cetu

e:

erme
ew le
e
m
e
(Sk
0/
13

ee$e)
c
s
e
he

TM

kejW Deheseme& F&ejyegke

(Current Affairs YearBook)

2016-2017
Yeeie - 1, 2, 3 (ef$eeebke)

mebIe ueeske mesJee Deeeesie Deewj efJeefYeVe jepe ueeske mesJee DeeeesieeW keer Je<e& 2016-17 keer meYeer Deeieeceer hejer#eeDeeW leLee
SSC, Bank, jsueJes Deeefo keer Yeleea hejer#eeDeeW nsleg kejW Deheseme& kee Deleble Gheeesieer Jeeef<e&ke mebkeueve

efJe<ee-eJesMe
1. je^ere cebLeve

4-27

eOeeveceb$eer hemeue yeercee eespevee peuueerkedt hej megeerce kees& keer jeske
14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016 veceeefce iebies nsleg efJeMes<e heerheerheer
cee@[ue iebiee eece eespevee 103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC)
yeermeermeerDeeF& megOeejeW hej uees{e meefceefle keer efjhees& Yeejle keer henueer veoer metevee
eCeeueer he"evekees ceW DeelebkeJeeoer nceuee efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee
efMeueeveeme ueKeveT cese^ s kes ejCe-1A kees mJeerke=efle Deue mesleg je^ kees
meceefhe&le hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 efouueer ceW Jeeeg
eot<eCe hej meJeexe veeeeuee mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015
etvesmkees kes me=peveMeerue Menj vesJeke& ceW oes Yeejleere Menj Meeefceue cewieer vet[ume
efJeJeeo Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej eefleefveefOelJe Yeejle Jeve efmLeefle
efjhees&, 2015 megiece Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe osMe ceW veS yee{
hetJee&vegceeve keWeW keer mLeehevee efyenej efJeOeeve meYee egveeJe veerjebeue : je^ere
peuemebYej eyebOeve heefjeespevee Yeejle eje meW[eF& esceJeke& kee efeeevJeeve
keeue [^ehe hej ^eF& kes veS efJeefveece Meecee emeeo cegKepeea jye&ve efceMeve
peveieCevee 2011 kes Oece& DeeOeeefjle Deebke[s ceeveJe [erSveS eeuesKeve efJeOeseke,
2015 iegpejele ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve hej jeske iegpejele mebieef"le
DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke Jeve jQke, Jeve heWMeve osMe ceW DeelcenleeDeeW hej
SvemeerDeejyeer keer efjhees& ieesoeJejer kees pees[e ieee ke=<Cee mes eLece je^ere
nLekejIee efoJeme Yetecf e DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve Meeefceue
veiee DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee keewMeue Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe
meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee, 2011 ef[efpeue Fbef[ee mehleen
Yeejleere hejceeCeg yeercee hetue keeuee Oeve DeefOeefveece, 2015 leerve veS veiejere
efJekeeme efceMeveeW kee MegYeejbYe Debleje&^ere eesie efoJeme mebefJeOeeve (100Jeeb
mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 je<^er e jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej
DeeF&Sheer nsuLeheesve eeseece veerefle (NITI) Deeeesie keer mLeehevee yeeCemeeiej
yeebOe efJeJeeo leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb neue kes Je<eeX ceW ueeske meYee
kee meJee&efOeke Glheeoke me$e mejmJeleer veoer keer eeceeefCekelee efme hesceFbef[ee eespevee meeiejceeuee heefjeespevee : veerueer eebefle keer Deesj yeser
yeeeDees, yeser he{eDees je^er e DeefYeeeve ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe

2. efJeefOe SJeb veee

28-35

efkeMeesj veee (yeeeW keer osKejsKe SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece, 2015

Devegmetef ele peeefle SJeb Devegmetef ele pevepeeefle (Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve DeefOeefveece,
2015 ceOemLelee SJeb meguen (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 JeeefCeefpeke
veeeeuee DeefOeefveece, 2015 hebeeele eleeefMeeeW nsleg eesielee efveOee&jCe kees
meJeexe veeeeuee keer mJeerke=efle mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke,
2015 oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e efJeJeeefnle heg$eer kees

Devegkebhee efveegefe kee DeefOekeej efnvot GejeefOekeej hej megeerce kees& mLeeeer
nw Devegso 370 Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR cegefmuece ceefnueeDeeW kes efueS
Deueie me#ece heer" ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015 [ebme
yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe je<^er e veeefeke efveegef e Deeeesie
DemebJewOeeefveke mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske
DeeOeej hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e je<^ere veeefeke [ee efe[ Yeejle
kes 21JeW efJeefOe Deeeesie kee ie"ve DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee

3. Debleje&^ere cebLeve

36-47

F&jeve-meToer Dejye ekejCe Gej keesefjee eje neF[^espeve yece kee hejer#eCe
Yeejle-vesheeue cew$eer yeme mesJee keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesejf ee mecePeewlee
ceoj sjsmee kees meble keer GheeefOe eerve keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle
vesheeue eje mebeJf eOeeve ceW mebMeesOeve kejves kee efveCe&e meerejf ee ceW Meebelf e eefeee
hej emleeJe mJeerke=le Fmueeceer osMeeW kee mewve ie"yebOeve leeheer (TAPI) iewme
heeFheueeFve heefjeespevee kee MegYeejbYe Yeejle DeeF&SceDees heefj<eo nsleg hegveefve&Jee&efele
hesejf me ceW e=K
b eueeye Deelebkeer nceues eerve-leeF&Jeeve Sself eneefmeke efMeKej Jeelee&
MejCeeefLe&eeW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle yeeheg$e hej eerve
kee peebiecet yeebOe etjesheere MejCeeLeea mebke meerefjee ceW me kee nmle#eshe
etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle ceefnuee meMeefekejCe nsleg
W-20' kee eejbYe vesheeue : ueeiet ngDee veee mebefJeOeeve efJeMJe pevemebKee
mebYeeJeleeSb kee veJeervelece hegvejer#eCe efJeMJe ceW meeceeefpeke megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle,
2015 veF& mJespe venj kee GodIeeve F&jeve Deewj heer51 kes yeere hejceeCeg
mecePeewlee etSveSeDeejmeer ceW Fpejeeue kes efJe emleeJe Decesefjkee ceW
meceueQeif eke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee jesenf ib ee MejCeeLeea mecemee efJeMJe ceW
Keee Demegj#ee keer efmLeefle, 2015 Decesefjkee Je keetyee kes efhe#eere mebyebOeeW ceW
eieefle eerve-heeefkemleeve Fkeesvee@efceke kee@efj[esj efJeMJe Yej ceW ce=legob[eW keer
efmLeefle hej efjhees& JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle

4. Debleje&^ere efveJee&eve

48-51

mhesve ceW Deece egveeJe jJeeb[e ceW pevecelemeben meToer Dejye : egveeJeeW
ceW ceefnuee Yeeieeroejer mesMesume ceW je^heefle egveeJe JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe
Deecexefveee ceW pevecelemeben [sveceeke& ceW pevecelemeben yegefke&vee heemees ceW
Deece egveeJe DepeXervee ceW Deece egveeJe vetpeerueQ[ ceW pevecelemeben ceebceej
ceW Deece egveeJe legkeea ceW Deece egveeJe lebpeeefveee ceW je^heefle egveeJe
iJeesceeuee ceW je^heefle egveeJe DeeFJejer keesm ceW je^heefle egveeJe hegle&ieeue ceW
mebmeoere egveeJe heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe kevee[e ceW mebIeere egveeJe
yesueeme ceW je^heefle egveeJe eerme ceW mebmeoere egveeJe efmebieehegj ceW mebmeoere
egveeJe eeruebkee ceW mebmeoere egveeJe efyevs e ceW hegve: kewceve mejkeej eceve
ceW leKlee heue

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 1

5. Debleje&^ere meccesueve

52-62

WTO kee 10Jeeb cebe$f emlejere meccesueve Debleje&e^ r e lemLelee meccesueve

ne& Dee@he SefMeee keebeWme mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve, 2015
je^ceb[ue efMeKej meccesueve (CHOGM), 2015 27Jeeb Deeefmeeeve
efMeKej meccesueve Sheske efMeKej meccesueve, 2015 peer-20 kee 10Jeeb
efMeKej meccesueve eeGb[ peerjes meccesueve, 2015 ceOegcesn SJeb er.yeer. hej
yeeueer meccesueve le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve, 2015
mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015 mebege je<^ Meebefle j#ee efMeKej
meccesueve peer-4 mecetn keer efMeKej yew"ke Yeejle-eMeeble erheere osMe heesjce
kee efMeKej meccesueve efJekeeme nsleg efJee hej Debleje&<^er e meccesueve, 2015
meer[eske-2015 meccesueve Debeke&efke Yet efJe%eeve hej Debleje&<^ere mebiees<"er
MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kee efMeKej meccesueve efyekeme (BRICS) kee
meeleJeeb efMeKej meccesueve peer-7 kee 41Jeeb efMeKej meccesueve iuesefMeej

efJe%eeve hej Debleje&e^ r e meccesueve

6. Debleje&^ere mebyebOe

63-77

eOeeveceb$eer ceesoer keer Deheieeefvemleeve ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee

peeheeve kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee Yeejle-heeke : Jeeheke efhe#eere Jeelee& keer
Iees<eCee eOeeveceb$eer ceesoer keer efmebieehegj ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer ceuesefMeee
ee$ee Yeejleere eOeeveceb$eer keer efyesve ee$ee Yeejleere je^heefle keer heefece
SefMeee ee$ee pece&ve eebmeuej keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer Decesejf kee
ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer DeeejueQ[ ee$ee eeruebkee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle
ee$ee mesMesume kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer ceOe
SefMeee ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer mebege Dejye Deceerjele ee$ee ceespeeefcyeke
kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee lebpeeefveee kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee
eOeeveceb$eer ceesoer keer yeebiueeosMe ee$ee veerojueQ[md e kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee
Yeejleere je^heefle keer mJeer[ve Deewj yesueeme ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer
ef$eosMeere ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer etjeshe ee$ee Yeejleere eOeeveceb$eer keer
eeruebkee ee$ee

7. DeeefLe&ke cebLeve

78-97

hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s iueesyeue Fkeesvee@ecf eke ee@mheskemd e efjhees&

mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee cege efue. kes yeQke ceW heefjJele&ve kees mJeerke=efle
efJekeemeMeerue osMeeW mes keeues Oeve kee eJeen ceeveJe efJekeeme efjhees&,
2015 Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes Deeleve Deebke[s yeesveme Yegieleeve
(mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe, 2015-16
veerueer eebefle nsleg keWere #es$e eespevee msveuesme merue hej Sber-[befhebie
Meguke peerSmeer hej megyeceefCeeve meefceefle keer efjhees& oeueeW kee yehej me@ke
eerveer cege jsevf cevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue meeleJeW Jesleve Deeeesie
keer efjhees& Goe : GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjWme eespevee jyeer hemeueeW kee
vetvelece meceLe&ve cetue JeweMf Jeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes veJeervelece Deekeueve
eerme kee efJeeere mebke eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee
hejeece efueKele (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer
yeQke keer mLeehevee Je<e& 2015-16 keer heebeJeeR efceeefmeke ceewefke veerefle
Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee
mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg
efJee yeQkeeW kees mewebefleke mJeerke=efle JneF uesyeue SerSce heefjeeueve ceW
She[erDeeF& Je=e
f ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s Kejerhe Glheeove
2015-16 kes eLece Deefece Devegceeve heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e
eespevee pewce $eeer je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e F&-hee&ke
Jeer]pee eespevee kee efJemleej eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY)
je^er e ke=ef<e yeepeej kes eeslmeenve nsleg eespevee SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke
(AIIB) keer mLeehevee Kejerhe hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue 17 veS
cesiee het[ heekeeX kees mJeerke=efle Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kee efJeosMeer Jeeheej
veF& efJeosMe Jeeheej veerelf e (FTP) 2015-2020 hejbhejeiele ceveerDee@[j& mesJee
yebo 14JeW efJee Deeeesie keer efjhees& megkevee mece=ef eespevee

8. efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer cebLeve

98-116

DeeJele& meejCeer ceW eej veS lelJe Meeefceue [WieJewekf emeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve
ietieue kee eespeske uetve keetejf Dee@emf eer jesJej kee cebieue en DevJes<eCe
heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe ceuesejf ee kes efJe peerve-mebMeeseOf ele cej
epeeefle Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee ieescegKe mes nefjej leke
hueeefmke hej eefleyebOe efouueer ceW veS [erpeue JeenveeW kes hebpeerkejCe hej jeske
efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe ceebceej kee henuee etvesmkees yeeeesmheerej efjpeJe&
henuee efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees nuoer mes keQmej kee keejiej Fueepe
oeueeerveer mes mebeceCe keer jeske heeveer ceW lewjlee hejceeCeg Tpee& mebeb$e TOP
500 : efJeMJe kes Meer<e& kebhetjeW keer meteer peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece mebeej
Gheen TCAF : keeye&ve Glmepe&ve jeskeves nsleg kees<e eej jepeeW kes efueS nefjle
Yeejle efceMeve kees cebpetjer hebpeeye ceW JneF heueeF& ves ve keer kee@ve keer hemeue
efJeMJe kee meyemes ye[e meruesjs j mebueeve mebeb$e ietieue ves efJekeefmele efkeee jQke yevs e
meghej yuewke Oeeleg kee efvecee&Ce kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer nQ yeerceeefjeeb
ef[keueeshesveske hej eefleyebOe ogue&Ye Jeeejme Jeer[erheerJeer Ghese#f ele G<CekeefyebOeere
jesieeW keer jeskeLeece ceW meheuelee Jeer-20 : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese osMe
INDC : peueJeeeg heefjJele&ve hej Yeejle kes DeefYeesle eesieoeve efceMeve FbOeveg<e kes
efleere ejCe kee MegYeejbYe veemee : cebieue en hej peue eJeen keer Iees<eCee
heerSmeSueJeer-meer30/Sm^ems ew efceMeve je<^er e mJeemLe eesheeFue, 2015
peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve hegve: meheue Yeejle peee-yeee
efvesme mes cege efJeMJe keer eLece ceuesejf ee Jewkemeerve es Fbe[f eve yem[& kee
ke=ef$ece epeveve keee&ece [e@. keueece kes veece hej etSve kee JeweMf Jeke Gheen heebe
efJeueghleeee peerJeeW kee mebj#eCe yeks eLet efuemesve eespeske JeweMf Jeke Jeve mebmeeOeve
Deekeueve-2015 efjhees& heerSmeSueJeer-meer28 keer meheue G[eve vet
nesjeFpebme : huetes henbg ee Debleefj#e DevJes<eCe eeve Meefve kes ebcee hej OeJg eere nJeeSb
he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e ceW heefjJele&ve eerve eje efveefce&le eLece efJeegle eeefuele
efJeceeve leguemeer keer hetCe& peerveesce meerkeJeWemf ebie oef#eCe keesejf ee ceW ceme& (MERS)
kee ekeeshe 14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee 2015 meJee&eOf eke Je=no #egen mebIeele
#es$e hees& yuesej egyb ekeere JesOeMeeuee kee GodIeeve ueepe& nw[e^ ve keesueeF[j
(LHC) hegve: eejbYe [e@ve : veemee kee Debleefj#e DevJes<eCe eeve meesuej Fcheume2 keer G[eve DeefKeue Yeejleere yeeIe Deekeueve efjhees,& 2014 mehej : Jeeeg
iegCeJeee ceewmece hetJee&vegceeve eCeeueer je^er e ke=efce efveJeejCe henue Yeejle kee henuee
neF&-mheer[ eeceerCe yee[@ yeQ[ vesJeke& Yeejle-DeeOeeefjle vetef v^ ees Dee@ypeJexjer (INO)
kesheuej 2 efceMeve eje meghej-DeLe& keer Keespe

9. j#ee/eeflej#ee
117-126
10. eeke=efleke DeeheoeSb
127-129
11. ueIeg meeceeve %eeve
130-161
12. hegjmkeej/mecceeve
162-168
13. Kesue-keto
169-184
mebheeoke : Deefveue DeeJeeue
meJee&efOekeej : ekeeMeke
eOeeve keeee&uee : 7R/5 leeMekebo ceeie& efmeefJeue ueeFbme,
Fueeneyeeo-211001
ceesyeeFue veb. : 09335151971
www.facebook.com/parikshamanthan
www.facebook.com/groups/parikshamanthan
www.facebook.com/parikshamanthan.currentaffairs
www.manthanprakashan.in
email : manthan.prakashan.@gmail.com

hebpeerkejCe mebKee : 64777/96

cetue : 130/- (Ske meew leerme hees cee$e)

meYeer efJeJeeoeW kee efveheeje Fueeneyeeo keer meercee ceW Deeves Jeeueer me#ece
DeoeueleeW Deewj heesjceeW ceW ner efkeee peeesiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 2

mecheeokeere
megOeer hee"keeW,
cebLeve ekeeMeve kejW Deheseme& F&ejyegke Yeeie-1, 2, 3 (ef$eeebke-2016-17) veS lesJej-keuesJej ceW
Deehekes neLeeW ceW nw~ Je<e& 2016 keer nceejer en eLece emlegefle Deehekes efueS efJeMes<e he mes Gheeesieer FmeefueS nw,
keeeWefke Deeves Jeeues cenerveeW ceW Deveske cenJehetCe& eefleeesieer hejer#eeSb mebheVe nesves pee jner nQ~ pewmesetheerheermeerSme
eejbefYeke hejer#ee keer emleeefJele efleefLe 20 ceee&, 2016 Ieesef<ele keer pee egkeer nw~ Fmekes DeueeJee SceheerheermeerSme
eejbefYeke hejer#ee, eermeie{ heermeerSme eejbefYeke hejer#ee, efyenej efmeefJeue mesJee cegKe hejer#ee SJeb jepemLeeve heermeerSme
cegKe hejer#ee pewmeer cenJehetCe& hejer#eeSb Yeer Deeves Jeeues efoveeW ceW mebheVe nesves pee jner nQ, efpeveceW kejW Deheseme& hej
keWefle eMve Deer mebKee ceW hets peeles nQ~ Fve hejer#eeDeeW kes eMvehe$eeW kes eehe kees Oeeve ceW jKekej nceves Deheves
Fme ef$eeebke kees leweej kejJeeee nw, pees efke Je<e& 2016 kes ceOe peveJejer leke Deeleve nw~ FmeceW nceves Je<e& 2015
keer meYeer cenJehetCe& je^ere-Debleje&^ere IeveeDeeW SJeb hejer#eesheeesieer peevekeeefjeeW kee meej-lelJe emlegle efkeee nw~ Fmekee heueke yengle efJemle=le
nw leLee FmeceW nj Gme #es$e kees Meeefceue efkeee ieee nw, efpememes peg[s eMve hejer#eeDeeW ceW hets peeles nQ~ Deefle cenJehetCe& meeceeer kees Deueie mes
yee@keme ceW mLeeve efoee ieee nw~ eneb en jsKeebefkele kejvee Gefele jnsiee efke osMe keer Meer<e& efmeefJeue mesJee hejer#ee (DeeF&.S.Sme.) ceW efpeme lejn
mes kejW Deheseme& hej keWefle eMveeW kees hetves kee eueve ye{e nw, Gmes osKeles ngS nceeje en ef$eeebke Je<e& 2016 keer DeeF&SSme hejer#ee kes
efueS Yeer Deleble Gheeesieer nw~ Deve hejer#eeDeeW kes efueS Yeer Fmekeer Gheeoselee kece veneR nw~ nceeje en ef$eeebke Deehekees kewmee ueiee, nceW
DeJeMe DeJeiele kejeSb~ ef$eeebkeeW keer e=bKeuee kee Deieuee Debke hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& F&ejyegke Yeeie-4, 5, 6 Deehekees 15 Deewue,
2016 leke GheueyOe nesiee~ meeLe ner Deehekees yelee oW efke Je<e&-2016 keer etheerheermeerSme eejbefYeke hejer#ee kees meceefhe&le nceeje efJeMes<eebke
ue#e-2016 MeerIe ekeeMe nw~ veJeJe<e& keer MegYekeeceveeSb mJeerkeej kejW~

mebheke& : 09335151971

Deehekee
Deefveue DeeJeeue
mebheeoke

Fme Debke kes meeLe Gej eosMe ueesDej meyee@ef[&ves ee. hejer#ee,
2015 kee nue eMvehe$e hejer#ee kes Heebe yeeo efve:Meguke eehle kejW

nceejs kejW Deheseme& F&ejyegke (ef$eeebke-2016-17) kee ekeeMeve keee&ece

15 peveJejer, 2016 Yeeie-1, 2, 3 ef$eeebke (ekeeefMele)
15 Deewue, 2016 Yeeie-4, 5, 6 ef$eeebke
15 pegueeF&, 2016 Yeeie-7, 8, 9 ef$eeebke
15 Deketyej, 2016 Yeeie-10, 11, 12 ef$eeebke
Deheefjnee& keejCeeW DeLeJee efJeefYeVe hejer#ee keee&eceeW kees osKeles ngS Ghejese efleefLeeeW ceW nukee hesjyeoue mebYeJe nw~
hejer#ee cebLeve/cebLeve ekeeMeve keer hegmlekeW

efheuehekee& hej Yeer GheueyOe nQ~ mebheke& kejW

heef{S : MeerIe ekeeMe

ue#e-2016
Gej eosMe heermeerSme eejbefYeke hejer#ee, 2016 SJeb Deve Deeieeceer hejer#eeDeeW hej kesefvle Ske DeefYeveJe emlegefle
Gheeesieer kejW Deheseme&
yepe-2016-17, DeeefLe&ke meceer#ee 2015-16
Deeleve Gej eosMe meeceeve %eeve
Gej eosMe meeceeve %eeve SJeb peveieCevee 2011 kes veJeervelece Deebke[s
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 3

je^ere cebLeve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)

eOeeveceb$eer hemeue yeercee eespevee peuueerkedt hej megeerce kees& keer jeske 14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016 veceeefce iebies nsleg efJeMes<e heerheerheer cee@[ue
iebiee eece eespevee 103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC) yeermeermeerDeeF& megOeejeW hej uees{ e meefceefle keer efjhees& Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer he"evekees

ceW DeelebkeJeeoer nceuee efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efMeueeveeme ueKeveT ces^es kes ejCe-1A kees mJeerke=efle Deue mesleg je^ kees meceefhe&le hejceeCeg Tpee&
(mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 efouueer ceW Jeeeg eot<eCe hej meJeexe veeeeuee mebMeeseOf ele je^er e peueceeie& efJeOeseke, 2015 etvesmkees kes me=peveMeerue Menj vesJeke&
ceW oes Yeejleere Menj Meeefceue cewieer vet[ume efJeJeeo Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej eefleefveefOelJe Yeejle Jeve efmLeefle efjhees,& 2015 megiece Yeejle DeefYeeeve
kee MegYeejbYe osMe ceW veS yee{ hetJee&vegceeve keWeW keer mLeehevee efyenej efJeOeeve meYee egveeJe veerjebeue : je^er e peuemebYej eyebOeve heefjeespevee Yeejle eje meW[eF& esceJeke&
kee efeeevJeeve keeue [^ehe hej ^eF& kes veS efJeefveece Meecee emeeo cegKepeea jye&ve efceMeve peveieCevee 2011 kes Oece& DeeOeeefjle Deebke[s ceeveJe [erSveS eeuesKeve
efJeOeseke, 2015 iegpejele ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve hej jeske iegpejele mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke Jeve jQke, Jeve heWMeve osMe ceW DeelcenleeDeeW hej
SvemeerDeejyeer keer efjhees& ieesoeJejer kees pees[e ieee ke=<Cee mes eLece je^ere nLekejIee efoJeme Yetefce DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve Meeefceue veiee
DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee keewMeue Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee, 2011 ef[efpeue Fbe[f ee mehleen Yeejleere hejceeCeg
yeercee hetue keeuee Oeve DeefOeefveece, 2015 leerve veS veiejere efJekeeme efceMeveeW kee MegYeejbYe Debleje&^ere eesie efoJeme mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 je<^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej DeeF&Sheer nsuLeheesve eeseece veerefle (NITI) Deeeesie keer mLeehevee yeeCemeeiej yeebOe efJeJeeo leerve
veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb neue kes Je<eeX ceW ueeske meYee kee meJee&eOf eke Glheeoke me$e mejmJeleer veoer keer eeceeefCekelee efme hesce-Fbe[f ee eespevee meeiejceeuee
heefjeespevee : veerueer eebefle keer Deesj yeser yeeeDees, yeser he{eDees je^ere DeefYeeeve ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe

eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee

13 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

keWere cebef$eceb[ue eje osMe kes efkemeeveeWs kes efueS Ske je^-Ske
eespevee kes eehe kes lenle veF& eOeeveceb$eer Hemeue yeercee eespevee
(PMFBY) kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme eespevee kes lenle Deye leke keer meYeer ke=ef<e mebyebOeer yeercee
eespeveeDeeW keer keefceeeW kees otj kejles ngS Gvekeer meYeer Deer
yeeleeW kees Meeefceue efkeee ieee nw~
Fme eespevee kes lenle efkemeeveeW eje ose eerefceece meYeer KejerHe
HemeueeW kes efueS cee$e 2 eefleMele Deewj meYeer jyeer HemeueeW kes efueS
cee$e 1.5 eefleMele nesiee~
Jeeef<e&ke yeeieJeeveer SJeb vekeoer HemeueeW kes efueS Yeer en cee$e 5
eefleMele ner nesiee~
Fme eespevee kes lenle Mes<e eerefceece jeefMe kee Yegieleeve mejkeej
eje efkeee peeSiee leeefke efkemeeveeW kees eeke=efleke DeeheoeDeeW keer
efmLeefle ceW HemeueeW kes vegkemeeve kes efJe hetCe& yeerefcele jeefMe eehle
nes mekes~
Fme eespevee ceW mejkeej eje eoe keer peeves Jeeueer meefyme[er keer
keesF& Thejer meercee efveOee&efjle veneR keer ieF& nw, DeLee&le eefo Mes<e
eerefceece jeefMe 90 eefleMele nw, lees Gmekee Jenve Yeer hetCe&le:
mejkeej eje efkeee peeSiee~
Fme eespevee kes efeeevJeeve nsleg keW mejkeej kees 8,800 kejes[
. Jee kejves neWies peyeefke Fleveer ner OevejeefMe jepe mejkeejW Yeer
Kee& kejWieer~

Fme eespevee kes lenle Hemeue yeercee nsleg efkemeeveeW eje ose eerefceece
jeefMe 1999 ceW eejbYe je^ere ke=ef<e yeercee eespevee (NAIS) Deewj
2010 ceW Meg mebMeesefOele SveSDeeF&Sme oesveeW keer leguevee ceW
keeheer kece nw leLee FmeceW mejkeej efkemeeveeW eje oer ieF& jeefMe mes
5 iegvee DeefOeke kee meneesie eerefceece nsleg GheueyOe kejeSieer~
heerSceSHeyeerJeeF& ceW HemeueeW kes vegkemeeve kee Deekeueve kej, oeJeeW
kes lJeefjle efveheeve nsleg eeweesefiekeer (eLee-mcee&Heesve, [^esve, otj
mebJesove lekeveerkeeW Deeefo) kes eeesie hej yeue efoee peeSiee~
efJeefMe leLe
en eespevee 1 Deewue, 2016 mes ueeiet keer peeSieer~
heerSceSHeyeerJeeF& kes lenle KesleeW ceW Ke[er Hemeue kes Deefleefje
Keefueneve ceW he[er Ghepe DeLeJee yegJeeF& kes yeeo heewOeeW kee Yeer
yeercee nesiee peyeefke DeYeer Ke[er Hemeue kee ner yeercee neslee nw~
efkemeeve Deheveer Ghepe kes Deewmeleve 150 eefleMele leke Hemeue
yeercee keje mekesbies~ Fmemes osMe kes mee{s lesjn kejes[ efkemeeve
ueeYeeefvJele neWies~
en eespevee osMe Yej cesW Ske pewmeer nesieer Deewj eerefceece Yeer meceeve
nesiee~ ye[s jepeeW ceW oes yeercee kebheefveeeb SJeb ess jepeeW ceW Ske
yeercee kebheveer Fme eespevee ceW Meeefceue keer peeSieer~
Fme eespevee kes lenle Hemeue kes vegkemeeve hej 25 eefleMele
yeerefcele jeefMe kee legjble Yegieleeve efkeee peeSiee leLee 30-45
efoveeW kes Yeerlej Mes<e 75 eefleMele jeefMe peejer kej oer peeSieer~
Fme eespevee kes lenle Hemeue yeercee kes keJejspe kees Jele&ceeve 23
eefleMele mes ye{ekej kece mes kece 50 eefleMele leke hengbeeves kee
ue#e jKee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 4

peuueerkedt hej megeerce kees& keer jeske

12 peveJejer, 2016 kees megeerce kees& kes cegKe veeeeOeerMe

leerjLe efmebn "ekegj keer DeOe#elee Jeeueer Keb[heer" ves leefceuevee[g ceW
heejbheefjke leesnej heeWieue kes oewjeve Deeeesepf ele nesves Jeeues peuueerkedt
Kesue kees hegve: eejbYe kejves keer keW mejkeej keer DeefOemetevee hej
jeske ueiee oer~
Fmekes henues 8 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves meeb[eW kees
keeyet kejves kes Fme Kesue hej efheues eej Je<eeX mes ueies eefleyebOe kees
MeleeX kes meeLe ne efueee Lee~
keW mejkeej kes Fme efveCe&e kes efKeueeHe Yeejle heMeg keueeCe
meefceefle, heerhegue Hee@j efo SefLekeue ^erceW Dee@He Sefveceume (hese)
SJeb yebieueg kes Ske iewj mejkeejer mebie"ve ves meJeexe veeeeuee
ceW eeefekee oeej keer Leer~
GuuesKeveere nw efke keWere heee&JejCe SJeb Jeve ceb$eeuee ves 8
peveJejer, 2016 kees peejer DeefOemetevee ceW peuueerkedt kees
hegve: eejbYe efkeS peeves kees cebpetjer oer Leer efpemekes Devegmeej Fme
Kesue ceW meeb[eW ee yewueeW kees 15 ceerj kes oeejs ceW ner keeyet efkeS
peeves kee eeJeOeeve jKee ieee Lee~
meeLe ner Fme DeefOemetevee ceW ceneje^, kevee&ke, hebpeeye, nefjeeCee,
kesjue Deewj iegpejele ceW nesves Jeeueer hejbhejeiele yewueiee[er oew[ kees
Yeer oes efkeceer. mes kece uebyes efJeMes<e ^^wke hej Deeeesefpele efkeS pee
mekeves keer Devegceefle Yeer oer ieF& Leer~
%eeleJe nw efke peuueerkedt kee Deeeespeve leefceuevee[g ceW peveJejer
kes cenerves ceW Hemeue keeF& kes leesnej heeWieue hej efkeee peelee nw~
Fmemes hetJe& meJeexe veeeeuee ves 7 ceF&, 2014 kees meJeexe
veeeeuee kes heMeg Deleeeej efveJeejCe DeefOeefveece, 1960 keer
JeeKee kes DeeOeej hej peuueerkedt hej osMeJeeheer eefleyebOe
ueieeee Lee~
OeeleJe nw efke Fme Kelejveeke Kesue ceW yewueeW/meeb[eW kees Ge he
OeejCe kejves kes efueS eeleveeSb oer peeleer nQ leLee FmeceW yewueeW/meeb[eW
kes Deefleefje yengle mes ueesie Yeer Ieeeue nesles Les efpeveceW keg keer lees
ce=leg Yeer nes peeleer Leer~

14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme, 2016

8-10 peveJejer, 2016 kes oewjeve veF& efouueer kes eJeemeer

Yeejleere keW ceW 14JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece (14th
PBD) kee Deeeespeve efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece kee Deeeespeve
9 peveJejer, 1915 kees cenelcee ieebOeer kes oef#eCe Deeerkee
eJeeme mes Yeejle Jeeheme Deeves (efpemekes 2015 ceW 100 Je<e&
hetjs ngS Les) kes meboYe& kes meeLe 2003 mes Jeeef<e&ke DeeOeej hej
efkeee peelee jne nw~
iele Je<e& en efveCe&e efueee ieee Lee efke eJeemeer Yeejleere efoJeme

meceeiece kee Je=no mlej hej Deeeespeve Deye eleske oes Je<e& hej
efkeee peeSiee Deewj leovegmeej Je<e& 2016 ceW Fme meceeiece kee
meerefcele mebmkejCe ner mebhevve ngDee nw~ Jemlegle: Deye Fme meccesueve
keer eespevee Fme GsMe kees Oeeve ceW jKekej yeveeF& ieF& nw efke
Deieues oMekeeW kes oewjeve Yeejleere cetue kes ueesieeW kes meeLe mebhekeeX
kees veF& efoMee oer pee mekes~
Je<e& 2016 kes Fme eJeemeer Yeejleere efoJeme kes lenle henueer yeej
efJeMJe kes meYeer Yeejleere otleeJeemeeW SJeb efceMeveeW ceW Yeer Fme efoJeme
kee Deeeespeve efkeee ieee leLee meeLe ner efJeefYevve eeefvele cegeW hej
efJeMJe kes efJeefYevve #es$eeW ceW Deueie-Deueie keWere efJe<eeeW (eLeeKee[er osMeeW ceW ece cegeW) kes meeLe Je<e& Yej Fme meboYe& ceW Deeeespeve
peejer jnWies~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej eje neue ner ceW eJeemeer Yeejleere
ceeceueeW kes ceb$eeuee kes efJeosMe ceb$eeuee ceW efJeuee kee efveCe&e
efueee ieee nw Deewj leodvegmeej Fme Je<e& henueer yeej Fme meceeiece kee
Deeeespeve efJeosMe ceb$eeuee kes lenle efkeee ieee~
Fme Je<e& eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece keer efJeefMe DeefleefLe
efyesve keer jespeieej jepe ceb$eer eerefle hesue LeeR leLee 9 peveJejer,
2016 kees Fme meceeiece ceW Deheves GodIeeve Yee<eCe ceW efJeosMe
ceb$eer meg<ecee mJejepe ves Yeejleere [eemheesje mes mejkeej keer
HeuewieefMehe henueeW eLee-efmkeue Fbef[ee, ef[efpeue Fbef[ee, ceske
Fve Fbef[ee, veceeefce iebies Deeefo ceW Yeeieeroejer kee DeeJeeve
efkeee~
%eeleJe nw efke iele Je<e& Fme meceeiece (13th PBD) kee Deeeespeve
iegpejele kes ieebOeerveiej ceW efkeee ieee Lee leLee 2017 ceW hegve:
Fmekee Je=no mebmkejCe menYeeieer jepe kes meeLe Deeeesefpele efkeee
peeSiee~
efJeefMe leLe
Je<e& 2007 mes Jeeef<e&ke DeeOeej hej #es$eere eJeemeer Yeejleere
efoJeme (Regional PBD) Yeer efJeMJe kes efJeefYevve #es$eeW kes
osMeeW ceW Deeeesefpele efkeee pee jne nw~ Fmekee veJeervelece 9Jeeb
mebmkejCe 14-15 veJebyej, 2015 kes ceOe uee@me Sbpesuesme
ceW mebhevve ngDee~
GuuesKeveere nw efke cenelcee ieebOeer oef#eCe Deeerkee ceW 21
Je<e& leke jnkej Jeneb meleeen kes eeesieeW kees meHeueleehetJe&ke
Deepeceeves kes yeeo 9 peveJejer, 1915 kees ncesMee kes efueS
Yeejle ueews Les~ Jes SmeSme Dejsefyeee veeceke peueheesle mes
uebove nesles ngS cegbyeF& kes Deheesuees yeboj (Jesefuebieve ieesoer;
iesJes Dee@He Fbef[ee kes efveke) hej Glejs Les~
eJeemeer Yeejleere efoJeme kes Deeeespeve kee megPeeJe ue#ceerceue
efmebIeJeer keer DeOe#elee Jeeueer meefceefle ves efoee Lee leLee
2003 ceW lelkeeueerve Sve[erS mejkeej eje Fme Jeeef<e&ke
Deeeespeve kees eejbYe efkeee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 5

veceeefce iebies nsleg efJeMes<e heerheerheer cee@[ue

6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Skeerke=le iebiee mebj#eCe
efceMeve veceeefce iebies nsleg neFefye[ Sveger (Hybrid Annuity)
DeeOeeefjle efJeMes<e meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer cee@[ue kees DeheveeS
peeves kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme heerheerheer cee@[ue kes lenle mejkeej efve<heeove, me#ecelee,
JeeJeneefjkelee SJeb efvejblejlee megefveefele kejves nsleg hebtpeeriele efveJesMe
kes Ske efnmmes (40 eefleMele leke) kee Yegieleeve efvecee&Ce-mebye
efveoxMeebbkeeW kes Devegmeej kejsieer peyeefke Mes<e jeefMe 20 Je<eeX keer
DeJeefOe ceW Jeeef<e&ke Yegieleeve kes he ceW oer peeSieer~
Fme cee@[ue kes Debleie&le mejkeej SJeb efvepeer #es$e ee keW Deewj jepe
kes efJeefYeVe efJeYeeieeW SJeb efvepeer #es$e kees meeLe ueskej efeeeefvJele
nesves Jeeueer heerheerheer heefjeespeveeDeeW keer eespevee leLee efeeevJeeve
kes hee&Jes#eCe nsleg Yeejleere kebheveer DeefOeefveece, 2013 kes lenle
Ske efJeMes<e eeespe Jeenve (SmeheerJeer) kee ie"ve efkeee peeSiee,
pees efke Iejsuet Deewj Deeweesefieke FkeeFeeW mes efvekeueves Jeeues DeheefMe
peue kes eyebOeve Deewj MeesefOele DeheefMe peue kes efueS yeepeej kee
efJekeeme Yeer kejsieer~ en SmeheerJeer mebyebefOele jepe mejkeejeW SJeb
mLeeveere efvekeeeeW kes meeLe heefjeespeveeDeeW kes meboYe& ceW ef$ehe#eere
mecePeewles kes lenle keee& kejsieer~
%eeleJe nw efke 13 ceF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer
DeOe#elee ceW mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW keW mejkeej
kes cenJeekeeb#eer heuewieefMehe keee&ece veceeefce iebies kees mJeerke=efle
eoeve keer ieF& Leer~
en keee&ece je^ere iebiee veoer yesefmeve eeefOekejCe (NGRBA) kes
lenle efeeeefvJele nesiee~
veceeefce iebies keee&ece kes efueS Deieues 5 Je<eeX nsleg 20,000
kejes[ . kee yepe DeeJebefle efkeee ieee nw~
en keee&ece mJe iebiee nsleg je^ere efceMeve (NMCG : National Mission for Clean Ganga) leLee Fmekes Deveg<ebieer
jepe mebie"veeW DeLee&le, jepe keee&ece eyebOeve mecetneW (SPMGs
: State Program Management Groups) eje efeeeefvJele
efkeee peeSiee leLee SveScemeerpeer peneb DeeJeMekelee nesieer, Jeneb
Fme nsleg #es$e keeee&ueeeW keer Yeer mLeehevee kejsiee~
Fme keee&ece kes lenle efJeefYeVe ieefleefJeefOeeeW SJeb heefjeespeveeDeeW
kee Mele-eefleMele efJeeere Yeej keW mejkeej Jenve kejsieer~
GuuesKeveere nw efke iebiee veoer ceW Jeehle eot<eCe kes GheMeceve Deewj
peue iegCeJeee ceW megOeej kejves kes GsMe mes keW mejkeej eje
1985 ceW keWere iebiee eeefOekejCe Deewj iebiee heefjeespevee
efveosMeeuee kee ie"ve efkeee ieee Lee leLee lelheeele 14 peveJejer,
1986 kees iebiee keee& eespevee (GAP : Ganga Action
Plan) kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee efpemekes oes ejCeeW leLee npeejeW
kejes[ . kes Jee kes yeeo Yeer yesnlej heefjCeece veneR eehle ngS~
Fme keee& eespevee keer meceer#ee kes DeeOeej hej keW mejkeej eje
31 efomebyej, 2009 kees efceMeve keueerve iebiee eejbYe kejves keer

Iees<eCee keer ieF& Leer leLee Fme meboYe& ceW henues ner eOeeveceb$eer keer
DeOe#elee ceW je^ere iebiee veoer yesefmeve eeefOekejCe (NGBRA)
kee ie"ve Yeer efkeee ieee Lee~
veceeefce iebies keee&ece kees meheue yeveeves kes efueS Ske cenJehetCe&
henue kes lenle 4 peveJejer, 2016 kees Leue mesvee keer ceoo mes
yeveeF& ieF& iebiee Jeeefnveer yeeefueeve keer henueer kebheveer keer ie{cegesMJej
ceW lewveeleer keer ieF& nw~ Fme iebiee Jeeefnveer kes peJeeve iebiee kes le
hej lewveele jn kej en megefveefele kejWies efke Deeweesefieke FkeeFeeb
Deewj veeieefjke iebiee kees eotef<ele ve kejW~ MeerIe ner Ssmeer leerve Deve
kebheefveeeb keevehegj, JeejeCemeer SJeb Fueeneyeeo ceW Yeer lewveele keer
peeSbieer~
GuuesKeveere nw efke iebiee SJeb osMe keer Deve veefoeeW kes mebj#eCe
SJeb efJekeeme nsleg pevepeeiekelee efJemleej kes efueS Je<e& 201516 kees peue mebj#eCe Je<e& kes he ceW ceveeee pee jne nw~
iebiee eece eespevee
5 peveJejer, 2016 kees keWere peue mebmeeOeve, veoer efJekeeme
Deewj iebiee mebj#eCe ceb$eer Gcee Yeejleer eje Gej eosMe kes neheg[
efpeues kes eece heg" mes iebiee eece eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~
Fme eespevee kes lenle iebiee efkeveejs efmLele osMe kes 1,600 eeceeW kee
efJekeeme efkeee peeSiee~ henues ejCe ceW Fme eespevee kes lenle 200
eeceeW kee eeve efkeee ieee nw~ Fve eeceeW keer Kegueer veeefueeeW SJeb
veeueeW kees iebiee ceW efiejves mes jeskekej DeheefMe efvekeemeer Deewj Gmekes
MeesOeve keer Jewkeefuheke JeJemLee keer peeSieer leLee hekekes MeeweeueeeW
kee efvecee&Ce efkeee peeSiee~ Fme eespevee kes lenle eleske eece hej 1
kejes[ . Jee efkeS peeSbies~ Fve eeceeW kee efJekeeme hebpeeye kes
efmeesJeeue eece kes cee@[ue hej efkeee peeSiee peneb eece efveJeeefmeeeW
kes meneesie mes peue eyebOeve SJeb DeheefMe efvekeemeer keer Glke=
JeJemLee keer ieF& nw~

103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC)

3-7 peveJejer, 2016 kes oewjeve cewmetj efJeMJeefJeeeuee, cewmetj

(kevee&ke) ceW Yeejleere efJe%eeve keebesme (ISC : Indian Science
Congress) kee 103Jeeb Jeeef<e&ke me$e Deeeesefpele efkeee ieee~
Fmekeer DeOe#elee [e@. S. kes. mekemesvee eje keer ieF&~
iele Je<e& DeeF&Smemeer kee 102Jeeb me$e cebgyeF& efJeMJeefJeeeuee,
cebgyeF& ceW Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kes 103JeW me$e kee keWere efJe<ee (Theme)
Lee - Yeejle ceW mJeosMeer efJekeeme kes efueS efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer
(Science and Technology for Indigenous Development in India)~ iele Je<e& DeeF&Smemeer kee keWere efJe<ee ceeveJe

efJekeeme nsleg efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer Lee~

GuuesKeveere nw efke 13 Je<eeX kes yeeo kevee&ke ceW leLee 34 Je<eeX
kes yeeo cewmetj ceW Yeejleere efJe%eeve keebesme kee Jeeef<e&ke me$e Deeeesefpele
ngDee nw~
Fme me$e kee GodIeeve cewmetj efJeMJeefJeeeuee kes cevemeeiebiees$eer
heefjmej ceW eOeeveceb$eer vejs ceesoer eje 3 peveJejer, 2016 kees
efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 6

Yeejleere efJe%eeve keebesme kes 103JeW me$e ceW efJeMJe kes Deveske osMeeW
kes 500 Jew%eeefvekeeW kes Deefleefje 12,500 eefleefveefOeeeW SJeb
MeesOeeefLe&eeW leLee osMe-efJeosMe kes 150 mes DeefOeke mebmLeeveeW ves
eefleYeeie efkeee~ FmeceW veesyesue meceele Jew%eeefvekeeW pee@ve yeer. ieg[&ve
(efeefkelmee veesyesue, 2012; efyesve), [sefJe[ pes. ee@me (Yeeweflekeer
veesyesue, 2004; Decesefjkee), [wve Mesecewve (jmeeeve veesyesue,
2011; Fpejeeue), mepe& nejesmes (Yeeweflekeer veesyesue, 2012;
eebme) SJeb Dee@Le&j yeer. cewke[esveeu[ (Yeeweflekeer veesyesue, 2015;
kevee[e) leLee cebpegue Yeeie&Je (veesyesue kes meceke#e ieefCele kee
heeru[dme ces[ue, 2014; Decesefjkee) ves Yeer Yeeieeroejer keer~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kes GodIeeve meceejesn ceW Deheves mebyeesOeve
ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves osMe-efJeosMe kes Jew%eeefvekeeW mes Deheves DevegmebOeeve
kees heeFJe-F& (Fkeesvee@ceer, SvJeeejceW, Svepeea, SchewLeer SJeb
FefkeJeer) hej keWefle kejves kee Deeeve efkeee~
keee nw heeFJe-F&
(i) DeLe&JeJemLee (Economy) : peye ueeiele eYeeJeer Deewj
eYeeJekeejer meceeOeeve leueeMee peeS~
(ii) heee&JejCe (Environment) : peye nceejs keeye&ve hegefeb
meyemes nukes jnW Deewj heeefjefmLeeflekeer hej peneb leke mebYeJe nes
vetvelece eYeeJe he[s~
(iii) Tpee& (Energy) : peye nceejer mece=ef Tpee& hej kece
efveYe&j kejs leLee nceejs eje eege Tpee& DeekeeMe kees veeruee
Deewj he=LJeer hej nefjeeueer yeveeS jKes~
(iv) mebJesovee (Empathy) : peye nceejs eeemeeW kee meecebpeme
nceejer mebmke=efle, heefjefmLeefleeeW Deewj meeceeefpeke egveewefleeeW kes
meeLe yevee jns~
(v) meecelee (Equity) : peye efJe%eeve meceeJesMeer efJekeeme kees
GVeefele kejves kes meeLe meyemes kecepeesj kes keueeCe kee
mebJeOe&ve kejs~
Deheves mebyeesOeve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves efJe%eeve Deewj mJeosMeer
efJekeeme Deekeeb#eeDeeW keer KeeF& kees heeves keer DeeJeMekelee hej
yeue osles ngS Tpee& Glheeove, efJelejCe SJeb GheYeesie keer heefle kees
yeoueves nsleg Deieues ome Je<eeX kes efueS efJeMJe kes 30-40
efJeMJeefJeeeueeeW SJeb eeesieMeeueeDeeW kee vesJeke& yeveeves kee megPeeJe
efoee~ meeLe ner GvneWves mLeeveere heeefjefmLeeflekeer kees Oeeve ceW jKeles
ngS mebJesoveMeeruelee kes meeLe MenjeW kes eespeveeye Jew%eeefveke efJekeeme
hej Yeer peesj efoee~
eOeeveceb$eer ceesoer eje eeweesefiekeer efJepeve-2035 omleeJespe Yeer
peejer efkeee ieee leLee GvneWves 2015-16 kes efueS Yeejleere
efJe%eeve keebesme mebIe (ISCA) kes hegjmkeejeW (FveceW eefleefle
DeeMeglees<e cegKepeea cesceesefjeue DeJee@[& ees. heer. heer. ceeLegj kees efoee
ieee) kees eoeve kejves kes meeLe Fme meceeiece ceW GheefmLele veesyesue
meceele Jew%eeefvekeeW kees mJeCe& heoke Yeer eoeve efkeS~

efJeefMe leLe
3 peveJejer kees ner Yeejle jlve Jew%eeefveke ees. meer. Sve. Deej.
jeJe eje efJe%eeve keebesme ceW [tFbie meeFbme Fve Fbef[ee efJe<ee
hej Sce. efJeMJesMJejwee JeeKeeve efoee ieee leLee Fmeer efove
keWere efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer leLee Yet efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve
eje cesiee eoMe&veer eeF[ Dee@he Fbef[ee-ebefej meeFbme Sb[
skeveesuee@peerme kee Yeer eejbYe efkeee ieee~ Fme cesiee Skemehees kes
ecegKe Keb[ ne@ue Dee@he eeF[ ([e@. keueece kees meceefhe&le),
efJe%eeve peesle leLee pesvesefmeme (SceSmeSceF& #es$e hej keWefle) Les~
4 peveJejer, 2016 kees heebeJeeR ceefnuee efJe%eeve keebesme
(2012 mes DeeF&Smemeer kes meeLe eefle Je<e& Deeeseefpele) kee
MegYeejbYe keWere ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle F&jeveer ves
efkeee peyeefke Fmeer efove yeeue efJe%eeve keebesme (1993 mes
DeeF&Smemeer kes meeLe eefle Je<e& Deeeesefpele) kee GodIeeve veesyesue
efJepeslee efyeefMe Jew%eeefveke pee@ve yeer. ieg[&ve eje efkeee ieee~
Fmeer efove 9JeeR meeFbme kecegefvekesme& ceer kee eejbYe veesyesue
efJepeslee Fpejeeueer Jew%eeefveke [wve Mesecewve eje efkeee ieee~
103JeeR Yeejleere efJe%eeve keebesme kes Fme 5-efoJemeere Deeeespeve
kes oewjeve efJeefYeVe Jeelee& me$eeW ceW kegue 14 efJe<eeeW hej efJeeejefJeceMe& efkeee ieee efpeveceW Meeefceue Leske=ef<e SJeb heesjWefmeke
meeFbme, pebleg, heMeg SJeb celme efJe%eeve, SbLeesheesuee@efpekeue Sb[
efyensefJeejue meeFbmespe, kesefcekeue meeFbme, DeLe& efmemce meeFbmespe,
Fbpeerefveeefjbie meeFbmespe, heee&JejCe efJe%eeve, metevee Deewj mebeej
efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer, cewsefjeue meeFbmespe, ieefCeleere efJe%eeve,
efeefkelmee efJe%eeve, veJe peerJeve efJe%eeve, efheefpekeue meeFbmespe SJeb
hueeb meeFbmespe~ Fvekes Deefleefje vewvees efJe%eeve, Debleefj#e efJe%eeve,
eeweesefiekeer SJeb Devegeeesie, ceOegcesn, hejceeCeg Tpee&, megjef#ele peue
SJeb mJelee, jesie SJeb Deew<eOe efJekeeme, mJe Yeejle henue nsleg
meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer Deeefo hej 30 mecee (Plenary)
Jeelee& me$eeW kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~
7 peveJejer, 2016 kees mebheVe Yeejleere efJe%eeve keebesme kes
103JeW me$e kes meceeheve meceejesn kes cegKe DeefleefLe hetJe& eOeeveceb$eer
Se.[er. osJeieew[e Les peyeefke meceejesn kee efJeoeF& Yee<eCe kevee&ke
kes jepeheeue JepetYeeF& Jeeuee eje efoee ieee~
Yeejleere efJe%eeve keebesme kee Deieuee (104Jeeb) Jeeef<e&ke me$e 3-7
peveJejer, 2017 kes oewjeve esVeF& kes SmeDeejSce efJeMJeefJeeeuee
ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~

yeermeermeerDeeF& megOeejeW hej peefmme uees{e meefceefle keer efjhees&

4 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[& (BCCI)

ceW megOeejeW hej veeecetefle& Deej.Sce. uees{e meefceefle ves Deheveer
efJemle=le efjhees& meJeexe veeeeuee kees meeQheer~
GuuesKeveere nw efke Fbef[eve eerefceej ueerie (IPL) ceW mhee@
efHeefkemebie leLee efekes ceW Yeeeej kes ceeceues ceW efveCe&e osles ngS
22 peveJejer, 2015 kees meJeexe veeeeuee ves oesef<eeeW keer mepee
efveOee&efjle kejves leLee efekes eMeemeve ceW efnleeW kes kejeJe Deewj
Yeeeej kes ceeceues ceW DevegMebmeeSb eoeve kejves nsleg hetJe& cegKe
veeeeOeerMe peefmme Deej.Sce. uees{e keer DeOe#elee ceW 3-meomeere

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 7

meefceefle (Deve meome-peefmme DeMeeske Yeeve Deewj peefmme Deej.Jeer.

jefJebve) kee ie"ve efkeee Lee~
yeermeermeerDeeF& ceW megOeejeW kes meboYe& ceW peefmme uees{e meefceefle keer
159 he=eW keer efjhees& keer ecegKe DevegMebmeeSb efyebogJeej Fme ekeej
nQ
(i) yeermeermeerDeeF& Deewj DeeF&heerSue kes Meemekeere efvekeee he=Leke
nesves eeefnS leLee DeeF&heerSue keer Meemekeere heefj<eo kees
meerefcele mJeeeelee nesveer eeefnS~
(ii) yeermeermeerDeeF& kes Dence heoeefOekeeefjeeW pewmes- DeOe#e, GheeOe#e,
meefeJe, mebege meefeJe Deewj kees<eeOe#e Deeefo keer efveegefe
kes efueS ke[s efveece neW~ meeLe ner Gmekeer Deeeg 70 Je<e& mes
DeefOeke ve nes leLee keesF& ceb$eer ee mejkeejer veewkejer kejves
Jeeuee Fve heoeW hej efveege ve nes~
(iii) yeermeermeerDeeF& kes es heoeefOekeejer ueieeleej oes keee&keeue mes
DeefOeke heo hej veneR jn mekeWies leLee Jes Ske mecee ceW oes
heoeW hej veneR jn mekeles~ Fmekes Deefleefje keesF& Jeefe Ske
mecee ceW yeermeermeerDeeF& Deewj jepe mebIe oesveeW kee heoeefOekeejer
veneR jn mekesiee~
(iv) eleske jepe mes Ske efekes mebIe ner yeermeermeerDeeF& kee
meome nes leLee eleske jepe kee kesJeue Ske Jees nes~ Deve
erceeW pewmes- mesvee, jsueJes, efekes keueye Dee@He Fbef[ee,
vesMeveue efekes keueye Deeefo kees jsueeries kej SmeesefmeS
kee opee& efoee peeS Deewj Fve erceeW kees Jees kee DeefOekeej
veneR nesvee eeefnS~
(v) osMe ceW efJeefYevve efekes #es$eeW (Zones) keer eemebeif ekelee
kesJeue tvee&ceWeW kes GsMe mes nesveer eeefnS leLee yeermeermeerDeeF&
SJeb Fmekeer meefceefleeeW kes DeefYeMeemeve ceW es eemebeif eke veneR nQ~
(vi) yeermeermeerDeeF& keer ner lejn jepeeW kes efekes Smeesemf eSMeveeW kes
mebie"ve Deewj keee&eCeeueer ceW mebjeveelceke Skehelee nes~
(vii) yeermeermeerDeeF& kes eyebOeve ceeceues cegKe keee&keejer DeefOekeejer
(CEO) kes vesle=lJe ceW hesMesJejeW eje mebeeefuele SJeb efeeeefvJele
nesves eeefnS~
(viii) Debleje&^ere kes meeLe-meeLe eLece esCeer mlejeW hej Yeer heg<e
SJeb ceefnuee erceeW kes efueS efKeueeef[eeW kes mebIe (Players
Associations) ieef"le efkeS peeSb~
(ix) efekes ceW medsyeepeer (Betting) kees JewOeeefveke ceevelee oer
peeveer eeefnS leLee cewe efHeefkemebie kees ob[veere DehejeOe
(Criminal Offence) yeveeee peeS~
(x) yeermeermeerDeeF& ceW efveJee&eve eefeee Ske efveJee&eve DeefOekeejer keer
osKe-jsKe ceW nesveer eeefnS leLee yees[& kes Deebleefjke efJeJeeoeW kes
meceeOeeve nsleg ueeskeheeue keer JeJemLee nes~ Fmekes efueS neF&kees&
kes mesJeeefveJe=e eerHe peefmme kees efveege efkeee peeS~
(xi) yees[& kes JeeeW kee hee&Jes#eCe mJeleb$e uesKee hejer#eke eje
efkeee peevee eeefnS~
(xii) efekes keer je^ere eeve meefceefle ceW leerve meome neWies
efpevneWves sm efekes Kesueer nes~

(xiii) meeLe ner meefceefle ves yeermeermeerDeeF& kees metevee kes DeefOekeej
(RTI) kes oeejs ceW ueeves keer Yeer mebmlegefle keer nw~
(xiv) meefceefle ves yeermeermeerDeeF& keer keee&eCeeueer ceW heejoefMe&lee ueeves
kes efueS yees[& keer meYeer keee&JeeefneeW SJeb efveeceeW keer efJemle=le
metevee JesyemeeF hej DeJeMe Deheuees[ efkeS peeves kes efueS Yeer
kene nw~ meefceefle ves efnleeW kes kejeJe kees jeskeves kess efueS
ceeveke efveOee&ejf le efkeS peeves keer DevegMebmee Yeer keer nw~
Fmekes Deefleefje peefmme uees{e meefceefle ves DeeF&heerSue kes meerDeesDees
jns megboj jceve (efpevneWves veJebyej, 2015 kes eejbYe ceW heo mes
Fmleerhee os efoee) kees me#eeW kes DeYeeJe ceW 2013 mhee@
efHeefkemebie Deewj medsyeepeer ceeceues kes mebyebOe ceW oes<ecege kej
efoee~
yeermeermeerDeeF& ceW megOeejeW hej peefmme uees{e meefceefle keer efjhees& hej
Deye meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe er.Sme."ekegj keer
DeOe#elee Jeeueer heer" efJeeej kejsieer~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& peefmme uees{e meefceefle ves 14
pegueeF&, 2015 kees peejer Deheves efveCe&e ceW iegveeLe ceehheve Deewj
jepe kegbe hej efekes mes peg[er ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue nesves hej
DeepeerJeve eefleyebOe ueiee efoee Lee leLee DeeF&heerSue ceW Fbef[ee
meerceWmd e keer eWeeFpeer erce esvveF& meghejefkebime SJeb peehegj DeeF&heerSue
eWeeFpeer erce jepemLeeve je@eume kees 2 Je<e& kes efueS DeeF&heerSue
mes eefleyebefOele kejves kee Yeer efveCe&e efoee Lee~ lelheMeele 18
Deketyej, 2015 kees Fme efveCe&e kes DevegmejCe ceW yeermeermeerDeeF&
eje Fve oes erceeW kees 2016 SJeb 2017 kes DeeF&heerSue me$e nsleg
efveuebefyele efkeS peeves leLee Fvekes mLeeve hej oes veF& DeeF&heerSue
eWeeFpeer erceeW kee ie"ve veerueeceer eefeee kes ceeOece mes efkeS peeves
keer Iees<eCee keer ieF& Leer~

Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer

6 peveJejer, 2016 kees keWere penepejeveer, me[ke heefjJenve SJeb

jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer eje veF& efouueer ceW Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW Yeejle keer henueer veoer metevee eCeeueer (RIS : River
Information System) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
en Yeejle ceW Deheveer lejn keer veF& eCeeueer nw, pees iebiee veoer hej
je^ere peueceeie&-I (nefuoee mes Fueeneyeeo) hej megjef#ele SJeb
meerke DebleoxMeere veewheefjJenve (Navigation) kees megiece yeveeSieer~
DeejDeeF&Sme kee efeeevJeeve Yeejleere DebleoxMeere peueceeie&
eeefOekejCe (IWAI : Inland Waterway Authority of India) kes mecee GejoeefelJe kes lenle efkeee peeSiee pees penepejeveer
ceb$eeuee eje eMeeefmele Ske JewOeeefveke efvekeee nw~
Fme eCeeueer kee efeeevJeeve ejCeye he mes efkeee peeSiee~
eLece ejCe kes lenle je^ere peueceeie&-I kes 145 efkeceer. m^se
(nefuoee mes hejkekee) kees Deeeefole efkeee peeSiee peyeefke
efleere ejCe ceW Fmes hejkekee mes hevee (410 efkeceer.) Deewj
le=leere ejCe ceW hevee mes JeejeCemeer (356 efkeceer.) leke efJemleeefjle
efkeee peeSiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 8

DeejDeeF&Sme Jemlegle: DebleoxMeere veewheefjJenve ceW eeleeeele SJeb

heefjJenve eefeeeDeeW kee DeefOekelece ueeYe eehle kejves nsleg
leweej ne[&Jesej SJeb mee@heJesej DeeOeeefjle DeeOegefveke ^wefkebie
eCeeueer kee meefcceeCe nw~ en eCeeueer Ske GVele Deewj meteveeDeeW
kes JeemleefJeke mecee Deeoeve-eoeve kes peefjS ieefleMeerue heesleeW
SJeb leeW kes yesme msMeveeW kes yeere lJeefjle Fueske^e@efveke [ee
nmleeblejCe megefveefMele kejleer nw~ DeeF&DeejSme kee GsMe
peueceeie& mebeeuekeeW SJeb Gheeesiekeee&DeeW kes yeere Deeoeveeoeve kees egefemebiele yeveevee nw~
DeejDeeF&Sme kes ceeOece mes peneb yebojieeneW SJeb veefoeeW ceW DebleoxMeere
veewheefjJenve megj#ee ceW Je=ef nesieer, DebleoxMeere peue ceeieeX kee
yesnlej Fmlesceeue nes mekesiee Deewj heee&JejCe mebj#eCe ceW ceoo
efceuesieer JeneR en heesleeW kes ceOe DeLeJee heesle SJeb hegue kes yeere
kekej pewmes peesefKeceeW mes yeeeJe nsleg keejiej Gheee Yeer GheueyOe
kejeSiee~
GuuesKeveere nw efke veerojueQ[dme, yesefupeece, pece&veer, eerve SJeb
Decesefjkee pewmes osMeeW ceW Fmeer ekeej keer veoer metevee eCeeefueeeb
meheueleehetJe&ke keee& kej jner nQ~

he"evekees ceW DeelebkeJeeoer nceuee

2 peveJejer, 2016 kees eele: ueieYeie 3.00-3.30 yepes

hebpeeye kes he"evekees efmLele Yeejleere Jeeeg mesvee keer heefeceer
keceeve kes Sejheesme& msMeve hej Yeejer cee$ee ceW nefLeeejeW mes uewme
mesvee keer Jeoea ceW DeeS DeelebkeJeeefoeeW ves nceuee kej efoee~
Sejheesme& kewcheme keer 15 heer Tbeer oerJeej kees heej kej Iegmes
Fve DeelebkeJeeefoeeW kee efveMeevee Sejheesme& yesme kes efJeceeve SJeb
nsefuekee@hj Les, neueebefke megj#ee yeueeW eje FvnW henues ner jeske
efueee ieee~
DeelebkeJeeefoeeW Deewj megj#ee yeueeW kes yeere 2 peveJejer kees ueieYeie
17 Iebs leke ngF& ceg"Yes[ ceW eej DeelebkeJeeoer ceejs ieS~
Fmekes yeeo je^ere megj#ee iee[& (NSG) kes keceeb[es SJeb mesvee kes
peJeeveeW eje Mes<e DeelebefkeeeW keer Keespe nsleg ienve DeefYeeeve
eueeee ieee efpemeceW 4 peveJejer kees oes Deve DeelebkeJeeefoeeW kes
ceej efiejeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
kegue efceueekej he"evekees Sejyesme ceW SveSmepeer Deewj mesvee kee
DeefYeeeve (efpemes mesvee eje Dee@hejsMeve Oeebiet kee veece efoee ieee
Lee) 70 Iebs mes DeefOeke mecee leke euee peyeefke cebgyeF& Deelebkeer
nceues ceW ueieYeie 57 Iebs leke ceg"Yes[ eueer Leer~
Fme Deelebkeer nceues ceW Ske veeieefjke Yeer ceeje ieee Deewj kegue 7
Yeejleere megj#eekeceea Menero ngS efpemeceW SveSmepeer kes yece ef[mheespeue
mkeJee@[ kes keceebef[bie Dee@efhemej uesefheveW keve&ue efvejbpeve kegceej
Deewj je^ceb[ue KesueeW kes efveMeevesyeepeer mJeCe& heoke efJepeslee metyesoej
helesn efmebn Meeefceue Les~
heeke DeefOeke=le keMceerj (heerDeeskes) kes Ske ope&ve mes DeefOeke
Deelebkeer mebie"veeW kes mecevJeeke etveeFs[ pesneo keeGbefmeue (etpesmeer)
ves he"evekees Deelebkeer nceues keer efpeccesoejer ueer nw~ Yeejle eje
heeefkemleeve kees Fme nceues kes heeefkemleeveer mebhekeeX kes mee#e
(efpeveceW nceuee kejves Jeeues DeelebefkeeeW eje heeefkemleeve kes Deheves

DeekeeDeeW mes sueerheesve hej keer ieF& Jeelee&DeeW kee efjkee@[& Meeefceue
nw) meeQhe efoS ieS nQ~
mebYeJele: es Deelebkeer jeJeer veoer ee Jeeme veoer kes jemles (efpemekee
eeesie ceeoke heoeLeeX kes lemkejeW eje efkeee peelee nw) Yeejleheeefkemleeve meercee kees heej kej hebpeeye ceW Iegmes Les~ 31 efomebyej,
2015 keer jele kees oerveeveiej ceW hebpeeye hegefueme kes hegefueme
DeOeer#eke meueefJeboj efmebn kee eej mewve Jeoea Jeeues ueesieeW eje
DehenjCe kej Gvekeer iee[er erveves kees Yeer Fme nceues mes pees[e pee
jne nw~
%eeleJe nw efke Fmemes hetJe& 27 pegueeF&, 2015 kees hebpeeye kes
iegjoemehegj efpeues kes oerveeveiej hegefueme Leeves hej Deelebkeer nceuee
ngDee Lee efpemeceW ueieYeie 11 Iebs leke eueer ceg"Yes[ kes yeeo
nceueeJej leerveeW Deelebkeer ceej efiejeS ieS Les Deewj Fme nceues ceW 5
hegefuemekeceea Yeer Menero ngS Les~

efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efMeueeveeme

31 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje Gej eosMe
kes veesS[e ceW yengeleeref#ele efouueer-cesj" SkemeesmeJes (DME :
Delhi-Meerut Expressway) kee efMeueeveeme efkeee ieee~
Fme DeJemej hej Gej eosMe kes jepeheeue jece veeFke, keWere
penepejeveer, me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer,
keWere efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer leLee Yet-efJe%eeve ceb$eer n<e&JeOe&ve leLee
Deve ieCeceeve Jeefe Yeer GheefmLele Les~
Fme heefjeespevee keer kegue ueeiele 7,566 kejes[ . Deekeefuele
nw efpemeceW efvecveefueefKele 3 Ieke Meeefceue nQ
(i) [erSceF& ejCe-I : 2,869 kejes[ . keer ueeiele mes efouueercesj" SkemeesmeJes (kegue uebyeeF&-74 efkeceer.) kes 28 efkeceer.
uebyeeF& kes efouueer-[emevee Keb[ (14-uesve) kee efvecee&Ce~
(ii) [erSceF& ejCe-II : 3],575 kejes[ . keer ueeiele mes, efouueercesj" SkemeesmeJes kes 46 efkeceer. uebyeeF& kes [emevee-cesj" Keb[
(6-uesve) kee efvecee&Ce~
(iii) 1,122 kejes[ . keer ueeiele mes je^ere jepeceeie& (NH)-24 kes
22 efkeceer. uebyeeF& kes [emevee-neheg[ Keb[ keer 6-uesefvebie~
efJeefMe leLe
efouueer Deewj cesj" kes ceOe Jele&ceeve ceW Skecee$e mebheke& ceeie&
SveSe-58 nw pees efke DeleefOeke ^wefheke kee yeesPe Jenve kej
jne nw~ efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes leweej nes peeves hej ve kesJeue
Fme jepeceeie& hej eeleeeele kee oyeeJe kece nes peeSiee, yeefuke
Fmemes efouueer ceW eot<eCe ceW keceer Deeves kes meeLe-meeLe heefeceer
Gej eosMe kee lJeefjle efJekeeme Yeer nesiee~
efouueer-cesj" SkemeesmeJes kee efJekeeme Ske mcee& SkemeesmeJes kes
he ceW efkeee peeSiee~ en veS neFefye[ Sveger cee@[ue (Hybrid
Annuity Model) kes lenle osMe keer eLece heefjeespevee nw~ Fme
SkemeesmeJes hej Deeves-peeves JeeueeW kes efueS ceewmece, ^wefheke Deewj
ogIe&veeDeeW kes yeejs ceW cenJehetCe& meteveeSb osves Jeeueer eCeeefueeeW
kes meeLe cetueYetle megefJeOeeSb eLee- mJeemLe mesJee, hes^esue hebhe,
Jeenve cejccele SJeb jsmesjW Deeefo Yeer GheueyOe kejeF& peeSbieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 9

ueKeveT ces^es kes ejCe- 1A kees mJeerke=efle

eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW 22 efomebyej, 2015 kees

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW ueKeveT ces^es jsue heefjeespevee
kes ejCe-1A kees mJeerke=efle oer ieF&~ en 22 msMeveeW kes meeLe
22.878 efkeceer. keer otjer keJej kejsieer~
Fme heefjeespevee keer ueeiele 6,928 kejes[ . nesieer efpemekee
meceLe&ve keW mejkeej eje 1,300 kejes[ . keer FefkeJeer Deewj
DeOeervemLe $e+CeeW eje efkeee peeSiee~
Fme heefjeespevee kee efeeevJeeve ueKeveT ces^es jsue keeheexjsMeve
(LMRC) eje efkeee pee jne nw efpemekee hegveie&"ve Yeejle mejkeej
Deewj Gej eosMe jepe mejkeej kes mebege mJeeefcelJe Jeeueer kebheveer
kes he ceW efkeee peeSiee~
en heefjeespevee mecee-mecee hej eLeemebMeesefOele efo ces^es jsueJespe
(kebm^keMeve Dee@he Jekeme&) Ske, 1978; efo ces^es jsueJespe
(Dee@hejsMeve Sb[ ceWsveWme) Ske, 2002; leLee efo jsueJespe
Ske, 1989 kes JewOeeefveke oeejs kes lenle DeeSieer~
Fme heefjeespevee kes eLece ejCe kes lenle eewOejer ejCe efmebn
Sejhees& (Deceewmeer Sejhees)& mes eejyeeie, efJeOeeve meYee, npejleiebpe,
ueKeveT efJeMJeefJeeeuee, DeeF&er eewjene SJeb hee@ueersefkeveke eewjene
mes nesles ngS cebgMeer hegefueee leke 22.878 efkeceer. uebyes hej
ces^es jsue eueeF& peeSieer efpemeceW eejyeeie mes npejleiebpe leke
3.440 efkeceer. Yeeie Yetefceiele leLee Mes<e 19.438 efkeceer. Yeeie
SefueJess[ nesiee~ Fme eLece ejCe kes lenle 19 SefueJess[ Deewj
3 Yetefceiele msMeve neWies~
Fme hej ces^es ^sve kee heefjeeueve efomebyej, 2016 leke
mebYeeefJele nw~ Fmekeer Deewmele ieefle 32-34 efkeceer. eefle Iebe
nesieer~ ces^es jsue mQ[[& iespe (1435 mm) hej euesieer leLee
FmeceW meeceevele: 6 keese keer Ske jske nesieer, efpemekeer ee$eer
#ecelee 1574 nesieer~
Fme heefjeespevee nsleg [erSceDeejmeer (efouueer ces^es jsue kee@heexjsMeve)
cee@[ue Deheveeee ieee nw efpemekes lenle FefkeJeer kes Deefleefje Mes<e
efJee hees<eCe nsleg keW mejkeej kes ceeOece mes yeee $e+Ce eehle efkeS
peeves keer Yeer JeJemLee nw~
ueKeveT ces^es jsue heefjeespevee kee meueenkeej ces^es cewve kes veece
mes eefme F&. eerOejve kees yeveeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe
eje efJee Je<e& 2013-14 kes yepe Yee<eCe ceW ueKeveT ces^es
jsue heefjeespevee keer Iees<eCee keer ieF& Leer leLee 27 petve, 2013
kees jepe cebef$eheefj<eo ves Fme heefjeespevee kes eLece ejCe kees
mJeerke=efle eoeve keer Leer~ Fme ejCe kee efvecee&Ce keee& cegKeceb$eer
DeefKeuesMe eeoJe eje 27 efmelebyej, 2014 kees efkeS ieS Yetefce
hetpeve kes meeLe eejbYe ngDee Lee~
Gej eosMe yepe 2015-16 ceW ueKeveT ces^es nsleg 425
kejes[ . keer JeJemLee kejves kes meeLe jepe kes Deeieje, keevehegj,
JeejeCemeer Deewj cesj" ceW Yeer ces^es jsue heefjeespeveeSb eejbYe efkeS
peeves kee efveCe&e efueee ieee Lee~ neue ner ceW Fueeneyeeo ceW Yeer
ces^es jsue heefjeespevee eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee cegKeceb$eer eje
keer ieF& nw~

esVeF& SJeb peehegj ces^es kee MegYeejbYe

29 petve, 2015 kees esVeF& keer cegKeceb$eer pes. peeueefuelee
eje esVeF& ces^es kes eLece ejCe (keeseceyes[g-Deueevogj) kes
MegYeejbYe kes meeLe ces^es jsue megefJeOee Jeeuee esvveF& Yeejle kee
7Jeeb Menj yeve ieee nw~ Fme ces^es kes GodIeeve kes DeJemej
hej Fmekeer eeueke Ske ceefnuee LeeR~
Fmemes hetJe& 3 petve, 2015 kees jepemLeeve keer cegKeceb$eer
JemebgOeje jepes eje njer Peb[er efoKeekej peehegj kes ceevemejesJej
ces^es msMeve mes peehegj ces^es ^sve kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee~
peehegj SJeb esVeF& cese^ s jsue eCeeueer keesuekeelee, efouueer SvemeerDeej,
yebieueg, ieg[ ieebJe Deewj cebyg eF& kes yeeo Yeejle keer eceMe: "eR
SJeb meeleJeeR mebeeefuele cese^ s jsue eCeeueer yeveer nQ~

Deue mesleg je^ kees meceefhe&le

24 efomebyej, 2015 kees keWere j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje

peccet SJeb keMceerj jepe kes peccet #es$e kes ke"gDee efpeues kes
yemeesnueer ceW jeJeer veoer hej efveefce&le Deue mesleg kees je^ kees
meceefhe&le efkeee ieee~
145 kejes[ . keer ueeiele mes efveefce&le Fme 592 ceerj uebyes
kesyeue-ms[ (Cable-stayed) efyepe mes efnceeeue eosMe SJeb hebpeeye
leLee peccet keMceerj SJeb keMceerj kes ceOe mebheke& mebeespekelee ceW keeheer
megOeej ngDee nw Deewj es Ske-otmejs kes Deewj efveke Dee ieS nQ~ en
yemeesnueer kees ogvesje mes pees[ ves Jeeues ceeie& hej yeveeee ieee nw~
leejeW hej Petueves Jeeuee en Yeejle kes Thejer Gejer Yeeie kee
henuee Deewj osMe ceW Deheveer lejn kee eewLee hegue nw~ Fme lejn
kes leerve Deve hegue cebgyeF& (jepeerJe ieebOeer yeebe-Jeueea meer efuebke),
Fueeneyeeo (veee vewveer efyepe) leLee keesuekeelee (efyeodeemeeiejngieueer efyepe) ceW nQ~
Fme hegue keer DeeOeejefMeuee ceF&, 2011 ceW lelkeeueerve meee{
etheerS ie"yebOeve keer ecegKe meesefveee ieebOeer ves jKeer Leer leLee Fmekee
efvecee&Ce meercee me[ke mebie"ve (BRO) eje efvepeer #es$e kes meneesie
mes efkeee ieee nw~

hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer mJeerke=efle eehle nesves kes

yeeo hejceeCeg Tpee& (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 kees
DeefOemetefele kej efoee ieee nw~
Fmemes hetJe& 14 efomebyej, 2015 kees ueeske meYee leLee 23
efomebyej, 2015 kees jepe meYee eje Ske cele mes hejceeCeg Tpee&
(mebMeesOeve) efJeOeseke, 2015 heeefjle efkeee ieee Lee~
en DeefOeefveece 1962 kes hejceeCeg Tpee& DeefOeefveece ceW mebMeesOeveeW
nsleg eeJeOeeve kejlee nw, efpevekee GsMe osMe ceW veF& veeefYekeere
Tpee& heefjeespeveeDeeW keer mLeehevee kees megiece yeveevee Deewj lJeefjle
kejvee nw~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes heuemJehe Yeejleere veeefYekeere
Tpee& efveiece efue. (NPCIL) meefnle hejceeCeg Tpee& FkeeFeeW kes
efueS Deve meeJe&peefveke SJeb mejkeejer #es$e kes GheeceeW kes meeLe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 10

mebege Gheece yevee mekeves kee ceeie& Kegue ieee nw~

Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kes lenle mejkeejer kebheveer mes leelhee&
Ssmeer kebheveer mes nw efpemeceW vetvelece 51 eefleMele eoe Mesej hebtpeer
(Paid-up Share Capital) keW mejkeej kes heeme nes~
veeefYekeere Tpee& nsleg mebege Gheece ceW eoe Mesej hebtpeer hetjer lejn
mes Ske ee DeefOeke meeJe&peefveke #es$e Gheece kes heeme nes mekeleer nw
leLee keW mejkeej Ssmes mebege Gheece nsleg efveosMeke ceb[ue kee
ie"ve kejsieer~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kes lenle veeefYekeere Tpee& Glheeove
DeLeJee efJekeeme ee DevegmebOeeve mes mebyebefOele efkemeer Yeer mebeb$e kes
DeefOeenCe, Glheeove, eeesie, efveee&le SJeb Deeeele nsleg ueeFmeWme
DeeJeMeke nw pees efke mejkeejer kebheveer ee keW mejkeej kes efkemeer
efJeYeeie kees ner eehle nes mekesiee~ Ssmeer mejkeejer kebheveer ceW mejkeej
keer DebMeOeeefjlee 51 eefleMele mes kece nesves (DeLee&le Gmekes mejkeejer
kebheveer ve jn peeves) hej eoe ueeFmeWme efvejmle nes peeSiee~

efouueer ceW Jeeeg eot<eCe hej meJeexe veeeeuee

5 peveJejer, 2016 kees meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe

er. Sme. "ekegj keer DeOe#elee Jeeueer heer" ves efouueer ceW Jeeeg
eot<eCe kes ceeceues hej megveJeeF& kes oewjeve DeeosMe peejer efkeee efke
efpeve JeeefCeefpeke JeenveeW kees efouueer ceW meeceeve veneR es[vee nw, Jes
eneb eJesMe veneR kejWies~ Fmekes lenle Deye efouueer ceW eejeW Deesj mes
Ssmes JeenveeW kee eJesMe jeske efoee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Fmemes henues 16 efomebyej, 2015 kees peejer
DeeosMe ceW meJeexe veeeeuee keer Fmeer heer" ves 2005 ee Gmemes
henues kes hebpeerke=le ^keeW kes efouueer eJesMe hej jeske ueieeves kes meeLe
SveSe-1 Deewj SveSe-8 mes efouueer ceW meeceeve ve uesves-osves Jeeues
JeenveeW kes eJesMe hej Yeer jeske ueieeF& Leer~ 5 peveJejer, 2016 kes
DeeosMe kes lenle Deye SveSe-10, SveSe-2 SJeb SveSe-58
leLee Gej eosMe kes SmeSe-57 mes Yeer efouueer ceW meeceeve ve
es[ves Jeeues JeeefCeefpeke JeenveeW kes eJesMe hej hetCe&le: jeske ueiee
oer ieF& nw~
16 efomebyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe
er. Sme. "ekegj keer DeOe#elee Jeeueer Fme heer" ves efouueer ceW
Ieeleke mlej hej henbge ieS Jeeeg eot<eCe keer jeskeLeece nsleg keF&
Deve cenJehetCe& DeeosMe Yeer peejer efkeS Les~
Fmekes lenle meJeexe veeeeuee ves efouueer je^ere jepeOeeveer #es$e
(NCR) ceW 31 ceee&, 2016 leke 2000 meermeer ee Gmemes
DeefOeke keer #ecelee Jeeueer efvepeer ueipejer [erpeue keejeW SJeb SmeetJeer
kes hebpeerkejCe hej jeske ueiee oer~
meeLe ner Meer<e& veeeeuee ves DeeosMe efoee efke 1 ceee&, 2016 mes
efouueer ceW efmeer hejefce kes lenle eueves Jeeueer Sshme DeeOeeefjle
wefkemeeeb Deesuee, Gyej Deeefo kesJeue meerSvepeer hej ner eue mekeWieer~
Fmekes Deefleefje meJeexe veeeeuee ves SvemeerDeej ceW eJesMe kejves
Jeeues JeeJemeeefeke JeenveeW mes heee&JejCe #eeflehetefle& Meguke (ECC :
Environment Compensation Charge) ee eerve wkeme
Jemetues peeves kes Deheves Deketyej, 2015 kes DeeosMe (efpemekes

lenle 1 veJebyej mes en Meguke ueeiet efkeee ieee Lee) kees Yeer
mebMeesefOele efkeee~
mebMeesefOele DeeosMe kes lenle esue wkeme kes Deefleefje ueieves Jeeues
Fme Meguke kees meeceeve ueos nukes SJeb t Skemesue JeeefCeefpeke
JeenveeW kes efueS 700 . mes ye{ekej 1400 . leLee Fmemes
ye[s (Leer Skemesue SJeb Fmemes Yeejer ^keeW) JeeefCeefpeke JeenveeW kes
efueS 1300 . mes ye{ekej 2600 . kej efoee ieee nw~
neueebefke efouueer ceW eJesMe kejves Jeeues Keeueer JeenveeW kees 700
Deewj 1300 . keer oj mes ner heee&JejCe Meguke osvee nesiee~
veeeeuee kes Devegmeej Fmemes Gve JeenveeW kes efouueer eJesMe hej
jeske ueiesieer pees yeneves kes efueS efouueer kee ese-ceese meeceeve
jKekej eJesMe kej uesles Les~
GuuesKeveere nw efke Deketyej, 2015 ceW meJeexe veeeeuee eje
efouueer ceW eJesMe kejves Jeeues JeeefCeefpeke JeenveeW hej heee&JejCe
#eeflehetefle& Meguke Deejseefhele kejves kee DeeosMe meWj hee@j meeFbme
Sb[ SveJeeejceW (CSE) kes DeOeeve kee meb%eeve uesles ngS efoee
ieee Lee, efpemekes Devegmeej efouueer ceW eJesMe kejves Jeeues ueieYeie
23 eefleMele JeeefCeefpeke JeenveeW Deewj 40-60 eefleMele leke
Yeejer ^keeW kee iebleJe efouueer ve neskej Deeies neslee nw leLee GvnW
Jewkeefuheke ceeie& Deheveeves kes efueS kene peevee eeefnS~
meerSmeF& kes DeOeeve kes Devegmeej efouueer ceW eJesMe kejves Jeeues
JeeefCeefpeke Jeenve eneb heefjJenve #es$e mes nesves Jeeues eot<eCe ceW
kegue efveuebefyele keCeeW (PM : Particulate Matter) kes ueieYeie
30 eefleMele Deewj kegue veeF^espeve Dee@kemeeF[ kes 22 eefleMele
nsleg Gejoeeer nesles nQ~
meJeexe veeeeuee kes Gheeg&e DeeosMe kes lenle ee$eer JeenveeW SJeb
yemeeW, GheYeesee Jemleg SJeb Keee meeceeer {esves Jeeues JeenveeW leLee
SbyegueWme mesJeeDeeW kees Fme heee&JejCe #eeflehetefle& Meguke mes cege jKee
ieee nw~

mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015

21 efomebyej, 2015 kees ueeske meYee eje mebMeesefOele je^ere

peueceeie& efJeOeseke, 2015 heeefjle kej efoee ieee~
Fmemes 9 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee
ceW mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW je^ere peueceeie& efJeOeseke
(The National Waterways Bill), 2015 ceW mebMeesOeveeW kees
mJeerke=efle eoeve keer ieF& Leer~
mebMeesefOele je^ere peueceeie& efJeOeseke, 2015 kes lenle 5 Jele&ceeve
je^ere peueceeieeX mebyebOeer DeefOeefveeceeW kees efvejmle kej Gvekees Fmeer
efJeOeseke kes oeejs ceW ueeS peeves nsleg eeJeOeeve efkeee ieee nw~
meeLe ner 106 Deefleefje DebleoxMeere peueceeieeX kees veew heefjJenve
nsleg je^ere peueceeie& (NW-National Waterway) Ieesef<ele kejves
kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~ Fme ekeej Fme efJeOeseke kes DeefOeefveeefcele
nesves kes yeeo osMe ceW je^ere peueceeieeX keer mebKee ye{kej 111 nes
peeSieer~
Fme efJeOeseke ceW efkeS ieS mebMeesOeveeW kes lenle kesjue kes 10
peueceeieeX kees cetue efJeOeseke (pees 5 ceF&, 2015 kees emlegle

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 11

efkeee ieee Lee) mes neee ieee nw peyeefke 17 peueceeieeX kees

Jele&ceeve peueceeieeX ceW ner meceeefnle kej efoee ieee nw~ Fmekes
Deefleefje FmeceW 18 veS peueceeie& pees[s ieS nQ efpeveceW 5 cesIeeuee
kes, 5 kevee&ke kes, 3 ceneje^ kes, 3 kesjue kes leLee 1-1
leefceuevee[g SJeb jepemLeeve kes peueceeie& Meeefceue nQ~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej Yeejleere DebleoxMeere peueceeie&
eeefOekejCe (IWAI) kes ceeOece mes veew heefjJenve nsleg efkemeer
DebleoxMeere peueceeie& kee leYeer efJekeeme kej mekeleer nw peyeefke mebmeo
eje keevetve kes lenle Gmes je^ere peueceeie& Ieesef<ele efkeee peeS
(mebefJeOeeve keer 7JeeR Devegmeteer keer mebIe meteer keer eefJeef 24 kes
lenle je^ere peueceeieeX kes meboYe& ceW keW mejkeej ner keevetve yevee
mekeleer nw)~
efkemeer DebleoxMeere peueceeie& kees je^ere peueceeie& Ieesef<ele kej efoS
peeves hej GmeceW penepejeveer kes efJekeeme Deewj efveeceve leLee eb$eeeefuele
JeenveeW eje veew heefjJenve keW mejkeej kes DeefOekeej #es$e ceW Dee
peelee nw leLeeefhe peue kes Gheeesie, mebyebefOele Yetefce, Keefvepe,
DeJeeJe, Oeeleg, yeeuet Deeefo kes mJeeefcelJe kee DeefOekeej jepe
mejkeej kes ner heeme jnlee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle kes kegue DebleoxMeere heefjJenve ceW peueceeieeX
kee Yeeie cee$e 0.4 eefleMele ner nw peyeefke veerojueQ[dme ceW es 42
eefleMele, eerve ceW 8.7 eefleMele Deewj Decesefjkee ceW 8 eefleMele kes
mlej hej nw~
Deye leke Ieesef<ele je^ere peueceeie&
efJeiele 30 Je<eeX ceW Yeejle ceW Deye leke kesJeue 5 peueceeieeX
kees ner je^ere peueceeie& (kegue uebyeeF& ueieYeie 4,382 efkeceer.)
Ieesef<ele efkeee pee mekee nw~ es nQ
a. NW-1 (1986 ceW Ieesef<ele) : iebiee-YeeieerjLeer-ngieueer
veoer eCeeueer kee Fueeneyeeo-nefuoee m^se (Gej eosMe,
efyenej, PeejKeb[ SJeb he. yebieeue ceW efJemleeefjle; kegue
uebyeeF&-1,620 efkeceer.)~
b. NW-2 (1988 ceW Ieesef<ele) : yeeheg$e veoer kee Oegyejermeeefoee m^se (Demece ceW; kegue uebyeeF&-891 efkeceer.)~
c. NW-3 (1993 ceW Ieesef<ele) : heefeceer le venj kee
keesehegjce-kesjue m^se (kesjue ceW Geesieceb[ue SJeb
ebheekekeje venjeW kes YeeieeW kes meeLe; kegue uebyeeF&-205
efkeceer.)~
d. NW-4 (2008 ceW Ieesef<ele) : ieesoeJejer kes Yeeeuecejepeecebger m^se SJeb ke=<Cee kes Jepeerjeyeeo-efJepeeJee[e
m^se kes meeLe keekeervee[e-heg[gesjer venj (DeebOe eosMe,
leefceuevee[g SJeb heg[gesjer ceW efJemleeefjle; kegue uebyeeF&1,095 efkeceer.)~
e. NW-5 (2008 ceW Ieesef<ele) : Deesef[Mee Deewj he.
yebieeue ceW yeeeCeer veoer kee leeueej-Oeeceje m^se, hetJeea
le venj kee efpeDeeveKeeueer-eejyeefleee m^se, celeeF&
veoer kee eejyeefleee-Oeeceje m^se Deewj ceneveoer [sue
veefoeeW kee cebieueie[er-heejeoerhe m^se (kegue uebyeeF&623 efkeceer.)~

etvesmkees kes me=peveMeerue Menj vesJeke& ceW

oes Yeejleere Menj Meeefceue

11 efomebyej, 2015 kees etvesmkees (UNESCO) keer ceneefveoseMf ekee

Fefjvee yeeskeesJee eje hesefjme ceW Deeeesefpele etvesmkees kes me=peveMeerue
Menj vesJeke& (UCCN : UNESCO's Creative Cities Network) keer yew"ke ceW 33 osMeeW kes 47 MenjeW kees Fme vesJeke& kes
meome kes he ceW Meeefceue efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
Fve MenjeW ceW Yeejle kes oes MenjJeejeCemeer (Gej eosMe) Deewj
peehegj (jepemLeeve) Yeer Meeefceue nQ~
GuuesKeveere nw efke henueer yeej Yeejle kes Menj Fme vesJeke& kes
meome yeves nQ~
etmeermeerSve ceW MenjeW kees 7 me=peveelceke #es$eeW (nmleefMeuhe SJeb
ueeskekeuee, ef[peeFve, efheuce, heeke keuee, meeefnle, ceeref[ee
Deedme& Deewj mebieerle) kes lenle Meeefceue efkeee peelee nw~
Fme vesJeke& ceW JeejeCemeer kees mebieerle esCeer leLee peehegj kees nmleefMeuhe
SJeb ueeske keuee esCeer kes lenle Meeefceue efkeee ieee nw~
Deheieeefvemleeve kes yeeefceeeve Menj kees Yeer Fme yeej Fme vesJeke& ceW
nmleefMeuhe SJeb ueeske keuee esCeer kes lenle Meeefceue efkeee ieee nw~
Yeejle eje Je<e& 2015 ceW henueer yeej etvesmkees kes Fme meebmke=efleke
vesJeke& ceW Deheves MenjeW kees Meeefceue kejeves nsleg DeeJesove efoee
ieee Lee~
efJeefMe leLe
etvesmkees eje etmeermeerSve vesJeke& kee eejbYe Je<e& 2004 ceW
efkeee ieee Lee leLee mee: Meeefceue ngS 47 MenjeW kes meeLe Fme
vesJeke& ceW meefcceefuele MenjeW keer mebKee 116 nes ieF& nw~
etvesmkees kes me=peveMeerue Menj vesJeke& kee GsMe melele
Menjer efJekeeme, meeceeefpeke meceeJesMeve Deewj meebmke=efleke Devegveeo
kes mebeeueke kes he ceW me=peveelcekelee ceW efveJesMe nsleg eefleye
MenjeW kes meeLe Deewj Gvekes yeere Debleje&^ere meneesie kees
ye{eJee osvee nw~
Je<e& 2015 ceW etvesmkees eje meebmke=efleke DeefYeJeefeeeW keer
efJeefJeOeleeDeeW kes mebj#eCe SJeb mebJe&ve hej DeefYemecee (Convention on the Protection and Promotion of the
Diversity of Cultural Expressions) keer 10JeeR Je<e&ieeb"

ceveeF& ieF& nw~

GuuesKeveere nw efke efmelebyej, 2015 ceW mebege je^ kes meYeer
meome osMeeW eje DeheveeS ieS Je<e& 2030 nsleg melele
efJekeeme SpeW[s ceW mebmke=efle Deewj me=peveelcekelee kees melele
Menjer efJekeeme kes cegKe GeesuekeeW kes he ceW mJeerke=le efkeee
ieee nw~

cewieer vet[ume efJeJeeo

16 efomebyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee eje vesmues kebheveer

kes cewieer vet[ume kes vecetveeW keer cewmetj eeesieMeeuee eje peebe kee
DeeosMe peejer efkeee ieee~ Fmemes hetJe& 10 efomebyej kees Yeejleere
GheYeesee efJeJeeo efveheeve Deeeesie (NCDRC) eje vesmues kebheveer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 12

kes efJe keW mejkeej kes 640 kejes[ . kes cegDeeJepes kes Jeeo
kes meboYe& ceW cewieer kes vecetveeW keer peebe esVeF& ceW kejeS peeves kee
efveoxMe efoee ieee Lee efpemekes efJe vesmues ves meJeexe veeeeuee
ceW eeefekee oeej keer Leer~
%eeleJe nw efke vesmues kes cewieer vet[ume keer meYeer efkemceeW kes efJeee
hej 5 petve, 2015 kees mejkeej eje ueieeS ieS eefleyebOe kees
13 Deiemle, 2015 kees cebgyeF& Ge veeeeuee ves neles ngS
Fvekes vecetveeW keer veF& peebe nsleg kene Lee (SheSmeSmeSDeeF& eje
Fme efveCe&e kes efJe meJeexe veeeeuee ceW eeefekee oeej keer
ieF& nw)~
lelheeele 27 Dekeyt ej, 2015 kees vesmues Fbe[
f ee eje Yeejle ceW
cewieer vet[ume kee Glheeove hegve: eejbYe kejves keer Iees<eCee keer ieF&
Leer~ veJeervelece hejer#eCeeW ceW cewieer vet[ume kees Keeves nsleg megjef#ele heeS
peeves kes yeeo en efveCe&e efueee ieee Deewj 9 veJebyej, 2015 kees
Fvekee hegveeejbYe efkeee ieee Lee~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke petve, 2015 kes eejbYe ceW Yeejle ceW
Keee efveeeceke mebmLee Yeejleere Keee mebj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe
(FSSAI) ves eeesieMeeuee efjhees& kes DeeOeej hej kene Lee efke
cewieer kes meYeer veew ekeej kes vet[ume Keeves kes ef<keesCe mes
Demegjef#ele Deewj Kelejveeke nQ~ SheSmeSmeSDeeF& kes Devegmeej
cewieer keer peebe ceW heeee ieee efke FmeceW meermes (ues[) keer cee$ee lee
meercee mes peeoe Leer leLee vesmues eje Deefleefje ceesvees meesef[ece
iueteces (MSG) ve nesves kee uesyeue ueieekej GheYeeseeDeeW kees
iegcejen efkeee ieee~ meeLe ner vesmues ves Glheeo cebpetjer efueS yeiewj
Deewj efyevee peesefKece SJeb megj#ee Deekeueve kes cewieer Deesdme cemeeuee
vet[ume efJeee nsleg peejer kej efoS~ Fmeer DeeOeej hej eeefOekejCe
eje cewieer kes efJeee hej osMeJeeheer eefleyebOe ueieeee ieee Lee~
meJe&eLece ceee&, 2014 ceW Gej eosMe kes yeejeyebkeer mes Keee
megj#ee SJeb Deew<eefOe eMeemeve (FSDA) eje efueS ieS cewieer kes
vecetveeW keer peebe ceW FveceW meermes keer DeefOeke cee$ee Deewj SceSmepeer
keer GheefmLeefle heeF& ieF& Leer~
GuuesKeveere nw efke vesmues Fbef[ee yengje^ere kebheveer vesmues (Nestle)
keer Deveg<ebieer kebheveer nw~ vesmues jepemJe keer ef mes efJeMJe keer
meyemes ye[er Keee Glheeo kebheveer nw efpemekee cegKeeuee JeerJes
(Vevey), efmJedpejueQ[ ceW efmLele nw~

Yeejle ceW ceefnueeDeeW kee Ge mlej hej eefleefveefOelJe

efomebyej, 2015 kes eejbYe ceW keWere meebefKekeer SJeb keee&ece

efeeevJeeve ceb$eeuee eje peejer Ske efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW
efveCe&eve heoeW SJeb Ge mlej hej meYeer cenJehetCe& #es$eeW ceW ceefnueeDeeW
kee eefleefveefOelJe keeheer kece nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Jele&ceeve ceW keWere cebef$eheefj<eo ceW ceefnueeDeeW
keer efnmmesoejer cee$e 17 eefleMele nw leLee Fmekes 53 meomeeW ceW
cee$e 8 ceefnueeSb nQ~ ener efmLeefle ueeske meYee keer nw peneb kesJeue
11 eefleMele meome ner ceefnueeSb nQ~
jepe efJeOeeve meYeeDeeW ceW ceefnueeDeeW kee eefleefveefOelJe cee$e 9

eefleMele leLee efJeOeeve heefj<eoeW ceW en kesJeue 6 eefleMele nw~

neueebefke osMe Yej ceW hebeeeleeW ceW ceefnueeDeeW keer Yeeieeroejer 47
eefleMele nw efpemekee keejCe eneb ceefnueeDeeW kes efueS Deej#eCe
nesvee nw~
peneb leke osMe keer veeeheeefuekee kee eMve nw, meJeexe veeeeuee
ceW Jele&ceeve ceW kesJeue 1 ceefnuee veeeeOeerMe nQ Deewj Fme ekeej
Jeneb ceefnueeDeeW kee eefleefveefOelJe kesJeue 4 eefleMele nw~ osMe kes
meYeer Ge veeeeueeeW ceW ceefnuee veeeeOeerMe cee$e 11 eefleMele nQ
leLee 8 Ge veeeeuee lees Ssmes nQ peneb Ske Yeer ceefnuee veeeeOeerMe
veneR nQ~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejleere eMeemeefveke mesJee (DeeF&SSme) ceW
ceefnueeDeeW kee eefleefveefOelJe cee$e 14 eefleMele nw~
Yeejle ceW yeQkeeW ceW DeefOekeejer mlej hej 12 eefleMele leLee keueke&
mlej hej 29 eefleMele ceefnueeSb nQ~ yeQkeeW ceW mecee he mes kegue
22 eefleMele eefleefveefOelJe ceefnueeDeeW kees eehle nw~

Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&, 2015

4 efomebyej, 2015 kees keWere heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg

heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ekeeMe peeJe[skej eje
14JeeR Yeejle Jeve efmLeefle efjhees& (ISFR : India State of
Forest Report), 2015 peejer keer ieF&~
Fme efjhees& ceW megotj mebJesove Gheen DeeF&DeejSme-heer6, efjmeesme&mew2 LISS-III mes eehle Deketyej, 2013 mes hejJejer, 2014
kes ceOe kes osMe Yej kes Gheen Deebke[eW leLee Yeejleere Jeve
meJex#eCe (FSI) eje 2008-2014 kes oewjeve mebeefnle JeveeW kes
yeenj Je=#eeW (TOF : Tree Outside Forest) SJeb JeveeW kes
Deebke[eW kes efJeMues<eCe kes DeeOeej hej Yeejle ceW JeveeW SJeb Je=#eeW keer
Deeleve efmLeefle emlegle keer ieF& nw~
DeeF&SmeSheDeej, 2015 kes Devegmeej Yeejle ceW kegue JeveeJejCe
SJeb Je=#eeJejCe (Total Forest and Tree Cover) 794,
245 Jeie& efkeceer. (79.42 efceefueeve nskesej) nw pees osMe kes
kegue Yeewieesefueke #es$e kee 24.16 eefleMele (ISFR, 2013 ceW en
Deebke[e 24.01 eefleMele Lee) nw~ en efJeiele Deekeueve mes
5,081 Jeie& efkeceer. DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke nceejer je^ere Jeve veerefle kes Devegmeej osMe kee
Ske efleneF& DeLee&le 33.33 eefleMele #es$e (hene[er #es$eeW ceb oes
efleneF& ee 66.67 eefleMele #es$e) Jeveeeefole nesvee eeefnS~
ISFR, 2015 kes Deekeueve kes lenle osMe kee kegue JeveeJejCe
(Forest Cover) 701,673 Jeie& efkeceer. (70.17 efceefueeve
nskesej) nw (2013 kes Deekeueve keer leguevee ceW 3,775 Jeie&
efkeceer. DeefOeke) pees efke Yeejle kes kegue Yeewieesefueke #es$e kee
21.34 eefleMele (ISFR, 2013 ceW en Deebke[e 21.23 eefleMele
Lee) nw~
Deeleve Deekeueve kes Devegmeej kegue JeveeJejCe ceW osMe kes 2.61
eefleMele #es$e (85,904 Jeie& efkeceer.) ceW Deefle meIeve Jeve,
9.59 eefleMele #es$e (315,374 Jeie& efkeceer.) ceW ceOece meIeve
Jeve efkeceer.; 9.14 eefleMele #es$e (300,395 Jeie& efkeceer.) ceW
Kegues Jeve nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 13

ISFR, 2015 kes Devegmeej osMe kes 2.82 eefleMele #es$e (92,572
Jeie& efkeceer; 9.26 efceefueeve nskesej-efJeiele Deekeueve mes 1,306
Jeie& efkeceer. DeefOeke) hej Je=#eeJejCe (Tree Cover) Deewj 1.26
eefleMele #es$e (41,362 Jeie& efkeceer.) hej Peeef[eeb (Scrub) nQ~
#es$eheue keer ef mes Yeejle kes meyemes DeefOeke JeveeJejCe Jeeues
jepeeW kee ece Fme ekeej nw 1. ceOe eosMe (77,462 Jeie&
efkeceer.), 2. DeCeeeue eosMe (67,248 Jeie& efkeceer.), 3.
eermeie{ (55,586 Jeie& efkeceer.), 4. ceneje^ (50,628
Jeie& efkeceer.) SJeb 5 Deesef[Mee (50,354 Jeie& efkeceer.)~
Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele keer ef mes meyemes DeefOeke JeveeJejCe
Jeeues jepeeW/mebIeere #es$eeW kee ece Fme ekeej nw1. efcepeesjce
(88.93 eefleMele), 2. ue#eerhe (84.56 eefleMele), 3.
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn (81.84 eefleMele), 4.
DeCeeeue eosMe (80.30 eefleMele), 5. veieeueQ[ (78.21
eefleMele), 6. cesIeeuee (76.76 eefleMele), 7. ceefCehegj (76.11
eefleMele) SJeb 8. ef$ehegje (74.49 eefleMele)~ Fve jepeeW kes

Deefleefje 7 jepe/mebIeere #es$e (ieesJee, kesjue, efmeefkekece, GejeKeb[,

oeoje SJeb veiej nJesueer, eermeie{ SJeb Demece) Ssmes nQ peneb
JeveeJejCe 33 eefleMele mes DeefOeke nw~
GuuesKeveere nw efke DeefYeefueefKele (efjkee@[x[) Jeve kes meboYe& ceW
#es$eheue keer ef mes ceOe eosMe Deewj eefleMelelee keer ef mes
Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej kee Meer<e& mLeeve nw~
efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW JeveeJejCe ceW meJee&efOeke Je=ef
leefceuevee[g ceW (2,501 Jeie& efkeceer.) ngF& nw, efpemekes yeeo
kesjue (1,317 Jeie& efkeceer.) Deewj peccet SJeb keMceerj (450
Jeie& efkeceer.) kee mLeeve nw~ Fme DeJeefOe ceW JeveeJejCe ceW meJee&efOeke
keceer eceMe: efcepeesjce (-306 Jeie& efkeceer.) Deewj GejeKeb[ (268 Jeie& efkeceer.) ceW ope& ngF& nw~
efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW ISFR, 2015 ceW osMe ceW JeveeJejCe
kes lenle Kegues JeveeW ceW 4,744 Jeie& efkeceer. Deewj Deefle meIeve
JeveeW ceW 2,402 Jeie& efkeceer. keer Je=ef ngF& nw peyeefke ceOece
meIeve JeveeW ceW 3371 Jeie& efkeceer. keer keceer ope& ngF& nw~

: efJeefMe leLe
ISFR, 2015 kes Devegmeej osMe kes meYeer 14 efheefpeeeseeefheke #es$eeW ceW meJee&efOeke Je=#eeJejCe eceMe: ceOe GeYetefce (11,004 Jeie&
efkeceer.), hetJeea okekeve (10,120 Jeie& efkeceer.) SJeb heefeceer efnceeuee (9,835 Jeie& efkeceer.) ceW nw~ hetJeea efnceeuee #es$e ceW vetvelece
Je=#eeJejCe (537 Jeie& efkeceer.) nw keeeWefke en #es$e DeefOekeebMele: eeke=efleke JeveeW kes Debleie&le Deelee nw~ Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele keer
ef mes meJee&efOeke Je=#eeJejCe heefeceer leere #es$e ceW (8.04 eefleMele) nw efpemekes yeeo heefeceer Iee (5.08 eefleMele) SJeb hetJeea leere
#es$e (3.20 eefleMele) kee mLeeve nw~
osMe kes jepeeW ceW meJee&eOf eke Je=#eeJejCe #es$eheue Jeeues jepe eceMe: ceneje^ (9,558 Jeie& efkeceer.), peccet SJeb keMceerj (8,354 Jeie&
efkeceer.), jepemLeeve (8,269 Jeie& efkeceer.), iegpejele (7,914 Jeie& efkeceer.) SJeb ceOe eosMe (7,773 Jeie& efkeceer.) nQ peyeefke meJee&eOf eke
Je=#eeJejCe eefleMelelee Jeeues jepe/mebIeere #es$e eceMe: ue#eerhe (12.50 eefleMele), oceve SJeb oerJe (9.18 eefleMele), ieesJee (8.78
eefleMele) Deewj eb[erie{ (7.80 eefleMele) nQ~
osMe kes kegue 124 heJe&leere/hene[er efpeueeW (meceg leue mes 500 ceerj mes DeefOeke TbeeF& hej efmLele) ceW mecee JeveeJejCe eefleMelelee
39.99 eefleMele (JeveeJejCe kes lenle #es$e-283,015 Jeie& efkeceer.; efJeiele Deekeueve mes 1,680 Jeie& efkeceer. DeefOeke) leLee kegue
189 pevepeeleere efpeueeW ceW mecee JeveeJejCe eefleMelelee 40.59 eefleMele (JeveeJejCe kes lenle #es$e-451,223 Jeie& efkeceer.; efJeiele
Deekeueve mes 438 Jeie& efkeceer. DeefOeke) nw peyeefke hetJeexej kes jepeeW ceW mecee JeveeJejCe eefleMelelee 65.59 eefleMele (JeveeJejCe kes
lenle #es$e-171,964 Jeie& efkeceer.; efJeiele Deekeueve mes 628 Jeie& efkeceer. kece; osMe kes kegue JeveeJejCe kee ueieYeie Ske eewLeeF&
Yeeie) nw~
ISFR, 2015 kes Devegmeej osMe ceW ceQeesJe keJej Yeejle kes Yeewieesefueke #es$e kes 0.14 eefleMele Yeeie hej 12 leere jepeeW/mebIeere #es$eeW
kes 4,740 Jeie& efkeceer. (osMe kes JeveeJejCe #es$e ceW Meeefceue) ceW efJemleeefjle nw pees efke kegue JewefMJeke ceQeesJe JevemheefleeeW kee ueieYeie 3
eefleMele nw~ efJeiele Deekeueve keer leguevee ceW osMe ceW ceQeesJe keJej ceW 112 Jeie& efkeceer. keer Je=ef ngF& nw~
osMe ceW meJee&efOeke ceQeesJe keJej Jeeues jepeeW/mebIeere #es$eeW kee ece Fme ekeej nw1. heefece yebieeue (2,106 Jeie& efkeceer.), 2. iegpejele
(1,107 Jeie& efkeceer.), 3. Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn (617 Jeie& efkeceer.), 4. DeebOe eosMe (367 Jeie& efkeceer.) Deewj 5.
Deesef[Mee (231 Jeie& efkeceer.)~
ISFR, 2015 kes Deekeueve kes Devegmeej osMe kes JeveeW ceW kegue keeye&ve me@ke 7,044 efceefueeve ve nw pees efke efJeiele Deekeueve keer
leguevee ceW 103 efceefueeve ve (eefleMelelee ceW 1.48) keer Je=ef oMee&lee nw~ %eeleJe nw efke Yeejle kes DeeF&Sve[ermeer kes lenle Jeve #es$e
nsleg 2.5 mes 3.0 efyeefueeve ve CO2 kee Deefleefje keeye&ve efmebke me=efpele kejves kee ue#e jKee ieee nw leLee Gheeg&e Je=ef Fme efoMee
ceW Yeejle kes eeemeeW kees jsKeebefkele kejleer nw~
ISFR, 2015

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 14

megiece Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe

3 efomebyej, 2015 kees efve:Mee peveeW nsleg Debleje&^ere efoJeme

(International Day of Persons with Disabilities) kes
DeJemej hej keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer Deewj meeceeefpeke
veee SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eer LeeJejebo ienueesle eje mebege he
mes megiece Yeejle DeefYeeeve (Accessible India Campaign)
kee MegYeejbYe efkeee ieee~
en meeceeefpeke veee SJeb DeefOekeeefjlee ceb$eeuee kes efve:Meelee
ceeceues efJeYeeie kes lenle Ske je^Jeeheer DeefYeeeve nw pees efke osMe
Yej ceW efve:Mee peveeW kees meeJe&Yeewefceke henbge (Universal Access), efJekeeme nsleg meceeve DeJemej, mJeleb$e DeepeerefJekee leLee
Ske meceeJesMeer meceepe ceW peerJeve kes meYeer he#eeW ceW Yeeieeroejer
GheueyOe kejeves kes GsMe mes eejbYe efkeee ieee nw~
megiece Yeejle DeefYeeeve kes cenJehetCe& efyebog Fme ekeej nQ
(i) Fmekes lenle pegueeF&, 2018 leke je^ere jepeOeeveer efouueer
SJeb meYeer jepeeW keer jepeOeeefveeeW kes meYeer mejkeejer YeJeveeW
kes kece mes kece 50 eefleMele Yeeie kees efve:Mee peveeW kes
efueS hetCe&le: megiece yevee efoee peeSiee~
(ii) osMe kes meYeer Debleje&^ere nJeeF& DeeW leLee A1, A SJeb B
esCeer kes jsueJes msMeveeW kees pegueeF&, 2016 leke hetCe&le:
megiece yeveeee peeSiee~
(iii) osMe kes mejkeejer heefjJenve JeenveeW kes vetvelece 10 eefleMele
kees ceee&, 2018 leke efve:Mee peveeW kes efueS hetCe&le:
megiece yeveeee peeSiee~
(iv) en Yeer megefveefele efkeee peeSiee efke ceee&, 2018 leke keW
SJeb jepe mejkeejeW eje peejer efkeS peeves Jeeues meYeer meeJe&peefveke
omleeJespeeW kee vetvelece 50 eefleMele efve:Mee peveeW nsleg
megiecelee ceevekeeW kes Devegketue nes~
mejkeej eje 1,700 kejes[
. keer ueeiele mes efve:Mee peveeW nsleg
Ske efJeMes<e efJeMJeefJeeeuee mLeeefhele kejves kee Yeer efveCe&e efueee
ieee nw pees efke Deieues Mew#eefCeke Je<e& mes keee& eejbYe kej osiee~
Fme DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes meeLe Fmekes yeejs ceW peeiekelee
efJemleej nsleg Ske Jesye heesu& e Deewj ceesyeeFue She Yeer Meg efkeS ieS~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej
Yeejle ceW efve:Mee peveeW keer kegue mebKee 2.68 kejes[ nw, pees efke
osMe keer pevemebKee kee 2.21 eefleMele nw~ 1995 kes efve:Mee
peve (meceeve DeJemej, DeefOekeejeW kee mebj#eCe SJeb hetCe& Yeeieeroejer)
DeefOeefveece keer Oeeje 44,45 SJeb 46 kes lenle meYeer meeJe&peefveke
mLeeveeW SJeb heefjJenve eCeeefueeeW ceW yeeOee cege henbge kees DeefveJeee&
efkeee ieee nw~ efve:Mee peveeW kes DeefOekeejeW hej mebege je^
DeefYemecee (UNCRPD; efpemekee Yeejle Ske nmlee#ejkelee& nw)
kee Devegso 9 meYeer he#ekeej osMeeW kes efueS efve:Mee peveeW nsleg
yeiewj YesoYeeJe kes megiecelee/henbge GheueyOe kejevee DeefveJeee& kejlee
nw~ megiece Yeejle DeefYeeeve FvneR meboYeeX kes meeLe eejbYe efkeee
ieee nw~

Fme DeefYeeeve kes MegYeejbYe kes DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
Deheves meboMs e ceW kene efke emleeefJele mcee& MenjeW ceW efve:Mee peveeW nsleg
hetCe& megiecelee kes efueS eeJeOeeve nesves eeefnS leLee meYeer keWere
ceb$eeueeeW SJeb jepeeW kees Fme DeefYeeeve kees meheue yeveeves nsleg meYeer
eeeme kejves eeefnS~ GvneWves efve:Mee peveeW nsleg efJekeueebie Meyo kes
mLeeve hej efoJeebie Meyo kes eeesie hej efJeeej nsleg Yeer kene~

osMe ceW veS yee{ hetJee&vegceeve keWeW keer mLeehevee

osMe ceW yesceewmece ye{leer yeeefjMe Deewj Fmekes heefjCeecemJehe keF&

jepeeW ceW DeeF& Kelejveeke yee{ kees osKeles ngS keWere peue
mebmeeOeve, veoer efJekeeme Deewj iebiee hegvejesej ceb$eeuee eje osMe
kes efJeefYeVe efnmmeeW ceW yee{ hetJee&veceeve (Flood Forecasting)
nsleg 100 veS keW mLeeefhele kejves kee efveCe&e efueee ieee nw~
Fve 100 emleeefJele yee{ hetJee&vegceeve keWeW ceW 38 peue mlej
(Watr Level) leLee Mes<e 62 peue eJeen (Water Flow) kes
hetJee&vegceeve nsleg mLeeefhele efkeS peeSbies~
12JeeR hebeJe<eeae eespeveeJeefOe ceW mLeeefhele efkeS peeves Jeeues Fve
yee{ hetJee&vegceeve keWeW ceW mes 40 Ssmes 6 jepeeW ceW mLeeefhele efkeS
peeSbies efpeveceW henues mes Ssmes keW veneR nQ~ FveceW mes DeCeeeue
eosMe ceW 3, efnceeeue eosMe ceW 1, kesjue ceW 2, jepemLeeve ceW
12, efmeefkekece ceW 8 Deewj leefceuevee[g ceW 14 keW Keesues peeSbies~
Mes<e 60 keW henues mes yee{ hetJee&vegceeve keWeW Jeeues jepeeW kes
Deveeeefole #es$eeW ceW Keesues peeSbies efpeveceW meJee&efOeke 15 keW
PeejKeb[ ceW mLeeefhele neWies~
osMe ceW yee{ hetJee&vegceeve mebyebOeer GejoeefelJe keWere peue Deeeesie
(CWC) kee nw leLee Fme GsMe mes osMe keer ecegKe veefoeeW SJeb
Gvekeer meneeke veefoeeW hej 878 keWeW kee vesJeke& mLeeefhele
efkeee ieee nw~ Jele&ceeve ceW 176 keWeW mes yee{ hetJee&vegceeve peejer
efkeS peeles nQ efpeveceW mes 148 keW peue mlej leLee 28 peue
eJeen hetJee&vegceeve kejles nQ~ meer[yuetmeer kes Jele&ceeve yee{ hetJee&vegceeve
vesJeke& ceW 19 jepe/mebIeere #es$e, 10 ye[er veoer Ieeefeeb Deewj
72 Ghe-Ieeefeeb Meeefceue nQ~
Jele&ceeve ceW meJee&efOeke yee{ hetJee&vegceeve keW eceMe: Gej eosMe
(35), efyenej (34) SJeb Demece (24) ceW nQ~

efyenej efJeOeeve meYee egveeJe

efyenej jepe keer 16JeeR efJeOeeve meYee kes efueS meYeer 243 meereW
nsleg Deece egveeJe 5 ejCeeW ceW (eceMe: 12, 16 SJeb 28
Deketyej, leLee 1 SJeb 5 veJebyej, 2015 kees) mebheVe ngS~
Fme egveeJe ceW kegue 56.80 eefleMele celeoeve (iele 2010 kes
egveeJe mes 4.13 eefleMeleebke DeefOeke) ngDee~
8 veJebyej, 2015 kees ngF& celeieCevee kes heeele Ieesef<ele heefjCeeceeW
kes Devegmeej meee{ pevelee oue (et) kee je^ere pevelee oue SJeb
keebesme kes meeLe kee ceneie"yebOeve kegue 178 meereW kes meeLe Yeejer
yengcele eehle kejves ceW meheue jne peyeefke Yeejleere pevelee heeea
kes vesle=lJe Jeeues je^ere peveleebef$eke ie"yebOeve (Sve[erS) kees cee$e
58 meereW hej meblees<e kejvee he[e~
ceneie"yebOeve kes Ieke oueeW ceW mes pevelee oue (et) kees 16.8

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 15

eefleMele celeeW kes meeLe 71 meerW, je^ere pevelee oue kees 18.4
eefleMele celeeW kes meeLe 80 meerW Deewj keebesme kees 6.7 eefleMele
celeeW kes meeLe 27 meerW Fme egveeJe ceW eehle ngF~
otmejer Deesj, Sve[erS kes Ieke oueeW ceW mes Yeepehee kees 24.4
eefleMele celeeW kes meeLe 53 meerW, ueeske peveMeefe heeea kees 4.8
eefleMele celeeW kes meeLe 2 meerW leLee je^ere ueeske mecelee heeea kees
2.6 eefleMele celeeW kes meeLe 2 meerW Deewj efnbogmleeveer DeJeece ceesex
kees 2.3 eefleMele celeeW kes meeLe 1 meer eehle ngF&~
Yeekehee (ceeues) kees Fme egveeJe ceW 3 meerW efceueeR peyeefke efveo&efueeeW
kees 9.4 eefleMele celeeW kes meeLe 4 meerW eehle ngF~ veese
(NOTA) kes lenle 2.5 eefleMele cele he[s~
efJeefMe leLe
ceneie"yebOeve eje efJeOeeve meYee ceW oes-efleneF& mes DeefOeke
yengcele eehle kejves kes yeeo 20 veJebyej, 2015 kees peo (et)
kes veslee veerleerMe kegceej ves hegve: cegKeceb$eer heo keer MeheLe ueer~ Jes
kegue efceueekej hebeeJeeR yeej efyenej kes cegKeceb$eer yeves nQ~
je^ere pevelee oue veslee ueeuet emeeo eeoJe kes ess heg$e
lespemJeer eeoJe kees GhecegKeceb$eer efveege efkeee ieee nw~
efyenej efJeOeeve meYee kes Fme Deece egveeJe ceW 28 ceefnueeSb
efJeOeeeke yeveeR nQ~
GuuesKeveere nw efke Fme egveeJe ceW henueer yeej efveJee&eve
Deeeesie eje heeses ege celeoelee meteer leLee F&JeerSce ceMeerveeW
ceW eleeefMeeeW kes veece Deewj egveeJe efe kes meeLe Gvekeer
heeses Yeer GheueyOe kejeF& ieF&~ meeLe ner 11 DeefveJeemeer
YeejleereeW (NRI) kes veece celeoelee meteer ceW Meeefceue kej
henueer yeej SveDeejDeeF& kes efueS F& celeoeve megefJeOee GheueyOe
kejeF& ieF&~

kejves leLee peue kes eYeeJeer Gheeesie (eefle yebto peeoe hemeue) kes
efueS veerjebeue heefjeespevee kees efJeMes<e he mes eeefhele efkeee
ieee nw efpememes efvecveefueefKele ecegKe ueeYe neWies
(i) Fmemes Yeejle ceW peuemebYej Deewj Je<ee& efmebefele ke=ef<e eyebOeve
kes leewj-lejerkeeW ceW mebmLeeiele yeoueeJe DeeSbies~
(ii) Fmemes Ssmeer efJeMes<e eCeeefueeeb me=epf ele keer pee mekeWieer, pees
peuemebYej keee&eceeW leLee Je<ee& efmebef ele efmebeeF& eyebOeve kes leewjlejerkeeW kees Deewj yesnlej keWefle SJeb DeefOeke meceefvJele kej
ceeheveeesie heefjCeece GheueyOe kejeves ceW meneeke efme neWieer~
(iii) peuemebYej mebueive Gheeiece kes ceeOece mes meceeJesMeve Deewj
mLeeveere Yeeieeroejer kes cebe hej YeeJeer efuebkespe kes eje
GVele menYeeefielee, DeepeerefJekeeDeeW SJeb Deee kees meceLe&ve
eehle nesiee~

Yeejle eje meW[eF& esceJeke& kee efeeevJeeve

l

veerjebeue : je^ere peuemebYej eyebOeve heefjeespevee

l

7 Dekeyt ej, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebe$f eceb[ueere meefceefle
(CCEA) eje efJeMJe yeQke mes meneelee eehle je^er e peuemebYej
eyebOeve heefjeespevee-veerjebeue (National Watershed Management Project : Neeranchal) kees 2142.30 kejes[
.
(357 efceefueeve [e@uej) kes heefjJee kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer
ieF&~
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY) kes peuemebYej Ieke
kes efueS veerjebeue heefjeespevee hetJe&Jeleea Skeerke=le peuemebYej eyebOeve
keee&ece kes mLeeve hej ueeF& ieF& nw~ en heefjeespevee je^ere mlej
kes meeLe-meeLe veew jepeeW- DeebOe eosMe, eermeie{, iegpejele,
PeejKeb[, ceOe eosMe, ceneje^, Deesef[Mee, jepemLeeve Deewj lesuebieevee
ceW efeeeefvJele keer peeSieer~
Fme heefjeespevee keer 2142.30 kejes[ . keer kegue ueeiele ceW
mejkeej kee efnmmee 50 eefleMele nesiee peyeefke Mes<e jeefMe efJeMJe
yeQke mes $e+Ce Ieke kes he ceW eehle nesieer~
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kes peuemebYej Ieke kes ecegKe
ue#eeW kees eehle kejves, nj Kesle kees heeveer (efmebeeF&) megefveefele

Yeejle eje Deeheoe peeseKf ece Meceve (Disaster Risk Reduction)

hej meW[eF& esceJeke& (Sendai Framework) kee hetCe&le: Deewj mecee
he mes efeeevJeeve efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee nw~ keWere ie=n
jepeceb$eer efkejCe efjefpepet eje 24 Deiemle, 2015 kees veF&
efouueer ceW Deeheoe peesefKece Meceve nsleg efvepeer #es$e Yeeieeroejer kee
GVeeve efJe<ee hej Deeeesefpele keee&Meeuee kee GodIeeve kejles ngS
en Iees<eCee keer ieF&~
GuuesKeveere nw efke 14 mes 18 ceee&, 2015 kes oewjeve peeheeve
kes efceeeieer eerewkeej kes meW[eF& ceW Deeheoe peesefKece Meceve hej
le=leere mebege je^ efJeMJe meccesueve (Third UN World Conference on Disaster Risk Reduction) kee Deeeespeve efkeee
ieee Lee efpecemeW etiees hejsKee 2005-2015 kes efeeevJeeve
keer meceer#ee keer ieF& Leer leLee Deeheoe peesefKece Meceve hej meW[eF&
hejsKee 2015-2030 kees Deheveeee ieee Lee~
Je<e& 2016 ceW 14-17 veJebyej kes ceOe Deeheoe peesefKece Meceve
hej meeleJeW SefMeeeF& cebef$emlejere meccesueve kee Deeeespeve veF&
efouueer ceW efkeee peeSiee~
veF& efouueer ceW 17 veJebyej, 2015 kees 8 SefMeeeF& osMeeW
(Yeejle, eerve, peeheeve, ceuesefMeee, o. keesefjee, Fb[esvesefMeee,
LeeF&ueQ[ SJeb cebieesefueee) kes cebef$eeeW keer yew"ke veF& efouueer ceW
SefMeee #es$e nsleg Deeheoe peesefKece Meceve jes[cewhe leweej kejves nsleg
ngF& leLee efhej 17-19 veJebyej, 2015 kes oewjeve Deeheoe Meceve
hej SefMeeeF& Yeeieeroejer (IAP) keer efleere yew"ke kee Deeeespeve
efkeee ieee~
23-26 veJebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle eje eLece oef#eCe
SefMeeeF& Jeeef<e&ke Deeheoe eyebOeve DeYeeme (SAADMEX2015) keer cespeyeeveer efouueer-SvemeerDeej #es$e ceW keer ieF& leLee efhej
27 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW Deeheoe peesefKece Meceve
hej meJe&es eefeeeDeeW keer Yeeieeroejer hej meeke& #es$eere keee&Meeuee
kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 16

Fve eeJeOeeveeW kes 1 peveJejer, 2015 mes ueeiet nesves keer efleefLe
Ieesef<ele keer ieF& nw~

meW[eF& hejsKee (Sendai Framework) 2015-2030

en Ske 15 Je<eeae iewj-yeeOekeejer Debleme&jkeejer mecePeewlee
nw pees Deeheoe peesefKece Meceve nsleg je^ere mejkeejeW keer keWere SJeb
eeLeefceke Yetefcekee kees mJeerkeej kejves kes meeLe Deve efnleOeejkeeW
eLee- mLeeveere mejkeejeW SJeb efvepeer #es$e kes eje GejoeefelJe keer
Yeeieeroejer kee Deeeve kejlee nw~ meW[eF& hejsKee kes lenle lee 7
JewefMJeke ue#e Fme ekeej nQ
(a) Je<e& 2030 leke JewefMJeke Deeheoe cele&lee kees meeLe&ke
he mes kece kejvee (2005-2015 DeJeefOe keer leguevee ceW
2020-2030 oMeke ceW Deewmeleve eefle 1 ueeKe Jeefe JewefMJeke
ce=leg oj ceW keceer ueevee); (b) Je<e& 2030 leke JewefMJeke he mes
eYeeefJele ueesieeW keer mebKee ceW meeLe&ke he mes keceer ueevee; (c) Je<e&
2030 leke JewefMJeke mekeue Iejsuet Glheeo kes mebyebOe ceW ele#e
Deeheoe DeeefLe&ke neefveeeW kees kece kejvee; (d) Je<e& 2030 leke
mJeemLe Deewj Mewef#eke megefJeOeeDeeW meefnle yegefveeeoer mesJeeDeeW kes
DeJejesOe Deewj cenJehetCe& DeJemebjevee keer Deeheoe #eefleeeW kees
meeLe&ke he mes kece kejvee; (e) Je<e& 2020 leke je^ere SJeb
mLeeveere Deeheoe peesefKece jCeveerefleeeW mes ege osMeeW keer mebKee ceW
meeLe&ke Je=ef kejvee; (f) Je<e& 2030 leke Jele&ceeve hejsKee kes
efeeevJeeve nsleg je^ere keee&JeeefneeW kees Deveghetefjle kejves nsleg
heee&hle SJeb melele meceLe&ve kes ceeOece mes efJekeemeMeerue osMeeW kees
Debleje&^ere meneesie ceW meeLe&ke DeefYeJe=ef kejvee leLee (g) Je<e&
2020 leke yeng-peesefKece hetJe& esleeJeveer eCeeefueeeW (Multihazard early warning systems) leLee Deeheoe peeseK
f ece metevee
keer ueesieeW leke henbge SJeb GheueyOelee kees meeLe&ke he mes ye{evee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2005-2015 kes oewjeve DeeheoeDeeW
kes keejCe JewefMJeke mlej hej 7 ueeKe mes DeefOeke ueesieeW keer ce=leg
ngF&, 1.4 efceefueeve mes DeefOeke ueesie Ieeeue Deewj 23 efceefueeve
mes DeefOeke ueesie efJemLeeefhele ngS peyeefke Fvekes keejCe 1.3
ef^efueeve [e@uej mes DeefOeke keer DeeefLe&ke neefve Yeer ele#e ngF&~

16 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW osMe kes eeceerCe #es$eeW kees
DeeefLe&ke, meeceeefpeke Deewj Yeewefleke he mes mebhees<eCeere #es$eeW ceW
heebleefjle kejves kes cenJeekeeb#eer GsMe Jeeues Meecee emeeo
cegKepeea jye&ve efceMeve (SPMRM : Shyama Prasad Mukherji
Rurbun Mission) kees 5,142.08 kejes[ . kes DeeJebve
kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
l
jye&ve (Rurban : Rural + Urban) efceMeve kes lenle mcee& eeceeW
kes mecetn (Cluster of Smart Villages) meYeer jepeeW/mebIeere
#es$eeW ceW efJekeefmele efkeS peeSbies~
l
Fve mecetneW ceW Yeewieesefueke he mes mebueive Ssmeer eece hebeeeleeW kes
#es$e Meeefceue neWies efpevekeer mecee pevemebKee cewoeveer Deewj leere
#es$eeW ceW ueieYeie 25,000 mes 50,000 Deewj cemLeueere,
hene[er SJeb pevepeeleere #es$eeW ceW 5,000 mes 15,000 leke
nesieer~
l
Fme efceMeve kes lenle osMe Yej ceW Deieues 3 Je<eeX ceW Ssmes 300
jye&ve mebJe=ef mecetneW kees efJekeefmele kejves kee ue#e nw~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw Fmemes hetJe& eeceerCe #es$eeW ceW Menjer megeJf eOeeSb
SJeb DeeefLe&ke DeJemej GheueyOe kejekej meblegeuf ele meeceeefpeke-DeeefLe&ke
efJekeeme nsleg keW mejkeej eje hetje (PURA : Provision of
Urban Amenities in Rural Area; YetlehetJe& je<^heefle [e@. Sheerpes
Deyogue keueece eje emlegle mebkeuhevee) eespevee Je<e& 2004 ceW
heeeue DeeOeej hej efJeefYeVe jepeeW ceW eejbYe keer ieF& Leer efpemekes
DevegYeJeeW kes DeeOeej hej hejJejer, 2012 ceW hegvemejefele hetje
eespevee (Restructured PURA Scheme) ueeF& ieF& Leer~

kee@ue [^e@he hej ^eF& kes veS efJeefveece

peveieCevee 2011 kes Oece& DeeOeeefjle Deebke[s

otjmebeej kes meboYe& ceW kee@ue [^e@he (Call Drop) mes leelhee& heesve
kee@ue kes yeere ceW lekeveerkeer keejCeeW mes kee@ue kes ke peeves mes nw,
DeLee&le peye kee@ue kes es<eke ee eehlekelee& eje heesve keeves mes
hetJe& mJele: ner mebheke& t peeS lees Fmes kee@ue [^e@he kenles nQ~ neue
kes mecee ceW efJeMes<e he mes osMe kes ceneveiejeW ceW kee@ue [^e@he keer
mecemee lespeer mes ye{er nw efpemekee cegKe keejCe GheYeeseeDeeW keer
ye{leer mebKee keer leguevee ceW otjmebeej Dee@hejsjeW eje heee&hle
Deewj mecegefele DeJemebjevee (eLee- DeefOeke ceesyeeFue e@Jej,
efmJeefebie #eceleeSb Deeefo) leLee iegCeJeeehetCe& mesJeeSb ve GheueyOe
keje heevee nw~
kee@ue [^e@he keer ye{leer mecemee kees osKeles ngS Yeejleere otjmebeej
efJeefveeeceke eeefOekejCe (TRAI) eje 16 Deketyej, 2015
kees meKle efJeefveece peejer efkeS ieS nQ efpemekes lenle Ske kee@ue
[^e@he nesves hej otjmebeej Dee@hejsj kebheefveeeW kees eenkeeW kees Ske
heee osvee nesiee~ neueebefke Ske efove ceW Ske eenke kees DeefOekelece
3 kee@ue [^ehe kes efueS #eeflehetefle& eehle nes mekesieer~

Meecee emeeo cegKepeea jye&ve efceMeve

l

25 Deiemle, 2015 kees peejer peveieCevee 2011 kes Oece&

DeeOeeefjle Deebke[eW kes Devegmeej 2011 ceW osMe ceW kegue efnbot
pevemebKee 966.3 efceefueeve (96.63 kejes[) nw pees efke osMe
keer kegue pevemebKee kee 79.8 eefleMele (henueer yeej 80 eefleMele
mes kece) nw~ 2001-11 kes oewjeve efnbot pevemebKee keer oMekeere
Je=ef oj 16.76 eefleMele (1991-2001 ceW en 19.92
eefleMele Leer) jner nw~
2011 ceW osMe ceW kegue cegefmuece pevemebKee 172.2 efceefueeve
(17.22 kejes[) nw pees efke osMe keer kegue pevemebKee kee
14.23 eefleMele nw~ 2001-11 kes oewjeve cegefmuece pevemebKee
keer oMekeere Je=ef oj 24.6 eefleMele jner nw pees efke osMe kes
meYeer ecegKe Oeeefce&ke mecegoeeeW ceW meJee&efOeke nw~
2011 ceW osMe ceW kegue F&meeF& pevemebKee 27.8 efceefueeve
(2.78 kejes[) nw pees efke osMe keer kegue pevemebKee kee 2.3
eefleMele nw~ 2001-11 kes oewjeve F&meeF& pevemebKee keer oMekeere
Je=ef oj 15.5 eefleMele jner nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 17

2011 ceW osMe ceW efmeKe mecegoee keer kegue pevemebKee 20.8
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 1.72 eefleMele), yeeweW keer
kegue pevemebKee 8.4 efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.7
eefleMele) leLee pewve celeeJeuebefyeeeW keer kegue pevemebKee 4.5 efceefueeve
(osMe keer pevemebKee kee 0.4 eefleMele) nw~ 2001-11 DeJeefOe
ceW Fve leerveeW OeceeX kees ceeveves JeeueeW keer oMekeere Je=ef oj eceMe:
8.4, 6.1 SJeb 5.4 eefleMele jner nw~
peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW Gheeg&e OeceeX
kes Deefleefje Deve OeceeX kes ceeveves JeeueeW keer mebKee 7.9
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.7 eefleMele) nw peyeefke 2.9
efceefueeve (osMe keer pevemebKee kee 0.2 eefleMele) ueesie Ssmes nQ
efpevekes eje Deheves Oece& kee GuuesKe veneR efkeee ieee~
peveieCevee 2011 kes Deebke[eW kes Devegmeej peneb osMe kee mecee
efuebieevegheele (eefle 1000 heg<eeW hej efeeeW keer mebKee) 943 nw
JeneR efnbogDeeW ceW en 939, cegefmueceeW ceW 951, F&meeFeeW ceW
1023, efmeKeeW ceW 903, yeeweW ceW 965 SJeb pewveeW ceW 954
nw~ Deve OeceeX kes ueesieeW ceW efuebieevegheele 1009 leLee Oece& kee
GuuesKe ve kejves JeeueeW ceW 959 nw~
osMe kes meYeer jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW peveieCevee 2011 kes Devegmeej
cegefmuece Deeyeeoer kee meJee&efOeke eefleMele eceMe: ue#eerhe
(96.58), peccet SJeb keMceerj (68.31), Demece (34.
22), heefMece yebieeue (27.01) SJeb kesjue (26.56)
ceW nw~ 2011 ceW F&meeFeeW kes meJee&efOeke eefleMele Jeeues jepe
eceMe: veieeueQ[ (87.93), efcepeesjce (87.16), cesIeeuee
(74.59), DeCeeeue eosMe (30.26) SJeb ieesJee (25.
10) nQ~

oes ee DeefOeke jepeeW kes efueS #es$eere [erSveS [ee yeQke keer
mLeehevee kejsieer~ eleske jepe mejkeej Ske jepe [erSveS [ee
yeQke keer mLeehevee kej mekesieer leLeeefhe eleske jepe [erSveS [ee
yeQke kees Deheves heeme mebeefnle meYeer [erSveS [ee kees je<^ere
[erSveS [ee yeQke kes meeLe meePee kejvee nesiee~
efJeefMe leLe
l
eleske [erSveS [ee yeQke ceW efJeefYeVe esefCeeeW kes [ee
efvecveefueefKele metekeeW (Indices) kes lenle meteerye neWies
(i) DehejeOe Me (Crime Scene) Fb[skeme;
(ii) mebefoiOe Jeefe (Suspects') Fb[skeme;
(iii) oes<eer Jeefe (Offenders') Fb[skeme;
(iv) iegceMegoe Jeefe (Missing Persons') Fb[skeme;
(v) De%eele ce=leke Jeefe (Unknown deceased persons')
Fb[skeme;
(vi) mJewefke Jeefe (Volunteers') Fb[skeme; leLee
(vii) Deve keesF& [erSveS meteke efpevnW efJeefveeceeW eje efveOee&efjle
efkeee peeS~
l
GuuesKeveere nw efke Yeejleere veeeeueeeW eje DeehejeefOeke peebe ceW
[erSveS efJeMues<eCe kees mee#e kes he ceW 1985 mes mJeerkeej
efkeee pee jne nw~ Je<e& 2005 ceW DeehejeefOeke eefeee mebefnlee ceW
mebMeesOeve kej FmeceW [erSveS eesheeFefuebie kes eeesie kees Meeefceue
efkeee ieee nw~
l
Jele&ceeve ceW efJeMJe kes ueieYeie 60 osMeeW ceW [erSveS [eeyesme
leweej efkeS ieS nQ leLeeefhe DeefOekeebMe osMeeW ceW en kesJeue DeehejeefOeke
ceeveJe [erSveS eeuesKeve efJeOeseke, 2015
peebe nsleg eege neslee nw~ neue ner ceW kegJewle ves Deheves veeieefjkeeW
neue ner ceW keWere efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer ceb$eeuee kes pewJe eeweeseif ekeer
Deewj Jeneb jnves Jeeues efJeosefMeeeW keer [erSveS eesheeFefuebie kees
efJeYeeie (Dept. of Biotechnology) eje ceeveJe [erSveS eeuesKeve
keevetve eje DeefveJeee& efkeee nw~
efJeOeseke (Human DNA Profiling Bill), 2015 kee cemeewoe
Deheveer JesyemeeF hej peejer kej Gme hej efJeefYeVe efnleOeejkeeW, efJeMes<e%eeW
iegpejele ceW DeefveJeee& celeoeve eeJeOeeve hej jeske
SJeb pevelee keer jee Deecebe$f ele keer ieF&~
21 Deiemle, 2015 kees iegpejele Ge veeeeuee eje Ske
ceeveJe [erSveS eeuesKeve efJeOeseke, 2015 kee GsMe ceeveJe
peveefnle eeefekee hej megveJeeF& kes oewjeve iegpejele ceW mLeeveere
Mejerj kes DebMeeW (Bodily Substances) kes [erSveS (DNA :
efvekeee egveeJeeW ceW DeefveJeee& celeoeve kee GheyebOe kejves Jeeues
Deoxyribose Nucleic Acid) efJeMues<eCe eeuesKeeW (Profiles)
iegpejele mLeeveere efvekeee efJeefOeeeb (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2009
kes eeesie kee efJeefveeceve kejvee leLee [erSveS eeesieMeeueeDeeW,
kes efeeevJeeve hej jeske ueiee oer ieF&~
ceeveJe Mejerj DebMeeW kes mebenCe SJeb mebenCe mes efjheesefie leke
DeefYej#eCe kes efueS ceevekeeW kes efveOee&jCe nsleg [erSveS eesheeFefuebie GuuesKeveere nw efke iegpejele Ssmee eeJeOeeve kejves Jeeuee osMe kee
yees[& (DNA Profiling Board) keer mLeehevee kejvee nw~
henuee Deewj Deye leke kee Skecee$e jepe nw~
Fme efJeOeseke ceW Ske je<^ere [erSveS [ee yeQke (National Fme DeefOeefveece nsleg efJeOeseke iegpejele jepe efJeOeeve meYee eje
DNA Data Bank) keer mLeehevee kejves, Deebke[eW kes efJeefYeVe
cetuele: Je<e& 2009 ceW heeefjle efkeee ieee Lee efpemes lelkeeueerve
efveOee&efjle heesjWefmeke GsMeeW nsleg eeesie leLee Deve mebyebefOele efJe<eeeW
jepeheeue keceuee yesveerJeeue eje Jeeheme ueeweves hej Fmes hegve:
kes meboYe& ceW Yeer eeJeOeeve efkeS ieS nQ~
2011 ceW heeefjle kej jepeheeue kees Yespee ieee Lee hejbleg
emleeefJele [erSveS eesheeFefuebie yees[& kee cegKeeuee nwojeyeeo ceW
jepeheeue ves Fmes Deheves heeme jeskes jKee Lee~
nesiee leLee en Deheveer DeeJeMekeleevegmeej #es$eere keeee&ueeeW keer
iegpejele kes veS jepeheeue Deesce ekeeMe keesnueer eje veJebyej,
mLeehevee kej mekesiee~
2014 ceW mJeerke=efle kes yeeo en efJeOeseke DeefOeefveeefcele ngDee
emleeefJele efJeOeseke kes lenle keW mejkeej nwojeyeeo ceW je<^ere
Lee~
[erSveS [ee yeQke keer mLeehevee kejsieer leLee Jen eleske jepe ee
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 18

iegpejele mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe efJeOeseke

cetuele: Je<e& 2003 ceW iegpejele jepe efJeOeeve meYee eje heeefjle
efkeee ieee iegpejele DeelebkeJeeo Deewj mebieef"le DehejeOe efveeb$eCe
efJeOeseke-2015 Deblele: 24 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej
eje je<^heefle keer cebpetjer kes efueS Yespee ieee~ Fme efJeOeseke kees
jepe efJeOeeve meYee eje ceee&-Deble, 2015 ceW hegve: heeefjle
efkeee ieee Lee~
l
Fme efJeOeseke ceW peneb hegefueme kees heesve she kejves kee DeefOekeej
efceuee ngDee nw, JeneR en Yeer eeJeOeeve nw efke heesve sefhebie SJeb F&cesue Deeefo kees veeeeuee mee#e kes he ceW mJeerkeej kejsiee~
l
Fme efJeOeseke ceW peneb JesMeeJe=efe, ceueruesyeue ceekexefbie SJeb heeWpeer
mkeerce kees DeelebkeJeeo keer esCeer ceW jKee ieee nw, JeneR Deejesheer
kees Deefece ee mLeeeer peceevele ve efoS peeves kee Yeer eeJeOeeve nw~
jepemLeeve ceW Deej#eCe mebyebOeer oes efJeOeseke heeefjle
l
efmelebyej, 2015 ceW jepemLeeve jepe efJeOeeve meYee eje
veewkejer SJeb efMe#ee ceW Deej#eCe mebyebOeer oes efJeOeseke heeefjle
efkeS ieS~
l
henues efJeOeseke ceW peneb Deveejef#ele Jeie& (meeceeve he mes
meJeCe&) ceW DeeefLe&ke he mes efhe[eW kees mejkeejer veewkeefjeeW
SJeb efMe#eCe mebmLeeDeeW ceW 14 Deej#eCe efoS peeves kee
eeJeOeeve nw, JeneR otmejs efJeOeseke ceW iegppej SJeb keg Deve
mecegoeeeW kees efJeMes<e efhe[s Jeie& kes lenle heebe eefleMele
Deej#eCe efoS peeves kee eeJeOeeve nw~
l
Fve oesveeW efJeOesekeeW kes heeefjle nesves kes yeeo jepemLeeve ceW
kegue Deej#eCe 68 nes ieee nw, pees efke meJeexe veeeeuee
eje lee keer ieF& Deej#eCe keer meercee 50 mes DeefOeke nw~

osMe ceW DeelcenleeDeeW hej SvemeerDeejyeer keer efjhees&

l

keW mejkeej eje 5 efmelebyej, 2015 kees mesJeeefveJe=e mewefvekeeW kes

efueS Jeve jQke, Jeve heWMeve (OROP) JeJemLee ueeiet efkeS peeves
keer Iees<eCee keer ieF& leLee 7 veJebyej, 2015 kees Fme meboYe& ceW
DeefOemetevee peejer kej oer ieF&~ OeeleJe nw efke mesJeeefveJe=e mewefveke
efheues 42 Je<eeX mes Fme heWMeve veerefle kees ueeiet efkeS peeves keer
ceebie kej jns Les~ Je<e& 1973 leke en heWMeve veerefle ueeiet Yeer
jner, efkebleg Fmekes yeeo Fmes Keeefjpe kej efoee ieee Lee~
Jeve jQke, Jeve heWMeve (OROP) mes DeefYeeee Gme heWMeve veerefle mes
nw, efpemeceW efkemeer jQke efJeMes<e mes mesJeeefveJe=efe keer efleefLe DeueieDeueie nesves kes yeeJepeto mesJeeefveJe=e mewve keceea kees meceeve heWMeve
eoeve keer peeleer nw~
Fmekes lenle kewueW[j Je<e& 2013 keer mesJeeefveJe=efe keer heWMeve kes
DeeOeej hej hegve: heWMeve kee efveOee&jCe nesiee leLee ueeYe 1 pegueeF&,
2014 mes eYeeJeer nesiee~ YeefJe<e ceW heWMeve kees nj 5 Je<e& yeeo
mebMeesefOele efkeee peeSiee~
Jeve jQke, Jeve heWMeve keer veerefle kes eYeeJeer nesves kes yeeo mes
eefleJe<e& (Jeve eFce hesDeeG) ueieYeie 8300 kejes[ hees kee
efJeeere yeesPe ye{ves kee Devegceeve nw, pees efke j#ee yepe kee
ueieYeie 16 nw~

neue ner ceW je^ere DehejeOe efjkee@[& yetjes (NCRB) eje peejer
Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW 2014 ceW kegue DeelcenleeDeeW keer
mebKee 131666 jner~ Je<e& 2013 ceW en 134799 Deewj
2012 ceW 135445 kes mlej hej Leer~
2014 ceW osMe ceW Deelcenlee kejves Jeeues kegue efkemeeveeW keer
mebKee 5650 Leer~ Fmemes hetJe& 2013 ceW ke=ef<e/ke=ef<e mebyebOeer
ieefleefJeefOeeeW ceW mJejespeieej eehle JeefeeeW eje DeelcenleeDeeW keer
mebKee 11772 Deewj 2012 ceW 13754 Leer~

ieesoeJejer kees pees[e ieee ke=<Cee mes

l

Jeve jQke, Jeve heWMeve

l

14 efomebyej, 2015 kees hetJe& mewefvekeeW kes heWMeve keer efJemebieefleeeW

keer peebe kej Gme hej efve<ke<e& osves kes efueS keW mejkeej eje
hevee Ge veeeeuee kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe peefmme Sue.
vejefmecne jser keer DeOe#elee ceW Ske-meomeere veeefeke meefceefle
kee ie"ve efkeee ieee nw~ en meefceefle 6 ceen ceW Deheveer efjhees&
emlegle kejsieer~

DeebOe eosMe keer oes cenJehetCe& veefoeeWieesoeJejer SJeb ke=<Cee kees

hejmhej pees[ves kee keee& DeebOe eosMe keer mejkeej kes eeeme mes
efmelebyej, 2015 ceW mecheVe ngDee~ Fve oesveeW veefoeeW kees pees[ves
kes efueS DeebOe eosMe kes heefMeceer ieesoeJejer efpeues kes heesueeJejce
ceb[ue kes hedermeercee ieebJe kes heeme Fyeeefncehevece mes mebeeefuele
heeermeercee efuehe efmebeeF& mkeerce kes peefjS ieesoeJejer veoer kes
600 keetmeske peue kees cees[kej heesueeJejce venj eje efJepeeJee[e
efpeues ceW ke=<Cee veoer leke hengbeeee ieee~
174 efkeceer. uebyeer Fme heefjeespevee kes henues ejCe ceW ueieYeie
1300 kejes[ hees kee Kee& Deeee nw~ en efuebke mLeeefhele nesves
kes yeeo Deye ieesoeJejer veoer kee ueieYeie 80 npeej efceefueeve
keetefyeke peue venj kes eje ke=<Cee veoer leke hengbeeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke osMe ceW meJe&eLece ceOe eosMe ceW vece&oe-ef#eee
efmebnmLe efuebke heefjeespevee kes lenle vece&oe kees ef#eee mes pees[e ieee
Lee~ ceOe eosMe mejkeej ves yeiewj keWere meneelee kes osMe ceW oes
veefoeeW kees pees[ves kee ye[e keece henueer yeej efkeee~
Deye kesve Deewj yesleJee veefoeeW kees pees[e peevee emleeefJele nw~ ceOe
eosMe SJeb Gej eosMe ceW yenves Jeeueer Fve veefoeeW kees pees[s peeves
hej oesveeW jepeeW kes yeere menceefle yeve egkeer nw~ en veefoeeW kees
pees[ves keer henueer je<^ere heefjeespevee nesieer, efpemekee ueeskeehe&Ce
efomebyej, 2015 ceW emleeefJele nw~

eLece je^ere nLekejIee efoJeme

l

7 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje esVeF& ceW Deeeesepf ele
Ske je^er e mlej kes meceejesn ceW eLece je^er e nLekejIee efoJeme (First
National Handloom Day) kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme DeJemej
hej GvneWves Je<e& 2012, 2013 SJeb 2014 nsleg nLekejIee #es$e
ceW Glke= keee& kejves Jeeues JeefeeeW kees je^ere hegjmkeej leLee
meble keyeerj hegjmkeej Yeer eoeve efkeS~
meeLe ner eOeeveceb$eer ceesoer eje Fbef[ee nQ[uetce yeeb[ kee Yeer
MegYeejbYe efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 19

efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke je^ere nLekejIee efoJeme nsleg 7 Deiemle keer
efleefLe kee eeve Yeejleere Fefleneme ceW Fmekes efJeMes<e cenJe kes
keejCe efkeee ieee nw~ Fmeer efove Je<e& 1905 ceW keuekeee kes
eGve ne@ue ceW Ske efJeMeeue pevemecetn keer yew"ke ceW mJeosMeer
Deeboesueve eejbYe kejves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
nLekejIee yegvekejer Yeejle ceW ke=ef<e kes yeeo meJee&efOeke Je=no
DeeefLe&ke ieefleefJeefOeeeW ceW mes Ske nw pees efke 43 ueeKe mes
DeefOeke yegvekejeW Deewj mebye keeceieejeW kees ele#e ee Deele#e
jespeieej GheueyOe keje jner nw~ nLekejIee #es$e osMe kes kegue
kehe[e Glheeove ceW ueieYeie 15 eefleMele eesieoeve kejlee nw
leLee en osMe keer efveee&le Deee ceW Yeer eesieoeve oslee nw~ efJeMJe
kes neLe mes yegves kehe[eW kee 95 eefleMele Yeejle mes Deelee nw~

2015 kees SveSmemeerSve kes Keeheueebie ieg hej heebe Je<e& kee
eefleyebOe ueiee efoee~ Fme mebie"ve kees hetJeexej ceW yeceyeejer SJeb
efnbmeke IeveeDeeW kees Debpeece osves kes keejCe DeJewOeeefveke ieefleefJeefOe
(jeskeLeece) DeefOeefveece [Unlawful Activities (Prevention)
Act, 1967] kes lenle DeJewOeeefveke mebie"ve Ieesef<ele efkeee ieee~

keewMeue Yeejle DeefYeeeve kee MegYeejbYe

Yetecf e DeefOeenCe DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetve Meeefceue

28 Deiemle, 2015 kees keW mejkeej eje Yetefce DeefOeenCe

DeefOeefveece, 2013 ceW 13 keevetveeW kees meceeefnle kejves nsleg
DeeosMe peejer efkeee ieee~
cegKele: je^ere jepeceeieeX, ces^es jsue, hejceeCeg Tpee&, efJeegle SJeb
Deve DeJemejbevee heefjeespeveeDeeW Deeefo mes mebyebefOele es 13 keevetve
Fme ekeej nQ- eeeerve mebmceejke Deewj hegjeleeeflJeke mLeue SJeb
DeJeMes<e DeefOeefveece, 1958; hejceeCeg Tpee& DeefOeefveece, 1962;
Yeejleere ^ece DeefOeefveece, 1886; Yetefce DeefOeenCe (Keeve)
DeefOeefveece, 1885; oeceesoj Ieeer efveiece DeefOeefveece, 1948;
ces^es jsue (efvecee&Ce keee&) DeefOeefveece, 1978; je^ere jepeceeie&
DeefOeefveece, 1956; hes^esefueece Deewj Keefvepe heeFheueeFve (Yetefce
ceW eeesee kes DeefOekeej kee DeefOeenCe) DeefOeefveece, 1962;
Deeue mebheefe kee DeefOeenCe Deewj hegveDe&efOeenCe DeefOeefveece,
1952; efJemLeeefhele JeefeeeW kee hegveJee&me (Yetefce DeefOeenCe)
DeefOeefveece, 1948; keeseuee #es$e DeefOeenCe SJeb efJekeeme
DeefOeefveece, 1957; jsue DeefOeefveece, 1989; Deewj efJeegle
DeefOeefveece, 2003~

meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee, 2011

veiee DeueieeJeJeeefoeeW mes mecePeewlee

l

15 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eLece efJeMJe

egJee keewMeue efoJeme kes DeJemej hej keW mejkeej kes cenJeekeeb#eer
keee&ece keewMeue Yeejle (Skill India) kee MegYeejbYe efkeee~
keewMeue Yeejle, kegMeue Yeejle keer wieueeFve Jeeues Fme je^Jeeheer
DeefYeeeve kes lenle Je<e& 2022 leke 40.02 kejes[ ueesieeW kees
keewMeue eefMe#eCe GheueyOe kejeves kee ue#e nw~
Fmekes meeLe ner GvneWves eej cenJehetCe& henueeW- je^ere keewMeue
efJekeeme efceMeve, je^ere keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee veerefle,
eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee leLee keewMeue $e+Ce eespevee
kees Deewheeeefjke he mes eejbYe efkeee~
eOeeveceb$eer keewMeue efJekeeme eespevee kees keW mejkeej ceW henueer
yeej yeveeS ieS keewMeue efJekeeme ceb$eeuee kes peefjS ueeiet efkeee
peeSiee~ Fme eespevee kes lenle Deieues 1 Je<e& ceW 24 ueeKe
egJeeDeeW kees efJeefYeVe ekeej kes jespeieejeW nsleg eefMeef#ele efkeee
peeSiee~
Fme eespevee ceW eefMe#eCe heeves Jeeues ueesieeW kee Deekeueve yeenjer
mebmLeeve keer Deesj mes efkeee peeSiee~ meeLe ner eleske eefMe#eg kees
Deewmeleve 8,000 . kee DeeefLe&ke meneesie Yeer eehle nesiee~
je^ere keewMeue efJekeeme efveiece Deheveer meePesoej SpeWefmeeeW kes meeLe
efceuekej en eefMe#eCe keee&ece eueeSiee~
keewMeue $e+Ce eespevee kes lenle Deieues 5 Je<eeX ceW 34 ueeKe
egJeeDeeW kees 5 npeej mes 1.5 ueeKe . leke kee $e+Ce keewMeue
efJekeeme keee&eceeW ceW Yeeie uesves nsleg GheueyOe kejeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2022 leke Yeejle kees 11.92 kejes[
o#e egJeeDeeW keer DeeJeMekelee nesves kee Deekeueve nw~

3 Deiemle, 2015 kees veF& efouueer ceW Yeejle mejkeej Deewj

veieeueQ[ kes DeueieeJeJeeoer mebie"ve SveSmemeerSve (DeeF&Sce) (vesMeveue
meesMeefuem keeGbefmeue Dee@he veeieeueQ[) kes ceOe Meebefle mecePeewles
hej nmlee#ej ngS~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 1980 kes oMeke ceW veiee vesMeveue
keeGbefmeue kes meeLe Yeejle mejkeej kes Ske mecePeewles kes efKeueehe
Fmeeke met Deewj lebgieueebie cegFJee kes vesle=lJe ceW SveSmemeerSve kee
ie"ve ngDee Lee~ yeeo ceW Fmemes Deueie neskej Keeheueebie ves Dehevee
Deueie ieg leweej kej efueee, pees efke Meebefle mecePeewles kes efKeueehe
jne nw~ Je<e& 1997 ceW SveSmemeerSve (DeeF&Sce) kes meeLe ngS
mebIe<e& efJejece mecePeewles kes yeeo 80 oewj keer Jeelee&DeeW kes yeeo en
Meebefle mecePeewlee Yeejle mejkeej keer Deesj mes veiee Jeelee&keej Deej.Sve.
jefJe keer ceoo mes nes heeee~
Fme Ssefleneefmeke mecePeewles kes yeeo keW mejkeej ves 6 veJebyej,

meeceeefpeke-DeeefLe&ke SJeb peeefle peveieCevee (SECC : Socio Economic and Caste Census) 2011 kes lenle eeceerCe Yeejle kes
meeceeefpeke-DeeefLe&ke mlej mebyebOeer ee@efJeefpeveue Deebke[s 3 pegueeF&,
2015 kees peejer efkeS ieS~
SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eehle Deebke[eW kes Devegmeej osMe ceW
kegue heefjJeejeW (eeceerCeMenjer) keer mebKee 24.39 kejes[ nw
efpemeceW eeceerCe #es$eeW ceW kegue heefjJeejeW keer mebKee 17.91 kejes[ nw~
osMe kes kegue eeceerCe heefjJeejeW ceW mes 7.05 kejes[ (39.39
eefleMele) Ssmes nQ pees efke efveOee&ejf le 14 ceeveob[eW ceW mes efkemeer Ske kees
hetje kejves kes keejCe Jebeve esCeer nsleg efJeeej mes mJele: yeenj nQ~
eeceerCe heefjJeejeW ceW Ssmes heefjJeejeW keer mebKee 16.50 ueeKe
(0.92 eefleMele) nw pees efke efveOee&efjle 5 ceeveob[eW ceW mes efkemeer
Ske kees hetje kejves kes heuemJehe mJele: Jebeve esCeer ceW Meeefceue
ceeves ieS nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 20

SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eeceerCe #es$e mes eehle Jebeve Deebke[s
(Deprivation Data) Jebeve kes meeleeW DeeOeejeW kes meboYe& ceW
DeeefueefKele leeefuekee ceW Je nQ
SmeF&meermeer, 2011 kes lenle eeceerCe #es$eeW ceW heefjJeejeW keer
Deee kes eesle mebyebOeer Deebke[s DeeefueefKele leeefuekee ceW emlegle efkeS
ieS nQ
heefjJeej Deee kee eesle
heefjJeejeW keer mebKee (SJeb eefleMele)
Kesleer
5.39 kejes[ (30.10)
DemLeeeer cesnvele cepeotjer
9.16 kejes[ (51.14)
DebMekeeefueke ee hetCe&keeefueke Iejsuet mesJee
44.84 ueeKe (2.50)
ket[e efyevevee Deeefo
4.08 ueeKe (0.23)
iewj-ke=ef<e mJeeb kee Gheece
28.87 ueeKe (1.61)
YeerKe, oeve Deeefo
6.68 ueeKe (0.37)
Deve (mejkeejer mesJee, efvepeer mesJee, meeJe&peefveke Gheece jespeieej Deeefo meefnle)
2.50 kejes[ (14.01)

Fme ekeej eeceerCe Yeejle kes Mes<e 10.69 kejes[ heefjJeejeW hej
JebeveeW kes meboYe& ceW efJeeej efkeee ieee efpemeceW mes 2.00 kejes[
heefjJeejeW ves Jebeve keer efmLeefle efjhees& veneR keer peyeefke Mes<e 8.69
kejes[ heefjJeej Jebeve kes 7 DeeOeejeW ceW mes efkemeer Ske (ee
DeefOeke) DeeOeej hej Jebefele heeS ieS~
e.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

ef[efpeue Fbef[ee mehleen

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje mejkeej kes
heuewieefMehe keee&ece ef[efpeue Fbef[ee kees ieefle eoeve kejves nsleg
ef[efpeue Fbef[ee mehleen (Digital India Week) kee MegYeejbYe
veF& efouueer kes Fbefoje ieebOeer Fb[esj msef[ece ceW Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW efkeee ieee~ Fme Je=no meceejesn ceW osMe keer 400 mes
DeefOeke ecegKe kebheefveeeW kes cegKe keee&keejer DeefOekeeefjeeW (CEOs)
ves eefleYeeie efkeee efpevneWves ef[efpeue Fbef[ee DeefYeeeve kes lenle
kegue efceueekej ueieYeie 4.5 ueeKe kejes[ . keer efveJesMe eespeveeDeeW
keer Iees<eCee keer~
Fme meceejesn kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer eje osMe ceW ef[efpeue
eebefle ueeves kes GsMe mes leweej Deveske ef[efpeue DeeOeeefjle
eespeveeDeeW kees eejbYe efkeee ieee~ FveceW Yeejle ves (osMe keer {eF&
ueeKe eece hebeeeleeW ceW Ge ieefle yee@[yeQ[ kevesefkeefJeer GheueyOe
kejeves kee ue#e), ef[efpeue uee@kej (DeeJeMeke omleeJespeeW keer
ef[efpeueerke=le menpe GheueyOe nes mekeves keer eCeeueer) efmemce,
ceeF&peerDeesJeer [e@ Fve kee ceesyeeFue She, mJe Yeejle kee She,
F&-nmlee#ej esceJeke&, Dee@veueeFve jefpem^sMeve efmemce, vesMeveue
mkee@uejefMehe hees&ue Deeefo Meeefceue nQ~
ef[efpeue uee@kej eCeeueer
ef[efpeue Fbef[ee efJepeve kes lenle eejbYe ecegKe henueeW ceW mes
Ske ef[efpeue uee@kej eCeeueer (Digital Locker System) kes
^eeue Jepe&ve kee eejbYe hejJejer, 2015 ceW efkeee ieee Lee leLee
cee$e 100 efoveeW kes Yeerlej 1 ueeKe mes DeefOeke veeieefjkeeW eje
ef[efpeue uee@kej Keesueves mes Fme eCeeueer keer Gheeoselee megefveefele
ngF& nw~ ef[efpeue uee@kej kee GsMe keeiepeer omleeJespeeW kes Fmlesceeue
kes eueve kees meceehle kejvee nw~

(Civil Liability for Nuclear Damage Act-CLND) kes

lenle mecetes veeefYekeere Geesie (Entire Nuclear Industry) kes

Yeejleere hejceeCeg yeercee hetue

l

l
l

keeuee Oeve DeefOeefveece, 2015

efJeosMeeW ceW keeuee Oeve jKeves JeeueeW kes efueS meKle mepee kes
eeJeOeeve Jeeuee keeuee Oeve (DeIeesef<ele efJeosMeer Deee SJeb Deeefmle)
Deewj kejejesheCe DeefOeefveece, 2015 [The Black Money
(Undisclosed Foreign Income and Assets) and Imposition of Tax Act, 2015] 27 ceF&, 2015 kees keWere

Yeejle mejkeej eje 1,500 kejes[ hees cetue kes Yeejleere

hejceeCeg yeercee hetue kee MegYeejbYe 13 petve, 2015 kees efkeee
ieee~ Fmes efmeefJeue ueeeefyeefueer hee@j vetefkeueej [wcespe Ske

efueS yeeOekeejer yeveeee ieee nw~ OeeleJe nw efke en Ske Je<e&

2010 ceW heeefjle ngDee Lee, efpemekes lenle hejceeCeg ogIe&vee nesves
keer oMee ceW mebeeueke hej ueeiet DeefOekelece oselee kees meerefcele
efkeee ieee nw, leeefke Jen oyeeJecege neskej mebeb$e kees mebeeefuele
kej mekes~
Fmekes lenle Deye keesF& hejceeCeg ogIe&vee nesves keer oMee ceW hejceeCeg
mebeb$e mebeeueke, Deehetefle&kelee& hej cegkeocee ope& kejeee pee mekesiee~
Fme hetue keer mLeehevee pevejue FbMeesjWme kee@jheesjsMeve Dee@he Fbef[ee
(GICI) SJeb 11 Deve iewj-peerJeve yeercee kebheefveeeW eje efceuekej
keer ieF& nw~ FmeceW meeJe&peefveke SJeb efvepeer oesveeW #es$eeW keer yeercee
kebheefveeeb meefcceefuele nQ~ Fme hetue kes efueS 500 kejes[ hees
kee eesieoeve efyeefMe hetue eje efoee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW Yeejle ceW kegue 21 hejceeCeg Tpee&
mebeb$e mebeeefuele nQ efpevekeer mebmLeeefhele #ecelee 5,780 cesieeJee
nw~ FveceW veJeervelece mebeb$e (efomebyej, 2014 mes mebeeefuele)
keg[vekeguece-1 (1000 cesieeJee) nw~

efJeefOe SJeb veee ceb$eeuee eje DeefOemetefele kej efoee ieee~

en DeefOeefveece 1 pegueeF&, 2015 mes eYeeJeer ngDee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve Gve meYeer ueesieeW hej ueeiet neWies
efpevekes heeme DeIeesef<ele efJeosMeer Deee Deewj mebheefeeeb nQ~ Fme
DeefOeefveece kes lenle efJeosMeer Deee Deewj mebheefe hej 30 eefleMele
keer oj mes kej Deejesefhele efkeee peeSiee~ efJeosMeer Deee hej kej

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 21

eesjer kejves hej henueer yeej 3/10 Je<e& leke kes ke"esj keejeJeeme Deieues 5 Je<eeX ceW Decegle efceMeve nsleg 50,000 kejes[ . leLee
mcee& Menj efceMeve nsleg 48,000 kejes[ . kee heefjJee
SJeb pegcee&ves leLee otmejer yeej (ee Gmekes yeeo eleske yeej) ener
efveOee&efjle efkeee ieee nw peyeefke 2022 leke meYeer kes efueS
DehejeOe kejves hej 3 mes 10 Je<e& leke kes ke"esj keejeJeeme kes
DeeJeeme efceMeve nsleg 3 ueeKe kejes[ . kee Jee kejves keer
meeLe-meeLe 5 ueeKe hees mes 1 kejes[ hees leke kes pegcee&ves kee
mejkeej keer eespevee nw~
Yeer eeJeOeeve efkeee ieee nw~
Fme DeefOeefveece kes lenle kej Jebeve DehejeOe DeMeceveere (non- I. Decegle (AMRUT) efceMeve
compoundable) nesiee leLee mesueceW Deeeesie pee mekeves keer Decelg e ee keeeekeuhe SJeb Menjer heeblejCe kes efueS Deue
Devegceefle veneR nesieer~ efJeosMeer DeeefmleeeW kes efueS efjve& pecee
efceMeve osMe kes Ssmes 500 MenjeW SJeb kemyeeW ceW veiejere DeJemebjevee
kejvee (kej eesie Deee ve nesves hej Yeer) Yeer DeefveJeee& he mes
megeJf eOeeDeeW kes efJekeeme nsleg efeeeefvJele efkeee peeSiee, peneb keer
DeeJeMeke nesiee~
Deeyeeoer Ske ueeKe mes DeefOeke nw~ meeLe ner ecegKe veefoeeW hej yemes
MenjeW, keg jepeOeeveer MenjeW Deewj heJe&leere #es$eeW, erheeW SJeb hee&ve
1 pegueeF&, 2015 kees keWere efJee ceb$eeuee eje Fme DeefOeefveece
#es$eeW kes cenJehetCe& MenjeW kees Yeer FmeceW Meeefceue efkeee peeSiee~
kes eeJeOeeveeW kes lenle Deye leke DeIeese<f ele efJeosMeer mebheefe ee Deee
kees meeJe&peefveke kejves nsleg 30 efmelebyej, 2015 efveOee&ejf le efleefLe Fme keee&ece kes lenle 10 ueeKe leke keer Deeyeeoer Jeeues MenjeW SJeb
DeefOemetef ele keer ieF&~ pees ueesie Fme DeefOeefveece kes lenle nesves Jeeueer
kemyeeW kes efueS heefjeespevee ueeiele keer 50 eefleMele leke leLee 10
keej&JeeF& mes yeevee eenles, Jes Fme efleefLe leke Deheveer DeIeese<f ele
ueeKe mes DeefOeke Deeyeeoer Jeeues MenjeW SJeb kemyeeW kes efueS heefjeespevee
efJeosMeer mebheefe Deewj KeeleeW keer peevekeejer efveefele heecex ceW Ieese<f ele
ueeiele keer Ske-efleneF& keWere meneelee peejer keer peeSieer~
kej mekeles Les leLee Fmekes yeeo 31 efomebyej, 2015 leke Jes Fme hej peueehetefle&, meerJejspe Deewj Menjer heefjJenve kes efueS keW kes heefjeespevee
30 eefleMele kej SJeb 30 eefleMele pegcee&vee Deoe kej mekeles Les~
ueeiele kes Ske-efleneF& mes ueskej 50 eefleMele leke kes efnmmes kes
6 peveJejer, 2016 kees keWere ele#e kej yees[& (CBDT) eje
yeeo jepeeW kees Mes<e jeefMe pegeveer nesieer~ jepeeW kee Dehevee efnmmee
peejer efJe%eefhle kes Devegmeej 30 efmelebyej, 2015 leke jner Fme
20 eefleMele mes kece veneR nesiee~
Devegheeueve efJeb[es megefJeOee kes lenle kegue 4,164 kejes[ . kes
Fme efceMeve kes lenle efeefle osMe kes 497 MenjeW ceW mes 469
keeues Oeve kes yeejs ceW 644 Iees<eCeeSb eehle ngF~ Fvemes 31
MenjeW kes efueS 7 peveJejer, 2016 leke 20,137 kejes[ .
efomebyej, 2015 leke mejkeej kees kej SJeb pegcee&ves kes he ceW
keer ueeiele mes Decegle keee& eespeveeDeeW kees mJeerke=efle oer ieF& nw~
kegue 2,428.4 kejes[ . keer eeefhle ngF& nw~ neueebefke en jeefMe
FmeceW Gej eosMe kes kegue 60 efceMeve Menj Meeefceue nQ~ jepemLeeve
hetJe& kes DevegceeveeW mes keg kece nw~ Fmekee keejCe en nw efke pees
Fme efceMeve (SJeb mcee& Menj efceMeve) kes lenle Jeeef<e&ke keee&
mJewefke Iees<eCeeSb keer ieF& LeeR, GveceW mes keg keer peevekeejer
eespevee emlegle kejves Jeeuee henuee jepe Lee~
henues mes ner DeefOekeeefjeeW kees Leer, Dele: Jes Fme megefJeOee kes hee$e
veneR Les~ meeLe ner, keg ceeceueeW ceW kej SJeb hesveeuer kee Yegieleeve 6 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe mejkeej eje Fme efceMeve kes
lenle kegue 3,287 kejes[ . keer keee&eespeveeSb Fve 60 MenjeW
31 efomebyej, 2015 keer efveOee&efjle efleefLe kes yeeo eehle ngDee~
nsleg emlegle keer ieF& LeeR efpemeceW mes meJee&efOeke 352 kejes[ . keer
Deye eefo efkemeer Jeefe keer DeIeesef<ele Deee ee mebheefe meeceves
jeefMe ieeefpeeeyeeo nsleg emleeefJele nw~ Fve efceMeve MenjeW ceW 7
Deeleer nw lees Gmes veS DeefOeefveece kes lenle 30 eefleMele kej kes
(ieeefpeeeyeeo, ueKeveT, keevehegj, Deeieje, cesj", JeejeCemeer SJeb
DeueeJee 90 eefleMele pegcee&vee osvee nesiee leLee Gmes 10 Je<e& leke
Fueeneyeeo) keer pevemebKee 10 ueeKe mes DeefOeke nw~ peyeefke
keer pesue keer mepee Yeer Yegieleveer he[ mekeleer nw~ meeLe ner oes<eer
vetvelece pevemebKee keemeiebpe keer nw~
Jeefe keer efJeosMeer mebheefe keer peyleer ve efkeS peeves keer efmLeefle ceW
Gmekeer Yeejle ceW mecelegue heefjmebheefeeeW keer kegkeea SJeb peyleer kee II. mcee& Menj (Smart Cities) efceMeve
Fme efceMeve kes Debleie&le osMe kes kegue 100 eeefvele MenjeW kees
DeefOekeej Yeer peebe SpeWefmeeeW kees efceue peeSiee~
mcee& Menj kes he ceW efJekeefmele efkeS peeves keer eespevee nw~
GuuesKeveere nw efke Fme DeefOeefveece kes oeejs ceW Jes ueesie veneR Deeles
efpevekes efJeosMeer KeeleeW ceW 5 ueeKe . ee Fmemes kece keer jeefMe nw~ 27 Deiemle, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer JeWkewee
veee[t eje Fme efceMeve nsleg 98 MenjeW SJeb kemyeeW keer meteer peejer
leerve veS veiejere efJekeeme efceMeveeW kee MegYeejbYe
keer ieF&~ FveceW 24 jepe jepeOeeefveeeb, 18 meebmke=efleke SJeb
25 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje veF& efouueer kes
hee&ve mLeue, 5 yebojieen Menj leLee 64 ess SJeb ceOece esCeer
efJe%eeve YeJeve mes leerve cenJeekeeb#eer veiejere efJekeeme henueeW kee
kes Menj Meeefceue nQ~ FveceW Meeefceue Gej eosMe kes 12 Menj
MegYeejbYe efkeee ieee~ es nQDecegle : keeeekeuhe SJeb Menjer
nQFueeneyeeo, Deueerie{, Deeieje, yejsueer, ieeefpeeeyeeo, Peebmeer,
heeblejCe kes efueS Deue efceMeve (AMRUT : Atal Miskeevehegj, ueKeveT, cegjeoeyeeo, jecehegj, menejvehegj SJeb JeejeCemeer~
sion for Rejuvenation and Urban Transformation);
DeYeer Gej eosMe kes Ske Deve Menj (efpemekes efueS jepe
mcee& Menj efceMeve (Smart Cities Mission); SJeb 2022
mejkeej eje jeeyesjueer SJeb cesj" kes veece Yespes ieS nQ) leLee peccet
leke meYeer kes efueS DeeJeeme efceMeve ('Housing for All by
SJeb keMceerj kes Ske Menj (eerveiej ee peccet) kees Fme meteer ceW
2022' Mission)~
Meeefceue nesvee nw~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 22

Fve 98 eeefvele MenjeW kee eeve Ske efmeer ewueWpe eefleeesefielee

kes DeeOeej hej efkeee ieee efpemekes lenle efceMeve kes ue#eeW kees
heeves keer efoMee ceW MenjeW keer #ecelee kees efJeehees<eCe eefeee mes
pees[e ieee Lee~
15 efomebyej, 2015 leke efveOee&efjle mecee meercee kes Yeerlej Fve
98 ceW mes 85 MenjeW eje Deheves mcee& efmeer emleeJe keWere
Menjer efJekeeme ceb$eeuee kes heeme emlegle kej efoS ieS~ leefceuevee[g
ves yee{ keer efmLeefle kes keejCe 12 MenjeW kes emleeJe nsleg mecee
ceebiee leLee efhej 28 efomebyej, 2015 kees Gmeves Fve MenjeW kes
mcee& efmeer emleeJe emlegle efkeS nQ, peyeefke lesuebieevee ves nwojeyeeo
kes mLeeve hej kejerceveiej kees Meeefceue efkeS peeves kes efueS kene nw~
Jele&ceeve efJee Je<e& ceW osMe kes 20 Menj Fme efceMeve nsleg egves
peeSbies peyeefke Mes<e MenjeW kee eeve Deieues 2 Je<eeX ceW efkeee
peeSiee~ mcee& Menj efceMeve kes lenle nj eeefvele Menj kees
Deieues 5 Je<eeW kes oewjeve eefle Je<e& 100 kejes[ . keer keWere
meneelee GheueyOe kejeF& peeSieer~
Fme henue kes lenle yegefveeeoer DeJemebjevee megefJeOeeDeeW hej efJeMes<e
Oeeve keWefle efkeee peeSiee, efpemeceW heee&hle SJeb mJe peueehetefle&,
meehe-meheeF&, "esme keejs kee eyebOeve, Menjer DeeJeeieceve Deewj
meeJe&peefveke heefjJenve keer eYeeJeer JeJemLee, efveOe&veeW kes efueS
Jenveere DeeJeeme, efJeegle Deehetefle&, yesnlej DeeF&er kevesefkeefJeer,
F&-ieJeveXme Deewj veeieefjkeeW keer Yeeieeroejer ege ieJeveXme, veeieefjkeeW
keer megj#ee SJeb mebj#ee, mJeemLe, efMe#ee Deewj melele Menjer heee&JejCe
Meeefceue nQ~ mcee& Menj mes peg[er eespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg
efJeMes<e eeespe Jeenve (SPV) mLeeefhele efkeS peeSbies efpemeceW jepeeW
Deewj Menjer mLeeveere efvekeeeeW keer 50 : 50 DebMeOeeefjlee nesieer~
heefjeespeveeDeeW kes meboYe& ceW vetvelece #es$e ceeveke js^esefheefbie (keefceeeW
Jeeues mLeeve hej pees[s peeves Jeeues Yeeie) kes efueS 500 Ske[,
hegveefJe&keeme nsleg 50 Ske[ leLee nefjle #es$e (eerveheeru[)
heefjeespeveeDeeW kes efueS 250 Ske[ efveOee&efjle efkeee ieee nw~ en
hetJeexej Deewj efnceeuee #es$e kes jepeeW kes meboYe& ceW 50 eefleMele
nesiee~ neefmeue efkeS peeves Jeeues yeWeceekeeX ceW Meeefceue nQTpee&
DeeJeMekeleeDeeW kee 10 eefleMele veJeerkejCeere eesleeW mes hetje
efkeee peeSiee, YeJeve efvecee&Ce kee 80 eefleMele nefjle #es$e nesiee
leLee veF& (nefjle #es$e) heefjeespeveeDeeW ceW 35 eefleMele DeeJeeme
DeeefLe&ke ef mes kecepeesj JeieeX kes efueS neWies~
30 efomebyej, 2015 kees keWere cebef$eceb[ue eje keWere Menjer
efJekeeme ceb$eeuee Deewj vetee@ke& keer mebmLee yuetceyeie& efheueWLee@heerme
kes ceOe mecePeewles hej nmlee#ej efkeS peeves kees mJeerke=efle oer ieF&
efpemekes lenle en mebmLee mcee& MenjeW kes efJekeeme ceW meceLe&ve eoeve
kejsieer~
III. 2022 leke meYeer kes efueS DeeJeeme efceMeve
Menjer DeeJeeme nsleg Fme je^ere efceMeve kees eOeeveceb$eer DeeJeeme
eespevee (Menjer #es$e) veece Yeer efoee ieee nw efpemekee GsMe Je<e&
2022 leke osMe kes Menjer #es$eeW ceW meYeer kes efueS DeeJeeme
GheueyOe kejevee nw~ Fme efceMeve kes lenle Deieues 7 Je<eeX ceW Menjer
#es$eeW ceW 2 kejes[ DeeJeeme efveefce&le kejves kee ue#e jKee ieee nw~
Fme efceMeve kes jepeeW/mebIeere #es$eeW kes meboYe& ceW efvecveefueefKele 4

ecegKe Ieke/efJekeuhe nQ
(i) Yetefce kee mebmeeOeve kes he ceW Gheeesie kejles ngS efvepeer
efJekeemekelee&DeeW ([sJesuehejeW) keer Yeeieeroejer kes meeLe Pegiieer
(Slum) efveJeeefmeeeW kee hegveJee&me~
(ii) $e+Ce mebye yeepe meefyme[er kes ceeOece mes ogye&ue JeieeX kes
efueS Jenveere DeeJeemeeW kees eeslmeenve~
(iii) meeJe&peefveke Deewj efvepeer #es$e keer Yeeieeroejer kes meeLe Jenveere
DeeJeeme~
(iv) ueeYeeLeea kes Jeefeiele Iej kes efvecee&Ce ee efJemleej nsleg
meefyme[er~
Pegiieer hegveJee&me keee&ece kes lenle keW mejkeej eefle cekeeve
Deewmeleve 1 ueeKe . kee Devegoeve GheueyOe kejeSieer efpemekee
Gheeesie jepeeW eje efkemeer Yeer Pegiieer hegveJee&me heefjeespevee nsleg
efkeee pee mekelee nw~
$e+Ce mebye yeepe meefyme[er Ieke kes lenle F&[yuetSme/SueDeeF&peer
esefCeeeW kes efueS 15 Je<e& keer DeJeefOe nsleg DeeJeeme $e+CeeW hej
6.5 eefleMele keer yeepe meefyme[er GheueyOe kejeF& peeSieer pees efke
SveheerJeer DeeOeej hej ueieYeie 2.3 ueeKe . eefle DeeJeeme nesieer~
Mes<e oesveeW IekeeW kes lenle F&[yuetSme esCeer kes efueS eefle DeeJeeme
1.5 ueeKe . keer keWere meneelee GheueyOe kejeF& peeSieer~
en Je=no DeeJeeme eespevee keW eeeesefpele eespevee kes he ceW
efeeeefvJele keer peeSieer ($e+Ce mebye meefyme[er Ieke kes Deefleefje
pees efke keWere #es$e eespevee nesieer)~
Fme efceMeve kes lenle efveefce&le nesves Jeeues cekeeveeW kee mJeeefcelJe
heefjJeej keer ceefnuee ecegKe kes veece nesiee DeLeJee heefjJeej kes heg<e
ecegKe Deewj Gmekeer helveer kes veece mebegkele he mes nesiee~
en efceMeve osMe kes 4,041 JewOeeefveke veiejeW ceW efJemleeefjle Menjer
#es$e kees Deeeefole kejsiee efpemeceW eejbefYeke he mes 500 esCeer I
veiejeW hej Oeeve keWefle efkeee peeSiee~

Debleje&^ere eesie efoJeme

21 petve, 2015 kees henuee Debleje&^ere eesie efoJeme 192 osMeeW

kes 251 mes DeefOeke MenjeW ceW ceveeee ieee~
efouueer ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Fme eLece Debleje&^ere eesie
efoJeme kee jepeheLe hej 35 npeej ueesieeW SJeb 84 osMeeW kes
eefleefveefOeeeW kes meeLe vesle=lJe efkeee~
vetee@ke& ceW mebege je^ mebIe Deewj efnbot scheue Dee@he vee@Le& Decesefjkee
ceW ngS keee&eceeW ceW Yeejleere efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe ves
eefleYeeie efkeee~
heeefkemleeve ceW eesie efoJeme kee Deeeespeve kesJeue Yeejleere Geeeesie
leke meerefcele jne~ eceve Skecee$e Ssmee mebege je^ osMe Lee peneb
eesie efoJeme veneR ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke 11 efomebyej, 2014 kees mebege je^ cenemeYee
ves 21 petve kees Debleje&^ere eesie efoJeme kes he ceW Ieesef<ele kejves
kee emleeJe heeefjle efkeee Lee~
eLece Debleje&^ere eesie efoJeme kes DeJemej hej oes efJeMJe efjkee@[&
yeves efpevnW efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[&dme ceW peien oer ieF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 23

henuee efjkee@[& Ske mLeeve hej meyemes DeefOeke ueesieeW kes eesie ceW
Fkee nesves kee nw~ otmeje efjkee@[& 50 osMeeW kes eefleefveefOeeeW kee
Ske meeLe eesie ceW Yeeie uesves kee Lee pees 21 petve, 2015 kees
84 osMeeW kes eefleefveefOeeeW kes Yeeie uesves mes te~

mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

mebefJeOeeve (119Jeeb mebMeesOeve) efJeOeseke, 2013 jepe meYee

eje 6 ceF&, 2015 kees leLee ueeske meYee eje 7 ceF&, 2015
kees heeefjle efkeee ieee leLee 28 ceF&, 2015 kees je^heefle keer
mJeerke=efle efceueves kes yeeo Deieues efove (29 ceF& kees) en mebefJeOeeve
(100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 kes he ceW Yeejle kes
jepehe$e ceW ekeeefMele neskej DeefOemetefele ngDee~
Fme DeefOeefveece kes ceeOece mes Yeejle kes he. yebieeue, Demece, ef$ehegje
SJeb cesIeeuee jepeeW kes #es$eeW mes mebyebeOf ele mebeJf eOeeve keer eLece Devegmeteer
kes DevegsoeW ceW mebMeesOeve ceW mebMeesOeve efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle Deewj yeebiueeosMe kes ceOe 4,096.7
efkeceer. Debleje&^ere Yet-meercee jsKee nw pees Yeejle kes he. yebieeue,
Demece, ef$ehegje, cesIeeuee Deewj efcepeesjce jepeeW mes mebueive nw~ en
Yeejle kes he[esmeer osMeeW kes meeLe meerceeDeeW ceW meyemes Je=no Debleje&^ere
meercee Yeer nw~
Yeejle Deewj yeebiueeosMe kes ceOe 1974 ceW Yet-meercee mecePeewlee
(Land Boundary Agreement) nmlee#eefjle ngDee Lee efpemeceW
Ske-otmejs osMeeW kes SvekeuesJeeW kes Deeoeve-eoeve Deewj Debleje&^ere
meercee kees mejue kejves mebyebOeer eeJeOeeve Les~ yeebiueeosMe keer mebmeo
eje lees 1974 ceW ner Fme mecePeewles kee DevegmeceLe&ve kej efoee
ieee Lee hejbleg Yeejle keer mebmeo eje Fmekee DevegmeceLe&ve Deye leke
Mes<e Lee~ efmelebyej, 2011 ceW oesveeW osMeeW kes ceOe 1974 kes Yetmeercee mecePeewles hej Deefleefje eeseskee@ue nmlee#eefjle ngDee Lee~
mebefJeOeeve (100Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 eje Gheeg&e
Yet-meercee mecePeewles Deewj lelmebyebOeer eeseskee@ue kee ner DevegmeceLe&ve
efkeee ieee nw Deewj FmeceW Ske-otmejs kees nmleebleefjle nesves Jeeues
#es$eeW kee efJeJejCe Yeer nw~
Fme mebefJeOeeve mebMeesOeve kes eeJeOeeveeW kes lenle Yeejle kes yeebiueeosMe
ceW efmLele 111 SvekeuesJe yeebiueeosMe kees eehle ngS nQ leLee
yeebiueeosMe kes Yeejle ceW efmLele 51 SvekeuesJe Yeejle ceW Meeefceue
efkeS ieS nQ~ Yet#es$e kes DeeOeej hej Yeejle keer peneb 17,160.63
Ske[ Yetefce yeebiueeosMe kees nmleebleefjle ngF& nw, JeneR yeebiueeosMe keer
7,110.02 Ske[ Yetefce Yeejle kees nmleebleefjle ngF& nw~
6 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer yeebiueeosMe-ee$ee
kes oewjeve oesveeW osMeeW kes eOeevecebef$eeeW keer GheefmLeefle ceW oesveeW he#eeW
eje DevegmeceLe&ve he$eeW kee Deeoeve-eoeve efkeee ieee leLee Yetefce kes
Deeoeve-eoeve mebyebOeer DeeMee-he$e nmlee#eefjle efkeS ieS~ lelheeele
6 pegueeF&, 2015 mes Yeejle Deewj yeebiueeosMe ves Yet-meercee mecePeewles
kes lenle Ske-otmejs kes meercee #es$e ceW efmLele SvekeuesJeeW ceW jnves
Jeeues ueesieeW keer je^erelee keer hemebo ope& kejves kes GsMe mes
mebege meJex#eCe eejbYe efkeee ieee~

efJeefMe leLe
%eeleJe nw efke Fme Yet-meercee mecePeewles kes lenle eefleketue
keypee (Adverse Possession) Jeeueer Yeejle kees
nmleebleefjle nesves Jeeueer Yetefce 2,777.038 Ske[ nw efpemeceW
he. yebieeue ceW 2,398.05 Ske[, cesIeeuee ceW 240.578
Ske[ SJeb ef$ehegje ceW 138.41 Ske[ Yetefce DeeSieer~ otmejer
Deesj eefleketue keypee Jeeueer yeebiueeosMe kees nmleebleefjle nesves
Jeeueer Yetefce 2,267.682 Ske[ nw efpemeceW he. yebieeue mes
1,957.59 Ske[, cesIeeuee mes 41.702 Ske[ Deewj
Demece mes 268.39 Ske[ Yetefce peeSieer~
oesveeW osMeeW kes ceOe SvekeuesJeeW Deewj eefleketue keypee Jeeues
#es$eeW kee Yeewefleke Deeoeve-eoeve Deewj meerceebkeve keee& 31
pegueeF&, 2015 mes 30 petve, 2016 kes ceOe ejCeeW ceW
mebheVe efkeee pee jne nw~ Fve SvekeuesJeeW kees 31 pegueeF&,
2015 keer ceOe jeef$e mes nmleebleefjle ceeve efueee ieee nw
leLee meerceebkeve kee keee& oesveeW osMeeW kes meJex#eCe efJeYeeieeW
eje 30 petve, 2016 leke hetCe& kej efueee peeSiee~
2 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje
yeebiueeosMe mes nmleebleefjle nesves Jeeues SvekeuesJeeW Deewj kete
efyenej efpeues kes efueS DeJemebjevee GVeeve SJeb hegveJee&me
hewkespe (kegue ueieYeie 1005.99 kejes[ . keer Devegceeefvele
ueeiele) kees mJeerke=efle oer ieF& nw~

je<^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) kee efJemleej

l

9 petve, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer JeWkewee veee[t

keer DeOe#elee ceW mebheVe je<^ere jepeOeeveer #es$e eespevee yees[&
(NCRPB : National Capital Region Planning Board1985 ceW ieef"le) keer yew"ke ceW osMe keer jepeOeeveer efouueer keer

DeJemebjevee hej yeesPe kece kejves kes GsMe mes je<^ere jepeOeeveer
#es$e (NCR) kes hegveefJe&mleej kee efveCe&e efueee ieee~
Fme efJemleej kes lenle je<^ere jepeOeeveer #es$e ceW leerve Deefleefje
efpeues Meeefceue efkeS peeves kee hewmeuee efkeee ieee nw~ es nQ
cegpehehejveiej (Gej eosMe) leLee peeRo SJeb kejveeue (nefjeeCee)~
Jele&ceeve efJemleej kes meeLe je<^ere jepeOeeveer #es$e ceW efouueer kes
Deefleefje Meeefceue efpeueeW keer mebKee 22 nes ieF& nw pees efke Fme
ekeej nQ
jepe
SvemeerDeej ceW Meeefceue efpeues
nefjeeCee
ieg[ieebJe, hejeroeyeeo, heueJeue, cesJeele,
heeveerhele, jesnleke, meesveerhele, jsJee[er,
Peppej, efYeJeeveer, cenWie{, peeRo SJeb
kejveeue
Gej eosMe
ieeefpeeeyeeo, ieewleceyeg veiej (veesS[e
SJeb esj veesS[e), cesj", yeeiehele,
yegueboMenj, neheg[ Deewj cegpehehejveiej
jepemLeeve
DeueJej, Yejlehegj

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 24

DeeF&Sheer nsuLeheesve eeseece

l

3 petve, 2015 kees keWere ceefnuee SJeb yeeue efJekeeme ceb$eer

cesvekee ieebOeer eje veF& efouueer ceW DeeF&Sheer (IAP : Indian
Academy of Pediatrics) nsuLeheesve eeseece kee MegYeejbYe
efkeee ieee~ en osMe Yej ceW ceefnueeDeeW SJeb yeeeW ceW keghees<eCe keer
mecemee mes efveheves nsleg eejbYe efJeMJe kee meJee&efOeke Je=no ef[efpeue
(ceesyeeFue heesveeW keer Je=no henbge kee Gheeesie kejles ngS) peveefMe#ee
keee&ece nw~
en keee&ece DeeF&Sheer keer henue nw efpemes keWere ceefnuee SJeb
yeeue efJekeeme ceb$eeuee leLee etefvemeshe keer Yeeieeroejer kes meeLe eejbYe
efkeee ieee nw~ Fme keee&ece kees Jees[eheesve Fbef[ee eje meceLe&ve
GheueyOe kejeee ieee nw leLee yee@ueerJeg[ DeefYeveslee Deeefcej Keeve
Fme keee&ece kes yeeb[ Scyesme[j nQ~

veerefle (NITI) Deeeesie keer mLeehevee

efJeefMe leLe
5 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
keesuebefyeee efJeMJeefJeeeuee (Decesefjkee) kes eeshesmej Deewj SefMeeeF&
efJekeeme yeQke kes hetJe& cegKe DeLe&Meeeer jn egkes DejefJebo heveieef[ee
(13 peveJejer, 2015 kees heoYeej enCe) kees veerefle Deeeesie
kee henuee GheeOe#e efveege efkeee ieee~ meeLe ner GvneWves veerefle
Deeeesie ceW oes hetCe&keeefueke meomeeW- efyeyeske osyeje@e (DeLe&Meeeer)
Deewj [e@. Jeer.kes. meejmJele (hetJe& j#ee Deej Sb[ [er meefeJe)
leLee eej heosve meomeeW- keWere ie=n ceb$eer jepeveeLe efmebn, efJee
ceb$eer DeCe pesueer, jsue ceb$eer megjsMe eYeg Deewj ke=ef<e ceb$eer jeOee
ceesnve efmebn Deewj leerve efJeMes<e Deecebef$eleeW- me[ke heefjJenve SJeb
jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer, meeceeefpeke veee Deewj DeefOekeeefjlee
ceb$eer LeeJej ebo ienueewle SJeb ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=efle
pegefyeve F&jeveer keer efveegefe Yeer keer~ 7 efmelebyej, 2015 kees
ke=ef<e #es$e kes efJeMes<e%e jcesMe ebo kees veerefle Deeeesie ceW hetCe&keeefueke
meome kes he ceW efveege efkeee ieee nw~ 1 peveJejer, 2016
kees DeefceleeYe keeble kees veerefle Deeeesie kes meerF&Dees kee Deefleefje
eYeej (efmebOegeer Keguuej kes mLeeve hej) meeQhee ieee nw~

1 peveJejer, 2015 kees keWere cebe$f eceb[ue kes emleeJe kes ceeOece mes
eespevee Deeeesie kes mLeeve hej veerelf e Deeeesie (hetje veece-je^er e
Yeejle heefjJele&ve mebmLeeve ; NITI : National Institution for
Transforming India) keer mLeehevee efkeS peeves keer Iees<eCee keer
ieF&~ %eeleJe nw efke eespevee Deeeesie kee ie"ve Yeer 15 ceee&,
yeeCemeeiej yeebOe efJeJeeo
1950 kees cebe$f eceb[ueere emleeJe kes ceeOece mes ner efkeee ieee Lee~
yeeCemeeiej yeebOe yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespevee kes lenle ceOe
veerefle Deeeesie kee mebIeve Fme ekeej efveOee&efjle efkeee ieee nw
eosMe kes Men[esue efpeues ceW meesve veoer hej efveefce&le yeebOe nw efpemekee
(i) DeOe#e : eOeeveceb$eer~
efvecee&Ce 1973 ceW ceOe eosMe, Gej eosMe Deewj efyenej jepe
(ii) Meemeer heefj<eo : en meYeer jepeeW kes cegKecebef$eeeW Deewj
mejkeejeW kes ceOe ngS mecePeewles kes lenle 1978 ceW eejbYe ngDee
mebIeere #es$eeW kes Ghe jepeheeueeW mes efceuekej yevesieer~
Lee leLee Fmekee Je<e& 2006 ceW ueeskeehe&Ce ngDee Lee~
(iii) #es$eere heefj<eoW : Ssmes efJeefMe cegeW Deewj Deekeefmceke Fme yeebOe (TbeeF& 67 ceerj SJeb uebyeeF& 1,020 ceerj) kes
ceeceueeW pees Ske mes DeefOeke jepeeW ee Ske #es$e kees eYeeefJele
efvecee&Ce, mebeeueve SJeb jKejKeeJe kee Jee ceOe eosMe, Gej
kejles neW, kes meboYe& ceW es heefj<eoW DeeJeMekelee-DeeOeej Deewj
eosMe Deewj efyenej eje 2:1:1 kes Devegheele ceW Jenve kejvee Lee
efJeefMe keee&keeue nsleg ieef"le keer peeSbieer~ FmeceW mebyebefOele
leLee yeeCemeeiej peueeMee kes heeveer kee DeeJebve Yeer Fmeer Devegheele
#es$e kes jepeeW kes cegKeceb$eer SJeb mebIeere #es$eeW kes jepeheeue
ceW nesvee Lee~
Meeefceue neWies~
neue ner ceW yeeCemeeiej yeebOe ceOe eosMe Deewj Gej eosMe kes ceOe
(iv) efJeMes<e Deecebe$f ele : veerelf e Deeeesie ceW mebye keee&#es$e kee %eeve
peue kes yebJeejs kees ueskej GlheVe efJeJeeo kes keejCe je^ere mlej
jKeves Jeeues efJeMes<e%e, efJeMes<e peevekeej Deewj hesMesJej efJeMes<e Deecebe$f ele
hej eee& ceW jne~
kes he ceW eOeeveceb$eer eje veeefcele efkeS peeSbies~
leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeSb
(v) hetCe&keeefueke mebie"veelceke {ebee : DeOe#e kes he ceW
eOeeveceb$eer kes Deefleefje veerefle Deeeesie kes hetCe&keeefueke 9 ceF&, 2015 kees keesuekeelee ceW Deeeesefpele Ske meceejesn ceW
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje leerve veF& meeceeefpeke megj#ee eespeveeDeeW
mebie"veelceke {ebes ceW DeeefueefKele Meeefceue nQ
Deue heWMeve eespevee (APY), eOeeveceb$eer peerJeve peesefle yeercee
(a) GheeOe#e : eOeeveceb$eer eje efveege~
eespevee (PMJJBY) leLee eOeeveceb$eer megj#ee yeercee eespevee (PMSBY)
(b) hetCe&keeefueke meome : eOeeveceb$eer eje efveege~
kee Deewheeeefjke MegYeejbYe efkeee ieee~
(c) DebMekeeefueke meome : DeeCeer efJeMJeefJeeeueeeW, MeesOe
mebmLeeveeW SJeb Deve eemebefieke mebmLeeveeW mes DeefOekelece 2 I. Deue heWMeve eespevee (APY)
heosve #ecelee ceW meome pees efke eeere DeeOeej hej neWies~ en heWMeve eespevee cegKele: Demebieef"le #es$e ceW keee&jle JeefeeeW kees
(d) heosve meome : eOeeveceb$eer eje veeefcele keWere cebef$eheefj<eo
mesJeeefveJe=ef e heWMeve eCeeueer mes pees[ ves kes GsMe mes leweej keer ieF& nw~
kes DeefOekelece 4 meome~
Deue heWMeve eespevee kes lenle DebMeoeleeDeeW kees 60 Je<e& keer
(e) cegKe keee&keejer DeefOekeejer (CEO) : eOeeveceb$eer eje
Deeeg hetjer nesves hej 1000 ./2000 ./3000 ./4000
efveele keee&keeue kes efueS, Yeejle mejkeej kes meefeJe mlej
./5000 . vetvelece ceeefmeke heWMeve eehle nesieer, pees Gvekes
kes DeefOekeejer kees meerF&Dees efveege efkeee peeSiee~
DebMeoeve hej efveYe&j kejsieer~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 25

Fme heWMeve eespevee ceW Meeefceue nesves kes efueS vetvelece Deeeg 18
Je<e& Deewj DeefOekelece Deeeg 40 Je<e& nesieer leLee DebMeoeve keer jeefMe
eespevee ceW Meeefceue nesves kes mecee Deeeg hej efveYe&j kejsieer (vetvelece
42 . eefleceen 18 Je<e& keer Deeeg ceW)~
keW mejkeej Ssmes eleske hee$e DebMeoelee kes Keeles ceW nj Je<e& kegue
DebMeoeve kes 50 eefleMele kes yejeyej ee 1000 . (FveceW mes
pees Yeer kece nes) keer jeefMe kee men-eesieoeve 5 Je<eeX (201516 mes 2019-20) leke kejsieer, pees veF& heWMeve eespevee (NPS)
ceW 31 efomebyej, 2015 mes hetJe& Meeefceue ngS nQ leLee pees
Deeekejoelee veneR nQ Deewj efkemeer Deve JewOeeefveke meeceeefpeke
megj#ee eespevee kes meome veneR nQ~
II. eOeeveceb$eer peerJeve peesefle yeercee eespevee (PMJJBY)
Fme eespevee kes hee$e Jes meYeer yeQke KeeleeOeejke nQ pees 18 mes 50
Je<e& keer Deeeg Jeie& kes nQ~
Fme eespevee kes lenle DebMeoeleeDeeW kees cee$e 330 . Jeeef<e&ke
eerefceece kee Yegieleeve (yeQke Keeles mes Dee@es [sefye kes ceeOece mes)
kejves hej 2 ueeKe . kee peerJeve yeercee eehle nesiee~ Fme eespevee
kes lenle Ske yeej meome yeveves kes yeeo 55 Je<e& keer Deeeg leke
Fme eespevee kee ueeYe efueee pee mekesiee~
Fme eespevee (pees Jemlegle: ce& FbMeesjmW e hueeve- DeJeefOe yeercee
eespevee nw) ceW yeercee DeJeefOe 1 petve mes 31 ceF& efveOee&ejf le keer ieF& nw~
III. eOeeveceb$eer megj#ee yeercee eespevee (PMSBY)
Fme eespevee kes lenle 18 mes 70 Je<e& Deeeg Jeie& kes meYeer yeQke
KeeleeOeejke hee$e neWies efpevnW cee$e 12 . kes Jeeef<e&ke eerefceece hej
ogIe&vee yeercee kee ueeYe eehle nesiee~ Fme eespevee ceW DebMeoelee keer
ogIe&vee ceW ce=leg ee hetCe& efJekeueebielee keer efmLeefle ceW 2 ueeKe .
leLee ogIe&vee ceW DeebefMeke efJekeueebielee keer efmLeefle ceW 1 ueeKe .
kee peesefKece keJej ee yeercee jeefMe GheueyOe kejeF& peeSieer~
Fmekeer yeercee DeJeefOe Yeer 1 petve mes 31 ceF& nw efpemekee eefleJe<e&
veJeerveerkejCe nesiee~

neue kes Je<eeX ceW ueeske meYee kee meJee&efOeke Glheeoke me$e

mebmeo kee Je<e& 2015 kee yepe me$e mebmeoere keee& ceb$eeuee
Deewj heerDeejSme uesefpemuesefJe efjmee& kes DeekeueveeW kes Devegmeej
neue kes Je<eeX kee meJee&efOeke Gheeesieer Deewj Glheeoke mebmeoere me$e
jne~ Fme yepe me$e kes 4 ceen (hejJejer-ceF&, 2015) kes
oewjeve ueeske meYee keer Glheeokelee (mebmeoere keee& kes efueS
efveOee&efjle kegue IebeW keer leguevee ceW JeemleefJeke keee&keejer Iebs)
123.4 eefleMele jner, pees efke efJeiele 15 Je<eeX ceW meJee&efOeke nw~
Fme yepe me$e ceW ueeske meYee ceW 23 Iebs 45 efceve Deefleefje
keee& efkeee ieee~ Fmekes heuemJehe ueeske meYee ves 2005 kes
ceevemetve me$e (peyeefke ueeske meYee keer Glheeokelee 110 eefleMele
jner) kees Yeer Fme me$e ceW heers es[ efoee~

hesce-Fbef[ee eespevee

6 ceF&, 2015 kees nefjeeCee kes ecegveeveiej efpeues kes cegieueJeeueer

ieebJe ceW KegoeF& kes oewjeve peue keer Oeeje hetves mes eeeerve mejmJeleer
veoer kes DeefmlelJe mes peg[er leceece efkeJeobefleeeW Deewj efceLekeere

8 Deewue, 2015 kees keWere Yeejer Geesie SJeb meeJe&peefveke

Gece ceb$eer Deveble ieerles eje hesce (FAME : Faster Adoption and Manufacturing of Hybrid and Electric Vehicles)-Fbef[ee eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee~

en osMe ceW heee&JejCe-efce$e JeenveeW kes efJeee kees lJeefjle ieefle mes
ye{eJee osves nsleg eebjYe efJeegle ceesefyeefueer nsleg je^ere efceMeve
(NMEM : National Mission on Electric Mobility Je<e& 2011 ceW mJeerke=le) kes Yeeie kes he ceW eejbYe efkeee ieee nw~
hesce-Fbef[ee eespevee kee GsMe osMe ceW neFefye[ SJeb efJeegle
JeenveeW kees lespeer mes Deheveeves Deewj Gvekes efJeefvecee&Ce kees eeslmeeefnle
kejvee nw~
en eespevee meYeer ekeej kes JeenveeW-t, Leer SJeb heesj Jneruej,
keej, SuemeerJeer, yeme Deeefo) leLee meYeer lejn kes neFefye[ Deewj
hetCe&le: Fuesefke^ke JeenveeW kes efueS nw~
3-efmeerpe hesce Fbef[ee Fkees [^eFJe kee Deeeespeve 26 veJebyej,
2015 kees veF& efouueer ceW, 30 veJebyej, 2015 kees peehegj ceW
leLee 7 efomebyej, 2015 kees eb[erie{ ceW efkeee ieee~

meeiejceeuee heefjeespevee : veerueer eebefle keer Deesj

mejmJeleer veoer keer eeceeefCekelee efme

emebieeW kee jepe Keguelee eleerle nes jne nw Deewj Fme veoer keer
eeceeefCekelee efme nes ieF& nw~
cegieueJeeueer SJeb ueens[er ieebJe ceW KegoeF& kes oewjeve keneR 7 lees
keneR 10 heer hej heeveer efceue jne nw peyeefke Fme #es$e ceW Deve
mLeeveeW hej peuemlej 250 heer leke veeres nw~ Fmemes en OeejCee
yeueJeleer ngF& nw efke eneb mes mejmJeleer veoer yenleer Leer~
meJe&eLece mejmJeleer veoer kees Keespeves keer DeeMee kees efJeMes<e yeue
Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee kes Gheen ueQ[mes mes eehle
ef[efpeue lemJeerjeW mes efceuee Lee efpeveceW pewmeuecesj #es$e ceW Ske efveefele
hewve& ceW Yetpeue kes GheefmLele nesves keer yeele meeceves DeeF& Leer~
hetJe& ceW ngS leceece MeesOe veleerpeeW kes Devegmeej $e+iJeso ceW JeefCe&le
mejmJeleer Ske efJeMeeue veoer Leer pees 6 npeej mes 2 npeej F&.het.
leke DeefmlelJe ceW Leer~ en veoer mebYeJele: Jele&ceeve efnceeeue eosMe,
nefjeeCee, hebpeeye, jepemLeeve SJeb iegpejele jepeeW mes neskej heeefkemleeve
kes #es$e mes nesles ngS Dejye meeiej ceW efiejleer Leer~

25 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebhevve keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW veerueer eebefle keer efoMee
ceW cenJeekeeb#eer meeiejceeuee heefjeespevee ('Sagarmala' Project)
keer heefjkeuhevee Deewj mebmLeeiele {ebes kees mewebefleke mJeerke=efle
eoeve keer ieF&~ Fme heefjeespevee kee cegKe GsMe osMe kes yebojieeneW
(Ports) kes Deeme-heeme ele#e SJeb Deele#e efJekeeme kees eeslmeenve
osvee leLee yebojieeneW leke ceeue (keeieex) kes o#elee Deewj efkeheeeleer
{bie mes lJeefjle DeeJeeieceve nsleg yegefveeeoer DeJemebjevee GheueyOe
kejevee nw~
meeiejceeuee heefjeespevee kes veerefleiele ceeie&oMe&ve Deewj Ge mlejere
mecevJee SJeb efveeespeve kes efJeefJeOe henuegDeeW keer meceer#ee leLee
eespevee SJeb heefjeespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg je^ere meeiejceeuee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 26

Meer<e& meefceefle (NSAC : National Sagarmala Apex Committee) kee ie"ve efkeee ieee nw~ Fmekes DeOe#e keWere heesle
heefjJenve (Shipping) ceb$eer nQ leLee efnleOeejke ceb$eeueeeW kes kewefyeves

ceb$eer Deewj meceg leere jepeeW kes cegKeceb$eer/yebojieeneW mebyebOeer ceb$eer

Fmekes meome nQ~
5 Deketyej, 2015 kees SveSmeSmeer keer eLece yew"ke keWere
heesle SJeb me[ke heefjJenve leLee jepeceeie& ceb$eer efveefleve ie[kejer keer
DeOe#elee ceW veF& efouueer ceW mebheVe ngF&~

yeser yeeeDees, yeser he{eDees je^ere DeefYeeeve

22 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje nefjeeCee

kes heeveerhele efpeues kes Seet[erS eeGb[ mes keW mejkeej kes
meeceeefpeke #es$e kes hegvejeslLeeve kes cenJeekeeb#eer keee&ece yeser
yeeeDees, yeser he{eDees (BBBP) kee je^ere DeefYeeeve kes he
ceW MegYeejbYe efkeee ieee~
yeser yeeeDees, yeser he{eDees eespevee Ske meeLe osMe kes Deuhe
(Kejeye) yeeue efuebieevegheele (peneb ue[efkeeeW keer pevemebKee kee
ue[keeW keer pevemebKee mes Devegheele keeheer kece nw) Jeeues 100
efpeueeW ceW eejbYe keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke yeeue efuebieevegheele (CSR-Child Sex Ratio)
kees 0 mes 6 Je<e& keer Deeeg ceW eefle 1000 yeeuekeeW hej yeeefuekeeDeeW
keer mebKee kes he ceW heefjYeeef<ele efkeee peelee nw~ Yeejle ceW
meerSmeDeej Je<e& 1961 ceW 976 hej Lee pees efke Je<e& 2001 ceW
927 Deewj hegve: Je<e& 2011 ceW 919 (eeceerCe-923; Menjer905) hej Dee ieee nw~
%eeleJe nw efke Fme je^er e DeefYeeeve kee yee[b Scyesme[j eKeele
efmeves-leeefjkee ceeOegjer oere#f ele kees yeveeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke ceOe eosMe jepe mejkeej eje Fmemes henues 1
Deketyej, 2007 kees yeser yeeeDees DeefYeeeve veece mes jepe
mlejere eespevee keer MegDeele keer ieF& Leer~

ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kes MegYeejbYe kes DeJemej hej eOeeveceb$eer
eje mJemLe Oeje, Kesle nje kee veeje efoee ieee~
ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kes lenle osMe kes eleske efkemeeve kees
ke=ef<e Yetefce keer efceer keer peebe nsleg kee[& GheueyOe kejeS peeSbies
leLee Deieues 3 Je<eeX ceW 14 kejes[ ce=oe mJeemLe kee[& peejer efkeS
peeSbies~
27 veJebyej, 2015 leke Fme eespevee kes lenle 26.53 ueeKe
ce=oe mJeemLe kee[& peejer efkeS pee egkes nQ~
Fme eespevee kes lenle efmebefele #es$eeW ceW 2.5 nskesej Deewj Je<ee&efmebefele
(Rainfed) #es$eeW ceW 10 nskesej kes efe[ ceW efceer kes vecetves efueS
peeles nQ~
Je<e& 2015 kes Debleje&e^ r e ce=oe Je<e& kes he ceW ceveeS peeves kes meboYe&
ceW Yeejle eje eejbYe Fme eespevee kee meb%eeve uesles ngS efJeMJe Keee SJeb
ke=ef<e mebie"ve (FAO) eje Fmes yesnlejerve henue kene ieee nw~
je^ere Oejesnj efJekeeme SJeb mebJeOe&ve eespevee - oe
21 peveJejer, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eer Sce.
JeWkewee veee[t eje osMe keer efJehegue SJeb mece= meebmke=efleke
efJejemele kes mebj#eCe Deewj hegvejeslLeeve kes efueS je^ere
Oejesnj efJekeeme SJeb mebJeOe&ve eespevee (HRIDAY : Na-

ce=oe mJeemLe kee[& eespevee kee MegYeejbYe

tional Heritage Development and Augmentation

Yojna) kee keWere eespevee kes he ceW MegYeejbYe efkeee ieee~

19 hejJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje yeerkeevesj

kes efveke eeriebieeveiej kes metjleie{ (jepemLeeve) mes ce=oe mJeemLe
kee[& eespevee (Soil Health Card Scheme) kee MegYeejbYe
efkeee ieee~

oe eespevee kes henues ejCe ceW efpeve 12 efJejemele MenjeW

kees mecee efJekeeme nsleg egvee ieee nw, Jes Fme ekeej nQ
JeejeCemeer SJeb ceLegje (Gej eosMe), Dece=lemej (hebpeeye),
Jeejbieue (lesuebieevee), Depecesj (jepemLeeve), ieee (efyenej),
keebeerhegjce SJeb Jesuueebefkeveer (leefceuevee[g), DecejeJeleer (DeebOe
eosMe), yeeoeceer (kevee&ke), ejkee (iegpejele) Deewj hegjer
(Deesef[Mee)~
27 Deketyej, 2015 kees oe eespevee kes efueS Dee"
efJejemele MenjeW (JeejeCemeer, ceLegje, Depecesj, ejkee, yeeoeceer,
Jeejbieue, DecejeJeleer SJeb Jesuueebefkeveer) nsleg keee&eespeveeDeeW
kees kegue 431 kejes[ . keer ueeiele mes mJeerke=efle eoeve keer
ieF& nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 27

efJeefOe SJeb veee

(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
efkeMeesj veee (yeeeW keer osKejsKe SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece, 2015 Devegmetef ele peeefle SJeb Devegmetef ele pevepeeefle (Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve DeefOeefveece, 2015
ceOemLelee SJeb meguen (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 JeeefCeefpeke veeeeuee DeefOeefveece, 2015 hebeeele eleeefMeeeW nsleg eesielee efveOee&jCe kees meJeexe
veeeeuee keer mJeerke=efle mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke, 2015 oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e efJeJeeefnle heg$eer kees Devegkebhee
efveegefe kee DeefOekeej efnvot GejeefOekeej hej megeerce kees& mLeeeer nw Devegso 370 Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR cegefmuece ceefnueeDeeW kes efueS Deueie me#ece
heer" ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015 [ebme yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie DemebJewOeeefveke
mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske DeeOeej hej mebeJf eOeeve heer" kee efveCe&e je<^er e veeefeke [ee efe[ Yeejle kes 21JeW efJeefOe Deeeesie
kee ie"ve DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee

efkeMeesj veee (yeeeW keer osKejsKe SJeb mebj#eCe)

DeefOeefveece, 2015

31 efomebyej, 2015 kees je^heefle eje efkeMeesj veee (yeeeW

keer osKejsKe SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece [The Juvenile Justice
(Care and Protection of Children) Act], 2015 nsleg mebmeo
eje heeefjle efJeOeseke kees mJeerke=efle efoS peeves kes yeeo Fme DeefOeefveece
kees DeefOemetefele kej efoee ieee nw~
Fme DeefOeefveece nsleg efJeOeseke jepe meYee eje 22 efomebyej,
2015 kees heeefjle kej efoee ieee Lee peyeefke ueeske meYee Fme
efJeOeseke kees 7 ceF&, 2015 kees ner heeefjle kej egkeer Leer~
en DeefOeefveece Je<e& 2000 kes efkeMeesj veee (yeeeW keer osKeYeeue
SJeb mebj#eCe) DeefOeefveece kees eeflemLeeefhele kejves nsleg ueeee ieee
nw Deewj neue ner ceW efveYe&ee keeb[ kes veeyeeefueie oes<eer kees cege efkeS
peeves kes meboYe& ceW en efJeOeseke efJeMes<e cenJehetCe& nw~ leLeeefhe
Fmekes eeJeOeeve efheueer leejerKe mes eYeeJeer veneR neWies~
en efJeOeseke Gve yeeeW/efkeMeesjeW mes mebyebefOele nw efpevneWves keevetveve
keesF& DehejeOe efkeee nes Deewj efpevnW osKeYeeue Deewj mebj#eCe keer
DeeJeMekelee nes~
en DeefOeefveece peccet SJeb keMceerj kees es[kej meejs Yeejle ceW
ueeiet nesiee~
Fmekes eeJeOeeveeW kes lenle peIeve (Heinous) DehejeOeeW ceW efuehle
16 mes 18 Je<e& kes efkeMeesjeW kes ceeceueeW keer megveJeeF& efkeMeesj
veee yees[& (JJB: Juvenile Justice Board) kes hejer#eCe kes
heMeele JeemkeeW keer lejn mes keer pee mekesieer~
meeLe ner, efkemeer Yeer 16-18 Je<e& kes efkeMeesj, efpemeves Dehes#eeke=le
ueIeglej eLee-iebYeerj (Serious) DehejeOe efkeee nes, kes ceeceueeW
keer megveJeeF& JeemkeeW keer lejn kesJeue leYeer keer pee mekesieer peye
Gmes 21 Je<e& keer Deeeg kes yeeo heke[e ieee nes~
Fmekes eeJeOeeveeW kes lenle nlee Deewj yeueelkeej pewmes peIeve
DehejeOeeW ceW efuehle 16 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes efkeMeesjeW hej
cegkeocee eueeves Deewj ke"esj ob[ osves kee ceeie& meeHe nes ieee nw~
Deye keesF& peIeve veeyeeefueie DehejeOeer leerve meeue ceW t veneR
mekesiee yeefuke Gmes vetvelece 7 Deewj DeefOekelece 10 Je<e& keer
mepee nes mekesieer~ neueebefke FmeceW Ssmes DehejeOeer efkeMeejeW kes efueS
Heebmeer kee eeJeOeeve veneR efkeee ieee nw~

efJeefMe leLe
JeemkeeW keer lejn cegkeocee eueeS peeves kes yeeo Yeer 16 Je<e&
mes DeefOeke Deeeg kes Ssmes DehejeOeer efkeMeesjeW kees meerOes pesue
venerW Yespee peeSiee~ efkeMeesj veee yees[& (JJB) Deesj
ceveesJew%eeefveke en lee kejsieW efke efkeee ieee DehejeOe yeeue
ceeveefmekelee mes efkeee ieee nw ee Jeemke ceeveefmekelee mes~
eleske efpeues ceW efkeMeesj veee yees[& (JJB) Deewj yeeue
keueeCe meefceefle (CWC: Child Welfare Committee)
kee ie"ve efkeee peeSiee~
efkeMeesj veee yees[& Ske eejbefYeke peebe kes yeeo en efveOee&efjle
kejsiee efke efkeMeesj DehejeOeer kees hegveJee&me kes efueS Yespee
peeS DeLeJee Gme hej Ske Jeemke kes he ceW cegkeocee
eueeee peeS~
pesue Yespes peeves keer efmLeefle ceW Yeer Ssmeer DehejeOeer efkeMeesj kees
Deheerue kee DeefOekeej nesiee~ meeLe ner veeyeeefueie kees pesue
keer mepee nesves hej Yeer Gmes 21 Je<e& kee nesves leke yeeue
megOeej ie=n ceW ner jKee peeSiee leLee 21 Je<e& kee nesves kes
yeeo ceeceues hej veS efmejs mes efJeeej nesiee~
yeeue keueeCe meefceefleeeb eleske efpeues ceW osKeYeeue Deewj mebj#eCe
keer DeeJeMekelee Jeeues yeeeW kes efueS mebmLeeiele osKeYeeue kee
efveOee&jCe kejWieer~
Fmekes Deefleefje Fmekes eeJeOeeveeW ceW oeke enCe nsleg ceelee-efhelee
keer eesielee SJeb oeke enCe keer heefle kes meeLe yeeesW kes efJe
Deleeeej, GvnW veMeeruee heoeLe& osves, yees kes DehenjCe ee
Gmekes efJeee Deeefo kes meboYe& ceW ob[ kes eeJeOeeve Yeer Meeefceue nQ~
GuuesKeveere nw efke Fme efJeOeseke kes eeJeOeeveeW kee keeflehee yeeue
DeefOekeej mebie"veeW eje Fme DeeOeej hej efJejesOe efkeee pee jne nw
efke yeeue DeefOekeejeW hej mebege je^ DeefYemecee (UN Convention on the Rights of the Child) ceW meYeer nmlee#ejkelee&
osMeeW (efpeveceW Yeejle Yeer Ske nw) mes 18 Je<e& mes kece Deeeg kes
eleske yees kees meceeve ceeves peeves keer DeeJeMekelee efveOee&efjle keer
ieF& nw~
leLeeefhe, Fme efJeOeseke kes lenle peIeve DehejeOeeW ceW Jes ner DehejeOe
Meeefceue efkeS ieS nQ, efpevnW Yeejleere ob[ mebefnlee mebieerve DehejeOe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 28

ceeveleer nw~ FmeceW nlee, yeueelkeej, efHejewleer kes efueS DehenjCe,

lespeeye nceuee Deeefo DehejeOe Meeefceue nQ~ meeLe ner Decesefjkee kes
keF& jepeeW, eerve, eebme Deewj keF& Deve osMeeW ceW Ssmes DehejeOeeW
kes efueS efkeMeesj keer Deeeg meercee 9 mes ueskej 14 Je<e& leke nw~
Fmekes Deefleefje Fme efJeOeseke ceW efkeMeesjeW kes efueS heee&hle j#eesheee
Yeer nQ~ Jemlegle: neue kes mecee ceW 16 mes 18 Je<e& keer Deeeg kes
efkeMeesjeW ceW DehejeOeeW kes ye{les eueve (efpemekes efueS yeoueleer
meeceeefpeke-meebmke=efleke efJetheleeSb keeheer no leke Gejoeeer nQ)
hej DebkegMe ueieeves Deewj Ssmeer eJe=efe kes efkeMeesjeW kees nleeslmeeefnle
kejves kes meboYe& ceW Fmekes eeJeOeeve keeHeer cenJehetCe& nQ~

Devegmetefele peeefle SJeb Devegmetefele pevepeeefle

(Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve DeefOeefveece, 2015

Devegmetefele peeefle SJeb Devegmetefele pevepeeefle (Deleeeej efveJeejCe)

DeefOeefveece, 1989 ceW Dehesef#ele mebMeesOeveeW nsleg DeOeeosMe keW
mejkeej eje 2014 ceW ueeee ieee Lee Deewj lelheMeele Fme
meboYe& ceW efJeOeseke ueeske meYee ceW pegueeF&, 2014 ceW emlegle efkeee
ieee Lee~
ueeske meYee eje 4 Deiemle, 2015 kees leLee jepe meYee eje
21 efomebyej, 2015 kees en efJeOeseke heeefjle efkeee ieee Deewj
lelheMeele 31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer mJeerke=efle eehle
nesves kes yeeo en Devegmetefele peeefle SJeb Devegmetefele pevepeeefle
(Deleeeej efveJeejCe) mebMeesOeve DeefOeefveece [The Scheduled
Castes and the Scheduled Tribes (Prevention of
Atrocities) Amendment Act], 2015 kes he ceW DeefOemetef ele

ngDee nw~
cetue DeefOeefveece Devegmetefele peeefle (SCs) SJeb Devegmetefele pevepeeefle
(STs) kes meomeeW kes efJe DehejeOe efkeS peeves kees eefleyebefOele
kejlee nw leLee Ssmes DehejeOeeW keer megveJeeF& SJeb heeref[leeW kes hegveJee&me
nsleg efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee kejves kee eeJeOeeve kejlee nw~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle iewj-Smemeer/Smeer eje Smemeer ee
Smeer kes efJe efkeS ieS keeeeX kees Fme DeefOeefveece kes lenle
Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOeeW kes he ceW ceeves peeves nsleg veF&
DehejeOe esefCeeeb efveOee&efjle kejves kes meeLe keg hetJe&Jeleea DehejeOe
esefCeeeW kees mebMeesefOele Yeer efkeee ieee nw~
efkemeer Smemeer ee Smeer Jeefe hej efkemeer efJeefMe eleeMeer kees
cele osves ee ve osves kes efueS efJeefOe-efJe lejerkes mes oyeeJe [eueves
(pees efke cetue DeefOeefveece ceW ner Lee) kes Deefleefje Deye celeoeve mes
mebyebefOele efveefMele DeJejesOeke ieefleefJeefOeeeW kees Yeer Fme DeefOeefveece
kes lenle DehejeOe ceevee ieee nw~
Smemeer ee Smeer keer Yetefce hej ieuele lejerkes mes keypes kees cetue
DeefOeefveece kes lenle DehejeOe ceevee ieee Lee~ mebMeesOeve DeefOeefveece
ceW Fve ieuele lejerkeeW kees heefjYeeef<ele Yeer kej efoee ieee nw~
cetue DeefOeefveece kes lenle Smemeer ee Smeer ceefnuee kee eewve
Mees<eCe ee Gmes eleeef[le kejvee DehejeOe keer esCeer ceW Lee~
mebMeesOeve DeefOeefveece ceW Smemeer ee Smeer ceefnuee kees Gmekeer
Fe kes yeiewj ieuele Fjeos mes tves, Gmekes efJe eewefveke eke=efle
keer keej&JeeF&, MeyoeW ee neJe-YeeJe kes eeesie DeLeJee efkemeer cebefoj

ceW Smemeer ee Smeer ceefnuee kees osJeoemeer kes he ceW emlegle kejves
kees Yeer Deye Fme DeefOeefveece kes lenle DehejeOe kes he ceW
Jeieeake=le efkeee ieee nw~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOe
keer esCeer ceW Meeefceue efkeS ieS veS DehejeOe nQ
(i) petles-ehheue keer ceeuee henveevee;
(ii) neLe mes cewuee {esves DeLeJee ceeveJe ee heMeg MeJeeW kees G"eves
kes efueS cepeyetj kejvee;
(iii) meeJe&peefveke he mes Smemeer ee Smeer kes efueS peeeflemeteke
DeheMeyoeW kee eeesie kejvee;
(iv) meeceeefpeke ee DeeefLe&ke yeefn<keej Deejesefhele kejvee ee Gmekee
Yee efoKeevee;
( v) Smemeer/Smeer kes efJe ogYee&JeveeSb Ye[keeves kee eeeme
kejvee DeLeJee efkemeer Ge mecceeefvele ce=leke kee Deveeoj
kejvee~
Fmekes Deefleefje mebMeesOeve DeefOeefveece ceW Deye Devegmetefele peeefle
ee Devegmetefele pevepeeefle kes JeefeeeW kees meeJe&peefveke mebheoe
mebmeeOeveeW kee Gheeesie kejves mes jeskeves, meeJe&peefveke hetpee mLeue ceW
eJesMe kejves mes jeskeves ee efkemeer Mew#eefCeke ee mJeemLe mebmLeeve ceW
eJesMe kejves mes jeskeves kees Yeer Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOe
ceeves peeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle ueeske mesJekeeW keer Yetefcekee SJeb
kee&JeeW kees Yeer mhe kejles ngS FmeceW efMekeeele ee SHeDeeF&Deej
hebpeerke=le kejves, metevee osves Jeeues Smemeer/Smeer kes nmlee#ej uesves
mes hetJe& metevee kees yeesuekej he{ves leLee metevee osves Jeeues kees
metevee keer eefleefueefhe efoS peeves mebyebOeer eeJeOeeve efkeS ieS nQ~
%eeleJe nw efke cetue DeefOeefveece kes lenle iewj-Smemeer/Smeer ueeske
mesJekeeW eje Smemeer/Smeer mes mebyebeOf ele kee&JeeW kees vepejDeboepe
kejves hej GvnW 6 ceen mes 1 Je<e& leke kes keejeJeeme kee eeJeOeeve nw~
mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle Smemeer/Smeer kes efJe DehejeOeeW
keer megveJeeF& nsleg efpeuee mlej hej Ske Deveve efJeMes<e veeeeuee
(Exclusive Special Court) keer DeeJeMeke he mes mLeehevee
(kece ceeceueeW Jeeues efpeueeW ceW Fme nsleg efJeMes<e veeeeuee keer
mLeehevee keer pee mekesieer) efkeS peeves, oes ceen kes Yeerlej ceeceues kee
efveheeje megefveMele kejves nsleg heee&hle mebKee ceW veeeeueeeW keer
JeJemLee kejves, Fve ceeceueeW keer DeheerueeW keer megveJeeF& Ge veeeeuee
ceW efkeS peeves Deewj Jeneb leerve ceen kes Yeerlej ceeceues kee efveheeje
kejves leLee eleske Deveve efJeMes<e veeeeuee ceW Ske Deveve mejkeejer
DeefOeJeee SJeb eleske efJeMes<e veeeeuee ceW Ske mejkeejer DeefOeJeee
efveege efkeS peeves nsleg Yeer eeJeOeeve efkeS ieS nQ~
efJeefMe leLe
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes eje cetue DeefOeefveece ceW
heeref[leeW SJeb ieJeeneW kes DeefOekeejeW hej Yeer Ske DeOeee pees[e ieee
nw~ Fmekes lenle jepe kee en kele&Je nw efke Jen heeref[leeW, Gvekes
DeeefeleeW leLee ieJeeneW keer megj#ee nsleg JeJemLee kejs~ Fme meboYe& ceW
heeref[leeW SJeb ieJeeneW kes DeefOekeejeW kee mecegefele efeeevJeeve megefveefMele
kejves nsleg jepe mejkeej mes Ske eespevee emlegle efkeS peeves kes efueS
Yeer kene ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 29

Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle mLeeefhele veeeeuee ieJeeneW kes

veece kee Kegueemee ve kejves leLee heeref[le, metevee eoelee ee ieJeen
Deeefo kes Glheer[ve mebyebOeer efkemeer efMekeeele hej lelkeeue keee&Jeener
pewmes keoce G"e mekeles nQ~ Ssmeer efkemeer efMekeeele hej cetue ceeceues
mes he=Leke megveJeeF& keer peeSieer leLee Fmekee efveheeje oes ceen kes
Yeerlej efkeee peeSiee~

JeeefCeefpeke veeeeuee DeefOeefveece, 2015

ceOemLelee SJeb meguen (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

keW mejkeej eje ceOemLelee (Arbitration) ceeceueeW kes lJeefjle
efveheeve kes GsMe mes ceOemLelee SJeb meguen DeefOeefveece, 1996 ceW
mebMeesOeve nsleg DeOeeosMe 23 Dekeyt ej, 2015 kees ueeee ieee Lee~
Fme DeOeeosMe kees eeflemLeeefhele kej Fmekes eeJeOeeveeW kees mLeeeer DeefOeefveece
kee he os v es kes ef u eS ef J eOes eke meb m eo kes neue kes
Meerlekeeueerve me$e ceW emlegle efkeee ieee efpemes ueeske meYee eje 17
efomebyej, 2015 Deewj jepe meYee eje 23 efomebyej, 2015 kees
heeefjle efkeee ieee Deewj lelheMeele 31 efomebyej, 2015 kees je^heefle
keer mJeerke=efle eehle nesves kes yeeo ceOemLelee SJeb meguen (mebMeesOeve)
DeefOeefveece [Arbitration and Conciliation (Amendment)
Act], 2015 kes he ceW Fmes DeefOemetef ele kej efoee ieee nw~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes eeJeOeeve 23 Deke=yej, 2015
(lelmebyebOeer DeOeeosMe peejer nesves keer efleefLe) mes eYeeJeer neWies~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes eje osMe ceW ceOemLelee eefeee kees
DeefOeke efveJesMeke-Devegketue, ueeiele eYeeJeer Deewj ceeceueeW kes lJeefjle
efveheeve kes meboYe& ceW Gheeesieer yeveeves nsleg eeeme efkeS ieS nQ~
Yeejle kees Debleje&^ere JeeefCeefpeke ceOemLelee kee keW yeveeves nsleg
ceenewue GheueyOe kejevee Yeer Fmekes GsMeeW ceW Meeefceue nw~
Fmekes lenle Deye Fueske^e@efveke ceeOece mes ngS mebeej kes he ceW
ceOemLelee mecePeewles kees Yeer efueefKele (Writing) ceW ngDee ceOemLelee
mecePeewlee ceevee peeSiee~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle ceOemLeeW (Arbitrators) kees
12 ceen kes Yeerlej efJeJeeoeW kee efveheeje kejvee nesiee leLee Fme
DeJeefOe kees efkemeer me#ece veeeeuee eje heee&hle DeeOeej nesves hej
ner 6 ceen kes efueS ye{eee pee mekesiee~
efJeefMe leLe
eefo me#ece veeeeuee en heelee nw efke ceeceues kes efveheeve
ceW ceOemLe keer Jepen mes osjer ngF& nw lees ceOemLe kes Meguke ceW
keewleer keer pee mekeleer nw peyeefke eefo ceeceues kee efveheeve
6 ceen kes Yeerlej nes peelee nw lees mebyebefOele he#eeW kes mencele
nesves hej ceOemLe kees Deefleefje Meguke eoeve efkeee peeSiee~
Debleje&e^ r e JeeefCeefpeke ceOemLelee kes ceeceueeW ceW Debleefjce jenleeW
kes meboYe& ceW Ge veeeeuee ner me#ece veeeeuee nesiee~
Fmekes lenle ceOemLelee DeefOekejCeeW (Arbitration Tribunals) kees veeeeuee eje GheueyOe kejeS pee mekeves
Jeeues meYeer ekeej kes Debleefjce GheeeeW kees eoeve kejves nsleg
meMee efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle kes efJeefOe Deeeesie eje Deheveer
246 JeeR efjhees& ceW keer ieF& mebmlegefleeeW kes DeeOeej hej es
mebMeesOeve efkeS ieS nQ~

osMe ceW JeeefCeefpeke efJeJeeoeW kes meboYe& ceW veeefeke DeJemebjevee kes
mebJeOe&ve Deewj Ssmes efJeJeeoeW keer efveheeve eefeee kees megiece yeveeves
kes meeLe meeceeve veeefeke JeJemLee hej yeesPe kece kejves kes GsMe
mes veeecetefle& S.heer. Meen keer DeOe#elee Jeeues 20JeW efJeefOe Deeeesie
ves Deheveer efjhees& ceW cenJehetCe& megPeeJe efoS Les~ cegKele: FvneR
megPeeJeeW kes DeeOeej hej keW mejkeej eje 23 Deketyej, 2015
kees JeeefCeefpeke veeeeuee, Ge veeeeueeeW kes JeeefCeefpeke
eYeeie SJeb JeeefCeefpeke Deheerueere eYeeie DeOeeosMe, 2015
ueeee ieee Lee~
Fme DeOeeosMe kees eeflemLeeefhele kejves nsleg efJeOeseke keWere efJeefOe
SJeb veee ceb$eer meoevebo ieew[e eje 7 efomebyej, 2015 kees ueeske
meYee ceW emlegle efkeee ieee Lee efpemes ueeske meYee eje 16
efomebyej, 2015 kees leLee jepe meYee eje 23 efomebyej, 2015
kees heeefjle efkeee ieee Deewj lelheeele 31 efomebyej, 2015 kees
je^heefle keer mJeerke=efle efceueves kes yeeo Fmes JeeefCeefpeke veeeeuee,
Ge veeeeueeeW kes JeeefCeefpeke eYeeie SJeb JeeefCeefpeke Deheerueere
eYeeie DeefOeefveece (The Commercial Courts, Commercial
Division and Commercial Appellate Division of High
Courts Act), 2015 kes he ceW DeefOemetef ele efkeee ieee nw~

Fme DeefOeefveece kee GsMe efJeefveefo& cetue (Specified Value)

kes JeeefCeefpeke efJeJeeoeW Deewj Gvemes mebyebefOele ee peg[s ngS ceeceueeW
kes efveCe&eve nsleg efpeuee mlej hej JeeefCeefpeke ceeceueeW leLee Ge
veeeeueeeW ceW JeeefCeefpeke eYeeieeW Deewj JeeefCeefpeke Deheerueere
eYeeieeW kee ie"ve kejvee nw~
en DeefOeefveece 23 Deketyej, 2015 (lelmebyebOeer DeOeeosMe
peejer nesves keer efleefLe) mes eYeeJeer efkeee ieee nw leLee en peccet SJeb
keMceerj kees es[kej meejs osMe ceW ueeiet nesiee~
Fme DeefOeefveece kes lenle JeeefCeefpeke efJeJeeo (Commercial
Dispute) keer heefjYee<ee ceW JeeheeefjeeW, yeQkejeW, efJee eoeleeDeeW
Deeefo kes ceOe nmleeblejCeeW mebyebOeer efJeJeeoeW leLee meePesoejer mecePeewleeW,
yeewefke mebheoe DeefOekeejeW, Jeeheeefjke ee JeeefCeefpeke omleeJespeeW,
yeercee SJeb hegveyeeacee, lekeveerkeer efJekeeme mecePeewleeW, efJelejCe SJeb
ueeFmeWefmebie mecePeewleeW, mebege Gheece SJeb Mesejnesu[me& mecePeewleeW,
JemlegDeeW ee mesJeeDeeW kee Deeeele ee efveee&le, JemlegDeeW keer {gueeF&,
efJeefMe he mes Jeeheej ee JeeefCepe nsleg eege Deeue mebheefe
mebyebOeer mecePeewles Deeefo kees Meeefceue efkeee ieee nw~
JeeefCeefpeke veeeeueeeW Deewj Ge veeeeueeeW kes JeeefCeefpeke
eYeeieeW eje efveheeS peeves Jeeues JeeefCeefpeke efJeJeeoeW kes meboYe& ceW
mebyebefOele ceeceues kee efJeefveefo& cetue (Specified Value) 1
kejes[ . ee Ssmes Gelej ceeve mes kece veneR nesiee, efpemes keW
mejkeej eje DeefOemetefele efkeee peeS~
jepe mejkeejW mebyebefOele Ge veeeeueeeW mes meueen kes yeeo efpeuee
mlej hej JeeefCeefpeke veeeeueeeW keer mLeehevee kej mekeWieer leLeeefhe
Ssmes #es$e kes efueS JeeefCeefpeke veeeeuee kee ie"ve veneR efkeee
peeSiee efpeme hej Ge veeeeuee keer meeceeve eejbefYeke oerJeeveer
DeefOekeeefjlee (Ordinary Original Civil Jurisdiction) nes~
Fve JeeefCeefpeke veeeeueeeW ceW veeeeOeerMeeW keer efveegefe jepe
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 30

mejkeej eje Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe keer menceefle

mes jepe Gelej veeefeke mesJee kew[j kes JeeefCeefpeke efJeJeeoeW kee
DevegYeJe jKeves Jeeues JeefeeeW ceW mes keer peeSieer~
Ssmes meYeer Ge veeeeueeeW ceW, efpevekeer meeceeve eejbefYeke oerJeeveer
DeefOekeeefjlee nw (efouueer, keuekeee, ceeme, yebyeF& SJeb efnceeeue
eosMe Ge veeeeuee kee Ssmee #es$eeefOekeej nw), Gme Ge
veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe DeeosMe eje JeeefCeefpeke eYeeie
kee ie"ve kej mekeWies efpemekeer Skeue pepe Jeeueer Ske ee DeefOeke
heer" nes mekeleer nQ~ cegKe veeeeOeerMe Fme eYeeie nsleg JeeefCeefpeke
efJeJeeoeW kee DevegYeJe jKeves Jeeues Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
kees veeefcele kejWies~
Gheeg& e JeeefCeefpeke veeeeueeeW kes ie"ve keer DeefOemetevee ee Ge
veeeeueeeW kes JeeefCeefpeke eYeeieeW kes ie"ve kes DeeosMe kes peejer nesves
kes yeeo mebyebeOf ele Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe DeeosMe eje
JeeefCeefpeke Deheerueere eYeeie (efpemekeer oes pepeeW keer Ske ee DeefOeke
ef[Jeerpeve yeWe neWieer) kee ie"ve kejWies~ cegKe veeeeOeerMe Fme Deheerueere
eYeeie nsleg JeeefCeefpeke efJeJeeoeW kee DevegYeJe jKeves Jeeues Ge
veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kees veeefcele kejWies~
efJeefMe leLe
efveeues veeeeuee kes DeeosMe kes 60 efoveeW kes Yeerlej Ge
veeeeuee kes JeeefCeefpeke Deheerueere eYeeie ceW Deheerue keer pee
mekesieer leLee JeeefCeefpeke Deheerueere ef[Jeerpeve yeWe Ssmeer DeheerueeW
kes 6 ceen kes Yeerlej efveheeve kee eeeme kejsieer~
1 kejes[ . ee DeefOeke cetue kes Deye leke Ge veeeeueeeW
ceW uebefyele ceeceues Ge veeeeueeeW kes JeeefCeefpeke eYeeieeW kees
leLee efpeuee oerJeeveer veeeeueeeW ceW uebefyele Ssmes ceeceues Gve
efpeueeW kes JeeefCeefpeke veeeeueeeW kees nmleebleefjle nes peeSbies~
neueebefke Ssmes ceeceueeW kee nmleeblejCe veneR nesiee efpeveceW Debeflece
efveCe&e uebefyele nes~
JeeefCeefpeke veeeeueeeW leLee Ge veeeeuee kes JeeefCeefpeke
eYeeieeW SJeb JeeefCeefpeke Deheerueere eYeeieeW kes efueS jepe
mejkeej DeeJeMeke DeJemebjevee GheueyOe kejeSieer leLee Jen
Ge veeeeuee keer meueen mes Fvekes veeeeOeerMeeW kes efueS
DeeJeMeke eefMe#eCe megefJeOeeDeeW keer Yeer mLeehevee kejsieer~

hebeeele eleeefMeeeW nsleg eesielee efveOee&jCe

kees meJeexe veeeeuee keer mJeerke=efle

10 efomebyej, 2015 kees Ske cenJehetCe& efveCe&e ceW meJeexe

veeeeuee ves nefjeeCee hebeeeleer jepe (mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 kees egveewleer osves Jeeueer jepeyeeuee, keewMeuee SJeb eerle
efmebn leLee Deeue Fbe[f ee [sceesesefke Jeercesve Smeesemf eSMeve (AIDWA)
keer eeefekee kees Keeeefjpe kejles ngS hebeeele eleeefMeeeW nsleg
eesielee efveOee&jCe kees Deheveer mJeerke=efle eoeve kej oer~
Deheves Fme efveCe&e ceW meJeexe veeeeuee ves kene efke nefjeeCee kes
Fme DeefOeefveece mes mebefJeOeeve kee GuuebIeve veneR ngDee nw leLee en
DeeJeMeke nw efke egves ngS eefleefveefOe efMeef#ele neW leeefke Jes Deheves
kee&JeeW kee efveJe&nve mener {bie mes kej mekeW~ meeLe ner veeeeuee ves

Meeweeuee keer Iej ceW DeefveJeee&lee kes eeJeOeeve kees Yeer mener ceevee~
GuuesKeveere nw efke nefjeeCee hebeeeleer jepe (mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 nsleg efJeOeseke 7 efmelebyej, 2015 kees nefjeeCee jepe
efJeOeeve meYee eje heeefjle efkeee ieee Lee efpemes jepeheeue ves Gmeer
efove Deheveer mJeerke=efle os oer Leer~
Fme DeefOeefveece kes lenle hebeeele egveeJe nsleg meeceeve SJeb Deve
efhe[e Jeie& kes heg<e eleeefMeeeW nsleg vetvelece ke#ee 10, Fve
esefCeeeW keer ceefnuee eleeefMeeeW SJeb Devegmetefele peeefle kes heg<e
eleeefMeeeW nsleg vetvelece ke#ee 8 leLee Devegmetefele peeefle keer
ceefnuee eleeMeer kes efueS vetvelece ke#ee 5 GeerCe& nesvee DeefveJeee&
efkeee ieee nw~
Fmekes Deefleefje FmeceW hebeeele eleeefMeeeW kes efueS Iej ceW Meeweeuee
nesves, efkemeer yeQke ee mebmLeeve kee $e+Ce yekeeee ve nesves efJeegle
efyeueeW kee yekeeee ve nesves kes meeLe-meeLe efkemeer veeeeuee eje
oes<eefme ve nesves ee 10 Je<e& DeLeJee DeefOeke kes keejeJeeme kes
ceeceues kee oes<eejesheCe ve nesves pewmeer hee$elee MeleX Yeer efveOee&efjle keer
ieF& nQ~
meJeexe veeeeuee eje Fme DeefOeefveece kes efeeevJeeve hej 15
efmelebyej, 2015 kees Debleefjce jeske ueieeF& ieF& Leer efpemekes yeeo
nefjeeCee ceW Deketyej, 2015 ceW emleeefJele hebeeele egveeJe Fme
ceeceues ceW Debeflece efveCe&e Deeves leke mLeefiele kej efoS ieS Les~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke nefjeeCee mes hetJe& jepemLeeve jepe eje
efomebyej, 2015 ceW DeOeeosMe peejer kej hebeeele egveeJeeW nsleg
eleeefMeeeW keer vetvelece Mew#eefCeke eesielee mebyebOeer eeJeOeeve (efpeuee
heefj<eo ee hebeeele egveeJe nsleg vetvelece ke#ee 10 leLee mejhebe
egveeJe nsleg meeceeve #es$e kes efueS vetvelece ke#ee 8 SJeb Devegmetefele
#es$eeW kes efueS vetvelece ke#ee 5) efkeS ieS Les Deewj jepemLeeve
Ssmee kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe yevee Lee~ peveJejer,
2015 kes eejbYe ceW meJeexe veeeeuee eje Fme DeOeeosMe kes
efeeevJeeve hej jeske mes Fvekeej kej efoee ieee Lee~

mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve SJeb efJekeeme) efJeOeseke, 2015

9 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW mLeeJej mebheoe (efJeefveeceve
SJeb efJekeeme) efJeOeseke [Real State (Regulation and Development) Bill], 2015 kees mJeerke=efle eoeve keer~
en efJeOeseke mLeeJej mebheoe GheYeeseeDeeW kes efnleeW keer j#ee kejves,
nmleeblejCeeW ceW efve<he#elee ueeves leLee mecee hej heefjeespeveeDeeW kes
efeeevJeeve kee ceeie& eMemle kejves kes GsMe mes ueeee ieee nw~
Fme efJeOeseke mes Jeeo-efJeJeeo kes lJeefjle efveheeve kes meeLe efjeue
Sms #es$e keer megefveeesefpele Je=ef megefveefele kejves nsleg meceeve
efveeeceke JeeleeJejCe GheueyOe nesiee, efjeue Sms #es$e ceW Iejsuet
SJeb efJeosMeer efveJesMe kees ye{eJee efceuesiee leLee efvepeer eefleYeeefielee
ye{ekej meYeer kes efueS DeeJeeme GheueyOe kejeves kes Yeejle
mejkeej kes GsMe kees eehle kejves ceW meneelee efceuesieer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 31

ecegKe eeJeOeeve
(i) Fmekes eeJeOeeve JeeJemeeefeke Deewj DeeJeemeere oesveeW ner ekeej
keer efjeue Sms heefjeespeveeDeeW hej ueeiet neWies~
(ii) efjeue Sms nmleeblejCeeW kees efJeefveeefcele kejves nsleg meYeer
jepeeW/mebIeere #es$eeW ceW mLeeJej mebheoe efveeeceke eeefOekejCe
(RERA : Real Estate Regulatory Authority) keer
mLeehevee keer peeSieer leLee efjeue Sms heefjeespeveeDeeW SJeb
SpeWeW kee Fvekes heeme hebpeerkejCe DeefveJeee& nesiee~
(iii) meYeer hebpeerke=le heefjeespeveeDeeW kes yeejs ceW Kegueemee DeefveJeee&
nesiee efpemeceW eceesj, heefjeespevee, Yetefce keer efmLeefle, uesDeeG
hueeve, mecePeewles SJeb mJeerke=efleeeW kes meeLe-meeLe SpeWeW,
Jeemlegkeej, "skesoejeW SJeb FbpeerefveejeW Deeefo kes yeejs ceW efJemle=le
peevekeejer Meeefceue nw~
(iv) heefjeespevee kees mecee hej hetje kejves nsleg, Fmekeer efvecee&Ce
ueeiele kees keJej kejves kes efueS Ske he=Leke yeQke Keeles ceW
efveOee&efjle jeefMe pecee kejveer nesieer~
(v) Fme efJeOeseke ceW veeefeke DeefOekeeefjeeW kes peefjS Jeeo-efJeJeeo
meguePeeves kes efueS lJeefjle efJeJeeo efveheeve eCeeueer nsleg
Deheerueere DeefOekejCe (Appellate Tribunal) keer mLeehevee
keer Yeer JeJemLee keer ieF& nw~
(vi) Fme efJeOeseke ceW heefjYeeef<ele ceeceueeW kees efmeefJeue veeeeueeeW
ceW G"eves hej eefleyebOe kes meeLe efjeue Sms ceeceueeW keer
kesJeue GheYeesee DeoeueleeW ceW megveJeeF& kee eeJeOeeve efkeee
ieee nw~
(vii) heefjeespevee kes eceesj, GheYeeseeDeeW keer menceefle kes efyevee
eespevee SJeb ef[peeFve ceW heefjJele&ve veneR kej mekeWies~

oesef<eeeW kees ceeheer hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e

2 efomebyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe

veeeeOeerMe Se.Sue. oet keer DeOe#elee Jeeueer 5 veeeeOeerMeeW
keer mebefJeOeeve heer" ves hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer nlee kes
oesef<eeeW kees ceeheer kes eMve hej Dehevee cenJehetCe& efveCe&e efoee~
mebefJeOeeve heer" ves 3-2 kes yengcele mes efoS Deheves efveCe&e ceW kene
efke leefceuevee[g jepe mejkeej kees jepeerJe ieebOeer keer nlee kes
oesef<eeeW kees ceeheer oskej efjne kejves kee DeefOekeej veneR nw leLee Fme
meboYe& ceW keW mejkeej keer menceefle kes efyevee oesef<eeeW kees ceeheer
veneR oer pee mekeleer nw~
Fmekes meeLe ner mebefJeOeeve heer" ves en Yeer mhe efkeee efke DeepeerJeve
keejeJeeme kee leelhee& peerJeve Yej keer kewo nw leLee veeeeuee
peIeve DehejeOe ceW ceewle keer yepeeS Gcekewo keer mepee osles mecee
oes<eer kees efveefele mecee leke ceeheer oskej ve es[s peeves keer Mele&
ueiee mekelee nw~
mebefJeOeeve heer" ves yengcele kes efveCe&e ceW kene efke eefo oes<eer kees
keWere keevetve kes lenle mepee megveeF& ieF& nw ee efhej ceeceues keer
peebe meeryeerDeeF& ee efkemeer keWere peebe SpeWmeer ves keer nw lees keW
keer menceefle kes yeiewj oes<eer kees ceeheer oskej efjne veneR efkeee pee
mekelee leLee Ssmes ceeceues ceW keW mejkeej mes hejceeMe& ner veneR
yeefuke Gmekeer menceefle Yeer DeeJeMeke nesieer~

mebefJeOeeve heer" ves en Yeer kene efke mejkeej oes<eer kees mJele: meb%eeve
ueskej ceeheer veneR os mekeleer~ Fme meboYe& ceW oes<eer keer Deesj mes
Depeea Deeveer eeefnS Deewj Gme hej efJeefOe kes Devegmeej mebyebefOele
veeeeuee kes veeeeOeerMe mes jee ueskej ner ceeheer ee mepee
efveuebyeve kee hewmeuee efkeee peeSiee~
keee nw ceeceuee : Ske ef
21 ceF&, 1991 kees hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer
ceeveJe yece efJemhees ceW nlee ngF& Leer~ Fme efJemhees ceW jepeerJe kes
DeueeJee 15 Deewj ueesie ceejs ieS Les efpemeceW 9 hegefuemekeceea Les~
43 Deve ueesie Ieeeue ngS Les~ e[e Deoeuele ves 26 oesef<eeeW
kees heebmeer oer Leer peyeefke megeerce kees& ves efmehe& eej oesef<eeeW
veefueveer, mevLeve, cegieve Deewj hesjeefjJeueve DeeefjJe kees heebmeer keer
mepee oer~ jeye& peekegceej Deewj jefJeebve keer heebmeer keer mepee
Gcekewo ceW leyoerue kej oer~ yeeo ceW je^heefle ves veefueveer keer heebmeer
Gcekewo ceW leyoerue kej oer~ heebmeer osves ceW osjer kes DeeOeej hej 18
hejJejer, 2014 kees yeekeer leerve oesef<eeeW keer heebmeer Yeer megeerce
kees& ves Gcekewo ceW leyoerue kej oer~ Fmekes Deieues ner efove
leefceuevee[g mejkeej ves meYeer meeleeW oesef<eeeW kees efjne kejves keer
Iees<eCee kej oer Deewj 19 hejJejer kees Yeejle mejkeej kees oesef<eeeW
kes efjneF& kes yeeyele he$e Yespee~ Fme he$e kees DeeOeej yevee kej keW
mejkeej ves megeerce kees& ceW eeefekee oeefKeue keer Deewj nleejeW keer
efjneF& hej jeske ceebieer Leer~
meJeexe veeeeuee ves kene efke mebefJeOeeve kes Devegso 355
(mebIe kee en kee&Je nesiee efke Jen yeee DeeeceCe Deewj Deebleefjke
DeMeebefle mes eleske jepe keer mebj#ee kejs Deewj eleske jepe keer
mejkeej kee Fme mebefJeOeeve kes GyehebOeeW kes Devegmeej eueeee peevee
megefveefele kejs) kes efmeebleeW kes heefjes#e ceW meerDeejheermeer keer Oeeje
435(1)(S) ceW efoS eeJeOeeveeW kees mecePee peevee eeefnS pees
oesef<eeeW kees ceeheer oskej efjne kejves kes meboYe& ceW jepe mejkeej kees
keW mes hejeceMe& kejves keer yeele kejles nQ~
Fme efveCe&e kes meeLe ner mebefJeOeeve heer" ves efjneF& keer ceebie kejves
Jeeueer jepeerJe ieebOeer keer nlee kes oesef<eeeW keer eeefekeeSb efveheejs
kes efueS Jeeheme 3 veeeeOeerMeeW keer heer" kees Yespeer nQ pees efke
efveOee&efjle keevetve kes Devegmeej Fvekee efveheeje kejsieer~

efJeJeeefnle heg$eer kees Devegkebhee efveegefe kee DeefOekeej

5 efomebyej, 2015 kees Fueeneyeeo Ge veeeeuee leLee 2

efomebyej, 2015 kees efyeueemehegj Ge veeeeuee ves Deheves cenJehetCe&
efveCe&eeW ceW Meemekeere mesJeke keer ce=leg kes yeeo ce=leke Deeefele keess
kes lenle Gmekeer efJeJeeefnle heg$eer kees Yeer mejkeejer veewkejer ceW
Devegkebhee efveegefe kee nkeoej ceevee~
GuuesKeveere nw efke Gej eosMe jepe mesJee efveeceeJeueer leLee
eermeie{ keer 2003 keer Devegkebhee efveegefe mebyebOeer jepe Meemeve
veerefle ceW ce=leke Deeefele kes he ceW heg$e ee DeefJeJeeefnle heg$eer ee
efJeOeJee kees veewkejer osves kee efveece nw~
Fme meboYe& ceW Fueeneyeeo Ge veeeeuee ves Deheves efveCe&e ceW
DeefJeJeeefnle Meyo kees mebefJeOeeve kes Devegso 14 (efJeefOe kes
mece#e mecelee) SJeb 15 (Oece&, cetue JebMe, peeefle, efuebie ee pevce

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 32

mLeeve kes DeeOeej hej efJeYeso kee eefle<esOe) kes efJehejerle ceevee Deewj
kene efke efJeJeeefnle heg$eer kees efveegefe ve osvee efuebieYeso kejvee nw
efpemes mebefJeOeeve ceW eefleyebefOele efkeee ieee nw~ veeeeuee ves kene
efke efJeJeeefnle heg$e eefo ce=leke Deeefele keess kes lenle veewkejer hee
mekelee nw lees efJeJeeefnle heg$eer kees veewkejer osves mes Fvekeej kejves kee
Deewefele veneR nw~
otmejer Deesj, efyeueemehegj Ge veeeeuee ves Deheves efveCe&e ceW kene
efke jepe Meemeve keer Devegkebhee efveegefe kes efveece efuebieYeso ye{eves
Jeeues Deewj mebefJeOeeve kes Devegso 16(2) (efpemekes Devegmeej
jepe kes DeOeerve efveeespeve ee heo kes mebyebOe ceW Oece&, cetueJebMe,
peeefle, efuebie, GodYeJe, pevce mLeeve ee efveJeeme kes DeeOeej hej
efJeYeso veneR efkeee peeSiee) kee GuuebIeve nQ~ Fmekes meeLe ner
veeeeuee ves Devegkebhee efveegefe mebyebOeer 2003 keer jepe Meemeve
keer veerefle kees j kej efoee~

Meer<e&ke hej kee@heerjeF veneR

efnvot GejeefOekeej hej megeerce kees&

Ske ekejCe ceW hewmeuee megveeles ngS 29 Deketyej, 2015 kees

megeerce kees& ves en JeJemLee oer efke efnvot GejeefOekeej (mebMeesOeve)
DeefOeefveece, 2005 Gve mecheefe yebJeejeW hej ueeiet veneR nesiee,
efpeveceW efhelee keer ce=leg 9 efmelebyej, 2005 mes henues nes egkeer nw~
OeeleJe nw efke Je<e& 2005 cesW efnvot GejeefOekeej DeefOeefveece,
1956 kees mebMeesefOele kej 9 efmelebyej, 2005 mes efnvot
GejeefOekeej (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2005 kees eYeeJeer efkeee
ieee Lee, efpemeceW heg$eeW kes meceeve hegef$eeeW kees Yeer efhelee keer mecheefe
ceW keevetveer DeefOekeej eoeve efkeee ieee Lee~
Deheves efveCe&e ceW osMe keer Meer<e& Deoeuele kes veeecetelf e& Deefveue Deej.
oJes SJeb veeecetelf e& DeeoMe& kes. ieeseue keer heer" ves en mhe efkeee
efke Je<e& 2005 kes mebMeesOeve DeefOeefveece keer Oeeje 6(5) ceW ceW en
meehe efueKee nw efke veS keevetve kes eYeeJeer nesves mes hetJe& ngS mecheefe
yebJeejs veS keevetve mes DeeYeeefJele jnWies~ eeveer Fmekee ueeYe heg$eer kees
leYeer efceuesiee peye Fme keevetve kes ueeiet nesves keer efleefLe 9 efmelebyej,
2005 kees efhelee Deewj heg$eer oesveeW peereJf ele neW~
OeeleJe nw efke efnvot GejeefOekeej (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2005
kes eYeeJeer nesves mes hetJe& efnvot GejeefOekeej DeefOeefveece, 1956
kes lenle heg$eeW kes meceeve hegef$eeeW kees efhelee keer mecheefe ceW keevetveer
DeefOekeej eehle veneR Lee~ ceefnueeDeeW kes eefle YesoYeeJe keer jeskeLeece
SJeb GvnW yejeyejer kee opee& efoueeves kes meeceeefpeke keueeCe kes
GsMe mes veS keevetve kees ueeiet efkeee ieee nw~

mLeeeer nw Devegso 370

peccet-keMceerj jepe kees efJeMes<e jepe kee opee& eoeve kejves Jeeuee
Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso 370 mLeeeer nw~ Fmes ve lees
neee pee mekelee nw Deewj ve ner mebMeesefOele ee j ner efkeee pee
mekelee nw, keeeWefke osMe keer mebefJeOeeve meYee ves Gmes Yebie (25
peveJejer, 1957 kees mebefJeOeeve meYee Yebie keer ieF& Leer) efkeS peeves
mes hetJe& Fme Devegso kees neS peeves ee mebMeesefOele efkeS peeves
mebyebOeer keesF& DevegMebmee veneR keer Leer~ en Devegso mebefJeOeeve ceW
mLeeeer peien yevee egkee nw~ en JeJemLee peccet-keMceerj Ge
veeeeuee kes veeecetefle& nmevewve cemetoer SJeb veeecetefle& jepe keesJeeue

keer Keb[heer" ves 12 Deketyej, 2015 kees Deheves Ske Ssefleneefmeke

hewmeues ceW oer~
Deheves efveCe&e ceW veeeeuee ves en Yeer kene efke mebefJeOeeve kee
Devegso 35(A) peccet-keMceerj ceW ueeiet ceewpetoe keevetve kees mebj#eCe
eoeve kejlee nw~
veeeeuee ves mhe efkeee efke mebefJeOeeve kes Devegso 370(1)
kes lenle Ssmee keesF& Yeer eeJeOeeve veneR nw, pees jepe kes meeLe jeeceMeJeje SJeb efJeeej-efJeceMe& kes yeeo DeeS je^heefle kes DeeosMe kes
efmeJee jepe hej ueeiet nesves eesie nes~

meJeexe veeeeuee ves 21 Deketyej, 2015 kees Ske ekejCe ceW

hewmeuee megveeles ngS en JeJemLee oer efke efkemeer jevee kes Meer<e&ke
hej kee@heerjeF ueeiet veneR nesiee~ Meer<e&ke kees kee@heerjeF mes cege
yeleeles ngS Meer<e& Deoeuele kes veeecetefle& ceove yeer. ueeskegj SJeb
veeecetefle& Sme.yeer. yeesye[ keer heer" ves en mhe efkeee efke
meeefnlekeej eje me=efpele meeefnefleke ke=efle kee kee@heerjeF lees
neslee nw, efkebleg Gmekes Meer<e&ke kee veneR~
en ekejCe osMeer yJeeepe hegmleke kes uesKeke Meece efJeue jeJe
osJekeMe mes peg[e Lee, efpevekeer hegmleke kes Meer<e& kes veece hej efheuce
efveoxMeke ke=ef<ekee ueguleeYe ves osMeer yJeeepe efheuce yeveeF&~ Fmes
osJekeMe eje DeOeervemLe veeeeuee ceW kee@heerjeF Ske kes lenle
egveewleer oer ieF&, lees efveeueer Deoeuele ceW oeej efkeS ieS cegkeoces
kees Keeefjpe kejves kes efueS efheuce efveoxMeke eje yecyeF& Ge
veeeeuee kee ojJeepee KeKeeee ieee, peneb mes keesF& jenle ve
efceueves hej GvneWves megeerce kees& kee ojJeepee KeKeeee Lee~

cegefmuece ceefnueeDeeW kes efueS Deueie me#ece heer"

osMe keer Meer<e& Deoeuele ves Deketyej, 2015 ceW Ske ekejCe keer
megveJeeF& kejles ngS en efmeheeefjMe keer efke cegefmuece ceefnueeDeeW kes
eefle nes jns YesoYeeJe kees jeskeves kes efueS Ske me#ece heer" yeveeF&
peeS, pees efke leueeke ee heefle kes eje otmejer Meeoer kejves kes
keejCe Gvekes meeLe nesves Jeeues YesoYeeJe keer megveJeeF& kej mekes~
Meer<e& Deoeuele kes veeecetefle& Deefveue Deej. oJes leLee S.kes. ieeseue
keer heer" ves Deheves hewmeues ceW kene efke en efmehe& Ske veerefleiele
ceeceuee veneR nw, yeefuke mebefJeOeeve kes lenle ceefnueeDeeW kees efceues
cetueYetle DeefOekeejeW mes mebyebefOele nw~
heer" ves Deheves hewmeues ceW en jsKeebefkele efkeee efke mebefJeOeeve kes
efpeccesoejer uesves kes yeeJepeto cegefmuece ceefnueeSb YesoYeeJe keer efMekeej
nQ~ ceveceeves {bie mes efoS peeves Jeeues leueeke Deewj henueer Meeoer kes
yeves jnves kes oewjeve ner heefle kes otmeje efJeJeen kej uesves kes
efKeueehe keesF& megjef#ele Gheee ve nesves mes Fve ceefnueeDeeW kees
mebj#eCe veneR efceue heelee nw~
OeeleJe nw efke megeerce kees& hetJe& ceW keW mejkeej mes Ssmes lejerkeeW
kee megPeeJe osves kees ken egkee nw, efpevemes otmejs OeceeX keer ceefnueeDeeW
pewmee yelee&Je ner cegefmuece ceefnueeDeeW kes meeLe Yeer megefveefele nes
mekes~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 33

ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej efve<esOe keevetve, 2015

neue ner ceW meeceeefpeke yeefn<keej pewmeer kegeLee kes efJe ceneje^
mejkeej eje Ske meMee keevetve ceneje^ meeceeefpeke yeefn<keej
efve<esOe keevetve, 2015 kee cemeewoe meeJe&peefveke efkeee ieee~
en Ske emleeefJele keevetve nw, efpemekes Debleie&le meeceeefpeke yeefn<keej
keer kegeLee kees JewOeeefveke {bie mes jeskeves keer henue kejles ngS Fme
kegeLee kees meb%ese DehejeOe keer esCeer ceW jKee ieee nw~
Fme keevetve kes heeefjle neskej eYeeJeer nesves kes yeeo ceneje^
meeceeefpeke yeefn<keej keer kegeLee hej JewOeeefveke he mes DebkegMe
ueieeves Jeeuee osMe kee henuee jepe nesiee~
Fme emleeefJele keevetve kes lenle meeceeefpeke yeefn<keej kee oes<e efme
nesves hej meele Je<e& kes keejeJeeme keer mepee ee 5 ueeKe hees
DeLe&ob[ ee oesveeW oC[ Ske meeLe efoS peeves kee eeJeOeeve nw~
Jeefe, heefjJeej SJeb peeleere hebeeeleW Fme emleeefJele keevetve kes
oeejs ceW neWieer~

[ebme yeej kes mebyebOe ceW meJeexe veeeeuee kee efveoxMe

osMe keer Meer<e& Deoeuele ves 26 veJebyej, 2015 kees Deheves Ske
Debleefjce efveCe&e ceW ceneje^ mejkeej kees en efveoxefMele efkeee efke
Jen jepe ceW [ebme yeej hegve: KegueJeeves kes efueS oes mehleen kes
Yeerlej ueeFmeWme peejer kejs~
en Yeer efveoxefMele efkeee efke jepe mejkeej Fmekes efueS megeerce kees&
kes 15 Deketyej, 2015 kes Gme efveCe&e kee heeueve kejs,
efpemeceW [ebme yeej Keesueves kes DeeJesove mJeerkeej kejves leLee Gmekes
efueS ueeFmeWme peejer kejves kee DeeosMe efoee ieee Lee~
OeeleJe nw efke Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso 19, pees efke
veeieefjkeeW keer mJeleb$elee kes DeefOekeej mes mebyebefOele nw, ve=le hej
efkemeer Yeer ekeej kee efveyevOeve Deejesefhele veneR kejlee nw~

je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie DemebJewOeeefveke

l

16 Deketyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes 5 veeeeOeerMeeW

keer mebefJeOeeve heer" ves Ssefleneefmeke efveCe&e osles ngS meJeexe veeeeuee
Deewj Ge veeeeueeeW kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe leLee Ge
veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes mLeeveeblejCe keer JeJemLee nsleg je<^ere
veeefeke efveegefe Deeeesie (NJAC) kes ie"ve mebyebOeer mebefJeOeeve
(99Jeeb mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2014 leLee je<^ere veeefeke
efveegefe Deeeesie DeefOeefveece, 2014 oesveeW kees DemebJewOeeefveke
SJeb Metve Ieesef<ele kejles ngS j kej efoee~
GuuesKeveere nw efke osMe kes meJeexe veeeeuee Deewj Ge
veeeeueeeW ceW veeeeOeerMeeW keer efveegefe leLee Ge veeeeuee
kes veeeeOeerMeeW kes mLeeveeblejCe nsleg DevegMebmee kejves kes efueS
meJeexe veeeeuee kes keesefueefpeece efmemce kes mLeeve hej
je<^ere veeefeke efveegefe Deeeesie kes ie"ve SJeb Deve lelmebyebOeer
eeJeOeeveeW Jeeues Fve oesveeW DeefOeefveeceeW kees 13 Deewue, 2015
kees DeefOemetefele efkeee ieee Lee leLeeefhe Yeejle kes cegKe veeeeOeerMe
(efpevekes SvepesSmeer kes heosve DeOe#e nesves kee eeJeOeeve Lee) eje
Fme Deeeesie ceW Meeefceue nesves Jeeues 2 eefleef<"le veeieefjkeeW kes
eeve nsleg mee& keceser kee meome yeveves mes Fbkeej kejves kes keejCe
SvepesSmeer kee ie"ve veneR efkeee pee mekee Lee~

7 Deewue, 2015 kees meJeexe veeeeuee keer 3-meomeere

heer" eje Fvekes efJe eeefekeeDeeW kees mebefJeOeeve heer" (5meomeere) kees meboefYe&le efkeee ieee Lee~
keesefueefpeece eCeeueer
Yeejleere mebefJeOeeve ceW meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
keer efveegefe nsleg Deveg. 124, Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
keer efveegefe nsleg Deveg. 217, Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW
kes mLeeveeblejCe nsleg Deveg. 222 leLee mebege Ge veeeeuee kes
veeeeOeerMeeW keer efveegefe nsleg Deveg. 231 kes lenle eeJeOeeve
efkeS ieS nQ~ Fvekes lenle veeeeOeerMeeW keer efveegefe SJeb mLeeveeblejCe
veeeheeefuekee mes hejeceMe& kes yeeo je<^heefle eje efkeS peeves keer
JeJemLee nw~ Fme hejeceMe& kees je<^heefle kes efueS yeeOekeejer
yeveeves mebyebOeer keesefueefpeece eCeeueer keer Glheefe megeerce kees&
S[Jeeskes Dee@ve efjkee@[dme& SmeesefmeSMeve yeveece Yeejle mebIe ceeceues
ceW 1993 ceW megveeS ieS hewmeues mes ngF&~ Jemlegle: Fme efmemce
keer Glheefe meJeexe veeeeuee kes leerve efveCe&eeW keer e=bKeuee ceW
efveefnle nw efpevnW mebege he mes Leer pepesme kesmesme kene peelee
nw~ es leerve cenJehetCe& hewmeues LesSmeheer ieghlee yeveece Yeejle
mebIe (1981), megeerce kees& S[Jeeskes Dee@ve efjkee@[dme&
SmeesefmeSMeve yeveece Yeejle mebIe (1993) leLee 1998 kee
efJeMes<e meboYe&~ Fmekes lenle meJeexe veeeeuee ves veeefeke
mJeleb$elee kes efmeeble kees JeeKeeefele kejles ngS kene efke
Gelej veeeeOeerMeeW keer efveegefe (SJeb mLeeveeblejCe) ceW efJeOeeefekee
SJeb keee&heeefuekee kee nmle#eshe veneR nesiee~ Fmeer kes Deveghe
Gelej veeeeOeerMeeW keer efveegefe SJeb mLeeveeblejCe kes efveCe&e
meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe Deewj 4 Deve Jeefj<"lece
veeeeOeerMeeW kes keesefueefpeece eje efueS peeles nQ efpevekee hejeceMe&
je<^heefle kes efueS yeeOekeejer neslee nw~
meJeexe veeeeuee kes Fme efveCe&e kes meeLe meJeexe veeeeuee
Deewj Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe Deewj mLeeveeblejCe
keer keesefueefpeece eCeeueer hegve: yeneue nes ieF&~ neueebefke mebefJeOeeve
heer" ves keesefueefpeece eCeeueer ceW kece heejoefMe&lee pewmeer KeeefceeeW
kees mJeerkeej kejles ngS mejkeej SJeb Deve efnleOeejkeeW mes Fme yeejs
ceW megPeeJe ceebies leLee keesefueefpeece eCeeueer ceW megOeej keer mebYeeJeveeDeeW
hej 3 veJebyej, 2015 mes megveJeeF& eejbYe keer ieF&~
16 efomebyej, 2015 kees keesefueefpeece eCeeueer kees Deewj heejoMeea
SJeb peJeeyeosn yeveeves kes efueS mebefJeOeeve heer" ves keW mejkeej kees
Yeejle kes cegKe veeeeOeerMe mes hejeceMe& kej Fme meboYe& ceW cesceesjW[ce
Dee@he eesmeerpej (MoP) kees Debeflece he osves kes efueS kene nw~
FmeceW hee$elee, ceeheob[, efveegefe eefeee ceW heejoefMe&lee, eeve
eefeee kes eyebOeve nsleg meefeJeeuee kee ie"ve, efveegefe kes efueS
efJeeej efkeS pee jns ueesieeW kes efKeueehe efMekeeeleeW kee efveheeje
kejves kee leb$e Deewj Deve cegeW hej Oeeve osvee Meeefceue nw~

mebLeeje eLee hej eefleyebOe hej Gelece veeeeuee keer jeske

l

mebLeeje ee meuuesKevee pewve Oece& keer eeeerve keeue mes eueer Dee
jner hejbheje nw efpemekes lenle mJese mes GheJeeme eje eeCeeW kee leeie
efkeee peelee nw~ Fme eLee kes efJe meeceeefpeke keee&kelee& efveefKeue
meesveer eje Je<e& 2006 ceW jepemLeeve Ge veeeeuee ceW peveefnle

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 34

eeefekee oeej kej Fmes meleer eLee (SJeb Fe ce=leg) kes meceke#e
yeleeles ngS Deelcenlee keer esCeer ceW jKeves keer ceebie keer ieF& Leer~
Ge eeefekee hej efveCe&e osles ngS jepemLeeve Ge veeeeuee ves
10 Deiemle, 2015 kees mebLeeje eLee hej eefleyebOe ueiee efoee Lee
leLee mebLeeje uesves Jeeues Jeefe kes efJe Yeejleere ob[ mebefnlee
(IPC) keer Oeeje 309 (Deelcenlee kes eeeme) Deewj mebLeeje uesves
nsleg Gkemeeves JeeueeW kes efJe Oeeje 306 (Deelcenlee kes efueS
Gkemeevee) kes lenle keej&JeeF& efkeS peeves kee efveoxMe efoee Lee~
31 Deiemle, 2015 kees Gelece veeeeuee ves mebLeeje eLee hej
eefleyebOe kes jepemLeeve Ge veeeeuee kes efveCe&e hej Debleefjce
jeske ueieeles ngS pewve celeeJeuebefyeeeW kees Fme eLee kes Devegheeueve
keer t os oer~
Gelece veeeeuee eje Fme eefleyebOe kees neS peeves kes heMeele
(neueebekf e DeYeer Fme ceeceues ceW Debelf ece efveCe&e Deevee Mes<e nw) yeerkeevesj
(jepemLeeve) keer JeeesJe= pewve ceefnuee yeoveer osJeer eje mebLeeje ueskej
5 efmelebyej, 2015 kees ce=leg kee JejCe efkeee ieee~

DeeOeej hej mebefJeOeeve heer" kee efveCe&e

15 Deketyej, 2015 kees meJeexe veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe
Se.Sue. oet keer DeOe#elee Jeeueer 5 veeeeOeerMeeW keer mebefJeOeeve
heer" ves mejkeej kees eej Deve meeceeefpeke eespeveeDeeWcevejsiee,
heWMeve, kece&eejer YeefJe<e efveefOe (EPF) Deewj peve Oeve ceW DeeOeej
kee Fmlesceeue kejves kees mJeerke=efle eoeve kej oer~
l
Fmekes hetJe& 11 Deiemle, 2015 kees DeeOeej keer JewOeeefvekelee kees
egveewleer osves Jeeueer eeefekeeDeeW hej meJeexe veeeeuee 3 veeeeOeerMeeW
keer heer" ves Deheves Debleefjce DeeosMe ceW mejkeej kees meeJe&peefveke
efJelejCe eCeeueer (PDS; kesjesefmeve efJelejCe meefnle) Deewj Sueheerpeer
meefyme[er kes efueS ner DeeOeej kes eeesie keer cebpetjer oer Leer Deewj Jen
Yeer Fme Mele& kes meeLe efke mejkeej keer Fve keueeCekeejer eespeveeDeeW
kee ueeYe eehle kejves nsleg DeeOeej DeefveJeee& veneR nesiee~ Fme yeejs
ceW mejkeej Fueske^e@efveke Deewj efeb ceeref[ee ceW efJe%eeheveeW eje
Jeeheke eeej Yeer kejsieer~
l
Deheves 15 Deketyej kes efveCe&e ceW meJeexe veeeeuee keer mebefJeOeeve
heer" ves en hegve: mhe< efkeee nw efke DeeOeej kee Gheeesie efmehe&
mJewefke nesiee~
je<^ere veeefeke [ee efe[
l
Gelece veeeeuee keer F&-keceser kes DeOe#e veeecetelf e& yeer.
ueeskegj eje 19 efmelebyej, 2015 kees je<^er e veeefeke [ee
efe[ kee GodIeeve efkeee ieee~ OeeleJe nw efke en efe[ Gme
F&-kees& heefjeespevee kee Ske efnmmee nw, pees efke veeeheeefuekee
ceW metevee eeweeseif ekeer kees ye{eJee osves kes GsMe mes mebeeefuele
keer pee jner nw~
l
je<^ere veeefeke [ee efe[ ve efmehe& osMe Yej kes efpeuee
veeeeueeeW ceW uebefyele ekejCeeW keer metevee osves ceW me#ece nw,
yeefuke en uebefyele ceeceueeW keer heneeve, Gvekee JeieeakejCe
SJeb Gvekees kece kejves ceW Yeer meneeke nesiee~ je<^ere veeefeke
[ee efe[ kes peefjS uebefyele ekejCeeW keer peevekeejer eehle
kejves kes efueS Fmekes je<^ere F&-kees& hees&ue 'Ecourts.gov.in' kee Gheeesie kejvee nesiee~
l

Yeejle kes 21JeW efJeefOe Deeeesie kee ie"ve

9 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Yeejle kes 21JeW efJeefOe
Deeeesie kes ie"ve kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme Deeeesie kee
keee&keeue 1 efmelebyej, 2015 mes eYeeJeer neskej 31 Deiemle,
2018 leke (kegue 3 Je<e&) kee nesiee~
l
21JeW efJeefOe Deeeesie ceW efvecveefueefKele Meeefceue neWies
(i) Ske hetCe&keeefueke DeOe#e;
(ii) eej hetCe&keeefueke meome (Ske meome-meefeJe meefnle);
(iii) efJeefOeke ceeceueeW kes meefeJe Deewj efJeOeeeer efJeYeeie kes meefeJe
heosve meome kes he ceW; leLee
(iv) DeefOekelece 5 DebMekeeefueke meome~
l
efJeefOe Deeeesie keW mejkeej eje meboefYe&le ee mJele:meb%eeve kes
DeeOeej hej efJeefOe mebyebOeer MeesOe kejsiee Deewj Yeejle ceW ceewpetoe
keevetveeW keer meceer#ee kejsiee leeefke GveceW megOeej efkeee pee mekes
Deewj veS keevetve ueeS pee mekeW~ Fmekes DeueeJee en veeefeke
eefeeeDeeW ceW osjer kees otj kejves, cegkeoceeW kes MeerIe efveheeve Deewj
cegkeoceeW kes KeeeX ceW keceer Fleeefo mebyebOeer veee ef[efueJejer eCeeueer
ceW megOeejeW nsleg Yeer DeOeeve Deewj DevegmebOeeve kejsiee~
efJeefMe leLe
l
GuuesKeveere nw efke Yeejle kee efJeefOe Deeeesie Yeejle mejkeej
eje ieef"le efkeee peeves Jeeuee Ske iewj-meebefJeefOeke efvekeee
(Non-statutory body) nw~ mJeleb$e Yeejle ceW eLece efJeefOe
Deeeesie kee ie"ve 1955 ceW (DeOe#eSce.meer.meerleueJee[)
efkeee ieee Lee leLee eleske 3 Je<e& hej Fmekee hegveie&"ve
efkeee peelee nw~ 20JeW efJeefOe Deeeesie (DeOe#eveeecetefle&
Deefpele ekeeMe Meen) kee keee&keeue 31 Deiemle, 2015
leke Lee~ Deye leke meYeer efJeefOe DeeeesieeW eje kegue efceueekej
262 efjheesX emlegle keer ieF& nQ~
l
%eeleJe nw efke efyeefMe Yeejle ceW efJeefOe Deeeesie kee ie"ve
meJe&eLece 1834 ceW (DeOe#euee@[& cewkeeues) efkeee ieee
Lee Deewj lelheMeele 1853, 1861 Deewj 1879 ceW Yeer
efJeefOe Deeeesie ieef"le efkeS ieS Les~
l

DeebOe eosMe ceW efJeMes<e veeeeueeeW keer mLeehevee

l

uuu

DeebOe eosMe efJeOeeve meYee eje 3 efmelebyej, 2015 kees DeebOe

eosMe efJeMes<e veeeeuee efJeOeseke (Andhra Pradesh Special
Courts Bill), 2015 heeefjle kej efoee ieee~
Fve efJeMes<e veeeeueeeW kee ie"ve Yeeeej kes ceeceueeW kes meceeye
efveheeve nsleg efkeee ieee nw~ es efJeMes<e veeeeuee Yeeeej kes
ceeceueeW ceW Ske Je<e& kes Yeerlej Dehevee Debeflece hewmeuee megveeSbies~
Fme efJeOeseke kes lenle Yeeeejer ueeske mesJekeeW eje DeJewOe he
mes Deefpe&le mebheefeeeW keer efjkeJejer Deewj Gvekee ueeske GsMeeW SJeb
jepe kes efJekeeme nsleg Gheeesie efkeS peeves mebyebOeer eeJeOeeve Yeer
efkeS ieS nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 35

Debleje&^ere cebLeve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
F&jeve-meToer Dejye ekejCe Gej keesefjee eje neF[^espeve yece kee hejer#eCe Yeejle-vesheeue cew$eer yeme mesJee keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesefjee mecePeewlee
ceoj sjsmee kees meble keer GheeefOe eerve keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle vesheeue eje mebefJeOeeve ceW mebMeesOeve kejves kee efveCe&e meerefjee ceW Meebefle eefeee hej
emleeJe mJeerke=le Fmueeceer osMeeW kee mewve ie"yebOeve leeheer (TAPI) iewme heeFheueeFve heefjeespevee kee MegYeejbYe Yeejle DeeF&SceDees heefj<eo nsleg hegveefve&Jee&ef ele hesejf me
ceW e=Kb eueeye Deelebkeer nceues eerve-leeF&Jeeve Sself eneefmeke efMeKej Jeelee& MejCeeefLe&eeW kees Deesuebehf eke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle yeeheg$e hej eerve kee peebiecet yeebOe
etjesheere MejCeeLeea mebke meerefjee ceW me kee nmle#eshe etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle ceefnuee meMeefekejCe nsleg W-20' kee
eejbYe vesheeue : ueeiet ngDee veee mebeJf eOeeve efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kee veJeervelece hegvejer#eCe efJeMJe ceW meeceeefpeke megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle, 2015 veF&
mJespe venj kee GodIeeve F&jeve Deewj heer51 kes yeere hejceeCeg mecePeewlee etSveSeDeejmeer ceW Fpejeeue kes efJe emleeJe Decesejf kee ceW meceueQeif eke efJeJeen kees efJeefOeke
ceevelee jesenf ib ee MejCeeLeea mecemee efJeMJe ceW Keee Demegj#ee keer efmLeefle, 2015 Decesejf kee Je keetyee kes efhe#eere mebyebOeeW ceW eieefle eerve-heeefkemleeve Fkeesvee@ecf eke
kee@efj[esj efJeMJe Yej ceW ce=legob[eW keer efmLeefle hej efjhees& JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle

F&jeve-meToer Dejye ekejCe

2 peveJejer, 2016 kees meToer Dejye ceW Deelebke kes ceeceues ceW
oes<eer heeS ieS 47 kewefoeeW kees hebemeer hej uekee efoee ieee~
FmeceW Je<e& 2011 keer Dejye eebefle ceW cegKe Yetefcekee efveYeeves Jeeues
Ske efMeee ceewueJeer MesKe efvece yeeefkej Deue-efvece kees Yeer mepeeS
ceewle oer ieF&~ meToer Dejye kes Fme keoce mes F&jeve meefnle heefece
SefMeee kes osMeeW ceW ienve jes<e GlheVe nes ieee nw~
2 peveJejer, 2016 keer jele ceW F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve
efmLeefle meToer Dejye kes otleeJeeme hej efvece Deue-efvece keer ceewle keer
mepee kes efJejesOe ceW iegmmeeF& Yeer[ ves nceuee efkeee leLee otleeJeeme kes
keg efnmmeeW ceW Deeie ueiee oer~ F&jeve kes meJeexe Oeeefce&ke veslee
Deeeleguuee Deueer KeecevesF& ves meToer Dejye kes Fme keoce keer
efveboe kejles ngS yeoues keer esleeJeveer oer~
F&jeve efmLele meToer otleeJeeme SJeb JeeefCepe otleeJeeme hej nceues kes
yeeo meToer Dejye ves 3 peveJejer, 2016 kees F&jeve mes Deheves
jepeveefeke mebyebOe Kelce kejves keer Iees<eCee keer leLee F&jeveer jepeveefekeeW
kees 48 Iebs kes Yeerlej meToer Dejye es[ves kees kene~
meToer Dejye kee meceLe&ve kejles ngS yenjerve SJeb met[eve ves Yeer
F&jeve mes Deheves jepeveefeke mebyebOe Kelce kejves kee efveCe&e efueee~
Fmekes Deefleefje mebege Dejye Deceerjele (etSF&) ves lesnjeve mes
Deheves jepeotle kees Jeeheme yeguee efueee leLee F&jeve mes Deheves
jepeveefekeeW keer mebKee Ieeves kees kene~
4 peveJejer, 2016 kees meToer Dejye ves F&jeve kes efueS meYeer
G[eveeW SJeb Jeeheej mebyebOeeW kees Yeer mLeefiele kej efoee~
GuuesKeveere nw efke Fmekes henues Je<e& 1988 mes 1991 kes ceOe
Yeer meToer Dejye Deewj F&jeve kes jepeveefeke mebyebOe efveuebefyele jns
Les~
oesveeW osMeeW kes yeere ye{les leveeJe kees osKeles ngS me ves ceOemLelee
kejves keer hesMekeMe keer peyeefke Decesefjkee, pece&veer SJeb eerve ves
oesveeW osMeeW kees mebece yejleves SJeb yeeleeerle mes nue efvekeeueves keer
meueen oer nw~

efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke ceewueJeer MesKe efvece Deue-efvece yenjerve ceW megVeer
vesle=lJe Jeeues jepeleb$e kes cegKej Deeueeseke Les~ Je<e& 2011 ceW
yenjerve ceW ngS efMeee mecegoee kes eoMe&ve kee oceve kejves kes efueS
meToer Dejye ves Deheveer mesvee Yespekej yenjerve mejkeej keer ceoo
keer Leer~ Fmekes Deefleefje meToer Dejye ves osMe kes efMeee yengue
hetJeea eeble ceW Je<e& 2011 ceW ngS eoMe&veeW kes efueS Yeer efvece Deueefvece kees efpeccesoej "njeee Lee~
oesveeW osMeeW kes ceOe hewoe ngDee Jele&ceeve leveeJe ceOe-hetJe& kes
efMeee-megVeer efJeJeeo kes heefjes#e ceW osKee pee jne nw~
Fmekes Deefleefje eceve Deewj meerefjee pewmes osMeeW ceW eue jns
efJeesneW kes keejCe Yeer oesveeW osMeeW kes ceOe leveeJe yevee ngDee nw~
eceve ceW F&jeve kes Thej efMeee ntleer efJeesefneeW kes meceLe&ve kee Yeer
Deejeshe nw~ peyeefke meGoer Dejye kes vesle=lJe ceW Jeneb ntleer efJeesefneeW
hej mewve keej&JeeF& keer pee jner nw~

Gej keesefjee eje neF[^espeve yece kee hejer#eCe

6 peveJejer, 2016 kees Gej keesefjee ves Deheves henues neF[^espeve

yece kee meheue hejer#eCe kej hetjer ogefveee kees efnuee efoee~
Jeneb kes mLeeveere meceeevegmeej megyen 10 yepes hebgies-jer (Punggyeri) mLeue hej en Yetefceiele hejer#eCe efkeee ieee~ Fmekes hejer#eCe
mLeue kes 40 efkeceer. kes oeejs ceW 5.1 heefjCeece kee Yetkebhe ope&
efkeee ieee~
Yeejle meefnle efJeMJe kes DeefOekeebMe osMeeW eje Gej keesefjee kes
Fme veeefYekeere yece hejer#eCe keer ke[er efveboe keer ieF&~
Gej keesefjee kes Fme veeefYekeere yece hejer#eCe kes yeeo mebege je^
megj#ee heefj<eo ves Deeheele yew"ke yegueeF&~ eefo Debleje&^ere efJeMes<e%e
Gej keesefjee kes neF[^espeve yece hejer#eCe kes oeJes keer hegef kej
osles nQ lees Gmekes efJe megj#ee heefj<eo eje veS eefleyebOe ueieeS
peeSbies~ %eeleJe nw efke megj#ee heefj<eo ves 2006 ceW Gej keesefjee
kes henues hejceeCeg hejer#eCe kes yeeo mes ner Gmekes efJe ke[s
eefleyebOe ueiee jKes nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 36

Fmemes hetJe& 10 efomebyej, 2015 kees Gej keesefjee kes leeveeMeen

meJeexe veslee efkece peeWie-Gve ves jepeOeeveer heeWieeebie kes Ssefleneefmeke
mewve mLeue kes hee&Jes#eCe kes oewjeve Gej keesefjee eje neF[^espeve
yece yevee efueS peeves kee oeJee efkeee Lee~
Gej keesefjee kes mejkeejer ceeref[ee ves efkece peeWie-Gve kes nJeeues mes
kene Lee efke Gvekee osMe Deheveer mebeYeglee Deewj eeflee kes efJeMJemeveere
mebj#eCe nsleg mJeosMeer hejceeCeg yece Deewj neF[^espeve yece efJemhees
keer #ecelee mes ege nw~
GuuesKeveere nw efke Gej keesefjee henues ner 2006, 2009 SJeb
2013 ceW Yetefceiele hejceeCeg hejer#eCe kej egkee nw leLeeefhe neF[^espeve
yece kes nesves Deewj Gmekes hejer#eCe kee oeJee Gmeves henueer yeej
efkeee nw~
%eeleJe nw efke efmelebyej, 2015 ceW JeeefMebieve kes Fbmerdet
hee@j meeFbme Sb[ FbjvesMeveue efmekeeesefjerpe ves Gej keesefjee kes
eebie eesve ceW mewsueeF lemJeerjeW kes DeeOeej hej neF[^espeve yece
yeveeves keer lekeveerke kee efJekeeme efkeS peeves kee mebosn peleeee Lee~
efLebke Qke kes Devegmeej Jeneb ^eFefece (neF[^espeve kee jsef[eesSefkeJe
mecemLeeefveke) yeveeves kes mee#e nQ pees efke neF[^espeve yece ceW eege
nes mekelee nw~
neF[^espeve yece (H-Bomb)
neF[^espeve yece leehe veeefYekeere (Thermonuclear) DeefYeefeee
hej DeeOeeefjle nesles nQ efpeveceW eeLeefceke veeefYekeere efJeKeb[ve efeee,
efleereke veeefYekeere mebueeve efeee kees epJeefuele kejleer nw~ neF[^espeve
yece kes eLece eeseseFhe (Ivy Mike) kee hejer#eCe 1952 ceW
Decesefjkee ves efkeee Lee leLee eLece Gheeesie nsleg leweej neF[^espeve yece
ee Leceexvetefkeueej yece (RDS-6s/Joe 4) kee hejer#eCe 12 Deiemle,
1953 kees lelkeeueerve meesefJeele mebIe eje efkeee ieee Lee~ efyesve,
eerve SJeb eebme eje Yeer Fmekee efJekeeme efkeee pee egkee nw leLee 11
ceF&, 1998 kees Yeejle eje heesKejCe-II kes Dee@hejsMeve Meefe-1
kes lenle Fmekee Yeer hejer#eCe efkeee ieee Lee~ Fpejeeue Deewj
heeefkemleeve Yeer Fme #ecelee mes ege ceeves peeles nQ~
neueebefke JeemleefJeke DeLeeX ceW neF[^espeve yece kee meJe&eLece hejer#eCe
1961 ceW meesefJeele mebIe eje (AN 602; efpemes peej yece Yeer kene
peelee nw) efkeee ieee pees efke 50 cesieeve Tpee& kee Lee Deewj FmeceW
97 eefleMele Tpee& mebueeve mes eehle ngF& Leer~ en efkemeer Yeer osMe
eje Deye leke efJekeefmele Deewj hejer#eCe efkeee ieee meyemes Je=no
veeefYekeere nefLeeej nw~

oewjeve 25 veJebyej, 2015 kees Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe

ceesj Jeenve kejej kes efueS mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej efkeS
ieS Les leLee kee"ceeb[t-efouueer yeme mesJee (heMgeheefleveeLe Skemeesme)
kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee Lee~
lelheeele 4 ceee&, 2015 kees JeejeCemeer Deewj kee"ceeb[t kes yeere
yeme mesJee kee MegYeejbYe efkeee ieee Lee pees efke JeejeCemeer mes
Deepeceie{, megveewueer, YewjnJee nesles ngS kee"ceeb[t leke ueieYeie
600 efkeceer. keer otjer lee kejleer nw~ Fmekes Deefleefje Yeejle Deewj
vesheeue kes ceOe yeme mesJee nsleg veF& efouueer-heesKeje kees Yeer
Devegceesefole kej efoee ieee nw~
Yeejle-yeebiueeosMe yeme mesJeeSb
6 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Deheveer yeebiueeosMe
ee$ee kes oewjeve yeebiueeosMeer eOeeveceb$eer MesKe nmeervee Deewj heefece yebieeue
keer cegKeceb$eer cecelee yevepeea kes meeLe mebege he mes Yeejle Deewj
yeebiueeosMe kes ceOe oes yeme mesJeeDeeW kee MegYeejbYe efkeee
(a) {ekee-efMeueebie-iegJeeneer yeme mesJee : en yeme
mesJee mehleen ceW 6 efoveeW kes efueS {ekee Deewj iegJeeneer
kes ceOe eejbYe keer ieF& nw efpemeceW oes mehespe efMeueebie
Deewj efmeuen nQ~
(b) keesuekeelee-{ekee-Deiejleuee yeme mesJee : Fmekes
ceeOece mes keesuekeelee mes Deiejleuee leke meerOeer yeme mesJee
eejbYe keer ieF& nw efpemeceW Ske mehespe {ekee nw~ Fme yeme
mesJee kes eejbYe mes heefece yebieeue Deewj ef$ehegje keer jepeOeeefveeeW
kes ceOe me[ke ee$ee mecee keeheer kece nes ieee nw~ en
yeme mesJee Yeer mehleen ceW 6 efove euesieer~
Yeejle-ceebceej yeme mesJee
9 efomebyej, 2015 kees ceefCehegj kes cegKeceb$eer Deeskejece
Fyeesyeer efmebn eje ceefCehegj keer jepeOeeveer Fcheeue mes ceebceej kes
hee&ke Menj yeeieeve Deewj Jeneb keer jepeOeeveer ves heer lee nesles ngS
ceeb[ues leke kegue 595 efkeceer. me[ke ceeie& nsleg hejer#eCe ee$ee kees
njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee ieee~ GuuesKeveere nw efke Yeejle
mes ceebceej Deewj efhej LeeF&ueQ[ leke peeves Jeeues ef$e-je^ jepeceeie&
nsleg ceee&, 2016 leke mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle nesves keer
DeeMee Jee keer ieF& nw~ Fmeer ef$ehe#eere jepeceeie& kes ceebceej efmLele
leecet-keeF&ieesve-keeuesJee (erkeskes) me[ke Keb[ hej mebheke& me[keeW
meefnle 69 hegueeW kes efvecee&Ce kees 371.58 kejes[ . keer
Devegceeefvele ueeiele mes Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje 30
Yeejle-vesheeue cew$eer yeme mesJee
efomebyej, 2015 kees mJeerke=efle oer ieF& nw Deewj Fme heefjeespevee kes
2019-ceOe leke hetCe& nesves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
4 peveJejer, 2016 kees Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe veF& cew$eer
erkeskes me[ke Keb[ emleeefJele Fcheeue-ceeb[ues yeme mesJee kes
yeme mesJee kee efveeefcele eeeueve eejbYe ngDee~
ceeie&
kee Yeer Yeeie nw~
pevejLe veeceke en JeeF&-heeF& megefJeOeeege Jeeleevegketefuele yeme
mesJee veF& efouueer mes GejeKeb[ kes echeeJele efpeues efmLele yeveyeemee
keche& Jeercesve hej peeheeve-o. keesefjee mecePeewlee
nesles ngS vesheeue kes meerceeJeleea efpeues kebevehegj kes cenW veiej leke
efleere efJeMJeeg kes oewjeve meeceepeJeeoer peeheeveer mesvee eje hetJeea
eueeF& pee jner nw~
SJeb oef#eCe-hetJeea SefMeee kes DeefOeke=le #es$eeW ceW yeuehetJe&ke meskeme
Yeejle Deewj vesheeue kes ceOe Fme hej 27 Je<eeX yeeo yeme mesJee
oemelee kes efueS eege keer ieF& ceefnueeDeeW SJeb ue[efkeeeW kees
eejbYe ngF& nw~
keche& Jeercesve (Comfort Women) kes he ceW DeefYeefnle
Fmemes hetJe& Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer vesheeue ee$ee kes
efkeee peelee Lee~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 37

keche& Jeercesve Jemlegle: peeheeveer Meyo Feevhet (Ianfu) kee

DevegJeeo nw efpemekee Meeefyoke leelhee& JesMeeJe=efe mes nw~
oef#eCe keesefjee eje peeheeve mes keF& oMekeeW mes Fme Deleeeej kes
efueS ceeheer ceebieves leLee heeref[leeDeeW kes efueS cegDeeJepes keer ceebie
keer pee jner Leer~
Debleje&^ere mlej hej Yeer peeheeve hej Fme meboYe& ceW Yeejer oyeeJe Lee~
2007 ceW ner Decesefjkee kes neGme Dee@he efjespeWsefJme Deewj
etjesheere mebmeo ves emleeJe heeefjle kej peeheeve mes Fmekes efueS
ceeheer ceebieves nsleg kene Lee~
2007 keer efmLeefle kes Devegmeej Fve Deleeeej-heeref[le Deewj Deye
leke peerefJele ceefnueeDeeW keer mebKee oef#eCe keesefjee ceW 109 Deewj
Gej keesefjee ceW 218 Leer~ oef#eCe keesefjee ceW es ceefnueeSb
efmeeesue ceW peeheeveer otleeJeeme kes meeceves eleske yegOeJeej kees eoMe&ve
kejleer LeeR~
28 efomebyej, 2015 kees peeheeve Deewj oef#eCe keesefjee keer
mejkeejeW eje Fme meboYe& ceW Debeflece Deewj DeheefjJele&veere mecePeewles
keer Iees<eCee keer ieF&~
Fme mecePeewles kes lenle peeheeve mejkeej eje oef#eCe keesefjee mes
Deewheeeefjke he mes keche& Jeercesve kes meboYe& ceW ceeheer ceebieer ieF&
nw leLee peeheeve Fve heeref[lee ceefnueeDeeW kes efueS 1 efyeefueeve esve
(8.3 efceefueeve [e@uej) kes kees<e nsleg Yegieleeve kejves hej mencele
ngDee nw~
oef#eCe keesefjee Yeer Deye Fme cegs hej peeheeve keer Deeueesevee yebo
kejves leLee efmeeesue ceW peeheeveer otleeJeeme kes meeceves mLeeefhele
heeref[leeDeeW keer mceejke cetefle& kees neves hej jepeer ngDee nw~
Fme mecePeewles kes meeLe ner peeheeve Deewj oef#eCe keesefjee kes heejmheefjke
mebyebOeeW keer heebme jns Fme cegs kee Deewheeeefjke Deewj Debeflece he
mes meceeOeeve nes peeves keer Iees<eCee oesveeW mejkeejeW ves keer nw~
mebege je^ megj#ee heefj<eo kes veS DemLeeeer meome
1 peveJejer, 2016 mes efcee, mesvesieue, GiJes, peeheeve
Deewj etesve Je<e& 2016-17 keer DeJeefOe (31 efomebyej,
2017 leke) kes efueS mebege je^ megj#ee heefj<eo (UNSC;
mLeehevee-1946) kes veS DemLeeeer meome yeves nQ~
es heebeeW mebege je^ cenemeYee kes 70JeW me$e kes oewjeve 15
Deketyej, 2015 kees ngS egveeJe ceW megj#ee heefj<eo keer
DemLeeeer meomelee nsleg efveJee&ef ele ngS~ es megj#ee heefj<eo ceW
ee[, efeueer, efueLegDeeefveee, veeFpeerefjee Deewj pee@[&ve kee
mLeeve efueee efpevekee oes-Je<eeae keee&keeue 31 efomebyej, 2015
kees meceehle ngDee~
Jele&ceeve ceW mebege je^ megj#ee heefj<eo kes 5 Deve DemLeeeer
meome nQDebieesuee, ceuesefMeee, vetpeerueQ[, mhesve Deewj
JesvespegSuee~ Fvekee megj#ee heefj<eo ceW keee&keeue 31 efomebyej,
2016 leke nw~

iejeryeeW keer mesJee ceW Dehevee hetje peerJeve meceefhe&le kejves Jeeueer SJeb Meebelf e kes
veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele ceoj sjms ee kees efmelebyej, 2016 ceW
jesceve kewLeeseuf eke ee& kes meble keer GheeefOe mes veJeepee peeSiee~
Jesefkeve efmeer kes eJeee kes Devegmeej kewLeesefueke F&meeFeeW kes Meer<e&
Oece&ieg heeshe eebefmeme ves ceoj sjsmee kes otmejs ecelkeej kees
ceevelee os oer nw efpemekes lenle ceevee peelee nw efke GvneWves yeepeerue
kes yesve detcej mes heeref[le Jeefe kees Fme jesie mes cege efkeee Lee~
GuuesKeveere nw efke kewLeesefueke ee& kes meble keer GheeefOe neefmeue
kejves kes efueS oes ecelkeejeW keer hegef nesvee DeeJeMeke neslee nw~
Fmemes hetJe& 2003 ceW lelkeeueerve heeshe pee@ve hee@ue efleere ves ceoj
sjsmee kes henues ecelkeej kees ceevelee oer Leer efpemekes lenle ceevee
peelee nw efke GvneWves hes kes detcej mes heeref[le Ske yebieeueer ceefnuee
kees jesie cege efkeee Lee~
ceoj sjsmee kee pevce Je<e& 1910 ceW cesmeer[esefveee ceW ngDee Lee
leLee Gvekes ceelee-efhelee Deuyeeefveee kes Les~ GvnW Je<e& 1979 ceW
Meebefle kes veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~ keesuekeelee
ceW efceMevejerpe Dee@he ewefjer keer mLeehevee kejves Jeeueer ceoj
sjsmee kee 1997 ceW 87 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee Lee~
ceoj sjsmee kewLeseefueke meble keer GheeefOe heeves Jeeueer leermejer Yeejleere
ceefnuee neWieer~ Fmemes hetJe& 2008 ceW kesjue keer efmemj DeuheeWmee
Deewj 2014 ceW kesjue keer ner efmemj etesefMeee kees cejCeeshejeble
meble keer GheeefOe oer ieF& Leer~
kewLeesefueke meble eefeee (Canonization Process)
Fme eefeee ceW meble Ieesef<ele kejves kes eej ejCe nesles nQ~
henues ejCe ceW Jeefe kees eYeg kee mesJeke Ieesef<ele efkeee peelee
nw~ otmejs ejCe ceW hetpe (Venerable) ceevee peelee nw Deewj
leermejs ejCe ceW heeshe eje Oeve (Blessed) Ieesef<ele efkeee
peelee nw~ Oeve Ieesef<ele kejves kes efueS Ske cejCeeshejeble ecelkeej
keer hegef nesvee DeeJeMeke nw (ceoj sjsmee kees 2003 ceW Oeve
Ieesef<ele efkeee ieee Lee) leLee Fmekes yeeo efleere cejCeeshejeble
ecelkeej keer hegef nesves kes yeeo eewLes ejCe ceW Jeefe kees meble
Ieesef<ele efkeee peelee nw~ Jesefkeve keer meefceefle Fve ecelkeejeW keer
peebe kejleer nw, efpemeceW keg Oece&ieg Deewj efeefkelmeke nesles nQ~
Fme meefceefle keer hegef kes yeeo ner GheeefOe efoS peeves keer Iees<eCee
keer peeleer nw~

eerve keer Ske mebleeve veerefle Deye meceehle

ceoj sjsmee kees meble keer GheeefOe

18 efomebyej, 2015 kees Jesefkeve efmeer eje cejCeeshejeble ceoj

sjsmee kees Deieues Je<e& meble (Saint) keer GheeefOe mes efJeYetef<ele
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~

27 efomebyej, 2015 kees eerve keer mebmeo eje emleeJe heeefjle kejles
ngS 1 peveJejer, 2016 mes meYeer eerveer obheefeeeW kees oes yees GlheVe
kej mekeves keer Devegceefle osves kes efveCe&e hej cegnj ueieeF& ieF&~ Fmekes
DevegmejCe ceW Deye Jeneb 1 peveJejer, 2016 mes Ske mebleeve veerelf e
Deewheeeefjke he mes meceehle kej oer ieF& nw~
Fmemes hetJe& 29 Deketyej, 2015 kees eerve keer kecegefvem heeea
eje Ske obheefe Ske yeee veerefle ceW heefjJele&ve efkeS peeves keer
Iees<eCee keer ieF& Leer~
GuuesKeveere nw efke eerve ceW efJeJeeefole Ske yeee veerefle pevemebKee
efJemhees kes efveeb$eCe nsleg Je<e& 1978 ceW emlegle keer ieF& Leer leLee
Fmes efmelebyej, 1980 mes ueeiet ee efeeeefvJele efkeee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 38

neueebefke Fme veerefle kes lenle keF& #es$eeW kees Fmemes t Yeer eoeve
keer ieF& Leer eLee, ve=peeleere DeuhemebKekeeW kees Fme veerefle kes oeejs
mes yeenj jKee ieee Lee~ Je<e& 2013 ceW peekej Fme veerefle kees
efMeefLeue efkeee ieee Lee efpemekes lenle Gve obheefeeeW kees otmeje
yeee GlheVe kejves keer t oer ieF&, efpeve obheefeeeW ceW ceelee-efhelee
ceW mes Ske Deheves ceelee-efhelee keer Fkeueewleer mebleeve Les~
efJeefMe leLe
eerve eje Deye obheefeeeW kees oes yeeeW keer Devegceefle efoS peeves
kee cegKe keejCe peveebefkekeere heefjJele&ve nQ~ %eeleJe nw efke
eerve keer 1.3 efyeefueeve keer Je=no pevemebKee Deye lespeer mes
Je= nes jner nw efpememes Jeneb ece yeue keer GheueyOelee kece nes
jner nw~
GuuesKeveere nw efke eerve keer 1.4 efyeefueeve keer Deeyeeoer ceW
60 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes ueesieeW keer mebKee 21 kejes[ mes
DeefOeke nw pees kegue Deeyeeoer kee ueieYeie 16 eefleMele nw~
Fmekes Je<e& 2050 leke 50 kejes[ nesves keer mebYeeJevee nw~
mebege je^ DeekeueveeW kes Devegmeej Je<e& 2030 leke eerve ceW
65 Je<e& mes DeefOeke Deeeg kes ueesieeW keer mebKee kegue Deeyeeoer
kee 18 eefleMele nes peeSieer pees efke 2011 keer leguevee ceW
oesiegveer nesieer~

keebesme, meerheerSve-etSceSue SJeb etmeerheerSve (ceeDeesJeeoer) ves Ske

emke heesme& kee ie"ve efkeee nw, efpemekee GsMe Deece menceefle
leweej kejvee Deewj celeYesoeW kees otj kejvee nw~
keewve nQ ceOesMeer
vesheeue Yeewieesefueke he mes oes efnmmeeW ceW yebe nw~ Fmekee
Gejer efnmmee hene[er nw, lees oef#eCeer efnmmee lejeF& kee cewoeve~
lejeF& kes Fme uebyes cewoeveer Fueekes keer meercee Yeejle mes ueieer nw~ Fme
#es$e kees ceOe-osMe kes he ceW DeefYeefnle efkeS peeves kes keejCe eneb
kes efveJeemeer ceOe-osMeer kenueeS, pees efke Oeerjs-Oeerjs efyeie[kej
ceOesMeer nes ieee~ oef#eCeer vesheeue kee en lejeF& #es$e 20 efpeueeW
ceW efJemleeefjle nw Deewj Fme #es$e keer Deeyeeoer Ske kejes[ mes DeefOeke
nw~ ener Jen Fueekee nw peneb Yeejle mes peekej ueeKeeW ueesie yemes
leLee efpevekes Deepe Yeer Yeejle mes DeefYeVe heeefjJeeefjke mebyebOe nQ~
vesheeue ceW Ske uebyes Dejmes mes ceOesMeer, heneef[eeW kes Glheer[ve SJeb
YesoYeeJe kes efMekeej jns~ 20 efmelebyej, 2015 kees ueeiet efkeS
ieS vesheeue kes veS mebefJeOeeve ceW oef#eCe kes lejeF& #es$e kes 20
efpeueeW ceW mes cee$e Dee" efpeueeW kees ner Ske ceOesMeer jepe ceW Meeefceue
efkeee ieee~ Mes<e 12 efpeueeW kees Deve 5 jepeeW ceW hene[er
pevemebKee kes yengcele kes Devegmeej Meeefceue efkeee ieee~ ceOesefMeeeW
kee henuee efJejesOe Fmeer yeele kees ueskej nw, peyeefke otmejs ecegKe
efJejesOe kee keejCe en nw efke veS mebefJeOeeve ceW efveJee&eve #es$eeW kees
Yeewieesefueke DeeOeej hej efJeYeeefpele efkeee ieee nw, ve efke pevemebKee
kes DeeOeej hej~ kegue 165 efveJee&eve #es$eeW ceW mes 100 hene[er
#es$e kes nQ, peneb keer pevemebKee 49 nw, peyeefke 65 efveJee&eve
#es$e lejeF& ceW nw, peneb keer pevemebKee 51 nw~

vesheeue eje mebefJeOeeve ceW mebMeesOeve kejves kee efveCe&e

20 efomebyej, 2015 kees vesheeue mejkeej eje efJeiele keF& ceen

mes vesheeue ceW heeefjle veS mebefJeOeeve kes efJe Deeboesueve kej jns
ceOesefMeeeW keer ceebieeW kes Deeies Pegkeles ngS veS mebefJeOeeve ceW mebMeesOeve
kejves kee efveCe&e efueee nw~
vesheeue kes keWere cebef$eceb[ue eje 20 efomebyej keer jele ceW efmebn
ojyeej ceW mebheVe Deeheele yew"ke ceW en efveCe&e efueee ieee~
Fme efveCe&e kes lenle Deevegheeefleke mecee eefleefveefOelJe Deewj pevemebKee
kes DeeOeej hej efveJee&eve #es$eeW kes heefjmeerceve mes mebyebefOele ceOesefMeeeW
keer oes Dence ceebieeW hej veS mebefJeOeeve ceW mebMeesOeve kees mJeerke=efle oer
ieF& nw~
meeLe ner eebleere meerceeDeeW mes peg[s efJeJeeo kes meceeOeeve nsleg Ske
jepeveerefleke leb$e yeveeves hej Yeer menceefle Jee keer ieF& nw pees 3
ceen kes Yeerlej eebleere mecemee kes efveoeve kes efueS Keekee leweej
kejsiee~
vesheeue mejkeej eje Fve cegeW kes DeueeJee veeieefjkelee mes peg[er
ceebie SJeb Deve cegeW kee Jeelee& kes peefjS meceeOeeve {bt{ves keer yeele
kenles ngS Deeboesuevejle oueeW mes efJejesOe eoMe&veeW kees lelkeeue
meceehle kejves keer Deheerue keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke 20 efmelebyej, 2015 mes ueeiet ngS vesheeue kes
veS mebefJeOeeve kee ceOesMeer Fme DeeOeej hej efJejesOe kej jns nQ efke
FmeceW eebleeW kes Fme lejn mes efJeYeepeve kee emleeJe nw efke Jes Deheves
ner #es$e ceW jepeveerefleke neefMeS hej eues peeSbies~
5 peveJejer, 2016 kees vesheeue ceW peejer jepeveerefleke mebke Kelce
kejves kes efueS Deeboesuevekeejer ceOesMeer eb (lejeF& ceOesMe [sceesesefke
heeea, hes[jue [sceesesefke heesjce SJeb lejeF& ceOesMe meodYeeJevee
heeea) leLee vesheeue kes leerve ecegKe jepeveerefleke oueeW vesheeueer

meerefjee ceW Meebefle eefeee hej emleeJe mJeerke=le

18 efomebyej, 2015 kees vetee@ke& efmLele mebege je^ cegKeeuee

ceW mebege je^ megj#ee heefj<eo (UNSC) kes meYeer 15 meomeeW
eje meJe&mecceefle mes ie=neg heeref[le osMe meerefjee ceW Meebefle eefeee
mes mebyebefOele Ske cenJehetCe& emleeJe kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme emleeJe ceW meerefjeeF& mejkeej Deewj efJehe#e kes yeere peveJejer,
2016 kes eejbYe ceW Jeelee& kejeves Deewj Jeneb mebIe<e& efJejece ueeiet
efkeS peeves kee meceLe&ve efkeee ieee nw~
Fme emleeJe ceW kene ieee nw efke meerefjee keer pevelee ner Deheves osMe
kes YeefJe<e kee hewmeuee kejsieer leLee FmeceW Jeneb 18 ceen kes Yeerlej
mebege je^ keer efveiejeveer ceW egveeJe kejeves keer mecee meeefjCeer lee
keer ieF& nw~ meeLe ner FmeceW meerefjee ceW 6 ceen kes Yeerlej efJeMJemeveere
SJeb meyekees meeLe ueskej eueves Jeeuee Meemeve mLeeefhele kejves keer
Yeer yeele kener ieF& nw~
en emleeJe FmeefueS efJeMes<e cenJehetCe& nw keeeWefke FmeceW efveefele
ue#e Deewj efveefele mecee meerceeSb lee keer ieF& nQ~
GuuesKeveere nw efke meerefjee ceW peejer ie=neg heebeJeW meeue ceW eJesMe
kejves pee jne nw, efpemeceW Deye leke 2.5 ueeKe mes DeefOeke ueesie
ceejs pee egkes nQ Deewj oefmeeeW ueeKe ueesie yesIej ngS nQ~
neueebefke Fme emleeJe mes DeelebkeJeeoer mecePes peeves Jeeues iegeW kes
efJe peejer keej&JeeF& eYeeefJele veneR nesieer leLee Fmueeefceke ms
(IS) ee oeFMe (Da'ish) kes ef"keeveeW hej Decesefjkeer, eebmeermeer,
efyeefMe Deewj meer nceues nesles jnWies~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 39

Fme emleeJe ceW YeefJe<e ceW meerefjeeF& je^heefle yeMej Deue Demeo kes
Meemeve kee keesF& efpee veneR efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke megj#ee
heefj<eo ceW Demeo kes meneesieer mecePes peeves Jeeues me ves Jeelee& kes
efueS Demeo kees meee mes neS peeves kee efJejesOe efkeee~
GuuesKeveere nw efke Fme emleeJe mes hetJe& 17 efomebyej, 2015 kees
etSveSmemeer kes meYeer meome osMeeW kes efJee cebef$eeeW keer Deye leke
keer henueer yew"ke ceW Deelebkeer mecetn DeeF&Sme Deewj Deue-keeeoe
kees jepemJe eJeen keer Deehetefle& jeskeves nsleg meJe&mecceefle mes emleeJe
mJeerke=le efkeee ieee Lee~
15-meomeere megj#ee heefj<eo kes meome osMeeW kes efJee cebef$eeeW keer
Fme yew"ke keer DeOe#elee Decesefjkeer efJee ceb$eer pewke uet ves keer
leLee FmeceW DeelebkeJeeefoeeW kes efJe keej&JeeF& kee oeeje ye{eves
Deewj Debleje&^ere efJeeere eCeeueer keer keefceeeW kees otj kej Fve
mebie"veeW keer DeeefLe&ke ceoo kees JewefMJeke mlej hej keevetveer DehejeOe
keer esCeer ceW ueeS peeves kee efveCe&e efueee ieee~ Fme emleeJe ceW
Deelebkeer mebie"veeW kes meeLe uesve-osve keer heneeve kes efueS efvepeer
#es$e kes meeLe ie"pees[ Deewj metevee meePee kejves ceW Debleje&^ere
meneesie efJemleeefjle efkeS peeves keer Yeer yeele kener ieF& nw~
meerefjeeF& jepeOeeveer mes ue[ekeeW keer Jeehemeer eejbYe
efomebyej, 2015 kes Debeflece mehleen mes DeelebefkeeeW Deewj
efJeesefneeW ves meerefjeeF& jepeOeeveer oefMceke mes nvee eeejbYe kej
efoee nw~ mebege je^ keer ceOemLelee ceW ngS mecePeewles kes lenle en
henue keer ieF& nw~ Fmekes lenle oes npeej mes DeefOeke ue[ekes Deheves
Yeejer nefLeeej mesvee kees meeQhe kej eneb mes efvekeue peeSbies~ Fmes
efJeiele ueieYeie 5 Je<e& mes ie=neg keer efJeYeeref<ekee Pesue jns meerefjee
ceW Meebefle keer efoMee ceW Ske ye[e keoce ceevee pee jne nw~ %eeleJe
nw efke Fme ie=n eg ceW Deye leke {eF& ueeKe mes DeefOeke ueesie ceejs
pee egkes nQ~
mebege je^ megj#ee heefj<eo eje 18 efomebyej, 2015 kees
meerefjee ceW Meebefle kees ueskej meJe&mecceefle mes heeefjle emleeJe kes lenle
meerefjee ceW je^ere Skelee mejkeej kes ie"ve kees ueskej pesvesJee
Meebefle Jeelee& ceW Meeefceue nesves hej je<^heefle Demeo keer menceefle kes
yeeo efJeesefneeW SJeb DeelebefkeeeW keer en Jeehemeer eejbYe ngF& nw~ Fme
mecePeewles kes lenle eejcegke Deewj he[esme kes npej-Deue-Demeeo SJeb
Deue-keoce efpeues kees efJeesner Deewj DeeF&Sme Deelebkeer Deheves
heefjJeej kes meeLe es[ oWies~ DeelebefkeeeW kees eneb mes efvekeue kej
DeeF&Sme keer mJeebYet efKeueehele keer jepeOeeveer jkekeen leke peeves
kee megjef#ele ceeie& efoee peeSiee, peyeefke efJeesner ue[ekes Deheves
keypes Jeeues Foefueye jepe ceW peeSbies~

leeheer (TAPI) iewme heeFheueeFve heefjeespevee kee MegYeejbYe

Fmueeceer osMeeW kee mewve ie"yebOeve

15 efomebyej, 2015 kees meToer Dejye eje DeelebkeJeeo kes

efJe mebIe<e& kees lJeefjle kejves kes efueS 34 osMeeW (efpemeceW
cegKele: Fmueeceer osMe ee cegefmuece yengue osMe nQ) kes Ske veS
mewve ie"yebOeve kee ie"ve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
Fme mewve ie"yebOeve kee ie"ve Dee@iexveeFpesMeve Dee@he Fmueeefceke
keesDee@hejsMeve (OIC) kes ee&j kes efmeebleeW SJeb GsMeeW kes
lenle efkeee ieee nw~

meToer Dejye kes vesle=lJe Jeeues Fme veS mewve ie"yebOeve kes Mes<e 33
meome je^ nQmebege Dejye Deceerjele, efcee, legkeea, heeefkemleeve,
yeebiueeosMe, veeFpeerefjee, ceuesefMeee, pee@[&ve, kegJewle, kelej, yenjerve,
efheueermleerve, efpeyetleer, met[eve, detveerefMeee, yesefveve, esiees, iewyeve,
ee[, meesceeefueee, eceve, veeFpej, ceesjkekees, ceeueer, ueerefyeee,
DeeFJejer keesm, efieveer, keesceesjesme, ceeueoerJe, efmeSje efueeesve,
ceeefjleeefveee, uesyeveeve SJeb mesvesieue~
neuebeefke F&jeve, Fjeke, meerefjee, Deesceeve SJeb Deheieeefvemleeve
pewmes osMe FmeceW veneR Meeefceue nQ~
Fme veS mewve ie"yebOeve kee cegKe mebeeueve keW meToer Dejye keer
jepeOeeveer efjeeo ceW mLeeefhele efkeee peeSiee~
en veee ie"yebOeve meerefjee, eceve, ueerefyeee, Deheieeefvemleeve SJeb
efcee ceW Fmueeefceke ms (IS) Deewj Deve Deelebkeer mecetneW kes
efJe mebIe<e& kees meceefvJele kejsiee~
Fme mewve ie"yebOeve kees meToer Dejye keer efJemleeefjle mewve cenJeekeeb#ee
Deewj Fmueeceer SJeb Kee[er osMeeW kes vesle=lJekelee& keer Yetefcekee keer
Deekeeb#ee kes heefjes#e ceW osKee pee jne nw~
eceve kes ie=neg ceW nmle#eshe Deewj Jeneb ntleer efJeesefneeW kes efJe
meToer Dejye kes vesle=lJe ceW kegue 9 Dejye osMeeW (Deve osMemebege Dejye Deceerjele, yenjerve, kegJewle, kelej, efcee, pee@[&ve,
ceesjkekees SJeb met[eve) kes ie"yebOeve eje ceee&-Deewue, 2015 ceW
eueeS ieS Dee@hejsMeve ef[meerefmeJe me@ce& Deewj lelheeele Deewue,
2015 mes peejer Dee@hejsMeve jermesefjbie neshe kes lenle keer pee jner
mewve keej&JeeFeeW SJeb nJeeF& nceueeW (efpemeceW Gheeg&le osMeeW kes meeLe
ceF&, 2015 mes mesvesieue Yeer Meeefceue ngDee) kees Fmeer meboYe& ceW
osKee peevee eeefnS~

13 efomebyej, 2015 kees legke&cesefvemleeve kes Ssefleneefmeke efmeuke

jes[ Menj cesjer/ceJe& (Mary/Merv) ceW leeheer (TAPI :
Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India) iew m e
heeFheueeFve heefjeespevee kes efvecee&Ce keee& kee Deewheeeefjke MegYeejbYe
efkeee ieee~
Fme DeJemej hej Deeeesefpele meceejesn ceW Yeejleere Ghe je^heefle cees.
neefceo Debmeejer kes meeLe legke&cesefvemleeve kes je^heefle iegjyeebiegueer yeoea
cegnecesoesJe, Deheieeefvemleeve kes je^heefle DeMejhe Ieeveer Deewj
heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe Yeer GheefmLele Les~
leeheer iewme heeFheueeFve, legke&cesefvemleeve kes kewefmheeve meeiej #es$e
efmLele ieeueefkeefveMe iewme #es$e (Galkynysh Gas Field - efJeMJe
kee otmeje meyemes ye[e eeke=efleke iewme #es$e) mes Deheieeefvemleeve kes
nsjele Deewj kebonej nesles ngS heeefkemleeve kes keJese Deewj ceguleeve
leLee efhej Yeejle kes hebpeeye jepe kes heeefpeukee leke eeke=efleke
iewme keer Deehetefle& kejsieer~
kegue 1,814 efkeceer. (1,127 ceerue) uebyeer Fme iewme
heeFheueeFve keer ueeiele 10 efyeefueeve [e@uej Deekeefuele nw
leLee Fme heefjeespevee kee efJeeereve SefMeeeF& efJekeeme yeQke (ADB)
eje efkeee pee jne nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 40

leeheer iewme heeFheueeFve keer #ecelee 90 efceefueeve mQ[[& keetefyeke

ceerj eefleefove (mmcmd) ee 33 efyeefueeve keetefyeke ceerj eefle
Je<e& iewme Deehetefle& keer nesieer efpemeceW mes Yeejle Deewj heeefkemleeve kees
38-38 mmcmd Deewj Deheieeefvemleeve kees 14 mmcmd iewme
eehle nesieer~
Fme cenJehetCe& heefjeespevee kee mebeeueve Je<e& 2019 leke eejbYe
nesves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw leLee en 30 Je<eeX leke
eeke=efleke iewme keer Deehetefle& kejsieer~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke leeheer heeFheueeFve kee hetJe& veece ^ebmeDeheieeefvemleeve heeFheueeFve Lee leLee Fmekes efueS cetuele:
1995 ceW legke&cesefvemleeve SJeb heeefkemleeve ceW mecePeewlee
nmlee#eefjle ngDee Lee~ Yeejle Fme heefjeespevee ceW Deewheeeefjke
he mes Deewue, 2008 ceW Meeefceue ngDee Lee, peye Yeejle,
heeefkemleeve SJeb Deheieeefvemleeve eje legke&cesevf emleeve mes eeke=efleke
iewme keer Kejero nsleg hejsKee mecePeewles hej nmlee#ej efkeS
ieS Les~
leeheer iewme heeFheueeFve heefjeespevee nsleg eejeW osMeeW kes ceOe
Debleme&jkeejer mecePeewlee 11 efomebyej, 2010 kees legke&cesevf emleeve
keer jepeOeeveer DeMieeyeele ceW nmlee#eefjle ngDee Lee~ leLee
2012 ceW heejieceve Meguke (Transit Fee) kes meboYe& ceW
Yeejle leLee Deheieeefvemleeve SJeb heeefkemleeve kes ceOe menceefle
yeveer Leer Deewj Fmeer Je<e& Yeejle keer iesue (GAIL) eje
legke&cesefvemleeve keer je^ere lesue kebheveer legke&cesveieepe
(Turkmengaz; pees efke leeheer heefjeespevee keer cegKe Yeeieeroej
nw) kes meeLe iewme ee-efJeee mecePeewles (GSPA) hej nmlee#ej
efkeS ieS Les~
leeheer iewme heeFheueeFve heefjeespevee kes efMeueeveeme keee&ece mes
Ske efove hetJe& 12 efomebyej, 2015 kees Yeejleere Ghe je^heefle ves
DeMieeyeele ceW Deeeesefpele Debleje&^ere lemLelee meccesueve (International Neutrality Conference) ceW Yeer Yeeie efueee~

Yeejle DeeF&SceDees heefj<eo nsleg hegveefve&Jee&efele

27 veJebyej, 2015 kees uebove ceW mebege je^ kes Debleje&^ere

meecegefke mebie"ve (IMO : International Maritime Organization) kes 29JeW me$e kes oewjeve Yeejle, Fme mebie"ve keer
heefj<eo (Council) nsleg efveefJe&jesOe he mes hegveefve&Jee&efele ngDee nw~
Yeejle kee en hegveefve&Jee&eve DeeF&SceDees heefj<eo ceW esCeer yeer kes
lenle 2 Je<eeX (2016-17) kes efueS ngDee nw~
GuuesKeveere nw efke 40-meomeere DeeF&SceDees heefj<eo ceW 10
meome esCeer S ceW, 10 meome esCeer yeer ceW leLee 20 meome
esCeer meer ceW nesles nQ, pees eleske oes Je<e& hej egves peeles nQ~
esCeer S ceW Debleje&^ere penepejeveer mesJeeSb GheueyOe kejeves ceW
meJee&efOeke efnleOeejke osMe nesles nQ~ 2016-17 DeJeefOe nsleg Fme
esCeer ceW eeefvele osMe nQeerve, eerme, Fueer, peeheeve, veeJex,
heveecee, oef#eCe keesefjee, me, efyesve SJeb Decesefjkee~
esCeer yeer ceW Debleje&^ere meceger Jeeheej ceW meJee&efOeke efnle jKeves
Jeeues osMe nQ~ Yeejle kes Deefleefje 2016-17 DeJeefOe nsleg Fme

esCeer ceW eeefvele osMe nQDepeXervee, yeebiueeosMe, yeepeerue, kevee[e,

eebme, pece&veer, veerojueQ[dme, mhesve SJeb mJeer[ve~
esCeer meer ceW Gheeg&e esefCeeeW kes lenle ve egves ieS Ssmes osMe nesles
nQ efpevekee meceger heefjJenve Deewj veewJenve ceW efJeMes<e efnle nes leLee
efpevekee eeve efJeMJe kes meYeer ecegKe Yeewieesefueke #es$eeW kee Fme
heefj<eo ceW eefleefveefOelJe megefveefele kejs~ 2016-17 DeJeefOe nsleg
Fme esCeer ceW eeefvele osMe nQDee@m^sefueee, yeneceeme, yesefupeece,
efeueer, meeFeme, [sveceeke&, efcee, Fb[esvesefMeee, kesvee, ueeFyesefjee,
ceuesefMeee, ceeue, cesefkemekees, ceesjkekees, hes, efheueerheeRme, efmebieehegj,
oef#eCe Deeerkee, LeeF&ueQ[ Deewj legkeea~
GuuesKeveere nw efke Yeejle DeeF&SceDees kes meyemes eejbefYeke meomeeW
ceW mes Ske nw pees Fmekes DeefYemecee kee DevegmeceLe&ve kejves kes meeLe
1959 ceW Fmekee meome yevee Lee~ Yeejle DeeF&SceDees heefj<eo kes
keee& eejbYe kejves mes ueskej Deye leke kesJeue 1983-1984 keer
DeJeefOe kes Deefleefje efvejblej Fme heefj<eo keer meomelee nsleg eeefvele
neslee jne nw~
Debleje&^ere meecegefke mebie"ve (IMO)
Debleje&^ere meecegefke mebie"ve (IMO) keer mLeehevee nsleg mebege
je^ DeefYemecee hej 1948 ceW pesvesJee ceW nmlee#ej ngS Les leLee en
1959 ceW Deheveer eLece yew"ke kes meeLe DeefmlelJe ceW Deeee Lee~
DeeF&SceDees efJeMJe ceW penepejeveer kes efJeefveeceve nsleg Gejoeeer
mebege je^ keer efJeefMe SpeWmeer nw efpemes 1982 leke DeeF&ScemeerDees
(Inter-Governmental Maritime Consultative Organization) kes he ceW peevee peelee Lee~ Fmekee cegKeeuee uebove ceW

efmLele nw leLee Jele&ceeve ceW Fmekes 171 meome je^ Deewj 3

SmeesefmeS meome nQ~ Fmekee cegKe Meemeer efvekeee Fmekeer Demescyeueer
nw efpemekeer yew"ke eleske oes Je<e& hej nesleer nw~ DeeF&SceDees Demescyeueer
kes me$eeW kes yeere ceW DeeF&SceDees heefj<eo Fmekes Meemeer efvekeee kes
he ceW keee& kejleer nw~

hesefjme ceW e=bKeueeye Deelebkeer nceues

13 veJebyej, 2015 kees eebme keer jepeOeeveer hesefjme ceW DeelebkeJeeefoeeW

ves mLeeveere meceeevegmeej jeef$e 9:20 hej e=bKeueeye DeelceIeeleer
yece efJemhees SJeb DebOeeOebgOe ieesueeryeejer eejbYe keer~
cebgyeF& Deelebkeer nceueeW (26 veJebyej, 2008) pewmeer jCeveerefle kes
meeLe efkeS ieS Fve e=bKeueeye Deelebkeer nceueeW kees DeelebkeJeeefoeeW
keer leerve erceeW ves 6 Deueie-Deueie mLeeveeW hej Debpeece efoee~
eebme kes vesMeveue mheesdme& msef[ece (Stade de France) kes
efveke jeef$e 9:20 mes eejbYe neskej eceMe: leerve DeelceIeeleer
efJemhees ngS~ %eeleJe nw efke Gme mecee Jeneb eebme Deewj pece&veer
kes ceOe Debleje&^ere cew$eer cewe eue jne Lee efpemes osKeves nsleg mJeeb
eebmeermeer je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s leLee pece&veer kes efJeosMe ceb$eer
Yeer GheefmLele Les~ Fve efJemheeseW ceW leerve nceueeJej Deelebkeer Deewj
Ske Deve Jeefe keer ce=leg ngF&~
henuee ieesueeryeejer nceuee jeef$e 9:25 hej ueer kewefjueeve kewhes Sb[
yeej kes yeenj Ke[s ueesieeW hej ngDee efpemekes yeeo nceueeJejeW ves
jsmesjW ueer hesef ceW Iegmekej ieesueeryeejer keer~ Fmekes DeueeJee keF&
kewhes SJeb jsmesjW kees DeelebefkeeeW ves Dehevee efveMeevee yeveeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 41

meJee&efOeke Ieeleke nceuee 9:40 hej yewleebkeuee (Bataclan) efLeesj

(peneb ueieYeie 1,500 ueesie Decesefjkeer yeQ[ F&ieume Dee@he [sLe
cesue kee keee&ece osKe jns Les) hej ngDee peneb 3 DeelebkeJeeefoeeW
ves SkesSce keueeefMvekeesJe Demee@u jeeheueeW mes DebOeeOebgOe heeeefjbie
kej 89 ueesieeW keer nlee kej oer~
kegue efceueekej Fve nceueeW ceW DeelebefkeeeW ves kegue 130 ueesieeW kees
ceej [euee Deewj 368 Ieeeue ngS peyeefke 7 nceueeJej Deelebkeer
Yeer ceejs ieS~
efJeefMe leLe
Fve peIeve Deelebkeer nceueeW kees eebme ceW efleere efJeMJe eg
kes yeeo ngDee meyemes ye[e nceuee leLee 2004 kes cewef[^[ ^sve
efJemheeseW (efpemeceW 191 ueesie ceejs ieS Les) kes yeeo etjesheere
mebIe kes efkemeer osMe ceW ngDee meyemes ye[e nceuee ceevee ieee nw~
Fve nceueeW keer efpeccesoejer DeeF&Sme (Islamic State; oeFMe)
ves ueer leLee Fmes meerefjee SJeb Fjeke ceW DeeF&Sme ef"keeveeW hej
eebme kes nJeeF& nceueeW kee yeouee kene~
Fve nceueeW kes yeeo eebme ceW Deeheelekeeue ueiee efoee leLee meerceeDeeW
hej ke[er efveiejeveer eejbYe keer ieF&~ Fmemes hetJe& Jeneb 2005 ceW
veeieefjke efnmb ee kes keejCe Deeheelekeeue ueieeee ieee Lee~
15 veJebyej, 2015 mes eebme eje DeeF&Sme kes efJe
henues mes eueeS pee jns Dee@hejsMeve Meecceeue (Operation
Chammal) kes lenle meerejf ee kes Deue-jkekeen (peneb DeeF&Sme
kee cegKeeuee nw) leLee Deve DeeF&Sme ef"keeveeW hej ye[s
nJeeF& nceues eejbYe efkeS ieS~
18 veJebyej, 2015 kees hesefjme kes meW-[sefveme kemyes ceW Ske
hegefueme DeefYeeeve ceW hesefjme Deelebkeer nceues kee keefLele cegKe
mebeeueke Deyosue neefceo DeyeeTo oes Deve JeefeeeW kes meeLe
ceeje ieee~
GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& hesefjme ceW 7 peveJejer, 2015 kees
eebmeermeer Jebie heef$ekee Meeueea Syoes kes Dee@efheme hej nceuee kej
DeelebkeJeeefoeeW ves heef$ekee kes mebheeoke merheve Meeyeexefvee meefnle
12 ueesieeW keer nlee kej oer Leer~ Fmekes Deefleefje 7-9 peveJejer,
2015 kes oewjeve hesefjme ceW ner keg Deve Deelebkeer IeveeDeeW ceW
5 Deve ueesie ceejs ieS Les~

MejCeeefLe&eeW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle

l

eerve-leeF&Jeeve Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee&

7 veJebyej, 2015 kees lemLe mLeeve efmebieehegj ceW eerve Deewj

leeFJeeve kes je^heefleeeW kes ceOe Ssefleneefmeke efMeKej Jeelee& ngF&~
1949 ceW eerve Deewj leeFJeeve kes he=Leke mejkeejeW kes lenle Deeves
kes yeeo en henuee DeJemej nw peye oesveeW he#eeW kes ceOe mebyebOeeW ceW
megOeej nsleg efMeKej mlejere Jeelee& ngF& nw~
Fme Jeelee& ceW eerve kes je^heefle Meer efpeveefhebie Deewj leeFJeeve kes
je^heefle cee efebie efpeDeeset ves eefleYeeie efkeee~ Fme Jeelee& ceW oesveeW
he#eeW ves heejmheefjke Meebefle yeveeS jKeves nsleg keee& kejves kee
DeeMJeemeve efoee leLee oesveeW je^heefleeeW kes ceOe ne@ueeFve mLeeefhele
kejsve hej Yeer menceefle yeveer~ Fme Jeelee& ceW oesveeW he#eeW ves eeefhe
Ske eerve keer DeJeOeejCee kees ceevee, leLeeefhe leeFJeeve kes meboYe&
ceW Fmekes YeeJeer mJehe hej efJeceMe& Deeies veneR ye{e~

GuuesKeveere nw efke Je<e& 1949 ceW eerve ceW ceeDeeslmes lebgie kes
vesle=lJe ceW ngF& meeceJeeoer eebefle kes yeeo Jeneb mes efveJee&efmele eebie
keeF& Meske mejkeej eje leeFJeeve (hetJe& veece- heejceesmee) ceW
Meemeve eejbYe efkeee ieee Lee Deewj leye mes ueskej Deye leke cegKe
Yetefce eerve SJeb leeFJeeve keer mejkeejeW ceW Jewceveme yevee jne nw~
eerve (heerhegume efjheefyueke Dee@he eeFvee) leLee leeFJeeve (efjheefyueke
Dee@he eeFvee) kes heejmheefjke mebyebOeeW kees ee@me ms efjuesMebme
keer Yeer meb%ee oer peeleer nw~ leeFJeeve, eerve keer cegKe Yetefce kes
oef#eCe-hetJe& ceW leeFJeeve m^s eje he=Leke erhe mecetn nw~
%eeleJe nw efke peneb eerve, leeFJeeve kees (eerveer leeFhesF& kes he ceW)
Dehevee efnmmee ceevelee nw (efleere efJeMJe eg ceW peeheeve keer nej kes
yeeo 1945 ceW heejceesmee hegve: eerve kees eehle ngDee Lee), JeneR
leeFJeeve mJeeb kees JeemleefJeke eerve keer mejkeej kenlee jne nw~
oesveeW he#eeW kes ceOe efJeMJeemeeslheeoke GheeeeW keer yeneueer kes efueS
2008 ceW (cee efebie efpeDeeset kes leeFJeeve kee je^heefle yeveves kes
yeeo) iewj-mejkeejer/De&mejkeejer/oueere mlej hej Jeelee&Sb eejbYe ngF&
LeeR, efpeveceW cegKele: leerve mebhekeeX- JeeefCepe, heefjJenve SJeb mebeej hej
yeue efoee ieee Lee~ hejJejer, 2014 ceW eerve Deewj leeFJeeve keer
mejkeejeW kes ceOe eLece Meemeve mlejere Jeelee& ngF& efpemekes yeeo Fme
Jeelee& ece ceW oesveeW he#e hejmhej efJeMJeemeeslheeoke keoceeW kes ceeOece
mes leveeJe kees kece kejves keer efoMee ceW Deeies ye{ jns nQ~

28 Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle (IOC)

kes DeOe#e Lee@ceme yeeKe (Thomas Bach) ves Ge #eceleeJeeve
MejCeeLeea SLeueereW kees Deesuebefheke KesueeW ceW eefleYeeie keer Devegceefle
eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer~ %eeleJe nw efke MejCeeLeea
SLeueereW kees Deesuebefheke KesueeW ceW henueer yeej eefleYeeie keer Devegceefle
oer ieF& nw~
DeeF&Deesmeer DeOe#e eje en Iees<eCee mebege je^ cenemeYee eje efjees
ef[ pesvesejf ees ceW 15-21 Deiemle, 2016 kes oewjeve nesves Jeeues
Deesuebehf eke KesueeW kes 7 efove hetJe& mes 7-18 efmelebyej, 2016 kes
oewjeve nesves Jeeues hewjeuebehf eke KesueeW kes 7 efove yeeo leke Debleje&e^ r e
mlej hej Deesuebehf eke egefJejece (Olympic Truce) nsleg Debieerke=le
emleeJe (etSve kes 193 ceW mes 180 meome osMeeW eje meceefLe&le)
hej eee& kes oewjeve mebege je^ cenemeYee kes mece#e keer ieF&~
Fme Iees<eCee kes heuemJehe Deye Meer<e& mlej kes MejCeeLeea efKeuee[er
(efpevekee Deye keesF& ie=n osMe veneR nw) 2016 kes Deesuebefheke
KesueeW ceW Deesuebefheke OJepe Deewj Deesuebefheke ieeve (Anthem) kes
meeLe Yeeie ues mekeWies~
Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle eje MejCeeefLe&eeW ceW KesueeW kes
ceeOece mes DeeMee kee me=peve kejves nsleg 2 efceefueeve [e@uej kes
Ske kees<e keer Yeer mLeehevee keer ieF& nw~

yeeheg$e hej eerve kee peebiecet yeebOe

l

13 Deketyej, 2015 kees efleyyele #es$e ceW yeeheg$e veoer hej yeves
Deye leke kes meyemes ye[s Deewj efJeMJe kes meJee&efOeke TbeeF& hej
efmLele peebiecet yeebOe (Zangmu Dam) kes peue efJeegle keW mes
eerve eje efJeegle Glheeove eejbYe kej efoee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 42

efleyyele mJeeee #es$e keer ieemee (Gyaca) keeGber ceW ueieYeie

1.5 efyeefueeve [e@uej keer ueeiele mes leweej peebiecet yeebOe Deewj peue
efJeegle keW kee efvecee&Ce Je<e& 2009 ceW eerve eje eejbYe efkeee
ieee Lee leLee 2014 ceW Fmekee efvecee&Ce keee& hetje ngDee Lee~ 13
Deketyej, 2015 kees Fme peue efJeegle keW keer meYeer 6 FkeeFeeW
(mecee #ecelee-510 MW) kees hee@Jej efe[ mes pees[ efoee ieee~
efJeMJe ceW meJee&efOeke TbeeF& hej efveefce&le en yeebOe efleyyele keer
jepeOeeveer unemee mes 140 efkeceer. Deewj Yeejleere meercee mes 550
efkeceer. keer otjer hej efmLele nw~
peebiecet peue efJeegle heefjeespevee ceW ye[s hewceeves hej yeeheg$e veoer kes
heeveer kee Fmlesceeue efkeee pee jne nw pees Yeejle kes efueS efeblee kee
efJe<ee nw~ eefo heeveer yeeefOele efkeee ieee lees yeeheg$e hej Yeejleere
heefjeespeveeSb, efJeMes<e leewj hej DeCeeeue eosMe keer Dehej efmeeebie
Deewj ueesDej megnebmeer heefjeespeveeSb eYeeefJele nes mekeleer nQ~ meeLe ner
efkemeer mebIe<e& kes mecee eerve heeveer es[ mekelee nw efpememes GejhetJeea Yeejle ceW Yeejer yee{ keer efmLeefle GlheVe nes mekeleer nw~
efJeefMe leLe
peebiecet kes Deefleefje eerve eje 2013 ceW efleyyele ceW
yeeheg$e veoer hej leerve Deve peue efJeegle heefjeespeveeSb mLeeefhele kejves
kee efveCe&e efueee ieee Lee~ Fve heefjeespeveeDeeW kes lenle [eiet
(Dagu), efpeSkemet (Jiexu) Deewj peeeee (Jiacha) ceW yeebOe
yeveeS pee jns nQ~

etjesheere MejCeeLeea mebke

l

efheues eej Je<eeX ceW Keemekej Dejye Jemeble keer yeeej Deeves kes yeeo
heeefkemleeve mes ueskej meerefjee nesles ngS hetJeea Deeerkeer osMeeW leke
ie=neg keer pees efmLeefleeeb yeveer ngF& nQ, Gvemes MejCeeefLe&eeW keer Ske
ye[er mebKee hewoe ngF& nw~
etjesheere MejCeeefLe&eeW keer mecemee Je<e& 2015 kes Deewue ceen ceW
leye Gpeeiej ngF& peye ueieYeie oes npeej MejCeeefLe&eeW kees ueskej
etjeshe pee jner heebe veeJeW YetceOe meeiej ceW heue ieF efpemeceW
ueieYeie 1200 ueesieeW keer ce=leg nes ieF&~
2 efmelebyej, 2015 kees legkeea kes yees[^ce veeceke leere veiej kes
heeme mes Ske leerve Je<eeae meerefjeeF& efMeMeg Sueve kegoea kes MeJe keer
lemJeerj meesMeue ceeref[ee hej Deeves mes YetceOe meeiej ceW veeJeeW hej
meJeej npeejeW ueesie pees etjeshe kes efJeefYeVe osMeeW ceW MejCe keer yee
peesn jns nQ, Debleje&^ere mlej hej eee& kes keW ceW DeeS~
ceewpetoe efmLeefle en nw efke etjeshe ceW MejCe kees Fgke ueesieeW ceW
meyemes DeefOeke mebKee meerefjeeF& veeieefjkeeW (54) keer nw, uesefkeve
FmeceW Deheieeefvemleeve (15), Fjeref^ee (6) leLee veeFpeerefjee,
meesceeefueee, met[eve, peeefcyeee, heeefkemleeve SJeb yeebiueeosMe kes
veeieefjke Yeer Meeefceue nQ~
Je<e& 2011 mes etjeshe ceW MejCe heeves kees Fgke Ge osMeeW kes
veeieefjkeeW keer meyemes DeefOeke mebKee Je<e& 2014 ceW jner, peye
etjeshe ceW MejCe kes efueS kegue 6 ueeKe 26 npeej DeeJesove eehle
efkeS ieS~ Je<e& 2015 kes hetJee& ceW ner Deeee kes Fgke ueesieeW
keer mebKee 3 ueeKe 95 npeej leke henbge ieF&~

meerefjee ceW me kee nmle#eshe

meerefjee ceW peejer ie=neg kes keejCe Jeneb keer 60 eefleMele pevemebKee
efJemLeeheve kee efMekeej nes egkeer nw~ ener efJemLeeefhele ueesie etjeshe
keer MejCeeLeea mecemee kes cegKe keejCe yeves nQ~ efheueneue meerefjee
ceW peejer ie=neg Lecelee efoKeeF& veneR os jne nw keeeWefke Ske lejhe
Demeo mejkeej kees F&jeve, Fjeke, uesyeveeve pewmes osMeeW mes meceLe&ve
efceue jne nw lees otmejer lejhe efJeesefneeW kees Decesefjkee, efyesve,
legkeea, meToer Dejye SJeb kegJewle kee meceLe&ve efceue jne nw~
l
Fmeer yeere me ves meerefjee kes ceeceueeW ceW nmle#eshe kejles ngS
Fmueeefceke ms SJeb efJeesefneeW kes ef"keeveeW hej nceues Meg efkeS~
efmelebyej, 2015 kes Deble ceW Meg efkeS ieS meer nJeeF& nceues
kee meerefjee kes je^heefle yeMej Deue Demeo ves mJeeiele efkeee
peyeefke Decesefjkee SJeb etjeshe kes osMeeW ves Fmekee efJejesOe efkeee~
l
me kes nJeeF& nceueeW kes efueS meerefjee kes ueeefkeee ceW Sejyesme
yeveeee ieee nw~
efJeefMe leLe
l
31 Deke t y ej, 2015 kees me keer SejueeFve
keesieeefueceeefJeee kes ee$eer efJeceeve (ces^espes heueeF 9268)
ceW efcee kes Gejer efmeveeF& #es$e kes Thej ngS efJemhees ceW
meYeer 217 ee$eer SJeb 7 eeueke oue kes meome ceejs ieS
efpemekeer efpeccesoejer Fmueeefceke ms (DeeF&Sme) ves ueer~ Fmes
yeeo me eje ceOe-veJebyej, 2015 mes meerefjee ceW DeeF&Sme
kes ef"keeveeW hej nceues ye{e efoS ieS nQ~
l
24 veJebyej, 2015 kees me kes Ske megKeesF& Smeet-24
ue[eket efJeceeve kes legkeea-meerefjee meercee kes efveke legkeea keer
Jeeeg mesvee eje Deheveer meercee kes keefLele GuuebIeve hej ceej
efiejeS peeves kes yeeo me Deewj legkeea kes ketveerefleke efjMleeW
ceW Yeejer leveeJe Jeehle nes ieee~~
l

etSve ceW hee&Jes#eke osMeeW kes Peb[eW mebyebOeer mebkeuhe heeefjle

l

10 efmelebyej, 2015 kees mebege je^ cenemeYee ves iewj meome

hee&Jes#eke jepeeW kes Peb[eW kees mebege je^ cegKeeuee SJeb FceejleeW
kes meeceves henjeves mebyebOeer emleeJe kees heeefjle kej efoee~ GuuesKeveere
nw efke en emleeJe efmelebyej, 2015 ceW Dejye mecetn kes DeOe#e kes
he ceW Fjeke ves emlegle efkeee Lee~ Fme emleeJe hej mebege je^ kes
193 meome osMeeW ceW mes Yeejle mecesle 119 osMeeW ves Fmekes he#e
ceW cele efoee peyeefke Decesefjkee SJeb Fpejeeue meefnle Dee" osMeeW ves
emleeJe kes efJejesOe ceW cele efoee~ efyesve mecesle 45 osMeeW ves Fme
celeoeve ceW Yeeie veneR efueee~
Fme emleeJe kes heeefjle nesves kes yeeo Deye iewj meome hee&Jes#eke
osMe efheefuemleerve Deewj Jesefkeve Yeer mebege je^ cegKeeuee ceW
Deheves Peb[s ueiee mekeWies~ 30 efmelebyej, 2015 kees mebege je^
mebIe kes vetee@ke& efmLele cegKeeuee ceW henueer yeej efheefuemleerve kee
Peb[e henjeee ieee~
GuuesKeveere nw efke mebege je^ mebIe kes oes iewj meome hee&Jes#eke
jepeeW eceMe: Jesef keve kees Je<e& 1964 ceW leLee efheefuemleerve keer Je<e&
2012 ceW iewj meome hee&Jes#eke jepe kee opee& eoeve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 43

ceefnuee meMeefekejCe nsleg 'W-20' kee eejbYe

l

vesheeue ceW JeemleefJeke keee&heeefuekee Meefe eOeeveceb$eer meefnle

cebef$eheefj<eo ceW efveefnle nesieer pees efke mebmeo kes efveeues meove
kes eefle Gejoeeer nesieer~
(vii) Fme mebefJeOeeve ceW meceueQefiekeeW SJeb ^ebmepeW[jeW kees Yeer meceeve
DeefOekeej efoS ieS nQ leLee Ssmes eeJeOeeve Jeeuee en SefMeee
kes efkemeer osMe kee henuee mebefJeOeeve nw~
(viii) mebefJeOeeve ceW efJeece mebJele kees Deheveeee ieee nw Deewj
leovegmeej en mebefJeOeeve 2072 efJe.meb. ceW DeefOeefveeefcele
ngDee nw~
(ix) mebefJeOeeve kes lenle ieee kees je<^ere heMeg kee opee& efoee
ieee nw~
(x) vesheeue kes mebefJeOeeve ceW vesheeueer heg<eeW eje efJeosMeer ceefnuee
mes efJeJeen kejves hej Gvekes yees kees vesheeueer veeieefjkelee
eehle nesves kee eeJeOeeve nw peyeefke vesheeueer ceefnuee kes
efJeosMeer heg<e mes efJeJeen kejves hej Gvekes yees kees vesheeueer
veeieefjkelee veneR eehle nesieer~
efJeefMe leLe
l
12 Deketyej, 2015 kees meerheerSve-etSceSue kes veslee
Ke[ie emeeo (kes.heer.) Mecee& Deesueer vesheeue kes veS eOeeveceb$eer
yeves~
l
16 Dekeyt ej, 2015 kees etmeerheerSve-ceeDeesJeeoer keer Deesvemeejer
Iejleer ceeiej vesheeueer mebmeo keer veF& DeOe#e egveer ieF pees efke
Jeneb mebmeo DeOe#e yeveves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~
l
28 Deketyej, 2015 kees meerheerSve-etSceSue keer efyeee
osJeer Yeb[ejer vesheeue keer henueer ceefnuee je^heefle kes he ceW
efveJee&efele ngF& leLee 31 Deketyej, 2015 kees etmeerheerSveceeDeesJeeoer kes vebo efkeMeesj hegve Jeneb kes veS Ghe je^heefle
efveJee&efele ngS~
(vi)

efJeMJe keer 20 ecegKe efJekeefmele Deewj GYejleer ngF& DeLe&JeJemLeeDeeW

kes mecetn peer-20 (G-20 : Group of Twenty) eje 6
efmelebyej, 2015 kees ceefnuee meMeefekejCe nsleg JewefMJeke cebe
[yuet-20 (W-20) kee MegYeejbYe legkeea keer jepeOeeveer Debkeeje
ceW efkeee ieee~ ceefnueeDeeW kes Fme JewefMJeke cebe kee GsMe
JeJemeee #es$e ceW ceefnueeDeeW keer Yetefcekee ceW efJemleej kes meeLe
ueQefieke meceeJesMeer (Gender Inclusive) JewefMJeke DeeefLe&ke mebJe=ef
kees ye{eJee osves kes ceeOece mes efJeMJe mlej hej ceefnuee meMeefekejCe
kees mebJeef&le kejvee nw~
[yuet-20 keer eLece DeOe#ee legkeea keer iegueosve legke&leeve yeveeR
leLee Fme mecetn ceW peer-20 DeLe&JeJemLeeDeeW eje veeefcele ceefnuee
eefleefveefOe Meeefceue nQ~
16-17 Deketyej, 2015 kes oewjeve Fmleecyegue (legkeea) ceW
veJeieef"le JewefMJeke ceefnuee cebe [yuet-20 kee eLece meccesueve
Deeeesefpele efkeee ieee~

vesheeue : ueeiet ngDee veee mebefJeOeeve

l

l
l

20 efmelebyej, 2015 kees vesheeue kes lelkeeueerve je<^heefle jeceyejve

eeoJe eje Jeneb keer mebefJeOeeve meYee ceW Debieerke=le veS mebefJeOeeve
hej nmlee#ej kes yeeo vesheeue ceW veee mebefJeOeeve ueeiet kej efoee
ieee nw~
Fmemes hetJe& vesheeue keer 597 meomeere mebefJeOeeve meYee ceW GheefmLele
SJeb cele osves Jeeues 532 meomeeW ceW mes 507 ves veS mebefJeOeeve kes
he#e ceW (efpemeceW vesheeueer keebiesme, meerheerSve-etSceSue, etheermeerSveSce Deeefo kes meebmeo Les) Deewj 25 ves Fmekes efJehe#e ceW (efpemeceW
jepeMeener SJeb efnbot meceLe&ke meebmeo Les) cele efoee~ ceOesmeer oueeW
Deewj keF& ess oueeW eje Fme mebefJeOeeve kee efJejesOe kejles ngS
celeoeve kee yeefn<keej efkeee ieee~ Fme ekeej vesheeue kee en veee
mebefJeOeeve meJe&meccele mebefJeOeeve veneR yeefuke yengcele mes heeefjle
mebefJeOeeve nw~
en mebefJeOeeve 1950 kes yeeo mes vesheeue kee "eb leLee efveJee&efele
mebefJeOeeve meYee eje leweej eLece mebefJeOeeve nw~
vesheeue kes veS mebefJeOeeve kes cenJehetCe& leLe Fme ekeej nQ
(i) veS mebefJeOeeve ceW vesheeue kees Deye efnbot je<^ kes mLeeve hej
hebLeefvejhes#e ieCejepe (Secular Republic) Ieesef<ele efkeee
ieee nw~
(ii) vesheeue kes Fme mebeJf eOeeve ceW Meemeve keer mebmeoere eCeeueer kes
meeLe efceefele SJeb mebege efveJee&eve cee@[ue Deheveeee ieee nw~
(iii) vesheeue keer mebmeo ceW oes meove neWies~ efveeues meove ceW 275
meome neWies peyeefke Thejer meove 59 meomeere nesiee~
(iv) Fme mebefJeOeeve kes lenle mebIeere eCeeueer kees Deheveeles ngS
vesheeue ceW 7 jepeeW kes mebIe kee eeJeOeeve efkeee ieee nw leLee
mebIeere mebmeo kes Deefleefje eleske jepe keer Deheveer efJeOeeefekee
nesieer~
(v) vesheeue ceW je<^eOe#e (je<^ kee ecegKe) je<^heefle nesiee
efpemekee egveeJe mebmeo Deewj jepeeW keer efJeOeeefekeeDeeW kes
meomeeW eje efkeee peeSiee~

efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kee veJeervelece hegvejer#eCe

l

l
l

mebege je<^ kes ef[hee&ceW Dee@he Fkeesvee@efceke Sb[ meesMeue Deheseme&

kes heeheguesMeve ef[Jeerpeve eje 29 pegueeF&, 2015 kees peejer
efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kes veJeervelece hegvejer#eCe kes Devegmeej
2015-ceOe ceW efJeMJe keer pevemebKee 7.3 efyeefueeve (730
kejes[) kes mlej hej hengbe ieF& nw leLee FmeceW efJeiele 12 Je<eeX ceW
ner ueieYeie 1 efyeefueeve keer Je=ef ngF& nw~
ceOece epevekelee DeeOeej (Medium Fertility Variant) kes
DeeOeej hej efJeMJe pevemebKee kes 2030 ceW 8.5 efyeefueeve,
2050 ceW 9.7 efyeefueeve leLee Je<e& 2100 leke 11.2 efyeefueeve
kes mlej hej hengbeves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
JeweMf Jeke pevemebKee Je=e
f keer oj Jele&ceeve ceW 1.18 eefleMele Jeeef<e&ke
nw pees efke Ske oMeke hetJe& 1.24 eefleMele Jeeef<e&ke kes mlej hej Leer~
2015 ceW efJeMJe pevemebKee kee 60 eefleMele SefMeee ceW (4.4
efyeefueeve), 16 eefleMele Deeerkee ceW (1.2 efyeefueeve), 10
eefleMele etjeshe ceW (738 efceefueeve), 9 eefleMele uewefve Decesefjkee
Deewj kewefjefyeeve ceW (634 efceefueeve) leLee Mes<e 5 eefleMele Gejer
Decesefjkee (358 efceefueeve) SJeb DeesefMeefveee (39 efceefueeve) ceW
efveJeeefmele nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 44

2015 ceW pevemebKee keer ef< mes eerve (1.4 efyeefueeve) Deewj
Yeejle (1.3 efyeefueeve) efJeMJe kes oes meyemes ye[s osMe nQ peneb kegue
JewefMJeke pevemebKee kes eceMe: 19 SJeb 18 eefleMele Jeefe jnles
nQ~ Fvekes yeeo mebege jepe Decesefjkee (0.32 efyeefueeve) kee
mLeeve nw~
efJeefMe leLe
l
efJeMJe pevemebKee mebYeeJeleeSb kes veJeervelece hegvejer#eCe kes
Devegmeej Yeejle Je<e& 2022 leke eerve kees heers es[les ngS
efJeMJe kee meJee&efOeke pevemebKee Jeeuee osMe yeve peeSiee~ meeLe
ner FmeceW 2050 leke veeFpeerefjee (Jele&ceeve ceW 7Jeeb mLeeve)
kes pevemebKee keer ef< mes leermejs mLeeve hej hengbeves kee
Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
l
2015 ceW efJeMJe keer kegue pevemebKee ceW 50.4 eefleMele
heg<e leLee 49.6 eefleMele ceefnueeSb nQ~ efJeMJe pevemebKee
keer ceeefOekee (Median) Deeeg 29.6 Je<e& nw~ efJeMJe
pevemebKee ceW 26 eefleMele Jeefe 15 Je<e& mes kece Deeeg kes
nQ peyeefke 62 eefleMele Jeefe 15-59 Je<e& Deeeg kes Deewj
12 eefleMele Jeefe 60 Je<e& ee DeefOeke Deeeg kes nQ~

efJeMJe ceW meeceeefpeke megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle, 2015

l

7 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe yeQke eje efo ms Dee@he meesMeue

mesheer vesdme (meeceeefpeke megj#ee mebpeeueeW keer efmLeefle), 2015
veeceke efjhees& peejer keer ieF&~ Fme efjhees& kes Devegmeej efJeMJe kes
heebe meJee&efOeke Je=no meeceeefpeke megj#ee mebpeeue keee&eceeW ceW mes
meYeer ceOece-Deee osMeeW (eerve, Yeejle, oef#eCe Deeerkee Deewj
FefLeeesefheee) ceW eueeS pee jns nQ Deewj Fvekeer hengbe 526
efceefueeve (52.6 kejes[) JeefeeeW leke nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle kes eeceerCe efJekeeme ceb$eeuee eje
mebeeefuele cenelcee ieebOeer je<^ere eeceerCe jespeieej ieejber DeefOeefveece
(MNREGA) efJeMJe kee meJee&efOeke Je=no meeJe&peefveke jespeieej
keee&ece nw pees efke 182 efceefueeve (18.2 kejes[) ueeYeeefLe&eeW
kes meeLe osMe keer ueieYeie 15 eefleMele pevemebKee kees meeceeefpeke
megj#ee mebpeeue GheueyOe keje jne nw~
Yeejle kes mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee keer peveveer
megj#ee eespevee (JSY) 78 efceefueeve (7.8 kejes[) ueeYeeefLe&eeW
kes meeLe efJeMJe kee meMele& vekeo nmleeblejCe (keb[erMeveue kewMe
^ebmeheme&) Jeeuee meyemes ye[e meeceeefpeke megj#ee keee&ece nw~
Yeejle kes ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee keer ceOeeve Yeespeve
eespevee (Mid-day Meal Scheme) kees efJeMJe kee meyemes ye[e
mketue Yeespeve keee&ece ceevee ieee nw pees ueieYeie 105 efceefueeve
(10.5 kejes[) ueeYeeefLe&eeW kees ueeYe eoeve kej jne nw~
Fmekes Deefleefje Yeejle kes eeceerCe efJekeeme ceb$eeuee keer Fbefoje
ieebOeer je<^ere Je=eJemLee heWMeve eespevee (IGNOAPS) kees efyevee
Mele& vekeo nmleeblejCe Jeeuee efJeMJe kee otmeje meyemes ye[e meeceeefpeke
megj#ee keee&ece ceevee ieee nw~

GuuesKeveere nw efke ueeue meeiej Deewj YetceOe meeiej kees pees[ves

Jeeueer mJespe venj kee efvecee&Ce 1869 ceW hetje ngDee Lee leLee Fme
venj kes yeveves mes etjeshe mes SefMeee kes ceOe meerOee peueceeie& eehle
ngDee Lee (DeveLee henues peueheesleeW kees Deeerkee kee hetje ekekej
ueieevee he[lee Lee)~
l
cetue mJespe venj keer uebyeeF& 164 efkeceer. (102 ceerue) nw leLee
mJespe venj kes Jele&ceeve efJemleej (efpemes veF& mJespe venj kene ieee
nw) kes lenle cetue venj kes meceeveeblej 35 efkeceer. (22 ceerue)
uebyeer Ske efleere efMeefhebie uesve efveefce&le keer ieF& nw efpememes efJehejerle
efoMeeDeeW ceW (oeslejhee) peueheesleeW kee DeeJeeieceve mebYeJe nes ieee
nw~ Fmemes mJespe venj ceW peueheesleeW keer eleer#ee DeJeefOe kes 11 Iebs
mes kece neskej cee$e 3 Iebs jn peeves kee Deekeueve nw~
l
mJespe venj kes Fme efJemleej kes lenle cetue venj kes 37 efkeceer.
Yeeie kees DeefOeke ienje Deewj eew[e Yeer efkeee ieee nw~
l
mJespe venj kes efJemleej nsleg heefjeespevee 5 Deiemle, 2014 kees
eejbYe ngF& Leer leLee Ske Je<e& mes kece mecee ceW ner 16 pegueeF&,
2015 kees Fmes hetje kej efueS peeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
efJeMJe kes meJe&keeefueke 10 meJee&efOeke Oeveer Jeefe
l
pegueeF&-Deble, 2015 ceW eFce cewiepeerve eje efJeMJe kes
meJe&keeefueke 10 meJee&efOeke Oeveer JeefeeeW keer meteer peejer
keer ieF& nw~
l
Fme meteer kes Devegmeej efcyeket (Jele&ceeve ceeueer, heefMece
Deeerkee) kes mecee cevemee cetmee (1280-1337 F&.)
Deye leke kes meyemes Oeveer Jeefe Les pees Deheves meeceepe ceW
efJeMeeue mJeCe& Glheeove kes eueles Deheej mebheoe kes mJeeceer
Les~ jesceve meeceepe kes Meemeke Deeiemme meerpej (63
F&.het.14 F&.) kees Fme meteer ceW otmeje leLee eerve kes
Meebie JebMe kes Meemeke Mesve peebie (10481085 F&.)
kees leermeje mLeeve eehle ngDee nw~
l
Yeejle kes ceneve cegieue mecee Dekeyej (15421605
F&.) kees efJeMJe kes meJe&keeefueke OeefvekeeW ceW eewLee mLeeve eoeve
efkeee ieee nw~ veewJeW mLeeve hej Decesefjkee kes efyeue iesdme
(ceeFeesmee@he kes mebmLeeheke; pevce1955 F&.) nQ pees efke
Fme meteer ceW Meeefceue Skecee$e peerefJele Jeefe nQ~
l

F&jeve Deewj heer51 kes yeere hejceeCeg mecePeewlee

14 pegueeF&, 2015 kees Dee@efm^ee keer jepeOeeveer efJeSvee ceW

F&jeve kees hejceeCeg nefLeeej neefmeue kejves mes jeskeves leLee Gmekes
hejceeCeg keee&ece kees meerefcele kejves SJeb Gme hej ueies eefleyebOeeW ceW
t osves kes GsMe mes ogefveee kes ecegKe osMeeW (P5+1 : Decesefjkee,
me, eerve, efyesve, eebme SJeb pece&veer) Deewj F&jeve kes ceOe
Ssefleneefmeke hejceeCeg mecePeewlee ngDee~
13 Deketyej, 2015 kees F&jeve keer mebmeo eje Fme hejceeCeg
mecePeewles kees mJeerke=efle eoeve kej oer ieF& leLee lelheeele 18
Deketyej, 2015 mes en mecePeewlee eYeeJeer ngDee nw~
l
15 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hejceeCeg Tpee& SpeWmeer
veF& mJespe venj kee GodIeeve
(IAEA; cegKeeuee-efJeSvee) kes yees[& eje emleeJe heeefjle kej
6 Deiemle, 2015 kees efcem$e kes je<^heefle Deyosue helesn DeueefJeiele 12 Je<eeX mes veeefYekeere nefLeeejeW kes efJekeeme kes DeejesheeW
meermeer eje mJespe venj kes efJemleej nsleg efveefce&le veF& mJespe venj
hej peejer F&jeve keer peebe kees meceehle kejves kee efveCe&e efueee
kee Deewheeeefjke GodIeeve Fmueeefceee Menj ceW efkeee ieee~
ieee~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 45

29 efomebyej, 2015 kees Fme mecePeewles kes efeeevJeeve

kes ece ceW F&jeve eje Deheves 11,000 efkeee. Deuhe
mebJeef&le etjsefveece kees me Yespe efoee ieee nw~
l
Deye DeeF&SF&S Fmekee efveCe&e kejsieer efke F&jeve ves efJeSvee mecePeewles kes
lenle lee MeleeX kee heeueve kej efueee nw DeLeJee veneR~ Gmekes yeeo ner
Decesejf kee, etjesheere mebIe Deewj mebege je^ eje F&jeve kes efJe
ueieeS ieS DeeefLe&ke eefleyebOeeW kees eefceke me mes neee peeSiee~
efJeSvee mecePeewlee : ecegKe eeJeOeeve
(a) mecePeewles kes Devegmeej F&jeve Deheves Deuhe mebJeefOe&le etjsefveece
Yeb[ej kee 98 eefleMele efnmmee ve kejsiee~ Jele&ceeve ceW
GheefmLele 10 npeej efkeueeseece etjsefveece kees 300 efkeueeseece
keer cee$ee leke Gmes ueevee nesiee~ F&jeve Deieues 15 Je<eeX leke
etjsefveece kee 3.67 ner mebJeOe&ve kej mekesiee pees efke
veeieefjke hejceeCeg Tpee& SJeb DevegmebOeeve nsleg heee&hle nw~
(b) F&jeve kees Deheves ceewpetoe veeefYekeere meW^erheetpe (etjsefveece
mebJeOe&ve nsleg eege nesves Jeeues) ceW mes oes-efleneF& meW^erheetpe kees
Yeer nevee nesiee~
(c) F&jeve Deieues 15 Je<eeX leke keesF& veF& etjsefveece-mebJeOe&ve
FkeeF& Yeer mLeeefhele veneR kejsiee~ meeLe ner Gmes Deheveer hees[ex
FkeeF& ceW Yeer etjsefveece-mebJeOe&ve jeskevee nesiee~
(d) mecePeewles kes Devegmeej F&jeve hej nefLeeej Kejeroves kes efueS
ueieeee ieee eefleyebOe heebe Je<eeX kes efueS peejer jnsiee peyeefke
yewefueefmke efcemeeFue efJekeeme SJeb Kejero hej eefleyebOe Dee"
Je<e& leke yevee jnsiee~
(e) F&jeve Debleje&e^ r e hejceeCeg Tpee& SpeWmeer (IAEA) kees Deheves
hejceeCeg mebeb$eeW SJeb ieefleefJeefOeeeW keer efveiejeveer keer Devegceefle osiee~
(f) Decesefjkee SJeb etjesheere mebIe F&jeve kes Thej mes ceeveJeeefOekeej
nveve Deewj DeelebkeJeeo kee meceLe&ve kejves mebyebOeer ueies eefleyebOeeW
kees es[kej Deve eefleyebOe ne ueWies~
l

etSveSeDeejmeer ceW Fpejeeue kes efJe emleeJe

3 pegueeF&, 2015 kees mebege je^ ceeveJeeefOekeej heefj<eo (UNHRC

: United Nations Human Rights Commission) ceW 2014
kes ieepee mebIe<e& ceW Fpejeeue eje efkeS ieS keefLele eg DehejeOeeW kees
ueskej mebege je^ keer efjhees& kes DeeOeej hej Fpejeeue kes efJe
emleeJe (A/HRC/29/L.35) ueeee ieee~
mebege je^ ceeveJeeefOekeej heefj<eo kes kegue 47 meomeeW ceW mes 41 ves
Fme emleeJe kes he#e ceW cele efoee~ emleeJe kes he#e ceW cele osves JeeueeW
ceW etjesheere mebIe kes 8 meome- eebme, pece&veer, efyevs e, DeeejueQ[,
veerojueQ[md e, hegle&ieeue, ueeefJeee Deewj efueLegDeeefveee (pees efke Jele&ceeve
ceW etSveSeDeejmeer kes meome nQ) Yeer Meeefceue nQ~
Decesefjkee ves Fme emleeJe kes efJe Dehevee cele efoee peyeefke
Yeejle, kesvee, FefLeDeesefheee, hejeiJes Deewj cesmeer[esefveee celeoeve
mes iewjneefpej jns~

Decesefjkeer megeerce kees& kes Fme efveCe&e kes meeLe ner Decesefjkee Je<e&
2015 ceW meceueQefieke efJeJeen kees ceevelee osves Jeeuee eewLee Deewj
kegue efceueekej 20Jeeb osMe nes ieee nw~ Fmemes hetJe& Fme Je<e&
efheveueQ[, uekepeceyeie& Deewj DeeejueQ[ eje meceueQefieke efJeJeeneW
kees efJeefOeke ceevelee eoeve keer ieF& Leer~
Fvekes Deefleefje veerojueQ[dme (2001), yesefupeece (2003),
mhesve (2005), kevee[e (2005), o. Deeerkee (2006),
veeJex (2009), mJeer[ve (2009), hegle&ieeue (2010),
DeeFmeueQ[ (2010), DepeXervee (2010), [sveceeke& (2012),
yeepeerue (2013), eebme (2013), GiJes (2013), vetpeerueQ[
(2013) SJeb efyesve (2014) eje meceueQefieke efJeJeeneW kees
efJeefOeke mJeerke=efle oer pee egkeer nw~
efJeefMe leLe
DeeejueQ[ ceW 22 ceF&, 2015 kees ngS pevecelemeben ceW
62.07 eefleMele celeoeleeDeeW ves meceueQefieke efJeJeen kes he#e
ceW Dehevee cele efoee (DeeejueQ[ Jemlegle: efJeMJe kee eLece osMe
nw peneb Fme meboYe& ceW pevecelemeben ngDee) leLee Jeneb Fme meboYe&
ceW mebeJf eOeeve ceW mebMeesOeve 29 Deketyej, 2015 mes eYeeJeer
nes ieee nw~ efheveueQ[ ceW meceueQeif eke efJeJeen kees efJeefOeke
ceevelee lees efceue ieF& nw leLeeefhe en DeYeer eYeeJeer veneR ngF& nw~

jesefnbiee MejCeeLeea mecemee

26 petve, 2015 kees Decesefjkee kes megeerce kees& ves Deesyepe&hesue

Jemexpe ne@ime (Obergefell v. Hodges) ceeceues ceW Decesefjkee ceW
meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee eoeve keer ieF&~

neue ner ceW peejer efjheeseX kes Devegmeej ceebceej kes Gejer jwKeeFve
eosMe (Dejekeeve #es$e) kes efveJeemeer jesefnbiee cegmeueceeve efJeMJe Yej
ceW MejCeeefLe&eeW kes he ceW oj-yeoj Yeke jns nQ~
mebege je^ MejCeeLeea Geeege (UNHCR) kes Devegmeej peveJejer
mes ceee&, 2015 kes ceOe ceeveJe lemkejeW kes ebiegue mes lekejeryeve
25 npeej jesefnbiee cegmeueceeveeW kees veeJeeW mes yeeeee ieee~ lemkejeW
kes eje meceg ceW es[ efoS peeves kes yeeo veeJeeW hej meerefcele Keee
heoeLe& keer GheefmLeefle ceW Fb[esvesefMeee, ceuesefMeee Je LeeF&ueQ[ kes
peue #es$e ceW mewke[eW jesefnbiee cegmeueceeve ce=le heees iees~
jesefnbiee efJemLeeefheleeW keer efmLeefle kees osKeles ngS ceuesefMeee Je
Fb[esvesefMeee ves DemLeeeer leewj hej GvnW MejCe osves kees menceefle oer~

efJeMJe ceW Keee Demegj#ee keer efmLeefle, 2015

l

Decesefjkee ceW meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee

GuuesKeveere nw efke mueesJesefveee keer mebmeo eje ceee&,

2015 ceW meceueQefieke efJeJeen kees efJeefOeke ceevelee oer ieF&
Leer, hejbleg Jeneb 20 efomebyej, 2015 kees ngS pevecelemeben
ceW Fmes vekeej efoee ieee nw~

29 ceF&, 2015 kees mebege je<^ kes efvekeee Keee SJeb ke=ef<e
mebie"ve (FAO : cegKeeuee-jesce) eje Deheveer Jeeef<e&ke efjhees&
efJeMJe ceW Keee Demegj#ee keer efmLeefle (The State of Food
Insecurity in the World), 2015 peejer keer ieF&~
Fme efjhees& kes Devegmeej Je<e& 1990-92 ceW ogefveee ceW YetKeheeref[le ee ienve Deuheheesef<ele ueesieeW keer mebKee 1 efyeefueeve
(1000 efceefueeve/1 Dejye) Leer pees 2014-15 ceW Iekej
795 efceefueeve kes mlej hej nw~
SheSDees kes Deekeueve kes Devegmeej Yeejle ceW YetKe-heeref[le ueesieeW
keer mebKee 2014-15 ceW 194.6 efceefueeve nw pees efke efJeMJe ceW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 46

meJee&efOeke nw~ neueebefke Yeejle ceW Yeer Fme meboYe& ceW keceer ope& ngF& nw
pees efke 1990-92 kes 210.1 efceefueeve mes Iekej Fme mlej
hej DeeF& nw~ leLeeefhe eerve ceW YetKe-heeref[le ueesieeW keer mebKee ceW
Fme DeJeefOe ceW keeheer leere keceer ngF& nw pees 1990-92 kes
289 efceefueeve mes lespeer mes Iekej 2014-15 ceW 133.8
efceefueeve (Yeejle kes yeeo otmeje mLeeve) jner nw~
Yeejle Deewj eerve kes yeeo 2014-15 ceW efJeMJe ceW YetKe-heeref[le
ueesieeW keer meJee&efOeke mebKee Jeeues osMe eceMe: nQheeefkemleeve
(41.4 efceefueeve), FefLeDeesefheee (31.6 efceefueeve), yeebiueeosMe
(26.3 efceefueeve), Fb[esvesefMeee (19.4 efceefueeve), lebpeeefveee
(16.8 efceefueeve), efheueerheeRme (13.7 efceefueeve), veeFpeerefjee
(12.9 efceefueeve) Deewj Gejer keesefjee (10.5 efceefueeve)~
SheSDees keer Fme efjhees& kes Devegmeej efJeiele 25 Je<eeX ceW efJeMJe
kes efJekeemeMeerue #es$eeW ceW YetKe-heeref[le ueesieeW kee eefleMele 23.3
mes Iekej 12.9 jn ieee nw~

Decesefjkee Je keetyee kes efhe#eere mebyebOeeW ceW eieefle

17 efmelebyej, 2015 kees keetyee eje 54 Je<eeX kes yeeo Decesefjkee

ceW Dehevee jepeotle (peesme kewyesveeme kees) efveege efkeee ieee nw~
Fmemes hetJe& 1 pegueeF&, 2015 kees Decesefjkee SJeb keetyee ves Deheves
efhe#eere mebyebOeeW kees Ssefleneefmeke cees[ osles ngS Ske-otmejs kes eneb
otleeJeeme Keesueves keer Iees<eCee keer Leer leLee Decesefjkeer je^heefle
yejeke Deesyeecee Je Gvekes keetyee kes meceke#e jeGue keeees ves 20
pegueeF&, 2015 mes oesveeW osMeeW keer jepeOeeefveeeW ceW mLeeeer otleeJeeme
efhej mes Keesueves mebyebOeer he$e hej nmlee#ej efkeS Les~
Fmekes henues 29 ceF&, 2015 kees Decesejf kee ves DeeefOekeeefjke he
mes keetyee kees DeelebkeJeeo kees eeeesepf ele kejves Jeeues jepeeW keer meteer mes
efvekeeue efoee Lee~ efJeefole nw efke Decesejf kee ves Je<e& 1982 ceW keetyee
kees DeelebkeJeeo kes eeeespeke osMeeW keer meteer ceW [eue efoee Lee~

efJeMJe Yej ceW ce=legob[eW keer efmLeefle hej efjhees&

eerve-heeefkemleeve Fkeesvee@efceke kee@efj[esj

en Je=no DeeefLe&ke ieefueeeje eerve kes Gej-heefeceer mJeeee #es$e

efMeveefpeeebie (Xinjiang) kes keeMeiej mes eejbYe neskej heekeDeefOeke=le keMceerj mes iegpejles ngS heeefkemleeve kes oef#eCe-heefece ceW
Dejye meeiej le hej efmLele iJeeoj yebojieen leke peeSiee~ kegue
ueieYeie 2,442 efkeceer. uebyes Fme DeeefLe&ke ieefueeejs hej jepeceeieeX,
jsueceeieeX leLee lesue SJeb iewme heefjJenve nsleg heeFheueeFveeW kee
efJemle=le vesJeke& mLeeefhele efkeee peeSiee~
46 efyeefueeve [e@uej keer Devegceeefvele ueeiele Jeeuee en Fkeesvee@efceke
kee@efj[esj eerve keer emleeefJele 21JeeR Meleeyoer efmeuke jes[ henue
kee efJemleej nw leLee en Deye leke kee eerve eje Ieesef<ele meyemes
ye[e je^heejere efveJesMe nw~
%eeleJe nw efke heeefkemleeve kes iJeeoj yebojieen kee efJekeeme Yeer
eerve kes meneesie mes ner ngDee nw leLee mee: mecePeewleeW kes lenle Fmes
2015 mes 40 Je<eeX kes efueS eerve kees meeQhes peeves kee Yeer
eeJeOeeve efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje Yeer mLeue Deheieeefvemleeve
Deewj ceOe SefMeee leke henbge yeveeves kes eeemeeW kes lenle F&jeve kes
eeyenej yebojieen (pees efke iJeeoj yebojieen mes keg ceerue ner otj
nw) kes efJekeeme ceW Yeejer efveJesMe efkeee pee jne nw~

Yeejle etSve kes 4 efvekeeeeW ceW eeefvele

8 Deewue, 2015 kees mebege je^ DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke
heefj<eo (ECOSOC) keer mebeespeve SJeb eyebOeve yew"ke kes
oewjeve Yeejle kee 4 Deveg<ebieer efvekeeeeW ceW ceewefKeke celeoeve
kes peefjS eeve efkeee ieee~
Yeejle kees etveermeshe (UNICEF) kes keee&keejer yees[& nsleg 13
Deve osMeeW kes meeLe peveJejer, 2016 mes 3 Je<e& kes efueS egvee
ieee nw~
efJeMJe Keee keee&ece (WFP) kes keee&keejer yees[& ceW Yeer
Yeejle 2016-18 DeJeefOe nsleg hegve: eeefvele ngDee nw~
meeLe ner Yeejle mebege je^ etceve mesueceW eeseece (etSvenwefyes) keer Meemeer heefj<eo nsleg Yeer 2016-19 DeJeefOe
nsleg hegve: egvee ieee nw~
Fmekes Deefleefje Yeejle kees DehejeOe jeskeLeece SJeb DeehejeefOeke
veee Deeeesie (CCPCJ) ceW Yeer peveJejer, 2016 mes 3
Je<e& keer DeJeefOe nsleg egvee ieee nw~
Debleje&e^ r e iewj-mejkeejer ceeveJeeefOekeej mebie"ve Scevesmer FbjvesMeveue
eje efJeMJe Yej ceW ce=legob[eW keer efmLeefle hej Deheveer Jeeef<e&ke efjhees&
27 ceee&, 2015 kees peejer keer ieF&~ Fme efjhees& ceW emlegle
Deebke[eW kes Devegmeej efJeMJe Yej ceW Je<e& 2014 ceW 22 osMeeW ceW
kegue kece mes kece 607 ce=legob[ (eerve kes Deefleefje) efeeeefvJele
efkeS ieS peyeefke 2013 ceW en mebKee 778 Leer~ OeeleJe nw
efke FmeceW eerve kes Deebke[s (ieghle nesves kes keejCe) Meeefceue veneR nQ
leLeeefhe Fme efjhees& kes Devegmeej, eerve ceW Fme Je<e& efoS ieS
ce=legob[eW keer mebKee Mes<e meejs efJeMJe ceW efoS ieS ce=legob[eW keer
mebKee mes DeefOeke jnves kee Deekeueve nw~
Je<e& 2014 ceW efeeeefvJele efjheesx[ ce=legob[eW (eerve kes Deefleefje)
ceW meJee&efOeke ce=legob[ (289) F&jeve ceW efoS ieS efpemekes yeeo
eceMe: meToer Dejye (90), Fjeke (61) SJeb Decesefjkee
(35) kee mLeeve jne~

JewefMJeke Mee SJeb j#ee Jeeheej keer efmLeefle

uuu

mJeer[ve efmLele me@kenesce FbjvesMeveue heerme efjmee& Fbmerd et (SIPRI)

eje 16 ceee&, 2015 kees peejer efjhees& kes Devegmeej Je<e& 20102014 keer DeJeefOe ceW Yeejle efJeMJe ceW nefLeeejeW kee meyemes ye[e
Deeeeleke osMe jne nw~ Yeejle kes yeeo Fme meboYe& ceW eceMe: meToer
Dejye (5 eefleMele), eerve (5 eefleMele), mebege Dejye Deceerjele
(4 eefleMele) Deewj heeefkemleeve (4 eefleMele) kee mLeeve nw~
efmeeer kes Deekeueve kes Devegmeej 2010-2014 DeJeefOe ceW efJeMJe kes
Meer<e& Mee efveee&leke osMe eceMe: Decesejf kee (31 eefleMele Yeeie) Deewj
me (27 eefleMele Yeeie) nQ efpevekes yeeo eceMe: eerve (5 eefleMele),
pece&veer (5 eefleMele) Deewj eebme (5 eefleMele) kee mLeeve nw~
efmeeer keer Gheeg&e efjhees& mes hetJe& 7 ceee&, 2015 kees Decesefjkeer
mebmLee DeeF&SeSme Fbke. eje Deheveer Jeeef<e&ke iueesyeue ef[heWme
^s[ efjhees& peejer keer ieF& Leer efpemekes Devegmeej Je<e& 2014 ceW
efJeMJe ceW j#ee mebyebOeer GhekejCeeW (nefLeeejeW meefnle) kes Deeeele kes
meboYe& ceW Yeejle kees heers es[les ngS meToer Dejye Meer<e& mLeeve hej
Dee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 47

Debleje&^ere efveJee&eve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
mhesve ceW Deece egveeJe jJeeb[e ceW pevecelemeben meToer Dejye : egveeJeeW ceW ceefnuee Yeeieeroejer mesMesume ceW je^heefle egveeJe JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe
Deecexevf eee ceW pevecelemeben [sveceeke& ceW pevecelemeben yegekf e&vee heemees ceW Deece egveeJe DepeXervee ceW Deece egveeJe vetpeerueQ[ ceW pevecelemeben ceebceej
ceW Deece egveeJe legkeea ceW Deece egveeJe lebpeeefveee ceW je^heefle egveeJe iJeesceeuee ceW je^heefle egveeJe DeeFJejer keesm ceW je^heefle egveeJe hegle&ieeue ceW
mebmeoere egveeJe heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe kevee[e ceW mebIeere egveeJe yesueeme ceW je^heefle egveeJe eerme ceW mebmeoere egveeJe efmebieehegj ceW mebmeoere
egveeJe eeruebkee ceW mebmeoere egveeJe efyesve ceW hegve: kewceve mejkeej eceve ceW leKlee heue

mhesve ceW Deece egveeJe

20 efomebyej, 2015 kees mhesve keer mebmeo nsleg Deece egveeJe
kejeS ieS~
Fme egveeJe ceW mebmeo kes efveeues meove keebesme Dee@he [shegerpe
keer kegue 350 meereW ceW mes eOeeveceb$eer ceeefjDeevees jepeesS keer
heerhegume heeea 123 meerW (iele egveeJe mes 64 kece) eehle kej
eeefhe meyemes ye[er heeea yeveer leLeeefhe Jen yengcele mes keeheer heers
jn ieF&~ en 1989 kes yeeo Gmekee meyemes Kejeye eoMe&ve nw~
hes[^es meebespe kes vesle=lJe Jeeues cegKe efJehe#eer oue mhesefveMe meesMeefuem
Jeke&me& heeea kees Yeer 90 meerW (iele egveeJe mes 20 kece) ner eehle
ngF pees efke Gmekee Deye leke kee meyemes Kejeye eoMe&ve nw~
Deeee&peveke he mes Fme egveeJe ceW hees[scee@me (Jeer kewve) oue kees
69 meerW (iele egveeJe mes 65 DeefOeke) leLee kewsueesefveee DeeOeeefjle
efmeefpebme heeea kees 40 meerW (henueer yeej Fme oue ves mebmeo ceW
eJesMe efkeee nw) eehle ngF~
Fme egveeJe kees mhesve ceW ef-oueere jepeveerefleke JeJemLee kes yengoueere
JeJemLee ceW heefjJele&ve kes he ceW DeefYeefnle efkeee pee jne nw~ en
Jeneb keer mebmeo kee Deye leke kee meJee&efOeke Kebef[le peveeosMe nw
leLee Jeneb Fme mecee efJeefYeVe oueeW kes yeere veF& ie"yebOeve mejkeej
yeveeves nsleg Jeelee&Sb peejer nQ~
jJeeb[e ceW pevecelemeben
18 efomebyej, 2015 kees Deeerkeer osMe jJeeb[e ceW mebJewOeeefveke
mebMeesOeveeW nsleg pevecelemeben (Referendum) kejeee ieee~ Fve
mebMeesOeveeW kes lenle Jele&ceeve je^heefle hee@ue keeieeces kees 2017 ceW
leermejs keee&keeue nsleg egveeJe ue[ mekeves leLee 2024 mes je^heefle
kes keee&keeue kees Jele&ceeve 7 Je<e& mes Ieekej 5 Je<e& kejves nsleg
eeJeOeeve efkeS ieS Les~
Debeflece heefjCeeceeW kes Devegmeej 98.3 eefleMele celeoeleeDeeW ves Fve
mebefJeOeeve mebMeesOeveeW kee meceLe&ve efkeee peyeefke cee$e 1.7 eefleMele
cele ner Fmekes efJe he[s~
meToer Dejye : egveeJeeW ceW ceefnuee Yeeieeroejer
12 efomebyej, 2015 kees meToer Dejye kes MenjeW SJeb kemyeeW ceW
mLeeveere efvekeee egveeJe kejeS ieS~
es meToer Dejye kes Ssmes henues egveeJe nQ efpeveceW ceefnueeDeeW kees cele
osves leLee egveeJe ue[ mekeves kes DeefOekeej eoeve efkeS ieS~
Fmemes hetJe& Jeneb 2005 SJeb 2011 ceW oes mLeeveere efvekeee

egveeJe kesJeue mLeeveere heefj<eoeW keer DeeOeer meereW kes efueS kejeS
ieS Les efpeveceW kesJeue heg<e eleeMeer Les leLee kesJeue heg<eeW kees ner
cele osves kee DeefOekeej Lee~ Fme yeej Jeneb 284 veiej heefj<eoeW keer
oes-efleneF& meereW hej egveeJe ngS efpeveceW heg<e SJeb ceefnuee oesveeW ner
eleeMeer Deewj celeoelee Les~
GuuesKeveere nw efke 2011 kes egveeJeeW mes henues Jeneb keer ceefnueeDeeW
eje egveeJeeW ceW Yeeieeroejer kes DeefOekeej keer ceebie kejles ngS
yeueeoer (My Country) Deewj meToer ceefnuee eebefle DeefYeeeve
eueeS ieS Les efpemekes yeeo meToer Dejye kes lelkeeueerve Meemeke
Meen Deyoguuee ves 2015 kes egveeJe ceW ceefnueeDeeW keer eleeMeer
SJeb celeoelee kes he ceW Yeeieeroejer keer Devegceefle efoS peeves keer
Iees<eCee keer Leer~
meToer Dejye kes mee: egveeJe ceW celeeefOekeej keer Deeeg kees 21
Je<e& mes Ieekej 18 Je<e& efkeee ieee Lee leLeeefhe kesJeue hebpeerke=le
celeoelee ner cele os mekeles Les~ Fme egveeJe ceW ueieYeie 1.35
efceefueeve heg<eeW keer leguevee ceW ueieYeie 131,000 ceefnueeSb ner
cele osves kes efueS hebpeerke=le ngF~ eleeefMeeeW ceW 5,938 heg<e
Deewj 978 ceefnueeSb Meeefceue Les~
jeseke leLe en nw efke ceefnuee eleeMeer kesJeue ceefnuee celeoeleeDeeW
kees ner ele#e he mes mebyeesefOele kej mekeleer LeeR keeeWefke meToer
Dejye ceW ceefnueeDeeW kees Deheves mebyebefOeeeW kes Deefleefje Deve
efkemeer heg<e kees mebyeesefOele kejves keer Devegceefle veneR nw~ ceefnuee
eleeefMeeeW kees heg<eeW keer egveeJe meYee ceW hejos kes heers mes Dehevee
mebyeesOeve osvee neslee Lee ee keesF& heg<e Gvekeer Deesj mes Yee<eCe
he{lee Lee~
Debeflece heefjCeeceeW kes Devegmeej ueieYeie 2,100 heefj<eo meereW ceW
mes 20 hej ceefnuee eleeMeer efveJee&efele ngF~ meuecee efyevle efnpeeye
Deue-Deeslewyeer Fme egveeJe ceW meToer Dejye keer henueer efveJee&efele
ceefnuee veslee yeveeR pees efke cekekee eeble kes ceojkeen veiej heefj<eo
keer Ske meer hej efJepeeer ngF~
mesMesume ceW je^heefle egveeJe
3-5 efomebyej, 2015 kes oewjeve mesMesume ceW kejeS ieS je^heefle
egveeJe kes eLece ejCe ceW efkemeer Yeer eleeMeer kes 50 eefleMele mes
DeefOeke cele ve eehle kej heeves kes keejCe Jeneb je^heefle egveeJe kee
efleere ejCe 16-18 efomebyej, 2015 kes ceOe mebheVe ngDee~
Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej je^heefle pescme Sefuekeme efceMesue efJehe#e
kes veslee JeeJesue jecekeueeJeve kees cee$e 193 celeeW mes hejeefpele kej
le=leere Deewj Debelf ece keee&keeue nsleg hegveefve&Jee&ef ele ngS~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 48

JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe

6 efomebyej, 2015 kees JesvespegSuee ceW mebmeoere egveeJe mebheVe ngS~
Fme egveeJe ceW Jeneb keer vesMeveue Smescyeueer keer kegue 167 meereW
ceW mes 109 meerW eehle kej efJehe#eer [sceesesefke etefveer jeGb[syeue
(MUD; veslee-peermeme ejsuyee) efJepeeer ngF& peyeefke meee{
je^heefle efvekeesueme cee[gjes kees etveeFs[ meesMeefuem heeea (PSUV)
cee$e 55 meerW ner eehle kej mekeer~
%eeleJe nw efke 1999 kes yeeo mes henueer yeej heerSmeetJeer oue
vesMeveue Smescyeueer ceW yengcele heeves ceW Demeheue jne nw~
Deecexefveee ceW pevecelemeben
6 efomebyej, 2015 kees Deecexefveee ceW mebJewOeeefveke mebMeesOeveeW nsleg
pevecelemeben kejeee ieee~
Fve mebMeesOeveeW kee GsMe osMe ceW De&-je^heleere eCeeueer kes
mLeeve hej mebmeoere ieCejepe keer mLeehevee kejvee Lee~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej 66.2 eefleMele celeoeleeDeeW kes
meceLe&ve kes meeLe en pevecelemeben heeefjle nes ieee~
Deecexefveee ceW leovegmeej es mebJewOeeefveke heefjJele&ve 2017-18 kes
efveJee&eve ee mes ueeiet neWies~
[sveceeke& ceW pevecelemeben
3 efomebyej, 2015 kees [sveceeke& ceW etjesheere mebIe (EU) mes osMe
kes ie=n Deewj veee ceeceueeW kes meboYe& ceW hetCe&le: yeenj jnves (Optout) kes mLeeve hej efyesve Deewj DeeejueQ[ keer lejn ceeceues-ojceeceues Yeerlej jnves (Optin) kes eMve hej kejeee ieee~
en pevecelemeben veS efveeceeW kes lenle [sveceeke& kes etjesheesue
(Europol- etjesheere mebIe keer efJeefOe eJele&ve SpeWmeer) kee meome
yeves jnves nsleg DeeJeMeke Lee~
leLeeefhe pevecelemeben kes heefjCeeceeW kes Devegmeej Fmes 53 eefleMele
celeoeleeDeeW eje vekeej efoee ieee~
yegefke&vee heemees ceW Deece egveeJe
29 veJebyej, 2015 kees yegefke&vee heemees ceW Deece egveeJe mebheVe
ngS~ es 27 Je<eeX leke Meemeve kejves Jeeues je^heefle yuespe keecheesj
kes Jeneb Yeejer efJejesOe-eoMe&veeW kes yeeo 31 Deketyej, 2015 kees
meee es[ves kes yeeo ngS henues Deece egveeJe Les~
GuuesKeveere nw efke 16 efmelebyej, 2015 kees yegefke&vee heemees ceW
yuespe keecheesj keer meceLe&ke mewve FkeeF& DeejSmeheer (jspeerceW
Dee@he esmeer[WefMeeue efmekeeesefjer) eje mebeceCekeeueerve mejkeej
kes Debleefjce je^heefle efceMesue keeheeboes Deewj Jeneb keer kewefyeves kes
meomeeW kees efiejheleej kej leKlee heue (Burkinabe Coup
d'etat) efkeee ieee Lee leLeeefhe Jeneb keer efveeefcele mesvee eje Fmes
Demeheue kejles ngS 23 efmelebyej, 2015 kees hegve: keeheeboes kees
Debleefjce je^heefle heo hej hegvemLee&efhele efkeee ieee Lee~
leovegmeej Jeneb veF& mejkeej nsleg kejeS ieS Deece egveeJe kes lenle
je^heefle heo nsleg 53.49 eefleMele cele eehle kej je@me ceeke&
efeefeeve keeyeesj egves ieS nQ efpevneWves 29 efomebyej, 2015 kees
heoYeej enCe efkeee~
DepeXervee ceW Deece egveeJe
25 Deketyej, 2015 kees DepeXervee ceW Deece egveeJe (je^heefle
Deewj mebmeoere oesveeW) mebheVe ngS~ je^heefle heo nsleg ngS egveeJe ceW

eLece ejCe ceW efkemeer Yeer eleeMeer kes 50 eefleMele cele ve eehle
kejves kes keejCe Jeneb je^heefle egveeJe kee efleere ejCe (Runoff) 22 veJebyej, 2015 kees kejeee ieee~
Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej ceOe oef#eCehebLeer heerDeejDees (efjheefyuekeve
eheespeue) oue kes veslee cee@efjefmeees cewmejer (Mauricio Macri) ves
51.34 eefleMele cele eehle kej Deheves eefleber [wefveeue efmkeDeesueer
kees hejeefpele efkeee~
10 efomebyej, 2015 kees ceeefjefmeees cewmejer, efemervee heveeef[me
ef[ efkee&vej kes mLeeve hej DepeXervee kes veS je^heefle yeves nQ~
vetpeerueQ[ ceW pevecelemeben
20 veJebyej mes 11 efomebyej, 2015 kes ceOe vetpeerueQ[ ceW
Jele&ceeve je^ere OJepe kees heefjJeefle&le kej Jewkeefuheke je^ere OJepe
kes eeve nsleg eLece pevecelemeben mebheVe ngDee~
Fme pevecele meben ceW 5 OJepeeW ceW mes keeFue uee@keJeg[ kes keeues,
meheso SJeb veerues efmeuJej heve& Jeeues OJepe kees Jewkeefuheke je^ere
OJepe kes he ceW pevelee ves henueer hemebo ceevee~
Deye Jeneb 2016 ceW efleere OJepe pevecelemeben kejeee peeSiee
efpemekes lenle Jeneb keer pevelee Fme Jewkeefuheke OJepe kees je^ere
OJepe kes he ceW DeheveeS peeves hej efveCe&e kejsieer~
ceebceej ceW Deece egveeJe
8 veJebyej, 2015 kees ceebceej keer mebmeo kes efveeues meove
neGme Dee@he efjespeWsefJme keer 440 ceW mes 323 meereW Deewj
Ge meove neGme Dee@he vesMeveefueerme keer 224 ceW mes 168
meereW kes efueS Deece egveeJe kejeS ieS~
%eeleJe nw efke Meeve jepe ceW efnbmeke mebIe<eeX kes keejCe Jeneb efveeues
meove keer 7 meereW hej egveeJe veneR nes mekes~
ceebceej ceW mebmeo kes oesveeW meoveeW keer Mes<e 25 eefleMele meerW mesvee
eje ceveesveerle meomeeW kes efueS nQ~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej efveeues meove keer 255 meereW Deewj
Ge meove keer 135 meereW hej Deebie meeve met keer kes vesle=lJe
Jeeues cegKe efJehe#eer oue vesMeveue ueerie hee@j [sceesesmeer (NLD)
kees efJepee eehle ngF& peyeefke mesvee eje meceefLe&le meee{ etefveeve
mee@efue[sefjer Sb[ [sJeueheceW heeea (USDP) kees eceMe: 30
SJeb 11 meerW ner eehle nes mekeeR~
Fme Yeejer yengcele kes yeeo ceebceej ceW Deieues je^heefle egveeJe
(%eeleJe nw efke Jele&ceeve je<^heefle etSme[erheer kes LesFve mesFve kee
5-Je<eeae keee&keeue ceee&, 2016 ceW hetje nesiee) ceW vesMeveue
ueerie hee@j [sceesesmeer meceefLe&le je^heefle ner egvee pee mekesiee~
neueebefke en Jeneb mesvee keer Fe hej ner efveYe&j kejlee nw efke Jen
SveSue[er kees meee meeQheleer nw ee veneR~
GuuesKeveere nw efke ceebceej ceW je^heefle Jeneb keer mebmeo kes meomeeW
eje eeefvele efveJee&eke ceb[ue eje egvee peelee nw leLeeefhe Jeneb
mesvee eje 2008 ceW ueeiet efkeS ieS mebefJeOeeve kes lenle Deebie
meeve met keer je^heefle veneR yeve mekeleeR (keeeWefke Gvekes heefle Deewj
oesveeW heg$e efJeosMeer veeieefjke nQ)~
legkeea ceW Deece egveeJe
1 veJebyej, 2015 kees legkeea keer eQ[ vesMeveue Smescyeueer keer
meYeer 550 meereW nsleg Deece egveeJe mebheVe ngS~ %eeleJe nw efke
Fmemes hetJe& petve, 2015 ceW ngS Deece egveeJe ceW ef$eMebkeg mebmeo keer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 49

efmLeefle ceW ie"yebOeve mejkeej ve yeve heeves kes keejCe Jeneb hegve:
egveeJe kejeS ieS~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej eOeeveceb$eer Dencesle oeJegleesiuet kes
vesle=lJe Jeeueer peefmme Sb[ [sJeueheceW heeea (AKP) 317 meerW
eehle kej mebmeo ceW hegve: yengcele eehle kejves ceW meheue jner~
lebpeeefveee ceW je^heefle egveeJe
25 Deketyej, 2015 kees Deeerkeer osMe lebpeeefveee ceW je^heefle
Deewj mebmeoere egveeJe kejeS ieS~
29 Deketyej, 2015 kees Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej 58.46
eefleMele cele eehle kej je^heefle heo nsleg meee{ meermeerSce oue
kes eleeMeer pee@ve cewieghegueer (John Magufuli) efJepeeer ngS
peyeefke Gvekes cegKe eefleber S[Je[& ueesJeemee 39.97 eefleMele
cele ner eehle kej mekes~
5 veJebyej, 2015 kees pee@ve cewieghegueer ves pekeeee efkekeJesles kes
mLeeve hej lebpeeefveee kes heebeJeW je^heefle kes he ceW heoYeej enCe
efkeee~
iJeesceeuee ceW je^heefle egveeJe
6 efomebyej, 2015 kees ceOe Decesefjkee efmLele osMe iJeesceeuee ceW
je^heefle egveeJe kejeS ieS efpemeceW efkemeer Yeer eleeMeer kes 50
eefleMele mes DeefOeke cele ve eehle kejves kes keejCe Jeneb je^heefle
egveeJe kee efleere ejCe 25 Deketyej, 2015 kees mebheVe
ngDee~
efleere ejCe ceW 67.44 eefleMele cele eehle kej vesMeveue kevJepeXme
eb kes efpecceer ceesjeuesme Jeneb je^heefle heo nsleg efveJee&efele ngS nQ~
GvneWves 14 peveJejer, 2016 kees keee&keejer je^heefle Deuespeebes
ceeue[esvee[es kes mLeeve hej je^heefle kee heoYeej enCe efkeee nw~
DeeFJejer keesm ceW je^heefle egveeJe
25 Dekeyt ej, 2015 kees heefece Deeerkee efmLele osMe DeeFJejer
keesm ceW je^heefle egveeJe ngS~
Fme egveeJe ceW je^heefle Deueemmeeves keesJee$ee 83.66 eefleMele cele
eehle kej efleere keee&keeue nsleg hegveefve&Jee&ef ele ngS nQ~ Jes 2010 mes
DeeFJejer keesm kes je^heefle nQ~
hegle&ieeue ceW mebmeoere egveeJe
4 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue keer mebmeo Smescyeueer Dee@he
efjheefyueke keer meYeer 230 meereW nsleg ngS Deece egveeJe ceW
oef#eCehebLeer ie"yebOeve hegle&ieeue Dens[ 38.6 eefleMele cele kes
meeLe 107 meerW eehle kej meyemes ye[s ie"yebOeve kes he ceW GYeje
peyeefke JeecehebLeer oueeW ceW meesMeefuem heeea kees 86 leLee ueshe
yuee@ke kees 19 meerW ner eehle ngF~
meyemes ye[e egveeJe-hetJe& ie"yebOeve nesves kes keejCe Jeneb hegle&ieeue
Dens[ kes veslee hes[^es heemeesme keesSunes (pees petve, 2011 mes
eOeeveceb$eer heo hej Les) kees hegve: mejkeej ieef"le kejves nsleg je^heefle
Sveefyeue keesJeekees efmeuJee ves Deecebef$ele efkeee hejbleg 10 veJebyej,
2015 kees JeecehebLeer oueeW eje Gvekeer mejkeej kes efJe ueeee
ieee DeefJeMJeeme emleeJe heeefjle nes ieee~
lelheeele, meesMeefuem heeea kes veslee Sbesefveees keesme (efpevnW
Deve Jeece oueeW kee meceLe&ve eehle nw) 26 veJebyej, 2015 kees
hegle&ieeue kes veS eOeeveceb$eer yeves nQ~

GuuesKeveere nw efke hegle&ieeue ceW 1974 ceW mewve leeveeMeener kes

Kelce nesves kes yeeo Jeneb henueer yeej meesMeefuem heeea meee ceW
DeeF& nw~ en Yeer cenJehetCe& leLe nw efke hegle&ieeue kes veS eOeeveceb$eer
Sbesefveees keesme kes efhelee Dee@jueQ[es ef[ keesme ieesJee kes efveJeemeer
Les pees 1961 ceW efuemyeve eues ieS Les~
heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe
25 Deketyej, 2015 kees heesueQ[ ceW mebmeoere egveeJe kejeS
ieS~ Je<e& 1993 kes veeJex kes mebmeoere egveeJeeW kes yeeo en Ssmee
eLece etjesheere egveeJe Lee efpemeceW oes meyemes ye[er heeef&eeW kee
vesle=lJe ceefnueeDeeW kees meeQhee ieee Lee~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej yeere efmeefpe[uees (Beata Szydlo)
kes vesle=lJe Jeeueer uee@ Sb[ peefmme heeea (PiS) 37.58 eefleMele
celeeW kes meeLe 235 meerW eehle kej yengcele heeves ceW meheue ngF&
peyeefke eOeeveceb$eer FJee keesheekepe (Ewa Kopacz) kes vesle=lJe
Jeeues efmeefJeke hueshee@ce& oue (PO) kees 24.09 eefleMele celeeW
kes meeLe 138 meerW ner eehle ngF~
heesueQ[ ceW 1989 ceW ueeskeleb$e keer hegvemLee&hevee kes heeele es Jeneb
henues Ssmes mebmeoere egveeJe Les efpeveceW keesF& oue Dekesues hetCe&
yengcele eehle kejves ceW meheue ngDee nw~
heesueQ[ keer veF& eOeeveceb$eer yeere efmeefpe[uees ves 16 veJebyej,
2015 kees heoYeej enCe efkeee~
kevee[e ceW mebIeere egveeJe
kevee[e keer mebmeo kes efveeues meove neGme Dee@he kee@cebme keer meYeer 338
meereW nsleg mebIeere egveeJe 19 Dekeyt ej, 2015 kees kejeS ieS~
Ieese<f ele heefjCeeceeW kes Devegmeej peefmve [d et (Justin Trudeau)
kes vesle=lJe Jeeueer efueyejue heeea ves 39.47 eefleMele celeeW kes meeLe
184 meerW eehle kej yengcele eehle efkeee peyeefke eOeeveceb$eer merheve
nehe&j kes vesle=lJe Jeeueer meee{ kebpejJesef Je heeea 31.89 eefleMele
celeeW kes meeLe 99 meerW eehle kej otmejs mLeeve hej jner~ Fme egveeJe
ceW vet [sceesesefke heeea 44 meerW eehle kej leermejs mLeeve hej jner~
peefmve [det ves 4 veJebyej, 2015 kees kevee[e kes veS eOeeveceb$eer
kes he ceW heoYeej enCe efkeee nw~
yesueeme ceW je^heefle egveeJe
11 Dekeyt ej, 2015 kees yesueeme ceW je^heefle egveeJe mebheVe ngS~
Fme egveeJe ceW je^heefle DeueskepeW[j uegkeeMeWkees 83.47 eefleMele
cele eehle kej hegve: je^heefle efveJee&efele ngS~
en je^heefle uegkeeMeWkees kee heebeJeeb keee&keeue nw leLee Jes Je<e&
1994 mes yesueeme kes je^heefle nQ~
eerme ceW mebmeoere egveeJe
eerme keer mebmeo keer meYeer 300 mebmeoere meereW ceW mes 250 meereW
(Mes<e 50 meerW Jeneb meyemes ye[er heeea kees eehle nesleer nQ) kes
efueS veS egveeJe Jeneb 20 efmelebyej, 2015 kees kejeS ieS~
Fve egveeJeeW ceW 35.46 eefleMele celeeW kes meeLe 145 meerW
(9550 yeesveme meerW) eehle kej efmeefjpee heeea ves meheuelee
ope& keer leLee Gmekeer meneesieer Fbef[heW[W eerkeme heeea kees 10
meerW eehle ngF~
Suesefkememe eflmeeeme ves 21 efmelebyej, 2015 kees hegve: eerme kes
eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe ueer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 50

efmebieehegj ceW mebmeoere egveeJe

11 efmelebyej, 2015 kees efmebieehegj ceW mebmeo keer 89 meereW nsleg
Deece egveeJe kejeS ieS~
Fme egveeJe ceW eOeeveceb$eer ueer meerve uetbie (Lee Hsien Loong)
kes vesle=lJe Jeeueer heerhegume SkeMeve heeea (PAP) 69.9 eefleMele
celeeW kes meeLe 83 meerW eehle kej meee hej Dehevee keypee
yejkejej jKeves ceW meheue jner~
eeruebkee ceW mebmeoere egveeJe
17 Deiemle, 2015 kees eeruebkee ceW 15JeeR mebmeo nsleg Deece
egveeJe kejeS ieS~ %eeleJe nw efke eeruebkee keer mebmeo keer kegue
225 meereW ceW mes 196 meereW nsleg ele#e efveJee&eve neslee nw
peyeefke Mes<e meerW efJeefYeVe oueeW/mecetneW kees Gvekes je^ere cele
eefleMele kes Devegmeej eoeve keer peeleer nQ~
Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej eOeeveceb$eer jeefveue efJeeceefmebIes keer
etveeFs[ vesMeveue heeea (UNP) kes vesle=lJe Jeeues etveeFs[
vesMeveue eb hee@j ieg[ ieJeveXme (UNFGG) ves kegue 106 meerW
(93 ele#e efveJee&eve SJeb 13 je^ere DeeJebve mes) eehle keeR
peyeefke je^heefle cew$eerheeuee efmeefjmesvee kes vesle=lJe Jeeuee etveeFs[
heerhegume eer[ce SueeSbme (UPFA) 95 meerW (8312) eehle
kej otmejs mLeeve hej jne~
eOeeveceb$eer jeefveue efJeeceeEmeIes ves je^heefle efmeefjmesvee keer eeruebkee
eer[ce heeea (SFP) kes meneesie mes mejkeej kee ie"ve efkeee nw
leLee GvneWves 21 Deiemle, 2015 kees hegve: eOeeveceb$eer heo keer
MeheLe enCe keer~
Jes Fmemes hetJe& 9 peveJejer, 2015 kees eeruebkee kes eOeeveceb$eer
efveege ngS Les~ Fmemes henues Jes 1993-94 SJeb 20012004 kes ceOe eeruebkee kes eOeeveceb$eer jn egkes nQ~
Fmemes hetJe& 8 peveJejer, 2015 kees eeruebkee ceW ngS je^heefle
egveeJe ceW cew$eerheeuee efmeefjmesvee ves ceefnboe jepehe#es kees hejeefpele kej
9 peveJejer, 2015 kees eeruebkee kes 7JeW je^heefle kes he ceW
heoYeej enCe efkeee Lee~
efyesve ceW hegve: kewceve mejkeej
efyeefMe mebmeo kes efveeues meove neGme Dee@he kee@cebme kes efueS
Deece egveeJe 7 ceF&, 2015 kees kejeS ieS~ neGme Dee@he
kee@cebme keer meYeer 650 meereW hej ngS Fme egveeJe ceW cegKe
cegkeeyeuee eOeeveceb$eer [sefJe[ kewceve keer kebpejJesefJe heeea leLee
S[ efceefueyeQ[ kes vesle=lJe Jeeueer uesyej heeea kes yeere Lee~
8 ceF&, 2015 kees Ieesef<ele heefjCeeceeW kes Devegmeej kebpejJesefJe
heeea 36.1 eefleMele celeeW kes meeLe 330 meerW (iele egveeJe mes
24 DeefOeke) eehle kej hetCe& yengcele eehle kejves ceW meheue jner~
%eeleJe nw efke 1992 kes yeeo henueer yeej kebpejJesefJe heeea kees

hetCe& yengcele efceuee nw~

Fme egveeJe ceW SmeSveheer keer 20 Je<eeaee cneFjer yuewke efJepeeer
neskej efJeiele ueieYeie 360 Je<eeX ceW Jeneb keer meyemes egJee meebmeo
yeveer nQ~ %eeleJe nw efke efyesve ceW 2006 ceW egveeJeeW ceW Ke[s nesves
kes efueS vetvelece Deeeg 21 Je<e& mes Ieekej 18 keer ieF& Leer~
efyesve kes veS neGme Dee@he kee@cebme ceW Yeejleere cetue kes 10
meebmeo Fme yeej henbgeves ceW meheue jnsefuemee veboer, eerefle
hesue, Jewuesjer Jeepe, megSuee hevee[erpe SJeb meercee ceunes$ee (meYeer
ceefnueeSb) leLee keerLe Jeepe, Deeueeske Mecee&, JeerjW Mecee&, $e+ef<e
megveeke (Fbheesefmeme kes mebmLeehekeeW ceW mes Ske Sve. veejeeCecetefle& kes
oeceeo) SJeb MewuesMe Jeeje~
GuuesKeveere nw efke ceeie&js Lewej kes yeeo [seJf e[ kewceve henues Ssmes
efyeef Me eOeeveceb$eer nQ pees Ske hetCe& keeue kes yeeo DeefOeke meereW kes
meeLe hegve: meee ceW Deeves ceW meheue ngS nQ~ meeLe ner Jes 1900 ceW
uee@[& meeefuemeyejer kes yeeo Gelej ueeskeefee cele eefleMele kes meeLe
hetCe& keeue kes yeeo hegve: meee ceW Deeves Jeeues henues eOeeveceb$eer nQ~
eceve ceW leKlee heue
peveJejer, 2015 ceW eceve ceW Debmeej Deuueen ee ntleer efJeesefneeW
(pewoer efMeee mecetn) ves hetJe& je^heefle Deueer Deyoguueen meeuesn
(efpevnW 2011 keer Dejye eebefle kes lenle meee es[veer he[er Leer)
kes meceLe&ke mewve iegeW kes meneesie mes Jeneb leKleeheue kejles ngS
je^heefle Deyo cebmetj neoer kees meee mes ne efoee efpevneWves Deblele:
meToer Dejye ceW MejCe ueer~
ceee&, 2015 ceW meToer Dejye kes vesle=lJe ceW 9 Dejye osMeeW kes
ie"yebOeve (efpemeceW ceF&, 2015 ceW mesvesieue 10JeW osMe kes he ceW
Meeefceue ngDee) eje ntleer efJeesefneeW kes efJe nJeeF& nceues SJeb
veewmewve veekesyeboer (Dee@hejsMeve ef[meerefmeJe me@ce& kes lenle) eejbYe
keer ieF&~
je^heefle neoer eje Deove kees DemLeeeer jepeOeeveer yeveeS peeves kes
meeLe mJeeb kees eceve kee JewOe je^heefle Ieesef<ele efkeee ieee nw
peyeefke cetue jepeOeeveer mevee mes ntleer efJeesefneeW eje Deheves veslee
cegncceo Deueer Deue-ntleer kes vesle=lJe ceW efjJee@uetMevejer keceser keer
mLeehevee kej meee eueeF& pee jner nw~
F&jeve eje eceve kes Fme peejer ie=neg ceW ntleer efJeesefneeW kee
meceLe&ve efkeee pee jne nw~ otmejer Deesj meToer Dejye kes vesle=lJe ceW
Dejye ie"yebOeve ele#e he mes neoer kes meceLe&ve ceW Dee@hejsMeve
jermesefjbie neshe kes lenle keej&JeeF& kej jne nw~
7 peveJejer, 2016 kees F&jeve ves meToer Dejye hej eceve ceW mevee
efmLele Deheves otleeJeeme kees nJeeF& nceueeW ceW peeveyetPekej efveMeevee
yeveeves kee Deejeshe ueieeee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 51

Debleje&^ere meccesueve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
WTO kee 10Jeeb cebe$f emlejere meccesueve

Debleje&e^ r e lemLelee meccesueve ne& Dee@he SefMeee keebeWme mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve, 2015
je^ceb[ue efMeKej meccesueve (CHOGM), 2015 27Jeeb Deeefmeeeve efMeKej meccesueve Sheske efMeKej meccesueve, 2015 peer-20 kee 10Jeeb efMeKej
meccesueve eeGb[ peerjes meccesueve, 2015 ceOegcesn SJeb er.yeer. hej yeeueer meccesueve le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve, 2015 mebege je<^
melele efJekeeme meccesueve, 2015 mebege je<^ Meebelf e j#ee efMeKej meccesueve peer-4 mecetn keer efMeKej yew"ke Yeejle-eMeeble erheere osMe heesjce kee efMeKej meccesueve
efJekeeme nsleg efJee hej Debleje&<^er e meccesueve, 2015 meer[eske-2015 meccesueve Debeke&efke Yet efJe%eeve hej Debleje&<^er e mebiees<"er MebIeeF& meneesie mebie"ve
(SCO) kee efMeKej meccesueve efyekeme (BRICS) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve peer-7 kee 41Jeeb efMeKej meccesueve iueseMf eej efJe%eeve hej Debleje&e^ r e meccesueve

WTO

kee 10Jeeb cebef$emlejere meccesueve

15-19 efomebyej, 2015 kes oewjeve efJeMJe Jeeheej mebie"ve

(WTO : World Trade Organizatiion) kee 10Jeeb cebe$f emlejere
meccesueve vewjesyeer (kesvee) ceW Deeeesefpele efkeee ieee~
Fme meccesueve keer DeOe#elee kesvee keer efJeosMe ceeceues SJeb Debleje&^ere
Jeeheej ceb$eer Deceervee ceesncceo ves keer peyeefke FmeceW Yeejle kee
eefleefveefOelJe keWere JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eer efvece&uee meerleejceCe
eje efkeee ieee~
Fme meccesueve kes oewjeve 16 efomebyej kees ueeFyesefjee leLee 17
efomebyej kees Deheieeefvemleeve keer efJeMJe Jeeheej mebie"ve keer meomelee
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ ueeFyesefjee keer mebmeo eje 15
petve, 2016 leke leLee Deheieeefvemleeve keer mebmeo eje lelmebyebOeer
mecePeewles kees 30 petve, 2016 leke DevegmeceefLe&le kejvee nesiee
leLee Fme DevegmeceLe&ve he$e kees meeQheves kes 30 efove yeeo Jes
[yueterDees kes (163JeW SJeb 164JeW) meome yeve peeSbies~ es
oesveeW [yueterDees kes meome yeveves Jeeues 35JeW SJeb 36JeW Sue[ermeer
osMe leLee 1995 kes yeeo mes meome yeveves Jeeues 8JeW SJeb 9JeW
Sue[ermeer osMe neWies~
GuuesKeveere nw efke veJeervelece 30 veJebyej, 2015 kees kepeeKmleeve
(162Jeeb meome) leLee Fmemes hetJe& 26 Deewue, 2015 kees
mesMesume (161Jeeb meome) efJeMJe Jeeheej mebie"ve kes veS hetCe&
meome yeves nQ~
[yueterDees kee efJeiele (9Jeeb) cebef$emlejere meccesueve efomebyej,
2013 ceW yeeueer (Fb[esvesefMeee) ceW Deeeesefpele efkeee ieee Lee
efpemeceW meYeer meome osMe Debleje&^ere Jeeheej yeeOeeDeeW kees kece
kejves mebyebOeer yeeueer hewkespe (efpemeceW Jeeheej megiecelee mecePeewlee
meJee&efOeke cenJehetCe& nw) hej mencele ngS Les~
vewjesyeer meccesueve kes oewjeve 6 osMeeW eje Jeeheej megiecelee mecePeewles
(TFA : Trade Facilitation Agreement) kes DevegmeceLe&ve
he$e meeQhes ieS efpememes Deye leke Fme mecePeewles kee DevegmeceLe&ve
kejves Jeeues [yueterDees kes meome osMeeW keer mebKee ye{kej 63
nes ieF& nw~ oes-efleneF& meome osMeeW eje DevegmeceefLe&le nesves kes yeeo
en mecePeewlee eYeeJeer nes peeSiee~

Fme meccesueve ceW [yueterDees eje Jeeheej megiecelee nsleg veS

JewefMJeke ie"yebOeve (New Global Alliance for Trade Facilitation) kee MegYeejbYe Yeer efkeee ieee~
[yueterDees kes vewjesyeer meccesueve ceW Yeejle ves 14 Je<e& hegjeves oesne
oewj kes efJekeemeMeerue osMeeW kes efnleeW Jeeues mecePeewleeW keer oesyeeje
hegef ve nesves hej efvejeMee Jee keer Deewj ke[e efJejesOe Yeer ope&
kejeee~
neueebefke Fme meccesueve ceW meomeeW ves efJekeemeMeerue osMeeW kees Deheves
efkemeeveeW kee yeeeJe kejves kes efueS efJeMes<e megj#ee leb$e kee meneje
uesves keer Devegceefle eoeve kejles ngS Fme hej eefleyelee peleeF&~
Yeejle eje uebyes mecee mes Fmekeer ceebie keer pee jner Leer leLee Keee
megj#ee GsMeeW kes efueS yehej me@ke keer meercee hej veejepeieer
peleeves kee Yeejle kees ueeYe efceuee~ Fme cegs hej hetJe& ceW [yueterDees
eje efueS ieS efveCe&e keer hegvehe&gef keer ieF& leLee FmeceW efkemeer
ekeej keer Mele& Yeer Deejesefhele veneR keer ieF& nw~
vewjesyeer meccesueve ceW 16 efomebyej, 2015 kees Yeejle meefnle 53
[yueterDees meomeeW eje meceeye he mes 201 DeeF&er GlheeoeW
(kegue cetue 1.3 ef^efueeve [e@uej eefle Je<e& mes DeefOeke) hej
wefjhe neS peeves hej Yeer menceefle Jee keer ieF&~ Fme meteer hej
JewefMJeke DeeF&er Jeeheej ceW 90 eefleMele keer Yeeieeroejer jKeves
Jeeues Fve 53 osMeeW eje cetuele: pegueeF&, 2015 ceW menceefle
Jee keer ieF& Leer leLee Fme efJemleeefjle metevee eeweesefiekeer mecePeewles
(ITA) mes efJeMJe kes Deve osMe Yeer ueeYeeefvJele neWies~
efveee&le eefleeesefielee hej efueee ieee cebef$emlejere efveCe&e (efpemeceW
ke=ef<e GlheeoeW hej meefyme[er neS peeves keer Jeeveyelee Yeer
Meeefceue nw) vewjesyeer meccesueve kee meyemes cenJehetCe& heefjCeece ceevee
pee mekelee nw~ Fmekes lenle efJekeefmele osMe Lees[s mes ke=ef<e GlheeoeW
kes Deefleefje Mes<e meYeer ke=ef<e GlheeoeW hej efveee&le meefyme[er lelkeeue
neS peeves hej mencele ngS peyeefke efJekeemeMeerue osMe 2018
leke Ssmee kejWies~ neueebefke efJekeemeMeerue osMeeW kees 2023 leke
ke=ef<e GlheeoeW keer efJeheCeve SJeb heefjJenve ueeiele kees keJej kej
mekeves keer Devegceefle nesieer peyeefke efveOe&velece Deewj Keee Deeeeleke
osMeeW kees Fmekes efueS Deewj Deefleefje mecee efceuesiee)~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 52

[yueterDees kes Fme meccesueve ceW Deleuhe efJekeefmele osMeeW (LDCs

: Least Developed Countries) kees efJeMes<e ueeYe eoeve
kejves kes GheeeeW (efpemeceW keheeme, mesJee Jeeheej Deeefo Meeefceue nQ)
hej Yeer menceefle ngF&~
kegue efceueekej [yueterDees kes Deeerkee SJeb efJeMJe kes efueS
vewjesyeer hewkespe ceW Fme meccesueve ceW efueS ieS Gheeg&e efveCe&eeW
meefnle 6 cenJehetCe& cebef$emlejere efveCe&e Meeefceue nQ~
efJeMJe Jeeheej mebie"ve
efJeMJe Jeeheej mebie"ve (WTO) keer mLeehevee iew
(GATT : General Agreement on Tarrifs and Trade)

kes mLeeve hej ceejekesMe mecePeewles kes lenle Je<e& 1995 ceW ngF&
Leer~ Jele&ceeve ceW Fmekes 162 meome osMe/DeLe&JeJemLeeSb nQ~
Fmekes cegKe GsMe Deewj keee& nQmeome osMeeW kes ceOe ceewpetoe
Jeeheej efJeJeeoeW kee meceeOeeve kejvee, eMegukeeW SJeb Deve Jeeheej
yeeOeeDeeW kes meceeOeeve ee GvnW kece kejves kes efueS efJeefYeVe ekeej
keer Jeelee&Sb Deeeesefpele kejvee Deeefo~ Fmekee cegKeeuee pesvesJee
(efmJedpejueQ[) ceW nw leLee Fmekes Jele&ceeve ceneefveosMeke yeepeerue kes
je@yeex DepesJes[es nQ~

Debleje&^ere lemLelee meccesueve

12 efomebyej, 2015 kees legke&cesefvemleeve keer jepeOeeveer DeMieeyeele

(Ashgabat) ceW Debleje&^ere lemLelee meccesueve (International Neutrality Conference) kee Deeeespeve efkeee ieee~

Fme meccesueve keer DeOe#elee legke&cesefvemleeve kes je^heefle iegjyeebiegueer

yeoeacegnecesoesJe ves keer leLee FmeceW Yeejleere Ghe je^heefle cees. neefceo
Debmeejer, heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe, Deheieeveer je^heefle
DeMejhe Ieeveer leLee me SJeb F&jeve meefnle 20 osMeeW kes eefleefveefOeeeW
ves eefleYeeie efkeee~
Fme meccesueve ceW Deheves mebyeesOeve kes oewjeve Yeejleere Gheje^heefle
ves legke&cesefvemleeve kees DeelebkeJeeo kes efJe mebIe<e& ceW Yeejle kes nj
mebYeJe meneesie kee efJeMJeeme efoueeee~
GuuesKeveere nw efke 20 Je<e& hetJe& 1995 ceW 12 efomebyej kees ner
mebege je^ cenemeYee eje emleeJe heeefjle kej legke&cesefvemleeve kes
mLeeeer lemLelee mlej (Permanent Neutrality Status) kees
ceevelee SJeb meceLe&ve eoeve efkeee ieee Lee leLee Yeejle Fme emleeJe
kee men-eeeeespeke Lee~
Fmeer kes Gheue#e ceW legke&cesefvemleeve eje Je<e& 2015 kees Meebefle
SJeb lemLelee kee Je<e& Ieesef<ele kejles ngS lemLelee keer Leerce hej
Ske Debleje&^ere meccesueve Deeeesefpele kejves kee efveCe&e efueee ieee
Lee efpemekee 3 petve, 2015 kees mebege je^ cenemeYee ves Ske
emleeJe heeefjle kej mJeeiele efkeee Lee~

Fme meccesueve keer men-DeOe#elee heeefkemleeveer eOeeveceb$eer kes efJeosMe

meueenkeej mejleepe Depeerpe leLee Deheieeefvemleeve kes efJeosMe ceb$eer
meueengerve jyyeeveer ves keer~ Fme meccesueve ceW Yeejleere efJeosMe ceb$eer
meg<ecee mJejepe kes Deefleefje 17 osMeeW Deewj 12 Debleje&^ere SJeb
#es$eere mebie"veeW kes Gemlejere eefleefveefOeeeW ves Yeer eefleYeeie efkeee~
Fme meccesueve ceW heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe Deewj
Deheieeefvemleeve kes je^heefle DeMejhe Ieeveer Yeer GheefmLele Les~
meccesueve kes Deble ceW peejer Fmueeceeyeeo Iees<eCeehe$e ceW meYeer osMeeW ves
Deheieeefvemleeve ceW Meebefle eefeee kees lJeefjle kejves nsleg Deheieeveer
leeefueyeeve SJeb Deve efJeesner mecetneW mes Meebefle Jeelee&DeeW kees eejbYe
kejves kee Deeeve efkeee leLee Fme meboYe& ceW Deheieeefvemleeve
mejkeej kes eeemeeW keer mejenvee keer ieF&~ meeLe ner meYeer vesleeDeeW
eje Deheieeefvemleeve ceW hegveefve&cee&Ce eeemeeW kes eefle Yeer Dehevee
hetCe& meceLe&ve Jee efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke 2 veJebyej, 2011 kees Deheieeefvemleeve hej
legkeea kes Fmleebyegue ceW ngS meccesueve ceW megjef#ele SJeb efmLej
Deheieeefvemleeve nsleg #es$eere megj#ee Deewj meneesie hej Fmleebyegue
eefeee kee Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee Lee leLee Deheieeefvemleeve
kees keW ceW jKeles ngS ne& Dee@he SefMeee mecetn kes he ceW
#es$eere meneesie kee veee SpeW[e mJeerke=le ngDee Lee~
efJeefMe leLe
Jele&ceeve ceW ne& Dee@he SefMeee mecetn ceW Meeefceue 14 osMe
Fme ekeej nQDeheieeefvemleeve, Depejyewpeeve, eerve, Yeejle,
F&jeve, kepeeKmleeve, efkeefie&mleeve, heeefkemleeve, me, meToer
Dejye, leeefpeefkemleeve, legkeea, legke&cesefvemleeve leLee mebege
Dejye Deceerjele~ Fmekes Deefleefje Decesefjkee, pece&veer, efyesve,
eebme SJeb peeheeve meefnle 17 osMe Fme mecetn kes meceLe&ke
osMe nQ~
ne& Dee@he SefMeee mecetn keer efleere cebef$emlejere keebeWme
petve, 2012 ceW keeyegue (Deheieeefvemleeve) ceW, le=leere
ceb e f $ emlejer e keeb eW me Deew u e, 2013 ceW Deueceeer
(kepeeKmleeve) ceW leLee le=leere cebef$emlejere keebeWme Deketyej,
2014 ceW yeerefpebie (eerve) ceW Deeeesefpele keer ieF& Leer~
Fmleebyegue eefeee keer hejsKee kes lenle "eR ne& Dee@he
SefMeee cebef$emlejere keebeWme kee Deeeespeve Je<e& 2016 keer
Debeflece efleceener ceW Yeejle ceW efkeee peeSiee~

mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve, 2015

ne& Dee@he SefMeee keebeWme

9 efomebyej, 2015 kees Fmleebyegue eefeee keer hejsKee kes lenle

heebeJeeR ne& Dee@he SefMeee cebef$emlejere keebeWme (HOA-IP :
Heart of Asia-Istambul Process) kee Deeeespeve heeefkemleeve
keer jepeOeeveer Fmueeceeyeeo ceW efkeee ieee~

mebege je^ kee Je<e& 2015 kee Jeeef<e&ke peueJeeeg heefjleJe&ve

meccesueve (United Nations Climate Change Conference,
2015) eebme keer jepeOeeveer hesefjme ceW 30 veJebyej mes 12 efomebyej,
2015 kes oewjeve Deeeesefpele efkeee ieee~ iele Je<e& en meccesueve
ueercee (hes) ceW mebheVe ngDee Lee~
en 1992 kes peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je^ esceJeke&
kevJeWMeve (UNFCCC) kes he#ekeejeW kes meccesueve (Conference of Parties) kee 21Jeeb Jeeef<e&ke me$e (COP 21) leLee
1997 kes keeeses eeseskee@ue kes he#ekeejeW keer yew"ke (Meeting
of the Parties) kee 11Jeeb me$e (CMP 11) Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 53

Fme meccesueve ceW efJeMJe kes 195 osMeeW SJeb etjesheere mebIe kes
Deefleefje efJeefYeVe mebie"veeW/mebmLeeDeeW kes 10 npeej mes DeefOeke
eeefleefveefOeeeW ves eefleYeeie efkeee~ Fme meccesueve keer DeOe#elee
eebme kes efJeosMe ceb$eer uee@jW hewefyeeme eje keer ieF&~
Fme meccesueve kes henues efove Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
eebme kes je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s kes meeLe 122 osMeeW kes
Debleje&^ere meewj ie"yebOeve (InSA : International Solar
Alliance) kee MegYeejbYe efkeee ieee~ meewj veerefle SJeb Devegeeesie
nsleg Debleje&^ere SpeWmeer (InSPA : International Agency
for Solar Policy and Application) kes veece mes Yeer DeefYeefnle
Fme ie"yebOeve ceW Jes meYeer ecegKe osMe Meeefceue nQ pees keke& jsKee
(Tropic of Cancer) Deewj cekej jsKee (Tropic of Cancer)
kes yeere hetCe& ee DeebefMeke he mes efmLele nQ~ en meewj Tpee& kees
eeslmeeefnle kejves Deewj 2030 leke meyekees efkeheeeleer SJeb peueJeeeg
Devegketue Tpee& cegnwee kejeves nsleg Ske cenJehetCe& cebe kes he ceW
keee& kejsiee~
GuuesKeveere nw efke keke& Deewj cekej jsKeeDeeW kes ceOe efmLele he=LJeer
kes Yeeie kees G<CekeefyebOeere #es$e (Tropical Zone) kene peelee
nw peneb mete& keer efkejCeW meerOeer he[ves kes keejCe eneb meewj Tpee& keer
eegj mebYeeJeveeSb nQ~ Dele: meewj Tpee& mebYeeJeleeDeeW keer ef mes
mece= Fve osMeeW (Sunshine Countries) kee en ie"yebOeve
peueJeeeg heefjJele&ve kes efJe DeleefOeke cenJehetCe& nw~ Fme ie"yebOeve
kes meome osMe Ske-otmejs kee meewj Tpee& DevegmebOeeve SJeb efJekeeme
ceW meceLe&ve SJeb meneesie kejWies~ Fme ie"yebOeve kee cegKeeuee veF&
efouueer ceW nesiee leLee Yeejle eje MeerIe ner je^ere meewj Tpee&
mebmLeeve, ieg[ieebJe ceW Fme ie"yebOeve kes meboYe& ceW keee&ece Deeeesefpele
efkeee peeSiee~
30 veJebyej, 2015 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves hesefjme ceW Decesefjkeer
je^heefle yejeke Deesyeecee Deewj peeheeve kes eOeeveceb$eer efMebpees Syes kes
meeLe FveesJesMeve meefcce ceW eefleYeeie efkeee~ Fme meccesueve ceW
20 efyeefueeve [e@uej kes FveesJesMeve efceMeve kees eejbYe kejves keer
Iees<eCee 21 osMeeW eje mebege he mes keer ieF&~
hesefjme meccesueve ceW eueer ienve Jeelee&DeeW kee ue#e peueJeeeg
heefjJele&ve kees efvecve mlej hej jKeves nsleg JewefMJeke mecePeewles hej
henbgevee Lee~ cetuele: Fme meccesueve keer DeJeefOe 11 efomebyej leke
ner efveOee&efjle Leer, hejbleg Debeflece he mes Deece menceefle yeveeves kes
efueS Fmekeer DeJeefOe kees Ske efove ye{eee ieee~
%eeleJe nw efke Fme meccesueve mes hetJe& 146 he#ekeejeW eje Deheves
je^ere peueJeeeg eesieoeveeW (INDCs : Intended Nationally
Determined Contributions) kes cemeewos peejer efkeS ieS Les~
Fve emleeefJele eefleyeleeDeeW kes lenle Je<e& 2100 leke JewefMJeke
leeheve (Global Warming) kes 2.7 ef[eer mesefumeeme leke
meerefcele jnves kee Deekeueve Jee efkeee ieee~
Deblele: ienve Jeelee&DeeW kes yeeo hesefjme peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve
ceW mecePeewles kes Debeflece cemeewos kees Yeejle, eerve Deewj Decesefjkee
meefnle meYeer 195 osMeeW Deewj etjesheere mebIe (kegue 196 he#ekeej)

ves 12 efomebyej, 2015 kees mJeerke=efle eoeve keer (hesefjme mecePeewles

kes cenJehetCe& efyebog mebueive yee@keme ceW osKeW)~ en mecePeewlee Deewue,
2016 ceW nmlee#ej nsleg Keesuee peeSiee leLee etSveShemeermeermeer kes
vetvelece 55 he#ekeejeW (pees mebege he mes JewefMJeke nefjle ie=n
iewme Glmepe&ve kes kece mes kece 55 eefleMele kes efueS Gejoeeer
neW) eje Fme mecePeewles kee DevegmeceLe&ve (Ratification) efkeS
peeves kes yeeo eYeeJeer nesiee~
Yeejle eje hesefjme mecePeewles kee mJeeiele kejles ngS Fmes peueJeeeg
veee (Climate Justice) keer efoMee ceW DeleefOeke cenJehetCe&
kene ieee nw~ Yeejle kes heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve
ceb$eer ekeeMe peeJe[skej kes Devegmeej Fme Debeflece eehe ceW jnves
eesie peerJeveMewueer Deewj heee&JejCe kes meeLe veee oesveeW kee ner
meceeJesMe efkeee ieee nw~
hesefjme peueJeeeg heefjJele&ve mecePeewlee : ecegKe efyebog
12 he=eW kes hesefjme mecePeewles kes lenle mJeerke=le ue#e nQ
(i) JewefMJeke Deewmele leeheceeve ceW Je=ef kees hetJe&-Deeweesefieke
mlejeW mes 2 ef[eer mesefumeeme (3.6 ef[eer hee@jsveneF)
mes heee&hle he mes kece jKevee leLee Fmes 1.5 ef[eer
mesefumeeme leke meerefcele jKeves kes eeemeeW kees peejer
jKevee~
(ii) Keee Glheeove kees neefve henbgeeS yeiewj Deuhe nefjleie=n
iewme Glmepe&ve efJekeeme SJeb peueJeeeg heefjJele&ve kes og<eYeeJeeW
kes eefle Devegketueve #ecelee kes meeLe peueJeeeg ueeseMeeruelee
(Resilience) lJeefjle kejves kees ye{eJee osvee~
(iii) Deuhe nefjleie=n iewme Glmepe&veeW Deewj peueJeeeg ueeseMeeruelee
efJekeeme kes meboYe& ceW megmebiele efJeeere eJeen GheueyOe
kejevee~
Fme mecePeewles kes lenle Je<e& 2020 (%eeleJe nw efke keeeses
eeseskee@ue keer cetue DeJeefOe 2012 leke Leer efpemes 2020
leke kes efueS 2012 kes oesne mebMeesOeve eje efJemleeefjle
efkeee ieee nw) mes nj Je<e& efJekeefmele osMe keeye&ve Glmepe&ve kee
ue#e neefmeue kejves nsleg efJekeemeMeerue osMeeW kees eefle Je<e&
100 efyeefueeve [e@uej keer meneelee GheueyOe kejeSbies leLee
2025 mes Fmes Deewj ye{eves hej Yeer GvnW efJeeej kejvee
nesiee~ neueebefke en iewj-yeeOekeejer (Non-binding) nw~
meYeer he#ekeejeW eje emlegle DeeF&Sve[ermeer kees Gvekee peueJeeeg
heefjJele&ve kes efJe eejbefYeke je^ere DeefYeefveefele eesieoeve
ceevee peeSiee pees efke etSveShemeermeer meefeJeeuee ceW hebpeerke=le
nesiee~
DeeF&Sve[ermeer meefnle hesefjme mecePeewles kes efeeevJeeve kee
henuee cetueebkeve Je<e& 2023 ceW efkeee peeSiee Deewj lelheeele
Fmekee eleske 5 Je<e& hej cetueebkeve nesiee~ Fmes JewefMJeke
me@keske (Global Stocktake) kene ieee nw efpemekes
lenle 2023 mes eleske 5 Je<e& hej je^ere ue#eeW kes
hegvejer#eCe kes meeLe GvnW GVeefele kejvee nesiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 54

je^ceb[ue efMeKej meccesueve (CHOGM), 2015

27-29 veJebyej, 2015 kes oewjeve YetceOe meeiej efmLele erheere
osMe ceeue ceW je^ceb[ue kes meome osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW
kee veJeervelece efMeKej meccesueve (CHOGM : Commonwealth
Heads of Government Meeting) Deeeesefpele efkeee ieee~
eleske oes Je<e& hej mebheVe nesves Jeeues Fme meccesueve kee en 24Jeeb
mebmkejCe Lee~
GuuesKeveere nw efke 24JeW CHOGM-2015 keer cespeyeeveer henues
cee@jerMeme eje kejveer Leer hejbleg Gmekes Fvekeej kejves (2013 kes
23JeW meccesueve kes eeruebkee ceW Deeeesefpele nesves kes efJejesOe ceW) hej
Fme meccesueve keer cespeyeeveer ceeue kees meeQheer ieF& Leer~
Je<e& 2015 kes je^ceb[ue efMeKej meccesueve ceW je^ceb[ue kes 53
meome osMeeW ceW mes 52 kes eefleefveefOeeeW ves eefleYeeie efkeee efpemeceW
31 je^eOe#e/MeemeveeOe#e Meeefceue Les~ Fme meccesueve ceW je^ceb[ue
ecegKe kes he ceW efyeefMe cenejeveer SefuepeeyesLe efleere leLee mebege
je^ cenemeefeJe yeeve keer-cetve SJeb eebme kes je^heefle eebkeesFme
Deesueeb[s ves Yeer efJeMes<e Deecebef$ele kes he ceW eefleYeeie efkeee~
Fme meccesueve keer cespeyeeveer Deewj DeOe#elee (Chair-in-office)
ceeue kes eOeeveceb$eer peesmeshe cemke (Joseph Muscat) ves keer
leLee FmeceW Yeejle kee eefleefveefOelJe efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe eje
efkeee ieee~
Fme meccesueve kee keWere efJe<ee Lee - efo kee@ceveJesuLe-Ssef[bie
iueesyeue Jewuet~
Fme je^ceb[ue efMeKej meccesueve kes oewjeve je^ceb[ue kes veS
cenemeefeJe kee egveeJe Yeer efkeee ieee~ Fme heo nsleg efyeefMe
veeeefJeo yewjesvesme hew^erefMeee pewves mkee@ueQ[ egveer ieF& nQ pees "W
cenemeefeJe kes he ceW Yeejle kes keceuesMe Mecee& (Jele&ceeve cenemeefeJe)
mes 1 Deewue, 2016 kees heoYeej enCe kejWieeR~
je^ceb[ue efMeKej meccesueve, 2015 ceW eee& kes ecegKe cegeW ceW
peueJeeeg heefjJele&ve SJeb JewefMJeke melelelee, GeJeeo, DeelebkeJeeo
SJeb megj#ee, MejCeeLeea mebke, Yeeeej leLee Jeeheeefjke-DeeefLe&ke
efJe<ee Deeefo Meeefceue jns~
Fme meccesueve ceW 1 efyeefueeve [e@uej keer je^ceb[ue nefjle efJee
megeJf eOee (CGFF : Commonwealth Green Finance Facility) kee Yeer MegYeejbYe efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW Yeejle eje
efveOe&ve je^ceb[ue osMeeW kees 2.5 efceefueeve [e@uej keer meneelee
eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
efJeefMe leLe
Je<e& 2017 ceW Deieuee CHOGM JevegDeeleg ceW leLee Gmekes
heeele 2019 ceW ceuesefMeee ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke je^ceb[ue (Commonwealth of Nations) kee ie"ve cetuele: efyeefMe je^ceb[ue kes he ceW Je<e&
1926 ceW efkeee ieee Lee leLee 1949 ceW Fmes Jele&ceeve veece
Deewj mJehe efoee ieee~ Fmekee cegKeeuee uebove ceW nw leLee
Fmekes Jele&ceeve meomeeW keer mebKee 53 (2011 ceW veew kes
veJeervelece meome yeveves leLee 2013 ceW iewefcyeee eje
Deheveer meomelee Jeeheme uesves kes yeeo) nw~

27Jeeb Deeefmeeeve efMeKej meccesueve

Je<e& 2015 kee Deeefmeeeve (ASEAN : Association of

Southeast Asian Nations) kee otmeje efMeKej meccesueve
18-22 veJebyej, 2015 kes oewjeve ceuesefMeee keer jepeOeeveer
kegDeeueeuechegj ceW Deeeesepf ele efkeee ieee pees efke Fme mebie"ve kee kegue
efceueekej 27Jeeb efMeKej meccesueve Lee~ Deeefmeeeve kee efheuee (26Jeeb)
efMeKej meccesueve Yeer ceueseMf eee kes ner kegDeeueeuechegj SJeb ueQiekeeJeer
ceW 26-28 Deewue, 2015 kes oewjeve mebheVe ngDee Lee~
%eeleJe nw efke Deeefmeeeve mebie"ve keer Jele&ceeve eCeeueer kes lenle
Je<e& ceW Fmekes oes efMeKej meccesueve Deeeesefpele efkeS peeles nQ efpemeceW
Je<e& kes eLece efMeKej meccesueve ceW lees efJeefMe he mes kesJeue
meome je^ ner Yeeie uesles nQ, peyeefke Je<e& kes efleere efMeKej
meccesueve ceW meome osMeeW keer he=Leke yew"ke kes Deefleefje Deve
Jeelee& YeeieeroejeW kes meeLe yew"keW Yeer Deeeesefpele keer peeleer nQ~
Je<e& 2014 ceW Deeefmeeeve kes 24JeW SJeb 25JeW efMeKej meccesueve
(eceMe: ceF& SJeb veJebyej ceen ceW) ceebceej keer jepeOeeveer ves heer
lee ceW Deeeesefpele efkeS ieS Les~
Deeefmeeeve kes veJeervelece 27JeW efMeKej meccesueve keer DeOe#elee
ceuesefMeee kes eOeeveceb$eer vepeerye legve jpeeke ves keer leLee FmeceW
Deeefmeeeve kes meYeer meome osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW eje
eefleYeeie efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW Deeefmeeeve kes meYeer 8
Jeelee& Yeeieeroejer osMeeW (Dee@m^sefueee, eerve, Yeejle, peeheeve, o.
keesefjee, vetpeerueQ[, Decesefjkee SJeb me) leLee mebege je^ Deewj
Deve cenJehetCe& JewefMJeke mebie"veeW kes eefleefveefOeeeW ves Yeer eefleYeeie
efkeee~
Deeefmeeeve kes Fme efMeKej meccesueve ceW 22 veJebyej, 2015 kees
meYeer 10 meome je^eW (yegvesF&, kebyeesef[ee, Fb[esvesefMeee, ceuesefMeee,
efheueerheeRme, efmebieehegj, LeeF&ueQ[, ceebceej, ueeDeesme SJeb efJeSleveece)
eje Deeefmeeeve mecegoee keer mLeehevee nsleg kegDeeueeuechegj Iees<eCeehe$e
hej nmlee#ej efkeS ieS~ Fmekes Deefleefje Deeefmeeeve 2025 hej
kegDeeueeuechegj Iees<eCeehe$e : heesefpeie Dens[ giesoj, Ge efMe#ee
hej kegDeeueeuechegj Iees<eCeehe$e, ceeveJe kes DeJewOe Jeeheej kes
efJe Deeefmeeeve kevJeWMeve, Deeefmeeeve 2015-heeele heee&JejCeere
melelelee SJeb peueJeeeg heefjJele&ve SpeW[e hej Iees<eCeehe$e, pejeJemLee
(Aging) hej Iees<eCeehe$e Deeefo hej Yeer nmlee#ej efkeS ieS~
Deeefmeeeve mecegoee keer mLeehevee etjesheere mebIe keer lepe& hej Ske
DeeefLe&ke mecegoee kes he ceW efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw
efpemeceW JemlegDeeW, mesJeeDeeW, hebtpeer SJeb keeceieejeW kes cege DeeJeeieceve
kes meeLe Skeue yeepeej GheueyOe nesiee~
Deeefmeeeve kes Fme efMeKej meccesueve kes meeLe-meeLe keF& Deve
cenJehetCe& yew"keW, eLee- 10JeeR hetJeea SefMeee efMeKej yew"ke (osKeWyee@keme), 18JeeR Deeefmeeeve hueme Leer (Deeefmeeeve SJeb eerve,
peeheeve, o. keesefjee) efMeKej yew"ke, meeleJeeR Deeefmeeeve-mebege
je^ efMeKej yew"ke, 13JeeR Deeefmeeeve-Yeejle efMeKej yew"ke,
18JeeR Deeefmeeeve-eerve efMeKej yew"ke, 18JeeR Deeefmeeeve-peeheeve
efMeKej yew"ke, leermejer Deeefmeeeve-Decesefjkee efMeKej yew"ke Deeefo
Yeer Deeeesefpele keer ieF~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 55

13JeeR Deeefmeeeve-Yeejle yew"ke (21 veJebyej, 2015 kees

mebheVe) ceW Yeejle kee eefleefveefOelJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
efkeee ieee Deewj Fme yew"ke keer DeOe#elee ceuesefMeee kes eOeeveceb$eer
vepeerye legve jpeeke ves keer~ Fme yew"ke ceW Yeejleere eOeeveceb$eer ves
Jele&ceeve JewefMJeke KelejeW kes keef"ve mecee ceW Yeejle Deewj Deeefmeeeve
kees oes DeeMeepeveke mLeeveeW keer meb%ee osles ngS efJeefYeVe #es$eeW ceW
heejmheefjke mebyebOeeW kees meg{ SJeb mebJeef&le efkeS peeves hej efJeMes<e
yeue efoee~
Fme yew"ke ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves efMeueebie kes hetJeexej heJe&leere
efJeMJeefJeeeuee (NEHU) ceW Deeefmeeeve DeOeeve keW mLeeefhele
kejves kes emleeJe kes meeLe Deeefmeeeve-Yeejle meeFbme Sb[ skeveesuee@peer
[sJeueheceW heb[ kees 1 efceefueeve [e@uej mes ye{ekej 5 efceefueeve
[e@uej efkeS peeves Deewj meYeer Deeefmeeeve osMeeW kes efueS Fueske^e@efveke

10Jeeb hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve

hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve (EAS : East Asia Summit) Ske cenJehetCe& Jeelee& cebe nw efpemeceW Deeefmeeeve mecetn kes meeLe Yeejle SJeb
7 Deve ecegKe osMe (Decesefjkee, me, eerve, peeheeve, Dee@m^sefueee, vetpeerueQ[ SJeb o. keesefjee) eefleYeeie kejles nQ~ hetJeea SefMeee efMeKej
meccesueve keer Jeelee& cebe kes he ceW mLeehevee kegDeeueeuechegj ceW Je<e& 2005 ceW Deeeseefpele Deeefmeeeve efMeKej meccesueve kes oewjeve keer ieF&
Leer Deewj leye mes Fmes Jeeef<e&ke DeeOeej hej Deeefmeeeve efMeKej meccesueve kes meeLe Deeeesefpele efkeee peelee nw~
Fmeer ece ceW hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve kee 10Jeeb Jeeef<e&ke Deeeespeve (10th EAS) 22 veJebyej, 2015 kees 27JeW Deeefmeeeve efMeKej
meccesueve kes meceeveeblej kegDeeueeuechegj ceW mebheVe ngDee~ Fme Jeelee& cebe kee efheuee (veewJeeb) efMeKej meccesueve ves heer lee (ceebceej) ceW veJebyej,
2014 ceW 25JeW Deeefmeeeve efMeKej meccesueve kes meeLe Deeeesepf ele efkeee ieee Lee~
10JeW hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve keer DeOe#elee ceuesefMeee kes eOeeveceb$eer vepeerye legve jpeeke ves keer leLee FmeceW Yeejleere eOeeveceb$eer
vejW ceesoer kes meeLe-meeLe Deeefmeeeve kes Deve 9 meome je^eW Deewj Deve Jeelee& Yeeieeroej osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW eje
eefleYeeie efkeee ieee~
Fme efMeKej meccesueve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves efJeefYeVe osMeeW ceW neue kes DeelebkeJeeoer nceueeW hej ienve efeblee peleeles ngS DeelebkeJeeo mes ue[ves
nsleg veS JewefMJeke mebkeuhe Deewj veF& jCeveerefleeeW keer DeeJeMekelee hej yeue efoee~
Fme meccesueve ceW meYeer eefleYeeieer vesleeDeeW eje efJee, heee&JejCe, mJeemLe, efMe#ee, Deeheoe eyebOeve, Tpee& leLee meecegefke megj#ee kes #es$e
ceW heejmheefjke meneesie kees ienve SJeb meg{ kejves hej menceefle Jee kejves kes meeLe ceOe-hetJe& SJeb oef#eCeer eerve meeiej keer mecemeeDeeW
kes Jeelee& peefvele meceeOeeve hej yeue efoee ieee~
10JeW hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve kes Deble ceW efnbmeke GeJeeo kes efJe mebIe<e&, meecegefke megj#ee, meeFyej megj#ee, ceneceeefjeeW keer
jeskeLeece Deeefo mebyebOeer mebege JeeJe peejer efkeS ieS~
11JeW hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve kee Deeeespeve Je<e& 2016 ceW 29JeW Deeefmeeeve efMeKej meccesueve kes meeLe efJeSveefleSve (ueeDeesme)
ceW efkeee peeSiee~

Sheske efMeKej meccesueve, 2015

Jeerpee megefJeOee kes efJemleej keer Yeer Iees<eCee keer~

GuuesKeveere nw efke Je<e& 2013 ceW Deeefmeeeve Deewj Yeejle kes
ceOe kegue Jeeheej 67.9 efyeefueeve [e@uej Lee efpemes 2015 leke
100 efyeefueeve [e@uej leke henbgeeves kee ue#e nw~ Yeejle Deewj
Deeefmeeeve kes ceOe Jeeheke DeeefLe&ke meneesie hej hejsKee mecePeewles
kes efveJesMe hej kejej Deewj mesJeeDeeW ceW Jeeheej hej kejej hej
nmlee#ej Deiemle, 2014 ceW ngS Les pees efke efJeefYeVe DeewheeeefjkeleeDeeW
kes yeeo pegueeF&, 2015 mes ueeiet ngS nQ~
GuuesKeveere nw efke Deeefmeeeve kes Deieues oes efMeKej meccesueve
(28JeW SJeb 29JeW) Je<e& 2016 ceW ueeDeesme kes efJeSveefleSve ceW
emleeefJele nQ leLee Fme meboYe& ceW Deeefmeeeve keer DeOe#elee Deye
ceuesefMeee mes ueeDeesme kees nmleebleefjle nes ieF& nw~

SefMeee-eMeeble DeeefLe&ke meneesie (APEC : Asia-Pacific Economic Cooperation) mecetn kes meome osMeeW kes je^eOe#eeW/
MeemeveeOe#eeW kee 27Jeeb Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve 18-19 veJebyej,
2015 kes oewjeve efheueerheeRme kes ceveeruee je^ere jepeOeeveer #es$e kes
hemeee (Pasay) ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ en efheueerheeRme ceW
Fme efMeKej meccesueve kes Deeeespeve kee otmeje DeJemej (eLece1996 ceW) Lee~
Fmemes hetJe& 2014 kes veJebyej ceen ceW Sheske mecetn kee efMeKej
meccesueve eerve kes yeerefpebie ceW mebheVe ngDee Lee~
Sheske kes mee: mebheVe 27JeW efMeKej meccesueve kee keWere efJe<ee

LeemeceeJesMeer DeLe&JeJemLeeDeeW kee efvecee&Ce Ske yesnlej efJeMJe

kee efvecee&Ce (Building Inclusive Economics, Building
a Better World)~
Fme meccesueve keer cespeyeeveer Deewj DeOe#elee efheueerheeRme kes je^heefle
yesefveivees SefkeJevees III eje keer ieF& leLee FmeceW Decesefjkeer je^heefle
yejeke Deesyeecee, meer eOeeveceb$eer oefce$eer cesoJesosJe, Dee@m^sefueee
kes eOeeveceb$eer cewukece ve&yegue, kevee[e kes eOeeveceb$eer peefmve
[det, peeheeveer eOeeveceb$eer efMebpees Syes, Fb[esvesefMeee kes Ghe je^heefle
petmeghe keeuee leLee Deve meYeer meome osMeeW/DeLe&JeJemLeeDeeW eje
Meer<e& vesle=lJe mlej hej (leeF&Jeeve kes Deefleefje efpemekee eefleefveefOelJe
ceb$eer mlej hej efkeee ieee) eefleYeeie efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW oef#eCe eerve meeiej efmLele erheeW kes cegs hej eerve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 56

kes Deve osMeeW eLeeefheueerheeRme, peeheeve, efJeSleveece SJeb ceuesefMeee

kes meeLe leveeJe keer eefleeee Jeehle jner~ 13 veJebyej kees ngS
hesefjme Deelebkeer nceues kes cesvepej Fme meccesueve kes oewjeve ke[er
megj#ee JeJemLee keer ieF& Leer~
Fme meccesueve ceW SefMeee-eMeeble #es$e ceW meceeJesMeer efJekeeme kees
eeslmeenve osves nsleg leerve mlejeWIejsuet/je^ere, #es$eere Deewj Je=nle
mlej hej eeemeeW kees lJeefjle kejves kes meeLe ceeveJe hebtpeer efJekeeme ceW
efveJesMe, #es$eere SJeb JewefMJeke yeepeejeW ceW ueIeg SJeb ceOece GeceeW
keer Yeeieeroejer ye{eves, melele SJeb eleemLeer mecegoeeeW kee efvecee&Ce
kejves leLee #es$eere DeeefLe&ke SkeerkejCe SpeW[eW kes mebJeOe&ve kees eej
eeLeefcekelee #es$e ceevee ieee~
Sheske kes Fme efMeKej meccesueve kes Deble ceW meYeer vesleeDeeW eje
nmlee#eefjle ceveeruee Iees<eCeehe$e (Manila Declaration) peejer
efkeee ieee efpemekes 5 ecegKe efyebog nQDeelebkeJeeo kes efJe
mebIe<e& SJeb Fme meboYe& ceW DeeefLe&ke efJekeeme kee Mee kes he ceW
eeesie, efveOe&velee kes efJe mebIe<e&, peueJeeeg heefjJele&ve, efJeMJe
DeLe&JeJemLee keer efmLeefle leLee melele DeeefLe&ke efJekeeme kees yeveeS
jKevee~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke SefMeee-eMeeble DeeefLe&ke meneesie (Sheske)
eMeeble cenemeeiej efjce (Pacific Rim) kes 21 cenJehetCe&
osMeeW/DeLe&JeJemLeeDeeW kee SefMeee-eMeeble #es$e ceW DeeefLe&ke
meneesie Deewj cege Jeeheej kes mebJeOe&ve nsleg cebe nw efpemekeer
mLeehevee cetuele: 12 osMeeW eje Je<e& 1989 ceW keer ieF& Leer~
Sheske kes Jele&ceeve ceW 21 meome osMe/DeLe&JeJemLeeSb Fme
ekeej nQDee@m^sefueee, yegvesF&, kevee[e, Fb[esvesefMeee, peeheeve,
o. keesefjee, ceuesefMeee, vetpeerueQ[, efheueerheeRme, efmebieehegj,
LeeF&ueQ[, Decesefjkee (meYeer 1989 mes mebmLeeheke meome),
eerveer leeFhesF& (leeFJeeve), nebiekeebie, eerve (leerveeW 1991
mes meome), cesefkemekees, heehegDee vet efieveer (oesveeWs 1993 mes
meome), efeueer (1994 mes meome), hes, me SJeb
efJeSleveece (leerveeW 1998 mes meome)~ Sheske kee cegKeeuee
efmebieehegj ceW nw~
Deieuee (28Jeeb) Sheske efMeKej meccesueve veJebyej, 2016
cesW hes keer jepeOeeveer ueercee ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~

peer-20 kee 10Jeeb efMeKej meccesueve

15-16 veJebyej, 2015 kes oewjeve peer-20 mecetn (19 osMe

SJeb etjesheere mebIe) keer meome DeLe&JeJemLeeDeeW kes je^eOe#eeW/
MeemeveeOe#eeW kee 10Jeeb efMeKej meccesueve Debleeuee (legkeea) ceW
Deeeesefpele efkeee ieee~ Je<e& 2014 kes veJebyej ceen ceW peer-20
kee efJeiele efMeKej meccesueve efyemeyesve (Dee@m^sefueee) ceW Deeeesefpele
efkeee ieee Lee~
Fme efMeKej meccesueve keer cespeyeeveer Deewj DeOe#elee legkeea kes
je^heefle jsmeshe lewefehe S[exieve eje keer ieF& leLee FmeceW Yeejle
kee eefleefveefOelJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efkeee ieee~
Fme meccesueve ceW Yeeie uesves Jeeues Deve je^eOe#e/MeemeveeOe#e
Lesyejeke Deesyeecee (je^heefle, Decesefjkee), Jueeefoceerj hegefleve

(je^heefle, me), Meer efpeveefhebie (je^heefle, eerve), [sefJe[ kewceve

(eOeeveceb$eer, efyesve), SpeWuee cekexue (eebmeuej, pece&veer), efMebpees
Syes (eOeeveceb$eer, peeheeve), peefmve [det (eOeeveceb$eer, kevee[e),
ef[ucee jewmeshe (je^heefle, yeepeerue), pewkeye pegcee (je^heefle, o.
Deeerkee), peeskees efJe[es[es (je^heefle, Fb[essveefMeee), cewefees jWpeer
(eOeeveceb$eer, Fueer), Sveefjke hesvee veeres (je^heefle,cesefkemekees),
heeke& ietve-neF& (je^heefle, o. keesefjee), Meen meueceeve (Meemeke,
meToer Dejye) SJeb cewukece ve&yegue (eOeeveceb$eer, Dee@m^sefueee)~
13 veJebyej kees ngS hesefjme Deelebkeer nceues kes keejCe eebme kes
je^heefle eebkeesFme Deesueeb[s kes ve Dee heeves kes keejCe eebme kee
eefleefveefOelJe Jeneb kes efJeosMe ceb$eer uee@jW hewefyeeme SJeb efJee ceb$eer
efceMesue mewefheve ves efkeee peyeefke DepeXervee kes DeeefLe&ke ceb$eer Skemesue
efkeefmeuee@he ves Deheves osMe kee eefleefveefOelJe efkeee~
Debleeuee efMeKej meccesueve ceW etjesheere mebIe kee eefleefveefOelJe etjesheere
Deeeesie kes DeOe#e peerve keuee@[ pebkej Deewj etjesheere heefj<eo kes
DeOe#e [esveeu[ mke eje efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW
ceuesefMeee kes eOeeveceb$eer vepeerye legve jpeeke (Deeefmeeeve kes 2015
kes DeOe#e kes he ceW), efpecyeeyJes kes je^heefle jeye& cegieeyes
(Deeerkeer mebIe kes DeOe#e kes he ceW), mesvesieue kes je^heefle
je^heefle cewkeer meeue (NEPAD kes DeOe#e kes he ceW) leLee
Depejyewpeeve kes je^heefle Deewj mhesve SJeb efmebieehegj kes eOeeveceb$eer
Yeer efJeMes<e Deecebef$ele kes leewj hej Meeefceue ngS~
peer-20 kes Fme efMeKej meccesueve ceW 13 veJebyej kees hesefjme Deewj
10 Deketyej kees Debkeeje ceW ngS peIeve Deelebkeer nceueeW keer ke[er
efveboe kejles ngS DeelebkeJeeo kes efJe mebIe<e& hej Ske efJeMes<e
Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~ MejCeeLeea mebke Yeer Fme meccesueve ceW
eee& kee Ske cegKe cege jne~
efJeefMe leLe
Fme meccesueve kes Deble ceW meYeer vesleeDeeW eje nmlee#eefjle
peer-20 mecetn kee Debleeuee Iees<eCeehe$e (Antalya Declaration) peejer efkeee ieee~ FmeceW Je<e& 2018 leke 2
eefleMele keer Deefleefje Jeeef<e&ke mebJe=ef oj eehle kejves
meefnle efJeiele meYeer eefleyeleeDeeW kes efeeevJeeve, Je=ef
nsleg efveJesMe kes mebJeOe&ve leLee efJe<eceleeDeeW kees kece kejves nsleg
mebJe=ef ueeYeeW kes meceeJesMeve hej cegKe yeue efoee ieee nw~
meeLe ner DeeF&SceShe ceW yengeleeref#ele megOeejeW kees lJeefjle
kejves Deewj [yueterDees kes yeeueer hewkespe kees MeerIe ueeiet
efkeS peeves kee Deeeve Yeer FmeceW efkeee ieee nw~
Debleeuee meccesueve ceW meYeer vesleeDeeW eje peer-20/DeesF&meer[er
keer yeerF&heerSme (Base Erosion and Profit Sharing)
keee&eespevee kees Yeer mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ en keee&eespevee
yengje^ere kebheefveeeW eje kejeOeej ceW t kes GsMe mes
ess wkeme nwJesve osMeeW ceW hebpeerkejCe kejekej Deve osMeeW ceW
kej DeheJebeve keer eeueekeer mes yeeves kes efueS efeeeefvJele
keer pee jner nw~
Debleeuee ceW peer-20 efMeKej meccesueve mes Flej efyekeme mecetn kes
vesleeDeeW keer he=Leke Jeelee& yew"ke Yeer mebheVe ngF&~
peer-20 kee Deieuee (11Jeeb) efMeKej meccesueve 4-5 efmelebyej,
2016 kes oewjeve eerve kes nebiePet ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 57

peyeefke 2017 ceW pece&veer Deewj 2018 ceW Yeejle Fme meccesueve
keer cespeyeeveer kejWies~

eeGb[ peerjes meccesueve, 2015

5 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW meeFyej megj#ee mebyebOeer

efJeefYeVe cegeW leLee Fvemes Jele&ceeve ceW GlheVe nes jner egveewefleeeW hej
efJeeej-efJeceMe& nsleg eeGb[ peerjes meccesueve (Ground Zero Summit), 2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~
Fme meccesueve kee keWere efJe<ee ef[efpeue Fbef[ee-efmekeeesefjbie
ef[efpeue Fbef[ee Lee~
SefMeee kes metevee eeweesefiekeer SJeb meeFyej megj#ee efJeMes<e%eeW kes Fme
meccesueve kee Deeeespeve meeFyej megj#ee hesMesJejeW kes iewj-ueeYe mebIe
Fbef[eve Fbheesmeske kebmeesef&ece eje efkeee ieee Lee~
Fme 4 efoJemeere meccesueve kee GodIeeve keWere ie=n ceb$eer jepeveeLe
efmebn eje efkeee ieee~ Deheves mebyeesOeve ceW GvneWves Yetefce, Jeeeg,
peue leLee Debleefj#e kes meeLe meeFyej efJeMJe kees megj#ee kes heebeJeW
Deeeece keer meb%ee oer~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2013 keer leguevee ceW 2014 ceW Yeejle
ceW meeFyej DehejeOeeW ceW 70 eefleMele keer Je=ef ope& ngF& nw pees efke
2012 keer leguevee ceW 2013 ceW 64 eefleMele jner Leer~
Yeejle eje meeFyej megj#ee megefveefele kejves nsleg meeFyej veerefle ueeves
kes Deefleefje keF& Deve eeeme efkeS pee jns nQ efpeveceW je^ere
meeFyej megj#ee mecevJeeke [e@. iegueMeve jee keer DeOe#elee ceW Ske
meefceefle kee ie"ve Yeer Meeefceue nw~

le=leere Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve, 2015

l

ceOegcesn SJeb er.yeer. hej yeeueer meccesueve

Fb[esvesefMeee kes yeeueer Menj ceW ceOegcesn SJeb er.yeer. (lehesefoke)

pewmeer iebYeerj yeerceeefjeeW kes meePee Gvcetueve hej keWefle oes efoJemeere
meccesueve kee Deeeespeve 2-3 veJebyej, 2015 kees mebheVe ngDee,
efpemeceW Yeejle, eerve, heeefkemleeve, yeepeerue SJeb Fb[esvesefMeee pewmes
osMeeW ceW ceOegcesn SJeb er.yeer. kes cejerpeeW keer ye{leer mebKee hej efeblee
Jee keer ieF& leLee Fme yeele hej yeue efoee ieee efke [e@kejeW kees
ceOegcesn ([eeefyeerpe) kes cejerpeeW kee er.yeer. hejer#eCe kejves kes
efueS Yeer peeieke efkeee peeS~
OeeleJe nw efke ceOegcesn jesie Mejerj keer eeflej#ee eCeeueer kees
kecepeesj yeveelee nw, efpememes er.yeer. kee efMekeej nesves keer mebYeeJevee
leerve iegvee ye{ peeleer nw~
Fme meccesueve ceW Yeejle kes Gej eosMe SJeb PeejKeb[ eebleeW kes 10
peveheoeW ceW efkeS ieS meJex#eCe hej DeeOeeefjle Deebke[s peeiejCe
henue eje emlegle efkeS ieS, efpevemes en efve<ke<e& meeceves Deeee
efke er.yeer. mes emle eej ueesieeW ceW Ske ceOegcesn kee Yeer efMekeej nw~
meccesueve kes meceeheve hej peejer yeeueer Iees<eCeehe$e ceW er.yeer. SJeb
ceOegcesn kes jesefieeeW keer ye{leer mebKee kees Ske JewefMJeke egveewleer
ceeveles ngS peneb Fve oesveeW cepeeX keer peebe Deewj Fueepe ceW Jeeheke
mecevJee hej yeue efoee ieee nw, JeneR yeeeJe kes efueS efveCee&eke
keej&JeeF& efkeS peeves keer yeele kener ieF&~

Heee&JejCeere DehejeOeeW mes efveheves nsleg meccesueve

Fbjheesue SJeb etSveF&heer (United Nations Environment Programme-UNEP) kes mebege lelJeeJeOeeve ceW
efmebieehegj efmLele Fbjheesue kes keeee&uee ceW heee&JejCeere DehejeOeeW
mes efveheves kes efueS Ske oes efoJemeere meccesueve 16-17
veJebyej, 2015 kees mebheVe ngDee~
Je<e& 2013 kes yeeo Deeeesefpele en Fbjheesue-etSveF&heer kee
otmeje meccesueve Lee, efpemeceW 65 osMeeW kes 170 mes DeefOeke
Ge mlej kes efJeMes<e%eeW, 15 Debleje&e^ r e mebie"veeW kes eefleefveefOeeeW
SJeb Deveske osMeeW kes heee&JejCe ceb$eeuee kes DeefOekeeefjeeW ves
Yeeie efueee~
Fme meccesueve ceW JewefMJeke mlej hej heee&JejCe keer iegCeJeee,
pewJe efJeefJeOelee SJeb eeke=efleke mebmeeOeveeW kees mebjef#ele kejves
hej yeue efoee ieee leLee Deeieeceer Je<eeX kes efueS keee& eespevee
leweej efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee~
Fme meccesueve ceW heee&JejCe mes peg[s DehejeOeeW eLee- Jeve
peerJe, Jeeefvekeer, eot<eCe SJeb celme heeueve mes peg[s DehejeOeeW
mes mebyebefOele nj ekeej keer Kegefheee peevekeeefjeeW kes Deeoeveeoeve hej efJeMes<e peesj efoee ieee~

26-29 Deketyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer ceW le=leere

Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve (3rd IAFS) kee Deeeespeve
efkeee ieee~
eLece Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve 8-9 Deewue, 2008
kes oewjeve veF& efouueer ceW leLee efleere efMeKej meccesueve FefLeeesefheee
keer jepeOeeveer Deefome Deyeeyee ceW 24-25 ceF&, 2011 kes ceOe
Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
meccesueve nsleg efJeMes<e ueesiees ef[peeFve efkeee ieee Lee efpemeceW Ske Mesj
kee DeeOee Yeeie Yeejleere Mesj Deewj otmeje DeeOee Yeeie Deeerkeer Mesj
kes he ceW eoefMe&le Lee~ Fme ueesiees kee Oese Jeekee (MOTTO)
Lee- hegvepeeaeJf ele Yeeieeroejer-meePee ef~
le=leere DeeF&SSheSme meccesueve ceW 41 osMeeW kes je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW
meefnle meYeer 54 Deeerkeer osMeeW kes Gemlejere eefleefveefOeceb[ueeW eje
eefleYeeie efkeee ieee~ Deeerkee ceneerhe kes yeenj Deeerkeer osMeeW kee
en meyemes ye[e meccesueve Lee~
le=leere DeeF&SSheSme kes keee&eceeW kee cegKe Deeeespeve mLeue veF&
efouueer kee Fbefoje ieebOeer Sjsvee (Fve[esj msef[ece) Lee~
29 Deketyej kees le=leere DeeF&SSheSme kes meyemes cegKe keee&ece
je^eOe#eeW/MeemeveeOe#eeW SJeb Gvekes eefleefveefOeeeW keer efMeKej yew"ke
kee Deeeespeve efkeee ieee efpemekee keWere efJe<ee (Theme) Leeeieefle ceW Yeeieeroej : Ske ieefleMeerue Deewj heefjJele&veMeerue efJekeeme
SpeW[e keer Deesj~ Fme efMeKej yew"ke keer men-DeOe#elee Yeejleere
eOeeveceb$eer vejW ceesoer leLee efpecyeeyJes kes je^heefle je@ye& cegieeyes
(Deeerkeer mebIe kes Jele&ceeve DeOe#e) eje keer ieF&~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Fme efMeKej yew"ke ceW Deeerkee kees Deieues 5
Je<eeX ceW 10 efyeefueeve [e@uej kee efjeeeleer $e+Ce GheueyOe kejeS

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 58

peeves keer Iees<eCee keer~ meeLe ner GvneWves 600 efceefueeve [e@uej keer
Devegoeve meneelee Yeer eoeve kejves kee Ssueeve efkeee efpemeceW 100
efceefueeve [e@uej keer Yeejle-Deeerkee efJekeeme efveefOe leLee 10
efceefueeve [e@uej keer Yeejle-Deeerkee mJeemLe efveefOe Meeefceue nQ~
Fmekes Deefleefje Deieues 5 Je<eeX ceW Yeejle eje Deeerkeer e$eeW kees
Yeejle ceW efMe#ee nsleg 50,000 e$eJe=efeeeb Yeer eoeve keer peeSbieer~
Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer ceesoer ves Yeejle kes hetJe& je^heefle
Deyogue keueece eje heefjkeefuhele hewve Deeerkee F&-vesJeke& (pees
Yeejle Deewj 48 Deeerkeer osMeeW kees Ske-otmejs mes pees[lee nw) Deewj
Deeerkee ceW keewMeue eefMe#eCe SJeb efMe#ee mebmLeeveeW kes efJemleej ceW
meneelee eoeve kejves keer Yeer Iees<eCee keer~ Yeejle eje hewve
Deeerkee Jee&gDeue etefveJeefme&er keer mLeehevee ceW Yeer meneelee oer
peeSieer~
le=leere DeeF&SSheSme efMeKej yew"ke kes Deble ceW Yeejle Deewj
Deeerkeer osMeeW eje nmlee#eefjle 34 efyeboDg eeW Jeeuee efouueer Iees<eCeehe$e
(Delhi Declaration), 2015 leLee 52 efyeboDg eeW Jeeuee jCeveerelf eke
meneesie nsleg Yeejle-Deeerkee esceJeke& (India-Africa Framework for Strategic Cooperation) peejer efkeee ieee~
Deieuee Yeejle-Deeerkee cebe efMeKej meccesueve Je<e& 2020 ceW
Deeeesefpele efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~

mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015

l

25-27 efmelebyej, 2015 kes ceOe mebege je<^ cenemeYee kes

70JeW me$e kes oewjeve vetee@ke& ceW mebege je<^ melele efJekeeme

meccesueve (UN Sustainable Development Summit),

2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme meccesueve ceW Yeejle kee
eefleefveefOelJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje efkeee ieee~
mebege je<^ kes Fme meccesueve kee keWere efJe<ee (Theme) Lee
2015 : eFce hee@j iueesyeue SkeMeve hee@j heerhegue Sb[ huewves~
mebege je<^ melele efJekeeme meccesueve, 2015 kes oewjeve 25
efmelebyej kees mebege je<^ cenemeYee kes meYeer meomeeW eje Deieues
15 Je<eeX kes efueS melele efJekeeme nsleg SpeW[s ^ebmehee@efceie Dee@Jej
Jeu[& : efo 2030 SpeW[e hee@j memsvesyeue [sJeueheceW kees
Deewheeeefjke he mes mJeerkeej efkeee ieee~
Fmekes lenle Je<e& 2000 ceW mebege je<^ meneeyoer meccesueve ceW
efveOee&efjle menm$eeyoer efJekeeme ue#eeW (MDGs : Millennium
Development Goals; efpevekeer DeJeefOe Je<e& 2015 leke
efveOee&efjle Leer) kes mLeeve hej 2015-2030 DeJeefOe kes efueS
veS melele ef J ekeeme ue#e (SDGs : Sustainable
Development Goals) efveOee&efjle efkeS ieS nQ~
^ebmehee@efceie Dee@Jej Jeu[& Meer<e&ke Jeeues Fme melele efJekeeme SpeW[s
kes lenle kegue 17 melele efJekeeme ue#eeW (SDGs) kees Meeefceue
efkeee ieee nw efpevnW Je<e& 2015 mes 2030 keer DeJeefOe ceW eehle
efkeee peevee nw (osKeWyee@keme)~ Fve 17 melele efJekeeme ue#eeW kes
lenle 169 efJeefYeVe ue#eeW Deewj 304 lelmebyebOeer mebkeslekeeW kees
Yeer Meeefceue efkeee ieee nw~

melele efJekeeme ue#e (SDGs)

1. efveOe&velee : meYeer mLeeveeW mes meYeer ekeej keer efveOe&velee kees
meceehle kejvee~
2. YetKe SJeb Keee megj#ee : YetKe (Hunger) keer meceeefhle,
Keee megj#ee SJeb yesnlej hees<eCe eehle kejvee leLee melele
ke=ef<e kees ye{eJee osvee~
3. mJeemLe : mJemLe peerJeve megefveefMele kejvee leLee meYeer ueesieeW
kes efueS nj Deeeg ceW Des mJeemLe kees ye{eJee osvee~
4. efMe#ee : meceeJesMeer Deewj mecegef ele iegCeJeeehetCe& efMe#ee megevf eefMele
kejvee Deewj meYeer kes efueS DeepeerJeve DeefOeiece (Learning)
DeJemejeW kees ye{eJee osvee~
5. ueQefieke meceevelee SJeb ceefnuee meMeefekejCe : ueQefieke meceevelee
neefmeue kejvee leLee meYeer ceefnueeDeeW SJeb ue[efkeeeW kee
meMeefekejCe~
6. peue SJeb mJelee : meYeer kes efueS peue SJeb mJelee
(Sanitation) kee melele eyebOeve Deewj GheueyOelee megefveefMele
kejvee~
7. Tpee& : meYeer kes efueS Jenveere, efJeMJemeveere, melele Deewj
DeeOegefveke Tpee& leke hengbe megefveefMele kejvee~
8. DeeefLe&ke mebJe=ef : meYeer kes efueS hetCe& SJeb Glheeoke jespeieej
Deewj mecegefele keee& meefnle efvejblej, meceeJesMeer Deewj melele
DeeefLe&ke mebJe=ef kees ye{eJee osvee~
9. DeJemebjevee, DeeweesieerkejCe : eleemLeer (Resilient)
DeJemebjevee kee efvecee&Ce kejvee, meceeJesMeer Deewj melele

DeeweesieerkejCe kees ye{eJee osvee leLee veJeeJele&ve kees eeslmeeefnle

kejvee~
10. Demeceevelee : je<^eW kes yeere Deewj Gvekes Yeerlej Demeceevelee
(Inequality) ceW keceer ueevee~
11. Menj : MenjeW Deewj ceeveJe yeefmleeeW kees meceeJesMeer, megjef#ele,
eleemLeer SJeb melele yeveevee~
12. melele GheYeesie SJeb Glheeove : melele GheYeesie SJeb Glheeove
eefleceeve (Patterns) megefveefMele kejvee~
13. peueJeeeg heefjJele&ve : peueJeeeg heefjJele&ve Deewj Fmekes og<eYeeJeeW
mes efveheves nsleg DeefJeuebye keoce G"evee~
14. cenemeeiej : melele efJekeeme kes efueS cenemeeiejeW, meeiejeW SJeb
meecegef ke mebmeeOeveeW kee mebhees<eCeere Gheeesie SJeb mebj#eCe kejvee~
15. pewJe efJeefJeOelee, Jeve, cemLeueerkejCe : he=LJeer kes heeefjefmLeefleke
leb$eeW kes mebj#eCe, hegvemLee&hevee Deewj mebhees<eCeere Gheeesie kees
ye{eJee osvee, JeveeW kee melele he mes eyebOeve, cemLeueerkejCe
mes efvehevee, Yet#ejCe kees jeskevee leLee Fmekee JegleceCe
Deewj pewJe efJeefJeOelee neefveeeW hej jeske ueieevee~
16. Meebefle SJeb veee : melele efJekeeme nsleg MeebeflehetCe& SJeb meceeJesMeer
meceepeeW kees ye{eJee osvee, meYeer kes efueS veee leke hengbe
GheueyOe kejevee leLee meYeer mlejeW hej eYeeJeer, Gejoeeer
SJeb meceeJesMeer mebmLeeDeeW kee efvecee&Ce kejvee~
17. Yeeieeroeefjeeb : melele efJekeeme nsleg JewefMJeke Yeeieeroejer kee
hegveej Deewj efeeevJeeve kes lejerkeeW kees meg{ kejvee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 59

650 kees meJe&mecceefle mes DeheveeS peeves (pees efke 14 efmelebyej,

2015 kees Deheveeee ieee) leLee Fme meboYe& ceW Deeerkeer mecetn,
kewjerkee@ce Deewj Sue-69 mecetn kes meome osMeeW kes eeemeeW kee
mJeeiele efkeee~
LMDC mecetn keer yew"ke
l
14-15 efmelebyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer ceW meceeveefJeeej Jeeues efJekeemeMeerue osMeeW (LMDC : Like-Minded
Developing Countries) kes peueJeeeg heefjJele&ve Jeelee&keejeW
keer yew"ke kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme yew"ke ceW 13
osMeeW- DepeXervee, yeesefueefJeee, eerve, keetyee, Deue meuJee[esj,
FkeJes[esj, F&jeve, efvekeejeiegDee, JesvespegSuee, ceuesefMeee,
efJeSleveece, meToer Dejye Deewj Yeejle kes eefleefveefOeceb[ueeW ves
eefleYeeie efkeee~
l
Fme yew"ke kee GsMe hesejf me ceW nesves Jeeues Deeieeceer mebege je^
peueJeeeg heefjJele&ve meccesueve (COP 21/CMP11) kes meboYe&
ceW etSveShemeermeermeer kes lenle peueJeeeg heefjJele&ve Jeelee&DeeW
Deewj YeeJeer hesejf me mecePeewles kes meboYe& ceW Deeies ye{ves nsleg
SueSce[ermeer kees meJe&meccele heefjes#e GheueyOe kejevee Lee~
l
SueSce[ermeer eefleefveefOeeeW ves 10-12 Dekeyt ej, 2015 kes
oewjeve yeeseuf eefJeee eje Jeu[& heerhegume keebeWme Dee@ve keueeFces
eWpe Sb[ ef[heWme Dee@he ueeFhe (yeeseuf eefJeee kes efveefkeJeheeee,
keeseeyeebyee ceW mebheVe) kee Deeeespeve efkeS peeves kee mJeeiele
efkeee~

mebege je<^ Meebefle j#ee efMeKej meccesueve

28 efmelebyej, 2015 kees vetee@ke& efmLele mebege je<^ cegKeeuee
ceW mebege je<^ Meebefle j#ee efMeKej meccesueve (UN Peace
Keeping Summit) kee Deeeespeve efkeee ieee~
l
Fme meccesueve keer cespeyeeveer SJeb DeOe#elee Decesefjkeer je<^heefle
yejeke Deesyeecee ves keer leLee FmeceW mebege je<^ cenemeefeJe yeeve
keer-cetve, eerveer je<^heefle Meer efpeveefhebie, Yeejleere eOeeveceb$eer vejW
ceesoer Deewj heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe meefnle 50 mes
DeefOeke osMeeW kes je<^eOe#e/MeemeveeOe#e GheefmLele Les~
efJeefMe leLe
Yeejle ves Deye leke mebege je<^ kes 69 Meebefle j#eke efceMeveeW
ceW mes 48 ceW eefleYeeie efkeee nw efpeveceW 1,80,000 mes DeefOeke
Yeejleere mewefvekeeW (efkemeer Yeer Deve osMe mes DeefOeke) ves Yeeieeroejer
keer nw Deewj Fve Meebefle j#eke efceMeveeW ceW 161 Yeejleere mewefvekeeW ves
peerJeve kee yeefueoeve efkeee nw~ meeLe ner 82 osMeeW kes ueieYeie
800 Meebefle j#eke DeefOekeeefjeeW kees Yeer eefMe#eCe Yeejle eje efoee
ieee nw~
l
Fme meccesueve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves ceefnuee Meebefle j#ekeeW keer
DeefOeke mebKee Jeeueer leerve hegefueme FkeeFeeW meefnle 850 mewefvekeeW
keer Ske Deefleefje yeeefueeve kes eesieoeve keer Iees<eCee keer~ meeLe
ner GvneWves Menero ngS Meebefle j#ekeeW keer mce=efle ceW Ske mceejke
yeveeves keer Yeer ceebie keer~
l
Fme meccesueve kes oewjeve mebege je<^ Meebefle j#eke DeefYeeeveeW kes
efueS 50 mes DeefOeke osMeeW ves 40 npeej veS Meebefle mewefveke Deewj
hegefueme kes Deefleefje 40 nsefuekee@hj, 15 mewve Fbpeerefveeefjbie
gkeef[eeb Deewj 10 heeru[ Demheleeue kes eesieoeve hej menceefle
Jee keer~ eerveer je<^heefle Meer efpeveefhebie ves mLeeeer Meebefle mewefveke
hegefueme mkeJeee[ keer mLeehevee Deewj 8000 mewefvekeeW kee Deefleefje
mesvee yeue yeveeS peeves keer Iees<eCee keer~
l

peer-4 mecetn keer efMeKej yew"ke

l

peer-4 efJeMJe kes 4 ecegKe osMeeWyeepeerue, pece&veer, Yeejle Deewj

peeheeve kee mecetn nw pees efke mebege je<^ megj#ee heefj<eo ceW megOeejeW
kes efueS oyeeJe [eueves ceW vesle=lJekeejer Yetefcekee ceW nQ leLee es eejeW
osMe megj#ee heefj<eo kes efJemleej Deewj Fmekeer mLeeeer meomelee nsleg
Ske-otmejs keer oeJesoejer kee meceLe&ve kejles nQ~
26 efmelebyej, 2015 kees vetee@ke& ceW Yeejle kes Deeceb$eCe hej peer4 mecetn kes MeemeveeOe#eeW keer efMeKej yew"ke mebheVe ngF&~ %eeleJe nw
efke en efMeKej yew"ke Je<e& 2004 kes yeeo henueer yeej ngF& nw~
peer-4 mecetn keer mee: efMeKej yew"ke keer cespeyeeveer Yeejleere
eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves keer leLee FmeceW yeepeerue keer je<^heefle
ef[ucee jewmeshe, pece&veer keer eebmeuej Sbpesuee cekexue leLee peeheeve
kes eOeeveceb$eer efMebpees Syes ves Yeeie efueee~
meYeer vesleeDeeW ves megj#ee heefj<eo ceW megOeej nsleg Debleme&jkeejer Jeelee&DeeW
(IGN : Inter-Governmental Negotiations) kes efueS DeeOeej
kes he ceW hee"-DeeOeeefjle (Text-based) Jeelee& eefeee kees
Deeies ye{eS peeves mebyebOeer mebege je<^ cenemeYee kes efveCe&e 69/

Yeejle-eMeeble erheere osMe heesjce kee efMeKej meccesueve

l

21 Deiemle, 2015 kees Yeejle-eMeeble erheere osMe meneesie cebe

(FIPIC : Forum for India-Pacific Islands Cooperation) kee efleere efMeKej meccesueve peehegj ceW Deeeesefpele

efkeee ieee~ Fme cenJehetCe& #es$eere meneesie heesjce kee henuee

efMeKej meccesueve megJee (efhepeer) ceW veJebyej, 2014 ceW (eOeeveceb$eer
ceesoer keer efhepeer ee$ee kes oewjeve) mebheVe ngDee Lee~
Yeejle-eMeeble erheere osMe meneesie cebe kes Yeejle kes Deefleefje
eMeeble #es$e kes 14 ess erheere osMe meome nQ~ es nQefhepeer,
veew, efkeefjyeeleer, ceeFeesvesefMeee, kegke DeeFueQ[dme, meesueesceve
DeeFueQ[dme, ceeMe&ue DeeFueQ[dme, heehegDee vet efieveer, JevegDeeleg,
legJeeuet, veeret, heueeT, meceesDee SJeb eWiee~

efJekeeme nsleg efJee hej Debleje&<^ere meccesueve, 2015

l

13-16 pegueeF&, 2015 kes oewjeve FefLeeesefheee keer jepeOeeveer

Deefome Deyeeyee ceW efJekeeme nsleg efJee hej le=leere Debleje&<^ere
meccesueve (Third International Conference on Finance
for Development) kee Deeeespeve mebege je<^ kes lelJeeOeeve ceW
efkeee ieee~
Deefome Deyeeyee meccesueve ceW 2015-heMeele efJekeeme SpeW[s kes
lenle melele efJekeeme ue#eeW (SDGs) keer eeefhle nsleg DeeJeMeke
efJee keer GheueyOelee hej Jeeheke efJeceMe& ngDee leLee Deblele: melele
efJekeeme kes efJeeereve nsleg veee JewefMJeke SkeMeve SpeW[e (Global
Action Agenda) Deheveeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 60

GuuesKeveere nw efke mebege je<^ Jeeheej SJeb efJekeeme keebeWme

(UNCTAD) eje melele efJekeeme ue#eeW keer eeefhle hej 3.3
ef^efueeve mes 4.5 ef^efueeve [e@uej Jeeef<e&ke keer ueeiele Deeves kee
Deekeueve Jee efkeee ieee nw~ mebege je<^ kes ner Ske Deve
Devegceeve kes Devegmeej Deeieeceer 15 Je<eeX ceW veS ue#eeW kes meboYe& ceW
172.5 ef^efueeve [e@uej (11.5 ef^efueeve [e@uej eefleJe<e&)
leke keer DeeJeMekelee nesieer~

meer[eske-2015 meccesueve
l

veF& efouueer kes je<^ere mebeneuee ceW 7 mes 9 efmelebyej, 2015

leke meer[eske-2015 meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ en
henuee DeJemej Lee peye meer[eske keer yew"ke Yeejleere Gheceneerhe
ceW mecheVe ngF&~ OeeleJe nw efke meer[eske mebeneueeeW keer Debleje&<^ere
heefj<eo DeeFkee@ce kes efueS euesKeve nsleg Debleje&<^ere meefceefle nw~
Fme meccesueve kee GsMe euesKeve (Jen ecegKe eCeeueer efpemekes
eje meebmke=efleke OejesnjeW kees mebjef#ele efkeee peelee nw) mes peg[s
efJeMJe Yej kes hesMesJejeW kees Ske meeLe ueeves kee DeJemej eoeve
kejvee, Gvekes yeere yeeleeerle kees megiece yeveevee, efJeefJeOe meebmke=efleke
OejesnjeW mes mebyebefOele meteveeDeeW kee SkeerkejCe, Deeoeve-eoeve SJeb
ceOemLelee Lee~

Debeke&efke Yet efJe%eeve hej Debleje&<^ere mebiees<"er

12 mes 17 pegueeF&, 2015 kes oewjeve ieesJee ceW Debeke&efke
YetefJe%eeve hej Debleje&<^ere mebiees<"er (ISAES : International
Symposium on Antarctic Earth Sciences) kes 12JeW
mebmkejCe kee Deeeespeve efkeee ieee~
l
GuuesKeveere nw efke Debeke&efke Yet efJe%eeve hej eLece Debleje&<^ere
mebiees<"er kee Deeeespeve 1963 ceW kesheeGve ceW efkeee ieee Lee
leLee Fmekes Yeejle ceW Deeeesefpele nesves kee en henuee DeJemej nw~
Fmemes hetJe& SefMeeeF& osMeeW ceW Deye leke kesJeue peeheeve eje Fmekeer
cespeyeeveer keer ieF& nw~
l
Fme Debleje&<^er e heefjmebJeeo kee Deeeespeve keWere Debeke&efke Deewj
meceg DevegmebOeeve mebmLeeve (NCAOR), ieesJee eje efkeee ieee Lee~
l
12 pegueeF&, 2015 kees ner keWere efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer ceb$eer
[e@. n<e&JeOe&ve eje ieesJee kes Jeemkees-ef[-ieecee ceW SvemeerSDeesDeej
keer veF& DeeFmees^sme uesyeesjsjer kee GodIeeve efkeee ieee pees efke
DevegmebOeeve nsleg efJeefYeVe eeke=efleke lelJeeW kee Ge iegCeJeee efmLej
mecemLeeefveke efJeMues<eCe GheueyOe kejeSieer~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW Yeejle kes Debeke&efkee ceW oes
efeeeMeerue mLeeeer DevegmebOeeve keWcew$eer (1989 ceW mLeeefhele)
Deewj Yeejleer (2012 ceW mLeeefhele) nQ~ Yeejle kee eLece Debeke&efke
DevegmebOeeve keW oef#eCe iebiees$eer (1983 ceW mLeeefhele) Deye yehe&
ceW oyekej meceehle nes egkee nw~
l

MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO) kee efMeKej meccesueve

efyekeme (BRICS) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve

MebIeeF& meneesie mebie"ve (SCO : Shanghai Cooperation

Organization) kes je^eOe#eeW kee 15Jeeb Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve
9-10 pegueeF&, 2015 kes oewjeve Thee (me) ceW Deeeesepf ele

efkeee ieee~
me kes je^heefle Jueeefoceerj hegefleve keer cespeyeeveer SJeb DeOe#elee ceW
Deeeesefpele Fme meccesueve ceW Deve meome osMeeW ceW eerve kes je^heefle
Meer efpeveefhebie, efkeefie&mleeve kes je^heefle Deueceepeyeske DeleceyeeesJe,
leeefpeefkemleeve kes je^heefle Fceesceeueer jnceeve, kepeeKmleeve kes
je^heefle vetj meguleeve vepejyeeesJe SJeb Gpyesefkemleeve kes je^heefle
Fmueece kejerceesJe kes meeLe Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer Deewj
heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe ves Yeer eefleYeeie efkeee~
SmemeerDees kes Fme efMeKej meccesueve ceW Yeejle Deewj heeefkemleeve kees
Fme mebie"ve ceW hetCe& meome kes he ceW Meeefceue kejves kee efveCe&e
efueee ieee leLee keg lekeveerkeer eefeeeDeeW kes hetje nesves kes yeeo
Yeejle Deewj heeefkemleeve (Deye leke FvnW SmemeerDees ceW hee&Jes#eke
kee opee& eehle Lee) Deieues Je<e& mes Fme mebie"ve kes hetCe& meome yeve
peeSbies~
SmemeerDees kes Thee efMeKej meccesueve ceW yesueeme kees hee&Jes#eke
(Observer) opee& efoS peeves leLee Depejyewpeeve, Deecexefveee,
kecyeesef[ee Deewj vesheeue kees Jeelee& Yeeieeroej (Dialogue Partner) yeveeS peeves kees Yeer mJeerke=efle oer ieF&~ %eeleJe nw efke
SmemeerDees ceW Yeejle Deewj heeefkemleeve kes Deefleefje F&jeve, cebieesefueee
SJeb Deheieeefvemleeve kees hee&Jes#eke kee leLee legkeea SJeb eeruebkee kees
Jeelee& Yeeieeroej kee opee& henues mes eehle nw~
SmemeerDees kes Fme efMeKej meccesueve kes Deble ceW meome osMeeW eje
nmlee#eefjle Thee Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~
Thee meccesueve kes oewjeve meome osMeeW eje meercee megj#ee mebyebOeer
mecePeewles hej nmlee#ej efkeS ieS leLee ejcehebLe kee cegkeeyeuee
kejves nsleg veF& mebefOe leweej kejves hej Yeer menceefle Jee keer ieF&~
efJeefMe leLe
MebIeeF& Meneesie mebie"ve kee Deieuee (16Jeeb) efMeKej meccesueve
efmelebyej, 2016 ceW Gpyesefkemleeve keer jepeOeeveer leeMekebo
ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee Deewj me kes mLeeve hej Deye
Deieues meccesueve leke Gpyesefkemleeve Fme mebie"ve kee DeOe#e
yeveeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke SmemeerDees kes je^eOe#eeW kes Deefleefje
Fmekes meome osMeeW kes Meemeve ecegKeeW keer yew"ke Yeer Jeeef<e&ke
DeeOeej hej Deeeesefpele keer peeleer nw efpemekee veJeervelece mebmkejCe
14-15 efomebyej, 2015 kes oewjeve eerve kes PeWiePet ceW mebheVe
ngDee nw~

8-9 pegueeF&, 2015 kes oewjeve me kes yeeMkeesleexmleeve mebIeere

#es$e kes Thee (Ufa) Menj ceW efyekeme (BRICS : yeepeerue, me,
Yeejle, eerve SJeb oef#eCe Deeerkee) kee meeleJeeb efMeKej meccesueve
Deeeesefpele efkeee ieee~
efyekeme kee meeleJeeb efMeKej meccesueve efyekeme meePesoejer : JewefMJeke
efJekeeme kee Ske MeefeMeeueer keejke kes keWere efJe<ee kes meeLe
Deeeesefpele efkeee ieee~
efyekeme kes Fme efMeKej meccesueve ceW Deheves Yee<eCe kes oewjeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 61

eOeeveceb$eer ceesoer eje meome osMeeW kes ceOe meneesie keer DeefYeJe=ef
nsleg efvecveefueefKele 10 emleeJe (efpevnW ome keoce keer meb%ee oer
ieF& nw) jKes ieSJeeef<e&ke efyekeme Jeeheej cesues kee Deeeespeve;
jsueJes MeesOe keW keer mLeehevee; efyekeme efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve~;
efyekeme ef[efpeue henue; efyekeme ke=ef<e DevegmebOeeve keW keer mLeehevee;
jepeeW SJeb mLeeveere mejkeejeW kee cebe; Jeeef<e&ke efyekeme Kesue eefleeeseif elee
SJeb efyekeme mheesmd e& keeGbemf eue; Fve osMeeW kes Meer<e& Dee@e[f mebmLeeveeW kes
ceOe meneesie; MenjeW kes ceOe meneesie; leLee veJemLeeefhele vet [sJeueheceW
yeQke keer eLece ecegKe heefjeespevee mJe Tpee& kes #es$e ceW nes~
efyekeme kes meeleJeW efMeKej meccesueve kes Deble ceW 9 pegueeF&, 2015
kees meome osMeeW eje Thee Iees<eCeehe$e, DeeefLe&ke meneesie nsleg
jCeveerefle leLee Thee keee& eespevee hej nmlee#ej efkeS ieS~
Thee meccesueve kes oewjeve efyekeme kes veS efJeeere mebmLeeveeW- vet
[sJeueheceW yeQke (NDB) Deewj Deekeefmceke efjpeJe& JeJemLee
(CRA : Contingency Reserve Arrangement) keer mLeehevee
nsleg iele Je<e& heese&uespee (yeepeerue) ceW "W efyekeme meccesueve ceW ngS
mecePeewleeW kes ueeiet nesves keer Iees<eCee keer ieF&~
vet [sJeueheceW yeQke eje Deewue, 2016 mes efyekeme osMeeW keer
Deheveer mLeeveere cegeDeeW ceW $e+Ce GheueyOe kejeS peeves kee efveee
meome osMeeW eje efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke Fme yeQke kee
cegKeeuee MebIeeF& ceW mLeeefhele efkeee ieee nw leLee Fmekes eLece
DeOe#e Yeejle kes eKeele yeQkej kes.Jeer. keeceLe nQ~
efJeefMe leLe
efyekeme kee Deieuee (8Jeeb) efMeKej meccesueve 2016 ceW
Yeejle kes veF& efouueer ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~ Fme
meboYe& ceW hejJejer, 2016 ceW Yeejle kees me mes efyekeme keer
DeOe#elee nmleebleefjle nesieer leLee Yeejle efomebyej, 2016
leke (kegue 11 ceen) Fme mecetn kee DeOe#e jnsiee~
veJebyej, 2015 ceW Debleeuee (legkeea) ceW mebheVe peer-20 efMeKej
meccesueve kes vesheLe ceW efyekeme mecetn kes vesleeDeeW keer yew"ke Yeer
ngF& efpemeceW eOeeveceb$eer ceesoer ves Deeieeceer veF& efouueer meccesueve
kee keWere efJe<eeefyeefu[b ie efjmheebemf eJe, Fvkeuetemf eJe Sb[
keuesekf eJe mee@uetMebme jKes peeves keer Iees<eCee keer~

peer-7 kee 41Jeeb efMeKej meccesueve

7-8 petve, 2015 kes oewjeve efJeMJe kes 7 Meer<e& Deeweeseif eke SJeb
efJekeefmele osMeeW leLee etjesheere mebIe kes mecetn peer-7 (G-7 : Group of
Seven) kee 41Jeeb Jeeef<e&ke efMeKej meccesueve pece&veer kes yeeJesejf ee
efmLele mkeuee@me Sucet (Schloss Elmau) ceW Deeeesepf ele efkeee
ieee~ en me kes yeiewj Fme mecetn kee 24Jeeb efMeKej meccesueve Lee~
efMeKej meccesueve kes Deble ceW peer-7 mecetn kes meYeer vesleeDeeW eje
nmlee#eefjle mkeuee@me Sucet Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee~
peer-7 kee Deieuee (42Jeeb) efMeKej meccesueve peeheeve kes keeefMekees
erhe ceW efmLele Meercee (Shima) ceW Deeeesefpele efkeee peeSiee~
SefMeee-Deeerkee mebmceejke meccesueve, 2015
22 Deewue, 2015 kees Fb[esvesefMeee kes yeeb[bgie (Bandung)
ceW Je<e& 1955 kes Ssefleneefmeke SefMeee-Deeerkee meccesueve
(yeeb[bgie meccesueve) keer 60JeeR Je<e&ieeb" kes DeJemej hej mebmceejke
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 1955 ceW yeeb[bgie ceW ner SefMeee
Deewj Deeerkee kes veJe mJeleb$e osMeeW kee meccesueve Deeeesefpele
efkeee ieee Lee efpememes Deblele: iegefvejhes#e Deeboesueve (NAM)
keer veeRJe he[er Leer~

iuesefMeej efJe%eeve hej Debleje&^ere meccesueve

10 mes 6 ceee&, 2015 kes oewjeve kee"ceeb[t (vesheeue) ceW Ge

heJe&leere SefMeee ceW iuesefMeej efJe%eeve hej Debleje&^ere meccesueve
kee Deeeespeve efkeee ieee~
Fme Debleje&<^ere meccesueve kes lenle SefMeee kes Ge-heJe&leere
#es$e ceW iuesefMeejeW ceW Jele&ceeve ceW nes jns heefjJele&veeW kes meeLe-meeLe
GveceW henues nes egkes Deewj YeeJeer heefjJele&veeW SJeb lelmebyebOeer
efvejer#eCeeW hej efJeMeo eee& keer ieF& leLee iuesefMeej [eeveeefcekeme
(efnceveo ieeflekeer) hej Yeer cenJehetCe& DeOeeve Deewj MeesOe he$e
emlegle efkeS ieS~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 62

Yeejle kes Debleje&^ere mebyebOe

(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
eOeeveceb$eer ceesoer keer Deheieeefvemleeve ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee peeheeve kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee Yeejle-heeke : Jeeheke efhe#eere Jeelee& keer Iees<eCee
eOeeveceb$eer ceesoer keer efmebieehegj ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer ceuesefMeee ee$ee Yeejleere eOeeveceb$eer keer efyesve ee$ee Yeejleere je^heefle keer heefece SefMeee ee$ee
pece&ve eebmeuej keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer Decesefjkee ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer DeeejueQ[ ee$ee eeruebkee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee mesMesume kes
je<^heefle keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer ceOe SefMeee ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer mebege Dejye Deceerjele ee$ee ceespeeefcyeke kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee
lebpeeefveee kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer yeebiueeosMe ee$ee veerojueQ[md e kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee Yeejleere je^heefle keer mJeer[ve Deewj yesueeme
ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer ef$eosMeere ee$ee eOeeveceb$eer ceesoer keer etjeshe ee$ee Yeejleere eOeeveceb$eer keer eeruebkee ee$ee

eOeeveceb$eer ceesoer keer Deheieeefvemleeve ee$ee

25 efomebyej, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer

Deheieeefvemleeve keer ee$ee hej jns~ Fmemes hetJe& 27-29 Deewue,
2015 kes oewjeve Deheieeefvemleeve kes je^heefle ceesncceo DeMejhe
Ieeveer ves Yeejle keer jepekeere ee$ee keer Leer~
Deheveer mee: DeHeieeefvemleeve ee$ee kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer ves
DeHeieeveer je^heefle DeMejHe Ieeveer leLee cegKe keee&keejer (eerhe
Skepeerkeetef Je) [e@. Deyoguuee Deyoguuee kes meeLe efJemle=le Jeelee& keer
Deewj GvneWves hetJe& je^heefle neefceo kejpeF& mes Yeer cegueekeele keer~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeveer je^heefle DeMejhe Ieeveer kes meeLe
mebege he mes keeyegue ceW Yeejleere meneelee mes 9 kejes[ [e@uej ceW
efveefce&le Deheieeefvemleeve keer mebmeo vesMeveue Demescyeueer kes YeJeve
kee GodIeeve efkeee~ Fme heefjmej kes Ske Yeeie kee veece hetJe&
Yeejleere eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer kes veece hej Deue
yuee@ke jKee ieee nw, efpemekee GodIeeve Yeer eOeeveceb$eer ceesoer ves
efkeee~
Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeefvemleeve keer vesMeveue
Demescyeueer (cesMejevees efpejiee SJeb Jeesuesmeer efpejiee) kees Yeer mebyeesefOele
efkeee~ Deheves mebyeesOeve ceW GvneWves efnboer efheuce pebpeerj kes he"eve
hee$e Mesj Keeve Deewj jyeeRveeLe wieesj keer ceMentj keneveer
keeyegueerJeeuee kes efkejoej kee GuuesKe kejles ngS Yeejle Deewj
Deheieeefvemleeve kes heejmheefjke mebyebOeeW kees Deewj meg{ yeveeS peeves
hej yeue efoee~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheieeveer e$eeW kees eefleJe<e& Yeejle ceW DeOeeve
nsleg eoe 1000 e$eJe=efeeeW kees 2017 mes Deeies 5 Je<eeX kes
efueS efJemleeefjle kejves keer Iees<eCee keer~ Fmekes Deefleefje GvneWves
Deheieeveer mesvee kes MeneroeW kes 500 yeeeW kees Yeer e$eJe=efe
eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer~
eOeeveceb$eer ceesoer keer heeefkemleeve ee$ee : eOeeveceb$eer ceesoer
Deheieeefvemleeve ee$ee mes ueewles mecee 25 efomebyej, 2015 kees
ner heeefkemleeve Yeer kes peneb ueenewj nJeeF& Des hej Gvekeer
DeieJeeveer heeefkemleeveer eOeeveceb$eer veJeepe Mejerhe ves keer~ lelheeele
Jes nsefuekee@hj mes veJeepe Mejerhe kes heeefjJeeefjke DeeJeeme jeeefJebo
hewuesme ieS peneb GvneWves heeefkemleeveer eOeeveceb$eer kes meeLe yew"ke
keer~ eOeeveceb$eer ceesoer ves veJeepe Mejerhe kees Gvekes pevceefove hej

yeOeeF& oer leLee Gvekeer veeefleve cesnefvemee kes efJeJeen meceejesn kes
keee&ece ceW Yeer Jes Meeefceue ngS~ GuuesKeveere nw efke ueieYeie 12
Je<eeX kes yeeo efkemeer Yeejleere eOeeveceb$eer ves heeefkemleeve keer ee$ee
keer nw~ Fmemes henues lelkeeueerve eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer
12JeW meeke& meccesueve (4-6 peveJejer, 2004) ceW eefleYeeie nsleg
Fmueeceeyeeo ieS Les~
Deheieeefvemleeve keer meuecee yeebOe heefjeespevee
22 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee
ceW Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Deheieeefvemleeve
keer meuecee yeebOe heefjeespevee (Slam Dam Project) kes
hegveefve&cee&Ce SJeb Gmes hetje efkeS peeves kees 1775.69 kejes[
. keer hegvejeref#ele ueeiele kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme heefjeespevee kee petve, 2016 leke hetCe& kej efueee peevee
efveOee&efjle efkeee ieee nw~ Fme heefjeespevee kee efeeevJeeve
keWere peue mebmeeOeve ceb$eeuee kes lenle meeJe&peefveke #es$e kes
Gheece Jeehekee@me (WAPCOS) eje efkeee pee jne nw~
Fme heefjeespevee kes meheueleehetJe&ke hetje nesves kes yeeo Tpee&
SJeb peue keer GheueyOelee, Deheieeefvemleeve kes heefeceer #es$e kes
mebhetCe& DeeefLe&ke efJekeeme ceW cegKe Yetefcekee efveYeeSieer leLee
Deheieeefvemleeve ceW Yeejle kes eefle meodYeeJevee efJemleej ceW
meneeke nesieer~ Fme heefjeespevee kes hetCe& nes peeves mes heefeceer
Deheieeefvemleeve ceW Tpee& Deewj ke=ef<e DeeJeMekeleeSb hetjer nes
mekeWieer~
heefeceer Deeieeefvemleeve kes nsjele eeble ceW njer o (Hari
Rud) veoer hej mLeeefhele meuecee yeebOe heefjeespevee kes lenle
107.5 ceerj Tbes yeebOe Deewj 14-14 cesieeJee keer leerve
FkeeFeeW (kegue 42 cesieeJee #ecelee) Jeeues peue efJeegle ie=n
kee efvecee&Ce Meeefceue nw~ Fme heefjeespevee kes lenle 75,000
nskesej Yetefce keer efmebeeF& nsleg heeveer es[ves kee eeJeOeeve Yeer
efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Yeejleere hees Deewj Decesefjkeer [e@uej keer
efJeefvecee ojeW ceW heefjJele&veeW leLee heefjeespevee hetCe& nesves keer
efJemleeefjle DeJeefOe kes keejCe hejeceMe& MegukeeW ceW Je=ef Deewj
Deheieeveer keefce&eeW kes eefMe#eCe Deeefo kes eueles Fme heefjeespevee
keer ueeiele ceW mebMeesOeve DeeJeMeke nes ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 63

eOeeveceb$eer ceesoer keer me ee$ee

SeF&meer keer efJeefvecee&Ce megefJeOeeDeeW kes GVeeve Deewj

DeeOegefvekeerkejCe kes efueS meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(j) emeej Yeejleer Deewj ef[efpeue sueerefJepeve jefMeee kes ceOe
emeejCe kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
(k) Yeejle kes eiele mebieCeve efJekeeme keW (C-DAC : Centre
for Development of Advance Computing) SJeb
Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve yebieueg (IISc) Deewj me keer
ueesceesveesmeesJe cee@mkees ms etefveJeefme&er (MSU) kes ceOe
ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve~
(l) meer-[wke Deewj me keer DeespesSmemeer iueesveeme SJeb iueesveeme
etefveeve kes ceOe ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve~
(m) me kes megotj-hetJe& ceW efveJesMe meneesie kes #es$e ceW ee hee@Jej
kebheveer efue. Deewj meer megotj-hetJe& efJekeeme ceb$eeuee kes ceOe
mecePeewlee %eeheve~
(n) me kes ceneerheere ceivele (Continental Shelf) Deewj
leJeleea (Onshore) #es$eeW ceW neF[^eks eeye&veeW kes YetieYeeae meJex#eCe,
DevJes<eCe SJeb Glheeove ceW meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(o) me keer je@meveshe Dee@eue kebheveer Deewj Yeejle kes Fbef[eve
Dee@eue efue. SJeb Dee@eue Fbef[ee efue. kes ceOe me kes
leJeleea #es$e ceW neF[^eskeeye&veeW kes YetieYeeae meJex#eCe, DevJes<eCe
SJeb Glheeove ceW meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(p) me kes otmejs meyemes ye[s lesue #es$e Jebkeesjveshe ceW mebege
Gheece kes me=peve kes mebyebOe ceW eLece ejCe meceeheve-hetJe&
keeeeX kes meheue meceeheve keer hegef~
(q) DeeegJexo kes #es$e ceW meneesie hej Yeejle keer meW^ue keeGbefmeue
hee@j efjmee& Fve DeeegJexefoke meeFbmespe leLee heerhegume eW[efMehe
etefveJeefme&er Dee@he jefMeee (PFUR) kes ceOe kejej~
efJeefMe leLe
lesue Deewj iewme #es$e ceW ngS mecePeewleeW kes lenle Yeejle keer DeesSvepeermeer
efJeosMe efue. (OVL) meeFyesejf ee kes Jebkeesjveshe lesue #es$e ceW 15
eefleMele efnmmesoejer 1.3 efyeefueeve [e@uej kes efveJesMe mes eehle
kejsieer~ meeLe ner neF[^eks eeye&veeW kes YetieYeeae meJex#eCe, DevJes<eCe SJeb
Glheeove ceW meneesie kes meeLe Dee@eue Fbe[f ee Deewj Fbe[f eve Dee@eue
ves leeme-etee&Ke vesheis espeesoes yeeeee lesue #es$e ceW efnmmesoejer kes
DeefOeenCe nsleg osveoeefjeeW Deewj heefjmebheefeeeW keer peebe kees Debelf ece
mJehe efoS peeves kes efueS Yeer iewj-yeeOekeejer kejej efkeS nQ~
Yeejle keer efvepeer #es$e keer kebheveer efjueeebme ef[heWme efueefces[ Deewj
Sej ef[heWme efcemeeFue eCeeueer efJekeefmele kejves Jeeueer me keer
DeeCeer kebheveer DeueceepeDeebles efceuekej Yeejle ceW DeeJeMeke
nJeeF& j#ee efcemeeFueeW SJeb j[ej eCeeefueeeW kee efJekeeme SJeb
efvecee&Ce kejves hej mencele ngS nQ~ FmeceW erDeesDeej1Sce efcemeeFue
eeseece, j[ej SJeb Deeescess[ keb^esue efmemce Meeefceue nQ~
esceefueve ceW ngF& yew"ke kes oewjeve je^heefle hegelf eve ves eOeeveceb$eer ceesoer kees
cenelcee ieebOeer keer [eejer kee Ske nmleefueefKele he= Deewj yebieeue kes
vepeeheer jepeJebMe keer 18JeeR Meleer keer Ske leueJeej Yeer YeW keer~
eOeeveceb$eer ceesoer ves me kes ecegKe Deeheoe eyebOeve keW vesMeveue
eeFefmeme cewvespeceW meWj (NCMC) kee oewje efkeee leLee
GvneWves cee@mkeeW ceW eW[dme Dee@he Fbef[ee kes Deeeespeve ceW Yeejleere
mecegoee keer Ske ye[er meYee kees Yeer mecyeesefOele efkeee~
(i)

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 23-24 efomebyej, 2015 kes

oewjeve me keer ee$ee hej jns~ Gvekeer en ee$ee Yeejle-me
efMeKej yew"keeW keer e=bKeuee keer 16JeeR Jeeef<e&ke ke[er kes meboYe& ceW
mebheVe ngF&~ Fmemes henues Jes 8-10 pegueeF&, 2015 kes oewjeve
me kes Thee Menj ceW 7JeW efyekeme efMeKej meccesueve SJeb 15JeW
SmemeerDees efMeKej meccesueve ceW eefleYeeie nsleg me ieS Les~
Fmemes hetJe& 7-11 ceF&, 2015 kes oewjeve Yeejleere je^heefle eCeye
cegKepeea efleere efJeMJeeg ceW efce$e je^eW keer efJepee (efpemes me ceW es
hewef ^ eeefke Jeej kene peelee nw) keer 70JeeR Je<e&ieeb" hej Deeeesepf ele
meceejesn ceW Yeeie uesves kes efueS me keer ee$ee hej jns Les leLee
efomebyej, 2014 ceW meer je^heefle Jueeefoceerj hegelf eve 15JeeR Yeejleme efMeKej yew"ke kes efueS Yeejle keer ee$ee hej DeeS Les~
24 efomebyej, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer ceesoer Deewj meer
je^heefle hegelf eve kes ceOe 16JeeR Yeejle-me efMeKej yew"ke cee@mkees kes
esceefueve ceW mebheVe ngF& efpemeceW oesveeW vesleeDeeW ves heejmheefjke cenJe kes
efJeefYeVe Debleje&e^ r e SJeb efhe#eere cegeW hej efJemle=le Jeelee& keer~
16JeeR Yeejle-me efMeKej yew"ke kes heeele oesveeW osMeeW eje
mebege JeeJe meePee efJeMJeeme, veS ef#eeflepe (Shared Trust,
New Horizons) peejer efkeee ieee leLee oesveeW he#eeW kes ceOe
kegue 17 mecePeewleeW hej nmlee#ej efkeS ieS efpevekee mebef#ehle
efJeJejCe Fme ekeej nw
(a) oesveeW osMeeW kes veeieefjkeeW keer keg esefCeeeW keer heejmheefjke
ee$eeDeeW kes efueS DeeJeMekeleeDeeW kes mejueerkejCe hej Yeejle
Deewj me kes ceOe 21 efomebyej, 2010 kes mecePeewles kes
mebMeesOeve nsleg eeseskee@ue~
(b) jepeveefeke Deewj DeeefOekeeefjke heemehees& OeejkeeW kes efueS
heejmheefjke ee$ee JeJemLee hej Yeejle Deewj me kes ceOe 3
efomebyej, 2004 kes mecePeewles kes mebMeesOeve nsleg eeseskee@ue~
(c) nsefuekee@hj Fbpeerefveeefjbie kes #es$e ceW meneesie hej kejej :
Fmekes lenle oesveeW osMe ceske Fve Fbef[ee kes Debleie&le meer
keeceesJe (Kamov) 226 mewve nsefuekee@hjeW kes Yeejle ceW
mebege efvecee&Ce hej mencele ngS nQ~
(d) 2015-17 DeJeefOe nsleg meercee Meguke GuuebIeveeW mes efveheves
kes efueS oesveeW osMeeW kes ceOe meneesie keer eespevee~
(e) Yeejle kes hejceeCeg Tpee& efJeYeeie leLee me kes ms Se@ecf eke
Svepeea keeheexjMs eve je@meSce (Rosatom) kes ceOe me
eje ef[peeFve keer ieF& veeefYekeere mebeb$e FkeeFeeW kes efueS
Yeejle ceW efJeefvecee&Ce kes mLeeveerekejCe nsleg eeseece Dee@he SkeMeve
: Fmekes lenle Yeejle keer kebheefveeeW keer Yeeieeroejer kes meeLe me
Yeejle ceW 12 veS veeefYekeere Tpee& mebeb$e mLeeefhele kejsiee~
(f) jsueJes #es$e ceW lekeveerkeer meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
(g) Yeejle ceW meewj Tpee& mebeb$eeW kes efvecee&Ce kes meboYe& ceW mecePeewlee
%eeheve~
(h) Yeejle kes HEC Deewj me kes CNIITMAS kes ceOe
HEC ceW Yeejer Fbpeerefveeefjbie ef[peeFve nsleg meWj Dee@he
SkemeerueWme (Glke=lee keW) kes efJekeeme ceW meneesie hej
mecePeewlee %eeheve~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 64

peeheeve kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

11-13 efomebyej, 2015 kes oewjeve peeheeve kes eOeeveceb$eer efMebpees

Syes ves Yeejle-peeheeve Jeeef<e&ke efMeKej yew"ke nsleg Yeejle keer
DeeefOekeeefjke ee$ee mebheVe keer~ %eeleJe nw efke iele Je<e& esefkeees ceW
Deeeesefpele efheueer efMeKej yew"ke (efmelebyej, 2014) ceW oesveeW
osMeeW kes eOeeveceb$eer efhe#eere mebyebOeeW kees efJeMes<e meeceefjke SJeb
JewefMJeke meePesoejer kes he ceW mlejesVele kejves hej mencele ngS Les~
11 efomebyej kees veF& efouueer henbges peeheeveer eOeeveceb$eer mes henues
Yeejleere efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe ves cegueekeele keer leLee Gmekes
yeeo eOeeveceb$eer efMebpees Syes ves leepe hewuesme nesue ceW meerDeeF&DeeF&,
efhekekeer Deewj Smeesewce eje Deeeesefpele Yeejle-peeheeve FveesJesMeve
mesefceveej ceW eefleYeeie efkeee~
12 efomebyej kees megyen eOeeveceb$eer Syes ves eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe
leepe hewuesme ceW ner Yeejle-peeheeve JeeJemeeefeke vesleeDeeW kes cebe keer
yew"ke ceW Yeeie efueee Deewj efhej Gvekee je^heefle YeJeve ceW Deewheeeefjke
mJeeiele efkeee ieee~ lelheeele GvneWves eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe
nwojeyeeo neGme ceW efMeKej yew"ke keer efpemeceW oesveeW he#eeW eje
heejmheefjke meneesie kes efJeefYeVe #es$eeW kes mebJeOe&ve kes Deefleefje efJeefYeVe
#es$eere SJeb Debleje&e^ r e cegeW hej Yeer Jeeheke eee& keer ieF&~
oesveeW osMeeW keer Fme efMeKej yew"ke kes yeeo Yeejle-peeheeve efJepeve
2015 : efnboer-eMeeble #es$e Deewj hetjs efJeMJe ceW Meebefle SJeb mece=ef
nsleg efceuekej keee& kejves keer efJeMes<e meeceefjke SJeb JewefMJeke meePesoejer
hej mebege JeeJe peejer efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje Yeejle Deewj
peeheeve eje efJeefYeVe #es$eeW ceW peejer meneesie SJeb mebhekeeX keer efmLeefle
hej 80 efyebogDeeW Jeeuee leLe he$eke (Fact Sheet) Yeer peejer
efkeee ieee Deewj oesveeW osMeeW kes ceOe 16 efJeefYeVe kejejeW/mecePeewlee
%eeheveeW/omleeJespeeW hej nmlee#ej Yeer efkeS ieS~
efMeKej Jeelee& kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer ves esVeF& Deewj Denceoeyeeo
oesveeW ceW ces^es jsue heefjeespeveeDeeW kes efueS ueieYeie 100 efyeefueeve
esve kes peeheeveer Dees[erS (ODA : Official Development
Assistance) $e+CeeW kee mJeeiele efkeee~ eOeeveceb$eer ceesoer ves
efvehheve Skemehees& Sb[ FvJesmceW FbMeesjWme (NEXI) Deewj peeheeve
yeQke hee@j FbjvesMeveue keesDee@hejsMeve (JBIC) eje 1.5 ef^efueeve
esve (ueieYeie 83 npeej kejes[ .) keer peeheeve-Yeejle ceske Fve
Fbef[ee efJeMes<e efJee hees<eCe megefJeOee kee Yeer mJeeiele efkeee efpemekee
GsMe Yeejle ceW peeheeveer kebheefveeeW kes ele#e efveJesMe leLee peeheeve
mes Jeeheej kees ye{eJee osvee, DeeJeMeke DeJemebjevee kes efJekeeme
meefnle Yeejle ceW meceke#eeW keer keejesyeejer ieefleefJeefOeeeW kee meceLe&ve
kejvee Deewj Yeejle mejkeej keer ceske Fve Fbef[ee veerefle kees meekeej
kejves ceW ceoo kejvee nw~ otmejer Deesj, Yeejle ves eneb yeve jner
peeheeve Fb[efm^eue eGveefMehe ceW efveJesMe Deekeef<e&le kejves nsleg
efJeMes<e hewkespe GheueyOe kejeves kee Jeeoe efkeee nw~
Yeejle eje peeheeefveeeW kes efueS Deeieceve hej Jeerpee keer megefJeOee
eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF& nw pees efke 1 ceee&, 2016 mes
ueeiet nes peeSieer~
JeeJemeeefeke heesjce kees mebyeesefOele kejles ngS eOeeveceb$eer efMebpees Syes
ves eOeeveceb$eer ceesoer keer DeeefLe&ke veerefleeeW kees efMebkeevemesve (peeheeveer
Yee<ee ceW yegues ^sve nsleg eege) pewmee yeleeles ngS kene efke es
veerefleeeb neF& mheer[, megjef#ele, Yejesmescebo Deewj meyekees meeLe ueskej
eueves Jeeueer nQ~

nmlee#eefjle mecePeewles
(i) hejceeCeg Tpee& kes MeebeflehetCe& eeeesieeW ceW meneesie kes efueS
kejej hej %eeheve~
(ii) neF&mheer[ jsueJes hej meneesie %eeheve~
(iii) j#ee GhekejCeeW kes nmleeblejCe SJeb eeweesefiekeer meneesie mes
mebyebefOele kejej~
(iv) Jeieeake=le (Classified) mewve metevee kes mebj#eCe kes efueS
megj#ee GheeeeW mes mebyebefOele kejej~
(v) oesnje kejeOeeve heefjnej kejej (DTAA; 1989 ceW
nmlee#eefjle) kes mebMeesOeve eeseskee@ue hej kejej~
(vi) jsue #es$e ceW eeweesefiekeer meneesie hej meneesie %eeheve~
(vii) Yeejle kes DevegmebOeeve ef[peeFve Deewj ceeveke mebie"ve (RDSO)
leLee peeheeve jsueJes lekeveerkeer DevegmebOeeve mebmLeeve (JRTRI)
kes yeere eeweesefiekeer meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
(viii) Yeejle kes efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer efJeYeeie leLee peeheeve efJe%eeve
SJeb eeweesefiekeer SpeWmeer kes yeere meeceefjke Debleje&^ere meneesie
keee&ece hej cebMee he$e~
(ix) efJe%eeve kes mebJeOe&ve nsleg egJee MeseOekelee&DeeW kee efJeefvecee
keee&ece mLeeefhele kejves kes efueS cebMee he$e~
(x) efMe#ee kes #es$e ceW meneesie %eeheve~
(xi) Yeejle kes veerefle Deeeesie Deewj peeheeve kes Fbmerdet Dee@he
Svepeea Fkeesvee@efcekeme (IEEJ) kes ceOe meneesie hej cebMee
JeeJe~
(xii) efeefkelmee Gheeesie efJeefveeceve Jeelee& Deewj meneesie hejsKee
hej meneesie %eeheve~
(xiii) DeebOe eosMe jepe Deewj peeheeve kes eseecee eerheskeej kes
yeere meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
(xiv) kesjue jepe Deewj peeheeve kes ueske vekeewceer, ueske efMebpeer SJeb
ceeGb [eemesve Sefjee ceseme& SmeesefmeSMeve kes yeere mecePeewlee
%eeheve~
(xv) Yeejleere eyebOeve mebmLeeve, Denceoeyeeo (IIM-A) Deewj peeheeve
kes vesMeveue espegS Fbmerd et hee@j hee@euf emeer m[erpe (GRIPS)
kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
(xvi) JeveeW SJeb Jeeefvekeer kes #es$e ceW meneesie %eeheve~
peeheeve eje Yeejle mes keejeW kee Deeeele kejves keer Yeer Iees<eCee keer
ieF& nw~ peeheeveer kebheveer megpegkeer keer Deveg<ebieer kebheveer ceeefle
megpegkeer Yeejle ceW efveefce&le keejeW kee peeheeve kees efveee&le kejsieer~
12 efomebyej kees ner peeheeveer eOeeveceb$eer JeejeCemeer ieS peneb
GvneWves eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe iebiee le kes eefme oMeeMJecesOe
Iee hej iebiee Deejleer kee DeJeueeskeve efkeee~ %eeleJe nw efke iele
Je<e& eOeeveceb$eer ceesoer keer peeheeve ee$ee kes oewjeve JeejeCemeer Deewj
peeheeveer Menj keeeses kes ceOe meePesoej Menj mebyelee nsleg
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngDee Lee~ peeheeve kes meneesie mes
JeejeCemeer ceW Debleje&^ere mlej kes keuejue kece kevJeWMeve meWj
kee efvecee&Ce efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 65

Yeejle-peeheeve Ge ieefle jsue meneesie

peeheeveer eOeeveceb$eer keer mee: Yeejle ee$ee kes oewjeve 12
efomebyej, 2015 kees Yeejle Deewj peeheeve kes ceOe Ge ieefle
jsueJes hej meneesie %eeheve (MoC on High Speed Railways)
nmlee#eefjle ngDee efpemekes lenle peeheeve mes efJeeere SJeb lekeveerkeer
meneelee kes ceeOece mes peeheeveer Ge ieefle jsue eeweesefiekeer kee
eeesie kejkes cebgyeF&-Denceoeyeeo neF& mheer[ jsue kee@efj[esj efJekeefmele
kejves hej meneesie keer hegef keer ieF& nw~ Ge ieefle jsue (efpemes
yegues ^sve Yeer kene peelee nw) nsleg cebgyeF& SJeb Denceoeyeeo kes
ceOe 505.4 efkeceer. uebyes Fme ceeie& hej 300 efkeceer. eefle Iebs
keer DeefOekelece jheleej mes yegues ^sve eueeF& peeSieer efpememes en
otjer cee$e oes Iebs (Jele&ceeve ceW ee$ee kee mecee 8 Iebs) ceW lee keer
pee mekesieer~ Fme yegues ^sve heefjeespevee hej ueieYeie 98 npeej
kejes[ . keer ueeiele Deeves kee Deekeueve nw efpemeceW mes ueieYeie
70 npeej kejes[ . Fme Ge ieefle kee@efj[esj kes efvecee&Ce hej
Jee neWies~ peeheeve eje Fme heefjeespevee nsleg 81 eefleMele (80,400
kejes[ .) jeefMe 0.1 eefleMele keer DeleefOeke efjeeeleer yeepe oj
hej GheueyOe kejeves hej menceefle Jee keer ieF& nw~ 50 Je<e& keer
oerIee&JeefOe kes efueS eehle nesves Jeeues Fme $e+Ce hej henues 15 Je<e&
leke keesF& yeepe veneR ueiesiee~ GuuesKeveere nw efke Yeejle mejkeej
keer [eeceb[ kee@efj[esj kes lenle osMe kes ye[s MenjeW kees yegues
^sve mes pees[ves keer eespevee nw~

Yeejle-heeke : Jeeheke efhe#eere Jeelee& keer Iees<eCee

9 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efJeosMe ceb$eer meg<ecee mJejepe Deewj

heeefkemleeveer eOeeveceb$eer kes efJeosMe meueenkeej mejleepe Depeerpe kes
ceOe Fmueeceeyeeo ceW ngF& yew"ke kes oewjeve oesveeW osMe veS 10efyebogDeeW Jeeues Jeeheke efhe#eere Jeelee& (CBD : Comprehensive Bilateral Dialogue) eeehe kes lenle mebjeveelceke Jeelee&
hegveee&jbYe kejves hej mencele ngS~
%eeleJe nw efke Yeejleere efJeosMe ceb$eer ne& Dee@he SefMeee cebef$emlejere
meccesueve ceW eefleYeeie nsleg heeefkemleeve ieF& LeeR leLee 2012 ceW
lelkeeueerve Yeejleere efJeosMe ceb$eer Sme. Sce. ke=<Cee kes yeeo en
Yeejle mes heeefkemleeve keer henueer cebef$emlejere ee$ee Leer~
Fmemes hetJe& 6 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes je^ere megj#ee
meueenkeej ( NSA) Deefpele [esJeeue Deewj Gvekes heeefkemleeveer
meceke#e veeefmej peebpegDee kes yeere yeQkeeke (LeeF&ueQ[) ceW Jeelee& ngF&
Leer~
Yeejle Deewj heeefkemleeve kes ceOe mencele veS Jeeheke efhe#eere
Jeelee& eehe ceW Meeefceue 10-efyebog Fme ekeej nQ1. Meebefle SJeb
megj#ee, efJeMJeeme yeneueer Gheee (CBMs), 2. peccet SJeb keMceerj,
3. efmeeeefeve, 4. mej eerke meercee efJeJeeo, 5. Jetuej yewjepe/
legueyegue veewJenve heefjeespevee, 6 DeeefLe&ke SJeb JeeefCeefpeke meneesie,
7. DeelebkeJeeo-efvejesOe SJeb vee@jkeesefkeme efveeb$eCe, 8. ceeveJeleeJeeoer
cegs, 9. peve-oj-peve Deeoeve-eoeve leLee 10. Oeeefce&ke hee&ve~
GuuesKeveere nw efke FmeceW kes eLece 8 efyebog hetJe&Jeleea mebefcee Jeelee&
eefeee (CDP : Composite Dialogue Process) ceW Yeer
Meeefceue Les~

9 efomebyej, 2015 kees peejer mebege JeeJe ceW oesveeW osMeeW kes
je^ere megj#ee meueenkeejeW eje DeelebkeJeeo hej Jeelee& kees Deeies
ye{eves, heeefkemleeve ceW cebgyeF& nceueeW kes ceeceues keer megveJeeF& lJeefjle
kejves SJeb efveefele mecee meejCeer kes lenle efJeosMe meefeJe-mlejere
Jeelee&Sb kejves kes meeLe-meeLe Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje
2016 ceW Fmueeceeyeeo ceW nesves Jeeues 19JeW meeke& (o#esme) efMeKej
meccesueve ceW eefleYeeie kejves hej Yeer menceefle Jee keer ieF& nw~
cee@jerMeme keer je^heefle keer Yeejle ee$ee
6-10 efomebyej, 2015 kes oewjeve cee@jerMeme keer je^heefle
[e@. yeeryeer Deceerveen efhejoewme iegjerye-hekeerce Yeejle keer ee$ee
hej jneR~ GuuesKeveere nw efke Jes cee@jerMeme keer eLece efveJee&efele
ceefnuee je^eOe#e (5 petve, 2015 kees heo enCe) nQ leLee
en Gvekeer eLece Yeejle ee$ee Leer~
6 efomebyej kees veF& efouueer henbgeer je^heefle Deceerveen iegjeryehegkeerce mes Deieues efove (7 efomebyej kees) Yeejleere efJeosMe
ceb$eer meg<ecee mJejepe ves cegueekeele keer~
7 efomebyej kees ner je^heefle hegkeerce keer je^heefle YeJeve ceW
Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea kes meeLe yew"ke ngF& efpemeceW
cee@jerMeme keer je^heefle ves esVeF& kes yee{ heeref[leeW kes eefle
mebJesovee Jee kejves kes meeLe cee@jerMeme kes efJekeeme ceW Yeejle
kes eesieoeve kes eefle DeeYeej Jee efkeee Deewj YeefJe<e ceW
mebmLeeve SJeb #ecelee me=peve kes DeeOeej hej Fve Ieefve mebyebOeeW
kees peejer jKeves kee Deeeve efkeee~
8 efomebyej kees je^heefle hegkeerce lesuebieevee ieF peneb GvneWves
lesuebieevee kes jepeheeue F&.Sme.Sue. vejefmecnve kes meeLe
yew"ke keer~
GuuesKeveere nw efke Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 1112 ceee&, 2015 kes oewjeve cee@jerMeme keer ee$ee mebheVe keer
Leer~

eOeeveceb$eer ceesoer keer efmebieehegj ee$ee

23-24 veJebyej, 2015 kes oewjeve Yeejleere eOeeveceb$eer vejW

ceesoer oef#eCe-hetJeea SefMeeeF& osMe efmebieehegj keer ee$ee hej jns~
23 veJebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves efmebieehegj ceW oef#eCe-hetJeea
SefMeeeF& DeOeeve mebmLeeve (ISEAS) kes keee&ece ceW efmebieehegj
ueskeej efoee efpemekee efJe<ee Lee- Fbef[eepe efmebieehegj mesjer
(Yeejle keer efmebieehegj keneveer)~ Fmekes heeele efmebieehegj kes eOeeveceb$eer
ueer meerve uebtie kes meeLe GvneWves Jeneb kes efueefue Fbef[ee kes Ske
jsmesjW ceW ef[vej Yeer efkeee~
24 veJebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer Deewj efmebieehegj kes eOeeveceb$eer kes
ceOe efJemle=le eefleefveefOeceb[ue mlejere efhe#eere Jeelee& ngF& efpemeceW
efhe#eere mebyebOeeW kees jCeveerefleke Yeeieeroejer kes mlej leke GVeefele
kejves kee efveCe&e efueee ieee~ Fmekes heeele oesveeW he#eeW eje
nmlee#eefjle jCeveerefleke Yeeieeroejer hej mebege JeeJe- veee Glmeen,
veee peesMe leLee jCeveerefleke Yeeieeroejer hej mebege Iees<eCeehe$e
peejer efkeS ieS Deewj efvecveefueefKele cenJehetCe& efhe#eere mecePeewles/
omleeJespe nmlee#eefjle ngS~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 66

nmlee#eefjle mecePeewles
(i) j#ee meneesie kes meboYe& ceW mecePeewlee~
(ii) efmebieehegj kes SefMeeeF& meYelee mebeneuee kees efMeuheke=efleeeb
GOeej osves nsleg kejej~
(iii) keuee, efJejemele, hegjeuesKe SJeb hegmlekeeuee kes #es$e ceW meneesie
hej keee&heeueke (Exceutive) keee&ece~
(iv) Yeejleere veewmesvee Deewj efmebieehegj keer veewmesvee kes yeere MJesle
veewes<eCe (White Shipping) metevee meePesoejer hej lekeveerkeer
kejej (21 pegueeF&, 2015 kees nmlee#eefjle) kee eeeueve~
(v) meeFyej megj#ee kes #es$e ceW Yeejle kes CERT-In Deewj efmebieehegj
kes Sing CERT kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
(vi) veeieefjke Geve kes #es$e ceW mecePeewlee %eeheve~
(vii) Deeeespevee kes #es$e ceW meneesie nsleg Yeejle kes veerefle Deeeesie
Deewj efmebieehegj kes SmemeerF& (Singapore Cooperation
Enterprise) kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
(viii) veejkeesefke [^ime SJeb meeFkees^e@efheke heoeLeeX kes DeJewOe
Jeeheej kes efJe mebIe<e& ceW meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
(ix) Menjer Deeeespevee Deewj DeefYeMeemeve kes #es$e ceW Yeejle mejkeej
kes eGve Sb[ keb^er hueeefvebie Dee@iexveeFpesMeve SJeb efmebieehegj kes
SmemeerF& kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
24 veJebyej kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves Yeejle-efmebieehegj Fkeesvee@efceke
kevJeWMeve kees Yeer mebyeesefOele efkeee~

kes leesjCe ej kee GodIeeve Yeer efkeee~ Fmekes Deefleefje GvneWves

Jeneb kes Meer<e& GeefceeeW kes meeLe Ske yew"ke ceW Yeer eefleYeeie efkeee~

Yeejleere eOeeveceb$eer keer efyesve ee$ee

eOeeveceb$eer ceesoer keer ceuesefMeee ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 21 mes 23 veJebyej, 2015 kes
oewjeve oef#eCe-hetJeea SefMeee kes osMe ceuesefMeee keer ee$ee hej jns~
21 veJebyej kees Yeejle-Deeefmeeeve efMeKej yew"ke Deewj 22 veJebyej
kees hetJeea SefMeee efMeKej meccesueve ceW eefleYeeie (Fvekes efJemle=le
efJeJejCe nsleg Fmekeer Debke kee Debleje&e^ r e meccesueve Keb[ osKeW) kes
heeele eOeeveceb$eer ceesoer keer 23 veJebyej kees kegDeeueeuechegj ceW ceueseMf eeeF&
eOeeveceb$eer oelees mesjer ceesncceo vepeerye efyeve legve Deyogue jpeeke kes
meeLe efJemle=le eefleefveefOeceb[ue mlejere efhe#eere Jeelee& ngF~&
efhe#eere Jeelee& kes yeeo Yeejle-ceuesefMeee jCeveerefleke Yeeieeroejer kes
mebJeOe&ve hej mebege JeeJe peejer efkeee ieee Deewj efvecveefueefKele
cenJehetCe& mecePeewles nmlee#eefjle ngS~
nmlee#eefjle mecePeewles
(i) meeFyej megj#ee hej mecePeewlee %eeheve~
(ii) meebmke=efleke Deeoeve-eoeve SJeb meneesie (CEP) hej mecePeewlee
%eeheve~
(iii) Yeejle mejkeej kes veerefle Deeeesie Deewj ceuesefMeee mejkeej kes
PEMANDU kes ceOe meneesie hej mecePeewlee %eeheve
(mejkeejer mesJeeDeeW keer ef[efueJejer leLee hee&Jes#eCe SJeb efve<heeove
kees GVeefele kejves nsleg meneesie kes mebJeOe&ve nsleg)~
Deheveer Fme ceuesefMeee ee$ee kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer ves
kegDeeueeuechegj kes jeceke=<Ce efceMeve kes heefjmej ceW 22 veJebyej kees
mJeeceer efJeJeskeevebo keer eeflecee kee DeveeJejCe efkeee leLee 23
veJebyej kees GvneWves ceuesefMeeeF& eOeeveceb$eer kes meeLe efueefue Fbef[ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 12-14 veJebyej, 2015 kes

oewjeve efyesve keer jepekeere ee$ee hej jns~
12 veJebyej kees uebove henbges eOeeveceb$eer ceesoer keer meJe&eLece Jeneb kes
hebpeeyeer mecegoee kes eefleefveefOeeeW mes cegueekeele ngF& efpemekes yeeo
Deewheeeefjke mJeeiele kes heeele efyeefMe eOeeveceb$eer [sefJe[ kewceve
kes meeLe Gvekeer 10 [eGefvebie m^er ceW efJemle=le eefleefveefOeceb[ue
mlejere Jeelee& ngF&~
Yeejleere eOeeveceb$eer ves efyeefMe mebmeo kees Yeer mebyeesefOele efkeee leLee
Ssmee kejves Jeeues Jes henues Yeejleere eOeeveceb$eer yeves~ eOeeveceb$eer
ceesoer Deewj eOeeveceb$eer kewceve ves efyeefMe mebmeo kes efveke mLeeefhele
cenelcee ieebOeer keer eeflecee hej eemegceve Yeer Deefhe&le efkeS~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Yeejle kes ee mecetn eje DeefOeenerle peiegDeej
ueQ[jesJej hewke^er (meesueerngue) kes DeJeueeskeve Deewj [e@. Decyes[kej
kes uebove eJeeme kes efveJeeme mLeeve (efpemes Fmeer Je<e& ceneje^
mejkeej ves ee efkeee Lee) kee mceejke kes he ceW GodIeeve kejves
kes meeLe-meeLe scme veoer le hej oeMe&efveke meble yeemeeJesMJej keer
eeflecee kee DeveeJejCe Deewj uebove kes efieu[ ne@ue ceW Jeneb kes
JeeJemeeefeke mecegoee keer yew"ke kees mebyeesefOele Yeer efkeee~
efhe#eere Jeelee& ceW oesveeW osMeeW kes eOeevecebef$eeeW ves efJeefYeVe #es$eeW ceW
meneesie mebyebOeeW kees efJemleeefjle kejves hej menceefle Jee keer~
Yeejle eje efyesve kes efveJesMe emleeJeeW kes efueS heem ^wke
ceskesefvepce yeveeves, Je<e& 2017 kees Yeejle-efyesve meebmke=efleke Je<e&
kes he ceW ceveeves, Yeejleere jsue efJee efveiece eje heee DeeOeeefjle
DeJemebjevee yeeb[ (efpemes cemeeuee yeeb[ kene peelee nw) uebove
me@ke SkemeeWpe ceW meteerye kejeves leLee veF& efouueer ceW efyesve kes
eefme cew[ce legmeeo ceesce keuee mebeneuee keer MeeKee Keesueves
Deeefo pewmeer cenJehetCe& Iees<eCeeSb Fme Jeelee& kes oewjeve keer ieF~
efJeefMe leLe
veeefYekeere Tpee& kes MeebeflehetCe& Gheeesie mebyebOeer Yeejle-efyesve
mecePeewles kees Debeflece he osves kes Deefleefje 11 Deve
mecePeewlee %eeheveeW (MoU) hej menceefle Jee kejves kes
meeLe 28 JeeefCeefpeke mecePeewleeW hej nmlee#ej Yeer oesveeW
he#eeW eje efkeS ieS~
Yeejle-efyevs e efMeKej Jeelee&, 2015 kes yeeo oesveeW osMeeW eje
mebege JeeJe, efJepeve JeeJe, j#ee SJeb Debleje&e^ r e megj#ee
Yeeieeroejer, Tpee& SJeb peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege JeeJe
leLee Le[& keb^epr e ceW meneesie nsleg Yeeieeroejer hej cebMee JeeJe
peejer efkeS ieS~
13 veJebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves cenejeveer SefuepeeyesLe-II
kes yeefkebIece hewuesme ceW oeshenj Yeespe ceW efMejkele keer leLee
en mecceeve heeves Jeeues Jes Fbefoje ieebOeer (1969) kes yeeo
otmejs Yeejleere eOeeveceb$eer yeves~
13 veJebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves uebove ceW Yeejle SJeb efyesve keer
kebheefveeeW kes cegKe keee&keejer DeefOekeeefjeeW kes hegveie&ef"le cebe
f ece
(CEO's Forum) kees mebyeeseOf ele efkeee leLee GvneWves Jescyeues mse[

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 67

(Wembley Stadium; efJeMeeue hegyeeue msef[ece) ceW Yeejleere

cetue kes ueesieeW keer Ske Je=no meYee kees Yeer mebyeesefOele efkeee~ 14
veJebyej kees Jes legkeea kes Debleeuee ceW Deeeesefpele peer-20 efMeKej
meccesueve ceW eefleYeeie nsleg legkeea keer ee$ee hej jJeevee nes ieS~

Yeejleere je^heefle keer heefece SefMeee ee$ee

Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea 10-15 Deketyej, 2015 kes
oewjeve ceOe SefMeee kes leerve osMeeW (pee@[&ve, efheueermleerve Deewj
Fpejeeue) keer jepekeere ee$ee hej jns~
l
en Fve osMeeW kes efueS efkemeer Yeer Yeejleere je^heefle keer henueer
jepekeere ee$eeSb LeeR~
l
Deheveer Fme heefece SefMeee ee$ee kes eLece ejCe (10-12
Deketyej) ceW je^heefle eCeye cegKepeea 10 Deketyej kees pee@[&ve keer
jepeOeeveer Decceeve henbges~
l
je^heefle cegKepeea Deewj pee@[&ve kes Meen Deyoguuee efleere eje
FefMeefoee Menj ceW pee@[&ve-Yeejle heef&ueeFpej kebheveer (Yeejle kes
Fhekees Deewj pee@[&ve hee@mhes ceeFbme kebheveer kee mebege Gheece)
eje 860 efceefueeve [e@uej keer ueeiele mes efveefce&le efJeMJe kes
meyemes ye[s hee@mheesefjke Sefme[ mebeb$e kee GodIeeve efkeee ieee~
l
Yeejle eje heefjeespevee meneelee kes efueS pee@[&ve kees 100
efceefueeve [e@uej kee $e+Ce eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF& Deewj
meeLe ner Yeejle ves keJeerve pee@[&ve (keJeerve jeefveee) ^m kees 1
ueeKe oerveej (ueieYeie 91.71 ueeKe .) oevemJehe Yeer efoS~
l
11 Deketyej kees je^heefle cegKepeea ves Decceeve ceW cenelcee ieebOeer
kes veece hej Ske ceeie& kee GodIeeve efkeee~
l
Yeejleere je^heefle keer Fme pee@[&ve ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW kes
ceOe efvecveefueefKele 6 cenJehetCe& efhe#eere kejej/mecePeewlee %eeheve
nmlee#eefjle ngS leLee Fvekes Deefleefje oesveeW osMeeW kes Mew#eefCeke
mebmLeeveeW kes ceOe meneesie nsleg 10 Deve mecePeewlee %eeheveeW hej
Yeer nmlee#ej efkeS ieS~
nmlee#eefjle mecePeewles
1. mecegere heefjJenve (Maritime Transport) hej kejej~
2. Yeejle kes efJeosMe ceb$eeuee kes efJeosMe mesJee mebmLeeve (FSI) Deewj
pee@[&ve kes efJeosMe ceb$eeuee kes Fbmerdet Dee@he ef[hueescesmeer
(JID) kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
3. metevee eeweesefiekeer SJeb Fueske^e@efvekeme kes #es$e ceW meneesie hej
mecePeewlee %eeheve~
4. 2015-17 kes efueS meebmke=efleke efJeefvecee keee&ece~
5. ceevekeerkejCe SJeb Deveghelee Deekeueve kes #es$e ceW meneesie hej
mecePeewlee %eeheve~
6. pee@[&ve vetpe SpeWmeer (Petra) Deewj esme ^m Dee@he Fbef[ee
(PTI) kes yeere meneesie kejej~
l
pee@[&ve kes yeeo Deheveer Fme heefece SefMeee ee$ee kes efleere ejCe
(12-13 Deketyej, 2015) ceW je^heefle eCeye cegKepeea 12
Deketyej kees efheueermleerve keer eMeemeefveke jepeOeeveer jeceuueen
(Ramallah) henbg es~
l

je^heefle cegKepeea ves efheueermleerve kes efueS DeeF&meermeerDeej e$eJe=efeeeW

kees 10 mes ye{ekej 25 eefleJe<e& Deewj DeeF&erF&meer muee@ kees 50
mes ye{ekej 100 kejves keer Iees<eCee keer~ Yeejle eje efheueermleerveer
eeefOekejCe kees yepeere meneelee Devegoeve kes he ceW 5 efceefueeve
[e@uej Yeer eoeve efkeS ieS~ Yeejle eje efheueermleerve ceW 17.79
efceefueeve [e@uej kes heefjJeee mes kegue 5 heefjeespeveeSb eejbYe
kejves keer Yeer Iees<eCee keer ieF&~
l
Yeejleere je^heefle ves jeceuueen ceW je^heefle cenceto Deyyeeme kes
meeLe cewoeve Deue-efnbo (Yeejleere heefjheLe) Deewj Mesjshee Deueefnbo (Yeejleere me[ke) kee Yeer GodIeeve efkeee~
l
Yeejleere je^heefle keer Fme efheueermleerve ee$ee kes oewjeve efvecveefueefKele
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS~
nmlee#eefjle mecePeewles
1. Yeejleere meebmke=efleke mebyebOe heefj<eo (ICCR) Deewj efheueermleerveer
mebmke=efle ceb$eeuee kes yeere mecePeewlee %eeheve~
2. peJeenjueeue vesn efJeMJeefJeeeuee Deewj efyepeea efJeMJeefJeeeuee
kes yeere mecePeewlee %eeheve~
3. peJeenjueeue vesn efJeMJeefJeeeuee Deewj Deue vepeen je^ere
efJeMJeefJeeeuee kes yeere mecePeewlee %eeheve~
4. peeefceee efceefueee Fmueeefceee Deewj Deue kegodme efJeMJeefJeeeuee
kes yeere mecePeewlee %eeheve~
5. peeefceee efceefueee Fmueeefceee Deewj Deue Fefmlekeueue
efJeMJeefJeeeuee kes yeere mecePeewlee %eeheve~
6. peeefceee efceefueee Fmueeefceee Deewj nsyeeve efJeMJeefJeeeuee kes
yeere mecePeewlee %eeheve~
l
Deheveer Fme heefece SefMeee ee$ee kes le=leere ejCe (13-15
Deketyej, 2015) ceW Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea 13
Deketyej kees Fpejeeue keer jepeOeeveer esMeuece henbges~
l
je^heefle cegKepeea ves Fpejeeueer je^heefle Jesve efjJeefueve kes meeLe
ceeGb npe&ue peekej nesueeskee@m DevegmebOeeve nsleg JewefMJeke keW,
eeo JeeMesce (Yad Vashem) ceW nesueeskee@m kes heeref[leeW kees
eebpeefue Deefhe&le keer leLee GvneWves entoerJeeo (Zionism) kes
jepeveerefleke efhelee efLeees[esj npe&ue kes cekeyejs hej Yeer heg<heee
Deefhe&le efkeee~
l
14 Deketyej kees je^heefle cegKepeea ves Fpejeeue keer mebmeo vesmes
kees mebyeesefOele efkeee~
l
15 Deketyej kees esMeuece kes eefleefle efnyet efJeMJeefJeeeuee
eje Yeejleere je^heefle kees [e@kejs keer ceeveo GheeefOe mes mecceeefvele
efkeee ieee pees efke Gvekeer Fme heefece SefMeee ee$ee kes oewjeve
GvnW oer ieF& Ssmeer leermejer GheeefOe Leer~
l
Yeejleere je^heefle keer Fme Fpejeeue ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW
keer mejkeejeW kes ceOe Meemekeere mlej hej 2 kejej leLee oesveeW
osMeeW keer Mew#eefCeke mebmLeeDeeW kes yeere 8 mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle
ngS~
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 68

A.

1.
2.
B.

3.
4.
5.
6.
7.
8.

nmlee#eefjle mecePeewles
Meemekeere kejej
Deee Deewj hebtpeer hej kejeW kes meboYe& ceW jepekees<eere DeheJebeve keer
jeskeLeece Deewj oesnjs kejeOeeve kes heefjnej nsleg eeseskee@ue SJeb
DeefYemecee kes mebMeesOeve kes efueS eeseskee@ue~
2015-2018 kes efueS meebmke=efleke efJeefvecee keee&ece~
Mew#eefCeke mecePeewlee %eeheve
peJeenjueeue vesn efJeMJeefJeeeuee (JNU) Deewj yesve-ieefjDee@ve
efJeMJeefJeeeuee (BGU), vesiesJe kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
DeeF&DeeF&er Ke[iehegj Deewj efnyet efJeMJeefJeeeuee kes yeere meneesie
kejej~
meebmLeeefveke meneesie nsleg DeeF&DeeF&er Ke[iehegj Deewj yeerpeeret kes
yeere mecePeewlee %eeheve~
pesSveet Deewj efnyet efJeMJeefJeeeuee kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
DeeF&DeeF&er Ke[iehegj Deewj neFhee (Haifa) efJeMJeefJeeeuee kes
yeere Mew#eefCeke meneesie nsleg esceJeke&)~
efouueer efJeMJeefJeeeuee Deewj yeerpeeret kes yeere mecePeewlee %eeheve~pece&ve
eebmeuej keer Yeejle ee$ee

pece&ve eebmeuej keer Yeejle ee$ee

l

4-6 Deketyej, 2015 kes oewjeve pece&veer keer eebmeuej

(MeemeveeOe#e) [e@. Sbpesuee cekexue Ske Gemlejere eefleefveefOeceb[ue
kes meeLe Yeejle keer DeeefOekeeefjke ee$ee hej jneR~
pece&ve eebmeuej cekexue keer mee: Yeejle-ee$ee le=leere efJeeef<e&ke
Yeejle-pece&veer Debleme&jkeejer hejeceMe& (IGC : Intergovernmental Consultations) kes meboYe& ceW ngF&~
DeeF&peermeer ceW oesveeW he#eeW ves Yeejle ceW pece&veer keer meneelee (efJeiele
oes Je<eeX ceW 1.15 efyeefueeve etjes) mes eejbYe nefjle Tpee& kee@efj[esj
heefjeespevee kes meheue keeee&vJeeve hej meblees<e Jee efkeee efpemekee
efJemleej 400 efceefueeve etjes mes efkeee ieee nw~ Fme meboYe& ceW
pece&veer kes meeLe 125 efceefueeve etjes kes oes $e+Ce mecePeewles
(efnceeeue eosMe nsleg 57 efceefueeve etjes SJeb DeebOe eosMe nsleg 68
efceefueeve etjes kes) Yeer nmlee#eefjle ngS~
Yeejleere eOeeveceb$eer eje ceske Fve Fbef[ee kes meboYe& ceW Yeejle ceW
pece&ve kebheefveeeW eje efveJesMe kees ieefle eoeve kejves nsleg Ske he=Leke
efvekeee mLeeefhele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
eOeeveceb$eer ceesoer ves Thejer iebiee veoer Ieeer ceW Ske heefjeespevee kes
efueS pece&veer keer eejbYe ceW 120 efceefueeve etjes kee eesieoeve kejves
keer cebMee kee mJeeiele efkeee, efpemekee GsMe iebiee veoer Ieeer kes
egefveboe MenjeW ceW heee&JejCe keer efmLeefle ceW megOeej ueevee nw~
pece&ve eebmeuej eje peccet-keMceerj kes hegueJeecee mes oes oMeke hetJe&
ueehelee ngF& omeJeeR Meleer F&. keer ceeb ogiee& (ceefn<eemegjceefo&veer) keer
ogue&Ye eeflecee Yeejleere eOeeveceb$eer kees Jeeheme meeQheer ieF&~
Yeejle-pece&ve Debleme&jkeejer hejeceMe& kes heeele oesveeW he#eeW eje 18
kejejeW/mecePeewlee %eeheveeW (MOUs) hej nmlee#ej efkeS ieS efpeveceW
14 Meemekeere mlej hej leLee Mes<e 4 oesveeW osMeeW keer mebmLeeDeeW kes
ceOe ngS~

Yeejleere eOeeveceb$eer eje Deheves JeeJe ceW pece&veer kes SkeerkejCe

(1990) keer 25JeeR Je<e&ieeb" kes DeJemej hej pece&veer kees Deheveer
yeOeeF& Yeer esef<ele keer ieF&~
l
6 Deketyej, 2015 kees yebieueg ceW eebmeuej cekexue pece&veer eje
mLeeefhele jeye& yeesMe (Robert Bosch) Fbpeerevf eeefjib e Sb[ FveesJesMeve
meWj kes DeJeueeskeve nsleg ieF peneb Gvekeer DeieJeeveer mJeeb Yeejleere
eOeeveceb$eer ves keer~ Fmekes heeele GvneWves eOeeveceb$eer ceesoer kes meeLe
yebieueg kes nesue ueeruee hewuesme ceW veemkee@ce Deewj ee@veneshej
Fbmerdet eje Deeeesefpele JeeJemeeefeke heesjce Yeejle-pece&veer
efMeKej meccesueve, 2015 : ef[efpeeFefpebie gceejes-giesoj ceW
Yeeie efueee~
l
Yeejle Deewj pece&veer kes ceOe nmlee#eefjle Meemekeere kejej/SceDeeset
1. Yeejle ceW Ske efJeosMeer Yee<ee kes he ceW pece&ve kees ye{eJee osves
leLee pece&veer ceW DeeOegefveke Yeejleere Yee<eeDeeW kees eeslmeenve nsleg
mebege cebMee Iees<eCee (Yeejle kes keWere efJeeeueeeW ceW Deye
Deefleefje efJeosMeer Yee<ee kes leewj hej pece&ve he{eF& peeSieer)~
2. Yeejle mejkeej Deewj pece&ve mejkeej kes yeere efJekeeme meneesie
hej Jeelee& kee meejebMe efjkee@[& (pece&veer eje Yeejle keer efJekeeme
heefjeespeveeDeeW nsleg 1.490 efyeefueeve etjes keer veF& eefleyelee
Ieesef<ele keer ieF& nw)~
3. Yeejle-pece&veer meewj Tpee& meePesoejer kes mebyebOe ceW efJekeeme
meneesie hej mecePeewlee %eeheve (MoU)~
4. keewMeue efJekeeme leLee JeeJemeeefeke efMe#ee SJeb eefMe#eCe kes
#es$e ceW meneesie hej mebege SceDeeset~
5. megj#ee meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
6. efJeceeveve megj#ee hej mecePeewlee %eeheve~
7. Deeheoe eyebOeve kes #es$e ceW meneesie hej mebege cebMee Iees<eCee~
8. Yeejle-pece&veer efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer keW (IGSTC) kes
keee&keeue efJemleej nsleg mebege Iees<eCee~
9. Ge efMe#ee ceW Yeejle-pece&veer meePesoejer (IGP) hej mecePeewlee
%eeheve~
10. heeohe mebj#eCe GlheeoeW hej mebege cebMee Iees<eCee~
11. jsueJes #es$e ceW meneesie kes Deewj efJekeeme hej mebege cebMee Iees<eCee~
12. efJeefvecee&Ce kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
13. Yeejle ceW pece&veer keer kebheefveeeW kes efueS Ske heem-^wke
eCeeueer keer mLeehevee hej mebege Iees<eCee (Fmekes lenle pece&ve
kebheefveeeW kees heefjeespeveeDeeW kes efueS Skeue efyebog Devegceefle
megefJeOee oer peeSieer)~
14. Yeejle mes kee@heexjs SkepeerkeetefJeeW SJeb keefve SkepeerkeetefJeeW
kes Gvvele eefMe#eCe kes #es$e ceW meneesie peejer jKeves hej mebege
Iees<eCee~
l

eOeeveceb$eer ceesoer keer Decesefjkee ee$ee

l
l

23-28 efmelebyej, 2015 kes oewjeve Yeejleere eOeeveceb$eer vejW

ceesoer Decesefjkee keer ee$ee hej jns~
25 efmelebyej kees eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ cenemeYee kes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 69

lenle Deeeesefpele melele efJekeeme efMeKej meccesueve ceW eefleYeeie

efkeee efpemekee Deeeespeve 2015-heMeele efJekeeme SpeW[s kees
Deewheeeefjke he mes DeheveeS peeves nsleg efkeee ieee Lee~ Fme
meccesueve ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves efnboer ceW mebyeesOeve efoee efpemeceW
GvneWves melele efJekeeme kes efueS efJekeefmele osMeeW mes Deeies Deeves leLee
peueJeeeg heefjJele&ve hej Deheveer efJeeere eefleyeleeSb hetjer kejves keer
Deheerue keer~ GvneWves keueeFces eWpe mes efveheves nsleg keueeFces
peefmme keer yeele keer~
26 efmelebyej kees vetee@ke& ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ megj#ee
heefj<eo keer mLeeeer meomelee kes oeJesoej osMeeW kes mecetn peer-4
keer efMeKej yew"ke keer cespeyeeveer keer ~
26 efmelebyej kees ner mewve peesme (en efmeefuekee@ve Jewueer kee cegKe
Menj nw leLee Fmes efmeefuekee@ve Jewueer keer jepeOeeveer kene peelee nw) ceW
eOeeveceb$eer ceesoer ves Shheue kes meerF&Dees efce kegke, ceeFeesmee@he
kes meerF&Dees melee ve[suee, ietieue kes megboj efheeeF&, keJeeuekee@ce kes
hee@ue pewkeyme, S[esye kes meerF&Dees SJeb esmeer[W Meebleveg veejeeCe
leLee Fb[me Sbjesveesme& kes esmeer[W JeWke Megkeuee meefnle efmeefuekee@ve
Jewueer keer Deveske ecegKe DeeF&er kebheefveeeW kes Meer<e& DeefOekeeefjeeW mes
cegueekeele keer Deewj Fve meYeer kes meeLe ef[efpeue Fbef[ee Sb[
ef[efpeue skeveesuee@peer ef[vej ceW GvneWves Yeeieeroejer keer~
Deheves mewve peesme eJeeme kes otmejs efove 27 efmelebyej kees eOeeveceb$eer
ceesoer nwkej mkeJeeej efmLele hesmeyegke cegKeeuee ieS peneb hesmeyegke
kes mebmLeeheke ceeke& pegkejyeie& ves Gvekee mJeeiele efkeee~ Gmekes
yeeo Jes ietieue kes Dee@efheme hengbes peneb meerF&Dees megboj efheeeF& kes
Deefleefje ietieue kes men-mebmLeeheke uewjer hespe Yeer GheefmLele Les~
eneb eOeeveceb$eer ceesoer ves ietieue DeLe& hej hevee kes efveke Keieewue
(peneb KeieesueefJeod Deee&Yed keer JesOeMeeuee Leer) kees efoKeeves keer
iegpeeefjMe keer~
27 efmelebyej kees ner mewve peesme ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves veemkee@ce kes
mecevJee mes Deeeesefpele Fbef[ee-etSme me&Dehe keveske, 2015
kees mebyeesefOele efkeee~
Fmekes yeeo eOeeveceb$eer ceesoer ves mewve peesme kes mewhe meWj ceW Yeejleere
mecegoee keer Ske efJeMeeue meYee kees mebyeesefOele efkeee~ Fme mebyeesOeve
ceW GvneWves pewce (JpeveOeve eespevee; ADeeOeej efJeefMe< heneeve;
MceesyeeFue ieJeveXme) mes Ye<eeej ceW keceer Deeves kee Yeer GuuesKe
efkeee~ Gmeer efove GvneWves Jeeheme vetee@ke& emLeeve efkeee~
28 efmelebyej kees vetee@ke& ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves eebme kes je<^heefle
eebkeesFme Deesueeb[s, efyeefMe eOeeveceb$eer [sefJe[ kewceve, Decesefjkeer
je<^heefle yejeke Deesyeecee leLee Deve keF& vesleeDeeW mes efhe#eere
cegueekeele keer~
28 efmelebyej kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves mebege je<^ Meebeflej#eke
meccesueve ceW Yeer eefleYeeie efkeee~

eOeeveceb$eer ceesoer keer DeeejueQ[ ee$ee

l

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 23 efmelebyej, 2015 kees

etjeshe kes Gejer Deueebefke efmLele erheere osMe DeeejueQ[ keer
ee$ee mebheVe keer~ en efJeiele 59 Je<eeX yeeo efkemeer Yeejleere
eOeeveceb$eer keer henueer DeeejueQ[ ee$ee Leer~

DeeejueQ[ keer jepeOeeveer [yeefueve keer ieJeve&ceW efyeefu[bie ceW

DeeeefjMe eOeeveceb$eer Sb[e kesveer (Enda Kenny) ves eOeeveceb$eer
ceesoer kee mJeeiele efkeee peneb eOeeveceb$eer ceesoer ves efyeefMe Yeejle kes
oes DeeeefjMe DeefOekeeefjeeWLee@ceme Deesu[nwce (FvneWves ceee&,
1851 ceW Yeejle kes YetieYe& meJex#eke kee heoYeej mebYeeuee Lee)
leLee pee@pe& Deyeence efeeme&ve (FvneWves 1898 ceW Yeejle kee eLece
Yee<eeF& meJex#eCe eejbYe efkeee Lee) mes mebyebefOele uesKeeW Deewj heeb[gefueefheeeW
keer eefleke=efleeeb DeeeefjMe eOeeveceb$eer kees YeW keer~
eOeeveceb$eer ceesoer ves [yeefueve ceW Yeejleere mecegoee keer Ske yew"ke
kees Yeer mebyeesefOele efkeee~ DeeejueQ[ ceW mebmke=efle keer efMe#ee osves
Jeeues pee@ve mkee@efMe mketue kes 20 DeeeefjMe e$eeW ves eOeeveceb$eer
ceesoer kes mJeeiele ceW mebmke=le MueeskeeW kee ieeeve efkeee~

eeruebkee kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

l

14-16 efmelebyej, 2015 kes oewjeve eeruebkee kes eOeeveceb$eer

jeefveue efJeeceefmebIes Yeejle keer ee$ee hej jns~ GuuesKeveere nw efke
Deiemle, 2015 ceW mebheVe eeruebkee kes mebmeoere egveeJe kes yeeo Jes
hegve: Jeneb kes eOeeveceb$eer (eewLeer yeej) yeves nQ leLee MeheLe enCe kes
yeeo en Gvekeer henueer DeeefOekeeefjke efJeosMe ee$ee Leer~
Fmemes hetJe& eeruebkee kes je<^heefle cew$eerheeuee efmeefjmesvee ves Yeer Deheves
efveJee&eve kes heMeele henueer jepekeere ee$ee 15-18 hejJejer,
2015 kes oewjeve Yeejle keer ner mebheVe keer Leer~
14 efmelebyej kees ngF& efhe#eere Jeelee& kes yeeo oesveeW osMeeW kes ceOe
efvecveefueefKele kejej/mecePeewlee %eeheve (MoU) nmlee#eefjle ngS
(i) o#esme (SAARC) #es$e kes efueS Gheen kes ke#ee DeeJe=efe
mecevJee (Orbit Frequency Co-ordination) hej Yeejle
Deewj eeruebkee kes yeere efhe#eere kejej~
(ii) mLeeveere efvekeeeeW, iewj mejkeejer mebie"veeW, Oece&mJe veemeeW leLee
efMe#ee SJeb JeeJemeeefeke mebmLeeDeeW kes ceeOece mes eeruebkee ceW
ueIeg efJekeeme heefjeespeveeDeeW (SDP) kes efeeevJeeve nsleg Yeejleere
Devegoeve meneelee kes mebyebOe ceW SceDeeset kee veJeerveerkejCe~
(iii) JeeJegefveee (eeruebkee) kes ef[efm^ke pevejue ne@efmheue ceW
200 efyemlejeW kes Jee@[& nsleg efeefkelmee GhekejCeeW keer Deehetefle&
kes mebyebOe ceW SceDeeset~
(iv) eeruebkee ceW Deeheelekeeueerve ScyegueWme mesJeeDeeW keer mLeehevee hej
he$eeW kee Deeoeve-eoeve~
Fmemes hetJe& eeruebkee kes je<^heefle cew$eerheeuee efmeefjmesvee keer Yeejle
ee$ee kes oewjeve 16 hejJejer, 2015 kees Yeejle Deewj eeruebkee
kes ceOe efvecveefueefKele cenJehetCe& omleeJespe nmlee#eefjle ngS Les
(i) hejceeCeg Tpee& kes MeebeflehetCe& eeesieeW ceW meneesie kes efueS kejej
(veeieefjke hejceeCeg meneesie kes meboYe& ceW eeruebkee eje efkemeer
osMe kes meeLe nmlee#eefjle henuee mecePeewlee)~
(ii) Je<e& 2015-2018 kes efueS meebmke=efleke meneesie keee&ece~
(iii) veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee ceW eeruebkee keer Yeeieeroejer
nsleg mecePeewlee %eeheve~
(iv) ke=ef<e #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve kes lenle 201415 keee&eespevee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 70

mesMesume kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee

l

efnbo cenemeeiej efmLele Deeerkeer erheere je<^ mesMesume kes je<^heefle

pescme Sefuekeme ceeFkeue 25-27 Deiemle, 2015 kes oewjeve
Yeejle keer jepekeere ee$ee hej jns~
nmlee#eefjle mecePeewles/mecePeewlee %eeheve/omleeJespe
(i) Jeeeg mesJee (Air Services) mecePeewlee~
(ii) mesMesume kees Yeejle eje otmeje [esefve&ej meceger efJeceeve eoeve
kejves nsleg mecePeewlee %eeheve (%eeleJe nw efke Fmekeer Iees<eCee
eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheveer mesMesume ee$ee kes oewjeve keer Leer)~
(iii) kejejesheCe kes mebyebOe ceW metevee kes Deeoeve-eoeve nsleg mecePeewlee~
(iv) ke=ef<e DevegmebOeeve SJeb efMe#ee kes #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee
%eeheve~
(v) veerueer DeLe&JeJemLee (Blue Economy) kes #es$e ceW meneesie
keer hejsKee hej eeseskee@ue~
(vi) Yeejle eje mesMesume kes Deue[eyeje (Aldabra) erhe kes
vewefJeiesMeveue ee& keer emlegefle~
GuuesKeveere nw efke ceee&, 2015 ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer
mesMesume ee$ee kes oewjeve Yeejle Deewj mesMesume kes ceOe efvecveefueefKele
mecePeewles/menceefle he$e nmlee#eefjle ngS Les
(i) meceger meneesie kes lenle neF[^eseeefheke meJex#eCe nsleg mecePeewlee~
(ii) mesMesume kes SpecheMeve (Assumption) erhe ceW DeJemebjevee
efJekeeme nsleg mecePeewlee~
(iii) veJeerkejCeere Tpee& kes #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee~
(iv) neF[^eseeheer kes #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee~
(v) yuet Fkeesvee@ceer hej meneesie nsleg mebege keee&yeue keer mLeehevee
hej menceefle~

eOeeveceb$eer ceesoer keer ceOe SefMeee ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 6-13 pegueeF&, 2015 kes
oewjeve ceOe SefMeee kes 5 osMeeW eceMe: Gpyesefkemleeve, kepeeKmleeve,
legke&cesefvemleeve, efkeefie&pemleeve Deewj leeefpeefkemleeve keer jepekeere
ee$ee mebheVe keer~
l
eOeeveceb$eer ceesoer Deheveer Fme ceOe SefMeee ee$ee kes eLece ejCe ceW
6 pegueeF&, 2015 kees Gpyesefkemleeve keer jepeOeeveer leeMekebo
hengbes~
l
leeMekebo ceW eOeeveceb$eer ceesoer keer Gpyeske je<^heefle Fmueece kejerceesJe
kes meeLe heejmheefjke cenJe kes efJeefYeVe cegeW hej efJemle=le Jeelee& kes
yeeo oesveeW osMeeW kes yeere efvecveefueefKele 3 mecePeewlee omleeJespe Yeer
nmlee#eefjle ngS
1. hee&ve kes #es$e ceW meneesie hej Debleme&jkeejer mecePeewlee~
2. oesveeW osMeeW kes efJeosMe ceb$eeueeeW kes ceOe meneesie hej eeseskee@ue~
3. 2015-17 kes efueS meebmke=efleke meneesie kee Debleme&jkeejer
keee&ece~
l

efJeefMe leLe
l
Gpyesefkemleeve mes 2014 kes etjsefveece Deehetefle& mecePeewles
(efpemekes lenle Gpyesefkemleeve eje Yeejle kees 2,000 ceeref^ke
ve euees keskeetjsefveece DeemkeeW mes efve<keef<e&le etjsefveece
meeb heeG[j keer Deehetefle& keer peeveer nw) kes efeeevJeeve nsleg
DeeJeMeke keoceeW hej Yeer efJeceMe& efkeee ieee~
l
eOeeveceb$eer ceesoer ves oesveeW osMeeW kes yeere mebheke& mebeespekelee
kees mebJeefOe&le kejves hej yeue osles ngS peneb FbjvesMeveue
vee@Le&-meeGLe ^ebmehees& kee@efj[esj ceW Gpyesefkemleeve kes Meeefceue
nesves kee emleeJe efoee JeneR GvneWves Yeejle kees DeMieeyeele
mecePeewles ceW Meeefceue efkeS peeves kes meboYe& ceW Gpyesefkemleeve
mes meceLe&ve Yeer ceebiee~
l
eOeeveceb$eer ceesoer ves je<^heefle kejerceesJe kees 13JeeR Meleeyoer kes
metheer keefJe Deceerj Kegmejes keer heejmeer ke=efle Kecme-SKegmejes keer eefle YeW keer~ ceevee peelee nw efke Kegmejes kes
efhelee Gpyesefkemleeve mes Yeejle DeeS Les~
l
Deheveer Fme ceOe SefMeee ee$ee kes efleere ejCe ceW eOeeveceb$eer
ceesoer 7 pegueeF& kees kepeeKmleeve keer jepeOeeveer Demleevee hengbes~
%eeleJe nw efke kepeeKmleeve Jele&ceeve ceW ceOe SefMeee ceW Yeejle kee
meyemes ye[e Jeeheeefjke Yeeieeroej je<^ nw~
l
eOeeveceb$eer ceesoer ves kepeeKmleeve kes eOeeveceb$eer kes meeLe Yeejle kes
DeesSvepeermeer efJeosMe efue. Deewj kepeeKmleeve kes kepecegveeeiewme eje
mebege he mes kewefmheeve meeiej kes meleheeesJe Dee@eue yuee@ke ceW
ef[^efuebie keee& kee Deewheeeefjke MegYeejbYe efkeee~
l
8 pegueeF& kees Yeejleere eOeeveceb$eer keer kepeeKmleeve kes je<^heefle
vetjmeguleeve vepejyeeesJe kes meeLe efJemle=le efhe#eere Jeelee& ngF& efpemekes
heMeele oesveeW he#eeW eje nmlee#eefjle lespe keoce Meer<e&ke Jeeuee
mebege JeeJe peejer efkeee ieee Deewj efvecveefueefKele 5 cenJehetCe&
mecePeewleeW hej nmlee#ej mebheVe ngS
1. mepeeeehelee JeefeeeW kes nmleeblejCe hej mecePeewlee~
2. j#ee SJeb mewve lekeveerkeer meneesie hej mecePeewlee~
3. Meejerefjke (Physical), meebmke=efleke SJeb Kesue kes #es$e ceW
meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
4. jsueJes kes #es$e ceW lekeveerkeer meneesie nsleg mecePeewlee %eeheve~
5. eeke=efleke etjsefveece kebmev^s keer Deehetefle& nsleg Yeejle kes
hejceeCeg Tpee& efJeYeeie Deewj kepeeKmleeve keer keepeSeesce
kes yeere oerIee&JeefOeke mebefJeoe~
l
oesveeW he#eeW kes ceOe hejmhej kevesefkeefJeer efJemleej kes meboYe& ceW
FbjvesMeveue vee@Le&-meeGLe ^ebmehees& kee@efj[esj keer hejsKee ceW
efveke meneesie kejves hej menceefle ngF& efpemeceW F&jeve-legke&cesefvemleevekepeeKmleeve jsue efuebke (pees efomebyej, 2014 mes heefjeeefuele
ngDee nw) kees Fme kee@efj[esj mes pees[vee Meeefceue nw~
l
eOeeveceb$eer ceesoer ves je<^heefle vepejyeeesJe kees Yeejle ceW GodYetle
OeceeX mes mebyebefOele hegmlekeeW kee Ske mes (efpemeceW ieg ebLe meeefnye
kee Debiespeer DevegJeeo, yeeuceerefke jeceeeCe kee heejmeer DevegJeeo,
keuhemet$e, De< menefekee e%eeheejefcelee Deeefo Meeefceue nQ) Ghenej
ceW efoee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 71

GuuesKeveere nw efke kepeeKmleeve kee efJeMJe ceW etjsefveece Glheeove

ceW Meer<e& mLeeve nw leLee Gmeves 2010 mes 2014 kes ceOe Yeejle
kees 2,100 ve etjsefveece keer Deehetefle& keer Leer~ eOeeveceb$eer ceesoer
keer Fme ee$ee kes oewjeve kepeeKmleeve mes Deieues 5 Je<e& ceW
5,000 ve Deewj etjsefveece keer Deehetefle& nsleg mecePeewlee efkeee
ieee nw~
l
kepeeKmleeve kes yeeo Deheveer Fme ceOe SefMeee ee$ee kes yeere ceW
8-10 pegueeF&, 2015 kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer me kes Thee
Menj ieS peneb GvneWves eceMe: 7JeW efyekeme efMeKej meccesueve (89 pegueeF&) leLee 15JeW SmemeerDees efMeKej meccesueve (9-10
pegueeF&) ceW eefleYeeie efkeee~
l
Deheveer ceOe SefMeee ee$ee kes le=leere ejCe ceW Yeejleere eOeeveceb$eer
vejW ceesoer 10 pegueeF& kees legke&cesefvemleeve keer jepeOeeveer DeMieeyeele
hengbes peneb Deieues efove 11 pegueeF& kees Gvekeer Jeneb kes je<^heefle
iegjyeebieueer yejefocegnecesoesJe kes meeLe efJemle=le efhe#eere Jeelee& ngF&
efpemekes heMeele oesveeW osMeeW kes ceOe efvecveefueefKele 7 cenJehetCe&
mecePeewleeW hej Yeer nmlee#ej mebheVe ngS
1. jemeeeefveke GlheeoeW keer Deehetefle& kes efueS mecePeewlee %eeheve~
2. Yeejle kes efJeosMe mesJee mebmLeeve Deewj legke&cesevf emleeve kes Debleje&<^er e
mebyebOe mebmLeeve kes ceOe mecePeewlee %eeheve~
3. Kesue kes #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee~
4. Je<e& 2015-2017 DeJeefOe nsleg efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer ceW
meneesie keee&ece~
5. eesie SJeb hejbhejeiele Deew<eefOe #es$e ceW meneesie nsleg mecePeewlee
%eeheve~
6. hee&ve kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee %eeheve~
7. j#ee kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee~
l
11 pegueeF& kees eOeevece$eber ceesoer Deheveer ceOe SefMeee ee$ee kes
elegLe& ejCe ceW efkeefie&pemleeve keer jepeOeeveer efyeMkeske hengbes~
%eeleJe nw efke efkeefie&pemleeve kee Jeneb DeLe& 40 keyeerueeW kee
osMe nw~
l
12 pegueeF& kees Yeejleere eOeeveceb$eer keer efkeefie&pemleeve kes je<^heefle
Deueceepeyeske DeleeceyeeesJe kes meeLe efJemle=le efhe#eere Jeelee& ngF& efpemekes
heMeele efvecveefueefKele 4 cenJehetCe& mecePeewles nmlee#eefjle ngS
1. j#ee #es$e ceW meneesie Deewj Jeeef<e&ke mebege mewve DeYeeme kes
efueS mecePeewlee~
2. egveeJe kes #es$e ceW heejmheefjke mecePe SJeb meneesie hej
mecePeewlee %eeheve~
3. ceevekeerkejCe (Standardization) kes #es$e ceW meneesie hej
mecePeewlee %eeheve~
4. mebmke=efle kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee~
l
oesveeW osMeeW eje mebege mewve DeYeeme kees Jeeef<e&ke DeeOeej hej
Deeeesefpele efkeS peeves kee Yeer efveCe&e efueee ieee~ %eeleJe nw efke
Je<e& 2011 ceW Yeejle ceW Deeeesefpele eLece mebege mewve DeYeeme
kes yeeo 2015 ceW ceee& ceen ceW oesveeW osMeeW kes ceOe mebege mewve
DeYeeme Kebpej 2015 efkeefie&pemleeve ceW mebheVe ngDee Lee~
l
eOeeveceb$eer ceesoer ves efyeMkeske kes vesMeveue meWj Dee@he kee@ef[&eesuee@peer
l

Sb[ Fbjveue cesef[efmeve ceW mLeeefhele efkeefie&pe-Fbef[ee ceeGbsve

yeeeescesef[keue efjmee& meWj ceW Yeejle SJeb ceOe SefMeee kes yeere
henues sueercesef[efmeve efuebke kee MegYeejbYe Yeer efkeee~
l
Deheveer Fme ceOe SefMeee ee$ee kes heebeJeW Deewj Debeflece ejCe ceW
12 pegueeF& kees eOeeveceb$eer ceesoer leeefpeefkemleeve keer jepeOeeveer
ogMeevyes hengbes peneb Deieues efove 13 pegueeF& kees Gvekeer leeefpeke
je<^heefle Fceesceeueer jnceeve kes meeLe efJemle=le efhe#eere Jeelee& ngF&
efpemekes heMeele efvecveefueefKele oes cenJehetCe& mecePeewleeW hej nmlee#ej
mebheVe ngS
1. Je<e& 2016-2018 DeJeefOe kes efueS mebmke=efle kes #es$e ceW
meneesie keee&ece~
2. leeefpeefkemleeve ceW 37 mketueeW ceW kebhetj uewye keer mLeehevee
nsleg ceewefKeke vees kee Deeoeve-eoeve~
l
ogMeevyes ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves iegJej jyeeRveeLe wieesj keer DeeJe#e
eeflecee kee DeveeJejCe efkeee leLee Jes Yeejle-leeefpeefkemleeve ebs[efMehe
ne@efmheue Yeer ieS~ eOeeveceb$eer ceesoer ves leeefpeke je<^heefle jnceeve
kees 17JeeR Meleer kes Yeejleere Meeej Deyogue keeefoj yesefoue
(efpevnW leeefpeefkemleeve ceW cenevelece heejmeer Meeej ceevee peelee nw)
kes cekeyejs keer Ske ueIeg heWefbie YeW ceW oer~
FbjvesMeveue vee@Le&-meeGLe ^ebmehees& kee@efj[esj
FbjvesMeveue vee@Le&-meeGLe ^ebmehees& kee@efj[esj (INSTC)
Yeejle, me, F&jeve Deewj ceOe SefMeee kes yeere ceeue eeleeeele
nsleg emleeefJele meceger, jsue SJeb me[ke ceeie& nw~ DeeF&SveSmeermeer
heefjeespevee nsleg cetuele: 2002 ceW me, F&jeve Deewj Yeejle eje
mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee Lee~ Fme heefjeespevee kes Deve cenJehetCe&
meome osMeeW ceW Depejyewpeeve, Deecexefveee, kepeeKmleeve SJeb yesueeme
Meeefceue nQ~ neue keer Deheveer ceOe SefMeee ee$ee kes oewjeve
eOeeveceb$eer ceesoer ves Gpyesefkemleeve, legke&cesefvemleeve leLee leeefpeefkemleeve
mes Fme heefjeespevee ceW Meeefceue nesves kee Deeeve efkeee nw~

eOeeveceb$eer ceesoer keer mebege Dejye Deceerjele ee$ee

l
l

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 16-17 Deiemle, 2015 kes oewjeve

mebege Dejye Deceerjele (UAE) keer DeeefOekeeefjke ee$ee hej jns~
GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer yeveves kes yeeo efkemeer Fmueeceer osMe
keer en Gvekeer henueer ee$ee Leer leLee en 1981 kes yeeo efkemeer
Yeejleere eOeeveceb$eer keer henueer etSF& ee$ee Yeer Leer~
16 Deiemle kees etSF& keer jepeOeeveer Deyet Oeeyeer Yeejleere eOeeveceb$eer
ves eJeemeer YeejleereeW mes cegueekeele keer leLee Fmeer efove GvneWves Deyet
Oeeyeer efveJesMe eeefOekejCe eje Deeeesefpele GeefceeeW keer yew"ke kees
mebyeesefOele efkeee~
17 Deiemle kees eOeeveceb$eer ceesoer ves cemeoj Menj (efpemes Metve
keeye&ve Menj ceevee peelee nw) kee oewje kej Jeneb keer nefjle SJeb
eot<eCecege eeweesefieefkeeeW kes eefle Deheveer efe kees eoefMe&le efkeee~
17 Deiemle kees ner eOeeveceb$eer ceesoer keer eeGve efebme MesKe
ceesncceo veeneeve kes meeLe efhe#eere Jeelee& ngF& efpemeceW oesveeW
vesleeDeeW ves Yeejle-etSF& Yeeieeroejer kees Jeeheke jCeveerefleke meePesoejer
kes mlej leke ye{eves hej menceefle Jee keer~
oesveeW he#e heejmheefjke Jeeheej SJeb efveJesMe kees ye{eJee osves nsleg 75

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 72

efyeefueeve [e@uej keer Yeejle-etSF& DeJemebjevee efveefOe keer mLeehevee

kes meeLe efhe#eere Jeeheej ceW Deieues 5 Je<eeX ceW 60 eefleMele keer
Je=ef kes ue#e hej Yeer mencele ngS~
efJeefMe leLe
l
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2014-15 ceW Yeejle-etSF& efhe#eere
Jeeheej ueieYeie 60 efyeefueeve [e@uej kes mlej hej jne nw leLee
etSF& Jele&ceeve ceW Yeejle kee leermeje meyemes ye[e (eerve SJeb
etSmeS kes yeeo) Jeeheeefjke meePesoej nw~ Je<e& 2014-15 ceW
etSF& kees Yeejle kee efveee&le 33 efyeefueeve [e@uej mes DeefOeke
jne nw leLee en Yeejle kee otmeje meyemes ye[e efveee&le iebleJe nw~
l
%eeleJe nw efke eOeeveceb$eer ceesoer keer Fme ee$ee kes oewjeve Deyet
Oeeyeer ceW veS efnbot cebefoj keer mLeehevee nsleg Yetefce DeeJebefle
kejves kes efveCe&e keer Iees<eCee Jeneb kes eeGve efebme ves keer
efpemekes efueS eOeeveceb$eer ceesoer ves GvnW OeveJeeo efoee~
l
Deheveer Fme etSF& ee$ee kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer 17 Deiemle
kees ner ogyeF& hengbes peneb GvneWves etSF& kes Gheje<^heefle SJeb
eOeeveceb$eer (pees efke ogyeF& kes MeemekeDeceerj Yeer nQ) ceesncceo
efyeve jeefMeo Deue ceKletce mes cegueekeele SJeb Jeelee& keer~
l
17 Deiemle kees ner eOeeveceb$eer ceesoer ves ogyeF& efekes msef[ece ceW
Yeejleere mecegoee keer Ske efJeMeeue meYee kees Yeer mebyeesefOele efkeee~

ceespeeefcyeke kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee

l

Deeerkee ceneerhe kes oef#eCeer Yeeie ceW efmLele osMe ceespeeefcyeke kes
je<^heefle efheefuehe vetmeer 4-8 Deiemle, 2015 kes oewjeve Yeejle
keer jepekeere ee$ee hej jns~ GuuesKeveere nw efke peveJejer, 2015
ceW ceespeeefcyeke kes eewLes je<^heefle kes he ceW heoYeej enCe kejves
kes yeeo efkemeer SefMeeeF& osMe keer en Gvekeer henueer ee$ee Leer~
5 Deiemle kees ceespeeefcyeke kes je<^heefle keer eOeeveceb$eer vejW ceesoer
kes meeLe veF& efouueer kes nwojeyeeo neGme ceW efhe#eere Jeelee& kes
heMeele Yeejle Deewj ceespeeefcyeke kes ceOe veJeerve SJeb veJeerkejCeere
Tpee& kes #es$e ceW meneesie hej mecePeewlee %eeheve Yeer nmlee#eefjle
ngDee~
en GuuesKeveere leLe nw efke Je<e& 2014-15 ceW Yeejle Deewj
ceespeeefcyeke kes ceOe efhe#eere Jeeheej ueieYeie 2.4 efyeefueeve
[e@uej kes mlej hej jne leLee Deeerkee ceneerhe ceW kegue Yeejleere
efveJesMe kee ueieYeie Ske-eewLeeF& (7 efyeefueeve [e@uej mes DeefOeke)
ceespeeefcyeke ceW ner efveJesefMele nw~

lebpeeefveee kes je<^heefle keer Yeejle ee$ee

l
l

hetJeea Deeerkeer je<^ lebpeeefveee kes je<^heefle pekeeee efkekeJes ves 1721 petve, 2015 kes ceOe Yeejle keer jepekeere ee$ee mebheVe keer~
lebpeeefveee kes je<^heefle keer Fme Yeejle ee$ee kes oewjeve Yeejle Deewj
lebpeeefveee kes ceOe 19 petve kees efvecveefueefKele kejej/mecePeewlee
%eeheve (MoU) nmlee#eefjle ngS
(i) mejkeejer meebefKekeer ceW meneesieelceke keee&ece mLeeefhele kejves
kes efueS SceDeeset~
(ii) ke=ef<e meebefKekeer, kebhetj ShueerkesMeve leLee pewJe metevee efJe%eeve
ceW #ecelee efvecee&Ce nsleg SceDeeset~

ueske efJekeesefjee heeFheueeFve heefjeespevee kes efJemleej nsleg

268.35 efceefueeve [e@uej keer $e+Ce e=bKeuee nsleg Yeejle kes
Sefkepece yeQke Deewj lebpeeefveee mejkeej kes yeere $e+Ce kejej~
(iv) ueske efJekeesefjee heeFheueeFve heefjeespevee kes efueS [erheerDeej
(efJemle=le heefjeespevee efjhees)& leweej kejves nsleg Yeejleere meeJe&peefveke
Gheece Jeehkeesme Deewj lebpeeefveee mejkeej kes yeere kejej~
(v) hee&ve kes #es$e ceW meneesie hej SceDeeset~
(vi) peue efJe%eeve kes #es$e ceW meneesie kes efueS SceDeeset Deewj peue
efJe%eeve mebyebOeer Deebke[eW kes Deeoeve-eoeve hej eeseskee@ue~
(iii)

eOeeveceb$eer ceesoer keer yeebiueeosMe ee$ee

6-7 petve, 2015 kes oewjeve Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer

yeebiueeosMe keer jepekeere ee$ee hej jns~
Yeejle-yeebiueeosMe Yet-meercee mecePeewles mebyebOeer oes omleeJespeeW kes Deefleefje
oesveeW osMeeW eje Fme ee$ee kes oewjeve nmlee#eefjle Deve mecePeewles
Fme ekeej nQ
1. leere veewJenve hej kejej (efhe#eere Jeeheej kees ye{eJee osves nsleg)~
2. efhe#eere Jeeheej mecePeewles kee veJeerkejCe (meJe&eLece oesveeW osMeeW
kes ceOe en mecePeewlee 1972 ceW nmlee#eefjle ngDee Lee)~
3. ceevekeerkejCe (Standardization) kes #es$e ceW meneesie nsleg
efhe#eere meneesie kejej~
4. {ekee-efMeueebie-iegJeeneer yeme mesJee hej kejej SJeb Fmekee
eeseskee@ue~
5. keesuekeelee-{ekee-Deiejleuee yeme mesJee hej kejej SJeb Fmekee
eeseskee@ue~
6. DebleoxMeere peueceeie& heejieceve SJeb Jeeheej hej eeseskee@ue
kee veJeerkejCe (meJe&eLece Fme nsleg 1972 ceW eeseskee@ue
nmlee#eefjle ngDee Lee)~
7. Je<e& 2015-17 kes efueS meebmke=efleke Deeoeve-eoeve keee&ece~
8. Yeejle eje yeebiueeosMe kees 2 efyeefueeve [e@uej keer veF& $e+Ce
e=bKeuee (Line of Credit) eoeve kejves nsleg SceDeeset (en
Yeejle eje yeebiueeosMe kees eoe 800 efceefueeve [e@uej keer
Jele&ceeve $e+Ce e=bKeuee kes Deefleefje nw)~
9. Yeejle mes JemlegDeeW kees ueeves-ues peeves nsleg yeebiueeosMe kes
efeieebie Deewj ceeWieuee yebojieeneW kes eeesie hej SceDeeset~
10. veerueer DeLe&JeJemLee (Blue Economy) Deewj yebieeue keer
Kee[er SJeb efnbo cenemeeiej ceW mecegere meneesie hej SceDeeset~
11. ceeveJe lemkejer keer jeskeLeece nsleg efhe#eere meneesie hej SceDeeset~
12. peeueer kejWmeer veeseW keer mceieefuebie Deewj eeueve keer jeskeLeece
hej SceDeeset~
13. yeebiueeosMe ceW Yeejleere efJeMes<e DeeefLe&ke #es$e (SEZ) keer
mLeehevee hej SceDeeset~
14. oesveeW osMeeW kes lej#eke yeueeW kes ceOe meneesie nsleg SceDeeset~
15. meeke& kes DeeF&F&meermeer-SmeS (India Endowment for
Climate Change-South Asia) kes lenle yeebiueeosMe
kees 70,000 GVele kegke mesJe keer Deehetefle& nsleg heefjeespevee
kes efueS SceDeeset~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 73

16. Yeejle kes peeefceee efceefueee Fmueeefceee efJeMJeefJeeeuee Deewj

yeebiueeosMe kes jepeMeener efJeMJeefJeeeuee kes ceOe SceDeeset~
17. yebieeue keer Kee[er ceW meceg efJe%eeve (Oceanography)
hej mebege DevegmebOeeve nsleg SceDeeset~
18. efMe#ee kes #es$e ceW meneesie hej cebMee JeeJe~
19. yeebiueeosMe ceW Yeejleere peerJeve yeercee efveiece (LIC) kes eeeueve
eejbYe kejves nsleg yeebiueeosMeer yeercee efJekeeme SJeb efveeeceke
eeefOekejCe eje cebpetjer he$e~
20. Yeejle kes yeerSmeSveSue Deewj yeebiueeosMe keer meyecejerve kesefyeue
kebheveer efue. kes ceOe hetJeexej Yeejle ceW yesnlej Fbjves
megefJeOee nsleg yeeeveyeefjee mes DeKeewje meercee leke 22 efkeceer.
Dee@efhkeue heeFyej kesefyeue nsleg mecePeewlee~
Yeejleere eOeeveceb$eer keer Fme yeebiueeosMe ee$ee kes oewjeve oesveeW he#eeW
eje nmlee#eefjle mebege Iees<eCeehe$e peejer efkeee ieee efpemekee
Meer<e&ke Lee : vetleve eespeesvcee-veF& efoMee~
7 petve, 2015 kees yeebiueeosMe kes je^heefle Deyogue neefceo ves
Yeejle kes hetJe& eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer kees eoe
yeebiueeosMe kes eefleefle cegefe mebeece mecceeve kee eleerke efe
eOeeveceb$eer ceesoer kees eoeve efkeee efpemes yeeo ceW veF& efouueer ceW
GvneWves hetJe& eOeeveceb$eer kes heefjJeejpeveeW kees meeQhee~
yeeryeerDeeF&Sve ceesj Jeenve kejej
15 petve, 2015 kees Yeteve keer jepeOeeveer efLechet ceW 4
meeke& osMeeW- yeebiueeosMe, Yeteve, Yeejle Deewj vesheeue (BBIN) kes
heefjJenve cebef$eeeW keer yew"ke ceW Fve osMeeW kes yeere ee$eer, efvepeer SJeb
keeieex JeenveeW kes eeleeeele kes efJeefveeceve nsleg ceesj Jeenve kejej
(BBIN Motor Vehicle Agreement) hej nmlee#ej efkeS
ieS~

veerojueQ[dme kes eOeeveceb$eer keer Yeejle ee$ee

5-6 petve, 2015 kes oewjeve veerojueQ[dme (neueQ[) kes eOeeveceb$eer

ceeke& Yeejle keer DeeefOekeeefjke ee$ee hej jns~
5 petve kees veerojueQ[dme kes eOeeveceb$eer keer Yeejleere eOeeveceb$eer
vejW ceesoer kes meeLe heejmheefjke efnle kes efJeefYeVe efhe#eere SJeb
yenghe#eere cegeW hej efJemle=le Jeelee& ngF&, efpemeceW oesveeW eOeevecebef$eeeW
eje efvecveefueefKele ecegKe henueeW kee mJeeiele efkeee ieee
1. etjesheere YeeieeroejeW kes ceOe mecevJee nsleg Ske etjesheere
mebIe- iebiee huesheece& kee ie"ve kejves keer henue efpemeceW
veerojueQ[dme DeeCeer Yetefcekee efveYeeSiee~
2. je^ere mJe iebiee efceMeve kes meeLe DeefYeefeefle meneesie kes
#es$eeW kees Debeflece he osves leLee Deeies ye{eves nsleg veerojueQ[dme
kes efJeMes<e%eeW keer erce kee Yeejle oewje~
3. Yeejle ceW Fuesefke^ke Jeenve Fkees efmemce kes efJekeeme nsleg
meneesie keee&ece~
4. efyeyekee@ue (BIBCOL) Deewj Fb^eJewke (Intravacc) kes
ceOe eeweesefiekeer nmleeblejCe meefnle Yeejle ceW Kemeje-yesuee
kes efJe erkeeW kes efJekeeme Deewj efJeefvecee&Ce hej kejej~
5. meebmke=efleke meneesie hej mecePeewlee %eeheve~

6. 3 Je<eeX kes efueS ke=ef<e hej mecePeewlee %eeheve kee efJemleej~

7. keesne@& (Cohort) DeOeeveeW kes #es$e ceW efJeeceeve meneesie
kee efJemleej kejves nsleg kejej~
8. cebgyeF& Menj ceW Deewj Deeme-heeme DeJemebjevee efJekeeme SJeb
ef[efueJejer ceW veerojueQ[dme SJeb ceneje^ kes yeere meneesie
efpemeceW leere me[keeW SJeb ces^es mebyebOeer egveewefleeeW kes efueS
Skeerke=le efkeesCe Meeefceue nQ~
9. lesuebieevee ceW keesu[ esve DeJemebjevee, heMegOeve SJeb yeeieJeeveer
Glheeove pewmes eeLeefcekelee Jeeues #es$eeW ceW Keee SJeb ke=ef<e
JeJemeee #es$e kes efJekeeme ceW %eeve keer meePesoejer SJeb
meneesieelceke DevegmebOeeve kes efueS mecePeewlee %eeheve~
10. Yeejle-veerojueQ[dme keee& eespevee kes lenle kesjue ceW
efleJeveblehegjce ceW meefypeeeW SJeb hetueeW kes efueS Ske Glke=lee
keW keer mLeehevee~

Yeejleere je^heefle keer mJeer[ve Deewj yesueeme ee$ee

Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea ves 31 ceF&-2 petve kes ceOe
mJeer[ve leLee 2-4 petve kes ceOe yesueeme keer ee$ee mebheVe keer~
en Fve oesveeW osMeeW kes efueS efkemeer Yeer Yeejleere je^heefle keer
henueer ee$ee Leer~
1 petve kees Yeejle Deewj mJeer[ve kes ceOe efvecveefueefKele 6 cenJehetCe&
kejejeW/mecePeewlee %eeheveeW (MoUs) hej nmlee#ej efkeS ieS
1. melele Menjer efJekeeme kes #es$e ceW meneesie hej SceDeeset~
2. met#ce, ueIeg SJeb ceOece GeceeW kes #es$e ceW meneesie hej
SceDeeset~
3. Ske-otmejs osMe kes jepeveefeke heemehees&OeejkeeW kees Jeerpee
DeeJeMekelee mes t hej kejej~
4. OeJg eere Deewj meceger DevegmebOeeve ceW meneesie hej cebMee he$e (LoI)~
5. Yeejleere efeefkelmee DevegmebOeeve heefj<eo Deewj mJeer[ve keer
efjmee& keeGbefmeue hee@j nsuLe Jeefkeie ueeFhe Sb[ Jesuehesej
kes ceOe pejeJemLee DevegmebOeeve SJeb mJeemLe kes #es$e ceW
meneesie hej cebMee %eeheve~
6. Yeejle kes meW^ue [^ime mQ[[& keb^esue Dee@iexveeFpeMseve Deewj
mJeer[ve keer cesef[keue ees[kedme SpeWmeer kes ceOe Deew<eefOe
GlheeoeW kes meboYe& ceW meneesie hej cebMee %eeheve~
Gheeg&e Debleme&jkeejer omleeJespeeW kes Deefleefjkele je^heefle cegKepeea
keer Fme ee$ee kes oewjeve Yeejle Deewj mJeer[ve kes Mewef#eke SJeb MeesOe
mebmLeeveeW kes ceOe Yeer 16 mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS~
3 petve kees Yeejle Deewj yesueeme kes ceOe efvecveefueefKele 6
cenJehetCe& omleeJespeeW hej nmlee#ej efkeS ieS
1. Yeejle-yesueeme meneesie kes efueS jes[cewhe (FmeceW oesveeW
osMeeW kes ceOe jepeveerefleke, Jeeheej SJeb DeLe&JeJemLee, efveJesMe,
efJeeere #es$e, Tpee&, Oeeleg SJeb Keveve, heeseMe GJe&jkeeW,
heefjJenve SJeb heefjJenve DeJemebjevee, kehe[e, mewve eeweeseif ekeer,
megj#ee, efMe#ee, hee&ve Deeefo efJeefYeVe #es$eeW ceW heejmheefjke
meneesie kees meg{ kejves keer hejsKee emlegle keer ieF& nw)~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 74

2. Deee SJeb hebtpeer kejeW kes mebyebOe ceW jepekees<eere DeheJebeve keer
jeskeLeece Deewj oesnjs kejeOeeve kes heefjnej nsleg 1997 kes
mecePeewles ceW mebMeesOeve nsleg eeseskee@ue~
3. emeejCe kes #es$e ceW meneesie hej SceDeeset~
4. Yeejle kes eefleYetefle SJeb efJeefvecee yees[& (SEBI) Deewj yesueeme
kes efJee ceb$eeuee kes ceOe efhe#eere meneesie hej SceDeeset~
5. ceevekeerkejCe Deewj metevee meceLe&ve kes #es$e ceW meneesie hej
SceDeeset~
6. Yeejle kes kehe[e ceb$eeuee Deewj yesueeme kes yesuesieee@ce kes
ceOe SceDeeset~
Gheeg&e mecePeewleeW kes Deefleefje Yeejle Deewj yesueeme kes Mewef#eke
mebmLeeveeW kes ceOe 7 mecePeewlee %eeheveeW hej Yeer nmlee#ej efkeS
ieS~
Yeejle eje yesueeme kees heejmheefjke he mes mencele mebege
heefjeespeveeDeeW kes efeeevJeeve nsleg 100 efceefueeve [e@uej keer veF&
$e+Ce e=bKeuee eoeve kejves keer Yeer Iees<eCee keer ieF&~ je^heefle
cegKepeea ves Jeneb Yeejle nwJeer Fuesefke^keume efue. (BHEL) eje
mLeeefhele Ske heefjeespevee kee Yeer GodIeeve efkeee~

eOeeveceb$eer ceesoer keer ef$eosMeere ee$ee

Deheveer Fme ef$eosMeere ee$ee kes eLece ejCe ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves
14-16 ceF& kes ceOe eerve keer ee$ee mebheVe keer~
14 ceF&, 2015 kees Yeejleere eOeeveceb$eer ceesoer ves Deheveer eerve
ee$ee kee eejbYe eerve kes Meevmeer jepe keer jepeOeeveer efMeeeve
(Xian; pees efke eerveer je^heefle efpeveefhebie kee ie=nveiej nw) mes
efkeee~
efMeeeve ceW eOeeveceb$eer ceesoer efJeMJe efJejemele mLeue sjekeese Jeeefjeme&
cetefpeece kes Deefleefje oeefMebieMeeve cebefoj Deewj efyeie JeeFu[
ietpe hewiees[e (nbme hewiees[e) kes DeJeueeskeve nsleg ieS~ Ssefleneefmeke
yeew hewiees[e kes cegKe cenble kees eOeeveceb$eer ceesoer ves yeesefOeJe=#e kee
heewOee YeW efkeee~
eOeeveceb$eer ceesoer 14 ceF& kees ner efMeeeve mes yeerefpebie henbges peneb
Deieues efove (15 ceF& kees) Gvekes Deewj eerveer eOeeveceb$eer ueer
kesefkeeebie kes yeere ngF& efhe#eere Jeelee& kes yeeo kegue 24 kejejeW/
mecePeewlee %eeheveeW hej nmlee#ej ngS
1. eerve kes eWieot Deewj Yeejle kes esVeF& ceW ceneJeeefCepe otleeJeeme
Keesueves leLee iJeebiePet ceW Yeejle kes ceneJeeefCepe otleeJeeme kes
keebmeguej efpeues kes efJemleej nsleg eeseskee@ue~
2. JeeJemeeefeke efMe#ee Deewj keewMeue efJekeeme kes #es$e ceW meneesie
nsleg mecePeewlee %eeheve (MoU)~
3. Denceoeyeeo/ieebOeerveiej ceW keewMeue efJekeeme SJeb Geefcelee
nsleg cenelcee ieebOeer je^ere mebmLeeve keer mLeehevee ceW meneesie
hej keee& eespevee~
4. Jeeheej Jeelee& ceW meneesie nsleg hejeceMeea leb$e hej SceDeeset~
5. Yeejle kes efJeosMe ceb$eeuee Deewj eerve keer kecegefvem heeea
keer meW^ue keceser kes Debleje&^ere efJeYeeie kes ceOe meneesie
hej SceDeeset~

6. jsueJes #es$e ceW meneesie nsleg keee&eespevee (2015-16)~

7. efMe#ee efJeefvecee keee&ece (e$eJe=efeeeW kes eeJeOeeve meefnle)
hej SceDeeset~
8. Keveve Deewj Keefvepe #es$e ceW meneesie nsleg SceDeeset~
9. Debleefj#e meneesie hejsKee (2015-2020)~
10. Yeejleere jshemeer[ KeeeeVe (Rapeseed Meal) kes eerve ceW
Deeeele nsleg mJeemLe SJeb megj#ee efJeefveeceeW hej eessekee@ue~
11. er.Jeer. emeejCe #es$e ceW meneesie nsleg SceDeeset~
12. hee&ve #es$e ceW meneesie hej kejej~
13. Yeejle-eerve efLebke Qke heesjce keer mLeehevee nsleg SceDeeset~
14. Yeejle kes veerefle (NITI) Deeeesie Deewj eerve keer jepe
heefj<eo kes efJekeeme DevegmebOeeve keW kes ceOe DeeefLe&ke SJeb
veerefleiele cegodoeW hej meneesie nsleg SceDeeset~
15. Yetkebhe efJe%eeve Deewj Yetkebhe Fbpeerefveeefjbie kes #es$e ceW meneesie
nsleg SceDeeset~
16. cenemeeiej efJe%eeve, cenemeeiej eeweesefiekeer, peueJeeeg heefjJele&ve,
OegJeere efJe%eeve Deewj eeeesmheerej kes #es$e ceW meneesie nsleg
SceDeeset~
17. YetefJe%eeve kes #es$e ceW Jew%eeefveke meneesie nsleg SceDeeset~
18. jepe/eebleere ueer[me& heesjce keer mLeehevee hej efJeosMeer je^eW
kes meeLe efce$elee nsleg SceDeeset~
19. Yeejle kes kevee&ke Deewj eerve kes efmeegDeeve eeble kes ceOe
efmemj ms/eeble mebyebOeeW keer mLeehevee hej kejej~
20. esVeF& (Yeejle) Deewj eeWieefkebie (eerve) kes ceOe efmemj
efmeer mebyebOeeW keer mLeehevee hej kejej~
21. Deewjbieeyeeo (Yeejle) Deewj ngvengDeebie (eerve) kes ceOe efmemj
efmeer mebyebOeeW keer mLeehevee hej kejej~
22. nwojeyeeo (Yeejle) Deewj efkebieoeDees (eerve) kes ceOe efmemj
efmeer mebyebOeeW keer mLeehevee hej kejej~
23. ieebOeerJeeo SJeb Yeejleere DeOeeve keW keer eerve kes hetoeve
efJeMJeefJeeeuee ceW mLeehevee nsleg SceDeeset~
24. kegveefcebie ceW eesie ceneefJeeeuee keer mLeehevee nsleg eerve kes
egVeeve efcebpet efJeMJeefJeeeuee kes meeLe SceDeeset~
eOeeveceb$eer ceesoer ves yeerefpebie kes Wheue Dee@he nwJesve ceW Yeejleere
eesie Deewj eerve keer leeFeer (Taichi) hejbheje keer mebege ieefleefJeefOe
ceW Yeer eefleYeeie efkeee~ Fmekes yeeo Jes MebIeeF& ieS~
Fme ee$ee kes oewjeve 16 ceF& kees MebIeeF& ceW Yeejleere Deewj eerveer
kebheefveeeW kes ceOe veJeerkejCeere Tpee&, Deeweesefieke heeke&, efJeegle,
Fmheele, efheuce Geesie, metevee eeweesefiekeer Deeefo meefnle efJeefYeVe
#es$eeW ceW 22 efyeefueeve [e@uej mes DeefOeke kes kegue 26 kejej/
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS efpemeceW Yeejle kes cebge yebojieen
Deewj eerve kes iJeebiePet yebojieen kes ceOe efmemj hees& mebyebOeeW keer
mLeehevee hej kejej Yeer Meeefceue nw~
16 ceF& kees eOeeveceb$eer ceesoer ves MebIeeF& ceW Yeejle kes
DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke keer henueer MeeKee kee GodIeeve efkeee~
Fmeer efove GvneWves MebIeeF& ceW Yeejleere mecegoee kes ueesieeW kees

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 75

mebyeesefOele efkeee leLee Jeneb kes hetoeve efJeMJeefJeeeuee ceW ieebOeerJeeo

SJeb Yeejleere DeOeeve keW kee GodIeeve Yeer efkeee~
eerve ves kewueeMe ceevemejesJej nsleg veeLet uee ceeie& Keesuee
22 petve, 2015 kees eerve ves Yeejle kes kewueeMe ceevemejesJej
leerLe&eeef$eeeW kes efueS efmeefkekece kes veeLet uee ojx mes neskej peeves Jeeuee
ceeie& Keesue efoee Deewj leerLe&eeef$eeeW kes henues pelLes kees Devegceefle
eoeve keer~ en ceeie& efJeiele 44 Je<eeX mes yebo Lee~ en efleyyele efmLele
kewueeMe ceevemejesJej keer leerLe&ee$ee nsleg Deye otmeje ceeie& nesiee~
GuuesKeveere nw efke Deye leke kewueeMe ceevemejesJej ee$ee GejeKeb[
kes kegceeTb #es$e ceW efmLele efueheguesKe ojx kes ceeie& mes ner nesleer Leer pees
efke 2013 ceW GejeKeb[ keer yee{ efJeYeeref<ekee ceW yegjer lejn #eefleemle
nes ieee Lee~ veeLet uee neskej peeves Jeeuee en ceeie& DeefOeke megeJf eOeepeveke
nw leLee 1,500 efkeceer. uebyes Fme hej yeme megefJeOee Yeer
GheueyOe nw~
Deheveer Fme ef$eosMeere ee$ee kes efleere ejCe ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves
17-18 ceF& kes ceOe cebieesefueee keer ee$ee mebheVe keer~ Jes cebieesefueee
keer ee$ee kejves Jeeues eLece Yeejleere eOeeveceb$eer nQ~
eOeeveceb$eer ceesoer cebieesefueee keer jepeOeeveer Gueeve yeeesj (Ulan
Bator) efmLele ieb[ve yeew ce" kes DeJeueeskeve nsleg ieS peneb
GvneWves ce" kes cegKe mebj#eke kees yeesefOeJe=#e kee heewOee YeW efkeee~
Fme ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW kes ceOe kegue 13 kejej/mecePeewlee
%eeheve nmlee#eefjle ngS
1. mebMeesefOele nJeeF& mesJee kejej~
2. mepeeeehelee JeefeeeW kes nmleeblejCe hej mebefOe~
3. heMeg mJeemLe SJeb [sejer kes #es$e ceW meneesie hej kejej~
4. hejbhejeiele Deew<eefOe eCeeefueeeW Deewj nesceeshewLeer kes #es$e ceW
meneesie hej SceDeeset~
5. cebieesefueee kes j#ee ceb$eeuee ceW meeFyej megj#ee eefMe#eCe keW
keer mLeehevee hej SceDeeset~
6. cebieesefueee ceW Yeejle-cebieesefueee mebege cew$eer mketue keer mLeehevee
hej SceDeeset~
7. Je<e& 2015-2018 nsleg mebmke=efle kes #es$e ceW meneesie hej
keee&ece~
8. oesveeW osMeeW keer je^ere megj#ee heefj<eoeW kes ceOe meneesie nsleg
SceDeeset~
9. oesveeW osMeeW kes efJeosMe ceb$eeueeeW kes ceOe meneesie nsleg SceDeeset~
10. veJeerve SJeb veJeerkejCeere Tpee& eeweesefieefkeeeW kes #es$e ceW
meneesie nsleg SceDeeset~
11. meercee efveiejeveer yeueeW kes ceOe meneesie mebJeOe&ve hej SceDeeset~
12. Yeejle kes ee cesceesejf eue meWj Deewj cebieeseuf eee kes vesMeveue
keQmej meWj kes yeere jse[f eesLesjhs eer efmeceguesj meefnle YeeYee^ev@ eII sueer-Lesjhs eer FkeeF& cebieeseuf eee kees Ghenej ceW osves nsleg SceDeeset~
13. Yeejleere efJeosMe ceb$eeuee kes efJeosMe mesJee mebmLeeve Deewj
cebieesefueeeF& efJeosMe ceb$eeuee keer ef[hueescesefke Skes[ceer kes
ceOe eefMe#eCe keee&eceeW nsleg SceDeeset~

eOeeveceb$eer ceesoer eje cebieeseuf eee ceW DeJemejbevee efJekeeme heefjeespeveeDeeW

nsleg 1 efyeefueeve [e@uej keer $e+Ce e=bKeuee (Line of Credit)
eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ meeLe ner Gueeve yeeesj ceW
Deue efyenejer Jeepeheseer DeeF&meerer keW kes GVeeve nsleg Yeejle
eje 20 efceefueeve [e@uej keer meneelee efoS peeves hej Yeer
menceefle Jee keer ieF&~
efJeefMe leLe
cebieesefueeeF& je^heefle ves Yeejleere eOeeveceb$eer kees ceesefjve
Kegj veeceke Jeee eb$e (Ske ekeej keer meejbieer) YeW keer
peyeefke eOeeveceb$eer ceesoer ves GvnW jecehegj ueeFyesjer keer cebieesefueee
Fefleneme hej 13JeeR Meleer keer peceerGle leJeejerKe veeceke
ogue&Ye heeb[gefueefhe GhenejmJehe oer~
cebieesefueee ceW Ske Kesue GlmeJe (efceveer veeoece) kes DeJeueeskeve
kees ieS~ eOeeveceb$eer ceesoer kees cebieesefueeeF& eOeeveceb$eer eje
kebLeke veeceke jsme kee Iees[e YeW efkeee ieee~ Fme GlmeJe
ceW eOeeveceb$eer ceesoer ves leerjboepeer ceW Yeer neLe Deepeceeee~
Deheveer Fme cebieeseu
f eee ee$ee kes oewjeve eOeeveceb$eer ceesoer ves 17
ceF& kees ner cebieeseuf eeeF& mebmeo es ngjeue (Great Hural)
kees Yeer mebyeeseOf ele efkeee leLee Jes DeJekeeMe kes efove Jeneb keer
mebmeo kees mebyeeseOf ele kejves Jeeues henues efJeosMeer veslee yeves~
Deheveer Fme efJeosMe ee$ee kes leermejs Deewj Debeflece ejCe ceW eOeeveceb$eer
ceesoer ves 18-19 ceF&, 2015 kes ceOe oef#eCe keesefjee (keesefjee
ieCejepe) keer ee$ee mebheVe keer~
oef#eCe keesefjee keer jepeOeeveer efmeeesue ceW 18 ceF& kees eOeeveceb$eer
ceesoer ves Yeejleere mecegoee kes Ske keee&ece kees mebyeesefOele efkeee
Yeejleere eOeeveceb$eer Deewj keesefjeeF& je^heefle keer efhe#eere Jeelee& kes
yeeo oesveeW osMeeW kes ceOe efvecveefueefKele 7 cenJehetCe& kejej/
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS
1. Deee hej kejeW kes mebyebOe ceW jepekees<eere DeheJebeve keer
jeskeLeece Deewj oesnjs kejeOeeve kes heefjnej nsleg kejej~
2. Me-eJe men-Glheeove ceW meneesie hej mecePeewlee~
3. Yeejle kes je^ere megj#ee heefj<eo meefeJeeuee Deewj oef#eCe
keesefjee kes je^ere megj#ee keeee&uee kes ceOe meneesie nsleg
SceDeeset~
4. efJeegle Tpee& kes efJekeeme Deewj veJe Tpee& GeceeW kes #es$e ceW
meneesie kes meboYe& ceW SceDeeset~
5. egJee ceeceueeW ceW meneesie nsleg SceDeeset~
6. me[ke heefjJenve Deewj jepeceeieeX kes #es$e ceW meneesie keer
hejsKee~
7. meceger heefjJenve SJeb mebYeej leb$e (Logistics) kes #es$e ceW
meneesie nsleg SceDeeset~

eOeeveceb$eer ceesoer keer etjeshe ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 9-16 Deewue, 2015 kes oewjeve

etjeshe (eebme, pece&veer SJeb kevee[e) keer jepekeere ee$ee hej jns~
Deheveer Fme etjeshe ee$ee kes eLece ejCe (9-11 Deewue) ceW
eOeeveceb$eer ceesoer 9 Deewue kees eebme keer jepeOeeveer hesefjme hengbes~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 76

10 Deewue kees GvneWves hesefjme cebs etvesmkees (mLeehevee-veJebyej,

1945) cegKeeuee ceW Deeeesefpele keee&ece ceW Dehevee mebyeesOeve
efoee~ eOeeveceb$eer ceesoer ves etvesmkees keer ceneefveosMeke Fjsvee yegkeesJee
keer GheefmLeefle ceW Debleje&^ere eesie efoJeme hej Ske Jesye hees&ue
(www.ideaofyoga.org) kee MegYeejbYe Yeer efkeee~
10 Deewue kees ner eOeeveceb$eer ceesoer keer eebme kes je^heefle eebkeesFme
(eemJeeb) Deesueeb[s kes meeLe eefleefveefOeceb[ue mlejere Jeelee& ngF&
efpemekes heMeele oesveeW osMeebs SJeb Gvekeer kebheefveeeW kes ceOe kegue
20 mecePeewleeW/henueeW/Iees<eCeeDeeW hej nmlee#ej ngS efpeveceW pewlehegj
(ceneje^) keer hejceeCeg efJeegle heefjeespevee nsleg ngS mecePeewles meJee&efOeke
cenJehetCe& nQ~
eOeeveceb$eer ceesoer keer Fme eebme ee$ee kes oewjeve Yeejle eje eebme
mes lelkeeue DeeOeej hej 36 je@hesue pes efJeceeve Kejeros peeves hej
Yeer menceefle ngF&~ efJeceeveeW kee en meewoe efJeiele 3 Je<eeX mes uebefyele
126 je@hesue efJeceeveeW kes meewos mes Flej nw~
eebme eje Yeejle ceW 2 efyeefueeve etjes (ueieYeie 6200 kejes[
hees) kes efveJesMe keer Iees<eCee keer ieF&~ eebme Yeejle ceW 3 mcee&
efmeer efJekeefmele kejves ceW meneelee Yeer kejsiee efpemeceW heg[gesjer Deewj
veeiehegj Meeefceue neWies~
Deheveer Fme etjeshe ee$ee kes efleere ejCe (12-14 Deewue) ceW
eOeeveceb$eer ceesoer 12 Deewue kees pece&veer kes nwveesJej hengb es~ GuuesKeveere
nw efke Fme Je<e& Deeeesefpele nwveesJej cesues (nwveesJej cesmmes-efJeMJe kee
meyemes ye[e Deeweesefieke cesuee) ceW Yeejle hee&vej osMe nw~
13 Deewue kees nwveesJej cesues ceW Yeejleere eOeeveceb$eer eje pece&ve
eebmeuej kes meeLe Yeejleere hewJesefueeve (efpemeceW cegKe yeue ceske
Fve Fbef[ee hej Lee) kee GodIeeve efkeee ieee~ Fmekes yeeo
eOeeveceb$eer ceesoer yeefue&ve hengbes peneb Jes henues meerceWme lekeveerkeer
Dekeeoceer osKeves ieS~
14 Deewue kees eebmeuej cekexue mes efhe#eere Jeelee& kes yeeo
Yeejleere eOeeveceb$eer pece&ve jsueJes msMeve osKeves ieS pees efke etjeshe
ceW Ske DeveesKee cee@[ue jsueJes msMeve nw~
14 Deewue kees ner eOeeveceb$eer ceesoer Deheveer etjeshe ee$ee kes le=leere
ejCe (14-16 Deewue) kes efueS kevee[e kes DeeseJee henbges~
GuuesKeveere nw efke efkemeer Yeejleere eOeeveceb$eer eje kevee[e keer
he=Leke ee$ee Fmemes hetJe& 1973 ceW ngF& Leer~ eOeeveceb$eer ceesoer keer
kevee[e ee$ee kes cegKe keee&ece Fme ekeej jns
(i) 15 Deewue kees DeeseJee ceW Deewheeeefjke mJeeiele SJeb eOeeveceb$eer
(lelkeeueerve) merheve nehe&j kes meeLe efhe#eere yew"ke~
(ii) 15 Deewue kees ner esjbes emLeeve peneb Meece kees eOeeveceb$eer
ne@he&j kes meeLe efjkees keesefueefpeece (Ricoh Coliesium DeeFme ne@keer msef[ece SJeb eoMe&veer mLeue kes he ceW
eege nesves Jeeuee mLeeve) ceW Yeejleere [eemheesje keee&ece
ceW eefleYeeie SJeb mebyeesOeve~
eOeeveceb$eer ceesoer keer Fme kevee[e ee$ee kes oewjeve 15 Deewue,
2015 kees ngS cenJehetCe& yengeleeref#ele Demewve hejceeCeg Deehetefle&
mecePeewles kes lenle Yeejle, kevee[e keer kesceskees (Cameco) kebheveer
mes Deieues 5 Je<eeX ceW 3,000 ceeref^ke ve mes DeefOeke (17.1

efceefueeve heeGb[) etjsefveece 280 efceefueeve [e@uej keer Devegceeefvele

keercele hej eehle kejsiee~ GuuesKeveere nw efke kevee[e kee etjsefveece
Yeb[ej ceW Dee@m^sefueee kes yeeo Deewj etjsefveece Glheeove ceW kepeeKmleeve
kes yeeo efJeMJe ceW efleere mLeeve nw~ Fmekes Deefleefje oesveeW osMeeW kes
yeere j#ee DevegmebOeeve, Debleefj#e meneesie, jsueJes, veeieefjke efJeceeveve,
efMe#ee SJeb keewMeue efJekeeme Deeefo kes meboYe& ceW Yeer mecePeewles ngS~
6 efomebyej, 2015 kees kevee[e mes 250 ceeref^ke ve etjsefveece
keer henueer Keshe Yeejle henbgeer nw~
Yeejleere je^heefle keer me ee$ee
7-11 ceF&, 2015 kes ceOe Yeejle kes je^heefle eCeye
cegKepeea me keer jepekeere ee$ee hej jns~
je^heefle cegKepeea keer Fme me ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW kes
Ge Mewef#eke mebmLeeveeW kes ceOe heejmheefjke meneesie nsleg 7
mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngS~ Fmekes Deefleefje me kes
efJe%eeve heeGb[sMeve Deewj Yeejle kes efJe%eeve SJeb lekeveerkeer
efJeYeeie kes ceOe Yeer Ske mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee~
9 ceF&, 2015 kees efleere efJeMJeeg ceW efce$e je^eW keer
efJepee keer 70JeeR Je<e&ieeb" hej Deeeesefpele efJepee efoJeme
meceejesn kes DeJemej hej ceemkees kes js[ mkeJeeej hej YeJe
SJeb efJeMeeue mewve hejs[ Deeeesefpele ngF&~ Yeejle kes je^heefle
eCeye cegKepeea kes Deefleefje eerveer je^heefle Meer efpeveefhebie
leLee Deve keF& osMeeW kes je^eOe#e SJeb Ge mlejere eefleefveefOe
Fme DeJemej hej GheefmLele Les~ Fme hejs[ ceW Yeejle SJeb eerve
meefnle 10 osMeeW keer mewve gkeef[eeW ves Yeer eefleYeeie efkeee~
%eeleJe nw efke Decesefjkee Deewj heefeceer osMe etesve ieeflejesOe
kes keejCe Fme meceejesn mes otj jns~
10 ceF& kees je^heefle cegKepeea eje ceemkees ceW vecemles
jefMeee ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~

Yeejleere eOeeveceb$eer keer eeruebkee ee$ee

Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer 13-14 ceee&, 2015 kes oewjeve

eeruebkee keer jepekeere ee$ee hej jns pees efke 28 Je<eeX kes heMeele
Yeejle kes efkemeer eOeeveceb$eer keer eeruebkee ee$ee Leer~
eOeevece$eer ceesoer keer Fme ee$ee kes oewjeve Yeejle eje jsueJes
heefjeespeveeDeeW kes efueS eeruebkee kees 318 efceefueeve [e@uej keer
veF& $e+Ce e=bKeuee peejer kejves (jesefuebie me@ke keer Kejero Deewj jssue
hejer Gvveeve nsleg) hej menceefle Jee keer ieF&~
Yeejleere efj]peJe& yeQke Deewj meW^ue yeQke Dee@he eeruebkee eje cege
efJeefvecee JeJemLee kees hetJe& kes 400 efceefueeve [e@uej mes ye{ekej
1.5 efyeefueeve [e@uej kejves nsleg mecePeewlee efkeee ieee efpememes
eeruebkeeF& hees kees efmLej jKeves ceW ceoo efceuesieer~
oesveeW osMe meceger DeLe&JeJemLee hej Ske mebege keee&yeue kes ie"ve
hej Yeer mencele ngS~ meeLe ner oesveeW he#eeW eje cegDeejeW kes cegs
kee oerIe&keeefueke meceeOeeve {tb{ves hej Yeer menceefle Jee keer ieF&~
oesveeW osMeeW eje egJee efJekeeme ceeceueeW ceW oes mecePeewles efkeS ieS
leLee eeruebkee ceW celeeje efmLele ngvee etefveJeefme&er ceW jyeeRveeLe
wieesj Deeef[esefjece keer mLeehevee hej Yeer menceefle Jee keer ieF&~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 77

DeeefLe&ke cebLeve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s iueesyeue Fkeesvee@efceke ee@mheskedme efjhees& mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee cege efue. kes yeQke ceW heefjJele&ve kees mJeerke=efle
efJekeemeMeerue osMeeW mes keeues Oeve kee eJeen ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes Deeleve Deebke[s yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece,
2015 ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe, 2015-16 veerueer eebelf e nsleg keWere #es$e eespevee msveuesme merue hej Sber-[behf ebie Meguke peerSmeer hej megyeceefCeeve
meefceefle keer efjhees& oeueeW kee yehej me@ke eerveer cege jsefvcevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efjhees& Goe : GppeJeue ef[mkee@ce
SMeesjWme eespevee jyeer hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue JewefMJeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes veJeervelece Deekeueve eerme kee efJeeere mebke eMeeble-heejere
Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee hejeece efueKele (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer yeQke keer mLeehevee Je<e& 2015-16 keer heebeJeeR
efceeefmeke ceewef ke veerelf e Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb
Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW kees mewebefleke mJeerke=efle JneF uesyeue SerSce heefjeeueve ceW She[erDeeF& Je=ef ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s Kejerhe
Glheeove 2015-16 kes eLece Deefece Devegceeve heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e eespevee pewce $eeer je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e F&-hee&ke
Jeer]pee eespevee kee efJemleej eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY) je^er e ke=ef<e yeepeej kes eeslmeenve nsleg eespevee SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB)
keer mLeehevee Kejerhe hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue 17 veS cesiee het[ heekeeX kees mJeerke=efle Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kee efJeosMeer Jeeheej veF& efJeosMe
Jeeheej veerefle (FTP) 2015-2020 hejbhejeiele ceveerDee@[&j mesJee yebo 14JeW efJee Deeeesie keer efjhees& megkevee mece=ef eespevee

hee&ve mebyebOeer veJeervelece Deebke[s

8 peveJejer, 2016 kees hee&ve ceb$eeuee eje peejer veJeervelece

Deebke[eW kes Devegmeej peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle
ceW efJeosMeer hee&ke Deeieceve (FTAs : Foreign Tourist Arrivals) 80.16 ueeKe jne pees peveJejer-efomebyej, 2014 keer
leguevee ceW 4.4 eefleMele keer Je=ef eoefMe&le kejlee nw~
peveJejer-efomebyej, 2014 kes oewjeve Yeejle ceW kegue SheerS
76.79 ueeKe Lee pees efke 2013 keer meceeve DeJeefOe mes 10.2
eefleMele DeefOeke Lee~
peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve Yeejle ceW hee&ve mes kegue
efJeosMeer cege eeefhleeeb (FEEs : Foreign Exchange Earnings) 1,26,211 kejes[ . jneR pees peveJejer-efomebyej, 2014
keer leguevee ceW 2.3 eefleMele DeefOeke nw~
peveJejer-efomebyej, 2014 kes oewjeve Yeejle ceW hee&ve mes kegue
SheF&F& 1,23,320 kejes[ . jner Leer pees 2013 keer meceeve
DeJeefOe keer leguevee ceW 14.5 eefleMele DeefOeke Leer~
[e@uej meboYe& ceW peveJejer-efomebyej, 2015 kes oewjeve hee&ve mes kegue
efJeosMeer cege eeefhleeeb 19.676 efyeefueeve [e@uej LeeR pees efke
2014 keer leguevee ceW 2.8 eefleMele keer $e+Ceelceke Je=e
f oMee&lee
nw~ 2014 ceW FmeceW [e@uej meboYe& ceW 9.7 eefleMele keer Oeveelceke
Je=e
f ngF& Leer leLee es 20.236 efyeefueeve [e@uej kes mlej hej LeeR~

iueesyeue Fkeesvee@efceke ee@mheskedme efjhees&

6 peveJejer, 2016 kees efJeMJe yeQke (World Bank) eje

Deheveer ceener efjhees& JewefMJeke DeeefLe&ke mebYeeJeleeSb (GEP :
Global Economic Prospects) kee veJeervelece mebmkejCe peejer
efkeee ieee~
Fme efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2016 ceW JewefMJeke DeLe&JeJemLee keer
Je=ef oj 2.9 eefleMele ner jnves kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw
pees efke petve, 2015 kes efJeiele hetJee&vegceeve keer leguevee ceW 0.4

eefleMeleebke kece nw~ leLeeefhe en Je=ef oj 2015 keer 2.4

eefleMele keer Je=ef oj mes DeefOeke nw~
efJeiele hetJee&vegceeve keer leguevee ceW veJeervelece Deekeueve kes lenle
JewefMJeke Je=ef oj ceW keceer kee Devegceeve eerve SJeb yeepeerue pewmeer
ecegKe GYejleer DeLe&JeJemLeeDeeW kes efvejeMeepeveke eoMe&ve kes DeeOeej
hej Jee efkeee ieee nw~
eerve ceW Je=ef oj kes 2015 kes 6.9 eefleMele mes Iekej
2016 ceW 6.7 eefleMele SJeb 2017 ceW 6.5 eefleMele ner jnves
kee hetJee&vegceeve nw, pees efke 1990 mes eerve keer DeLe&JeJemLee kee
meyemes Kejeye efve<heeove nw~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle keer Je=ef oj 2016 ceW 7.8
eefleMele leLee Deieues oes Je<eeX (2017 SJeb 2018) ceW 7.9
eefleMele kes yesnlej mlej hej jnves keer eleeMee nw~
GuuesKeveere nw efke peveJejer-ceee&, 2015 keer efleceener kes oewjeve
7.5 eefleMele keer Je=ef oj kes meeLe Yeejle, eerve (7 eefleMele)
kees heers es[les ngS GYejleer yeepeej DeLe&JeJemLeeDeeW ceW efJekeeme
oj kes meboYe& ceW Meer<e& mLeeve hej Dee ieee Lee Deewj leYeer mes en
efmLeefle yeveer ngF& nw~
efJeMJe yeQke kes Devegmeej 2016 ceW Yeer Deve oes ecegKe GYejleer
DeLe&JeJemLeeDeeW- yeepeerue SJeb me ceW ceboer keer efmLeefle yeveer jnsieer~
efJeefMe leLe
Je<e& 2016 ceW efJekeemeMeerue DeLe&JeJemLeeDeeW keer Je=ef
oj kes 4.8 eefleMele leLee efJekeefmele DeLe&JeJemLeeDeeW keer Je=ef
oj kes 2.1 eefleMele kes mlej hej jnves kee Devegceeve Jee
efkeee ieee nw~ 2015 ceW Fvekeer Je=ef oj eceMe: 4.3
eefleMele Deewj 1.6 eefleMele jner nw~
efJeMJe yeQke eje oef#eCe SefMeee #es$e kees GYejleer SJeb
efJekeemeMeerue DeLe&JeJemLeeDeeW ceW yesnlej mLeeve kes he ceW
ceeveles ngS eneb 2016 ceW 7.3 eefleMele keer Je=ef oj jnves
kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 78

mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee

6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

keWere cebef$eceb[ue eje osMe ceW Devegmetefele peeefleeeW/Devegmetefele
pevepeeefleeeW Deewj ceefnuee GeefceeeW ceW GeceMeeruelee kes eeslmeenve
nsleg mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee (Stand Up India Scheme)
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
Fme mkeerce kes lenle eleske yeQke MeeKee eje Gheeg& e oesveeW eseCf eeeW
ceW mes eleske kes kece mes kece Deewmeleve Ske-Ske Geceer kees Gvekeer
Gece heefjeespeveeDeeW nsleg $e+Ce GheueyOe kejeS peeSbies~ mejkeejer
Deewj efvepeer meYeer yeQkeeW kees Fmekes lenle eefle MeeKee vetvelece oes Gece
heefjeespeveeDeeW kees meceLe&ve GheueyOe kejevee nesiee~
Fme eespevee kes MegYeejbYe mes 36 ceen kes Yeerlej kece mes kece 2.5
ueeKe ueeYeeefLe&eeW kees Fmekes lenle Deeeefole efkeS peeves kee
ue#e jKee ieee nw~
Fme eespevee kes efueS Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke (SIDBI)
10,000 kejes[ . keer eejbefYeke jeefMe kes meeLe hegveefJe&eereve
(Refinance) efJeb[es GheueyOe kejeSiee~
Devegmetefele peeefle/Devegmetefele pevepeeefle SJeb ceefnuee GeefceeeW kees
Fme eespevee kes lenle 10 ueeKe . mes ueskej 1 kejes[ . leke
kes $e+Ce iewj-ke=ef<e #es$e ceW mLeeefhele efkeS peeves Jeeues nefjle #es$e
GeceeW kes efueS eehle neWies~ Fve $e+CeeW keer hegveYe&gieleeve DeJeefOe 7
Je<e& leke keer nesieer~
Fme eespevee kes lenle eoe $e+CeeW keer megj#ee nsleg esef[ ieejber
eCeeueer kee ie"ve je^er e esef[ ieejber ^mer kebheveer (NCGTC)
kes ceeOece mes efkeee peeSiee~
Fme eespevee ceW meefccee $e+Ce nsleg ceeefpe&ve jeefMe 25 eefleMele leke
efveOee&efjle keer ieF& nw~
efJeefMe leLe
GuuesKeveere nw efke eOeeveceb$eer eje 15 Deiemle, 2015 kees
je^ kes veece Deheves mebyeesOeve ceW me& Dehe Fbef[ee, mQ[ Dehe
Fbef[ee henue keer Iees<eCee keer ieF& Leer~ Fmeer kes Ieke kes he ceW
mQ[ Dehe Fbef[ee eespevee efJeeere mesJeeSb efJeYeeie (DFS) eje
Devegmetefele peeefle/Devegmetefele pevepeeefle SJeb ceefnuee GeefceeeW kees
eeslmeenve GheueyOe kejeves nsleg leweej keer ieF& nw~
27 efomebyej, 2015 kees DeekeeMeJeeCeer hej emeeefjle ceve keer
yeele keee&ece ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 16 peveJejer,
2016 kees me& Dehe Fbef[ee, mQ[ Dehe Fbef[ee keee&ece
kee MegYeejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~

cege efue. kes yeQke ceW heefjJele&ve kees mJeerke=efle

keer mLeehevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~

Fme $e+Ce ieejber kees<e eje eser JeeJemeeefeke FkeeFeeW kees
eoeve efkeS peeves Jeeues ueieYeie 1 ueeKe kejes[ . leke kes $e+CeeW
kes meboYe& ceW ieejber eoeve kejves kee Devegceeve nw~ Fme kees<e kee
efeeevJeeve 8 Deewue, 2015 mes eejbYe ceevee peeSiee~
Fme kees<e kes eyebOeve SJeb mebeeueve nsleg Yeejle mejkeej kes hetCe&
mJeeefcelJe Jeeueer kebheveer vesMeveue esef[ ieejber ^mer kebheveer
(NCGTC) kees ^mer yeveeee ieee nw~
en kees<e hees&heesefueees DeeOeej hej ef[hee@u $e+Ce kes DeefOekelece
50 eefleMele nsleg ieejber eoeve kejsiee~ Fmemes $e+Ce uesves JeeueeW kes
ef[hee@u nesvess ($e+Ce keer Jeehemeer ve nes heeves) keer efmLeefle ceW $e+Ce
osves Jeeues yeQkeeW, SveyeerShemeer, SceSheDeeF& SJeb Deve efJeeereve
mebmLeeDeeW kee peesefKece kece nes peeSiee~
GuuesKeveere nw efke 8 Deewue, 2015 kees veF& efouueer kes efJe%eeve
YeJeve ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje eOeeveceb$eer cege eespevee kee
MegYeejbYe efkeee ieee Lee leLee Fme eespevee kes lenle 20,000
kejes[ . keer eejbefYeke efveefOe Deewj 3,000 kejes[ . keer
ieejber efveefOe kes meeLe met#ce FkeeF& efJekeeme hegveefJe&e SpeWmeer
Fund)

6 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

keWere cebef$eceb[ue eje eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle iewj
yeQefkebie efJeeere kebheveer (SveyeerShemeer) kes he ceW mLeeefhele cege
efueefces[ kees cege (efme[yeer) yeQke kes he ceW heefjJeefle&le efkeS
peeves kes meeLe cege (MUDRA : Micro Units Development Refinance Agency) eespevee kes lenle efoS peeves Jeeues
$e+CeeW kes efueS Ske $e+Ce ieejber kees<e (Credit Guarantee

(MUDRA : Micro Units Development Refinance

Agency) keer SveyeerShemeer kes he ceW mLeehevee keer ieF& Leer~
cege (efme[yeer) yeQke meYeer met#ce-efJee mebmLeeveeW (MFIs : Micro-Finance Institutions) kees efJeefveeefcele (veerefleiele

efoMeeefveoxMe efvecee&Ce SJeb Gvekes hebpeerkejCe kes meeLe) kejsiee Deewj

GvnW eser JeeJemeeefeke FkeeFeeW kees $e+Ce eoeve kejves kes meboYe&
ceW hegveefJe&eereve Yeer GheueyOe kejeSiee~
efJeefMe leLe
Fme $e+Ceeoelee SJeb hegveefJe&eereve yeQke kes efueS eOeeveceb$eer cege
eespevee cegKe meceLe&ve eCeeueer nw leLee en yeQke Yeejleere ueIeg
Geesie efJekeeme yeQke (SIDBI) kes Yeeie kes he ceW keee& kejsiee~
cege yeQke eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle egJeeDeeW kees
mJejespeieej nsleg 10 ueeKe . leke kee $e+Ce kece yeepe oj hej
GheueyOe kejeSiee~ Fme eespevee kes lenle $e+Ce uesves JeeueeW kees
cege kee[& Yeer efceuesiee efpemes Deekeefmceke DeeJeMekelee keer
efmLeefle ceW esef[ kee[& keer lejn eeesie kej 10 npeej . leke
eehle efkeS pee mekeWies~
eOeeveceb$eer cege eespevee kes lenle met#ce/eser JeeJemeeefeke
FkeeFeeW nsleg eejbeYf eke he mes 3 ecegKe $e+Ce eespeveeDeeW keer
MegDeele keer ieF& nw, pees efke JeJemeee kes 3 mlejeW hej efJeeereve
GheueyOe keje jner nw~ FveceW eLece eespevee efMeMeg nw efpemekes
lenle efkemeer Jeefe kees JeeJemeeefeke FkeeF& kes eejbYe kes efueS
50 npeej . leke kee $e+Ce efceuesiee~ otmejer eespevee efkeMeesj
nw efpemekes lenle 50 npeej mes 5 ueeKe . leke kee $e+Ce eehle
nes mekesiee~ leermejer eespevee leCe kes lenle 5 mes 10 ueeKe
. leke kee $e+Ce GheueyOe kejeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Deewue, 2015 ceW cege eespevee kes eejbYe mes
hetJe& ceee&, 2015 ceW ner cege efue. keer mLeehevee efme[yeer keer
kee@jheesjs DeOeervemLe kebheveer kes he ceW kej oer ieF& Leer~
1 peveJejer, 2016 leke Fme eespevee kes lenle 1.73 kejes[
$e+Ce eehlekelee&DeeW kees 71,312 kejes[ . kes $e+CeeW kee
efJelejCe efkeee pee egkee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 79

(GNI) mes eehle neslee nw (Je<e& 2010 mes hetJe& en

Jeefe PPP DeeOeeefjle GDP mes efueee peelee Lee)~

efJekeemeMeerue osMeeW mes keeues Oeve kee eJeen

9 efomebyej, 2015 kees JeeefMebieve efmLele efLebke Qke iueesyeue

heeFveWefMeeue Fberefeer (GFI) eje efJekeemeMeerue osMeeW mes DeJewOe
efJeeere eJeen (Illicit Financial Flows from Developing
Countries) : 2004-2013 efjhees& peejer keer ieF&~
Fme efjhees& kes Devegmeej efJeiele Ske oMeke ceW efJekeemeMeerue Deewj
GYejleer ngF& DeLe&JeJemLeeDeeW mes keeues Oeve kes eJeen ceW DeefleMee
Je=ef ngF& nw~ Je<e& 2004 ceW en peneb 465.3 efyeefueeve [e@uej
Jeeef<e&ke Lee JeneR 2011 ceW en 1 ef^efueeve [e@uej (1000
efyeefueeve) [e@uej leLee 2013 ceW 1.1 ef^efueeve [e@uej kes mlej
hej henbge ieee~
2004-2013 kes oewjeve keeues Oeve kes eJeen ceW eerve Meer<e&
mLeeve hej jne peneb mes Fme DeJeefOe ceW 1.39 ef^efueeve [e@uej
(139 efyeefueeve [e@uej Jeeef<e&ke) keer jeefMe yeenj ieF&~ eerve kes
yeeo Fme meboYe& ceW 1.04 ef^efueeve [e@uej kes meeLe me otmejs
mLeeve hej leLee 0.53 ef^efueeve [e@uej kes meeLe cesefkemekees leermejs
mLeeve hej nQ~
DeJewOe efJeeere eJeen kes meboYe& ceW 2004-2013 DeJeefOe ceW
0.51 ef^efueeve [e@uej (51.03 efyeefueeve [e@uej Jeeef<e&ke) kes
meeLe Yeejle kee eewLee mLeeve nw~
peerSheDeeF& keer Fme efjhees& ceW DeJewOe he mes osMe mes yeenj
efJeeere eJeen kees GYejleer SJeb efJekeemeMeerue DeLe&JeJemLeeDeeW kes
efueS meyemes ye[er DeeefLe&ke mecemeeDeeW ceW yeleeee ieee nw~ Fme
meboYe& ceW Fme efjhees& ceW megPeeJe efoee ieee nw efke efJeMJe kes vesleeDeeW
kees JewefMJeke efJeeere leb$e ceW Jeehle DeheejoefMe&lee kees otj kejves hej
Oeeve keWefle kejvee eeefnS~

ceeveJe efJekeeme efjhees&, 2015

ceeveJe efJekeeme efjhees& (Human Development Report) Je<e&

1990 mes mebege je^ efJekeeme keee&ece (UNDP : United
Nations Development Programme) eje meeceevele: Jeeef<e&ke
DeeOeej hej peejer keer peeleer nw~ Fmekes lenle emlegle efkeS peeves
Jeeues ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI : Human Development Index) ceW efJeMJe kes efJeefYeVe osMeeW kee Gvekes eneb ceeveJe
kes mecee efJekeeme keer efmLeefle kes DeeOeej hej legueveelceke Deebke[eye
Jeeheke Deekeueve efoee peelee nw~
ceeveJe efJekeeme metekeebke (HDI) mJeemLe, efMe#ee SJeb Deee kes
ceewefueke metekeeW kes Deewmele kes DeeOeej hej leweej efkeee peelee nw~
en efvecveefueefKele leerve mebkeslekeeW eje eehle efkeee peelee nw
(a) peerJeve eleeMee metekeebke (LEI : Life Expectancy Index)-en pevce hej peerJeve eleeMee kes DeeOeej hej eehle
neslee nw~
(b) efMe#ee metekeebke (EI : Education Index) - en mketueeJeefOe
kes Devegceeefvele Je<e& (EYS : Expected Years of Schooling) Deewj mketueeJeefOe kes Deewmele Je<e& (MYS : Mean
Years of Schooling) kes ceeOece mes efvekeeuee peelee nw
(Je<e& 2010 mes hetJe& en mekeue veeceebkeve oj SJeb Jeemke
mee#ejlee oj mes eehle efkeee peelee Lee)~
(c) Deee metekeebke (I I : Income Index) - en eefle Jeefe
eeMeefe mecelee (PPP) DeeOeeefjle mekeue je^ere Deee

eefle

GuuesKeveere nw efke ceeveJe efJekeeme metekeebke keer DeJeOeejCee

cetuele: Yeejleere cetue kes DeLe&Meeeer Decele& mesve leLee heeefkemleeve
kes DeLe&Meeeer cenyetye-Gue-nke eje efJekeefmele keer ieF& Leer~
Je<e& 2010 mes ceeveJe efJekeeme efjhees& kes lenle 3 veS meefccee
metekeebke- Demeceevelee meceeeesefpele ceeveJe efJekeeme metekeebke (IHDI
: Inequality-adjusted HDI), ueQefieke Demeceevelee metekeebke
(GII : Gender Inequality Index) SJeb yengDeeeeceer efveOe&velee
metekeebke (MPI : Multidimensional Poverty Index) Yeer
emlegle efkeS pee jns nQ pees ienve he ceW ceeveJe efJekeeme kes
cenJehetCe& he#eeW keer efJeefMeerke=le legueveelceke efmLeefle oMee&les nQ~
Je<e& 2014 mes FmeceW ueQefieke efJekeeme metekeebke (GDI : Gender
Development Index) Yeer Meeefceue efkeee ieee nw pees ceefnueeDeeW
Deewj heg<eeW kes he=Leke HDI keer leguevee kejlee nw~
ceeveJe efJekeeme efjhees& kee veJeervelece 24Jeeb mebmkejCe (HDR,
2015) 14 efomebyej, 2015 kees Deefome Deyeeyee (FefLeeesefheee)
ceW peejer efkeee ieee nw, efpemekee keWere efJe<ee/Meer<e&ke nw
ceeveJe efJekeeme kes efueS keee& (Work for Human development)~
ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 ceW emlegle ceeveJe efJekeeme metekeebke
(HDI) kes lenle 188 osMeeW kees Je<e& 2014 kes Deebke[eW kes
DeeOeej hej meteerye efkeee ieee nw~ Fmekes lenle HDI keer ef mes
veeJex (HDI ceeve 0.944) kees hegve: Meer<e& mLeeve eehle ngDee nw
peyeefke meyemes efveeues mLeeve hej veeFpej (HDI ceeve 0.348) nw~
veeJex kes heeele Thej mes eceMe: Dee@m^sefueee, efmJedpejueQ[,
[sveceeke& SJeb veerojueQ[dme kee mLeeve nw peyeefke efveeues ece hej
veeFpej mes Thej eceMe: ceOe Deeerkeer ieCejepe, Fjeref^ee,
ee[ SJeb yegb[er nQ~
ceeveJe efJekeeme efjhees&, 2015 ceW Yeejle kees ceOece ceeveJe
efJekeeme Jeeues osMeeW keer esCeer ceW mLeeve efoee ieee nw leLee Yeejle
0.609 HDI ceeve (2014 kes Deebke[eW kes lenle) kes meeLe
130JeW mLeeve hej nw~ HDR 2014 ceW emlegle Je<e& 2013 kes
Deebke[eW kes lenle Yeejle 187 osMeeW ceW 135JeW ece (HDI ceeve
0.586 kes meeLe) hej Lee~
Fme efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW 2014 ceW pevce hej peerJeve eleeMee
68 Je<e&, mketueeJeefOe kes Devegceeefvele Je<e& 11.7 leLee mketueeJeefOe kes
Deewmele Je<e& 5.4 nQ peyeefke 2011 ceW Yeejle keer eefle Jeefe PPP
DeeOeeefjle mekeue je^er e Deee (GNI) 5,497 [e@uej nw Deewj Yeejle
keer eefle Jeefe GNI jQke, HDI jQke mes 4 kece nw~ Je<e& 1980 mes
2014 kes ceOe Yeejle kes eefle Jeefe GNI ceW ueieYeie 338 eefleMele
keer Je=e
f ngF& nw peyeefke HDI ceeve ceW 68.1 eefleMele (0.362 mes
ye{kej 0.609) keer ner Je=e
f ngF& nw~
Deve efyekeme osMeeW keer efmLeefle HDI, 2015 ceW Fme ekeej nwme
(50Jeeb mLeeve), yeepeerue (75Jeeb mLeeve), eerve (90Jeeb mLeeve) SJeb
oef#eCe Deeerkee (116Jeeb mLeeve)~ mhe nw efke ceeveJe efJekeeme kes
meboYe& ceW Fve osMeeW kee eoMe&ve Yeejle mes keneR yesnlej nw~
eerve kes Deefleefje Yeejle kes Deve he[esmeer osMeeW ceW eeruebkee
(73Jeeb mLeeve) leLee ceeueoerJe (104Jeeb mLeeve) keer efmLeefle Yeejle
mes yesnlej nw peyeefke Yeteve (132JeeR jQke), yeebiueeosMe (142JeeR
jQke), vesheeue (145JeeR jQke), heeefkemleeve (147JeeR jQke) leLee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 80

DeHeieeefvemleeve (171JeeR jQke) Fme meboYe& ceW Yeejle mes efvecve

efmLeefle ceW nQ~
ceeveJe efJekeeme efjhees&, 2015 kes lenle Demeceevelee meceeeesefpele
ceeveJe efJekeeme metekeebke (IHDI) 152 osMeeW kes efueS Deekeefuele
efkeee ieee nw leLee Fme meboYe& ceW Yeer veeJex henues mLeeve hej nw~
IHDI kes meboYe& ceW Yeejle kee ceeve 0.435 nw pees HDI keer
leguevee ceW 28.6 eefleMele kece nw~
ueQefieke efJekeeme metekeebke (GDI) kes meboYe& ceW Yeejle kee ceeve
0.795 nw leLee Yeejle ceW ceefnueeDeeW kes efueS HDI ceeve
0.525 Deewj heg<eeW kes efueS HDI ceeve 0.660 nw~ Yeejle
GDI kes meboYe& ceW mecetn 5 ceW nw pees ceefnueeDeeW SJeb heg<eeW ceW
HDI ceeve ceW meJee&efOeke efJeeueve Jeeuee mecetn nw~
ceeveJe efJekeeme efjhees,& 2015 ceW ueQeif eke Demeceevelee metekeebke
(GII) 155 osMeeW kes efueS emlegle efkeee ieee nw leLee Fme meboYe& ceW
Yeejle 0.563 GII ceeve kes meeLe 130JeW mLeeve hej nw~ HDR,
2015 kes lenle meJee&eOf eke ueQeif eke meceevelee Jeeues osMe eceMe:
mueesJesevf eee, efmJedpejueQ[ Deewj pece&veer nQ peyeefke meJee&eOf eke ueQeif eke
Demeceevelee Jeeues osMe eceMe: eceve, veeFpej SJeb ee[ nQ~
ceeveJe efJekeeme efjhees&, 2015 ceW emlegle yengDeeeeceer efveOe&velee
metekeebke (MPI- en 10 Jebeve mebkeslekeeW kes DeeOeej hej eehle
efkeee peelee nw) kes lenle Yeejle kee MPI ceeve 0.282 (Je<e&
2005/2006 kes efueS) nw leLee eneb efJeMJe kes meJee&efOeke
mebKee ceW yengDeeeeceer efveOe&ve (osMe keer kegue pevemebKee kes 55.3
eefleMele) nQ~ cetuele: en eceMe: 0.283 SJeb 53.7 eefleMele
Deekeefuele Lee leLee Jebeve mebkeslekeeW keer heefjYee<eeDeeW ceW keeflehee
heefjJele&veeW kes keejCe en Deblej nw~

Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes Deeleve Deebke[s

31 efomebyej, 2015 kees keWere efJee ceb$eeuee kes DeeefLe&ke

ceeceues efJeYeeie (DoEA) eje efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle
kes efJeosMeer $e+Ce Yeej mebyebOeer Deeleve Deebke[s peejer efkeS ieS nQ~
%eeleJe nw efke Yeejle ceW efJeosMeer $e+Ce Yeej mebyebOeer Deebke[s $ewceeefmeke
DeeOeej hej (Quarterly) peejer efkeS peeles nQ efpemeceW ceeveke
JeJenej kes lenle efmelebyej Deewj efomebyej ceen ceW Deble nesves Jeeueer
efleceeefneeW kes Deebke[s peneb keWere efJee ceb$eeuee eje mebkeefuele
Deewj peejer efkeS peeles nQ JeneR ceee& Deewj petve ceen ceW Deble nesves
Jeeueer efleceeefneeW kes Deebke[s Yeejleere efjpeJe& yeQke peejer kejlee nw~
Deeleve Deebke[eW kes Devegmeej efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle kee
kegue efJeosMeer $e+Ce 483.2 efyeefueeve [e@uej Lee, pees efke ceeeele,
2015 kes 475.2 efyeefueeve [e@uej keer leguevee ceW 1.7 eefleMele
(8.0 efyeefueeve [e@uej) keer Je=e
f oMee&lee nw~ neueebekf e $ewceeefmeke
DeeOeej hej petve-Deble, 2015 keer leguevee ceW efmelebyej-Deble, 2015
ceW 291 efceefueeve [e@uej keer keceer ope& ngF& nw~
ceeeele mes efmelebyej-Deble, 2015 kes oewjeve efJeosMeer $e+Ce ceW Je=ef
oerIee&JeefOeke efJeosMeer $e+Ce efJeMes<ekej yeee JeeefCeefpeke GOeeefjeeW
(ECBs : External Commercial Borowings) Deewj
SveDeejDeeF& peceeDeeW ceW ye{esejer kes heuemJehe ngF&~ %eeleJe nw
efke en ueieeleej 14Jeeb Je<e& nw peye osMe kes efJeosMeer $e+Ce Yeej ceW
Je=ef nes jner nw~
Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kee heefjhekeJelee (Maturity) hewve& oerIee&JeefOeke
$e+Ce keer ecegKelee kees metefele kejlee nw~ efmelebyej-Deble, 2015

ceW oerIee&JeefOeke $e+Ce Yeejle kes kegue efJeosMeer $e+Ce kes 82.2
eefleMele (397.1 efyeefueeve [e@uej) leLee DeuheeJeefOeke $e+Ce
17.8 eefleMele (86.1 efyeefueeve [e@uej) kes mlej hej Les~
ceeeele, 2015 keer leguevee ceW efmelebyej-Deble, 2015 ceW oerIee&JeefOeke
$e+Ce ceW 7.4 efyeefueeve [e@uej (1.9 eefleMele) keer Je=ef ngF& nw
leLeeefhe Fmeer DeJeefOe ceW DeuheeJeefOeke $e+Ce ceW 0.6 efyeefueeve
[e@uej (0.7 eefleMele) keer ner Je=ef ope& keer ieF&~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW osMe kes efJeosMeer $e+Ce Yeej ceW meJee&efOeke
37.7 eefleMele Yeeie yeee JeeefCeefpeke GOeeefjeeW kee Lee, efpemekes
yeeo eceMe: SveDeejDeeF& peceeDeeW (25.2 eefleMele), cetue
heefjhekeJelee (Original Maturity) kes DeeOeej hej DeuheeJeefOeke
$e+Ce (17.8 eefleMele) Deewj yenghe#eere $e+CeeW (11.0 eefleMele)
kee mLeeve Lee~
cetueve Je=ef (Valuation Gain : heee leLee Deve ecegKe
cegeDeeW kes efJe Decesefjkeer [e@uej kes cetue ceW Je=ef) 5.7
efyeefueeve [e@uej jner~ Fmemes en %eele neslee nw efke eefo cetueve
eYeeJe kees es[ efoee peeS lees ceeeele, 2015 keer leguevee ceW
efmelebyej-Deble, 2015 ceW $e+Ce ceW Je=ef 13.7 efyeefueeve [e@uej
keer nesleer~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW kegue efJeosMeer $e+Ce ceW mejkeejer (mebeYegSovereign) efJeosMeer $e+Ce kee efnmmee 18.4 eefleMele (88.85
efyeefueeve [e@uej) leLee iewj-mejkeejer efJeosMeer $e+Ce kee efnmmee
81.6 eefleMele (394.3 efyeefueeve [e@uej) Lee~
ceeeele, 2015 ceW mekeue Iejsuet Glheeo (peer[erheer) kes eefleMele
kes he ceW mejkeejer $e+Ce 4.5 eefleMele Deewj iewj-mejkeejer $e+Ce
18.0 eefleMele kes mlej hej Les~ ceeeele, 2010 mes ceeeele,
2015 kes ceOe mejkeejer $e+Ce kee peer[erheer mes Devegheele 4.4 mes
4.7 eefleMele kes ceOe jne nw~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW DeuheeJeefOeke efJeosMeer $e+Ce (cetue
heefjhekeJelee) kee efJeosMeer cege Yeb[ej mes Devegheele 24.6 eefleMele
kes mlej hej Lee pees efke ceeeele, 2015 kes 25.0 eefleMele keer
leguevee ceW kece nw~
kegue efJeosMeer $e+Ce ceW DeJeefMe heefjhekeJelee (Residual Maturity) kes DeeOeej hej DeuheeJeefOeke $e+Ce (FmeceW Jes oerIee&JeefOeke
$e+Ce Yeer Meeefceue nesles nQ efpevekeer Deoeeieer Deeieeceer 1 Je<e& kes
Yeerlej nesveer nesleer nw) kee Yeeie Yeer ceeeele, 2015 kes 38.9
eefleMele mes kece neskej petve-Deble, 2015 ceW 38.3 eefleMele
(189.1 efyeefueeve [e@uej) kes mlej hej jne~ Fmekee osMe kes
efJeosMeer cege kees<e mes Devegheele Yeer ceeeele, 2015 kes 54.2
eefleMele mes kece neskej petve-Deble, 2015 ceW 51.9 eefleMele jn
ieee nw~
Yeejle kes kegue efJeosMeer $e+Ce ceW efjeeeleer $e+Ce kee Devegheele
ceeeele, 2015 kes 8.8 eefleMele mes Iekej efmelebyej-Deble,
2015 ceW 8.7 eefleMele kes mlej hej nw~
Yeejle kes efJeosMeer cege Yeb[ej kee kegue efJeosMeer $e+Ce mes Devegheele
ceeeele, 2015 kes 71.9 eefleMele keer leguevee ceW efmelebyej-Deble,
2015 ceW 72.5 eefleMele kes mlej hej jne nw~
Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo kes eefleMele kes he ceW kegue
efJeosMeer $e+Ce ceeeele, 2015 kes 23.7 eefleMele keer leguevee ceW
petve-Deble, 2015 ceW 24.0 eefleMele Lee~
$e+Ce-mesJee Devegheele (Debt-Service Ratio) ceeeele, 2014
kes 5.9 eefleMele mes ye{kej (cegKele: ECBs kes hegveYe&gieleeve kes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 81

keejCe) ceeeele, 2015 ceW 7.5 eefleMele nes ieee Lee pees efke
petve-Deble, 2015 ceW Yeer Fmeer mlej hej Lee~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kee meJee&efOeke
Yeeie Decesefjkeer [e@uej ceW cetueJeefie&le Lee (57.7 eefleMele),
efpemekes yeeo heee $e+Ce (28.3 eefleMele) kee mLeeve Lee~ kegue
efJeosMeer $e+Ce ceW Sme[erDeej (Debleje&^ere cege kees<e kes Special
Drawing Rights) ceW 5.8 eefleMele, peeheeveer esve ceW 4.0
eefleMele, etjes ceW 2.4 eefleMele, heeQ[ mefueie ceW 1.0 eefleMele
leLee Deve cegeDeeW ceW 0.8 eefleMele cetue keer ef mes Lee~
efmelebyej-Deble, 2015 ceW Yeejle kes mejkeejer efJeosMeer $e+Ce kee
meJee&efOeke Yeeie Sme[erDeej ceW cetueJeefie&le Lee (31.7 eefleMele),
efpemekes yeeo eceMe: hees (27.3 eefleMele), Decesefjkeer [e@uej
(24.6 eefleMele), peeheeveer esve (13.7 eefleMele) SJeb etjes
(2.7 eefleMele) kee mLeeve Lee~
efJeMJe yeQke keer Debleje&^ere $e+Ce meebefKekeer (International
Debt Statistics), 2016 kes Devegmeej Je<e& 2014 ceW efJeMJe kes
20 meJee&efOeke $e+Ceemle efJekeemeMeerue osMeeW ceW Yeejle kee mLeeve
kegue efJeosMeer $e+Ce kes meboYe& ceW eceMe: eerve Deewj yeepeerue kes yeeo
leermeje Lee peyeefke cesefkemekees eewLes Deewj legkeea hebeeJeW mLeeve hej
Lee~ efJeosMeer $e+Ce me@ke kes mekeue je^ere Deee mes meyemes kece
Devegheele kes meboYe& ceW Yeejle 22.7 eefleMele kes meeLe eewLes mLeeve
hej (eceMe: eerve, yeebiueeosMe Deewj efheueerheeRme kes Thej) Lee
leLee efJeosMeer cege Yeb[ej eje efJeosMeer $e+Ce kees GheueyOe kejeS
ieS keJej kes meboYe& ceW Yeejle kee heebeJeeb mLeeve (eceMe: eerve,
LeeF&ueQ[, efheueerheeRme SJeb hes kes yeeo) Lee~
Yeejle kes efJeosMeer $e+Ce kes ecegKe mebkesleke
(efyeefueeve [e@uej)
ceo
ceeeele, efmeleb-Deble,
2015
2015
1. yenghe#eere $e+Ce
52.43
53.36
2. efhe#eere $e+Ce
21.70
21.34
3. DeeF&SceShe
5.49
5.58
4. efveee&le esef[
12.61
11.59
5. JeeefCeefpeke GOeeefjeeb
180.78
182.25
6. SveDeejDeeF& peceeSb
115.16
121.84
7. heee $e+Ce
1.51
1.12
8. DeuheeJeefOeke $e+Ce
85.50
86.07
kegue efJeosMeer $e+Ce (1 mes 8)
475.17
483.15
oerIee&JeefOeke $e+Ce (1 mes 7)
389.67
397.08
mejkeejer $e+Ce
89.75
88.85
iewj-mejkeejer $e+Ce
385.42
394.30

yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

1965 kes yeesveme Yegieleeve DeefOeefveece ceW mebMeesOeve nsleg efJeOeseke

ueeske meYee ceW 7 efomebyej, 2015 kees keWere ece SJeb jespeieej
ceb$eer yeb[e oee$ese eje emlegle efkeee ieee Lee efpemes ueeske meYee
ves 22 efomebyej, 2015 kees leLee jepe meYee ves 23 efomebyej,
2015 kees heeefjle kej efoee~

lelheeele 31 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer mJeerke=efle efceueves

kes heeele en mebMeesOeve efJeOeseke yeesveme Yegieleeve (mebMeesOeve)
DeefOeefveece [The Payment of Bonus (Amendment)
Act], 2015 kes he ceW DeefOemetefele ngDee nw~
Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve 20 ee DeefOeke keeceieejeW Jeeueer
meYeer hewefke^eeW SJeb mebmLeeheveeDeeW hej ueeiet neWies~
Fme DeefOeefveece kes lenle Jeeef<e&ke yeesveme Yegieleeve nsleg Jesleve keer
DeefOekelece hee$elee meercee 10,000 . eefleceen mes ye{ekej
21,000 . eefle ceen kej oer ieF& nw~
meeLe ner yeesveme keer ieCevee meercee kees 3,500 . eefleceen mes
ye{ekej 7,000 . eefle ceen DeLeJee vetvelece Jesleve DeefOeefveece,
1948 kes lenle jespeieej nsleg DeefOemetefele vetvelece Jesleve (pees
Yeer DeefOeke nes) efkeee ieee nw~
efJeefMe leLe

Fme DeefOeefveece kes eeJeOeeve 1 Deewue, 2014 mes ueeiet

efkeS ieS nQ~ GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& yeesveme Yegieleeve
DeefOeefveece, 1965 ceW Je<e& 2007 ceW mebMeesOeve efkeee
ieee Lee pees efke 1 Deewue, 2006 mes eYeeJeer ngDee Lee~

yeesveme Yegieleeve DeefOeefveece, 1965 Gve meYeer hewefke^eeW

SJeb mebmLeeDeeW ceW keee&jle kece&eeefjeeW kees yeesveme kes Jeeef<e&ke
Yegieleeve nsleg yeeOekeejer eeJeOeeve kejlee nw, peneb 20 ee
Gmemes DeefOeke ueesie keece kejles nQ~ Fme DeefOeefveece kes
lenle yeesveme keer ieCevee kece&eeefjeeW kes Jesleve Deewj mebmLeehevee
kes ueeYe kes DeeOeej hej keer peeleer nw~

ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe, 2015-16

keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer eje efJee Je<e& 2015-16 kee
ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe (MYEA : Mid-year Economic Analysis) 18 efomebyej, 2015 kees mebmeo ceW emlegle
efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe kes lenle efJee
Je<e& kes ceOe ceW DeLe&JeJemLee keer efmLeefle kes meeLe otmejer efleceener kes
Deble ceW yepe kes meboYe& ceW eeefhleeeW SJeb Jee keer eJe=efeeeW keer
meceer#ee kes heefjCeeceeW leLee jepekees<eere GejoeefelJe Deewj yepe
eyebOeve DeefOeefveece, 2003 kes lenle mejkeej kes oeefelJeeW kees
hetje kejves ceW ngS hesj-yeoue kees mhe kejves Jeeues efJeJejCe kees
emlegle efkeee peelee nw~
ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe, 2015-16 kes lenle eeuet Je<e&
(2015-16) ceW JeemleefJeke peer[erheer (Real GDP) Je=ef oj
(cetue keerceleeW, 2011-12 cetueeW hej) kes Devegceeve kees 8.18.5 eefleMele (yepe Devegceeve) mes Ieekej 7-7.5 eefleMele kej
efoee ieee nw~ Ssmee cegKe leewj hej kece yeeefjMe Deewj JewefMJeke
IeveeeceeW kes keejCe efveee&le ceW vejceer kes keejCe nw~
JeemleefJeke peer[erheer Je=ef oj 2013-14 ceW 6.9 eefleMele Deewj
2014-15 ceW 7.3 eefleMele kes mlej hej jner Leer~
2015-16 keer henueer ceener (Deewue-efmelebyej) ceW en 7.2
eefleMele (eLece efleceener ceW 7.0 SJeb efleere efleceener ceW 7.4
eefleMele) kes mlej hej jner nw pees efke iele Je<e& keer meceeve DeJeefOe
ceW 7.5 eefleMele Leer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 82

ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe kes Devegmeej, 2015-16 ceW

GheYeesee cetue metekeebke (CPI) cegemheerefle Yeejleere efjpeJe& yeQke
kes ueieYeie 6 eefleMele kes ue#e kes Yeerlej jnsieer~
Fme efjhees& kes Devegmeej mejkeej eeuet efJee Je<e& ceW jepekees<eere
Iees kees peer[erheer kes 3.9 eefleMele leke meerefcele jKeves kes ue#e
hej keeece nw hejbleg Deieues Je<e& (2016-17 ceW) Fmes Ieekej
3.5 eefleMele kejves kes ue#e keer egveewleer ke[er nesieer keeeWefke
Jesleve Deewj heWMeve Je=ef kes efueS meeleJeW Jesleve Deeeesie keer
efmeheeefjMeeW mes jepekees<e hej keeheer oyeeJe he[siee~
ceOe-Je<eeae DeeefLe&ke efJeMues<eCe ceW kene ieee nw efke 2015-16
ceW JewefMJeke DeefmLejleeDeeW Deewj ceevemetveer Je<ee& kes meeceeve mes kece
mlej kes yeeJepeto Yeejle keer Deer efJekeeme oj jner nw leLee Yeejle
meJee&efOeke lespeer mes efJekeefmele nes jner DeLe&JeJemLee Jeeues osMe kes
he ceW GYeje nw Deewj DeefOekeebMe SpeWefmeeeW ves en hetJee&vegceeve
ueieeee nw efke Deeieeceer keg Je<eeX kes oewjeve Ssmeer efmLeefle yeveer
jnsieer~ Deer efJekeeme oj kes Deefleefje Deemeeve cegemheerefle
mebmetekeeW, mejue jepekees<eere veerefle Deewj eeuet Keelee Mes<e keer
yesnlej efmLeefle kes keejCe osMe ceW Je=nle DeeefLe&ke mLeeefelJe keer
efmLeefle GlheVe ngF& nw~

veerueer eebefle nsleg keWere #es$e eespevee

22 efomebyej, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere

meefceefle (CCEA) eje veerueer eebefle (Blue Revolution) nsleg
keWere #es$e eespevee kes he ceW celme heeueve kes mecesefkele efJekeeme
SJeb eyebOeve kes efueS Deecetue eespevee (Umbrella Scheme for

Integrated Development and Management of Fisheries) kees 5 Je<eeW keer DeJeefOe nsleg 3,000 kejes[ . kes

heefjJee kes meeLe mJeerke=efle eoeve keer ieF&~

en keWere #es$e eespevee DebleoxMeere celmeheeueve, SkeJeekeuej,
ienjs meceg ceW celmeeve leLee je^ere celmeheeueve efJekeeme yees[&
(NFDB) eje veerueer eebefle kes meboYe& ceW eueeF& pee jner meYeer
ieefleefJeefOeeeW kees Deeeefole kejleer nw~
Fme eespevee kes efvecveefueefKele 6 Jeeheke Ieke nQ
(i) SveShe[eryeer Deewj Gmekeer ieefleefJeefOeeeb;
(ii) DebleoxMeere celmeheeueve Deewj SkeJeekeuej kee efJekeeme;
(iii) meceger celmeheeueve, DeJemebjevee SJeb neJexm-heeele mebeeueveeW
kee efJekeeme;
(iv) celmeheeueve #es$e kes [eeyesme Deewj Yeewieesefueke metevee eCeeueer
(GIS) kees meg{ yeveevee;
(v) celmeheeueve #es$e kes efueS mebmLeeiele JeJemLee; leLee
(vi) hee&Jes#eCe, efveeb$eCe SJeb efveiejeveer (MCS) leLee Deve
DeeJeMekelee DeeOeeefjle nmle#eshe~
FveceW Debeflece leerve IekeeW kee efeeevJeeve Mele-eefleMele keWere
efJeehees<eCe kes meeLe heMegheeueve, [sejer SJeb celmeheeueve efJeYeeie
eje efkeee peeSiee~
en eespevee penepejeveer ceb$eeuee keer meeiejceeuee heefjeespevee,
cevejsiee, je^ere ke=ef<e efJekeeme eespevee, je^ere eeceerCe DeepeerefJekee
efceMeve Deeefo mes DeefYemeefjle Deewj mecegefele mlej leke menmebyebefOele
keer peeSieer~

Fme eespevee kes lenle efheMejerpe SJeb SkeJeekeuej #es$e kes efJekeeme
Deewj eyebOeve nsleg mebkeWefle SJeb mecesefkele Gheeiece Deheveeee peeSiee
leeefke celmeheeueve #es$e keer 6-8 eefleMele leke keer melele Jeeef<e&ke
efJekeeme oj megefveefele keer pee mekes~ %eeleJe nw efke 11JeeR eespeveeJeefOe
ceW Fme #es$e keer mecee Jeeef<e&ke efJekeeme oj 4 eefleMele ner jner nw~
en eespevee Deheveer yengDeeeeceer ieefleefJeefOeeeW kes meeLe DebleoxMeere
SJeb meceger oesveeW ner #es$eeW ceW celmeheeueve mebmeeOeveeW mes Glheeove
Deewj Glheeokelee ye{eves hej cegKe he mes Oeeve keWefle kejsieer~
meeLe ner FmeceW Deye leke Deeege celme mebmeeOeveeW kes DeefOekeebMe
Yeeie kee Gheeesie kejves kes Deefleefje mecee melelelee, pewJe-megj#ee
SJeb heee&JejCeere efebleeDeeW kee Yeer Oeeve jKee peeSiee~
Fme eespevee kes lenle Devegmetefele peeefle, Devegmetefele pevepeeefle
Deewj ceefnueeDeeW meefnle DeeefLe&ke he mes kecepeesj JeieeX SJeb Gvekeer
menkeeefjleeDeeW kees efJeMes<e eeslmeenve GheueyOe kejeS peeSbies leeefke
Jes celmeeve Deewj celmeheeueve ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue nes mekeW~
en eespevee celmeheeueve #es$e ceW efvepeer efveJesMe kes mebJeOe&ve, Geefcelee
efJekeeme, DeefOeke meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer leLee mebmLeeiele efJeeereve
kes yesnlej Geesueve kees eeslmeenve GheueyOe kejeves kes meeLe celmeheeueve
SJeb mebye ieefleefJeefOeeeW ceW keewMeue efJekeeme SJeb #ecelee efvecee&Ce kes
meeLe neJexm-heeele SJeb Meerle e=bKeuee DeJemejbevee megefJeOeeDeeW kes
me=peve ceW Yeer meneelee eoeve kejsieer~
en Decyesuee eespevee mebhetCe& celmeheeueve #es$e kees Deeeefole
kejves kes meeLe ueieYeie 14.50 efceefueeve cegDeejeW kees ueeYe
eoeve kejsieer~ cegDeejeW kes Deefleefje Deve efnleOeejkeeW kees Yeer
Fme eespevee mes ueeYe nesiee efpemeceW celmeheeueke, celmeeve Geceer,
Kegoje SJeb Leeske celme efJeeslee, celme emebmkejCe Geesie, celme
efveee&leke Deeefo Meeefceue nQ~
Fme keWere #es$e eespevee kees hetJee&ej kes jepeeW SJeb mebIeere #es$eeW
meefnle meejs osMe ceW efeeeefvJele efkeee peeSiee~
Yeejle ceW celmeheeueve : ecegKe leLe
Yeejle ceW celme Glheeove 1950-51 kes cee$e 7.5 ueeKe
ve mes ye{kej 2014-15 ceW 100.70 ueeKe ve kes mlej
hej henbge ieee nw~
Je<e& 2014-15 ceW Fme #es$e mes efveee&le Deee 33,441
kejes[ . (5.51 efyeefueeve [e@uej) jner nw~
11JeeR hebeJe<eeae eespevee kes oewjeve ueieYeie 4 eefleMele keer
mecee Jeeef<e&ke efJekeeme oj kes meeLe je^ere peer[erheer ceW Fme #es$e
kee eesieoeve 0.92 eefleMele SJeb ke=ef<e peer[erheer ceW 5.58
eefleMele jne nw (2013-14 kes Deebke[eW kes Devegmeej)~
JewefMJeke celme Glheeove ceW 6.30 eefleMele Yeeie leLee JewefMJeke
celme Jeeheej ceW 5 eefleMele efnmmes kes meeLe Yeejle Deye efJeMJe
kee otmeje meyemes ye[e celme Glheeoke Deewj meeLe ner otmeje
meyemes ye[e SkeJeekeuej je^ yeve ieee nw~

msveuesme merue hej Sber-[befhebie Meguke

11 efomebyej, 2015 kees Yeejle mejkeej eje 6 osMeeW SJeb

etjesheere mebIe mes msveuesme merue kes keesu[-jesu[ heuew GlheeoeW
kes Deeeele hej 5 Je<eeX kes efueS Sber-[befhebie Meguke (Antidumping duty) ueieeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 83

FveceW meJee&efOeke Sber-[befhebie Meguke (57.39 eefleMele) eerve mes

msveuesme merue kes Deeeele hej ueieeee ieee nw~ etjesheere mebIe mes
Deeeele hej 29.41 mes 52.56 eefleMele, oef#eCe Deeerkee mes
Deeeele hej 12.34 mes 36.91 eefleMele, leeFJeeve mes Deeeele
hej 15.93 eefleMele, oef#eCe keesefjee mes Deeeele hej 5.39 mes
13.44 eefleMele, Decesefjkee mes Deeeele hej 9.47 eefleMele
leLee LeeF&ueQ[ mes Deeeele hej 4.58 mes 5.39 eefleMele Sber[befhebie Meguke Deejesefhele efkeee ieee nw~
osMe ceW ye{leer msveuesme merue [befhebie (DeleefOeke memles Deeeele)
Deewj Fmekes keejCe Ies cetueeW mes Iejsuet GeesieeW kees nes jner neefve
kes meboYe& ceW Sber-[behf ebie SJeb mebye Meguke ceneefveosMeeuee (DGAD)
keer efjhees& kes DeeOeej hej en Meguke ueieeee ieee nw~
Fmemes hetJe& efmelebyej, 2015 ceW Yeejle mejkeej eje efJeefMe
ekeej kes ne@-jesu[ merue GlheeoeW kes Deeeele hej 20 eefleMele
kee Debleefjce mebj#eelceke Deeeele Meguke ueieeee ieee Lee~
heepe kee vetvelece efveee&le cetue meceehle
24 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej eje heepe kee vetvelece
efveee&le cetue (MEP : Minimum Export Price) meceehle
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fmemes hetJe& 10 efomebyej, 2015
kees Fmes 700 [e@uej eefle ve mes Ieekej 400 [e@uej eefle ve
kej efoee ieee Lee~
osMe ceW heepe keer Deer hewoeJeej osKeles ngS kece nes jns
mLeeveere YeeJeeW kes meboYe& ceW efveee&le kees ye{eJee osves kes efueS
en keoce G"eee ieee nw~
Fmemes hetJe& Deiemle, 2015 ceW keW mejkeej ves heepe kee
SceF&heer 425 [e@uej eefle ve mes ye{ekej 700 [e@uej eefle
ve efkeee Lee~ leye yesceewmece yeeefjMe kes keejCe Glheeove Ieves
mes osMe keer Leeske Deewj Kegoje cebe[f eeW ceW Fmekes YeeJe keeheer
DeefOeke ye{ ieS Les~
Jemlegle: SceF&heer Jen oj nw efpemekes veeres JeeheeefjeeW kees
efveee&le kejves keer Devegceefle veneR nesleer nw~ SceF&heer ceW Je=ef mes

efveee&le hej DebkegMe ueielee nw Deewj Iejsuet Deehetefle& ceW megOeej

neslee nw SJeb mLeeveere keerceleeW ceW keceer Deeleer nw~

peerSmeer hej megyeceefCeeve meefceefle keer efjhees&

Jemleg SJeb mesJee kej (GST : Goods and Services Tax) kes
lenle mebYeeefJele kej ojeW hej Yeejle mejkeej kes cegKe DeeefLe&ke
meueenkeej [e@. DejefJebo megyeceefCeeve keer DeOe#elee ceW ieef"le
meefceefle eje Deheveer efjhees& 4 efomebyej, 2015 kees keWere efJee
ceb$eer DeCe pesueer kees meeQheer ieF&~
megyeceefCeeve meefceefle ves peerSmeer keer DeefOeceeve (Preffered)
Deewj Jewkeefuheke (Alternative) oes ekeej keer oj-mebjevee keer
mebmlegefle kejles ngS jepemJe efve<eYeeJeer oj (RNR : Revenue
Neutral Rate) kees 15 mes 15.5 eefleMele kes ceOe (keW SJeb
jepe mebege) jKeves kee megPeeJe efoee nw~ DeejSveDeej Gme Skeue
oj kees Jee kejleer nw efpememes keW SJeb jepeeW kes Jeebefle
(Jele&ceeve) jepemJe mlej kees yejkejej jKee pee mekesiee~ Fmekee
leelhee& Jemlegle: en nw efke peerSmeer keer eYeeJeer oj Fleveer jKeves
hej keW Deewj jepeeW kees keesF& vegkemeeve veneR nesiee~ en DeefOekeebMe
JemlegDeeW SJeb mesJeeDeeW hej ueieves Jeeueer ceeveke oj (Standard
Rate) mes he=Leke nw~
meefceefle ves DeefOekeebMe JemlegDeeW SJeb mesJeeDeeW hej 16.9 eefleMele
mes 18.9 eefleMele leke keer peerSmeer keer ceeveke oj ueieeS peeves
kee megPeeJe efoee nw~ yengcetue OeelegDeeW hej 2, 4 SJeb 6 eefleMele
leLee efJeefMe JemlegDeeW hej 12 eefleMele keer kece oj mes peerSmeer
Deejesefhele kejves keer mebmlegefle keer ieF& nw~
meefceefle ves Ssmeer JemlegDeeW keer Ske Deueie esCeer kee emleeJe efkeee
nw efpevnW Gheeesieer veneR ceevee ieee nw~ Fme ef[cesefj (Demerit)
wkeme ee iewj-peerSmeer Glheeo Meguke kees 40 eefleMele keer Ge
oj hej jKeles ngS Fmekes lenle uekepejer keejeW, Sejss[ ef[^bke
(keesu[ ef[^bke, mees[e), heeve cemeeuee leLee lebyeeket SJeb Fmekes
GlheeoeW kees Meeefceue efkeee ieee nw~
megyeceefCeeve meefceefle eje keW Deewj jepeeW kes mlej hej ojeW kes eesie
kes he ceW peerSmeer keer emleeefJele ojW (eefleMele ceW) Fme ekeej nQ

peerSmeer oj

DeejSveDeej

yengcetue OeelegDeeW
hej oj

Deuhe (Low) oj
(JemlegSb)

DeefOeceeve

15

12

Jewkeefuheke

15.5

6
4
2
6
4
2

12

en megefveefele kejves kes efueS efke ceeveke oj, DeejSveDeej kes

efveke jns, meefceefle ves DeefOekelece mebYeJe kejeOeej hej ceeveke oj
mes kej ueieeS peeves keer mebmlegefle keer nw~
ceeveJe Gheeesie kes efueS Sukeesnefueke hese kes Deefleefje meYeer
JemlegSb Deewj mesJeeSb peerSmeer kes oeejs ceW DeeSbieer~ peerSmeer kees
1 Deewue, 2016 mes ueeiet kejves kee keW mejkeej kee ue#e nw~

ceeveke oj
(Jemleg SJeb mesJeeSb)

Ge/ef[cesefj
oj ee iewj-peerSmeer
Glheeo Meguke (JemlegSb)
40

16.9
17.3
17.7
18.0
40
18.4
18.9
Fme nsleg 122Jeeb mebefJeOeeve (mebMeesOeve) efJeOeseke 19 efomebyej,
2014 kees ueeske meYee ceW emlegle efkeee ieee Lee efpemes ueeske meYee
eje 6 ceF&, 2015 kees heeefjle kej efoee ieee leLeeefhe Fme
efJeOeseke kee DeYeer jepe meYee ceW heeefjle nesvee Mes<e nw~ mebIe-jepe
mebyebOeeW kes mebJewOeeefveke eeeJeOeeveeW ceW mebMeesOeve/heefjJeOe&ve kejves
Jeeues Fme efJeOeseke kee mebmeo kes oesveeW meoveeW ceW he=Leke-he=Leke

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 84

efJeMes<e yengcele (kegue meome mebKee kes yengcele leLee GheefmLele SJeb
cele osves Jeeues meomeeW kes oes-efleneF& yengcele) mes heeefjle nesves kes
meeLe-meeLe kece mes kece osMe kes DeeOes jepeeW keer efJeOeeve meYeeDeeW
eje mJeerke=le nesvee DeeJeMeke nw~

eerveer cege jsefvcevyeer Sme[erDeej yee@mkes ceW Meeefceue

oeueeW kee yehej me@ke

9 efomebyej, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle

(CCEA) eje osMe ceW oeueeW keer keerceleeW ceW Jeeheke Gleej-e{eJe
Deewj Keee cegemheerefle mes efveheves nsleg oeueeW kee yehej me@ke
me=efpele efkeS peeves kees mJeerke=efle oer ieF&~
Fme efveCe&e kes lenle eeuet Je<e& ceW ner oeueeW kes yehej me@ke kee
me=peve efkeee peeSiee~ Fmekes efueS Kejerhe 2015-16 hemeue
mes ueieYeie 50,000 ve Deewj jyeer 2015-16 hemeue mes 1
ueeKe ve oeue keer Kejero keer peeSieer~
yehej me@ke nsleg en Kejero Yeejleere Keee efveiece (FCI), je^ere
ke=ef<e menkeejer efJeheCeve mebIe (NAFED), ueIeg ke=<eke ke=ef<e JeJemeee
mebie"ve (SFAC) SJeb Deve efkemeer efveefele keer ieF& SpeWmeer kes
ceeOece mes vetvelece meceLe&ve cetue (MSP) mes Thej yeepeej cetue
hej cetue efmLejerkejCe kees<e (PSF) mes keer peeSieer~
oeue Glheeove ye{eves nsleg veS Gheee
jyeer 2015-16 Deewj eer<ce 2016-17 oeueeW kee Glheeove
ye{eves nsleg 440 kejes[ . kee Deefleefje DeeJebve efkeee
ieee nw~
hetJeea Yeejle kes jepeeW Demece, efyenej, eermeie{, PeejKeb[,
Deesef[Mee, hetJeea Gej eosMe SJeb heefece yebieeue ceW oeueeW kee
Glheeove ye{eves kes efueS BGREI (Bringing Green Revolution in Eastern India) eespevee kes lenle jyeer ceewmece ceW
2015-16 mes oeueeW keer Kesleer kes efueS eeJeue keer hejleer
Yetefce ceW keuemj eoMe&veeW kees Meeefceue kejvee~
jyeer 2015-16 mes ke=ef<e efJe%eeve keWeW (KVKs) kes ceeOece
mes oeueeW kes yeerpeeW keer veF& efkemceeW kees eeslmeeefnle kejves kes
efueS veF& efkemceeW kes eoMe&ve nsleg efJeMes<e keee&ece~
jyeer efJeheCeve me$e 2016-17 kes efueS eves kes vetvelece
meceLe&ve cetue kees 3,175 . mes ye{ekej 3,425 . eefle
efkebJeue leLee cemetj kes efueS 3,075 . mes ye{ekej 3,325
. eefle efkeJebue efkeee ieee nw~
meermeerF&S ves DeeJeMekelee he[ves hej JeeefCepe ceb$eeuee kes ceeOece
mes oeueeW kes Deeeele kee Yeer efveCe&e efueee nw~
eefo oeueeW kes cetue SceSmeheer mes veeres efiej peeles nQ lees ke=ef<e,
menkeeefjlee SJeb ke=<eke keueeCe efJeYeeie keer cetue meceLe&ve eespevee
(PSS) kes lenle yehej me@ke nsleg oeueeW keer Kejero SceSmeheer hej
keer peeSieer~
GuuesKeveere nw efke eeefhe Yeejle efJeMJe ceWs oeueeW kee meyemes ye[e
Glheeoke nw hejbleg oeueeW keer Iejsuet ceebie kes Glheeove mes DeefOeke
nesves kes keejCe oeueeW kee Deeeele kejvee he[lee nw~ je^ere Keee
megj#ee efceMeve (NFSM) kes lenle ueieYeie 50 eefleMele DeeJebve
oeueeW kes efueS efkeee peelee nw leLee Jele&ceeve ceW en efceMeve oeueeW
nsleg 27 jepeeW kes 622 efpeueeW kees Deeeefole kej jne nw~

30 veJebyej, 2015 kees Debleje&^ere cege kees<e (IMF : International Monetary Fund) kes SkepeerkeetefJe yees[& eje
efJeMes<e DeenjCe DeefOekeej (XDR/SDR : Special Drawing
Right) kes cetueve keer eeefJeefOe kee hebeJeeef<e&ke hegvejer#eCe mebheVe
efkeee ieee~
Sme[erDeej (efpemes he$e mJeCe&-Paper Gold Yeer kene peelee nw)
Jemlegle: DeeF&SceShe kes eje heefjYeeef<ele SJeb heesef<ele mebhetjke
efJeosMeer cege Yeb[ej heefjmebheefeeeb nQ pees mJele: ceW cege veneR nQ
yeefuke es DeeF&SceShe kes meome osMeeW SJeb eeefvele mebie"veeW eje
Oeeefjle (FvnW Deve osMeeW ee efvepeer he#eeW eje Oeeefjle veneR efkeee
peelee) Ssmes cege oeJes kees Jee kejles nQ efpemekee efJeefvecee eeefvele
cegeDeeW kes efueS efkeee pee mekelee nw~ es DeeF&SceShe kes meboYe& ceW
uesKee keer FkeeF& (Unit of Account) keer cegKe Yetecf ekee ceW eege
nesles nQ~ Fmekee me=peve 1969 ceW efkeee ieee Lee~
eejbefYeke he mes Sme[erDeej kee me=peve efveele efJeefvecee ojeW keer
yesveJeg[dme eCeeueer (pees efke 1973 ceW ner efJeheue efme nes ieF&)
kes lenle efJeosMeer cege Yeb[ej ceW jKeer pee mekeves Jeeueer heefjmebheefe
kes he ceW efkeee ieee Lee leLee eejbYe ceW Ske Sme[erDeej kee cetue
1 Decesefjkeer [e@uej (mJeCe& kes 0.888671 eece kes meceke#e)
kes he ceW heefjYeeef<ele efkeee ieee Lee leLeeefhe DeejbefYeke Je<eeX ceW ner
Fme eCeeueer kes megee he mes keee& kejves ceW Demeheue jnves kes
yeeo mes Fmekee cegKe GsMe DeeF&SceShe keer uesKee FkeeF& kes
he ceW ner nw~
pegueeF&, 1974 mes efomebyej, 1980 leke Sme[erDeej kee cetue
efveOee&jCe 16 Debleje&^ere cegeDeeW keer yee@mkes kes DeeOeej hej
efkeee peelee jne leLee 1981-1998 kes oewjeve 5 Debleje&^ere
cegeDeeW (etSme [e@uej, [detMe ceeke&, eWe eQke, efyeefMe heeQ[
mefueie SJeb peeheeveer esve) keer yee@mkes kes DeeOeej hej Fmekee
cetue efveOee&jCe efkeee ieee efpemeceW etSme [e@uej kee YeejebMe
meJee&efOeke Lee~ peveJejer, 1999 ceW etjes cege kes eeueve ceW
Deeves kes yeeo Fme yee@mkes ceW [detMe ceeke& SJeb eQke kees etjes mes
eeflemLeeefhele efkeee ieee~
Sme[erDeej kee cetue 1999-2000 DeJeefOe mes Deye leke 4
cegKe Debleje&^ere cegeDeeW (etSme [e@uej, etjes peeheeveer esve SJeb
efyeefMe heeQ[ mefueie) keer yee@mkes hej ner DeeOeeefjle neslee jne nw
efpemekeer Je<e& 2000 mes eefle 5 Je<e& hej meceer#ee keer peeleer nw~
2010 ceW ngF& meceer#ee kes lenle 2011-2015 DeJeefOe nsleg
Sme[erDeej yee@mkes kes lenle Sme[erDeej kes cetueve nsleg etSme
[e@uej kee YeejebMe 41.9 eefleMele, etjes kee YeejbeMe 37.4
eefleMele, peeheeveer esve kee YeejebMe 9.4 eefleMele SJeb heeQ[
mefueie kee YeejebMe 11.3 eefleMele efveOee&efjle efkeee ieee Lee~
Sme[erDeej kes cetueve keer eeefJeefOe kes mee: hebeJeeef<e&ke hegvejer#eCe
kes lenle Sme[erDeej yee@mkes ceW eerve keer cege jsevf cevyeer (Renminbi;
Chinese Yuan) kees Yeer Meeefceue kejves kee efveCe&e efueee ieee
nw pees efke 1 Deketyej, 2016 mes eYeeJeer nesiee~ meeLe ner
Jele&ceeve Sme[erDeej yee@mkes kees efmelebyej, 2016 leke efJemleej
efoee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 85

efJeefMe leLe
Fme hegvejer#eCe ceW DeheveeS ieS hee@ce&tues kes lenle 1 Deketyej,
2016 mes eYeeJeer nesves Jeeueer veF& Sme[erDeej yee@mkes ceW
heebeeW ecegKe Debleje&^ere cegeDeeW kee YeejebMe efvecveevegmeej
nesiee
(i) etSme [e@uej 41.73 eefleMele
(ii) etjes 30.93 eefleMele
(iii) jsefvcevyeer 10.92 eefleMele
(iv) peeheeveer esve 8.33 eefleMele
(v) heeQ[ mefueie 8.09 eefleMele
en Sme[erDeej yee@mkes 30 efmelebyej, 2021 leke (5 Je<eeX) kes
efueS nesieer, eefo Fme yeere keer DeJeefOe ceW nesves Jeeueer efkevneR
efJeefMe heefjIeveeDeeW kes keejCe Fmekee mecee-hetJe& hegvejer#eCe
DeeJeMeke ve nes peeS~

meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efjhees&

19 veJebyej, 2015 kees meeleJeW Jesleve Deeeesie (7th Pay Commission) eje Deheveer efjhees& keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer
kees meeQheer ieF&~
keWere keeefce&keeW kes JesleveceeveeW SJeb heWMeveeW keer mebmlegefle nsleg meeleJeW
Jesleve Deeeesie kee ie"ve keW mejkeej eje 4 hejJejer, 2014
kees meJeexe veeeeuee kes mesJeeefveJe=e veeeeOeerMe Deewj Deec[&
heesmexme ef^yetveue kes hetJe& DeOe#e veeecetefle& DeMeeske kegceej ceeLegj
keer DeOe#elee ceW efkeee ieee Lee~ efJeJeske jee Fmekes hetCe&keeefueke
meome, [e@. jefLeve jee DebMekeeefueke meome Deewj ceervee DeeJeeue
meome meefeJe LeeR~ Fme Deeeesie kees cetuele: 18 ceen ceW Deheveer
efjhees& emlegle kejveer Leer leLeeefhe Deiemle, 2015 ceW Fmekes
keee&keeue ceW 4 ceen keer Je=ef keer ieF& Leer~
meeleJeW Jesleve Deeeesie ves Deheveer efjhees& ceW keWere keeefce&keeW kee
vetvelece cetue Jesleve SeesFo met$e (Aykroyd Formula) kes
lenle eefle ceen 18,000 . efveOee&efjle kejves keer DevegMebmee keer
nw~ DeefOekelece Jesleve Meer<e& mlej hej 2.25 ueeKe . eefleceen
leLee kewefyeves meefeJe (Deewj meceeve Jesleve mlej kes efueS) kes efueS
2.50 ueeKe . eefle ceen jKeves keer DevegMebmee keer ieF& nw~
Fme efjhees& kes lenle keWere keeefce&keeW kes Jesleve, YeeeW SJeb heWMeve
ceW Deewmeleve 23.53 eefleMele keer mecee Je=ef keer DevegMebmee keer
ieF& nw efpemeceW cetue JesleveeW ceW 16 eefleMele, YeeeW ceW 63 eefleMele
leLee heWMeveeW ceW 24 eefleMele Je=ef keer mebmlegefleeeb meefcceefuele nQ~
ceeLegj Deeeesie ves "W Jesleve Deeeesie eje eejbYe es[ hes keer
eCeeueer kes mLeeve hej veF& hes cewef^keme keer JeJemLee kes meeLe
keeefce&keeW keer Jeeef<e&ke Jesleve Je=ef (Annual Increment) kees 3
eefleMele kes Jele&ceeve mlej hej yeveeS jKeves leLee eseger keer
DeefOekelece meercee kees Jele&ceeve 10 ueeKe . mes ye{ekej 20
ueeKe . efkeS peeves keer efmeheeefjMe keer nw~
meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kees eLeeleLe ueeiet kejves hej
efJee Je<e& 2016-17 ceW keW mejkeej hej kegue 1,02,100

kejes[ . kee Deefleefje efJeeere Yeej he[siee efpemeceW 73,650

kejes[ . kee Jenve keWere yepe eje leLee 28,450 kejes[
. kee Jenve jsueJes yepe eje efkeee peeSiee~
meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes heuemJehe Jesleve, YeeeW
SJeb heWMeve hej Jee kes peer[erheer mes Devegheele ceW 0.65 eefleMeleebke
keer Je=ef nesves kee Deekeueve nw peyeefke "W Jesleve Deeeesie keer
efmeheeefjMeeW mes FmeceW 0.77 eefleMeleebke keer Je=ef ngF& Leer~
meeleJeW Jesleve Deeeesie ves mewefvekeeW kes meeLe-meeLe Demewve keeefce&keeW
kes efueS Yeer Jeve jQke, Jeve heWMeve keer JeJemLee kejves, keWere
keeefce&keeW SJeb heWMevejeW kes efueS mJeemLe yeercee eespevee ueeves, hetCe&
heWMeve kes efueS 33 Je<e& keer mesJee keer Mele& meceehle kejves, meYeer
esefCeeeW ceW efve<heeove mebye Jesleve, eeefvele efJeefveeeceke efvekeeeeW
kes DeOe#eeW SJeb meomeeW kes efueS eceMe: 4.5 ueeKe . Deewj 4
ueeKe . eefle ceen kes mecesefkele Jesleve hewkespe, keWere kece&eejer
mecetn yeercee eespevee (CGEGIS) kes lenle yeercee jeefMe kees Jele&ceeve
30,000-1,20,000 . mes ye{ekej 15 ueeKe-50 ueeKe
. kejves Deeefo keer Yeer DevegMebmee keer nw~
meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes efeeevJeeve keer DevegMebefmele
efleefLe 1 peveJejer, 2016 nw~
meeleJeW Jesleve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kee ueeYe keW mejkeej kes
ueieYeie 47 ueeKe keeefce&keeW Deewj 52 ueeKe heWMevejeW kees efceuesiee~
Fmemes jepeeW kes keeefce&keeW Deewj heWMevejeW kees Yeer ueeYe nesiee keeeWefke
jepe mejkeejW Yeer Lees[s-yengle heefjJele&veeW kes meeLe keWere Jesleve
Deeeesie keer mebmlegefleeeW hej Deceue kejleer nQ~
GuuesKeveere nw efke keW mejkeej eje Jesleve Deeeesie kee ie"ve
meeceevele: 10 Je<eeX kes Deblejeue hej efkeee peelee nw~ Deye leke
ieef"le Jesleve DeeeesieeW kee efJeJejCe Fme ekeej nw
e. DeOe#e
ie"ve
efmeheeefjMeW ueeiet
nesves keer efleefLe
1. eerefveJeeme Jejoeeee&
ceF&, 1946
peveJejer, 1946
2. peieVeeLe oeme
Deiemle, 1957 pegueeF&, 1959
3. jIegyeerj oeeue
Deewue, 1970 peveJejer, 1973
4. heer. Sve. efmebIeue
petve, 1983 peveJejer, 1986
5. Sme. jlveeJesue heebef[eve Deewue, 1994 peveJejer, 1996
6. yeer.Sve. eerke=<Ce
pegueeF&, 2006 peveJejer, 2006
7. DeMeeske kegceej ceeLegj hejJejer, 2014 1 peveJejer, 2016
(DevegMebefmele efleefLe)

Goe : GppeJeue ef[mkee@ce SMeesjWme eespevee

keWere efJeegle ceb$eeuee eje osMe ceW efJeegle efJelejCe kebheefveeeW

(DISCOMs : Distribution Companies) keer efJeeere efmLeefle
SJeb mebeeueveelceke kegMeuelee ceW megOeej nsleg veF& eespevee Goe
(UDAY : Ujwal Discom Assurance Scheme) kee 20
veJebyej, 2015 kees MegYeejbYe efkeee ieee~
Fme eespevee kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW mebheVe
keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW 5 veJebyej, 2015 kees mJeerke=efle
eoeve keer ieF& Leer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 86

GuuesKeveere nw efke osMe ceW efJeegle #es$e keer cetue e=bKeuee ceW efJeegle
efJelejCe ner meyemes kecepeesj ke[er jne nw~ ceee&, 2015 leke osMe
Yej keer efJeegle efJelejCe kebheefveeeW ves ueieYeie 3.8 ueeKe kejes[
hees kee mebefele vegkemeeve ope& kejeee nw~ Jemlegle: efJejemele ceW
eehle cegeW kes keejCe ef[mkee@ce kebheefveeeb og<ee ceW hebmeer ngF& nQ
efpemeceW mebeeueveiele neefveeeW kee efJee hees<eCe kepe& eje efkeee
peelee nw~ ef[mkee@ce kebheefveeeW kee yekeeee $e+Ce 2011-12 kes
ueieYeie 2.4 ueeKe kejes[ . mes 2014-15 kes oewjeve 1415 eefleMele leke keer yeepe oj kes meeLe ye{kej 4.3 ueeKe
kejes[ . leke henbge ieee nw~
Goe eespevee kes lenle ef[mkee@ce kebheefveeeW kees Deieues 2-3 Je<e&
ceW Iees mes yeenj efvekeeueves Deewj mecemee kes mLeeeer meceeOeeve nsleg
efvecveefueefKele 4 henueW eejbYe keer peeSbieer
(i) ef[mkee@ce kebheefveeeW keer mebeeueveelceke kegMeuelee ceW megOeej;
(ii) efJeegle keer ueeiele ceW keceer ueevee;
(iii) ef[mkee@ce kebheefveeeW keer yeepe ueeiele ceW keceer ueevee; leLee
(iv) jepe efJeeeW kes meeLe mecevJee kes peefjS ef[mkee@ce kebheefveeeW
hej efJeeere DevegMeemeve ueeiet kejvee~
Fme eespevee kes lenle jepe, ef[mkee@ce kebheefveeeW kes 30 efmelebyej,
2015 leke kes yekeeee $e+Ce kes 75 eefleMele Yeeie kee oes Je<eeX
ceW (2015-16 ceW 50 eefleMele Deewj 2016-17 ceW 25
eefleMele) DeefOeenCe kejWies efpememes yeepe ueeiele Jele&ceeve 1415 eefleMele mes Iekej ueieYeie 8-9 eefleMele hej Dee peeSieer~
meeLe ner Yeejle mejkeej Fme DeefOeeefnle $e+Ce kees Fve Je<eeX ceW
jepe mejkeejeW kes jepekees<eere Iees keer ieCevee ceW Meeefceue veneR
kejsieer~
ef[mkee@ce kebheefveeeW kes Mes<e $e+CeeW kees yeQkeeW/efJeeere mebmLeeveeW eje
Ssmes $e+CeeW ee yeeb[eW ceW heefjJeefle&le efkeee peeSiee efpeve hej yeQkeeW
keer DeeOeej oj mes 0.1 eefleMele DeefOeke leke ner yeepe efueee pee
mekesiee~
ef[mkeece kebheefveeeW keer YeeJeer neefveeeW kees ejCeye he ceW jepeeW
eje DeefOeenerle efkeee peeSiee~ en 2017-18 ceW iele Je<e& keer
neefveeeW kes 5 eefleMele mes 2020-21 leke iele Je<e& keer neefveeeW
kee 50 eefleMele nesiee~
meYeer jepeeW kes efueS en eespevee Jewkeefuheke jKeer ieF& nw~ Fmekee
mebeeueve keWere efJeegle ceb$eeuee, jepe mejkeej SJeb ef[mkee@ce
kebheefveeeW kes yeere Ske ef$ehe#eere mecePeewles kes peefjS efkeee peeSiee~
Fme eespevee kees mJeerkeej kejves Jeeues leLee heefjeeueve ue#eeW kes
Deveghe efve<heeove kejves Jeeues jepeeW kees keWere efJeegle ceb$eeuee
leLee veJeerve SJeb veJeerkejCeere Tpee& ceb$eeuee keer efJeefYeVe eespeveeDeeW
(eLee- oerveoeeue GheeOeee eece peesefle eespevee-DDUGJY,
mecesefkele efJeegle efJekeeme eespevee-IPDS, efJeegle #es$e efJekeeme
kees<e-PSDF leLee Deve Ssmeer eespeveeSb) kes lenle Deefleefje/
eeLeefcekelee efJeeereve eoeve efkeee peeSiee~

efJeefMe leLe
4 peveJejer, 2015 leke 15 jepeeW- Gej eosMe, ceneje^,
efyenej, Deesef[Mee, DeebOe eosMe, efnceeeue eosMe, ceOe eosMe,
GejeKeb[, eermeie{, peccet SJeb keMceerj, PeejKeb[, iegpejele,
hebpeeye, nefjeeCee SJeb jepemLeeve ves Fme eespevee ceW Meeefceue
nesves kees Deheveer mJeerke=efle eoeve kej oer nw~
osMe keer efJeegle efJelejCe kebheefveeeW kes $e+CeeW keer hegvemejevee
SJeb Deve henueeW mes Fme eespevee kes eje Jeeef<e&ke DeeOeej hej
1,80,000 kejes[ . leke keer yeele nesves leLee osMe Yej
ceW 247 efJeegle keer melele SJeb efJeMJemeveere Deehetefle& kes
ue#e kees eehle nesves ceW meneelee efceuesieer~
5 peveJejer, 2016 kees Goe eespevee kes lenle henuee
ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve Yeejle mejkeej, PeejKeb[ jepe
mejkeej Deewj PeejKeb[ efyepeueer efJelejCe efveiece efueefces[ kes
ceOe nmlee#eefjle ngDee nw~

jyeer hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue

5 veJebyej, 2015 kees keW mejkeej eje hemeue Je<e& 201516 (efJeheCeve Je<e& 2016-17) keer jyeer hemeueeW kes vetvelece
meceLe&ve cetueeW (MSP) keer Iees<eCee keer ieF& pees efvecveevegmeej nw
(. eefle efkeJebue ceW)
hemeue
hemeue Je<e&
hemeue Je<e&
Je=ef
2014-15 2015-16
iesnbt
1450
1525
75
peew
1150
1225
75
evee
3175
3425
250
mejmeeW/jshemeer[
3100
3350
250
cemetj
3075
3325
250
mewheuee@Jej
3050
3300
250
Fmekes Deefleefje evee SJeb cemetj (jyeer oeueeW) hej SceSmeheer kes
Deefleefje 75-75 . eefle efkebJeue kee yeesveme Yeer efoee peeSiee~
SceSmeheer mebyebOeer en efveCe&e DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere
meefceefle (CCEA) eje ke=ef<e ueeiele SJeb cetue Deeeesie (CACP)
keer mebmlegefleeeW kes DeeOeej hej efueee ieee nw~
eefleMele keer ef mes SceSmeheer ceW iesnbt ceW 5.2, peew ceW 6.5,
evee ceW 7.9 jshemeer[/mejmeeW ceW 8.0, mewheueeJej ceW 8.2
Deewj cemetj ceW 8.1 keer Je=ef ngF& nw~

JewefMJeke efveOe&velee hej efJeMJe yeQke kes veJeervelece Deekeueve

l

JewefMJeke efveOe&velee keer efmLeefle hej efJeMJe yeQke eje Deheves veJeervelece
Deekeueve 4 Deketyej, 2015 kees peejer efkeS ieS~ Fve DeekeueveeW
kes lenle Je<e& 2015 ceW henueer yeej efJeMJe ceW DeefleMee efveOe&velee
(Extreme Poverty) keer efmLeefle ceW jnves Jeeues ueesieeW keer mebKee
JeweMf Jeke pevemebKee kes 10 eefleMele kes veeres (DeLee&le Ske Debkeere)
Deeves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 87

efJeMJe yeQke eje Deheves veJeervelece efveOe&velee Deekeueve nsleg 1.90

[e@uej eefleefove (2011 kes cetueeW hej) keer Deeleve Debleje&^ere
efveOe&velee jsKee (International Poverty Line) kee eeesie
efkeee ieee nw, pees efke ee Meefe meceleguelee (PPP : Purchasing Power Parity) DeeOeej hej efJeefYeVe osMeeW ceW peerJeveeeheve
ueeiele ceW efYeVeleeDeeW hej veF& meteveeDeeW kees Meeefceue kejleer nw~
Fme veF& Debleje&^ere efveOe&velee jsKee ceW efJeMJe kes efveOe&velece osMeeW ceW
hetJe&Jeleea jsKee (2005 kes cetueeW hej 1.25 [e@uej eefleefove) keer
JeemleefJeke ee Meefe kees heefjjef#ele efkeee ieee nw~
veF& Debleje&e^ r e efveOe&velee jsKee (Deewj meeLe ner peerJeveeeheve mlejeW hej
veS je^-mlejere Deebke[eW) kee eeesie kejles ngS efJeMJe yeQke kes
veJeervelece Deekeueve kes Devegmeej efJeMJe ceW DeefleMee efveOe&ve JeefeeeW
keer mebKee Je<e& 2012 kes 902 efceefueeve mes Iekej 2015 ceW
702 efceefueeve Devegceeefvele nw~ Je<e& 1990 ceW en mebKee 1,958
efceefueeve Deewj 1999 ceW 1,747 efceefueeve Leer~
kegue JeweMf Jeke pevemebKee ceW Debleje&e^ r e efveOe&velee jsKee kes veeres peerJeveeeheve
kejves JeeueeW kee eefleMele Je<e& 2012 kes 12.8 mes Iekej 2015 ceW
9.6 eefleMele jn peeves kee Devegceeve nw~
efJeiele keF& oMekeeW ceW efJeMJe kes leerve #es$e- hetJeea SefMeee SJeb
eMeeble #es$e, oef#eCe SefMeee Deewj Ghe-meneje Deeerkee JewefMJeke
efveOe&velee kes ueieYeie 95 eefleMele kes efueS Gejoeeer jns nQ~
neueebefke, Fve leerveeW #es$eeW kes yeere efveOe&velee kee mebIeve veekeere
he mes mLeeveebleefjle ngDee nw~ 1990 ceW peneb hetJeea SefMeee #es$e
ceW efJeMJe kes efveOe&veeW kee ueieYeie DeeOee Yeeie efveJeeefmele Lee JeneR
ueieYeie 15 eefleMele ner Ghe-meneje Deeerkee ceW Lee~ 2015 kes
DeekeueveeW kes lenle en efmLeefle hetCe&le: efJehejerle nes ieF& nw leLee
Deye peneb hetJeea SefMeee #es$e ceW JewefMJeke efveOe&veeW kee ueieYeie 12
eefleMele ner nw, JeneR Ghe-meneje Deeerkee ceW efJeMJe kes ueieYeie
DeeOes efveOe&ve Jeefe nQ~
efJeefMe leLe
l
efJeMJe yeQke kes Deekeueve kes Devegmeej 2015 ceW Ghemeneje Deeerkee Deewj oef#eCe SefMeee ceW meefcceefuele he mes
JewefMJeke efveOe&veeW kee ueieYeie oes-efleneF& Yeeie efveJeeefmele nw~
l
2015 ceW hetJeea SefMeee Deewj eMeeble #es$e ceW efveOe&veeW keer
mebKee eneb keer kegue pevemebKee keer 4.1 eefleMele nw pees
2012 ceW 7.2 eefleMele Leer~ Fmeer DeJeefOe ceW uewef ve
Decesejf kee Deewj kewefjefyeeve #es$e ceW Fmekes 6.2 eefleMele mes
Iekej 5.6 eefleMele hej Deeves kee Devegceeve nw~ Ghe-meneje
Deeerkee #es$e ceW efveOe&ve pevemebKee kee eefleMele 2012 kes
42.6 keer leguevee ceW 2015 ceW 35.2 eefleMele jnves kee
Devegceeve Jee efkeee ieee nw~
l
2015 ceW oef#eCe SefMeee #es$e ceW efveOe&velee kee eefleMele
13.5 jnves kee Devegceeve nw, pees 2012 ceW 18.8
eefleMele Lee~
%eeleJe nw efke efJeMJe yeQke eje Deewue, 2013 ceW oes ue#eeW kee
efveOee&jCe efkeee ieee Lee- eLece, Je<e& 2030 leke DeefleMee
efveOe&velee kee Gvcetueve (pees efke efmelebyej, 2015 ceW mebege je^
eje mJeerke=le melele efJekeeme ue#eeW-SDGs ceW Yeer Meeefceue nw)
leLee efleere, pevemebKeeDeeW kes efveeues 40 eefleMele keer Deee ceW
Je=ef kes eje meePee mece=ef kees eeslmeeefnle kejvee~

eerme kee efJeeere mebke

5 pegueeF&, 2015 kees eerme (etveeve) ceW Jeneb kes mebeYeg-$e+Ce

mebke (Government-Debt Crisis) mes efveheves nsleg efoS
peeves Jeeues Debleje&^ere DeeefLe&ke meneelee hewkespe (Bailout Package) mes peg[er MeleeX kees mJeerkeej kejves ee ve kejves kes eMve hej
je^ere pevecelemeben (Referendum) kejeee ieee~
5 pegueeF&, 2015 kees mebheVe Fme pevecelemeben ceW eerme keer
pevelee eje Yeejer yengcele mes DeeefLe&ke meneelee hewkespe mes peg[s
emleeJeeW kees vekeej efoee ieee~
Jemlegle: eerme kee en mejkeejer ee mebeYeg-$e+Ce mebke (peye
mejkeej Deheveer ieejber hej efueS ieS efJeosMeer $e+CeeW kees egkeeves ceW
De#ece eleerle nes leye en efmLeefle GlheVe nesleer nw) Je<e& 2009 kes
Debeflece Yeeie mes eejbYe ngDee Lee~
eerme kes Fme mebke kes GYejves kes heeele etjesheere Deeeesie,
etjesheere keWere yeQke Deewj DeeF&SceShe (efpevnW 'Trioka' Gheveece
efoee ieee) efceuekej Gmes mebke mes Gyeejves nsleg ceF&, 2010 ceW
3 Je<eeX keer DeJeefOe ceW 110 efyeefueeve etjes kee $e+Ce meneelee
hewkespe osves hej mencele ngS hejbleg Fmemes efceleJeefelee, mebjeveelceke
megOeejeW Deewj mejkeejer mebheefe kes efvepeerkejCe pewmeer MeleX peg[er LeeR~
hejbleg Ske Je<e& kes yeeo Yeer eerme ceW ceboer keer efmLeefle yeveer jnves hej
hejJejer, 2012 ceW Gmes 140 efyeefueeve etjes kee otmeje $e+Ce
meneelee hewkespe GheueyOe kejeee ieee~
Je<e& 2013 Deewj 2014 ceW eerke DeLe&JeJemLee ceW keg megOeej
ele#e ngDee hejbleg 2014 keer Debeflece efleceener ceW hegve: ceboer keer
efmLeefleeeb efoKeves ueieeR~ Fme yeere peveJejer, 2015 ceW Jeneb
mecee-hetJe& mebmeoere egveeJe kejeS ieS efpemekes yeeo JeecehebLeer
efmeefjpee (Syriza) heeea kes veslee Suesefkememe eflmeeeme ves ie"yebOeve
mejkeej kes eOeeveceb$eer kes he ceW heoYeej mebYeeuee~
eerme keer veF& mejkeej ves eeuet yesueDeeG mecePeewleeW keer MeleeX kees
ceeveves mes Fvekeej efkeee Deewj veee mecePeewlee ve nes heeves kes keejCe
eerme kees efoee ieee otmeje yesueDeeG hewkespe lekeveerkeer he mes
30 petve, 2015 kees meceehle nes ieee efpemekes keejCe eerme
DeeF&SceShe kes $e+Ce keer 1.5 efyeefueeve etjes keer efkemle egkee
heeves ceW Demeheue jne Deewj Fme ekeej Jen efJeMJe kee ef[heeuj
keer esCeer ceW Deeves Jeeuee henuee efJekeefmele osMe leLee 2001 ceW
efpecyeeyJes kes ef[heeuj osMe yeveves kes yeeo otmeje Ssmee osMe yevee~
30 petve, 2015 keer efmLeefle kes Devegmeej eerme kee kegue mejkeejer
$e+Ce 323 efyeefueeve etjes Lee~
pevecelemeben kes yeeo Deblele: eerme eje emlegle veF& eespevee kes
DeeOeej hej keg Deve MeleeX kes meeLe 13 pegueeF&, 2015 kees
etjespeesve kes veslee eerme kees leermeje yesueDeeG hewkespe (Deieues 3
Je<eeX ceW ueieYeie 97 efyeefueeve [e@uej/86 efyeefueeve etjes keer
$e+Ce meneelee) eoeve kejves hej mencele ngS~ Fmekes lenle eerme
kees kej ye{eves, yeepeej megOeej ueeiet kejves, heWMeve ceW keewleer
kejves Deewj ece keevetveeW ceW heefjJele&ve kejves pewmeer ke[er MeleX ueeiet
kejveer neWieer~ 15 pegueeF& kees eerme keer mebmeo eje lelmebyebOeer
megOeejeW nsleg efJeOeseke heeefjle kej efoee ieee Deewj lelheeele 14
Deiemle, 2015 kees eerme keer mebmeo eje leermejs yesueDeeG
hewkespe kees cebpetjer oer ieF&~
Fmekes heMeele 20 Deiemle kees eerme kes eOeeveceb$eer eflmeeeme eje
Deheveer ner heeea kes meomeeW kes efJejesOe kes keejCe Fmleerhee oskej
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 88

veS egveeJe kejeves keer Iees<eCee keer ieF&~ 20 efmelebyej, 2015

kees mebheVe veS egveeJeeW kes yeeo Jes hegve: eerme kes eOeeveceb$eer yeveves
ceW meheue ngS nQ~

efJeeere mebmLeeveeW Deewj Deeweesefieke mebie"veeW (pees efke eske yeeGbme

nesves hej Jemlegle: heeref[le he#e nesles nQ) kes mece#e GlheVe nesves Jeeueer
mecemeeDeeW SJeb keef"veeFeeW kees otj kejves nsleg en efJeOeseke heeefjle
efkeee ieee nw~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes lenle hejeece efueKele DeefOeefveece,
1981 keer Oeeje 138 ceW mebMeesOeve kej en GheyebOe efkeee ieee
nw efke eske ef[meDee@vej/yeeGbme nesves kes ceeceues ceW eske kees Yegieleeve
nsleg emlegle efkeS peeves Jeeues mLeeve kes #es$eeefOekeej ceW ner Jeeo oeej
nesiee~
Fmekes oeejs ceW Keeles kes peefjS eske kes Yegieleeve (ee pecee) leLee
Keeles kes DeueeJee eske kee Yegieleeve, DeLee&le peye eske Deoekelee&
yeQke keer efkemeer Yeer MeeKee ceW emlegle efkeee peeS, Fve oesveeW kees
Meeefceue efkeee ieee nw~ en hetJe&Jeleea efleefLe 15 petve, 2015
(Fme meboYe& ceW henues DeOeeosMe keer efleefLe) mes ner eYeeJeer efkeee
ieee nw~

eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP) mecePeewlee

l

5 Deketyej, 2015 kees ueieYeie 7 Je<eeX keer ienve Jeelee&DeeW kes

yeeo Decesefjkee SJeb peeheeve meefnle eMeeble efjce (Pacific Rim)
#es$e kes 12 osMeeW kes ceOe eMeeble-heejere Yeeieeroejer (TPP :
Trans-Pacific Partnership) mecePeewles kes cemeewos (Draft)
hej Decesefjkee kes Deueebe ceW menceefle Jee keer ieF&~ en
cenJehetCe& #es$eere cege Jeeheej mecePeewlee nw efpemekee GsMe eMeeble
efjce #es$e ceW cege Jeeheej #es$e Deewj etjesheere mebIe keer ner lejn
Skeue yeepeej kee me=peve kejvee nw~
erheerheer Jemlegle: eMeeble-heejere jCeveerefleke DeeefLe&ke Yeeieeroejer mecePeewles

(TPSEP or P4 : Trans-Pacific Strategic Economic

Partnership) kee ner efJemleej nw efpeme hej 2006 ceW yegvesF&,

efeueer, vetpeerueQ[ Deewj efmebieehegj eje nmlee#ej efkeS ieS Les~ Je<e&
2008 mes Fme mecePeewles kees Jeeheke he eoeve kejves nsleg
Jeelee&DeeW ceW eefceke he mes 8 Deve osMe- Dee@m^sefueee, kevee[e,
peeheeve, ceuesefMeee, cesefkemekees, hes, Decesefjkee SJeb efJeSleveece
Meeefceue ngS leLee FvneR 12 osMeeW eje erheerheer kes cemeewos hej
menceefle Jee keer ieF& nw~
erheerheer mecePeewles hej Debeflece he mes Je<e& 2016 ceW nmlee#ej nesves
leLee Deieues oes Je<eeX ceW meYeer Yeeieeroej osMeeW eje Fmekee DevegmeceLe&ve
efkeS peeves kes yeeo Fmekes ueeiet nesves keer DeeMee nw~

hejeece efueKele (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015

l

7 efomebyej, 2015 kees jepe meYee eje leLee 11 efomebyej,

2015 kees ueeske meYee eje hejeece efueKele (Negotiable
Instruments) (mebMeesOeve) DeefOeefveece, 2015 nsleg efJeOeseke
heeefjle efkeee ieee leLee 26 efomebyej, 2015 kees je^heefle keer
mJeerke=efle efceueves kes yeeo Fme efJeOeseke kees DeefOeefveece kes he ceW
DeefOemetefele kej efoee ieee nw~ Fmemes hetJe& 22 efmelebyej, 2015
kees Fme meboYe& ceW efleere DeOeeosMe leLee Gmemes henues 15 petve,
2015 kees eLece DeOeeosMe ueeee ieee Lee~
Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kee GsMe hejeece efueKele DeefOeefveece
(Negotiable Instruments Act), 1881 keer Oeeje 138
kes lenle veeeeefOekeej #es$e kee mhe<erkejCe nw~
GuuesKeveere nw efke cetue DeefOeefveece keer Oeeje 138 eske (Cheque)
kes ef[meDee@vej/yeeGbme nesves mes peefvele DehejeOe mes mebyebeOf ele nw efpemekes
lenle efkemeer efJeefOeke he mes eJele&veere $e+Ce ee oselee keer efmLeefle ceW
Deenlee& (Drawer) eje efoS ieS eske kes ef[meDee@vej/yeeGbme nesves
keer efmLeefle ceW Gmekes efJe Jeeo oeej efkeee pee mekelee nw~ hejbleg
en Jeeo keneb oeej nes mekelee nw, en mhe< veneR Lee~
Gelece veeeeuee eje Je<e& 2014 ceW efoS ieS Ske efveCe&e ceW
Fme meboYe& ceW eske peejer efkeS peeves Jeeues mLeeve kes #es$eeefOekeej ceW
Jeeo oeej nesves keer JeJemLee oer ieF& Leer~ Fme efveCe&e mes $e+CeoeleeDeeW,

yebOeve yeQke Deewj DeeF&[erShemeer yeQke keer mLeehevee

l

19 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje DeeF&[erShemeer

yeQke kes hetCe& yeQke kes he ceW heefjeeueve kee Deewheeeefjke MegYeejbYe veF&
efouueer ceW efkeee ieee~
Fmemes hetJe& 25 Deiemle, 2015 kees keesuekeelee ceW keWere efJee
ceb$eer DeCe pesueer eje yebOeve yeQke kee hetCe& yeQke kes he ceW
Deewheeeefjke GodIeeve efkeee ieee Lee~
yebOeve yeQke kees petve, 2015 ceW leLee DeeF&[erShemeer yeQke kees
pegueeF&, 2015 ceW DeejyeerDeeF& eje hetCe& yeQke kes he ceW keee&
kejves nsleg etefveJeme&ue yeQefkebie ueeFmeWme eoeve efkeee ieee Lee~
Fmemes hetJe& etefveJeme&ue yeQefkebie ueeFmeWme DeejyeerDeeF& eje 200304 ceW peejer efkeS ieS Les peye keeske ceefnbe yeQke Deewj eme yeQke
kees yeQefkebie ueeFmeWme eehle ngDee Lee~
DeeF&[erShemeer yeQke Deewj yebOeve yeQke kes eejbYe kes meeLe Deye osMe
ceW efvepeer #es$e kes veS JeeefCeefpeke yeQkeeW keer mebKee 9 nes ieF& nw~
Mes<e 7 nQSefkememe yeQke, [sJeueheceW esef[ yeQke, Se[erShemeer
yeQke, DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke, Fb[me Fb[ yeQke, keeske ceefnbe
yeQke Deewj eme yeQke~ Fvekes Deefleefje 13 efvepeer #es$e kes hegjeves
JeeefCeefpeke yeQke nQ~
efJeefMe leLe
Deye Yeejle ceW eeeefuele Devegmetefele JeeefCeefpeke yeQkeeW keer
mebKee 149 nes ieF& nw efpevekee efJeJejCe Fme ekeej nw
(i) 27 meeJe&peefveke #es$e kes yeQke (FveceW Yeejleere ms yeQke
Deewj Gmekes 5 meneesieer yeQke, 19 je<^ereke=le yeQke,
Yeejleere ceefnuee yeQke SJeb DeeF&[eryeerDeeF& yeQke Meeefceue
nQ)~
(ii) 13 efvepeer #es$e kes hegjeves JeeefCeefpeke yeQke
(iii) 9 efvepeer #es$e kes veS JeeefCeefpeke yeQke
(iv) 43 efJeosMeer yeQke (26 osMeeW kes)
(v) 57 #es$eere eeceerCe yeQke

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 89

Je<e& 2015-16 keer heebeJeeR efceeefmeke ceewefke veerefle

1 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes ieJeve&j [e@.
jIegjece jepeve eje efJee Je<e& 2015-16 keer heebeJeeR efceeefmeke
ceewefke veerefle peejer keer ieF&~ Fmekes lenle veerefleiele ojeW kees
DeheefjJeefle&le jKee ieee nw~
l
Fmemes hetJe& 29 efmelebyej, 2015 kees peejer Je<e& 2015-16 keer
elegLe& efceeefmeke ceewefke veerefle kes lenle en efveCe&e efueee ieee Lee
efke
(i) eueefveefOe meceeeespeve megefJeOee (LAF : Liquidity Adjustment Facility) kes lenle veerefleiele jshees oj kees lelkeeue
eYeeJe mes 50 DeeOeej Debke kece kejkes 7.25 eefleMele mes
6.75 eefleMele efkeee peeS (leovegmeej SueSShe kes Debleie&le
eefleJeleea/efjJeme& jshees oj 6.25 eefleMele mes kece neskej 5.75
eefleMele leLee yeQke oj SJeb meerceeble mLeeeer megefJeOee-SceSmeShe
oj 8.25 eefleMele mes kece neskej 7.75 eefleMele hej
meceeeesefpele nQ)~
(ii) Devegmetefele yeQkeeW kes Deejef#ele vekeoer efveefOe Devegheele (CRR :
Cash Reserve Ratio) kees Gvekeer efveJeue ceebie Deewj efceeeoer
oseleeDeeW (NDTL : Net Demand and Time Liabilities)
kes 4.0 eefleMele hej yejkejej jKee peeS~
l
heebeJeeR SJeb elegLe& efceeefmeke ceewefke veerefle ceW Yeer meebefJeefOeke
lejuelee Devegheele (SLR : Statutory Liquidity Ratio) ceW
keesF& heefjJele&ve ve kejles ngS Fmes 21.5 eefleMele hej yejkejej
jKee ieee nw~
efJeefMe leLe
l
cegemheerefle keer efveebef$ele efmLeefle kees osKeles ngS veerefleiele jshees
oj ceW Je<e& 2015 ceW kegue 4 yeej keceer keer ieF&~ Fmemes hetJe&
15 peveJejer, 2015 kees, 4 ceee&, 2015 kees leLee 2
petve, 2015 kees jshees oj ceW 0.25-0.25 eefleMeleebke keer
leerve keewefleeeb DeejyeerDeeF& eje keer ieF& Leer (Fme ekeej
kegue efceueekej Je<e& 2015 ceW jshees oj ceW 1.25 eefleMeleebke
keer keewleer keer ieF&)~ Fmekes Deefleefje SmeSueDeej ceW
efJeiele keewleer 3 hejJejer, 2015 kees (22.0 mes Ieekej
21.5 eefleMele) keer ieF& Leer~
l
DeejyeerDeeF& eje Je<e& 2015-16 kes efueS Je=ef oj Devegceeve
kees hetJee&vegceeefvele 7.6 eefleMele kes mlej mes Ieekej 7.4
eefleMele jKee ieee nw~
l

Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee

l

mebIeere yepe 2015-16 ceW keer ieF& Iees<eCee kes Deveghe 28

efmelebyej, 2015 kees Jeeeoe yeepeej Deeeesie (FMC : Forward
Market Commission) kee Yeejleere eefleYetefle SJeb efJeefvecee
yees[& (SEBI : Securities and Exchange Board of India)
ceW efJeuee eYeeJeer nes ieee~
GuuesKeveere nw efke efJee DeefOeefveece, 2015 keer Oeeje 131
SJeb 133 kes lenle keW mejkeej eje 28 Deiemle, 2015 kees
DeefOemetevee peejer kej Jeeeoe yeepeej Deeeesie kee mesyeer ceW efJeuee
efkeS peeves leLee mesyeer kees ner efpebme (Commodities) Jeeeoe
yeepeej kee efJeefveeceve meeQhes peeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
Fme DeefOemetevee kes lenle Jeeeoe mebefJeoe efJeefveeceve DeefOeefveece

(Forward Contracts Regulation Act), 1952 kees efvejmle

kej mesyeer kees Jeeeoe yeepeej efJeefveeceve kee nmleeblejCe efkeS peeves
keer efleefLe 28 efmelebyej, 2015 efveefMele keer ieF& Leer~ GuuesKeveere
nw efke Fmeer DeefOeefveece kes lenle Jeeeoe yeepeej Deeeesie (FMC)
kee ie"ve 1953 ceW efkeee ieee Lee pees efke Deye leke Yeejle ceW
keceesef[er heeteme& kes keejesyeej kee efveeceve kejlee Lee~
l
Fmekes Deefleefje 8 efmelebyej, 2015 kees eefleYetefle mebefJeoe efJeefveeceve
DeefOeefveece (Securities Contracts Regulation Act),
1956 ceW mebMeesOeve (efpemekes lenle Deye Jeeeoe yeepeej kee Yeer
efJeefveeceve ueeee ieee) kees DeefOemetefele efkeee ieee Lee SJeb Fmekes
eYeeJeer nesves keer efleefLe Yeer 28 efmelebyej, 2015 efveOee&efjle Leer~
l
Fme ekeej Deye mesyeer Yeejle ceW Mesej yeepeej kes meeLe-meeLe
keceesef[er yeepeej kee Yeer efJeefveeeceke efvekeee yeve ieee nw~
l
GuuesKeveere nw efke mesyeer keer mLeehevee 1988 ceW eefleYetefle yeepeej
kes efJeefveeceve nsleg Ske iewj-meebefJeefOeke efvekeee kes he ceW keer ieF&
Leer leLee 1992 kes mesyeer DeefOeefveece kes eje Fmes meebefJeefOeke
opee& eehle ngDee Lee~
me&-Dehe Deewj SceSmeSceF& nsleg oes veS kees<e
l
18 Deiemle, 2015 kees keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer
eje osMe ceW me&-Dehe Deewj SceSmeSceF& #es$e kes GeceeW
kees ye{eJee osves kes efueS oes veS kees<eeW Fbef[ee SefmhejsMeve
heb[ (IAF) Deewj efme[yeer ceske Fve Fbef[ee ueesve hee@j
mceeue FbjeeFpespe (SMILE) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
Fve oesveeW efveJesMe SJeb $e+Ce keee&ece kees<eeW kee eejbYe
Yeejleere ueIeg Geesie efJekeeme yeQke (SIDBI) kes lenle efkeee
ieee nw~
l
Fbef[ee SefmhejsMeve heb[ (IAF) keer mLeehevee osMe ceW me&Dehe heeefjleb$e ee JeeleeJejCe kees eeslmeeefnle kejves kes efueS
kees<eeW kes kees<e (Fund of Funds) kes he ceW keer peeSieer~
l
DeeF&SShe nsleg eejbefYeke efveefOe 2,000 kejes[ . jKeer
ieF& nw leLee Fmekes lenle Deye leke 750 kejes[ . mes
DeefOeke keer jeefMe efJeefYeVe JeWej kewefheue heb[eW kees mJeerke=le
keer pee egkeer nw~
l
mceeFue (SMILE : SIDBI Make in India Loan for
Small Enterprises) kee MegYeejbYe 10,000 kejes[ .
kes eejbefYeke DeeJebve kes meeLe efkeee ieee nw~ en Ske
veJeeeejer $e+Ce keee&ece kees<e nw pees eOeeveceb$eer ceesoer kes ceske
Fve Fbef[ee efJepeve kes lenle Meeefceue 25 #es$eeW hej Oeeve
keWefle kejsiee~
l
mceeFue Yeejleere SceSmeSceF& GeceeW kees De&-FefkeJeer
(Quasi-equity) Deewj meeJeefOe DeeOeej (Term based)
Jeeues Deuhekeeefueke $e+Ce kece meKle efveeceeW SJeb efJeefveeceeW
kes lenle GheueyOe kejeSiee~

eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee

l

17 efmelebyej, 2015 kees keWere Keeve SJeb Fmheele ceb$eer vejW

efmebn leescej eje Keveve mebyebOeer heefjeeueveeW mes ele#ele: ee
Deele#ele: eYeeefJele nesves Jeeues ueesieeW Deewj #es$eeW kes keueeCe nsleg
eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee (PMKKKY) kee eejbYe
efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fme eespevee nsleg efpeuee Keefvepe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 90

heeGb[sMeve (DMF : District Mineral Foundation) eje

vees : efJee ceb$eeuee eje ceF&, 2015 ceW leLee 4 veJebyej,
me=efpele efveefOeeeW kee Gheeesie efkeee peeSiee~
2015 kees peejer Fme eespevee keer efJe%eefhle kes lenle vetvelece
pecee meesves keer cee$ee 30 eece nw, hejbleg cebef$eceb[ue keer
l
eOeeveceb$eer Keefvepe #es$e keueeCe eespevee kes cegKe GsMe nQ
mJeerke=efle keer efJe%eefhle ceW en 30 esve (1 esve 0.065
(i) Keveve mes eYeeefJele #es$eeW ceW efJeefYeVe efJekeeme leLee keueeCekeejer
eece) oer ieF& Leer~
heefjeespeveeDeeW kee efeeevJeeve; es heefjeespeveeSb keW Deewj
jepe mejkeej eje Jele&ceeve ceW eueeF& pee jner eespeveeDeeW/ l mJeCe& kees pecee kejves mes hetJe& ne@ueceeefkeie keW (pees efke yetjes
Dee@he Fbef[eve mQ[[&-BIS mes ceevelee eehle nes) mes Gmekeer
heefjeespeveeDeeW kes mebhetjke kee keee& kejWieer~
peebe kejeveer nesieer~
(ii) Keveve Jeeues efpeueeW ceW ueesieeW kes mJeemLe SJeb meeceeefpekeDeeefLe&keer leLee heee&JejCe hej Keveve kes oewjeve leLee Gmekes l mebMeesefOele eespevee kes lenle mJeCe& pecee 1-3 Je<e& keer Deuhekeeueerve
DeJeefOe (efpemes 1-1 Je<e& kejkes ye{eee pee mekelee nw), 5-7 Je<e&
yeeo he[s eefleketue eYeeJeeW kees vetvelece kejvee/otj kejvee~
keer ceOekeeueerve DeJeefOe leLee 12-15 Je<e& keer oerIe&keeueerve
(iii) Keveve #es$eeW ceW eYeeefJele ueesieeW kes efueS oerIee&JeefOeke melele
DeJeefOe kes efueS (efpemes mecee-mecee hej efveefMele efkeee peeSiee)
DeepeerefJekee megefveefMele kejvee~
efkeee pee mekesiee~ meeJeefOe pecee keer lejn ner FmeceW Yeer uee@ke-Fve
l
GuuesKeveere nw efke Keeve Deewj Keefvepe (efJekeeme SJeb efJeefveeceve)
heerefje[ nesiee leLee mecee hetJe& pecee Jeeheme uesves hej hesveeuer ose
mebMeesOeve DeefOeefveece (MMDR Act) 2015 kes lenle Keveve
nesieer~
mebyebOeer ieefleefJeefOeeeW mes eYeeefJele osMe kes meYeer efpeueeW ceW efpeuee Keefvepe
l
Fme eespevee kes lenle Deuhekeeueerve pecee kes lenle pecee meesves kees
heeGb[Ms eve (DMF) keer mLeehevee kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
efmekekeeW Deewj pJesueme& kees GOeej osves nsleg eege efkeee peeSiee
l
heerScekeskeskesJeeF& kes MegYeejbYe kes efove (17 efmelebyej kees) ner keW
peyeefke ceOekeeueerve Deewj oerIe&keeueerve pecee kes lenle pecee meesves
mejkeej ves [erSceShe ceW Kevevekeee&DeeW eje ose DebMeoeve keer
kee Gheeesie veerueeceer, DeejyeerDeeF& kes mJeCe& Yeb[ej, efmekekeeW leLee
ojeW kees DeefOemetefele efkeee~ Fmekes lenle mebMeesOeve DeefOeefveece kes
pJesueme& kees GOeej osves ceW nesiee~
eYeeJeer nesves keer efleefLe (12 peveJejer, 2015) mes hetJe& efve<heeefole
l
ceOekeeueerve Deewj oerIe&keeueerve pecee kes Debleie&le mejkeej keer
meYeer Keveve heeW kes meboYe& ceW Kevevekeee&DeeW kees Gvekes eje ose
ceewpetoe GOeej ueeiele Deewj mejkeej eje ose yeepe oj kes Deblej
je@euer keer 30 eefleMele jeefMe kee DebMeoeve kejvee nesiee peyeefke
kees mJeCe& Yeb[ej efveefOe ceW pecee efkeee peeSiee~
Fme efleefLe kes yeeo DeeJebefle Keveve heeW kes meboYe& ceW Kevevekeee&DeeW
eje ose je@euer keer 10 eefleMele jeefMe kee DebMeoeve [erSceShe (ii) mebMeesefOele mJeCe& Oeeleg $e+Ce eespevee (GML)
ceW efkeee peeSiee~ Fve DebMeoeveeW mes me=efpele efveefOeeeW kes ceeOece mes l yeQke eje pJesueme& kes efueS Ske mJeCe& Oeeleg $e+Ce Keelee Keesuee
ner [erSceShe eje heerScekeskesJeeF& kee efeeevJeeve efkeee peeSiee~
peeSiee pees mJeCe& kes eeceeW ceW cetueJeefie&le nesiee~
mJeCe& ceewerkejCe SJeb mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespeveeSb
l
mebMeesefOele peer[erSme kes Deuhekeeueerve pecee kes lenle Ske$e meesves
kees DeejyeerDeeF& kes efveoxMeve ceW yeQkeeW eje efveOee&efjle MeleeX kes lenle
mJeCe& ceewerkejCe eespeveeDeeW (Gold Monetiziation Schemes)
l
pJesueme& kees $e+Ce kes he ceW GheueyOe kejeee peeSiee~
leLee mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespevee (Sovereign Gold Bonds
Scheme) kee MegYeejbYe eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 5 veJebyej, l peerSceSue hej ueeiet yeepe oj meYeer yeQke DeejyeerDeeF& kes efoMee2015 kees efkeee ieee~
efveoxMeeW kes Deveghe lee kejWies~
l
Fve oesveeW ner ekeej keer eespeveeDeeW kee cetue GsMe osMe ceW leere l peerSceSue keer DeJeefOe Fme mecee 180 efove nw~ mJeCe& peceeDeeW
ieefle mes ye{les meesves kes Deeeele kees kece kejvee nw~ GuuesKeveere nw
hej vetvelece uee@ke-Fve heerefje[ Ske Je<e& kes DeeOeej hej Deewj
efke neue ner ceW peejer peerSheSceSme ieesu[ meJex efjhees& kes Devegmeej
eehle DevegYeJeeW kees osKeles ngS YeefJe<e ceW peerSceSue keer DeJeefOe
Je<e& 2015 kes henues 9 ceen ceW Yeejle, eerve kees heers es[les
keer meceer#ee keer peeSieer Deewj eefo DeeJeMeke nesiee lees mecegefele
ngS efJeMJe kee meyemes ye[e mJeCe& GheYeesee osMe jne nw
mebMeesOeve efkeee peeSiee~
I. mJeCe& ceewerkejCe eespeveeSb (GMS)
II. mee@Jejsve mJeCe& yeeb[ eespevee (SGD)
l
mebMeesefOele mJeCe& pecee eespevee (GDS) Deewj mJeCe& $e+Ce eespevee l mee@Jejsve (mejkeejer) mJeCe& yeeb[eW (SGD) kees Je<e& 2015-16
(GML) kes lenle Fvekes efoMee-efveoxMeeW ceW heefjJele&ve efkeS ieS nQ~
SJeb Gmekes Deeies keer DeJeefOe nsleg mejkeej kes yeepeej $e+Ce keee&ece
meesves keer keerceleeW ceW heefjJele&ve kee peesefKece veJeme=efpele mJeCe&
kes Yeerlej peejer efkeee peeSiee~
Yeb[ej efveefOe (GRF : Gold Reserve Fund) eje Jenve efkeee
peeSiee~ meeLe ner mejkeej keer GOeej ueeiele ceW Deeves Jeeueer keceer l mJeCe& keerceleeW ceW heefjJele&ve kes peeseKf ece kees mJeCe& Yeb[ej efveefOe (GRF)
eje Jenve efkeee peeSiee peyeefke mejkeej keer GOeej ueeiele ceW keceer
kees FmeceW nmleebleefjle efkeee peeSiee~
mes ngS ueeYe kees Fme efveefOe ceW nmleebleefjle efkeee peeSiee~
(i) mebMeesefOele mJeCe& pecee eespevee (GDS)
l
Smepeer[er hees ceW Yegieleeve hej peejer efkeee peeSiee Deewj en
l
Fme eespevee kes lenle keesF& efveJeemeer Yeejleere Jeefe ee mebmLeeve
mJeCe& kes eeceeW ceW cetueJeefie&le nesiee~ es yeeb[ Yeejle mejkeej keer
Deheves meesves (yegefueeve ee DeeYet<eCe) keer vetvelece 30 eece cee$ee
Deesj mes DeejyeerDeeF& eje peejer efkeS peeSbies efpevekeer Yeejle
kees yeQkeeW ceW pecee kej, kesJeeF&meer efveeceeW kes meeLe mJeCe& yeele
mejkeej eje eoe meeJe&Yeewce (Sovereign) ieejber nesieer~
Keelee Keesue mekesiee~ Fme Keeles ceW eece kes he ceW meesvee jKee
l
Fme
yeeb[ kee efJeee kesJeue efveJeemeer Yeejleere JeefeeeW/mebmLeeveeW kees
peeSiee~
hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 91

efkeee peeSiee~ yeeb[ keer DeefOekelece meercee Ske mecegef ele mlej hej jKeer
peeSieer pees eefle Jeefe eefleJe<e& 500 eece mes DeefOeke veneR nesieer~
l
Fve yeeb[eW hej yeepe oj kee efveOee&jCe mejkeej eje efkeee peeSiee
leLee FmeceW Iejsuet Deewj Debleje&<^ere yeepeej efmLeefleeeW kee Oeeve
jKee peeSiee~ en yeepe oj efveJesMe kes mecee meesves kes cetue kes
Deveghe lee keer peeSieer leLee leeMegoe DeeOeej hej yeepe oj
heefjJele&veMeerue ee efmLej nesieer~ 30 Deketyej, 2015 kees Fvekes
meboYe& ceW 2.75 eefleMele keer Jeeef<e&ke yeepe oj (ceener DeeOeej
hej ose) efveOee&efjle keer ieF& nw~
l
es yeeb[ [ercew ee heshej he, oesveeW ner lejn kes neWies~ FveceW
vetvelece efveJesMe meercee 2 eece meesves kes DeeOeej hej nesieer~
l
8 meeue keer DeJeefOe Jeeues Fve yeeb[eW ceW heebeJeW meeue mes efvekeemeer
kee Yeer efJekeuhe jnsiee~ FvnW oerIe&keeueerve efveJesMe kes meboYe& ceW ner
peejer efkeee peeSiee, leeefke meesves keer keerceleeW kes ceOekeeueerve
Gleej-e{eJe mes efveJesMekeeW keer megj#ee nes mekes~
l
yeeb[ kes heefjhekeJe nesves hej Gmekeer Jeehemeer kesJeue hees ceW nesieer~
yeeb[eW keer yeepe oj efveJesMe kes mecee meesves kes cetue kes DeeOeej hej
lee keer peeSieer~
l
Fve yeeb[eW keer henueer efkeMle 26 veJebyej, 2015 kees peejer keer
peeveer Leer leLeeefhe Fme meboYe& ceW DeeJesove Deewj efveie&ceve keer efleefLe
kees ye{ekej 30 veJebyej, 2015 efkeee ieee~
mJeCe& efmekekee/yegefueeve eespevee
5 veJebyej, 2015 kees ner eOeeveceb$eer ceesoer eje mJeCe&
efmekekee/yegefueeve eespevee kee Yeer MegYeejbYe efkeee ieee~ DeMeeske
ee Deewj cenelcee ieebOeer kes efe$eeW mes ege es efmekekes 5 SJeb 10
eece cetue kes peejer efkeS ieS nQ leLee MeerIe ner 20 eece Jeeues
ieesu[ yeej Yeer peejer efkeS peeSbies~ Fvekee bkeCe Yeejleere efmekeeesefjer
efebefbie Sb[ efcebefbie efveiece eje efkeee peeSiee leLee Fmemes ueesieeW keer
efJeosMeer mJeCe& efmekekeeW SJeb yegefueeve hej efveYe&jlee meceehle nesieer~

efJee yeQkeeW kes efueS mJeerke=efle eehle DeeJesovekeee& nQ

Set heeFveWmeme& (Fbef[ee) efueefces[, peehegj
kewefheue ueeskeue Sefjee yeQke efueefces[, peeuebOej
efoMee ceeFeesefheve eeFJes efueefces[, Denceoeyeeo
FefkeJeeme nesefu[bime eeFJes efueefces[, esVeF&
F&SmeSShe ceeFeesheeFveWme Sb[ FvJesmceWmd e eeFJes efueefces[,
esVeF&
6. peveue#ceer heeFveWefMeeue meefJe&mespe eeFJes efueefces[, yebieueg
7. DeejpeerJeerSve (vee@Le& F&m) ceeFeesheeFveWme efueefces[, iegJeeneer
8. meteexoe ceeFeesheeFveWme eeFJes efueefces[, veJeer cegbyeF&
9. GppeerJeve heeFveWefMeeue meefJe&mespe eeFJes efueefces[, yebieueg
10. Glke<e& ceeFeesheeFveWme eeFJes efueefces[, JeejeCemeer
l
Fve yeQkeeW keer mLeehevee efkeS peeves kee GsMe osMe ceW efveeues mlej
leke efJeeere meceeJesMeve kee efJemleej leLee yeele DeeoleeW kee
mebJeOe&ve kej efJekeeme nsleg Iejsuet efveJesMe kees ieefle eoeve kejvee nw~
efJeefMe leLe
l
Yeejleere efj]peJe& yeQke eje peejer efoMee-efveoxMeeW kes lenle Yegieleeve
yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW oesveeW kes efueS vetvelece egkelee
Mesej hetbpeer (Minimum Paid-up Share Capital) 100
kejes[ . efveOee&efjle keer ieF& nw leLee GvnW Deheves efueS
DeeJeMeke ceeveob[eW kees hetje kejvee nesiee~
l
Fve oesveeW ekeej kes yeQkeeW ceW efJeosMeer DebMeOeeefjlee (Foreign
Holding) efvepeer #es$e kes yeQkeeW kes efueS ueeiet ele#e efJeosMeer
efveJesMe (FDI) meerceeDeeW (Jele&ceeve ceW mJeeeefuele kes lenle
49 eefleMele leke Deewj Devegceesove kes lenle 49 mes
Thej 74 eefleMele leke) kes meceke#e Devegceve nesieer~
l
Fvekeer efveJeue mebheefe kes 500 kejes[ . leke hengb eves hej FvnW
3 Je<e& kes Yeerlej Mesej yeepeej ceW meteerye nesvee DeeJeMeke
nesiee, leLeeefhe Jes henues Yeer hetpb eer yeepeej efveeeceke kes ceevekeeW kees
hetje kej mJewef ke he mes meteerye nes mekeles nQ~
Yegieleeve yeQkeeW Deewj ueIeg efJee yeQkeeW kees mewebefleke mJeerke=efle
l
es yeQke DeejyeerDeeF& keer yeQefkebie Deescyeg[dmecewve eespevee, 2006
l
19 Deiemle, 2015 kees Yegieleeve yeQke keer mLeehevee nsleg 11
kes oeejs ceW DeeSbies~ oesveeW ner yeQkeeW kes yees[& ceW mJeleb$e
DeeJesoveeW SJeb 16 efmelebyej, 2015 kees ueIeg efJee yeQkeeW keer
efveosMekeeW kee yengcele DeeJeMeke nesiee~
mLeehevee nsleg 10 DeeJesoveeW kees DeejyeerDeeF& eje mewebefleke
JneF uesyeue SerSce heefjeeueve ceW She[erDeeF& Je=ef
mJeerke=efle oer ieF& nw~
l
Yegieleeve yeQkeeW kes efueS mJeerke=le eehle DeeJesovekelee& nQ
l
9 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW JneF uesyeue SerSce
1. Deeefole efye[uee vetJees efueefces[
(WLA) heefjeeueveeW ceW mJeeeefuele ceeie& kes lenle 100 eefleMele
2. [eke efJeYeeie
leke efJeosMeer ele#e efveJesMe (FDI) kees Devegceefle efvecveefueefKele
3. efjueeebme Fb[m^erpe efueefces[
MeleeX kes lenle eoeve keer ieF&
4. ske ceefnbe efueefces[
(i) [yuetSueS mLeeefhele kejves kes efueS efkemeer iewj-yeQefkebie efvekeee
5. Jees[eheesve Sce-hesmee efueefces[
keer veJeervelece efJee Je<e& keer Dee@ef[s[ yewueWme Meer kes
6. Sejsue Sce. kee@ceme& meefJe&mespe efueefces[
Devegmeej vetvelece efveJeue mebheefe (Net worth) 100 kejes[
.
nesveer eeefnS, efpemes nj mecee yejkejej jKevee nesiee~
7. efoueerhe Meebefleueeue meebIeJeer (meve heecee& kes mebmLeeheke)
(ii) eefo keesF& efvekeee, 18 iewj-yeQekf ebie efJeeere kebheveer (NBFC)
8. efJepee MesKej Mecee& (heserSce keer mJeeceer kebheveer Jeve 97
ieefleefJeefOeeeW ceW mes efkemeer Deve ceW mebueive nw lees [yuetSueS
kecegefvekesMebme kes meerF&Dees)
mLeeefhele kejves Jeeueer kebheveer ceW ngS efJeosMeer efveJesMe kees Yeer
9. eesueceb[uece ef[m^eryetMeve meefJe&mespe efueefces[
SveyeerShemeer mes peg[ er ieefleefJeefOeeeW ceW efJeosMeer efveJesMe kes efueS
10. vesMeveue efmekeeesefjerpe ef[hee@efpejer efueefces[
lee vetvelece hetpb eerkejCe ceevekeeW kes Deveghe jKevee nesiee~
11. efhevees hesske efueefces[
l
Fme efveCe&e mes [yuetSueS heefjeeueveeW ceW efJeosMeer efveJesMe DebleJee&n
l

ueIeg
1.
2.
3.
4.
5.

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 92

megiece Deewj leere nesiee leLee en eOeeveceb$eer peve Oeve eespevee meefnle
osMe ceW efJeeere meceeJesMeve kees mebJeefOe&le kejves mebyebOeer mejkeej kes
eeemeeW ceW meneeke nesiee~
en osMe kes De&-Menjer Deewj eeceerCe #es$eeW (cegKele: efej III mes
VI #es$eeW) ceW SerSce vesJeke& kees ye{eves ceW Yeer meneeke nesiee~
JneF uesyeue SerSce (WLA)
iewj yeQekf ebie kebheefveeeW kes mJeeefcelJe Deewj Gvekes eje mebeeefuele
efkeS peeves Jeeues SerSce (ATM : Automated Teller
Machine) kees JneF uesyeue SerSce (WLA) keer meb%ee oer
peeleer nw~ es efkemeer Yeer yeQke eje mebeeefuele SerSce ceMeerveeW kes
meceeve ner keee& kejles nQ leLee Fvemes efkemeer Yeer yeQke kes efJeeere/iewjefJeeere uesve-osve efkeS pee mekeles nQ~ Yeejle ceW meJe&eLece ee
kecegevf ekesMebme hesceW mee@uetMebme efue. (TCPSL) eje henuee JneF
uesyeue SerSce Fb[erkewMe veece kes lenle 27 petve, 2013 kees
LeeCes (ceneje<^) kes eeceerCe #es$e ebhee[e ceW mLeeefhele efkeee ieee~
Fme kebheveer kes Deefleefje DeejyeerDeeF& eje leerve Deve kebheefveeeW
efepce hesceW meefJe&mespe ee. efue., cegLet heeFveWme efue. Deewj Jeeebieer
efue. kees [yuetSueS mLeeefhele kejves keer Devegceefle oer ieF& nw efpeveceW
mes eLece oes eje eceMe: ceveermhee@ Deewj cegLet SerSce kes veece
mes [yuetSueS heefjeeueve eejbYe efkeS pee egkes nQ~

Kejerhe Glheeove 2015-16 kes eLece Deefece Devegceeve

l

ke=ef<eiele Glheeove kes veJeervelece Deebke[s

17 Deiemle, 2015 kees keWere ke=ef<e ceb$eeuee eje Je<e& 201415 ceW osMe ceW ke=ef<eiele Glheeove kes elegLe& Deefece Devegceeve (4th
Advance Estimates) peejer efkeS ieS efpemekes Devegmeej Fme
Je<e& osMe ceW KeeeeVeeW kee kegue Glheeove 252.68 efceefueeve ve
ner jnves kee Deekeueve nw, pees efke iele Je<e& (2013-14) keer
leguevee ceW 12.36 efceefueeve ve (4.66 eefleMele) kece nw~
l
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2013-14 ceW osMe ceW KeeeeVeeW kee kegue
Glheeove 265.04 efceefueeve ve jne pees efke Deye leke kee
meJeexe Jeeef<e&ke mlej nw~
l
ecegKe hemeueeW ceW ieVee ner Skecee$e hemeue nw efpemekee Glheeove
iele Je<e& mes DeefOeke jnves kee Deekeueve nw~
Yeejle ceW ke=ef<eiele Glheeove
(efceefueeve ve ceW)
Ghepe
2013-14
2014-15
(Debeflece Deebke[s)
(4th A.E.)
kegue Deveepe
245.79@
235.49
(i) eeJeue
106.65@
104.80
(ii) iesnbt
95.85@
88.94
(iii) ceess Deveepe
43.29
41.75
kegue ouenve
19.25
17.20
kegue KeeeeVe
265.04@
252.68
kegue veew efleuenve
32.75
26.68
ieVee
352.14
359.33
keheeme
35.90
35.48

pet SJeb cesmlee

11.69
11.45

170 efkeee. keer efceefueeve ieeb"W @efjkee@[& Glheeove

180 efkeee. keer efceefueeve ieeb"W

Je<e& 2015-16 kes Kejerhe Glheeove kes eLece Deefece Devegceeve

16 efmelebyej, 2015 kees peejer efkeS ieS efpemekee efJeJejCe
DeeefueefKele leeefuekee ceW eoefMe&le nw
hemeue
Glheeove (efce. ve)
KeeeeVe
124.04
eeJeue
90.61
ceess Deveepe
27.88
cekekee
15.51
ouenve
5.56
letj
2.61
G[o
1.37
efleuenve
19.89
meeseeyeerve
11.83
cebtieheueer
5.11
ieVee
341.43
keheeme
33.51 efce. ieeb"W (eleske 175 efkeee.)

heerSmeet yeQkeeW ceW megOeej nsleg FbOeveg<e eespevee

14 Deiemle, 2015 kees keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer eje

meeJe&peefveke #es$e kes yeQkeeW (PSU Banks) ceW megOeej ueeves leLee
Gvekee hegvejeslLeeve kejves kes GsMe mes Ske meele-met$eere eespevee
keer Iees<eCee keer ieF&, efpemes FbOeveg<e veece efoee ieee nw~
heerSmeet yeQkeeW kes efueS FbOeveg<e eespevee kes meele met$e nQ
(i) efveegefeeeb : mejkeej eje Fve yeQkeeW kes esejcewve SJeb
cewvesefpebie [eejskej (CMD) kes heo kees he=Leke kejles ngS
meerF&Dees kees Sce[er Sb[ meerF&Dees kee heoveece efoee ieee nw
leLee meeLe ner FveceW he=Leke iewj-keee&keejer (Non-Executive) esejcewve efveege kejves kee efveCe&e efueee ieee nw~ Fve
heoeW kes efueS eeve eefeee heejoMeea Deewj eesielee-DeeOeeefjle
nesieer~
(ii) yeQke yees[& yetjes : heerSmeet yeQkeeW kes hetCe&keeefueke efveosMekeeW
leLee iewj-keee&keejer esejcewve keer efveegefe nsleg Jele&ceeve efveegefe
yees[& kes mLeeve hej yeQke yees[& yetjes (BBB) kee ie"ve efkeee
peeSiee, efpemeceW eKeele hesMesJej Deewj DevegYeJeer DeefOekeejer
Meeefceue neWies~ en 1 Deewue, 2016 mes keee& eejbYe
kejsiee~
(iii) hetbpeerkejCe : Jele&ceeve ceW meYeer heerSmeet yeQke yesmeue III
Deewj DeejyeerDeeF& ceevekeeW kes meboYe& ceW heee&hle hebtpeer mes ege
nQ~ leLeeefhe mejkeej eje yesmeue III kes vetvelece ceevekeeW kes
Thej Ske megjef#ele yehej nsleg Deieues 4 Je<eeX ceW Fvekes efueS
1,80,000 kejes[ . keer hebtpeer DeeJeMekelee kee Deekeueve
efkeee ieee nw efpemeceW mes mejkeej yepeere DeeJebve kes
ceeOece mes kegue 70,000 kejes[ . (2015-16 SJeb
2016-17 ceW 25-25 npeej kejes[ . leLee 2017-

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 93

18 SJeb 2018-19 ceW 10-10 npeej kejes[ .) keer

hebtpeer FvnW GheueyOe kejeSieer~
(iv) heerSmeet yeQkeeW kees oyeeJe-cege kejvee : Fmekes lenle
yeQkeeW keer iewj-efve<heeefole heefjmebheefeeeW (NPA) keer mecemee
mes efveheves nsleg efJeefMe Gheee efkeS peeSbies efpeveceW DeJemebjevee
SJeb keesj meskej keer keer ngF& heefjeespeveeDeeW (pees Fve yeQkeeW
kes SveheerS yeesPe kee Ske ecegKe keejCe nQ) kees ieefleceeve
kejves nsleg Gheee Meeefceue nQ~ meeLe ner peesefKece efveeb$eCe
GheeeeW kees Yeer meg{ efkeee peeSiee~ mejkeej eje 6 veS
[erDeejer-$e+Ce Jemetueer DeefOekejCeeW (eb[erie{, yebieueg,
Svee&keguece, osnjeotve, efmeefueieg[er SJeb nwojeyeeo) keer mLeehevee
kee Yeer efveCe&e efueee ieee nw~
(v) meMeefekejCe : mejkeej eje Ske meke&guej peejer kej en
Iees<eCee keer ieF& nw efke mejkeej keer lejhe mes Fve yeQkeeW keer
keee&eCeeueer ceW keesF& nmle#eshe veneR nesiee Deewj Fve yeQkeeW kees
Deheves mebie"ve kes JeeefCeefpeke efnle kees Oeeve ceW jKeles ngS
mJeleb$e he mes efveCe&e uesves kes efueS eeslmeeefnle efkeee
peeSiee~ leLeeefhe mJeeeelee kes meeLe yeQkeeW kees GejoeefelJeeW
kee efveJe&nve Yeer kejvee nesiee Deewj GheYeesee efMekeeele
efveheeve eCeeueer kees meg{ yeveevee nesiee~
(vi) efve<heeove hejsKee : cegKe efve<heeove mebkeslekeeW (KPIs :
Key Performance Indicators) keer veF& hejsKee emlegle
keer ieF& nw efpemekes DeeOeej hej yeQkeeW kes efve<heeove kee
cetueebkeve efkeee peeSiee~ en cetueebkeve Fve yeQkeeW kes Sce[er
SJeb meerF&Dees kees efoS peeves Jeeues efve<heeove yeesveme (efvepeer
yeQkeeW keer lejn) kee Yeer DeeOeej nesiee~
(vii) Meemeefveke megOeej : Fme meboYe& ceW heerSmeet yeQkeeW keer keee&eCeeefueeeW
ceW Deecetueetue megOeej ueeves kes Gheee efkeS peeSbies efpeveceW peeseKf ece
eyebOeve GheeieceeW kee meg{ erkejCe Meeefceue nw~

je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e

l

F&-hee&ke Jeer]pee eespevee kee efJemleej

pewce $eeer (JAM Trinity)

l

pegueeF&, 2015 ceW keWere cebef$eceb[ue eje osMe ceW DeJemebjevee

heefjeespeveeDeeW kes keee& kees lJeefjle kejves nsleg 40,000 kejes[
. kes je<^ere efveJesMe Deewj DeJemebjevee kees<e (NIIF) kes ie"ve
kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ Fme kees<e ceW 20,000 kejes[ .
kee eesieoeve keW mejkeej kejsieer peyeefke Mes<e 20,000 kejes[
. efvepeer #es$e mes DeeSbies~
Fmekeer DeefYeoe hetbpeer (Subscribed Capital) ceW mejkeej keer
efnmmesoejer DeefOekelece 49 eefleMele leke nesieer leLee yenghe#eere/
efhe#eere SJeb DeesJejmeerpe efveJesMekeeW kees FmeceW efveJesMe nsleg eeslmeeefnle
efkeee peeSiee~
mejkeej eje SveDeeF&DeeF&She efue. kee ie"ve kej Fmes Yeejleere
^m DeefOeefveece kes lenle ^m kes he ceW hebpeerke=le efkeee ieee nw~
meeLe ner SveDeeF&DeeF&She ^mer efue. kee Yeer ie"ve efkeee ieee nw~
Fbe[f ee Fbeem^keej heeFveWme kebheveer efue. (IIFCL) kees SveDeeF&DeeF&She
efue. kee 6 ceen nsleg efveJesMe meueenkeej leLee DeeF&[eryeerDeeF& kewefheue
ceekex meefJe&mespe efue. kees 1 Je<e& kes efueS SveDeeF&DeeF&She ^mer
efue. kee meueenkeej efveege efkeee ieee nw~
SveDeeF&DeeF&She osMe keer DeJemebjevee efJee GheueyOe kejeves Jeeueer
kebheefveeeW (eLee-je<^ere DeeJeeme yeQke, Yeejleere jsue efJee efveiece)
kees FefkeJeer efveJesMe kes ceeOece mes efJee GheueyOe kejeSiee efpemes es
kebheefveeeb Deeies efveJesMe nsleg eoeve kejWieer~ Fme ekeej en kees<e
Ske ^m ee yeQkejeW kes yeQke kes he ceW keee& kejsiee~
29 efomebyej, 2015 kees SveDeeF&DeeF&She keer ieJeefveie keeGbefmeue
keer eLece yew"ke keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer keer DeOe#elee ceW
mebheVe ngF& leLee Fmemes henues 28 efomebyej, 2015 kees
SveDeeF&DeeF&She kees Yeejleere eefleYetefle SJeb efJeefvecee yees[& (mesyeer)
kes eje esCeer-II Jewkeefuheke efveJesMe efveefOe kes he ceW hebpeerke=le
efkeee ieee nw~

pewce $eeer (JAM Trinity) Jeeheke efJeeere meceeJesMeve keer DeJeOeejCee

nw~ peve-Oeve eespevee (J), DeeOeej vebyej (A) SJeb ceesyeeFue yeQekf ebie
(M) kes meefcceeCe mes ueeiet efJeeere meceeJesMeve kees pewce $eeer
(JAM Trinity) kes he ceW DeefYeefnle efkeee ieee nw~
OeeleJe nw efke efJeeere meceeJesMeve kees eeslmeeefnle kej efJee keer
cegKe Oeeje mes kes iejeryeeW kees Fmemes pees[ves leLee mejkeejer Oeve
keer eesjer kees jeskeves kes GsMe mes peve-Oeve eespevee kes ceeOece mes
peerjes yewueWme yeQke Keeles Keesuevee leLee Gvekees DeeOeej vebyej SJeb
ceesyeeFue mes pees[kej yeercee, Keee meefyme[er, Sueheerpeer meefyme[er
SJeb Keeo meefyme[er Deeefo keer megefJeOeeSb Deemeeveer mes Jenveere
ueeiele hej GheueyOe kejeves kee keece efkeee pee jne nw~ Fme henue
kees pewce $eeer keer meb%ee oer ieF& nw~
ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem)
keWere ke=ef<e ceb$eer eer jeOeeceesnve efmebn ves 18 petve,
2015 kees ceewmece esleeJeveer mesJee (veeTkeem) kee ueeskeehe&Ce
efkeee~ en ke=ef<e SJeb menkeeefjlee efJeYeeie keer Jen veF& henue nw,
pees mecee jnles efkemeeveeW kees eefleketue ceewmece keer esleeJeveer osieer~

keW mejkeej eje veJebyej, 2014 ceW Deeieceve hej hee&ke

Jeer]pee (Tourist Visa on Arrival) eespevee osMe ceW efJeosMeer
hee&keeW kes Deeieceve kees eeslmeeefnle kejves nsleg Fueske^e@efveke ee$ee
Deveg%eefhle (Electronic Travel Aut-horisation) DeeOeeefjle
en eespevee eejbYe ceW 43 osMeeW kes veeieefjkeeW nsleg osMe kes 9 nJeeF&
DeeW hej Meg keer ieF& Leer~
peveJejer, 2015 mes en megefJeOee iegeevee leLee Deewue, 2015 mes
eeruebkee kes veeieefjkeeW kees Yeer eoeve keer ieF& Leer leLee Deewue,
2015 ceW ner Fme eespevee kee veece heefjJeefle&le kej F&-hee&ke
Jeer]pee (E-Tourist Visa) eespevee kej efoee ieee Lee~
lelheMeele ceF&, 2015 ceW Fme eespevee kees 31 Deve osMeeW Deewj
15 Deiemle, 2015 kees 36 Deve osMeeW (SJeb 7 Deve
Yeejleere nJeeF& DeeW) kes efueS efJemleeefjle efkeee ieee (kegue
113 osMe) leLee 12 efmelebyej, 2015 kees Fmekes 37 Deve
osMeeW kes efueS efJemleeefjle efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw efpememes
Fme megefJeOee kes lenle Deeeefole osMeeW keer kegue mebKee 150 nes
peeSieer peyeefke Fme megefJeOee keer GheueyOelee Jeeues osMe kes nJeeF&
DeeW keer mebKee Deye 16 nes ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 94

eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee (PMKSY)

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW
DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle (CCEA) eje ke=ef<e
#es$e ceW efmebeeF& megefJeOeeDeeW ceW Je=ef nsleg veF& eespevee kes he ceW
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kes efueS 5 Je<eeX (2015-16 mes
2019-20) nsleg kegue 50,000 kejes[ . kee heefjJee jKee
ieee nw efpemeceW eeuet efJeeere Je<e& kes efueS DeeJebefle jeefMe 5,300
kejes[ . nw~ eOeeveceb$eer ke=ef<e efmebeeF& eespevee kes ecegKe GsMe
nQ
(i) #es$e mlej hej efmebeeF& ceW efveJesMeeW kees DeefYemeefjle kejvee~
(ii) megefveefMele efmebeeF& JeJemLee kes lenle ke=ef<e eesie #es$e kee
efJemleej kejvee leeefke nj Kesle kees heeveer efceue mekes~
(iii) KesleeW ceW ner peue Gheeesie o#elee ceW megOeej ueevee leeefke heeveer
kee DeheJee kece mes kece nes~
(iv) eefle yebto DeefOeke hemeue (More Crop Per Drop) kes
lenle heefjMeg-efmebeeF& SJeb Deve peue yeele kejves Jeeueer
lekeveerkeeW kees Deheveevee~
(v) melele peue mebj#eCe eeefJeefOeeeW SJeb peueJeener mlejeW kes efjeepe&
kes GVeeve kes meeLe heefjMeg efmebeeF& eCeeueer ceW DeefOeke
efveJesMe Deekeef<e&le kejvee~
GuuesKeveere nw efke osMe ceW kegue 14.2 kejes[ nskesej ke=ef<e
eesie Yetefce ceW mes 65 eefleMele ceW efmebeeF& megefJeOee veneR nw~ Fme
ef mes Fme eespevee kee cenJe Deewj ye{ peelee nw~
Fme eespevee ceW keW 75 eefleMele jeefMe Devegoeve kes he ceW osiee
peyeefke jepeeW kees Mes<e 25 eefleMele Jee Jenve kejvee nesiee~
hetJeexej #es$e kes jepeeW Deewj heJe&leere jepeeW ceW keW kee Devegoeve
90 eefleMele leke nesiee~ Fme eespevee kes lenle heefjeespeveeDeeW kes
efeeevJeeve nsleg vees[ue SpeWmeer jepe ke=ef<e efJeYeeie nesiee~
hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme eespevee
ceee&, 2015 ceW keW mejkeej eje osMe ceW pewefJeke ke=ef<e
(Organic Farming) kees ye{eJee osves leLee heuemJehe ce=oe
mJeemLe kees mecegVele kejves kes GsMe mes hejbhejeiele ke=ef<e efJekeeme
eespevee kee MegYeejbYe efkeee ieee nw~ Fme eespevee nsleg mebIeere yepe
2015-16 ceW 300 kejes[ . kee DeeJebve efkeee ieee nw~

SefMeee DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB) keer mLeehevee

je^ere ke=ef<e yeepeej kes eeslmeenve nsleg eespevee

1 pegueeF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle (CCEA) keer
yew"ke ceW ke=ef<e-lekeveerkeer DeJemebjevee kees<e (ATIF : AgriTech
Infrastructure Fund) kes ceeOece mes je^ere ke=ef<e yeepeej kes
eeslmeenve nsleg keWere #es$e eespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
ke=ef<e SJeb menkeeefjlee efJeYeeie (DAC) Fme eespevee kee efeeevJeeve
osMe Yej ceW eeefvele efJeefveeefcele ke=ef<e yeepeejeW ceW heefjefveeespeve
eesie meePee Fueske^e@efveke hueshee@ce& kes me=peve eje ueIeg efkemeeveeW
kes efueS ke=ef<e JeJemeee mebIe (SFAC : Small Farmers Agribusiness Consortium) keer mLeehevee kes ceeOece mes kejsiee~

Fme eespevee kes lenle osMe Yej ceW Je<e& 2015-16 ceW 250
cebef[eeW, 2016-17 ceW 200 cebef[eeW leLee 2017-18 ceW
135 cebef[eeW (kegue 585 eeefvele efJeefveeefcele cebef[eeW) kees F&cebef[eeW kes he ceW Deeeefole efkeS peeves keer eespevee nw~

30 petve, 2015 kees Yeejle meefnle 50 mebmLeeheke meome osMeeW

kes eefleefveefOeeeW eje eerve kes vesle=lJe Jeeues yenghe#eere SefMeee
DeJemebjevee efveJesMe yeQke (AIIB : Asia Infrastructure Investment Bank) kee efJeefOeke {ebee lee kejves mebyebOeer mecePeewles
hej yeerefpebie kes es ne@ue Dee@he efo heerhegue ceW nmlee#ej efkeS ieS
Les~
leodvegmeej 25 efomebyej, 2015 kees SDeeF&DeeF&yeer keer Deewheeeefjke
he mes mLeehevee nes ieF& nw~ 50 eefleMele mes DeefOeke DebMeOeeefjlee
kes peefjS efJee hees<eCe kejves Jeeues Yeejle meefnle 17 mebmLeeheke
meome osMeeW eje Gheeg&e mLeehevee mecePeewles kee DevegmeceLe&ve efkeS
peeves kes yeeo en yeQke mLeeefhele ngDee nw~
Fme cenJehetCe& efveJesMe yeQke keer mLeehevee SefMeeeF& efJekeeme yeQke
(ADB) kes meceeveeblej keer ieF& nw leLee en yeQke efJekeemeMeerue
SefMeeeF& osMeeW (DeesMesefveee #es$e meefnle) ceW ye{leer efveJesMe ceebie kees
hetje kejsiee~ en efJeMes<ekej meome osMeeW keer Tpee& SJeb heefjJenve
meefnle Je=no DeJemebjevee heefjeespeveeDeeW ceW meneelee eoeve kejsiee~
SDeeF&DeeF&yeer kee cegKeeuee yeerepf ebie ceW mLeeefhele efkeee ieee nw
peyeefke eerve kes ner efpeve efuekeetve Fmekes henues DeOe#e veeefcele ngS
nQ~ Fme yeQke kes mebYeeefJele mebmLeeheke meomeeW keer mebKee 57 nw~
SDeeF&DeeF&yeer keer eeefOeke=le hebtpeer (Authorised Capital) 100
efyeefueeve [e@uej nw peyeefke DeejbefYeke DeefYeoe hebtpeer (Initial
Subscribed Capital) ueieYeie 50 efyeefueeve [e@uej Deewj
eoe Devegheele (Paid-in Ratio) 20 eefleMele nesiee~
SDeeF&DeeF&yeer kes #es$eere (SefMeeeF&) meomeeW kees Fmekeer ueieYeie
75 eefleMele DebMeOeeefjlee eoeve keer ieF& nw~ GvnW Gvekeer hebtpeer
DebMeOeeefjlee kee DeeJebve keese DeeOeej DeLee&le Gvekes DeeefLe&ke
Deekeej hej efkeee ieee nw~
eerve 30.34 eefleMele DebMeOeeefjlee kes meeLe SDeeF&DeeF&yeer ceW
meyemes ye[e MesejOeejke nw~ eerve kees meJee&efOeke 26.06 eefleMele
kes celeeefOekeej kes meeLe keg cenJehetCe& efveCe&eeW kes meboYe& ceW Jeeres
Meefe Yeer eehle nw~
Yeejle 83,673 MesejeW Deewj 8.52 eefleMele DebMeOeeefjlee kes
meeLe Fme yeQke kee otmeje meyemes ye[e MesejOeejke nw leLee Gmes
7.50 eefleMele kee celeeefOekeej eehle nesiee~ 18 veJebyej, 2015
kees Yeejle kes keWere cebef$eceb[ue eje SDeeF&DeeF&yeer mecePeewles kes
DevegmeceLe&ve kees mJeerke=efle oer ieF& Leer~ Yeejle kees Fme yeQke kes
henues GheeOe#e kee heo efceueves keer eleeMee nw~
SDeeF&DeeF&yeer ceW DebMeOeeefjlee SJeb celeeefOekeej keer ef mes Meer<e&
10 ceW Meeefceue Deve osMeeW kee ece Fme ekeej nQ3. me,
4. pece&veer, 5. oef#eCe keesefjee, 6. Dee@m^sefueee, 7. eebme, 8.
Fb[esvesefMeee, 9. yeepeerue SJeb 10. efyesve~
SDeeF&DeeF&yeer keer eeefOeke=le hebtpeer SefMeeeF& efJekeeme yeQke (S[eryeer)
keer leguevee ceW oes-efleneF& Deewj efJeMJe yeQke keer leguevee ceW ueieYeie
DeeOeer nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 95

Kejerhe hemeueeW kee vetvelece meceLe&ve cetue

17 petve, 2015 kees DeeefLe&ke ceeceueeW hej cebef$eceb[ueere meefceefle
(CCEA) ves ke=ef<e ueeiele SJeb cetue Deeeesie (CACP) keer
mebmlegefleeeW kes DeeOeej hej hemeue Je<e& Deewj efJeheCeve Je<e& 201516 kes efueS Kejerhe hemeueeW kes vetvelece meceLe&ve cetueeW (MSPs :
Minimum Support Prices) kees mJeerke=efle eoeve kej oer~
Je<e& 2015-16 keer Kejerhe hemeueeW kes efueS vetvelece meceLe&ve
cetue Gvekes efJeiele Je<e& kes SceSmeheer kes meeLe (. eefle efkeJebue
ceW) DeeefueefKele leeefuekee ceW eoefMe&le nQ
Kejerhe hemeue
2014-15 2015-16
Je=ef
Oeeve (meeceeve)
1360
1410
50
Oeeve (es[-S)
1400
1450
50
pJeej (mebkej)
1530
1570
40
pJeej (ceeueoeb[er)
1550
1590
40
yeepeje
1250
1275
25
cekekee
1310
1325
15
jeieer
1550
1650
100
letj (Dejnj)
4350
4625 275
cebtie
4600
4850 250
G[o
4350
4625 275
cebtieheueer efuekeeege
4000
4030
30
meeseeyeerve (keeueer)
2500

meeseeyeerve (heerueer)
2560
2600
40
metjpecegKeer yeerpe
3750
3800
50
efleue (Sesamum)
4600
4700
100
jeceefleue (Nigerseed) 3600
3650
50
keheeme (ceOe jsMee)
3750
3800
50
keheeme (uebyee jsMee)
4050
4100
50
200 . eefle efkeJebue yeesveme meefnle

17 veS cesiee het[ heekeeX kees mJeerke=efle

24 ceee&, 2015 kees keW mejkeej eje 17 veS cesiee het[

heekeeX kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ FveceW mes 7 cesiee het[ heeke&
jepeeW keer SpeWefmeeeW kes peyeefke 10 cesiee het[ heeke& efvepeer
SpeWefmeeeW kes nQ~ jepeeW keer SpeWefmeeeW Jeeues cesiee het[ heeke&
Deuehhegmee SJeb heuekeke[ (kesjue), Kecceece (lesuebieevee), meesveerhele
(nefjeeCee), Kegoe& (Deesef[Mee), uegefOeeevee (hebpeeye) SJeb ke=<Cee
(DeebOe eosMe) ceW mLeeefhele efkeS peeSbies peyeefke efvepeer SpeWefmeeeW
Jeeues cesiee het[ heeke& ke (iegpejele), JeOee& SJeb Denceoveiej
(ceneje^), osJeeme (ceOe eosMe), ke=<Ceeefiejer SJeb efLeJeuuetj
(leefceuevee[g), cenyetyeveiej (lesuebieevee), heeveerhele (nefjeeCee),
yekemej (efyenej) SJeb kehetjLeuee (hebpeeye) ceW mLeeefhele neWies~
GuuesKeveere nw efke henues mes mJeerke=le 25 cesiee het[ heekeeX ceW mes
3 kee GodIeeve efkeee pee egkee nw (veJeervelece 28 ceF&, 2015
kees Demece kes veeueyee[er ceW cesiee het[ heeke& kee GodIeeve efkeee
ieee nw)~

17 veS cesiee het[ heekeeX kees mJeerke=efle kes meeLe osMe ceW efJeefYeVe
mLeeveeW hej Deye leke mJeerke=le cesiee het[ heekeeX keer kegue mebKee
42 nes ieF& nw~
efyenej kes Keieef[ee SJeb jesnleeme ceW eceMe: 6 Deewj 14 Deiemle,
2015 leLee lesuebieevee kes efvepeeceeyeeo efpeues kes ueKeceheuueer SJeb
efecejepeheuueer eece ceW 16 veJebyej, 2015 kees cesiee het[ heeke&
keer DeeOeejefMeuee jKeer ieF& nw~
heesyme& keer iueesyeue-2000 meteer
l
ueyOe eefle<" JeeJemeeefeke cewiepeerve heesyme& (Forbes) eje
ceF&, 2015 ceW efJeMJe keer 2000 Meer<e&mLe kebheefveeeW keer
Deheveer Jeeef<e&ke meteer iueesyeue-2000 Je<e& 2015 kes
efueS peejer keer ieF&~ Fme meteer ceW eLece 4 mLeeveeW hej eerve
keer yeQefkebie kebheefveeeb nQ1. DeeF&meeryeermeer yeQke, 2. eeFvee
kebm^keMeve yeQke, 3. Seerkeuejue yeQke Dee@he eeFvee, 4.
yeQke Dee@he eeFvee~
l
Fme Je<e& Fme meteer ceW Yeejle keer 56 kebheefveeeb (iele Je<e& en
mebKee 54 Leer) Meeefceue nQ efpeveceW Meer<e&mLe 5 kebheefveeeb
(Deewj mecee meteer ceW Gvekee mLeeve) Fme ekeej nQ
(i) efjueeebme Fb[m^erpe efueefces[ (142Jeeb mLeeve)
(ii) Yeejleere ms yeQke (152Jeeb mLeeve)
(iii) DeesSvepeermeer (183Jeeb mLeeve)
(iv) ee ceesme& (263Jeeb mLeeve)
(v) DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke (283Jeeb mLeeve)

Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kee efJeosMeer Jeeheej

l

17 Deewue, 2015 kees JeeefCepe ceb$eeuee eje peejer Yeejle kes

efJeosMeer Jeeheej kes Devebeflece (Provisional) Deebke[eW kes Devegmeej
Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kee heCe efveee&le (Goods Export)
310.534 efyeefueeve [e@uej jne pees efke 2013-14 ceW
314.416 efyeefueeve [e@uej Lee~ Fme ekeej FmeceW [e@uej meboYe&
ceW 1.23 eefleMele keer keceer ope& ngF& nw~
Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kee heCe Deeeele (Goods Import)
447.548 efyeefueeve [e@uej jne pees 2013-14 ceW 450.214
efyeefueeve [e@uej kes mlej hej Lee~ Fme ekeej FmeceW [e@uej meboYe&
ceW 0.59 eefleMele keer keceer ope& ngF& nw~
Je<e& 2014-15 ceW Jeeheej Ieee (Trade Deficit) 137.014
efyeefueeve [e@uej jne nw pees efke 2013-14 kes 135.798
efyeefueeve [e@uej mes Lees[e mee DeefOeke nw~
Je<e& 2014-15 ceW lesue Deeeele 138.262 efyeefueeve [e@uej
kes mlej hej jne pees efke iele Je<e& (164.770 efyeefueeve [e@uej)
keer leguevee ceW 16.09 eefleMele keer keceer oMee&lee nw~
Je<e& 2014-15 ceW osMe kes kegue Deeeele ceW lesue Deeeele kee efnmmee
30.89 eefleMele leLee lesue-efYeVe Deeeele kee Yeeie 69.11 eefleMele
jne nw~

veF& efJeosMe Jeeheej veerefle (FTP) 2015-2020

keWere JeeefCepe SJeb Geesie ceb$eer efvece&uee meerleejceCe eje Yeejle

keer veF& efJeosMe Jeeheej veerelf e (FTP : Foreign Trade Policy),
2015-2020 1 Deewue, 2015 kees peejer keer ieF&~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 96

Fme veerefle kee meJe&ecegKe GsMe Deieues 5 Je<eeX ceW Yeejle kees Ske
efveee&le hee@JejneGme kes he ceW mLeeefhele kejvee nw~ Fme veerefle kes
lenle Je<e& 2020 leke osMe kes efveee&le kees 900 efyeefueeve
[e@uej kes mlej leke leLee JewefMJeke efveee&le ceW Yeejle keer efnmmesoejer
Jele&ceeve 2 eefleMele mes ye{ekej 3.5 eefleMele leke henbgeeves kee
ue#e jKee ieee nw~
veF& efJeosMe Jeeheej veerefle oes veF& eespeveeDeeW- Yeejle mes Jemleg
efveee&le eespevee (MEIS : Merchandise Exports from India Scheme) leLee Yeejle mes mesJee efveee&le eespevee (SEIS :
Services Exports from India Scheme) hej DeeOeeefjle nw~
Fme veerefle kes lenle hetJe& keer meYeer efveee&le eeslmeenve eespeveeDeeW kee
efJeuee Fve oesveeW veF& eespeveeDeeW ceW kej efoee ieee nw~
efJeefMe leLe
SceF&DeeF&Sme eespevee eeefvele yeepeejeW ceW efveOee&efjle JemlegDeeW
kes efveee&le kes efueS nw leLee FmeceW efveee&lekeeW kees 2 mes 5
eefleMele leke eeslmeenve ee efjJee@[& eehle nesiee~
SmeF&DeeF&Sme eespevee DeefOemetefele mesJeeDeeW kes efveee&le mebJeOe&ve
nsleg nw leLee eeefvele mesJeeDeeW kes efveee&lekeeW kees 3 mes 5
eefleMele leke eeslmeenve eehle nesiee~
veF& efJeosMe Jeeheej veerefle kes lenle keeueerke Sejhees&,
kesjue SJeb Dejekeesvece DeeF&meer[er, leefceuevee[g kees efveee&le
kes efueS Deefleefje yebojieen Ieesef<ele efkeee ieee nw leLee
efJeMeeKeeheevece Deewj YeerceeJejce kees eGve Dee@he Skemehees&
SkemeerueWme (Glke= efveee&le Menj) kee opee& efoee ieee nw~

hejbhejeiele ceveerDee@[&j mesJee yebo

1 Deewue, 2015 mes [eke efJeYeeie eje hejbhejeiele ceveerDee@[&j

mesJee mLeeeer he mes yebo kej oer ieF& nw~ GuuesKeveere nw efke en
mesJee 135 Je<e& hetJe& Je<e& 1880 ceW eejbYe keer ieF& Leer~
Fmemes hetJe& 14 pegueeF&, 2013 keer jeef$e 9 yepes mes osMe ceW
sueereece mesJee Yeer mLeeeer he mes yebo kej oer ieF& Leer~
GuuesKeveere nw efke [eke efJeYeeie eje hejbhejeiele ceveerDee@[j& kes
mLeeve hej ueesieeW kees lJeefjle ieefle mes vekeo nmleeblejCe keer megeJf eOee osves
kes efueS ceesyeeFue ceveerDee@[&j, DeeF&SceDees (FbmW ceveerDee@[&j)
Deewj F&SceDees (Fueskee^ e@ vf eke ceveerDee@[j& ) mesJeeSb eejbYe keer ieF& nQ~
neueebefke 10 Deewue, 2015 kees [eke efJeYeeie eje Ske esme
efJe%eefhle peejer kej en kene ieee nw efke [ekeIejeW eje oer peeves
Jeeueer ceveerDee[&j mesJee kees yebo veneR efkeee ieee nw yeefuke Fmes
lekeveerkeer kes eeesie mes DeeOegefveke mJehe eoeve efkeee pee jne nw~

14JeW efJee Deeeesie keer efjhees&

mebefJeOeeve kes Devegso 280 kes lenle je^heefle eje 201520 keer DeJeefOe kes efueS 2 hejJejer, 2013 kees 14JeW efJee
Deeeesie kee ie"ve Yeejleere efjpeJe& yeQke kes hetJe& ieJeve&j [e@.
JeeF&.Jeer. jser keer DeOe#elee ceW efkeee ieee Lee~
14JeW efJee Deeeesie ves 15 efomebyej, 2014 kees Deheveer efjhees&

je^heefle kees meeQheer leLee 1 Deewue, 2015 mes DeejbYe nesves Jeeueer
5 Je<eeX keer DeJeefOe kes efueS Deeeesie keer efjhees& leLee Fmekes meeLe
Deeeesie keer efmeheeefjMeeW hej keer ieF& keej&JeeF& mebyebOeer mheerkeejke
%eeheve, mebefJeOeeve kes Devegso 281 kes DevegmejCe ceW 24
hejJejer, 2015 kees mebmeo ceW emlegle efkeee ieee~
14JeW efJee Deeeesie ves en DevegMebmee keer nw efke Fmekeer hebee
DeJeefOe kes efueS keWere kejeW kes Meg DeeieceeW (efveJeue eeefhleeeW)
ceW jepeeW kee efnmmee (TOJee&Oej DeblejCe) 42 eefleMele hej efveele
efkeee peeS~ en Deye leke kee meJee&efOeke TOJee&Oej DeblejCe nw~
keW mejkeej ves Deeeesie keer Fme efmeheeefjMe kees mJeerkeej kej
efueee nw, pees efke 13JeW efJee Deeeesie keer hebee DeJeefOe kes 32
eefleMele mes 10 eefleMeleebke keer DeYetlehetJe& Je=ef nw~
jepeeW kes efnmmes kes jepeeW kes yeere #eweflepe efJelejCe kes meboYe& ceW
14JeW efJee Deeeesie ves 1971 keer pevemebKee, leye mes pevemeebefKekeer
heefjJele&ve, Deee Deblejeue, #es$eheue SJeb Jeve #es$e kes Jeeheke
ceeveob[eW kees efvecveevegmeej Yeeefjlee eoeve keer nw
e.meb. ceeveob[
Yeeefjlee ()
1.
pevemebKee (1971)
17.5
2.
pevemeebeKf ekeer heefjJele&ve (1971-2011)
10.0
3.
Deee Deblejeue
50.0
4.
#es$eheue
15.0
5.
Jeve #es$e
7.5
14JeW efJee Deeeesie keer efmeheeefjMe kes lenle keWere kej DeblejCe
hetue ceW meJee&efOeke efnmmesoejer Jeeues jepe eceMe: Gej eosMe,
efyenej, ceOe eosMe SJeb he. yebieeue nQ~
Deeeesie ves efmeheeefjMe keer nw efke 90 eefleMele YeejebMe kes meeLe
2011 keer pevemebKee kes Deebke[s Deewj 10 eefleMele YeejebMe kes
meeLe #es$eheue kes DeeOeej hej mLeeveere efvekeeeeW kes efueS jepeeW kees
DevegoeveeW kee efJelejCe nesvee eeefnS~
henue eespevee efieveerpe yegke ceW Meeefceue
5 efomebyej, 2015 kees keWere hes^esefueece ceb$eer OeceX
eOeeve eje Sueheerpeer meefyme[er nsleg eejbYe henue eespevee kees
efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[& ceW Meeefceue efkeS peeves mebyebOeer
eehle eceeCehe$e eOeeveceb$eer vejW ceesoer kees meeQhee ieee~ GuuesKeveere
nw efke 13 Deiemle, 2015 kees efieveerpe yegke eje efJeMJe kes meyemes
ye[s vekeo nmleeblejCe keee&ece (heefjJeej DeeOeej hej) kes he ceW
ceevelee oer ieF& Leer~
Yeejle mejkeej eje Sueheerpeer iewme meefyme[er kes yeQke KeeleeW
kes ceeOece mes ele#e ueeYe nmleeblejCe (DBT) keer henue eespevee
15 veJebyej, 2014 kees osMe kes 54 efpeueeW ceW eejbYe keer ieF& Leer
efpemes osMe kes Mes<e efpeueeW ceW 1 peveJejer, 2015 kees efJemleeefjle
efkeee ieee Lee~ 3 efomebyej, 2015 keer efmLeefle kes Devegmeej
14.62 kejes[ Sueheerpeer GheYeesee Fme eespevee mes peg[s egkes nQ~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 97

efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer cebLeve

(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
DeeJele& meejCeer ceW eej veS lelJe Meeefceue [WieJewefkemeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve ietieue kee eespeske uetve keetefjDee@efmeer jesJej kee cebieue en DevJes<eCe
heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe ceuesefjee kes efJe peerve-mebMeesefOele cej epeeefle Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee ieescegKe mes nefjej
leke hueeefmke hej eefleyebOe efouueer ceW veS [erpeue JeenveeW kes hebpeerkejCe hej jeske efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe ceebceej kee henuee etvesmkees yeeeesmheerej
efjpeJe& henuee efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees nuoer mes keQmej kee keejiej Fueepe oeueeerveer mes mebeceCe keer jeske heeveer ceW lewjlee hejceeCeg Tpee& mebeb$e
TOP 500 : efJeMJe kes Meer<e& kebhetjeW keer meteer peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece mebeej Gheen TCAF : keeye&ve Glmepe&ve jeskeves nsleg kees<e eej jepeeW
kes efueS nefjle Yeejle efceMeve kees cebpetjer hebpeeye ceW JneF heueeF& ves ve keer kee@ve keer hemeue efJeMJe kee meyemes ye[e meruesjs j mebueeve mebeb$e ietieue ves efJekeefmele
efkeee jQke yesve meghej yuewke Oeeleg kee efvecee&Ce kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer nQ yeerceeefjeeb ef[keueeshesveske hej eefleyebOe ogue&Ye Jeeejme Jeer[erheerJeer
Ghese#f ele G<CekeefyebOeere jesieeW keer jeskeLeece ceW meheuelee Jeer-20 : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese osMe INDC : peueJeeeg heefjJele&ve hej Yeejle kes DeefYeesle eesieoeve
efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee MegYeejbYe veemee : cebieue en hej peue eJeen keer Iees<eCee heerSmeSueJeer-meer30/Sm^esmew efceMeve je<^ere mJeemLe
eesheeFue, 2015 peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve hegve: meheue Yeejle peee-yeee efvesme mes cege efJeMJe keer eLece ceuesejf ee Jewkemeerve es
Fbef[eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve keee&ece [e@. keueece kes veece hej etSve kee JewefMJeke Gheen heebe efJeueghleeee peerJeeW kee mebj#eCe yeskeLet efuemesve eespeske
JewefMJeke Jeve mebmeeOeve Deekeueve-2015 efjhees& heerSmeSueJeer-meer28 keer meheue G[eve vet nesjeFpebme : huetes henbgee Debleefj#e DevJes<eCe eeve Meefve kes ebcee
hej OegJeere nJeeSb he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e ceW heefjJele&ve eerve eje efveefce&le eLece efJeegle eeefuele efJeceeve leguemeer keer hetCe& peerveesce meerkeJeWefmebie oef#eCe keesefjee
ceW ceme& (MERS) kee ekeeshe 14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee 2015 meJee&eOf eke Je=no #egen mebIeele #es$e hees& yuesej egbyekeere JesOeMeeuee kee GodIeeve ueepe&
nw[^eve keesueeF[j (LHC) hegve: eejbYe [e@ve : veemee kee Debleefj#e DevJes<eCe eeve meesuej Fcheume-2 keer G[eve DeefKeue Yeejleere yeeIe Deekeueve efjhees&, 2014
mehej : Jeeeg iegCeJeee ceewmece hetJee&vegceeve eCeeueer je^er e ke=efce efveJeejCe henue Yeejle kee henuee neF&-mheer[ eeceerCe yee[
@ yeQ[ vesJeke& Yeejle-DeeOeeefjle vetef v^ ees
Dee@ypeJexjer (INO) kesheuej 2 efceMeve eje meghej-DeLe& keer Keespe

DeeJele& meejCeer ceW eej veS lelJe Meeefceue

DeeJele& meejCeer (Periodic Table) ceW jemeeeefveke lelJeeW kees

Gvekeer hejceeCeg mebjevee kes DeeOeej hej JeJeefmLele he mes oMee&ee
peelee nw~ %eeleJe nw efke DeeJele& meejCeer kes peveke oefce$eer ceW[sueerJe
ves lelJeeW kees Gmekes hejceeCeg YeejeW kes ece ceW JeJeefmLele efkeee Lee
peyeefke DeeOegefveke DeeJele& meejCeer (nsvejer ceesmues eje eJeefle&le) ceW
lelJeeW kees Gvekes hejceeCeg eceebke (Atomic Number ; lelJe kes
Ske hejceeCeg kes veeefYeke ceW eeseveeW keer mebKee mes efveefhele) kes
ye{les ece ceW JeJeefmLele efkeee ieee nw~
30 efomebyej, 2015 kees jemeeeefveke veeceheefle, MeyoeJeueer
SJeb ceeheve kes efveeeceke JewefMJeke mebie"ve DeeF&etheerSmeer (IUPAC
: International Union of Pure and Applied Chemistry) eje eej veS jemeeeefveke lelJeeW keer Keespe kes meleeheve kes

yeeo FvnW DeeJele& meejCeer ceW Deewheeeefjke Meeefceue efkeS peeves keer
Iees<eCee keer ieF&~
Fve eejeW lelJeeW keer KeespeeW kees ceevelee DeeF&etheerSmeer Deewj
DeeF&etheerSheer (IUPAP : International Union of Pure and
Applied Physics) kes Ske mebege keee&oue eje Fme meboYe&
ceW emlegle mee#eeW keer ienve SJeb oerIe&keeueerve peebe kes heMeele
eoeve keer ieF& nw~
Fve eej veS meghej-nwJeer lelJeeW kes hejceeCeg eceebke 113, 115,
117 SJeb 118 nQ leLee FvnW eceMe: egvegveef^ece (Unt:
Ununtrium), egvegveheWefece (Uup: Ununpentium),
egvegvemesefhece (Uus: Ununseptium) leLee egvegveDee@efkeece
(Uno: Ununoctium) kee DemLeeeer veece efoee ieee nw~

DeeF&etheerSmeer eje hejceeCeg eceebke 113 kes lelJe keer Keespe kee
ese peeheeve kes efjkesve Fbmerdet kes Jew%eeefvekeeW keer erce kees
efoee ieee nw peyeefke Mes<e leerveeW lelJeeW (hejceeCeg eceebke 115,
117 SJeb 118) keer Keespe kee ese me kes [gyevee efmLele
pJeeFb Fbmerdet Hee@j vetefkeueej efjmee& Deewj Decesefjkee kes
kewefueHeesefve&ee efmLele uee@jWme efueJejcetj vesMeveue uesyeesjsjer kes
meer SJeb Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW keer mebege erce kees efoee ieee nw~
Fmemes hetJe& DeeJele& meejCeer ceW DeefOekeeefjke he mes Meeefceue lelJeeW
keer mebKee 114 Leer leLee Fve 4 veS lelJeeW kes Meeefceue nesves mes
DeeJele& meejCeer ceW lelJeeW keer kegue mebKee Deye 118 nes ieF& nw
leLee meeLe ner DeeJele& meejCeer keer meeleJeerb #eweflepe hebefe/ meeleJeeb
DeeJele& (7th Period) Yeer hetCe& nes ieee nw~
es eejeW ner veS lelJe DeleefOeke jsef[eesSefkeJe SJeb DemLeeeer nw
leLee FvnW eeesieMeeuee ceW otmejs lelJeeW kes meeLe eeesie kej ner leweej
efkeee ieee nw~ Fve meYeer ceeveJe-efveefce&le ee ke=ef$ece (Synthetic)
lelJeeW keer Keespe nukes veeefYekeeW kees hejmhej kejeves leLee jse[f eesSefkeJe
meghej-nwJeer lelJeeW kes lelheMeele #ee kes ienve hee&Jes#eCe kes DeeOeej
hej keer ieF& nw~ es meskeW[ kes Deleuhe Yeeie ee cee$e keg meWkeW[
leke ner DeefmlelJe ceW jn kej Deve lelJeeW kes he ceW efJeIeefle nes
peeles nQ~
DeeF&etheerSmeer kes efoMee-efveoxMeeW kes lenle Fve veS lelJeeW kes mLeeeer
veece efkemeer efceLekeere mebkeuhevee, efkemeer Keefvepe, efkemeer mLeeve ee
osMe, efkemeer mebheoe ee efkemeer Jew%eeefveke kes veece hej jKes pee
mekeles nQ~ FveceW mes hejceeCeg eceebke 113 Jeeues lelJe keer Keespe
peeheeve kes Jew%eeefveke keesmegkes ceesefjlee (Kosuke Morita) kes
vesle=lJe Jeeues Jew%eeefvekeeW kes oue ves keer nw, Dele: efveece kes

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 98

Devegmeej Fme lelJe kee mLeeeer/DeeefOekeeefjke veece Fmeer erce eje

jKee peeSiee leLee Fefleneme ceW en henuee DeJemej nesiee peyeefke
SefMeee ceW efkemeer veS lelJe kee veecekejCe nesiee~ Mes<e leerveeW veS
lelJeeW kee veecekejCe meer-Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW keer Keespekelee&
erceeW eje efkeee peeSiee~
GuuesKeveere nw efke Fmemes henues DeeJele& meejCeer ceW hejceeCeg eceebke
114 Deewj 116 Jeeues lelJe Je<e& 2011 ceW pees[s ieS Les efpememes

(a)

(b)

(c)

(d)

DeeJele& meejCeer ceW DeeefOekeeefjke he mes Meeefceue lelJeeW keer mebKee

114 leke hengbeer Leer~ Fve oesveeW lelJeeW kees henues DemLeeeer veece
eceMe: egvegvekeJeeef[ece Deewj egvegvensefkemeece efoS ieS Les leLee
2012 ceW FvnW mLeeeer veece eceMe: HeuesjesefJeece (Flerovium;
Symbol- Fl) Deewj efueJejceesefjece (Livermorium; Symbol- Lv) efoS ieS~ Fve oesveeW lelJeeW keer Keespe Yeer meerDecesefjkeer Jew%eeefvekeeW keer mebege erce ves keer Leer~

DeeJele& meejCeer kes veS lelJe

egvegveef^ece : 113 hejceeCeg eceebke Jeeues Fme efmebLesefke lelJe kes me=peve kee oeJee eeefhe meJe&eLece me kes [gyevee Fbmerdet eje
2003 ceW efkeee ieee Lee leLeeefhe peeheeve kes efjkesve Fbmerdet eje 2004 ceW keer ieF& Fmekeer Keespe kees mee#eeW kes DeeOeej hej
DeeF&etheerSmeer ves eeLeefcekelee eoeve kejles ngS ceevelee oer nw~ DeeJele& meejCeer ceW en Ske p-yueeke ^ebmeSefkeveeF[ lelJe nw efpemes 7JeW
DeeJele& Deewj yeesje@ve mecetn (Group 13) ceW mLeeve efceuee nw~ Fmekee Deye leke kee meJee&efOeke mLeeeer %eele mecemLeeefveke egvegveef^ece286 nw efpemekeer De&-Deeeg 20 meskeW[ nw~
egvegveheWefece : 115 hejceeCeg eceebke Jeeues Fme efmebLesefke lelJe kee henueer yeej me=peve meer-Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW keer mebege erce
eje 2003 ceW efkeee ieee Lee~ Fmekes Deye leke ueieYeie 100 hejceeCeg hee&Jesef#ele efkeS ieS nQ efpevekes hejceeCeg Yeej 287 mes 290
kes ceOe jns nQ~ Fmekee Deye leke %eele meJee&efOeke mLeeeer mecemLeeefveke egvevemesefhece-289 nw efpemekeer De&-Deeeg cee$e 220 efceueer
meskeW[ jner nw~ DeeJele& meejCeer ceW en Ske p-yuee@ke ^ebmeSefkeveeF[ lelJe nw efpemes 7JeW DeeJele& Deewj mecetn 15 (veeF^espeve heefjJeej;
Pnictogen) ceW mLeeve efceuee nw~
egvegvemesefhece : en Deye leke %eele otmeje meJee&efOeke Yeejer lelJe nw efpemekee hejceeCeg eceebke 117 nw~ en DeeJele& meejCeer kes 7 JeW
DeeJele& kee Gheevle (Penultimate) lelJe nw efpemekeer Keespe meer-Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW kes mebege oue eje meJe&eLece 2010 ceW keer
ieF& Leer~ Deye leke Fmekes kesJeue 15 hejceeCeg hee&Jesef#ele ngS nQ leLee es meskeW[ kes met#ce Yeeie ceW ner efJeIeefle nes peeles nQ~ DeeJele& meejCeer
ceW Fme p-yuee@ke ^ebmeSefkeveeF[ lelJe kees mecetn 17 ceW nwueespesveeW kes meeLe mLeeve efceuee nw, neueebefke Fmekes Deveske iegCeOece& nwueespesveeW
mes meeLe&ke he ceW efYeVe nesves kee Deekeueve Jee efkeee ieee nw~
egvegveDee@efkeece : hejceeCeg eceebke 118 Jeeuee en lelJe Deye leke Keespes ieS meYeer lelJeeW ceW meJee&efOeke hejceeCeg eceebke Deewj
meJee&efOeke hejceeCeg Yeej Jeeuee nw~ en DeleefOeke DemLeeeer lelJe nw leLee 2005 ceW meer-Decesefjkeer Jew%eeefvekeeW kes mebege oue eje
meJe&eLece efkeS ieS Fmekes me=peve kes yeeo mes Deye leke Fmekes kesJeue 3 ee 4 hejceeCeg ner hee&Jesef#ele nes mekes nQ~ DeeJele& meejCeer ceW en
Yeer Ske p-yuee@ke ^ebmeSefkeveeF[ lelJe Deewj 7JeW DeeJele& kee DeeefKejer lelJe nw~ Fmes mecetn 18 ceW veesyesue (Deefee) iewmeeW kes meeLe
jKee ieee nw leLeeefhe Jew%eeefvekeeW kee Devegceeve nw efke mebYeJele: en iewme ve neskej "esme nes mekelee nw~

[WieJewefkemeee : eLece [Wiet jesOeer Jewkemeerve

[WieJewefkemeee (Dengvaxia), [Wiet yegKeej (Dengue Fever)

keer jeskeLeece nsleg efveefce&le henuee erkee (Vaccine) nw efpemekes 9
efomebyej, 2015 kees cesefkemekees ceW peve eeesie nsleg efJeee kees
mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
cesekf emekees kes Deew<eefOe efveeeceke keeshesefeme (COFEPRIS : Fed-

eral Commission for the Protection against Sanitary

Risks) eje Jeneb kes [Wiet eYeeefJele #es$eeW ceW jnves Jeeues 9 mes 45

Je<e& Deeeg kes ueesieeW nsleg Fme erkes kes eeesie kees mJeerke=efle oer ieF& nw~
[Wiet efJe<eeCeg kes meYeer eejeW eefleheeW (Serotypes) kes efJe
eYeeJeer Fme cenJehetCe& s^eJewueW (Tetravalent) erkes kee efJekeeme
SJeb efvecee&Ce eebme keer Deew<eefOe efvecee&lee kebheveer meveesheer kes Jewkemeerve
eYeeie meveesheer heeej (Sanofi Pasteur) eje efkeee ieee nw~
[WieJewefkemeee erkes kees en mJeerke=efle 15 osMeeW ceW efJeefYeVe Deeeg
Jeie& kes 40 npeej mes DeefOeke ueesieeW hej ngS leerve ejCeeW kes
hejer#eCe kes yeeo oer ieF& nw~ %eeleJe nw efke ueieYeie oes oMeke kes
efeefkelmee MeesOe keee&ece kes yeeo Fme erkes kes efvecee&Ce ceW

meheuelee efceueer nw~

efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) ves Je<e& 2020 leke [Wiet mes
ce=leg kes ceeceueeW ceW 50 eefleMele Deewj Fmemes heeref[leeW kes ceeceues ceW
25 eefleMele leke keceer ueeves kee ue#e jKee nw~
[WieJewefkemeee erkes kes le=leere ejCe kes hejer#eCe DeOeeveeW mes en
efve<ke<e& eehle ngDee nw efke eefo [Wiet eYeeefJele #es$eeW ceW 20 eefleMele
pevemebKee kee erkeekejCe efkeee peeS lees 5 Je<eeX ceW Fmekes
ceeceueeW ceW 50 eefleMele leke keceer ueeF& pee mekeleer nw~
[yuetSeDees eje 2014 ceW ekeeefMele Ske efjhees& kes Devegmeej
[Wiet efJe<eeCeg kes eejeW eefleheeW kes efJe Fme erkes keer Deewmele
eYeeJeMeeruelee 60.8 eefleMele nw~
23 efomebyej, 2015 kees Fme erkes kes efJeee kees mJeerke=efle
osves Jeeuee efheueerheeRme henuee SefMeeeF& osMe yevee nw~
[yuetSeDees kes Deekeueve kes Devegmeej, [Wiet Jele&ceeve efJeMJe ceW
meyemes leere ieefle mes efJemleeefjle neslee cej-peefvele jesie (cegKele:
Sef[me Sefpeher cej eje mebeeefjle) nw efpememes eefle Je<e& ueieYeie
400 efceefueeve mebeceCe nesles nQ leLee ueieYeie 22,000 ueesieeW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 99

keer nj Je<e& Fmekes keejCe ce=leg nes peeleer nw~

Je<e& 2014 ceW [Wiet kes Yeejle ceW 40,571 ceeceues ope& ngS Les
efpemeceW 137 ce=legSb ngF& LeeR~ 2015 ceW veJebyej ceen leke osMe
Yej ceW Fmekes 90,040 ceeceues ope& ngS efpemeceW 181 ueesieeW keer
ce=leg nes ieF&~ Je<e& 2014 ceW [Wiet kes meJee&efOeke ceeceues SJeb
ce=legSb ceneje^ ceW peyeefke 2015 ceW efouueer ceW ope& ngF& nQ~

ietieue kee eespeske uetve

17 efomebyej, 2015 kees Yeejle keer ee$ee hej DeeS ietieue

kebheveer kes meerF&Dees mebgoj efheeeF& ves veF& efouueer ceW keWere mebeej
SJeb metevee eeweesefiekeer ceb$eer jefJe Mebkej emeeo kes meeLe ngF& yew"ke
kes yeeo kene efke Yeejle ves ietieue kes eespeske uetve (Project
Loon) kees mewebefleke he mes mJeerke=efle eoeve kej oer nw~
en heefjeespevee Yeejle ceW Fbjves kevesefkeefJeer kes efJemleej nsleg
Yeejle mebeej efveiece efueefces[ (BSNL) kes meeLe Yeeieeroejer ceW
eeeesefieke DeeOeej hej eejbYe keer peeSieer~
Decesefjkeer Fbjves mee& Fbpeve ietieue (Google) keer kebheveer
eje en cenJeekeeb#eer DevegmebOeeve SJeb efJekeeme heefjeespevee eeceerCe
Deewj otj-ojepe kes #es$eeW ceW Deuhe-ueeiele Fbjves henbge GheueyOe
kejeves kes GsMe mes eejbYe keer ieF& nw~
Fme heefjeespevee kes lenle Fbjves mesJeeDeeW kes heejs<eCe (Transmission) nsleg he=LJeer keer melen mes 20 efkeceer. keer TbeeF& hej
nJee ceW lewjles otjmebeej e@Jej kes he ceW efJeefMe GhekejCeeW mes
ege iegyyeejs (Floating Telecom Tower Balloons) mLeeefhele
efkeS peeles nQ~ meewj hewveueeW mes Tpee& eehle kejves Jeeuee eleske
Ssmee iegyyeeje 40 Jeie& efkeceer. kes #es$e ceW hetCe& Jeeejuesme Fbjves
keJejspe GheueyOe kejeves ceW me#ece nw~
ietieue kebheveer eje Fme eeweesefiekeer kee henues ner yeepeerue,
kewefueheesefve&ee SJeb vetpeerueQ[ ceW meheue hejer#eCe efkeee pee egkee
nw~ pegueeF&, 2015 ceW ietieue kebheveer Deewj eeruebkee mejkeej kes
ceOe Fme heefjeespevee nsleg mecePeewlee ngDee Lee~
ietieue eje Yeejle keer jsue sue kes meeLe efceuekej osMe kes 400
msMeveeW hej eer JeeF&-heeF& vesJeke& yeveeves, nwojeyeeo ceW Dehevee
veee keeee&uee Keesueves, Deheves efJeefYeVe GlheeoeW kees Deewj DeefOeke
Yeejleere Yee<eeDeeW ceW emlegle kejves leLee eneb 1000 me&Dehe
GeesieeW ceW efveJesMe kejves keer Yeer Iees<eCee keer ieF& nw~ Fmekes
Deefleefje ietieue Yeejle kes kee@ceve meefJe&me meWj (CSC) SJeb
Fbjves meeLeer keee&ece (ISP) kes meeLe efceuekej osMe kes 3
ueeKe eeceeW leke Fbjves kee efJemleej kejves nsleg Yeer keee& kej jne
nw efpemekee cegKe GsMe ceefnueeDeeW kee keewMeue efJekeeme SJeb
eefMe#eCe nw~

keetefjDee@efmeer jesJej kee cebieue en DevJes<eCe

keetefjDee@efmeer jesJej Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer veemee (NASA)

kes ceeme& meeFbme uesyeesjsjer efceMeve (MSL) kee Yeeie nw efpemes
26 veJebyej, 2011 kees keshe kesveJesjue e#esheCe keW mes Sueme
V541 je@kes eje e#esefhele efkeee ieee Lee leLee en 6 Deiemle,
2012 kees cebieue en kes esue esj hej Gleje Lee~ keej kes

Deekeej kee en jesyeesefke jesJej Jele&ceeve ceW esue esj kes ceOe ceW
efmLele ceeGb Meehe& keer {ueeveeW hej DevJes<eCe kej jne nw~
18 efomebyej, 2015 kees keer ieF& Iees<eCee kes Devegmeej keetefjDee@efmeer
jesJej ves cebieue en hej efmeefuekee kee Yeb[ej Keespee nw~ Jew%eeefvekeeW
kes Devegmeej cebieue en hej efceuee efmeefuekee kee en Yeb[ej Jeeheke
nw leLee Ssmee meeceeve leewj hej leYeer nes mekelee nw, peye efkemeer
eeve mes Deve IekeeW kees Deueie kej efoee peeS Deewj efmeefuekee
yee peeS ee efhej keneR Deewj mes Deekej efmeefuekee pece peeS~
oesveeW ner eefeeeDeeW ceW heeveer keer DeeJeMekelee nesieer keeeWefke heeveer
Deeceleewj hej Flevee Decueere neslee nw efke Jen Deve IekeeW kees
yenekej efmeefuekee kee Yeb[ej es[ oslee nw~ Fme ekeej cebieue en hej
eehle Fme efmeefuekee Yeb[ej mes Jeneb heeveer keer eeeerve keeue ceW
GheefmLeefle kes veS eceeCe efceue mekeves keer DeeMee Jee keer ieF& nw~
Fmemes hetJe& petve, 2014 ceW keetefjDee@efmeer jesJej kees eneb efhejeefce[
pewmeer Jemleg efceueer Leer efpemekeer lemJeerj KeeRekej Fmeves veemee kees
Yespeer~ Ske eser keej kes Deekeej kes Fme efhejeefce[ kes meboYe& ceW
keeflehee efJeMes<e%eeW kee oeJee nw efke en cebieue en hej henues jner
efkemeer meYelee kees oMee& jne nw~ neueebefke keg efJeMes<e%e Fmes
mebeesie mes yeveer eeve yelee jns nQ leLee Gvekes Devegmeej, nJee kes
keejCe en eeve efhejeefce[ pewmeer yeve ieF& nw~
24 ceee&, 2014 kees veemee ves keetefjDee@efmeer jesJej kes mewce
(SAM : Sample Analysis at Mars) GhekejCe eje eehle
Deebke[eW kes DeeOeej hej cebieue en hej pewefJeke he mes Gheeesieer
veeF^espeve heeS peeves keer Iees<eCee keer Leer~ en veeF^espeve, veeefFef^ke
Dee@kemeeF[ kes he ceW nw pees efke Jeneb melen keer leue kees iece&
kejves mes eehle ngF&~ en veeF^espeve peerJeOeeefjeeW eje eege nes
mekeleer nw leLee Fme Keespe mes Fme yeele kees yeue efceuelee nw efke hetJe&
keeue ceW cebieue en peerJeve kes efueS Gheege Lee~
Fmemes henues efomebyej, 2014 ceW keetefjDee@efmeer jesJej eje
kegcyejueQ[ veeceke eeve ceW ef[^efuebie kes heuemJehe Jeneb cesLesve
Deewj Deve keeye&efveke jmeeeveeW (efJeMes<ekej keueesjesyeWpeerve) kes Ge
mlejeW keer hegef keer ieF& Leer~
cebieue hej meewj nJeeDeeW kee DeOeeve
Yeejle kes cebieue eeve kes meceeveeblej veemee eje e#esefhele
ceeJesve (Maven : Mars Atmosphere and Volatile Evolution) Debleefj#e efceMeve (18 veJebyej, 2013 kees Sueme V
401 je@kes eje e#esefhele en Debleefj#e eeve 22 efmelebyej, 2014
kees cebieue en keer ke#ee ceW henbgee Lee) ves ceee&, 2015 ceW meewj
nJeeDeeW kee DeOeeve efkeee pees efke cebieue kes Jeeegceb[ue hej Dehevee
eYeeJe es[ jner LeeR~ meewj nJeeSb cebieue kes Jeeegceb[ue mes 100
eece eefle meskeW[ keer oj mes iewmeW Debleefj#e ceW efvekeeue jner LeeR efpevekes
efve<keemeve mes Deesjesje (DeekeeMe ceW jbieefyejbieer jesMeveer) keer eefeee
efoKeeF& oer~ Jew%eeefvekeeW kes Devegmeej kejes[eW Je<eeX leke Ssmes ner meewj
nJeeDeeW ves cebieue kes Jeeegceb[ue kes peerJeveoeeer lelJeeW kees Debleefj#e ceW
iewme kes he ceW eJeeefnle efkeee nesiee~ Fmemes mebyebefOele DeOeeve
veJebyej, 2015 ceW ekeeefMele ngDee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 100

heerSmeSueJeer-meer 29 kee meheue e#esheCe

16 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve
(PSLV : Polar Satellite Launch Vehicle) keer 32JeeR G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer 29 (PSLV-C 29) kees eernefjkeese
(DeebOe eosMe) efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e
keW (SDSC-SHAR) mes Meece 6:00 yepes meheueleehetJe&ke
e#esefhele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer keer en ueieeleej 31JeeR meheue G[eve Leer~ Fme
hetCe&le: JeeJemeeefeke e#esheCe ceW Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve
mebie"ve (ISRO) eje efmebieehegj kes 6 GheeneW kees YetceOe jsKee mes
15 ef[eer PegkeeJe hej 550 efkeceer. TbeeF& keer Je=eere ke#ee nsleg
e#esefhele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer29 efceMeve Fme e#esheCe eeve kes keesj Sueesve
mebmkejCe (yeiewj "esme mwhe-Dee@ve ceesme& kes) keer 11JeeR G[eve Leer
efpemekes lenle e#esehf ele meYeer 6 GheeneW kee kegue efuehe-Dee@he Jepeve
(e#esheCe kes mecee GlLeeheve Yeej) ueieYeie 624 efkeee. Lee~
44.4 ceerj Tbes Deewj 227.6 ve Jepeveer heerSmeSueJeer-meer
29 kes henues Deewj leermejs ejCe ceW "esme eCeesokeeW leLee otmejs
Deewj eewLes ejCe ceW Je eCeesokeeW kee eeesie efkeee ieee Lee~
efuehe-Dee@he kes ueieYeie 18 efceve 12 meskeW[ kes yeeo Fme
e#esheCe kee eeLeefceke Gheen sueerDee@me-1 e#esheCe eeve kes
elegLe& ejCe mes he=Leke neskej Deheveer ke#ee ceW mLeeefhele nes ieee
efpemekes heeele 3 efceve kes Yeerlej Mes<e heebeeW menee$eer GheeneW
(oes ceeFeesmewsueeF SJeb leerve vewveesmewsueeF) kee he=LekekejCe
Yeer hetje nes ieee~
PSLV-C29 eje e#esefhele Gheen
(a) sueerDee@me-1 (TelEOS-1) : en efmebieehegj kee henuee
JeeefCeefpeke Yet hee&Jes#eCe Gheen nw efpemekee ef[peeFve SJeb
efJekeeme Jeneb kes Smeer Fueskee^ e@ vf ekeme eje efkeee ieee nw~
efmebieehegj kes Deye leke kes meyemes ye[s (Jepeve-400 efkeee.)
Fme Fueskee^ -s Dee@ehf keue Gheen kee Gheeesie meceger efveiejeveer
SJeb meercee megj#ee kes meeLe Deeheoe eyebOeve Deewj Menjer efveeespeve
nsleg efkeee peeSiee~ Fmekeer efceMeve DeJeefOe 5 Je<e& nw~
(b) Jesuee@keme-CI (VELOX-CI) : 123 efkeee. Jepeveer en
ceeFees mewus eeF efmebieehegj keer veeveeebie skeveesuee@epf ekeue etevf eJeefme&er
(NTU) kee nw efpemekee GsMe jse[
f ees Dee@keguesMeve lekeveerkeeW
kes eeesie mes G<Ce keefyebOeere heee&JejCe kee hee&Jes#eCe nw~
(c) Jesuee@keme-II (VELOX-II) : Sveeret kee en vewvees Gheen
13 efkeee. Jepeveer 6 et-keetyemew lekeveerkeer eoMe&ke nw~
(d) SLesveesmew-1 (Athenoxat-1) : Sveeret kee en ueieYeie
6.6 efkeee. Jepeveer vewvees Gheen Yeer lekeveerkeer eoMe&ke nw~
(e) keW efjpe-1 (Kent Ridge-1) : 78 efkeee. Jepeveer en
ceeFees mewus eeF vesMeveue etevf eJeefme&er Dee@he efmebieehegj (NUS)
kee nw~ en Ske hee&Jes#eCe Gheen nw~
(f) iewuesefmeee (Galassia) : SveetSme kee en vewvees Gheen
3.4 efkeee. Jepeve kee 2 et-keetyemew nw efpemekee GsMe
efmebieehegj kes Thej Deeeveceb[ue kee DeOeeve nw~

Fve GheeneW kee e#esheCe Fmejes keer JeeefCeefpeke MeeKee Sbef k^ eme
keejheesjMs eve leLee efmebieehegj kes Smeer Fueskee^ e@ vf ekeme (mewkee@ce Sb[
meWmej efmemcme) kes ceOe ngS mecePeewles kes lenle efkeee ieee nw~
heerSmeSueJeer-meer 29 keer Fme meheue G[eve kes lenle en leermeje
DeJemej nw peye Fmejes eje efmebieehegj kes GheeneW kee JeeefCeefpeke
e#esheCe efkeee ieee nw~ Fmemes hetJe& Deewue, 2011 ceW heerSmeSueJeermeer 16 eje efmebieehegj kes Skeme-mew Gheen leLee petve, 2014
ceW heerSmeSueJeer-meer 23 eje eneb kes Jesuee@keme-1 kee e#esheCe
efkeee ieee Lee~
heerSmeSueJeer-meer 29 kes meheue e#esheCe kes meeLe Fmejes eje
heerSmeSueJeer kes ceeOece mes Deye leke kegue 90 GheeneW kee
meheue e#esheCe efkeee pee egkee nw efpemeceW kegue efceueekej 20
osMeeW kes 57 GheeneW kee e#esheCe Yeer Meeefceue nw~
efJeefMe leLe
Fmejes eje meJe&eLece JeeJemeeefeke he mes 26 ceF&,
1999 kees heerSmeSueJeer-meer2 kes ceeOece mes pece&veer kes
[erSueDeej-yemew Deewj oef#eCe keesefjee kes efkemew-3 kee
e#esheCe efkeee ieee Lee~ heerSmeSueJeer keer henueer efJeefMe JeeJemeeefeke
G[eve (heerSmeSueJeer-meer8) 23 Deewue, 2007 kees mebheVe ngF&
Leer efpemekes ceeOece mes Fueer kes Gheen SpeeFue kees e#esefhele
efkeee ieee Lee~ Fmekes heeele heerSmeSueJeer keer henueer hetCe&le:
JeeJemeeefeke G[eve (efpemeceW keesF& Yeer Yeejleere Gheen veneR Lee)
23 peveJejer, 2008 kees mebheVe ngF& Leer peye heerSmeSueJeermeer10 kes eje Fpejeeue kes Gheen skemeej kee e#esheCe
efkeee ieee Lee~

ceuesefjee kes efJe peerve-mebMeesefOele cej epeeefle

efomebyej, 2015 kes eejbYe ceW eefleefle Debleje&^ere efJe%eeve peve&ue

vesej yeeeesskeveesuee@peer ceW ekeeefMele MeesOe he$e kes Devegmeej uebove
kes Fbheerefjeue kee@uespe kes efJe%eeefveeeW keer Ske erce ves ceuesefjee kes
efJe peerve-mebMeeseOf ele (Genetically Modified) cej epeeefle
kee efJekeeme kejves ceW meheuelee eehle keer nw~
Fme MeesOe kes lenle efJe%eeefveeeW ves ceuesefjee jesie keer cegKe Jeenke
Sveeshesueerpe iewefcyeSF& (Anopheles gambiae) veeceke cej
epeeefle kees DeevegJeebefMeke he mes mebMeesefOele efkeee nw~
DeevegJeebefMeke he mes mebMeesefOele en cej epeeefle Ssmes mebMeseefOele
peerve mes ege nw pees Deieueer heer{er ceW peekej ceeoe cejeW ceW Deb[eW
kes Glheeove kees jeske osleer nw~
MeesOekeee&DeeW ves Fme cej epeeefle kes efJekeeme nsleg peerve [^eFJe
(Gene Drive) veeceke efJeefMe Deheieeceer (Recessive) peerve
lekeveerke kee eeesie efkeee efpememes yengle mes cej kesJeue peerve kee
Ske ner eeflehe DeevegJeebefMeke he mes enCe kej heeles nQ~
epevekelee nsleg ceeoe Sveeshesueerpe iewefcyeSF& cejeW ceW oes eefleheeW
keer meeceevele: DeeJeMekelee nesves kes keejCe Gvekee hegvelheeove
ke peelee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 101

efJeefMe leLe
Sveeshesueerpe iewefcyeSF& cej epeeefle Ghe-meneje Deeerkee
#es$e ceW ceuesefjee hejpeerJeer keer ecegKe Jeenke nw~ efJeMJe ceW eefleJe<e&
ueieYeie 200 efceefueeve ueesie ceuesefjee mes emle nesles nQ efpeveceW mes
4,30,000 mes DeefOeke keer ce=leg nes peeleer nw~ efJeMJe ceW Jeeef<e&ke
he mes ceuesefjee mes kegue ce=legDeeW kee 90 eefleMele Ghe-meneje
Deeerkee #es$e ceW Ieefle neslee nw~

Dekeelmegkeer Mege en keer ke#ee ceW henbgee

Dekeelmegkeer (Akatsuki; Meeefyoke DeLe&-Dawn) peeheeveer Debleefj#e

SpeWmeer peekemee (JAXA) eje Mege en (Venus) kes Jeeegceb[ue
kes DeOeeve nsleg e#esefhele Debleefj#eeeve nw~
Fmekee e#esheCe 20 ceF&, 2010 kees Se-II A 202 je@kes eje
efkeee ieee Lee leLee en 6 efomebyej, 2010 kees Mege en keer
ke#ee ceW eJesMe kejves ceW Demeheue jne Lee~
Fmekes heeele Dekeelmegkeer 5 Je<eeX leke mete& keer ke#ee ceW heefjeceCe
kejlee jne Deewj Deblele: efJe%eeefveeeW ves 7 efomebyej, 2015 kees
Fmes Mege en keer Jewkeefuheke oerIe&Je=eere ke#ee ceW eJesMe kejeves ceW
meheuelee eehle keer nw~
Dekeelmegkeer Deheves 5 efJeefYeVe kewcejeW kee eeesie kejles ngS Mege
en kes Jeeegceb[ue kes mlejerkejCe, Jeeegceb[ue ieeflekeer Deewj cesIe
Yeeweflekeer kee DeOeeve kejsiee~
GuuesKeveere nw efke Dekeelmegkeer, peeheeve kee henuee meheue enere
DevJes<eCe efceMeve nw~ Fmemes hetJe& peeheeve eje 1998 ceW veespeesceer
(Nozomi) veeceke ceeme& Dee@efye&j efceMeve e#esefhele efkeee ieee Lee
pees efke Demeheue jne Lee~
Dekeelmegkeer kees Jeerveme keueeFces Dee@efye&j (VCO) Deewj huewvesmeer veece mes Yeer peevee peelee nw~

ieescegKe mes nefjej leke hueeefmke hej eefleyebOe

10 efomebyej, 2015 kees je^ere nefjle veeeeefOekejCe (NGT :

National Green Tribunal) eje Ske cenJehetCe& efveCe&e kes
lenle GejeKeb[ kes ieescegKe mes nefjej leke kes #es$e ceW iebiee efkeveejs
efkemeer Yeer ekeej kes hueeefmke kes Gheeesie hej eefleyebOe ueieeves kes
efveoxMe peejer efkeS ieS~
Svepeerer kes DeOe#e veeecetefle& mJeleb$e kegceej keer DeOe#elee Jeeueer
heer" ves iewj mejkeejer mebie"ve meesMeue SkeMeve hee@j hee@jsm Sb[
SveJeeejceW (SAFE) keer eeefekee hej en efveoxMe peejer efkeS~
1 hejJejer, 2016 mes ueeiet nesves Jeeues Fve efveoxMeeW kes lenle
ieescegKe mes nefjej leke iebiee efkeveejs efmLele nj ess-ye[s Menj ceW
efkemeer Yeer efmLeefle ceW efkeleveer Yeer ceeseF& Jeeues hueeefmke yewie kee
Gheeesie veneR nesiee leLee Fvekeer Kejero, efyeeer SJeb Yeb[ejCe Yeer
hetjer lejn eefleyebefOele nesieer~ hueeefmke kewjeryewie kes meeLe-meeLe
hueeefmke hueseW, efieueeme, eccee SJeb hewkespe pewmeer meYeer meeceefeeeW
kees Fme eefleyebOe ceW Meeefceue efkeee ieee nw~
Fmekes meeLe ner Svepeerer ves iebiee Deewj Gmekeer meneeke veefoeeW ceW

meerJejspe leLee eotef<ele meeceeer yeneves Jeeues nesueeW, Oece&MeeueeDeeW

SJeb DeeeceeW hej 5,000 hees eefleefove keer oj mes pegcee&vee
ueieeves kes Yeer DeeosMe efoS~ veiej efvekeeeeW kee ket[e, efvecee&Ce SJeb
OJemleerkejCe kee ceueyee Deeefo iebiee Deewj Gmekeer meneeke veefoeeW
ceW [eueves JeeueeW hej Yeer Fmeer oj mes pegcee&vee ueieeee peeSiee~
Fmekes Deefleefje Svepeerer ves eot<eCe efveeb$eCe yees[& keer Devegceefle
kes yeiewj eue jns eot<eCe kejves Jeeues GeesieeW kees Yeer lelkeeue
eYeeJe mes yebo kejves kee DeeosMe efoee~
Svepeerer ves kene efke Fme hewmeues kes meboYe& ceW efveeeceke FkeeF& kes
eYeeJe ceW Deeves Deewj eYeeJeer {bie mes efeeeefvJele nesves leke keewef[eeuee
mes $e+ef<ekesMe leke iebiee efkeveejs keQefheie ieefleefJeefOeeeb Yeer eefleyebefOele
neWieer~ neueebefke, Svepeerer ves S[JeWej mhees& je@efhebie kees peejer
jKeves keer Devegceefle oer nw~
GejeKeb[ ceW iebiee efkeveejs efvecee&Ce hej jeske
je^ere nefjle veeeeefOekejCe (NGT) ves iebiee meheeF& kes
cegs hej 5 veJebyej, 2015 kees GejeKeb[ mejkeej kees iebiee veoer
kes efkeveejs oes meew ceerj leke efkemeer efvecee&Ce keer Devegceefle ve osves
kee efveoxMe peejer efkeee~ Fmekes lenle Svepeerer ves kene efke peye
leke iebiee meheeF& kes cegs hej veeeeefOekejCe hewmeuee veneR oslee,
leye leke jepe kee keesF& Yeer efveiece, eeeefOekejCe ee hebeeele veoer
le kes oes meew ceerj leke efvecee&Ce kejeves keer Devegceefle veneR osiee
leLee Meer<e& [tye #es$e ceW Yeer efyevee Svepeerer keer Devegceefle kes efkemeer
Yeer lejn kes efvecee&Ce keer Devegceefle veneR oer peeSieer~ veeecetefle&
mJeleb$e kegceej keer DeOe#elee Jeeueer heer" ves en efveoxMe heee&JejCeefJeo
Sce. meer. cesnlee kes megPeeJe hej peejer efkeS~ Fmemes hetJe& Fmeer heer"
ves 3 veJebyej, 2015 kees iebiee veoer kees eot<eCe cege jKeves kes
efueS iebiee efkeveejs oesveeW lejhe 500 ceerj kee yehej peesve
yeveeS peeves kee megPeeJe efoee Lee~

efouueer ceW veS [erpeue JeenveeW kes hebpeerkejCe hej jeske

osMe keer jepeOeeveer efouueer ceW ye{leer Jeeeg eot<eCe keer mecemee keer
jeskeLeece nsleg je^ere nefjle veeeeefOekejCe (NGT) ves 11 efomebyej,
2015 kees efouueer ceW veS [erpeue JeenveeW kes hebpeerkejCe hej jeske
ueiee oer~
Svepeerer kes DeOe#e veeecetefle& mJeleb$e kegceej keer DeOe#elee Jeeueer
heer" eje Fme ceeceues ceW Deieueer megveJeeF& keer efleefLe 6 peveJejer,
2016 leke en eefleyebOe Deejesefhele efkeee ieee nw~
Fmekes Deefleefje Svepeerer ves keW mejkeej Deewj efouueer keer
mejkeej mes meeJe&peefveke efveefOeeeW mes [erpeue keejeW keer Kejero hej
jeske ueieeves hej efJeeej kejves kes efueS kene leLee meYeer meeJe&peefveke
efJeYeeieeW kees Gvekes eje eeesie efkeS pee jns [erpeue JeenveeW kees
neves nsleg keee&eespevee leweej kej Deieueer megveJeeF& leke emlegle
kejves kee Yeer efveoxMe efoee~
Jele&ceeve ceW efouueer ceW hebpeerke=le meYeer keejeW ceW ueieYeie 23
eefleMele [erpeue eeefuele nQ leLee en ceevee peelee nw efke hes^esue
keejeW keer leguevee ceW [erpeue keejW 7.5 iegvee DeefOeke efveuebefyele
keCe (PM : Particulate Matter) Glmeefpe&le kejleer nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 102

efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) kes Devegmeej [erpeue keejW DeefOeke

efJe<ewueer veeF^espeve [eFDee@kemeeF[ (NO2) iewme Glmeefpe&le kejleer
nQ pees efke keQmej kee keejke nes mekeleer nQ~
GuuesKeveere nw efke Fmemes hetJe& Deewue, 2015 ceW Svepeerer eje
veF& efouueer Deewj je^ere jepeOeeveer #es$e (NCR) ceW 10 Je<e& mes
DeefOeke hegjeves [erpeue JeenveeW (Yeejer SJeb nukes oesveeW) leLee
veJebyej, 2014 ceW 15 Je<e& mes DeefOeke hegjeves meYeer hes^esue
JeenveeW kees eefleyebefOele efkeee ieee Lee~
Svepeerer ves Deheves efomebyej, 2015 kes efveCe&e ceW efouueer ceW 10
Je<e& mes DeefOeke hegjeves [erpeue JeenveeW kees hebpeerke=le ve kejves kee Yeer
efveoxMe efoee nw~
hejeueer peueeves hej Svepeerer keer jeske
4 veJebyej, 2015 kees Svepeerer eje efouueer ceW Jeeeg
eot<eCe SJeb OebgOe (Smog) keer efmLeefle kees osKeles ngS efouueer Deewj
Gmemes mebueive 4 jepeeW- hebpeeye, nefjeeCee, Gej eosMe SJeb
jepemLeeve ceW hemeue keeF& kes yeeo Mes<e yees ke=ef<e DeJeMes<eeW ee
hejeueer kees peueeves hej jeske ueieeF& ieF&~ Svepeerer kes DeOe#e
veeecetefle& mJeleb$e kegceej keer DeOe#elee Jeeueer heer" ves Fmes JewefMJeke
leeheve SJeb JeeleeJejCe kes eot<eCe mes peg[e iebYeerj cege yeleeles ngS
hejeueer Deeefo peueeves hej 2 Ske[ mes kece Jeeues ess Kesle kes
efkemeeveeW hej 2500 ., 2 Ske[ mes DeefOeke SJeb 5 Ske[ mes
kece Jeeues cePeesues efkemeeveeW hej 5,000 . leLee 5 Ske[ mes
DeefOeke kes Kesle Jeeues efkemeeveeW hej 15,000 . kee pegcee&vee
ueieeS peeves kee DeeosMe osles ngS mebyebefOele jepe mejkeejeW mes kene
efke Jes hejeueer peueeves mes jeskeves keer DeefOemetevee peejer kejW~

efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe

efouueer ceW Jeeeg eot<eCe keer mecemee kes efJe Ske cenJehetCe&
keoce G"eles ngS efouueer mejkeej eje 4 efomebyej, 2015 mes
efouueer ceW mece-efJe<ece eeleeeele eefleyebOe ueeiet kejves keer Iees<eCee
keer ieF&~
eeeesefieke he mes Fmekes lenle 1 peveJejer mes 15 peveJejer,
2016 leke efouueer ceW eefceke he mes Ske efove kesJeue efJe<ece
(1, 3, 5, 7, 9) vebyej mes Deble nesves Jeeueer vebyej hueseW keer
ieeef[eeb leLee otmejs efove kesJeue mece (2,4,6,8,0) vebyej mes
Deble nesves Jeeueer vebyej hueseW keer ieeef[eeb eueeF& ieF~ jefJeJeej kees
en eefleyebOe ueeiet veneR Lee~
oes-heefnee JeenveeW leLee Deekeefmceke JeenveeW eLee- heermeerDeej Jewve,
DeefiveMeceve Jeenve SJeb ScyegueWmeeW kees Fme eefleyebOe mes cege jKee
ieee Lee~
Fmekes Deefleefje ceefnuee eeueke Jeeueer keejW (efpeveceW heg<e menee$eer
keer Deeeg 12 Je<e& mes kece nes), meerSvepeer SJeb efJeegle-eeefuele
neFefye[ JeenveeW leLee je^heefle, Gheje^heefle, eOeeveceb$eer, jepeheeue,
ueeske meYee SJeb jepe meYee kes meYeeheefle SJeb Ghe meYeeheefle,
keWere cebef$eeeW, mebmeo ceW efJehe#e kes veslee, meJeexe veeeeuee SJeb
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW SJeb ueeskeeege leLee efouueer kes
cegKeceb$eer kees es[kej Deve jepeeW kes cegKecebef$eeeW keer ieeef[eeb

Fme eefleyebOe mes cege LeeR~

GuuesKeveere nw efke efouueer mejkeej ves en efveCe&e efouueer Ge
veeeeuee eje efouueer kees iewme ewcyej keer meb%ee efoS peeves kes
yeeo efueee~ efouueer Ge veeeeuee ves efouueer ceW ye{les eot<eCe
keer mecemee mes efveheves nsleg keW Deewj efouueer mejkeej kees Jeeheke
keee&eespevee emlegle kejves kes efueS Yeer kene nw~
efouueer mejkeej eje 4 efomebyej, 2015 kees ner oef#eCe efouueer
efmLele Sveerheermeer kes keeseuee DeeOeeefjle yeojhegj efJeegle mebeb$e kees
yebo kejves kee Yeer efveCe&e efueee ieee Lee~
ceebceej kee henuee etvesmkees yeeeesmheerej efjpeJe&
efomebyej, 2015 ceW ceebceej kes hetJeea jepe Meeve kes lebgieF&
efpeues ceW efmLele Fvues Peerue (Inle Lake) kee osMe kes eLece
etvesmkees yeeeesmheerej efjpeJe& #es$e kes he ceW MegYeejbYe efkeee
ieee~
%eeleJe nw efke Fmemes hetJe& petve, 2015 ceW etvesmkees kes SceSyeer
(MAB : Man and the Biosphere) keee&ece kes lenle
Fvues Peerue kees ceebceej kes eLece yeeeesmheerej efjpeJe& kes he ceW
DeeefOekeeefjke leewj hej Meeefceue efkeee ieee Lee~
ceebceej keer Fvues Peerue kee he= #es$eheue 116 Jeie& efkeceer.
nw leLee en Jeneb keer otmejer meyemes ye[er Peerue nw~ leepes heeveer
keer Fme Peerue kee vece Yetefce heeefjefmLeefleke leb$e efJeefJeOe
Jeevemheefleke SJeb peerJe epeeefleeeW kee Jeeme mLeeve nw~ en
JewefMJeke he mes mebkeeheVe meejme esve kee epeveve mLeeve
Yeer nw~ eneb 267 ekeej keer he#eer epeeefleeeb leLee 43
leepes heeveer keer celme epeeefleeeb (efpeveceW mes 9 celme
epeeefleeeb efJeMJe ceW Deve$e veneR efceueleeR) heeF& peeleer nQ~

henuee efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees

10 efomebyej, 2015 kees Dee@m^sefueee kes vet meeGLe Jesume eeble

ceW efJeMJe kes eLece efjcees eeefuele DeefiveMeceve jesyees kee DeveeJejCe
efkeee ieee~
erSShe 20 (TAF : Turbine Added Firefighting) veeceke
Fme efjcees eeefuele DeefiveMeceve ceMeerve ceb Ssmes yues[ ueies nQ, pees
jemles mes keejeW kees neves ceW me#ece nQ Deewj meeLe ner FmeceW Ske
Ge #ecelee ege hebKee ueiee nw pees Deeie mes efIejer FceejleeW ceW OegSb
kees ne mekelee nw~
Fmekee eeesie Ssmeer peieneW hej efkeee peeSiee peneb meeceeve he mes
DeefiveMeceve keefce&eeW kees Yespevee mebYeJe veneR nesiee~

nuoer mes keQmej kee keejiej Fueepe

efomebyej, 2015 ceW Yeesheeue kes jepeerJe ieebOeer eeweesefiekeer

efJeMJeefJeeeuee kes efJe%eeefveeeW keer erce ves nuoer kes efJeefMe
DeCegDeeW mes keQmej kes keejiej Fueepe keer Keespe keer Iees<eCee keer nw~
kevee[e efmLele S[Jeebme cesef[keue efjmee& Fbmerdet kes [e@. eesGve
ueer keer erce kes meneesie mes 10 Je<eeX leke efkeS ieS ienve MeesOe
ceW en meheuelee efceueer nw~
nuoer kes Fve keQmej jesOeer DeCegDeeW kees meererDeej-17 Deewj

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 103

meererDeej-20 veece efoee ieee nw~ Fvekes efueS Decesefjkeer hesW

nsleg Yeer DeeJesove emlegle efkeee ieee nw~
Fve efJeefMe DeCegDeeW kes eer-keueerefvekeue hejer#eCe kevee[e ceW efkeS
ieS efpemeceW keQmej kes Fueepe ceW eYeeJeer Demej osKeves kees efceuee~
nuoer kes es efJeefMe keQmej jesOeer DeCeg kesJeue keQmej kes efueS
efpeccesoej keesefMekeeDeeW kees ner ve kejles nQ leLee Fvemes Mejerj keer
Deve cenJehetCe& keesefMekeeDeeW kees efkemeer Yeer lejn kee vegkemeeve
veneR neslee nw~

oeueeerveer mes mebeceCe keer jeske

Gej eosMe kes Fueeneyeeo efmLele ceesleerueeue vesn je^ere eeweesefiekeer

mebmLeeve (MNNIT) kes Jew%eeefveke [e@. efJe<Ceg DeeJeeue kes vesle=lJe
ceW Ske meele meomeere erce ves cemeeues kes he ceW eege nesves
Jeeueer oeueeerveer kes efJeefMe Deew<eOeere iegCeeW keer Keespe keer nw~
neue ner ceW Decesejf kee Deewj FbiueQ[ mes ekeeefMele Debleje&e^ r e peve&ue ceW
hes Fvekes MeesOe he$e kes Devegmeej oeueeerveer kes lesue kes efJeefMe
Deew<eOeere iegCe 5 ekeej kes mebeceCeeW kees jeskeves ceW meneeke nesles nQ~
MeesOe ceW heeee ieee efke oeue eerveer kes lesue kes keg lelJe MJeebme
SJeb cet$e veueer, DeeceeMee, lJeee Deewj je ceW lespeer mes mebeceCe
hewueeves Jeeues met[esceesvme Sefieveesme efJe<eeCeg kees ve kejves nsleg
eYeeJeer he mes keee& kejles nQ~
Fme efJe<eeCeg kes keejCe efveceesefveee, mesefhke Mee@ke leLee cet$e veueer,
DeeceeMee Deewj lJeee ceW nesves Jeeues keF& jesie lespeer mes hewueles nQ
leLee Fve mebeceCeeW kees jeskeves kes efueS oer peeves Jeeueer keF&
Sberyeeeesefke Yeer Deye yesDemej efme nesves ueieer nQ~ Fme ekeej
oeueeerveer kes Deew<eOeere iegCeeW mebyebOeer en Keespe YeefJe<e ceW keF&
iebYeerj jesieeW kes mebeceCe kees jeskeves kes meboYe& ceW cenJehetCe& nes
mekeleer nw~
%eeleJe nw efke oeueeerveer kee ceOegcesn SJeb ceefmle<ke kes jesieeW kes
Fueepe kes meeLe peueves hej ueieeves Jeeueer oJee leweej kejves ceW
henues mes eeesie efkeee pee jne nw~

heeveer ceW lewjlee hejceeCeg Tpee& mebeb$e

me eje efomebyej, 2015 ceW efJeMJe kee eLece heeveer ceW lewjlee
ngDee hejceeCeg Tpee& mebeb$e leweej kejves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
efo Skes[efceke ueesceesveesmeesJe veeceke Fme hejceeCeg Tpee& mebeb$e kees
yehe& kes hene[eW kees lees[ves Jeeues Deewj ess hejceeCeg mebeb$eeW mes yeves
DeeFmeyeskej efMehe keer lepe& hej leweej efkeee ieee nw~
Fme hejceeCeg Tpee& mebeb$e keer hetjer e=bKeuee kee efvecee&Ce me keer
meyemes ye[er penepe efvecee&lee kebheveer efo yeeefuke hueeb eje efkeee
pee jne nw~
Fme hejceeCeg Tpee& mebeb$e kees meceger ee yeheeaues #es$eeeW ceW
DeeJeMekeleevegmeej keneR Yeer ues peeee pee mekesiee~
en 70 mes 600 cesieeJee efJeegle kes meeLe-meeLe 2.4 ueeKe Ieve
ceerj hesepeue Yeer eefleefove GlheVe kejsiee~ Fme ekeej Fmemes
efJeegle keer keceer Jeeues #es$eeW ceW efJeegle Deehetefle& Yeer nes mekesieer leLee
en yebpej #es$eeW ceW hesepeue Yeer GheueyOe keje mekesiee~

Ske efJeMeeue peueheesle kes he ceW efveefce&le Fme hejceeCeg Gpee& mebeb$e
ege penepe kee Yeej 21,500 ve nw leLee en 2 kesSueer40 vesJeue efjSkejeW mes ege nw pees efke 40 Je<eeX leke Deheveer
mesJeeSb os mekeWies~ eleske 2-3 Je<e& ceW Fmekes mebeb$eeW kees efjeepe&
kejves keer DeeJeMekelee nesieer leLee es meceg ee efkemeer Deve peue
eesle ceW keesF& Yeer hejceeCeg keeje eJeeefnle veneR kejWies~
en efmelebyej, 2016 mes efJeegle Glheeove eejbYe kej osiee~ me
eje Fmekee Gheeesie Deheves Gejer Deewj megotj hetJeea yeheeaues #es$eeW ceW
efkeS peeves keer eespevee nw, pees efke DeeefLe&ke mebmeeOeveeW mes mebheVe nQ
hejbleg Jeneb efJeegle keer keeheer DevegheueyOelee nw~
Yeejle, eerve, Fb[esvesefMeee, ceuesefMeee SJeb DepeXervee meefnle efJeMJe
kes ueieYeie 15 osMeeW eje me mes Ssmes hejceeCeg Tpee& mebeb$e ee
kejves keer Fe Jee keer ieF& nw~
TOP 500

: efJeMJe kes Meer<e& kebhetjeW keer meteer

veJebyej, 2015 ceW peejer efJeMJe kes 500 Meer<e& kebhetjeW keer
veJeervelece De&Jeeef<e&ke meteer (TOP 500) kes Devegmeej keee&
efve<heeove #ecelee (Processing Speed) kes meboYe& ceW eerve kes
meghej kebhetj efleeevns-2 (Tianhe-2) ves efJeMJe kes meyemes
leere ieefle meghej kebhetj kes he ceW Dehevee mLeeve yejkejej jKee
nw~ en petve, 2013 mes ueieeleej "eR yeej Fme meteer ceW Meer<e&
mLeeve hej nw~
efleeevns-2 kee otmeje veece efceukeer Jes-2 nw~ Fmekeer DeefOekelece
eehle ieCevee #ecelee Rmax 33.863 heseHeuee@hme (keJeeef[^efueeve
ee 1000 ef^efueeve) eefle meskeW[ nw~ ueeFvekeme (keeFefueve)
Dee@hejsefbie efmemce hej DeeOeeefjle Fme meghejkebhetj kee efvecee&Ce
eerve keer metevee eeweesefiekeer kebheveer Fbmhej kes meneesie mes Jeneb keer
vesMeveue etefveJeefme&er Dee@He skeveesuee@peer eje efkeee ieee nw leLee
en eerve kes iJeebiePet (Guangzhou) ceW efmLele vesMeveue meghej
kebhetj meWj ceW mLeeefhele nw~
efJeefMe leLe
e@he 500 keer veJeervelece meteer ceW Yeejle kes kegue 9
kebhetj efmemcme Meeefceue nQ efpevekes mLeeve eceMe: 96, 119,
145, 166, 251, 286, 300, 313 SJeb 316 nQ~
FveceW Meer<e& mLeeve hej Fbef[eve Fbmerdet Dee@He meeFbme, yebieueg
kes meghejkebhetj SpegkesMeve Sb[ efjmee& meWj (SERC) ceW 2015
ceW mLeeefhele SJeb mewebefleke #ecelee Rpeak kes Devegmeej Yeejle kee
eLece heseheuee@hme meghej kebhetj menm$e-er ee SmeF&Deejmeer
es Skememeer 40 (DeefOekelece ieCevee #ecelee Rmax 901.5
sjeHeuee@hme leLee Rpeak 1.244 heseheuee@hme kes meeLe mecee
meteer ceW 96Jeeb mLeeve) nw~ Fmekes yeeo eceMe: Yeejleere G<Ce
keefyebOeere ceewmece efJe%eeve mebmLeeve, hegCes ceW 2013 ceW mLeeefhele
meghej kebhetj Deeefole (DeefOekelece ieCevee #ecelee 719.2
sjeHeuee@@hme kes meeLe mecee meteer ceW 119Jeeb mLeeve) leLee ee
Fbmerdet Dee@He Heb[eceWue efjmee& (TIFR) ceW 2015 ceW ner
mLeeefhele erDeeF&SHeDeej - es Skememeer 30 (DeefOekelece ieCevee
#ecelee 558.8 sjeHeuee@hme kes meeLe mecee meteer ceW 145Jeeb
mLeeve) kee mLeeve nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 104

e@he 500 meteer kes Fme veJeervelece mebmkejCe ceW efleere SJeb
le=leere mLeeve hej Decesefjkeer meghej kebhetj eceMe: eFve
(DeefOekelece ieCevee #ecelee-17.590 heseHeuee@hme) leLee meerkeeesFee
(DeefOekelece ieCevee #ecelee-17.173 heseHeuee@hme) nQ~
Fme meteer ceW Meer<e& 10 ceW mLeeve yeveeves Jeeues Deve meghej kebhetj
Fme ekeej nQ- 4. kes kebhetj (peeheeve), 5. ceerje (Decesefjkee),
6. ef^efveer (Decesefjkee), 7. efhepe [eSb (efmJedpejueQ[), 8.
nwpesue nsve (pece&veer), 9. Meenerve-II (meToer Dejye) SJeb 10.
mwches[ (Decesefjkee)~ FveceW mes Debeflece leerveeW meghej kebhetj Je<e&
2015 ceW ner mLeeefhele ngS nQ~

peermew-15 : Yeejle kee veJeervelece mebeej Gheen

11 veJebyej, 2015 kees Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve

(ISRO) kes veJeervelece mebeej Gheen peermew-15 (GSAT-15)
kees etjesheere Debleefj#e SpeWmeer kes eWe iegeevee efmLele keew (Kourou)
Debleefj#e keW mes Sefjeve-5 JeerS-227 je@kes kes ceeOece mes
Yetleguekeeefueke mLeeveeblejCe ke#ee (GTO : Geosynchronous
Transfer Orbit) nsleg meheueleehetJe&ke e#esefhele efkeee ieee~
Sefjeve je@kes keer Fme G[eve kes ceeOece mes meToer Dejye kes
Gheen Dejye mew-6yeer (ARABSAT-6B) kee Yeer e#esheCe
efkeee ieee~
peermew-15 Fmejes eje efveefce&le peermew e=bKeuee kee 13Jeeb leLee
kegue 26Jeeb mJeosMeer Yetleguekeeefueke mebeej Gheen nw~ Fmemes hetJe&
peermew e=bKeuee kes 12JeW Gheen peermew-6 kee e#esheCe 27
Deiemle, 2015 kees mJeosMeer e#esheCe eeve peerSmeSueJeer-[er6
eje eernefjkeese mes leLee 11JeW Gheen peermew-16 kee e#esheCe
7 efomebyej, 2014 kees etjesheere Debleefj#e SpeWmeer kes Sefjeve-5
JeerS-221 eje keew, eWe iegeevee mes efkeee ieee Lee~
oerIe& Je=eere Yetleguekeeefueke mLeevebelejCe ke#ee (hesefjpeer-250 efkeceer.
SJeb Sheespeer-35,819 efkeceer.) ceW peermew-15 kes eJesMe kes
yeeo Fmejes keer nemeve efmLele ceemj keb^esue hewefmeefueer (MCF)
eje Fme Gheen kee efveeb$eCe Deheves neLeeW ceW ues efueee ieee Deewj
lelheeele Gheen keer efueefkeJe[ Deheespeer ceesj (SueSSce) kee
Gheeesie kejles ngS Fmekeer ke#ee GVeeve kej Fmes eefceke he mes
YetceOe jsKee mes 36,000 efkeceer. Thej keer Je=eere Yetleguekeeefueke
ke#ee (Circular Geostationary Orbit) ceW mLeeefhele kejeee
ieee~
peermew-15 kees Yetleguekeeefueke ke#ee ceW 93.5 ef[eer hetJeea
osMeeblej hej Jele&ceeve ceW mebeeefuele Fvemew-3A Deewj Fvemew-4B
GheeneW kes meeLe men-DeJeefmLeefle ceW mLeeefhele efkeee ieee nw~
GuuesKeveere nw efke Deye leke Yeejle eje Fvemew e=bKeuee keer eej
heeref{eeW leLee peermew e=bKeuee kes Debleie&le kegue 29 Gheen mLeeefhele
efkeS ieS nQ, efpeveceW mes 13 (Fvemew-3A, Fvemew-4B, Fvemew3C, Fvemew-4A, Fvemew-4CR, peermew-8, peermew-12, peermew10, peermew-7, Fvemew-3D, peermew-16, peermew-6 SJeb mee:
peermew-15) Jele&ceeve ceW mesJee ceW nQ~

peermew-15 : ecegKe leLe

Yeejleere je^ere Gheen eCeeueer (Fvemew/peermew e=bKeuee)
kes veJeervelece GVele mebeej Gheen peermew-15 kee GlLeeheve
(Lift-off) Jepeve 3,164 efkeee. leLee [^eF ceeme 1,440
efkeee. nw~ en Gheen 24 keset-yeQ[ mebeej ^ebmeheeW[jeW kes
meeLe-meeLe ieieve (GAGAN : GPS Aided Geo Augmented Navigation) veerefleYeej (L1 SJeb L5-yeQ[ ceW
mebeefeuele) mes ege nw~
%eeleJe nw efke peermew-8 (ceF&, 2011 ceW e#esefhele) Deewj
peermew-10 (efmelebyej, 2012 ceW e#esefhele Deewj 3,400
efkeee. Jepeveer Yeejle kee Deye leke kee meyemes Yeejer mebeej
Gheen) kes yeeo ieieve veerefleYeej mes ege peermew-15 leermeje
Gheen nw~
peermew-15 Ske keset-yeQ[ yeerkeve (Beacon) mes Yeer ege
nw, pees efke Yet-SberveeDeeW kees Gheen keer Deesj meerke he
mes efveoxefMele kejves ceW meneelee eoeve kejsiee~
Fme Gheen kees Tpee& eoeve kejves nsleg FmeceW leerve 100
AH keer ueerefLeece Deeeve yewefjeeb mebueive keer ieF& nQ pees
6,200 Jee@ #ecelee GheueyOe kejeves Jeeues meewj hewveue mes
eepe& neWieer~
peermew-15 kes mebeej ^emb eheeW[j Fvemew/peermew eCeeueer eje
Jele&ceeve ceW GheueyOe kejeF& pee jner efJeefYeVe mesJeeDeeW keer melelelee
megevf eefele kejWies~ Fme Gheen keer efceMeve DeJeefOe 12 Je<e&
Deekeefuele nw~
Jele&ceeve ceW Yeejleere je^ere Gheen eCeeueer kes lenle meer-yeQ[,
efJemleeefjle meer-yeQ[ leLee keset-yeQ[ kes 220 mes DeefOeke ^ebmeheeW[j
ee es<eevegkej otjmebeej, sueerefJepeve emeejCe, ceewmece hetJee&vegceeve,
Deeheoe esleeJeveer Deewj Keespe SJeb yeeeJe jenle keeeeX Deeefo ceW
mesJeeSb GheueyOe keje jns nQ~
TCAF : keeye&ve Glmepe&ve jeskeves nsleg kees<e

efJeMJe yeQke kes meneesie mes etjeshe kes 4 osMeeW- pece&veer, mJeer[ve,
veeJex Deewj efmJedpejueQ[ eje mebege je^ peueJeeeg heefjJele&ve
meccesueve, 2015 kes henues efove 30 veJebyej, 2015 kees nefjle
ie=n iewme Glmepe&veeW kees kece kejves nsleg efJekeemeMeerue osMeeW kees
meneelee GheueyOe kejeves kes efueS Ske kees<e kes he ceW ermeerSShe
(TCAF : Transformative Carbon Asset Facility) kee
MegYeejbYe efkeee ieee~
Fme kees<e nsleg es eejeW osMe 250 efceefueeve [e@uej kee eejbeYf eke
DebMeoeve kejWies leLee en kees<e Je<e& 2016 mes keee& eejbYe kej osiee~
Fmekes ceeOece mes efJekeemeMeerue osMeeW keer keeye&ve Glmepe&ve keewleer
mebyebOeer henueeW SJeb heefjeespeveeDeeW kees eeslmeeefnle kejves nsleg meneelee
GheueyOe kejeF& peeSieer~
ermeerSSShe kee efeeevJeeve efJeMJe yeQke SJeb Deve eesleeW eje
eoe nesves Jeeues 2 efyeefueeve [e@uej keer $e+Ce SJeb efveJesMe jeefMe kes
ceeOece mes efkeee peeSiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 105

meele Yeejleere he#eer ueeue meteer mes yeenj

Yeejle kes Gejer #es$e ceW eJeeme kejves Jeeues meele Yeejleere
heef#eeeW kees DeeF&etmeerSve (The International Union
for Conservation of Nature-IUCN) ves Deheveer ueeue
meteer mes yeenj kej efoee nw~ Ssmee Fvekes efJeueesheve keer kece
nesleer mebYeeJeveeDeeW kees Oeeve ceW jKe kej efkeee ieee~
ueeue meteer mes yeenj efkeS ieS Yeejleere heef#eeeW kee eJeeme
#es$e cegKele: osMe kee Gejer #es$e nw~ es nQjs[ vee@ (Red
Knot), kejuet (Curlew), meQ[heeFhej, etjsefMeeve
Deesemjkewej (Eurasian Oystercatcher), yeej-su[
iees[efJeu (Bar-Tailed Godwilt), meeRie Jeeuee esye
(Horned Grebe) SJeb kee@ceve heesee[& (Common Pochard)~
OeeleJe nw efke DeeF&etmeerSve keer ueeue meteer ceW efJeMJe kes
Gve heef#eeeW kees Meeefceue efkeee peelee nw, pees efke efJeueesheve
kes keieej hej nesles nQ leLee mebkeemle nesles nQ~ Ske Devegceeve
kes cegleeefyeke 173 mes 180 kes yeere Yeejleere he#eer efJeueesheve
kes keieej hej nQ~

eej jepeeW kes efueS nefjle Yeejle efceMeve kees cebpetjer

peueJeeeg heefjJele&ve Meceve SJeb Jeeefvekeer #es$e eje heee&JejCeere

megOeej kes efueS cegKe he mes je^ere mlej hej Meg efkeS ieS
nefjle Yeejle efceMeve (Green India Mission-GIM) kees 9
Deketyej, 2015 kees osMe kes eej jepeeWceefCehegj, efcepeesjce,
PeejKeb[ SJeb kesjue kes efueS cebpetjer eoeve keer ieF&~
Ge eej jepeeW eje hesMe efkeS ieS mebeeueveeW SJeb mebYeeefJele
keee& eespeveeDeeW keer Jeeef<e&ke eespevee kees eerve Fbef[ee efceMeve keer
je^ere keee&keejer keer otmejer yew"ke ceW mJeerke=efle eoeve keer ieF&~
heebe mes ome Je<eeX keer Ske eespeveeJeefOe kes efueS 90202.68
ueeKe hees kes kegue efJeeere heefjJee kes meeLe Fve eejeW jepeeW keer
mebYeeefJele eespeveeDeeW kees 11195.32 ueeKe hees kes meeLe
eeuet efJee Je<e& kes efueS cebpetjer eoeve keer ieF& nw~
Fve eej jepeeW ceW eespeveeJeefOe kes oewjeve kegue 108335 nskesej
Jeve SJeb iewj-Jeve #es$e efueS peeSbies~ FmeceW mes peneb 81939
nskesej JeveeW kes IevelJe kees yesnlej yeveeee peeSiee, JeneR 16396
nskesej Jeve veS #es$eeW kes efueS Gheeesie ceW ueeS peeSbies~
eespeveeJeefOe kes efueS jepeeW kes 81,233 heefjJeejeW kees meewj
Gheece, yeeeesiewme leLee Sueheerpeer pewmes Jewkeefuheke Tpee& GhekejCe
Yeer GheueyOe kejJeeS peeSbies~

hebpeeye ceW JneF heueeF& ves ve keer kee@ve keer hemeue

cee$e Ske mes oes mesceer. uebyes G<Ce keefyebOeere SJeb Ghees<Ce keefyebOeere
#es$eeW ceW heeS peeves Jeeues keer JneF heueeF& ves Je<e& 2015 ceW
hebpeeye ceW keheeme keer oes-efleneF& hemeue kees ve kej efoee,
efpememes ueieYeie 42,000 kejes[ hees kee vegkemeeve ngDee~
Gej Yeejle ceW hetjs Je<e& heeee peeves Jeeuee JneF heueeF& veeceke

en keer efJeMes<e he mes keheeme SJeb meefypeeeW keer hemeue kees

vegkemeeve henbgeelee nw~ en keer heewOeeW mes efeheke kej Gvekes
peerefJele TlekeeW mes hees<eCeere Deke& kees etme ueslee nw, efpememes
Gvekeer heefeeeb heerueer he[kej ve nes peeleer nQ~ meeLe ner Fmekes
eje Glmeefpe&le efkeS peeves Jeeues iee{s Deewj efeheefehes lejue heoeLe&
kes keejCe heewOeeW keer yeenjer melen hej hehebto pece peeleer nw Deewj
ekeeMe mebMues<eCe keer efeee ceW yeeOee henbgeleer nw~ efpememes hemeue
ve nes peeleer nw~
peevekeejeW kes Devegmeej pewJe heevleefjle keheeme keer mebkej epeeefleeeW
keer DeefOekelee SJeb GJe&jkeeW kes DeefOeke eeesie mes Kej-heleJeej keer
Je=ef mes JneF-heueeF& keereW keer mebKee ye{leer nw Deewj ye[er
mebKee ceW es hemeueeW hej nceuee kejles nQ~
keerveeMekeeW kes DeefOeke eeesie mes Jes ueeYekeejer keer Yeer ceejs peeles
nQ, pees eeke=efleke he mes JneF-heueeF& kees efveebe$f ele kejles nQ~
JneF-heueeF& kees efveebef$ele kejves kes efueS en DeeJeMeke nw efke
keerveeMekeeW kes eYeeJe mes Gve ueeYekeejer keereW keer yeeeee peeS,
pees eeke=efleke he mes JneF heueeF& keer mebKee kees 50 mes 60
leke efveebef$ele kejles nQ~ Fmekes DeueeJee heeveer keer yeewej, veerceDejb[er-ceueer Deeefo kes lesue mes leweej Ieesue kes ef[keeJe, esuees
efmkeer ^whe, efjheuesefkeJe Meer kes eeseie SJeb meeyegve kes Ieesue mes
ef[keeJe Deeefo mes Yeer yeeeJe efkeee pee mekelee nw~

efJeMJe kee meyemes ye[e meruesjsj mebueeve mebeb$e

pece&veer kes eerhemeJeeu[ ceW efmLele efJeMJe kes meyemes ye[s meruesjsj
mebueeve mebeb$e JeW[suemerve 7 Skeme kees eeuet kejves keer eefeee
Jew%eeefvekeeW eje Meg kej oer nw~ Fmes veeefYekeere mebueeve Tpee& keer
efoMee ceW Ske cenJehetCe& keoce ceevee pee jne nw~
Fme mebeb$e mes peg[s efJeMJe kes Jew%eeefvekeeW kee en ceevevee nw efke en
mebeb$e veeefYekeere mebueeve efJeegle keer mebkeuhevee kees meekeej kej
mekelee nw, keeeWefke FmeceW 30 efceve mes DeefOeke mecee leke
hueepcee kees iece& jKeves eeveer meghej ne@ yeveeS jKeves ceW meheuelee
eehle ngF& nw~ OeeleJe nw efke veeefYekeere mebueeve efJeegle keer meyemes
ye[er mecemee hueepcee kees peeoe osj leke meghej ne@ yeveeS
jKevee neslee nw~ en mecemee Fme mebueeve mebeb$e mes otj nesieer~

ietieue ves efJekeefmele efkeee jQke yesve

JewefMJeke mee& Fbpeve kes he ceW efJeKeele ietieue ves jQke yesve kes
efJekeeme ceW meheuelee eehle keer nw Deewj Fmes ke=ef$ece yegef kes he
ceW DeefYeefnle efkeee nw~ en jQke yesve Gve DeodYegle SJeb Demhe
eMveeW kee meJee&efOeke mener meceeOeeve emlegle kejsiee, pees hets peeles
nQ~ meeLe ner en eMve mes meboefYe&le meJee&efOeke Gefele JesyemeeF kee
efuebke Yeer GheueyOe kejJeeesiee~
OeeleJe nw efke efJeMJe ceW eefleefove lekejeryeve 3.5 Dejye ueesie
Deheves eMveeW kes efueS ietieue mee& kejles nQ~ keg eMve DeodYegle
SJeb Demhe nesles nQ, efpevekee meJee&efOeke Gheege peJeeye jQke yesve
osiee~
jQke yesve Ske Ssmeer eCeeueer nw, efpemeceW peefue ee Demhe MeyoeW
kees Jeskej ceW heefjJeefle&le kejves kes efueS Gme ke=ef$ece yegef kee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 106

Gheeesie efkeee peelee nw, efpemes kechetj Deemeeveer mes mecePe ueslee
nw~ Fme eCeeueer ceW henues keer ieF& ieueefleeeW kees megOeejves keer
iebgpeeFMe jnleer nw~
meghej yuewke Oeeleg kee efvecee&Ce
SefMeeeF& PeeRiegj (Asian Beetle) mes esjCee ueskej meGoer
Dejye kes efkebie Deyoguuee efJe%eeve SJeb eeweeseif ekeer efJeMJeefJeeeuee
kes Jew%eeefveke Sbef[^ee ewsueeseer Deewj Gvekes meeefLeeeW ves meghej
yuewke Oeeleg kes efvecee&Ce ceW meheuelee eehle keer nw~ en Deye
leke %eele meyemes DeefOeke keeueer Oeeleg nw~ OeeleJe nw efke
DeYeer leke kee meyemes keeuee Oeeleg keeye&ve vewvees etye Lee~
Jew%eeefvekeeW ves vewvees je@[ (Nano rods) keer Fme meghej yuewke
Oeeleg kee efvecee&Ce efkeee nw, pees efke Me Je Fbeejs[ mheske^ce
kes 99 ekeeMe kees DeJeMeesef<ele kej uesves ceW me#ece nw~
Flevee ner veneR, DeYeer leke %eele meyemes keeueer Oeeleg keeye&ve
vewvees detye keer leguevee ceW en 26 DeefOeke ekeeMe DeJeMeese<f ele
kej uesleer nw~

kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer nQ yeerceeefjeeb

DeeegJexo kes Gme efmeeble keer hegef Deye meerSmeDeeF&Deej kes

Jew%eeefvekeeW ves Yeer kej oer nw, efpemeceW en kene ieee nw efke Mejerj ceW
nesves Jeeueer yeerceeefjeeb cegKele: kehe, efhee SJeb Jeele oes<eeW mes nesleer
nQ~ DeeegJexo kes Fme hegjeves efmeeble hej meerSmeDeeF&Deej keer
nwojeyeeo efmLele eeesieMeeuee meWj hee@j mesueguej SJeb cee@ueerkeetuej
yeeeesuee@peer (meermeerSceyeer) kes Jeefj Jew%eeefveke Lebieejepe ves Deheves
meeefLeeeW kes meeLe MeesOe efkeee, efpemekes lenle 3400 ueesieeW keer
peerve mebjevee kee DeOeeve efkeee ieee~ meYeer ueesieeW keer pesvesefke
mebjevee leerve efkemce keer heeF& ieF&, pees efke kehe, efhee SJeb Jeele
oes<e kes DeeegJexefoke efmeeble kee meceLe&ve kejleer nw~
Jew%eeefvekeeW ves Deheves MeesOe ceW 52 Ssmes peerve efeefle efkeS,
efpevekeer Jepen mes ueesieeW ceW kehe, efhee SJeb Jeele oes<e keer efJeke=efleeeb
heveheleer nQ~
OeeleJe nw efke yebieueg kes meer-[wke eje kehe, efhee SJeb Jeele
oes<eeW keer peebe kes efueS Ske mee@HeJesej Yeer leweej efkeee ieee nw,
efpemes Deeegmee@he veece efoee ieee nw~

ogue&Ye Jeeejme Jeer[erheerJeer

kegojleer meheeF&keceea kens peeves Jeeues efJeueghle nes jns efieeW kees
yeeeves kes GsMe mes Yeejle mejkeej kes mJeemLe SJeb keueeCe
ceb$eeuee ves heMegDeeW kees oer peeves Jeeueer oo& efveJeejke oJee
ef[keueeshesveske (Diclofenac) hej eefleyebOe ueieeS peeves kes
efveoxMe efoS nQ~ OeeleJe nw efke Fme oJee kes mesJeve kes yeeo heMeg
keer ceewle nes peeves hej Gme heMeg kee ceebme efieeW eje KeeS peeves mes
Gvekeer ceewle nes peeleer Leer~
heMeg kes ceebme kes peefjS Fme oJee kes Ieeleke jmeeeve efieeW kes
Mejerj ceW henbge kej Gvekes efke[veer Deewj efueJej kees OJemle kej osles
nQ, efpememes Gvekeer ceewle nes peeleer nw~

erkee peefvele heeseuf eees kes ogue&Ye Jeeejme Jeer[erheerJeer (Vaccine

Derived Polio virus-VDPV) keer heneeve iele efoveeW efouueer ceW
Ske {eF& Je<e& kes yeeueke ceW keer ieF&~ yees kee Gheeej kejvee he[e~
heer-2esCeer kee en Jeeejme heesefueees kes leerve JeeejmeeW ceW meJee&efOeke
MeefeMeeueer ceevee peelee nw leLee Je<e& 1999 ceW Yeejle ceW meJe&eLece
Fmeer Jeeejme kee Gvcetueve ngDee Lee~
OeeleJe nw efke 27 ceee&, 2014 kees Yeejle kees heesefueees cege
osMe Ieesef<ele efkeee pee egkee nw, efkebleg DeYeer Fmekes mebYeeefJele Kelejs
kees osKeles ngS 30 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW keWere
mJeemLe ceb$eer pes. heer. vee eje FvewefkeJess[ heesefueees erkee
(Inactivated Polio Vaccine-IPV) keer MegDeele keer ieF&,
pees efke oesyeeje heesefueees nesves keer mebYeeJevee kees meceehle kejsiee~

Ghesef#ele G<CekeefyebOeere jesieeW keer jeskeLeece ceW meheuelee

ef[keueeshesveske hej eefleyebOe

OeeleJe nw efke efie mebj#eCe mes peg[s peevekeejeW kes Devegmeej Yeejle
ceW efJeiele 12 Je<eeX ceW efieeW keer mebKee ceW 97 keer keceer DeeF&
nw Deewj Jes efJeueesheve kes keieej hej henbge egkes nQ~ Yeejle ceW heeF&
peeves Jeeueer efieeW keer meYeer 10 epeeefleeeW hej efJeueesheve kee
Keleje ceb[je jne nw~
Fme keceer kes heers oes ecegKe keejCe nQ~ henuee- Yeespeve ee ceW
ef[keueeshesveske kee eYeeJe, otmeje- efieeW kes DeeJeeme ceW keceer Je
ye{e ngDee eot<eCe~

efJeMJe mJeemLe mebie"veeW, je^ere mejkeejeW SJeb oJee kebheefveeeW kes

meefcceefuele eeemeeW mes Ghesef#ele G<CekeefyebOeere jesieeW (Neglected
Tropical Diseases-NTD) keer jeskeLeece ceW JewefMJeke mlej hej
meheuelee efceueer nw~ Deeerkee, SefMeee, uewefve Decesefjkee ceW Fme
ekeej kes jesieeW, efpevekeer ehes ceW Deeves mes DebOeeheve, efJehelee
SJeb DeMeelee keer efMekeeele nesleer Leer, kees efveebef$ele kejves ceW
meheuelee eehle ngF& nw~
OeeleJe nw efke Ghesef#ele G<CekeefyebOeere jesieeW (Neglected
Tropical Diseases-NTD) ceWW JewefJeOe mecetn keer mebeeceke
yeerceeefjeeW kees meefcceefuele efkeee peelee nw~ es yeerceeefjeeb G<Ce SJeb
Ghees<Ce keefyebOeere #es$eeW kes ueieYeie 149 osMeeW ceW heeF& peeleer nQ
leLee JewefMJeke mlej hej Fve mes eYeeefJele ueesieeW keer mebKee Ske
Dejye mes Yeer DeefOeke nw~
OeeleJe nw efke Ghesef#ele G<CekeefyebOeere jesieeW kee eeme Jen iejerye
leyekee DeefOeke yevelee nw, efpevekes heeme Meeweeuee SJeb mJelee
keer heee&hle megefJeOeeSb veneR nesleer nQ~
mcejCe jns efke Je<e& 2012 kes uebove Iees<eCeehe$e ceW peneb Je<e&
2020 leke 10 Ghesef#ele G<CekeefyebOeere jesieeW kes Gvcetueve kee
ue#e jKee ieee Lee, JeneR Fmekes efueS JewefMJeke mJeemLe SJeb
efJekeeme mebie"veeW, je^ere mejkeejeW leLee oJee kebheefveeeW mes meceefvJele
eeemeeW kee Deeeve efkeee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 107

Jeer-20 : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese osMe

l

8 Deketyej, 2015 kees peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle megYese 20

osMeeW kes efJee cebe$f eeeW kes mecetn Jeer-20 (V-20 : The Vulnerable
Twenty Group) keer GodIeeve yew"ke ueercee (hes) ceW Deeeesefpele
keer ieF&~ Fme yew"ke ceW Fme mecetn kes meYeer meome osMeeW kes efJee
cebef$eeeW ves eefleYeeie efkeee~ Jeer-20 mecetn kes meome osMe nQ
Deheieeefvemleeve, yeebiueeosMe, yeejyes[e@me, Yeteve, keesmeefjkee,
FefLeeesefheee, Ieevee, kesvee, efkeefjyeeleer, ces[eieemkej, ceeueoerJe,
vesheeue, efheueerheeRme, jJeeb[e, meW uetefmeee, lebpeeefveee, efleceesjuesmles, legJeeuet, JevegDeeleg Deewj efJeSleveece~
Jeer-20 mecetn kee GsMe peueJeeeg heefjJele&ve kes og<eYeeJeeW mes Fve
osMeeW kes mece#e GlheVe Yeer<eCe mecemeeDeeW kee meceeOeeve kejves nsleg
mebmeeOeve pegevee leLee Deeweeseif eke SJeb GYejleer DeLe&JeJemLeeDeeW hej
Jewef eke leeheve kes efJe lJeefjle keee&Jeener nsleg oyeeJe [euevee nw~
Jeer-20 mecetn keer GodIeeve yew"ke keer DeOe#elee efheueerheeRme kes
efJee ceb$eer meerpej hegjerefmecee (Cesar Purisima) eje keer ieF&~

INDC : peueJeeeg heefjJele&ve hej Yeejle kes DeefYeesle eesieoeve

l

1 Deketyej, 2015 kees Yeejle eje peueJeeeg heefjJele&ve kes

meboYe& ceW Deheves DeefYeesle je<^ere efveOee&efjle eesieoeve (INDC :
Intended Nationally Determined Contribution) mebyebOeer
omleeJespe yee@ve ceW peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je<^ hejsKee
DeefYemecee (UNFCCC : UN Framework Convention
on Climate Change) kees emlegle efkeS ieS Deewj FvnW ieebOeer
peebleer kes DeJemej hej 2 Deketyej, 2015 kees veF& efouueer ceW
Ieesef<ele efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Jeejmee ceW 2013 ceW ngS mebege je<^ peueJeeeg
heefjJele&ve meccesueve (COP 19) ceW meYeer osMeeW mes 2015 ceW hesefjme
ceW nesves Jeeues meccesueve (COP 21; 30 veJebyej-11 efomebyej,
2015) kes hetJe& Deheves-Deheves DeeF&Sve[ermeer leweej kej emlegle
kejves kes efueS kene ieee Lee leeefke peueJeeeg heefjJele&ve hej meYeer
osMeeW keer je<^ere mlej hej JeeveyeleeDeeW kees mecesefkele kej hesefjme
ceW veS Debleje&<^ere peueJeeeg heefjJele&ve mecePeewles hej nmlee#ej kee
ceeie& eMemle nes~
DeeF&Sve[ermeer ue#eeW kees emlegle kejves keer efleefLe henues 31 ceee&,
2015 leke Leer (efmJedpejueQ[ 27 hejJejer, 2015 kees Fmes
emlegle kejves Jeeuee henuee osMe Lee) efpemes 1 Deketyej, 2015
leke kes efueS ye{e efoee ieee Lee~
leodvegmeej Yeejle eje [s[ueeFve mes keg ner mecee hetJe& 38 he=<"eW
ceW efJemleeefjle Dehevee DeeF&Sve[ermeer emlegle efkeee ieee, efpemekes
cenJehetCe& leLe Fme ekeej nQ

: hejbhejeDeeW Deewj mebj#eCe SJeb meblegueve

kes cetueeW hej DeeOeeefjle mJemLe Deewj melele peerJeve Mewueer kee
eefleheeove leLee emeej kejvee~
(ii) mJe DeeefLe&ke efJekeeme : DeeefLe&ke efJekeeme kes mecevegheer
mlej hej Deve osMeeW eje Deye leke DevegmejCe efkeS ieS
ceeie& hej eueves kes mLeeve hej Ske peueJeeeg Devegketue Deewj
mJelej ceeie& Deheveevee~
(iii) Glmepe&ve leerelee ceW keceer : osMe kes mekeue Iejsuet Glheeo
(GDP) keer Glmepe&ve ienvelee (Emission Intensity) kees
Je<e& 2030 leke 2005 kes mlejeW mes 33 mes 35 eefleMele
leke kece kejvee~
(iv) iewj-peerJeeMce DeeOeeefjle efJeegle kes efnmmes ceW Je=e
f : eeweeseif ekeer
kes nmleeblejCe Deewj nefjle peueJeeeg efveefOe (GCF : Green
Climate Fund) meefnle kece ueeiele kes Debleje&<^ere efJee
keer meneelee mes Je<e& 2030 leke ueieYeie 40 eefleMele
efJeegle Tpee& keer mebeeer mebmLeeefhele #ecelee iewj-peerJeeMce
FOeve DeeOeeefjle Tpee& mebmeeOeveeW mes eehle kejvee~
(v) keeye&ve efmebke ceW DeefYeJe=ef : Je<e& 2030 leke Deefleefje
JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe kes ceeOece mes 2.5 mes 3 efyeefueeve
ve keeye&ve [eFDee@kemeeF[ (CO2) mecelegue Deefleefje keeye&ve
eme (Carbon Sink) me=efpele kejvee~
(vi) Devegketueve : peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle mebJesoveMeerue #es$eeW,
efJeMes<ekej ke=ef<e, peue mebmeeOeve, efnceeueeer #es$e, leere
#es$eeW, mJeemLe Deewj Deeheoe eyebOeve ceW efJekeeme keee&eceeW ceW
efveJesMe ye{ekej peueJeeeg heefjJele&ve kes eefle yesnlej he mes
Devegketueve kejvee~
(vii) efJee eyebOeve : Dehesef#ele mebmeeOeveeW Deewj mebmeeOeve Deblejeue
kes Deeueeske ceW Gheeg&e GheMeceve Deewj Devegketueve keej&JeeFeeW
nsleg Iejsuet mebmeeOeve Deewj efJekeefmele osMeeW mes veF& SJeb Deefleefje
efveefOeeeb pegevee~
(viii) eeweesefiekeer nmleeblejCe SJeb #ecelee efvecee&Ce : #eceleeDeeW kee
efvecee&Ce kejvee leLee Yeejle ceW mecegVele peueJeeeg eeweesefiekeer
kes MeerIe emeej leLee Ssmeer YeeJeer eeweesefieefkeeeW kes efueS
mebege meneesieelceke DevegmebOeeve SJeb efJekeeme nsleg Iejsuet
{ebee leLee Debleje&<^ere JeemlegefMeuhe kee me=peve kejvee~
Gheeg&e kes Deefleefje Yeejle eje keke& jsKee Deewj cekej jsKee kes
ceOe efmLele meYeer meewj Tpee& mece= osMeeW kes Ske JewefMJeke meewj
ie"yebOeve, DeeF&SveSmeheerS (INSPA : International Agency
for Solar Policy and Application) kee eejbYe kejves kee Yeer
efveCe&e efueee ieee~ Fmekee MegYeejbYe COP 21 kes oewjeve 30
veJebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer ceesoer eje hesefjme ceW efkeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje Deheves DeeF&Sve[ermeer kes lenle
emlegle Glmepe&ve ienvelee kece kejves kee ue#e Deye leke Yeejle
eje mJewefke leewj hej Ieesef<ele ue#e (2020 leke 2005 kes
mlej mes peer[erheer keer Glmepe&ve ienvelee ceW 20 mes 25 eefleMele keer
keceer ueevee) mes 75 eefleMele DeefOeke nw~ Fmemes 3.59 efyeefueeve
ve CO2 mecelegue Glmepe&ve kees jeskee pee mekesiee~
Yeejle ves 2005 mes 2010 kes ceOe peer[erheer keer Glmepe&ve
leerelee ceW 12 eefleMele keer keceer keer nw leLee mebege je<^
heee&JejCe keee&ece (UNEP) keer Glmepe&ve Deblejeue efjhees&
(i) melele peerJeveMewueer

osMe ceW Deemexefveke eot<eCe

Deemexefveke eot<eCe osMe ceW Kelejveeke {bie mes ye{ jne nw leLee
12 jepe iebYeerj he mes Fmekeer ehes ceW nQ~ en leLe Fme
efjhees& ceW meeceves Deeee nw, pees efke meefeJeeW eje keW
mejkeej kees meeQheer ieF& nw~
efjhees& kes Devegmeej osMe ceW 7.04 kejes[ ueesie Deemexevf eke
eot<eCe mes eYeeefJele nQ leLee 3 ueeKe ueesie Deemexevf eke eot<eCe mes
peg[ s jesieeW mes emle nQ~ FveceW mes 30 iejerye Je kegheese<f ele nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 108

2014 ceW Yeejle kees Deheves

mJewefke ue#e kees eehle kejves kes ceeie& hej Deemej osMeeW ceW Ske
kes he ceW ceevelee oer ieF& nw~
Yeejle eje Je<e& 2022 leke veJeerkejCeere Tpee& kee ue#e
ye{ekej 175 GW kej efoee ieee nw efpemeceW 100 GW meewj
Tpee&, 60 GW heJeve Tpee&, 10 GW yeeeesceeme Tpee& leLee 5
GW ueIeg peueefJeegle Meeefceue nQ~ Fmekes heuemJehe 326
efceefueeve ve CO2 mecelegue eefleJe<e& Glmepe&ve ceW keceer nesieer~

veemee : cebieue en hej peue eJeen keer Iees<eCee

(Emission Gap Report),

efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee MegYeejbYe

5 Deketyej, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe
ceb$eer pes. heer. vee eje meeJe&Yeewefceke erkeekejCe nsleg meceeye
he mes ueef#ele keee&ece efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe kee
MegYeejbYe efkeee ieee~
l
efceMeve FbOeveg<e kes lenle Je<e& 2020 leke osMe kes 90 eefleMele
mes DeefOeke yeeeW kee hetCe& erkeekejCe kejeves kee ue#e jKee ieee
nw~ Fme keee&ece kes peefjS meYeer yeeeW kees DeeJeMeke 7 erkes
ueieevee megefveefele efkeee peeSiee efpemeceW ef[hLeerefjee (Diptheria),
keeueer Keebmeer (Whooping Cough), efvesme (Tetanus),
hees e f u eees (Polio), lehes e f o ke (Tuberculosis), Kemeje
(Measles) Deewj nsheseFefme yeer (Hepatitis B) Meeeefceue nQ~
l
efceMeve FbOeveg<e kee DeveeJejCe 25 efomebyej, 2014 kees
eLece je^ere megMeemeve efoJeme kes DeJemej hej efkeee ieee Lee
leLee Fmekes eLece ejCe kee henuee oewj osMe kes 28 jepeeW kes
201 Ge eeLeefcekelee efpeueeW ceW 7 Deewue, 2015 (efJeMJe
mJeemLe efoJeme) mes Ske mehleen mes DeefOeke mecee kes efueS
eueeee ieee Lee~ lelheeele Fmekes leerve Deewj oewj ceF&, petve
SJeb pegueeF&, 2015 ceW 7 leejerKe mes Ske mehleen mes DeefOeke
mecee leke efeeeefvJele ngS Les~
l
efceMeve FbOeveg<e kes efleere ejCe ceW osMe kes 352 efpeueeW kees
eeefvele efkeee ieee nw efpemeceW 279 ceOe eeLeefcekelee efpeues,
Gej-hetJeea jepeeW kes 33 efpeues leLee eLece ejCe kes 40 efpeues
Meeefceue nQ, efpeveceW erkeekejCe mes t ieS yeeeW keer Ske ye[er
mebKee kee helee euee Lee~ Fme ejCe ceW 2 Je<e& mes ess yeeeW
Deewj ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW keer meele erkee efveJeejCeere jesieeW mes
eeflej#ee nsleg hetCe& erkeekejCe kee ue#e jKee ieee nw~
efJeefMe leLe
l
GuuesKeveere nw efke osMe ceW peneb 2009 ceW 61 eefleMele yeeeW
kee erkeekejCe ngDee Lee, JeneR 2013 ceW yeeeW ceW erkeekejCe
keJejspe ye{kej 65 eefleMele kes mlej hej ner henbg ee pees efke
cee$e 1 eefleMeleebke keer Jeeef<e&ke keJejspe Je=e
f oMee&lee nw~
l
Fmes osKeles ngS Je<e& 2020 leke yeeeW kes hetCe& erkeekejCe
keJejspe kees eehle kejves kes efueS FmeceW 5 eefleMeleebke Deewj
DeefOeke keer lJeefjle Je=e
f oj eehle kejves nsleg efceMeve cees[ ceW
FbOeveg<e keee&ece eueeee pee jne nw~ Fmekes ceeOece mes 65
eefleMele kes keJejspe kees 90 eefleMele mes Thej henbg eeves kee
ue#e nw leLee FmeceW Yeejle kes meeJe&Yeewecf eke erkeekejCe keee&ece
kes lenle meYeer erkes efve:Meguke GheueyOe kejeS peeSbies~
l

28 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer veemee

(NASA) eje cebieue en hej peue eJeen keer Keespe keer Iees<eCee
keer ieF&~
veemee kes ceeme& efjkee@veWefmeSbMe Dee@efye&j (MRO; ceee&, 2006
mes cebieue en keer ke#ee ceW meefee Debleefj#e eeve) mes ueer ieF&
lemJeerjeW kes DeOeeveeW kes DeeOeej hej veemee ves en hegef keer nw efke
Fme en hej Keejs heeveer keer yenleer OeejeSb GheefmLele nQ~
cebieue en hej peue eJeen keer Keespe mes mebyebefOele MeesOehe$e efJe%eeve
peve&ue vesej efpeeesmeeFbme (Nature Geoscience) ceW Yeer ekeeefMele
ngDee nw efpemes vesheeueer cetue kes Decesefjkeer Jew%eeefveke uegpeW DeesPee
Deewj Gvekes meneesieer MeesOekelee&DeeW eje leweej efkeee ieee nw~
uegpeW DeesPee kes vesle=lJe ceW ner MeesOekelee&DeeW keer erce ves ceeme&
efjkee@veWefmeSbMe Dee@efye&j kes neF&jeFpe (Hi RISE : High Resolution Imaging Science Experiment) veerefleYeej mes eehle
efe$eeW mes meyemes henues 2011 ceW cebieue en keer {ueeveeW hej ienjer
Deewj mebkejer OeeefjeeW keer Keespe keer Leer~
Fve OeeefjeeW ceW peueeesefpele ueJeCeeW keer GheefmLeefle heeS peeves kes
DeeOeej hej ner Jew%eeefvekeeW ves eneb peue eJeen keer hegef keer nw Deewj
en ceevee nw efke es Oeeefjeeb Keejs peue kes eJeen kees oMee&leer nQ~
%eeleJe nw efke hetJe& ceW cebieue en hej peces ngS (efnce he ceW) heeveer
keer GheefmLeefle kes ner mebkesle efceueles jns nQ leLee melen hej lejue
peue keer GheefmLeefle keer Keespe henueer yeej keer ieF& nw~
cebieue en hej Keejs peue eJeen keer hegef kes yeeo 9 Dekeyt ej,
2015 kees Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee ves Deieues 25 Je<eeX ceW
peveea t ceeme& efceMeve kes lenle cebieue en hej ceeveJe yeefmleeeb yemeeves
keer ef$emlejere eespevee leweej kejves keer Iees<eCee keer nw~
GuuesKeveere nw efke veemee cebieue en keer efceer kees he=LJeer hej ueeves
keer keesefMeMe ceW Yeer ueiee ngDee nw~ Fme heefjeespevee kees js[ [^wieve
veece efoee ieee nw leLee Fme DeefYeeeve keer MegDeele 2022 ceW nes
mekeleer nw~

heerSmeSueJeer-meer30/Sm^esmew efceMeve
l

28 efmelebyej, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve

(PSLV : Polar Satellite Launch Vehicle) keer 31JeeR G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer30 (PSLV-C30) kees eernefjkeese (DeebOe
eosMe) efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SDSC-SHAR) mes megyen 10:00 yepes e#esefhele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer30 keer en ueieeleej 30JeeR meheue G[eve jner
efpemekes lenle Yeejle keer yeng lejbieowOe& Debleefj#e JesOeMeeueeSm^esmew (Multi Wavelength Space ObservatoryASTROSAT) kees 6 efJeosMeer GheeneW kes meeLe YetceOe jsKee mes
6 ef[eer PegkeeJe hej 644.6651.5 efkeceer. ke#ee (Low
Earth Equatorial Orbit) ceW e#esefhele efkeee ieee~
Fve meeleeW GheeneW kee kegue efuehe-Dee@he Jepeve (e#esheCe kes
mecee GlLeeheve Yeej) 1,631 efkeee. Lee Deewj Fme keejCe Fme

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 109

l
l

G[eve ceW heerSmeSueJeer kes meyemes Yeejer SkemeSue (XL) mebmkejCe

kee eeesie efkeee ieee~ SkemeSue Jepe&ve ceW heerSmeSueJeer keer en
10JeeR G[eve Leer~
Sm^esmew (ASTROSAT)
1513 efkeee. efuehe Dee@he Jepeve ([^eF& ceeme-1470 efkeee.)
Jeeueer en Keieesueere MeesOe kees meceefhe&le JesOeMeeuee he=LJeer keer
efveeueer efveke YetceOejsKeere ke#ee (Low Earth Near
Equatorial Orbit) ceW ueieYeie 650 efkeceer. keer TbeeF& hej
mLeeefhele keer ieF& nw~
Sm^ems ew kes meheue e#esheCe kes meeLe Yeejle Deye Decesejf kee,
me, peeheeve Deewj etjesheere mebIe kes Ssmes efJeefMe< keueye ceW
Meeefceue nes ieee nw efpevneWves Deheveer Debleefj#e JesOeMeeuee mLeeefhele
keer nw~ %eeleJe nw efke eerve Yeer Fme efoMee ceW DeYeer eeemejle nw~
Fme Jew%eeefveke Gheen efceMeve kee GsMe nceejs yeeeb[
(Universe) keer DeefOeke efJemle=le Deewj yesnlej peevekeeefjeeb
GheueyOe kejevee nw~ Sm^esmew keer Deveve efJeMes<eleeDeeW ceW mes
ecegKe efJeMes<elee Fmekee Ske Skeue Gheen kes meeLe efJeefYeVe
Keieesueere efheb[eW kes mecekeeefueke yeng-lejbieowOe& efvejer#eCeeW ceW
meceLe& nesvee nw~ Sm^esmew yeeeb[ kee hee&Jes#eCe efJeegle egbyekeere
(Electr-omagnetic) mheske^ce kes Me (Optical),
hejeyeQieveer (Ultraviolet) leLee efvecve SJeb Ge Tpee& SkemeefkejCe #es$eeW ceW kejsiee peyeefke DeefOekeebMe Deve Jew%eeefveke
Gheen lejbieowOe& yeQ[ kes meerefcele jWpe ceW ner efvejer#eCeeW ceW
me#ece nesles nQ~
Sm^esmew keer efceMeve DeJeefOe 5 Je<e& Deekeefuele keer ieF& nw~
Sm^esmew kes 5 cegKe Jew%eeefveke veerefleYeej nQ
(a) Deu^eJeeeues Fcesepf ebie seuf emkeeshe (UVIT : Ultraviolet
Imaging Telescope)
(b)
(c)
(d)
(e)

ueepe& Sefjee Skeme-js eheesMe&veue keeGbj (LAXPC :

Large Area X-ray Proportional Counter)
mee@he Skeme-js sefuemkeeshe (SXT : Soft X-ray
Telescope)
kew[efceece efpebke suegjeF[ Fcespej (CZTI : Cadmium
Zinc Telluride Imager)

mkewefvebie mkeeF& cee@veerj (SSM : Scanning Sky

Monitor)

44.4 ceerj Tbes Deewj 320.2 ve Jepeveer heerSmeSueJeermeer30 kes efuehe-Dee@he kes ueieYeie 22 efceve yeeo Sm^esmew
Gheen e#esheCeeeve kes elegLe& ejCe mes he=Leke neskej Deheveer ke#ee
ceW meheueleehetJe&ke mLeeefhele nes ieee efpemekes heMeele 3 efceve kes
Yeerlej Mes<e meYeer menee$eer GheeneW kee he=LekekejCe Yeer hetje nes
ieee~
Sm^ewmew kes meeLe heerSmeSueJeer-meer30 eje e#esefhele 6 efJeosMeer
Gheen Fme ekeej nQ
(i) eej Decesefjkeer uescetj (LEMUR) vewvees Gheen
(ii) Fb[esvesefMeee kee ueeheeve-S 2 (LAPAN-A2)
(iii) kevee[e kee SveSueSme-14 (F&Jeer 9)

heerSmeSueJeer-meer30 keer Fme meheue G[eve kes lenle en henuee

DeJemej nw peye Fmejes eje Decesefjkee kes GheeneW kee JeeefCeefpeke
e#esheCe efkeee ieee~

je<^ere mJeemLe eesheeFue, 2015

22 efmelebyej, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe
ceb$eer pes.heer. ve[d[e eje Je<e& 2015 kee je<^ere mJeemLe eesheeFue
(NHP) peejer efkeee ieee~
l
SveSeheer, 2015 kes Devegmeej Yeejle ceW mJeemLe hej mejkeejer
Jee peer[erheer kes eefleMele kes he ceW keeheer kece nw~ osMe ceW
mJeemLe hej kegue Jee peer[erheer kee 5 eefleMele nw efpemekee 80
heermeoer DeeG Dee@he hee@kes Jee (heefjJeejeW kee Jee) nw~
l
peer[erheer kes eefleMele kes he ceW mJeemLe hej mejkeejer (meeJe&peefveke)
Jee 2012-13 ceW cee$e 1.08 eefleMele nw leLee FmeceW 200910 mes keesF& efJeMes<e heefjJele&ve veneR ngDee nw~ mJeemLe hej kegue
mejkeejer Jee ceW keW-jepe Yeeieeroejer 2012-13 ceW 33:67
kes mlej hej Leer leLee keW kee Yeeie Fme meboYe& ceW efJeiele Je<eeX ceW
kece neslee ieee nw~ mJeemLe hej eefle Jeefe mejkeejer Jee efyenej
SJeb PeejKeb[ ceW vetvelece nw peyeefke ieesJee Deewj hetJeexej jepeeW ceW
en meyemes DeefOeke nw~
l
2011-12 ceW DeeG Dee@he hee@kes efeefkelmee Jee Menjer #es$eeW
ceW 146 . leLee eeceerCe #es$eeW ceW 95 . eefle Jeefe eefle ceen
Lee~ meYeer jepeeW ceW kesjue ceW en meJee&efOeke Lee~
l
2013-14 ceW ueieYeie 22 kejes[ Jeefe efkemeer ekeej kes
mJeemLe yeercee mes Deeeefole Les pees efke osMe keer kegue pevemebKee
kee cee$e 18 eefleMele nw~
efJeefMe leLe
l
SveSeheer, 2015 kes Devegmeej osMe ceW eefle 61 npeej
JeefeeeW hej Ske mejkeejer Demheleeue (eefle 1833 JeefeeeW
hej Ske yes[) keer GheueyOelee nw~ eleske ueieYeie 11 npeej
JeefeeeW hej Ske SueeshewefLeke [e@kej GheueyOe nw~ osMe ceW
9.4 ueeKe SueeshewefLeke efeefkelmeke, 1.54 ueeKe oble
efeefkelmeke Deewj 7.73 ueeKe Deeeg<e efeefkelmeke (efpeveceW
mes DeeOes mes DeefOeke DeeegJexo kes nQ) nQ~
l
Jele&ceeve ceW osMe ceW efeefkelmee kee@uespeeW keer mebKee ueieYeie 400
nw peneb eefleJe<e& ueieYeie 47 npeej e$e eJesMe heeles nQ~
l

peerSmeSueJeer-[er6 : mJeosMeer eeeespesevf eke Fbpeve hegve: meheue

l

Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO) eje mJeosMeer

eeeespesefveke Fbpeve mes ege Deheves cenJeekeeb#eer e#esheCe eeve
peerSmeSueJeer-[er6 (GSLV : Geosynchronous Satellite
Launch Vehicle) kee meheue e#esheCe 27 Deiemle, 2015
kees eernefjkeese (DeebOe eosMe) kes meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SHAR) mes efkeee ieee~
Fme G[eve kes lenle Fme e#esheCe eeve ves 2,117 efkeee. Jepeve
kes mebeej Gheen peermew-6 (GSAT-6) kees meheueleehetJe&ke
Yetleguekeeefueke mLeeveeblejCe ke#ee ceW mLeeefhele kej efoee~
kegue efceueekej en peerSmeSueJeer keer veewJeeR leLee mJeosMeer eeeespesefveke
Fbpeve kes meeLe leermejer G[eve Leer~ peerSmeSueJeer kee en "eb
meheue e#esheCe Lee Deewj Fmemes henues kes 5 meheue e#esheCeeW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 110

(efpeveceW 2 DeebefMeke meheue ner Les) ceW mes 4 ceW meer eeeespesefveke
Fbpeve kee eeesie efkeee ieee Lee~
l
Fmemes hetJe& 5 peveJejer, 2014 kees peerSmeSueJeer-[er5 kee meheue
e#esheCe (Gheen peermew-14 kees Yet-efmLej ke#ee ceW mLeeefhele kejves
nsleg) efkeee ieee Lee pees efke mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve kes meeLe
Fme e#esheCe eeve kee eLece meheue e#esheCe Lee Deewj Fme e#esheCe
kes meeLe Yeejle mJeosMeer eeeespesefveke Fbpeve #ecelee Jeeuee Decesefjkee,
me, eebme (etjesheere Debleefj#e SpeWmeer), peeheeve Deewj eerve kes
yeeo efJeMJe kee Ssmee "eb osMe yevee Lee~
l
GuuesKeveere nw efke peerSmeSueJeer 49.1 ceerj Tbee Deewj 3.4
ceerj Jeeme Jeeuee ef$eejCeere je@kes nw efpemeceW meyemes Thejer ejCe
ceW eeeespesefveke Fbpeve eege neslee nw~ peerSmeSueJeer kee efueheDee@he Jepeve 416 ve jnlee nw~
l
%eeleJe nw efke DeleefOeke kece leeheceeve hej keee& kejves Jeeueer
eeeespesefveke lekeveerke ceW lejue neF[^espeve (pees -2530C leeheceeve
hej lejue nesleer nw) Deewj lejue Dee@kemeerpeve (pees -1830C leeheceeve
hej lejue nesleer nw) kee FOeve kes he ceW eeesie neslee nw~
peermew-6 : cenJehetCe& leLe
l
IeveeYe (Cuboid) Deekeej kes Fme Gheen kee efuehe-Dee@he
Jepeve (e#esheCe kes mecee GlLeeheve Yeej) 2117 efkeee. Lee
efpemeceW Gheen kee cetue Jeceeve (Dry Mass) 985
efkeee. leLee eCeesokeeW (Propellants) kee Jepeve 1132
efkeee. Meeefceue nw~
l
peermew-6 keer GVele efJeMes<eleeDeeW ceW Fmekee 6.0 ceer.
Jeeme kee S-yeQ[ Deueheuexyeue (Unfurlable) Sbef vee Meeefceue
nw pees efke Fmejes eje leweej Deye leke kee meJee&efOeke Je=no
Gheen Sbefvee nw~ en es<eCe Deewj enCe kejves oesveeW ner
keeeeX ceW me#ece nw~ meeLe ner FmeceW eege 70 Jeer yeme (70
V Bus) henueer yeej efkemeer Yeejleere mebeej Gheen kes meeLe
Yespee ieee nw~
l
peermew-6 kes mebeej veerefleYeejeW (Payloads) ceW eeesee
mebhekeeX (User links) kes efueS Yeejle keer cegKe Yetefce kees
keJej kejves Jeeues 5 mhee@ yeerce kes meeLe S-yeQ[ veerefleYeej
(Gheeg&e Je=no Sbefvee kes ceeOece mes) leLee nye (hub)
mebhekeeX kes efueS 1 yeerce kes meeLe C-yeQ[ veerefleYeej (0.8
ceer. Jeeme kes efmLej Sbefvee kes ceeOece mes) Meeefceue nQ~
l
Fme Gheen keer efceMeve DeJeefOe 9 Je<e& Deekeefuele nw~ en
Gheen DeeOeeefjle ef[efpeue ceuerceeref[ee yee@[keeefmbie (SDMB) mesJeeSb GheueyOe kejeSiee~ Fmekee eeesie meeceeefpeke
SJeb jCeveerefleke oesveeW ner GsMeeW kes efueS efkeee pee mekelee
nw~ en 4-peer heesve mesJeeDeeW kes meboYe& ceW efJeMes<e Gheeesieer nes
mekelee nw~

efJeMJe keer eLece ceuesefjee Jewkemeerve

l

Yeejle peee-yeee efvesme mes cege

l

27 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves veF& efouueer ceW
le=leere JewefMJeke kee@ue t SkeMeve efMeKej meccesueve (Global
'Call to Action' Summit), 2015 kee GodIeeve kejles ngS
Iees<eCee keer efke efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) eje Yeejle kees
peee-yeee efvesme (Maternal and Neonatal Tetanus)
mes cege Ieesef<ele kej efoee nw leLee efomebyej, 2015 kes JewefMJeke
ue#e mes henues Yeejle ves en kej efoKeeee nw~

27-28 Deiemle kes oewjeve Deeeesefpele Fme meccesueve ceW 22 osMeeW

kes eefleefveefOeeeW ves Yeeie efueee~ Fme meccesueve kee keWere efJe<ee
jeskeLeece eesie ceele=lJe SJeb yeeue ce=legDeeW kees meceehle kejvee
(Ending Preventable maternal and child deaths) Lee~
Fme meccesueve kes Deble ceW peejer efouueer Iees<eCeehe$e ceW ceele=lJe,
veJepeele SJeb yeeue cele&lee ceW meeLe&ke he mes keceer ueeves nsleg
mJeemLe eCeeefueeeW kees meg{ kejves keer yeele kener ieF& nw~
peee-yeee efvesme kee cegKe keejCe Demegjef#ele Deewj iewjjesieeCegcege GhekejCeeW keer meneelee mes emeJe kejevee nw~
GuuesKeveere nw efke [yuetSeDees eje Yeejle kees peee-yeee
efvesme mes cege kejves keer DeeefOekeeefjke Iees<eCee 15 ceF&,
2015 kees ner keer ieF& Leer~
24 pegueeF&, 2015 kees etjeshe keer Deew<eefOe efveeeceke mebmLee
etjesefheeve cesef[efmebme SpeWmeer (EMA) eje efJeMJe kes eLece
ceuesefjee eeflejesOeer erkes kees Deeerkee ceW ceuesefjee kes peesefKece
Jeeues yeeeW hej eege efkeS peeves nsleg ueeFmeWme eoeve kejves keer
DevegMebmee keer ieF&~
cee@efmkeJeefjkeme pewye (Mosquirix Jab) ee DeejerSme, Sme
(RTS, S) veeceke en erkee (Vaccine) efJeMJe kee efkemeer
hejpeerJeer jesie kes efJe henuee ueeFmeWme eehle ceeveJe Jewkemeerve
nesiee~ Fme erkes kee efJekeeme ueieYeie 28 Je<eeX kes MeesOe SJeb
DevegmebOeeve kes yeeo efyesve DeeOeeefjle Deew<eefOe efvecee&lee kebheveer
iuewkemeesemf ceLekeueeFve (GSK) eje heeLe (PATH) ceuesejf ee Jewkemeerve
FveerefMeSefJe kes meneesie mes efkeee ieee nw~ Fme erkes kes efueS
MeesOe SJeb hejer#eCeeW kes efJeeereve ceW efyeue Sb[ cesefueb[e iesdme
heeGb[sMeve Yeer eesieoeve os jne nw~ Fme erkes kes henues hejer#eCe
1998 ceW Deeerkee ceW eejbYe ngS Les~
DeejerSme, Sme (cee@efmkeJeefjkeme Fmekee Jeeheeefjke veece nw) Ske
hegveeexefpele (Recombinant) eeserve-DeeOeeefjle Jewkemeerve nw pees
ceuesefjee hejpeerJeer mebeceCe kes 4 eefleheeW (Strains) ceW mes
meJee&efOeke Ieeleke hueepceesef[ece hewefumeheejce (Plasmodium
Falciparum) kees ueef#ele kejles ngS leweej keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke 2013 ceW ceuesejf ee keer Jepen mes 5.84 ueeKe
ce=legSb ngF efpemeceW mes 5.23 ueeKe ce=legSb lees kesJeue Deeerkee (cegKele:
Ghe-meneje Deeerkee #es$e) ceW ope& ngF~ ceuesejf ee mes nesves Jeeueer ceewleeW ceW
83 eefleMele efnmmee 5 Je<e& mes kece Deeeg kes yeeeW kee Lee~
23 Deketyej, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve (WHO) kes
efJeMes<e%eeW keer meueenkeej meefceefle eje DeejerSme, Sme Jewkemeerve
kes Deeerkee ceW meerefcele heeeue Devegeeesie (10 ueeKe yeeeW
leke kes mecetn hej) kees DevegMebefmele efkeee ieee nw~

es Fbef[eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve keee&ece

l

keWere heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg heefjJele&ve ceb$eeuee eje leerve

jepeeWjepemLeeve, iegpejele SJeb ceneje<^ keer mejkeejeW kes meeLe
efceuekej MeerIe ner es Fbe[f eve yem[& kee ke=ef$ece epeveve (Artificial
Breeding) keee&ece eejbYe efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
GuuesKeveere nw efke keYeer Yeejle Deewj heeefkemleeve kes efJeefYeVe #es$eeW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 111

ceW heeF& peeves Jeeueer en efJeefMe< he#eer epeeefle Deye ienve mebkehetCe&
(Critically Endangered) efmLeefle ceW nw leLee es Deye kesJeue
cee$e 3 heefMeceer jepeeWjepemLeeve, iegpejele Deewj ceneje<^ ceW ner
meerefcele mebKee ceW heeF& peeleer nw~ Ske Deekeueve kes Devegmeej lees
Fmekeer osMe ceW kegue mebKee Deye cee$e 200 mes 300 kes yeere
efmecekej jn ieF& nw~
l
es Fbef[eve yem[& kes ke=ef$ece epeveve keer eefeeeSb Je<e& 2016
ceW Gheeg&e leerveeW jepeeW ceW eejbYe neWieer~ Fmekes lenle henues Fvekee
kewefhJe (mebjef#ele) me@ke mLeeefhele efkeee peeSiee pees efke Deb[s
oWies, efhej Gvemes efvekeueves Jeeues etpeeW kees Jeemke nesves kes yeeo
hegve: pevemebKee Je=ef nsleg eege efkeee peeSiee Deewj lelheMeele
GvnW kewefhJe mes mesceer-kewefhJe efmLeefle ceW es[e peeSiee~
l
Fme ke=ef$ece epeveve keee&ece nsleg ceb$eeuee kes mJeeee efvekeee
Yeejleere JevepeerJe mebmLeeve (WII), osnjeotve eje lekeveerkeer
efJeMes<e%elee GheueyOe kejeF& peeSieer~
[e@. keueece kes veece hej etSve kee JewefMJeke Gheen
l
mebege je<^ (UN) esceJeke& kes lenle Ske emleeefJele JewefMJeke
Gheen kee veece Yeejle kes mJeieeae je<^heefle [e@. Sheerpes
Deyogue keueece (efpevekee efveOeve 27 pegueeF&, 2015 kees
ngDee) kes veece hej jKes peeves keer Iees<eCee keer ieF& nw~
Yet hee&Jes#eCe Deewj Deeheoe peesefKece Meceve nsleg Fme JewefMJeke
l
Gheen (Globalsat for DRR : Global Satellite for

yeskeLet efuemesve eespeske

l

JewefMJeke Jeve mebmeeOeve Deekeueve-2015 efjhees&

l

Earth Observation and Disaster Risk Reduction)

l

kee veece Deye etSve keueece iueesyeuemew nesiee~

Fme Gheen kees e#esehf ele efkeS peeves kee emleeJe ceee&, 2015
ceW meW[eF& (peeheeve) ceW mebheVe Deeheoe peeseKf ece Meceve hej le=leere
mebege je<^ efJeMJe meccesueve ceW jKee ieee Lee~

iegpejele kes pebieueer ieOes efJeueesheve kes keieej hej

l

eke=efle kes mebj#eCe nsleg Debleje&<^ere mebIe keer ueeue meteer (The
Red List of International Union for Conservation of
NatureIUCN) eje keg mecee henues peejer keer ieF& ueghleeee

peeveJejeW keer meteer ceW iegpejele kes ke kes ess jCe ceW heeS peeves
Jeeues pebieueer ieOeeW kees Yeer Meeefceue efkeee ieee nw~ Fve pebieueer
ieOeeW kees ieg[Kej (Gudkhar) Yeer kene peelee nw~
pebieueer ieOeeW kes efJeueesheve kee Keleje iegpejele kes ke kes ess
jCe ceW ye{les ceeveJe nmle#eshe SJeb ejves Jeeues ceJesefMeeeW (Grazing
Livestock) keer ye{leer mebKee kes keejCe hewoe ngDee nw~

[detieebie (Dugong), iebiee [e@euf heve (Gangetic Dolphin),

es Fbe[f eve yem[& (Great Indian Bustards), ceefCehegj yees
Sbuej [erej mebieeF& (Manipur Brow Antler DeerSangai)
leLee Jeve peue YeQmee (Wild Water Buffalo) Yeejle keer ueghleeee
epeeefleeeW Jeeues peerJe-pevlegDeeW keer Jes ecegKe epeeefleeeb nQ, efpevnW
mebjb ef#ele kejves kee efveCe&e keW mejkeej eje efueee ieee nw~
Fve peerJe-pevlegDeeW kees mebj#eCe eoeve kejves kes efueS 20 kejes[ hees
keer jeefMe DeeJebef le keer ieF& nw~ jeefMe DeeJebve kee en efveCe&e #eeflehetjke
JevejesheCe kees<e eyebOeve SJeb efveeespeve eeefOekejCe (Compensatory
Afforestation Fund Management and Planning
AuthorityCAMPA) keer "JeeR yew"ke ceW efueee ieee~

mebege je<^ eje peejer keer ieF& JewefMJeke Jeve mebmeeOeve Deekeueve2015 efjhees& (Global Forest Resources Assessment2015 Report) ceW mecetes efJeMJe ceW Ie jns Jeve #es$eeW hej iebYeerj
efeblee Jee keer ieF& nw~ efjhees& kes Devegmeej Je<e& 1990 mes
2015 leke mecetes efJeMJe ceW pebieueeW kee oeeje leerve eefleMele
leke efmece egkee nw~
efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2040 leke 17 mes 35 eefleMele meIeve
Jeve meceehle nes peeSbies, efpemekee eefleketue eYeeJe hes[eW Deewj peerJepevlegDeeW keer epeeefleeeW hej he[siee~ Fmemes pewJe-efJeefJeOelee mebke ceW
he[ peeSieer~
efjhees& kes Devegmeej efJeMJe ceW meeueevee 170 ueeKe nskesej keer
ieefle mes Jeve ueghle nes jns nQ leLee efJeiele 25 Je<eeX ceW ogefveee kee
efpelevee Jeve #es$e ve< ngDee nw, Jen oef#eCe Deeerkee kes yejeyej nw~

heerSmeSueJeer-meer28 keer meheue G[eve

heebe efJeueghleeee peerJeeW kee mebj#eCe

heejueewefkeke kegMeee peerJeve hej DevegmebOeeve kes efueS efyeefMe

yenceeb[efJe%eeveer merheve ne@efkebme eje Ske 10 Je<eeae heefjeespevee
keer MegDeele 20 pegueeF&, 2015 kees uebove keer jeeue meesmeeeer
meeFbme Skes[ceer ceW keer ieF&, efpemes yeskeLet efuemesve eespeske
(Breakthrough Listen Project : BLP) veece efoee ieee nw~
Fme ekeej keer en Deye leke keer meyemes ye[er heefjeespevee nw,
efpemekeer Devegceeefvele ueeiele 100 efceefueeve [e@uej nw~ Fme heefjeespevee
ceW meer Dejyeheefle etjer efceuevej, ne@efkebme kees meneesie os jns nQ~
Fme heefjeespevee kes lenle meer sueermkeeshe efceueerefce$eesve meefnle
Deve Deveske jsef[ees sueermkeesheeW kees mLeeefhele efkeee peeSiee, pees
efke yeeeC[ ceW efmLele ueeKeeW efmeleejeW mes Deeves Jeeues mebkesleeW kees
heke[Wies~ Deem^sefueee Deewj Decesefjkee ceW henues mes ner Ssmes jsef[ees
sueermkeeshe mLeeefhele nQ~
he=LJeer mes hejs peerJeve keer mebYeeJeveeDeeW keer leueeMe keer ef< mes Fme
heefjeespevee kees Deleble cenJehetCe& ceevee pee jne nw~

10 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes OegJeere Gheen e#esheCe eeve

(PSLV) keer 30JeeR G[eve meheueleehetJe&ke mebheVe ngF&~ Fme G[eve
kes lenle heerSmeSueJeer-meer28 (PSLV-C28) kees DeebOe eosMe kes
eernefjkeese efmLele Yeejle kes mhesmehees& meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
(SDSC-SHAR) e#esehf ele efkeee ieee~
heerSmeSueJeer-meer28 keer en G[eve hetCe&le: JeeJemeeefeke G[eve
Leer efpemekes ceeOece mes Fmejes (ISRO) eje kegue 5 efyeefMe
GheeneW kees meheueleehetJe&ke e#esefhele kej Gvekeer DeYeer ke#eeDeeW
ceW mLeeefhele efkeee ieee
(a) leerve [erScemeer3 Gheen : efyesve kes mejs mewsueeF
skeveesuee@peer efueefces[ (SSTL) eje efJekeefmele~
(b) meeryeerSveer-1 Gheen : Fme Gheen (CBNT-1) kee
efvecee&Ce Yeer SmeSmeerSue eje efkeee ieee nw~
(c) [er-Dee@efye&mesue Gheen : efyesve kes mejs mhesme meWj
eje efveefce&le~
Fve heebeeW efJeosMeer GheeneW kee mebege GlLeeheve Yeej ueieYeie

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 112

1,440 efkeee. Lee Deewj Fme ekeej en Fmejes/Sbef^keme kee Deye

leke kee meJee&efOeke Jepeveer JeeefCeefpeke e#esheCe efceMeve Lee~

he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e ceW heefjJele&ve

vet nesjeFpebme : huetes henbgee Debleefj#e DevJes<eCe eeve

vet nesjeFpebme (New Horizons) Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer

veemee (NASA) eje meewj eCeeueer keer yeee meerceeDeeW hej
DeJeefmLele [dJeehe& en huetes SJeb Fmekes ebceeDeeW leLee #egenyengue #es$e keethej yesu (Kuiper Belt) kes DeOeeve nsleg Yespee
ieee Debleefj#e DevJes<eCe eeve (Space Probe) nw pees pegueeF&,
2015 ceW Deheveer ee$ee hetjer kej huetes kes efveke henbgee~
vet nesjeFpebme kee e#esheCe veemee kes vet ebefeme& keee&ece kes
lenle 19 peveJejer, 2006 kees keshe kesveJesjue mhesme ueebe meWj
mes Sueme V 551 je@kes eje efkeee ieee Lee~
Je<e& 2015 kes oewjeve vet nesjeFpebme huetes Deewj Fmekes 5
ebceeDeeW (esje@ve (Charon), neF[^e, efvekeme, keyexjesme SJeb
meFkeme) kee DevJes<eCe kejkes Deebke[s Deewj efe$e he=LJeer hej
mebesef<ele kej jne nw~
14 pegueeF&, 2015 kees vet nesjeFpebme huetes kes meJee&eOf eke efveke
efmLeefle (Flyby) mes iegpeje~ huetes kes efveke mes iegpejles ngS Fmekeer
ieefle ueieYeie 14 efkeceer. eefle meskeW[ Leer~ vet nesjeFpebme mes eehle
Deebke[eW kes Devegmeej huetes kee Jeeme 2,370 efkeceer. nw peyeefke
henues Fmekee Jeeme 2300 efkeceer. ceevee peelee Lee~
Jele&ceeve ceW vet nesjeFpebme mewefiewefjeme (Sagittarius) ve#e$e
keer efoMee ceW ieefleceeve nw leLee eefo en Jele&ceeve ieefle mes mebeeefuele
Deewj efeeeMeerue jnlee nw lees en Je<e& 2038 leke mete& mes 100
AU keer otjer hej nesiee leLee leye en yeee nerefueeesmheerej kes
Deebke[s mebYeeefJele he mes Yespe mekesiee~

Meefve kes ebcee hej OegJeere nJeeSb

eefleefle peve&ue efpeeesefheefpekeme efjmee& uesme& (Geophysics

ceW 18 petve, 2015 kees ekeeefMele Ske
MeesOe DeOeeve kes Devegmeej Meefve kes Ske ebcee eFve hej
he=LJeer keer lejn OegJeere nJeeDeeW (Polar Winds) keer GheefmLeefle
heeF& ieF& nw pees Gmekes Jeeegceb[ue mes iewmeeW kees Debleefj#e ceW peeves kes
efueS yeeOe kejleer nw~
DevegmebOeevekelee&DeeW ves veemee kes kewefmeveer (Cassini) Debleefj#e eeve
(15 Deketyej, 1997 kees e#esefhele Deewj 1 pegueeF&, 2004
kees Meefve keer ke#ee ceW henbgee) eje 7 Je<eeX mes Ske$e Deebke[eW kes
efJeMues<eCe kes DeeOeej hej es efve<ke<e& eehle efkeS nQ~
Jew%eeefveke Deye leke en helee ueiee egkes nQ efke Meefve kee meyemes ye[e
ebcee eFve ner he=LJeer kes Flej meewj eCeeueer ceW Ske Ssmee efheb[ nw
peneb veefoeeb, Pejves Deewj meceg nesves eeefnS~ Deye OeJg eere heJeveeW keer
eFve hej GheefmLeefle Fmes he=LJeer kes Deewj meceeve yeveeleer nw~
neueebefke eFve kees peerJeve keer mebYeeJevee keer ef mes DeleefOeke
"b[e ceevee peelee nw leLee Jew%eeefvekeeW kes Devegmeej cebieue, etjeshee
(ye=nmheefle kee ebcee) SJeb Fbmesues[me (Meefve kee Ske Deve
ebcee) hetJe& ee Jele&ceeve peerJeve kes meboYe& ceW DeefOeke mebYeJe ue#e
nes mekeles nQ~
Research Letters)

ceF&, 2015 ceW meeFbme cewiepeerve ceW ekeeefMele Ske MeesOehe$e kes
Devegmeej Jew%eeefvekeeW ves heeee nw efke JewefMJeke leeheve kes keejCe
Debeke&efkee ceW iuesefMeejeW keer yehe& keer efveeueer hejle kes efheIeueves
kes heuemJehe he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e ceW heefjJele&ve nes jne
nw~
efyesve keer efyemue etefveJeefme&er kes MeesOekelee& Jew%eeefvekeeW kes mecetn
kes vesle=lJekelee& ye& JeeGme& kes Devegmeej JewefMJeke leehe Je=ef kes
keejCe Deye leke ueieYeie efmLej jns Debeke&efke #es$eeW ceW Yeer neue
kes Je<eeX ceW yehe& efheIeueves keer ieefle Deeeveke leere ngF& nw~
Jew%eeefvekeeW ves es heefjJele&ve etjesheere Debleefj#e SpeWmeer kes Gheen
eeeesmew-2 eje eehle Deebke[eW kes efJeMues<eCe kes DeeOeej hej
%eele efkeS~
Jemlegle: Fme #es$e ceW yehe& kece nesves keer oj Fleveer DeefOeke nw efke
Fmemes he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e ceW Yeer ueIeg heefjJele&ve nes jns nQ
pees efke Ske Deve Gheen efceMeve esme (GRACE : Gravity
Recovery and Climate Experiment- Decesefjkeer Debleefj#e
SpeWmeer veemee Deewj pece&ve Sejesmhesme meWj kee mebege efceMeve) mes
eehle Deebke[eW mes %eele ngDee nw~

eerve eje efveefce&le eLece efJeegle eeefuele efJeceeve

petve, 2015 ceW eerve eje efJeMJe kes eLece efJeegle eeefuele ee$eer
efJeceeve kees meheue G[eve mebyebOeer eceeCehe$e eoeve efkeee ieee~
efJeegle eeefuele efJeceeve yeerSkeme 1 F& (BX 1E) kes hebKeeW keer
uebyeeF& 14.5 ceerj nw leLee en 230 efkeee. leke Jepeve G"eves
ceW me#ece nw~
160 efkeceer. eefle Iebe keer DeefOekelece ieefle Jeeuee en efJeceeve
3,000 efkeceer. keer TbeeF& leke G[eve Yej mekelee nw~
Fme Fuesefke^ke efJeceeve kee efvecee&Ce eerve keer Mesveeebie Sejesmhesme
etefveJeefme&er Deewj efueeeDeesefvebie pevejue SefJeSMeve Skes[ceer eje
efceuekej efkeee ieee nw leLee Fmekeer keercele 1.63 ueeKe [e@uej
(ueieYeie 1.03 kejes[ .) nw~
veemee kes cesmeWpej Debleefj#e efceMeve kee meceeheve
30 Deewue, 2015 kees veemee kee yegOe en kes hee&Jes#eCe
nsleg e#esefhele cesmeWpej Debleefj#e eeve eCeesoke FOeve kes
meceehle nes peeves kes heuemJehe yegOe en keer melen mes
keje ieee~
GuuesKeveere nw efke Deiemle, 2004 ceW e#esefhele jesyeesefke
Debleefj#e eeve cesmeWpej ceee&, 2011 ceW yegOe en keer ke#ee
ceW henbgee Lee leLee Fmeves Jeneb keer 100 eefleMele melen kes
efe$e Yespes nQ efpemekes ceeOece mes veemee eje eneb kee efJemle=le
ef$eDeeeeceer ceeveefe$e peejer efkeee pee egkee nw~
2014 ceW cesmeWpej mes eehle Deebke[eW SJeb efe$eeW kes DeeOeej
hej Jew%eeefvekeeW ves en Deekeueve Jee efkeee Lee efke 4
efyeefueeve Je<e& hetJe& keer leguevee ceW en en "b[e nesves kes meeLe
Yeerlejer Yeeie mes ueieYeie 7 efkeceer. efmekeg[ ieee nw leLee
Fmekeer melen hej ojejW he[ ieF& nQ efpeveceW keg lees DeleefOeke
ye[er nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 113

leguemeer keer hetCe& peerveesce meerkeJeWefmebie

l

28 ceF&, 2015 kees yeerScemeer peerveesefcekeme ceW ekeeefMele MeesOe

he$e kes Devegmeej efJe%eeve SJeb Deeweesefieke DevegmebOeeve heefj<eo (CSIR)
kes ueKeveT efmLele keWere Deew<eOeere SJeb meiebOe heeohe mebmLeeve
(CIMAP) ves leguemeer (Holy basil) ee Deesefmecece meQkece kes
heewOes kee hetCe& peerveesce Devegece (Genome Sequence) leweej
kejves ceW meheuelee eehle keer nw~
efJe<Cegefeee veece mes Yeer DeefYeefnle Deewj efnbot mebmke=efle ceW heefJe$e
SJeb hetefpele ceeves peeves Jeeues Fme heewOes kees eeke=efleke Deew<eefOeeeW keer
peveveer ceevee peelee nw~ Fmes nj he ceW DeeegJexo, etveeveer, efme
Fleeefo Deew<eOeere hejbhejeDeeW ceW Gheeesie efkeee peelee jne nw~
GuuesKeveere nw efke leguemeer kee vetefkeueej peerveesce uewefceSmeer
(Lamiaceae) hewefceueer ceW meyemes ese (386 Mb) nw peyeefke
Fmekee keueesjeshueem peerveesce (142,245 bp) uewecf eSume (Lamiales)
Dee@[&j ceW meyemes ese nw~

oef#eCe keesefjee ceW ceme& (MERS) kee ekeeshe

ceme& ee ceOe-hetJe& MJemeve efmeb[^esce (MERS : Middle
East Resipiratory Syndrome) Ske Ieeleke vetceesefveee-ekeej
kee MJemeve mebyebOeer efJe<eeCeg-peefvele jesie nw efpemekeer heneeve meJe&eLece
Deewue, 2012 ceW meToer Dejye kes Ske cejerpe ceW ngF& Leer~
l
Fme jesie kee keejke veee efeefvnle efkeee ieee ceme&-keesjesvee
efJe<eeCeg (MERS-COV : MERS-coronavirus) nw~ en
Skeue-lebleg (Single-Stranded) DeejSveS ege efJe<eeCeg keer
veJeerve Keespeer ieF& epeeefle nw pees meeme& (SARS) keesjesveeefJe<eeCeg
Deewj Deve meeceeve heuet Jeeues keesjesvee efJe<eeCeg mes he=Leke nw~
l
ceme& kees kewceue heuet (Camle Flu) Yeer kene peelee nw keeeWefke
ceOe-hetJe& ceW TbeW ceW Fmekes efJe<eeCeg kes efJe jesie-eeflej#eer
(Antibodies) heeS ieS nQ leLeeefhe TbeW ceW Fme efJe<eeCeg kes
mebeceCe kee meerke m$eesle DeYeer helee veneR eue mekee nw~
14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee 2015
l
iegpejele jepe kes Jeve efJeYeeie eje 5 Je<e& kes Deblejeue hej
kejeF& peeves Jeeueer veJeervelece 14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee
(14th Asiatic Lion Census), 2015' 1-5 ceF&, 2015
kes ceOe mebheVe ngF&~
l
efiej DeYeeejCe (pees efke SefMeeeF& MesjeW kee Jele&ceeve ceW
efJeMJe ceW Skecee$e Jeeme mLeeve nw) Deewj Fmekes Deeme-heeme kes
#es$eeW (ueieYeie 20,000 Jeie& efkeceer.) ceW DeeOegefvekelece
peerheerSme lekeveerke kes ceeOece mes kejeF& ieF& Fme SefMeeeF&
Mesj ieCevee kes Deebke[s iegpejele keer cegKeceb$eer Deeveboer yesve
hesue eje 11 ceF&, 2015 kes oewjeve peejer efkeS ieS~
14JeeR SefMeeeF& Mesj ieCevee kes lenle eehle Deebke[eW kes
Devegmeej efiej DeYeeejCe SJeb Fmekes Deeme-heeme kes #es$eeW ceW
SefMeeeF& MesjeW keer mebKee 523 ope& ngF& pees efke efJeiele
ieCevee (2010) keer leguevee ceW 27 eefleMele DeefOeke nw~
l
GuuesKeveere nw efke SefMeeeF& Mesj (Panthera leo persica)
kees Fmekes ess pevemebKee Deekeej kes keejCe eke=efle mebj#eCe
nsleg Debleje&<^ere mebIe (IUCN) eje mebkeemle epeeefleeeW
(Endangered Species) keer meteer ceW jKee ieee nw~

Deewue, 2012 ceW meToer Dejye ceW Fme jesie kee henuee ceeceuee
meeceves Deeves kes yeeo mes ceme& kes 1200 mes DeefOeke ceeceues
efJeMJe kes kece mes kece 24 osMeeW (efpeveceW cegKele: ceOe-hetJe& kes ner
osMe nQ) ceW ope& efkeS pee egkes nQ leLee Fmekes keejCe 500 mes
DeefOeke ueesie keeue kee eeme yeve egkes nQ~ Fme jesie kes mebeceCe
kes meJee&efOeke 688 ceeceues meToer Dejye ceW meeceves DeeS nQ efpeveceW
mes 282 keer ce=leg nes egkeer nw~
20 ceF&, 2015 kees ceme& kee henuee ceeceuee oef#eCe keesefjee
ceW meeceves Deeee peye 68 meeue kes Ske Jeefe kees meToer Dejye
keer ee$ee kes yeeo Fme jesie mes mebeefcele heeee ieee~ 15 pegueeF&,
2015 leke oef#eCe keesefjee ceW ceme& kes 186 ceeceues meeceves
DeeS efpeveceW mes 36 ueesieeW keer Fme Ieeleke yeerceejer mes ce=leg nes
ieF&~

meJee&efOeke Je=no #egen mebIeele #es$e

l

ceee&, 2015 ceW Yet-Yeeweflekeer peve&ue skeesveesefheefpekeme ceW ekeeefMele

Ske MeesOe he$e kes Devegmeej Dee@m^sefueeve vesMeveue etefveJeefme&er
(ANU) kes [e@. Sb[^et efiuekemeve kes vesle=lJe ceW YetefJe%eeefveeeW keer
Ske erce ves efJeMJe kes meJee&efOeke Je=no #egen mebIeele #es$e kee
helee ueieeee nw~
ceOe Dee@m^sefueee efmLele Jeejye&ve yesefmeve #es$e ceW eehle en
#egen mebIeele #es$e 400 efkeceer. (250 ceerue) eew[s #es$e ceW
efJemleeefjle nw~ MeesOekelee&DeeW kes Devegmeej en #egen he=LJeer keer
melen mes kejeves mes hetJe& oes YeeieeW ceW t ieee Lee Deewj FveceW mes
eleske Yeeie 10 efkeceer. mes DeefOeke eew[e Lee~
MeesOekelee&DeeW kes Devegmeej en #egen mebIeele kece mes kece 300
efceefueeve Je<e& hetJe& ngDee nesiee leLee en Fmemes Yeer DeefOeke henues
kee nes mekelee nw keeeWefke Fmekes eejeW Deesj keer eeveW 300
efceefueeve mes 600 efceefueeve Je<e& leke hegjeveer nQ~

hees& yuesej egbyekeere JesOeMeeuee kee GodIeeve

l

keWere efJe%eeve SJeb eeweesefiekeer leLee Yet efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve
eje 30 ceee&, 2015 kees Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn
kes hees& yuesej ceW MeesSue yes (Shoal Bay) veb. 8 hej yengeeeue Yet Yeeweflekeer JesOeMeeuee (Multi-Parametric Geophysical Observatory : MPGO) kee GodIeeve efkeee ieee~
en egyb ekeere JesOeMeeuee Yeejleere Yetebyg ekelJe mebmLeeve (IIG : Indian
Institute of Geomagnetism) eje mLeeefhele efkeS pee jns
14 MPGOs kes vesJeke& kee Ske Yeeie nw~
Fve yeng-eeeue YetYeeweflekeer JesOeMeeueeDeeW (MPGOs) kee GsMe
efJeefYeVe eeefJeefOeeeW SJeb lekeveerkeeW kes ceeOece mes he=LJeer kes egbyekeere
#es$e ceW nesves Jeeues oerIe&keeueerve SJeb Deuhekeeueerve JeefleeceeW kee
efvejer#eCe kejvee nw~

ueepe& nw[^eve keesueeF[j (LHC) hegve: eejbYe

5 Deewue, 2015 kees efJeMJe keer meJee&efOeke Je=no Deewj meyemes

MeefeMeeueer keCe lJejke (Particle Accelerator) ceMeerve ueepe&
nw[^eve keesueeF[j (LHC : Large Hadron Collider) kees hegve:
eejbYe kej efoS peeves keer Iees<eCee etjesefheeve Dee@iexveeFpesMeve hee@j
vetefkeueej efjmee& (CERN) eje peejer keer ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 114

eebme Deewj efmJedpejueQ[ keer meercee hej pesvesJee kes efveke mLeeefhele
Fme Deefle Je=noekeej Yetefceiele ceMeerve kees 2 Je<eeX leke ienve
jKejKeeJe Deewj GVeeve (Upgradation) nsleg yebo efkeee ieee
Lee leLee keF& ceen keer leweejer kes yeeo Fmes hegve: eejbYe efkeee ieee
nw~
GuuesKeveere nw efke SueSemeer eje GheueyOe kejeS ieS Deebke[eW
kes DeeOeej hej ner pegueeF&, 2012 ceW efnime-yeesmeeve (iee@[
heeef&keue) keer Keespe keer Iees<eCee keer ieF& Leer efpemekes heuemJehe
eebkeesFme Fbiue& Deewj heerj efnime kees (efpevneWves mewebefleke he
mes Fme keCe kes DeefmlelJe keer heefjkeuhevee keer Leer) Je<e& 2013
kee Yeeweflekeer kee veesyesue hegjmkeej eehle ngDee Lee~
iee@[ heeef&keue keer Keespe kes yeeo Fmes Deewj yesnlej yeveeves kes
GsMe mes 2 Je<e& hetJe& yebo efkeee ieee Lee leLee meve& kee oeJee nw
efke Deye SueSemeer keer keesueeF[j Meefe DeefOekelece 8
sjeFueske^e@veJeesudme (TeV) mes ye{kej 14 TeV nes ieF& nw~

[e@ve : veemee kee Debleefj#e DevJes<eCe eeve

6 ceee&, 2015 kees Decesefjkeer Debleefj#e SpeWmeer veemee (NASA)

kee Debleefj#e DevJes<eCe eeve [e@ve (Dawn) [dJeehe& huewves
mesjsme (Ceres) keer ke#ee ceW eJesMe kej ieee leLee en Ssmee kejves
Jeeuee he=LJeer kee eLece Debleefj#e DevJes<eCe efceMeve nw~ Fme Debleefj#e
DevJes<eCe eeve kees keshe kesveJesjue Sejheesme& msMeve, heueesefj[e
(Decesefjkee) mes [sue II 7925H je@kes kes ceeOece mes 27
efmelebyej, 2007 kees e#esefhele efkeee ieee Lee~
[e@ve Debleefj#e eesye kees Smsje@e[ yesu kes oes meJee&efOeke Je=no
eeseseneW Jesme (Vesta) Deewj mesjsme kes DeOeeve kes GsMe mes
e#esefhele efkeee ieee Lee~ en 16 pegueeF&, 2011 kees Jesme keer
ke#ee ceW eJesMe kej Ssmee kejves Jeeuee he=LJeer kee henuee Debleefj#eeeve
yevee Lee ~
GuuesKeveere nw efke Smsje@e[ yesu ee #egeneW keer heser cebieue Deewj
ye=nmheefle eneW kes ceOe efmLele nw leLee mesjms e Fme yesu kee meyemes ye[e
efheb[ nw~

meesuej Fcheume-2 keer G[eve

9 ceee&, 2015 kees meewj Tpee& mes mebeeefuele efJeceeve meesuej

Fcheume-2 (Solar Impulse-2) ves DeyetOeeyeer (etSF&) mes efJeMJe
kee hetje ekekej ueieeves kes efueS G[eve Yejer Deewj en 10 Iebs
keer G[eve kes yeeo cemke (Deesceeve) henbgee~ lelheeele en 10
ceee& kees Denceoeyeeo (Yeejle) Deewj efhej 18 ceee& kees JeejeCemeer
henbgee~ Fmekeer 12 mehespe (eerve SJeb ceebceej meefnle) kes meeLe
35,000 efkeceer. keer Deheveer ee$ee hetjer kej eMeeble cenemeeiej
kees heej kejves keer eespevee Leer leLeeefhe peeheeve mes nJeeF& henbgeves
(3 pegueeF&, 2015) kes ceOe Fmekeer yewefjeeW ceW T<ceere #eefle
kes keejCe Fmekeer ee$ee jeskeveer he[er, efpemekes Deewue, 2016 ceW
hegve: eejbYe nesves keer DeeMee Jee keer ieF& nw~ en meewj Tpee&
eeefuele Ssmeer henueer G[eve nesieer, pees hetjs efJeMJe kee ekekej
ueieeSieer~
Fme efJeceeve eje efJeMJe keer en ee$ee heetej Fpe keueerve
DeefYeeeve kes lenle keer pee jner nw~

efmJedpejueQ[ kes Jew%eeefveke yeX[ efhekee[& Deewj hetJe& heeeue Sb[s^

yeesMe&yeie& eje meesuej Fcheume heefjeespevee efeeeefvJele keer pee jner nw~

DeefKeue Yeejleere yeeIe Deekeueve efjhees&, 2014

20 peveJejer, 2015 kees keWere heee&JejCe, Jeve Deewj peueJeeeg
heefjJele&ve ceb$eer ekeeMe peeJe[skej eje DeefKeue Yeejleere yeeIe
Deekeueve efjhees&, 2014 peejer keer ieF&~
osMe ceW yeeIeeW keer mebKee ceW veJeervelece (2014) Deekeueve kes lenle
Je<e& 2010 kes Deekeueve keer leguevee ceW 30.5 eefleMele keer Meeveoej
Je=ef ope& ngF& nw~ Fme DeJeefOe ceW osMe ceW yeeIeeW keer mebKee Je<e& 2010
kes 1,706 mes ye{kej Je<e& 2014 ceW 2,226 (Devegceeefvele mebKee
1,945 mes 2,491 kes ceOe) nes ieF& nw~ Je<e& 2006 kes eLece
je^-mlejere yeeIe Deekeueve kes Devegmeej osMe ceW kegue yeeIeeW keer mebKee
1,411 ner Deekeefuele Leer~
Je<e& 2014 kes Deekeueve kes Devegmeej osMe ceW yeeIeeW keer meJee&efOeke
mebKee Jeeues jepe Fme ekeej nQ1. kevee&ke (406), 2.
GejeKeb[ (340), 3. ceOe eosMe (308), 4. leefceuevee[g
(229), 5. ceneje^ (190), 6. Demece (167), 7. kesjue
(136) SJeb 8. Gej eosMe (117)~
GuuesKeveere nw efke osMe ceW yeeIeeW kes mebj#eCe nsleg yeeIe heefjeespevee
(Project Tiger) kee eejbYe 1973 ceW efkeee ieee Lee~ Fmekes
lenle osMe kes 18 jepeeW ceW Jele&ceeve ceW kegue 47 eFiej efjpeJe& nQ
efpevekes lenle osMe kes kegue Yeewieesefueke #es$eheue kee 2.08 eefleMele
efnmmee Deeeefole nw~
[eeefjee efveeb$eCe nsleg mJeosMeer erkes kee MegYeejbYe
eOeeveceb$eer vejW ceesoer eje 9 ceee&, 2015 kees osMe ceW
[eeefjee efveeb$eCe nsleg Yeejle yeeeesske eje mJeosMe ceW
efJekeefmele SJeb efveefce&le erkes jeseJewke (Rotavac) kee
MegYeejbYe efkeee ieee~
en Ske cegKeere erkee (Oral Vaccine) nw, efpemekeer henueer
Kegjeke veJepeele efMeMegDeeW kees 6 mehleen keer DeJemLee ceW leLee
oes Deve KegjekeW Fmekes yeeo 4-4 mehleen kes Deblejeue hej
oer peeSbieer~ en erkee yeeeW ceW [eeefjee (pees efMeMeg ce=legDeeW
kee ecegKe keejCe nw) kes keejke efJe<eeCeg jeseJeeejme kes
efJe Deye leke efJeMJe ceW GheueyOe kegue leermeje erkee nw
leLee FveceW en vetvelece keercele kee nw~
3 efomebyej, 2015 kees efnceeeue eosMe 5 Je<e& mes
kece Deeeg kes yeeeW kes efueS jeseJeeejme erkeekejCe
heefjeespevee eejbYe kejves Jeeuee osMe kee henuee jepe
yevee nw~

mehej : Jeeeg iegCeJeee ceewmece hetJee&vegceeve eCeeueer

mehej (SAFAR : System of Air quality Weather Forecasting And Research) eLece Yeejleere Jeeeg iegCeJeee SJeb
ceewmece hetJee&vegceeve leLee DevegmebOeeve eCeeueer nw efpemekee efJekeeme
Yeejleere G<CekeefyebOeere ceewmece efJe%eeve mebmLeeve (IITM) eje
Yeejleere ceewmece efJe%eeve efJeYeeie (IMD) kes meeLe efceuekej efkeee
ieee nw~ Fme eCeeueer kes Sb[^ee[ ceesyeeFue DeeOeeefjle ShueerkesMeve
(App) mehej-Sej kees 17 hejJejer, 2015 kees je^ kees

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 115

meceefhe&le efkeee ieee~

en ceesyeeFue She keuej kees[s[ efmemce (efpemeceW Des mes Kejeye
leke 6 Jeeeg iegCeJeee mlejeW kes efueS he=Leke jbie efveOee&efjle nQ) kes
ceeOece mes Jeeeg iegCeJeee meteveeSb GheueyOe kejeSiee~

je^ere ke=efce efveJeejCe henue

9 hejJejer, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe

ceb$eer pes.heer.vee eje peehegj mes je^ere ke=efce efveJeejCe henue
(National Deworming Initiative) kee MegYeejbYe efkeee ieee~
je^er e [erJeeefceie efoJeme (10 hejJejer) keer hetJe& mebOee hej eebjYe Fme
cenJehetCe& je^Jeeheer DeefYeeeve kee GsMe osMe kes 1-19 Je<e& Deeeg
Jeie& kes meYeer eer-mketue ee mketue peeves keer Deeeg Jeeues (mketue ceW
veeceebekf ele ee iewj-veeceebekf ele) yeeeW kees hes kes keer[ eW (Deeb$e ke=efceeeW;
Intesinal Parasitic Worms) mes cegef e efoueevee nw~
Fme henue kes eLece ejCe ceW 11 jepeeW/mebIeere #es$eeW (Demece,
efyenej, eermeie{, oeoje SJeb veiej nJesueer, nefjeeCee, kevee&ke,
ceneje^, ceOe eosMe, jepemLeeve, ef$ehegje Deewj leefceuevee[g) kes
14 kejes[ yeeeW kees ueef#ele efkeee ieee efpemekes lenle eneb kes
meYeer yeeeW kees Suyes[epeesue (Albendazole) keer ieesefueeeb
(1-2 Je<e& Deeeg kes efueS 1/2 ieesueer SJeb 2-19 Je<e& nsleg 1
ieesueer)10 hejJejer mes efJeleefjle keer ieF~

Yeejle kee henuee neF&-mheer[ eeceerCe yee@[yeQ[ vesJeke&

12 peveJejer, 2015 kees keWere mebeej SJeb metevee eeweeseif ekeer ceb$eer
jefJeMebkej emeeo eje kesjue kes F[gkekeer (Idukki) efpeues ceW Yeejle kes
henues neF&-mheer[ eeceerCe yee[@ yeQ[ vesJeke& kee MegYeejbYe efkeee ieee~
Fmekes meeLe ner osMe ceW eeceerCe yee[@ yeQ[ kevesekf eefJeer keer cenJeekeeb#eer
heefjeespevee je^ere Dee@efhkeue heeFyej vesJeke& keer yengeleeref#ele
MegDeele Yeer ngF&~ %eeleJe nw efke SveDeesSheSve Deye eOeeveceb$eer
kes ef[efpeue Fbef[ee keee&ece kee Ske Yeeie nw~
F[gkekeer ceW je^ere Dee@efhkeue heeFyej vesJeke& (NOFN) kes
eejbYe kes meeLe ner en Yeejle kee henuee Ssmee efpeuee yeve ieee
efpemekes meYeer #es$e neF&-mheer[ yee@[yeQ[ mes peg[s ngS nQ~
GuuesKeveere nw efke SveDeesSheSve efJeMJe ceW Deheves lejn keer
efJeMeeuelece eeceerCe kevesefkeefJeer heefjeespevee nw~ henues ejCe ceW
Fme heefjeespevee kes oeejs ceW 50,000 eece hebeeeleeW kees ueeee
peeSiee leLee Mes<e 2 ueeKe eece hebeeeleeW kees Je<e& 2016 leke
ejCeye he mes Deeeefole efkeee peeSiee~

Yeejle-DeeOeeefjle vetef^vees Dee@ypeJexjer (INO)

5 peveJejer, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW

mebheVe keWere cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Yeejle-DeeOeeefjle vetef^vees
Dee@ypeJexjer (INO : India-based Nutrino Observatory)

keer mLeehevee keer heefjeespevee kees mJeerke=efle eoeve keer ieF&~ 1,500
kejes[ . (ueieYeie 236 efceefueeve [e@uej) keer Devegceeefvele
ueeiele Jeeueer Fme cenJeekeeb#eer heefjeespevee kes lenle Fme Dee@ypeJexjer
keer mLeehevee leefceuevee[g Deewj kesjue keer meercee hej leefceuevee[g kes
Lesveer (Theni) efpeues kes yees[er heefece hene[er #es$e ceW heeserhegjce eece
kes efveke 60 Ske[ mes DeefOeke #es$e ceW keer peeSieer~
Fme heefjeespevee kes lenle Yeejle ceW iewj-lJejke DeeOeeefjle Ge
Tpee& (Non-Accelerator based High Energy) Deewj
veeefYekeere Yeeweflekeer DevegmebOeeveeW kes efueS Yetmelen mes ueieYeie
1200 ceerj eeveeW kes veeres Ske efJeMJemlejere eeesieMeeuee
yeng-mebmLeeefveke eeeme kes lenle mLeeefhele keer peeSieer~
en Ske cenJehetCe& leLe nw efke DeeF&SveDees ceW efJeMJe kee Deye
leke kee meyemes Je=noekeej ebgyeke (Magnet) mLeeefhele efkeee
peeSiee pees efke pesvesJee (efmJedpejueQ[) kes efveke eebme kes mesmeer ceW
meve& (CERN) eje SueSemeer heefjeespevee kes lenle mLeeefhele
kee@chewke cetDee@ve meesuesvee@F[ ef[skej kes ueieYeie 12,500
ve kes ebgyeke mes eej iegvee ye[e nesiee~

kesheuej 2 efceMeve eje meghej-DeLe& keer Keespe

18 efomebyej, 2014 kees Decesejf keer Debleefj#e SpeWmeer veemee (NASA)
eje Deheves Debleefj#e Dee@ypeJexjer efceMeve kesheuej 2 (K2 :
Kepler 2) kes ceeOece mes henueer yeej meewjceb[ue kes yeenj kes Ske
en (Exoplanet) kees Keespes peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ meghejDeLe& esCeer kee en en he=LJeer mes 180 ekeeMeJe<e& (55 heejmeske)
keer otjer hej nw~ Fmes HIP 116454 B veece efoee ieee nw~
%eeleJe nw efke meghej-DeLe& keer meb%ee meewjceb[ue kes yeenj kes Ssmes
eneW kees oer peeleer nw efpevekee Jeceeve he=LJeer mes DeefOeke (meeceevele:
10-12 iegvee leke) neslee nw hejbleg meewjceb[ue kes ner etjsveme Deewj
veshetve pewmes ess iewmeere eneW mes Dehes#eeke=le kece neslee nw~
kesheuej 2 efceMeve eje Keespes ieS meghej-DeLe& kee Jeceeve he=LJeer
kee ueieYeie 12 iegvee nw leLee Fmekee Jeeme (ueieYeie 32,000
efkeceer.) he=LJeer kee 2.5 iegvee nw~ en Deheves leejs keer 9 efoveeW ceW
heefjecee kejlee nw~
efJeefMe leLe
6 peveJejer, 2015 kees veemee ves kesheuej mhesme seuf emkeeshe eje
1000JeW megevf eefele Skemeeshuewves keer Keespe keer Iees<eCee keer~ Fmekes
eje Keespes ieS veJeervelece 3 Skemeeshuewves nceejs mete& kes meceke#e leejeW
kes nweyf esyeue peesve (Habitable Zone) ee ieesu[eruee@keme peesve
(Goldilocks Zone- Ssmee #es$e efpemeceW enere efheb[eW ceW melen hej
peue kes meceLe&ve nsleg heee&hle Jeeegceb[ueere oeye neslee nw) kes Yeerlej
heefjecee kejles nQ~ Fve leerve ceW mes oes, kesheuej-438b SJeb
kesheuej-442b he=LJeer kes efveke Deekeej kes nQ Deewj mebYeJele: eeveer
nQ peyeefke Ske, kesheuej-440b meghej-DeLe& esCeer kee nw~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 116

j#ee/eeflej#ee
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)
DeeF&SveSme keocee veewmesvee ceW Meeefceue efheveekee ceeke&-II kee meHeue hejer#eCe veewmesvee eje LRSAM e#esheee kee meHeue hejer#eCe DeeF&SveSme
ieesoeJejer Deye mesJeecege Yeejleere lej#eke yeue kes veS ieMleer heesle me mes Sme-400 e#esheee keer Kejero heeefkemleeve eje Meenerve-III efcemeeFue kee hejer#eCe
Fpejeeue eje Sjes-3 Fbjmeshj eCeeueer kee hejer#eCe F&jeve kes veS efcemeeFue hejer#eCe Deefive-I e#esheee kee meheue hejer#eCe he=LJeer-II e#esheee kee
meheue hejer#eCe Oeveg<e e#esheee kee meheue hejer#eCe AAD : mJeosMeer Fbjmeshj efcemeeFue eCeeueer ceejere : GVele ejheer[es j#ee eCeeueer yeesFbie P8I : veewmesvee kee meceger ieMleer efJeceeve Deefive-IV e#esheee kee meheue hejer#eCe yeeesme e#esheee kee meheue hejer#eCe eLece mkee@heeave esCeer heve[gyyeer-keueJeejer
DeeF&SShe ceW ceefnueeSb neWieer ue[eket heeeue efveYe&e e#esheee kee hejer#eCe Demeheue DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer veewmesvee ceW Meeefceue DeeF&SveSme keesef e
je^ kees meceefhe&le Yeejle-Decesefjkee nsefuekee@hj meewoe DeceesIe-I : Qke-jesOeer efveoxefMele e#esheee DeeF&SveSme Jeekees<e : veF& veewmewefveke mebmLeehevee mJeosMeer
leeshe Oeveg<e kee GVele mebmkejCe DeekeeMe Jeeeg mesvee SJeb Leue mesvee ceW Meeefceue Yeejleere mesvee kee ceebceej DeefYeeeve ecegvee SkemeesmeJes hej Gleje ue[eket efJeceeve
DeeF&SveSme mejoej hesue veewmesvee ceW Meeefceue DeeF&SveSme efJeMeeKeeheevece kee peueeJelejCe Yeejle kee Deblece&neerheere e#esheee Deefive-V lespeme : Yeejleere
meghejmeesefveke SuemeerS SceermeerDeej keer meomelee nsleg Yeejle kee DeeJesove Dejye meeiej heeejsmeer Ge peesefKece #es$e meceehle j#ee : mewveeYeeme

DeeF&SveSme keocee veewmesvee ceW Meeefceue

7 peveJejer, 2016 kees veewmesvee ecegKe S[efcejue Deej.kes. OeJeve

eje efJeMeeKeeheevece veewmewve ieesoer hej Deeeessefpele Ske YeJe
meceejesn ceW osMe ceW efveefce&le meruLe heve[gyyeer-jesOeer egheesle DeeF&SveSme
keocee (INS Kadmatt-P28) kees Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue
kejves kes meeLe je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
DeeF&SveSme keocee veewmewve ef[peeFve efveosMeeuee (DND) eje
eespeske-28 kes lenle ef[peeFve efkeS ieS eej heve[gyyeer-jesOeer
eg (ASW: Anti-Submarine Warfare) SJeb j[ej keer
efveieeneW mes yeeves ceW me#ece (Stealth) pebieer heesleeW (Corvettes)
keer e=bKeuee kee efleere egheesle nw efpemes Yeejleere veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee nw~
Fmemes henues 23 Deiemle, 2014 kees Fme e=bKeuee kes eLece
heve[gyyeer-jesOeer egheesle DeeF&SveSme keeceesee& kees veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee~
ueieYeie 90 eefleMele mJeosMeer Ieke Jeeues DeeF&SveSme keocee
kee efvecee&Ce keesuekeelee efmLele iee[&ve jere efMeheefyeu[me& Sb[
Fbpeerefveeme& efueefces[ eje efkeee ieee nw~
Fme heesle kees Yeejle ceW ner efveefce&le Ge esCeer kes Fmheele (DMR
249A) kee eeesie kej yeveeee ieee nw leLee FmecesW jsue-uesme nsuees
w^Jeefmeie efmemce, Heesu[syeue nQiej [esj, keeye&ve HeeFyej jerFbmHees[&
hueeefmke (CFRP) meghejm^keej, esue Sdcee@mHesefjke keb^esue
efmemce (TACS), Fberess[ huesHeece& cewvespeceW efmemce
(IPMS), Fberess[ efyepe efmemce (IBS), yewue [wcespe keb^esue
efmemce (BDCS), heme&veue ueeskesj efmemce (PLS), uees j[ej
ee@me meskeMeve (RCS) leLee Fbee js[ meesMeve efmemce (IRSS)
meefnle keF& DeleeOegefveke efJeMes<eleeSb nQ~ Fme egheesle mes Ske
yengYetefcekee SSme[yuet nsefuekee@hj kees ues peeee Deewj Gmekee
eeeueve efkeee pee mekelee nw~
109 ceerj uebyeeF& leLee 13.7 ceerj yeerce SJeb 3,300 ve

keer efJemLeeheve #ecelee Jeeuee en 4 [erpeue FbpeveeW mes eeefuele

egheesle 25 vee@ keer ieefle neefmeue kejves ceW me#ece nw leLee en
heve[gyyeer-jesOeer je@keseW SJeb ejheer[es, ceOece Deewj efveke otjer
keer Mem$e eCeeefueeeW leLee [erDeej[erDees eje efJekeefmele mJeosMeer
3-[er Sej/mejHesme meefJe&ueebme j[ej jsJeleer (Revathi) mes
uewme nw~
en egheesle veeefYekeere, pewefJeke SJeb jemeeeefveke (NBC) eg
heefjefmLeefleeeW ceW cegkeeyeuee kej mekeves keer #ecelee mes ege nw~
DeeF&SveSme keocee kees veewmesvee kes hetJeea yes[s ceW Meeefceue efkeee
ieee nw~ Fme egheesle hej keceebef[bie Dee@efHemej meefnle 13 DeefOekeejer
Deewj 180 veewmewefveke ceewpeto jnWies~
efJeefMe leLe
DeeF&SveSme keocee kees 4-8 HejJejer, 2016 kes oewjeve
efJeMeeKeeheevece ceW nesves Jeeues FbjvesMeveue Heueer efjJet
(IFR) ceW Yeer Meeefceue efkeee peeSiee efpemeceW Jen Debleje&^ere
mlej hej Deheves egkeewMeue kee eoMe&ve kejsiee~ Fme
Heueer efjJet ceW 50 mes DeefOeke osMeeW kes egheesle Meeefceue
nes jns nQ~
GuuesKeveere nw efke Fme egheesle kee veecekejCe ue#eerhe
mecetn kes Ske ye[s erhe kes veece hej efkeee ieee nw~ Fmemes
hetJe& Yeejleere veewmesvee ceW meesefJeele mebIe mes 1968 ceW eehle
hesdee (Petya) esCeer kes heve[gyyeer-jesOeer egheesle kees Yeer
DeeF&SveSme keocee veece efoee ieee Lee efpemeves 1971 kes
Yeejle-heeke eg leLee eeruebkee ceW DeehejsMeve heJeve meefnle
osMe kees 24 Je<eeX leke Deheveer yesnlejerve mesJeeSb oer LeeR~ veS
DeeF&SveSme keocee kee peueeJelejCe 24 Deketyej, 2011
kees efkeee ieee Lee~
eespeske-28 e=bKeuee kes Mes<e oes heve[gyyeer-jesOeer egheesleeW
ceW DeeF&SveSme efkeueleeve kee peueeJelejCe 26 ceee&,
2013 kees leLee DeeF&SveSme keJejeer kee peueeJelejCe
13 ceF&, 2015 kees mebhevve ngDee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 117

efheveekee ceeke&-II kee meHeue hejer#eCe

efomebyej-Deble, 2015 ceW Yeejleere mesvee eje heefMeceer jepemLeeve

ceW Leej jsefiemleeve efmLele heesKejCe Heeeefjbie jWpe mes mJeosMeer efheveekee
je@kes eCeeueer kes Gvvele mebmkejCe efheveekee ceeke&-II (Pinaka
Mark-II) kee meHeue hejer#eCe efkeee ieee~
Fme hejer#eCe kes lenle efheveekee ceeke&-II ceuer yewjue jeskes ueebej
(MBRL) eCeeueer mes 6 je@kes oeies ieS efpevneWveW 60 efkeceer.
otj efmLele Deheves ue#e hej meerke efveMeevee meeOee~
Fme eCeeueer kes meHeue hejer#eCe mes Deye Fmes mesvee ceW Meeefceue
efkeS peeves kee ceeie& eMemle nes ieee nw~ Fmekeer ceoo mes ess Deewj
lJeefjle egeW ceW Yeejleere mesvee kees ye{le neefmeue nes mekesieer~
GuuesKeveere nw efke efheveekee Ske DeefveoxefMele (Unguided) #es$e
nefLeeej je@kes eCeeueer nw efpemekee efJekeeme [erDeej[erDees kes hegCes
efmLele DeeegOe DevegmebOeeve SJeb efJekeeme eefleeve (ARDE:
Armament Research and Development
Establishment) eje efkeee ieee nw~ en efvejblej leere ieefle mes

Heeej kejkes Jeeheke #es$e kees efve<eYeeJeer kejves kes GsMe mes
leweej keer ieF& nw~
en cee$e 44 meskeW[ ceW 12 je@keseW keer yeewej kejves ceW me#ece nw
Deewj Fmekes 6 ueebejeW kes mecetn (Battery) mes Ske ner mecee ceW
3.9 Jeie& efkeceer. ueef#ele #es$e kees efve<eYeeJeer efkeee pee mekelee nw~
FmeceW eege nesves Jeeues meJee heebe ceerj uebyes eleske je@kes kes
meeLe 120 efkeee. leke efJemHeeske ue#e kees efveMeevee yeveeves nsleg
Yespee pee mekelee nw~ je@kes keer efoMee kees efveebef$ele kejves nsleg en
peerheerSme eCeeueer mes uewme nw~
meeceeve efheveekee je@kes eCeeueer (efpemes 1995 mes efvejblej DeveskeeW
hejer#eCeeW mes iegpeeje ieee nw Deewj henues ner Yeejleere mesvee ceW
Meeefceue efkeee pee egkee nw) keer ceejke #ecelee 40 efkeceer. nw leLee
efheveekee ceeke&-II ceW ceejke #ecelee kees Gvveefele kejkes 60 efkeceer.
mes DeefOeke ye{eee ieee nw leeefke en mesvee keer Deeef&uejer leesheeW kes
hetjke kes he ceW Heesme&-ceuerhueeej keer Yetefcekee ceW Deewj DeefOeke
me#ece nes mekes~
efheveekee ceeke&-II je@kes eCeeueer kes Fmemes hetJe& 2014 kes efomebyej
SJeb pegueeF& ceen ceW meHeue hejer#eCe efkeS ieS Les~

veewmesvee eje LRSAM e#esheee kee meHeue hejer#eCe

Yeejleere veewmesvee eje Dejye meeiej ceW veewmewve DeYeeme kes oewjeve
29 efomebyej, 2015 keer jeef$e leLee 30 efomebyej, 2015 keer
megyen DeeF&SveSme keesuekeelee egheesle mes uebyeer otjer kes melen mes
nJee ceW ceej kejves Jeeues e#esheem$e (LRSAM: Long Range
Surface to Air Missile) kes oes meHeue hejer#eCe efkeS ieS
efpeveceW Fme e#esheem$e ves meceerhe Dee jns nJeeF& ue#e kees meHeueleehetJe&ke
peo ceW uesles ngS ve kej efoee~
en Yeejleere veewmesvee kes egheesle mes Fme e#esheem$e kee henuee
hejer#eCe Lee~ Fmemes hetJe& 10 veJebyej, 2014 leLee 27 veJebyej,
2015 kees Fme e#esheem$e kes oes meHeue hejer#eCe Fpejeeue ceW
efkeS ieS Les~

Je<e& 2006 ceW ngS Yeejle-Fpejeeue mecePeewles kes lenle veewmesvee kes
efueS mebege Gheece kes lenle SueDeejSmeSSce e#esheem$e kee
efJekeeme [erDeej[erDees keer nwojeyeeo efmLele eeesieMeeuee [erDeej[erSue
leLee Fpejeeue Sejesmhesme Fb[m^erpe (DeeF&SDeeF&) eje efkeee
ieee nw~ Yeejle ceW Fmekee efvecee&Ce j#ee #es$e kes meeJe&peefveke
eefleeve Yeejle [eeveeefcekeme efueefces[ (yeer[erSue) eje efkeee
pee jne nw~
melen mes nJee ceW 500 ceerj mes 70 efkeceer. leke kes ue#eeW hej
Deetke efveMeevee meeOeves ceW me#ece Fme e#esheem$e kees Sber-efMehe
efcemeeFueeW, ue[eket efJeceeveeW, nsefuekeehjeW SJeb [^esve Deeefo kes
meeLe-meeLe meghejmeesefveke etpe efcemeeFueeW kes nceueeW mes megj#ee keer
ef mes efJekeefmele efkeee ieee nw~
4.5 ceerj uebyeeF& Deewj 0.54 ceerj Jeeme Jeeuee en e#esheem$e
2 cewke (ueieYeie 680 ceerj eefle meskeW[) keer ieefle mes Deheves
ue#e kee heere kej Gmes meerkelee kes meeLe efveMeevee yeveeves ceW
me#ece nw~
efove, jele Deewj meYeer ceewmeceeW ceW Ske meeLe keF& ue#eeW kees OJemle
kejves ceW me#ece en e#esheem$e ceuer HebkeMeveue meefJe&ueebme Sb[ Les
Deue& j[ej (MF-STAR) mes ege nw pees 250 efkeceer. jWpe
kes mewke[eW ue#eeW keer Ske meeLe efveiejeveer kej mekelee nw~ Fme
efcemeeFue eCeeueer ceW e#esheem$e, SceSHe-SmeerSDeej, Mem$e efveeb$eCe
eCeeueer, Jeef&keue ueebej FkeeF& leLee oes-lejHee [ee efuebke
Meeefceue nQ~
efJeefMe leLe
[erDeej[erDees eje Fme e#esheem$e kes efueS henueer yeej [gSue
heume eesheuMeve efmemce (eCeesove eCeeueer) kes meeLe "esme
eCeesove eCeeueer nsleg Deve megjef#ele leb$eeW kee efJekeeme efkeee
ieee nw~
en e#esheee Fpejeeue ceW yejeke-8 (Barak-8) kes veece
mes peevee peelee nw leLee Fmekes ceOece otjer kes mebmkejCe
(MRSAM) kee Yeer efJekeeme efkeee ieee nw efpemekes
kee@efvHeesMeve SueDeejSmeSSce kes meceeve nQ~
Fve e#esheem$eeW kees Yeejleere veewmesvee kes keesuekeelee-esCeer kes
efJeOJebmeke egheesleeW kes meeLe meYeer YeeJeer ecegKe egheesleeW hej
lewveele efkeee peeSiee~ en e#esheem$e veewmewve heesleeW, leere
efjHeeFvejer SJeb Deve jCeveerefleke eefleeveeW keer j#ee kes meeLe
efkemeer veewmewve eg keer efmLeefle ceW Yeejleere veewmesvee kees
meeceefjke ye{le eoeve kejsiee~
Yeejle Deewj Fpejeeue eje mebege he mes efJekeefmele Fme
e#esheem$e kee Deve osMeeW kees efveee&le efkeS peeves keer Yeer
eespevee nw~

DeeF&SveSme ieesoeJejer Deye mesJeecege

23 efomebyej, 2015 kees cegbyeF& veewmewve [e@keee[& hej Yeejleere

veewmesvee kes egheesle DeeF&SveSme ieesoeJejer kees 32 Je<eeX keer
mesJee kes heMeele mesJeecege kej efoee ieee~
en Yeejle kee henuee mJeosMeer he mes ef[peeFve SJeb efveefce&le
egheesle Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 118

Fme ieeF[s[-efcemeeFue efeies kee efvecee&Ce cePeieebJe [e@ke efueefces[

eje efkeee ieee Lee leLee Fmes 1983 ceW Yeejleere veewmesvee ceW
Meeefceue efkeee ieee Lee~

Yeejleere lej#eke yeue kes veS ieMleer heesle

20 veJebyej, 2015 kees kejeF&keue hees& hej Yeejleere lej#eke

yeue ceW veS Fbjmeshj ieMleer heesle DeeF&meerpeerSme meer-22 kees
Meeefceue efkeee ieee~ Fme heesle kee efvecee&Ce ueeme&ve Sb[ tyees eje
efkeee ieee nw~
10 veJebyej, 2015 kees ieesJee hees& hej Yeejleere lej#eke yeue
ceW Deheleere ieMleer heesle DeeF&meerpeerSme meceLe& kees Meefceue efkeee
ieee~ Fme heesle kee efvecee&Ce ieesJee efMeheee[& efueefces[ eje efkeee
ieee nw~
2 veJebyej, 2015 kees keesefe hees& hej Yeejleere lej#eke yeue
ceW leere ieMleer heesle (FPV) DeeF&meerpeerSme Deefjbpee kees Meeefceue
efkeee ieee~ Fme SHeheerJeer (Heem hew^esue Jesmesue) kee efvecee&Ce
keeseerve efMeheee[& efueefces[ eje efkeee ieee nw~

Fpejeeue eje Sjes-3 Fbjmeshj eCeeueer kee hejer#eCe

me mes Sme-400 e#esheee keer Kejero

Yeejle eje me mes Sber yewefueefmke efcemeeFue eCeeueer Sme400 (S-400) keer Kejero nsleg cenJehetCe& j#ee mecePeewlee efkeS
peeves kees 17 efomebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej keer
DeOe#elee ceW ngF& j#ee Kejero heefj<eo keer yew"ke ceW mJeerke=efle eoeve
keer ieF&~ Fme j#ee meewos kes lenle Yeejle, me mes Sme-400 keer
5 etefve eehle kejsiee efpemekeer keercele ueieYeie 40 npeej kejes[
. nesieer~
Fme efcemeeFue j#ee eCeeueer mes 400 efkeceer. keer jWpe ceW Deheveer
Deesj Deeles efkemeer Yeer ue#e kees Deemeeveer mes ceej efiejeee pee
mekelee nw~ Sme-400 j[ej keer heke[ ceW ve Deeves Jeeues Decesefjkeer
She-35 heeFj pes kees Yeer efveMeevee yeveeves ceW me#ece nw~
en efcemeeFue j#ee eCeeueer Deueie-Deueie #ecelee keer leerve ekeej
keer efcemeeFueeW mes ege nw~
GuuesKeveere nw efke eerve ves Yeer iele Je<e& me mes en efcemeeFue
eCeeueer Kejeroves nsleg 3 efyeefueeve [e@uej kee mecePeewlee efkeee Lee~

heeefkemleeve eje Meenerve-III efcemeeFue kee hejer#eCe

11 efomebyej, 2015 kees heeefkemleeve eje hejceeCeg nefLeeej ues

peeves ceW me#ece Meenerve-III (Shaheen-III) yewefueefmke efcemeeFue
kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~ hejer#eCe kes oewjeve meYeer ceeheob[eW
hej Kejer Glejer Fme efcemeeFue kee ue#e Dejye meeiej ceW Lee~
Meenerve (Meeefyoke DeLe&- meheso yeepe) esCeer keer heeefkemleeve keer
Fme leermejer efcemeeFue keer ceejke #ecelee 2,750 efkeceer. nw~
melen mes melen hej ceej kejves Jeeueer ceOece otjer keer en efcemeeFue
veeefYekeere Deewj heejbheefjke oesveeW ekeej kes egMeer<e& (Warhead)
ues pee mekeleer nw~
yeng-ejCeere "esme FOeve ege Fme efcemeeFue mes Yeejle kes keeheer
#es$e kees efveMeevee yeveeee pee mekelee nw~ Fmes Yeejle keer Deefive-III

efcemeeFue (efpemekeer ceejke #ecelee 3,000 efkeceer. nw) kee elegej

kene pee jne nw~
heeefkemleeve eje 15 efomebyej, 2015 kees veeefYekeere me#ece
melen mes melen yewefueefmke efcemeeFue Meenerve-I (ceejke #ecelee900 efkeceer.) kee hejer#eCe efkeee ieee~

10 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue eje Decesefjkee keer meneelee

mes efveefce&le Sjes-3 (Arrow-3) yewefueefmke efcemeeFue Fbjmeshj
eCeeueer kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
Fme efcemeeFue Fbjmeshj eCeeueer kee efJekeeme Fpejeeue Sejesmhesme
Fb[m^erpe (IAI) leLee Decesefjkeer efJeceeveve kebheveer yeesFbie eje
mebege he mes efkeee ieee nw~
Sjes-3 efcemeeFue Fbjmeshj eCeeueer, Me$eg efcemeeFueeW kees Jeeegceb[ue
kes Thej (exo-atmospheric) efveMeevee yeveeves ceW me#ece nw leLee
en Fpejeeue hej meerefjee, F&jeve ee efnpeyeguuee #es$eeW mes nesves
Jeeues efkemeer Yeer mebYeeefJele yewefueefmke efcemeeFue DeeeceCe kees jeske
mekeleer nw~
GuuesKeveere nw efke Sjes yewefueefmke efcemeeFue eespeske kee eejbYe
cetuele: Decesefjkee eje 1988 ceW Deheves mej Jeeme& keee&ece
kes Yeeie kes he ceW efkeee ieee Lee hejbleg Fmes 1993 ceW jeske efoee
ieee Lee~

F&jeve kes veS efcemeeFue hejer#eCe

veJebyej, 2015 ceW F&jeve eje Deesceeve keer Kee[er mes mebueive #es$e
ceW eeyenej yebojieen kes efveke peer-110 (Ghadr-110) yeweuf eefmke
efcemeeFue kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
veeefYekeere SJeb heejbheefjke oesveeW ekeej kes egMeer<e& ues pee mekeves
ceW me#ece en efcemeeFue 1,800 mes 2,000 efkeceer. leke enej
kej mekeleer nw~
Fmemes hetJe& Deketyej, 2015 ceW F&jeve eje F&ceeo (Emad)
veeceke veeefYekeere-me#ece yewefueefmke efcemeeFue kee hejer#eCe efkeee
ieee Lee efpemekeer ceejke #ecelee 1,700 efkeceer. nw~
peer-110 Deewj F&ceeo oesveeW kees ner F&jeve keer Meeneye-3 (Shahab3) efcemeeFue kee GVele SJeb DeefOeke efJekeefmele mebmkejCe ceevee
ieee nw~
GuuesKeveere nw efke mebege je^ megj#ee heefj<eo (UNSC) kes
2010 kes emleeJe kes lenle F&jeve Deewj P5+1 je^eW (etSveSmemeer
kes 5 mLeeeer meome SJeb pece&veer) kes ceOe veeefYekeere mecePeewles kes
efeeevJeeve leke F&jeve eje meYeer yewefueefmke efcemeeFueeW kes
hejer#eCe kees eefleyebefOele efkeee ieee Lee leLee pegueeF&, 2015 ceW
F&jeve Deewj P5+1 je^eW kes ceOe mJeerke=le mebege Jeeheke keee&
eespevee (JCPA) kes lenle F&jeve eje 8 Je<eeX leke veeefYekeere
nefLeeej ues pee mekeves ceW me#ece yewefueefmke efcemeeFueeW kes efJekeeme
hej jeske ueieeves kee eeJeOeeve efkeee ieee nw~
Decesefjkee eje Fve efcemeeFue hejer#eCeeW kes yeeo F&jeve kes efJe
ke[s keoce G"eves keer yeele kener ieF& nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 119

Deefive-I e#esheee kee meheue hejer#eCe

27 veJebyej, 2015 kees Deesef[Mee le kes efveke Deyogue

keueece erhe (Jneruej erhe) efmLele Skeerke=le hejer#eCe jWpe (ITR)
kes ueebe hew[-4 mes Ske ceesyeeFue ueebej eje Deefive-I (AgniI) e#esheee kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes melen 700 efkeceer. keer ceejke #ecelee Jeeueer leLee
veeefYekeere egMeer<e& (Nuclear Warhead) ues peeves ceW me#ece
Deefive-I kee en hejer#eCe Yeejleere mesvee keer m^wsefpeke heesmexpe
keceeb[ (SFC) eje eefMe#eCe DeYeeme kes lenle efkeee ieee~
15 ceerj uebyeeF& leLee 1.0 ceerj Jeeme Jeeueer "esme eCeesoke
ege en Skeue ejCeere Mee& t Fbjceeref[S jWpe yewefueefmke
efcemeeFue 12 ve Jepeveer nw leLee en 1000 efkeee. leke
egMeer<e& Deheves meeLe ues pee mekeleer nw~ Fme mJeosMeer e#esheee kees
henues ner Yeejleere mesvee ceW Meeefceue efkeee pee egkee nw~
Fmekee efvecee&Ce j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO)
eje Yeejle [eeveeefcekeme efue. (BDL) kes meneesie mes Yeejle kes
Skeerke=le efveoxefMele e#esheee efJekeeme keee&ece (IGMDP) kes
lenle efkeee ieee nw~
Fmemes hetJe& Deefive-I kee efheuee hejer#eCe 11 efmelebyej, 2014
kees SmeShemeer eje efkeee ieee Lee~

he=LJeer-II e#esheee kee meheue hejer#eCe

26 veJebyej, 2015 kees hejceeCeg nefLeeej ues peeves ceW me#ece

melen mes melen ceej kejves Jeeues yewefueefmke e#esheee he=LJeer-II
(Prithvi-II) kee eeboerhegj (Deesef[Mee) kes Skeerke=le hejer#eCe jWpe
(ITR) mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
Yeejleere mesvee keer m^wsefpeke heesmexpe keceeb[ (SFC) eje en
eeesee hejer#eCe ceesyeeFue ueebej mes eefMe#eCe DeYeeme kes lenle
efkeee ieee~
350 efkeceer. ceejke #ecelee Jeeuee en mJeosMeer e#esheee 5001000 efkeee. leke kes veeefYekeere ee hejbhejeiele egMeer<e& (Warhead) kees ues peeves ceW me#ece nw~
[erDeej[erDees eje Skeerke=le efveoxefMele e#esheee efJekeeme keee&ece
(IGMDP) kes lenle efJekeefmele Fme e#esheee kees henues ner
(2003 ceW) Yeejleere mewve yeue ceW Meeefceue efkeee pee egkee nw~

AAD : mJeosMeer Fbjmeshj efcemeeFue eCeeueer

24 veJebyej, 2015 kees Yeejle eje mJeosMeer he=LJeer-II e#esheee

kes veewmewve mebmkejCe Oeveg<e (Dhanush) kee Deesef[Mee le kes
efveke yebieeue keer Kee[er ceW lewveele Ske veewmewefveke egheesle
DeeF&SveSme megYee mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes melen/heesle mes heesle hej ceej kejves Jeeues Fme Skeue ejCeere
SJeb Je eCeesoke ege e#esheee keer uebyeeF& 8.53 ceerj SJeb Jeeme
0.9 ceerj nw leLee Fmekeer ceejke #ecelee 350 efkeceer. nw~
Fme yewefueefmke e#esheee kes eje efkemeer egheesle mes efkemeer meceg
efmLele ee Yetefce efmLele ue#e kees efveMeevee yeveeee pee mekelee nw~

22 veJebyej, 2015 kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve

(DRDO) eje Deesef[Mee kes yeeueemeesj le kes efveke Deyogue
keueece erhe (Jneruej erhe) mes Yeejle keer mJeosMeer Fbjmeshj
efcemeeFue eCeeueer SS[er (AAD : Advance Air Defence)
kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
melen mes nJee ceW ceej kejves Jeeueer Fme Fbjmeshj efcemeeFue ves
eeboerhegj mes e#esefhele Deheveer Deesj Deeles Fueske^e@efveke he mes leweej
ue#e kees 30 efkeceer. keer TbeeF& hej meheueehetJe&ke efveMeevee
yeveeee~ 7.5 ceerj uebyeer, Skeue ejCeere SJeb "esme eCeesoke
ege SS[er, efveoxefMele meghejmeesefveke Fbjmeshj efcemeeFue nw pees
efke Ge mlejere vewefJeiesMeve SJeb kebhetj eCeeueer leLee Ske
Fueske^es-cewkesefvekeue SefkeJesj mes ege nw~
[erDeej[erDees eje Fmekee efJekeeme Yeejle kes efueS yengmlejere yeweuf eefmke
efcemeeFue j#ee keJee leweej kejves kes eeemeeW kes lenle efkeee ieee nw
Deewj en osMe ceW efveefce&le henueer Fbjmeshj efcemeeFue nw~
en 15-30 efkeceer. keer TbeeF& hej Me$eg he#e keer yewefueefmke
efcemeeFue kees efveMeevee yeveeves ceW me#ece nw~ [erDeej[erDees eje
efJekeefmele 50-80 efkeceer. keer TbeeF& hej ceej kejves Jeeueer
Fbjmeshj efcemeeFue kees heer[erJeer (PDV : Prithvi Defence
Vehicle) veece efoee ieee nw~

ceejere : GVele ejheer[es j#ee eCeeueer

Oeveg<e e#esheee kee meheue hejer#eCe

Oeveg<e e#esheee heejbheefjke Deewj veeefYekeere oseveeW ekeej kes 5001000 efkeee. leke egMeer<e& (Warhead) kees ues peeves ceW
me#ece nw Deewj Fmes Yeejleere veewmesvee ceW henues ner Meeefceue efkeee pee
egkee nw~

14 veJebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje mJeosMeer

GVele ejheer[es j#ee eCeeueer ceejere (Maareech : Advanced
Torpedo Defence System) kees veewmewve meeFbme Sb[
skeveesuee@peer uesyesjsjer (NSTL) ceW Deeeesefpele Ske keee&ece ceW
veewmesvee ecegKe S[efcejue Deej. kes. OeJeve kees meeQhee ieee~
Fme DeleeOegefveke ejheer[es mebmeteve (Detection) SJeb eeflejesOeke
eCeeueer kee efJekeeme SveSmeerSue, efJeMeeKeeheevece Deewj
SveheerDeesSue (veewmewve efheefpekeue Sb[ DeesMesveeseeefheke uesyeesjsjer),
keesefe eje mebege heefjeespevee kes lenle efkeee ieee nw~
ceejere eCeeueer efkemeer veewmewve hueshee@ce& (eLee- egheesle, heve[gyyeer
Deeefo) keer ejheer[es DeeeceCe mes j#ee nsleg leweej keer ieF& nw~ en
Deheveer Deesj Dee jns ejheer[es kees mebmetefele kej Gmekeer efmLeefle
kee helee ueieeves kes meeLe veewmewve hueshee@ce& keer Gme ejheer[es mes
megj#ee nsleg eeflejesOeer Gheee ueeiet kejves mebyebOeer hetCe& meceeOeeve
GheueyOe kejeleer nw~
Glheeove esCeer keer oes ceejere eCeeefueeeW kees veewmesvee kes oes
egheesleeW hej ueieekej Gvekes eeesee cetueebkeve hejer#eCe efkeS pee
egkes nQ pees efke hetCe&le: meheue jns nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 120

neF[^es[eeveefceke sm hewefmeefueer je^ kees meceefhe&le

ceejere eCeeueer kees veewmesvee kees meeQheves kes keee&ece ceW ner
14 veJebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje
neF[^es[eeveefceke sm hewefmeefueer kees Yeer je^ kees meceefhe&le
efkeee ieee~ Fme SmeSceyeer (SMB : Seakeeping and
Manoeuvring Basin) hewefmeefueer keer mLeehevee j#ee
DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve ([erDeej[erDees) Deewj Yeejleere
veewmesvee kes mebege eeeme kes lenle keer ieF& nw~
en osMe ceW efveefce&le Deheveer lejn keer henueer Ssmeer hewefmeefueer
nw pees DeleeOegefveke veewmewve eg heve[gefyyeeeW, egheesleeW,
ejheer[es Deeefo keer ef[peeFve SJeb efvecee&Ce ceW meneeke nesieer~
SmeSceyeer hewefmeefueer kes meeLe Yeejle efJeMJe kes Gve
egefveboe osMeeW ceW Meeefceue nes ieee nw efpevekes heeme veewmewve
huesheeceeX Deewj nefLeeej eCeeefueeeW kes Jeeheke peueieeflekeer
eeflehe hejer#eCe (Hydrodynamic Model Testing)
keer megefJeOee nw~

yeesFbie P-8I : veewmesvee kee meceger ieMleer efJeceeve

13 veJebyej, 2015 kees oef#eCe Yeejle ceW esVeF& kes efveke

Dejekekeesvece ceW efmLele Yeejle kes veewmewve Sej msMeve DeeF&SveSme
jepeeueer hej Deeeesefpele Ske meceejesn ceW j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej
eje Yeejleere veewmesvee kes meceger ieMleer efJeceeve yeesFbie P-8I (P-8I
: Poseidon Eight India) kees je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
j#ee ceb$eer Fmeer efJeceeve mes hees& yuesej mes euekej DeeF&SveSme
jepeeueer hej Glejs Les~
DeleeOegefveke efveiejeveer eCeeefueeeW, meWmejeW leLee Deve egke SJeb
j#ee GkehejCeeW mes ege en ueebie jWpe meceger efveiejeveer efJeceeve
Decesefjkeer efJeceeveve kebheveer yeesFbie (Boeing) eje Decesefjkeer
veewmesvee kes efueS efJekeefmele P-8A heesmeer[e@ve efJeceeve kee Yeejleere
mebmkejCe nw~
Yeejleere veewmesvee eje kegue 8 Ssmes efJeceeveeW nsleg ueieYeie 2.1
efyeefueeve [e@uej kee mecePeewlee 1 peveJejer, 2009 kees nmlee#eefjle
efkeee ieee Lee leLee Yeejle Fve efJeceeveeW kee henuee Debleje&^ere
eenke yevee Lee~ henuee P-8I efJeceeve 15 ceF&, 2013 kees
Yeejle henbgee Lee Deewj Deye leke meYeer 8 efJeceeve Yeejle kees eehle
neskej Yeejleere veewmesvee mes peg[ egkes nQ~
Yeejleere veewmesvee ceW Deheves hejer#eCeeW kes Deuhe mecee ceW ner P-8I
efJeceeve ves keF& GheueefyOeeeb neefmeue keer nQ efpeveceW ceuesefMeeeF&
SejueeFbme keer ueehelee MH 370 G[eve kes Keespe eeemeeW ceW
eefleYeeie, nJee ceW es[er peeves Jeeueer nehe&tve yuee@ke II efcemeeFue
keer efJeMJe ceW henueer meheue heeeefjbie, ejheer[es heeeefjbie leLee
ecegKe veewmewve DeYeemeeW ceW meefee Yeeieeroejer Meeefceue nw~

Deefive-IV e#esheee kee meheue hejer#eCe

9 veJebyej, 2015 kees Deesef[Mee kes yeeueemeesj le kes efveke

Deyogue keueece erhe (Jneruej erhe) efmLele Skeerke=le hejer#eCe jWpe
(ITR) mes melen mes melen (Surface to Surface) hej ceej

kejves Jeeues mJeosMe efveefce&le veeefYekeere me#ece Deefive-IV (Agnie#esheee kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~
en Fme e#esheee kee mesvee keer m^wsefpeke heesmexpe keceeb[
(SFC) eje efkeee ieee otmeje meheue eeesee hejer#eCe leLee kegue
efceueekej heebeJeeb meheue hejer#eCe Lee~ Fmemes hetJe& SmeShemeer eje
Fmekee henuee eeesee hejer#eCe (Deewj kegue efceueekej eewLee meheue
hejer#eCe) 2 efomebyej, 2014 kees efkeee ieee Lee~ Fmes Je<e&
2014 ceW ner Yeejleere mesvee ceW Meeefceue efkeee ieee Lee~
mee: hejer#eCe kes oewjeve Deefive-IV e#esheee keer hetjer G[eve kee
meYeer ceeveob[eW hej le kes meeLe ueies ueebie jWpe j[ejeW Deewj
Fueske^es-Dee@efhkeue ^wefkebie efmemcme (EOTS) kes ceeOece mes
melele hejer#eCe efkeee ieee leLee en efcemeeFue meYeer efveOee&efjle
hewceeveeW hej Kejer Glejles ngS Deheves ue#e kees heefjMeglee kes meeLe
Yesoves ceW meheue jner~
j#ee DevegmebOeeve Deewj efJekeeme mebie"ve (DRDO) eje efJekeefmele
en Fbjceeref[S jWpe yewefueefmke efcemeeFue (IRBM) 4,000
efkeceer. keer otjer leke ceej kejves ceW me#ece nw (eeefhe veJeervelece
hejer#eCe 3,200 efkeceer. kes efueS ner Lee) leLee en 1 ve
(1,000 efkeee.) leke kes veeefYekeere Deewj hejbhejeiele oesveeW
ekeej kes egMeer<e& (Warhead) ues pee mekeleer nw~ Fmes jes[ceesyeeFue ueebej mes e#esefhele efkeee pee mekelee nw~
efJeefMe leLe
Deefive-IV efejCeere "esme FOeve ege 17 ve Jepeveer
e#esheee nw efpemekeer uebyeeF& 20 ceerj Deewj Jeeme 1.5
ceerj nw~ Fmekes efleere ejCe kes efvecee&Ce ceW kebheesefpe
kesefmebie DeLee&le lebleg hegveye&efuele (Fibre Reinforced) kee
eeesie efkeee ieee nw pees Fmekes Yeej kees kece kejkes DeefOeke
FOeve Deheves meeLe ues peeves ceW Fmes me#ece yeveelee nw~
Deefive-IV e#esheee DeleeOegefveke SefJeee@efvekeme eCeeefueeeW
leLee 5JeeR heer{er kes Dee@veyees[& kebhetj SJeb efJeleefjle Deeefke&skeej
mes megmeefppele nw~ Fme e#esheee ceW ue#e kes Ge heefjMeglee
mes meerke yesOeve kes efueS Deleble efJeMJemeveere ceeFees
vewefJeiesMeve efmemce (MINS) leLee meJee&efOeke Deetke efjbime
eCeeueer (RINGS : Ring Laser Gyro Inertial Navigation System) ) kee Gheeesie efkeee ieee nw~
Deefive-IV kee hegvee&JesMe T<cee keJee (Re-entry Heat
Shield) he=LJeer kes Jeeegceb[ue ceW hegvee&JesMe kes mecee kes
4000 ef[eer meWeres[ ee Gmemes DeefOeke leeheceeve kees menve
kejves ceW me#ece nw leLee en Yeerlej kes leeheceeve kees 50 ef[eer
meWeres[ mes Yeer kece jKeles ngS SefJeee@efvekeme eCeeefueeeW kee
meeceeve mebeeueve megefveefele kejlee nw~
GuuesKeveere nw efke cetuele: Fme e#esheee kees Deefive-II
hueme ee Deefive-II eeFce veece efoee ieee Lee (Deefive-II
keer ceejke #ecelee 2,500 efkeceer. Deewj Deefive-III keer
ceejke #ecelee 3,000 efkeceer. kes ceOe kes DeeOeej hej),
hejbleg DeefOeke ceejke #ecelee mLeeefhele nesves kes heeele Fmes
Deefive-IV veece efoee ieee~
IV)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 121

DeefOekeeefjeeW kee 8.5 eefleMele nw (leerveeW mesveeDeeW ceW mecee he

mes en Deebke[e 5.4 eefleMele nw)~ Jeeegmesvee ceW ueieYeie 110
ceefnuee heeeue nQ pees Fme mecee nsefuekee@hj Deewj heefjJenve
efJeceeve G[e jner nQ~
efJeefMe leLe
l
Yeejleere mesvee ceW meJe&eLece ceefnueeDeeW kees veefmeie mesJeeDeeW kes
efueS 1927 ceW Meeefceue efkeee ieee Lee leLee 1941 mes
mesvee ceW yeleewj efeefkelmee DeefOekeejer ceefnueeDeeW keer efveegefe
nes jner nw~ meMee mesvee keer Deve FkeeFeeW ceW 1992 ceW
ceefnueeDeeW kees Meeefceue nesves keer Devegceefle oer ieF& leLeeefhe
FvnW Deye leke egke mebJeie& mes otj ner jKee ieee nw~
l
GuuesKeveere nw efke Jele&ceeve ceW Decesefjkee, me, efyesve,
heeefkemleeve, meefye&ee, meToer Dejye SJeb legkeea pewmes osMeeW keer
Jeeegmesvee ceW ceefnuee ue[eket heeeue nQ~

yeeesme e#esheee kee meheue hejer#eCe

7 veJebyej, 2015 kees Yeejle ceW me kes meneesie mes efveefce&le

meghejmeesefveke etpe e#esheee yeeesme (BrahMos; Yeejle keer
yeeheg$e Deewj me keer cemkeJee veoer kes veece hej veecekejCe) kes
GVele mebmkejCe kee jepemLeeve kes pewmeuecesj efpeues ceW efmLele heesKejCe
hejer#eCe jWpe mes meheue hejer#eCe efkeee ieee~
Yeejleere mesvee eje en eeesee hejer#eCe ceesyeeFue ueebej kes
ceeOece mes efkeee ieee~
2.5 mes 2.8 cewke keer jheleej Jeeueer yeeesme efcemeeFue keer ceejke
#ecelee 290 efkeceer. leke nw leLee Fmes Yeejleere mesvee SJeb veewmesvee
ceW henues ner Meeefceue efkeee pee egkee nw~

eLece mkee@heeave esCeer heve[gyyeer-keueJeejer

29 Deketyej, 2015 kees mJeosMe-efveefce&le mkee@heeave esCeer

(Scorpene Class) keer henueer heve[gyyeer DeeF&SveSme keueJeejer
(INS Kalvari) kees cebgyeF& kes veewmesvee [e@keee[& mes meecegefke
hejer#eCeeW nsleg Gleeje ieee~
GuuesKeveere nw efke Yeejle eje eebme kes meeLe Je<e& 2005 ceW ngS
3 efyeefueeve [e@uej kes mecePeewles kes lenle Yeejleere veewmesvee kes
efueS eWe kebheveer [ermeerSveSme kes meneesie mes lekeveerkeer nmleeblejCe
kes ceeOece mes cePeieebJe [e@keee[& efueefces[ eje efveefce&le keer pee
jner mkee@heeave esCeer keer 6 heve[gefyyeeeW ceW en eLece heve[gyyeer nw~
es heve[gefyyeeeb Yeejleere veewmesvee kes cenJeekeeb#eer eespeske 75 kes
Yeeie kes he ceW leweej keer pee jner nQ~ GuuesKeveere nw efke 1999
ceW eejbYe Fme eespeske kes lenle 30 Je<eeX ceW kegue 24 heve[gefyyeeeW
kes efvecee&Ce keer eespevee nw~
mkee@heeave esCeer keer eLece heve[gyyeer kee veecekejCe keueJeejer
Yeejle kees me eje 1968 ceW eoe hee@keme^e@ esCeer keer
[erpeue-Fuesefke^ke heve[gyyeer (pees Yeejleere veewmesvee eje heefjeeefuele
henueer heve[gyyeer Leer) DeeF&SveSme keueJeejer (S 23) kes veece hej
ner efkeee ieee nw~ %eeleJe nw efke keueJeejer ienve meceg ceW heeF&
peeves Jeeueer eFiej Meeke& kee Yeer veece nw~

DeeF&SShe ceW ceefnueeSb neWieer ue[eket heeeue

l

24 Deketyej, 2015 kees j#ee ceb$eeuee eje Yeejleere Jeeegmesvee

ceW ceefnueeDeeW kees egke ee ue[eket mebJeie& (Fighter/Combat
Stream) ceW ue[eket heeeue (Fighter Pilots) kes he ceW
Meeefceue efkeS peeves kees mJeerke=efle eoeve kej oer ieF&~
j#ee ceb$eeuee kes Devegmeej, Sejheesme& Skes[ceer ceW Jele&ceeve ceW
eefMe#eCe ues jner ceefnuee heeeueeW ceW mes ner ceefnuee ue[eket
heeeueeW kes henues yewe kee eeve efkeee peeSiee leLee eejbefYeke
eefMe#eCe kes meheueleehetJe&ke hetje nesves kes yeeo petve, 2016 ceW Jes
ue[eket mebJeie& ceW keee& kejves kes efueS DeefOeke=le nes peeSbieer~
Fmekes heeele GvnW Ske Je<e& kes GVele eefMe#eCe mes iegpejvee nesiee
leLee efhej Jes petve, 2017 leke ue[eket efJeceeve kee@keefhe ceW
heeeue kes he ceW eJesMe kej ueWieer~
Jele&ceeve ceW Yeejle keer leerveeW mesveeDeeW ceW Jeeegmesvee ceW meJee&efOeke
1500 mes DeefOeke ceefnuee Dehemej nQ pees Jeeeg mesvee kes kegue

efveYe&e e#esheee kee hejer#eCe Demeheue

16 Dekeyt ej, 2015 kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve
(DRDO) eje efJekeefmele Yeejle keer henueer meyemeesevf eke etpe efcemeeFue
efveYe&e kees Deese[f Mee kes yeeueemeesj efmLele eeboerhegj Skeerke=le hejer#eCe
jWpe (ITR) kes kee@chueskeme-3 mes efJeMes<e he mes leweej ueebej mes
megyen 11:38 yepes e#esehf ele efkeee ieee~
l
eejbeYf eke leewj hej en e#esheCe meeceeve jne leLee 700 meskeW[ keer
G[eve kes oewjeve leke Fmekes meYeer Gheleb$e meeceeve Deewj meblees<epeveke
he mes keee& kej jns Les hejbleg Fmekes yeeo Deeeveke efcemeeFue ceW
lekeveerkeer Kejeyeer Dee ieF& efpememes en hejer#eCe efceMeve Demeheue nes
ieee~
l
GuuesKeveere nw efke Ske Je<e& hetJe& 17 Deketyej, 2014 kees
efveYe&e e#esheee kee henuee hetCe&le: meheue hejer#eCe eeboerhegj
DeeF&erDeej mes ner efkeee ieee Lee pees efke 15 efveele hejer#eCe
ceeveob[eW hej Keje Gleje Lee~
efJeefMe leLe
l
melen mes melen hej ceej kejves Jeeues Fme efejCeere e#esheee
ceW yeexhewve Fbpeve eege neslee nw leLee Fmes Decesefjkeer e@cene@ke
etpe efcemeeFueeW kes meceke#e ceevee pee jne nw~ veeefYekeere
Deewj hejbhejeiele egMeer<e& ues peeves ceW me#ece en e#esheee
uebyeer otjer (DeekeueveeW kes Devegmeej 1000-1500 efkeceer.)
kes ue#eeW kees efveMeevee yevee mekelee nw~ meeLe ner en melen mes
cee$e 10-15 heer keer TbeeF& hej G[les ngS (efpememes en
j[ej keer vepej ceW veneR DeeSiee) Deheves ue#e leke henbge
mekelee nw~
l
en e#esheee mJeosMeer eeueke jefnle efJeceeve ue#e kes
DeeOeej hej ner hetCe&le: mJeosMeer lekeveerke mes leweej efkeee
ieee nw~
l

DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer veewmesvee ceW Meeefceue

l

6 Deketyej, 2015 kees efJeMeeKeeheevece kes veewmesvee yesme hej

Deeeesefpele Ske YeJe meceejesn ceW mJeosMe efveefce&le ejheer[es ueebe
SJeb efjkeJejer heesle DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer kees Yeejleere veewmesvee
ceW Meeefceue efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 122

l
l
l

mJeosMeer merue mes efveefce&le Fme heesle ceW kewcewjvs e nue (Catamaran
Hull; efJeefMe ekeej kes meceeveeblej leue/heWo)s kee eeesie efkeee ieee
nw efpememes efJeegle keer keeheer kece Kehele nesleer nw~
en ejheer[es ueebe SJeb efjkeJejer heesle 50 ceerj uebyee nw leLee
en 15 vee@ leke keer ieefle eehle kej mekeves ceW me#ece nw~
Fmekeer heesle eCeeefueeeW kee 95 eefleMele efnmmee mJeosMeer eehe kee nw~
DeeF&SveSme DeeOeeefjCeer kee Gheeesie SveSmeerSue eje efJekeefmele
Deblepe&ueere (Underwater) MeeeW SJeb eCeeefueeeW kes lekeveerkeer
hejer#eCeeW nsleg efkeee peeSiee~ en 17 pegueeF&, 2015 kees
Yeejleere veewmesvee mes mesJee cege ejheer[es ueebe SJeb efjkeJejer heesle
DeeF&SveSme DeeJeeefnveer (pees 1984 mes veewmesvee ceW Deheveer
mesJeeSb os jne Lee) kee GVele mLeeveeheVe nw~

DeeF&SveSme keesefe je^ kees meceefhe&le

l

Yeejleere veewmesvee nsleg eespeske 16A kes lenle osMe ceW efveefce&le
efveoxefMele e#esheee efJeOJebmeke (Guided Missile Destroyer)
egheesleeW keer e=bKeuee (keesuekeelee-esCeer) kee otmeje egheesle
DeeF&SveSme keesefe j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje 30 efmelebyej,
2015 kees cebgyeF& efmLele veewmesvee ieesoer ceW Deeeesefpele Ske meceejesn
ceW Yeejleere veewmesvee ceW Meeefceue kejves kes meeLe je^ kees meceefhe&le
efkeee ieee~ Fmemes hetJe& Fme e=bKeuee kes eLece egheesle DeeF&SveSme
keesuekeelee kees 16 Deiemle, 2014 kees eOeeveceb$eer vejs ceesoer
ves je^ kees meceefhe&le efkeee Lee~
keesuekeelee esCeer kes es egheesle Yeejle ceW Deye leke leweej efkeS
ieS meJee&efOeke MeefeMeeueer egheesle nQ~ Fvekeer heefjkeuhevee SJeb
ef[peeFefvebie veewmewve ef[peeFve efveosMeeuee (DND : Directorate
of Naval Design) ves keer nw leLee Fvekee efvecee&Ce cebgyeF& efmLele
cePeieebJe [e@ke efueefces[ eje efkeee ieee nw~
veewmesvee kes heefeceer yes[s ceW cebgyeF& le kes efveke lewveele efkeS peeves
Jeeues DeeF&SveSme keesefe keer uebyeeF& 164 ceerj Deewj eew[eF&
ueieYeie 17 ceerj nw leLee Fmekee hetCe& Yeej efJemLeeheve 7,500
ve nw~
Fme efJeOJebmeke egheesle ceW 4 MeefeMeeueer efjJeefme&yeue iewme jyeeFveeW
mes ege mebege iewme SJeb iewme (COGAG : Combined Gas and
Gas) eCeesove eCeeueer (Propulsion System) ueieer nw Deewj en
30 vee@ mes Yeer peeoe ieefle eehle kej mekeves ceW me#ece nw~
Fme egheesle Deewj DeeF&SveSme keesuekeelee ceW j[ej mes yee efvekeueves
(Stealth) kes efueS veF& ef[peeFve mebkeuhevee eege ngF& nw leLee FveceW
Je=no mJeosMe efveefce&le egke Ieke (Combat Component) meefnle
Deveske eerpeW henueer yeej Meeefceue keer ieF& nQ~

Yeejle-Decesefjkee nsefuekee@hj meewoe

l

28 efmelebyej, 2015 kees Yeejle kes j#ee ceb$eeuee eje ueieYeie 3

efyeefueeve [e@uej (ueieYeie 19,800 kejes[ .) keer ueeiele mes
Decesejf keer efJeceeveve kebheveer yeesFib e (Boeing) eje efveefce&le 37
DelegVele nseuf ekee@hjeW keer Kejero nsleg mecePeewleeW hej nmlee#ej efkeS
ieS~
Fme Yeejle-Decesefjkee nsefuekee@hj meewos kes lenle 15 efevetke
(Chinook) nsefuekee@hjeW keer Kejero nsleg Yeejle kes j#ee ceb$eeuee

SJeb Decesefjkeer yeesFbie kebheveer kes ceOe mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee

nw peyeefke 22 Deheees (Apache) nsefuekee@hjeW keer Kejero nsleg
oes mecePeewles (j#ee ceb$eeuee eje Ske yeesFbie kebheveer kes meeLe Deewj
otmeje Decesefjkeer mejkeej kes meeLe, efpemekes lenle Decesefjkee Fvekes
efueS nefLeeejeW, j[ej Deewj Fueske^e@efveke eg GhekejCeeW keer
Deehetefle& kejsiee) nmlee#eefjle ngS nQ~
l
Deieues 3-4 Je<eeX ceW hetCe& nesves Jeeues Fme nsefuekee@hj meewos keer
efJeMes<e yeele en nw efke Ske Mele& (Dee@hemes keuee@pe) kes lenle
efJeosMeer kebheveer kees 30 eefleMele OevejeefMe Jeeheme Yeejle ceW efveJesMe
kejveer nesieer~ mejkeej eje 2005 ceW mJeerke=le j#ee Kejero
eefeee (DPP) kes lenle Fmekee eeJeOeeve efkeee ieee Lee~
l
Fme meewos kes lenle yeesFbie eje Yeejle kes j#ee Glheeove #es$e ceW
ueieYeie 1 efyeefueeve [e@uej kee hegveefve&JesMe efkeee peeSiee~
l
Fmemes hetJe& Decesefjkeer kebheefveeeW ves efJeiele oMeke ceW Yeejle kes meeLe
ueieYeie 10 efyeefueeve [e@uej kes j#ee meewos efkeS nQ~ FveceW P-81
veewmewefveke efveiejeveer efJeceeve, C-130 J meghej njkeeg&efueme efJeceeve
leLee C-17 iueesye ceemj-III efJeceeve Meeefceue nQ~
l
GuuesKeveere nw efke Deiemle, 2015 ceW Decesefjkee eje heeefkemleeve
kees DeelebkejesOeer DeefYeeeveeW kees lespe kejves kes efueS SSe-1 pes[
JeeFhej ue[eket nsefuekee@hjeW kes efJeee kee efveCe&e efueee ieee
nw~ meeLe ner neue ner ceW heeefkemleeve ves me kes meeLe SceDeeF&35 ue[eket nsefuekee@hj Kejeroves kee Yeer mecePeewlee efkeee nw~
Fpejeeue mes [^esve efJeceeve meewos kees mJeerke=efle
11 efmelebyej, 2015 kees Yeejle mejkeej eje Fpejeeue mes
10 efcemeeFue-uewme [^evs e efJeceeveeW keer Kejero kees mJeerke=efle eoeve keer
ieF&~ 400 efceefueeve [e@uej ueeiele Jeeues Fme mecePeewles kes lenle
Yeejleere Jeeegmesvee Fpejeeue mes 10 nsje@ve erheer [^evs e (Heron TP
Drone) efJeceeve eehle kejsieer pees efke nJee mes melen hej ceej kejves
Jeeueer efcemeeFueeW mes uewme neWies~

DeceesIe-I : Qke-jesOeer efveoxefMele e#esheee

l

Yeejle kes nwojeyeeo efmLele j#ee eefleeve Yeejle [eeveeefcekeme

efueefces[ (BDL) eje ef[peeFve SJeb efJekeefmele efkeS ieS efleere
heer{er kes mJeosMeer Qke-jesOeer efveoxefMele e#esheee (ATGM : AntiTank Guided Missile) DeceesIe-I kes oes meheue hejer#eCe
10 efmelebyej, 2015 kees efkeS ieS~
Fve hejer#eCeeW kes lenle ceOe eosMe kes yeeyeervee efmLele mewve jWpe mes
e#esefhele oes DeceesIe-I e#esheeeeW ves eceMe: 2.6 efkeceer. Deewj
2.8 efkeceer. keer otjer hej efmLele ue#eeW kees meheueleehetJe&ke Yesoe~

DeeF&SveSme Jeekees<e : veF& veewmewefveke mebmLeehevee

l

9 efmelebyej, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefjk& ej eje kevee&ke kes
keejJeej (Karwar) ceW Yeejleere veewmesvee keer veF& mebmLeehevee DeeF&SveSme
Jeekees<e (INS Vajrakosh) kees je^ kees meceefhe&le efkeee ieee~
600 Ske[ mes DeefOeke #es$e ceW efJemleeefjle Fme veewmewefveke msMeve
kee efJekeeme veewmewve efcemeeFueeW SJeb DeeegOeeW kes Yeb[ejCe SJeb
jKejKeeJe nsleg efJeefMe megefJeOeeDeeW kes meeLe efkeee ieee nw~
en keejJeej ceW ner mLeeefhele Yeejleere veewmesvee kes cenJehetCe& yesme DeeF&SveSme
keobye mes ueieYeie 20 efkeceer. keer otjer hej efmLele nw pees efke osMe kes veS

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 123

efJeceeveJeenke egheesle DeeF&SveSme efJeeceeefole meefnle Deveske cenJehetCe&

egheesleeW kee nescehees& Yeer nw~ DeeF&SveSme Jeekees<e eneb kes egheesleeW
keer Mee DeeJeMekeleeDeeW keer hetelf e& kejsiee~
DeeF&SveSme Jeekees<e kee efvecee&Ce veewmesvee kes Deleble cenJehetCe&
eespeske meerye[& (Project Seabird) kes efleere ejCe kes lenle
efkeee ieee nw~

mJeosMeer leeshe Oeveg<e kee GVele mebmkejCe

16 pegueeF&, 2015 kees Dee@ef[&veWme hewke^er yees[& kes esejcewve

Sce. eceoeefive eje keevehegj ceW DeleeOegefveke mJeosMeer leeshe Oeveg<e
kes GVele mebmkejCe (S[Jeebme Oeveg<e) kee DeveeJejCe efkeee ieee~
j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO) eje leerve oMeke
hegjeveer yeesheesme& leesheeW (mJeer[ve mes Deeeeeflele) kee mLeeve uesves nsleg
SerSpeerSme (ATAGS : Advanced Towed Artillery Gun
System) heefjeespevee kes lenle Oeveg<e Deewj Gmekes GVele mebmkejCe
kee efJekeeme efkeee ieee nw~ Fve mJeosMeer leesheeW kee ef[peeFve
[erDeej[erDees keer hegCes efmLele DeeegOe DevegmebOeeve SJeb efJekeeme
mebmLeehevee (ARDE) eje leweej efkeee ieee nw~
155 mm/39 kewefueyej keer yeesheesme& leesheeW keer ceejke jWpe 28
efkeceer. ner nw peyeefke 155 mm/45 kewefueyej keer Oeveg<e leeshe keer
ceejke jWpe 38 efkeceer. Deewj 155 mm/52 kewefueyej keer S[Jeebme
Oeveg<e keer ceejke jWpe 42 efkeceer. nw~
Oeveg<e Deewj S[Jeebme Oeveg<e osMe keer henueer Ssmeer leesheW nQ efpevekes
90 eefleMele GhekejCe Yeejle ceW ner efveefce&le nQ~
GuuesKeveere nw efke S[Jeebme Oeveg<e kes efJekeeme kes meeLe Yeejle Deye
Decesefjkee, Fpejeeue Deewj me pewmes efJeefMe osMeeW kes keueye ceW
Meeefceue nes peeSiee efpevekes heeme 8 ceerj yewjue Jeeueer leesheW nQ~

DeekeeMe Jeeeg mesvee SJeb Leue mesvee ceW Meeefceue

10 pegueeF&, 2015 kees iJeeefueej kes cenejepehegj Sejheesme&

msMeve hej j#ee ceb$eer ceveesnj heefj&kej eje mJeosMeer DeekeeMe
e#esheee eCeeueer Jeeeg mesveeOe#e Sej eerhe ceeMe&ue Dehe jene
kees meeQheer ieF& efpevneWves Fmes Yeejleere Jeeeg mesvee ceW Meeefceue efkeS
peeves keer Iees<eCee keer~
Fmemes hetJe& 5 ceee&, 2015 kees Leue mesveeOe#e pevejue oueyeerj
efmebn megneie kees Yeejle [eeveeefcekeme efueefces[ (BDL) kes ecegKe
eje DeekeeMe e#esheee eCeeueer veF& efouueer ceW Deeeesefpele Ske
meceejesn ceW Deewheeeefjke he mes meeQheer ieF& Leer efpevneWves Fme
e#esheee eCeeueer kees keehme& Dee@he Deeceea Sej ef[heWme kees
meceefhe&le kej Fmes Yeejleere Leue mesvee ceW Meeefceue efkeee~
96 eefleMele mJeosMeer IekeeW Jeeueer DeekeeMe e#esheee eCeeueer
meYeer ceewmeceeW ceW melen mes nJee ceW ceej kejves Jeeueer meghejmeesefveke
ceOece otjer keer efcemeeFue nw pees 25 efkeceer. keer otjer leke Deewj
20 efkeceer. keer TbeeF& leke Deheves ue#e kees efveMeevee yevee mekeves
2.5 cewke keer meghejmeesefveke ieefle mes ues pee mekelee nw~
720 efkeee. Jepeveer Deewj 5.78 ceerj uebyeeF& Jeeuee en e#esheee
mJeosMeer j[ej jepeW keer meneelee mes Deheves ue#e kees efveMeevee
yeveelee nw~ jepeW j[ej eje efveoxefMele DeekeeMe e#esheee eCeeueer
kes ceeOece mes Ske meeLe 64 ue#eeW keer efveiejeveer kes meeLe 4
mJeeeefuele hejmhej mebege ueebejeW mes 12 e#esheeeeW kes eje 12
ue#eeW kees meceeveeblej he mes Yesoe pee mekelee nw~

Yeejleere mesvee kee ceebceej DeefYeeeve

9 petve, 2015 kees Yeejleere mesvee keer efJeMes<e keceeb[es gke[er
eje ceebceej keer meercee kes keg efkeceer. Yeerlej eueeS ieS
Deheves DeefYeeeve kes lenle kegue 38 GeJeeefoeeW kees ceej
efiejeee ieee leLee vesMeveue meesMeefuem keeGbemf eue Dee@he veieeueQ[Keeheueebie ieg (NSCN-K) Deewj keebieuesF& eeJeesue keVee
ueghe (KYKL) kes oes efMeefJejeW kees Yeer ve kej efoee ieee~
en henuee ceewkee nw peye Yeejle ves meercee-heejere DeefYeeeve kes
lenle Ssmeer keej&JeeF& keer nw~
ceebceej keer mejkeej Deewj mesvee mes mecevJee kes meeLe Yeejleere
Jeeegmesvee kes meneesie mes mesvee keer keceeb[es gke[er eje
veieeueQ[ kes legSve meebie efpeues Deewj ceefCehegj kes GKeue
efpeues mes ueieer ceebceej meercee kes Yeerlej Fme DeefYeeeve kees
Debpeece efoee ieee~
%eeleJe nw efke 4 petve, 2015 kees ceefCehegj kes ebous e ceW
GeJeeefoeeW eje Yeejleere mesvee kes 6 [esieje jspeerceW kes Ske
keeefheues hej Ieele ueieekej efkeS ieS nceues mes 18 Yeejleere
peJeeve Menero nes ieS Les Deewj Yeejleere mesvee kes Fme ceebceej
DeefYeeeve kees Gmeer keer eefleefeee ceevee pee jne nw~

ecegvee SkemeesmeJes hej Gleje ue[eket efJeceeve

21 ceF&, 2015 kees Yeejleere efJeceeveve Fefleneme ceW henueer yeej

Jeeegmesvee ves efkemeer me[ke hej ue[eket efJeceeve kees Gleejves kee
meheue hejer#eCe efkeee~ Gej eosMe ceW ceLegje kes efveke ecegvee
SkemeesmeJes hej efcejepe-2000 efJeceeve kees meheueleehetJe&ke Gleejkej
en GheueefyOe neefmeue keer ieF&~
efJe<ece heefjefmLeefle ceW ue[eket efJeceeve keer Deeheele ueQef[bie kes Fme
DeYeeme kes lenle ecegvee SkemeesmeJes hej iJeeefueej Sejyesme mes
G[s ue[eket efJeceeve efcejepe-2000 eje 15 efceve kes Yeerlej
oes yeej e ueQef[bie keer ieF&~
GuuesKeveere nw efke eerve, pece&veer, heesueQ[, mJeer[ve, oef#eCe
keesefjee, leeFJeeve, efheveueQ[, efmJedpejueQ[ Deewj efmebieehegj pewmes
osMeeW ceW SkemeesmeJes Deewj neFJes hej efJeceeveeW keer G[eve Deewj
ueQef[bie kes efueS nJeeF& heer nw~ heeefkemleeve ceW Yeer 2010 ceW Ske
DeYeeme kes oewjeve Fmueeceeyeeo-ueenewj neFJes hej oes ue[eket pes
efJeceeve Gleejs ieS Les~

DeeF&SveSme mejoej hesue veewmesvee ceW Meeefceue

9 ceF&, 2015 kees Yeejleere veewmesvee kes heesjyeboj (iegpejele)

efmLele veJeervelece veewmewve yesme DeeF&SveSme mejoej hesue kees
iegpejele keer cegKeceb$eer Deeveboer yesve hesue eje Deewheeeefjke he
mes veewmesvee ceW Meeefceue efkeee ieee~ Fme veS hetCe& veewmesvee Des kes
ceeOece mes jCeveerefleke ef mes cenJehetCe& iegpejele jepe keer
1,600 efkeceer. uebyeer leere meercee keer efveiejeveer SJeb megj#ee
JeJemLee kees meg{ kejves ceW keeheer meneelee efceuesieer~
GuuesKeveere nw efke iegpejele ceW mLeeefhele en Yeejleere veewmesvee kee
efleere veewmewve yesme nw~ Fmemes hetJe& DeesKee kes efveke veewmewve yesme
DeeF&SveSme ejkee mLeeefhele SJeb heefjeeefuele nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 124

21 Deketyej, 2015 kees Ske cenJehetCe& jCeveerefleke efveCe&e kes

lenle ceneje<^ SJeb iegpejele veewmewve #es$e (Naval Area) kees oes
he=Leke cegKeeueeeW ceW efJeYeeefpele kej efoee ieee nw pees efke he=Leke
heuewie Dee@efhemejeW kes lenle neWies~

DeeF&SveSme efJeMeeKeeheevece kee peueeJelejCe

20 Deewue, 2015 kees veewmesvee kes eespeske-15B kes lenle

ef[peeFve SJeb cePeieebJe [e@ke efueefces[ (MDL), cebgyeF& eje
efveefce&le efkeS pee jns 4 efveosefMele e#esheee ege efJeOJemebke meruLe
egheesleeW keer e=Kb euee kes eLece egheesle DeeF&SveSme efJeMeeKeeheevece
(INS Visakhapatnam) kee peueeJelejCe efkeee ieee~
veewmewve ef[peeFve efveosMeeuee (DND) eje eespeske-15B kes
lenle mJeosMeer he mes ef[peeFve efkeee ieee en 163 ceerj uebyee
Deewj 17.4 ceerj yeerce Jeeuee efJeOJebmeke egheesle 30 vee@ mes
DeefOeke keer ieefle eehle kejves ceW me#ece nw~ Fmekee efJemLeeheve
7,300 ve nw leLee en 4 iewme jyeeFve FbpeveeW mes eeefuele nw~

SceermeerDeej keer meomelee nsleg Yeejle kee DeeJesove

Yeejle kee Deblece&neerheere e#esheee Deefive-V

Yeejle eje 31 peveJejer, 2015 kees Deheves uebyeer otjer kes

hejceeCeg me#ece Deblece&neerheere yewefueefmke e#esheee (ICBM :
Intercontinental Ballistic Missile) Deefive-V (AGNI-V)
kee Deesef[Mee le kes efveke Jneruej erhe efmLele j#ee DevegmebOeeve
SJeb efJekeeme mebie"ve (DRDO) kes Skeerke=le hejer#eCe jWpe (ITR)
4 mes meeue (ceesyeeFue) e#esheke kes ceeOece mes leermeje meheue
hejer#eCe efkeee ieee~ en henuee DeJemej Lee peyeefke Deefive-V kee
e#esheCe kewefvemj kes ceeOece mes efkeee ieee~
melen mes melen hej ceej kejves Jeeueer 17.5 ceerj uebyeer leLee 2
ceerj Jeeme Jeeueer Fme efcemeeFue kee e#esheCe Jepeve 50 ve nw
leLee en 1-1.5 ve leke heejbheefjke Deewj veeefYekeere egMeer<e&
Deheves meeLe ues pee mekeves ceW me#ece nw~
lespeme : Yeejleere meghejmeesefveke SuemeerS
17 peveJejer, 2015 kees Yeejle kes henues mJeosMe-efveefce&le
efJeceeve lespeme kees j#ee ceb$eer ceveesnj hee|jkej eje yebieueg
ceW Deeeesefpele meceejesn ceW Yeejleere Jeeegmesvee kees meeQhee ieee~
lespeme (Tejas) Yeejle eje cegKele: mJeosMeer lekeveerkeer mes
efveefce&le eewLeer heer{er kee meghejmeesefveke SuemeerS (LCA-Light
Combat Aircraft) ee nukee ue[eket efJeceeve nw pees Jeeeg
mesvee ceW efceie-21 efJeceeveeW kee mLeeve uesiee~
nukes ue[eket efJeceeve lespeme kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme
mebie"ve (DRDO) keer MeeKee Jewceeefvekeer efJekeeme SpeWmeer
(ADA) Deewj efnbogmleeve Sejesvee@efkeme efueefces[ (HAL)
keer erce ves efceuekej leweej efkeee nw~
13.20 ceer. uebyes SuemeerS lespeme keer TbeeF& 4.40 ceerj
leLee Fmekes hebKeeW keer uebyeeF& 8.20 ceerj nw~ 3,000
ueerj FOeve #ecelee Jeeues Fme efJeceeve keer DeefOekelece ieefle
1.6 cewke (1,350 efkeceer. eefle Iebe) nw~ nefLeeejeW kes
meeLe ueieYeie 13 ve Jepeveer en efJeceeve efJeMJe kes meyemes
nukes ue[eket efJeceeveeW ceW mes Ske nw~

Deefive-V Ske "esme FOeve mebeeefuele ef$eejCeere je@kes ceesme& mes

ege efcemeeFue nw, efpemekeer ceejke #ecelee 5,000 efkeceer. mes
DeefOeke nw~ en cee$e 20 efceve ceW Deheves ue#e leke henbge
mekeleer nw Deewj Fme Deefle GVele efcemeeFue kees kewefvemj mes me[ke
ee jsue ceesyeeFue e#eshekeeW kes ceeOece mes Yeer es[e pee mekelee nw~
Deefive-V kes efJekeeme kes meeLe Yeejle DeeF&meeryeerSce #ecelee mes ege
efJeMJe kee meeleJeeb osMe (Decesefjkee, eebme, me, eerve, efyesve
SJeb Fpejeeue kes yeeo) yevee nw~

efcemeeFue eeweesefiekeer efveeb$eCe JeJemLee (Missile Technology Control Regime-MTCR) keer meomelee nsleg pees DeeJesove
Yeejle ves petve, 2015 ceW efkeee Lee, Gmes SceermeerDeej keer 9
Deketyej, 2015 kees veeJex kes je@j[ce ceW mebheVe ngF& 29JeeR
yew"ke ceW efJeeejeLe& mJeerkeej kej efueee ieee~
OeeleJe nw efke Je<e& 1987 ceW eebme, kevee[e, etSmeS, efyesve,
peeheeve, Fueer SJeb pece&veer ves efceuekej efcemeeFue eeweesefiekeer
efveeb$eCe JeJemLee (SceermeerDeej) keer mLeehevee keer Leer, en
Jele&ceeve ceW efJeMJe kes 34 osMeeW keer Jen mJewefke SJeb Deveewheeeefjke
meePesoejer nw, pees efke vetvelece 500 efkeee. hesuees[ kees 300
efkeceer. otj leke ues peeves Jeeueer efcemeeFue Deewj ceeveJejefnle nJeeF&
eeve (Unmanned Aerial Vehicle) eeweesefiekeer kes emeej kees
jeskeves kes eefle meceefhe&le nw~
en meomelee eehle nesves mes Yeejle kes Debleefj#e SJeb efcemeeFue
keee&ece kees ueeYe henbgesiee, keeeWefke Jen DeleeOegefveke efcemeeFue
eeeweesefiekeer eehle kejves kee nkeoej yeve peeSiee~

Dejye meeiej heeejsmeer Ge peesefKece #es$e meceehle

9 Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere meecegefke penepejeveer SpeWmeer

ves petve, 2010 kes Deheves Gme efveCe&e kees Jeeheme ues efueee,
efpemeceW mechetCe& Dejye meeiej kees yeerSceheer4 (BMP4) kes lenle
Ge peesefKece Jeeuee heeejsmeer #es$e Ieesef<ele efkeee ieee Lee~ en
efveCe&e 1 efomebyej, 2015 mes eYeeJeer Yeer nes egkee nw~ Yeejle
efvejblej Fmekes efueS eeemejle Yeer Lee~
OeeleJe nw efke meesceeefueee peue omegDeeW mes penepeeW keer megj#ee kes
efueS Je<e& 2009 ceW mebege je^ kes Ske emleeJe kes lenle
yeerSceheer4 (Best Management Practices for Protection against Somalia Based Piracy) keer mLeehevee keer Leer~
efveCe&e Jeehemeer kes yeeo Deye efmLeefle hetJe&Jele nes ieF& nw leLee Ge
peesefKece #es$e (High Risk Area-HRA) kees Deye oesyeeje heefece
keer Deesj 650 hetJeea osMeeblej leke meerefcele kej efoee ieee nw,
peyeefke petve, 2010 kes efveCe&e kes lenle Ge peesefKece Jeeues
heeejsmeer #es$e kees Dejye meeiej ceW 650 hetJeea osMeeblej mes hetJe& keer
Deesj efKemekeekej 780 hetJeea osMeeblej kej efoee ieee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 125

j#ee : mewveeYeeme

FbjvesMeveue heueer efjJet : 4 mes 8 hejJejer, 2016 kes

ceOe efJeMeeKeeheevece ceW efleere FbjvesMeveue heueer efjJet kee
Deeeespeve efkeee peeSiee~ FmeceW 50 mes DeefOeke osMeeW kes veewmewve
heesle Yeeie ueWies~ eLece FbjvesMeveue heueer efjJet kee Deeeespeve
hejJejer, 2001 ceW cebgyeF& ceW efkeee ieee Lee~
Meefe-2016 : 8 mes 15 peveJejer, 2016 kes ceOe jepemLeeve
kes yeerkeevesj efmLele cenepeve heeru[ heeeefjbie jWpe ceW Yeejle SJeb
eebme kes ceOe DeelebkeJeeo efJejesOeer mebege mewveeYeeme Meefe2016 kee Deeeespeve efkeee ieee~
Fbe vesJeer-2015 : 7 mes 12 efomebyej, 2015 kes ceOe
Yeejle Je me keer veewmesvee kes ceOe efJeMeeKeeheevece ceW Fbe vesJeer2015 efhe#eere veewmewefveke DeYeeme kee Deeeespeve ngDee~
heeukeve m^eFke-2015 : 12 mes 30 veJebyej, 2015 kes
ceOe eerve leLee LeeFueQ[ kees Jeeeg mesvee kes eLece mebege DeYeeme
heeukeve m^eFke-2015 kee Deeeespeve LeeF&ueQ[ kes keesjle ceW
mebheVe ngDee~
efmueveskeme-15 : 27 Deketyej mes 1 veJebyej, 2015 kes ceOe
Yeejle Je eeruebkee keer veewmesvee kes yeere eeruebkee kes ef$ebkeesceeueer ceW
eeruebkee-Fbef[ee SkemejmeeFpe (Srilanka-India ExerciseSLINEX) kes eewLes mebmkejCe kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ oesveeW
osMeeW kes ceOe Fme efhe#eere veewmewefveke DeYeeme keer MegDeele Je<e&
2005 ceW ngF& Leer~
^eF[W pebkeej : 3 Deketyej mes 6 veJebyej, 2015 kes ceOe
Gej Deueebefke mebefOe mebie"ve (NATO) kee mewve DeYeeme
^eF[W pebkeej oes ejCeeW ceW mhesve, Fueer Deewj hegle&ieeue ceW
Deeeesefpele efkeee ieee~
ceeueeyeej DeYeeme-2015 : 14 mes 19 Deketyej, 2015
leke Yeejle, mebege jepe Decesefjkee SJeb peeheeve keer veewmesveeDeeW ves
hetJeea le hej ceeueeyeej veewmewefveke DeYeeme, 2015 mebheVe efkeee~
%eeleJe nw efke Je<e& 1992 mes Yeejle Deewj Decesefjkee kes ceOe
eejbYe Fme Jeeef<e&ke veewmewve DeYeeme ceW Fme Je<e& (19JeW mebmkejCe
ceW) henueer yeej peeheeve Yeer Meeefceue ngDee~ FmeceW Yeejle kes
DeeF&SveSme efmebOegjepe, DeeF&SveSme jCeefJepee, DeeF&SveSme yesleJee,
DeeF&SveSme efMeJeeefueke SJeb DeeF&SveSme Meefe ves eefleYeeie efkeee~
nQ[ Fve nQ[ : 12 Deketyej, 2015 kees Yeejle Deewj eerve keer
mesveeDeeW kes ceOe 5Jeeb Jeeef<e&ke DeeblekeJeeo efvejesOeke 12 efoJemeere
mebege mewve egeYeeme nQ[ Fve nQ[ eerve kes etvveeve eeble ceW
Meg ngDee~ 23 Deketyej, 2015 kees en mewve DeYeeme
meceehle ngDee~
efce$e Meefe-2015 : 29 efmelebyej, 2015 mes 12 Deketyej,
2015 leke hegCes kes DeeQOe mewve efMeefJej ceW Yeejle Deewj eeruebkee
kes ceOe leermeje 14 efoJemeere mebege eefMe#eCe DeYeeme efce$e
Meefe-2015 mebheVe ngDee~
Dee@efmeb[skeme-15 : 11 mes 19 efmelebyej, 2015 kes ceOe
Dee@m^sefueee Deewj Yeejle kes ceOe henuee veewmewefveke DeYeeme
Dee@efmeb[skeme-15 Yeejle kes hetJeea le hej Deeeesefpele ngDee~ Fme
DeYeeme kee GsMe oesveeW osMeeW keer veewmesveeDeeW kes ceOe yebojieen

Deewj meceg oesveeW mLeeveeW hej Deble:efeee kees cepeyetle kejvee Lee~
keeWkeCe-2015 : 5 mes 11 efmelebyej, 2015 kes ceOe Yeejleere
veewmesvee SJeb efyevs e keer je@eue veewmesvee kes ceOe keeWkeCe e=Kb euee kes
10JeW mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~ Fme mebegkele veewmewevf eke DeYeeme
ceW Yeejle keer Deesj mes DeeF&SveSme-ef$ekeb[ ves Yeeie efueee~
SkemejmeeFpe SkegJesefjeve-2015 : 31 Deiemle mes 13
efmelebyej, 2015 kes ceOe Yeejleere mesvee Deewj ceeueoerJe je^ere
j#ee yeue kes ceOe mebege mewve eefMe#eCe DeYeeme SkemejmeeFpe
SkegJesefjve-2015, heQiees[s efceefue^er msMeve ef$eJeWce, kesjue ceW
Deeeesefpele ngDee~ en mebege mewve eefMe#eCe DeYeeme SkemejmeeFpe
SkegJesefjve kee "eb mebmkejCe Lee~
Depese Jee@efjej-2015 : 13 petve, 2015 mes Yeejle Je
efyevs e keer mesvee kes ceOe mekeejelceke mewve mebyebOeeW kes efvecee&Ce kes
efueS efyevs e kes Jesm[eGve kewche, meseuf emeyejer huesvme ^es vf ebie Sefjee ceW
Depese Jee@ejf ej-2015 veeceke mewve DeYeeme Meg efkeee ieee pees
28 petve, 2015 leke euee~ Fme mewve DeYeeme ceW Yeejleere mesvee
keer kegceeTb jspeerceW keer Ske yeeefueeve ves Yeeie efueee~
efmecyeskeme-2015 : 23 mes 26 ceF&, 2015 kes ceOe Yeejle
Je eEmeieehegj kes efhe#eere veewmewefveke DeYeeme efmecyeskeme-2015
kee Deeeespeve eEmeieehegj ceW efkeee ieee~ Yeejle keer Deesj mes DeeF&SveSme
meleheg[e, DeeF&SveSme keeceeslee& leLee heer8 DeeF& efJeceeve ves FmeceW
Yeeie efueee~ en veewmewefveke DeYeeme oesveeW osMeeW kes ceOe Je<e&
1999 mes eefleJe<e& Deeeesefpele efkeee pee jne nw~
JeCe veewmewefveke DeYeeme : 23 Deewue mes 2 ceF&, 2015
leke Yeejle Deewj eebme kes ceOe 14Jeeb veewmewefveke DeYeeme JeCe
ieesJee ceW Deeeesefpele efkeee ieee~ en veewmewefveke DeYeeme henueer
yeej Je<e& 1983 cesW Deeeesefpele efkeee ieee Lee~
Leerje Jese : 28-29 Deewue 2015 kes oewjeve Yeejleere
lej#eke yeue ves Dejye meeiej ceW Leerje Jese veeceke egeYeeme
efkeee~ en DeYeeme keesefe veewmesvee yesme efmLele mebege DeefYeeeve
keW mes mebeeefuele ngDee~
Kebpej 2015 : Yeejle Deewj efkeefie&mleeve kes ceOe ceee&, 2015
ceW Fme mebege mewve DeYeeme kee efleere mebmkejCe efkeefie&mleeve ceW
Deeeesefpele efkeee ieee~ Je<e& 2011 ceW Fmekee eLece mebmkejCe
Yeejle ceW mebheVe ngDee Lee~ pegueeF&, 2015 ceW eOeeveceb$eer ceesoer keer
efkeefie&mleeve ee$ee kes oewjeve Fme mebege mewveeYeeme kees Jeeef<e&ke
DeeOeej hej Deeeesefpele efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee nw~
mete& efkejCe VIII : 23 hejJejer, 2015 kees Yeejle Deewj
vesheeue kes ceOe mebege mewve eefMe#eCe DeYeeme mete& efkejCe-VIII,
meceefvJele mewefveke eefMe#eCe keW meeuePeb[er, vesheeue ceW Meg ngDee~
Fme mewveeYeeme kee meceeheve 8 ceee&, 2015 kees ngDee~
ie[ Meefe-III : 22 hejJejer, 2015 kees Yeejle Deewj
Fb[esvesefMeee kes mewefvekeeW kes ceOe mebege mewveeYeeme ie[ MeefeIII kee efcepeesjce ceW meceeheve ngDee~ en oesveeW osMeeW kes ceOe
leermeje mebege mewveeYeeme Lee~
ne[& (HARD) DeYeeme : 9 hejJejer, 2015 kees Yeejleere
veewmesvee ves ue#eerhe ceW Ske ceeveJeere meneelee SJeb Deeheoe jenle
(HARD) DeYeeme kee Deeeespeve efkeee~ Fme DeYeeme ceW heefeceer
Deewj hetJeea yes[s kes 20 mes DeefOeke veewmewve heesleeW ves Yeeie efueee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 126

eeke=efleke DeeheoeSb
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)

hetJeexej Yeejle ceW leere Yetkebhe Deheieeefvemleeve ceW DeeS Yetkebhe leeefpeefkemleeve ceW Yetkebhe Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej ceW Yetkebhe
oef#eCe Yeejle ceW Yeer<eCe yee{ Yeejle ceW eeb[ eer<ce uenj vesheeue kee efJeveeMekeejer Yetkebhe Deve veJeervelece DeeheoeSb
heefjceeCe kes Yetkebhe kes keejCe 87,351 ce=legSb ngF& LeeR leLeeefhe
Gme Yetkebhe keer ienjeF& keeheer kece (cee$e 15 efkeceer.) Leer~

hetJeexej Yeejle ceW leere Yetkebhe

4 peveJejer, 2016 kees osMe kes hetJeexej Deewj hetJeea #es$e ceW Yetkebhe
kes leere Pekes DevegYeJe efkeS ieS~
mLeeveere meceeevegmeej eele: 4.35 yepes DeeS Fme Yetkebhe kee
heefjceeCe cetceW cewiveerdet[ mkesue hej 6.7Mw Lee leLee Fmekee
DeefOekeW (Epicentre) ceefCehegj kes leceWieueeWie efpeues ceW ueieYeie
17 efkeceer. keer ienjeF& ceW Lee~ cejkesueer mkesue hej Fme Yetkebhe keer
leerelee VII (Very Strong) Deebkeer ieF&~
Fme Yetkebhe kes Pekes ceefCehegj kes Deefleefje hetJeexej Yeejle kes
Deve jepeeW Demece, DeCeeeue eosMe, cesIeeuee, veieeueQ[,
efcepeesjce SJeb ef$ehegje kes Deefleefje efyenej, PeejKeb[ SJeb heefece
yebieeue ceW Yeer DevegYeJe efkeS ieS~ meeLe ner ceebceej, yeebiueeosMe,
vesheeue, efleyyele SJeb Yeteve ceW Yeer Fmekes Pekes cenmetme ngS~
Fme Yetkebhe kes keejCe kece mes kece 17 ueesieeW keer ce=leg ngF& peyeefke
200 mes DeefOeke ueesie Ieeeue ngS~

Deheieeefvemleeve ceW DeeS Yetkebhe

26 efomebyej, 2015 kees heeefkemleeve Deewj Deheieeefvemleeve kes

meerceeJeleea #es$eeW ceW DeeS Yetkebhe kes lespe Pekes mes ueieYeie 100
ueesie Ieeeue nes ieS~
6.3 Mw heefjceeCe kes Fme Yetkebhe kee DeefOekeW Deheieeefvemleeve
Deewj leeefpeefkemleeve keer meercee kes meceerhe yeoKMeeb eeble keer jepeOeeveer
heepeeyeeo mes 81 efkeceer. keer otjer hej oef#eCe-hetJeea efnmmes ceW
DeMkeeMeece kes efveke Lee~ Yeejle ceW Yeer Fme Yetkebhe kes Pekes
DevegYeJe efkeS ieS~
Fmemes hetJe& 26 Deketyej, 2015 kees Deheieeefvemleeve kes efnbogkegMe
#es$e ceW 7.5 Mw heefjceeCe kee Yeer<eCe Yetkebhe Deeee Lee efpemekee
DeefOekeW Deheieeefvemleeve keer jepeOeeveer keeyegue mes ueieYeie 250
efkeceer. otj yeoKMeeb eeble kes pegce& Fueekes ceW Deueekeenoejer ee
efkejve Jee cebgpeeve kes 45 efkeceer. Gej ceW 212.5 efkeceer.
ienjeF& ceW Lee~ Fmekeer leerelee cejkesueer mkesue hej VI (Strong)
Deebkeer ieF&~
Fme Yeer<eCe Yetkebhe kes Pekes Yeejle kes efouueer, iegpejele, ceneje^,
nefjeeCee, hebpeeye, jepemLeeve, Gej eosMe leLee peccet SJeb keMceerj
leke DevegYeJe efkeS ieS~ Fme Yetkebhe kes heuemJehe ueieYeie
400 ueesie ceejs ieS efpeveceW nleenleeW keer meJee&efOeke mebKee heeefkemleeve
ceW jner~ Fmekes keejCe ueieYeie 2700 ueesie Ieeeue Yeer ngS~
Yeejle ceW Yeer Fmekes heuemJehe 4 ueesieeW keer ce=leg ngF&~
GuuesKeveere nw efke Fmeer #es$e ceW 2005 ceW DeeS 7.6 Mw

leeefpeefkemleeve ceW Yetkebhe

ceOe SefMeeeF& osMe leeefpeefkemleeve ceW 7 efomebyej, 2015 kees

DeeS Yeer<eCe Yetkebhe kes Pekes efouueer mecesle hetjs Gej Yeejle ceW
DevegYeJe efkeS ieS~
7.2 Mw heefjceeCe kes Fme Yetkebhe kee DeefOekeW leeefpeefkemleeve
kes cegjieesye Menj mes 105 efkeceer. otjer hej 26 efkeceer. keer ienjeF&
ceW Lee~
Fme Yetkebhe kes Pekes efkeefie&mleeve, kepeeKmleeve SJeb Deheieeefvemleeve
kes Gejer efnmmes kes meeLe heeefkemleeve Deewj Yeejle ceW Yeer cenmetme
efkeS ieS~ efouueer, peccet SJeb keMceerj, Gej eosMe, eb[erie{
meefnle Gej Yeejle kes DeefOekelej #es$eeW ceW keg meskeW[ leke Fme
Yetkebhe kes Pekes DevegYeJe efkeS ieS~

Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej ceW Yetkebhe

8 veJebyej, 2015 kees yebieeue keer Kee[er kes oef#eCe ceW efnbo
cenemeeiej efmLele mebIeere #es$e Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn ceW
Deueie-Deueie mecee hej Yetkebhe kes ueieYeie 8 Pekes DevegYeJe
efkeS ieS~
Yetkebhe kes Fve PekeeW kee heefjceeCe 5 Mw mes 6 Mw leke Lee~

oef#eCe Yeejle ceW Yeer<eCe yee{

veJebyej-efomebyej, 2015 kes oewjeve Gej-hetJeea ceevemetve kes lenle

DeleefOeke Yeejer Je<ee& (9-10 veJebyej mes eejbYe) kes keejCe oef#eCe
Yeejle ceW Yeer<eCe yee{ keer efmLeefle GlheVe ngF&~
Fme Yeer<eCe yee{ mes oef#eCe Yeejle kes keesjesceb[ue leere #es$e kes
jepe leefceuevee[g SJeb DeebOe eosMe leLee mebIeere #es$e heg[gesjer
eYeeefJele ngS efpemeceW meJee&efOeke eYeeefJele leefceuevee[g jepe (efJeMes<e
he mes esVeF& Menj) jne~ esVeF& ceW lees Je<ee& ves efJeiele Ske
Meleeyoer mes DeefOeke kee efjkee@[& lees[ efoee~
10 efomebyej, 2015 leke DeeefOekeeefjke Deebke[eW kes Devegmeej
Fme Yeer<eCe eeke=efleke Deeheoe kes keejCe leefceuevee[g ceW 347,
DeebOe eosMe ceW 81 leLee heg[gesjer ceW 3 ueesie keeue kee eeme yeve
egkes Les leLee 1.8 efceefueeve mes DeefOeke ueesieeW kees Fmekes keejCe
efJemLeeefhele nesvee he[e nw~
Fme Deeheoe kes heuemJehe 1 ueeKe kejes[ . (15 efyeefueeve
[e@uej) mes DeefOeke keer DeeefLe&ke #eefle nesves kee Deekeueve nw leLee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 127

Fme meboYe& ceW en Je<e& 2015 keer efJeMJe keer meJee&efOeke DeeefLe&ke
#eefle Jeeueer yee{ ceeveer ieF& nw~
efJeefMe leLe
oef#eCe Yeejle keer Fme Yeer<eCe yee{ kee keejCe Je<e& 2015
ceW eYeeJeMeeueer Deue veervees (El Nino) heefjIevee kees ceevee
pee jne nw~ en efJeMJe mlej hej nes jns peueJeeeg heefjJele&ve kes
og<eYeeJe kees Yeer heefjueef#ele kejlee nw~
%eeleJe nw efke esVeF& ceW Yeejer yee{ keer efmLeefle kes keejCe 2
efomebyej, 2015 kees eefleefle owefveke DeKeyeej efo efnbot
kee 1878 ceW Gmekeer mLeehevee kes yeeo mes henueer yeej efeb
Sef[Meve veneR he mekee~
keW mejkeej eje jenle keeeeX kes efueS leefceuevee[g jepe kees 22
veJebyej kees 939.63 kejes[ . Deewj 3 efomebyej kees hegve:
1000 kejes[ . eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
je^ere Deeheoe jenle yeue (NDRF), lej#eke yeue Deewj osMe
keer leerveeW mesveeDeeW eje Fme Yeer<eCe yee{ mes efveheves nsleg Deeheoe
jenle SJeb yeeeJe DeefYeeeve eueeS ieS~
10 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej eje leefceuevee[g keer yee{
kees ienve eke=efle keer Deeheoe (Calamity of Severe Nature)
Ieesef<ele efkeee ieee~

vesheeue kee efJeveeMekeejer Yetkebhe

Yeejle ceW eeb[ eer<ce uenj

ceF&-petve, 2015 kes oewjeve Yeejle kee keeheer efnmmee eeb[ eer<ce
uenj keer ehes ceW jne~ Fme oewjeve osMe Yej ceW Yeer<eCe ieceea Deewj
uet kes keejCe 2,500 mes DeefOeke ueesie ceejs ieS~ Fme Je<e& ieceea
mes ngF& ceewleeW keer mebKee 1979 kes yeeo meJee&efOeke jner~
Fme Yeer<eCe ieceea ceW DeefOekelece leeheceeve Kecceece ceW 480C efjkee@[& ngDee
peyeefke Fueeneyeeo 47.80C leeheceeve kes meeLe otmejs mLeeve hej jne~
Yeejleere ceewmece efJe%eeve efJeYeeie (IMD) kes Devegmeej cewoeveer #es$eeW ceW
400C mes DeefOeke Deewj hene[er #es$eeW ceW 300C mes DeefOeke Jeeeg leeheceeve
keer efmLeefle eer<ce uenj kes he ceW Jeieeake=le keer peeleer nw~
Je<e& 2015 keer Fme eeb[ eer<ce uenj kes keejCe meJee&efOeke
ce=legSb DeebOe eosMe ceW (1,735 mes DeefOeke) ope& ngF peyeefke
Fmekes yeeo lesuebieevee ceW (585 mes DeefOeke) ceewleW ngF~ Deesef[Mee
ceW 35, Gej eosMe ceW 22 leLee he. yebieeue ceW 13 ueesie Fme
Yeer<eCe ieceea kes efMekeej ngS~
petve, 2015 ceW heeefkemleeve ceW Yeer eeb[ eer<ce uenj kee ekeeshe jne
efpemeceW 1,400 mes DeefOeke ueesie ceejs ieS~ Jeneb efmebOe, oef#eCeer
hebpeeye SJeb yeuetef emleeve Fmemes meJee&eOf eke eYeeefJele #es$e jns~
1 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe kes keF& osMeeW ceW uet kes ye{les ekeeshe
kees osKeles ngS mebege je^ eje Yeer henueer yeej Fmekes KelejeW kee
meb%eeve efueee ieee nw~ efJeMJe mJeemLe mebie"ve ([yuetSeDees)
Deewj efJeMJe ceewmece efJe%eeve mebie"ve ([yuetSceDees) ves mebege he
mes ieceea mes nesves Jeeues KelejeW kees ueskej esleeJeveer keer JeJemLee
mLeeefhele kejves nsleg efoMee-efveoxMe peejer efkeS nQ~

peueJeeeg mebyebOeer Deebke[eW kes Devegmeej ceeveJe peefvele iueesyeue

Jeeefceie kes keejCe 2014 meJee&efOeke iece& Je<e& jne Lee~ Decesefjkee
kes je^ere mecegere SJeb JeeleeJejCe eMeemeve (NOAA) kes Devegmeej
Je<e& 2015 kes Fmemes Yeer iece& Je<e& efme nesves kee Deekeueve nw~

25 Deewue, 2015 kees vesheeue ceW mLeeveere meceeevegmeej megyen

11.56 (Yeejleere meceeevegmeej megyen 11.41) hej Yeer<eCe
Yetkebhe Deeee efpemekee heefjceeCe (Magnitude) cetceW cewiveerdet[
mkesue (Mw) hej 7.8 leLee leerelee (Intensity) cejkesueer
mkesue hej Gelece (IX) Leer~ Fme Yetkebhe kee DeefOekeW (Epicenter) kee"ceeb[t mes ueieYeie 80 efkeceer. Gej-heefece ceW ueecepebig e
efpeues ceW 34 efkeceer. hetJe& ceW Lee peyeefke Fmekee Deble:keW (Hypocenter) cee$e 15 efkeceer. keer ienjeF& ceW Lee (efpemekes keejCe en
DeefOeke Ieeleke efme ngDee)~
Fme Yeer<eCe Yetkebhe kes efJeveeMekeejer Pekes ueieYeie 50 meskeW[
leke vesheeue kes meeLe-meeLe efleyyele, yeebiueeosMe, Yeteve Deewj
Yeejle kes he. yebieeue, efyenej, efmeefkekece, Gej eosMe, efouueer,
ceOe eosMe, jepemLeeve Deeefo jepeeW leke DevegYeJe efkeS ieS~ Fme
Yeer<eCe Yetkebhe kes yeeo Gmeer efove 4.5 Mw ee DeefOeke heefjceeCe
kes 38 mes DeefOeke heeeleJeleea Pekes (Aftershocks) ope& efkeS
ieS~ Fmekes yeeo Yeer keF& efove leke heeeleJeleea Pekes DevegYeJe
efkeS ieS~
Fme efJeveeMekeejer Yetkebhe mes vesheeue ceW Yeejer leyeener ngF&~ Fmemes
vesheeue ceW DeeefOekeeefjke Deebke[eW kes Devegmeej 8,857 ueesie ceejs
ieS Deewj 21,952 ueesie Ieeeue ngS~ vesheeue ceW Fme Yetkebhe ceW
ce=le JeefeeeW ceW 89 efJeosMeer veeieefjke Yeer Les efpeveceW meJee&efOeke
eceMe: Yeejle (40), eebme (10) leLee mhesve SJeb efyesve (oesveeW
kes 7-7) kes Les~ vesheeue ceW DeeS Fme Yetkebhe mes Yeejle ceW 130
(meJee&efOeke efyenej kes), eerve kes efleyyele mJeeee #es$e ceW 27 leLee
yeebiueeosMe ceW 4 Jeefe ceejs ieS~
vesheeue kee en Yeer<eCe Yetkebhe Je<e& 1934 kes vesheeue-efyenej
Yetkebhe (efpemeceW 10 npeej mes DeefOeke ueesie ceejs ieS Les) kes yeeo
Jeneb DeeF& meJee&efOeke YeeeJen eeke=efleke Deeheoe efme ngDee~ Fme
Yetkebhe SJeb heeeleJeleea PekeeW kes heuemJehe vesheeue kes 80
ueeKe mes DeefOeke ueesie eYeeefJele ngS~ Fme Yeer<eCe Yetkebhe kes
keejCe kee"ceeb[t Ieeer efmLele etvesmkees efJeMJe efJejemele mLeue
ojyeej eewke, 1832 ceW efveefce&le Oejnje e@Jej, mJeebYetveeLe mlethe
Deeefo keF& efJeKeele FceejleW OejeMeeeer ee #eefleemle nes ieF~ Fme
Yetkebhe kes keejCe vesheeue ceW kegue 5 efyeefueeve [e@uej mes DeefOeke
keer DeeefLe&ke #eefle nesves kee Deekeueve nw pees Jeneb kes peer[erheer kee
ueieYeie 25 eefleMele nw~
12 ceF&, 2015 kees mLeeveere meceeevegmeej 12.51 hej vesheeue
ceW hegve: 7.3 Mw heefjCeece kee ye[e DeehejMee@ke Deeee
efpemekee DeefOekeW kees[ejer kes 18 efkeceer. oef#eCe-hetJe& ceW (vesheeue-

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 128

l
l
l
l
l

efleyyele meercee kes efveke oesueKee Deewj efmebOegheeue eewke efpeueeW kes
ceOe) Lee~ Fvekes keejCe Yeer kegue 218 (efpeveceW 62 Yeejle ceW)
ueesie ceejs ieS leLee 3,500 mes DeefOeke ueesie Ieeeue ngS~
vesheeue ceW 25 Deewue kees DeeS YeeeJen Yetkebhe kes lelkeeue yeeo
meJe&eLece Yeejle eje jenle SJeb yeeeJe keee& je^ere Deeheoe
Devegefeee yeue (NDRF), Yeejleere mesvee SJeb Jeeegmesvee kes ceeOece
mes eejbYe efkeS ieS efpemes Dee@hejsMeve cew$eer kes lenle mecesefkele
efkeee ieee Lee~ 4 petve, 2015 leke eues Fme DeefYeeeve kes
eje 11,200 ueesieeW (780 ce=lekeeW meefnle) kees yeeeee/
efvekeeuee ieee leLee ueieYeie 1700 ve jenle meeceeer eYeeefJele
#es$eeW ceW henbgeeF& ieF&~
vesheeueer mesvee eje Jeneb kes Deve megj#ee yeueeW kes meeLe jenle SJeb

yeeeJe keee& nsleg Dee@hejsMeve mebkeceeseve eueeee ieee Lee~

25 petve, 2015 kees kee"ceeb[t ceW Debleje&e^ r e oeveoelee meccesueve kee
Deeeespeve efkeee ieee efpemeceW Yeejle meefnle 60 osMeeW SJeb Debleje&e^ r e
mebmLeeDeeW eje vesheeue ceW lelkeeue meneelee Deewj hegveefve&cee&Ce DeeJeMekeleeDeeW
kes meboYe& ceW JeeveyeleeSb Jee keer ieF~
vesheeue Yetkebhe mes ceeGb SJejsm ceW efJeeueve
25 Deewue, 2015 kees vesheeue ceW Deeee 7.8 Mw heefjceeCe
kee Yeer<eCe Yetkebhe Flevee DeefOeke MeefeMeeueer Lee efke Fmeves efJeMJe
keer meyemes Tbeer heJe&le eeser ceeGb SJejsm kees Deheves mLeeve mes
Yeewefleke he mes 3 meWerceerj ee ueieYeie 1.2 Fbe efKemekee efoee
nw~ eerve kes Gheen DeeOeeefjle Deebke[eW mes %eele ngDee nw efke ceeGb
SJejsm kee en efJeeueve oef#eCe-heefece efoMee ceW ngDee nw~

Deve veJeervelece DeeheoeSb

[smeceb[ letheeve : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW efyesve ceW [smeceb[ veeceke letheeve Deeee efpememes Yeejer yeeefjMe Je lespe nJeeSb
DeeF leLee pevepeerJeve Demle-Jemle ngDee~
cesuej letheeve : 14 efmelebyej, 2015 kees hetJeea SJeb ceOe efheueerheeRme ceW cesueesj letheeve keer Jepen mes meele ueeKe ueesieeW kees neee ieee~
cesuej letheeve kees efheueerheeRme ceW veesvee Yeer kene ieee nw~
G<CekeefyebOeere letheeve hew^erefMeee : Deketyej, 2015 kes ceOe ceW DeeS G<CekeefyebOeere letheeve hew^erefMeee mes ceOe Decesefjkee
ceW Yeejer yeeefjMe ngF&~ Fmekes Deefleefje iJeesceeuee, Deue meuJee[esj, efvekeejeiegDee leLee cesefkemekees ceW Yeer yegje eYeeJe he[e~ Fmekes eueles
mewke[eW Iej ve ngS leLee 12 ueesieeW keer ce=leg ngF&~
e@ehetve keeshhet : Deketyej, 2015 ceW efheueerheeRme keeshhet (Koppu) veeceke eehetve mes ienve eYeeefJele ngDee~ Fmemes ueieYeie 24
npeej ueesie eYeeefJele ngS~ Fmekes keejCe 57 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee Fmemes 211.8 efceefueeve [e@uej keer DeeefLe&ke #eefle nesves kee
Deekeueve nw~
cegefpeieer letheeve : 7 Deketyej, 2015 kees eerve kes iegDeebieoeWie eeble ceW DeeS cegefpeieer veeceke letheeve kes keejCe 19 ueesieeW keer ce=leg
nes ieF& leLee lekejeryeve 35 ueeKe ueesie eYeeefJele ngS~
ceeGb Deemees meefee ngDee : 14 efmelebyej, 2015 kees peeheeve kee meyemes ye[e pJeeueecegKeer ceeGb Deemees meefee nes G"e~ en
pJeeueecegKeer heJe&le peeheeve kes keegMeg erhe hej efmLele nw pees peeheeve keer meJee&efOeke meefee pJeeueecegKeer eesefeeW ceW mes Ske nw~
eehetve FleeG : 9 efmelebyej, 2015 kees peeheeve kes hetJeea Yeeie ceW Deees eehetve FleeG mes pevepeerJeve Demle-Jemle nes ieee~
G<CekeefyebOeere letheeve Sefjkee : Deiemle, 2015 kes Deble ceW G<CekeefyebOeere letheeve Sefjkee kes kenj mes kewjsefyeeve erhe
[esefceefvekee ceW kece mes kece 20 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& Deewj keF& ueehelee nes ieS~
eeJeeleer letheeve keescesve : 30 pegueeF&, 2015 kees DeeS eeJeeleer letheeve keescesve mes yeebiueeosMe kes meeLe-meeLe heefece yebieeue
ceW Yeer yegjer lejn pevepeerJeve eYeeefJele ngDee~ Yeejer yeeefjMe Deewj lespe nJeeDeeW kes eueles mewke[eW Iej #eefleemle ngS~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 129

ueIeg meeceeve %eeve

(Jeef<e&ke 2015 Ieveeece)
efveOeve (je^ere)

Je<e& 2015 kes cenJehetCe& je^ere efveOeve

ues. pevejue pesSHeDeej pewkeye : 13 peveJejer, 2016 kees Yeejle-heeefkemleeve kes

yeere 1971 kes eg kes veeekeeW ceW mes Ske ues. pevejue pesSHeDeej (pewkeye-Hepe&jeHesue) pewkeye kee 92 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ 1971 kes eg kes oewjeve
Jes cespej pevejue kes he ceW Yeejleere mesvee keer hetJeea keceeve kes ecegKe Les leLee GvneWves ner
heeefkemleeveer mesvee kes mecehe&Ce ceW cegKe vesle=lJekeejer Yetecf ekee efveYeeF& Leer~ 16 efomebyej,
1971 kees {ekee ceW leye kes hetJeea heeefkemleeve kes mewve keceeb[j ues. pevejue SSkes
efveeepeer ves 9,3000 mewevf ekeeW kes meeLe ues. pevejue peiepeerle efmebn Dejes[ e kes mece#e
meMem$e Deelcemecehe&Ce efkeee Lee~ 1978 ceW mesJeeefveJe=e nesves kes yeeo Jes ieesJee Deewj
hebpeeye kes jepeheeue Yeer jns~ Sve Deese[f meer Fve Jeej Sb[ heerme Gvekeer DeelcekeLee nw~
Jes entoer Oece& kes Les leLee DeefJeJeeefnle jns Les~

jJeeR keeefueee : 9 peveJejer, 2016 kees efnob er kes megeefme keLeekeej SJeb Yeejleere
%eeveheer" kes hetJe& efveosMeke jJeeR keeefueee kee 77 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
GvneWves JeeieLe& SJeb veee %eeveesoe pewmeer heef$ekeeDeeW kee mecheeove efkeee~ Gvekeer ecegKe
jeveeSb ieeefueye ger Mejeye, Syeermeer[er, 17 jevee[s jes[, Kegoe mener meueecele
nw, veew meeue eser helveer SJeb keeuee jefpemj nQ~

cegheleer ceesncceo meF&o : 7 peveJejer, 2016 kees peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer
SJeb heerhegume [sceesesefke heeea (heer[erheer) kes veslee cegHeleer ceesncceo meF&o kee 80 Je<e&
keer Gce ceW Scme ceW efveOeve nes ieee~ Jes Jeer.heer. efmebn mejkeej ceW osMe kes henues cegemf uece
ie=nceb$eer (Je<e& 1989-90) jns Les~ GvneWves heer[erheer-Yeepehee ie"yebOeve keer meePee
mejkeej kes lenle 1 ceee&, 2015 kees peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer heo keer MeheLe
ueer Leer~ Fmemes hetJe& Jes Je<e& 2002-05 leke Yeer Jeneb kes cegKeceb$eer jns~

jefJe mJehe OeJeve : 5 peveJejer, 2016 kees hevee Ge veeeeuee kes mesJeeefveJe=e
cegKe veeeeOeerMe jefJe mJehe OeJeve kee 72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

Sme. Se. keheeef[ee : 4 peveJejer, 2016 kees osMe kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe
mejesme nesceer keheeef[ ee kee oeeIeele mes 68 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes 12
ceF&, 2010 mes 28 efmelebyej, 2012 leke osMe kes 38JeW cegKe veeeeOeerMe jns Les~
Jes Je<e& 2003 ceW GejeKeb[ Ge veeeeuee kes Yeer cegKe veeeeOeerMe jns Les~

S.yeer. yeOe&ve : 2 peveJejer, 2016 kees Yeejleere kecegevf em heeea (meerheerDeeF&) kes hetJe&
cenemeefeJe DeOexog Yet<eCe yeOe&ve (S.yeer yeOe&ve kee 92 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~

cespej helesn efmebn : 2 peveJejer, 2016 kees hetJe& Debleje&^ere jeFheue efveMeevesyeepe
metyesoej cespej helesn efmebn he"evekees Deelebkeer nceues ceW Menero nes ieS~ GvneWves Je<e&
1995 ceW veF& efouueer ceW eLece je^ceb[ue efveMeevesyeepeer eQehf eeveefMehe ceW Yeejle kes efueS
Ske mJeCe& Deewj Ske jpele heoke peerlee Lee~

Deesce ekeeMe ceunes$ee : 29 efmelebyej, 2015 kees hetJe& Leue mesvee DeOe#e pevejue
Deesce ekeeMe ceunes$ee kee 93 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes Je<e& 1979 mes
Je<e& 1981 leke Yeejleere Leue mesvee ecegKe jns Les~

megyeerj mesve : 29 efomebyej, 2015 kees eefme ieeeke megyeerj mesve kee 81 Je<e& keer
DeJemLee ceW keesuekeelee ceW efveOeve nes ieee~ Jes yebieeueer efheuceeW ceW ieeves kes efueS eefme Les~

Jeer.Sme. ceeefuecele : 22 efomebyej, 2015 kees kevee&ke SJeb kesjue Ge veeeeuee

kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe jns veeecetelf e& Jeer. Sme. ceeefuecele kee 86 Je<e& keer DeJemLee
ceW efveOeve nes ieee~
eeleuee eerjecegueg : 18 efomebyej, 2015 kees eefme efLeesj keueekeej eeleuee
eerjecegueg kee 84 Je<e& keer Gce ceW efmekebojeyeeo ceW efveOeve nes ieee~
vegue ngoe : 17 efomebyej, 2015 kees ceekeme&Jeeoer kecegevf em heeea kes hetJe& meebmeo
vegue ngoe kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

meeOevee : efnob er efheuceeW keer eefme DeefYeves$eer jneR meeOevee efMeJeoemeeveer kee 25
efomebyej, 2015 kees 74 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ DeefYeves$eer keer cegKe
Yetefcekee ceW Gvekeer henueer efheuce ueJe Fve efMeceuee Leer~ Gvekeer ecegKe efheuceW
nQSke hetue oes ceeueer, cesje meeee, Jee, Jees keewve Leer Deeefo~ Gvekee
pevce 2 efmelebyej, 1941 kees kejeeer ceW ngDee Lee~ Jes Deheves efJeMes<e nsej ke
kes efueS eefme LeeR~
Mejo peesMeer : 12 efomebyej, 2015 kees efkemeeve veslee Deewj Meslekeejer mebie"ve
kes mebmLeeheke Mejo peesMeer kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
DeMeeske efmebIeue : 17 veJebyej, 2015 kees efJeMJe efnob t heefj<eo (efJeefnhe) kes
mebj#eke DeMeeske efmebIeue kee 89 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
jJeerv pewve : 9 Deketyej, 2015 kees eefme mebieerlekeej jJeerv pewve kee
cebyg eF& ceW 71 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ GvnW Je<e& 2015 ceW heodce eer
mecceeve mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~ GvneWves DebeKf eeeW kes PejesKeeW mes, veefoee kes
heej, eesj ceeeS Meesj, jece lesjer iebiee cewueer pewmeer keF& efheuceeW kes meeLe ceMentj
erJeer OeejeJeeefnke jeceeeCe ceW Yeer mebieerle efoee Lee~
peieceesnve [eueefceee : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^esue
yees[& kes lelkeeueerve DeOe#e (2 ceee&, 2015 kees Fme heo nsleg efveJee&efele)
peieceesnve [eueefceee kee oeeIeele kes keejCe 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~ Jes oes yeej yeermeermeerDeeF& SJeb Ske yeej DeeF&meermeer kes DeOe#e jns Les~
DeCee Meeveyeeie : 18 ceF&, 2015 kees cegyb eF& kes eEkeie S[Je[& cesceesejf eue
Demheleeue ceW keee&jle veme& DeCee Meeveyeeie kee 42 Je<e& leke keescee ceW jnves kes
yeeo efveOeve nes ieee~
DeefceleeYe eewOejer : 2 ceF&, 2015 kees Jeefj he$ekeej SJeb uesKeke
DeefceleeYe eewOejer kee 88 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ GvnW yebie efJeYet<eCe
SJeb jsceve cewiemesmes hegjmkeej mes veJeepee ieee Lee~
megveerlee leescej : 1 Deewue, 2015 kees erJeer SJeb efmevescee kes hejos hej Deheveer
keneveer megveekej lebyeeket kes KelejeW mes ueesieeW kees peeieke kejves Jeeueer megveerlee
leescej kee 27 Je<e& keer Gce ceW keQmej mes efveOeve nes ieee~
[er. jecee veee[t : 18 hejJejer, 2015 kees eKeele efheuce efvecee&lee [er.
jecee veee[t kee 78 Je<e& keer Deeeg ceW nwojeyeeo ceW efveOeve nes ieee~ Je<e& 2009
kes oeoe meensye heeukes hegjmkeej mes mecceeefvele jecee veee[t kee veece Yeejleere
efmevescee ceW meyemes DeefOeke efheuceW yeveeves kes efueS efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[&
ceW ope& nw~
Deej. kes. ue#ceCe : 26 peveJejer, 2015 kees ceMentj kee&et vf em SJeb heodce
efJeYet<eCe mes mecceeefvele Deej. kes. ue#ceCe kee hegCes ceW 94 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes
ieee~ Jes Deheves Deece Deeoceer (kee@ceve cewve) kes kee&vt e kes efueS efJeMes<e he mes
eefe&le jns~
heeret<e ieebiegueer : Dekeyt ej, 2015 ceW ueeskeefee yebieeueer DeefYeveslee heeret<e ieebiegueer
keer 50 Je<e& keer Gce ceW ce=leg nes ieF&~
ceveesjcee : 10 Deketyej, 2015 kees leefceue DeefYeves$eer ceveesjcee kee 78 Je<e& keer
Deeeg ceW esVeF& ceW efveOeve nes ieee~
iepeeveve jeJe heW{veskej : 8 Dekeyt ej, 2015 kees Geceer iepeeveve jeJe heW{veskej
kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes efJekees uesyeesjsjerpe kes esejcewve Les~
Sefooe veeiesMJej jeJe : 4 Deketyej, 2015 kees eKeele lesuegiet efheuce efvecee&lee
Sefooe veeiesMJej jeJe kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sme. kes. Yeeeee& : 8 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hegyeeue cenemebIe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 130

l
l
l
l
l
l

(heerhee) kes hetJe& jshejer Sme.kes. Yeeeee& kee 87 Je<e& keer Gce ceW heefMece yebieeue ceW
efveOeve nes ieee~
SceSSce jeceemJeeceer : 2 efomebyej, 2015 kees Geesieheefle SJeb hetJe& jepemeYee
meebmeo SceSSce jeceemJeeceer kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ceeieea meeLeer : 1 efomebyej, 2015 kees ketef[eece Deewj vebeif eeejkegLet Deewj vebeif eejketLeg
pewmeer veede keueeDeeW keer keueekeej ceeieea meeLeer kee 50 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~
meeyejer Keeve : 30 veJebyej, 2015 kees eefme meejbieer Jeeoke Gmleeo meeyejer Keeve
kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
[e@. cenerhe efmebn : 24 veJebyej, 2015 kees Jeefj meeefnlekeej [e@. cenerhe efmebn kee 86
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes efouueer efJeMJeefJeeeuee ceW efnob er kes eeshesmej Les~
er.Deej. ieeseJf ebojepeve : 24 veJebyej, 2015 kees leefceuevee[g kes eefme hegyeeue
eMeemeke er. Deej. ieeseJf ebojepeve kee 90 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
[e@. er.Sme. heheesuee : 23 veJebyej, 2015 kees DeLe&Meeeer [e@. er. Sme. heeheesuee
kee 74 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
jeceke=<Ce ef$eJesoer : 19 veJebyej, 2015 kees iegpejele kes hetJe& jepeheeue jece ieghlee
ef$eJesoer kee 94 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ueeueke=<Ce Mebkejve veeej : 17 veJebyej, 2015 kees efjmee& Sb[ Sveeefueefmeme efJebie
(je@) kes hetJe& ecegKe ueeueke=<Ce Mbekejve veeej kee 94 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes
ieee~
melee hee@ue DeeJeeue : 17 veJebyej, 2015 kees eKeele vetjesmepe&ve Deewj
Yeejleere js[ ee@me meesmeeeer kes cenemeefeJe melee hee@ue DeeJeeue kee 70 Je<e& keer Gce
ceW efveOeve nes ieee~
nsceW veejeeCe : 16 veJebyej, 2015 kees Jeefj he$ekeej nsceW veejeeCe kee 65
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meF&o peehejer : 15 veJebyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ DeefYeveslee meF&o peehejer kee 86
Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
keceuee ue#ceCe : 14 veJebyej, 2015 kees efeu[^sve yegkeme keer uesefKekee keceuee
ue#ceCe kee 90 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ Jes eefme kee&et vf em Deej. kes.
ue#ceCe keer helveer LeeR~
Deesce ekeeMe cesnje : 8 veJebyej, 2015 kees hetJe& Jeeeg mesvee ecegKe Deesce ekeeMe
cesnje kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
keeWoeyeueemee ue#ceCe jeJe : 2 veJebyej, 2015 kees eefme lesuegiet neme
DeefYeveslee keeWoeJeueemee ue#ceCe jeJe kee 69 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
neefMece Deyogue neeflece : 2 veJebyej, 2015 kees heefece yebieeue efJeOeeve meYee kes
hetJe& DeOe#e neefMece Deyogue neefuece kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
ees. yeerjW veeLe efceee : 31 Deketyej, 2015 kees hegjelelefJeo SJeb Feflenemekeej
ees. yeerjW veeLe efceee kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
yepeceesnve cebgpeeue : 1 veJebyej, 2015 kees Yeejle kes ecegKe JeJemeeeer SJeb nerjes
ceeseskee@he& kes mebmLeeheke esejcewve yepeceesnve cebpg eeue kee efveOeve nes ieee~
pegieue efkeMeesj : 25 Dekeyt ej, 2015 kees Jeefj jbiekeceea SJeb DeefYeveslee pegieue
efkeMeesj kee 60 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
ueYe pebpegDee : 22 Deketyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ ieeeke SJeb ieerlekeej ueYe
pebpegDee kee 56 Je<e& keer Gce ceW cebgyeF& ceW efveOeve nes ieee~
kesSmeSue mJeeceer : 20 Deketyej, 2015 kees eefme keVe[ efheucekeej efkekesjer
meceVee ue#ceer vejefmebn mJeeceer kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
meweo pentj keeefmece : 20 Deketyej, 2015 kees eKeele meceg peerJe efJe%eeveer
meweo pentj keeefmece kee 88 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sce.Sce. keeueyegieea : 30 Deiemle, 2015 kees keVe[ meeefnlekeej SJeb keVe[
efJeMJeefJeeeuee kes hetJe& Ghe kegueheefle Sce.Sce. keeueyegieea keer nlee kej oer ieF&~ Jes
cetelf e&hetpee SJeb DebOeefJeMJeeme kes efKeueehe efoS yeeeveeW mes kejhebeLf eeeW kes efveMeeves hej Les~
jceekeeble hee"ke : 19 Deketyej, 2015 kees ceMentj heKeeJepe Jeeoke hebef[le

l
l

l
l
l
l
l

l
l

l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l

jceekeeble hee"ke kee 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
jeOeeke=<Ce nefjjece leefnefueeeveer : 14 Deketyej, 2015 kees YetlehetJe& veewmesvee
DeOe#e S[efcejue jeOeeke=<Ce nefjjece leefnefueeeveer kee 85 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes
ieee~
Sve. jceeveer : 9 Deketyej, 2015 kees kevee&ke mebieerle kes eKeele yeebmegjerJeeoke
[e@. Sve. jceeveer kee 82 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Jeerjsve [bieJeeue : 28 efmelebyej, 2015 kees efnboer keefJe SJeb Jeefj he$ekeej Jeerjsve
[bieJeeue kee 68 meeue keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvnW Je<e& 2002 kee meeefnle
Dekeeoceer hegjmkeej eoeve efkeee ieee Lee~
meweo Denceo : 27 efmelebyej, 2015 kees ceefCehegj kes meesuenJeW jepeheeue meweo
Denceo kee 70 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves 16 ceF&, 2015 kees ceefCehegj
kes jepeheeue kes he ceW MeheLe ueer Leer~
nesehf ebie mesve efuebieoesn : 26 efmelebyej, 2015 kees cesIeeuee ceW meyemes uecyes mecee
leke efJeOeeeke jns nesehf ebie mesve efuebieoesn kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
eMeeble efmevne : 22 efmelebyej, 2015 kees hetJe& Yeejleere hegyeeue efKeuee[er eMeeble
efmevne kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
jeefOekee efLeueke : 20 efmelebyej, 2015 kee ceueeeuece heeMJe& ieeefekee jeefOekee
efLeueke kee 45 Je<e& keer Gce ceW keQmej mes efveOeve nes ieee~
efvepeece : 21 efmelebyej, 2015 kees Deesef[ee kes eefme ieerlekeej efvepeece kee 62
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
meeOeve ieghlee : 19 efmelebyej, 2015 kees kecegevf em veslee Je meebmeo meeOeve ieghlee kee
98 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes Yeejle kes henues ves$enerve Jeefe Les pees meebmeo
ngS~
keeueeceb[uece meleYeecee : 13 efmelebyej, 2015 kees heodceeer ceesnveerDece
ve=leebievee keueeceb[uece meleYeecee kee 77 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
yeeue hebef[le : 18 efmelebyej, 2015 kees ceje"er efekes keceWsj yeeue hebef[le kee
89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves efekes hej 30 efkeleeyeW efueKeeR leLee
megveerue ieeJemkej keer DeelcekeLee meveer [spe kee ceje"er DevegJeeo efkeee Lee~
jeceemJeeceer Deej. Deej : 9 efmelebyej, 2015 kees eKeele peue veerefle efJeMes<e%e
jeceemJeeceer Deej. Deej kee 86 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
DeeosMe eerJeemleJe : 5 efmelebyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ ieeeke Deewj mebieerlekeej
DeeosMe eerJeemleJe kee 49 Je<e& keer Deeeg ceW keQmej kes keejCe efveOeve nes ieee~
eCeye kegceej yeesjen : 24 Deiemle, 2015 kees Jeefj Demeceer he$ekeej eCeye
kegceej yeesjen kee 63 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
MegYee cegKepeea : 18 Deiemle, 2015 kees jJeerv mebieerle keer ieeefekee SJeb je^heefle
eCeye cegKepeea keer helveer MegYee cegKepeea kee 74 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
hejeJegj Yeejleve : Deiemle, 2015 ceW ceueeeuece efheuce DeefYeveslee hejeJegj Yeejleve
kee 86 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
Deesce ekeeMe cegbpeeue : 13 Deiemle, 2015 kees nerjes meeFefkeue efueefces[ kes
mebmLeeheke Deesce ekeeMe cebpg eeue kee 87 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
Yeeueeb heWOejkej : 11 Deiemle, 2015 kees ceje"er jbiecebe DeefYeveslee Yeeueeb
heWOejkej kee 94 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
keweeje efkevnVee jee : 9 Deiemle, 2015 kees eKeele keVe[ keefJe Deewj
mJeleb$elee mesveeveer keweeje efkevnVee jee kee 101 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
keve&ue njJeble efmebn : 4 Deiemle, 2015 kees efleere efJeMJe eg kes veeeke keve&ue
njJeble efmebn (mesJeeefveJe=e) kee 95 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
JemebOg eje keescekeueer : 29 pegueeF&, 2015 kees eKeele Meeeere ieeefekee JemebOg eje
keescekeueer kee 85 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
megveerefle meesueesceve : 28 pegueeF&, 2015 kees SeDeeF&Jeer MeesOekelee& [e@. megveerefle
meesueesceve kee 76 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves Je<e& 1986 ceW henueer yeej
Yeejle ceW SeDeeF&Jeer mebeceCe keer hegef keer Leer~
jeceke=<Cee mete&Yeeve ieJeF& : 25 pegueeF&, 2015 kees efjheefyuekeve heeea Dee@he Fbe[f ee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 131

l
l
l

kes Jeefj veslee jeceke=<Cee mete&Yeeve ieJeF& kee 86 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes efyenej
kes ieJeve&j Yeer jns Les~
heer.Deej. eejer : 24 pegueeF&, 2015 kees hejceeCeg efvejeerkejCe kes eJeee heer.Deej.
eejer kee 79 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
efyeMesMej eoerhe : 19 pegueeF&, 2015 kees Go&t uesKeke [e@. efyeMesMej eoerhe kee 80
Je<e& keer DeJemLee ceW ueKeveT ceW efveOeve nes ieee~
Jeer. jeceeke=<Cee : 15 pegueeF&, 2015 kees Jeefj lesuegiet heeMJe& ieeeke Jeer.
jeceeke=<Cee kee 68 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~

[e@. Sheerpes Deyogue keueece

Yeejle kes hetJe& je^heefle SJeb efcemeeFue cewve kes veece mes efJeKeele Meer<e& Jew%eeefveke [e@.
DeJegue heeefkej pewvegueeyoerve Deyogue keueece ([e@. Sheerpes Deyogue keueece) kee efveOeve 27
pegueeF&, 2015 kees 83 Je<e& keer DeJemLee ceW Gej-hetJe& kes efMeueebie ceW ngDee, peneb kes
Ske mebmLeeve DeeF&DeeF&Sce (IIM) ceW Jen peerJeve eesie en (Livable Planet)
efJe<ee hej JeeKeeve osves ieS Les~ keee&ece kes oewjeve ner GvnW oeeIeele ngDee Deewj
yeeo ceW yesLeveer Demheleeue ceW Gvekeer Fnueeruee meceehle nes ieF&~
Je<e& 2002 ceW [e@. keueece Yeejle kes 11JeW je^heefle efveJee&ef ele ngS~ Yeepehee eje
meceefLe&le Sve[erS kes Ieke oueeW eje GvnW GcceeroJeej yeveeee ieee Lee~ 25 pegueeF&,
2002 mes 25 pegueeF&, 2007 leke Jen heo hej jns~ [e@. keueece kees Yeejle mejkeej
eje Je<e& 1981 ceW heodce Yet<eCe, Je<e& 1990 ceW heodce efJeYet<eCe leLee Je<e& 1997 ceW
osMe kes meJeexe veeieefjke mecceeve Yeejle jlve mes Deuebke=le efkeee ieee~ Je<e& 1997 ceW ner
GvnW je^er e Skelee kes efueS Fbeof je ieebOeer hegjmkeej mes Yeer mecceeefvele efkeee ieee Le~
[e@. Deyogue keueece keer ce=leg kes yeeo Deese[f Mee kes efcemeeFue hejer#eCe mLeue Jneruej
erhe kee veece yeoue kej Deese[f Mee mejkeej ves Deyogue keueece erhe kej efoee~ Fmekes
Deefleefje efouueer ceW Deewjib epesye jes[ kee veece yeouekej keueece jes[ efkeee ieee~ Gej eosMe
mejkeej ves Gej eosMe eeefJeefOeke efJeMJeefJeeeuee kee veece [e@. Deyogue keueece kes veece hej
jKeves keer Iees<eCee keer~ leefceuevee[g mejkeej ves [e@. Deyogue keueece kes pevce efoJeme 15
Dekeyt ej kees eefleJe<e& egJee peeiekelee efoJeme kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer~ keW
mejkeej ves [e@. keueece kes eje ner GodIeeefle je^er e DeeefJe<keej efceMeve kee veece GvneR kes
veece hej jKeves keer Iees<eCee keer~ Fmekes Deefleefje mebege je^ mebIe ves [e@. Deyogue keueece
kees e=ebpeefue osles ngS 15 Dekeyt ej, 2015 efJeMJe e$e efoJeme ceveeee leLee Fmekes
henues 7 Deiemle, 2015 kees Deheves JeweMf Jeke Gheen iueesyeuemew [erDeeDeej kees [e@.
keueece kees meceefhe&le efkeS peeves keer Iees<eCee keer~
l
Meeruee jceeveer : 15 pegueeF&, 2015 kees DeefYeves$eer Meeruee jceeveer kee 80 Je<e& keer Deeeg ceW
efveOeve nes ieee~ GvneWves Yeejleere efheuceeW kes DeueeJee heeefkemleeveer efheuceeW ceW Yeer keece efkeee Lee~
l
heMegheefleveeLe jee : 13 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes efyeefuee[dme& Deewj mvetkej
cenemebIe kes hetJe& DeOe#e heMegheefle veeLe jee kee 73 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Sce.Sme. efJeMJeveeLeve : 13 pegueeF&, 2015 kees oef#eCe Yeejle kes ceMentj
mebieerlekeej Sce.Sme. efJeMJeveeLeve kee 87 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
yeMej veJeepe : 8 pegueeF&, 2015 kees Go&t keefJe, uesKeke SJeb Jeee yeMej veJeepe
kee 80 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
JeeF&.kes. meYejJeeue : 3 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe
JeeF&.kes. meYejJeeue kee 73 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes Je<e& 2005 mes 2007
leke Yeejle kes cegKe veeeeOeerMe jns Les~
cenW Yeuuee : 2 pegueeF&, 2015 kees Jeefj keLeekeej Deewj veekekeej censv
Yeuuee kee 82 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
eheguue efyeoJeF& : 23 petve, 2015 kees eefme he$ekeej SJeb uesKeke eheguue
efyeoJeF& kee veerojueQ[ kes Scem[&ce ceW efveOeve nes ieee~ Jes 65 Je<e& kes Les~
efmemj efvece&uee peesMeer : 22 petve, 2015 kees efceMevejerpe Dee@he ewefjer keer hetJe&
ecegKe efmemj efvece&uee peesMeer kee 81 Je<e& keer Deeeg ceW keesuekeelee ceW efveOeve nes ieee~
MeefMe yeeuee : 21 petve, 2015 kees Yeejleere ceefnuee ne@keer erce keer hetJe& kehleeve
MeefMe yeeuee kee Gvekes heg$e meefnle Ske me[ke neomes ceW efveOeve nes ieee~
eeume& keesejf ee : 16 petve, 2015 kees Yeejle kes eefme Jeemlegkeej eeume& keesejf ee
kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

Meeruee keewue : 13 petve, 2015 kees hetJe& keWere ceb$eer Meeruee keewue kee 101 Je<e&
keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
veskeebo mewveer : 12 petve, 2015 kees eb[erie{ kes eefme je@ke iee[&ve kes efvecee&lee
veskeebo mewveer kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
nsceble keeefvelekej : 9 petve, 2015 kees hetJe& Yeejleere sm efekesj nsceble
keeefvelekej kee 72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
oMejefOe jbieeeee& : 8 petve, 2015 kees eKeele lesuegiet uesKeke oMejefOe jbieeeee&
kee 87 Je<e& keer DeJemLee ceW nwojeyeeo ceW efveOeve nes ieee~
esceveeLe : 1 petve, 2015 kees henueJeeve esceveeLe kee 64 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~ GvneWves 1974 je^ceb[ue KesueeW ceW mJeCe& heoke peerlee Lee~
megOee efMeJehegjer : 20 ceF&, 2015 kees Jeefj DeefYeves$eer megOee efMeJehegjer kee 78 Je<e&
keer Gce ceW cegbyeF& ceW efveOeve nes ieee~
ce=Ceeue oe eewOejer : 19 ceF&, 2015 kees DeLe&Meeeer Deewj efMe#eeefJeod ce=Ceeue
oe eewOejer kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
megefe$ee Yeeeee& : 12 ceF&, 2015 kees eKeele yebieeueer uesefKekee megefe$ee
Yeeeee& kee 55 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
eEyeogceeOeJe peesMeer : 11 ceF& 2015 kees DeefKeue Yeejleere eenke hebeeele kes
mebmLeeheke efyebocg eeOeJe peesMeer kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
DeceueWog iegne : 7 ceF&, 2015 kees Feflenemekeej DeceueWog iegne kee 91 Je<e& keer
DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
efyecyee ceesoke : 29 Deewue, 2015 kees eKeele ceje"er efHeuce SJeb jbiecebe
DeefYeves$eer efyecyee ceesoke kee 97 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
peevekeer yeuueYe heveeeke : 21 Deewue, 2015 kees Demece kes hetJe& jepeheeue
Je Deese[f Mee kes leerve yeej cegKeceb$eer jn egkes peevekeer yeuueYe heveeeke kee 89 Je<e&
keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Debefkele kesmejer : 20 Deewue, 2015 kees F&m yebieeue keueye kes efekesj Debekf ele
kesmejer keer yebieeue efekes mebIe (kewye) kes Ske cewe ceW ees ueieves kes keejCe 20 Je<e&
keer Deeeg ceW ce=leg nes ieF&~
DeJeOe veejeeCe cegodieue : 15 Deewue, 2015 kees efnob er keer heef$ekee meeefjkee kes
hetJe& mebheeoke DeJeOe veejeeCe cegoid eue kee 82 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
efJeegle eeJeleea : 15 Deewue, 2015 kees Demece kes efHeuce efveoxMeke SJeb
DeefYeveslee efJeegle eeJeleea kee 55 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
uesefHeveW pevejue nvegle eEmen : 11 Deewue, 2015 kees ceneJeerjee eehlekelee&
uesefHesveW pevejue nvegle eEmen kee osnjeotve ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves 1971 ceW
Yeejle-heeke eg kes oewjeve 17 hetvee ne@me& jspeerceW kee vesle=lJe efkeee Lee~
F&Sce nveerhee : 8 Deewue, 2015 kees Oeeefce&ke ieerleeW kes ieeeke F&Sce nveerhee kee
97 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
peekeebleve : 8 Deewue, 2015 kees leefceue Gheveemekeej SJeb Deeueeseke peekeebleve
kee 81 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
ceuueer cemleeve yeeyet : 4 Deewue, 2015 kees osMe kes es heJe&leejesner ceuueer
cemleeve yeeyet kes ce=le nesves keer hegef keer ieF&~ Jes 24 ceee&, 2015 kees DepeXervee Deewj
efeueer kes ceOe efmLele Sb[erpe keer heneef[eeW hej e{eF& kes oewjeve ueehelee nes iees Les~
keceue Yeeveeer : 2 Deewue, 2015 kees meele yeej kes hetJe& je^ere yee@[er efyeefu[bie
eQehf eeve keceue Yeeveeer kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
kewueeMe yeepeheseer : 1 Deewue, 2015 kees efnob er kes Jeefj keefJe kewueeMe yeepeheseer
kee 80 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ DeeOegefveke efnboer keefJelee ceW efMeuhe,
mebeele, osneble mes nkej, leermeje DebOesje, cenemJehve kee ceOeeblej, metheerveecee, nJee ceW
nmlee#ej Deeefo Gvekeer ecegKe hegmlekeW nQ~
Lesvehegviee mewuees : 27 ceee&, 2015 kees efcepeesjce kes hetJe& cegKeceb$eer efyeiesef[ej
Lesvehegviee mewuees kee 93 Je<e& keer Gce ceW DeeFpeesue ceW efveOeve nes ieee~
efJepeeceesnve efmebn : 25 ceee&, 2015 kees efnboer kes eKeele Deeueeseke SJeb
keneveerkeej efJepeeceesnve efmebn kee 80 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 132

meeefnj ke=<CejeJe mesyeue : 20 ceee&, 2015 kees ceje"er ueeske ieeeke SJeb
veekekeej meeefnj ke=<CejeJe mesyeue kee 92 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
veejeeCe osmeeF& : 14 ceee&, 2015 kees eKeele ieebOeerJeeoer veejeeCe osmeeF& kee
90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ Jes cenelcee ieebOeer kes efvepeer meefeJe ceneosJe osmeeF&
kes heg$e Les~
eerke=<Ceeb efleJeejer : 3 ceee&, 2015 kees yeeue meeefnlekeej eerke=<Ce eb
efleJeejer je^yebOeg kee 80 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
efJeveeso cesnlee : 8 ceee&, 2015 kees DeeGuegke heef$ekee kes mebmLeeheke mecheeoke
SJeb Jeefj he$ekeej efJeveeso cesnlee kee 73 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
jece mebgoj oeme : 6 ceee&, 2015 kees efyenej kes hetJe& cegKeceb$eer SJeb pevelee oue
(etveeFs[) kes Jeefj veslee jece mebog j oeme kee 94 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
ueJe kegceej Keej : 3 ceee&, 2015 kees eKeele he#eer efJe%eeveer kes. Sme. ueJekegceej
Keej kee 84 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
ceemj ngkegce efmebn : 26 hejJejer, 2015 kees nefjeeCee kes hetJe& cegKeceb$eer ceemj
ngkegce efmebn kee ieg[ ieebJe ceW 89 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
ceerje keewMeebyeer : 26 hejJejer, 2015 kees eefme meceepeMeeeer ceerje keewMeebyeer kee 75
Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ Jes eefme Feflenemekeej [er.[er. keewMeebyeer keer yeser LeeR~
Deej.meer. Meefe : 23 hejJejer, 2015 kees leefceue efheuce efveoxMeke Deej.meer. Meefe
kee esVeF& ceW 75 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
Deeee Mecee& : 23 hejJejer, 2015 kees Demece kes ceesyeeFue efLeesj kes peveke SJeb
efe$ekeej Deeee Mecee& kee 86 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
ieeseJf ebo hebmeejs : 20 hejJejer, 2015 kees ceneje^ kes Jeefj kecegevf em veslee ieeseJf ebo
hebmeejs kee 82 Je<e& keer Deeeg ceW De%eele nceueeJejeW kes nceues kes yeeo efveOeve nes ieee~
jeefpeboj hegjer : 15 hejJejer, 2015 kees eefme kee&tefvem Deewj uesKeke jeefpeboj
hegjer kee 80 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
kesMeJe jser : 13 hejJejer, 2015 kees eefme lesuegiet Gheveemekeej kesMeJe jser kee
68 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
Deelceejece ieeseJf ebo YeW[s : 7 hejJejer, 2015 kees eefme ceje"er jbiecebe keueekeej
Deewj efheuce DeefYeveslee Deelceejece ieeseJf ebo YeW[s kee 91 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
ce=Ceeefueveer cegKepeea : 2 hejJejer, 2015 kees cetefle&keej SJeb keueekeej ce=Ceeefueveer
cegKepeea kee veF& efouueer ceW 65 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
IesuetYeeF& veeF&ke : 16 peveJejer, 2015 kees meeceeefpeke keee&kelee& Deewj mJeleb$elee
mesveeveer jns IesuetYeeF& veeF&ke kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ Jes meJeexoe
Deeboesueve mes peg[ s Les~
jecesMJej "ekegj : 15 peveJejer, 2015 kees mJeleb$elee mesveeveer jns jecesMJej "ekegj kee
91 Je<e& keer Deeeg ceW veF& efouueer ceW efveOeve nes ieee~ Jes Gej eosMe, Deesef[Mee,
kevee&ke, ceOe eosMe, he. yebieeue leLee Demece kes jepeheeue heo hej jns Les~
megYee<e Ieerefmebie : 29 peveJejer, 2015 kees ieesjKee vesMeveue efueyejsMeve eb kes
mebmLeeheke megYee<e Ieeremf ebie kee 78 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
jpeveer kees"ejer : 19 peveJejer, 2015 kees eKeele jepeveerelf e efJe%eeveer SJeb efmeeblekeej
jpeveer kees"ejer kee 80 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
yesyeer Mekebg leuee : 18 peveJejer, 2015 kees ceMentj DeefYeves$eer yesyeer Mekebg leuee kee 82
Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ Gvekee JeemleefJeke veece GceeosJeer vee[ieeW[s Lee~
Deej.kes. ceefCemeevee : 9 peveJejer, 2015 kees iegJeeneer neF&kees& kes hetJe& veeeeOeerMe
Deej.kes. ceefCemeevee kee 82 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~ Jes ceefCehegj kes
ceneefOeJeee leLee Je<e& 1995 ceW he$ekeejeW Je iewjhe$ekeejeW kes efueS ieef"le Jesleve yees[& kes
DeOe#e jns Les~
Jeer. Deej. ieesJeeefjkej : 2 peveJejer, 2015 kees Jeefj Jew%eeefveke SJeb Fmejes kes hetJe&
DeOe#e Jemeble jCees[ ieesJeeefjkej kee 82 Je<e& keer Deeeg ceW hegCes ceW efveOeve nes ieee~

efveOeve (Debleje&^ere)

[seJf e[ yeesJeer : 11 peveJejer, 2016 kees efyeef Me ieeeke [seJf e[ yeesJeer kee 69 Je<e&
keer Gce ceW keQmej mes efveOeve nes ieee~
ceeefjee sjsmee [er efHeefuehme : 8 peveJejer, 2016 kees efJeMJe keer henueer ceefnuee
Heecet&uee Jeve eeueke ceeefjee sjsmee [er efHeefuehme kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes
ieee~ GvneWveW heebe efJeMJe eQehf eeveefMehe eeb eer ceW Yeeie efueee~
cewLet nesye[ve : 3 peveJejer, 2016 kees FbiueQ[ keer keeGber efekes erce memeskeme
kes efKeuee[er cewLet nesye[ve kee 22 Je<e& keer Gce ceW Deekeefmceke efveOeve nes ieee~
merJe ieesnewjer : 2 peveJejer, 2016 kees DeeFJejer keesm kes hetJe& hegyeeue efKeuee[er
merJe ieesnewjer keer 34 Je<e& keer Gce ceW ce=leg nes ieF&~
efJeuceesme efmeiceeW[ : 1 peveJejer, 2016 kees Dee@mkej efJepeslee heeseseehej efJeuceesme
efmeiceeW[ kee 85 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
mgDe& pesmeve nesueeJes SJeb [sue Deceeb[e mlespeJes : 2 peveJejer, 2016 kees
Dee@m^es uf eee kes Fve oes heJe&leejesenf eeW keer vetpeerueQ[ kes oef#eCeer Suhme heJe&le e=Kb euee ceW
efiejves mes ce=leg nes ieF&~
MesKe efvece Deue-efvece : 2 peveJejer, 2016 kees meGoer Dejye ceW Deelebke kes ceeceues
kes Deejeshe ceW efMeee ceewueJeer MesKe efvece Deue-efvece kees heebmeer keer mepee oer ieF&~ Gvekes
meeLe 46 Deewj ueesieeW kees Yeer heebmeer hej uekeeee ieee~
nemkesue Jeskemuej : 27 efomebyej, 2015 kees eefme Decesejf keer heeseseehej nemkesue
Jeskemuej kee 93 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
pee@pe& keuesve pee@vemeve : 25 efomebyej, 2015 kees eefme Decesefjkeer erJeer
meerejf eue mej pee@pe& keuesve pee@vemeve kee 86 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
kesF& leeveeriegeer : 25 efomebyej, 2015 kees Gejer peeheeve kes neskekeeFoes ceW yeheeaueer
oeSmeslemegpeeve veeceke heJe&leceeuee hej e{les mecee efiejves mes 43 Je<eeaee ceefnuee
heJe&leejesner kesF& leeveeriegeer keer ce=leg nes ieF&~
ke& cemetj : 19 efomebyej, 2015 kees Decesejf keer mebieerlekeej ke& cemetj kee 88 Je<e&
keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
heerj ef[efkebmeve : 16 efomebyej, 2015 kees efyeef Me Gheveemekeej heerj ef[efkebmeve
kee efveOeve nes ieee~
Denceo ueeJeer : 3 veJebyej, 2015 kees Fjekeer jepeveerelf e%e Je Decesejf keer meceLe&ke
veslee Denceo ueeJeer kee efveOeve nes ieee~
Deuye& eebefmeme Deue ceesefueveejes : 30 Deketyej, 2015 kees Decesefjkeer
DeefYeveslee Deuye& eebemf eme Deue ceeseuf eveejes kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
pee@ve iegFuuesjefceve : 27 efmelebyej, 2015 kees efyeefMe efheuce efveoxMeke pee@ve
iegFuuesjefceve kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves efkebiekeebie, o eJeefjib e
Fbheveex Je o yuet cewkeme pewmeer eefme efheuceW efveoxefMele keer LeeR~
meQ[er yeie&j : 2 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee kes hetJe& je^ere megj#ee meueenkeej
meQ[er yeie&j kee 70 Je<e& keer Gce ceW efveOeve~
Su[j jeepeeveesJe : 30 veJebyej, 2015 kees eefme meer Su[j SeepeeveesJe kee
88 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
jsceb[ Jeeve mketj : 20 veJebyej, 2015 kees veeceerefyeee kes efJekeskeerhej yeuuesyeepe
jsceb[ Jeeve mketj kee cewoeve hej oewje he[ves kes meele efove yeeo 25 Je<e& keer Gce ceW efveOeve
nes ieee~
efelPeeke veeJeesve : 6 veJebyej, 2015 kees Fpejeeue kes hetJe& je^heefle efelPeeke
veeJeesve kee 96 Je<e& keer Gce ceW efveOeve~
kee@efueve JesueW[ : 2 veJebyej, 2015 kees Dee@mkej efJepeslee efyeefMe uesKeke SJeb
DeefYeveslee kee@euf eve JesueW[ kee 81 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Deueer meuesce : 22 efmelebyej, 2015 kees ueeskeefee neme veekeeW keer j#ee kejves
Jeeues efcee kes Jebiekeej Deueer meuesce kee 79 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 133

Je<e& 2015 kes cenJehetCe& Debleje&^ere efveOeve

efkece eebie ieesve : 29 efomebyej, 2015 kees Gej keesefjee SJeb oef#eCe
keesejf ee kes ceOe ecegKe meueenkeej keer Yetecf ekee efveYeeves Jeeues efkece eebie ieesve kee
73 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~

veesyees kejeefMecee : 26 veJebyej, 2015 kees oef#eCe SefMeee (SJeb oef#eCe

Yeejle) kes eefme peeheeveer Feflenemekeej veesyees kejeefMecee kee 82 Je<e& keer
DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
l
uee@[& iegueece vetve : 27 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere JebpeveeW kes ceMentj
JeJemeeeer Yeejleere cetue kes uee@[& iegueece vetve kee uebove ceW efveOeve nes ieee~
l
pewkeer kee@euf ebme : 19 efmelebyej, 2015 kees eefme ueseKf ekee pewkeer kee@euf ebme
kee 77 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Gvekeer eefme hegmlekeW nQJeu[& Fpe
hegue Dee@he cewefj[ cewve, je@ke mej, ne@ueerJeg[ JeeFyme : o vet pevejsMeve
Deeefo~
l
eb yeneogj [ebieer : 3 efmelebyej, 2015 kees efJeMJe kes meyemes ess keo kes
Jeefe eb yeneogj [ebieer kee Decesejf kee kes meceesDee ceW 75 Je<e& keer Gce ceW efveOeve
nes ieee~ Gvekeer uebyeeF& 1 heer 9.5 Fbe Leer~ Gvekee pevce vesheeue ceW ngDee
Lee~
pesjeueerve sueer : 19 petve, 2015 kees efJeMJe keer meyemes yegpegie& ceefnuee
pesjeueerve sueer kee Decesefjkee ceW 116 meeue keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
Gvekeer ce=leg kes yeeo Decesejf kee keer ner megmeeVeen cegmenle peeWme efJeMJe keer meyemes
Je= peerefJele Jeefe nQ efpevekeer Deeeg 13 peveJejer, 2016 kees 116 Je<e&
192 efove nw~
pee@ve vewMe : 24 ceF&, 2015 kees veesyesue hegjmkeej efJepeslee DeLe&Meeeer SJeb
ieefCele%e pee@ve vewMe keer 86 Je<e& keer Gce ceW Ske me[ke ogIe&vee ceW ce=leg nes ieF&~
GvnW Je<e& 1994 ceW iesce Leesjer hej DeLe&Meee kee veesyesue hegjmkeej efoee ieee
Lee~ Gvekes peerJeve hej DeeOeeefjle efHeuce yeterHegue ceeFb[ kees Dee@mkej
hegjmkeej eehle ngDee Lee~
efjeer yesvees : 10 Deewue, 2015 kees Dee@m^sefueeeF& efekes erce kes hetJe&
kehleeve, efekes he$ekeej Deewj ceMentj keceWs j efjeer yesvees kee 84 Je<e& keer Gce ceW
efveOeve nes ieee~
kewefceues cegheele : 9 ceee&, 2015 kees uebove Deesuebehf eke (2012) ceW lewjekeer
mheOee& ceW mJeCe& heoke peerleves Jeeueer 25 Je<eeaee kewefceues cegheele keer DepeXervee ceW
Ske nsueerkee@hj ogIe&vee ceW ce=leg nes ieF&~
[e@. uees"ej ueglmes : 5 ceee&, 2015 kees eKeele efnboer efMe#eke SJeb
YeejleefJeod [e@. uees"ej ueglmes kee 87 Je<e& keer Deeeg ceW pece&veer kes yeefue&ve ceW efveOeve
nes ieee~
veeecetelf e& jeCee YeieJeeve oeme : 23 hejJejer, 2015 kees heeefkemleeve kes
meJeexe veeeeuee kes hetJe& keee&Jeenke cegKe veeeeOeerMe peefmme jeCee YeieJeeve
oeme kee 72 Je<e& keer Deeeg ceW kejeeer ceW efveOeve nes ieee~ Jes heeefkemleeve kes
meJeexe veeeeuee kes henues efnvot cegKe veeeeOeerMe jns Les~
l
eQke eemeve : 27 efmelebyej, 2015 kees FbiueQ[ kes hetJe& lespe ieWoyeepe eQke
eemeve kee 85 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
l
ueejWme heerj eesieer yesje : 22 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkee kes eefme
yesmeyeeue efKeuee[er ueejWme heerj eesieer yesje kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
l
eQke [er. efieueje@e : 12 efmelebyej, 2015 kees eefme Decesefjkeer veekekeej SJeb
efveoxMeke eQke [er. efieueje@e kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
l
efmeuee yuewke : 1 Deiemle, 2015 kees eefme efyeefMe ieeefekee efmeuee yuewke kee
72 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ Jes et Deej ceeF& Jeu[& ieerle kes efueS efJeMJe
eefme LeeR~
l
keueeFJe jeFme : 28 pegueeF&, 2015 kees oef#eCe Deeerkeer efekes erce kes hetJe&
kehleeve keueeFJe jeFme kee 66 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~

heer. nefjnjve : 27 pegueeF&, 2015 kees Decesefjkee ceW Yeejleere cetue kes Yeewefleke
efJe%eeveer heer. nefjnjve kee 89 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves yengjbieer
nesueeseece efJekeefmele efkeee Lee~
pee@ve mesyeeefmeve : 13 pegueeF&, 2015 kees cesekf emekeve mebieerlekeej pee@ve mesyeeefmeve
kee 64 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
Deyoguuee ngmewve : 5 pegueeF&, 2015 kees heeefkemleeve kes peeves-ceeves Go&t Gheveemekeej
Deyoguuee ngmewve kee 84 Je<e& keer Gce ceW ueenewj ceW efveOeve nes ieee~
efyeet efye[sve : 31 ceF&, 2015 kees Decesefjkeer Gheje^heefle pees efye[sve kes ye[s yess
efyeet efye[sve kee keQmej mes 46 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
eesve eeWie eesue : Deewue, 2015 ceW Gejer keesejf ee kes j#ee ceb$eer eesve eeWie eesue
kees mejkeejer DeeosMeeW keer DeJensuevee kes Deejeshe ceW leeshe mes G[e efoee ieee~
efemeshej ueer : 7 petve, 2015 kees eefme ne@ueerJeg[ DeefYeveslee efemeshej ueer kee
93 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves ceesncceo Deueer efpeVee kes peerJeve Hej
yeveer efheuce ceW efpeVee keer Yetefcekee Deoe keer Leer~
cewer cewkeesvesve : 30 petve, 2015 kees ceesyeeFue keer SmeSceSme lekeveerke keer
DeJeOeejCee kes peveke cewer cewkeesvesve kee 63 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meguesceeve osecf ejue : 17 petve, 2015 kees legkeea kes hetJe& je^heefle meguesceeve osecf ejue
kee 90 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
FjefJeve jespe : 2 petve, 2015 kees Je<e& 2004 ceW jmeeeveMeee kee veesyesue
hegjmkeej eehle kejves Jeeues pewJe jmeeeveMeeeer FjefJeve jespe kee efveOeve nes ieee~
[esefjme ne& : 30 ceF&, 2015 kees efJee keer hetJe& vebyej Ske ceefnuee sefveme
efKeuee[er [esefjme ne& (Decesefjkee) kee 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves
kegue 35 eQ[ muewce efKeleeye peerles Les~
cesjer Suesve ceeke& : 25 ceF&, 2015 kees efJeKeele HeeseseeHej cesjer Suesve ceeke& kee
75 Je<e& keer Gce ceW vetee@ke& ceW efveOeve nes ieee~
efeefmeve ieescespe : 24 ceF&, 2015 kees DepeXervee kes Hegyeeue efKeuee[er
efeefmeve ieescespe kee Kesue kes oewjeve ne& Dewke mes efveOeve nes ieee~ Fmekes henues
efce[efHeu[j ScewvegSue Deesix ee keer 14 ceF&, 2015 kees Kesue kes oewjeve efmej ceW ees
ueieves mes ce=leg nes ieF& Leer~
efJepee ceesnve : 18 ceF&, 2015 kees Yeejleere Decesefjkeer efHeucekeej efJepee
ceesnve keer efheuee[sefuHeee ceW Ske me[ke ogIe&vee kes yeeo ce=leg nes ieF&~
heerj ies : 12 ceF&, 2015 kees eefme Feflenemekeej heerj ies kee veteeke& ceW 91
Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~ GvneWves veeFbeRLe meWegjer leLee SvueeFceW pewmeer
hegmlekeW efueKeeR~
Deemkej nesu[jj : 5 ceF&, 2015 kees ebeeve (Je<e& 1969 ceW ebcee hej Glejves
Jeeues eeve) keer ef[peeFve kejves Jeeueer erce kes Debelf ece peereJf ele meome Dee@mkej nesu[jj
kee 95 Je<e& keer Gce ceWb efveOeve nes ieee~
uet eEheie : 3 ceF&, 2015 kees nebiekeebie kees DebespeeW keer DeOeervelee mes cegefe efoueeves
Jeeues eerveer jepeveefeke uet eEheie kee 87 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
meefvemueeJe : 16 Deewue, 2015 kees eske ieCejepe kes hetJe& eOeeveceb$eer meefvemueeJe
kee cee$e 45 Je<e& keer DeJemLee ceW efveOeve nes ieee~
mete& yeneogj Leehee : 15 Deewue, 2015 kees vesheeue kes hetJe& eOeeveceb$eer mete& yeneogj
Leehee kee 87 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
iebgj eeme : 13 Deewue, 2015 kees Je<e& 1999 kes veesyesue meeefnle hegjmkeej
efJepeslee pece&ve uesKeke iebgj eeme kee efveOeve nes ieee~ Gvekeer ecegKe ke=efleeeb nQ- efo
efve [^ce, efo kee@ue Dee@he efo es[, kew Sb[ ceeGme Deeefo~ GvneWves keesuekeelee
kes Deheves DevegYeJeeW hej 1989 ceW Mees eesj bie veeceke hegmleke efueKeer Leer~
ueer kegDeeve et : 23 ceee&, 2015 kees efmebieehegj kes mebmLeeheke Deewj eLece eOeeveceb$eer ueer
kegDeeve et kee 91 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
efueve ebie Jesve : 8 ceee&, 2015 kees Go&t kes veeceJej Meeej Deewj oble mepe&ve efueve
ebie Jesve (Mewoe eerveer) kee 84 Je<e& keer Gce ceW peceMesohegj ceW efveOeve nes ieee~
cewuekee@ce espej : 20 ceee&, 2015 kees Dee@m^sefueee kes hetJe& eOeeveceb$eer SJeb

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 134

efueyejue heeea kes veslee cewuekee@ce espej kee 84 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee~
efueee Jewve ueerj : 13 ceee&, 2015 kees Fpejeeueer efmevescee keer Deeotle efueee Jewve
ueerj kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
keWpeer FkegDee@ve : 9 hejJejer, 2015 kees yegues ^sve kes peeheeveer Deeweesefieke
ef[peeFvej keWpeer FkegDee@ve keer 85 Je<e& keer Gce ceW ce=leg nes ieF&~
keeue& pesjemeer : 1 hejJejer, 2015 kees Decesejf keer Jew%eeefveke SJeb ieYe& efvejesOeke oJee
kes peveke keeue& pesjemeer kee 91 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~
Meen Deyoguuee : 23 peveJejer, 2015 kees meToer Dejye kes Meen (jepee)
Deyoguuee kee 90 Je<e& keer Deeeg ceW efjeeo ceW efveOeve nes ieee~
ieg efe$esMe : 4 peveJejer, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer keLeke ieg efe$esMe
kee mewve eebefmemkees ceW 70 Je<e& keer Deeeg ceW efveOeve nes ieee~

Je<e& 2015 keer ecegKe je^ere efveegefeeeb

efveegefe (je^ere)

merHeve Heuesefcebie : 11 peveJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ kes hetJe& kehleeve merHeve
Heuesecf ebie kees DeeF&heerSue keer veF& hegCes eWeeFpeer kee cegKe keese yeveeee ieee~ Fmekes
henues Jes Dee" meeueeW mes esvveF& meghej efkebime (Deye efveuebefyele erce) kes keese Les~
ueeuet emeeo eeoJe : 9 peveJejer, 2016 kees ueeuet emeeo eeoJe kees je^ere
pevelee oue (jepeo) kee ueieeleej veewJeeR yeej je^er e DeOe#e efveJee&ef ele efkeee ieee~ Jes
Deieues leerve Je<e& leke heeea kes DeOe#e jnWies~
Gefpe&le hesue : 9 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves Gefpe&le hesue kees leerve Je<eeX
kes efleere keee&keeue nsleg hegve: Yeejleere efjpeJe& yeQke kee ef[her ieJeve&j efveege efkeee~
GvneWves 11 peveJejer, 2016 kees Dehevee heo enCe efkeee~ efjpeJe& yeQke kes Jele&ceeve ceW
Deve leerve ef[her ieJeve&j Deej. Keeve, Sme. Sme. cegbe SJeb Deej. ieebOeer nQ~
osJesvoj kegceej meerkejer : 8 peveJejer, 2016 kees iegpejele kes hetJe& DeeF&SSme
DeefOekeejer [er.kes. meerkejer kees meermeerDeeF& (Yeejleere eeflemheOee& Deeeesie) kee ecegKe
efveege efkeee ieee~
iegveoerhe kegceej : 8 peveJejer, 2016 kees iegveoerhe kegceej ves efvepeer keejCeeW mes 12JeW
oef#eCe SefMeeeF& KesueeW (5 mes 16 hejJejer, 2016) ceW Yeejleere ne@keer erce kes keese heo
keer efpeccesoejer mebYeeueves mes cevee kej efoee~ Gvekeer peien yeer.pes. keefjehhee keese neWies~
heJeve kehetj : 7 peveJejer, 2016 kees Je<e& 1990 yewe kes efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
heJeve kehetj kees Fpejeeue ceW Yeejle kee Deieuee jepeotle efveege efkeee ieee~
Mewues<e : 7 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves ie=n ceb$eeuee kes Deefleefje meefeJe
Mewues<e kees Yeejle kee veee cenehebpeereke SJeb peveieCevee Deeege efveege efkeee~ GvneWves
meer. ebceewueer kee mLeeve efueee leLee 9 peveJejer, 2016 kees heoYeej enCe efkeee~
ceveve elegJexoer : 7 peveJejer, 2016 kees jepemLeeve mejkeej ves meceepemesJeer ceveve
elegJexoer kees jepemLeeve yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie kee DeOe#e efveege efkeee~
Deegle meeceble : 6 peveJejer, 2016 kees [e@. Deegle meeceble kees 2017-18 nsleg
eeefvele Yeejleere efJe%eeve keebesme kee DeOe#e eeefvele efkeee ieee~
DeMeeske peer. jpeveer : 5 peveJejer, 2016 kees Jee efveee&lekeeW keer Meer<e& mebmLee Jee
efveee&le eeslmeenve heefj<eo (SF&heermeer) ves DeMeeske peer. jpeveer kees Dehevee DeOe#e egvee~
iepeW eewneve : 7 peveJejer, 2016 kees iepeW eewneve ves SheerDeeF&DeeF& (efheuce
Sb[ sueerefJepeve Fbmerdet Dee@he Fbef[ee) kes DeOe#e kes he ceW Dehevee heoYeej
enCe kejles ngS veJeefveege SheerDeeF&DeeF& meesmeeeer SJeb ieJeefveie keeGbefmeue keer
eLece yew"ke keer DeOe#elee keer~ GuuesKeveere nw efke GvnW petve, 2015 ceW Fme heo
hej efveege efkeee ieee Lee efpemekes yeeo mes SheerDeeF&DeeF& kes e$e Gvekee efJejesOe kej
jns Les~
vebo kegceej efmebn eewneve : 5 peveJejer, 2016 kees Yeejleere pevelee heeea kes Jeefj
veslee SJeb ueeske meYee meebmeo vebo kegceej eewneve kees ueieeleej otmejer yeej ceOe eosMe
Yeepehee kee DeOe#e efveJee&ef ele efkeee ieee~
De#ee kegceej : efomebyej, 2015 kes Deble ceW eerefceej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue)
ves yee@ueerJeg[ DeefYeveslee De#ee kegceej kees 2 peveJejer, 2016 mes Meg nes jns ueerie kes
me$e kee yeeb[ Scyesme[j efveege efkeee~

DeefceleeYe keeble : 1 peveJejer, 2016 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee
Jeeueer kewefyeves meefceefle ves DeeF&SSme DeefOekeejer DeefceleeYe keeble kees veerelf e Deeeesie
kes cegKe keee&keejer DeefOekeejer kee Deefleefje eYeej meeQhee~
ceveespe eYeekej : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes hetJe& lespe ieWoyeepe ceveespe
eYeekej Deheieeefvemleeve efekes erce kes ieWoyeepeer keese efveege efkeS ieS~
Deefpele ekeeMe Meen : 9 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[&
(yeermeermeerDeeF&) kes vewelf eke DeefOekeejer (ueeskeheeue) kes he ceW efouueer Ge veeeeuee
kes hetJe& cegKe veeeeOeerMe Deefpele ekeeMe Meen kees efveege efkeee ieee~
MesKej yemeg : 9 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejle kes eefme Jew%eeefveke MesKej yemeg
kees hejceeCeg Tpee& Deeeesie kee veee DeOe#e efveege efkeee ieee~ GvneWves 23
Deketyej, 2015 kees [e@. Deej. kes efmevne kee mLeeve efueee~
efJepee Mecee& : 8 petve, 2015 kees keW mejkeej ves efJepee Mecee& kees cegKe
metevee Deeege leLee megOeerj Yeeie&Je kees metevee Deeege efveege efkeee~
jengue efJe[ : 6 petve, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
ves hetJe& Yeejleere kehleeve jengue efJe[ kees Yeejle S SJeb Deb[j 19 erceeW kee
keese efveege efkeee~ GuuesKeveere nw efke Fmekes henues yeermeermeerDeeF& ves Yeejle kes
leerve hetJe& efoiiepe efKeueeef[eeW meefeve leWoguekej, meewjJe ieebiegueer Je JeerJeerSme
ue#ceCe kees Deheveer meueenkeej meefceefle ceW Meeefceue kejves keer Iees<eCee keer Leer~
Sme. efemesHej : 28 ceF&, 2015 kees eefme Jew%eeefveke Sme. efemesHej
kees j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve ([erDeej[erDees) kee ceneefveosMeke efveege
efkeee ieee~ 8 efmelebyej, 2015 kees pes. cebpeguee kees [erDeej[erDees eje Deheves
Fueskee^ e@ vf ekeme Sb[ kecegevf ekesMeve efmemce keuemj keer henueer ceefnuee ceneefveosMeke
efveege efkeee ieee~
meeFjske peesmesHe : 11 ceF&, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves veeecetelf e&
meeFjske peesmesHe kees je^er e ceeveJeeefOekeej Deeeesie (SveSeDeejmeer) kee keee&keejer
DeOe#e efveege efkeee~
Deeue kegceej peeself e : 13 ceF&, 2015 kees Deeue kegceej peeself e ves Yeejle
kes veS egveeJe Deeege kes he ceW heoYeej enCe efkeee~
Deuegj meereuf eve efkejve kegceej : 12 peveJejer, 2015 kees 62 Je<eeae Deuegj
meerefueve efkejve kegceej kees Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) kee
Dee"Jeeb DeOe#e efveege efkeee ieee~ meeLe ner GvneWves Debleefj#e efJeYeeie kes meefeJe
leLee Debleefj#e Deeeesie kes DeOe#e kee Yeer heoYeej enCe efkeee~
Deeefyeo Deueer veerceeJeeuee : 4 peveJejer, 2016 kees osMe keer leermejer meyemes ye[er
DeeF&er kebheveer efJeees ves Deeefyeo Deueer veerceeJeeuee kees veee cegKe keee&keejer DeefOekeejer
efveege efkeee~ Jes hejJejer, 2016 ceW keee&Yeej enCe kejWies~
Deej. kes. Yeoewejf ee : 1 peveJejer, 2016 kees Sej ceeMe&ue Deej. kes. Yeoewejf ee ves
Yeejleere Jeeeg mesvee kes Ghe-ecegKe kee keee&Yeej enCe efkeee~
%eevesv [er. yeboieeve : 30 efomebyej, 2015 kees DeLe&Meeeer SJeb hetJe& DeeF&SSme
DeefOekeejer %eevesv [er. yeboieeve kees vesMeveue meWj hee@j ieg[ ieJeveXme (Svemeerpeerpeer) kee
ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
meweo peeJeero Denceo : 1 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe mejkeej ves Je<e&
1984 yewe kes DeeF&heerSme DeefOekeejer meweo peeJeero Denceo kees eosMe kee veee
hegeuf eme ceneefveosMeke ([erpeerheer) efveege efkeee~
Delegue meesyeleer : 1 peveJejer, 2016 kees Delegue meesyeleer ves cenejlve heerSmeet Yeejle
nwJeer Fuesefke^keume efueefces[ (Yesue) kes esejcewve Deewj eyebOe efveosMeke kee keee&Yeej
enCe efkeee~
heJeve kegceej DeeJeeue : 22 efomebyej, 2015 kees Jeefj DeeF&SSme DeefOekeejer
heJeve kegceej DeeJeeue kees Yeejleere Keee megj#ee Deewj ceeveke eeefOekejCe (SheSmeSmeSDeeF&)
kee cegKe keee&keejer DeefOekeejer efveege efkeee ieee~ GvneWves egJeerj efmebn ceefueke kee
mLeeve enCe efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 135

yeesve& F&meyeie& : 30 efomebyej, 2015 kees mJeer[ve kes yeesve& F&meyeie& kees ueieeleej
eewLeer yeej ne@keer Fbef[ee ueerie (SeDeeF&Sue) kee tvee&ceW efveosMeke efveege efkeee
ieee~ mkee@ueQ[ kes Sb[er ceeesj Decheeej cewvespej neWies~ SeDeeF&Sue kes Jele&ceeve
mebmkejCe kee Deeeespeve 10 peveJejer mes 21 hejJejer, 2016 kes ceOe osMe kes n
MenjeW ceW nes jne nw~
kejCe De[eveer : 28 efomebyej, 2015 kees De[eveer hees& Sb[ mhesMeue Fkeesvee@ecf eke
peesve ves kejCe De[eveer kees Dehevee veee cegKe keee&keejer DeefOekeejer (meerFD& ees) efveege
efkeee~
Deej.kes. ceeLegj : 18 efomebyej, 2015 kees hetJe& j#ee meefeJe Deej. kes. ceeLegj kees
cegKe metevee Deeege (meerDeeF&meer) efveege efkeee ieee~ GvneWves efJepee Mecee& kee mLeeve
efueee~
DeMeeske hejceeveer : 15 efomebyej, 2015 kees jepemLeeve ceW eosMe Yeepehee kes
DeOe#e kes he ceW ueieeleej otmejer yeej efJeOeeeke DeMeeske hejceeveer kee eeve efkeee
ieee~
Debpet yee@yeer pee@pe& : veJebyej, 2015 ceW eiex Deesuebefheke heesef[ece mkeerce kes
DeOe#e heo hej Debpet yee@yeer peepe& keer efveegefe keer ieF&~ GvneWves Devegjeie "ekegj kee
mLeeve efueee~
he=LJeerjepe efmebn : veJebyej, 2015 ceW he=LJeerjepe efmebn kees efJeMJe peue heefj<eo kes yees[&
Dee@he ieJeveme& ceW efveJee&ef ele efkeee ieee~
megveerue keeveesejf ee : 26 veJebyej, 2015 kees vee@ve yeQekf ebie efJeeere kebheveer SmeDeejF&DeeF&
(SREI) kes megveerue keeveesejf ee kees Geesie Jeeheej peiele kes mebie"ve Smeesewce (Smeesemf eSs[
eQyeme& Dee@he kee@ceme& Sb[ FC[m^er) kee DeOe#e yeveeee ieee~
megjsMe Sve. hesue : veJebyej, 2105 ceW megjsMe Sve. hesue kees meeJe&peefveke #es$e kes
DeebOe yeQke kee eyebOe efveosMeke SJeb men cegKe keee&keejer DeefOekeejer efveege efkeee Lee~
jsJee Kes$eheeue : Deketyej, 2015 ceW efouueer Ge veeeeuee keer mesJeeefveJe=e
veeeeOeerMe jsJee Kes$eheeue kees efouueer kee veee ueeskeeege efveege efkeee ieee~ GvneWves
17 efomebyej, 2015 kees Deheves heo keer MeheLe enCe keer~
Jeer.kes. mekemesvee : Deketyej, 2015 ceW Jeer. kes. mekemesvee kees keWere Keeoer SJeb
eeceerCe Geesie Deeeesie (kesJeerDeeF&meer) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
eJeerCe kegceej ieghlee : Dekeyt ej, 2015 ceW eJeerCe kegceej ieghlee kees Yeejleere ms yeQke
kee eyebOe efveosMeke efveege efkeee ieee~ GvneWves heer. eoerhe kegceej kee mLeeve enCe efkeee~
vepeerye Meen : 29 Deketyej, 2015 kees Yeejleere jepemJe mesJee kes DeefOekeejer
vepeerye Meen kees keWere Glheeo SJeb meercee Meguke yees[& (meeryeerFm& eer) kee DeOe#e efveege
efkeee ieee~
megveerue peesMeer : 19 efomebyej, 2015 kees hetJe& Yeejleere efmheve ieWoyeepe megveerue peesMeer
kees er-20 Jeu[& kehe kes efueS Deesceeve efekes erce kee ieWoyeepeer keese efveege efkeee
ieee~
DeefKeuesMe efceee : 15 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves Jeefj jepeveefeke
DeefKeuesMe efceee kees ceeueoerJe ceW Yeejle kee Geeege efveege efkeee~
og<eble oJes : 12 efomebyej, 2015 kees Jeefj DeefOeJeee og<eble oJes kees megeerce kees&
yeej Smeesemf eSMeve (SmemeeryeerS) kee DeOe#e egvee ieee~ Fmekes Deefleefje Gej eosMe
kes Sef[Meveue S[Jeeskes pevejue ieewjJe Yeeefee kees SmemeeryeerS kee meefeJe egvee ieee~
Denceo peeJeso : 11 efomebyej, 2015 kees cebyg eF& hegeuf eme keefceMvej Denceo peeJeso
kees meGoer Dejye ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~
heer.kes. efmebn : 10 efomebyej, 2015 kees heer.kes. efmebn kees Yeejleere Fmheele eeefOekejCe
(mesue) kes esejcewve kes he ceW efveege efkeee ieee~
efJepee kegceej eewOejer : 3 efomebyej, 2015 kees pevelee oue etveeFs[ kes
efJeOeeeke efJepee kegceej eewOejer kees efyenej keer 16JeeR efJeOeeve meYee kee DeOe#e egvee
ieee~
S. kes. pewve : 30 veJebyej, 2015 kees Jeefj DeeF&DeejSme DeefOekeejer S. kes. pewve

l
l
l

l
l

l
l

l
l

kees keWere ele#e kej yees[& (meeryeer[erer) kee veee DeOe#e efveege efkeee ieee~
GvneWves Deveerlee kehetj kee mLeeve efueee~
efoueerhe JeWiemejkej : 24 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^esue yees[& ves
yebieueg efmLele je^er e efekes Dekeeoceer kee efveosMeke efveege efkeee~ GvneWves ye=pesMe
hesue kee mLeeve efueee~
n<e&JeOe&ve efveeesefleee : 20 veJebyej, 2015 kees n<e&JeOe&ve efveeesefleee kees Je<e&
2016 kes efueS hes[jsMeve Dee@he Fbe[f eve eQyeme& Dee@he keeceme& Sb[ Fb[m^er (efhekekeer)
kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
jespej Jeeve ieW : jespej Jeeve ieW kees Yeejleere heg<e ne@keer erce kee jCeveerelf eke keese
efveege efkeee~ Jen efjees Deesuebefheke-2016 leke Fme heo hej jnWies~
peefmme leerjLe efmebn "ekegj : Yeejle kes 43JeW cegKe veeeeOeerMe; 2 efomebyej,
2015 kees veeecetefle& Se. Sue. oet kes mLeeve hej 13 ceen kes keee&keeue (4
peveJejer, 2017 leke) kes efueS heoYeej enCe efkeee~
Mejo kegceej : 30 Deketyej, 2015 kees je^ere peebe SpeWmeer (SveDeeF&S) kes
ceneefveosMeke kes heo hej efveege~
Meefekeeble oeme : 30 Deketyej, 2015 kees keW mejkeej eje Yeejleere efjpeJe&
yeQke (DeejyeerDeeF&) kes keWere efveosMeke ceb[ue ceW veeefcele~
Deeueeske jeJele : 21 Deketyej, 2015 kees hetJe& peue mebmeeOeve meefeJe Deeueeske
jeJele kees je^ere ceefnuee Deeeesie kes meome kes he ceW efveege efkeee ieee~ Jes
je^ere ceefnuee Deeeesie kes henues heg<e meome nQ~
Deefveue kebg yeues : 20 Dekeyt ej, 2015 kees hetJe& Yeejleere efekes efKeuee[er Deefveue
kebgyeues kees jeehegj jWpeme& kee yeeb[ Scyesme[j efveege efkeee ieee~ jeehegj jWpeme&,
eQefheebme sefveme ueerie (meererSue) keer meome erce nw~
Jeer. kes. ceunes$ee : 19 Deketyej, 2015 kees keW mejkeej ves Jeefj Kesue
eMeemeke Jeer. kes. ceunes$ee kees DeefKeue Yeejleere Kesue heefj<eo kes DeOe#e kes he ceW
veeefcele efkeee~ Jeer. kes. ceunes$ee Yeejleere Deesuebefheke mebIe kes Jeefj GheeOe#e nQ~
yeeF&ebig e Yetef ee : 18 Dekeyt ej, 2015 kees DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe
ves Yeejleere hegyeeue erce kes hetJe& kehleeve yeeF&ebig e Yetef ee kees hegyeeue cenemebIe kee
meueenkeej efveege efkeee~
meewjJe ieebiegueer : 16 Dekeyt ej, 2015 kees meewjJe ieebiegueer ves yebieeue efekes mebIe
(meerSyeer) kes DeOe#e kes he ceW heo enCe efkeee~
kebg OeeJeer keefojsmeve : 14 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere veeieefjke kegb OeeJeer keefojsmeve
kees mebege je^ Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (SheSDees) kee meneeke efveosMeke leLee
SefMeee-hewemf eefheke #es$e kee mLeeveere eefleefveefOe efveege efkeee ieee~
MeMeebke ceveesnj : 4 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
kes DeOe#e kes he ceW MeMeebke ceveesnj kee eeve efkeee ieee~
peeble emeeo : 29 efmelebyej, 2015 kees vesheeue ceW Yeejle kes hetJe& jepeotle peeble
emeeo kees veF& efouueer efmLele j#ee DeOeeve SJeb efJeMues<eCe mebmLeeve kes ceneefveosMeke
kes he ceW efveege efkeee ieee~
DejefJebo heveieef[ee : 24 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veerelf e Deeeesie kes
GheeOe#e DejefJebo heveieef[ ee kees peer-20 Jeelee& kee veee Mesjhee efveege efkeee~ Mesjhee,
peer-20 efMeKej meccesueve ceW mebyebeOf ele mejkeej kee eefleefveefOe neslee nw~
mlegefle veejeeCe kekeke[ : 23 efmelebyej, 2015 kees keWere ceefnuee SJeb yeeue
efJekeeme ceb$eeuee ves mlegelf e veejeeCe kekeke[ kees je^er e yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie
kee DeOe#e efveege efkeee~
pewve Keeve : 22 efmelebyej, 2015 kees pewve Keeve meJe&mecceefle mes Yeejleere ceesj
mheesdme& keueye mebIe (SheSceSmemeerDeeF&) kes DeOe#e kes he ceW efveJee&efele ngS~
nesjcegmpeer Sve. keecee : 14 efmelebyej, 2015 kees yebyeF& meceeeej kes eyebOe efveosMeke
nesjcegmpeer Sve. keecee kees esme ^m Dee@he Fbef[ee (heererDeeF&) kee veee DeOe#e
efveege efkeee ieee~
efJeefvelee "ekegj : 11 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere hegefueme mesJee keer DeefOekeejer
efJeefvelee "ekegj kees vewefe[ (National Intelligence Grid-NATGRID)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 136

l
l
l
l

l
l

l
l

kee efveosMeke efveege efkeee ieee~

censMe jbiejepeve : 17 efmelebyej, 2015 kees censMe jbiejepeve ves vesn mceejke
mebeneuee SJeb hegmlekeeuee kes efveosMeke heo mes Fmleerhee os efoee~
jeIeJe eb : 31 Deiemle, 2015 kees je^er e jepeceeie& eeefOekejCe (SveSeSDeeF&)
kes DeOe#e kes he ceW keee&Yeej enCe~
efiejerMe meenveer : 24 Deiemle, 2015 kees Jew%eeefveke SJeb Deeweesefieke DevegmebOeeve
heefj<eo (meerSmeDeeF&Deej) kes ceneefveosMeke kes he ceW efveege~
ceoveueeue ue#ceCe oeme lenefueeeveer : 24 Deiemle, 2015 kees cebgyeF& Ge
veeeeuee kes hetJe& veeeeOeerMe ceoveueeue ue#ceCe oeme lenefueeeveer kees ceneje^ kes veS
ueeskeeege kes he ceW efveege efkeee ieee~
Deesce ekeeMe jeJele : 13 Deiemle, 2015 kees Yeejleere eMeemeefveke mesJee kes
DeefOekeejer Deesce ekeeMe jeJele kees Yeejle kee efveJee&eve Deeege efveege efkeee ieee~
Jele&ceeve ceW Fvekes meeLe Yeejle kes 3-meomeere efveJee&eve Deeeesie ceW cegKe efveJee&eve
Deeege [e@. vemeerce pewoer Deewj efveJee&eve Deeege Deeue kegceej peeself e nQ~
Deuekee heeb[e : 1 Deiemle, 2015 kees DeeF&SSme DeefOekeejer Deuekee heeb[e kees
Yeejleere ceeveke yetjes keer ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
osyepeeveer Iees<e : 30 pegueeF&, 2015 kees cewveghewkeejme& SmeesefmeSMeve hee@j
Fbhee@jcesMeve skeveesuee@peer (SceSDeeF&er) kee DeOe#e osyepeeveer Iees<e kees yeveeee ieee~
Jes Fme heo hej efveege nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~
mJeeefle ceeueerJeeue : 27 pegueeF&, 2015 kees efouueer ceefnuee Deeeesie kes DeOe#e
kes he ceW mJeeefle ceeueerJeeue keer efveegefe keer ieF&~
DeeMeer<e yengiegCee : 28 pegueeF&, 2015 kees keW mejkeej ves DeeMeer<e yengiegCee kees
Keee efveeeceke mebmLee Yeejleere Keee megj#ee SJeb ceeveke eeefOekejCe kee DeOe#e
efveege efkeee~
jecemesJeke Mecee& : 27 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere otjmebeej efJeefveeeceke eeefOekejCe
(^eF&) kes veS DeOe#e kes he ceW jecemesJeke Mecee& kees efveege efkeee ieee~
Dee&vee jeceemebgojce : 17 petve, 2015 kees Dee&vee jeceemebgojce kees je^ere
DehejeOe efjkee@[& yetjes (NCRB) kee efveosMeke efveege efkeee ieee~
Mejo heJeej : 17 petve, 2015 kees Svemeerheer ecegKe Mejo heJeej kees cebyg eF& efekes
SmeesefmeSMeve (ScemeerS) kes DeOe#e kes he ceW 7JeeR yeej egvee ieee~
[e@. efyeceue kes. je@e : 10 petve, 2015 kees [e@. efyeceue kes. je@e kees Yeejleere
meebefKekeer mebmLeeve kes efveosMeke heo mes ne efoee ieee~ Gvekes mLeeve hej veeefcele
efveosMeke ees. Sme. yebOeesheeOeee ves heo enCe efkeee~
kes. Jeer. eewOejer : 8 petve, 2015 kees keW mejkeej eje cegKe meleke&lee Deeege
(CVC) efveege efkeS ieS~
Deej. mesMeemeeF& : 5 petve, 2015 kees Fbheesemf eme ves Deej. mesMeemeeF& kees kebheveer kee
iewj-keee&keejer DeOe#e efveege efkeee~
meweo Deeefmehe Fyeeefnce : 3 petve, 2015 kees meweo Deeefmehe Fyeeefnce kees
DeelebkeJeeo kes efJe eOeeveceb$eer vejW ceesoer kee efJeMes<e otle efveege efkeee ieee~
ueefuele Yevees : 1 petve, 2015 kees eerve kes Jegneve ceW Deeeesefpele egveeJeeW ceW
Yeejleere Deesuebehf eke mebIe kes hetJe& cenemeefeJe ueefuele Yevees kees SefMeeeF& SLeueses f keme
mebIe kee GheeOe#e egvee ieee~ kelej kes onueeve Deue-nceo kees oesyeeje SefMeeeF&
SLeuesef keme mebIe kee DeOe#e egvee ieee~
kes. efmeJeeve : 1 petve, 2015 kees Debleefj#e Jew%eeefveke kes. efmeJeeve kees efJeece meejeYeeF&
Debleefj#e keW (JeerSmeSmemeer) kes efveosMeke kes he ceW efveege efkeee ieee~
heer. kegveerke=<Ceve : 1 petve, 2015 kees heer. kegveerke=<Ceve meleerMe OeJeve Debleefj#e keW
kes efveosMeke efveege efkeS ieS~ GvneWves SceJeeF&Sme emeeo kee mLeeve enCe efkeee~
ceerCee nsceeb : 1 petve, 2015 kees ceerCee nsceeb kees Yeejleere efjpeJe& yeQke
(DeejyeerDeeF&) keer keee&keejer efveosMeke (F&[er) kes he ceW efveege efkeee ieee~
DeefKeuesMe oemeieghlee : 26 Deewue, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve mebIe (yeeF&)
kes DeOe#e DeefKeuesMe oemeieghlee kees yew[efcebve SefMeee heefjmebIe (yeerSmeer) kee GheeOe#e
egvee ieee~

peer. meleerMe jser : 29 ceF&, 2015 kees j#ee ceb$eer ceveesnj heefjkej kee Jew%eeefveke
meueenkeej [e@.peer. meleerMe jser kees efveege efkeee ieee~
Jeervee pewve : 29 ceF&, 2015 kees metevee Deewj emeejCe ceb$eeuee ves Jeervee pewve kees
otjoMe&ve kee veee ceneefveosMeke efveege efkeee~
eoerhe kegceej efmevne : veS kewefyeves meefeJe kes he ceW 13 petve, 2015 kees heo
enCe~
cew$eseer heg<hee : 20 ceF&, 2015 kees efouueer mejkeej ves eEnoer keer uesefKekee cew$eseer
heg<hee kees efnboer Dekeeoceer kee GheeOe#e efveege efkeee~
kegueoerhe ceefueke : 18 ceF&, 2015 kees Yeejleere kegMleer cenemebIe ves kegueoerhe
ceefueke kees Yeejleere kegMleer erce kee cegKe je^ere keese efveege efkeee~
kes.meleerMe jser : 11 ceF&, 2015 kees [e@. kes. meleerMe jser je^er e megj#ee heefj<eo
kes DeOe#e kes he ceW efveege efkeS ieS~ GvneWves JesCeg eerevf eJeemeve kee mLeeve efueee~
kes.Jeer. Lee@ceme : 10 ceF&, 2015 kees ueeskemeYee keer DeOe#ee megefce$ee cenepeve ves
kes.Jeer. Lee@ceme kees oesyeeje ueeske uesKee meefceefle (heerSmeer) kee DeOe#e efveege efkeee~
cegkesMe KeVee : 29 Deewue, 2015 kees efHeuce DeefYeveslee cegkesMe KeVee kees Yeejleere
yeeue efHeuce meesmeeFer (meerSHeSmeDeeF&) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
meerleejece esegjer : 19 Deewue, 2015 kees Jeefj JeecehebLeer veslee meerleejece esegjer
kees ceekeme&Jeeoer kecegevf em heeea (meerheerSce) kee cenemeefeJe egvee ieee~
ceervee#eer ceove jee : 15 Deewue, 2015 kees ceervee#eer ceove jee ves efmeefkekece
Ge veeeeuee keer henueer ceefnuee veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~
meboerhe peepeesefoee : 3 ceF&, 2015 kees yeeefkemebie Fbef[ee kes DeOe#e meboerhe
peepeesefoee kees Gvekes heo mes ne efoee ieee~
megecf ele cepetceoej : Deewue, 2015 ceW megecf ele cepetceoej kees Yeejleere Geesie heefjmebIe
(meerDeeF&DeeF&) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
vemeerce pewoer : 9 Deewue, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea eje efveJee&eve Deeege
vemeerce pewoer kees Yeejle kee 20Jeeb cegKe efveJee&eve Deeege efveege efkeee ieee~ pewoer kee
keee&keeue pegueeF&, 2017 leke nw~
jepeerJe Megkeuee : 6 Deewue, 2015 kees Yeejleere efekes keb^eus e yees[& (yeermeermeerDeeF&)
ves keebesme meebmeo Deewj hetJe& DeeF&heerSue keefceMvej jepeerJe Megkeuee kees DeeF&heerSue keer
mebeeueve heefj<eo kee DeOe#e efveege efkeee~ GvneWves jbpeerye efyemJeeue kee mLeeve efueee~
iegueMeve jee : 1 Deewue, 2015 kees iegueMeve jee eOeeveceb$eer keeee&uee (heerSceDees)
kes DeOeerve Yeejle kes henues meeFyej megj#ee ecegKe yeveeS ieS~
[e@. ceeefeuemeeceer DeVeeogjw : 1 Deewue, 2015 kees [e@. ceeefeuemeeceer DeVeeogjw ves
Fmejes Gheen keW yebieueg kes efveosMeke kes he ceW keee&Yeej enCe efkeee~
megOeekej jser : 29 ceee&, 2015 kees Sme. megOeekej jser kees ueieeleej otmejer yeej
Yeejleere kecegevf em heeea (Yeekehee) kee cenemeefeJe egvee ieee~
kes. Sce. ceefCe : 24 ceee&, 2015 kees kesjue kes efJee ceb$eer kes.Sce. ceefCe kees
peerSmeer (ieg[md e Sb[ meefJe&mespe wkeme) ueeiet kejves kes efueS jepeeW kes efJee cebe$f eeeW keer
DeefOekeej eehle meefceefle kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
efJekeeme mJehe : 26 ceee&, 2015 kees Jeefj jepeveefeke efJekeeme mJehe kees
efJeosMe ceb$eeuee ceW eJeee efveege efkeee ieee~ Gvekes Gheveeme keet Sb[ S hej yeveer
efheuce muece [e@ie efceefueevesej ves Dee@mkej hegjmkeej peerlee Lee~
vejW ceesoer : 20 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer kees Deieues leerve Je<eeX kes
efueS efJeMJe Yeejleer efJeMJeefJeeeuee (he. yebieeue) kee kegueeefOeheefle efveege efkeee ieee~
Sve. jeceebve : 17 ceee&, 2015 kees Yeejleere Deesuebefheke mebIe (DeeF&DeesS) kes
DeOe#e Sve. jeceebve kees je^er e Deesuebehf eke meefceefle mebIe (ANOC) kes Debleje&e^ r e
mebyebOe Deeeesie kee GheeOe#e efveege efkeee ieee~
megjMs e keuecee[er : 12 ceee&, 2015 kees Yeejleere Kesue eMeemeke megjMs e keuecee[er
kees SefMeeve SLeuesefkeme (SSS) kee DeepeerJeve DeOe#e pekeelee& (Fb[esvesefMeee) ceW
ceveesveerle efkeee ieee~
petner efmebn : 16 hejJejer, 2015 kees Gej eosMe mejkeej ves meceepeJeeoer heeea keer

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 137

veslee petner efmebn kees yeeue DeefOekeej mebj#eCe Deeeesie (yeeue Deeeesie) keer henueer DeOe#ee
efveege efkeee~
yeueosJe Mecee& : 2 ceee&, 2015 kees heebepeve kes hetJe& mebheeoke yeueosJe Mecee& kees
vesMeveue yegke ^m (Sveyeerer) kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
Deej.kes. heeewjer : 24 hejJejer, 2015 kees efo Svepeea Sb[ efjmeesme& Fbmerdet
(sjer) kes esejcewve Deej.kes. heeewjer ves peueJeeeg heefjJele&ve hej mebege je^ kes Deblej
mejkeejer hewveue (DeeF&heermeermeer) kes DeOe#e heo mes Fmleerhee os efoee~
peeJeso Gmceeveer : 17 hejJejer, 2015 kees G. e. kes jepeheeue jece veeFke eje
peeJeso Gmceeveer kees G. e. kee jepe cegKe metevee Deeege efveege efkeee ieee~
Sce.Dees. ieie& : 5 hejJejer, 2015 kees Sce.Dees. ieie& kees Jew%eeefveke SJeb Deeweeseif eke
DevegmebOeeve heefj<eo (meerSmeDeeF&Deej) kee ceneefveosMeke efveege efkeee ieee~
pemeheeue efmebn kebOeejer : 30 peveJejer, 2015 kees pemeheeue efmebn kebOeejer kees
Yeejleere efpeceveeefmke cenemebIe (peerSheDeeF&) kee DeOe#e egvee ieee~
Sme. peeMebkej : 29 peveJejer, 2015 kees Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
Sme. peeMebkej ves efJeosMe meefeJe kee keee&Yeej enCe efkeee~ Fmekes henues Jes Decesejf kee
ceW Yeejle kes jepeotle Les~ GvneWves megpeelee efmebn kee mLeeve efueee~
MesKej mesve : 29 peveJejer, 2015 kees mebieerlekeej Je DeefYeveslee MesKej mesve kees mebieerle
veeke Dekeeoceer kee DeOe#e efveege efkeee ieee~ GvneWves ueeruee mewcemeve kee mLeeve efueee~
mejmJeleer cesveve : 24 peveJejer, 2015 kees mebege je^ cenemeefeJe yeeve keer-cetve ves
Meebelf e efvecee&Ce hewveue ceW Yeejleere meceepeMeeeer mejmJeleer cesveve keer efveegef e keer~
henueepe efvenueeveer : 19 peveJejer, 2015 kees efheuce efvecee&lee henueepe efvenueeveer
keWere efheuce eceeCeve yees[& (meWmej yees[&) kes veS DeOe#e efveege~
Sce. meleJeleer : peveJejer, 2015 ceW mebIe Meeefmele kew[j keer DeefOekeejer Sce.
meleJeleer kees veeiej efJeceeveve ceneefveosMeeuee ([erpeermeerS) kee ceneefveosMeke yeveeee ieee
nw~ Jen Fme heo hej efveege nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~

efveegefe (Debleje&^ere)

Jekeej egvetme : 8 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeve efekes yees[& (heermeeryeer) ves
heeefkemleeveer efekes erce kes cegKe keese kes he ceW hetJe& lespe ieWoyeepe Jekeej egvetme kee
keee&keeue efmelebyej, 2016 leke ye{e efoee~

Je<e& 2015 keer ecegKe Debleje&^ere efveegefeeeb

eJeerCe ieesJeOe&ve : 13 efomebyej, 2015 kees oef#eCe Deeerkee kes je^heefle

pewkeye pegcee ves Yeejleere cetue kes eJeerCe ieesJeOe&ve kees osMe kee veee efJee ceb$eer
yeveeee~

meweo Dekeyeerve : 16 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efJeosMe mesJee kes

DeefOekeejer meweo Dekeyeerve kees mebege je^ ceW Yeejle kee mLeeeer eefleefveefOe
efveege efkeee ieee~
efyeee osJeer Yeb[ejer : 28 Dekeyt ej, 2015 kees vesheeue keer mebmeo ves vesheeue
keer kecegefvem heeea (etSceSue) keer GheeOe#e efyeee osJeer Yeb[ejer kees osMe keer
henueer ceefnuee je^heefle kes he ceW egvee~ vesheeue ceW jepeMeener Kelce nesves kes yeeo
Yeb[ejer, jeceyejve eeoJe (2008-2015) kes yeeo Jeneb keer otmejer efveJee&efele
je^heefle nQ~
veeefmej Keeve pebpegDee : 22 Deketyej, 2015 kees heeefkemleeve ceW mesvee kes
mesJeeefveJe=e uesefHeveW pevejue veeefmej Keeve pebpegDee kees veee je^ere megj#ee
meueenkeej (SveSmeS) efveege efkeee ieee~ GvneWves mejleepe Depeerpe kee mLeeve
efueee~
kes. heer. Mecee& Deesueer : 11 Deketyej, 2015 kees kecegefvem heeea Dee@he
vesheeue-etevf eheeF[ ceekeme&Jeeoer uesevf eveJeeoer (meerheerSve-etSceSue) kes veslee kes.heer.
Mecee& Deesueer kees vesheeue kee veee eOeeveceb$eer egvee ieee~
F&. eerOejve : efmelebyej, 2015 kees mebege je^ cenemeefeJe yeeve keer cetve ves
Yeejleere ces^es cewve F&. eerOejve kees melele heefjJenve hej mebege je^ kes Ge
mlejere meueenkeej mecetn (SeSueSpeer Smeer) kee meome yeveves kes efueS
Deecebe$f ele efkeee~
Delegue kesMehe : 5 Deiemle, 2015 kees Yeejleere cetue kes Delegue kesMehe kees
eeruebkee SJeb ceeueoerJe ceW mebege jepe Decesejf kee kee jepeotle efveege efkeee ieee~
efpeve ueerkegve : 6 pegueeF&, 2015 kees eerve kes hetJe& efJee ceb$eer efpeve ueerkegve kees
SefMeeeF& DeJemebjevee efveJesMe yeQke kee henuee DeOe#e veeefcele efkeee ieee~
Deceervee iegjerye hekeerce : 5 petve, 2015 kees Deceervee iegjerye hekeerce cee@jerMeme
keer eLece efveJee&ef ele ceefnuee je^heefle yeveer nQ~
kes.Jeer. keeceLe : 11 ceF&, 2015 kees kes.Jeer. keeceLe veJe efJekeeme yeQke ee
efyekeme yeQke (NDB) kes eLece DeOe#e kes he ceW efveege efkeS ieS~

efpevese[
f ve efpe[eve : 5 peveJejer, 2016 kees mhesve kes hegyeeue keueye jereue cewe[f [^
ves efoiiepe hegyeeuej efpevesef[ve efpe[eve kees Dehevee keese efveege efkeee~ Jes jehesue
yesevf edpe kee mLeeve ueWies~

iegjyeerj esJeeue : 4 peveJejer, 2016 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer efmeKe iegjyeerj
esJeeue kees vetpemeea (Decesejf kee) keer meyemes DeefOeke meIeve Deeyeeoer Jeeues keeGber ceW Meer<e&
DeefYeeespeke kes heo hej efveege efkeee ieee~

efheefuehees eQ[er : 4 peveJejer, 2016 kees Fueer kes efheefuehees eQ[er kees mebege je^
MejCeeLeea SpeWmeer, etSveSemeerDeej kee veee DeOe#e yeveeee ieee~ GvneWves Sbesevf eees
ieme& kee mLeeve efueee~

nveerhe Keeve : 28 efomebyej, 2015 kees heeefkemleeve kes eefme ne@keer Deesuebefheeve
nveerhe Keeve kees heeefkemleeve keer je^er e ne@keer erce kee cegKe keese SJeb cewvespej efveege
efkeee ieee~

ieewlece Se. yebyeeJeeues : 23 efomebyej, 2015 kees Je<e& 1984 kes Yeejleere
efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer ieewlece Se. yebyeeJeeues kees heeefkemleeve ceW Yeejle kee Geeege
efveege efkeee ieee~ GvneWves ermeerS jeIeJeve kee mLeeve mLeeve enCe efkeee~

pewke [esmeea : Dekeyt ej, 2015 ceW efJd ej ves Dehevee cegKe keee&keejer DeefOekeejer
(meerF&Dees) pewke [esmeea kees efveege efkeee~

megjpeve Deej. efevee@e : Dekeyt ej, 2015 ceW Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer
megjpeve Deej. efevee@e kees peeheeve ceW Yeejle kee veee jepeotle efveege efkeee ieee~

iegjpeerle efmebn : Deketyej, 2015 ceW Yeejleere efJeosMe mesJee kes DeefOekeejer iegjpeerle
efmebn kees pece&veer ceW Yeejle kee jepeotle efveege efkeee ieee~

yes cewkeiegke& : Deketyej, 2015 ceW Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves Fjeke
ceeceueeW kes efJeMes<e%e yes cewkeiegke& kees Fmueeefceke ms (DeeF&SmeDeeF&Sme) mes ue[ves
kes efueS Decesefjkeer vesle=lJe Jeeues ie"yebOeve kee otle efveege efkeee~
keensj keepesce : 6 efomebyej, 2015 kees Decesejf kee ceesj kebheveer pevejue ceesme& ves
keensj keepesce kees Deheves Yeejleere heefjeeueve kee DeOe#e Je eyebOe efveosMeke efveege
efkeee~
[e@. efJepee Sce. jeJe : 2 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesejf keer ceefnuee
[e@. efJepee Sce. jeJe kees Gejer Decesefjkee keer eefleefle jsef[eesuee@efpekeue meesmeeFer
(DeejSmeSveS) kes efveosMeke yees[& kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
mej JeWkejceve jeceke=<Ceve : 1 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes Jew%eeefveke mej
JeWkejceve jeceke=<Ceve ves uebove ceW je@eue meesmeeeer kes DeOe#e kee heo enCe efkeee~
ceeFkeue keerefbie : 23 veJebyej, 2015 kees mebege je^ kes cenemeefeJe yeeve keer
cetve ves FbiueQ[ kes ceeFkeue keerefbie kees meesceeefueee kes efueS efJeMes<e eefleefveefOe SJeb
etSveSmeDeesSce kes ecegKe kes he ceW efveege efkeee~
mJeeefle oeb[skej : 20 veJebyej, 2015 kees Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves
Yeejleere cetue keer jepeveerefle%e mJeeefle oeb[skej kees jepeotle jQke kes meeLe SefMeeeF&
efJekeeme yeQke (S[eryeer) kee keee&keejer efveosMeke efveege efkeee~
megyeerj ieeskeCe& : 12 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke kes hetJe& ef[her ieJeve&j
megyeerj ieeskeCe& kees Debleje&e^ r e cege kees<e (DeeF&SceShe) ceW keee&keejer efveosMeke efveege
efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 138

l
l
l
l

l
l
l

l
l

l
l

keueeCeer keewue : 11 veJebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer efyeefMe veeieefjke
keueeCeer keewue kees efyesve ceW meefke& veeeeOeerMe efveege efkeee ieee~
veJelespe mejvee : veJebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW efJeosMe ceb$eeuee ceW meefeJe veJelespe
mejvee kees etveeFs[ efkebie[ce ceW Yeejle kee veee Geeege efveege efkeee ieee~
uewceoeslee m^epw egcee : 7 efomebyej, 2015 kees yeeefuke osMe ueeefJeee keer henueer
ceefnuee eOeeveceb$eer uewceoeslee m^epw egcee ves Deheves heo mes Fmleerhee os efoee~ Jes Je<e& 2014
ceW ueeefJeee keer henueer ceefnuee eOeeveceb$eer yeveer LeeR~
iewjer kem&ve : 7 efomebyej, 2015 kees Fbe[f eve eerecf eej ueerie (DeeF&heerSue) keer erce
efouueer [sej[sefJeume ves iewjer kem&ve kees cegKe keese heo mes ne efoee~
Deefveue kebgyeues : 30 veJebyej, 2015 kees hetJe& Yeejleere efmheve ieWoyeepe Deefveue
kebgyeues ves cebgyeF& Fbef[ebme kes eerhe ceWj heo mes Fmleerhee os efoee~
megveerue veejeeCe : 29 veJebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (DeeF&meer)
ves JesmFb[erpe kes Dee@he efmhevej megveerue veejeeCe kes ieWoyeepeer SkeMeve kees DeJewOe heeS
peeves kes yeeo GvnW Debleje&e^ r e efekes ceW ieWoyeepeer mes efveuebeyf ele kej efoee~
Sve. eerevf eJeemeve : 9 veJebyej, 2015 kees Sve. eerevf eJeemeve kees DeeF&meermeer DeOe#e
kes heo mes neves kee hewmeuee efueee ieee~
veJelespe efmebn mejvee : 31 Deketyej, 2015 efyesve ceW Yeejle kes veS Geeege
efveege~
efpeDeespeer keeWjesles : 12 Dekeyt ej, 2015 kees efhepeer keer mebmeo ves efpeDeespeer keeWjesles
kees efhepeer kee veee je^heefle efveJee&ef ele efkeee~ Jes efhepeer kes cespej pevejue jn egkes nQ~
Depee Mecee& : 4 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere cetue kes efyeef Me jepeveefeke Depee
Mecee& kees efyesve ves kelej ceW Dehevee veee jepeotle efveege efkeee~
Deesvemeejer Iejleer ceeiej : 16 Deketyej, 2015 kees vesheeue keer mebmeo ves
meJe&mecceefle mes etmeerheerSve-ceeDeesJeeoer keer meebmeo Deesvemeejer Iejleer ceeiej kees meove kee
DeOe#e efveJee&ef ele efkeee~ Jes vesheeue keer mebmeo keer henueer ceefnuee DeOe#e yeveeR nQ~
nes mebgie ueer : 6 Deketyej, 2015 kees oef#eCe keesefjee kes peueJeeeg heefjJele&ve
efJeMes<e%e nes mebig e ueer kees peueJeeeg heefjJele&ve hej Debleme&jkeejer hewveue (DeeF&heermeermeer) kes
veS DeOe#e kes he ceW eeefvele efkeee ieee~ GvneWves jepeW heeewjer kee mLeeve efueee nw~
pee@ve er. eQyeme& : 21 efmelebyej, 2015 kees efmemkees kes keee&keejer DeOe#e pee@ve er.
eQyeme& kees Decesefjkee-Yeejle Jeeheej heefj<eo (etSmeDeeF&yeermeer) kee DeOe#e efveJee&efele
efkeee ieee~ GvneWves 1 efomebyej, 2015 kees Fme heo mes mesJeeefveJe=e ngS Depee yebiee
kee mLeeve efueee~
cewuekee@ce ve&yegue : 14 efmelebyej, 2015 kees efueyejue heeea kes cewuekee@ce ve&yegue
ves Dee@m^sefueee kes 29JeW eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe enCe keer~
DeveJej penerj peceeueer : 10 efmelebyej, 2015 kees DeveJej penerj peceeueer ves
heeefkemleeve kes cegKe veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe enCe keer~
efJevme eyeefjee : 24 Deiemle, 2015 kees Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee ves
Yeejleere cetue kes efJevme eyeefjee kees kewefueheesefve&ee keer Deoeuele kee hetCe&keeefueke
mebIeere veeeeOeerMe efveege efkeee~
jeheer eer[ceve iegmhewve : 18 Deiemle, 2015 kees eF neGme ceW henueer yeej ^emb epeW[j
keee&kelee& jeheer eer[ceve iegmhewve keer efveegef e kece&eejer efveosMeke kes he ceW keer ieF&~
peieoerhe esJeeue : 3 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesefjkeer ceefnuee
peieoerhe esJeeue ves kewefueheesevf e&ee kes meweeceWes Menj keer henueer ceefnuee heesmceemj kes
he ceW MeheLe enCe keer~
ceewefjme Deesymehesu[ : 20 efmelebyej, 2015 kees eF neGme kes hetJe& DeeefLe&ke
meueenkeej ceewefjme Deesymehesu[ kees Debleje&^ere cege kees<e (DeeF&SceShe) kee cegKe
DeLe&Meeeer efveege efkeee ieee~
Deeses hesjspe : 3 efmelebyej, 2015 kees iJeesceeuee kes je^heefle Deeses hesjspe ves
Yeeeej ceW efuehle nesves kes Deejeshe ceW Fmleerhee os efoee~
Deyoguuee DeueefLeveer : 12 Deiemle, 2015 kees ueereyf eee kes eOeeveceb$eer Deyoguuee
DeueefLeveer ves osMe ceW efJejesOe eoMe&ve kes keejCe heo mes Fmleerhee os efoee~
keerLe Jeepe : 18 petve, 2015 kees Yeejleere cetue kes efyeef Me meebmeo keerLe Jeepe kees

efyeef Me mebmeo keer ie=n efJeYeeie keer eJej meefceefle kee hegve: DeOe#e egvee ieee~
Deekeej hesue : 18 petve, 2015 kees uesKeke-he$ekeej Deekeej hesue kees Scevesmer
FbjvesMeveue Fbef[ee kee keee&keejer efveosMeke efveege efkeee ieee~
ceeWiesme uegkese@he : 15 petve, 2015 kees [sveceeke& keer mebmeo kes mheerkej ceeWiesme
uegkese@he kees Ske Je<e& kes efueS mebege je^ cenemeYee kee DeOe#e egvee ieee~ Jes
mebege je^ cenemeYee kes Jele&ceeve 70JeW me$e kes DeOe#e nQ~
efJeveerlee yeeueer : 4 petve, 2015 kees iueesyeue DeueeSbme hee@j FbetJeceW vet^erMeve
(GAIN) kes yees[& keer DeOe#e kes he ceW efJeveerlee yeeueer keer efveegefe keer ieF&~
heeGjs veeefmebieyes : 29 Deewue, 2015 kees Deeerkeer osMe esiees ceW ngS je^heefle
egveeJe ceW esiees kes je^heefle heeGjs veeefmebieyes leermejer yeej je^heefle egves ieS~
pee@pe& Fees : 30 ceF&, 2015 kees eEmeieehegj kes hetJe& efJeosMe ceb$eer pee@pe& Fees kees
veeueboe efJeeefJeeeuee kes kegueheefle kes he ceW eeefvele efkeee ieee~ Fmekes henues Fme
heo hej DeLe&Meeeer Decele& mesve Les~
Sme. eb oeme : 27 ceF&, 2015 kees eEmeieehegj ves Yeejleere cetue kes Jeefe Sme.
eb oeme kees eeruebkee ceW Dehevee jepeotle efveege efkeee~
hejeEJeoj eEmen ye : 22 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue kes hejeEJeoj efmebn ye kees
efyesve efmLele yeefkebIece Menj kes cesej heo kes efueS egvee ieee~
jbpeerle eEmen yekeMeer : ceF&, 2015 kes leermejs mehleen ceW Yeejleere cetue kes efyeefMe
Geceer jbpeerle yekeMeer kees Jewefeke mebie"ve yetjes Dee@He FbjvesMeveue efjmeeFefkeuebie
(yeerDeeF&Deej) kee ecegKe egvee ieee~
eerleer hesue : 10 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue keer efyeef Me veeieefjke eerleer hesue
kees efyesve mejkeej ves jespeieej ceb$eer efveege kejves keer Iees<eCee keer~
efJeJeske nwueiesj cetefle& : 23 Deewue, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesefjkeer
veeieefjke efJeJeske nwueiesj cetel| e kees Decesejf kee kes Gheje^heefle pees efye[sve ves Decesejf kee kes
mepe&ve pevejue heo keer MeheLe efoueeF&~
cegmlehee keceeue : 1 Deewue, 2015 kees yeebiueeosMe kes cegmlehee keceeue ves
Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) kes DeOe#e heo mes Fmleerhee os efoee~ Gvekes
mLeeve hej 25 petve, 2015 kees heeefkemleeve kes penerj Deyyeeme DeeF&meermeer kes veS
DeOe#e efveege ngS~
meefpe&ees ceeeejsuee : 3 hejJejer, 2015 kees meefpe&ees ceeeejsuee ves Fueer kes 12JeW
je^heefle kes he ceW MeheLe ueer~
peefmme megjW kegceej efmevne : 17 peveJejer, 2015 kees peefmme megjsv kegceej
efmevne ves yeebiueeosMe kes eOeeve veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~ Jen Fme heo hej
efveege nesves Jeeues henues efnvot veeeeOeerMe nQ~

veJeervelece hegmlekeW

ce Yeejle, me YeejleDeeeee& jlvemebog j megjermJejpeer cenjepe

Deepeeo yeeheve keer DeesjkewueeMe meleeLeea

Jesefvemee Sb[ nj efmemjefeee hejceej

Kegoe mener meueecele nwjJeeR keeefueee

keecejs[ ceesveeefuemeejJeeR keeefueee

me=peve kes menee$eerjJeeR keeefueee

veeRo keeeW jele Yej veneR DeeleerjJeeR keeefueee

es keee peien nw oesmleesbJejJej jeJe

neefMecehegjeefJeYetelf e veejeeCe jee

efekes kee ceneYeejlemegMeerue oes<eer

yeeefieefjjepe efkeMeesj

yeg efveJee&Ce keer jen hejefMeJe kes. kegceej

o yeesme yeome& Sb[ Fbe[

f eve Fbe[
f heW[mW e Sve FvemeeF[me& SkeeGbceeOegjer yeesme

efome DevekeJeeF ueQ[ : mesjerpe ee@ce Fbe[

f eepe hee@u ueeFbmeyejKee oe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 139

o ve& Dee@he o e@dJee&Fpe : o ewueWpe Sb[ ee@efceme Dee@he Fbef[eepe

heetejer. Sve. efveveeve

o cee@[ve& : ceeF& SkemehesjerceW efJeo hesjWefbiemeesveeueer yeWs

Fbjefuebefkebie Dee@he Fbef[eve efjJeme&jeOeekeeble Yeejleer

jeryetefbie Fbef[ee : efjeueeFefpebie S efyeefueeve SefmhejsMevmevebove veeruekesCeer

SJeb efJejeue Meen

o Deoj meeF[ Dee@he o ceeGbsvemeueceeve KegMeeao

mJeleb$elee mesveeveer jepee cenW eleehe
jIegJeerj efmebn DejefJebo
(mebheeefole)
Deueea efnbot scheume Dee@he iegpejele
JeCe ceeeje
peveea Dee@he S keetefjeme ceeFb[
[e@. peieVeeLe heveeeke
uee@[& peieVeeLe
emeVee kegceej hemeeceer
[^erefcebie efyeie : ceeF& peveea t keveske Fbef[ee
mewce efhe$eesoe
Fbef[eve hewefceueer efyepevesme ceb$eeme heerj ueere SJeb lelJecemeer oere#f ele
heue[ Dee@he heeej
DeefceleeJe Iees<e
mueerefhebie Dee@ve petefhej
DevegjeOee je@e
Jnsve efo efjJej mueerhme
F&mjerve keeFj
meer ne@me&
pewevf eme hewejf S
efo hevee cewvegDeue Dee@he meFue
efmeeLe& eewOejer
nueble
ef<ekesMe megueYe
keeues DeOeee
ceveespe he[e
efnpejle mes henues
Jebovee jeie

l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l

[e@. Deyogue keueece keer hegmlekeW

l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l
l

[sJeueheceW Fve heuet[ ceskewefvekeme Sb[ mhesme skeveesuee@peer (menuesKeke-jesece

vejefmecne)
Fbe[f ee 2020 : S efJepeve hee@j efo vet efceuesevf eece (men uesKeke- JeeF&. Sme. jepeve)
Fve efJepeefvebie Sve SbheeJe[& vesMeve (men uesKeke- efMeJeleveg efheuueF&)
et Deej yee@ve& t yuee@mece (men uesKeke- Dece efleJeejer)
ejies 3 efyeefueeve, 2011 (men uesKeke- me=peve heeue efmebn)
S cewveerhesmes hee@j eWpe : S efmekeJesue t Fbe[f ee 2020 (men uesKeke- Jeerheesve jepe)
jerFiveeFs[ : meeFbefefheke heeLeJespe t S yeeFj heetej, 2015 (men
uesKeke- me=peve heeue efmebn)
^emb e[Wme ceeF& mheerejf egDeue Skemeheerejf ebmespe efJeo ecegKe mJeeceerpeer 2015
ceeF& peveea : ^emb eheeefceie [^ecr me Fve t SkeMeve, 2013
Fve[e@ecf esyeue efmheefj
FiveeFs[ ceeFb[md e : Deveueerepf ebie efo hee@Jej efJeo Fve Fbe[f ee, 2002
efo uetecf eveme mheekeme&
efceMeve Fbe[f ee Fbmheeeefjib e Lee@md e
hee@pe& eesj heetej : keQef[[, heesLe&jeF, Fbmheeeefjbie
efveie hJeeFbmd e : S peveea Let ewueWpespe
S[Jeebspe Fbef[ee : ee@ce ewueWpespe t Dehee@e&gefveerpe (men uesKeke- me=peve
heeue efmebn; veJeervelece hegmleke)
hesefceefvem Sb[ Deesefjebefuem heme&hesefkeJpe [e@. hejne efnyee hejJespe
Jeercesve Fve hee@Jej : osDej Jee@emespe, osej mesjerpe vewvee ueeue efkeoJeF&
Meeve ye{eves Deeee nbt
ke=<Ce ceesnve Pee
u[ Dee@j efcemeu[ : mesjer Sb[ [sefmveer Dee@he efyenej meblees<e efmebn
Deej. [er. yece&ve : o efebme Dee@he cetefpeke
KeiesMe osJe yece&ve
o efkeuebvme Jee@j Dee@ve Jeercesvejespej mesve SJeb jeye& ceesjes

l
l
l

Ieesm Dee@he keesuekeelee

mesyeefmeve Deeself e&pe
ueeskesue, SJejer [s Fmueece Sb[ cee@[efve&er
Sce. jF&megjn& ceeve
iueesyeueeFpesMeve, [sceeseseFpesMeve Sb[ ef[m^eryetefJe peefmme
[e@. cetueeb Mecee&
o [detume Dee@he o efnceeueeve F&ieue
Yejle kegceej
t o efyebke Sb[ yewke : Fbef[eepe 1991 mesjer
peejece jcesMe
efmcelee heeefue : S yeerhe FvekeQ[smesme
ceweLf eueer jeJe
keMceerj : o Jeepeheseer F&eme&
S.Sme. oguele Deewj Deeefole efmevne
Deeef<e
DeefJeke mesve
37 efyepespe SJeb Deve keneefveeeb
Deeefcej ngmewve
o JneF peesve
kewjeseuf eve ceeme&[vs e
eerve efmeiveume : Fkeesuee@peer Sb[ [sceesesmeer Fve Fbef[ee peejece jcesMe
meerue Dee@he o mete&
eer Dece=leebMeg
Gveerefke (Meeefyoke DeLe&-Existence)
meer. efJeeemeeiej jeJe
(ceneje^ kes jepeheeue)
mebIe<e& kes eeesie
ees. jece ieesheeue eeoJe
eesie Deewj Fmueece
[e@. Fcejeve eewOejer SJeb eer DeefYepeerle efmebn
ieesheeue ke=<Ce ieesKeues-ieebOeerpe hee@efueefkeue ieg ieeseJf ebo leueJeuekej
o FcepeXmeer-S heme&veue efnm^er
ketceer kehetj
Fve FkeJewefueer-Jne@ kewve yeer [ve?
SbLeveer yeer. Sefkebmeve
1400 yeveeveepe, 76 eGvme Sb[ 1 efceefueeve heerheguemeceerj vepeejsLe
SpegvesMeve-o [^erce Dee@he Sve Fbef[ee FcheeJe[&kes.Sce. JeemegosJeve efheuueF&
efyeeeW[ [eG-S [esefpeDej Dee@ve ieebOeerpe DemewefmevesMeveleermlee meerleueJee[
efo heeefkemleeve hewje[e@keme-Fvemweyf eefueer Sb[ jsepf eefueSbmeefemeshej pewhejue
efo jeF t yeer : Sve Fuem^ss[ efeu[^Wme yegke Dee@ve etceve jeFdme
pesvee meesjeyepeer
^ebme[Wme : ceeF& meeregDeue SkemeheerefjSbme efJeo ecegKe mJeeceer peer
Deyogue keueece SJeb DeCe efleJeejer
js[ she t js[ keehex
peervee jeFvene&
yeernceer meoer o [esiejer o ieode meeefnle
[e@. efJepee mes"
yesvepeerj Yeges : S ceuer[eeceWMeveue hees^x
[e@. DeVee megJeesjesJee
efyeKejs Keeeueele
Deyogue nke
o kebhueer mesjer Dee@He Fbef[eve efjHee@cme& : tpeer hee@Jej Sb[ eeFJes
FbjeeFpe : S ewefkemevej [eejer
eoerhe yewpeue
ee@ce o Le[& Jeu[& t Hem& : o eEmeieehegj mesjer
ueer kegDeeve et
eeFvee-kevHeetefMeeme Fve Mew[es
hetvece metjer
DeveefyeueerJesyeue - [snueer t Fmueeceeyeeo
ees. Yeerce eEmen
je^heg<e ebMesKej
eMeJeble eEmen
cewvespe, efueJe Sb[ ueer[
JeWke ebieeJeuueer
[^eFefJebie etheerpe eesLe Let hee@Jej meskej
S.kes. ceeLegj (mebheeove)
ieerrle eer
[e@. ieesheeueoeme veerjpe
heefjMlee
keefheue F&Meehegjer
ceeF& vesce Fpe Deyeg meuesce
Sme. ngmewve pewoer
ceskeme& Dee@he cee@[&ve SefMeee
jeceeb iegne
ueKeveT yJee@e : S cesceesej (DeelcekeLee)
efJeveeso cesnlee
S[erj Devehuei[ : ceeref[ee, cewivesdme vesleepe Sb[ ceer efJeveeso cesnlee
ceervee kegceejer
efJeveeso cesnlee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 140

SveerefLebie ye KeeceesMe (DeelcekeLee) Me$egIve efmevne

ceerj Dee kes ueew ieee cegveJJej jevee

SJejsm keer yeserDeefCecee efmevne

o efceefmebie heme&vehewef k^ e ceeseof Deevees

ueeFhe Dee@ve ceeF& cme&-ee@ce o eeme Sb[ kee@efj[esj Dee@he hee@Jej

Mejo heJeej

e nwheW[ t vesleepeerDevegpe Oej

efo efeveej ueerJme : S hee@efueefkeue cescee@ej
ceeKeve ueeue heeslesoej
Deesef[efmeme Syee@[
Deefcele eewOejer
iee@[dme Dee@he kejhMeve
eesecf euee Mebkej
o efve [^ce
iebg j eeme
t F&eme& S cebLme Sb[ dJeWer S veeFdme
meueceeve Moer
iee@[ yeQkeme& : S efnm^er Dee@he ceveer Sb[ hee@Jej
iesjeu[ heespevej
Fbef[eve heeefue&eeceWjer ef[hueescesmeer-mheerkeme& heme&hesefkeJe ceerje kegceej
heue[ Dee@he heeej
DeefceleeJe Iees<e
o jeFpe Dee@he Fmueeefceke ms
hewef k^ e kee@keyeve&
Deelebke kes meees ceW
ieefjcee mebpee
hesmespe Sb[ huesmespe
ees. oerheke veeej

l
l

efoJeme/Je<e&/oMeke
je^ere (National) efoJeme

je^er e egJee efoJeme : 12 peveJejer, 2016 kees mJeeceer efJeJeskeevebo keer 153JeeR
peebleer kes DeJemej hej je^er e egJee efoJeme osMe Yej ceW ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej
eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves Jeere[f ees keebesefmebie eje veee jeehegj (eermeie{) ceW GodIeeve
Yee<eCe efoee~ Fme Je<e& je^er e egJee efoJeme keer Leerce Fbe[f eve etLe Hee@j [sJeueheceW,
efmkeue Sb[ neceexveer Leer~ en efoJeme Je<e& 1984 ceW henueer yeej Ieesef<ele efkeee ieee
leLee Je<e& 1985 mes eefle Je<e& ceveeee pee jne nw~

veeieer efoJeme : 28 efomebyej, 2015 kees Yeejleere Leue mesvee ves Je<e& 1971 ceW veeieer veeceke
ieebJe ceW heeefkemleeve kes meeLe ngS eefme eg keer eeo ceW 44Jeeb veeieer efoJeme ceveeee~

je^ere megMeemeve efoJeme : 25 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes hetJe& eOeeveceb$eer
Deue efyenejer Jeepeheseer kes pevce efoJeme hej osMe Yej ceW je^ere megMeemeve efoJeme
ceveeee ieee~

je^ere GheYeesee DeefOekeej efoJeme : 24 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW
30Jeeb je^er e GheYeesee DeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~

je^ere ieefCele efoJeme : 22 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere ieefCele
efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme ceneve ieefCele%e eerevf eJeeme jeceevegpeve kes pevce efoJeme
hej ceveeee peelee nw~

keewceer Skelee mehleen : 19 mes 25 veJebyej, 2015 kes ceOe ie=n ceb$eeuee ves keewceer
Skelee mehleen ceveeves keer Iees<eCee keer~ Fme DeJemej hej 19 veJebyej kees je^er e Skelee
efoJeme kes he cemeW veeee ieee~
meMee mesvee OJepe efoJeme : 7 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW meMee mesvee
OJepe efoJeme ceveeee ieee~
veewmesvee efoJeme : 4 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW 44Jeeb veewmesvee efoJeme ceveeee ieee~
je^er e ogiOe efoJeme : 26 veJebyej, 2015 kees MJesle eebefle kes efhelee [e@. Jeieeape
kegefjeve kes pevceefove kes DeJemej hej osMe Yej ceW je^er e ogiOe efoJeme ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke mebege je^ eje 1 petve kees efJeMJe ogiOe efoJeme ceveeee peelee nw~
l
je^er e Skelee efoJeme : 31 Dekeyt ej, 2015 kees hetjs osMe ceW mejoej JeuueYeYeeF&
hesue keer 140JeeR peebleer kes DeJemej hej je^ere Skelee efoJeme ceveeee ieee~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2014 ceW keW mejkeej ves 31 Dekeyt ej kees je^er e Skelee
efoJeme ceveeves kee efveCe&e efueee Lee~
l
DeefYeeblee efoJeme : 15 efmelebyej, 2015 kees osMe Yej ceW DeefYeeblee efoJeme ceveeee
ieee~
l
efMe#eke efoJeme : 5 efmelebyej, 2015 kees osMe Yej ceW efMe#eke efoJeme ceveeee ieee~
Fme DeJemej hej osMe kes hetJe& je^heefle [e@. jeOeeke=<Ceve keer 125JeeR peebleer ceveeF& ieF&~
l
je^er e nLekejIee efoJeme : 7 Deiemle, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves eLece
je^er e nLekejIee efoJeme kee GodIeeve efkeee~
l
keejefieue efJepee efoJeme : 26 pegueeF&, 2015 kees osMe Yej ceW keejefieue efJepee
efoJeme keer 16JeeR meeueefiejn ceveeF& ieF&~
l
je^ere emeejCe efoJeme : 23 pegueeF&, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere emeejCe
efoJeme ceveeee ieee~ 23 pegueeF& kees ner osMe ceW meJe&eLece 1927 ceW yebyeF& mes jse[f ees
emeejCe Meg efkeee ieee Lee~
je^er e meebeK
f ekeer efoJeme : 29 petve, 2015 kees Yeejle ceW veewJeeb je^er e meebeKf ekeer
efoJeme ceveeee ieee~ Fme Je<e& meebeKf ekeer efoJeme keer Leerce meeceeefpeke efJekeeme Leer~ en
efoJeme ees. heer. meer. ceneueveeseyf eme kes pevce efoJeme hej ceveeee peelee nw~
DeelebkeJeeo efJejesOeer efoJeme : 21 ceF&, 2015 kees osMe Yej ceW DeelebkeJeeo
efJejesOeer efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer hegCeefleefLe hej
ceveeee peelee nw~
je^er e eeweesefiekeer efoJeme : 11 ceF&, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e eeweeseif ekeer
efoJeme ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves pee peJeeve, pee
efkemeeve, pee efJe%eeve kee veeje efoee~
je^ere yebOeglJe YeJe/mecejmelee efoJeme : 14 Deewue, 2015 kees osMe Yej ceW
[e@. yeer. Deej. Decyes[kej kes pevce efoJeme kes DeJemej hej osMe Yej ceW je^er e yebOeglJe
YeJe/mecejmelee efoJeme ceveeee ieee~
je^ere efJe%eeve efoJeme : 28 hejJejer, 2015 kees osMe Yej ceW je^ere efJe%eeve
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee je^ efvecee&Ce kes efueS
efJe%eeve Lee~
Debleje&^ere (International) efoJeme

Je<e& 2015 keer Meer<e& eefe&le hegmlekeW

ceske Fve Fbe[

f ee mehleen : 13 hejJejer, 2016 mes ueskej 19 hejJejer, 2016
leke keW mejkeej ves efJeosMeer efveJesMe kees Deekeef<e&le kejves kes efueS ceske Fve Fbef[ee
mehleen ceveeves kee efveCe&e efueee~ Fme keee&ece ceW Ske npeej kebheefveeeW Deewj mee" mes
Yeer peeoe osMeeW kes eefleefveefOeeeW kes Yeeie uesves keer Gcceero nw~

je^er e Tpee& mebj#eCe efoJeme : 14 efomebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e Tpee&
mebj#eCe efoJeme ceveeee ieee~

je^er e mebefJeOeeve efoJeme : 26 veJebyej, 2015 kees osMe Yej ceW je^er e mebeJf eOeeve
efoJeme ceveeee ieee~ GuuesKeveere nw efke 11 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves 26 veJebyej, 2015 kees je^ere efJeefOe efoJeme ceveeves kes mLeeve hej je^ere
mebeJf eOeeve efoJeme ceveeves keer Iees<eCee keer Leer~ %eeleJe nw efke 26 veJebyej kees ner 1949
ceW Yeejleere mebeJf eOeeve Debieerke=le ngDee Lee~

efJeMJe efnob er efoJeme : 10 peveJejer, 2016 kees ogevf eee Yej ceW 11Jeeb efJeMJe efnob er efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme Je<e& 2006 mes eefleJe<e& 10 peveJejer kees ceveeee peelee nw~

jesceve kewLeesefueke heefJe$e Je<e& : 8 efomebyej, 2015 mes jesceve kewLeeseuf eke mecegoee
kee jesceve kewLeesefueke heefJe$e Je<e& Meg ngDee~ Fme Je<e& keer Leerce oee nw~

Debleje&^er e eJeemeer efoJeme : 18 efomebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
eJeemeer efoJeme ceveeee ieee~

Debleje&^er e eJeemeer efoJeme : 18 efomebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
eJeemeer efoJeme ceveeee ieee~

Debleje&^ere ceeveJeeefOekeej efoJeme : 10 efomebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW

Debleje&^ere ceeveJeeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~ Fme efoJeme kes 50 Je<e& hetjs nesves kes
DeJemej hej mebege je^ ceeveJeeefOekeej keeee&uee ves nceejs DeefOekeej, nceejer mJeleb$elee
veeceke DeefYeeeve Meg efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 141

l
l
l

l
l
l

l
l

Debleje&^er e mJeeb mesJeke efoJeme : 5 efomebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW ogefveee
yeoue jner nw keee Deehe Fmekes menYeeieer nQ? efJe<ee kes meeLe Debleje&e^ r e mJeeb mesJeke
efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&e^ r e efJekeueebie efoJeme : 3 efomebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e
efJekeueebie efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee meceeJesMeve :
meYeer #eceleeDeeW kes ueesieeW kes efueS Gheeesie SJeb meMeeerkejCe Lee~
Debleje&e^ r e iegueeceer Gvcetueve efoJeme : 2 efomebyej, 2015 kees JeweMf Jeke mlej hej
Debleje&e^ r e iegueeceer Gvcetueve efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme mebege je^ eje eefleJe<e&
2 efomebyej kees ceveeee peelee nw~
efJeMJe Meeweeuee efoJeme : 19 veJebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
Meeweeuee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee mJelee Deewj
hees<eCe Lee~
Debleje&e^ r e meefn<Ceglee efoJeme : 16 veJebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e
meefn<Ceglee efoJeme (International Tolerance Day) ceveeee ieee~
efJeMJe efveceesevf eee efoJeme : 12 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW SJejer yeeLr e keeGb
: me@he veeG efveceesevf eee veeceke efJe<ee kes meeLe efJeMJe efveceesevf eee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe efJe%eeve efoJeme : 10 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW YeefJe<e ceW ceeveJe
peerJeve ceW efJe%eeve efJe<ee kes meeLe ceveeee ieee~
eg Deewj meMee mebIe<e& ceW heee&JejCe kes Mees<eCe keer jeskeLeece kes efueS
Debleje&e^ r e efoJeme : 6 veJebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW eg Deewj meMee mebIe<e&
ceW heee&JejCe kes Mees<eCe keer jeskeLeece kes efueS Debleje&^ere efoJeme ~
FbjvesMeveue [s t Sb[ Fchetefveer hee@j eeFcme DeieWm peve&efuem : 2
veJebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW FbjvesMeveue [s t Fb[ Fchetefveer hee@j eeFcme
DeieWm peve&euf emceveeee ieee~
efJeMJe Deeees[erve Deuhelee efJekeej efveJeejCe efoJeme : 21 Deketyej, 2015
kees ogevf eeeYej ceW efJeMJe Deeees[erve Deuhelee efJekeej efveJeejCe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe meebeK
f ekeer efoJeme : 20 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eeeYej ceW yesnlej [se
yesnlej peerJeve keer Leerce kes meeLe efJeMJe meebeKf ekeer efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe e$e efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveeeYej ceW mebege je^ mebIe
eje hetJe& je^heefle [e@. Sheerpes Deyogue keueece keer 84JeeR peebleer kes DeJemej hej efJeMJe
e$e efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe Dee@ef[ees efJepegDeue efJejemele : 27 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW
efJeMJe Dee@e[f ees efJepegDeue efJejemele efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe heesefueees efoJeme : 24 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW heesefueees kes
Kelejs mes ueesieeW kees peeieke kejves kes efueS efJeMJe heeseuf eees efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^er e iejeryeer Gvcetueve efoJeme : 17 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
OeejCeere YeefJe<e kee efvecee&Ce : iejeryeer SJeb YesoYeeJe kees Kelce kejves kes efueS meeLe
Deevee efJe<ee kes meeLe Debleje&e^ r e iejeryeer Gvcetueve efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe Keee efoJeme : 16 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe Keee
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee meesMeue eesks eMeve Sb[
Seerkeuej Lee~
eF kesve efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW eF kesve efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme ves$enerve SJeb efyeeefOele ueesieeW keer egveewelf eeeW kes eefle ueesieeW kees
peeieke kejves kes efueS ceveeee ieee~
iueesyeue nQ[ JeeefMebie [s : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW ieueesyeue
nQ[ JeeefMebie [s ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee jspe S nQ[ hee@j
neFpeerve Lee~
Debleje&^er e eeceerCe ceefnuee efoJeme : 15 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
Debleje&e^ r e eeceerCe ceefnuee efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&e^ r e Deeheoe vetveerkejCe efoJeme : 13 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej
ceW Debleje&e^ r e Deeheoe vetveerkejCe efoJeme ceveeee ieee~

l
l

l
l
l
l

l
l

l
l
l
l
l

l
l

l
l

l
l
l
l
l

efJeMJe ceeveefmeke mJeemLe efoJeme : 10 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
efJeMJe ceeveefmeke mJeemLe efoJeme ceveeee ieee~
Debleje&^er e vejmebnej Heeref[le mcejCe efoJeme : 11 efmelebyej, 2015 kees mebege
je^ cenemeYee ves Ske emleeJe heeefjle kej eefleJe<e& 9 efomebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e
vejmebnej heere[f le mcejCe efoJeme ceveeves kee efveCe&e efueee~
Debleje&e^ r e yeeefuekee efoJeme : 11 Dekeyt ej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e
yeeefuekee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe [eke efoJeme : 9 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe [eke efoJeme
ceveeee ieee~
efJeMJe ef efoJeme : 8 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe ef efoJeme
ceveeee ieee~ en efoJeme eleske Je<e& Dekeyt ej kes otmejs iegJeej kees ceveeee peelee nw~
efJeMJe heee&Jeeme efoJeme : 5 Dekeyt ej, 2015 kees heefyueke mhesmespe hee@j Dee@ue
efJe<ee kes meeLe ogefveee Yej ceW efJeMJe heee&Jeeme efoJeme ceveeee ieee~ en efoJeme Je<e&
1985 mes Dekeyt ej ceen kes henues meesceJeej kees ceveeee peelee nw~
efJeMJe heMeg efoJeme : 4 Deketyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe heMeg efoJeme
ceveeee ieee~
Debleje&^er e Deefnbmee efoJeme : 2 Deketyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
Deefnmb ee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2007 ceW mebege je^ cenemeYee eje Ske emleeJe
heeefjle kejkes Fme efoJeme kees ceveeves keer Iees<eCee keer ieF& Leer~
Debleje&e^ r e Je=peve efoJeme : 1 Dekeyt ej, 2015 kees Debleje&e^ r e Je=peve efoJeme
ogevf eee Yej ceW ceveeee ieee~
Debleje&e^ r e DevegJeeo efoJeme : 30 efmelebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e
DevegJeeo efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe oe efoJeme : 29 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efeSefbie ne&nsuLeer SveJeeejceW efJe<eeJemleg kes meeLe efJeMJe oe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe jsyeerpe efoJeme : 28 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW Sb[ jsyeerpe
tiesoj efJe<ee kes meeLe efJeMJe jsyeerpe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe hee&ve efoJeme : 27 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe hee&ve
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes hee&ve efoJeme kee efJe<ee Jeve efyeefueeve tejf m,
Jeve efyeefueeve Dehee@ege& vf eerpe Lee~
efJeMJe ieQ[e efoJeme : 22 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe ieQ[e efoJeme
ceveeee ieee~
Debleje&^ere Meebefle efoJeme : 21 efmelebyej, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
Meebelf e efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee hee&vejefMehe hee@j
heerme-ef[efiveer hee@j Dee@ue Lee~
efJeMJe DeupeeFcej efoJeme : 21 efmelebyej, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efjceWyej ceer
Leerce kes meeLe efJeMJe DeupeeFcej efoJeme ceveeee ieee~
Deespeesve hejle mebj#eCe efoJeme : 16 efmelebyej, 2015 kees Deespeesve hejle mebj#eCe
kes efueS ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee
efJe<ee 30 F&ej Dee@he nereuf ebie o Deespeesve tiesoj-Deespeesve : Deeue osej Fpe efyeJeerve
et Sb[ Deu^eJeeeues Lee~ Je<e& 2015 Deespeesve hejle mebj#eCe kes efJeevee kevJeWMeve
keer 30JeeR Je<e&ieeb" Leer~
efJeMJe Deelcenlee efveJeejCe efoJeme : 10 efmelebyej, 2015 kees ogefveee Yej ceW
efJeMJe Deelcenlee efveJeejCe efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe ceeveJelee efoJeme : 19 Deiemle, 2015 kees ogefveee Yej ceW Fbmheeeefjbie o
Jeu[& etcewevf eer Leerce kes meeLe efJeMJe ceeveJelee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe heeseseeheer efoJeme : 19 Deiemle, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
heeseseeheer efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe pewJe FOeve efoJeme : 10 Deiemle, 2015 kees efJeMJe Yej ceW efJeMJe pewJe
FOeve efoJeme ceveeee ieee~
efnjesefMecee efoJeme : 6 Deiemle, 2015 kees peeheeve kes efnjesefMecee Menj hej
Decesefjkee eje hejceeCeg yece kes nceues kes 70 Je<e& hetjs nesves kes DeJemej hej 70Jeeb
efnjeseMf ecee efoJeme ceveeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 142

l
l
l

ceeveJe lemkejer kes efJe efoJeme : 30 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW ceeveJe
lemkejer kes efJe efoJeme ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej mebege je^ ves efieJe neshe
veeceke efJeMJeJeeheer DeefYeeeve eejbYe efkeee~
Debleje&e^ r e yeeIe efoJeme : 29 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e yeeIe
efoJeme ceveeee ieee~
vesumeve ceb[us ee efoJeme : 18 pegueeF&, 2015 kees ogevf eee Yej ceW Debleje&e^ r e vesumeve
ceb[us ee efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe egJee keewMeue efoJeme : 15 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW henueer yeej
efJeMJe egJee keewMeue efoJeme (WYSD) ceveeee ieee~
efJeMJe pevemebKee efoJeme : 11 pegueeF&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
pevemebKee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Deeheele efmLeefle
ceW Demegjef#ele pevemebKee Lee~ en efoJeme Je<e& 1989 mes ceveeee pee jne nw~
efJeMJe heee&JejCe efoJeme : 5 petve, 2015 kees ogevf eeeYej ceW efJeMJe heee&JejCe efoJeme
ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme keer Leerce meele Dejye meheves, Ske en, meeJeOeeveer
mes kejW GheYeesie Leer~ Fme Je<e& Fme efoJeme kee JeweMf Jeke cespeyeeve Fueer Lee~
etveeFs[ vesMebme heermekeerehf ebie [s : 29 ceF&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW etveeFs[
vesMebme heermekeerehf ebie [s ceveeee ieee~
Debleje&^ere pewJe efJeefJeOelee efoJeme : 22 ceF&, 2015 kees ogefveee Yej ceW
Debleje&e^ r e pewJe efJeefJeOelee efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee
efvejblej efJekeeme kes efueS pewJe efJeefJeOelee Lee~
ceome& [s : 10 ceF&, 2015 kees efJee Yej ceW ceome& [s ceveeee ieee~ en efoJeme
eefleJe<e& ceF& kes otmejs jefJeJeej kees ceveeee peelee nw~
efJee esme mJeleb$elee efoJeme : 3 ceF&, 2015 kees efJee mlej hej esme mJeleb$elee
efoJeme ceveeee ieee~
efJee cepeotj efoJeme : 1 ceF& 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee cepeotj efoJeme
ceveeee ieee~
efJee ve=le efoJeme : 29 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee ve=le efoJeme
ceveeee ieee~
efJee ceuesefjee efoJeme : 25 Deewue, 2015 kees efJee ceuesefjee efoJeme ceveeee
ieee~ Fme efoJeme keer Leerce-YeefJe<e ceW efveJesMe kejW, ceuesefjee kees njeSb Leer~
Debleje&^ere he=LJeer efoJeme : 22 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW Debleje&^ere
he=LJeer efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee Fdme DeJej ve& t
ueer[ Lee~
efJee efJejemele efoJeme : 18 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJee efJejemele
efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe mJeemLe efoJeme : 7 Deewue, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe mJeemLe
efoJeme ceveeee ieee, efpemekee keWere efJe<ee Keee megj#ee Lee~
Debleje&^ere jbiecebe efoJeme : 27 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere
jbiecebe efoJeme ceveeee ieee~
DeLe& Dee@Jej, 2015 : 28 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Jeu[& JeeF[ heb[
hee@j vesej (WWF) kes lelJeeOeeve ceW DeLe& Dee@Jej kee Deeeespeve ngDee~
efJeMJe ceewmece efJe%eeve efoJeme : 23 ceee&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe
ceewmece efJe%eeve efoJeme ceveeee ieee~
efJeMJe peue efoJeme : 22 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW efJeMJe peue efoJeme
ceveeee ieee efpemekee keWere efJe<ee heeveer SJeb melele efJekeeme Lee~
Debleje&^ere Jeve efoJeme : 21 ceee&, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&^ere Jeve
efoJeme ceveeee ieee efpemekeer Leerce peueJeeeg heefjJele&ve Deewj Jeve Leer~
efJeMJe ieewjw ee efoJeme : 20 ceee&, 2015 kees ogevf eee Yej ceW efJeMJe ieewjw ee efoJeme
ceveeee ieee~
efJeMJe GheYeesee DeefOekeej efoJeme : 15 ceee&, 2015 kees hetjs efJeMJe ceW efJeMJe
GheYeesee DeefOekeej efoJeme ceveeee ieee~ %eeleJe nw efke Yeejle ceW 24 efomebyej kees

je^er e GheYeesee efoJeme eefleJe<e& ceveeee peelee nw~

Yes[
Je<e& : 19 hejJejer, 2015 kees eerve ceW eejbYe ngS vees eb Je<e& kees Yes[ Je<e&
kes he ceW ceveeves kee efveCe&e efueee ieee~ Je<e& 2014 kees eerve ves Iees[e Je<e& leLee
Je<e& 2013 kees mehe& Je<e& kes he ceW ceveeee Lee peyeefke Je<e& 2016 kees yeboj Je<e&
kes he ceW ceveeee peeSiee~
efJeMJe JevepeerJe efoJeme : 3 ceee&, 2015 kees ogefveee Yej ceW efJeMJe JevepeerJe
efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kes Fme efoJeme kee efJe<ee JevepeerJe DehejeOe iebYeerj
nw, Fmekes yeejs ceW iebYeerj neW Lee~
Debleje&e^ r e ceele=Yee<ee efoJeme : 21 hejJejer, 2015 kees efJeMJe Yej ceW Debleje&e^ r e
ceele=Yee<ee efoJeme ceveeee ieee~
eLece efJeMJe ce=oe efoJeme : 5 efomebyej, 2015 kees mebege je^ Keee Deewj ke=ef<e
mebie"ve eje efleere efJeMJe ce=oe efoJeme ceveeee ieee~ Je<e& 2015 kees Debleje&e^ r e ce=oe
Je<e& Ieesef<ele efkeee ieee Lee~
Debleje&^ere eesie efoJeme : 21 petve (mebege je^ mebIe eje Ieesef<ele)~
20 ceee& : Debleje&e^ r e emeVelee efoJeme ; Yeteve kes megPeeJe hej mebege je^ eje Je<e&
2013 ceW Ieese<f ele~
DeLe& DeesJej Met [s, 2015 : DeLe& DeesJej Met [s (Earth Over Shoot
Day) Je<e& 2015 ceW 13 Deiemle kees ceveeee ieee~ Fme efoJeme kees ceveeves kee
leelhee& en nw efke eeuet Je<e& nsleg eke=efle eje DeeJebef le eeke=efleke mebmeeOeveeW kee GheYeesie
ceeveJe ves Fme efove leke kej efueee nw~

eefe&le Jeefe (je^ere)

Deoveeve meeceer : 1 peveJejer, 2016 kees heeefkemleeveer ieeeke Deoveeve meeceer kes
ceeveJeere DeeOeej hej Yeejle eJeeme kees keevetveer yeveeves kes Gvekes Deeen kees cebpetj kejles
ngS keW mejkeej ves Yeejle keer veeieefjkelee eoeve kej oer~

pes. yeer. heejoerJeeuee : 18 efomebyej, 2015 kees jepe meYee ceW efJehe#e kes 58
meomeeW ves iegpejele neFkees& kes veeeeOeerMe pes.yeer. heejoerJeeuee kes efKeueehe ceneefYeeesie
eueeves keer ceebie keer~

efkejve efjefpepet : 17 veJebyej, 2015 kees ie=n jepe ceb$eer efkejve efjefpepeg kees mebege
je^ keeee&uee eje SefMeee ceW Deeheoe peesefKece vetveerkejCe kes efueS efkeS ieS
mejenveere keeeeX nsleg Deeheoe peeseKf ece vetveerkejCe SefMeee eQehf eeve DeJee[& mes mecceeefvele
efkeee ieee~
ese jepeve : 26 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejle kes ceesm Jeeb[s DehejeefOeeeW ceW mes
Ske Deb[jJeu[& [e@ve ese jepeve kees Fb[esveseMf eee kes yeeueer mes efiejheleej efkeee ieee~
Jen efheues 27 meeue mes hejej eue jne Lee~ Gmes Yeejle kees 6 veJebyej, 2015 kees
eleefhe&le efkeee ieee~
Depe&gve Jeepeheseer SJeb YethesMe kegceej : 20 Deketyej, 2015 kees Yeejleere
heJe&leejesner Depe&vg e Jeepeheseer SJeb YethesMe kegceej keer pees[ er ves efnceeeue eosMe keer mheerleer
Ieeer keer Ske 6180 Tbeer Deveece heJe&le eeser hej e{eF& hetjer kejkes Jeehemeer keer~
GvneWves Fme heJe&le kee veece Yeejle kes efoJebiele hetJe& je^heefle [e@. Sheerpes Deyogue keueece
kes mecceeve ceW ceeGb keueece jKee~
MeenKe Keeve : 16 Deketyej, 2015 kees MeenKe Keeve kees mkee@ueQ[ keer
Sef[veyeie& etevf eJeefme&er ves [e@kejs keer ceeveo GheeefOe mes mecceeefvele efkeee~
DeCe pesueer : Dekeyt ej, 2015 ceW Yeejleere efJee ceb$eer DeCe pesueer uebove keer
heef$ekee Fceefpebie ceekexdme eje heeFveWme efceefvemj Dee@he o F&ej, SefMeee egves ieS~
S. Deej. jnceeve : 8 Dekeyt ej, 2015 kees Yeejleere mebieerlekeej S. Deej. jnceeve
kees mesMesume kes meebmke=efleke otle kes he ceW ceveesveerle efkeee ieee~
Debefkele heeef[ee : efmelebyej, 2015 kes Debelf ece mehleen ceW keW mejkeej ves Debekf ele
heeef[ee kees ef[efpeue Fbef[ee kee yeeb[ Scyesme[j efveege kejves keer Iees<eCee keer~
jeIeJeW ie[iekej : 7 Deiemle, 2015 kees Yeejleere meceepe pewJeefJe%eeveer jeIeJeW
ie[iekej kees pece&veer kes meJeexe veeieefjke mecceeve o ee@me Dee@he Dee@[j& Dee@he cesejf
mes mecceeefvele efkeee ieee~

l
l
l
l
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 143

Je<e& 2015 kes Meer<e& eefe&le je^ere Jeefe

ceOegj Yeb[ejkej : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efheuce efvecee&lee ceOegj

Yeb[ejkej kees heeefkemleeve ceW Deeeesepf ele jheer heerej FbjvesMeveue efheuce hesefmJeue,
2015 kes oewjeve mce=elf e hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~

eCeye cegKepeea : 17 efomebyej, 2015 kees Yeejleere je^heefle eCeye cegKepeea

neme mketue Dee@he efyepevesme keer Deesj mes meeJe&peefveke veJeeeej ceW Glke= JeweMf Jeke
ceeie&oMe&ve kes efueS ieejJeg[ hegjmkeej mes mecceeefvele efkeS ieS~

vemeererve Meen : 9 efomebyej, 2015 kees 12JeW ogyeF& FbjvesMeveue efheuce

ceneslmeJe kes oewjeve yee@ueerJeg[ DeefYeveslee vemeererve Meen kees ueeFheeFce DeeerJeceW
hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2014 ceW Fme ceneslmeJe kee ueeFheeFce
DeeerJeceW hegjmkeej DeeMee YeeWmeues kees efoee ieee Lee~

DeMeeske Dece=lejepe : 19 veJebyej, 2015 kees sefveme efKeuee[er SJeb

ne@ueerJeg[ efheuce efvecee&lee DeMeeske Dece=lejepe kees F&m uebove efJeMJeefJeeeuee ves
keuee kes #es$e ceW ceeveo [e@kejs keer GheeefOe mes mecceeefvele efkeee~
l
meweo nwoj jpee : 14 pegueeF&, 2015 kees DeeOegefveke Yeejleere efe$ekeej
meweo nwoj jpee kees eebme kes je^ere efoJeme kes DeJemej hej eebme kes meJeexe
veeieefjke mecceeve o ueerpeve Dee@he Dee@vej mes mecceeefvele efkeee ieee~
l
[e@. keceue yeeJee : 3 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes pewJe Deewj heee&JejCe
efJe%eeveer [e@. keceue yeeJee kees je@eue meesmeeFer kee meome egvee ieee~ GvnW Je<e&
2014 kes pewJe efJeefJeOelee kes efueS efceoesjer hegjmkeej mes Yeer mecceeefvele efkeee ieee nw~
ceveespe iebYeerj : Dee@m^sefueee kes ceesveeMe efJeMJeefJeeeuee ceW ceneceejer SJeb
jeskeLeece Deew<eOe efJeYeeie ceW meneeke eeshesmej ceveespe iebYeerj ves Fyeesuee Jeeejme
kes hewueeJe kees jeskeves kes GsMe mes meyemes eYeeJeer ceeveJeere hejer#eCeeW kes ekeej
keer heneeve keer~
efJeMJeveeLeve Deevebo : 1 Deewue, 2015 kees ueIeg en keW meefceefle ves Je<e&
1988 ceW peeheeve eje cebieue SJeb ye=nmheefle keer ke#eeDeeW kes ceOe Ske ueIeg en
kee veece Yeejleere Melejbpe eQ[ ceemj efJeMJeveeLeve Deevebo kees mecceeefvele kejles
ngS 4538 efJeMJeevebo jKeves keer Iees<eCee keer~
l
[er. heueskej : 7 Deiemle, 2015 kees ieesJee kes hee&ve ceb$eer [er. heueskej kees
hewefmeefheke Sefjee ^wJeue jeFme& SmeesefmeSMeve (heJee-PATWA) meheejer Fbef[ee
meeGLe SefMeee ^Js eue DeJee@[-& 2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
l
Deceesue heeueskej : Deiemle, 2015 ceW efheuce efveoxMeke SJeb DeefYeveslee Deceesue
heeueskej kees Yeejle keer Dee@mkej petjer kee DeOe#e efveege efkeee ieee~
meveer Jekex : petve, 2015 kes eLece mehleen ceW ogyeF& ceW jnves Jeeues Yeejleere efMe#ee
Geceer meveer Jekex Deheveer DeeOes mes DeefOeke mebheefe ogevf eeeYej kes efMe#ekeeW keer ceoo kes
efueS oeve kej o efieefJebie huespe keee&ece ceW Meeefceue ngS nQ~
YebJej ueeue pewve oes<eer : 31 ceF&, 2015 kees efouueer kes Dejyeheefle Jeeheejer YebJej
ueeue pewve oes<eer ves Deheveer meejer mebheefe leeiekej Denceoeyeeo SpegkesMeve meesmeeFer kes
eebieCe ceW ueeKeeW Oecee&Jeuebeyf eeeW kes yeere pewve Deeeee& iegCejlve metjerMJejpeer mes oer#ee ueer~
mJeeceer efMeJeevebo : 22 ceF&, 2015 kees nefjej ceW mJeeceer efMeJeevebo ves iebiee ceW
DeJewOe Keveve kes efKeueehe ke"esj lehe Meg efkeee~ GvneWves je^heefle kees he$e efueKekej
eeCe leeieves keer Devegceefle ceebieer nw~
eogJeerj ke=<Ceoe Jee@[seej : 28 ceF&, 2015 kees cewmetj jepeIejeves kes 27JeW
cenejepee kes he ceW eogJeerj ke=<Ceoe Jee@[seej keer leepeheesMeer keer ieF&~
Deeeg<ceeve Kegjevee : 10 Deewue, 2015 kees efheuce DeefYeveslee Deeeg<ceeve Kegjevee
kees efJebime hee@j ueeFhe Jeu[& jve kee yee[b Sbyesme[j efveege efkeee ieee Lee~ efJebime
hee@j ueeFhe Jeu[& jve 3 ceF&, 2015 kees 6 ceneerheeW kes 35 osMeeW ceW Deeeesepf ele
efkeee ieee~
mewhe Deueer Keeve : 10 ceee&, 2015 kees efyesve keer je^ere hee&ve SpeWmeer
efJeefpe efyevs e ves yee@ueerJeg[ DeefYeveslee mewhe Deueer Keeve kees yee@ueerJeg[ efyevs e veeceke
DeefYeeeve kee eeejke yeveeee~

DeefceleeYe yeeve : 22 hejJejer, 2015 kees yee@ueerJeg[ DeefYeveslee DeefceleeYe yeeve

kees o efheuce nsjerps e heeGb[Ms eve kee yee[b Sbyesme[j efveege efkeee ieee~ 6 peveJejer,
2015 kees DeefceleeYe yeeve kees DeebOe eosMe kes efeefkelmee SJeb mJeemLe efJeYeeie kee yee[b
Sbyesme[j Yeer veeefcele efkeee ieee~
yeeyee jeceosJe : 15 peveJejer, 2015 kees eesie ieg yeeyee jeceosJe kees nefjeeCee ceW eesie
Deewj DeeegJexo kees ye{eJee osves kes efueS nefjeeCee kee yee[b Sbyesme[j efveege efkeee ieee~
ceOeg efkeVej : 4 peveJejer, 2015 kees efveo&ueere GcceeroJeej SJeb ^ebmepeW[j ceOeg
efkevvej ves eermeie{ kes jeeie{ cegevf eefmeheue keejheesjMs eve kes cesej kee egveeJe peerlee~
ceOeg efkeVej eermeie{ kes eLece ^emepeW[j cesej nQ~

eefe&le Jeefe (Debleje&^ere)

Jueeefoceerj hegelf eve : 4 peveJejer, 2016 kees me kes je^heefle Jueeefoceerj hegelf eve kees
Fpejeeue ceW heme&ve Dee@he o F&ej kee efKeleeye efoee ieee~ pesmeuece 29 veeceke
JesyemeeF kes eje kejeS ieS meJex#eCe ceW 29 eefleMele ueesieeW ves hegelf eve kees heme&ve Dee@he
o F&ej egvee~

njheeue efmebn kegceej : 31 efomebyej, 2015 kees efyeefMe cenejeveer SefuepeeyesLe

efleere ves keQmej hej MeesOe kes efueS Yeejleere cetue kes njheeue efmebn kegceej kees
veeFng[ keer GheeefOe mes veJeepee~ njheeue keQmej efjmee& et. kes. kes cegKe keee&keejer
DeefOekeejer nQ~

jekesMe pewve : 22 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer eeshesmej jekesMe
kes. pewve kees Decesefjkee ceW efJe%eeve kes je^ere heoke 2015 kes efueS egvee ieee~

efce heerke : 15 efomebyej, 2015 kees efyesve kes efce heerke ves kepeeKmleeve kes
yewkeevetj e#esheCe mLeue mes Debleje&e^ r e Debleefj#e msMeve (DeeF&SmeSme) kes efueS G[eve
Yejer~ Jes DeeF&SmeSme kes efueS ee$ee kejves Jeeues henues efyeefMe yeve ieS~

JeWke mele eer jesnve efekekece : 12 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes 13
Je<eeae e$e JeWke mele eer jesnve efekekece kees ogefveee keer meyemes hegjeveer Deewj ye[er
DeeFkeet meesmeeeer cesvemee ves DeeF&keet cesvemee keueye ceW Meeefceue efkeee~

ef[ucee jesmeshe : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW yeepeerue keer henueer ceefnuee
je^heefle ef[ucee jesmeshe kes efKeueehe Jeneb keer mebmeo kes efveeues meove ceW ceneefYeeesie keer
eefeee Meg keer ieF&~ Gvekes Thej efJeeere nsjehesjer kee Deejeshe ueiee nw~

eebmJee Deesueeb[s : 26 peveJejer, 2016 kees Yeejle kes 67JeW ieCeleb$e efoJeme kes
DeJemej hej eebme kes je^heefle eebmJee Deesueeb[s cegKe DeefleefLe neWies~ en heebeJeer yeej nw
peye eebme kee keesF& veslee Yeejleere ieCeleb$e efoJeme kee cegKe DeefleefLe nesiee~ 2015 ceW
yejeke Deesyeecee Fme meceejesn kes cegKe DeefleefLe Les~

mkee@ kesueer : Dekeyt ej, 2015 ceW Decesejf keer Debleefj#e ee$eer SJeb Debleje&e^ r e mhesme
msMeve kes keceeb[j mkee@ kesueer Debleefj#e ceW meJee&eOf eke mecee leke jnves Jeeues Decesejf keer
nes ieS~ Jes Debleefj#e ceW 216 efove leke jns~

Devethe eself eee : yeebiueeosMe mejkeej ves 11 veJebyej, 2015 kees eefleyebeOf ele DeueieeJeJeeoer
mebie"ve Guhee (United Liberation Front of Assam) kes mebmLeeheke
cenemeefeJe Devethe eself eee (JeemleefJeke veece- ieesuehe yeDee) kees Yeejle mejkeej kees meeQhe
efoee~ Yeejle mes Yeeiekej yeebiueeosMe ieee esefleee Je<e& 1997 ceW hepeea heemehees& kes
ceeceues ceW Jeneb efiejheleej efkeee ieee Lee~ Yeejle ceW Jen Deveske DeehejeefOeke ceeceueeW ceW
Jeebe
f le nw~
[er. hesue : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW efyesve kes efebme eeume& eje Yeejleereefyeef Me Jewve [^eFJej [er. hesue kees eeF[ Dee@he efyevs e DeJee@[& mes mecceeefvele kejves keer
Iees<eCee keer~
DeMeeske DeueskepeW[j eerOejve : 14 efmelebyej, 2015 kees pece&veer kes yee@ve Menj
kes cesej kes he ceW efveJee&ef ele nesves Jeeues DeMeeske DeueskepeW[j eerOejve Yeejleere cetue kes
henues Jeefe yeves~ GvneWves 21 Dekeyt ej, 2015 kees Dehevee keee&Yeej enCe efkeee~
Depeerpe nkekeeveer : Deiemle, 2015 kes Deble ceW Decesejf kee ves nkekeeveer vesJeke& kes
veS veslee Depeerpe nkekeeveer kees efJeMes<e he mes veeefcele JewefMJeke DeelebkeJeeoer Ieesef<ele
efkeee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 144

Je<e& 2015 kes Meer<e& eefe&le Debleje&^ere Jeefe

Sngo Deesuece& : 29 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue kes hetJe& eOeeveceb$eer Sngo
Deesuece& hej Yeeeej kes Ske ceeceues ceW mepee kees Meer<e& Deoeuele ves yejkejej
jKee nw~ GvnW 18 cenerves keer pesue nesieer~ Jes Fpejeeue kes henues eOeeveceb$eer neWies
pees pesue peeSbies~
oueeF& ueecee : 27 Dekeyt ej, 2015 kees efleyyeleer DeeOeeeflceke veslee oueeF&
ueecee kees hetjs efJeMJe ceW keCee Deewj ceeveJeeefOekeej kees eeslmeeefnle kejves kes efueS
Decesejf kee kes efheuee[seuf heee ceW efueyeea ces[ue mes mecceeefvele efkeee ieee~
Denceo Deoerye : 24 Deketyej, 2015 kees ceeueoerJe kes Gheje^heefle
Denceo Deoerye kees Ske yece efJemhees kes mebyebOe ceW efiejheleej efkeee ieee~ 5
veJebyej, 2015 kees Jeneb keer mebmeo eje Gvekes efJe ceneefYeeesie emleeJe heeefjle
kej GvnW heo mes ne efoee ieee~
pee@ve SsMe : 7 Deketyej, 2015 kees mebege je^ cenemeYee kes hetJe& DeOe#e
(68JeW me$e) pee@ve SsMe mecesle heebe ueesieeW kees Ietme uesves kes Deejeshe ceW efiejheleej
efkeee ieee~
keeefle&ke ebve : efmelebyej, 2015 ceW Yeejleere cetue kes Decesefjkeer heee&JejCe
Fbpeerevf eej keeefle&ke ebve kees Je<e& 2015 kes cewke DeeLe&j peerevf eeme eeb keer
6.25 hesueesefMehe kes efueS eeefvele efkeee ieee~
iesvee[er hew[uekee : 12 efmelebyej, 2015 kees meer Debleefj#e ee$eer iesvee[er
hew[uekee ves Debleefj#e ceW meyemes peeoe efove jnves kee efjkee@[& yeveeee~ Deheves heebeJeW
Debleefj#e efceMeve ceW hew[uekee ves 168 efove Debleefj#e ceW efyeleees~ Jes Deye leke kegue
879 efove Debleefj#e ceW efyelee egkes nQ~ Fmekes henues en efjkee@[& me kes meiexF&
efekeeuesJe kes veece Lee~
lesefpeboj heeue efmebn : 31 Deiemle, 2015 kees Yeejleere cetue kes [^eFJej
lesepf eboj heeue efmebn kees Dee@m^es uf eee ceW keeceveJesuLe yeQke eje Dee@m^es uf eeve Dee@he
efo [s Ieesef<ele efkeee ieee~
veesJeeke peeskeeseJf eke : 26 Deiemle, 2015 kees ogevf eee kes vebyej Ske sevf eme
efKeuee[er veesJeeke peeskeeseJf eke kees mebege je^ yeeue kees<e (etevf emeshe) kee meodYeeJevee
otle efveege efkeee ieee~
efMeJe heeb[s : 17 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere cetue kes [e@kej efMeJe heeb[s kees
FbiueQ[ keer etefveJeefme&er Dee@he meW^ue uebkeeMeeej ves meeOeejCe efeefkelmeke kes he ceW
Gvekes meecegoeefeke eesieoeve kes efueS ceeveo hesueeseMf ehe mes mecceeefvele efkeee~
yejeke Deesyeecee : 20 ceF&, 2015 kees Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee kee
efJd ej DekeeGb Keesues peeves kes heebe Iebs kes Yeerlej Ske efceefueeve HeeueesJeme& kes peg[ ves
mes Gvekee veece efieveerpe yegke Dee@He Jeu[& efjkee@[& ceW ope& efkeee ieee~
DeefKeue Decej : 20 ceF&, 2015 kees Decesefjkeer je^heefle yejeke Deesyeecee ves esue
efJeeefJeeeuee kes Yeejleere cetue kes Decesefjkeer eesHesmej DeefKeue Decej kees eefleefle
vesMeveue keeGbemf eue Dee@ve etcesevf eerpe kes meome kes he ceW veeefcele efkeee~
kejCe cesveve : 13 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesefjkeer e$e kejCe cesveve
ves vesMeveue peeseeefHeke meesmeeFer eje eefleJe<e& Deeeesefpele keer peeves Jeeueer Yetieesue
eefleeeseif elee vesMeveue peeseeefHeke yeer peerleer~
[sefveeue cegKeer : 12 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue kes Deem^sefueeeF& [sefveeue
cegKeer ves Dee@m^es uf eee kes vet meeGLe Jesume ceW meebmeo heo keer MeheLe enCe keer~ GvneWves
ieerlee hej neLe jKekej MeheLe enCe keer~
Lee@ceme yeeKe : 22 Deewue, 2015 kees Debleje&e^ r e Deesuebehf eke meefceefle kes DeOe#e
Lee@ceme yeeKe kees etSve Jeercesve eje ueQeif eke meceevelee kes efueS Deeeesepf ele DeefYeeeve ner
Hee@j Meer kee yeeb[ Scyesme[j efveege efkeee ieee~
ceesncceo cegmeea : 16 ceF&, 2015 kees efcee keer Ske Deoeuele ves efcee kes
DeheomLe je^heefle ceesncceo cegmeea meefnle 100 mes DeefOeke Deejesehf eeeW kees Je<e& 2011
ceW pesue lees[kej kewefoeeW kees Yeieeves kes Deejeshe ceW heebmeer keer mepee megveeF&~
jer met eeWie : 12 mes 14 Deewue, 2015 kes ceOe Gejkeesejf ee kes efJeosMe ceb$eer jer
met eeWie ves Yeejle keer leerve efoJemeere ee$ee keer~ Jes Gej keesejf ee kes henues efJeosMe ceb$eer

nQ efpevneWves Yeejle keer ee$ee keer~

cegncceo keceppeceeb : 11 Deewue, 2015 kees yeebiueeosMe kes cegefe mebeece ceW
eg DehejeOeeW Deewj meecetenf ke nleeDeeW kes Deejeshe ceW peceele-S-Fmueeceer heeea kes veslee
cegncceo keceppeceeb kees heebmeer hej uekee efoee ieee~
DeesJeve [ve : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW efyesve kes vee@Le& ee@ke&Meeej kes
11 Je<eeae mketueer e$e DeesJeve [ve ves Debleje&^ere mlej kes ceWmee DeeFkeet (yeewefke
%eeve) hejer#eCe ceW 162 Debke neefmeue efkeS~
ceguuee hepeueguuee : 7 Deewue, 2015 kees mebege je^ megj#ee heefj<eo ves
heeefkemleeveer leeefueyeeve kes ecegKe ceguuee hepeueguuee kees eefleyebeOf ele DeelebkeJeeoer Ieese<f ele
efkeee nw~
cegncceot yegnejer : 1 Deewue, 2015 kees veeFpeerejf ee kes je^heefle egveeJe ceW hetJe& mewve
leeveeMeen cegncceot yegnejer (Dee@ue eesesemf eJme keebesme-Sheermeer) ves peerle ope& keer~ GvneWves
29 ceF&, 2015 kees veeFpeerefjee kes je^heefle kee heo enCe efkeee~
JeWkejceve jeceke=<Ceve : 18 ceee&, 2015 kees Yeejleere cetue kes veesyesue hegjmkeej
(jmeeeve Meee) efJepeslee mej JeWkejceve jeceke=<Ceve kees efyevs e kes je@eue meesmeeFer kes
DeOe#e heo nsleg eeefvele efkeee ieee~ GvneWves 1 efomebyej, 2015 kees Dehevee heo
enCe efkeee~~
efJepee kegceej : ceee&, 2015 kes ceOe ceW Yeejleere cetue kes Decesefjkeer efJeMes<e%e
efJepee kegceej heWemf eueJesevf eee efJeMJeefJeeeuee kes [erve heo nsleg veeefcele ngS~
ceesncceo veMeero : 14 ceee&, 2015 kees ceeueoerJe kes hetJe& je^heefle ceesncceo veMeero
kees DeelebkeJeeo ceeceues ceW 13 Je<e& kes keejeJeeme keer mepee megveeF& ieF&~
merheve ne@ekf ebie : ceee&, 2015 kes Deble ceW efJeMJe kes eefme Yeewelf ekeMeeeer merheve
neefkebie ves Deheves veece kees yee[b yeveeves keer Iees<eCee keer~
kegceej Oece&mesvee : 29 ceee&, 2015 kees DeeF&meermeer efekes efJeMJekehe kes heeFveue
cegkeeyeues ceW heeru[ Decheeej eeruebkee kes kegceej Oece&mesvee efJeMJe kes henues Ssmes Decheeej
yeves pees yeleewj efKeuee[er efJeMJe kehe heeFveue (Je<e& 1996 ceW) kee Yeer efnmmee Les~
yeWpeeefceve vesleeveent : 18 ceee&, 2015 kees Fpejeeue kes eOeeveceb$eer yeWpeeefceve
vesleeveent keer efuekeg[ heeea ves egveeJe ceW peerle ope& keer~ GvneWves eewLeer yeej Fpejeeue
kes eOeeveceb$eer kes he ceW MeheLe ueer nw~
jengue efpeboue : 3 ceee&, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer efeefkelmeke jengue
efpeboue kees eefleefle hegyeeF-vesn efJeefMe mecceeve kes efueS eeefvele efkeee ieee~

eefe&le ceefnueeSb (je^ere)

Deefvelee Mess : 11 peveJejer, 2016 kees ceneje^ kes veeefmeke kes eej meew Je<e& hegjeves Ske
cebeof j (efMebieCeehegj) kes veemeer yees[& keer DeOe#e kes he ceW Deefvelee Mess kees efveJee&ef ele efkeee
ieee~ Jes Fme heo hej efveJee&ef ele nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~ Fmekes Deefleefjkele yees[& ceW
ceefnuee meome kes he ceW Meeefueveer ueeb[s kees Yeer eeefvele efkeee ieee~

veepeveerve Debmeejer : 22 peveJejer, 2016 kees JeejeCemeer keer veepeveerve Debmeejer kees je^heefle
YeJeve ceW osMeYej mes egveer ieF& Gve 100 ceefnueeDeeW SJeb ue[efkeeeW kes meeLe mecceeefvele efkeee
peeSiee efpevneWves efMe#ee, meeceoeefekelee, mJeemLe Deeefo #es$eeW ceW Glke= keee& efkeee~

efeebkee eeshe[e : 7 peveJejer, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer
efeebkee eeshe[e kees Decesefjkeer Mees keJeebefkees kes efueS heerhegume JeeFme DeJee@[& eoeve
efkeee ieee~ Jes en DeJee@[& peerleves Jeeueer henueer Yeejleere DeefYeves$eer yeve ieF& nQ~

yesceyesce osJeer : 2 peveJejer, 2016 kees Yeejleere ceefnuee hegyeeue keer oes oMeke
leke Oegjer jneR mej efKeuee[er yesceyesce osJeer ves 21JeeR meerefveej ceefnuee hegyeeue
eQefheeveefMehe kes yeeo mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~ Gvekes vesle=lJe ceW Yeejle ves Je<e&
2010 ceW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kee efKeleeye peerlee Lee~ GvnW Je<e& 2001 SJeb Je<e&
2013 ceW SDeeF&SheShe keer meJe&es ceefnuee efKeuee[er kee DeJee@[& Yeer efceuee Lee~
Sve.Sue. yesvees pesheerve : 12 petve, 2015 kees esVeF& keer Sve.Sue. yesvees pesheerve
Yeejleere efJeosMe mesJee ceW Meeefceue nesves Jeeueer henueer ves$enerve ceefnuee yeveeR~
ceeveyeer yebOeesheeOeee : 9 petve, 2015 kees Yeejle ceW henueer yeej ^ebmepeW[j
efebefmeheue kes he ceW ceeveyeer yebOeesheeOeee ves heefece yebieeue kes ke=<Cee veiej Jeercesvme
kee@uespe ceW MeheLe ueer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 145

Je<e& 2015 keer Meer<e& eefe&le ceefnueeSb

DeefCecee efmevne : 25 efomebyej, 2015 kees heJe&leejesner DeefCecee efmevne ves DepeXervee keer ceeGb DekeebkeeiegDee keer 6962 ceerj eeser hej henbg eves kee efjkee@[& keeece efkeee~
DeefCecee ogevf eee keer heebe meyemes Tbeer heJe&le eesef eeb helen kej egkeer nQ~ GuuesKeveere nw efke Je<e& 2011 ceW Ske ^vs e neomes ceW Dehevee yeeeeb hewj Kees osves kes yeeo GvneWves ke=ef$ece
hewj mes ceF&, 2013 ceW SJejsm keer e{eF& hetjer keer Leer~
msheer eehe : 23 petve, 2015 kees pece&veer keer hetJe& vebyej Ske sevf eme efKeuee[er msheer eehe kees kesjue hee&ve efJeYeeie keer efJeefpe kesjue eespevee kees eeslmeeefnle kejves kes efueS
kesjue keer DeeegJexo yeeb[ Sbyesme[j efveege efkeee ieee~
T<ee : 8 Deewue, 2015 kees jepemLeeve keer T<ee ves efyeef Me Smeesemf eSMeve Dee@he meeGLe SefMeeve m[erpe (yeerSSmeSSme) kes meeueevee meccesueve ceW Yeejle ceW mJelee Deewj
ceefnueeDeeW kes DeefOekeej efJe<ee hej mebyeesefOele efkeee~ Jes megueYe FbjvesMeveue mes peg[er ngF& nQ~

keeefMceee Jeener : 10 peveJejer, 2016 kees efyevs e ceW Yeejleere cetue keer 11 Je<eeaee e$ee keeefMceee Jeener kewue-3 yeer cesvemee keer DeeF&keet (IQ) hejer#ee ceW meJee&eOf eke 162
Debke ueekej meyemes lespe efoceeie Jeeueer e$ee yeve ieF&~

Sbpesuee cekexue : efomebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW eFce heef$ekee ves pece&veer keer eebmeuej Sbpesuee ceekexue kees eFce heme&ve Dee@he o F&ej egvee~ Jes Deye leke eFce heme&ve
Dee@he o F&ej kes efueS egveer ieF& kesJeue eewLeer ceefnuee nQ~
mJesLee eYeekejve : 15 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere cetue keer 15 Je<eeae e$ee mJesLee eYeekejve ves Decesejf kee ceW eF neGme eje eQehf eebme Dee@he eWpe hegjmkeej eehle efkeee~
ieerlee : 26 Dekeyt ej, 2015 kees hebn meeue henues ieueleer mes meercee heej kej heeefkemleeve henbg eves Jeeueer cetke-yeefOej ieerlee Yeejle Jeeheme ueewer~ efyenej kes peveeo&ve cenlees ves ieerlee
kes Deheveer yeser nesves kee oeJee efkeee Lee~ ieerlee F&oer heeGb[sMeve keer ceoo mes ueenewj SJeb kejeeer ceW jn jner Leer~

l
l

pes. peeueefuelee : 23 ceF&, 2015 kees pes. peeueefuelee ves heebeJeer yeej leefceuevee[g
kes cegKeceb$eer heo keer MeheLe ueer~ Fmekes henues 11 ceF&, 2015 kees Deee mes DeefOeke
mebheefe kes ceeceues ceW kevee&ke Ge veeeeuee ves GvnW yejer kej efoee Lee~
oerhee kegceejer : 23 ceF&, 2015 kees Debleje&^ere ne@keer cenemebIe keer DebheeeeEjie
meefceefle ves Yeejle keer oerhee kegceejer kees heoesVele kejkes Debleje&e^ r e DeeG[esj Debheeej kee
opee& eoeve efkeee~
Jeer. meefjlee : 17 Deewue, 2015 kees Jeer. meefjlee kees efouueer heefjJenve efveiece
([erermeer) keer henueer ceefnuee yeme [^eFJej efveege efkeee ieee~ Jes lesuebieevee keer nQ~
ceefjece efmeerkeer : 3 Deewue, 2015 kees cebyg eF& keer keemceeshee@euf eve neF&mketue keer
ke#ee n keer yeejn Je<eeaee e$ee ceefjece Deeefmehe efmeerkeer ves Fmkee@ve eje Deeesepf ele
DeblejefJeeeuee YeieJeodieerlee eefleeeseif elee peerleer~
meleJeble DeJeeue ef$eJesoer : 20 ceee&, 2015 kees DeeF&heerSme DeefOekeejer meleJeble
DeJeeue ef$eJesoer kees meercee megj#ee yeue (yeerSmeShe) ceW [erDeeF&peer kes heo hej efveege
efkeee ieee~ Jes Fme heo hej efveege nesves Jeeueer Yeejle keer henueer ceefnuee DeeF&heerSme
DeefOekeejer nQ~
Sce.meer. cewjerkee@ce : 14 ceee&, 2015 kees keWere hetJeexej #es$e efJekeeme ceb$eeuee ves
Deesuebehf eke keebme heoke efJepeslee cegkekesyeepe Sce.meer. cewjerkee@ce kees hetJeexej #es$e kes yee[b
Scyesme[j kes he ceW efveege efkeee~
megecf e$ee cenepeve : hejJejer, 2015 ceW ueeske meYee DeOe#ee megecf e$ee cenepeve kee veece
efueckee yegke Dee@he efjkee[dm& e ceW ope& efkeee ieee~ Gvekes veece Ske ner heeea kes efke
hej ueieeleej 8 yeej ueeske meYee kes efueS efveJee&efele nesves kee efjkee@[& nw~
oerehf ekee efceee : 21 hejJejer, 2015 kees Yeejleere Jeeeg mesvee keer ceefnuee mkeJew[v^ e
ueer[j oerefhekee efceee Yeejleere Sejheesme& keer meejbie nsueerkee@hj-heecexMeve erce keer
henueer ceefnuee heeeue yeve ieF~
hetefCe&cee ieghles : 12 peveJejer, 2015 kees keW mejkeej ves hetefCe&cee ieghles kees o
FbMeesjWme jsieguesjer DeLee@efjer Dee@he Fbef[ee (Fj[e) kee meome efveege efkeee~ Jes
Fj[e (IRDA) keer meome efveege nesves Jeeueer henueer ceefnuee nQ~

eefe&le ceefnueeSb (Debleje&^ere)

jepekegceejer efemervee : 11 peveJejer, 2016 kees mhesve keer jepekegceejer efemervee

Yeeeej kes Ske ceeceues ceW Deoeuele ceW hesMe ngF~ Jes efheues heeeme Je<eeX ceW mhesve
jepeJebMe keer henueer meome nQ efpevekes efKeueeHe DeehejeefOeke Deejeshe ueieeS ieS~

meeefceee Keeve : 10 peveJejer, 2016 kees efmebieehegj ceW Yeejleere cetue keer veew Je<eeaee
e$ee meeefceee Keeve ves efnob er Yee<ee mes peg[ er Ske eefleeeseif elee ceW eLece hegjmkeej eehle efkeee~
meeefceee kees en hegjmkeej Yeejleere Geeege efJepee "ekegj efmebn ves eoeve efkeee~

^smeer kegef&me sueve : 9 peveJejer, 2016 kees efyesve keer ^smeer kegef&me sueve ves
efyesve mes Dee@m^sefueee leke kee mehej 23 osMeeW keer ee$ee kejles ngS Kegues kee@keefhe
Jeeues efJeceeve mes hetje efkeee~ GvneWves en ee$ee Deketyej, 2015 ceW Meg keer Leer~
megefce$ee cenepeve : 4 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere ueeske meYee DeOe#ee megefce$ee
cenepeve ves mebege je^ cenemeYee ceW ogefveeeYej kes mebmeoere DeOe#eeW kes me$e keer
DeOe#elee keer~
eerefLekee kegceej : 4 efmelebyej, 2015 kees Decesefjkeer efJeMJeefJeeeuee ceW keee&jle
Yeejleere cetue keer eeshesmej eereLf ekee kegceej kees DeeGmQe[f ib e erej DeJee@[& kes efueS
egvee ieee~
cenejeveer SefuepeeyesLe efleere : 9 efmelebyej, 2015 kees efyesve keer cenejeveer
SefuepeeyesLe efleere efyesve kes Meener leKle hej meyemes uebyes mecee leke jnves Jeeueer
Meeefmekee yeveer~ GvneWves cenejeveer efJekeesejf ee kes 63 Je<e& leke Meemeve kejves kes efjkee@[&
kees lees[e~
megveerlee efJeMJeveeLe : 16 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesejf keer ceefnuee
megveerlee efJeMJeveeLe kees Decesejf keer je^heefle YeJeve eF neGme eje eQehf eebme Dee@he eWpe
mes mecceeefvele efkeee ieee~
ceglegue keeee : 24 petve, 2015 kees legkeea keer ieeefekee ceglegue keeee keescee mes yeenj
Dee ieF~ GvnW kejhebeLf eeeW ves efjSefueer Mees ceW efnmmee uesves kes eueles efmej ceW ieesueer ceej
oer Leer~ ceglegue keeee kees legkeea keer ceueeuee kene pee jne nw~
uegFme efje[&meve : ceF&, 2015 kes Deble ceW Dee@kemehees[& efJeMJeefJeeeuee ves ees.
uegFme efje[&meve kees Deheveer henueer ceefnuee kegueheefle yeveeves kee hewmeuee efueee nw~ Jes
peveJejer, 2016 mes Dehevee heo enCe kejWieer~
lemueercee vemejerve : ceF&, 2015 kes Deble ceW ueppee pewmes eefe&le Gheveeme keer
ueseKf ekee lemueercee vemejerve ves yeebiueeosMe ceW hejJejer, 2015 ceW ngF& leerve Oece&evf ejhes#e
yueeiejeW keer nlee kes yeeo Yeejle es[ Decesefjkee ceW MejCe ueer~
njYepeve keewj Oeerj : 12 ceF&, 2015 kees Yeejleere cetue keer ceefnuee njYepeve
keewj Oeerj kees efyesve ceW cesej efveJee&efele efkeee ieee~ Jes Fme heo hej efveJee&efele nesves
Jeeueer SefMeeeF& cetue keer eLece ceefnuee nQ~
jepejepesejer : 27 Deewue, 2015 kees Yeejleere cetue keer ceefnuee jepejepesejer ves
vetee@ke& keer DeehejeefOeke Deoeuele kes veeeeOeerMe kes he ceW MeheLe ueer~ Jes Yeejleere
cetue keer Ssmeer henueer ceefnuee nQ efpevnW en heo eehle ngDee nw~
ueesjs e eEuee : 27 Deewue, 2015 kees ueesjs e eEuee ves mebege jepe Decesejf kee kes
83JeW Deeveea pevejue kes he ceW MeheLe ueer~ Jes Fme heo hej hengBeves Jeeueer henueer
Deeerkeer-Decesejf keer ceefnuee nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 146

ceepeean DeheKeece : 14 Deewue, 2015 kees F&jeve eje 36 Je<eeX kes yeeo Deheves
jepeotle kes he ceW efkemeer ceefnuee keer efveegef e keer Iees<eCee keer ieF& nw~ ceepeean DeheKeece
F&jeve keer Deye leke keer kesJeue otmejer ceefnuee jepeotle neWieer~
ceueeuee etmeghepeF& : 11 Deewue, 2015 kees veesyesue hegjmkeej efJepeslee ceueeuee
etmeghepeF& kes veece hej Ske SmsjeF[ (#eg en) kee veece ceueeuee Smsje@F[ jKee
ieee~
efceSkees veeieeDeeskee : 4 Deewue, 2015 kees peeheeve keer meew Je<eeaee lewjeke efceSkees
veeieeDeeskee ves peeheeve kes ceelmeteecee Menj ceW ngS ceemme& ceer keer 1500 ceerj mheOee&
ceW eefleYeeie efkeee~
jsCeg Keesj : 16 ceee&, 2015 kees Yeejleere cetue keer Decesefjkeer jsCeg Keesj kees
Decesejf keve keeGbemf eue Dee@he SpegkesMeve kes efveosMeke yees[& kee DeOe#e egvee ieee~

Je<e& 2015 kes Meer<e& eefe&le je^ere mLeue

YeerceeJejce : 25 efomebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves DeebOe eosMe
kes YeerceeJejce ceW efleceue efleheefle osJemLeevece keer Jeso hee"Meeuee kee GodIeeve
efkeee~

efMeceuee : 13 efomebyej, 2015 kees je^er e nefjle veeeeefOekejCe (Svepeerer)

ves efMeceuee kees eeleeeele kes peece mes cege kejeves kes efueS efnceeeue mejkeej kees
efMeceuee kes ecegKe hee&ve mLeue ceeue jes[ kes vepeoerke Deeves Jeeues JeenveeW mes
500 . kee eerve wkeme (heee&JejCe kej) Jemetueves kee efveoxMe efoee~

PeeueeJee[ : 19 veJebyej, 2015 kees keWere jmeeeve SJeb GJe&jke ceb$eer Deveble
kegceej ves jepemLeeve kes PeeueeJee[ ceW je^ere Deew<eefOe efMe#ee SJeb DevegmebOeeve
mebmLeeve (NIPER) keer mLeehevee kejves keer Iees<eCee keer~

efyenej : efyenej ceW 1 Deewue, 2016 mes Mejeye efyeeer eefleyebeOf ele nesieer~ en
Iees<eCee 26 veJebyej, 2015 kees cegKeceb$eer veerleerMe kegceej ves Deheves MeheLe enCe
meceejesn ceW keer~ Mejeye keer efyeeer hej eefleyebOe Jeeuee efyenej osMe kee "Jeeb
jepe/keW Meeefmele eosMe nesiee~ neueebefke Deye hetCe& eefleyebOe eejbYe ceW kesJeue
osmeer Mejeye hej ueeiet nesiee leLee Yeejle efveefce&le efJeosMeer Mejeye keer keg mejkeejer
ogkeeveeW kes ceeOece mes efyeeer nesleer jnsieer~

heefece yebieeue : iebiee veoer ceW jnves Jeeueer mebkeemle [e@euf heveeW kes efueS MeerIe
ner heefece yebieeue ceW osMe kee eLece meecegoeefeke efjpeJe& Keesuee peeSiee~ en
efveCe&e keesuekeelee kes Jeve peerJe yees[& kes DeefOekeeefjeeW eje 8 Deketyej,
2015 kees efueee ieee~
DecejeJeleer : 22 Dekeyt ej,2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves DeebOe eosMe
keer veF& jepeOeeveer DecejeJeleer (epee jepeOeeveer veece mes DeefYeefnle) keer veeRJe iegb jt
efpeues ceW jKeer~ en DeebOe eosMe kes JeeJemeeefeke nye efJepeeJee[e mes cee$e 40
efkeceer. keer otjer hej efmLele nw~ DecejeJeleer, eeeerve Yeejle ceW meeleJeenveeW kes keeue
ceW yeew mebmke=efle kee ecegKe keW Lee~ DeebOe eosMe keer veF& jepeOeeveer kes he ceW
DecejeJeleer kees efmebieehegj keer ceoo mes yeveeee pee jne nw~
veeefmeke : 14 pegueeF& mes 25 efmelebyej, 2015 kes ceOe ceneje^ ceW ieesoeJejer
veoer kes le hej efmLele Menj veeefmeke ceW efmebnmLe kegbYe kee Deeeespeve efkeee
ieee~ %eeleJe nw efke kebgYe cesues kee Deeeespeve osMe ceW eej mLeeveeWnefjej
(iebiee), Fueeneyeeo (eeeie ceW iebiee-ecegvee kes mebiece), veeefmeke (ieesoeJejer) SJeb
Gppewve (ef#eee) ceW neslee nw~

eefe&le mLeue (je^ere)

Denceoeyeeo : 10 mes 14 peveJejer, 2016 kes ceOe iegpejele kes Denceoeyeeo ceW
Debleje&e^ r e helebie ceneslmeJe kee Deeeespeve mebhevve ngDee~ FmeceW ogevf eee kes 31 osMeeW
SJeb Yeejle kes 27 jepeeW kes helebieyeepeeW ves Yeeie efueee~
keeefueeeeke : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW heefMece yebieeue kes ceeueoe efpeues kee
keeefueeeeke veeceke mLeue meeceoeefeke leLee efnbmee keer IeveeSb ngF&~
peccet SJeb keMceerj : 9 peveJejer, 2016 kees peccet SJeb keMceerj ceW veF& mejkeej
yeveves keer eefeee ceW osjer kes eueles ie=n ceb$eeuee keer DevegMebmee hej je^heefle ves jepeheeue
Meemeve ueieeves keer cebpetjer oer~ en keoce peccet SJeb keMceerj kes cegKeceb$eer cegheleer
ceesncceo meF&o keer ce=leg kes yeeo G"eee ieee~
Fueeneyeeo : 5 peveJejer, 2016 kees mJeer[ve keer kebheveer skeveer[wve FbsefuepeWme
skeveesuee@peer ves Fueeneyeeo ceW ef[efpeue yeeees nsuLe nye keer mLeehevee kees menceefle eoeve
keer~ Fmekes peefjS Iej yew"s mJeemLe keer peebe keer pee mekesieer~ Fueeneyeeo keer lejn ner
skeveesuee@peer keW keevehegj ceW Yeer mLeeefhele efkeee peeSiee~
yebieueg : 3 peveJejer, 2016 kees yebieueg kes efpeieveer ceW [erc[ efJeMJeefJeeeuee
efJeJeskeevebo eesie DevegmebOeeve mebmLeeve ceW eesie DevegmebOeeve Deewj Fmekes eeesie ceW meerceeble
hej Debleje&e^ r e meccesueve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejsb ceesoer ves efkeee~
nefjej : 1 peveJejer, 2016 kees GejeKeb[ kes nefjej ceW De&kebg Ye cesues kee Deeieepe
ngDee~ eefle : Je<e& hej ueieves Jeeues Fme cesues ceW kegue 10 mveeve heJe& nQ~ cesues kee
meceeheve 30 Deewue, 2016 kees nesiee~
leefceuevee[g : 1 peveJejer, 2016 mes leefceuevee[g kes efJeefYeVe cebeof jeW ceW oMe&ve kejves
kes efueS Deeves Jeeues eeuegDeeW kes efueS veS [^sme kees[ kees ueeiet efkeee ieee~ en
keoce ceeme Ge veeeeuee kes veJebyej 2015 kes DeeosMe hej G"eee ieee~
neueebekf e leefceuevee[g jepe mejkeej keer Deheerue hej 11 peveJejer, 2016 kees ceeme
Ge veeeeuee ves Deheves hetJe& kes DeeosMe hej Debleefjce jeske ueiee oer nw~
he"evekees : 2 peveJejer, 2016 kees hebpeeye kes he"evekees Jeeeg mewefveke Des hej
ngS Deelebkeer nceues ceW nceuee kejves Jeeues meYeer n DeelebkeJeeoer ceejs ieS~ Yeejle ceW
Jeegemesvee kes efkemeer Sejyesme hej en henuee Deelebkeer nceuee Lee~
Scme, veF& efouueer : 2 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer kes DeefKeue Yeejleere
DeeegeJf e&%eeve mebmLeeve (AIIMS) ceW oes npeej kejes[ hees kes yepe mes osMe kes henues
JeJeefmLele detcej efMet yeQke keer mLeehevee keer Iees<eCee keer ieF&~
cebieueg nJeeF& Dee : veJebyej, 2015 ceW kevee&ke kes cebieueg Debleje&e^ r e nJeeF&
Des kees hetCe& iegCeJeee eyebOeve kes DeeOeej hej efJeMJe iegCeJeee hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee ieee~
cewmetj jsueJes msMeve : 3 veJebyej, 2015 kees osMe kes henues ves$enerveeW kes efueS
Devegketue jsueJes msMeve kes he ceW cewmetj jsueJes msMeve yevee~ Fme jsueJes msMeve hej
ves$enerveeW kes efueS ^sve kes DeeJeeieceve mes mebyebefOele meYeer peevekeeefjeeb yesue efueefhe kes
ceeOece mes GheueyOe kejeF& ieF& nw~
ceOeshegje : 10 veJebyej, 2015 kees Yeejleere jsueJes ves efyenej kes ceOeshegje ceW Fuesekf ek^ e
ueeskeesceesef Je hewkee^ r kes efueS eebme keer kebheveer cesmeme& Deumee@ce cewveghewkeeefjib e Fbe[f ee
efueefces[ kees DevegyebOe he$e peejer efkeee~

cewmetj : cewmetj jsueJes msMeve kee efJekeeme efnerveeW keer megeJf eOeeDeeW kees Oeeve ceW jKekej
efkeee ieee nw~ en Yeejle kee Ssmee henuee jsueJes msMeve nw, peneb efnerveeW kes efueS
wkeeFue ceeveefe$e keer mLeehevee keer ieF& nw leLee ^vs eeW kes Deeieceve-emLeeve keer metevee
yesue efueefhe ceW osves keer JeJemLee keer ieF& nw~

oeseebie Peerue (veieeueQ[) : Decegj yeepe heef#eeeW kes eJeeme kes efueS efJeKeele
veieeueQ[ keer oeseebie Peerue kees F&kees-hee&ve #es$e kes he ceW efJekeefmele efkees peeves kee
efveCe&e keWere heee&JejCe ceb$eeuee eje efueee ieee nw~

kesjue : kesjue Yeejle kee Jen henuee jepe yeve ieee nw, efpemeves 12 veJebyej, 2015
kees ^emb epeW[j veerelf e peejer keer~ Fme veerelf e kee emleglekelee& kesjue kee meeceeefpeke veee
efJeYeeie nw~

kebkegjieeer (keesuekeelee) : keesuekeelee kes kebkegjieeer #es$e kes meebmke=efleke DevegmebOeeve

mebmLeeve heefjmej ceW heefece yebieeue mejkeej eje jepe keer mece= keebLee keuee (Ske
ekeej keer keMeeroekeejer) SJeb ke"hegleueer keuee hej keWefle Ske mebeneuee keer MegDeele
keer ieF& nw, peneb Fve keueeDeeW mes peg[ s keueekeejeW kes keeceeW kees eoefMe&le efkeee ieee nw~
PeejKeb[ : 8 efmelebyej, 2015 kees PeejKeb[ mejkeej ves DeelebkeJeeo efvejesOeer omles
kee ie"ve efkeee~
nefjeeCee : efmelebyej, 2015 ceW nefjeeCee mejkeej ves eLece SJeb efleere efJeMJe eg
kes mewefvekeeW keer heWMeve jeefMe 3000 hees mes ye{ekej 4500 hees kej oer~

l
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 147

l
l

l
l
l

efmejefmeuee : 2 Deketyej, 2015 kees lesuebieevee kes efmejefmeuee efJeOeeve meYee #es$e ves
osMe kes henues hetCe& Meeweeueeege efJeOeeve meYee kes ue#e kees hetje efkeee~ efmejefmeuee
kes eleske Iej ceW Meeweeuee kee efvecee&Ce efkeee pee egkee nw~
lebpeeJegj : efmelebyej, 2015 ceW leefceue efJeMJeefJeeeuee kes meceg Fefleneme Deewj meceg
hegjelelJe efJeYeeie kes efJeMes<e%eeW ves leefceuevee[g kes lebpeeJegj ceW mebiecekeeueerve Deewj ceOe
eesuekeeueerve mece= yebojieen Menj kes DeefmlelJe keer Keespe keer~
eer Je[kekegcveeLeve cebefoj : 1 efmelebyej, 2015 kees etvesmkees ves kesjue kes eer
Je[kekegcveeLeve cebeof j kees DeJee@[& Dee@he SkemeerueWme mes mecceeefvele efkeee~
pewmeuecesj : 24 Deiemle, 2015 kees jepemLeeve kes pewmeuecesj mewve msMeve ceW
mLeeefhele pewmeuecesj eg mebeneuee kee GodIeeve efkeee ieee~ Fmes Yeejle-heeke eg
1965 keer mJeCe& peebleer kes DeJemej hej mLeeefhele efkeee ieee~
hesFkebyet : leefceuevee[g kes jecesMJejce efmLele hesFkebyet ceW 30 pegueeF&, 2015 kees hetJe&
je^heefle Deyogue keueece kee Debelf ece mebmkeej efkeee ieee~ Fme mLeue hej keWere ueeske
efvecee&Ce efJeYeeie leLee leefceuevee[g mejkeej ves Ske mceejke yeveeves kee hewmeuee efkeee nw~
oerIee-henuespee jsue hegue : 8 Deiemle, 2015 kees osMe kes meyemes uebyes jsue hegue
oerIee-henuespee kee GodIeeve efkeee ieee~ en heeefueheg$e pebkeMeve mes henuespee kes
ceOe he[lee nw~ Fmemes Gejer efyenej kees oef#eCeer efyenej mes peg[ ves ceW Deemeeveer nesieer~
yemlej : Deiemle, 2015 ceW eermeie{ kes yemlej ceW ceiejceeW kes heeke& yeveeves kee
emleeJe jepe mejkeej kes heeme Yespee ieee~ Fme heeke& kee efvecee&Ce FbeJeleer eFiej
efjpeJe& ceW kejerye 6 nskesej kes leeueeye ceW efkeee peeSiee~
keesefe : 10 Deiemle, 2015 kees eerve kes yeerefpebie efmLele Jeu[& tefjpce efmeerpe
hes[jsMeve keeGbemf eue kes meome kes he ceW Meeefceue nesves Jeeuee keesef e Yeejle kee henuee
Menj yeve ieee~
iegoemehegj : 27 pegueeF&, 2015 kees hebpeeye kes iegoemehegj efpeues kes oerveeveiej
hegeuf eme Leeves hej leerve DeelebkeJeeefoeeW ves nceuee kej efoee~ hegeuf eme SJeb Deelebekf eeeW keer
yeere eueer 11 Iebs keer ceg"Yes[ kes yeeo leerveeW Deelebkeer ceej efiejeS ieS~ Fme nceues
ceW 5 hegefuemekeceea Yeer Menero ngS~
pegDeejer veoer : 15 pegueeF&, 2015 kees je^er e meceg efJe%eeve mebmLeeve (SveDeeF&Dees,
ieesJee) ves ieesJee keer pegDeejer veoer hej 3500 F&. het. mes 1000 F&. kes ceOe kes Ske
eeeerve yebojieen kes DeJeMes<eeW keer Keespe keer~
jepecebog jer : 14 pegueeF&, 2015 kees DeebOe eosMe kes hetJeea ieesoeJejer efpeues ceW ieesoeJejer
veoer kes le hej efmLele #es$e jepecebog jer ceW ceneheg<kejce cesues kes henues efove ngF& Yeieo[
ceW 27 ueesieeW keer ce=leg nes ieF&~
JeCeeele heJe&le : pegueeF&, 2015 ceW GejeKeb[ kes GejkeeMeer efpeues ceW efmLele
JeCeeele heJe&le e=Kb euee keer lebyeeKeeveer megjib e kes Thejer efnmmes ceW 25 ceerj uecyeer Je 4 mes
5 Fbe eew[ er ojej Dee ieF& efpememes Gme #es$e ceW YetmKeueve kee Keleje ye{ ieee nw~
keesuuece (JeJeeje) : kesjue eeble kes keesuuece efpeues kes JeJeeje ceW efmLele kesjue
efcevejue Sb[ cesume ceW Fmejes kes efJeece meejeYeeF& Debleefj#e keW eje mLeeefhele efkeS
ieS mJeosMeer eFsevf eece mhee@vpe mebeb$e ves iele efoveeW hetCe&le: keece kejvee Meg efkeee~
hejemeer (lecee[) : Yeejleere Yet-Jew%eeefveke meJex#eCe kes efJeMes<e%eeW eje PeejKeb[ eeble
kes lecee[ veeceke mLeeve kes hejemeer ieebJe ceW meesves keer Keeve kee helee ueieeee ieee nw~
mecesje (heueecet) : PeejKeb[ eeble kes heueecet kes mecesje veeceke ieebJe ceW keesceeefDeeF
edeve keer Keespe keer ieF& nw, efpemeceW 0.7 huesefvece kes DebMe heeS ieS nQ~
Deesdeheuuece : kesjue eeble ceW efmLele Deesdeheuuece veeceke mLeeve ceW osMe kee
henuee j#ee Deeweeseif eke heeke& mLeeefhele kejves keer cebpetjer keW mejkeej eje 15 pegueeF&,
2015 kees eoeve keer ieF&~
efmebienesueer yeeeCe (yeeiehele) : ecegvee-efnv[ve oesDeeye hegjelelJe DevJes<eCe
heefjeespevee kes lenle keer ieF& KegoeF& ceW Gej eosMe kes yeeiehele efpeues kes efmebienesueer
yeeeCe (Singholi Brahmin) veeceke ieebJe ceW n[hhee egie kes efceder kes yele&ve
eehle ngS nQ~ hegjelelJeefJeoeW kes Devegmeej es yele&ve 17JeeR meoer F&.het. kes nQ~
peeflebiee : Yeejle kes Demece eeble kes efocee nmeeDees efpeuee keer neheueeQie eeser hej
DeJeefmLele peeflebiee veeceke mLeeve efJeMJe ceW heef#eeeW kes Deelcenlee mLeue kes he ceW peevee

peelee nw~ eneb (ueieYeie [s{ efkeueesceerj oeejs ceW) ye[er mebKee ceW eJeemeer he#eer YeJeveeW
Deewj hes[eW mes kejekej Deelcenlee kejles nQ~ peeflebiee ceW en Ievee Deketyej-veJebyej
cenerveeW ceW eefleJe<e& osKeves kees efceueleer nw~
eecejepeveiej (kevee&ke) : peerveme Sberueeshe (Genus Antilope) epeeefle
kes peerefJele ce=ieeW ceW Meeefceue Yeejleere Gheceneerhe ceW heeS peeves Jeeues ke=<Cece=ieeW
(Blackbucks) kees mebjef#ele kejves kes GsMe mes kevee&ke kes eecejepeveiej ceW
Ske ke=<Cece=ie kebpeJexMeve DeYeeejCe keer mLeehevee emleeefJele nw~
jeceosJeje yesde (kevee&ke) : uebyeer eeWe Jeeues ogue&Ye epeeefle kes efieeW kees
mebjef#ele kejves kes GsMe mes kevee&ke eeble kes jeceveiejce ceW efmLele jeceosJeje yesd e ceW
jepe mejkeej Ske efie Yeespeve keW Keesueves pee jner nw, peneb efieeW kees [eFkeueeshesveske
mes cege cejs ngS peeveJej Yeespeve nsleg GheueyOe kejeS peeSbies~
heje : 24 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee Jeeueer keWere
cebe$f eheefj<eo ves ueeskeveeeke peeekeeMe veejeeCe kes pevce mLeeve efyenej kes heje efpeues
kes ueeuee kee esuee ceW Ske je^ere mceejke keer mLeehevee kees cebpetjer eoeve keer~
ef$ehegje : 27 ceF&, 2015 kees ef$ehegje mejkeej ves jepe mes meMee yeue efJeMes<eeefOekeej
DeefOeefveece (AFSPA) neves kee hewmeuee efueee~ ef$ehegje ceW en keevetve Je<e& 1997
mes ueeiet efkeee ieee Lee~
efJe<Ceghegj : 20 ceF&, 2015 kees heefece yebieeue mejkeej ves ceOeegieerve sjekeese
cebefojeW Deewj ieewjJeMeeueer Deleerle kes efueS ceMentj Menj efJe<Ceghegj kees Dehevee henuee
Oejesnj Menj yeveeves keer Iees<eCee keer~
yeve&hegj : 10 ceF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves heefece yebieeue kes yeve&hegj
efmLele Fmkees merue hueeb (DeeFSmeheer) je^ kees mecee|hele efkeee~
LeeCes : Je<e& 2015 ceW ceneje^ kes LeeCes kees vesMeveue DeLe& Dee@Jej kewefheue yeveeee
ieee~ Je<e& 2014 ceW en mecceeve keesebyetj kees efceuee Lee~
efJeMeeKeeheevece SJeb YeerceeJejce : 3 Deewue, 2015 kees DeebOe eosMe kes
efJeMeeKeeheevece SJeb YeerceeJejce kees meceger Glheeo Jeie& ceW Glke= efveee&leke veiej kes
he ceW efeefle efkeee ieee~
ueeKe : 6 ceee&, 2015 kees ueeKe (J & K) kes eebie ieebJe ceW yeheeaues mlethe kes
Deekeej kes ke=ef$ece iuesefMeej peueeMee kee GodIeeve efkeee ieee~ Fmekes efvecee&Ce kee
GsMe eebie ieebJe ceW peue meben kejvee nw~
jepemLeeve : ceee&, 2015 ceW oef#eCeer jepemLeeve kes jepemecebo efpeues kee efheheueblejer
ieebJe, yeeefuekee efMeMeg kes pevce kes mecee Ske meew ieejn hes[ ueieeves keer hejbheje kes
keejCe eee& ceW jne~
ef$ehegje : 6 ceee&, 2015 kees ef$ehegje ceW cegKeceb$eer ceeefCeke mejkeej ves Gej-hetJe& kes
henues efkemeeve kee@ue meWj kee GodIeeve eosMe keer jepeOeeveer Deiejleuee ceW efkeee~
efcepeesjce : 9 ceee&, 2015 kees yeser yeeeDees, yeser he{eDees DeefYeeeve kee GejhetJeea Yeejle ceW Deewheeeefjke MegYeejbYe efcepeesjce kes mewne (Saiha) efpeues mes efkeee ieee~
nefjeeCee : 27 hejJejer, 2015 kees nefjeeCee mejkeej ves Deblepee&leere efJeJeen
eespevee kes lenle efceueves Jeeueer vekeo hegjmkeej jeefMe kees 50,000 mes ye{ekej 1
ueeKe . kej efoee~
keesuekeelee : 5 hejJejer, 2015 kees heefece yebieeue keer cegKeceb$eer cecelee yevepeea ves
keesuekeelee ceW JeeF&-heeF& heefjmesJee kee GodIeeve efkeee~ Fmekes meeLe ner keesuekeelee
JeeF&-heeF& megeJf eOee Jeeuee osMe kee henuee Menj yeve ieee~
nefjeeCee : 15 peveJejer, 2015 kees nefjeeCee mJeemLe ceb$eeuee keer Iees<eCee kes
Devegmeej nefjeeCee ceW npeejeW Ske[ Yetecf e hej efJeMJe kee henuee Jeu[& nye&ue heejsm
yeveeee peeSiee~
oeb[er kegerj cetepf eece : 13JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme kes ceewkes hej eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves ieebOeerveiej ceW oeb[er kegerj cetepf eece kee GodIeeve efkeee pees cenelcee ieebOeer kes
peerJeve Je keeeeX hej DeeOeeefjle nw~
meguleevehegj je^er e Geeve : 11 peveJejer, 2015 kees nefjeeCee kes ieg[ ieebJe efmLele
meguleevehegj je^er e Geeve kees Ske nheles kes efueS yebo kej efoee ieee Lee~ GuuesKeveere
nw efke Fme Geeve ceW 47 eJeemeer he#eer ce=le heeS ieS Les~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 148

eefe&le mLeue (Debleje&^ere)

vesheeue : 10 peveJejer, 2016 kees vesheeue kees etveermesHe kes keee&keejer yees[& kee
meome egvee ieee~ vesheeue SefMeee-eMeeble osMeeW kes mecetn kee eefleefveefOele kejsiee~
keee&keejer yees[& ceW vesheeue kee keee&keeue Je<e& 2016 mes 2018 leke nesiee~ vesheeue
kes jepeotle ogiee& emeeo YedjeF& kees etveermesHe kes keee&keejer yees[& kes yetjes kee
GheeOe#e egvee ieee~

eeruebkee : peveJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW eeruebkee kes keesuebyees kes efveke Ske
Keeve ceW efJeMJe kee meyemes ye[e yuet mej veeruece efceuee~ Fmekee Jepeve 1404.049
kewjs nw~ Fmekeer keercele 6.6 Dejye heS Deebkeer pee jner nw~ Fme veeruece kes Jele&ceeve
ceeefueke ves Fmes o mej Dee@he S[ce veece efoee nw~

MesvePesve : 30 efomebyej, 2015 kees SefMeee kee meyemes ye[e Yetefceiele jsueJes
msMeve eerve kes oef#eCeer Menj MesvePesve ceW Keguee~ en msMeve 1 ueeKe 47
npeej Jeie& ceerj ceW hewuee ngDee nw~ Fme msMeve kes leerve Yetecf eiele leueeW ceW leerve
npeej eeef$eeeW kes yew"ves keer #ecelee nw~

efieveer : efomebyej, 2015 ceW Deeerkeer osMe efieveer kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve
([yuetSeDees) ves Fyeesuee Jeeejme cege osMe Ieesef<ele efkeee~

ceeueer : 21 efomebyej, 2015 kees Deeerkeer osMe ceeueer keer mejkeej ves osMe ceW ome
efoveeW kes efueS Deeheelekeeue ueeiet efkeee~ en efveCe&e pesneoer iegeW keer OeceefkeeeW kes yeeo
efueee ieee~

Sefpeeve meeiej : 18 efomebyej, 2015 kees legkeea kes vepeoerke Sefpeeve meeiej
ceW MejCeeefLe&eeW mes Yejer Ske veeJe kes heueves mes 18 MejCeeefLe&eeW keer ce=leg nes
ieF& peyeefke 14 Deve kees yeee efueee ieee~ Fve MejCeeefLe&eeW ceW meerefjee,
heeefkemleeve SJeb Fjeke kes veeieefjke Les~

Fpejeeue : 2 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue mejkeej ves osMe keer mesvee ceW
SeDeeF&Jeer mebeefcele ueesieeW kes Meeefceue nesves keer Devegceefle eoeve keer~

ceeueoerJe : 4 veJebyej, 2015 kees ceeueoerJe kes je^heefle Deyoguuee eeceerve ves
osMe ceW 30 efoveeW kes efueS Deeheelekeeue Ieesef<ele kej efoee~

ee@me yee@[&j Skemeesme : 9 efomebyej, 2015 mes Decesefjkee Je cesefkemekees keer

meercee hej efmLele ee@me yee@[&j Skemeesme veeceke Debleje&^ere nJeeF& Dee Meg
efkeee ieee~ en efJeMJe kee henuee nJeeF& Dee nw efpemekeer meercee oes osMeeW ceW
he[leer nw~
yeeueMeeefceve cebeof j : 23 Deiemle, 2015 kees meerejf ee kes heuceeFje Menj kes
yeeueMeeefceve cebeof j kees Fmueeefceke ms (DeeF&Sme) kes Deelebekf eeeW ves efJemhees mes
G[e efoee~ Fmes etvesmkees ves efJeMJe Oejesnj mLeue Yeer Ieese<f ele efkeee Lee~
Deee& Dee@he ef^ ebhe : 5 Dekeyt ej, 2015 kees Deelebkeer mebie"ve Fmueeefceke
ms ves meerejf ee kes Deee& Dee@he ef^ ebhe kees efJemhees mes G[e efoee~ meerejf ee keer
en Fceejle heuceeFje Menj ceW efmLele nw efpemes 2000 Je<e& henues jesceve mecee
kes heuceeFje Deeieceve hej yeveeee ieee Lee~
keesveeeer : 21 pegueeF&, 2015 kees etvesmkees ves efieveer ieCejepe keer jepeOeeveer
keesveeeer kees Je<e& 2017 kes Jeu[& yegke kewefheue kes he ceW egvee~
ie{erceeF& cebefoj : vesheeue ceW efmLele ie{erceeF& cebefoj ceW eleske heebeJeW Je<e& Deeeesefpele
efkeS peeves Jeeues heMegyeefue cesues ceW heMegDeeW keer oer peeves Jeeueer yeefue hej 28 pegueeF&,
2015 kees cebefoj ^m eje jeske ueiee oer ieF&~
Gej keesefjee : 15 Deiemle, 2015 kees Gej keesefjee ves Deheves efueS Deueie
eFce peesve keer mLeehevee kejles ngS Ie[er kees 30 efceve heers kej efoee, efpemes
heeWieeebie eFce veece efoee ieee~
mkeveer : Fueer ceW efmLele mkeveer veeceke mLeeve hej efJeMJe kee henuee Ssmee De#ee
Tpee& mebeb$e mLeeefhele efkeee ieee nw, pees Yetleeheere (Geothermal) SJeb yeeeesceeme
(Biomass) Tpee& kees meceefvJele kejves ceW me#ece nw~
kevee[e : petve, 2015 kes eLece mehleen ceW kevee[e keer Ske Deoeuele ves leerve ye[er
lebyeeket kebheefveeeW hej 12 Dejye [e@uej kee pegcee&vee ueieeee~
peeheeve : 17 petve, 2015 kees peeheeve keer mebmeo [eF eje Jeneb celeoeve keer Deeeg
20 Je<e& mes Ieekej 18 Je<e& kejves mebyebOeer efJeOeseke heeefjle efkeee ieee~
nJeeF& : 19 petve, 2015 kees mebege jepe Decesefjkee kes nJeeF& jepe ves Oetceheeve
(mceesekf ebie) keer vetvelece Deeeg 21 Je<e& kejves mebyebOeer keevetve heeefjle efkeee~ Ssmee kejves
Jeeuee Jen Decesefjkee kee henuee jepe nw~
ngmewveerJeeuee ieebJe : 8 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere mesvee ves mewefvekeeW kes yeefueoeve
kes mecceeve ceW hebpeeye kes efhejespehegj efpeues ceW ngmewveerJeeuee ieebJe ceW veJeefveefce&le esjCee mLeue
kees je^ kees meceefhe&le efkeee~
keetyee : 30 petve, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve ([yuetSeDees) keer ceneefveoseMf ekee
ceeie&js eeve ves keetyee kees ceeB mes yees kees nesves Jeeues SeDeeF&Jeer mebeceCe kees meceehle
kejves Jeeuee efJeMJe kee henuee osMe Ieese<f ele efkeee~
YetceOe meeiej : 19 Deewue, 2015 kees YetceOe meeiej ceW Ske penepe ceW neomee
nesves mes 800 mes DeefOeke ueesieeW keer meceg ceW [tyekej ce=leg nes ieF&~ penepe ceW meerejf ee,
meesceeefueee Je Fjeref ^ ee kes veeieefjke meJeej Les~

yeerefpebie : 18 efmelebyej, 2015 kees eerve kes je^ere ceewmece efJe%eeve keW ves mceesie
(eot<eCe ege keesnjs) kes keejCe yeerepf ebie Menj ceW otmejer yeej js[ Deue& peejer efkeee~
henueer yeej 7 efomebyej, 2015 kees yeerepf ebie ceW js[ Deue& peejer efkeee ieee Lee~ Fme
oewjeve DeefOekelej JeenveeW kes mebeeueve hej jeske, heeKeeW hej hetCe& eefleyebOe SJeb mketue
yebo kej efoS ieS~

ceeues : 22 veJebyej, 2015 kees eeruebkee kes je^heefle cew$eerheeue efmeefjmesvee ves eeruebkee
kes ceeues ceW cenelcee ieebOeer Debleje&e^ r e keW kee GodIeeve efkeee~ GuuesKeveere nw efke
Je<e& 1927 ceW cenelcee ieebOeer ves heeues keer ee$ee keer Leer~

efmeSje efueeesve : 7 veJebyej, 2015 kees efJeMJe mJeemLe mebie"ve ves Deeerkeer osMe
efmeSje efueeesve kees Fyeesuee Jeeejme mes cege osMe Ieesef<ele efkeee~ GuuesKeveere nw efke
efmeSje efueeesve ceW Fyeesuee kee henuee ceeceuee ceF&, 2014 ceW Deeee Lee~

hesejf me : 13 veJebyej, 2015 kees eebme keer jepeOeeveer hesejf me ceW DeeF&SmeDeeF&Sme eje
efkeS ieS DeelceIeeleer nceues ceW kegue 130 ueesieeW keer ce=leg nes ieF&~

mewve yevee&e[
f vees : 2 efomebyej, 2015 kees Decesejf kee kes kewefueheesevf e&ee jepe kes mewve
yevee&e[f vees ceW heeefkemleeveer cetue kes Ske obheefle ves Ske heeea kes oewjeve ieesueeryeejer kejkes
14 ueesieeW kees ceej efiejeee leLee 17 ueesieeW kees Ieeeue kej efoee~ heeke cetue kes obheefle
keer heneeve DeeF&SmeDeeF&Sme meceLe&ke kes he ceW keer ieF&~
yegKeejsm : 30 Deketyej, 2015 kees jesceeefveee keer jepeOeeveer yegKeejsm ceW Ske
veeF keueye ceW ngS efJemhees mes 27 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee 150 mes DeefOeke
Ieeeue nes ieS~ en efJemhees veeF keueye kes Yeerlej DeeefleMeyeepeer kes keejCe ngDee~
efceeeceer : 26 Deketyej, 2015 kees Decesefjkee kes efceeeceer Menj ves ogefveee kee
meyemes ye[e jsle kee efkeuee yeveekej efJeMJe efjkee@[& yeveeee~
vetee@ke& : Dekeyt ej, 2015 ceW Decesejf kee kes vetee@ke& Menj ceW yeveees pee jns ogevf eee
kes henues Deb[jeeGb[ heeke& kes keg efnmmes kees Keesuee ieee~
legkeea : 10 Dekeyt ej, 2015 kees legkeea keer jepeOeeveer Debkeeje ceW oes DeelceIeeleer yece
OeceekeeW ceW 86 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee 186 Deve Ieeeue nes ieS~
kebg ogpe : 3 Dekeyt ej, 2015 kees Decesejf kee eje Deheieeefvemleeve kes kebg ogpe ceW efkeS
nceues ceW cewe[f mebme meQme ebefeme& (SceSmeShe) kes Demheleeue ceW 22 ueesieeW keer ce=leg
nesves kes yeeo Decesejf kee ves Deheveer ieueleer ceeveer~
peeheeve : 19 efmelebyej, 2015 kees peeheeve keer mebmeo eje Gme keevetve kees heeefjle
efkeee ieee, efpemekes lenle peeheeve keer mesvee Deheves efce$e osMeeW keer megj#ee kes efueS otmejs
osMeeW ceW Yeer peekej eg keej&JeeFeeW ceW Yeeie ues mekesieer~
uebove : 27 Deiemle, 2015 kees ceneje^ mejkeej ves uebove efmLele [e@. YeercejeJe
Debyes[kej kes leerve cebepf euee cekeeve kee ceeefuekeevee nke neefmeue kej efueee~ GuuesKeveere
nw efke Je<e& 1921-22 ceW Debyes[kej uebove mketue Dee@he Fkeesvee@efcekeme ceW he{eF& kes
oewjeve eneb jnles Les~

l
l
l
l

Je<e& 2015 kes Meer<e& eefe&le Debleje&^ere mLeue

l
l

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 149

ceuesefMeee : 7 Deewue, 2015 kees ceuesefMeee keer mebmeo ves DeelebkeJeeo jeskeLeece
efJeOeseke (heese) heeefjle efkeee~ en keevetve Fmueeefceke ms (DeeF&Sme) pewmes
Deelebkeer mebie"veeW keer Deesj mes GlheVe KelejeW mes efveheves kes efueS ueeee ieee nw~
eebme : 3 Deewue, 2015 kees eebme kes efveeues meove vesMeveue DemeWyeueer ceW keevetve
yeveekej DeleefOeke ogyeueer-heleueer cee@[ueeW kes kewJee@ke kejves hej jeske ueiee oer ieF&~
eebme ves en keoce Sveesjes kf emeee (YetKe ve ueieves Jeeuee jesie) hej jeskeLeece kes efueS G"eee
nw~ GuuesKeveere nw efke Fueer, mhesve Deewj Fpejeeue ceW en keevetve henues mes nw~
kesvee : 2 Deewue, 2015 kees kesvee keer iewjermee etefveJeefme&er ceW Deelebkeer mebie"ve
Deue Meyeeye ves ne@mue ceW mees jns e$eeW hej nceuee efkeee efpemeceW 147 e$e ceejs iees
leLee 79 mes peeoe Ieeeue ngS~
detveerefMeee : 18 ceee&, 2015 kees detveerefMeee keer jepeOeeveer detefveme efmLele
yee[ex mebeneuee hej Fmueeefceke ms (DeeF&Sme) kes DeelebkeJeeefoeeW ves nceuee efkeee
efpemeceW 18 efJeosMeer veeieefjkeeW mecesle 23 ueesieeW keer ceewle nes ieF&~
uebove : 14 ceee&, 2015 kees uebove ceW efyeef Me mebmeo kes meeceves je^ehf elee cenelcee
ieebOeer keer keebmes keer eeflecee kee DeveeJejCe efkeee ieee~ yeehet keer veew heer keebmes keer Fme
eeflecee kee DeveeJejCe efyeef Me eOeeveceb$eer [seJf e[ kewceve Deewj Yeejleere efJee ceb$eer DeCe
pesueer ves efkeee~
o efkebie Deyoguuee Fkeesvee@ecf eke efmeer : 21 ceee&, 2015 kees meGoer Dejye kes
jseif emleeve ceW Decesejf kee keer jepeOeeveer JeeefMebieve mes Yeer ye[s Menj kee ef[peeFve ogevf eee kes meeceves
hesMe efkeee ieee~ Fme vees Menj kee veece o efkebie Deyoguuee Fkeesvee@ecf eke efmeer nesiee~
LeeF&ueQ[ : 19 hejJejer, 2015 kees LeeF&ueQ[ keer Debleefjce mebmeo ves efkejees keer
keesKe eeveer mejesiesmeer kes keejesyeej kees Kelce kejves kes efueS Ske keevetve heeme efkeee~
mJeer[ve : 30 Dekeyt ej, 2014 kees mJeer[ve etjesheere etevf eeve kee henuee osMe yevee
efpemeves efheefuemleerve kees DeeefOekeeefjke ceevelee oer~
pee@[&ve : hejJejer, 2015 kes eLece mehleen ceW Fmueeefceke ms (DeeF&Sme) kes
DeelebefkeeeW ves pee@[&ve kes Ske uesefheveW keceeb[j heeeue Deue-kemeeyesn kees efpeboe
peueeves kee Jeeref[ees peejer efkeee~ Fme Ievee mes hetjs pee@[&ve ceW leveeJe GlheVe ngDee~
neleje SJeb efveceo : ceee&, 2015 kes eejbYe ceW Fjekeer mejkeej keer Iees<eCee kes
Devegmeej DeeF&Sme (Fmueeefceke ms) kes kejhebefLeeeW ves neleje SJeb efveceo kes
Ssefleneefmeke MenjeW kees ve kej efoee nw~
o cejeveer e@e& : 21 hejJejer, 2015 kees ogyeF& efmLele ogevf eee keer meyemes Tbeer
efjneeMeer Fceejle o cejeveer e@e& ceW Deeie ueie ieF& efpeme hej yeeo ceW keeyet hee efueee ieee~
yeeiee : peveJejer, 2015 kes eLece mehleen ceW veeFpeerejf ee kes yeeiee Menj ceW Fmueeceer
ejcehebLeer Deelebkeer mebie"ve yeeskees njece ves oes npeej ueesieeW kees ceej [euee~ Scevesmer
FbjvesMeveue eje en yeeskees njece kee Deye leke kee meyemes ye[e vejmebnej yeleeee ieee~
hesefjme : 7 peveJejer, 2015 kees eebme keer jepeOeeveer hesefjme ceW nefLeeejeW mes uewme
yebokt eOeeefjeeW ves eefe&le eebmeermeer Jebieelceke meehleeefnke heef$ekee Meeueea Syoes kes Dee@ehf eme
hej nceuee kejles ngS heef$ekee kes mebheeoke merheve Meeyeexevf ee (Meeye&) meefnle kegue 12 ueesieeW
keer nlee kej oer~
meeke& keer meebmke=efleke jepeOeeveer : 25 efmelebyej, 2014 kees veF& efouueer ceW mebheVe
meeke& osMeeW kes mebmke=efle cebe$f eeeW keer leermejer yew"ke ceW Deheieeefvemleeve kes Sself eneefmeke Menj
yeeefceeeve kees Je<e& 2015-16 kes efueS meeke& keer meebmke=efleke jepeOeeveer yeveeee
ieee~ Je<e& 2016-17 kes efueS meeke& meebmke=efleke jepeOeeveer kes he ceW {ekee kee
eeve efkeee ieee~

F&-meneesie : 27 Dekeyt ej, 2015 kees efJee ceb$eer DeCe pesueer ves kejoeleeDeeW keer
megefJeOee nsleg F&-meneesie eespevee kees eejbYe efkeee~ Fmekes Deefleefje ieebJeeW ceW hewve
efMeefJej ueieekej hewve OeejkeeW keer mebKee ceW efJemleej efkeee peeSiee~

mJeeOeej ie=n eespevee : 18 Deketyej, 2015 kees nefjeeCee mejkeej ves mJeeOeej
ie=n eespevee kees cebpetjer eoeve keer~ Fmekes ceeOece mes 18 Je<e& mes DeefOeke ceefnueeDeeW keer
mebmLeeiele keee&ece kes peefjS ceoo keer peeesieer~ Fme eespevee kes lenle eleske efpeues ceW
leerme ceefnueeDeeW keer #ecelee Jeeues mJeeOeej ie=n mLeeefhele efkeS peeeWies~

DeVehetCee& YeC[ej eespevee : meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer kes DeeOeej hej 31

Deketyej, 2015 kees jepemLeeve mejkeej eje DeVehetCee& YeC[ej eespevee keer
MegDeele keer ieF&, efpemekes lenle Gefele cetue keer ogkeeveeW kees DeVehetCee& YeC[ej veece
efoee ieee nw~ Fme eespevee kes lenle osMe ceW henueer yeej meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer
(heer[erSme) kees meeJe&peefveke-efvepeer Yeeieeroejer (heerheerheer cee@[ue) kes DeeOeej hej Meg
efkeee ieee nw~ eespevee kes lenle Gefele cetue keer ogkeeveeW kes ceeOece mes eeflemheOeea ojeW
hej yeng-yee[b GheYeesee JemlegDeeW kees yesee peeSiee~
heere[
f lee #eeflehetelf e& mkeerce : 15 efmelebyej, 2015 kees efouueer mejkeej ves heere[f lee
#eeflehetelf e& mkeerce kee eejbYe efkeee efpemekes lenle yeueelkeej heere[f lee kees oer peeves Jeeueer
#eeflehetelf e& jeefMe 3 ueeKe . mes ye{ekej 5 ueeKe . leLee lespeeye nceues keer heere[f lee kees
oer peeves Jeeueer #eeflehetefle& jeefMe 3 ueeKe . mes ye{ekej 7 ueeKe . kej oer ieF&~
F&-eieefle heefjeespevee : 5 efmelebyej, 2015 kees DeebOe eosMe mejkeej ves meYeer
mejkeejer eespeveeDeeW kees Ske le kes veeres ueeves kes efueS Sheer ms FbjeeFpespe
Deeefke&skeej F&-eieefle heefjeespevee keer MegDeele keer~
Melekeere ceefnuee henue : efmelebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW keWere ceefnuee SJeb
yeeue efJekeeme ceb$eeuee ves Melekeere ceefnuee henue eespevee keer MegDeele keer~ Fmekes
eje 100 keeceeeye ceefnueeDeeW kes veece hesmeyegke kes peefjS ceebies ieS nQ efpevnesves hetjs
osMe ceW mecegoee Deewj je^ efvecee&Ce ceW eesieoeve efkeee nw~
veerueefieefj heefjeespevee : efmelebyej, 2015 ceW jsue sue SJeb ietieue kes mebege eeeme
mes veerefueefieefj heefjeespevee keer MegDeele keer ieF& efpemekes lenle osMe kes 400 jsueJes
msMeveeW hej eeef$eeeW kees ceghele JeeF&-heeF& mesJee eoeve keer peeSieer~
veF& cebepf eue : 8 Deiemle, 2015 kees keWere DeuhemebKeke ceb$eeuee ves DeuhemebKeke
mecegoeeeW keer eieefle Deewj meMeefekejCe kes mebyebOe ceW mecee efkeesCe SJeb DeuhemebKekeeW
kes keueeCe kes efueS veF& cebepf eue eespevee kee MegYeejbYe efkeee~ en eespevee DeuhemebKekeeW,
efJeMes<ekej cegemf ueceeW keer Mewe#f eke SJeb peereJf ekeesheepe&ve keer pejleeW ceW ceoo kejsieer~ en
eespevee [^e@he DeeG e$eeW kees Yeer ueef#ele kejves kes efueS yeveeF& ieF& nw~
efveelece keee&ece : efveelece (Niti Initiative to Yield Aspirational
Targets and Actionable MeansNIYATAM) veerefle Deeeesie kee Ske
cenJehetCe& keee&ece nw, efpemekes lenle peneb jepeeW keer eMeemeve ceW o#elee kees ye{eves kes
Gheee megevf eefMele efkeS peeSbies, JeneR jepeeW ceW ueeskekeueeCekeejer keee&eceeW kes eoMe&ve
keer meceer#ee keer peeSieer~
mketue veme&jer eespevee : je<^ kees mJe SJeb nefjle yeveeves, e$e-e$eeDeeW kees eke=efle
kes efveke ueeves SJeb GvnW heee&JejCe kes cenJe mes DeJeiele kejeves kes GsMeeW mes 10
Deiemle, 2015 kees keW mejkeej kes Jeve, heee&JejCe SJeb peueJeeeg heefjJele&ve
ceb$eeuee eje mketue veme&jer eespevee kee met$eheele efkeee ieee~
keeeekeuhe : 15 ceF&, 2015 kees keWere mJeemLe SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eeuee
ves pevemJeemLe megeJf eOeeDeeW kees hegjmke=le kejves keer Ske keeeekeuhe veeceke henue Meg
keer~ Fmekes lenle kegue heebe hegjmkeej eoeve efkees peeeWies~
efvece&ue iebiee menYeeefielee keee&ece : 7 ceF&, 2015 kees keWere peue mebmeeOeve
ceb$eeuee ves iebiee kees meehe kejves kes GsMe mes iebiee kes efkeveejs DeJeefmLele veiejere
mLeeveere mebmLeeDeeW kes meeLe efceuekej efvece&ue iebiee menYeeefielee keee&ece veeceke Ske
mebhees<eCeere henue eejbYe keer nw~
Yeejle ceeuee heefjeespevee : me[ke heefjJenve SJeb jepeceeie& ceb$eeuee keer Yeejle ceeuee
me[ke heefjeespevee kes ceeOece mes meerceeJeleea SJeb leere #es$eeW kees Deeheme ceW pees[ ves kes
efueS ueieYeie 5000 efkeceer. uebyes me[ke ceeie& kee efvecee&Ce efkeee peevee nw~ en
heefjeespevee Yeejle kes 15 jepeeW mes neskej iegpejsieer~

heefjeespeveeSb/keee&ece

cegKeceb$eer egJee jespeieej me=peve eespevee : 7 efomebyej, 2015 kees Gej eosMe
kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe eeoJe ves eosMe kes egJeeDeeW kees mJeeJeuebyeer yeveeves kes efueS
cegKeceb$eer egJee jespeieej me=peve eespevee keer Iees<eCee keer~ Fmekes efueS 50 kejes[ heS
kee FveesJesMeve heb[ yeveeee ieee nw~

Ske Yeejle, es Yeejle : Deketyej, 2015 kes Deble ceW keW mejkeej ves osMe ceW
efJeeceeve meebmke=efleke otjer kees kece kejves leLee efJeefYeVe eosMeeW ceW jnves Jeeues ueesieeW kes
ceOe mebheke& kees ye{eves kes GsMe mes Ske Yeejle, es Yeejle eespevee MeerIe ueeves keer
Iees<eCee keer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 150

Gmleeo eespevee : 14 ceF&, 2015 kees keWere DeuhemebKeke ceb$eeuee ves Gmleeo
(Deheese[f ib e o efmkeume Sb[ ^es vE eie Fve ^es [f Meveue Deedme&-eeHemd e Hee@j [sJeueheceW)
veeceke eespevee kee eejbYe JeejeCemeer mes efkeee~ Fme eespevee kee GsMe keewMeue Gvveeve
SJeb eefMe#eCe eje heejbheefjke keuee SJeb nmleefMeuhe kee efJekeeme kejvee nw~
vece&oe ceemj hueeve : 5 Deewue, 2015 kees iegpejele mejkeej ves ogevf eee keer meyemes
ye[er hesepeue heeFhe ueeFve heefjeespevee vece&oe ceemj hueeve keer MegDeele keer~
ef[efpeue ieebJe eespevee : 2 peveJejer, 2015 kees DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke ves
eOeeveceb$eer vejW ceesoer kes ef[efpeue Fbe[f ee keee&ece ceW Meeefceue nesles ngS ef[efpeue
ieebJe heefjeespevee Meg keer nw~ Fmekes lenle yeQke ves iegpejele kes meeyejkeeb"e efpeues kes
Dekeesoje veeceke ieebJe kees ieeso efueee nw~

henuee JewefMJeke yeebme meccesueve (Global Bamboo Summit) ceOe eosMe kes
Fboewj ceW Deeeesepf ele efkeee peeSiee~

DeefKeue Yeejleere [erpeerheer meccesueve : 19 mes 21 efomebyej, 2015 leke

iegpejele kes Yegpe #es$e kes Oeesj[es ceW DeefKeue Yeejleere hegefueme ceneefveosMeke ([erpeerheer)
keebeWme kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fbus eerpeWme yetjes eje Deeeesepf ele Fme keebeWme kee
GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeee~ FmeceW meYeer jepeeW kes hegeuf eme ceneefveosMekeeW
ves eefleYeeie efkeee~

eerve-Deeerkee meneesie cebe meccesueve : 4 mes 5 efomebyej, 2015 kes ceOe

oef#eCe Deeerkee kes peesnebmeyeie& ceW eerve-Deeerkee meneesie cebe kes otmejs efMeKej meccesueve
kee Deeeespeve efkeee ieee~ meccesueve kee efJe<ee Deeerkee-eeFvee eesesefmebie tiesoj :
efJeve efJeve keesDee@hejsMeve hee@j kee@ceve [sJeueheceW Lee~

neve&efyeue ceneslmeJe : 2 efomebyej, 2015 kees heejbheefjke neve& Deewj ueebie [^cees kes
eje ceveeee peeves Jeeuee veeieeueQ[ kee eefme neve&eyf eue ceneslmeJe veeieeueQ[ kes efkemeecee
ieebJe ceW Meg ngDee~ Fme ceneslmeJe kee GsMe veiee ueesieeW keer meebmke=efleke efJeefJeOelee Deewj
mece= hejbhejeDeeW kees yeveees jKevee nw~

oerJe ceneslmeJe : 1 efomebyej, 2015 mes SefMeee kes meyemes ye[s mecegle ceneslmeJe
hesme o oerJe keer MegDeele oerJe ceW ngF~& Fme ceneslmeJe kee GodIeeve je^heefle eCeye
cegKepeea ves efkeee~ en ceneslmeJe 15 hejJejer, 2016 leke Deeeesepf ele efkeee peeesiee~

efJekeueebie JeefeeeW kes efueS eLece Debleje&^er e efheuce ceneslmeJe : 1 mes 3

efomebyej, 2015 kes ceOe efJekeueebie JeefeeeW kes efueS veF& efouueer ceW eLece Debleje&e^ r e
efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee~ meJe&es efheuce kee efKeleeye eesesoj eesyeer
kees efceuee~ ceneslmeJe ceW censMe efuecees kees esuees efheuce kes efveoxMeve kes efueS efJeMes<e
petjer ceWMeve hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~

eLece efyekeme ceeref[ee meccesueve : 30 veJebyej mes 1 efomebyej, 2015 kes ceOe
eerve kes yeerepf ebie ceW eLece efyekeme ceere[f ee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ meccesueve
keer efJe<eeJemleg veJeeJele&ve, efJekeeme, meneesie Deewj efJeMJeeme Leer~ meccesueve ceW efyekeme
osMeeW kes 25 ceere[f ee mecetneW ves Yeeie efueee~

cesieeefmeer megj#ee meccesueve : 23 mes 24 veJebyej, 2015 kes ceOe cebyg eF& ceW oes efoJemeere
cesieeefmeer megj#ee meccesueve kee Deeeespeve etSme kee@vmegues pevejue eje efkeee ieee~

iueesyeue heeskeue hJeeFb meccesueve : 18 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW
"W iueesyeue heeskeue hJeeFb meccesueve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeee~

Smesce efJeosMe ceb$eer meccesueve : 5 mes 6 veJebyej, 2015 kees uekepeceyeie& ceW
SefMeee-etjeshe efJeosMe cebe$f eeeW kes meccesueve kes 12JeW mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee~ Fme
meccesueve kee efJe<ee melele SJeb megjef#ele YeefJe<e kes efueS Ske meeLe keece kejvee Lee~

elegLe& Debleje&^ere hee&ve cee& : 14 mes 16 Deketyej, 2015 kes ceOe

efmeefkekece kes iebieeske ceW keWere hee&ve ceb$eeuee SJeb hetJeexej jepeeW ves efceuekej eewLes
Debleje&e^ r e hee&ve cee& kee Deeeespeve efkeee~

Yeejle-etjesheere peue cebe keer yew"ke : 23 mes 24 veJebyej, 2015 kes ceOe Yeejle
SJeb etjesheere peue cebe keer eLece yew"ke kee Deeeespeve veF& efouueer ceW efkeee ieee~

Deeheoe eyebOeve hej efJeMJe keebesme : 19 mes 22 veJebyej, 2015 kes ceOe
DeebOe eosMe kes efJeMeeKeeheevece ceW otmejer Deeheoe eyebOeve hej efJeMJe keebesme kee
Deeeespeve efkeee ieee~

meccesueve/meceejesn

celeoelee ceneslmeJe : 14-17 peveJejer, 2016 kes ceOe Yeejle kes efveJee&eve
Deeeesie eje veF& efouueer kes kevee huesme efmLele meWu^ e heeke& ceW celeoelee ceneslmeJe kee
Deeeespeve efkeee ieee~ 6"W je^er e celeoelee efoJeme (25 peveJejer, 2016) mes hetJe&
en Deeeespeve efveJee&eve eefeee kes meboYe& ceW peeiekelee efJemleej Deewj SVEEP
(Systematic voters Education and Electoral Participation)

keee& ece kees meg{ yeveeves nsleg efkeee ieee~

efouueer efJeMJe hegmleke cesuee : 9 mes 17 peveJejer, 2016 kes ceOe veF& efouueer
kes eieefle cewoeve ceW efJeMJe hegmleke cesues kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme cesues kee DeefleefLe
osMe eerve jne~ vesMeveue yegke ^m ves Fme hegmleke cesues keer cespeyeeveer keer~

efveefKeue Yeejle yebie meeefnle meccesueve : 10 mes 12 peveJejer, 2016 kes ceOe
PeejKeb[ keer jepeOeeveer jebeer ceW 88JeW Jeeef<e&ke efveefKeue Yeejle yebie meeefnle meccesueve kee
Deeeespeve mechevve ngDee~ Fmekee GodIeeve je^heefle eCeye cegKepeea ves efkeee~ en
meccesueve Je<e& 1922 mes ceveeee pee jne nw~

oefuele GeefceeeW kee je^er e meccesueve : 29 efomebyej, 2015 kees veF& efouueer
ceW oefuele Fbef[eve ewcyeme& Dee@he keeceme& Sb[ Fb[m^er (DICCI) eje Deeeesefpele
oefuele GeefceeeW kes je^er e meccesueve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeee~

ieefle (GATI) hej oes efoJemeere #es$eere meccesueve : 14 mes 15 efomebyej,

2015 kes ceOe yebieueg ceW oes efoJemeere #es$eere meccesueve ieefle (GATI : Governance with Accountability, Transparency and Innovation)

kee Deeeespeve ngDee~ en meccesueve Yeejle mejkeej kes eMeemeefveke megOeej SJeb ueeske
efMekeeele efJeYeeie leLee kevee&ke mejkeej kes eje mebege he mes Deeeesefpele efkeee
ieee~

Gcebie-2015 : 11 efomebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves veF& efouueer
ceW Tpee& ceneslmeJe Gcebie-2015 kee GodIeeve efkeee~ Fme meceejesn kee efJe<ee veF&
efpeboieer keer Gcebie, mJe Tpee& kes mebie Lee~ Fme DeJemej hej GvneWves mepeie veeceke
Tpee& efMe#ee hej mcee&heesve ShueerkesMeve Yeer ueebe efkeee~
Debleje&^er e Yeejleere yeeue efheuce ceneslmeJe : 14 mes 20 veJebyej, 2015 kes
ceOe 19JeW Debleje&e^ r e Yeejleere yeeue efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve nwojeyeeo ceW efkeee
ieee~ FmeceW meer efheuce mJeefie&ke Tb kees meJe&es efheuce kee hegjmkeej efoee ieee~
Yeejle kes nsleue iee[e kees meJe&es DeefYeveslee kee hegjmkeej efceuee~

efJeMJe Fbjves meccesueve : 16 mes 18 efomebyej, 2015 kes oewjeve eerve kes Jegpesve
Menj ceW efleere efJeMJe Fbjves meccesueve ([yuetDeeF&meer) kee Deeeespeve efkeee ieee~

Jee@j uee@me meccesueve : 31 peveJejer mes 3 hejJejer, 2016 kes ceOe 7JeW Jee@j
uee@me meccesueve 2016 kee Deeeespeve yebieueg ceW FbjvesMeveue Jee@j Smeesemf eSMeve SJeb
Fbe[f eve Jee@j Jekeme& Smeesemf eSMeve eje efkeee peeSiee~

je^ere pevepeeleere nmleefMeuhe cesuee DeeefoefMeuhe : 2 mes 11 veJebyej,

2015 kes ceOe veF& efouueer ceW je^er e pevepeeleere nmleefMeuhe cesuee DeeefoefMeuhe kee
Deeeespeve efkeee ieee~

Fbkeesefheje : 3 mes 7 peveJejer, 2016 kes ceOe yebieueg ceW 21JeW Fbkeesefheje

Yeejle-ueeDeesme Deblemeemke=efleke mebyebOe meccesueve : 11 efomebyej, 2015 kees

Yeejle-ueeDeesme Deblemeemke=efleke mebyebOe hej Debleje&e^ r e meccesueve veF& efouueer ceW Deeeesepf ele
efkeee ieee~

etDeeF&meer JewefMJeke megj#ee meccesueve : 9 mes 10 efomebyej, 2015 kes ceOe veF&
efouueer ceW 11JeW etDeeF&meer JewefMJeke megj#ee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ en

(International Conference on Frontiers in Yoga Research

and its Application-INCOFYRA) kee Deeeespeve efJeJeskeevebo eesie DevegmebOeeve

mebmLeeve eje efkeee peeSiee~

JeweMf Jeke yeebme meccesueve : 29 peveJejer mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe osMe kee

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 151

meccesueve Debleje&e^ r e jsueJes mebIe kes meneesie mes Yeejleere jsue megj#ee efveosMeeuee kes eje
Deeeesefpele efkeee ieee~ Fme meccesueve kee efJe<ee jsue eCeeefueeeb, DeefYeeeveeW SJeb
JeeJemeeefeke ieefleefJeefOeeeW keer megj#ee Lee~

eLece Yeejleere Debleje&^ere efJe%eeve ceneslmeJe : 4 mes 8 efomebyej, 2015 kes

ceOe eLece Yeejleere Debleje&e^ r e efJe%eeve ceneslmeJe kee Deeeespeve DeeF&DeeF&er efouueer ceW
efkeee ieee~ Fme DeJemej hej Debleje&e^ r e efJe%eeve efheuce ceneslmeJe kee Yeer Deeeespeve hetje
ngDee~

efJeMJe jesyees Deesuebefheee[ : 6 mes 8 veJebyej, 2015 kes ceOe kelej keer
jepeOeeveer oesne ceW 12JeW efJeMJe jesyees Deesuebehf eee[ kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere
e$eeW ves Fme eefleeesefielee ceW 1 mJeCe& Deewj 2 jpele heoke eehle efkeS~ 13JeW efJeMJe
jesyees Deesuebehf eee[ kee Deeeespeve veJebyej, 2016 ceW Yeejle ceW efkeee peeSiee~
Debleje&^ere mJeosMeer sje cees-2015 : 3 mes 7 veJebyej, 2015 kes ceOe
cesIeeuee keer jepeOeeveer efMeueebie ceW heebe efoJemeere Debleje&e^ r e mJeosMeer sje cees-2015
kee Deeeespeve ngDee~ FmeceW 58 osMeeW kes 100 mes DeefOeke pevepeeefleeeW kes ueesieeW ves
eefleYeeie efkeee~
14Jeeb eJeemeer Yeejleere efoJeme : Deieuee eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece veF&
efouueer ceW 8 mes 10 peveJejer, 2016 kes ceOe Deeeesepf ele efkeee peeSiee~ Fmemes hetJe&
14 mes 15 veJebyej, 2015 kes oewjeve uee@me Sbpesuesme (etSmeS) ceW 9Jeeb #es$eere
eJeemeer Yeejleere efoJeme mebheVe ngDee~
meceger megj#ee meneesie hej ef$ehe#eere meccesueve : 30 efmelebyej, 2015 kees
vetee@ke& ceW Yeejle, peeheeve Deewj Decesefjkee kes efJeosMe cebef$eeeW keer yew"ke meceger megj#ee
meneesie kes efJe<ee hej mebheVe ngF~& en leerveeW osMeeW kes yeere kes Fme cegs hej ngF& henueer
ef$ehe#eere Jeelee& nw~
efJeMJe efnob er meccesueve : 10 efmelebyej mes 12 efmelebyej, 2015 kes yeere ceOe eosMe
keer jepeOeeveer Yeesheeue ceW leerve efoJemeere omeJeW efJeMJe efnob er meccesueve kee Deeeespeve efkeee
ieee~ omeJeW efJeMJe efnboer meccesueve kee keWere efJe<ee efnboer peiele : efJemleej SJeb
mebYeeJeveeSb Lee~
JewefMJeke efnbot-yeew meccesueve : 3-5 efmelebyej, 2015 kes oewjeve veF& efouueer
SJeb yeesOeieee ceW JewefMJeke efnbot-yeew meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme leerve
efoJemeere JeweMf Jeke efnob t yeew meccesueve kee keWere efJe<ee mebIe<e& yeeeJe SJeb heee&JejCe
eslevee Lee~
YeeieJeleieerlee hej eLece meccesueve : 25 efmelebyej, 2015 kees uebove ceW YeeieJeleieerlee
keer mecekeeueerve eemebeif ekelee hej eLece meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee~
nsecf eme ceneslmeJe : 26-27 petve, 2015 kees peccet SJeb keMceerj kes meyemes ye[s ce"
ueeKe nsecf eme ieeschee ceW ieg heodcemebYeJe kes efueS meceefhe&le oes efoJemeere nsecf eme ceneslmeJe
kee Deeeespeve ngDee~
Debyegyeefe ceneslmeJe : 23 mes 26 petve, 2015 kes ceOe Demece kes iegJeeneer efmLele
keeceeeveer osJeer cebefoj ceW eej efoJemeere Debyegyeefe ceneslmeJe kee Deeeespeve ngDee~ Fme
ceneslmeJe kees keeceeKee osJeer hetpee kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
efJeMJe mebmke=le meccesueve : 28 petve, 2015 mes 2 pegueeF&, 2015 kes ceOe
LeeF&ueQ[ keer jepeOeeveer yeQkeeke ceW 16Jeeb efJeMJe mebmke=le meccesueve Deeeesefpele ngDee~
17Jeeb efJeMJe mebmke=le meccesueve Je<e& 2018 ceW kevee[e kes JeQketJej ceW nesiee~
je^ceb[ue efMe#ee cebef$eeeW kee meccesueve : 22 mes 26 petve, 2015 kes ceOe
yeneceeme keer jepeOeeveer vemeeT ceW je^ceb[ue osMeeW kes efMe#eecebe$f eeeW kee 19Jeeb meccesueve
Deeeesepf ele efkeee ieee~
Debleje&^ere ece meccesueve kee 104Jeeb me$e : 1 mes 13 petve, 2015 leke
efmJedpejueQ[ kes pesvesJee ceW Debleje&^ere ece meccesueve kes 104JeW me$e kee Deeeespeve
efkeee ieee~
SheSDees kee 39Jeeb me$e : 7 mes 8 petve, 2015 kes ceOe Fueer kes jesce ceW
mebege je^ Keee SJeb ke=ef<e mebie"ve (FAO) kes 39JeW me$e kee Deeeespeve ngDee~
peer-20 ke=ef<e cebef$eeeW kee meccesueve : 7 ceF&, 2015 kees legkeea kes Fmleebyegue
ceW peer-20 kes ke=ef<e cebe$f eeeW kes meccesueve kee Deeeespeve ngDee~

meerSceer-2016 : 16 mes 24 peveJejer, 2016 kes ceOe pece&veer kes mgiee&

ceW keejJeve ceesefjbie Sb[ tefjpce (meerSceer)-2016 kee Deeeespeve efkeee peeesiee~
Yeejle Fme Deeeespeve ceW henueer yeej meePeeroej je^ kes he ceW Meeefceue nesiee~
30Jeeb Fbef[ee kee@jhes Skemehees : keWere kehe[e ceb$eeuee eje 11 Deketyej,
2015 mes 14 Dekeyt ej, 2015 kes ceOe JeejeCemeer kes mebhetCee&vebo mebmke=le efJeMJeefJeeeuee
kes cewoeve ceW 30Jeeb Fbe[f ee kee@jhes Skemehees Deeeesepf ele efkeee ieee~
hetJeexej egJee ceneslmeJe : 29 ceF&, 2015 kees Demece kes ceepegueer ceW eewLes
hetJeexej egJee ceneslmeJe keer MegDeele ngF~&
68JeeR efJee mJeemLe meYee : 18 mes 27 ceF&, 2015 leke efmJedpejueQ[ kes
pesvesJee ceW efJee mJeemLe mebie"ve keer 68JeeR efJee mJeemLe meYee kee Deeeespeve efkeee
ieee~ Yeejle ves Fme Deeeespeve keer DeOe#elee keer~ Yeejle keer Deesj mes keWere mJeemLe
SJeb heefjJeej keueeCe ceb$eer pes.heer. vee ves Deeeespeve ceW Yeeie efueee~ Yeejle ves 19 Je<e&
yeeo efJee mJeemLe meYee ([yuetSeS) keer DeOe#elee keer nw~
DehejeOe jeskeLeece Deewj DeehejeefOeke veee meccesueve, 2015 : 12 mes
19 Deewue, 2015 kes ceOe oesne keer jepeOeeveer kelej ceW 13JeW mebege je^ DehejeOe
jeskeLeece Deewj DeehejeefOeke veee meccesueve-2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~
meeke& mJeemLe cebef$eeeW keer yew"ke : 8 Deewue, 2015 kees veF& efouueer ceW meeke&
osMeeW kes mJeemLe cebef$eeeW keer 5JeeR yew"ke ngF&~
DeefKeue Yeejleere ceje"er meeefnle meccesueve : 3-5 Deewue, 2015 kes oewjeve
88Jeeb DeefKeue Yeejleere ceje"er meeefnle meccesueve hebpeeye kes iegoemehegj efpeues kes Iegceeve
ieebJe ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~
je^er e pewJeefJeefJeOelee meccesueve : 23 mes 27 hejJejer, 2015 kes ceOe kesjue keer
jepeOeeveer efleJeveblehegjce ceW efleere je^er e pewJe efJeefJeOelee meccesueve kee Deeeespeve efkeee
ieee~ Fme meccesueve keer LeercepewJeefJeefJeOelee : DeefYeiece Deewj ueeYe meePeekejCe Leer~
efJeMJe hegmleke cesuee, 2015 : 14 mes 22 hejJejer, 2015 kes ceOe veF&
efouueer kes eieefle cewoeve ceW efJeMJe hegmleke cesues kee Deeeespeve efkeee ieee~ Je<e& 2015
kes Fme cesues ceW efmebieehegj kees DeefleefLe osMe leLee oef#eCe keesefjee kees heeskeme keb^er
Ieesef<ele efkeee ieee Lee~ Fme cesues keer Leerce-meteexoe : Fceefpeie Jee@emespe ee@ce veeLe&
F&m Fbef[ee Leer~
kegDee ceneslmeJe : hejJejer, 2015 ceW heee&JejCe SJeb Jeve efJeYeeie ves le=leere
kegDee ceneslmeJe kee Deeeespeve Demece kes oercee nmeeDees efpeues kes nspeeWie Peerue kes le
hej efkeee~ Fme Peerue kees kegDeeW keer Peerue kes veece mes peevee peelee nw~
Debleje&^ere DeelebkeJeeo efJejesOeer meccesueve : 19 mes 21 ceee&, 2015 kes
ceOe jepemLeeve kes peehegj ceW Debleje&e^ r e DeelebkeJeeo efJejesOeer leerve efoJemeere meccesueve
kee Deeeespeve efkeee ieee~
Deeheoe peesefKece Meceve hej meeleJeeb SefMeeeF& meccesueve : 17 ceee&, 2015
kees peeheeve kes meW[eF& ceW Deeeesepf ele Deeheoe peeseKf ece Meceve hej mebege je^ kes leermejs
efJeMJe meccesueve kes oewjeve Yeejleere ie=n ceb$eer jepeveeLe efmebn ves Je<e& 2016 ceW Deeheoe
peeseKf ece Meceve hej meeleJeW SefMeeeF& cebe$f emlejere meccesueve kee Deeeespeve Yeejle ceW kejves
keer Iees<eCee keer~ %eeleJe nw efke Deeheoe peeseKf ece Meceve hej "eb SefMeeeF& cebe$f emlejere
meccesueve 23-26 petve, 2014 kees LeeFueQ[ ceW Deeeesepf ele ngDee Lee~
ceefnueeDeeW kee JeweMf Jeke meccesueve, 2015 : 14-16 ceF&, 2015 kes oewjeve
meeDees heeGuees (yeepeerue) ceW ceefnueeW kee JeweMf Jeke efyepevesme heesjce iueesyeue meefcce Dee@he
JetcesveDeeeeses pf ele efkeee ieee pees Fme heesjce keer 25JeeR Je<e&ieeb" kes DeJemej hej mebheVe ngDee~
je^ere pevepeeleere GlmeJe-2015 : 13 mes 18 hejJejer, 2015 kes ceOe
veF& efouueer ceW eLece je^er e pevepeeleere GlmeJe-2015 JevepeDeeeesepf ele ngDee~
metjpekebg[ Debleje&^er e nmleefMeuhe cesuee : 1 mes 15 hejJejer, 2015 kes ceOe
nefjeeCee kes hejeroeyeeo ceW 29JeW metjpekebg [ Debleje&e^ r e nmleefMeuhe cesues kee Deeeespeve
ngDee~ FmeceW menYeeieer osMe uesyeveeve Lee leLee Fmekee efJe<ee eermeie{ jepe Lee~
efJeMJe cenemeeiej efJe%eeve keebesme (WOSC) : 5 mes 8 hejJejer, 2015 kes
oewjeve kesjue kes keesefe ceW eLece efJeMJe cenemeeiej efJe%eeve keebesme (WOSC) kee
Deeeespeve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 152

mebmLeeve/mebie"ve

efeeeMeerue meceger efJe%eeve kes efueS Debleje&^er e eefMe#eCe keW : 5 peveJejer,

2016 kees keW mejkeej eje nwojeyeeo ceW efeeeMeerue meceger efJe%eeve kes efueS
Debleje&^ere eefMe#eCe keW keer mLeehevee keer ieF&~

vesMeveue meeFyej eeFce keesDee@ef[&vesMeve meWj : 22 efomebyej, 2015 kees keW

mejkeej ves vesMeveue meeFyej eeFce keesDeej[ervesMeve meWj keer mLeehevee kees mewebelf eke
mJeerke=efle eoeve keer~

oes veS DeeF&DeeF&SmeF&Deej : 10 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veieeueQ[
SJeb Deese[f Mee ceW oes veS Yeejleere efJe%eeve efMe#ee SJeb MeesOe mebmLeeve (Fbe[f eve Fbmerd et
Dee@he meeFbme SpegkesMeve Sb[ efjmee&-DeeF&DeeF&SmeF&Deej) keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~
Fve veS mebmLeeveeW keer MegDeele Je<e& 2016-17 Dekeeoefceke me$e mes nesieer~

Scme je^er e keQmej mebmLeeve : 12 efomebyej, 2015 kees nefjeeCee kes Peppej efpeues
ceW Scme je^ere keQmej mebmLeeve keer veeRJe jKeer ieF&~

megjbie eeweesefiekeer mebmLeeve : 19 Dekeyt ej, 2015 kees keeWkeCe jsueJes ves Deheveer
mLeehevee kes 25 Je<e& hetjs nesves hej ieesJee kes ce[ieebJe ceW Ske megjib e eeeweeseif ekeer mebmLeeve
keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~

Smyesmme SJeb efmeefuekee hej megj#ee SJeb mJeemLe eoMe&veer keW : 7 Dekeyt ej,
2015 kees hejeroeyeeo kes #es$eere ece mebmLeeve (RLI) ceW Smyesmme Deewj efmeefuekee hej
megj#ee SJeb mJeemLe kes efuenepe mes Yeejle kee henueer eoMe&veer keW mLeeefhele efkeee ieee~

je^ere mebmeeOeve megefJeOee : 18 veJebyej, 2015 kees kewefyeves ves nwojeyeeo kes
Yeejleere DeeegefJe&%eeve DevegmebOeeve heefj<eo eje Deew<eOeere DevegmebOeeve kes efueS je^ere
mebmeeOeve megeJf eOee kes ie"ve kees cebpetjer eoeve keer~

l
l
l

Dece=le Deew<eOeeuee : 16 veJebyej, 2015 kees keW mejkeej ves veF& efouueer efmLele
Scme ceW osMe kes eLece efkeheeeleer oj Jeeues Kegoje Deew<eOeeuee Dece=le (AMRITDehees[yx eue cese[f efmeve Sb[ efjueeeyeue Fbhueebmd e hee@j ^er ceW) kee GodIeeve efkeee~
leerve veS Scme keer mLeehevee kees cebpetjer : 7 Dekeyt ej, 2015 kees eOeeveceb$eer
vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW keWere cebef$eceb[ue ves eOeeveceb$eer mJeemLe megj#ee eespevee
(heerSceSmeSmeet) kes lenle leerve veS DeefKeue Yeejleere DeeegefJe&%eeve mebmLeeve (Scme)
keer mLeehevee kees cebpetjer oer~ es veS mebmLeeve eceMe: ceneje^ kes veeiehegj, DeebOe eosMe
kes cebieueeefiejer leLee heefece yebieeue kes keueeCeer ceW mLeeefhele efkeS peeSbies~
Yeewefceke (Terrestrial) MeesOe SJeb efJekeeme keW : 4 Deketyej, 2015
kees Yeejleere j#ee DevegmebOeeve SJeb efJekeeme mebie"ve ([erDeej[erDees) eje peccet-keMceerj ceW
uesn kes vepeoerke eebieuee ceW meceg le mes 17,600 heer keer TbeeF& hej yeves MeesOe
keW (efJeMJe kee meJee&efOeke TbeeF& hej efmLele MeesOe keW) kee GodIeeve efkeee ieee~
en keW uesn kes ef[heWme Fbmerd et Dee@he neF& Suerd et[ efjmee& ([erDeeF&SeSDeej)
eje mLeeefhele efkeee ieee nw~ en keW ke=ef<e SJeb pewJe efeefkelmee DevegmebOeeve kes meeLe
DeleefOeke TbeeF& hej lewveele mesvee kes peJeeveeW kes efueS Keee Deeefo kes meboYe& ceW Yeer
MeesOe kejsiee~
keWere meebkesefleke Yee<ee DevegmebOeeve mebmLeeve : 22 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej
ves veF& efouueer ceW keWere meebkesefleke Yee<ee DevegmebOeeve mebmLeeve keer mLeehevee kees cebpetjer oer~
veece heeGb[Ms eve : 15 efmelebyej, 2015 kees DeefYeveslee veevee heeskej ves metKes keer efmLeefle
mes efveheves kes efueS efkemeeveeW keer ceoo kejves nsleg veece heeGb[Ms eve keer mLeehevee keer~
efnbogmleeve DeJeece ceesee&-nce (meskeguej) : 29 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere
egveeJe Deeeesie ves efyenej kes hetJe& cegKeceb$eer peerleve jece ceebPeer keer heeea efnob mg leeve DeJeece
ceesee&-nce (meskeguej) kees Ske jepeveerefleke oue kes he ceW ceevelee eoeve keer~
Fbe[
f eve Seerkeuej efjmee& Fbmerd et : 28 petve, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves PeejKeb[ kes npeejeryeeie efpeues kes yejner lenmeerue kes ieesefjee kejcee ieebJe ceW
Fbef[eve Seerkeuej efjmee& Fbmerdet keer mLeehevee keer~
iebieeleerjer ieee mebj#eCe SJeb efJekeeme keW : 15 petve, 2015 kees keWere ke=ef<e
ceb$eer jeOee ceesnve efmebn ves JeejeCemeer kes MenbMeenhegj ceW iebieeleerjer ieew mebj#eCe SJeb efJekeeme
keW keer mLeehevee keer~ en keW je^ere ieeskegue efceMeve kee efnmmee nw~

ceeueJeere esej : ceF&, 2015 kes Deble ceW jsue ceb$eeuee ves DeeF&er yeerSeet ceW jsue
eeweesefiekeer kes efueS ceeueJeere esej kes ie"ve kee efveCe&e efueee~
yeeeesske FveesJesMeve meskej : 17 ceF&, 2015 kees efJe%eeve eeweesefiekeer SJeb
YeteJf e%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve ves kesjue kes efleJeveblehegjce ceW yeeeesks e FveesJesMeve meskej
kee GodIeeve efkeee~
cewjerve hegefueme ^sefvebie Fbmerdet : 5 ceF&, 2015 kees Yeejle mejkeej ves iegpejele
kes osJeYetefce ejkee efpeues kes efheb[eje ieebJe ceW cewjerve hegefueme ^sefvebie Fbmerdet
(MPTI) mLeeefhele kejves kee efveCe&e efueee~
[e@. Debyes[kej Debleje&e^ r e mebmLeeve : 20 Deewue, 2015 kees veF& efouueer ceW [e@.
Debyes[kej Debleje&e^ r e mebmLeeve kee GodIeeve eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efkeee~
meeFefkeue Skes[ceer : 14 ceee&, 2015 kees Gej eosMe kes cegKeceb$eer DeefKeuesMe
eeoJe ves eosMe keer jepeOeeveer ueKeveT ceW ieg ieesefJebo efmebn mheesdme& keeuespe ceW Ske
meeFefkeue Skes[ceer keer mLeehevee keer Iees<eCee keer~
vees heshej Hewkee^ r : 30 ceF&, 2015 kees ceOe eosMe kes nesMebieeyeeo efpeues ceW vees
heshej Hewke^er kee GodIeeve efkeee ieee~ Fme Hewke^er ceW Ske npeej hees kes vees kes
keeiepe yeveWies efpemekes efueS Deye leke heshej efJeosMeeW mes Deeeele kejvee he[lee Lee~
Fbef[ee nsefjspe meWj : 7 ceF&, 2015 kees eEmeieehegj kes eOeeveceb$eer ueer meerve uetbie
ves eEmeieehegj kes efueefue Fbef[ee ceW Yeejleere Fefleneme kees mecee|hele henues mebeneuee
Fbef[ee nsefjspe meWj kee GodIeeve efkeee~
ekeeMe mlebYe mebeneuee : Deewue, 2015 kes Deble ceW osMe ceW ekeeMe mlebYe
hee&ve kees ye{eJee osves kes GsMe mes osMe kee eewLee ekeeMe mlebYe mebeneuee kesjue
kes keVetj ceW Keesuee ieee~
eerveheerme : 9 Deewue, 2015 kees keW mejkeej ves Debleje&e^ r e iewj mejkeejer mebie"ve
(SvepeerDees) eerveheerme kes efJeosMeer meneelee uesves hej jeske ueiee oer~
Debleje&^er e efnboer keW : Deewue, 2015 kes eejbYe ceW efnob er kees Ske JeweMf Jeke Yee<ee
kes he ceW eeslmeenve osves kes efueS Decesefjkee ceW Ske Debleje&^ere efnboer keW mLeeefhele
kejves keer Iees<eCee keer ieF&~
meceger DeOeeve keW : 1 Deewue, 2015 kees heg[gesjer efJeMJeefJeeeuee kes hees&
yuesej heefjmej ceW keWere efJe%eeve, eeweeseif ekeer SJeb he=LJeer efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve ves
meceger DeOeeve keW kee GodIeeve efkeee~
leerve keWere mebmLeeveeW kee efMeueeveeme : 28 ceee&, 2015 kees ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ceb$eer mce=elf e F&jeveer ves DeebOe eosMe kes efeetj efpeues ceW Fbe[f eve Fbmerd et Dee@he
meeFbme SpegkesMeve Sb[ efjmee& (DeeF&DeeF&SmeF&Deej), Fbe[f eve Fbmerd et Dee@he skeveesuee@peer
(DeeF&DeeF&er) leLee Fbe[f eve Fbmerd et Dee@he Fvhee@jcesMeve skeveesuee@peer (DeeF&DeeF&DeeF&er)
keer DeeOeejefMeuee jKeer~
Yeepehee : 28 ceee&, 2015 kees Yeejleere pevelee heeea (Yeepehee) efJeMJe keer meyemes
ye[er jepeveerelf eke heeea yeve ieF& nw~ Fmekes henues ogevf eee keer meyemes ye[er heeea kee opee&
eerve keer kecegefvem heeea kes heeme Lee efpemekes 8 kejes[ 67 ueeKe meome nQ~

Dee@hejsMeve/DeefYeeeve

Dee@hejsMeve mceeFue-II : 14 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves meYeer jepeeW
SJeb keW Meeefmele eosMeeW kees KeesS ngS yeeeW kes yeeeJe SJeb hegveJee&me kes efueS 1
peveJejer, 2016 mes 31 peveJejer, 2016 kes ceOe Dee@hejsMeve mceeFue-II kees
DeejbYe kejves kee efveoxMe efoee~ GuuesKeveere nw efke Je<e& 2015, kes peveJejer ceen ceW
Yeer meYeer jepeeW SJeb keW Meeefmele eosMeeW ves Ssmee Dee@hejsMeve eueeee Lee~

mJelee meJex#eCe DeefYeeeve : 5 mes 26 peveJejer, 2016 leke osMe kes ecegKe
75 MenjeW ceW mJe Yeejle efceMeve kes lenle Menjer #es$eeW ceW mJelee keer efoMee ceW
kejeS pee jns keeeeX keer peceerveer nkeerkele peebeves kes efueS mJelee meJex#eCe
DeefYeeeve eueeee pee jne nw~ en meJex#eCe keWere Menjer efJekeeme ceb$eeuee SJeb
Yeejleere iegCeJeee heefj<eo kes mebege eeeme eje efkeee pee jne nw~ en meJex#eCe
mJe Yeejle kee henuee meJex#eCe nw~

iueesyeue FefveefMeSefJe Dee@he Skesef[efceke vesJeke& keer MegDeele : 30

veJebyej, 2015 kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eer mce=elf e Fjeveer ves Yeejle ceW Debleje&e^ r e

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 153

meneesie mes Ge efMe#ee kes #es$e ceW megOeej nsleg DeeF&DeeF&er, ieebOeerveiej ceW iueesyeue
FefveefMeSefJe Dee@he Skesef[efceke vesJeke& (GIAN; %eeve) keer MegDeele keer~

Dee@hejsMeve Jeelmeue : Deketyej, 2015 ceW kesjue jepe ceW hegefueme ves meeceeefpeke
meneelee kes GsMe mes Dee@hejsMeve Jeelmeue eueeee~

Dee@hejsMeve FvensjW efjpee@uJe : veJebyej, 2015 kes Deble ceW Decesefjkee ves
DeeF&SmeDeeF&Sme (ISIS) kes efKeueehe Dee@hejsMeve FvensjW efjpee@uJe veeceke mewve
DeefYeeeve eejbYe efkeee~

mee[cewkeme-2015 : 23 mes 26 veJebyej, 2015 kes ceOe veF& efouueer ceW meeke&
osMeeW kes oef#eCe SefMeeeF& Jeeef<e&ke Deeheoe eyebOeve-2015 kee Deeeespeve ngDee~
je^ere DeeefJe<keej DeefYeeeve : 9 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes hetJe& je^heefle
[e@. Sheerpes Deyogue keueece ves veF& efouueer ceW je^er e DeeefJe<keej DeefYeeeve (DeejSS)
kee MegYeejbYe efkeee~ Fmekee GsMe yeeeW ceW efJe%eeve SJeb ieefCele kes efueS Glmegkelee,
me=peveMeeruelee SJeb esce keer YeeJevee kee meceeJesMe kejvee nw~ [e@. keueece kes efveOeve kes
yeeo Fme DeefYeeeve kee veece Sheerpes Deyogue keueece je^er e DeeefJe<keej DeefYeeeve kej
efoee ieee nw~
Dee@hejsMeve mceeFue : pegueeF&, 2015 kes otmejs mehleen ceW GejeKeb[ ceW hegefueme
eje ueehelee yeeeW kees {tb{ves kes efueS Dee@hejsMeve mceeFue eueeee ieee~
Dee@hejsMeve efMeJee : pegueeF&, 2015 kes eLece mehleen ceW peccet SJeb keMceerj ceW Meg
ngF& 59 efoJemeere Jeeef<e&ke DecejveeLe ee$ee ceW Yeeie uesves Jeeues eeuegDeeW kees megj#ee
eoeve kejves kes GsMe mes Yeejleere mesvee ves Dee@hejsMeve efMeJee kee MegYeejbYe efkeee~
ieue& jeFefpebie DeefYeeeve : petve, 2015 ceW ue[efkeeeW kees meMee Je efMeef#ele
yeveeves kes efueS Ske JewefMJeke SkeMeve DeefYeeeve ieue& jeFefpebie kes eefleefveefOeeeW ves
eOeeveceb$eer vejW ceesoer mes cegueekeele keer~
Dee@hejsMeve jenle : ceee&-Deewue, 2015 ceW eg mes emle ceOe SefMeeeF& osMe eceve
ceW hebmes YeejleereeW kees efvekeeueves kes efueS Yeejleere Jeeegmesvee SJeb veewmesvee ves Dee@hejsMeve
jenle eueeee~
efieJe F Dehe : 27 ceee&, 2015 kees eOeeveceb$eer ceesoer ves mebheVe Jeie& mes jmeesF& iewme
meefyme[er es[ ves kee DevegjesOe kejles ngS efieJe F Dehe veeceke DeefYeeeve Meg efkeee~
mJeeen DeefYeeeve : 12 ceee&, 2015 kees keWere Menjer efJekeeme ceb$eeuee ves
ieebOeerpeer kes meleeen keer lepe& hej mJeeen DeefYeeeve eueeves keer Iees<eCee keer~

jsueJes leLee leerve DeeF&DeeF&er kes ceOe SceDeeset : 22 efomebyej, 2015 kees
jsue ceb$eeuee Deewj osMe kes leerve Yeejleere eeweesefiekeer mebmLeeveeW (DeeF&DeeF&er) eceMe:
keevehegj, ceeme SJeb [keer kes ceOe jsueJes MeesOe keW mLeeefhele kejves nsleg mecePeewlee he$e
hej nmlee#ej efkeS ieS~

leerve veS ef^heue DeeF&er keer mLeehevee kes efueS SceDeeset : 12 efomebyej,
2015 kees keW mejkeej ves leerve veS Yeejleere metevee eeweeseif ekeer mebmLeeve (IIITs)
keer mLeehevee kes efueS mecePeewlee he$e hej nmlee#ej efkeS~ Fvekeer mLeehevee jebeer, veeiehegj
SJeb hegCes ceW keer peeSieer~ es mebmLeeve meeJe&peefveke-efvepeer meePesoejer (PPP) kes DeeOeej
hej yeveeS peeSbies~

Yeejle-efyesve Tpee& #es$e meneesie mecePeewlee : efomebyej, 2015 kes otmejs

mehleen ceW Yeejle Je efyesve kes ceOe Tpee& #es$e ceW mecePeewles kees keWere cebef$eceb[ue ves
Devegceesove efoee~ mecePeewles kes lenle efJeegle yeepeej keer mebjevee leLee veJeerkejCeere Tpee&
kes eesleeW kee efe[ ceW mecevJee Meeefceue nw~

Yeejle-Fb[esvesefMeee mecePeewlee : veJebyej, 2015 ceW Gheje^heefle cees. neefceo

Debmeejer keer Fb[esveseMf eee ee$ee kes oewjeve oesveeW osMeeW kes ceOe veJeerkejCeere Tpee& kes #es$e
ceW mecePeewlee ngDee~ eOeeveceb$eer keer DeOe#elee Jeeueer meefceefle ves mecePeewles kees Devegceesove
eoeve efkeee~

Yeejle-oef#eCe keesejf ee kejeOeeve mecePeewlee : efomebyej, 2015 ceW Yeejle Deewj oef#eCe
keesejf ee ves oesnjs kejeOeeve mes gkeeje heeves kes efueS mecePeewlee he$e hej nmlee#ej efkeS~

Yeejle mejkeej SJeb efJeMJe yeQke kes ceOe $e+Ce mecePeewlee : 16 veJebyej,
2015 kees Yeejle mejkeej SJeb efJeMJe yeQke ves 75 efceefueeve Decesejf keer [e@uej kes $e+Ce
mecePeewles hej nmlee#ej efkeS~ Fme jeefMe kee Gheeesie mejkeej eeceerCe heefjeespevee kes #es$e
ceW kejsieer~

DeejyeerDeeF& ves efkeee yeebiueeosMeer yeQke kes meeLe mecePeewlee : 26 Deketyej,

2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke ves yeebiueeosMe kes yeQke kes meeLe hee&Jes#eer meneesie SJeb
hee&Jes#eer metevee kes Deeoeve-eoeve hej mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej efkeee~ Fmekes
henues DeejyeerDeeF& ves 19 Dekeyt ej kees meWu^ e yeQke Dee@he etSF& kes meeLe Yeer mecePeewlee
he$e hej nmlee#ej efkeS Les~

Fbheesefmeme eje Decesefjkeer kebheveer veesDee kebmeefubie kee DeefOeenCe : 19

Dekeyt ej, 2015 kees Fbheesemf eme ves Decesejf keer lesue-iewme #es$e keer kebheveer veesDee kebmeefubie
kee 7 kejes[ [e@uej ceW DeefOeenCe efkeee~
veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee hej hegle&ieeue ves efkeee mecePeewlee
%eeheve : 9 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue ves veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee
nsleg mecePeewlee %eeheve hej nmlee#ej kejves Jeeuee 17Jeeb SJeb etjeshe kee henuee osMe yevee~

mecePeewlee

eJeemeer heef#eeeW kes efueS mecePeewlee : 30 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves
Deeerkee Deewj etjsefMeee kes eJeemeer heef#eeeW kes mebj#eCe kes mebyebOe ceW Ske menceefle he$e
hej nmlee#ej kejves kees cebpetjer os oer~ jwhej SceDeeset veeceke Fme menceefle he$e kes lenle
76 efMekeejer heef#eeeW kees Meeefceue efkeee ieee nw~

keeje hegvee&eCe ceW veeJex kes meeLe mecePeewlee : 30 efomebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves keeje hegvee&eCe kes #es$e ceW Jew%eeefveke MeesOe kes efueS meneesie kees ueskej veeJex
kes heeGb[sMeve hee@j meeFbefefheke Sb[ Fb[efm^eue efjmee& (efmeveshe) leLee Yeejle kes
keWere ueeske efvecee&Ce efJeYeeie kes yeere menceefle he$e kees cebpetjer eoeve keer~ en mJeerke=efle
mJe Yeejle efceMeve kes lenle oer ieF&~

mcee& efmeer efceMeve kee vee@uespe hee&vej nesiee yuetceyeie& efheueWLee@heerpe : 30

efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves Decesejf keer kebheveer yuetceyeie& efheuesLb eeh@ eerpe (yeerheer)
kees mcee& efmeer efceMeve kee vee@uespe hee&vej yeveeves nsleg mecePeewles kees cebpetjer eoeve keer~

Dee@m^es uf eee kes meeLe Demewve hejceeCeg kejej : oesveeW osMeeW kes ceOe en mecePeewlee
13 veJebyej, 2015 kees ueeiet ngDee Lee~ Fmemes osMe ceW hejceeCeg Tpee& kes efJekeeme ceW
meneelee efceuesieer~

Ge efMe#ee kes #es$e ceW kevee[e mes meneesie : 30 efomebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves Ge efMe#ee kes #es$e ceW kevee[e kes meeLe Je<e& 2010 ceW ngS Ske mecePeewles
kes veJeerveerkejCe kees mJeerke=efle~ Fmekes Deefleefje efyekeme osMeeW kes yeere efyekeme vesJeke&
efJeMJeefJeeeuee nsleg mecePeewles kees Yeer mJeerke=efle oer ieF&~

ogIe&vee

me kee efJeceeve ogIe&veeemle : 31 Dekeyt ej, 2015 kees me kee ee$eer efJeceeve
efcee kes Mece& Deue MesKe mes me kes meW heerme&yeie& kes efueS G[eve Yejves kes yeeo ner
ogIe&veeemle nes ieee efpememes penepe ceW meJeej meYeer 224 Jeefe ceejs ieS~ Fme efJeceeve
kees efmeveeF& eeeerhe kes Thej DeeF&Sme Fmueeefceke ms kes DeebleefkeeeW ves ceej efiejeves
kee oeJee efkeee nw~
cekekee ceW Jeeef<e&ke npe kes oewjeve Yeieo[ : 24 efmelebyej, 2015 kees meGoer
Dejye kes cekekee Menj ceW ceervee veeceke mLeeve hej Jeeef<e&ke npe kes oewjeve ngF& Yeieo[ ceW
769 leerLe&eeef$eeeW (DeveeefOekeeefjke Deebke[eW kes lenle en Deebke[e 2,000 mes DeefOeke
Lee) keer ce=leg nes ieF& leLee 924 mes DeefOeke ueesie Ieeeue nes ieS~ Fmekes henues 12
efmelebyej, 2015 kees cekekee keer ye[er ceefmpeo ceW Ske efJeMeeue esve kes efiejves mes 115
ueesieeW keer ce=leg nes ieF& Leer~
Fb[esvesefMeee kee efJeceeve ogIe&veeemle : 30 petve, 2015 kees Fb[esvesefMeeeF&
Jeeegmesvee kee heefjJenve efJeceeve njkeeteuf eme meer-130 G[eve Yejves kes keg ner efceve
yeeo ogIe&veeemle nes ieee~ FmeceW 100 mes DeefOeke ueesie ceejs ieS~
leeFJeeve kes Jee@j heeke& ceW Deeie ueieer : 27 petve, 2015 kees leeFJeeve keer
jepeOeeveer leeFhes kes yeenjer Fueekes efmLele heejceesmee heve keesm Jee@j heeke& ceW Ske

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 154

jbieerve heeG[j kes ef[ keeJe mes Deeie ueie ieF& efpememes 500 ueesie Pegueme iees~
eerve ceW penepe [tyee : 1 petve, 2015 kees eerve kes ngyesF& eeble ceW, SefMeee keer
meyemes ye[er veoer eebielmeer (eerve) ceW eeJeele keer ehes ceW Deekej Ske ee$eer penepe kes
[tyeves mes 400 ee$eer ceejs ieS peyeefke cee$e 15 ueesieeW kees yeeeves ceW meheuelee efceueer~
mhesmeSkeme heeukeve-9 je@kes ogIe&veeemle : 28 petve, 2015 kees Debleje&e^ r e
Debleefj#e msMeve (DeeF&SmeSme) kes Debleefj#e eeef$eeeW kes efueS Keee meeceeer ues pee jns
Debleefj#eeeve mhesmeSkeme heeukeve-9 kes lejue Dee@kemeerpeve Qke ceW DeleefOeke oeye kes
keejCe efJemhees nesves mes eeve ogIe&veeemle neskej ve nes ieee~
LeeF&ueQ[ kes meeWieeve ceneslmeJe ceW Yeieo[ : 13 Deewue, 2015 kees LeeF&ueQ[
kes meeWieeve ceneslmeJe kes oewjeve ceeer Yeieo[ ceW 120 ueesieeW keer ce=leg nes ieF& leLee
1281 ueesie Ieeeue ngS~
eebme ceW efJeceeve neomee : 24 ceee&, 2015 kees eebme ceW pece&ve efJebime kes efJeceeve
Sejyeme S 320 ceW ogIe&vee kes yeeo 150 ueesieeW keer ceewle nes ieF&~ ogIe&vee eebme
kes cesefmehe osme yeesFme SJesme veeceke mLeeve hej ngF&~
oef#eCeer eMeeble cenemeeiej ceW eeJeele : 14 ceee&, 2015 kees oef#eCeer eMeeble
cenemeeiej ceW efmLele erhe mecetn JevegDeelet ceW esCeer-5 kee eeJeele Deeee efpemeceW 8 ueesieeW
keer ceewle nes ieF&~ hewce veeceke en letheeve oef#eCe eMeeble cenemeeiej ceW efheues keg Je<eeX
ceW Deeee meyemes Yeer<eCe letheeve Lee~

leCe KeVee meefceefle efjhees& : 27 Deketyej, 2015 kees ees. leCe KeVee keer
DeOe#elee ceW veerelf e Deeeesie eje veJeeeej hej ieef"le meefceefle ves Deheveer efjhees& oer~ efjhees&
ceW efJeMJeefJeeeueeeW SJeb me&Dehe leLee Deve eeesieMeeueeDeeW ceW MeesOe SJeb efJekeeme hej
efvepeer #es$eeW kees Meeefceue kejves keer efmeheeefjMe keer ieF&~

Deej. Jeer. F&MJej meefceefle : 27 Deketyej, 2015 kees keW mejkeej ves hetJe&
veeeeOeerMe Deej. Jeer. F&MJej keer DeOe#elee ceW Deeekej DeefOeefveece 1961 kes
eeJeOeeveeW kees mejue yeveeves kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee~

Deefveue yewpeue meefceefle ves efjhees& meeQheer : 22 efmelebyej, 2015 kees keejheesjs
meesMeue efjmheebefmeefyeefueer (meerSmeDeej) keer eieefle hej megPeeJe osves kes efueS hejJejer,
2015 ceW Deefveue yewpeue keer DeOe#elee ceW ieef"le meefceefle ves Deheveer efjhees& efJee ceb$eer
DeCe pesueer kees meeQheer~

efoJeeefueeeheve keevetve megOeej meefceefle ves meeQheer efjhees& : efoJeeefueeeheve keevetve

megOeej meefceefle ves 4 veJebyej, 2015 kees keWere efJee ceb$eer DeCe pesueer keer Deheveer
efjhees& meeQheer, efpemeceW meefceefle ves efoJeeefueeeheve keevetve kes lenle efveeeceke yeveeves kes
eeJeOeeve keer efmeheeefjMe keer nw, leeefke $e+CeoeleeDeeW kee hewmee ve [tyes~ meefceefle ves en Yeer
efmeheeefjMe keer nw efke efkemeer kebheveer kes efoJeeefueeeheve kes ceeceues kees meguePeeves kes efueS
180 efoveeW keer mecee meercee efveOee&ejf le keer peeS~ OeeleJe nw efke hetJe& efJeefOe meefeJe [e@.
er. kes. efJeMJeveeLe keer DeOe#elee ceW efoJeeefueeeheve keevetve ceW megOeej nsleg efmeheeefjMeW osves
kes efueS efoJeeefueeeheve keevetve megOeej meefceefle kee ie"ve efkeee ieee Lee~
vee@ve-ves hesueesefMehe keer meceer#ee kes efueS meefceefle : 25 Deketyej, 2015
kees ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme ceb$eeuee ves vee@ ves hesueeseMf ehe keer meceer#ee kes efueS ees.
ieewlece yeDee keer DeOe#elee ceW Ske efJeMes<e%e meefceefle ieef"le keer~
iegueMeve jee keceser efjhees& : efvejblej ye{ jns meeFyej DehejeOeeW mes efveheves SJeb
Fvekeer jeskeLeece kes efueS jes[cewhe leweej kejves kes GsMe mes ieef"le keer ieF& iegueMeve
jee keceser ves efmelebyej, 2015 ceW Deheveer efjhees& mejkeej kees meeQheer, efpemeceW meeFyej
DehejeOeeW keer jeskeLeece kes efueS cenJehetCe& efmeheeefjMeW keer ieF& nQ~
Oeerjsv efmebn keceser efjhees& : j#ee Kejero eefeee ceW ceske Fve Fbef[ee keer
DeJeOeejCee kees Meeefceue kejves SJeb Kejero eefeee ceW lespeer ueeves kes efueS ieef"le keer ieF&
Oeerjvs efmebn keceser ves Deheveer efjhees& iele efoveeW mejkeej kees meeQheer~
Jeer.kes. Dee$es keceser : keW mejkeej eje efmelebyej, 2015 ceW [erDeej[erDees kes hetJe&
DeOe#e Jeer.kes. Dee$es keer DeOe#elee ceW Ske keceser kee ie"ve efkeee ieee, efpemes j#ee
kes n veepegke #es$eeW ceW meneesie kes efueS efvepeer kebheefveeeW kes eeve nsleg efoMee-efveoxMe
leweej kejves kee oeefelJe meeQhee ieee nw~
megefcele yeesme meefceefle keer efjhees& : efJeeere efveJesMe Glheeo hej hetJe& efJee meefeJe
megecf ele yeesme kes vesle=lJe ceW ieef"le keer ieF& meefceefle ves efmelebyej, 2015 ceW Deheveer efjhees&
mejkeej kees meeQheer~
er. nke meefceefle : efmelebyej, 2015 kes Debelf ece mehleen ceW veerelf e Deeeesie ves hes hej
Yetecf e DeeJebve nsleg efJeMes<e%e meefceefle kee ie"ve efkeee efpemekes DeOe#e ke=ef<e ueeiele SJeb
cetue Deeeesie kes hetJe& DeOe#e er. nke nQ~ meefceefle ceW kegue 10 meome nQ~
efceefnj Meen meefceefle : 11 efmelebyej, 2015 kees peue mebmeeOeve ceb$eeuee ves keWere
peue Deeeesie (meer[yuetmeer) leLee keWere Yetpeue yees[& (meerpeeryeer) kes hegveie&"ve nsleg
eespevee Deeeesie kes hetJe& meome efceefnj Meen keer DeOe#elee ceW meele meomeere meueenkeej
meefceefle kee ie"ve efkeee~
yeer.Sme. yemJeeb meefceefle : 12 Deiemle, 2015 kees keWere keeefce&ke, ueeske
efMekeeele Deewj heWMeve ceb$eeuee ves efmeefJeue mesJee hejer#ee kes hewve& hej hegve: efJeeej kejves
kes efueS yeer. Sme. yemJeeb keer DeOe#elee ceW efJeMes<e%e meefceefle kee ie"ve efkeee~
[e@. yeer. Deej. Debyes[kej keer 125JeeR peebleer nsleg meefceefle kee ie"ve : 30
ceF&, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer keer DeOe#elee ceW [e@. yeer. Deej. Debyes[kej keer
125JeeR peebleer kees ceveeves kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~ GuuesKeveere
nw efke 14 Deewue, 2016 kees Debyes[kej keer 125JeeR peebleer nw~
kesuekej meefceefle : 26 ceF&, 2015 kees keW mejkeej ves DeeOeejYetle mebjevee kes
efJekeeme kes heerheerheer cee@[ue kes hegvejeJeueeskeve kes efueS [e@. efJepee kesuekej keer

Deeeesie/meefceefle

keceuesMe eb meefceefle : 1 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves eeceerCe [eke
mesJekeeW kes Jesleve {ebes, mesJee MeleeX SJeb megeJf eOeeDeeW keer meceer#ee leLee DevegMeemeveelceke
efveeceeW hej megPeeJe osves kes efueS [eke mesJee yees[& kes mesJeeefveJe=e meome keceuesMe eb
keer DeOe#elee ceW Ske meomeere meefceefle kee ie"ve efkeee~
Meece yesvesieue meefceefle : 1 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves meWmej yees[& ceW
megOeej kes efueS eefme efheuce efvecee&lee Meece yesvesieue keer DeOe#elee ceW Ske nmeomeere meefceefle kee ie"ve efkeee~ en meefceefle efmevesceseseehe keevetve kes eeJeOeeveeW kes
lenle Jeeheke efoMee-efveoxMe SJeb eefeeeDeeW kes meeLe ner meerefvebie keceser kes DeOe#e
SJeb Deve meomeeW kes ueeYe kes meboYe& ceW efveeceeW keer efmeheeefjMe kejsieer~

oerheke ceesnbleer meefceefle keer efjhees& : 28 efomebyej, 2015 kees Yeejleere efjpeJe&
yeQke kes keee&keejer efveosMeke oerheke ceesnbleer keer DeOe#elee ceW efJeeere meceeJesMeve hej
ieef"le meefceefle ves Deheveer efjhees& meeQheer~ Fme efjhees& ceW ceefnueeDeeW kes yeQke Keeles Keesueves
kes eeemeeW kees ye{eves, ceesyeeFue yeQekf ebie kees DeefOeke JeJenejhejke yeveeves SJeb eeceerCe
#es$eeW ceW DeefOeke SerSce ueieeves Deeefo pewmes megPeeJe efoS ieS nQ~

ieesheeue megyeeCece Deeeesie : 21 efomebyej, 2015 kees efouueer mejkeej ves

[er[ermeerS ceW keefLele DeefveeefceleleeDeeW keer peebe kes efueS Ske-meomeere peebe Deeeesie
kes ie"ve kees cebpetjer oer efpemekeer DeOe#elee hetJe& mee@euf eefmej pevejue ieesheeue megyeeCece
kejWies~

vejefmecne jser meefceefle : 14 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves hetJe& mewevf ekeeW kes
efueS Jeve jQke Jeve heWMeve (DeesDeejDeesheer) eespevee kes efeeevJeeve hej ieewj kejves kes
efueS hevee Ge veeeeuee kes mesJeeefveJe=e veeeeOeerMe Sue. vejefmecne jser keer
DeOe#elee ceW meefceefle kee ie"ve efkeee~

DeMeeske efceee meefceefle : veJebyej, 2015 ceW Yeejleere eeeweeseif ekeer mebmLeeve (DeeF&DeeF&er)
keer mebege eJesMe hejer#ee (pesF&F&) ceW megOeej kes efueS ieef"le keer ieF& DeMeeske efceee
meefceefle ves Deheveer efjhees& meeQheer~ Gvekeer efmeheeefjMeW Je<e& 2017 mes ueeiet keer peeSbieer~

Sve. ieesheeuemJeeceer meefceefle : veJebyej, 2015 ceW keW mejkeej ves hetJe& cegKe egveeJe
Deeege Sve. ieesheeuemJeeceer keer DeOe#elee ceW osMe ceW mebmke=le kees ye{eJee osves kes efueS
megPeeJe meefceefle kee ie"ve efkeee~ Sve. ieesheeuemJeeceer Jele&ceeve ceW DeebOe eosMe kes efleheefle
efmLele je^ere mebmke=le efJeeeheer" kes eebmeuej nQ~
erSmeDeej megyeceefCeeve meefceefle : Deketyej, 2015 ceW hetJe& kewefyeves meefeJe
erSmeDeej megyeceefCeeve keer DeOe#elee ceW Yeejle keer leermejer je^ere efMe#ee veerefle kee
eehe leweej kejves kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 155

DeOe#elee ceW Ske ome meomeere meefceefle kee ie"ve efkeee~

S.heer. Meen meefceefle : 20 ceF&, 2015 kees efJee ceb$eeuee ves 20JeW efJeefOe Deeeesie
kes DeOe#e veeecete|le S.heer. Meen keer DeOe#elee ceW Ske Ge mlejere meefceefle kee
ie"ve efkeee~ Fme meefceefle ves efJeosMeer mebmLeeiele efveJesMekeeW hej vetvelece Jewkeefuheke kej
(cew) mes mebyebefOele efJeJeeo kees efveheeves kes lejerkes megPeeS nQ~ Fme meefceefle ves Deheveer
efjhees& 25 Deiemle, 2015 kees meeQheer efpemekes lenle keer ieF& DevegMebmeeDeeW kees mejkeej
ves mJeerkeej kej efueee nw~
keeeekeuhe heefj<eo kee ie"ve : 19 ceee&, 2015 kees jsue ceb$eeuee ves
Yeejleere jsue keer veJeeeej heefj<eo kes he ceW keeeekeuhe heefj<eo kee ie"ve efkeee~
Fmekee GsMe Yeejleere jsueJes ceW megOeej, Jeeheke yeoueeJe Deewj DeeOegefvekeerkejCe kes
efueS megPeeJe osvee nw~ heefj<eo kee DeOe#e eKeele Geesieheefle jleve ee kees efveege
efkeee ieee nw~
efmeKe efJejesOeer obieeW keer peebe kes efueS SmeDeeF&er : 12 hejJejer, 2015 kees
Je<e& 1984 kes efmeKe efJejesOeer obieeW keer oesyeeje peebe kes efueS eceeso DemLeevee keer
DeOe#elee ceW leerve-meomeere efJeMes<e peebe oue (SmeDeeF&er) kee ie"ve efkeee ieee~

veeieefjkelee keevetve nw~ jepe efJenervelee keer efmLeefle mes efJeMJe Yej ceW ueieYeie 10
efceefueeve ueesie emle nQ~

o hee@Jej Dee@he hewejf er efjhees& : 3 veJebyej, 2015 kees ceQkeWpeer iueesyeue Fbmerd et
(ScepeerDeeF&) eje o hee@Jej Dee@he hewejf er : S[Jeebemf ebie JetceWme FkeJeseuf eer Fve Fbe[f ee
veeceke efjhees& peejer keer ieF&~ Fmekes Devegmeej Yeejle ceW peW[j iewhe Kelce nesves mes Gmekeer
peer[erheer ceW 1.4 leke keer lespeer Dee mekeleer nw~

eerveheerme Fbef[ee keer eot<eCe hej efjhees& : efomebyej, 2015 ceW eerveheerme Fbe[f ee
ves Yeejle kes 17 MenjeW kes je^er e Jeeeg iegCeJeee metekeebke kes Deebke[eW kes DeeOeej hej
Fve MenjeW ceW eot<eCe keer efmLeefle hej efjhees& peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej osMe kes 15
MenjeW ceW eot<eCe kes Kelejveeke mlej leke henbge ieee nw efpemeceW efouueer, JeejeCemeer,
hevee, ueKeveT, keevehegj, Deeieje, Denceoeyeeo, cegpehehejhegj Deewj hejeroeyeeo pewmes
ecegKe Menj Meeefceue nQ~

iueesyeue detyejkeetueesefmeme efjhees&, 2015 : 28 Deketyej, 2015 kees

efJeMJe mJeemLe mebie"ve ([yuetSeDees) eje iueesyeue detyejkeetueesefmeme (eryeer)
efjhees& 2015 peejer keer ieF&~ efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2000 mes Je<e& 2014 kes
ceOe er.yeer. kes Gheeej mes 43 efceefueeve ueesieeW keer peeve yeeeF& ieF&~ efjhees& kes
Devegmeej Je<e& 2014 ceW eryeer mes Dekesues 1.5 efceefueeve ueesieeW keer ce=leg ngF~& efjhees&
ceW Je<e& 2014 leke efJeMJe Yej ceW 96 efceefueeve ueesieeW keer eryeer mes emle nesves keer
mebYeeJevee Jee keer ieF&~ efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW eryeer kes meyemes DeefOeke 23
heermeoer vees ceeceues Je<e& 2014 ceW Deees nQ~

iueesyeue heWMeve Fb[ks eme : 19 Dekeyt ej, 2015 kees ceme&j iueesyeue heWMeve Fb[ks eme
(ScepeerheerDeeF&) efjhees& peejer keer ieF&~ Fme metekebeke ceW [sveceeke& kees ueieeleej eewLes Je<e&
meyemes yesnlej mesJeeefveJe=efe eespevee Jeeuee osMe Ieesef<ele efkeee ieee~ Yeejle ves Fme
metekeebke ceW meyemes efveeuee mLeeve eehle efkeee~

[yuet [yuet She keer efn[sve efnceeeepe efjhees& : 5 Deketyej, 2015 kees
efJeMJe JevepeerJe keesMe (WWF) eje efn[sve efnceeueeepe : SefMeeepe Jeb[jueQ[
veeceke efjhees& peejer keer~ efjhees& ceW mebhetCe& efnceeuee #es$e keer heeefjmLeeflekeer hej ceb[je jns
Kelejs kees efeefle efkeee ieee nw~ efjhees& ceW heewOeeW keer 133, DekeMeskeer peblegDeeW keer
39, ceefueeeW keer 26, GYeeejeW keer 10, mejerme=he keer Ske leLee he#eer SJeb Leueej
keer Ske-Ske veF& epeeefleeeb Yeer yeleeF& ieF~ efjhees& kes Devegmeej efnceeuee #es$e kee Deye
25 heermeoer Yeeie ner eYeeefJele nesves mes yeee nw~

efjheesX

Yeejle 2030 leke efJeMJe keer leermejer meyemes ye[er DeLe&JeJemLee : efomebyej,
2015 ceW peejer efyevs e kes DeeefLe&ke MeesOe mebmLeeve meWj hee@j Fkeesvee@ecf ekeme efyepevesme
Sb[ efjmee& (meerFy& eerDeej) keer efjhees& kes Devegmeej Je<e& 2030 leke Yeejle efJeMJe keer
leermejer meyemes ye[er DeLe&JeJemLee yeve peeSiee~

Keee peefvele jesieeW hej [yuetetSeDees keer efjhees& : 3 efomebyej, 2015 kees
efJeMJe mJeemLe mebie"ve ([yuetSeDees) ves Keee heoeLeeX mes nesves Jeeueer yeerceeefjeeW hej
Smercesmd e Dee@he o iueesyeue ye[&ve Dee@he het[yeesve& ef[meerpe veeceke efjhees& peejer keer~
efjhees& kes Devegmeej Keee peefvele yeerceeefjeeW kes keejCe yeeeW SJeb JeemkeeW ceW ce=leg keer
meyemes DeefOeke oj oef#eCe hetJe& SefMeee Deewj Deeerkee ceW nw~ efjhees& kes Devegmeej Dekesues
Je<e& 2010 ceW Keee peefvele yeerceeefjeeW kes keejCe ogevf eee Yej ceW 4 ueeKe 20 npeej
ueesieeW keer ce=leg ngF&~

SeDeeF&Jeer/S[dme kes emeej hej efjhees& : 1 efomebyej, 2015 kees efJeMJe S[dme
efoJeme kes DeJemej hej etveermeshe SJeb etSve S[dme ves SefMeee-eMeeble #es$e ceW SeDeeF&Jeer/
S[dme kes emeej hej S[esuemeW : Deb[j o j[ej Fve SefMeee-hewemf eefheke S[dme efjmheevme
veeceke Meer<e&ke mes Ske efjhees& peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej SefMeee eMeeble #es$e kes efkeMeejeW
ceW SeDeeF&Jeer/S[dme mebeceCe kee 98 eefleMele kesJeue ome osMeeW ceW efveJeeme kejlee nw~
Yeejle ceW Je<e& 2012 ceW 25 Je<e& mes kece Deeeg Jeie& ceW SeDeeF&Jeer kee emeej 3.5 eefleMele
Lee peyeefke 25 Je<e& mes DeefOeke Deeeg Jeie& ceW en 4.9 eefleMele Lee~
mebege je^ keer eeke=efleke Deeheoe SJeb ceeveJeere #eefle hej efjhees& : 23
veJebyej, 2015 kees mebege je^ eje o etceve kee@m Dee@he Jesoj efjues[s ef[peemme&
veeceke efjhees& peejer keer ieF&~ efjhees& kes Devegmeej Je<e& 1995 mes Deye leke 6 ueeKe
ueesie eeke=efleke DeeheoeDeeW ceW Deheveer peeve iebJee egkes nQ peyeefke 4.1 efyeefueeve ueesie
Ieeeue Je yesIejeW ceW Meeefceue nQ~ meyemes DeefOeke DeeheoeSb mebege jepe Decesejf kee, eerve,
Yeejle, efheueerheeRme SJeb Fb[esveefMeee ceW ope& keer ieF&~ en efjhees& mebege je^ Deeheoe
peeseKf ece vetveerkejCe keeee&uee (etSveDeeF&Sme[erDeej) eje peejer keer ieF&~
Fbjves Fve Fbef[ee-2015 : 17 veJebyej, 2015 kees Fbjves SJeb ceesyeeFue
Smeesemf eSMeve Dee@he Fbe[f ee (DeeF&SSceSDeeF&) ves Fbjves GheYeeseeDeeW hej Fbjves
Fve Fbef[ee-2015 veeceke efjhees& peejer keer~ efjhees& kes Devegmeej efomebyej, 2015
leke Yeejle ceW Fbjves GheYeesiekelee&DeeW keer mebKee 402 efceefueeve nesieer~ Jele&ceeve ceW
eerve 600 efceefueeve GheYeesiekelee&DeeW kes meeLe efJeMJe ceW eLece mLeeve hej nw~ efjhees& kes
Devegmeej Yeejle ceW Fbjves GheYeesiekelee&DeeW ceW 71 eefleMele heg<e Deewj 29 eefleMele
ceefnueeSb Meeefceue nQ~
etSveSemeerDeej keer jepe efJenerve yeeeW hej efjhees& : 4 veJebyej, 2015 kees
MejCeeefLe&eeW kes efueS mebege je^ kes Geeege (etSveSemeerDeej) keeee&uee eje
peejer efjhees& kes Devegmeej Jele&ceeve ceW eleske ome efceve hej Ske jepe efJenerve yeee
pevce ueslee nw efpemekee keejCe efJeMJe Yej ceW hewues efnbmeke mebIe<e& Je YesoYeeJehetCe&

efJeefJeOe

De&mewefveke yeueeW ceW 33 heermeoer ceefnuee efmeheener : 5 peveJejer, 2016 kees

keW mejkeej ves keWere efjpeJe& hegefueme yeue (meerDeejheerShe) Deewj keWere Deeweesefieke
megj#ee yeue (meerDeeF&SmeShe) ceW 33 heermeoer ceefnuee efmeheeefneeW keer Yeleea keer Iees<eCee
keer~ Fmekes Deefleefje meercee megj#ee yeue (yeerSmeShe), meMee meercee yeue (SmeSmeyeer)
Deewj Yeejle efleyyele meercee hegefueme (DeeF&eryeerheer) ceW 15 heermeoer ceefnueeSb neWieer~
GuuesKeveere nw efke ceefnuee meMeefekejCe hej yeveer meefceefle keer "eR efjhees& keer
DevegMebmee hej en keoce G"eee ieee~

eLece Menjer veewkee yebojieen : 3 peveJejer, 2015 kees Yeejle keer henueer Menjer
veewkee yebojieen (ee cejervee) heefjeespevee neJe[e ceW ngieueer veoer kes le hej mLeeefhele
kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ ee cejervee Ssmee yebojieen nw peneb efvepeer ee SJeb veewkeeSb
le hej efyepeueer megefJeOee kes meeLe heeveer ceW Ke[er keer pee mekeleer nQ~ en heefjeespevee
cejervee Fbee eespeskedme kes eje hetjer keer peeSieer~

ogefveee kes Meer<e& 30 meghej MenjeW ceW efouueer Je cebgyeF& Meeefceue : 3 peveJejer,
2016 kees Debleje&^ere efjeue Sms hejeceMe& kebheveer pesSueSue ves Ske meJex kes
DeeOeej hej ogefveee kes 30 meyemes MeefeMeeueer, Glheeoke SJeb yesnlej mebheke& megefJeOee
Jeeues MenjeW ceW oes Yeejleere MenjeW efouueer Deewj cebyg eF& kees Meeefceue efkeee~ 30 MenjeW
kees Fme meteer ceW eskeees henues mLeeve hej nw~

Gej eosMe ceW 25 veS DeeF&erDeeF& : 4 peveJejer, 2016 kees Gej eosMe
mejkeej ves keW keer veF& DeeF&erDeeF& Keesueves keer eespevee kes lenle eosMe ceW 25 veS
DeeF&erDeeF& mebmLeeve Keesues peeves keer Iees<eCee keer~ FveceW ms keeGbefmeue Dee@he

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 156

JeeskesMeveue ^sefvebie (SmemeerJeerer) kes lenle 6 ^s[ mebeeefuele efkeS peeSbies~ Fve
mebmLeeveeW keer mLeehevee ceW keW mejkeej keer Deesj mes 70 eefleMele leLee jepe mejkeej keer
Deesj mes 30 eefleMele Jee Jenve efkeee peeSiee~

jsueJes efJekeeme eeefOekejCe : 4 peveJejer, 2016 kees keW mejkeej ves mJeleb$e jsueJes
efJekeeme eeefOekejCe (Deej[erS) kes ie"ve kee hewmeuee efueee~ Fmekee ecegKe keee& jsue
ceeue-Yee[e SJeb efkejeS keer ojW lee kejvee nw~ FmeceW Ske esejcewve Deewj eej meome
neWies~ Fmekee ie"ve efJeJeske osyejee keer DeOe#elee Jeeueer meefceefle keer efmeheeefjMe kes
DeeOeej hej efkeee pee jne nw~
heesyme& keer meheue ueesieeW keer meteer ceW 45 Yeejleere cetue kes : peveJejer,
2016 kes eLece mehleen ceW peejer heesyme& keer 30 Je<e& mes kece Deeeg kes meheue JeefeeeW
keer meteer ceW 45 Yeejleere Deewj Yeejleere cetue kes ueesie Meeefceue nQ~ Fme meteer ceW efJeMJe
kes 600 heg<e-ceefnueeSb Meeefceue nQ~
meewj hewveueeW nsleg 5 npeej kejes[ . keer meefyme[er : 30 efomebyej, 2015 kees
keW mejkeej ves leeW hej meewj hewveue ueieeves kes DeefYeeeve kees ye{eJee osves kes efueS
efJeeere meneelee jeefMe kees 600 kejes[ heS mes ye{ekej 5000 kejes[ heS kej
efoee~ en jeefMe je^er e meewj Tpee& efceMeve kes peefjS efveie&le keer peeSieer~ mejkeej keer
Je<e& 2019-20 leke osMe ceW leeW hej ueies meewj hewveueeW kes peefjS 4200 cesieeJee
efyepeueer Glheeove keer eespevee nw~
jsueJes kee jepeeW kes meeLe mebege Gheece : 30 efomebyej, 2015 kees keW
mejkeej ves efJeefYeVe jepeeW kes meeLe jsueJes keer mebege Gece kebheefveeeb yeveeves kes emleeJe
kees cebpetjer eoeve keer~ Fmekes lenle jsue ceb$eeuee efJeefYeVe jepeeW ceW jsueJes keer heefjeespeveeDeeW
kes efmeueefmeues ceW mebyebefOele jepeeW keer mejkeejeW kes meeLe mebege GheeceeW keer mLeehevee
kejsiee~
mebMeeseOf ele eeweeseif ekeer GVeeve kees<e : 30 efomebyej, 2015 kees keW mejkeej ves
kehe[e Geesie keer eeweesefiekeer kees GVele yeveeves kes efueS mebMeesefOele eeweesefiekeer GVeeve
kees<e eespevee kees mJeerke=efle oer~ en eespevee ceewpetoe hegvejeref#ele hegveie&ef"le eeweesefiekeer
GVeeve kees<e eespevee kee mLeeve uesieer~
ieee: Yeejle keer heme&vee@efueef Dee@He efo F&ej, 2015 : 21 efomebyej,
2015 kees Fbjves mee& Fbpeve eent keer Je<e& 2015 ceW Yeejle kes meJe&es
JeefelJe keer meteer ceW (Fbjves hej meJee&eOf eke Keespes ieS JeefelJe) ieee (Cow)
kees Meer<e& mLeeve efoee ieee~ Je<e& 2015 ceW jepeveerefleke nefmleeeW ceW eOeeveceb$eer vejW
ceesoer meJee&efOeke mee& efkeS ieS veslee jns~
Fboewj meeFkeueesLee@ve : 28 efomebyej, 2015 kees heee&JejCe Deewj peve mJeemLe kes
eefle Deece ueesieeW kees peeieke kejves kes efueS 15000 ueesieeW ves Fboewj meeFkeueesLee@ve
kes lenle meeFefkeue eueeF&~ en keee&ece ieesu[sve yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[md e& ceW ope&
ngDee~ en Ske ner keee&ece ceW meyemes DeefOeke ueesieeW eje meeFefkeue eueeves kee efJeMJe
efjkee@[& nw~

Yeejleere nLekejIee eoMe&veer : 22 efomebyej, 2015 kees veF& efouueer efmLele

je^er e efMeuhe mebeneuee ceW keWere Jee ceb$eeuee kes eje Yeejleere nLekejIee : hejbheje
Deewj Peeve efJe<ee kes meeLe Yeejleere nLekejIee eoMe&veer keer MegDeele keer ieF&~

meWekeuee@pe keer jsle Deeke=efle : 29 efomebyej, 2015 kees Deese[f Mee kes eefme jsle
keueekeej megoMe&ve heveeeke eje yeveeF& ieF& meWekeuee@pe keer jsle Deeke=efle kees efueckee
yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[m&d e ceW mLeeve eoeve efkeee ieee~ en 45 heer Tbeer efJeMJe keer
meyemes Tbeer meWekeuee@pe keueeke=efle nw~ GuuesKeveere nw efke megoMe&ve heveeeke kees Je<e&
2014 ceW Yeejle mejkeej ves heodceeer mes mecceeefvele efkeee Lee~

yeerheermeerSue eje SvejeFefpebie Yeejle DeJee@[& keer Iees<eCee : 2 peveJejer,

2016 kees Yeejle hes^esefueece keejheesjsMeve efueefces[ (yeerheermeerSue) ves SvejeFefpebie
Yeejle DeJee@[& keer Iees<eCee keer~ es hegjmkeej Ssmes ueesieeW ee ueesieeW kes mecetneW kes efoS
peeSbies efpevneWves eeLeefceke efMe#ee, keewMeue efJekeeme, peue mebj#eCe, eeceerCe mJeemLe,
ceefnuee meMeefkelekejCe Deewj De#ee Tpee& kes #es$e ceW yengcetue eesieoeve efoee nes~ Fmekes
lenle {eF& ueeKe heS keer vekeo jeefMe SJeb eceeCehe$e efoee peeSiee~

Yeejle ceW yeve jne hejceeCeg Menj : efomebyej, 2015 kes ceOe ceW Decesejf keer peve&ue
hee@jvs e hee@euf emeer ves oeJee efkeee nw efke Yeejle ieesheveere lejerkes mes kevee&ke kes euueekesjs
ceW Leceexvetekf eueej nefLeeej yeveeves kes efueS hejceeCeg Menj yemee jne nw~ Fmekee efvecee&Ce
keee& Je<e& 2017 leke hetje nesves kee Devegceeve Jee efkeee ieee nw~

iebiee keJeerve iebiee hee&ve kes efueS leweej : efomebyej, 2015 kes Deble ceW
JeejeCemeer ceW iebiee ceW peue hee&ve kes efueS Ketyemetjle lejerkes mes mepeeS ieS etpe iebiee
keJeerve kees heeses mesMeve kes efueS ueebe efkeee ieee~ iebiee keJeerve kee mebeeueve
jepeIee mes Demmeer Iee leke nesiee~ Fme hej hee&keeW kees iebiee efJenej kes meeLe-meeLe
JeejeCemeer keer keuee-mebmke=efle, meeefnle mebieerle, Keeve-heeve Deewj yeveejmeerheve kees osKeves
kee DeJemej efceuesiee~

heerevf ekeme mee@heJesej kees cebpetjer : 27 efomebyej, 2015 kees eb[erie{ neFkees&
ves pesue SJeb DeoeueleeW kes yeere DeeveueeFve metevee emeejCe kes ceeOece heerefvekeme
meeheJesej kees cebpetjer eoeve keer~ en meeheJesej Deefcele efceee veeceke Ske hetJe& kewoer
ves yeveeee nw~

hee@etv& e Fbe[
f ee keer osMe keer 500 Meer<e& kebheefveeeW keer meteer : 24 efomebyej,
2015 kees hee@et&ve Fbef[ee ves Yeejle keer Meer<e& 500 kebheefveeeW keer Jeeef<e&ke meteer
hee@e&vt e Fbe[f ee-500 veece mes peejer keer~ Fme meteer ceW Fbe[f eve Dee@eue keejheesjMs eve
(DeeF&Deesmeer) kegue 451911 kejes[ heS kes Jeeef<e&ke jepemJe kes meeLe osMe keer meyemes
ye[er kebheveer nw~ efjueeebme Fb[m^epr e meteer ceW otmejs leLee ee ceesme& leermejs mLeeve hej
nw peyeefke ms yeQke Dee@he Fbef[ee Fme meteer ceW eewLes mLeeve hej nw~

iebiee keer meheeF& ceW efveuemeesevf eee kegS keer ceoo : efomebyej, 2015 ceW veceeefce
iebiee eespeske kes lenle iebiee meheeF& DeefYeeeve ceW ceOe eosMe keer ebyeue veoer mes ye[er
cee$ee ceW efveuemeesevf eee kegDeeW kees yeveejme ueeee ieee~ es kegS yeveejme kes IeeeW kes
pewefJeke keejs kees meehe kej jns nQ~

Deefveue Debyeeveer SJeb mheerueyeie& kebheveer yeveeSbies : 17 efomebyej, 2015 kees

Yeejleere Geesieheefle Deefveue Debyeeveer Deewj ne@ueerJeg[ efheuce efveoxMeke merJeve mheerueyeie& ves
efceuekej efheuce sueereJf epeve Deewj ef[efpeue meeceeer efvecee&Ce keer veF& kebheveer yeveeves kee
efveCe&e efueee~ Fme kebheveer kee veece Debyeefueve hee&veme& nesiee~

[eeveemeesj kes IegceeJeoej heoefe efceues : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen
ceW egevf eJeefme&er Dee@he Sef[veyeje kes MeesOekelee&DeeW kees mkee@ueQ[ kes DeeFue Dee@he mkeeF&
#es$e kes Ske heLejerues Fueekes ceW mee@jeshees[ epeeefle kes [eeveemeesj kes hewj kes efveMeeve
efceues~ es hewjeW kes efveMeeve 28 Fbe uebyes nQ~

G. e. mejkeej keer veF& jepekeere efvecee&Ce SpeWmeer : 9 veJebyej, 2015 kees Gej eosMe
mejkeej ves etheer jepe efvecee&Ce SJeb efJekeeme menkeejer mebIe efueefces[ kees jepekeere efvecee&Ce SpeWmeer
veeefcele kejves kee hewmeuee efkeee~ en efveCe&e leerve Je<e& kes efueS eYeeJeer nesiee~

Yeejle keer Meer<e& 50 keejesyeejer ceefnueeSb : 8 veJebyej, 2015 kees hee@e&tve

Fbe[f ee eje Yeejle keer Meer<e& 50 keejesyeejer ceefnueeDeeW keer meteer ceW SmeyeerDeeF& ecegKe
DeOebleer Yeeeee&, henues, DeeF&meerDeeF&meerDeeF& yeQke keer eboe keesej otmejs leLee
Sefkememe yeQke keer efMeKee Mecee& leermejs mLeeve hej jneR~

iueesyeue Mesheme& SvegDeue meJex-2015 : 28 Dekeyt ej, 2015 kees peejer Jeu[&
Fkeesvee@ecf eke heesjce ([yuetFS& he) kes iueesyeue Mesheme& SvegDeue meJex 2015 kes Devegmeej
efJeMJe ceW meyemes hemeboeroe nmleer oef#eCe Deeerkee kes efoJebiele je^heefle vesumeve ceb[us ee nQ~ heeshe
eebemf eme otmejs leLee smuee ceesme& kes meerFD& ees Fueesve cemke leermejs mLeeve hej nQ~ cenelcee
ieebOeer Fme meteer ceW eewLes mLeeve hej, efyeue iesmd e heebeJesb SJeb yejeke Deesyeecee "W mLeeve hej
nQ~ Yeejleere eOeeveceb$eer vejW ceesoer Fme meteer ceW omeJesb mLeeve hej nQ~

DeeMee ee$ee : 12 peveJejer, 2015 kees ceeveJe Skelee efceMeve kes mebmLeeheke eer
Sce kes eje Meebelf e SJeb meodYeeJevee kes efueS keveekegceejer mes keMceerj leke keer 7500
efkeceer. keer DeeMee ee$ee (heoee$ee) keer MegDeele keer ieF& Leer~ en ee$ee 18 cenerveeW ceW
osMe kes 11 jepeeW mes iegpejles ngS Je<e& 2016 kes ceOe ceW eerveiej ceW meceehle nesieer~
en ee$ee 26 efomebyej, 2015 mes 1 peveJejer, 2016 kes ceOe G. e. kes
Fueeneyeeo ceW Leer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 157

Depeerce escepeer meyemes DeefOeke oeve osves Jeeues Yeejleere : 8 peveJejer, 2016
kees ngve Fbe[f ee eje peejer hejeshekeeefjeeW keer meteer kes Devegmeej Depeerce escepeer meyemes
DeefOeke oeve osves Jeeues Yeejleere nQ~ GvneWves efMe#ee kes efueS 27,514 kejes[ heS
oeve efkeS nQ~ otmejs mLeeve hej vebove veerueskesCeer leLee leermejs mLeeve hej veejeeCecetelf e& nQ~
Yeejle kes meyemes Oeveer Jeefe cegkesMe Debyeeveer Fme meteer ceW "W mLeeve hej nQ~
Gej eosMe efpeuee hebeeele DeOe#e egveeJe : 7 peveJejer, 2016 kees mebheVe
Gej eosMe efpeuee hebeeele DeOe#e egveeJe ceW kegue 74 efpeuee hebeeeleeW ceW mes 36 kes
efueS DeOe#e kee egveeJe efkeee ieee (Mes<e 38 meereW hej DeOe#eeW kees efveefJe&jesOe egvee
pee egkee Lee)~ kegue efceueekej 60 meereW hej meceepeJeeoer heeea kes GcceeroJeej efpeuee
hebeeele DeOe#e yeves nQ leLee kegue 74 meereW ceW mes 44 meereW hej ceefnuee DeOe#e
efveJee&ef ele ngF~
vekemeue eYeeefJele #es$eeW ceW 300 ceefnuee keceeb[es : 5 peveJejer, 2016 kees
keWere efjpeJe& hegeuf eme yeue kes ceneefveosMeke ekeeMe efceee ves hegeuf eme yeue ceW ceefnueeDeeW
keer efmLeefle hej 7JeW je^ere meccesueve ceW vekemeue eYeeefJele #es$eeW ceW leerve meew ceefnuee
keceeb[eW keer lewveeleer keer Iees<eCee keer~
eerveer ebeeve ves ebcee hej Keespeer efJeMes<e edeve : efomebyej, 2015 ceW
eerve kes ebeeve F&-3 (egleg) eje ebcee hej Ske efJeMes<e efkemce keer pJeeueecegKeer
eeveeW keer Keespe keer Iees<eCee keer ieF& nw~ eerveer ebeeve ves ueeJee mes Yejs Fbeyf eece yesemf eve
keer Keespe keer~
Deesyeecee ogefveee kes meyemes ueeskeefee veslee : efomebyej, 2015 ceW DeesDeejyeer
FbjvesMeveue eje FbjvesMeveue Jeu[& ueer[j Fb[ks eme kes efueS kejeS ieS meJex kes
Devegmeej ogevf eee kes meyemes ueeskeefee vesleeDeeW keer meteer ceW eOeeveceb$eer vejW ceesoer meeleJeW leLee
Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee eLece mLeeve hej nQ~ otmejs mLeeve hej pece&veer keer eebmeuej
Sbpesuee cekexue nQ peyeefke efyeef Me eOeeveceb$eer [seJf e[ kewceve leermejs mLeeve hej nQ~
meghej dJeer : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW meesMeue vesJeefkeie meeF efJd ej
ves peuo ner ome npeej De#ej Jeeues mebosMe Yespeves kes efueS meghej dJeer kees ueebe
kejves keer Iees<eCee keer~
Deejkee@ce kes DeefOeenCe emleeJe kees cebpetjer : 5 peveJejer, 2016 kees Yeejleere
eeflemheOee& Deeeesie (meermeerDeeF&) ves efjueeebme kewefheue Smes cewvespeceW (Deejkee@ce) kes
eje ieesu[cewve mewkeMe kes cegegDeue heb[ efyepevesme kees Kejeroves kes emleeJe kees cebpetjer
eoeve keer~ GuuesKeveere nw efke Deejkee@ce ves Deketyej, 2015 ceW ieesu[cewve kes
cegegDeue heb[ keejesyeej kees 243 kejes[ hees ceW Kejeroves kee emleeJe jKee Lee~
veF& Deeheele efvekeeme eCeeueer : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW kesjue kes Sce.meer.
[seJf e[ ves Tbeer FceejleeW ceW Deeie ueieves ee Deve Deeheele efmLeefle ceW ueesieeW kees megjef#ele
efvekeeueves keer Ske veF& eCeeueer efJekeefmele keer~ en DeeefJe<keej Ske meeceeve mheeFjue
efhemeueves Jeeueer iee[er nw~
Gej eosMe kees 13 Dejye hees keer metKee jenle : keW mejkeej ves 6 peveJejer,
2016 kees Gej eosMe kes metKeeemle #es$eeW kes efueS 1304.52 kejes[ heS keer
meneelee jeefMe cebpetj keer~ Fmekes DeueeJee DeebOe eosMe SJeb Deese[f Mee kes metKeeemle #es$eeW
kes efueS Yeer OevejeefMe cebpetj keer ieF&~
hee&ve SJeb ee$ee eeflemheOee& metekeebke ceW Yeejle 52JeW mLeeve hej :
efomebyej, 2015 kes Deble ceW efJeMJe DeeefLe&ke cebe eje peejer hee&ve SJeb ee$ee eeflemheOee&
metekeebke ceW Yeejle kees 52Jeeb mLeeve eehle ngDee~ efheues Je<e& Yeejle Fme meteer ceW 65JeW
mLeeve hej Lee~
ceuesefMeee keer henueer Fmueeefceke SejueeFve : efomebyej, 2015 ceW Yeejleere
efnob t obheefle jefJe DeueieWve SJeb keeefle&eeveer ieeseJf eboce ves ceueseMf eee keer henueer Fmueeefceke
SejueeFve keer MegDeele keer~ jeeveer Sej veeceke Fme SejueeFve ceW Mejerele
efMekeeele mesJee, G[eve mes henues Fyeeole, G[eve kes oewjeve Mejeye SJeb heeske& hej
eefleyebOe Deewj ceefnuee Sej nesmsme kes efueS [^sme kees[ pewmes efveece ueeiet neWies~
eerve ceW jesyees ves keer efjheesefie : 23 efomebyej, 2015 kees eerve ceW henueer yeej
jesyees ves ceewmece mes peg[ er KeyejeW keer oMe&keeW kes mece#e efjheesef i e keer~ MebIeeF& [^iw eve erJeer
ewveue ves jesyees (efMeDeesFme) kees Jesoj efjhees&j efveege efkeee~
Oece& YeejleereeW kes efueS cenJehetCe& : efomebyej, 2015 kes Deble ceW peejer het

efjmee& meWj keer efjhees& ceW ogevf eee kes efJeefYeVe osMeeW kes veeieefjkeeW kes Oece& mebyebOeer vepeefjS
kees yeleeee ieee~ efjhees& kes Devegmeej Yeejle ceW 80 heermeoer ueesieeW ves peerJeve ceW Oece& keer
cenJehetCe& Yetecf ekee kees mJeerkeej efkeee~ efjhees& ceW meyemes DeefOeke FefLeeesehf eee (98)
leLee mesvesieue (97) ceW ueesieeW ves Oece& keer Yetecf ekee kees efvepeer peerJeve ceW mJeerkeej efkeee
leLee meyemes kece Ssmes ueesie eerve (03) SJeb peeheeve (11) ceW nQ~
yeerSmeShe efJeceeve ogIe&veeemle : 22 efomebyej, 2015 kees efouueer ceW meercee
megj#ee yeue (yeerSmeShe) kee meghejefkebie efJeceeve ogIe&veeemle nes ieee efpemeceW GmeceW
meJeej yeerSmeShe kes ome lekeveerkeer keefce&eeW keer ce=leg nes ieF&~
DeeOeej veeceebkeve kesJeue etS[erSDeeF& mes : 6 efomebyej, 2015 kees DeeOeej
eespeske kes efueS hetjs osMe ceW Deebke[s pegeves kee keee& etveerke DeeF[WefefhekesMeve
DeLee@efjer Dee@he Fbef[ee (etS[erSDeeF&) eje efkeS peeves kee efveCe&e efueee ieee~
Fmekes henues en keee& vesMeveue hee@heguesMeve jefpemej (SveheerDeej) eje Yeer efkeee pee
jne Lee~
yeerSme-eej ceevekeeW kees hetje kejves Jeeueer yeeFke ueebe : 10 efomebyej,
2015 kees neW[e ceesjmeeFefkeue ves meeryeer ne@vex 160 Deej ueebe keer pees yeerSmeeej ceevekeeW kees hetje kejves Jeeueer osMe keer henueer yeeFke nw~
efouueer ceW peveueeskeheeue efyeue heeme : 4 efomebyej, 2015 kees efouueer efJeOeeve
meYee ves peveueeskeheeue efyeue-2015 kees heeme kej efoee~ FmeceW peveueeskeheeue keer
efveegef e ceW meele meomeeW kees Meeefceue efkeS peeves, Yeeeej keer peebe keer mecee meercee
lee kejves leLee efMekeeelekelee& kees megj#ee osves mebyebOeer eeJeOeeve nQ~
Ske yeQke ceW Ske ner yeele Keelee nesiee : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen ceW
Yeejleere efjpeJe& yeQke ves efkemeer Ske yeQke ceW kesJeue Ske ner yeele Keelee Keesueves pee
mekeves kee efveoxMe efoee~ SmeyeerDeeF& ves en efveece ueeiet Yeer kej efoee~ Deye Deiej
efkemeer Jeefe kee Ske ner yeQke keer Deueie-Deueie MeeKeeDeeW ceW Yeer yeele Keeles nQ lees Jes
30 efove ceW yebo efkees peeeWies~ en efveece mebege KeeleeW hej ueeiet veneR nesiee~
ogevf eee keer meyemes cenbieer Oeeleg : efomebyej, 2015 ceW Dee@kemehees[& efJeMJeefJeeeuee
kes Jew%eeefvekeeW ves keeye&ve hejceeCegDeeW keer ceoo mes Ske veF& Oeeleg Fb[esn[s jue heguejerve
kee efvecee&Ce efkeee efpemekeer keercele eefle eece Ske npeej kejes[ Deebkeer ieF&~
meew JewefMJeke efJeeejkeeW ceW eej Yeejleere cetue kes : efomebyej, 2015 ceW
Decesefjkeer heef$ekee hee@jsve hee@efuemeer keer Meer<e& meew JewefMJeke efJeeejkeeW keer meteer ceW eej
Yeejleere cetue kes Jeefe eceMe: veervee b[ve, jepeve Deevebove, DeeeMee KeVee leLee
pewveye Oeeef[eeueer Meeefceue nQ~
hee@kemeJewieve ves keejeW kees Jeeheme uesves kee efveCe&e efueee : efomebyej, 2015
kes eLece mehleen ceW pece&ve Deees kebheveer hee@kemeJewieve ves Yeejle mes Deheves 3.23 ueeKe
JeenveeW kees Jeeheme uesves kee efveCe&e efueee~ GuuesKeveere nw efke keW mejkeej ves Fme
kebheveer kes JeenveeW keer peebe kee DeeosMe efoee Lee efpemeceW [erpeue JeenveeW ceW Glmepe&ve
hejer#eCe kees ve heke[ heeves kes efueS efke ueieer ngF& HeeF& ieF&~
jesyees ves yeveeee hewoue eueves kee efJeMJe efjkee@[& : veJebyej, 2015 ceW eerve
kes efpebiPes vebyej 1 ee Jee@kej-1 veeceke jseyees ves 54 Iebs ceW 134 efkeceer. keer otjer
hewoue euekej efJeMJe efjkee@[& yeveeee~
Dee@m^sefueee ceW veeFng[ mecceeve Kelce : veJebyej, 2015 ceW Dee@m^sefueee ves
je^ere mecceeve eLee kees Kelce kej efoee~
efke j kejeves kee Meguke oesiegvee ngDee : 12 veJebyej, 2015 mes jsue
ceb$eeuee ves kevhece& efke j kejeves hej oesiegvee Meguke ueieeves kee efveCe&e ueeiet kej
efoee~ Fmekes Deefleefje ^sveeW ceW lelkeeue efke kee keese leerme heermeoer kejves kee
efveCe&e Yeer efueee ieee~
efJeMJe keer heeerme eefe&le ^sveeW ceW meele Yeejleere : veJebyej, 2015 kes Deble
ceW efyevs e efmLele vesMeveue jsue cegepf eece eje kejeS ieS meJex ceW efJeMJe keer 25 meyemes
eefe&le ^vs eeW ceW meele Yeejleere ^vs eeW kees mLeeve efceuee~ es ^vs eW nQjepeOeeveer Skemeesme,
Meleeyoer Skemeesme, ogjlb ees Skemeesme, iejerye jLe, esVeF& Skemeesme SJeb [skekeve keJeerve~
DeeF&Sme ves efkeS 54 npeej efJd ej DekeeGb nwke : veJebyej, 2015 kes henues
jefJeJeej kees Deelebkeer mebie"ve DeeF&Sme ves meeFyej nceuee kejles ngS 54 npeej ueesieeW kes
efdJej DekeeGb nwke kej efueS~ FmeceW peeoelej meGoer Dejye kes ueesieeW kes nQ~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 158

Dee@mkej keer oew[ mes yeenj ngF& kees& : 18 efomebyej, 2015 kees efJeosMeer
Yee<eeDeeW keer esCeer ceW Yeejle keer Deesj mes Yespeer ieF& ewleve lecneCes keer ceje"er efheuce
kees& 88JeW Dee@mkej keer oew[ mes yeenj nes ieF&~ kees& Debeflece meele ceW peien yeveeves
ceW meheue jner Leer~ neueebefke oef#eCe Yeejle keer #es$eere Yee<ee keer leerve ueIeg efheuceW
peuece, jebieer lejbiee Deewj veeesce-Fee kebgheemej Deye Yeer oew[ ceW yeveer ngF& nw~

Je<e& 2016 kes efmelebyej ceW ceoj sjsmee meble Ieesef<ele neWieer : 18 efomebyej,
2015 kees Meebefle kes veesyesue hegjmkeej mes mecceeefvele ceoj sjsmee kees Je<e& 2016 kes
efmelebyej ceW jesceve kewLeeseuf eke ee& kes meble keer GheeefOe mes veJeepes peeves keer Iees<eCee keer
ieF&~ ceoj sjsmee meble keer GheeefOe heeves Jeeueer leermejer Yeejleere ceefnuee neWieer~ Je<e&
2008 ceW kesjue keer efmemj DeuheeWmee Deewj 2014 ceW efmemj etesefMeee kees meble
keer GheeefOe oer ieF& Leer~

SerSce hej ceesyeeFue yeQekf ebie hebpeerkejCe keer megeJf eOee : 17 efomebyej, 2015 kees
efjpeJe& yeQke Dee@he Fbe[f ee (RBI) ves Je<e& 2016 kes ceee& mes meYeer yeQkeeW kees ceesyeeFue
yeQekf ebie kee hebpeerkejCe SerSce kes ceeOece mes kejeves kee efoMee efveoxMe peejer efkeee~

Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve ves Decesefjkeer j#ee efJeYeeie mes DevegyebOe efkeee :
efomebyej, 2015 ceW yebieueg efmLele Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve ves meewj Tpee& met#ce efe[
hej MeesOe SJeb efJekeeme kes efueS mebege jepe Decesefjkee keer hewefmeefheke Sejheesme& mes
mecePeewlee efkeee~

iueesyeue erej eeFpe kes efueS eej Yeejleere efMe#eke ceveesveerle : 9

efomebyej, 2015 kees efMe#eCe kes efueS veesyesue hegjmkeej kes veece mes eefme Jeekeea
peerFS& ceSme heeGb[Ms eve iueesyeue erej eeFpe-2016 kes Debelf ece 50 ceW 4 Yeejleere
efMe#ekeeW kees ceveesveerle efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: je@efyeve eewjefmeee, OeJeue
yeeef"ee, meebLeer keejeceesleer Deewj jefMce keLetefjee nQ~ en hegjmkeej hejJejer, 2016
ceW Ieese<f ele efkeee peeSiee~

Decyes[kej hej efmekekes peejer : 6 efomebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves
[e@. YeercejeJe Decyes[kej kes efveJee&Ce efoJeme hej 125 heS Deewj 10 heS kes mceejke
efmekekes peejer efkeS~

YegJeve iesue hees&ue : 4 efomebyej, 2015 iewme DeLee@efjer Dee@he Fbef[ee efueefces[
(iesue) ves Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) keer Ske FkeeF& vesMeveue
efjcees meWemf ebie meWj kes meneesie mes iesue keer iewme heeFheueeFve efveiejeveer kes efueS YegJeve
iesue hees&ue ueebe efkeee~

kevee[e ves Yeejle kees etjsefveece keer henueer Keshe Yespeer : efomebyej, 2015 kes
eLece mehleen ceW kevee[e ves etjsefveece keer henueer Keshe Yeejle Yespeer~ kevee[e kes meeLe
Yeejle ves efmelebyej, 2013 ceW Demewve hejceeCeg meneesie mecePeewlee efkeee Lee~

iebiees$eer iueseMf eej kee leeheceeve ye{ jne nw : efomebyej, 2015 kes eLece mehleen
ceW efnce SJeb efncemKeueve DeOeeve eefleeve, eb[erie{ keer efjhees& kes Devegmeej iebiees$eer
iueseMf eej ceW eleske Je<e& DeefOekelece leeheceeve ceW 0.9 ef[eer meseuf meeme keer Je=e
f SJeb
yehe&yeejer ceW 37 meWerceerj keer keceer nes jner nw~

[sve heerme Dekee@[& : 21 veJebyej, 2015 kees mebege je^ ves [sve heerme Dekee@[&
keer yeermeJeeR Je<e&ieeb" ceveeF&~ [sve heerme Dekee@[& 21 veJebyej, 1995 kees ueeiet ngDee
Lee efpemekes yeeo yeesemf veeeF& eg meceehle ngDee Lee~ [sve heerme Dekee@[& kes ueeiet nesves
kes yeeo yeesemf veee SJeb npexieeseJf evee veeceke oes je^eW keer veeRJe jKeer ieF&~

ueesmeej ceneslmeJe : 12 efomebyej, 2015 kees peccet SJeb keMceerj kes ueeKe #es$e ceW
meyemes ye[s efleyyeleer yeew ceneslmeJe ueesmeej kee Deeeespeve Meg ngDee~ en ceneslmeJe ome
efove leke euee efpemeceW yeeweW ves Deheves vees Je<e& keer MegDeele keer~

ess JeeheeefjeeW nsleg Dee@veueeFve hees&ue : 23 veJebyej, 2015 kees ess

JeeheeefjeeW nsleg F&-ueeuee veeceke Dee@veueeFve heesu& e kee MegYeejbYe efkeee ieee~ Fmekes
ceeOece mes ess Jeeheejer Deeheme ceW Deewj eenkeeW kes meeLe Jeeheej kej mekeWies~

Fymee kees<e nsleg ef$ehe#eere mecePeewles kees keWere kewefyeves keer cebpetjer : 18
veJebyej, 2015 kees Yeejle, yeepeerue SJeb oef#eCe Deeerkee (IBSA) kes ceOe efveOe&velee
SJeb #egOee GheMeceve kes efueS ieef"le Fymee kees<e hej ngS ef$ehe#eere mecePeewles kees keWere
kewefyeves ves cebpetjer eoeve keer~ Fme kees<e kee ie"ve Je<e& 2004 ceW efkeee ieee Lee~

efJeMJe kes meyemes keerceleer yeeb[ Jeeues osMeeW keer meteer : Deketyej, 2015 kes
Deble ceW JewefMJeke kebheveer yeeb[ heeFveWme eje peejer keer ieF& efJeMJe keer meyemes keerceleer
yee[b Jeeues osMeeW keer meteer ceW Yeejle kees meeleJeeb mLeeve eoeve efkeee ieee~ Fme meteer
ceW Meer<e& mLeeve hej Decesejf kee leLee otmejs Je leermejs mLeeve hej eceMe: eerve SJeb pece&veer nQ~

mJe Yeejle Ghekej : 6 veJebyej, 2015 kees keW mejkeej ves mJe Yeejle
DeefYeeeve kes efueS hebef[ib e Fkee kejves nsleg meYeer mesJeeDeeW hej 15 veJebyej, 2015 mes
0.5 eefleMele mJelee Ghekej ueieeves kee efveCe&e efueee~ Fmemes Skeef$ele Oeve kees
mJelee DeefYeeeve hej Keee& efkeee peeSiee~ GuuesKeveere nw efke 17 efomebyej,
2015 kees efJeMJe yeQke ves mJe Yeejle efceMeve kes efueS 1.5 efyeefueeve [e@uej kee
$e+Ce mJeerke=le efkeee nw~

kevee[e keer mebmeo ceW hebpeeyeer leermejer Yee<ee yeveer : Deketyej, 2015 kes
leermejs mehleen ceW kevee[e keer mebmeo ceW Debespeer Je eebmeermeer kes yeeo hebpeeyeer kees leermejer
meyemes ye[er Yee<ee kee opee& eoeve efkeee ieee~ kevee[e kes neGme Dee@he keecevme ceW 20
hebpeeyeer Yee<eer meome egves iees nQ~

yeebiueeosMe ceW Sefkememe yeQke ves keeee&uee Keesuee : 22 veJebyej, 2015 kees
Sefkememe yeQke ves yeebiueeosMe kes {ekee ceW Dehevee eefleefveefOe keeee&uee Keesuee~

MeeQhesve heg<eeW kes cegkeeyeues ceefnueeDeeW keer mebKee kece : Deb[ceeve-efvekeesyeej

keer efJeueghleeee pevepeeefle MeeQhesve ceW heg<eeW keer leguevee ceW ceefnueeDeeW keer mebKee kece nesves
kes keejCe Fme pevepeeleere mecegoee kes Deveske Jeemke heg<e meomeeW kees ceefnuee meeLeer
kes yeiewj iegpej kejveer he[leer nw~ en leLe Fme pevepeeefle hej efkeS ieS Gme MeesOe kes
yeeo meeceves Deeee nw, pees efke Yeejleere ceeveJe efJe%eeve meJex#eCe (Anthro-Pological
Survey of India) eje neue ceW efkeee ieee~ Fme MeesOe ceW otmeje cenJehetCe& leLe
en meeceves Deeee nw efke MeeQhesve mepeeleere (Homogeneous) veneR, yeefuke efJepeeleere
(Heterogeneous) pevepeeefle nw SJeb Gvekeer Yee<ee MeeQheveerpe ceW Yeer efYeVelee heeF& peeleer
nw~ MeesOe kes Devegmeej Deb[ceeve-efvekeesyeej keer efJeueghleeee pevepeeefle MeeQhesve keer Deeyeeoer cee$e
200 mes 300 kes yeere nw~ en metDej heeueve, efMekeej SJeb yeeieJeeveer pewmes keee& kejles nQ~
Deb[ceeve erhe kes Je=#e heb[evegme kee heue Fvekee ecegKe Deenej neslee nw~

cebieue Gheen DeefYeeeve hej efnboer Sueme hegmleke : 26 Deketyej, 2015

kees cebieue Gheen DeefYeeeve hej henueer efnboer Sueme hegmleke kee efJeceeseve Debleefj#e
jepe ceb$eer [e@. efpeleW efmebn ves efkeee~ Fme hegmleke kes ceeOece mes cebieue Gheen
DeefYeeeve kes yeejs ceW efnob er Yee<ee mes osMe ceW peeiekelee hewueeF& peeesieer~

efouueer Ge veeeeuee DeefOeefveece, 2015 : 26 Deketyej, 2015 kees

keWere efJeefOe SJeb veee ceb$eeuee eje DeefOemetevee Fme mebMeesOeve DeefOeefveece kes peefjS
efouueer kes efpeuee veeeeueeeW kee ceewef ke veeefeke #es$e 5 ueeKe hees mes ye{ekej 20
ueeKe hees kej efoee ieee~ Fme yeoueeJe mes efouueer Ge veeeeuee hej JeeoeW kee
yeesPe kece nesiee~

heesyme& keer e@he 100 Fbe[

f eve mesueseyf eer keer keceeF& keer meteer : efomebyej,
2015 kes otmejs mehleen ceW heesyme& heef$ekee ves e@he 100 Fbe[f eve mesueseyf eer meteer keer peejer
keer~ Fme meteer ceW MeenKe Keeve Fme meeue 257.5 kejes[ heS keer keceeF& kes meeLe
henues mLeeve hej nQ~ Fme meteer ceW efekes efKeuee[er cenW efmebn Oeewveer eewLes mLeeve hej nQ~

Oeesuesje nJeeF& Dee heefjeespevee kees efceueer heee&JejCe cebpetjer : 10 efomebyej,

2015 kees heee&JejCe ceb$eeuee ves Denceoeyeeo kes Oeesuesje ceW 1378 kejes[ heS keer
ueeiele mes Debleje&e^ r e nJeeF& Des kes efJekeeme kees cebpetjer eoeve keer~

kepeeKmleeve ceW efceues 8000 Je<e& hegjeves mJeeefmleke efe : kepeeKmleeve ceW efceues
8000 Je<e& hegjeves mJeeefmleke efeeW kes 60 mes DeefOeke mhe efeeW kees veemee keer
Debleefj#e Fcewpeervejer eje he=LJeer mes 692 efkeceer. keer TbeeF& mes peejer efkeee ieee nw~
efpeme #es$e ceW es efe heeS ieS nQ, Gmekeer heneeve Fme #es$e kes he ceW keer ieF& nw, pees
hee<eeCe egieerve ceeveJe kes efMekeejieen Les~ 8000 Je<e& hegjeves Fve efeeW kees Jew%eeefvekeeW
eje msheer efpeeesiueeFheme (Steppe Geoglyphs) veece efoee ieee nw~ FvnW
efkemeves yeveeee, Fme yeejs ceW Jew%eeefveke keesF& efve<ke<e& veneR efvekeeue heeS nQ~ OeeleJe nw
efke efnvot, pewve SJeb yeew OeceeX ceW peneb mJeeefmleke kees cebieue efe kes he ceW DeefYeefnle

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 159

efkeee peelee nw, JeneR es efe jesceve, etveeveer, yeeFpeWeFve SJeb mesuke keueeDeeW ceW Yeer
eeefuele jns nQ~

l
l

eerve-Fb[esveseMf eee kes ceOe leere ieefle jsue ueeFve efvecee&Ce mecePeewlee : Fb[esveseMf eee
ves Deheves eneb henueer leere ieefle keer jsue ueeFve efyeeves kes efueS 16 Dekeyt ej, 2015
kees eerve mes 5.5 efyeefueeve Decesejf keer [e@uej kee mecePeewlee efkeee, efpemekes lenle 160
efkeceer. uebyeer leereieefle keer jsue ueeFve efyeeF& peeSieer, pees efke Fb[esveseMf eee keer jepeOeeveer
pekeelee& mes hene[er #es$e yeeboibg e kees pees[ is eer~ jsue ueeFve efyeeves kee keece eeFvee jsueJes
FbjvesMeveue SJeb Fb[esveseMf eee keer kebheefveeeW eje efkeee peeSiee~ efvecee&Ce keee& nsleg 75
hebeE[ie eeFvee [sJeueheceW yeQke eje keer ieF& nw, peyeefke Mes<e hebef[ib e eerve keer jsueJes kebheveer
SJeb Fb[esveseMf eeeF& kebheefveeeW kes mebIe eje keer ieF& nw~
heeefkemleeve Deewj me kes yeere iewme heeFheueeFve mecePeewlee : heeefkemleeve Deewj
me kes yeere 16 Deketyej, 2015 kees Ske Debleme&jkeejer mecePeewlee mebheVe ngDee,
efpemekes lenle me kes meneesie mes ueenewj mes kejeeer leke iewme heeFheueeFve efyeeF&
peeSieer leLee kecesMeve msMeve keer mLeehevee keer peeSieer~ efyeeF& ieF& iewme heeFheueeFve
mes meeueevee 12.4 efyeefueeve keeteyf eke ceerj iewme ueenewj mes kejeeer Yespeer pee mekesieer~
Fme mecePeewles kes lenle henues ejCe kes efueS me kee efveJesMe oes efyeefueeve [e@uej nw~
meeFbme Skemeesme keueeFces SkeMeve mhesMeue (SmeF&meerSSme) : veF& efouueer
kes meheojpebie jsueJes msMeve mes 15 Deketyej , 2015 kees meeFbme Skemeesme
keueeFces SkeMeve mhesMeue (SmeF&meerSSme) kees keWere jsue ceb$eer megjMs e eYeg, efJe%eeve
SJeb eeweeseif ekeer leLee Yet-efJe%eeve ceb$eer [e@. n<e&JeOe&ve leLee heee&JejCe, Jeve SJeb peueJeeeg
heefjJele&ve jepe ceb$eer (mJeleb$e eYeej) ekeeMe peeJe[ks ej eje njer Peb[er efoKeekej jJeevee
efkeee ieee~ ^vs e ceW eoefMe&le eoMe&veer ceW peneb peueJeeeg heefjJele&ve mes ue[ves ceW veeieefjke
meceepe keer Yetecf ekee kes yeejs ceW yeleeee ieee nw, JeneR peueJeeeg heefjJele&ve kes eYeeJeeW SJeb
Gvemes efveheves kes GheeeeW kees Yeer oMee&ee ieee nw~
yee"gkeccee-lesuebieevee kee jepekeere leesnej : veJeme=efpele jepe lesuebieevee kee
jepekeere leesnej yee"gkeccee oMenje kes DeJemej hej 12 Dekeyt ej mes 20 Dekeyt ej,
2015 leke ceveeee ieee~ Fme leesnej kees mLeeveere ueesieeW eje yeesveeueg (Bonalu)
Yeer kene peelee nw~ yee"gkeccee MeyoebMe ceW eege yee"gke kee lesuegiet Yee<ee ceW Meeefyoke
DeLe& peerJeve neslee nw~ peerJeve mes peg[ e en leesnej Jemlegle: Je<ee& $e+leg kes meceeheve SJeb
Mejo $e+leg kes Deeieceve kee eleerke nw~ Fme leesnej kees ceveekej peneb eke=efle kees
OeveJeeo efoee peelee nw, JeneR Gmekee DeefYeJeeove Yeer efkeee peelee nw~ eke=efle mes peg[ s
Fme leesnej ceW hetueeW kee efJeMes<e cenJe neslee nw~ FmeceW Ske ye[er Leeueer ceW meele
Deueie-Deueie ekeej kes ceewmeceer hetueeW kees MebkeJeekeej ceW JeJeefmLele efkeee peelee nw,
efpemes yee"gkeccee kes he ceW DeefYeefnle kejles nQ~ yee"gkeccee leweej nes peeves kes yeeo
Fmekes Meer<e& hej nuoer jKeer peeleer nw, pees efke cee$ee ieew[ er (ieewjer) kees meceefhe&le nesleer
nw leLee GvneR keer eleerke ceeveer peeleer nw~ veew efoveeW leke ceveeee peeves Jeeuee en leesnej
Yehee[e DeceeJemee (Badhrapada Amavasya) mes Meg neskej veJeje$e keer
Deceer kees meceehle neslee nw~
osMe keer henueer Smeer [yeue [skej Meleeyoer ^sve : 6 efomebyej, 2015 kees jsue
ceb$eer megjMs e eYeg ves cebyg eF& SJeb ieesJee kes yeere osMe keer henueer Smeer [yeue [skej Meleeyoer
^sve kees njer Peb[er efoKeekej jJeevee efkeee~ GuuesKeveere nw efke henueer Smeer [yeue
[skej ^sve neJe[e SJeb Oeveyeeo kes yeere Deketyej, 2011 ceW Meg keer ieF& Leer~
ieesJeOe jeskeves kes efueS keevetve yeveeS mejkeej : 14 Deketyej, 2015 kees
efnceeeue eosMe Ge veeeeuee ves keW mejkeej kees DeeosMe efoee nw efke Jen ieesnlee
hej jeske ueieeves kes efueS keevetve yeveeS~ veeeeuee ves Fme mebyebOe ceW keW kees leerve ceen
kee mecee efoee nw~
eeueke jefnle efJeceeve ves Yejer G[eve : 15 Deketyej, 2015 kees efyesve ceW
veeieefjke Geve kes #es$e ceW [^esve kes eeeesefieke Fmlesceeue kes leewj hej henues eeueke
jefnle efJeceeve kee meheue hejer#eCe efkeee ieee~ en efJeMJe ceW veeieefjke nJeeF& ceeie& hej
efkemeer ceeveJe jefnle efJeceeve kee henuee G[eve hejer#eCe Lee~
efjeepe& kes meeLe peerJeve yeercee Yeer : 7 Deketyej, 2015 kees sefuevee@j Fbef[ee
ves henueer yeej ceesyeeFue efjeepe& kes meeLe peerJeve yeercee kee keJejspe osves keer hesMekeMe keer~
efmeKe heie[er henvekej keece kej mekeWies : 1 Deketyej, 2015 mes efyesve ceW

jespeieej keevetve ceW ngS mebMeesOeve kes lenle efmeKeeW kees keee&mLeueeW hej heie[er henveves keer
Deepeeoer nesieer~
cebgyeF& OeceekeeW ceW heebe kees ce=legob[ : 30 efmelebyej, 2015 kees cebgyeF& keer
efJeMes<e cekeeskee Deoeuele ves Je<e& 2006 kes ueeskeue ^vs e yueem ceeceues ceW heebe oese<f eeeW
eceMe: keceeue Denceo Debmeejer, veJeero ngmewve Keeve, Snmeeve efmeerkeer, hewpeue MesKe
leLee Deeefmehe Keeve kees ce=lego[b keer mepee megveeF&~ Fve OeceekeeW ceW 188 ueesie ceejs ieS
Les leLee 800 mes DeefOeke Ieeeue ngS Les~
veeyeeefueie cegefmuece kee efvekeen iewjkeevetveer : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW
iegpejele Ge veeeeuee ves Deheves Ske hewmeues ceW veeyeeefueie cegemf uece ue[keer kes efvekeen
kees hetjer lejn iewjkeevetveer kejej efoee~ veeeeuee ves kene efke veeyeeefueie cegefmuece
ue[keer kes Meeoer kes cemeues ceW cegemf uece heme&veue uee@ veneR, yeefuke eeFu[ cewejf pe Ske
kee eeJeOeeve ueeiet neslee nw~
efdJej kes peJeeye ceW Deeee cet<eke : 8 efmelebyej, 2015 kees hegCes kes
Devegjeie ieew[ ves efJeMJe efnob er meccesueve, Yeesheeue kes oewjeve efJd ej keer lepe& hej efnob er ceW
keee& kejves Jeeueer cet<eke meesMeue vesJeefkeie meeF emlegle keer~ peneb efJd ej ceW Meyo
meercee 140 nw JeneR cet<eke ceW en 500 nw~ cet<eke kee GsMe efnboer Deewj osJeveeiejer
kees Deepe keer heer{er kes efueS meeceefeke Deewj eeefuele kejvee nw~
efJeosMeer efveJesMe ceW Yeejle eLece : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW uebove mes ekeeefMele
nesves Jeeueer efyepevesme heef$ekee heeFveWeMf eeue eFcme ves peveJejer, 2015 mes petve, 2015
kes Deebke[eW kes DeeOeej hej kene nw efke Je<e& 2015 keer henueer ceener ceW Yeejle, eerve
Deewj Decesejf kee kees heers es[ les ngS ogevf eee kee meyemes Deeke<e&ke osMe yeve ieee nw~ Fme
DeJeefOe ceW Yeejle ceW ele#e efJeosMeer efveJesMe 31 Dejye [e@uej, eerve ceW 28 SJeb Decesejf kee
ceW 27 Dejye [e@uej jne~
ceeGb cewefkeveues kee veece yeouee : Deiemle, 2015 kes Deble ceW Decesefjkeer
je^heefle yejeke Deesyeecee ves Gejer Decesejf kee kes Deueemkee ceW efmLele meyemes Tbes heJe&le kee
veece ceeGb cewekf eveues mes yeouekej ceeGb [sveeueer kej efoee~
ceesyeeFue She mes Keelee Keesueves keer megefJeOee : 6 Deiemle, 2015 kees osMe ceW
henueer yeej ceesyeeFue She mes yeQke Keelee Keesueves keer megeJf eOee hes[jue yeQke ves oer~ Fmekes
efueS hes[yegke veeceke ceesyeeFue She keer JeJemLee keer ieF& nw~
Yeejleer Sejsue ves Meg keer 4peer mesJee : 6 Deiemle, 2015 kees osMe keer
meyemes ye[er efvepeer otjmebeej kebheveer Yeejleer Sejsue ves osMe kes 296 MenjeW ceW
neF&mheer[ 4peer mesJee Meg kejves keer Iees<eCee keer~ efomebyej, 2015 leke efjueeebme
efpeees Yeer 4peer mesJee Meg kejsiee~
Se[erShemeer ves Jee@e yeQefkebie keer MegDeele keer : pegueeF&, 2015 kes eLece
mehleen ceW efvepeer #es$e kes Se[erShemeer yeQke ves Shheue Jee@e kes efueS Jee@e yeQekf ebie keer
MegDeele Yeejle ceW henueer yeej keer~
efkeMeeT eespeske hej mecePeewlee : petve, 2015 ceW GejeKeb[ SJeb efnceeeue
eosMe mejkeej kes ceOe efkeMeeT neF[^eFs uesekf ek^ e eespeske mes 660 cesieeJee efJeegle
Glheeove kes efueS 10 npeej kejes[ hees kes mecePeewlee he$e hej nmlee#ej ngS~en
heefjeespevee osnjeotve keer eWme veoer (ecegvee keer meneeke) hej efvecee&CeeOeerve nw~
PeejKeb[ ceW Lecee&keesue keer hues hej eefleyebOe : petve, 2015 ceW PeejKeb[ kes
cegKeceb$eer jIegyej oeme ves jepe ceW heefeeeW mes yeveer hues kees ye{eJee osves kes efueS
Leceexkeesue hues kes efJeee hej eefleyebOe ueiee efoee~ Fmemes iejerye Je DeeefoJeemeer #es$eeW ceW
jespeieej ye{is ee~
hejceeCeg efyepeueer IejeW kes efueS vees mLeeveeW kees cebpetjer : keW mejkeej ves
hejceeCeg efyepeueer IejeW keer mLeehevee kes efueS 10 vees mLeeveeW kees cebpetjer eoeve keer nw~
es ome vees mLeeve osMe kes kegue veew jepeeW ceW DeJeefmLele nQ~ Fvekes veece eceMe:
ieesjKehegj (nefjeeCee), egkee SJeb Yeercehegj (ce. e.), kewiee (kevee&ke), ceener
yebmeJeeje (jepemLeeve), keg[vekeguece (leefceuevee[g), pewlehegj (ceneje^), eee efce"er
efJejoer (iegpejele), keesJJee[er (DeebOe eosMe) leLee nefjhegj (he. yebieeue) nQ~
yeojhegj-hejeroeyeeo ces^es ueeFve keer MegDeele : 6 efmelebyej, 2015 kees
eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves efouueer ces^es kees efJemleej osles ngS yeojhegj-hejeroeyeeo ces^es
ueeFve kee GodIeeve efkeee~ en veF& cese^ s ueeFve 13.875 efkeceer. Jee@eues ueeFve-

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 160

l
6 (Violet Line-6) nw pees hejeroeyeeo kees efouueer mes pees[sieer~
DeeF&DeeF&er YegJevesMJej ceW Deesef[meer ve=le kee hee"deece : efmelebyej, 2015
ceW DeeF&DeeF&er YegJevesMJej ves Deese[f Mee kes Meeeere ve=le Deese[f meer kees Deheves yeerks e
l
hee"deece ceW Meeefceue efkeee~
Decyes[kej keer mce=elf e ceW [eke efke peejer : 30 efmelebyej, 2015 kees keWere
metevee SJeb eeweesefiekeer ceb$eer eer jefJeMebkej emeeo ves Je<e& 2015 cesW [e@. YeercejeJe
Decyes[kej keer 125JeeR peebleer keer mce=elf e ceW [eke efke peejer efkeee~
jeOeeke=<Ceve keer eeo ceW efmekekes peejer : 4 efmelebyej, 2015 kees eOeeveceb$eer vejW
ceesoer ves osMe kes eLece Gheje^heefle SJeb ceneve efMe#eke [e@. meJe&heuueer jeOeeke=<Ceve keer
l
eeo ceW 125 heS Je 10 heS kes efmekekes peejer efkeS~
Dece=lee Mesjefieue kee efe$e 17 ueeKe heeGb[ ceW efyekee : 8 Deketyej,
2015 kees Yeejleere efe$ekeej Dece=lee Mesjefieue eje Je<e& 1931 ceW yeveeee ieee Ske l
ogue&Ye efe$e uebove kes meeGLeyeer veerueeceIej ceW 17 ueeKe heeGb[ ceW veerueece ngDee~
heesyme& keer SefMeee kes meyemes Deceerj JeefeeeW keer meteer : 8 Deketyej,
2015 kees heesyme& heef$ekee eje SefMeee kes kegue 50 Deceerj heefjJeejeW keer meteer peejer
keer ieF&~ Fme meteer ceW Meer<e& ome mLeeve ceW mes leerve Yeejleere heefjJeej nQ~ Debyeeveer heefjJeej l
meteer ceW leermejs mLeeve hej nw~ Depeerpe escepeer SJeb meeFjme efceeer heefjJeej Meer<e& ome ceW
Deve Yeejleere heefjJeej nQ~ meteer ceW meyemes Thej oef#eCe keesejf ee kee ueer heefjJeej nw~
vesumeve ceb[suee ue : 7 Deketyej, 2015 kees mebege je^ mebIe ves kewefoeeW keer
efmLeefle ceW megOeej kejves kes efueS Deheves ceeveke vetvelece efveeceeW ceW mebMeesOeve kejkes Fmekee l
veece vesumeve ceb[us ee ue kej efoee~
DeCeeeue eosMe keer leerve heefjeespeveeDeeW kees njer Peb[er : efmelebyej, 2015
ceW heee&JejCe ceb$eeuee keer Ske efJeMes<e%e meefceefle ves DeCeeeue eosMe keer efmeeebie veoer
l
yesefmeve keer leerve heefjeespeveeDeeW hee@ke, efnees leLee leelees-1 kees njer Peb[er oer~
Yeejle kes 100 meyemes Oeveer JeefeeeW keer meteer : 23 efmelebyej, 2015 kees
heesyme& Fbe[f ee heef$ekee ves Yeejle kes meJee&eOf eke Oeveer 100 JeefeeeW keer meteer peejer keer~
Fme meteer ceW ueieeleej veewJeeR yeej cegkesMe Debyeeveer Yeejle kes meyemes Oeveer Jeefe egves ieS~
Dee@mkej ceW Yeejleere eefJeef : efmelebyej, 2015 ceW ewleve lecneves eje efveoxeMf ele
ceje"er efheuce kees& kees 88JeW Dee@mkej hegjmkeej ceW meJe&es efJeosMeer efheuce esCeer ceW
Yeejle keer DeeefOekeeefjke eefJeef kes leewj ceW Yespee ieee~ kees& kees 62JeW je^er e efheuce
l
hegjmkeejeW ceW meJe&es heerej efheuce kee hegjmkeej efceuee Lee~
DeejyeerDeeF& Je vesheeue je^ yeQke kes ceOe mecePeewlee : 14 efmelebyej, 2015
kees Yeejleere efjpeJe& yeQke (DeejyeerDeeF&) Deewj vesheeue je^ yeQke kes ceOe hee&Jes#ekeere
meneesie SJeb metevee efJeefvecee nsleg mecePeewlee he$e hej nmlee#ej efkeS ieS~
cevejsiee kes lenle keece kes efoveeW ceW Je=e
f : 9 efmelebyej, 2015 kees keW mejkeej
ves metKee eYeeefJele #es$eeW ceW cevejsiee kes lenle owevf eke keee& efoJemeeW ceW 50 efove keer ye{esejer l
keer~ Fmekes henues cevejsiee kes lenle 100 efove kee jespeieej efceuelee Lee~ Deye metKee
eYeeefJele #es$eeW ceW 150 efove kee keee& efceuesiee~
hee@Jeefjbie efo heetej Jeer Jeeb Devegoeve : 14 efmelebyej, 2015 kees mebege
je^ DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke efJeYeeie ([erF&SmeS) eje eoeve efkeS peeves Jeeues 1
efceefueeve Decesejf keer [e@uej kee Devegoeve heeJeefjib e o heetej Jeer Jeeb kece keercele hej
De#ee Tpee& eoeve kejves Jeeueer mebmLee Jeer kesej meesuej ves eehle efkeee~
Jeu[& etevf eJeefme&er jQekf ebie ceW Yeejle kes oes mebmLeeve : efmelebyej, 2015 kes otmejs
mehleen ceW keetSme Jeu[& etefveJeefme&er jQefkebie eje efJeMJe kes e@he-200 mebmLeeveeW keer
jQefkebie peejer keer ieF&~ FmeceW Yeejle kes oes mebmLeeve eceMe: Fbef[eve Fbmerdet Dee@he
meeFbme (IISc), yebieueg 147JeW mLeeve hej leLee Fbe[f eve Fbmeret Dee@he skeveesuee@peer
(IIT), efouueer 179JeW mLeeve hej jKes ieS~ jQekf ebie ceW henues mLeeve hej cesmeeegmesmd e

Fbmerdet Dee@he skeveesuee@peer (MIT) leLee otmejs mLeeve hej neJe[& etefveJeefme&er nw~
efJeMJe keer 50 meyemes leekeleJej Geceer ceefnueeSb : efmelebyej, 2015 ceW
JeweMf Jeke heef$ekee hee@etv& e eje Geesie #es$e keer 50 leekeleJej ceefnueeDeeW keer meteer peejer
keer ieF&~ meteer ceW Skecee$e Yeejleere cetue keer ceefnuee hesehf mekees keer meerFD& ees Fbe veteer kees
mLeeve efoee ieee nw~ Fme meteer ceW Meer<e& hej pevejue ceesme& keer meerFD& ees cewjer yeeje nQ~
uuu

Jesefveme efheuce hesefmJeue ceW leefceue efheuce : 2 efmelebyej, 2015 mes 12

efmelebyej, 2015 kes ceOe mebheVe 72JeW Jesevf eme Debleje&e^ r e efheuce heWefmJeue ceW leefceue
efheuce JeermeejveF& kees eoefMe&le efkeee ieee~
leepecenue efJeMJe kee heebeJeeb meyemes Deeke<e&ke hee&ke mLeue : Deiemle,
2015 ceW hee&ve ieeF[ hegmlekeeW kes efJeMJe eefme ekeeMeve ueesveueer huesves
(efyevs e) ves Yeejle kes leepecenue kees efJeMJe kee heebeJeeb meyemes Deeke<e&ke hee&ke mLeue
Ieese<f ele efkeee~ eLece mLeeve hej kebyeese[f ee kee DebkeesjJee cebeof j, efleere mLeeve hej
Dee@m^es uf eee keer es yewejf ej jerhe, leermejs mLeeve hej hes keer Fbkee efmeer leLee es
Jee@ue Dee@he eeFvee eewLes mLeeve hej nw~
osJeIej ogIe&vee : 10 Deiemle, 2015 kees PeejKeb[ kes osJeIej ceW JeweveeLe Oeece ceW
ngF& Yeieo[ ceW 11 keeJeef[ eeW keer ce=leg nes ieF& leLee 50 mes DeefOeke Ieeeue nes ieS~
mJe Yeejle DeefYeeeve keer jQefkebie : 8 Deiemle, 2015 kees keWere Menjer
efJekeeme ceb$eeuee ves mJe Yeejle DeefYeeeve kees yesnlej {bie mes ueeiet kejves Jeeues 476
MenjeW keer jQeEkeie peejer keer~ jQefkebie ceW kevee&ke kes cewmetj Menj kees eLece leLee
leefceuevee[g kes efleefejeheuueer Menj kees otmeje mLeeve eoeve efkeee ieee~
heerej efheuce o efyeie [s : Deiemle, 2015 ceW eebme kes efheucekeej heemkeue
efhuemeve ves efJeMJe kes 4 DeYeeJeemle yeeeW keer meheuelee hej o efyeie [s veeceke efheuce
yeveeF&~ efheuce ceW efyenej kes Deevebo kegceej eje Meg efkeS ieS meghej 30 keer Ske
e$ee efveefOe Pee keer meheuelee keer keneveer kees Yeer Meeefceue efkeee ieee nw~
yejosGjer meceepe kees keeceeKee cebefoj kee eyebOeve : Yeejle kes cenJehetCe&
Meefeheer"eW ceW mes Ske Demece kes iegJeeneer ceW efmLele keeceeKee cebefoj kes eyebOeve kee
oeefelJe 7 pegueeF&, 2015 kees megeerce kees& eje yejosGjer meceepe kees meeQhe efoee
ieee, pees efke eyebOeve kee keee& hejchejeiele he mes osKelee Lee~
osMe keer henueer heerheerheer cee@[ue jsueJes ueeFve : iewj-mejkeejer jsueJes veerefle2012 kes lenle meeJe&peefveke-efvepeer-Yeeieeroejer (heerheerheer) cee@[ue kes DeeOeej hej leweej
keer ieF& osMe keer henueer jsueJes ueeFve kee GodIeeve 14 pegueeF&, 2015 kees keWere
jsueceb$eer megjMs e eYeg eje efkeee ieee~ keeb[uee hees& ^m SJeb heefMeceer jsueJes peesve keer
efJeeere ceoo mes en jsueJes ueeFve iegpejele ceW ieebOeerOeece SJeb gvee-skeje yebojieen kes
ceOe efveefce&le keer ieF& nw, pees efke heerheerheer cee@[ue kes DeeOeej hej leweej keer ieF& Yeejle
keer henueer jsueJes ueeFve nw~
jsueJes kee henuee neFefye[ Jewkeetce e@eues : Yeejleere jsueJes ves Deheves henues
neFefye[ Jewkeetce e@eue kee mebeespeve hejer#eCe kes leewj hej efouueer-ef[yetie{
jepeOeeveer Skemeesme ceW efkeee nw, pees efke Yeejleere jsueJes kes [sJeueheceW mesue eje
efJekeefmele efkeee ieee nw~ neFefye[ Jewkeetce e@eues keer efJeMes<elee nw efke en ceue kees
jsueJes keese kes veeres ueies yeeees[eFpesmj Qke ceW eJeeefnle kej oslee nw, efpemeceW ceewpeto
DeJeeeJeere peerJeeCeg ceue kees peue SJeb iewme ceW leyoerue kej osles nQ~
ceeveJe kes veS hetJe&pe keer Keespe : oef#eCe Deeerkee kes peesnebmeyeie& mes 50
efkeceer. otj jeFefpebie mej ieghee ceW Jew%eeefvekeeW ves ceeveJe keer veF& epeeefle keer 1500
nef[d[eeb Keespe efvekeeueer nQ~ Fme veF& epeeefle kes Deeefo ceeveJe kees Jew%eeefvekeeW eje
nescees veeuesoer veece efoee ieee nw, efpemeceW veeuesoer mes DeefYeeee (mesmesLees Yee<ee ceW)
efmeleeje neslee nw~
keesuebefyeee ceW efceueer Fece=leg : 3 pegueeF&, 2015 kees uewefve Decesefjkeer osMe
keesuebefyeee ceW cebgn kes keQmej mes heeref[le Ske 79 Je<eeae Jeefe kees Fece=leg os oer
ieF&~ en Jeneb Fece=leg kee henuee ceeceuee nw~
eerefceece keer peien megefJeOee ^sveW : 1 pegueeF&, 2015 mes Yeejleere jsueJes eje
eerecf eece ^vs eeW keer peien megeJf eOee ^vs eW eueeves kee efveCe&e efueee ieee~ Fve ^vs eeW ceW Jesef ib e
efkeeW hej eefleyebOe jnsiee~ kesJeue kevehece& efke ner peejer efkeS peeSbies~
SmeyeerDeeF& ves Meg efkeee eespeske lelkeeue : 3 pegueeF&, 2015 kees osMe kes
meyemes ye[s yeQke SmeyeerDeeF& ves Iej leke mesJeeSb GheueyOe kejeves Deewj DeeJeeme kepe& DeeJesove
eefeee ceW lespeer ueeves kes GsMe mes eespeske lelkeeue veeceke henue Meg keer~
vetvelece cepeotjer ye{eF& ieF& : 7 pegueeF&, 2015 kees keW mejkeej ves vetvelece
cepeotjer kees 137 . jespeevee mes ye{ekej 160 . kej efoee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 161

hegjmkeej/mecceeve
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)

je^ere

%eeveheer" hegjmkeej, 2015

nefjke=<Ce osJemejs yeeue meeefnle mecceeve : 8 peveJejer, 2016 kees keefJe

yeeueke=<Ce ieie& kees Je<e& 2015 kes efueS nefjke=<Ce osJemejs yeeue meeefnle mecceeve mes
mecceeefvele efkeee ieee~ GvnW en mecceeve yeeue ieerle veeceke Gvekes keefJelee meben kes
efueS efoee ieee~

eOeeveceb$eer ^e@Heer : peveJejer, 2016 kes eLece mehleen ceW ee merue efueefces[
kees Je<e& 2013-14 kes efueS eOeeveceb$eer ^eH@ eer kee efJepeslee Ieese<f ele efkeee ieee~ ee
merue kees en hegjmkeej osMeYej keer Fmheele kebheefveeeW ceW yesm hejHeeefceie Fberess[
merue hueeb kes efueS efoee ieee~

kesoej mecceeve : 5 peveJejer, 2016 kees Je<e& 2015 kee kesoej mecceeve Jeefj
keefJe ceove keMehe kees efoS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en mecceeve GvnW Gvekes oes
keefJelee mebkeueveeW otj leke eghheer Deewj Dehevee ner osMe kes efueS efoee pee jne nw~

mebieerle keueeefveefOe hegjmkeej : 1 peveJejer, 2016 kees oef#eCe Yeejleere Meeeere

mebieerle ieeeke mebpee megyeeCece kees Je<e& 2015 kee mebieerle keueeefveefOe hegjmkeej 89JeW
ceeme mebieerle Dekeeoceer meceejesn ceW eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej kevee&ke mebieerle
ceW efJeMes<e mLeeve neefmeue kejves Jeeues Jeefe kees efoee peelee nw~

ne@ms Jesepf esejf eve Dee@he 2015 : 29 efomebyej, 2015 kees heerhegue hee@j efo
SefLekeue ^erceW Dee@he Sefveceume (hese) ves yee@ueerJeg[ DeefYeveslee Deeefcej Keeve Deewj
DeefYeves$eer Deveg<kee Mecee& kees ne@sm Jesefpesefjeve Dee@he 2015 kes efKeleeye mes
veJeepee~

29 efomebyej, 2015 kees eefme iegpejeleer meeefnlekeej jIegJeerj eewOejer kees Je<e&
2015 kes efueS 51JeW %eeveheer" hegjmkeej mes veJeepes peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fmekes lenle
GvnW 11 ueeKe heS, JeeiosJeer keer eeflecee Deewj eMeefmle he$e efoee peeSiee~ GuuesKeveere nw
efke jIegJeerj eewOejer mes hetJe& leerve iegpejeleer meeefnlekeejeW eceMe: Gcee Mebkej peesMeer (1967),
heVee ueeue hesue (1985) SJeb jepeW Meen (2001) kees %eeveheer" hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee pee egkee nw~ %eeveheer" hegjmkeej Yeejle kee meJeexe meeefnefleke mecceeve nw~ Fmes eefleJe<e&
Yeejleere %eeveheer" veeme eje eoeve efkeee peelee nw~ GuuesKeveere nw efke 50Jeeb %eeveheer"
hegjmkeej ceje"er meeefnlekeej Yeeueeb vescee[s kees leLee 49Jeeb %eeveheer" hegjmkeej efnvoer
meeefnlekeej kesoejveeLe efmebn kees eoeve efkeee ieee Lee~
eMe eeshe[e mce=elf e hegjmkeej : 18 efomebyej, 2015 kees yee@ueerJeg[ DeefYeves$eer jsKee
kees eMe eeshe[e mce=elf e hegjmkeej mes mecceeefvele efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~ Fmekes
lenle GvnW ome ueeKe heS vekeo SJeb mJeCe& heoke eoeve efkeee peeSiee~ GvnW en
hegjmkeej 2 hejJejerr, 2016 kees efoee peeSiee~
keuee GlmeJe-2015 hegjmkeej : 11 efomebyej, 2015 kees veF& efouueer ceW keuee
GlmeJe-2015 kes efJepesleeDeeW kees hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ ecegKe hegjmkeej nQ
efJepegDeue Deedme& esCeer ceW eLece hegjmkeej : Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej erhe mecetn~
mebieerle esCeer ceW eLece hegjmkeej : efouueer~
efLeesj esCeer ceW eLece hegjmkeej : nefjeeCee~
ve=le esCeer ceW eLece hegjmkeej : Demece

Je<e& 2015 kes Meer<e& je^er e hegjmkeej

l
l

meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej-2015 : 17 efomebyej, 2015 kees meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej kegue 23 meeefnlekeejeW kees eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ efnob er ceW jeceojMe
efcee kees Gvekes keefJelee meben Deeie keer nbmeer kes efueS leLee Go&t ceW Meceerce leeefjke kees Gvekeer meceeueesevee lemeJJeghe Deewj Yeefe kes efueS en hegjmkeej eoeve efkeee peeSiee~ Fmekes
Deefleefje Debespeer ceW en hegjmkeej meeFjme efceeer kees eoeve efkeee peeSiee~ Je<e& 2015 kes Fve meeefnle Dekeeoceer hegjmkeejeW kees 16 hejJejer, 2016 kees eoeve efkeee peeSiee~
Fbefoje ieebOeer Meebefle, efvejeerkejCe SJeb efJekeeme hegjmkeej : 19 veJebyej, 2015 kees mebege je^ MejCeeLeea Geeege keeee&uee (etSveSemeerDeej) kees Je<e& 2015 kes
Fbeof je ieebOeer Meebelf e, efvejeerkejCe SJeb efJekeeme hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2014 ceW en hegjmkeej Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) kees eoeve efkeee
ieee Lee~
Meee jeceevegpeve hegjmkeej : efmelebyej, 2015 ceW esjb es efJeMJeefJeeeuee kes ieefCele%e pewkeye efMecejcewve kees Je<e& 2015 kes Meee jeceevegpeve hegjmkeej nsleg eeefvele efkeee ieee~
ieebOeer Meebefle hegjmkeej : 9 efmelebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves Yeejleere Debleefj#e DevegmebOeeve mebie"ve (Fmejes) kees Je<e& 2014 kes efueS ieebOeer Meebefle hegjmkeej mes
mecceeefvele efkeee~ Fmejes keer Deesj mes en hegjmkeej Fmejes kes DeOe#e S.Sme. efkejve kegceej ves enCe efkeee~ GuuesKeveere nw efke Fmejes kees Je<e& 2014 nsleg Meebelf e, efve:MeeerkejCe
SJeb efJekeeme kes efueS Fbefoje ieebOeer hegjmkeej Yeer eehle ngDee Lee~
IeveMeece oeme efye[uee hegjmkeej : 1 pegueeF&, 2015 kees Je<e& 2014 kee IeveMeece oeme efye[uee hegjmkeej ees. mebpeerJe ieueeb[s kees osves keer Iees<eCee keer ieF&~
cetelf e&oJs eer hegjmkeej : 26 petve, 2015 kees efnob er meeefnle kes meceeueeseke [e@. efJeMJeveeLe ef$ehee"er kees Gvekeer jevee JeescekesMe ojJesMe kes efueS Je<e& 2014 kes cetelf e&oJs eer hegjmkeej
kes efueS eeefvele efkeee ieee~
efyenejer hegjmkeej : 13 Deewue, 2015 kees kes.kes. efye[uee heeGb[Ms eve eje Jeefj he$ekeej SJeb uesKeke Deesce LeeveJeer kees Gvekes ee$ee Je=eeble cegDeevepeeso[ es nsleg efyenejer hegjmkeej,
2014 eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer ieF&~
mejmJeleer mecceeve-2014 : 9 ceee&, 2015 kees Je<e& 2014 kee meeefnle peiele kee eefleefle mejmJeleer mecceeve keVe[ uesKeke SJeb hetJe& keWere ceb$eer [e@. Sce. Jeerjhhee ceesFueer
kees efoS peeves kee efveCe&e kes.kes. efye[uee heeGb[Ms eve eje efueee ieee~ GvnW en 24Jeeb mejmJeleer mecceeve Je<e& 2007 ceW ekeeefMele Gvekes keVe[ cenekeeJe eer jeceeeCe cenevJes<eCe
kes efueS je^heefle eCeye cegKepeea eje 10 Deiemle, 2015 kees eoeve efkeee ieee~
oeoe meensye heeukes hegjmkeej : 10 ceF&, 2015 kees ceMentj DeefYeveslee Deewj efheuce efvecee&lee MeefMe kehetj kees Yeejleere efmevescee kee meyemes eefleefle oeoe meensye heeukes hegjmkeej
DeCe pesueer eje eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej eehle kejves Jeeues Jen 46JeW Jeefe nQ~ Jes kehetj Keeveoeve kes leermejs MeKme nQ efpevnW Fme hegjmkeej mes veJeepee ieee~ Fmekes
henues Gvekes efhelee he=LJeerjepe kehetj leLee ye[s YeeF& jepekehetj kees Fme eefleefle mecceeve mes veJeepee pee egkee nw~
Yeejle jlve : 27 ceee&, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves hetJe& eOeeveceb$eer Deue efyenejer yeepeheseer kees efouueer ceW Gvekes Iej peekej osMe kes meJeexe veeieefjke mecceeve Yeejle jlve
mes mecceeefvele efkeee~ Fmekes Deefleefje 30 ceee&, 2015 kees je^heefle YeJeve ceW ceneve mJeleb$elee mesveeveer, efMe#eeefJeo SJeb yeerSeet kes mebmLeeheke hebef[le ceove ceesnve ceeueJeere kees
cejCeeshejeble Yeejle jlve eoeve efkeee ieee~ Fme ekeej kegue 45 JeefeeeW kees 1954 mes Deye leke en mecceeve eoeve efkeee ieee nw~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 162

meerDeeF&DeeF&-DeeF&ermeer memsvesefyeefueer hegjmkeej : 17 efomebyej, 2015 kees

osMe keer efvepeer #es$e keer meyemes ye[er lesue SJeb iewme GlKeveve SJeb Glheeoke kebheveer keseve&
Fbe[f ee kees keejheesjs -meeceeefpeke GejoeefelJe kes #es$e ceW yesnlej eoMe&ve kes efueS Je<e&
2015 kee meerDeeF&DeeF&-DeeF&ermeer memsveseyf eefueer hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
mebieerle mecceeve hegjmkeej : 14 efomebyej, 2015 kees keesuekeelee ceW Deeeesefpele
mebieerle mecceeve hegjmkeej meceejesn ceW mebieerlekeej Meebleveg ceesFpee kees mebieerle cenemecceeve SJeb
ieeeke veefekeslee leLee Depee eeJeleer kees efJeMes<e mebieerle mecceeve mes veJeepee ieee~
Fmekes Deefleefje mebieerlekeej yehheer ueeefn[ er Deewj ieeeke kegceej meevet kees ueeFhe eFce
DeeerJeceW hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
Sefpeme eence yesue hegjmkeej : 11 efomebyej, 2015 kees meeheJesej kebheveer efJeees
kees Je<e& 2015 kes Sefpeme eence yesue hegjmkeej kee efJepeslee Ieesef<ele efkeee ieee~
Deeefole efJeece efye[uee keuee efMeKej hegjmkeej : 7 veJebyej, 2015 kees
ceneje^ kes jepeheeue meer.Jeer. jeJe ves mebletj Jeeoke hebef[le efMeJekegceej Mecee& kees Je<e&
2015 kes Deeefole efJeece efye[uee keuee efMeKej hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~ Fmekes
Deefleefje Deeefole efye[uee keuee efkejCe hegjmkeej mes meejbieer Jeeoke cegjeo Deueer Keeve
SJeb leyeuee Jeeoke melepeerle leJeuekej kees mecceeefvele efkeee ieee~
Fbheesemf eme hegjmkeej, 2015 : 16 veJebyej, 2015 kees Fbheesemf eme meeFbme heeGb[Ms eve
eje Je<e& 2015 kes Fbheesefmeme hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer ieF&~ DeefYeeebef$ekeer Deewj
kechetj efJe%eeve kes #es$e ceW ees. GcesMe JeeIeceejs (pesSveet), ceeveefJekeer esCeer ceW ees.
peesve[&ve ievesjer (veteeke&), ueeFhe meeFbme keer esCeer ceW [e@. Deefcele Mecee& (veF& efouueer),
Yeewefleke efJe%eeve keer esCeer ceW ees. peer. jJeeR kegceej (ee Fbmerdet), ieefCeleere
efJe%eeve keer esCeer ceW ees. ceneve Scepes leLee meeceeefpeke efJe%eeve keer esCeer ceW [e@. eerveeLe
jeIeJeve (veF& efouueer) kees 13 hejJejer, 2016 kees mecceeefvele efkeee peeSiee nw~
jepeerJe ieebOeer ceeveJe mesJee hegjmkeej : 14 veJebyej, 2015 kees yeeue efoJeme kes
DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves Je<e& 2015 kes jepeerJe ieebOeer ceeveJe mesJee
hegjmkeej mes eceMe: [e@. ceespeer efpeveer, Jewpeebleer Sce. eewieeuee SJeb [e@. meblees<e peer.
Lee@ceme kees mecceeefvele efkeee~
cenejepe meeepeerjeJe Yee<ee mecceeve : Deketyej, 2015 ceW eLece cenejepe
meeepeerjeJe Yee<ee mecceeve ieerlekeej SJeb uesKeke emetve peesMeer kees eoeve efkeee ieee~ en
hegjmkeej yeQke Dee@he ye[ewoe eje Deheves mebmLeeheke cenejepe meeepeerjeJe ieeekeJee[
le=leere kes mecceeve ceW efnboer Yee<ee ceW eesieoeve kes efueS eoeve efkeee peelee nw~ Fmekes
lenle 10 ueeKe hees keer jeefMe eoeve keer peeleer nw~
[e@. Sheerpes Deyogue keueece FiveeF DeJee@[& : 30 veJebyej, 2015 kees
je^heefle eCeye cegKepeea ves 18 jepeeW kes 40 mketueer yeeeW kees [e@. Sheerpes Deyogue
keueece FiveeF DeJee@[& eoeve efkeS~ en hegjmkeej je^er e mlej hej lekeveerkeer efJekeeme
kes efueS 17 Je<e& leke keer Deeeg kes yeeeW eje efkeS ieS DeeefJe<keej kes efueS eoeve
efkeee peelee nw~
jeceveeLe ieesevekee SkemeerueWme hegjmkeej : 23 veJebyej, 2015 kees veF& efouueer
ceW Dee"JeW jeceveeLe ieesevekee SkemeerueWme hegjmkeej eoeve efkeS ieS~ Jeefj he$ekeej SJeb
uesKeke kegueoerhe vewej kees he$ekeeefjlee ceW Gvekes GuuesKeveere eesieoeve kes efueS
jeceveeLe ieesevekee ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
oerveeveeLe cebiesMekej hegjmkeej : 23 veJebyej, 2015 kees eefme ceje"er keueekeej
eMeeble oeceues kees ceemj oerveeveeLe cebiesMekej hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~
GvnW en hegjmkeej Deewue, 2016 ceW eoeve efkeee peeSiee~ Je<e& 2015 kes efueS en
hegjmkeej DeefYeveslee Deefveue kehetj kees eoeve efkeee ieee Lee~
hee@ue Se. Shheueyeer hegjmkeej : Deketyej, 2015 ceW ceeme efJeMJeefJeeeuee ceW
DehejeOe efJe%eeve kes eeshesmej kes. eeskeefuebiece kees Yeejleere ueeske eMeemeve mebmLeeve
(IIPA) eje hee@ue Se. Shheueyeer hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
oeveeLe cebiesMekej hegjmkeej : 26 Dekeyt ej, 2015 kees mebieerlekeej S. Deej.
jnceeve kees heeeJeW oeveeLe cebiesMekej hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ Je<e& 2014
ceW en hegjmkeej DeefYeves$eer megueesevee leeF& kees efoee ieee Lee~
pes.meer. [sevf eeue hegjmkeej : 12 Dekeyt ej, 2015 kees eefme ceueeeuece efheuce
efvecee&lee DeeF&.Jeer. MeefMe kees Je<e& 2014 kes efueS eefleefle pes.meer. [sevf eeue hegjmkeej
mes mecceeefvele efkeee ieee~ en hegjmkeej Je<e& 1992 ceW kesjue mejkeej eje mLeeefhele
efkeee ieee Lee~
Meebefle mJehe Yeveeiej hegjmkeej : 26 efmelebyej, 2015 kees efJe%eeve SJeb

l
l

eeweeseif ekeer ceb$eeuee ves Meebelf e mJehe Yeveeiej hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer~ pewJe efJe%eeve
kes #es$e ceW yeeueemegyeceCece ieesheeue leLee jepeerJe kegceej Jee<Cexe kees, he=LJeer, Jeeegceb[ue,
cenemeeiej Deewj en efJe%eeve kes #es$e ceW peeself ejbpeve eerebove kees, Fbpeerevf eeefjib e efJe%eeve kes
#es$e ceW eesiesMe peesMeer kees, ieefCeleere efJe%eeve kes #es$e ceW efjleeyelee cebMg eer kees, Shueerkesyeue
ieefCele kes #es$e ceW kes. meboerhe kees, mJeemLe efJe%eeve kes #es$e ceW efJeefolee Jewe kees, Meejerejf ke
efJe%eeve Jeie& ceW yesoib eoeme ceesnlb eer SJeb ceboj osMecegKe kees leLee jemeeeefveke efJe%eeve kes #es$e
ceW [er. eerefveJeeme jser SJeb eegle Iees<e kees hegjmkeej nsleg eeefvele efkeee ieee~
%eeve ieefjcee ceeveo DeuebkejCe hegjmkeej : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere
%eeveheer" ves eKeele Go&t meeefnlekeej Meceerce nveheer kees Deheves 70 Je<e& hetCe& nesves kes
Gheue#e ceW eejbYe %eeve ieefjcee ceeveo DeuebkejCe hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
je^ere hee&ve hegjmkeej : 18 efmelebyej, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves
2013-14 nsleg je^er e hee&ve hegjmkeej eoeve efkeS~ iegpejele kees hee&ve esCeer kes
Jeeheke efJekeeme ceW Meer<e& hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ iegpejele kees meJe&es eeceerCe
hee&ve heefjeespevee kee hegjmkeej Yeer efceuee~ ceOe eosMe kees meJe&es mebjef#ele SJeb
efJekeueebieeW kes efueS Devegketue je^ere mceejke GheueyOe kejeves nsleg mecceeefvele efkeee
ieee~ efouueer kes Fbefoje ieebOeer Debleje&^ere nJeeF& Des kees meJe&es Sejhees& kee
DeJee@[& efceuee~
jepeYee<ee keerelf e& hegjmkeej : 14 efmelebyej, 2015 kees efnob er efoJeme kes DeJemej hej
je^heefle eCeye cegKepeea ves jsue ceb$eeuee kees jepeYee<ee keerefle& hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee~
Jeerjlee hegjmkeej, 2015 : 15 Deiemle, 2015 kees mJeleb$elee efoJeme kes DeJemej
hej je^heefle eCeye cegKepeea ves Je<e& 2015 kes Jeerjlee hegjmkeej eoeve efkeS~ keerelf e& ee
mesvee kes keve&ue mebpesveyeece kees leLee veeeye metyesoej jepesMe kegceej (cejCeeshejeble) kees
eoeve efkeee ieee~ Meewe& ee mesvee kes keve&ue ceveeR veeLe jee (cejCeeshejeble), cespej
levegpe eesJej, kewhve JeCe kegceej efmebn, nJeueoej ceeve yeneogj s$eer (cejCeeshejeble)
SJeb nJeueoej vekee kegceej efuebyet kees, Jeeeg mesvee kes efJebie keceeb[j heeeue meboerhe
efmebn kees leLee veewmesvee kes keceeb[j ceesnve efceefuebo ceeskeeMeer kees eoeve efkeee ieee~
ietpejceue ceesoer DeJee@[& hee@j FveesJesefJe meeFbme Sb[ skeveesuee@peer : 14
Deiemle, 2015 kees ees. ceglebefMej Jecee& kees Je<e& 2015 kes efueS iegpejceue ceesoer
DeJee@[& hee@j FveesJesef Je meeFbme Sb[ skeveesuee@peer mes mecceeefvele efkeee ieee~
kegJescheg je^er e hegjmkeej : 13 Deiemle, 2015 kees kegJescheg je^ere hegjmkeej kes
efueS ceje"er uesKeke Meece ceveesnj kees egvee ieee~en hegjmkeej eefme keVe[ keefJe
kegJescheg keer mce=elf e ceW mLeeefhele efkeee ieee Lee~ Fmekes lenle heebe ueeKe heS keer jeefMe
eoeve keer peeleer nw~
efnboer jlve mecceeve : 2 Deiemle, 2015 kees Jeefj uesKeke jbieveeLe jeceoeeue
efleJeejer kees efnob er jlve mecceeve mes veJeepee ieee~
heee hegjmkeej : 18 pegueeF&, 2015 kees kesjue hee&ve efJeYeeie keer cegefpeefjme
efJejemele heefjeespevee (SceSeheer) kees efJejemele Deewj mebmke=efle esCeer ceW cekeeT mejkeej
hee&ve keeee&uee eje eeeesefpele hewefmeefheke SefMeee ^sJesue SmeesefmeSMeve (heee)
hegjmkeej osves keer Iees<eCee keer ieF&~ cegefpeefjme efJejemele heefjeespevee kee GsMe efJeefYeVe
efJekeeme keeeeX ceW mLeeveere ueesieeW kees Meeefceue kejvee nw~
18JeeR je^ere egJee mebmeo eefleeesefielee : 15 pegueeF&, 2015 kees peJeenj
veJeesoe efJeeeuee, egjeeebohegj, ceefCehegj ves 18JeeR je^er e egJee mebmeo eefleeeseif elee kee
efKeleeye peerlee~
hegCeYet<eCe hegjmkeej : 26 petve, 2015 kees je^heefle eCeye cegKepeea ves mekeeue
ceeref[ee eghe (SmeScepeer) kes ecegKe eleehejeJe heJeej kees hegCeYet<eCe hegjmkeej mes
mecceeefvele efkeee~
meeefnle Dekeeoceer Yee<ee SJeb egJee hegjmkeej : 23 petve, 2015 kees meeefnle
Dekeeoceer ves Yee<ee hegjmkeejeW SJeb egJee hegjmkeejeW keer Iees<eCee keer~ Meeeere SJeb
ceOekeeueerve meeefnle ceW eesieoeve nsleg Je<e& 2013 kes efueS (oef#eCeer #es$e) [e@. kes.
ceervee#eer mebog jce leLee Je<e& 2014 kes efueS (hetJeea #es$e) Deeeee& cegevf eMJej Pee kees egvee
ieee~ Dekeeoceer eje 23 Yee<eeDeeW kes efueS egJee hegjmkeejeW keer Iees<eCee Yeer keer ieF&~
FmeceW efnob er ceW Fbeof je [ebieer Deewj Debespeer ceW MeewYeW MesKej kees Gheveeme kes efueS leLee
Go&t ceW Deceerj Fceece kees keefJelee meben kes efueS egvee ieee~
%eeveheer" veJeuesKeve hegjmkeej : 17 petve, 2015 kees efnboer keJeefe$eer yeeyegMee
keesnueer SJeb Gheemevee kees Yeejleere %eeveheer" kee 10Jeeb veJeuesKeve hegjmkeej eoeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 163

efkeee ieee~ yeeyegMee keesnueer kees Gvekeer keefJelee meben esce efieuenjer efoue DeKejes
kes efueS leLee Gheemevee kees Gvekeer keneveer Ske ef]peboieer Ske-Ske efmeh Yej kes
efueS en hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
mebieerle veeke Dekeeoceer hesueesefMehe SJeb hegjmkeej, 2014 : 12 petve,
2015 kees mebieerle veeke Dekeeoceer ves Je<e& 2014 kes efueS mebieerle veeke Dekeeoceer
hesueeseMf ehe SJeb mebieerle veeke Dekeeoceer hegjmkeej Ieese<f ele efkeS~ hesueeseMf ehe eehlekelee&DeeW
kes veece eceMe:- Deej. peevekeerjeceve (mebieerle%e), Sme. meLeg (efheuce efvecee&lee), efJepee
efkeeuet (Meeeere ieeeke) SJeb leguemeeroeme yeesjkej (mebieerlekeej) nQ~
mebmeo jlve hegjmkeej 2015 : 27 ceF&, 2015 kees eej ueeske meYee meebmeoeW kee
eeve mebmeo jlve hegjmkeej-2015 kes efueS efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: heerheer
eewOejer (Yeepehee), ebot yeevex efMejbie (efMeJe mesvee) efveefMekeeble otyes (Yeepehee) leLee megef eee
metues (Svemeerheer) nQ~
hebe[
f le nefjoe Mecee& hegjmkeej : 15 ceF&, 2015 kees Gheje^heefle neefceo Debmeejer
ves yeerSpeer efHeucme Sb[ ceeref[ee efueefces[ keer meerSce[er DevegjeOee emeeo kees hebef[le
nefjoe Mecee& hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
Meeeere leefceue nsleg je^heefle hegjmkeej : 14 ceF&, 2015 kees je^heefle eCeye
cegKepeea ves Je<e& 2011-12 leLee Je<e& 2012-13 kes efueS Meeeere leefceue kes #es$e
ceW je^heefle hegjmkeej eoeve efkeS~ Fmekes Devleie&le Je<e& 2011-12 kes efueS Meeeere
leefceue Yee<ee SJeb meeefnle ceW DeepeerJeve GheueefyOe kee leesukeeefhheej hegjmkeej Sme.Jeer.<eCecegiece
kees leLee Je<e& 2012-13 kes efueS en hegjmkeej eer jece megyyeg ke=<Ceecetel| e kees eoeve
efkeee ieee~
jepeYee<ee Meeru[ eefleeesefielee : 26 petve, 2015 kees Yeejleere efjpeJe& yeQke keer
jepeYee<ee Meeru[ eefleeeseif elee ceW hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer) kees jepeYee<ee efnob er kes
eeesie ceW Glke= eesieoeve kes efueS kegue eej hegjmkeej eehle ngS~
ceb[ueesF& mecceeve : 2 ceF&, 2015 kees ue#ceCe emeeo ceb[ueesF& mecceeve egJee
keefJe ceesnve meieesejf ee kees eoeve efkeee ieee~
keueeeer hegjmkeej : 21 Deewue, 2015 kees oeoe meenye Heeukes efHeuce HeeGb[Ms eve
ves efHeuce DeefYeves$eer peee eoe kees keueeeer hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee~
eOeevecebb$eer ueeske eMeemeve Glke=lee hegjmkeej : Deewue, 2015 ceW Deee kej
efJeYeeie kees iegCeJeee hetCe& mesJee kes peefjS Deemeeve kej efveeceeW kees ueeiet kejves kes efueS
eOeeveceb$eer ueeske eMeemeve Glke=lee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
kegceej Demeve hegjmkeej : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW meerejf eeF& meeefnlekeej
Deueer Denceo kees Je<e& 2015 kes kegceejve Demeve hegjmkeej kes efueS eeefvele efkeee ieee~
kebyeve Dekeeoceer mecceeve : 3 Deewue, 2015 kees Yeejleere pevelee heeea kes meebmeo
Deewj he$ekeej-uesKeke leCe efJepee kees kebyeve Dekeeoceer mecceeve eoeve efkeee ieee~
%eeveheer" hesueeseMf ehe-2015 : Deewue, 2015 kes eejbYe ceW Yeejleere %eeveheer" kes
70JeW Deewj %eeveheer" hegjmkeej kes mJeCe& peebleer kes DeJemej hej Je<e& 2015 keer
%eeveheer" hesueeseMf ehe keer Iees<eCee keer ieF&~ en hesueeseMf ehe egJee keefJe eleerv efcee leLee
Jeefj keefJe ceove keMehe kees oer ieF&~
uee[ueer Jee@Fme Dee@he o meWegjer hegjmkeej : 20 ceee&, 2015 kees je^ere
ceeref[ee Deewj efJe%eeheve hegjmkeej kes "W mebmkejCe ceW peW[j mebJesoveMeeruelee kes efueS
eefme ieeefekee uelee cebiesMekej kees uee[ueer Jee@Fme Dee@he o meWegjer DeJee@[& mes mecceeefvele
efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje yesm cetJeer DeJee[&-keJeerve efheuce kees efoee ieee~
heodce efJeYet<eCe, 2015 : ueeueke=<Ce Dee[JeeCeer, ekeeMe efmebn yeeoue SJeb kes.kes.
JesCegieesheeue (meeJe&peefveke keee& #es$e), DeefceleeYe yeeve SJeb efoueerhe kegceej (keuee #es$e),
[e@. [er. JeerjW nsie[s (meceepe keee&), mJeeceer jeceYeeeee& (Deve #es$e), ees. ceuetj
eerevf eJeemeve (efJe%eeve SJeb Fbpeerevf eeefjib e #es$e) Deewj eebme/efyevs e kes kejerce Deue ngmewveer
Deeiee Keeve (Jeeheej SJeb JeeefCepe)~ Je<e& 2014 ceW en mecceeve 2 JeefeeeW- [e@.
jIegveeLe S. ceeMesuekej Deewj yeer.kes.Sme. Deebieej kees eoe~
je^ere og<eble kegceej DeuebkejCe : 17 ceee&, 2015 kees keefJe SJeb er.Jeer.
he$ekeej Deeueeske eerJeemleJe kee eeve Je<e& 2014 kes je^er e og<eble kegceej DeuebkejCe
kes efueS efkeee ieee~ Jes en DeuebkejCe heeves Jeeues meyemes kece Gce kes meeefnlekeej nQ~
m$eer Meefe hegjmkeej, 2014 : 8 ceee&, 2015 kees Debleje&e^ r e ceefnuee efoJeme
kes DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves eer Meefe hegjmkeej, 2014 eoeve efkeS~
jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeej : meercee ekeeMe (ce. e.)
jeveer ccee osJeer hegjmkeej : DeemLee mebmLeeve (SvepeerDees, jepemLeeve)~

ceelee peerpeeyeeF& hegjmkeej : ebeYee yeerkes (ceneje^)~

keVeieer hegjmkeej : [e@. heer. Yeevegceefle (kesjue)
jeveer iese[f vuet peseuf eeebie hegjmkeej : efmemj ceeefjeesuee (jepemLeeve)~
osJeer DeefnueeyeeF& nesukej hegjmkeej : Deveeejefnle efpeboefieeeb (SvepeerDees,
ieesJee)~
yeeyet iegueeye jee hegjmkeej : 23 peveJejer, 2015 kees Gheveemekeej SJeb meceeueeseke
JeerjW eeoJe kees yeeyet iegueeye jee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
efeMleer Fbe[
f ee nece&veer DeJee@[& : 5 hejJejer, 2015 kees Fbe[f ee nece&veer heeGb[Ms eve
ves eefme hegjelelJeefJeod SJeb Yeejleere hegjeleeeflJeke meJex (SSmeDeeF&) kes hetJe& #es$eere
efveosMeke kes.kes. cegncceo kees efeMleer Fbe[f ee nece&veer DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~
neefhepe Deueer Keeve hegjmkeej, 2014 : 3 ceee&, 2015 kees 30Jeeb neefhepe
Deueer Keeve hegjmkeej (2014) Yeejleere Jeeeefueve Jeeoke Sue. megyeceCece Deewj
keLeke ve=leebievee jesMeve kegceejer (peehegj Iejevee) kees mebege he mes eoeve efkeee ieee~
eerueeue Megkeue mce=efle FHekees meeefnle mecceeve : 31 peveJejer, 2015 kees
efnvoer Gheveemekeej efceefLeuesMJej kees Je<e& 2014 kee eerueeue Megkeue mce=elf e FHekees
meeefnle mecceeve eoeve efkeee ieee~
KegMeJeble efmebn cesceesefjeue hegjmkeej : 24 peveJejer, 2015 kees peehegj meeefnle
ceneslmeJe kes oewjeve keJeefe$eer DebOeleer megyeeCece kees Gvekes keefJelee meben Jnsve iee@[
Fpe ^Js euej kes efueS KegMeJeble efmebn cesceesejf eue hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
efo efnob t efuejsjer eeFpe : 17 peveJejer, 2015 kees Je<e& 2014 kes efueS en
hegjmkeej DeMeeske eerevf eJeemeve kees Gvekeer hegmleke efo yegke Dee@he kee@ceve meeFvedme nsleg eoe~
DeMeeske ee : 26 peveJejer, 2015 kees 66JeW ieCeleb$e efoJeme kes DeJemej hej
je^heefle eCeye cegKepeea eje Yeejleere mesvee kes cespej cegkebgo Jejojepeve Deewj veeeke
veerjpe kegceej efmebn kees Yeejle kee Meebelf e keeue kee meJeexe mewve mecceeve DeMeeske ee
cejCeeshejeble eoeve efkeee ieee efpemes Gvekeer heeflveeeW ves enCe efkeee~
je^ere yeneogjer hegjmkeej-2014 : Yeejle kes eOeeveceb$eer vejW ceesoer ves 26
peveJejer, 2015 kees 24 yeneogj yeeeW kees je^ere yeneogjer hegjmkeej mes mecceeefvele
efkeee~ hegjmkeej eehle kejves Jeeues yeeeW kes veece Fme ekeej nQ
Yeejle hegjmkeej : kegceejer jsMece heeeflecee (161/2 Je<e&) (Gej eosMe)~
mebpee eeshe[e hegjmkeej : ceemj osJesMe kegceej (161/2 Je<e&) (Gej eosMe)~
ieerlee eeshe[e hegjmkeej : kegceejer iegbpeve Mecee& (131/2 Je<e&) (Demece)
yeehet iewOeeveer hegjmkeej : 21 yeeeW kees ~
Deeeee& efJeeeefveJeeme mce=elf e mecceeve : 14 peveJejer, 2015 kees Jeefj meeefnlekeej
veboefkeMeesj Deeeee& kees Gvekeer hegmleke jevee kee Deblejbie kes efueS Deeeee& efJeeeefveJeeme
mce=elf e mecceeve mes veJeepee ieee~
Jeeme mecceeve-2014 : 13 peveJejer, 2015 kees efnvoer kes eKeele uesKeke [e@.
keceue efkeMeesj ieesevekee kees Je<e& 2014 kes Jeeme mecceeve (24JeW) kes efueS egvee ieee~
GvnW en hegjmkeej esceebo keer keneefveeeW kes keeueeceevegmeej DeOeeve kes efueS efoee
ieee nw~ Je<e& 2013 ceW [e@. efJeMJeveeLe ef$ehee"er kees en hegjmkeej efoee ieee Lee~
meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej : 9 ceee&, 2015 kees meeefnle Dekeeoceer eje efnob er
kes efueS eKeele meeefnlekeej heodce eer [e@. jcesMe eb Meen Deewj Go&t kes efueS cegveJJej
jeCee kees Je<e& 2014 kes efueS meeefnle Dekeeoceer hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ [e@.
jcesMeeb Meen kees Gvekes Gheveeme efJeveeeke kes efueS leLee cegveJJej jeCee kees Gvekes
keeJe meben Menoeyee kes efueS Fme mecceeve mes veJeepee ieee~

Debleje&^ere

meW^ue yeQkej Dee@he o F&ej DeJee@[& : 7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efjpeJe&
yeQke (DeejyeerDeeF&) kes ieJeve&j jIegjece jepeve kees Je<e& 2016 kes efueS meW^ue yeQkej
Dee@he efo F&ej DeJee@[& (iueesyeue Sb[ SefMeee hewemf eefheke) mes mecceeefvele efkeee ieee~

keesme yegke DeJee&[dme& : 4 peveJejer, 2016 kees efyesve kes eefleefle meeefnefleke
hegjmkeej keesme yegke DeJee@[dme&-2015 keer Iees<eCee keer ieF&~ eoe hegjmkeej Fme
ekeej nQ

keesme vee@Jesue DeJee@[&, 2015 : kes Sefkebmeve (S iee@[ Fve Fve

Gheveeme kes efueS)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 164

l
l
l
l
l

keesme hem& vee@Jesue DeJee@[& efJevej, 2015 : ceeFkeue nuex (Gheveeme- o

ueesvemeer)
keesme yeeeeseeheer DeJee@[& efJevej, 2015 : Sb[efjee Jeguhe
keesme heese^er DeJee@[& efJevej, 2015 : [e@ve heers jmeve
keesme efeu[^vs e yegke DeJee@[& efJevej, 2015 : eebemf eme ne[ea vespe

F&-SefMeee hegjmkeej : 31 efomebyej, 2015 kees F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve ceW
SefMeee-hewefmeefheke keeGbefmeue hee@j ^s[ HewefmeefuesMeve Sb[ Fueske^e@efveke efyepevesme
(AFACT) ves Jeeheej megiecelee esCeer ceW Yeejle kes JeeefCepe efJeYeeie keer oJee
heefjeespevee (DAVA : [^ie Dee@LeWef kesMeve Sb[ Jesejf efhekesMeve ShueerkesMeve) kees F&SefMeee hegjmkeej osves keer Iees<eCee keer~ oJee heefjeespevee (DAVA Project)
29 petve, 2015 kees ueebe keer ieF& Leer~ Fmekes peefjS Yeejle ceW yeveves Jeeueer meYeer
oJeeDeeW kees eceeefCele SJeb meleeefhele efkeee pee jne nw~
pesvesefmeme hegjmkeej, 2016 : 14 efomebyej, 2015 kees Fpejeeue kee eefme
pesvesefmeme hegjmkeej Je<e& 2016 kes efueS efJeMJe eefme Jeeeefueve Jeeoke Flpeeke
heue&cewve kees osves keer Iees<eCee keer ieF&~
meeGLe F&m SefMeee jeF DeJee@[& : 14 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes
peceeuegerve ceesncceo Meeueer kees yeQkeeke ceW meeGLe F&m SefMeee jeF DeJee[&-2015
kes efueS egvee ieee~
cesuej eeFpe : 10 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee kes cesuej eeFpe mes uesKeke
meueceeve Moer kees mecceeefvele efkeee ieee~
keJeerve ebie ueer[me& DeJee@[& : 9 efomebyej, 2015 kees efyesve ceW Je<e& 2016 kes
keJeerve ebie ueer[me& DeJee@[& keer Iees<eCee keer ieF&~ FmeceW oes Yeejleere eceMe: keeefle&ke

meenveer SJeb vesne mJewve kee Yeer eeve kegue 60 ueesieeW kes meeLe efkeee ieee~ Je<e& 2016
kes petve ceen ceW efyevs e keer cenejeveer efJepesleeDeeW kees hegjmke=le kejWieer~ en hegjmkeej je^ceb[ue
kes 53 osMeeW kes Ssmes JeefeeeW kees efoee peelee nw pees otmejeW kes peerJeve kees yeoueves ceW
eesieoeve osves kes meeLe Gme mecegoee ceW mLeeeer heefjJele&ve kes efueS keece kejles neW~
Debleje&e^ r e yeeue Meebelf e hegjmkeej : 10 veJebyej, 2015 kees 17 Je<eeae Deyeence
ueeFyesefjee kes Sce. kesFlee Je<e& 2015 kes Debleje&^ere yeeue Meebefle hegjmkeej mes
mecceeefvele efkees iees~ GvnW en hegjmkeej veeyeeefueieeW kes efKeueehe efnmb ee hej jeske ueieeves
keer efoMee ceW Gvekes eeemeeW kes efueS efoee ieee~
ceee|ve SVesume hegjmkeej : 7 Deketyej, 2015 kees mebege Dejye Deceerjele
(etSF&) kes ceeveJeeefOekeej keee&kelee& Denceo cebmetj kees ceeveJeeefOekeejeW kes veesyesue kens
peeves Jeeues ceee|ve SVesume hegjmkeej mes veJeepee ieee~
neJe[& etcewefvesefjeve Dee@he o F&ej : 16 Deketyej, 2015 kees neJe[&
efJeMJeefJeeeuee ceW Yeejleere veesyesue hegjmkeej efJepeslee kewueeMe meleeLeea kees Je<e& 2015
kes eefleefle neJe[& etcewevf esejf eve Dee@he o F&ej DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
etvesmkees Deeef&m hee@j heerme DeJee@[& : 13 Deketyej, 2015 kees etvesmkees keer
ceneefveosMeke Fjervee yeeskeesJee ves hesejf me ceW eerveer efe$ekeej, cetelf e&keej Deewj ef[peeFvej neve
cesFefueve kees etvesmkees Deeefm& hee@j heerme DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee~
hee@heguej JeeFme DeJee@[& : 7 Deketyej, 2015 kees vewvees skeveesuee@peer kes #es$e ceW
keee&jle Yeejleere kebheveer vegDeeuieer kees cesmeeegmesdme Fbmerdet Dee@he skeveesuee@peer
(SceDeeF&er) kes keueeFces keesuewye ceW hee@heguej JeeFme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
SceDeeF&er kee keueeFces keesuewye peueJeeeg heefjJele&ve mes mebyebeOf ele Dee@veueeFve eefleeeseif eleeSb
eueelee nw~
ceefue&ve DeJee@[& : efmelebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejle keer pesevf eee yegceieeje kees ceefue&ve
DeJee@[& (peeot kee Dee@mkej) mes mecceeefvele efkeee ieee~

Je<e& 2015 kes Meer<e& Debleje&^ere hegjmkeej

meKeejesJe hegjmkeej, 2015 : 29 Dekeyt ej, 2015 kees meToer Dejye kes yuee@iej SJeb SefkeefJem jwhe yeoeJeer kees ceeveJeeefOekeej Deewj efJeeejeW keer mJeleb$elee kes efueS etjesheere mebIe
ves Je<e& 2015 kes meKeejesJe hegjmkeej mes mecceeefvele efkeS peeves keer Iees<eCee keer~ meKeejesJe hegjmkeej Je<e& 1988 mes eefleJe<e& etjesheere mebIe eje eoeve efkeee peelee nw~
kevheetefMeeme Meebefle hegjmkeej, 2015 : 22 Dekeyt ej, 2015 kees efpecyeeyJes kes je^heefle je@ye& cegieeyes kees kevheeteMf eeme Meebelf e hegjmkeej, 2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
en eerve eje efoee peeves Jeeuee meyemes ye[e hegjmkeej nw efpemes veesyesue Meebefle hegjmkeej kes meceke#e mecePee peelee nw~ Je<e& 2014 ceW en hegjmkeej efheosue keeees kees efoee ieee Lee~
cewve yegkej hegjmkeej, 2015 : 13 Dekeyt ej, 2015 kees pecewkee kes uesKeke ceeueexve pescme kees Gvekes Gheveeme S yeehr e efnm^er Dee@he mesJeve efkeefuebime kes efueS Je<e& 2015 kee
eefleefle cewve yegkej hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ Jes pecewkee kes meeefnefleke Fefleneme ceW yegkej peerleves Jeeues henues uesKeke nQ~
hesve efhebj hegjmkeej : 6 Deketyej, 2015 kees meGoer Dejye kes yuee@iej SJeb meeceeefpeke keee&kelee& jwhe yeoeJeer leLee efyeefMe keefJe, he$ekeej SJeb Deeueeseke pescme heWve kees mebege
he mes uebove ceW hesve efhebj hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
o jeF ueeFJeueern[
g DeJee@[md e&-2015 : 1 Dekeyt ej, 2015 kees Jewkeefuheke veesyesue kes veece mes eefme o jeF ueeFJeueern[g DeJee@[md e&-2015 keer Iees<eCee keer ieF&~ hejceeCeg
nefLeeej jKeves Jeeues veew osMeeW kes efKeueehe Debleje&e^ r e veeeeuee ceW cegkeocee oeej kejves Jeeues ceeMe&ue erhe mecetn kes e@veer [er yect e, kevee[e keer Meeruee Jee@ keueeGefej, egieeb[e keer
keeMee pewkeueerve veeyeeiesmesje leLee Fueer kes efievees m^eoe SJeb Gvekeer mebmLee FcejpeWmeer kees Fme hegjmkeej mes veJeepee ieee~
jsceve cewimesmes DeJee@[-& 2015 : 29 pegueeF&, 2015 kees jsceve cewimesmes DeJee@[,& 2015 kes efJepesleeDeeW keer meteer peejer keer ieF&~ efJepesleeDeeW kes veece eceMe: keescceeueer eebleeJeeWie (ueeDeesme),
efueieeee hevee[es-Deefceueyeebimee (efheueerheeRme), DebMeg ieghlee (Yeejle), keeeJe Let (ceebceej) leLee mebpeerJe elegJexoer (Yeejle) nQ~ efJepesleeDeeW kees 31 Deiemle, 2015 kees efheueerheeRme ceW hegjmke=le efkeee
ieee~ Yeejle kes DebMeg ieghlee iebpt e veeceke mebmLee kes efveosMeke nQ leLee mebpeerJe elegJexoer DeefKeue Yeejleere DeeegeJf e&%eeve mebmLeeve (AIMS) veF& efouueer kes ef[her mesesjer nQ~
efJeMJe Keee hegjmkeej, 2015 : 1 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe Keee hegjmkeej heeGb[Ms eve ves Je<e& 2015 kee efJeMJe Keee hegjmkeej yeebiueeosMe kes mej hepeues nmeve Deeefyeo kees
osves keer Iees<eCee keer~ Je<e& 2014 kee en hegjmkeej Yeejle ceW pevces cesefkemekees kes [e@. mebpee jepeejece kees efoee ieee Lee~
efJeMJe ke=ef<e hegjmkeej : efmelebyej 2015 ceW iueesyeue kebhes[jsMeve hee@j ne@ej SpegkeMseve Smeesemf eSMeve hee@j Seerkeuej Sb[ ueeFhe meeFbme eje veeveefpebie ceW Yeejleere cetue kes Decesejf keer
ees. Deej. hee@ue efmebn kees peermeerSeF&DeejS efJeMJe ke=ef<e hegjmkeej, 2015 eoeve efkeee ieee~
cewve yegkej Debleje&e^ r e hegjmkeej : 19 ceF&, 2015 kees nbiejer kes uesKeke uewmkeeuees kejempeveeneskeexF& kees Je<e& 2015 kee cewve yegkej Debleje&e^ r e hegjmkeej Jewef eke mlej hej Fbeif ueMe
efHekeMeve ceW GuuesKeveere eesieoeve nsleg eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej Je<e& 2005 mes eefle oes Je<e& kes Deblejeue hej efoee peelee nw~
etvesmkees esme eer[ce hegjmkeej : 3 ceF&, 2015 kees etvesmkees ves esme eer[ce hegjmkeej (iegFuesceex keevees Jeu[& esme eer[ce hegjmkeej-2015) meerefjeeF& he$ekeej SJeb ceeveJeeefOekeej
keee&keee& ceepesve [sjefJeMe kees eoeve kejves keer Iees<eCee keer~
e@euej hegjmkeej, 2015 : Yeejleere heee&JejCe Jew%eeefveke ceeOeJe iee[efieue leLee Decesejf keer Jew%eeefveke [e@. pesve uegyeWkees kees heee&JejCe GheueefyOe kes efueS Je<e& 2015 kee e@euej
hegjmkeej 4 Deewue, 2015 kees uee@me SbpeWuesme ceW mebege he mes eoeve efkeee ieee~ en hegjmkeej heee&JejCe efJe%eeve Deewj veerefle kes #es$e ceW efoee peelee nw~
me@kenesce Jee@j eeFpe : 21 ceee&, 2015 kees eefme heee&JejCe keee&kelee& jepeW efmebn (leCe Yeejle mebIe kes mebmLeeheke) kees Yeejleere ieebJeeW ceW peue mebj#eCe kes eeemeeW Deewj
mecegoeeeW kees meMee kejves kes efueS Je<e& 2015 kes eefleefle me@kenesce Jee@j eeFpe mes mecceeefvele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ 23 mes 28 Deiemle, 2015 kes ceOe me@kenesce ceW
Deeeesefpele efJeMJe peue mehleen kes oewjeve GvnW en hegjmkeej eoeve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 165

veesyesue hegjmkeej-2015
1. meeefnle (Literature) : yesueeme keer 67 Je<eeaee uesefKekee (pevce- lelkeeueerve meesefJeele mebIe kes etesve ceW) mJesleueevee SueskemeerefJee (Svetlana Alexievich)
kees~ Jes meeefnle kee veesyesue hegjmkeej heeves Jeeueer 14JeeR ceefnuee nQ~ SueskemeereJf ee keer cenJehetCe& SJeb eefe&le hegmlekeW nQJeeme& DeveJetcewveueer hesme (1985 ceW ekeeefMele eLece hegmleke),
Jee@emespe ee@ce esjveeseyf eue : efo Deesjue efnm^er Dee@he S vetekf eueej ef[peemj (1997), efpebkeer yJee@Spe : meeseJf eele Jee@emespe ee@ce efo Deheieeefvemleeve Jee@j (1991), efo uee@m
efJevesmespe : S nb[[s^ Dee@he DeveeeFu[ueeFke (1985), SveeQ[s efJeo [sLe (1994) Deeefo~
2. Meebelf e (Peace) : detveereMf eee kes eej mebie"veeW kes mecetn vesMeveue [e@euee@ie keJeex kees detveereMf eee mes eejbYe 2011 keer Dejye eebelf e (pewmceerve eebelf e) kes yeeo osMe ceW
yengueleeJeeoer ueeskeleb$e keer cepeyetleer Deewj meYeer OeceeX SJeb mecegoeeeW keer meceevelee Jeeues meceepe keer mLeehevee ceW GuuesKeveere eesieoeve nsleg~Fme keJeex mecetn ceW Meeefceue 4 efmeefJeue meesmeeeer mebie"ve
nQ- detveerMeeve pevejue uesyej etevf eeve; efo detevf eefMeeve kebhes[jsMeve Dee@he Fb[m^e,r ^[s Sb[ nQ[ereehemd e; efo etveereMf eeve etceve jeFdme ueerie; leLee detveereMf eeve Dee@[j& Dee@he uee@eme&~
3. Yeewefleke efJe%eeve (Physics) : peeheeve kes lekeekeer keeefpelee (Takaaki Kajita) Deewj kevee[e kes DeeLe&j yeer. cewke[esveeu[ (Arthur B. McDonald) kees
mebege he mes vetef^vees mheboveeW (Neutrino Oscillations) ee vetef^vees kes ekeejeW ceW heefjJele&veeW keer Keespe kes efueS pees efoKeelee nw efke vetef^vees ceW Jeceeve neslee nw~
4. jmeeeve efJe%eeve (Chemistry) : mJeer[ve kes e@ceme efueb[eue (Tomas Lindahl), Decesefjkee kes hee@ue cee@[efje (Paul Modrich) Deewj legkeea-Decesefjkeer
veeieefjke Depeerpe meQkej (Aziz Sancar) kees [erSveS keer cejccele (DNA Repair) mebyebOeer DeOeeveeW Deewj pesvesefke meteveeDeeW keer j#ee kejves Jeeues keesefMekeeDeeW kes tueyee@keme
keer Keespe kejves kes efueS~
5. efeefkelmee (Phisiology or Medicine) : DeeeefjMe cetue kes Decesefjkeer veeieefjke efJeefueece meer. kewcheyesue (William C. Campbell) Deewj peeheeve kes
meeleesMeer Deescegje (Satoshi Omura) kees ieesueke=efce (Roundworm) hejpeereJf eeeW mes nesves Jeeues mebeeceke jesieeW (eLee- efjJej yueeFb[vesme, efuechewefke heeFuesejf ee Deeefo) kes Fueepe
(oJee-SJesjcewefkeve) keer Keespe kejves leLee eerve keer etet leg (Youyou Tu) kees ceuesefjee kes Fueepe nsleg veF& Deew<eefOeeeW (DeexefcemeeFefveve SJeb [eFneF[^esDeexefcemeeFefveve) keer Keespe
kes efueS mebege he mes~ etet leg hegjmkeej jeefMe kes DeeOes efnmmes keer nkeoej neWieer peyeefke DeeOeer hegjmkeej jeefMe Mes<e oesveeW eehlekelee&DeeW ceW yejeyej efJeYeeefpele nesieer~
6. DeLe&Meee (Economic Sciences) : mkee@ef Me (efyeef Me) cetue kes efyeef Me-Decesejf keer veeieefjke Sbieme ef[Sve (Angus Deaton) kees GheYeesie, efveOe&velee Deewj keueeCe
kes efJeMues<eCe nsleg~ Je<e& 2014 ceW DeLe&Meee kee en veesyesue cesceesejf eue mJesejf pesme efjkemeyeQke hegjmkeej eebme kes peeb efjesue (Jean Tirole) kees Gvekes eje Je=no SJeb MeefeMeeueer kebheefveeeW
keer yeepeej Meefe SJeb efJeefveeceve kes efJeMues<eCe nsleg eoeve efkeee ieee Lee~
l

kecegevf eer Fchewke DeJee@[& : 22 efmelebyej, 2015 kees kewefueheesevf e&ee ceW Deeeesepf ele
heebeJeW ietieue meeFbme hesej ceW eefleefle kecegevf eer Fchewke DeJee@[& Deese[f Mee kes keesjeheg
efpeues keer 13 Je<eeae e$ee ueefuelee eefmeoe eerheo eermeeF& kees eoeve efkeee ieee~
JewefMJeke vesle=lJe hegjmkeej-2015 : efmelebyej, 2015 ceW hesefhmekees keer ecegKe
Fbefoje vetF& Deewj efnbogmleeve eFcme mecetn keer ecegKe MeesYevee Yejefleee kees DecesefjkeeYeejle Jeeheej heefj<eo kes JeweMf Jeke vesle=lJe hegjmkeej-2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
hegkegDeeskee SefMeeve keuej eeFpe : 17 efmelebyej, 2015 kees eefme Yeejleere
Feflenemekeej jeceeb iegne kees peeheeve kes hegkegDeeskee Debleje&^ere keebesme keW ceW
Dekeeoefceke esCeer ceW hegkegDeeskee SefMeej keuej eeFpe eoeve efkeee ieee~
vesMeveue etcewefveerpe ces[ue : efmelebyej, 2015 ceW Yeejleere cetue keer Decesefjkeer
ueseKf ekee Pegchee ueeefn[ er kees Je<e& 2014 kes eefleefle vesMeveue etcewevf eerpe ces[ue mes
eF neGme ceW Decesejf keer je^heefle yejeke Deesyeecee ves veJeepee~
Dee@ve[& iesm Dee@he skemeeme DeJee@[& : 7 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere
DeefYeveslee Deveghece Kesj kees efmevescee Deewj keuee peiele ceW Gvekes eesieoeve kes efueS skemeeme
jepe kes ieJeve&j keer Deesj mes Dee@ve[& iesm Dee@he skemeeme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
Deveghece Kesj kees 19 Deiemle, 2015 kees ueQeif eke meceevelee kes DeefYeeeve ner hee@j Meer
kes efueS mebege je^ kee jepeotle Yeer yeveeee ieee~
veevemesve efjheetpeer DeJee@[&-2015 : 15 efmelebyej, 2015 kees MejCeeefLe&eeW kes
efueS mebege je^ kes Geeege (etSveSemeerDeej) ves veevemesve efjheetpeer DeJee@[&2015 mes Deheieeve MejCeeLeea efMeef#ekee Dekeeruee Deefmeheer kees mecceeefvele efkeee~
Deefmeheer heeefkemleeve ceW MejCeeLeea ue[efkeeeW keer efMe#ee kes efueS keee& kej jner nQ~
eQefheeve Dee@he efo DeLe&-2015 : 7 efmelebyej, 2015 kees mebege je^
heee&JejCe keee&ece (etSveF&heer) eje oef#eCe Deeerkee keer yuewke cebgyee Sber-heesefebie
etevf e (Sheeret) kees Je<e& 2015 kes eQehf eeve Dee@he o DeLe& hegjmkeej kes efueS eeefvele
efkeee ieee~ 27 efmelebyej, 2015 kees Sheeret kees en hegjmkeej vetee@ke& ceW eoeve
efkeee ieee~ en Je<e& 2004 mes mebege je^ heee&JejCe keee&ece eje efoee pee jne
en heee&JejCe kes #es$e kee Meer<e& hegjmkeej nw~ Fmekes DeueeJee yeebiueeosMe keer eOeeveceb$eer
MesKe nmeervee kees leLee vesMeveue peeseeefheke meesmeeFer, yeepeerue keer kee@mcesefke hece&
vesegje kees Yeer eQehf eeve Dee@he o DeLe&-2015 hegjmkeej mes veJeepee ieee~
heerj cewkeuej DeJee@[-& 2015 : 22 Deiemle, 2015 kees meerejf ee keer ceefnuee
he$ekeej pewvee Fjnwce kees meenmeer SJeb vewelf eke he$ekeeefjlee kes efueS Je<e& 2015 kee heerj

cewkeuej DeJee@[& eoeve efkeee ieee~

s yuewke eeFpe : 18 Deiemle, 2015 kees efyesve kes meyemes hegjeves meeefnefleke
mecceeve s yuewke eeFpe mes yeebiueeosMeer cetue kes efyeef Me uesKeke efpeee nwoj jnceeve
kees mecceeefvele efkeee ieee~ GvnW en mecceeve Gvekeer hegmleke Fve o ueeF Dee@he
eF Jeer vees kes efueS efoee ieee~
mee@euf e[sejf er hegjmkeej-2015 : 5 Deiemle, 2015 kees me kes hetJe& jepeveerelf e%e
yeesefjme vesclemeesJe keer yeser penevee vesclemeesJe kees heesueQ[ kes mee@efue[sefjer hegjmkeej2015 mes mecceeefvele efkeee ieee~
eLece vesumeve ceb[us ee jesenf uneuee hegjmkeej : 24 pegueeF&, 2015 kees veeceereyf eee keer
ceefnuee ves$e jesie efJeMes<e%e nsuesvee v[detce leLee hegle&ieeue kes hetJe& je^heefle pee@pe& mewcheeees kees
mebege je^ mebIe eje eLece vesumeve ceb[us ee jesenf uneuee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee
ieee~ Fme hegjmkeej keer Iees<eCee mebege je^ cenemeYee ves Je<e& 2014 ceW keer Leer~
meeryeerF& mecceeve : 22 petve, 2015 kees ee efueefces[ kes hetJe& eyebOe efveosMeke
Sme.S. nmeve kees efyesve keer DeLe&JeJemLee kes eefle Gvekeer mesJee kes efueS efyesve keer
cenejeveer SefuepeeyesLe efleere eje ceeveo keceeb[j Dee@he ceesm SkemeerueW Dee@[j& Dee@he
o efyeefMe Sbheeej (meeryeerF&) efveege efkeee ieee~
mebege je^ ueeske mesJee hegjmkeej, 2015 : 26 petve, 2015 kees heefece
yebieeue kes veefoee efpeues kees meeyeej Meewe Iej heefjeespevee (meyekes efueS Meeweeuee)
kes efueS mebege je^ ueeske mesJee hegjmkeej, 2015 eoeve efkeee ieee~
Deesj[sve [er uee [sceesesefmeee efmecee@ve yeesefueJej DeJee@[& : petve, 2015 kes
Debelf ece mehleen ceW DeeOeeeflceke ieg eer eer jefJeMebkej kees keesuebeyf eee kes Fme meJeexe
mecceeve mes mecceeefvele efkeee ieee~
Jeer.kes. ke=<Ce cesveve hegjmkeej 2015 : 21 petve, 2015 kees efyesve ceW jnves
Jeeues yesVeer peesmeshe ceeJesefueue kees eefleefle Jeer.kes. ke=<Ce cesveve hegjmkeej 2015 kes
efueS eeefvele efkeee ieee~ peesmeshe ceeJesefueue cetuele: kesjue kes jnves Jeeues nQ~
o keJeeRme ebie ueer[me& hegjmkeej : 22 petve, 2015 kees Je<e& 2015 kes efueS o
keJeeRme ebie ueer[me& hegjmkeej mes kegue 60 ueesieeW kees mecceeefvele efkeee ieee~ GveceW leerve
Yeejleere eceMe: Deefeveer Deieeoer, oseJf ekee ceefueke leLee De#ee peeOeJe Yeer Meeefceue Les~
yewueerpe JeerceWme eeFpe hee@j efhekeMeve, 2015 : 3 petve, 2015 kees efyesve
keer ueseKf ekee Deueer efmceLe kees Gvekeer hegmleke neG t yeer yeesLe kes efueS yewueerpe JeerceWme
eeFpe hee@j efhekeMeve, 2015 kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 166

[wiw e nwcejMeesu[ heoke : 29 ceF&, 2015 kees oes Yeejleere Meebelf e mewevf ekeeWueebme
veeeke vebo jece Deewj jepet etmegHe kees cejCeeshejeble mebege je^ kes eefleefle [wie
nwcejMeesu[ heoke mes mecceeefvele efkeee ieee~
ieJeve&me& hegjmkeej : 9 ceF&, 2015 kees Gejer kewjeseuf evee efJeeefJeeeuee kes jmeeeve
efJe%eeve kes eJeee efmeJeeveeoeveW ceboefpeves kees DeOeeheve ceW Glke=lee kes efueS Je<e& 2015
kes ieJeve&me& hegjmkeej mes veJeepee ieee~ Jes cetue he mes leefceuevee[g kes efveJeemeer nQ~
e@he efmeefJeefueeve meghejJeeFpej Dee@He o F&ej : 18 ceF&, 2015 kees Yeejleere
Decesefjkeer hegefuemekeceea njkeerjle eEmen mewveer kees Decesefjkee kes hegefueme DeJee@[& e@he
efmeefJeefueeve meghejJeeFpej Dee@He o F&ej mes mecceeefvele efkeee ieee Lee~
Svekeesj hegjmkeej : 12 ceF&, 2015 kees uesKeke veerue cegKepeea Gvekes Gheveeme o
ueeFJme Dee@He Deome& kes efueS efyesve kes Svekeesj hegjmkeej mes mecceeefvele~
hesve hegjmkeej : 6 ceF&, 2015 kees veteeke& ceW eebmeermeer Jebie heef$ekee Meeueea Syoes
kees hesve hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~ en hegjmkeej hesve Decesefjkeve meWj eje
DeefYeJeefe keer mJeleb$elee kees eeslmeenve osves kes efueS efoee peelee nw~
meweefoeevee Fceece Deue nmeve Fyve Deueer Meebefle hegjmkeej : 30 Deewue,
2015 kees eefme Fmueeefceke efJeeve ceewueevee Jenerog erve kees mebege Dejye Deceerjele ceW
Gvekes %eeve Je Meebelf e keeece jKeves kes eeemeeW kes keejCe meweefoeevee Fceece Deuenmeve
Fyve Deueer Meebelf e hegjmkeej mes veJeepee ieee~
efJnues DeJee[& : Deewue, 2015 kes Deble ceW Jeve peerJe mebj#eCe hej keee& kejves
Jeeues YeejleereeW eceMe: [e@. Deevevo kegceej SJeb [e@. eceeso heeefue kees eerve Dee@mkej
kens peeves Jeeues efJnues DeJee[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
veeF Dee@He o efuepeve Dee@He Dee@vej : 25 Deewue, 2015 kees hetJe& keWere efJee
ceb$eer Deewj Jeefj Yeepehee veslee eMeJeble efmevne kees eebme kes meJeexe mecceeve veeF Dee@He
o efuepeve Dee@He Dee@vej mes mecceeefvele efkeee ieee~
je^ceb[ue ueIeg keLee hegjmkeej : Deewue, 2015 kes Deble ceW Gheveemekeej
efmeeLe& efieiet kees Gvekes Gheveeme o Decyeus ee cesve kes efueS 2015 kes SefMeee #es$e
kes je^ceb[ue ueIeg keLee hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee ieee~
nWpe hegjmkeej : 26 Deewue, 2015 kees cesmeeegmesmd e Fbmeret DeeHe skeveesuee@peer
(SceDeeF&er) ceW Yeejleere cetue keer Jew%eeefveke mebieerlee Yeeefee kees efMet Fbpeerevf eeeEjie
SJeb jesie efveeb$eCe kes efueS 20Jeeb nWpe hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
SefMeeve yeQkej DeeerJeceW DeJee@[& 2015 : 23 Deewue, 2015 kees
Yeejleere ceefnuee yeQke (yeerSceyeer) kees SefMeeve yeQkej DeeerJeceW DeJee@[&-2015
efoee ieee~ Yeejleere ceefnuee yeQke keer esejcewve Je eyebOe efveosMeke G<ee Deveble megyeeCece
ves nebiekeebie ceW Deeeesepf ele SefMeeeF& yeQekf ebie meccesueve ceW en hegjmkeej enCe efkeee~
SefMeeve DeJee@[& : 19 Deewue, 2015 kees uebove ceW heebeJeW Jeee|<eke SefMeeve
DeJee@[& mes Yeejleere efHeuce DeefYeveslee MeenKe Keeve Deewj Jeve [eejskeMeve yeQ[ kes hetJe&
ieeeke peeeve ceefueke kees mecceeefvele efkeee ieee~
nsJespeer ces[ue hegjmkeej-2015 : 12 Deewue, 2015 kees meene hejceeCeg
Yeewelf ekeer mebmLeeve ceW jmeeeve efJe%eeve kes eesHesmej megMeeble ueeefn[er leLee efcemeewjer efJeeefJeeeuee
kes jsef[eesuee@efpekeue efjmee& keW ceW eesHesmej kessMe Jeer keer kees jsef[ees SJeb hejceeCeg
jmeeeve efJe%eeve kes #es$e ceW Glke= eesieoeve kes efueS nsJespeer ces[ue DeJee@[-& 2015 mes
mecceeefvele efkeee ieee~
Fbmerd et Dee@he efheefpekeme eeFpe : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW efyevs e
ceW Yeejleere cetue kes 15 Je<eeae e$e eleehe efmebn kees Deuye& DeeFbmeeFve kes meehes#elee
kes efmeeble kes eYeeJe kees meleeefhele kejves Jeeues eeesie kes efueS Fbmerdet Dee@he
efheefpekeme eeFpe mes hegjmke=le efkeee ieee~
Debleje&^ere GheueefyOe hegjmkeej : 21 petve, 2015 kees Yeejleere cetue keer veme&
[e@. megYeoe osJeer kees ceefnueeDeeW Deewj MejCeeefLe&eeW keer mJeemLe mesJee kes #es$e ceW
GuuesKeveere keee& kes efueS efmebieehegj ceW eleske oes Je<e& hej efoee peeves Jeeuee eefleefle
Debleje&e^ r e GheueefyOe hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
et.Sme. esmeer[WefMeeue DeJee@[& : ceee&, 2015 kes Deble ceW Yeejleere cetue kes
Decesejf keer peerJeefJe%eeveer cetelf e& Sme. kebYeceheefle kees et.Sme. esmeer[eW Mf eeue DeJee@[& kes efueS
egvee ieee~
ceesncceo Fyeeefnce hegjmkeej, 2014 : 2 ceee&, 2015 kees veeceerefyeee kes
efveJele&ceeve je^heefle efnefhekeshegves uegkeeme heesnecyee kees Je<e& 2014 kee ceesncceo Fyeeefnce

hegjmkeej eoeve kejves keer Iees<eCee keer ieF&~

Debleje&e^ r e hegeMf keve mecceeve, 2012 : 24 ceee&, 2015 kees efnob er keefJe Deewj
DevegJeeoke efovekej kegceej kee eeve me kes Debleje&e^ r e hegeMf keve mecceeve, 2012 kes
efueS efkeee ieee~
efelpekej eeFpe, 2015 : 10 ceee&, 2015 kees pece&ve Deeefke&ske esF& Deeses
kees Je<e& 2015 kee efelpekej eeFpe cejCeeshejeble eoeve efkeS peeves keer Iees<eCee keer
ieF&~ Gvekee 9 ceee&, 2015 kees 89 Je<e& keer Gce ceW efveOeve nes ieee Lee~
heeseuf eees hegjmkeej, 2015 : 23 ceee&, 2015 kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer
uesKeke Deewj Gheveemekeej DeefKeue Mecee& kees Gvekes Gheveeme hewefceueer ueeFhe kes
efueS Je<e& 2015 kee heesefueees hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Debleje&e^ r e ceefnuee Jeerjlee hegjmkeej : 3 ceee&, 2015 kees Je<e& 2015 kes efueS
eefleefle Debleje&e^ r e ceefnuee Jeerjlee hegjmkeej mes oef#eCe SefMeee keer leerve ceefnueeDeeW kees
eeefvele efkeee ieee~ Gvekes veece eceMe: veerueeshej jnceeveer (Deheieeefvemleeve), veeefoee
Mejceerve (yeebiueeosMe) leLee leyemmegce Deoveeve (heeefkemleeve) nQ~
Svee@efueefke kescesm^er pes. kesueefJeve efieef[bime DeJee@[& : 20 hejJejer, 2015
kees Yeejleere cetue kes Decesejf keer eeshesmej hegCeX oemeieghlee kees jmeeeve efJe%eeve kes #es$e
ceW efJeMes<e eesieoeve kes efueS Je<e& 2015 kes Decesefjkeve kesefcekeue meesmeeFer kes pes.
kesueefJeve efieef[bime DeJee@[& mes mecceeefvele efkeee ieee~
eeume&esve-F&Shepeer pee@ve cesvee[& keervme hegjmkeej : 9 hejJejer, 2015 kees
Yeejleere DeLe&Meeeer Deewj veesyesue hegjmkeej efJepeslee Decele& mesve kees eeume&esve-F&Shepeer
pee@ve cesvee[& keervme hegjmkeej mes Gvekes keueeCekeejer DeLe&JeJemLee hej efkeS ieS keee&
kes efueS mecceeefvele efkeee ieee~
efkebie hewpeue Debleje&^ere hegjmkeej : 1 ceee&, 2015 kees meGoer Dejye kee
eefleefle efkebie hewpeue Debleje&e^ r e hegjmkeej iewjDejyeer Yeejleere Fmueeefceke mkee@uej [e@.
peeefkej veeFke meefnle heebe ueesieeW kees eoeve efkeee ieee~
[erSmemeer eeFpe, 2015 : Yeejleere-Decesejf keer ueseKf ekee Pegchee ueeefn[ er kees Gvekeer hegmleke
efo ueesueQ[ kes efueS 50 npeej [e@uej kee oef#eCe SefMeee kee en eefleefle meeefnefleke
hegjmkeej 22 peveJejer, 2015 kees eoe~
efpejehe nerjes hegjmkeej-2015 : 22 peveJejer, 2015 kees Yeejleere DeejerDeeF&
keee&kelee& megYee<e eb DeeJeeue kees Decesejf kee kes mJeebmesJeer mebie"ve efpejehe nerjes eespeske ves
efpejehe nerjes hegjmkeej-2015 mes mecceeefvele efkeee~
Meefe Ye hem& yegke hegjmkeej : 24 veJebyej, 2015 kees jesefnCeer ceesnve kees
Gvekeer hegmleke efo meerpebme Dee@he ^yeue nsleg eoeve kejves keer Iees<eCee~ iele Je<e&
heeefkemleeveer uesKeke efyeueeue leveJeerj keer hegmleke o mkesj efnej Fpe t es kees Je<e&
2014 kes Meefe Ye hem& yegke hegjmkeej kes efueS egvee ieee Lee~

efheuce hegjmkeej

73JeW ieesu[ve iueesye DeJee@[& : 11 peveJejer, 2016 kees uee@me Sbpesuesme ceW
efJeleefjle~
meJe&es efhekeej [^ecee- o jsJeveW
meJe&es efveoxMeke- DeuespeWes ieeWpeeuespe Fveeefjleg (o jsJeveW)
meJe&es DeefYeves$eer- yeer ueeme&ve (ce)
meJe&es DeefYeveslee- efueeesvee[ex ef[ kewefeees (o jsJeveW)

meJe&es efJeosMeer Yee<ee efHeuce- meve Dee@He mee@ue (nbiejer)

efmebieehegj Debleje&^er e efheuce ceneslmeJe : 6 efomebyej, 2015 kees hebpeeyeer efheuce
o heesLe& [eejskeMeve kees 26JeW efmebieehegj Debleje&^ere efheuce ceneslmeJe ceW meJe&es
efheuce kee hegjmkeej efoee ieee~ Fme hebpeeyeer efheuce kee efveoxMeve iegjefJeboj efmebn ves
efkeee nw~
SefMeeve efyepevesme ueer[jefMehe heesjce DeJee@[&dme : 29 veJebyej, 2015 kees
SefMeeve efyepevesme ueer[jefMehe heesjce, ogyeF& ceW efnbogpee eghe Dee@he kebheveerpe kes keesesejcewve ieesheerebo heer. efnob pg ee kees ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[& eoeve efkeee ieee~
uebove efheuce hesefmJeue : Dekeyt ej, 2015 ceW Deeeesepf ele uebove efheuce hesefmJeue
ceW Yeejleere ueIeg efheuce jve Deesu[ [e@ime [eejer kees meJe&es ueIeg efheuce kee mecceeve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 167

eoeve efkeee ieee~ 11 efceve keer en ueIeg efheuce MeeF& nsjes of ee SJeb Megceesvee ieeseue
eje efveoxefMele keer ieF& nw~
46Jeeb Yeejleere Debleje&e^ r e efheuce ceneslmeJe : 20 mes 30 veJebyej, 2015 kes
oewjeve ieesJee ceW 46JeW Yeejleere Debleje&e^ r e efheuce ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee ieee~
FmeceW efvecveefueefKele hegjmkeej eoeve efkeS ieS~
meJe&es efheuce (mJeCe& ceetj hegjmkeej) : Scyems e Dee@he o meheX (efveoxMekeefmejes iegSje, keesuebeyf eee)~
meJe&es efveoxMeke (jpele ceetj hegjmkeej) : heerj eerveJes (efheuce- DeeFpeWmeFve
Fve iegDeeveepegDeeleeW, efyevs e)~
meJe&es DeefYeveslee : efJebmes efueb[eW (o cespej Dee@he S cewve, eebme)~
meJe&es DeefYeves$eer : heebe DeefYevesef$eeeW kees en hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
legkeea keer ceefnuee efheucekeej [sefvepe iescpe FjiegJesve keer efheuce cegmebie ceW
DeefYevee kes efueS eceMe: ietvesme meWmeese, [esiee [tiegmeguees, legkeyee meveiegiegueg,
Sueeflelpe keeve SJeb ueeF&[e SJeoesieve kees~
efJeMes<e petjer hegjmkeej : peteuf eee Jeiee&me (efheuce- meeru[ keeieex, yeeseuf eefJeee)~
ueeFheeFce DeeerJeceW hegjmkeej : efveefkelee efceKeeuekeesJe (meer efheucekeej)~
DeeF&meerSheer etvesmkees hesefueveer DeJee@[& : keewefMeke ieebiegueer (yeebiuee efheuceefmevesceeJeeuee)~
"W peeiejCe efheuce hegjmkeej : 5 Dekeyt ej, 2015 kees cebyg eF& ceW "eb peeiejCe
efheuce hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ Fme DeJemej hej DeefYeveslee MeefMe kehetj kees
ueeFheeFce DeeerJeceW hegjmkeej mes veJeepee ieee~
meJe&es efveoxMeke : megpeerle mejkeej (efheuce-heerket)
meJe&es heerej efheuce : yebieeueer efheuce eesesosj eesyeer (efveoxMeke- keewefMeke
ieebiegueer)
67JeW eeFceeFce Sceer DeJee@[dme& : 20 efmelebyej, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW
67JeW eeFce eFce Sceer DeJee@[md& e ceW eefme Decesejf keer erJeer e=Kb euee iesce Dee@he Leem@ e
ves kegue 12 hegjmkeej peerles~
40Jeeb esjb es efheuce ceneslmeJe : 20 efmelebyej, 2015 kees kevee[e kes 40JeW esjb es
efheuce ceneslmeJe ceW hegjmkeej eoeve efkeS ieS~ Fme oewjeve efheuce ce (efveoxMeke-uesveer
Deyeeemeve) kees heerhegume JeeFme DeJee@[& eoeve efkeee ieee~ Yeejleere efveoxMeke heeue veefueve
keer efheuce Sbeer Fbe[f eve iee@[ms e kees heerhegume JeeFme DeJee@[& esCeer ceW GheefJepeslee kee
hegjmkeej efceuee~
efmeuke jes[ Debleje&e^ r e efheuce hegjmkeej-2015 : efmelebyej, 2015, eerve ceW
Deeeesepf ele efmeuke jes[ Debleje&e^ r e efheuce hegjmkeej-2015 ceW Yeejleere DeefYeves$eer mJeje
Yeemkej kees Deefeveer Deej efleJeejer keer efheuce efveue yes meVeee kes efueS meJe&es
DeefYeves$eer kee hegjmkeej efoee ieee~
cesueyeve& efheuce ceneslmeJe-2015 : 15 Deiemle, 2015 kees cesueyeve& ceW
Deeeesefpele Fbef[eve efheuce hesefmJeue Dee@he cesueyeve& (IFFM-2015) ceW hegjmkeej
efJeleefjle efkeS ieS
meJe&es efheuce : heerket
meJe&es efveoxMeke : megpeerle mejkeej (heerket)
efJeMJe efmevescee ceW eesieoeve kes efueS efJeMes<e hegjmkeej : Deefveue kehetj
cewe[
f [
^ efheuce hesefmJeue : pegueeF&, 2015 ceW Yeejleere efheucekeej efyevee@e yenue
kes eje yeveeF& ieF& [ekeetceW^er Fbef[eve dme Dee@he efleyyeefleeve yegefpce kes efueS
GvnW cesef[^[ efheuce hesefmJeue ceW meJe&es [e@keetceW^er ees[etmej kee hegjmkeej eoeve
efkeee ieee~ Fmekes Deefleefje efheucekeej efJeJeske Deefivenes$eer eje efveoxeMf ele efheuce yege
Fve S ^wefheke peece ves efJeosMeer Yee<ee keer esCeer ceW meJe&es<" hekeLee kee hegjmkeej
peerlee~
FbjvesMeveue Fbef[eve efheuce Skes[ceer DeJee@[& (DeeFhee), 2015 : 5
petve, 2015 kees ceueseMf eee kes kegDeeueeuechegj ceW eoe
meJe&es efheuce : keJeerve
meJe&es efveoxMeke : jepekegceej efnjeveer (heerkes)
Debleje&e^ r e efmevescee ceW Glke= GheueefyOe : megYee<e IeF&
68JeW kee@ve efHeuce hegjmkeej : 13 mes 24 ceF&, 2015 kes ceOe kee@ve efheuce

ceneslmeJe kee 68Jeeb mebmkejCe eebme kes kee@ve Menj ceW Deeeesepf ele ngDee~ FmeceW pewkeme
Deeefoeeo& eje efveoxeMf ele eWe efheuce Oeerheve kees meJe&es efheuce kee heece ef[ Deesj

hegjmkeej efoee ieee~

JeeeEMeieve [ermeer FbjvesMeveue efHeuce HesefmJeue : 16 mes 26 Deewue,
2015 kees Decesefjkee ceW Deeeesefpele 29JeW JeeeEMeieve [ermeer FbjvesMeveue efHeuce
HesefmJeue ceW Yeejleere efHeuce DeefYeves$eer keefuke keeseefueve keer efHeuce ceeie&jere efJeo
S m^e@ kees meJe&es Heerej efHeuce kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
me@kenesce Debleje&^ere efHeuce meceejesn : 19 Deewue, 2015 kees mJeer[ve ceW
Deeeesepf ele me@kenesce Debleje&e^ r e efHeuce meceejesn ceW Yeejleere efheuce cewjerkee@ce kees
meJe&es efHeuce kes hegjmkeej mes veJeepee ieee~
62JeW je^ere efheuce hegjmkeej : 3 ceF&, 2015 kees 62JeW je^ere efheuce
hegjmkeej je^heefle eCeye cegKepeea eje eoe
meJe&es<" heerej efheuce : kees& (ceje"er, efnob er, iegpejeleer Deewj Debespeer)
meJe&es<" ueeskeefee efheuce : cewjerkee@ce
meJe&es<" efheuce kes efueS Fbeof je ieebOeer hegjmkeej : DeeMee peesDeej ceePes (yeebiuee)
veJeeseof le efveoxMeke kes efueS Fbeof je ieebOeer hegjmkeej : Deeefole efJeece mesveieghlee
meJe&es<" efveoxMeke : eerepf ele cegKepeea (yebieeueer efheuce-eleg<keesCe)
meJe&es<" DeefYeveslee : efJepee (keVe[ efheuce-veevet DeJeveuuee DeJeeueg)
meJe&es<" DeefYeves$eer : kebievee jeveeJele (efnob er efheuce- keJeerve)
meJe&es<" heeMJe& ieeeke : megKeefJeboj efmebn (ieerle-efyeefmceue; efheuce-nwoj)
meJe&es<" mebieerle efveoxMeke : efJeMeeue Yeejepe (efheuce-nwoj kes ieeveeW kes efueS)
meeceeefpeke cegeW hej DeeOeeefjle meJe&es efheuce : keeb ske efome efMe Sveerceesj
ewceer hegjmkeej : 9 hejJejer, 2015 kees uee@me Sbpesuesme ceW efJeleefjle~
yesm vet Spe Sueyece DeJee@[& : Yeejle kes efjkeer kespe (efJeb[dme Dee@he mebmeej
kes efueS); Jes Fme esCeer ceW ewceer DeJee@[& heeves Jeeues eLece Yeejleere nQ~
yesm efeu[^vs e Sueyece : Yeejle keer veeruee JeemeJeeveer (DeeF& Sce ceueeuee : neG
Jeve ieue& mg[hee@j SpegkesMeve Sb[ eWp[ o Jeu[& kes efueS)
Dee@mkej hegjmkeej, 2015 : 23 hejJejer, 2015 kees Decesefjkee kes uee@me
Sbpesuesme ceW Ieesef<ele efkeS ieS~
meJe&es efheuce : ye[&cewve
meJe&es DeefYeveslee : S[er js[ cesve (o Leesjer Dee@he SJejerefLebie)
meJe&es DeefYeves$eer : peteuf eeevee cetj (efmue Sefueme)
meJe&es efveoxMeke : SueerpeQ[e^ s ieeWmeeuesme (ye[&cewve)
65JeW yeefue&ve Debleje&^ere efheuce hegjmkeej : 5 mes 15 hejJejer, 2015 kes
ceOe yeefue&ve (pece&veer) ceW Deeeesepf ele~
yesm heerej efheuce kes efueS mhesMeue ceWMeve hegjmkeej : Oeveke (efveoxMekeveeiesMe kegkegvetj)
ieesu[sve efyeej hee@j yesm efheuce : wkemeer (F&jeveer efveoxMeke pehej heveener keer
efheuce)
meeQoe& eefleeesefieleeSb
efceme etveerJeme&-2015 : 20 efomebyej, 2015 kees efceme efheueerheeRme ves efheee
DeueeWpees Jelpe&yewke ves efceme etveerJeme& 2015 kee efKeleeye peerlee~ Yeejle keer Deesj mes
eefleYeeie kej jner GejeKeb[ ke GJe&Meer jewlesuee Debelf ece 15 ceW Yeer peien veneR yevee heeF~
keesuebeyf eee keer heeGefuevee Jesiee ves efheueer yeej en efKeleeye peerlee Lee~
efceme Fjeke-2015 : 19 efomebyej, 2015 kees Fjeke keer MeeFcee keeefmece
Deyogue jnceeve kees efceme Fjeke-2015 egvee ieee~
efceme FbjvesMeveue-2015 : 5 veJebyej, 2015 kees JesvespegSuee keer mebgojer
Sef[ceej ceeefv& espe ves eskeees ceW efceme FbjvesMeveue 2015 kee efKeleeye peerlee~
efceme Jeu[&-2015 : 19 efomebyej, 2015 kees eerve ceW Deeeesefpele efceme Jeu[&
eefleeeseif elee ceW efceme mhesve efceefjee ueeueeiegvee jesees ves efceme Jeu[&-2015 kee efKeleeye peerlee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 168

Kesue-keto
(Jeeef<e&ke 2015 Ieveeece)

ecegKe Deeeespeve

esvveF& Deesheve : 10 peveJejer, 2016 kees esvveF& ceW mebhevve~

mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
msve JeeJeefjkb ee
yeesvee& keesejf e
(efmJedpejueQ[)
(eesSefMeee)
heg<e egieue ewefyeme ceeefv& e (eebme)
Dee@emf ve ewefpemeske
SJeb DeesefueJej cewjee
(etSmeS) SJeb
(Dee@emf ^ee)
yesvees efheejs (eebme)
efyemyesve FbjvesMeveue sefveme tvee&ceW :
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
efceueesme jeDeesevf eke
jespej Hes[jj
(kevee[e)
(efmJedpejueQ[)
efyemyesve FbjvesMeveue sefveme tvee&ceW : 9 peveJejer, 2016 kees Yeejleere mej
meeefveee efcepee& Deewj Gvekeer pees[ eroej efmJedpejueQ[ keer ceeefv& ee efneb if eme ves pece&veer keer
Sbpesefueke keye&j Deewj Deebefee heslkeesefJee kees njekej efyemyesve FbjvesMeveue sefveme
tvee&ceW kes ceefnuee egieue kee efKeleeye peerlee~

eQ[ muewce tvee&ceW

etSme Deesheve, 2015
31 Deiemle, 2015 mes 13 efmelebyej, 2015 kes ceOe vetee@ke& ceW Deeeesepf ele~

mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

heg<e Skeue

veesJeeke peeskeeseJf eke

(meefye&ee)

jespej hes[jj
(efmJedpejueQ[)

ceefnuee Skeue

heueeefJeee hesvese
(Fueer)

je@yee& efJebmeer
(Fueer)

heg<e egieue

efheejs etpe nye&& SJeb

ceengle (oesveeW eebme)

pesceer cejs (etkes) SJeb

pee@ve efheeme& (Dee@m^es uf eee)

ceefnuee egieue

meeefveee efcepee& (Yeejle)

SJeb ceeefv& ee efneb if eme
(efmJedpejueQ[)

kewmeer [sueekegDee
(Dee@m^es uf eee) SJeb
eejesmueeJee MJesoesJee
(kepeeKmleeve)

efceefele egieue

ceeefv& ee efneb if eme

(efmJedpejueQ[) SJeb
efueSb[j hesme (Yeejle)

yesLeveer ceeske meQ[md e

SJeb mewce keetjs
(oesveeW Decesejf kee)

efJecyeue[ve :

29 petve mes 12 pegueeF&, 2015 kes ceOe uebove ceW mebheVe~

12 pegueeF&, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske efKeuee[er veesJeeke peeskeeseJf eke ves heeFveue
ceW otmejer meer[ efmJeme efKeuee[er jespej hes[jj kees 7-6, 6-7, 6-4, 6-3 mes
efMekemle oer~
11 pegueeF&, 2015 kees ceefnuee Skeue kes heeFveue ceW e@he meer[ Decesejf keer efKeuee[er
mesjvs ee efJeefueecme ves mhesve keer 20JeeR meer[ ieejyeeFve cegiegjps ee kees Deemeeveer mes 6-4, 64 mes efMekemle oer~ mesjsvee kee en "eb efJecyeue[ve efKeleeye Lee~
mesjvs ee 33 Je<e& Deewj 289 efove keer Deeeg ceW en efKeleeye peerle kej ceeefv& ee veJejeefleueesJee

kees heers es[les ngS Deesheve egie ceW ceefnuee Skeue eQ[ muewce efKeleeye peerleves Jeeueer
meyemes DeefOeke Gce keer ceefnuee efKeuee[er yeveeR~
11 pegueeF&, 2015 kees Yeejle keer meeefveee efcepee& SJeb efmJeme efKeuee[er ceeefv& ee efneb if eme
keer pees[ er ves meer pees[ er F&. cekeejesJee SJeb F&. Jesmveervee kees 5-7, 7-6 Je 7-5 kes
Deblej mes njekej ceefnuee egieue kee efKeleeye peerlee~
12 pegueeF&, 2015 kees Yeejle kes efueSb[j hesme Je efmJeme efKeuee[er ceeefv& ee efneb if eme ves
Dee@m^sefueee kes DeueskepeW[j hesee Je nbiejer keer efefceee yeeyeesme kees 6-1, 6-1 mes
njekej efJecyeue[ve kee efcekem[ [yeume kee efKeleeye peerle efueee~
egJee Yeejleere sevf eme efKeuee[er megecf ele veeieue ves efJecyeue[ve ceW efJeeleveece kes ngDeebie ueer
kes meeLe efceuekej Decesejf kee keer jerueer Deeshesukee Deewj peeheeve kes Dekeerje mebelf eueeve keer
pees[er kees 7-6, 6-4 mes njekej ue[keeW kee egieue efKeleeye peerlee~
efJecyeue[ve, 2015 kes heg<e egieue kee efKeleeye veerojueQ[md e kes pee@ peteuf eeve jespej
Deewj jesceeefveee kes nesejf ee leskeeT keer pees[ er ves efyevs e kes pewceer cejs Je Dee@m^es uf eee kes
pee@ve heereme& keer pees[er kees 7-6, 6-4, 6-4 mes njekej peerlee~
eWe Deesheve : 7 petve, 2015 kees hesefjme ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
msevf emeueeme JeeJeefjkb ee
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efmJedpejueQ[)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
uetmeer meheejesJee
(Decesejf kee)
(eske ieCejepe)
heg<e egieue
FJeeve [ese[f pe (eesSefMeee)
ceeFke SJeb yee@ye yee@ eve
SJeb ceeefme&uees cesuees (yeepeerue)
(Decesejf keer pees[ er)
ceefnuee egieue
yesLeeveer ceeske (Decesejf kee)
kewmeer [sueekegDee (Dee@m^es uf eee)
SJeb uetmeer meheejesJee
SJeb ejesmueeJee MJesoe
(eske ieCejepe)
(kepeeKmleeve)
efceefele egieue
yesLeeveer ceeske
uetmeer njeoskee (eske)
SJeb ceeFke yeeeve
SJeb ceeefme&ve ceekeesJemkeer
(oesveeW Decesejf kee)
(heesueQ[)
Dee@m^sefueeve Deesheve : 1 hejJejer, 2015 kees Dee@m^sefueee kes cesueyeesve& ceW mebheVe~
mhee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
Sb[er cejs (efyesve)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme (Decesejf kee)
ceeefjee MeejeheesJee (me)
heg<e egieue
efmeceesves yeesuesueer SJeb
efheejs etime nye&& SJeb
heeefyeees heeseif eveer
efvekeesueme ceng
(oesveeW Fueer)
(oesveeW eebme)
ceefnuee egieue
yewLeeveer ceeske meQ[md e (Decesejf kee) PeWie efees (eerve) SJeb eeve
SJeb uetmeer meheejesJee (eske ieCejepe) ebig e peeve (leeFJeeve)
efceefele egieue
efueSb[j hesme (Yeejle)
[sevf eeue vesmj (kevee[e)
SJeb ceeefv& ee efneb if eme (efmJedpejueQ[) SJeb efemervee cueeosveeseJf ee (eebme)
l
je^ceb[ue egJee Kesue : 5 mes 11 efmelebyej, 2015 kes ceOe hee@ueervessefMeeve osMe
meceesDee keer jepeOeeveer Deefheee ceW heebeJeW je^ceb[ue egJee KesueeW kee Deeeespeve ngDee~
FmeceW 9 KesueeW keer efJeefYeVe mheOee&DeeW ceW 63 osMeeW kes Ske npeej efKeueeef[ eeW ves Yeeie
efueee~ je^ceb[ue egJee KesueeW kee eejbYe Je<e& 2000 ceW ngDee Lee~ heoke leeefuekee ceW
Meer<e& heebe osMe Fme ekeej nQ

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 169

osMe
mJeCe&
jpele
keebme
kegue
1. Dee@m^es uf eee
25
19
19
63
2. o. Deeerkee
13
7
15
35
3. FbiueQ[
12
16
16
44
4. ceueseMf eee
11
3
3
17
5. Yeejle
9
5
6
20
l
14Jeeb mhesMeue Deesuebehf eke Jeu[& mecej iescme, 2015 : 25 pegueeF&, 2015
mes 2 Deiemle, 2015 kes ceOe 14JeW mhesMeue Deesuebehf eke Jeu[& mecej iescme-2015
kee Deeeespeve Decesejf kee kes uee@me Sbpesuesme ceW ngDee~ Yeejle ves Fve KesueeW ceW 47 mJeCe&,
54 jpele leLee 72 keebme heokeeW meefnle kegue 173 heoke eehle kej heoke leeefuekee
ceW leermeje mLeeve eehle efkeee~ heoke leeefuekee ceW Decesefjkee Meer<e& hej jne leLee eerve
otmejs mLeeve hej jne~
l
efJeMJe etevf eJeefme&er Kesue : 3 pegueeF&, 2015 kes ceOe oef#eCe keesejf ee kes iJeebiepet
ceW 28JeW efJeMJe etefveJeefme&er KesueeW kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere erce ves
eefleeeseif elee ceW 1 mJeCe&, 1 jpele Deewj 3 keebme heokeeW meefnle kegue 5 heoke peerlekej
heoke leeefuekee ceW 35Jeeb mLeeve eehle efkeee~ Yeejle keer Deesj mes mJeCe& heoke peerleves
Jeeues Fbojpeerle efmebn (Mee@heg) efJeMJe etevf eJeefme&er KesueeW ceW mJeCe& heoke peerleves Jeeues
Skecee$e Yeejleere efKeuee[er yeves~ Fme eefleeeseif elee ceW oef#eCe keesejf ee 47 mJeCe&, 32
jpele SJeb 29 keebme heokeeW meefnle kegue 108 heoke heekej Meer<e& hej jne~ Je<e&
2015 kes efJeMJe etevf eJeefme&er KesueeW (mecej etevf eJeefme&ee[) kee MegYebkej vegejf yeer Lee~
Je<e& 2017 kes 29JeW efJeMJe etefveJeefme&er KesueeW kee Deeeespeke leeFJeeve kes leeFhes ceW
nesvee emleeefJele nw~
JeerceWme heerhee Jeu[& kehe
5 pegueeF&, 2015 kees Decesefjkee ves peeheeve kees 5-2 mes njekej kevee[e kes JeQketJej
ceW Kesues iees heerhee JeerceWme Jeu[& kehe kee efKeleeye peerle efueee~
Fme eefleeesefielee ceW ieesu[sve yee@ue DeJee@[&-keeueea uee@e[ (Decesefjkee), Deceeve [eFve
nsvejer (eebme) leLee Deee efceeecee (peeheeve) kees efoee ieee~
eefleeesefielee kee ieesu[sve yet DeJee@[&- meerefueee meeefmeke (pece&veer), keeueea uee@e[
(Decesejf kee) leLee Debpee efcewie (pece&veer) kees efoee ieee~

keeshee Decesefjkee hegyeeue tvee&ceW

4 pegueeF&, 2015 kees efeueer kes meQe
f eeiees ceW Kesues iees heeFveue cegkeeyeues ceW efeueer
ves DepeXervee kees hesveeuer MetDeeG ceW 4-1 mes njekej keeshee Decesefjkee hegyeeue
tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
efeueer ves en eefleefle hegyeeue tvee&ceW henueer yeej peerlee nw~ Fmekes Deefleefje efeueer
eje hegyeeue ceW peerleer ieF& en henueer Debleje&^ere ^e@heer nw~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2015
3-7 petve, 2015 kes ceOe eerve kes Jegneve ceW 21JeeR SefMeeeF& SLeuesefkeme
eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve ngDee~
Yeejle ves 4 mJeCe&, 5 jpele SJeb 4 keebme heokeeW meefnle kegue 13 heoke peerlekej
heoke leeefuekee ceW leermeje mLeeve eehle efkeee~ Yeejle kes mJeCe& heoke efJepesleeDeeW kes veece
nQueefuelee yeyyej (ceefnueeDeeW keer 3000 ceer. merheueespe), efb t uetkee (ceefnueeDeeW
keer 800 ceer. oew[ ), efJekeeme ieew[ e (ef[mkeme Lee)s SJeb Fbojpeerle efmebn (Mee@heg)~
eerve ves 15 mJeCe&, 13 jpele SJeb 13 keebme heokeeW kes meeLe eefleeeseif elee ceW Meer<e& mLeeve
eehle efkeee~ kelej 7 mJeCe&, 2 jpele SJeb 1 keebme heoke kes meeLe otmejs mLeeve hej jne~
DeeF&heerSue-8 kee eQefheeve cebgyeF& Fbef[ebme
24 ceF&, 2015 kees keesuekeelee kes F&[vs e iee[xve ceW Kesues iees heeFveue cegkeeyeues ceW
cebgyeF& Fbef[ebme ves oes yeej keer eQefheeve esVeF& meghejefkebime kees 41 jve mes njekej
DeeF&heerSue-8 kee efKeleeye peerlee~

heeFveue cegkeeyeues ceW cegyb eF& Fbe[f ebme ves efveOee&ejf le yeerme DeesJejeW ceW 5 efJekes hej
202 jveeW kee mkeesj yeveeee, esVeF& ue#e kee heere kejles ngS 20 DeesJejeW
ceW Dee" efJekes hej 161 jve ner yevee heeF&~
Fmekes henues Je<e& 2013 ceW Yeer cebyg eF& Fbe[f ebme ves keesuekeelee kes F&[vs e iee[xve
hej esVeF& kees njekej efKeleeye peerlee Lee~
DeeF&heerSue-8 ceW leermeje mLeeve je@eue ewueWpeme& yebieueg kees eehle ngDee~
DeeF&heerSue-8 ceW Dee@jWpe kewhe (meJe&es yeuuesyeepe) kee efKeleeye mevejeFpeme&
nwojeyeeo kes yeuuesyeepe [seJf e[ Jeeve&j kees efceuee efpevneWves 562 jve yeveeS Les~
DeeF&heerSue-8 ceW hehe&ue kewhe (meJe&es ieWoyeepe) esvveF& meghejefkebime kes ieWoyeepe
[dJesve yeeJees kees eehle ngF& efpevneWves kegue 26 efJekes eehle efkees~
DeeF&heerSue-8 kes heeFveue cewe ceW cewve Dee@he o cewe cebyg eF& Fbe[f ebme kes kehleeve
jesefnle Mecee& (50 jve) yeves~
DeeF&heerSue-8 kee meJee&efOeke Jeefeiele mkeesj je@eue ewueWpeme& yebieueg kes
yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& ves yeveeee (133 jve vee@ DeeG)~
DeeF&heerSue-8 kes GYejles ngS efKeuee[er kee hegjmkeej eseme Deej kees leLee
kewe Dee@he o tvee&ceW kee hegjmkeej [dJesve yeeJees kees efoee ieee~

DeeF&meermeer efekes efJeMJekehe, 2015

Debleje&e^ r e efekes heefj<eo (ICC) eje Deeeesepf ele keer peeves Jeeueer heg<eeW keer SkeefoJemeere
efekes efJeMJe kehe eefleeeseif elee kee 11Jeeb mebmkejCe 14 hejJejer mes 29 ceee&, 2015
kes ceOe Dee@m^es uf eee Deewj vetpeerueQ[ keer mebege cespeyeeveer ceW Deeeesepf ele efkeee ieee~
29 ceee&, 2015 kees Kesues iees efJeMJe kehe heeFveue cewe ceW Dee@m^es uf eee ves cesueyeesve&
efekes eeGb[ (Scemeerpeer) hej vetpeerueQ[ kees 101 ieWo Mes<e jnles ngS meele efJekes
mes njekej heebeJeeR yeej DeeF&meermeer efekes efJeMJe kehe kee efKeleeye peerlee~ efJeMJe kehe kes
heeFveue cewe ceW vetpeerueQ[ keer erce henues Kesueles ngS 45 DeesJejeW ceW 183 jve
yeveekej Dee@ueDeeG nes ieF& Leer~
heeFveue ceW Dee@m^es uf eee keer Deesj mes pescme hee@kevej ves 36 jve oskej 3 efJekes eehle
efkeS efpevnW cewve Dee@he o cewe kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~
Dee@m^es uf eee kes lespe ieWoyeepe efceMesue meke& kees Gvekes meJe&es eoMe&ve kes efueS efJeMJe
kehe, 2015 kee cewve Dee@he o tvee&ceW DeJee@[& efoee ieee~
Fme efJeMJe kehe ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeues yeuuesyeepeceeefv& e iegehf ue (547 jve,
vetpeerueQ[) SJeb kegceej mebiekeeje (541 jve, eeruebkee)~
efJeMJe kehe, 2015 ceW meJee&eOf eke efJekes uesves Jeeues ieWoyeepeefceMesue meke& (22
efJekes, Dee@m^sefueee), ^W yeesu (22 efJekes, vetpeerueQ[)~
Dee@m^es uf eee Fme efJeMJe kehe ceW Ske cewe ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeueer erce yeveer~ Gmeves
4 ceee&, 2015 kees Deheieeefvemleeve kes efKeueehe cewe ceW 6 efJekes hej 417 jve
yeveeS~ Fmekes Deefleefje vetpeerueQ[ kes yeuuesyeepe ceeef&ve iegefhue ves JesmFb[erpe kes
efKeueehe veyeeo 237 jve yeveekej efJeMJe kehe kes Fefleneme ceW meJeexe Jeefeiele mkeesj
yeveeee~ efJeMJe kehe kes Fefleneme kee henuee oesnje Meleke (215 jve) JesmFb[erpe kes
efeme iesue ves 24 hejJejer, 2015 kees efpecyeeyJes kes efKeueehe yeveeee Lee~
efJeMJe kehe, 2015 ceW meJee&eOf eke kekes ueieeves kee efjkee@[& JesmFb[erpe kes efeme iesue
(6 heejer ceW 26 kekes) kes veece jne~
35JeW je^ere Kesue
35JeW je^ere Kesue 31 peveJejer, 2015 mes 14 hejJejer, 2015 kes ceOe kesjue
ceW Deeeesefpele efkeS ieS~ 35JeW je^ere KesueeW kes meodYeeJevee otle meefeve leWoguekej Les
leLee Fve KesueeW kee MegYebkej kesjue kee jepe he#eer es neve&efyeue Lee efpemes Deccet
veece efoee ieee Lee~
mesvee (meefJe&mespe mheesmd e& keb^eus e yees[)& ves heoke leeefuekee ceW ueieeleej leermejer yeej Meer<e&
mLeeve eehle kej jepee YeeueW efmebn ^e@heer peerleer~
GuuesKeveere nw efke 36JeW je^ere Kesue Je<e& 2016 ceW ieesJee ceW Deeeesefpele efkeS
peeSbies~ Fmekes henues 34JeW je^er e KesueeW kee Deeeespeve jebeer, PeejKeb[ ceW ngDee Lee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 170

35JeW je^ere KesueeW ceW meJee&efOeke mJeCe& kes meeLe meJee&efOeke heoke (6 mJeCe& SJeb 2
jpele kes meeLe kegue 8 heoke) kesjue kes lewjeke meepeve ekeeMe ves eehle efkeS~
ceneje^ keer lewjeke Deekeeb#ee Jeesje Deewj Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej leLee ceOe eosMe keer
kewveesFbie efKeueeef[eeW eceMe: jeefpevee keerjes SJeb FveeDeesee osJeer - es leerveeW efKeuee[er
heoke leeefuekee ceW 5 mJeCe& SJeb Ske jpele (kegue 6 heoke) eehle kej mebege he mes
otmejs mLeeve leLee ceefnueeDeeW ceW eLece mLeeve hej jneR~
Gej eosMe kee 7 mJeCe&, 31 jpele SJeb 30 keebme (kegue 68 heoke) kes meeLe
heoke leeefuekee ceW 14Jeeb mLeeve jne~
Fve KesueeW ceW 100 ceerj oew[ kes heg<e Jeie& kes efJepeslee nefjeeCee kes Oejceyeerj jns
peyeefke ceefnuee Jeie& keer efJepeslee Deese[f Mee keer ogleer ebo jneR~
35JeW je^er e KesueeW ceW kevee&ke keer 12 Je<eeaee mketueer e$ee meueesveer oueeue meyemes
kece Gce ceW je^er e KesueeW ceW heoke peerleves Jeeueer efKeuee[er yeveeR, efpevneWves 200 ceerj
yesm m^eske lewjekeer mhee& ceW keebme heoke peerlee~

sefveme

FbjvesMeveue eerefceej sefveme ueerie (DeeF&heererSue) : 20 efomebyej, 2015

kees efmebieehegj muewceme& ves Fbe[f eve Smesme kees 26-21 mes njekej FbjvesMeveue eerecf eej
sevf eme ueerie (DeeF&heererSue) kes otmejs meerpeve kee efKeleeye peerlee~ efmebieehegj muewceme& ves
10 ueeKe [e@uej keer Fveeceer jeefMe peerleer~
20JeeR DeJeOe je^ceb[ue sefveme eQefheeveefMehe : 18 efomebyej, 2015 kees
Yeejleere heg<e erce ves FbiueQ[ kees 3-1 mes njekej 20JeeR DeJeOe je^ceb[ue sefveme
eQehf eeveefMehe kee erce mheOee& kee mJeCe& heoke peerle efueee~ ceefnuee erce kees efmebieehegj
mes nej kee meecevee kejvee he[e~ ceefnuee erce kees jpele heoke eehle ngDee~
efmJeme Fb[esme&-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees efmJedpejueQ[ kes yeemesue ceW
mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue jespej hes[jj
jehesue ve[eue
(efmJedpejueQ[)
(mhesve)
Jewuesefvmeee Deesheve-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees mhesve kes Jewuesefvmeee ceW
mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue peesDeejDees metvee
jeyeex yeefme
(hegle&ieeue)
(mhesve)
jekeglesve peeheeve Deesheve : 1 Deketyej, 2015 kees peeheeve kes eskeees ceW
mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue msevf emueeme yeeJeefjkb ee
yesveeF heeFjs
(efmJedpejueQ[)
(eebme)
MebIeeF& Deesheve-2015 : 18 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes MebIeeF& ceW mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue veesJeeke peeskeeseJf eke
pees efJeues[ meeWiee
(meefye&ee)
(eebme)
ceuesefMeee Deesheve-2015 : 28 efmelebyej, 2015 mes 4 Dekeyt ej, 2015 kes
ceOe ceueseMf eee kes kegDeeueeuechegj ceW mecheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue [seJf e[ hesjj
hesefueefmeeevees ueeshespe
(mhesve)
(mhesve)
heg<e egieue ^er ngSF& (efheueerheeRme)
jeJesve keueemesve
SJeb nsvejer kee@verveve
(o. Deeerkee) SJeb
(efheveueQ[)
jepeerJe jece (Decesejf kee)
eQehf eebme sevf eme ueerie : 6 efomebyej, 2015 kees hebpeeye ceeMe&ue ves nwojeyeeo Smesme

kees heeFveue ceW njekej eQefheebme sefveme ueerie-2015 kee efKeleeye peerle efueee~
eefleeeseif elee ceW efJepeslee erce kees Ske kejes[ heS leLee GheefJepeslee erce kees 50 ueeKe
heS keer Fveeceer jeefMe efceueer~ hebpeeye ceeMe&ue kes meekesle ieeFvesveer meJe&es Yeejleere
efKeuee[er yeves leLee nwojeyeeo erce keer Deesj mes Kesueves Jeeueer ceeefv& ee efneb if eme kees meyemes
cenJehetCe& efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~
hes[ kehe : 15 veJebyej, 2015 kees eske ieCejepe keer sevf eme efKeuee[er kewjseefuevee
efhuemkeesJee ves ceefnuee Skeue mheOee& ceW me keer efKeuee[er kees njekej hes[ kehe kee
efKeleeye veewJeeR yeej eske ieCejepe kes veece efkeee~
[sefJeme kehe : 29 veJebyej, 2015 kees efyevs e kes Sb[er cejs ves yeseuf peece kes [seJf e[
iee@ehf eve kees njekej Je<e& 2015 kee [seJf eme kehe efKeleeye peerlee~ efyevs e ves kegue 10JeeR
yeej en efKeleeye peerlee~ Je<e& 2014 ceW [ses Jf eme kehe kee efJepeslee efmJedpejueQ[ Lee~
Serheer Jeu[& tj : 22 veJebyej, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske efKeuee[er veesJeeke
peeskeesefJee ves Serheer Jeu[& tj kee efKeleeye jespej hes[jj kees njekej ueieeleej eewLeer
yeej peerlee~ egieue Jeie& kee efKeleeye pegefueeve jespej SJeb nesefjee skeeT keer pees[er ves
Yeejle kes jesnve yeesheVee SJeb Fueer kes heueesefjve ceesiexJee kees njekej peerlee~
[yueterS heeFveume : 1 veJebyej, 2015 kees efmebieehegj ceW mebheVe~
mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

ceefnuee Skeue

Sefivemkee jodJeebmkee
(heesueQ[)

hes$ee efkeJeleesJee
(eske ieCejepe)

ceefnuee egieue

ceee|vee efneb if eme

(efmJedpejueQ[) SJeb
meeefveee efcepee&
(Yeejle)

ieeefJe&ve cegiegpee
SJeb
keeuee& megDeejspe
(oesveeW mhesve)

vees : GuuesKeveere nw efke iele Je<e& Yeer meeefveee efcepee& ves efpecyeeyJes keer keeje yuewke kes meeLe
en efKeleeye Deheves veece efkeee Lee~
l

Sej SefMeee Deesheve : 25 Dekeyt ej, 2015 kees meekesle ceeFvesveer Deewj mejce efmebn
keer Yeejleere pees[ er ves 50 npeej [e@uej keer Fveeceer jeefMe Jeeues Sej SefMeee Deesheve
ewueWpej sefveme tvee&ceW kee efKeleeye heeFveue ceW Decesefjkee kes pee@ve hee@ue eglesjes Deewj
Yeejle kes efJepee mebgoj eMeeble keer pees[er kees njekej peerlee~

efJeSleveece Deesheve : 18 Deketyej, 2015 kees efJeSleveece ceW Deeeesefpele~

mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

heg<e Skeue

meekesle ceeFvesveer
(Yeejle)

pee@[v& e Lee@chemeve
(Dee@m^es uf eee)

heg<e egieue

efm^ ve uesceefmeves
(eebme) SJeb
efveume ueQiej
(pece&veer)

meekesle ceeFvesveer
SJeb
mevece efmebn
(oesveeW Yeejle)

eeFvee Deesheve-2015 : 11 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes yeerepf ebie ceW mebheVe~

mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

heg<e Skeue

veesJeeke peeskeeseJf eke

(meefye&ee)

jehesue ve[eue
(mhesve)

ceefnuee Skeue

ieeefye&ve cegiegpee
(mhesve)

erecf eee yeeefmebmkeer

(efmJedpejueQ[)

ceefnuee egieue

meeefveee efcepee& (Yeejle)

SJeb ceeefv& ee efneb if eme
(efmJedpejueQ[)

neDees efebie eeve SJeb

ebit e peeve eeve
(oesveeW eerveer leeFhes)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 171

Jegneve Deesheve, 2015 : 3 Dekeyt ej, 2015 kees eerve kes Jegneve ceW Deeeesepf ele~
mheOee&

efJepeslee

GheefJepeslee

Jeerveme efJeefueecme
ieeefye&ve cegiegjps ee
(Decesejf kee)
(mhesve)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
Fefjvee kewefceefueee yesiet
SJeb ceeefv& ee efneb if eme
SJeb ceesevf ekee efveketuesmkees
(efmJedpejueQ[)
(oesveeW jesceeefveee)
iJeebiePet Deesheve, 2015 : 26 efmelebyej, 2015 kees eerve kes iJeebiePet ceW mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
esuesvee eevekeeseJf eke
[sevf eMee SefueexJee
(meefye&ee)
(eske ieCejepe)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
efMeefueve Met SJeb
SJeb ceeefv& ee efneb if eme
efMeeeDees[er et
(efmJedpejueQ[)
(oesveeW eerve)
MebIeeF& ewueWpej sevf eme tvee&ceW, 2015 : 7 efmelebyej mes 13 efmelebyej, 2015
kes ceOe eerve kes MebIeeF& ceW Deeeesefpele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
egkeer Yeebyejer (Yeejle)
[er Jeg (eerve)
heg<e egieue
[er Jeg (eerve) SJeb
Lee@ceme hewefyeeevees SJeb
eg-ngDeeveMeer
uegkee JeVeer
(eerveer leeFhes)
(oesveeW Fueer)
efJebmve meuesce Deesheve, 2015 : 23 Deiemle mes 30 Deiemle, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes efJebmve meuesce ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
kesefJeve Sb[jmej
efheejs etpe njye&
(o. Deeerkee)
(eebme)
heg<e egieue
[esecf eefveke Fbiuees
Sefjke yegesjwke
(efyevs e) SJeb
SJeb mkee@ efuehemkeer
je@ye& efueb[md es[d
(oesveeW Decesejf kee)
(mJeer[ve)
keveskeerke Deesheve, 2015 : 23 Deiemle mes 29 Deiemle, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes vet nwJesve ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
hes$ee efkeJeleesJee
uetmeer meeheejesJee
(eske ieCejepe)
(eske ieCejepe)
ceefnuee egieue
peteuf eee iee@iexme
egDeebie efeee-pebig e
(pece&veer) SJeb
(eerveer leeFhes) SJeb
uetmeer njeoskee
efueeebie esve
(eske ieCejepe)
(eerve)
Jesmve& Sb[ meove& Deesheve, 2015 : (efmeveefmeveeer Deesheve) 15 Deiemle 2015
mes 23 Deiemle, 2015 kes ceOe Decesejf kee kes Deesneees ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
jespej hes[jj
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efmJedpejueQ[)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
efmeceesvee neueshe
(Decesejf kee)
(jesceeefveee)
ceefnuee Skeue

jespeme& kehe 2015 : 16 Deiemle, 2015 kees kevee[e ceW mebheVe~

mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
Sb[er cejs
veesJeeke peeskeeseJf eke
(efyevs e)
(meefye&ee)
ceefnuee Skeue
yeseuf eb[e yeWemf eme
efmeceesvee neueshe
(efmJedpejueQ[)
(jesceeefveee)
efmeer Deesheve, 2015 : 9 Deiemle, 2015 kees Decesefjkee kes JeeefMebieve ceW
mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
kesF& efveefMekeesjer
pee@ve FMvej
(peeheeve)
(Decesejf kee)
ceefnuee Skeue
mueesSve merheWme
Deveemleeefmeee hee@JeuegeWkeesJee
(Decesejf kee)
(me)
yeer.yeer. Sb[ er. Deueebe Deesheve, 2015 : 28 pegueeF&, 2015 mes 2
Deiemle, 2015 kes ceOe Decesejf kee kes Deueebe ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
pee@ve FMvej
ceekeexme yeeIeoeefleme
(Decesejf kee)
(meeFeme)

keeseuf eve heuesecf ebie (efyevs e)

SJeb ieeFume ceguej
(uekepeceyeie&)
ne@ue Dee@he hesce sefveme eQefheeveefMehe : 11 mes 19 pegueeF&, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes vet hees& ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
jepeerJe jece (Decesejf kee)
FJees keeueexeJf eke (eesSefMeee)
heg<e egieue

yeeye SJeb ceeFke yeeeve

(oesveeW Decesejf kee)

peesveeLeve cejs (efyevs e) SJeb

efvekeesueme ceesvejesF& (Decesejf kee)
Ssmeece Gue-nke-kegjwMeer
SJeb cew heseJf eke
(heeefkemleeve)
(eesSefMeee)
iewjer Jesyej Deesheve, 2015 : 13 mes 21 petve, 2015 kes ceOe pece&veer kes neues
ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee

heg<e egieue

jespej hes[jj (efmJedpejueQ[) Deebef eeme meshheer (Fueer)

jeJesve keueemesve
jesnve yeesheVee (Yeejle)
(o. Deeerkee) SJeb
SJeb heueesjerve ceefie&ee
jepeerJe jece (Decesejf kee)
(jesceeefveee)
mJeeref[Me Deesheve : 13 mes 26 pegueeF&, 2015 leke mJeer[ve kes yewmee[ ceW
mJeere[f Me Deesheve 2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~

heg<e Skeue
heg<e egieue

mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
yesveesF hewjs (eebme)
e@ceer jesye[s es (mhesve)
ceefnuee Skeue
peesneVee ueejmeve (mJeer[ve)
ceesvee yeLe&us e (pece&veer)
FbjvesMeveue pece&ve Deesheve, 2015 : 27 pegueeF&, 2015 mes 2 Deiemle,
2015 kes ceOe pece&veer kes nwcyeie& ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
je@hesue ve[eue (mhesve)
hewefyeees heesieveerveer (Fueer)
Siee@ve Deesheve : 21 petve, 2015 kees uebove kes keJeeRme keueye ceW mebheVe~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 172

mheOee&
heg<e Skeue
heg<e egieue

efJepeslee
GheefJepeslee
Sb[er cejs (efyesve)
kesefJeve Sb[jmeve (o. Deeerkee)
efheejs etime nye& (eebme)
cesleesJemkeer (heesueQ[) SJeb
SJeb efvekeesueme ceengle (eebme) vesveeo efpeceesevf eke (meefye&ee)
mgiee& Deesheve sevf eme tvee&ceW : 14 petve, 2015 kees Yeejle kes jesnve yeesheVee
Deewj jesceeefveee kes heueesejf ve ceefpe&ee keer pees[ er ves mgiee& Deesheve sevf eme tvee&ceW kee
heg<e egieue efKeleeye SueskepeW[j SJeb meesme& keer pees[er kees njekej peerlee~
etefveeve mheesef&Je FbjvesMeveue eQefheeveefMehe : 31 ceF& mes 6 petve, 2015
leke pece&veer kes vetjcs eyeie& ceW Deeeesepf ele 20JeeR etevf eeve mheesef J& e FbjvesMeveue eQehf eeveefMehesefveme mheOee& ceW Yeejleere jsueJes ves eebme kees 3-1 mes njekej eefleeesefielee peerleer~
etefveeve mheesef&Je FbjvesMeveue eQefheeveefMehe (etSmeDeeF&meer) Ske Debleje&^ere jsueJes
Kesue Smeesemf eSMeve nw~
jesce ceemme& tvee&ceW : 17 ceF&, 2015 kees Fueer kes jesce ceW mebheVe
eefleeeseif elee
efJepeslee
GheefJepeslee
ceefnuee Skeue
ceeefjee MeejeheesJee (me)
keeuee& megDeesjps e (mhesve)
ceefnuee egieue
efceeree yeeyeesme (nbiejer)
meeefveee efcepee& (Yeejle)
SJeb ceee|vee efneb if eme
SJeb efemervee
(efmJedpejueQ[)
cueeosveeseJf eke (eebme)
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke
jespej Hes[jj
(meefye&ee)
(efmJedpejueQ[)
cewef[^[ Deesheve ceemme& tvee&ceW-2015 : 10 ceF&, 2015 kees Yeejle kes
jesnve yeesheVee Je jesceeefveee kes Heueesefjve cee|peee keer pees[er ves mee|yeeeF& Deewj heesefueMe
pees[ er vesveeo efpeceesveefpeke Je ceee|ve ceelekeesJemkeer kees 6-2, 6-7, 11-9 mes njekej
cewe[f [^ Deesheve ceemme& tvee&ceW 2015 kes heg<e egieue kee efKeleeye peerlee~
Fmleecyegue Deesheve : 3 ceF&, 2015 kees efmJedpejueQ[ kes sefveme efKeuee[er jespej
Hes[jj ves GiJes kes heeyuees egJeeme kees 6-3, 6-4 mes njekej Fmleecyegue Deesheve kee
efKeleeye peerle efueee~
SefMeeeF& petefveej sefveme eQefheeveefMehe : 18 Deewue, 2015 kees Yeejle keer
JeeF&. eebpeuee ves eerve keer PeWie JegMegDebie kees njekej SefMeeeF& petevf eej sevf eme eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye peerle efueee~
ceeWs keeueex ceemme& efKeleeye : 20 Deewue, 2015 kees mee|yeee kes veesJeeke
peeskeesefJeke ves eske ieCejepe kes eceme yeef[&e kees njekej otmejer yeej ceeWs keeueex
ceemme& sevf eme efKeleeye peerlee~
hewefceueer meefke&ue kehe, 2015 : 6 mes 12 Deewue, 2015 kes ceOe Decesejf kee
kes eeume&ve ceW ngS hewefceueer meefke&ue kehe-2015 (eeume&ve kehe-2015) kes
ceefnuee Skeue kee efKeleeye pece&veer keer Sbpeseuf eke keye&j ves Decesejf kee keer cewe[f meve keerpe
kees njekej peerlee~ ceefnuee egieue kee efKeleeye Yeejle keer meeefveee efcepee& SJeb efmJedpejueQ[
keer ceeef&vee efnbefieme ves Dee@m^sefueee keer mesmeer [sueekegDee SJeb eesSefMeee keer oeefjpee
pegjeke keer pees[er kees 6-0, 6-4 mes njekej peerlee~
efceeeceer Deesheve sevf eme tvee&ceW : Deewue, 2015 kes eLece mehleen ceW Deeeesepf ele~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
veesJeeke peeskeeseJf eke
Sb[er cejs
(meefye&ee)
(efyevs e)
ceefnuee Skeue
mesjvs ee efJeefueecme
keeuee& megDeejspeveeJeejes
(Decesejf kee)
(mhesve)
ceefnuee egieue
meeefveee efcepee& (Yeejle)
Sefuevee Jesmveervee SJeb
SJeb ceeefv& e efneb if eme
Skeelesejf vee ceekeejesJee
(efmJedpejueQ[)
(meer pees[ er)

Fbef[eve Jesume efKeleeye : 23 ceee&, 2015 kees efJeMJe kes vebyej Ske sefveme
efKeuee[er veesJeeke peeskeesefJeke ves jespej hes[jj kees 6-3, 6-7, 6-2 mes njekej
Fbef[eve Jesume kee efKeleeye keeece jKee~ ceefnuee Skeue ceW jesceeefveee keer efmeceesvee
neueshe ves meefye&ee keer hetJe& eQefheeve esuesvee eebkeesefJee kees 2-6, 7-5, 6-4 mes
njekej Fbef[eve Jesume [yueterS sefveme tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
yeerSveheer heeefjyeeme Deesheve : 22 ceee&, 2015 kees Yeejleere sefveme mej
meeefveee efcepee& SJeb efmJedpejueQ[ ceeefv& ee efneb if eme ves yeerSveheer heeefjyeeme Deesheve sevf eme
tvee&ceW kes efKeleeyeer cegkeeyeues ceW Skeelesejf vee ceekeejesJee Deewj Suesvee Jesmveervee keer pees[ er
kees meerOes meseW ceW 6-3, 6-4 mes ceele oskej ^e@heer Deheves veece keer~
DepeXervee Deesheve-2015 : 1 ceee&, 2015 kees mhesve kes jehesue ve[eue ves
pegDeeve ceesveekees (DepeXervee) kees 6-4, 6-1 mes njekej DepeXervee Deesheve sefveme
eefleeeseif elee-2015 kee efKeleeye peerle efueee~
efouueer Deesheve Serheer ewueWpej sefveme tvee&ceW : 22 hejJejer, 2015 kees
meesceosJe osJeJece&ve ves egkeer Yeebyejer kees 3-6, 6-4, 6-0 mes njekej efouueer Deesheve
Serheer ewueWpej sevf eme tvee&ceW kee efKeleeye ueieeleej otmejer yeej peerlee~
Dee@keueQ[ Deesheve : 17 peveJejer, 2015 kees Yeejle kes efueSb[j hesme Deewj oef#eCe
Deeerkee kes jsJesve keueemesve keer pees[ er ves [esecf eefveke Fbieuees Deewj heueesejf ve cesjefieee keer
pees[ er kees 7-6, 6-4 mes njekej Dee@keueQ[ Deesheve kee efKeleeye peerlee~
efme[veer Deesheve : 17 peveJejer, 2015 kees Yeejle kes jesnve yeesheVee SJeb kevee[e
kes [sevf eeue vesmj keer pees[ er ves peteuf eeve jespej Deewj nesejf ee skeeT keer pees[ er kees 64, 7-6 mes njekej efme[veer Deesheve kee efKeleeye peerlee~
efme[veer FbjvesMeveue sefveme tvee&ceW : 16 peveJejer, 2015 kees Yeejle keer
sevf eme efKeuee[er meeefveee efcepee& Deewj Decesejf kee keer yesLeeveer ceeske meQ[me keer pees[ er ves
Deefyeiesue mheereme& Deewj jekesue keeshme peeWme keer Meer<e& Jejere Decesejf keer pees[ er kees 6-3,
6-3 mes njekej efme[veer FbjvesMeveue sevf eme tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
esVeF& Deesheve Serheer sefveme tvee&ceW : 11 peveJejer, 2015 kees mebheVe~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
msevf emueeme JeeJeeEjkee
Supeepe yesovs es
(efmJedpejueQ[)
(mueesJesevf eee)
heg<e egieue
esve megve uet
efueSb[j hesme
(eerveer leeFhes) SJeb
(Yeejle) SJeb
peesveeLeve cejs
jeJesve keueemesve
(efyevs e)
(o. Deeerkee)
[yueterS tvee&ceW : 29 efomebyej, 2014 kees Debekf elee jwvee ves hegCes ceW Deeeesepf ele
efJeMJe sefveme SmeesefmeSMeve kes Debleje&^ere ceefnuee tvee&ceW ceW efmebieume kee efKeleeye
efyesve keer keser [detves kees njekej peerlee~ Fmekes henues en tvee&ceW Je<e& 2001 ceW
jeefOekee leguehegues veeceke Yeejleere ceefnuee efKeuee[er ves peerlee Lee~

SLeuesefkeme

ee merue keesuekeelee 25 kes jes[ jsme : 20 efomebyej, 2015 kees SefMeeeF&

KesueeW keer mJeCe& heoke efJepeslee megOee efmebn ves ee merue keesuekeelee 25 kes jes[ jsme
kes ceefnuee Sueer Jeie& kee efKeleeye peerlee~ heg<e Jeie& kee efKeleeye Suece efmebn ves peerlee~
DeeF&heermeer SLeuesef keme efJeMJe eQehf eeveefMehe-2015 : 21 mes 31 Dekeyt ej,
2015 kes ceOe oesne ceW 7JeeR DeeF&heermeer SLeuesef keme efJeMJe eQehf eeveefMehe 2015 kee
Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejle ves Fme tvee&ceW ceW kegue 2 jpele heoke eehle kej 50Jeeb
mLeeve eehle efkeee~ eerve ves Fme tvee&ceW ceW 41 mJeCe& heoke, 26 jpele heoke SJeb 18
keebme heokeeW meefnle kegue 85 heoke peerlekej Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ Je<e& 2017 ceW
8JeeR DeeF&heermeer SLeuesef keme efJeMJe eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve uebove ceW nesiee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 173

efouueer ne@he cewjeLeve : 29 veJebyej, 2015 kees FefLeeesefheee kes efyejneveg uesiesmeer
ves heg<e Jeie& ceW leLee keerevf eee keer efmebeLf eee efuecees ves ceefnuee Jeie& ceW efouueer nehe cewjeLeve
kee efKeleeye peerlee~
^kw e SefMeee kehe meeFefkeefuebie eQehf eeveefMehe : 21 veJebyej, 2015 kees Yeejle ves
veF& efouueer ceW Deeeesepf ele ^kw e SefMeee kehe meeFefkeefuebie eQehf eeveefMehe ceW leerve mJeCe&, leerve
jpele SJeb heebe keebme heokeeW meefnle kegue 11 heoke peerlekej leermeje mLeeve eehle efkeee~
eefleeeseif elee ceW oef#eCe keesejf ee ves 6 mJeCe&, 3 jpele Deewj 3 keebme heoke meefnle 12
heokeeW kes meeLe Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ otmejs mLeeve hej Gpeyesekf emleeve jne~
l
yeerefpebie FbjvesMeveue cewjeLeve-2015 : 20 efmelebyej, 2015 kees kesvee kes
ceeefjkees efkeheebyg ee ves Je<e& 2015 kee yeerepf ebie FbjvesMeveue cewjeLeve peerlee~ ceefnuee Jeie&
ceW en efKeleeye FefLeeesefheee keer OeeJeke yesLesuence esjsves ves peerlee~
l
49Jeeb SefMeeve yee@[er efyeefu[bie SJeb efheefpeke eQehf eeveefMehe-2015 : 29
efmelebyej mes 5 Dekeyt ej, 2015 kes ceOe Gpeyesekf emleeve ceW 49JeW SefMeeve yee@[er efyeefu[bie
SJeb efheefpeke eQehf eeveefMehe, 2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Yeejleere ceefnuee yee@[er
efyeu[j MJeslee je"ewj ves Fme eefleeeseif elee kes ceefnuee Jeie& ceW jpele heoke eehle efkeee~ Jes Fme
eefleeeseif elee ceW heoke eehle kejves Jeeueer henueer Yeejleere ceefnuee nQ~
l
je^ere Deesheve SLeuesefkeme eQefheeveefMehe-2015 : 16 mes 19 efmelebyej,
2015 kes ceOe 55JeeR je^er e Deesheve SLeuesef keme kee Deeeespeve keesuekeelee ceW ngDee~
eefleeeseif elee ceW mesvee kes Deejeskee jepeerJe kees heg<eeW ceW leLee jsueJes keer ueefuelee yeeyej kees
ceefnueeDeeW ceW meJe&es SLeueer Ieesef<ele efkeee ieee~ jsueJes keer ceveeerle keewj ves
17.96 ceerj leke ekekee heWke kej ekekee heWke mheOee& ceW Je<e& 1997 ceW njyebme
keewj eje yeveeee ieee 17.43 ceerj kee je^ere efjkee@[& lees[e~ jsueJes keer ner ogleer
ebo ves Jeefeiele he mes meJee&eOf eke leerve heoke peerles~ ecegKe mheOee&DeeW SJeb Gvekes heoke
efJepesleeDeeW kes veece efvecveefueefKele nQ
mheOee&
heg<e Jeie&
ceefnuee Jeie&
100 ceer.
ceefvekebove jepe (jsueJes) 10.70
ogleer ebo (jsueJes) 11.68
200 ceer.
ceefvekeeb[e Dejcegiece (jsueJes) 21.35 ogleer ebo (jsueJes) 23.69
400 ceer.
Deejeskee jepeerJe (mesvee)
Sce.Deej. hetJeccee (DeesSvepeermeer)
45.70
53.55
800 ceer.
Depee kegceej mejespe (DeesSvepeermeer) efbt uetkee (jsueJes)
1:54:87
2:00:56
5000 ceer. peer ue#ceveve (mesvee) 14:00:77
Dees.heer. pewMee (jsueJes) 15:31:73
10000 ceer. ieesheer er (mesvee) 30:07:70
Sve metee& (jsueJes) 33:44::84
4100 ceer. mesvee 40:66
jsueJes 45:92
4400 ceer. mesvee 3:06:63
DeesSvepeermeer 3:42:49
Mee@heg
Fbojpeerle efmebn (nefjeeCee)
ceveeerle keewj (jsueJes)
19.82 ceer.
17.96ceer.
l
15JeeR efJeMJe SLeuesefkeme eQefheeveefMehe-2015 : 22 mes 30 Deiemle,
2015 kes ceOe eerve kes yeerepf ebie ceW 15JeeR efJeMJe SLeuesef keme eQehf eeveefMehe 2015
kee Deeeespeve ngDee~ pecewkee kes Gmewve yeesu ves 3 mJeCe& heoke eceMe: 100 ceerj,
200 ceerj Je 4100 ceerj efjues mheOee& ceW peerles~ eefleeesefielee ceW 7 mJeCe&, 6
jpele Je 3 keebme heokeeW meefnle kesvee Meer<e& hej jne~ pecewkee kegue 12 heokeeW kes
meeLe otmejs mLeeve leLee cespeyeeve eerve 1 mJeCe&, 7 jpele Je 1 keebme heoke kes meeLe
11JeW mLeeve hej jne~ Fme efJeMJe SLeueer eQehf eeveefMehe ceW Yeejle kee 17 meomeere
oue Ske Yeer heoke veneR hee mekee~
l
55JeeR je^er e Debleje&peere meerevf eej SLeuesef keme eQehf eeveefMehe : 10 pegueeF&,
2015 kes ceOe esVeF& ceW 55JeeR je^er e Debleje&peere meerevf eej SLeuesef keme eQehf eeveefMehe
kee Deeeespeve ngDee~ eefleeesefielee kes heg<e Jeie& kee erce efKeleeye nefjeeCee ves leLee
ceefnuee Jeie& kee erce efKeleeye kesjue ves peerlee~ eefleeesefielee ceW nefjeeCee kes Mee@heg
efKeuee[er Fbojpeerle efmebn ves 20.44 ceerj otjer leke ieesuee heWke kej veee ceer efjkee@[&
yeveeee~ GvnW heg<e Jeie& ceW meJe&es SLeueer Ieesef<ele efkeee ieee~ kevee&ke keer

Sce.Deej. hetJeccee kees ceefnuee Jeie& ceW meJe&es SLeueer Ieese<f ele efkeee ieee~
eerefceej ceeGbsve yeeFefkebie jsme : 4 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue kes uegF&me
efueees efhebes ves SefMeee keer eerefceej ceeGbsve yeeFefkebie jsme peerlee~ Fmekes henues GvnW
Je<e& 2013 ceW Yeer efkebie Dee@he o efnceeuee kee efKeleeye efceue egkee Lee~ FbiueQ[ keer
kewLejerve efJeefueecemeve ves ceefnuee Skeue esCeer ceW peerle neefmeue keer~
heeryee SefMeeve yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe : 3 Dekeyt ej, 2015 kees eerve ves
heeFveue cegkeeyeues ceW efheueerheeRme kees 78-67 mes njekej heeryee SefMeeve yee@mkesyee@ue
eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~ Fme peerle kes meeLe eerve ves Je<e& 2016 kes efjees
Deesuebefheke kes efueS Yeer keJeeueerheeF& kej efueee~ eerve kes eer efpeDeeveefueeeve kees
tvee&ceW kee ceesm Jewuetyeue huesej egvee ieee~ Yeejle kees Fme eefleeesefielee ceW 8Jeeb
mLeeve eehle ngDee~
21JeeR SefMeeve SLeuesef keme : 3 mes 7 petve, 2015 kes ceOe eerve kes Jegneve ceW
Deeeesepf ele~ Yeejle kees Fme eefleeeseif elee ceW 4 mJeCe& (Fbojpeerle efmebn, efJekeeme ieew[ e,
eft uebgkee Je ueefuelee yeeyej), 5 jpele Je 4 keebme heoke meefnle kegue 13 heoke
eehele ngS~ Yeejle kee eefleeeseif elee ceW leermeje mLeeve jne~ eerve 15 mJeCe&, 13 jpele
Je 13 keebme heokeeW meefnle kegue 41 heoke heekej Meer<e& hej jne~
efJeMJe hegefueme SJeb heeej Kesue : 7 pegueeF&, 2015 kees JeeefMebieve ceW mebheVe
ngS efJeMJe hegefueme SJeb heeej KesueeW ceW Yeejle ves 89 mJeCe& Deewj 50 jpele mecesle
efjkee@[& 156 heoke peerles~ meerDeejheerShe keer lewjeke efjee efceee ves Yeejle keer Deesj mes
meyemes DeefOeke 6 mJeCe& Deewj 2 jpele heoke peerles~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eeb. eer : 23 petve, 2015 kees Yeejle kes Fbpeerle efmebn
Deewj efpevemeve pee@vemeve ves yeQkeeke ceW SefMeeeF& SLeuesef keme eeb. eer. kes henues ejCe ceW
mJeCe& heoke peerles~ Fbpeerle efmebn ves ieesuee heWke ceW mJeCe& heoke leLee efpevemeve pee@vemeve
ves heg<eeW keer 800 ceerj mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~
etjesheere erce SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2015 : 21 petve, 2015 kees
me ves etjesheere erce SLeuesef keme eQehf eeveefMehe peerleer~ pece&veer Fme eefleeeseif elee ceW otmejs
mLeeve hej jne leLee eebme kees leermeje mLeeve efceuee~
hewoue eeue : 6 petve, 2015 kees eerve keer OeeJeke efueet neWie ves mhesve ceW
FbjvesMeveue SmeesefmeSMeve Dee@he SLeuesefkeme (DeeF&SSShe) eje Deeeesefpele 20
efkeceer. hewoue eeue jsme uee keesvee ceW efJeMJe keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee~ GvneWves 1
Iebe, 24 efceve Deewj 38 meskeW[ ceW 20 efkeceer. keer otjer lee keer~
100 ceerj keer jsme ceW veee efJeMJe efjkee@[& : 4 petve, 2015 kees Fueer kes
jesce ceW Deeeesepf ele jesce [eeceb[ ueerie ceW Decesejf keer OeeJeke peefmve iewefueve ves 100
ceerj keer oew[ efjkee@[& 9.75 meskeW[ ceW hetjer keer~ GvneWves pecewkee kes Gmewve yeesu kes
Je<e& 2012 ceW 9.76 meskeW[ ceW 100 ceerj oew[ hetjer kejves kes efjkee@[& kees lees[ e~
19JeeR Hes[jsMeve kehe je^er e meerefveej SLeuesefkeme eQefheeveefMehe : 3 ceF&,
2015 kees Yeejleere mesvee ves 19JeeR Hes[jsMeve kehe je^ere meerefveej SLeuesefkeme
eQehf eeveefMehe ceW eLece mLeeve eehle efkeee~ otmejs mLeeve hej leefceuevee[g keer erce jner~
heg<e Jeie& ceW meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej nefjeeCee kes Fbojpeerle eEmen leLee ceefnuee
Jeie& ceW meJe&es efKeuee[er Deese[f Mee keer meyee&Ceer veboe jns~

efekes

DeHeieeefvemleeve-efpecyeeyJess er-20 meerjerpe : 11 peveJejer, 2016 kees

DeHeieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kees otmejs Deewj Debeflece er-20 cegkeeyeues ceW 81 jve mes
njekej oes ceweeW keer er-20 meerjerpe kee efKeleeye 2-0 mes peerlee~ DeHeieeefvemleeve kes
ceesncceo Menpeeo ves otmejs cewe ceW 118 jve keer veeyeeo heejer Kesueer pees er-20
Debleje&^ere efekes kes Fefleneme keer eewLeer meJe&es heejer nw~
vetpeerueQ[-eeruebkee er-20 e=K
b euee : 10 peveJejer, 2016 kees vetpeerueQ[ ves
otmejs er-20 cewe ceW eeruebkee kees veew efJekes mes njekej oes ceweeW keer e=Kb euee 2-0 mes
peerle ueer~
je^ere ceefnuee efekes eQefheeveefMehe : 8 peveJejer, 2016 kees keevehegj ceW

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 174

je^ere ceefnuee efekes eQefheeveefMehe kes heeFveue ceW Gej eosMe ves eb[erie{ kees oes
efJekes mes njekej eefleeeseif elee kee efKeleeye Deheves veece efkeee~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&^er e e=bKeuee : 7 peveJejer,
2016 kees Deheieeefvemleeve ves heebeJeW Deewj Debeflece SkeefoJemeere Debleje&^ere cewe ceW
efpecyeeyJes kees oes efJekes mes njekej heebe ceweeW keer SkeefoJemeere meerjerpe 3-2 mes peerle
ueer~ Fme peerle kes meeLe ner Deheieeefvemleeve ves DeeF&meermeer jQekf ebie ceW e@he sve erceeW ceW Yeer
peien yevee ueer~ Fme meerjerpe kes cewve Dee@he o meerjerpe e=Kb euee ceW 237 jve yeveeves Jeeues
ceesncceo Meenpeeo jns~ Deheieeefvemleeve keer erce kes kehleeve Demeiej msevf ekepeF& Les~
Dee@m^sefueee-JesmFb[erpe sm e=bKeuee : 7 peveJejer, 2016 kees Dee@m^sefueee
SJeb JesmFb[erpe kes yeere leermeje Deewj DeeefKejer sm cewe [^e nes ieee~ Dee@m^es uf eee ves
leerve sm ceweeW keer e=Kb euee 2-0 mes peerle ueer~ Dee@m^es uf eeeF& erce kes kehleeve merJeve
efmceLe Les~
vetpeerueQ[-eeruebkee SkeefoJemeere Debleje&^er e meerjerpe : 5 peveJejer, 2016
kees vetpeerueQ[ ves eeruebkee kees heebeJeW Deewj Debelf ece SkeefoJemeere Debleje&e^ r e efekes cewe
ceW 36 jve mes njekej heebe ceweeW keer meerjerpe 3-1 mes peerle ueer~ Fmekes henues efomebyej,
2015 ceW vetpeerueQ[ ves sm meerjerpe ceW Yeer eeruebkee kees 2-0 mes njeee~
efJepee npeejs ^e@heer : 28 efomebyej, 2015 kees yebieueg ceW Kesues ieS heeFveue
cegkeeyeues ceW iegpejele ves efouueer kees 139 jve mes njekej Je<e& 2015 keer Ske efoJemeere
ceweeW keer efJepee npeejs ^eh@ eer peerle ueer~ iegpejele keer Deesj mes kehleeve heeefLe&Je hesue ves
heeFveue ceW 105 jveeW keer heejer Kesueer~ efouueer keer erce kee vesle=lJe ieewlece iebYeerj ves
efkeee Lee~
Yeejle-eeruebkee-FbiueQ[ Deb[j-19 ef$ekeesCeere meerjerpe : 21 efomebyej, 2015
kees Yeejle keer Deb[j-19 erce ves eeruebkee kees heebe efJekes mes njekej Deb[j-19
ef$ekeesCeere meerjerpe kee efKeleeye peerle efueee~
efekes Dee@ue meme& meerjerpe : 7 veJebyej, 2015 mes 14 veJebyej, 2015 kes
ceOe Decesefjkee ceW Debleje&^ere efekes ceW mebveeme efueS ngS efKeueeef[eeW keer efekes
Dee@ue meme& meerjerpe kes henues mebmkejCe kee Deeeespeve ngDee efpemeceW meefeve leWoug ekej
kes vesle=lJe ceW meefeve yueemme& SJeb Mesve Jeeve& kes vesle=lJe ceW Jeeve& Jeeefjeme& erce ves eefleYeeie
efkeee~ meerjerpe kee efKeleeye Jeeve& Jeeefjeme& ves 3-0 mes peerlee~ cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej Jeeve& Jeeefjeme& kes kegceej mebiekeeje kees efceuee efpevneWves meerjerpe ceW meJee&efOeke
153 jve yeveees~
Yeejle-oef#eCe Deeerkee sm e=bKeuee : 5 veJebyej, 2015 mes 7 efomebyej,
2015 kes ceOe Yeejle Deewj oef#eCe Deeerkee kes ceOe Kesueer ieF& eej sm ceweeW keer
meerjerpe kee efKeleeye Yeejle ves 3-0 mes peerlee~ e=Kb euee ceW meJee&eOf eke efJekes eehle kejves
Jeeues Yeejleere ieWoyeepe jeceebve Deefeve (31 efJekes) kees cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej efoee ieee~ Fme sm meerjerpe ceW Yeejle keer Deesj mes meJee&eOf eke jve Debepf ekee
jneCes (266 jve) ves yeveeS efpevneWves eewLes sm keer oesveeW heeefjeeW ceW Meleke ueieeee~
meerjerpe ceW Yeejleere sm erce kes kehleeve efJeje keesnueer SJeb oef#eCe Deeerkeer sm
erce kes kehleeve neefMece Deceuee Les~ meerjerpe kes eewLes sm cewe keer Debeflece heejer ceW
oef#eCe Deeerkee ves 0.99 kes jve js mes 143.1 DeesJej ceW 143 jve yeveekej sm
efekes kes Fefleneme ceW Deye leke keer otmejer meyemes Oeerceer heejer Kesueer~
Deb[j-19 ef$ekeesCeere e=K
b euee : 19 veJebyej, 2015 kees keesuekeelee ceW Yeejle,
yeebiueeosMe Deheieeefvemleeve kes ceOe ngF& Deb[j-19 ef$ekeesCeere e=Kb euee kes heeFveue ceW
Yeejle ves yeebiueeosMe kees njekej efKeleeye peerlee~ Yeejleere Deb[j-19 erce kes kehleeve
efjkeer YegF& Les~
heeefkemleeve-FbiueQ[ sm cewe e=bKeuee : 5 vebJeyej, 2015 kees heeefkemleeve Je
FbiueQ[ kes ceOe leerve sm ceweeW keer e=Kb euee Meejpeen ceW heeefkemleeve ves 2-0 mes peerleer~
heeefkemleeve kes eeefmej Meen kees cewve Dee@he o meerjerpe kee efKeleeye efoee ieee~
Yeejle-o. Deeerkee er-20 SJeb SkeefoJemeere e=bKeuee : Yeejle Je oef#eCe
Deeerkee kes ceOe Kesueer ieF& leerve ceweeW keer er-20 meerjerpe kee efKeleeye o. Deeerkee ves
2-0 mes peerlee~ Fme cewe ceW o. Deeerkee kes pes. heer. [gecf eveer kees cewve Dee@he o meerjerpe
kee efKeleeye efoee ieee~ oesveeW osMeeW kes yeere heebe SkeefoJemeere ceweeW keer meerjerpe Yeer

l
l
l

Deeeesepf ele keer ieF&~ Fme SkeefoJemeere meerjpe kee efKeleeye oef#eCe Deeerkee ves 3-2 mes
peerlee~ o. Deeerkeer yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& kees SkeefoJemeere meerjerpe ceW meJee&eOf eke
358 jve yeveeves kes efueS cewve Dee@he o meerjerpe kee hegjmkeej efoee ieee~ Ske
efoJemeere e=Kb euee ceW Yeejle kee vesle=lJe cenW efmebn Oeewveer SJeb o. Deeerkee kee vesle=lJe Syeer
[seJf eefueeme& ves efkeee~
eLece efove-jeef$e sm cewe : 27 veJebyej, 2015 kees efekes kes Fefleneme kee
eLece efove-jeef$e sm cewe Dee@m^es uf eee Je vetpeerueQ[ kes ceOe Sef[ues[ ceW Meg ngDee~
Dee@m^es uf eee ves cewe kes leermejs ner efove vetpeerueQ[ kees leerve efJekes mes njekej en cewe
peerle efueee~ Fme cewe ceW henueer yeej iegueeyeer ieWo kee eeesie efkeee ieee~ Fme cewe ceW
pee@Me nspeueJeg[ kees Gvekeer Meeveoej ieWoyeepeer kes efueS (9 efJekes) cewve Dee@he o cewe
kee hegjmkeej efoee ieee~ en sm efoJebiele Dee@m^es uf eeeF& efKeuee[er efheefuehe etpe kees
e=ebpeefue osves kes efueS Yeer Kseuee ieee~
ieebOeer-ceb[suee meerjerpe : 25 Deketyej, 2015 kees oef#eCe Deeerkee ves Yeejle kes
efKeueehe heebe SkeefoJemeere Debleje&e^ r e ceweeW keer ieebOeer-ceb[us ee meerjerpe kes Debelf ece cewe ceW
Yeejle kees efjkee@[& 214 jveeW mes njekej meerjerpe 3-2 mes Deheves veece keer~ heebeJeW cewe
ceW efceueer nej Yeejle keer Iejsuet cewoeve hej meyemes ye[er Je kegue efceueekej otmejer meyemes ye[er
nej Leer~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&e^ r e meerjerpe : 25 Dekeyt ej,
2015 kees Deheieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kes efKeueehe heebe ceweeW keer SkeefoJemeere
Debleje&e^ r e e=Kb euee kee efKeleeye 3-2 mes peerle efueee~ Fmekes meeLe ner Deheieeefvemleeve
Ssmee henuee meneesieer efekes osMe yeve ieee nw efpemeves sm Kesueves Jeeues osMe kees
SkeefoJemeere efekes meerjerpe ceW njeee~
Deheieeefvemleeve-efpecyeeyJes er-20 meerjerpe : 28 Deketyej, 2015 kees
Deheieeefvemleeve ves efpecyeeyJes kees oes er-20 ceweeW keer meerjerpe ceW 2-0 mes njekej
Fefleneme jee~ Deheieeefvemleeve DeeF&meermeer kee henuee Smeesemf eS osMe nw efpemeves oes er20 ceweeW keer meerjerpe peerleer~
Yeejle-efpecyeeyJes : oes er-20 ceweeW keer e=bKeuee 1-1 mes yejeyej jner~
Yeejle-vetpeerueQ[ : leerve er-20 ceweeW keer e=Kb euee kees vetpeerueQ[ keer erce ves 21 mes peerlee~
ceesFvegewuee ieesu[ kehe : 2 efmelebyej, 2015 mes 16 efmelebyej, 2015 kes ceOe
nwojeyeeo ceW DeefKeue Yeejleere keesjesceb[ue efkebie ceesFvegewuee ieesu[ kehe tvee&ceW
2015-16 kee Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kee efKeleeye Fbe[f ee meerceWmd e ves
nwojeyeeo efekes Smeesemf eSMeve SkeeoMe kees njekej peerlee~
Yeejle-eeruebkee sm e=K
b euee : 6 Deiemle, 2015 mes 1 efmelebyej, 2015 kes
ceOe Yeejle Je eeruebkee kes ceOe leerve sm ceweeW keer e=bKeuee Deeeesefpele keer ieF&~
Yeejleere erce ves 22 Je<eeX yeeo eeruebkee mes Gmeer keer Oejleer hej en sm e=Kb euee 21 mes peerle ueer~ Yeejleere ieWoyeepe jefJeebve Deefeve kees 21 efJekes eehle kejves kes
efueS huesej Dee@he o meerjerpe kee efKeleeye efoee ieee~ Yeejleere erce kes kehleeve
efJeje keesnueer leLee eeruebkeeF& erce kes kehleeve Sbpesuees cewLetpe Les~
SMespe e=bKeuee 2015 : 8 pegueeF&, 2015 mes 23 Deiemle, 2015 kes ceOe
FbiueQ[ ceW heebe sm ceweeW keer SMespe e=bKeuee Deeeesefpele keer ieF&~ Je<e& 2015 keer
SMespe e=bKeuee FbiueQ[ ves Dee@m^sefueee kees 3-2 mes njekej peerleer~ Dee@m^sefueee kes
efeme jespeme& leLee FbiueQ[ kes pees kees mebege he mes huesej Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej efoee ieee~
Yeejle-efpecyeeyJes SkeefoJemeere Debleje&^ere e=bKeuee : Yeejle ves 10 mes 14
pegueeF&, 2015 kes ceOe efpecyeeyJes kes efKeueehe Kesueer ieF& leerve SkeefoJemeere Debleje&e^ r e
ceweeW keer e=bKeuee 3-0 mes peerle ueer~ leermejs Je Debeflece SkeefoJemeere ceweeW ceW kesoej
peeOeJe (105 jve) kees cewve Dee@he o cewe egvee ieee~ cewve Dee@he o meerjerpe kee
hegjmkeej Decyeeleer jee[t kees efoee ieee~
Yeejle-vetpeerueQ[ Jeve[s meerjerpe : 8 pegueeF&, 2015 kees Yeejleere ceefnuee
efekes erce ves vetpeerueQ[ kees heeeJeW Deewj Debelf ece SkeefoJemeere Debleje&e^ r e cewe ceW veew
efJekes mes njekej meerjerpe 3-2 mes peerle ueer~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 175

Yeejle-yeebiueeosMe SkeefoJemeere e=Kb euee : 24 petve, 2015 kees yeebiueeosMe ves {ekee
ceW Yeejle kes efKeueehe leerve ceweeW keer SkeefoJemeere Debleje&e^ r e e=Kb euee 2-1 mes peerle ueer~
yeebiueeosMe keer Yeejle kes efKeueehe en henueer e=Kb euee peerle Leer~ yeebiueeosMe kes cegmleeefhepegj
jnceeve kees meerjerpe ceW meJe&es ieWoyeepeer kes efueS cewve Dee@he o meerjerpe egvee ieee~
meweo cegMleeke Deueer er-20 ^e@heer : 7 Deewue, 2015 kees iegpejele ves
heeFveue ceW hebpeeye kees oes efJekes mes njekej meweo cegMleeke Deueer er-20 tvee&ceW kee
efKeleeye peerle efueee~
F&jeveer kehe : 20 ceee&, 2015 kees jCepeer eQehf eeve kevee&ke ves Mes<e Yeejle (jsm Dee@he
Fbe[f ee) kees 246 jve mes njekej ueieeleej otmejer yeej SJeb kegue "eR yeej F&jeveer kehe efekes
tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ cewve Dee@he o cewe ceveer<e heeb[s ves veeyeeo 123 jve yeveeS~
jCepeer ^eh@ eer : 12 ceee&, 2015 kees ceewpetoe eQehf eeve kevee&ke ves jCepeer ^eh@ eer kee
efKeleeye leefceuevee[g kees heejer Deewj 217 jve mes njekej ueieeleej otmejer yeej peerlee~
keve&ue meer.kes. veee[t Deb[j-23 ^eh@ eer, 2014-15 : 28 hejJejer, 2015
kees Gej eosMe keer efekes erce ves heeFveue ceW eLece heejer keer ye{le kes DeeOeej hej
efnceeeue eosMe kees njekej eefleefle Deb[j-23 keve&ue meer.kes. veee[t ^eh@ eer 2014-15
kee efKeleeye peerlee~

ne@keer

l
l

ueeue yeneogj Meeeer ne@keer tvee&ceW : 3 peveJejer, 2016 kees veF& efouueer ceW
Kesues ieS heeFveue cegkeeyeues ceW DeesSvepeermeer keer erce ves Yeejleere jsueJes kees njekej
ueeue yeneogj Meeeer ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
yeecyes ieesu[ kehe : 16 efomebyej, 2015 kees Yeejle hes^esefueece keejheesjsMeve
efueefces[ (yeerheermeerSue) ves heeFveue ceW efveeb$eke Je ceneuesKee hejer#eke (kewie) keer erce
kees 6-1 mes njekej ueieeleej otmejs Je<e& yeecyes ieesu[ kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye
peerlee~
7JeeR ceefnuee petefveej SefMeee kehe-2015 : 5 efmelebyej, 2015 mes 13
efmelebyej, 2015 kes ceOe eerve kes eebiePeesT ceW mebheVe 7JeeR ceefnuee petevf eej SefMeee
kehe ne@keer kee efKeleeye eerve ves peeheeve kees njekej peerlee~
Jeu[& ueerie heeFveue : 6 efomebyej, 2015 kees jeehegj ceW heg<eeW kes ne@keer Jeu[&
ueerie heeFveume kee efKeleeye Dee@m^sefueee ves yesefupeece kees 2-1 mes njekej peerlee~
Yeejle ves veerojueQ[md e kees hesveeuer MetDeeG ceW 3-2 mes njekej leermeje mLeeve (keebme
heoke) eehle efkeee~ Fme eefleeesefielee ceW nerjes cewve Dee@he efo cewe pesjcs eer nsJe[& Deewj
eefleeeseif elee kes meJe&es efKeuee[er pesceer [dJeeej (oesveeW Dee@m^es uf eee) jns~
petevf eej SefMeee kehe : 22 veJebyej, 2015 kees Yeejleere petevf eej heg<e ne@keer erce
ves Dee"JeW petefveej SefMeee kehe kee efKeleeye heeefkemleeve kees 6-2 mes njekej peerle
efueee~ leermeje mLeeve keesejf ee ves peeheeve kees njekej eehle efkeee~ heeFveue ceW Yeejleere
erce kes kehleeve njpeerle efmebn leLee heeefkemleeveer erce kes kehleeve Denceo Mekeerue yed
Les~ en eefleeeseif elee 14 mes 22 veJebyej, 2015 kes ceOe ceueseMf eee ceW Deeeesepf ele keer
ieF&~ Yeejle kes njceveeerle eEmen ves tvee&ceW ceW meJee&eOf eke 14 ieesue keS~ tvee&ceW kes
meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej ceueseMf eee kes Meenefjue meyeen kees efoee ieee~
meguleeve peesnesj kehe ne@keer tvee&ceW : 18 Deketyej, 2015 kees efyesve keer
petevf eej ne@keer erce ves Yeejleere petevf eej ne@keer erce kees hesveeuer MetDeeG ceW 4-3
mes njekej meguleeve peesnesj kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ cespeyeeve ceueseMf eee
ves DepeXervee kees njekej keebme heoke neefmeue efkeee~ Dee@m^es uf eee kees eefleeeseif elee kee
hesejhues hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ efyevs e kes uetke suej (10 ieesue) meyemes DeefOeke
ieesue kejves Jeeues efKeuee[er jns~ efyevs e kes efeme JesJej meJe&es ieesuekeerhej jns leLee Yeejle
kes njpeerle efmebn kees yesm huesej kee efKeleeye efoee ieee~ en tvee&ceW Je<e& 2011 mes
Deb[j-21 mlej hej ceueseMf eee eje Deeeesepf ele efkeee pee jne nw~ Yeejle Je<e& 2013 SJeb
Je<e& 2014 ceW Yeer meguleeve peesnesj kehe ne@keer tvee&ceW kee efJepeslee jne nw~
Yeejle-vetpeerueQ[ ne@keer sm e=K
b euee : 11 Deketyej, 2015 kees Yeejle ves
vetpeerueQ[ kes efKeueehe eej ceweeW keer heg<eeW keer ne@keer sm e=Kb euee 2-1 mes peerle ueer~
yesve kehe : 11 Deketyej, 2015 kees hebpeeye vesMeveue yeQke (heerSveyeer) ves

hesveeuer Met ceW Fbef[eveDee@eue keejheesjsMeve (DeeF&Deesmeer) kees 5-3 mes njekej
yesve kehe ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ heerSveyeer kes ieesuekeerhej pemeyeerj efmebn
kees meJe&es efKeuee[er kee hegjmkeej eoeve efkeee ieee~ en tvee&ceW yebieeue ne@keer
mebIe eje Je<e& 1895 ceW mLeeefhele efkeee ieee Lee~ en Yeejle kee meyemes hegjevee
ne@keer tvee&ceW nw~
24Jeeb DeefKeue Yeejleere yeeyee hejero ieesu[ kehe : 23 efmelebyej, 2015
kees hebpeeye kes hejerokees ceW Yeejleere Jeeegmesvee ves Deeceea FuesJeve kees 2-1 mes njekej
24JeW DeefKeue Yeejleere yeeyee hejero ieesu[ kehe kee efKeleeye peerle efueee~
Yeejle keer eebme SJeb mhesve mes sm e=K
b euee : Deiemle, 2015 ceW Yeejleere ne@keer
erce ves mejoej efmebn keer DeiegJeeF& ceW eebme kees oes sm ceweeW keer e=Kb euee ceW 2-0 mes
njeee leLee mhesve kees leerve sm ceweeW keer e=bKeuee ceW 2-1 mes njeee~
ceefnuee Fb[esj SefMeee kehe : 12 mes 16 Deiemle, 2015 kes ceOe LeeF&ueQ[ ceW
SefMeeve ne@keer cenemebIe (SSeShe) eje 5JeeR ceefnuee Fb[esj SefMeee kehe kee
Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kee efKeleeye kepeeKmleeve ves LeeF&ueQ[ kees 4-2 mes
njekej peerlee~ huesej Dee@he o tvee&ceW kee efKeleeye nebiekeebie kes eeve efeve efebie
efhehewveer kees efoee ieee~ kepeeKmleeve keer veleeuee ieeeGefuevee ves tvee&ceW ceW
meJee&eOf eke 8 ieesue efkeS~
ieg lesie yeneogj ^eh@ eer : Deiemle, 2015 ceW cebyg eF& ceW Deeeesepf ele ieg lesie yeneogj
^e@heer kee efKeleeye Sej Fbef[ee ves mesvee SkeeoMe kees 3-1 mes njekej peerle efueee~
cegiehhee ieesu[ kehe : pegueeF&, 2015 ceW esVeF& ceW 89JeW cegiehhee ieesu[ kehe kee
efKeleeye Fbef[eve Dee@eue keejheesjsMeve (DeeF&Deesmeer) ves mesvee SkeeoMe kees 3-2 mes
njekej peerlee~
Yeejle-peeheeve sm e=Kb euee : 3 mes 9 ceF&, 2015 leke Yeejle Je peeheeve kes ceOe
4 ceweeW keer ne@keer sm e=Kb euee Kesueer ieF&~ Yeejle ves en e=Kb euee 3-0 mes peerleer~
ne@keer Jeu[& ueerie : 4 pegueeF&, 2015 kees Deesuebefheke eQefheeve veerojueQ[dme ves
SefMeeeF& KesueeW kes mJeCe& heoke efJepeslee oef#eCe keesefjee kees 2-1 mes njekej ceefnuee
ne@keer Jeu[& ueerie kee efKeleeye peerle efueee~ Yeejleere heg<e erce ves keebme heoke kes
efueS efyevs e mes Kesueles ngS 1-5 mes njekej eewLee mLeeve eehle efkeee~ Fme efJeMJe ueerie
mesceerheeFveume ceW Debelf ece eej ceW peien yeveeves Jeeueer meYeer erceW 2016 efjees Deesuebehf eke
kes efueS keJeeueerheeF& kej ieF& nQ~ 5 pegueeF&, 2015 kees ne@keer Jeu[& ueerie ceW heg<eeW
kee efKeleeye Dee@m^es uf eee ves cespeyeeve yeseuf peece kees 1-0 mes njekej peerlee~ eefleeeseif elee
ceW kegue 7 ieesue kejves Jeeues Dee@m^sefueee kes yuewke ieesJeme& kees nerjes meJe&es egJee
efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~

Dee@Fme ne@keer Jeu[& eQefheeveefMehe : 17 ceF&, 2015 kees eske ieCejepe keer
jepeOeeveer eeie ceW DeeF&DeeF&SeSHe (IIHF) Jeu[& eQefheeveefMehe 2015 (DeeFme
ne@keer) kes HeeFveue ceWb kevee[e ves me kees njekej en efKeleeye peerle efueee~

petefveej ceefnuee je^ere eQefheeveefMehe : 10 ceF&, 2015 kees PeejKeb[ kes

jepeveeboieebJe ceW Kesues iees HeeFveue cewe ceW nefjeeCee ves PeejKeb[ kees 6-1 mes hejeefpele
kej heebeJeeR petevf eej ceefnuee ne@keer je^er e eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~

meerefveej je^ere ne@keer eQefheeveefMehe : 3 ceF&, 2015 kees jsueJes mheesdme&

eceesMeve yees[& (DeejSmeheeryeer) ves mewHeF& kes ceemj eboieerjece mheesdme& msef[ece ceW
Kesues iees meerevf eej je^er e ceefnuee ne@keer eQehf eeveefMehe 2015 kes HeeFveue ceW PeejKeb[
kees njekej efKeleeye peerlee~ 28 Deewue, 2015 kees jsueJes ves Gej eosMe kees njekej
meerevf eej heg<e ne@keer eQehf eeveefMehe 2015 kee efKeleeye peerlee Lee~
meguleeve Depeueeve Meen kehe ne@keer, 2015 : 12 Deewue, 2015 kees
vetpeerueQ[ ves Dee@m^sefueee kees hesveeuer MetDeeG ceW 3-1 mes njekej otmejer yeej
meguleeve Depeueeve Meen ne@keer tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~ Yeejle ves oef#eCe keesejf ee kees
njekej 6 osMeeW keer Fme cenJehetCe& eefleeesefielee kee keebme heoke (leermeje mLeeve)
peerlee~ Fme tvee&ceW ceW Yeejleere erce kee vesle=lJe mejoej efmebn ves efkeee Lee leLee Yeejleere
erce kes keese veerojueQ[dme kes hee@ue Jeeve Sme Les~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 176

hegyeeue

ves kesjue yueemme& kees 1-0 mes njekej efKeleeye hej keypee efkeee~

mewhe kehe : 3 peveJejer, 2016 kees kesjue kes efleJeveblehegjce ceW Kesues ieS heeFveue
cewe ceW Yeejle ves efheues eQefheeve Deheieeefvemleeve kees 2-1 mes njekej meeleJeeR yeej
oef#eCe SefMeeeF& hegyeeue hes[jsMeve (mewhe) kehe kee efKeleeye peerlee~ Yeejle keer Deesj
mes kehleeve megveerue s$eer (101JeW efceve) SJeb pespes ueeuehesKeuegDee (72JeW efceve) ves
Ske-Ske ieesue efkeS peyeefke iele eQefheeve Deheieeefvemleeve keer Deesj mes pegyewj Deeefcejer
(71JeW efceve) ves Skecee$e ieesue efkeee~ Yeejleere kehleeve megveerue s$eer kee Yeejle keer
Deesj mes en 50Jeeb ieesue Lee~ Yeejle mewhe kehe ceW Fme yeej kegue omeJeeR yeej heeFveue
ceW henbg ee~ Jele&ceeve ceW Yeejleere erce keer efJeMJe ceW 166JeeR jQekf ebie nw leLee Deheieeefvemleeve
keer erce keer 150JeeR jQefkebie nw~ Yeejleere erce kes keese merheve keeWmsveeFve nQ~
GuuesKeveere nw efke Je<e& 2013 kes mewhe kehe ceW Yeejle Deheieeefvemleeve mes nej ieee
Lee~ Yeejle ves Fmekes henues Je<e& 1993, 1997, 1999, 2005, 2009 SJeb
2011 ceW en efKeleeye peerlee Lee~ mewhe kehe kes yeeo Deheieeefvemleeve ceOe-SefMeee
cenemebIe mes peg[ peeSiee Dele: es Gmekee mewHe kehe ceW Debelf ece cegkeeyeuee jne~
keueye Jeu[& kehe : 20 efomebyej, 2015 kees yeeefme&ueesvee ves DepeXerveer keueye jereue
hues kees 3-0 mes njekej keueye Jeu[& kehe kee efKeleeye peerlee~ mhesevf eMe keueye kee en
Fme Je<e& kee heebeJeeb efKeleeye nw~ yeeefme&ueesvee kes uegFme megDeejspe kees tvee&ceW kee meyemes
yesnlej efKeuee[er Ieese<f ele efkeee ieee~
Fbe[
f eve meghej ueerie : 20 efomebyej, 2015 kees esVeF&eve Shemeer ves Shemeer ieesJee
kees 3-2 mes njekej Fbef[eve meghej ueerie (DeeF&SmeSue) hegyeeue tvee&ceW kes otmejs
mebmkejCe kee efKeleeye peerlee~
SShemeer jerpeveue hegyeeue eQehf eeveefMehe : 20 efomebyej, 2015 kees yeebiueeosMe
keer Deb[j-14 ue[efkeeeW keer erce ves SShemeer jerpeveue hegyeeue eQefheeveefMehe kee
efKeleeye peerle efueee~ yeebiueeosMe keer erce ves vesheeue kees 1-0 mes njekej henueer yeej
en efKeleeye peerlee~ Yeejle Fme tvee&ceW ceW mesceerheeFveue ceW yeebiueeosMe mes nej ieee Lee~
heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe : 8 veJebyej, 2015 kees veeFpeerefjee ves Je<e&
2015 kee heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe heeFveue ceW ceeueer kees 2-0 mes njekej
leermejer yeej peerlee~ Je<e& 2017 ceW Yeejle heerhee Deb[j-17 efJeMJe kehe keer cespeyeeveer
kejsiee~
Deb[j-18 petefveej je^er e hegyeeue eQefheeveefMehe : 21 Deketyej, 2015
kees ceefCehegj ves Deese[f Mee kees 5-0 mes njekej ue[efkeeeW keer Deb[j-18 petevf eej je^er e
hegyeeue eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle efueee~
kee@vekeekehe ieesu[ kehe-2015 : 7 mes 26 pegueeF&, 2015 kes ceOe Decesejf kee
Je kevee[e ceW mebege he mes kee@vekeekehe ieesu[ kehe-2015 kee Deeeespeve ngDee~ Fme
tvee&ceW kee efKeleeye cesekf emekees ves pecewkee kees 3-1 mes njekej omeJeeR yeej peerlee~
etShee meghej kehe-2015 : 11 Deiemle, 2015 kees etShee (etefveeve Dee@he
etjesefheeve hegyeeue SmeesefmeSMeve-UEFA) meghej kehe eefleeesefielee kee Deeeespeve
etShee eQefheebme ueerie keer efJepeslee yeeefme&ueesvee Deewj etShee etjeshee ueerie keer efJepeslee
mesefJeuee hegyeeue keueye kes ceOe cewe mes ngDee~ FmeceW mesefJeuee kees 5-4 mes njekej
mhesevf eMe keueye yeeefme&ueesvee ves etShee meghej kehe kee efKeleeye peerle efueee~ yeeefme&ueesvee kes
efueeesvesue cesmeer kees cewve Dee@he o cewe kee hegjmkeej efoee ieee~
56JeW megyelees kehe FbjvesMeveue hegyeeue tvee&ceW : 24 efmelebyej, 2015 kees
efcepeesjce kes mejkeejer eeQieefheDeebie efce[ue mketue ves Deheieeefvemleeve kes Ssmleskeueeue
mketue kees 3-2 mes njekej 56JeW megyelees kehe FbjvesMeveue hegyeeue tvee&ceW kee
Deb[j-14 efKeleeye peerlee~
meblees<e ^e@heer : 15 ceee&, 2015 kees mesvee ves uegefOeeevee ceW hebpeeye kees 5-4 mes
njekej meblees<e ^eh@ eer je^er e hegyeeue eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
hes[jsMeve kehe : 11 peveJejer, 2015 kees yebieueg Shemeer ves [Whees Shemeer kees 21 mes njekej hes[jsMeve kehe hegyeeue tvee&ceW peerlee~
eLece Fbe[
f eve meghej ueerie (ISL) : 20 efomebyej, 2014 kees cebyg eF& ceW Kesues ieS
eLece Fbe[f eve meghej ueerie (DeeF&SmeSue) kes heeFveue ceW Suesef kees ef[ keesuekeelee

yew[efcebve

eesveskeme eQ[ efekeme yew[efcebve tvee&ceW : 7 mes 12 efomebyej, 2015 kes ceOe
Decesejf kee kes kewefueheesevf e&ee ceW Deeeesepf ele ngDee~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Jeie&
ueer etve Fve
jepeerJe Deesmeshe
(o. keesefjee)
(FbiueQ[)
ceefnuee Skeue heeF& et hees
efemer efieueceewj
(eerveer leeFhes)
(mkeeueQ[)
cewekf emekees Deesheve eeb. eer. : 20 efomebyej, 2015 kees Meer<e& Yeejleere Meuej ceveg
De$eer SJeb yeer. megecf ele jser keer pees[ er ves cesekf emekees Deesheve ee. eer. yew[efcebve tvee&ceW kes
heg<e egieue kee efKeleeye heeFveue ceW LeeF&ueQ[ kes yeeseof ve Fmeeje Deewj heer. efveefheleketve keer
pees[ er kees njekej peerlee~
eesveskeme [sveceeke& Deesheve-2015 : 13 mes 18 Deketyej, 2015 kes ceOe
[sveceeke& kes Dees[mW es ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue esve ueebie (eerve)
eceer megeif eDeeex
(Fb[esveseMf eee)
ceefnuee Skeue ueer PegFF& (eerve)
heer.Jeer. efmebOeg (Yeejle)
[e Deesheve eQ[ efekeme : 6 mes 11 Dekeyt ej, 2015 leke veerojueQ[ kes Deuescesj
ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue Depee peejece (Yeejle)
jeGle cem
(FSmeseJf eee)
eeie yew[efcebve Deesheve-2015 : 23 mes 26 efmelebyej, 2015 kes ceOe eske
ieCejepe keer jepeOeeveer eeie ceW mebheVe
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue ceeke& efpJeyeuej
[efke&vepeke
(pece&veer)
(eesSefMeee)
ceefnuee Skeue efemer efieueceesj
efueb[e peself ejer
(mkee@ueQ[)
(yeguieeefjee)
heg<e egieue S[ce keueeefuevee SJeb
ceveg Depeer SJeb
heer. Jeeee
yeer. megecf ele jser
(oesveeW heesueQ[)
(oesveeW Yeejle)
ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe heeFveume : 13 efomebyej, 2015 kees ogyeF& ceW
Deeeesepf ele ogyeF& Jeu[& meghej meerjerpe heeFveume yew[efcebve kee efKeleeye peeheeve kes keWlees
ceesceeslee ves heg<e Jeie& ceW Deewj peeheeve keer ner veespeesceer Deesketneje ves ceefnuee Jeie& ceW peerlee~
ee Deesheve Fbef[eve FbjvesMeveue yew[efcebve : 13 efomebyej, 2015 kees
Yeejle kes meceerj Jecee& ves heeFveue ceW meewjYe Jecee& kees njekej 15 npeej [e@uej Fveeceer
jeefMe Jeeues ee Deesheve Fbe[f eve FbjvesMeveue yew[efcebve ceW heg<e Skeue kee efKeleeye
peerlee~ ceefnuee Skeue kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer heesve&heeJeer eegJeeWie ves peerlee~
Dee@ue FbiueQ[ Deesheve yew[efcebve eQefheeveefMehe : 7 efomebyej, 2015 kees mhesve
keer kewjeseuf evee ceeefjve ves Yeejle keer meeFvee vesnJeeue kees 16-21, 21-14, 21-7
mes njekej Dee@ue FbiueQ[ Deesheve yew[efcebve eQefheeveefMehe kes ceefnuee Skeue Jeie& kee
efKeleeye peerlee~
cekeeT Deesheve ee. eer. ieesu[ : 29 veJebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 177

efKeuee[er heer.Jeer. efmebOeg ves peeheeve keer efceveemleg efceleeveer kees njekej leermejer yeej cekeeT
Deesheve ee. eer. ieesu[ yew[efcebve tvee&ceW kee efKeleeye peerlee~
efJeMJe petefveej eQefheeveefMehe : 15 veJebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve
efKeuee[er efmeefjue Jecee& ves hes kes ueercee ceW Deeeesefpele yeer[yuetShe efJeMJe petefveej
eQehf eeveefMehe ceW heg<eeW keer Skeue mheOee& kee jpele heoke Deheves veece efkeee~ eerve kes
efeee nbgie uet ves heg<eeW keer Skeue mheOee& kee mJeCe& heoke peerlee~
eeFvee Deesheve meghej meerjerpe-2015 : 15 veJebyej, 2015 kees eerve kes
hegPeesT Menj ceW Deeeesefpele ngF&~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
ueer JesF& eebie
esve ueebie
(ceueseMf eee)
(eerve)
ceefnuee Skeue
ueer pegSjsF& (eerve)
meeFvee vesnJeeue (Yeejle)
l
efJeMJe yeQ[efcebve eQefheeveefMehe-2015 : 10 mes 16 Deiemle, 2015 kes
ceOe Fb[esveseMf eee kes pekeelee& ceW efJeMJe yew[efcebve eQehf eeveefMehe 2015 kee Deeeespeve
ngDee~ Fme eefleeesefielee ceW jpele heoke eehle kejves Jeeueer meeFvee vesnJeeue eLece
Yeejleere ceefnuee efKeuee[er yeveeR~
mheOee&
efJepeslee
GheefJepeslee
heg<e Skeue
esve ueebie (eerve)
ueer eeWie JesF& (ceueseMf eee
ceefnuee Skeue
kewjesueervee ceeefjve (mhesve)
meeFvee vesnJeeue (Yeejle)
l
keesefjee Deesheve : 20 efmelebyej, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve efKeuee[er Depee
peejece ves efmeeesue ceW Deeeesepf ele keesejf ee Deesheve ceW jpele heoke peerlee~ Jes eerve kes esve
ueeWie mes heeFveue ceW 14-21, 12-21 mes nej iees~ efhej Yeer keesefjee Deesheve ceW
heoke peerleves Jeeues Jes henues Yeejleere efKeuee[er yeves nQ~ oef#eCe keesejf ee keer mebig e peer etve
ceefnuee Skeue keer efJepeslee yeveer~
l
peeheeve meghej meerjerpe-2015 : 8 mes 13 efmelebyej, 2015 kes ceOe peeheeve kes
eskeees ceW Deeeesepf ele peeheeve meghej meerjerpe-2015 kes heg<e Skeue kee efKeleeye eerve
kes efueve [eve ves [sveceeke& kes efJekej Skemesuemesve kees njekej peerlee~ ceefnuee Skeue kee
efKeleeye peeheeve keer veespeesceer Deeskegneje ves Dekeeves eeceeiegeer kees njekej peerlee~
l
efJeSleveece Deesheve eeb. efe.-2015 : 24 Deiemle mes 30 Deiemle, 2015 kes
ceOe mebheVe efJeSleveece Deesheve eeb. efe. yew[efcebve kes heg<e Skeue kee efKeleeye
Fb[esvesefMeee kes e@ceer megefieDeeleex leLee ceefnuee Skeue kee efKeleeye peeheeve keer meeSvee
keeJeekeeceer ves peerlee~
kevee[e Deesheve : 28 petve, 2015 kees Yeejleere yew[efcebve efKeuee[er pJeeuee iege
SJeb Deefeveer heesvehhee keer pees[er ves mesuesveer heerke SJeb cegmkeervme keer pees[er kees njekej
kevee[e Deesheve kee efKeleeye peerlee~
Decesejf keer Deesheve yew[efcebve tvee&ceW : 22 petve, 2015 kees Yeejle kes ceveg De$eer
Je yeer. megecf ele jser keer heg<e egieue pees[ er kees eerve kes pegvengF& ueer Deewj egesve uet keer
pees[ er ves njekej Decesejf keer Deesheve yew[efcebve tvee&ceW egieue kee efKeleeye peerlee~
Dee@m^sefueeve Deesheve : 31 ceF&, 2015 kees heg<e Skeue kee efKeleeye efJeMJe kes
vebyej Ske efKeuee[er esve ueeWie ves [sveceeke& kes efJekej Skemesuemesve kees njekej peerlee
leLee ceefnuee Skeue kee efKeleeye mhesve keer kewjesueervee ceeefjve ves eerve keer Jeebie efMeefpeeeve
kees njekej peerlee~
Fb[esvesefMeee Deesheve : 7 petve, 2015 kees Fb[esvesefMeee kes pekeelee& ceW Kesues iees
heeFveue cegkeeyeues ceW peeheeve kes yew[efcebve efKeuee[er keWlees ceesceeslee ves Fb[esveseMf eee Deesheve
meghej meerjerpe yew[efcebve tvee&ceW kes heg<e Skeue Jeie& kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Skeue
Jeie& kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer jleveeske Fbleeveesve ves peerlee~
yew[efcebve SefMeee eQefheeveefMehe-2015 : 26 Deewue, 2015 kees eerve kes

efueve [eve ves eerve kes Jegneve ceW Deeeesepf ele yew[eEceve SefMeee eQehf eeveefMehe-2015 ceW
heg<e Skeue kee efKeleeye nceJeleve efleeeve ngJesF& kees 21-19, 21-8 mes njekej
peerlee~ ceefnuee Skeue kee efKeleeye LeeF&ueQ[ keer jleeveeske Fbleeveesve ves eerJe keer ueer
MetF&& kees 20-22, 23-21, 21-12 mes njekej peerlee~
ceuesefMeee Deesheve yew[efcebve tvee&ceW : 5 Deewue, 2015 kees eerve kes esve
ueeWie Deewj mhesve keer kewjeseuf evee ceeefjve ves ceueseMf eee Deesheve yew[efcebve tvee&ceW ceW eceMe:
heg<e Je ceefnuee Skeue kee efKeleeye peerlee~

efyeefuee[dme&/mvetkej
l

efJeMJe efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 27 efmelebyej, 2015 kees hebkepe Dee[JeeCeer

ves Dee@m^es uf eee kes Sef[ues[ ceW Deeeesepf ele heeFveue ceW efmebieehegj kes heerj efieueefem kees
njekej efJeMJe efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ en Gvekee 14Jeeb efJeMJe
efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe efKeleeye nw~
IBSF efJeMJe erce SJeb 6 js[ mvetkej eQefheeveefMehe : 6 mes 15 Deiemle,
2015 kes ceOe FbjvesMeveue efyeefuee[dme& Sb[ mvetkej hes[jsMeve (IBSF) eje
efJeMJe erce SJeb 6 js[ mvetkej eQefheeveefMehe kee Deeeespeve heeefkemleeve kes kejeeer ceW
efkeee ieee~ eefleeeseif elee ceW Yeejle kes hebkepe Dee[JeeCeer ves eerve kes eeve efyebleeDees kees
njekej 6 js[ mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Jeie& ceW nebiekeebie keer vie
Deesve eer ves Yeejle keer efJeee efheuueF& kees njekej efKeleeye peerlee~ Jeu[& erce eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye ceueseMf eee ves heeefkemleeve kees njekej peerlee~
IBSF Jeu[& Deb[j-21 mvetkej eQehf eeveefMehe : 18 mes 26 pegueeF&, 2015 kes
ceOe jesceeefveee kes yegKeejsm ceW Debleje&e^ r e efyeefuee[dme& SJeb mvetkej cenemebIe eje Jeu[&
Deb[j-21 mvetkej eQehf eeveefMehe-2015 kee Deeeespeve efkeee ieee~ Fme eefleeeseif elee kee
efKeleeye LeeFueQ[ kes yetveeefjle efkeDeeerkegve ves Jesume kes pewceer keueeke& kes njekej peerlee~
mvetkej efJeMJe kehe, 2015 : 21 petve, 2015 kees eerve kes JetMeer ceW Deeeesepf ele
heeFveue cewe ceW eerve ves mkee@ueQ[ kees 4-1 mes njekej mvetkej efJeMJe kehe, 2015
kee efKeleeye peerle efueee~ Fme mvetkej efJeMJe kehe ceW Yeejle ves leermeje mLeeve eehle efkeee~
SmeeryeerSme SefMeeeF& efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 13 Deewue, 2015 kees
cebyg eF& kes keet efKeuee[er OeJg e efmeleJeeue ves keF& yeej kes efJeMJe eQehf eeve nceJeleve hebkepe
Dee[JeeCeer kees njekej SmeeryeerSme SefMeeeF& efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerle
efueee~ en Gvekee henuee Debleje&^ere efKeleeye nw~
meerevf eej je^er e heg<e mvetkej eQehf eeveefMehe : 24 peveJejer, 2015 kees hebkepe
Dee[JeeCeer ves keesuekeelee ceW JeCe ceoeve kees 6-3 mes njekej meerevf eej je^er e mvetkej
eQehf eeveefMehe peerleer~
meerevf eej vesMeveue efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe : 17 peveJejer, 2015 kees hebkepe
Dee[JeeCeer ves meeleJeeR meerefveej vesMeveue efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe kee efKeleeye OegJe
efmeleJeeuee kees 5-0 mes njekej peerlee~
meerevf eej je^er e ceefnuee mvetkej eQehf eeveefMehe : 24 peveJejer, 2015 kees ceOe
eosMe keer Deceer keceeveer ves kevee&ke keer efJeee efheuueF& kees njekej ceefnuee Jeie& kee
je^er e mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
meerefveej je^ere ceefnuee efyeefuee[dme& eQefheeveefMehe : 22 peveJejer, 2015
kees ceneje^ keer DejebMee meebef eme (Arantxa Sanchis) ves ceneje^ keer ner ceerveue
"ekegj kees njekej ceefnuee Jeie& kee je^er e efyeefuee[dme& eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~

kegMleer

meerefveej je^ere kegMleer eQefheeveefMehe : 30 efomebyej, 2015 kees meerefveej

je^ere kegMleer eQefheeveefMehe ceW yepejbie hegefveee ves heg<eeW kes 65 efkeee. Jeie& ceW mJeCe&
heoke leLee efjleg heesie ves ceefnueeDeeW kes 48 efkeee. eer meFue Jeie& ceW mJeCe& heoke
peerlee~ Fmekes Deefleefje heg<eeW kes 74 efkeee. Jeie& ceW efpeleWoj ves mJeCe& heoke peerlee~
ceefnueeDeeW kes 53 efkeee. Jeie& ceW efJevesMe heesie, 60 efkeee. Jeie& ceW mee#eer ceefueke leLee
69 efkeee. Jeie& ceW veJepeesle ves mJeCe& heoke peerlee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 178

ees kegMleer ueerie : 27 efomebyej, 2015 kees efouueer ceW Deeeesepf ele heeFveue cegkeeyeues
ceW cebgyeF& ie[ ves nefjeeCee nwceme& kees 7-2 mes njekej ees kegMleer ueerie kes eLece
mebmkejCe kee efKeleeye Deheves veece efkeee~ cebgyeF& kees hegjmkeej kes he ceW leerve kejes[
heS efceues~

efveMeevesyeepeer

ieesuhe

ceefnuee eeshesMeveue ieesuhe tj : 7 peveJejer, 2015 kees efouueer keer JeeCeer kehetj
ves ceefnuee eeshesMeveue ieesuhe tj kes henues ejCe kee efKeleeye peerlee~
cewkeueesje@[ jemesue tj ieesuhe eQehf eeveefMehe : 27 efomebyej, 2015 kees Yeejleere
ieesuhej Sme.efekekeejbieehhee ves cewkeueesje@[ jemesue tj eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
Fmekes meeLe ner Jes jesueskeme jQefkebie (Dee@[&j Dee@he cesefj) peerleves Jeeues meyemes egJee
ieesuhej yeve ieS~
efheueerheeRme Deesheve : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejleere ieesuhej efnccele jee ves
efheueerheeRme Deesheve ceW mebege he mes leermeje mLeeve eehle efkeee~
hewveemeesefveke Deesheve Fbef[ee-2015 : 5 veJebyej, 2015 mes 8 veJebyej,
2015 kes ceOe efouueer kes ieesuhe keueye ceW ngF& hewveemeesefveke Deesheve Fbef[ee ieesuhe
eefleeeseif elee kee efKeleeye Yeejleere ieesuhej efejeie kegceej ves peerlee~
nerjes ceefnuee Fbe[
f eve Deesheve-2015 : 23 mes 25 Dekeyt ej, 2015 kes ceOe
Deeeesepf ele nerjes ceefnuee Fbe[f eve Deesheve 2015 kee efKeleeye [sveceeke& keer Sefceueer efemerve
hes[jmeve ves peerlee~ Yeejleere ieesuhej Deefoefle DeMeeske ves 13Jeeb mLeeve eehle efkeee~
espeer[W kehe : 8 mes 11 Deketyej, 2015 kes ceOe o. keesefjee kes Fbefeeesve ceW
11JeW espeer[W kehe ieesuhe tvee&ceW kee Deeeespeve ngDee~ Decesejf kee ves ueieeleej "eR
yeej en efKeleeye peerlee~
nerjes Jeu[& ewueWpe ieesuhe efKeleeye : 7 efomebyej, 2015 kees oes yeej kes ceemme&
efJepeslee yegyyee Jee@meve ves nerjes Jeu[& ewueWpe ieesuhe kee efKeleeye peerlee~ Yeejle kes
Deefveyee&ve ueeefn[ er 17JeW mLeeve hej jns~
81JeeR efmebIee LeeF&ueQ[ Ssceseesj Deesheve, 2015 : 8 mes 11 efmelebyej,
2015 kes ceOe LeeF&ueQ[ kes yeQkeeke ceW Deeeesefpele 81JeeR efmebIee LeeF&ueQ[ Ssceseesj
Deesheve ieesuhe eefleeesefielee 2015 kee efKeleeye heg<e Jeie& ceW Dee@m^sefueee kes yuewke
eesJeyeme& ves peerlee leLee Yeejleere Ssceseesj ieesuhe efKeuee[er Deefoefle DeMeeske ves ceefnuee
Jeie& kee efKeleeye peerlee~

Hee@cet&uee Jeve

l
l
l
l
l

Melejbpe

Deyeg Oeeyeer ee. efe. : 29 veJebyej, 2015 kees pece&ve heece&tuee Jeve [^eFJej efvekees
jesmeyeie& ves ceme&[erpe erce kes efueS Je<e& 2015 keer Deyet Oeeyeer eeb[ efekeme kee efKeleeye
peerle efueee~ efvekees jesmeyeie& ves Je<e& 2015 ceW kegue 6 efKeleeye peerles~
yeepeereuf eeve eeb. efe. : 15 veJebyej, 2015 kees pece&ve heece&ut ee Jeve [^eFJej efvekees
jesmeyeie& ves uegF&me nwefceuve kees njekej peerlee~
etSme eeb. efe. : 26 Deketyej, 2015 kees ceewpetoe eQefheeve ceefme&[erpe kes uegFme
nwefceuve ves etSme eeb. efe. kee efKeleeye peerlee~ GvneWves Fmekes meeLe ner leermejer yeej
Jeu[& eQehf eeveefMehe hej keypee efkeee~ efyeef Me [^eFJej uegFme nwecf euve keer Fme me$e ceW
en 10JeeR peerle nw~
Fweuf eeve eeb. efe. : efmelebyej, 2015 ceW Deeeesepf ele Fweuf eeve eeb. efe. kee efKeleeye
ceefme&[erpe erce kes uegFm& e nwecf euve ves peerlee~
yesefupeeve eeb. efe. : 23 Deiemle, 2015 kees Deeeesefpele yesefupeece eeb. efe. kee
efKeleeye ceefme&[erpe erce kes efyeef Me eeueke uegFm& e nwecf euve ves peerlee~
meer eeb. efe. : 11 Deketyej, 2015 kees ceefme&[erpe [^eFJej uegF&me nwefceuve ves
meer eeb. efe. heece&ut ee Jeve jsme peerleer~
efmebieehegj eeb. efe. : 20 efmelebyej, 2015 kees efmebieehegj eeb. efe. kee efKeleeye hejejer
erce kes mesyesefmeve Jesue ves peerlee~
peeheeve eeb. efe. : 7 efmelebyej, 2015 kees efyesve kes ceefme&[erpe [^eFJej uegF&me
nwecf euve ves peeheeve kes megpegkee meefke& ceW Deeeesepf ele peeheeve eeb. efe. heece&ut ee Jeve kee
efKeleeye peerlee~ ceefme&[erpe kes [^eFJej efvekees jesmeyeie& otmejs mLeeve hej jns~

mJeeref[Me kehe eeb. efe. : 5 peveJejer, 2016 kees Yeejleere efveMeevesyeepe DehetJeea
eboeruee ves eerve keer Deesuebehf eke mJeCe& heoke efJepeslee eer efmeefuebie kee efjkee@[& lees[ les ngS
mJeeref[Me kehe ee. efe. ceW ceefnueeDeeW keer ome ceerj Sej jeFheue ceW mJeCe& heoke
peerlee~ Fmekes yeeo 7 peveJejer, 2016 kees Yeer DehetJeea eboeruee ves veeJex keer ceeefueve
Jesmjnerce kees ome ceerj ^eF& meerjerpe mhee& ces Yeer njekej mJeCe& heoke peerlee leLee
meJe&es Metj kee efKeleeye eehle efkeee~
13JeeR SefMeeeF& efveMeevesyeepeer eQehf eeveefMehe : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere
ceefnuee efveMeevesyeepe efnvee efme ves kegJewle ceW Deeeesepf ele 13JeeR SefMeeeF& efveMeevesyeepeer
ewehf eeveefMehe ceW 10 ceerj Sej efhemue mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~ petevf eej ceefnuee
Jeie& keer 10 ceerj Sej efhemue ceW eerevf eJeslee ves mJeCe& peerlee~ Fmekes Deefleefje veeveer
Yeejepe, no&<ee efveLeeJes Deewe ceueeFkee ieeseue keer efleke[er ves Yeer 10 ceerj Sej
efhemue etLe ceefnuee Jeie& ceW erce mJeCe& heoke peerlee~ heg<e petevf eej Jeie& keer 25 ceerj
efhemue mheOee& ceW Yeejle kes efMeJece Megkeuee ves mJeCe& heoke peerlee~
8JeeR SefMeeeF& SDejieve eQefheeveefMehe : 30 efmelebyej, 2015 kees veF& efouueer
ceW Deeeesepf ele 8JeeR SefMeeeF& SDejieve eQehf eeveefMehe ceW Yeejle keer ceefnuee efhemue Metj
efnvee efme ves 10 ceerj efhemue mheOee& ceW mJeCe& heoke peerlee~ Fme eefleeesefielee ceW
Yeejle ves n mJeCe&, heebe jpele Je n keebme heokeeW meefnle kegue 17 heoke peerlekej
eLece mLeeve eehle efkeee~ F&jeve Je leeFhes eceMe: 12 Je 5 heokeeW kes meeLe otmejs Je
leermejs mLeeve hej jns~ mJeCe& heoke efJepesleeDeeW ceW DeefYeveJe efyebe, ieieve veejbie Je ewve
efmebn Yeer Meeefceue jns~ 15 Je<eeae melepeerle Keb[esue ves 10 ceer. etLe eefleeesefielee ceW
mJeCe& heoke peerlee~
ISSF efJeMJe kehe heeFveue 2015 : 1 efmelebyej mes 7 efmelebyej, 2015 kes
ceOe pece&veer kes cetevf eKe ceW ISSF efJeMJe kehe heeFveue jeFheue/efhemue 2015 kee
Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeesefielee ceW eerve 3 mJeCe&, 1 jpele Je 2 keebme heoke
meefnle kegue 6 heoke eehle kej Meer<e& hej jne~ Yeejle keer Deesj mes DehetJeea ebosuee ves
10 ceerj Sej jeFheue mheOee& ceW jpele heoke peerlee~

je^er e eerecf eej Melejbpe eQehf eeveefMehe-2015 : 15 mes 28 veJebyej, 2015

kes ceOe mebheVe 53JeeR je^ere eerefceej Melejbpe eQefheeveefMehe kee efKeleeye 16 Je<eeae
keeefle&keseve cegjueer ves peerlee~
42JeeR je^er e ceefnuee eerefceej Melejbpe eQefheeveefMehe : 13 mes 24 veJebyej,
2015 kes ceOe keesuekeelee ceW ngF& 42JeeR je^er e ceefnuee eerecf eej Melejbpe eQehf eeveefMehe
kee efKeleeye Deese[f Mee keer heefeveer jeGle ves peerlee~
efJekeueebieeW kes efueS efJeMJe Melejbpe eQefheeveefMehe-2015 : 17 mes 25
Dekeyt ej, 2015 kes ceOe pece&veer kes [^ms e[sve ceW efJekeueebieeW kes efueS efJeMJe eQehf eeveefMehe
kes otmejs mebmkejCe kee Deeesepeve efkeee ieee~ me kes Sueskemeer efmcejveesJe ves mJeCe&
heoke leLee me kes ner msefvemeueJe yeJejerkeve ves jpele heoke peerlee~
DeefKeue Yeejleere Fbef[eevee efhe[s jsefbie Melejbpe tvee&ceW : 18 veJebyej,
2015 kees ceneje^ keer Melejbpe efKeuee[er me=ef heeb[s ves DeefKeue Yeejleere Fbe[f eevee
efhe[s jsef ib e Melejbpe tvee&cebpe kee efKeleeye peerlee~
efJeMJe egJee Melejbpe eQehf eeveefMehe : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere efKeueeef[ eeW
ves etveeve kes heesex keejsme ceW mebheVe efJeMJe egJee Melejbpe eQehf eeveefMehe ceW heebe mJeCe&, leerve
jpele SJeb leerve keebme heoke meefnle kegue 11 heoke peerles~
ntiesJeerve FbjvesMeveue Deesheve : 26 Deketyej, 2015 kees Yeejleere eQ[ ceemj
DeefYepeerle ieghlee ves nceJeleve veerueeslheue oeme kees njekej ntiesJeerve (ne@ueQ[) FbjvesMeveue
Deesheve Melejbpe tvee&ceW kee efKeleeye peerle efueee~
efJeMJe jwefhe[ Melejbpe eQefheeveefMehe : 13 Dekeyt ej,2015 kees veeJex kes cewiveme
keeue&meve ves efJeMJe jwehf e[ Melejbpe eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ otmejs mLeeve hej me
kes Feeve vesheesceefveeeeleeer leLee leermejs mLeeve hej Depejyewpeeve kes lewcetj jeopeeyeesJe jns~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 179

Yeejle kes efJeMJeveeLeve Deevebo 25JeW mLeeve hej jns~

efhe[s efJeMJe Melejbpe kehe-2015 : 5 Deketyej, 2015 kees me kes mepexF&
kepexekf eve ves me kes ner heerj efmJeouej kees njekej efhe[s efJeMJe Melejbpe kehe 2015
kee efKeleeye peerlee~ en eefleeeseif elee Depejyewpeeve kes yeeket ceW 10 efmelebyej, 2015 mes
5 Deketyej, 2015 kes ceOe Deeeesefpele keer ieF&~
kee@ceveJesuLe Melejbpe eQefheeveefMehe : 22 mes 30 petve, 2015 kes ceOe veF&
efouueer ceW kee@ceveJesuLe Melejbpe eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve efkeee ieee~ eefleeeseif elee kes
heg<e Jeie& kee efKeleeye Yeejleere eQ[ ceemj DeefYepeerle ieghlee ves peerlee~ ceefnuee Jeie& kee
efKeleeye Yeejle keer heodecf eveer jeGle ves peerlee~
SefMeeve egJee Melejbpe eQefheeveefMehe : 3 Deiemle, 2015 mes 11 Deiemle,
2015 kes ceOe o. keesefjee kes megJeeve ceW mebheVe ngF&~ SefMeeve egJee Melejbpe
eQehf eeveefMehe 2015 ceW Yeejle ves efKeleeye peerleles ngS 5 mJeCe&, 5 jpele leLee 7 keebme
heokeeW meefnle kegue 17 heoke eehle efkeS~
hee@euf eefkesve kehe-2015 : 25 pegueeF& mes 2 Deiemle, 2015 kes ceOe [sveceeke&
kes nseuf mebiej ceW hee@euf eefkesve kehe Melejbpe eefleeeseif elee Deeeesepf ele ngF~& eefleeeseif elee kee
efKeleeye Dee@emf ^ee kes eQ[ ceemj ceeke&me jwiej ves peerlee~

syeue sefveme

je^ere SJeb Deblejjepeere syeue sefveme : 10 peveJejer, 2016 kees SbLeveer

Deceuejepe ves meerefveej je^ere SJeb Deblej jepeere syeue sefveme kes HeeFveue ceW peer.
meleve kees njekej otmejer yeej heg<e Skeue kee efKeleeye peerlee~ ceefnuee Skeue ceW
ceefvekee ye$ee ves hetpee meneyegs kees njekej efKeleeye peerlee~
77JeeR meerefveej vesMeveue Sb[ FbjvesMeveue syeue sefveme eQefheeveefMehe : 7
peveJejer, 2016 kees hese^ es uf eece mheesmd e& eceesMeve yees[& (heerSmeheeryeer) ves nwojeyeeo ceW
Deeeesepf ele 77JeeR meerevf eej syeue sevf eme vesMeveue Sb[ FbjvesMeveue eQehf eeveefMehe kes
heg<e SJeb ceefnuee Jeie& kee efKeleeye peerlee~
kee@ceveJesuLe syeue sefveme eQefheeveefMehe : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes
peer. meeefLeeve Deewj Debekf elee keer pees[ er ves meewcepeerle Iees<e SJeb ceewcee oeme keer pees[ er kees
njekej kee@ceveJesuLe syeue sevf eme eQehf eeveefMehe ceW efceefele egieue kee efKeleeye peerlee~
oef#eCe SefMeeeF& petefveej SJeb kew[s syeue sefveme eQefheeveefMehe : 18
petve, 2015 kees Yeejle kes efKeueeef[eeW ves veF& efouueer ceW oef#eCe SefMeeeF& petefveej
SJeb kew[s syeue sevf eme eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
76JeeR meerevf eej syeue sevf eme vesMeveue eQehf eeveefMehe : 17 peveJejer, 2015
kees 76JeeR meerefveej syeue sefveme vesMeveue eQefheeveefMehe ceW meewcepeerle Iees<e ves peer
meeefLeeeve kees njekej otmejer yeej heg<e efmebieume efKeleeye peerlee leLee ceewcee oeme ves
heewueceer Ieke kees njekej ceefnuee efmebieume kee efKeleeye peerlee~

Deve ecegKe Kesue

meerefveej je^er e Yeejeseesueve eQefheeveefMehe : 29 efomebyej, 2015 kees jeKeer

nueoj ves 69 efkeee. Jeie& ceW kegue 213 efkeee. Jepeve G"ekej meerefveej je^ere
Yeejeseesueve eQehf eeveefMehe ceW mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes Deefleefje keefJelee osJeer ves 75
efkeee. Jeie& ceW kegue 217 efkeee. Jepeve G"ekej mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes henues 27
efomebyej, 2015 kees efJekeeme "ekegj ves 341 efkeee. Yeej G"ekej veee je^er e efjkee@[&
yeveeee~ GvneWves kesjue ceW 35JeW je^ere KesueeW kes oewjeve yeveeS Deheves 339 efkeee.
Jepeve G"eves kes efjkee@[& kees lees[e~ 25 efomebyej, 2015 kees mebpeerlee eevet ves
ceefnueeDeeW kes 48 efkeee. Jeie& ceW mJeCe& heoke leLee heg<eeW kes 56 efkeee. Jeie& ceW keesjeoe
jceVee ves mJeCe& heoke peerlee~
je^ere jQefkebie tvee&ceW : 4 peveJejer, 2016 kees je^ere jQefkebie tvee&ceW kes
meerevf eej ceefnuee efjkeJe& heeFveue ceW ue#ceer jeveer ceebPeer ves oerehf ekee kegceejer kees njekej
mJeCe& heoke peerlee~ heg<e Jeie& ceW Deleeveg oeme ves heeFveue ceW cebieue efmebn ebefheee kees

njekej mJeCe& heoke peerlee~ Fmekes Deefleefje jepemLeeve kes jpele eewneve ves meerefveej
heg<e kebheeGb[ Jeie& kee mJeCe& heoke Deheves veece efkeee~
ees. yee@ekf emebie : 19 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes Deesuebehf eke keebme heoke efJepeslee
cegkekesyeepe efJepeWoj kegceej ves hesMesJej (ees.) cegkekesyeepeer cegkeeyeues ceW yeguieeefjee kes meecesle
ngmesveesJe kees njekej ueieeleej leermejer peerle ope& keer~ Fmekes henues GvneWves efyesve kes
meesveer efJeefib e leLee [erve efieuesve kees njeee Lee~
18JeeR SefMeeeF& uetpe eQefheeveefMehe : efomebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejleere
uetpe efKeuee[er efMeJee kesMeJeve ves 18JeeR SefMeeeF& uetpe eQehf eeveefMehe ceW jpele heoke
eehle efkeee~ eQehf eeveefMehe kee mJeCe& heoke peeheeve kes efnosvejer keeveeeecee ves peerlee~
DeeF&yeerSmeShe efJeMJe mvetkej eQefheeveefMehe : 22 veJebyej, 2015 kees Yeejle
kes mvetkej efKeuee[er hebkepe Dee[JeeCeer ves efcee ceW Deeeesefpele DeeF&yeerSmeShe efJeMJe
mvetkej eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee~
efmebieehegj mkeJewMe Deesheve : 20 efomebyej, 2015 kees Yeejleere mkeJewMe efKeuee[er
DeYee efmebn ves Deb[j-19 Jeie& ceW efmebieehegj mkeJewMe Deesheve kee efKeleeye peerlee~
jiyeer efJeMJe kehe-2015 : 18 mes 31 Deketyej, 2015 kes ceOe FbiueQ[ ceW
jiyeer efJeMJe kehe 2015 kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ Fme 8JeW jiyeer efJeMJe kehe kee
efKeleeye vetpeerueQ[ ves Dee@m^es uf eee kees njekej peerlee~ vetpeerueQ[ ves ueieeleej otmejer leLee
kegue leermejer yeej en efKeleeye peerlee~
hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe-2015 : 1 veJebyej, 2015 kees efnceeeue eosMe kes
keebie[e ceW hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe-2015 kee Deeeespeve mebheVe ngDee~ efmJedpejueQ[
kes heeeue ceeFkeue keghej ves SSDeeF& hewjeiueeFef[ib e efJeMJe kehe 2015 kes heebeJeW
ejCe kee efKeleeye peerlee~ ceefnueeDeeW keer eefleeesefielee ceW peeheeve keer egkeer meelees ves
efKeleeye peerlee~
SefMeeeF& yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe-2015 : 23 efmelebyej, mes 3 Dekeyt ej,
2015 kes ceOe eerve kes ngveeve eeble ceW Deeeseefpele SefMeeeF& yee@mkesyee@ue eQehf eeveefMehe
2015 kee efKeleeye eerve ves efheueerheeRme kees njekej peerlee~ Yeejle ves Fme tvee&ceW ceW
8Jeeb mLeeve eehle efkeee~
FbjvesMeveue hes[ kehe : Deketyej, 2015 ceW veF& efouueer ceW Deeeesefpele meeleJeW
FbjvesMeveue hes[ kehe kewjce tvee&ceW ceW Yeejle ves efKeleeye peerlee~ heg<e Jeie& ceW Yeejle
kes efjeepe Deueer ves eeruebkee kes efveMeeble hejveev[es kees njeee leLee ceefnuee Jeie& ceW
keepeue kegceejer ves Yeejle keer ner legyee menj kees njeee~
meerevf eej je^er e lewjekeer eQehf eeveefMehe : 29 Dekeyt ej mes 2 veJebyej, 2015 kes
ceOe iegpejele kes jepekees ceW 69JeeR meerevf eej je^er e eQehf eeveefMehe kee Deeeespeve efkeee
ieee~ FmeceW jsueJes ves 14 mJeCe&, 9 jpele Je 4 keebme heokeeW meefnle kegue 27 heoke
peerlekej heg<e erce eQehf eeveefMehe kee efKeleeye peerlee peyeefke DeesJejDee@ue eQehf eeveefMehe kee
efKeleeye kevee&ke ves peerlee~
leerjboepeer Jeu[& kehe : 25 Deketyej, 2015 kees efouueer kes DeefYe<eske Jecee& ves
cesekf emekees efmeer ceW Deeeesepf ele leerjob epeer Jeu[& kehe kes heeFveue ceW kebheeGb[ Jeie& ceW jpele
heoke peerlee~ Jes heeFveue ceW legkeea kes Fueceeiekeueer mes nejkej mJeCe& peerleves mes etke
iees~ Fmekes Deefleefje oerehf ekee kegceejer ves heeFveue ceW jpele heoke peerlee~ en efheues
heebe meeue ceW efJeMJe kehe ceW Gvekee eewLee jpele heoke nw~ Jes heeFveue ceW ogefveee keer
vebyej Ske efcemegve mes nej ieF&~
efJeMJe leerjboepeer eQefheeveefMehe-2015 : 26 pegueeF& mes 2 Deiemle, 2015
kes ceOe [sveceeke& kes keeshesvensiesve ceW efJeMJe leerjob epeer eQehf eeveefMehe kee 48Jeeb mebmkejCe
Deeeesepf ele efkeee ieee~ oef#eCe keesejf ee ves 6 mJeCe& Je 3 keebme heokeeW meefnle kegue 9
heoke eehle kej eefleeeseif elee ceW Meer<e& mLeeve eehle efkeee~ Yeejle ves 2 jpele heoke eehle
kej eefleeeseif elee ceW 7Jeeb mLeeve eehle efkeee~ Yeejle keer Deesj mes ceefnueeDeeW keer efjkeJe&
erce mheOee& ceW Yeejleere ceefnuee leerjboepe oerefhekee kegceejer, efjefceue yetjeretueer Deewj
ue#ceerjeveer ceePeer ves jpele heoke eehle efkeS~ Yeejle kes jpele eewneve ves kebheeGb[ Jeie&
ceW jpele heoke peerlee~
leeFJeeve kehe ^wke Debleje&^ere keueeefmeke tvee&ceW : Deketyej, 2015 ceW
Yeejleere ceefnuee meeFefkeefuem osyeesje ves leeFJeeve kehe ^wke Debleje&^ere keueeefmeke

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 180

tvee&ceW ceW Ske mJeCe&, leerve jpele Deewj Ske keebme heoke meefnle kegue heebe heoke
peerles~ osyeesje ves ceefnueeDeeW keer Fueer efmeb ceW ceueseMf eee keer Meer<e& jeF[j kees njekej
mJeCe& heoke peerlee~
etjesefheeve ceefnuee Jee@ueeryee@ue eQefheeveefMehe : 5 Deketyej, 2015 kees me
keer ceefnuee Jee@ueeryee@ue erce ves veerojueQ[ kees 3-0 mes njekej etjesefheeve ceefnuee
Jee@ueeryee@ue eQefheeveefMehe kee efKeleeye peerlee~ me ves ueieeleej otmejer yeej leLee kegue
19JeeR yeej en efKeleeye peerlee nw~ me keer leeefleeevee keesMesuesJee kees tvee&ceW kes ceesm
Jewuetyeue huesej kee efKeleeye efoee ieee~
16JeeR SefMeeeF& jesFbie eQefheeveefMehe : 28 efmelebyej, 2015 kees eerve kes
yeerepf ebie ceW Deeeesepf ele 16JeeR SefMeeeF& jesFib e eQehf eeveefMehe ceW Yeejle ves heebe jpele Je oes
keebme heokeeW meefnle kegue meele heoke peerles~
efJeMJe kegMleer eQehf eeveefMehe : 13 efmelebyej, 2015 kees Decesejf kee kes uee@me Jesieeme
ceW Deeeesepf ele efJeMJe kegMleer eQehf eeveefMehe ceW eermeFue mheOee& ceW Yeejle kes vejefmebn hebece
eeoJe ves 74 efkeueeseece Jeie& ceW keebme heoke peerlee~ Fmekes meeLe ner vejefmebn hebece
eeoJe ves efjees Deesuebefheke, 2016 kes efueS keJeeueerheeF& efkeee~

ee|ele efKeuee[er

meeefveee efcepee& : 11 peveJejer, 2016 kees peejer [yueterS jQefkebie ceW Yeejleere
sefveme efKeuee[er meeefveee efcepee& ceefnuee egieue ceW Meer<e& mLeeve hej yeveer ngF& nQ peyeefke
Yeejle kes jesnve yeeshevvee heg<e egieue ceW 9JeW mLeeve hej nQ~
efmeefjue Jecee& : 7 peveJejer, 2016 kees Yeejleere egJee efKeuee[er efmeefjue Jecee& ves 11
mLeeve keer ueebie ueieeles ngS efJeMJe yeQ[efcebve cenemebIe eje peejer jQekf ebie ceW petevf eej
heg<e Jeie& ceW henuee mLeeve eehle efkeee~
efceiegSue leyegSvee : 7 peveJejer, 2016 kees efheueerheeRme kes efceiegSue leyegSvee kees
efomebyej, 2015 ceen kes efueS efnuve SefMeeve tj ieesuhej Ieesef<ele efkeee ieee~
GvneWves Je<e& 2015 ceW efheueerheeRme Deesheve kee efKeleeye peerlee~
JeerJeerSme ue#ceCe : peveJejer, 2016 kes eejbYe ceW F&SmeheerSve keer ef[efpeue
heef$ekee efekes cebLeueer ves efheues heeeme Je<eeX ceW sm efekes ceW meJe&es eoMe&veeW kes
lenle Yeejle kes hetJe& yeuuesyeepe JeerJeerSme ue#ceCe eje Dee@m^es uf eee kes efKeueehe F&[vs e
iee[&ve ceW yeveeS ieS 281 jve keer heejer kees Meeefceue efkeee~
neefMece Deceuee : 6 peveJejer, 2016 kees oef#eCe Deeerkee kes yeuuesyeepe neefMece
Deceuee ves sm erce kes kehleeve heo mes Fmleerhee os efoee~ Gvekee mLeeve efJekeskeerhej
yeuuesyeepe Syeer ef[efJeefueeme& ueWies~
efceleeueer jepe Dee@m^es uf eee oewjs keer Yeejleere erce keer kehleeve : 8 peveJejer,
2016 kees DeefKeue Yeejleere ceefnuee efekes eeve meefceefle ves Deeieeceer Dee@m^es uf eee oewjs kes
efueS (leerve SkeefoJemeere Debleje&e^ r e ceweeW SJeb leerve er-20 ceweeW kes efueS) DevegYeJeer
yeuuesyeepe efceleeueer jepe kees Yeejleere ceefnuee efekes erce kee kehleeve egvee nw~
Jesve veer : 5 peveJejer, 2016 kees cewveesmj etveeFs[ kes kehleeve Jesve veer kees
ueieeleej otmejer yeej yee@kemene@ue FbiueQ[ huesej Dee@he o F&ej DeJee@[& kes efueS egvee
ieee~ GvnW en hegjmkeej 26 ceee&, 2016 kees eoeve efkeee peeSiee~
eCeJe OeveeJe[s : 4 peveJejer, 2016 kees eCeJe OeveeJe[s ves veeyeeo 1009 jve
yeveekej mketue efekes tvee&ceW kes Fefleneme ceW 116 Je<e& hegjevee efjkee@[& lees[ e~ GvneWves
Yeb[ejer ewueWpe efekes tvee&ceW kes Ske cewe ceW 323 ieWoeW ceW 129 eewkeeW Deewj 59
kekeeW keer ceoo mes 1009 jve yeveeS~ Fmekes meeLe ner eCeJe ves Je<e& 1899 ceW
FbiueQ[ kes SF&pes kee@efuebme kes eje yeveeS ieS 628 jveeW kee efJeMJe efjkee@[& leLee
2014 ceW he=LJeer Mee@ eje yeveeS ieS 546 jveeW kee Yeejleere efjkee[& lees[e~ eCeJe
keer erce ves Fme oes efoJemeere cewe ceW leerve efJekes hej efjkee@[& 1495 jve yeveees~ eCeJe
kes mketue ves Je<e& 1926 ceW efJekeesejf ee eje vet meeGLe Jesume kes efKeueehe yeveeS ieS
1107 jve kes efjkee@[& kees heers es[e~
jefJeebve DeefMJeve : 31 efomebyej, 2015 kees peejer keer ieF& Debleje&^ere efekes
heefj<eo (DeeF&meermeer) keer jQekf ebie ceW 42 Je<eeX yeeo Yeejle kes ieWoyeepe jefJeebve DeefMJeve
ogevf eee kes vebyej Ske sm ieWoyeepe yeves~ Fmekes henues Je<e& 1973 ceW efyeMeve efmebn yesoer

vebyej Ske sm ieWoyeepe yeves Les~ sm ieWoyeepeer jQekf ebie ceW yeer. ebMesKej, keefheue osJe
Deewj Deefveue kebgyeues otmejs mLeeve leke ner henbge heeS Les~ DeefMJeve ves Je<e& 2015 ceW
kegue 9 sm ceweeW ceW 62 efJekes efueS~ meeLe ner sm DeeuejeGb[j keer jQekf ebie ceW Yeer
DeefMJeve Meer<e& hej nQ~ sm ieWoyeepeer ceW otmejs mLeeve hej [sue msve nQ~
ceveespe JeOe&ve : efomebyej, 2015 kes Deble ceW Yeejleere cetue kes 16 Je<eeae Decesejf keer
veeieefjke ceveespe JeOe&ve kees eefleefle neJe&[& etevf eJeefme&er keer hegyeeue erce mes peg[ ves kee
Deeceb$eCe efceuee~ ceveespe en GheueefyOe heeves Jeeues henues Yeejleere yeve ieS nQ~ Jele&ceeve
ceW ceveespe 11JeeR kes e$e nQ~
ue#ceer jleve Megkeuee : 30 efomebyej, 2015 kees yebieeue kes hetJe& kehleeve ue#ceer jleve
Megkeuee ves efekes kes meYeer eeheeW mes mebveeme keer Iees<eCee keer~
Deueskemeer ueJeesJe : efomebyej, 2015 ceW me kes Yeejeseesueke Deueskemeer ueJeesJe kees
efJeMJe Yeejeseesueve cenemebIe (DeeF& [yuet She) ves [^ie hejer#eCe ceW Demeheue jnves kes keejCe
DemLeeeer he mes efveuebeyf ele kej efoee~ GvnW veJebyej, 2015 ceW etmve ceW Deeeesepf ele efJeMJe
eQehf eeveefMehe kes yeeo eefleyebeOf ele heoeLe& kes mesJeve kee oes<eer heeee ieee Lee~
ceeFkeue yew[ueer : 23 efomebyej, 2015 kees Decesefjkee keer je^ere hegyeeue erce
SJeb esjb es Shemeer kes kehleeve ceeFkeue ye[w ueer kees Je<e& 2015 ceW Gcoe eoMe&ve kes
efueS Decesefjkee kes meJe&es heg<e hegyeeue efKeuee[er kes hegjmkeej mes veJeepee ieee~
meJe&es ceefnuee hegyeeue efKeuee[er kee hegjmkeej keeueex uee@e[ kees efceuee~
Sb[er cejs : 20 efomebyej, 2015 kees efyesve kes sefveme efKeuee[er Sb[er cejs kees Je<e&
2015 kes yeeryeermeer mheesdme& heme&vee@efueer Dee@he o F&ej kee hegjmkeej eoeve efkeee
ieee~
eeve Oeeb[e : 18 efomebyej, 2015 kees Yeejleere cetue kes eeve Oeeb[e ves FbefiueMe
eerefceece ueerie keueye kes meeLe kejej efkeee~ efkemeer Meer<e& hegyeeue keueye kes meeLe
hesMesJej kejej kejves Jeeues Oeeb[e Yeejleere cetue kes henues efKeuee[er nQ~
je@jer cewkeueje@e : 15 efomebyej, 2015 kees mej ieesuhej je@jer cewkeueje@e kees
etjesefheeve tj huesej Dee@he o F&ej egvee ieee~ efheues eej me$eeW ceW je@jer ves leermejer
yeej en DeJee@[& Deheves veece efkeee~
mesjsvee efJeefueecme : efomebyej, 2015 kes otmejs mehleen ceW Decesefjkee keer eefleefle
Kesue heef$ekee mheesdme& Fuem^ss[ (SmeDeeF&) ves efoiiepe ceefnuee efKeuee[er mesjsvee
efJeefueecme kees mheesmd e&heme&ve Dee@he o F&ej egvee~ Jes Je<e& 1983 kes yeeo en mecceeve
heeves Jeeueer henueer ceefnuee efKeuee[er nQ~
Deefve&yeeve ueeefn[er : efomebyej, 2015 kes ceOe ceW Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve
ueeefn[er ves SefMeeve tj Dee@[&j Dee@he cesefj efKeleeye Deheves veece kej efueee~ GvnW
SefMeeve tj kes meceeheve me$e kes henues ner efJepeslee Ieese<f ele efkeee ieee~ Jes eewLes Yeejleere
efKeuee[er nQ efpevneWves SefMeeve tj efKeleeye Deheves veece efkeee~
yeW[ve cewkeguece : 18 efomebyej, 2015 kees vetpeerueQ[ efekes erce kes kehleeve
yeW[ve cewkeguece ves sm efekes ceW Ske veF& GheueefyOe neefmeue keer~ Gvekes veece heoehe&Ce
kes yeeo mes ueieeleej meJee&efOeke sm Kesueves kee efjkee@[& nes ieee~ 18 efomebyej,
2015 kees eeruebkee kes efKeueehe Meg ngDee sm cewe cewkeguece kes kewefjej kee 99Jeeb
sm Lee~ GvneWves oef#eCe Deeerkeer efekesj Syeer ef[efJeefueeme& kee ueieeleej 98 sm
cewe Kesueves kee efjkee@[& lees[e~
SueskepeW[j peskegheesefJeke : 18 efomebyej, 2015 kees sefveme Fbsefeer etefve ves
eerke sefveme efKeuee[er SueskepeW[j peskegheesefJeke hej Yeeeej jesOeer keee&ece kes lenle
oes<eer heeS peeves kes keejCe DeepeerJeve eefleyebOe ueiee efoee~
efueeesveue cesmeer : 2 veJebyej, 2015 kees ee ceesme& ves DepeXervee kes hegyeeue
efKeuee[er efueeesveue cesmeer kees Dehevee JeweMf Jeke yee[b Decyesme[j efveege efkeee~
efceMesue meke& : 15 veJebyej, 2015 kees Dee@m^es uf eeeF& lespe ieWoyeepe efceMesue meke&
ves vetpeerueQ[ kes efJe sm cewe ceW 160.4 efkeceer. eefle Iebe keer jheleej mes ieWo
heWkeves kee efjkee@[& yeveeee~
ceueexve mewcegDeume : 13 efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo ves
JesmFb[erpe kes DeeuejeGb[j ceueexve mewcegDeume hej Debleje&e^ r e efekes ceW ieWoyeepeer kejves
mes 12 cenerves kes efueS eefleyebOe ueiee efoee~

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 181

efJekeeme ieew[e : 12 efomebyej, 2015 kees Yeejle kes ekekee heWke kes SLeueer
efJekeeme ieew[e ves efjees Deesuebefheke 2016 kes efueS keJeeueerheeF& kej efueee~
osyeesjen nsjeu[ : 11 efomebyej, 2015 kees peejer Jeu[& meeFefkeefuebie jQefkebie ceW
Yeejleere meeFefkeefuebie mej osyeesjen nsjeu[ ves eewLee mLeeve eehle efkeee~ osyeesjen
Deb[ceeve efvekeesyeej mes nQ~
eeve heetjer : 9 efomebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e cegkekesyeepeer cenemebIe (DeeF&yeerShe)
ves efyeef Me nwJeerJes cegkekesyeepeer eQehf eeve eemeve heetjer mes efJeMJe DeeF&yeerShe efKeleeye
Jeeheme uesves keer Iees<eCee keer~ GuuesKeveere nw efke GvneWves 28 veJebyej, 2015 kees
Jueeefoefcej efkeueMbkees kees DebkeeW kes DeeOeej hej njekej en efKeleeye peerlee Lee~
censuee peeJeOe&ves : 9 efomebyej, 2015 kees uebove kes cesjerefueyeesve efekes keueye
(Scemeermeer) ves eeruebkee kes hetJe& efekes efKeuee[er censuee peeJeOe&ves kees ceeveo DeepeerJeve
meomelee mes mecceeefvele efkeee~
Debepf ekee jneCes : 8 efomebyej, 2015 kees peejer DeeF&meermeer sm jQekf ebie ceW Yeejleere
yeuuesyeepe Debefpekee jneCes Yeejle kes meJeexe jQefkebie Jeeues sm yeuuesyeepe yeves~ Jes
12JeW mLeeve hej nQ~ Meer<e& ome yeuuesyeepeeW ceW keesF& Yeejleere yeuuesyeepe veneR nw~
je@ye& uesJeeb[esJemkeer : 30 veJebyej, 2015 kees heesueQ[ kes hegyeeue efKeuee[er
je@ye& uesJeeb[esJemkeer kee veece efieveerpe yegke Dee@he Jeu[& efjkee@[& ceW ope& efkeee ieee~
GvneWvs es 22 efmelebyej, 2015 kees Ske cewe ceW veew efceve ceW heebe ieesue efkeS Les~ en
etjesefheeve hegyeeue ueerie kes Fefleneme kee meyemes lespe ieesue nQ~
efceMesue pee@vemeve : 17 veJebyej, 2015 kees Dee@m^es uf eee kes lespe ieWoyeepe efceMesue
pee@vemeve ves Debleje&e^ r e efekes kes meYeer eeheeW mes mebveeme keer Iees<eCee keer~ GvnW Je<e&
2009 leLee Je<e& 2014 ceW DeeF&meermeer efekesj Dee@he o F&ej egvee ieee Lee~
Jemeerce peehej : 9 veJebyej, 2015 kees Yeejleere erce kes hetJe& yeuuesyeepe Jemeerce
peehej ves jCepeer ^e@heer efekes kes Fefleneme ceW 10 npeej jve hetjs efkeS~ Jes en
GheueefyOe neefmeue kejves Jeeues henues yeuuesyeepe yeves~ GvneWves Deceesue cepetceoej kees heers
es[ e~
jefJeebve DeefMJeve : 6 veJebyej, 2015 kees Yeejleere Dee@he efmhevej jefJeebve
DeefMJeve Yeejle kes sm efekes ceW meyemes lespe 150 efJekes uesves Jeeues ieWoyeepe yeves~
GvneWves Deheves 29JeW sm cewe kes oewjeve en GheueefyOe neefmeue keer~
neefMece Deceuee : 25 Deketyej, 2015 kees Yeejle kes efKeueehe Kesueles ngS
oef#eCe Deeerkeer efekes erce kes Deeshevej neefMece Deceuee ves SkeefoJemeere Debleje&e^ r e
ceweeW ceW meyemes lespe 6000 jve (123JeeR heejer ceW) yeveeves kee efjkee@[& yeveeee~ Fmekes
henues en efjkee@[& Yeejleere yeuuesyeepe efJeje keesnueer kes veece Lee efpevneWves 136
heeefjeeW ceW 6000 jve yeveeS Les~
pewke kewefueme : 21 Deketyej, 2015 kees keesuekeelee veeF jeF[me& (keskesDeej)
ves oef#eCe Deeerkee kes DeeuejeGb[j pewke kewefueme kees Dehevee cegKe keese efveege efkeee~
GvneWves ^Js ej yeeseuf eme keer peien ueer~
Deefveyee&ve ueeefn[er : 21 Deketyej, 2015 kees Yeejleere ieesuhej Deefveyee&ve
ueeefn[ er kees neue ceW Deheves Meeveoej eoMe&ve kes DeeOeej hej ceeefmeke efnuve SefMeeve
tj ieesuhej hegjmkeej mes veJeepee ieee~ efJeMJe kes 39JeW vebyej kes ieesuhe efKeuee[er
Deefveyee&ve kees en hegjmkeej petve, 2015 mes ueskej efmelebyej, 2015 leke kes eleske
cenerves ceW Gvekes Meeveoej eoMe&ve kes efueS efoee ieee~
JeerjW menJeeie : 20 Dekeyt ej, 2015 kees ogevf eee kes meyemes Deeeeceke yeuuesyeepeeW
ceW Megceej JeerjW menJeeie ves Debleje&e^ r e efekes Deewj Fbe[f eve eerecf eej ueerie mes mebveeme
ues efueee~ GvneWves 104 sm ceweeW ceW 8586 jve yeveees efpemeceW 23 Meleke Je 32
DeOe&Meleke Meeefceue nQ~ Jes sm ceW oes eflenjs Meleke ueieeves Jeeues yeuuesyeepeeW ceW Meefeceue
nQ~ menJeeie ves 251 Jeve[s ceweeW ceW 8273 jve yeveees efpemeceW 15 Meleke Je 38
DeOe&Meleke Meeefceue nQ~ GvneWves 19er-20 ceweeW ceW 394 jve yeveees~ Jes Je<e& 2007
kes er-20 efJeMJe kehe Je Je<e& 2011 DeeF&meermeer Jeve[s efJeMJe kehe keer efJepeslee erce kes
meome Les~ menJeeie ves Dehevee DeeefKejer sm cewe ceee& 2013 ceW Dee@m^sefueee kes
efKeueehe Kesuee Lee~ Deewue 2009 ceW menJeeie kees Je<e& 2008 ceW eoMe&ve kes efueS
efJepe[ve ves ogefveee kee meJe&es efekesj Ieesef<ele efkeee Lee~ GvneWves sm efekes ceW

6 oesnjs Meleke Yeer ueieees nQ~ sm efekes ceW 82.83 leLee Jeve[s efekes ceW
104.33 kee Gvekee m^eFke js GuuesKeveere nw~
egkeer Yeebyejer : 19 Dekeyt ej, 2015 kees peejer Serheer jQekf ebie ceW Yeejle kes [seJf eme
kehe mej egkeer Yeebyejer kees henueer yeej Meer<e& 100 ceW peien efceueer~ Jes 99JeW mLeeve
hej henbge ieS~
meeje suej : 17 Dekeyt ej, 2015 kees FbiueQ[ ceefnuee efekes erce keer efJekeskeerhej
yeuuesyeepe meeje suej ves Dee@m^sefueee ceW vee@o&ve ef[efm^kedme keer heg<eeW keer erce kee
efnmmee yevekej S es[ cewe Kesuee~ en GheueefyOe neefmeue kejves Jeeueer Jen ogevf eee keer
henueer ceefnuee efKeuee[er yeve ieF& nQ~
penerj Keeve : 15 Deketyej, 2015 kees Yeejle kes lespe ieWoyeepe penerj Keeve ves
Debleje&e^ r e efekes mes mebveeme uesves keer Iees<eCee keer~ GvneWves 92 sm ceweeW ceW 311
efJekes leLee 200 SkeefoJemeere ceweeW ceW 282 efJekes efuees~ penerj Keeve ves Dehevee
DeeefKejer sm cewe hejJejer, 2014 ceW vetpeerueQ[ kes efKeueehe leLee DeeefKejer SkeefoJemeere
cewe Deiemle, 2012 ceW eeruebkee kes efKeueehe Kesuee Lee~
etefveme Keeve : 13 Deketyej, 2015 kees heeefkemleeve kes yeuuesyeepe etefveme Keeve
heeefkemleeve keer lejhe mes sm efekes ceW meJee&eOf eke jve yeveeves Jeeues yeuuesyeepe yeve ieS
nQ~ GvneWves peeJeso efceeeboeo kee efjkee@[& lees[ e~

Kesue : efJeefJeOe

heerhee ves meshe yuesj SJeb ceeFkeue hueeefleveer hej eefleyebOe ueieeee : 21
efomebyej, 2015 kees Debleje&^ere hegyeeue cenemebIe (heerhee) ves heerhee DeOe#e meshe
yuesj Deewj etjesheere hegyeeue mebIe kes DeOe#e ceeFkeue hueeefleveer hej Dee" Je<e& leke
hegyeeue ieefleefJeefOeeeW ceW Meeefceue nesves hej eefleyebOe ueiee efoee~
Yeejleere ne@keer erce jQefkebie ceW efKemekeer : 18 efomebyej, 2015 kees peejer
SheDeeF&iSe keer leepee jQekf ebie ceW Yeejleere heg<e ne@keer erce meeleJeW mLeeve hej efKemeke
ieF&~ jQekf ebie ceW efJeMJe eQehf eeve Dee@m^es uf eee Meer<e& hej nw leLee neueQ[ Je pece&veer eceMe:
otmejs Deewj leermejs mLeeve hej nQ~
keesue Fbef[ee SeDeeF&Sue kee veee eFefue eeeespeke : 16 efomebyej,
2015 kees meeJe&peefveke #es$e keer kebheveer keesue Fbe[f ee efueb. (meerDeeF&Sue) kees leerve meeue
kes efueS ne@keer Fbe[f ee ueerie kee eFefue eeeespeke yeveeee ieee~ ne@keer Fbe[f ee ueerie
kee Je<e& 2016 kee me$e 18 peveJejer mes 21 hejJejer leke Kesuee peeesiee~
DeeF&Deesmeer ves Yeejleere cegkekesyeepeeW kees oer e$eJe=ef e : 15 efomebyej, 2015
kees Debleje&^ere Deesuebefheke meefceefle (DeeF&Deesmeer) ves eej Yeejleere cegkekesyeepeeW eceMe:
efMeJe Leehee, ceboerhe peebie[e, ieewjJe efJeOet[ er SJeb megecf ele meebieJeeve kees e$eJe=ef e kes efueS
eeefvele efkeee~ DeeF&Deesmeer Deiemle, 2016 leke eefleceen 800 Decesejf keer [e@uej Fve
cegkekesyeepeeW kees eoeve kejsiee~
DeeF&heerSue kee Meer<e& eeeespeke efJeJees yevee : 21 Deketyej, 2015 kees
eerve keer ceesyeeFue efvecee&lee kebheveer efJeJees (Vivo) kees Fbef[eve eerefceej ueerie
(DeeF&heerSue) kes Deeieeceer oes me$eeW (2016 SJeb 2017) kes efueS veee Meer<e&
eeeespeke yeveeee ieee~
12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kes MegYebkej kee DeveeJejCe : 13 efomebyej,
2015 kees keWere Kesue ceb$eer meJee&vebo ves 12JeW oef#eCe SefMeeeF& KesueeW kes MegYebkej
efKeesj kee DeveeJejCe efkeee~ MegYebkej efKeesj Ske meeRie Jeeuee ieQ[e nw~ 12JeW
oef#eCe SefMeeeF& Kesue 6 mes 16 hejJejer, 2016 leke iegJeeneer Deewj efMeueebie ceW
Kesues peeSbies~
DeeF&meermeer sm jQefkebie ceW Yeejle otmejs mLeeve hej : efomebyej, 2015 kes eLece
mehleen ceW peejer DeeF&meermeer sm jQekf ebie ceW Yeejle eewLes mes otmejs mLeeve hej henbg e ieee~
oef#eCe Deeerkee kes efKeueehe sm e=Kb euee 3-0 mes peerleves kes keejCe Yeejle kees en
heeeoe efceuee~ neueebefke Meer<e& hej oef#eCe Deeerkee yevee ngDee nw~
heeryeerSue kes efueS ngF& efKeueeef[eeW keer veerueeceer : 8 efomebyej, 2015 kees
Yeejle ceW yew[efcebve kees ye{eJee osves kes efueS eejbYe eerecf eej yew[efcebve ueerie (heeryeerSue)
kes efueS efKeueeef[ eeW keer veerueeceer ngF~& FmeceW Yeejle keer meeFvee vesnJeeue (Ske ueeKe

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 182

[e@uej) Je eerve kes ueer eeWie JesF& (Ske ueeKe [e@uej) meyemes cenbies efKeuee[er jns~
meeFvee kees ueKeveT kes DeJeOe Jeefjeme& SJeb ueer JeeWie kees nwojeyeeo nbme& ves Kejeroe~
heer.Jeer. efmebOeg kees 95 npeej [e@uej leLee efkeoebyeer eerkeeble kees 80 npeej [e@uej ceW
Kejeroe ieee~ heeryeerSue kes Fme me$e keer MegDeele 2 peveJejer, 2016 mes nes jner nw~
Yeejleere yew[efcebve mebIe ves Je<e& 2013 ceW henueer yeej Fbef[eve yew[efcebve ueerie kee
Deeeespeve efkeee Lee~
DeeF&meermeer ves keer ceefnuee DecheeejeW keer efveegefe : 25 veJebyej, 2015 kees
Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves ceefnuee er-20 kehe kes keJeeueerheeFbie
eefleeesefielee kes efueS eej ceefnuee DecheeejeW keer efveegefe keer~ Gvekes veece eceMe:
kewLeueerve ee@me (vetpeerueQ[), keuesejs heesueesmeeke (Dee@m^es uf eee), met js[heve& (FbiueQ[)
leLee pewkeueerve efJeefueecme (JesmFb[erpe) nQ~
SDeeF&yeerS ves Yeejle kees je^ere yee@efkemebie hes[jsMeve yeveeves keer cebpetjer oer
: 25 veJebyej, 2015 kees Debleje&e^ r e yee@ekf emebie Smeesemf eSMeve (SDeeF&yeerS) ves Yeejle
kees Ske je^er e yee@ekf emebie hes[jsMeve yeveeves keer Devegceefle oer~
Jee[e ves efkeee me keer [esefhebie efvejesOeke SpeWmeer kees efveuebefyele : 18
veJebyej, 2015 kees efJeMJe [esefhebie efvejesOeke SpeWmeer (Jee[e) ves me keer [esefhebie
efvejesOeke SpeWmeer kees Jee[e kes efveeceeW kee heeueve veneR kejves hej efveuebeyf ele kej efoee~
heerhee keer jQefkebie ceW yesefupeece Meer<e& hej : 5 veJebyej, 2015 kees heerhee eje
peejer Debleje&e^ r e hegyeeue jQekf ebie ceW yeseuf peece kees henueer yeej eLece mLeeve eehle ngDee~
hewjeiueeFef[bie efJeMJe kehe : 23 mes 31 Deketyej, 2015 kes ceOe efnceeeue
eosMe keer keebie[e Ieeer kes yeerj efyeefuebie ceW hewjeiueeFef[bie efJeMJe kehe kee Deeeespeve
efkeee ieee~ en henuee ceewkee nw peye Yeejle kes efkemeer jepe ves hewjeiueeFef[bie efJeMJe
kehe eefleeeseif elee keer cespeyeeveer keer~
Je<e& 2022 kes SefMeeeF& Kesue : 15 efmelebyej, 2015 kees SefMeeeF& Deesuebehf eke
heefj<eo ves Je<e& 2022 kes (19JeW) SefMeeeF& KesueeW keer cespeyeeveer eerve kes Menj nebiePet
(Hangzhou) kees meeQheves kee efveCe&e efueee~ %eeleJe nw efke Je<e& 2018 kes
SefMeeeF& Kesue Fb[esvesefMeee ceW emleeefJele nQ~
Je<e& 2022 kes Meerlekeeueerve Deesuebehf eke : 31 pegueeF&, 2015 kees Debleje&e^ r e
Deesuebefheke meefceefle ves Je<e& 2022 ceW nesves Jeeues Meerlekeeueerve Deesuebefheke KesueeW keer
cespeyeeveer eerve kes yeerepf ebie Menj kees meeQhe oer~
SefMeeeF& SLeuesefkeme eQefheeveefMehe, 2017 : Dekeyt ej, 2015 kes Deble ceW
efheueerheeRme kes ceveeruee ceW Deeeesepf ele SefMeeeF& SLeuesef keme mebIe keer 83JeeR heefj<eoere
yew"ke kes oewjeve 22JeeR SefMeeeF& SLeuesef keme eQehf eeveefMehe-2017 kees PeejKeb[ keer
jepeOeeveer jebeer ceW Deeeesefpele kejves keer Iees<eCee keer ieF&~ Yeejle ves Fmekes henues
SefMeeeF& SLeuesef keme eQehf eeveefMehe keer cespeyeeveer Je<e& 1989 ceW veF& efouueer ceW leLee
Je<e& 2013 ceW hegCes ceW keer Leer~
DeeF&heerSue mhee@ efheefkemebie ceW leerve efKeuee[er Deejeshecege : 25 pegueeF&,
2015 kees Fbef[eve eerefceej ueerie (DeeF&heerSue) mhee@ efheefkemebie kes ceeceues ceW
heefeeuee neGme kees& ves Yejleere efekesj Sme. eermeble, Deefpele eboeruee Deewj Debekf ele
eeCe kees Deejeshecege kej efoee~
heerhee ves kegJewle hegyeeue Smeesemf eSMeve kees eefleyebeOf ele efkeee : 16 Dekeyt ej,
2015 kees Debleje&e^ r e hegyeeue mebmLee heerhee (FIFA) ves kegJewle hegyeeue Smeesemf eSMeve
(KAF) kees eefleyebefOele kejves keer Iees<eCee keer~
DeeF&meermeer ceefnuee erceeW keer DeeefOekeeefjke jQefkebie keer MegDeele : 1
Deketyej, 2015 kees Debleje&^ere efekes heefj<eo (DeeF&meermeer) ves efekes kes leerveeW
eeheeW eceMe: sm, SkeefoJemeere Debleje&e^ r e SJeb er-20 kes heefjCeeceeW kees meceeve
he mes Meeefceue kejkes DeeF&meermeer ceefnuee erceeW keer DeeefOekeeefjke jQekf ebie eoeve keer nw~
Dee@m^sefueee keer ceefnuee erce eLece, FbiueQ[ keer efleere, vetpeerueQ[ keer le=leere leLee
Yeejle keer ceefnuee efekes erce eewLes mLeeve hej nw~ JesmFb[erpe, oef#eCe Deeerkee,
heeefkemleeve, eeruebkee, yeebiueeosMe leLee DeeejueQ[ eceMe: heebeJeW, "W, meeleJeW,
Dee"JeW, veewJeW SJeb omeJeW mLeeve hej nQ~

Kesue hegjmkeej
HeerHee DeJee[dme&-2015 : 11 peveJejer, 2016 kees petejf Ke ceW eoeve efkees ieS~
meJe&es Hegyee@uej kee yewueve[er Deesj DeJee[& : efueeesveue cesmeer (DepeXervee)
(heeeJeeR yeej)
meJe&es ceefnuee efKeuee[er - keeueea uee@e[
meJe&es keese - uegFme Sveefjkeme
meJe&es ieesue kes efueS hegmkeeme DeJee[& - JeW[ue ueerje (yeepeerue)
yeermeermeerDeeF& hegjmkeej : 5 peveJejer, 2016 kees cebgyeF& ceW efJeleefjle~
Je<e& 2014-15 kes efueS meJe&es efekesj (hee@ueer Gcejeriej DeJee@[&) efJeje keesnueer keer (otmejer yeej, henueer yeej Je<e& 2011-12 ceW)
Je<e& 2014-15 keer meJe&es ceefnuee efKeuee[er (SceS efeobyejce ^e@heer) efceleeueer jepe
keve&ue meer.kes. veee[t ueeFhe eFce DeeerJeceW DeJee@[& - meweo efkejceeveer (hetJe&
efJekeskeerhej, yeuuesyeepe)
ceeOeJe jeJe efmebeOf eee hegjmkeej - jeefyeve GLehhee (kevee&ke)
meJee&efOeke efJekes uesves kee hegjmkeej - Deej. efJevee kegceej (kevee&ke) SJeb
Meeo&gue "ekegj (cebgyeF&)
jCepeer kes meJe&es njheveceewuee efKeuee[er kee ueeuee DecejveeLe DeJee@[& - peuepe
mekemesvee (ceOe eosMe)
Iejsuet efekes kes meJe&es njheveceewuee efKeuee[er kee ueeuee DecejveeLe DeJee@[&
- oerheke nge (ye[esoje)
DeeF&meermeer Jeeef<e&ke hegjmkeej, 2015
23 efomebyej, 2015 kees ogyeF& ceW Ieesef<ele Debleje&^ere efekes heefj<eo
(ICC) kes 2015 kes Jeeef<e&ke hegjmkeej Fme ekeej nQ
1. Je<e& kee meJe&es efekesj (mej ieejheeru[ meesyeme& ^eh@ eer) SJeb meJe&es sm
efekesj merJe efmceLe (Dee@m^es uf eee)
2. Je<e& kee meJe&es Jeve[s efekesjS yeer ef[efJeefueeme& (o.Deeerkee)
3. Je<e& kee meJe&es meJe&es er-20 FbjvesMeveue hejhee@ceXme- hee@he [g huesemf eme
(o.Deeerkee)
4. Je<e& keer meJe&es ceefnuee Jeve[s efekesjcesie uesevf ebie (Dee@m^es uf eee)
5. Je<e& keer meJe&es ceefnuee er-20 efekesjmsheveer suej (JesmFb[erpe)
6. Je<e& kee meJe&es Goereceeve efekesjpeesMe nspeueJeg[ (Dee@m^es uf eee)
7. DeeF&meermeer efmheefj Dee@he efekes DeJee@[
& ye[W ve cewkekeguece (vetpeerueQ[)
8. Je<e& kee meJe&es Decheeej ([seJf e[ Meshe[& ^eh@ eer)efje[& kesueyejes (vetpeerueQ[)
9. Je<e& kes meJe&es Smeesemf eS SJeb Sheereuf eS efekesjKegjc& e Keeve (etSF&)
iueesye hegyeeue hegjmkeej : 27 efomebyej, 2015 kees iueesye hegyeeue ves ogyeF& ceW
iueesye hegyeeue hegjmkeej kes "W mebmkejCe kee Deeeespeve efkeee~ FmeceW efKeueeef[eeW
kees Je<e& 2015 ceW Gvekes eoMe&ve kes DeeOeej hej eeefvele efkeee ieee~
meJe&es hegyeeuej : efueeesvesue cewmeer (DepeXervee)
meJe&es hegyeeue keueye : Shemeer yeeefme&ueesvee (mhesve)
meJe&es keese : ceeke& efJeuceesefme (yeseuf peece)
meJe&es jshejer : jeJeMeeve Fcee&leesJe
DeeF&erShe (Debleje&^ere sefveme cenemebIe) efJeMJe eQefheeve : 22 efomebyej,
2015 kees Ieese<f ele~
ceefnuee DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : mesjvs ee efJeefueecme (etSmeS)
heg<e DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : veesJeeke peeskeeseJf eke (meefye&ee)
ceefnuee egieue DeeF&erShe efJeMJe eQefheeve : ceeef&vee efnbefieme (efmJedpejueQ[)

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 183

SJeb meeefveee efcepee& (Yeejle)

heg<e egieue DeeF&erShe efJeMJe eQehf eeve : peerve peteuf eeve jespej (veerojueQ[md e)
SJeb nesefjee skeeT (jesceeefveee)
DeeF&erShe petevf eej efJeMJe eQehf eeve : [euecee jsyeskee ieuheer (nbiejer) SJeb suej
efedpe (etSmeS)
DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe hegjmkeej : 20 efomebyej, 2015 kees Je<e&
2015 kes efueS DeefKeue Yeejleere hegyeeue cenemebIe kes hegjmkeej Ieese<f ele efkeS ieS~
Je<e& kee meJe&es heg<e efKeuee[er - efce[efheu[j egiesvemeve efuebieoesn
Je<e& keer meJe&es ceefnuee efKeuee[er - m^eFkej yeeuee osJeer
Je<e& keer GYejleer ngF& ceefnuee efKeuee[er - heejer MeeMee
Je<e& kee GYejlee ngDee efKeuee[er - eerlece keesue
yesm eeme eeseece DeJee@[& - Deese[f Mee hegyeeue cenemebIe
Yeejleere hegyeeue ceW uebyes mecee leke eesieoeve kes efueS hegjmkeej - keeskee
keesuee
Je<e& kee meJe&es jshejer - meer.Deej. eerke=<Cee
yeeryeermeer mheesdme& heme&vesefueer Dee@he o F&ej : 18 efomebyej, 2015 kees
vetpeerueQ[ kes jiyeer efKeuee[er [sevf eeue efJeefueece kee&j kees yeeryeermeer DeesJejmeerpe mheesmd e&
heme&vesefueer Dee@he o F&ej hegjmkeej kes efueS egvee ieee~
Debleje&^ere SLeueer cenemebIe hegjmkeej : 28 veJebyej, 2015 kees Debleje^ere
SLeueer cenemebIe ves Je<e& 2015 kes meJe&es SLeueer kee heg<e Jeie& kee efKeleeye
Decesefjkee kes SMeve F&e@ve kees leLee ceefnuee Jeie& kee efKeleeye FefLeeesefheee keer ieWpesyes
efoyeeyee kees efoee~
etjesheere ieesu[sve yet hegjmkeej : 13 Deketyej, 2015 kees hegle&ieeue kes
m^eFkej efeefmeevees jesveeu[es kees etjeshe kes Iejsuet me$e 2014-15 ceW meJee&efOeke
ieesue kejves kes efueS eewLeer yeej etjesefheeve ieesu[sve yet hegjmkeej mes mecceeefvele efkeee
ieee~ Jes eej yeej en hegjmkeej eehle kejves Jeeues henues hegyeeuej nQ~
je^ere Kesue hegjmkeej, 2015 : 29 Deiemle, 2015 kees Kesue efoJeme kes
DeJemej hej je^heefle eCeye cegKepeea ves je^ere Kesue hegjmkeej-2015 kee efJelejCe
efkeee~ Je<e& 2015 kee jepeerJe ieebOeer Kesue jlve hegjmkeej sevf eme mej meeefveee efcepee&
kees eoeve efkeee ieee~ Fmekes Debleie&le GvnW Ske heoke, eceeCehe$e SJeb 7.5 ueeKe
hees keer OevejeefMe eoeve keer ieF&~
Je<e& 2015 kes esCeeeee& hegjmkeej eceMe: veJeue efmebn (SLeuesef keme), Devethe efmebn
(kegMleer), njyebMe efmebn (SLeuesefkeme-ueeFheeFce), mJeleb$ejepe efmebn (cegkekesyeepeerueeFheeFce) leLee efvenej Deceerve (lewjekeer-ueeFheeFce) kees eoeve efkeS ieS~ Je<e&

2015 kes Oeeveebo hegjmkeej eceMe: jesefceees pescme (ne@keer), efMeJe ekeeMe efceee
(sefveme) leLee er.heer.heer. veeej (yee@ueeryee@ue) kees eoeve efkeS ieS~
Fmekes Deefleefje 17 efKeueeef[eeW kees Depe&gve hegjmkeej kes lenle Depe&gve keer eeflecee,
eceeCehe$e SJeb 5 ueeKe hees keer OevejeefMe eoeve keer ieF&~ Fve efKeueeef[eeW kes veece
eceMe: veeeye metyesoej meboerhe kegceej (leerjob epeer), Sce. Deej. hetJeccee (SLeuesef keme),
kes. eerkeeble (yew[efcebve), ceboerhe peebie[e (yee@efkemebie), jesefnle Mecee& (efekes), oerhee
kecee&kej (efpecveeefmke), heer. Deej. eerpesMe (ne@keer), cebpeerle efeuuej (keyeer),
DeefYeuee<ee MeefMekeeble cne$es (keyeer), mJeCe& efmebn (veewkeeeve), Devethe kegceej ceecee
(jesuej mkesefbie), peerlet jee (efveMeevesyeepeer), Sme. meleerMe kegceej (Yeejeseesueve),
yepejbie (kegMleer), yeefyelee kegceejer (kegMleer), JeeF&. meveeLeesF& osJeer (JegMeg) SJeb MejLe
Sce. ieeekeJee[ (hewje efmJeefcebie) nQ~
ceewueevee Deyegue keueece Deepeeo ^e@heer : 29 Deiemle (Kesue efoJeme), 2015
kees je^heefle eCeye cegKepeea eje Je<e& 2014-2015 kes efueS ceewueevee Deyegue keueece
Deepeeo ^e@Heer hebpeeyeer efJeeefJeeeuee, heefeeuee kees (ueieeleej eewLes Je<e&) eoeve keer ieF&~
ecegKe Kesue Deeeespeve-2016
31JeW Deesuebefheke Kesue : 5 mes 21 Deiemle, efjees ef[pesvesjes, yeepeerue~
12JeW oef#eCe SefMeeeF& Kesue : 5 mes 16 hejJejer, iegJeeneer SJeb efMeueebie, Yeejle~
Deb[j-19 efekes efJeMJe kehe : 22 peveJejer mes 14 hejJejer, yeebiueeosMe~
SefMeee kehe : 24 hejJejer mes 6 ceee&, yeebiueeosMe~
er-20 efekes efJeMJe kehe : 8 ceee& mes 3 Deewue, Yeejle~
DeeF&heerSue-9 : 9 Deewue mes 29 ceF&, Yeejle~
Dee@m^sefueeve Deesheve (sefveme) : 18 mes 31 peveJejer~
eWe Deesheve (sefveme) : 22 ceF& mes 5 petve~
efJecyeue[ve Deesheve : 27 petve mes 10 pegueeF&~
etSme Deesheve (sefveme) : 29 Deiemle mes 11 efmelebyej~
ne@keer Fbef[ee ueerie : 18 peveJejer mes 21 hejJejer~
meguleeve Depeueeve Meen kehe : 12 mes 24 Deewue, Fheesn-ceuesefMeee~
SheDeeF&Se (heg<e) eQefheeve ^e@heer : 11 mes 19 petve, DepeXervee~
petefveej heg<e ne@keer efJeMJe kehe : 1 mes 11 efomebyej, Yeejle~
etjes kehe (hegyeeue) : 10 petve mes 10 pegueeF&, eebme~
keeshee Decesefjkee kehe : 3 mes 26 petve Decesefjkee~
36JeW je^er e Kesue : veJebyej, 2016, ieesJee~

uuu

hejer#ee cebLeve kejW Deheseme& / 184