TA RIK AL

P a k istan d o u m lu . Y ksek re n im in i n g ilte re'd e O x fo rd U niv ersity 'd e

tam am lad . 1960'l ve 1970'li y lla rn n e m li siyasal k iile rin d e n birisi.
G e rek o o n y lla rd a gerekse d a h a so n ra b u g n le re d e in , k itle se l ey le m
lerle siyasal h a re k e tle rd e e tk in ro l o y n a m a sn n y a n sra, g en i b ir ilgi
a la n n a ve t rle re yaylan y apm cl, o y u n la r ve k ita p lary la d a b eeni
to p la m ve y a n k u y a n d rm tr. im d ilerd e Nevv Left Review d e rg isi e d i
t rle rin d e n ve L o n d ra'd a yayor.
incelem eleri: Pakistan: A skeri Ynetim mi, H alk htidan m? (1 9 7 0 ), 1968
ve Sonras: D evrimin iinde (1 978), Pakistan A ya kta Kalabilir m i? (1 982),
Nelru'lar ve G andhi'ler (1 985), Sokak Sava Yllan: 1960'l Yllarn Otobi
yografisi (1 9 8 7 ), Yukardan Devrim: Sovyetler Birlii N ereye Gidiyor?
(1 988), Fundam entalizm ler atmas (2 0 0 2 ), Bush Badat'ta - Ira kn Yeni
den Smrgeletirilmesi (2 0 0 3 ), im paratorluk, Direni ve syan - Dav id Barsam ianla K onum alar (2 0 0 4 ), Karayip Korsanlar (2 006), Dello - A m eri
kan Gcnn Uu Rotasndaki P akistan (2 008), Obama Sendrom u (2010).
R om anlar: slam Belisi: N a r A acnn Glgesi (1 9 9 2 ), Selhaddin'in Ki
tab (1 9 9 8 ), Ta K adn (1 9 9 9 ), Palerm o'da B ir Sultan (2 0 0 5 ), A ltn K ele
bein Gecesi (2 0 1 0 ).
K o m n iz m in k ls: K efaret (1 9 9 1 ), A yn a K orkusu (1 9 9 8 ).

O S M A N A K IN H A Y
1960, zm ir, d e m i d o u m lu . 1976d a SBFye, 1980de hap se girdi. e
rid e evirm enlie balad, 9 0 a k n k ita p evirdi. Gn A anm sa (2 0 0 2 ),
lm e B akm ak (2 0 0 5 ) ve llerim iz B ir T utar B izi (2 0 1 0 ) a d l ro m a
n; Piyasa Sosyalizm i Tartm as (1 9 9 1 ) ve zcan z erile b irlik te h a zrla
d eenistan: Yok Saylan lke (2 0 0 2 ) ve D nyann Btn Sokaklar s
y a n d a (2 0 0 3 ) balkl derlem esi, M e h m et U urla yapt M zakereler
den yelie: A B -T rk iy e G ndem indeki S o m u la r (2 0 0 5 ) ve k r A rgrila
yap t Yalanan nsanlk, Genleen K apitalizm (2 0 0 9 ) balkl iki sylei
k ita b b u lu n u y o r. A gora K itapl ile Mesele k ita p d e rg isin in ed it r .

Tank Ali

KOMNZM
DNCES
Trkesi: Osman Aknhay

Siyaset/nceleme - 57
Komnizm Dncesi
Tark Ali
Kitabn zgn ad:
The Idea oj Communism
Seagull Books, Kalkta, 2009
Bu kitap, Tark Alinin editrln stlendii
W hat was Communism? / Komnizm Neydi?
serisi ierisinde yaynlanmtr.
ngilizceden eviren: Osman Aknhay
Grsel kavram: Mithat nar
Mizanpaj: Sibel Yurt
2009; T ank Ali
2011; bu kitabn Trke yayn haklar
O nk Ajans araclyla Agora Kitapl na aittir.
Birinci Basm: Mart 2011
ISBN: 978-605-103-108-8

Bask ve Cilt: dil Matbaaclk

Davutpaa Cad. No: 123, Kat: 1 (Vakfbank st)
Topkap/lstanbul Tel: (0212) 482 36 OlTel: (0212) 482 36 01

AGORA KTAPLII
Kulolu Mah. Turnacba Cad.
No: 54, ukurcuma-Beyolu/ISTANBUL
Tel: (0212) 243 96 26 - (0212) 251 37 04 Fax: (0212) 243 96 28
www.agorakitapligi.com
e- posta : agora@agorakitapligi.com

Bu kitab bir gn okuyabilecek olan

Aleem ve Jordan Beaumonta...

KOMNZM
DNCES

BR

E &

nsanlar rm cek stratejisine genellikle baylrlar. A ntik

a kahram anlarnn, hareket halindeki bir rm cei gzle
yerek azim li olm ay nasl rendiklerine dair ok sayda hi
kye anlatlr. Tek bana bir rm cein baarl olabildii
yerde, tek bana bir insan da aynsn yapabilir diye d
nlr. Daha yakn zam anlarda, Spiderm an izgi rom anna,
rakiplerinden bazlarnn tatt hazlar ok grlm tr.
Batman, Rubinle gvendedir; Sperm enin k rip to n genleri
kendisini Lois Lanee heteroseksel bir ehvet duym aktan
alkoyam az; M askeli Svarin in bile yardm na bavurup akl
dant uysal b ir T onto vardr. rm cek Adam ise kendi
1

kendine yeter. H erhangi bir destee gerek duym az. Ya da bi

ze byle anlatlm tr.
Bu r m c e k m itleri aklm a geen yl, slam ab ad da
M argalla tep elerin d e y r rk e n geldi. G rd m m u az
zam b y k l k te k i alarn tek b ir r m c e k tarafn d an ya
plam ayaca g n gibi aikard. Doa p a rk n n , p a rk n ya
n n d ak i k k b ro su n d a alan yardm sever k a d n y
neticisi, b u alar yapm olan y aratk lar fotoraflayp bir
katalogda b irletirm iti. Y netici o n lar k o m n al r m
c ek ler, yani bireyselci k u zenleriyle arpc b ir k artlk
ierisinde u y u m iinde, b irlik te h a re k e t eden a lt-t rle r
olarak n itelen d iriy o rd u . B urada k o m n al s z c n n
k u llan lm as yersiz deildir, sadece corafi balam d ik k a
te aldm zda biraz isabetsiz kalm diyebiliriz (gney
Asyada k o m n aliz m terim i, d in le r aras id d e t eylem le
rin i a n la tm a k iin k u lla n lr ve harfi h arfin e eviri y ap m a
ya k alk an birisi, M argalla r m c e k le rin in b ir ekilde te
r rist eylem lere b u latk la rn tasavvur etm ek d u ru m u n
da k alabilir). K o m n ist szcyse h e rh a ld e aslna daha
y ak n d r, fakat o n u k u llan m ak da d o ru su y n eticiy i iin
d en edebilirdi.
K om nist rm cekler kesinlikle kuzey Pakistan tepele
riyle snrl deildir. O nlara G ney A m erikann yam ur o r
m anlarnda da rastlarsnz; o ktada, kocam an, ham ak ekil
li bu alara, daha doru bir ifadeyle rm cek k o m n leri
denm ektedir. n k bu sosyal rm cekler kolektifler ile
vi g rr, zgr retici birlikleri gibi hareket ederler. Bu
rm cekler avlanp k o m n lerin i k u rarlark en ibirlii iin
de hareket ederler, yiyeceklerini paylarlar, kendileri ve
2

birbirlerinin o cu k lan iin titizlendikleri etkili bir kre sis

tem leri vardr. Bu rm cekler en azndan yarm m ilyon yl
dr varlklarn koru m ak tad rlar ve im diye kadar kendile
rine, daha bireysel-ynelim li kapitalist rm ceklerden h i
b ir saldr gelm em itir. Bu hikyeden insanlk alem i adna
da bir ders karlabilir mi?
K apitalizm b u g n lerd e , kazand eyleri (d e m o k ra tik
ilik, serbest piyasacclk ve in san h ak larclk ) p e k itir
m ek ve b ir eylere sahip o lan lar ile d ah a fazla eylere sa
hip o lan larn , h ib ir eye sah ip olm ayanlar ile asla h ib ir
eye sah ip olam ayacaklar yenilgiye u ratt pasif bir
dnyaya ulam ak zere itiraz edilem ez id eolojiler re te n
m uzaffer, ar gvenli b ir sistem o lm a k ta n ziyade, b ir si
n ir hastal gibi g r n y o r. A ncak bu n o k tad a u m u ts u z
luu g e rek tirecek b ir sebep y o k tu r; n k k o m n iz m in
yenilgiye uram as, k iin in snfsal yeri ve k o n u m u n a
bak m ad an tek tek h erkes adna hayrl b ir so n u o lm u
tur! Am a b u n u n la y etin ilm em i, bize, eski anlam yla h i
b ir eye sah ip o lm ayanlarm a rtk o rta d a n k alk tk lar sy
lenm itir. Yeni d n y a d z e n in d e , ok sayda in san bir
avu in sa n n k e n d ile rin i s m rm ele rin d e n b ir fayda elde
edeceklerdir! B tn b u iddialara ayrca, k at b ir salk
uyars elik etm ektedir: G n m z d e baka h ib ir a lte r
n atif m m k n deildir. Liberal k ap italizm in zafere u la
m as ta rih in so n u n u g e tirm itir ve a rtk geriye kalan ey
ler -h atta sosyal k ap italizm d en arta k alanlar- silin ip yok
olm aya m ec b u rd u r. Sosyal y a rd m la rn im diye dein
gl biim de sav unulagelen alanlar a rtk k u tsal b ir ze
m in saylm am aktadr: K apitalizm , dev letin desteiyle, o
3

alanlarda diledii gibi at k o tu ra c ak ve bu alan lar k e n d i

si asn d an daha iyi b ir yne d oru d n t re c e k tir.
H er trl kolektif faaliyet ve bu kolektifliin eri br
kom nist ve sosyalist ocuklaryla topya, on dokuzuncu
yzyln ortasndan yirm inci yzyln son onylna kadar or
taya konm u bulunan projeyi ven m uazzam m iktardaki ki
taplarla birlikte, dertop edilip aile m ahzenine kaldrlm d u
rum dadr. Bence bu m ahzenin kapan yeniden am ann ve
iindekileri eletirel bir bakla incelem enin vakti gelmitir.
Yirminci yzylda resm i kom nizm in fiyaskoyla sonulan
m as ve Rusya ile inde kapitalizm in restore edilm esi -bu
srecin gerektirdii dier gelimelerle birlikte-, brakn ilk
planda kom nizm projesinin tem elini oluturan ncllerin
rtlm esini, o m ahzenin iindekilerin kalc bir nem ta
dn ortaya koyacaktr.
talyan felsefeci L ucio M agri yak n zam an lard ak i b ir
alm asnda m eselen in b u y n n u szleriyle v u rg u la
m tr:
1991de talyan Komnist Partisinin isminin deitirip
deitirilmemesine karar vermek amacyla dzenlenen kala
balk toplantlardan birinde, bir yolda Pietro Ingraoya u so
ruyu yneltti: Gemite olup biten her eyden ve imdilerde
yaananlardan sonra, komnist szcnn, bizimki gibi
hep ayn nitelii tam ve hl da tamakta olan, hatta onu
hkmetlere katlacak ekilde yenilemek isteyen, geni, de
mokratik bir kitle partisini tanmlamak iin kullanlabilecei
ne halen inanyor musunuz? Kendi itirazlarnn sebeplerini
zaten daha nce sralam bulunan ve alternatif bir yol tutturulmasn neren Ingrao, bu soruya -hareketleri kendisine
4

tam elik etmese bile- Brechtin nl Ulm terzisi meseliyle ce

vap verecekti. On altnc yzylda yaam bu Alman terzisi
kafasn, insanlarn umasn salayacak bir cihaz gelitirme
ye takm. Terzi bir gn, nihayet amacna ulatna ikna ol
mu bir vaziyette, yapt cihaz piskoposa gsterip, Bakn,
bununla uabiliyorum, demi. ddiasn kantlamas istenin
ce de kendisini, kilisenin atsnn stnden havaya brakm
ve doal olarak aadaki kaldrm talarnn stnde param
para olmu. Buna ramen Brechtin iiri bize unu dn
drmek iin yazlmtr: Birka yzyl sonra insanlar umay
gerekten de reneceklerdi.1

zg rl k nosyonu, klelie bir karlk olarak ortaya

km t; k o m n izm fikri de on d o k u zu n cu ve yirm inci
yzyllarn sanayi kapitalizm i dnem inde iilerin cretli
kleliine kar bakaldrm a zo ru n lu lu u n u duym alarn
dan dodu. Bu iki sre b irbirine benzer saylm t. H albu
ki bir klenin pazarda alnp satlan bir zel m lk sayld
noktada, ii ya da cretli-kle, m lk deildi am a o da zincirlenm iti. Kle, kalc varl sahibine bal olacak ekil
de, fiilen alt tarlalarn ve plantasyonlarn dibindeki
barakalarda yayordu. lk sanayi iileri de, altrldkla
r fabrikalarn ya da m adenlerin dibindeki, p atro n larn a ait
ve ilerine bal b ir halde yar-kulbe yerlerde yaadlar.
yoksa ev de yoktu. Klelere uygulanan ar basklar onlarn
Spartaks zam anndan beri sk sk isyan etm elerine yol a
t, ancak sonucu h er zam an, kle devletlerinin ezici kuvve
ti belirleyecekti. K lelerin ve eski klelerin elde ettikleri ilk

1) Lucio Magri, The T ailor of U lm , New Left Review, No: 51, M ays-Haziran
2008, s. 47-62.

gerek zafere (Fransz D evrim in in keskin bir ekilde sola

kayd 1793 n hem en ardndan, Brezilyad an Am erika
Birleik D evletlerine kadar b t n klelerin yreklerine
u m u t alayan H aitideki kara Jak o b en lerin zaferine kadar)
bu d u ru m yzyllarca deim eden s rd gitti.2
cretli klelerin ar alm a koullar, on dok u zu n cu
yzlm sanayi devrim i yaylp Bat A vrupa ve Kuzey A m eri
kada kk saldka daha da bozuldu. Erkekler, kadnlar ve
ocuklarn lesiye altrld bu erken d nem lerin koul
larnn en iyi anlatm larndan bazlarn C harles Dickens,
Em ile Zola ve U pton Sinclairin rom anlarnda bulabilirsi
niz. iler, kendilerine ynelik bu basklara, patronlara
kar birlik olm ay am alayan ken d i rgtlerini k u ru p m
cadelelere girerek karlk verdiler. F ordizm in ortaya k
ndan bile nce, Silezya ve Lyonda d okum aclarn fiili
ayaklanm alarna tank o lu n m u tu . (Bu ayaklanm alar da
ar bir baskyla karlaarak ezildi.) Burada, bir burjuva
ld rm ek am acyla Parise doru yrye geen Lyonlu
bir dokum acnn o u n u tu lm az szleri, eylem le propagandaya verilebilecek saysz rn ek te n sadece bir tanesidir.
G enel oy hakkn geniletm eyi am alayan ayn d n em ler
deki baka kalkm alarla birlikte h er zanaat ve e n d stri ko
lu n d a em briyonik sendikalar ortaya km ve daha sonra,
iilerin karlarn tem sil etm eyi am alayan siyasal partiler
ku ru lm u tu .
K om nizm olarak bilinegelm i fikirleri belli kodlarla
aklam aya ynelik ilk sistem atik giriim ler, Sanayi Devri
2) C.L.R. Jam esin The Black Jacobinsi (Londra: Secker and W arburg, 1938), he
nz daha iyisi yazlmam ayarda bir tarihsel anlat sunm aktadr.

m inin (Baty -ve Japonyay- tepeden trnaa dntren

bu teknolojik sram ann) ilk yllarnda m odern protelataryayla birlikte dom utu. imdi b u g n d en geriye dnp
baktm zda, bu teknolojik sram ann m eydana getirdii
sonular, kresellem enin ilk dalgalar eklinde yorum la
yabiliriz. Kta apnda bir frlatm a ram pas olan Bat Avru
pa, hem en yeni pazarlar arayna ynelm i ve bu sre ie
risinde bir dizi sm rge savam a girm i, birok blgeyi ve
lkeyi igal etm i, dolaysyla yeni im paratorluklarn temel
lerini atm t. O n sekizinci yzyln sonlar, on dokuzuncu
yzyl ile yirm inci yzyln balar, m odern dnyann ekil
lenm esinde belirleyici nem tayan ekonom ik ve siyasal
deiikliklere sahne olacakt.
phesiz bylece bir entelektel-siyasal devrim in to
hum lar da ekilm i oluyordu: Burada szn ettiim ey,
A ydnlanm a fikri ile F ransada 1789-1815 yllar arasndaki
dnem de yaanan alkantlard. K om nizm aac yenilgiler
y z n d en hep b o d u r kalyor, fakat h er yeni kabarla bir
likte tekrar boy atyordu. Viyanada 1815te toplanan ve ko
m nizm hayaletinin bilincinde olan G alipler Kongresi, m u
halif glerin kolayca denetim altna alnabilecei bir Avru
pa haritas dourdu. Viyana K onsenss de, gvenilir son
bavurm a m ercii olarak Britanya D onanm asyla birlikte
Prusya, Rusya ve A vusturya tarafndan sk biim de uygu
lanarak takip edilecekti. E ntelektel cephede, srekli hare
ketliliin teorisyeni Hegel, her eyin hareket halinde oldu
u, fikirler atm asnn r n olan tarihin de asla duraan
kalm ad (h er fikir kartn yaratrd) ve gelecei gemiin
ve im diki zam ann belirledii bu diyalektiin hem kanl
7

m az, hem ngrlem ez ve hem de nlenem ez bir srece

iaret ettii anlaynn gl bir savunucusuydu (im diyse
nasl oluyorsa tarih in so n u n u n kabul grebildii bir devir
deyiz). Bir zam anlarn dinam ii olan dnya apndaki ru h ,
N apoleonu n k ap u tu ile apkasn b ir kenara frlatp, onla
rn yerine Prusya Ju n k e rle rin in elik m iferlerini koym ak
tayd. M uzaffer Prusya rnek devlet m odeli haline gelm iti,
bir nevi tarihsel srecin nihai var yeri olarak g rlyor
du. Oysa im di iyi bildiim iz zere, sonraki olaylarn ak
bu ynde seyretm edi ve Hegelin gen takipilerinden, d n
yay sorgulayp aratrm akta o n u n yntem lerini kullanan
birou, stad n vard sonulardaki eksiklikleri ortaya
kardlar; Hegelin tem el ncllerine kkl itirazler getire
rek yola dp, sta d n retisini tepesi st n e evirm e
noktasna geldiler.
Bu s reci Ludw ig F e u rb ac h balatt: Varl fik irlerin
belirledii anlayn r te re k , tam tersin in geerli o ld u
u n d a, yani varln b ilinci belirledii g r n d e srar e t
ti. Baka b ir gen H egelci olan K ari M arx, b ir b t n ola
rak to p lu m iin d ek i to p lu m sal ve snfsal fark llk larn
varln g stererek b u eletiriyi daha ileri b ir n o k tay a ta
d. Snfsal fark llk larn kayna, P rusya Kral, M oselle
k y l s ile fabrika iisi a rasn d ak i stat fark llklarnda
y atyor o labilir m iydi? Saylan kiilerin h epsi de insand,
hepsi de ayn fizyolojik ve a n a to m ik zellikleri tay o rlar
d - fa k a t o n lar b irb irin d e n ayran to p lu m sal bir u u ru m
sz k o n u su y d u . O n d o k u z u n c u yzylda yaayan in sa n
lar, on y edinci, on ikinci yzyllarda ya da daha eski a
larda yaayan in sa n la rd a n farklydlar. n san lar D oan n
8

 r n y d , fakat bu farkllklar nasl m eydana g elm iti?

in sa n la rn k e n d i ev relerin in r n le ri o ld u k la rn ya da
m lk iy etin hrszlk o ld u u n u sylem ek y etm ezdi. T o p
lum sal ilikiler an ren ve b ir sn f ile baka b ir sn f
a rasn d ak i farkll n p lan a karan k o u llar n e le rd i? T a
bii ki M arx, dnyay an lam ak iin bu elikiler k a rm a a
sn n zm lenm esi gerekliliini v u rg u lu y o rd u . M arx ve
o n u n la ayn fikirde olanlar, b t n m rle rin i b u so ru y a
cevap arayarak ve bu aratrm alar b o yunca yazl ta rih in
b alan g cn d an itib are n farkllam to plum sal o lu u m la ra
d air z m lem eler ortaya koyarak geireceklerdi. Yazl
tarih ancak, b irbirleriyle atan taraflar ve o n la rn k a r
lar arasn d a b ir atm a olarak anlalabilirdi. T a rih in bu
ekilde kavranm as d ah a so n ra tarih sel m atery alizm e k
lin d e kategorize edildi ve baz bak m lard an , M arx, F ried rich Engels ve o n larn y o lu n d a n giden ta rih ile rin tarih e
en n em li k atk s olageldi. Bu p e rsp e k tif tarih a lm a la r
n n n iteli in i de d n t rd ; rn e in fem inist a ra trm a
lar ve Siyah a ratrm alar alanlar bu g elen ek ten o k ey
d n aldlar. Ve bu persp ek tif, kalc b ir deere s a h ip ol
d u u iin de gezegen d u rd u k a etk isin i s rd rm e y e d e
vam edecektir.
Komnist M anifesto'yu (1848) Rus D evrim in d e n bile n
ce kutsal bir m etin stat s n e karm olan ey nedir? Ko
mnist Manifesto M arx ile Engelsten, K om nist Ligan n
k u ru lu program olarak yazlm as istenen bir m etindi. Esa
sen A lm an s rg n ler ile o n larn Belikal ve Ingiliz d e ste k
ilerinden olu u y o r olup, 1847 yaznda L ondrada to p la n a n
9

Ligam n iar Btn lkelerin iileri birlein di ve t z k

lerinin birinci m addesi bu iara yeterince aklk getiriyor
du: Ligan n am ac burju v azin in devrilm esi, proletaryann
egem enliinin kurulm as, uzlam az snf elikilerine daya
n an eski burjuva to p lu m u n u n ortad an kaldrlm as ve ne s
nflarn ne de zel m lkiyetin olaca yeni bir to p lu m u n
kurulm asyd.3
M erkez Kom ite, M arxtan bir m anifesto hazrlam asn is
tem iti. Birka ay sonra, m etin hl ekillenm i grnm yorken, biraz h rn m izal bir l (Y urttalar Kari Schapper, H einrich Bauer ve Jo sep h M oll) K om ite adna yazara
yle bir uyar m ek tu b u gnderdiler:
[Londradaki] Merkez Komite, Brksel Blge Komitesini
Yurtta Marxa, eer son Kongrede kendisinin de onaylad
ekilde hazrlanmasna karar verilen Komnist Par Manifes
tosu 1 ubat Sal gnnden nce Londraya ulamazsa ahs
na kar yeni tedbirler alnacan bildirmekle grevlendirir.
Yurtta Marxn Manifestoyu yazmamas durumunda, Mer
kez Komite, kendisine Kongre tarafndan tevdi edilen belge
lerin derhal geri teslim edilmesini ister.'1

Y oldalarn bu ekilde kzm olm alarnn geerli b ir se

bebi b u lu n u y o rd u . eitli A vrupa lk elerin d en h alk a ra
snda, zellikle de iiler arasnda 1815 A ntlam asna k ar
h u z u rsu z lu k la rn artt y o lu n d a bilgiler ulam aktayd
kendilerine. A lm anyada h er an d em o k ratik bir p atlam ann
3) Bkz. David Riazanov, Kari M arx and Friedricl Engels: An Introduction to Their Lives and W ork, ev. Jo sh u a K unitz, Nevv York: M onthly Review Press, 1973
(1927; ilk yayn 1937), s. 74. A ynca bkz. w w w .m arxists.org/archive/riazanov/w orks/1927-m a/ch04.htm .
4) A.g.y., s. 78.
10

olm as bekleniyordu. B tn bu gelim eler dikkate a ln d

nda, Yurtta M arxn d erdi neydi? in d orusu, M arx
m etin zerinde alm asn s rd r y o rd u , fakat gecikm e
ye yol aan ey de m kem m elliyetiliiydi (b ir m etn in b
yk nem tadnn b ilin cin d e o ld u u n d a ona ok u z u n
zam an ayrr ve y oun em ek sarf ederdi). M arx h e r sz ve
cm leyi yeniden ifade etm ek iin ter dkm eye devam
ederken, M arx ve Engels konferanslarda ve ayrntl gr
alverilerinin yapld to p lantlarda, L ondra ve B rk
selde s rg n d ek i gm en A lm an iileri ve entelek t elle
riyle (ou A lm an iileri Eitim Birliin in yesiydi) kya
sya tartm a halindeydiler. lk bata d n le n rg tle n
m e m odeli Fransz devrim cilerinin gizli dernekleriydi, fa
kat ngiliz artistleriyle tem as k u rd u k a ak kitle rg t
lenm esinin ve kam uya d n k ajitasy o n u n s t n ynlerini
de grm ekteydiler.
Yazarlarn ikisinin de bo uralar y o ktu, ancak uyar
m ektubu (m odern dnem de bir yayncnn ya avansn geri
denm esini ya da bitm i bir m svettenin teslim edilm esini
art kom asna edeer b ir tavrd bu) sreci hzlandrm aya
yetti. M arx, Yurtta Engelsten de yardm alarak, nihai m et
ni 1848in ubat aynn ilk haftasnda teslim etti. Sonra da
bu m etin, 1848 devrim lerinin ilkin Fransada, a rd n d an k
tann geri kalan blgelerine yaylarak patlak verm esinden
birka gn nce yaynland. Komnist Manifesto, bu olayla
rn m ayalanm a aam asnda herhangi bir ro l b u lu n m am a
sna ya da bu olaylar zerinde herhangi b ir etki yaptndan
sz edilem em esine ram en, etkisini giderek arttracakt.
1871 Paris K om n gnlerinde, ana hatlar bu m etinle o r
11

taya kon m u b u lu n an m esaj olduka yaygnlam d u ru m

dayd. Komnist Manifeston u n n l al cm leleri, nle
rinde u zanan yzyl asndan kehanetvari bir ngr n ite
liindeydi - te k fark, kom nizm hayaletenin artk sadece
A vrupann zerinde deil, b t n d n y an n zerinde de
dolanyor olm asyd.
Komnist Manifesto bir sentezin r n y d : iki yazarnn
bilincini youran kaynaklar A lm an felsefesi, Ingiliz iktisad
ve Fransz siyasetiydi. imdi bu m etin zerinde ayrntl
yorum larda bulunm aya gerek y o k tur; o, kendi bana
o k u n m ay h a k ed en b ir k ita p tr. (E ric Hobsbavvm n
Komnist M anifeston u n so n versiyonlarndan birisi iin ka
lem e ald Sunu yazs, ana m n itahn kabartm aya ya
rayan leziz b ir balang yem eidir.)6
M arx, o devirde var old u u ekliyle b u rju v a to p lu m u n u n kapsam l b ir eletirisin i ortaya koym ak iin, b t n
in san to p lu m la rn n b ir re tim tarz n d a n baka b ir retim
tarzna nasl b ir evrim geirdiini aklam a z o ru n lu lu u
nu d u y m u tu , n k o n u n g r n ce, re tim ilikileri
h e r to p lu m u n a n a to m ik sistem in i o lu tu rm a k ta y d ve
M arx k ap italizm in ileyi m ek an izm asin i ay rn tl b iim
de incelem eye sevk eden etk e n b u y d u . Sosyolojiye ve ta
rihe zaten hak im d i, fakat, Ingiliz ve F ransz dev rim lerin i
rn ek alarak k ap italist sistem i y aratm b u rju v a z in in ye
nilgiye u ratlm asn a k atk d a b u lu n a c a k b ir devrim ci te
5) Tabii bu, benim okuduum dnem de O xford niversitesinde kullanlan SF
(Siyaset, Felsefe, ktisat) form lnden bir hayli farkldr.
6) Kari M arx ve F riedrich Engels, The Communist Manifesto (Eric Hobsbavvmn
Sunuuyla), L ondra, Verso, 1998.
12

o rin in tem ellerin i atm ak iin ik tisada ihtiyac vard. O rta

a feodalizm inin rah m in d e b u rju v a z isin in b ym esi gi
bi, b u rju v a z in in rah m in d e yeni b ir sn f ekilleniyordu:
sanayi proletaryas. H er sistem k en d i m ezar kazclarn
y aratm aktayd. F eodalizm den kapitalizm e gei yzyllar
ca s rm t . S osyalizm /kom nizm in kapitalizm in yerini
alm as iin ne k a d a r o k zam an n gem esi gerekecekti
acaba? K om nist M anifeston u n yazarlar b u n u n iin h ib ir
takvim belirlem iy o rlard , fakat byle b ir s re c in kan l
m azl k en d ili in d e n b ir p atlam an n /g eiin olacan
im a edecek ekilde vu rg u lan m ak tay d . Bu k o n u d a ortal
kaplayan m ek a n ik y o ru m la rn rabet g rm esin i b u n a ba
lam ak gerekirdi.
Komnist Manifestoda kapitalizm in k k ten dntrm e
kapasitesine dair lirik bir vg vardr: Burjuvazi M srn
piram itlerinden, Romam n su kem erlerinden ve G otik ka
tedrallerden kat kat st n harikalar yaratm tr.7 Buna ba
l olarak, dnyann yeni harikalarndan sz etm e vesilesi
dom utu:
Burjuvazi henz yz yl bulmayan snf hakimiyeti sre
since daha nceki kuaklarn hepsinden daha byk ve daha
grkemli retici gler yaratt. Doa glerine boyun edirilmesi, makineler, kimyann sanayi ve tarma uygulanmas, bu
harl gemiler, demiryollar, elektrikli telgraflar, koskoca kta
larn tarma, nehirlerin gemicilie elverili klnmas, mantar
gibi biten dev nfuslar -daha nceki yzyllarda, toplumsal

7) Kari M arx ve F riedrich Engels, Burjuvazi ve Proleterler blm , The Communist Manifesto, ev. Sam uel M oore; Londra: Penguin, 1967, s. 80-86.

13

emein barnda bu retici glerin yattna ilikin bir nse

zi olsun var myd acaba?8

B tn b u n larn altnda, burjuvazi kendi karlar (tabii

ki bir aznln karlar) d o ru ltu su n d a kendi devrim lerini
gerekletirirken, bu tem eller zerinde baarlan m uzaffer
bir proleter devrim inin z o ru n lu lu k alam n zgrlk alanna d n t rm ek te ok daha ileri gidebilecei inanc ya
tyordu. Tabii ki Komnist Manifesto ileri grl bir m etin
di ve o n u n ng r lerin d en birou kantlanm ad. Bir kere,
kapitalizm so n derece geni bir alana yayld, am a b u n u ya
parken -brakn sm rgelem i d n y ad an km ay- ana l
kelerini kapitalistlere kar iilerin yer ald basitlem i
bir snf yaps eklinde k u tuplatrm as bile gerekm edi.
Britanya bu noktaya en fazla yaklaan lkeydi, ancak Bat
A vrupann geri kalan ksm nda kyllerle iftiler nem li
bir toplum sal k atm an olarak varlklarn m uhafaza etm eyi
s rdrm lerdi. M arxn da daha sonraki alm alarnda
kabul ettii zere, em ek glerini satan kesim ler de kendi
aralarnda daha iyi c re t alan iiler ile isizlerden ve ehir
ehir dolaan gebe iilerden oluan yedek o rd u lar ek
linde blnm lerdi. Bu olguya bir de yaa, dile, dine, top
lum sal cinsiyete ve etn ik kkene dayal farkllam alar ve
proletaryann snf d m anna kar birlik olm asnn ok
basiti b ir g r n m arz ettiini ekleyin. te, sosyoloji bu
k o n u d a yetersiz kalm t; gerekli olan, birincisi, siyaset;
kincisi, feodal ya da pre-kapitalist kalntlara kar b u rju
8) A.g.y. (Trkesi iin bkz. Komnist Manifesto ve Hakknda Yazlar iinde.
Yordam Kitap, 2008, Nail Satlgan evirisi.]

14

vaziyle, burjuvaziye kar da kyller ve k k burjuvaziy

le ittifaklara gitm eyi tem el alan bir p arti program yd. p
hesiz, sosyal dem okrat hareket bu ve benzeri konularda u
ram ak gibi m eakkatli bir grevi yerine getirm eye alr
ken, b t n bu gelim elerin hararetli tartm alara yol am a
snda artc bir d u ru m yoktu.
K om n izm in k u ru cu la r, b ir sistem olarak k ap italiz
m in asla tek b ir devletle sn rl kalam ayacan, canavarn
d oasnda byle b ir ey olm adn te k ra r te k ra r v u rg u la
m lard. M arx, sanayi k ap italizm in in d o u m u n a ilikin
o larak zengin b ir an lat ortaya k o y m u tu . lk to h u m lar
O rtaa Italyasn n e h irle rin d e a tla n sanayi kapitalizm i,
em eklem e aam asn F landers ve H o llandada geirm i,
ergenliinde Portekiz ve spanyol im p a rato rlu k larn d a
boy atm ve ngiliz D evrim in in yardm yla, o n yedinci
y zy ln so n u n d a Ing ilterede olgunlam t. B urada sz
k o n u su olan, b irbiriyle b antl b ir anlatyd: ngiliz tar
m , k en d i e h ir a d ack larn d ak i F lam an zan aatk arlar ve
tac irle rin in ih tiy alarn a karlk verm ed en ticari b ak m
d an n em kazanam azd. Eer bu ihtiyalar karlanm am
olsayd da Sanayi D evrim i gecikm i o lu rd u . F akat b ir kez
b u nok tay a gelinince, kapitalizm in d n y a ap n d a yayl
m ak tan baka b ir seeneinin olm as m m k n deildi ve
sistem k r elde etm eye dayand iin de s m r olm adan
ayakta kalam azd; sistem in b ym esi ve yaylm asnn b i
ricik so n u c u , devrim d algasnn dnyaya yaylm asna k a t
kda b u lu n ac a k b ir dizi elikinin dom as olabilirdi. te
b u gl fikir, sistem in elik ilerin d en p ro le te r devrim leri k artab ilecek siyasal p a rtile r y a ra tm a n n tem eli haline
15

gelm iti. elikilerin en ar te z a h r elb ette ki savat ve

M arxn d ah a y etenekli Rus tak ip ile rin d e n birisi, Birinci
D nya Savan d a n so n ra alan d n em i b ir savalar ve
devrim ler a eklinde n iteley ecek ti.9
H erkese bilinir ki, M arx ve Engels geride, sosyalist ya da
kom nist bir to p lu m u n nasl olm as gerektii k onusunda
ayrntl bir m odel brakm am lard; bu da onlarn Batdaki
destekilerinden daha akadem ik eilim li olanlarn, M arxn
asl zg n lnn felsefe ve iktisat alanlarnda aranm as ge
rektiini vurgulam aya g t rm t .10 Hi phesiz m esele o
kadar basit deildi. Rosa Luxem burg ve gen Leon Troki
ile 1917den nce Devlet ve Devrimi kalem e alm V ladim ir
1. Leninden baka Petrogradda iktidar devralm az sayda
ki kiiler de, M arxm proletarya d iktatrln d e n bahsetti
inde akim da tu ttu u dnceyi gelitirm eye eilimliydiler.
1848 devrim inin yenilgiye uram as, m odern devletin doa
syla ilgili eitli dnceler dourm utu. Paris K om n ise,
gelecein alt st olularnda sosyalist bir cum huriyetin neye
benzeyebileceini ksack bir dnem iin gzler n n e sere
rek yklm t.
M a rx n K o m n a rla rn m a lu b iy e tin e k a rl ,
1871de, ayn yl kalem e ald Fransada Sava: Paris
Kom n balkl kitabyd. M arx bu k ita b n d a ve ilk defa
olarak, p ro le te r b ir d ev letin ana izgilerini gelitirm eye gi
rim iti. A ncak h e r h a l k a rd a b ir n g erek lilik o larak gs
9) Komnist Manifeston u n ilk Rusa evirisini, daha sonra anarizm in k urucusu
olacak Mihail B akunin yapm t.
10) D urum gerekten byle olsayd, Komnist Manifesto ile siyasal m etin niteli
i tayan ve baz zm ler neren ok sayda baka m akale ve bror de tarih
sel adan m erak uyandran birer belge olm aktan teye anlam tam azlard.

16

terile n ey, eski dev letin yenilgiye u ratlm as ve paralanm asyd:

Merkezilemi Devlet gc, her tarafa yaylm dzenli
ordusu, polis aygt, ruhban snf ve yarg makamlaryla
(sistematik ve hiyerarik bir iblm plan uyarnca tasar
lanm bu organlarla), mutlak monari dneminde ortaya
kmtr ve yeni domakta olan orta snf toplumunun fe
odalizme kar mcadelelerinde kuvvetli bir silah ilevi gr
mtr. Modern sanayinin gelimesi, genilemesi ve serma
ye ile em ek arasndaki snf uzlamazln keskinletirme
siyle ayn zamanda Devlet gc de giderek sermayenin
emek zerindeki ulusal gc, toplumsal klelii salamak
zere rgtlenmi bir kamusal g, snf despotizm inin m o
toru karakterine brnd. Snf mcadelesinde ileri bir aa
may temsil eden her devrimin ardndan, Devlet gcnn
salt baskc karakteri kendisini giderek daha kaln izgilerle
gstermekteydi."

Marx, Fransz C um huriyetine soru n u n bir paras gzy

le bakyordu. C um huriyet, ii snfn, sosyal cum huriyetin
kendilerinin toplum a balln salayan cum huriyet anlam
na geldiine ikna etm ek amacyla12 eski devlet aygtnn bas
kc glerini destekleyip onlardan faydalanm ann peindey
di. Bu aygt, biim i deise de (parlam enter cum huriyet ya da
em peryal m onari eklinde olsa da) burjuva devletinin om u
riliiydi; burjuvazinin diktatrln bu oluturuyordu. Bu
11) Kari M arx ve Vladim ir 1. Lenin, Civil W ar in France: The Paris Commune, 2.
gzden geirilm i basm , New York, International Publishers Co., 1988 (1871),
s. 54-55. Ayrca bkz. m arxists.org/archive/m arx/w orks/1871/civil-w ar-france/index.htm ).
12) A.g.y.

17

yzden, gerek bir devrim in ilk ncelii eski aygtn paralan

mas olmalyd: Dolaysyla, K om n n ilk kararnam esi d
zenli o rdunun ortadan kaldrlmas ve onun yerine silahl hal
kn geirilmesi zerineydi.11
M arxn bu m etinlerini vurgulam ak nem lidir. Her ey
den nce, bu m etinler o n u n u z u n erim li tarih grn
yanstm aktadr. ngiliz ve Fransz devrim leri eski rejim leri
yenilgiye uratm lar ve yeni devletlerin ihtiyalarn kar
layacak yeni m odel o rd u lar yaratm lard. P roleter bir dev
rim i daha azyla yetinebilir m iydi? kincisi, son zam anlarda
M arx ncelikle basn zgrl ve edebiyatla uraan, ai
lesi ve arkadalaryla birlikte Kuzey L ondradaki Parliam ent
Hillda piknie km ad zam anlar British M useum u n eski
okum a odasnda serm ayenin gelgitlerini analiz etm ekle
m egul, nazik b ir V iktorya a beyfendisi gibi gstererek,
onu Rus ve in devrim lerinin felaketler douran uygula
m alarndan korum aya ynelik eilim giderek glenm ektedir. Elbette yukarda sralananlar do ru d u r, ancak M arxn
devrim ci grlerini (onlarsz k o m n ist bir gelecek tasav
vu r etm esinin m m k n olm ad fikirlerini) gizlem enin bir
m askesi olarak kullanlm am aldr.
M arx, K om narlarn em briyon halinde k u rd u u siyasal
yaplar, en d em okratik burjuva cum h u riy etin d en bile daha
ileri ve daha s t n b ir niteliksel sram a saymt:
Komn, ehrin her kesinde genel oy hakknn kullanl
masyla teekkl eden, sorumlu ve ksa bir sre ierisinde ge
ri arlmas mmkn belediye meclis yelerinden oluuyor

13) A.g.y., s. 57.

18

du. Komnn yelerinin ou doal olarak emeki insanlar

ya da ii snfnn kabul grm temsilcileriydi. Komn par
lamenter bir organ deil, ayn zamanda hem yrtme hem de
yasama yetkileri bulunan, ilek bir organ olacakt. [...] Ko
mn yelerinden aa indike, kamu hizmetleri em ekilerin
cretleri seviyesinde grlecekti.

[...]
Eski hkmet gcnn salt baskc organlar yok edilip
ortadan kaldrlrken, meru ilevleri toplumun kendisi s
tnde stnlk kurmu bir otoriteden geri alnacak ve tekrar
toplumun sorumlu mensuplarna devredilecekti. Parlamen
toda halk ynetici snfn hangi yesinin kendi aleyhlerine
temsil edeceine ya da alt ylda bir karar vermek yerine,
genel oy hakk Komnlerde birlemi halka hizmet edecekti
-tpk bireysel oy hakknn kendi iyerine ii ve ynetici ara
yan patronlarn iine yaramas gibi.H

Ne K om n yalnzca iilerin karlarna hizm et edebilir

di; ne de to p lu m u n dier alt k atm anlarn glendirm em ezlik edebilirdi:
Komn, kyllere bizim zaferimiz, sizin biricik umudunuzdur mesajn iletmekte yerden ge haklyd. [...] Komn
kyly kan vergisinden kurtaracak -ona ucuz bir hkmet
salayacak-, imdiki kan emicileri olan noterler, avukatlar, celladar ve dier adli vampirlerin yerine kendisinin setii ve ken
disine kar sorumlu olan credi komn memurlarm geire
cekti. Bylece kyly kr polisinin, jandarmann ve karakol
amirinin zorbalndan kurtarrken, rahibin kreltici vaazlar
yerine retmenin aydmlanmac dersleriyle tamUracakt.15
14) A.g.y., s. 57-58 (vurgular asl m etindedir).
15) A.g.y., s. 63-64.

19

K om n ayrca kyllerin borlarn erteleyebilir ve k a

pitalist tarm n rekabetiyle kar karya kalm d u ru m d ak i
bir kylle gerek yardm larda b u lu n ab ilird i.16
1871 deneyim i, orta snflarn iilerin saflarna nasl
kazanlabileceini gsterm iti; b u , ii sn fn n , Paris o r
ta sn fn n b y k ksm tara fn d a n bile, aka sosyal in i
siyatif alm aya yeten ek li tek sn f olarak kab u l edildii ilk
d e v rim d i.17
En b y k baar K om n n yaratlm olm asyd, ancak
renilen baka dersler de sz konusuydu:
Eitim kuramlarnn tamam parasz olarak halka ald,
ayn zamanda bu kurumlar Kilisenin ve Devletin her trl
mdahalesinden arndrld. Bylece yalnzca herkese eitim
imkn tannmakla kalnmyordu, bunun yan sra, bilim de
snfsal nyarglar ve devlet gcnn ayana balad pran
galardan kurtulmu oluyordu.
[...]

Kald ki Komnn, zerinde eski damgas tayan hk

metlerin tmnn deimez zellii olan yanlmazlk gibi bir
iddias sz konusu deildi. Komn, icraatlaryla bildirilerini
herkese alenen duyurmakta ve btn eksikliklerini halkla
paylamaktayd.18

M arx lafn esirgem em ek iin de, gem i devrim leri ya

am ve devrim e hl sadk kiilerin de olduu K om n li
derlerin d en bazlarna ar eletiriler yneltm iti: Byle ki
ilerin ortaya km as, nlenm esi m m k n olm ayan bir k
16) A.g.y., s. 64.
17) A.g.y., s. 62.
18) A.g.y., s. 58, 67.
20

tle tekabl eder; bu insanlar zam anla elenip bir kenara

atlacaklard m uhakkak, ancak zam an K om ne bu frsat
brakm ayacakt.19 Yine de gelecek asndan nem li olan,
deneyim di:
Komn hedef alan yorumlann ve kendi karlarnn ifa
desini onda gren kesimlerin fazla olmas, daha nceki hk
met biimlerinin ou baskc bir karakter tarken, Ko
mnn son derece geni bir siyasal oluumu temsil ettiini
gstermektedir. Zaten Komnn asl srr burada yatyordu.
Komn znde ii snfnn hkmetiydi; reticilerin mlk
sahibi snfa kar verdikleri mcadelenin rnyd; emein
iktisadi kurtuluunun o mekanizma ierisinde nihayet kefe
dildii siyasal oluumdu.
Keza, son koulun dahil olmamas halinde Komnn ya
psn hayata geirmek imknsz olur ve hayalden ibaret ka
lrd. reticilerin siyasal egemenlii, toplumsal klelik koul
lar srerken kurulamazd.21

1 8 7 l de geerli saylabilecek olan d u ru m , elli yl so n ra

a rtk geerliliini y itirm iti. Rus D evrim in in b aarsn d an
k o rk u y a k ap lan Batn n k ap italizm yanls p o litikaclar,
ciddi ciddi k e n d i evlerinde d zen i salam ann y o llarn
d n m ey e koy u lm u lard . Bu am ala, k a d n la ra oy h a k
k tan m a k dahil olm ak zere b irtak m to p lu m sal ve siya
sal refo rm lar gerekletirildi. ilerin geni kesim leri gi
d e re k bu egem enlik biim in e rza gsterdiler; b u rz a n n
se b ep lerin d en birisi, M arxn belli belirsiz biim de tan m
lad sosyalizm u fku ile k en d ilerin e M arksist diy en lerin
19) A.g.y., s. 67.
20) A.g.y., s. 60.
21

gerekletirdii ilk dev rim in ark a p lam n o lu tu ra n to p

lum sal k o u llar arasn d a var o lan m uazzam u u ru m d u :
1917deki Rusya, k y l le rin n fu su n ok b y k o u n lu
u n u te k il e tti i a z g elim i b ir k a p ita lis t lk e y d i.
1949daki inde kyl egem enlii d ah a da fazlayd. M arx
d aha farkl b ir sosyalizm resm i izm iti; ona gre, sosya
lizm b o llu k eko n o m ilerin e d ayanm ak z o ru n d ay d . Rusya
ve in in h e r ikisi de k tln h e r eid in in c irit att to p
lum sal o luum lard. D evrim lerin A lm anya, F ransa ve Bri
tany ada deil de bu lk elerd e yaplm olm as, hem teori
hem p ra tik d zeyinde eitli so ru n la r d o uracakt. K om
nizm fik rin in k u ru c u la rn n u m u d u hakl km am t.
1848d en so n ra M arx, A vrupa bu rju v azisin e a rtk bel balanam ayacann farkna varm t. B urjuvazi a rtk , In gilte
rede ve F ran sada 1648de ve 1789da old u u gibi nc s
n f deildi; to p lu m sal ceset olm asna ram ak kalm t.
B urjuvazinin d u ru m u byleyken p roletarya ne haldeydi?
Bu adan da Kom nist M anifeston u n yazarlar, ileri k a p i
talist lk elerd e iileri devrim davasna k a z an m a n n g
l k le rin i ciddi derecede k m sem ilerd i. Sosyal D em ok
rat p a rtile rin k u ru lm a s M arx ve E ngelsin n lerin d ek i so
ru n la rn farkna v arm alarn salam t ve bu ikili, A lm an
Sosyal D em okrasisini hed ef alarak kalem e ald k lar Gotha
Programnn Eletirisinde (1875) k esk in gr ayrlk lar
n u szlerle dile getirm ilerdi:
Alman ilerinin Partisi enternasyonalizmini neye indir
gemektedir? Egemen snflara ve onlarn hkmetlere kar
ortak mcadelede, alan snflarn uluslararas kardeliine
edeerde bir ifade olmas amalanan burjuva Bar ve zgr
22

lk Ligasndan dn alnm bir deyi olarak, harcad a

balarn ve yapt giriimlerin sonucu 'halklarn uluslararas
kardeliinin nn aacak olan bir bilinlenmeye. Zaten bu
yzden, Alman ii snfnn uluslararas ilevi konusunda tek
bir laf edilmiyor! [...]
Aslnda, programdaki enternasyonalizm Serbest Ticaret
partisinin bile inanlmaz derecede gerisinde durmaktadr. Ser
best Ticaret yanllar da kendi giriimlerinin sonucunun
halklarn uluslararas kardeliine varacan ileri sryor
lar. Ama bunun yan sra, ticareti uluslararas dzleme ta
mak ve her halkn ticaretini kendi lkesinin snrlar ierisin
de yrtmesi bilincini kesinlikle yeterli grmemek iin gay
ret sarf etmekten geri kalmyorlar.21

Bunlara ek bir sorun daha vard: Gelitii haliyle Sovyet

modeli, evrensel dzeyde iilere cazip gelmemiti. Marx'm
1848den sonra Prusya burjuvazisi hakknda dile getirdii
eletiriler, 1917den sonra Avrupa sosyal dem okrasisinin ege
m en kesimleri iin de sylenebilirdi. Ancak sosyal dem okrasi
nin 1991den sonra sermayeye tam olarak teslim olmasyla
birlikte, u szler artk m odern ada yaayanlarn kulaklar
na fazlasyla anakronik gelebilirdi:
[...] kendine gvenmez, halka inanmaz, yukardakilere
homurdanr, aadakilerden d kopard; her iki tarafa kar
da bencil ve benciliinin bilincindeydi; tutucular karsnda
devrimci [elbette 1950den sonraki dnem iin bundan ok
ender hallerde sz edilebilirdi -T .A .], devrimciler karsnda
tutucuydu; kendi sloganlarna dahi gveni yoktu, fikir yerine

21) Kari M arx ve Friedrich Engels, Critique o f the Gotha Programme (Selected
W orks iinde), M oskova, Progress Publishers, Cilt 3, s. 13-30, vurgular asl m e
tindedir. Ayrca bkz m arxists.org/archive/m arx/w orks/1875/gotha/index.htm .

23

laf kalabalna dknd; dnya frtnas karsnda rkek,

dnya frnasnm smrcsyd; hibir hususta enerji sa
hibi deildi, her hususta intihalciydi; zgnlkten yoksun ol
duu iin adiydi, adiliinde zgnd; kendi isteklerine k
k hesapl, giriim gcnden yoksun, kendine gvenden
halka gvenden yoksun, dnya tarihi apnda bir grevden
yoksun, nalet bir moruk. [...]22

22) Riazanov, Kari M arx and Friedrich Etgels, s. 96. Ayrca bkz. www.workers.org/cm /ch05.htm l. [Pasajn T rke evirisi iin bkz. K. M anc/F. Etgels, Ha
yat ve Eserlerine Giri, ev. Ragp Zarakolu, Belge Yaynlar, stanbul, 1978, s. 93.]

Komnist Manifeston u n yazarlar, takipilerinin biro

un d an farkl olarak, kendi alm alarnn hatalar ve yanl
d e erlendirm elerden m u af o ld u u n u dnm em ilerdi.
Bylesi bir eilim eletirel dnceye yabancyd ve ikisi de
kendilerine, bir gn yazdklarnn din katm a karlaca
sylenecek olsayd kesinlikle dehete kaplrlard. M arx
Louis Bonapartein 18 Brum aireinde (1852) bu dncesini
su gtrm ez bir dille ifade etm iti. O nun devrim ler h ak k n
da yazdklar, ilk planda onlar teorize edenler iin de ayn
derecede geerlilik tayordu:
[...] proleter devrimler [...] kendilerini durmadan eleti
rir, sre ierisinde her frsatta duraklayp kendilerine bir ba
25

kar, yeniden balamak zere grnte elde ettikleri noktala

ra geri dner, ilk giriimlerinin yetersizlikleri, zayflklar ve
faydaszlm acmaszca alaya alr ve dmanlarn ancak,
onlar yeni bir kuvvet toplam olarak kendi nlerinde tekrar,
daha devasa bir gle ayaa dikilsinler diye alt etmi gr
nrler. [...]

Ya bu in san lar k en d ilerin i z m lem ek ten aciz olsalar

d? O zam an o n lar da 1927d en sonra Sovyetler Birliine
egem en olan p a rtin in ve devlet b ro k ra sisin in k a d erin i
paylap, t k e n ip gitm i, b u n a k m a h l k la r haline gelir
lerdi. H alklarna sivil zg rl k leri tanm ayan, her t rl
rg tlen m e ve b irlik olm a h ak k n gasp eden, iletiim
aralar z e rin d e tam b ir tekel uygulayan, d n c ele ri
b a stra n ve m eru iy etin i k o ru m a k iin m illiyetiliin ve
yabanc d m a n l n n en kaba y ollarna sap an o toriteryan devlet ay g tlarn n k n ne d o st n g rm t ne
de dm an.
Rus D evrim i zerinde alan M arksist-olm ayan tarihi
lerin duayeni E.H. Carr, kendisiyle l m n d en nce yap
lan ve Sovyetler Birliin in k n d en on yl evvel yayn
lanm syleisinde, Souk Sava ideolojisi ve siyasetinin
y en id en boy gsterm esinin, D evrim i nesnel gzlerle deer
lendirm eye ynelik h er t rl giriim i boaca k o rk u su n u
dile getirm iti:
Bugn Devrimin olumsuz sonular zerinde durmaya
pek gerek yok. Yllardan beri -zellikle de son birka aydan
beri- yaynlanan eitli kitaplar, gazeteler, radyo ve televiz
23) Kari M arx, The Eighteeth Brumaire of Louis Botaparte, New York: Interna
tional Publishers, 1963 (1852), s. 19.

26

yonlarda bu noktalara deinmek zaten bir taknt halini al

d. Tehlikenin yatt yer, bizim Devrimin sicilindeki kor
kun lekelerin, yol at insan kayplarnn, onun adna i
lenm i olan sularn stn rtecek olmamzda deil. Teh
like, bizim Devrimi tmyle unutma ve onun muazzam ba
arlarn sessizlikle geitirme dncesini cazip bulmamzdadr. [...] Elbette, Devrimin baarlarndan sz eden
herkesin annda bir Stanilist damgasn yiyeceini adm gibi
biliyorum. Fakat halihazrda bylesi bir moral antaja bo
yun emeye de kendi payma hi niyetim yok.24

Stalinizmi ve o n u n m iraslarn izah etmeye ya da zm

lemeye ynelik her trl giriim , ister istemez Devrim in he
deflerini ana hatlaryla, doduu ilk nehir yatandan itiba
ren akn ortaya koyarak yola km ak durum undadr. Bunu
tasavvur etm ek g olabilir, ancak Rus Devriminin 1917de
baarya ulam asnn yeerttii um utlar her trl lein te
sindedir. Bu baarnn getirdii um utlar ulusal snrlan kolay
ca am ve Avrupann her kesindeki ii snfn uyandr
mt. Rusyada m eydana gelen olaylar Asyada smrgecilie
kar glenm ekte olan ulusal hareketlere m thi bir ivme
kazandrm t. Aslna bakacak olursak, Petrograddaki zafer
olmasa sm rge lkelerin bam szlklarna kavum alar da
ha bir elli yl gecikirdi. N itekim , 1991den sonra yeni-sm rgeciliin ykselie gemesini (Yugoslavyann paralanm as,
Irak ve Afganistann igal edilmesi, ABDnin askeri slerinin
yz akn lkeye yaylarak oalmas) kolaylatran etken
Sovyetler Birliinin dalmas olm utur.

24) E.H. Carr, The USSR and the W est, New Left Review, 1 (111), Eyll 1978,
s. 25-36.

27

Devrimin baars sosyalist fikirleri takip eden kitleyi o

altp bytm t. O zam ana dein Devrimin peine takl
m olanlar byk oranda bir aznlk kesim di; birka istis
nayla, Avrupada ince bir entelekteller ve iiler tabakasn
dan m teekkildi. 1917den sonra sosyalizm, yeryznn
her tarafndaki m ilyonlarca insann gzne pratik bir ihtim al
olarak grnm eye balad. m paratorluklar varlklarnn teh
dit altnda olduunu hissettiler. Sermaye k o rkusundan tir tir
titrer oldu. Sosyal dem okrasi devrim den yana olan ve olm a
yan fraksiyonlara blnd. Baka bir deyile, Petrogradn
d evrensel apl bir olay haline gelmiti. M arx ve Engelsin Komnist Manifestoda duyurduklar hayalet dirilm iti. K endilerininkinden baka ktann geni ksm larn i
galleri altnda tutan A vrupann egemenleri, tebalannm h u
zursuzluu giderek artarken, kendileri de rehavetten syrld
lar. Ta giymi balarn daha nce de devrilip koparld ol
m utu geri, fakat o eylem lerden sorum lu olanlar daha ziya
de tarihsel bir ilerlem enin, neyi deitirdiinin bilincinde ol
m ayan ajanlaryd. Crom well, gerek I. Charlesla pazarla gi
rerken gerekse inat ve dalavereci m onarkm her trl giri
im i ve uzlam a nerisini reddedip geriye tek bir zm yo
lunu ak braktktan sonra bile, kendisine takdir-i ilahinin
yol gsterdiine inanyordu. Robespierre soyut ilke adna ha
reket ettii iddiasndayd. Lenin ise yalnzca farkl bir tarih
sel an m eyvesini toplayan siyaseti deildi, ayn zam anda,
m evcut toplum sal gler k onusunda yeni bir anlayla faali
yet y r ten bir siyasal partinin nde gelen bir nderiydi. Bolevikleri kendilerinden nceki dier b t n devrim ci rgt
28

lerden ayran ey, m ateryalist tarih grleriydi. Ykselm ek

te olan bir toplum sal snfn bilinli unsurlar olarak eyleme
kalkyorlard ve (partinin st kadem elerinde hararetli bir
teorik ve siyasal tartm a aam asndan getikten sonra) m l
kiyete kar sava ilan edip, devletin toplum sal tem elini k
k n d en deitirm eye kararlydlar.
Ksa boylu, kel b ir adam , ubat D evrim in in ard n d a n
Petrograd so v yetinin n n d e d u ru p da k en d isin e reto rik
b ir so ru olarak m ak sa tla rn n ne olduu so ru su y n e ltild i
inde, sak in b ir ses to n u y la ve s zlerin d e dem agojiden
eser o lm adan, ken d i p a rtisin in ik tid ar alm aya h a z r o ld u
u karln verm iti ve bu sz ona in an m ay an lk
larla, alayc kah k ah a tufanlaryla k arlanm t. Birka ay
so n ra Bolevikler P etro g rad ile M oskovan n k ilit n e m d e
ki so vyetlerinde o u n lu u elde e ttik te n ve baarl bir
ayaklanm a g er e k le tird ik te n so n ra da rak ip leri o nlar h
l p h e dolu baklarla izliyorlard. G eri bu ak n lk la
rn n geerli sebepleri vard. arlk Rusyas k lt re l ve
ek o n o m ik b ak m d an azgelim i b ir lkeydi. Saylar on
m ilyonlara varan k y l l n k arsn d a ufak ii snf ta
bakas cce gibi kalyordu. Rusya k o p m u tu , n k Av
ru p a em peryalizm leri z in c irin d e en zayf h a lk a yd. B irin
ci D nya Sava b u zayfl en plak haliyle gzler n
ne serm iti ve B olevikler de st n l ele alm ak iin
a rlklarn koym ulard: T oprak, E km ek ve Bar, Bole
vik P artisin in n ih ay e tin d e ayn eilim lere sah ip o lup, D o
u C ephesind ek i yen ilg ilerd en dolay sersem lem i d u
ru m d a k i k y ll, e h ir proletaryasyla b irletirm esin i
salayan so m u t hedefiydi.
29

M arx, sosyalist b ir to p lu m u n ancak, hzla b ir b o llu k

ek o n o m isin e d n m e p o tansiyeli tayan, sanayilem i
b ir to p lu m tem eli zerin d e k u ru labilecei k o n u su n d a s
rarcyd. Bylesi bir gelim e, k k l bir h alk egem enliine
dayal b ir siyasal d z e n in tem elini yaratacakt. ilerle
k y l ler ilk defa anlam l b ir ekilde k e n d ile rin i y n e te
ceklerdi ve bu dem okrasi to p lu m u n h er dzey in d e (u lu
sal m eclisler eklinde, fakat ayrca belediyeler, fabrikalar
ve tarlalarda da) geerli olacakt. arlk Rusyas byle bir
ek o n o m in in neredeyse tam zttyd. Bu sebeple, M arxn
retilerine dayanarak p olitika y r te n b ir p a rtin in tek
b ir n d e ri bile tek lk ed e sosyalizm in kurulabilecei
in an cn d a deildi. L enin bu olguyu, E kim D evrim in in za
fere u lam a sn d a n so n ra tek ra r tek ra r vurgulam t:
Gerek Ekimden nce gerekse Ekim Devrimi srasnda
kendimizi her zaman yalnzca uluslararas proleter ordusu
nun bir birlii; geliim ve hazrlk dzeyinden tr deil,
Rusyann olaanst koullarnn bir sonucu olarak ne
km bir birlii olarak grdmz ve ancak byle gre
bileceimizi syledik. Bu yzden sosyalist devrimin zaferi
nin, en azndan birka ileri lkede proletaryann zaferi ha
line geldiinde, ancak o zaman nihai bir zafer olarak gr
lebileceini de her zaman ifade ettik. En byk zorluklar
ite bu balamda yaadk.
Bizim kaderimizi dnya devrimine balamakta hakl ol
duumuz her adan kantlanmtr. Ne var ki dnya devrim inin geliim hz bakmndan istisnai derecede zor bir d
nem geirdik; ileri lkelerde devrimin geliiminin ok daha
yava, ok daha zor, ok daha karmak olduunu yaayarak
grdk. [...] Fakat neticede, Bat Avrupada sosyalist devri
30

min bu ekilde daha yava [...] geliimi bize inanlmaz zor

luklar yaatmtr.25

Rusyada i sava Bolevikler kazandlar, fakat m u az

zam bir bedel karlnda. A n ta n t d ev letlerin in m d ah a
lesi D evrim i k an a bom ay b aarm akla birlik te, D evrim i
yk m ak ta sonu alam ad. Serm aye Sovyetler Birliini kay
b etti, fakat devrim ci dalgay sn rl tutm ay baarabildi.
M acaristanda Bela K unu n ksa m rl Sovyet C u m h u ri
yeti, b ir sre ayakta kalm olsa bile, Sovyet devletinin
so sy o-ekonom ik tem elini belirleyici b ir ekilde ku v v et
lendirm eyi salayam ad. Batn n kap italist a n a y u rtla rn
daki y n etici snflar, n em li d e m o k ra tik h a k la r (ve tabii
genel oy h ak k n ) tanyp, fabrika d isip lin in in deli gm le
ini (sekiz saatlik alm a g nyle) geveterek, kitlesel
bakaldrlar y o lu n d an saptrm ay becerdiler. Bu ted b irle
rin yeterli olm ad lk elerd e serm aye, L eninin Petrogra d daki baarsn n c n ok ac biim de ald. talyada,
L eninin y u k ard a zik red ilen s zlerin d en yl sonra, Ben ito M ussolinin in kara gm lekli tugaylar, ii snfna ait
k u l p le ri atee v erdiler ve h er t rl sivil z g rl hzla
o rta d a n kaldrdlar. M ussolini, W in sto n C h u rc h ill dahil
olm ak zere Batl siyasetilerin h ay ran lk dolu baklar
altn d a am ansz b ir kap italist d ik ta t rl k k u rd u ve A vru

25) Vladim ir 1. Lenin, Seventh All-Russia Congress of Soviets (D ecem ber 5-9
1919), Collected Worls, Cilt 30, Moskova, Progress Publishers, 1965 iinde, s.
205-252; bkz. s. 207. Ayrca bkz. w w w .m arxists.org/archive/lenin/w orks/1919/
dec/05.htm . [Bu pasajn T rke evirisinin alnd yer iin bkz. Vladim ir llyi
Lenin, Sovyet ktidar ve Dya Devrimi - Devrim Yazlan 1, der. ve ev. Ferit Bu
rak Aydar, Agora Kitapl, stanbul, 2010, s. 246.]

31

p a ya ilk faizm deneyim ini y aatt.26 P ortekiz, A lm anya ve

spanya da srayla o n u izlediler. Faizm , serm ay en in ii
sn fn n devrim fikriyle oynam asna kestii cezayd. B
t n bu gelim elerin y e k n , devrim ci Rusyan n tam an la
m yla tecrit edilm esiydi. Peki am a, Rus D evrim in d e n on
yl ya da d ah a fazla bir s re nce A lm an devrim i gerek
lem i olsayd, olaylar d ah a farkl ynde seyredebilir m iy
di? te b u , cevab h a k ik a ten m erak edilesi b ir faraziyedir.
D orudan askeri m dahale Kzl O rd u yu m alup etm e
yi baaram ad, fakat D evrim in kendisi deneyim le y p ra n
m aktayd: K anlam ayan sonular, takati kesilm i bir ek o
nom i, savatan t k en m i bir halk, siyasal b ak m d an en b i
linli iilerden o luan b t n b ir tab akann kaybedilm esi
ve kitlesel alklar eklinde tecelli etti. Serm ayenin dayat
t e k o n o m ik abluka D evrim i k a ran tin a altna alm ay sa
lam t. K ylln arl, ii snfnn zayfl, d em o k
ratik geleneklerin hi b ulunm ay, D evrim in Batda tek
bir ileri lkeye bile yaylam am olm as, Lenin ile Sverdlovu n lm leri - b t n bu faktrler kopm az bir ekilde
b irbirine bal olarak D evrim in kaderini belirlediler. O rta
ya kan sonu, eh irlerd e edilgenliin ve m oralsizliin
gn getike artm asyd. Parti ve devlet aygtlarnn gide
rek b y m esin d e n dolay ok sayda ii de bu k u ru m lara
ekilm iti. O devrin kou llarn d a bu d u ru m belirleyici
26) W inston C hurchill 1927de Romada talyan gazetecilere yle demiti:
Eer ben ttalyan olsaydm , em in olun, Leninizm in hayvani itahlan ve ihtiraslan n a kar m uzaffer m cadelenizde b t n kalbim le sizin yannzda yer alr
dm." Akt. Ralph M iliband, Capitalist Democracy in Britain, Oxford: O xford University Press, 9 8 3 , s. 47. BBCnin kutsanm figrlerinden Lord Reith de Mussoliniyle H itlerin hayranlarndand!

32

nem de b ir olayd: M em urlarn siyasal ve toplum sal ar

lklar h er g n biraz daha n itel bir art gsterm ekteydi. Bu
katm an n ortalam a ii snf ailesine kyasla m addi ayrca
lk larn n hzla oalm asnn, k tlk k o u llarnda p arti ve
devlet iinde ciddi yansm alar dourm am as d n le
m ezdi. T eori ile p ratiin giderek b irb irin d e n kopm as da,
1 9 9 l de nihayete erecek b ir zayflam a s recin i tetikledi.
A klda tu tm ak ta fayda vard r ki, faizm de so m utlaan to ta
liter kapitalizm , d n y a savanda yenilgiye u ratlrk e n 50
m ily o n u n akn in san n hayatn kaybetm esine sebep ol
m utu. n d erlerin in b y k ksm m oralm an ve siyasal b a
k m d an t k en m i haldeki Sovyetler Birlii so n u n d a d o ru
dan bir askeri baskya bile gerek kalm adan k p gitti. Af
g anistandaki yenilgi b y k bedellere m al o lm u tu geri,
a n c ak z l p da lm an n belirleyici fak t r deildi.
indeyse eski sistem in zlm esi, ayn yolu takip eden
am a ken d i adm laryla ve devletin sk d en etim i altnda
ilerleyen (M ao Z edungu n doru biim de k apitalist y o lcu
lar diye tanm lad) reform ist k o m n ist liderlerce daha
dik k atli biim de dzenlenecekti.
L eninin fel geirdii iin hasta yatandan ve siyasetten
izole d u ru m d a s rd rd son m cadelesi, brokratlam an m bym esine karyd; bu gelim eyi, gen am a im diden
b ozulm u bir ii devleti asndan ar derecede tehlikeli,
potansiyel bir k anser sayyordu.27 L eninin hasta halindeki
en b y k ura artk bu tehlikenin savuturulm as ve G r
27) L eninin salndaki bu son eletirel szlerinin en tam aklam as iin bkz.
M oshe Lewin, Lenins Last Struggle, Londra: Faber and Faber, 1968.

33

clere kar harekete geirilm i b y k Rus ovenizm inin

etkisizletirilm esiydi. Kendisi, deiiklikler yaplm as ge
rektiinin farkndayd ve son siyasal vasiyetnam esinde Stalinin parti genel sekreterlii grevinden alnm asn istem i
ti. Bu, ak tersine evirm eyi am alayan aresizce bir ham
leydi, am a ok ge kalm t. Stalin parti b rokrasisini tem
sil etm ekteydi ve asl grevi parti ile devlet iindeki k u ru m
sal eilim leri tersine evirm ekti. A lm an sosyal dem okrasisi
n in m erkezi ile ar so lu n u tem sil eden Kari K autsky ve
Rosa L uxem burg, kendi farkl usulleriyle L enini b t n
m uhalefet partilerin in yasaklanm asnn getirecei tehlike
lerden dolay uyarm lard. Bolevikler bu uyary, alnan
tedbirlerin geici olduu cevabn vererek geitirdiler. Ya
knlarda Slavoj Zizekin de bize hatrlatt zere, l m n
den sonra yaynlanm so n m etin lerin d en birine gre Lenin, Boleviklerin n n d ek i so ru n larn b y k l n kav
ram grnm ekteydi:
ok yksek, dik ve imdiye dein hi kefedilmemi bir
daa trmanan bir adamn resmini dnn. Varsayalm ki bu
adam ei benzeri grlmedik glklerle tehlikeleri amasn
bilmi ve ncellerin kabildiinden ok daha yksek bir
noktaya ulam, fakat zirveye de henz kamam olsun. Bu
adam kendini, kendi belirledii istikamette ve yolda ilerleme
yi hem ok zor ve tehlikeli, hem de ne iyi ki imknsz olarak
gren bir konumda bulacaktr. [...] Bu yzden geri dnmek,
trmand yerden inip baka ve herhalde daha uzun, ama zir
veye ulamasn da salayacak bir patika bulmak zorunda kal
mtr. Hayali dacmz asndan, kendisinden nce hi kim
senin trmanamad ykseklikten aaya iniin, yukar tr34

mamtan daha tehlikeli ve zor olaca da grlmtr -en

ufak bir dikkatsizlikte aya kayabilir, salam basacak bir yer
bulmas eskisi kadar kolay deildir ve yukarya kyor, hede
fine ulayor olmann uyandrd yceltici duygusu da yok
olup gitmitir. Artk belinin etrafna bir ip balamak, demir
ucu bastonuyla ayan basaca yerler yapmak, ipi skca
balayabilecei yerler bulmak, hep aa inmek, alalmak,
hedeften uzaklamak zorundadr ve bu son derece tehlikeli
ve zahmetli iniin nerede sona ereceini ya da zirveye doru
yeniden daha bir atlganlkla, daha abuka ve daha doru
dan trmanabilmesini salayacak emin bir noktaya gelip gele
meyeceini bilmemektedir.28

Leninin 1924te lm esi geici tedbirleri Sovyet hayat

nn kalc zelliklerinden birine evirdi, fakat tabii ancak,
lk en in siyasal so ru n larn nderlik iinde ve zam an zam an
da konferanslarda tartlabilecei biim de ileyen tek orga
nizm as (tek yasal partisi) olan parti iinde ak bir kavga
y r t ld k te n sonra.
Bu noktaya nasl gelinm iti?
Stalin daha L eninin salnda, T ro k in in b ro k ra tik
hegem onyaya bir teh d it o lu tu raca n anlam t. O y z
den, S talinin 1923ten 1930a kad ar izledii b t n s tra te
ji, T ro k iyle o n u n parti, o rd u ve genlik rg tle ri iin d e
ki d estek ilerin i tecrit edebilecek ittifak lar gelitirecek
y n d e tasarlanm t. Sol m u h alefet k ah ram an ca b ir m ca
dele y r tm olm asna k arn , ald yenilgi n esn el bir
28) Vladim ir 1. Lenin, N otes of a Publicist, Collected Works, Cilt 33, Moskova:
Progress Publishers, 1966 iinde, s. 204-207. Akt. Slavoj Zizek, H ow to Begin
from the Beginning", Nevv Le/t Revietv, No: 57, M ays-Haziran 2009, s. 43-55.

35

o lg u n u n so n u cu y d u : Rus ii snf t k en m iti ve krsal

kesim d en gelerek saflarn d o ld u ra n yeni u n s u rla r p ro le
taryann co k u su n u ve b ilin cin i b u lan d rm la rd . Parti ile
devlet b ro k ra sisi Stalin ile h izb in d e ideal b ir m ttefik
b u ld u lar. Parti ile devlet ay g tlarn n gid erek b irleip kay
nam as da o k g em eden b t n m u h alif u n s u rla rn te
m iz le n m e sin e v a ra c a k t. G eriye d n p b a k ld n d a ,
T roki ile N ikolay B u h arin in b ro k rasiy e kar b irlik ola
m aylarnn bu s re c in gelim esine b y k k atk d a b u
lu n d u u n u sap tam ak zo r deildir. Parti ile devlet b ro k
rasile rin in nasl b irletird i in i g steren en iyi rn ek le rd e n
b irisi, T ro k in in S o v y etler B irlii K o m n ist P a rtisi
(SBKP) M erkez K om itesi to p la n tlarn a katld so n o tu
ru m la rd a n b irisin d e gem iti:
MOLOTOV: Ya parti, sen partiyi nasl bolarsn?
TROK: Parti mi, siz onu oktan bodunuz.
STALN: O kadrolar ancak bir i savala ortadan kaldr
labilir.29

Z aten yeni i sava ok ksa s re ierisinde k esin b ir

ekilde balatlacakt. 1793 n a rd n d a n J a k o b e n le rin ye
nilgisine sebep olan b t n h a ta lar, L eninle y a n n d a k ile r
tarafn d an tek b ir hataya ind irg en m iti: R obespierre ve
S aint-Just n b ir siyasal k u ru m gelitirm eyi ve devlet ik ti
d a rn e llerin d e tu tm ay baaram am alarn a. lk i sava s
rasn d a J a k o b e n le rin y ak lam n tekrarlayp dev letin d e
29) Bu karlkl konum a 1 Austos 1927de yaplm t: Akt. E rnest M andel,
Trotsky: A Study in t he Dynamic o f His Thought, Londra: New Left Books, 1979,
s. 81.

36

n e tim in i kaybetm em ek, L eninde de T ro k ide de b ir sa p

lan t h alindeydi. Ne p ah asn a o lu rsa o lsu n balca n c e
lik leri devleti m uhafaza etm ek ti. F ak at d ed ik leri bedel
de gerek ten ok y k sek oldu. Sivil z g rl k lerin askya
alnm as, g sterm elik y arglam alar ve alelacele infazlar,
m ahkem esiz tu tu k lam a la r, d ier Sovyet p a rtile rin in h e p
sin in faaliyetlerinin yasaklanm as - b u gid iatn m ant
p a rtin in k en d i saflar iin d e de m u h a lif g r le rin y asak
lanm asyla so n u lan acak t. H en z gen ve Bolevik o lm a
d zam an lard ak i T roki, 1904te Siyasal G revlerim izi
kalem e alp ikam eciliin ii sn fn n k en d i k u rtu lu u n u
salam as pro jesi a sn d an l m c l so n u la ra yol aabi
leceini ileri s rd n d e m th i b ir n g r d e b u lu n m u
olu y o rd u : L eninin y n te m le rin in gidecei yer burasdr:
lk bata p a rti rg t k e n d in i b ir b t n o larak p a rtin in
yerine koyar; so n ra M erkez K om itesi k e n d in i rg t n ye
rin e koyar; en so n n o k ta d a da tek b ir d ik ta t r kp k e n
d in i M erkez K om itesin in yerin e k o y a r.10 G eri T roki
d ah a so n ra bu b ro r n e sah ip len m ed i, fakat h e r sa trn
daki g r le rin d e n vazgem i de deildi. P arti d isip lin i
n in z o ru n lu o ld u u n u k a b u lle n en T roki, yine de bu
g r n n d n e m in B olevik K om itesin d e yer alan k ii
lerin z ih n iy e tin i d o ru tanm lad k o n u su n d a srarn
k o ru y o rd u .
Batda ve restorasyon yolundaki Rusyada, Stalinizm in
ilk kurbanlarnn, devrim ci srecin b rokrasinin eliyle bata
30) Leon Troki, Our Politiccl Tasks, Londra: New Park Publications, 1979
[1904],

37

a saplanm asna kar itirazlarn ifade eden k om nist dev

rim ciler olduu genellikle u n u tu lu r. Stalin kendi rejim inin
istikrarn salam a balam ak adna, m utlakiyeti nceli olan
ardan daha fazla sayda kom n ist ve sosyalist ldrd.
Stalinizm nedir? sorusu ilk olarak kulaktan kulaa fslt
larla, D evrim in hapse atlm kdem li savunucular tarafn
dan ortaya atlm tr. Stalinizm e kar ilk siyasal grevi ya
panlar da, V orkuta hapishane kam pndaki eski Bolevik tutuklulard. Socrate G uevorkiyann bu kam pta yapt bir
konum a, teorik berraklk ile fiziksel cesaretin grkem li bir
bileim iydi - k i bu iki niteliin birarada bulunm asna her za
m an ok ender rastlanm tr.31
Stalin ken d i ik tid arn 1920lerin so n larn d a, 1930larda ve 1940larda, fakat deien to p lu m sal ko u llard a sa
lam latrd. Siyasal d zlem de S talinist olm ayan neredeyse
h er a lte rn a tif fiziksel olarak yok ed ilirken, Parti de b ro k
rasin in b ir arac haline d n t . B u n u n y o lla rn d a n birisi,
P arti saflarnn krsal b lg elerd en to p la n a n yeni yelerle
d o ld u ru lm asy d . 1920de 430 b in Parti yesi vard, oysa
1927de bu eski p arti y e le rin d e n sadece 135 b in i kala
cakt; arad an b ir on yl d ah a getiindeyse eski yelerin
says iyiden iyiye azalm d u ru m d ay d . Eski Bolevik n
d erleri gibi o n lar da tasfiyelere k u rb a n gitm ilerdi. H elene
C arrere DE ncausse bu s reci ok zl b ir dille anlatr:
1929da pratikte parti saflarnda hi Eski Bolevik yoktu,
I Sava destann yaayanlardan da ancak 130 bin ye kal
31) Bkz. M.B., T rotskyists at Vorkuta: An Eyewitness Report", International
Socialist Review, Yaz 1963, s. 206-216.

38

mt. Dier yelerin hepsinin kayd, Parti oktan kontrol

altna alnmken, Leninist SSCBnin ilk yllarnn kahra
manca yllar ve eletiri geleneini temel alan devrimci ini
siyatifinin yerini artk disiplin anlaynn ald bir dnem
de yaplmt. yleyse bu yeni bir partiydi ve bu yeni parti
nin kahramanlar, idealleri ve ahlki kurallarnn da Leni
nist Partinin kahramanlar, idealleri ve ahlki kurallaryla
artk yakndan uzaktan alakas yoktu. Kltrel dzlemde de
Partinin geirdii dnm ok nemliydi; saflara yeni katlanlarn entelektel aplar ok dkt, siyasal deneyim
leriyse hi yoktu. Parti sekreterlerinin onlar ye yaparken
bavurduklar ana lt, yeni Parti ruhu (Partiinost) anlay
na uygun biimde Parti otoritesine kr krne itaat ede
cek olmalaryd.

ik in c i D nya Savan n arifesinde, gerek L eninin M er

kez K om itesin in o u n lu u gerekse Kzl O rd u n u n se
kin askeri liderleri o rta d a n kaldrlm d u ru m d ay d lar.
S talinizm in paral tetik ile rin d e n b irisi 1940da M eksi
kada s rg n olan T ro k iyi ld rd . Sava yllar SSCB
iin olduu kad ar b ro k ra si asn d an da k ritik b ir snav
olacakt. 1930larn sanayilem esi pahalya m al olan bir
giriim di, ancak lk e n in ek o n o m ik tem elini g len d irm e
ye yarad. Ayrca, ok sayda ii ve k y l n n artc l
de st m erdivenlere trm an m asn salad. Birok ii
devlet aygtna girdi; b ir o k kyl eh irlerd e i b u ld u . K it
lesel tasfiyeler ak ki geride m uazzam b ir i a brak-

32) Hdfene Carrere DEncausse, Stalir: Order Through Terror, Londra: Longm an,
1981. Akt. Tark Ali (ed.), The Impact o f the Stalinist Legacy: lts lmpact on Twentieth-century World Politics, Londra: Penguin, 1984, s. 12.

39

initi. Bu y z d e n b ro k ra si k en d i iradesini an cak ksm en

dayatabildi. G izli polis, b ro k ra sin in egem enliinin haya
ti n em d ek i direiydi ve gizli po lisin G ulaglarda salad
oto rite, am irleri k arsn d a k e n d isin in n em in i a rttrr
k en, belirli b ir zerk lik alan da ayordu. te yan d an , b
t n b u n lara ram en rejim b ir to plum sal tabana sahipti.
Yeni Sovyet ii snf hi p h esiz bu rejim in k o ru n m a s
n n k en d i k arn a old u u g r n d ey d i. ehir iileri o
srada a rtk Sovyet to p lu m u n u n egem en to plum sal katm a
n haline gelm ilerdi. D olaysyla, o n larn a k tif destei ol
m ad an Sovyetler Birlii ik in ci D nya Savan atlatam azd. S talinin u lu su b irletirm en in leitm otifi sayd kaba
Slav m illiyetilii b ro k ra sin in ne lde dejenere o ld u
u n u n gstergesiydi. Yine de, Sovyet h a lk n n savata se r
giledii in an lm az diren i gc b u n u n la aklanam azd.
Nazi istilaclar SSCBn in baz blgelerinde ken d ilerin e
belli b ir d estek verildiini g rd ler, an cak bu snrl des
tei ne g en elletirm eleri m m k n old u , ne de b u n u n z e
rine baka b ir ey koym alar. Kald ki to plum sal k a tm a n
larn devirdii rejim , N azi o rd u la rn a kar savam ay s r
d r rk e n , ieride k ap italizm in resto ra sy o n u n d a n da yana
deildi. Eldeki b t n k a n tla r u n u g sterm ek ted ir ki, re
jim in en belirleyici tek snav, savat. Ve rejim bu sava
tan ayakta kt. K urskta ve S talingradda Kzl O rd u n u n
galip askerleri, m o d ern tarih in en kesin zaferlerini k a n la
ryla im zaladlar. A m erikan generali D ouglas M acArth u r u n 23 ubat 1943te, U ygarln u m u tla r Kzl O r
d u n u n bayraklaryla ta m y o r, dem esi b o u n a deildi.
40

B tn A vrupan n N azizm in n n d e diz k m esin i engel

leyen g c n Sovyet d iren ii o ld u u n d a n k im se n in p h e
si olam az.
Zaferin olum suz ynleriyse ilk bata SSCB iinde hisse
dilecekti. Stalinizm bu sayede, o zam ana dein eski Boleviklerin cesetleri zerin d en salam olduu bir m eruiyete
kavuacakt. Savatan sonraki yllarda hem en h er yere
(devlete, ekonom iye, k lt re , orduya ve kiliseye) Stalinist
m h r n basld gzlendi. D ahas, zgl k o n u m u n d an do
lay kendi ideolojisini gelitirm eyi baaram am olan Stali
nizm , bu srete M arksist teoriyi bir dizi pragm atik kurala
d n t rd . T arih sistem atik biim de arptlp yeni batan
kalem e alnd; doa bilim leri gzden d r ld ve yeni
aratrm alarn yaplm as engellendi; k adnlarn haklar kat
biim de perdelendi; boanm a yasalar aile hayatn tevik
edecek ekilde d zenlendi ve krtaj yapm a hakk askya
alnd; ecinsellik de yasad ilan edilm em ekle birlikte sap
k nlk saylr oldu. K lt r n ve eitim in h er kadem esinde,
V iktorya a ngilteresini h atrlatan ve pek de gizlenm eye
kalklm ayan bir ahlk yasas geerliydi artk. Bu anlayn
en n l yansm as da A nton Sem yonovi M akarenkon u n
sosyalist gereki lem esi Yaam Yolu ( Ksml Bir Ei
tim Destan) adl kitabyd. (Bu kitap birka deiiklikle
pekl g n m z ngilteresinde zci O lanlar ile Rehber
Kzlarn Incili ilevi grebilirdi.) Stalinizm artk b ro k ra
tik d ik ta t rl n eanlam lsyd ve bu d ik tat rl n b o u
33) A nton Sem yonovich M akarenko, The Road to Life (An Epic o f Education in
Three Parts, Moskova: Foreign Languages Publishing H ouse, 1951.

41

cu etkisi so n u cu n d a bilgi, siyaset, k lt r, teori, ideoloji, ik

tisat ve bilim alanlarnda giderek tam anlam yla dem irden
bir tekel kurulacakt.
D evrim eski to p lu m d a bask altn d a o lu p sesi kesilm i
h er k atm an fiilen zg rletirm iti. Sanat, m im ari, tiyatro,
edebiyat, ajitasy o n -p ro p ag an d a, sinem a, cinsiyet ve ahlk
alan larn d a daha n ced en ya da o zam ana dein asla g
rlm em i b o y u tlard a heyecan verici ve yeniliki itk iler
devreye so k u lm u tu . V ladim ir M ayakovski ile V sevolod
M eyerhold, Sergey E isenstein ile V ladim ir T atlin, Aleksandra K ollontay ile A natoli L unaarski - b u isim lerin
hepsi de D evrim in z g rl n e kavum u b ir entelijensiy an n co k u su n u yan stp ifade ed ilm esini salayacak y o l
lar tevik etm esin d e birlem ilerdi. D evrim e sem pati
duym ad b ilin en b ir y o ru m c u g n m ze daha yakn za
m anlarda u satrlar kalem e alm t m esela: K lt r ile
rin d e n so ru m lu olan to leransl ve so n derece bilgili A na
toli L u n aarsk iyle ve e n telek t el o ran hayli y k sek (Lenin, T roki ve B uharin) b ir Bolevik nd erlik le [...] yara
tc s re c in kaba idari d enetim e tabi tutulm ayaca kesin
ad d e d iliy o rd u .14 O ysa Stalinizm in galebe alm asyla her
ey deiti. B rokrasiyle (k en d isin e gre gya) bar yap
m eski bir M uhalefet yanls olan Kari Radek, 1. Sovyet
Y azarlar K ongresin d e u n la r syleyebilecekti: Joyce b a
rik atlarn b r tarafnda d u ru y o r. [...] Bizim yo lu m u z
34) Max Hayvvard, L iteratre in the Soviet Period (1917-1975), ed. Robert
Auty ve Dim itri O bolensky, Companion to Russian Studies, Volme 2: An Introduction to Russia Language and Literatre (Cam bridge: Cam bridge U niversity Press,
1976) iinde. Akt. Tark Ali (ed.), The Impact o f the Stalinist Legacy, s. 14.

42

Joycetan gem iyor, sosyalist gerekiliin anayolunda

ilerliy o r.3 Ne yazk! R adekin ken d i anayoluysa, sefil ve
kayda bile gem eyen b ir lm le h ay atn kaybettii bir h a
pishane k am p n d a sona erecekti.
K ltr alannda geerli olan durum , siyasal alanda bin ka
tyla oaltlmt. Stalinizm in zaferi, devrim srecinin srek
liliinde niteliksel bir kopua iaret etm ekteydi. Bununla bir
likte, serbest piyasaya geri dn sz konusu deildi; kopu,
esas olarak devletin siyasal styaplar dzeyinde gerekle
miti. Devrimin ekonom ik ve toplum sal kazanndan yalnz
ca korunm akla kalm am, gereklikte daha da kuvvetlendiril
miti. Bir bakm a Stalinizm, kendine zg bir ideoloji geliti
rebilmi deildi ve gelitirm em iti, fakat iin gerei, Marx,
Engels ve Leninin yazdklanna sahte bir ballk sergilem ek
te ve ayn zam anda onlar m um yalatrm aktayd. Stalinin
kendi yazdklan tam am en onlardan tretilm iti. Stalinin ka
lem inden kan m etinleri, kendisinin sahneye koyduu terr
salgnndan yaltarak ele alp incelerseniz, karnza manasz
b ir m etinler silsilesi kar. Stalinist gelenein ayrc damgas,
bir yalan stnde kurulm u olmasyd. Buna bal olarak,
1936 tarihli (Stalin Anayasas diye anlan) Sovyet Anayasa
35) Akt. Tark Ali (ed.), The Impact of the Stalinist Legacy, s. 14. Bu k lt rl es
ki Bolevik enerjisini oktan yitirm i olsa da, Radekin klece boyun eii insa
na aka gibi gelm ektedir. En nl dnce polisiyse, Stalinin k lt r bakam Andrey Jdanovdu. Jdanov, Sovyet Yazarlar Birlii Bildirgesinde (1934) kendi ede
bi teorilerini yle anlatacakt:
Stalin Yolda bizim yazarlarmz 'insan zihninin m hendisleri olarak ni
teledi. Bu ne dem ektir? Bu nvan size nasl grevler ykler? Bu dem ektir ki,
sanatsal betim lem enin doruluu ve tarihsel som utlua uygunluunun,
emeki halkn sosyalizm anlay dorultusunda ideolojik bakm dan yeniden
eitilmesi ve yeni bir kalba sokulm as greviyle birletirilm esi gerekm ektedir
(akt. ed. T an k Ali, The Impact of the Stalinist Legacy, s. 14).

43

snn incelenm esi, kt stnde ultra-dem okratik olan, fa

kat pratikte asla uygulanm ayan bir belgeyle kar karya ge
tirir sizi. Ayn saptam a, Stalin anda retilen birok teorik
m etnin nitelii iin de yaplabilir. Bunun en tuhaf kantysa
brokratik devletlerin bazlarnn aldklar isim lerde gzlene
bilir: Kore D em okratik Halk C um huriyeti ve D em okratik
Kamboya bu konudaki en arpc anom alileri temsil ederler.
H er trl (gem iteki, g n m zdeki ve gelecekteki)
toplum sal devrim e kar dm anlk besleyen tarihiler ara
snda, Stalinizm in sosyalist bir kalkm ann kanlm az so
n u c u n d a n daha fazla bir eyi tem sil ettiini reddetm ek im
di m oda. 1930larda da liberallerle sosyal dem okratlarn
gzlerini Stalinin sularndan karp, o n u n m uhaliflerini
m ah k m etm eye alm alar neredeyse ayn ekilde m oday
d. Yine de, ite b t n bu n lara ram en, Stalinizm in, nce
den sonucu belli bir akbet olm ayp, zgl uluslararas ve
lke ii koullarn so n u cu olarak ortaya ktn vurgula
m ak bir gerekliliktir.
Rus D evrim in in gerekletii an d a n itib aren , bu d ev ri
m in so n u lar zerin e h a ra re tli ve kyasya tartm alar yaplagelm itir. 1917d en sonra, teo rik ve stra te jik dzeyde
gndem e gelen yeni so ru n la rn ste sin d en gelm eyi am a
layan teori ekillenm iti. A slnda, baka h ib ir so ru n
teori ve siyasal stratejiyle, SSCBn in niteliine ilikin
zm lem elerle y ak n d a n ilin tili deildi. Bu balam daki en
eski teoriyi ortaya atan lar, L eninle B oleviklerin ik tid ar
ele g eirm elerini b ir m acera sayan, m alup M eneviklerdi. O n larn g znde Rusya bir sosyalist devrim i gerekle
tirecek derecede ileri b ir lk e saylm yordu. M enevikler,
44

 retici g lerin d zey in in d k l k arsn d a ancak bir

b u rju v a dev letin in ku ru lab ilece in e ve k u ru la c a k devletin
d e m o k ra tik b ir b u rju v a devleti olm asn da sadece k e n d i
le rin in salayacaklarna in an m ak tay d lar. M enevik a rg
m an n en gelim i halin i ortaya atan, B oleviklerin h ib ir
p h ey e m eydan brakm ayacak ekilde, n ih ay etin d e k ap i
talist d em o k ra sin in b ir biim ine doru evrilecek b ir dev
letin tem elini atm ak ta o ld u k la rn d n e n A vusturyalI
sosyalist O tto B auerdi. N itek im B auer 1920 tarih li Bolev izm mi, Sosyal Dem okrasi mi? balkl b ro r n d e , R us
yay tarm devrim i yoluyla b u rju v a dem o k rasisin e doru
evrilen b ir devlet olarak tanm lam t. B auerin Boleviklere n erisi, (k ap italist n ite lik tadn d n d ) e k o
n o m ik tem el ile devlet yaps arasn d ak i elikiyi giderip,
b u rju v a cu m h u riy etin e barl b ir geii salam alaryd.
Bu g r, siyasetin zerkliini ciddi derecede k m se
y en b ir e k o n o m ik k aderciliin yansm asyd.
Italyan k o m n iz m in in babas saylan A m adeo Bordiga,
1922de M oskovayla ihtilafa d m e sin in a rd n d a n b en zer
b ir teori gelitirm iti: O na gre, yeni devlet y en i ortaya
k an k a p italizm in b ir organyd. K endisi b ir sosyalist
to p lu m u n ve k o m n iz m in nasl olm as gerektiiyle ilgili
so n d erece deerli p ro jek siy o n lard a b u lu n m u tu , fakat
belli ki bu l tlere u y m ad n d a n SSCBn in sosyalist ol
m ad s o n u c u n a varm t. B ordigan n k y asn n gizledii
gerekse, e k o n o m ik tem elin azgelim i o ld u u lk elerd e
k a p ita liz m d e n sosyalizm e geiin u z u n b ir d n em i g erek
tirebileceiydi. H em Bordiga h em de Bauer, Sovyetler Birliin i y en i b ir kategori icat ed erek sn flan d rm ay a k a lk
45

yo r deillerdi; bilakis, SSCBn in k ap italizm y o lu n u tu t

m u bir devlet o ld u u n u k a n tla m a n n derd in d ey d iler.
T arih o n larn tezlerine bir p ara hak szlk edilm i o ld u
u n u k antlad.
kinci D nya Savan d a n itib aren bu devletin sn flan
drlm as k o n u su n d a b ir o k yeni denem eye rastland.
B unlardan en dayankl kan, esas olarak B ritanya k
kenli faaliyet y r te n T ony Cliff ile tak ip ile rin in projesiydi.36 Cliff, Sovyetler Birliin in b ir devlet kap italizm i
to p lu m u o lduu ve n iteliksel b a k m d a n Batdaki k ap ita
list snflardan fark b u lu n m a y a n yeni b ir ynetici snfn
ortaya kn tem sil ettii g r n gelitirm iti. C liffin
arg m an larn d a aka ortaya k o n a n n o kta, devlet kapitalizm in in e k o n o m ik m ek a n izm a sn n kapitalizm inkiyle
tam anlam yla ayn olm adyd. Bu y zd en C liffin k o n u
m u n u n baz alardan, L eninist devlet kapitalizm i ta n
m n d a n ziyade, yeni b ir retim tarz teorisyenlerine ok
daha y ak n d u rd u u n u b e lirtm ek g erek ir.37
kinci grup teorisyenin gznde, Stalinist Rusya k ap ita
lizm den daha gerici yapda yeni bir oligari biim ini tem
sil etm ekteydi. Bu g r n en tannm yandalar, bir za

36) T ony Cliff, Britanyaya kinci Dnya Savandan sonra yerlem i Filistinli
bir M arksist olan Ygael G luckstein'n m stear ismiydi. Cliff, T rokist ortodoks
izgiden 1950lerin balarnda kopacak ve Britanya Sosyalist iler Partisi,
SWPnin ncleri olan E nternasyonal Sosyalistler grubunu kuracakt. En nl
alm as Russia: A Marxist Analysis (Londra: M ichael Kidron, 1955) pek ok
bask yapt. Sre iinde Jam es B urnham , Max Shachtm an ve Milovan Djilasla
keskin bir gr ayrlna den Cliff, hep sosyalizm in zaferine inanl b ir dev
rim ci olarak kald.
37) Lenine gre, devlet kapitalizm i yeni bir sosyo-ekonom ik oluum a iaret etm i
yor, ii devletinin denetim i altndaki bir kapitalist ileyi tarzn gsteriyordu.

46

m anlar ABDn in T rokist entelektelleri olan Jam es Burnham ile M ax S hachtm and. B urnham m Managerial Revolution: W hat is Happening in the W orld (1 9 4 1 )w balkl a
lm as, ilk Souk Sava (1948-1968) srasnda k lt b ir k i
tap haline gelm iti; yazarn kendisiyse m r n ar sac
Jo h n Birch D ernein in destekisi olarak tam am layacakt.
Shachtm an, SSCBn in totaliteryan bir b ro k ra tik kolektivizm i tem sil ettiini savunm ay s rd rd , fakat eski yol
a rk a d a n d a n farkl o larak saa fazla kaym ad. Kenned y n in uu rsu z Kba istilasn savunup ABDn in V iet
n am a m d ah alesin in ilk destekilerinden oldu. H em bu
grler o n u n teorik inanlaryla tutarsz saylm azd: Eer
A m erikan dem okrasisi bu gezegenin st n d e k i en ileri si
yasal biim i tem sil ediyor idiyse, yleyse bu lk en in kendi
hayat tarzm ihra etm e giriim lerini d estek lem en in y an
l ya da ahlkszca bir taraf olam azd.
Bu gelenekteki n c nem li teorisyen M ilovan Djilast. Yugoslav K om nist Partisinin m erkez kom ite yele
rin d e n ve anti-faist direniin partizan nderlerin d en olan
Djilas, ken d i SSCB analizini Tito-Stalin ayrlndan sonra
gelitirm i ve grlerini, Souk Savan baka bir ok-satar kitap larn d an olan Yeni Snf: Bir Komnist Sistem AnaliZnde (1957) toplam t.19 Yine de Djilas, defalarca hapse
atlm asna ram en Yugoslavyay terk etm eye yanam ad,
fakat inand g rlerden de pim anlk duym ad; l m
38) Jam es Burnham , The Managerial Revolution: W hat is Happenig in the World,
N ew York: Jo h n Day Co., 1941.
39) M ilovan Djilas, The New Class: An Analysis o f the Communist System, New
York: Frederick A. Prager, Inc., 1957.

47

ne dein Bat kapitalizm inin bir yanda -am a eletirel bir

yanda- olarak kald.
Toparlayacak olursak, istisnalar bir tarafa, Sovyet toplum u n u n karm ak ynlerini izah etm ek iin yeni retim
tarzlar ve yeni geliim yasalar icat etm eye kalkan her
teorisyen, son kertede kapitalizm savunucusu o lup km
tr. V urgulam akta fayda var ki, yine bu teorisyenlerin b ir
ok tilm izi de liderlerine uym ay kabul etm em i, anti-kapitalist sosyalistler olarak kalm lardr, ancak o nlarn teorik
varsaym larnn tutarszl da dnya politikasnn deer
lendirilm esinde ciddi bir m eydan okum ayla kar karya
kaldklarnda aka gzler n n e serilm itir.
nc ve egem en teo rik o k u lu n ileri s rd g r
ler y u k ard ak ilerle arpc b ir ztlk ierisindeydi. Trok in in Sovyetler Birliine d air incelem eleri d ah a T rk i
yede s rg n d e old u u ve b u g n e dein hl b en zeri g
rlm em i b ir aklam a ortaya koym ak zere, kendisiyle
M oskovadaki aygt arasn d a var olan corafik ve tarihsel
m esafeden yararlanm aya alt zam an lar balam t.
T rokin in tezleri im di baz b ak m lard an eskim itir, fakat
o n u n genel yaklam k lasik M arksizm ad n a fevkalade b ir
ilerlem eyi tem sil etm ekteydi. T abii, yazd b t n m e tin
ler ierisinde h e r k a m p ta n en o k saldrya urayan k ita
b n n hanete Urayan Devrim: Sovyetler Birlii Nasl Bir
lkedir ve N ereye G itm ektedir? (1937) olm as da hi ar
tc d e ild ir.40
40) Leot Trotsky, The Revolution Betrayed: W hat is the Soviet Union and Where
is it Going?, New York: Pathfinder, 1972 (1937).

48

Buna ram en, o kitap devrim sonras Rusya zerine cid

di bir aratrm a yapm aya girien herkes adna bir bavuru
kayna olm utur. T roki Stalinist Rusyay, retim arala
rnda kolektif m lkiyet ile b urjuva datm norm lar arasn
da srekli bir elikiyle karakterize edilen zgl retim ili
kilerine sahip b ir gei to p lu m u olarak tarif etm ekteydi.
(E rnest M andel bu gr eitli m akaleleri, polem ikleri ve
kitaplaryla daha da gelitirm itir.)
Asl Stalinizm in zelliinin kayna, Sovyetler Birli
i ve A vrupada 1920li ve 1930lu yllarda hak im olan z
gl ko u llard r. Stalinizm , d n y a d e v rim in in yenilgiye u
ram as ve izole e d ilm esin in b ir r n y d ve bu gelim eye
ksm en beceriksizlii ve d ar gr l l y le k endisi k a tk
da b u lu n m u tu . N eticede Stalinizm k e n d in i u zellikler
le gsterdi: a) P arti, devlet ve u lu slararas k o m n ist h a re
k e tin h e r kadem esinde d e m ird en b ir m o n o litik yap; b)
M arx ve L eninin yazlarn felaketlere yol aan so n u la
ryla b irlik te tepesi s t n e eviren o ta rin in teo rik m aze
reti o larak tek lk ed e sosyalizm ; c) e n tern asy o n alizm d en
vazgeilm esi ve d n y a n n h er lk esin d ek i k o m n ist p a r
tilerin -o n lar tekil dev rim lerin n c le ri olarak grm ek
yerine- sosyalist a n a y u rtu n (Sovyetler Birliin in ) nc
sn r m uhafzlar o larak faydalanm ann ngrlm esi. Ko
m n ist E n tern asy o n alin 1943te datlm as bu yakla
m n resm i onayyd. D olaysyla, bu alanda yaplacak
h e r t rl itiraz, kinci D nya Savan d a n so n ra gndem e
gelen seen ek lerin d o ru d an so n ucuyla, d ik ta t r n daha
salnda balam b ir s re olarak k lasik S talinizm in te
m ellerini zayflatm aya adaydr.
49

Kzl O rd u n u n Berline gerekletirdii zafer yry,

N apoleonu n A vrupay kasp kavurm asn hatrlatm t.
Ancak B onaparte, zellikle siyasal ve hu k u k sal styaplar
dzeyinde belli d n m ler iin yetki salm olduu halde,
fethettii topraklarn toplum sal ve ekonom ik m anzarasnda
kalc deiiklikler gerekletirem em iti. Stalin ne yapacak
t? Sovyet brokrasisi ile kapitalist dem okrasiler arasnda
T ahran, Yalta ve Potsdam da varlan anlam alar, Batl ideologlarca Batnn korkaka teslim olu u n u n rnekleri ol
duu do ru ltu su n d a m tem adiyen yeni incelem elere tabi
tutulm aktadr. Oysa byle bir yaklam kesinlikle tarih-d bir deerlendirm eye den k gelir ve yeni souk savalar
karlm asnn gereklerine hizm et eder, ancak fazla zorluk
ekm eden de b ertaraf edilebilecek grlerdir.
Sava sona y aklarken en gl kapitalist devlet olarak
A m erika Birleik D evletleri boy gsterdi ve b u lke yeni
g c n S talinin yan banda bir n k leer saldr tezghla
yarak kantlad. Bu sin ik reel-politik g sterisin in k u rb a n
larysa, H iroim a ve N agasakide len ya da hayatlarn
kaybetm eseler bile ok b y k strap lar eken in sa n la r ol
du. A tom b o m b alarn n atlm as A m erika Birleik Devletlerin in yeni sta t s n belirlem iti, ancak bu silahlar k e n
di balarna A vrupadaki kapitalizm in yz yze olduu so
ru n lara h e rh an g i b ir zm getirem ezdi. B unun sebebi,
m lk sahibi snflarn (B ritanyay istisna tu tarsak ) ciddi
derecede zayflam olm alar deil, daha vahim i, N azilerin
igal ettii lk ele rin b iro u n d a bu snflarn nem li k e
sim lerinin A lm an m uadilleriyle g nll biim de ibirlii
50

ne girm i olm alaryd. lke k arlarn d an nce snfn

k arlarn gzeten bu dayanm a p o litik asn n en feci rn e
i V ichy F ransasyd, ancak F ransa da b u b ak m d an k esin
likle tek rn ek deildi. Bir dizi Dou A vrupa lk esin d e es
ki ynetici snflar, N azi igali ve k u rtu lu m cadeleleri
karsnda aldklar askeri yenilgiler so n u c u devlet aygtla
rn n km esine bal olarak, ya eski d u ru m la rn a d n e
m eyecek derecede zayflam ve zarar grm lerd i (M aca
ristan, Rom anya, B ulgaristan), ya da fiilen o rta d a n k alk
m lard (Yugoslavya, Polonya, ekoslovakya). Y unanis
tan ve talyada D ireniin ban k o m n ist p a rtile r eki
y ordu ve belli ki ayaklanm aya bal alt st olu larn ger
eklem esi an m eselesiydi. Batl liderler bu gerekliin zi
yadesiyle bilin cin d e o ld u k la rn d a n , Yalta ve P otsdam a n
lam alarn talya, Y unanistan ve h a tta (d u ru m u n ok d a
ha karm ak g z k t ) F ran sada kapitalizm i elde tu tm a
n n bir bedeli olarak grdler. Dou A vrupa ise Rusyann
n fu z alan olarak kab u l edildi (Sovyetler Birliin in g
venliini teh d it eden rejim lerin k u ru lm a sn n lem en in
Stalinin hak k olarak tannaca m p h em b ir ifade ve yak
lam d b u ). te bu kapsam da Bat, Kzl O rd u n u n s t n
l karsnda Dou A vrupan n eski egem enlerini kendi
hallerine brakm g r n y o rd u . N fuzu n SSCB ile Bat
arasnda yar yarya tem elinde paylalm as tasarlanm
olan tek lke Yugoslavyayd. A ncak Tito baka d n c e
lere sah ip ti ve o n u n partizan lar, N azi-kart diren ii en
gellem ek isteyenlere taviz verm eye yanam ayacaklard.
Stalinin T ito yu n o m in al bir m o n arin in resto rasy o n u n u
51

kabullenm eye ikna etm e abalar so n u su z kald. Yugos

lavya devrim i yerliydi (Yugoslav-Sovyet ilik ilerin in so n
raki seyrini kavram ak asndan belirleyici nem de b ir ol
guydu bu).
u nem li soru hl ortad a d u ru y o rd u : Sovyet b ro k
rasisi Dou A vrupan n to plum sal ve siyasal yap larn n a
sl deitirecekti? Eer Sovyetlerin Dou A vrupa p o litik a
sn iki ayr aam aya blecek o lu rsak , M oskovada nasl
b ir kararszln hakim o ld u u n u grebiliriz. Birincisi am
p irik z m ler dnem iydi. 1945ten 1947ye k ad ar s re n
b u aam an n esas arl, Dou A vrupa lkeleri e k o n o m i
lerin in (ki bu lk elerd e b u rju v aziler etkili ek o n o m ik g
lerini hl m uhafaza etm ek tey d iler) yam alanm asna ve
alnacak tazm in atlara y n elikti. Dolaysyla b u rad a , d a r
m adan d u ru m d a k i Sovyet ek o n o m isin i y en id en ina e t
m ek zere k ap italist re tim ilik ilerin d en y ararlanlm
o luy o rd u . kinci aam an n ayrt edici zellii, Stalinist y
n e tim in ABDden gelecek h er t rl inisiyatife kapy kapatm asyd. A m erikallar zayflam ve p aram para olm u
A vrupa iin M arshall P lanm h azrlad k larn d a, Sovyetler
Birlii kanlm az b ir ikilem le kar karya kald. M ars
hall P lam n d a am a, ciddi d erecede zayflam b ir k ap ita
list e k o n o m in in resto rasy o n u , can lan d rlm as ve y en id en
ina ed ilm esin d en ibaretti. SSCB ise A m erikallar ken d i
y r n g ele rin d e tu tu p d ah a ileriye gitm em elerini salam ak
iin Dou A vrupadaki varln u z u n erim li b ir m ev cu d i
yete d n t rm e k zo ru n d ay d . Bu da ancak, tam p o n devletlerin to p lu m sal ve e k o n o m ik yapsn n iteliksel biim
de d n t re n ve o n larn e k o n o m ile rin i sam a p o litik a s
52

n sona erdirm eyi g e re k tire n belirleyici b ir sram ayla b a

arlabilirdi. W ash in g to n b u s retek i te h lik e le rin b ilin
cinde olm asna ram en, M arshall Plan Bat A vrupada k a
pitalizm i canlandrd. A lm an k ap italizm in in y en id en ina
edilm esi dem ek, A m erikan serm ayesinin savatan nceki
eski ra k ip le rin in de can lan d rlm as dem ekti. te, serm a
yeyi k e n d i rekabeti ig d leri aleyhine olacak ekilde
h a re k e t etm eye zorlayan etk e n SSCBn in varlyd. Tabii
te tarafta da S talinist b ro k ra si, k k te n d n m bir
D ou A vrupan n ne anlam a gelebileceinin ok iyi far
kndayd. Bu sebeple, (Yugoslavya ve A rn a v u tlu k u istisna
tu ta rsa k ) Dou A vrupan n to p lu m sal b ak m d an d n
m e uratlm as sadece kanlm az biim de eski b u rju v a z i
lerin in zararn a olarak deil, aadan h e r t rl kitlesel
inisiyatifi perdeleyerek, sn rlay arak ve h a tta nleyerek de
gerekletirildi. K apitalizm b ir gecede y k lm t, am a ta
bii sosyalist d em okrasi iin beslenen u m u tla r da. Stalinist
m odel Dou A vrupaya to p ta n bir ekilde dayatld. Sz
k o n u su lk ele rin ou b y k o ran d a krsal b ir k arak ter
tam aktayken, SSCBd en daha gelikin ekonom iye sahip
bir lk e de vard: ekoslovakya. lkel S talinizm in bu l
kede gelikin b ir ii snfna zorla dayatlm as feci so n u
lara yol at ve ok g em eden S talinizm in k e n d in i iinde
bulaca d e rin krizi gzler n n e serm eye yarad. ek d i
renii yaygnd ve h alk desteine sahipti; ek k o m n istle r
b y k lde gl ii snf gelenekleriyle h a re k e t edi
yorlard; ek halk Kzl O rd u yu k u rta rc la r olarak se
vinle karlam t. Fakat, yllar sonra Fransz filozof Jean-P aul S artren etkileyici cm lelerle anlataca b ir s
53

rete, Sovyet b ro k ra sisin in h m n a u ram a k ta n k u rtu la

m ayacaklard:
ekoslovakya, ileri bir kapitalist ekonomiden sosyalist bir
ekonomiye baaryla geii gerekletirecek ilk devlet olabilir
ve bylece Bat proletaryasna -model olmasa bile-, onun dev
rimci geleceine en azndan somut bir rnek tekil edebilirdi.
Hibir eyi eksik deildi; ne ara, ne insan; iilerin gerek
denetimi herhangi bir yerde mmkn olduysa, bu Prag ve
Bratislavadayd. Onlarn talihsizlii, kendi maniplasyonlaryla oyuna gelen Moskovadaki tezghlarn byle bir sosya
lizm fikrine bile akllarnn basmamasyd. Moskovadakiler
sadece kendi sistemlerini empoze etmekle meguldler. lke
iinde hibir gerek dayana bulunmayan bu ithal edilmi ve
uyarlanmas mmkn olmayan model, byk biraderin a
r gayretkeliiyle dardan yerletirildi. Bu model bir idol
olarak kuruldu; yani, tartlamaz olup tartlmayan, izah
edilemez olup izah edilmeyen bir dizi deimez koulsuz ta
leple. [...]
Yanl anlamaya mahal vermeyelim: 1945teki insanlar
inanl devrimcilerdi ve ou halen de yledir, ancak sistem
onlarn sosyalizmi kendi balarna kurma deneyimine atlma
larn yasaklyordu. Gidiat deitirmek iin deneyim yoluy
la eskiden olduklar gibi davranmalar gerekirdi; oysa sistem
onlara, tam da olmadklar ekilde muamele ediyordu. Kendi
ni hem yaplarn rasyonel bir dnmn hem de fikirlerin
srekli deitirilmesini (baka bir deyile, pratik ile teorinin
karlkl ve diyalektik bir etkileim iinde olmasn) gerekti
ren bir dizi sorun eklinde sunan sistem, inanlmaz bir reha
vet iinde nazik bir basiret hediyesi olarak gzyasz sosya
lizmi (yani, devrimsiz ya da herhangi bir kapma olmadan
varlacak bir sosyalizmi) savunmaktayd. Grevler oktan be
54

lirlenmiti; yaplacak tek ey onlar uygulamakt. Her trl

bilgi eksiksiz biimde eldeydi; yaplmas gereken tek ey on
lar ezberlemekti.41

T oplum sal d zen i k k te n deitirm e k arar b ro k ra

tik, y u k a rd a n em poze ed ilen b ir tasarru ftu . Yine de belli
llerde, zellikle eh irlerd e, aadan bir heyecann
dom asn salad. i sn fn n nem li katm anlar, k e n
d ilerine tan n m ak ta olan kayda deer toplum sal haklar
karlnda yeni rejim e so lu k lan acak b ir zam an tanm aya
h azrdlar. A ndrej W ajdan n d u yarl ve zekice film i Czlowiek z m arm uru (M erm er A dam , 1977), 1940larm so n la
ryla 1950li yllarda ii snf iinde var olan elikili gerilim le rin doru b ir p o rtre sin i su n ar. K apitalizm -sonras
d evletlerin oalm as, Sovyetler Birliine 1917de k o n an
am bargoyu k rm tr. stelik ayn zam anda ve o d n em k i
g r n m le re ters biim de, Stalinizm in hegem onyasn da
zayflatm tr. T e k lk ed e sosyalizm - a r tk byle b ir e
yin m m k n o ld u u n d an nasl sz edilebilirdi? Stalin,
Y ugoslavyada d evrim in baar kazan m asn n ve Dou Av
ru p a n n asim ilasyon s re c in in yeni zerk ve yar-zerk
ik tid ar m erk ezlerin in ortaya km asyla ayn anlam a gel
diini ok erk en fark edecekti. D nya k o m n ist h a re k e ti
n in b iricik o to rite tem eli olarak Sovyet b ro k ra sin in k u r
m u olduu tekel nesnel yollarla krlm o luyordu. Tito n u n atakl ve T ito ile Stalin arasnda m eydana gelen
nih ai k o p u , Dou A vrupan n da o n u n izin d en gidebile
41) Jean-Paul Sartre, Czechoslovakia: The Socialism T hat Came In from The
Cold, Betvvee Existentialism and Mancism, Londra: Neve Left Books, 1974 iin
de, s. 89-90.

55

cei y n n d e k o rk u la r d o u rm u tu . 1930lu y llarn tasfi

yeleri ve gsterm elik yarglam alar im di de b t n Dou
A vrupada tekrarlan m ak tay d . T a n rya ilk in T roki kafa
tu tm u tu . im di de o n u n yan m a, T ro k ist kar-devrim ci, em peryalizm in ajan b en zeri sfatlarla yaftalanm aya
allan T ito y e rle iy o rd u . Yeni tasfiyelerle g d le n
am a, k o m n ist p a rtile ri iinde klasik Stalinizm e a lte rn a
tif olarak ortaya kabilecek h e r t rl potansiyel eilim i
bom akt. S talinin 1953teki l m bu s reci kesintiye
uratm ak la b irlik te, l o to k ra tn k o rk u la r yersiz k m a
yacakt. B ro k rasin in egem enliine kar ii snfnn
m uhalefeti ilkin Dou B erlinde, grevci iilerin tem el de
m o k ra tik h a k la rn (ifade, b asn ve rg tlen m e zg rl
) talep etm eleriyle p a tla k verdi. Sovyet tan k lar bu isya
n ezdiler. Bu arada, Sovyetler Birliin d e Stalinin y erini
alan lar sistem e in san i b ir ehre k a z an d rm a n n p ein d ey
diler. N ikita K ruevin 20. Parti K ongresinde (1956)
yapt k o n u m a, ap ak eksikleriyle yanllar bir yana,
Stalinizm e genel apta in d irilm i ar b ir d arbeydi.42 B unu
Dou A vrupa iinde M acaristandaki b ir ayaklanm a (yine
Rus tan k la rn c a ezilm iti) ile 1956da P olonyada y k se
len b ir kabar izledi. P olonyadaki kalkm a, k o m n izm i
slah e tm ek diye b ilin en b ir akm adna ilk b y k zaferdi
ve G om u lk ay ik tid ara tam t. 1980 ve 1981de Daya
nm a h a re k e tin in boy gsterm esine yol aan eyse, Po
lonyan n reform cu k o m n iz m in in defa (1956, 1970
42) N ikita K hrushchev, Secret Speech: Delivered to the Closed Session of the Twentieth Congress of the Commurist Party o f the Soviet Union, N ottingham : Spokesm an Books, B ertrand Russel Bar Vakf iin, 1976.

56

ve 1976da) siyasal vaatlerin i yerin e g etirm ek te baarsz

la uram asyd; bu da iilerin 1953ten b e ri k at etm ek
te o ld u k lar m esafenin sim gesel b ir gstergesiydi.
Stalinizm in krizi U zak D ouda yeni ve kesin bir darbey
le daha derinleecekti. in K om nist Partisin in 1949da
baarya ulam as, yerli gericilie ve Ja p o n istilasna kar
verilen ve balangc 1920lere dayanan, u z u n sreli bir m
cadelenin sonucuydu. H erhalde M aon u n partizanlarnn
kitle desteinden y o ksun o ld u u n u iddia edebilecek tek bir
kii km az. K endi yolunda ilerleyen in Devrim i, to p lu m
sal dzlem de bakldnda 1917deki m odelin neredeyse
tam tersi ynde gelim iti. M aon u n gleri kyll se
ferber etm i ve 1949da devasa bir kyl ayaklanm as tem e
linde iktidar eline geirm iti; ok gem eden de, p ek ou
onyllardr Ja p o n ya da K om intang igali altnda b u lu n an
ehirleri kurtardlar. K yller tam am en harekete gem i
ken, ehir proletaryas D evrim den sonraya kadar bile bir
snf olarak neredeyse tam bir duraanlk iindeydi. Zaten,
indeki devrim srecinin zgl nitelik lerin in kaynan
b urada aram am z gerekir. Yine de bizi bu nok tad a ilgilen
diren konu, Stalinin apak phecilii ve M oskovadan
ok k k m iktarda m addi yardm alm as karsnda Ma
on u n glerinin devrim lerini kendi balarna yaptklarnn
yadsnam az bir gereklik olduuydu. Devrim 1949da in
K om nist Partisin in baarsyla gelm iti ve M ao ile M osko
vadaki Stalin arasnda y r t le n birka haftalk etin p a
zarlklarn ardndan, nihayet Sovyet eko n o m ik yardm
ufukta g rnm t. Sovyetlerin yardm , in sanayiinin
57

gelim esine katkda bulu n acak hayati nem de bir ham ley
di. O n be yl kadar sonra in-Sovyet ideolojik kavgas pat
lak verdiinde, Sovyetlerin yapt her trl yardm bak
gibi kesildi ve ine gnderilen b t n ekonom i danm an
lar geri arld. in Devrim i hem dnya leindeki hem
de kapitalist olm ayan blok iindeki gler ilikisini batan
aa deitirdi. stelik, d n y an n en byk devleti olan
ine kim se D oun u n Yugoslavyas m uam elesi yapam azd.
Sekizinci Yol O rd u su n u n grkem li ilerleyii tek lkede
sosyalizm i pratik olarak topraa gm m t. M oskovann
hegem onyasna u z u n yllar hi kim se itiraz edem em iken,
alttan alta etkisini s rd rm ek te olan gerilim ler, yetkin g
m erkezlerinin oalm as so n u cu n d a Stalinin m iraslar
n n bana daha ilk adm dan itibaren gerek belaler getire
ceini gsterm ekteydi.
H er t rl ideolojik tartm a n n sakince halledilebilece
i tek rgtsel ereve de o k ta n d r o rta d a n kalkm t.
K om intern 1943te, daha Yugoslav, in ve V ietnam devrim le rin in gereklem esinden nce lavedilm iti. U lusla
raras k o m n ist harek etin , h er t rl gr ayrlnn ta r
tlm asn salayacak m erkezi b ir yayn organ ve basn
aralar y o k tu . phesiz bu da S talinizm in m iraslar ara
sn d a yer alyordu. T ito ile M ao p ra tik te klasik S taliniz
m in b iro k eilim ini krm ay baarm olsalar da, o n larn
ideolojik form asyonlar da Stalinist ailenin iinde k alm ak
tayd; dolaysyla, gem ilerinden tam olarak kopm alar
asla m m k n deildi. Bu d u ru m u n baka b ir ifadesi, dev
leti idare etm ek b ak m n d an tam am en farkl l tleri dev
58

reye sokabilecek, gerek b ir a lte rn a tif aray n n asla sz

k o n u su olm ayacayd. Y eterince iro n ik tir ki, dnya devrim in in bu aam asnda b ir K om nist E n tern asy o n ale d u
y u lan ihtiya, tek b ir k o m n ist p a rtin in bile M oskovan n
h e g e m o n y a sn a kafa tu ta c a k b ir k o n u m d a o lm ad
1920li yllarda g zlen d i in d en ok daha fazlayd (kald ki
o d n em d e, SSCBn in S talinistlem esinin E n ternasyonal
ve o n u n balca o rg anlarnca engellenem em esini de b u n a
balam ak g erekirdi). N itek im K o m in tern in bam ll
n n en sim gesel adm , 1943te M oskovada verilm i olup,
b ir D nya K ongresi to p lan m asn a bile ihtiya d u y u lm a
d an uygulam a k o n an , k e n d i k e n d in i lavetm e kararyd.
Oysa k o m n ist h a re k e t iinde tek b ir baka g m erkezi
b u lu n m u olsayd bile, K o m in tern in byle b ir k arar u y
gulam aya geirm esi fiilen im knsz o lu rd u . Dolaysyla,
T ito ile M aon u n b ir b t n olarak h a re k e t ierisinde ciddi
yansm alar d o u rm ad an b ir K om intern arayna girm ele
ri p ek m m k n deildi. Kald ki, M aon u n h ib ir zam an
yeni b ir E n ternasyonal k u rm ay a kalkm am olm as, Sta
lin izm in hayati n em d ek i ideolojik fo rm lle rin d e n b iro
una ne derece bam l o ld u u n u n bir gstergesiydi. H em
Yugoslav hem de in k o m n istle ri dev rim lerin i M osko
vad an pratikte k o p arak g erekletirm ilerdi. O ysa Stalin izm d e n teoride kopam am olm alar, baarya ulat a n
da devrim de trajik bir ayrlk getirdi. in to p lu m u n u karak terize ed en rg tlen m e tarz (ki b u n u n en zl ifade
si, p arti ile devlet arasn d a tam b ir eitlik yaratlm , siya
set ile bilgi aknda tam bir tekel k u ru lm u olm asyd),
59

SSCBn in 1920lerin sonlaryla 1930larn b alarn d ak i r

g tlen m e tarz n d a n ok da farkl saylm azd.
Bu d u ru m nm ze, henz tatm in edici lde zm e
balanm am bir dolu soru koym aktadr. E konom ik gerili
in Stalinist tipte bir siyasal yap dourm as kanlm az m
dr? Azgelimi bir lkede gerekletirilen devrim in kanl
m az sonucu tek parti devleti olm ak zorunda m dr? Castron u n Kbasn ksm en istisna sayarsak, tek tek h er devri
m in m onotilik bir devlet yapsnda noktalanm as salt tesa
dften m i ibarettir? Yalnzca b u g n nm zde serili olan
m anzaraya bakp deerlendirecek olursak, b t n bu sorula
rn cevabnn kedere sarl bir evet olduunu -gnlszce
de olsa- kabullenm ekten baka b ir seeneim iz kalm az. Gel
geldim , b u n u kabullenm ek ultra-nesnelci, tek yanl bir ta
rihsel gelime grn benim sem ekle ayn kapya kacak
tr. Yine bu da, karlalan h er felaketi (Stalini, tasfiyeleri,
szde Byk Proleter K ltr Devrim ini, Pol Potu n vaheti
ni, Kim -il-Sungu n kendi ken d in in parodisi olan Stalinizmini, Afganistandaki bozgunu, Tirandaki infazlar) m eru
gsterm ek iin bavurulabilecek olgulara kr krne ta
pnm aya varacaktr. B tn bu olaylarn kanlm az olduu
grne snm ak, en berbat t rd en bir siyasal m iyopluk
tuzana dm ek dem ektir. Benim kanm ca, b u korkun
olaylarn hepsinden kanm ak m m knd; yaanan bu
olaylann hibiri, bu devrim lerin yaplm as ya da yapldktan
sonra kazanm larm m korunm as bakm ndan tem el nem de
grlem ezdi.
eitli evreler, doas gerei h alk a dayanm ayan ve
an cak p ro le tary a ve y o k su l k y l le r z e rin d e b ir d ik ta
60

t rl k k u ra ra k yaatlabilecek d e v rim le rin y erlem esi b a

k m n d a n bu s re lerin b ir z o ru n lu lu k o ld u u n u ileri
s rm le rd ir. Bylesi b ir yaklam , D evrim i yapm olan
p a rtin in y elerin i ve ok sayda ileri k a d ro y u tasfiye ed e
rek ik tid ara ykselm i olan Stalin iin geerli b u lu n ab ilir.
A ncak H o C hi M inh, M ao Z edung, Jo sip Broz T ito ve Fidel C astron u n d u ru m la r b ir para farkldr. Eer in
K o m n ist Partisi kitlesel destei ark asn a alam am olsay
d baarya ulaab ilir m iydi? A m erika B irleik D evletleri,
1954 C enevre A nlam alar u y arn ca 1956da V ietnam da
yaplm as gerek en seim leri n iin ak ak sabote e tm i
ti? Eisonhovver k en d isin e, eer seim ler y aplp da Ho
C hi M inh oylarn y zd e 8 0 ini alr m y d ? ek lin d e y
n e ltile n b ir soruya d r s t biim d e evet cevabn v erm i
ti. T ito 1948de Y ugoslavyada b ir seim d zenleseydi
h a lk kim e oy v erird i acaba? Bu s o ru n u n cevab, T ito n u n
Stalind en gelecek bir sald r ih tim a lin e h a z rlk y ap ark en
b t n h alk sila h la n d rm o lm asn d an karlabilir. im
diye dein nc D n y ada ABDn in ak desteine sa
hip han g i d ik ta t r byle b ir adm atm aya cesaret ed eb il
m itir? C astro, A m erika B irleik D evletlerin in k en d isin i
devirm eyi am alayan aralksz teeb b slerin e (ek o n o m ik
ab lu k alara, ask eri istilaya, CIAin su ik a st d en em elerin e,
vb.) ra m en n iin hl ik tid ard a k alab ilm ek ted ir? in,
Y ugoslav ve K ba rejim leri yllarca ayakta kalabildiyse,
b u n u n sebebi yabanc b ir o rd u n u n varl deil, yerli h a l
k n desteini ark alarn d a bulm alard r.
D evrim so n ras h k m e tle rin zayfl, lk e n in siyasal
ve ek o n o m ik h ayatnda kitle katlm ve d e n e tim in i k u
61

ru m sa lla trm a k ta tam b ir baarszla u ram alarn d a

y atm ak tad r. S talinizm in ayrc id eo lo jik y n e lim in in
tam anlam yla devreye girdii n o k ta bu rasd r. H em Tito
h em de M ao Sovyetler Birliin d e n k o p m u la rd , fakat iki
sin in de sosyalist dem okrasiyi b ir ekilde uygulam aya
koym a s o ru n u n d a gerek b ir k o p u sergilem eleri sz k o
n u su olm am t. Yugoslav e k o n o m isin d e k i zy n etim
m odeli u y d u rm a deildi, an cak h a k ik i an lam na sadece ve
sadece siyasal alanda da zy n etim in gereklem esi h a lin
de kavuabilirdi. M aon u n K lt r D evrim i srasn d a Pa
ris K om n r u h u n u aran dem agojik seslenileri k itle
sel seferberlikleri tevik edebilm iti, ne ki b u rad a am ala
n an , besbelli ki in K o m nist Partisi iin d e s reg id en bir
hizip kavgasn h a lle tm e k ti.43 H er iki rn ek te de to p lu
m u n yeni b a ta n rg tlen m esin d e halka gerek b ir sz
h ak k tan n m m yd? F iilen h e r rn ek te b a v u ru la n m o
del, S talinist Rusyan n b ir eitlem esine dayanm aktayd.
Eer b u m odel farkl olsayd, n c D nya devrim lerin in b u n d a n b y k kazan salayacandan ok az p h e
edilebilirdi.
Sovyetler Birliine d n ersek . O lk ed e b ro k ra tik ik
tid a rn kanlm az bir ekilde glenm esine d air b t n
nesnelci arg m an lar b en im sesek bile, Stalinizm in y k se
43) Bkz. Livio Maitan, Party, Arm y and Masses in Chma: A Marxist Interpretaticm oj
the Cuhural Revolution and Its Aftermatl, Londra: New Left Books, 1970. Yine de
buna bir ek daha yaplm aldr. Bu seferberliklerin amac ve kapsam ne kadar s
nrl kalm olursa olsun, kitlelerin belli bir lde siyasallamasna katkda bulu n
duklarna phe yoktu. imdiki inli m uhaliflerin ounluunun M arksist olm a
snn kkeni, in siyasetindeki bu kargaal dnem e balanabilir. Kltr devrim i
srasnda m eydana gelen can kayplar ve kltrel kym lar, bizi 1930lu yllarn
Stalinist tasfiyeleriyle yersiz ve yzeysel benzetm eler yapmaya gtrm em elidir.
62

liini k o laylatran k o u llarn a rtk o rta d a n kalkm b u

lu n d u u yadsnam az b ir gerekti. SSCB, n e izole edilm i
ne de geri b ir to plum sal o lu u m d u . U lam olduu k l
t r dzeyi ve hayat sta n d a rd esk isin d en d ah a y k se k le r
deydi. H er iin in alm a h a k k gvence altn d ay d ve Ba
tl tip te b ir kitlesel isizlie asla rastlan m y o rd u . G ulaglar ise h a lk n zih n in d e gl am a a rtk u z a k ta kalm
b ir hatrayd. K ruev ile L eonid Brejnev, d ik ta t r n l
m n d e n so n rak i otuz ylda SSCByi S talin-sonras bir aa
tam lard. Yine de Sovyet to p lu m u , gerek deiiklikler
m eydana getirilm i olm asna ram en d e m o k ra tik deildi
ve gcyle ayrcalklarn k skanlkla k o ru y an b ir b ro k
ratik elit kesim in egem enlii altndayd. SSCB, zellikle
e n te lek t e lle re ve k lt re l zg rl k lere kar u y gulam a
larnda, L eninin salnda geerli olan d u ru m a dah i geri
d n m em itir.44
S talinin l m , h aleflerin in n n e tem el b ir so ru n
k o y m u tu . Bu m uazzam g en ilikteki lkeyi nasl y n e t
m eleri ve Dou A vrupada d isip lin i nasl salam alar gere
k iyordu? O n b irin c i yzylda kei N estor, Rusa yazlm
Primary Chronicleda yle d ertlen iy o rd u : lke geni ve
zengin, am a d z e n y o k . S talinin m iraslarn n a k lla rn
da, ayn zam anda hem ilkel Stalinizm in k u su rla rn gide
recek, hem Sovyet to p lu m u n u n hayati n em d ek i b t n
k a tm a n la rn b irletirm eye alacak ve hem de b ro k ra s i
n in elde etm i b u lu n d u u g tekelini krd rm ay acak bir
d z e n k u rm a k vard. K ruevin 20. P arti K ongresinde
44) Bunlara bir rnek olarak bkz. Victor Serge, Year One of the Russian Revolution, Londra: Holt, R einhart, and W inston, 1972.

63

yapm olduu n l k o n u m a ite bu balam da de erlen

dirilm elidir. Hi p h esiz c re tk rc a b ir adm saylan bu
k o n u m a, kitlesel h o n u tsu z lu k la rn dom a ih tim a lin d e n
ko rk u y a kaplm d u ru m d a k i P arti h iyerarisini ciddi bi
im de rk tt . K ruev, M erkez K om itesin in o u n lu u
n u n kar km asna ram en bu y n d ek i ad m larn o
altt. B u n u n so n u c u n d a D ou A vrupa ve d n y a k o m
n ist h a re k e ti iinde m eydana gelen k o p u lar, Stalinizm de
d e rin b ir k riz in balangcna iaret etm ekteydi. K ruev,
k o n u m a sn n aadan b ir patlam ay n lem ek b a k m n
d an can alc b ir nem tadnda ve S talinin k u rb a n la r
na u m u t g sterdiinde srarcyd. B uzlarn eriyii,
farkl uy g u lam alar o rta d a n kald rlp h a lk n o u n lu u
n u n hayat sta n d a rtlarn d a iyiletirm elere gidilerek, to p
lum sal gerilim leri azaltm ay hedefleyen k ararl b ir abay
la b irlik te y r t ld (eski m u jik ler bu p o litikay ok g
zel b ir deyile gula k o m n iz m i diye tanm lam lard).
Yine bu po litik a, klasik Stalinizm i karak terize etm i olan
ter r h k m d a rl n n sistem atik biim de sona erdirilm esiyle u y u m lu b ir izgideydi. Siyasal tu tu k lu la r to p lu ca salverililirken, k a m p lar datld. G venlik b irim le rin in et
ki alanlar d araltld ve bu kesim ler Stalin d n e m in d e k a
zanm o ld u k la r greli z e rk lik te n m a h ru m brakldlar.
Eski sistem in ayrt edici zellii haline gelm i b u lu n a n
keyfiliin yerin i, SBKPn in dem oralize ve atom ize olm u
h ald ek i k a d ro la rn a g v en in a rttrld b ir atm osfer ald.
A tlan h e r ad m n S talinin k a p risle rin e gre ayarland
terrize b ir m o n o litik y a p n n y erine, adm adm b ro k ra
tik o ulculua v aran b ir srece y n elindi. G erek p arti
64

k ad em elerin d ek i gerekse tara rg tle rin d ek i P arti hiye

rarileri iinde ark tartrm alarn yaplm s b ir kere daha
tevik edilm eye baland ve ideolojik m utlakyetilie son
verildi. M acar lid er Ja n o s K adar bu yeni yaklam u slo
ganla zetleyecekti: Bize kar olm ayanlar b izim le d ir.
S talinizm -sonras an asl test alan i politikayd.
1956d an 1985e k ad ark i d nem de (D ou A vrupa ve ine
kyasla) SSCByi k arak terize etm i olan siyasal istik rar, a n
cak h ay at sta n d a rtla rn d a d zen li b ir ykselie baklarak
anlalabilirdi. L ondrada yaam akta olan n l Sovyet m u
halifi Z hores M edvedev bu noktay ok isabetli b ir gzle
saptam tr:
lkedeki ekonomik durum hl beklentilerin altnda sey
rediyor, ancak srekli, yava bir ilerleme de gzleniyor. Hi
isizlik yok; bilakis, igc eksiklii ekiliyor -b u da iilere
i semede geni bir zgrlk tanyor. Ortalama bir ii aile
si temel maddi ihtiyalarn (oturulacak bir daire, kalc i,
ocuklarna eitim, tedavi imknlar, vb.) kolaylkla karla
yabiliyor. Temel mallarn (ekmek, st, et, balk, kira) fiyatla
r 1964ten beri hi deimemi durumda. Televizyon ve rad
yoyla dier dayankl tketim mallarnn fiyatlar (daha nce
ki gereksiz yksek bedellere kyasla) fiilen azalm bile. Ger
ekte insanlarn ellerinde nakit fazlas var ve birka yl nce
hayati nemde grlmeyen mallara ynelik tketim talebi
hl karlanmam durumda. Bu yzden enflasyon var, an
cak sz bile edilmeyecek oranda. Sonuta, ii snfnda eko
nomik bakmdan bir honutsuzluk bulunduuna dair gerek
iaretlere rastlamak kolay deil...4
45) Zhores Medvedev, Russia U nder Brezhnev, New Lejt Revievv, 1 (117), Ey
ll 1979, s. 3-29.

65

Hayat koullarndaki iyilem e sadece egem en d u ru m d a

ki Ruslarla snrl deildi, b t n halk n d u ru m u aynyd.
Brejnev ynetim i Sovyet sistem i iindeki ulusal dalm n
ziyadesiyle farkndayd. B ugn en yksek hayat stan d artla
rna sahip olanlar Baltk cum huriyetleridir; O rta Asyadaki
b ir kyl bir Rus kolektifindeki iftiden daha iyi d u ru m
dadr. U kraynada ya da Rusyadaki tara ehirleri arasnda
niteliksel bir farklla rastlanm az.
Yine de, ancak kaba bir ekonom izm genel d u ru m d a n
m em n u n olm ay salayabilirdi. SSCBde anlam l bir de
m ok ratik lem en in y olu n d a kocam an b ir kaya olarak d u ran
engel, ayrcalklarla beslenm i bir b ro k ra si ve nomenklatura y ap sn n varlyd. Kafkas C u m h u riy e tle rind ek i
u lu sal gerginlikler, onlara salanan e k o n o m ik st n l k le
re ram en bir azalm a gsterm em itir. Ekim 1980de Estonyada kitlesel gsteriler yapld. B unun yan sra, Brejneve
h itab en kalem e alnp k endisine yollanan bir m ek tu b u , i
lerinde Bilim ler A kadem isi y elerin in de b u lu n d u u 365
G rc e n telek t eli im zalad. P rotesto m e k tu b u n u n ierii,
G rc h a lk n n arla kar m cadelede kazand u lu
sal h a k la rn n kadem eli biim de ve L eninist m illiyetler p o
litikasyla apak bir eliki iinde ellerinden alnm as m
getiren, G rc h a lk n n anayasal sta t s n n ihlal edilm e
si anlam na gelen R uslatrm a y nelim ine kar k
m akt. Bu elikilerin k k , asl yarann ald SKBPye
dein u zan y o r ve bylece gelecekteki patlam alara zem in
hazrlanm oluyordu. F akat K om nist Partisi, ken d i k o
n u m u 1977 Brejnev A nayasasna Sovyet to p lu m u n u n n
66

c ve y n len d irici gc, bu to p lu m u n siyasal sistem inin

ekirdei (Blm 1, M adde 6) diye yazld zam an baka
ne ekilde h a re k e t edebilirdi ki? Sovyetler k u r u c u n u n ok
u z u n zam an nce yok edilm i b u lu n a n gc ve yetkilerine
yen id en k av u tu ru lm as k o n u su n d a tek b ir ciddi tartm a
yaplm am t, n k byle b ir eyi g ndem e getirm ek form el b ir tem sili yap ve p eriyodik seim leri istetfiek anlam
na gelecekti. Byle bir ihtim al ken d i siyasal tekelinin sonu
dem ek olacandan, b ro k ra sin in g c n n tehdit altnda
kalaca apakt. Eski Stalinist yntem lere insani bir eh
re kazandrlm t kazandrlm asna da, esastan bir deiik
likten eser y o k tu .46 Brejnev lnce, o n u n byk b ir gayret
le yoldan karm am ay baard Stalinizm -sonras evre de
sona erecekti. A rtk st kadem elerde yaplan yolsuzluklar
la ilgili b ir s r skandal h ab er dilden dile dolayordu; fab
rikalardaki d k retk e n lik seviyeleri yeni skntlar do
urm aya adayd. B rokratik oulculuk, P arti b ro k ra tla
rna Stalin d n em in d e ellerinde olm ayan b ir gvenlik sa
lyordu, an cak nom enklatura ile sradan y u rtta la rn ih ti
yalar arasndaki u u ru m u n da iyice genilem esine yol a
m , keza yerel yetkililere patronaja dayal ken d i ebekele
rin i k u rm a im knlar salam t.

46) 1977 Anayasasncla sovyetler, kt stnde bile olsa tek b ir kez dahi anl
m am t. Devletin biricik siyasal organizm as olarak Parti grlyordu. Partinin
ye says 1952de 19. Parti Kongresi srasnda 7 m ilyonun biraz altndayken,
1981de 26. Kongre srasnda neredeyse 18 m ilyona km t! ye artnn en
ok gze arpt yer kolektif tarm sektr ile byk ehirlerdeki sanayi iile
riydi. Bu yzden toplum sal gerginliklerin oalm as ve kkl siyasal taleplerin
bir patlam a halinde gndem e getirilm esi SBKP iinde de dorudan bir karlk
bulacakt.

67

Daha tem el bir dzlem de Brejnev a, k lt rel dzeyde

salanan gevem eler ve hayat kou llarn n gzle gr l r
derecede iyiletirilm esiyle, savatan sonraki ku ak larn ha
yatlarna m uazzam katklarda b u lu n m u tu . 1950den sonra
dnyaya gelenler, Stalin d n em in in travm alar ve k o rk u la
rn hi yaam am bir kuakt. Bu gen kuak, anne baba
larndan ziyade dedeleri ve ninelerini hatrlatan b ir zgve
ne sahipti ve gerek dem okratik zgrlklerden yana, ge
rekse b ro k rasin in ideolojik tekelinin ve toplum u denetle
m e im knlarnn gevetilm esi d o ru ltu su n d a (stelik her
kadem ede) yeni bir basn uygulayaca m uhakkakt. Brejnevin baars, yeni bir alkantl dnem in koullarm ol
gunlatrm t. SSCBn in ileri b ir sanayi to p lu m u olm as,
ekonom ik tabann da eskim i ve ilkel kalm bir siyasal ya
pyla d orudan b ir kapm aya gtrm ekteydi. Fabrikalarda
retkenliin arttrlm as so ru n u n d a bile, Sovyetler Birlii
iindeki eitli liberal dergiler, o anki tek adam ynetim i
yerine belli bir lde ii denetim ine gerek duyulacan
im a ediyorlard. 1977de K om som olu n yapt ve SSCBn in
her tarafndan 900 fabrika iisini kapsayan olaand bir
an k etin gsterdii, fabrika m d rle rin in seim le gelme
dncesine sadece izole olm u kiilerin itiraz ettii ve
seim lerden yana olan yzde 76nn, bylesi bir sistem de
retim in daha randm anl, y netim in daha ileri olaca ve
yneticilerin grevlerine daha b ir so rum lulukla sarlacakla
rn s a v u n d u k la ry d .47
47) Z ikreden, sekin Sovyetologlardan, A lberta niversitesi retim yesi Dr.
Bohdan Kravvchenkodur. Kravvchenko b u bilgiyi M art 1983te Kanada, W innipegde M arxn yznc lm yldnm vesilesiyle dzenlenen bir konferans
ta aktarm t.

68

U luslararas d u ru m u n k t lem esin in , i cephede ce

surca b ir yeni atlm yapm a gerekliliiyle akt zam an
da SBKP genel sekreterliine Yuri A ndropov seildi. And ropovu n 1984 n b alarnda lm esi reform lar geici ola
rak erteletti ve g ero n to k rasin in m evzilerini y en id en sa
lam latrm asn salad, ancak seilen yeni genel sekreter
de y u k ard an bir y en id en yaplanm aya (perestroyka) k arar
verecekti. 1985-1987 yllarnda herh an g i b ir vesileyle Sov
yetler Birliine gidenler, hem en h er yerde g rlen siyasal
ve k lt re l tartm alardan etkilenm em ezlik edem ezlerdi.
Ben de bu deiikliklerin lk en in sosyal d ik ta t rl k te n
sosyal dem okrasiye d n m n salayacana in an m
tm ; gerekte de b iro k refo rm c u n u n z ih n in d e k i m odel,
19. yzyl ortasn d ak i skandinavyadaki sistem lerdi. Oysa
tam am en yanlm m . O zam anlar grnm ez (en azndan
benim grem ediim ) toplum sal gler h arek ete gem i b i
le. Sovyet b rokrasisi iindeki gl bir tabaka, kapitaliz
m in tam anlam yla geri getirilm esine azim liym i. H atta sa
dece yeni m ilyonerlerin bileim inin nasl ekillenecein
den em in olm ak istiyorlarm ki, daha so n ra y aananlar da
tam b u ynde seyretti.
Sovyetler Birlii iin d ek i en yozlam u n s u rla r ile r
g tl su d nyas a ra sn d ak i eski balar a rtk m afya tipi
k apitalizm de yeni b ir sem biyosise (b irlik te yaam a) k a
v um aktayd. Eer bu y n elim ABDn in Sovyetler Birli
in in p aralanm as y n n d e k i talepleri ve basklarna
z m n e n rza g sterm ek an lam na geliyordu ise, m u h te m e
len so n u yle olacakt ve oldu da. M ihail G orbaov,
69

A m erika B irleik D evletlerin in b u oyu n d a iyi niyetli bir

o b jek tif o y u n cu olm adn kavrayacak siyasal k u d re tte n
de d o n a n m d a n da y o k su n d u . O y zd en , (ileri gleri ye
n i Souk Sava k o rk u la rn k r k le m ek ve k t l k im para to rlu u n u n teh d itle rin i stp stp k a m u o y u n u oyala
m ak olan k e n d i ideologlar ve istih b ara t a ja n slarn n ger
ekleeceini ngrem edii) B erlin D uvarn n yklm as
n n getirdii ilk o k u n etk isin d e n sy rlr syrlm az h a re
kete geti. Bu arada ABD, k e n d i Souk Sava yaplarn,
m esela N A TO yu olduu gibi m uhafaza ed erk en , Boris
Y eltsin ve etesinin yardm yla Sovyetlerin dalm as s
recin i hzlan d rm ak tay d . S onraki d nem de to p lu m sal ve
ek o n o m ik gerilem en in b o y u tla rn g steren istatistik lere
yle b ir gz a tm a n n ortaya serecei gibi, b u s re c in Rus
h a lk n a yansyan so n u lar felaketle e anlam l b ir dzeye
gelecekti. Yeni gl adam o larak V ladim ir P u tin in y k
seliiyse h am m ad d e fiyatlarnda b ir patlam ayla akm t
ve bu da b elli b ir istik ra r k o ru y acak ekilde to plum sal
harcam alar y aplm asn salam t. (P u tin in p o p larite si
n in tem eli b u n a m d ay an m ak tad r?)
Stalinizm in akaklar o sistem i sosyalizm olarak,
k o m n iz m e g id en u z u n y o lu n ilk etab olarak su n d u lar.
Sosyalizm p ro je sin i S talinizm in sularyla eitlem en in
yo llarn aray an Batdaki y n etici snflar da b u tem aya
hevesle sarldlar. te b u , k a p italizm in ideo lo g larn n g
n m ze dein sav u n ageldikleri tem el b ir m ittir. Tabii bu
olguya iaret etm ekle, o n u n ste sin d e n kolayca gelinebi
lecei anlam karlam az. S talinizm in iledii su lar h a k i
70

k a te n ok b y k t ; yaratlm olan kafa karkl da o

k a d a r derin lere u z a n d ki, b t n b u s re c in so n u n d a Av
ru p a ii snfnda boy g steren sinizm de b ir rpda o r
tad a n kaldram ayacak d erecede yaygnlat. A rtk h ib ir
k ita b n , an to lo jin in , m ak alen in , iirin , k o n u m a n n ya da
televizyon p ro g ra m n n , Stalinizm (ya da o n u n deiikli
e u ratlm ve lm l takipileri) ile sosyalizm i eitleyen
lerin id d ialarn r tm e ans y o k tu r. G erein b u n u n
tam z tt y n d e o ld u u n u n g n l ferahlyla sav u n u lab il
m esi an cak d o ru d an deneyim e ve bilgilenm eye bal ola
bilir. G erek D oudaki gerekse Batdaki lk ele rin h alk la
rn n bu k o n u d a k i b ilin le n m e lerin d e k k l b ir deiim
olabilm esi iin, sosyalizm ile dem okrasiyi b irarad a savu
n a n ve p ratik te uygulayan b ir sistem i (siyasal o u lcu lu
u, ifade zg rl n , m edyaya ulam a im k n larn , se n
dika k u rm a h ak k n ve k lt re l zgrl fiilen hayata
geiren b ir sistem i) b izzat k e n d i gzleriyle g rm eleri ge
rek m ek ted ir; o n larn b ilin cin i d e itirm en in tek yolu bud u r. Bylesi bir to p lu m tabii ki Stalinizm in (ve o n u n in
li k u z e n in in ) vahetengiz u y g u lam alarn topraa gm m e
yecektir, fakat k t b ir siyasal m odeli (te k partili, olaan
ilevlerini ken d i h a lk n a k ar k u lla n a n b ir devleti, bilgi
tekelini, yarglam asz tu tu k lam ay , ikenceyi, vb. b e n im
seyen b ir m odeli) rn e k g stererek esk id en sm rge k o
n u m u n d a o lan ok sayda lk e n in s t n d e do lan m ak ta
olan h o rtla k la r kovm ay baaracaktr, k o n ik tir ki, b u g n
k ap italist d n y a da byle b ir m odeli cazip grm eye b al
yor; gelgelelim , h a lk n istei ya da rz a sn d a n bam sz b i
im de g ru p la rn y n e tim in d e s rd r le n re tim s rele
71

rin d e m erkezilem i bir o to rite ry an rg tle n m e n in , so n

suza kad ar devam edebilecek b ir d zen o ld u u n u hi
kim se iddia edem ez.
T oplum sal b ak m d an adil b ir ek o n o m ik yapya daya
n an, ayrca rad ik al b ir siyasal d em okrasiyle ileyen 21.
yzyl sosyalizm i, en k k l ve anlam l m eydan o k u y u la
rn , b y k l d e eski Sovyetler Birliinde sosyalizm e
a m u r b u latrlm asn a yol am b ro k ra tik d esp o tizm
lerd e n dolay zafere ulam b u lu n a n Batdaki kap italist
d z e n in ayrcalklarna kar sergileyecektir. K apitaliz
m in ayakta kalm as iin d e n e n bedel k k b ir bedel d e
ildi: iki d n y a sava; sm rge h a lk la rn n soykrm a u
ratlm as (m esela, tek bana Belikan n y irm inci yzyln
ilk yllarn d a K ongoda y r tt kam panya, 8 m ily o n u n
z e rin d e, b ir ih tim alle 10 m ilyona yak n A frikalnn ky
m a u ratlm asn a ve h ay atn k ay betm esine yol am t
- b u cin ay etleri bize h a trla ta n tek b ir m ze de olm ad);
(sava k r k le m i o lan m p a ra to ru n k endisi k o ru m a al
tna a ln rk e n ) Ja p o n sivillere kar n k lee r silah larn k u l
lanlm as; V ietnam da kim yasal silahlara bavurulm as;
n c D nyada k u ru m sallam sefalet; s t n d e yaa
dm z gezegendeki h er t rl hayat b e lirtisin i silip yok
edebilecek derecede bir n k le e r felaket tehdidi.
Yirm i b irin c i yzyl da iyi balam ad. Ira k n istila ve i
gal edilm esi u ana dein 1 m ilyonu ak n can kaybna yol
at, 5 m ilyonu ak n in san m lteci oldu ve lk e n in b t n
to p lu m sal altyaps tah rip edildi. B uradaki l m ler elb et
te K uzey A m erika ve A vrupa lk eleri y u rtta la rn n d ik k a
72

tin i ekm edi deil, an cak o n larn k o lek tif vicd an larn d a
ciddi bir yara at da sylenem ezdi. u satrlar kalem e
alrk en , A m erika B irleik D evletleri hl B ritanyan n ve
zel firm alarla zelletirilm i dev letlerd en devirdii k ira
lk glerin yardm yla A fganistan igali altn d a tutm aya
devam ediyor.
O dnem de derginin editr olan Robin Blackburn, Ber
lin D u v an n n yklnn hem en ard n d an Ne w Left Reviewda kan bir m akalesinde, d u ru m u kalc grm em ekle
birlikte yenilginin leini etkili bir dille zetlem iti:
Stalinizmin bozgunu reformcu komnizmi de beraberin
de srkledi; ne Trokizme bir fayda getirdi, ne sosyal de
mokrasiye, ne de herhangi bir sosyalist akma. Lenin ve Ma
onun mumyalan hl Moskova ve Pekindeki mozolelerinde,
usulne uygun biimde gmlmeyi bekleyen eski bir dze
nin nianeleri olarak sergilenmeye devam ediliyor. te yan
dan, bugnn can ekime halindeki Byk Devlet Kom
nizmi, yeryzne dadanm bir hortlak deil, artk sadece
huzur iinde lmek iin yalvaran, mutsuz bir ruhtur. Buna
ramen, tarihle yzlemeyi ve sosyalizm projesinin en sivri
dilli eletirmenleriyle diyaloga girmeyi arzu eden bir sosya
lizm yeni bir balangcn yaplmasn salayabilir. Bazs ko
mnist gelenekten etkilenen kayda deer lde anti-kapitalist hareketlerin varln bugn de grebiliyoruz, ancak bu
akmlar bizi kapitalizmin tesine tayabilecek bir program
dan yoksundurlar. Yine, kendilerine komnist ya da sosyalist
diye niteleyen rejimler yok deildir, ancak bu rejimler gerek
baarlar elde edebilmi olsunlar olmasnlar (diyelim, halk
sal ve eitim alanlarnda Kbann ulat parlak dzey
73

gibi), onlarn ok daha kapsaml bir yenilenme ve yeniden

ynelim belirleme abasna girmelerinin (yalnzca hakikaten
demokratik bir kltr ve siyasal yap oluturmay hedefleme
lerinin deil, bunun yan sra yeni ve uygulanabilir bir sosya
list ekonomi modeli kefetmelerinin) gerekeceine en ufak
bir phe yoktur.*

K ban n gerek baarlar, 1999dan sonra G ney A m e

rik ay kkl b ir biim de d n t re n siyasal deiiklikle
rin gerekletirilm esine katkda b u lu n m u tu : Bolivarc n
d erler V enezella, Ekvator, Bolivya ve Paraguayda ik tid a
ra geldiler - s te lik silahl m cadeleyle deil, seim lerde
kazandklar zaferlerle. Tabii bu zaferler, toplum sal h a re
k etlerin n c l n d e W ash in g to n K onsenssne kar
y r t le n onlarca yllk toplum sal m cadelelerin so n u
cuydu. Eski oligarilerin bu lk elerd e aldklar siyasal ye
nilgiler u m u tlar -en azndan o ktada- yen id en c a n la n d r
m aya yetti. H ugo C havezin s z n ettii sosyalizm , hi
phesiz, y o k sullarn hayat k oullarn iyiletirm ek zere
tasarlanm b ir dizi yapsal to plum sal reform dan ibarettir.
A lnan tedbirler W ash in g to n K onsenssnce yasaklanm
uygulam alar olduu iin de ultra-rad ik al nitelikte g r n
m ektedir. G ereklie baktm zdaysa, bu deiikliklerle
varlabilecek yer, doduu lk elerd e bile ok u z u n zam an
dr u n u tu lm u olan sosyal d em o k rasin in radikal bir versi
y o n u n d a n d ah a teye gitm ez.

48) Robin B lackburn, Fin de Siede: Socialism after the C rash, Nevv Left Review, 1 (185), O cak-ubat 1991, s. 5-66.

74

K apitalizm in -farkl biim lerde olsa bile- Rusya ve inde

restorasyonunun salanm asnn, kapitalizm den sosyalizm e
geie d air u z u n c a b ir tartm ay b alatm as gerekir.
1917den sonraki varsaym , kapitalizm den sosyalizm e gei
in, feodal ve yar-feodal toplum lardan kapitalist m oderniteye geiten ok daha ksa bir sreci gerektireceiydi. T arihin
h k m b u n u n aksi y n nde oldu. Feodalizm den kapitaliz
m e gei, neredeyse 400 yl devam eden bir sreti ve Bat
A vrupadaki sanayi devrim leriyle m thi bir ekilde hzlan
mt. Acaba 1917 ve 1949 devrim leri de ayn gei sreci
n in birer paras m yd? in kapitalizm i, 1949dan sonra
eitim ve teknoloji alanlarnda gzlenen ileri sram a ol
m akszn, kesinlikle b u g n k gibi gl bir lke halini ala
m az, bug n k gibi, dnya pazarn batan aa dntren
ve kapitalizm in arlk m erkezini Douya doru kaydran,
dnyann hakiki bir atlyesi d u ru m u n a gelemezdi. Yoksa
indeki bu deiiklikler, baz kapitalist yol sevdallarnn
Pekin rejim i adna ileri srdkleri gibi, sosyalizm in daha ye
ni ve daha st bir biim ine (Leninin 1922de uygulam aya
soktuu Yeni E konom ik Politikanm ok daha apl bir ver
siyonuna) geii mi tem sil ediyor?!
Peki, ya alternatifler? K apitalizm in 1990dan sonra
Rusya, in, V ietnam ve ben zeri lkelere giriiyle birlik te,
siyasetiler ve k resel m edya alar kap italist Sinderallan m , irk in kz k ard eler olan k o m n iz m ve sosyalizm i
m alup etm i olm asyla b b rlenm eye koyuldular. D n
y an n daha az ayrcalkl y u rtta la rn n b y k ounluu
75

bu gidiat, h e r t rl a n ti-k ap ita list p ersp ek tifin km esi

eklinde y o ru m lad lar ve av u n tu y u -h er zam an ikisi birarada olm asa bile- d in d e ve porn o g rafid e b u lara k aresizli
e s r k le n d ile r.
D eiim e u y g u n yeni bir ru h hali ancak yava ad m lar
la ortaya kt: 1989daki V enezella C aracazosu yeni d
zene kar ilk isyand; Seattle b ir on yl so n ra geldi; so n ra
Davos ideolojisine karlk olarak D nya Sosyal F o ru m u
k u ru ld u ve o n u da, G ney A m erikada b ir dizi kitlesel
to p lu m sal h a re k e t izledi. A rjan tin e k o n o m isin in a trd a
y arak km esi, B uenos A ireste farkl b ir gelecei ta rt
m aya zem in o lu tu ra n iilerin zynetim deneylerini,
fabrika igallerini ve sem t ko n sey lerin i d o u rd u . V enez
ella, Bolivya, E kvator ve Paraguayda n eo-liberal d zene
m eydan o k u y an toplum sal h a re k e tle r, devlet iletm esi,
to p lu m sallatrlm iletm e, k o o p e ra tif ve k k lekli
ahs iletm elerin i b irle tirm en in y o llarn arayp, radikal
sosyal d e m o k ra sin in yeni b ir biim in i tem sil ed en y n e
tim leri baa getirdiler. Flalk oyuyla seilen bu h k m e tle r
K ban n tecrid in i k rd la r ve k e n d i lk ele rin d e h a lk n o
u n lu u n u n yararn a salk ve eitim alty ap larn o lu
tu rm a k ta b u k k lk e n in y ard m n a b av u rd u lar. ayet
Kba da b u n a m u k ab il y en i m ttefik le rin d e n siyasal o
u lcu lu u n n e m in e d a ir d e rsle r karm ay baarrsa
m u h te m e le n hayrl gelim eler greceiz.
Latin A m erikada olup biten ler A m erika Birleik Devlet
leri asndan nem lidir. A rka avlu odann iine girm itir
76

ve ABD snrlar ierisindeki geni H ispanik nfus gem i

le balarn m uhafaza etm ektedir. Bu etki bazen olum suz
ynde olabilir, rnein F loridadaki K ballar asndan
o lum suzdur, ancak orada bile atm osferde ve ru h halinde
bir deiim gzlenm ektedir. G ney A m erikadaki to p lu m
sal hareketler, kapitalizm deki dereglasyona ve zelletir
m e ham lelerine kar, rgtl iilerin Kuzey A m erika ya
da Bat A vrupada sergiledii m uhalefetten daha etkili bi
im de kafa tutm ulardr. Bu m odel g n m zd e Am erika
B irleik D evletlerin d e b enim senm i olsayd, G oldm an
Sachsn idare ettii bir ekonom iyle atabilir ve halkta
ulusallatrlm bir salk hizm eti, eitim e ciddi lde ya
trm yaplm as, askeri harcam alarn azaltlm as ve gerek
otom obil en d strisin in , gerekse batm akta olan havayollar
n n kurtarlm asna kar klm as d o ru ltu su n d a bir basn
oluturabilirdi. Brakalm batsnlar, zira ancak bu yolla,
herkesin ihtiyalarna hizm et verecek, ekolojik bakm dan
gvenli ve daha etkin bir tren ulam na dayal bir kam u
ulam altyaps ina edilebilir. A adan eylem olm adan
yuk ard an hibir ey gereklem ez. Bu h erk esin renm i
olduu bir derstir.
T abii renilm i baka d ersler de vardr. K om nizm i
p ra tik te uygulam aya k a lk a n lar baarsz oldular. T eorinin
p ra tik te n k o p arlm as dem irba eya m isali kalc b ir hal
ald. P rati in km esiyle teo rin in d o k to rla rn n da yld z
lar s n d . S talinist rejim , d o u u n d a n itib aren , b ir gn
k e n d i tasfiyesine so n iviyi akacak ekici ilem ekteydi.
77

D e-Stalinizasyon s reci Sovyetler Birlii ya da in deki

aadan b ask larn so n u c u n d a gereklem edi. Bilakis, sis
tem in beslem esi olup, ona d ayanarak y n e tim le rin i s r
d rd k le ri to p lu m la rm id eo lo jisin in enkaza d n t
n n , fiilen var olan sosyalizm in gerekliiyle y ak n d an
u z a k ta n alakas k a lm a d n n b ilin c in d e k i a d am larca
(M oskovada N ikita K ruev ve onlarca yl so n ra P ek in de
Deng X iaoping tarafndan) uygulam aya k o n d u . O nyllard r bask altn d a tu tu p ezdikleri ken d i h a lk la rn d a n tecrit
edilm i d u ru m d a olup, k o n u m la rn n zayfladn gren
bu insanlar, n ih ay etin d e kapitalizm in resto ra sy o n u n a va
ran b ir reform p ro g ram n devreye so k tu lar. Bu esnada
sistem i savunm aya y n elik ne b ir kitle ayaklanm as, h a tta
ne de sn rl p ro te sto eylem i yaplyordu. C iltlerce kitaba
k arlk gelen b ir olguydu bu.
B unlara ram en eski k u ak lar, (b ir zam anlar D ou Al
m anya diye an lan lke d ahil) sosyal d ik ta t rl k le re dair
baz o lu m lu h atralar ak llarn d a tu tm ak ta d rlar. O n larn
h a trlad k lar, k esinlikle baskc, h a tta m u h te m e le n dev
rilm esi g erektiini d n d k le ri b ir devletti, am a ayn za
m anda, parasz eitim ve salk hizm eti salayan, k o n u t
ve ele k trik h a rcam alarn d a ciddi lde yard m d a b u lu
n an , tem el gda m ad d e lerin in u c u z a tem in edilebildii ve
o cu k larn n k o ru n ak l b ir d n y ad a yetiecekleri d u y g u
su n u y erletirm i b ir devletti. K apitalizm in o u n lu u n
ihtiy alarn karlayam am as en arpc haliyle k e n d in i
2008 k riz in d e gsterdi. C anavar a rtk yaralarn gizleye78

m iyordu. Z aten tam da bu sebeple, kapitalizm var o ld u k

a k o m n iz m fikri asla o rta d a n kalkm ayacaktr. A lm an
air H ans M agnus E nzensberger b ir k eresin d e Kari H einrich M arx balm verdii ksa b ir iir yazm t. Bu iirin
d izelerin in an latt b u g n iin de geerliliini k o ru m a k
tadr:
Gryorum, sana
ihanet etti tilmizlerin:
O lduklar yerde kalan,
dmanlarnd sadece.49

49) H ans M agnus E nzensberger, Kari H einrich M arx, Selected Poems, ev. Michael H am burger, F red Viebhan ve Rita Dove, Riverdale, NY: Sheep Meadovv
Press, 1999 iinde, s. 55-58.

te&at

Burada yirm i yl akn bir sre nce dram atik biim de

rayndan km bir fikirden ve p ratikten bahsediyoruz. A n
cak bu fikir ve pratiin tem sil ettii ey hl tepesi st y u
varlanp gitm eye de kar koym akta. Bana kendi doktora
tezleri iin um utsuzca bir younlukla alp d u ran lisanss
t rencilerinden ok sayda e-posta gelir. Bu gen insan
larn cevaplarn m erak ettikleri sorular hep gelip gelip bir
noktaya dayanyor: K om nizm fikri en bandan itibaren
m ahvolm aya m ah k m m uydu ve b en de ahsen, geen yz
yln 1960l ve 1970li yllarn devrim ci davann gelitiril
m esine adam olduum iin pim anlk duyuyor m uydum ?
80

u noktaya dein aktardklarm da kendi bana zgn

bir d u ru m yok. Z aten nasl olabilir? Bu so ru lar deiik e
killerde durm adan soruluyor, ii h areketleri iindeyse ke
sinlikle eitli sorgulam alara k o n u oluyor. Son yzylda ko
m nizm in ykselii ve d n n tarihi zerine (izginin
her iki tarafnda d u ran kiilerce) yazlan kitaplar, baka
herhangi bir alanda aratrlp kalem e alnm kitaplardan
gzle g r l r derecede daha fazla oldu. G rlerinden pi
m anlk duyanlar, genlik gnlerinde yazp iziktirdiklerinden nasl geri ricat edeceklerini herkesin gzne sokm aya
alarak, yeni k o n u m larn aka belli etm ek iin hl el
lerinden geleni yapyorlar.
Oysa st rt l kalm g erekten ok az ey vardr.
A ncak, u n u tu lu p gitm i old u u iin bu tarih in belli bir
k sm n d u rm a d a n h a trla tm a k da bizim b o y n u m u zu n
b o rcu d u r. stelik bir ak ad em ik disip lin o larak tarih b ili
m in in k en d isi, so n o tu z yldan b eri ar b ir saldr a ltn d a
dr. Ya da, daha kesin b ir ifadeyle, d n y a ap n d ak i entelijensiyann geni alanlarna d air -b u rad ak i gibi, siyasal
cephede olduu t rd e n - b y k anlat, itibarszca b ir geri
ekilm e y o lu n d ad r. E itim ini p o stm o d e rn iz m in anlay
na gre alm ou k im sen in gznde, tam an lat diye bir
ey y o k tu r; o n lara gre, h epsi de eit deerde olan frag
m an lar v ard r yalnzca. E lbette k resel kap italizm in -si
yaset, k lt r, cinsellik ve ekonom iyi tep e d e n trnaa d
n t rm olan- bu so n , h ib ir engel tanm ayan ve tu rb o arjl aam as, eitli k lt rle rin vinyetleriyle d o nanm
h s n k u ru n tu ayarnda iddialar deil, h a k ik a ten esasl
81

bir en telek t el karlk verilm eyi g e re k tire n gl b ir a n

latn n arpc b ir rneini tem sil etm ek ted ir.
M uhafazakr tarihilerin birou bylesi bir tarihi ka
bullenm ezler ve byle bir tu tu m taknm aya haklar vardr.
Kazanan taraftan olduklar iin -her ne kadar son d n em
lerdeki savalar ve ekonom ik k rizler snglerini biraz d
rm olsa da- doal olarak kendilerini galip saym aktadr
lar nk. Yani m uhafazakrlar, kendi paylarna hl g
l ve balanlacak bir anlat ortaya koym a zgvenine sa
hiptirler. H arvard niversitesinde uluslararas tarih b l
m profesr grevini y r t y o r olup, Bush rejim inin
dnyada hakim iyet kurm as kam panyasnn kararl bir sa
vunucusu olan Niall Ferguson, Britanya lm p arato rlu u n u n
bir m odel olarak bavuraca baar hikyesinden b ir anla
t karm t. Ben M innesotada M acalester Collegeda Am e
rikan m paratorluu k o n u su zerine dzenlenen b ir yuvar
lak m asa toplantsnda kendisiyle tarttm da, o n u n (ve
kendisinden daha az yetenekli bir m eslekta olan, A m eri
can E nterprise In stitu teda zgrlk k rs s n n banda
b u lu n an M ichael Ledeenin) iddialarna katlm adm ok
ak bir dille ortaya k oydum .w Peki, bu m m taz ahsiyetin
akadem ideki kartlar ne durum dayd?
Ne yazk ki, akadem i ierisinden m uhafazakr tarihyazm na verilen balca karlklar, m erkez-sol liberallerin k a
rnlarnn en zayf olduu noktay gzler n n e serm itir.
Bu akadem isyenlerden bazlar uygarlk teorilerine dalp
50) Tartm a ierisinde Ledeenin M ussolini hayran o lduunun anlalm as,
Fergusonu n biraz cann skacakt geri.
82

gitm ilerken, bazlar da A vrupan n sanayi kapitalizm i ve

im p arato rlu k dnem indeki st n l n yadsyarak ve ta
bii sre ierisinde m ateryalist dnya tarihi analizinden iyi
ce uzaklaarak Sala kapm ann yollarn aram aktadrlar.
Bu ksm en yenilginin bir so n u c u d u r, ancak tarihi arpta
rak A vrupal-olm ayan dnyaya am igoluk yapm aya soyun
m ak u z u n vadede b ir ie yaram ayacaktr -isk e le ok r k
tr. Ben, Avrupa Birliin in h er kesinde A vrupa k lt r
n n , neo-faistlerle m uhafazakrlar ve ok sayda liberali
ayn eksende b u lu tu ran H ristiyan m irasm z savunm a
lklaryla dolup tarld bir zam anda byle bir tu tu
m u n ne kadar ayartc olabileceinin elbette farkndaym .
A ncak resm i o k k lt rc l n karlar do ru ltu su n d a
toplum sal snflarn ykseliine gzleri kapatarak hayali ta
rihler yaratm ann da eninde sonunda, Bat k lt r n d e kk
l bir h u zu rsu zlu k eklinde alglanan olguya ru h a m a la
rn karlk verm esi noktasna varaca aktr.
Szgelimi, bu dnce silsilesinin daha sekin pazarlay
clarndan olan Cam bridge niversitesin d en Profesr Sir
C hristopher A. Baylyin yazdklarna bakalm . Baylyin (en
azndan ksm en Eric H obsbaw m a ve dier M arksist tarihi
lere bir cevap olarak tasarlanm ) son alm as u y d u ru k
yntem lerle savunulm aya allan, desteklenem ez iddialar
la d o lu d u r.51 Akas orada kastedilen, Sanayi Devrim i eer- gereklem ise, o n u n dourduu ii snfnn da ta
51) C hristopher A. Bayly, The Birth o f the Modern World, 1780-1914, Londra:
Blackwell, 2004. Bir iktisat tarihisinin bu alma zerinde y r tt bilim sel
bir aratrm a iin bkz. Vivek Chibber, Sidelining the W est?", New Lejt Review,
47, Eyll-Ekim 2007, s. 130-141.

83

rihsel olarak dibe yuvarlanm asnn gerektii ve nitekim y u

varland ynndedir; ii snf gya dier b t n snflar
gibi ne gem ek iin bir itim e halindeydi ve proleter b i
linci de ii snfnn davasn takip etm ekten ziyade, karga
ann ve devrim in so n u c u y d u . Doal olarak da iileri ge
reinden fazla nem seyenler anti-m onaristlerdi. Baylye g
re, m onariler her iin altndan baaryla kalkm lard; bu da
onlarn baht aklndan ileri geliyordu, yoksa o nlarn ta
rih sahnesinden silinii zinhar tem el bir tarihsel eilim den
kaynaklanyor saylamazd; eh artk, A vrupa em peryalizm i
de ekonom ik gerekliliklerin deil, m illiyetiliin bir t re
viydi. Bunlar okuyunca insann, kendi im paratorluklarnn
ncleri olan ve ok gem eden o n la n n kazanlarnn savu
nulm as iin askeri birliklerin devreye sokulm asn gerekti
ren H ollanda ve Britanyaya bal East India C om panylerin
hayal m ahsul varlklar olduunu zannedesi gelecek.
Oysa u yadsnm az b ir gerektir ki, Batya dnya ap n
da -hl alam am , yaknna bile yaklalam ayan- s t n l
kazandran etken, A vrupada tarm ve sanayi kapitaliz
m inin ortaya k, bunlarla beraber, dnyada baka hibir
yerle kyaslanam ayacak bilim sel ve en telektel devrim leri
gerekletirm eye m uktedir, denizar devasa im p a rato r
luklar ve k lt rle r kurm aya yetenekli, gl devletlerin k u
ru lm u olm asdr. Bir lk en in pratik te b ir kere o uygulam a
lar yapm aya kalkt m , bir daha o blgede m oral s t n l
ele geirm esinin m m k n grnm edii baz tarihsel
gereklikler vardr. Fakat b t n b unlara, n e resin d en b ak sa
nz bir grelilikilik savunusuna benzeyen tezlerle cevap
84

verm eye kalkm ak hazin bir d u ru m d u r. Baylyn in k u rgusu,

kendi ann tarihte yeniden retilm i ihtiyalarn kar
lam aktan pek teye gitm eyecektir.
A kadem i iinde M erkez-Sol ile M erkez-Sa ideolojilerin
birleip kaynam as, Batda siyasal alanda hangi gereklilikle
rin geerli o ld u u n u n bir gstergesidir. Burada gn getike
glenm ekte olan eilim, siyasal-ekonom ik dzlem de tekbiim liliin salanm asna ve entelektel konform izm in yerle
tirilm esine dn k t r. Britanya bu bakm dan m uhteem bir
rnektir, am a tek rnek de saylmaz. Tony Blair ile G ordon
Brown belli ki M argaret T hatcher taklit etm iler, ancak i
zenginlerin karlarna hizm et etm eye geldiinde, on d an da
ha parlak sonular elde etm ekle vnm lerdir - k i bun u n la
vnm eleri yerindedir, nk gerekten, zenginler yararna
perform anslar T hatcherdan daha iyi olm utur. Anlalan o
ki, M uhafazakr liderlerin ellerinden gelen, daha az yolsuz
lua bulaacaklar ve sivil zgrlkleri daha gl biim de
savunacaklar vaadinde bulu n m ak tan ibarettir.
F ran sada sac c u m h u rb ak an N icolas Sarkozy, m a
lup rakipleriyle b en zer d n celer tadn ilan ederek,
eski M erkez-Sol b ak an lar h k m etin e katlm aya davet et
m i ve sn rlar iinde uygulayaca, yeni politikay v u rg u
lam a abasyla dileri bakanlna B ernard K o u ch n eri ge
tirm iti. A lm anyay H ristiyan D em okratlar ile Sosyal De
m o k ra tla rd a n o luan b ir koalisyon y n etm ek ted ir. talya
ilk defa, A vrupan n en b y k k o m n ist p a rtisin in D em ok
ratik P a rtiye d n m esin e tan k lk etm itir. (Bu ism in se
ilm esi tesadfi deildir; p a rtin in son genel seim lerdeki
85

iar inanabileceim iz eyi de itirelin T d i ve bu seim ler

de, aralarnda koalisyon yapm olan Ar Sol ile M er
k e z in ken d ilerin i yok etm elerini izlem itik. Bu gler,
duygulu paralar syleyen eski b ir arkc olan elenceli,
inanlm az derecede zengin iadam , ayrca zel m edya k u
ru lu larn n b y k o unluuna sahip olup, K uzey talya
ovenistlerinin desteiyle k en d in e bir siyasal h arek et ina
etm eyi baarm , siyasal anlam da M ussolinin in do ru d an
m irass Silvio Berlusconi tarafndan m anevra d b ra k l
m lar ve tam anlam yla aptal yerine ko n m u lard .) A m eri
ka Birleik D evletlerinde de O bam a ynetim i, bilhassa
ekonom i ve im p arato rlu k gibi hayati nem tayan alan lar
da, selefiyle gl srek lilik ler sergiliyordu. K ltrel dei
im m em nuniyetle karlanacak bir d u ru m olabilir, ancak
b u n u n etk ilerin in ne kadar derinlere ineceini zam an gs
terecektir. te yandan, 1930lu yllarn ABDsindeki New
Deal ynetim iyle yaplan kyaslam alar fazla zorlam adr.
K apitalizm , hangi biim e b r n rse b r n s n , aadan
ya da aka daha st n alternatiflerden kendisine ynelik
kalc bir teh d it b u lu n d u u n u hissetm edike (geri u anda
byle bir d u ru m kesinlikle sz k o nusu deildir) hl sefa
let ve aresizlik reten bir eko n o m ik m odel olarak orta yer
de duruyor.
M ike Davis Planet o f Slums: Urban Involution and the Inform al W orking Class (2004) balkl k itabnda, ada k a
pitalizm de tarm n deregle edilm esi yoluyla sanayilem e
den k o p m u b ir kentilii do u rm ak ta olan eilim lerin al
tn izm itir:
86

Kari Marxtan Max Webere klasik teori, gelecein byk

kentlerinin Manchester, Berlin ve Chicagonun (Los Ange
les, Sao Paulo ve Pusann, bugn de bu kanonik istikamete
yaklam durumdaki Ciudad Juarez, Bangalore ve Guangzhounun) sanayilem edeki admlarn takip edeceine
inanmt. Ancak Gneydeki ou kent daha ziyade, Emmet Larkinin vurgulad zere, Bat dnyasnn on doku
zuncu yzylda kulbe evlerden kenar mahalleler dourma
s bakmndan ei menendi bulunmayan, Viktorya dnemi
Dublinine benzemekteydi; [nk] Dublinin kulbe evle
ri sanayi devriminin rn deildi. Gerekte Dublin, 1800
ile 1850 yllar arasndaki sanayilemeden ziyade, sanayisizletirmenin sorunlarnn sancsn ekmekteydi.2
Kinasa, Hartum, Dar es Selam, Guayaquil ve Lima da, en
kaza dnm ithal ikameci sanayilerine, batk durumdaki
kamu sektrlerine ve elindekileri durmadan kaybeden orta s
nflarna ramen olaanst boyutlarda bymeyi srdrmek
teler. nsanlar krsal blgelerden kovalayarak karan kresel
g ve etkiler (Cava ve Hindistanda makineleme, Meksika,
Haiti ve Kenyada gda ithali, Afrikann eitli kelerinde i
sava ve kuraklk ve dnyann hemen her yerinde kk
mlklerin byk mlklere katlmas ve endstri leindeki
tarmsal iletmelerin rekabeti), kentin ekicilii borlar ve
depresyonla ok byk lde zayflam olduunda dahi ken
tlemenin ivmesini geriye dndrmemie benzemektedir. Bu
nun sonucunda ve yapsal uyum, parann devale edilmesi ve
devlet harcamalarnn kslmas gibi etkenlerin devreye girdii
koullarda hzlanan kentsel byme, gecekondulann ptrak gi

52) Em m et Larkinin Jessica Prunty'nin kitab Dublin Slums, 1800-1925: A Study

in Urban Geographyye (Dublin: Irish Academic Press, 1998) yazd nsz: s. ix.
Akt. Mike Davis, Planet o f Slums: Urban Im olution and the Informal Working
Class, Londra: Verso, 2004, s. 10.

87

bi bymesi bakmndan kanlmaz bir are olmutu. Dolay

syla, kent dnyasnn byk ksm artk doludizgin Dickensa
ama dnn iaretlerini vermektedir.3

S istem in akak larn n id d ialarn n aksine, yeni gece

k o n d u la r k t y n e tim le rin ya da d ev letlerin beceriksizlik lerin in deil, n eo-liberal k ap italizm in ve o n u n n celik
lerin in vahi y ap lan m asn n r n d r. Yeri gelm iken
b elirtelim , keza bu d u ru m h ib ir ekilde u lu slararas sivil
to p lu m u n b y m esin i de yan stm am ak tad r. G elim ekte
olan dn y ad ak i iilerin bete ikisi d k c re t alarak a
lm akta, m ahkem elere b av u ru p sendikalara ye olam a
m akta ve doas gerei d zen siz olu p , yedek isizler o rd u
su n a bam l kayt d ilerde istih d am ed ilm ektedirler.
M um bai ve K arain in sefalete batm k en ar m ah allelerin
de yle b ir gezinm ek bile, in san C harles D ickens, Em ile
Zola ve M aksim G orkin in d o k u n a k l b ir canllkla b e tim
ledikleri alem lere gtrm eye yetecektir.
2009da aram zdan ayrlm b u lu n an G iovanni A rrighi
de A frikada egem en olan koullar ve b u n larn sebeplerini
can actc detaylaryla yazya d km tr. M ike Davis gibi
A rrighi de b u sefil tab lo n u n soru m lu lu u n u , W ashington
K onsenssn hayata geirm ekle grevli olan finansal k u
rum lar m om uzlarna yklyordu:
1975te Alt-Sahra Afrikasnda kii bana blgesel GSMH,
dnyadaki kii bana GSMHnn yzde 17.6s oranndayd;
1999a gelindiinde bu oran yzde 10.5a dmt. Toplam
nc Dnya eilimlerine baktmzdaysa, Alt-Sahrann
53) Davis, Planet o f Slums, s. 10-11.

88

salk, lmllk ve yetikin okuryazar seviyeleri kyaslana

bilir oranlarla azalmt. Doumdan itibaren mr beklentisi
imdilerde 49 yldr; blge nfusunun yzde 34 yetersiz
beslenen nfus kategorisine girmektedir. Afrikadaki doum
srasnda lm oranlar 1900da 1.000 canl doum bana
107 idi; bu oranlar Gney Asyada 69, Latin Amerikada
32dir. Alt-Sahrada yaayan 15-49 ya aras insanlarn nere
deyse yzde 9u HIV/AIDS virs kapm durumdadr; baka
blgelerininkinin kat kat stnde bir orandr bu. Tberklozlu insanlarn oran da 100 bin kiide 121dir ve bu rakam
lar Gney Asyada 98, Latin Amerikada 45tir.4

N aom i Klein ok Doktrini: Felaket Kapitalizm inin Ykse

lii (2007) balkl kitabnda, k en disinin felaket kapitaliz
m i diye nitelendirdii yaplanm ann doal sebeplerden ve
insan k u su ru n d a n kaynaklanan felaketlerden nasl m uaz
zam kazanlar saladn gerek rnekler ve rakam larla bir
bir sralam tr. Klein bu rnekler arasnda N ew O rleans ile
Iraka ayr b ir nem verm i, bu iki rnekte yaanan felaket
lerin de nasl sradan insanlarn d u ru m u n u iyiletirm ekten
ziyade, piyasann gerekleri ve karlar d o ru ltu su n d a de
erlendirildiini b t n plaklyla gzler n n e serm i
tir.53 O rtaya kan sonu artcdr. N aom i Klein kitabna
egem en k lt r n kalem rlerince kara alnacan ngr
m ve bu ng r s n d e hakl km tr. A ncak Klein iddi54) G iovanni A rrighi, The African Crisis, New Left Review, 15, M ays-Haziran
2002, s. 5-36.
55) N aom i Klein, The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism (N ew York:
H enry H olt, 2007). [Trkesi iin bkz. ok Doktrini: Felaket Kapitalizminin Y k
selii, ev. Selim zgl, Agora Kitapl, stanbul, 2011].

89

alarm geri alm am , sistem in akaklar ve savunucular

karsnda tezlerini cesaretle savunm aya devam etm itir.
Kresel aptaki gelir dalm nda grlen eitsizlik d u r
m adan artm aktadr. Tabii ki bu yeni bir olgu deildir, gel
g e ld im , W all Streetin 2008de km esine kadar kreselle
m eye yneltilen bu t r eletiriler hibir biim de ciddiye
alnm azd ve bylesi eletirileri ifade eden yazarlar da anaakm m edyada inanlm az karalam alara m aruz kalrlard. r
nein, on d o k u zu n cu yzyln ilk yarsnda, ken d i bana
kalkm m an n bile, dier h ibir etkeni dikkate alm adan,
ilerlem enin bir lt olduu sylenirdi. Britanya i Par
tisi en telektellerin den R.H. Taw ney ise bu gr k u rb a
a yavrusu felsefesine e olm akla eletirm iti:
Akll kurbaa yavrular elverisiz koullara uyum sala
yabilirler; ilerinden ou kurbaa yavrusu olarak yaayp
leceini, daha fazla bir ey olmayacak olsa bile, trlerin da
ha talihli olanlarnn bir gn kuyruklarnn deceini, az
laryla karnlarnn byyeceini, kuru topraklarda abuk a
buk zplayacaklarn ve eski arkadalarna nitelik ve kapasite
olarak yavru olanlarn kurbaa olabilmelerinin erdemleri
zerine nutuk ekebileceklerini dnerek daha kolay uyum
salarlar. Topluma bu gzle bakmak herhalde Kurbaa Yav
rusu Felsefesi olarak adlandrlabilir; hem, bu bak asnn
toplumsal ktlkler karsnda salad avuntu, istisnasi bi
reylerin bu koullardan kurtulmay baarabileceini syle
mekten ibaret kalacaktr. ... Byle bir tutumun insan hayat
na bakta neleri iereceini bir dnn! Sanki doumdan
itibaren herkesi kuatan koullarn hibir ekilde eit olmad
bir toplumda yetenekli insanlarn ykselme frsatlar eit
90

olabilirmi gibi! Sanki, eit frsatlara sahip olabilseler dahi,

insanlk kdesinin ancak ondan azade klnarak uygarl ya
kalayabilecek olmas dncesine doal ve olmas gereken
bir ey gzyle baklabilirmi gibi! Sanki istisnai yetkilerin en
soylu yollarla kullanlmas, boulmakta olan kiilerin dn
cesini ykmadan, emin bir kyya ulaabilirmi gibi!56

O rtaya kan so n u ca bak p da, geen yzylda sosya

lizm u ru n a y r t le n m cad elelerd en h e rh a n g i b ir e
kilde pim an lk d u y u lab ilir m i? Bu m cad elelerd e balca
am a budalaln, tiran l m ve b ask n n kalelerin i sarsp
ykm akt. K endi paym a b en , b ir eyleri h e d e f alp u ru n a
y r tt m m cad eled en dolay b y k b ir g u ru r d u y u
yo ru m . 2008de W all S treetin heg em o n y asn n yk ln n
a rd n d a n A lm anyada Das Kapitali, en ok satan k itap lar
listesin in bana o tu rta n la r sadece Solda yer alan insanlar
deildi. K apitalizm in i ileyiinin nasl y r d n h e r
kes anlayp kav ram ak istiyordu.
Benim M arksizm den sekler bir din olarak, daha d o ru
su, dnyay anlayp d n t rm ek zere tasarlanm bir fi
kirler b t n olarak sz ettiim ok enderdir. Sekler
in an diye bir d n ced en bahsetm ek, M arx ve yoldala
rnca hi ho karlanm az, hatta dpedz aalanrd. H er
hangi b ir tartm ann M arxtan, L eninden, M aodan ya da
baka b irin d e n yaplacak bir alntyla halledileceini zan
n etm ek ok gln bir d u ru m d u r (oysa bu, Rus D evrim ini
izleyen onyllarda Sol adna ortak zayflklardan b ir tanesi
olm u tu r). Byle bir sanya kaplm ak, dnyaya bakm ay il
56) R.H. Tawney, Equality, Londra: George, Ailen and U nw in, 1964 [1931],

91

kel b y ye indirgem enin ve Stalinizm in alam et-i farikas

olan totem lerle tabular yeniden retm en in bir yolu olurdu;
ayrca ancak, farkl totem lerle tabulara sahip daha radikal
k artlarm n k in d en bazlarn etkileyebilirdi.
Biz tarihsel srece u z u n erim li olarak bakm ak d u ru
m undayz. Feodalizm den kapitalizm e gei yzyllar ald.
Sosyalizm in burjuva to p lu m u n a ynelik tehdidi, serm aye
n in to prak sahibi aristokrasiye ynelik b t n teh d itlerin
den ok daha b y k ve kapsam l olduu iin, ok daha ra
dikal bir d n m gerektirm ekte olan sosyalizm e geiin
daha abuk olacan nered en kardk ki? D aha nceki sis
tem geileri de iddetli atm alarn r n olm utu: O n al
tnc yzyln H ollanda isyanlar, m eyvesini iddetli m ca
delelerin yarm yzyl akn b ir zam an dilim i sonrasnda
verm i, o n u on yedinci yzyln ngiliz Devrim i, on seki
zinci yzylda ABD Bam szlk sava ve Fransz Devrim i
izlem i, on d o k u zu n cu yzylda da A lm anyada ve talyada
birlem e taraftar hareketlere, Japonyada Shogunatein ye
nilgisine tank olu n m u tu . stelik bu geilerin hepsinde
d ik k at rl k dnem leri yaanm t: Cromvvell, R obespierre,
N apoleon. D em okrasi ise anlam l b ir ekliyle ok daha so n
ralar, 500 yl sonra, Birinci D nya Savan n a rd n d an ka
dn larn oy hak k n a kavum alaryla geldi; hem de A m erika
Birleik D evletlerinde klelerin ocuklaryla to ru n lar hl
oy kullanm a hak k u ru n a (1960larda bir sonuca varacak
olan) m cadelelerine devam ederlerken.
kinci gei de bir d ik ta t rl k dnem ine yol am t: Le
n in , Stalin ve Mao. Rusyada ve inde eski sosyal d ik tat r
l k lerin kyle o n larn yerini kapitalizm in al, niin
92

-nihai olarak varaca yeri im diden grm em iz m m k n

olm ayan- u z u n bir gei s recin in p aralan olarak grl
m esin ki?
Alevler clz, am a son onyllarm frtnalarna ram en h
l tam am en snm deil. Alevler tekrar harlanabilir, belki
de hayal ettiim izden daha abuk. nk ada kapita
lizm , sm rye, eitsizlie ve d u rm ad an yinelenen krizlere
dayal bir sistem olarak (ki brada sistem in gezegenin has
sas ekolojisine etkisine hi deinm iyoruz) varln devam
ettirdii m ddete, kapitalizm -kart harek etlerin iktidar
ele alm a ihtim ali yok saylamaz. Bu perspektiften baktm
da ben kendim i iflah olm az bir sosyalist olarak gryorum
ve fikirlerim in yorulm asnda sosyalist ve k o m n ist h are
ketlerin ilk k u ru cu larn a ok ey borlu o lduum u biliyo
rum . M arxm dncesi, m ateryalist bir cehennem yaratp
m ahvolan bir kt ru h deildi; M arxn dncesi, d n y a
m zda var olan elikileri aklam ann yollarn arayan bir
felsefedir - b u , hibir d in in h ibir zam an yapam ayaca bir
eydir. Bu yzden de M arxn dncesi asla u n u tu lu p git
mez. Bu y zden de b y k grevim iz hl ortada d u rm ak ta
dr. Kasalar ve hesaplar para dolu bir aristokrasi, her ei
lim den siyasetileri ehilletirerek d n y an n ok b y k ks
m n idare ediyor. M lk sahipleri ile m lkszler arasndaki
dellolar yeni biim lere b r n ere k devam ediyor. Bize d
en, yirm inci yzyln hatalarn d an ders karp onlar a
m aktr. K apitalizm bu k o n u d a baarsz oldu. Sosyalistler
bu dersleri karm ay baarm allar.
Austos 2009
93

Ve btn bunlar elden gitm iken ne yaplabilir?

B aka neyden yoksun kalabilirsiniz
Efendilerden yoksunken? N e ilediiniz
tarlalardan, ne kendi yaptnz
evlerinizden, ne de kendi dokunduunuz
kum alardan mahrum kalrsnz:
btn bunlar sizin olabilir ve bunun gibi,
yeryznn sahip olduu neyi arzularsanz; o halde
kimse, kim se sizin iin yaban i otu trpanlam az
kendi bykba mahrum ken
diiden ve tohumu serpen,
ekini toplayacak
ve orak birlik iinde y iyecek, birlik iinde
kazand mahsul; ve ev ina eden
adam , zgr iradesiyle davet ettii insanlarla
y aay a cak o evde; ve aar vergisiyle
toplanan buday, mevsimi getiinde
herkes yesin diye,
saklan acak am barda ve yam ur birikintisi saklar

94

tohum lan Austosta ve hepsi parasz

bedelsiz gerekleir.
O vakit, btn insanlar, sadakat ve keyifle
tutacak kilisenin kutsal
gnlerini; bedenlerindeki huzur ve y reklerin deki neeyle.
Ve insan yardm edecek
insana ve cennetteki
az iz ler honut olacak, yle ki insanlar,
artk birbirlerinden korkm am akta;
ve cimri, utanacak ve saklay acak
cimriliini,
ta ki kaybolan a dek ve ortak bir cimri
olm ayacak; yeryznde
ve cennette kurulacak kardelik

(VVilliam Morris, John Ballun Ryas, 1888 [iirin Trkesi

iin bkz. Zeynep Aslan evirisi, Otonom Yaynclk, 2007])

95