 020
215 833
5744 603
31 000
5560 900
497 297
5805 530
Typ stacji
naziemna
aerologiczna
Siatk zmiennych w czasie i przestrzeni parametrw meteorologicznych

utworzono opierajc si na uprzednio przygotowanych danych przestrzennych
oraz obserwacyjnych ze stacji powierzchniowych i aerologicznych. W tym celu
wykorzystano diagnostyczny model meteorologiczny CALMET, ktry generuje
trjwymiarow siatk pola wiatru i temperatury. Pozostae czynniki determinujce proces transportu zanieczyszcze w atmosferze, takie jak dugoci MoninaObukhova, wysokoci warstwy mieszania, klasa rwnowagi atmosferycznej,
prdkoci tarcia, prdko konwekcyjna i wielko opadu obliczane s w dwuwymiarowej przestrzeni [2, 3, 22]. W trakcie wykonywania oblicze uruchomiono algorytmy odpowiedzialne za uwzgldnianie kinematycznego wpywu
terenu, efektu spywu mass powietrza ze wzgrz oraz blokujcego dziaania
wzniesie na pole wiatru. W celu poprawnego odzwierciedlenia pola wiatru
w obszarze obliczeniowym w ustawieniach modelu zdefiniowano promie zasigu oddziaywania stacji powierzchniowych, wczono funkcj pionowej ekstrapolacji danych z naziemnych obserwacji bez uwzgldniania ciszy i zwikszono si oddziaywania tych informacji w grnych warstwach siatki meteorologicznej.
4. Wyniki oblicze
Dla kadego rozpatrywanego wariantu wykonano obliczenia ste jednogodzinnych, 24-godzinnych i redniorocznych w powietrzu przy powierzchni
terenu i porwnano je z odpowiednimi wartociami odniesienia lub poziomami
dopuszczalnymi [16, 17]. W analizie przestrzennej zmiennoci ste ograniczono si do obszaru o wymiarach 66 km (z zespoem emitorw pooonych
w rodku), w ktrym koncentruje si najbardziej niekorzystne oddziaywanie
analizowanych budynkw na jako powietrza.
205
4.1. Maksymalne wartoci ste dla poszczeglnych wariantw

W tabelach 4-6 zamieszczono zbiorcze zestawienie najwyszych wartoci
ze ste maksymalnych jednogodzinnych (S1_max), redniodobowych (Sd_max)
i redniorocznych (Sa_max) w powietrzu otrzymanych w przyjtej siatce obliczeniowej dla poszczeglnych substancji zanieczyszczajcych i wariantw.
Tabela 4. Zestawienie najwyszych wartoci ze ste maksymalnych jednogodzinnych w powietrzu w przyjtym obszarze obliczeniowym dla analizowanych wariantw
Table 4. Comparison of the highest of one-hour maximum concentrations in the air in the assumed
calculation area for individual variants
Substancja
Jednostka
SO2
NO2
CO
PM10
B(a)P
PCDD/F
g/m3
g/m3
g/m3
g/m3
ng/m3
fgTEQ/m3
Najwysze ze ste maksymalnych

Warto
1-godzinnych (S1_max)
odniesienia
[16]
W0
W1
W2
W3
W4
627,7 608,2 440,8 430,0 234,6
350*
76,7
74,3
53,9
52,6
28,7
200**
3184,4 3085,6 2236,3 2197,9 1199,3
30000**
281,8 273,0 197,9 192,6 104,5
280**
160,4 155,4 112,7 110,5
60,3
12**
558,0 540,7 391,9 384,2 209,7
-
* dopuszczalna czsto przekrocze 0,274 % czasu w roku (24 godziny)

** dopuszczalna czsto przekrocze 0,2 % czasu w roku (18 godzin)
Tabela 5. Zestawienie maksymalnych wartoci ze ste redniodobowych w powietrzu w przyjtym obszarze obliczeniowym dla analizowanych wariantw
Table 5. Comparison of the maximum values of 24-hour concentrations in the air in the assumed
calculation area for individual variants
Substancja
Jednostka
SO2
NO2
CO
PM10
B(a)P
PCDD/F
g/m3
g/m3
g/m3
g/m3
ng/m3
fgTEQ/m3
Maksymalne stenie redniodobowe

(Sd_max)
W0
W1
W2
W3
W4
132,2 128,1
93,0
90,6
45,7
16,2
15,7
11,4
11,1
5,6
676,0 654,7 475,4 462,9 233,4
59,4
57,5
41,8
40,7
20,5
33,8
32,7
23,8
23,1
11,7
117,5 113,9
82,7
80,5
40,6
Poziom
dopuszczalny [17]
125*
50**
-
* dopuszczalna czsto przekrocze 3 razy (3 dni)

** dopuszczalna czsto przekrocze 35 razy (35 dni)
Jak wynika z przedstawionych w tabelach 4-6 wynikw oblicze, w przypadku wariantu W0 (stan pocztkowy, charakteryzujcy si najgorszymi parametrami cieplnymi) maksymalne wartoci ste niektrych substancji w powietrzu
powodowanych emisj z analizowanego zespou budynkw jednorodzinnych s
206
wysze od odpowiednich wartoci odniesienia lub poziomw dopuszczalnych

w powietrzu. Szczeglnie wysokie stenia dla tego wariantu (w stosunku
do poziomw dopuszczalnych lub wartoci odniesienia w powietrzu) otrzymano
w przypadku najwyszych ze ste maksymalnych jednogodzinnych SO2
(ok. 179 % poziomu dopuszczalnego jednogodzinnego) i B(a)P (ponad 13krotne przekroczenie wartoci odniesienia urednionej dla okresu 1 godziny),
maksymalnych ste redniodobowych PM10 (ok. 119 % poziomu dopuszczalnego 24-godzinnego) oraz maksymalnych ste redniorocznych B(a)P
(ok. 447 % poziomu dopuszczalnego redniorocznego).
Tabela 6. Zestawienie maksymalnych wartoci ze ste redniorocznych w powietrzu w przyjtym obszarze obliczeniowym dla analizowanych wariantw
Table 6. Comparison of the maximum values of annual average concentrations in the air in the
assumed calculation area for individual variants
Substancja
Jednostka
SO2
NO2
CO
PM10
B(a)P
PCDD/F
g/m3
g/m3
g/m3
g/m3
ng/m3
fgTEQ/m3
Maksymalne stenie rednioroczne

(Sa_max)
W0
W1
W2
W3
W4
17,5
17,0
13,8
13,7
7,3
2,1
2,1
1,7
1,7
0,9
89,3
87,1
70,4
70,2
37,4
7,8
7,6
6,2
6,2
3,3
4,5
4,4
3,5
3,5
1,9
15,5
15,1
12,2
12,2
6,5
Poziom
dopuszczalny [17]
20
40
40
1
-
Obnienie emisji ww. substancji zanieczyszczajcych w wyniku przeprowadzenia prac termomodernizacyjnych skutkuje istotnym obnieniem ich ste
w powietrzu, najczciej poniej poziomw dopuszczalnych lub wartoci odniesienia. Wyjtek stanowi B(a)P, w przypadku ktrego realizacja nawet caego
zakresu prac termomodernizacyjnych (wariantu W4) nie gwarantuje dotrzymywania standardw jakoci powietrza w caym obszarze obliczeniowym. Przykadowo dopuszczane stenia rednioroczne B(a)P w strefie maksymalnych wartoci ste nadal s przekraczane prawe 2 razy. Zejcie do poziomu dopuszczalnego 1 ng/m3 wymagaoby zatem ograniczenia liczby budynkw jednorodzinnych opalanych wglem pozostajcych w zwartej zabudowie do ok. 30 lub
zmiany stosowanego paliwa. W przypadku spalania wgla kamiennego, biomasy
i gazu ziemnego w kotle maej mocy rednie wskaniki emisji B(a)P wynosz
odpowiednio: 230, 121 i 0,00056 mg/GJ [5]. Tak wic prawie dwukrotne
zmniejszenie emisji i imisji tej substancji moliwe jest w przypadku zastpienia
wgla biomas. Z kolei wymiana kota wglowego na kocio gazowy praktycznie eliminuje ten problem niemal cakowicie.
Maksymalne stenia NO2 i CO w powietrzu powodowane emisj z analizowanego zespou budynkw dla wszystkich wariantw uzyskano na poziomie
207
ju znacznie mniejszym od odpowiednich poziomw dopuszczalnych lub wartoci odniesienia, przy czym w przypadku najwyszych ze ste maksymalnych
jednogodzinnych s to stenia rzdu 14-38 % poziomu dopuszczalnego (dotyczy NO2) lub 4-11 % wartoci odniesienia urednionej dla okresu 1 godziny (dotyczy CO).
Z kolei w przypadku PCDD/F otrzymane maksymalne stenia jednogodzinne, redniodobowe i rednioroczne w powietrzu wydaj si by dosy wysokie, zwaszcza dla stanu pocztkowego (wariant W0). Monitoring PCDD/F
w powietrzu nie jest rutynowo prowadzony w krajach UE, nie jest take okrelony poziom dopuszczalnych dla tych substancji w powietrzu (ani w odniesieniu do sumy najbardziej toksycznych przedstawicieli tych zwizkw, ani w przeliczeniu na wspczynnik toksycznoci rwnowanej I-TEQ). Jak wynika jednak
z pomiarw prowadzonych okresowo, rednie stenia tych substancji w powietrzu w bardziej zanieczyszczonych miastach europejskich mog osiga poziom
ok. 100-1800 fgTEQ/m3, w mniej zanieczyszczonych miastach i na terenach
wiejskich mog utrzymywa si w zakresie 20-100 fgTEQ/m3, a z dala od terenw zamieszkaych wystpowa na poziomie 2-6 fgTEQ/m3 [12]. Uzyskane
wyniki modelowania dyspersji PCDD/Fw powietrzu atmosferycznym wskazuj
na moliwy istotny udzia budynkw jednorodzinnych opalanych wglem kamiennych w ksztatowaniu jakoci powietrza w zakresie tych substancji na terenach miejskich i wiejskich.
4.2. Stopie redukcji ste dla poszczeglnych wariantw

Na rys. 4 przedstawiono stopie redukcji maksymalnych i rednich wartoci
ste w powietrzu otrzymany dla poszczeglnych wariantw prac termomodernizacyjnych w stosunku do wariantu W0. Najsabsze efekty (redukcja na poziomie ok 2,5-3,1%) otrzymano w przypadku wymiany okien (wariant W1). Znacznie lepsze rezultaty (redukcja ste na poziomie ok. 21,1-31,7%) uzyskano
dla wariantw zwizanych z dociepleniem cian zewntrznych (wariant W2)
lub stropodachu (wariant W3). Realizacja wszystkich tych prac w poczeniu
z wymian kota przynioso z kolei efekt redukcji ste w powietrzu na poziomie ok. 58,1-65,5%.
Nieco wyszy efekt redukcji zaobserwowano w przypadku ste maksymalnych jednogodzinnych i redniodobowych, a nieco mniejszy w przypadku
ste redniorocznych. Generalnie jednak zmiany ste w powietrzu otrzymano na analogicznym poziomie jak zmiany zapotrzebowania na energi i emisji
zanieczyszcze do powietrza w poszczeglnych wariantach omwione szczegowiej w pierwszej czci artykuu [13]. Zakres tych zmian jest jednakowy
dla wszystkich analizowanych substancji.
208
22,6
31,5
21,4
22,2
21,1
30
29,7
40
31,7
50
29,8
Redukcja stenia [%]
60
58,9
Sa_r.
Sa_max
58,1
Sd_max
65,5
S1_max
70
62,9
80
2,6
2,5
3,1
10
3,1
20
W1
W2
W3
W4
Rys. 4. Wielko redukcji najwyszych wartoci ste maksymalnych jednogodzinnych (S1_max),

redniodobowych (Sd_max), redniorocznych (Sa_max) oraz rednich ste redniorocznych (Sa_r)
w powietrzu dla obszaru obliczeniowego o wymiarach 66 km
Fig. 4. The level of reduction of the maximum concentrations per one-hour (S1_max), 24-hour
(Sd_max) and annual average (Sa_max), as well as average values of annual average concentrations
(Sa_r) in the air in the assumed calculation area with dimensions of 66 km
4.3. Przestrzenne rozkady ste na przykadzie PM10

Zmienno ste redniorocznych pyu zawieszonego PM10 w funkcji odlegoci od rozpatrywanego zespou budynkw wzdu dominujcego kierunku
wiatru (wiatr poudniowo-zachodni) przedstawiono na rys. 5. Najwysze stenia rednioroczne wystpuj w rejonie zespou budynkw (rde emisji), a ju
w odlegoci ok. 200 m nastpuje ich obnienie o jeden rzd wielkoci. Koncentracja wysokich ste w bliskim ssiedztwie emitorw wynika z duej czstoci
wystpowania wiatrw bardzo sabych oraz ciszy. Dodatkowym czynnikiem
determinujcym ten stan jest zwarta zabudowa skutecznie ograniczajca przepyw mas powietrza. Spadek ste redniorocznego o kolejny rzd wielkoci
wystpuje ju w odlegoci ok. 1 km od emitorw.
Na rys. 6 i 7 zamieszczono z kolei przykadowe przestrzenne rozkady ste maksymalnych jednogodzinnych i redniorocznych PM10 przy powierzchni
terenu otrzymane dla fragmentu obszaru obliczeniowego o wymiarach 66 km
dla wariantu W4.
209
Stenie rednioroczne, mg/m3
10
W0
W1
W2
W3
W4
0,1
0,01
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
Odlego od zespou rde emisji [km]

Rys. 5. Zmienno ste redniorocznych pyu zawieszonego PM10 w powietrzu w funkcji odlegoci od analizowanego zespou emitorw (wzdu dominujcego kierunku wiatrw)
Fig. 5. Variability of annual average concentration of particulate matter PM10 in the air as a function of distance from the analysed complex of emitters (along the prevailing direction of winds)
Jak wynika z rys. 6, podwyszone wartoci ste jednogodzinnych (na poziomie ok. 20-100 % stenia maksymalnego) koncentruj si na terenie rozpatrywanego osiedla budynkw jednorodzinnych i w jego bezporednim ssiedztwie (w odlegoci do ok. 500 m od granic osiedla).
W przypadku rozkadu ste redniorocznych (rys. 7) wartoci maksymalne rwnie kumuluj si w obrbie rde emisji, co potwierdza silnie lokalny
charakter wpywu niskiej emisji z sektora bytowo-komunalnego na jako powietrza. W rozkadach tych zostay dodatkowo odzwierciedlone gwne kierunki
wiatru na rozpatrywanym terenie, wynikajce z ry wiatrw zamieszczonej
na rys. 3.
Podobne przestrzenne rozkady ste w powietrzu uzyskano dla pozostaych analizowanych wariantw i zanieczyszcze. Rni si one tylko wartociami ste. W przypadku oblicze wykonanych dla danego wariantu mona
zauway nastpujce relacje pomidzy steniami gwnych zanieczyszcze
powietrza: PM10/SO2 1:2, NO2/PM10 1:3,5. Relacje te mona uzna za typowe dla rozpatrywanych rde emisji (wglowych kotw domowych). Wystpowanie w rejonie budownictwa jednorodzinnego innych stosunkw pomidzy ww. substancjami w powietrzu moe sugerowa, e na jakoci powietrza
na danym terenie w znacznym stopniu wpywaj take inne rda emisji
lub e wgiel kamienny nie jest dominujcym paliwem stosowanym w tym obszarze.
210
Rys. 6. Przestrzenne rozkady ste maksymalnych jednogodzinnych PM10 w powietrzu otrzymane dla wariantu W4 w g/m3 (warto odniesienia: 280 g/m3 [16])
Fig. 6. Spatial distributions of maximum one-hour concentrations of PM10 in the air obtained for
variant W4 in g/m3 (reference value: 280 g/m3 [16])
Analizujc poziomy ste w powietrzu pyu zawieszonego PM10, uzyskane dla poszczeglnych wariantw i czasw uredniania, a take zasig istotnego
oddziaywania emisji z rozpatrywanego zespou budynkw jednorodzinnych
(wystpowania podwyszonych wartoci ste), mona stwierdzi, e tego typu
budynki raczej nie mog same w sobie powodowa ponadnormatywnych wartoci ste redniorocznych pyu PM10 w powietrzu (co znajduje take swoje
potwierdzenie w tabeli 6). Moliwe jest jednak okresowe wystpowanie w ich
bezporednim ssiedztwie przekrocze dopuszczalnych ste 24-godzinnych
pyu PM10, zwaszcza w przypadku duego nagromadzenia budynkw o niskiej
izolacyjnoci termicznej, opalanych wglem kamiennym. Z uwagi na fakt,
e emitowany z tego typu rde py skada si gwnie z czstek o wymiarach
poniej 2,5 mm [5], podwyszonym steniom w powietrzu pyu zawieszonego
PM10 towarzyszy bd niewiele nisze stenia pyu zawieszonego PM2,5.
211
Rys. 7. Przestrzenne rozkady ste redniorocznych PM10 w powietrzu otrzymane dla wariantu
W4 w g/m3 (poziom dopuszczalny: 40 g/m3 [17])
Fig. 7. Spatial distributions of annual average concentrations of PM10 in the air obtained for variant W4 in g/m3 (permissible level: 40 g/m3 [17])
5. Podsumowanie
Przeprowadzone obliczenia wykazay, e wystpujca w zwartej zabudowie
grupa 60 budynkw jednorodzinnych opalanych wglem kamiennym moe powodowa znaczne pogorszenie jakoci powietrza atmosferycznego w swoim
bezporednim ssiedztwie, a nawet przekroczenia poziomw dopuszczalnych
lub wartoci odniesienia w powietrzu w przypadku takich substancji zanieczyszczajcych, jak dwutlenek siarki (SO2), py zawieszony PM10 oraz a)piren.
Szczeglnie wysokie poziomy ste w powietrzu w pobliu tego typu rde
emisji mog by obserwowane w przypadku benzo(a)pirenu. Potwierdza
to znaczn rol sektora komunalno-bytowego w ksztatowaniu ponadnormatywnych ste te substancji w powietrzu w Polsce. Spalanie wgla w domowych
kotach i piecach wie si take z istotn emisj do powietrza dioksyn i furanw (PCDD/F), generujc ich stenia w powietrzu w pobliu rde emisji
na poziomie od kilku do kilkuset fgTEQ/m3 w zalenoci od czasu uredniania
i odlegoci od zespou emitorw. Emisja pozostaych podstawowych zanie-
212
czyszcze powietrza (NO2 i CO) z tego typu rde ma ju duo mniejsze znaczenie i nie powoduje istotnego wzrostu ich ste w powietrzu.
Za wystpujce w powietrzu w wielu rejonach Polski (w tym w Krakowie)
w okresie grzewczym wysokie stenia chwilowe oraz ponadnormatywne stenia redniodobowe i rednioroczne pyu zawieszonego PM10 moe by
w znacznej mierze odpowiedzialna niska emisja z palenisk domowych. W przypadku jednak, gdy dominujcym rdem emisji ksztatujcym jako powietrza
w danym miejscu jest proces spalania wgla kamiennego, relacja pomidzy wystpujcymi w powietrzu steniami PM10 i SO2 (traktowanymi jako zanieczyszczenia pierwotne) powinna by jak ok. 1:2. Im bardziej ta relacja jest
zmieniona w kierunku wzrostu stenia pyu PM10 w powietrzu, tym w wikszym stopniu jako powietrza mog ksztatowa inne rda emisji, do ktrych
zalicza si m.in. procesy spalania paliw o mniejszej zawartoci siarki (np. drewna w kotach na biomas czy olejw napdowych w silnikach Diesla), pyotwrcze procesy przemysowe, pylenie wtrne z podoa oraz procesy powstawania
pyw wtrnych w atmosferze (z prekursorw).
Ocena wpywu dziaa termomodernizacyjnych zobrazowaa, e zastosowanie technologii energooszczdnych w budownictwie jednorodzinnym moe
przynie wymierne efekty w postaci redukcji oddziaywania na jako powietrza tego typu rde emisji nawet o ponad 60 %. Czstkowo wykonywane prace
termomodernizacyjne rwnie sprzyjaj ograniczeniu zapotrzebowania na ciepo, a tym samym zmniejszeniu zuycia paliw, emisji zanieczyszcze do powietrza i w konsekwencji ste tych zanieczyszcze w powietrzu. Najlepsze rezultaty w tym zakresie mona osign poprzez docieplenie cian zewntrznych,
strychu lub stropodachu. Kade z tych prac moe spowodowa, e wpyw
na jako powietrza budynku mieszkalnego o wczeniejszej niskiej izolacyjnoci
termicznej ulegnie zmniejszeniu o ok. 20-30% w stosunku do stanu pocztkowego. Dalsze ograniczenie tego oddziaywania moliwe jest m.in. poprzez bardziej racjonalne i oszczdne uytkowanie kota lub wymian instalacji grzewczej
na bardziej sprawn, a take poprzez zapewnienie ekologicznego (najlepiej odnawialnego) rda energii do wytwarzania ciepej wody uytkowej.
W sytuacji gdy w pobliu siebie znajduje si due skupisko budynkw opalanych wglem, wskazana jest rezygnacja ze stosowania wgla jako podstawowego paliwa z uwagi na moliwo wystpowania w powietrzu w pobliu tych
budynkw wielokrotnych przekrocze dopuszczalnych ste redniorocznych
benzo(a)pirenu, a take podwyszonych ste dwutlenku siarki, pyu zawieszonego PM10 oraz dioksyn i furanw.
Praca powstaa w ramach bada statutowych AGH nr 11.11.150.008
213
Literatura
[1] CORINE Land Cover (CLC), http://clc.gios.gov.pl [dostp: 31 marca 2014 r.].
[2] Earth Tech, Inc.: CALPUFF Modeling System Version 6 - User Instructions, Concord 2011. http://www.src.com/calpuff/download/CALPUFF_Version6_User Instructions.pdf [dostp: 31 marca 2014 r.].
[3] Earth Tech, Inc.: Development of the Next Generation Air Quality Models for Outer Continental Shelf (OCS) Applications, Final Report: Volume 2 - CALPUFF
Users
Guide
(CALMET
and
Preprocessors),
Concord
2006.
http://www.src.com/calpuff/download/MMS_Files/MMS2006_Volume2_CALME
T_Preprocessors.pdf [dostp: 31 marca 2014 r.].
[4] Earth Tech, Inc.: Development of the Next Generation Air Quality Models for Outer Continental Shelf (OCS) Applications, Final Report: Volume 3 - CALPUFF
Users
Guide
(CALPUFF
and
Postprocessors),
Concord
2006.
http://www.src.com/calpuff/download/MMS_Files/MMS2006_Volume3_CALPU
FF_Postprocessors.pdf [dostp: 31 marca 2014 r.].
[5] EEA: EMEP/EEA air pollutant emission inventory guidebook 2013, Technical report No 12/2013, http://www.eea.europa.eu/publications/emep-eea-guidebook2013 [dostp: 31 marca 2014 r.].
[6] Hajto M.J., Godowska J., Kaszowski W., Tomaszewska A.M.: System prognozowania rozprzestrzeniania zanieczyszcze powietrza FAPPS zaoenia, moliwoci, rozwj. W: Ochrona powietrza w teorii i praktyce, Tom 2 (red. J. Konieczyski). IPI PAN, Zabrze 2012.
[7] Holnicki P., Nahorski Z.: Air quality modeling in Warsaw Metropolitan Area.
Journal of Theoretical and Applied Computer Science, vol. 7, No. 1, 2013, pp. 5669.
[8] Integrated Surface Data (ISD), National Climatic Data Center (NCDC),
ftp://ftp.ncdc.noaa.gov/pub/data/noaa/2012/ [dostp: 31 marca 2014 r.].
[9] Interagency Workgroup on Air Quality Modeling (IWAQM): Phase 2 Summary
Report and Recommendations for Modeling Long Range Transport Impacts, US
EPA, Office of Air Quality Planning and Standards, Research Triangle Park, NC
27711, EPA-454/R-98-019, December, 1998.
[10] Iwanek J., Kobus D., Kostrzewa J., Mitosek G., Parvi R.: Zanieczyszczenie powietrza wielopiercieniowymi wglowodorami aromatycznymi w Polsce w 2012 r.,
Pastwowy Monitoring rodowiska Inspekcja Ochrony rodowiska, Warszawa
2013.
[11] Kaleta D., eliski J.: Porwnanie wasnoci gaussowskich modeli smugi i oboku,
Ochrona Powietrza i Problemy Odpadw, vol. 45, nr 4, 2011, s. 125-129.
[12] Lohmann R., Jones K.C.: Dioxins and furans in air and deposition: a review
of levels, behaviour and processes, The Science of the Total Environment, vol.
219, 1998, pp. 53-81.
[13] Oleniacz R., Kasietczuk M., Rzeszutek R.: Ocena efektw termomodernizacji budynkw jednorodzinnych. 1. Zmniejszenie zuycia ciepa i emisji zanieczyszcze
do powietrza. Czasopismo Inynierii Ldowej, rodowiska i Architektury,
t. XXXI, z. 61 (3/I/14), 2014, s. 183-196.
214
[14] Oleniacz R., Kasietczuk M., Rzeszutek R.: Przykadowa ocena wpywu termomodernizacji budynkw jednorodzinnych na zmian ich oddziaywania na jako powietrza atmosferycznego, Materiay z IV Midzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej INFRAEKO 2014 Nowoczesne Miasta. Infrastruktura i rodowisko (red. J. Dziopak, D. Sy, A. Stec), s. 199-213, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszw Krakw, 2014.
[15] Radiosonda Database, NOAA Earth System Research Laboratory (ESRL),
http://esrl.noaa.gov/raobs/ [dostp: 31 marca 2014 r.].
[16] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie wartoci
odniesienia dla niektrych substancji w powietrzu, Dz. U. 2010, nr 16, poz. 87.
[17] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomw niektrych substancji w powietrzu, Dz. U. 2012, poz. 1031.
[18] Rzeszutek M.: Przygotowanie danych przestrzennych na potrzeby modelowania
rozprzestrzeniania si zanieczyszcze w powietrzu z wykorzystaniem modelu
CALMET/CALPUFF, Prace Studenckiego Koa Naukowego Geografw Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, tom 2, 2014, s. 13-17.
[19] Schulman L.L., Scire J.S.: Buoyant Line and Point Sources (BLP) dispersion model
users guide, Document P-7304-B, Environmental Research & Technology, Inc,
Concord 1980.
[20] Schulman L.L., Scire J.S.: The development and capabilities of the BLP Model,
Proceedings APCA Specialty Conference on Dispersion Modeling from Complex
Sources, St. Louis 1981.
[21] Scire J.S., Strimaitis D.G., Yamartino R J.: A User's Guide for the CALPUFFF
Dispersion Model, Concord, 2000.
[22] Scire J.S., Robe F.R., Fernau M.E., Yamartino R J.: A User's Guide for the
CALMET Meteorological Model (Version 5), Concord, 2000.
[23] Shuttle Radar Topography Mission (SRTM), https://lta.cr.usgs.gov/SRTM2
[dostp: 31 marca 2014 r.].
[24] Swka I., Skrtowicz M., Zwodziak P., Guz ., Zwodziak J., Sobczuk H.: Zastosowanie wybranych modeli matematycznych do szacowania zasigu szkodliwego
oddziaywania instalacji przemysu chemicznego w przypadku awarii, Ochrona
rodowiska, vol. 35, nr 2, 2013, s. 73-76.
[25] Szczygowski P., Mazur M.: Zastosowanie modelu Calmet/Calpuff do oblicze
poziomu ste zanieczyszcze pochodzcych z wysokich emitorw punktowych.
Inynieria rodowiska, t. 10, z. 2, 2005, s. 195-205.
[26] Szczygowski P., Mazur M.: Modelling dispersion of air pollutants over the area
of diversified relief based on the Calmet/Calpuff model, Environment Protection
Engineering, vol. 32, No. 4, 2006, pp. 73-77.
[27] Toczko B. (red.): Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 2009 roku na tle wielolecia, Inspekcja Ochrony rodowiska, Biblioteka Monitoringu rodowiska, Warszawa 2011.
[28] Trapp W.: The Application of CALMET/CALPUFF Models in Air Quality Assessment System in Poland. Archives of Environmental Protection, vol. 36, No. 1,
2010, pp. 63-79.
215
[29] U.S. Environmental Protection Agency: Revision to the Guideline on Air Quality
Models: Adoption of a Preferred General Purpose (Flat and Complex Terrain)
Dispersion Model and Other Revisions; Final Rule, U.S. EPA, 40 CFR Part 51,
Federal Register, vol. 70, No. 216, 2005, pp. 68217-6826.
ASSESSMENT OF THE EFFECTS OF THERMAL RENOVATION

OF DETACHED HOUSES. 2. REDUCTION THE IMPACT ON THE
AMBIENT AIR QUALITY
Summary
The article assesses to what extent reduced the impact on air quality of a complex of detached coal-fired houses as a result of some thermal renovation works which lowered the fuel consumption and reduced emissions of pollutants into the air. The assessment was done on the basis
of results of dispersion modelling for selected substances (SO2, NO2, CO, PM10, B(a)P
and PCDD/F) in the ambient air with the use of CALMET/CALPUFF models. The calculation
process encompassed preparation of the data on spatial features of the area, making a threedimensional grid of meteorological data, definition of geometrical parameters of substitute emitters and making calculations of distribution of pollutants concentrations for adopted emission
variants. The obtained calculation results point to the possibility of exceedance of the permissible
concentrations in the air of SO2, PM10 and B(a)P in case of emission of these substances from
60 residential buildings of the type situated close to each other and characterised by low thermal
insulating power. It is possible to considerably reduce this impact by conducting a number
of works increasing the energy efficiency of these buildings (replacement of windows, insulation
of external walls, flat roof insulation and replacement of the heating system). The suggested measures will allow to reduce the concentrations of the aforementioned substances in the air resulting
from emissions from these buildings, to the level definitely below the permissible level, with the
exception of B(a)P, in case of which compliance with the permissible annual average concentrations in the air requires additionally to change the type of used fuel.
Keywords: building thermomodernization, low emission, air pollutants, atmospheric dispersion,
modeling, CALMET, CALPUFF
DOI:10.7862/rb.2014.56

Vlasta ONDREJKA HARBULKOV1

Adriana ETOKOV2
Nadeda TEVULOV3
Katarina FORAIOV4
METHODS FOR EVALUATION OF SEWER PIPES

MATERIAL DETERIORATION
Most of sewer pipelines are concrete that has been either cast in place of precast.
Sulphide corrosion occurs above the sewage surface while low pH sewage will
cause corrosion below waterline. It can be very difficult to distinguish between
purely chemical and biogenic concrete deterioration as both processes may depend
on acid attack. It is very important to review and define appropriate test methods to
asses performance of cement - based materials in environments of sewer system
and which can be used to characterize and rate relative performance, as well as to
inform long term prediction. The paper is aimed at the presentation of the selected
methods used for testing the concrete composites for the resistance against sulphate attack.
Keywords: sewer pipes, deterioration, investigation of corrosion, concrete
1. Introduction
Concrete corrosion has an enormous economic impact world-wide when the
replacement or repair of municipal sewer system is required [1]. Microbiologically influenced corrosion (MIC) of material is common in aquatic environments
[2]. N. De Biele published in [3] that factors influencing the rate of and extent of
attack include for example strength of the acid in the attacking solution, pH and
Corresponding author: Vlasta Ondrejka Harbulakova, Institute of Environmental Engineering,

Vysokoskolska 4, 042 00 Kosice, Slovakia, +421 55 602 4269, vlasta.harbulakova@tuke.sk
2
Adriana Estokova, Institute of Environmental Engineering, Vysokoskolska 4, 042 00 Kosice,
Slovakia, +421 55 602 4265, adriana.estokovaa@tuke.sk
3
Nadezda Stevulova, Institute of Environmental Engineering, Vysokoskolska 4, 042 00 Kosice,
Slovakia, +421 55 602 4269, nadezda.stevulova@tuke.sk
4
Katarina Foraiova, Eastern Slovakia Water Supply Company, Komenskeho 50, 042 01 Kosice,
Slovakia, vlasta.harbulakova@tuke.sk
218
V. Harbulakova, A. Estokova, N. Stevulova, K. Foraiova
concentration of the attacking solution, physical state of the attacking medium,

temperature or alternate wetting and drying.
The choice of the degradation measure may lead to different conclusions
regarding to the relative performance of concrete types. For instance tests De
Biele et al in [4] used both the mass loss and thickness change as parameter to
judge degradation. Bertron et al. [5] investigated the effect of pH on mineralogical and chemical modification in the cement-based matrix of ordinary Portland
cement and slag cement pastes submitted to organic acids mixes. They wanted to
assess if use of an aggressive solution of pH=4 to accelerate alteration kinetics,
would not change the degradation mechanisms in comparison to a solution with
pH of 6, which is more realistic in the case of liquid manure attack.
Because of a lack of standardised methods, different test methods have been
used, and various parameters have been modified to evaluate the resistance of
the materials. The research done of sulphuric acid corrosion of concrete can
roughly be divided in three groups: chemical tests, microbial simulation tests,
and exposure tests in situ [6].
Maltais et al. [7] used microprobe analysis together with SEM and XRD
analyses to establish chemical composition of phases after degradation of Portland cement systems in deionised water and sodium sulphate solutions. Waste
form degradation was assessed by measurement of Ca concentrations in leachates ad by scanning electron microscopy (SEM) combined with energy dispersive
X-ray (EDX) analysis of waste form samples. Ca analysis was performed by
atomic absorption spectrophotometry [8]. The atomic force microscope (AFM)
has been used in the study of the surface topology of a variety of materials [9]
and [10]. Beech et al. [11] reported an AFM study of sulphate-reducing bacteria
(SRB) biofilm corrosion and visualized the submicrometer features of marine
SRB cells on mica.
Electrochemical methods, including direct current methods, alternating current impedance spectroscopy, and electrochemical noise measurement, are also
commonly used to study MIC. These methods, however, often assume uniform
chemical and electrochemical conditions [12] and [13].
The paper is aimed at the presentation of the selected methods used for testing the concrete composites for the resistance against sulphate attack.
2. Chemical analysis of wastewater

Sewer system of the Kosice city was chosen for the testing of microbially
induced corrosion processes. Concrete samples were placed to the sewage for 6,
12 and 18 months and after these periods were evaluated by different methods.
Knowledge of chemical as well as microbial composition of wastewater
which is in permanent contact with the wall of the sewer system (with the concrete) is very important. On the one hand, water can reacts with the material deleteriously, on the other hand microogranisms existing in the wastewater cause
Methods for evaluation
219
also many aggressive processes towards the sewer and it could leads to cracks
and failures of the construction.
Tables 1 and 2 show the results of laboratory analysis of wastewater in the
study point where the tested samples were placed. The results in Table 1 response to the period without rain and in Table 2 to the period with intensive rain
occurrence. Sampling was done around the same time (in the morning, during
working day) in the spring.
Tab. 1: Results of laboratory analysis of wastewater during the dry period without precipitation
indicator
SO42pH
CODCr
NL105
RL105
Ptot
Ammonia ions
Clostridium spp.
N-NH4+
unit
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
KTJ/100ml
mg/l
value
57.90
7.70
16.0
11.0
485.0
0.787
10.90
100
8.464
Tab. 2: Results of laboratory analysis of wastewater during the period with precipitation
indicator
unit
value
SO42mg/l
not determined
pH
7.59
CODCr
mg/l
289.0
NL105
mg/l
182.0
RL105
mg/l
592.0
Ptot
mg/l
4.03
Ammonia ions
mg/l
19.6
Clostridium spp.
KTJ/100ml
not determined
E.coli
KTJ/100ml
15 000
+
N-NH4
mg/l
not determined
It is clearly visible influence of rain as dilution factor on the chemical and
microbiological composition of wastewater. These findings are also confirmed
in [19].
Results of laboratory analysis of the monitored point show that in the present sewer collectors are sulfur and sulphate-reducing bacteria Clostridia spp.,
sulphate-reducing and E. coli, while their quantity is affected by dilution of
rainwater.
220
3. Classification of test methods

In general, testing methods can be classified in different way, some of them
(which were used by our research team) are listed below:
3.1. Mechanical testing methods

Concrete in service is subjected to a variety of conditions of exposure, such
as frequency of drying and wetting cycles, different temperatures, superficial
carbonation, drying shrinkage and sulphate and microbial attack. All the conditions will affect the mode of attack. Therefore, it is difficult to exact duplicate
the field attack condition in the laboratory. Though the site corrosion test can
better simulate the actual corrosion process, it always took much time to fulfill
the corrosion.
Compressive strength of concrete is a parameter used for the evaluation of
the durability or deterioration when testing big specimens. Decrease in concrete
compressive strength, comparing with the original one, can indicate the deterioration process proceeding.
Compressive strength values were measured at the concrete cubes (150 mm
x 150 mm x 150 mm) after 28 days of hardening (reference sample) and after the
6, 12, and 18-month exposition to waste water in sewerage. In the Fig. 1 the
placing of the concrete samples into the sewer system for different time period is
shown. This DN 600 sewer collector is an united sewer system for conduction
rain and wastewater.
Fig. 1 Concrete samples placed into the sewer system of Kosice city
All samples were evaluated according to the STN EN 206. As it was published in our previous work [14], after the value of the compressive strength
reached the top point (maximum hydratation) the concrete led to disintegration.
221
18 month exposition in wastewater seems to be enough for the concrete deterioration process starting resulted in compressive strength decrease by 30.6 % when
compared to the 12 months exposition.
3.2. Psysico - chemical methods

3.2.1. X-Ray fluorescence analysis XRF
Biocorrossion of concrete is often manifested by leaching the main components such as calcium and silicon compounds from the cement matrix. X-Ray
fluorescence analysis XRF is an appropriate method for testing the changes
in chemical composition of concrete samples.
Chemical composition of concrete samples was investigated by X-ray fluorescence analysis (XRF) using SPECTRO iQ II (Ametek, Germany) with SDD
silicon drift detector with resolution of 145 eV at 10 000 pulses. This method
was used for investigation of the chemical composition of the concrete samples
before and after the experiment. It was confirmed that the ratios of Si/Ca, Si/Al
and Si/Fe measured in concrete samples have been changed during the various
time of concrete samples exposition (0, 6, 12 and 18 months) to the waste water
and it was published in [15].
3.2.2. SEM/EDX analysis
Scanning electron microscopy (SEM) can be used for the morphological
analysis of corroded concrete samples surface. As reported in [16, 17], plenty of
disruption and missing aggregates of concrete were observed after the
biocorrosion experiment on the concrete surface. The presence of gypsum
(CaSO4.2H2O) and ettringite (3CaO.Al2O3.3CaSO4.32H2O) as surface precipitate
products was confirmed on the concrete sample surface by electron microscopy
and detected by EDX analysis as it is illustrated in Figures 2
Fig. 2 SEM micrograph of ettringite precipitates
222
3.2.3. pH values changes

Changes in pH values of leachates, in which the analysed concrete samples
under laboratory conditions have been immersed, may confirm the releasing of
alkali calcium and silicon compounds.
Our previous results [18] confirmed that pH values of all concrete leachates
had been shifted into the alkali region up to 9. The increase in pH has been
measured to be higher in presence of sulphur-oxidising bacteria when comparing
to chemical sulphate attack. The presence of calcium and silicon ions in leachates was found out.
3.3. Other methods

3.3.1.Camera monitoring
Camera Monitoring of sewer system of Kosice city was examined by the
operator studied public sewer - by VVS, a.s. Kosice (Eastern Slovakia Water
Supply Company) under inspection monitoring program of sewer pipes, which is
part of an operational monitoring under Ministry of Environment Decree No.
315/2004 which establishes the scope and frequency of sampling and the scope
and requirements for carrying out analyzes of wastewater.
Before the start of camera survey it is necessary to make preparations for
the survey, which includes:
- gaining of maps that include topography, plotting positions, including
planimetric existing sewer manholes with their name, length, shape and
dimensions of individual sections of sewer and altimetry,
- determine the scope and objective,
- cleaning of controlled sewers,
- limit the flow of wastewater to vehicle cameras can pass smoothly (in
other flow diversion ditches, temporary increase the level of wastewater
in system, water pumping),
- ventilation of controlled sewers and detection of air quality in the sewers
to prevent of explosion and control of maximum gas concentrations,
- installation of necessary traffic signs, which was approved by the
transport authorities,
- select appropriate camera type, traction, intensity and drive speed cameras. Travel speed is no higher than 15 cm/s .
- measure the depth of manholes, sewers dimension and identification of
the type of building materials sewers.
Sewer network operator's own inspection system and operates it. The inspection system includes a television camera with various accessories (wheels of
different sizes, trucks and preparations other than circular profile, devices for
measuring inclinations pipes, equipment for measuring the dimensions of findings), jumper cables, a control unit for controlling the camera monitor to observe
223
the inspection, recording equipment for making video or still images, computer,
printer and related software equipment.
In Figure 3, there is clearly visible corrosion damage to the inner surface of
the input shaft. It is seen already aggregates used in the manufacture of concrete
rings that make up the chimney inlet manholes. Because the aggregates are visible, it can be assumed that the initial thickness of 10 cm concrete of concrete
ring current disruption exceeds 3 cm, so the chimney shaft is weakened by about
1/3 of its thickness.
Fig. 3 Sewer pipe deteriorated by suplhate corrosion caused by microorganisms
The image made from video surveillance monitoring is shown in Figure 4.

It was carried out by operators of the study sewer system. Disruption of transverse crack including starting disruption of the internal surface of the sewer (DN
600, thickness 80 mm) mm is visible.
Fig. 4 Sewer pipe deteriorated by suplhate corrosion cement matrix is disrupted
224
Results from the operators records of disruption of examined sewer network for a year 2012 are shown in Figure 5.
Fig. 5 Records and types of failures in examined sewer system in Kosice city (year 2012)
As it seen in the Fig. 5, the majority of reported failures is at the street sewers, while the failures at the sewers collectors is detected only by camera monitoring of operator of Kosice sewer system.
Except these information also the weight changes can be useful for demage
of sewer material determination. Usually it correspondes with the results of
compression strenght and leaching of the chemical compounds from the concrete
matrix.
3.3.2. Weight changes
The weight changes can be determined by gravimetric method measured by
analytical balance within 0.00001 g. The increase of weight by 1.81 % was determined in case of samples immersed into the wastewater for 6 months. That
may be caused by precipitation of new crystal products on the samples surface
and start of forming the new products in the concrete matrix. In the samples exposed to the aggressive environment for longer time, the process of compounds
leaching from cement matrix likely override up the process of surface precipitation and thus the weight loss starts. The average weight of samples exposed to
wastewater for 12 month, decreased slightly by 0.65 % and for samples exposed
for 18 month much higher decrease of concrete samples weight was observed
(1.7 %) [14].
225
4. Conclusion
The choice of testing methods is depending on various parameters such as
the scale of test method, physical state of attacking medium, pH and concentration of solution, mechanical action, pressure, size of sample, type of environment, chemical and microbiological composition of wastewater, time of exposition to aggressive media, etc. Sample preparation procedure and the concrete age
at the time of testing are of the utmost importance. Regarding relative performance of concrete types a different conclusion may be formulated. Often a combination of multiple relevant indicators will be necessary. The research in field
of the biocorrosion of sewer pipes materials should result in development of the
standardized method for the deterioration process identification.
Acknowledgement
This work was financially supported by Slovak Grant Agency for Science
within the Grant No. 2/0166/11 and 1/0481/13.
References
[1] Okabe S. et al.: Succesion of sulphur oxidizing bacteria in microbial community on
corroding concrete in sewer system, Applied and Environmental Microbilogy, vol.
73, no.3, 2007, p. 971-980.
[2] L.C. Xu et al.: Application of atomic force microscopy in the study of microbiologically influenced corrosion, Materials Characterisation, vol. 5476, 2002, p. 1-9.
[3] De Belie, N.: Evaluation of methods for testing concrete degradation in aggressive
solutions, In N. De Belie (Ed.), Workshop on Performance of Cement-based Materials in Aggressive Aqueous Environments - Characterisation, Modelling, Test Methods and Engineering Aspects, 2007, p. 7990.
[4] De Belie, N. et al.: Experimental research and modelling of the effect of chemical
and biogenic sulphuric acid on different types of commercially produced concrete
sewer pipes, Cement and Concrete Rsearch,vol. 34, 2004, p. 2223-2236.
[5] Bertron A. et al.: Cement paste alteration by liquid manure organic acids: chemical
and mineralogical characterization, Cement and Concrete Research, vol. 34, 2004,
p.1823-1835.
[6] Monteny et al., Chemical, microbiological, and in situ test methods for biogenic sulfuric acid corrosion of concrete, Cement and Concrete Research, vol. 30, no.1, 2000,
p.623-634.
[7] Maltais Y. et al: Predicting the durability of Portland cement systems in aggressive
environments Laboratory validation, Cement and Concrete Research, vol. 34, no. 9,
2004, p.1579-1589.
[8] Rogers R. D. et al.: Development of test methods for assessing microbial influenced
degradation of cement-solidified radioactive and industrial waste, Cement and Concrete Research, vol. 33, 2003, p.2069-2076.
226
[9] Ratneshwar L. et al.: Biological applications of atomic force microscopy, American

Journal of Physiology: Cell Physiology, vol. 266, 1994, p. C1C21.
[10] Altshuler A.T.: Examination of plain carbon steels using an atomic force
microscope,
SC Cohen, MT Bray, ML Lightbody (Eds.), Atomic force
microscopy/scanning tunneling microscopy, Plenum, New York (1994), p. 167180
[11] IB Beech I.B. et al.: Comparative studies of bacterial biofilms on steel surfaces
using atomic force microscopy and environmental scanning electron microscopy,
Biofouling, vol. 10, 1996, p. 6577.
[12] Mansfield F. et al.: A technical review of electrochemical techniques applied to
microbiologically influenced corrosion, Corrosion Science, vol. 32, 1991, p. 247
272.
[13] Dexter S. C. et al.: Use and limitation of electrochemical techniques for investigating microbiological corrosion, Corrosion, vol. 47, 1991, p. 308317.
[14] Ondrejka Harbulakova et al.: Study of concrete changes characteristics after
biocorrosion proccesses affected by wastewater, Zeszyty Naukowe Politechniki
Rzeszowskiej: Budownictwo i Inynieria rodowiska, vol. 59, no. 2, 2012, p. 13-21.
[15] Ondrejka Harbulakova et al.: Deterioration of concrete composites placed in several pipelines evaluated by calcium and silicon ions changes, SGEM 2013: 13th International Multidisciplinary Scientific Geoconference: Ecology, Economics, Education
and Legislation: conference proceedings, vol.1, 2013, p. 16-22
[16] Ondrejka Harbulakova et al.: Psobenie vybranch druhov baktri na trvanlivos
stavebnch materilov v ivotnom prostred, Ecological and tourist advantages of the
north part of Carpathian euroregion, Brzozw: Muzeum Regionalne, 2010, p. 363371. /in Slovak/.
[17] Ondrejka Harbulakova et al.: Monosti minimalizcie vplyvu mikrobilnej korzie
betnovch materilov, CHISA 2009, Praha: SCHI, 2009, p. 1-6. /in Slovak/.
[18] Ondrejka Harbulakova et al.: Biodeteriorizcia betnovch kontrukci ako
dsledok psobenia vybranch druhov baktri nachdzajcich sa v kyslch, Acta
Universitatis Preoviensis: Folia Oecologica, vol. 3, no. 51, 2010, s. 28-34. /in Slovak/
[19] Hynek ., Reetka D., Koller J., Nesmrk I.: istota vd, ALFA, Bratislava
1991.
METHODS FOR EVALUATION OF SEWER PIPES MATERIAL

DETERIORATION
Summary
It is very important to review and define appropriate test methods to asses performance of
cement - based materials in environments of sewer system and which can be used to characterize
and rate relative performance, as well as to inform long term prediction. The choice of testing
methods is depending on various parameters such as the scale of test method, physical state of
attacking medium, pH and concentration of solution, mechanical action, pressure, size of sample,
type of environment, time of exposition to aggressive media, etc. Sample preparation procedure
and the concrete age at the time of testing are of the utmost importance. Regarding relative performance of concrete types a different conclusion may be formulated. The paper is aimed at the
227
presentation of the selected methods used for testing the concrete composites for the resistance
against sulphate attack.
Keywords: sewer pipes, deterioration, investigation of corrosion, concrete
DOI:10.7862/rb.2014.57

Andrzej RAGANOWICZ1
Jzef DZIOPAK2
GRAFICZNA ESTYMACJA PARAMETRW

ROZKADU WEIBULLA DO WYZNACZANIA
TEORETYCZNYCH FUNKCJI NIEZAWODNOCI
W artykule przedstawiono schemat graficznej estymacji parametrw rozkadu Weibulla. Wyznaczone graficznie parametry ywotnoci charakterystycznej
T i stromoci rozkadu b pozwalaj skonstruowa teoretyczn funkcj niezawodnoci R(t) dla kadej klasy stanu technicznego sieci kanalizacyjnej. Funkcje te s
z kolei podstaw do opracowania statystycznej prognozy stanu technicznoeksploatacyjnego, ktra jest jedn z moliwoci kwalifikowanego planowania odnowy analizowanego liniowego obiektu jakim jest sie kanalizacyjna.
Sowa kluczowe: systemy kanalizacyjne, kamionkowa sie bytowo-gospodarcza,

inspekcja optyczna, klasyfikacja realna stanu technicznego sieci, prognozowanie
stanu technicznego sieci
1. Wstp
Wyniki penozakresowej inspekcji optycznej bytowo-gospodarczej sieci
kamionkowej o dugoci prawie 40 km w zakresie rednic od DN 200
do 400 mm, eksploatowanej w bawarskiej gminie Unterhaching w Niemczech,
pozwoliy na sklasyfikowanie planowanych zabiegw renowacyjnych - najpierw
w oparciu o wytyczn ATV-M 149 [1], a nastpnie wedug klasyfikacji realnej,
ktra uwzgldnia warunki technologiczno-wykonawcze. Opracowane w ten
sposb dane przedmiotowej sieci byy podstaw do przeprowadzenia
statystycznych bada stanu technicznego odcinkw sieci w kontekcie ich
wieku. Wyniki przeprowadzonych bada, a zwaszcza empiryczny rozkad
gstoci prawdopodobiestwa sugeroway za zasadne zastosowanie
1
Zweckverband zur Abwasserbeseitigung im Hachinger Tal, 82024 Taufkirchen, Germany, telefon: + 49 (89) 6155903, a-raganowicz@t-online.de
2
Autor do korespondencji: Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju 35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, telefon: + 48 17 865 1817, e-mail: jdziopak@prz.edu.pl
230
A. Raganowicz, J. Dziopak
dwuparametrowego statystycznego rozkadu Weibulla w celu wyznaczenia

teoretycznych funkcji niezawodnoci i opracowania na tej podstawie prognozy
stanu technicznego przedmiotowej infrastruktury sieci kanalizacyjnej.
Zasadniczym problemem analiz niezawodnociowych bazujcych na tym
modelu jest estymacja jego dwch charakterystycznych parametrw,
ktre odnosz si do technicznej ywotnoci charakterystycznej T i stromoci
rozkadu b. Jedn z moliwych drg poszukiwania rozwiza jest zastosowanie
metody graficznej, ktra w odniesieniu do stopnia dokadnoci nie moe
konkurowa z metodami analitycznymi. Natomiast jej podstawow zalet jest to,
e umoliwia ona szybkie ustalanie wartoci obydwu parametrw.
W publikacji opisano metodyk graficznej estymacji parametrw rozkadu
Weibulla w celu wyznaczenia teoretycznych funkcji niezawodnoci (przejcia).
Opisuj one ustalone granice pomidzy stanami techniczno-eksploatacyjnymi,
rozpoczynajc od stanu najlepszego bez uszkodze a do stanu zwanego krytycznym, ktrego odpowiednikiem w praktyce moe by katastrofa budowlana.
2. Metodyka graficznej estymacji parametrw rozkadu Weibulla

Stosujc specjaln siatk prawdopodobiestwa mona przedstawi przebieg
funkcji awaryjnoci wedug dwuparametrowego rozkadu Weibulla majcej
ksztat litery S (rys. 1) do postaci pewnej prostej. Transformacja krzywej
w prost (rys. 2) jest moliwa dziki przyjciu logarytmicznej skali dla osi odcitych oraz podwjnie logarytmicznej skali dla osi rzdnych. Opracowanie
siatki prawdopodobiestwa oraz wyznaczenie graficzne parametrw rozkadu
Weibulla oparte jest na przeksztaceniu wzoru (1)
b
t
F t 1 exp
T
(1)
do postaci [2, 3, 4] zalenoci (2)
ln ln1 F (t ) bln t ln T
(2)
Dokonujc porwnania funkcji opisujcej w oglnej postaci rwnanie prostej ze wzoru (3)
y mx c
mona z formuy (2) ustali nastpujce zalenoci:
(3)
Graficzna estymacja parametrw rozkadu...
nachylenie prostej: m = b
staa: c b ln T ,
skala osi odcitych: x ln t ,
skala osi rzdnych: y ln ln1 F t .
231
(4)
(5)
(6)
(7)
Rys. 1. Przebieg funkcji awaryjnoci w ukadzie liniowym

Fig. 1. Progress of the failure in a linear
W wyniku powyej przeprowadzonej transformacji otrzymuje si wektor

funkcji F(t) w postaci pewnej prostej w ukadzie x - y. Kady dwuparametrowy
rozkad Weibulla wystpienia awarii mona przedstawi w postaci okrelonej
prostej. Poprzez rwnolege przesunicie wyznaczonej prostej Weibulla
do punktu pocztkowego bieguna Pol 1 wyznacza si graficznie parametry prostej, wzgldnie parametr stromoci rozkadu b (rys. 3).
Rys. 2. Przebieg funkcji awaryjnoci F(t) w logarytmicznej i podwjnie logarytmicznej skali

Fig. 2. Progress of the failure F(t) in logarithmic and double logarithmic scale
232
Rys. 3. Wyznaczanie parametrw b i T metod graficzn dla klasy przejcia KO 5-3

Fig. 3. Determination of the parameters b and T graphical method for a class of transition KO 5-3
Na podstawie zalenoci (4)(7) mona ustali pooenie bieguna

Pol 1 oraz liniow skal osi rzdnych, na ktrej odczytuje si bezporednio
warto parametru b [2, 3, 4] z podanych zalenoci (8) i (9):
y y
b 2 1
x x
2 1
b
ln( ln(1 F (t ))) ln( ln(1 F (t )))

2 2
1 1
ln(x x )
2 1
(8)
(9)
Drugi parametr rozkadu okrela charakterystyczn ywotno techniczn

T, ktr oblicza si z punktu przecicia prostej Weibulla z osi y [2, 3, 4] jako
T m ln T
(10)
233
Metod graficznego wyznaczania parametrw b i T w oparciu o siatk

prawdopodobiestwa Weibulla przedstawiono na rysunku 3.
Dalsze szczegy tej metody omwiono na przykadzie empirycznej funkcji
przejcia od trzeciej do drugiej klasy odnowy (KO 5-3). W skad analizowanej
prby losowej wchodziy cznie 1.122 odcinki kamionkowej sieci bytowogospodarczej, a rozkad ich wieku mia charakter rozkadu Weibulla. Wyznaczanie parametrw T i b metod graficzn zrealizowano w piciu fazach.
2.1. Faza 1 przygotowanie danych empirycznych

Odcinki badanej sieci nalece do trzeciej klasy przejcia KO 5-3 zostay
posortowane rosnco wedug ich wieku i przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Odcinki sieci wchodzce w skad klasy KO 5-3
Table 1. Sections of the network belonging to the class KO 5-3
KO 5-3
Grupa wiekowa
(lata)
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Liczba odcinkw
(sztuki)
56
98
92
70
109
484
190
1
22
= 1.122
2.2. Faza 2 ustalenie wartoci prawdopodobiestwa przejcia odcinkw

od trzeciej do drugiej klasy odnowy
Prawdopodobiestwo przejcia odcinkw od trzeciej do drugiej klasy odnowy F(t) dla poszczeglnych grup wiekowych ti zostao ustalone na podstawie
przyblionego wzoru dla redniej wartoci funkcji awaryjnoci
G
F (t ) i
i 1 n
gdzie: Gi zsumowana liczba odcinkw odpowiedniej grupy wiekowej,

n liczba odcinkw danej klasy przejcia.
(11)
234
Powysza zaleno jest wana dla prby losowej liczcej ponad

50 elementw (n > 50). rednie wartoci prawdopodobiestwa przejcia F50%(ti)
dla trzeciej klasy przejcia zestawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Prawdopodobiestwo przejcia odcinkw sieci od trzeciej do drugiej klasy odnowy
(KO 5-3)
Table 2. Transition probability of network sections from the third to second class health (KO 5-3)
Grupa wiekowa
(lata)
Liczba odcinkw
(sztuki)
Gi
(sztuki)
F50% (ti)
(%)
5
10
15
20
25
30
35
40
45
56
98
92
70
109
484
190
1
22
= 1.122
56
154
246
316
425
909
1099
1100
1122
4,99
13,71
21,91
28,14
37,85
80,94
97,86
97,95
99,91
2.3. Faza 3 naniesienie wartoci prawdopodobiestwa przejcia odcinkw sieci od trzeciej do drugiej klasy odnowy na siatk prawdopodobiestwa Weibulla
Wartoci prawdopodobiestwa F50%(ti) odpowiadaj wartociom rzdnych,
a grupy wiekowe wartociom na osi odcitych (rys. 3).
2.4. Faza 4 wyznaczenie prostej Weibulla

W obrbie naniesionych punktw zostaje przeprowadzona najwaniejsza linia, jak jest prosta Weibulla. Im wiksza jest koncentracja punktw wzdu
przyblionej prostej, to tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e zasadnicza
cz badanej prby losowej charakteryzuje si rozkadem, ktry odpowiada
zaoonemu rozkadowi Weibulla (rys. 3).
2.5. Faza 5 graficzne wyznaczenie parametrw rozkadu Weibulla

Charakterystyczn ywotno techniczn T odczytuje si na osi odcitych
w miejscu, w ktrym linia odpowiadajca prawdopodobiestwu 63,2% przecina
prost Weibulla. Warto t uzyskuje si na podstawie zalenoci (1), gdy czas
eksploatacji obiektu t jest rwny ywotnoci technicznej T
235
1
T
F (t T ) 1 exp
1 0,632 63,2%
e
T
Natomiast warto stromoci rozkadu b ustala si w ten sposb, e prost

Weibulla przesuwa si rwnolegle do punktu pocztkowego bieguna Pol 1,
znajdujcego si na osi odcitych. Punkt przecicia tej prostej z praw
krawdzi siatki prawdopodobiestwa, ktra posiada skal liniow, odpowiada
wartoci parametru b (rys. 3).
Na podstawie parametrw b i T oszacowanych graficznie skonstruowano
teoretyczn funkcj niezawodnoci, ktra opisuje przejcie odcinkw sieci
od trzeciej do drugiej klasy odnowy. Funkcja ta przyja posta rwnania (12)
t
Rt 1 F (t ) exp
25,0
2,37
(12)
W oparciu o graficznie oszacowane parametry rozkadu Weibulla

oraz formu (12) skonstruowano teoretyczn krzyw prawdopodobiestwa niezawodnoci, ktra wyznacza granic oddzielajc obszar stanu technicznego
przewodw wymagajcych zabiegw o charakterze konserwacyjnym i stanem
przewodw wymagajcych przeprowadzenia rehabilitacji technicznej (rys. 4).
Powierzchnia znajdujca si poniej krzywej niezawodnoci wskazuje na konserwacj, a powierzchnia powyej na odnow. Cechami charakterystycznymi tej
krzywej jest relatywnie maa stromo (b = 2.37) i stosunkowo krtka ywotno charakterystyczna (T = 25 lat). Ustalony na podstawie rysunku 4 zakres
niezbdnej odnowy dla 20-letnich odcinkw przewodw kanalizacyjnych wynis 44,5%. Poprzez zsumowanie potrzeb renowacyjnych dla wszystkich grup
wiekowych mona okreli konieczny zakres odnowy dla caego obiektu i na tej
podstawie opracowa krtko i dugoterminowe plany inwestycyjne. Realizacja
prognozowanego zakresu inwestycji zapewni przeduenie ywotnoci technicznej odnowionych przewodw o przynajmniej 40 lat.
236
Rys. 4. Teoretyczna krzywa niezawodnoci skonstruowana na podstawie graficznej estymacji

parametrw Weibull`a
Fig. 4. The theoretical curve constructed on the basis of the reliability of graphical estimation of
parameters Weibull `a
Punkt przegicia, od ktrego wyranie wzrasta stromo tej krzywej,

wystpuje po upywie 15-letniej eksploatacji badanej sieci. Oznacza to, e w tej
pocztkowej fazie eksploatacji tylko niewielka liczba badanych przewodw
wymaga realizacji zabiegw renowacyjnych. Maksymalnie ywotno
techniczna odcinkw nalecych do trzeciej klasy odnowy (KO 5-3) wynosi
55 lat. Wyniki powyszych bada statystycznych mona uzna za miarodajne,
poniewa potwierdzaj one generalnie dowiadczenia zebrane w ramach
wieloletniej eksploatacji badanej sieci bytowo-gospodarczej gminy
Unterhaching.
Postpujc zgodnie z zaproponowanym schematem mona na podstawie
oszacowanych metod graficzn parametrw rozkadu Weibulla wyznaczy
funkcje niezawodnoci przy ustalaniu przejcia R(t) dla pozostaych klas odnowy.
3. Obszar zaufania
W przypadku prowadzenia analiz tego typu wane jest okrelenie tak
zwanego obszaru zaufania, ktry definiuje jako uzyskanych wynikw
analizy. Powszechnie przyjmuje si, e poprawno, czy te wiarygodno pewnego wyniku bada powinna wynosi PA = 90%. W kontekcie
badanej klasy przejcia KO 5-3 oznaczaoby to 90% prawdopodobie-
237
stwo, e wyznaczona graficznie prosta Weibulla stanowi optymalne rozwizanie. Warto tego prawdopodobiestwa jest rezultatem przyjcia 5%
oraz 95% granicy zaufania, ktre okrelaj funkcje prawdopodobiestwa
wystpienia awarii F5%(ti) oraz F95%(ti), zgodnie z nastpujcymi formuami [2, 3, 4]:
n
n!
0,05
F (t ) k (1 F (t ))n k
k
!
(
n
k
)!
k j
(13)
n!
F (t ) k (1 F (t ))n k
k!(n k )!
(14)
0,95
Jeeli wartoci obu powyej zapisanych funkcji zostan naniesione na siatk prawdopodobiestwa, to prosta Weibulla bdzie przebiegaa pomidzy
dwoma granicami zaufania (rys. 4).
Rys. 5. Prosta Weibulla w logarytmicznym ukadzie z parametrami b i T

Fig. 5. Simple Weibull in logarithmic system parameters b and T
Wprowadzenie granic zaufania do analizy statystycznej jest uzasadnione

tylko w przypadku, gdy prba losowa liczy mniej ni 50 jednostek (n < 50).
Poniewa analizowana klasa przejcia KO 5-3 skadaa si a z 1.122 odcinkw
sieci, dlatego te sprawdzenie granic zaufania nie byo celowe. W tym wypadku
obszar zaufania byby bardzo wski i pokrywaby si z prost Weibulla.
Graficzna metoda wyznaczania parametrw rozkadu Weibulla stanowi
na pewno bardzo szybki i praktyczny sposb rozwizywania wielu problemw
z zakresu okrelania ywotnoci technicznej rnego typu obiektw budowlanych, szczeglnie wtedy, gdy analizowana jest niewielka prba losowa. Elementy takiej prby naley podda okrelonej klasyfikacji i nastpnie stosujc t metod mona bardzo szybko oszacowa parametry Weibulla. Metoda graficzna
238
umoliwia wyznaczenie tylko orientacyjnych wartoci parametrw Weibulla,

ktre mog ukierunkowa oraz zweryfikowa ich dalsze badania przy zastosowaniu metod analitycznych.
4. Podsumowanie
Metoda graficzna daje moliwo szybkiego, ale niezbyt dokadnego
szacownia parametrw rozkadu Weibulla. W sensie dokadnoci nie moe ona
zastpi metod analitycznych, ale moe stanowi dobr baz do ich weryfikacji.
Do popularnych metod analitycznego szacowania parametrw rozkadu
Weibulla nale:
metoda regresji liniowej i najmniejszych kwadratw,
metoda momentw,
metoda Maximum-Likelihood,
metoda Gumbela.
Metody analityczne s bardzo czasochonne, szczeglnie w przypadku
duych prb losowych, a ich sprawne przeprowadzenie oblicze wymaga
opracowania odpowiednich algorytmw. W celu zwikszenia dokadnoci metod
analitycznych mona je poczy z estymacj parametrw Weibulla w oparciu
o symulacje matematyczne metod Monte-Carlo. Zastosowanie tej metody
pozwala na dowolne zwikszenie liczebnoci badanych prb losowych. Fakt ten
ma szczeglnie due znaczenie, gdy badania musz by oparte na maej bazie
danych
empirycznych.
Dlatego
prognozowanie
stanu technicznoeksploatacyjnego liniowych obiektw kanalizacyjnych t metod wymaga
znacznie duszych czasw obliczeniowych, ale w konsekwencji prowadzi
do uzyskania dokadniejszych wynikw analiz ilociowych, jak rwnie
jakociowych.
W innych publikacjach z tego cyklu autorzy opisali algorytmy obliczeniowe
dla czterech wymienionych metod analitycznej estymacji parametrw rozkadu
Weibulla. Dziki temu powstaa moliwo porwnania wartoci parametrw
szacowanych graficznie z ustalonymi analitycznie. Na bazie parametrw rozkadu mona wyznaczy teoretyczne funkcje niezawodnoci (przejcia) R(t), ktre tworz podstaw opracowania wiarygodnej prognozy stanu technicznoeksploatacyjnego sieci kanalizacyjnej. Ilociowa analiza takiej prognozy umoliwia przede wszystkim ustalenie koniecznego zakresu zabiegw renowacyjnych
oraz wielu istotnych aspektw eksploatacyjnych starzenia si liniowych obiektw kanalizacyjnych. Rehabilitacja techniczna (renowacja) jest najdroszym
i najwaniejszym komponentem eksploatacji sieci i dlatego wymaga ona kwalifikowanego planowania. Jedn z moliwoci takiego wanie planowania jest
statystyczna prognoza stanu techniczno-eksploatacyjnego sieci. Wyniki prognozy s nie tylko niezbdnym instrumentem zarzdzania obiektami infrastruktury
kanalizacyjnej, ale rwnie podstaw ich racjonalnej eksploatacji.
239
Literatura
[1] Merkblatt ATV-M 149, Zustandserfassung, -klassifizierung und bewertung von
Entwsserungssystemen auerhalb von Gebuden, 1999.
[2] Weibull W.: A statistical distribution function of wide applicability, Trans. ASME,
Serie E: Journal of Appl. Mechanics 18, 1951.
[3] Wilker H.: Weibull-Statistik in der Praxis, Leitfaden zur Zuverlssigkeitsermittlung
technischer Produkte, Verlag: Books on Demand GmbH, Nordestedt 2004.
technischer Komponenten, Verlag: Books on Demand GmbH, Nordestedt 2010.
GRAPHIC
ESTIMATION
OF
WEIBULL
PARAMETERS FOR DETERMINATION OF
RELIABILITY FUNCTIONS
DISTRIBUTION
THEORETICAL
Summary
This paper presents the scheme of graphical estimation of Weibull distribution parameters.
Graphically appointed parameters viability of T - characteristic and the steepness of b distribution
allow to construct a theoretical reliability function R(t) for each class of technical condition of the
sewage system. These functions are in turn the basis for the development of statistical predictions
of technical and operational state, which is one of the possibilities of qualified renovation planning
of analyzed linear object such as sewage system.
Keywords: sewage systems, stoneware domestic network, optical inspection, real classification of
network technical state, prediction of network technical state
DOI:10.7862/rb.2014.58

Andrzej RAGANOWICZ1
Jzef DZIOPAK2
KRYTYCZNY STAN KAMIONKOWYCH

PRZEWODW KANALIZACYJNYCH
FUNKCJONUJCYCH POWYEJ I PONIEJ
ZWIERCIADAA WODY GRUNTOWEJ
W artykule przedstawiono statystyczno-stochastyczne modelowanie krytycznego
stanu techniczno-eksploatacyjnego kamionkowych przewodw bytowogospodarczych obsugujcych dwie bawarskie gminy Unterhaching oraz Oberhaching. Przewody funkcjonujce w gminie Unterhaching byy usytuowane powyej,
a funkcjonujce w gminie Oberhaching poniej poziomu zwierciada wody gruntowej. W fazie moedelowania statystycznego krytyczne krzywe dla obu typw
przewodw opisujce przejcie od stanu konserwacji do stanu odnowy wyznaczono za pomoc dwuparametrowego rozkadu Weibulla oraz prostopadej metody
momentw. Natomiast ostateczne przebiegi tych krzywych ustalono metod Monte-Carlo. Przeprowadzone badania wykazay, e przewody funkcjonujce poniej
poziomu zwierciada wody gruntowej znajduj si w znacznie gorszym oglnym
stanie technicznym ni przewody funkcjonujce powyej poziomu zwierciada
wody gruntowej.
Sowa kluczowe: sie kanalizacyjna, klasyfikacja uszkodze, klasyfikacja stanu

technicznego, statystyczno-stochastyczne modelowanie krytycznych krzywych
stanu technicznego sieci kanalizacyjnej
1. Wstp
W artykule zaprezentowano wyniki bada statystyczno-stochastycznego
modelowania krytycznego stanu kamionkowych przewodw kanalizacyjnych,
ktrych zakres rednic wynosi DN 200 - 400 mm na podstawie wykonanych
dwch prb losowych. Pierwsza z nich, o duej populacji, skadaa si z odcin1
Zweckverband zur Abwasserbeseitigung im Hachinger Tal, 82024 Taufkirchen, Germany, telefon: + 49 (89) 6155903, a-raganowicz@t-online.de
2
Autor do korespondencji: Politechnika Rzeszowska, Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju 35-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, telefon: + 48 17 865 1817, e-mail: jdziopak@prz.edu.pl
242
kw kamionkowej sieci bytowo-gospodarczej na terenie gminy Unterhaching,

usytuowanej powyej poziomu zwierciada wody gruntowej. Drug prb losow, o zdecydowanie mniejszej populacji tworzyy przewody kamionkowe rwnie o rednicach w zakresie DN 200 - 400 mm, ktre funkcjonuj poniej poziomu zwierciada wody gruntowej w gminie Oberhaching. Inspekcj optyczn
obu prb losowych przeprowadzono w roku 2000, a ich klasyfikacj stanu technicznego wykonano zgodnie z zaleceniami wytycznej ATV-M 149 [2]. Klasyfikacja ta przewiduje istnienie 5 klas stanu technicznego od klasy czwartej najlepszej, do klasy zerowej - najgorszej. W skad czwartej klasy wchodz odcinki
przewodw kanalizacyjnych, ktre nie wykazuj uszkodze lub tylko marginalne. Trzeci i drug klas tworz odcinki wymagajce przeprowadzenia wycznie zabiegw o charakterze konserwacyjnym. Natomiast do dwch ostatnich
klas, tj. pierwszej i zerowe s sklasyfikowane odcinki, ktre musz by poddane
rehabilitacji technicznej.
Natomiast krytyczny stan techniczno-eksploatacyjny naley rozumie jako
granic oddzielajc obszar zarezerwowany dla zabiegw konserwacyjnych
od obszaru zarezerwowanego dla technik i technologii renowacyjnych. Granic
t mona opisa analitycznie za pomoc funkcji przejcia od drugiej do pierwszej klasy stanu technicznego.
2. Modelowanie statystyczne
Teoretyczn krzyw przejcia opisujc granic midzy konserwacj i rehabilitacj techniczn wyznaczono w oparciu o dwuparametrowy rozkad Weibulla. Jest to jeden z najbardziej popularnych rozkadw umoliwiajcych prognozowanie ywotnoci technicznej urzdze mechanicznych, elektronicznych
oraz obiektw budowlanych. Parametry rozkadu Weibulla zostay wyznaczone
w fazie bada statystycznych prostopad metod momentw. Wybr metody
momentw wynika z jej prostego algorytmu, ktry w krtkim czasie obliczeniowym pozwala oszacowa parametry Weibulla. Ostateczne wartoci tych parametrw ustalono metod Monte-Carlo. Funkcj prawdopodobiestwa niezawodnoci, czyli przejcia przewodw kanalizacyjnych od stanu konserwacji
do stanu odnowy wedug rozkadu Weibulla opisuje formua [8]:
t
R(t ) exp
T
(1)
gdzie: t - zmienna statystyczna, np. ywotno techniczna obiektu, lata,

T - ywotno charakterystyczna rozkadu odpowiadajca redniej wartoci rozkadu, lata,
b - parametr formy, czyli stromoci rozkadu.
Krytyczny stan kamionkowych przewodw kanalizacyjnych...
243
Wartoci obu parametrw oszacowano prostopad metod momentw

zgodnie z nastpujcymi formuami [6, 8]:
b ln 2 / ln V1 ln V2
(2)
T V1 / 1 / b!
(3)
V1 1 / 21 / n 1 * t m 2 / n 1 ti
1
(4)
n
n
2
2
V2 1 / 21 / n 1 * t m 4 / n 1 ti 4 / n 1 * i * ti
1
1
(5)
t m ti ti1
(6)
W celu przeprowadzenia statystycznego modelowania krytycznego stanu

technicznego kanaw wyselekcjonowano z obu prb losowych odcinki przewodw wykazujce trzy najlepsze klasy i utworzono dwie nowe prby losowe. Populacja prby losowej nr 1 liczya 1122 odcinkw funkcjonujcych powyej poziomu zwierciada wody gruntowej. Natomiast druga prba losowa skadaa si
z 56 odcinkw sieci pooonych poniej poziomu zwierciada wody gruntowej.
Kada z prb losowych reprezentowaa trzeci klas odnowy (KO 5-3), bdc
podstaw do wyznaczenia granicznej funkcji przejcia od stanu konserwacji
do stanu odnowy. Ogln charakterystyk prb losowych oraz wyniki estymacji
parametrw rozkadu Weibulla ( b i T ) metod momentw (MM) zamieszczono
w tabeli 1.
Tabela 1. Oglna charakterystyka prb losowych kamionkowych przewodw kanalizacyjnych
eksploatowanych w gminie Unterhaching i Oberhaching
Table 1. General characteristics of the sampling stoneware sewer lines operated in the municipality
of Unterhaching and Oberhaching
Prba
losowa
Nr 1
Nr 2
Gmina
Unterhaching
Oberhaching
Liczba
odcinkw
klasy KO
5-1
Liczba
odcinkw
klasy KO
5-3
Dugo
(m)
Stromo
krytycznej
funkcji
1162
1122
38.623
3,2527
28,5627
100
54
2.726
3,0671
21,1594
Charakterystyczna
ywotno techniczna T (lat)
b (-)
244
3. Symulacja parametrw Weibulla metod Monte-Carlo

Pojcie metody Monte-Carlo nie odnosi si tylko do jednego algorytmu,
ale do pewnej grupy metod numerycznych, ktre wykorzystuj liczby losowe
do rozwiza aproksymacyjnych albo do symulacji rnych procesw. Takie
wanie stochastyczne algorytmy charakteryzuj si tym, e:
jest to jedyna metoda, ktra w ramach rozsdnego czasu obliczeniowego
zapewnia uzyskanie dostatecznie dokadnych wynikw,
wyduenie czasu obliczeniowego gwarantuje systematyczn popraw
dokadnoci wynikw bada.
Do symulacji parametrw rozkadu Weibulla wykorzystano metod inwersji. Metoda ta umoliwia przeprowadzenie dowolnej liczby t1 ,.....,t n symulacji
matematycznych zgodnie z przyjt funkcj rozkadu F. Jeeli F : R 0; 1
jest pewn funkcj rozkadu, a jej funkcj odwrotn jest funkcja F 1

oraz Y U 0; 1 jest zmienn losow o rwnomiernym rozkadzie, to mona
przyj, e X : F 1 Y . W zwizku z tym mona zaoy, e X F . Oznacza to z kolei, e funkcja rozkadu zmiennej losowej X jest przyjt na wstpie
rzeczywist funkcj rozkadu F [3, 4, 7].
W konkretnym przypadku rozkadu Weibulla i jego funkcji odwrotnej,
wiek analizowanych przewodw kanalizacyjnych mona ustali wedug nastpujcego wzoru [3]:
1
tik
1 b
T ln
k
1
U
i

(7)
gdzie: tik - symulowany wiek przewodw kanalizacyjnych, lata,
T - charakterystyczna ywotno techniczna przewodw kanalizacyj-
k
i
nych ustalona wedug dowolnej metody analitycznej, lata,

- zmienna losowa o rwnomiernym rozkadzie (0 < U ik < 1),
b - stromo rozkadu Weibulla ustalona wedug dowolnej metody

analitycznej,
i 1, 2,......., n ,
k 1, 2,........., N .
W celu pozyskania duej liczby zmiennych losowych posuono si jednym
z generatorw zmiennych losowych, a dokadniej pseudo zmiennych losowych. Dla potrzeb planowanych symulacji matematycznych wykorzystano jeden
245
z najbardziej popularnych generatorw zmiennych losowych o rwnomiernym

rozkadzie Multiplicative Linear Congruential Generator (MLCG) [5]. Zastosowany generator zmiennych losowych ma posta zalenoci:
xi 1 axi bmod m
(8)
gdzie: x zmienna losowa;

a 69069 ;
b 23606797 ;
m 232 .
Staa b przyjmuje czsto warto rwn zeru. Natomiast zawsze musi by
speniony warunek na modu m, i tak: 0 < a < m. Modu m podaje obszar, w ktrym znajduj si poszukiwane zmienne losowe. Dugo powtarzajcej si sekwencji liczbowej wynosi w tym przypadku m. W wyniku przeprowadzenia wielu prb ustalono odpowiednie systemy liczbowe pozwalajce okreli wartoci xi dla 1000, 2500, 5000, 10000 i 15000 symulacji matematycznych, ktre nastpnie zostay wprowadzone do zalenoci (8). W ten sposb mona byo
uzyska wymagan liczb zmiennych losowych dla kadego typu symulacji matematycznej. W celu generowania wartoci xi ustalono nastpujce algorytmy
obliczeniowe:
- MMC(1000): x1 3000 , x2 3000 58 , ..., x1000 3000 999 * 58 ;
- MMC(2500): x1 1500 , x2 1500 22 ,..., x2500 1500 2499 * 22 ;
- MMC(5000): x1 1500 , x2 1500 12 , ..., x2500 1500 4999 *12 ;
- MMC(10000): x1 500 , x2 500 6 , ..., x10000 500 9999 * 6 ;
- MMC(15000): x1 500 , x2 500 3 , ..., x10000 500 9999 * 3 .
Szacowanie parametrw b i T dla prby losowej nr 1 przeprowadzono
na bazie kolejno 2500, 5000 i 10000 symulacji matematycznych wedug formuy
(7) oraz przy zastosowaniu generatora zmiennych losowych. W przypadku prby losowej nr 2 wykonano odpowiednio 1000, 2500, 5000 i 10000 symulacji
metod Monte-Carlo (MMC). Wyniki bada stochastycznych dla przewodw
funkcjonujcych powyej poziomu zwierciada wody gruntowej (ZWG) przedstawiono w tabeli 2, a dla przewodw funkcjonujcych poniej poziomu zwierciada wody gruntowej w tabeli 3. W oparciu o ustalone stochastycznie parametry skonstuowano dwie krytyczne krzywe, ktrych przebieg pokazano na rysunku 1.
246
Tabela 2. Parametry krytycznej funkcji Weibulla dla kamionkowych przewodw kanalizacyjnych

funkcjonujcych powyej poziomu ZWG wyznaczone w wyniku symulacji Monte-Carlo
Table 2. Critical parameters of the Weibull function for stoneware sewer pipes functioning above
the ZWG level designated by the Monte-Carlo simulation
Metoda
MM
MMC(2500)
MMC(5000)
MMC(10000)
Parametr b
3,2527
3,9766
3,5714
3,5345
Parametr T
28,5627
27,2145
28,5469
28,2350
Tabela 3. Parametry krytycznej funkcji Weibulla dla kamionkowych przewodw kanalizacyjnych

funkcjonujcych poniej poziomu ZWG wyznaczone w wyniku symulacji Monte-Carlo
Table 3. Critical parameters of the Weibull function for stoneware sewer pipes functioning under
the ZWG level designated by the Monte-Carlo simulation
Metoda
MM
MMC(1000)
MMC(2500)
MMC(5000)
MMC(10000)
Parametr b
3,0671
4,5579
4,5693
4,4935
3,3802
Parametr T
28,5627
20,8226
20,8287
20,4623
21,3217
Ustalona na podstawie 10000 symulacji, warto formy krytycznej funkcji

kamionkowych przewodw kanalizacyjnych funkcjonujcych powyej poziomu
zwierciada wody gruntowej wyniosa b = 3,5345. Warto parametru b > 3 sugeruje zy stan techniczny badanych obiektw. Wyznaczenie ywotnoci charakterystycznej, ktrej warto osigna T = 28,2350 lat spowodowao niekorzystne przesunicie stromej funkcji krytycznej w stron krtkiej ywotnoci technicznej. Std 63% przewodw kanalizacyjnych osigajcych wiek rwny ywotnoci charakterystycznej wymaga przeprowadzenia rehabilitacji technicznej.
Ustalenie w ramach bada duszej ywotnoci charakterystycznej sygnalizuje
dusz eksploatacj, ktra nie wymaga realizacji 63 procentowej odnowy sieci.
Natomiast parametry krytycznego rozkadu Weibulla wyznaczone metod momentw przyjy nieco korzystniejsze wartoci, i tak b = 3,2527 oraz T =
28,5627 lat.
247
Rys. 1. Przebieg krytycznych funkcji Weibulla wyznaczonych metod Monte-Carlo dla kamionkowych przewodw kanalizacyjnych w zalenoci od ich pooenia w stosunku do poziomu ZWG
Fig. 1. The critical value of the Weibull function as determined by Monte-Carlo for stoneware
sewer lines according to their position in relation to the level ZWG
W ramach nastpnej serii bada stochastycznych ustalono parametry krytycznej funkcji kamionkowych przewodw kanalizacyjnych funkcjonujcych
poniej poziomu zwierciada wody gruntowej. Na podstawie 10000 symulacji
stromo funkcji osigna miarodajn warto b = 3,3802, a ywoto charakterystyczna warto T = 21,3217 lat. Charakterystyczn cech tych bada jest maa
warto ywotnoci charakterystycznej w zakresie od 20,4623 do 21,3217 lat
i relatywnie due rnice wartoci liczbowych parametrw uzyskanych na bazie
5000 oraz 10000 symulacji. Przeprowadzenie 15000 symulacji spowodowao
zmian wartoci parametru b o 0,0034 wskazujce na du stabilizacj wynikw
przez przeprowadzenie 10000 symulacji.
Zmiany wartoci parametru Weibulla b w zalenoci od liczby symulacji
matematycznych przedstawiono na rysunku 2. Z analizy tego rysunku wynika,
e poczwszy od 10000 symulacji ma miejsce wyrana stabilizacja parametru b,
jak rwnie jego asymptotyczne zblianie si do dokadnej wartoci, bdcej
celem bada. Ustalona w ten sposb warto parametru b bazuje na prbie losowej o stochastycznie powikszonej populacji, ktra zapewnia dokadniejsze wyniki bada, ni w przypadku szacowania statystycznego.
Zastosowanie algorytmu opartego na programie kalkulacyjnym Excel 2010
umoliwio realizacj 10000 symulacji matematycznych w ramach rozsdnego
czasu obliczeniowego. Uproszczony schemat takiego algorytmu dla kamionkowych przewodw kanalizacyjnych usytuowanych poniej poziomu zwierciada
wody gruntowej (ZWG) zamieszczono w tabeli 4. Natomiast w tabeli 5 przed-
248
stawiono parametry stae, ktre dla kadej symulacji przyjmoway takie same
wartoci.
Porwnanie wynikw bada stochastycznych dla obydwu grup przewodw
kanalizacyjnych pozwala na stwierdzenie, e obiekty eksploatowane poniej poziomu zwierciada wody gruntowej wykazuj, ze wzgldu na zdecydowanie
krtsz ywotno charakterystyczn, gorszy stan techniczny.
Z dalszej analizy danych zestawionych tabelach 2 i 3 wynika, e wraz
ze wzrostem liczby symulacji wzrasta dokadno szacowania parametrw rozkadu Weibulla. Przeprowadzenie oddzielnej serii 10000 symulacji powoduje
zblienie wartoci stromoci krytycznej funkcji do wartoci oszacowanej statystycznie.
Rys. 2. Zmiana wartoci parametru Weibulla b w zalenoci od liczby symulacji metody MonteCarlo (MMC) na tle jego wartoci wyznaczonej metod momentw (MM)
Fig. 2. Change the value of the parameter Weibull b depending on the number of simulation
Monte-Carlo method (MMC) against its value as determined by moments (MM)
Rnica tych wartoci wynosi 0,2818 dla przewodw eksploatowanych

powyej poziomu zwierciada wody gruntowej i 0,3131 dla przewodw eksploatowanych poniej poziomu zwierciada wody gruntowej. Wartoci charakterystycznej ywotnoci technicznej nie s specjalnie zalene od liczby przeprowadzonych symulacji, co jest efektem specyfiki samej metody momentw. Porwnujc obliczone wartoci parametrw b i T dla przewodw usytuowanych powyej i poniej poziomu zwierciada wody gruntowej mona stwierdzi, e stromo funkcji przyjmuje zblione do siebie wartoci. Jednak charakterystyczna
ywotno techniczna, odpowiadajca redniemu wiekowi badanych przewodw
jest zrnicowana i osiga 28 lat dla przewodw posadowionych powyej poziomu zwierciada wody gruntowej i tylko 21 lat dla przewodw funkcjonuj-
249
cych w wodzie gruntowej. Dusza ywotno charakterystyczna oznacza oglnie

lepszy
stan
techniczno-eksploatacyjny
i w konsekwencji mniejszy zakres niezbdnej odnowy.
Tabela 4. Algorytm 10000 symulacji wieku kamionkowych przewodw kanalizacyjnych funkcjonujcych poniej ZWG
Table 4. 10000 simulation algorithm of the century stoneware sewer lines operating below ZWG
MMC
500
503
506
509
512
515
518
521
524
527
0,027
0,027
0,027
0,027
0,027
0,028
0,028
0,028
0,028
0,028
30452
30455
30458
30461
30464
30467
30470
30473
30476
30479
30482
30485
30488
30491
30494
30497
0,99
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,991
0,992
0,992
0,992
0,992
lna
ln a b
ti
ti
i * ti
ti ti1
1,028
1,028
1,028
1,028
1,028
1,028
1,028
1,029
1,029
1,029
0,02745
0,02755
0,02765
0,02774
0,02784
0,02794
0,02804
0,02814
0,02824
0,02834
0,31
0,31
0,31
0,311
0,311
0,311
0,312
0,312
0,313
0,313
6,552
6,56
6,567
6,575
6,583
6,59
6,598
6,605
6,613
6,621
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
6,55
6,56
6,57
6,57
6,58
6,59
6,6
6,61
6,61
6,62
6,552
13,12
19,7
26,3
32,91
39,54
46,19
52,84
59,52
66,21
6,55
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
104,3
105,4
106,5
107,6
108,7
109,8
111
112,2
113,4
114,7
116
117,3
118,6
120
121,4
122,9
4,64736
4,65748
4,66769
4,67802
4,68845
4,69899
4,70965
4,72042
4,7313
4,74231
4,75344
4,76469
4,77607
4,78759
4,79924
4,81102
1,65
1,651
1,653
1,654
1,655
1,656
1,657
1,659
1,66
1,661
1,662
1,664
1,665
1,666
1,668
1,669
34,92
34,94
34,97
34,99
35,02
35,04
35,07
35,1
35,12
35,15
35,18
35,2
35,23
35,26
35,29
35,31
34,92
34,94
34,97
34,99
35,02
35,04
35,07
35,1
35,12
35,15
35,18
35,2
35,23
35,26
35,29
35,31
2E+05
3E+05
3E+05
3E+05
3E+05
3E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
4E+05
1E+09
0,02
0,02
0,02
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
0,03
35,3
1
1U
.
.
9985
9986
9987
9988
9989
9990
9991
9992
9993
9994
9995
9996
9997
9998
9999
10000
Tabela 5. Wartoci parametrw staych

Table 5. The values of fixed parameters
n+1
(n+1)
10001
1E+08
V1
lnV1
V2
lnV2
ln2
19,1 2,95 15,6 2,75 0,7 3,38 21,32
250
4. Podsumowanie
Wyniki stochastycznego modelowania stanu krytycznego kamionkowych
przewodw kanalizacyjnych potwierdziy w peni oglnie znane dowiadczenia
eksploatacyjne, z ktrych wynika, e przewody funkcjonujce w wodzie gruntowej prezentuj znacznie gorszy stan techniczny ni przewody posadowione
powyej tego poziomu i s te zgodne z wynikami modelowania statystycznego.
T zdecydowan rnic stanu technicznego wykazuje porwnanie zakresu koniecznej odnowy, ktra dla pierwszej grupy 20-letnich przewodw wynosi 53%,
a dla drugiej tylko 23%. Tak analiz mona atwo przeprowadzi dla kadej
grupy wiekowej przewodw i ustali konieczne zakresy odnowy. Wiedza
na temat koniecznego zakresu odnowy ma istotne znaczenie dla praktyki eksploatacyjnej, poniewa jej realizacja zapewnia pen dyspozycyjno liniowego
obiektu kanalizacyjnego w aspekcie nonoci, szczelnoci oraz funkcjonalnoci
na przestrzeni caej ywotnoci technicznej. Inn wan korzyci jest moliwo prowadzenia racjonalnej polityki finansowej, rodkami staymi oraz potencjaem ludzkim.
Maksymalna rnica zakresw odnowy wystpuje dla grupy wiekowej
25 lat i wynosi 37%. Rnica stanu technicznego dla obu grup przewodw wyraa si take w ywotnoci technicznej, ktra dla obiektw funkcjonujcych
w wodzie osiga tylko 35 lat, a dla przewodw zlokalizowanych powyej poziomu zwierciada wody gruntowej 45 lat. W przypadku krytycznego stanu
technicznego pojcie ywotnoci technicznej naley rozumie jako okres eksploatacji, po upywie ktrego konieczne jest przeprowadzenie penej odnowy.
Przedstawione wyniki bada statystyczno-stochastycznych mona rwnie zinterpretowa w oparciu o teori i klasyfikacj uszkodze. Kade uszkodzenie
w postaci infiltracji wody gruntowej do wntrza kanau uzyskuje automatycznie
najgorsz klas, ktra ma negatywny wpyw na stan techniczny badanego przewodu. Inspekcja optyczna przewodw kanalizacyjnych, ktrych strop usytuowany jest przynajmniej na poziomie zwierciada wody gruntowej stwarza bardzo
korzystne warunki do inwentaryzacji wszystkich, nawet najmniejszych nieszczelnoci. Jeeli inspekcja optyczna zostanie przeprowadzona wanie w takich warunkach, to zgodnie z wytyczn ATV-DVWK-A 142 uzyskuje ona dodatkowo status badania szczelnoci.
Wprowadzenie pojcia krytycznego stanu techniczno-eksploatacyjnego
przewodw kanalizacyjnych pozwolio na istotn redukcj skomplikowanej prognozy do jednej funkcji prawdopodobiestwa niezawodnoci, opisujcej przejcie badanych odcinkw od stanu konserwacji do stanu odnowy. Due znaczenie
poznawcze ma poczenie rozkadu Weibulla z symulacjami Monte-Carlo, ktrych celem byo stochastyczne zwikszenie populacji posiadanych danych empirycznych i poprzez to uzyskanie wikszej dokadnoci wynikw analiz ilociowych, jak rwnie jakociowych.
251
Literatura
[1] ATV-DVWK-A 142, Abwasserkanle und leitungen in Wasserschutzgebieten,
2002.
[2] ATV-M 149, Zustandserfassung, -klassifizierung und bewertung von
Entwsserungssystemen auerhalb von Gebuden, 1999.
[3] Cottin C., Dhler S.: Risikoanalyse Modellierung, Beurteilung und Management
von Risiken mit Praxisbeispielen, 2. Auflage, Springer Spektrum Wiesbaden 2009,
2013.
[4] Hengartner W., Theodorescu R.: Einfhrung in Monte-Carlo-Methode, Carl Hanser
Verlag, Mnchen-Wien 1978.
[5] Leisch F.: Computerintensive Methoden, LMU Mnchen, WS 2010/2011, 8 Zufallszahlen.
[6] Meyna A., Pauli B.: Taschenbuch der Zuverlssigkeits- und Sicherheitstechnik,
Quantitative Bewertungsverfahren, Carl Hauser Verlag, Mnchen Wien 2003.
[7] Mller-Gronbach T., Novak E., Ritter K.: Monte Carlo Algorithmen, SpringerVerlag, Berlin Heidelberg 2012.
technischer Produkte, Verlag: Books on Demand GmbH, Norderstedt 2004.
CRITICAL CONDITION OF STONEWARE SEWAGE PIPES

OPERATING ABOVE AND BELLOW GROUND WATER TABLE
Summary
The article presents statistical and stochastic modeling of critical technical and operational
state of stoneware domestic pipes serving two Bavarian municipalities: Unterhaching
and Oberhaching. Pipes operating in Unterhaching municipality were located above the groundwater table and those operating in Oberhaching municipality below the water table. In the phase
of statistical modeling the critical curves for both types of pipes, describing the transition stage
from maintenance to renewal, was determined by two-parameter Weibull distribution and perpendicular of the method of moments. While the final runs of the curves was determined using
the Monte-Carlo method. The study showed that the pipes functioning below the level of groundwater table are characterized by much worse general technical state than those operating above
the groundwater table.
Keywords: sewage system, classification of damages, classification of technical state, statistical
and stochastic modeling of critical curves of sewage pipes technical condition
DOI:10.7862/rb.2014.59

Grayna SAKSON1
Marek ZAWILSKI2
Ewa BADOWSKA3
Agnieszka BRZEZISKA4
ZANIECZYSZCZENIE CIEKW OPADOWYCH

JAKO PODSTAWA WYBORU SPOSOBU ICH
ZAGOSPODAROWANIA
W artykule zostaa omwiona charakterystyka jakociowa spyww opadowych
wedug danych krajowych i zagranicznych oraz efektywno urzdze stosowanych do ich podczyszczania. Zostay przedstawione wyniki przeprowadzonych w
odzi bada jakoci ciekw opadowych odprowadzanych z powierzchni o rnym sposobie zagospodarowania i lokalizacji. Badania prowadzone byy w cyklu
wieloletnim i umoliwiy analiz jakociow spyww pochodzcych z rnych
zjawisk opadowych, o zmiennej intensywnoci, czasie trwania i pojawiajcych si
po zrnicowanych czasowo okresach pogody suchej, co w istotny sposb wpywa
na ich stopie zanieczyszczenia. Tego typu dane umoliwiaj wytypowanie powierzchni i zlewni, z ktrych bezporednie odprowadzanie spyww opadowych
do wd powierzchniowych lub do gruntu nie stanowi zagroenia dla rodowiska.
Na podstawie przeprowadzonych bada i analiz sformuowano wskazwki dotyczce doboru rozwiza w zakresie gospodarowania wodami opadowymi na obszarach zurbanizowanych w aspekcie zanieczyszczenia ciekw opadowych. Wybr odpowiednich rozwiza w zakresie gospodarowania ciekami opadowymi na
obszarach zurbanizowanych jest warunkiem skutecznej ochrony rodowiska przed
zanieczyszczeniami, ale rwnie umoliwia optymalne wykorzystanie rodkw
przewidzianych na ten cel.
Sowa kluczowe: cieki deszczowe, oczyszczanie ciekw, metale cikie, wglowodory ropopochodne
Autor do korespondencji: Grayna Sakson, Politechnika dzka, Instytut Inynierii rodowiska

i Instalacji Budowlanych, 90-924 d, Al. Politechniki 6, tel. 42 631 35 27, e-mail: grazyna.sakson-sysiak@p.lodz.pl;
2
Marek Zawilski, j.w., tel. 42 631 39 49, e-mail: marek.zawilski@p.lodz.pl
3
Ewa Badowska, j.w., tel. 42 631 35 95, e-mail: ewa.badowska@p.lodz.pl
4
Agnieszka Brzeziska, j.w., tel. 42 631 35 94, e-mail: agnieszka.brzezinska@p.lodz.pl.
254
G. Sakson, M. Zawilski, E. Badowska, A. Brzeziska
1. Wprowadzenie
Rozwj obszarw zurbanizowanych powoduje m.in. nasilanie si problemw z zagospodarowaniem spyww opadowych z powierzchni uszczelnionych.
Przez wiele lat najczciej stosowanym rozwizaniem byo jak najszybsze zebranie wd deszczowych z powierzchni dachw, ulic i chodnikw i odprowadzenie ich do wd powierzchniowych, z reguy bez oczyszczania. Podstawowym
kryterium stosowanych rozwiza byo zapewnienie bezpieczestwa funkcjonowania miasta, a aspekty ekologiczne nie byy brane pod uwag. Jednak, jak
podaj Borchardt i Sperling [2], ju uszczelnienie powierzchni zlewni przekraczajce 5% powoduje niekorzystne zmiany w odbiorniku, m.in. redukcj liczby
organizmw ywych i ograniczenie biornorodnoci. W zalenoci od uwarunkowa lokalnych takie zagroenie moe istnie ju przy uszczelnieniu powyej
2%. W ostatnich latach coraz czciej odbiornikiem wd deszczowych jest rwnie grunt. Zagospodarowanie wd opadowych w miejscu wystpienia opadu
jest zgodne z zasadami rozwoju zrwnowaonego i w duym stopniu przyczynia
si do zachowania w jak najwikszym stopniu naturalnego obiegu wody w rodowisku, moe jednak rwnie stanowi zagroenie dla jakoci wd podziemnych, co powinno by uwzgldniane przy wyborze sposobu zagospodarowania
wd opadowych.
2. Charakterystyka ciekw opadowych

cieki opadowe mog zawier bardzo wiele zanieczyszcze, zarwno organicznych, jak i nieorganicznych. Trafiaj one do nich na etapie powstawania
opadu w atmosferze (I faza), podczas spywu wd opadowych z powierzchni
zlewni (II faza), wreszcie mog by wypukiwane z osadw zgromadzonych w
przewodach kanalizacyjnych, ktrymi cieki s transportowane (III faza). Zidentyfikowano ponad 650 substancji organicznych oraz 30 metali i ladowych
zwizkw nieorganicznych, ktre mog by zawarte w ciekach opadowych [8].
Przy wykorzystaniu metody identyfikacji i oceny zagroe chemicznych (Chemical Hazard Identification and Assessment Tool CHIAT). wybrano te, ktre
stanowi najwiksze zagroenie dla rodowiska. Powstanie listy priorytetowych
zanieczyszcze ciekw opadowych obejmowao pi etapw dziaa: ustalenie
charakterystyki rde i obszarw oddziaywania zanieczyszcze, identyfikacj
problemw i zagroe, ocen zagroe i wreszcie ostateczny wybr substancji
priorytetowych przez grup ekspertw. Przy dokonywaniu wyboru uwzgldniano m.in zachowania substancji w rodowisku (podatno na rozkad, zdolno
do bioakumulacji, toksyczno), oddziaywanie na organizmy ywe (m.in. dziaanie rakotwrcze, mutagenne, zagroenia dla reprodukcji, powodowanie zaburze gospodarki hormonalnej i alergii u ludzi), jak rwnie ewentualne problemy
techniczne i estetyczne (tendencje do wytrcania w postaci osadw, zapach, pie-
Zanieczyszczenie ciekw opadowych...
255
nienie, powodowanie przebarwie odziey i armatury sanitarnej) [7, 8]. Utworzona lista zawiera 25 parametrw, podzielonych na 5 kategorii (Tabela 1).
Tabela 1. Lista wybranych priorytetowych zanieczyszczenia
wskanikowych) [na podstawie 8]
wd opadowych (parametrw
Table 1 . List of selected stormwater priority pollutants (indicator parameters) [based on 8]

Typ
Parametry podstawowe
Metale cikie
Nazwa
BZT5, ChZT, zawiesina oglna, azot, fosfor. pH
cynk kadm, chrom(VI), mied, nikiel, ow, platyna
Policykliczne
aromatyczne
benzo[a]piren, naftalen, piren
wglowodory
Herbicydy
terbutylazyna, pendimetaliny, fenmedifam, glifosat
Rne zwizki organiczne
etoksylaty
nonylofenolu
i
produkty
degradacji,
np.nonylofenol, pentachlorofenol, ftalan dwu-2-etyloheksylu,
2,4,4'-trichlorobifenyl (polichlorowany bifenyl 28), eter metylo-tert-butylowy
Podstawowa analiza jakoci ciekw opadowych najczciej dokonywana

jest na podstawie oznaczania zawartoci zawiesin oglnych i metali cikich.
Badania 12 obecnych w ciekach opadowych metali wykazay, e wikszo
z nich wystpuje we frakcjach mobilnych w rodowisku, a ponadto charakterystyczne jest dla nich tzw. zjwsko pierwszej fali [11]. Wysze stenia metali obserwuje si zazwyczaj w spywach z terenw przemysowych, ni mieszkaniowych.
Wdug aktualnie obowizujcych uregulowa prawnych w Polsce wymagania dotyczce jakoci ciekw opadowych odprowadzanych do wd i do ziemi
dotycz jedynie spyww z zanieczyszczonej powierzchni szczelnej terenw
przemysowych, skadowych, baz transportowych, portw, lotnisk, miast, budowli kolejowych, drg zaliczanych do kategorii drg krajowych, wojewdzkich
i powiatowych klasy G, a take parkingw o powierzchni powyej 0,1 ha. Wedug Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 24 lipca 2006 roku w sprawie
warunkw, jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw do wd lub ziemi,
oraz w sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego
(Dz.U. Nr 137 poz. 984) nie powinny zawiera substancji zanieczyszczajcych
w ilociach przekraczajcych 100 mg/l zawiesin oglnych oraz 15 mg/l wglowodorw ropopochodnych. Rozporzdzenie nie ustala wymaga w stosunku do
innych wskanikw zanieczyszcze, w tym metali cikich. Dopuszczalne stenia metali cikich okrelone s jedynie dla ciekw przemysowych. Wg Zacznika 1 do Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 28 stycznia 2009 r.
zmieniajcego rozporzdzenie w sprawie warunkw, jakie naley speni przy
wprowadzaniu ciekw do wd lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szcze-
256
glnie szkodliwych dla rodowiska wodnego (Dz.U. Nr 27 poz. 169) w zalenoci od rodzaju przemysu najwysze dopuszczalne stenie kadmu wynosi od
0,05 do 0,4 mg/l, cynku 2 mg/l, a miedzi i oowiu od 0,1 do 0,5 mg/l.
Charakterystyk ciekw opadowych w zakresie podstawowych
parametrw wg bada polskich i zagranicznych przedstawiono w Tabelach 2 i 3.
Tabela 2. Stenia podstawowych zanieczyszcze w ciekach opadowych wg bada krajowych [na
podstawie 1, 12, 14, 16]
Table 2. Stormwater concentration levels for principal pollutants (Polish research) [based on 1, 12,
14, 16]
Wskanik
Jednost
ka
Zawiesiny
mg/l
oglne
Cynk
g/l
Mied
g/l
Ow
g/l
Kadm
g/l
Ekstrakt
mg/l
eterowy
* spywy roztopowe
Kolektor
deszczowy
(Kielce)
[1]
Wyloty do rzek
- spywy deszczowe
i roztopowe
(Biaystok) [12]
Dachy
[16]
Spywy
z ulic (Czstochowa)
[14]
11-410
144-7432
48-1450
582-12357
12-240
76-2458
0,2-4,5
3,37- 7,99
21-63
0,47-0,77
91-858
65-320
96-1405
0-90
247-1581*
12-314*
30-580*
1-8*
20-120
Tabela 3 . Stenia podstawowych zanieczyszcze w ciekach opadowych wg bada zagranicznych [na podstawie 3, 13, 23]
Table 3. Stormwater concentration levels for principal pollutants (foreign research) [based on 3,
13, 23]
Wskanik
Zawiesiny oglne
Cynk
Mied
Ow
Kadm
Jednostka
mg/l
g/l
g/l
g/l
g/l
[3]
29-1535
24-3563
5,7-1143
7-2408
0,46-30
[13]
11-874
130-520
30-220
<10-129
-
[23]
11-2500
30-11700
6-500
4-404
-
3. Skuteczno oczyszczania ciekw opadowych

Oczyszczanie ciekw opadowych przed ich odprowadzeniem do odbiornika ukierunkowane jest najczciej na usuwanie zawiesin oglnych i zwizanych
z nimi metali cikich oraz substancji ropopochodnych. W przypadku odprowadzania ciekw do wd powierzchniowych dziaanie urzdze podczyszczajcych oparte jest przede wszystkim na wykorzystaniu metod fizycznych, gwnie
sedymentacji. W przypadku, gdy odbiornikiem jest grunt podstawowym sposobem zagospodarowania wd opadowych jest infiltracja powierzchniowa lub
257
podpowierzchniowa. Czsto wykorzystywane s urzdzenia z bioretencj, w

ktrych roliny umoliwiaj zwikszenie efektywnoci oczyszczania ciekw i
jednoczenie zapewniaj wysokie walory estetyczne takich rozwiza [9,20,22].
Skuteczno podstawowych metod oczyszczania spyww opadowych podawana w pimiennictwie krajowym zawarta jest w Tabeli 4.
Tabela 4. Skuteczno usuwania zanieczyszcze w urzdzeniach stosowanych do oczyszczania
ciekw opadowych (%) [na podstawie 4, 5, 6, 19]
Table 4. Efficiency of pollutants removal in stormwater treatment facilities (%) [based on 4, 5, 6,
19]
Rodzaj urzdzenia
Rowy trawiaste
Powierzchnie
porowate
Rowy infiltracyjne
Zbiorniki retencyjne
Osadniki, piaskowniki
Separatory substancji ropopochodnych
Zawiesiny oglne
Metale cikie
40-100
20-100
Substancje ropopochodne
20-90
90-100
60-100
80-100
70-100
80
40-90
60-80
80
60-80
60-80
>95
Przy odprowadzaniu ciekw opadowych do wd powierzchniowych podstawowym parametrem okrelajcym potencjalny negatywny wpyw na odbiornik jest stenie zawiesin oglnych [21], natomiast przy wprowadzaniu ciekw
do gruntu analizowana jest gwnie obecno metali cikich [10. 17, 18]. Moliwo zanieczyszczenia wd podziemnych przez metale cikie obecne w ciekach opadowych zaley m.in. od mobilnoci danego metalu i rodzaju gruntu.
Niektre metale cikie w przypadku stosowania infiltracji podpowierzchniowej
mog stwarza umiarkowane zagroenie zanieczyszczenia wd podziemnych,
jednak w przypadku wczeniejszego podczyszczania ciekw przez sedymentacje zagroenie to jest niskie [15].
W urzdzeniach infiltracyjnych zanieczyszczenia zawarte w ciekach opadowych w znacznym stopniu usuwane s podczas przepywu przez orodek porowaty, m.in. w takich procesach jak filtracja, sorpcja, chemiczna i biologiczna
transformacja. Zdaniem Grebela i wsp. [10] optymalizacja procesu eliminacji
zanieczyszcze moe by dokonywana na 3 sposoby: wybr odpowiedniego
materiau filtracyjnego, waciwych parametrw hydraulicznych procesu i warunkw redox. Podstawowe waciwoci materiaw stosowanych w infiltracji
wd opadowych podano w Tabeli 5.
258
Tabela 5. Waciwoci materiaw stosowanych w infiltracji wd opadowych [na podstawie 10]

Table 5. Potential stormwater infiltration media. Representative properties [based on 10]
Materia
Piasek
Kaolinit glina
Naturalne zeolity
Wapie
Tlenki elaza
Tlenki manganu
Tlenki glinu
Granulowany
wgiel aktywny
cika/kompost
Powierzchnia waciwa (m2/g)

0,1
5-20
30-180
7
zmienna
zmienna
zmienna
350-1000
Zdolno wymiany
kationw (cmol/kg)
1
1-15
2-100
23
zmienna
zmienna
zmienna
240
11-26
11-70
Kh_satd (cm/s)
0,117
1,4-2,310-5
0,125-0,214
0,024
0,025
0,0047
Skuteczno usuwania metali cikich jest na og wysza w przypadku

stosowania urzdze z rolinnoci. Przykady uzyskiwanych efektw w badaniach laboratoryjnych i eksploatowanych urzdzeniach przedstawiono w Tabeli
6.
Ze wzgldu na due zrnicowanie parametrw ciekw opadowych i warunkw lokalnych wybr sposobu oczyszczania ciekw powinien by dokonany w oparciu o moliwie szerokie badania jakoci ciekw i skutecznoci przyjmowanych rozwiza w konkretnym przypadku. Dowodem mog by rezultaty
bada trzech eksploatowanych obiektw (filtru gruntowego, filtru pospiesznego
piaskowego i osadnika lamelowego) zawarte w Tabeli 7. Efektywno filtru
gruntowego bya zbliona do poziomu obserwowanego w innych obiektach tego
typu (wg danych literaturowych), nie byo tak jednak w przypadku pozostaych
urzdze [12].
Tabela 6. Efektywno usuwania zanieczyszcze w urzdzeniach z bioretencj na podstawie bada
laboratoryjnych i terenowych [20]
Table 6. Pollutant removal efficiencies for laboratory and field bioretention studies [20]
Parametr
Pb
Cu
Zn
P
TKN
NH4 +
NO3 TN
Badania laboratoryjne
Maa skala
9397%
9197%
9398%
1683%
5580%
<0 -83%
1126%
6075%
Dua skala
9397%
9093%
8796%
081%
3768%
54 -86%
<023%
<043%
Badania polowe
1
>95%
97%
>95%
65%
52%
92%
16%
49%
2
70%
43%
64%
87%
67%
N/A
15%
N/A
259
Tabela 7. Efektywno urzdze do oczyszczania ciekw opadowych (%) [na podstawie 12]
Table 7. Removal rates of stormwater treatment facilities (%) [based on 12]
Wskanik
Filtr gruntowy
Zawiesiny olne.
BZT5
ChZT
Azot oglny
Fosfor oglny
Ow
Cynk
Mied
E.coli
70
61
63
58
44
87
93
91
68
Filtr pospieszny piaskowy

75
28
36
38
53
68
78
17
-39
Osadnik lamelowy
34
20
18
15
29
36
23
21
-46
4. Badania jakoci ciekw opadowych w odzi

4.1. Metodyka bada
Badania prowadzone byy w latach 2009-2013. Obejmoway analiz jakociow spyww pochodzcych z rnych zjawisk opadowych, o zmiennej intensywnoci, czasie trwania i pojawiajcych si po zrnicowanych czasowo
okresach pogody suchej. Badane byy spywy opadowe pochodzce z jednostkowych powierzchni takich jak dachy (przy rnych materiaach pokry dachowych), ulice, chodniki, place manewrowe i parkingi, a take z wylotw kanalizacji deszczowej do dzkich rzek. Oznaczano m.in.:
- zawiesiny oglne - metod z zastosowaniem filtracji przez sczki z wkna
szklanego zgodnie z PN-EN 872: 2007;
- metale cikie (cynk, mied, ow i kadm) - metod atomowej spektrometrii
absorpcyjnej (ASA) z wykorzystaniem spektrometru SOLAAR M5 firmy Thermo Electron Corporation, po mineralizacji mokrej za pomoc kwasu azotowego
w mineralizatorze mikrofalowym MARSXpress firmy CEM;
- wglowodory ropopochodne - metod chromatografii gazowej (GC) zgodnie
z PN-EN ISO 9377-2.
4.2. Uzyskane wyniki i ich omwienie

Wyniki przeprowadzonych bada zawieraj Tabele 8 i 9. Przeprowadzone
badania wykazay bardzo zrnicowan zawarto zawiesin w spywach opadowych. Bya ona zalena nie tylko od miejsca poboru prb, ale rwnie parametrw opadu i dugoci okresu pogody suchej przed opadem. Stenia wglowodorw ropopochodnych w ciekach opadowych byy bardzo niskie (znacznie
poniej wymaga dla ciekw opadowych kierowanych do wd i do ziemi).
Znaczce stenie wglowodorw ropopochodnych stwierdzono jeden raz
w prbie pobranej z terenu ptli autobusowej 7,25 mg/l.
260
Tabela 8. Stenie zawiesin oglnych i metali cikich w ciekach opadowych w odzi (badania
wasne)
Table 8. Concentrations of suspended solids and heavy metals in stormwater runoff in d (own
research)
Miejsce poboru
prb
Ulice i parkingi
Wyloty kanaw
deszczowych do
rzek
Wylot z osadnika
wd deszczowych
Dachy
- bez elementw
metalowych
- z elementami metalowymi
- j.w. po przepywie
przez warstw gruntu z rolinnoci
Zakres ste
Cu
Zawiesiny
oglne
mg/l
74-3496
Zn
Pb
Cd
80-4180
28-297
<2 -130
<0.2-35.7
58-561
41-1057
23-320
10-126
<0.2-0.75
5-85
47-159
11-20
11-20
<0.2
3-75
20-17200
<0,5-6013
1-35
<0.1-1.5
53-1058
<0,5-133
1-108
<0,1-2,1
522-31303
7-6993
1-60
<0,1-2,5
30-2280
<0,5-850
2,5-29
<0,1-1,9
g/l
Tabela 9. Stenie wglowodorw ropopochodnych w ciekach opadowych w odzi badania

wasne
Tabela 9. Concentrations of petroleum hydrocarbons in stormwater runoff in d (own research)
Miejsce poboru prb
Wloty do osadnikw wd deszczowych:
zlewnia mieszkaniowa
zlewnia przemysowa
Wpusty deszczowe:
ulice
stacje paliw
ptla autobusowa
Liczba prb
Stenie wglowodorw ropopochodnych (mg/l)
57
50
0,45-1,6
0,55-1,65
20
20
20
0,15-3,15
0,30-4,90
0,40-7,25
Obserwowano niskie stenia oowiu i kadmu, a take miedzi za wyjtkiem spyww opadowych z dachw miedzianych. Jedynym metalem wystpujcym w wysokich steniach jest cynk zwaszcza w spywach z dachw
z elementami ocynkowanymi, a niekiedy w spywach z drg i parkingw,
zwaszcza w miejscach lokalizacji metalowych elementw infrastruktury i maej
architektury (wiaty, ogrodzenia, awki, latarnie). Bardzo wysokie byy stenia
cynku i miedzi w spywach z dachw z elementami metalowym (dachwka
ocynkowana, dachwka miedziana rynny ocynkowane). Obserwowano je gw-
261
nie w przypadku zego stanu powierzchni dachowych, przy opadach poprzedzonych duszym okresem pogody suchej. Przepyw przez warstw gruntu pokryt
rolinnoci (np. traw) powodowa jednak bardzo skuteczne zmniejszanie stenia tych metali.
4.3. Wnioski z bada

Na podstawie przeprowadzonych bada i analiz mona sformuowa nastpujce zalecenia dotyczce doboru rozwiza w zakresie gospodarowania wodami opadowymi na obszarach zurbanizowanych w aspekcie zanieczyszczenia
ciekw opadowych:
1. Stosowanie jako zasady zagospodarowania wd opadowych w miejscu wystpienia opadu. Lokalizacja urzdze moliwie najbliej miejsca wystpienia opadu umoliwia ograniczenie przenikania zanieczyszcze do ciekw
w II i III fazie (spukiwanie zanieczyszcze ze zlewni i wypukiwanie osadw kanaowych).
2. Powszechne stosowanie infiltracji wd opadowych do gruntu, najlepiej
w urzdzeniach z odpowiednio dobran rolinnoci. Stosowanie tych urzdze powinno by zalecane przy odprowadzaniu wd opadowych z dachw,
parkingw i ulic o mniejszym nateniu ruchu.
3. Stosowaniu osadnikw wd deszczowych lub urzdze z rolinnoci (np.
wetlandw) na wylotach kanaw deszczowych, przede wszystkim w celu zatrzymywania zawiesin oraz powizanych z nimi metali cikich.
4. Lokalizacja separatorw substancji ropopochodnych jedynie na wylotach, dla
ktrych potwierdzono badaniami tak konieczno.
Stosowanie tych zasad umoliwi optymalne wykorzystanie rodkw przewidzianych na zagospodarowanie wd opadowych w miecie
5. Podsumowanie
Dobr rozwiza w zakresie gospodarowania wodami opadowymi na obszarach zurbanizowanych powinien by dokonywany na podstawie wymaga
formalno prawnych dotyczcych wprowadzania ciekw do wd i do ziemi,
a take do urzdze kanalizacyjnych, a jednym z podstawowych kryteriw powinno by bezpieczestwo funkcjonowania obiektu i caej jednostki osadniczej.
Jednak zasady zrwnowaonego gospodarowania wodami opadowymi rozumiane jako denie do utrzymania dobrej jakoci wd i zachowania naturalnego
obiegu wody w rodowisku powinny odgrywa nie mniej istotn rol. Zasad
powinno by staranne dobieranie urzdze przy uwzgldnieniu skadu ciekw
opadowych i wymaga odbiornika.
Przyjmowane rozwizania techniczne powinny charakteryzowa si niezawodnoci dziaania, niezalenie od zmiennoci parametrw opadu i spywu
oraz warunkw eksploatacji.
262
Badania naukowe zostay wykonane w ramach realizacji Projektu Innowacyjne rodki i efektywne metody poprawy bezpieczestwa i trwaoci obiektw budowlanych i infrastruktury transportowej w strategii zrwnowaonego
rozwoju wspfinansowanego przez Uni Europejsk z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
Literatura
[1] Bk ., Grski J., Grska K., Szelg B., Zawarto zawiesin i metali cikich w wybranych falach ciekw deszczowych w zlewni miejskiej, Ochrona rodowiska, 2,
2012, s. 49-52.
[2] Borchardt D., Sperling F., Urban stormwater discharges ecological effects on receiving waters and consequences for technical measures, Wat. Sci. Tech., vol. 36, No 89, 1997, pp.173-179.
[3] Brombach H., Fuchs S., Datenpool gemessener Verschmutzungskonzentrationen von
Trocken und Regenwetterabflssen in Misch und Trennkanalisationen, Abschlussbericht Langfassung, ATV-DVWK, 2002.
[4] Burszta-Adamiak E., omotowski J.: Odprowadzanie wd opadowych na terenach
o rozproszonej zabudowie, Infrastruktura i ekologia terenw wiejskich nr 3/1/2006,
PAN, Oddzia w Krakowie, s. 141153.
[5] Burszta-Adamiak E., Ryzyko zanieczyszczenia wd gruntowych w czasie eksploatacji systemw do infiltracji wd opadowych, Forum Eksploatatora, Nr 3, 2008,s. 3942.
[6] Dbrowski W.: Oddziaywanie sieci kanalizacyjnych na rodowisko, Politechnika
Krakowska, Krakw, 2004.
[7] Eriksson E., Baun A., Mikkelsen P.S. and Ledin A.: Selection of stormwater priority
pollutants, 10th International Conference on Urban Drainage, Copenhagen/Denmark,
21-26 August 2005.
[8] Eriksson E. Baun A., Scholes L., Ledin A., Ahlman S., Revitt M. Noutsopoulos C.,
Mikkelsen P.S., Selected stormwater priority pollutants a European perspective,
Science of the Total Environment 383, 2007, pp. 4151.
[9] Geiger W., Dreiseitl H., Nowe sposoby odprowadzania wd deszczowych. Poradnik,
Wyd. Oficyna Wydawnicza Projprzem-EKO, Bydgoszcz, 1999.
[10] Grebel J.E., Mohanty S.K., Torkelson A.A., Boehm A.B., Higgins C.P., Maxwell
R.M., Nelson K.M., Sedlak D.L.: Engineered Infiltration Systems for Urban Stormwater Reclamation, Environm. Engin. Science, 30, 8, 2013, pp. 437-454.
[11] Joshi U.M., Balasubramanian R., Characteristic and environmental mobility of trace
elements in urban runoff, Chemosphere, 80, 2010, pp.310-318.
[12] Krlikowski A., Tuz P. K., Ocena stanu czystoci wd maych rzek bdcych odbiornikami ciekw opadowych z terenu zurbanizowanego, IV kongres Kanalizatorw polskich Polkan 99, d, 1999, s. 269-281.
263
[13] Langeveld J.G., Liefting H.J., Boogaard F.C., Uncertainties of stormwater characteristics and removal rates of stormwater treatment facilities: Implications for stormwater handling, Water Research, 46, 2012, pp. 6868-6880.
[14] Ociepa E.: Ocena zanieczyszczenia ciekw deszczowych trafiajcych do systemw kanalizacyjnych, Inynieria i Ochrona rodowiska, t. 14, nr 4, 2011, s. 357364.
[15] Pitt R., Clark S., Field R., Groundwater contamination potential from stormwater
infiltration practices, Urban Water, 1, 1999, pp. 217-236.
[16] Polkowska ., 2008: Opady i osady atmosferyczne: problemy i wyzwania -wydanie
609 z Zeszyty Naukowe Politechniki Gdaskiej, Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask.
[17] Rule K.L., Comber S.D.W., Ross D., Thornton A. , Makropoulos C.K., Rautiu R.:
Diffuse sources of heavy metals entering an urban wastewater catchment, Chemosphere, 63, 2006, pp.6472.
[18] Sakson G., Olejnik D., 2013, Metale cikie w ciekach opadowych odprowadzanych ze zlewni miejskiej jako kryterium moliwoci ich zagospodarowania, Gaz,
Woda i Technika Sanitarna, nr 3, s. 135-13.
[19] Sawicka-Siarkiewicz H., 2003. Ograniczenie zanieczyszcze w spywach powierzchniowych z drg. Ocena technologii i zasady wyboru. Instytut Ochrony rodowiska, Warszawa.
[20] US EPA:
Low Impact Development (LID), A literature review, 2000,
http://water.epa.gov/polwaste/green/upload/lid.pdf [dostp: 20.03.2014r.]
[21] Zawilski M., Sakson G., Ocena emisji zawiesin odprowadzanych kanalizacj deszczow z terenw zurbanizowanych, Ochrona rodowiska, vol. 35, Nr 2, 2013, s. 3340.
[22] Zawilski M., Brzeziska A., Sakson G., Minimalizacja oddziaywania systemw
kanalizacyjnych na rodowisko, I Oglnopolska Konferencja Naukowo-Techniczna
Infrastruktura komunalna a rozwj zrwnowaony terenw zurbanizowanych
INFRAEKO 2008, s.261-273.
[23] Zgheib S., Moilleron R., Chebbo G., Priority pollutants in urban stormwater: Part 1
Case of separate storm sewers, Water Research, 46, 2012, pp. 6683-6692.
STORMWATER POLLUTION AS THE BASIS OF CHOICE THE

METHOD OF THEIR MANAGEMENT
Summary
In this paper the characteristics of rainfall runoff quality according to the Polish and foreign
data and the effectiveness of the facilities used for stormwater pre-treatment is discussed. The
results of studies conducted in Lodz on the stormwater quality discharged from surfaces of various land use and location are presented. Studies were conducted on a multiannual basis and enabled a qualitative analysis of runoff from various precipitation phenomena of variable intensity,
duration and occurring after different time periods of dry weather, which significantly affect level
of stormwater pollution. Such data allows recognizing of surfaces and catchments from which the
direct discharge of stormwater into the surface waters or the ground poses no threat to the envi-
264
ronment. On the basis of research and analysis guidelines for the selection of solutions for the
stormwater management in urban areas in terms of stormwater. The selection of suitable solutions
for stormwater management in urban areas is a prerequisite for the effective protection of the environment against pollution , but also enables the optimal use of resources provided for this purpose.
Keywords: stormwater runoff, sawage treatment, heavy metals, petroleum hydrocarbons
DOI:10.7862/rb.2014.60

Marcin SKOTNICKI1
Marek SOWISKI2
OCENA ZDOLNOCI RETENCYJNEJ

KOLEKTORA KANALIZACYJNEGO
W artykule poruszono temat redukcji szczytowego odpywu oraz opnienia czasu
jego wystpienia w wyniku spitrzenia wd opadowych w kolektorze kanalizacyjnym. Zagadnienie byo rozpatrywane na przykadzie istniejcego kanau
o rednicy 1,0 m, dugoci 968 m i spadku 1,6o/oo. Model opad-odpyw wykonany
w programie SWMM5 zosta wykorzystany do generacji odpywu wywoanego
deszczem symulowanym przez blokowe hietogramy o rnej intensywnoci opadu.
Pitrzenie przepywu w kolektorze byo modelowane za pomoc przewenia poniej analizowanego odcinka. Stwierdzono, e w rozwaanym przypadku zdolnoci retencyjne kolektora zale niemal wycznie od objtoci fali odpywu.
W zalenoci od rednicy przewenia istnieje moliwo redukcji odpywu szczytowego przy pitrzeniu nie powodujcym wypywu ciekw na powierzchni terenu, dla objtoci fali spywu wd opadowych do 8 razy wikszej od uytecznej pojemnoci kanau.
Sowa kluczowe: retencja kanaowa, model opad-odpyw, SWMM5
1. Wprowadzenie
cieki odprowadzane z systemw kanalizacji oglnospawnej i deszczowej
wywieraj negatywny wpyw na odbiornik. Zmienno odpywu wd opadowych wpywa niekorzystnie na efektywno procesu ich oczyszczania przed
zrzutem do odbiornika oraz procesy hydrodynamiczne i hydrobiologiczne zachodzce w odbiorniku [4, 7, 13]. Z punktu widzenia ochrony odbiornika korzystne jest zmniejszenie wartoci odpywu szczytowego. Mona to osign
przez retencj wd opadowych w sieci kanalizacyjnej. Retencja nie zmienia objtoci odpywu, jednake redukuje odpyw szczytowy, co powoduje spadek obcienia hydraulicznego odbiornika oraz popraw warunkw podczyszczania
1
Autor do korespondencji: Marcin Skotnicki, Politechnika Poznaska, Instytut Inynierii rodowiska, ul. Piotrowo 3a, 60-965 Pozna, tel./fax 61 665 24 69, marcin.skotnicki@put.poznan.pl
Marek Sowiski, Politechnika Poznaska, Instytut Inynierii rodowiska, ul. Piotrowo 3a, 60965 Pozna, tel./fax 61 665 24 69, marek.sowinski@put.poznan.pl
266
M. Skotnicki, M. Sowiski
ciekw. Jednoczenie nastpuje opnienie czasu wystpienia odpywu szczytowego fali wezbraniowej, co moe by wykorzystane w systemach sterowania
dziaaniem sieci kanalizacyjnej [1].
Szczeglnym sposobem gromadzenia wd opadowych jest wykorzystanie
retencji kanaowej, czyli pojemnoci istniejcych kanaw. Jest to rozwizanie
niskonakadowe, stosunkowo atwe do realizacji, szczeglnie w przypadku sieci
istniejcych. Pojemno kanaw jest jednak ograniczona, podobnie jak moliwoci pitrzenia przepywu w kanaach w celu wykorzystania tej pojemnoci.
Ustalenia wymaga zakres moliwoci wykorzystania pojemnoci kanaw oraz
skala wpywu retencji kanaowej na odpyw.
W publikacji omwiono wyniki analizy wpywu retencji wd opadowych
w kanale na odpyw wd opadowych na przykadzie rzeczywistego kolektora
oglnospawnego.
2. Charakterystyka analizowanego kolektora i jego zlewni

2.1. Opis stanu istniejcego
Kana uwzgldniony w analizie jest grawitacyjnym kolektorem nalecym
do systemu kanalizacyjnego Poznania. Zosta wybudowany w 1969 roku pierwotnie jako kana odprowadzajcy cieki bytowo-gospodarcze z obszaru okoo
950 ha [5]. Kana wykonany jest z rur kamionkowych o rednicy 1,0 m, bdcych w dobrym stanie technicznym. Na dnie niektrych odcinkw zgromadzona
jest warstwa osadw o gruboci okoo 20 cm Rury uoone s z niemal jednakowym na wszystkich odcinkach spadkiem 1,6 o/oo na gbokoci midzy
2 a 4 m.
Fragment kolektora, dla ktrego przeprowadzono symulacje retencjonowania wd opadowych, w dalszej czci publikacji nazywany odcinkiem retencyjnym, ma dugo 968 m (rys. 1). Po uwzgldnieniu warstwy osadu na dnie kanau oraz objtoci wykorzystywanej dla przepywu bazowego obejmujcego cieki bytowo-gospodarcze i wody infiltracyjne, pojemno uyteczna (przeznaczona do gromadzenia wd opadowych) odcinka retencyjnego wynosi okoo 500
m3.
W trakcie eksploatacji kolektora zostay do niego przyczone kanay deszczowe odwadniajce tereny o nieokrelonej dokadnie powierzchni, znajdujce
si w zlewni kolektora [5]. Obecnie kolektor funkcjonuje zatem jako oglnospawny, jednake udzia ciekw bytowo-gospodarczych w cakowitym odpywie jest mniejszy w porwnaniu z typowymi kanaami oglnospawnymi.
Ocena zdolnoci retencyjnej...
267
Rys. 1. Odwzorowanie analizowanego kolektora w modelu symulacyjnym

Fig. 1. Representation of analysed sewer in a model
2.2. Model kolektora i zlewni

Analiz opisan w publikacji wykonano przy uyciu modelu symulacyjnego kolektora i jego zlewni. Model opracowany z wykorzystaniem programu
SWMM5 [9] obejmuje odcinek retencyjny wraz z przeweniem przekroju wywoujcym spitrzenie, punkt monitoringu napenienia oraz fragment kolektora
poniej tego punktu (rys. 1).
Dugo odcinka poniej punktu PM dobrano tak, aby wyeliminowa
wpyw swobodnego wylotu kolektora na przebieg profilu zwierciada w kanale.
Wylot ten symuluje istniejc cz kolektora, ktrej nie uwzgldniano w modelu. cznie odwzorowano 37 odcinkw kanau ograniczonych istniejcymi studzienkami. Zgodnie z dostpnymi danymi, na odpowiednich odcinkach kanau
uwzgldniono warstw osadu. Przyjto jednakow grubo osadw rwn 20 cm
na wszystkich odcinkach. Profil poduny odcinka retencyjnego zaprezentowano
na rysunku 2.
Pitrzenie wd opadowych w modelu kolektora wywoano symulujc
przewenie przekroju kanau na odcinku za przekrojem kontrolnym (rys. 1).
Zmniejszon rednic odcinka oznaczono jako rednic zastpcz dZ. Warto
268
rednicy zastpczej dobierano tak, aby pitrzenie nie powodowao wypywu

ciekw na powierzchni terenu w wzach powyej przekroju kontrolnego. Minimaln warto dZ ustalono przy zaoeniu, e przy przepywie bazowym
zmniejszona rednica bdzie wywoywa pitrzenie zblione do cakowitego
napenienia kanau. Stosujc metod kolejnych przyblie warunki takie uzyskano dla rednicy zastpczej dZ = 0,32 m. Napenienie w przekroju kontrolnym
powyej przewenia wynosi w tych warunkach 0,91 m a prdko przepywu
jest rwna 0,27 m/s.
Przyjty na potrzeby sposb pitrzenia ciekw w kanale za pomoc staej
rednicy dawienia ma zastosowanie wycznie w symulacji odpywu. Realizacja
dawienia odpywu w rzeczywistej sieci kanalizacyjnej musi zapewnia moliwo regulacji pitrzenia. Wywoanie pitrzenia w modelu za pomoc odcinka
kanau o okrelonej rednicy pozwala na stosunkowo atwe obliczenie strat cinienia i ustalenie wymaganych parametrw pitrzenia.
Rys. 2. Profil poduny modelu odcinka retencyjnego kolektora

Fig. 2. Longitudinal profile of modeled reach of detention sewer
2.3. Kalibracja modelu

2.3.1. Wspczynnik szorstkoci kanaw
Wspczynnik szorstkoci wedug Manninga okrelono na podstawie wynikw pomiarw odpywu [12]. Obliczenia takie wymagaj danych pomiarowych
napenienia i prdkoci redniej lub odpywu. W punkcie monitoringu PM (rys.
1) mierzone jest jedynie napenienie w kolektorze. Z tego wzgldu zdecydowano
si na wyznaczenie wspczynnika szorstkoci dla kolektora o podobnej do analizowanego charakterystyce wykonanego z takiego samego materiau (rury
269
kamionkowe o rednicy 1 m), o podobnym okresie eksploatacji i spadku dna, dla

ktrego dysponowano wymaganymi danymi.
Na potrzeby ustalenia wspczynnika szorstkoci kanaw n wedug Manninga wykorzystano pomiary napenienia H i prdkoci przepywu v wykonane
za pomoc przenonego urzdzenia pomiarowego. Dane udostpnione przez
AQUANET S.A. obejmoway seri pomiarow skadajc si z 30 par liczb
H oraz v, rejestrowanych z krokiem czasowym 1 min. W czasie pomiaru napenienie zmieniao si w granicach od 0,270 do 0,280 m a prdko przepywu
miecia si w przedziale od 0,683 do 0,763 m/s. Mona zatem przyj, e przepyw ma charakter ustalony.
Wspczynnik szorstkoci n obliczono na podstawie wzoru Chez
ze wspczynnikiem Manninga w postaci [6]:
s
s sin 2 D

v
R 2H/ 3
1
n
n
2 4
sin 2 D
R H 1
2 4
arccos 1 2
D
2/3
[m/s]
(1a)
[m]
(1b)
[rad]
(1c)
gdzie: s - nachylenie dna kolektora [-],

n - wspczynnik szorstkoci kanau wedug Manninga [s/m1/3],
- poowa kta rodkowego, opartego na swobodnym zwierciadle cieczy
[rad],
RH - promie hydrauliczny [m],
D
- rednica kanau [m],
H
- napenienie w kanale [m].
Nie s dostpne dokadne informacje na temat spadku dna kanau w miejscu
wykonywania pomiarw napenienia i prdkoci. Biorc to pod uwag,
na podstawie danych pomiarowych wyznaczono iloraz n / s nazywany dalej
charakterystyk hydrauliczn kanau . Nastpnie dla znanego spadku dna analizowanego kolektora (punkt 2.1), zakadajc warunki przepywu jednostajnego,
obliczono wspczynnik szorstkoci n.
rednia warto charakterystyki hydraulicznej jest rwna = 0,402 a odchylenie standardowe = 0,014. Po uwzgldnieniu redniego spadku analizowanego kolektora wynoszcego s = 1,57 o/oo warto wspczynnika szorstkoci
wynosi n = 0,0159. Do dalszych oblicze przyjto n = 0,016 s/m1/3.
270
2.3.2. Przepyw bazowy

Przepyw bazowy QBAZ jest to przepyw w czasie pogody bezdeszczowej,
ktry obejmuje odpyw ciekw bytowo-gospodarczych oraz wd infiltracyjnych. Warto przepywu bazowego oszacowano na podstawie pomiarw napenienia, realizowanych w punkcie monitoringu PM (rys. 1), obsugiwanym przez
eksploatatora sieci kanalizacyjnej, spk AQUANET. Poziom zwierciada ciekw w kanale rejestrowany jest przy uyciu sondy ultradwikowej
z rozdzielczoci czasow 1 minuty.
Na podstawie obserwacji odpywu w czasie pogody bezdeszczowej ustalono, e rednie napenienie w kanale wynosi HR = 0,42 m. Wyznaczony przy
wykorzystaniu rwnania (1a) przepyw dla tego napenienia jest rwny
284 dm3/s. Po uwzgldnieniu tej wartoci w modelu obliczone napenienie
w wle odpowiadajcym lokalizacji przekroju pomiarowego wynosi 0,57 m.
Przyczyn s specyficzne warunki przepywu w kolektorze w ssiedztwie punktu pomiarowego. Na dugoci okoo 130 m kanay zostay oczyszczone z zalegajcych na dnie osadw. W rezultacie przepyw w przekroju pomiarowym nie ma
charakteru przepywu jednostajnego. Wyklucza to bezporednie zastosowanie
wzoru Chez ze wspczynnikiem Manninga do obliczenia wielkoci przepywu
Q dla zmierzonego napenienia H.
Obliczenia przepywu bazowego wykonano z wykorzystaniem opracowanego w programie SWMM5 modelu przepywu w kolektorze. Dla zadanej, niezmiennej w czasie wartoci przepywu Q wyznaczano ksztat profilu zwierciada
ciekw w kanale. W ten sposb okrelono napenienie w przekroju odpowiadajcym lokalizacji punktu monitoringu. Warto napenienia H = HR = 0,42 m
uzyskano dla przepywu Q = 155 dm3/s. Warto t porwnano ze redniodobowym odpywem ciekw bytowo-gospodarczych QD R dla obszaru objtego zasigiem kolektora. Wedug danych AQUANET S.A. odpyw QD R jest rwny
115 dm3/s, a wic jest mniejszy od obliczonego o 40 dm3/s. Rnica to moe by
utosamiona z odpywem wd infiltracyjnych. Stanowi one wic okoo 30 %
QD R a po uwzgldnieniu obszaru objtego zasigiem kolektora (punkt 2.1) jednostkowy
wskanik
odpywu
wd
infiltracyjnych
wynosi
0,05 dm3/(sha). S to wartoci odpowiadajce wielkociom prezentowanym
w literaturze [2, 3]. Uznano zatem, e obliczony przepyw bazowy
QBAZ = 155 dm3/s reprezentuje redni odpyw pogody bezdeszczowej w przekroju PM kolektora.
Na potrzeby dalszej kalibracji modelu ustalono relacj midzy napenieniem H a przepywem Q w zakresie zmiennoci napenie w czasie pogody bezdeszczowej (rys. 3). Z uyciem modelu przepywu w kolektorze obliczano napenienie dla znanej wartoci przepywu. Na podstawie wynikw okrelono
rwnanie regresji, umoliwiajce okrelenie przepywu bazowego dla dowolnej
wartoci napenienia z analizowanego zakresu:
Q 650 H 2 237 H 60 [dm3 / s]

gdzie: H
271
(2)
- napenienie w punkcie monitoringu (PM) kolektora [m]
Rys. 3. Relacja Q = f(H) dla punktu monitoringu

Fig. 3. Relation Q=f(H) for the monitoring point
2.3.3. Powierzchnia zlewni

Zaoono, e w modelu zostanie odwzorowana tylko powierzchnia szczelna
zlewni. W celu uwzgldnienia rozkadu przestrzennego zlewni, wobec braku
dokadnych informacji, cakowit powierzchni podzielono na dwie jednakowe
zlewnie czstkowe o ksztacie kwadratu, przyczone do kolektora w wzach
W1 i W2 (rys. 1). Wze W1 jest pocztkowym wzem analizowanego kolektora, wze W2 znajduje si w poowie odcinka retencyjnego.
Do oblicze wybrano trzy zdarzenia opadowe o wysokociach 3,2 mm,
5,2 mm oraz 6,4 mm (rys. 4). Przyjto, e przepyw bazowy Q BAZ w czasie zdarzenia opadowego zmienia si liniowo od wartoci przed rozpoczciem deszczu
do wartoci po jego zakoczeniu. Wielko QBAZ wyznaczono na podstawie zarejestrowanego napenienia H z wykorzystaniem opracowanego rwnania regresji (rwn. 2).
W trakcie kalibracji ustalano wielko powierzchni A oraz warto wspczynnika szorstkoci powierzchni nZ. Do oceny zgodnoci hydrogramw napenie uzyskanych na drodze symulacji z wynikami pomiarw w przekroju monitoringu PM wykorzystano wspczynnik efektywnoci NSE wedug Nasha
i Sutcliffea w postaci [11]:
272
H P _ i H S _ i
n
NSE 1 i 1n
[-]
2
H P _ i H P
(3)
i 1
gdzie: HP
HS
HP
n
- napenienie zarejestrowane w czasie pomiarw w danym kroku

czasowym [m],
- napenienie wyznaczone w czasie symulacji w danym kroku czasowym [m],
- rednie napenienie zarejestrowane w czasie pomiarw [m],
- liczba krokw czasowych w hydrogramie [-].
Wyniki oblicze przedstawiono na rysunku 4 oraz w tabeli 1. Przy wyborze

wartoci parametrw zlewni do dalszych oblicze kierowano si zasad doboru
parametrw zapewniajcych skrajne wartoci obliczonego odpywu
dla danego zdarzenia opadowego [8]. Minimalna warto odpywu bdzie miaa
miejsce w przypadku zlewni o parametrach A = 50 ha i nZ = 0,025, maksymalny
odpyw zapewniaj parametry A = 60 ha i nZ = 0,016. Przyczynami rnic ustalonych wartoci A oraz nZ mog by niepewnoci pomiarowe opadu
i napenienia a take przestrzenne zrnicowanie deszczu nad obszarem zlewni.
Tabela 1. Wyniki kalibracji modelu kolektora
Table 1. Results of sewer model calibration
Zdarzenie
opadowe
(data)
08.09.2011
Powierzchnia
szczelna zlewni A
[ha]
50
Szorstko
powierzchni nZ
[s/m1/3]
0,025
NSE [-]
04.08.2013
50
0,016
0,927
03.11.2013
60
0,016
0,918
0,936
273
Rys. 4. Opady wykorzystane w kalibracji oraz zarejestrowane i obliczone hydrogramy odpywu

Fig. 4. Rainfalls used in a calibration; registered and evaluated in simulation outflow hydrographs
3. Zakres analizy
3.1. Opady obliczeniowe
Opady wykorzystywane w obliczeniach opisane s przez hietogramy blokowe, cechujce si staym w czasie nateniem. W analizie uwzgldniano dwa
parametry opadu: wysoko P oraz czas trwania T. Wysoko opadu ustalono w
taki sposb, aby deszcz wywoywa odpyw o okrelonej objtoci V. Jako warto podstawow przyjto objto 500 m3 odpowiadajc pojemnoci uytecznej odcinka retencyjnego kolektora (punkt 2.1). Rozpatrywano objtoci odpywu w zakresie od 500 m3 do 4000 m3. Wysokoci opadu, wyznaczone jako ilo-
274
raz objtoci odpywu V oraz powierzchni zlewni A zestawiono

w tabeli 2. Czasy trwania opadu T ustalono w zakresie od 15 min do 60 min,
z krokiem czasowym T = 15 min.
Tabela 2.Wysokoci opadw obliczeniowych w zalenoci od powierzchni zlewni A
Table 2. Depths of computed rainfalls in dependence of a catchment area A
Objto odpywu V
[m3]
Wysoko opadu P [mm]

A = 50 [ha]
A = 60 [ha]
500
1,00
0,83
1000
2,00
1,67
1500
3,00
2,50
2000
4,00
3,33
2500
5,00
4,17
3000
6,00
5,00
3500
7,00
5,83
4000
8,00
6,67
3.2. Kryteria oceny wynikw

Ocen wpywu retencji w kolektorze na odpyw wd opadowych ze zlewni
wykonano na podstawie zmian ksztatu hydrogramu odpywu w przekroju kontrolnym. Jako charakterystyki opisujce hydrogram uwzgldniono odpyw
szczytowy QMAX i czas jego wystpienia TMAX, liczony od pocztku symulacji.
Zmiany odpywu szczytowego obliczono jako wzgldn redukcj QMAX, odniesion do przepywu bez retencji:
Q MAX
Q
d
Q MAX Q MAX d Z
100 1 MAX Z 100 [%]
Q MAX
Q MAX
(4)
Opnienie czasu wystpienia odpywu szczytowego TMAX obliczono jako

rnic:
TMAX TMAX d Z TMAX [min]

gdzie: QMAX
QMAX(dZ)
TMAX
TMAX(dZ)
- przepyw szczytowy bez pitrzenia [dm3/s],

- przepyw szczytowy z uwzgldnieniem pitrzenia [dm3/s],
- czas osignicia przepywu QMAX [min],
- czas osignicia przepywu QMAX(dZ) [min],
(5)
275
3.3. Zakres oblicze

Obliczenia wykonane w ramach analizy prezentowanej w publikacji podzielono na trzy zasadnicze etapy:
Etap I analiza wpywu objtoci fali odpywu oraz parametrw zlewni
na ksztat hydrogramu odpywu przy staym dawieniu odpywu
Etap II analiza wpywu objtoci fali odpywu na ksztat hydrogramu
odpywu przy zmiennym dawieniu odpywu.
Etap III analiza wpywu czasu trwania deszczu na ksztat hydrogramu
odpywu.
W etapie I analizowano wpyw objtoci fali odpywu V na wielko odpywu
szczytowego QMAX oraz czas do jego osignicia TMAX. W obliczeniach wykorzystano opady o czasie trwania T = 15 min. Analiza wpywu parametrw zlewni na odpyw szczytowy zostaa wykonana dla zakresu wartoci parametrw
ustalonych w trakcie kalibracji (punkt 2.3). Obliczenia odpywu wykonano dla
dwch zestaww parametrw zlewni o powierzchni 50 ha i 60 ha oraz szorstkoci powierzchni odpowiednio 0,025 s/m1/3 i 0,016 s/m1/3. Wyniki symulacji
bd stanowiy podstaw decydujcego wybory wartoci parametrw
A oraz nZ dla oblicze w dalszych etapach analizy. Przyjto sta warto rednicy zastpczej dZ odcinka kanau poniej przekroju kontrolnego PK (rys. 1 i 2),
rwn 0,32 m. Zgodnie z informacjami przedstawionymi w punkcie 2.2, jest to
minimalna rednica zastpcza dla analizowanych warunkw. Warto przepywu
bazowego (take w pozostaych etapach) uwzgldniono jako rwn
QBAZ = 155 dm3/s (punkt 2.3.2).
Etap II analizy dotyczy okrelenia wpywu objtoci fali odpywu V
na QMAX oraz TMAX, przy zmiennej wartoci rednicy zastpczej dZ. Dla danej
objtoci fali odpywu, warto rednicy zastpczej dobierano w taki sposb,
aby maksymalne pitrzenie w kolektorze powyej punktu kontrolnego nie powodowao wypywu ciekw na powierzchni terenu. W obliczeniach uwzgldniono opady o czasie trwania 15 min oraz przyjto, e odpyw nastpuje
ze zlewni o powierzchni 50 ha (tab. 2).
W etapie III ustalano wpyw czasu trwania opadu T na odpyw szczytowy
i czas jego wystpienia. Wykorzystano takie same objtoci odpywu oraz odpowiadajce im wielkoci rednicy zastpczej dZ jak w etapie II. Czasy trwania
opadw przyjto z zakresu od 15 do 60 min, z krokiem T = 15 min. Uwzgldniano odpyw ze zlewni o powierzchni 50 ha.
4. Omwienie wynikw analizy

4.1. Etap I
Dla kadego z opadw wykonano symulacje w dwch wariantach: z przeweniem rednicy kanau poniej przekroju kontrolnego, wywoujcym spi-
276
trzenie ciekw oraz bez przewenia. Przyjto sta wielko rednicy zastpczej odpowiadajc minimalnej wartoci dZ, rwn 0,32 m. Uwzgldniano odpyw ze zlewni o powierzchni 50 ha oraz powierzchni 60 ha i szorstkoci odpowiednio 0,025 s/m1/3 i 0,016 s/m1/3 (punkt 2.3.3). Analizowano objtoci odpywu V w przedziale od 500 m3 do 2000 m3. Odpowiadajce danej objtoci V
wysokoci opadu P, w funkcji wielkoci powierzchni zlewni zestawiono
w tabeli 2. Obliczone hydrogramy odpywu przedstawiono na rysunku 5.
Rys. 5. Hydrogramy odpywu obliczone w ramach I etapu analizy

Fig. 5. Outflow hydrographs evaluated in I stage of analysis
Wraz ze wzrostem objtoci fali odpywu V redukcja odpywu szczytowego

QMAX ronie, natomiast opnienie czasu wystpienia odpywu szczytowego
TMAX maleje (rys. 6). Wartoci QMAX zmieniaj si w zakresie od 3,9 % do
44,3 % dla zlewni o powierzchni A = 50 ha oraz w przedziale od 5,4 %
do 51,3 % dla zlewni A = 60 ha. Opnienie TMAX maleje od 58 min do 4 min
(A = 50 ha) oraz od 54 do 1 min dla zlewni o powierzchni 60 ha.
277
Rys. 6. Wartoci redukcji odpywu szczytowego QMAX oraz opnienia czasu jego wystpienia
TMAX dla I etapu analizy
Fig. 6. Values of peak outflow reduction QMAX and extension of time to peak TMAX for I stage
of analysis
Na potrzeby porwnania wynikw symulacji dla obu wielkoci powierzchni

zlewni wprowadzono iloraz wartoci QMAX wyznaczonych dla zlewni o powierzchni 50 ha do odpywu szczytowego obliczonego dla wikszej powierzchni
zlewni oznaczony jako IA = QMAX(50 ha)/QMAX(60 ha). Warto ilorazu IA waha
si w granicach od 0,88 do 0,96 dla symulacji bez dawienia odpywu
i od 0,95 do 1,00 dla oblicze z uwzgldnieniem dawienia. Biorc pod uwag
sposb obliczania redukcji odpywu (rwn. 4), za zmian wartoci QMAX
dla rnych powierzchni zlewni odpowiada zmiana odpywu szczytowego obliczonego bez dawienia. Maleje warto uamka QMAX(dZ)/QMAX a warto redukcji QMAX ronie. Wspomniane zmiany wartoci QMAX s rezultatem
w gwnej mierze wpywu parametrw zlewni (dugoci drogi spywu, wynikajcej z wielkoci powierzchni oraz szorstkoci powierzchni zlewni nZ), ustalonych podczas kalibracji modelu kolektora (punkt 2.3.3). Wielko zlewni odgrywa rol drugorzdn, gdy wysoko opadu dobrano tak, aby objto fali
odpywu bya niezalena od rozmiarw powierzchni A (tab. 2).
Zmienno opnienia wystpienia odpywu szczytowego w zalenoci
od powierzchni zlewni jest zwizana ze zmianami czasu TMAX dla hydrogramw
obliczonych z uwzgldnieniem dawienia odpywu. Dla zlewni o wikszej powierzchni zlewni i mniejszej szorstkoci powierzchni nZ, odpyw szczytowy
dla tego wariantu symulacji pojawia si wczeniej, co w konsekwencji zmniejsza
wartoci TMAX (rys. 6).
Czas wystpienia odpywu szczytowego w hydrogramach obliczonych bez
uwzgldniania przewenia kanau za przekrojem kontrolnym (rys. 5) jest niezaleny od wielkoci zlewni, jej parametrw ani objtoci fali odpywu i wystpuje
w chwili zakoczenia opadu.
Stwierdzono, e dla opisanych warunkw przy objtoci odpywu 2000 m3
i dawieniu odpywu, w wle powyej przekroju kontrolnego, spitrzony poziom zwierciada ciekw osiga warto zblion do poziomu terenu.
278
Po zwikszeniu objtoci fali odpywu nastpi zatem wypyw ciekw na powierzchni terenu. Objto odpywu 2000 m3 mona uzna za graniczn przy
dawieniu odpywu z wykorzystaniem minimalnej wielkoci rednicy zastpczej
dZ. W zalenoci od wielkoci powierzchni zlewni, objto V = 2000 m3 odpowiada wysokoci opadu P od 3,3 mm do 4,0 mm (tab. 2).
Uwzgldniajc niewielki z punktu widzenia analizy wpyw parametrw
zlewni na ksztat hydrogramu odpywu, w kolejnych etapach ograniczono si
do wyznaczania odpywu dla jednej wielkoci zlewni. Z uwagi na prost relacj
midzy objtoci odpywu a wysokoci opadu wybrano zlewni o powierzchni
50 ha i szorstkoci nZ = 0,025 s/m1/3.
4. 2. Etap II
Obliczenia wykonano dla opadw wywoujcych odpyw o objtoci V
od 2500 m3 do 4000 m3. Dla powierzchni zlewni A = 50 ha, uwzgldnianej
w tym etapie analizy, objtoci te odpowiadaj wysokoci opadu P odpowiednio
od 5 mm do 8 mm (tab. 2). Czas trwania opadw przyjto rwny 15 min, jednakowy dla wszystkich wysokoci. Dla kadej objtoci V, w wariancie symulacji
z dawieniem odpywu, dobierano warto rednicy zastpczej dZ w taki sposb,
aby maksymalny poziom zwierciada ciekw nie przekracza poziomu terenu
(nie nastpowa wypyw ciekw na powierzchnie terenu). Takie warunki przepywu uzyskano dla rednicy zastpczej w granicach od 0,36 m do 0,51 m
(rys. 7).
Redukcja odpywu szczytowego oraz opnienie czasu jego wystpienia
malej wraz ze wzrostem objtoci fali odpywu (rys. 8). Wartoci QMAX zmieniaj si w zakresie od 6,4 % do 27,3 %, natomiast wartoci TMAX zawieraj si
w przedziale od 5 min do 31 min.
Dla opadu wywoujcego odpyw o objtoci 4000 m3, w wariancie symulacji bez dawienia odpywu, powyej przekroju kontrolnego PK (rys. 1) wystpuje przepyw cinieniowy. Nie dochodzi do wypywu na powierzchni terenu,
poziom zwierciada ciekw przekracza poziom sklepienia kanau. Objto odpywu 4000 m3 i odpowiadajc jej wysoko opadu P = 8 mm s wielkociami
maksymalnymi, po przekroczeniu ktrych nie ma moliwoci wykorzystania
pojemnoci kolektora do zmiany ksztatu hydrogramu odpywu. Wartoci
QMAX i TMAX wynosz odpowiednio 6,4 % i 5 min.
279
Rys. 7. Hydrogramy odpywu obliczone w ramach II etapu analizy dla rnych wartoci rednicy
zastpczej dZ
Fig. 7. Outflow hydrographs computed in II stage of analysis for different values of reduced diameter dZ
Bazujc na pomiarach opadw wykonywanych na terenie miasta Poznania

[10] mona stwierdzi, e deszcze o wysokoci do 8 mm stanowi okoo 90%
wszystkich zarejestrowanych zdarze opadowych i obejmuj okoo 65 % cakowitej wysokoci opadu. Deszcze o wysokoci do 4 mm (punkt 4.1) to odpowiednio ok. 80 % liczby zdarze i ok. 45% wysokoci. Oznacza to, e retencj w kolektorze mona wykorzysta przy odpywie wywoanym przez wikszo opadw wystpujcych na terenie zlewni. Pitrzenie nie bdzie mogo suy
do zmiany parametrw hydrogramu odpywu jedynie w przypadku najbardziej
intensywnych opadw.
4.3. Etap III

Tak jak w etapie II, w obliczeniach uwzgldniono opady wywoujce odpyw o objtoci od 2500 m3 do 4000 m3. Rozpatrywano odpyw z powierzchni
A = 50 ha. Czasy trwania deszczu przyjto rwne 15, 30, 45 oraz 60 min, jako
wielokrotnoci czasu podstawowego (T = 15 min). Wykorzystano ustalone
w etapie II wartoci rednicy zastpczej dZ dla kadej objtoci odpywu. Zastosowano sta warto dZ dla danej objtoci odpywu, gdy moliwoci zwikszenia dawienia odpywu przez zmniejszenie rednicy zastpczej s niewielkie
280
i nie bd dalej omawiane szczegowo. Dla duszych czasw trwania opadu

(45 i 60 min) wyznaczone w II etapie analizy wartoci dZ mona zmniejszy
o 1 cm.
TMAX w funkcji objtoci odpywu V dla II etapu analizy
Fig. 8. Values of peak outflow reduction QMAX and extension of time to peak TMAX for II stage
of analysis
Hydrogramy odpywu dla przykadowej objtoci odpywu 3000 m3

(P = 6 mm) przedstawiono na rysunku 9.
Rys. 9. Przykadowe hydrogramy odpywu obliczone w ramach III etapu analizy dla opadu generujcego odpyw o objtoci V = 3000 m3
Fig. 9. Example outflow hydrographs, evaluated within III stage of analysis, for the rainfall generating outflow of V = 3000 m3
281
Dla oblicze bez przewenia kanau poniej przekroju kontrolnego PK

wraz ze wzrostem czasu trwania opadu odpyw szczytowy maleje i wzrasta
opnienie czasu jego wystpienia (rys 9a).
Odpyw szczytowy wyznaczony z uwzgldnieniem dawienia zmienia si
w niewielkim zakresie w wyniku zmian czasu trwania opadu (rys. 9b).
TMAX w funkcji czasu trwania opadu T dla III etapu analizy
Fig. 10. Values of peak outflow reduction QMAX and extension of time to peak TMAX as a function of rainfall duration T (III stage of analysis)
Redukcja odpywu szczytowego QMAX oraz opnienie jego wystpienia

TMAX malej wraz ze wzrostem czasu trwania opadu T (rys. 10). Wpyw czasu
T jest jednak niewielki i zmniejsza si wraz ze wzrostem objtoci odpywu.
Odmienny przebieg zalenoci dla objtoci V = 4000 m3 (rys. 10a) wynika
z faktu, e dla deszczu o czasie trwania 15 min przepyw bez przewenia kanau poniej przekroju kontrolnego odbywa si w warunkach cinieniowych (punkt
4.1).
Niewielka wraliwo QMAX oraz TMAX na zmiany czasu trwania opadu
T sugeruj, e zdolnoci retencyjne kolektora s zalene przede wszystkim
od objtoci fali odpywu czyli wysokoci opadu. Ksztat hietogramu jest mniej
istotny.
5. Wnioski i podsumowanie
Wyniki analizy zaprezentowane w publikacji pozwalaj na sformuowanie
nastpujcych wnioskw:
1. Wykorzystanie pojemnoci retencyjnej kolektora kanalizacyjnego przez spitrzenie ciekw umoliwia istotn z praktycznego punktu widzenia redukcj
odpywu szczytowego oraz opnienie czasu jego wystpienia.
2. Wielko redukcji odpywu szczytowego oraz opnienie czasu jego wystpienia zale przede wszystkim od wysokoci opadu wywoujcego odpyw.
282
3. Redukcja odpywu szczytowego i opnienie czasu jego wystpienia w wyniku spitrzenia ciekw w kanale s moliwe dla opadw wywoujcych
odpyw o objtoci do 8 razy wikszej od pojemnoci uytecznej kolektora.
Relacja midzy wysokoci graniczn opadu a pojemnoci kanau jest uzaleniona od wasnoci zlewni oraz parametrw kolektora. Okrelenie tej relacji
zwizane z uoglnieniem opisanych w publikacji wynikw wymaga rozszerzenia zakresu prezentowanej analizy o dalsze symulacje komputerowe oraz ich
weryfikacj bazujc na pomiarach realizowanych na rzeczywistych sieciach
kanalizacyjnych.
Podzikowania
Autorzy dzikuj pracownikom AQUANET S. A., w szczeglnoci
Pani Magdalenie Walczak oraz Panu Piotrowi Burdajewiczowi za udostpnienie
wynikw pomiarw oraz pomoc przy gromadzeniu danych na temat opisanego
kolektora.
Literatura
[1] Beeneken T., Erbe V., Messmer A., Reder C., Rohlfing R., Scheer M., Schuetze
M., Schumacher B., Weilandt M., Weyand M.: Real time control (RTC) of urban
drainage systems A discussion of the additional efforts compared to conventionally operated systems, Urban Water Journal, vol. 10, no. 5, 2013, s.293-299
[2] Baszczyk W., Stamatello H., Baszczyk P.: Kanalizacja. Sieci i pompownie.
Tom I, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1983
[3] Bolt A., Burszta-Adamiak E., Gudelis-Taraszkiewicz K., Suligowski Z., Tuszyska
A.: Kanalizacja. Projektowanie, wykonanie, eksploatacja, Wydawnictwo SeidelPrzywecki Sp. z o. o., 2012
[4] Geiger W., Dreiseitl H.: Nowe sposoby odprowadzania wd deszczowych, Oficyna
Wydawnicza Projprzem-EKO, Bydgoszcz, 1999
[5] Kaus K.: Wykorzystanie retencji kanaowej do redukcji przepywu szczytowego
w kolektorze grawitacyjnym, praca magisterska, Instytut Inynierii rodowiska,
Politechnika Poznaska, 2012
[6] Kisiel A.: Ruch nadkrytyczny ustalonego przepywu cieczy w kolektorach o przekroju koowym, GWiTS, 8/2000, s. 305-308
[7] Krlikowska J., Krlikowski A.: Wody opadowe. Odprowadzanie, zagospodarowanie, podczyszczanie i wykorzystanie, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.
o., 2012
[8] Lei J., Li J., Schilling W.: Stepwise hypothesis test model calibration procedure
of urban runoff design model and an alternative of Monte-Carlo simulation, Proceedings 8th International Conference Urban Storm Drainage, 30 August-3 September 1999, Sydney, Australia
[9] Rossman L. A.: Storm Water Management Model Users Manual, version 5.0: US
EPA, Cincinnati, OH 45268, 07.2010, www.epa.gov/ednnrmrl/models/swmm
283
[10] Marlewski A., Mazurkiewicz K., Sowiski M.: Exponential distribution of rainless
periods observed in the town of Pozna, Materiay respublikanskoj naucznoprakticzeskoj konferencji: statistika i jejo primienienija, Taszkient 2013,
s. 113-119
[11] Nash J. E., Sutcliffe J. V.: River flow forecasting through conceptual models. Part I
a discussion of principles, Journal of hydrology, 10/1970, s. 282-290
[12] Skotnicki M., Sowiski M.: Badanie zmiennoci wspczynnika szorstkoci kanau
deszczowego na podstawie pomiarw przepywu, materiay I Oglnopolskiej Konferencji Naukowo-Technicznej INFRAEKO 2008, Rzeszw - Pacztowice,
s. 193-204
Rzeszowskiej, Rzeszw, 2008
EVALUATION OF DETENTION CAPACITY OF A SEWER

Summary
The paper deals with a problem of peak flow reduction and a delay of its appearance time by
detention of runoff in a sewer main. The problem has been investigated for an existing sewer main
characterized by the following parameters: the diameter 1.0 m, the length 968 m
and the slope 0.16 %. A rainfall-runoff model implemented in the computer program SWMM5 has
been used for simulation of runoff from the sewer catchment which had been generated by block
rainfalls of different intensity. The runoff detention in the sewer has been realized by reduction of
its diameter downstream the modeled reach. It has been found, that in the presented case study
retention ability of a sewer depends mainly on a volume of outflow wave. Depending
on a diameter of reduced section of a sewer the possibility of peak flow reduction without an outflow on the ground surface for a volume of runoff wave exceeding up to 8 times free capacity of
sewer exist.
Keywords: sewer capacity, rainfall-runoff model, SWMM5 software
DOI:10.7862/rb.2014.61

Pawe SOTYS1
Agnieszka STEC2
MODELOWANIE HYDRODYNAMICZNE
SYSTEMU KANALIZACJI DESZCZOWEJ
Modelowanie hydrodynamiczne staje si w dzisiejszych czasach wanym narzdziem do analizy, symulacji oraz przewidywania rnych sytuacji mogcych pojawi si w trakcie eksploatacji sieci. Co wicej nowoprojektowane sieci kanalizacyjne na etapie projektowania musz posiada model hydrodynamiczny, ktry pozwala na sprawdzenie czstoci wyleww oraz wystpowania cinieniowych przepyww ciekw w przewodach. Wanym aspektem podczas tworzenia tego typu
symulacji jest posiadanie duego zakresu danych dotyczcych opadu deszczu. Im
wiksza ich ilo tym lepiej mona prognozowa ewentualne moliwoci podtopie oraz przecie sieci oraz urzdze. Dodatkowo mog one suy do tworzenia modeli opadowych, takich jak deszcz modelowy Eulera typu II. Tego typu modele umoliwiaj weryfikacj wyznaczonych rednic kanaw i wielkoci urzdze
znajdujcych si w systemie kanalizacyjnym. Istnieje wiele programw komputerowych sucych do wykonywania oraz analizy modeli hydrodynamicznych systemw kanalizacyjnych. Cz z nich, to jednak programy patne, std szczegln
popularnoci cieszy si oglnodostpny i darmowy amerykaski program
SWMM 5.0. Tematem opracowania jest utworzenie modelu hydrodynamicznego
projektowanego systemu kanalizacji deszczowej dla zadanej zlewni obliczeniowej.
Przedstawiono zagadnienia dotyczce modelowania hydrodynamicznego. Ostatecznie dokonano analizy dziaania sieci przy obcieniu deszczem rzeczywistym
oraz opadem modelowym Baszczyka. Zwrcono szczegln uwag na wielko
odpywu z poszczeglnych zlewni czstkowych, przepyw oraz prdko przepywu ciekw w kanaach deszczowych oraz na wystpowanie wypywu ciekw na
powierzchni terenu i przepyww cinieniowych w przewodach grawitacyjnych.
Sowa kluczowe: kanalizacja deszczowa, kanalizacja grawitacyjna, model hydrodynamiczny, SWMM
Politechnika Rzeszowska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska, tel. +48 661 336 297, e-mail: pwsotys@gmail.com
2
Autor do korespondencji: Politechnika Rzeszowska, Katedra Infrastruktury i Ekorozwoju, Wydzia Budownictwa i Inynierii rodowiska, 39-959 Rzeszw, al. Powstacw Warszawy 6, tel.
+48 17 865 10 71, e-mail: stec_aga@prz.edu.pl
286
P. Sotys, A. Stec
1. Wprowadzenie
Zwikszajca si ilo terenw zurbanizowanych oraz coraz trudniejsze do
przewidzenia wystpowanie opadw deszczu, przyczyniaj si do rozpowszechnienia metod umoliwiajcych analiz, symulacj oraz przewidywanie zachowania si systemw kanalizacji deszczowej podczas rnych sytuacji.
W erze programw komputerowych znacznie atwiej tworzy programy specjalizujce si w tego typu badaniach. Naukowcy mog obecnie wykorzystywa
trudne do wyznaczenia analitycznego zalenoci znane od duszego czasu, jak
np. rwnania de Saint-Venanta (wzr 1) z 1871 roku. W dzisiejszych czasach,
posiadajc szczegowe pomiary dotyczce wysokoci opadw, mona prognozowa zagroenie podtopieniami lub awarie sieci kanalizacyjnych.
Na rynku funkcjonuje wiele programw komputerowych sucych do tworzenia modeli hydrodynamicznych sieci kanalizacji deszczowej. Szczeglnie
czsto znajduje zastosowanie bezpatny i oglnodostpny program SWMM 5.0.
Wykorzystuje si go jako narzdzie do rnorodnych analiz dotyczcych systemw kanalizacyjnych miast, takich jak badanie przepyww wstecznych w kanaach oraz nierwnomiernoci pracy sieci [11] czy tworzenie symulacji spywu
powierzchniowego do sieci dla rnych typw obszarw miejskich [5]. Ponadto
program ten znajduje zastosowanie przy teoretycznych analizach wpywu wielkoci zlewni odwadnianej na wielko spywu powierzchniowego i dziaania
systemu kanalizacji [12]. Jest on cigle udoskonalany i dostosowywany do
obecnych informacji na temat odpywu wd opadowych z terenw zurbanizowanych. W artykule [3] przeanalizowano moliwoci zastosowania programu
SWMM do wykonywania rwnolegych oblicze dla sieci przy wykorzystaniu
kilku opadw modelowych.
Zagadnienie modelowania hydrodynamicznego wie si w duej mierze
z tworzeniem takich modeli opadw, ktre jak najwierniej odzwierciedlaj rzeczywiste warunki atmosferyczne. Na przestrzeni kilkudziesiciu lat powstao
wiele wzorw opierajcych si na analizach statystycznych okrelonych deszczy, ktre wystpiy w konkretnym miejscu i czasie [10]. Stosowany na szerok
skal model Baszczyka [2] jak si okazuje zania wartoci natenia deszczu [9,
10, 15]. Du popularno zyskuje obecnie deszcz modelowy Eulera typu II,
ktry wykorzystywany jest na terenie Niemiec [1, 9]. W Polsce jednak nie ma
jeszcze odpowiednich danych dla tego modelu jak ma to miejsce w Niemczech,
gdzie stosowany jest atlas opadw KOSTRA [1, 9]. Dopki nie powstanie atlas
tego typu naukowcy staraj si wykorzystywa istniejce dane pogodowe do
tworzenia modeli dla konkretnych miast, jak np. dla Wrocawia [9, 10]. Poprzez
dokonanie analizy statystycznej wykonano model probabilistyczny maksymalnych opadw dla warunkw wrocawskich, na ktrym oparto metod wspczynnika opnienia do obliczania sieci kanalizacyjnej [9, 10].
W artykule przedstawiono zasad tworzenia modelu hydrodynamicznego
dla projektowanego systemu kanalizacji deszczowej. Przeprowadzono symulacj
Modelowanie hydrodynamiczne systemu...
287
pracy sieci oraz zwrcono uwag na problemy eksploatacyjne mogce wystpi

w rzeczywistych warunkach pracy. Wykorzystano do tego celu amerykaski
program SWMM.
2. Modelowanie hydrodynamiczne
Spyw wd opadowych ze zlewni jest zoonym procesem, ktry uzaleniony jest od szeregu czynnikw, zwizanych m.in. z budow powierzchni
zlewni lub z warunkami hydrologiczno-geologicznymi. Analityczne metody wyznaczania iloci wd deszczowych odprowadzanych ze zlewni do sieci kanalizacyjnej zakadaj, e jest ona staa w czasie. W warunkach rzeczywistych procesy, z ktrych skada si spyw wd, s zmienne w trakcie trwania opadu oraz po
jego zakoczeniu. Wrd tych procesw naley wyrni parowanie, retencj
powierzchniow oraz infiltracj wody do gruntu.
Modelowanie hydrodynamiczne pozwala uwzgldni wszystkie czynniki
wpywajce na wielko odpywu ze zlewni, przez co istnieje moliwo symulacji dziaania sieci w warunkach zblionych do rzeczywistych [9, 10].
Uwzgldnia ono niejednostajny i nieustalony przepyw ciekw. Modelowanie
jest przydatnym narzdziem podczas analizy dziaania sieci w przypadku wczenia nowych zlewni do istniejcego systemu. Dodatkowo pozwala na wykonanie oblicze majcych na celu wybr wariantu modernizacji sieci kanalizacyjnej oraz sprawdzenia czstoci wyleww.
Podstaw dla modelowania hydrodynamicznego jest sformuowany przez
de Saint-Venanta ukad rwna quasi-liniowych typu hiperbolicznego (wzr 1).
Suy on do opisu przepyww cieczy w przewodach, umoliwiajc analiz
zmiennoci przepywu oraz wysokoci napenienia w czasie oraz w kadym
punkcie dugoci przewodu. Dodatkowo uwzgldnia on moliwe spitrzenia
i przepywy wsteczne [15].
y A y qb
y
t v x B x B
1 y v y y S f I qb vq v 0
gA
g x g x x
gdzie: y gboko cieczy, m,

v prdko przepywu cieczy, m/s,
A powierzchnia przekroju poprzecznego przepywajcej cieczy, m2,
B szeroko zwierciada cieczy, m,
qb rozoony dopyw boczny cieczy, m3/s,
g przyspieszenie ziemskie, m/s2,
I nachylenie dna kanau, -,
Sf spadek hydrauliczny, -,
(1)
288
P. Sotys, A. Stec
vq skadowa prdkoci dopywu bocznego w d kanau, m/s.

Powyszy wzr (1) zosta utworzony w 1871 roku i dugo nie odnalaz zastosowania praktycznego, poniewa ze wzgldu na obecno parametrw nieliniowych nie posiada on rozwizania analitycznego. Dopiero stworzenie programw komputerowych sucych do modelowania hydrodynamicznego pozwolio wykorzysta w peni rwnanie de Saint-Venanta w badaniach nad warunkami
przepywu cieczy w przewodach. Kolejnym wanym elementem modelu jest
rodzaj wprowadzanych danych odnonie opadw. Najbardziej wiarygodne wyniki symulacji uzyskuje si poprzez zadanie programowi informacji pozyskanych na podstawie pomiarw rzeczywistych deszczy, tj. wysokoci opadu lub
jego intensywnoci. Moliwe jest rwnie wykorzystanie deszczy modelowych,
np. Eulera typu II.
Obecnie na rynku jest wiele programw uytkowych do modelowania systemw kanalizacyjnych. Najpopularniejsze z nich zwizanych gwnie z odwodnieniem terenw to: Hykas, Hystem-Extran, Mike Urban oraz SWMM [6, 7,
8, 16-20]. Wymienione programy komputerowe s powszechnie znane
w rodowisku badaczy zajmujcych si udoskonalaniem oraz optymalizacj
dziaania sieci kanalizacyjnych i odwodnieniowych. Dziki budowie moduowej
mog by atwo modyfikowane i dostosowywane do potrzeb uytkownika. Zawarte w nich modele obliczeniowe stanowi podstaw dla programw specjalistycznych ograniczajcych si do konkretnych problemw. Daje to moliwo
coraz dokadniejszej analizy systemw, prowadzcej do zmniejszenia ich awaryjnoci oraz poprawy efektywnoci ich pracy. Staj si rwnie wanym narzdziem w zarzdzaniu tego typu sieciami.
Program SWMM 5.0, jako jedyny z wymienionych programw, jest oglnodostpnym i bezpatnym programem. Dlatego zosta on wykorzystany do analizy projektowanego systemu kanalizacji deszczowej w tym opracowaniu.
SWMM (Storm Water Management Model) by pierwszym na wiecie programem komputerowym sucym do modelowania funkcjonowania sieci kanalizacyjnej. Program opracowali naukowcy Agencji Ochrony rodowiska Stanw
Zjednoczonych (United States Environmental Protection Agency) w 1971 r.
Przechodzi on wiele modyfikacji, ktre doprowadziy do obecnej wersji 5.0
[14]. Program SWMM umoliwia wyznaczenie przepywu w kanaach, spowodowanego odpywem wd opadowych ze zlewni. Dodatkow zalet programu
jest moliwo symulacji zjawisk wylewania si ciekw na powierzchni terenu. Oprcz spywu ciekw deszczowych jest moliwe okrelenie spywu wd
roztopowych, tworzcych si podczas topnienia niegu [9, 14].
Oprogramowanie SWMM uwzgldnia liczne procesy hydrologiczne, ktre
przyczyniaj si do powstania spywu powierzchniowego z terenw miejskich,
takie jak:
a) zmienne w czasie opady deszczu,
b) parowanie wody gromadzcej si w zagbieniach,
289
nagromadzenie si i topnienie niegu,

zatrzymywanie opadu w zagbieniach terenu,
infiltracja wody opadowej do gruntu,
przesikanie infiltrujcej wody do warstwy wodononej,
wzajemne przepywy wody pomidzy systemem odwodnieniowym
a warstw wodonon [14].
Zachowanie przestrzennej zmiennoci na rozpatrywanym obszarze powyszych procesw jest osignite poprzez podzielenie terenu na mniejsze zlewnie.
Kada z nich zawiera odrbne parametry odnonie rodzaju gruntu lub wielkoci
powierzchni przepuszczalnej i nieprzepuszczalnej. SWMM ponadto zawiera
ustawienia umoliwiajce modelowanie dopyww zewntrznych do systemu
odwodnieniowego, zbiornikw i urzdze sucych do rozdziau przepywu.
Daje to moliwo:
a) tworzenia systemu o nieograniczonej wielkoci,
b) wprowadzania rnorodnych typw zamknitych lub otwartych kanaw,
c) modelowania zbiornikw, przeleww, pompowni lub separatorw,
d) wprowadzania danych odnonie jakoci odprowadzanych wd opadowych oraz wykonywania oblicze kanalizacji oglnospawnej,
e) wyboru pomidzy kinematyczn i dynamiczn metod oblicze,
f) symulacji rnych warunkw przepywu w kanaach, takich jak: cofanie
si wody, pitrzenie przepywu, przepywy wsteczne oraz wypywanie
wody na powierzchni terenu poprzez studzienki,
g) sterowania prac pomp, otwieraniem klap oraz kontroli warunkw na
przelewach [14].
Metoda obliczania wielkoci spywu powierzchniowego ze zlewni opiera si
na modelu zbiornika nieliniowego (rys. 1) [9, 14]. Oglnie ilo odprowadzanej
ze zlewni wody Qsp wyznaczona jest z zalenoci 2.
c)
d)
e)
f)
g)
Qsp W
ho hr
np
ip
(2)
gdzie: Qsp ilo odprowadzanej ze zlewni wody, m3/s,

W szeroko hydrauliczna zlewni, m,
ho wysoko opadu, m,
hr wysoko retencji powierzchniowej, m,
np zastpczy wspczynnik szorstkoci dla powierzchni zlewni, s/m1/3,
ip redni spadek powierzchni zlewni, %.
P. Sotys, A. Stec
290
Rys. 1. Model zbiornika nieliniowego wykorzystywanego w module RUNOFF

Fig. 1. Model of non-linear reservoir, which is using in the RUNOFF module
Szeroko pasa spywu W jest to stosunek zredukowanej powierzchni zlewni do obliczeniowej dugoci drogi spywu ze zlewni. Jest to parametr, ktry ma
wpyw na wielko odpywu. Im warto W jest wiksza tym odpyw ze zlewni
jest wikszy. Szeroko hydrauliczn zlewni W wyznacza si ze wzoru (3).
F zr
Lobl
(3)
gdzie: W szeroko pasa spywu, m,

Fzr powierzchnia zredukowana zlewni, m2,
Lobl obliczeniowa dugo drogi spywu ze zlewni czstkowej, m.
Czci bilansu wd deszczowych odprowadzanych z danej powierzchni
zlewni s wody wsikajce do gruntu. Infiltracja traktowana jest jako zmienny
w czasie odpyw ze zlewni. Program SWMM 5.0 pozwala na wybr pomidzy
trzema modelami obliczeniowymi dotyczcymi infiltracji:
a) modelem Hortona,
b) modelem Green-Ampta,
c) modelem SCS [14].
Rwnanie Hortona powstao w oparciu o empiryczne obserwacje, ktre dowiody, e zdolno infiltracji gruntu maleje wykadniczo od pocztkowej wartoci do wartoci minimalnej. Proces ten nastpuje w czasie trwania deszczu.
Najczciej podczas pracy z programem SWMM wykorzystuje si wanie ten
model obliczeniowy. Rysunek 2 przedstawia wykres zdolnoci infiltracji f
w czasie na podstawie modelu Hortona [4]. Krzyw przedstawion na wykresie
opisuje wzr (4) [4]. Staa czasowa k okrela jej ksztat. Program wymaga podania tej wartoci w h-1.
f fc f0 f c e k t
291
(4)
gdzie: f zdolno infiltracji gruntu, mm/h,

f0 pocztkowa zdolno infiltracji, mm/h,
fc kocowa zdolno infiltracji, mm/h,
k staa czasowa, 1/h,
t czas trwania opadu, doba.
Rys. 2. Wykres przedstawiajcy ide modelu obliczeniowego Hortona [na podstawie 4]

Fig. 1. Graph introduced the idea of the Hortons routing model [based on 4]
Metoda Green-Ampta okrela infiltracj, gdy woda jest cigle obecna na

powierzchni terenu. Parametry wejciowe przy stosowaniu tej metody to warto
pocztkowego deficytu wilgotnoci gleby, przewodnoci hydraulicznej gleby
oraz wysokoci ssania kapilarnego. Model krzywej numerycznej pozwala na
wprowadzenie przez uytkownika wartoci zdolnoci infiltracji w formie tabeli,
uzyskanych z bada terenowych.
Obliczenia w programie SWMM mog by przeprowadzane jedn z trzech
metod:
a) metod przepywu ustalonego (Steady Flow),
b) metod fali kinematycznej (Kinematic Wave),
c) metod fali dynamicznej (Dynamic Wave).
292
P. Sotys, A. Stec
Metoda przepywu ustalonego jest metod uproszczon. Zakada, e w kadym przyjtym kroku czasowym przepyw jest jednostajny i ustalony. Ta metoda moe by stosowana tylko w systemie rozgazionym, gdzie kady wze posiada jeden przewd wylotowy. Powinna by stosowana jedynie do wstpnych
analiz [14].
Metoda fali kinematycznej korzysta z rwnania ruchu de Saint-Venanta
(z pominiciem si bezwadnoci oraz si parcia), powizanego z rwnaniem cigoci. Zaoeniem tej metody jest przyjcie spadku poziomu zwierciada przepywajcych ciekw rwnego spadkowi kanau [14].
Metoda fali dynamicznej jest najdokadniejsz z metod, jednak wymaga
najwikszej iloci danych wejciowych do wykonania oblicze. Wykorzystuje
ona rwnanie de Saint-Venanta oraz rwnanie cigoci tworzc ukad rwna
rniczkowych opisujcych nieustalony ruch wolnozmienny. Powinna by stosowana dla systemw, gdzie moe wystpowa spitrzenie przepywu spowodowane ograniczeniami przepywu grawitacyjnego lub regulowaniem przepywu
za pomoc np. przeleww [14].
Tabela 1 przedstawia porwnanie metod obliczeniowych, na podstawie sytuacji w przewodach kanalizacyjnych wystpujcych w rzeczywistych warunkach ich pracy, uwzgldnianych przez te metody [14].
293
Tabela 1. Porwnanie metod obliczania przepywu ciekw w przewodach kanalizacyjnych wykorzystywanych w programie SWMM 5.0, na podstawie [14]
Table 1. Comparison of methods of a routing a flow in sewers, which are used in SWMM 5.0, on
the grounds of [14]
Metoda
Rodzaj
sytuacji
Retencja kanaowa
Spitrzenie przepywu
Straty cinienia na
wlocie lub wylocie
z kanau
Zmiana kierunku
przepywu
Przepyw pod cinieniem
Wydostanie si
nadmiaru ciekw na
powierzchni terenu
Metoda przepywu
ustalonego
Metoda fali kinematycznej
Metoda fali dynamicznej
nie uwzgldnia
uwzgldnia
uwzgldnia
nie uwzgldnia
nie uwzgldnia
uwzgldnia
nie uwzgldnia
nie uwzgldnia
uwzgldnia
nie uwzgldnia
nie uwzgldnia
uwzgldnia
nie uwzgldnia
nie uwzgldnia
uwzgldnia
nie uwzgldnia
uwzgldnia
uwzgldnia
3. Charakterystyka modelowanej zlewni

Projekt kanalizacji deszczowej wykonano dla obszaru obejmujcego powierzchni 691 ha. Przedzielony zosta on rzek pync w kierunku wschodnim
na dwie czci: lewobrzen (415,8 ha) i prawobrzen (275,2 ha). Obie czci
zostay podzielone na mniejsze jednostki ze wzgldu na ilo zbiornikw retencyjnych: lewobrzena na cztery a prawobrzena na dwie czci. Wartoci wspczynnikw spywu powierzchniowego zlewni czstkowych rosn w kierunku
rzeki i ksztatuj si w granicach od 0,3 do 0,6. Przyjto, e zlewni stanowi
gleby piaszczysto-gliniaste z niewielk iloci rolinnoci, charakteryzujce si
bardzo ma zdolnoci infiltracji oraz rednimi wysokociami retencji powierzchniowej. Strefa przemarzania gruntu siga gbokoci 1,2 m pod poziomem terenu, std przykrycie przewodw kanalizacyjnych wynioso 1,5 m. Wysoko redniego opadu rocznego przyjto na poziomie 820 mm. Zaoono czas
retencji kanaowej rwny 2 min. Spadek zlewni uksztatowany jest w kierunku
rzeki, dlatego wszystkie wody opadowe mona odprowadza w sposb grawitacyjny.
Sie kanalizacji deszczowej skada si cznie z 86 odcinkw obliczeniowych o cznej dugoci 28859 m. rednice zastosowanych przewodw wykonanych z PE to: 300, 350, 400, 500, 600, 700, 800, 900, 1000, 1200, 1400, 1500,
1600, 1800 oraz 2000 mm. Doboru dokonano na podstawie katalogu producenta
rur, firmy Uponor Infra. Kanay czone s sklepieniem oraz uoone rwnolegle
294
P. Sotys, A. Stec
do spadkw terenu (od 2 do 7). Przyjmowano napenienie przewodw wodami opadowymi w granicach od 60 do 80 %, pozostawiajc rezerw przepustowoci dla przyczanych w przyszoci nowych terenw. Obliczeniowe prdkoci przepywu ciekw w kanaach mieszcz si w granicach od 1,42 do 3,91
m/s.
Zastosowano sze wielokomorowych zbiornikw retencyjnych o cznej
pojemnoci 11441,062 m3, zajmujcych powierzchni 5243,5 m2. Cztery z nich
posiadaj trzy komory akumulacyjne, natomiast dwa pozostae dwie komory.
Zaoono wysoko wszystkich urzdze rwn 2,5 m oraz sta warto natenia odprowadzanych ciekw rwn 2500 dm3/s. W ten sposb uzyskano wartoci wspczynnika redukcji kolejno dla zbiornika ZR1: 0,50; dla zbiornika
ZR2: 0,43; dla zbiornika ZR3: 0,46; dla zbiornika ZR4: 0,60; dla zbiornika ZR5:
0,35 oraz dla zbiornika ZR6: 0,30. Staa warto odpywu wd opadowych
oznacza, e wszystkie kanay cinieniowe na wypywie ze zbiornika bd miay
taki sam wymiar, tj. 1000 x 38,2 mm. Rysunek 3 przedstawia schemat projektowanej sieci, zamieszczony w programie SWMM.
Rys. 3. Schemat modelu hydrodynamicznego sieci podczas symulacji przepywu ciekw

w kanaach
Fig. 3. Diagram of hydrodynamic model of drainage system during simulation
295
4. Analiza dziaania systemu kanalizacyjnego wraz z obiektami

retencyjnymi
4.1. Wybr ksztatu zbiornikw retencyjnych
Program nie przewiduje definiowania wielokomorowych zbiornikw retencyjnych. W celu sprawdzenia czy ksztat wprowadzanych zbiornikw jest istotny w pracy z programem SWMM, postanowiono dokona porwnania moliwych sposobw zamieszczania tych urzdze w modelu. Rozpatrzono dwie rne metody definiowania zbiornikw w programie:
a) wariant I: przyjcie sumarycznej powierzchni komr akumulacyjnych na
caej wysokoci zbiornika (rys. 4),
b) wariant II: przyjcie powierzchni komory przepywowej na wysokoci
od dna do rzdnej pierwszej krawdzi przelewowej. Nastpnie zaoono
tak powierzchni aby objto wd opadowych przejmowana przez
komor akumulacyjn, napenian jako pierwsz, zmiecia si na wysokoci pomidzy rzdnymi obu krawdzi przelewowych komr. Na pozostaej wysokoci postpiono podobnie z tym, e wyznaczono powierzchni dla sumarycznej objtoci obu komr akumulacyjnych (rys.
5).
Rys. 4. Ksztat zbiornika ZR1 w przekroju dla wariantu I

Fig. 4. Cross section of a storage unit ZR1 for variant I
296
P. Sotys, A. Stec
Rys. 5. Ksztat zbiornika ZR1 w przekroju dla wariantu II

Fig. 5. Cross section of a storage unit ZR1 for variant II
Porwnanie pracy zbiornika ZR1 zostao przeprowadzone przy obcieniu

zlewni rzeczywistymi opadami deszczu. Pierwszym parametrem, dla ktrego
dokonano porwnania przedstawionych wariantw jest objto ciekw zgromadzona w zbiorniku w czasie trwania opadu. Rysunek 6 przedstawia wykres
ksztatowania si iloci wd opadowych dla caego zakresu czasu objtego analiz. Aby umoliwi bardziej czytelny ksztat krzywej oraz pokaza rnic pomidzy wariantami wybrano okres od 20 do 28 lipca 2008 (rys. 7). Poziom lini
zaznaczono maksymaln obliczeniow pojemno zbiornika ZR1, ktr wyznaczono poprzez zsumowanie pojemnoci obu komr akumulacyjnych zbiornika
oraz pojemnoci komory przepywowej. Analizujc wykres mona zauway, e
w obu przypadkach przy nasilonych opadach zbiornik nie pomieciby caej iloci dopywajcych wd. W przypadku wariantu II, czyli bardziej odzwierciedlajcego rzeczywiste warunki pracy zbiornika wielokomorowego, okazao si nawet, e w 147 dniu symulacji zbiornik zmieciby jedynie 1/3 dopywajcych
wd. Na podstawie uzyskanych wynikw przedstawionych na wykresie (rys. 7)
mona wnioskowa, e dla tworzonego modelu korzystniejsze byoby zastosowanie I wariantu. Pojemno zbiornika w tym przypadku rwnie zostaaby
przekroczona dwukrotnie (rys. 7), natomiast ksztatuje si ona bardziej rwnomiernie w badanym okresie czasu ni ta w wariancie II.
297
Rys. 6. Wykres przedstawiajcy zmiany objtoci w zbiorniku ZR1 dla caego zakresu czasu objtego analiz
Fig. 6. Volume changes in storage unit ZR1 for full extent of analysis time.
Rys. 7. Wykres ksztatowania si iloci ciekw w zbiorniku ZR1 w okresie 20-28.07.2008 roku
Fig. 7. Forming of the volume in storage unit ZR1 from the 20th to the 28th of July 2008
Dodatkowo przeprowadzono analiz napenienia w przewodach przed (rys.

8) oraz za zbiornikiem (rys. 9). W obu wariantach ksztatuj si one bardzo podobnie. Mona wnioskowa, e ksztat zbiornika w przekroju wprowadzany do
programu SWMM nie ma wikszego znaczenia w rozpatrywanym modelu sieci
kanalizacyjnej. Dlatego biorc pod uwag wynik pierwszej analizy, postanowiono wybra wariant I, rezygnujc z moliwoci zblienia zbiornikw ksztatem do
zbiornikw wielokomorowych, kosztem korzystniejszej pracy w trakcie wystpowania opadu.
Naley zaznaczy, e wariant I zakada przyjcie wyznaczonej analitycznie
objtoci zbiornikw wielokomorowych jako objtoci definiowanych w programie zbiornikw jednokomorowych. Natomiast jeli chodzi o dokadno wy-
298
P. Sotys, A. Stec
konania symulacji dziaania projektowanego systemu trzeba uwzgldni to, e

w rzeczywistych warunkach zbiorniki bd pracowa w nieco inny sposb.
Uznano, e w ramach tego opracowania taki sposb okrelenia ksztatu zbiornikw bdzie wystarczajcy do przedstawienia istoty wykonywania modeli hydrodynamicznych w programach typu SWMM 5.0.
Rys. 8. Wykres ksztatowania si napenienia w odcinku CZ1 znajdujcym si przed zbiornikiem

ZR1 w okresie 19-28.07.2008 roku
Fig. 8. Forming of the depth in the conduit CZ1 situated before the storage unit ZR1 from the 19th
to the 28th of July 2008
Rys. 9. Wykres ksztatowania si napenienia w odcinku CZ2 znajdujcym za studzienk rozprn SR1 zbiornika ZR1 w okresie 19-28.07.2008 roku
Fig. 9. Forming of the depth in the conduit CZ2 situated past the junction SR1 from the 19th to the
28th of July 2008
299
4.2. Analiza modelu hydrodynamicznego systemu kanalizacji deszczowej

oraz porwnanie jego dziaania przy wystpieniu opadu rzeczywistego
i deszczu modelowego Baszczyka
Gwna analiza modelu hydrodynamicznego sieci kanalizacji deszczowej
wykonanej w tym opracowaniu dotyczy przebiegu pracy sieci przy obcieniu
opadem rzeczywistym oraz opadem modelowym Baszczyka.
Zanim wody deszczowe zostan odprowadzone przez sie kanalizacyjn,
spadaj na zlewni tworzc spyw powierzchniowy. Przedmiotem analizy jest
wic odpyw ze zlewni w czasie opadu. Do porwnania wybrano 3 zlewnie obliczeniowe:
a) F99 o najwikszej powierzchni 17,90 ha,
b) F65 o najmniejszej powierzchni 0,90 ha,
c) F19 o powierzchni zblionej do redniej powierzchni wszystkich
zlewni (5,44 ha) 5,40 ha.
Na rysunku 10 przedstawiono lokalizacj tych zlewni w projektowanym systemie kanalizacji.
Rys. 10. Lokalizacja zlewni F19, F65 oraz F99 w systemie kanalizacyjnym
Fig. 10. Localization of subcatchments F19, F65 and F99 in the drainage system
Analizujc posiadane rzeczywiste dane o opadach stwierdzono, e opad

podczas ktrego spada najwiksza ilo wody wystpi pomidzy 3 a 4 sierpnia
2007 w godzinach od 22:20 do 18:10. Bdzie on brany pod uwag w trakcie poniszych porwna. Rysunek 11 przedstawia ksztatowanie si odpywu wd
300
P. Sotys, A. Stec
opadowych z wybranych zlewni w czasie. Dziki programowi SWMM mona

otrzyma informacje dotyczce zmian odpywu, maksymalnych wartoci odpywu w trakcie trwania deszczu oraz informacje jak dugo po ustpieniu opadu
dopywaj do sieci wody deszczowe. Przykadowo w zlewni F99, spyw wd
opadowych trwa jeszcze przez okoo 19 godzin po zakoczeniu opadu. Im wiksza jest powierzchnia zlewni, a co za tym idzie, wiksza ilo spywajcej
z niej wody, tym duszego czasu potrzeba aby caa jej ilo moga odpyn
istniejcym kanaem deszczowym. Maksymalny odpyw z poszczeglnych
zlewni w badanym okresie czasu wynis:
a) zlewnia F99: 214,38 dm3/s,
b) zlewnia F19: 69,30 dm3/s,
c) zlewnia F65: 14,52 dm3/s.
Rys. 11. Wykres zbiorczy odpywu w czasie ze zlewni F99, F19 i F65
Fig. 11. Consolidated graph of a runoff from subcatchments F99, F19 and F65
Krzywe odpywu dla modelu Baszczyka zestawiono na rysunku 12. Wartoci odpywu ze zlewni okazay si nieco wysze ni te uzyskane podczas rzeczywistych opadw deszczu. Dla najwikszej zlewni spyw trwa przez okoo 14
godzin. W porwnaniu z opadem rzeczywistym czas spywu okaza si duo
krtszy. Maksymalny odpyw z poszczeglnych zlewni wynis:
a) zlewnia F99: 251,49 dm3/s,
b) zlewnia F19: 122,25 dm3/s,
c) zlewnia F65: 37,05 dm3/s.
301
Rys. 12. Wykres odpywu ze zlewni F99, F19 oraz F65 dla modelu Baszczyka
Fig. 12. Runoff from subcatchments F99, F19 and F65 for the Baszczyks model
Nastpnym analizowanym parametrem jest przepyw ciekw opadowych

w kanaach. Wybrano wystpujce po sobie odcinki C1, C2, C6 oraz CZ1
o rednicach kolejno 800, 1200, 1400 oraz 1800 mm. Lokalizacja tych przewodw w systemie przedstawiona jest na rysunku 13. Wzito pod uwag ten sam
opad, ktry by wykorzystany przy rozpatrywaniu odpywu ze zlewni. Rysunek
14 przedstawia wykresy przepywu w wybranych odcinkach.
Jak wida na wykresie (rys. 14) ksztat krzywych odpowiada ksztatowi
tych na wykresie odpywu ze zlewni (rys. 11). Wielkoci przepyww odpowiadaj rozmieszczeniu odcinkw w systemie, tj. wzrastaj od odcinka pocztkowego do kocowego. Dodatkowo porwnujc otrzymany wykres z wykresem
odpywu ze zlewni mona odczyta z jakim opnieniem woda ze zlewni dopyna do kanaw. Maksymalne wartoci przepywu dla odcinkw w badanym
okresie czasu wyniosy:
a) odcinek C1: 296,70 dm3/s,
b) odcinek C2: 377,68 dm3/s,
c) odcinek C6: 820,06 dm3/s,
d) odcinek CZ1: 1216,30 dm3/s.
302
P. Sotys, A. Stec
Rys. 13. Lokalizacja odcinkw C1, C2, C6 oraz CZ1 w systemie kanalizacyjnym
Fig. 13. Localization of conduits C1, C2, C6 and CZ1 in the drainage system
Rys. 14. Wykres zbiorczy przepywu w odcinkach C1, C2, C6 i CZ1

Fig. 14. Consolidated graph of a flow in conduits C1, C2, C6 and CZ1
Naley zauway, e s to wartoci okoo 6 razy mniejsze ni te otrzymane

w obliczeniach hydraulicznych kanaw. Poniewa przedstawiony deszcz jest
najwikszym pod wzgldem iloci wody w badanym okresie czasu, naley
wnioskowa, e przewody zostay znacznie przewymiarowane.
303
Przepywy uzyskane w kanaach dla modelu Baszczyka (rys. 15) okazay

si nieco nisze dla odcinkw C2, C6 oraz CZ1. Jedynie w pierwszym odcinku
uzyskano przepyw wikszy ni ten podczas rzeczywistych opadw.
Rys. 15. Wykres przepywu wd opadowych w kanaach C1, C2, C6 oraz CZ1 dla modelu Baszczyka
Fig. 15. Storm water flow in conduits C1, C2, C6 and CZ1 for the Baszczyks model
Maksymalne wartoci przepywu dla odcinkw wyniosy:

a) odcinek C1: 328,90 dm3/s,
b) odcinek C2: 372,99 dm3/s,
c) odcinek C6: 766,48 dm3/s,
d) odcinek CZ1: 1146,59 dm3/s.
Podobnie jak przy uyciu opadw rzeczywistych wartoci przepywu w kanaach wzrastaj wraz ze zblianiem si do zbiornika retencyjnego ZR1. Maksymalne natenia przepywu ciekw w kanaach uzyskane podczas symulacji
w programie SWMM s nisze ni te obliczone metod granicznych nate.
Warto rwnie przeanalizowa prdkoci przepywu ciekw w wybranych
przewodach. Prdko jest wanym parametrem podczas projektowania. Najczciej kanay dobiera si tak aby maksymalna prdko nie bya nisza ni 0,8
m/s (w przypadku kanalizacji deszczowej). Na rysunku 16 przedstawiono wykres, ktry obrazuje wielko prdkoci w wybranych odcinkach.
Uzyskane wyniki s w znacznym stopniu uzaleniane od spadku z jakim
uoone s przewody. Mimo najwikszego przepywu, odcinek CZ1 nie posiada
najwikszej prdkoci, poniewa jest uoony ze spadkiem jedynie 2 . Jest on
najmniejszy wrd czterech wybranych przewodw. Natomiast druga co do
wielkoci warto prdkoci przepywu w pocztkowym odcinku C1, uzasad-
304
P. Sotys, A. Stec
niona jest najwikszym przyjmowanym w projekcie spadkiem kanau rwnym 7

.
Rys. 16. Wykres zbiorczy prdkoci w odcinkach C1, C2, C6 i CZ1

Fig. 16. Consolidated graph of velocity in conduits C1, C2, C6 and CZ1
Maksymalne wartoci prdkoci uzyskane w odcinkach to:

a) odcinek C1: 1,87 m/s,
b) odcinek C2: 1,34 m/s,
c) odcinek C6: 2,02 m/s,
d) odcinek CZ1: 1,64 m/s.
Dla porwnania, w obliczeniach hydraulicznych uzyskano nastpujce wartoci: 3,00, 2,18, 3,23 oraz 2,60 m/s. Uzasadnia to konieczno stosowania modeli hydrodynamicznych, gdy prdkoci wyznaczone przez program s mniejsze ni te uzyskane w obliczeniach hydraulicznych sieci, a co za tym idzie mniej
korzystne dla sieci.
Prdkoci uzyskane z zastosowaniem modelu Baszczyka przedstawiono na
rysunku 17. Otrzymano wartoci porwnywalne z tymi uzyskanymi podczas
symulacji z wykorzystaniem opadu rzeczywistego. Maksymalne wartoci prdkoci uzyskane w odcinkach to:
a) odcinek C1: 1,99 m/s,
b) odcinek C2: 1,38 m/s,
c) odcinek C6: 2,02 m/s,
d) odcinek CZ1: 1,61 m/s.
W porwnaniu z opadem rzeczywistym, w przypadku deszczu Baszczyka
mamy do czynienia z wyranym zaznaczeniem momentu, w ktrym wody opadowe dopywaj do nastpnego odcinka. Jest to pokazane za pomoc pionowych
linii przy poszczeglnych krzywych. W ten sposb mona odczyta po jakim
305
czasie od rozpoczcia deszczu przepywy ciekw w nastpujcych po sobie

kanaach si cz.
Rys. 17. Wykres prdkoci przepywu w przewodach C1, C2, C6 oraz CZ1 dla modelu Baszczyka
Fig. 17. Velocity in conduits C1, C2, C6 and CZ1 for the Baszczyks model
Gwnym celem tworzenia modeli hydrodynamicznych jest zbadanie projektowanej lub istniejcej sieci pod ktem czstoci wyleww oraz przepywu
ciekw pod cinieniem. Podczas sporzdzania symulacji przy uyciu opadw
rzeczywistych otrzymano informacj o tym, e wylewy w wzach obliczeniowych wystpiy, co wicej, wikszo z odcinkw pracowaa pod cinieniem
przez co najmniej 36 s (0,01 h). Najwiksze przecienia systemu wystpiy 31
maja 2008 roku pomidzy 16:00 a 17:00. Waniejsze wyniki oblicze programu
SWMM dotyczce wyleww to:
a) wylewy wd opadowy przez studzienki na powierzchni terenu wystpiy w 64 z 80 wzw obliczeniowych,
b) czna ilo wd deszczowych, ktra wydostaa si na powierzchni terenu na caym obszarze obliczeniowym wyniosa 31252 m3,
c) wylewy ze studzienek w przedstawionym okresie czasu trway od 0,17
do 3,05 h,
d) najwiksze natenie wypywu wody opadowej zanotowano w wle
J62 tu przed zbiornikiem retencyjnym ZR5 3364,51 dm3/s.
Na rysunku 18 znajduj si informacje na temat wielkoci wyleww ze studzienek podczas najbardziej krytycznych warunkw, tj. 13 maja 2008 roku
o godz. 16:50.
306
P. Sotys, A. Stec
Rys. 18. Schemat sieci wraz z przedstawieniem wartoci natenia wypywu ze studzienek na
powierzchni terenu
Fig. 18. Diagram of the drainage system, which presents nodes flooding values.
Na przedstawionym schemacie sieci wida, e w blisko 48 % studzienek natenie wypywu wd opadowych na powierzchni terenu jest wiksze ni 200
dm3/s. Podczas analizowania powyszych wynikw pominito te dotyczce
zbiornikw retencyjnych, gdy nie s przedstawione w programie w sposb
zgodny z zaoeniami projektowymi. Jednak trzeba zauway, e wariant I, ktry wybrano jako korzystniejszy podczas analizy ksztatu zbiornika, spowodowa
cznie dla wszystkich zbiornikw wypyw okoo 250000 m3 wody.
Program podaje rwnie podsumowanie dotyczce czasu, w jakim przewody
kanalizacyjne pracoway pod cinieniem. W przedziale czasu od 3 sierpnia 2007
do 23 padziernika 2008 pod cinieniem pracowao 65 z 80 odcinkw grawitacyjnych w caym systemie. Najwaniejsze uzyskane informacje to:
a) 48 % z oglnej liczny odcinkw pracujcych pod cinieniem byo przecionych w ten sposb przez co najmniej 1 h,
b) odcinek, w ktrym przepyw pod cinieniem trwa najduej, tj. 1,88 h to
C31, znajdujcy si tu przed zbiornikiem ZR3,
c) zjawisko cinieniowego przepywu ciekw zanotowano tylko w 1 z 6
kanaw bezporednio doprowadzajcych wody opadowe do zbiornikw
retencyjnych. Jest to odcinek CZ9 przed zbiornikiem ZR5.
Na rysunku 19 przestawiono schemat sieci, na ktrym szczeglnie wyrniono wielko przepywu w odcinkach oraz na rysunku 20 profil poduny wybranych kanaw.
307
Rys. 19. Schemat sieci kanalizacyjnej z uwzgldnieniem wielkoci przepywu wd opadowych

w przewodach
Fig. 19. Diagram of the drainage system, which presents conduit flow values.
Rys. 20. Profil poduny kanalizacji deszczowej pomidzy wzem J56 a wylotem do rzeki Z5
wraz z zaznaczonym napenieniem w przewodach o godz. 16:50 13 maja 2008 roku
Fig. 20. Longitudinal section of links between junction J56 and outfall Z5
Przy zastosowaniu deszczu modelowego Baszczyka nie uzyskano wyleww

ze studzienek oraz cinieniowej pracy kanaw grawitacyjnych, podczas prze-
308
P. Sotys, A. Stec
prowadzonych symulacji. Dla porwnania z opadem rzeczywistym, na rysunku

21 przedstawiono profil poduny wybranych odcinkw w trakcie najwikszych
przepyww.
Rys. 21. Profil poduny kanalizacji deszczowej pomidzy wzem J56 a wylotem do rzeki Z5
wraz z zaznaczonym napenieniem w przewodach dla modelu Baszczyka, w 22 minucie symulacji
Fig. 21. Longitudinal section of links between junction J56 and outfall Z5 for the Baszczyks
model (at 22nd minute of symulation)
Modelowanie hydrodynamiczne staje si w dzisiejszych czasach wanym
narzdziem do analizy, symulacji oraz przewidywania rnych sytuacji mogcych pojawi si w trakcie eksploatacji sieci. Co wicej nowoprojektowane sieci
kanalizacyjne na etapie projektowania musz posiada model hydrodynamiczny,
ktry pozwala na sprawdzenie czstoci wyleww oraz wystpowania cinieniowych przepyww ciekw w przewodach [13].
Wanym aspektem podczas tworzenia tego typu symulacji jest posiadanie
duego zakresu danych dotyczcych opadu deszczu. Im wiksza ich ilo tym
lepiej mona prognozowa ewentualne moliwoci podtopie oraz przecie
sieci oraz urzdze. Dodatkowo mog one suy do tworzenia modeli opadowych, takich jak deszcz modelowy Eulera typu II. Tego typu modele umoliwiaj weryfikacj wyznaczonych rednic kanaw i wielkoci urzdze znajdujcych si w systemie kanalizacyjnym.
Istnieje wiele programw komputerowych sucych do wykonywania oraz
analizy modeli hydrodynamicznych systemw kanalizacyjnych. Cz z nich, to
jednak programy patne, std szczegln popularnoci cieszy si oglnodostpny i darmowy amerykaski program SWMM 5.0. Jest on stosunkowo prosty
w obsudze, pozwala na dokadne okrelanie warunkw spywu powierzchnio-
309
wego, infiltracji oraz przepywu w kanaach kanalizacyjnych. Moliwe jest rwnie sprawdzenie dziaania sieci poprzez wprowadzenie do programu rzeczywistych danych opadowych, ktre daj najbardziej wiarygodne wyniki.
Tematem opracowania byo utworzenie modelu hydrodynamicznego projektowanego systemu kanalizacji deszczowej dla zadanej zlewni obliczeniowej.
Przedstawiono zagadnienia dotyczce modelowania hydrodynamicznego. Ostatecznie dokonano analizy dziaania sieci przy obcieniu deszczem rzeczywistym oraz opadem modelowym Baszczyka. Zwrcono szczegln uwag na
wielko odpywu z poszczeglnych zlewni czstkowych, przepyw oraz prdko przepywu ciekw w kanaach deszczowych oraz na wystpowanie wypywu ciekw na powierzchni terenu i przepyww cinieniowych w przewodach grawitacyjnych.
Analiza tematyki pracy pozwolia na podanie szeregu istotnych wnioskw
o znaczeniu oglnym i praktycznym:
a) modelowanie hydrodynamiczne jest wanym narzdziem inynierskim,
dziki ktremu mona przewidywa zachowanie projektowanych systemw kanalizacyjnych w trakcie wystpienia opadu,
b) w celu zwikszenia dokadnoci analiz zwizanych z modelowaniem
hydrodynamicznym naley dokonywa dokadnych i wieloletnich pomiarw wielkoci wystpujcych opadw w skali oglnokrajowej,
c) na terenach posiadajcych dane opadowe z wielu lat naley tworzy
deszcze modelowe Eulera typu II, gdy odzwierciedlaj one w najwierniejszy sposb zjawisko opadu deszczu,
d) warto wykorzystywa modelowanie hydrodynamiczne podczas planowania modernizacji sieci, gdy mona w atwy sposb przeanalizowa
rezerwy przepustowoci istniejcych kanaw,
e) modele hydrodynamiczne mog by wykorzystywane w przedsibiorstwach gospodarki komunalnej do sterowania prac sieci oraz lokalizacji
powstajcych awarii,
f) model opadu Baszczyka nie daje wiarygodnych wynikw odnonie iloci wyleww ciekw na powierzchni terenu oraz dugoci cinieniowej pracy grawitacyjnych przewodw sieci kanalizacyjnej w porwnaniu z opadem rzeczywistym.
Podsumowujc, modelowanie hydrodynamiczne bdzie w przyszoci podstaw podczas projektowania sieci kanalizacyjnych. Przy jednoczesnym rejestrowaniu wystpujcych opadw deszczu bdzie mona w coraz dokadniejszy
sposb przewidywa zachowanie sieci kanalizacyjnych, a co za tym idzie zwikszenie bezpieczestwa ich pracy.
Literatura
[1] Arbeitsblatt DWA-A 118. Hydraulische Bemessung Und Nachweis von
Entwsserungssystemen, DWA, Hennef, 2006.
310
P. Sotys, A. Stec
[2] Baszczyk W., Stamatello H., Baszczyk P.: Kanalizacja: Sieci i pompownie. Tom
I, Arkady, Warszawa, 1983.
[3] Burger G., Sitzenfrei R., Kleidorfer M., Rauch W.: Parralel flow routing in SWMM
5, Environmental Modelling Software, vol. 53, 2014, pp. 27-34.
[4] Horton R. E.: The role of infiltration in the hydrologic cycle, Transactions, American Geopfysical Union 14th Ann Mtg reports and papers, 1933, pp. 446-460.
[5] Huang B., Zhu X., Zheng J., Xie L., Zhao H.: Drainage Simulating for the effect of
type of urban water consumption to the combined drainage networks based on
SWMM, IEEE, 2012.
[6] Hydrauliczne obliczenia sieci kanalizacyjnych wg normy PN EN 752 i Wytycznej
ATV-DWVK A118. Program HYKAS. Instrukcja obsugi wersji 10, Wydawnictwo
Seidel-Przywecki, Warszawa, 2010.
[7] HYKAS Kurzbeschreibung, Rehm, 2014.
[8] HYSTEM-EXTRAN Produktinformation, ITWH, Hannover, 2014.
[9] Kamierczak B., Kotowski A.: Weryfikacja przepustowoci kanalizacji deszczowej
w modelowaniu hydrodynamicznym, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroclawskiej, Wrocaw, 2012.
[10] Kotowski A., Kamierczak B., Dancewicz A.: Modelowanie opadw do wymiarowania kanalizacji, Polska Akademia Nauk, Warszawa, 2010.
[11] Park H., Johnson T. J.: Hydrodynamic modeling in solving combined Sewer problems: a case study, Water Research, vol. 6, no. 6., 1998, pp. 1948-1956.
[12] Park S., Lee K., Park I., Ha S.: Effect of the aggregational level of surface runoff
fields and sewer network for a SWMM simulation, Desalination, vol. 226, 2008,
pp. 328-337.
[13] PN-EN 752:2008, Zewntrzne systemy kanalizacyjne.
[14] Rossman L. A.: Storm Water Management Model Users Manual. Version 5.0,
United States Environmental Protection Agency, Cincinnati, OH, 2009.
Edukacyjne, Wrocaw, 2013.
[16] Software for Water Environments. Software Catalogue 2014, DHI, 2014, pp. 9-11.
[17] http://mikebydhi.com/Products/Cities/MIKEURBAN.aspx [dostp: 20 maja 2014
r.].
[18] http://www.itwh.de/S_extinfo.htm#HYSTEM-EXTRAN-EXTRAN_6 [dostp: 20
maja 2014 r.].
[19] Skotnicki M.: Przegld programw do oblicze sieci kanalizacyjnych. Przegld
Komunalny, No. 7, 2005.
[20] Skotnicki M., Sowiski M.: The influence of depression storage on runoff from
impervious surface of urban catchment, Urban Water Journal, 2013, Taylor &
Francis Group, DOI:10.1080/1573062X.2013.839717.
311
HYDRODANAMIC MODEL OF STORM DRAINAGE SYSTEM

Summary
These days, a hydrodynamic modelling becomes an important tool for analysing, symulating
and forecasting different situations, which can appear during the work of a system. Moreover, the
new-designed sewers have to have itself hydrodynamic models, which help to verify incidence of
nodes flodding and conduits surcharching. Important thing during creation this type of simulation
is having a wide range of data about rainfall. The bigger amount of data the more relevant forecasting of flodding and conduit surcharching. In addition, rainfall data can be used to create precipitation models, such as Eulers precipitation model. Hydrodynamic models enable verification
of the diameter of conduits and the size of storage units. There are many computer programs used
to create the hydrodynamic models. Some of them are payable, thus especially popular is free
american program SWMM 5.0. The topic of the study was to create a hydrodynamic model of the
new-designed drainage system. There was presented hydrodynamic modelling questions. Finally,
the analysis of work of the storm drainage system at the actual occurrence of precipitation and at
the Baszczyks rain model. In the study, it was especially pointed to the subcatchment runoff value, flow and velocity of storm water in the drainage cannals as well as occurrence of node flodding
and gravitational conduits surcharging.
Keywords: storm drainage, gravity sewer, hydrodynamic model, SWMM
DOI:10.7862/rb.2014.62

Agnieszka STEC1
Sabina KORDANA2
ANALIZA LIFE CYCLE COST SYSTEMW

UMOLIWIAJCYCH OGRANICZENIE
ZUYCIA WODY I ENERGII CIEPLNEJ
W BUDYNKU JEDNORODZINNYM
Rozwj gospodarczy i postpujca urbanizacja przyczynia si do degradacji rodowiska naturalnego i wyczerpywania si jego zasobw. Powoduje to potrzeb poszukiwania alternatywnych rde wody i energii. W zwizku z tym przeprowadzono badania, ktrych celem bya ocena opacalnoci zastosowania rnych technologii umoliwiajcych zredukowanie zuycia wody z sieci wodocigowej oraz
gazu ziemnego wykorzystywanego do jej podgrzewania. Analizie poddano rozwizania instalacji uwzgldniajce odzysk ciepa ze ciekw za pomoc wymiennika ciepa DWHR oraz wykorzystanie ciekw szarych i wody deszczowej do
spukiwania toalet i podlewania ogrodu. W badaniach zastosowano metodologi
Life Cycle Cost, ktra uwzgldnia nie tylko pocztkowe nakady inwestycyjne, ale
rwnie koszty eksploatacyjne ponoszone w caym okresie funkcjonowania systemu. W obliczeniach uwzgldniono coroczny wzrost jednostkowych cen zakupu
gazu ziemnego i wody, a take zmian wartoci pienidza w czasie. Przeprowadzona analiza wykazaa znaczny wpyw przyjtego czasu eksploatacji instalacji na
otrzymane wyniki bada.
Sowa kluczowe: analiza finansowa, odzysk ciepa ze ciekw, recykling ciekw
szarych, wykorzystanie wody deszczowej
1. Wprowadzenie
Zaspokojenie potrzeb higieniczno-sanitarnych czowieka nie byoby moliwe bez staego dostpu do wody oraz nonikw energii wykorzystywanych
do jej podgrzewania. Rozwojowi gospodarczemu wiata, w tym take i Polski,
towarzyszy cigy wzrost zapotrzebowania na te cenne zasoby, jednake nie
_____________________________________
1
Autor do korespondencji/corresponding author: Agnieszka Stec, Politechnika Rzeszowska,

al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw, tel. +48 17 8651071, e-mail: stec_aga@prz.edu.pl
2
Sabina Kordana, Politechnika Rzeszowska, al. Powstacw Warszawy 6, 35-959 Rzeszw,
tel. +48 17 8651071, e-mail: sk@prz.edu.pl
314
A. Stec, S. Kordana
idzie on w parze ze zwikszaniem ich iloci dostpnej do eksploatacji. Przykadowo zasoby wodne naszego kraju szacowane s na poziomie 1600 m3/(Mrok)
i oceniane jako jedne z najniszych w Europie [19]. Cho problem niedoboru
wody nie jest tu jeszcze odczuwalny, prognozowane zmiany klimatu [47] mog
przyczyni si do obnienia wartoci wskanika dostpnoci wody w nadchodzcych latach, co w konsekwencji doprowadzi do pogorszenia jakoci ycia
przyszych pokole. Rwnie zasoby kopalnych surowcw energetycznych nie
pozostaj niewyczerpane. Z danych zawartych w pracy [33] wynika, i w cigu
ostatnich kilkudziesiciu lat ulegy one znacznemu zredukowaniu, a z kadym
kolejnym rokiem ich dostpno si zmniejsza. Wynika z tego potrzeba wprowadzania technologii proekologicznych, ktrych zaoeniem jest ograniczenie
iloci zuywanej wody oraz energii, we wszystkich sektorach gospodarki, w tym
w sektorze budownictwa mieszkaniowego, ktry jest jednym z najwikszych
konsumentw tych dbr.
Jednym ze sposobw, ktry moe wpywa na ograniczenie zuycia zasobw wodnych, jest gospodarcze wykorzystanie wd opadowych. Systemy gromadzce i wykorzystujce wody opadowe (RWHS) stosowane s w wielu krajach. W zalenoci lokalizacji, warunkw klimatycznych, rodzaju budynku,
w ktrym zainstalowany jest ten system, oszczdno w zapotrzebowaniu na
wod wodocigow osiga rny poziom. Systemy gospodarczego wykorzystania wody deszczowej postrzegane s przez badaczy jako jedna ze strategii umoliwiajcych dostosowanie si sektora gospodarki wodnej do zmieniajcego si
klimatu [32,38,40].
Woda deszczowa nie moe by stosowana do celw spoywczych ani higienicznych. Na wiecie znale mona jednak przykady instalacji, w ktrych
z powodzeniem zastpuje ona wod wodocigow zuywan do spukiwania
toalet, mycia samochodw, prania, irygacji terenw uprawnych czy nawadniania
terenw zielonych [6,12,16,21,23,30,49]. Najczciej woda deszczowa wykorzystywana jest do spukiwania toalet w budynkach mieszkalnych [11,13-15].
Jednak instalacje tego typu znajduj rwnie zastosowanie w duych obiektach
sportowych [53], w obiektach uniwersyteckich [2], w supermarketach [4] i budynkach biurowych [50].
W Polsce systemy gospodarczego wykorzystania wd opadowych s stosowane rzadko. Wyniki przeprowadzonych analiz nad moliwoci zastosowania tych systemw w budynkach mieszkalnych przedstawiono m.in. w publikacjach [41,44].
Innym sposobem ograniczania zuycia wody przeznaczonej do spoycia,
a w zwizku z tym i opat ponoszonych za jej dostarczanie oraz za odprowadzanie ciekw, jest wykorzystanie ciekw szarych. Zgodnie z definicj przedstawion w normie PN-EN 12056-1 [46], cieki szare, w przeciwiestwie do ciekw czarnych, pozbawione s fekaliw i moczu. Odprowadzane s one kadego
dnia z takich urzdze sanitarnych, jak prysznice, umywalki, pralki czy zlewo-
Analiza Life Cycle Cost systemw...
315
zmywaki, a ich skad rni si zasadniczo od skadu ciekw pochodzcych ze

spukiwania misek ustpowych, co przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Rozdzia procentowy jednostkowego adunku zanieczyszcze (na podstawie [45])
Table 1. The percentage share of unit load of pollutants (based on [45])
Rodzaj zanieczyszczenia
N
P
K
ChZT
Udzia procentowy w poszczeglnych rodzajach ciekw

cieki szare
Mocz
Ka
3%
87%
10%
10%
50%
40%
34%
54%
12%
41%
12%
47%
Z przedstawionych w tabeli 1 danych dotyczcych iloci zanieczyszcze

obecnych w rnych rodzajach ciekw wynika jednoznacznie, i udzia substancji odywczych w ciekach szarych jest zdecydowanie mniejszy ni w medium okrelanym mianem ciekw czarnych. Charakteryzuje je jednak znaczna
zawarto zwizkw organicznych, co wymusza na potencjalnych eksploatatorach instalacji wykorzystania ciekw szarych zastosowanie ukadw do ich
podczyszczania. Dodatkowo stenie poszczeglnych substancji zanieczyszczajcych cieki szare warunkowane jest tym, gdzie powstaj [8]. Charakterystyk
ciekw pochodzcych z rnych rde przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Charakterystyka ciekw szarych pochodzcych z rnych rde (na podstawie [8])
Table 2. The characteristic of gray water from different sources (based on [8])
Rodzaj
czenia
zanieczysz-
zawiesina oglna
BZT
ChZT
N
P
Stenie zanieczyszczenia w ciekach szarych, mg/dm3

cieki
cieki
cieki
cieki szare
pochodzce
pochodzce
pochodzce
ogem
z azienki
z prania
z kuchni
7207
120280
235720
15112
26300
48380
471460
41500
100633
7251815
6441380
283549
3,617
621
4074
0,611
0,1>49
0,1>101
6874
0,6>68
Stenie zanieczyszcze obecnych w ciekach szarych odprowadzanych

z poszczeglnych urzdze sanitarnych moe zmienia si w szerokim zakresie
[8], jednake za najbardziej zanieczyszczone uzna mona medium pochodzce
z kuchni. Zawiera ono czsto oleje oraz inne niekorzystne substancje, ktrych
obecno w ciekach szarych dyskwalifikuje ich zastosowanie do spukiwania
misek ustpowych czy podlewania ogrodu, co powoduje, i zazwyczaj nie s
one wykorzystywane [7]. cieki powstajce podczas prania ubra zawieraj
z kolei znaczne iloci detergentw oraz wybielaczy, a niekiedy take rozpuszczalniki, oleje i farby [7], i cho prowadzone s badania nad ich wykorzystaniem
316
A. Stec, S. Kordana
[28,29], wci moe ono budzi sporo kontrowersji, zwaszcza e w ciekach

odprowadzanych z pralni mog by take obecne patogeny ukadu pokarmowego [36].
Z tego wzgldu wewntrzne systemy wykorzystania ciekw szarych projektowane s najczciej na przepyw wynikajcy z iloci ciekw odprowadzanych z prysznicw, wanien oraz umywalek. Przykad takiej instalacji opisano
midzy innymi w pracy [10]. Powstajce w azienkach cieki szare mog co
prawda zawiera mydo, szampony, rodki czystoci czy wosy [35], a w przypadku gdy w gospodarstwie domowym obecne s dzieci bd osoby starsze take ladowe iloci substancji fekalnych [37], jednake cakowite stenie zanieczyszcze jest w nich stosunkowo niewielkie w porwnaniu ze ciekami odprowadzanymi z innych urzdze sanitarnych, co pozwala na ich powtrne wykorzystanie po podstawowym procesie podczyszczania.
Systemy podczyszczania ciekw szarych, ktrych dziaanie opiera si na
procesach fizyko-chemicznych, bazuj najczciej na filtracji oraz dezynfekcji.
Niekiedy wykorzystywane s te ukady przeznaczone do biologicznego oczyszczania ciekw odprowadzanych z poszczeglnych urzdze sanitarnych. W tym
drugim przypadku zastosowanie znajduj przede wszystkim systemy dziaajce
na zasadzie membrany [1].
Podczyszczone cieki szare pochodzce z gospodarstw domowych wykorzystywane s najczciej do spukiwania misek ustpowych oraz nawadniania
ogrodu [48]. W obu sytuacjach eksploatatorzy tego typu systemw mog napotka na szereg trudnoci [22,31], jednake w przypadku prawidowego zaprojektowania i uytkowana instalacji wykorzystania ciekw szarych ryzyko wystpienia problemw moe zosta ograniczone do minimum. Dowodem susznoci
tej tezy s dowiadczenia z eksploatacji systemw recyklingu ciekw szarych
funkcjonujcych w rnych obiektach na caym wiecie, czego przykady opisane zostay w pracach [18, 27, 34].
Innym sposobem zagospodarowania ciekw szarych jest odzysk niesionego przez te cieki ciepa [25,43]. W przypadku wikszych obiektw wykorzystywane s w tym celu pompy ciepa [20,26] lub wymienniki ciepa Drain Water
Heat Recovery (DWHR) [51], ktre s z powodzeniem stosowane take
w budynkach jednorodzinnych [24]. W zalenoci od konstrukcji, urzdzenia te
mog zosta zamontowane bd na odpywie ciekw szarych do sieci kanalizacyjnej bd bezporednio przy przyborze sanitarnym, jakim najczciej jest
prysznic. Wybr konkretnego rozwizania wymiennika ciepa oraz sposobu
prowadzenia poczonych z nim przewodw instalacji wodno-kanalizacyjnej jest
bardzo istotny z punktu widzenia eksploatatora systemu, gdy moe posiada
decydujcy wpyw na efektywno odzysku ciepa ze ciekw szarych
w kolejnych latach uytkowania instalacji, a w zwizku z tym take na opacalno przedsiwzicia [42].
Budowa oraz zasada dziaania rnych typw wymiennikw ciepa DWHR
zostay szczegowo omwione w pracy [43].
317
Zastosowanie opisanych technologii moe przyczyni si w znacznym

stopniu do ograniczenia zuycia wody i energii w instalacjach wewntrznych
budynkw mieszkalnych, a w konsekwencji take do zredukowania opat ponoszonych za zaopatrzenie budynku w wod i za odprowadzanie ciekw,
a w przypadku gdy ciepa woda uytkowa podgrzewana jest za pomoc urzdzenia gazowego take za gaz ziemny. Nie ulega jednak wtpliwoci, i znaczna
wysoko nakadw inwestycyjnych zniechca potencjalnych eksploatatorw
scharakteryzowanych systemw. Z tego wzgldu autorzy artykuu przeprowadzili niezalen analiz opacalnoci zastosowania poszczeglnych technologii,
ktra uwzgldnia zarwno wysoko nakadw inwestycyjnych, jak i kosztw
eksploatacji opisanych systemw w caym cyklu ich ycia.
2. Metodyka bada
W celu okrelenia opacalnoci zastosowania analizowanych wariantw instalacji w budynku jednorodzinnym wykorzystano metodologi Life Cycle Cost
(LCC). Jest to metoda wyznaczania kosztw, jako tzw. kosztw caego ycia,
ktra uwzgldnia pocztkowe nakady inwestycyjne oraz koszty eksploatacyjne
ponoszone w okresie funkcjonowania obiektu. Metodologia ta umoliwia porwnanie rnych wariantw inwestycyjnych i wybr wariantu najkorzystniejszego pod wzgldem finansowym. Analiza kosztw LCC zostaa przeprowadzona z wykorzystaniem zalenoci (1).
T
LCC INV 1 r K E
t
(1)
t 1
gdzie: INV nakady inwestycyjne, z,

KE koszty eksploatacyjne, z,
T czas trwania analizy LCC,
r staa stopa dyskontowa,
t kolejny rok uytkowania instalacji.
Idea metodologii Life Cycle Cost powstaa w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 60-tych XX wieku. Departament Obrony Stanw Zjednoczonych
wprowadzi j do praktyki przy realizacji zamwie publicznych [9].
Obecnie analiza kosztw LCC stosowana jest w rnych dziedzinach gospodarki, m.in. w energetyce, przemyle, transporcie, budownictwie, infrastrukturze czy te technice pompowej. Wykorzystywana jest gwnie jako narzdzie
w procesie podejmowania decyzji i zarzdzania [3,17].
318
A. Stec, S. Kordana
3. Studium przypadku
Badania nad moliwoci ograniczania zuycia wody z sieci wodocigowej
oraz energii cieplnej wykorzystywanej do jej podgrzewania zostay przeprowadzone dla budynku jednorodzinnego zlokalizowanego w Rzeszowie. Jest to budynek parterowy z poddaszem uytkowym, ktry zamieszkuje 4 osoby. Budynek
wyposaony jest w: prysznic, 2 umywalki, 2 miski ustpowe, pralk oraz zlewozmywak.
Dobow struktur zuycia wody w przeliczeniu na jednego mieszkaca
w analizowanym obiekcie przedstawiono na rysunku 1. Wielko zuycia wody
dla poszczeglnych czynnoci przyjto na podstawie danych literaturowych [5].
picie i gotowanie - 4 dm3/Md
mycie naczy - 12 dm3/Md
mycie ciaa - 12 dm3/Md
kpiel pod prysznicem - 33 dm3/Md
spukiwanie miski ustpowej - 38 dm3/Md
pranie - 18 dm3/Md
sprztanie i inne potrzeby - 8 dm3/Md
Rys. 1. Struktura zuycia wody w analizowanym budynku jednorodzinnym (na podstawie [5])
Fig. 1. The structure of using water in analyzed building (based on [5])
Badania przeprowadzono dla rnych wariantw instalacji sanitarnych

w budynku jednorodzinnym, w ktrych wykorzystano rwnie alternatywne
rda zasilania budynku w wod i energi ciepln. Poszczeglne rozwizania
przedstawiono schematycznie na rysunkach. Analiz kosztw LCC wykonano
dla nastpujcych wariantw:
wariant 0 instalacja tradycyjna (rys. 2),
319
wariant 1 instalacja z wymiennikiem ciepa do odzysku energii

ze ciekw odprowadzanych z prysznica (rys. 3),
wariant 2 instalacja z wykorzystaniem ciekw szarych do spukiwania
misek ustpowych i podlewania ogrodu (rys. 4),
wariant 3 instalacja z wykorzystaniem wody deszczowej do spukiwania misek ustpowych i podlewania ogrodu (rys. 5),
wariant 4 instalacja z wykorzystaniem wody deszczowej i ciekw szarych do spukiwania misek ustpowych i podlewania ogrodu
oraz z wymiennikiem ciepa do odzysku energii ze ciekw odprowadzanych z prysznica (rys. 6).
Rys. 2. Schemat dziaania instalacji sanitarnych w budynku jednorodzinnym w Wariancie 0

Fig. 2. Scheme of functioning the sanitary installations in single-family residential building in
Variant 0
W badaniach wariantw zakadajcych wykorzystanie gospodarcze wody

deszczowej lub/i recykling ciekw szarych przyjto nastpujce dane wejciowe:
powierzchnia dachu budynku FD = 150 m2,
powierzchnia podlewanego ogrodu FOG = 300 m2,
dobowe zapotrzebowanie na wod do spukiwania toalet
QWC = 0,152 m3/d,
dobowe zapotrzebowanie na wod do podlewania ogrodu (w okresie
od 15 kwietnia do 15 wrzenia) QOG = 0,375 m3/d,
320
A. Stec, S. Kordana
dobowy dopyw ciekw szarych do ukadu zbiornikw (zbiornik

oczyszczajcy
cieki
i
zbiornik
ciekw
oczyszczonych)
QSZ = 0,180 m3/d,
objto zbiornika retencyjnego na wod deszczow VZ = 2,4 m3.

Variant 1
W analizie wariantw, w ktrych zredukowanie kosztw eksploatacyjnych

wynika ze zmniejszenia zuycia gazu ziemnego wykorzystywanego do jej podgrzewania, zaoono nastpujce dane wejciowe:
dobowe zapotrzebowanie na ciep wod uytkow QCWU = 168 dm3/d,
temperatura ciepej wody uytkowej TCWU = 55C,
temperatura wody zmieszanej TWM = 40C,
321
temperatura wody zimnej TWZ = 10C,

wypyw wody zmieszanej z poszczeglnych punktw czerpalnych
QWM = 6 dm3/min,
czas trwania kpieli pod prysznicem p = 5,5 min,
sprawno kota gazowego dwufunkcyjnego = 0,85,
warto opaowa gazu HG = 31 MJ/m3.

Variant 2
322
A. Stec, S. Kordana

Variant 3
4. Analiza wynikw bada

4.1. Funkcjonowanie systemu odzysku ciepa ze ciekw szarych
W celu okrelenia oszczdnoci energii wykorzystywanej na potrzeby
przygotowania ciepej wody uytkowej, bdcych efektem zainstalowania przeciwprdowego pionowego wymiennika ciepa DWHR na odpywie ciekw szarych z prysznica, zastosowano model obliczeniowy opracowany przez Sysia
i Kordan [42]. Ilo moliwej do odzyskania energii cieplnej oszacowano na
podstawie wielkoci natenia przepywu wody i ciekw przez wymiennik
w oparciu o dane producenta analizowanego urzdzenia, natomiast parametry
fizyczne wody dobrano z tablic [52].
323

Variant 4
324
A. Stec, S. Kordana
W obliczeniach przyjto, i rdo energii do wstpnego podgrzewania wody stanowi bd jedynie cieki odprowadzane z prysznica ze wzgldu na rwnoczesno przepywu wody i ciekw przez wymiennik. Transportowana przez
urzdzenie woda doprowadzana bdzie do pracujcego przepywowo kota dwufunkcyjnego zasilanego gazem ziemnym. Z uwagi na to, i natenie przepywu
podgrzewanej wody moe si rni w zalenoci od aktualnego jej rozbioru,
rozpatrzono dwa rne przypadki. Pierwszy z nich zakada, i przez wymiennik
ciepa przepywa jedynie woda, ktra po podgrzaniu w kotle do odpowiedniej
temperatury doprowadzona bdzie do zaworu mieszajcego prysznica. W drugim przypadku przyjto natomiast, e wystpuje rwnoczesny pobr wody
zmieszanej z dwch punktw czerpalnych.
Wyniki przeprowadzonej analizy wskazuj na potencjalnie due moliwoci oszczdnoci energii. Zainstalowanie wymiennika ciepa DWHR pozwala
zaoszczdzi prawie 80 dm3 gazu ziemnego podczas jednej kpieli pod prysznicem, a w przypadku gdy ciepa woda uytkowa doprowadzana jest take do innego urzdzenia sanitarnego, warto ta ulega zwikszeniu, co jest efektem
wzrostu efektywnoci wymiennika ciepa oraz iloci odzyskanej ze ciekw
energii. W analizowanym obiekcie mieszkalnym woda zmieszana wykorzystywana jest w czterech urzdzeniach sanitarnych. Rwnoczesny pobr wody zmieszanej nawet z trzech punktw jednoczenie spowodowaby obnienie kosztw
eksploatacyjnych instalacji, jednake wzrost przepywu wody przez wymiennik
do wartoci wynikej z rwnoczesnej eksploatacji wszystkich urzdze mgby
spowodowa gwatowny spadek efektownoci systemu ze wzgldu na ograniczon jego przepustowo. W przypadku czteroosobowej rodziny mona jednak
przyj, i taka sytuacja nie bdzie wystpowa.
W celu wyznaczenia wartoci wskanika LCC zaoono, i w 90% czasu
uytkowania instalacji odzysku ciepa podgrzewana jest jedynie woda wykorzystywana na potrzeby kpieli pod prysznicem, za w pozostaym okresie czasu
wystpuje rwnoczesny pobr wody o temperaturze TWM = 40C z dwch punktw czerpalnych.
4.2. Funkcjonowanie systemu wykorzystania ciekw szarych

W badaniach przeanalizowano moliwo oszczdzania wody w wyniku
zastosowania systemu do wykorzystania ciekw szarych. Przyjto, i podczyszczone cieki szare wykorzystywane bd do spukiwania misek ustpowych oraz w okresie wiosenno-letnim do podlewania ogrodu. Zaoono, i do
zbiornika, w ktrym zainstalowany jest filtr dopywa bd cieki z prysznica
i umywalek, w sumie 180 dm3/d. Ze wzgldu na zawarto fosforanw w ciekach odpywajcych z pralki i moliwy ich niekorzystny wpyw na rolinno
w ogrodzie, nie uwzgldniono tych ciekw jako potencjalnego rda wody
w analizowanym budynku.
325
W Wariancie 4 podczyszczone cieki szare w iloci 152 dm3/d doprowadzone s ze zbiornika do instalacji w okresie caego roku, a ich nadmiar w okresie jesienno-zimowym kierowany jest do kanalizacji. Natomiast przez pozosta
cz roku nadmiar ciekw szarych oraz dopywajce z dachu wody deszczowe
wykorzystywane s do podlewania ogrodu.
W analizie LCC wariantw 2 i 4 w kosztach eksploatacyjnych uwzgldniono koszt wymiany filtra w wysokoci 2500 z. Zgodnie z wytycznymi producentw przyjto, i wymiana nastpi po 10 latach funkcjonowania instalacji.
4.3.Funkcjonowanie
wody deszczowej
systemu
gospodarczego
wykorzystania
W celu okrelenia iloci wd deszczowych, ktre mog zosta wykorzystane do spukiwania toalet w badanym obiekcie i podlewania ogrodu wykorzystano model symulacyjny opracowany przez Sysia [41]. W badaniach posuono
si archiwalnymi danymi opadowymi z okresu 10 lat (2003-2012) pochodzcymi ze stacji meteorologicznej Rzeszw-Jasionka. W okresie tym rednia roczna
suma opadw wynosia 695 mm.
Na podstawie wytycznych producentw przyjto zbiornik retencyjny o objtoci 2,4 m3. Na rysunku 7 przedstawiono dla wybranego roku proces poboru
zmagazynowanej w zbiorniku wody deszczowej.
Objto wody deszczowej, m3
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
1
17
33
49
65
81
97
113
129
145
161
177
193
209
225
241
257
273
289
305
321
337
353
0
Dni
Rys. 7. Zuycie wody deszczowej w instalacji sanitarnej w roku 2003
Fig. 7. Using of rainwater in sanitary installation in 2003
326
A. Stec, S. Kordana
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
1
18
35
52
69
86
103
120
137
154
171
188
205
222
239
256
273
290
307
324
341
358
Objto wody wodocigowej, m3
W okresie jesienno-zimowym dopyw wd opadowych do instalacji nie wystpowa. Przyjto rwnie zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Infrastruktury
z dnia 14 stycznia 2002 r. w sprawie przecitnych norm zuycia wody [39], i
woda do podlewania ogrodu bdzie wykorzystywana co drugi dzie w okresie
od 15 kwietnia do 15 wrzenia w iloci 2,5 dm3/m2.
Przeprowadzone badania pokazay, i woda deszczowa nie jest w stanie pokry cakowitego zapotrzebowania na wod do spukiwania toalet i podlewania
ogrodu w analizowanym budynku w okresie roku. W zwizku z tym konieczne
byo doprowadzenie wody do zbiornika z sieci wodocigowej. Proces zuycia
wody z sieci wodocigowej przedstawiono na rysunku 8.
Dni
Rys. 8. Zuycie wody z sieci wodocigowej w instalacji sanitarnej w roku 2003
Fig. 8. Using of tap water in sanitary installation in 2003
Pomimo znacznej objtoci zbiornika retencyjnego, ktra zapewnia efektywne gromadzenie w nim wody deszczowej, w pewnych okresach wystpoway
zrzuty nadmiaru wody do systemu kanalizacyjnego. Miao to miejsce szczeglnie w okresach intensywnych opadw. Proces ten dla wybranego roku pokazano
na rysunku 9.
4.4. Analiza kosztw LCC

W kadym z analizowanych wariantw w obliczeniach kosztw LCC
w nakadach inwestycyjnych uwzgldniono koszt wykonania wewntrznej instalacji wodocigowej i kanalizacyjnej, ktry wynosi 8 000 z. Ponadto w Wariancie 1 oprcz w/w kosztw w nakadach inwestycyjnych uwzgldniono koszty
instalacji odzysku ciepa ze ciekw (3 500 z), w Wariancie 2 koszty zainstalo-
327
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1
19
37
55
73
91
109
127
145
163
181
199
217
235
253
271
289
307
325
343
361
Objto zrzutu nadmiaru wd

deszczowych do kanalizacji, m3
wania systemu wykorzystania ciekw szarych (14 500 z), a w Wariancie 3

koszty wykonania systemu gospodarczego wykorzystania wody deszczowej
(11 000 z). W Wariancie 4 w nakadach inwestycyjnych uwzgldniono koszt
zakupu i wykonania wsplnego systemy wykorzystania wody deszczowej
i ciekw szarych, ktry wynosi 16 760 z oraz koszt instalacji odzysku ciepa.
Dni
Rys. 9. Wielko zrzutu nadmiaru wd deszczowych ze zbiornika do systemu kanalizacyjnego w
roku 2003
Fig. 9. Volume of an excess of rainwater discharged from the tank to sewage system in 2003
Z kolei w kosztach eksploatacyjnych kadego z wariantw wzito pod

uwag koszty zakupu wody z sieci wodocigowej i gazu sucego do podgrzania ciepej wody uytkowej. W Wariancie 2, 3 i 4 uwzgldniono rwnie koszty
transportu pompowego zgromadzonej w zbiorniku wody do instalacji sanitarnej
w budynku.
Zaoono, i w analizowanym budynku nie jest zainstalowany dodatkowy
wodomierz do pomiaru bezpowrotnie zuytej wody.
Przy obliczeniach wykorzystano nastpujce dane:
cena zakupu 1 m3 wody wodocigowej roku 0 cw = 7,69 z/m3,
cena zakupu 1 m3 gazu w roku 0 cg = 2,03 z/m3,
cena zakupu energii elektrycznej w roku 0 ce = 0,58 z/kWh,
coroczny wzrost ceny zakupu wody wodocigowej rw = 8%,
coroczny wzrost ceny zakupu gazu rg = 3%,
coroczny wzrost ceny zakupu energii elektrycznej re = 4%,
stopa dyskontowa r = 5%.
Analiz Life Cycle Cost przeprowadzono dla dwch okresw funkcjonowania instalacji w badanym budynku: T = 15 lat i T = 20 lat. W tabeli 3 przedsta-
328
A. Stec, S. Kordana
wiono szczegowe wyniki bada. Z kolei na rysunku 10 pokazano warto

kosztw LCC dla analizowanych wariantw inwestycyjnych w zalenoci od
przyjtego okresu funkcjonowania obiektu. Najmniejsze koszty LCC dla
T = 15 lat uzyskano dla wariantu 0, czyli rozwizania instalacji w sposb tradycyjny. Jednak przy wydueniu okresu analizy do 20 lat okazao si, i najkorzystniejszym finansowo wariantem jest rozwizanie z zastosowaniem instalacji
wykorzystania wd deszczowych (wariant 4). Wynika to z oszczdnoci wody
zuywanej do spukiwania toalet i podlewania ogrodu w okresie 20 lat. Rozwizaniem korzystniejszym od tradycyjnego okaza si w takim przypadku take
wariant 1 polegajcy na montau systemu odzysku ciepa na odpywie ciekw
z prysznica, co jest efektem zredukowania zuycia gazu ziemnego na potrzeby
przygotowania ciepej wody uytkowej w analizowanym budynku.
Tabela 3. Zestawienie kosztw dla analizowanych wariantw inwestycyjnych
Table 3. Summary of costs for each alternative
Wariant
Okres analizy T = 15 lat

INV, z
KE, z
LCC, z
8 000
44 744,55
52 744,55
11 500
41 661,05
53 161,05
22 500
39 101,83
61 601,83
19 000
37 935,25
56 935,25
28 260
31 042,36
59 302,36
0
1
2
3
4
15 lat
Okres analizy T = 20 lat

INV, z
KE, z
LCC, z
8 000
62 506,58
70 506,58
11 500
58 577,73
70 077,73
22 500
49 914,83
72 414,83
19 000
49 049,62
68 049,62
28 260
42 690,56
70 950,56
20 lat
80000
Koszty LCC, z
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
0
2
Warianty
Rys. 10. Warto kosztw Life Cycle Cost dla analizowanych wariantw inwestycyjnych
Fig. 10. The Life Cycle Cost for each alternative
329
Wyniki przeprowadzonych bada pokazuj ponadto, i take opacalno

zastosowania pozostaych systemw w odniesieniu do wariantu podstawowego
ronie wraz z wydueniem okresu analizy. Przy zaoeniu czasu trwania analizy
T = 15 lat wysoko wskanika LCC wyznaczona dla wariantu najbardziej niekorzystnego (wariant 2) jest prawie 17% wysza ni dla tradycyjnego rozwizania instalacji wodno-kanalizacyjnej. Wyduenie tego okresu o kolejne 5 lat powoduje natomiast, e rnica ta wynosi niespena 3%.
Przeprowadzone badania wykazay, i pocztkowe nakady inwestycyjne
w zalenoci od rozpatrywanego wariantu wynosz od 15,2 do 47,7 % wartoci
cakowitych kosztw LCC dla okresu analizy T = 15 lat i od 11,3 do 39,8 % dla
okresu analizy T = 20 lat. Wyniki tych bada przedstawiono na rysunkach
11 i 12.
Nakady inwestycyjne
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
84,8
Koszty eksploatacyjne
66,6
36,5
33,4
2
Warianty
78,4
15,2
21,6
52,3
63,5
47,7
Rys. 11. Procentowa warto poszczeglnych kosztw w cakowitych kosztach LCC dla okresu
analizy T = 15 lat
Fig. 11. The percentage of individual costs in the total LCC for T = 15 years
Najwysze nakady inwestycyjne w odniesieniu do potencjalnych oszczdnoci naley ponie w przypadku zastosowania wariantw zakadajcych recykling ciekw szarych, to jest wariantu 2 i 4, co jest zwizane z koniecznoci
podczyszczania ciekw doprowadzanych do zbiornika. Znajduje to odzwierciedlenie w cakowitych kosztach cyklu ycia opisanych systemw, gdy zarwno
po 15, jak i po 20 latach eksploatacji instalacji wodno-kanalizacyjnej
w analizowanym budynku warianty te charakteryzuje najwysza warto wskanika LCC.
330
A. Stec, S. Kordana
Nakady inwestycyjne
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
88,7
Koszty eksploatacyjne
68,9
72,1
31,1
27,9
2
Warianty
83,6
11,3
16,4
60,2
39,8
Rys. 12. Procentowa warto poszczeglnych kosztw w cakowitych kosztach LCC dla okresu
analizy T = 20 lat
Fig. 12. The percentage of individual costs in the total LCC for T = 20 years
5. Podsumowanie
Stosowane coraz czciej systemy umoliwiajce ograniczanie zuycia wody i energii cieplnej przynosz wiele korzyci dla rodowiska naturalnego oraz
zrwnowaonego rozwoju miast. W czasach, w ktrych w wielu krajach na
wiecie wystpuje wodny deficyt, poszukiwanie alternatywnych rde wody
nabiera coraz wikszego znaczenia. Liczne prognozy pokazuj, i w cigu najbliszych dekad wiatowe zapasy sodkiej wody bd si kurczy, podczas gdy
zapotrzebowanie na ni drastycznie wzronie. Zmiany klimatu, rosnce zapotrzebowanie na ywno i energi czy potrzeby sanitarne stale rosncej populacji
to czynniki majce wpyw na szybkie wyczerpywanie si zasobw i degradacj
rodowiska naturalnego.
Przeprowadzone badania pokazay, i cieki szare oraz wody deszczowe
mog stanowi cenne rdo wody w analizowanym budynku jednorodzinnym,
i tym samym s w stanie ograniczy zuycie wody z sieci wodocigowej. Ponadto zastosowanie systemu odzysku ciepa ze ciekw umoliwia zmniejszenie
iloci gazu wykorzystywanego do przygotowania ciepej wody w badanym
obiekcie.
Wykonana analiza Life Cycle Cost wybranych rozwiza instalacji wodno-kanalizacyjnej w budynku jednorodzinnym wykazaa, e stosowanie tych systemw nie jest obecnie w naszym kraju opacalne. Na popraw efektywnoci fi-
331
nansowej ich wykorzystania mogoby mie wpyw dofinansowanie z budetu

pastwa oraz ze rodkw Unii Europejskiej, tak jak ma to miejsce w innych krajach. Dodatkowo zmiana polskiego ustawodawstwa, ktre obecnie nie precyzuje
jasnych zalece dotyczcych zarzdzania wodami opadowymi, byaby impulsem, ktry zachciby spoeczestwo do stosowania opisanych technologii
w instalacjach wewntrznych budynkw.
Literatura
[1] Allen L., Christian-Smith J., Palaniappan M.: Overview of Greywater Reuse: The
Potential of Greywater Systems to Aid Sustainable Water Management, Pacific Institute, Oakland 2010.
[2] Appan A.: A dual-mode system for harnessing roofwater for non-potable uses. Urban Water, vol. 1, 1999, s. 317-321.
[3] Bakis N., Kagiouglou M., Aouad G., Amaratunga D., Kishk M., Al-Hajj A.: An Integrated Environment for Life Cycle Costing in Construction, [in:] 20th CIB Conference: IT in Construction, New Zealand, 2003.
[4] Chilton J., Maidment G., Marriott D., Francis A., Tobias G.: Case study of rainwater recovery system in a commercial building with a large roof. Urban Water,
vol. 1, 1999, s. 345-354.
[5] Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje wodocigowe: projektowanie, wykonanie,
eksploatacja, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o., Warszawa 2009.
[6] Coombes P.: Rainwater Tanks Revisited: New opportunities for urban water cycle
management, The University of Newcastle, Australia 2003.
[7] Cristowa-Boal D., Eden R.E., McFarlane S.: An investigation into greywater reuse
for urban residential properties, Desalination, vol. 106, 1996, s. 391-397.
[8] Donner E., Eriksson E., Revitt D.M., Scholes L., Holten Ltzhft H.C., Ledin A.:
Presence and fate of priority substances in domestic greywater treatment and reuse
systems, Science of the Total Environment, vol. 408, 2010, s. 2444-2451.
[9] Epstein M.: Measuring Corporate Environmental Performance, McGraw-Hill, Chicago, IL 1996.
[10] Eriksson E., Andersen H.R., Madsen T.S., Ledin A.: Greywater pollution variability and loadings, Ecological Engineering, vol. 35, 2009, s. 661-669.
[11] Fewkes A.: Modelling the performance of rainwater collection systems: towards
a generalized approach, Urban Water, vol. 1, 2000, s. 323-333.
[12] Furumai H.: Rainwater and reclaimed wastewater for sustainable urban water use,
A/B/C, vol. 33, 2008, s. 340346.
[13] Ghisi E.: Potential for potable water savings by using rainwater in the residential
sector of Brazil, Building and Environment, vol. 41, 2006, s. 1544-1550.
[14] Ghisi E., Ferreira D.: Potential for potable water savings by using rainwater and
greywater in a multi-storey residential building in southern Brazil, Building and
Environment, vol. 42, 2007, s. 2512-2522.
332
A. Stec, S. Kordana
[15] Ghisi E., Oliveira S.: Potential for potable water savings by combining the use of
rainwater and greywater in houses in southern Brazil, Building and Environment,
vol. 42, 2007, s. 1731-1742.
[16] Ghisi E., Tavares D., Rocha V.: Rainwater harvesting in petrol stations in Brasilia:
Potential for potable water savings and investment feasibility analysis, Resources,
Conservation and Recycling, vol. 54, 2009, s. 79-85.
[17] Gluch P., Baumann H.: The life cycle costing (LCC) approach: a conceptual discussion of its usefulness for environmental decision-making, Building and Environment, vol. 39, 2004, s. 571-580.
[18] Gual M., Moia A., March J.G.: Monitoring of an indoor pilot plant for osmosis rejection and greywater reuse to flush toilets in a hotel, Desalination, vol. 219, 2008,
s. 81-88.
[19] Hotlo H.: Quantity and availability of freshwater resources: The world Europe
Poland, Environment Protection Engineering, vol. 34, 2008, s. 67-77.
[20] Huang K., Wang H., Zhou X.: Heat Pump for High School Bathroom Heat Recovery, [in:] Proceedings of the Six International Conference for Enhanced Buildings
Operations, Shenzen 2006.
[21] Imteaz M.A., Shanableh A., Rahman A., Ahsan A.: Optimisation of rainwater tank
design from large roofs: A case study in Melbourne, Australia, Resources, Conservation and Recycling, vol. 55, 2011, s. 1022-1029.
[22] Jeppesen B.: Domestic greywater re-use: Australias challenge for the future, Desalination, vol. 106, 1996, s. 311-315.
[23] Jones M., Hunt W.: Performance of rainwater harvesting systems in the southeastern United States, Resources, Conservation and Recycling, vol. 54, 2010,
s. 623-629.
[24] Kimmels A.: Shower Heat Recovery: Overview of Commercially Available
DWHR Systems, Meander Heat Recovery, 2011.
[25] Kordana S., Sy D.: Moliwoci wykorzystania ciepa odpadowego w systemach
kanalizacyjnych, Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej: Budownictwo i Inynieria rodowiska, Nr 283, z. 59(2/12/I), 2012, s. 67-78.
[26] Liu L., Fu L., Jiang Y.: Application of an exhaust heat recovery system for domestic hot water, Energy, vol. 35, 2010, 1471-1481.
[27] March J.G., Gual M., Orozco F.: Experiences on greywater re-use for toilet flushing in a hotel (Mallorca Island, Spain), Desalination, vol. 164, 2004, s. 241-247.
[28] Misra R.K., Patel J.H., Baxi V.R.: Reuse potential of laundry greywater for irrigation based on growth, water and nutrient use of tomato, Journal of Hydrology, vol.
386, 2010, s. 95-102.
[29] Misra R.K., Sivongxay A.: Reuse of laundry greywater as affected by its interaction with saturated soil, Journal of Hydrology, vol. 366, 2009, s. 55-61.
[30] Mourad K., Berndtsson R.: Potential water saving from rainwater harvesting in
Syria, VATTEN, vol. 67, 2011, s. 113-117.
[31] Mucha J., Jodowski A.: Ocena moliwoci wykorzystania wody szarej, Gaz, Woda
i Technika Sanitarna, nr 7-8, 2010, s. 24-27.
333
[32] Mwenge Kahinda J., Taigbenu A.E., Boroto R.J.: Domestic rainwater harvesting as
an adaptation measure to climate change in South Africa, Physic and Chemistry of
the Earth, vol. 35, 2010, s. 742-751.
[33] Ney R., Galos K.: Bilans polskich surowcw mineralnych (energetycznych, metalicznych, chemicznych i skalnych). Kierunki polityki przestrzennej w zakresie wykorzystania z, Problemy ochrony z i terenw eksploatacyjnych rekomendacja dla KPZK, 2008.
[34] Nolde E.: Greywater reuse systems for toilet flushing in multi-storey buildings
over ten years experience in Berlin, Urban Water, vol. 1, 1999, s. 275-284.
[35] NSW Government: NSW Guidelines for Greywater Reuse in Sewered, Single
Household Residential Premises, Department of Water & Energy, Sydney 2008.
[36] OToole J., Sinclair M., Malawaraarachchi M., Hamilton A., Barker S.F., Leder K.:
Microbial quality assessment of household greywater, Water Research, vol. 46,
2012, s. 4301-4313.
[37] Ottoson J., Stenstrm T.A.: Faecal contamination of greywater and associated microbial risks, Water Research, vol. 37, 2003, s. 645-655.
[38] Pandey D.N., Gupta A.K., Anderson D.M.: Rainwater harvesting as an adaptation
to climate change, Current Science, vol. 85, 2003, s. 46-59.
[39] Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 14 stycznia 2002 r. w sprawie przecitnych norm zuycia wody (Dz. U. 2002 Nr 8, poz. 70).
[40] Sales J.C., Konig K.W., Lo A.: Rainwater harvesting providing adaptation
opportunieties to climate change, [in:] Barron J. (ed) Rainwater Harvesting: A Lifeline for Human Well-being, A report Prepared for UNEP bu Stockholm Environment Institute York. Stockholm Resilience Centre, Sweden 2009.
[41] Sy D.: Potential of rainwater utilization in residential housing in Poland, Water
and Environment Journal, vol. 23, 2009, s. 318-325.
[42] Sy D., Kordana S., Financial analysis of the implementation of a Drain Water
Heat Recovery unit in residential housing, Energy and Buildings, vol. 71, 2014, 111.
[43] Sy D., Kordana S.: Odzysk ciepa odpadowego w instalacjach i systemach kanalizacyjnych, Wydawnictwo i Handel Ksikami Kabe, Krosno 2013.
[44] Sy D., Stec A., Zelekov M.: A LCC analysis of rainwater management variants, Ecological Chemistry and Engineering S, vol. 19, 2012, s. 359-372.
[45] Springer M.: Der Prozess der Kompostierung. Kompost-Toiletten Wege zur sinnvollen Fkalien Entsorgung, Claudia Lorenz-Ladener., 1992.
[46] Systemy kanalizacji grawitacyjnej wewntrz budynkw. Postanowienia oglne
i wymagania (PN-EN 12056-1:2002).
[47] Szwed M., Karg G., Piskwar I., Radziejewski M., Graczyk D., Kdziora A.,
Kundzewicz Z.W.: Climate change and its effect on agriculture, water resources
and human health sectors in Poland, Natural Hazards and Earth System Sciences,
vol. 10, 2010 s. 1725-1737.
[48] Vigneswaran S., Sundaravadivel M.: Recycle and Reuse of Domestic Wastewater,
[in:] Vigneswaran S. (ed.) Wastewater Recycle, Reuse and Reclamation Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS), 2004.
334
A. Stec, S. Kordana
[49] Villarreal E.L., Dixon A.: Analysis of a rainwater collection system for domestic
water supply in Ringdansen, Norrkoping, Sweden, Building and Environment,
vol. 40, 2005, s. 1174-1184.
[50] Ward S., Memon F.A., Butler D.: Performance of a large building rainwater harvesting system, Water Research, vol. 46, 2012, s. 5127-5134.
[51] Wong L.T., Mui K.W., Guan Y.: Shower water heat recovery in high-rise residential buildings of Hong Kong, Applied Energy, vol. 87, 2010, s. 703-709.
[52] Winiewski S., Winiewski T.S.: Wymiana ciepa, Wydawnictwa NaukowoTechniczne, Warszawa 2009.
[53] Zaizen M., Urakawa T., Matsumoto Y., Takai H.: The collection of rainwater from
dome stadiums in Japan, Urban Water, vol. 1, 1999, s. 355-359.
LIFE CYCLE COST ANALYSIS OF THE SYSTEMS

ALLOWING WATER AND ENERGY CONSUMPTION REDUCTION IN
A SINGLE-FAMILY DWELLING HOUSE
Summary
The development of civilization and progressive urbanization contribute to the environmental degradation and the depletion of natural resources. This implies the need to search for the alternative sources of water and energy. Therefore, research has been carried out aimed at evaluating
the profitability of the application of selected technology allowing the reduction of potable water
and natural gas consumption. Solutions including shower water heat recovery as well as gray and
rainwater harvesting for toilet flushing and irrigation were analyzed. The Life Cycle Cost Analysis, which takes into account both investment and operational cost, was conducted. The annual
increase in gas and water prices as well as the time value of money were also included in the
study. The analysis revealed a significant effect of the operation time of the system on the obtained
results.
Keywords: financial analysis, drain water heat recovery, gray water recycling, rainwater
harvesting
DOI:10.7862/rb.2014.63

Ziemowit SULIGOWSKI1
PRZYGOTOWANIE INWESTYCJI LINIOWEJ

W TRUDNYCH WARUNKACH
Przedstawiono zagadnienia przygotowania procesu inwestycji liniowej. Wykazano,
e gwnym problemem infrastruktury technicznej pozostaje tu kanalizacja.
Uwzgldniono konsekwencje powszechnoci kryterium najniszej w zamwieniach publicznych. S one gwn przyczyn pniejszych problemw. Podano
przykady bdnych rozwiza. Niska jako personelu inwestora, jak rwnie niska jako projektowania s tu gwnym problemem.
Sowa kluczowe: infrastruktura techniczna, kanalizacja, przygotowanie inwestycji, gwne bdy
1. Wprowadzenie
Od waciwego przygotowania procesu inwestycyjnego zaley jego pniejsza realizacja oraz normalna eksploatacja powstaego obiektu. Ze wzgldu
na specyfik funkcjonowania na szczegln uwag zasuguje infrastruktura wodocigowo kanalizacyjna, przy czym kanalizacja jest rwnoczenie najgbszym i najwikszym elementem uzbrojenia terenu. Z tego wzgldu z reguy spotyka si ona ze zrnicowanymi warunkami posadowienia i jest szczeglnie podatna na wpyw wszelkich zmian wystpujcych w podou. Do najwaniejszych problemw naley tu lekcewaenie dziaa przedprojektowych, a w efekcie atwo ograniczania ich zakresu, z nawet wrcz zaniechanie.
2. Oglne warunki procesu inwestycyjnego

Niezalenie od formalnych regulacji w zakresie funkcjonowania publicznych wodocigw i kanalizacji [5] przyszy eksploatator systemu jest niezwykle
atwo eliminowany z procesu inwestycyjnego zdominowanego przez gmin.
Gmina przejmuje wic nie tylko uprawnienia, ale te dodatkowe obowizki.
Ostatecznie bardzo wiele zaley od fachowoci gminnych sub, a z tym jest
bardzo rnie, rwnie w duych miastach. Od zrozumienia problemw na poziomie gminy zaley realizacja inwestycji, a prawdziwym zagroeniem s mao
1
Ziemowit Suligowski, Politechnika Gdaska, Wydzia Inynierii Ldowej i rodowiska, Gdask

University of Technology, Faculty of Civil and Environmental Engineering, zsuligow@pg.gda.pl
336
Z. Suligowski
kompetentne osoby na stanowiskach decyzyjnych, szczeglnie gdy kieruj si

one le rozumianymi kategoriami wolnego rynku. Co zrobi, gdy np. prbuje si
dzieli poszczeglne kolektory na czci i rozpisywa otwarte przetargi na ich
eksploatacj motywujc, e zostay finansowane z rnych rde?
Przetargi organizowane oparciu o prawo zamwie publicznych (PZP) [6]
s praktycznie zdominowane przez kryterium najniszej ceny, aczkolwiek nie
jest konieczne. Praktyka orzecznictwa Krajowej Izby Odwoawczej przy Urzdzie Zamwie Publicznych [4] jednoznacznie akceptuje umotywowane odstpstwa od kryterium ceny. Dopuszcza si np. stawianie wyszych wymaga
ni normowe, o ile s one umotywowane lepszymi walorami uytkowymi,
oczywicie o ile warunki nie s precyzowane jednoznacznie pod ktem oferty
okrelonego dostawcy.
Oddzielnym problemem jest preferowana w wielu gminach forma przetargu
nieograniczonego. O ile w przypadku prostych inwestycji moe by to akceptowalne to jednak w sytuacji, gdy stosowane s nietypowe technologie, czy te
nowe materiay, wystpuje jednoznaczny konflikt. Jest to tym istotniejsze,
e prekursorem szeregu sytuacji awaryjnych, a nawet katastrof, s decyzje podejmowane w pocztkowej fazie przygotowania inwestycji, wzgldnie w fazie
przygotowania dokumentacji projektowej.
Rwnoczenie charakterystycznym problemem pozostaje zawsze znajomo znajdujcych si na danym obszarze elementw infrastruktury, a w niektrych przypadkach nawet jej wacicieli. Sprawdzianem jest tu niech poszczeglnych gestorw do wydawania ostrych warunkw dla wykonawcy w ich
ssiedztwie, okrelajcych pasy wycze terenu na ktrych moe doj do kolizji. Chodzi po prostu o sztywne ograniczenia co do przestrzeni w ktrych prowadzone s roboty ziemne.
W praktyce nierzadko pojcie kolizji uzbrojenia terenu sprowadza si do
bezporedniego przecicia tras, wzgldnie zagroenia sanitarnego, zapominajc,
i strefa wie si z charakterystycznym oddziaywaniem na podoe (rys. 1).
45
Rys. 1. Strefa obcie od obiektu posadowionego w podou gruntowym

Fig. 1. Zone of the load distribution in the subsoil
Przygotowanie inwestycji liniowej...
337
Naruszenie strefy zagraa naruszeniem statecznoci obiektu, w konsekwencji

efekt podkopania moe wystpi w odlegoci kilku metrw od obiektu. Poza
tym niektre obiekty s posadowione w sposb wyjtkowo sprzyjajcy propagacji wszelkich awarii (podparcie punktowe w ukadzie drabinki rys. 2).
Wbrew wystpujcym opiniom wikszo rur nie nadaje si do pracy w ukadzie
belki, a samo zastosowanie tego schematu pozostaje niezwykle ograniczone.
Rys. 2. Przykad nieprawidowego posadowienie rurocigu w podou gruntowym

Fig. 2. Example of the pipline incorrect positioning in the subsoil
Jednoznacznie praktycznie wszystkie rozwizania materiaowe stosowane

wspczenie w wodocigach i kanalizacji nie mog pracowa w schemacie belki (rys. 3). Oczywicie rurocigi elastyczne [1] w rozumieniu normowym
[2, 3] mog tolerowa pewne odksztacenia, jednak w warunkach odstpstw
od normalnego posadowienia wymagaj szczeglnego projektowania (z reguy
daleko idce zwikszenie sztywnoci obwodowej; przykadowo w jednym
ze znanych mi przypadkw trzeba byo podnie dziesiciokrotnie w stosunku
do rzeczywistego cinienie kalkulacyjne przy doborze rur).
Rys. 3. Rura pracujca w ukadzie belki

Fig. 4. Pipe working in the system of beam
338
Z. Suligowski
Oddzielnym, nie mniej wanym, problemem s konsekwencje do beztroskiego wprowadzania w trakcie budowy do podoa materiau o zwikszonej
wodoprzepuszczalnoci w stosunku do rodzimego (rys. 4), co ostatecznie moe
skutkowa:
trwaym obnieniem poziomu zwierciada wody gruntowej, a w przypadku wystpowania w wyszych warstwach gruntw pochodzenia organicznego (torfy, namuy) cakowit utrat nonoci,
wprowadzeniem wody do suchego podoa jego rozmyciem, a nastpnie
zmianami warunkw posadowienia,
szczeglne problemy mog wystpi, gdy obiekt jest posadowiony
na warstwie tucznia drogowego wwczas od spodu obiektu (kanalizacyjnej studzienki rewizyjnej, komory, przepompowni ciekw) mamy
zainstalowany zbiornik retencyjny wody o pojemnoci na poziomie
50% objtoci brutto.
Rys. 4. Przykad drogi migracji wody do podoa

Fig. 4. Example of the water migration path to the subsoil
3. Proces projektowy
W trakcie przygotowania procesu w warunkach odbiegajcych od standardowych potrzebne jest od razu odpowiednie ekspertyzy oraz powoanie specjalisty konsultanta, sprawdzajcego dokumentacj i warunki rozpisywania przetargw. Szczeglnie odnosi si to do robt w technologiach bezwykopowych
339
oraz geotechniki. Wysoce problematyczne jest organizowanie przetargw nieograniczonych, posiadanie formalnie uprawnionych projektantw nie moe by
traktowane jako wystarczajce. Dla bezpieczestwa inwestora przystpujcy
powinni legitymowa si dowiadczeniem i nie chodzi tu tylko o dokumentacj
projektow (ostatecznie wiele z niej pozostaje na pkach), ale o wykonane
na jej podstawie realizacje.
Szczeglne znaczenie posiada przygotowanie projektu koncepcyjnego, a na
jego podstawie Specyfikacji Istotnych Warunkw Zamwienia (SIWZ).
Wprawdzie projekt koncepcyjny jest do powszechnie lekcewaony, jednak jest
to dokumentacja o szczeglnym znaczeniu. Ostatecznie pozwala to on prawidowo opracowa SIWZ, ktre powinny zawiera ograniczenia dostosowane
do specyfiki konkretnej inwestycji, a w dalszym cigu prawidowo j zrealizowa. Std mona wprowadza do przetargw ograniczenia w stosunku do klasycznego przetargu otwartego wynikajcego z PZP [6].
Przetarg na projekt budowlany i uzupeniajc dokumentacj techniczn
powinien mie charakter ograniczony z dopuszczeniem jednostek legitymujcych si dowiadczeniem w przedmiotowym zakresie. Tu pojawia si pewien
paradoks rwnie tzw. renomowane biura projektw maj ograniczone dowiadczenia w aspekcie realizacji odbiegajcych od podstawowych standardw.
Oczywicie mog si one legitymowa rn dokumentacj, ale w ilu przypadkach zostaa ona zrealizowana? Przykadowo jedno z biur od duszego czasu
forsuje niesprawdzalne koncepcje, ale za kadym razem udawao si je po prostu
zablokowa. Powoanie fachowego konsultanta powinno co najmniej istotnie
ograniczy wystpujce zagroenia w konsekwencji braku dowiadcze.
Do charakterystyczne problemy wystpuj szczeglnie w pasie pnocnym Polski, gdzie mamy do czynienia ze skomplikowanymi warunkami gruntowo wodnymi, zarwno naturalnymi, jak te powstaymi w wyniku przeksztace rodowiska. Do podstawowych zagroe naley brak zrozumienia problemu
posadowienia przez projektanta branowego (kierowanie si sloganami reklamowymi), zlecanie wykonania dokumentacji geotechnicznej jednostce nie posiadajcej dowiadcze w dziaaniu na okrelonym obszarze, ograniczenie
ich zakresu w tym szczeglnie akceptacja zbyt duego rozstawu punktw badawczych, brak rwnoczesnych odwiertw i sondowa. Ostatecznie sam odwiert
nie sprzyja jednoznacznej ocenie nonoci podoa, a samo sondowanie nie pozwala na opis budowy podoa.
Charakterystycznym przykadem indolencji ze strony projektantw moe
by przyjcie wykopu otwartego wskoprzestrzennego o gbokoci ok. 9 m
przy bardzo trudno odwadnialnym podou gruntowym (warunki uawskie)
nawodnionym w ponad 90%, u podna wysoczyzny (ponad 100 m rnicy wysokoci) i std obecnoci cinienia spywowego, przy czym w projekcie wystpuje zaoenie odwodnienia 1 pitrem igofiltrw. W analogicznych warunkach
prbuje si te ukada lekkie rury z tworzyw na duych gbokociach, czy te
montowa lekkie kanalizacyjne studzienki rewizyjne z tworzyw. Oczywicie
340
Z. Suligowski
mog tu wystpi wyjtki, jednak wynikaj one z indywidualnych (unikatowych) cech poszczeglnych wyrobw konkretnego wyrobu okrelonego producenta. Przenoszenie ich na inne, rwnie w ramach tej samej grupy materiaowej
jest daleko idcym nieporozumieniem.
Problem waciwego rozpoznania geotechnicznego ma jednak oglniejszy
charakter i odnosi si praktycznie do caego obszaru Polski. Znowu jednak nawet najlepsza dokumentacja nie zda si na wiele, jeli projektant branowy
nie bdzie w stanie wykorzysta informacji. Przykadowo do bardzo powanej
awarii w centralnym rejonie kraju doszo w sytuacji, gdy projektant dysponowa
wrcz wzorowym rozpoznaniem warunkw gruntowo wodnych, w tym identyfikacj obszarw naraonych na sezonow migracj zwierciada wody gruntowej. Jednak nawet nie zapozna si z map obszaru, ograniczajc si do powtrzenia komunaw z dokumentacji dotyczcej innego obiektu, pytko posadowionego, praktycznie na powierzchni terenu do tego na wzniesieniu.
4. Wykonawstwo
Specyficzne problemu wyboru wykonawcy w formie przetargu nieograniczonego stay si aktualne w ostatnich latach. Do szczeglnych zagroe wystpuje, podobnie jak w przypadku projektanta, naley skonno do atwego podejmowania si dotychczas nieznanych technologii i technik realizacji. Znaczce
miejsce zajmuj tu przedsibiorstwa melioracyjne w warunkach bardzo miernego lokalnego nadzoru inwestorskiego. Specyficzne s np. podmiany materiaowe, odstpstwa od rozwizania projektowego i oglnie daleko idca niech
do kontaktowania si z projektantem. Oddzielny problem to podmiana na placu budowy elementw wyposaenia (w tym np. systemw zabezpiecze przepompowni ciekw) na sabsze w stosunku do projektu, o znacznie gorszych
walorach eksploatacyjnych.
Problemu nie wolno sprowadza do maych przedsibiorstw, rwnie przy
duych przetargach wystpuj firmy o pewnej renomie, ktre jednak poza nazw
potrafi legitymowa si sabymi realizacjami, chtnie korzystajce z podwykonawcw. Dobrze, gdy jako podwykonawca okrelonych robt wystpuje odpowiednio dowiadczona specjalistyczna firma, jednak do czsto jest to po prostu firma rzemielnicza.
Dodatkowe problemy towarzysz skomplikowanym realizacjom,
gdzie na ograniczonej przestrzeni spotyka si kilka realizacji, prowadzonych
przez rnych wykonawcw i rnych inwestorw. Wwczas konieczna jest
koordynacja dziaa i opracowanie szczegowego harmonogramu robt. Niestety problem ten jest bardzo czsto ignorowany na poziomie gminy; w praktyce
w Zespole Uzgodnie Dokumentacji nie informuje si np. projektanta, e wczeniej kto inny pobra tak sam map dla celw projektowych.
341
5. Przykad realizacji
5.1. Oglne warunki
Inwestycja bya realizowana przy wyjtkowo skomplikowanych warunkach
gruntowo wodnych, na terenach obejmujcych sztuczne podoe powstae
w wyniku likwidacji fortyfikacji oraz obszarach zalewowych (rys. 5). Na tym
terenie zostaa na pocztku XX w. zaoona ulica miejska (kostka brukowa
bez specjalnej podbudowy). Po II wojnie wiatowej na kostce pooono zwyky
dywanik asfaltowy oraz zwikszono liczb uzbrojenia terenu, nagromadzonego
od ok. 1900 r., cz tego uzbrojenia nie jest zewidencjonowana, nie jest
te uytkowana. Przy zakadaniu sieci nie zawsze przestrzegano zasady minimalnego przykrycia, ktre w pomorskich realiach powinno wiza si przede
wszystkim z obcieniami dynamicznymi.
Rys. 5. Mapa rejonu inwestycji (stan np. mapy miasta, datowanej na 1902 r., pobrano ze strony
internetowej danzig on line); kko oznacza rejon awarii
Fig. 5. Map of the project area (eg, state city map, dated 1902, based on the website: Danzig on
line); circle indicates the area of accident
Szczeglnie istotna jest obecno kilku starych (rwnie ponad stuletnich)

przewodw wodocigowych oraz wanych przewodw gazowych. Przewody
wodocigowe reprezentuj zy stan techniczny s zarwno zbyt pytko posadowione (szczeglnie w warunkach intensywnych obcie dynamicznych
od transportu), jak te nadmiernie podatne na jakiekolwiek zmiany w podou.
Eksploatator rwnoczenie nie okreli dostatecznie ostrych warunkw prowadzenia wszystkich robt w ssiedztwie swoich osabionych przewodw.
Na wskim odcinku terenu spotkali si:
342
Z. Suligowski
wykonawca realizujcy kolektor w technologii mikrotunelingu na gbokoci ok. 8 9 m,

wykonawca realizujcy kolektor (prawdopodobnie w technologii mikrotunelingu, cho tu panuje typowy szum informacyjny) na gbokoci
ok. 3,5 m, wraz z nim inwestycj otwart (komor) posadowion odpowiednio gbiej (wykonana przy braku szczegowej dokumentacji
prawdopodobnie obnionej co najmniej 1 m w stosunku do samego kolektora),
prace korekcyjne na czci pytko pooonej sieci wodocigowej
(w praktyce rwnie z przykryciem niewiele ponad 1,0 m), nb. bezporednio w pasie jezdnym,
intensywny transport ciki zwizany z inn budow (materiay budowlane w tym wir i beton),
transport ciki obsugujcy okoliczne przedsibiorstwa,
intensywny ruch autobusowy wynikajcy z obecnoci ptli.
Rwnoczenie zarzdca drogi nie zwrci uwagi na ograniczenia nonoci
istniejcej ulicy oraz konsekwencje obecnoci w niej innego uzbrojenia. Ponadto
na terenie kolizji funkcjonowao praktycznie trzech rnych inwestorw i nie
zapewniono koordynacji realizowanych robt. Dopuszczono do realizacji zagbionej kanalizacyjnej studzienki rewizyjnej w bezporednim ssiedztwie rwnolegle budowanego tunelu.
Oddzielnym problemem jest wpyw robt tunelowych na stare eliwne
przewody wodocigowe znajdujce si nad nimi w nieduej odlegoci. Informacje dochodzce z rnych miejsc wiadcz, e jest to bardzo wany problem
tym bardziej, e stare przewody nie zostay odpowiednio wzmocnione, a nowe
ktre miay je zastpi byy realizowane rwnoczenie z tunelami. Jest to zreszt
problem oglniejszy, ujawniajcy si np. przy wzgldnie pytkich realizacjach
tuneli kolei podziemnych.
5.2. Projekt
Mona mie powane zastrzeenia do caego przygotowania inwestycji,
jednak ju w SIWZ zabrako odpowiednich zapisw pozwalajcych na odmienne traktowanie wyjtkowo skomplikowanej inwestycji. Kolejne problemy mona identyfikowa jako konsekwencje niewystarczajcego przygotowania SIWZ,
ze strony inwestora zabrako przy tym konsekwencji w realizacji i tak zawonych zalece w zakresie koordynacji robt.
Do sporzdzenia dokumentacji projektowej zostao wytypowane biuro nieposiadajce szczeglnych dowiadcze w zakresie analogicznych robt. Jako wykonawc czci geotechnicznej wybrano przedsibiorstwo z obcego regionu, nieprzyzwyczajonego do pracy w tak skomplikowanych warunkach. projektant dopuci do rozmieszczenia otworw badawczych tylko w ssiedztwie komr na tunelu, tj. co ok. 100 m, zamiast wynikajcego z istniejcych warunkw
343
rozstawu nie rzadziej ni co 20 m. W efekcie nie uzyskano prawdziwego przekroju gruntowego, nie wykryto obecnoci istotnych przewarstwie. Poza tym,
czy dopilnowano waciwego wykonania i tak bardzo ograniczonego rozeznania?
Nie zwrcono uwagi na zagroenia wynikajce z rwnoczesnego prowadzenia skomplikowanych robt spotykajcych si na nieduym obszarze.
Nie uwzgldniono:
koordynacji midzyprojektowej (w efekcie komora pytkiego tunelu
zostaa wykonana praktycznie bezporednio nad gbokim tunelem
(zreszt w relatywnie niewielkiej odlegoci pionowej od niego), sama
jej obecno zaburza lokalne stosunki gruntowo wodne),
rozwizanie projektowe sprzyjao nawodnieniu podoa i w efekcie powstaniu lokalnych napre dziaajcych od gry na tunel,
do kontrowersyjne jest wykorzystanie do budowy dolnego tunelu
rur elbetowych,
potrzeby rozwizania wzmocnienia nawierzchni drogowej w sytuacji
istotnego wzrostu obcie dynamicznych od ruchu drogowego oddziaujcych na obszar na ktrym prowadzono bardzo skomplikowane prace2,
potrzeby opracowania przemylanego harmonogramu robt.
Na podkrelenie zasuguje brak powoania koordynatora wszystkich robt
prowadzonych na bardzo ograniczonym obszarze oraz do problematyczny
nadzr, aczkolwiek formalnie mia by powoany. Cz robt bya prowadzona
przez podwykonawc, co do ktrego kompetencji mona mie wiele wtpliwoci. W warunkach bardzo niepewnego podoa powstay np. do gbokie wykopy otwarte bez oszalowania, ponadto pozostawiono otwarte gbokie niezabezpieczone wykopy w miejscach, gdzie szukano miejsc przeciekw.
Ostatecznie rozwizania projektowe sprzyjay powstaniu problemw w sytuacji zetknicia si kilku rwnolegle prowadzonych realizacji. Wynikiem mg
by w najlepszym przypadku konflikt.
5.3. Realizacja
Podstawowym problemem samej realizacji jest brak centralnej koordynacji
dziaa. Roboty budowlane prowadziy przedsibiorstwa podwykonawcy.
Oczywicie mona mie zastrzeenia w stosunku do jakoci niektrych prac,
jednak zasadniczym wydaje si problem braku koordynacji na wyszym etapie.
W szczeglnoci:
2
Mocno zaskakujce jest stanowisko gestora ulicy, ktry nie postawi szczeglnych wymaga
wynikajcych z sytuacji wielokrotnego wzrostu jej obcienia dynamicznego od cikiego ruchu.
Przecie nikt im tego nie kaza zrobi. Z drugiej jednak strony do powszechnie pomijane s w
Polsce rzeczywiste obcienia drg i ulic, przy ograniczeniu si do formalnych zapisw normy.
344
Z. Suligowski
nie zapewniono dostosowania ulicy do nowych warunkw wynikajcych

z intensywnym obcieniem cikim transportem,
okoliczni mieszkacy skar si na drgania towarzyszce ruchowi cikiego transportu budowlanego i wynikajce std straty (stwierdzono
np. obecno wczeniej niewidzianych przewarstwie torfu w przekroju),
dopuszczono do lokalizacji w bezporednim ssiedztwie bardziej zagbionego kolektora komory przejciowej na wyej pooonym,
wprawdzie przewidziano przebudow sieci wodocigowych, ale nie
uwzgldniono w potrzeby ich wczeniejszego wczenia i odcicia starych rur.
Ostatecznym efektem staa si katastrofa budowlana wymagajca powanych interwencji. Oczywicie podobnie jak w przypadku innych powanych
awarii zoyo si na ni szereg przyczyn, jednak bardzo powane znaczenie maj zaniedbania i zaniechania w fazie planowania inwestycji i organizacji procesu
budowlanego w bardzo trudnych warunkach.
6. Podsumowanie
Prowadzenie inwestycji z zastosowaniem nietypowych technologii staje si
nieuniknione w warunkach centrw duych miast. Wprawdzie stwarzaj one
nowe moliwoci, jednak ich nietypowo wymaga odpowiedniego podejcia
do organizacji procesu inwestycyjnego. Bardzo niepokojce jest pozostawanie
poza tym procesem inwestycyjnym przyszych eksploatatorw sieci infrastruktury. Oddzielnym problemem pozostaje saba znajomo istniejcych skadnikw
majtku i w efekcie trudnoci z okreleniem jednoznacznych ostrych ogranicze
w stosunku do robt prowadzonych w ich ssiedztwie. Trzeba te podkreli
nadmiern podatno na awarie znacznej czci istniejcych sieci wodocigowych i kanalizacyjnych (kwestia wieku oraz niskiej jakoci technologii oraz wykonawstwa) oraz ich wysoki potencja szkodowy.
Zagadnieniem o oglnym znaczeniu jest kwestia podejcia do rzeczywistej
nonoci ulic miejskich i wystpujcych na nich obcieniach. W bardzo wielu
miastach rzeczywiste obcienie ruchem odpowiada autostradom i drogom ekspresowym, natomiast standardy projektowania s znacznie nisze. Konsekwencj tego s m.in. bardzo czste awarie elementw metalowych (wazy, skrzynki
zasuw, hydrantw itp.) znajdujcych si na powierzchniach jezdni, zapadnicia
itp. Wbrew obiegowym pojciom samo przykrycie nawierzchni dywanikiem
asfaltowym nie rozwizuje problemu niezbdna jest waciwa podbudowa nawierzchni drogowych.
Szczeglnym problemem pozostaje kierowanie si zasad minimalizacji
kosztu, w tym aspekcie wyjtkowej uwagi wymaga ograniczanie zakresu robt
przedprojektowych, w tym rozpoznania warunkw gruntowo wodnych
na trasie inwestycji liniowych. Efektem skrajnym jest przyjmowanie rozwiza
345
projektowych w ogle nie nadajcych si do realizacji w okrelonej sytuacji.

Zbyt czsto mamy do czynienia z koniecznoci zmian technologii w stosunku
do koncepcji projektowych. Dobrze, gdy wykonawca jest dostatecznie dowiadczony i rwnoczenie projektant wykazuje dobr wol oraz skonno do wsppracy, a inwestor nie trzyma si kurczowo wstpnej koncepcji. Z drugiej jednak
wystpuj sytuacj, gdy na skutek protestw inwestora, czy nawet przyszego
eksploatatora, konieczne jest specjalne uzasadnienie wprowadzania rozwiza
jednoznacznie lepszych od pierwotnych.
Literatura
[1] Janson L.-E.: Rury z tworzyw sztucznych do zaopatrzenia w wod i odprowadzania
ciekw. BOREALIS i Polskie Stowarzyszenie Producentw Rur i Ksztatek
z Tworzyw Sztucznych. Toru 2010
[2] PN-EN 476: Wymagania oglne dotyczce elementw stosowanych w kanalizacji
grawitacyjnej
[3] PN-EN805: Zaopatrzenie w wod. Wymagania dotyczce systemw zewntrznych
i ich czci skadowych
[4] Pozacenowe kryteria oceny ofert w postpowaniu o udzielenie zamwienia publicznego. Urzd Zamwie Publicznych. Warszawa 2011
[5] Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym
odprowadzaniu ciekw. Dziennik Ustaw 72/2001 z pniejszymi zmianami
[6] Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. prawo zamwie publicznych (DU 113/2010)
z pniejszymi zmianami
PREPARATION OF THE LINEAR INVESTMENT PROCESS

IN DIFFICULT CONDITIONS
Summary
Questions of the linear investment process preparation are presented. It was shown the sewerages to be the most important of the technical infrastructure here. Consequences of the criterion
of the lowest prices universality in public tenders as a particular problem of the investment process
are taken into account here. They are a major cause of subsequent problems. Examples of the defective solutions are presented. The low quality of the investors personal as well as low quality of
designing seem to be the main question here.
Keywords: technical infrastructure, sewerage, investment preparation, main errors
DOI:10.7862/rb.2014.64

Sandra TAMAKA1
WPYW PRZEPUSZCZALNOCI GRUNTU

NA STATECZNO NASYPU KOLEJOWEGO
Woda, ktra pojawia si w obszarze nasypu kolejowego lub drogowego wywiera
ogromny wpyw na stan techniczny budowli, zwaszcza na jego stateczno. W artykule przedstawiono przyczyny obecnoci wody w ssiedztwie budowli ziemnych
pochodzenia naturalnego (zwizanego z obiegiem wody w przyrodzie) oraz spowodowanej dziaalnoci czowieka. Wskazano gwne przyczyny powstawania
zalewisk na terenach grniczych. Przedmiotem numerycznej analizy by model 2D
rzeczywistego nasypu kolejowego, ktrego geometri oraz parametry materiaowe
przyjto na podstawie udostpnionej dokumentacji projektowej. W trakcie analizy,
wykonanej w programie Z_Soil, badano stateczno nasypu, wariantujc warunki
jego funkcjonowania (praca nasypu w przypadku braku wpywu wody na konstrukcj ziemn oraz w warunkach podtopienia). Wobec stwierdzonej niestatecznoci nasypu w warunkach suchych, opracowano koncepcj wymiany gruntu. Nastpnie oszacowano stateczno tak wzmocnionego nasypu w warunkach podtopienia. Z uwagi na degradujcy wpyw wody na nasyp przeanalizowano moliwo poprawy jego statecznoci przez zastosowanie materiaw o rnej przepuszczalnoci oraz rnych moduach odksztacenia. Nasypy budowane z materiau
bardziej przepuszczalnego wymagaj uzyskania wyszego moduu odksztacenia.
Wyniki analiz przedstawiono w postaci wektorw przepywu oraz map przemieszcze i napre.
Sowa kluczowe: nasyp kolejowy, podtopienie, model numeryczny, wspczynnik
statecznoci, wspczynnik przepuszczalnoci
1. Zagroenie nasypw podtopieniem

1.1. Wstp
W odpowiedzi na coraz to wiksze zapotrzebowanie na transport, inynierowie czsto stoj przed trudnym wyzwaniem, jakim jest wybr najkorzystniejszego wariantu przebiegu drg (koowych i szynowych), zarwno pod wzgldem bezpieczestwa uytkownikw i rodowiska naturalnego, ale rwnie opacalnoci z punktu widzenia ekonomii.
1
Autor do korespondencji: Sandra Tamaka, Politechnika lska, Wydzia Budownictwa,

44-100 Gliwice, ul. Akademicka 5, Sandra.Tamaka@polsl.pl
348
S. Tamaka
Z uwagi na szybki rozwj urbanizacji oraz stale powikszajce si obszary

degradacyjnego wpywu grnictwa podziemnego i odkrywkowego, inynierowie
coraz czciej zmuszani s do wyboru trudnych geologicznie terenw pod zabudow.
Do takich lokalizacji zaliczane s obszary zalewowe, w ktrych nasypy kolejowe czsto peni dodatkow funkcj ochronn i z tego wzgldu s wznoszone jako budowle hydrotechniczne. Skomplikowane i cikie warunki gruntowowodne pocigaj za sob konieczno stosowania nowoczesnych metod projektowych i zaawansowanych technologii budowania.
W praktyce inynierskiej najczciej mamy do czynienia z dwiema sytuacjami projektowymi. Pierwsza z nich dotyczy projektowania nowego obiektu
w wybranej, najkorzystniejszej lokalizacji. Projekt ten uwzgldnia zakadane
warunki pracy budowli, w tym warunki posadowienia, obcienia oraz przewidywany okres eksploatacji. Nowobudowane nasypy kolejowe s zabezpieczane
przed negatywnym wpywem wody.
Trudniejsza sytuacja projektowa wystpuje, gdy warunki eksploatacji ju
istniejcego i uytkowanego obiektu zmieniaj si na bardziej niekorzystne. Budowla, ktra z zaoenia bya przygotowana do przenoszenia mniejszych obcie (nieuwzgldniajcych wpywu wody zalewowej), czsto w nowych okolicznociach nie moe by uytkowana, poniewa zagraa to yciu jej uytkownikw, a bezporednio, bezpieczestwu samej konstrukcji. W takiej sytuacji naley rozpatrzy moliwoci
a) przywrcenia warunkw, na ktre budowla bya projektowana (np. poprzez zmniejszenie obszaru zlewni
b) przebudowy obiektu, by poprawi jego parametry techniczne i uytkowe, ktre umoliwi ponowne, bezpieczne uytkowanie nasypu.
1.2. Gwne przyczyny obecnoci wody w obszarze nasypu kolejowego

Na stan konstrukcji nasypu kolejowego ogromny wpyw ma woda, ktra pojawia si w jego obszarze z przyczyn naturalnych i losowych (powodzie)
oraz woda, ktrej napyw powodowany jest dziaalnoci czowieka.
1.2.1. Przyczyny naturalne
Naturalna obecno wody w obszarze budowli ziemnej zwizana jest z jej
obiegiem w przyrodzie. Woda ta wystpuje jako [2]:
a) woda atmosferyczna (deszcz, nieg, mga), ktra zasila wody powierzchniowe i podziemne,
b) woda powierzchniowa (zarwno sona jak i sodka), wystpujca na powierzchni Ziemi,
c) woda podziemna, znajdujca si pod powierzchni ziemi, wypeniajca
pustki, szczeliny i pory skalne.
Wpyw przepuszczalnoci gruntu na stateczno...
349
Opady atmosferyczne maj znaczcy wpyw na trwao konstrukcji nasypw kolejowych, w zalenoci od ich intensywnoci oraz czasu trwania opadu.
rednie roczne sumy opadw w Polsce oscyluj w granicach 600 mm [5].
Opady atmosferyczne zasilaj wody powierzchniowe, a te mog stanowi
przeszkod w budowie nowych tras komunikacyjnych. Wedug Ministerstwa
Infrastruktury [6] szacuje si, e do roku 2030 moe wystpi prawie 5 tys. kolizji linii kolejowych z ciekami i zbiornikami wodnymi. Przeszkody znajdujce
si w cigu tras komunikacyjnych nie zawsze pokonywane s przy pomocy
wznoszonych w tym celu obiektw inynieryjnych. Zdarzaj si sytuacje, w ktrych ruch koowy prowadzony jest nasypem przez wody powierzchniowe.
Ilo wody przypadajca na kilometr linii kolejowej zwizana jest z wielkoci odpowiadajcej zlewni. Zazwyczaj s to niewielkie iloci, ktre nie zagraaj bezporednio statecznoci konstrukcji. Nasypy kolejowe budowane s w taki
sposb, by ewentualne szkody wywoane wodami pochodzenia naturalnego byy
atwe do naprawy, szybkie i stosunkowo niedrogie.
Zdarzaj si jednak sytuacje, gdy ilo wody pochodzcej z opadw
lub roztopw jest tak dua, i dochodzi do powstania powodzi. Taka sytuacja
miaa miejsce w 2010 roku w Radomierzycach, gdzie woda wymya nasyp kolejowy na odcinku 30-40 m [13].
1.2.2. Przyczyny obecnoci wody w obszarze nasypu kolejowego zwizane
z dziaalnoci czowieka
Ogromny wpyw na zmiany zachodzce w przyrodzie, a w tym w gospodarce wodnej, odgrywa dziaalno czowieka, niejednokrotnie podyktowana
koniecznoci poprawy wasnego bezpieczestwa oraz chci polepszenia warunkw bytowych.
Powszechnie budowane s poldery (suche zbiorniki na wod), zapory
i zbiorniki retencyjne, w celu zabezpieczenia miejsc zamieszkania lub gromadzenia zapasw wody na wypadek suszy. Przykadem moe by powstajcy
w tej chwili przeciwpowodziowy zbiornik Racibrz Dolny na rzece Odrze, ktrego zadaniem bdzie ochrona terenu w dolinie Odry od Raciborza do Wrocawia.
Dodatkowo wykonuje si sztuczne przerzuty wody midzy dorzeczami
oraz reguluje przepywy wd w rzekach. Dziaania te bezporednio wpywaj
na struktur obiegu wody w przyrodzie i mog powodowa lokalne osuszanie
terenw podmokych lub nawadnianie obszarw wczeniej suchych.
Kolejnym przykadem dziaa, ktrych skutki maj niekorzystny wpyw
na warunki wodne jest podziemna eksploatacja grnicza. Wydobyciu kopalin
uytecznych towarzysz deformacje powierzchni terenu, o charakterze cigym
i niecigym [9], z ktrymi zwizane s zmiany warunkw hydrogeologicznych.
Jednym z objaww tych zmian jest wystpienie nieraz bardzo rozlegych
obszarw podtopie, ktrych gwn przyczyn s obnienia terenu w postaci
350
S. Tamaka
niecek obnieniowych. W takich miejscach moe gromadzi si woda opadowa

i roztopowa [Rys.1]. Jeeli w zasigu niecki obnieniowej znajduje si nasyp,
moe on zosta podtopiony lub nawet zalany. Czsto w takich sytuacjach konieczne jest wybudowanie przepustu, ktry umoliwi przeprowadzenie wody
napywowej z jednej strony nasypu na drug.
Na obszarach objtych szkodami grniczymi dochodzi take do tzw. pozornego podwyszenia poziomu wd gruntowych [Rys. 2]. Powstaj niecki obnieniowe, ktre swoim zasigiem wykraczaj poza kontur eksploatacji grniczej
[9]. Na skutek wydobycia kopalin w grotworze tworz si pustki zwane wyrobiskami [8]. W zalenoci od stosowanego systemu zabezpiecze stropu przed
zaamaniem (lub jego braku tzw. eksploatacja z zawaem), w rnym stopniu
dochodzi do jego pionowego przemieszczenia i w konsekwencji obnienia terenu na powierzchni (w).
W zalenoci od tego jak bardzo w stosunku do poziomu wody obniy si
teren, mona spotka si albo z zawilgoceniem gruntu, albo z wypyniciem wody powyej poziomu dna niecki obnieniowej, czyli z podtopieniem [Rys.2]
Rys. 1. Spyw wody deszczowej do najniszego punktu
Rys. 2. Powierzchnia terenu poniej poziomu

wody gruntowej podtopienie
Fig. 1. The rain water flows over the ground

to the lowest point
Fig. 2. The surface of the area below the level

of ground water flooding
2. Ocena wpywu wody na stateczno nasypu kolejowego

na podstawie analizy numerycznej
Wpyw wody na stateczno zboczy sprawdzono na podstawie analizy MES
dwch modeli tego samego przekroju nasypu kolejowego linii dwutorowej:
a) model nr 1 - parametry gruntw budujcych nasyp s zgodne z dokumentacj geologiczno-inyniersk,
b) model nr 2 - nasyp zbudowany z gruntw gwarantujcych jego stateczno w normalnych warunkach pracy.
351
Obliczenia przeprowadzono przy uyciu studenckiej wersji geotechnicznie

zorientowanego programu Z_Soil 2011 Student, ktry umoliwia m.in. okrela
nono i stateczno budowli ziemnych, rozpatrywa wpyw deformacji grniczych na te budowle i bada przebieg przepywu cieczy. Z uwagi na liniowy
charakter nasypu kolejowego, zdecydowano si na opracowanie odwzorowujcych go numerycznych modeli jako dwuwymiarowych (paski stan odksztacenia.
2.1. Geometria przekroju

W obydwu przypadkach obliczeniowych, numeryczne modele nasypu kolejowego [Rys. 3] zostay wykonane na podstawie dokumentacji geologicznoinynierskiej [1]. Zachowane zostay: ksztat przekroju nasypu (w tym niesymetryczno skarp), jego wysoko i szeroko, a take nierwno poprzeczna
torowiska.
2.2. Parametry materiaowe

W wykonanych modelach [10] uwzgldniono, zgodnie z dokumentacj,
warstwow budow podoa oraz nasypu kolejowego odwzorowujc pooenie
poszczeglnych warstw i ich wzajemny ukad, miszoci oraz parametry geotechniczne [Tabela 1].
Z uwagi na brak danych w dokumentacji na temat waciwoci filtracyjnych
gruntw nasypu oraz podoa, w analizie posuono si orientacyjnymi dla okrelonego rodzaju gruntu, wartociami wspczynnikw filtracji Darcyego wedug [11], zestawionymi w tabeli 1.
Rys. 3. Przekrj geotechniczny nasypu kolejowego; opis w tekcie i w tabeli 1 [10]

Fig. 3. Geotechnical section of railway embankment [10]
352
S. Tamaka
Tabela 1. Zestawienie parametrw geotechnicznych (na podstawie [7, 11])

Table 1. Summary of geotechnical parameters (based on [7, 11])
Gsto
Oznaczenie
warstwy
geotechnicznej
1)
Nl
nllc-a
Rodzaj
gruntw
4)
3
4
nllc-b
nllc-b5)
nlb-2b
lb-2a
lb-2b
Vllb
Vllc
10
IX
tucze kolejowy
piasek gliniasty
oraz pospka
glina piaszczysta
glina piaszczysta
piasek redni
z domieszkami
i przewarstwieniami
piaski rednie
i grube z domieszkami
i przewarstwieniami
piaski rednie
i grube
z domieszkami
i przewarstwieniami
zwietrzeliny gliniaste
zwietrzeliny gliniaste
dolomit, upek,
piaskowiec
warto wyznaczona z zalenoci:
[t m-3]
Ciar
Kt tarcia
objtocio- Kohezja wewntrzwy
nego
Edometryczny
modu
ciliwoci
Wspczynnik
Darcyego
cu
[kPa]
u
[]
Mo
[MPa]
Ky
Kx
2,241)
22,0
50,0
39,0
323,12)
1503)
2,15
21,09
16,1
14,5
28,1
0,1
2,10
2,10
20,6
20,6
22,1
22,1
16,4
16,4
37,2
37,2
0,01
0,2
1,70
16,68
2,0
32,2
101,5
10
1,70
16,68
2,0
32,4
79,3
10
1,70
16,68
2,0
33,1
96,3
10
2,00
19,62
11,6
24,0
24,0
13)
2,10
20,60
14,5
26,1
42,2
13)
1,971)
19,3
5,0
34,4
114,62)
0,0001
2)
z powodu braku danych przyjto modu odksztacenia E0 [MPa],

z powodu braku danych przyjto warto orientacyjn [11],
4)
dotyczy modelu nasypu z wymienionym gruntem (opis w pkt. 2.5),
5)
dotyczy opcji nasypu z wymienionym materiaem na bardziej przepuszczalny (opis w pkt. 2.5)
3)
2.3. Model konstytutywny gruntu w podou i nasypie

W numerycznej analizie wpywu podtopienia na nasyp kolejowy gruntowe
warstwy podoa i nasypu modelowano przy uyciu sprysto-idealnie plastycznego modelu Coulomba-Mohra, ktrego powierzchnia plastycznoci opisana jest
w postaci [3]:
(1)
353
gdzie F( ) jest skalarow funkcj wektora naprenia efektywnego.

Model ten naley do najpopularniejszych, gwnie z powodu atwoci identyfikacji jego parametrw, w tym: moduu sprystoci E, wspczynnika Poissona, kta tarcia wewntrznego oraz kohezji.
2.4. Dyskretyzacja, warunki brzegowe i pocztkowe

Numeryczny model nasypu 2D zbudowano przy uyciu elementw typu
continuum, stosujc elementy trj- i czterowzowe. Liczba wzw w modelu:
3669, liczba elementw: 3509.
Formuowanie warunkw brzegowych i pocztkowych polegao na wyznaczeniu sposobu podparcia i obcienia modelowanego masywu gruntowego.
Zadane warunki pocztkowe, zwizane z geometri nasypu i wyznaczeniem
stref materiaowych, bezporednio charakteryzuj naprenia pierwotne wystpujce w masywie. Okrelenie warunkw brzegowych to odpowiednie zamocowanie brzegowych wzw obszaru. Na pionowych brzegach modelu wprowadzono podpory przegubowo-przesuwne, umoliwiajce swobodne pionowe
przemieszczenie, oraz podpory przegubowo-nieprzesuwne na dolnej jego krawdzi.
Rys. 4. Zadane warunki pocztkowe i brzegowe, podzia na elementy skoczone; opis w tekcie
[10]
Fig. 4. Initial and boundary conditions, the division into finite elements [10]
Na nasyp kolejowy przyoono obcienie rwnomiernie rozoone na caej

szerokoci podsypki o wartoci 40 kN/m2. Dodatkowo wprowadzono obcienie
w postaci parcia wody na praw skarp nasypu. Na rysunku 4. przedstawiono
fragment wykonanego modelu wraz z naoon siatk elementw skoczonych
i przyoonym obcieniem.
2.5. Program analizy, prezentacja i dyskusja wynikw

Punktem wyjcia do rozwaa na temat wpywu wody na stateczno nasypu w zalenoci od wspczynnika przepuszczalnoci bya analiza modelu nasy-
354
S. Tamaka
pu w warunkach suchych bez przyoonego obcienia w postaci parcia wody.

Zgodnie z [4, 12] wspczynnik statecznoci SF podtorza powinien wynosi
co najmniej:
a) 2,0 dla podtorza nowobudowanego i dobudowywanego,
b) 1,5 w eksploatacji,
c) 1,3 bezporednio po naprawie podtorza.
Uzyskane wyniki wskazay na niewystarczajc stateczno prawego zbocza, poniewa wyznaczona warto wspczynnika statecznoci SF wyniosa
1,46.
Z tego wzgldu, do dalszej analizy postanowiono posuy si modelem nasypu, ktrego geometria nie ulegnie zmianie, natomiast materia budujcy nasyp
zostanie wymieniony na grunt o lepszych parametrach, tzn. gwarantujcych stateczno budowli w warunkach suchych [patrz tabela 1]. Nowy grunt (glina
piaszczysta) charakteryzuje si wikszym ktem tarcia wewntrznego, wysz
wartoci edometrycznego moduu ciliwoci i jest bardziej spjny w stosunku
do pierwotnie wystpujcego materiau.
Po zmianie materiau budujcego nasyp na glin piaszczyst, uzyskano wyran popraw statecznoci skarpy nasypu wspczynnik statecznoci skarpy
nasypu w warunkach suchych wynis 1,71.
Kolejny etap analizy polega na wykonaniu i sprawdzeniu statecznoci nasypu pracujcego w warunkach podtopienia [Rys. 5]. Praw skarp wczeniej
wykonanego modelu nasypu (w caoci wykonanego z gliny piaszczystej) dodatkowo obciono parciem wody.
W wyniku oddziaywania wody, nasyp, ktry w warunkach suchych wykazywa wystarczajc stateczno, w warunkach podtopienia okaza si niestateczny, a uzyskany wspczynnik statecznoci SF wynis 1.
355
Model numeryczny nasypu kolejowego

Parametry materiaowe wg dokumentacji
Warunki pracy: suche
Nasyp nie jest wystarczajco stateczny;

SF = 1,46
Wymiana materiau budujcego nasyp (tabela 1., wiersz drugi)

Materia budujcy nasyp wg tabeli 1., wiersz trzeci
Warunki pracy: suche
Wyniki oblicze: nasyp po wymianie gruntu, w warunkach suchych jest stateczny;

SF = 1,71
Materia budujcy nasyp wg tabeli 1., wiersz trzeci
Warunki pracy: podtopienie
Nasyp nie jest wystarczajco stateczny;

SF = 1
Iteracyjne poszukiwanie moduu gruntu E, przy ktrym nasyp staje si stateczny
E 47 MPa
Materia budujcy nasyp wg tabeli 1., wiersz czwarty
Warunki pracy: podtopienie
Iteracyjne poszukiwanie moduu E gruntu, przy ktrym nasyp staje si stateczny

E 43 MPa
Rys. 5. Program analizy
Fig. 5. Stages of the analysis
356
S. Tamaka
Jednym z efektw wykonanej analizy numerycznej s mapy przepyww

wody przez nasyp. Na rys. 6. przedstawiono wektory przepywu wody. Mona
zauway, i woda najswobodniej przepywa przez warstwy podoa, ktre zbudowane s z piasku redniego i grubego. S to warstwy, ktre charakteryzuj si
wyszym wspczynnikiem filtracji ni materia, z ktrego zbudowano nasyp.
Rys. 6. Wektory przepywu wody lewa skarpa[10]

Fig. 6. Velocity vectors the left slope [10]
Dodatkowo zdecydowano sprawdzi, jak wartoci moduu odksztacenia

powinien wykazywa grunt nasypu (przy zachowaniu pozostaych parametrw
geotechnicznych), tak by konstrukcja bya stateczna. W kolejnych krokach iteracyjnych okrelono graniczn warto moduu, ktra wyniosa okoo 47 MPa.
Jest to warto wysza od wczeniej przyjmowanej (E = 37,2 MPa). W wykonanej analizie z zastosowaniem wyszego moduu odksztacenia warto wspczynnika statecznoci wyniosa SF = 2,2.
W kolejnych etapach analizy wykonano sprawdzenie, jaki wpyw na stateczno konstrukcji pracujcej w warunkach podtopienia ma przepuszczalno
materiau budujcego nasyp. Rozpatrzono sytuacj, w ktrej wymieniony materia nasypu jest bardziej przepuszczalny, tzn. cechuje go wyszy wspczynnik
filtracji, Kx = Ky = 0,2 (patrz tabela 1.), przy zachowaniu wartoci pozostaych
parametrw geotechnicznych.
Na podstawie wygenerowanych przez program Z_Soil map przemieszcze
[Tablica 1.], mona zauway, i nasyp, ktry zbudowany jest z bardziej przepuszczalnego materiau (B) wykazuje wiksze przemieszczenia pionowe, przemieszczenia poziome zgodne z kierunkiem przepywu wody rwnie s wiksze.
Wartoci bezwzgldne napre pionowych w porwnaniu do napre wystpujcych w nasypie zbudowanego z materiau mniej przepuszczalnego (A)
s mniejsze.
Pomimo zastosowania materiau o wyszym wspczynniku filtracji, zbocze nasypu w dalszym cigu pozostaje niestateczne, wspczynnik SF jest rwny
1.
357
Tabela 2. Zestawienie parametrw geotechnicznych [na podstawie 7, 11]

Table 2. Summary of geotechnical parameters [based on 7, 11]
WARUNKI PRACY: PODTOPIENIE

A) Grunt nasypu mniej przepuszczalny: Kx = Ky = 0,01,
B) Grunt nasypu bardziej przepuszczalny: Kx = Ky = 0,2.
warto maksymalnego/minimalnego przemieszczenia pionowego/poziomego,

y/x max/min warto maksymalnego/minimalnego naprenia pionowego/poziomego.
MAPY PRZEMIESZCZE PIONOWYCH
uy/x
max/min
A)
uy,max = 0,62 mm
uy,min = -7,19 mm
B)
uy,max = 0,88 mm
uy,min = -7,98 mm
MAPY PRZEMIESZCZE POZIOMYCH
A)
ux,max = 1,84 mm
ux,min = -3,29 mm
B)
ux,max = 2,45 mm
ux,min = -3,81 mm
MAPY NAPRE PIONOWYCH
A)
y,max=
3,98 kN/m2
y,min=
-107,17 kN/m2
B)
y,max=
6,45 kN/m2
y,min=
-106,76 kN/m2
358
S. Tamaka
W tym przypadku rwnie postanowiono sprawdzi, jaka warto moduu

gruntu budujcego nasyp bdzie gwarantowa jego stateczno. Na podstawie
przeprowadzonych oblicze oszacowano, i graniczna warto modu odksztacenia wynosi okoo 43 MPa.
Porwnujc wyznaczone w obu przypadkach minimalne wartoci moduw
odksztacenia gruntu, przy ktrych nasyp staje si stateczny, mona zauway,
i stosowanie gruntu mniej przepuszczalnego wymaga, by charakteryzowa si
on moduem odksztacenia o wikszych wartociach. Taka zaleno wyznacza
kierunek dalszych poszukiwa materiaw, z ktrych bd budowane nasypy
naraone na podtopienie. Stosowane materiay powinny by wystarczajco przepuszczalne dla wody, dostatecznie none i mao odksztacalne. Poszukiwania
odpowiednich rozwiza speniajcych powysze wymagania stanowi zatem
szerokie pole do dalszych bada naukowych z zastosowaniem metod numerycznych.
Literatura
[1] Dokumentacja geologiczno projektowa linii kolejowej E30 Jaworzno Szczakowa
Trzebinia w km 27+800 linii 133
[2] Glinicki P. S.: Geotechnika Budowlana, Wydawnictwo Politechniki Biaostockiej,
Biaystok 1990 r.
[3] Gryczmaski M.: Wprowadzenie do opisu sprysto-plastycznych modeli gruntw,
Polska Akademia Nauk, Komitet Inynierii Ldowej i Wodnej Instytut Podstawowych Problemw Techniki, Warszawa 1995 r.
[4] Instytut Techniki Budowlanej: Wymagania techniczne dla obiektw budowlanych
wznoszonych na terenach grniczych, Instrukcje, Wytyczne, Poradniki nr 364-2007.
[5] Madej J.: Metody sprawdzania statecznoci zboczy, Wydawnictwo Komunikacji
i cznoci WK. Warszawa 1981 r.
[6] Ministerstwo Infrastruktury: Prognoza oddziaywania na rodowisko projektu master
planu dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 roku, Warszawa, sierpie 2008 r.
[7] Pisarczyk S.: Grunty nasypowe. Waciwoci geotechniczne i metody ich badania,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Warszawa 2004 r.
[8] Rosiko A.: Budownictwo komunikacyjne na terenach objtych szkodami grniczymi. Wyd. Komunikacji i cznoci WK, Warszawa 1979 r.
[9] Strycharz B. i in.: Funkcjonowanie nawierzchni drogowych w warunkach grniczych
deformacji terenu. Materiay 52. Konferencji Naukowej Komitetu Inynierii Ldowej
i Wodnej PAN i Komitetu Nauki PZITB Krynica 2006, T.4, Gdask Krynica,
2006 r
[10] Tamaka S.: Modelowanie numeryczne nasypu kolejowego zagroonego podtopieniem. Materiay konferencji doktorantw Wiedza i eksperymenty w budownictwie,
Wyd. Pol. l., Gliwice 2014 r.
[11] Zydro T.: Orientacyjne wartoci wspczynnikw filtracji. Materiay pochodzce
ze strony internetowej Katedry Inynierii Wodnej i Geotechniki, Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie:
http://149.156.33.48/~tymzydr/wsp_k10.pdf (dostp 28.02.2013 r.).
359
[12] Zacznik do zarzdzenia Nr 9/2009 Zarzdu PKP Polskie Linie Kolejowe S.A.
z dnia 4 maja 2009 r. - Warunki utrzymania podtorza kolejowego; Id-3, Warszawa
2009 r.
[13]http://www.gazetalubuska.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100809/POWIAT/18163
9558&template=artpicture&sectioncat=artpicture (dostp 08.09.2012r.).
THE INFLUENCE OF PERMEABILITY OF SOIL ON THE STABILITY

OF RAILWAY EMBANKMENT
Summary
Water, which appears in the area of the construction of the railway or road embankment has
a significant impact on condition of structure, especially on its stability. The article presents a natural causes of water presence in the vicinity of soil structure. There is also explained presence of
water caused by human activities. Author indicated the main causes of emergence the flood plain
in areas of mining and presented key issues related to the design of soil structures. The main aim
of the study was to analyze the numerical models of railway embankment in several different variants. Author used the computer program Z_Soil for investigation. There were carried out numerical analysis of railway embankment, which geometry and geotechnical parameters were consistent
with project. The embankment is not stable, for this reason there was proposed the replacement the
soil for better one. Numerical analysis confirmed that the embankment after exchanging soil is
stable, but when there is an additional water load it stopped to be. Additionally, there was carried
out numerical analysis of the embankments which are made of materials of different permeability(different permeability coefficient) has been carried. In both cases the embankment is not stable.
Next, author performed the minimum valuesof module, which make the embankments stable.
Based on the numerical analysis assessed the impact of soil permeability on the stability of the
railway embankment. Embankments which are built with more permeable soil work better, existing vertical displacements and stresses are lower, the structures are more resistant to water load.
Keywords: permeability coefficient, numerical model, factor of safety, constitutive model,
Youngs modulus
DOI:10.7862/rb.2014.65

Marta WARDAS-LASO1
Mikoaj YSKOWSKI2
Jerzy MOCICKI 3
Tadeusz SOKOOWSKI4
Anna BOJ-BIAASIK5
Dariusz NIEMIEC6
Agata KUCIA7
Aldona GARBACZ-KLEMPKA8
Ewelina MAZUREK9
Micha WIKLIK10
Mariola MARSZAEK11
Agata KASPRZAK12
Jerzy ZITEK13
ZMIANY WACIWOCI PODOA

W ASPEKCIE ZAGROENIA BUDOWLI
KLASZTORNYCH W REJONIE
UL. POSELSKIEJ W KRAKOWIE14
Zapadanie skrzyda poudniowo-zachodniego kapelanii przy kociele w. Jzefa
S.S. Bernardynek postpuje od 2010 roku, powodujc pkanie murw okalajcych
1
Autor do korespondencji: AGH w Krakowie, al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw, 12 617 35 57,
mw@geol.agh.edu.pl, AGH Centrum Bada Nawarstwie Historycznych
2
AGH w Krakowie, 12 617 44 64, lyskowski@geol.agh.edu.pl
3
AGH w Krakowie, 12 617 23 59, moscicki@geol.agh.edu.pl
4
AGH w Krakowie, 12 617 41 68, tsokol@agh.edu.pl
5
PK, ul. Kanonicza1, 31-002, Krakw, 12 628 24 08, bialasik.a@wp.pl
6
UJ w Krakowie, ul. Gobia 11, 31-007 Krakw, 12 66312 88, dariusz.niemiec@uj.edu.pl
7
UJ w Krakowie, 12 66312 88, agatakucia@tlen.pl.
8
AGH w Krakowie, 12 617 27 74, agarbacz@agh.edu.pl., AGH Centrum Bada Nawarstwie
Historycznych
9
AGH w Krakowie, 12-617 44 64, emazurek@geol.agh.edu.pl.
10
AGH w Krakowie, 12 617 23 59, cwiklik@agh.edu.pl.
11
AGH w Krakowie, 12 617 23 76, mmarszal@agh.edu.pl.
12
AGH w Krakowie, 600 216 131, agata.kasprzak@gmail.com.
13
AGH w Krakowie, 12 617 46 01, zietek@geol.agh.edu.pl., AGH Centrum Bada Nawarstwie
Historycznych
14
Temat jest realizowany przez Centrum Bada Nawarstwie Historycznych
362
M. Wardas-Laso, M. yskowski, J. Mocicki i inni

ogrd, a zwaszcza pomieszcze piwnicznych pod zabudowaniami przykocielnymi. Celem bada jest okrelenie waciwoci i stratygrafii gruntw w podou zagroonego obiektu, jak i w najbliszym jego ssiedztwie. Archeologiczne rda
i ich midzydziedzinowa interpretacja w kontekcie wykonanych profili geologicznych, w oparciu o odwierty i wskoprzestrzenne odkrywki, wykazay zoony
ukad nawarstwie historycznych i ich potencjalne oddziaywanie na budowle.
Oprcz odwiertw i bada gruntoznawczych przeprowadzono georadarowe i elektrooporowe rozpoznanie orodka pod poziomem piwnic oraz badania geochemiczne prbek gruntu. Wyznaczony poziom calca jednoznacznie wskazuje na pooenie
zagroonych obiektw w strefie 30 stopniowego skonu pierwotnej morfologii terenu, w ktrego dnie znajduj si podatne na upynnienie namuy. W stratygrafii
wyrniono take obecno znacznej miszoci, nierwnomiernie zalegajcej
warstwy organicznej o duej ciliwoci i maej nonoci, stanowicej materi wybitnie niebudowlan. Na mechanik budowli maj wpyw zrnicowane pod
wzgldem statecznoci utwory, ale take obecno sztywnych, historycznych
obiektw fundamentowych. Istnienie tego typu czynnikw uzewntrznio si w postaci pkni murw w rejonie budowli klasztoru, a take zaburzenia poziomu
podg szczeglnie widoczne w piwnicach kapelanii. Obserwowane rozlunienie
struktury podoa, o zasigu wikszym ni teren klasztoru SS. Bernardynek, zwizane jest prawdopodobnie z szeregiem odwodnie gbokich wykopw wykonywanych w zwizku z wieloma realizowanymi inwestycjami w gsto zabudowanej,
zabytkowej czci Starego Krakowa. Rozwj nowoczesnego miasta w sieci nawarstwie historycznych wymaga staego monitorowania warunkw wodnogruntowych podoa. Zarwno nadmierny drena, jaki i zbytnia retencja wd zaburza stateczno zabytkowych budowli i grozi katastrof budowlan.
Sowa kluczowe: nawarstwienia historyczne, stratygrafia, namuy, geochemia, artefakty, ule
1. Warunki posadowienia na warstwach kulturowych

1.1. Przyczyny niestabilnoci podoa
Grunty nawarstwie historycznych zabytkowych miast charakteryzuj si
znaczcym zrnicowaniem waciwoci fizykomechanicznych [37]. Depozyty
i zasypy, rnego rodzaju konstrukcje wkopane w ziemi, jak latryny czy studnie, zasypane bruki lub cieki to najczstsze czynniki powodujce niejednorodno podoa [47]. Charakterystyczn cech jest zmienny skad granulometryczny i fazowy warstw ziemi, a przez to due rnice podatnoci do zatrzymywania
wody, ksztatowane gwnie udziaem detrytusu organicznego i substancji ilastej
[11].
Realizacja nowych inwestycji wynikajcych ze zmian zagospodarowania
przestrzennego oddziauje na waciwoci podoa. Budowy wymagajce gbokich wykopw z jednej strony powoduj powstawanie lejw depresyjnych, zwykle o zasigu wikszym ni powierzchnia inwestycji, z drugiej gbokie fundamenty nowopowstaych obiektw zachowuj si jak trudno przepuszczalne bariery dla przesczajcych si wd, generujc innego typu naruszenie stosunkw
Zmiany waciwoci podoa...
363
wodno-gruntowych. Niekorzystne warunki posadowienia prbuje si poprawia

rozwizaniami technicznymi, takimi jak iniekcyjne mikropalowanie, czy osuszanie gruntw, ktre wzmacniaj ich nono.
W centrach zabytkowych miast, w przeszoci zwykle otoczonych bagnami,
fosami i zamknitych piercieniem murw obronnych [1, 3, 9, 10, 18, 19, 27, 33,
40, 48, 49, 50] kada ingerencja w infrastruktur podziemn po pewnym czasie
ujawnia si bardzo znacznymi zmianami waciwoci gruntw. Na zabytkowych
murach budowli pojawiaj si rysy i pknicia wynikajce z deformacji podoa.
1.2. Warunki posadowienia w obrbie Plant w Krakowie

Warunki posadowienia w obrbie Plant w Krakowie nie sprzyjaj zabytkowym budowlom i prawdopodobnie podlegaj niekorzystnym zmianom od dawna, szczeglnie intensywnym poczwszy od roku 1822, kiedy przystpiono
do burzenia murw obronnych, zasypywania fos i zamiany tych fortyfikacji
na Planty. Wystpujca w obrbie nawarstwie historycznych, szczeglnie
w organicznych pokadach mierzwy, wysadzinowo gruntw, oraz podatno
na upynnianie warstw osadw wodnych obecnych w podou [24, 29, 30, 43,
45] w strefach biegu ciekw, fos, rynsztokw i w miejscach wszelkich obnie
terenu, sprzyjajcych gromadzeniu si bota ze zmyww powierzchniowych,
to szczeglnie newralgiczne rejony Starego Krakowa [14].
Najwyraniejsze objawy skutkw utraty stabilnoci gruntw obserwuje si
w przypadku obiektw pooonych wanie w bezporednim ssiedztwie Plant
(Rys. 1).
Rys. 1. Topografia i ukadu urbanistyczny redniowiecznego Krakowa z zaznaczonymi przykadami zagroonych obiektw zabytkowych ze strony niestatecznego podoa (na podstawie [23])
Fig. 1. Topography and urban layout of Medieval Krakow, with the objects marked, which are
endangered because of unstable ground (based on [23])
364
Od wielu lat obserwuje si uszkodzenia wielu zabytkowych budynkw

w postaci zarysowa, a ostatnio powikszajcych si rozwartoci rys, czy pkni. Towarzysz temu zjawiska niszczenia infrastruktury wodnokanalizacyjnej, ktre dodatkowo pogarszaj stan podoa. Przykadowo
w rejonie Muzeum Archeologicznego (rg Poselskiej i Senackiej), klasztoru Ojcw Reformatw (rg Reformatw i w. Tomasza), klasztoru Dominikanek
i kocioa Matki Boskiej nienej, przy ul. Mikoajskiej w Krakowie, zwanym
te na Grdku, czy wreszcie klasztoru Bernardynek i kocioa w. Jzefa przy
ul. Poselskiej na budowlach i murach je okalajcych widoczne s strefy spka.
2. Pooenie, ukad i historia utworzenia klasztoru SS. Bernardynek w Krakowie przy ul. Poselskiej 21
2.1. Ukad i historia utworzenia klasztoru SS. Bernardynek w Krakowie
Na Stradomiu, poudniowym przedmieciu Krakowa, pod koniec XVI wieku istniay nad Wis dwa eskie klasztory Bernardynek, jeden Koletek
po stronie dzisiejszej ulicy Koletek, a drugi przy obecnej ul. w. Agnieszki [6, 8,
15, 16, 17, 28, 41, 42, 44, 51]. Stradom w tych czasach stanowi jakby pwysep
oblany wodami rzeki Wisy, dlatego z powodu kadorocznie praktykowanych
wyleww wody siostry podjy starania o now siedzib ju w obrbie murw
miasta Krakowa. W 1646 roku przy wschodniej czci dzisiejszej ulicy Poselskiej zaoono klasztor SS. Bernardynek i dobudowano do niego drewniany koci w. Jzefa.
Siostra Teresa, z domu Zadzikwna, jeszcze jako przeoona klasztoru
w. Agnieszki, rozszerzya jego zabudowania, odkupujc kilka ssiadujcych
kamienic, zaoya ogrd i otoczya cao murem. Dya tam do wybudowania
waw ochronnych by strzec niszczone wod i zawilgocone mury klasztoru
przed wylewami, jednak inwestycja nie dosza do skutku.
Jedynym sposobem zabezpieczenia sistr na wypadek powodzi bya nowa
fundacja. Po uzyskaniu pozwolenia krla Wadysawa IV oraz za zgod biskupa
krakowskiego Piotra Gembickiego 5 padziernika 1644 r. odkupiono na ten cel
od Stanisawa eleskiego pikny, renesansowy dworek, dawniej posiado
Lanckoroskich i przystosowano go do potrzeb klasztornych. Dworek pooony
by przy poudniowo-wschodnich murach miejskich, w przecznicy Grodzkiej,
zw. Poselsk, pomidzy dworkiem Opaliskich, dawniej Tczyskich od poudnia, a tzw. Pienikowskim od pnocy. Dwa lata siostra Teresa staraa si
o dekret erekcyjny i wprowadzenie si sistr do klasztoru, gdy wadze miasta
nie wyraay zgody na jeszcze jeden klasztor w obrbie murw, ktry nie by
zobowizany do opat miejskich. W 1649 r. siostra Teresa w ramach urzdzania
klasztoru dobudowaa drewniany koci w. Jzefa i cele mieszkalne. Rozszerzya budynek klasztorny od strony pnocnej o dokupiony zrujnowany dworek
Raczkowskich, dzierawiony przez Koniecpolskich, czynic starania o przejcie
365
take placu zwanego pustki, na ktry prawie z caego miasta zwoone byy
mieci. Kiedy w 1730 r. ruiny i plac stay si wasnoci klasztoru siostry przystpiy do ogrodzenia gruntu. Budynek dzisiejszej kapelanii stoi take w miejscu
dokupionego niegdy dworku Bbnowskich [6, 8].
Panujca w roku 1652 w Krakowie zaraza i najazd szwedzki (1655-1657)
spowodoway, e klasztor popad w ruiny. Dopiero staraniem siostry Franciszki
Brzechwianki udao si naby dwr i plac od starosty nowomiejskiego Opaliskiego, graniczcy z kolegium jezuickim przy kociele w. Piotra i Pawa.
W 1694 r. na tym miejscu wybudowano nowy, istniejcy do dzi, koci
w. Jzefa. Warte podkrelenia jest, e zakupiony plac by pusty. W 1708 r. zosta otoczony murem, uporzdkowany i obsadzony drzewami, by mg peni
rol ogrodu klasztornego [8] (Rys. 2).
Rys. 2. Schematyczne rozmieszczenie dworkw, ktre zoyy si na dzisiejszy kompleks klasztorny ss. Bernardynek przy ul. Poselskiej 21 (a), pooenie w rejonie pnocnego przedpola Okou
(b), w ssiedztwie wczesnych murw miejskich, dzisiejszych Plant (c) [na podstawie 4, 8, 23]
Fig. 2. Schematic layout of the manors, which constitute the present-day monastery building complex of the Bernardine Sisters at Poselska 21 St. (a), its location in the area of Ok foreground (b),
in the neighbourhood of the town walls then, today's Planty (c) [based on 4, 8, 23]
W wyniku II rozbioru Polski w 1788 r. doszo do przeniesienia sistr

z klasztoru w. Agnieszki i do w. Jzefa. Od kiedy w 1796 roku klasztor przeszed pod panowanie austriackie i jego stan materialny znacznie si obniy, dopiero poczenie zgromadze mogo poprawi t sytuacj. W latach 1821-22
366
miao miejsce burzenie dawnych fortyfikacji, a przy tej okazji rozebrano mury
klasztorne na pustkach i mury otaczajce ogrd za kocioem, w ich miejsce
stawiajc nowe. Siostry Koletki w roku 1823 chtnie przeniosy si z klasztoru
stale naraonego na czste wylewy Wisy, na teren pnocnego przedpola Okou,
pooonego w poudniowowschodniej czci Starego Krakowa, cho kolejne
lata nie byy wolne od problemw. W 1850 poar Krakowa dotkn take zabudowa klasztornych, mimo to do wikszych remontw doszo dopiero w 1875 r.
Korytarzyk komunikacyjny, ktry poczy mieszkanie kapelana kapelani,
z wejciem do kocioa, dobudowano w 1879 r., w latach 1895-96 pokryto rozmwnic, refektarz i oficyny blach cynkow, a koci miedzian. Urzdzenia
wodocigowe doprowadzono do klasztoru w 1902 r. W latach 1935-36 zburzono
dawn kapelani, a na jej miejscu postawiono now podpiwniczon (Rys. 3) [8].
Rys. 3. Plan sytuacyjny klasztoru sistr Bernardynek, z naoonym planem piwnic kapelanii
z 1935 r. [na podstawie 8]
Fig. 3. Location plan of the Bernardine Sisters against the plan of the chaplain's quarters cellars,
coming from 1935 [based on 8]
2.2. Pooenie klasztoru ss. Bernardynek

Rejon, na ktrym usytuowane s zabudowania klasztorne w. Andrzeja,
Marcina, Piotra i Pawa oraz Jzefa i Dominikanw w stosunku do ul. w. Gertrudy (203 m n.p.m.) stanowi wzniesienie, najwyraniejsze przy klasztorze Dominikanek Na Grdku (212 m n.p.m.). Z przeciwnej strony od ul. Straszewskie-
367
go (206 m n.p.m.) teren take si podnosi w kierunku na wschd ul. Poselskiej,

ku kocioowi w. Jzefa (211 m n.p.m.) i na pnoc ku Kleparzowi (215 m
n.p.m.). Od podna Wawelu (208 m n.p.m.) agodnie wznoszce si ku pnocy
rdmiecie (211 m n.p.m.) bardzo znacznie opada na obie strony, wschodni
i zachodni Plant, pooonych na wysokoci rednio 205 m n.p.m. Takie uksztatowanie powierzchni lewobrzenej czci miasta to wynik celowych zabiegw
zwizanych z formowaniem nasypw pod drogi, obejcia domw i brzegi,
ale take wielowiekowego nawarstwiania si depozytw. Rosnca gsto zabudowy rozwijajcego si miasta sprzyjaa szybkoci odkadania si substancji
mineralnej i organicznej, szczeglnie w obrbie murw, fos i waw [2, 10, 12,
20, 36, 39, 52].
Calcem rdmiecia s utwory piaszczyste, plejstoceskie, wyniosoci bdcej stokiem napywowym Prdnika, wpadajcego do Prawisy na terenie
rdmiecia. Jego pooenie wykrela pierwotn topografi odpowiednio na poziomie niszym o mniej wicej 5 m, z powolnym spadkiem na linii pnocpoudnie, obecnie okoo 8,4 m, w okresie przedlokacyjnym 7,6 m [10, 20, 38],
co oznacza, e nasypy tworz powierzchni mniej wicej rwnoleg. Badania
Radwaskiego [9, 10, 25, 26, 33, 34, 35, 50] na terenie Okou wykazay istnienie
znacznego, nawet do 11 m obnienia pomidzy powierzchni Placu Dominikaskiego, a ulic Poselsk, wzgldnie Senack, ktrym moga biec fosa obronna.
Pooenie klasztoru, bdcego zlepkiem kilku rnych zabudowa, a take historia zwaszcza dziejw tego miejsca oraz kolejne zmiany zagospodarowania przestrzennego znajduj odbicie w stanie obiektw.
3. Wyniki interdyscyplinarnych bada podoa budowli klasztornych w rejonie ul. Poselskiej 21 w Krakowie
Badania w zakresie zagadnie architektonicznych i archeologicznych
oraz geologicznych, geomorfologicznych, geofizycznych i geochemicznych dotyczyy identyfikacji gwnych przyczyn uszkodze materii budowlanej obiektw, szczeglnie kapelanii kocioa w. Jzefa, stanowicego wityni klasztorn SS. Bernardynek.
W pierwszym etapie (listopad 2013 stycze 2014) wykonano pomiary
georadarowe i wstpne elektrooporowe oraz odwierty geologicznoarcheologiczne, w tym badania geochemiczne gruntw podoa. Dotyczyy one
gwnie podoa piwnicy kapelanii. Na terenie dziedzica i ogrodu klasztornego
wykonane zostay rozpoznawcze pomiary georadarowe. W rejonie ssiednich
posesji, w tym w piwnicach kamienicy przy ul. Poselskiej 19 i pooonej
po przeciwnej stronie ulicy od lat obserwowane s niepokojce zjawiska, ktre wpywaj na stan techniczny konstrukcji budynku.
368
3.1. Metodyka bada i zestawienie wynikw pomiarw

Badania rozpoznawcze przy uyciu metody georadarowej (GPR) umoliwiaj lokalizowanie stref niecigoci, rozlunie, pustek, artefaktw, instalacji
technicznych, a take okrelanie przebiegu ukrytych murw, czy monitorowanie
stanu drzewostanw. W zalenoci od wybranej anteny moliwa jest rejestracja
informacji o pytko zalegajcych strukturach z wysok rozdzielczoci lub wystpujcych gboko, ale z mniejsz rozdzielczoci. Wykonano je przy uyciu
anten ekranowanych 500 oraz 1600 MHz. Pozwolio to na rejestracj informacji
uytecznej do gbokoci okoo 2.0 - 2.5 metra [21].
Przeprowadzono szereg pomiarw celem wykrycia stref rozlunie orodka, w ktrych zmieniaj si waciwoci gruntu. Tym samym wskazano miejsca,
w ktrych mona upatrywa przyczyn powstawania spka murw. Na wybranych przekrojach przedstawiono zarejestrowane echogramy odzwierciedlajce
ukad nawarstwie gruntw podoa (Rys. 4).
Pomiar wykonany w kierunku prostopadym do spkanej ciany kotowni
(a-a) wykaza anomali, ktrej obecno moe pochodzi od pozostaoci murw w podou, ktrych fragment zachowa si w naroniku pomieszczenia
B (grnego, lewego na planie - Rys.4). Podobna anomalia (na 3 m) widoczna
jest na przekroju b-b, ktra pochodzi od stwierdzonego pytkimi odwiertami
rozpoznawczymi muru wapiennego, pogronego okoo 50 cm poniej posadzki
piwnic. Widoczne poziome anomalie mog wiadczy o warstwowaniu lub innego rodzaju zmianie waciwoci gruntw podoa. Ostatni profil wykonany
w korytarzu z filarami (kruganku) na dziedzicu klasztoru przy uyciu anteny
ekranowanej 500 MHz (c-c) ukazuje dwie anomalie, ktre wiadcz o zmianach
cigoci warstw w podou. Moe by to spowodowane zapadajcym si gruntem pod fundamentami obiektu. Wartoci prdkoci propagacji fali elektromagnetycznej, przyjte do wyznaczenia gbokoci, zostay okrelone szacunkowo
w trakcie pomiaru, na podstawie stanu podoa po wizji lokalnej [21, 46].
Interesujco przedstawiaj si wyniki bada gruntoznawczych, uzupenione
o geochemiczne analizy prbek ziemi z odwiertw zarwno z nasypw i nawarstwie archeologicznych, jak i osadw calcowych. Na schemacie przedstawiono
syntetyczn charakterystyk i obraz zmiennoci skadu oraz struktury gruntw
(Rys.5).
369
Rys. 4. Echogramy odzwierciedlajce struktur ukadu nawarstwie gruntw podoa, a-a kotownia-pomieszczenie B, b-b korytarz piwnic, c-c kruganek z filarami
Fig. 4. Echograms showing the layer arrangement structure of the subsoil, a-a boiler room B, b-b
cellar corridor, c-c cloisters
370
Rys. 5. Schematyczny obraz gruntw podoa kapelanii kocioa w. Jzefa SS. Bernardynek
Fig. 5. Schematic picture of the subsoil of the chaplain's quarters of the Bernardine Sisters Church
Na podstawie obserwacji makroskopowych i pomiarw wskanikw fizykochemicznych, szczeglnie dotyczcych zmian zasolenia gruntw (wskanik
PEW przewodno elektrolityczna waciwa), stanu zakwaszenia (odczyn pH)
i zawartoci substancji organicznej (potencja Eh) oraz wglanw (reakcja
z kwasem solnym) sporzdzono profile geotechniczne, ktre posuyy
do szczegowego rozpoznania podoa gruntowego i wskazania utworw niestabilnych, stanowicych gwne przyczyny niszczenia obiektw naziemnych.
W poszukiwaniu cech wsplnych nawierconych gruntw pomocne byy
take badania elektrooporowe. W obrbie gruntw w podou piwnic wykonano
seri Penetracyjnych Profilowa Opornoci (PPO) w ssiedztwie 6 odwiertw,
do gbokoci max 1,6 m, co wynika z metodycznych ogranicze, zwizanych
z wysokoci pomieszcze piwnicznych (Rys. 6). Badania te umoliwiaj wykrycie i identyfikacj warstw antropogenicznych/archeologicznych, silnie odwodnionych, bd rozlunionych utworw [22].
Na wykresach pokazano, e zrnicowanie opornoci elektrycznej utworw
obejmuje zakres od kilku do 100 m. Wskazuje to na znaczn zmienno waciwoci gruntw wynikajc z litologii, ale take z zawodnienia i zanieczyszczenia. W rejonie korytarza piwnic due podobiestwo przebiegu zmiennoci
opornoci wykazuj profile PPO-02 i PPO-04. Charakterystyczny jest wyrany
371
spadek opornoci z gbokoci, podobny we wszystkich miejscach. Oporno

gruntw na kierunku od PPO-05 do PPO-07 stopniowo maleje, co moe by
wynikiem wzrostu zawilgocenia i zanieczyszcze (komunalnych). Najnisz,
stosunkowo mao zrnicowan opornoci, ju od 40 cm gbokoci, charakteryzoway si utwory w profilu PPO-07.
Rys. 6. Rozkad opornoci elektrycznej gruntw podoa kapelani kocioa w. Jzefa

SS. Bernardynek
Fig. 6. The subsoil resistivity distribution of chaplain's quarters of the Bernardine Sisters Church
372
3.2. Kontekst archeologicznych wynikw bada gruntw podoa

Budynek kapelanii znajduje si w archeologicznej strefie prawnej ochrony
konserwatorskiej, w zwizku z czym grunty analizowano take pod wzgldem
wystpowania artefaktw. Podczas prac zwizanych z odwiertami w obrbie jej
pomieszcze piwniczych znaleziono kilka zabytkw archeologicznych, gwnie
fragmenty pnoredniowiecznych naczy ceramicznych (Rys. 7) i pojedyncze
ule. Jednak tylko porednio mog one by pomocne przy okrelaniu chronologii bezwzgldnej nawarstwie, w kontekcie ktrych zostay znalezione,
gdy nie mona zupenie wykluczy, e ceramika ta zalegaa w nich na wtrnym
zou. Pomimo to stanowi terminus post quem dla datowania tych warstw,
co oznacza musi, e nawarstwienia w zasypisku domniemanej fosy zostay
uformowane najwczeniej w XIV lub XV w. Wszystkie znalezione fragmenty
ceramiki pochodz z partii brzuca naczy, co nie pozwala na poprawn identyfikacj typu naczynia i co za tym idzie take na ustalenie jego funkcji. ule
niewielkich rozmiarw pokryte byy grub warstw korozyjn, mniejszy z nich
wykazywa waciwoci magnetyczne.
Rys. 7. Zabytki archeologiczne (fragmenty naczy ceramicznych) znalezione podczas prac zwizanych z odwiertami w obrbie pomieszcze piwniczych kapelanii, a PK1, b PK2
Fig. 7. Archeological artefacts (pottery shards) found during the pit drilling within the chaplain's
quarters cellars, a PK1, b PK2
Przykadowo w odwiercie PK1 z warstwy organicznej znajdujcej si

na gbokoci 1,1-1,8 m wydobyto jeden fragment nieszkliwionego naczynia
ceramicznego. Wielko zabytku wynosi 1,1x1,7 cm, a w przeamie ma 0,5 cm
373
grubo. Obiekt wykonano z gliny z domieszk gruboziarnistego piasku, z uyciem koa garncarskiego, o czym wiadcz poziome linie widoczne po wewntrznej stronie naczynia. Na zewntrznej partii zabytku znajduj si rwnolege, trjktne w przekroju obki (okoo 0,3 cm szerokoci). Najczciej tego
typu zdobienie znajdowao si na grnej partii brzuca naczynia. Kolor brunatny
powierzchni sugeruje wypa w atmosferze utleniajcej (Rys.7a). Z kolei dwa
inne fragmenty naczy ceramicznych znaleziono w warstwie kulturowej
(PK2 Nm+Ps) na gbokoci 2,0-2,2 m (Rys.7b).
Oba zabytki wykonano z gliny z drobnoziarnist domieszk schudzajc.
Jednorodny przekrj oraz ciemnobrunatna i czarna barwa zabytkw wskazuje
na wypa utleniajcy w wysokiej temperaturze (powyej 900 oC). Wikszy
fragment ma wymiary 1,5x2,1 cm i grubo 0,9 cm, natomiast mniejszy
1,4x1,1 cm i 0,4 cm grubo. W tym samym odwiercie fragment brzuca innego
naczynia ceramicznego mia wymiary 1,7x1,9 cm i grubo 0,9 cm. Zabytek
zosta znaleziony na gbokoci 2,2-2,4 m w warstwie namuliskowej (Nm+Ps).
Naczynie byo wykonane z gliny schudzonej domieszk drobnoziarnistego piasku i wiru (przekrj jednolity, barwy ciemnobrunatnej - wypa utleniajcy).
Na zewntrznej ciance naczynia widoczny jest fragment ornamentu w postaci
rytej linii falistej.
Interesujca jest obecno 60-cio centymetrowej, wyklinowujcej si warstwy polepy, gdy stwierdzonej tylko w jednym z odwiertw, na gbokoci
ok. 1,60 m. Polepa jest do jednorodna i skada si z destruktu przepalonej gliny i cegie, ale raczej nie ma ona wpywu na stateczno podoa. Obecno
w tym miejscu artefaktw metalowych (Rys. 8) w postaci ula i zaraz obok
znacznej miszoci warstwy polepy moe wskazywa na wykorzystywanie terenw w rejonie zasypanej fosy, na skraju osady, dla celw np. odlewniczych
(Rys.8a). Inny metalowy artefakt (Rys. 8b) stwierdzono w namuach na gbokoci 1,95-2,25 m p.p.t. (PK5).
Wykonano oznaczenia zawartoci Cu i Pb jedynie w wybranych rodzajach
gruntw (fr. < 0,18 mm), tj. organicznej reprezentowanej przez prbki z odwiertw PK3 (2,30-2,60 m) i PS (3,10-3,20 m) oraz w namuach piaszczystych
z PK2 (2,00-2,20 m). Stwierdzono w nich od 80-100 mg/kg Cu, co w stosunku
do wartoci towych, rzdu 7-10 mg/kg w osadach niezanieczyszczonych, stanowi zawarto podwyszon. Koncentracje oowiu 60-80 mg/kg w porwnaniu
do przecitnych wartoci 20 mg/kg, charakterystycznych dla niezanieczyszczonych osadw wodnych, take wskazuj na kontakt z zanieczyszczeniami o charakterze metalicznym, cho na znacznie niszych poziomach ste ni stwierdzano poprzednimi badaniami [21, 46] w osadach historycznej fosy. Na funkcjonowanie jakiej dziaalnoci gospodarczej w tym rejonie opartej na metalach
moe take wskazywa obecno ula zawierajcego Pb, Cu, Zn, a take Fe
(Rys. 8a).
374
Rys. 8. Wykres widm fluorescencyjnych wraz z identyfikacj gwnych pierwiastkw

w metalicznych artefaktach - ulach - (badania jakociowe) metod spektrometrii fluorescencji
rentgenowskiej (XRF); a PK2 (2,00-2,20 m), b - PK5 (1,95-2,25 m)
Fig. 8. Fluorescent spectrum graph with identification of the main elements in the metallic artefacts slags (quality assessment) with the use of XRF method; a PK2 (2,00-2,20 m), b - PK5
(1,95-2,25 m)
4. Analiza zagroe, czynniki geogeniczne i antropogeniczne

4.1. Przyczyny osiadania gruntw w rejonie kapelanii
W oparciu o przekroje pionowe i gbokoci wystpowania podobnych rodzajw gruntw wykrelono blokdiagram ukadu nawarstwie historycznych
(Rys. 9). Wizualizacja ukadu nawarstwie historycznych w podou kapelanii,
z wykorzystaniem profili odwiertw, bya moliwa jedynie pod specjalnie dobranym, nachylonym kcie widzenia. W powizaniu z obiektami naziemnymi,
a zwaszcza zarejestrowan tam stref zaburze stabilnoci i pkniciami murw
oraz wynikami georadarowego i elektrooporowego skanowania podoa poszukiwano generalnych przyczyn szybko nastpujcych zjawisk, ktre doprowadziy do obecnej sytuacji, graniczcej z katastrof budowlan.
Stwierdzon odwiertami i wyznaczonymi przy ich pomocy profilami geologicznymi obecno skonu struktury, nazywanej na tym etapie drug modsz
fos Okou (funkcjonujcej wg najnowszych ustale archeologicznych i ich konfrontacji z przekazami pisanymi w stosunkowo krtkim okresie pwiecza pomidzy latami 1241-1311 [25, 27, 33]), potwierdza w profilu stratygraficznym
wystpowanie wkadek namuw rzecznych (nawet o 70 cm miszoci lub warstewek cieszych wyklinowujcych si). To wanie one s szczeglnie podatne
na upynnienie. W profilu gruntw wyrniono take obecno sabononej strefy stanowicej warstwy organiczne o znacznej, cho zmiennej miszoci.
375
W najniszej czci wystpuje humus zapiaszczony, miejscami take zailony,

a calec reprezentuj rednie i drobne piaski lub piaski ze wirami.
Rys. 9. Blokdiagram ukadu nawarstwie historycznych wykrelony w oparciu o przekroje pionowe i gbokoci wystpowania utworw calcowych, namuw i mierzwy
Fig. 9. Block diagram of the historical layers arrangement based on vertical profiles and the depth
at which the undisturbed subsoil, muds and mulch were found
Bezporednio pod posadzk piwnic, w nasypach o miszoci kilkudziesiciu cm, stwierdzono obecno agregatw ilastych, ktrych nagromadzenie tworzy warstewki z glinami jasnobeowymi. By moe stanowi one materia
z umocnie fosy, do czego czsto uywano gliny, znacznie trudniej lasujcej si
ni muki rzeczne. Namuy wystpujce w postaci przewarstwie w obrbie
utworw organicznych mog by take potwierdzeniem obecnoci fosy. Zawieraj one znaczne iloci drewna o rnym stopniu zbutwienia, nie wykazujcego
tendencji do zagniwania. Prawdopodobnie pogrenie w namuach fosy drewna,
stanowicego umocnienia jej brzegw, doprowadzio do kolmatacji i zamkno
dostp tlenu. Nawet bardzo mae fragmenty drewna si zachoway, nie ulegajc
procesowi gnicia i dezintegracji, gdy mineralizacja substancji organicznej zuya pozostay tlen. Po pogreniu w namuach, w warunkach beztlenowych, ktrymi jak wspomniano wyrniaj si te warstwy (ujemna warto potencjau
oksydacyjno-redukcyjnego Eh), moga zachodzi dalsza dezaktywacja mikrobiologiczna.
376
Rozwaana warstwa organiczna, cho ma charakter mierzwy, z racji

uksztatowania terenu moga powsta w tym miejscu wskutek samoistnego nagromadzenia odpadw rolinnych, bd z wykorzystaniem tego typu materiaw
zasypano fos. Z kolei do wzbogacenia we frakcj mukow doszo pod wpywem wielokrotnego napywu wd powodziowych.
Zarwno humus zapiaszczony, jaki i namuy oraz jak si wydaje warstwa
organiczna o charakterze namuw torfiastych maj genez naturaln, dla tych
ostatnich ewidentnie zwizan z wystpowaniem terenw zawodnionych. Obecno znacznych iloci drewna, w tym stosunkowo maej iloci detrytusu rolinnego moe skania do stwierdzenia, e by to w przeszoci umocniony drewnem i glin rw wypeniony wod, o ktrego drono dbano.
W profilach o przebiegu wyznaczonym odwiertami PK2-PK1-PK3-PF,
PK4-PK2-PSK-PSS-PS oraz PK5-PK3-PS w prbkach gruntu (zawiesina 1:3)
obserwowane jest powtarzajce si zjawisko gwatownego spadku zasolenia
(przewodnoci elektrolitycznej waciwej), by moe na skutek wspczesnego
wymywania substancji rozpuszczonych. To wanie w tych strefach, w obrbie
gruntw organiczno-ilastych, ktre atwo poddaj si penetracji z udziaem roztworw wodnych, stwierdzono ma zwizo struktury (wierto zapado si).
Najwyraniej tego typu pustki wystpuj w otworze PSS. Zmiany wartoci
wskanika zasolenia prbek gruntw pokazuj dwie strefy wyranego wypukania soli, pierwszy raz na gbokoci 1,5 m i drugi raz na 2 m. Rozlunienie
struktury gruntu zarejestrowano w tym odwiercie take dwukrotnie, na gbokoci 1,6 i 2,2 m.
Na blokdiagramie (Rys. 9) strzaki pokazuj znaczne opadanie calca w kierunku do ogrodu i agodniejsze do Plant. W odwiercie PF, zlokalizowanym najbliej Plant i ogrodu klasztornego na gbokoci 5,15 m, w spgu stwierdzono
piasek ze wirem, barwy ciemnoszarej od zdyspergowanej substancji organicznej i mukw, powyej od 4,40 do 4,70 m wystpuj piaski grube i rednie
ze znacznym udziaem frakcji ilastej, ciemno-szare, z przewarstwieniami o barwie ciemno-brzowej (gleba pierwotna). Nad nimi zalegaj do poziomu 3,50 m
muki zapiaszczone. Wyej stwierdzono analogiczne jak w innych odwiertach,
znacznej miszoci organiczne namuy, ktre od 1,35 m do poziomu 0,95 m
przykrywaj warstw muki i muki zapiaszczone. Zapiaszczenie moe by
wtrne, gdy w stropie odwiertu, do poziomu posadzki piwnicy stwierdzono
zasypy nowoytne, w tym piaski niwelacyjne.
4.2. Stan obiektu, przebieg zjawisk niszczenia budowli i generalna przyczyna

W rejonie klasztoru Bernardynek wyranie pogarszajcy si stan techniczny
budynkw datuje si na drug poow lat osiemdziesitych XX w., opisany m.in.
w projekcie technicznym zabezpiecze konstrukcyjnych w kamienicy przy
ul. Poselskiej 19 z 1984 roku. Wwczas take wykonywano badania zwizane
377
z remontem murw od strony Plant, podczas ktrych odkryto relikty redniowiecznych umocnie [6, 27] Ich wyjtkowo zy, wymagajcych prac zabezpieczajcych stan moe potwierdza negatywne oddziaywanie obecnych w podou namuw torfiastych zwizanych z drug modsz fos Okou. Kolejnym negatywnym czynnikiem mg by take obecny w archiwach zapis o zgodzie
SS. Bernardynek na poprowadzenie, wspomnianego wczeniej kanau, za ich
zgod, z posesji w rejonie kocioa w. w. Piotra i Pawa oraz dawnego Kolegium Jezuickiego. By moe biegnie on take pod poudniowym murem ogrodu
klasztornego, co powoduje pknicia i odspojenia okadzin jego cokou.
Poczwszy od wrzenia 2013 roku proces zapadania skrzyda poudniowozachodniego kapelanii postpuje szybko i do gwatownie. Zjawisko to zachodzi co najmniej od 2010 roku, powodujc stopniowe pkanie zwaszcza pomieszcze piwnicznych. Osiadanie najwyraniej daje si zaobserwowa w strefie pod schodami, prowadzcymi do piwnic pod zabudowaniami przykocielnymi, ale take na murach okalajcych ogrd od strony poudniowej.
Wyznaczony poziom calca na gbokociach od 3 do 5 m od poziomu piwnic (bezwzgldn wysoko poziomu piwnic okrelono w przyblieniu na podstawie map MPWiK w Krakowie, na 208,5 m n.p.m), po wyznaczeniu przekrojw w kilku kierunkach, jednoznacznie wskazuje na pooenie zagroonych
obiektw w strefie okoo 30 stopniowego skonu pierwotnej morfologii terenu,
co dobrze ilustruje przebieg poziomic jego stropu [23]. Generalny kierunek obnienia terenu to poudniowy-wschd, zapadanie obserwowane jest gwnie
w naroniku poudniowo-zachodnim wskutek istnienia swoistej podpory, muru
pogronego w podou piwnic. Na gbokoci 50 cm (plus ok. 10 cm wylewki)
pod posadzk piwnic mur ten ma przebieg NNE-SSW, ktry by moe w piwnicy naprzeciw kotowni amie si i biegnie w kierunku zachodnim (na co wskazuje lico muru zanikajce w naroniku tej piwnicy). Taki rodzaj stabilizacji podoa w jednym miejscu, wobec wyranej utraty statecznoci w innym, musi objawia si powstawaniem pkni, najwikszego zaraz za punktem podparcia,
tj. w kotowni, na cienkiej cianie dziaowej.
Naley doda, e bloki wapieni wydobyte z podoa, budujce mur, to wapienie jurajskie. Makroskopowo charakteryzuj si kremow barw, struktur
mikrytow, tekstur zbit. Nie obserwuje si na materiale kamiennym jakichkolwiek zmian wiadczcych o obecnoci skadnikw pochodzenia antropogenicznego, w postaci np. wykwitw solnych. Wapienie jurajskie nale do najstarszych materiaw kamiennych wykorzystywanych w budownictwie sakralnym i wieckim Krakowa. Wystpuj w kilku odmianach: wapienie pytowe,
uawicone (cienkoawicowe, gruboawicowe skaliste z krzemieniami) i skaliste.
Na bloki kamienne, stosowane jako elementy konstrukcyjne, wykorzystywano
najchtniej wapienie uawicone.
Wszystkie odmiany znane s z odsoni w granicach Krakowa. Jako miejsca najstarszej ich eksploatacji (od czasw redniowiecznych) wymienia si
wzgrze wawelskie, Krzemionki Podgrskie oraz rejon Salwatora i Lasu Wol-
378
skiego. Z biegiem lat wapienie eksploatowano take w nieco wikszej odlegoci

od Starego Miasta w rejonie Ska Twardowskiego (Zakrzwka) oraz okolic
Tyca, Pychowic i Kostrza. Moliwe, e na podstawie charakterystyki petrograficznej oraz studiw rdowych udaoby si ustali prawdopodobne, przyblione miejsce eksploatacji kamienia uytego do budowy muru. Porwnanie prbek
ska pochodzcych z rnych reliktw, take z muru odkrytego odwiertami
w piwnicy rwnolegej do kotowni (PF1-PF2), na gbokoci okoo 1 m, pozwolioby ustali, czy zachodzi choby zgodno ich chronologii.
W oparciu o uzyskane dane zaproponowano przeprowadzenie drugiego etapu bada, tj. wykonanie dwch wkopw ratunkowych w korytarzu piwnic
(Rys.5), a take wykonanie na terenie ogrodu, do gbokoci ok 10 m, Penetracyjnego Profilowania Opornoci (PPO) z uyciem sondy o rednicy 2,2 cm,
z krokiem gbokociowym 5 cm. Przy pomocy pomiarw elektrooporowych
moe zosta wyznaczony poprzeczny przekrj opornociowo-gbokociowy
przez domnieman wg D. Niemca, wskazywan take innymi badaniami
[25, 33] drug modsz fos Okou, a take miejsce przebiegu kanau poprowadzonego od Jezuitw (koci Piotra i Pawa), o czym mwi materiay archiwalne SS. Bernardynek. Na podstawie obu metodyk geofizycznych bdzie moliwe wytypowanie najbardziej odpowiedniego miejsca do wykonania kilku odwiertw na terenie ogrodu klasztornego i pobranie prbek z profili gbokociowych, ktre zweryfikuj obecno fosy i kanau.
Analiza wynikw wskazuje na potgowanie si niekorzystnych zmian waciwoci geotechnicznych gruntw podoa, ktrych generaln przyczyn jest
zaburzenie stosunkw wodnych w obrbie infrastruktury podziemnej, ktre doprowadzio do rozlunienia struktury gruntw. Mogo do tego doj, bd w wyniku znacznej podatnoci na upynnienie obecnych w podou mukw ilastych,
typu mady pochodzenia rzecznego, bd w skutek odmiennego zjawiska, mianowicie ich odwodnienia. Wymieniane s oba czynniki, gdy w pierwszej kolejnoci mogo doj do lokalnego obnienia poziomu zwierciada wd gruntowych
i rozlunienia struktury, a to z kolei umoliwio z udziaem infiltracji z powierzchni dalsze przemiany zwizane z upynnianiem mukw.
W obu przypadkach dochodzi do zjawiska kolapsu grawitacyjnego, ktre
w efekcie objawia si zapadaniem podoa, co oddziauje na sztywne konstrukcje murw, powodujc pknicia i odspojenia. Rozstrzygnicie i ranking najistotniejszych przyczyn i czynnikw odpowiedzialnych za wskazywane zjawisko
jest moliwy jedynie w oparciu o dalsze badania, ktre powinny by prowadzone nie tylko w rejonie klasztoru ale take na wikszej przestrzeni wok niego.
Obecno mukw w podou piwnic wizana jest z obecnoci w tym
miejscu historycznego cieku wodnego. Jego istnienie zdaje si potwierdza stratygrafia utworw w odwiertach, szczeglnie zaleganie mukw i mukw za-
379
piaszczonych na piaskach calcowych. Pooenie tych ostatnich wyznacza morfologi obnienia terenu i pozwala na okrelenie kierunkw opadania terenu.
Na tej podstawie okrelono, e stabilne, piaszczyste podoe piwnic kapelanii
zapada gwnie na poudnie oraz agodnie na wschd, z najwyraniejszym skonem wystpujcym w rejonie miejsc odwiertw oznaczonych PK2-PSK, czyli pomidzy korytarzem, a schodami do piwnicy.
Oczywistym jest, e za gwatowne ujawnienie si skutkw zapadania gruntu odpowiedzialna jest lokalizacja obiektw klasztornych na wschodnim obrzeu
redniowiecznego miasta, na skarpie o przebiegu pnoc-poudnie (teren dzisiejszych Plant). Obecne badania pokazuj jednak, e w podou wystpuje take
strefa morfologicznego skonu mniejszej struktury, identyfikowanej z drug
modsz fos Okou [25], ktrej przebieg w przyblieniu wyznaczaj ulice Poselska i Senacka. Ukad nawarstwie i wyznaczone na tej podstawie profile geologiczne wskazuj, e fosa moga w miejscu dzisiejszej kapelanii kierowa si
ukiem w stron ogrodu klasztornego SS. Bernardynek. Jeli doszo do zaburzenia stosunkw wodnych w rejonie jej biegu, skutki dla obiektw posadowionych
na zasypie fosy bd si nadal uzewntrznia, stanowic znaczne zagroenie
dla ich konstrukcji.
Z tym faktem wanie, jak si wydaje naley wiza take problemy zabudowa dawnego klasztoru Karmelitw, obecnej siedziby Muzeum Archeologicznego w Krakowie, a teraz co pokazuj badania, take po drugiej stronie
ul. Grodzkiej, w rejonie klasztoru SS. Bernardynek. Obie budowle le nie tylko
w pobliu redniowiecznej fosy miejskiej i dawnych ciekw wodnych ale prawdopodobnie take na zasypie drugiej, modszej fosy Okou. Zarwno budynki
Muzeum, jak i klasztor Bernardynek ujawniaj problemy w rejonie poudniowej
czci tych obiektw budowlanych, co moe potwierdza obecno w podou
osadw mukowych fosy, ktrej przebiegu naley si spodziewa wanie
od strony poudniowej.
Naley zwrci uwag na histori przebiegu problemw konstrukcyjnych
obu zespow budowli. Muzeum Archeologiczne w latach 1990-1998 uzyskao
dotacje na prace ratunkowe, gdy zauwaone pknicia zostay ocenione
za znacznie zagraajce obiektom budowlanych. Wydaje si jednak, e proces
ten musia zacz si znacznie wczeniej. Od roku 2001 realizowane byy prace
zabezpieczajce, ingerujce w stan geotechniczny gruntw, polegajce na osuszaniu podoa i wzmacnianiu fundamentw metod mikropalowania.
W oparciu o wyniki obecnych bada wydaje si, e osuszanie podoa mogo negatywnie wpyn na stateczno budowli, wanie z uwagi na zjawisko
kolapsu rozwijajce si masowo po osuszeniu gruntw, szczeglnie w miejscu
biegu drugiej, modszej fosy Okou. Wykonywane wwczas mikropalowanie
zostao przerwane, gdy uznano, e to metoda udarowa zainicjowaa pod koniec
2006 roku, gwatowne powikszenie szczelin w cianach budowli. Jednak
to raczej osuszanie gruntw, w warunkach takiej niejednorodnoci podoa mogo negatywnie wpyn na stateczno budowli. Pojawiajce si w otworach
380
mocno uwodnione muki, boto, jak relacjonowa Dziennik Polski z 23 lipca

2008 roku, potwierdzaj tez o atwym ich upynnianiu, co znakomicie potwierdza zakadan przyczyn niestabilnoci podoa.
Do uwodnienia mukw historycznych fos, w tym take, drugiej, modszej
fosy Okou, a nawet ich upynnienia mogo doj ju podczas wczeniejszych
stanw powodziowych. Powodzie sigajce Plant odnotowano w 1813, 1903
i 1908 roku [5, 14, 31, 32]. Zasypana fosa Okou, podobnie jak redniowieczna
w miejscu dzisiejszych Plant, nie jest podoem utwardzonym i odpowiednio
zagszczonym, wody powodziowe mog swobodnie infiltrowa w gb ich
struktury. Wwczas muki w sposb niekontrolowany mog ulega przemieszczaniu i pync powodowa dalsze rozlunianie struktury.
Na obecnym etapie bada najpilniejszym jest okrelenie sposobu zabezpieczenia obiektw budowlanych, w podou ktrych pojawia si niekorzystna
tendencja i nastpujcy w konsekwencji wyjtkowo szybki proces pkania cian
i posadzki. Ujawni si on najwyraniej w rejonie kapelanii, ale jak zaobserwowano ma zasig znacznie szerszy, gdy konstrukcyjne pknicie wida take
m. in. na krugankowym przejciu do kocioa z kapelanii, a nawet na poudniowej cianie kocioa w. Jzefa (RYS. 10).
Wskazanie optymalnego sposobu zaegnania dalszej degradacji i przywrcenia bezpieczestwa konstrukcji obiektu wymaga bezporedniego rozpoznania
pooenia stopy fundamentw cian objtych spkaniami. Z tego wzgldu wskazane byoby wykonanie dwch wkopw ratowniczych w wskim korytarzu pomidzy piwnicami po stronie zachodniej (W1), a take po jego stronie wschodniej (W2), w miejscu gdzie stwierdzono istnienie w podou starych murw.
W skad tych ostatnich utworw (odwierty PK3, PK1) wchodz zarwno niebudowlane grunty organogeniczne, jak i wczeniej wymieniane muki. Po stronie
wschodniej wystpuj gwnie muki objte najintensywniej zjawiskiem kolapsu
(odwiert PSS, rozlunienie struktury stwierdzono na gbokoci w zakresie 1,8 3 m p.p.t. piwnic), powodujcym zapadanie si podoa, a w konsekwencji posadzki na poziomie piwnic.
381
Rys. 10. Pknicia murw krugankw (lewy) i kocioa w. Jzefa (prawy)

Fig. 10. The cloisters (left) and St. Joseph's Church (right) walls fracturing
Autorzy skadaj podzikowania wszystkim, dziki ktrym moliwe byo

wykonanie bada, majc nadziej, e wyniki zainspiruj innych, skoni do szerszej wsppracy, a zwaszcza przyczyni si do trwaego zapobieenia procesom
destrukcji obiektw. Szczeglne podzikowania pragniemy zoy na rce SS.
Franciszki i Weroniki, za szczere i pene zaangaowania sprzyjanie badaniom
naukowym i inynierskim
Badania byy finansowane z umowy statutowej AGH nr 11.11.140.199/2014.
Literatura
[1] Bkowski K.: Dawne kierunki rzek pod Krakowem, Rocznik Krakowski, nr 5, 1902,
s. 138172.
[2] Beres K.: Przyczynki do geologii Krakowa, Wiadomoci Geograficzne, nr 16, 3-4,
1938, s. 95-105.
[3] Boj-Biaasik A.: Karta kulturowa rzeki Rudawy: studium historyczne i wytyczne
konserwatorskie, Rozprawa doktorska, Repozytorium Politechniki Krakowskiej,
Krakw 1998.
382
[4] Borowiejska-Birkenmajerowa M.: Ksztat redniowiecznego Krakowa, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1975.
[5] Fiszer J.: Oddziaywanie wybranych wezbra powodziowych Wisy na obszary zabudowane Krakowa, Monografie Komitetu Gospodarki Wodnej PAN, nr 10, 1995,
s. 2542.
[6] Gaczo A.: Prace konserwatorskie w zespole klasztornym Bernardynek w Krakowie
przywrcenie renesansowej loggii arkadowej dawnego dworu Lanckoroskich,
Wiadomoci Konserwatorskie, nr 16, 2004, s. 63-67.
[7] Garbacz-Klempka A., Wardas-Laso M., Rzadkosz S.: Mied i ow zanieczyszczenia historyczne na Rynku Gwnym w Krakowie, Archives of Foundary Engineering, nr 12(1), 2012, s. 33-38.
[8] Gustaw R.: Klasztor i koci w. Jzefa ss. Bernardynek w Krakowie 1646-1946,
Nakadem Ksigarni Stefana Kamiskiego i Towarzystwa Mionikw Historii i Zabytkw Krakowa, Biblioteka Krakowska, nr 105, 1947, s. 207.
[9] Jamka R.: Krakw w pradziejach, Biblioteka Krakowska, nr 16, 1963, s. 5317.
[10]Jamroz J.S.: Ukad przestrzenny Krakowa przed i po lokacji 1257 r., Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki, Teoria i Historia, nr 12(1), 1967, s. 17-49.
[11]Kasprzak A., Motyka J., Wardas-Laso M.: Changes in the chemical composition of
groundwater in quaternary aquifer in Old Krakow, Poland (years 2002-2012), Geology, Geophysics & Environment, nr 39(2), 2013, s. 143-152.
[12]Kmietowicz-Drathowa I.: Wstpna rekonstrukcja naturalnej topografii centrum Krakowa, Materiay Archeologiczne, nr 15, 1974, s. 151159.
[13]Kmietowicz-Drathowa I.: Nowe dane o terasach Wisy i Rudawy w centrum Krakowa, Sprawozdania z Posiedze Komisji Naukowych Polskiej Akademii Nauk, Oddzia w Krakowie, nr 19(1), 1975, s. 396397.
[14]Kmietowicz-Drathowa, I.: Naturalne warunki wodne Krakowa (po zdjciu nasypw), Sprawozdania z Posiedze Komisji Naukowych Polskiej Akademii Nauk, Oddzia w Krakowie, 1967, s. 620-622.
[15]Komorowski W.: Rozwj urbanistyczno-architektoniczny Krakowa intra muros
w redniowieczu (od poowy XIV wieku), w: Wyrozumski J. (Ed.), Krakw. Nowe
studia nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska, nr 150, 2007, s. 153-188.
[16]Komorowski W., Follprecht K.: Rozwj urbanistyczno-architektoniczny Krakowa
intra muros w czasach nowoytnych, w: Wyrozumski J. (Ed.), Krakw. Nowe studia
nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska, nr 150, 2007, s. 189-296.
[17]Krasnowolski B.: Lokacje i rozwj Krakowa, Kazimierza i Okou. Problematyka
rozwiza urbanistycznych, w: Wyrozumski J. (Ed.), Krakw. Nowe studia nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska, nr 150, 2007, s. 386-387.
[18]Krasnowolski B.: Ze studiw nad wod w redniowieczu i nowoytnoci, w: Wardas-Laso M. (Ed.), Nawarstwienia historyczne miast: Forum Naukowe 2008
Krakw, Wydawnictwa AGH, 2012, s. 325346.
[19]Laberschek J.: Rozwj przestrzenny krakowskiego zespou osadniczego extra muros
XIII-XVIII wieku. Wyrozumski J. (Ed.), Krakw. Nowe studia nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska, nr 150, 2007, s. 297-354.
383
[20]uszczkiewicz W.: Najstarszy Krakw na podstawie badania dawnej topografii

Rocznik krakowski, nr 2, 1899, s. 1-28.
[21]yskowski M., Wardas-Laso M.: Georadar investigations and geochemical analysis
in contemporary archaeological studies, Geology, Geophysics & Environment,
nr 38(3), 2012, s. 307-315.
[22]Mocicki J.: Wykorzystanie geoelektrycznych metod geofizycznych do rozpoznawania nawarstwie antropogenicznych - moliwoci i ograniczenia, w: WardasLaso M. (Ed.), Nawarstwienia historyczne miast: Forum Naukowe 2008 Krakw,
Wydawnictwa AGH, 2012, s. 280297.
[23]Mnch H.: Krakw do roku 1257 wcznie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki,
Teoria i Historia, nr 8(1), 1958, s. 140.
[24]Myliska E.: Grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania, PWN, Warszawa 2001.
[25]Niemiec D., Archeologia w badaniach nad redniowiecznymi miastami Ziemi Krakowskiej, Rozprawa doktorska, Biblioteka Jagielloska, Krakw 2009.
[26]Niewalda W., Krasnowolski B.: Ukady urbanistyczne Okou prba rekonstrukcji,
Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, nr 15, 1981, s. 6982.
[27]Niewalda W., Rojkowska H., Zaitz E.: redniowieczne fortyfikacje Krakowa odcinek pnocny w wietle ostatnich bada, Krakowska Teka Konserwatorska, nr 3,
2001, s. 568.
[28]Odlanicki-Poczobutt M., Traczewska-Biaek Z.: Plan Kotajowski rdem informacji o Krakowie, Rocznik Krakowski, nr 48, 1977, s. 9-18.
[29]Pisarczyk S.: Grunty nasypowe, waciwoci geotechniczne i metody ich badania,
Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004.
[30]Pisarczyk S., Rymsza B.: Badania laboratoryjne i polowe gruntw, Politechnika
Warszawska, Warszawa 1993.
[31]Pociask-Karteczka J.: Przemiany stosunkw wodnych na obszarze Krakowa, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr., nr 96, 1994. s. 753.
[32]Punzet J.: Wezbrania Wisy w obrbie Krakowa dawniej i dzi, Gospodarka Wodna,
nr 8, 1985, s. 190193.
[33]Radwaski K.: Stosunki wodne wczesnoredniowiecznego Okou w Krakowie,
ich wpyw na topografi osadnictwa, prby powizania tych zjawisk ze zmianami
klimatycznymi, Materiay Archeologiczne, nr XIII, 1972, s. 5-37.
[34]Radwaski K.: Krakw przedlokacyjny rozwj przestrzenny, Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa, Ksika, Ruch, Warszawa 1975.
[35]Radwaski K.: Krakw przedchrzecijaski, w: Wyrozumski J., (Ed.), Nowe studia
nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska, nr 150, 2007, s. 89-119.
[36]Rajman J.: Krakw. Zesp osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333,
Prace Monograficzne Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej
w Krakowie, nr 375, 2004, s. 5439.
[37]Sokoowski T., Wacnik A., Wardas M., Pawlikowski M., Pazdur A., Madeja J., Woronko B., Madej P.: Changes of natural environment in Krakow downtown its
chronology and directions. Case geoarchaeological studies of Krupnicza street site,
Geochronometria, 2008, nr 31, s. 719
384
[38]Sokoowski T., Pazdur A., Wacnik A., Madeja J., Woronko B.: Profil osadw stoka
Prdnika w pobliu Dworca PKP w Krakowie, Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzdu Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie, nr 4, 2006, s. 6169.
[39]Sokoowski T.: Topograficzne to osadnictwa w Krakowie, Geologia, nr 35(1),
2009, s. 67-76.
[40]Sowina U.: Woda i ludzie w miecie pnoredniowiecznym i wczesnonowoytnym. Ziemie polskie z Europ w tle, Wydawnictwo IAiE PAN, Krakw 2009.
[41]Sowina U.: Studnie w przestrzeni intra muros pnoredniowiecznego Krakowa,
w: Wardas-Laso M. (Ed.), Nawarstwienia historyczne miast: Forum Naukowe
2008 Krakw, Wydawnictwa AGH, 2012, 136149.
[42]Supranowicz E.: Nazwy ulic Krakowa, Instytut Jzyka Polskiego, Krakw 1995.
[43]Tobiasz M.: Dziejowe przemiany sieci wodnej i zagospodarowania przestrzennego
Krakowa, Komisja Budownictwa i Gospodarki Wodnej w Rolnictwie PAN, Krakw
1977.
[44]Tomkowicz S.: Kotajowski plan Krakowa z r. 1785, Rocznik Krakowski, nr 9,
1907, s. 149-176.
[45]Tyczyska M.: Rozwj geomorfologiczny terytorium miasta Krakowa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego, Prace Geograficzne, nr 17, 1968, s. 568.
[46]Wardas M., Zitek J., yskowski M., Tabaszewski W.: Moliwo wykorzystania
zanieczyszczenia miedzi i oowiem osadw w nawarstwieniach archeologicznych
Krakowa do wyznaczania lokalizacji historycznych kolektorw ciekw, w: Rajchel
J. (Ed.) Jubileusz Katedry Geologii Oglnej, Ochrony rodowiska i Geoturystyki
Akademii Grniczo-Hutniczej 1920-2010, Wydawnictwa AGH, 2010, s.173-185
[47]Wardas M., Pawlikowski M., Zaitz E.: Systemy redniowiecznej kanalizacji Krakowa jako ochrona przed antropogeniczn modyfikacj rodowiska, w: Latocha A.,
Traczyk A. (Eds.) Zapis dziaalnoci czowieka w rodowisku przyrodniczym. Metody bada i studia przypadkw. Gajt, Wrocaw, 2006, s. 136 - 146.
[48]Wierzbicki R.: Konstrukcja i funkcjonowanie wodocigw Krakowa do poowy
XVII wieku, Krzysztofory, Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa nr 28(2), 2010, s. 177191.
[49]Wierzbicki R.: Wodocigi Krakowa do roku 1939, Krakw 1999.
[50]Zaitz E.: Badania archeologiczne w poudniowej czci Plant przy ul. Waryskiego
w Krakowie (poudniowo-wschodnia krawd Okou), Materiay Archeologiczne,
nr XVI, 1976, s. 71-115.
[51]Zaitz E.: Osadnictwo wczesnoredniowieczne na terenie Krakowa, w: Firlet Z., Zaitz
E. (Eds.), Katalog wystawy Krakw w chrzecijaskiej Europie X-XIII w., Muzeum
Historyczne Miasta Krakowa, Krakw, 2006, s. 220 - 272.
[52]urkowa, R.: Krakw wczesnoredniowieczny (wiek X do poowy XIII), w: Dbrowski J., (Ed.) Krakw, Studia nad rozwojem miasta, Biblioteka Krakowska,
nr 111, 1957, s.85-116.
385
CHANGES OF THE SUBSTRATUM PROPERTIES IN CONNECTION

WITH THE ENDANGERED NUNNERY BUILDINGS IN THE AREA
OF POSELSKA ST. 21 IN KRAKOW
Summary
The collapsing of the south-east wing of Kapelania at the w. Jzef Church of the
Bernardine Convent started in 2010, causing fracturing of the walls around the garden, and especially the cellar rooms under the buildings near the Church. The aim of research is to determine the
properties and stratigraphy of the earth in the subsoil of the endangered object, as well as of its
immediate neighbourhood. Archaeological sources and their interdisciplinary interpretation in the
context of the geological profiles conducted, based on the auger holes and narrow open pits, attest
to a complex set of historical layers and their potential effect on the buildings. Apart from auger
holes and ground-researching investigations, there were GPR and electrical resistance tests of the
matter below the cellars level as well as geochemical tests of the earth samples. The established
level of undisturbed subsoil clearly shows that the endangered buildings are situated within the
30% slope of the original terrain, in which bottom level there are muds which easily change texture into fluid. In the stratigraphy, there was also established an organic layer of substantial thickness, which is completely unsuitable for construction. The mechanics of the building is affected
by deposits of varied stability and also by the presence of rigid objects connected with historical
foundations. The existence of these factors manifested itself in the form of wall fractures in the
area of convent, especially visible in kapelania, causing also disturbance of the floor level in the
kapelania cellars. The observed loosening of the subsoil structure, possibly with a range greater
than the area of the Bernardine Convent, is connected with a series of drainage works of deep excavations, in connection with a number of realized investments in the densely populated, historic
part of Old Krakow. The development of the modern town within the net of historical layers demands constant monitoring of water and earth conditions of the subsoil. Both excessive drainage
and water retention damage the stability of historical buildings and bring the threat of construction
disaster.
Keywords: historical layers, stratigraphy, silts, geochemistry, artifacts, slag
DOI:10.7862/rb.2014.66

Tomasz WARAK1
Sylwia MYSZOGRAJ2
Martyna DERA3
EFEKTYWNO USUWANIA ZWIZKW

ORGANICZNYCH I BIOGENNYCH
W BIOREAKTORZE HYDROFITOWYM
Z ZASTOSOWANIEM BIOPREPARATU
Stosowanie biopreparatw w oczyszczalniach ciekw wpywa na optymalizacj
rozkadu zanieczyszcze organicznych w ciekach (odchody, papier, resztki rolinne, tuszcz), lepsz biodegradacj rodkw piorcych i myjcych, a take eliminacj przykrych zapachw.
Celem bada opisanych w artykule bya intensyfikacja pracy oczyszczalni hydrofitowej z wykorzystaniem biopreparatu, ktrego gwnym skadnikiem jest biohumus. Uzyskane wyniki potwierdziy wpyw dawkowanych substancji humusowych
na wzrost efektywnoci usuwania zwizkw azotu i fosforu, odpowiednio
o 9 i11%. Poprawa sprawnoci oczyszczania ciekw uzyskana w krtkim okresie
eksploatacji zoa hydrofitowego potwierdza, e koloidy prchnicze (zwizki humusowe) dozowane wraz z biopreparatem maj znaczne zdolnoci sorpcyjne, buforujce i zwikszaj aktywno enzymatyczn mikroorganizmw
Sowa kluczowe: oczyszczalnia hydrofitowa; efektywno; zwizki humusowe;
biopreparat
1. Wprowadzenie
W ostatnich 20 latach nastpia znaczna poprawa wyposaenia polskich
gmin w obiekty i urzdzenia infrastruktury wodno-ciekowej. Uznano, e takie
dziaania s warunkiem koniecznym przemian i oywienia procesw rozwoju
spoeczno-gospodarczego zgodnego z zasad zrwnowaonego rozwoju, wzro1
Autor do korespondencji: Tomasz Warak: Instytut Nowych Technologii Inynierii rodowiska,

67-100 Nowa Sl, Nowe abno 20, tel. + 48 (68) 444 38 81 , + 48 (68) 411 42 62, e-mail: sekretariat@int.edu.pl
2
Sylwia Myszograj: Uniwersytet Zielonogrski, Instytut Inynierii rodowiska, ul. Szafrana 15,
65-246 Zielona Gra, tel. + 48 (68) 3282 574, e-mail: S.Myszograj@iis.uz.zgora.pl
3
Martyna Dera: Uniwersytet Zielonogrski, Instytut Inynierii rodowiska, ul. Szafrana 15,
65-246 Zielona Gra, e-mail: martyna.de1985@gmail.com
388
T. Warak, S. Myszograj, M. Dera
stem poziomu ycia mieszkacw, popraw stanu rodowiska przyrodniczego,

wzrostem atrakcyjnoci gmin, a take wzrostem ich konkurencyjnoci w regionie [14,15]. O ile jednak, porzdkowanie gospodarki ciekowej w miastach realizowane jest poprzez systemy sieciowe, o tyle na obszarach wiejskich, charakteryzujcych si rozproszon zabudow, stosowanie takich rozwiza moe by
nieopacalne lub te niemoliwe [16].
Analiza opacalnoci inwestycji wodno-ciekowych na obszarach wiejskich
wykazaa [14], e w zabudowie rozproszonej niezbdna bdzie budowa indywidualnych systemw oczyszczania ciekw, czyli tzw. przydomowych oczyszczalni ciekw. Wg danych GUS [17] na koniec 2012r. w Polsce funkcjonowao
prawie 125 tys. oczyszczalni przydomowych, z ktrych 48 tys. sztuk wybudowano w latach 2010-2012. Tak ogromny wzrost budowy przydomowych
oczyszczalni ciekw wymaga kontroli i wieloaspektowej oceny pracy tych
obiektw.
Wrd obiektw przydomowych cieszcych si coraz wikszym zainteresowaniem mieszkacw terenw wiejskich s systemy hydrofitowe o pionowym
przepywie ciekw VF-CW (vertical flow constructed wetlands). W cigu 10 lat
powstao ich w Polsce kilka tysicy sztuk [1].
Oczyszczalnie hydrofitowe s odwzorowaniem naturalnych warunkw hydraulicznych i siedliskowych ekosystemw bagiennych. W rodowisku system
taki jest przez wikszo roku naturalnie podmokym terenem, gdzie stay stan
nasycenia wod powoduje rozwj charakterystycznych rolin bagiennych i wodolubnych (hydrofitw). Hydrofitowa metoda oczyszczania ciekw to proces
biologiczny zachodzcy przy wspudziale mikroorganizmw heterotroficznych
(cudzoywnych) egzystujcych w specjalnie zaprojektowanych i wykonanych
zoach - filtrach rolinnych stanowicych gwny element oczyszczalni [2].
Do zalet oczyszczalni hydrofitowych mona zaliczy:
nisk wraliwo na nierwnomierno dopywu ciekw,
moliwo oczyszczania ciekw (przy odpowiednich spadkach terenu)
bez ukadw pompowych,
niskie koszty inwestycyjne i eksploatacyjne,
nieskomplikowane rozwizania konstrukcyjne (zazwyczaj bez urzdze
mechanicznych i elektronicznych),
atwe wkomponowanie oczyszczalni w krajobraz,
podniesienie walorw estetycznych dziaki,
moliwo wykorzystania oczyszczonych ciekw (np. do nawadniania
terenw zielonych),
brak osadw wtrnych.
Do wad tego typu oczyszczalni naley zaliczy:
due zapotrzebowanie terenu,
dugi okres rozruchu technologicznego oczyszczalni (czas potrzebny na
adaptacj rolin i rozwj ryzosfery),
Efektywno usuwania zwizkw
389
kumulacj metali ciki w systemie oczyszczalni,

kumulacj i okresowe uwalnianie fosforu,
powstawanie odorw,
problemy eksploatacyjne w okresie zimowym [1].
Hydrofitowa metoda oczyszczania ciekw polega na symultanicznym wykorzystaniu procesw sorpcji, reakcji chemicznych, wymiany jonowej, sedymentacji i ewapotranspiracji oraz biologicznej aktywnoci rolin makrofitowych
oraz mikroorganizmw, polegajcej na bioakumulacji oraz biodegradacji zwizkw organicznych i biogennych. Zwizki azotu usuwane s w procesach amonifikacji, nitryfikacji i denitryfikacji oraz biokumulacji (fitokumulacji). Fosfor
podlega gwnie procesom kumulacji, sorpcji i strcania. Specyficzne warunki
panujce w filtrze sprzyjaj rozwojowi hydrofitw intensyfikujc procesy utleniania i redukcji zanieczyszcze, ktre wspomagane s przez zachodzce procesy sorpcji, sedymentacji i asymilacji. Do zasiedlenia filtra rolinnego oczyszczalni stosowane s: trzcina pospolita, paka mozga trzcinowata, kosaciec, manna mielec. Z uwagi na rozbudowany system kczy i korzeni oraz du odporno na mrozy i upay najczciej stosowana jest trzcina pospolita. Tlen z powietrza atmosferycznego dopywajcy do czci podziemnych, poprzez rozwinit
w odygach i liciach trzciny porowat tkank gazow tworzy wok kczy lokalne strefy tlenowe, otoczone mikrostrefami niedotlenionymi, po ktrych pojawiaj si mikrostrefy redukcyjne. W rezultacie pojawiaj si odpowiednie warunki umoliwiajce rozwj organizmw biorcych udzia w przemianach biochemicznych zanieczyszcze [3].
Dane literaturowe wykazuj ponadto, e podczas dugookresowej eksploatacji zanieczyszczenia s usuwane na drodze transformacji, filtracji i sorpcji,
a take w wyniku reakcji strcania [4]. Zanieczyszczenia s gromadzone albo w pobliu dopywu, w poszczeglnych warstwach zoa filtracyjnego albo te
rwnomiernie w caym zou. Znaczny stopie zanieczyszczenia materiau filtracyjnego stwierdzano te w systemach korzeniowych, podczas gdy w oczyszczalniach hydrofitowych o zoach piaskowo-wirowych nie stwierdzono duej
akumulacji zanieczyszcze w cigu okresu 15 lat eksploatacji. Najwiksz zawarto zanieczyszcze obserwowano w miejscach dopywu substancji, ktre usuwane s na drodze filtracji oraz w miejscach, gdzie wskutek obumierania
biomasy powstawa humus [5].
2. Wpyw substancji humusowych na procesy zachodzce

w zou hydrofitowym
Substancje organiczne zawarte w ciekach ulegaj rozkadowi mikrobiologicznemu do ditlenku wgla albo te osadzaj si w gruncie tworzc zwizki
humusowe.
390
Humus jest bezpostaciowym kompleksem licznych zwizkw organicznych

rnicych si budow i waciwociami fizyczno-chemicznymi, a opornych
na biochemiczne procesy rozkadu. Kompleks ten nie zosta jeszcze naleycie
poznany chocia wiadomo, e powstaje wskutek humifikacji, a w jego skad
wchodz m.in. kwasy huminowe i ulmowe, kwasy fulwowe, kwas hymatomelanowy oraz ulminy i huminy, bdce kompleksami wielopiercieniowych pocze aromatycznych oraz pochodnych kondensacji fenolu, cukrw, aminokwasw i biaek. Schemat tworzenia humusu przedstawiono na rys.1 [6].
lignina
tanina
polifenole
resztki rolinne
( soma, drewno itp)
C : N >> 30
CH3
CO2
hydroksylacja
B-oksydazja
mono-, di-, i
trihydroksyfenole
fenolazy
autooksydacja
2e
2 H+
struktury chinoidowe
kondensacja
aminokwasy
kwasy huminowe
humus
C :N
10 : 15
cukry
Rys.1. Schemat tworzenia humusu (prchnicy) [6]

Fig 1. Schematic formation of humus [6]
Zwizki prchnicze reguluj bilans wodny gleb, gdy prchnica ma olbrzymie zdolnoci do pochaniania wody (4 40 - krotn w stosunku do masy
wasnej), przy czym cecha ta jest odwracalna. Pochaniajc wod prchnica
pcznieje i rozpra si, oddajc wod zmniejsza swoj objto. To stae rozpranie i kurczenie si prchnicy wpywa korzystnie na rozlunianie struktury
gruntu, co uatwia dostp powietrza i wody do gleby. Te i wiele jeszcze innych
cech prchnicy wyznaczaj bardzo du rol, jak odgrywa ona w glebie. Koloidy prchnicze maj olbrzymie zdolnoci sorpcyjne, buforujce i wreszcie
przez ich zwizki du aktywno enzymatyczn [6].
Przepuszczalno gruntw nie ulega zmianie w wyniku odkadania si humusu, natomiast powoduje to wzrost efektywnoci usuwania zanieczyszcze,
np. w oczyszczalniach hydrofitowych. Nie istnieje ograniczenie czasowe eksploatacji omawianych systemw spowodowane rozkadem czstek organicznych
czy te zwizkw azotu. Wzrost rolin oraz przerastanie gruntu ich kczami
391
i korzeniami w zasadzie gwarantuje wystarczajce warunki hydrauliczne nawet

po upywie wielu lat, o ile zoe zbudowane jest z nieciliwego, przepuszczalnego materiau. Rwnoczesne wystpowanie rnych jednostkowych procesw
eliminacji zanieczyszcze bez zorganizowanego dostarczania tlenu moe jednak
prowadzi do kolmatacji, jak rwnie do akumulacji muu i materiau organicznego w zou filtracyjnym [7].
Aby jak najlepiej wykorzysta zoe do oczyszczania ciekw, mona wymienione czynniki glebowe w pewnym zakresie korygowa.
Jednym ze sposobw wspomagania procesw biologicznego oczyszczania
ciekw jest stosowanie biopreparatw. Dostpne w sprzeday produkty handlowe s naturalnymi ukadami zawierajcymi wyselekcjonowane szczepy bakterii i enzymy, substancje pokarmowe oraz nonik. Su do wspomagania biodegradacji substancji organicznych oraz przemian zwizkw nieorganicznych.
Biopreparaty s bezpieczne w stosowaniu, gdy wspomagaj procesy naturalne
i nie zawieraj mikroorganizmw modyfikowanych genetycznie. Stanowi one
narzdzie likwidujce wiele problemw zwizanych z usuwaniem uciliwych
substancji ze ciekw. Oglnie dostpne biopreparaty znalazy zastosowanie
w przydomowych oraz komunalnych oczyszczalniach [8].
W artykule opisano wyniki bada, ktrych celem byo sprawdzenie moliwoci intensyfikacji pracy oczyszczalni hydrofitowej [12] w zakresie usuwania
zwizkw azotu i fosforu z wykorzystaniem biopreparatu, ktrego gwnym
skadnikiem jest biohumus [13].
3. Charakterystyka obiektu bada

Obiektem bada bya oczyszczalnia hydrofitowa [12], pracujca jako zoe
z podpowierzchniowym, pionowym przepywem ciekw (VF-CW). Oglny
schemat technologiczny oczyszczalni przedstawiono na rys. 2 i 3.
Rys. 2. System hydrofitowy z podpowierzchniowym pionowym przepywem ciekw [3]

Fig. 2. Constructed wetland wastewater treatment plant of subsurface vertical flow of sewage [3]
392
Oczyszczalnia ciekw wg wynalazku bioreaktora hydrofitowego skada si

osadnika gnilnego wykonanego z tworzyw sztucznych. W osadniku gnilnym
zachodzi sedymentacja oraz flotacja czstek zanieczyszcze. Po osadniku sklarowane cieki poprzez przepompowni, w ktrej zamonotowano pomp z pywakiem (zdj.1) doprowadzane s na powierzchni bioreaktora hydrofitowego,
poprzez opracowany system ukadu rur, zapewniajcy rwnomierne ich rozprowadzenie po powierzchni bioreaktora.
Zdj. 1. Przepompownia
Pic. 1. Sewage pumping station
Powierzchniowe rozprowadzenie sklarowanych ciekw powoduje pierwsze ich natlenienie, co jest niezmierne istotne podczas oczyszczania ciekw
ze zwizkw biogennych. Bioreaktor naturalny zbudowany jest z 5 warstw (mineralnych i organicznych). cieki trafiaj na pierwsz warstw skadajc si
z keramzytu i perlitu. Keramzyt zastosowano jako pierwsz warstw, ze wzgldu na jego wasnoci. Jest to materia obojtnych chemicznie, odporny na wod,
a take dziaanie pleni, grzybw, ponadto posiada dobre parametry izolacji
cieplnej, co stanowi dodatkowe zabezpieczenie termiczne (zdj.2). Drugim zastosowanym materiaem w tej warstwie jest perlit. Perlit charakteryzuje wysoka
porowato oraz bardzo dua pojemno sorpcyjna. Ponadto zatrzymuje zwizki
organiczne i biogenne, ktre powoli uwalnia, dziki czemu s duej dostpne
dla mikroorganizmw oczyszczajcych cieki. Dziki zawartoci duych iloci
powietrza we wntrzu ziaren i dobrym wasnociom kapilarnym wpywa na
zwikszenie napowietrzenia tej warstwy w procesie dyfuzji.
393
Zdj. 2. Bioreaktor hydrofitowy

Pic. 2. Hydrophyte bioreactor
Warstwa keramzytowo-perlitowa ma miszo 0,1 m. Kolejna warstwa

to warstwa organiczna o miszoci 0,2 m zbudowana z odpadw drzewnych.
Warstwa ta nasczana jest biopreparatem do oczyszczalni hydrofitowych
[12,13]. Warstwa organiczna uzupeniona biopreparatem tworzy warunki
do rozwoju mikroorganizmw tlenowych (bakterie, pierwotniaki, orzski i in.).
Kolejn warstw bioreaktora naturalnego tworzy warstwa mineralna o miszoci 0,2 m zbudowana z piasku redniego =0,25 0,5 mm, nastpna ostatnia
warstwa mineralna (0,2 m) wypeniona jest wirem rednim =5,00 20,0 mm,
ostatnia warstwa to frakcja kamienista o rednicy ziaren =75,00 200,0 mm
[12].
394
Bioreaktor hydrofitowy
Osadnik
Przepompownia
PRZEKRJ A - A
Bioreaktor hydrofitowy
Osadnik
Przepompownia
Odprowadzenie oczyszczonych
ciekw do gruntu
Osady
Rys. 3. Ukad technologiczny oczyszczalni hydrofitowej (VF-CW) [12]

Fig. 3. Technological system of constructed wetland wastewater treatment plant (VF-CW) [12]
4. Metodyka bada
W analizowanym obiekcie pobierano prbki ciekw w przepompowni zlokalizowanej przed dopywem do zoa VF-CW oraz studzience kontrolnopomiarowej. Prbki pobierano jako prbki zoone (urednione).
Przed pobraniem prbek wykonywano pompowanie oczyszczajce, celem usunicia wody stagnujcej w otworze. Prbki pobierano przed i po zastosowaniu
biopreparatu: wykonano 5 serii bada w odstpach tygodniowych. Biopreparat
w iloci 10 dm3, dozowano do ciekw w czstotliwoci co 3 doby. Ustalony
skad badanego biopreparatu (zgoszenie patentowe w UP Numer P.403799)
zmienia si w zakresie:
pH: 7,5-8,5
395
przewodnictwo waciwe: 2,19-2,36 mS/cm

zasadowo: 2,2-2,9 mval/dm3
ChZT: 21400 - 23200 mg/dm3
azot amonowy: 189 - 222 mg/dm3
fosforany: 23,5 -29,8 mg/dm3
zwizki humusowe: 1570-1969 mg/dm3.
W pobieranych prbkach oznaczano: ChZT, BZT5, azot amonowy (NNH4), azot azotanowy (N-NO3) i fosfor oglny zgodnie z obowizujc w Polsce
metodyk. Efektywno usuwania zanieczyszcze obliczano jako iloraz rnicy
ste na dopywie (Co) i odpywie (C) do stenia na dopywie (Co) zgodnie
ze wzorem:
C0 C
100%
C0
(1)
5. Wyniki bada i dyskusja

Charakterystyk ciekw surowych i oczyszczonych badanych przed i po zastosowaniu biopreparatu przedstawiono w tabeli 1.
cieki surowe w rozpatrywanym okresie bada charakteryzoway si BZT 5
od 203 do 294 mg O2/dm3, oraz ChZT od 397 do 403 mg O2/dm3. rednia warto stenia azotu amonowego bya na poziomie 69 mg/dm3, azotu azotanowego 0,95 mg/dm3 oraz azotu cakowitego 81 mg/dm3. rednie stenie fosforu
oglnego wynosio 9,5 mg/dm3.
W ciekach oczyszczonych przed zastosowaniem biopreparatu, rednie stenie azotu amonowego byo na poziomie 9,10 mg/dm3, azotu azotanowego
15,9 mg/dm3, azotu cakowitego 26 mg/dm3. rednie stenie fosforanw fosforu oglnego wynosio 2,00 mg/dm3. Skuteczno usuwania zanieczyszcze organicznych bya wysoka i dla BZT5 wynosia od 88 do 97%, a ChZT
od 85 do 95%. W badanej oczyszczalni stwierdzono zachodzcy proces nitryfikacji, o czym wiadczy obnienie stenia azotu amonowego w zakresie
od 80 do 91 %. Azot cakowity usuwany by ze ciekw z efektywnoci nawet
do 75%. Zwizki fosforu usuwane byy ze ciekw na poziomie do 78%.
Uzyskane wyniki bada oczyszczania ciekw w jednostopniowym zou
hydrofitowym z pionowym przepywem ciekw (VF-CW) s porwnywalne
z wynikami podawanymi w literaturze. Przeprowadzone przez Sorok [9] badania pilotowe wykazay, e rednia zdolno do usuwania substancji organicznej
wyraonej w BZT5 wynosia 97,4%, a Nc 41,6%. Kowalik i in. [10] uzyskali
w II stopniu oczyszczania efektywno oczyszczania na poziomie 89,1%
dla BZT5 i 76,1% dla Nc, a w III stopniu oczyszczania odpowiednio 93,8%
i 79,1%. Badania te potwierdziy wysok zdolnoci jednostopniowych z pio-
396
nowych do usuwania zanieczyszcze ze ciekw. Wg bada prowadzonych

przez Wierzbickiego [11] rednie wartoci charakterystycznych zanieczyszcze
w ciekach oczyszczonych nie przekraczay odpowiednio: BZT 5 = 13 mg
O2/dm3 i ChZT = 93 mg O2/dm3. Obiekty te charakteryzoway si bardzo wysok skutecznoci usuwania zawiesiny oglnej oraz substancji organicznej (ChZT
i BZT5). Natomiast skutecznoci usuwania zwizkw biogennych, szczeglnie
fosforu oglnego bya niestabilna. Badania prowadzone przez Waraka [1] wykazay, e obiekty typu VF-CW charakteryzoway si wysok niezalen od pory roku i czasu eksploatacji efektywnoci w usuwaniu ze ciekw zwizkw
organicznych. rednia skuteczno wynosia dla BZT5 - 93%, dla ChZT - 87%.
Natomiast usuwanie zwizkw azotu ze ciekw byo niestabilne i ulegao
wahaniom w cigu roku. Niska efektywno usuwania fosforu zwizana bya
z wyczerpaniem si zdolnoci sorpcyjnych zoa, a ponowne zwikszenie skutecznoci to efekt odadowania zoa hydrofitowego z wczeniej zdeponowanego fosforu.
Tabela 1 Charakterystyka ciekw surowych i oczyszczonych badanych przed i po zastosowaniu
biopreparatu
Table 1 Characteristics of raw and treated sewage analyzed before and after adhibiting the biocompound
Seria
1
2
3
4
Charakterystyka ciekw przed stosowaniem biopreparatu
S - cieki surowe, O - cieki oczyszczone
Parametr
mgdm-3
BZT5
203
15
208
17
235
294
35
265
28
ChZT
N-NH4
N-NO3
Nc
Pog
397
65,0
0,9
79
8,3
400
68,0
0,9
77
9,6
62
9,1
16,5
26
2,0
32
416
41
400
20
403
65
9,4
69,0
9,1
72,0
7,0
71,0
14,0
15,5
0,9
15,0
1,0
15,9
1,1
14,0
25
84
28
82
30
87
28
1,8
9,5
2,4
9,6
2,0
10,5
2,0
Charakterystyka ciekw po zastosowaniu biopreparatu
S - cieki surowe, O - cieki oczyszczone
Parametr
mgdm-3
BZT5
219
13
236
12
275
10
224
11
254
11
ChZT
N-NH4
N-NO3
Nc
Pog
400
69,0
0,8
75
8,1
20
8,0
13,0
22
1,0
402
66,0
0,9
86
9,7
21
9,0
11,0
21
1,0
398
73,0
0,95
77
9,1
28
7,1
12,0
20
1,0
400
73,0
1,0
92
10,0
27
8,3
10,0
19
1,0
403
64,0
0,9
75
9,0
20
9,0
13,0
23
1,0
397
Zastosowanie biopreparatu wpyno na wzrost usuwania zwizkw organicznych rednio o 6%, zwizkw azotu o 9%, natomiast zwizkw fosforu nawet o 11% (Rys 4). Efekt poprawy sprawnoci oczyszczania ciekw uzyskany
w tak krtkim okresie eksploatacji zoa hydrofitowego potwierdza, e koloidy
prchnicze (zwizki humusowe) dozowane wraz z biopreparatem maj znaczne
zdolnoci sorpcyjne, buforujce i zwikszaj aktywno enzymatyczn mikroorganizmw.
Rys. 4. rednia efektywno usuwania zanieczyszcze przed i po zastosowaniu biopreparatu

Fig. 4 The average of efficiency of pollutants removal before and after adhibiting the biocompound
Dane literaturowe wskazuj, e skuteczno pracy oczyszczalni hydrofitowych w zakresie usuwania zawiesiny oglnej oraz substancji organicznych jest
zazwyczaj wysoka i niejednokrotnie przewysza 90%. Natomiast efektywno
usuwania zwizkw azotu i fosforu, jest bardzo zrnicowana i wynosi odpowiednio od 10 do 70% dla azotu oraz od 10 do 90% dla fosforu.
W badaniach optymalizacji oczyszczalni hydrofitowej w zakresie usuwania
zwizkw biogennych przez zastosowanie biopreparatu zawierajcego przede
wszystkim zwizki humusowe wykazano, e:
1. Zastosowanie biopreparatu poprawio jako oczyszczanych ciekw.
Uzyskano wzrost usuwania zwizkw organicznych rednio o 6%, zwizkw azotu o 9%, natomiast zwizkw fosforu nawet o 11%.
2. Stenie fosforu oglnego w ciekach oczyszczonych nie przekraczao
1 mg/dm3.
3. Wyeliminowano emisj nieprzyjemnych zapachw.
Oczyszczalnie hydrofitowe stanowi ekonomiczny i przyjazny dla rodowiska, alternatywny sposb oczyszczania ciekw wszdzie tam, gdzie budowa
398
kanalizacji i podczenie do oczyszczalni konwencjonalnej jest kosztowna.

Zwaszcza dla maych, przydomowych oczyszczalni niezbdne s rozwizania
proste, wydajne i niezawodne. Odpowiednio zaprojektowane i eksploatowane
oczyszczalnie hydrofitowe zapewniaj spenienie wymaga dotyczcych jakoci
odpywajcych ciekw w zakresie biodegradacji zwizkw organicznych, jednak na efektywno usuwania zwizkw biogennych wpywa wiele czynnikw
rodowiskowych. Stosowanie biopreparatw wspomagajcych prac takich
obiektw moe zapewni ich eksploatatorom sta, wysok jako oczyszczanych ciekw.
Literatura
[1] Warak T, praca doktorska: Wpyw oczyszczalni hydrofitowych na stenia
zwizkw biogennych w wodach podziemnych, 2013
[2] Heidrich Z., Kalenik M., Podedworna J., Stako G., 2008: Sanitacja Wsi.
Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa, s. 185-234.
[3] Obarska-Pempkowiak H., Kowalik P., Gajewska M., Tuszyska A.: Oczyszczalnie
hydrofitowe dowiadczenia i perspektywy rozwoju. Gospodarka wodociekowa
w regionach rolniczo- przemysowych. Zeszyty Naukowe Politechniki
Biaostockiej, 16, Wydawnictwo Politechniki Biaostockiej, tom II: 192-202, 2003.
[4] Molle P., Lienard A., Boutin C., Merlin G., Iwema A., 2004: How to treatraw
sewage with constructed wetlands: An overview of the French systems; in: Proc. of
9th International Conference on Wetland System for Water Pollution Control, 2004,
Avignon, France, pp. 11-20.
[5] Tanner C.C., 2000: Plants as ecosystem engineers in subsurface flow treatment
wetlands. W: (Materiay) 7th International Conference on Wetland Systems for
Water Pollution Control, Vol. 2, Florida, pp.805812.
[6] Sadecka Z., 2010: Podstawy biologicznego oczyszczania ciekw, wyd. SeidelPrzywecki, Warszawa.
[7] Brix H.: 1995: Treatment wetlands on overview. Midzynarodowa Konferencja
Naukowo-Techniczna. Gdask.
[8] Mendrycka M., Stawarz M.: Zastosowanie biopreparatu
wspomagajcego
oczyszczanie ciekw garbarskich osadem czynnym, Inynieria Ekologiczna, nr 28,
s.43-56, 2012.
[9] Soroko M.: Skuteczno usuwania substancji organicznej oraz zwizkw
biogenicznych w kilku oczyszczalniach hydrofitowych. Woda-rodowiskoObszaryWiejskie t.1z.1(1): 173-186, 2001.
[10] Kowalik P., Mierzejewski M., Randerson P.F., Hogland W.: Performace of
subsurface vertcial flow constructed wetlands receiving municipial wastewater.
Archives of Hydro-Engineering and Enviromental Mechanics. 349370, 2004.
[11] Wierzbicki K., Eymontt A., Gutry P.: Analiza i ocena rnych rozwiza
kanalizacji bytowej na terenach wiejskich. IBMER, Warszawa, 2008.
[12] Warak T., Puciennik-Koropczuk E., 2013: Bioreaktor hydrofitowy. Zgoszenie
399
patentowe. Urzd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej. Numer P.405721.

[13] Warak T.,2013: Biopreparat do oczyszczalni hydrofitowych. Zgoszenie
patentowe. Urzd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej.Numer P.403799.
[14] Gole M., Maloch G., Zikowski M., Warak T., 2011: Ekonomika Gospodarki
ciekowej na wsi, wyd. SGH, Warszawa.
[15] omotowski J., 2011: Szanse rozwoju kanalizacji na terenach niezurbanizowanych.
IX
Oglnopolska
konferencja
szkoleniowa:
Kanalizacja
terenw
niezurbanizowanych, Ostrw Wlkp, s. 5-13.
[16] Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010: Informacja o stanie infrastruktury
technicznej wsi - raport roczny 2009. Warszawa.
[17] Gwny Urzd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl
EFFICIENCY OF REMOVAL ORGANIC AND BIOGENIC

COMPOUNDS IN HYDROPHYTE BIOREACTOR USING
BIOPREPARATION
Summary
Application of bio-compounds in wastewater treatment plants improves degradation of organic contaminants in wastewater (feaces, paper, plant remains, grease), washing detergents
and elimination of odours. The aim of research presented in the paper was to intensify effectiveness of wetland wastewater treatment plant by application a bio-compound which contains biohumus. Acquired results confirmed influence of application of humus substances on effectiveness
of nitrogen and phosphorus removal, respectively by 9 and 11%. The improvement of effectiveness of wastewater treatment acquired during short term use of constructed wetland confirms that
humic colloids applied with bio-compound show significant sorptive and buffering qualities which
improve enzymatic activity of microorganisms.
Keywords: constructed wetland wastewater treatment plant, effectiveness, humus compounds,
bio-compound
DOI:10.7862/rb.2014.67

Martina ZELEKOV1
Gabriela HUDKOV2
THE NECESSITY OF HYDROGEOLOGICAL

SURVEY IN INFILTRATION SYSTEMS DESIGN
With the development of construction in large cities and their surroundings there is
still more to tackle with congestion of sewer network. There are many alternatives
that can reduce the risk of flooding, regulate the quantity and quality of groundwater. Most of these alternatives are proposed as a theoretical conversion according to
standards. Infiltration practices represent one of the best methods of rainwater
management which may effectively reduce load of interflow network. Rainwater
management should be considered to be the sustainable strategy for reconstruction
of rural and urban settlement from the aspect of environment, management and social criteria. Our aim in the paper is to compare the theoretical calculations with
practice. We would like to stress that the hydrogeological survey is inevitable condition before design of any infiltration systems.
Keywords: rainwater, infiltration, percolation, rain gauge, rainfall-drainage process, surface runoff
1. Introduction
Infiltration can occur naturally following precipitation, or can be induced
artificially through structural modifications in the ground surface. Some water
that infiltrates will remain in the soil layer, where it will gradually move vertically and horizontally through the soil and subsurface material. Eventually,
it might enter a stream by seepage into the stream bank. Some of the water may
continue to move deeper (percolate), recharging the local groundwater aquifer.
A dry soil has a defined capacity for infiltrating water.
The capacity can be expressed as a depth of water that can be infiltrated per
unit time, such as inches per hour. If rainfall supplies water at a rate that
1
Corresponding author: Technical University of Koice, Faculty of Civil Engineering, Institute of

Environmental Engineering, Vysokokolsk 4, 042 00 Koice, Slovak Republic, tel.+421 55 602
4270, e-mail: martina.zelenakova@tuke.sk
2
Technical University of Koice, Faculty of Civil Engineering, Institute of Environmental Engineering, Vysokokolsk 4, 042 00 Koice, Slovak Republic, e-mail: gabriela.hudakovaa@gmail.com
402
M. Zelekov, G. Hudkov
is greater than the infiltration capacity, water will infiltrate at the capacity rate,
with the excess either being ponded, moved as surface runoff, or evaporated.
If rainfall supplies water at a rate less than the infiltration capacity, all of the incoming water volume will infiltrate. In both cases, as water infiltrates into
the soil, the capacity to infiltrate more water decreases and approaches a minimum capacity. When the supply rate is equal to or greater than the capacity
to infiltrate, the minimum capacity will be approached more quickly than when
the supply rate is much less than the infiltration capacity. The emerging goal
of urban rain water management is to achieve effective control of pollutants
in rain water runoff and reduce the volume and rate of runoff to control downstream impacts from flooding and stream-channel erosion [1].
1.1. Hydrogeological characteristics

Important prerequisites for the percolation of precipitation water is the sufficient permeability of the soil as well as of the loose and solid rock in the subsoil. Attention is to be paid that the surface, possibly artificially applied, has
a lower permeability than the subsoil and thus represents the relevant kf - value.
With kf - values of less than 1.10-6 drainage exclusively through percolation with
temporary storage is not guaranteed from the outset, so that a supplementary
possibility for discharge is to be planned.
Fig. 1. Water permeability coefficients of loose rock and percolation range for technical drainage
The permeability of the loose rock depends predominantly on the size

and distribution of its particles and compactness; with soils also decisively on
soil structure and the water temperature, and is given through the permeability
coefficient (kf - value). With loose rock it varies in general between 1.10-2 and
1.10-10 m/s. The kf - values apply for flow processes in the water saturated zone.
Decisive for the spreading of water content substances into the unsaturated zone
The necessity of hydrogeological
403
and for the protective effect of the groundwater cover is not the kf - value determined for the saturated zone, but rather the smaller kf,imp - value in the unsaturated zone. The percolation, range relevant for technical drainage lies around a kf range from 1.10-3 to 1.10-6 m/s (Figure 1) [2].
2. Percolation measurements and permeability coefficients

When planning a rain water drainage system it is necessary to determine the
volume of rainfall, depending on the duration of rainfall and its intensity.
For practical use there is available statistical data of the rain intensity from period of about ten years. There are large discrepancies between the intensity
of rainfall for the drainage design of buildings and intensity of rainfall values for
the dimensions of the public sewer system.
2.1. Percolation measurements in Koice

At the beginning of the year 2011 measurement devices discussed
in the following were placed in percolation shaft, which is located in area
of campus of Technical University in Koice (fig. 2). The measuring channel
is placed there with the aim of monitoring quantity and quality of rainwater. Unit
M4016 with modem with UZV sensor is used for subtraction of values. The final
results from this unit are on-line available as values of the height of water level
[mm] in the shaft, flow rate [l/s] of incoming rain water from roof of the building, flow rate [m3], temperature of rain water [C] and pH values. The values
of precipitation are measured by rain gauge which is located on the roof of the
building of Library of the University in Koice. Rain gauge is located about 300
m from infiltration shaft also in the area of University campus. All measured
values will be used for the design of drainage and infiltration system in the area.
In the percolation shaft (fig. 3.) devices measure mentioned parameters
amount of runoff from roof (quantity) and amount of water in the shaft (in the
measuring channel and the height in the shaft) and also quality of water (which
is not the objective of this paper). Also the amount of precipitation is measured
in the same time at the roof of University library. If we want to use this data together, compare them and conclude some relations, all of these mechanisms
should be located very close to each other and the timing must be synchronized.
404
Fig. 2.Location of measuring devices
Fig. 3. Percolation shaft: 1-supply of rainwater from roof; 2-percolation shaft; 3- data telemetric
unit M4016; 4-levelogger; 5-barologger; 6- pressure sensor; 7-measuring channel; 8- UZV sensor; 9-multiparameter probe
405
2.2. Percolation measurements in Preov

This chapter deals with percolation measurements in arisk Lky near
Preov where rainwater drainage from road bridge after its reconstruction was
performed and subsequent research on rainwater infiltration is done. The infiltration gallery was designed by theoretical calculation. The accuracy of the theoretical calculation will be defined on a real attribute basis from detected measurements.
Figure 4 shows the deployments of objects in the area in which measuring
equipment for research are located. Rainwater from the bridge is drained to
a filter shaft. The filter shaft, infiltration gallery and inspection shaft are interconnected. Rainwater from the bridge runs into filter shaft (1), which serves for
capture and sedimentation of coarse and fine impurities. The rainwater subsequently flows into the infiltration gallery (2), where the water is filtered. A flow
meter is located in the filter shaft, which record incoming rainwater in l/s. The
water level in the infiltration gallery can be monitored by means of the floatgauge which is located in inspection shaft (3). Near this infiltration gallery
is located rain-guage (4).
Fig. 4 .Object placement in the area
406
2.3. Permeability coefficients

For the calculation of the percolation rate Darcys law is applied as the hydraulic basis for the percolation calculation [2]:
v f k f ..I hy
(1)
where: vf filter rate of the saturated zone in m/s;

kf coefficient of hydraulic conductivity of the saturated zone in m/s;
Ihy hydraulic gradient in m/m.
The coefficient of hydraulic conductivity of non-water-saturated soil
is smaller than for water-saturated soil. Simplified, the coefficient of unsaturated
hydraulic conductivity is assumed to be kf / 2.
With percolation facilities with small impoundage heights the hydraulic
gradient will only be slightly different to 1. Therefore, as an approximation, Ihy =
1 can be applied. Thus, as a rule, the percolation rate is given as [4]:
QP v f .. AP k f / 2. Ap
(2)
where: QP percolation rate in m3/s;

AP percolation area in m2.
Then
k f 2.Q p / Ap
(3)
The percolation area Ap results depend on the impoundage level.

With above-ground percolation facilities the horizontal projection of the surface
of the water table can used in simplified form as the basis. The required storage
volume (V) represents an essential dimensioning parameter and can be calculated from the equation:
V Q p .T
(4)
where: T time of rain duration in seconds.

Then
Q p . V / Ap
(5)
407
3. Results
The aim of the research was to calculate the hydraulic conductivity/permeability coefficients and compare them with the values from laboratory
measurements. The hydraulic conductivity coefficients were calculated from
equation (3). We considered a few events in Koice and in Preov according Tables 1 and 2. The percolation area of infiltration shaft is 0,785 m2.
The results from the calculation of coefficients of hydraulic conductivity
are presented in Table 1.
Table 1: Calculated coefficients of hydraulic conductivity in Koice
Date
Time
from
Time
to
V
[m3]
T
[s]
Qp
[m3]
Ap [m2]
kf
[m2]
5.11.2013
6.11.2013
13:36
1:00
2,03
41 040
4,95.10-5
0,785
1,26.10-4
9.11.2013
10.11.2013
20:02
5:08
0,77
32 760
2,35.10-5
0,785
5,99.10-5
19.3.2013
2:03
11:18
0,17
33 300
5,11.10-6
0,785
1,30.10-5
15.1.2013
16.1.2013
00:38
5:38
0,31
104 400
2,97.10-6
0,785
7,56.10-6
19.9.2012
20.9.2012
19:21
15:05
1,25
71 040
1,76.10-5
0,785
4,48.10-5
21.7.2012
0:03
11:02
2,31
39 540
5,84.10-5
0,785
1,49.10-4
16.5.2012
17.5.2012
10:29
1:03
0,3
52 440
5,72.10-6
0,785
1,46.10-5
1.11.2012
5.11.2012
13:20
14:29
1,51
349 740
4,32.10-6
0,785
1,10.10-5
16.12.2011
17.12.2011
17:08
2:37
0,72
34 140
2,11.10-5
0,785
5,37.10-5
17.12.2011
6:16
15:32
1,16
33 360
3,47.10-5
0,785
8,86.10-5
The result from laboratory measurements is that the hydraulic conductivity

coefficient in the area of interest is 1,58.10-3 in Koice. That is a little higher
than the ones from the field measurements. In subsequent research it will be
necessary to monitor more rain events and also calculate the uncertainty factor.
The second place on measurements of rainfall and calculate hydraulic conductivity coefficients was in Preov.
The storage volume is monitored in the filter shaft. The percolation area
of the infiltration gallery is 46,08 m2. Its surface is rectanglular. The results from
the calculation of coefficients of hydraulic conductivity are presented in Table 2.
408
Table 2: Calculated coefficients of hydraulic conductivity in Preov

Date
Time
from
Time
to
V
[m3]
T
[s]
Qp
[m3]
Ap
[m2]
kf
[m2]
2.4.2013
4.4.2013
22:52
3:46
1,72
104 040
1,65.10-5
46,08
7,18.10-7
1.2.2013
28.2.2013
1:48
22:35
6,99
2 407 620
2,90.10-5
46,08
1,26.10-7
30.1.2013
31.1.2013
3:00
23:51
1,27
161 460
7,87.10-6
46,98
3,41.10-7
15.1.2013
16.1.2013
11:10
14:51
3,15
99 660
3,16.10-5
46,08
1,37.10-6
15.12.2012
19.12.2012
18:56
16:30
1,4
335 820
4,17.106
46,08
1,81.10-7
1.11.2012
10:40
23:02
0,12
44 520
2,71.10-6
46,08
1,18.10-7
19.9.2012
20.9.2012
19:49
15:51
3,07
72 120
4,26.10-6
46,08
1,85.10-6
The result from laboratory measurements is that the hydraulic conductivity

coefficient in the area of interest is 4,84.10-7. That is a little higher that the ones
from the field measurements. In subsequent research it will be necessary to
monitor more rain events and also calculate the uncertainty factor.
4. Conclusion
Infiltration control represents one of the best methods of rainwater management which may effectively reduce the load on the sewerage network.
Rainwater management should be considered as a sustainable strategy for
reconstruction of rural and urban settlements from the aspects of environmental
management and social criteria [4]. There are many possibilities which can reduce the risk of flooding and regulate the quantity and quality of ground water.
Most of these possibilities are proposed only by theoretical calculation based on
norms. Our aim is to compare theoretical calculations with results from practice.
Best management practices reflect the natural process of infiltration that can
be found in non-urban basins. Infiltration control belongs among the best management practices that are able to effectively reduce the overloading of sewerage
systems by rainwater drainage. If local conditions allow, part of the urban runoff
must be controlled by infiltration.
The new challenge for management of rainwater and groundwater requires
a fundamental change in the way we think about this issue. Rainwater should be
regarded from the point of view of alternative, sustainable strategies and as re-
409
habilitation of rural and urban settlements in the context of environmental, economic and social criteria.
Acknowledgement
The Centre was supported by the Slovak Research and Development Agency under the contract No. SUSPP-0007-09
References
[1] General Information for Infiltration Practices: Iowa Stormwater Management (ISM)
Manual, 2008.
[2] DWA - A138 Planung, Bau und Betrieb von Anlagen zur Versickerung von
Niederschlagswasser, 2005.
[3] Zelekov, M., Rejdovjanov, G.: Drainage possibilities and its alternations
(in Slovak). Proceedings of LAWA conference Koice: Elsewa, 2010.
[4] Vranayov, Z., Karelov, Z., Oipov, D.: Precipitation Monitoring Methodology at
the Campus of Technical University of Koice. In: Selected Scientific Papers.
Journal of Civil Engineering. Vol. 6/2, 2011.
THE NECESSITY OF HYDROGEOLOGICAL SURVEY

IN INFILTRATION SYSTEMS DESIGN
Summary
Nowadays, reinforced surface drainage represents one of the current issues in rainwater
management. Comparing situation of reinforced and green surfaces in the past and present,
it is clear that there is a reduction of the green surfaces. As a result of this reduction there is decrease in effect of evapotranspiration, also in percolation of waters from surface runoff to soil
and to under-surface water layers and simultaneously there is an increase of surface runoff from
reinforced surfaces. Moreover, there are changes in subsoil because of the reduction of waters
from surface runoff to under-surface water layers. These changes cause disruption in thousandyear long natural hydrological cycle of groundwater which subsequently influences many other
factors such as change in subsoil and water management. Change of hydrological cycle causes
reduction of groundwater levels as well as levels of natural subsurface reservoirs of drinking water. This article deals the necessity of hydrogeological survey in infiltration systems design with
runoff from building roof in the area of campus of Technical university in Kosice and road drainage of Preov suburb where research of rainwater infiltration.
Keywords: rainwater, infiltration, percolation, rain gauge, rainfall-drainage process, surface runoff
DOI:10.7862/rb.2014.68
Informacje dodatkowe
1. Lista recenzentw wsppracujcych bdzie opublikowana w czwartym numerze
Czasopisma Inynierii Ldowej, rodowiska i Architektury: 61(4/14) oraz na stronie
internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/zeszyty-naukowe/czasopismo-inzynierii-ladowej-s/
(dotychczasowa nazwa: Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Budownictwo
i Inynieria rodowiska), strona internetowa:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/zeszyty-naukowe/budownictwo-i/
2. Zasady recenzowania s udostpnione na stronie internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/zasady-recenzowania/
3. Informacje dla autorw artykuw s udostpnione na stronie internetowej:
oficyna.portal.prz.edu.pl/informacje-dla-autorw/
4. Formularz recenzji jest udostpniony na stronie internetowej:
5. Instrukcja dla autorw omawiajca szczegowo struktur artykuu, jego ukad,
sposb przygotowywania materiau ilustracyjnego i pimiennictwa jest zamieszczona
na stronie internetowej:
www.oficyna.portal.prz.edu.pl/pl/instrukcja-dla-autorw/
oraz
w zakadce Instrukcja dla autorw
6. Dane kontaktowe do redakcji czasopisma, adresy pocztowe i e-mail do przesyania
artykuw oraz dane kontaktowe do wydawcy s podane na stronie internetowej
(Komitet Redakcyjny):
Nakad 100 + 50 egz. Ark. wyd. 28,49. Ark. druk. 25,75. Papier offset. 80g B1.
Oddano do druku we wrzeniu 2014 r. Wydrukowano we wrzeniu 2014 r.
Drukarnia Oficyny Wydawniczej, al. Powstacw Warszawy 12, 35-959 Rzeszw
Zam. nr 56/14

Jceea 03 01 14 PW 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jceea 03 01 14 PW 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wydano za zgod Rektora

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

Ewa BURSZTA-ADAMIAK, Magdalena KUNIERZ, Magdalena

Agata WIK: Zastosowanie metody Trzech pyta w planowaniu rozwoju

Jzef DZIOPAK, Mariusz STARZEC: Wpyw kierunku i prdkoci

Jzef DZIOPAK, Mariusz STARZEC: Wpyw kierunku i prdkoci fali

Dariusz GRYGO, Wojciech SOBIESKI, Seweryn LIPISKI: Etapy pracy

Barbara KLISZCZEWICZ: Weryfikacja numerycznego modelu ukadu

Ewa J. LIPISKA: Ocena wpywu substancji wglowodorowych na wody

Agnieszka STEC, Sabina KORDANA: Analiza Life Cycle Cost systemw

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

WIELKO EMISJI ZANIECZYSZCZE

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

2. Metodyka bada i poboru prb

Wielko emisji zanieczyszcze...

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

Rys. 2. Lokalizacja przelewu J1 oraz przepywomierzy w kanaach

Analiza adunku zanieczyszcze emitowanego do odbiornika z przelewu

Wielko emisji zanieczyszcze...

Dane zawarte w tab. 1 pokazuj znaczne rnice charakterystyk opadw

3. Wyniki bada i ich dyskusja

Roczna ilo zrzutw

Roczna objto zrzutw [m3]

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

Czsto dziaania przeleww burzowych jest zalena od nastpujcych

Wysokoc opadu [mm]

Czas trwania opadu [min]

Wielko emisji zanieczyszcze...

Natenie rednie [mm/h]

Potg. (may PB)

Czas trwania opadu [min]

3.2. Analiza wynikw bada jakoci ciekw

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

Wielko emisji zanieczyszcze...

wartoci stenia poszczeglnych wskanikw, co wskazuje na efekt rozcieczenia.

adunek zanieczyszcze [kg]

W okresie bada zanotowano dwa opady w dniach 14.06.2012 i 12.09.2012

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

okolicznych zbiornikw wodnych. Przelewy te uruchamiaj si rednio 100-150

4. Pierwsza fala zanieczyszcze

Wielko emisji zanieczyszcze...

Rys. 5. Przykadowy schemat definiujcy wystpowanie pierwszej fali zanieczyszcze. Umowny

Wpyw na to mia zapewne bardzo silne natenie zjawiska opadowego,

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

Wielko emisji zanieczyszcze...

A. Brzeziska, M. Zawilski, D. Bandzierz, G. Sakson

nikw bada zwrcia rwnie uwag na konieczno monitorowania adunkw

Wielko emisji zanieczyszcze...

QUANTITY OF THE POLLUTANTS EMISSION FROM COMBINED

CZASOPISMO INYNIERII LDOWEJ, RODOWISKA I ARCHITEKTURY

METODY STOSOWANE W BADANIACH

Autor do korespondencji: Magdalena Kunierz, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu, Instytut Inynierii

E. Burszta-Adamiak, M. Kunierz, M. Domaska, P. Wiercik, J. omotowski

Rys. 1. Metody i urzdzenia do analizy skadu granulometrycznego zawiesin

Metody stosowane w badaniach zawiesin

E. Burszta-Adamiak, M. Kunierz, M. Domaska, P. Wiercik, J. omotowski

tometr laserowy (ang. laser diffractometer) oraz spektrofotometr dyfrakcyjny

Rys. 2. Schemat ukadu optycznego Mastersizera 2000 [na podstawie 8]

Prby opadu deszczu i niegu oraz spyww z dachw i z drg zbierano na

Metody stosowane w badaniach zawiesin

jest mniejsza od rednicy zastpczej d w cakowitej objtoci wszystkich czstek

E. Burszta-Adamiak, M. Kunierz, M. Domaska, P. Wiercik, J. omotowski

wiesin. Przy duych opadach niegu przewaay czstki o rednicach poniej