CC BNH NHIM KHON

PGS. TS. L n h

Roanh

ThS. Nguyn Vn

Ch

PGS.TS. L NH ROANH
ThS. NGUYN VN CH

B N H
V

H C

C C B N H

V I N

N H I M

NH XUT BN Y HC
H NI - 2009

K H U N

Bin son:
PGS.TS. L NH ROANH
Gim c trung tm nghin cu v pht hin sm ung th - CREDCA
T: (84-4) 38621189 - 0912224328
E-mail: roanhld@fpt.vn
Website: ungthuvn.org
ThS. NGUYN VN CH
Bnh vin K
Th k:
BS. V TH BNH

LI NI U
Vim l phn ng ca m v h vi tun hon ca n i vi tc nhn xm
phm. c trng ca vim l sinh ra cc cht trung gian vim, lm cho cc cht
dch v bch cu thot ra khi mch i vo cc m xung quanh. Thng thng,
l s c gng ca vt ch nhm khu tr v loi b cc t bo b tn thng do nhiu
nguyn nhn nh chuyn hoa, vt l, vi khun hoc khng nguyn.
S pht trin ca phn ng vim l mt c ch quan trng c th t bo v
chng li nhng tc nhn gy bnh v pht ng qu trnh sa cha c v cu trc
v chc nng ca m b tn thng. Vim th hin s tng tc phc tp gia cc
tc nhn gy bnh, cc thnh phn ca m v t bo trung m, li huyt qun v
ca c cc thnh phn t bo v huyt tng ca mu. Tin trin ca phn ng
vim l mt qu trnh lin tc t nhng giai on sm ca mt vim cp n nhng
phn ng vim mn tnh hn, theo sau l qu trnh hn gn v sa cha tn
thng .
Trung tm nghin cu v pht hin sm ung th mong mun ng gp vo
vic tuyn truyn, hun luyn v pht hin sm bnh ung th, trin khai vic
khm v pht hin sm ung th bng cc xt nghim t bo hc, xt nghim Pap
v m bnh hc; t vn cho bnh nhn trc v sau iu tr khi cn thit; nghin
cu v sinh hc phn t (p dng k thut hoa m min dch) nng cao cht
lng chn on v phn loi chnh xc bnh ung th. Bn cnh vic nghin cu
cc bnh ung th, hng ngy Trung tm cn gp phi nhiu cc bnh vim hoc
cc bnh vim gi u. y l m hnh bnh tt ph bin cc nc nhit i, trong
c Vit Nam.
e thc hin c mong mun trn v nng cao hiu bit ca nhn dn v
cc yu t nguy c ca bnh, vic sng lc pht hin bnh sm, cc triu chng, cc
phng php chn on, iu tr v tin lng bnh l cn thit. Trung tm bin
son cun sch: ''Bnh hc vim v cc bnh nhim khun". Trong cun sch ny
chng ti trnh by mt skha cnh v bnh hc, bnh sinh, triu chng ... ca cc
bnh vim. Trung tm mong mun c cung cp cho c gi mt s kin thc c
bn v cp nht v bnh vim, nhm gip c gi hiu bit v bnh t chm sc
sc khe cho chnh mnh. ng thi cun sch ny cng l ti liu tham kho hu
ch cho cc nhn vin y t quan tm n cc bnh vim. Rt mong nhn c s
ng gp kin ph bnh ca c gi v phc v c gi khi c nhu cu.
Cc tc gi xin chn thnh cm n Nh Xut Bn Y hc tn tnh gip
chng ti trong vic xut bn cun sch ny.
GIM C TRUNG TM
PGS.TS. L nh Roanh

MC LC
Trang
Li ni u

Phn : VIM
1. i cng

2. Vim cp
3. Vim mn tnh
4. Nhng biu hin ton thn ca vim
Phn l i : I MI V SA CHA

7
9
44
50
5 7

1. nh ngha
2. Kim sot s tng sinh t bo v pht trin m bnh thng

57
57

3. Yu t pht trin

59

4. C ch truyn tin trong s pht trin ca t bo

5. Khi qut v cc th th v nhng ng truyn tn hiu

60
61

6. Yu t phin m
7. Chu k t bo v vic iu hoa tng sinh t bo

63
63

8. C ch ca ti sinh m

64

Phn IU: CC BNH NHIM KHUN

7 3

1. i cng

73

2. Nhim virus

76

3. Nhim vi khun

95

4. Nhim nm

162

5. Nhim ng vt n bo

176

6. Bnh giun
7. Bnh sn

193
204

Phn
VIM
1. I CNG
Vim l phn ng ca mt m v vi tun hon vi tc nhn gy bnh. N c
c im l sinh ra nhng cht trung gian ca vim v s di chuyn ca dch v
nhng bch cu t mch mu vo trong cc m k. Bng cch ny, cc tc ch kh
tr li v loi tr nhng t bo b bin i v chuyn hoa, nhng tiu phn l,
nhng vi sinh vt hoc nhng khng nguyn.
Nhng du hiu lm sng ca vim, c gi l phlogosis theo ngn ng Hy
lp v inlamatic theo Latin, c m t t thi c i. Nh bch khoa th La
M Aulus Celsus m t bn triu chng c bn ca vim, c gi l sng
(tumor), nng (calor), (rubor) v au (dolor). Theo nhng quan nim thi Trung
c, vim l s mt cn bng ca nhng "th dch" khc nhau, bao gm mu, cht
nhy v mt. S hiu bit hin i v c s huyt qun ca vim bt u trong
th k 18 vi nhng quan st ca John Hunter, ngi ghi nhn s gin mch
mu v nhn thc c l m, th hin s tch ly ca mt cht c ngun gc
t mu. Vim thng l mt phn ng vi tn thng m ban u c m t
bi Rudoff Virchovv, hc tr ca ng l Julius Cohnheim ln u tin lin kt
vim vi s di chuyn ca bch cu qua nhng thnh ca li vi mch. n th
k th XIX, vai tr ca thc tng trong qu trnh vim c nhn mnh bi
nh ng vt hc rt ti gii ngi Nga Eli Metchnikoff. Cui cng, tm quan
trng ca nhng cht trung gian hoa hc trong phn ng vim c Thomas
Lewis m t, ng chng minh rng histamin v nhng cht khc gy nn tng
tnh thm thnh mch v kch thch s di chuyn ca bch cu vo nhng khoang
ngoi mch.
Chc nng u tin ca phn ng vim l loi tr tc nhn gy bnh v loi
b nhng thnh phn ca m b tn thng. Mt qu trnh vim cp hon thnh
vic ti sinh cu trc m bnh thng vi s tr li ca chc nng sinh l hc hoc
to thnh mt m so thay th m khng th sa cha c. Vim tin trin
nh sau:
1. S khi u ca nhng c ch chu trch nhim kh tr li v lm sch
nhng cht l v nhng m b tn thng c kch thch bi vic nhn bit rng l
tn thng vi cc m xy ra.
2. S khuych i ca phn ng vim, trong c nhng cht trung gian v
nhng h thng t bo vim c hot hoa, theo sau s nhn bit tn thng.
3. S kt thc ca phn ng vim, sau khi sinh ra nhng tc nhn vim v
vic loi tr tc nhn ngoi lai, c hon thnh bi nhng cht c ch c hiu
ca nhng cht trung gian.

Trong mt s trng hp, kh nng lm sch m b tn thng v nhng tc

nhn ngoi lai b cn tr hoc nhng c ch iu hoa phn ng vim b bin i.
Trong nhng trng hp ny, vim c hi cho tc ch v gy nn s ph huy v tn
thng m qu nhiu, dn n mt chc nng ca c quan hoc m. Trong nhng
trng hp khc, mt phn ng min dch vi nhng sn phm ca vi khun v
nhng thnh phn ca tn thng m cn li cng kch thch mt phn ng vim
ko di, c gi l vim mn tnh.
S khi u ca phn ng vim bt u nh kt qu ca mt tn thng
hoc kch thch trc tip ca nhng thnh phn t bo hoc cu trc ca mt m
bao gm:
- Nhng t bo nhu m.
- Li vi mch.
- Nhng i thc bo v dng bo ca m.
- Nhng t bo trung m (v d, nhng nguyn bo x).
- Cht c bn ngoi t bo (ECM).
Mt trong nhng phn ng m sm nht sau tn thng m xy ra trong li
vi mch mc mao mch v tiu tnh mch sau mao mch. Trong li mch ny l
nhng thnh phn chnh ca phn ng vim, bao gm huyt tng, nhng tiu cu,
nhng hng cu v nhng bch cu lu thng. Nhng thnh phn ny bnh thng
c gii hn trong khoang ni mch bi mt lp lin tc ca nhng t bo ni m,
chng c ni vi nhau bi nhng cu ni cht ch v phn tch vi m bi mt
mng y. Sau tn thng m, nhng thay i trong cu trc ca thnh mao mch
dn n nhng thay i sau:
- S hot hoa ca nhng t bo ni m.
- Mt tnh nguyn vn ca mch.
- R r dch v cc thnh phn ca huyt tng t trong lng mch.
- Di chuyn ca hng cu v bch cu t lng mch vo m ngoi mch.
Nhng cht trung gian c hiu ca vim c sn xut ti nhng v tr ca
tn thng iu ha phn ng ca mch ny vi tn thng. Trong s nhng cht
trung gian ny c nhng phn t vn mch, chng tc ng mt cch trc tip trn
cc mch mu lm tng tnh thm mch mu. ng thi nhng yu t hoa
hung ng c sinh ra v chiu m bch cu t lng mch vo m b tn thng.
Khi c mt trong cc m, nhng t bo ny ch tit nhng cht trung gian ph
thm ca vim, chng kch thch hoc c ch phn ng vim.
Theo lch s, vim c phn bit thnh cp tnh hay mn tnh ph thuc vo
s tn ti ca tn thng, nhng triu chng lm sng v bn cht ca phn ng
vim. Nhng nt ni bt ca vim cp bao gm: (1) tch ly dch v cc thnh phn
ca huyt tng trong m b tn thng, (2) kch thch trong mch ca tiu cu v
(3) s c mt ca bch cu a nhn trung tnh. Tri li, nhng thnh phn t bo
c trng ca vim mn tnh l nhng lympho bo, tng bao v i thc bo
Phn ng vim mn tnh ko di, vi s tn tai ca nhng t bo vim v tn
thng m thng gy hu qu sa cha khc thng (hnh 1).
8

2. VIM CP
2.1. Nhng hin tng ca mch mu
S trao i dch xy ra mt cch bnh thng gia lng mch v ngoi mch,
vi hot ng chc nng ca ni m nh mt hng ro c th thm qua. S cn tr
chc nng cua hng ro ny l du hiu ca vim cp. S thay i tnh thm ca
mch mu c th xy ra mt cch tm thi p ng vi nhng cht trung gian
hoa hc, chng hn nh histamin v bradykinin. Nhng c ch r ri ca mch mu
bao gm s co nh ca t bo ni m v nhng thay i trong trao i qua t bo.
Khi hng ro ni m b tn thng, hoc tn thng trc tip t bo ni m hoc
tn thng gin tip qua trung gian bch cu, mt hng ro tnh thm c th lan
rng v gy hu qu ph (hnh 2 v 3).
2.1.1. Dch ca huyt qun v m c iu hoa bi s cn bng gia cc lc
Trong nhng iu kin bnh thng, c s vn chuyn lin tc ca dch t
lng mch ra m k. Dch c tch ly trong m k bnh thung c lm sch qua
cc bch mch v quay tr li dng tun hon. Vic iu hoa vn chuyn dch qua
thnh mch c m t mt phn theo nguyn l ca Starling. Theo lut ny, s
trao i qua li ca dch gia lng mch v m k l kt qu ca cn bng cc lc
ht dch vo lng mch v ra ngoi vo m k. Nhng lc ny bao gm:
- p lc thy tnh l kt qu dng chy ca mu v buc dch i ra ngoi
mch.
- p lc keo phn nh nng ca protein huyt tng, n ht dch vo
trong cc huyt qun.
- p lc thm thu c quyt nh bi nhng khi lng natri v nc
trong cc khoang mch v m.
- Dng chy bch huyt (c ngha l s chuyn dch qua h thng bch
huyt) dn lu mt cch lin tc ra khi m vo cc khoang bch mch.
2.1.1.1. Ph khng do vim
Khi s cn bng ca cc lc iu hoa s vn chuyn dch ca mch mu b
bin i, dng chy i vo khoang ngoi mch v vic lm sch qua cc bch mch
b ri lon. Hu qu r rt l s tch ly dch trong cc khoang k c gi l ph.
Dch qu nhiu ny m rng cc khoang gia cc t bo v cc thnh phn ca cht
c bn ngoi t bo v dn n sng to ca m. Mt lot cc bnh cnh lm sng
hoc h thng, hoc c hiu c quan, kt hp vi ph. Tc dng chy v ca tnh
mch (huyt khi) hoc chc nng tht phi gim (suy tim xung huyt) gy hu
qu p lc ngc tr li trong huyt qun, v vy p lc thy tnh tng. Mt
albumin (cc bnh thn) hoc gim tng hp cc protein ca huyt tng (bnh
gan, suy dinh dng) lm gim p lc thm thu ca huyt tng. Bt k mt bt
thng no ca s ng natri v nc s lm thay i p lc thm thu v s cn
bng cc lc ca dch. Cui cng, tc dng chy ca bch mch c th xy ra mt s
bnh cnh lm sng v l ph bin nht v vic loi b bng phu thut cc hch
bch huyt hoc tc do u. S tch ly dch ny c gi l phu bch mch.
9

2.1.1.2. Ph do vim
Trong nhng phn ng sm nht vi tn thng m l nhng thay i trong
gii phu v chc nng ca vi tun hon. N c th thc y vic tch ly dch
trong cc m. Nhng thay i bnh l ny l c trng ca mt "phn ng ba" kinh
in ln u tin c Sir Thomas Lewis m t. Trong nhng thc nghim ban
u, mt ng m xut hin v tr tn thng nh ca da, sau l s pht
trin ca mt vng da , v ri xut hin mt nt phng (sng). Levvis gi nh l
s c mt ca mt cht trung gian vn mch gy gin mch v lm tng tnh thm
mch mu v tr tn thng. Phn ng ba pha c th c ct ngha nh sau
(hnh 2 v 3):
1. Co mch tm thi ca cc tiu ng mch v tr tn thng l phn ng
ca mch sm nht vi mt tn thng nh ca da. Qu trnh ny gy nn do
ngun gc t thn kinh v cc h thng cht trung gian hoa hc v thng t mt
i sau vi giy n vi pht.
2. Gin mch ca nhng tiu ng mch tin mao mch lm tng dng mu
ti m, mt trng thi c gi l xung huyt. Gin mch c gy nn do vic gii
phng nhng cht trung gian c hiu v gy ra v nng v tr tn thng m.
3. S tng tnh thm ca hng ro t bo ni m gy hu qu ph. S mt
dch t lng mch khi mu i qua nhng tiu tnh mch mao mch dn n tr
ti ch v nt cc mch nh gin cha y hng cu. Nhng thay i ny l c th
phc hi c sau tn thng nh, v sau nhiu pht n nhiu gi, dch ngoi mao
mch c lm sch qua cc bch mch.
Tn thng ca li mao mch l mt s kin ng v thng bao gm nhng
thay i sinh l hc v bnh hc theo trnh t. Nhng yu t trung gian vn mch,
c ngun gc t c huyt tng v t bo, c sinh ra v tr tn thng m theo
nhiu cd ch. Nhng yu t trung gian ny gn vi nhng th th c hiu trn
nhng t bo ni m huyt qun v nhng t bo c trn gy co mch hoc gin
mch. Gin mch ca nhng tiu ng mch lm tng dng chy ca mu v c th
lm trm trng thm vic r r dch vo m. ng thi co mch ca nhng tiu tnh
mch hu mao mch lm tng p lc thy tnh trong ging mao mch, c kh
nng hnh thnh ph. Gin mch ca nhng tiu tnh mch lm gim p lc thy
tnh ca mao mch v c ch s di chuyn ca dch vo cc khoang ngoi mch.
Mc d tiu tnh mch hu mao mch l v tr tin pht u tin nhng
cht trung gian vn mch gy nn nhng thay i ca ni m, nhng phn t ny
cng nh hng n nhng huyt qun tin mao mch. Vic gn ca nhng cht
trung gian vn mch vi nhng th th c hiu trn nhng t bo ni m gy hot
hoa chng, gy co nh li c th phc hi c ca t bo ni m v to thnh khe
h. Vic ph v hng ro ni m ny dn n s thot ra ngoi mch (r r) ca dch
trong mch vo khoang ngoi mch. Tri vi tc ng ny ca nhng cht trung
gian vn mch, tn thng trc tip vi t bo ni m, chng hn tn thng gy
nn do bng hoc hoa cht n da c th gy tn thng khng hi phc c. Trong
nhng trng hp ny, ni m b tch ra khi mng y. Tn thng ny dn n
to mn nc ca t bo (xut hin nhng ch phng ln hoc mn nc gia ni
m v mng y) v nhng vng mng y b bc trn. Tn thng trc tip nh
10

vi ni m gy hu qu phn ng hai pha: mt thay i sm trong tnh thm xy ra

trong 30 pht sau ton thng, theo sau l mt tng tnh thm mch mu sau 3 n.
5 gi. Khi tn thng nng ln, s xut tit ca dch trong lng mch vo khoang
ngoi mch tng ln mnh" t ti nh cao gia 3 v 4 gi sau tn thng.
Nhiu nh ngha quan trng hiu c nhng hu qu ca vim:
- Ph l s tch ly dch trong khoang ngoi mch v cc m k.
- Trn dch l dch qu nhiu trong cc khoang ca c th, v d khoang
phc mc hoc khoang mng phi
- Dch thm l dch ph vi lng protein thp (t trng c hiu <1,015)
- Dch r l dch ph vi nng protein cao (t trng c hiu >1,015),
thng cha nhng t bo vim. Dch r xut hin sm trong nhng phn ng vim
cp v gy nn do nhng tn thng nh nh bng nng hoc bng nc nh do
chn thng.
- Dch r thanh dch hay trn dch c c im l khng c phn ng t bo
chim u th v c mu vng chanh.
- Dch r hay trn dch thanh dch - mu cha nhiu hng cu v c mu .
- Dch r t huyt cha nhng lng ln t huyt do hu qu ca s hot hoa
h thng ng mu. Khi dch r t huyt xy ra trn b mt thanh mc, chng hn
nh mng phi hoc mng tim, tn thng c gi l vim mng phi t huyt hay
vim mng tim t huyt.
- Dch r hay trn dch m l dch cha thnh phn t bo chim u th.
Dch r v trn dch m thng kt hp vi nhng tnh trng bnh l, chng hn
nh nhng nhim vi khun sinh m, trong typ t bo chim u th l bch cu
a nhn.
- Vim mng m l trng thi dch r m kt hp vi mt hoi t hoa lng c
ngha, l m.
2.2. Cht trung gian c ngun gc huyt tng ca vim
Nhng ngun t bo c tim nng cao ca nhng cht trung gian vn mch
bao gm nhng tiu cu lu thng, nhng dng bo, nhng bch cu chim a
kim, nhng bch cu a nhn trung tnh, nhng t bo ni m, nhng bch cu
n nhn/i thc bo v chnh m b tn thng. Ni chung, nhng cht trung
gian ny (1) c ngun gc t s chuyn hoa ca nhng phospholipid v acid
arachidonic (v d, prostaglandin, thromboxan, leucotrien, lipoxin v yu t hot
hoa tiu cu), (2) c to thnh t trc v tng tr trong cc ht bo tng (v
d, histamin, serotonin, nhng hydrolase ca lysosom), hoc do vic sn xut b
bin i ca nhng yu t iu hoa chc nng mch bnh thng (v d, oxid nit v
neurokinin).
Huyt tng cha ba nhm enzym quan trng, mi nhm bao gm nhiu
protease c hot hoa theo trnh t. Nhng h thng lin quan vi nhau ny bao
gm (1) chui ng mu, (2) sinh kinin v (3) h thng b th.
li

2.2.1. Yu t Hageman
Yu t Hageman (yu t ng XII) sinh ra trong huyt tng, cung cp mt
ngun chnh ca nhng cht trung gian vn mch. Yu t Hageman c hot hoa
do phi nhim vi nhng b mt tch in m, chng hn nh cc mng y, nhng
enzym thy phn protin, lipopolysaccharid ca vi khun v nhng vt l (bao gm
nhng tinh th urat trong bnh gt). Qu trnh ny l hu qu ca vic hot hoa
nhiu protease ca huyt tng ph thm, bao gm:
- Chuyn plasminogen thnh plasmin: Plasmin c sinh ra do yu t
Hageman c hot hoa gy tiu fbrin. Nhng sn phm ca vic phn gii fibrin
(nhng sn phm phn tch brin) lm tng tnh thm mch mu c da v phi.
Plasmin cng phn tch nhng thnh phn ca h thng b th, sinh ra nhng sn
phm c hot tnh sinh hc, bao gm nhng c t phn v C3a v C5a.
- Chuyn prekallikrein thnh kallikrein: Kallikrein ca huyt tng, c
sinh ra do yu t Hageman c hot hoa, phn tch kininogen trng lng
phn t cao, v vy sn sinh ra nhiu peptid vn mch trng lng phn t thp,
c gi tn chung l nhng kinin.
- Hot hoa ng b th tt
- Hot hoa h thng ng
2.2.2. Kinin khuych i phn ng vim
Nhng kinin c to thnh trong huyt tng v m do tc ng ca serin
protease kallikrein trn glycoprotein ca huyt tng, nhng kininogen trng
lng phn t cao. Nhng tc nhn vim mch ny, bao gm bradykinin v nhng
peptid lin quan, c chc nng trong nhiu qu trnh sinh l bao gm kim sot
huyt p, co v gin ca c trn, s thot ra ngoi mch ca huyt tng, s di
chuyn ca t bo, hot hoa ca t bo vim, v phn ng au do trung gian ca
vim. Nhng tc ng ngay tc th ca nhng kinin l do tc ng trung gian ca
hai th th: nhng th th Bi c gy nn do nhng cht trung gian ca vim v
c hot hoa mt cch chn lc do nhng cht chuyn hoa ca bradykinin v
nhng th th B2 c bc l mt cch c bn v rng ri. Nhng kinin b phn
gii nhanh thnh nhng sn phm khng hot ng bi nhng kinase v v vy c
nhng chc nng nhanh v i sng ngn. C l chc nng c ngha nht ca
nhng kinin l kh nng ca chng khuych i nhng phn ng vim bng vic
kch thch nhng t bo m ti ch v nhng t bo vim sinh ra nhng cht
trung gian bao gm nhng prostanoid, nhng cytokin (c bit l yu t hoi t u o
[TNF-a] v nhng interleukin), oxid nit, v nhng tachykinin.
2.2.3. Hot hoa b th
B th c hot hoa theo ba ng to thnh phc hp tn cng mng H
thng b th bao gm mt nhm cc protein c trong huyt tng v trn cc be
mt ca t bo, chc nng u tin ca chng l s khng chng nhng vi
khun. B th ln u tin c xc nh nh mt yu t khng bn vng vi nhit
ca huyt tng, n git nhng vi khun v nhng khng th c "b th". H
thng b th hin nay c bit bao gm trn 30 protein, gm c nhng enzym ca
12

huyt tng, nhng protein iu hoa, v nhng protein huy t bo, v tr tng hp
chnh ca chng l gan. Cng vi vic l ngun ca nhng cht trung gian mch
hot, nhng thnh phn ca b th l phn chnh ca h thng min dch v c vai
tr quan trng trong phn ng ca tc ch chng li nhim khun vi khun.
Nhng hot ng sinh l hc ca h thng b th bao gm (1) phn ng chng li
nhim khun vi khun sinh m bng opsonin hoa, hoa hng ng, hot hoa bch
cu v huy vi khun v nhng t bo; lm cu ni ca min dch bm sinh v p
ng cho phn ng chng li nhng tc nhn vi khun bng lm tng nhng phn
ng khng th v kch thch tr nh min dch; v (3) ph huy mt cch c h thng
nhng sn phm min dch v nhng sn phm ca tn thng vim bng vic lm
sch nhng phc hp min dch t cc m v loi b nhng t bo cht theo chng
trnh. Nhng thnh phn ca b th cng hot ng nh nhng cht trung gian
mch hot, c gi l nhng c t phn v. Nhng b th c hiu c nh nhng
opsonin trn nhng b mt t bo v nhng b th khc gy huy t bo bng vic
sinh ra phc hp phn huy C5b-9 (phc hp tn cng mng [MC]). Nhng protein
tham gia vo hot hoa b th l chnh nhng b th c hot hoa theo ba ng
ng quy c gi l kinh in, lectin gn mannose (MBL) v ng tt.
2.2.3.1. ng kinh in
Nhng yu t hot hoa ca ng kinh in bao gm nhng phc hp khng
nguyn- khng th v nhng sn phm ca vi khun v virus, nhng protease,
nhng tinh th urat, nhng t bo cht theo chng trnh v nhng polyanion
(polynucleotid). Nhng protein ca ng ny c sp xp t Cl n C9, t tn
theo trnh t lch s pht hin. ng ny bt u khi phc hp khng nguyn
khng th (KN-KT) hot hoa Cl v kt thc bng phn huy t bo. Qu trnh din
bin t hot hoa b th ti hnh thnh phc hp tn cng mng MC xy ra nh sau:
1. Phc hp khng nguyn khng th Knh thnh trn b mt t bo vi khun
gn vi phc hp Cl. Phc hp Cl ny gm Clq, hai phn t Clr v hai phn t
Cls. Nhng khng th trong nhng phc hp min dch gn vi Clq, v vy kch
thch vic hot hoa Clr v Cls.
2. Cls trc ht phn tch C4, n gn vi b mt vi khun v ri phn tch
C2. Nhng phn t c phn tch to thnh phc hp C4b2a, cng gi l C3
cnvertase, n duy tr vic gn ng hoa tr vi b mt vi khun. N gn cht h
thng b th nhng v tr m c hiu. Nu cu kt ni ng hoa tr khng c
hnh thnh, phc hp ny b mt bit hoa, v vy cn tr vic tip tc ca thc b
th trong nhng t bo hoc nhng m ca tc ch bnh thng.
3. C3 convertase phn tch C3 thnh C3a v C3b. l mt trong nhng
bc quan trng nht trong vic sinh ra nhng thnh phn ca b th hot ng
sinh hc. C3a c gii phng nh mt c t phn v v C3b phn ng vi nhng
protien ca t bo nh v hoc "c nh" trn b mt t bo. C3b v nhng sn
phm phn gii ca n, c bit l iC3b, trn b mt ca nhng tc nhn gy bnh
kch thch thc tng. Qu trnh bc mt tc nhn gy bnh vi mt phn t kch
thch thc tng c gi l opsonin hoa, phn t ny c gi l opsonin.

13

4. Phc hp C4b, C2a v C3b (c gi l C5 convertase) tch C5 thnh C5a

v C5b. C5a c chc nng nh mt c t phn v, v C5b c vai tr nh mt im
khi u cho vic gn theo trnh t ca C6, C7 v C8 to thnh MC.
5. MC t trung cc t bo ch, gn trc tip vo mng bo tng nh mt
lin kt k nc ca G7 vi hai lp lipid. Mt knh xuyn mng hnh tr c sinh
ra lm hng chc nng hng ro ca mng bo tng v dn n ph huy t bo.
2.2.3.2. ng lin kt Mannose
ng hot hoa b th th hai l ng lin kt Mannose hoc lectin, n c
mt s thnh phn chung vi ng kinh in. ng ny c khi u bng vic
gn ca vi khun mang cc nhm Mannose tn cng vi lectin lin kt mannose
(MBL), mt thnh phn ca nhm lectin ph thuc calci, c gi l nhng
collectin. Protein ca pha cp a chc nng ny c nhng c tnh ging nh ca
khng th globulin min dch M (IgM) (n gn vi mt dy rng ca nhng cu trc
oligosaccharid), IgG (n tng tc vi nhng th th ca thc bo) v Clq. c tnh
sau ny lm cho n c th tng tc vi Clr-Cls hoc vi mt serine protease c
gi l MASP (MBL kt hp vi serine protease) hot hoa ng b th. Vic hot
hoa ng MBL din ra nh sau:
1. MBL tng tc vi Clr v Cls to ra hot ng ca Cl-esterase. Mt
cch la chn v u tin hn, MBL to thnh mt phc hp vi mt tin t ca
serine protease MASP. MBL v MASP gn vi nhng nhm mannose trn nhng
glycocoprotein v carbonhydrate trn b mt ca t bo vi khun. Sau gn ca
MBL vi mt c cht, tin enzym MASP c phn tch thnh hai chui v bc l
hot ng ca Cl-esterase.
2. Hot ng ca Cl-esterase, hoc do s tng tc ca Clr/Cls-MBL hoc
MBL-MASP, phn tch C4 v C2 v hu qu l s t tp ca C3 convertase ng
kinh in. Dng thc b th sau tip din nh ng kinh in.
2.2.3.3. ng tt
ng tt c khi u bi tc ng ca nhng sn phm chuyn hoa ca vi
sinh vt chng hn nh endotoxin (t b mt ca t bo vi khun), zymozan (vch
t bo nm men), polysaccharid, yu t nc c rn h mang bnh, nhng virus
nhng t bo, nhng vt liu l. Nhng protein ca ng tt c gi l nhng
yu t theo sau bi mt ch ci. Hot hoa ca ng tt din ra nh sau:
1. Mt khi lng nh C3 trong huyt tng c phn tch thnh C3a v
C3b. C3b ny lin kt ng hoa tr vi nhng carbohydrat v nhng protein trn b
mt nhng t bo vi khun. N gn vi yu t B v yu t D to thnh C3
convertase ca ng tt, C3bBb c lm n nh bi properdin.
2. C3 convertase sinh ra C3b v C3a b sung. S gn ca mt phn t C3b
th hai vo C3 convertase chuyn n thnh C5 convertase, C3bBb3b.
3. Nh trong ng kinh in, vic tch C5 bi C5 convertase sinh ra C5b v
C5a v dn n s t tp ca MC.

14

2.2.4. Diu hoa h thng b th

H thng b th c iu hoa mt cch cht ch sinh ra nhng phn t h
tr vim.
2.2.4. . Hot tinh sinh hc ca cc thnh phn b th
im cui cng ca dng thc b th l s hnh thnh MC v huy t bo.
Nhng san phm cua s phn tch c sinh ra mi bc trong h thng ny
khng ch xc tc bc tip theo trong dng thc, nhng trong chnh chng c
nhng c tnh b sung lm cho chng tr thnh nhng phn t vim quan trng.
Nhng thnh phn b th di y c hot tnh sinh hc:
- Nhng c t phn v (C3a, C4a, C5a)
- Nhng opsonin (C3b, iC3b)
- Nhng phn t tr vim (MC, C5a)
Nhng c t phn v C3a, C4a, C5a kch thch co ca t bo c trn. C C3a
v C5a gy mt ht ca nhng dng bo v bch cu i kim v vic gii phng
histamin sau c kh nng lam tng tnh thm thnh mch. Mt khi h thng b
th c hot hoa, vic huy vi khun c th tip theo hoc bng s t tp nhng
phc hp tan cng mng MC hoc bng kch thch s lm sch vi khun sau
opsonin hoa. Opsonin hoa vi khun l mt qu trnh theo mt phn t c hiu
(v du IgG hoc C3b) gn vi b mt vi khun. Qu trnh ny kch thch thc tng
do to kh nng cho nhng th th trn mng ca t bo thc bo (v d, th th
Fe hoc th the C3b) nhn bit v gn vi vi khun c opsonin hoa. Nhng
virus vi khun v nhng t bo chuyn dng cng hot hoa h thng b th theo
nhng c ch tung t, mt tc ng dn n s mt hot hoa hoc cht ca chng.
Nhng th th VI nhng thnh phn ca b th, c bit l C3b v nhng sn
phm phn gii ca n la quan trng khng ch cho thc tng vi khun m cng
cn thit cho vic lm sch nhng phc hp min dch khng nguyn- khng th
hoa tan. Nhng th th ca b th trn nhng hng cu gn vi v "lc sch"
nhng phc hp min dch lu thng va mi gn vi C4b hoc C3b. lch v gan,
nhng thc bo n nhn gn vi v phn gii nhng phc hp gn vi hng cu
v tr t bo tr li dng tun hon.
MC v C5a hot hoa nhng bch cu v nhng t bo ca m, v MC hot
hoa nhng thc bo sinh ra nhng cht oxy hoa v nhng cytokin. C5a lm tng
tnh thm mch mu v l mt yu t hoa hng ng mnh, c hiu vi nhng
bch cu a nhn trung tnh. MC gy iu hoa tng ca nhng phn t dnh ca
te bo ni m ICAM-1, VCAM-1 v E-selectin. MC, cng nh C5a lm tng bc l
ca P-selectin.
2.2.4.2. iu hoa ca h thng b th
Nhng protein trong huyt tng v trn b mt t bo bo v tc ch khi
tn thng "khng la chn" bi nhng sn phm ca hot hoa b th. Vic thiu
nhiu trong s nhng protein iu hoa ny kt hp vi nhng hi chng lm sng
c hiu. Vic hot hoa ca h thng b th trc ht c iu hoa bi bn c ch.
15

 Tr nn suy yu t pht: nhng phc hp hot hoa enzym (C4b2a v

C3bBb) v nhng sn phm phn gii ca chng (C3b v C4b) tr nn suy yu, gy
hu qu gim nhng sn phm ph ny.
S mt hot hoa ca thy phn protein: nhng thnh phn b mt
hot hoa do s tng tc vi nhng yu t c ch ca huyt tng. Nhng yu t c
ch ny bao gm yu t (mt yu t c ch ca C3b v C4b) v carboxypeptidase
N ca huyt tng (SCPN)- SCPN phn tch arginin tn cng carboxy t nhng
c t phn v C4a, C3a v C5a. Vic ly i mt acid amin n c lm gim r rt
hot tnh sinh hc ca mi phn t ny.
S lin kt ca nhng b th hot hoa: cht c ch Cl-esterase
(ClINA) gn vi Clr v Cls to thnh mt phc hp mt hot hoa khng th
thay i c. Nhng protein lin kt b sung trong huyt tng bao gm yu t H
v protein lin kt C4b. Nhng protein ny to thnh nhng phc hp vi C3b v
C4b, theo th t, v kch thch tnh nhy cm ca chng vi phn tch thy phn
protein bi yu t .
Nhng phn t kt hp vi mng t bo: nhng phn t ca mng c
tc ng iu hoa mnh trn hot hoa b th. Protein ng yu t ca mng
(protectin, CD59) gn vi C4b v C3b gn mng v thc y s mt hot hoa bi
yu t . Hai protein lin kt vi mng t bo bi nhng mc glycophos-phoinositol
l yu t thc y nhanh phn huy (DAF), n ph v C3 convertase ca ng tt
v protectin (CD59), n ngn cn s to thnh MC.
2.2.4.3. H thng b th v bnh
H thng b th c iu hoa mt cch tinh t vic hot hoa ca b th
tp trung trn nhng b mt ca vi khun, trong khi s lng ng trn nhng t
bo v m bnh thng b hn ch. Khi nhng c ch iu hoa s cn bng ny
khng hot ng mt cch chnh xc, h thng b th c th gy tn thng m
(bng 1)
Bng 1: Nhng thiu ht b th do di truyn
Thiu ht b th
C3b, iC3b, C5, MBL
C3, properdin, protein MC
Yu t c ch'C1
CD59
C1q, C1r v C1s, C4, C2
Yu t H v yu t 1

16

S kt hp v lm sng
Nhng nhim vi khun sinh m
Vim cu thn mng tng sinh
Nhim khun Meissera
Ph mch di truyn
Tan huyt, huyt khi
Lupus ban h thng
Hi chng ur huyt, tan huyt
Vim cu thn mng tng sinh

2.2.5. Phc hp min dch

Phc hp min dch (phc hp khng nguyn- khng th) to thnh trn
nhng b mt vi khun v kt hp vi b th Clq, v vy kch thch s hot hoa
con ng kinh in. B th sau thc y vic lm sch sinh l hc nhng phc
hp min dch lu thng. Tuy nhin, khi nhng phc hp ny hnh thnh mt cch
lin tc qu nhiu (v d, trong nhng phn ng min dch mn tnh), vic hot hoa
"khng thng tic" b th gy hu qu tiu hao b th v v vy thiu b th. Vic
khng c hiu qu ca b th, do thiu b th, s lin kt ca b th khng y
hoc sai st trong hot hoa b th, gy hu qu lng ng min dch v vim v
chnh phn ng ny c th kch thch t min dch.
2.2.6. Bnh nhim khun
Phn ng chng nhim khun l vai tr cha khoa ca nhng sn phm ca
b th v chc nng ca h thng b th khng y dn n tng tnh nhy cm
vi nhim khun. C3b v iC3b, nhng on phn tch ca C3 bnh thng gn vi
nhng b mt vi khun y mnh thc tng vi khun. Tnh nhy cm tng vi
nhim khun sinh m bi nhng vi khun chng hn nh Hemophilus inluenzae
v Streptococcus pneumoniae kt hp vi nhng sai st trong sn xut khng th,
nhng protein b th, hoc chc nng thc bo. Nhng thiu ht trong vic to
thnh MC cng kt hp vi t l mc cao ca nhng nhim khun, c bit vi
nhng vi khun mng no cu trng. Thiu ht MBL nhng tr em nh tui vi
nhng nhim khun ti pht chng minh rng ng MBL l quan trng phn ng
chng nhim khun vi khun nhng tr em nh tui. Tuy nhin, mt s vi khun
c th khng vi b th. V d, nhng v vi khun dy c th ngn cn vic phn
huy bi b th. Nhng enzym c th c ch tc ng ca nhng thnh phn ca b
th, c bit C5a, hoc lm tng d hoa ca cc thnh phn, chng hn nh C3b, v
vy lm gim hnh thnh C3 convertase.
Mt khc, nhng virus c th li dng h thng b th, s dng nhng thnh
phn lin kt t bo v nhng th th nh mt ng vo bn trong t bo.
Mycobacterium tuberculosis, virus Epstein-Barr, virus si, picornavirus, Hrv v
lavivirus s dng nhng thnh phn ca b th nhm vo mc tiu cc t bo
vim v t bo biu m.
2.2.7. Vim v hoi t
Mt trong nhng chc nng chnh ca h thng b th l khuych i phn
ng vim. Nhng c t phn v C5a v C3a hot hoa bch cu v C5a v MC
hot hoa nhng t bo ni m gy nn vic sinh ra nhng cht oxy hoa nhng
cytokin, chng c hi vi cc m khi c qu nhiu. Vic hot hoa b th cng c th
gy hoi t m, sau , nhng m hoi t khng th iu hoa bnh thng b th.
2.2.8. Thiu ht b th
Tm quan trng ca mt h thng b th nguyn vn v c iu hoa mt
cch chun xc c minh hoa nhng ngi c thiu ht mc phi hoc bm sinh
ca nhng thnh phn b th c hiu hoc nhng protein iu hoa (bng 2). Thiu
ht bm sinh ph bin nht l thiu C2, n c di truyn nh mt c tnh tri
17

nhim sc th thng, vi mt tn s gen khong 1%. Cc thiu ht mc phi ca

nhng thnh phn bo th sm xy ra nhng bnh nhn vi mt s bnh t min
dch c bit nhng bnh kt hp vi nhng phc hp min dch lu thng. Nhng
bnh ny bao gm vim cu thn mng v bnh lupus ban h thng. Nhng
thiu ht bm sinh trong thnh phn sm ca h thng b th, bao gm Clq, Clr,
Cls v C4 kt hp mnh vi s nhy cm ca bnh lupus ban h thng. Nhng
bnh nhn vi s thiu ht nhng thnh phn gia ca b th (C3.C5) c nhng
nhim khun sinh m ti pht, vim cu thn mng tng sinh v pht ban trong
khi nhng bnh nhn thiu nhng thnh phn tn cng ca b th (C6, C7, C8) d
b nhim khun vi cc loi Neisseria. Nhng s khc bit nh vy trong s nhy
cm vi bnh lm thy r hn na tng thnh phn ca h thng b th trong vic
gim st chng li nhim vi khun. Nhng thiu st bm sinh c bo co
trong nhng protein iu hoa ca h thng b th bao gm cht c ch Cl v
SCPN. Thiu ht yu t c ch Cl vi s phn tch qu mc ca C4 v C2 bi Cls
kt hp vi hi chng ph mch di truyn, c c im l ph ca cc m mm tng
thi k, khng au, n khng c vt lm. Bnh ny l hu qu ca hot hoa b th
mn tnh vi vic sinh ra nhng peptid mch hot t C2 v c th e doa n i
sng v xy ra ph thanh qun.
2.3. Cht trung gian
Cc cht trung gian c ngun gc t t bo ca vim, acid arachidonic v yu
t hot hoa tiu cu c ngun gc t phospholipid mng. Nhng phospholipid v
nhng dn xut ca acid c gii phng t nhng mng bo c chuyn hoa
thnh nhng cht trung gian v nhng yu t iu hoa cn bng ni mi bi nhng
t bo vim v nhng m b tn thng. Nh mt phn ca mng li iu hoa
phc hp, nhng prostanoid, leucotrien, v lipoxin c ngun gc t acid arachidonic
va thc y va c ch phn ng vim. S tc ng ph thuc vo nhiu yu t,
bao gm mc v c im ca vic sn xut prostanoid, c hai u thay i trong
thi gian din bin ca phn ng vim.
2.3.1. Acid arachidonic
Ph thuc vo t bo vim c hiu v bn cht ca kch thch, nhng t bo
b hot hoa sinh ra acid arachidonic bi mt trong hai ng. Mt ng tham
gia vo vic gii phng acid arachidonic t nn mng glycerol ca nhng
phospholipid ca mng t bo (c bit l phosphatidylcholine) do s hot hoa gy
nn do kch thch ca phospholipase A2 (PLA2). C ch phn t khc ca vic sinh
ra acid arachidonic l s chuyn hoa ca phosphatidylinositol phosphate thnh
diacylglycerol v inositol phosphat bi phospholipase c. Diacylglycerol lipase sau
phn tch acid arachidonic t diacyl glycerol. Mt khi c sinh ra, acid
arachidonic c chuyn hoa theo hai ng: (1) cyclooxi hoa, vi s sn xut tip
ca prostaglandin v thromboxane v (2) lipoxi hoa to thnh leucotrien v
lipoxin.
Nhng corticosteroid c s dng rng ri c ch vic ph huy m kt hp
vi nhiu bnh vim, bao gm nhng phn ng d ng, vim khp dng thp bnh
lupus ban h thng. Corticosteroid gy nn vic tng hp mt cht c ch ca
18

PLA2 v c ch vic gii phng acid arachidonic trong nhng t bo vim. Mc d

nhng corticosteroid (v d, prednisone) c s dng rng ri c ch nhng
phn ng vim, vic dng ko di nhng hp cht ny c th c nhng tc ng c
hi c ngha, bao gm tng nguy c nhim khun, tn thng m lin kt v teo
tuyn thng thn.
2.3.2. Yu t hot ho tiu cu
Mt cht trung gian vim mch khc c ngun gc t nhng phospholipid
mng l yu t hot hoa tiu cu (PAF) c tng hp bi hu nh tt c nhng t
bo vim c hot hoa, nhng t bo ni m, v nhng t bo m b tn thng.
Trong nhng phn ng vim v d ng, PAF c ngun gc t nhng
glycerophospholipid cha cholin trong mng t bo, ban u do PLA2, theo sau bi
acetyl hoa do mt acetyl transferase. Trong huyt tng, PAF-acetylhydrolase gim
st hot ng ca PAF. Mt ng khc, mi, gy tng hp ch yu PAF trong cc
c quan, chng hn nh no v thn v t quan trng hn trong vim.
PAF c th hot ng nh theo cch cn tit (nh hng n nhng t bo
gn), ni tit (nh hng n nhng t bo xa) vtit k cn (nh hng n t
bo gn k). Trong chc nng sau cng ny, PAF c sinh ra bi nhng t bo ni
m hp tc vi P-selectin. P-selectin lm dnh nh bch cu vi t bo ni m, cho
php PAF t t bo ni m gn vi th th ca n trn b mt bch cu v gy
truyn tn hiu ni bo. PAF c gii hn hot ng rng, trong c tc ng kch
thch trn nhng tiu cu, bch cu a nhn trung tnh, bch cu n nhn/i
thc bo, nhng t bo ni m v nhng t bo c trn thnh mch. N gy nn s
kt dnh v mt ht ca tiu cu v tr tn thng m v kch thch vic gii
phng serotonin, v vy gy nn nhng thay i trong tnh thm thnh mch. PAF
kch thch phn ng chc nng ca bch cu (v d, sn xut 0 mt ht) vi mt
kch thch th hai v gy nn bc l nhng phn t dnh, c bit l nhng
integrin. PAF cng l mt yu t gin mch cc k mnh, lm tng tnh thm ca
vi tun hon nhng v tr tn thng m.
2.3.3. Prostanoid, leucotrien v lipoxin
Prostanoid, leucotrien v lipoxin l nhng cht chuyn hoa c hot tnh sinh
hc ca acid arachidonic.
2

2.3.3.1. Postanoid
Acid arachidonic c chuyn hoa tip bi cyclooxygenase v 2 (COX-1,
COX-2) sinh ra nhng prostanoid. COX-1 v c bn c bc l bi tt c cc t
bo, mc d mt s nghin cu gi rng n c th lm tng hot hoa t bo. N l
mt enzym quan trng trong tng hp nhng prostaglandin; nhng prostaglandin
ny (1) bo v lp ph nim mc d dy, (2) iu hoa s cn bng ca nc/cht
in gii, (3) kch thch s kt dnh tiu cu duy tr vic cm mu bnh thng
v (4) duy tr s khng trn b mt t bo ni m ca mch. S bc l ca COX-2
ni chung thp v khng th pht hin c, nhng tng ln r rt khi c kch
thch, sinh ra nhng cht chuyn hoa quan trng trong vic gy au v vim. Phn
ng ca prostanoid trong vim sm ph thuc COX-1; COX-2 tr nn ngun chnh
19

ca prostanoid khi vim tin trin. C hai th ca cox sinh ra prostaglandin H

(PGH2), sau n l cht c bn cho vic sn xut prostacyclin (PGI2), PGD2,
PGF2a v TXA2 (thromboxane). c im ca vic sn xut prostagladin (v d,
khi lng v loi c sn xut trong vim) ph thuc mt phn vo nhng t bo
c mt v tnh trng hot ng ca chng. V vy, nhng dng bo ch yu sn
xut PDG2, nhng i thc bo sinh ra PGE2 v TXA2, nhng tiu cu l ngun
chnh ca TXA2; v nhng t bo ni m sn xut PGI2. Nhng prostanoid nh
hng n chc nng ca t bo min dch do gn vi nhng th th b mt t bo
ghp i protein G, dn n s hot hoa ca hng lot nhng ng tn hiu ni
bo trong nhng t bo min dch v t bo ca m. PGF2, PGI2 v TXA2 gn vi
nhng th th ring, trong khi PGD2 v PGE2 gn vi nhiu th th v nhng th
typ ca th th. Ton b nhng thnh phn ca nhng th th c bc l bi
nhng t bo min dch c khc nhau v nhng phn ng chc nng ca nhng t
bo ny v vy thay i mt cch khc nhau theo nhng prostanoid c mt.
S c ch ca cox l mt c ch, theo c ch nhng thuc chng vim
khng steroid (NSAIDS), bao gm aspirin, indomethacin v ibuproproen biu hin
nhng tc ng gim au v khng vim mnh. NSAIDS c ch COX-2, yu t gy
to thnh prostaglandin, v vy lm gim nh au v vim. Tuy nhin, chng cng
gy nh hng n COX-1 v dn n nhng chc nng cn bng ni mi gim, gy
hu qu nhng tc ng c hi ca d dy v thn. Vn ny dn n vic pht
trin nhng cht c ch c hiu COX-2.
2.3.3.2. Leucotrien
Nhng cht phn ng chm ca chong phn v (SRS-A) c nhn bit t
lu nh mt cht kch thch c trn v mt cht trung gian ca phn ng qu mn.
SRS-A khng ch l mt cht n thun m l mt hn hp nhng leucotrien, nhm
chnh th hai ca nhng dn cht ca acid arachidonic. Enzym 5-lipoxygenase (5LOX) chu trch nhim tng hp 5- hydroperoxieicosate-traenoic acid (5-HpETE) v
leutrien A4 (LTA4) t acid arachidonic. LTA4 c cha ba cu ni kt hp v c vai
tr nh mt tin t ca nhng phn t leucotrien khc. Trong nhng bch cu a
nhn trung tnh v trong mt s qun th i thc bo, LTA4 c chuyn hoa
thnh LTB4, mt hn hp c hot tnh hoa hng ng mnh vi nhng bch cu
a nhn trung tnh, bch cu n nhn v i thc bo. Trong nhng typ t bo
khc nhau, c bit l nhng dng bo, bch cu a kim v i thc bo LTA4
c chuyn hoa thnh LTC4 v sau l LTD4 v LTE4. Nhng cysteinylleucotriene ny, LTC4, LTD4 v LTE4, (1) kch thch co c trn, (2) lm tang tnh
thm ca mch mu v (3) v lm pht sinh nhiu triu chng lm sng kt hp
vi nhng phn ng typ d ng. Qua nhng c ch ny, chng c vai tro chinh trong
vic pht trin hen. Nhng leucotrien tc ng qua nhng th th c hieu ai lc
cao, chng c th tr thnh nhng ch quan trng ca iu tr bang thuoc
2.3.3.3. Lipoxin
Lp th ba nhng sn phm ca acid arachidonic, nhng lipoxin c sinh ra
trong lng mch bi nhng tng tc t bo- t bo. Nhng lipoxin la nhng
eicosanoid cha trihydroxytetraene tng vim c sinh ra trong vim x va ong
mch v huyt khi. Nhiu typ t bo c th tng hp nhng lipxin t nhng
20

leucotriene. LTA4 c gii phng t nhng bch cu c hot hoa sn sng

cho chuyn hoa enzym qua t bo bi nhng typ t bo ln cn. Khi nhng tiu cu
dnh vo nhng bch cu a nhn trung tnh, LTA4 t nhng bch cu a nhn
trung tnh c chuyn hoa bi lipoxygenase-12 ca tiu cu, kt qu l to thnh
Lipoxin A4 v B4 (LXA4 v LXB4). Nhng bch cu n nhn, bch cu i toan v
nhng t bo biu m ng h hp sinh ra 15S-hydroxyeicosatetranoic acid (15SHETE), cht ny tip tc c bch cu a nhn trung tnh chuyn hoa thnh
lipoxin qua 5-LOX. Vic hot hoa ng ny cng c ch sinh tng hp leucotriene,
v vy to ra mt ng iu hoa. Aspirin cng khi u mt sinh tng hp qua t
bo ca mt nhm lipoxin c gi l nhng lipoxin do aspirin kch thch, hoc 15epi-lipoxin (15-epi-LXs). Khi aspirin c a vo vi s c mt ca nhng cht
trung gian ca vim, 15R-HETE c sinh ra bi COX-2. Sau , nhng bch cu
a nhn trung tnh c hot hoa chuyn hoa 15R-HETE thnh nhng 15 epime
lipoxin (15-epi-LXs), chng l nhng cht trung gian lipid chng vim. y l mt
ng khc ca nhng tc ng c li ca aspirin.
2.3.4. Cytokin
Cytokin l mt nhm nhng protein trng lng phn t thp c ch tit
bi cc t bo, l nhng hormon vim ngun gc t bo. Nhiu cytokin ny c sn
xut nhng v tr vim v bao gm:
- Interleukin.
- Yu t pht trin v yu t kch thch bo lc.
- Interferon.
- Chemokin.
2.3.4.1. Cytokin
Vic sn xut nhng cytokin ti nhng v tr tn thng m iu hoa nhng
phn ng vim t nhng thay i ban u trong tnh thm ca huyt qun n vic
lm ht vim v phc hi tnh ton vn ca m. Nhng phn t ny hot ng nh
nhng hormon vim biu hin nhng chc nng t tit (nh hng n nhng t
bo gn) v ni tit (nh hng n nhng t bo trong nhng m khc). Hu ht
cc t bo c the sn xut ra nhng cytokin, mc d nhng t bo khc nhau trong
d tr cytokin ca chng. Qua vic sn xut nhng cytokin ca mnh, i thc bo
l t bo then cht trong vic iu hnh phn ng vim trong cc m.
Lipopolysaccharid (LPS), mt phn t c ngun gc t mng t bo ngoi ca vi
khun Gram m l mt trong nhng kch thch mnh nht ca nhng i thc bo,
cng nh nhng t bo khc, bao gm nhng t bo ni m v bch cu. LPS c th
hot hoa cc t bo qua nhng th th c hiu, hoc trc tip hoc sau khi gn vi
mt protein lin kt LPS ca huyt tng (LBP). N l mt yu t kch thch mnh
vi vic sn xut TNF-a v nhng interleukin (IL-1, IL-6, IL8, IL-12 v nhng
interleukin khc). Nhng cytokin c ngun gc i thc bo iu hoa s dnh ca t
bo ni m- bch cu (TNF-a), chiu m bch cu (IL-8), phn ng pha cp (IL-6,
IL-1) v nhng chc nng min dch (IL-1, IL-6, IL-12).
21

Interferon-gamma (IFN-y) l mt yu t kch thch mnh th hai vi hot hoa

i thc bo v sn xut cytokin. Mc d IFN-y c sn xut bi mt phn nhm
nhng lympho bo T nh mt phn ca phn ng min dch, n cng c tng hp
bi nhng t bo git t nhin (NK) nh mt phn ng ca tc ch u tin vi
nhng tc nhn gy bnh trong t bo (v d, Listeria monocytogen) v mt s
nhim khun virus. Nhng t bo NK l nhng lympho bo c nhng ht ln trong
bo tng cha nhng protein phn huy, n di chuyn vo nhng m nhng v tr
tn thng. Khi tip xc vi IL-12 v TNF-a, nhng t bo NK c hot hoa
sn xut ra IFN-. V vy, mt ng khuych i tn ti theo nhng i thc bo
ca m hot hoa sn xut INF-a v IL-12, v vy kch thch vic sn xut IFN-
bi nhng t bo NK vi s kch thch tip theo ca nhng i thc bo b sung.
2.3.4.2. Chemokin
Nhng cytokin hoa hng ng hoc chemokin, nh hng qu trinh di
chuyn ca t bo, hoc hoa hng ng, n l mt hot ng ng v ph thuc
nng lng. S t tp nhng t bo vim mt v tr tn thng m i hi s di
chuyn ca nhng t bo ny t trong lng mch vo m ngoi mch. Trong qu
trnh di chuyn, t bo ko di chn gi theo hung thang hoa hng ng tng.
phn u ca gi tc, nhng thay i r rt mc calci ni bo kt hp vi s t tp
v co ca nhng protein khung t bo. Qu trnh ny gy hu qu l ko phn ui
cn li ca t bo theo thang hoa hc. Nhng yu t hoa hung ng quan trng
nht vi bch cu a nhn trung tnh l:
- C5a, ngun gc t b th.
- Nhng sn phm ca vi khun v ca ty th, c bit l nhng peptid Nbrmyl hoa trng lng phn t thp (chng hn nh N-formyl- methiony]- leucylphenylalanin [FMLP])~
- Nhng sn phm ca chuyn hoa ca acid arachidonic, c bit l LTB4.
- Nhng chemokin.
Nhng chemokin to nn mt nhm ln ca nhng cytokin (trn 50 loi)
chng iu hoa s di chuyn ca bch cu trong vim v min dch. Khc vi
nhng cytokin khc, nhng chemokin l nhng phn t nh hn, chng tng tc
vi nhng th th ca protein ghp i G trn nhng t bo ch. Nhng protein
ch tit ny c sn xut bi nhiu loi t bo, hoc do bn nng hoc sau kch
thch v khc bit ln v hot tnh sinh hc ca chng. S khc bit ny c th l
do nhng typ t bo c hiu c nh mc tiu, s hot hoa th th c hiu
hoc. nhng khc nhau trong truyn tn hiu ni bo.
Hai nhm chc nng ca chemokin c phn bit: nhng chemokin vim
v chemokin v nh. Nhng chemokin vim c sn xut trong phn ng vi
nhng c t vi khun v nhng cytokin vim (c bit l IL-1 TNF-a INF-y) bi
nhiu nhng t bo ca m cng nh nhng bch cu trong cc phn ng vim cua
tc ch. Nhng chemokin v nh, c bc l mt cch c bn va iu ha tang
trong nhng tnh trng bnh. hng s di chuyn v v nh cua nhng lympho bao
v tbo c tua v nhng m lympho trong phn ng min dch. Nhng chemokin
ny bc l v iu hoa tng ch yu trong nhng tnh trng bnh
22

2.3.5. Cu trc v danh php

Nhng chemokin ny c tng hp nh nhng protein ch tit bao gm
khong 70 n 130 acid amin vi bn cyctein c bo tn c lin kt bi nhng
cu ni disulfide. Hai nhm chnh c gi l nhng chemokin cxc hoc cc (trc
y c gi l nhng chemokin (X va P) c phn bit bi v tr ca hai cystein
u tin, nhng cyctein ny hoc c phn tch bi mt acid amin (CXC) hoc
ng st nhau (c). Nhng cu ni disld gia hai cp cystein quyt nh cu
trc quai cht ch trong khng gian ba chiu v l quan trng cho vic nhn bit
th th v hot tnh sinh hc. V tr trong quai cht tc ng nh mt "v tr ni" v
v tr lin kt ca vng amin- tn cng l "vng kch thch", vng ny hot hoa th
th. Hai nhm ph thm ca chemokin, mi nhm c mt s lng ring, va c
xc nh. Lymphotactin c hai thay th cho bn cystein c bo tn (XC) v
actalin (hoc neurotactin) c ba acid amin gia hai cystein u tin (CX3C).
Nhng chemokin c t tn theo nhng cu trc ca chng theo sau bi ch "L"
v s ca gen ca chng (CCL1, CXCL1 V V.). Tuy nhin, nhiu tn truyn thng
ca chemokin hin nay vn c s dng. Nhng th th ca chemokin c t
tn theo cu trc ca chng, ch "R" v mt s (CCR1, CXCR1, V v). Su th th
cho nhng chemokin cxc (CXCRs) v 10 th th cho nhng chemokin (CCRs) va
c xc nh r theo nhng thut ng chc nng v cu trc ca chng. Hu ht
nhng th th nhn bit nhiu chemokin v nhiu chemokin nhn bit nhiu th
th. Vic gn th th ca nhng chemokin vi nhng phi t ca chng c th gy
hu qu hot ng iu vn hoc chng iu vn vi cng mt chemokin hot ng
nh mt yu t iu vn vi mt th th v mt yu t chng iu vn vi mt th
th khc. Vic chiu m bch cu hoc v nh ca lympho bo c iu hoa bi s
kt hp ca nhng hot ng iu vn v chng iu vn.
2.3.6. Gn kt v hot ng
Nhng chemokin hot ng theo hai ng, nh nhng phn t c nh hay
hoa tan. Mt trong nhng c ch theo nhng chemokin sinh ra mt thang hoa
hung ng l do vic gn vi proteoglycan ca cht c bn ngoi t bo hoc vi
nhng b mt t bo. V vy, nhng nng cao ca nhng chemokin tn ti
nhng v tr tn thng m. Nhng th th c hiu trn b mt ca nhng bch
cu ang di chuyn gn vi nhng chemokin lin kt vi cht c bn v kt hp
vi nhng phn t dnh, mt qu trnh c xu hng lm di chuyn nhng t bo
theo thang hoa hung ng ti v tr tn thng. Qu trnh phn ng vi cht hoa
hng ng gn cht c bn c gi l tnh hng ng tip xc. Trong vic chiu
m bch cu ti nhng m b vim, nhng chemokin cng c th biu l trn nhng
t bo ni m ca mch c hot hoa bi cytokin. Qu trnh ny cng c th
lm tng vic dnh ca bch cu ph thuc integrin ca khng nguyn 4 rt chm
(VLA-4) gy hu qu dng vng chc ca chng. Nh nhng phn t hoa tan,
nhng chemokin cng kim sot s vn ng v hn ch mt vng trong m
ngoi mch do vic xc lp mt thang hoa hng ng. Tnh cht a dng v s kt
hp ca nhng th th chemokin trn nhng t bo cho php c mt trng thi
khc nhau ln trong chc nng sinh hc. Nhng bch cu a nhn trung tnh,
23

nhng bch cu n nhn, nhng bch cu i toan v bch cu i kim c chung

mt s th th nhng bc l nhng th th khc mt cch c quyn; v vy nhng
kt hp chemokin c th chiu m nhng qun th t bo chn lc.
2.3.7. Chemokin
Nhng chemokin c lin quan vi nhiu bnh cp tnh v mn tnh. Nhng
bnh ny bao gm nhng trng thi vi thnh phn vim ni bt, trong trng hp
nay nhiu chemokin c bc l trong m vim. V d : vim khp dng thp, vim
lot i trng, bnh Crohn, vim phi (vim ph qun mn tnh, hen), nhng bnh
t min dch (a x cng, vim khp dng thp, bnh lupus ban h thng), v
bnh mch, nh x va ng mch.
2.3.8. Cc loi oxy phn ung
Cc loi oxy phn ng (ROS) l nhng phn t phn ng hoa hc c ngun
gc oxy, hot ng nh nhng phn t truyn tn hiu, dit vi khun v c t bo.
Trong nhng hon cnh bnh thng, chng b mt hot hoa nhanh, nhng khi
chng c sinh ra mt cch khng thch hp, chng gy c. ROS hot hoa nhng
ng truyn tn hiu v kt hp vi nhng protein, lipid v DNA, mt tnh trng
c gi l tnh trng stress oxi hoa. Stress oxi hoa ko di dn n mt chc nng
ca t bo v sau l cht t bo theo chng trnh hoc hoi t. ROS ngun gc
bch cu, c gii phng vo trong nhng th thc bo gy dit khun.
ROS ph bin nht quan trng trong vim bao gm superoxid (0~2). oxid nit
(NO*), peroxid hydro v gc hydroxy (OH). Hai loi sau ny l quan trng nht
trong tn thng m v phn ng chng vi khun v c m t ui y:
2.3.8.1. Superoxid
Oxy phn t c chuyn hoa thnh anion superoxid (0~2) theo nhiu ng.
Trong nhng t bo, s hnh thnh 0~2 xy ra mt cch t pht gn mng ty th
trong. Trong nhng t bo ni m ca huyt qun, 0~2 c sinh ra bi nhng
flavoenzym chng hn nh xanthine oxidase, cng nh lipoxygenase v
cyclooxygenase. Quan trng l trong trng thi vim, nhng bch cu cng nh
nhng t bo ni m, s dng nicotinamid adenin dinucleotid phosphat (NADPH)
oxidase kh sn xut 0~9.
Enzym chuyn hoa purine ca cht dch bo tng, xanthin oxidase chuyn
hoa thnh xanthin v hypoxanthin thnh acid uric, v vy sinh ra 0~2- ng ny
c cho l ngun ni bo chnh ca o 2 trong tn thng t bo gy nn do bch
cu a nhn trung tnh. Nhiu cht trung gian tr vim, bao gm elastase ca bch
cu v nhiu cytokin chuyn hoa xanthin dehydrogenase thnh xanthin oxidase
hot ng. 0~2 trong t bo tng tc vi nhng phn t chng hn nh NF-kB v
P-1 v hot hoa mt s ng truyn tn hiu. o 2 sau c chuyn hoa sinh
ra nhng gc t do c, c bit l 'Ot. n tham gia vo tn thng t bo do vim.
24

NADPH- oxidase ca nhng thc bo, bch cu a nhn trung tnh v i

thc bo l mt phc hp enzym a tim nng, nh n nhng nng cao ca o 2
ngoi v trong t bo c sinh ra v c nhng chc nng dit khun v c t bo.
Oxidase ny s dng NADH v NADPH nh nhng c cht cho vic chuyn in t
ti oxy phn t. Mt phc hp enzym tng t c trong nhng t bo ni m ca
huyt qun, y n sinh ra nng thp o 2 nhng c ngha mc d thp.
2.3.8.2. Oxid nita
Oxi ni t (NO ) c tng hp bi nitric oxide synthease (NOS), n thc y
vic oxy hoa ca guanidino nitrogen ca L-arginine khi c mt oxy phn t. C ba
ng th chnh ca enzym bc l nitric oxide synthease ca thn kinh (nNOS) v
ni m (eNOS) v mt ng th cm ng (iNOS). Nhng cytokin vim lm tng bc
l th cm ng ca NOS, sinh ra NO* trong v ngoi t bo. Khng ph thuc vo
ngun enzym, NO c vai tr khc nhau trong sinh l hc v sinh l bnh ca h
thng huyt qun bao gm:
- NO c sinh ra bi eNOS hot ng nh mt yu t ni lng ngun gc
ni m (EDRF), n c vai tr lm trung gian cho s ni lng c trn ca mch mu.
- NO trong nhng nng sinh l hc, ring n hay trong cn bng vi 0 2
c vai tr nh mt yu t thng tin ni bo.

- T

,
- NO ngn cn dnh v kt dnh tiu cu v tr tn thng mch, lm gim
chiu m bch cu v dn sch nhng gc oxy.

- Vic sn xut qu mc NO , c bit cng vi 0'2 gy hu qu sinh nhng

phn t c t bo cao.
2.3.9. Protein stress bo v chng li tn thng vim
Khi nhng t bo ri vo nhng trng thi stress, nhiu t bo b tn thng
khng hi phc v cht v nhng t bo khc b tn thng nng. Tuy nhin, mt
x l nhit nh trc mt tn thng gy cht to ra s dung np vi mt tn
thng sau . Hin tng ny kt hp vi vic bc l tng ca nhm sc nhit ca
nhng protein stress (HSPs). Nhng protein stress thuc nhm nhiu gen v c
t tn theo kch thuc phn t, v d Hsp27, Hsp70, Hsp90. Nhng phn t ny
c iu hoa tng bi nhng stress khc nhau, bao gm nhng stress oxi
ho/thiu mu v vim, v kt hp vi vic bo v trong nhim khun huyt v
stress chuyn hoa. S h hi ca protein v nhng protein gp np sai l nhng
mu s chung ph bin trong tn thng v bnh. Vic bo v chng li nhng
stress khng gy cht do tc ng trung gian HSPs c cho l do chc nng "bo
mu" phn t ca chng, n lm tng bc l protein do kch thch vic gp np ca
nhng protein mi sinh ra. Nhng chc nng quan trng ca nhng protein stress
bao gm s c ch nhng cytokin tr vim v NADPH oxidase, bo v t bo do
trung gian ca oxid nit v kch thch tng hp collagen.
25

2.3.10. Neurokinin
Nhm neurokinin ca nhng peptid bao gm cht p (SP), neurokinin A (NKA)
v neurokinin B (NKB). Nhng peptid ny phn b khp h thng thn kinh trung
ng v ngoi vi v l mt lin kt gia nhng h thng ni tit, thn kinh v min
dch. Mt phm vi rng ca nhng qu trnh sinh hc kt hp vi nhng peptid ny
bao gm thot mch ca protein huyt tng v ph, gin mch, co v gin c trn,
xut tit nc bt, co tht ca ng h hp v truyn nhng phn ng cm nhn
au. T rt sm vo nm 1876, Stricker ghi nhn s kt hp gia thn kinh giao
cm v au. Ngy nay, ngi ta bit rng tn thng nhng tn cng thn kinh
trong vim gy tng neurokinin, chnh nhng neurokinin ny gy nh hng n
vic sn xut nhng cht trung gian ca vim, bao gm histamin, oxid nit v
nhng kinin. Nhng tc dng ca neurokinin l do trung gian ca vic hot hoa t
nht ba loi th th NK1, NK2 v NK3. Chng c phn b trong cc m khp c
th. H thng kinin lin kt vi vim trong nhng hon cnh sau:
- S hnh thnh ca ph: SP, NKA, NKB gy hnh thnh ph do thc y
vic gii phng histamin v serotonin t nhng dng bo.
- Tn thng do nhit: SP v NKA c sn xut ra sau tn thng do nhit
v gy ph sm.
- Vim khp: SP c phn b rng ri trong nhng dy thn kinh trong cc
khp v lm tng tnh thm mch mu. SP v NKA c th iu hoa nhng hot
ng ca nhng t bo vim v min dch.
- Vim ng h hp: SP v NKA va c chng minh c vai tr trong co
tht ph qun, ph nim mc, dnh v hot hoa bch cu v tng tnh thm
thnh mch.
2.4. Cc cht trung gian ca cht c bn ngoi t bo
S tng tc ca nhng t bo vi cht c bn ngoi t bo iu hoa phn ng
m trong vim. Mi trng ngoi t bo bao gm cht c bn i phn t c hiu
vi mt m bit. Nhng t bo vim thng tr tng tc vi cht c bn ny,
c bit trong tn thng. Collagen, nhng si chun, nhng protein ca mng y,
nhng glycoprotein, nhng proteoglycan thuc nhng i phn t cu trc to nn
cht c bn ngoi t bo. Nhng protein ca cht c bn ngoi t bo l nhng i
phn t c ch tit phc v cho vic lin kt t bo vi cht c bn ngoi te bo
hoc lm gin on nhng tng tc t bo- cht cd bn ngoi t bo. Nhng
cytokin v nhng yu t pht trin nh hng n s kt hp gia nhng t bo
cht c bn ngoi t bo v nhng protein ca cht c bn ngoi t bo. Nhng
protein cht c bn ca t bo gm:
- SPARC (nhng protein acid v giu protein c ch tit) l mt
glycoprotein a chc nng, n t chc nhng thnh phn ca cht c bn ngoi t
bo v iu hoa hot ng ca yu t pht trin. N nh hng n s tang sinh di
chuyn v bit hoa ca t bo v tc ng nh mt protein chng dnh c bit
trn cc t bo ni m.

- Tenascin c, X, v R l nhng phn t chng dnh bc l trong qu trnh

pht trin, tn thng m v hn gn vt thng.
- Syndecan l nhng heparan sulat proteoglycan tham gia vo chui ng
mu, truyn tn hiu ca yu t pht trin, dnh ca t bo vi cht c bn ngoi t
bo, v to u.
- Osteopontin l mt glycoprotein phosphoryl hoa quan trng trong khong
hoa xng. N cng (1) lm trung gian cho nhng tng tc t bo- cht c bn, (2)
hot ng nh mt cytokin hot hoa nhng ng truyn tn hiu (c bit trong
nhng t bo T), (3) l mt cht hoa hung ng v h tr cho dnh bch cu, v (4)
c nhng tc ng chng vim qua vic iu hoa chc nng ca i thc bo.
2.5. Cc t bo vim
Nhng bch cu l nhng thnh phn t bo chnh ca phn ng vim v bao
gm nhng bch cu a nhn trung tnh, nhng lympho bo T v B, nhng bch
cu n nhn, i thc bo, bch cu i toan, dng bo v bch cu i kim. Mc
d nhng chc nng c hiu c xc nh vi mi typ t bo ny, chng trng
lp v thay i cng vi pha ca vim. ng thi, nhng t bo ca m ti ch
tng tc ln nhau v vi nhng t bo trong mt phn ng tip tc vi vim v
nhim khun.
2.5.1. Cc t bo vim v t bo ca m thng trc tung tc trong vim
2.5.1.1. Bch cu a nhn trung tinh
Nhng bch cu a nhn trung tnh l t bo du n tiu chun ca vim cp.
Nhng t bo ny c bo tng c ht vi mt nhn c hai n bn thy. Nhng
bch cu a nhn trung tnh c tng tr trong tuy xng, lu thng trong mu
v t tp nhanh chng nhng v tr tn thng hay nhim khun. Chng c
hot hoa p ng vi nhng kch thch thc bo, nhng cytokin, nhng cht
trung gian hoa hng ng, hoc nhng phc hp khng nguyn khng th, chng
gn vi nhng th th c hiu trn b mt t bo. Mt cch c hiu, nhng th
th ca bch cu a nhn trung tnh phn ng vi on Fc ca IgG v nhng phn
t IgM, nhng thnh phn ca h thng b th C5a, C3b v iC3b; nhng cht
chuyn hoa ca acid arachidonic (v d, LTB4), nhng yu t hoa hng ng (v
d, FMLP, IL8) v nhng cytokin (v d, TNF-cx). Trong cc m, nhng bch cu a
nhn trung tnh thc bo nhng vi khun xm nhp v m cht. Mt khi chng
c chiu m vo m, chng khng tr li dng tun hon.
2.5.1.2. T bo ni m
T bo ni m l nhng t bo dt to thnh lp ph mt lp cc lng huyt
qun. Chng duy tr s thng sut v dng chy ca mu qua vic sn xut nhng
tc nhn chng tiu cu v chng huyt khi v iu hoa trng lc huyt qun
qua vic sn xut nhng yu t gin mch v co mch. Mt lp ph t bo ni m
nguyn vn c ch vic dnh ca tiu cu v to thnh cc mu ng, trong khi tn
thng ca thnh huyt qun lm thay i hng ro ni m v phi nhim vi tn
27

hiu h tr ng mu ti ch. T bo ni m huyt qun c kh nng kch thch

hoc c ch vic ti mu m v s xm nhp ca t bo vim do nhiu c ch, vi
vy iu hoa chc nng m v s pht trin ca phn ng vim.
Bt k mt t bo vim no lu thng qua h thng huyt qun phi vt qua
ni m ca mch i.ra ngoi huyt qun vo m. Nhng t bo ni m hot ng
nh nhng ngui gc ca trong vic chiu m nhng t bo vim, trnh din nhng
phn t dnh neo gi nhng bch cu ang tri theo dng chy. Chng hot hoa
bch cu bng nhng tng tc dnh ny, cng nh bng vic sinh ra nhng
cytokin v bng vic trnh din nhng phn t lp v l i ca phc hp hoa hp m
chnh (MHC). Nhng t bo ni m phn ng nhanh vi nhng tc nhn gy vim,
chng hn nh bradykinin v histamin, endotoxin v cytokin. Nhng cht ny lm
thay i vic bc l nhng phn t dnh cn thit cho vic chiu m nhng bch cu
v vic sn xut nhng cht trung gian mch hot v vim quan trng. Nhng cht
trung gian ny gm:
- Oxid ni t (NO ): Ban u c xc nh l mt yu t lm gin t bo ni
m (EDRF), NO l mt yu t gin mch trng lng phn t thp, n c ch kt
dnh tiu cu, iu hoa trng lc mnh bng kch thch gin c trn v tng tc
vi nhng gc oxy gy tn thng t bo.
- Cc endothelin: nhng endothelin-1, 2 v 3 l nhng peptid trng lng
phn t thp c sn xut bi t bo ni m. Chng l yu t co mch mnh v l
tc nhn lm p lc ca mu tng ln, chng gy co mch ko di c trn ca
mch.
- Cc yu t co tht c ngun gc t acid arachidonic: nhng gc oxy c
sinh ra do hot ng ca hydroperoxidase ca cyclooxygenase v prostanoid chng
hn nh TXA2 v PGH2 gy co c trn.
- Cc cytokin: IL-1, IL-6, TNF-ot v nhng cytokin vim khc c sinh ra do
nhng t bo ni m hot hoa.
- Cc yu t chng ng: nhng phn t ging heparin v thrombomodulin
lm mt hot hoa ca dng thc ng mu.
- Cc yu t tiu t huyt: yu t hot hoa plasminogen typ m (t-PA) thc
y hot ng tiu t huyt.
- Cc tc nhn gy huyt khi: Yu t von Willebrand to thun li cho vic
dnh ca nhng tiu cu v yu t m hot hoa chui ng mu ni sinh.
2.5.1.3. Bch cu n nhn/i thc bo
Bch cu n nhn lu thng c mt nhn hnh thy hay hnh thn. Chng
c ngun gc t tuy xng v c th i ra khi dng tun hon di chuyn vo mo
v tr thnh i thc bo thng trc. Khi phn ng vi nhng cht trung gian do
vim, chng t tp nhng v tr ca vim cp. Nhng i thc bo l nhng thc
bo. chng bt gi v x l vi khun v trnh din nhng khng nguyn gn VI
phc hp hoa hp m chnh lp l i (MHC) vi nhng lympho bao. Nhng i thc
bo cng c th bit hoa thnh nhng t bo c tua, nhng t bao nay a nhng te
28

bo trnh din khng nguyn hiu qu cao. Nhng bch cu n nhri thc bo
l ngun ca nhng cht trung gian mch hot, bao gm nhng sn phm cua
chuyn hoa acid arachidonic (nhng prostaglandin, leucotrien), PAF v nhng
cytokin ca vim. Nhng i thc bo c bit quan trng trong duy tr tnh trng
vim mn tnh.
2.5.1.4. Dng bo v bch cu a base
Cc dng bo v bch cu a base l nhng t bo c ht c cha th th IgE
trn b mt t bo ca chng. Chng l ngun t bo b sung thm ca nhng cht
trung gian mch hot, c bit trong p ng vi nhng d nguyn. Nhng dng
bo nm trong m lin kt ca co th v c bit c nhiu trong nhng b mt nim
mc ca phi v ng tiu hoa, trung b ca da v vi tun hon. Nhng bch cu
a base c vi nhng s lng t trong tun hon v c the di chuyn vo m.
Khi nhng dng bo hoc bch cu a base b mn cm bi IgE b kch
thch bi khng nguyn, nhng cht trung gian ca vim cha trong nhng ht c
ca bo tng ca chng c ch tit vo m ngoi t bo. S mt ht ca chng
cng c th gy nn do nhng tc nhn vt l, chng hn nh lnh hay chn
thng v nhng protein cation c ngun gc t nhng tiu cu v nhng ht
lysosom ca bch cu a nhn trung tnh. Nhng ht ny cha mucopolysacharid
acid (bao gm heparin), serine protease v nhng cht trung gian hoa hc vi bch
cu a nhn trung tnh v bch cu i toan, v histamin. Histamin l mt cht
trung gian u tin gy tng tnh thm thnh mch sm, n tc ng trn mch
mu do gn vi nhng th th HI c hiu trn thnh huyt qun, bao gm co ca
t bo ni m, to thnh l hng v ph, mt tc ng c th b c ch v dc l
hc bng nhng cht khng th th HI. S kch thch ca nhng dng bo v
bch cu i kim cng dn n s gii phng ca nhng sn phm ca chuyn hoa
cua acid arachidonic, bao gm LTC4, LTD4 v LTE4, v nhng cytokin, chng hn
nh TNF-a v IL-4. Nhng sn phm ca dng bo c vai tr quan trng trong
iu hoa tnh thm thnh mch v trng lc c trn ca huyt qun, c bit
trong nhiu th ca nhng phn ng qu mn d ng.
2.5.1.5. Bch cu i toan
Bch cu i toan lu thng trong mu v c chiu m n theo cch tng
t nh vi bch cu a nhn trung tnh. Chng l nhng phn ng do tc ng
trung gian cua IgE c trng, chng hn nh trong qu mn cm v nhng phn
ng d ng v hen. Nhng bch cu i toan cha nhng leucotrien v PAF, cng
nh phosphatase acid v peroxidase. Chng bc l nhng th th ca IgA v cha
nhng ht ln vi protein kim tnh cao ca bch cu i toan. c hai u tham gia
vo phn ng chng k sinh trng.
2.5.1.6. Tiu cu
Cc tiu cu c vai tr u tin trong cm mu v trong s khi u v
iu hoa vic hnh thnh cc mu ng. Chng l nhng ngun ca nhng cht
trung gian gy vim, bao gm nhng cht mch hot mch v nhng yu t pht
trin iu hoa s tng sinh ca t bo trung m. Tiu cu c kch thc nh
29

(ng knh 2m), khng c nhn v c cha ba loi th vi khc bit: (1) nhng
ht c, giu serotonin, histamin, calci v adenosine diphosphat (ADP); (2) nhng
ht (X, chng brinogen, nhng protein ng, nhng yu t pht trin ngun gc
tiu cu (PDGF) v nhng peptid v protein khc; v (3) lysosom, chng tng tr
hydrolase acid.
S dnh, kt dnh v mt ht ca tiu cu xy ra khi chng tip xc vi
collagen dng t (sau tn thng huyt qun lm bc l nhng protein ca cht c
bn ca m k) hoc thrombin sau hot hoa h thng ng mu. S mt ht ca
tiu cu kt hp vi vic gii phng serotonin (5-hydroxytryp-tamine), cht ny
lm tng trc tip tnh thm mch mu, ging nh histamin. ng thi cht
chuyn hoa ca acid arachidonic TXA2, c sn xut bi nhng tiu cu, gi vai
tr cha khoa trong ln sng th hai ca kt dnh tiu cu v gy co ca c trn.
Khi b hot hoa, nhng tiu cu, cng nh nhng thc bo, ch tit nhng protein
cation lm trung hoa nhng tch in m trn ni m v kch thch tng tnh thm
thnh mch.
2.5.2. Cc ng trong t bo kt hp vi hot hoa t bo vim
Mt qu trnh nh nhng kch thch khc nhau dn n nhng phn ng
chc nng ca nhng t bo vim (v d, mt ht hoc kt dnh) c gi l ghp
cp phn ng kch thch. Nhng kch thch c th bao gm nhng sn phm ca vi
khun v nhiu cht trung gian vim ngun gc huyt tng hoc t bo c m
t trong bi ny. Mc d nhng ng kch thch ni bo l phc tp v thay i
theo typ t bo v kch thch mt s ng trong t bo kt hp vi s hot hoa ca
th th TNF (TNFR) v JAK-STAT.
2.5.2.1. ng protein G
Nhiu chemokin, hormon v yu t dn truyn thn kinh, cng nh nhng
cht trung gian hoa hc ca vim khc, s dng nhng protein ca nhm gn
guanine nucleotide (nhng protein G) ca nhng truyn tn hiu. C bn thnh
phn ln ca nhm, chng thay i theo nhng lin kt ni bo ca chng, nhng
nhng quan nim ph bin bao gm:
Gn th th- phi t: vic gn ca mt yu t kch thch vi mt th th
c hiu trn mng t bo gy hu qu hnh thnh mt phc hp phi t- thu th.
Khi c gn ca mt yu t kch thch vi mt th th, mt s trao i ca GDP
thnh GTP hot hoa protein G, n phn tch thnh nhng tiu thnh phn. Nhng
tiu thnh phn ny hot hoa phospholipase c v phosphatidy-nositol-3-kinase (PI3-kinase).
Chuyn hoa ca phospholipid ca nhng mng t bo: phospholipase c
thy phn mt phosphoinositede trong mng cht nguyn sinh (phosphatidylinositol biphosphat (PIP2), v vy to thnh hai cht chuyn mnh diacyl
glycerol v inositoltriphosphat (IP3).
- Calci t do ca cht dch bo tng tng: IP3 gy gii phng calci trong t
bo c tng tr. Kt hp vi s trn vo ca lon calci t mi trng ngoi t bo
IP3 lm tng calci t do ca cht dch bo tng, mt s kin quan trong cho s
hot hoa ca hu ht nhng t bo vim.

- Phosphoryl hoa v kh phosphoryl ca protein: nhng tyrosine kinase c

hiu gn phc hp phi t-th th v khi u mt lot phosphoryl hoa protein.
- S hot hoa ca protein kinase C: Protein kinase c v nhng protein kinase
khc hot hoa nhiu ng tn hiu trong t bo, bao gm vic phin m gen.
2.5.2.2. ng TNF
TNF l quan trng trong s pht trin ca vim. N cng gy cht t bo theo
chng trnh ca t bo u v iu hoa nhng chc nng min'dch. TNF v nhng
protein lin quan tng tc vi hai th th b mt t bo, gy hu qu to thnh
mt phc hp truyn tn hiu nhiu protein. Phc hp ny c th kch thch (1)
nhng enzym lin quan vi cht t bo theo chng trnh, c gi l nhng
caspase, (2) nhng yu t c ch cht t bo theo chng trnh, hoc (3) hot hoa
mt yu t phin m ca nhn gi l NF-kB, n iu hoa s phin m gen. NF-kB
c iu hoa bi s kt hp ca n hoc s tch ra vi IkB, mt thnh phn c ch
ngn cn s chuyn v tr ca NF-kB vo nhn t bo. ng sau cng ny l quan
trng trong iu hoa nhng s kin do trung gian ca TNF trong vim.
2.5.2.3. ng JAK-STAT
ng ny cung cp ng truyn tn hiu trc tip t nhng polypeptid
ngoi t bo (v d, nhng yu t pht trin) hoc nhng cytokin (v d, nhng
intereron hoc interleukin) qua nhng th th t bo ti phi t sinh ra nhng
phc hp phin m bao gm JAK-STAT (yu t truyn tn hiu Janus-kinase v
yu t hot hoa nhng protein phin m). Nhng protein STAT chuyn v tr vo
nhn t bo, y chng tng tc vi nhng yu t thc y gen. Kt qu ca
nhng c ch truyn tn hiu ny l gy cm ng hoc kch thch nhng phn ng
chc nng c hiu, bao gm thc tng, mt ht, kt dnh t bo v tiu cu, sn
xut nhng cht oxi hoa, bc l phn t dnh, sn xut cytokin, v phin m gen.
Vic hiu bit v s kch thch t bo vim cung cp c s cho nhng chin lc mi
cho vic iu chnh vic iu tr vim ngi.
2.5.2.4. Chiu m bch cu trong vim cp
Mt trong nhng c im chnh ca vim l s t tp bch cu, c bit l
bch cu a nhn trung tnh trong nhng m b tn thng. Nhng bch cu dnh
vo ni m ca huyt qun, tr nn b hot hoa. Sau , chng dt li v di chuyn
t trong mch mu, qua lp t bo ni m v vo trong m xung quanh. Trong m
ngoi hch, nhng bch cu a nhn trung tnh nut nhng vt l, nhng vi khun
v m cht.
2.5.3. S dnh bch cu vo ni m
S dnh bch cu vo ni m do s tng tc ca nhng phn t dnh b tr.
S chiu m bch cu trong nhng tiu tnh mch hu mao mch lin quan n
hin tng dnh, n n sau mt dng thc cc s kin c khi u bi s tng
tc ca nhng bch cu vi nhng selectin ca t bo ni m, mt s kin c gi
l "ct li". S tng tc ny lm cho bch cu di chuyn chm trong dng mu, v
vy chng vn ng dc theo b mt ca t bo ni m vi mt vn ng thch hp
31

c gi l dnh. Nhng bch cu a nhn trung tnh tr nn hot hoa ngay cnh
ni m v s c mt ca nhng cht trung gian hoa hc ca vim v to nn mt s
dnh chc vi t bo ni m, lm cho chng dng li. Sau l s xut ngoi ca
bch cu t khoang mch v di chuyn qua nhng m ngoi mch ti v tr tn
thng. Nhng s kin lin quan n s chiu m ca bch cu c iu hoa bi
(1) s bc l ca nhng phn t dnh trn nhng b mt t bo ni m ca huyt
qun, n dnh vi nhng phn t tc ng tng h trn nhng b mt ca nhng
bch cu ang lu thng; (2) nhng yu t hoa hng ng, chng thu ht bch cu
theo mt thang hoa hc ti v tr tn thng; v (3) nhng cht trung gian ca
vim, chng kch thch nhng t bo ca m ti ch, bao gm c nhng t bo ni
m huyt qun.
2.5.3.1. Phn t dnh
Bn nhm phn t ca nhng phn t dnh tham gia vo chiu m bch cu.
Selectin
Nhng phn t dnh trong nhm selectin bao gm P-selectin, E-selectin v Lselectin. Nhng phn t ny bc l trn b mt ca nhng tiu cu, nhng t bo
ni m v nhng bch cu. Nhng selectin c cng mt cu trc phn t tng t,
n c mt vng gn lectin ngoi t bo. Vng ny gn vi oligosaccharid sialyl
hoa, c bit l phn sialyl- Lewis X trn addressin.
P-selectin (CD62P, GMP-140, PADGEM) c to thnh t trc v tng tr
trong nhng th Weibel-Palade ca nhng t bo ni m v nhng ht a ca nhng
tiu cu. Khi b kch thch bi histamin, thrombin hoc nhng cytokin vim c
hiu, P-selectin nhanh chng c vn chuyn ln b mt t bo, y n gn vi
sialyl-Lewis X trn nhng b mt bch cu. P-selectin c to thnh t trc c
th nhanh chng c gii phng ln b mt t bo, cho php s tng tc dnh
nhanh chng gia nhng t bo ni m v bch cu.
E-selectin (CD62E, ELAM-1) bnh thng khng bc l trn t bo ni m, ch
bc l do nhng cht trung gian vim, chng hn nh nhng cytokin v
lipopolysaccharid (LPS) ca vi khun. E-selectin kch thch dnh ca nhng bch
cu a nhn trung tnh, bch cu n nhn v mt s lympho bo.
L-selectin (CD62L, LAM-1, Lu 8) c bc l trn nhiu typ bch cu v ln
u tin c xc nh nh mt "th th v nh". N gip cho vic dnh ca nhng
lympho bo vi nhng tiu tnh mch ni m cao trong m lympho, v vy iu hoa
s di chuyn ca n qua m ny.
Addressin
Nhng addressin ca mch mu l nhng glycoprotein ging mucin, chng
hn nh GlyCAM-1, PSGL-1, ESL-1 v CD34. Nhng phn t ny c nhng vng
carbohydrat, mt phn sialyl- Lewis X, n gn vi vng lectin ca selectin. Nhng
addressin bc l trn b mt ca nhng bch cu v ni m ca m c hiu v iu
hoa s hn ch mt vng ca nhng tiu qun th bch cu. Chung cng tham
gia vo vic hot hoa nhng lympho bo.
32

Integrin
Nhng chemokin, nhng cht trung gian lipid v nhng phn t tr vim
hot hoa mt nhm th hai ca nhng phn t dnh, nhng integrin. Nhng
integrin bao gm nhng chui a v p xuyn mng c sp xp nh nhng d dime.
Nhng phn t trong nhm ny tham gia vo nhng tng tc t bo- t bo cng
nh s lin kt ca t bo- cht c bn ngoi t bo. Nhng integrin pi, p2, p7
tham gia vo vic chiu m bch cu. VLA-4 (oc4pi) trn nhng bch cu v nhng
lympho bo gn vi VCAM-1 trn nhng t bo ni m. Nhng integrin p2 (CD48)
to thnh nhng phn t kt hp vi integrin a: aip2 (cng gi l CDlla/CD18
hoc LFA-1) v am|32 (cng gi l CDllb/CD18 hoc Mac-1) gn vi ICAM-1 v
ICAM-2.
Globulin min dch
Nhng phn t dnh ca siu nhm globulin min dch bao gm ICAM-1,
ICAM-2 v VCAM-1, tt c chng tng tc vi nhng integrin trn nhng bch
cu kch thch vic chiu m t bo. Chng bc l trn b mt ca nhng t bo
ni m v mt s bch cu b kch thch bi cytokn, cng nh mt s t bo biu
m, chng hn nh nhng t bo ph nang ca phi.
2.5.3.2. S chiu m bch cu
Vic gi li v ln do tc ng ca nhng selectin, v dnh, gy nn do
integrin, l nhng iu kin phi c trc cho vic chiu m nhng bch cu t
mu vo cc m v nhng phn ng vim sau . Vi mt t bo ang ln dnh,
nhiu tnh trng c th t c. Trc ht phi c s gim tc ln do mt tng
m ca nhng selectin. Vic tng sm trong khi bch cu ang ln ph thuc
vo P-selectin, trong khi E-selectin gy nn do cytokin khi u mt dnh sm.
Nhng thnh phn ca nhm Integrin hot ng bng cch hp tc vi nhng
selectin to thun li cho vic ln v dnh sm ca nhng bch cu, n l quan
trng cho vic di c sau ny. Nhng integrin ca bch cu gn vi siu nhm Ig ca
nhng phi t bc l trn ni m mch mu. Nhng tng tc ny sau lm chm
s di chuyn ca bch cu, lm tng chiu di tip xc ca mi bch cu vi ni m.
Vic dnh vo nhau ca nhng phn t dnh cng hot hoa nhng ng truyn tn
hiu ni bo bng vic sinh ra nhng tn hiu xuyn mng. Do , nhng bch cu
v nhng t bo ni m tip tc c hot hoa, vi iu hoa tng ca vic gn Lselectin v integrin. Hu qu r rt l mt dnh chc.
Vic chiu m ca nhng phn nhm c hiu ca bch cu ti nhng vng
vim c th l hu qu ca nhng khun mu duy nht hoc mt tng i ca
nhng phn t dnh trn b mt t bo. Trong trng hp ca nhng phn nhm
bch cu, mi typ t bo c th bc l nhng phn t dnh c hiu. Nhng cytokin
v nhng chemokin c hiu vi qu trnh vim gy nn s bc l nhng phn t
dnh trn ni m huyt qun v nhng thay i trong i lc ca nhng phn t
dnh ny vi phi t ca chng. V d trong vim do d ng hoc hen, s cm ng
cytokin ca VCAM-1 trn nhng t bo ni m lm tng s chiu m ca nhng
bch cu toan mang VLA-4 hn l vi nhng bch cu a nhn trung tnh khng
bc l VLA-4.
33

S chiu m ca bch cu trong mt s m c th khng theo khun mu va

m t. V d, trong gan nhng bch cu c th khng cn ln trong nhng mao
mch nan hoa (hnh sin) trc khi dnh vo ni m. S dnh ca bch cu vo
nhng tiu ng mch v nhng mao mch c th c nhng yu cu khc phn nh
nhng lc huyt ng khc nhau trong nhng huyt qun ny.
2.5.4. Phn tho ng ng
Phn t hoa ng ng hng bch cu a nhn trung tnh ti v tr tn
thng. Nhng bch cu phi c t vo mt v tr chnh xc vng tn thng
vim thc hin nhng chc nng sinh hc ca chng. Vi nhng phn nhm c
hiu ca nhng bch cu, c mt v tr tn thng mt cch kp thi, chng
phi nhn nhiu nh hung c hiu. Nhng t bo ny c hng dn qua
nhng khoang mch v ngoi mch bi mt tng tc phc tp ca nhng cht hp
dn v nhng phn t dnh. Hoa hng ng l mt qu trinh di chuyn t bo
theo nh hung, n l mt hot ng v i hi nng lng. Nhng bch cu c
chiu m t mu bi nhng cht hp dn hoa hc c gii phng bi nhng t bo
ni m di chuyn tip khi t bo ni m i v pha m ch. Chng di chuyn theo
mt thang chc nng ca mt cht hp dn hoa hc phn ng vi mt thang
cht hp dn hoa hc th hai xa hn. Nhng bch cu a nhn trung tnh phi
tng hp nhng tn hiu khc nhau i n mt v tr chnh xc v thi gian
chnh xc thc hin nhng nhim v c t ra ca chng. Nhng yu t hoa
hung ng quan trng nht vi nhng bch cu a nhn trung tnh l C5a, nhng
sn phm ca vi khun v ty th (c bit l N-formyl peptid trng lng phn t
thp chng hn nh FMLP), nhng sn phm ca chuyn hoa ca acid arachidonic
(c bit l LTB4), nhng sn phm ca s phn gii cht c bn ngoi t bo v
nhng chemokin. Nhng chemokin l mt trong nhng c ch quan trng nht ca
s chiu m bch cu bi v chng sinh ra mt thang hoa hung ng do vic gn
vi nhng proteoglycan ca cht c bn ngoi t bo. Do , nhng nng cao ca
nhng chemokin tn ti nhng v tr tn thng m. Sau , nhng th th c
hiu trn b mt ca nhng bch cu ang di chuyn gn vi nhng chemokin
lin kt vi cht c bn, mt qu trnh dn ti s di chuyn t bo theo thang hoa
hng ng ti v tr tn thng.
Nhng yu t hoa hng ng vi nhng typ t bo khc nhau, bao gm
nhng lympho bo, nhng bch cu a kim v nhng bch cu i toan cng c
sn xut nhng v tr tn thng m v c th c ch tit bi nhng t bo ni
m hot hoa, nhng t bo nhu m ca m, hoc nhng t bo vim khc. Chng
bao gm PAF, yu t pht trin chuyn dng p (TGF-P), nhng protein cation ca
bch cu a nhn trung tnh v nhng lymphokin. Mt hn hp nhng chemokin c
mt trong mt m c quyt nh phn ln bi typ bch cu c thu ht ti v tr
tn thng. Nhng t bo ang i ti ni d nh ca chng phi c kh nng dng
li m ch. S hng dn tip xc, dnh c iu hoa hoc nhng tn hiu c
ch c th quyt nh s dng li cui cng ca nhng t bo c hiu nhng v
tr m c hiu.
34

2.5.5. Bch cu xuyn mch

2.5.5.1. S xuyn mch ca bch cu
Nhng bch cu dnh vo ni m ca huyt qun di c bng vic i qua
khong gia cc t bo ni m tip gip vi nhau, mt qu trnh c gi l s
xuyn mch ca bch cu cnh t bao. Khi hot ng phn ng vi nhng thang
chemokin, nhng bch cu a nhn trung tnh trai di nhng chn gi v la i
vo dn dn gia nhng t bo v i ra ngoi khoang mch. Nhng t bo ni m
ni vi nhau bi nhng ch tip gip kt ni cht v nhng ch tip gip bm vo
nhau. C hai vng tip gip tch ra di nh hng ca nhng cht trung gian ca
vim, nhng tn hiu ni bo c sinh ra do s gi vo nhau ca phn t dnh v
nhng tn hiu t nhng bch cu a nhn trung tnh dnh. Nhng bch cu a
nhn trung tnh huy ng elastase ti nhng mng chn gi ca chng gy nn co
t bo ni m phn trc ca bch cu a nhn trung tnh. Nhng t bo ny
cng gy nn tng calci ni bo ca t bo ni m, vi calci chng phn ng bi
phn ang c ko theo.
Nhng bch cu a nhn trung tnh cng di chuyn qua nhng t bo ni m
bng s xuyn mch ca bch cu qua t bo. Nhng bch cu a nhn cng i qua
bo tng ca t bo ni m, len qua nhng l trn nh hn l gy co t bo ni m.
Trong mt s m, chng hn nh nim mc d dy rut v cc tuyn ch tit, chng
cha nhng vi huyt qun c ca s, nhng bch cu a nhn c th i qua nhng
vng mng ca ni m c gi l nhng ca s, khng gy tn thng ni m.
Trong nhng vi huyt qun khng c ca s, nhng bch cu a nhn c th i qua
ni m s dng nhng hc nh hoc nhng tim tng nh, n to thnh nhng
ng i qua c mng bao bc nh qua t bo (hnh 4).
2.5.5.2. S tng tc ca m
S tch ly chn lc ca nhng phn nhm bch cu nhng v tr vim ph
thuc trc ht trn nhng tn hiu giao din (b mt chung) mu-t bo ni m.
S chn lc cng xy ra trong chnh m m. Sau khi vt qua nhng t bo ni
m, nhng bch cu i vo vi mi trng ca m m trong chng phi tng
tc vi nhng t bo v cht c bn ngoi t bo, dnh v tr thnh ng mt ch.
Nhng tn hiu ti ch bao gm nhng chemokin, cytokin, nhng yu t pht trin,
chng c nh hng n nhng bch cu bm chc vo m v tr nn b hot
hoa tip.
2.6. Chc nng ca bch cu trong vim cp
2.6.1. Thc bo (hnh 5)
C nhiu t bo vim, bao gm bch cu n nhn, i thc bo ca m, nhng
t bo c tua v bch cu a nhn trung tnh, nhn bit, vi vo bn trong v tiu
hoa d vt, nhng vi sinh vt hoc nhng mnh vn t bo, mt qu trnh c gi l
thc tng. Thut ng ny c s dng hn mt th k trc bi Elie
Metchnikoff v ngy nay c nh ngha nh vic tiu hoa bi nhng t bo nhn
chun ca nhng tiu phn khng hoa tan v nhng vi sinh vt. Nhng t bo thc
hin c gi l nhng thc bo. Qu trnh thc bo gm nhiu s kin qua mng v
truyn tn hiu trong t bo, hu qu l mt trnh t phc tp (hnh 4).
35

1. Nhn bit: thc tng c khi u bng s nhn bit bi nhng tiu
phn bi th th c hiu trn b mt ca thc bo. Thc tng ca hu ht nhng
tc nhn sinh hc b kch thch bng s bc chng (opsonin hoa) vi nhng thnh
phn ca huyt tng (nhng opsonin), c bit l nhng globulin min dch hoc
on C3b ca b th. Nhng thc bo c nhng th th opsonin c hiu, bao gm
nhng th th vi globulin .min dch Fcy v nhng thnh phn ca b th. Tuy
nhin, nhiu tc nhn gy bnh pht trin nhng cd ch trnh khi b thc
tng bi thc bo. Nhng v polysaccharid, protein A, protein M hoc
peptidoglycan xung quanh vi khun c th ngn cn s lng ng ca b th hoc
s nhn bit khng nguyn v gn th th.
2. Truyn tn hiu: vic t tp b th trn b mt vi khun gy hu qu l t
tp nhng th th Fcy trn mng thc bo. S phosphoryl hoa sau ca nhng
yu t thc y hot hoa da vo tyrosin ca th th min dch (ITAMs) nm trong
bo tng ca t bo hoc tiu thnh phn Y ca th th, kch thch hot ng ca
ng truyn tn hiu trong t bo. Tyrosin kinase kt hp vi th th FC l cn
thit cho vic truyn tn hiu trong thc tng.
3. St nhp vo trong: trong trng hp ca th th Fcy hoc CR3, s t tp
ca actin xy ra ngay di vt ch ca thc bo. Nhng t actin c trng hp
y mng bo tng v pha trc gy hu qu to thnh mt h thc tng v
nhn chm vt l. Qu trnh ny lin quan n vic sa i li mng bo tng
lm tng din tch b mt v cho php mng bo tng to thnh nhng chn gi
vy quanh vt l. Vic "ng khoa ko" (phc m tuya) xung quanh mt tiu phn
opspnin hoa bao quanh vt l trong mt hc bo tng c gi l th thc bo.
4. Tiu hoa: th thc bo cha tiu phn l hoc vi khun hp nht vi nhng
ht lysosom ca bo tng to thnh mt th thc bo lysosom. Nhng enzym
ca lysosom c gii phng vo trong th thc bo ny. Nhng enzym thy phn
ny c hot hoa bi pH acid trong th thc bo lysosom, sau d chng phn huy
vt liu c thc bo. Mt s vi sinh vt pht trin dn v t nhin nhng c ch
ngn cn qu trnh mt ht nh ca nhng ht lysosom hoc c ch nhng
enzym ca bch cu a nhn trung tnh, v vy trnh khi b git bi bch cu a
nhn trung tnh.
2.6.2. Cc enzym ca bch cu a nhn trung tnh
Cc enzyra ca bch cu a nhn trung tnh cn cho s chng li vi khun v
dn sch vt thng. Mc d nhng bch cu a nhn trung tnh l quan trng
trong vic phn gii nhng vi khun v nhng mnh vn t bo, chng cng gp
phn vo tn thng m. Nhng cht trung gian vim ngun gc t bo v huyt
tng, cng nh ni c t ca nhng vi khun hot hoa nhng bch cu a nhn
trung tnh. Hu qu r rt l vic chiu m nhng t bo vim ny ti v tr tn
thng, y chng gii phng nhng cht cha trong cc ht cua chng. Qu
trnh ny c hu qu hai mt. Mt mt vic dn sch m b tn thng bng vic
ph v bng thy phn m l c li. Mt khc, tn thng m gy nn do ton
thng ca nhng t bo ni m v biu m v vic phn huy m lin kt tip din.

36

2.6.2.1. Cc ht ca bch cu a nhn trung tnh

Vic trang b nhng enzym cn thit cho vic phn gii nhng vi khun v
m c sinh ra v cha trong nhng ht ring bit ca bo tng ca bch cu a
nhn. Nhng ht th nht, th hai v th ba ny khc nhau v hnh thi hc v
sinh hoa hc, mi ht c mt ph enzym duy nht.
- Ht th nht (nhng ht a azur): nhng thnh phn ca nhng ht ny
c hot tnh chng vi khun v hot tnh ca proteinase v c th hot hoa mt
cch trc tip nhng t bo vim khc. Nhng hydrolase acid mnh v nhng
serine protease trung tnh tiu hoa nhiu loi i phn t. Lysozym v PLA2 l
nhng enzym chng vi khun. Chng phn gii nhng vch t bo vi khun v
nhng mng sinh hc v quan trng trong git vi khun. Myeloperoxidase, n l
cha khoa vi chuyn hoa ca peroxid hydro, dn n vic sinh ra nhng gc oxy
c.
- Ht th hai (nhng ht c hiu): nhng cu trc ny cha PLA2 v
lysozym. Thm vo nhng cht cha gm protein cation, lactoferrin, protein gn
vitamin B,2 v mt metalloproteinase ca cht c bn (collagenase) c hiu vi
collagen typ IV. Cng c trong nhng ht ny l nhng protein khi ng vic git
nhng t bo c hiu.
- Ht th ba (nhng ht tng tr nh, nhng ht C): Nhng ht ny cha
nhng proteinase Cathepsin, gelatinase v yu t hot hoa plasminogen typ
urokinase (u-PA). Nhng ht th ba ny c gii phng phn pha trc dn
ng ca bch cu a nhn trong hoa hng ng v l ngun ca nhng enzym
thc y s di chuyn ca cc t bo qua mng y v cc m. Nhng ht tng t
c trong nhng bch cu n nhn v nhng i thc bo.
2.6.2.2. Proteinase
Nhng enzym thy phn protein (proteinase) c tch tr trong nhng ht
bo tng v nhng ti ch tit ca bch cu a nhn trung tnh. V nhng t bo
ny lu thng trong dng tun hon, nhng proteinase c gii phng lm cho
chng c th xuyn qua cht c bn ngoi t bo v di chuyn ti nhng v tr tn
thng. v tr m b tn thng, chng phn gii cht c bn, nhng mnh vn t
bo v nhng tc nhn gy bnh. Tuy nhin, nhng bch cu a nhn trung tnh
khng phi l ngun duy nht ca nhng proteinase. Nhng enzym ny cng bc l
bi nhiu t bo vim, bao gm nhng bch cu n nhn, nhng bch cu i toan,
nhng bch cu i kim, nhng dng bo v nhng lympho bo. Hn na, chng
c sn xut bi nhng t bo ca m, bao gm nhng t bo ni m ca mch.
Nhng proteinase ny l nhng enzym phn tch nhng cu peptid trong
nhng polypeptid. Chng c phn loi thnh bn nhm bi hot ng xc tc ca
chng: nhng serine protease v metalloproteinase l nhng enzym trung tnh c
kh nng hot ng trong nhng khong ngoi t bo; nhng cystein proteinase v
aspartic proteinase l nhng enzym acid v hot ng trong mi trng acid ca
nhng lysosom. Nhng enzym ny c ch l nhiu loi protein trong t bo v
ngoi t bo.

37

- Nhng sn phm ca vim, nhng mnh vn ca nhng t bo b tn

thng, nhng protein ca vi khun, nhng protein ca cht c bn.
- Nhng vi sinh vt.
- Nhng protein ca huyt tng, bao gm nhng thnh phn ca b th,
nhng yu t ng mu, nhng globulin min dch v nhng cytokin.
- Nhng i phn t ca cht c bn (v d, collagen, elastin, ibronectin v
laminin)
- Nhng lympho bo v tiu cu, chng c hot hoa bi nhng proteinase.
2.6.2.3. Serine proteinase
c tng tr nh nhng enzym hot ng trong nhng ht ca bch cu,
serine proteinase phn huy nhiu loi protein ngoi t bo, nhng mnh vn t bo
v nhng vi khun. Elastase ca bch cu ngi (HLE) c vai tr trong phn gii
fibronectin. Ca-thepsin G chuyn hoa angiotensin thnh angiotensin l i , v vy
lm co c trn v thay i tnh thm thnh mch. Proteinase 3 (PR3) c nhng c
tnh khng nguyn lin quan ti u ht Wegener. U-PA lm tan cc ng t huyt,
sinh ra plasmin nhng v tr vt thng. Enzym ny c vai tr cha khoa trong di
chuyn ca bch cu t li mao mch, phn gii nhng protein ca cht c bn
ngoi t bo v hot hoa procollagenase to nn con ng nh cho nhng bch
cu. Mc d serine proteinase l quan trng nht trong vai tr tiu hoa nhng
phn t ca cht c bn ngoi t bo, vic thay i hot ng ca cytokin l mt
chc nng c ngha tng t. Serine proteinase lm hoa tan nhng cytokin c
mng bao bc v nhng th th bng vic tch nhng cytokin hot ng t nhng
tin thn khng hot ng ca chng. Chng cng tch nhng th th ca cytokin
khi nhng mng t bo, v vy iu hoa hot ng sinh hc ca cytokin.
2.6.2.4. Metalloproteinase
Nhm metalloproteinase ca nhng enzym ang ngy cng m rng, vi t
nht 25 thnh vin hin nay xc nh c. Nhng metalloprotei-nase ca cht
c bn (MMPs, nhng matrixin) phn gii tt c nhng thnh phn ca cht c
bn. bao gm c nhng mng y. Chng c phn loi theo tnh c hiu ca
nhng c cht ca chng thnh nhng collagenase ca m k, gelatinase,
stromelysin, metalloelastase v matrilysin. Nhng protein vi nhng vng
disintegrin v metalloproteinase (ADAMs) iu hoa s xm nhp ca bch cu a
nhn trung tnh bng vic nhm vo ch nhng distintegrin. Nhng phn t ny
l cc polypeptid lm gin on s lin kt ca nhng t bo vi nhau v vi cht
c bn do trung gian ca integrin.
2.6.2.5. Cysteine proteinase v aspartic proteinase
Nhng proteinase acid hot ng trc ht trong nhng lysosom ca nhng
bch cu phn huy nhng protein ni bo.

38

2.. 2.6. Nhng cht c ch proteinase

Mi trng thy phn protein c iu hoa bi nhiu cht c ch c tng
hp bi nhng t bo vim v t bo m v c trong nhng dch c th v nhng
khoang ca m. Trong hn gn vt thng, nhng antiprotease ny bo v chng
li tn thng bng vic hn ch hot ng ca protease. Vic xy dng li cht c
bn ngoi t bo xy ra trong khung cnh ca s cn bng gia nhng enzym v
yu t c ch. Trong nhng vt thng mn tnh, s xm nhp lin tc ca nhng
bch cu a nhn trung tnh v nhng loi oxy phn ng, ln t v lm mt hot
hoa ca nhng yu t c ch, cho php vic thy phn protein tip tc. Cht c ch
proteinase bit bao gm:
- a- macroglobulin: yu t c ch khng c hiu ca tt c cc loi
proteinase, trc ht c trong huyt tng.
- Serpin: nhng yu t c ch chnh ca serine proteinase
- a-Antiprotease (al-antitrypsin, otl-antichimotrypsin): c ch elastase ca
bch cu ngi v cathepsin G.
- Yu t c ch proteinase ca bch cu ch tit (SLPI), Elan: c ch
proteinase 3.
- Yu t c ch m ca metalloproteinase (TIMP-1, 2, 3, 4): c hiu vi
nhng metalloproteinase trong m.
2.6.3. T bo vim c hot tnh dit vi khun oxi hoa v khng oxi hoa
Hot tnh dit khun ca bch cu a nhn trung tnh v i thc bo do tc
ng trung gian mt phn bi vic sn xut nhng loi oxy phn ng v mt phn
bi nhng c ch khng ph thuc oxy (hnh 5).
2.6.3.1. Dit vi khun bi nhng loi oxy
Thc tng c thc hin bi nhng phn ng chuyn hoa trong nhng t
bo vim dn n vic sn xut mt s cht chuyn hoa oxy. Nhng sn phm ny
phn ng mnh hn chnh oxy v gp phn git vi khun c thc bo.
- Superoxid anion (02): qu trnh thc tng hot hoa NADPH oxidase
trong mng t bo ca nhng bch cu a nhn trung tnh. NADPH oxidase l mt
phc hp vn chuyn in t a tim nng, n kh phn t oxy thnh 0 . S hot
hoa ca enzym ny b kch thch trc ht bi s phi nhim ca t bo vi mt
kch thch hoa hng ng hoc lipopolysaccharid ca vi khun. S hot hoa ca
NADPH oxidase kt hp vi mt tng tiu th oxy v kch thch chuyn hung
(shunt) ca hexose monophosphate. V vy, nhng phn ng ca t bo ny c
gi l s bng n h hp.
- Peroxid hydro (H2O2): 0 nhanh chng c chuyn hoa thnh H 0 bi
superoxide dismitase b mt t bo v trong nhng th thc bo lysosom. H 0 'n
nh v c vai tr nh mt c cht cho vic sinh ra nhng cht oxi hoa phn ng
ph thm.
2

39

- Acid hypochloric: myeloproteinase (MPO), mt sn phm ca bch cu a

nhn trung tnh c tnh lon dng mnh, c ch tiet t cc ht khi c thi ra
ngoi t bo v xc tc vic chuyn hoa ca H2O2 khi c mt ca mt halid to
hypochloric. Mt halogen quan trng nht trong h thng sinh hc l chlorine, v v
vy acid hypochloric (HOC1) c sn xut sau kch thch ca bch cu a nhn
trung tnh. Cht oxy hoa mnh ny l tc nhn dit khun chnh c sn xut bi
nhng thc bo. Thm vo HOC1 cng tham gia vo vic hot hoa collagenase v
gelatinase c ngun gc t bch cu a nhn trung tnh, c hai enzym ny c ch
tit nh nhng enzym tim tng. HOC1 cng hot hoa al-antitrypsin.
- Gc hydroxyl ( OH): vic kh H2O2 xy ra qua phn ng Haber-Weiss
to thnh mt gc oxy phn ng cao. Mc d phn ng ny xy ra chm mt pH
sinh l hc, khi c mt ca st l i (Fe *) phn ng Penton nhanh chng chuyn hoa
H2O2 thnh OH, mt gc vi hot tnh dit khun mnh. Vic kh tip theo ca
2

*OH dn n hnh thnh H20.

Bng 2: Nhng phn ng lin quan n nhng cht chuyn hoa oxy
phn ng c sn xut bi nhng thc bo
Phn ng kh ca oxy phn t
Superoxid tch in m
02 + e- - 0-2
Phn ng d ly ca 02
Peroxid hydro H 0
0 2 + 0 2 + 2H * 02 + H202
Phn ng Haber- VVeiss
Gc hydroxyl H 0
H202 + 0-2 + H* -OH' + H202 + 02
Phn ng Fenton (xc tc- st)
Gc hydroxyl
2

H202 + Fe* -Fe * + OH" + *OH

Phn ng myeloperoxidase
H202 + GI' + H" - HOCI + H20
2

Acid hypochloric

- Oxid nit (NO'): nhng thc bo cng nh nhng t bo ni m sn xut

oxid nitd (NO") v nhng dn xut ca n, n c mt gii hn ng k ca nhng
tc ng sinh l hc v khng sinh l hc. NO" v nhng loi gc oxy khc tng tc
ln nhau to nn s cn bng gia nhng tc ng c t bo v bo v t bo
ca chng. NO" c th phn ng vi nhng gc oxy to thnh nhng phn t
c, chng hn nh peroxynitrite v S-nitrosothiol hoc n c th dn sch 0, v
vy lm gim khi lng nhng gc oxy c.
Nhng bch cu n nhn, i thc bo v bch cu i toan cng sn xut
nhng gc oxy, ph thuc vo tnh trng hot hoa v nhng kch thch chng b
phi nhim. Vic sn xut nhng cht chuyn hoa oxy phn ng ca nhng t bo
ny va c chng minh l c vai tr trong hot ng dit vi khun v dit nm
cng nh kh nng git mt s k sinh trng. Tm quan trng ca nhng c che
ph thuc oxy trong dit khun bi nhng thc bo c chng minh trong bnh
40

ht mn tnh ca tr em. Nhng tr em mc bnh ny b thiu ht do di truyn ca

NADPH oxidase, gy hu qu la khng sn xut c superoxide anion v peroxid
hydro trong thc tng. Nhng ngui mc bnh ny nhy cm vi nhng nhim
khun ti pht, c bit vi nhng cu khun gram dng. Mt cch tng t,
nhng bnh nhn thiu myelo-peroxydase khng th sn xut c HOC1 v c
tng nhy cm vi nhim khun vi tc nhn nm Candida.
2.6.3.2. Dit vi khun khng oxi hoa
Nhng thc bo, c bit l bch cu a nhn trung tinh v bch cu n
nhn/i thc bo, bc l hot tnh vi khun quan trng khng ph thuc oxy. Hot
ng ny ch yu da vo mt s protein dit khun, chng l nhng thnh phn
c hnh thnh t trc trong nhng ht bo tng. Nhng thnh phn ny bao
gm nhiu hydrolase acid ca lysosom v nhng protein khng xc tc chuyn bit
vi hot tnh dit vi sinh vt duy nht vi nhng t bo vim.
- Nhng hydrolase ca lysosom: ht th nht v th hai ca bch cu a
nhn trung tnh v lysosom ca thc bo n nhn cha nhng hydrolase khc
nhau c hot tnh khng vi sinh vt, bao gm nhng protease. lipase v hydrolase
hot ng chng li polysaccharid v DNA, v nhng enzym khc, chng hn nh
sulatase v phosphatase.
- Protein lm tng tnh thm/dit khun (BPI): protein tch in dng ny
trong ht th nht ca bch cu a nhn l dit khun mnh vi nhiu vi khun
Gram m nhng khng c vi nhng vi khun Gram dng hoc vi nhng t bo
nhn in hnh. BPI gn vo mng ngoi ca vi khun v lm tng tnh thm ca
n. S hot hoa ca mt s phospholipase v nhng enzym sau phn gii nhng
peptidylglycan ca vi khun.
- Defensin: ht th nht ca bch cu a nhn trung tnh v lysosom ca
mt s thc bo n nhn cha mt nhm nhng protein tch in dng, c t
tn l defensin, chng git nhiu vi khun Gram dng v Gram m, nm v mt
s virus c v bc. Mt s polypeptid ny cng git t bo ca tc ch theo phng
thc ph thuc vo chuyn hoa tch cc ca m ch. Defensin l nhng yu t hoa
hung ng vi nhng bch cu thc bo, nhng t bo c tua khng thun thc v
nhng lympho bo, v vy tham gia vo vic huy ng v khuych i min dch
chng vi khun.
- Lactoferrin: Lactoferrin l mt glycoprotein gn st c cha trong nhng
ht th hai ca bch cu a nhn trung tnh. N cng c mt trong hu ht cc
dch ch tit ca c th. c tnh khng vi sinh vt ca n lin quan n kh nng
lm gi st, cho php n cnh tranh st vi vi khun. ng thi lactoerrin cng c
th tham gia vo vic git vi khun oxi hoa bng vic kch thch hnh thnh "OH.
- Lysozym: enzym dit khun ny c tm thy trong nhiu m v dch
trong c the v c cha trong ht th nht v th hai ca bch cu a nhn v
trong nhng lsosom ca thc bo n nhn. Nhng peptidoglycan ca nhng vch
t bo vi khun gram dng cc k nhy cm vi s phn huy bi lysosom; nhng
vi khun Gram m nh quy lut khng vi tc ng ny.

41

- Nhng protein dit khun ca nhng bch cu i toan: bch cu i toan

cha nhiu protein tch in dng c mng bao bc, quan trng nht trong s l
protein kim cao (MBP) v protein tch in dng ca bch cu i toan. MBP
chim khong mt na ton b lng protein ca ht bch cu i toan. C hai loi
protein khng c hiu qu chng li vi khun nhng l nhng tc nhn c mnh
vi nhiu k sinh trng.
2.6.3.3. Thiu ht chc nng bch cu
Tm quan trng ca vic bo v mang li bi nhng t bo vim cp c
nhn mnh bi tn sut v s trm trng ca nhim khun nhng ngi c
khim khuyt thc bo. S cn tr chc nng ca nhng thc bo c th xy ra
bt c ch no trong chui trnh t bao gm dnh, di chuyn, hoa hng ng v
thc tng. Nhng bnh ny c th l mc phi hay bm sinh. Nhng bnh mc
phi, chng hn nh bnh bch cu, i tho ng, suy dinh dng, nhim virus,
nhim khun huyt v thng km theo bi nhng khim khuyt chc nng ca t
bo vim. Nhng v d i din ca nhng bnh bm sinh lin quan vi chc nng
thc bo b khim khuyt c trnh by trong bng di y.
Bng 3: Nhng bnh bm sinh ca s khim khuyt chc nng thc bo
c c trng bi nhng nhim vi khun ti pht
Bnh
Thiu dnh bch cu

Sai st
LAD-1: s bc l hoc chc nng ca integrin B2 sai
st (CD11/CD18) LD-2 (sai st ca ucosyl hoa,
gn selectin)
Nhim khun ti pht tng IgE, hi Hoa hng ng km
chng Job
Hi chng Chediak- Higashi
Nhhg ht lysosom khim khuyt, hoa hng ng km
Thiu ht ca bch cu a nhn Khng c ht ca bch cu a nhn trung tnh
trung tnh
Bnh u ht mn tnh
Thiu NADPH oxidase, vi khng sn xut H202
Thiu Myeloperoxidase
Sn xut HOCI khng y
2.7. iu hoa ca vim
Nhng yu t trung gian tr vim ngun gc huyt tng v t bo m t trn
khuych i phn ng m v l mt vng tc ng ngc dng tnh vi s khuvch
i nng dn ca phn ng v tn thng m sau . Nu khng kim sot. tn
thng do vim mnh ny dn n suy c quan. Nhng yu t b th, nhng
cytokin tr vim v trong mt s trng hp, nhng phc hp min dch hot hoa
nhng ng truyn tn hiu kim sot s bc l gen ca nhng yu t tr vim bao
gm TNF-a, IL-1, nhng chemokin v nhng phn t dnh. Nhng cytokin c
ch tit sau lm tng phn ng bng cch hot hoa nhng typ t bo khc. s
dng ng ny v nhng ng tng t.

42

Phn ng ca t bo v m trc ht theo hng tr vim. Tuy nhin, nhng

cht trung gian ni sinh kim sot s lan trn ca tn thng vim bng s c ch
tc ng ngc m tnh s phin m ca gen tr vim, v vy d phng vim khng
kim sot c. Nhng yu t sau y l c bit quan trng trong iu hoa vim:
- Nhng cytokin IL-6, IL-10, IL-11, IL-12, IL-13 thuc loi cytokin gii hn
vim bng cch lm gim vic sn xut mt cytokin tr vim mnh, TNF-ot. Trong
mt s hon cnh, tc ng ny xy ra v s phn gii ca thnh phn c ch ca
NF-kB l IkB b ngn cn, v vy c ch s hot hoa t bo v s gii phng tip
nhng cht trung gian ca vim.
- Nhng yu t c ch protease: SLPI v TIMP-2 l c bit quan trng
trong vic lm gim nhng phn ng ca nhiu typ t bo, bao gm nhng i thc
bo v nhng t bo ni m v lm gim tn thng ca m lin kt.
- Lipoxin: lipoxin v nhng lipoxin b kch thch bi aspirin l nhng cht
trung gian lipid chng vim, chng c ch tng hp leukotriene.
- Glucocorticoid: vic kch thch trc ui i tuyn yn- tuyn thng thn
gy hu qu gii phng glucocorticoid c ch min dch.
- Kinase: yu t trung gian tr vim mnh bradykinin c phn gii bi
nhng kinase trong huyt tng v mu.
- Phosphatase: mt trong nhng c ch quan trng nht c s dng bi
nhng ng truyn tn hiu iu hoa vic truyn tn hiu ca t bo vim l vic
phosphoryl hoa nhanh v phn hi c. Nhng phosphatase v protein iu hoa
kt hp ca chng to ra s iu hoa cn bng ca h thng phosphoryl hoa.
2.8. Hu qu ca vim cp
Do kt qu ca nhng thnh phn iu hoa v khong thi gian sng ngn
ca bch cu a nhn trung tnh, nhng phn ng vim cp thng t gii hn v
mt i. Vic gii quyt phn ng vim ny gm loi b nhng t bo cht, lm sch
nhng t bo phn ng cp v s pht trin li ca m lin kt. Vic hot hoa ca
phn ng vim dn n mt s hu qu khc nhau (hnh 6):
- Tiu vim: trong nhng iu kin l tng, ngun tn thng m c loi
tr, phn ng vim tiu i v cu trc m bnh thng v chc nng sinh l ca m
c phc hi. S tin trin ca vim ph thuc vo s cn bng ca s chiu m t
bo, s phn chia t bo, s xuyn mch ca bch cu v s cht ca t bo. Vi
m, tr li bnh thng, qu trnh ny phi c tr li trng thi c, kch thch
gy tn thng c loi b, nhng tn hiu tr vim mt i, s xm nhp ca t
bo vim cp kt thc, s cn bng dch ca m c phc hi, nhng mnh vn
ca t bo v m c loi b, hng ro biu m c sa cha v cht c bn ngoi
t bo c ti sinh. Do nhng tn hiu ca vim cp gim i, s cht t bo theo
chng trnh ca bch cu a nhn trung tnh gii hn phn ng min dch v kch
thch pha tiu vim (hnh 7).
- p xe: nu vng vim cp b ngn bng mt vch ngn bi nhng t bo
vim v x hoa. s ph huy ca m bi nhng sn phm ca bch cu a nhn
trung tnh xy ra v to thnh mt p xe.
43

- Hnh thnh so: nu m b tn thng khng hi phc c, cu trc bnh

thng c thay th bng mt so, mc d loi b kch thch gy bnh ban u.
- Vim hch: c vim cp kh tr v vim mn tnh u dn n mt phn
ng trong nhng bch mch v nhng hch dn lu m b tn thng. Tn thng
nng gy vim th pht ca ng bch mch (vim bch mch) v hch bch
huyt (vim hch), v lm sng, nhng ng bch mch b vim trn da biu hin
l nhng vch v chnh cc hch to ra v au. v vi th, cc hch qu sn ca
cc nang lympho v tng sinh ca nhng thc bo n nhn trong cc xoang (tng
m bo xoang).
- Vim ko di: s tht bi trong vic loi tr tc nhn gy bnh hoc khng
c kh nng kch thch s tiu vim gy hu qu tn ti lu di ca phn ng vim.
N c th biu hin nh mt phn ng vim cp ko di vi s xm nhp tip tc
ca bch cu a nhn trung tnh v s ph huy m, hoc ph bin hn nh mt
vim mn tnh.
3. VIM MN TNH
Khi pha tiu vim ca mt vim cp b cn tr hoc tr nn ri lon, vim
mn tnh xy ra. Trong trng thi ny, c s tn ti ko di ca nhng t bo vim,
phn ng m m tng sinh v rt cuc s ph huy m v so hoa. Kt qu cui
cng l ri lon chc nng ca c quan do mt i s ton vn ca m bnh thng.
Vim cp v vim mn tnh biu hin nhng gii hn ca mt chui lin tc
nng ng, trong nhng c im hnh thi hc ca nhng phn ng vim ny
thng gi ln nhau: (1) vim vi s chiu m nhng t bo vim mn tnh c
tip din bi (2) tn thng m do s ko di ca phn ng vim, v (3) s sa
cha, n thng l mt c gng phc hi tnh ton vn ca m b ri lon. Nhng
bin c ny dn n mt phn ng vim b khuych i ging vi vim cp mt s
hnh nh:
- Nhng kch thch c hiu, nhng sn phm ca vi khun hoc tn
thng, khi u mt phn ng.
- Nhng cht trung gian hoa hc chi phi s chiu m, hot hoa v tng tc
ca nhng t bo vim. S hot hoa ca nhng dng thc ng mu v b th sinh
ra nhng peptid nh hot ng ko di phn ng vim.
- Nhng t bo vim c chiu m t tun hon huyt qun. Nhng tng
tc ca t bo gia nhng lympho bo, i thc bo, nhng t bo c tua v nhng
nguyn bo x sinh ra nhng phn ng c hiu khng nguyn.
- Hot hoa ca t bo m m v ti to li cht c bn ngoi t bo, c hai
u nh hng n phn ng min dch. Nhng mc khc nhau ca x hoa c
th xy ra, ph thuc vo s lan rng ca tn thng m v s tn ti ca kch
thch gy bnh v phn ng vim.

44

Mc d vim mn tnh khng ng ngha vi nhim khun mn tnh, qu

trnh ny c th tr thnh mn tnh nu phn ng vim khng th loi tr tc
nhn gy tn thng. N cng c th l hu qu ca mt vim cp hoc mt phn
ng min dch vi mt khng nguyn l. Nhng du hiu l hu qu ca mt phn
ng lan rng bao gm:
- K sinh trng, vi khun, virus: nhng tc nhn ny c th cung cp nhng
du hiu v s tn ti ca mt phn ng vim. Phn ng vim trong trng hp
ny hng v vic c lp vi sinh vt khi tc ch.
- Chn thng: tn thng m lan rng gii phng nhng cht trung gian c
kh nng gy nn mt phn ng vim lan rng.
- Ung th: s c mt ca nhng t bo vim mn tnh, c bit l nhng i
thc bo v nhng lympho bo T l s bc l v hnh thi hc ca mt phn ng
min dch vi nhng t bo u c tnh. Hoa tr ung th c th gy c ch phn ng
min dch bnh thng, gy hu qu tng tnh nhy cm vi nhim khun.
- Nhng yu t min dch: nhiu bnh t min dch, bao gm vim khp
dng thp, vim tuyn gip mn tnh v x gan mt tin pht, c c trng bi
mt phn ng vim mn tnh trong nhng m b tn thng. Trng thi ny c th
kt hp vi s hot hoa ca c nhng c ch min dch ph thuc khng th v do
trung gian t bo. Ngi ta cho rng phn ng t min dch l nguyn nhn ca
tn thng t bo trong nhng c quan b tn thng.
3.1. Thnh phn t bo ca vim mn tnh
Thnh phn t bo ca phn ng vim mn tnh bao gm nhng t bo c
chiu m t tun hon mu (i thc bo, tng bo, lympho bo v bch cu i
toan) v t bo ca m (nguyn bo x v t bo ni m huyt qun).
3.1.1. Bch cu n nhn/i tht bo
Cc i thc bo t tp qua vic chiu m nhng bch cu n nhn trong
mu phn ng nhng kch thch hoa ng ng v s bit hoa ca chng thnh
nhng i thc bo ca m. S tng sinh ca nhng i thc bo ca m sng ti
ch cng gp phn vo vic tng ti ch ca nhng thc bo n nhn. i thc
bo l t bo then cht trong vic iu hoa nhng phn ng dn ti vim mn tnh,
v n thc hin chc nng nh mt ngun ca c nhng cht trung gian vim v
min dch. Hn na, nhng i thc bo iu hoa nhng phn ng ca lympho bo
vi nhng khng nguyn v ch tit nhng cht trung gian khc iu hoa s tng
sinh v chc nng ca nhng nguyn bo x v nhng t bo ni m.
Trong cc m khc nhau, i thc bo sng ti ch khc nhau trong vic trang
b nhng enzym ca chng v c th phn ng vi nhng tn hiu vim ti ch.
Nhng bch cu n nhn ca mu c cha nhng ht c serine proteinase ging
nh nhng ht tm thy trong bch cu a nhn trung tnh. V bch cu n nhn
lu thng trong h thng huyt qun, chng tng hp nhng enzym b sung, c
bit l MMP (Matrix metallo-proteinase). Khi bch cu n nhn i vo m v bit
hoa tip tr thnh i thc bo, chng c c kh nng sinh ra nhng MMP v
45

nhng cysteine proteinase nhng mt kh nng sn xut ra serine proteinase.

Hot ng ca nhng enzym ny l quan trng trong vic ph huy m trong vim
mn tnh. V d, trong kh thng, nhng i thc bo sng ti ch sinh ra nhng
proteinase, c bit nhng MMP vi hot ng phn huy elastin n ph huy thnh
ph nang v chiu m nhng bch cu n nhn ca mu vo phi.
3.1.2.Tung bo
Nhng t bo dng lympho ny, giu li ni nguyn sinh c ht l ngun
quan trng ca nhng khng th. Vic sn xut khng th vi nhng khng
nguyn c hiu nhng v tr ca vim mn tnh l quan trng trong vic trung
hoa khng nguyn, lm sch nhng khng nguyn v nhng tiu phn ngoi lai v
trong c t bo do trung gian t bo ph thuc khng th.
3.1.3. Lympho bo
T bo T v B thc hin nhng chc nng quan trng trong c nhng phn
ng min dch th dch v do trung gian t bo. Nhng lympho bo T c chc nng
iu hoa vic hot hoa v chiu m i thc bo qua vic ch tit nhng cht trung
gian c hiu (lymphokin), iu hoa vic sn xut khng th v c t bo do trung
gian t bo v duy tr tr nh min dch. Nhng t bo NK, cng nh nhng th typ
lympho bo khc, tham gia vo vic khng chng li nhng nhim khun virus
v vi khun.
Nhng lympho bo ngy th v nh ti cc c quan lympho th pht, y
chng gp nhng t bo trnh din khng nguyn. phn ng vi s tng tc
ny, chng tr thnh nhng lympho bo c hiu khng nguyn. Tng bo v t
bo T ri cc c quan lympho th pht lu thng trong h thng huyt qun v
c chiu m ti nhng m ngoi vi.
3.1.4. T bo c tua
Nhng t bo c tua l cha khoa sinh ra mt phn ng min dch vi
khng nguyn. Chng thc bo khng nguyn v di chuyn ti cc hch bch
huyt, y chng trnh din khng nguyn trong khung ca phn t MHC trn
nhng b mt ca chng. Vic nhn bit khng nguyn v nhng phn t ng
kch thch khc bi nhng t bo T gy hu qu l vic chiu m nhng phn nhm
t bo c hiu vi qu trnh vim. Trong vim mn tnh, nhng t bo c tua c
mt trong m vim, y chng gip duy tr mt phn ng ko di
3.1.5. Nguyn bo x
Nguyn bo x l nhng t bo c khp ni, i sng di, chc nng chnh
ca chng l sinh ra nhng thnh phn ca cht c bn ngoi t bo. Chng c
ngun gc t trung b hoc m mo tinh thn kinh v c th bit hoa thnh nhng
t bo ca m lin kt khc, bao gm nhng t bo sn, nhng t bo m nhng te
bo xng v nhng t bo c trn. Nguyn bo x l nhng th xy dng m xy
dng li gin gio ca cht c bn ngoi t bo trn m c thit lp li.

46

Nhng nguyn bo x khng ch phn ng vi nhng tn hiu min dch gy

nn vic tng sinh v hot hoa ca chng m cn c vai tr tch cc trong phn ng
min dch. Nhng t bo ny tng tc vi nhng t bo vim, c bit l nhng
lympho bo qua nhng phn t b mt v nhng th th ca c hai loi t bo. V
d, CD40 trn nhng nguyn bo x gn vi mt phi t trn nhng lympho bo
gy hu qu hot hoa ca c hai loi t bo. Nguyn bo x sn xut ra nhng
cytokin, chemokin v prostanoid, to ra mt vi mi trng ca m iu hoa tip
vic ng x ca nhng t bo vim trong m b tn thng. Khi mt hn hp ca
nhng phn t min dch- iu hoa khng thch hp, s chuyn tip t mt vim
cp sang s khi phc li ca mt m bnh thng khng xy ra. Nhng nguyn
bo x duy tr mt phenotyp hot hoa, tn ti dai dng, gy hu qu cht c bn
ngoi t bo tha thi v thng ln xn.
3.1.6. T bo vim cp
Mc d bch cu a nhn trung tnh ch yu c trng thi vim cp, chng
cng c th c mt trong vim mn, phn ng vi nhim khun v tn thng
m tip din. Bch cu i toan l nhng thnh phn d thy ca nhng typ c
hiu ca nhng phn ng vim mn tnh. Chng c bit r rng trong nhng
phn ng loi d ng v nhim k sinh trng.
3.2. Tn thng v sa cha trong vim mn tnh
Vim mn tnh do tc ng trung gian ca c nhng c ch min dch v
khng min dch v thng c quan st thy kt hp vi nhng phn ng sa
cha, c gi l m ht v x hoa.
3.2.1. Phn ng vim lan rng dn n tn thng ko di
Vai tr quan trng nht ca nhng bch cu a nhn trung tnh trong vim l
phn ng ca tc ch v thu dn sch m b tn thng. Tuy nhin, phn ng ca
bch cu a nhn trung tnh l mt dao hai li. Khi phn ng thch hp, nhng
sn phm ca bch cu a nhn trung tnh c vai tr bo v tc ch bng vic tham
gia vo phn ng chng vi khun v dn sch m b tn thng. Khi phn ng lan
rng v khng c iu hoa, chnh nhng sn phm ny ko di tn thng m v
kch thch vim mn. Nhng enzym ging nhau ca bch cu a nhn trung tnh l
c li khi hot hoa trong t bo trong thc tng c th l c hi vi cc m khi c
gii phng ra mi trng ngoi t bo. Trong qu trnh pht trin ca nhng bch
cu a nhn trung tnh t tp trong m v m lin kt b tiu hoa bi nhng enzyrtl
ca chng.
Tn thng gy nn do nhng t bo vim ko di lin quan vi bnh sinh ca
nhiu bnh, chng hn kh ph thng, vim khp dng thp, mt s bnh phc hp
min dch, bnh gt, v hi chng suy h hp ngi ln. S dnh ca nhng t bo
thc bo, s thot khi nhng cht chuyn hoa oxy phn ng v vic gii phng ca
nhng enzym ca lysosom hot ng theo cch hip lc kch thch c t bo v
phn giai m. Hot ng ca protease tng ln c ngha trong nhng vt thng
mn tnh, to nn mt mi trng thy phn protein ngn cn vic lnh vt
thng.
47

3.2.2. Ca ch sa cha b bin i ngn cn vic tiu vim

Qu trnh sa cha khi u nh mt phn ca phn ng vim c th phc
hi cu trc v chc nng bnh thng. Nhng n lc sa cha sm ging nh hn
gn vt thng. Tuy nhin, khi phn ng vim ko di, qu trnh sa cha khng
hiu qu v gy nn bin i cu trc v chc nng ca m.
- S tng sinh ca nhng t bo biu m c th gy hu qu d sn. V d, d
sn ca t bo hnh cc c trng cho ng h hp ca nhng ngi ht thuc, l
v nhng ngi hen.
- S tng sinh v hot hoa ca nhng nguyn bo x gy hu qu l mt
cht c bn ngoi t bo tng v bt thng. V nhng thnh phn ca cht c bn
ngoi t bo chng hn nh collagen hin gi chim gi nhng khong bnh thng
dnh cho nhng t bo ca m chc nng, chc nng ca c quan b bin i.
- Cht c bn ngoi t bo c th bt thng. S phn gii v sn xut ca
cht c bn lm thay i hn hp bnh thng ca nhng protein ngoi t bo. V
d, s phn gii elastin ng vai tr quan trng trong s pht trin ca kh thng.
- Cht c bn ngoi t bo thay i (v d, bronectin) c th l mt cht
hoa hng ng cho nhng t bo vim v l mt gin gio khc cho nhng gy hu
qu l iu hoa s di chuyn ca t bo.
3.3. Vim u ht
Bch cu a nhn trung tnh thng loi b nhng tc nhn kch thch mt
phn ng vim cp. Tuy nhin, c trng hp nhng cht gy phn ng vim
cp khng th c tiu hoa bi nhng bch cu a nhn phn ng. Mt tnh trng
nh vy c th xy ra nguy him, v n c th dn n mt vng xu ca (1) thc
tng, (2) tht bi ca vic tiu hoa, (3) cht ca bch cu a nhn trung tnh, v
(4) gii phng nhng tc nhn kch thch khng c tiu hoa. Khi mt cht xm
phm, t do ngoi bch cu a nhn trung tnh, c th li c thc bo bi mt
bch cu a nhn trung tnh mi c chiu m. Hu qu c th l mt vim cp
tn ti v ph huy. Tuy nhin, c mt c ch i ph vi nhng cht khng th
tiu hoa, c gi l vim u ht.
Nhng t bo chnh tham gia vo vim u ht l nhng i thc bo v lympho
bo. Nhng i thc bo sng lu hn nhiu so vi bch cu a nhn trung tnh.
Nu chng khng b git bi mt tc nhn c, chng c th tch n ring ra (c
lp) trong bo tng trong nhng thi k khng xc nh c, v vy ngn cn n
tip tc gy mt phn ng vim cp. Nhng i thc bo di ng, chng di chuyn
lin tc qua nhng m lin kt ngoi mch ca c th. Vic chiu m chng ti
nhng v tr tn thng, cng nh vic hot hoa ca chng c iu hoa bi vic
sinh ra ti ch nhng yu t hoa hng ng, c bit l nhng sn phm ca vi
khun (v d, LPS) v nhng cytokin c ch tit bi nhng lympho bo T
c hot hoa. Nhiu cytokin kch thch chc nng ca i thc bao (v d, IFN-y).
trong khi nhng cytokin khc c ch hot hoa i thc bo (v d, IL-4, IL-10). V
vy, nhng lympho bo l cc k quan trng trong s pht trin v tiu i ca
nhng phn ng vim. Sau khi thu nht nhng cht chng khng th tiu hoa
c, nhng i thc bo mt kh nng vn ng, t tp v tr tn thng v tri
48

qua mt thay i c trng trong cu trc ca chng, chng chuyn dng thnh
nhng t bo bn lin (dng biu m) nht mu. S t tp thnh nt ca nhng t
bo bn lin ny to thnh nhng u ht, mt du n tiu chun v hnh thi hc
ca vim u ht.
u ht l s tp trung nh (<2mm) ca nhng t bo bn lin (thng c
vy quanh bi mt rim nhng lympho bo) v nhng t bo khng l nhiu nhn,
chng c hnh thnh do s hoa hp bo tng ca nhng i thc bo. Khi cc
nhn c sp xp xung quanh vng chu vi ca t bo theo hnh mng nga, t
bo ny c gi l t bo khng l Langerhans. Thng thng, mt tc nhn gy
bnh ngoi lai (v d, oxid silic hoc mt bo t ca Histoplasma) hoc mt vt
liu khng tiu hoa c khc c tm thy trong bo tng ca mt t bo
khng l, trong trng hp ny thut ng t bo khng l d vt c s dng. Tt
c nhng typ t bo khc l c trng ca mt vim mn tnh, bao gm lympho
bo, nhng bch cu i toan, v nguyn bo x, cng c th kt hp vi cc u ht.
Mc d i sng di ca i thc bo trong nhng phn ng u ht, nhng t
bo ny sinh sn mc d chm. Khi i thc bo b cht, nhng tc nhn gy bnh
khng tiu hoa c gii phng v tip tc gy nn mt phn ng vim cp. V vy,
nhiu phn ng u ht c nhng s lng khc nhau ca nhng bch cu a nhn
trung tnh. S i mi ca nhng t bo bn lin cng chu nh hng bi c tnh
ca tc nhn kch thch. Tc nhn t c tnh hn, s i mi ca cc t bo cng
chm hn. Din bin ca mt phn ng u ht khng ch chu nh hng ca c
tnh ca tc nhn kch thch m cng chu nh hng bi tnh cht gy min dch
ca n. Tnh nhy cm min dch c th pht trin thnh mt tc nhn c c
gii phng mt cch chm chp t i thc bo v t bo bn lin. c bit, nhng
phn ng min dch do trung gian t bo vi mt tc nhn kch thch c th lm
thay i phn ng u ht bng vic chiu m v hot hoa nhiu i thc bo v
lympho bo hn.
Vim u ht l in hnh ca phn ng m c kch thch bi nhng nhim
trng nm, bnh lao, bnh phong, schistosomias v s c mt ca d vt (v d, ch
khu, bt talc). N kt hp mt cch c trng vi nhng vng hoi t b u gy
nn do nhng tc nhn nhim khun, c bit l Myeobacterium tuberculosis. Mt
s bnh cn cha r, c bit l bnh sarcoid c phn bit bi mt vim u ht
pht trin mnh, mc d tc nhn kch thch khng r rng.
3.4. Vim mn tnh v ung th
Nhiu bnh nhim khun mn tnh kt hp vi s pht trin ca u c tnh. V
d, bnh AIDS gy nn do HIV kt hp vi nhng u lympho v sacm Kaposi;
schistosomias dn n ung th bng quang; vim gan virus mn tnh kt hp vi
ung th gan. Vim khng kt hp mt cch c hiu vi nhim khun cng l mt
yu t nguy c vi ung th. Nhng bnh nhn vi vim ph qun mn tnh, kh
thng, vim thc qun, bnh rut vim c tng t l mi mc ca nhng c quan
ny. Mi trng to nn vim mn tnh dn n vic thc y pht sinh nhng u c
tnh v c th lin quan vi mt s c ch.

49

- S tng sinh ca t bo tng: nhng trng thi t bin tn ti khi c tng

phn chia t bo, chng hn nh trong mt vim.
- Nhng cht chuyn hoa ca oxy v oxid nit: nhng cht chuyn hoa ca
vim, chng hn nh nitrosamin, c th gy nn tn thng ca b gen.
- S hot hoa min dch mn tnh: s phi nhim vi khng nguyn mn tnh
to nn s bin i ca c cu cytokin, dn n vic c ch nhng phn ng min dch
do trung gian t bo v to nn mt mi trng cho php u c tnh pht trin.
- To mch mu mi: s pht trin ca nhng huyt qun mi kt hp vi
vim v hn gn vt thng v l cn thit cho s duy tr nhng tn thng u.
- S c ch cht t bo theo chng trnh: vim mn tnh c ch cht t bo
theo chng trnh. S phn chia ca t bo tng v gim cht t bo theo chng
trnh dn n s sng st v s bnh trng ca qun th t bo t bin.
4. NHNG BIU HIN TON THN CA VIM
Mc tiu ca phn ng vim l (1) gii hn vng vim, (2) lm sch tc nhn
gy bnh ang kch thch v m b tn thng v phc hi chc nng ca m. Tuy
nhin, trong mt s trng hp, tn thng ti ch c th gy nn nhng tc ng
h thng ni bt dn n s suy nhc. Nhng tc ng ny thng l hu qu ca
vic tc nhn gy bnh i vo dng mu, mt trng thi c bit l nhim khun
huyt. Bin chng ny gy hot hoa h thng ca h thng nhng cht trung gian
trong huyt tng v ca nhng t bo vim. Tuy nhin, mt tn thng ti ch
cng c th dn n vic gii phng nhng cht trung gian ca vim, (c bit
cytokin) vo trong dng tun hon, v vy gy nn nhng tc ng h thng. Nhng
cytokin, bao gm IL-la, IL-ip, TNF-a, v IL-6 v interferon, thng tc ng mt
cch hp ng v gy nn mt cch trc tip hay gin tip c nhng tc ng ti
ch v h thng ca vim. Nhng triu chng kt hp vi vim, bao gm st, au
c. au khp, chn n v bun ng c cho l do cytokin. Nhng biu hin h
thng ni bt nht ca vim c gi l hi chng phn ng vim h thng (SIRS)
l hot hoa ca trc di i- tuyn yn- thng thn, tng bch cu phn ng ca
pha cp, st v sc.
4.1. Trc di di- tuyn yn- thng thn
Vic pht hin ra l vic dng glycocorticoid ton thn c tc ng chng vim
chng minh vic hot hoa ca trc ui i- tuyn yn- thng thn nh mt phn
ng vi vim mn tnh v bnh min dch mn tnh. Vim gay gii phng nhng
glucocorticoid khg vim t v thng thn, v mt chc nng cua thng thn co
th lm tng tnh trm trng ca vim. Nhiu tc ng h thng ca vim c gy
nn qua trc ny.
4.2. Tng bch cu
Tng bch cu c nh ngha l tng s lng nhng bch cu lu thng v
kt hp mt cch ph bin vi vim cp. Tng bch cu trung tnh l tng nhng
bch cu a nhn trong bch cu a nhn khng thun thc (th 'di") cng co
th thy trong mu ngoi vi. N xy ra kh ph bin kt hp vi nhim khun vi
khun v tn thng m. Tng bch cu gy nn do vic gii phng nhng cht
50

trung gian c hiu bi nhng i thc bo v c l c nhng t bo khc, chng

thc y vic tng gii phng nhng bch cu a nhn trung tnh t tuy xng.
Sau , nhng i thc bo va nhng lympho bo T c kch thch sn xut ra
mt nhm nhng protein (c gi l nhng yu t kch thch to bo lc) gy nn
s tng sinh ca nhng t bo tin thn to mu ca tuy xng. i khi, nhng
mc lu thng ca bch cu v nhng t bo tin thn ca chng c th t nhng
mc rt cao. Mt tnh trng nh vy c gi l phn ng dng bnh bch cu v
i khi kh phn bit vi bnh bch cu. Tri vi nhim vi khun, nhim virus (bao
gm tng bch cu n nhn nhim khun) c c trng bi tng lympho bo,
tng tuyt i s lng ca nhng lympho bo lu thng. Nhim k sinh trng v
mt s phn ng d ng gy tng bch cu i toan (ngha l tng s lng ca bch
cu i toan trong mu ngoi vi).
4.3. Gim bch cu
Gim bch cu c nh ngha l gim tuyt i s lng ca bch cu lu
thng. Gim bch cu i khi gp trong nhng trng thi ca vim mn tnh, c
bit nhng bnh nhn suy dinh dng hoc nhng bnh nhn b nhng bnh
gy suy yu nh ung th pht tn. Gim bch cu cng c th gy nn do st
thng hn v mt s nhim khun virus v rickettsia.
4.4. Phn ng ca pha cp
Phn ng ca pha cp l mt phn ng sinh l c iu hoa xy ra trong
nhng trng thi vim. N biu hin trn lm sng bi st, tng bch cu, chn n
v thay i gic ng v v hoa hc bi nhng thay i trong cc mc huyt tng
ca nhng protein pha cp. Nhng protein ny c tng hp trc ht bi gan v
c gii phng vi nhng s lng ln vo trong dng tun hon phn ng vi
nhng s lng ln vo trong dng tun hon phn ng vi mt vim cp.
Nhng thay i trong cc mc huyt tng ca nhng protein pha cp c iu
hoa trc ht bi IL-1, IL-6 v TNF-a. Nhng mc huyt tng tng ca mt s
protein pha cp c phn nh bi tc lng hng cu tng, n l mt ch s c
s dng trong lm sng theo di hot tnh ca nhiu bnh vim.
Bng 4: Nhng protein ca pha cp.
Protein
Protein lin kt mannose
Protein phn ng c
a1-Antitrypsin
Haptoglobin
Ceruloplasmin
Fibrinogen
Protein amyloid A huyt tng
cc2-Macroglobulin
Cht c ch cysteine protease

Chc nng
Opsonin ho/hot hoa b th
Opsonin hoa
Yu t c ch serine protease
Gn hemoglobin
Chng oxy hoa, gn ng
ng mu
Khng c lipoprotein
Antiprotease
Antiprotease

4.5. St
St l du n tiu chun lm sng ca vim. Vic gii phng nhng yu t
gy st ngoi lai (nhng phn t gy st) bi vi khun, virus hoc nhng t bo
b tn thng c th tc ng mt cch trc tip ti trung tm iu nhit di i.
Qun trng hn l chng kch thch vic sn xut nhng yu t gy st ni sinh,
ch yu l nhng cytokin, bao gm IL-la, IL-ip v TNF-oc cng nh IL-6 v nhng
interferon gy st yu hn. Nhng cytokin ny, c gii phng trc ht t_nhng
i thc bao nhng cng t nhng t bo ca m, c nhng tc ng ti ch v h
thng. IL-1 l mt proten 15-kd kch thch tng hp prostaglandin trong trng tm
iu nhit di i" v vy lm thay i "my iu nhit" kim sot nhit ca c
the Nhng yu t c ch cyclooxygenase (v d, aspirin) c ch phn ng stbng
vic c ch vic tng hp PGE2 c kch thch bi IL-1 trong vng di i. TNF-a
va IL-6 cng im tang nhit c th do tc ng trc tip ln vng ui i. Cm
gic lnh rt run (cm gic lnh su c run v dng lng) v ra m hi (cho php
tiu nhit) l nhng triu chng kt hp vi st.
4.6. au
Qu trnh au kt hp vi (1) s nhn cm au (c ngha l pht hin nhng
kch thch au v truyn len no), s cm thy au v (3) chu ng v cch ng x
VI au. S cm nhn au trc ht l mt phn ng ca thn kinh c khi u
trong nhng m b tn thng bi nhng th th au c hiu, l nhng th th
c ngng cao vi nhng kch thch nhit, hoa cht v c hc. Hu ht nhng cht
trung gian hoa hc ca vim c m t trong nhng chng ny bao gm nhng
lon. kinin, histamin, oxid nit, prostanoid, cytokin v nhng yu t pht trin, hoc
hot hoa trc tip, hoc gin tip b phn nhn cm au ngoi vi. Nhng kinin, c
bit l bradykinin, c hnh thnh sau chn thng m v trong vim; chng hot
hoa nhng nron cm gic tin pht qua nhng th th B lm trung gian cho dn
truyn au. Mt kinin khc, desarg bradykinin, hot hoa nhng th th BI gy
au ch trong vim. Nhng cytokin, c bit TNF-a, IL-1, IL-6 v IL-8 gy nn tng
nhy cm au vi nhng kch thch c hc v nhit. Nhng prostaglandin v nhng
yu t pht trin c th hot hoa mt cch trc tip nhng c quan nhn cm au
nhng hnh nh l quan trng nht trong kch thch tnh nhy cm ca c quan
nhn cm au. S nhn thc au v cch ng x sau pht sinh trong phn ng
vi tnh nhy cm b kch thch vi c nhng kch thch au v nhng kch thch
bnh thng v hi.
4.7. SC
Trong nhng iu kin tn thng m nng hoc nhim khun lan trn vo
mu (nhim khun huyt), s lng c ngha ca nhng cytokin, c bit l TNFa v nhng cht trung gian hoa hc khc ca vim c th c sinh ra trong dng
tun hon. Do nhng tc ng ca chng trn tim v h thng mch ngoi vi. s c
mt ko di ca nhng cht trung gian ny gy mt b ca tim mch. Nhng tc
ng h thng bao gm gin mch ton thn, tng tnh thm thnh mch v gim
khi lng tun hon, suy c tim v hiu sut ca tim gim c gi l hi chng
phn ng vim h thng. Trong nhng trng hp nng, s hot hoa ca nhng
2

52

ng ng mu c th sinh ra nhng vi huyt khi khp c th vi s tiu ph

nhng thnh phn ng mu v to khuynh hung cho s chy mu, mt tnh
trng c nh ngha l ng mu ni mch pht tn. Hu qu r rt l ri lon
chc nng c quan ca nhiu h thng (MODS) v t vong.

Si chun

Si collagen

Proteoglycans

Hnh 1: Cc thnh phn ca vim cp v vim mn tnh: t bo vim v protein,

t bo ni m, cc t bo v protein ca cht nn ngoi bo

M rng ging mch

Dng mu tng

Hnh 2: Biu hin ti ch chnh ca vim cp

53

ing li chy ra

ih mch

Mao mch
p lc thy inh
<fr p lc keo
Hnh 3: p lc thy tnh v p lc keo trong vi tun hon b vim

Bch cu t. -

Hot ha Intergrin
Ln
o cbi
hem
okine i
;ialyl-lewis
X-glycoprotein
bin
Qi
.Trng thi i lc thp

Di c qua ni
-

Intergrin
(trng thi i lc cao)

P-selection E-selection
Cytokine
(TNF, IL-1)

Gnn dinh

Proteoglycan -

i thc bo
n cc vi khun

Gn Intergrin
(tCAM-1)

Chemokine
Rbrin v Rbronectin
(cht nn ngoi bo)

Hnh 4: Cc bc di c ca bch cu qua mch mu

54

PECAM-1
(C031)

._
1

. Nhn bit v gn

A oavikhunMiROIsvNO

phagdysosome
H iM
3. Git v thoi hoa
Hnh 5: Hin tng thc bo
Vim cp:
- Bin i mch mu
- Chiu m bch cu
- Cht trung gian

Phn gii:
- Dn sch tc nhn gy tn thng
- Dn sch cht trung gian v cc t bo vim cp
- Thay th cc t bo b tn thng
- Chc nng binh thng

- Nhim virus
X ha:
- Nhim khun mn tnh
Mt chc nng
- Chn thng ko di Vim mn tnh
- Bnh t min
- To mch
- Xm nhp bch cu n nhn
Hnh 6: Hu qu ca vim cp
- X ha (so)
55

T
. ,
cht
Bch cu hoi t
trung tinh

Bit ha
^ -2.

.5
i thc bo
^4 .vn

Mnh

Yu t .
pht trin

, Sa
cha

Nguyn bo x
Hnh 7: Cc s kin ca phn gii vim
Hmeostasis binh thng
(Cn bng gia tng sinh v apoptosis}

L^^BTn thng
Ti to

Sa cha

T chc miTri IT"Tri

T chcn nh
i

Vt thng

Vim mn tnh

'

Biu bi
Pht trin b tr
Hn gn vt thng,
Biu m ng tiu ha ca gan v thn
hnh thnh so
H to mu
Hnh 8: p ng ca t chc vi tn thng
56

X ha

Phn l i
Di MI V SA CHA
S sa cha nhng m tn thng hoc cht quan trng cho s sng st. Mt
khi tn thng xy ra, tc ch phn ng loi tr tc nhn xm phm, km hm
tn thng v chun b cho cc t bo ang sng nhn ln (hnh 8).
1. NH NGHA
1.1. Lnh bnh: sa cha l s kt hp ca ti sinh v lng ng ca m lin kt
(x hoa hoc so). So hoa xy ra khi cc m thc cht khng th ti sinh (v d, tim,
no), nu khung m lin kt nm di b ph v v sau l s xut tit lan rng.
1.2. S ti sinh: s pht trin ca t bo hoc m thay th nhng cu trc b
mt; ni chung l s tng sinh ca cng mt typ t bo, mc d cc t bo mm
c th tng sinh v bit hoa thay th nhng t bo cht. S ti sinh i hi mt
khung m lin kt nguyn vn.
2. KIM SOT S TNG SINH T BO V PHT TRIN M BNH THNG
S pht trin ca t bo trong nhng m bnh thng c iu hoa bi
nhng t l tng i ca tng sinh t bo, bit hoa v cht t bo theo chng
trnh. Nhng quan nim chung v s tng sinh t bo.
- Tng sinh t bo c th do nhng kch thch sinh l (v d, hormon) hoc
bnh l (v d. tn thng, nhng lc c hc hoc cht t bo).
- N c kim sot bi nhng tn hiu hoa tan hoc do trung gian tip xc.
- Nhng tn hiu c th l kch thch hoc c ch.
- S tng sinh ca t bo tng ln c th c thc hin bng vic rt ngn
chu k t bo hoc- quan trng hn bng vic chiu m nhng t bo yn lng i
vo chu k t bo.
2.1. Hot ng tng sinh m
Chu k t bo bao gm cc pha Gi (tin tng hp), s (tng hp DNA), G2 (tin
gin phn) v M (gin phn); nhng t bo yn lng l mt tnh trng sinh l c
gi l GO (chng c th tng thi k i vo chu k t bo); nhng kt hp khc nhau
ca nhng t bo ang phn chia mt cch lin tc, nhng t bo bit hoa n
giai on cui v nhng t bo mm cng c mt. Cc m c phn chia thnh ba
nhm theo kh nng tng sinh ca chng.
- Phn chia mt cch lin tc (lun lun thay i): nhng t bo phn chia
sut i, thay th nhng t bo b ph huy (v d. nhng t bo biu m b mt
v nhng t bo to mu ca tuy xng. Thng thng, 'nhng t bo thun thc c

57

ngun gc t nhng t bo ngun vi kh nng ti sinh khng gii hn v kh nng

bit hoa khc nhau.
- Yn lng (n nh): nhng t bo bnh thng tham gia vo phin m
mc thp nhng c kh nng phn chia nhanh p ng vi nhng kch thch (v
d, gan, thn, nguyn bo x, c trn, v nhng t bo ni m).
- Khng phn chia (tn ti mi mi): nhng t bo khng th phn chia
trong i sng sau khi sinh (v d, cc nron, c vn v c tim).
2.2. T bo mm
Nhng t bo mm c c im l kh nng t i mi ko di v s phin
m khng cn i (v d, vi mi ln phn chia t bo, mt t bo gi li kh nng
t i mi trong khi mt t bo khc bit hoa tr thnh mt t bo thun thc,
khng phn chia).
2.2.1. T bo mm ca phi
Nhng t bo mm a tim nng ny c kh nng bit hoa thnh bt k typ
m no. c tch ra t nhng ti mm (ti phi), nhng t bo mm ca phi c
th c duy tr nh nhng dng t bo hoc c kch thch bit hoa cng vi
nhiu dng t bo.
T bo mm
- c s dng xc nh nhng tn hiu cn thit cho vic bit hoa m
bnh thng.
- L trung tm trong vic sinh ra nhng ng vt thiu ht bm sinh mt s
gen c hiu (nhng cuc u loi) bng vic lm mt hot hoa xoa mt gen trong
t bo mm phi v ri tch hp t bo mm phi bin i ny vo mt ti mm
ang pht trin.
- C tim nng c s dng to li nhng c quan b tn thng.
2.2.2. T bo mm ngi ln
Nhng s lng nh ca nhng t bo d tr trong nhng m ca ngi ln
trng thnh kh tr trong nhng duy nht vi mi m (v d, vng phnh ra ca
nhng nang lng); so vi nhng t bo mm phi, nhng t bo ny c kh nng
bit hoa gii hn hn v c xu hung c hiu dng. Tuy nhin, nhng t bo mm
ngi ln vi tim nng bit hoa tng i rng xy ra tuy xng v trong
nhng t bo mm ca m ngoi tuy xng.
- Tuy xng cha nhng t bo mm to mu c kh nng sinh ra tt c
nhng thnh phn ca t bo mu; tuy xng cng cha nhng t bo ca m m
a tim nng (c kh nng bit hoa, v d thnh xng, sn, m v c).
- Nhng t bo mm ca m m to mu (nhng t bo dng trung b) c
kh nng bit hoa thnh nhng nron (ngoi b), nhng t bo gan (ni b) v
nhng dng t bo ca ngi trng thnh khc, ci gi l chuyn bit hoa.

58

- Nhng t bo mm cng c th hp nht vi nhng t bo ca tc ch,

truyn vt liu di truyn v to ra n tng (gi) ca s chuyn bit hoa.
- Mc d tnh linh hot gy n tng mnh, nhng t bo mm to mu
khng gp phn mt cch c ngha vo s cn bng ni mi ca m bnh thng
hoc vo vic thay th nhng m b tn thng; vai tr ca chng c th trong vic
sn xut ti ch nhng yu t pht trin thc y s lnh bnh.
- Nhng t bo ca th h con chu ngi ln a tim nng cng c tm
thy trong tuy xng v nhiu v tr m khc (v d, no, da v c): nhng t bo
ny tng sinh trong mi trng nui cy khng c s gi i v c kh nng pht
trin rng.
2.2.3. Vai tr ca t bo mm trong scn bng ni mi ca m
Nhng t bo mm ca m thng c chc nng sinh ra nhng t bo thun
thc ca c quan trong chng c tr, v vy duy tr s n nh ni mi, chng
cng c tim nng thay i bit hoa rng hn v gy li qun th cc m sau
thng tn.
- Biu m: hu ht nhng biu m b mt (v d, da, cc mng nim mc,
ng tiu hoa) c duy tr mt cch hng nh bi nhng t bo mm vi mt
nhm ring bit ca cc dng bit hoa. Nhng t bo bit hoa giai on cui
khng phn chia v bong ra lin tc mt. Sau tn thng, nhng t bo mm c
th phc hi li m.
- Gan: nhng t bo mm ca gan trong nhng ng Hering (vng ni ca
cc t bo gan v h thng ng mt) v sinh ra nhng t bo hnh bu dc, chng
c kh nng to thnh nhng t bo gan hoc biu m ng mt, chng ch hot
ng nu s bit hoa ca t bo gan trc tip khng th thc hin c (v d, suy
gan t pht).
- No: mc d cc nron l nhng t bo tn ti mi mi khng phn chia,
nhng t bo mm thn kinh tn ti v thm ch c th tham gia vo s quay vng
ca thn kinh. Chc nng ca chng cha c bit r.
- C vn: nhng t bo c vn khng th tng sinh; s ti sinh ca c vn b
tn thng c thc hin bi vic tng sinh nhng t bo sao, mt t hp t bo
mm trong c ngi ln. Nu nhng t bo tng t c trong tim (c th gy tranh
lun), chng khng gp phn vo mt mc c ngha trong vic ti sinh c tim
(v d, sau nhi mu).
3. YU T PHT TRIN
Tnh trng d tha ca cc yu t pht trin c bit; mt s tc ng
trn nhiu typ t bo, trong khi mt s khc c nhng ch t bo gii hn. Ngoi
kch thch tng sinh, chng c th gy nh hng n s vn ng ca t bo, s co
bp, bit hoa v to mch- tt c nhng qu trnh quan trng trong s hn gn vt
thng. Nhng yu t pht trin quan trng trong vic ti sinh v hn gn vt
thng.

59

- Yu t pht trin biu b (EGF) v yu t chuyn dng a (TGF-a) c rt

nhiu c tnh ging nhau v tc ng trc ht qua vic gn vi cng th th EGF
(EGFR1 v ERB Bi), mt yu t xuyn mng vi hot ng ca tyrosine kinase ni
sinh. Chng gy phn bo vi cc t bo biu m, t bo gan v nguyn bo x.
- Yu t pht trin t bo gan (HGF) c sn xut bi nhng nguyn bo
x, nhng t bo ni m v nhng t bo gan; n c tc ng gy gin phn trn
hu ht nhng t bo biu m cng nh kch thch s pht trin ca phi. Th th
ca HGF (mt sn phm ca tin gen u C-MET) bc l qu mc trong nhiu u.
- Yu t pht trin t bo ni m ca mch (VEGF) l mt nhm cc protein
kch thch s hnh thnh mch mu trong giai on pht trin sm (to mch) v
c vai tr trung tm trong s pht trin nhng mch mu mi ngi trng
thnh (to mch); n c bit quan trng trong to mch kt hp vi tnh trng
vim mn tnh v trong hn gn vt thng. Nhng thnh phn ca VEGF tc
ng bng vic gn vi cc th th hot ng ca tyrosine kinase ni sinh
(VEGFR1-VEGFR3), VEGFR-2 c bc l bi cc t bo ni m v l th th chnh
cho to mch. VEGF-C v D gn vi VEGFR-3 gy tng sinh ca t bo ni m
bch mch (to bch mch).
- Yu t pht trin ngun gc bch mch (PDGF) l mt nhm protein c
tm thy trong cc ht a, nhng cng c sinh ra bi cc t bo ni m v cc t
bo c trn. Bng vic gn vi nhng th th a v p, PDGF gy di chuyn v tng
sinh ca nhng nguyn bo x, nhng bch cu n nhn v nhng t bo c trn.
- Nhng t bo pht trin nguyn bo x (FGF) l mt nhm yu t pht
trin bao gm cc dng acid v kim; chng c ch tit bi nhiu loi t bo v
gn vi hoparan sulat ca cht c bn ngoi t bo to thnh nhng dng d
tr ca nhng yu t khng hot ng. PGF kim c th gy nn tt c nhng bc
cn thit cho s to mch v nhng thnh vin ca FGF tham gia chnh vo vic
sa cha vt thng, pht trin m v to mu.
- TGF-p thuc mt nhm ln ca cc yu t pht trin vi nhng chc nng
c gii hn rng. c sn xut bi nhiu typ t bo (c bit l nhng i thc
bo), TGF-P l mt yu t c ch pht trin vi hu ht cc t bo biu m (qua th
th kinase phosphoryl hoa nhng yu t phin m ca bo tng Smad) v c tc
ng chng vim mnh. N cng thc y qu trnh x hoa bng vic kch thch hoa
hng ng, tng sinh v tng hp cht c bn ngoi t bo ca nguyn bo x v
bng vic c ch phn huy si to keo.
Nhng cytokin trc ht l quan trng nh nhng cht trung gian ca nhng
phn ng min dch v vim; tuy nhin, nhiu cytokin cng c nhng hot ng
thc y pht trin.
4. C CH TRUYN TIN TRONG s PHT TRIN CA T BO
Nhng phi t ca yu t pht trin gn vi nhng th th ca t bo ch
c hiu; lin kt th th ny truyn nhng tn hiu trong t bo gy phin m
v thc y t bo i vo chu k t bo. Nhng s chung ca truyn tn hiu
gia cc t bo l:
60

- T tit: cc t bo p ng vi nhng cht truyn tn hiu do chnh chng

tit ra.
- Cn tit: mt t bo sn xut ra nhng cht nh hng n nhng t bo
ch rt gn.
- Ni tit: nhng t bo tng hp cc hormon lu thng trong mu tc
ng ln cc t bo ch xa.
5. KHI QUT V CC TH TH V NHNG NG TRUYN TN HIU
Nhng tng tc th th- phi t thng gy nn nh trng hoa v tam trng
hoa ca th th truyn tn hiu. Nhng phn t th th n cng c th truyn
tn hiu nhng thng ch sau khi chiu m nhng protein p ng trong dch bo
tng th pht. Mt cch n gin, truyn tn hiu (chuyn i nhng kch thch
ngoi t bo thnh nhng s kin trong t bo) xy ra bng cch sinh ra nhng lp
protein kinase c th t.
- Nhng th th vi hot ng ca kinase ni sinh: hu ht nhng th th
ca yu t pht trin (v d, PDGFR, EGFR, FGFR) c nhng hot ng ca
tyrosine kinase ni sinh, chng c hot hoa sau gn phi t. Nhng kinase hot
ng BMP, protein to hnh xng; MMP, matrix metalloproteinase; HA, acid
hyarulonic, TIMP, yu t c ch m ca matrix sau phosphoryl hoa nhng phn
t tc ng xui dng dn n hot hoa chng. Nhng tyrosin ca th th c
phosphoryl hoa cng cho php a vo v hot hoa nhng protein ca cht dch bo
tng khc nhau, bao gm nhng protein trong ng truyn tn hiu ca Ras,
ng phosphoinositide-3 (PI-3)-kinase, phosphalipase Cy (PLCy) trong ng
protein kinase c v nhng thnh phn ca nhm Sre ca cc kinase.
- Ras hot hoa gn vi Rai, n phosphoryl hoa mt nhm cc protein
kinase hot hoa gin phn (MAP).
- ng PI3 hot hoa nhng lot kinase bao gm Akt thng dn n s
sng st ca t bo.
- S hot hoa PLCy dn n vic sn xut inositol 1,4,5-triphosphat (IP3) theo
sau l vic gii phng calci t li ni nguyn sinh, v hnh thnh diacylglycerol vi
s hot hoa ca protein kinase c (v phosphoryl hoa protein ph thi).
- Nhng th th khng c hot hoa ca kinase ni sinh; Nhng th th ny
kt hp vi hot hoa nhng protein kinase ca cht dch bo tng; v d, Janus
kinase (JAKs) ca bo tng lin kt nhng th th hot hoa vi STATs (truyn
tn hiu hot hoa phin m) xui dng, n chuyn ng nh con thoi vo nhn
v hot hoa vic phin m gen.
- Nhng th th lin kt protein G: nhng th th ny (>1500 c m t
cho n nay) cng cha by chiu di xuyn mng; chng bao gm nhng th th
chemokin cng nh nhng th th cho epinephrine v glucagon. Vic gn phi t
hot hoa mt phc hp protein G truyn tn hiu sinh ra nhng yu t truyn tin th
pht trong t bo bao gm calci v 3', 5'- cyclic adenosine monophosphat (CAMP).

61

- Nhng th th ca hormon steroid: nhng phi t cho nhng th th ny

l a lipid v v vy khuych tn mt cch trc tip qua mng bo tng; nhng
th th ny l nhng yu t phin m trong nhn c hot hoa bi gn phi t.
Bng 5: Nhng yu t pht trin v cytokin tham gia vo vic ti sinh
v hn gn vt thng
Ngun gc
Cytokin
Vit tt
Chc nng
EGF
Tiu
cu,
i
thc
Sinh
gin
phn
vi nhng t bo
Yu t pht trin
bo, nc bt, nc sng v nguyn bo x, kch thch
biu b
tiu, sa, huyt tng s di chuyn ca t bo sng v s
hnh thnh m ht.
Yu t pht trin TGF-a
Nhng i thc bo, Ging nh EGF, kch thch s phin
chuyn
dng
lympho bo T, nhng t m ca nhng t bo gan v mt
alpha
bo sng v nhiu m s t bo biu m.
Yu t pht trin HGF
Nhng t bo trung Kch thch s tng sinh ca nhng
t bo biu m v ni m v ca t
t bo gan/yu t
m
bo gan; lm tng s vn dng ca
tn ra
t bo.
Nhng t bo trung Tng tnh thm mch mu, gy gin
Yu t pht trin VEGF
m
phn vi nhng t bo ni m
ca t bo ni m
mch (A,B,C,D)
Tiu cu, i thc Hoa ng ng vi bch cu a
Yu t pht trin PDGF
bo, t bo ni m, nhn trung tnh, i thc bo,
ngun gc tiu
cc t bo sng, t nguyn bo x v nhng t bo c
du (A,B,C,D)
bo c trn
trn; hot hoa bch cu a nhn
trung tnh, i thc bo, nguyn
bo x gy gin phn vi nhng
nguyn bo x, nhng t bo ni
m v nhng t bo c trn; kch
thch sn xut MMPs, bronectin v
HA; kch thch to mch v c vt
sang
i,vi
c nhng
ch kt
dnh
Yu t pht trin PGF
i thc bo, dng thng;
Hoa hng
nguyn
tiu
cu,
iu
hoa
bc
l
integrin.
nguyn bo x 1
bo, lympho bo T, t bo x; gy gin phn vi nhng
(acid), 2 (kim)
bo ni m nguyn nguyn bo x v nhng t bo
bo x, v nhiu m sng; kch thch s di chuyn ca t
bo sng, to mch, co vt thng
ng ng
cht c
Yu t pht trin TGF-P
Nhng tiu cu, v
Hoalng
hng
vibn.
nhng bch
chuyn dng bta
lympho bo T, i cu a nhn trung tnh, i thc
(1,2,3),
nhng
thc bo, t bo ni bo, lympho bo, nguyn bo x,
thnh phn khc
m, t bo sng, t v t bo c vn; kch thch tng
ca nhm ny l
bo c trn, nguyn hp TIMP, di chuyn t bo sng,
BMP v activin
bo x
to mch v to x; c ch sn
xut MMPs v tng sinh ca t bo
sng; iu hoa s bc l ca
integrin v nhng cytokin khc: gy
sn xut TGF-p
62

Yu t pht trin KGF

t bo sng (cng
gi l FGF-7)
Yu t pht trin IGF-1
ging insulin 1

Yu t hoi t u

TNF

Interleukin

IL1 v.v

Interteron

IFN-a
v.v...

Nguyn bo x

Kch thch s di chuyn tng sinh v

bit hoa ca t bo sng

i thc bo, nguyn Kch thch tng hp nhng

bao x v nhng t proteoglycan sulat, collagen, s di
chuyn ca t bo sng v tng
bo khc.
sinh ca t bo x; tc ng ni tit
ging
pht iu
trin hoa
Nhmq i thc bo, t
Hot
hoanh
ihormon
thc bo,

dng bo v lympho
bo T.
i thc bo, dng
bo, t bo sng,
lympho bo v nhiu
m.

nhng cytokin khc; nhiu chc

nng
Nhiu chc nng. Mt s v d: hoa
hng ng vi bch cu a nhn
trung tnh (IL1) v nhng nguyn
bo x (IL4), kch thch tng hp
MMP-1 (IU), to mch (IL8)T tng
hp TIMP (IL6); iu hoa nhng
Nhng lympho bo v ctokin
Hot hoakhc
i thc bo; c ch tng
nhng ngyun bo x. sinh nguyn bo x v tng hp
ca MMPs; iu hoa nhng cytokin
khc

6. YU T PHIN M
Nhng yu t ny bao gm nhng sn phm ca gen thc y s pht trin
(v d, C-MYC v C-Jun) v nhng gen c ch chu k t bo (v d, p53); chng c
cch sp xp moun vi nhng vng ring bit cho gn DNA v iu hoa phin m.
Kt qu cui cng ca vic truyn tn hiu l vic phin m gen b thay i c
iu khin bi nhng thay i trong hot ng ca yu t phin m. Ni chung,
nhng phn ng nhanh i hi vic truyn tn hiu ca t bo khng cho php tng
hp mi nhng yu t phin m, m thng da vo nhng bin i sau phin m
cho php vic di chuyn ca yu t phin vo nhn. Nhng bin i bao gm nh
trng hoa, phosphoryl hoa v gii phng nhng yu t c ch gn c bn.
7. CHU K T BO V VIC IU HOA TNG SINH T BO
Ni chung, s tng sinh t bo c kch thch bi mt s kt hp ca nhng
yu t pht trin hoa tan v vic truyn tn hiu t nhng thnh phn ca cht c
bn ngoi t bo (ECM).
- Mt s ng phosphoryl hoa protein lin quan n nhng cyclin v nhng
kinase ph thuc (CDKs). CKDs l nhng proein kinase c bc l mt cch c
bn, chng ch tr nn hot ng sau khi to thnh nhng phc hp vi nhng
cyclin c hiu. Cyclin l nhng protein iu hoa, nng ca chng tng v gim
trong chu k t bo.
- Nhng kt hp khc nhau ca cyclin v CDKs kt hp vi nhng bc
chuyn tip quan trng ca chu k t bo. V d, s chuyn tip G/S l mt im
gii hn quan trng v t bo phi chuyn mt ngun lc chnh ca t bo phin
63

m DNA ca n. Nhng phc hp cyclin- CDK iu hoa chu k t bo bng vic

phosphoryl hoa nhng protein ch khc nhau (v d, nhng protein tham gia vo
vic khi u ca vic phin m DNA hoc to thnh thoi gian phn). Nhng phc
hp Cyclin- CDK c iu hoa bng hin tng d hoa hoc bng vic gn vi cc
cht c ch ca CDK.
- Nhng im kim sot to c mt c ch gim st m bo rng
nhng bc chuyn tip quan trng trong chu k t bo xy ra theo mt trt t
ng n v nhng s kin quan trng c thc hin vi chnh xc cao. V d,
gen c ch p53 c hot hoa p ng vi tn thng DNA v c ch s tin
trin tip theo vo chu k t bo bng vic tng bc l ca cht c ch CD8 (thm
ch n c th gy cht t bo theo chng trnh).
8. C CH CA TI SINH M
Nhng sinh vt lng c c kh nng ti sinh rt n tng c cho l do kh
nng nhng t bo yn lng (ngay c nhng t bo c tim) i vo li chu k t bo
v s bit hoa c hiu qu ca nhng t bo mm trong nhng vng tn thng.
Nhng ng vt c v khng c kh nng ny v vic ti sinh trong m b tn
thng phn ln l mt s pht trin b tr lin quan n ph i v tng sinh t
bo; n thng hi phc kh nng chc nng nhng khng nht thit hi phc c
c im gii phu ban u. S khng tng xng ca mt ti sinh thc s
nhng ng vt c v c quy cho l do mt phn ng tng sinh x nhanh v s
hnh thnh so sau thng tch. Mc d mt s m ca ngui ln trng thnh c
th ti sinh mt mc c ngha (v d, qu sn gan b tr), nhng c quan
khc (thn, tuy, cc tuyn thng thn, tuyn gip, v phi) c kh nng ti sinh
cc k gii hn ngoi mt s nm u ca i sng. Do , v thn ngi ln
khng th to ra nhng ng sinh niu mi, s pht trin ca thn cn li sau ct
thn mt bn ch l s ph i ca ng sinh niu v s phin m (sinh sn) ca t
bo biu m ng c gii hn. S ti sinh ca nhng t bo p ca tuy lin quan n
s bit hoa ca nhng t bo mm hoc s chuyn bit hoa ca nhng t bo ng
tuy. S ti sinh ca gan sau ct gan mt phn l s sinh sn ca nhng t bo
thun thc khng c s tham gia ca t bo mm.
8.1. Tng tc ca cht c bn ngoi t bo v cht c bn - t bo
Cht c bn ngoi t bo nh hng mt cch r rt n s pht trin v chc
nng ca t bo; n bao gm nhng protein cu trc x (v d, si to keo) v
glycoprotein dnh vi trong mt cht qunh ca proteoglycan v hyaluronan.
Nhng i phn t ny t tp trong mt cht c bn k, c trong cc khoang gia
cc t bo hoc vo trong mng y p vo mng bo tng ca t bo.
8.2. Si to keo
Nhng protein ca m lin kt ny to nn sc bn cng gin. Thng thng,
t nht mt phn ca mi phn t si to keo bao gm mt SI tt hnh xoan ba ca
ba chui polypeptid, mi chui c mt s ni tip lp li quan trng nht ca
glycine-X-Y (X v Y l bt k mt acid amin no). C t nht 27 typ si to keo. Cc
typ . l i , IU, V v XI l nhng si to keo dng t v l nhiu nht; si to keo ca
64

da v xng phn ln l typ , trong khi si to keo ca sn hu ht l typ l i . Typ

IV to thnh nhng di thay cho nhng t v l loi si to keo chnh c tm thy
trong mng y. Nhng si to keo khc c th to thnh nhng mng li ca cht
c bn ngoi t bo hoc tham gia vo vic lm ch da vng chc ca t bo.
Cht tin to keo c tng hp nh nhng chui a ring l, sau l
hydroxyl hoa bng enzym ca prolin v lysin. Ba chui sau lin kt to thnh
mt chui xon ba v sn phm c ch tit. Trong khong ngoi t bo, nhng
on C- hnh cu v N-tn cng c phn tch do tiu protein v lysin oxidase
(hot ng enzym ca n ph thuc vo vitamin C) oxi hoa lysin v hydroxylysin
cho php lin kt cho gia cc chui v n nh cc t.
8.3. Elastin, Fibrillin v cc si chun
Elastin cung cp cht c bn ngoi t bo c tnh chun gin (ko di ra v co
li). Nhng si chun bao gm mt li trung tm elastin vi mt khung gin gio kt
hp ca ibrillin, mt glycoprotein 350-kD. Nhng sai st do di truyn ca ibrillin
(v d, trong hi chng Maran) gy hu qu hnh thnh nhng si chun bt
thng.
8.4. Protein dnh t bo
Nhng protein ny c xp loi thnh bn nhm chnh: nhm globulin min
dch, cadherin, integrin. Trong cc mng t bo, chng tc ng nh nhng th th
gn vi nhng phn t tng t hoc khc. Cadherin v integrin l nhng protein
xuyn mng lin kt vi b mt t bo (v v vy c gi l cht c bn ngoi t
bo) vi khung t bo trong t bo.
- Cadherin (trn 90 loi) lm trung gian cho nhng tng tc ph thuc calci
vi cadherin trn nhng t bo ln cn v tng tc vi khung xng t bo qua
catenin; nhng cadherin gn P-catenin lin kt vi a-catenin ri gn vi actin.
Nhng tng tc t bo- t bo do tc ng trung gian ca cadherin v catenin gi
vai tr chnh trong s vn ng v bit hoa ca t bo; chng cng gy ra "c ch
tip xc" ca tng sinh t bo xy ra khi chng st vo nhau. Nhng t bin ca
P-catenin tham gia vo vic sinh ung th.
- Integrin tham gia trong dnh t bo- t bo cng nh dnh vi cht c bn
ngoi t bo do gn vi bronectin v laminin.
- Fibronectin gn vi nhiu phn t (v d, collagen, brin, proteoglycan v
nhng th th b mt t bo. S tch intron xen k khi mRNA ca fibronectin to
ra hoc bronectin ca m (to thnh nhng tp hp t v tr vt thng ang
hn gn) hoc bronectin huyt tng to thnh nhng cc mu ng tm thi
trong nhng vt thng trc khi c lng ng ca cht c bn ngoi t bo.
- Laminin l glycoprotein c nhiu nht trong mng y; n c nhng vng
gn cho c cht c bn ngoi t bo v nhng th th b mt t bo.
- Vic gan ca phi t vi nhng integrin gy ra vic hnh thnh b v to
thnh nhng phc hp dnh ; nhng phc hp ny c chc nng nh nhng th
th hot hoa kch thch nhng ng truyn tn hiu. C s trng lp chc
65

nng gia vic truyn tn hiu ca integrin v th th ca yu t pht trin, c hai

truyn nhng tn hiu ca mi trng l t bo tham gia vo vic iu hoa tng
sinh cht t bo theo chng trnh hoc bit hoa.
Bng 6: Nhng typ collagen chnh, s phn b m v cc bnh di truyn
Typ collagen
1
li
IU
V
XI
IV
VI
VII
IX
XVII
XV v XVIII

Nhng bnh di truyn

Phn b m
Collagen
C khp ni trong nhng To xng khng hon chnh
Hi chng Ehlers-Danlos-typ lng khp
m cng v mm
Sn, a m lin t sng, Lon sinh sn typ li, hi chng lon sn
u xng sng
the thy tinh
Cc c quan rng, nhng Hi chng Ehlers-Danlos mch mu
m mm
Nhng m mm, mch mu Hi chng Ehlers-Danlos kinh in
Hi chng stickler
Sn, thy tinh th
Collagen ca mng y
Hi chng Alport
Cc mng y
Nhng collagen khc
Bnh c Bethlem
Mun bng rp tiu thng b lon dng

Khp ni trong cc t
Nhng t neo vng ni
thng bi-trung bi
Sn, nhng a lin t sng
Collagen xuyn mng trong
nhng t bo thng b
Nhng collagen to endostatin,
nhng t bo ni m

Nhiu loan sn u xng

Mun bng rp, teo thng b ton din teo
lnh tnh
Hi chng Knobloch (collagen typ XVIII)

Nhng phn t dnh c ch tit c ngha khc l:

SPARC (protein ch tit acid v giu cystein), cng c bit nh ostonectin:
gp phan vo vic ti to li m sau tn thng v l mt yu t c ch to mch.
Thrombospandin. mt nhm nhng protein ln nhiu chc nng: mt s c
ch to mch.
Osteopontin iu hoa vi hoa v cng kch thch di chuyn bch cu.
Tenacin nhng protein nhiu monome ln tham gia vo pht trin hnh dng
v dnh t bo.
8.5. Proteoglycans v acid hyaluronic
Nhng thnh phn ca cht c bn ngoi t bo ny c mt li protem lin
kt vi mt hoc nhiu polysaccharid c gi l glycosaminoglycan- polyme lp li

66

di ca disaccharid bin i (v d, heparan sullfat). Nhng proteoglycan cng

c th l nhng protein mng tch hp (v d, syndecan). Hyaluronan l mt phn
t ht sc ln vi nhiu on lp li ca disaccharid; n c vai tr nh mt phi t
cho nhng th th b mt v nhng protein li khc. Hyaluronan gn vi nhng
lng ln nc, lm cho cht c bn ngoi t bo c sc trng phng ca n v
khng vi sc p.
8.6. Sa cha bng s lnh bnh, hnh thnh so v x hoa
Sau tn thng, cc m c th ti sinh hoc lnh bnh. Ti sinh c ngha l
hi phc m ging nh m b mt sau tn thng; lnh bnh l mt phn ng
tng sinh x, n "v" hn l phc hi m. Mt s m c th c t chc li hon
ton sau tn thng (v d, xng sau gy xng, hoc biu m sau vt thng da
nng). Vi nhng m khng c kh nng ti sinh, vic sa cha c thc hin
bng s lng ng ca cht c bn ngoi t bo, to nn mt so. Nu tn thng
tip din, vim tr nn mn tnh, tn thng m v sa cha xy ra ng thi; lng
ng cht c bn ngoi t bo trong trng thi ny c gi l xd hoa. Thng
thng, t x hoa p dng cho bt k mt lng ng bt thng no ca m lin
kt. Trnh t ca s hn gn vt thng bao gm:
- Mt phn ng vim loi tr nhng kch thch ban u, loi b m b tn
thng v gy ra lng ng ca cht c bn ngoi t bo.
- Tng sinh v di chuyn ca cc t bo trung m v m lin kt .
- To thnh nhng huyt qun mi (to mch) v m ht
- Tng hp nhng protein ca cht c bn ngoi t bo
- Lm li m
- Co vt thng v t c bn ca vt thng
Nhng yu t chnh tham gia vo mi bc c trnh by trong bng 7
Bng 7: Nhng yu t pht trin v cytokin nh hng n cc bc khc nhau
trong hn gn vt thng
Hot ng trong hn gn vt thng
Hoa hng ng bch cu n nhn
Di chuyn ca nguyn bo x
Tng sinh ca nguyn bo x
To mch
Tng hp collagen
Tit collagenase

Nhng yu t tham gia

PDGF, FGF, TGF-P
PDGF, EGF, FGF, TGF-p,TNF, IL1
PDGF, EGF, FGF, TNF
VEGF, Ang, FGF
TGF-p, PDGF
PDGF,FGF, EGF,TNF, cht c ch TGF-p

S sa cha bt u sm trong vim. Vo 24 gi sau tn thng, nhng

nguyn bo x v nhng t bo ni m ca huyt qun bt u tng sinh to
thnh m ht. mt du n ca s hn gn vt thng, thut ng ny c ngun gc
67

t hnh nh ht, mm, mu hng trn b mt vt thng, v m hc, c nhng

nguyn bo x tng sinh vi nhiu huyt qun tn to trong mt cht c ban
lng lo. M k ph bi v nhng huyt qun mi r r, cho php protein v
hng cu i ra.
8.7. To mch
To mch l quan trng trong hn gn vt thng, s pht trin ca u v to
mch mu cho nhng m thiu mu. Trong pht trin ca phi, cc mch mu pht
sinh bng to mch" mt li mao mch c tp hp li t nhng nguyn bo
mch tin thn cua t bo ni m. Trong nhng m trng thnh, s hnh thnh
huet qun c gi l to mch mi. No c hnh thnh t vic chia nhnh ca
nhng huyt qun c t trc hoc bng vic chiu m nhng t bo tin thn
ca ni m t tuy xng.
8.7.1. To mch mu mi t nhng t bo ni m tin thn
Trong pht trin ca phi, mt nguyn bo mch tin thn chung sinh ra c
t bo mm to mu v nhng nguyn bo mch; nhng nguyn bo tng sinh, di
chuyn ti nhng v tr ngoi vi v c th bit hoa thnh nhng t bo ni m, t
bao quanh mch v nhng t bo c trn ca huyt qun. Nhng t bo tin thn
ca ni m. Nhng t bo tin thn ca ni m ging nguyn bo mch cng c
tng tr trong tuy xng ca ngi trng thnh v c th kch thch to mch
mau mi; chng tham gia vo vic thay th nhng t bo ni m b mt, trong ni
mo hoa mch c cy ghp v trong to mch mu mi nhng c quan thiu
mu, nhng vt thng da v nhng u.
To mch mi t nhng huyt qun c t trc xy ra theo tng bc:
- Oxid nit lm gin nhng huyt qun c t trc.
- VEGF gy tng tnh thm thnh mch.
- Metalloproteinase phn gii mng y.
- Yu t hot hoa plasminogen lm ngn cn tip xc t bo- t bo ca t
bo ni m.
- Nhng t bo ni m tng sinh v di chuyn v pha cht kch thch to
mch mi.
- S thun thc ca t bo ni m xy ra bao gm s c ch pht trin v to
li cc ng mao mch.
- Nhng t bo quanh ni m (t bo quanh mch vi nhng mao mch nh
v t bo c trn ca mch cho nhng huyt qun ln hn) c chiu m.
8.7.2. Nhng yu t pht trin v th th tham gia vo to mch mu mi
VEGF v angiopoietin (Ang) l nhng yu t quan trng nht; th th ca
VEGF-2 tyrosine kinase (gii hn ch yu vi cc t bo ni m v nhng t bo tin
thn ca t bo ni m) l th th quan trng nht vi to mch mu mi (mc d
FGF2 cng c th kch thch s tng sinh bit hoa v di chuyn ca t bo ni m).
68

8.7.3. S tng tc VEGF/VEGF - 2

- Huy ng nhng t bo tin thn ca ni m t tuy xng v kch thch s
tng sinh v bit hoa ca chng nhng v tr to mch mu mi.
- Kch thch s tng sinh v di chuyn ca nhng t bo ni m hin c, thc
y s ny chi ca mao mch.
S n nh ca nhng huyt qun mi d v i hi s chiu m ca nhng t
bo quanh mch v nhng t bo c trn s lng ng ca nhng protein ca cht
c bn ngoi t bo; angiopoietin v 2, PDGF v TGF-(3 tham gia vo qu trnh
ny.
- Angiopoietin tng tc vi th th ca t bo ni m Tie2 chiu m
nhng t bo quanh ni m. S tng tc ny cng kch thch s thun thc ca
mch mu t nhng ng n gin thnh nhng cu trc phc tp hn v gip duy
tr s yn lng ca t bo ni m. Nhng tng tc ca angiopoietin 2- Tie2 c tc
ng i lp; nhng t bo ni m tr nn p ng hn vi kch thch ca VEGF.
- PDGF chiu m nhng t bo c trn
- TGF-P lm n nh nhng huyt qun mi c hnh thnh bng vic kch
thch sn xut cht c bn ngoi t bo.
8.7.4. Cc protein ca cht c bn ngoi t bo nh nhng yu t iu hoa to
mch mi
S di chuyn c nh hng ca nhng t bo ni m trong to mch mu mi
c kim sot bi:
- Nhng Integrin, c bit av[33 (quan trng trong vic to thnh v duy tr
cc mch mu mi hnh thnh).
- Nhng protein ca cht c bn ngoi t bo, bao gm thrombospondin ,
SPARC, v tenascin c.
- Nhng protease (v d, nhng yu t hot hoa plasminogen v
metalloproteinase) to li m trong khi c xm nhp ca t bo ni m. Chng gii
phng VEGF gn cht c bn v FGF-2 kch thch to mch mu mi, cng nh
nhng cht c ch ca to mch mu mi (v d, endostatin, mt mnh nh
collagen XVIII).
8.8. S hnh thnh so
S hnh thnh so xy ra trong khung ca m ht ban u. Gm ba bc
chung xy ra:
8.8.1. Sdi chuyn v tng sinh ca nguyn bo x
Tnh thm thnh mch tng gy lng ng protein ca huyt tng (v d.
bronectin v ibrinogen), cung cp cht c bn tm thi cho s xm nhp vo
trong ca nguyn bo x. PDGF, EGF, FGF v TGF-P v nhng cytokin I L l v
TNF iu hoa s di chuyn v tng sinh ca nguyn bo x.
69

8.8.2. S lng ng ca cht c bn ngoi t bo v hnh thnh so

Khi vic sa cha tin trin, s lng nhng t bo ni m v nhng nguyn
bo x ang tng sinh gim, nhng nguyn bo x tng hp nhiu hn, lng ng
nhiu collagen v nhng thnh phn khc ca cht c bn ngoi t bo. Vic tng
hp ca cht c bn ngoi t bo c kch thch bi nhng yu t pht trin (v d,
PDGF, FGF, TGF-p) v nhng cytokin (v d, ILl) c ch tit bi nhng nguyn
bo x v nhng bch cu trong nhng vt thng ang lin. S phn gii ca cht
c bn ngoi t bo cng gim. Thng thng, mt khung gin gio ca m ht
c chuyn i thnh mt so bao gm nhng nguyn bo x v si to keo.
8.8.3. Vic sa li m
Vic thay th mt m ht bng mt so sau lin quan vi nhng thay i
ca thnh phn cht c bn ngoi t bo. Ngoi vic iu hoa tng hp ca cht c
bn ngoi t bo, nhng yu t pht trin khc nhau cng iu hoa vic tng hp
v hot hoa ca nhng metalloproteinase ca cht c bn (MMP), mt nhm ca
trn 20 enzym phn gii cht c bn ngoi t bo. Vic sn xut MMP b c ch bi
TGF-p. MMP c ch tit nh mt tin enzym v c hot hoa ngoi t bo,
chng cn c km hot ng.
- Collagenase ca m k phn tch collagen dng t typ , l i v HI.
- Gelatinase phn gii collagen v hnh cng nh bronectin .
- Stromelysin tc ng trn nhiu thnh phn ca cht c bn ngoi t bo,
bao gm proteoglycan, laminin, bronectin v collagen v hnh.
- ADAMs (vng disintegrin v metalloproteinase) l MMP gii hn mng
c gii phng ra vng ngoi t bo ca nhng protein b mt t bo (v d,
nhng th tin thn ca TNF v TGF-ot). Nhng MMP c hot hoa b c ch
nhanh chng bi nhng cht c ch m khc nhau ca metalloproteinase (TIMPs).
Tc ng r rt ca vic tng hp ECM so vi vic phn gii gy hu qu l ct lc
vt thng ca nhng v tr b tn thng v to li khung m lin kt.
8.9. Vic hn gn vt thng da
Vic hn gn vt thng trong da c minh ha theo nhng nguyn l sa
cha vi nhiu m. Trong nhng vt thng rt nng, biu m c ti to li v
chi hnh thnh mt so rt nh. Vi mt tn thng rng hn, sn phm cui cng
khng hon chnh v chc nng; nhng phn ph ca thng b (lng, nhng tuyn
m hi) khng ti sinh v so m lin kt thay th mt mng li collagen trong
trung b ban u.
Vic hn gn vt thng tin trin theo cch c trnh t qua nhng giai on
trng khp ca mt qu trnh c m t di y:
- Gy nn vim do mt tn thng ban u
- S hnh thnh ca m ht v ti to li biu m
- Lng ng ca cht c bn ngoi t bo v ti to li vi s co ko vt thng.

70

Nhng vt thng da c m t mt cch kinh in nh l hn gn vt

thng theo nh ban u hay th hai. Qu trnh hn gn vt thng v c bn
ging nhau trong c hai trng hp. S khc bit l do bn cht ca nhng vt
thng.
8.9.1. Hn gn vt thng theo cch th nht (nhng vt thng vi mp i
din nhau)
Mt ng rch ngoi khoa sch gy cht t bo ti thiu v gin on ca
mng y ti thiu. Qu trnh hn gn vt thng bao gm nhiu bc:
- 0 gi: ng rch c lp y bi nhng cn mu ng
- 3 n 24 gi: nhng bch cu a nhn trung tnh
- 24 n 48 gi: nhng t bo biu m di chuyn t mp vt thng to mng
y, tng sinh ca t bo l ti thiu.
- Ngy th 3: nhng bch cu a nhn trung tnh c thay th bi nhng
i thc bo. M ht bt u xut hin.
- Ngy th 5: ng rch c lp y bi m ht, to mch mu mi v
tng sinh t bo biu m l ti a, nhng collagen bt u xut hin.
- Tun l th 2: vim, ph, tng mch mu tr nn t i; tng sinh nguyn
bo x km theo s tch ly collagen tip din.
- Thng th 2: vt so bao gm m lin kt khng c vim c ph bi mt
thng b nguyn vn.
8.9.2. Hn gn vt thng theo cch thhai (vt thng vi mp b tch ra)
Trng hp ny xy ra khi c mt m lan rng hn. Phn ng vim mnh hn
v nhiu m ht hn s c hnh thnh; s c hnh thnh so ln v thng b ph
trn s mng. Mt cch c ngha nht, hn gn vt thng theo cch th hai c
c im l s co ko ca vt thng trong s thiu ht gim r rt so vi kch
thuc ban u, ch yu do nhng hot ng co li ca nhng nguyn bo x c.
8.9.3. bn ca vt thng
bn ca vt thng phn ln ph thuc vo vic khu. khi ch khu b b
i (thng vo tun) bn vt thng ch khong 10% so vi bnh thng.
bn co ko thng ch t ti nh cao 70% n 80% so vi bnh thng trong vng
ba thng. iu ny kt hp vi tng tng hp collagen vt qu s phn huy
collagen, sau l lin kt cho v tng kch thuc si collagen.
8.9.4. Cc yu t ti ch v h thng nh hng n s hn gn vt thng
- Kch thc, v tr v loi vt thng nh hng n s hn gn.
- Nhng yu t ti ch lm chm hn gn vt thng bao gm nhng nhim
khun, nhng lc c hc (v d. s vn ng hoc sc cng vt thng).
- Nhng yu t h thng.
71

Tnh trng dinh dng ca tc ch (v d, dinh dng protein, vic dng

vitamin C).
Tnh trng chuyn hoa (i tho ng lm chm hn gn vt thng).
Tnh trng tun hon v tnh trng y mch mu.
Nhng hormon (v d, glucocorticoid) (c th cn tr qu trnh vim- sa cha).
8.9.5. Nhng bin chng trong hn gn vt thng ca da
- S hnh thnh so khng y : m ht hoc lng ng collagen khng
y , s sa cha c th dn n nt vt thng hoc lot.
- S sa cha qu mc: m ht qu nhiu c th li cao ln so vi da xung
quanh v ngn cn vic ti to li thng b. S tch ly collagen qu nhiu to
thnh mt so ph i li cao, s tin trin dn vt xa ngoi vng tn thng ban
u c gi l so li.
- S hnh thnh nhng co cng: mc d s co vt thng l mt phn bnh
thng ca s hn gn vt thng, mt qu trnh qu mc c gi l s co cng.
N gy nn bin dng vt thng (v d, gy bin dng bn tay qup, hoc gii hn
vn ng ca khp).
8.10. X hoa
S tng sinh ca t bo, nhng tng tc t bo- t bo v t bo- cht c bn
v s lng ng ca cht c bn tham gia vo vic hn gn vt thng cng gy nn
x hoa kt hp vi nhng bnh vim mn tnh, chng hn nh vim khp dng
thp hoc x gan. Nhng bnh vim mn tnh l do nhng kch thch ban u vn
cn tn ti (v d, tip tc phi nhim vi c t) hoc s tn ti ca phn ng vim
(v d, tn thng do bc x hoc t min dch). Trong nhiu trng hp, nhng
tng tc gia lympho bo v i thc bo ko di vic tng hp v ch tit nhng
yu t pht trin v nhng cytokin sinh x, nhng protease v nhng phn t hot
ng sinh hc khc; v vy vim tip din gy tn thng m v xd hoa tin trin
nng dn.

72

Phn U I
CC BNH NHIM KHUN
1. I CNG
Cc bnh nhim khun l ni au ph bin nht ca loi ngi, l l do chnh
m con ngi cn c s chm sc y t v l nhng nguyn nhn chnh gy t vong.
la chy do vi khun v do virus, vim phi do nhim khun, bnh lao, si, st rt,
vim gan B, ho g v un vn gy t vong nhiu hn do ung th v cc bnh tim
mch. Tc ng ca cc bnh nhim khun ln nht cc nc km pht trin.
cc nc ny, hng triu ngi, ch yu l tr em di 5 tui cht v cc bnh
nhim khun; mc d n c th iu tr hoc d phng c. Ngay c cc nc
pht trin ca chu Au v Bc M, t vong, bnh tt v mt sc sn xut do cc
bnh nhim khun l rt ln. M, mi nm bnh nhim khun gy trn 200.000
trng hp t vong, trn 50 triu ngy nm bnh vin v trn 2 t ngy ngh vic
hoc ngh hc.
Cc bnh nhim khun l cc bnh gy tn thng m hoc ri lon chc nng
gy nn do vi sinh vt. Nhiu bnh trong s cc bnh ny nh cm, giang mai v lao
l bnh ly, ngha l c th truyn t ngi ny sang ngi khc. Tuy nhin, nhiu
bnh nhim khun chang hn nh bnh do legronella, histoplasma v toxoplasma
khng phi l bnh ly. Ngi b nhim khun khng ch t nhng ngi khc m
cng t cc ngun khc nhau, bao gm cc ng vt, cn trng, t, khng kh, cc
vt dng v cc chng vi khun ni sinh ca c th ngi.
1.1. Tnh gy nhim khun v c tnh
c tnh l khi nim ch kh nng mt vi khun gy nhim khun v gy
bnh vi mc trm trng khc nhau. Vi khun phi (1) vo c c th, (2) trnh
c nhiu phn ng ca tc ch, (3) thch nghi c vi s pht trin trong mi
trng c th, v sng k sinh nh ngun vt cht ca ngi.
1.2. Cc yu t bo v ca c th trong nhim khun
Cc phng thc m c th ngn cn hay chng li nhim khun c bit l
cc c ch khng. C cc hng ro gii phu chnh vi cc nhim khun- da v
h thng lc kh ng ca ng h hp trn- n ngn cn hu ht cc vi khun
khng bao gi xm nhp c vo c th. Lp ph nhy- trn mao ca ng h
hp cng l mt khng ch yu, n l mt phng tin ay cc vi khun xm
nhp c vo h thng h hp ra ngoi. Cc chng vi khun bnh thng khu tr
ng tiu hoa v cc l khc nhau ca c th cnh tranh vi cc vi khun t bn
ngoi vo, ngn cn chng ly cht dinh dng v bm vo cc v tr ca tc
ch. Cc l ca c th cng c bo v bng vic ch tit cc cht c c tnh chng
vi khun, c khng c hiu (v d lysozym v intereron) v c hiu (thng l
cc globulin min dch IgA). Thm vo , acid ca. d dy v dch mt ph huy v
mt hoa hc vi khun khi n c nut vo.
73

1.3. Nhng khc bit c th di truyn c

Bc u tin ca nhim khun thng l mt tc ng qua li c hiu cao
ca mt phn t dnh trn vi khun ang gy nhim khun vi mt phn t th
th trn tc ch. Nu tc ch khng c cc th th thch hp, vi sinh vt khng th
gn vo ch. Mt v d l Plasmodium vivax, mt k sinh trng gy st rt
ngi. N gy nhim khun cc hng cu ngi bng s dng quyt nh khng
nguyn ca nhm mu Duffy trn b mt t bo nh mt th th. Nhiu ngi, c
bit l nhng ngi da en khng c cc quyt nh khng nguyn ny nn khng
nhy cm vi p.vivax. Do , p.vivax khng c nhiu vng chu Phi. Nhng khc
bit v chng tc v a d tng t trong tnh nhy cm l r rt vi nhiu tc
nhn nhim khun bao gm Coccidioides imitis, n ph bin hn gp 14 ln ngui
da en v 175 ln nhng ngi c t tin Filipin hn nhng ngi da trng.
1.4. Tui
Mt s tc nhn nhim khun gy bnh trm trng hn trong t cung so vi
tr em v ngui ln. Nhim khun thai nhi vi cytomegalovirus, virus si,
parvovirus B19 v Toxoplasma gondii cn tr s pht trin ca thai. Ph thuc vo
thi gian phi nhim, nhim khun thai nhi c th gy nn tn thng ti thiu, d
tt bm sinh ln hoc t vong. Tri li, khi cc tc nhn gy bnh ny gy nhim
khun tr em hoc ngi ln, chng thng gy ra cc bnh khng triu chng
hoc triu chng ti thiu.
Tui cng nh hng n din bin ca cc bnh ph bin, chng hn nha
chy do virus v vi khun. tr em ln hn v ngi trng thnh, cc nhim
khun gy nn kh chu v phin toi, nhng him khi l bnh nng. Hu qu c
th khc nhau tr em di ba tui, chng khng th b c khi lng dch mt
nhanh doa chy nng.
Cc v d khc bao gm nhim khun vi Mycobacterium tuberculosis, n gy
nn bnh lao nng, lan trn tr em di ba tui, c l v s khng thun thc ca
h thng min dch do trung gian t bo. Tri li, nhng ngi nhiu tui hn c
din bin bnh tt hn. Tuy nhin, s thun thc khng phi lun lun c li trong
cc nhim khun. Virus Epstein- Barr thng gy nn cc nhim khun c triu
chng thanh nin v ngi trng thnh hn l tr em. Virus Varicella- Zoster,
nguyn nhn ca thy u, gy bnh nng hn ngi ln, bnh nhn thng d
pht sinh vim phi do virus.
Nhng ngi gi thng biu hin bnh nng hn vi tt c cc nhim khun
so vi ngi tr. Cc bnh h hp ph bin nht nh cm, ph vim do ph cu
thng gy t vong nhng ngi trn 65 tui.
1.5. Hnh vi
Mi lin quan gia hnh vi v nhim khun c l r rng nht vi cc bnh
ly truyn theo ng tnh dc. Giang mai, lu, nhim khun chlamydia ng tit
niu sinh dc, AIDS v mt s cc bnh nhim khun khc c truyn trc ht
do tip xc tnh dc. Loi v s lng ca cc cuc quan h tnh dc nh hng
mnh m n nguy c mc bnh ly truyn theo ng tnh dc.
74

Cc c im khc ca hnh vi cng nh hng n nguy c ca cc bnh

nhim khun mc phi. Nhng ngi mc bnh Brucella v st Q, nhng bnh do
vi khun tin pht ca cc ng vt thun hoa ca trang tri, do tip xc nhiu vi
cc ng vt b nhim khun hoc cc cht xut tit ca chng. Nhng nhim
khun ny xy ra nhng ngi lm trang tri, ngi chn gi gia sc, ngi m
tht gia sc v trong trng hp bnh Brucella nhng ngi ung sa khng c
tit trng. S truyn ca mt s bnh k sinh trng cng b nh hng nhiu bi
hnh vi. Bnh Schistoso-mia mc phi khi u trng ca k sinh trng gy nhim
khun theo ng nc xm nhp vo da ca mt tc ch nhy cm trc ht l
bnh ca nhng nng gia lm vic trong cc cnh ng c ti bi nc nhim
khun. Ngoi ra, cc tr em bi trong cc h v/ hoc cc ao c cha cc vi sinh vt
ny cng b nhim khun. u trng ca giun mc v giun ln sng t m v
xm nhp da ca cc chi ui nhng ngi i chn t. Vic dng giy c l l
yu t duy nht quan trng nht lm gim t l cc giun trn truyn qua t. Bnh
do Anisakia v Diphyllobothria l nhng bnh k sinh trng mc phi do n c
khng nu chn hon ton. Bnh toxoplasma l mt nhim khun nguyn sinh
ng vt c truyn t ng vt sang ngi do n phi tht nhim khun khng
c nu chn hon ton hoc do tip xc vi phn mo nhim khun. Ng c
Clostridium botulinum, mt ng c thc n gy nn do c t vi khun l do n
phi thc n ng hp khng ng quy cch.
Do con ngi thay i hnh vi ca mnh, h m ra nhng kh nng mi cho
cc bnh nhim khun. Mc d tc nhn ca bnh Legionnaires ph bin trong mi
trng, cc kh ung gy nn do cc cy ng bng, cc vi nc, cc my gi m
khng kh cung cp cc phng tin gy nn nhim khun ngi. Cc hnh vi
truyn thng khng nht thit bo v sc khoe. Hng trm nghn trng hp un
vn tr s sinh cc nc km pht trin do bc cung rn bng d bn, hoc
phomat lm ti nh cm mu. Cc vt liu ny lm dng chy mu nhng
thng cha cc bo t ca Clostridi-um tetani, chng ny mm v gii phng cc
c t gy bnh un vn. cc vng ca chu Phi, nhiu trng hp bnh u trng
sn dy do ung cc thuc pha ch ti ch c cha, cng vi cc t dc khc, phn
ca nhng ngi nhim Taenia solium.
1.6. Cc phn ng ca c th b tn hi
Mt ri lon hoc khng c bt k mt phn ng ca c th l hu qu ca
tng s lng v s trm trng ca cc nhim khun. S ph v ca b mt da do
chn thng hoc bng thng dn n cc nhim khun vi khun hoc nm xm
nhp. Tn thng tiu cht nhy- tiu mao ca ng h hp, nh xy ra trong ht
thuc l hoc cm cn tr vic lm sch cc vi khun c ht vo v gy tng t l
mi mc cc ph vim nhim khun. Vic thiu bm sinh ca cc thnh phn b
th C5, C6, C7 v C8 cn tr vic hnh thnh phc hp tn cng mng hot ng
mt cch y v cho php nhim khun lan trn ca Neisseria. Cc bnh v
thuc ngn cn vic sinh sn hoc chc nng ca bch cu a nhn trung tnh lm
tng t l ca nhim khun do vi khun.
75

Kh nng k thut ko di cuc sng ca nhng ngi b suy yu, vic s

dng rng ri cc bin php c t bo v c ch min dch v s lan nhanh ca i
dch AIDS dn n vic tng ngy cng nhanh s bnh nhn vi nhng thiu
ht nng cc phn ng ca c th. Cc n v bng v chn thng, cc trung tm
ghp v cc c s chm sc tng cng ni v ngoi khoa "cha y" nhng bnh
nhn khng c kh nhg bnh thng ngn nga cc nhim khun. Nhiu bnh
nhn b c ch min dch ngha l s thiu ht nh hng n kh nng ca h to
ra cc phn ng vim hoc min dch. Khng ch cc c th b c ch tr thnh b
nhim khun d dng m h thng b tn cng bi cc vi khun l v hi vi
nhng ngi bnh thng. V d nhng bnh nhn thiu bch cu a nhn trung
tnh thng pht sinh nhim khun mu, e da n i sng ca cc vi khun
cng sinh bnh thng c trn da v ng tiu ha.
Cc vi khun gy bnh ch yu nhng c th c h thng min dch suy
gim c gi l cc tc nhn gy bnh c hi. Thut ng ny p dng cho cc vi
khun, nhiu trong s cc vi khun ny l mt phn ca cc chng vi khun ni
sinh ngi bnh thng hoc ca mi trng li dng iu kin thun li ca cc
c ch khng khng y ca c th to ra mt cuc tn cng c tnh hn.
2. NHIM VIRUS
Cc virus c kch thc t 20 n 30 nm v bao gm ARN v ADN c cha
trong mt v protein. Mt s virus c bao bc trong mt mng lipid. Cc virus
khng c kh nng chuyn hoa hoc sinh sn c lp v v vy l nhng k sinh bt
buc trong t bo, chng nhn ln. Sau xm nhp t bo, chng lm chch
hng kh nng tng hp v chuyn hoa ca t bo thnh vic tng hp cc acid
nucleic v cc protein m hoa virus.
Virus thng gy bnh bng vic git cc t bo nhim khun, nhng nhiu
virus khng git cc t bo. V d, cc rotavirus, mt nguyn nhn ph bin ca a
chy lm cn tr chc nng ca cc t bo rut b nhim khun m khng git
chng, n ngn cn cc t bo rut tng hp cc protein vn chuyn cc phn t t
lng rut, v vy gya chy.
Cc virus cng c th thc y vic gii phng cc cht trung gian hoa hc
kch thch cc phn ng vim v min dch. Cc triu chng ca cm lnh ph bin
l do vic gii phng bradykinin t cc t bo nhim khun. Cc virus khc gy
tng sinh t bo v to thnh cc khi u. Cc virus u nh ngi gy tng cc tn
thng tng sinh ca cc t bo vy, bao gm cc u nh thng thng v u nh hu
mn- sinh dc.
Mt s virus gy nhim khun v tn ti trong cc t bo khng cn tr cc
chc nng ca t bo, mt qu trnh c gi l s tim tng. Cc virus tim tng
c th l ra gy bnh rt lu sau nhim khun tin pht. Cc nhim khun c hi
thng gy nn do cc virus va gy nn cc nhim khun tim tng. cc
cytomegalovirus v cc virus herper simplex thuc s cc tc nhn c hi ph bin
nh nhng tc nhn tim tng v ni ln gy bnh nhng ngi c min dch do
trung gian t bo b cn tr.

76

2.1. Nhim virus ng h hp

2.1.1. Cm lnh thng thng
Cm lnh thng thng (s mi) l mt bnh cp tnh t gii hn ca ng
h hp trn gy nn do nhim khun virus ARN, bao gm trn 100 rhinovirus khc
nhau v nhiu coronavirus. cm lnh l ph bin v phn b ton cu, lan trn t
ngui sang ngi do tip xc vi cc cht xut tit b nhim khun. Nhim khun
thng hay xy ra trong nhng thng ma ng vng kh hu n hoa v trong
ma ma cc vng nhit i, khi s lan trn c to thun li bi nhng ch
ng ngi chen ln. M, tr em thng b cm lnh 6 n 8 ln trong mt nm
v ngi ln thng b hai n ba ln mt nm.
Cc virus gy nhim khun cc t bo biu m h hp ca mi, gy tng tit
cht nhy v ph. Cc rhinovirus v coronavirus c hng tnh vi biu m ng
h hp v sinh sn mt cch ti u nhit di 37c. V vy, nhim khun cn
gn vi nhng ni i qua lnh hn ca ng h hp trn. Cc t bo nhim khun
gii phng cc cht trung gian hoa hc, chng hn nh bradykinin, n gy ra nhiu
triu chng kt hp vi cm lnh thng thung, sn xut cht nhy tng, cng vi
xung huyt mi v tc ng Eustachi l tin cho nhim khun th pht gy vim
xoang nhim khun v vim tai gia. Rhinovirus v Coronavirus khng ph huy
biu m h hp v khng gy nn nhng bin i c th nhn thy c. v lm
sng, cm lnh thng thng c c im l chy nc mi, vim hng, ho v st
nh. Cc triu chng ko di khong mt tun.
2.1.2. Cm
Cm l mt nhim khun cp t gii hn ca ng h hp trn v ui gy
nn bi cc chng virus cm (influenza virus), c th l tin cho vim phi. Cc
virus ny c v bc v cha mt chui n ARN.
Dch t hc
Mc d ba typ khc nhau ca virus cm A, B v c gy bnh ngi, cm A l
tc nhn gy bnh ph bin nht v gy bnh trm trng nht. Cm ly nhim cao
v cc v dch lan trn khp th gii. Virus thay i theo chu k cc khng nguyn
b mt ca chng, v vy min dch ca tc ch pht trin trong mt v dch
thng khng bo v trong v dch mi.
Bnh sinh
Cm lan trn t ngi ny sang ngi khc do cc git nh v cc cht ch
tit ca ng h hp cha virus. Khi tip cn c b mt t bo biu m ng
h hp, virus dnh v i vo t bo do hp nht vi mng t bo, mt qu trnh do
trung gian ca glycoprotein ca virus (hemagglutinin), n gn vi cc cn acid
sralic trn biu m h hp ngi. Mt khi trong t bo, virus hng t bo
sn xut cc virus th h con chu v gy cht t bo. Nhim khun thng gy tn
thng c ng h hp trn v ui. S ph huy ca biu m c nhung mao, ph
hng lp mng nhy, tiu mao t tin cho vim phi nhim khun.

77

Gii phu bnh

Trong ng h hp, virus cm gy hoi t v bong biu m ng h hp c
nhung mao, kt hp vi mt xm nhp vim lympho bo chim u th. S lan rng
ca nhim khun ti phi dn n hoi t v bong ca t bo lp ph nang v hnh
nh m hc ca vim phi do virus.
Biu hin lm sng
V lm sng, cm biu hin l mt khi pht nhanh bao gm st, rt run, au
c, au u, mt mi v ho khan. Cc triu chng c th l nhng biu hin u
tin ca nhim khun ng h hp trn hoc biu hin ca vim ph qun, vim
kh qun v vim phi. Cc v dch thung km theo t vong do c bnh v cc bin
chng ca bnh, c bit nhng ngui gi v nhng ngi mc bnh tim mch.
Cc vacxin virus cht c hiu vi cc chng ca v dch c hiu qu 75% trong d
phng cm.
2.1.3. Virus cm kt hp vi vim tc thanh qun
Cc virus cm gy cc nhim khun ng h hp trn v di cp tnh,
c bit tr em nh tui. Cc virus c v bc cha mt chui n ARN l nguyn
nhn ph bin nht ca vim tc thanh qun (vim thanh kh ph qun).
Dch t hc
Bnh ny ph bin tr em di 3 tui v c c im l sng ph ui thanh
mn, chn p ng kh v suy h hp cp. C bn loi virus cm khc nhau v
khng nguyn. Cc virus ny lan trn t ngi sang ngi qua kh dung v cc
cht xut tit ca ng h hp nhim khun. Nhim khun ny ly nhim cao v
bnh phn b ton cu. Cc virus cm c phn lp t 10% tr em nh tui c
bnh ng h hp cp tnh.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc virus cm gy nhim khun v git cc t bo biu m h hp c nhung
mao v gy mt phn ng vim. nhng tr em rt nh, qu trnh ny thng lan
xung ng h hp thp hn v gy nn vim tiu ph qun v vim phi. tr
em nh tui, kh qun thng hp v thanh qun nh. Khi vim thanh kh qun
xy ra, ph chn p ng h hp trn gy tc ng th v gy vim tc thanh
qun. Nhim virus cm thung kt hp vi st, ging khn v ho. Vim tc thanh
qun biu hin l ho nh sa, ting th rt khi ht vo. tr em ln hn v ngi
ln cc triu chng thng nh.
2.1.4. Virus hp bo ng h hp
Virus hp bo ng h hp (RSV) l virus AKN chui xon n c v bc v
l nguyn nhn chnh ca vim tiu ph qun v vim phi tr em
Dch t hc
RSV lan trn t tr em qua tr em trong kh dung v cht tit ca ng h
hp. Virus ny phn b trn ton cu v ly nhim cao v hu ht cc tr em b ly
78

nhim RSV tui i hc. S lan trn ca RSV c bit nhanh chng cc qun th
nhy cm, chng hn nh cc tr em khu vc bnh vin.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc protein b mt ca virus tng tc vi cc th th c hiu trn biu m
h hp ca tc ch gy nn s gn v hoa hp ca virus. RSV gy hoi t v bong
ca biu m ph qun, tiu ph qun v ph nang kt hp vi s xm nhp vim
gm t bo lympho chim u th. Cc t bo hp bo nhiu nhn i khi c quan
st thy trong cc m nhim khun.
Biu hin lm sng
Cc tr nh v tr em nh vi vim tiu ph qun v ph vim biu hin th
kh kh, ho, suy h hp cp, i khi km theo st. Bnh thung t gii hn, khi
bnh trong vng n 2 tun. nhng tr em ln hn v ngi ln, bnh nh hn
nhiu. nhng tr em khoe mnh, t vong do nhim khun RSV rt thp, nhng
tng rt cao (ti 20%- 40%) nhng tr em nm trong bnh vin vi bnh tim bm
sinh hoc suy gim min dch.
2.1.5. Adenovirus gy cc tn thng hoi t ng h hp
Adenovirus l cc virus ADN khng c v bc c phn lp t ng h hp
v ng rut ca ngi v ng vt. Mt s typ huyt thanh l nguyn nhn ph
bin ca bnh ng h hp cp v vim phi do adenovirus. Mt s adenovirus l
nhng nguyn nhn quan trng bnh phi mn tnh tr nh v tr em.
Gii phu bnh
Nhng tn thng gii phu bnh bao gm vim ph qun v vim tiu ph
qun hoi t, trong cc t bo biu m bong v cc t bo vim c th lp y cc
tiu ph qun b tn thng. Vim phi k c c trng l cc vng cng chc vi
hoi t lan rng, xut huyt v xm nhp vim ca bch cu n nhn. Hai typ
ring bit ca cc th vi trong nhn- cc t bo hoen v cc th vi typ A
Cowdry- gp cc t bo biu m ca tiu ph qun v cc t bo lt ph nang.
Cc adenovirus typ 40 v 41 gy nhim khun cc t bo biu m ca i
trng v rut non c nhng tc ch min dch mnh v suy gim min dch. Cc
bnh nhn AIDS c bit nhy cm vi cc nhim khun ng tit niu gy nn
do adenovirus typ 35.
2.1.6. Hi chng h hp cp tnh trm trng (SARS) do Coronavirus
Vo u nm 1993, mt v dch vim phi nng bt u tnh Qung ng
Trung Quc. Sau bnh lan trn theo ng ca nhng ngi du lch ti cc nc
chu v M, Canada v chu u. Tc nhn gy bnh nhanh chng c xc nh
l mt coronavirus mi, n c th l t bin t mt tc ch khng phi ngi.
Gii phu bnh
Kim tra phi ca cc bnh nhn cht v SARS c tn thng ph nang lan
toa. Cc hp bo nhiu nhn khng c cc th vi virus cng c pht hin.
79

Hnh nh lm sng
V lm sng, SARS bt u vi st v au u, ngay sau l ho v kh
th. Gim lympho bo trong mu l ph bin v cc mc aminotranserase tng
nh. Hu ht cc bnh nhn hi phc, nhng t l t vong cao ti 15% nhng
ngi gi v nhng bnh nhn mc cc bnh ng h hp khc. Khng c iu
tr c hiu.
2.1.7. Cc ngoi ban do virus
2.1.7.1. si(rubeon)
Virus si l virus ARN chui n c v bc, gy bnh t gii hn, ly nhim
cao, cp tnh, c c im l c cc triu chng ca ng h hp trn, st v ban,
c th gy nhim khun ng h hp gy t vong.
Dch t hc
Virus si c truyn ti ngi trong cc kh dung v cc cht tit ca ng
h hp. Trong nhng qun th dn c khng c tim phng dch, si trc ht l
mt bnh tr em. Cuc sng hin nay c ci thin, cc vacxin c hiu qu cao
trong d phng si v loi tr s lan trn ca virus. Nhng n lc mi tim vacxin
cho ton dn lm cho bnh si khng cn ph bin M. Nhng n lc tng t
cng ang c tin hnh trn ton th gii gy min dch cho tt c cc tr em.
Si c bit nng nhng ngi tr, nhng ngi m, suy dinh dng. nhng
nc ngho kh, bnh c t l t vong cao (10- 25%). Trong nhng nm mi y, si
c c on git 1,5 triu tr em mi nm v cn l mt nguyn nhn chnh ca
t vong ton cu c th d phng c bng vacxin. Khi si ln u tin c xm
nhp vo cc qun th dn c trc cha tip xc (v d nhng ngi M th
dn, nhng ngi o Thi Bnh Dng), nhim khun lan rng c t l t vong
rt cao.
Bnh sinh
V tr u tin ca nhim khun l cc mng nim mc ca vm hng v ph
qun. Hai glycoprotein b mt c gi l cc protein "H" v "F\ lm trung gian
cho dnh v hp nht vi biu m h hp. T cc t bo ny, cc virus lan trn ti
cc hch bch huyt vng ri i vo dng mu, dn n lan trn rng vi tn
thng ch yu ca da v cc m lympho. Ban l do tc ng ca lympho bo T
trn cc t bo ni m b nhim virus.
Gii phu bnh
Virus si gy hoi t ca biu m h hp b nhim khun, kt hp vi mt
xm nhp vim lympho bo chim u th. da, virus gy nn vim mch ca cc
mch mu nh. Qu sn lympho thng ni bt cc hch bch huyt c v mc
treo, lch, rut tha. Trong cc m lympho, vus i khi gy hp nht ca cc t
bo nhim khun, sinh ra nhng t bo khng l nhiu nhn cha ti hng trm
nhn vi c cc th vi trong bo tng v trong nhn. Cc t bo ny, c gi l
cc t bo khng l Warthin Finkendey l c trng bnh hc ca bnh si.

80

Biu hin lm sng

Si biu hin u tin l st, chy nc mi, ho v vim kt mc v tin trin
ti nhng tn thng nim mc v da c trng. Cc tn thng nim mc c
bit l cc im Koplik, xut hin trn nim mc ming pha sau bao gm cc chm
trng xm nh trn mt nn . Cc tn thng da bt u mt nh mt dt sn
, n thng lan trn ti thn mnh v cc chi. Dt phai mu dn trong 3 n 5
ngy v cc triu chng gim dn. Din bin lm sng ca si c th nng hn
nhiu nhng tr em tr hn, nhng ngi suy dinh dng, hoc nhng bnh nhn
suy gim min dch. si thng dn n nhim khun vi khun th pht, c bit
l vim tai gia v vim phi.
2.1.7.2. Bnh Rubeon kt hp vi cc d tt bm sinh
Virus Rubella l mt virus ARN chui n, c v bc gy bnh h thng t
gii hn, nh, thng kt hp vi ban. Nhiu nhim khun nh n mc khng ch
. Tuy nhin, ph n c thai, rubella l mt yu t bnh sinh thai nhi gy ph
huy. Nhim khun vo giai on u thai k c th gy cht ca bo thai, non,
cc d tt bm sinh bao gm ic, c nhn mt, thin u thng, d hnh tim v
chm pht trin tinh thn.
Dch t hc
Tc nhn gy bnh lan trn t ngi sang ngi trc ht theo ng h hp.
Nhim khun xy ra trn ton cu. Rubeon khng ly nhim cao v nhng qun
th dn c khng c tim vacxin, 10 n 15% cc ph n tr cn nhy cm vi
nhim khun trong nhng nm cn cha . Vacxin virus sng gim c lc hin nay
c th d phng bnh rubeon v loi tr phn ln bnh cc nc pht trin.
Bnh sinh
Rubella gy nhim khun biu m h hp, sau reo rc ti cc c quan khc
nhau qua dng mu v cc bch mch. Ban rubeon c cho l hu qu ca mt
phn ng min dch vi cc virus lan trn. Nhim khun thai nhi xy ra qua rau
thai trong giai on nhim virus huyt ca bnh ngi m. Thai nhi b nhim
khun bm sinh cn b nhim khun ko di v thi mt lng ln virus vo cc
dch ca c th, ngay c sau khi sinh. Nhim khun ca ngi m sau khi c mang
20 tun thng khng gy bnh thai nhi mt cch c ngha.
Gii phu bnh
hu ht cc bnh nhn, bnh rubeon l mt bnh st, cp tnh, nh vi chy
nc mi, vim kt mc, bnh hch sau tai v ban lan trn t mt xung thn
mnh v cc chi. Ban mt i sau ba ngy v him gp cc bin chng. C ti 30%
cc nhim khun hon ton khng c triu chng.
bo thai, tim, mt v no l nhng c quan hay b tn thng nht. Cc tn
thng ca tim bao gm hp van ng mch phi, thiu sn ng mch phi,
khuyt vch lin tht, cn ng ng mch. c nhn mt, thin u thng v
khuyt vng mc c th xy ra. ic l mt bin chng ph bin ca bnh rubeon
phi. Tn thng no nng c th gy chng no nh v chm tinh thn.
81

2.1.7.3. Parovirus BI9 ngi

Parovirus B19 ngi l mt virus ADN chui n gy cc nhim khun ton
thn thng c c im l ban, au khp v gin on tm thi sn xut hng cu.
Bnh sinh
Parovirus B19 ngi lan trn t ngi sang ngi theo ng h hp.
Nhim khun l ph bin v xy ra trong cc t bc pht, ch yu tr em. Cng
cha bit r l cc t bo no ngoi tin hng cu, h tr cho s phin m ca virus,
nhng s phin m mt s v tr ca ng h hp trc khi reo rc vo cc hng
cu c th xy ra.
Gii phu bnh
Parovirus B19 ngi gy nn nhng bin i t bo bnh hc c trng
trong cc t bo tin hng cu. Nhn ca t bo b tn thng to ra v cht nhim
sc b di chuyn ra chu vi do mt cht a toan ging knh m trung tm.
Cc biu hin lm sng
Hu ht cc bnh nhn b bnh ngoi ban nh c bit nh "ban truyn
nhim", c km theo bi s gin on khng triu chng trong to hng cu. Tuy
nhin, nhng ngi thiu mu tiu huyt mn tnh, s gin on trong sn xut
hng cu gy nn mt thiu mu nng c kh nng gy t vong, c bit nh l
cn bt sn tm thi. Khi bo thai b nhim khun bi parovirus B19 ca ngi, s
dng tm thi ca to hng cu c th dn n thiu mu nng, ph thai nhi v
cht trong t cung, xy ra trong khong 10% cc nhim khun ca m.
2.1.7.4. Bnh u ma
Bnh u ma l mt nhim khun virus ngoi ban ly nhim cao gy nn
bi virus u ma, mt thnh phn ca h Poxviridae. Cc virus lin quan gm
bnh u ma kh v bnh u ma b.
Dch t hc
Bnh u ma r rng l mt bnh c. Ban ging bnh u ma c tm
thy xc p ca vua Ai cp c i Ramses V, cht vo nm 1160 trc cng
nguyn. Nhim khun ny ph bin chu u v c mang ti Tn Th gii
vi s i n ca nhng thc dn Ty Ban Nha vo th k 15 v 16. Jenner thc
hin vic dng vacxin c hiu qu ln u vo nm 1796 khi ng s dng bch
huyt ca u b ly t tay ca mt ngi vt sa b b nhim khun chng cho
mt a tr. Vo nm 1967 T chc Y t Th gii bt u thc hin mt chin dch
c hiu qu iu tr khi bnh u ma. i dch u ma xy ra ln cui cng
vo nm 1977 Somalia v nhng trng hp ngi c bo co ln cui cng l
nhng nhim khun mc phi trong phng th nghim. Vo ngy 5 thng 5 nm
1980, T chc Y t Th gii cng b tiu dit ton cu bnh u ma.
Bnh sinh v gii phu bnh
Bnh u ma c truyn gia nhng ngi b u ma v nhng ngi
nhy cm qua nhng git nh v kh dung ca nc bt b nhim khun. Chun
virus cao nht trong tun u ca nhim khun. Virus n nh cao v cn duy tri
82

tnh nhim khun ca n trong mt thi gian di ngoi tc ch ngi. Hai typ ring
bit ca bnh u ma c nhn bit. Variola minor (hoc astrim) c tm
thy chu Phi, Nam M v chu u v c phn bit bng c tnh nh hn ca
n v tn thng mn u nh hn.
Cc hnh nh vi th ca cc ti nh da c thoi hoa lin vng v cc vng
tha tht ca thoi hoa dng cu. Vic pht hin cc th vi trong bo tng, a
toan (th Guarnieri) c gi tr chn on cao. Cc bng nc nh cng c th xy ra
vm ming, hng, kh qun v thc qun. Trong nhng trng hp nng ca bnh
u ma, c tn thng ca d dy v rut, vim gan v vim thn k.
Biu hin lm sng
Thi gian bnh ca bnh u ma l khong 12 ngy (gii hn t 7 n 17
ngy) sau khi phi nhim. Khi tip xc vi virus dng kh dung, virus u ma i
qua ng h hp trn v di i vo cc hch bch huyt vng, y chng c
nhn ln v gy hu qu nhim virus mu. Nhng biu hin lm sng bt u mt
cch t ngt vi mt mi, st, nn v au u. Ban c trng, r rt nht mt
nhng cng lan tay v cng tay sau hai n ba ng. Pht ban xut hin tip sau
chn v lan trn hng tm ti thn mnh vo tun l sau . Tn thng
nhiu theo kiu phn b ly tm mt v cc chi. Tn thng tin trin nhanh
chng t vt dt n cc vt sn ri n cc nang ca mn m. Cc tn thng ca
u ma thng cn ng thi v giai on pht trin. Trong 8 n 14 ngy sau
khi pht bnh, cc mn m to thnh cc vy, n s li mt vt so lm khi
khi sau ba n bn tun l.
2.1.7.5. Quai b
Quai b l virus ARN si n c v bc gy nn mt bnh h thng t gii hn, .
cp tnh, c c im l sng tuyn mang tai v vim no mng no.
Dch t hc
Quai b phn b ton cu v trc ht l mt bnh tr em. Bnh lan trn t
ngi sang ngi qua ng h hp. Bnh ly nhim cao v 90% nhng ngi nhy
cm phi nhim tr thnh b nhim khun, mc d ch 60% n 70% pht sinh cc
triu chng. Vacxin quai b gim c lc d phng c bnh quai b v bnh
c loi tr hu ht cc nc pht trin.
Bnh sinh
Quai b bt u vi mt nhim virus ca biu m ng h hp. Virus sau
lan trn qua h thng mu v bch huyt gy nhim khun cc v tr khc, ph
bin nht l tuyn nc bt (c bit l tuyn mang tai), h thng thn kinh trung
ng, tuy v tinh hon. H thng thn kinh trung ng b tn thng trong hn
mt na s trng hp, gy bnh c triu chng trong 10%. Vim tinh hon- mo
tinh hon xy ra 30 % nam gii b nhim khun sau tui dy th.
Gii phu bnh
Virus quai b gy hoi t cc t bo b nhim khun, n thng kt hp vi
mt xm nhp vim lympho bo chim u th. Cc tuyn nc bt b tn thng,
sng to, cc ng tuyn c ph bi mt biu m hoi t v m k b xm nhp bi
83

cc lympho bo. Trong vim tinh hon- mo tinh hon do quai b, tinh hon b sng
to gp ba ln kch thc bnh thung. Sng ca nhu m tinh hon khu tr vng
v trng, gy nn cc nhi mu . Vim tinh hon do quai b thng mt bn v v
vy him khi gy v sinh.
Biu hin lm sng
Quai b thung bt u vi st, mt mi, sau l sng au ca cc tuyn
nc bt, thng mt hoc c hai bn tuyn mang tai. Tn thng mng no c
triu chng thng biu hin l au u, cng c v nn. Trc khi vacxin c
ph cp, quai b l nguyn nhn chnh ca vim mng no v vim no do virus
M. Mc d bnh nng tuy him gp trong quai b, hu ht cc bnh nhn c biu
hin tng hot tnh ca amylase huyt tng.
2.2. Nhim virus ng rut
2.2.1. Nhim Rotavirus
Nhim rotavirus l nguyn nhn ph bin nht ca a chy nng trn ton
cu, c th dn n mt nc v t vong nu khng iu tr. Virus si kp ARN
ny thng gy nhim khun tr em.
Dch t hc
Nhim Rotavirus c truyn t ngi ny sang ngi khc theo con ng
ming- phn. Nhim khun ph bin nht tr em. Bnh nhn thng thi ra mt
lng ln virus trong phn. Cc anh ch em rut, cc nhm bn cng chi, b m,
thc phm, nc v cc b mt ca mi trng d b ly nhim virus. nh cao ca
tui nhim khun l 6 thng n 2 nm, v thc ra tt c cc tr em b nhim
khun vo lc 4 tui.
Bnh sinh
Rotavirus gy nhim khun cc t bo rut ca on trn rut non, gy ri
lon hp thu ca ng, m v cc lon khc nhau. Ri lon thm thu gy mt dch
r rt vo trong lng rut, gy a chy v mt nc. Cc t bo nhim khun bong
khi cc vi nhung mao v biu m mi sinh mt kh nng hp thu y .
Gii phau bnh
Nhng thay i gii phu bnh trong nhim Rotavirus ch yu xy ra t
trng v hng trng, y, cc vi nhung mao rut ngn li kt hp vi xm nhp
nh ca cc bch cu a nhn trung tnh v cc lympho bo.
Biu hin lm sng
Nhim Rotavirus biu hin l nn, st, au bng,a chy nng. Nn thng
tn ti trong hai n ba ngy, trong khia chy tip tc trong 5 n 8 ngy. Khng
c b nc thch hp, a chy c th gy mt nc dn n t vong tr em.

84

2.2.2. a chy do virus Norv/alk v cc virus khc

Cng vi Rotavirus, c nhiu virus khc gya chy, bao gm cc adenovirus,
calicivirus v astrovirus. c bit r nht l h Norwalk ca cc virus ARN khng
c v, mt nhm cc calicivirus c cc tn ring (v d virus Norwalk, virus Snow
Mountain, virus Sapporo) kt hp vi v tr bng pht c bit. Virus Norwalk gy
nn mt phn ba tt c cc v bng pht ca a chy. Cc virus ny gy vim d
dy rut tr em v ngi ln vi nn v a chy t gii hn, ging nh do
rotavirus. Cc virus Norvvalk gy nhim khun cc t bo ca on u rut non v
gy nn nhng thay i ging nh nhng thay i xy ra vi rotavirus.
2.3. St xut huyt do virus
St xut huyt do virus l mt nhm t nht 20 nhim khun do virus khc
nhau gy xut huyt v chong mc khc nhau v i khi t vong. C nhiu loi
st xut huyt tng t trong cc vng khc nhau ca th gii, phn ln c gi
tn theo vng , ln u tin c m t. st xut huyt bao gm cc thnh vin
ca bn h virus- Buniaviridae, Flaviviridae, Arenaviridae v Filoviridae. Trn c
s ca s khc nhau ca ng ly truyn, cc vt ch trung gian v cc c tnh
dch t khc, st xut huyt do virus c chia thnh bn nhm: mui truyn, ve
truyn do ng vt truyn sang ngi v cc lovirus, virus marburg v Ebola,
trong ng truyn cha r.
2.4. St vng
St vng l mt st xut huyt cp tnh, i khi kt hp vi hoi t gan lan
rng c th dn n suy gan nng v vng da. Bnh gy nn do lavivirus do cn
trng truyn, mt virus ARN si n c v. Cc lavivirus gy bnh khc gy st
xut huyt Omak v bnh rng Kyasanur.
Dch t hc
St vng ln u tin c bit nh mt bnh Tn th gii vo th k th
XVII, nhng ngun gc ca n c l t chu Phi. Ngy nay, virus ch gii hn mt
s vng ca chu Phi v Nam M, bao gm c cc vng rng ni v thnh th.
Ngun d tr thng thng ca virus l kh sng trn cy, tc nhn c truyn
gia chng trong cc vm cy rng bi mui. Nhng con kh ny l ngun d tr v
cc virus khng bao gi git chng hoc lm cho chng b m. Nhng ngi mc
phi st vng ca rng do h i vo rng v b t bi cc mui Aedes nhim
khun. Khi tr v lng hoc thnh ph, ngi b nhim virus tr thnh ngun d
tr ca st vng thnh dch trong khung cnh thnh th, y Aedes aegyptiv l
vt ch trung gian truyn bnh.
Bnh sinh
Khi c truyn sang ngi t mui, virus nhn ln trong m v t bo ni
m v ri c reo rc qua dng mu. Virus ny c hng tnh vi cc t bo gan,
y i khi n gy nn ph huy t bo gan cp tnh. Tn thng lan rng ca ni
m ca cc huyt qun nh c th dn n mt tnh ton vn ca mch mu, xut
huyt v sc.
85

Gii phu bnh

Virus st vng gy hoi t ng cc t bo gan, n bt u trong cc t bo
vng gia ca tiu thy gan v lan trn v pha tnh mch trung tm v khoang
ca. Nhim khun i khi gy nn cc vng hi t vng gian tiu thy gan (hoi
t vng trung gian). Trong nhng trng hp nng nht, ton b tiu thy c th b
hoi t. Mt s t bo gan b hoi t mt nhn v tr nn a toan mnh. Chng
thng ri khi cc t bo gan ln cn, trong trng hp ny chng c bit l cc
th Councilman (ngy nay c nhn bit l cc th cht t bo theo chng trnh).
Cc t bo gan cng c th thoi hoa m dng git nh.
Biu hin lm sng
St vng c c im l khi pht t ngt vi biu hin st, rt run, au u,
au c, bun nn va nn. Sau 3 n 5 ngy, mt s bnh nhn c biu hin ca suy
gan, c vng da (v vy c gi l st vng), thiu cc yu t ng mu v chy
mu lan toa. Nn ra cc cc mu ng ("nn en") l hnh nh kinh in ca cc
trng hp nng ca st vng. Cc bnh nhn c suy gan nng i vo hn m v
cht trong vng 10 ngy k t khi khi pht bnh. T vong chung ca st vng l
5%, nhng trong nhng trng hp vng da, n tng ti 30%.
2.5. St xut huyt Ebola
St xut huyt Ebola l mt bnh do virus nng gy nn do virus Ebola, mt
virus ARN thuc nhm Filoviridae. N gy st xut huyt vi t l t vong cao
ngi trong nhiu vng ca chu Phi. Ch c mt Filovirus khc gy bnh ngi
l virus Marburg, n gy nn st xut huyt Marburg.
Dch t hc
Virus Ebola ln u tin xut hin chu Phi vi hai v bng pht bnh xy
ra hu nh ng thi Zaire v Sudan nm 1976. Cc v bng pht mi nht ca
st xut huyt Ebola xy ra chu Phi nm 2000 v 2001. Uganda, virus gy
bnh 425 ngi vi t l t vong l 53% v bin gii ca nc Cng hoa Congo
v Gabon c 122 ngi b nhim khun vi t l t vong l 80%. Trong hoang di,
virus gy nhim khun ngi, i i, tinh tinh v kh. Ngun d tr t nhin
ca virus Ebola cn cha c bit r, mc d c gi thuyt cho rng ngun d tr
t ng vt. Cc cn b y t v cc thnh vin ca gia nh b nhim khun l do
phi nhim vi virus trong khi iu tr cho cc bnh nhn st xut huyt Ebola
hoc trong khi chun b l tang cho cc ca ngi b nhim bnh cht. Virus c th
c truyn qua cc cht tit ca c th, mu hoc cc kim tim s dng.
Bnh sinh v gii phu bnh
Virus Ebola gy tn thng m ph huy lan rng nht so vi tt c cc tc
nhn st xut huyt do virus. Virus nhn ln mnh trong cc t bo ni m, cc
thc bo n nhn v cc t bo gan. Hoi t nng nht trong gan, thn, cc tuyn
sinh dc, lch v cc hch bch huyt. Nhng pht hin c trng trong gan bao
gm hoi t t bo gan, tng sinh t bo Kupffer, cc th Coulcilman v thoi hoa
m ht nh. Phi thng b xut huyt v cc chm xut huyt thng c da. cc
86

mng nim mc, cc c quan ni tng. Tn thng li vi mch v tng tnh thm
thnh mch l nhng nguyn nhn quan trng ca sc.
Biu hin lm sng
Thi k bnh thay i t 2 n 21 ngy. Nhng triu chng ban u bao
gm au u, yu t v st, sau l a chy, bun nn v nn. Mt s bnh nhn
biu hin chy mu r rt, bao gm chy mu t cc v tr trn, cc chm xut
huyt, chy mu d dy rut, chy mu li. Cc ph n c mang thng sy thai t
pht v t vong cao nhng sinh t cc b m cht vi st xut huyt Ebola.
2.6. Virus West Nile
Virus lan trn gia cc vt ch trung gian mui, chim v s phn b v a l
ca n ang tng do hu qu s lan trn ca chim di tr b nhim khun. Virus
West Nile (WNV) [Virus Ty sng Nile] c phn lp nm 1937 t mt ph n b
st vng Ty sng Nile Uganda. T , n lan nhanh sang a Trung Hi v cc
vng n i chu u. Trong nm 1939, WNV c xc nh Ty bn cu ln u
tin khi n gy mt v bng pht vim no mng no thnh ph New York v
vng th xung quanh. V bng pht ny lm cho 59 bnh nhn phi vo bnh
vin v gy t vong 7 trng hp. Vo nm 2003, nhim khun c xc nh
4000 ngui t 40 quc gia v gy t vong 263 trng hp.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc xt nghim pht hin c tng nh mu lng v tng bch cu nh; dch
no ty nhng bnh nhn c tn thng h thng thn kinh trung ng, tng va
phi nhiu loi t bo v tng protein. Virus c th c phn lp t mu ti 10
ngy nhng ngi st c min dch tt, v mun ti 22 n 28 ngy sau nhim
khun nhng bnh nhn suy gim min dch. nh cao ca nhim virus mu xy
ra vo 4 n 8 ngy sau nhim khun. Bnh nhn cht do vim mng no hoc
vim no bch cu n nhn. Vim to thnh cc nt thn kinh m nh v nhng
t tp vim quanh mch trong cht. Thn no, c bit l tuy b tn thng lan
rng nht v trong mt s trng hp cc r thn kinh s c xm nhp vim ca
bch cu n nhn ni thn kinh. C cc mc khc nhau ca hoi t nron trong
cht xm, thoi hoa ca nron v thc thn kinh.
Biu hin lm sng
Hu ht cc nhim khun WNV ngi khng c biu hin lm sng, vi
bnh r rt ch xy ra mt trong 100 nhim khun. Khi cc triu chng xy ra,
chng thng bao gm st, thng km theo l ban, bnh hch v vim a khp.
Cc bnh nhn vi bnh nng c th pht sinh vim mng no v vim no v
khun cp tnh (kt hp vi cng c, nn, ln ri lon thc, bun ng, rung ca
cc chi, cc phn x bt thng, co git, t lit v hn m). Vim tuy trc, gan lch
to, vim gan, vim tuy v vim cd tim xy ra. Kh nng pht sinh bnh nng tng
theo tui tng. Nhim khun h thng thn kinh trung ng kt hp vi t l t
vong 4 n 13% v cao nht nhng ngi gi.

87

2.7. Virus herpes

H virus Herpesviridae bao gm mt s lng ln cc virus ADN c v bc,
nhiu trong s cc virus ny gy nhim khun ngi. Hu ht cc virus herpes
bc l mt s quyt nh khng nguyn chung v nhiu virus gy cc th vi nhn
typ A (cc th a toan vy quanh bi mt qung sng). Cc tc nhn gy bnh
ngi quan trng nht trong cc virus herpes l varicella- Zoster, herpes simplex,
virus Epstein- Barr, virus herpes 6 ngi (HHV6, nguyn nhn ca bnh rubeon)
v cytomegalovirus. Mi y virus herpes 8 ngi (HHV8) c cho l c vai tr
bnh sinh trong sacom kaposi nhng bnh nhn nhim Hrv. Cc virus herpes
cng c phn bit bi kh nng ca chng cn tim tng trong mt thi gian di.
2.7.1. Nhim Varicella- Zoster
Phi nhim u tin vi virus varicella zpster gy thy u, mt bnh h
thng cp tnh, biu hin ca bnh l ban mn nc ca da ton thn. Virus sau
tr nn tim tng v s ti hot hoa ca n gy bnh Zona (herpes zoster), ban
mn nc khu tr ca da.
Dch t hc
Virus Varicella- Zoster gii hn cc tc ch ngi v lan trn t ngi sang
ngi trc ht theo ng h hp. Chng cng c th c lan trn do tip xc vi
cc cht xut tit t cc tn thng da. Virus phn b ton cu v ly nhim cao.
Hu ht cc tr em b nhim virus vo tui i hc v vic dng vacxin c hiu qu
mt s nc lm gim t l mi mc bnh.
Bnh sinh
Virus Varicella Zoster lc u gy nhim khun cc t bo ca ng h hp
v biu m kt mc. y, virus nhn ln v lan trn qua dng mu v h thng
bch huyt. Nhiu tng b nhim khun trong giai on nhim virus huyt, nhng
tn thng da thng chim u th trong cc biu hin lm sng. Virus lan trn t
ni m mao mch ti thng b, y s nhn ln ca virus ph huy cc t bo y.
Do , lp trn ca thng b b tch ra khi lp y to thnh mn nc.
Trong nhim khun tin pht vi varicella- zoster, tc nhn gy bnh thit
lp mt nhim khun tim tng trong cc t bo v tinh quanh nron ca cc hch
r thn kinh lng. S phin m ca cc gen virus tip tc trong giai on tim tng
v ADN ca virus c th c pht hin nhiu nm sau nhim khun ban u.
Bnh Zona xy ra khi s phin m y ca virus xy ra trong cc t bo
hch v tc nhn di chuyn xung theo thn kinh cm gim, y chng gy
nhim khun thng b tng ng, gy nn mn nc au, khu tr. Nguyc bnh
Zona mt ngi nhim khun tng theo tui v hu ht cc trng hp xy ra
ngi gi. Min dch do trung gian t bo b suy gim cng lm tng nguy c ti
hot hoa bnh zona.
Gii phau bnh
Tn thng da do thy u v bnh zona khng th phn bit vi nhau cng
nh khng th phn bit c vi cc tn thng gy nn do virus herpes simplex
88

(HSV). Cc bng nc cha y bch cu a nhn trung tnh v nhanh chng b n

mn lai mt vt lot nng. Trong cc t bo nhim khun, virus varicella zoster
gy nn hnh nh t bo bnh hc c trng, bao gm s ng nht ca nhn, cc
th vi trong nhn (Cowdry typ A) v s hnh thnh cc t bo khng l nhiu
nhn. Cc th vi thng ln, a toan v c phn tch vi mng nhn bi mt
vng sng (qung sng). Sau nhiu ngy, bng nc tr thnh mn m v sau
n v v lin so.
Biu hin lm sng
Thy u biu hin l st, mt mi v ban nga r rt, bt u u v lan
trn xung thn mnh v t chi. Cc tn thng da bt u nh nhng dt sn,
nhanh chng bin thnh nhng mn nc, ri thnh nhng mn m, b lot v
ng vy. Cc mn nc cng c th xut hin trn mng nim mc, c bit
mm. St v cc triu chng h thng mt i sau 3 n 5 ngy v cc tn thng da
khi sau nhiu tun.
Bnh zona biu hin nh nhng ban bng nc au, mt bn thng khu tr
mt vng da duy nht. au c th tn ti nhiu thng sau khi cc tn thng da
khi.
2.7.2. Virus Herpes simplex
Cc virus herpes simplex (HSVs) l cc tc nhn gy bnh do virus ngi
ph bin. Chng thng gy nn nhng ban bng nc au, ti pht da v nim
mc, gy nhim khun hoi t nhng v tr khc nhau ca c th. Hai loi virus
herpes simplex khc nhau v khng nguyn v dch t hc gy bnh ngi
- HSV1 c truyn qua cc cht tit ca ming gy bnh in hnh "trn
tht lng" bao gm cc tn thng ming, mt v mt.
- HSV2 c truyn qua cc cht tit ca ng sinh dc v gy bnh in
hnh "di tht lng" bao gm cc lot ca c quan sinh dc v nhim herpes ca
tr s sinh.
Dch t hc
HSV lan trn t ngi sang ngi, trc ht qua tip xc trc tip vi cc
cht tit nhim khun hoc cc tn thng m. HSV1 lan trn qua cc cht tit ca
ming, v nhim khun thng xy ra tr nh v phn ln nhng ngi b nhim
khun (50- 90%) l nhng ngi ln. HSV2 lan trn do tip xc vi cc tn thng
ng sinh dc v trc ht l mt tc nhn ly truyn theo ng hoa liu. Herpes
ca tr s sinh l mt bnh mc phi khi tr s sinh i qua mt ng nhim
khun.
Bnh sinh
Bnh HSV tin pht xy ra v tr cy truyn virus u tin, chng hn nh
ming hng, nim mc ng sinh dc hoc da. Virus gy nhim khun cc t bo
biu m, sinh ra cc virus th h con chu v ph huy cc t bo y trong biu m
vy v hnh thnh cc bng nc. Hoi t t bo cng kch thch mt phn ng
vim, ban u chim u th l cc bch cu a nhn trung tnh, sau l lympho
89

bo. Nhim khun ln u tin c kt thc bng vic pht trin mt phn ng
min dch th dch v trung gian t bo vi virus.
Nhim khun tim tng c xc lp bng cch tng t nh vi virus
varicella zoster. Virus xm nhp vo nhng im tn cng ca thn kinh cm gic
ca nim mc ming v ng sinh dc, i ln cc trc thn kinh v thit lp mt
nhim khun tim tng trong cc nron cm gic ca cc hch tng ng. Tng
thi k, nhim khun tim tng c ti hot ha, HSV li xung theo dy thn
kinh n v tr biu m tng ng ca hch, y n li gy nhim khun cc t
bo biu m. i khi cc nhim khun th pht ny gy cc tn thng bng nc
lot. Vo cc thi im khc, nhim khun th pht khng gy ph huy m c th
nhn thy c, nhng nhng virus th h con chu gy ly nhim c thi ra t
v tr nhim khun. Cc yu t khc nhau, thung in hnh vi mt ngi c th
gy ti hot hoa ca mt nhim HSV tim tng. Cc yu t ny bao gm nh nng
mt tri mnh, cc stress cm xc, bnh st nh v hnh kinh. c HSVl v HSV2
u c th gy nn bnh ko di nng v bnh lan trn nhng ngi suy gim
min dch.
Vim no do herpes l mt biu hin ca nhim HSV1 him gp ( trn
100.000 nhim HSV) nhng trm trng. Trong mt s trung hp n xy ra khi
virus, tim tng trong hch dy thn kinh sinh ba, c ti hot hoa v di chuyn
ngc chiu ln no. Tuy nhin, vim no herpes cng xy ra nhng ngi khng
co tin s ca "lot lanh" v bnh sinh ca vim no trong trng hp ny cha
c bit r. Vim gan do herpes cng him gp, bnh c th xy ra nhng bnh
nhn suy gim min dch nhng cng c bo co mt ph n tr, trc
khoe mnh.
Herpes tr s sinh l mt bin chng trm trng ca nhim herpes ng
sinh dc ca ngi m. Virus c truyn sang thai nhi t ng b nhim
khun, thng t c t cung v sn sng truyn sang thai tr mi sinh cha c
bo v.
Gii phu bnh
Da v nim mc l nhng v tr thng b nhim HSV, nhng bnh i khi
gy tn thng no, mt, gan, phi v cc tng khc. bt k v tr no, c HSVl
v HSV2 gy hoi t ca cc t bo nhim khun, n c km theo bi mt phn
ng vim mnh. Cc cm ca cc tn thng mn nc lot v au trn da hoc
nim mc l biu hin ph bin nht ca nhim HSV. Cc tn thng ny ko di
n 2 tun ri khi. Nhng bin i ca t bo bao gm (1) s ng nht hoa ca
nhn, (2) cc th vi trong nhn Cowdry typ A v (3) s hnh thnh cc t bo
khng l nhiu nhn.
Biu hin lm sng
Nhng biu hin lm sng ca cc nhim khun HSV thay i theo tnh nhy
cm ca tc ch (v d, s sinh, tc ch bnh thng, tc ch suy gim min dch),
loi virus v v tr nhim khun. Mt cm gic "kh chu" tin triu v tr thng
xut hin cc tn thng da. Cc tn thng ti pht xut hin nhiu tun, nhiu
thng hay nhiu nm v tr ban u hoc v tr tng ng vi cng mt hch
90

thn kinh. Nhng tn thng herpes ti pht ming hoc mi thng c gi

l "mn l lnh" hoc "cc mn nc st" v thng xut hin sau khi tip xc vi
nh nng, chn thng hoc st nh. Cc bnh nhn AIDS v nhng ngi b suy
gim min dch khc d pht sinh vim thc qun herpes. Vo giai on u, cc
tn thng bao gm cc bng nc trn t n 3 mm khu tr t vng gia n
vng thp ca thc qun. Do cc t bo vy nhim HSV bong khi tn thng, cc
lot c gii hn r vi b g cao c hnh thnh v hp nht vi nhau. Qu trnh
ny c th gy mt lp ph ca nim mc thc qun. Nhim nm Candida ph ln
tn thng ny l ph bin. nhng bnh nhn suy gim min dch, HSV cng c
th gy nhim khun nim mc hu mn, y n gy cc mn nc au v lot.
Herpes tr s sinh bt u 5 n 7 ngy sau vi tnh trng kch thch,
ng lm v mn nc da- nim mc. Nhim khun lan trn nhanh gy tn thng
nhiu tng bao gm c no. Tr nhim khun pht sinh vng da, chy mu, suy h
hp cp, co git v hn m. iu tr cc nhim khun HSV nng bng acyclovir
thng c hiu qu, nhng herpes tr s sinh cn c t l t vong cao.
2.8. Virus Epstein- Ban- (EBV)
Tng bch cu n nhn nhim khun l mt bnh do virus EBV, c c im
l st, vim hng, bnh hch v tng bch cu lu thng. ngi ln, hu ht mi
ngi b nhim EBV, nhim khun khng triu chng, nhng mt s ngi,
EBV gy tng bch cu n nhn nhim khun. Nhim khun EBV cng kt hp
vi nhiu ung th, bao gm u lympho Burkitt chu Phi, u lympho t bo B
nhng ngui suy gim min dch v ung th biu m vm hng.
Dch t hc
nhng vng ngho ca th gii, y tr em sng trong nhng iu kin
ng c, nhim EBV thng xy ra trc ba tui v tng bch cu n nhn
nhim khun khng xy ra. cc nc pht trin, nhiu ngi cn khng b nhim
khun n tui thanh nin v giai on u ca ngi trng thnh. Hai phn ba
cc trng hp mi nhim khun sau thi k tr em pht sinh tng bch cu n
nhn nhim khun biu hin r trn lm sng.
EBV lan trn t ngi sang ngi qua tip xc vi cc cht xut tit t
ming. Mt khi nhim khun vi virus, nhim khun cn ko di khng triu
chng trong i sng v mt s (10- 20%) tng thi k thi EBV ra ngoi. Nhim
khun tim tng ko di trong i sng tng t nh cc nhim khun tim tng l
c trng ca virus herpes khc. S truyn virus i hi tip xc cht ch vi ngi
nhim khun. V vy, EBV lan trn nhanh gia nhng tr em nh tui sng trong
cc iu kin ng c, y chng "chia x" nhng cht xut tit t ming. Hn
cng l phng thc c hiu qu truyn bnh.
Bnh sinh
Virus u tin gn vi gy nhim khun cc t bo ca vm hng v sau l
cc lympho bo B, chng mang virus i khp c th, gy nhim khun ton th cc
m lympho.

91

EBV gy hot hoa cc t bo B a dng, sau cc t bo B b hot hoa

kch thch s tng sinh ca cc lympho bo T git c hiu v cc t bo T c ch.
Cc t bo T git c hiu ph huy cc t bo B nhim virus, trong khi cc t bo c .
ch vic sn xut cc globulin min dch bi cc t bo B. Virus cng c chng
minh c vai tr trong bnh sinh ca u lympho Burkitt.
Gii phu bnh
Nhng bin i bnh hc ca tng bch cu n nhn nhim khun r rt
trong cc hch lympho v lch. hu ht cc bnh nhn, bnh hch l i xng v
biu hin r rt nht c. Cc hch thng di ng, kn o v chc. v vi th, cu
trc chung ca hch vn c bo tn. Cc trung tm mm thng c m rng v
gii hn khng r do s tng sinh ca cc nguyn bo min dch. Chng cha nhiu
nhn chia v cc mnh vn t bo, c l t cc t bo B b thoi hoa. Cc hch i
khi c cha cc t bo tng cht nhim sc ln vi nhn nhiu thy ging t bo
Reed- Sternberg. Hnh nh ca cc hch c th kh chn on v s tng t v
hnh thi hc vi bnh Hodgkin v cc u lympho khc.
Lch to ra v mm do tng sinh ca tuy v d v. Nhiu nguyn bo min
dch khp vng tuy v xm nhp cc thnh huyt qun, cc b v v. Gan hu
nh lun lun b tn thng v cc mao mch nan hoa v cc khong ca cha cc
lympho bo khng in hnh. Mt trong nhng hnh nh ca tng bch cu n
nhn nhim khun l tng lympho bo vi nhng lympho bo khng in hnh,
chng l nhng lympho bo T b hot hoa vi cc nhn lch tm hnh nhiu thy v
bo tng c hc. Chng tham gia vo vic c ch v git cc lympho bo B
nhim EBV.
Mt hnh nh khc bit khc ca tng bch cu n nhn nhim khun l
vic pht sinh mt khng th d i c hiu, c gi l khng th Paul Bunnell.
Khng th d i ny l mt globulin min dch c sinh ra t mt loi ny li phn
ng vi khng nguyn ca mt loi khc. Cc khng th Paul Bunnell sinh ra
nhng ngi b tng bch cu n nhn nhim khun v c nhn bit bi i lc
ca n vi hng cu cu. Phn ng d i ny l mt test chn on chun ca tng
bch cu n nhn nhim khun. Cc xt nghim huyt thanh c hiu v s c
mt ca cc khng nguyn cng c gi tr.
Biu hin lm sng
Tng bch cu a nhn nhim khun biu hin l st, mt mi, bnh hch,
vim hng v lch to. Cc bnh nhn thng c s lng bch cu tng vi s u
th ca cc lympho bo v cc bch cu n nhn. iu tr ch l nng sc khoe
v cc triu chng thng mt i sau 3 n 4 tun.
2.9. Cc cytomegalovirus
Cc cytomegalovirus (CMV) l mt tc nhn gy bnh bm sinh v c hi
thng gy nn mt nhim khun khng triu chng. Tuy nhin, thai nhi v nhng
ngi suy gim min dch c bit nhy cm vi tc ng ph huy ca virus ny.
CMV gy nhim khun 0,5 n 2,0% tt c cc thai nhi v gy tn thng t 10
n 20% cc thai nhi b nhim khun v lm cho n tr thnh tc nhn gy
bnh bm sinh ph
92

Dch t hc
CMV lan trn t ngi sang ngi do tip xc vi cc cht ch tit v dch c
th nhim khun v c truyn sang thai nhi qua rau thai. Tr em reo rc
virus qua nc bt v nc tiu, trong khi thanh nin v ngi trng thnh, vic
truyn bnh xy ra trc ht qua tip xc tnh dc.
Bnh sinh
CMV gy nhim khun cc t bo khc nhau ngi, bao gm cc t bo biu
m, cc lympho bo, cc bch cu n nhn v xc lp mt thi gian tim tng
trong cc bch cu. Phn ng min dch bnh thng nhanh chng kim sot c
nhim CMV v nhng ngi b nhim khun thng khng biu hin bnh, mc
d h thi virus theo chu k trong cc dch tit ca c th. Ging nh cc virus
herpes khc, CMV c th cn tim tng sut i.
Khi mt ngi ph n mang thai b nhim khun truyn virus qua thai nhi
ca mnh, thai nhi khng c bo v bi cc khng th c ngun gc t m v
virus xm nhp vo cc t bo ca thai nhi vi mt phn ng min dch ban u
yu, gy nn mt hoi t lan rng v vim. Virus gy nhng tn thng tng t
nhng ngui c c ch mnh ca min dch qua trung gian t bo. hu ht nhng
ngi suy gim min dch, nhim khun CMV reo rc rng c ngun gc t s ti
hot hoa ca mt nhim khun tim tng ni sinh, mc d virus cng c th n t
nhng ngun ngoi sinh.
Gii phu bnh
thai nhi vi bnh do CMV, cc v tr ph bin nht ca tn thng l no,
tai trong, mt, gan v tuy xng. Cc thai nhi b tn thng nng nht c chng
no nh, trn dch no, vi hoa no, gan lch to v vng da. v vi th, cc tn
thng ca bnh CMV ca thai nhi c hoi t t bo v hnh nh t bo bnh hc
c trng bao gm t bo v nhn to ln r rt vi cc th vi ca nhn v bo
tng. Cc nhn khng l, thng l mt nhn c cha mt th vi trung tm ln
c vy quanh bi qung sng. Cc th vi ca bo tng khng ni bt.
Biu hin lm sng
Nhim CMV mc phi bm sinh c mt gii hn rng ca cc biu hin lm
sng. Bnh trm trng gy cht ca thai nhi trong t cung, cc tn thng r rt
ca h thng thn kinh trung ng, bnh gan v xut huyt. Tuy nhin, hu ht
cc nhim CMV bm sinh khng gy nhng d hnh ln m biu hin nh nhng
khuyt tt thn kinh hoc nghe nh, chng ch c th c pht hin vo giai on
mun ca i sng.
Bnh CMV nhng ngi suy gim min dch c nhng biu hin lm sng
khc nhau. N biu hin nh mt gim tinh tng ca th gic (vim mng mch
vng mc), a chy hoc xut huyt d dy rut (lot i trng), thay i trong
trng thi tinh thn (vim no), th ngn (vim phi) v mt gii hn rng ca cc
biu hin khc. Cc tc nhn khng virus pht trin mi y, chng hn nh
ganciclovir c hiu qu trong vic lm dng mt s trng hp bnh CMV nhng
ngi suy gim min dch.
93

2.10. Virus u nh ngi (HPV)

Virus u nh ngi (human papillomavirus) gy cc tn thng tng sinh ca
biu m vy bao gm u nh (mn cm) thng thng, u nh phng, u nh gan bn
chn, u nh hu mn- sinh dc (condyloma), bnh u nh thanh qun. Nhim HPV
cng gp phn vo s pht sinh ca lon sn biu m vy v ung th biu m vy
ng sinh dc.
Cc tc nhn ny l cc virus ADN si kp, chng l nhng thnh phn ca
nhm papovavirus. Trn 60 typ khc nhau ca HPV c xc nh v cc typ
virus khc nhau kt hp vi cc tn thng khc nhau. V d, cc typ 1,2 v 4 ca
HPV gy u nh thng thng v u nh gan bn chn. Cc typ 6, 10, l i v 40 n
45 u nh hu mn sinh dc. Cc typ 16, 18 v 31 kt hp vi ung th biu m vy
ng sinh dc n.
Nhim khun virus u nh ngi HPV lan trn rng v c truyn t ngi
sang ngi do tip xc trc tip. Hu ht cc tr em mc cc u nh thng thng (ht
cm). Cc virus gy tn thng c quan sinh dc c truyn qua quan h tnh dc.
Bnh sinh
Nhim HPV bt u do cy ghp virus vo biu m vy lt tng, y virus
i vo nhn ca cc t bo y. Nhim khun kch thch s nhn ln ca biu m
vy gy nn cc tn thng tng sinh khc nhau kt hp vi HPV. Cc biu m vy
ang pht trin nhanh phin m mt s lng rt ln cc virus th h con chu,
chng c thi ra cng vi cc t bo biu m b mt thoi hoa. Nhiu tn thng
HPV mt i mt cch t pht, mc d min dch do trung gian t bo b suy gim
kt hp vi s tn ti ko di v s lan trn ca cc tn thng HPV.
Gii phu bnh
Nhim HPV gy cc tn thng tng sinh ca t bo vy, chng thay i v
hnh dng v c tnh sinh hc. Hu ht cc tn thng c dy ln ca biu m b
tn thng, do tng sinh ca t bo vy b kch thch. Mt s t bo nhim HPV c
hnh nh t bo bnh hc c trng, c gi l koilocytosis, l nhng t bo vy
ln vi nhn b co rm c bao bc trong mt hc bo tng ln.
Biu hin lm sng
Cc u nh thng thng (ht cm thng thng) l cc tn thng cng, c
gii hn, ni cao, b mt rp, n thng xut hin trn cc b mt d b tn thng,
c bit l tay. u nh gan bn chn l cc tn thng tng sinh ca biu m vy
tng t gan bn-chn nhng b p vo trong do khi ng v i.
u nh hu mn sinh dc (condyloma) l nhng tn thng mm, g cao c
tm thy dng vt, m h, thnh m o, c t cung hoc vng quanh hu mn.
Khi gy nn bi mt s typ HPV, cc mn cm phng c th pht trin thnh tng
sinh biu m vy c tnh.

94

3. NHIM VI KHUN
3.1. i cng
Cc vi khun l nhng t bo sng nh nht, c ng knh t 0,1 n 10|im.
Chng gm ba thnh phn cu trc c bn: th nhn, cht dch bo tng v v.
The nhn bao gm mt phn t cun trn n ca ADN si kp kt hp vi ARN v
cc protein. Th nhn khng phn cch vi bo tng bi mt mng nhn, mt c
im mu cht phn bit cc vi khun, chng l cc t bo c nhn ri rc vi nhn
chun. Cht dch bo tng c cha cc ribosom, protein, carbohydrat v khng c
cc bo quan c cu trc ca cc t bo nhn chun, chng hn nh ty th m b
my Golgi. Th nhn v cht dch bo tng u c vy quanh bi mt v bc, n
c vai tr nh mt hng ro tnh thm nhng cng tham gia tch cc vo vic vn
chuyn, tng hp protein, sinh nng lng, tng hp ADN v phn chia t bo.
Cc vi khun c xp loi theo cc c im cu trc ca v vi khun, v vi
khun n gin nht ch l mt mng t bo bao gm hai lp phospholipid- protein.
V d, cc mycoplasma c mt mng bc n gin nh vy. Tuy nhin, hu ht cc
vi khun c mt vch cng vy quanh bi mt mng t bo. Hai typ c bn ca vch
t bo vi khun c phn bit bi c tnh nhum vi nhum Gram.
Cc vi khun Gram dng gi li cc phc hp tm ca iodin tinh th khi ty
mu v xut hin mu xanh l thm. Vch t bo ca chng c cha cc acid
teichoic v mt lp peptidoglycan dy.
Cc vi khun Gram m mt mu tm ca iodin tinh th khi ty mu v hin
mu khi nhum mu thm. Mng ngoi ca vi khun Gram m c cha thnh
phn lipopolysaccharid, c bit l ni c t, n l mt cht trung gian mch ca
chong, mt bin chng ca cc nhim khun vi cc vi khun ny.
C cc vch ca vi khun Gram dng v Gram m c th c vy quanh bi
mt lp ph thm ca gel polysaccharid hoc protein. Khi gel ny c c li xung
quanh vch t bo, n c gi l v t bo. v gip cho vic dnh ca vi khun, t
tp qun th v c th ngn cn thc bo ca vi khun. Cc vi khun thng c
m t l "c v bc" v "khng c v bc" v tm quan trng ca v trong mt s
nhim khun.
Vch vi khun to cng cho vi khun v cho php chng c phn bit
trn c s hnh dng v hnh thi pht trin. Cc vi khun hnh trn hoc hnh tri
xoan c gi l cc cu khun (cocci), cc vi khun pht trin thnh cc cp in
hnh c gi l song cu (diplococci). Cc vi khun ko di c gi l trc khun
(bacilli) v cc vi khun hnh cong c gi l phy khun (vibrios). Mt s vi
khun c hnh xon c gi l xon khun (spirochetes). Hu ht cc vi khun c
th mc in vitro trong cc mi trng nhn to, khng c t bo sng v chng
thng c m t theo nhu cu pht trin ca chng trong cc mi trng ny.
Cc vi khun i hi mt mc cao ca oxy c gi l i kh, nhng vi khun pht
trin tt nht khi khng c oxy c gi l ym kh v cc vi khun pht trin
mnh vi mt s lng oxy hn ch c gi l cc vi khun a t oxy
(microaerophilic). Cc vi khun pht trin c khi khng c v c oxy c gi l cc
vi sinh vt k kh khng bt buc.
95

3.1.1. Ngoi c t vi khun

Nhiu vi khun tit c t (ngoi c ti) lip tn thng cc t bo ca ngi
hoc v tr vi khun pht trin hoc mt v tr xa. Cc c t ny c gi theo v
tr hoc theo c ch hot ng ca chng. V vy, cc c t tc ng trn h thng
thn kinh c gi l cc c t thn kinh v cc c t nh hng n cc t bo
ca rut c gi l c t rut. Mt s c t, chng hn nh c t bch hu v
mt s c t ca Clostridium peringens git cht cc t bo ch v c gi l
c t t bo. Cc c t khc, chng hn nh c t gy a chy ca Vibrio
Cholerac (phy khun t) hoc c t thn kinh mnh ca Clostridium botulinum
gy ri lon cc chc nng bnh thng ca cc t bo ch ca chng m khng
gy tn thng cu trc hoc cht ca cc t bo ch ny. Mt vi khun, chng hn
nh c.perfrin-gens c th sn xut ra trn 20 c t khc nhau gy tn hi cho
ngi bng cc ng khc nhau.
3.1.2: Ni c t ca vi khun
Nh nu trn, cc vi khun Gram m c cha mng ngoi ca chng mt
thnh phn cu trc c gi l lipopolysaccharid. Cng c bit nh mt ni c
t, lipopolysaccharid hot hoa cc h thng b th, ng mu, tiu t huyt v
bradykinin. N cng gy gii phng cc cht trung gian u tin ca vim, bao gm
yu t hoi t u (TNF) v interleukin-1 (IL-1) v cc yu t kch thch to cm t
bo khc nhau. Cc tc ng ca ni c t gy chong, thiu ht b th, ng mu
ni mch ri rc.
Nhiu vi khun gy tn hi cc m qua vic chng kch thch gy cc phn
ng vim hoc min dch. Streptococcus pneumoniae l mt v d in hnh. N
khng sn xut ra c t nhng c mt v bo v n khi b thc bo trong khi hot
hoa mt phn ng vim. Trong phi, cc vi khun c v bc gy nn mt xut tit
dch v cc t bo lp y cc ph nang. Phn ng vim cn tr vic th nhng t
nht trong giai on u khng gii hn s tng sinh ca vi khun. Treponema
pallidum, mt xon trng gy giang mai, tn ti trong c th trong nhiu nm v
kch thch cc phn ng vim v min dch tip tc ph huy cc m ca vt ch.
Mc d nhiu nhim khun do vi khun ph bin (v d, nhim khun da do
Staphylococcus aureus) c c im l mt xut tit m, phn ng m trong bnh
nhim khun rt khc nhau. Trong mt s bnh nhim khun, chng hn nh a
chy, ng c Clostridium botulinum v un vn, khng c phn ng vim ca v tr
quan trng ca tn thng t bo. Cc nhim khun vi khun khc, bao gm giang
mai v bnh Lymp, dn n mt phn ng vim ca lympho bo v tng bo
chim u th (v d bnh Brucella) c c im l hnh thnh mt u ht.
Nhiu bnh nhim khun gy nn do cc vi khun bnh thng c tr trong
c th. C h vi khun ni sinh rng ln ca ng tiu hoa, ng h hp trn, da
v m o. Trong nhng iu kin bnh thng cc vi khun ny l hi sinh v v
hi. Tuy nhin, khi chng xm nhp c vo cc v tr bnh thng l v khun
hoc khi s khng ca tc ch suy gim, cc vi khun ny c th gy ph huy
lan rng. Staphylococcus aureus, streptococcus pneumoniae v Eschirichia coli l v
d ca h vi khun bnh thng ngui, chng cng l cc tc nhn gy bnh
chnh ngi.
96

3.2. Nhim cu khun Gram dng sinh m

3.2.1. T cu vng
s.aureus (t cu khun vng) l cc cu khun Gram dng mc in hnh
thnh cc cm v l mt trong nhng tc nhn vi khun ph bin nht. Vi khun
bnh thng c tr trn da v d dng c cy vo cc m su hn, y n gy
nn nhng nhim khun sinh m. Thc ra, n l nguyn nhn ph bin nht ca
nhng nhim khun sinh m da, cc khp v xng v n l nguyn nhn chnh
ca vim ni tm mc nhim khun, s.aureus thng c phn bit vi cc t cu
khc, t c tnh hn bng test coagulase. s.aureus dng tnh vi coagulase, trong
khi cc t cu khc m tnh vi test coagulase.
s.aureus lan trn do tip xc trc tip vi cc b mt hoc ngi mang vi
khun. Phn ln tr em v ngi ln tng thi k c tip xc vi vi khun, mang vi
khun da, l mi v qun o. Vi khun cng sng trn cc b mt khng c s
sng trong mt thi gian di.
Bnh sinh
Nhiu nhim khun do s.aureus bt u nh nhng nhim khun khu tr
da v cc phn ph thuc ca da gy vim v p xe. c trang b vi cc enzym
ph huy v c t, vi khun i khi xm nhp ra ngoi v tr ban u, lan trn theo
dng mu v h thng bch huyt ti bt k v tr no trn c th. Xng, khp, cc
van tim l nhng v tr nhim khun s.aureus di cn ph bin nht. s.aureus cng
gy nn nhiu bnh khc do vic sn xut ra cc c t c mang i ti nhng v
tr xa.
Gii phu bnh
Khi s.aureus c cy vo mt v tr trc y l v khun, nhim khun
thng gy nn mng m v hnh thnh p xe. p xe c xp loi v kch thc t
cc vi th n cc tn thng c ng knh nhiu centimet v cha y m v vi
khun.
Biu hin lm sng
Nhng biu hin lm sng ca s.aureus thay i theo cc v tr v cc typ
nhim khun.
- Nht v chp: cc nhim khun s.aureus su xy ra bn trong v xung
quanh cc nang lng. Nht xy ra nhng b mt da c lng nh c, i, mng ca
n ng v nch, vng xng mu v mi mt ca c hai gii. Nht bt u nh mt
cc nh y ca nang lng, sau l mt mn v au trong mt s ngy. Mt
nh vng hnh thnh v mt li trung tm tr thnh hoi t v mm ra, v hoc
rch (chch) nht lm ht au. Chp l nht gy tn thng ca tuyn b xung
quanh mi mt. Vim quanh mng l nhim khun t cu ca nn mng v chn m
l cng mt nhim khun pha gan bn tay ca u ngn tay.
- Nht c (cm nht): cc tn thng ny ch yu c l hu qu ca
nhng nhim khun s.aureus quanh cc nang lng kt hp lm mt v gy nn
nhng xoang c dn lu.
97

- Hi chng da phng: bnh ny gp tr em di ba tui biu hin nh ban

ging chy nng, bt u mt v lan trn khp c th. Cc bng nc bt u
c to thnh v ch c xt nh cng lm bong da. Bnh bin mt sau mt n hai
tun khi biu m ti sinh. S trc vy da l do tc ng h thng ca mt ngoi c
t c hiu v v tr tng sinh ca s.aureus thng kn o.
- Vim xng tuy xng: vim xng tuy xng do t cu cp tnh. thng
cc xng ca chi di, ch yu gp tr em trai gia 3 v 10 tui, hu ht c tin
s nhim khun hoc chn thng. Vim tuy xng c th tr thnh mn tnh nu
khng c iu tr ng cch. Nhng ngi ln trn 50 tui thng b vim xng
tuy xng ct sng. bnh c th n sau nhim khun t cu ca da hoc ng
tit niu, phu thut tuyn tin lit hoc c nh gy xng bng inh.
- Nhim khun bng hoc vt thng phu thut: cc v tr ny tr thnh
nhim khun vi s.aureus t chnh bnh nhn hoc t nhn vin y t. Nhng tr
s sinh v nhng ngi gi, nhng ngi suy dinh dng, i tho ng v nhng
ngi bo ph c tng nhy cm vi nhim khun.
- Cc nhim khun ng h hp: nhim khun t cu ng h hp l ph
bin nht nhng tr em di hai tui v c bit nhng tr em di hai thng
tui. Nhim khun c c im l cc lot ng h hp trn, cc ph vim ri
rc, trn dch mng phi, gin ph nang v trn kh mng phi. ngi ln, ph
vim do t cu c th n sau cm, mt bnh ph huy biu m b mt c lng
chuyn v l b mt ca ph qun nhy cm vi cc nhim khun th pht.
- Vim khp do vi khun: s.aureus l vi khun gy bnh mt na s
trng hp vim khp nhim khun, ch yu nhng bnh nhn t 50 n 70 tui.
Vim khp do thp v iu tr corticoid l nhng bnh tin cho vim khp do vi
khun.
- Nhim khun huyt: nhim khun huyt vi s.aureus gy bnh nhng
bnh nhn c sc khng thp ang trong bnh vin v nhng bnh khc. Mt
s bnh nhn c nhim t cu l nn tng ca bnh (v d vim xng tuy xng,
vim khp nhim khun), mt s c phu thut (v d, ct b tuyn tin lit qua
niu o) v mt s ngi nhim khun t cc ng thng ni tnh mch. Cc p xe
ht k v vim ni tm mc l nhng bin chng trm trng.
- Vim ni tm mc nhim khun: vim ni tm mc nhim khun l mt
bin chng ph bin ca nhim khun huyt s.aureus. N c th pht sinh mt
cch t pht trn cc van bnh thng, trn cc van b tn thng do st thp hoc
cc van nhn to. s dng ma tuy ng tnh mch l yu t tin cho vim ni
tm mc do t cu.
- Hi chng chong nhim c: bnh ny gp ph bin nht nhng ph n
ang hnh kinh, biu hin l st cao, bun nn, nn, a chy v au c. Sau ,
bnh nhn b chong v sau mt s ngy xut hin ban ging chy nng. Bnh kt
hp vi vic s dng cc nt gc (tampon), c bit l cc nt gc hp thu cao. N
cung cp v tr cho s nhn ln ca s.aureus v sn sinh ra c t. Hi chng
chong nhim khun him khi xy ra cc tr em v nam gii v thng kt hp
vi nhim khun s.aureus.
98

- Nhim c thc n do t cu: nhim c thc n do t cu bt u mt

cch in hnh ui 6 gi sau khi n. Bun nn v nn bt u mt cch t ngt v
thng ht sau 12 gi" Bnh gy nn do c t hnh thnh t trc hn l do vic
ch tit c t bi cc vi khun c nut vo.
3.2.2. Cc t cu coagulase m tinh
Cc t cu coagulase m tnh l nguyn nhn chnh ca nhim khun kt hp
vi vic a vo cc thit b y hc, bao gm cc ng thng ni tnh mch, cc van
tim nhn to, my to nhp tim, cc b nn chnh hnh, cc ng thng dch no tuy
v cc ng thng phc mc.
Bnh gy nn do cc t cu coagulase m tnh thng c ngun gc t h vi
khun bnh thng. C trn 20 loi t cu coagulase m tnh, 10 l nhng vi khun
c tr bnh thng trn cc b mt ca da v nim mc ca ngi. Staphylococcus
epidermodis l nguyn nhn ph bin nht ca cc nhim khun kt hp vi cc
thit b y hc. Cc loi khc nh s.saprophyticus gy nn 10 n 20% cc nhim
khun ng tit niu cp tnh nhng ph n tr.
Bnh sinh
Cc t cu coagulase m tnh d dng gy nhim khun cc vt l. Cc vi
khun tng sinh chm trn cc thit b c cy ghp, gy nn phn ng vim ph
huy cc m k cn. Nu vi khun c trn mt b mt trong mch mu, chng hn
nh u ca mt ng thng trong mch mu, n c th lan trn theo dng mu gy
cc nhim khun di cn. Cc t cu coagulase m tnh khng c cc enzym v c
t cho php s.aureus gy ph huy m ti ch lan rng. Mt s chng ca t cu
coagulase m tnh sn xut ra mt gen polysaccharid, c gi l "cht nha" kch
thch dnh ca vi khun vi cc vt l v bo v chng khi cc phn ng chng vi
khun ca tc ch.
Gii phu bnh
Cc thit b y t b nhim t cu coagulase m tnh thng c ph mt lp
mng t huyt mu nu nht. Tri vi nhim khun do s.aureus, cc nhim khun
t cu coagulase m tnh thng khng gy hoi t m ti ch lan rng hoc nhng
lng ln m. Xt nghim vi th cc thit b b nhim khun, pht hin cc cm vi
khun Gram dng vi trong t huyt v cc mnh vn t bo vi mt xm nhp
vim cp kt hp.
Biu hin lm sng
Cc nhim khun t cu coagulase m tnh thng ch c cc biu hin lm
sng kn o v triu chng ca nhim khun c th ch l st nh ko di. Nhim
khun ca cc thit b chnh hnh thng gy mt v ri lon chc nng nng dn
ca cc thit b. nhiu ngi, cc nhim khun ny thng lnh tnh, nhng
nhng ngi gim bch cu a nhn trung tnh v b c ch min dch nng, nhim
khun c th gy t vong. Vic iu tr thng i hi vic thay th mi vt l
nhim khun v mt liu php khng sinh thch hp.

99

3.2.3. Cc lin cu sinh m

Cc lin cu sinh m (Streptococcus pyogenes) cng c bit l lin cu
nhm A l mt trong nhng tc nhn nhim khun thng gp nht ngi, gy
nn nhiu bnh ca cc h thng c quan khc nhau, t vim hng cp t gii hn
n nhng bnh quan trng nh st thp. Cc lin cu sinh m l nhng cu
khun Gram dng thng l mt phn ca h vi khun ni sinh c tr da v
mm- hng.
Cc bnh gy nn do cc lin cu sinh m c th c chia thnh hai loi:
sinh m v khng sinh m. Cc bnh sinh m xy ra cc v tr vi khun xm
nhp v gy ra hoi t m, thng gy nn mt phn ng vim cp. Cc nhim
khun do lin cu sinh m c sinh m bao gm vim hng, chc, vim m t bo
(lin kt, vim c, ph vim, nhim khun sn khoa. Tri li, cc bnh khng to
m xy ra cc v tr xa v tr xm nhp ca vi khun. Cc lin cu sinh m gy
hai bin chng khng sinh m chnh: st thp v vim cu thn do lin cu cp
tnh. Cc bin chng ny (1) gy bnh cc h thng c quan xa v tr xm nhp
ca nhim khun, (2) thng xy ra mt thi gian sau nhim khun cp v (3) c l
gy nn cho mt phn ng min dch.
Cc ngoi c t ca lin cu: cc lin cu sinh m sn xut ra nhiu ngoi
c t, bao gm cc c t gy ban v cc c t huy t bo (streptolysin s v 0).
Cc c t gy ban gy nn ban ca st tinh hng nhit (st do nhim khun c
ban ti). Cc streptolysin s huy cc th nguyn sinh ca vi khun (cc th L)
v c l ph huy cc bch cu a nhn trung tnh sau khi chng 'nut" cc lin cu
sinh m. Streptolysin o gy mt chun khng th cao ko di, mt du n c li
trong chn on nhim khun lin cu sinh m v cc bin chng khng sinh m
ca chng.
3.2.3.1. Vim hng do lin cu
Cc lin cu sinh m, mt nguyn nhn vi khun ph bin ca vim hng lan
trn t ngi sang ngi do tip xc trc tip vi cc cht tit ca mm v ng
h hp. Vim hng lin cu xy ra trn ton cu, ch yu gy bnh tr em v
thanh nin.
Gii phu bnh
Cc lin cu sinh m dnh vi cc t bo biu m do dnh vi ibronectin trn
b mt ca chng. Vi khun sn xut ra nhiu enzym, bao gm cc homolynsin.
DNAse, hyaluronidase v streptokinase, chng cho php vi khun ph huy v xm
nhp cc m ca ngi. Lin cu sinh m cng c cc thnh phn ca vch t bo
bo v chng khi b cc phn ng vim. Mt trong nhng thnh phn ny, c
gi l protein M, li ln t vch t bo ca cc chng c v ngn cn vic lng
ng ca b th, v vy bo v cho vi khun khi b thc bo. Mt protein b mt
khc ph huy C5a, ngn cn tc ng opsonin hoa ca b th v c ch thc tng.
Cc vi khun xm nhp kch thch mt phn ng vim cp, thng gy nn cht
xut tit ca bch cu a nhn trung tnh hc amian.

100

Biu hin lm sng

Vim hng do lin cu biu hin nh au hng, st, mt mi, au u, tng
bch cu. Bnh thng t gii hn, thng ko di t 3 n 5 ngy. Trong mt s
trung hp, vim hng do lin cu dn n st thp v vim cu thn sau lin cu
cp tnh. iu tr bng penicillin rt ngn din bin lm sng ca vim hng lin
cu v quan trng hn, d phng nhng di chng khng to m quan trng.
3.2.3.2. St tinh hng nhit
St tinh hng nhit (scarlatina) m t cc ban im trn da v nim mc
trong mt s nhim khun sinh m do lin cu sinh m, ph bin nht l vim
hng. Ban thng bt u thnh ngc v lan trn ti cc chi. Li thng c mt
lp ph mu vng trng, n thng bong ra v l mt b mt tht b. st tinh
hng nhit gy nn do c t gy ban .
3.2.3.3. Vim qung
Vim qung (risipen) l sng ban ca da ch yu gy nn do lin cu sinh
m. Ban thng bt u mt v lan trn nhanh. Vim qung thng ph bin
trong cc thi tit m nhng thng khng gp trc tui 20. Mt phn ng vim
cp, ph, lan toa thng b v trung b lan trn vo cc m di da. Xm nhp
vim bao gm ch yu l cc bch cu a nhn trung tnh v mnh nht xung
quanh cc huyt qun v cc phn ph ca da. Cc vi p xe ca da v cc hoi t
nh kh ph bin.
3.2.3.4. Chc
Chc (bnh m da) l nhim khun trong thng b, khu tr ca da, gy nn
do lin cu sinh m v t cu vng (S.aureus). Cc chng lin cu sinh m gy chc
khc v khng nguyn v dch t hc vi cc vi khun gy vim hng.
Chc lan trn t ngui sang ngi do tip xc trc tip. Bnh gp ph bin
nht tr em t 2 n 5 tui. Mt ngi, thng l tr em, u tin c s c tr ca
vi khun trn da. Mt chn thng nh hay cn trng t s cy vi khun vo da.
y chng to thnh cc mn m trong thng b. Cc mn m ny s v ra v lm
r ra cht xut tit m.
Cc tn thng bt u trn b mt ca c th b phi nhim nh nhng vt
sn khu tr. Chng nhanh chng bin thnh cc mn m, b n mn trong t
ngy to thnh mt vy mu vng nu dy. Chc i khi dn n vim cu thn
sau lin cu, nhng khng gy st thp.
3.2.3.5. Vim m lin kt do lin cu
Lin cu sinh m gy nhim khun lan trn cp tnh ca m lin kt lng lo
ca cc lp su ca trung b. Nhim khun to m l hu qu cy vi khun do chn
thng vo da v thng xy ra cc chi trong trng thi dn lu bch huyt b
cn tr. Vim m lin kt thng bt u cc v tr tn thng khng c ch
v xut hin nh mt vng , nng, sng lan trn.

loi

3.2.3.6. Nhim trng sn khoa

Nhim trng sn khoa c nh ngha l mt nhim khun sau ca
khoang t cung bi lin cu sinh m. Bnh trc y ph bin nhng hin nay
him gp cc nc pht trin. Nhim khun c ngun gc t cc bn tay b ly
nhim ca nhng ngi , mt s kt hp c xc nh bi nhng quan st
lch s ca Semmelvveiss.
3.2.4. Nhim ph cu
Lin cu ph vim (Streptococcus pneumonia), thng c gi mt cch n
gin l ph cu (pneumococcus), gy nhim khun sinh m, trc ht gy tn
thng cc phi (ph vim), tai gia (vim tai gia), cc xoang (vim xoang) v
mng no (vim mng no). N l mt trong cc tc nhn nhim khun ph bin
nht ca ngi. Vo n lc 5 tui, hu ht cc tr em trn th gii b t nht
mt giai on bnh ph cu (thng l vim tai gia).
Ph cu l mt song cu Gram dng c v, i kh. C trn 80 typ huyt
thanh khc nhau v khng nguyn ca ph cu; cc khng th vi mt typ huyt
thanh khng bo v khi b nhim khun vi mt typ khc. Ph cu l vi khun
cng sinh mm hng v thc ra tt c mi ngui u c vi khun c tr mt thi
im no .
Bnh sinh v gii phu bnh
Bnh do ph cu bt u khi vi khun xm nhp vo cc v tr v khun,
thng gn v tr c tr bnh thng ca chng trong mm hng. Vim xoang v
tai gia do ph cu thng n sau mt bnh virus, chng hn nh cm lnh thng
thng, n gy tn thng biu m c lng chuyn bo v v lp y cc khong
khng kh b tn thng bi dch xut tit. Sau cc ph cu pht trin mnh
trong mt dch m giu cht dinh dng, nhim khun cc xoang v tai gia c th
lan trn ti mng no k cn.
Ph vim do ph cu pht sinh theo cch tng t. ng h hp thp c
bo v bi mt mng nhy lng chuyn v phn ng ho, bnh thng n y cc vi
khun b ht vo ng h hp thp. Nhng tc nhn xm phm cn tr phn ng
ca ng h hp, bao gm cm, cc bnh virus do h hp khc, ht thuc l,
nghin ru, cho php s tip cn ca lin cu ph vim. Khi trong ph nang,
cc vi khun tng sinh v kch thch mt phn ng vim cp. v polysaccharid cua
ph cu ngn cn s hot ha ng tt ca b th, v vy ngn cn vic sn xut
ca opsonin C3b. V vy, trc khi mt khng th IgG c hiu c sn xut ra, vi
khun c th tng sinh v lan trn khng b cn tr bi cc thc bo. phi, ph
cu gy tn thng nhanh chng ton b mt thy phi hay nhiu thy (ph vim
thy). Cc ph nang cha y dch protein, bch cu a nhn trung tnh v vi
khun. Lin cu nhm B l nguyn nhn chnh ca ph vim, vim mng no v
nhim khun huyt ca tr s sinh.
Cc vi khun ny cng l nguyn nhn khng ph bin ca nhng nhim
khun sinh m. Cc lin cu nhm B l nhng vi khun Gram dng pht trin
thnh nhng chui ngn. Nhim khun lin cu nhm B ca tr s sinh cn gp vi
t l ng k nhiu nc, t l t vong cn cao. Lin cu nhm B l mt phan ca
102

h vi khun m o bnh thng v c tm thy 30% ph n. Hu ht cc tr

s sinh sinh ra t cc b m c h vi khun ny nhim vi khun khi chng i qua
ng .
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc yu t nguy c c bit kt hp vi s pht trin nhim khun lin cu
nhm B tr s sinh bao gm non v mc cc IgG chng vi khun c ngun gc
t m thp. Cc tr s sinh c d tr chc nng sn xut bch cu hot nh v mt
khi c xc lp, nhim khun vi khun nhanh chng ln p kh nng khng
ca c th. Nhim khun lin cu nhm B c th ch gii hn phi hay h thng
thn kinh trung ng hoc c th reo rc rng. v m bnh hc, cc m b tn
thng c phn ng sinh m, thng vi mt s lng p o ca cc cu khun
Gram dng.
3.3. Nhim khun vi khun tr em
3.3.1. Bch hu
Nhim khun vi Corynebacterium diphtheriae (Bch hu), mt trc khun
Gram dng, a hnh thi, i kh, gy nhim khun ng h hp trn gy hoi t,
i khi kt hp vi ri lon tim v thn kinh. Bnh bch hu c th d phng c
bng cch tim vacxin vi c t ca c.diphtheriae bt hot (toxoid).
Dch t hc
Ch c ngi l ngun d tr c ngha ca c.diphtheriae v hu ht nhng
ngi ny l nhng ngi mang vi khun khng triu chng. Vi khun truyn t
ngi sang ngi trong nhng git li ti ca khng kh th ra hoc cc cht xut tit
t ming. Trc y, bnh bch hu l nguyn nhn chnh ca t vong tr em 2
n 15 tui, nhng cc nc c chng trnh tim chng vacxin, bnh c loi
tr mt cch c bn. Tuy nhin, bnh bch hu vn tn ti nh mt vn sc
khoe quan trng cc nc km pht trin.
Bnh sinh
c.diphtheriae i vo hng, y vi khun tng sinh, ph bin amdan. c
t bch hu c hp thu mt cch h thng v tc ng trn cc m khp c th,
vi tim, thn kinh, thn l nhy cm nht vi tn thng. c t bch hu bao gm
hai tiu n v, c t tn l A v B. Tiu n v B gn vi cc th th glycolipid
trn cc t bo ch v tiu n v A tc ng trong bo tng trn yu t 2 ko di
lm gin on vic tng hp protein. c t c bit l loi mnh nht v mt
phn t git mt t bo.
Gii phu bnh
Nhng tn thng c trng ca bch hu l mt mng dai nh da, mu xm,
dy bao gm biu m b bong ra, cc mnh vn hoi t, cc bch cu a nhn trung
tnh t huyt v vi khun ph ng h hp b tn thng. B mt biu m di
cc mng ny b bc trn v lp di nim mc b vim cp, chy mu. Qu
trnh vim thng gy sng ca m lin kt xung quanh. N c the nng gy
103

ra cn tr h hp. Khi tim b nh hng, c tim c nhng git m trong cc t bo

c v hoi t . Trong trng hp tn thng thn kinh, cc dy thn kinh ngoi vi
b tn thng biu hin mt mylin.
Biu hin lm sng
Bnh bch hu bt u vi st, au hng v mt mi. Mt mng xm bn
thng pht trin trc ht amidan v c th lan trn ra hng sau. Mng ny
thng dnh chc v vic c gng tch n ra khi nim mc nm di s gy chy
mu. Nhng triu chng tim v thn kinh pht sinh mt s t nhng ngui b
nhim khun, thng nhng ngi c bnh ti ch nng.
Bnh bch hu da l hu qu ca vic cy vi khun vo vt rch trn da, biu
hin nh mt mn m hay lot, bnh him khi kt hp vi cc bin chng tim hoc
thn kinh. Bnh bch hu c iu tr bng cch dng chnh xc khng c t v
cc khng sinh.
3.3.2. Bnh ho g
Bnh ho g l mt nhim khun ng h hp trn ko di, c c im l cc
cn kch pht ca ho lm suy yu. Theo sau cn kch pht l ng tc ht vo rt
mnh, "ting rt cui cn ho g" dn n vic t tn bnh. Vi khun gy bnh l
Bordetella pertussis, mt cu trc khun Gram m nh.
Dch t hc
B.pertussis ly nhim cao, lan trn t ngi sang ngi, trc ht do cc kh
dung nhim khun ca ng h hp. Ngi l ngun d tr ca nhim khun.
Trong nhng qun th nhy cm, ho g trc ht l mt bnh tr em di tui.
Vic dng vacxin bo v chng li B.pertussis, nhng trn ton cu c khong 50
triu trng hp ho g mi nm v gy khong triu t vong, c bit tr em.
Gii phu bnh v bnh sinh
B.pertussis khi u nhim khun bng vic dnh vi lng chuyn ca cc t
bo biu m h hp. Sau vi khun sn xut ra c t t bo git cht cc t bo
c lng chuyn. Vic ph huy nng dn biu m h hp lng chuyn v phn ng
vim xy ra sau gy nn cc triu chng h hp ti ch. Nhiu c t khc bao
gm "c t ho g" l tc nhn gy tng lympho r rt thng kt hp vi ho g.
Mt c t khc c ch adenylyl cyclase, mt tc ng c ch thc tng vi khun.
B.pertussis gy vim kh ph qun lan rng vi hoi t ca biu m h hp c
lng chuyn v mt phn ng vim cp. Vi vic mt mng nhy- lng chuyn bo
v, c tng nguy c ph vim t cc vi khun t ming c ht vo. Cc cn kch
pht ca ho v nn lm cho vic ht vo kh khn v ph vim do nhim khun th
pht l nguyn nhn t vong ph bin.
Biu hin lm sng
Ho g l mt bnh ng h hp trn ko di thng 4 n 5 tun v din
bin qua 3 giai on:

104

- Giai on vim hng ging bnh ng h hp trn do virus ni chung vi

st nh, chy nc mi, vim kt mc v ho.
- Giai on kch pht xy ra mt tun sau khi b bnh. Ho nng dn v tr
thnh cn kch pht vi 5 n 15 ln ho lin tc, theo sau l mt ting rt ht vo
cui cn ho g. Bnh nhn thng c tng lympho bo r rt, vi tng s m bch
cu vt qu 40.000 t bo/nl. Cn kch pht ko di hai n ba tun.
- Giai on hi phc sc khoe thng ko di nhiu tun.
3.3.3. Haemophilus influenzae
Nhim khun Haemophilus influenzae gy nhim khun sinh m tr em
nh tui, gy tn thng tai gia, cc xoang, da mt, vim np thanh qun, mng
no, phi v khp. Vi khun l tc nhn nhim khun nhi khoa ch yu v l
nguyn nhn chnh ca vim mng no do vi khun trn phm vi ton cu.
H.influenza l cu trc khun Gram m a hnh i kh tn ti c hai chng c v
v khng c v. Cc chng khng c v (typ a) thng gy nn nhng nhim khun
khu tr. Cc chng c v (typ b) c tnh hn v gy nn trn 95% cc nhim khun
vi khun huyt xm nhp.
Dch t hc
H.influenza l mt k sinh cht ch ca ngi, lan trn t ngi sang ngi
trong cc git li ti ca hi th v cht xut tit ca ng h hp. Vi khun bnh
thng c tr trong vm hng ca ngi, c 20% n 50% nhng ngi ln khoe
mnh. Hu ht cc chng c tr y l khng c v, ch 3 n 5% l H.influenzae
typ b.
Hu ht nhng nhim khun nng do H.influenzae typ b xy ra tr em di
6 tui. T l mi mc ca bnh nng t nh cao 6 n 18 thng tui, tng ng
vi giai on mt min dch thu c t m v thu c min dch t nhin. Cc
bin chng c th d phng c bng tim chng cho tr em vacxin H.influenzae
typ b.
Bnh sinh
Cc chng H.influenzae khng c v bc gy bnh bng cch lan trn ti ch
t cc v tr c tr bnh thng ca chng ti cc v tr v trng ln cn, chng hn
nh cc xoang hoc tai gia. S lan trn ny c to thun li do h hi cc c ch
khng bnh thng, nh xy ra vi bnh ng h hp trn do virus. Trong cc
v tr v khun va nu trn, cc vi khun khng c v tng sinh v kch thch mt
phn ng vim cp, n gy tn thng m ti ch v thng cha nhim khun.
Trong hu ht cc trng hp, cc chng vi khun khng v khng gy vi khun
huyt.
H.influenzae typ p c kh nng xm nhp m. Polysaccharid v ca cc vi
khun typ p cho php chng trnh khi thc tng v nhim khun vi khun huyt
l ph bin. Vim np thanh qun, vim m lin kt ca mt, vim khp nhim
khun v vim mng no l hu qu ca nhim khun vi khun huyt xm nhp.
H.inflenzae cng sn xut ra mt IgA protease, n to thun li cho s sng st
ti ch ca vi khun ng h hp.
105

Gii phu bnh

H.influenzae kch thch mt phn ng vim r rt v hnh nh gii phu bnh
c hiu thay i theo v tr b tn thng. Vim mng no do H.influenzae ging
cc vim mng no do vi khun cp tnh khc vi mt xm nhp ca bch cu a
nhn trung tnh chim u th trong mng no tuy mm, i khi lan trn vo
khoang di nhn.
H.influenzae thng lm bin chng mt bnh phi mn tnh v trong mt
na s bnh nhn, n n sau mt nhim khun do virus ca ng h hp. Cc
ph nang cha y bch cu a nhn trung tnh, i thc bo cha cc vi khun v
t huyt. Biu m ca tiu ph qun b hoi t v b xm nhp bi cc i thc bo.
Vim np thanh qun bao gm sng v vim ca np thanh qun, cc np ca
aryepiglottic v cc xoang l, i khi n lm tc hon ton ng h hp trn.
Trong vim m t bo lin kt ca mt, v tr ca nhim khun v vim l trung b,
thng l m v vng quanh hc mt.
Biu hin lm sng
Phn ln cc nhim khun H.influenzae do vi khun huyt gp tr em.
H.influenzae l nguyn nhn ph bin nht ca vim mng no tr em di 2
tui. Khi pht thng m thm v c th n sau mt nhim khun ng h hp
trn hoc mt vim tai gia khng ng ch .
Ph qun, ph vim hoc vim phi thy c c im l st, ho, m m v
kh th.
Vim np thanh qun gp trc ht tr em t 2 n 7 tui, nhng cng c
th xy ra ngi ln. T vong c th xy ra do tc ng h hp trn.
Vim khp nhim khun thng th pht sau s reo rc ca vi khun huyt
chu ng mt trng lng ln. Cc triu chng gm st, nng, , sng v au khi
vn ng.
Vim m lin kt ca mt hay vim m lin kt quanh hc mt l mt nhim
khun vi khun huyt nng khc gy bnh trc ht tr em nh tui. Cc bnh
nhn biu hin st, mt mi nng v mt vng g cao, nng, mu tm ca mt,
thng m hoc vng quanh mt. Thng c vim mng no v vim khp nhim
khun.
3.3.4. No m cu (Neisseria meningitides)
Neisseria maningitides, thng c gi l no m cu, gy nn nhim khun
mu, gy vim mng no m v thng c km theo bi sc v ri lon ng
mu nng. Vi khun l cc cu khun Gram m, hnh ht u ng thnh i. Co
tm nhm huyt thanh chnh, ba trong (A,B,C) gy hu ht cc nhim khun.
Dch t hc
No m cu lan trn t ngi sang ngi, trc ht bi cc git li ti trong hi
th. Mt t l nh (5 n 15%) ca qun th mang vi khun trong vm hng nh

106

cng sinh. Nhng ngi b nhim khun s to ra khng th vi mt chng

N.meningitides v c min dch vi bnh do no m cu chng ny gy ra.
Bnh nhim no m cu xut hin nh nhng ca n pht, cc cm cc trng
hp v cc v dch. Phn ln cc nhim khun cc nc cng nghip hoa l n
pht v gy bnh cc tr em di 5 tui. Bnh thnh dch xy ra nhng ni ng
c. T vong do bnh no m cu ph bin hn cc nc km pht trin.
Bnh sinh
Khi c tr ng h hp trn, no m cu dnh vo biu m h hp khng c
lng chuyn bng cc lng ca vi khun. Hu ht nhng ngi b phi nhim to ra
khng th bo v dit vi khun vi tun sau v mt s ngi tr thnh ngun
mang vi khun. Nu vi khun lan trn vo mu trc khi pht trin min dch bo
v, n c th tng sinh mt cch nhanh chng trong cc m khng c bo v, gy
nn mt bnh no m cu l do ni ni c t ca lipopolysaccharid ca mng ngoi
ca vi khun. Ni c t kch thch tng r rt trong vic sn xut TNF v hot hoa
ng thi dng thc b th v ng mu. Sau l ng mu ni mch ri rc, tiu
t huyt v sc.
Gii phu bnh
- Bnh no m cu c th khu tr h thng thn kinh trung ng hoc c
th lan trn khp c th di dng mt nhim khun.
- Trong trng hp vim mng no do no m cu, mng no tuy mm v
khoang di nhn b xm nhp bi cc bch cu a nhn trung tnh v nhu m no
nm di b sng phng v xung huyt.
- Nhim khun huyt do no m cu c c im l tn thng lan toa ca
ni m ca cc huyt qun nh gy nn cc chm v ban xut huyt lan rng da
v cc tng.
Him gp (3- 4% tt c cc trng hp), vim mch mu v huyt khi gy
hoi chy mu ca c hai tuyn thng thn, mt hin tng c gi l hi chng
Waterhouse- Friderichsen.
Biu hin lm sng
Vim mng no bt u vi s khi pht ca st, cng c v au u.
Trong nhim khun huyt do no m cu, st, sc v xut huyt da- nim mc
xut hin mt cch t ngt. Bnh nhn c th tin trin ti sc trong t pht v
vic iu tr i hi h tr huyt p v khng sinh. Trong thi k trc khng sinh,
bnh no m cu hu nh khng trnh khi t vong, nhng iu tr hin i lm
gim t l t vong xung ui 15%. Mt s bnh nhn sng qua giai on sm ca
nhim no m cu pht sinh cc bin chng d ng chm nh vim a khp, vim
mch da v vim mng ngoi tim. i khi vim mch nng kt hp vi lot da lan
rng v i khi c hoi th cc chi xa.
3.4. Cc bnh nhim khun truyn theo ng tnh dc
3.4.1. Bnh lu
Neisseria gonorrhoeae, cng gi l lu cu, gy bnh lu, mt nhim khun
to m cp tnh ng tnh dc, n c biu hin bng vim niu o nam gii
107

v vim c trong c t cung ph n, gy v sinh. N l mt trong nhng bnh ly

truyn theo ng tnh dc bit t lu v vn cn l mt bnh ly truyn theo
ng tnh dc ph bin nht. N.gonorrhoeae l song cu Gram m, hnh ht u,
i kh.
Nhng ngi lon dm,ng tnh nam gii c nguy c vim hng v vim trc
trng do lu. ph n, nhim khun thng i ln ng sinh dc, gy vim ni
mc t cung, vim vi trng v bnh vim khung chu. Lan trn ln trn ca bnh
t ph bin nam gii, nhng khi xay ra, n gy vim mo tinh hon. Him hn,
nhim khun lu cu tr thnh vi khun huyt, trong trung hp ny vim khp
nhim khun v tn thng da xy ra. Nhim khun tr s sinh c ngun gc t
ng ca mt b m nhim lu cu, thng biu hin nh mt vim kt mc, mc
d nhim khun lan trn ch gp ngu nhin. Vim kt mc do lu cu c loi
tr cc nc pht trin do vic nh cc khng sinh vo kt mc khi thng
quy, nhng cn l nguyn nhn chnh ca m nhiu nc chu Phi v chu .
Dch t hc
Nhim khun c truyn trc tip t ngi sang ngi v ngoi l l truyn
bnh trong sinh , s lan trn hu nh lun lun do quan h tnh dc. Nhng
ngi nhim khun khng c triu chng l ngun d tr c ngha ca nhim
khun. Mc d vic iu tr khng sinh c hiu qu c thc hin gn 50 nm
qua, bnh cn lan trn trn ton cu.
Bnh sinh
Bnh lu bt u nh mt nhim khun cc mng nim mc ca ng tit
niu sinh dc. Vi khun dnh vo b mt cc t bo, sau chng xm nhp nng
v gy mt vim cp. Lu cu khng c v polyssaccharid thc s, nhng s ko di
ra ging lng, c gi l lng, mc ra t vch vi khun. Cc lng ny cha mt
protease lm tiu IgA trn mng nim mc, v vy to thun li cho s dnh ca vi
khun vo biu m tr v biu m chuyn tip ca ng tit niu sinh dc.
Gii phu bnh
Bnh lu l mt nhim khun sinh m c c bit l mt phn ng vim cp
mnh, sinh ra nhiu m v thng to thnh cc p xe di nim mc. Nu khng
iu tr, phn ng vim tr thnh mn tnh, vi cc i thc bo v lympho bo
chim u th.
Biu hin lm sng
n ng nhim lu cu biu hin l mt chy dch m niu o v kh tiu
tin. Nu vic iu tr khng c tin hnh kp thi, hp niu o l mt bin
chng ph bin. Vi khun c th lan trn ti tuyn tin lit, mo tinh hon, vim
tinh hon v c th gy v sinh.
khong mt na s ph n nhim khun bnh lu cn khng c triu
chng. Nhng ph n b nhim khun khc lc u biu hin l vim c trong c t
cung, vi chy dch m o hoc chy mu. Vim niu o biu hin nh kh tiu
tin hn l chy dch niu o. Nhim khun thng lan ti cc vi trng, y vi
khun thng gy vim vi trng cp v mn tnh v thng bnh vim khung
108

chu. Cc vi trng sng to cha m thng gy au bng cp. V sinh xy ra khi

dnh do vim lm tc vi trng.
T cc vi trng, bnh lu lan trn ti phc mc, khi bnh vi nhng si
dnh mnh ("dy n violon") gia gan v phc mch thnh. Vim ni mc t cung
mn tnh l mt bin chng dai dng ca nhim khun t cu v thng gy hu
qu l mt vim vi trng mn tnh do lu.
3.4.2. Bnh h cam
Bnh h cam (chancroid) i khi c gi l "bnh hoa liu th ba" (sau giang
mai v lu) l mt nhim khun c truyn theo ng tnh dc cp tnh gy nn
do Haemophilus ducreyi. Vi khun ny l mt trc khun Gram m nh. Chng
xut hin trong cc m nh nhng cm trc khun song song v nh cc chui,
nh nhng n c. Bnh h cam c c im l nhng lot sinh dc au nhiu v
kt hp vi bnh hch. Nhim khun ny l nguyn nhn chnh ca nhng lot
sinh dc nhiu nc km pht trin, c bit chu Phi v mt s vng ca chu
v c gi l cc lot sinh dc to thun li cho s lan trn ca Hrv.
Gii phu bnh
H.ducreyi xm nhp vo qua cc vt rch ca da, y vi khun tng sinh v
gy mt tn thng g cao, ri b lot ra. Cc lot c ng knh 0,1 n 2cm. Cc vi
khun c vn chuyn trong cc i thc bo ti cc hch bch huyt vng, cc
hch c th b mng m. By n 10 ngy sau khi xut hin tn thng nguyn
pht, mt na s bnh nhn, vim hch bn to m, au nhiu, mt bn (hch
xoi) xut hin. Da ph trn tr nn vim, v ra v dn lu m t hch nm di.
Chn on c thc hin bng vic xc nh cc trc khun trong cc lt ct m
hoc cc phin nhum gram m c chun b t cc vt lot.
iu tr bnh h cam bng erythromycin thng c hiu qu.
3.4.3. Bnh u ht bn
Bnh u ht bn l mt lot nng mn tnh, ly truyn qua ng tnh dc ca c
quan sinh dc v cc vng bn v quanh hu mn. Bnh gy nn do Calymmabacterium
granulomatis, mt trc khun Gram m, khng di ng, c v, nh.
Dch t hc v gii phu bnh
Ch c ngi l tc ch ca c.granulomatis. Bnh u ht bn him gp cc
kh hu n i nhng ph bin cc vng nhit i v bn nhit i. New Guinea,
trung tm ca c v n c t l mc cao nht. Phn ln cc bnh nhn t 15 n
40 tui, thi gian hot ng tnh dc ln nht. V nhng ngi lon dm ng gii
nam gii c vai tr th ng ch c cc tn thng hu mn v v c.granulomatis
c phn lp t phn, vi khun c cho l c tr trong ng rut. N gy nn
bnh u ht qua t cy truyn, giao hp qua hu mn hoc giao hp m o nu m
o b cc vi khun rut c tr.
Gii phu bnh
Tn thng c trng l mt lot nng, , mm, g cao. M ht phong ph
ging mt khi tht li ln qua da. Trn vi th, thng b v m di da b xm
109

nhp bi cc i thc bo, tng bo v mt s lng t hn cc bch cu a nhn

trung tnh v lympho bo. Cc i thc bo c phn b ri rc cha nhiu vi
khun c gi l cc th Donovan.
Biu hin lm sng
Cc u ht bn khng c iu tr c din bin lnh tnh, ti pht, thng
khi vi mt so teo. Nhim khun thoi xon khun th pht c th gy lot, mt
hoc ct ct c quan sinh dc. So rng ca trung b v ui da gy ph voi ca c
quan sinh dc do tc bch mch. iu tr khng sinh c hiu qu trong nhng
trng hp sm.
3.5. Nhim vi khun gy bnh rut
3.5.1. Escherichia con
Escherichia coli thuc s cc tc nhn gy bnh vi khun thng gp nht v
quan trng nht ngi, gy ra trn 90% tt c cc nhim khun ng tit niu
v nhiu trng hp bnh a chy trn ton cu. N cng l tc nhn gy bnh c
hi chnh thng gy ph vim v nhim khun huyt nhng tc ch suy gim
min dch v vim mng no v nhim khun huyt tr s sinh.
Cc vi khun E.coli l nhm cc vi khun Gram m, i kh (ym kh khng
bt buc), khc nhau v khng nguyn v sinh hc. Hu ht cc chng l vi khun
cng sinh ca rut, p ng tt vi vic pht trin trong i trng ca ngi khng
gy hi cho tc ch. Tuy nhin, E.coli c th tr nn xm phm khi n xm nhp
c vo cc v tr ca c th bnh thng v khun, chng hn nh ng tit
niu, mng no hoc phc mc. Cc chng E.coli gya chy c c tnh c chuyn
bit, thng sinh plasmid, n gn lin vi kh nng gy bnh rut.
3.5.1.1.a chy do E.coli
C n bn chng khc nhau ca E.coli gya chy.
E.coli sinh c t rut (enterotoxigenic E.coli): E.coli sinh c t rut l
nguyn nhn chnh trong cc vng nhit i ngho v c l gy nn hu ht "a chy
ca du khch" trong s nhng ngi n thm cc vng ny. Vi khun c thu
nhn t nc v thc phm b nhim. Nhiu ngi chu M Latinh, chu Phi v
chu mang chng ny khng c triu chng rut l ngun d tr vi khun.
Bnh sinh
Nhng ngi khng c min dch (tr em v nhng du khch t nc ngoi
n) ba chy khi h tip xc vi vi khun. Cc chng sinh c t rut gy a chy
do dnh vi nim mc rut v sn xut ra mt hoc nhiu hn trong s ba c t
rut gy ri lon chc nng ch tit ca rut non. Mt trong s cc c t rut ging
v cu trc v chc nng vi c t ca bnh t v mt c t khc tc ng trn
guanynyl cyclase. E.coli sinh c t rut khng gy nn nhng bin i r rt v i
th v v vi th trn rut non.
E.coli sinh c t rut gy bnh a chy cp tnh, t gii hn vi phn nc
khng c bch cu a nhn trung tnh v hng cu. Trong nhng trng hp nng
mt nc v mt in gii c th rt nng, thm ch gy t vong.
no

E.coli gy bnh rut (enteropathogenic E.coli): v lch s, E.coli gy bnh

rut l nhm u tin ca chng ny c xc nh nh mt tc nhn gy a chy.
Vi khun ny l nguyn nhn chnh ca bnh a chy nhng vng nhit i
ngho, c bit l tr em. Mc d hu nh bnh khng cn cc nc pht trin,
n cn gy nhng t bng n n pht ca bnh a chy, c bit nhng tr em
di 2 tui phi nm bnh vin. E.coli gy bnh ng rut do n ung phi thc
phm hoc nc b nhim. Vi khun khng c kh nng xm nhp v gy bnh do
dnh v lm bin dng cc vi nhung mao ca cc t bo biu m ca rut. E.coli gy
bnh rut gya chy, nn, st v mt mi.
E.coli xut huyt rut (enterohemorrhagic E.coli): E.coli xut huyt rut
(typ huyt thanh 0157:H7) gy a chy mu, i khi sau dn n hi chng tan
huyt- ur huyt. Ngun nhim khun thng l n ung phi tht hay sa b
nhim. E.coli xut huyt rut dnh vo nim mc i trng v sn xut ra mt c
t rut, ging nh c t Shiga, n ph huy cc t bo biu m ca rut. Nhng
bnh nhn b nhim khun E.coli 0157:H7 biu hin l au bng co cng c, st
nh v i khi a chy mu. Xt nghim vi th phn pht hin c cc bch cu v
hng cu.
E.coli xm nhp rut (enteroinvasive E.coli): E.coli xm nhp rut gy kit
l do thc n, v lm sng v gii phu bnh khng th phn bit c vi Shigella.
Tc nhn gy bnh ny c s tng ng v ADN v c cng cc c tnh khng
nguyn v sinh hoa vi Shigella. N xm nhp v ph huy cc t bo nim mc ca
hi trng xa v i trng. Cng nh trong l trc khun do Shigella, nim mc ca
hi trng xa v i trng b vim cp v b n lot tng v i khi c ph bi
mt mng gi do vim. Bnh nhn c biu hin au bng, st, au mt v a chy
mu. Cc triu chng tn ti trong khong mt tun. iu tr khng sinh ging
nh vi l trc khun.
3.5.1.2. Nhim khun ng tit niu do E.coli
Dch t hc
Nhim khun ng tit niu vi E.coli l ph bin nht nhng ph n hot
ng tnh dc mnh v c nhng ngi thuc c hai gii c nhng bt thng v
cu trc hoc chc nng ca ng tit niu. Nhng nhim khun nh th ny rt
ph bin, nh hng ti trn 10% cc cng ng ngi, thng lp i lp li. E.coli
ng tit niu thng c ngun gc t cc vi khun ch c tr vng quanh hu
mn hay quanh niu o, phn nh ly nhim t phn ca cc vng ny.
Bnh sinh
E.coli xm nhp c vo ng tit niu gn v trng bng cch i ln t
niu o xa. V niu o ca ph n ngn hn to ra mt hng ro c hc km hiu
qu hn vi nhim khun. Ph n thng b nhim khun ng tit niu nhiu
hn. Quan h tnh dc c th y cc vi khun vo niu o ca ph n. Cc
vi khun E.coli gy bnh ng tit niu c cc yu t dnh chuyn bit (Gai- Gai)
trn cc lng vi khun, n gip vi khun c th gn vi cc cn galactopyranosylgalactopyranoside trn biu m tit niu. Nhng bt thng cu trc ca ng
tit niu (v d nhng bin dng bm sinh, qu sn tuyn tin lit. cht hp) v vic
IU

t ng thng ln t hn cc phn ng bnh thung ca tc ch v to thun li cho

vic hnh thnh nhng nhim khun ng tit niu. Cc trng thi ny gp hu
ht cc nhim khun ng tit niu nam gii.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Nhim khun ng tit niu do E.coli lc u gy mt xm nhp vim cp
v tr nhim khun, thng l nim mc bng quang. Cc nhim khun ng tit
niu gy tn thng bng quang v niu o biu hin nh mt bnh cp cu
ng tit niu, nng bng khi i tiu tin v xut hin bch cu trong nc tiu.
Nu nhim khun i ln gy tn thng thn (vim thn b thn), bnh nhn c
au mn sn cp tnh, st v tng bch cu. Xm nhp ca bch cu a nhn
trung tnh ri t nim mc vo trong nc tiu v cc huyt qun ca h nim mc
gin rng v xung huyt. Mt nhim khun mn tnh biu hin mt xm nhp
vim ca bch cu a nhn trung tnh v bch cu n nhn. Nhim khun mn
tnh c th dn n vim thn b thn v suy thn.
3.5.1.3. Ph vim do E.coli
Ph vim do vi khun Gram m ca rut l nhim khun c hi xy ra phn
ln nhng ngi yu t. E.coli l nguyn nhn ph bin nht nhng cc vi khun
ng rut bnh thng khc, chng hn nh cc loi Klebsiella, Serratia v
enterobacter gy bnh tng t. Phn di y s trnh by nhng tho lun v tt
c cc ph vim Gram m c hi.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc vi khun Gram m ca rut c a vo khoang ming ca nhng ngi
khoe mnh mt cch tm thi nhng chng khng th cnh tranh c mt cch c
hiu qu vi cc vi khun Gram dng chim u th, chng dnh vo ibronectin,
ph trn b mt ca cc t bo nim mc. Nhng ngi b bnh mn tnh hay b
stress mt cch trm trng sn xut ra mt protease ca nc bt phn gii
fibronectin, cho php cc vi khun Gram m ca rut chin thng cc vi khun
Gram dng v c tr trong hng.
Mt cch khng trnh khi, cc git li ti c cha cc vi khun c tr ming
c ht vo ng h hp. Nhng ngi b m yu thng gim r rt sc
khng ti ch v khng th ph huy cc vi khun ny. Cc phn x nn o v ho
gim hoa hng ng ca bch cu a nhn trung tnh bt thng, biu m ng
h hp b tn thng v s c mt ca cc vt l, chng hn nh ng ni kh qun,
tt c to thun li cho vic i vo v sng st ca cc vi khun c ht vo.
Vim phi do E.coli l hu qu ca s tng sinh cc vi khun c ht vo
ng h hp tn cng, thng nhiu v tr ca phi. Hu qu l cc vng c
nhiu v cc ng h hp tn v cc ph nang cha y dch protein, t huyt,
bch cu a nhn trung tnh v cc i thc bo.
Biu hin lm sng
V ph vim gy nn do E.coli v cc vi khun Gram m khc ca rut xy ra
nhng bnh nhn m yu nng, cc triu chng ca ph vim c th khng r
nh nhng ngui khoe mnh. Mt mi tng, st, kh th thng l nhng du
112

hiu u tin ca ph vim. Nu ph vim do E.coli khng c iu tr, vi khun

c th xm nhp vo mu gy nhim khun huyt v t vong. Vic iu tr i hi
cc khng sinh ngoi ng tiu hoa.
3.5.1.4. Nhim khun huyt do E.coli (nhim khun huyt Gram m)
E.coli l nguyn nhn ph bin nht ca nhim khun huyt vi khun Gram
m ca rut, nhng cc trc khun Gram m khc, bao gm Pseudomo-nas,
Klebsiella v cc loi Enterobacter, gy bnh tng t. Phn di y tho lun v
nhim khun huyt Gram m ni chung.
Gii phu bnh
Nhim khun huyt E.coli thng l mt nhim khun c hi, xy ra nhng
ngi c bnh t trc, chng hn nh gim bch cu a nhn trung tnh, vim
thn b thn, hoc x gan v nhng bnh nhn nm bnh vin. Cng vi cc trc
khun Gram m ca rut khc bnh thng c tr trong i trng ca ngi, E.coli
c reo rc vo mu. nhng ngi khoe mnh, cc i thc bo n nhn v cc
bch cu a nhn trung tnh lu thng thc bo cc vi khun ny. Cc bnh nhn
vi gim bch cu a nhn trung tnh v x gan pht sinh nhim khun huyt do
E.coli v kh nng loi tr ngay c vi vi khun huyt mc thp b cn tr. Cc
bnh nhn vi cc tng trong bng b v hoc vim thn b thn cp tnh b
nhim khun huyt Gram m v mt s lng ln cc vi khun i vo tun hon
chin thng cc phn ng khng bnh thng.
S c mt ca E.coli trong dng mu gy sc nhim khun qua tc ng ca TNF,
n c gii phng t cc i thc bo c kch thch bi cc ni c t ca vi khun.
3.5.1.5. Vim mng no v nhim khun huyt do E.coli tr s sinh
E.coli v lin cu nhm B l nhng nguyn nhn u tin ca vim mng no
v nhim khun huyt trong thng u tin sau . C hai loi vi khun ny c tr
trong m o v tr s sinh nhim vi khun khi i qua ng . Sau E.coli c tr
trong ng tiu hoa ca tr. Ngi ta cho rng vi khun lan trn vo dng mu t
ng tiu hoa ri c reo rc mng no. Gii phu bnh ca vim mng no do
E.coli ging tn thng ca cc vim mng no do vi khun khc. Mc d iu tr
khng sinh vim mng no v nhim khun huyt do E.coli tr s sinh thng c
hiu qu, t l t vong cn cao t 15 n 50%. Hu nh mt na s tr sng st
chu cc di chng thn kinh.
3.5.2. Nhim khun Salmonella (thng hn)
Chng vi khun Salmonella gm trn 1500 trc khun Gram m khc nhau
v khng nguyn, nhng lin quan vi nhau v sinh hoa v di truyn, chng gy
nn hai bnh quan trng ngi: vim rut non- i trng v st thng hn.
3.5.2.1. Vim rut non- i trng Salmonella
Vim rut non- i trng Salmonella l mt bnh d dy rut cp tnh t gii
hn ( n 3 ngy) biu hin nh bun nn, nn, a chy v st. Nhim khun xy
ra mt cch in hnh do n phi thc n nhim cc chng Salmonella khng
thng hn v c gi mt cch ph bin l ng c thc n Salmonella.
113

Dch t hc
Salmonella khng thng hn gy nhim khun cc loi ng vt khc nhau,
gm cc ng vt lng c, lp b st, chim v cc ng vt c v. Chng cng gy
nhim cc thc phm c ngun gc t cc ng vt nhim khun (v d tht gia
cm, trng v cc sn phm ch bin). Nu cc thc n ny khng c nu chn,
tit khun Pasteur hoc tia x, cc vi khun tn ti v tng sinh, c bit nhit
m. Khi mt ngi b nhim khun, vi khun c th lan trn t ngi sang
ngi bng kiu ly nhim phn- ming. S lan trn nh vy khng ph bin
ngi ln nhng xy ra d dng tr em cc nh tr hoc trong gia inh. Vim
rut non- i trng do Salmonella cn l nguyn nhn chnh t vong ca tr em
nhng nc pht trin.
Bnh sinh v gii phu bnh
Salmonella tng sinh rut non v xm nhp cc t bo rut rut non xa v
i trng. Cc chng Salmonella khng thng hn sn xut ra nhiu c t gp
phn vo vic gy ri lon chc nng ca cc t bo rut. Nim mc ca hi trng
v i trng b vim cp v i khi b lot nng.
Biu hin lm sng
Vim rut non- i trng do Salmonella biu hin c trng la chy, bt
u t 12 n 48 gi sau khi n phi thc n nhim. Din bin ny tri vi ng
c thc n do t cu, bnh ny do c t c hnh thnh t trc v bt u t
n 6 gi sau khi n phi thc n nhim, a chy do nhim c thc n do
Salmonella t gii hn, ko di t n 3 ngy v km theo l bun nn, nn, au
bng co tht v st. iu tr ch l h tr v khng sinh him khi ci thin din
bin lm sng.
3.5.2.2. St thng hn
St thng hn l mt bnh h thng cp tnh gy nn do nhim khun
Salmonella typhi. st cn thng hn l mt bnh tng t trn lm sng nhng nh
hn, n l hu qu ca mt nhim khun vi cc chng Salmonella khc, bao gm
s.paratyphi. Thut ng st rut bao gm c st thng hn v cn thng hn.
Dch t hc
Ngi l ngun d tr t nhin duy nht vi s.typhi v st thng hn thu
c t nhng bnh nhn ang bnh phc hoc nhng ngi mang vi khun mn
tnh. Nhng ngui mang vi khun mn tnh c xu hng l nhng ph n gi c si
mt hoc so ng mt, nhng ngi ny s.typhi c tr trong ti mt hoc cy
mt. St thng hn c truyn trc ht qua vic n ung phi thc n hoc
nc b nhim, c bit cc sn phm sa hoc loi gip xc (s, tm, cua...). t
ph bin hn, vi khun c reo rc do tip xc trc tip t ngn tay n mm vi
phn, nc tiu v cc sn phm ch tit khc. Nhng ngi s dng thc n b
nhim khun vi iu kin v sinh km v nc tiu t nhng bnh nhn vim
thn b thn do thng hn c th l ngun c ngha ca nhim khun. St
thng hn gy ra khong 25.000 t vong hng nm trn ton cu.
114

Bnh sinh
s.typhi dnh v xm nhp vo nim mc rut non khng gy nn vim rut
nn- i trng trn lm sng. Xm nhp c xu hng tri nht trong hi trng cc
vng trn mng Peyer, y vi khun b thc bo bi cc i thc bo. Vi khun c
ch h hp ca cc thc bo v nhn ln trong cc t bo ny. Chng lan trn trc
ht ti cc hch bch huyt vng v sau lan i khp c th qua cc bch mch v
cc dng mu, gy nhim khun cc i thc bo n nhn trong cc hch bch
huyt, tuy xng, gan, lch. Vic nhim khun cc i thc bo kch thch vic sn
xut IL-1 v TNF, vid vy gy nn st, mt mi, hao mn ko di c trng ca st
thng hn.
Gii phu bnh
Thay i hnh thi hc sm nht trong st thng hn l s thoi hoa ca b
bn chi ca biu m rut. Do vi khun xm nhp, mng Peyer tr nn ph i.
Trong mt s trng hp, qu sn lympho trong rut dn n huyt khi mao
mch, gy hoi t nim mc ph trn v nhng vt lot c trng hung theo trc
dc ca rut. Cc vt lot d dy rut ny thng chy mu v i khi thng gy
vim phc mc nhim khun. S reo rc vi khun h thng dn n s hnh thnh
cc u ht gan, lch v cc c quan khc gi l cc nang thng hn (ht thng
hn). Cc nang ny bao gm s t tp ca cc i thc bo ("cc t bo thng
hn") c cha cc vi khun c thc bo, cc hng cu v cc lympho bo
thoi hoa.
Biu hin lm sng
Trc thi i khng sinh, st thng hn khng c iu tr c chia lm
5 giai on.
- bnh:lo n 14 ngy.
- Xm nhp tch cc/ vi khun huyt: trong khong mt tun bnh nhn
chu nhiu triu chng khng c hiu, bao gm tng dn hng ngy nhit (ti
41C), mt mi, au u, au khp v au hng.
- nh cao: st v mt mi tng trong nhiu ngy cho n khi ngi b nhim
khun nm lit ging. Bnh nhn c th b nhim c do hu qu ca vic gii
phng cc ni c t t cc vi khun b cht. Gan to c km theo bi ri lon
chc nng gan. Lch cng to ln r rt.
- Phn gii: tc bnh nhn sng st c biu hin gim dn st v cc triu
chng nhim c mt dn. Mc d chy mu ng tiu hoa v thng rut non v
tr lot c th xy ra bt c giai on no, bin chng ny ph bin nht giai
on phn gii, thng ko di mt tun.
- Bnh phc: st gim dn v bnh nhn khoe dn ln v hi phc sau mt
giai on nhiu tun n hng thng. Mt s bnh nhn ti pht hoc c cc
nhim khun di cn.
Vic iu tr st thng hn bt buc phi dng khng sinh v chm sc nng
. 10 n 20% bnh nhn khng c iu tr b cht, thng do nhng bin chng
115

th pht, chng hn nh ph vim. Tuy nhin, iu tr trong ba ngy khi pht ca

st thng l cha khi.
3.5.3. Bnh l trc khun
Bnh l trc khun c c im l mt nhim khun hoi t ca rut non xa
v i trng. Bnh gy nn do mt trong bn loi Shigela (S.boydii, s.dysentariae,
s.lexneri v s.sonnei), chng l nhng trc khun Gram m, i kh. Trong cc
chng ny s.dysentariae l c tnh nht. Bnh l trc khun l mt bnh t gii
hn, biu hin in hnh l au bng va chy nhy mu.
Dch t hc
Cc vi khun Shigella truyn t ngi sang ngi theo ng phn- ming.
Shigella khng c ngun d tr t ng vt v khng sng c ngoi phn. V vy,
nhim khun thng xy ra do n ung phi thc n v nc b nhim phn,
nhng cng c th mc phi do tip xc ca ming vi bt c mt b mt no b ly
nhim (v d qun o, khn lau, hoc b mt da). V vy, bnh l trc khun
thng xy ra nhng nhm dn c iu kin chun v sinh v bo v sc khoe
km. Bnh l trc khun thnh dch cng lan trn trong cc cng ng lin quan
cht ch, chng hn nh cc bnh vin, tri lnh v cc gia nh. cc nc pht
trin, s.lexneri v s.sonnei ph bin hn v nhim khun c xu hng n pht.
M, c on c khong 300.000 trung hp l trc khun hng nm,
nhng t l mi mc cao hn nhiu cc nc khng c h thng v sinh b tr rng
ri cho ngui. Ging nh cc bnha chy khc, l trc khun l mt nguyn nhn
c ngha ca t vong ca tr em cc nc ang pht trin.
Bnh sinh
Shigella thuc s cc tc nhn gy bnh ng rut c tnh nht c
bit. Bnh gy nn do nut phi 10 n 100 vi khun v ch c t ngi mang vi
khun khng triu chng. Tc nhn gy bnh tng sinh nhanh trong rut non v
dnh vo t bo rut, y n nhn ln trng bo tng. Vi vo trong t bo l cn
thit i vi c t ca vi khun v yu t gy nn tc ng ny c m hoa trong
mt plasmid. Shigella ang sinh si, git cht cc t bo nhim khun v lan trn
ti cc t bo ln cn v vo lp m.
Shigella cng sn xut ra cc ngoi c t mnh c gi l c t Shiga. c
t Shiga cn tr cc tiu n v ca ribosom 60S v v vy c ch tng hp protein.
N cng gy nn a chy nc, c l gy nn mt suy gim hp thu dch trong i
trng. Mc d Shigella ph huy lan rng biu m ca hi v i trng, vi khun
ny t khi lan trn ra ngoi lp m ca rut non v nhim khun huyet l khng
ph bin.
Gii phu bnh
i trng xa hu nh lun lun b tn thng, mc d ton b i trng v
hi trng xa c th b tn thng. Nim mc b tn thng, b ph, vim cp v lot
tng . Lot u tin xut hin trn cc b ca cc np gp nim mc, vung gc vi
trc dc ca i trng. Mng gi vim thnh mng, bao gm cc bch cu a nhn
116

trung tnh, t huyt v biu m hoi t, c tm thy ph bin nhng vng b

tn thng nng nht. Vic ti sinh ca biu m i trng b nhim khun xy ra
nhanh v khi bnh thng hon ton trong vng 10 n 14 ngy.
Biu hin lm sng
L trc khun thng bt u vi a chy nc, n thay i v c tnh trong
n 2 ngy thnh phn ca bnh l kinh in. l phn vi khi lng nh c
cha mu, cc mng gi b bong ra v cht nhy. au bng qun, but mt, i
ngoi khn cp km theo mt cch in hnh via chy. Cc triu chng tn ti
trong 3 n 8 ngy nu bnh khng c iu tr. iu tr bng khng sinh rt
ngn din bin ca bnh.'
3.5.4. Bnh t
Bnh t l bnha chy nng gy nn do c t rut ca phy khun t Vibrio
cholerae, mt trc khun Gram m, cong, i kh. Vi khun pht trin trong lng
rut non v gy a chy nc nng, mt nc nhanh v nu mt dch khng c
hi phc, chong v t vong trong 24 gi k t khi khi pht cc triu chng.
Dch t hc
Trong th k XIX, bnh t ph bin nhiu vng trn th gii, nhng n bin
mt mt cch t pht theo chu k. i dch chnh xy ra gia cc nm 1961 v 1974,
lan trn qua chu , Trung ng, min Nam nc Nga, vng a Trung Hi v cc
vng ca chu Phi. Bnh cn thnh dch trong cc vng chu th sng ca n v
Bng-la-t, y bnh gy nn lm mt na triu ngi t vong hng nm.
Bnh t mc phi do n hoc ung phi thc n hoc nc b nhim. Bnh
dch lan trn nhanh chng trong cc vng phn ngi lm nhim ngun
nc. Loi gip xc v cc sinh vt tri ni l ngun d tr t nhin ca vi khun.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc vi khun sng st khi i qua d dy, pht trin nhanh chng v nhn ln
trong lp nim mc ca rut non. Chng khng xm nhp vo nim mc nhng gy
ra a chy do sn xut ra mt ngoi c t tim nng mnh, c bit l c t t.
c t bao gm cc tiu n v A v B. Tiu n v B gn c t vi gangliosid GM1
trn mng t bo ca t bo rut. Sau , tiu n v A i vo t bo, y n hot
hoa adenylyl cyclase. S tng cyclic adenosine monophosphat (hu qu ca hot
hoa adenylyl cyclase) gy tng tit mnh Na v nc t cc t bo rut vo lng
rut. S tit dch ln nht xy ra trong rut non, y c s mt r rt ca nc v
in gii. Phy khun t gy nhng bin i t khi nhn thy trong rut b nhim
khun, rut bnh thng trn i th hoc ch xung huyt nh. v vi th, biu m
rut nguyn vn nhng thiu cht nhy.
Biu hin lm sng
Bnh t bt u vi t phn lng, sau vi gi thng chuyn thnha chy
nc. Phn thng c lm m cht nhy, to nn hnh nh "nc go". Khi lng
ca a chy thng c thay i ln v s mt khi lng trong nhng trng hp
nng c th thc s ng kinh ngc. Vi s thay i khi lng thch hp, nhng
117

ngi b nhim khun c th mt n 20 lt dch trong mt ngy. Bnh t khng

c iu tr c t l t vong 50%. Vic thay th mui v nc l vic iu tr c
hiu qu, n gin, c th thc hin c bng vic b nc ng ming vi dung
dch mui, glucose v nc. Bnh rt i mt cch t pht trong 3 n 6 ngy. Vic
iu tr khng sinh rt ngn thi gian bnh. Nhim khun vi phy khun t to
nn mt min dch di'hn vi s pht trin ca bnh ti pht, nhng vacxin phng
bnh c hiu qu gii hn.
Vibrio parahaemolyticus: c mt s phy khun khng t, trong
v.parahaemolyticus (phy khun cn tiu huyt) l ph bin nht. Vi khun ny l
trc khun Gram m gy vim d dy- rut cp tnh. N c tm thy trong cuc
sng bin v nc vng Duyn hi trn khp th gii, trong kh hu n hoa, gy
bng pht trong ma h. Vim d dy rut kt hp vi vic tiu th cc thc n
bin nu khng k hoc bo qun lnh km. Hi chng lm sng ging vim rut
Salmonella v khng c trng hp t vong no c bo co.
3.5.5. Campylobactereuni
c.jejuni l tc nhn gy bnh chnh ngi trong chng Campylobacter v
gy nn bnha chy vim t gii hn cp tnh cc nc pht trin. Vi khun ny
phn b ton cu. c.jejuni l mt trc khun Gram m, cong, a t oxy, v hnh
thi ging phy khun.
Dch t hc
Nhim khun c.jjuni thu c do thc n hoc nc b nhim. Vi khun
sng trong ng tiu hoa ca cc loi ng vt khc nhau, bao gm b, cu, g,
ch, chng to nn mt ngun nhim khun ng vt c ngha. Thc ra nhim
khun Campylobacter gy nn thit hi v kinh t nghim trng vi cc trang tri
v s sy thai v v sinh ca gia sc c sng v cu. Sa cha ch bin v gia cm
v tht nu khng chn l ngun bnh c.jejuni c th lan truyn t ngi sang
ngi do tip xc phn- ming. Vi khun ny l nguyn nhn chnh gy t vong
ca tr em cc nc ang pht trin v gy nn nhiu trng hp "a chy
khch du lch".
Bnh sinh
Vi khun c.jejuni c nut vo sng st trong mi trng acid ca d dy v
nhn ln trong mi trng kim ca rut non. Tc nhn gy bnh sn xut ra
nhiu protein c lin quan vi s trm trng ca cc triu chng.
Gii phu bnh
c.jejuni gy nn vim rut non- i trng nng, trc ht gy tn thng
hi trng tn cng v i trng vi hoi t tng ca biu m rut km theo bi
mt phn ng vim cp. Trong nhng trng hp nng n tin trin thnh cc lot
nh v cc xut tit vim thnh mng (gi mc), bao gm cc t bo hoi t, cc
bch cu a nhn trung tnh, t huyt v cc mnh vn t bo. Cc tuyn ca biu
m i trng cha y cc bch cu a nhn trung tnh, to thnh ci gi l p xe
tuyn (p xe khe). Nhng bin i hnh thi hc mt i trong 7 n 14 ngy.

118

Biu hin lm sng

Cc bnh nhn nhim khun c.jejuni thng b i i tin trn 10 ln mt
ngy, thay i t phn nhiu nc n phn t, cha mu v cht nhy. Cc triu
chng ht sau 5 n 7 ngy. iu tr bng khng sinh c l c kt qu va phi.
Mt s bnh nhn pht bnh ko di, nng ging vim i trng lot mn tnh.
3.5.6. Nhim khun Yersinia
Y.enterocolitica v Y.pseudotubereulosis l cc vi khuh hnh cu hay trc
khun Gram m, gya chy v au nhiu.
Dch t
Cc vi khun ny l nhng vi khun ym kh khng bt buc c tm thy
trong phn ca cc ng vt hoang di hay nui trong nh, bao gm loi gm
nhm, cu, gia sc c sng, ch, mo v nga. Y.pseudotuberculosis cng gp ph
bin cc loi chim nui trong nh bao gm g ty, vt, ngng v chim bch yn. c
hai loi vi khun u va c phn lp t nc ung v sa. Y.enterocolitica c
ly truyn do tht b nhim v Y.pseudotuberculosis c ly nhim do tip xc
vi cc ng vt b nhim khun.
Gii phu bnh v lm sng
Y.enterocolitia tng sinh trong hi trng, xm nhp nim mc, gy nn lot
v hoi t ca mng Peyer v di chuyn theo ng bch mch n cc hch bch
huyt ca mc treo rut. St, a chy (i khi c mu) v au bng bt u 4 n 10
ngy sau khi vi khun xm nhp vo nim mc. au bng mt phn t di phi
dn n chn on khng chnh xc l vim rut tha. au khp, vim khp v ban
cc l nhng bin chng. Nhim khun huyt l mt hu qu khng ph bin
nhng gy t vong khong mt na s ngi b nhim bnh.
Y.pseudotuberculosis xm nhp nim mc hi trng, khu tr trong cc hch
hi manh trng v gy nn cc p xe v u ht trong cc hch, lch v gan. St, a
chy v au bng cng c th dn n chn on nhm l vim rut tha.
3.6. Nhim trc khun Gram m
3.6.1. Klebsiella v Enterobacter
Cc chng Klebsiella v Enterobacter l nhng trc khun Gram m c v,
ngn, gy nhim khun trong bnh vin gy vim phi thy hoi t.
Dch t hc
Cc vi khun ny gy nn 100% tt c cc nhim khun mc phi trong bnh
vin bao gm ph vim, cc nhim khun ca ng tit niu, ng mt v cc vt
thng ngoi khoa. Ly truyn t ngui sang ngi bi nhn vin bnh vin l mt
mi nguy c bit. Cc yu t to khuynh hng l bnh phi tc nghn trong t
ng ni kh qun. t cc ng thng, tnh trng suy yu v suy gim min dch. Ph
vim th pht gy nn do cc vi khun ny c th l bin chng ca cm hoc cc
nhim virus khc ca ng h hp.
119

Gii phu bnh

Cc loi Klebsiella v Enterobacter c ht vo v nhn ln trong cc khoang
ph nang. Nhu m phi tr nn c v cht xut tit nhy cha y ph nang c
nhiu i thc bo, t huyt v dch ph. Do cht xut tit tch ly dn, cc vch
ph nang b chn p v hoi t. Nhiu p xe nh c th kt hp lm mt to thnh
mt hang.
Biu hin lm sng
Khi pht ca ph vim thng t ngt vi st, au do vim mng phi, ho
v m nhy c, l triu chng c trng ca bnh. Khi nhim khun nng,
cc triu chng ny tin trin n kh th, tm ti v cht trong 2 n 3 ngy.
Nhim khun Klebsiella v Enterobacter c th b bin chng bi mt nhim khun
huyt pht bnh nhanh chng thng gy t vong v iu tr khng sinh tn cng
l cn thit.
3.6.2. Bnh do Legionella
Bnh do Legionella l mt nguy co mi trung, khng ly. Cc loi Legionella
gy ph vim c xp loi t mt bnh tng i nh ti ph vim hoi t nng, e
doa n i sng, c bit l bnh Legionella. L.pneumophila l mt trc khun i
kh rt nh c cu trc vch t bo ca mt vi khun Gram m, nhng phn ng
yu vi thuc nhum Giemsa. Vi khun ny c phn lp t nm 1976.
Dch t hc
Legionella c nhng s lng nh trong cc khi lng t nhin ca nc ngt.
N sng st qua vic x l bng do v tng sinh trong cc thit b, chng hn nh cc
thp lm lnh, l si nc, my tom, h thng ngng t nc. Nhim khun xy ra
khi ngi ta ht phi kh dung t cc ngun nhim. Bnh do Legionella khng phi l
mt phn ca h vi khun ca mm- hng ngi bnh thng.
Bnh sinh
Legionella gy ra hai bnh khc nhau, ph vim v st Pontiac. Bnh sinh
ca ph vim do Legionella c lm sng t phn no trong khi st Pontiac cn
l iu bn. Ph vim do Legionella bt u khi cc vi khun ti cc tiu ph qun
hoc ph nang, y chng c thc bo bi cc i thc bo ca ph nang. Cc vi
khun nhn ln trong cc th thc bo v t bo v bng cch ngn cn s hoa hp
ca cc lysosom vi th thc bo. Cc vi khun Legionella ang nhn ln c gii
phng ra v gy nhim khun cc i thc bo mi n. Khi min dch pht trin,
cc i thc bo c hot hoa v dng s h tr vi s pht trin ni bo ca cc
vi khun.
Cc phn ng ca ng h hp t nhin, chng hn nh lp ph mng nhylng chuyn l gii hn khng u tin chng li nhim khun Legionella
ng h hp thp. Ht thuc, nghin ru v cc bnh phi mn tnh ngn cn s
khng ca ng h hp, lm tng nguy c pht sinh ph vim do Legionella.
Gii phu bnh
Bnh Legionella l mt ph qun ph vim cp tnh, thng thnh m
nhng i khi c hnh thi xm nhp ca mt thy phi. Cc ph nang v cc tiu
120

ph qun b tn thng cha y dch xut tit bao gm dch protein, t huyt, i
thc bo, bch cu a nhn trung tnh v cc vi p xe. Cc vch ph nang b hoi t
v b ph huy. Nhiu i thc bo c nhn lch tm, b y v mt pha do cc hc
bo tng c cha L.pneumophila. Khi ph vim ht, cc phi lnh bnh vi t cc
tn thng vnh vin.
Biu hin lm sng
Sau bnh t 2 n 10 ngy, khi pht lm sng c c im l mt ph vim
tin trin nng ln nhanh, c km theo bi st, ho v au c! Chp X quang lng
ngc pht hin mt tn thng c thnh mng, lan toa, mt bn, tin trin thnh
tn thng c dng nt lan toa. Hi chng nhim c, thiu oxy v tc nghn c
th ni bt v t vong xy ra sau vi ngy. nhng ngi sng st, thi k li sc
ko di. T l t vong nhng bnh nhn nm trong bnh vin trung bnh l 15%,
mc d c nguy c t vong ln hn nhng ngi c bnh nng. iu tr bng
erythromycin c hiu qu cao.
St Pontiac l mt bnh ging cm, t gii hn vi st, mt mi, au c v au
u. N khc vi bnh Legionella l khng c bng chng ng c ca phi. Bnh
khi t pht trong 3 n 5 ngy.
3.6.3. Nhim pseudomonas aeruginosa (trc khun m xanh)
Pseudomonas aeruginosa (trc khun m xanh), mt tc nhn gy bnh mc
phi ca bnh vin thuc loi vi khun khng thuc nht.
Pseudomonas aeruginosa l mt tc nhn gy bnh c hi quan trng. Vi
khun ny him khi gy nhim khun ngi. Tuy nhin, n gy bnh mt cch
c bit trong mi trng bnh vin, y n kt hp vi vim phi, nhim khun
vt thng, bnh ng tit niu, nhim khun huyt nhng ngi suy yu.
Bng, t ng thng ng tit niu, x hoa bng quang, i tho ng v gim
bch cu a nhn trung tnh to khuynh hng nhim khun vi p.aeruginosa.
p.aerginosa l trc khun Gram m, i kh, c khp ni i hi m v
cht dinh dng ti thiu. N pht trin mnh m trong t v nc, trn cc ng
vt v trn cc b mt mi trng. Vic s dng khng sinh c xu hung la chn
vi nhim khun p.aeruginosa, v vi khun khng vi hu ht cc khng sinh.
Bnh sinh
p.aeruginosa sn xut ra nhiu loi protein cho php n gn vi, xm nhp v
ph huy cc m ca tc ch, trong khi trnh khi phn ng vim v min dch ca
tc ch. Tn thng t bo ni m lm bc l cc phn t b mt. Cc phn t ny c
vai tr nh nhng v tr gn vi nhng lng ca p.aeruginosa. Nhiu chng ca
p.aeruginosa sn xut ra mt proteoglycan vy quanh vi khun v bo v chng khi
tc ng ca mng nhy- lng chuyn, b th v cc thc bo. Vi khun gii phng
cc enzym ngoi bo, bao gm elastase, protease kim v c t t bo. Chng to
thun li cho vic xm nhp m v mt phn gy ra cc tn thng hoi t ca
nhim khun Pseudomonas. Elastase c l to ra kh nng c bit ca p.aeruginosa
xm nhp cc thnh huyt qun. Vi khun cng gy nn nhng tc ng bnh l h
thng qua ni c t v nhiu ngoi c t tc ng mt cch h thng.
121

Gii phu bnh

Nhim khun Pseudomonas gy nn mt phn ng vim cp. Vi khun
thng xm nhp cc ng mch v tnh mch nh, gy nn huyt khi mch mu
v hoi t chy mu, c bit phi v da. Xm nhp mch mu cho s pht tn vi
khun v nhim khun huyt v dn n vic pht sinh nhng tn thng nhiu
nt trong phi. Nhum Gram m nhim khun Pseudomonas b hoi t thng tm
thy cc thnh huyt qun b xm nhp dy c bi vi khun. i khi nhim
khun pht tn rng c nh du bi s pht sinh nhng tn thng da in
hnh c gi l vim da hoi th (ecthyma gangrenosum). Nhng tn thng hoi
t dng cc ny biu hin cc v tr c pht tn ti da, xm nhp cc
huyt qun v gy nn cc nhi mu chy mu khu tr.
Biu hin lm sng
Nhim khun Pseudomonas thuc s cc bnh vi khun ngi xm nhp
mnh nht, thng tin trin nhanh chng n nhim khun huyt. Chng i hi
phi can thip ngay v kt hp vi t l t vong cao.
3.6.4. Bnh melioid
Bnh melioid (Bnh ca nhng ngui hnh kht Rangoon) l mt bnh khng
ph bin gy nn do Pseudomonas pseudomallei, mt trc khun Gram m nh
trong t v nc b mt ca ng Nam v cc vng nhit i khc, biu hin
cc p xe trong nhiu c quan. Vi khun pht trin mnh trong nhng mi trng
m, chng hn nh nhng rung la v m ly. Da l ca vo ph bin v vi
khun i vo qua cc tn thng c t trc, bao gm cc vt thng v bng.
Ngi c th b nhim khun do ht phi bi hoc cc git kh dung b nhim.
Thi k bnh c th ko di hng thng hay hng nm v din bin lm sng
thay i.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Bnh melioid cp tnh l mt nhim khun phi nm trong gii hn t vim
kh qun nh ti ph vim hng mnh. nhng trng hp nng, cc bnh nhn c
khi pht t ngt ca st cao, cc triu chng th tng (thc th) v ho, c th gy
m ln mu. i khi c biu hin lch to, gan to v vng da. Nhim khun huyt
nng, sc, hn m v t vong c th pht sinh mc d iu tr khng sinh. Bnh
melioid nhim khun huyt cp tnh gy cc p xe kn o khp c th, c bit
phi, gan, lch v cc hch bch huyt.
Bnh melioid mn tnh l mt nhim khun khu tr dai dng gy tn thng
phi, da, xng v cc c quan khc. Cc tn thng sinh m hoc cc p xe u ht
trong phi c th b chn on nhm l bnh lao. Bnh melioid c th nm im trong
nhiu thng hoc nhiu nm v ch xut hin mt cch t ngt.
3.7. Nhim khun clostridium (vi khun k kh)
Clostridia l cc trc khun to thnh bo t, Gram dng bt buc ym kh.
Cc trc khun thc vt c tm thy trong ng tiu hoa ca cc ng vt n c
v ngi. Nhng iu kin ym kh kch thch s phn chia kiu thc vt, trong khi
122

iu kin i kh dn n vic to thnh bo t. Cc bo t c trong phn ng vt

v lm nhim t v cy c. y chng sng st trong nhng hon cnh mi
trng khng thun li. Trong iu kin ym kh, cc bo t chuyn thnh cc t
bo thc vt, bng cch chng hon thin chu k. Trong khi to bo t, cc t
bo thc vt thoi hoa v cc plasmid ca chng sn xut ra nhiu c t c hiu
gy nn cc bnh rt khc nhau ph thuc vo loi.
- Ng c thc n v vim rut hoi t gy nn do cc c t rut ca
Clostridium perringens.
- Hoi th sinh hi gy nn do c t c (myotoxin) ca c.perfringens,
c.novyi, c.septicum v cc loi khc.
- Un vn lin quan vi c t thn kinh ca c.tetani.
- Ng c do Clostridium botulinum l hu qu tc ng ca c t thn
kinh ca c.botulinum.
- Vim rut non i trng gi mc phn nh tc ng ca c.diffcile.
3.7.1. Ng c thc n do Clostridium
Clostridium perringens l mt trong nhng nguyn nhn ph bin nht ca
ng c thc n do vi khun trn th gii, c c im l mt bnh a chy, thng
lnh tnh. cp tnh, thng ko di di 24 gi. Vi khun ny c khp ni trong
mi trng, gy nhim t, nc, khng kh. qun o, bi, tht. Cc bo t ca
c.perringens sng st qua nhit nu chn v ny mm tr thnh th thc
vt. N tng sinh khi thc n khng t lnh. Vic nu n loi b khng kh lm
cho thc n tr thnh ym kh, mt iu kin kch thch pht trin nhng khng
to thnh bo t. V vy, thc n b nhim c cha clostridia th thc vt nhng
t c t rut hnh thnh sn. Cc vi khun th thc vt to thnh bo t trong
rut non. y, chng sn xut ra nhiu ngoi c t. N gy c t bo vi cc t
bo rut, gy mt ion v dch ni bo. Mt s loi thc n bao gm tht, nc tht,
nc st l nhng mi trng l tng cho c.perringens. Ng c thc n do
Clostridia biu hin l co cng bng, a chy nc. Cc triu chng bt u 8 n
24 gi sau khi n phi thc n nhim v thng ht sau 24 gi.
3.7.2. Vim rut hoi t
Vim rut hoi t l mt nhim khun tr em thm hoa New Guinea.
Clostridium perringens typ c cng sn xut ra mt c t rut gy vim rut hoi t.
Bnh t gp th gii cng nghip hoa nhng cn thnh dch cc vng cao nguyn
ca New Guinea, c bit tr em tham gia vo cc ngy l hi ln hng nm.
Bnh sinh
Vic nng tht ln bng xin to iu kin cho vic nhim c.perfringens.
Ngi ln c xu hng khng mc bnh vim rut hoi t (pigbel) v h c cc
khng th lu hnh trong mu. Ch n bnh thng ca tr em gm ch yu l
khoai lang. S kt hp ca suy dinh dng protein v c cht c ch traypsin trong
khoai lang lm cho tr em thiu protase ca rut v c t rut rt nhy cm vi
cc tr em ny.
123

Gii phu bnh

Vim rut hoi t l vim rut on, n c th gii hn vi centimet hoc c
th gy tn thng ton b rut non. Cc mng gi hoi t mu xanh c trn cc
vng hoi t v vim phc mc. Nhng tn thng nng hn gy thng vch rut
non. Xt nghim m hc pht hin nhi mu ca nim mc rut non vi ph, xut
hin v mt xm nhp xuyn thnh sinh m.
Biu hin lm sng
Khong 48 gi sau khi n phi tht nhim tr em biu hin au bng nng,
bng chung cng, nn v i ngoi phn ln mu hoc phn en. Mt s bnh nhn
cht trong vng 24 gi sau khi pht, cc bnh nhn khc c vim d dy rut nh.
Mt na s bnh nhn cn c ct on rut. Min dch th ng vi khng c t'
c hiu v min dch ch ng vi vacxin gim c t lm gim t l bnh v t vong.
3.7.3. Hoi th sinh hai
Hoi th sinh hi (hoi t c do clostridium) l mt nhim khun sinh hi,
hoi t bt u trong cc vt thng b nhim v lan trn nhanh ti cc m k
cn, c th l bin chng ca nhng vt thng thng. Bnh c th gy t vong
trong vng vi gi khi pht. c.perringens l nguyn nhn ph bin nht ca hoi
th sinh hi, nhng cc loi clostridium khc i khi gy bnh.
Bnh sinh
Hoi th sinh hi n sau s xm nhp ca c.perringens vo m trong iu
kin ym kh. iu kin ym kh l cn thit to thun li cho s pht trin ca
clostridium ch c c khi c mt m b mt sinh lc lan rng, chng hn nh xy
ra vi nhng chn thng nng, cc tn thng trong thi chin v sy thai. Hoi
t c do Clostridium him gp khi vt thng c ct b mt cch nhanh chng v
hon ton m hoi t ca m b chn thng.
Hoi t ca c trc bnh thng gy nn do cc c t c hi c sinh ra
bi mt s t loi clostridia. c.perringens typ A l ngun ph bin nht ca c t
c (80 n 90% cc trng hp) nhng c t c cng c th c sn xut ra bi
c.novyi v c.septicum. c t c ca Clostridium l mt phospholipase, n ph huy
cc mng ca cc t bo c, bch cu v hng cu.
Gii phau bnh
Cc m b tn thng nhanh chng tr thnh c cc chm lm m, ri sau
hoi t thc s. Cc m chng hn nh c c th b hoa lng. Da ph trn c th tr
nn cng, do ph v hi lm phng m mm nm ui. Xt nghim vi th cho thy
m b hoi t lan rng vi s tan r ca cu trc t bo bnh thng. Hnh nh c
trng l ngho cc bch cu a nhn trung tnh, chng b ph huy r rt bi cc c
t c. Nhum Gram ca m b tn thng thng cho thy cc trc khun Gram m
c hnh thoi in hnh.
Biu hin lm sng
Thi k bnh ca hoi th hi ph bin l 2 n 4 ngy sau tn thng. au
t ngt, nng xy ra v tr vt thng b cng v ph. Da b thm mu li vi xut
124

huyt v hoi t ca da. Tn thng dn n mt chy dch thanh dch- mu c,

c m v c th cha cc bong bng hi. Thiu mu tan huyt, h huyt p v suy
thn c th pht sinh v trong giai on cui xy ra hn m, vng da v sc.
3.7.4. Un vn
Un vn l mt hi chng thn kinh cp tnh, nng ca ngi v cc ng vt
khc gy nn do c t un vn, phn nh vic gii phng c t thn kinh ca vi
khun, mt c t thn kinh cc mnh c sn xut bi cc plasmid ca c.tetani.
Bnh c c im l mt co cng ca cc c xng, c bit l tn thng sm ca
c nhai.
Dch t hc
c.tetani c trong t v rut non thp ca nhiu ng vt. un vn xy ra khi
vi khun lm nhim cc vt thng v tng sinh trong m, gii phng ngoi c
t. S dng vacxin bao gm c t un vn bt hot, cc chng trnh tim chng
loi tr phn ln bnh cc nc pht trin. Tuy nhin, un vn cn l bnh
thng gp v gy t vong cc nc ang pht trin. Nhiu t vong tr s sinh
trong cc x hi nguyn thy do ct rn bng d' bn hoc phn th vt d
phng chy mu.
Bnh sinh
v tr tn thng, m hoi t v mng m gp phn to nn mi trng ym .
kh, mt iu kin lm cho cc bo t chuyn thnh cc t bo thc vt. c t un
vn c gii phng t cc t bo thc vt t huy. Mc d nhim khun
Clostridium cn khu tr, c t thn kinh mnh (tetanospasmin) c vn chuyn
ngc qua r bng ca cc dy thn kinh ngoi vi ti cc t bo sng trc ca tuy
sng. c t i qua synap v gn vi th th gangliosid trn cc tn cng tin
synap ca cc nron vn ng sng bng. Sau khi tip nhn, hot ng ca
endopeptidase phn tch mt cch chn lc mt protein chu trch nhim trong vic
m ra ngoi ca cc ti synap. Do , vic gii phng cc cht truyn thn kinh c
ch b ngn cn, v vy cho php mt kch thch thn kinh khng c i lp v gy ra
co tht cc c xdng (un vn). Vic ngn cn gii phng cc yu t dn truyn thn
kinh c ch cng gy nn tng nhp tim, cao huyt p v khngn nh tim mch.
Biu hin lm sng
Thi k bnh ca un vn l n 3 tun. Bnh bt u kn o vi mt
mi, yu, co tht c tin trin ti cng c. Cng do lit co tht thng bt u trong
cc c mt, gy cng hm, n lan trn ti nhiu c mt, gy nhe rng ci c nh
(ci nhn). S cng ca cc c lng gy cong lng v pha sau (th ngi n.
cong). Nhng kch thch t ngt bao gm ting ng, nh sng, ng chm nh c
th kch thch co tht c ton thn gy au. S co tht ko di ca c h hp v
thanh qun c th dn n t vong. Nhng tr em v ngi gi trn 50 tui c t l
t vong cao nht.
3.7.5. Ng c clostridium botulinum
Ng c clostridium botulinum l mt bnh gy lit do c.botulinum. Bnh xy
ra sau khi n phi thc n c cha c t thn kinh hnh thnh t trc. Bnh c
c im l mt lit cc dy thn kinh s, cc chi v thn mnh.
125

Dch t hc
Cc bo t ca c.botulinum c phn b rng ri v c bit khng vi
un si v lm kh. M, c t c mt ph bin nht trong cc rau v cc thc n
khc c ng hp nh khng ng cch hoc bo qun khng lm lnh. Nhng
hon cnh ny cung cp nhng iu kin ym kh thch hp cho s pht trin ca
cc t bo thc vt sn xut ra cc c t thn kinh (A-G). Ng c c.botulinum
cng c th gy nn do gim bng nu chn ti nh v cc loi tht khc khng c
lm lnh trong nhiu ngy v cc sn phm c sng, hun khi v ln men. Bnh
cng c gy nn do hp thu c t t cc vi khun tng sinh trong rut non ca
tr th (ng c c.botulinum tr th) v him khi do hp thu c t t cc vi khun
pht trin trong cc vt thng b nhim (ng c c.botulinum vt thng).
Bnh sinh
Sau khi thc n c cha c t thn kinh ca c.botulinum c n vo, c t
ny khng vi s tiu hoa ca d dy v d dng c hp thu vo mu t on
u ca rut non. c t lu thng ny tip cn vi cc u tn cng ca thn kinh
tit axetylcholin ch ni thn kinh c v gn vi cc gangliosid ca cc tn cng
thn kinh tin synap. v tr ny, n c ch vic gii phng axetylcholin gy ra
lit nho.
Biu hin lm sng
Ng c c.botulinum c c im l lit lan xung, lc u nh hng n cc
dy thn kinh s v bt u vi nhn m, s nh sng, kh ming v lon vn ngn.
S suy yu tin ti tn thng ca cc c c, cc chi, c honh v cc c ph ca h
hp. S suy yu ca h hp c th dn n mt cch nhanh chng vic ngng h
hp hon ton v t vong. Ng c c.botulinum khng c iu tr thng gy t
vong, nu iu tr bng khng sinh lm gim t vong xung 25%.
3.7.6. Vim i trng do Clostridium ditticile
Vim i trng do c.difficile l mt nhim khun hoi t cp tnh ca rut
non tn cng v i trng, sau iu tr khng sinh. N gy ra mt t l ln (2550%) cca chy kt hp vi khng sinh v gy t vong cao.
Dch t hc
c.difficile c tr trong i trng mt s ngi khoe. S thay i trong h vi
khun ca rut non thng do iu tr khng sinh cho php vi khun ny pht
trin mnh, sn xut ra c t v gy tn thng nim mc i trng. Cc vim i
trng nh vy cng c th gy nn do cc tc ng khc i vi h vi khun ca i
trng, chng hn nh phu thut rut, nhng thay i ch n, cc tc nhn hoa
tr liu chng ung th. Trong cc bnh vin, c nhiu ngi c iu tr khng
sinh, vic lm ri rt phn c th gy nn s lan truyn t ngi sang ngi.
Bnh sinh
Nh nu trn, cc vi khun ca i trng bnh thng ngn cn tc ng
gy bnh ca c.difficile, nhng nhng thay i trong h vi khun bnh thng cho
php vi khun ny tng sinh, sn xut ra cc c t v ph huy cc t bo nim
126

mc. Vi khun khng xm nhp nim mc i trng m sn xut ra hai ngoi c

t. c t A gy tit dch v c t B trc tip gy bnh t bo.
Gii phu bnh
c.diffcile ph huy cc t bo ca nim mc i trng v kch thch mt xm
nhp vim cp. Tn thng thay i t vim i trng gii hn mt s hc tuyn
v ch c th pht hin c trn sinh thit ti mt lot nim mc ln. Xm nhp
vim lc u ch kh tr nim mc, nhng nu bnh tin trin, n c th lan trn
xung ui nim mc v lp c. Mt cht xut tit ca vim c gi l "mng gi"
thng c to thnh trn vng tn thng ca i trng. Mng ny bao gm cc
mnh vn t bo, bch cu a nhn trung tnh v t huyt. Vim i trng do
c.difficile thng c gi l vim i trng mng gi mc d vi khun ny ch l
mt trong nhiu nguyn nhn ca bnh ny.
Biu hin lm sng
Vim i trng do c,difficile c th biu hin vi nhng triu chng rt nh
hoc via chy, st v au bng. Phn c th c nhiu v thng cha bch cu a
nhn trung tnh. Cc triu chng v du hiu khng c hiu v khng th phn
bit vim i trng do c.difficile vi cc bnha chy vim cp khc. Nhng trng
hp a chy do c.difficile c th c iu tr mt cch n gin bng cch dng vic
iu tr bng khng sinh. Nhng trng hp nng hn i hi vic iu tr bng
mt khng sinh c hiu qu vi c.difficile.
3.8. Nhim khun qua vt ch trung gian
3.8.1. Bnh Brucella
Bnh Brucella l mt bnh st mn tnh mc phi t ng vt nui trong nh
truyn sang ngi do mt trong bn loi Brucella. Bnh Brucella ngi c th
biu hin nh mt bnh h thng cp tnh hoc nh mt nhim khun mn tnh c
c im l nhng thi k st lc tng lc gim, st cn v mt mi. Cc loi
Brucella l nhng trc khun Gram m, i kh, nh, gy nhim khun cc bch cu
n nhn/ i thc bo ngi.
Dch t hc
Mi loi Brucella c vt ch l cc ng vt vt ring:
- B. melitensis: cu v d.
- B. abortusi: gia sc c sng.
- B. suis: ln.
- B.canis: ch.
Bnh Brucella gp trn ton cu v thc ra mi loi ng vt nui trong nh v
nhiu ng vt hoang di b nhim khun. Cc vi khun sng trong h thng tit niu
sinh dc ca ng vt v nhim khun thng thnh dch cc n ng vt. Ngi b
nhim khun theo nhiu c ch, bao gm (1) tip xc vi mu hoc m b nhim khun,
n ung tht hoc sa b nhim, hoc ht phi kh dung b nhim. Bnh Brucella l
mt ri ro ngh nghip ca nhng ngi ch tri nui gia sc, nhng ngi chn gi
gia sc, nhng thy thuc th y, nhng cng nhn l st sinh.
127

Vic loi tr ng vt b nhim khun v tim phng cho c n vt nui

lm gim t l mi mc bnh Brucella nhiu nc. Tuy nhin, bnh cn thnh
hnh Trung v Nam M, chu Phi, chu v Nam u. Sa v pho mt khng
c tit trng theo phng php Pasteur cn l ngun chnh ca nhim khun
trong nhng vng ny. nhng vng Bc cc, ngui mc bnh Brucella do n tuy
xng ti ca con tun lc (nai tuyt) b nhim khun.
Gii phu bnh
Vi khun vo vng tun hon qua nhng ch b try da, kt mc, mm hng
hoc phi. Sau , chng lan trn trong mu ti gan, lch, hch bch huyt v tuy
xng, y chng sinh sn trong cc i thc bo. Tng sinh ton thn ca cc t
bo ny c th xy ra sau , gy bnh hch v gan lch to 15% bnh nhn nhim
khun B.melitensis v 40% nhng ngi nhim khun B.abortus. Nhng bnh
nhn nhim khun B.abortus pht sinh u ht khng b u hoa r rt gan, lch,
hch bch huyt v tuy xng. Tri li, cc u ht kinh in khng gp nhng
bnh nhn nhim B.milentisis, bnh nhn c th ch c nhng m t tp nh ca
cc t bo vim n nhn ri rc khp gan. Nhim khun B.suis c th gy p xe
gan mng m hn l cc u ht. Cc vi khun thng khng th pht hin c trn
m hc. Vic gii phng theo chu k cc vi khun t cc thc bo b nhim khun
c th gy nn nhng thi k st nh ca bnh.
Biu hin lm sng
Bnh Brucella l mt nhim khun h thng c th gy tn thng ca bt k
c quan no hoc h thng c quan ca c th, vi khi pht kn o mt na s
trng hp. Bnh c c im l nhiu triu chng, chng hn nh st, ra m hi,
chn n, mt mi, st cn v trm cm. st xy ra tt c cc bnh nhn vo mt
thi gian no ca bnh, nhng st cng c th lc tng lc gim (v vy c gi
l st dao ng hay st ln sng) trong mt giai on nhiu tun ti nhiu thng
nu khng iu tr. T l t vong do bnh Brucella l di 1%, t vong thng do
vim ni tm mc.
Nhng bin chng ph bin nht ca bnh Brucella xy ra cc xng v
khp bao gm vim t sng ca ct sng lng v mng m trong cc khp ln.
Vim dy thn kinh ngoi vi, vim mng no, vim tinh hon, vim ni tm mc,
vim c tim v cc tn thng phi c m t. Vic iu tr ko di bng
tetracyclin thng c hiu qu v t l ti pht gim i r rt nu riampin hoc
aminoglycosid c b sung thm.
3.8.2. Bnh dch hch
Bnh dch hch gy ra nhng v dch tn ph ca "ci cht en". Vi khun
Yersina pestis gy bnh dch hch, mt nhim khun vi khun huyt thng km
theo cc hch sng to, au (hch xoi) v thng gy t vong. Y.pestis l mt trc
khun Gram m ngn c xu hng nhum mnh hn cc u tn cng (nhum
hai cc), c bit vi nhum Gremsa.
Dch t hc
Nhim khun Y.pestis l mt bnh do ng vt truyn thnh dch trong nhiu
vng trn th gii bao gm chu M. chu Phi v chu . Vi khun c tm thy
128

trong cc loi gm nhm, chng hn nh chut, sc v ch si. B cht truyn vi

khun t ng vt sang ng vt v hu ht nhng nhim khun ngi l hu
qu ca b cht b nhim khun t. Mt s ngi b nhim khun mc ph
vim dch hch thi ra mt s lng ln cc vi khun trong cc cht xut tit ng
h hp tr thnh kh dung. Nhim khun c th c truyn t ngi sang
ngi trong cc kh dung ng h hp ny.
Cc v dch dch hch chnh xy ra khi Y.pestis xm nhp vo nhng qun
th ln ca chut trong cc thnh ph ngho kh, ng c. Nhim khun lan trn
trc ht chut, khi chut cht, mt s lng ln b cht bt u truyn bnh cho
ngi, gy bnh lan trn. Lan trn t chut sang ngi, "ci cht en" vo gia th
k XIV git cht trn mt phn t dn s chu u.
Hin nay, dch hch cn xy ra nh nhng trng hp n pht trong cc
vng dch.
Bnh sinh v gii phu bnh
Sau bnh trong da, Y.pestis c thc bo bi cc bch cu a nhn trung
tnh v i thc bo. Cc vi khun b thc bo bi cc bch cu a nhn trung tnh
b git, nhng cc vi khun c thc bo bi cc i thc bo sng st v sinh sn
trong t bo. Cc vi khun c vn chuyn ti cc hch bch huyt vng. y
chng tip tc sinh sn, gy nn hoi t xut huyt lan rng. T cc hch bch
huyt vng, vi khun lan trn khp c th qua dng mu v cc bch mch. phi,
Y.pesits gy ph vim hoi t. Tn thng ny gii phng vi khun vo cc ph
nang v ng h hp. Cc vi khun ny b y ra do ho, gy lan trn ph vim.
Cc hch b tn thng c bit l "hch xoi" thng to v thay i do hoi
t chy mu lan rng. Xt nghim vi th pht hin cc vng phn huy t bo vi
mt s lng ln cc vi khun trong cc mnh vn t bo. Trong ph vim dch
hch, s ng c c th thnh mng hay lan toa. Trn vi th, cc phn b tn
thng ca phi c hoi t chy mu ca cc vch ph nang v mt s lng ln cc
vi khun c trong cc ph nang. Cc bnh nhn b nhim khun thng c cc tn
thng da hoi t chy mu, v vy bnh c gi l "ci cht en".
Biu hin lm sng
C ba biu hin lm sng ca nhim khun Y.pestis, mc d chng thng
chng cho ln nhau:
- Dch hch xoi bt u 2 n 8 ngy sau khi b cht t vi au u, st v
au c, km theo l sng to, au ca cc hch bch huyt vng, ph bin nht l
hch bn v b cht t thng xy ra cc chi di. Bnh tin trin ti chong
nhim khun trong vi gi ti vi ngy sau khi xut hin hch xoi.
- Dch hch nhim khun huyt (10% cc trng hp) khi vi khun c
cy truyn trc tip vo mu v khng gy ra hch xoi. Bnh nhn cht do s
pht trin t ca vi khun trong mu. St, mt l v vim mng no xy ra t
ngt v t vong xy ra sau trong 48 gi. Tt c cc mch mu cha vi khun v
cc tr t huyt vy quanh cc vi khun trong cc cu thn v cc huyt qun
trong trung b.
129

Dch hch ph vim l hu qu ca vic ht phi cc tiu phn khng kh t

cc xc sc vt hoc t vic ho ca ngi nhim khun. Trong 2 n 5 ngy sau
nhim khun, c s khi pht t ngt ca st cao, ho v kh th. m cha y vi
khun, suy h hp v sc ni c t gy t vong trong n 2 ngy.
Tt c cc typ ca dch hch c t l t vong cao (50 n 75%) nu khng iu
tr. Tetracyclin kt hp vi streptomycin l bin php iu tr chn lc.
3.8.3. Bnh tularemia
Bnh tularemia l mt bnh u ht, st cp tnh mc phi t th, gy nn do
Francisella tularensis, mt loi cu trc khun Gram m nh.
Dch t hc
Bnh tularemia l mt bnh truyn t ng vt sang ngi, ngun mang
bnh quan trng nht l th v cc loi gm nhm mc d cc ng vt hoang di
v nui nh khc c th mang vi khun. Ngui b nhim khun vi F.tularensis l
do tip xc vi cc ng vt b nhim khun hoc do cc cn trng b nhim khun
t nh b cht v mui. B cht v th gy nn hu ht nhng nhim khun
ngi. Cc cn trng ht mu truyn cy vi khun vo da. Vi khun cng c th b
truyn cy vo cc vt rch ca da do tip xc trc tip vi ng vt b nhim
khun. ng thi, bnh tularemia cng c th l hu qu ca vic ht phi kh
dung nhim khun, n ung phi thc n v nc b nhim hoc vi khun xm
nhp vo mt. Bnh tularemia c tm thy cc vng nhit n hoa Bc bn
cu.
Bnh sinh
F.tularensis sinh si v tr xm nhp, y n gy ra nhng vt lot thnh
. Sau vi khun lan trn ti cc hch bch huyt vng. S pht tn theo dng
mu dn n cc nhim khun di cn vo h thng bch cu n nhn/ i thc bo
v i khi ti phi, tim v thn. F.tularensis sng st trong cc i thc bo cho ti
khi cc t bo ny b hot hoa bi phn ng min dch do trung gian t bo vi
nhim khun.
Gii phau bnh
Cc tn thng do bnh tularemia xy ra v tr xm nhp v trong cc hch
bch huyt, lch, gan, tuy xng, phi, tim v thn. Tn thng da khi u l mt
vt lot sinh m, xut tit. Mun hn, cc tn thng pht tn b hoi t trung
tm v b vy quanh bi mt vng ngoi phn ng u ht ging tn thng lao. Xung
huyt v s c mt ca nhiu i thc bo trong cc xoang lm cho cc hch to, cng,
sau hch mm ra do hoi t v mng m. Lch c xu hng to ra nhng ch c
nhng thay i khng c hiu. Nhng tn thng phi ging lao nguyn pht.
Biu hin lm sng
Thi k bnh ca bnh tularemia ko di t n 14 ngy, ph thuc vo
liu v ng truyn bnh, vi thi gian trung bnh t 3 n 4 ngy. C bn biu
hin lm sng khc nhau:

130

- Bnh tularemia lot tuyn l ph bin nht ca bnh (80- 90% cc trng
hp) v bt u nh mt mn sn cng v tr bnh, thng chn. Tn
thng ny pht trin thnh mt mn m, sau lot ra. Cc hch bch huyt
vng tr nn to, cng v c th mng m v dn lu qua ng xoang. Trong mt
s trng hp, bnh hch ton din (bnh tularemia tuyn) l biu hin u tin
ca nhim khun.
Nhim khun huyt ban u km theo l st, au u, au c v i khi mt
l. Trong vng mt tun, bnh hch ton din v lch to tr nn r rng. Nhng
nhim khun nng nht gy bin chng l ph vim th pht v chong ni c t,
trong trng hp ny tin lng nng. Mt s bnh nhn biu hin vim mng no,
vim ni tm mc, vim ngoi tm mc hoc vim xng tuy xng.
- Bnh tularemia mt- tuyn him gp (<2% cc trng hp) v c c im
l mn sn tin pht kt mc. N to thnh mt mn m v lot. Bnh hch
vng u v c tr nn r rt. Lot nng c th gy m do s xm nhp vo vng
mc v nhim khun thn kinh th.
- Bnh tularemia dng thng hn c chn on khi st, gan lch to,
nhim c mu l nhng du hiu v triu chng ca bnh.
- Bnh tularemia ph vim, trong ph vim l biu hin chnh, c th l
bin chng ca bt k mt typ no khc.
Din bin ca bnh ko di t mt tun n 3 thng nhng c th ngn hn
do iu tr kp thi bng streptomycin.
3.8.4. Bnh than
Bnh than l mt bnh hoi t gy nn do Bacillus anthracis dn n t vong
khi lan trn, l mt trc khun Gram dng to thnh bo t ln.
Dch t hc
Bnh than c nhn bit t nhiu th k v nhng m t v bnh ph
hp vi bnh than c bo co trong nhng ghi nhn ca ngi Do Thi, La M
c v Hy lp. Nhng ngun d tr bnh chnh l d, cu, gia sc c sng, nga, ln,
ch. Cc bo t hnh thnh trong t v ng vt cht, khng vi nhit , sy
kh v tit trng bng hoa cht trong nhiu nm. Ngi b nhim khun khi cc
bo t xm nhp c th qua cc vt rch da, do ht phi hay n phi. Bnh ngi
cng c th l hu qu ca vic phi nhim vi cc sn phm ph ca ng vt b
nhim nh da th, len, bn chi, bt xng.
Bnh than cn tn ti dai dng Iran, Turkey, Pakistan. Mt trong cc cuc
bng n ca bnh than xy ra mt cch t nhin c ghi nhn ln nht
Zimbawe, khi c tnh 10.000 ngui b nhim khun trong cc nm 1978 ti 1980.
Bc M, nhim khun ngi cc k him (mt trng hp trong mt nm trong
nhng nm gn y) v thng l hu qu ca vic phi nhim vi cc sn phm
ca ng vt nhp khu.

131

Bnh sinh
Cc bo t ca B.anthracis ny mm trong c th ngui tr thnh vi khun
thc vt. Chng nhn ln v gii phng c t gy hoi t. Trong 80% cc trung.
hp bnh than da, nhim khun cn kh tr v phn ng min dch ca tc ch
loi tr vi khun. Nu nhim khun pht tn, nh xy ra khi vi khun c ht
phi hoc n phi, s ph huy m lan rng l hu qu thng dn n t vong.
Gii phu bnh
B.anthracis gy hoi t m lan rng cc v tr b nhim khun, ch kt hp
vi mt xm nhp nh ca bch cu a nhn trung tnh. Cc tn thng da b lot,
cha nhiu vi khun v c ph bi mt vy en. Nhim khun phi gy ra mt
ph vim chy mu, hoi t, kt hp vi hoi t chy mu ca cc hch trung tht
v pht tn rng ca vi khun.
Biu hin lm sng
C bn biu hin lm sng ca bnh than ph thuc vo v tr bnh:
- Mn m c tnh chim 95% tt c cc bnh than v l th da ca bnh.
Ngi b nhim khun biu hin mn sn da g cao, to ln, b trt da v lot. Cht
xut tit m mu tch ly lm mn sn thm mu thnh mu ta hoc mu en.
Lot thng c vy quanh bi mt vng ph n mu nu, vng ny thng rng
mt cch khng tng xng vi kch thc ca lot. Vim hch bch huyt vng bo
hiu mt tin lng xu v xm nhp bch mch dn n nhim khun huyt. Nu
nhim khun khng pht tn, cc tn thng da khi khng li so.
- Bnh than phi hay ht phi l mt ri ro khi vn chuyn len cha ch
bin v pht sinh sau khi ht phi cc bo t ca B.anthracis. Bnh than phi biu
hin nh mt bnh ging cm, tin trin nhanh chng ti suy h hp v sc. T
vong thng xy ra sau trong 24 n 48 gi sau khi pht. Ch c hy vng khi
iu tr khng sinh sm.
- Bnh than nhim khun huyt xy ra ph bin hn sau bnh than phi so
vi mn m c tnh. ng mu ni mch ri rc l mt bin chng ph bin. Hn
na, c t vi khun c ch trung tm h hp, iu ct ngha v sao t vong xy
ra ngay c khi vic iu tr khng sinh cha khi nhim khun.
- Bnh than d dy- rut him gp v mc phi khi n phi tht nhim.
Lot d dy hoc rut v xm nhp hch vng l ph bin.
T vong gy nn doa chy t v dch c trng nng
3.8.5. Bnh Listeria
Bnh Listeria gy nn do Listeria monocytogenes, mt loi cu trc khun
gram dng nh, l nhim khun nhiu c quan mt cch h thng gy t vong cao.
Dch t hc
Bnh Listeria thng l n l nhng cng c th thnh dch. Vi khun c
phn lp trn ton cu t nc b mt, t. rau, phn ca nhng ngi khoe mnh
nhiu loi ng vt hoang d v nui trong nh, nhiu loi chim. Tuy nhin, s lan
132

trn t ng vt sang ngui him gp. Hu ht nhng nhim khun ngi xy ra

trong mi trng th hn l nng thn, Bc bn cu, xy ra trong thng 7 v
thng 8. L.monocytogenes pht trin trong nhit ca t lnh v s bng pht
ca bnh Listeria va c pht hin do sa khng c kh trng theo phng
php Pasteur, pho mt v cc sn phm t sa khc b nhim.
Bnh sinh
L.monocytogenes c chu k sng khng bnh thng do kh nng ca n trnh
khi phn ng khng khun trong v ngoi t bo. Sau khi b thc bo bi cc t
bo ca tc ch, vi khun i vo th thc bo lysosom, y pH acid hot hoa
listeriolysin o, mt ngoi c t ph huy mng hc thc bo v cho php vi khun
thot vo bo tng. Sau khi nhn ln, vi khun chim cc thnh phn co tht ca
khung xng t bo ca tc ch to nn nhng ch li ra ko di ca bo tng.
N b thc bo bi cc t bo ln cn. V vy, Listeria lan trn t t bo ny sang t
bo khc khng b tip xc vi mi trng ngoi t bo.
Gii phau bnh v biu hin lm sng
Hu ht cc nhim khun Listeria thuc mt trong hai nhm. Bnh Listeria
ca thai nghn bao gm cc nhim khun trc sinh v sau sinh. Bnh Listeria
ngi ln c c im ph bin nht l vim no mng no v nhim khun huyt,
nhng cng c th kh tr da, mt, cc hch bch huyt, ni tm mc hoc xng.
Nhim khun ca m giai on u ca thai nghn dn n sy thai hoc
non. Tr b nhim khun nhanh chng pht sinh suy h hp cp, gan lch to, cc
mn sn da v nim mc, gim bch cu v gim tiu cu. Nhim khun trong t
cung xy ra nhiu c quan v m, bao gm dch i, rau thai v dy rn. Cc p xe
lan rng c tm thy nhiu c quan. Trn vi th, cc hoi t v mng m cha
nhiu vi khun. Cc tn thng c hn c xu hng tr thnh u ht. Di chng thn
kinh l ph bin v t l t vong cao, ngay c iu tr khng sinh kp thi. Bnh
Listeria cng c th b mc phi trong khi , trong trng hp ny s khi pht
ca bnh lm sng l 3 ngy n 2 tun sau khi .
Nhng ngi nghin ru mn tnh, nhng bnh nhn ung th, nhng ngi
c iu tr c ch min dch v nhng bnh nhn AIDS nhy cm hn nhiu vi
nhim khun so vi qun th chung. Vim mng no l th ph bin nht ca bnh
ngi ln v ging cc vim mng no do vi khun khc.
Bnh Listeria nhim khun huyt l mt bnh st nng ph bin nht
nhng bnh nhn suy gim min dch. Bnh ny c th dn n chong v ng
mu ni mch ri rc. mt tnh trng c th b chn on nhm nh nhim khun
huyt Gram m. iu tr ko di chng vi khun huyt l cn thit bi v bnh
nhn c xu hng ti pht nu ch iu tr di ba tun l. T vong do bnh listeria
nhim khun huyt cn chim 25%.
3.8.6. Bnh mo co
Bnh mo co l mt nhim khun gy vim hch u ht t gii hn thng do
Bartonella henselae gy nn v him hn do B.quintana. Vi khun l trc khun
Gram m (0,2- 0.6m). Cc vi khun ny kh nui cy nhng d dng tm thy trn
133

cc lt ct m ca da, hch bch huyt v kt mc khi nhum vi k thut tm bc.

Nhng nghin cu theo di khc nhau chng minh rng c ti 30% mo c vi khun
huyt. Nhim khun bt u khi vi khun c cy truyn vo da qua cc mng
chn mo. i khi kt mc b nhim do tip xc st vi mo, c l l do mo lim
quanh mt. Nhim khun ph bin hn tr em (80%) so vi ngi ln, y c th
do tp trung cc trng hp khi mt con mo lc n vi mt gia nh.
Gii phu bnh v hnh nh lm sng
Vi khun nhn ln trong thnh ca cc huyt qun nh v quanh cc si to
keo v tr cy truyn. Vi khun sau c vn chuyn n cc hch bch huyt
vng, y chng gy ra vim hch mng m v u ht. Trong nhng tn thng
sm, cc cm vi khun cha y v lm gin rng lng cc huyt qun nh, nhng
him gp trong cc tn thng mun. Sau khi mt mn sn pht sinh v tr cy
truyn, cc hch huyt vng tr nn cng to. Cc hch cn to trong 3 n 4 thng
v c th b dn lu qua da. Khong mt na s bnh nhn c cc triu chng khc,
bao gm st, mt mi, ban , vim no v ban cc. Hi chng mt tuyn
Parinaud (bnh hch trc ti th pht sau nhim khun kt mc) l ph bin.
Khng c loi khng sinh no c chp nhn l c hiu qu.
Bnh nhim khun Malleomyces mallei l mt nhim khun ca cc loi
nga (nga, la, la) him khi truyn sang ngi, gy bnh u ht cp tnh hoc mn
tnh. Nguyn nhn l Pseudomonas mallei, mt trc khun khng chuyn ng.
Gram m nh. Mc d khng ph bin, nhim khun cn thnh dch Nam M,
chu v chu Phi. Ngi mc bnh do tip xc vi nga nhim khun qua cc vt
rch da hay do ht phi kh dung b nhim.
Bnh nhim khun Malleomyces mallei c c im l vi khun huyt, mt l
nng v st. Cc p xe u ht c th hnh thnh trong cc m di da v nhiu c
quan khc, bao gm phi, gan, lch, c v cc khp. Bnh nhim khun
Malleomyces cp tnh thng gy t vong.
Bnh nhim khun Malleomyces mallei biu hin st nh, p xe dn lu ca
da, bnh hch v gan lch to. Cc u ht trong nhiu c quan ging lao. T vong
trong bnh nhim khun Malleomyces mallei mn tnh vt qu 50%.
3.8.7. Bnh nhim khun Bartonella
Bnh nhim Bartonella l mt nhim khun do Bartonella bacilliormis, mt
loi cu trc khun Gram m, c nhiu lng roi, nh, gy thiu mu cp v bnh da
mn tnh.
Dch t hc
Bnh nhim Bartonella xy ra Peru, Ecuador v Colombia trong nhng
thung lng sng ca vng Andes v c truyn bi mui ct. Ngi l ngun d
tr duy nht v mc nhim khun vo lc mt tri ln v mt tri ln l lc mui
ct hot ng nht. Trong nhng vng dch, 10 n 15% dn c c nhim khun
tim tng. Nhng ngi mi n nhy cm trong khi nhng ngi dn bn a c
xu hng khng vi bnh.
134

Gii phu bnh v biu hin lm sng

Bnh do Bartonella biu hin hnh thi hai pha, trc ht thiu mu tan mu
cp (st Oroya), sau mt s thng l pha da mn tnh. C th mi pha xy ra mt
cch c lp.
Hu qu nng nht ca bnh Bartonella l thiu mu tan huyt. Sau khi
B.bacillaormis c cy vo da bi mui ct, vi khun tng sinh trong ni m mch
v sau xm nhp cc hng cu, v vy gy thiu mu nng.
Pha thiu mu cp tnh n sau thi k bnh trong 3 tun v c c im l
khi pht t ngt ca st, au xng v thiu mu tan huyt nng. Trong trng
hp bnh Bartonella khng c iu tr, 40% cc bnh nhn cht trong pha thiu
mu. Nhim khun huyt Salmonella th pht thng gp v gp phn vo t l t
vong cao.
Pha pht ban da ca bnh Bartonella c th tn ti ng thi vi pha thiu
mu nhng thng c phn tch bi khong thi gian t 3 n 6 thng. Nhiu
tn thng ging u mu nh xut hin trn da v vi khun c th c xc nh
trong cc t bo ni m. Cc tn thng cc c th ni r trn b mt dui ca tay
v chn. Cc tn thng ln nm su c xu hung lot pht trin gn cc khp
v gii hn vn ng.
3.9. Nhim vi khun dng si chia nhnh
3.9.1. Bnh Actinomyces
Bnh Actinomyces l mt nhim khun x hoa mng m, c c im l cc
p xe v cc ng xoang, tin trin chm, gy tn thng m, lng ngc v
bng. Bnh gy nn do mt s vi khun ym kh v a t oxy c gi l
Actinomyces. Cc vi khun ny l nhng trc khun Gram dng, si, chia nhnh,
bnh thng c tr mm hng ca ngi, ng tiu hoa v m o. Mc d cc vi
khun Actinomyces ngy nay c nhn bit nh l cc vi khun, trong mt giai
on di c coi l nm vi hnh thi si ca chng. Nhiu loi Actinomyces gy
bnh ngi, loi ph bin nht l Actinomyces israelii.
Bnh sinh v gii phu bnh
Actinomyces bnh thng khng c, v vi khun c tr nh nhng thc vt
hoi sinh trong c th khng gy bnh. Hai iu kin bt thng phi xy ra
Actinomyces gy bnh. Th nht, vi khun phi c cy vo cc m su hn, v n
khng th xm nhp. Th hai, mi trng ym kh l cn thit vi khun tng
sinh. Chn thng c th gy hoi t m to mi trng ym kh thun li cho s
pht trin ca Actinomyces v c th cy truyn vi khun vo mt m bnh thng
v trng. Bnh Actinomyces xy ra bn v tr khc nhau:
- Bnh Actinomyces c mt l hu qu ca tn thng m, nh rng hoc
sa rng.
- Bnh Actinomyces ngc gy nn do ht phi cc mnh vn ca rng
nhim vi khun.

135

- Bnh Actinomyces bng n sau s ph v do chn thng hay phu thut

ca rut, c bit l rut tha.
- Bnh Actinomyces khung chu do s dng ko di dng c trnh thai
trong bung t cung.
Bnh Actinomycs bt u nh mt vi khun tng sinh thu ht mt xm
nhp vim cp. Cc p xe nh pht trin chm, tr thnh mt lot cc p xe ni
thng vi nhau bi nhng ng xoang. Cc ng o qua cc ng bin gii ca
cc m bnh thng v vo cc c quan ph cn. Thng thng, cc ng c th
xuyn qua mt ngoi hoc mng nim mc gy nn mt xoang dn lu. Vch ca
cc p xe v cc ng thng bao gm mt m ht, thng dy, x hoa mnh v
vim mn tnh. Trong cc p xe v cc xoang l cc m v c t tp nhiu vi khun.
Cc cm vi khun Actinomyces trong cc tn thng ny c th pht trin t
ti kch thc nhiu milimet ng knh v c th nhn thy bng mt thng.
Chng xut hin nh nhng ht mu vng, cng c bit l cc ht mu vng
xanh nht (ht lu hunh) v chng ging lu hunh. Cc mu vng xanh nht ny
bao gm cc khi ca cc si chia nhnh hp, ri, vi trong mt cht c bn
polysaccharid-protein (vt liu Splendore-Hoeppli). Trn m hc, cc ht xut hin
nh cc ht kim tnh trn vi vng ra a toan. Cc si ring l ca Actinomyces
khng th c pht hin vi nhum hematoxylin v eosin nhng d dng nhn
thy trn nhum Gram hoc tm bc.
Biu hin lm sng
Cc du hiu v triu chng ca bnh Actinomyces thay i theo v tr ca
nhim khun. Bnh Actinomyces c ngun gc t rng hoc amidan c c im
l sng ca m, mt v c, lc u khng au nhng sau au nhiu. Trong cc
nhim khun phi, cc ng xoang c th xuyn t thy ny sang thy khc, qua
mng phi v vo xng sn v ct sng. Bnh bng hoc khung chu c th
biu hin l mt khi bnh trng, gi mt u lan trn ti ch. Bnh Actinomyces
p ng vi vic iu tr khng sinh ko di v penicillin c hiu qu cao.
3.9.2. Bnh nhim Nocardia
Bnh nhim Nocardia l mt nhim khun sinh m ca phi thng lan trn
ti no v da, nhng ngi suy gim min dch. Nocardia l mt vi khun chia
nhnh, dng si, Gram dng, i kh. Chng l nhng vi khun khng acid yu,
mt c im c s dng phn bit chng vi cc Actinomyces tng t v
hnh thi hc.
Dch t hc
Cc loi Nocardia c phn b rng ri trong t v bnh ngi sinh ra do
ht phi hoc c cy truyn cc vi khun c ngun gc t t. Nhim khun
khng ly truyn t ngi sang ngi. Nocadia asteroids l loi gy bnh ph bin
nht ngi. Bnh do Nocardia gp ph bin nht nhng ngi min dch b cn
tr, c bit min dch do trung gian t bo. Ghp c quan, iu tr ko di bng
corticosteroid, cc u lympho, bnh bch cu v cc bnh lm suy nhc khc tao
khuynh hng mc nhim khun Nocardia.
136

Hai loi gy bnh khc ca Nocardia, c gi l N.brasiliensis v N.caviae c

th gy nn bnh vi sinh vt Nocardia ca phi ging bnh gy nn do
N.asteroides. V vy, chng thng gp cc nc km pht trin nh mt nguyn
nhn ca cc u nm.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
ng h hp l ca vo ph bin nht ca Nocardia. Vi khun kch thch
mt xm nhp nhanh ca bch cu a nhn trung tnh v bnh bt u nh mt
ph vim sinh m tin trin chm. Nu ngi b nhim khun c phn ng min
dch do trung gian t bo mnh, nhim khun c th c loi tr. Tuy nhin,
nhng ngi suy gim min dch, Nocardia gy ra cc p xe phi, thng nhiu v
hi t. S lan trn trc tip ti mng phi, kh qun v tim v di cn ti no v da
qua tun hon c tin lng nng. Cc p xe do Nocardia cha y cc bch cu a
nhn trung tnh, cc mnh vn hoi t v cc vi khun. Cc vi khun c th c
pht hin bng nhum tm bc. Vi nhum Gram, chng xut hin nh nhng trc
khun Gram dng, dng si, ng thnh chui. Bnh do Nocardia khng c
iu tr thng gy t vong. Salonamid v cc khng sinh lin quan trong nhiu
thng l liu php thng c hiu qu.
3.10. Nhim khun xon khun
Cc xon khun (spirochetes) l nhng vi khun hnh xon, mnh, di vi v
bc t bo chuyn bit cho php chng vn ng bng un cong v xoay. Cc vi
khun mng ny di kh nng phn gii ca knh hin vi quang hc thng thng
v nhng k thut c bit nh knh hin vi nn en hoc nhum tm bc l cn
thit pht hin chng. Mc d cc xon khun c cu trc vch t bo c bn
ca vi khun Gram m, chng nhum km vi nhum Giemsa.
Ba chng xon khun gy bnh ngi l Treponema, Borrelia v Leptospira.
Cc vi khun c kh nng tt trnh khi phn ng vim v min dch ca tc ch v
tt c cc bnh gy nn do loi xon khun ny l mn tnh hoc ti pht.
3.10.1. Giang mai
Giang mai l mt nhim khun h thng c truyn theo ng tnh dc
mn tnh, gy nn do Treponema pallidum. T.pallidum l mt xon khun di,
mng, khng th mc trong mi trng nhn to. Bnh ln u tin c nhn bit
chu Au vo nhng nm 1490 v c lin quan n vic tr v ca Christopher
Columbur v nhng thy th ca ng t Tn th gii. Vic th hoa v vic di
chuyn ca s lng dn ln gy nn do chin tranh gp phn vo vic lan trn
nhanh ca bnh. u tin, giang mai l mt bnh cp tnh gy nn cc tn thng
da ph huy v t vong sm, nhng n tr thnh nh hn vi mt din bin lm
sng ko di hn v khng thy r c.
Dch t hc
Giang mai l mt bnh ton cu v ch c truyn do tip xc tnh dc. Nhim
khun cng c lan trn t m ti thai nhi (giang mai bm sinh), mt s nc, t
l mi mc ca giang mai nguyn pht v th pht gim sau khi vic iu tr
bng penicillin c p dng sau khi kt thc chin tranh th gii ln th hai.
137

Bnh sinh
T.pallidum rt yu t v b git bi x phng, thuc, cc thuc st trng, lm
kh v lnh. Vic truyn t ngi sang ngi i hi tip xc trc tip gia mt
ngun giu xon khun (v d mt tn thng m v nim mc hoc da b try
xc ca cc c quan sinh dc, trc trng, ming, ngn tay hoc nm v). Vi khun
nhn ln v tr truyn cy, i qua cc hch bch huyt vng, i vo tun hon h
thng ri pht tn khp c th. Mc d T.pallidum gy nn mt phn ng vim v
b bt gi bi cc thc bo, n tn ti v tng sinh. Nhim khun v vim mn tnh
gy ph huy m, i khi hng thp k. Din bin ca giang mai c chia theo kinh
in thnh ba giai on.
Giang mai tin pht
Tn thng kinh in ca giang mai tin pht l mt mn nhim (sng), mt
lot c trng khu tr v tr cy truyn ca T.pallidum, thng l dng vt, m
h, hu mn hoc ming. N xut hin mt tun n 3 thng sau khi phi nhim
vi thi gian bnh trung bnh l 3 tun. Mn nhim c xu hng n c v c b
g cao, cng. Xon khun c xu hung tp trung trong thnh cc huyt qun v
trong thng b xung quanh lot. Cc mn nhim, cng nh cc tn thng ca
cc giai on khc ca giang mai biu hin nhng "vim mch giang mai" c
trng, trong cc t bo ni m tng sinh v phng to, v cc thnh huyt qun
tr nn dy do cc lympho bo v m x.
Mn nhim b bo mn nhanh chng thnh mt lot c trng. Cc mn
nhim khng au v c th din bin khng gy ch mt s v tr, chng hn
nh c t cung, ng hu mn v ming. Mn nhim ko di 3 n 12 tun v
thng km theo bnh hch bn. Mn nhim khi khng li so.
Giang mai th pht
Giang mai th pht phn nh s pht tn h thng v s tng sinh ca
T.pallidum v c c im l cc tn thng da, nim mc, hch bch huyt,
mng no, d dy v gan. Tn thng biu hin l mt xm nhp lympho bo
quanh mch mu v vim ni mc ng mch tc.
Da: biu hin ph bin nht ca giang mai th pht l ban v dt sn
thn mnh v cc chi v thng bao gm c gan bn tay v gan bn chn. Ban xut
hin 2 tun n 3 thng sau khi... Mt lot cc tn thng da khc trong giang mai
th pht bao gm condilom phang (cc mng xut tit hu mn, m h, bu c
nhiu xon trng), ban giang mai nang lng (cc tn thng sn nh xung quanh
cc nang lng gy rng lng) v ban giang mai hnh ng xu (cc tn thng ging
ng xu mt v quanh hu mn).
Cc nim mc: cc tn thng trn cc mt nim mc ca ming v cc cd quan
sinh dc, c gi l cc mng nhy, cha y xon khun v nhim khun nng.
Cc hch bch huyt: nhng thay i c trng trong cc hch bch huyt
bao gm v dy, qu sn nng, tng s lng cc tng bo v i thc bo v vim
mch. Nhiu xon trng c trong cc hch bch huyt ca giang mai th pht.

138

Mng no: mc d mng no l v tr tng sinh ph bin ca xon trng, tn

thng y thng khng c triu chng.
Giang mai ba
Sau cc tn thng ca giang mai th pht gim, mt thi k khng triu
chng ko di hng nm hoc hng thp k. Tuy nhin, cc xon trng tip tc
nhn ln v cc tn thng cc v tr su ca giang mai ba pht trin dn dn
mt phn ba s bnh nhn khng c iu tr. Hoi t thiu mu th pht sau
vim ni ng mch tc l mt c ch lm nn tng cho nhiu qu trnh kt hp vi
giang mai ba. T.pallidum gy mt xm nhp vim ca t bo n nhn bao gm ch
yu l cc lympho bo. Cc t bo ny xm nhp cc ng mch nh v cc tiu
ng mch, gy nn mt tn thng mch tc c (vim ni ng mch tc). Cc
ng mch nh b vim, cc t bo ni m phng to. Chng c vy quanh bi cc
lp ng tm ca cc nguyn bo x tng sinh, n to nn hnh nh "v hnh" ca
cc tn thng mch mu.
Vim ng mch ch do giang mai: tn thng l hu qu ca mt vim
ni ng mch tc tin trin chm ca mch nui mch thng dn n hoi t ca
o gia ca ng mch ch v hnh thnh mt phnh mch ca ng mch ch.
Phnh mch giang mai c hnh ti v gy tn thng ng mch ch ln, mt v tr
bt thng so vi cc phnh mch x va ng mch ph bin hn nhiu. Khi xem
xt i th, ni mc ng mch th v l r (hnh v cy). o gia ca ng mch
ch b thay th dn bi m so v sau ng mch ch mt sc bn v sc n
hi. ng mch ch gin dn, tr nn ngy cng mng hn v dn n v, chy
mu nng v cht t ngt. Tn thng v so hoa ca ng mch ch ln cng
thng dn n gin ca vng ng mch, tch cc l van v chy ngc ca mu
qua van ng mch ch (h ng mch ch). Vim mch giang mai ca ng mch
vnh c th lm hp v cc tc ng mch ny v gy nhi mu c tim.
Giang mai thn kinh: nhim khun tin trin chm gy tn thng cc
mng no, v no, tuy sng, cc thn kinh s hoc mt. Giang mai ba gy tn
thng h thng thn kinh trung ng c xp loi theo m b tn thng chim
u th. V vy c nhng ch gii vi giang mai mng no mch (mng no), ta bt
(tuy sng) v lit ton thn (v no).
Giang mai ba lnh tnh: s xut hin ca mt gm giang mai trong mt c
quan hay mt m l du hiu ca mt giang mai giai on ba lnh tnh. Gm c
tm thy mt cch ph bin da, xng v khp, mc d cc tn thng c th xy
ra bt k v tr no ca c th. Cc tn thng u ht ny bao gm vng trung tm
hoi t ng, cc i thc bo dng bn lin, i khi c cc t bo khng l v m x
ngoi vi. Cc gm thng lm khu tr cc tn thng v khng gy tc hi c
ngha i vi bnh nhn.
Giang mai bm sinh
Khi T.pallidum c truyn t ngi m b nhim khun ti thai nhi, vi
khun pht tn trong cc m ca thai nhi, cc m ny b tn thng do cc vi
khun tng sinh v phn ng vim km theo. Nhim khun thai nhi gy thai lu,
bnh ca tr s sinh hoc t vong s sinh, bnh sau sinh tin trin.
139

Gii phu bnh

V m bnh hc, tn thng ca giang mai bm sinh ging tn thng ca
bnh ngi ln. Cc m b tn thng c xm nhp vim mn tnh, bao gm cc
lympho bo v tng bo v vim ni ng mch tc. Thc ra, bt k m no cng
c th b tn thng, nhng da, xng, rng, cc khp, gan v h thng thn kinh
trung ng b tn thng mt cch c trng.
Biu hin lm sng
Biu hin lm sng ca giang mai bm sinh lun thay i v cc tr em
nhim khun thng khng c triu chng. Cc du hiu sm ca nhim khun
bao gm vim mi (s mi tr em do giang mai) v ban trc vy da. Nhim khun
ca mng xng, xng, sn v tuy rng gy nn bin dng ca xng v rng, bao
gm mi yn nga, un cong trc ca chn (xng chy hnh li kim cong), rng
ca trn hnh ci mc (rng Hutchinson). Tin trin ca giang mai bm sinh c th
dng li vi vic iu tr bng penicillin.
3.10.2. Bnh xon khun khng hoa liu
cc nc nhit i v cn nhit i, c mt nhm cc bnh mn tnh khng
hoa liu gy nn do xon khun khng th phn bit c vi T.pallium. Ging nh
giang mai, n l hu qu ca cy ghp vi khun vo cc b mt da- nim mc. Bnh
cng tri qua cc giai on lm sng v gii phu bnh c xc nh r rt, bao
gm tn thng tin pht v tr cy truyn, pht ban th pht, mt giai on tim
tng v mt giai on mun, th ba.
3.10.3. Gh cc
Gh cc gy nn do T.pertenue v xy ra trong nhng qun th dn c ngho
cc vng nng, m ca chu Phi nhit i, Nam M, ng Nam , nh hng ti
nhiu c quan. Cc tr em v thanh nin sng nhng vng nhit i ngho c
nguy c mc bnh. Truyn bnh do tip xc da vi da v c to thun li bi
nhng vt rch hoc xc. Hai n 5 tun sau phi nhim, "bnh gh cc m" n
thun xut hin v tr cy truyn, thng trn phn phi nhim. Tn thng bt
u nh mt mn sn v tr thnh mt u nh, ging qu "phc bn t' t 2 n
5cm. Giai on th pht hoc pht tn bt u vi s pht ban ca mn gh cc
tng t nhng nh hn trn nhng phn khc ca da. v vi th, gh cc m v cc
tn thng pht tn c qu sng, dy lp gai nh v xm nhp bch cu a nhn
trung tnh ca thng b. Thng b nh cc u nh b tiu i to thnh mt
lot nng v cc tng bo xm nhp trung b cao. Cc xon trng c nhiu trong
cc nh da.
u nh au gan bn chn lm cho bnh nhn i b mt bn ca chn ging
nh mt con cua, mt bnh c gi l "gh cc cua". Xon trng c sinh ra t
mu ti xng, hch bch huyt v da. Chng pht trin trong mt giai on tim
tng khong 5 nm hoc lu hn. Tn thng trong giai on mun hn. Cc tn
thng giai on mun bao gm cc gm ca da, n ph huy mt v ng h hp
trn. Vim mng xng ca xng chy gy tn thng xng chy "hnh li
kim". Mt liu duy nht ca penicillin tc ng ko di cha khi bnh gh cc.
140

3.10.4 Bnh o Treponema pallidum (beel)

Bnh Bjel (cng c bit nh "giang mai thnh dch"), c c im l cc
gm ca da, ng h hp v xng. C s phn b thnh chu Phi, ng v
Australia. Bnh do Treponema pallidum Bjel c truyn theo cc ng khng
hoa liu, chng hn nh t tr em b nhim khun qua v ca m, t ming ti
ming hoc cc dng trong bp ti ming v gy nn do th loi endemicum ca
T.pallidum. Ngoi v ang cho con b, cc tn thng nguyn pht him gp. Cc
tn thng th pht trong ming ging cc tn thng nim mc ca giang mai v
c th lan trn t ng h hp trn ti thanh qun. Cc tn thng quanh hu
mn v xng gp v gm ca v cng c bo co.
3.10.5. Pinta
Pinta (ting Ty Ban Nha ngha l v) l mt bnh do Treponema, l mt
bnh da nhit i, c cc im mu thay i trn da. Bnh gy nn do T.Carateum
v ph bin cc vng ni a, kh cn, ho lnh v cc thung lng sng ca cc
vng nhit i chu M. Tn thng ca ba giai on ca Pinta gii hn da v c
xu hung hoa vo nhau. Truyn bnh l s cy truyn t da ti da, thng sau khi
tip xc cht ch vi mt ngi b nhim khun.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Mi ngy sau khi cy truyn, mt mn sn nh xut hin, thng chn.
Tn thng m rng v trong mt n ba thng c th gy tn thng mt mng
da ti lOcm. Mn sn phang i v biu hin cc ng vin khng u v mt b
mt trc vy v nhim sc t. Tn thng ban u biu hin mt mu xanh xm
nhng ngui da sm mu, nhng sau nhiu nm, n li mt vng mt sc t.
Trong bnh pinta th pht (5 n 18 thng sau), nhng vt mu hng nht lan
ton thn, xut hin trn cc b mt tip xc. Mun hn, nhng tn thng ny tr
nn mt sc t v dy sng. Cc Treponema c nhiu trong cc tn thng tin pht
v th pht nhng khng c trong cc tn thng mun. Cc tn thng mun c c
im l dy lp gai v dy sng, nt nang lng, ko di cc mo li, cc vi p xe
trong thng b v khng c sc t trong lp y. Xm nhp vim gim i trong giai
on ba. Mt liu duy nht ca penicillin tc ng ko di cha khi bnh.
3.10.6. Bnh lyme
Bnh lyme l mt nhim khun h thng mn tnh, bt u vi mt tn
thng da c trng v mun hn biu hin nh nhng ri lon tim, thn kinh
hoc khp. Tc nhn gy bnh l Borrelia burgdorferi, mt loi xon khun a t
oxy, ln.
Dch t hc
Bnh lyme ln u tin c m t nhng bnh nhn t Lyme, bang
Connecticut, nhng sau gp nhiu vng khc. B.bergdorferi c truyn t
ngun d tr ng vt sang ngi do ve Isodes nh. Cn trng ny c tm thy
cc vng rng nhiu cy, y, n sng k sinh chut v hu nai. S truyn
sang ngi thng xy ra t thng nm n thng by khi cc th khng thun
thc ca mt s cn trng (nhng) to thnh ngun cung cp thc n ca ve.
141

Bnh Lyme tr thnh mt bnh do ve truyn ph bin nht M, gy nn

khong 15.000 n 20.000 trng hp hng nm. Bnh tp trung ch yu trong ba
vng, dc theo b bin ng t Maryland n Massachusetts, vng Trung ng
Minnesota v Wisconsin v vng ng Calibnia v Oregon. Bnh cng gp
chu u, c, cc nc ca Lin bang X Vit c, Nht Bn v Trung Quc.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
B.burgdoferi nhn ln ti ch v tr cy truyn, lan trn ti cc hch bch
huyt vng v pht tn khp c th theo dng mu. Ging nh cc bnh xon trng
khc, bnh Lyme l bnh mn tnh xy ra theo cc giai on, vi cc t thuyn
gim bnh v bnh trm trng thm. Nhng nghin cu v da v mng khp va
chng minh rng B.burgdorferi kch thch mt xm nhp vim mn tnh, bao gm
cc lympho bo v tng bo. nhng bnh nhn cht v bnh, vi khun c tm
thy khi khm nghim t thi hu nh tt c cc c quan b bnh, bao gm da, c
tim, gan, h thng thn kinh trung ng v h thng c xng.
Bnh Lyme l mt bnh ko di trong ba giai on lm sng:
Giai on : mt hnh nh c trng ca bnh Lyme giai on u tin l
tn thng da c trng, ban mn tnh di chuyn, n xut hin v tr ve t.
Bnh bt u sau 3 n 35 ngy sau ve t nh mt vt dt hoc sn . N pht
trin thnh mt mng 3 n 7cm ng knh. Tn thng thng thm
ngoi vi v nht mu trung tm to nn hnh vnh khn ca tn thng. Ban
mn tnh di chuyn c km theo bi st, mt mi, au u, au khp v bnh
hch vng. Tn thng da hnh vnh khn th pht, pht sinh khong mt na
s trng hp v trong mt s trng hp tn ti trong nhng giai on di. Trong
giai on ny, cc bnh nhn biu hin tnh trng kh chu thng xuyn, mt mi,
au u v st. Nhng biu hin gin on c th bao gm kch thch mng no,
au c di chuyn, ho, bnh hch ton thn v sng tinh hon.
Giai on l i : giai on hai bt u sau nhiu tun n nhiu thng sau khi
xut hin tn thng da, c c im l s trm trng ln ca au c xng di
chuyn v s pht trin nhng bt thng ca tim v thn kinh. 10% nhng
ngi nhim khun, nhng bt thng v dn truyn, c bit l bloc nh tht, l
hu qu ca vim c tim. Nhng bt thng thn kinh, ph bin nht l vim
mng no v lit thn kinh mt, xy ra 15% cc bnh nhn.
Giai on UI: giai on ba ca bnh Lyme bt u hng thng n hng
nm sau khi ve t v c biu hin bi nhng bt thng ca khp, da v thn
kinh. Nhng bt thng v khp pht sinh trn mt na nhng ngi nhim khun
v bao gm vim khp nng ca cc khp ln, c bit l khp gi. Nhng thay i
m bnh hc trong cc khp b tn thng thc s khng th phn bit c vi
nhng thay i trong vim khp dng thp vi ph i ca lng nhung v xm nhp
ca t bo n nhn r rt vng di mng hot dch.
Ngy nay, ngui ta bit rng nhng biu hin thn kinh c th bt u
nhiu thng n nhiu nm sau khi pht ca bnh. Nhng biu hin ny thay i
t d cm au nhi dy thn kinh khng c nhng tn thng thn kinh chng
minh c ti vim no tuy tin trin chm, vim tuy ngang, hi chng no thc
142

tn v s sa st tr tu. C biu hin da chm r rt ca bnh Lyme, vim da u

chi mn tnh, teo xy ra nhiu nm sau ban mn tnh di chuyn v biu hin
nh teo v x cng mng ca da.
Chn on bnh Lyme da trn vic nui cy B.burgdorferi t nhng bnh
nhn b nhim khun, nhng t l t c thp. V vy, vic xc nh cc chun
(ban u l IgM v mun hn l IgG) cn l phng php thc tin nht xc
nh chn on. iu tr bng tetracyclin hoc erythromycin c hiu qu trong vic
loi tr bnh Lyme sm. nhng giai on mun hn v khi c cc biu hin ngoi
da lan rng, nhng liu cao ca penicillin G ng tnh mch v nhng kt hp ca
cc ch khng sinh khc l cn thit.
3.10.7. Bnh do Leptospira
Bnh do Leptospira l mt nhim khun xon khun ging Leptospira, phn
ln (90% s bnh nhn) l bnh st, t gii hn, nh. nhng ngi c nhim
khun nng hn, suy gan thn c th gy t vong.
Dch t hc
Bnh Leptospira l bnh do ng vt truyn sang ngi phn b ton cu.
Xon khun Leptospira xm nhp qua da hoc nim mc b try xc sau tip xc
vi chut b nhim khun hoc nc b nhim. V nhng mi trung nngm to
thun li cho s sng st ca xon khun, t l mc bnh cao hn nhng vng
nhit i.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Cc triu chng ca bnh Leptospira bt u 4 ngy n 3 tun sau khi phi
nhim vi L.interrogans. Trong nhiu trng hp, bnh khi trong mt tun khng
li di chng. Trong nhng trung hp nng hn, bnh do Leptospira l bnh hai
giai on:
- Giai on Leptospira huyt c c im l s c mt ca Leptospira trong
mu v dch no tuy. C s khi pht t ngt ca st, rt run, au u v au c.
Sau mt n hai tun, cc triu chng du i v Lptospira bin mt khi mu v
cc dch ca c th.
- Giai on min dch: bt u sau 3 ngy kt thc giai on Leptos-pira
huyt, c km theo bng vic sn xut ra cc khng th IgM. Cc triu chng
sm hn ti pht v cc du hiu kch thch mng no tr nn r rng. thi im
ny, dch no tuy c tng nhiu loi t bo. Trong nhng trng hp nng, vng da
xut hin v c th theo sau bi suy gan thn v xut hin xut huyt lan rng v
sc. Th nng ny ca bnh Leptospira theo lch s c gi l bnh Weil.
Bnh Weil khng c iu tr c t l t vong t 5 n 30%. Khi khm
nghim t thi, cc m trong bnh Weil nhum mu mt v xut huyt c quan
st thy trong nhiu c quan. Trn vi th, tn thng chnh l mt vim mch lan
toa vi tn thng mao mch. Gan c s phn tch ca cc b t bo gan, thc bo
hng cu ca cc t bo Kupffer, hoi t ti thiu ca cc t bo gan v bch cu a
nhn trung tnh trong cc mao mch nan hoa v xm nhp t bo vim hn. hp
trong cc khong ca. Thn c cc ng thn phnh to v hoi t. Xon khun c
nhiu trong cc lng ng v c bit trong cc tr niu nhum mu mt.
143

3.10.8. St ti pht
St ti pht l mt bnh nhim khun huyt, st cp tnh gy nn do xon
trng chng Borrelia. C hai typ chnh ca st ti pht
- St ti pht dch gy nn do B.recurrentis v c truyn do rn b nhim
khun t. Ngui l ngun d tr duy nht.
- St ti pht dch a phng gy nn do mt s loi Borrelia v c
truyn t cc loi gm nhm sang cc ng vt khc do ve b nhim khun t.
Dch t hc v bnh sinh
Rn ca c th ngui, Pediculus humanus tr nn b nhim khun
B.recurrentis khi n sng k sinh trn mt ngi b nhim khun. Xon khun i
qua thnh rut ca rn vo h huyt- bch huyt, y chng nhn ln. Chng tn
ti y tr khi rn b nt khi chng ang t. Nu iu xy ra, borrelia
thot ra v xm nhp vo v tr t hoc thm ch qua da nguyn vn. Chin tranh,
cc tri tp trung th di c ng c v qun o nng trong thi tit ma ng to
thun li cho s vn ng ca rn v lan trn ca st ti pht. Hn na, rn khng
a nhit cao hn ca nhng ngi bnh b st nh v tm cc tc ch mi, mt
yu t khc ca s lan trn nhanh ca st ti pht trong v dch. St ti pht sinh
ra do rn hin nay gp mt s nc chu Phi, c bit Ethiopia v Sudan v
cng gp vng Andes Nam M.
Trong st ti pht do ve truyn, dch a phng, ve b nhim khun khi t
chut v cc tc ch khc. Borrelia pht trin trong phn tim ca khoang c th
ca ve v xm nhp cc m khc, bao gm cc tuyn nc bt. Ngi b nhim
khun qua nc bt ca ve. Ve c i sng di hn nhiu so vi rn v c mang
xon khun 12 n 15 nm khng c thc n l mu. St ti pht do ve t xy ra
mt cch n pht trn ton cu.
Gii phu bnh
Trong nhng nhim khun gy t vong, lch to ra v cha cc p xe nh hnh
ht k. Cc xon khun to thnh cc m xung quanh cc trung tm hoi t. Cc
lympho bo v cc bch cu a nhn trung tnh xm nhp cc vng trung tm v
gian tiu thy ca gan, y xon khun nm t do trong cc mao mch nan hoa.
Chy mu gp nhiu c quan.
Biu hin lm sng
Sau khi b t bi loi ng vt c chn t, st, au u, au c, au khp v
ng lm xut hin sau n 2 tun. Gan v lch to ra v cc chm xut huyt trn
da, chy mu kt mc v nhy cm au bng. Sau 3 n 9 ngy sau khi pht ca
cc triu chng, st kt thc mt cch t ngt v ch bt u 7 n 10 ngy sau.
Trong thi k khng st, cc xon khun bin mt khi mu v thay i vo khng
nguyn ca chng. Vi mi t ti pht, cc triu chng nh hn v thi gian bi
bnh ngn hn. Trong nhng trng hp nng, thi k ban u c th c c im
l ban da, vim mng no, vim c tim, suy gan v hn m. Tetracyclin l bin
php iu tr c hiu qu vi c hai typ ca st ti pht.
144

3.10.9. Nhim khun thoi xon khun

Lot su rng nhit i (lan trn nhanh v lt da) cng c bit l chn
nhit i l mt tn thng hoi t, au da v cc m di da nhiu ca chn gp
nhng ngi sng trong kh hu nhit i. Mc d h vi khun trong cc vt lot
thng hn hp, nhng nghin cu vi khun hc ch r Bacillus fusiformis v
Treponema vincentit l nguyn nhn. Suy dinh dng c th to khuynh hng
bnh nhn b nhim khun.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Tn thng thng bt u trn da im chn thng v pht trin nhanh
chng. B mt bong ra to thnh mt vt lot vi cc b g cao v mt h su
hnh chn cha cht xut tit mu xm bc mi hi. Lot c th su xng v
cc dy chng nm di bc l ra. Ra lot tr nn x hoa, nhng khi hon ton c
th chm sau nhiu nm. Cng vi nhim khun th pht, vim xng tuy xng
ca xng chy v ung th biu m vy c th c hiu qu, nhng phu thut to
hnh cu trc li thung cn thit lp kn vng mt m.
3.10.10. Bnh cam tu m
Bnh cam tu m (vim ming hoi th) l mt hoi t tin trin nhanh ca
cc m mm, xng ca ming v mt v t ph bin hn cc v tr khc nh lng
ngc, chn v c quan sinh dc. N nh hng ti cc tr em suy dinh dng cc
vng nhit i, nhiu tr em trong s cc tr em b bnh ny li b suy yu bi cc
nhim khun mi (v d si, st rt, leishmania). Nhiu vi khun c th c pht
hin t nhng tn thng ny, nhng Treponoma vincentii, Bacillus fusiformis,
Baterioides spp v Corynebacterium spp c xu hng chim u th.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Lot ph huy v bin dng v thng mt bn m i din vi rng hm
hoc rng hm nh (rng ci nh). T tn thng sm ny, mt vng khuyt mi
hi ln pht trin nhanh. Cc tn thng au nhiu v nhng tn thng mun gy
hoi t ca da, c v m m, vi s bc l xng nm di. Khi khng iu tr, cc
bnh nhn thng cht. Khng sinh c li nhng phu thut to hnh cn thit
sa cha bin dng.
3.11. Nhim khun chlamydia
Chlamydia l nhng k sinh trong t bo bt buc, nh hn hu ht cc vi
khun khc. Chng khng c enzym sinh ATP v phi k sinh vo b my
chuyn hoa ca t -bo tc ch sinh sn. Chu k sng ca Chlamydia gm hai
th hnh thi khc nhau. Th c bn l th khng hot ng chuyn hoa, nh hn,
sng st ngoi t bo. N gn vo t bo tc ch thch hp v c vi vo trong t
bo, to thnh mt hc nh. Sau , n chuyn dng thnh mt th hot ng
chuyn hoa ln hn, th li, n s dng chuyn hoa ca tc ch cung cp nng
lng cho s nhn ln ca Chlamydia. Th li phn chia lp li nhiu ln, to
thnh cc th c bn th h con v ph huy t bo tc ch. Cc mnh hoi t kch
thch cc phn ng vim v min dch lm h hi tip m nhim khun. Cc nhim
Chlamydia phn b rng ri trong cc loi chim v ng vt c v, c nhiu ti 20%
ngi b nhim khun. Cc loi Chlamydia (C.trachomatis, c.psittaci v c.pneumoniae) gy nhim khun ngi.
145

3.11.1. Nhim Chlamydia trachomatis

Cc loi c.trachomatis gm nhiu chng, gy ba typ bnh khc nhau:
3.11.1.1. Bnh u ht lympho hoa liu
Bnh u ht lympho hoa liu l bnh truyn theo ng tnh dc bt u nh
mt lot sinh dc, tin trin thnh mt vim hch hot t ti ch v c th gy ra
so ti ch. Bnh gy nn do c.trachomatis serovars L I ti L3.
Dch t hc
u lympho ht hoa liu khng ph bin cc nc pht trin, nhng thnh
bnh dch a phng cc nc nhit i v bn nhit i. N chim khong 5%
cc bnh c truyn theo ng tnh dc Chu Phi, n , nhng vng ca
ng Nam , Nam M v vng bin Caribbe. Bc M v chu u, bnh u ht
lympho hoa liu hin nay trc ht l mt bnh ca nhng ngi nam gii lon
dm ng tnh.
Gii phu bnh
Vi khun c a vo qua mt vt rch trn da. Sau mt giai on bnh t
4 n 21 ngy. mt vt lot xut hin, thng dng vt, m o hoc c t cung,
mc d mi, li, ngn tay cng c th l nhng v tr tin pht. Vi khun c vn
chuyn ti cc hch bch huyt vng, y, mt vim hch hoi t bc pht n
3 tun sau tn thng u tin. Cc p xe pht trin trong cc hch b xm nhp,
thng lan trn ti cc hch k cn. Sau vi tun tip theo, cc hch tr nn cng,
thay i khng u v thng lot v chy m. Qu trnh vim nng c th gy hu
qu so hoa nng, n c th gy tc bch mch mn tnh, hoi t thiu mu cc cu
trc nm trn, co ko v dnh. Qu trnh hoi t lm cc hch to v kt dnh li vi
nhau, cha nhiu p xe kt hp lm mt, chng thng pht trin thnh mt hnh
sao. Cc p xe c hnh nh u ht, c cha cc bch cu a nhn trung tnh v cc
mnh hoi t trung tm, vy quanh bi cc t bo bn lin xp hnh du, cc i
thc bo v i khi cc t bo khng l. Cc p xe c vy quanh bi mt rim
lympho bo, tng bo v m x. Cu trc thng b xoa do x hoa.
Biu hin lm sng
Cc bnh nhn vi bnh u ht lympho hoa liu biu hin hch to. Hu ht cc
nhim khun khi hon ton, ngay c khng iu tr khng sinh. Tuy nhin, lot
tin trin ca dng vt, niu o v bu, vi l r v cht hp niu o pht sinh
5% nam gii. Nhng ph n v n ng lon dm ng tnh thng biu hin vim
trc trng chy mu v nhng bin chng mun hn, chng hn nh cht hp trc
trng, r trc trng m o v ph voi sinh dc xy ra ph n.
3.11.1.2. Bnh mt ht
Bnh mt ht l mt nhim khun mn tnh ca kt mc gy so hoa nng
dn ca kt mc v gic mc v l nguyn nhn chnh ca m nhiu nc ang
pht trin. Chlamydia trachomatis serovars A, B, Ba v c gy bnh.

146

Dch t hc
Bnh mt ht l bnh ton cu, kt hp vi ngho, gp nhiu nht nhng
vng kh v y ct. Ch c ngi b nhim khun t nhin v v sinh c nhn km
v vic ci thin iu kin v sinh cng cng khng y l nhng yu t nguy c
ph bin. Bnh mt ht cn l vn nghim trng cc vng ca chu Phi, n
v Trung ng. Nhim khun lan trn ch yu do tip xc trc tip, nhng cng c
th c truyn do vt truyn bnh, nc b nhim v c th do rui. Nhim
khun khng c biu hin lm sng l ngun d tr quan trng. Trong nhng vng
bnh dch a phng, nhim khun bt u sm tr em, tr thnh mn tnh v
thng tin trin n m.
Gii phu bnh
Khi c.trachomatis c cy truyn vo mt, n sinh sn trong biu m kt
mc, v vy kch thch mt xm nhp vim cp tnh v mn tnh hn hp. Xt
nghim m hc cc tn thng sm cho thy mt vim mn tnh, t tp ca lympho
bo, thoi hoa ca kt mc v cc th vi chlamydia trong biu m kt mc. Khi
bnh mt ht tin trin, cc m t tp lympho ln hn v kt mc b so v ph i
tng . Gic mc b xm nhp bi cc huyt qun v cc nguyn bo x ging mt
mng mu v thng b c.
Biu hin lm sng
Bnh mt ht giai on sm c c im l mt khi pht t ngt ca vim
mi mt v kt mc, n dn n vim kt mc m, chy nc mt, s nh sng. Cc
m t tp lympho bo c th c nhn thy nh nhng ht mu vng nh kt
mc m mt sau 3 n 4 tun nhim khun. Sau nhiu thng hoc nhiu nm,
nhng bin dng ca mi mt cn tr chc nng ca mt bnh thng v nhim
khun vi khun th pht v lot gic mc l ph bin. M l im kt thc ph bin.
3.11.1.3. Bnh virus vt (bnh virus do chim)
Bnh virus vt l mt ph vim t gii hn c truyn t chim sang ngi.
Tc nhn gy bnh chlamydia psittaci c lan trn t chim b nhim khun v
c bit vi c hai tn bnh virus vt (kt hp vi vt) hoc bnh virus do chim
(kt hp vi chim ni chung).
Dch t hc
c.psittaci c trong mu, cc m, cc cht bi tit v lng ca chim b nhim
khun. Ngi b mc bnh do ht phi cc cht bi tit b nhim khun hoc bi t
cc lng chim. Mc d nhim khun l bnh dch a phng trong cc loi chim
nhit i, c.psittaci c th gy nhim khun hu nh bt k loi no. Bnh ngi
l hu qu ca vic phi nhim vi cc loi chim khc nhau, bao gm vt, vt ui
di, chim bch yn, chim b cu, mng bin, vt, g v g ty. S dng thc n cho
chim c cha tetracyclin v cch ly chim nhit i c nhp khu gii hn s lan
trn ca bnh.
Gii phu bnh
c.psittaci u tin gy nhim khun cc i thc bo ca phi, n mang vi
khun n cc t bo thc bo ca gan v lch, y vi khun nhn ln. Sau vi
147

khun c phn b trong dng mu, gy nn nhim khun h thng, c bit tn

thng lan toa ca phi. c.psittaci nhn ln trong cc t bo ph ph nang, s ph
huy cc t bo ny kch thch mt phn ng vim.
Ph vim ch yu l vim k v xm nhp vim trong cc vch ph nang bao
gm ch yu l cc lympho bo. Cc ph bo typ l i qu sn v c th c cc th vi
ca chlamydia c trng trong bo tng. Trong bnh phi nng, xut huyt v t
huyt lp y cc ph nang v bi nhim vi khun c th gy nhiu p xe. S pht
tn ca nhim khun c c trng l cc hoi t trong gan v lch v xm nhp
t bo n nhn lan toa trong tim, thn v no.
Biu hin lm sng
Biu hin lm sng ca bnh thay i ln, thng c ho khan dai dng, km
theo l cc triu chng th tng ca st cao, au u, tnh trng kh chu, au c
v au khp. Nu khng c iu tr, st ko di 2 n 3 tun v sau gim i v
bnh phi thuyn gim. T l t vong trong thi k trc khng sinh vt qu 20%,
nhng vi vic iu tr bng tetracyclin, bnh him khi gy t vong.
3.11.2. Nhim chlamydia pneumoniae
Chlamydia pneumoniae l mt tc nhn gy bnh chlamydia gy cc nhim
khun ng h hp, thng nh, t gii hn, cp tnh. c.pneumoniae c truyn
t ngi sang ngi v nhim khun xut hin kh ph bin. th gii pht
trin, mt na tng s ngi ln c bng chng phi nhim vi vi khun ny trong
qu kh nhng ch 10% cc nhim khun gy hu qu vim phi r rt trn lm
sng. Nhng ngi c triu chng biu hin st, au hng v ho. Ph vim nng ch
xy ra nhng ngi c sn bnh phi l nn mng. Trong hu ht cc trng hp,
bnh khng c iu tr t khi trong 2 n 4 tun.
3.12. Nhim cu trc khun Gram m
3.12.1. Nhim khun Rickettsia
Rickettsia l vi khun cu trc khun Gram m nh l tc nhn gy bnh ni
t bo bt buc v khng th nhn ln ngoi tc ch. Rickettsia c th tng hp
ATP ca ring chng v ATP t tc ch qua ATP/ADP translo-case. Cc vi khun
gy nhp ni t bo bi cc t bo ch v nhn ln trong bo tng ca t bo tc
ch. Chng c cu trc vch t bo ca cc vi khun Gram m, nhng khng ging
nh Chlamydia nhn ln bng s phn i nh phn. Mc d l Gram m v mt
cu trc, Rickettsia khng nhum tt vi nhum Gram v c pht hin mt cch
tt nht bng phng php Gimeneg hoc vi acridine orange.
Ngi l tc ch ngu nhin ca nhiu loi Rickettsia. Vi khun ny sng
trong cc ng vt v cn trng v khng cn ngi tn ti. Nhim khun
Rickettsia ngi l do cn trng t. Nhiu loi Rickettsia gy cc bnh ngi
khc nhau, nhng cc nhim khun Rickettsia c nhiu c im chung. T bo
ch ca ngi vi tt c cc Rickettsia l t bo ni m ca cc mao mch v cc
huyt qun nh khc. Cc vi khun sinh sn trong cc t bo ny v gy ra vim
mch hoi t. Theo truyn thng, nhim khun Rickettsia c chia thnh "nhm
st im" v "nhm thng hn"
148

3.12.1.1. Nhm st im ni Rocky

St im ni Rocky l mt vim mch h thng, cp tnh, c khuynh hng
gy t vong, thng biu hin l au u, st v ban. Vi khun gy bnh,
Rickettsia rickettsi c truyn ti ngi do ve t.
Dch t hc
St im ni Rocky mc phi do ve nhim khun t. Chng l vt ch trung
gian ca R.rickettsi. Vi khun i qua t ve m n cc th h con chu m khng
git cht chng, v vy duy tr c ngun d tr t nhin vi nhim khun
ngi. St im ni Rocky xy ra cc vng khc nhau khp Bc, Trung v Nam
M. M, hu ht cc trng hp xy ra cc cm ln ca cc bang tri di t b
bin ng (Georgia ti New York) tin sang pha ty ti Taxas, Oklahoma v
Kansas. Cc trng hp vng ni Rocky khng ph bin. Tn ca bnh l s
nhm ln, c ngun gc t s pht hin ra bnh Idaho hn l vng c t l bnh
ln nht.
Bnh sinh
R.rickettsi trong tuyn nc bt ca ve c vo da khi ve t. Vi khun lan
trn qua bch mch v cc huyt qun nh ti tun hon h thng v tun hon
phi. y, chng bm vo cc t bo ni m huyt qun, c vi vo trong bo
tng v sinh sn trong bo tng. Sau , chng ri vo h thng huyt qun v
bch mch. Nhim khun sau v s ph huy cc t bo ni m huyt qun gy
vim mch h thng. Ban c gy nn do tn thng vim vi cc huyt qun ca
da l biu hin c th nhn thy r nht ca hin tng tn thng huyt qun ton
din. Trong khi cc Rickettsia khc ch gy nhim khun cc t bo ni m ca cc
mao mch, R.rickettsi lan trn ti c trn v ni m ca cc huyt qun ln hn.
Tn thng lan rng ca thnh cc huyt qun gy mt tnh nguyn vn ca mch,
xut tit dch v ng mu ni mch ri rc. Mt dch cng c th nng dn n
sc. Tn thng cc mao mch phi cng c th gy ph phi v tn thng ph
nang cp tnh.
Gii phu bnh
Cc tn thng mch mu ca st im ni Rocky c tm thy khp c th,
cc mao mch. tiu tnh mch. tiu ng mch v i khi cc huyt qun ln hn.
Hoi t v qu sn phn ng ca ni m huyt qun thng kt hp vi huyt khi
ca cc mch mu ng knh nh hn. Cc thnh huyt qun b xm nhp vim,
lc u vi cc bch cu a nhn trung tnh v i thc bo, mun hn vi lympho
bo v tng bo. Nhi mu vi th v xut huyt vo cc m xung quanh l ph
bin. Hng ca cc vi khun trong t bo thnh nhng dy song song v di hnh
thi ni ui nhau to cho chng hnh nh ca "nhng con tu nh bung neo
chng gi".
Biu hin lm sng
St im ni Rocky biu hin l st, au u v au c, sau l ban. Tn
thng da bt u l nh nhng ban dt sn nhng nhanh chng tr thnh nhng
chm xut huyt, lan trn hng tm t cc chi xa v pha thn mnh. Tn thng
149

da thng xut hin gan bn tay v gan bn chn, mt hnh nh c bit ca

bnh. Nu khng iu tr, trn 20 n 50% nhng ngi nhim khun cht trong 8
n 15 ngy. Chn on chnh xc v iu tr khng sinh (chloramphenicol v
tetracyclin) cu c bnh nhn v M t l t vong gim xung cn 5%.
3.12.1.2. Bnh st do Rickettsia thnh dch (do chy rn truyn)
Bnh st do Rickettsia thnh dch l mt vim mch h thng c truyn do
chy rn cn. Bnh gy nn do Rickettsia prowazekii, mt vi khun c chu k sng
ngi- chy rn- ngi.
Dch t hc
R.prowazekii c truyn t mt ngi nhim khun sang mt ngi khc do
rn ca c th b nhim khun cn. Bnh phn b rng ri mt s vng ca chu
Phi, chu , chu u v Ty bn cu. Cc v dch ca st do Rickettsia lan trn kt
hp vi kh hu lnh, iu kin v sinh km, t tp ng c trong cc thm ha t
nhin, nn i km hoc chin tranh. Vic tm v thay qun o khng thng
xuyn dn n nhim chy rn cc qun th ngi v cc v dch ca st do
Rickettsia. Trong cuc di c ln ca cc qun th dn Ty u trong chin tranh
th gii ln th nht, st do Rickettsia thnh dch nh hng ti 30 triu ngi,
git cht trn 3 triu ngi. St do Rickettsia do chy rn truyn thnh dch xy ra
ln cui cng M nm 1921.
Bnh sinh
Sau khi chy rn ht mu t mt ngi b nhim khun vi R.prowazekii, cc
vi khun i vo cc t bo biu m ca rut gia sinh sn v lm v cc t bo
trong 3 n 5 ngy. Mt s lng ln Rickettsia c gii phng vo trong lng ca
rut non. Chy rn thi phn b nhim khun ca chng trn da hoc qun o ca
tc ch th hai, y, chng cn c th nhim khun trn ba thng. Mt ngi b
nhim khun khi phn chy rn b nhim thm qua cc vt try xc hay cc vt
co hoc khi ngi ta ht phi Rickettsia trong khng kh t qun o b nhim
phn chy rn. st do Rickettsia thnh dch bt u vi nhim khun kh tr ca
ni m mao mch v tin trin thnh vim mch h thng. St do Rickettsia do
chy rn truyn khc vi bnh do Rickettsia khc l R.prowazekii c th gy ra mt
nhim khun tim tng v gy nn bnh ti pht (bnh Brill- Zinsser) nhiu nm
sau nhim khun tin pht.
Giai phu bnh
Nhng thay i gii phu bnh gy nn do R.prowazekii ging vi nhng thay
i ca st m ni Rocky v cc bnh do Rickettsia khc. Khi khm nghim t thi,
c t cc bin i i th tr lch to v nhng vng hoi t ri rc. v vi th, t tp
cc t bo n nhn c tm thy trong cc c quan khc nhau (v d da. no v
tim). Xm nhp bao gm cc dng bo, lympho bo, cc tng bo v cc i thc
bo. Chng thng sp xp nh nhng nt st do Rickettsia (nt typhus) xung
quanh cc tiu ng mch v cc mao mch. Khp c th, ni m ca cc huyt
qun b hoi t v tng sinh v cc thnh huyt qun cha cc t bo vim.
Rickettsia c th c pht hin trong cc t bo ni m.
150

Biu hin lm sng

St do Rickettsia chy rn truyn c c im l st, au u v au c, theo
sau l ban. Cc tn thng dt tr thnh cc chm xut huyt, xut hin phn
trn thn mnh v cc np gp ca nch v lan trn ra ngoi vi ti cc chi. Trong
nhng trng hp gy t vong, ban thng tr nn hi t v thnh ban xut huyt
ph vim do Rickettsia nh theo sau ph vim nhim khun bi nhim. Nhng
bnh nhn ang cht c th biu hin cc triu chng ca vim no, vim c tim,
ph vim k, vim thn k v sc. T vong thng xy ra trong tun l th hai hoc
th ba ca bnh. nhng bnh nhn khi bnh, cc triu chng gim dn sau
khong ba tun l.
St do Rickettsia thnh dch c th c kim sot bng cch dit chy rn
trn phm vi ln ca qun th dn, tit trng mnh qun o v s dng cc thuc
dit cn trng.
3.12.1.3. St Rickettsia dch a phng (do chut truyn)
St Rickettsia dch a phng ging st do Rickettsia thnh dch nhng c xu
hng l mt bnh nh hn. Ngi b nhim khun vi R.typhi do vic lm gin
on chu k truyn bnh chut- b cht- chut. Khi b cht thi phn trn b mt
da, phn lm nhim cc vt thng nh do b cht t. Rickettsia cng c th lm
nhim qun o v tr thnh nhim khng kh. Khi chng c ht vo, chng
gy ra nhim khun phi. S bng n ca st do Rickettsia do chut truyn kt hp
vi s gia tng nhanh v t ngt ca qun th chut mc d nhim khun n
pht xy ra vng Ty Nam M. C s kt hp vi ni c tr ca chut b nhim
khun v nhng ngh nghip a con ngi n tip xc vi chut, chng hn nh
vn chuyn v tng tr ng cc.
3.12.1.4. Bnh st Rickettsia Tsutsugamushi
Bnh st Rickettsia Tsutsugamushi l mt bnh st nh, cp tnh ngi gy
nn do Rickettsia tsutsugamushi. Cc loi gm nhm l ngun d tr ng vt c
v t nhin. T chut vi khun c truyn qua loi ve Trombicula. Cc cn trng
ny truyn nhim khun ti cc u trng ca chng, chng b ln u ngn c v
dnh vo nhng ngi qua ng. Khi t, ve cy truyn vi khun vo da.
Rickettsia mu v bnh hch n ngay . St Rickettsia tsutsugamushi phn b
rng ri ng Nam v cc o ca Ty Nam Thi Bnh Dng, bao gm c
Nht Bn. Nhim khun dch a phng bit th gii phng Ty.
Mt bng nc nhiu to thnh v tr cy truyn v b lot, sau to
thnh mt lot hoi t. Khi tn thng khi, c s khi pht t ngt ca au u
v st, theo sau l ph vim, ban dt, bnh hch v gan lch to. Nhng nhim
khun nng b bin chng bi vim no mng no, vim c tim v sc. T l t vong
nhng bnh nhn khng iu tr ln ti 30%.
3.12.2. St Q
St Q l mt nhim khun h thng t gii hn thng biu hin l au u,
st v au c. Bnh gy nn do Coxiella bumetti, mt cu trc khun a hnh thi
151

nh vi vch t bo gram m. Khng ging nh Rickettsia thc s, c.burnetti i

vo cc t bo theo mt c ch th ng, c thc bo bi cc i thc bo. Nhim
khun c.burnetti khng gy vim mch v v vy khng kt hp vi ban da.
Dch t hc
Ngi mc st Q' do phi nhim vi cc ng vt b nhim khun hoc cc
sn phm ca ng vt nhim khun. Nhim khun l bnh dch a phng
nhiu ng vt hoang di v ng vt nui trong nh. Nhng gia sc c sng, cu
v d l ngun d tr thng thng ca nhim khun ngui. Nhng ng vt ny
thi ra nhng s lng ln cc vi khun trong nc tiu, phn, sa, cc dch c th
v cc sn phm khi . st Q thng gp nht nhng ngi chn gi gia sc,
nhng cng nhn l m, cc thy thuc th y, nhng cng nhn ch bin cc sn
phm ca sa v nhng ngi khc c phi nhim ngh nghip vi cc ng vt
nui trong nh b nhim khun. Cc git kh dung c th lm lan trn nhim
khun t ngi sang ngi.
Gii phu bnh
St Q bt u vi vic ht phi cc vi khun, sau chng c thc bo bi
cc i thc bo ca ph nang v sinh sn trong cc th thc bo lysosom. S chiu
m cc bch cu a nhn trung tnh v i thc bo gy nn ph qun ph vim.
Cc i thc bo khng c hot hoa khng git c c.burnetti v cc vi khun
pht tn khp c th, trc ht gy nhim khun cc t bo ca h thng bch cu
n nhn i thc bo. Hu ht cc nhim khun t khi vi s khi pht ca min
dch trung gian t bo c hiu, nhng i khi tn ti nh nhng nhim khun
mn tnh.
Phi v gan l nhng c quan hay b nhim khun nht trong st Q. Phi biu
hin cc vng ng c khng u mt hay nhiu , trong nhu m phi b xm
nhp bi cc bch cu a nhn trung tnh v cc i thc bo. Cc vi khun c th
c pht hin trong cc i thc bo bng nhum Gremsa. Tn thng gan trong
st Q c c im l nhiu u ht vi th, thng c hnh nh "vng t huyt" r rt.
Trong cc u ht ny, cc i thc bo dng biu m (bn lin) vy quanh mt rim
t huyt, i khi c cha cc hc t huyt.
Biu hin lm sng
Trong hu ht cc trng hp trong cc vng bnh dch a phng, st Q l
mt bnh st nh c triu chng nh t gii hn. Nhng trng hp nng biu hin
in hnh l au u, st, mt mi, au c, khng c pht ban. Nhim khun phi
cng thng biu hin, nhng n c th xut hin nh mt ph vim khng in
hnh vi ho khan, ph vim tin trin nng nhanh hoc nhng bt thng X quang
lng ngc khng c triu chng h hp c ngha. Nhiu bnh nhn c gan lch to.
Bnh khi t pht trong 2 n 14 ngy.
3.13. Nhim khun Mycoplasma
Cc Mycoplasma, trc y c bit nh nhng vi khun ging vim phimng phi, l nhng t bo c nhn ri rc, sng t do, nh nht, c ng knh ln
nht di 0,3|.im. Chng khng c cc vch t bo cng ca cc vi khun phc tp
152

hn. Mycoplasma phn b rng ri, c v a l hc v sinh thi hc, nh nhng

thc vt hoi sinh v nh nhng k sinh trng ca mt gii hn rng cc ng vt
v thc vt. Nhiu loi mycoplasma c bit l c tr trn c th ngi, nhng ch
c 3 loi gy bnh: M.pneumoniae, M.hominis v Ureaplasma urealyticum. Cc
bnh kt hp vi vi khun ny c trnh by bng ui y:
Vi khun
Bnh
Mycoplasma
Vim kh ph qun
Ph vim
Vim hng
Vim tai gia
Ureaplasma urealyticum
Vim niu o
Vim mng rau
St sau
Mycoplasma hominis
st sau
Mycoplasma pneumoniae
Mycoplasma pneumoniae gy ra cc nhim khun ng h hp thp t gii
hn, cp tnh, nh hng ch yu tr em v ngi ln tr. M.pneumoniae cng c
th gy vim hng v vim tai gia.
Dch t hc
Hu ht cc nhim khun xy ra nhng nhm ngi nh c tip xc cht
ch thung xuyn (v d, cc gia nh, trng ni tr, n v qun i). Vi khun
lan trn do truyn bng kh dung t ngi sang ngi trong nhiu thng vi t l
tn cng vt 50% trong nhm. Nhim khun M.pneumoniae xy ra trn ton cu
v cc nc pht trin, vi khun gy nn 15 n 20% tt c cc ph vim.
Bnh sinh
M.pneumoniae khi u nhim khun bng dnh vi glycolipid trn b mt ca
biu m h hp. Vi khun cn ngoi t bo, y n sinh sn v gy nn ri lon
chc nng nng dn v thng gy cht cc t bo ca tc ch. V nhim khun
M.pneumoniae him khi gy bnh triu chng tr em di 5 tui, ngi ta cho rng
phn ng min dch ca tc ch c vai tr quan trng trong tn thng m.
Gii phu bnh
Ph vim gy nn do M.pneumoniae thung biu hin l ng c mng ca
mt phn thy duy nht thy ui ca phi, mc d qu trnh c th lan rng
hn. Nim mc ca ng h hp b tn thng ph v b xm nhp bi mt xm
nhp vim ca t bo n nhn chim u th. Cc ph nang biu hin mt tn
thng k nng vi cc t bo lp ph nang phn ng v xm nhp ca cc t bo
n nhn. Nhng thay i ca phi thng b bin chng bi bi nhim vi khun.
Vi khun qu nh nn khng th pht hin c trong m nhim khun bng hin
vi quang hc thng thng.
153

Biu hin lm sng

Ph vim do mycoplasma c xu hng nh hn cc ph vim nhim khun
khc v v vy, bnh xng ng c gi l "ph vim i b". St thung khng ko
di qu hai tun, mc d ho c th ko di 6 tun hoc lu hn. T vong do nhim
khun M.pneumoniae him gp.
3.14. Nhim mycobacteria
Cc Mycobacteria l nhng vi khun khc nhau, t 2 n 10nm chiu di, c
cu trc vch t bo ca vi khun Gram dng, nhng cng cha nhng lng ln
lipid. Hm lng lipid cao ngn cn vic nhum mu bng cc phm anilin, bao
gm crystal violet c s dng trong nhum Gram. V vy, mc d mycobacteria
l Gram dng trn c s cu trc, c tnh ny kh chng minh bng nhum
thng thng. Lipid ph sp trn thnh t bo lm cho mycobacteria "khng acid"
(ngha l n gi li carboluchsin sau khi ra vi cn axid).
Mycobacteria pht trin chm hn so vi cc vi khun gy bnh khc v cc
bnh do mycobacteria u l nhng bnh mn tnh, tin trin chm. Cc vi khun
khng sn xut ra cc c t bit v chng ph huy cc m ca ngi bng vic
gy nn nhng phn ng vim v min dch. Hu ht cc tc nhn gy bnh
mycobacteria co th sinh sn trong cc t bo dng bch cu n nhn/i thc bo
v kch thch vim u ht. Hu qu ca nhim khun mycobacteria c quyt nh
ch yu bi kh nng ca tc ch cha vi khun qua cc c ch qu mn typ chm
v phn ng min dch trung gian t bo.
Hai tc nhn gy bnh mycobacteria u tin, mycobacterium tuberculosis v
M.leprae ch gy nhim khun ngi v khng c ngun d tr trong mi trng.
Cc mycobacteria gy bnh cn li l nhng vi khun ca mi trng v chng ch
gy bnh mt cch ngu nhin ngi.
3.14.1. Bnh lao
Bnh lao l mt bnh mn tnh c th ly truyn c trong phi l ch
ch yu, mc d bt k c quan no cng c th b nhim khun. Bnh gy nn ch
yu do M.tuberculosis hominis (trc khun Koch) nhng i khi cng c th gy
nn do M.tuberculosis bovis. Tn thng c trng l mt u ht hnh cu vi hoi
t b u trung tm.
M.tuberculosis l trc khun acid, khng chuyn ng, to thnh chui,
mnh, bt buc i kh. Vi khun mc chm trn mi trng nui cy, vi thi gian
nhn i 24 gi v 3 n 6 tun l thi gian i hi ph bin c th nhn thy vi
khun pht trin trn mi trng nui cy.
Dch t hc
Phn b khp th gii, bnh lao r rng l mt trong cc bnh do vi khun
quan trng nht ngi. Mc d nguy c nhim khun va gim i mt cch c
ngha cc nc pht trin, n cn cao vi nhng ngi nhim HIV, nhng ngi
khng c nh v suy dinh dng nhng vng ngho v nhng ngi di c t
nhng vng c bnh l bnh dch a phng. V d M, t l mi mc hng nm
154

ca bnh lao l 12 cho 100.000 dn v t l t vong l t n 2 cho 100.000 dn.

Tri li, mt s nc ang pht trin, t l mi mc t ti 450 cho 100.000 dn
v nhiu trong s nhng ngi ny cht v bnh. Cng c s khc nhau v chng
tc v dn tc, nhng ngui chu Phi, ngi M bn a, nhng ngi Eskimo l
nhy cm nht. M, bnh lao cao nht nhng ngi gi, c l phn nh s ti
hot hoa ca nhng nhim khun mc phi sm hn trong i sng trc khi c
gim t l mc bnh.
M.tuberculosis c truyn t ngi sang ngi do cc git li ti kh dung hoa.
Ho, ht hi v ni chuyn to nn cc git li ti ca ng h hp c kh dung hoa,
thng cc ht li ti bc hi li vi khun (nhn ca git li ti) d dng c mang
i trong khng kh. Bnh lao cng c th gy nn do M.tuberculosis bovis, mt tc
nhn gy bnh ng vt lin quan cht ch vi M.tuberculosis hominis, bnh mc
phi do ung phi sa nhim khun. N khng cn l vn sc khoe c ngha
cc nc sa c kh trng theo phng php Pasteur hoc cc ng vt sn xut
sa c kim tra.
Bnh sinh
Ph thuc vo tui v tnh trng min dch ca ngi b nhim khun cng
nh gnh nng tng th ca vi khun, bnh lao c th c cc din bin khc nhau
mt cch c bn. Mt s bnh nhn ch biu hin mt nhim khun lnh tnh, hon
ton khng c triu chng; nhng ngui khc, bnh lao tin trin thnh mt bnh
ph huy pht tn. Nhiu ngi b nhim khun vi M.tuberculosis hn l nhng
ngi c pht trin triu chng lm sng v c s khc bit r gia nhim khun
lao v bnh lao hot ng. Nhim khun lao l s pht trin ca vi khun mt
ngi, nhim khun c th gy nn mt bnh c triu chng hoc khng. Bnh lao
hot ng l mt thut ng cho mt nhm cc nhim khun lao biu hin l mt
bnh c triu chng ph huy.
Bnh lao nguyn thy xy ra sau ln phi nhim u tin vi vi khun v c
th hng n mt din bin lnh tnh hoc xm phm. Bnh lao th pht l bnh
pht trin mt thi gian di sau nhim khun nguyn thy. Bnh lao th pht cng
c th l tip xc vi cc vi khun ngoi sinh v thng l mt bnh hot ng.
Bnh lao nguyn thy
Bnh lao nguyn thy l mt nhim khun ca nhng ngi cha tip xc vi
trc khun lao trc . M.tuberculosis c ht vo thng lng ng trong cc
ph nang, thng cc phn thy thp hn ca cc thy di v gia v cc phn
thy trc ca thy trn. Vi khun b thc bo bi cc i thc bo ca ph nang
nhng khng vi vic git vi khun ca i thc bo. Cc lipid ca vch t bo
ca M.tuberculosis phong toa mt cch r rt vic hp nht ca th thc bo v cc
lysosom v cho php vi khun tng sinh trong cc i thc bo, Khi trc khun lao
tng sinh, cc i thc bo phn gii mt s Mycobacteria v trnh din khng
nguyn vi cc lympho bo T. Mt s i thc bo mang vi khun t phi ti cc
hch bch huyt vng (rn phi v trung tht), t chng c th c pht tn
theo dng mu ti cc vng khc ca c th. Vi khun tip tc tng sinh v tr
lng ng nguyn thy phi, cng nh cc v tr khc chng c th pht trin
155

c, bao gm hch bch huyt, thn, mng no, cc a u xng ca cc xng

di v xng sng, v cc vng nh ca phi.
Mc d cc i thc bo ln u tin thc bo cc vi khun khng th git cc
vi khun ny. Chng gy cc phn ng qu mn v min dch trung gian t bo
thung cha mt nhim khun. Cc i thc bo b nhim khun trnh din cc
khng nguyn vi cc lympho bo T. Mt dng t bo c nhy cm tng sinh, sn
xut ra interferon y v hot hoa cc i thc bo, v vy lm tng nng ca cc
enzym gy phn huy v lm tng kh nng git vi khun ca chng. Khi gii
phng, cc enzym gy phn huy trong cc i thc bo c hot hoa ny bao
gm cc i thc bo dng bn lin v cc t bo khng l Langerhans cng lm.
gy tn thng cc m ca tc ch.
Vic pht trin mt qun th lympho bo c hot hoa, phn ng vi cc
khng nguyn ca M.tuberculosis to nn mt phn ng qu mn vi vi khun. S
pht trin c lin quan vi nhau ca cc i thc bo c hot hoa c kh nng
thc bo v ph huy vi khun bao gm phn ng min dch trung gian t bo. Cc
phn ng ny din ra hoa hp vi cuc chin chng cc vi khun tng sinh, mt qu
trnh i hi 3 n 6 tun i vo hot ng.
Nu mt ngui b nhim khun c tim nng min dch mnh v s lng vi
khun nh, mt phn ng u ht mnh c to thnh. Cc trc khun lao b thc
bo v b git bi cc i thc bo c hot hoa, b bao vy bi m x v c
ngn chn c hiu qu. Khi s lng vi khun cao, phn ng qu mn gy ra mt
hoi t m c ngha, n c c ging pho mt (b u) c trng. Mc d
khng phi bao gi cng gy nn do M.tuberculosis, hoi t b u kt hp mnh
vi bnh lao v s xut hin ca n trong m t ra vic nghi ng v bnh ny.
nhng ngui cha thun thc v min dch hc (tr em nh tui hoc bnh nhn
suy gim min dch), cc u ht c hnh thnh km hoc hon ton khng c
hnh thnh v nhim khun tin trin ti v tr nguyn thy phi, trong cc hch
bch huyt vng v trong nhiu v tr lan trn. Qu trnh ny gy ra bnh lao
nguyn thy tin trin nng dn.
Gii phu bnh
Tn thng phi ca nhim khun lao nguyn thy c bit nh Ghon. N
kh tr vng di mng phi phn thy trn ca cc thy di hoc trong cc
phn thy ui ca cc thy trn. Ghon l mt vng ng c vim gii hn
khng r, nh. Nhim khun sau c dn ln ti cc hch rn phi. S kt hp
gia Ghon (mn nhim) ngoi vi v cc hch rn phi hoc trung tht c gi l
phc hp Ghon (hay phc hp nguyn thy).
V vi th, tn thng kinh in ca bnh lao l mt u ht b u, n c mt
li na c, mm c vy quanh bi cc i thc bo dng bn lin, cc t bao
khng l Langerhans, cc lympho bo v m x ngoi vi. Nu ngi nhim khun
khng c phn ng min dch ph hp, u ht c hnh thnh phn ng vi
M.tuberculosis c t chc km v c th ch gm cc i thc bo, khng co cu
trc v cc t bo khng l Langerhans ca u ht kinh in.

156

 trn 90% nhng ngi bnh thng, nhim khun lao c din bin t gii
hn. c phi v cc hch bch huyt, cc tn thng ca phc hp Ghon khi
bnh, b co li, so x v vi hoa. Vi hoa ny c th c nhn thy trn X quang.
Mt t l cc vi khun cn sng st trong nhiu nm. Mun hn sau , nu cc c
ch min dch suy yu hay tht bi, cc trc khun ang ngh ngi c th tng sinh
v khi pht bt ng, gy bnh lao th pht nng.
Bnh lao nguyn thy tin trin nng l mt din bin theo ng tt trong
phn ng min dch khng kim sot c s nhn ln ca vi khun. Nhim
khun c din bin ny di 10% nhng ngi bnh thng, nhng n ph bin
nhng tr em di 5 tui v nhng bnh nhn b c ch hoc khuyt tt min
dch. Ghon trong phi m rng v thm ch c th n mn vo cy ph qun. Cc
hch rn phi v trung tht cng to ra, i khi c th chn p ph qun gy xp
phi xa, xp thy gia (hi chng thy gia) l hu qu ph bin ca s chn p.
Trong mt s trng hp cc hch b nhim khun n mn vo ng h hp reo
rc vi khun khp phi.
Lao k l nhim khun cc v tr tn pht . gy nn nhiu tn thng nt,
mu vng, nh nhiu c quan. Thut ng k c s dng nhn mnh s ging
ca cc tn thng ri rc vi cc ht k. Phi, cc hch bch huyt, thn, tuyn
thng thn, tuy xng, lch v gan l nhng v tr ph bin ca tn thng ht k.
Bnh tin trin nng dn c th gy tn thng mng no v gy nn vim mng
no do lao.
Biu hin lm sng
Hu ht nhng ngi ngn chn mt cch hiu qu nhim khun nguyn
thy, bnh lao nguyn thy thng khng c triu chng. nhng ngi c bnh
nguyn thy tin trin nng dn, cc triu chng thng m v khng c hiu
vi st, st cn, mt mi v ra m hi vo ban m. i khi khi pht ca cc triu
chng t ngt, bnh biu hin vi st cao, vim mng phi, trn dch mng phi v
vim hch. Ho v ho ra mu ch pht sinh khi bnh phi hot ng c xc lp.
Vi bnh lao (k) pht tn, cc triu chng thay i theo c quan b tn thng v
c xu hung xy ra mun trong qu trnh din bin bnh.
Bnh lao (hang) th pht
Bnh lao th pht l hu qu ca s tng sinh ca M.tuberculosis mt
ngi b nhim khun trc v c mt phn ng min dch. Ngun vi
khun trong bnh lao th pht c th l cc vi khun ng t mt u ht c hoc cc
vi khun mi mc. Cc iu kin khc nhau to khuynh hng cho s tri dy li
ca cc M.tuberculosis ni sinh (ng), bao gm ung th, hoa tr chng ung th, iu
tr c ch chng min dch v tui gi. Bnh lao th pht c th pht trin nhiu
thp k sau nhim khun nguyn thy.
Gii phu bnh
Phi l v tr ph bin cho bnh lao th pht, mc d bt k v tr no c th
biu hin bnh lao th pht. cc phi ca bnh lao th pht thng bt u
phn thy nh sau ca cc thy trn. y, cc vi khun c cy vo trong lao
nguyn thy. Vi khun tng sinh cc v tr ny v kch thch mt phn ng vim.
157

N gy hu qu l mt vng ng c. Vic xy ra ca cc phn ng min dch

do trung gian ca t bo T vi mt khng nguyn bit dn n hoi t m v
sinh ra cc hang lao. Cc hang nh l nhng v tr ti u cho s nhn ln ca
M.tuberculosis v nhng s lng ln vi khun c sinh ra trong mi trng ny.
Cc hang thng in hnh t 2 n 4cm ng knh vo ln u c pht hin
trn lm sng, nhng c th c kch thc ti trn lOcm. Cc hang lao cha cht
hoi t b u vi nhiu M.tuberculosis v c vy quanh bi mt phn ng u ht.
Cc tn thng phi trong bnh lao th pht c th l bin chng ca nhiu
tc ng th pht. Cc tc ng ny bao gm:
- So v x hoa
- Lan trn ti cc vng khc
- X hoa mng phi v dnh
- V ca tn thng b u lm lan trn cc vi khun vo khoang mng phi.
- n mn vo ph qun reo rc vi khun vo cc tiu ph qun, ph qun v
kh qun.
- Cy ghp vi khun trong thanh qun gy ging khn v au khi nut.
Trc khun lao cng c th lan trn khp c th theo cc bch mch v dng
mu gy lao k.
Biu hin lm, sng
Ho (c th quy kt nhm l do thuc l hoc lnh), st nh, tnh trng kh
chu ton thn, mt mi, chn n, st cn v thng ra m hi ban m l nhng
biu hin thng thng. Bnh hang c th km theo bi khi huyt, i khi nng
gy rt kit mu. Chp X quang lng ngc cho thy cc hang nh mt bn hay
hai bn gi chn on bnh lao th pht. Nu bnh pht tn, cc du hiu v
triu chng phn nh cc c quan c bit b tn thng.
Bnh lao khng c iu tr l mt bnh tn ph thng gy t vong. Trc k
nguyn khng sinh, bnh lao hang mn tnh l mt trong nhng nguyn nhn ph
bin nht ca bnh nhim cht dng bt. Bnh lao c iu tr bng khng sinh
chng lao ko di, bao gm isoniazid, pyrazina-mide, rifampin v ethambutol. Cc
chng ca M.tuberculosis khng vi cc khng sinh ny mi y ni ln, thng
l hu qu ca vic tht bi trong dng thuc thch hp v khng thi gian.
3.14.2. Bnh phong
Bnh phong (bnh Hansen) l mt qu trnh ph huy, din bin chm, mn
tnh xy ra cc dy thn kinh, da, cc nim mc, gy nn do Mycobacterium
leprae. Tc nhn gy bnh ny l mt trc khun khng acid yu, mnh, khng th
nui cy c trn mi trng nhn to hoc nui cy t bo.
Dch t hc
Bnh phong l mt trong nhng bnh c nhn bit ngi c nht. Nhng
ngi b bnh phong c c lp khi cng ng trong Kinh thnh c. mc d
158

mt s ngi c cch ly ny b bnh vy nn v cc bnh khc. Trong nhiu th

k, bnh phong lan trn rng chu u, bao gm c nc Anh. Nm 1873,
Hansen pht hin tc nhn gy bnh vi khun ngi ln u tin khi ng m
t trc khun phong trn nhng tiu bn c ly t mt tn thng da ca mt
ngi Na Uy.
Trc khun Phong nhn ln cc ng vt thc nghim nhng v tr c
nhit thp hn nhit ca cc ni tng, chng hn nh cc khi m chn ca
chut v di tai ca chut ti m Cricetus, chut v cc loi gm nhm khc. Bnh
phong mc phi t nhin c nhn bit armadillos Louisrana v Taxas
(M). Trc khun phong c truyn thc nghim ti armadillos, tnh nhy cm
ca n c lin quan t nht mt phn vi nhit c th thp ca chng (32-35C).
Bnh phong c truyn t ngi sang ngi, thng l hu qu ca nhng
nm tip xc mt thit. M.leprae c thi ra trong cc cht xut tit ca mi hoc
t cc vt lot t mt ngi b nhim khun. Phng thc nhim khun khng
r, nhng c l lin quan vi vic cy trc khun vo ng h hp hoc vo cc vt
thng m. Mc d bnh phong hin nay him gp cc nc pht trin, 15 triu
ngi b nhim khun trn ton th gii, ch yu cc vng nhit i bao gm n
, Papua- New Guinea, ng Nam v chu Phi nhit i. Di 400 trng hp
c chn on hng nm M, ch yu nhng ngi nhp c t cc vng c
bnh dch a phng.
Bnh sinh
M.leprae sinh sn tt nht nhit thp hn nhit ca phn thn ngi
v tn thng c xu hung xy ra nhng phn lnh hn ca c th (v d tay v
mt). Bnh phong biu hin s thay i ln ca hnh nh lm sng v gii phu
bnh. Cc tn thng thay i t nhng dt nh, khng c ngha, t khi ti
nhng tn thng lan toa, gy bin dng, i khi gy t vong ca bnh phong u. S
thay i cc ln ny trong biu hin bnh c th lin quan vi nhng khc nhau
trong phn ng min dch.
Hu ht (95%) mi ngi c min dch bo v t nhin i vi M.leprae v
khng b nhim khun ngay c khi tip xc cht ch v ko di. nhm qun th
nhy cm (5%) c th pht sinh nhim khun khng triu chng, mt gii hn min
dch rng c th t mt phn ng ti tng cng phn ng. Nhng bnh nhn
mt phn ng (ngha l nhng ngi t hoc khng c khng) mc bnh phong u,
trong khi nhng bnh nhn tng cng phn ng (c ngha l nhng bnh nhn
c sc khng co) pht sinh bnh phong c. Phong gip bin l mt gii hn
trung gian rng, vi nhiu bnh nhn khng c triu chng ri vo gii hn ny.
Bnh phong c
Gii phu bnh
Bnh phong c c c im l mt tn thng duy nht hoc rt t cc tn
thng ca da. Chng thng xut hin mt, cc chi hoc thn mnh. v vi th,
cc tn thng biu hin l cc u ht da c gii hn v c hnh thnh r, bao
gm cc i thc bo dng bn lin, cc t bo khng l Langerhans v cc lympho
bo. Cc dy thn kinh hu nh lun lun b sng ln v b xm nhp bi cc
159

lympho bo. S ph huy ca nhng nhnh con ca thn kinh da nh l nguyn

nhn ca mt cm gic kt hp vi phong c. Trc khun him v khng c tm
thy vi nhum khng acid. Bnh c gi l phong c v u ht hi ging nhng tn
thng ca bnh lao (phong dng lao). Tuy nhin, cc u ht ca bnh phong khng
c hoi t b u.
Biu hin lm sng
Cc tn thng da ca bnh phong c xut hin nh nhng mng c gii hn
r, mt sc t hay c mu , kh, khng c lng vi b g cao. Tn thng thn
kinh gy gim cm gic v t vng tn thng. Khi tn thng lan rng ngoi
vi, vng trung tm thng khi. Tri vi phong u, cc tn thng ca phong c gy
bin dng ti thiu v khng nhim khun.
Phong u
Phong u phn nh mt phn ng min dch khng y vi trc khun phong.
Gii phu bnh
Phong u biu hin nhiu tn thng ging u ca da, mt, tinh hon, thn
kinh, hch v lch. Cc xm nhp nt hoc lan toa ca cc i thc bo bt c cha
rt nhiu trc khun. Thng b b teo mng trn u hi v ui n l "mt vng
sng" hp, khng b tn thng ca trung b. L ra l ph huy vi khun, cc i
thc bo hnh nh hot ng nh mt t nui cy vi th. Khi nhum khng acid,
nhiu vi khun trong cc i thc bo bt xut hin nh nhng khi vt liu khng
acid, c gi l khi cu. Cc xm nhp trung b bnh trng chm bp mo v
lm bin dng mt, tai, ng h hp trn v ph huy mt, lng my, lng mi, cc
dy thn kinh v tinh hon.
Biu hin lm sng
Cc tn thng cc ca da trong bnh phong u i khi lot. Tay hnh mng
vut, ngn chn khom, mi hnh yn nga v di tai lng lng l nhng bin dng
ph bin. Cc tn thg cc mt c th hi t li to thnh hnh nh mt s
t. Cc tn thng ng h hp trn dn n chy dch mi mn tnh v thay i
ging v nhim khun mt c th gy m.
Cc thuc c s dng ph bin nht, dapone, loi tr c hiu qu trc
khun phong trong vng 4 n 5 nm, nhng phi tip tc ung thuc vnh vin.
Cc chng M.leprae khng dapsone xut hin v ch nhiu thuc thng
c s dng.
3.14.3. Pht hp Mycobacterium avium- trong t bo
Mycobacterium avium v Mycobacterium trong t bo l nhng loi
Mycobacteria ging nhau, chng gy nn nhng bnh ging nhau v c xp loi
cng vi nhau nh phc hp M.avium- intracellulare (MAI), hoc mt cch n
gin l MAI. MAI gy nn hai loi bnh:
- Bnh phi u ht tin trin chm him gp nhng ngi c min dch mnh.
- Bnh h thng tin trin nng dn nhng bnh nhn AIDS.
160

Trc dch AIDS, nhim khun MAI him gp nhng hin nay l nhim
khun c hi ph bin th ba bnh nhn AIDS.
MAI c tm thy trong t, nc v thc phm trn ton cu. Ngi c l
nhim phi MAI t mi trng do ht phi kh dung t ngun nc b nhim khun
v s c tr ca vi khun l ph bin. C ti 70% nhng ngi khoe mnh c phn
ng min dch vi MAI, chng t c tip xc trc .
Bnh phi u ht MAI
Hu ht nhng ngi c suy gim min dch, mc phi bnh phi u ht gy
nn do MAI l nhng ngi gi hn (tui t 50 n 70 tui) v nhiu ngi b bnh
phi trc . Bnh tng t v lm sng v gii phu bnh vi bnh lao nhng
tin trin chm hn nhiu, c hai loi nhim khun gy nn cc cc v hang phi
v v vi th, c hai u c cc u ht b u hoa tng t.
Biu hin lm sng
Bnh tin s ph bin nht to khuynh hng cho nhim khun phi vi MAI
l bnh phi tc nghn mn tnh, bnh lao iu tr, bnh bi phi v gin ph
qun. Ho l triu chng thng gp, nhng bnh khng c st, ra m hi ban m,
mt mi hoc mt cn l c trng ca bnh lao. Bnh phi MAI l lnh tnh v ch
tin trin chm gy gim dn chc nng phi qua nhiu nm hay nhiu thp k. Vi
khun lun khng in vi tro vi tt c cc thuc khng lao hng u. Vic kt hp
cc thuc ny trong iu tr c s dng nhng cc kt qu thng tht bi.
MAI gy nhim khun pht tn trong bnh AIDS
Tai M mt phn ba s bnh nhn AIDS pht sinh nhim khun MAI r rt
v mt na c bng chng ca nhim khun trn khm nghim t thi.
Bnh sinh
nhng bnh nhn AIDS, s thiu ht nng dn ca cc t bo T h tr lm
t lit cc phn ng min dch bnh thng d phng bnh do MAI. Mc d cc i
thc bo thc bo vi khun, chng khng c kh nng git vi khun. Cc vi khun
sinh si, lp y t bo, lan trn ti cc i thc bo khc v pht tn khp c th
qua cc bch mch v dng mu.
Gii phu bnh
Cc i thc bo nhim khun c tm thy trong cc tng khc nhau, c
bit rut cc hch, .lch, gan, tuy xng v phi. S tng sinh ca cc vi khun v
s chiu m cc thc bo b sung thm gy m rng cc tn thng cc t cc u ht
t bo bn lin c cu trc cha t vi khun n cc m t tp lng lo ca cc i
thc bo bt cha nhiu trc khun khng acid. Thng thng, cc hch bch
huyt, lch v tuy xng c th b thay th hon ton bi cc m i thc bo v
tn thng rut n mn vo trong lng rut.
Biu hin lm sng
Cc triu chng th tng sm ca bnh MAI trong bnh AIDS ging cc triu
chng ca bnh lao v bao gm st, ra m hi ban m, mt mi va st cn. Tn
161

thng tin trin nng dn ca rut non gy km hp thu v a chy, thng km

theo au bng. Mc d phi b tn thng ph bin, bnh phi thng khng c
ngha trn lm sng. Vic kt hp nhiu ti 5 loi thuc hoc nhiu hn, thung bao
gm Clarithromycin c th kim sot nhng him khi cha khi nhim khun MAI
nhng bnh nhn AIDS.
3.14.4. Mycobacteria khng in hnh
Nhiu loi Mycobacteria khc ca mi trung i khi gy bnh ngi. Cc vi
khun ny c trong nc b mt, bi v t, v ngi mc nhim khun do ht
phi, cy ghp hoc nut phi cc vt liu ca mi trng.
Cc vi khun ny bao gm MAI, thng xp vi nhau thnh ng nh nhng
"mycobacteria khng in hnh" (tri vi M.tuberculosis c coi nh mycobacteria
in hnh). Cc Mycobacteria khng in hnh khc nhau v sinh hc v cc bnh
khng ph bin gy nn ngi khc nhau v hon cnh mc bnh, gii phu bnh,
biu hin lm sng v iu tr.
M.kansaii gy bnh phi u ht tin trin chm, mn tnh, nhng ngi gi
(trn 50 tui), ging bnh gy nn do M.avium intracellulare nhng bnh nhn
suy gim min dch.
M.scroulaceum c tr ph bin trong t, gy vim hch c u ht, r tr em
(t n 5 tui). Nhim khun nh hng n cc hch bch huyt di hm v c
l l hu qu ca vic cy truyn hoc nut phi vi khun bi nhng a tr mi
tp i chi trong t. Bnh kh tr v ct b bng phu thut ca cc hch b bnh
iu tr khi.
M.marium gy bnh khu tr da, gp mi la tui v phn b ton cu.
Tn thng l mt vim u ht ("u ht b bi") do cy truyn trc tip t c (t
ngn tay do gai c) hoc t cc b mt nc (cc b bi, b c).
M.ulcerans gy lot nng, n c, ln ca da v m ui da, thung gp la
tui t 5 n 25 tui. Tn thng da l mt hoi t ng, c l do cy truyn ca cc
vi khun ca mi trng. Bnh gp Australia v chu Phi v New Guinea.
M.brtuitum v M.chelonei c mi mi trng, gy cc nhim khun kt hp
vi cy truyn do chn thng hoc do thy thuc gy nn bi cc vt liu nhim
vi khun. Bnh gp mi la tui. Tn thng l mt vim sinh rau do cy truyn
cc vi khun ca mi trung. Cc p xe t au, n hi xut hin v tr cy truyn,
lot v khi dn mt cch t pht. Phn ng m cng c th l cc u ht.
4. NHIM NM
Trong hn 100.000 loi nm bit, ch c mt t loi xm nhp v ph huy
cc m ca ngi. Trong s ny, hu ht l nhng nm c hi, chng ch gy bnh
nhng ngi c cc c ch min dch b cn tr. V vy, iu tr bng corticosteroid,
liu php chng , thiu ht t bo T bm sinh hay mc phi u to khuynh
hng cho cc nhim khun nm.

162

Nm l cc vi sinh vt ln hn v phc tp hn so vi vi khun, c kch thc

t 2 n lOOnm. Chng l nhng t bo nhn chun, c mng nhn in hnh v
cc bo quan ca bo tng, chng hn nh ty th v li ni nguyn sinh.
C hai typ hnh thi c bn ca nm: men v mc
- Nm men l th mt t bo ca nm. Chng l nhng t bo trn hay bu
dc, sinh ra bng cch ny chi, mt qu trinh trong vi sinh vt con c tch ra
t b m. Mt s men to nn cc chi nhng chng khng tch ra m to thnh
mt chui cc t bo men ko di ging si nm v c gi l gi si nm.
- Mc l nhng cm nm si nhiu t bo bao gm cc ng nh chia nhnh,
ng knh t 2 n 10nm, c gi l si nm. Cc khi si nm an xen vi nhau
c gi l th si nm (mycelium). Mt s si nm c phn tch bi nhng vch
kh tr nhng khong cch khng u, cc si nm khc khng c vch.
- Cc nm lng hnh c th pht trin nh men hoc mc, ph thuc vo
hon cnh mi trng.
Hu ht cc nm nhn thy c trn cc lt ct m c nhum vi
hematoxylin v eosin. Phn ng periodic acid- Schiff (PAS) v nhum bc
methenamin Gomori cho thy r cc vch t bo nm v c s dng ph bin
nhim khun nm trong cc m.
4.1. Candida
Chng Candida bao gm trn 20 loi men, gm nhng tc nhn gy bnh c
hi ph bin nht. Nhiu loi Candida l h nm ni sinh ngi, p ng tt vi
s sng trn hoc trong cd th ngi. Tuy nhin, chng c th gy bnh khi phn
ng ca tc ch b c ch. Mc d cc th khc nhau ca Candida thay i v s
trm trng trn lm sng, hu ht l cc bnh nng, kh tr, gii hn cc v tr
c bit da- nim mc, bao gm:
- Hm: nhim khun cc b mt da i din.
- Vim quanh mng.
- Ban t lt.
- Vim m h- m o.
- Ta: nhim khun ming.
- Vim thc qun.
Nhim nm Candida cc m su t ph bin hn nhiu so vi cc nhim
khun nng nhng c th e da n i sng. Cc v tr su b tn thng ph bin
nht l no, mt, thn v tim. Nhng nhim nm su, cng vi nhim khun huyt
Candida v bnh Candida pht tn ch xy ra nhng ngi suy gim min dch v
thng gy t vong.
Hu ht cc nhim nm Candida c ngun gc t cc nm ni sinh. c.albicans
c tr vi nhng s lng nh hng, ng tiu hoa, m o v l tc nhn gy
bnh Candida thng gp nht, gy nn trn 95% cc nhim khun ny.
163

Bnh sinh
Cc hng ro c gii, cc t bo vim, min dch th dch v min dch trung
gian t bo loi b Candida cc v tr nng, khng tit trng. n lt mnh, cc
h vi khun thng tr bnh thng gii hn s lng nm. Cc vi khun (1) ngn
cn s dnh ca Candida vo cc t bo biu m, (2) cnh tranh vi nm v cht
dinh dng v (3) ngn cn s chuyn i ca nm thnh cc th xm nhp m ca
chng. Khi bt k mt phn ng trn no b cn tr, nhim khun Candida xy ra.
Vic s dng khng sinh gy hu qu c ch vic cnh tranh ca h vi khun v l
yu t thc y ph bin nht cho nhim nm Candida. Trong nhng iu kin
pht trin khng c i lp, cc nm men chuyn i thnh xm nhp ca chng
(si hoc gi si), xm nhp nng v kch thch mt phn ng vim hay min dch.
Mc d Candida c tr trn b mt da, n khng gy nhim khun khi khng
c mt tn thng da to thun li. Yu t thc y ph bin nht l gy mn, mm
v ph huy da. Cc vng m v m mn tnh, chng hn nh gia cc ngn tay v
ngn chn, gia cc np da v di cc t lt to thun li cho bnh Candida nng
ca da.
T l mi mc ca nhim khun nm Candida nng mi tng trong nhng
nm gn y mt s nc, mt phn do tng s lng ca nhng bnh nhn gim
bch cu a nhn trung tnh v suy gim min dch. Vic s dng thng xuyn
cc khng sinh ph rng mnh dn ti s c tr lan rng ca Candida nhng
bnh nhn yu t. Vic s dng rng ri cc thit b y t, chng hn nh nhng ng
thng ni mch, cc thit b kim tra, cc ng ni kh qun, cc ng thng nc tiu
to iu kin cho nm xm nhp nhng v tr v khun. Nhng ngi s dng ma
tuy ng tnh mch cng pht sinh nhim nm Candida su do vic cy truyn
nm vo trong dng mu.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Nhim khun nng ca da, hng v thc qun c nm xm nhp trong cc lp
nng nht ca biu m v kt hp vi xm nhp vim cp. C cc dng nm men,
gi si nm v si nm. Cc t bo nm men trn, c ng knh t 3- 4|im v cc
si nm c vch. Vim m o do Candida c c im l xm nhp nng ca biu
m vy, nhng xm nhp vim thng tha tht. Nhim khun Candida su bao
gm nhiu p xe vi th bao gm cc nm men v cc si nm, cc mnh m hoi t
v cc bch cu a nhn trung tnh.
Cc nhim khun da nng khc nhau biu hin nh nhng vt sn, , cng,
lan rng to thnh cc vng hi t.
- Tua: tn thng ny gp li v nim mc ming. Vo giai on u ca
i sng, ta ming l th ph bin nht ca bnh nm Candida v nim mc v
vim m o do Candida trong khi c thai to khuynh hung cho nhim khun ca
tr s sinh. Tua bao gm nhng mng ging sa ng, mu trng, d mn dnh vo
cc b mt b tn thng. Nhng mng ny bao gm nm, cc mnh vn hoi t,
cc bch cu a nhn trung tnh v cc vi khun v c th b bong ra khi ch xt.
Ly b mng ny li mt b mt chy mu, au.

164

- Vim m h- m o do Candida: bnh ny biu hin l nga m o v

m h kt hp vi chy dch m o trng, c. Cc vng tn thng ca m h
v cng. Vim m o do Candida mnh nht khi pH m o thp. Cc khng sinh
chng vi khun, c thai, i tho ng v cortiscosteroid to khuynh hng cho s
pht trin ca th ph bin ny ca vim m o.
- Nhim khun huyt Candida v bnh Candida ti pht: bnh Candida h
thng him gp v thng l s kin kt thc ca mt bnh lm nn tng kt hp
vi h thng min dch b tn thng. Cng vi Candida albicans, cc loi Candida
khc cng c th gy nn bnh nm Candida xm nhp. Nm i vo qua mt tn
thng lot ca da hoc nim mc hoc c th c a vo do cc phng tin thy
thuc s dng (thm phn phc mc), cc dng c o ng tnh mch hoc ng
thng nc tiu. ng niu b tn thng ph bin nht v t l mi mc ph n
gp 4 ln so vi nam gii. Tn thng thn c th do ng mu hoc c th pht
sinh t vim thn b thn ln.
Vim ni tm mc do Candida: nhim khun ny c c im l nhng si ln
trn cc van v t l cao ca .cc nghn mch vi cc ng mch ln. hu ht
nhng bnh nhn vi vim ni tm mc do Candida, nguyn nhn khng phi l
suy gim min dch do tnh d b tn thng bt thng. Nhng ngi nghin thuc
phin s dng cc kim tim khng tit trng v nhng ngi c bnh van tim t
trc mi c iu tr khng sinh ko di v t ng thng mch mu c nguy c
vim ni tm mc. Mt trong nhng bin chng trm trng nht ca bnh nm
Candida xm nhp l nghn mch nhim khun huyt ti no.
4.2. Aspergillus
Cc loi Aspergillus l nhng nm ca mi trng ph bin gy nhim khun
nm c hi, thng gp phi. C ba typ khc nhau ca bnh nm Aspergillus ca
phi: (1) bnh nm Aspergillus ph qun- phi d ng, (2) s chim lnh mt hang
phi c t trc (u Aspergillus hay qu cu nm) v (3) bnh nm Aspergillus xm
nhp. Trong s trn 200 loi Aspergillus c xc nh, khong 20 loi gy bnh
ngi. Mt loi, A.fumigatus l tc nhn gy bnh ngi thng gp nht.
Dch t hc
Aspergillus c mt khp th gii, pht trin nh nhng thc vt hoi sinh
trong t, vt liu cy ang mc nt v phn bn. Bnh nm Aspergillus mc phi
do ht phi nm trong mi trng. Nm sinh sn bng cch sn xut ra nhiu bo
t nh (2- 3|im), c bit l conodia. N c vn chuyn trong khng kh vo hu
nh tt c cc mi trng con ngi. Cc bo t ny nh t ti ph nang khi
c ht vo. Tip xc vi Aspergillus l ln nht khi cc ch c tr t nhin ca
chng b o ln, chng hn nh khi o bi t v vn chuyn nhng vt liu hu
c ang mc nt.
Aspergillus c hnh nh c trng trong m. Cc si nm c vch ngn, c
ng knh t 2 n lm v chia nhnh tng dn nhng gc nhn hin r. Nhiu
ch chia nhnh r i, l l do c t tn Aspergillus (t ting Latin aspergene
ngha l "tuc").

165

4.2.1. Bnh nm Aspergillus ph qun phi

Vic ht phi cc bo t Aspergillus lm phi nhim cc ng kh v ph
nang vi cc khng nguyn Aspergillus; s tip xc sau kch thch mt phn ng
d ng nhng ngui nhy cm. Tnh trng nng hn nu cc bo t ny mm v
pht trin trong cc ng kh, v vy gy nn phi nhim ko di vi khng
nguyn. Bnh nm Aspergillus ph qun phi d ng thc cht ch gp nhng
ngi hen, 20% nhng ngui hen thng mc bnh ny.
Cc ph qun v cc tiu ph qun trong bnh nm Asperfgillus ph qun
phi d ng b vim vi xm nhp ca cc lympho bo, tng bo v mt s lng
thay i cc bch cu i toan. i khi cc ng kh cha y cht nhy v cc si
nm. Bnh nhn thng c biu hin trm trng thm ca hen, thng km theo
xm nhp vim phi v tng bch cu i toan.
u nm Aspergillus xy ra nhng ngui c cc hang phi hoc gin ph qun.
Cc bo t c ht vo ny mm trong khng kh m v m ca nhng hc
rng ny v lp y chng bng nhng khi si nm. Nm khng xm nhp m
ch kh tr trong cc khoang cha kh bi cc bch cu a nhn trung tnh v i
thc bo.
Gii phu bnh
Mt u nm Aspergillus (aspergilloma), cng c gi l "qu bng nm" gm
mt khi hnh trong hoc nhiu thy, c ca nhng si nm an xen vi nhau, c
ng knh t n 7cm, trong mt hang x. Vch hang l mt m lin kt to keo,
b xm nhp bi cc lympho bo v tng bo. Cc si nm khng xm nhp m
phi nm di.
Biu hin lm sng
u nm Aspergillus xy ra nhng ngi c bnh phi lm nn tng ph bin
nht l bnh lao hang c v cc triu chng tng ng vi bnh nn tng. Hnh
nh X quang ca mt hnh qu bng trn c trong mt hang l c trng. Trong
phn ln trng hp, u nm Aspergillus c li khng iu tr, nhng phu
thut ct b cng c ch nh trong mt s trng hp.
4.2.2. Bnh nm Aspergillus cc bnh nhn gim bch cu a nhn trung tnh
Bt k trng thi no c gim s lng hoc hot ng ca bch cu a nhn
trung tnh u to khuynh hung cho nhim nm Aspergillus xm nhp. Nhng
trng thi ph bin nht l bnh bch cu cp tnh v liu php c t bo liu cao,
c hai u km theo gim cc thnh phn ca tuy xng. nhng bnh nhn gim
bch cu a nhn trung tnh nng, cc bo t c ht vo ny mm sinh ra
nhng si nm. Chng xm nhp qua cc ph qun i vo nhu m phi, t y
nm c th lan trn rng.
Gii phu bnh
Aspergillus d dng xm nhp cc mch mu v gy nn cc huyt khi. Do
, nhiu nhi mu dng cc c tm thy khp hai phi. Xm nhp vo cc ng
mch phi ln hn gy cc nhi mu ln, hnh ci nm, y da trn mng phi.
166

Xm nhp huyt qun bi nm cng dn n vic pht tn rng ca nhim khun

vo no, tim, thn v cc tng khc. v vi th, cc si Aspergillus sp xp theo hnh
nan hoa xung quanh cc huyt qun v lan trn qua cc vch huyt qun t nhu
m phi xung quanh. Bnh Aspergillus cp tnh cng c th bt u trong xoang
mi v lan trn ti mt, hc mt v no.
Biu hin lm sng
Bnh nm Aspergillus biu hin nh st v xm nhp phi nhiu mt
bnh nhn c gim bch cu a nhn trung tnh nng. V huyt khi ph bin v
vic pht tn theo dng mu, bnh Aspergillus xm nhp thng gy t vong. iu
tr chng nm vi amphotericin B c th c hiu qu nhng phi bt u sm v
dng vi liu cao.
4.3. Bnh nm Mucor (bnh nm tip hp zygomycetes)
Nhiu loi nm ca mi trng c lin quan, ch yu l cc loi Rhizopus,
Mucor, Rhizomucor v Absidia gy nn cc nhim khun c hi, xm nhp, hoi t,
nng bt u trong cc xoang mi v phi. Cc nm ny l cc thnh phn ca
lp Zygomycetes, loi Mycorales v cc nhim khun do chng gy ra thng c
gi l bnh nm Mucor hoc bnh nm tip hp Zygomycetes.
Cc Zygomycetes c hnh nh c trng trong cc lt ct m v thng c th
c phn bit vi cc nm gy bnh khc. Chng c kch thc ln (chiu ngang 815|im), chia nhnh cc gc vung, c thnh mng, khng c vch ngn. Trn cc
lt ct, chng xut hin nh nhng ng rng. Do khng c cc vch ngang, cht
cha dch chy i li nhng on rng di. Zygomycetes cng c th ging cc
"di ruban vn vo", chng l nhng si nm b xp.
Dch t hc
Rhizopus, Rhizomucor, Mucor v Absidia c khp ni trong mi trng,
sng trong t, thc n v cc vt liu thc vt ang mc nt. Cc bo t c ht
vo v nhng ngi nhy cm, bnh bt u phi. Bnh nm Mucor c bit
hay xy ra trong khung cnh ca mt bnh lm c s, c bit cc bnh i tho
ng nng, bnh phi, ung th v gim bch cu nng.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Ba th chim u th ca bnh nm Mucor l mi no, phi v di da.
- Bnh nm Mucor mi no: trong bnh ny, nm tng sinh trong cc xoang
mi, xm nhp vo cc m xung quanh, lan trn vo cc m mm ca mt, cc dy
thn kinh, cc mch mu v no. Vm ming v cc cun mi c ph bi cc vy
en v m nm di mn v chy mu. Cc si nm pht trin vo cc ng mch
v gy mt huyt khi nhim khun, tin trin nhanh, ph huy ca cc m b tn
thng. S lan rng vo no dn n mt vim no chy mu, hoi t, gy t vong.
iu tr i hi ct b cc m b tn thng, dng thuc amphotericin B v sa
cha bt thng to khuynh hung nhim khun.
- Bnh nm Mucor phi: nhim khun ny ging bnh nm Aspergillus phi
xm nhp, bao gm xm nhp mch mu v nhiu vng nhi mu nhim khun
khp phi. C nhim nm Mucor mi no v phi u gy t vong.
167

- Bnh nm tip hp Zygomycetes: nhim khun ny gii hn cc vng

nhit i v c gy nn do Basidiobolus haptosporus. Nm ny pht trin chm
trong m m ui da, gy nn mt khi vim cng to dn, thng vai, thn mnh,
mng hoc i.
4.4. Bnh nm Cryptococcus
Bnh nm cyptococcus l mt bnh nm h thng gy nn do Cryptococcus
neormans, ch yu gy tn thng mng no v phi. c.neobrmans phn b ton
cu. Ngun d tr chnh ca nm l phn chim b cu, kim tnh v tng thm
thu. iu kin ny gi cho cryptococcus nh, v vy cho php vi khun c ht
vo v xm nhp vo cc tiu ph qun tn. c.neoremans l loi duy nht trong
cc nm gy bnh c v proteoglycan, n l cn thit cho c tnh gy bnh ca
chng. Loi nm ny xut hin nh nhng nm men kim tnh, nhum nht mu
vi mt v nhy r dy 3- 5(im.
Dch t hc
Cryptococcus l loi duy nht ch gy bnh ngi c min dch trung gian t
bo b cn tr. Mc d vi khun c khp ni v vic phi nhim l ph bin.
Cryptococcus cn l mt bnh him khi khng c mt bnh lm nn tng. Bnh t
ph bin ngay c nhng ngi chn nui chim b cu, h thng phi nhim vi
mt lng cy truyn ln ca vi khun. Cryptococcus xy ra nhng bnh nhn
mc AIDS, cc u lympho (c bit l bnh Hodgkin), bnh bch cu v sarcoid
nhng ngi c iu tr vi liu cao corticosteroid.
Bnh sinh
nhng ngui cha b tn hi v min dch, cc bch cu a nhn trung tnh
v cc i thc bo ph nang git C.neoformans v khng pht sinh bnh trn lm .
sng. Tri li, bnh nhn vi min dch trung gian t bo b tn hi, cryptococcus
sng st, sinh sn ti ch v ri pht tn i. Thm ch, tuy phi l v tr vo ca vi
khun, h thng thn kinh trung ng l v tr ph bin nht do mi trng c
bit thun li ca dch no tuy.
Gii phu bnh
Trn 95% cc nhim khun cryptococcus gy tn thng mng no v no.
Cc tn thng phi c th c chng minh mt na s bnh nhn v mt s
nh c tn thng ca da, gan, lch, thng thn v xng. Trong vim mng no
no do Cryptococcus ton b no sng v mm, v cc mng no dy v dng nhy,
do xm nhp ca cc huyt qun c v dy. Phn ng vim thay i ln nhng
thng ti thiu, vi nhng s lng ln Cryptococcus xm nhp mo khng c cc t
bo vim. Khi c mt, phn ng vim l bch cu a nhn trung tnh, lympho bo
hoc u ht.
Bnh nm Cryptococcus phi c th xut hin nh mt bnh lan toa hoc
nhng vng c lp ng c. Cc ph nang b tn thng gin rng do nhng cm
nm thng kt hp vi mt phn ng vim toi thiu.

168

Do v nm dy, c.neormans nhum km vi nhum hematoxylin v eosin

thng thng v xut hin nh nhng bong bng hoc nh nhng l thng trn cc
lt ct m. Nhum nm thng thung (PAS v GMS) pht hin nm men r nhng
khng nhum c v polysaccharid. V vy, nm xut hin nh c vy quanh
bi mt qung sng. v nm c th c chng minh bng nhum mucicarmine.
Biu hin lm sng
Bnh Cryptococcus ca h thng thn kinh trung ng thng bt u mt
cch kn o vi nhng triu chng chung bao gm au u, chong vng, ng km
v mt ng phi hp. Vim mng no do cryptococcus khng c iu tr chc chn
gy t vong, vic iu tr i hi dng thuc chng nm h thng ko di. Vim phi
do cryptococcus biu hin nh mt bnh phi tin trin nng dn lan toa.
4.5. Bnh nm histoplasma
Bnh nm Histoplasma l bnh nm gy nn do Histoplasma capsulatum,
bnh thng t gii hn nhng cng c th dn n bnh u ht h thng. Mc d
hu ht cc trung hp bnh Histoplasma l khng c triu chng, nhim khun
pht tn nng dn xy ra nhng ngi c min dch trung gian t bo b cn tr.
H.capsulatum l mt nm lng hnh phn b ton cu, pht trin nh mc trong
mi trng xung quanh v thng nh nm men trong c th (37C). T bo nm
men trn v c phn thn kim trung tm c vy quanh bi mt vng sng
hoc qung sng. N li c bao bc bi mt vch t bo cng ng knh t 2 n
4nm. Trong nhng tn thng b u, y, nm men b thoi hoa, nhum tm
bc xc nh s cn li ca nm men.
Dch t hc
Bnh Histoplasma mc phi do ht phi cc bo t nhim khun ca
H.capsulatum. Ngun d tr ca nm l phn chim v trong t. M, cc vng
bnh dch a phng cao l cc vng ng v Trung Hoa k, Ty Mexico, Trung
M, cc nc pha bc ca Nam M v Argentina. cc vng nhit i, cc di,
cc hang v t gn cc cy l cc phi nhim.
Bnh sinh
Bnh nm Histoplasma ging bnh lao v nhiu cch. Nhim khun nguyn
thy bt u vi thc tng cc bo t nh bi cc i thc bo ca ph nang.
Ging nh M.tuberculosis, H.capsulatum sinh sn trong cc i thc bo nguyn
thy v min dch. Do nm pht trin, c cc i thc bo b sung c chiu m
n v tr nhim khun, to nn mt vng ng c ca phi. Mt s t i thc bo
u tin mang nm n cc hch rn phi v trung tht ri i khp cd th. y,
nm gy nhim khun tip cc t bo ca h thng bch cu n nhn/ i thc
bo. Nm tng sinh trong cc i thc bo c k sinh cho n khi tc ch to
c cc phn ng qu mn v min dch do trung gian t bo, thng trong n
3 tun l. Phn ng min dch bnh thng kim ch nm hu ht nhng ngui
nhim khun. Cc i thc bo b hot hoa ph huy cc nm men b thc
bo, to thnh cc u ht hoi t v tr nhim khun.

169

Din bin ca nhim khun thay i theo kch thc ca cht cy truyn
nhim khun v tim nng min dch ca tc ch. Hu ht cc nhim khun (95%)
l nhng cht cy truyn ca nm nhng ngi c tim nng min dch. Chng
gy nhim khun nhng vng nh ca phi v hch bch huyt vng v cn khng
gy ch . Mt khc, vic ht phi mt lng ln nm khi mt ch tr ca chim b
ph v, c th dn n bnh Histoplasma phi tin trin nhanh vi mt vng ng
c ln, tn thng hch trung tht v rn phi ni bt v s lan trn ca nhim
khun ti gan, lch v tuy xng.
Bnh Histoplasma pht tn pht sinh nhng ngi khng to c mt
phn ng min dch hiu qu vi H.encapsulatum. Cc tr em, nhng ngi mc
AIDS, nhng ngi c iu tr bng corticosteroid c nguy c c bit. ng thi,
mt s ngi vi bnh l nn mng bit cng pht sinh bnh nm Histoplasma
pht tn.
Gii phu bnh
Bnh nm Histoplasma t gii hn cp tnh c c im l s pht sinh cc u
ht hoi t b u trong phi, cc hch trung tht v rn phi, lch v gan. Thi k
u trong din bin ca nhim khun, cht b u c vy quanh bi cc i thc
bo, cc t bo khng l Langerhans, cc lympho bo v cc tng bo. Cc th nm
men ca H.capsulatum c th c pht hin c trong cc i thc bo v trong
cht b u. Thng thng, cc thnh phn t bo ca u ht bin mt mt phn ln
v cht b u vi hoa to thnh mt "nhn x b u".
Bnh Histoplasma pht tn c c im l mt xm nhp c quan nng dn
vi cc i thc bo cha H.capsulatum. Trong nhng trng hp nh, phn ng
min dch c ch nhng khng loi tr c nhim khun. Trong nhng thi
k di, bnh cn kh tr ch yu trong cc i thc bo v trong cc c quan b
nhim khun. Trong nhng trng hp suy gim min dch nng, cc cm ln ca
cc i thc bo cha y H.capsulatum xm nhp gan, lch, phi, rut non, cc
thng thn v mng no.
Biu hin lm sng
Hu ht cc nhim khun l khng c triu chng, nhng vi bnh lan rng,
cc bnh nhn biu hin st, au u v ho. Cc triu chng ny tn ti trong t
ngy n t tun nn bnh khng cn iu tr.
Bnh Histoplasma pht tn biu hin st cn, st gin on, suy yu. Trong
nhng trng hp suy gim min dch nh, bnh c th tn ti v tin trin trong
nhiu nm, thm ch hng thp k. Vi suy gim min dch nng hn, bnh nm
Histoplasma pht tn tin trin nhanh, thng gy st cao, ho, gim c ba dng t
bo mu v nhng thay i trong tnh trng tinh thn. Bnh nm Histoplasma
pht tn c iu tr bng cc tc nhn chng nm h thng.
4.6. Bnh nm Coccidioides immitis
Bnh nm Coccidioides immitis l mt nhim khun nm hoi t mn tnh v
lm sng v gii phu bnh ging bnh lao. Bnh gy nn do Coccidioides immitis
bao gm mt gii hn rng ca cc nhim khun bt u nh ph vim . Hu ht
170

cc trng hp l nh v khng c triu chng v gii hn phi v hch bch

huyt vng. i khi nhim khun c.immitis lan trn ra ngoi phi gy bnh e da
n cuc sng.
Dch t hc
c.immitis l mt nm lng hnh pht trin nh nm mc trong t. y,
n to thnh cc bo t. Cc bo t c ht vo cc ph nang v cc tiu ph qun
tn, n to ra thnh cc cu nh to thnh cc bo t nang, l nhng cu trc c
chiu ngang 30 n 60nm. Cc bo t nang c lp y dn bi cc ni bo t,
chiu ngang t n 5m. N c tch ly bi qu trnh to ni bo t, mt qu
trnh duy nht trong cc nm gy bnh. Cc bo t nang thng v ra v gii
phng cc ni bo t v ri li lp li chu k.
c.immitis c trong t, trong cc vng kh hu gii hn, c bit cc vng
sng ca Sonoran thp ca Ty bn cu. y l nhng vng c ma h nng, t
ma v ma ng nh. M, cc vi khun nhng ngi c kh nng min dch v
l bnh cp v t gii hn. Tn thng phi lan rng v bnh pht nhanh chng c
th xy ra nhng ngi t mt vng khng c bnh dch a phng phi nhim
vi nhng s lng ln nm.
Bnh nm Coccidioides immitis pht tn xy ra nhng ngi b suy gim
min dch, hoc t nhim tin pht hoc do ti hot hoa ca mt bnh c. Cc bnh
nhn vi u lympho, bnh bch cu hoc AIDS v nhng ngi c iu tr c ch
min dch c nguy c pht tn bnh. Mt s nhm chng tc, bao gm nhng ngi
Filippin, cc ngi chu khc, nhng ngi da en c bit nhy cm vi s pht
tn ca bnh nm Coccidioides immitis, c l v nhng khim khuyt min dch c
hiu. Nguy c pht tn ca bnh nm ny nhng ngi Filippin hin nay cao gp
175 ln so vi ngi da trng. Nhng ngi ph n ang c thai cng thng nhy
cm vi s lan trn ca bnh nu h mc nhim khun tin pht trong na sau
thi k c thai.
Gii phu bnh
Bnh nm Coccidioides immitis t gii hn cp tnh gy nn mt tn thng
n c hoc mt vng ng c thnh mng ca phi, trong cc ph nang b tn
thng b xm nhp bi cc bch cu a nhn trung tnh v cc i thc bo. Cc
th cu nh ca c.immitis kch thch mt xm nhp ca cc i thc bo, trong khi
cc ni bo t thu ht ch yu cc bch cu a nhn trung tnh. Vi s khi u
ca mt phn ng min dch, mt u ht hoi t b u pht sinh. Mt phn ng
min dch c hiu qu lm cho u ht khi, i khi li mt nhn x b u bao
gm cht b u v mt rim cc i thc bo cn li v mt v x mng. Tri vi
bnh nm Histoplasma cc u ht c ca bnh nm Coccidioides immitis him khi
vi hoa.
Cc cu nh v cc ni bo t ca c.immitis nhum vi hematoxylin v eosin.
Cc cu nh trong nhng giai on khc nhau xut hin nh nhng vng kim
tnh. Nhng cu nh thun thc (bo t nang) cha nhng ni bo t xut hin
nh nhng vng kim tnh nh hn. Nh trong cc nhim khun nm khc, nhum
PAS v GMS c th c s dng tng cng nhum mu ca c.immitis.
171

Bnh nm Coccidioides immitis pht tn c gy tn thng hu nh bt k

v tr no ca c th v c th biu hin mt v tr ngoi lng ngc n thun hoc
nh mt bnh lan rng, bao gm cc tn thng ca da, xng, mng no, gan, lch
v ng tit niu sinh dc. Phn ng vim cc v tr bnh pht tn thay i ln,
t mt xm nhp ca cc bch cu a nhn trung tnh n mt phn ng u ht.
Biu hin lm sng
Bnh nm Coccidioides immitis l mt bnh ca nhng biu hin hay thay
i, t mt nhim khun h hp khng r trn lm sng vi mt bnh pht tn v
gy t vong nhanh. Nhng thy thuc nhng vng c bnh dch a phng c
kinh nghim nht trong chn on bnh nm Coccidioides immitis, nhn thy rng
khng c mt du hiu hoc triu chng no c th l biu hin ca nhim khun
ny. V vy, n kt hp bnh giang mai v st thng hn nh mt "m phng ln".
Hu ht nhng ngi mc bnh nm Coccidioides immitis (>60%) l khng c
triu chng. Nhng ngui khc biu hin nh mt hi chng ging cm, c c
im l st, ho, au ngc v tnh trng kh chu. Nhim khun thng khi mt
cch t pht. S to thnh hay l mt bin chng ph bin nht ca bnh nm
c.immitis phi, mc d n ch xy ra mt s t bnh nhn (<5%). Hang, c th
nhm vi bnh lao, thng ch c mt hang v c th tn ti trong nhiu nm. S
tin trin hoc ti hot hoa ca bnh c th dn n nhng tn thng ph huy ca
phi hoc trm trng hn bnh pht tn.
Cc du hiu v triu chng ca bnh nm c.immitis thay i theo v tr b
tn thng. Vim mng no do c.immitis biu hin l au u, st, bin i ca
tnh trng tinh thn, co git v thng t vong nu khng iu tr. Cc tn thng
da ca bnh nm c.immitis pht tn thng c hnh nh mn cc. Ngay c c
iu tr bng amphotericin B, tin lng thng xu trong bnh nm c.immitis
pht tn.
4.7. Bnh nm Blastomyces
Bnh nm Blastomyces l mt bnh u ht v mng m mn tnh ca phi,
thng dn n pht tn ca bnh ti cc v tr khc ca c th, ch yu l da v
xng. Nm gy bnh l Blastomyces dermatitidis, mt nm lng hnh pht trin
nh mc trong t m, m t, c nhiu trong cc vt liu thc vt ang mc nt.
Dch t hc
Bnh nm Blastomyces mc phi do ht phi cc bo t nhim khun t t.
Nhim khun xy ra trong cc vng a l gii hn ca Bc M, Trung v Nam M,
chu Phi v c th Trung ng. M, nm thnh dch a phng dc theo cc
vng ca cc sng Mississipi v sng Ohio, cc sng St.Lavvrence. S xo ln t,
hoc do xy dng, hoc do cc hot ng gii tr nh sn bn hoc cm tri dn n
vic hnh thnh cc kh dung c cha cc bo t nm.
Bnh sinh
Cc bo t ca B.dermatitis c ht vo ny mm to thnh cc nm
men, chng sinh sn bng cch ny chi. Tc ch phn ng vi nm tng sinh vi
172

cc bch cu a nhn trung tnh v i thc bo, gy ph qun ph vim . Mc d

c phn ng vim, nm vn tn ti cho n khi khi u ca mt phn ng qu
mn c hiu v min dch do trung gian t bo, khi cc bch cu a nhn trung
tnh v i thc bo hot hoa git chng.
Gii phu bnh
Bnh nm Blastomyces thng gy bnh phi. y, nhim khun thng
gy cc vng c nh ca phi. B.dermatitidis gy nn mt phn ng vim hn hp
mng m v u ht v ngay c trn cng mt bnh nhn, cc tn thng c th
thay i t cc p xe bch cu a nhn trung tnh n cc u ht t bo bn lin.
Mc d bnh phi thng khi do so hoa, mt s bnh nhn pht trin cc tn
thng k hoc hang tin trin nng dn. Khi nhim khun lan trn ra ngoi phi,
da (>50%) v xng (>10%) l nhng v tr tn thng ph bin. Nhim khun da
thng kch thch mt qu sn gi ung th biu m r rt, gy hnh nh mn cc
ca tn thng.
Cc vng nhim khun cha nhiu B.dermatitidis, chng c hnh cu v
chiu ngang t 8 n 14(im vi cc chi y rng v nhiu nhn th trung tm.
Vi nhum hematoxylin eosin, nm men xut hin nh nhng vng vi cc vch t
bo r, dy. Cc nm men c th c tm thy trong cc t bo bn lin, cc i
thc bo, cc t bo khng l hoc chng c th nm t do trong cc p xe.
Biu hin lm sng
Bnh nm Blastomyces phi l t gii hn mt phn ba cc trng hp.
Nhim khun cp c triu chng biu hin l mt bnh ging cm vi st, au khp
v au c. Bnh phi tin trin nng dn c c im l st nh, st cn, ho v xm
nhp thy trn ca phi ni bt trn hnh chp X quang lng ngc. Cc tn thng,
da, thng ging ung th biu m vy ca da, l biu hin ph bin nht ca bnh
pht tn ngoi phi. Mc d nhim khun phi khi hon ton, mt s bnh
nhn, bnh nm Blastomyces c th xut hin cc v tr xa nhiu thng hay nhiu
nm sau .
4.8. Bnh nm paracoccidioides (bnh nm Blastomyces Nam M)
Bnh nm paracoccidioides l mt nhim khun u ht mn tnh bt u vi
tn thng phi mn tnh v pht tn gy tn thng da, hng, tuyn thng
thn v cc i thc bo ca gan, lch v hch. Nm gy bnh l Paracoccidioides
brasiliensis, mt loi nm lng hnh, th mc ca nm c cho l c trong t.
Dch t hc
Bnh nm Paracoccidioides mc phi do ht phi cc bo t t mi trng
trong cc vng gii hn ca Trung v Nam M. Hu ht cc nhim khun l khng
c triu chng. Vic ti hot hoa ca mt nhim khun tim tng xy ra, v mt s
ngi c th pht sinh bnh hot ng nhiu nm sau khi ra khi vng bnh dch
a phng. ng ch l nam gii mc cc nhim khun khng triu chng 15 ln
ph bin hn ph n, c l do nh hng ca hormon trong chuyn i nm thnh
pha nm men.
173

Gii phu bnh

Bnh nm Paracoccidides c th ch gy tn thng phi hoc nhiu v tr
ngoi phi, ph bin nht l da, cc b mt nim mc v cc hch bch huyt.
p.brasiliensis kch thch mt phn ng hn hp mng m v u ht, to nn nhng
tn thng ging nh trong bnh nm blastomyces hoc coccidioides.
Biu hin lm sng
Bnh nm paracoccidioides thng l mt bnh cp t gii hn v triu chng
ti thiu. Cc tn thng ca tn thng phi tin trin nng dn ging cc triu
chng ca bnh lao. Cc lot da nim mc mn tnh l biu hin thng gp nht
ca bnh ngoi phi.
4.9. Bnh nm Sporotrichum
Bnh nm Sporotrichum l mt nhim khun mn tnh ca da, cc m di
da v cc hch bch huyt vng gy nn do Sporothrix schenkii. Loi nm lung
hnh ny pht trin nh mc trong t v cc vt liu thc vt ang mc nt v
trong c th nh nhng nm men.
Dch t hc
Bnh nm Sporotrichum l bnh dch a phng trong nhng vng ca chu
M v Nam Phi. Hu ht cc trng hp l bnh da do hu qu ca vic cy truyn
nm do tai nn t cc gai hoc cc mnh v hoc vn chuyn cy lau hoc c. Bnh
nm Sporotrichum da c bit ph bin nhng ngui lm vn, (c bit l nhng
ngi trng hoa hng), nhng cng nhn ca vn m cy, v nhng ngi khc b
cc vt try xc trong khi lm vic vi t, ru, c kh, g. Tuy nhin, cc ng vt
nhim khun, c bit l mo cng c the truyn bnh.
Gii phu bnh
Khi cy truyn vo da, s.schenkii tng sinh ti ch kch thch mt phn ng
vim gy ra mt tn thng lot nt. Nhim khun thng lan dc theo cc knh
bch mch di da gy nn mt chui cc tn thng da dng cc tng t. Cc
bnh ngoi da t ph bin hn tn thng da. Tn thng khp v xng l th ph
bin nht ca khng phi da v cc nhim khun ca c tay, khuu tay, mt c
chn hoc khp gi chim hu ht (80%) cc trng hp.
Cc tn thng ca bnh nm Sporotrichum ca da thng tp trung trung
b hoc m di da. Vng chu vi ca cc nt l cc u ht v vng trung tm l
mng m. Da xung quanh biu hin qu sn gi ung th biu m mnh. Mt s
nm men c vy quanh bi mt vng a toan v c gi l th sao. Cc cht vy
quanh cc nm men (cht Splendore- Hoeppli) c l bao gm cc phc hp khng
nguyn khng th.
Biu hin lm sng
Bnh nm Sporotrichum ca da bt u nh mt tn thng cc duy nht
v tr cy truyn, in hnh bn tay, cnh tay hoc chn. Nhiu tun l sau khi
xut hin tn thng u tin, cc tn thng cc b sung c th xut hin dc theo
ng dn lu bch mch ca tn thng nguyn pht. Cc cc thng b lot v
174

chy dch mu thanh dch. Tn thng khp biu hin au v sng ca khp b
bnh, khng c tn thng ca da ph trn. Nu khng iu tr, bnh nm
Sporotrichum ca da tip tc lan trn dc theo da. Tn thng da p ng vi iu
tr iod h thng, nhng bnh nm Sporotrichum khng da i hi iu tr chng
nm h thng.
4.10. Bnh nm Chromomyces
Bnh nm Chromomyces l mt nhim khun mn tnh ca da gy nn do
nhiu loi nm sng nh nhng thc vt hoi sinh trong t v nhng vt liu thc
vt ang mc nt. Nm c mu nu, trn, vch dy, chiu ngang 8(im v ging nh
"ng xu bng ng". Nhim khun ph bin nht nhng cng nhn nng nghip
i chn t cc vng nhit i. nhng ngi ny, nm c cy truyn do chn
thng, thng ui khp gi. Cc tn thng bt u nh nhng mn m v sau
nhiu nm tr thnh mn cc, ng vy v i khi lot. Nhim khun lan trn do
pht trin lin tc v qua cc bch mch v i khi c th gy tn thng ton b
chn.
4.11. Nm da
Cc nm da l nhng nm gy nhim khun nng c tr ca cc m sng hoa
bao gm da, lng v mng. C khong 40 loi nm da c chia lm ba h:
Trichophyton, Microsporum v Epidermophyton. Mc d cc nhim khun nm da
l nhng bnh khng quan trng nhng chng l nhng bnh da ph bin nht lm
ngi ta cn s chm sc y t. Cc nm da tn ti trn t, trn cc ng vt v
trn ngi. Hu ht cc nhim khun nm da cc nc n i mc phi do tip
xc vi nhng ngui c tc hoc da b nhim khun.
Gii phu bnh
Nm da tng sinh trn cc m sng hoa b mt thng khng th sng st di
hn. da, chng lan trn theo hng ly tm t v tr cy truyn, to nn nhng tn
thng trn, lan rng vi cc b c gii hn r rt.
Nhim khun nm da gy dy biu m vy, lm tng s lng cc t bo sng
hoa. Cc tn thng nng c sinh thit cho thy mt xm nhp vim
lympho bo nh trong trung b. Cc si nm v cc bo t ca nm da gy nhim
khun c gii hn phn khng cn sng st ca da, tc v mng.
Biu hin lm sng
Cc nhim khun nm da c gi theo v tr ca tn thng (v d da u,
bnh nm da u; chn, bnh nm da chn; mng, bnh nm mng; cc vng hm
ca hng, bnh nm da i). Cc nhim khun ny thay i t bnh khng triu
chng n pht ban, nga kh chu. Cc nhim khun "nm da c iu tr bng
cc tc nhn chng nm mi.
4.12. u nm
u nm l mt nhim khun tin trin chm, kh tr, thng gy bin dng
ca da, cc m mm v xng gy nn do s cy truyn ca nm c tr trong t
175

khc nhau v cc vi khun si. Chn l v tr nhim khun ph bin nht v c

bit l chn Madura. Cc nm gy bnh bao gm Madurella Mycetomatis,
Petrilidium boydii, Actinomadura Madurae v Norcadia brasiliensis.
Dch t hc
u nm thng xy ra trong cc vng nhit i nhng ngi lm trang tri
v nhng ngi lao ng ngoi tri thng d b chn thng da. Chn l v tr tn
thng ph bin nht nhng ni ngi ta i chn trn trn t t sng. Vic
ngm chn thng xuyn lm trt da, to thun li cho vic cy truyn su ca
nm trong t.
Gii phau bnh
Trong m di da, nm c cy truyn vo tng sinh, lan trn ti cc m k
cn, k c xng. Nhim khun kch thch mt xm nhp vim hn hp to m v u
ht, thng khng loi tr c nm gy nhim khun. M ht vy quanh v so
hoa gy bin dng tin trin nng dn ca cc v tr b tn thng.
Mt u nm bt u nh mt p xe di da lan rng chm to thnh nhiu
p xe ni thng vi nhau bi cc ng xoang. Cc ng xoang thng dn lu ra
b mt da. Cc p xe cha cc cm vi khun hoc nm kt li vi nhau c vy
quanh bi cc bch cu a nhn trung tnh v mt lp ngoi ca vim u ht. Cc
cm nm c gi l "cc ht" ging "cc ht sulur" ca bnh nm actinomyces.
Biu hin lm sng
Mt u nm lc u biu hin nh mt vng sng kh tr, khng au v tr
tn thng xm nhp. Tn thng lan trn chm, thng gy nn nhng ng
xoang, c xu hng theo cc bnh din cn, lan trn bn v su qua m lin kt, c
v xng. iu tr thng l ct b trit cn ca vng b tn thng.
5. NHIM NG VT N BO
ng vt n bo l nhng t bo nhn chun thuc ba lp chung: amp
trng roi v thoa trng. Amp vn ng bng cch phng ra nhng phn ko di
ca bo tng c gi l chn gi. Cc trng roi vn ng qua cc cu trc ging
si ch c bit l cc roi, n mc ra t cc mng t bo. Cc thoa trng khng c
cc bo quan vn ng v cng khc vi amp v trng roi v cch sinh sn.
Cc ng vt n bo gy bnh ngui theo cc c ch khc nhau. Mt s
chang hn nh amip Entamoeba histolytica l nhng k sinh trng ngoi t bo c
kh nng tiu hoa v xm nhp cc m ngi. Cc loi khc, chng hn nh
nhng k sinh trng st rt plasmodium l nhng k sinh trng ni t bo bt
buc, chng'nhn ln trong cc t bo ca ngi, v vy git. Cc loi khc chng
hn nh trypanosoma gy tn thng m ngi ch yu qua cc phn ng vim
v min dch do chng gy ra. Mt s ng vt nguyn sinh (v d, Toxoplasma
gondii) c th gy cc nhim khun tim tng v gy nn bnh ti hot hoa
nhng tc ch suy gim min dch.

176

5.1. st rt
St nh l mt bnh st nh, tiu huyt do mui truyn bnh. K sinh trng
st rt gy nhim khun trn 200 triu ngi v git triu ngi hng nm. Bn
loi Plasmodium gy st rt: p.alciparum, p.vivax, p.ovale v p.malariae. Tt c
cc loi plasmodium gy nhim khun v ph huy cc hng cu ngi, gy rt
run, st, thiu mu v lch to. p.falciparum gy bnh nng hn so vi cc loi
plasmodium khc v gy ra hu ht cc t vong do st rt.
Dch t hc
St rt c iu tr trit cn cc nc pht trin nhng cn tip tc l
ni au kh cc vng nhit i v cn nhit i, c bit l chu Phi, cc vng
Nam v Trung M, n , ng Nam . Cc tr em ngho nng thn, nhng
ngi suy dinh dng v nhng ph n c thai c bit nhy cm vi nhim khun.
St rt c truyn t ngi sang ngi do mui Anopheles ci t. p.falciparum
v p.vivax l tc nhn gy bnh ph bin nht, nhng c s bin i a l ln trong s
phn b ca cc loi. p.vivax him gp chu Phi, y nhiu nhm dn c da en
khng c cc th th b mt ca hng cu cn thit cho nhim khun. p.falciparum v
p.ovale l nhng loi chim u th chu Phi. p.malariae l th t ph bin nht v
nh nht ca st rt, mc d n c phn b a l rng ri.
Bnh sinh
Chu k sng ca cc loi Plasmodium gy st rt ngi i hi c ngi v
cc tc ch mui. nhng ngi nhim khun, cc th k sinh trng c gi l
giao t bo (gametocytes) c sinh ra v mui nhim phi khi t ngi. Trong cc
cn trng ny, k sinh trng sinh sn c gii tnh, sinh ra cc th plasmodium (cc
thoa trng- sporozoites) c mui truyn sang ngi khi t.
Cc mui anophele cy truyn cc thoa trng st rt v dng mu ngi,
y chng sinh sn v tnh (sinh sn nt ri- schizogony). Cc thoa trng lu thng
xm nhp nhanh chng cc t bo gan v sinh sn trong gan, sinh ra nhiu k sinh
trng con, c bit l cc tiu th hoa cc (merozoites- pha ngoi hng cu). Trong
2 n 3 tun ca nhim khun gan, cc tiu th hoa cc i vo dng mu bng cch
ph v cc t bo gan ca tc ch v xm nhp cc hng cu, to nn pha hng cu
ca nhim khun.
Cc tiu th hoa cc sng nh vo hemoglobin, pht trin v sinh sn trong
cc hng cu. Trong 2 n 4 ngy, th h con chu thun thc ca cc th hoa cc
c sinh ra. S bng n t nhng hng cu nhim khun ny v xm nhp cc
hng cu trc cha b nhim khun trc , khi u cho mt chu k mi ca
hin tng k sinh hng cu. Chu k hng cu c nhc li nhiu ln. Cui cng,
cc tiu qun th ca cc tiu th hoa cc bit hoa thnh cc th hu tnh, c
bit l cc giao t bo. Mui khi ht mu mt tc ch nhim khun nut cc giao
t bo, do hon thin chu k sng ca k sinh trng st rt..
Vic v cc hng cu b nhim khun gy rt run v st ca st rt do vic gii
phng cc vt liu gy st. Thiu mu l hu qu ca vic v cc hng cu nhim
khun lu thng v do vic cch ly cc t bo trong lch b to ra. Gan lch to ra
177

phn nh phn ng ca cc thc bo n nhn c nh ca gan v lch vi s k

sinh v ph huy hng cu.
p.falciparum, nguyn nhn ca st rt c tnh, gy bnh xm phm hn nhiu
so vi cc k sinh trng st rt. Loi k sinh trng st rt ny c phn bit vi
cc k sinh trng st rt khc bi 4 c im:
- N khng c giai on ngoi hng cu (gan) th pht.
- N k sinh trong cc hng cu bt k tui no gy k sinh truyn huyt r
rt v thiu mu. Trong cc typ khc ca st rt, ch c cc tiu qun th ca hng
cu (cc th non hoc gi) b k sinh v v vy k sinh trng huyt mc thp v
ch xy ra thiu mu nh hn.
- C th c nhiu k sinh trng trong mt t bo hng cu.
- p.falciparum lm thay i cc c im ca dng chy v c tnh dnh ca
cc hng cu b nhim khun, v vy chng dnh vo cc t bo ni m ca cc
huyt qun nh. Vic tc cc huyt qun nh thung gy thiu mu m nng, c l
n l yu t quan trng nht trong c tnh ca p.falciparum.
Gii phu bnh
Trong tt c cc th ca st rt, lch v gan to ra do cc hng cu b thu gi
bi h thng thc bo n nhn c nh. Cc c quan ca h thng ny (gan, lch,
cc hch bch huyt) c mu sm ("mu xm ") do cc i thc bo cha y
hemosiderin v cc sc t st rt, sn phm cui cng ca vic tiu hoa hemoglobin
ca k sinh trng.
Vic dnh ca cc hng cu b nhim khun vo ni m ca cc vi mch trong
st rt do p.alciparum c hai hu qu. Th nht, cc hng cu nhim k sinh
trng dnh vo cc t bo ni m khng lu thng, v vy cc bnh nhn vi st
rt alciparum nng c t k sinh trng lu thng. Th hai, cc mao mch ca cc
c quan su, c bit l no tr nn b tc, dn n thiu mu ca no, thn v
phi. No ca nhng ngi cht v st rt c xung huyt v huyt khi, c vy
quanh bi ph v xut huyt ("xut huyt vng"). Tc ca dng mu trong thn gy
suy thn cp trong khi tiu huyt ni mch dn n bnh thn h hemoglobin
huyt (st nc en). phi, tn thng cc mao mch phi gy ph phi v vim
ph nang cp tnh.
Biu hin lm sng
Nhng cn rt run lp li v st cao, c bit nh nhng cn kch pht l
c trng ca st rt. Cc cn kch pht bt u vi rt run v au u. "Pha lnh"
ny ca cn kch pht theo sau bi "pha nng" ca st cao v mch nhanh thng
km theo bun nn, nn v au bng. st cao gy gin mch r rt v thng kt
hp vi h huyt p th ng. Khi st h sau nhiu gi, bnh nhn thng mt mi
v t sng m hi, "pha t" ca cn kch pht.
Mt giai on 2 n 3 ngy sau , bnh nhn cm thy khoe ri li n mt
cn kch pht mi. Cc cn kch pht thng ti pht sau nhiu tun, thng nhe
hn v ngi nhim khun c phn ng min dch. Mi cn kch pht tng ng vi
vic v cc hng cu nhim khun v gii phng cc tiu th hoa cc th h con. V
178

h thng i thc bo n nhn phn ng vi nhim khun, bnh nhn thng c

gan lch to. Lch to c th t ti kch thc rt ln (mt s lch to nht c pht
hin l tc ng ca st rt. Cng lch c th lm nng thm thiu mu do nhim
khun st rt. Nhim khun p.falciparum gy bnh nng hn cc th khc ca st
rt. Khi mc k sinh trng huyt pht trin, st c th tr nn thc s lin tc. Tn
thng thiu mu vi no gy cc triu chng thay i t ng m mng n cc o
gic v nhng thay i hnh vi n co git v hn m. Bnh ca h thng thn
kinh trung ng c t l t vong t 20 n 50%.
St rt c chn on bng vic pht hin cc k sinh trng trn cc phin
nhum Giemsa ca mu ngoi vi v cc loi khc nhau ca Plasmodia c
phn bit bng hnh thi ca chng trong cc hng cu b nhim khun. Bnh st
rt khng phi do p.alciparum c iu tr bng chloroquin ng ming, i khi
dng thm primaquin. Vic iu tr st rt do p.alciparum thay i, nhng
phng php iu tr mi ang c pht trin i ph vi thch thc khng
thuc chloroquin m rng.
5.2. Nhim Babesia
Nhim Babesia l mt nhim khun ging st rt gy nn do ng vt nguyn
sinh loi Babesia c truyn do ve thn cng.
Dch t hc
Nhim Babesia ph bin ng vt v mt s a phng l nguyn nhn
ca nhng mt mt v kinh t quan trng vi cng nghip chn nui. Tri li,
nhim khun ngi cn rt him gp, k sinh trng ch gy nhim khun ngi
khi chng i vo chu k bnh ng vt truyn sang ngi gia ve truyn bnh v
tc ch ng vt c xng sng. Bnh nhim Babesia c bo co chu u v
Bc M.
Bnh sinh v gii phu bnh
Cc tc nhn gy bnh, ging st rt, xm nhp v ph huy hng cu. Tuy
nhin, chng khc vi k sinh trng st rt v nhiu ng: chng (1) c truyn
do ve, (2) khng to sc t, (3) khng sinh ra cc th gii tnh v (4) khng c giai
on ngoi hng cu. Babesia spp gy nhim khun nhiu ng vt bao gm th c
sng nga, ch. Cc k sinh trng c ve nut vo khi chng t cc ng vt b
nhim khun, sau k sinh trng c truyn trong tuyn nc bt khi ve li t
ngi. Babesia spp xm nhp hng cu, y, cc k sinh trng c hnh nh dng
amip, trn, hnh gy hoc khng u. Chng c ng knh t n 5 (im, vi
nhum Giemsa, chng c bo tng xanh l v mt khi cht nhim sc mu .
Biu hin lm sng
Ct lch v i tho ng l cc yu t to khuynh hung cho nhim
Babesia. Sau mt giai on bnh t 2 n 6 tun, bnh nhn b khi pht t
ngt vi rt run v st, i khi c au m v au c, mt l, vng da, nc tiu
sm v a chy. Xm nhp tin trin nng dn v ph huy hng cu gy
hemoglobin huyt, hemoglobin niu v suy thn. Bnh l t gii hn, nhng nhng
trung hp nhim khun khng c kim sot c th gy t vong. Babesia spp
khng vi hu ht cc thuc chng ng vt nguyn sinh ngi.
179

5.3. Bnh Toxoplasma

Bnh Toxoplasma l mt bnh nhim khun phn b ton cu gy nn do
ng vt nguyn sinh Toxoplasma gondii. Hu ht cc nhim khun khng c triu
chng, nhng khi bnh xy ra thai nhi hoc mt ngi suy gim min dch,
bnh hoi t tn ph c th xy ra.
Dch t hc v bnh sinh
mt s vng (v d Php), t l nhim khun T.gondii vt qu 80%
nhng ngi trng thnh; cc vng khc (v d vng Ty Nam ca M) ch t
ngui b nhim khun. T.gondii gy nhim khun mt gii hn rng cc ng vt
v chim nh nhng tc ch trung gian. Tc ch cui cng l mo. Mo b nhim
khun do nut phi nhng nang nm trong cc m ca mt con chut b nhim
khun hoc mt tc ch trung gian khc. Trong biu m rut non ca mo, nm
giai on nhn ln kt thc vi vic thi ra cc t bo ph to non. Cc t bo ph
to non bo t trong phn v t v bit hoa thnh cc kn bo t c cha cc
thoa trng. Cc kn bo t c nut vo bi nhng tc ch trung gian hon
thin chu k sng. T.gondii c hai giai on trong m, tachyroit v bradyzoit, c hai
u c hnh lim, kch thuc 2x6nm. Trong cc nhim khun cp tnh, tachyzoit
nhn ln nhanh chng to thnh cc nhm trong cc hc ni bo ca cc t bo
b nhim khun. Mt qu trnh thng gy v cc t bo. Cc Tachyzoit lan trn t
rut qua cc bch mch ti cc hch bch huyt vng v qua mu ti tim, phi,
gan, no v cc tng khc. Trong nhim khun mn tnh, tc nhn gy bnh, c
gi l bradyzoit nhn ln chm. Cc bradyzoit tng tr mt vt liu PAS dng
tnh v hng trm toxoplasma c ng gi kn trong "nhng nang". Cc nang ny
c ngun gc t cc hc ni bo, m rng vt ra ngoi kch thc bnh thng ca
mt t bo v y nhn ra ngoi vi. Tr cc nhim khun bm sinh, bnh
Toxoplasma l bnh mc phi do n phi nhng th nhim khun ca Toxoplasma.
cc vng nhim khun, y nhim khun thng mc phi tr em, cc t bo
ph to non trong t b nhim l ngun chnh ca nhim khun. cc nc
pht trin, vic n phi tht khng nu chn hon ton (tht cu non v tht ln) c
cha cc nang m Toxoplasma l c ch chnh ca nhim khun. Cc ngun khc
ca nhim khun l phn mo. Cc t bo to non gy nhim tay v thc n ca
ngi sng gn gi mt thit vi mo. Nhim khun bm sinh mc phi do truyn
qua rau thai ca cc th nhim khun t ngi m b nhim khun cp tnh
(thng khng c triu chng) ti thai nhi.
Nhim khun hot ng thng kt thc bi cc phn ng min dch do trung
gian t bo. Trong hu ht cc nhim khun T.gondii, vic ph huy m t c ngha
xy ra trc khi phn ng min dch chuyn pha cp ca nhim khun tr thanh
c kim sot v ngi b nhim khun chu tc ng lm sng t. Tuy nhin
T.gondii xc lp mt nhim khun tim tng do vic to thnh cc nang m ca
T.gondii ng trong nhng t bo nhim khun. Nhng T.gondii ny sng st qua
hng thp k trong cc t bo tc ch. Nu ngi b nhim khun mt min ch do
trung gian t bo, tc nhn gy bnh c th ni ln t th nang hoa ca n v thit
lp li mt nhim khun ph huy.
180

5.3.1. Hi chng bnh hch Toxoplasma

Gii phu bnh
Biu hin thung gp nht ca nhim T.gondii mt tc ch c tim nng
min dch l bnh hch. Thc ra, bt k nhm hch no cng c th b tn thng,
nhng nhng hch c to l r rng nht. Hnh nh m hc ca cc hch b nhim
khun l r rt vi nhiu cc i thc bo bn lin vy quanh v xm ln cc trung
tm mm phn ng.
Biu hin lm sng
Trong cc vim hch Toxoplasma, cc bnh nhn c cc hch bch huyt vng
to, chc, i khi km theo st, au hng, gan lch to v cc lympho bo khng in
hnh lu thng. Vim gan, vim c tim v vim c va c bo co. Bnh hch
thng khi mt cch t pht sau nhiu tun n nhiu thng, t khi cn iu tr.
5.3.2. Nhim Toxoplasma bm sinh
Nhim khun T.gondii ch yu gy tn thng no thai nhi hn nhiu so vi
tr em v "ngi ln.
'
Gii phu bnh
No v mt ang pht trin d b nhim khun v thai nhi khng c phn
ng min dch ngn cn nhim khun. Nhim khun h thng thn kinh trung
ng gy vim no- mng no hoi t. Trong nhng trng hp nng gy mt nhu
m no, vi hoa no v trn dch no r rt. Nhim khun mt gy vim mng
mch- vng mc (hoi t v vim ca mng mch v vng mc).
Biu hin lm sng
Bnh ca thai nhi nng nht xy ra do nhim khun vo giai on u ca
thi k c mang v thng kt thc bng sy thai t pht. nhng tr em sinh ra
vi bnh Toxoplasma bm sinh, nhng tc ng ca tn thng no c xp loi
t chm pht trin tinh thn v nhng cn ng kinh n nhng tt tm thn- vn
ng nh. Tn thng mt c th gy suy km th lc bm sinh. Nhim khun mt
tim tng hnh thnh trong t cung cng c th gy ti pht li mun hn trong
cuc i gy nn mt th lc. Mt s tr em s sinh c vim gan Toxoplasma vi
nhng vng ln hoi t v t bo khng l. Hoi t tuyn thng thn i khi cng
gp. Bnh Toxoplasma bm sinh i hi iu tr bng cc thuc chng ng vt
nguyn sinh.
5.3.3. Bnh Toxoplasma gy vim no ngi suy gim min dch
Cc nhim khun T.gondii tn ph nng xy ra nhng ngi suy gim min
dch trung gian t bo (v d, nhng bnh nhn AIDS hoc nhng ngi c iu
tr c ch min dch trong ghp tng). Trong nhiu trng hp, bnh l ti hot hoa
ca mt nhim khun tim tng. No l c quan b tn thng nng nht, y,
nhim khun vi T.gondii gy vim no hoi t nhiu . Cc bnh nhn vim no
biu hin lit nh, ng kinh, thay i th lc v thay i v tm thn. Vim no
Toxoplasma mt bnh nhn suy gim min dch gy t vong nu khng iu tr
vi cc thuc chng ng vt nguyn sinh c hiu qu.
181

5.4. Vim phi do pneumocystis carinii

Pneumocystis carinii gy ph vim tin trin nng dn, thng gy t vong
nhng ngi c min dch do trung gian t bo suy gim nng v l mt trong
nhng tc nhn gy bnh c hi ph bin nht nhng bnh nhn AIDS. Tc nhn
gy bnh ny hin nay c xp loi th nghim nh nm, mc d n khng c
ergosterol c trng ca hu ht cc nm.
Dch t hc
p.carinii c phn b ton cu v 75% dn s c cc khng th thu c
trong 5 nm u ca i sng v ngi ta cho rng p.carinii c tt c mi ngi
ht phi. nhng ngi c min dch trung gian t bo nguyn vn, nhim khun
p.carinii nhanh chng b ngn cn khng gy cc triu chng.
Vo nhng nm 1960 v 1970, 100 n 200 trng hp bnh Pneumo-cystis hot
ng c bo co hng nm M, trc ht nhng ngi mc bnh mu c tnh,
nhng ngi nhn ghp hoc nhng bnh nhn c iu tr bng corticosteroid hoc
iu tr c t bo. Tnh trng thay i mt cch bi t trong nhng nm 1980 vi
i dch AIDS. Trc khi cc cht c ch protease mi tr nn c hiu lc, 80% bnh
nhn AIDS pht sinh ph vim p.carinii trong din bin ca bnh.
Bnh sinh
p.carinii sinh sn kt hp vi cc t bo ph ph nang tup v bnh hot
ng xy ra phi. Nhim khun bt u vi s dnh ca th t dng ca
Pneumocystis vo t bo ph ph nang. Th t dng k sinh trn t bo tc ch,
to ra v chuyn thnh th nang cha cc Pneumocystis th h con ci. Nang v,
gii phng cc th t dng, chng dnh vo cc t bo ph ph nang ph thm.
Nu qu trnh khng c kim sot bi h thng min dch ca tc ch hoc iu
tr khng sinh, cc ph nang nhim khun thng cha y tc nhn gy bnh v
dch protein. Vic lp y ph nang tin trin nng dn ngn cn vic trao i kh
thch hp v bnh nhn b ngt th dn.
C th nhng khng chc chn l hu ht cc trng hp bnh do
Pneumocystis c ngun gc t nhim khun ni sinh tim tng. S bng n ca ph
vim do Pneumocystis cng xy ra nhng tr em suy dinh dng nng (v v vy
suy gim min dch) trong cc nh tr. Nhng trng hp khng ph bin nht ny
c cho l nhim khun tin pht.
Gii phu bnh
p.carinii gy ng c phi nng dn. v vi th, cc ph nang c cha mt
cht a toan c bt, bao gm cc i thc bo ph nang, cc nang v th t dng
ca p.carinii. C cc mng trong v ph bo typ 2 ni tri. nhng tr s sinh cc
vch ph nang dy do xm nhp ca cc lympho bo v i thc bo. S chim u
th ca cc tng bo dn n vic s dng thut ng ph vim tng bo hin nay
khng cn dng na.
Cc th khc nhau ca p.carinii c nhn thy r vi nhum bc
methenamine. Th nang c ng knh khong 60|im. Cc th t dng ngoi t'
182

bo v cc th trong nang ca p.carinii xut hin nh nhng t bo hnh dng

khng ng u, chiu ngang t n 3nm vi nhn mu tm trn nhum Gremsa.
Biu hin lm sng
Ph vim do p.carinii biu hin st, hi th ngn dn, thng nng ln do
gng sc, km theo bi ho khan. Kh th c th kn o vo lc khi pht v tin
trin chm sau nhiu tun. Chp Xquang phi cho thy mt bnh phi lan toa.
Chn on i hi phi ly c bnh phm ph nang (bng soi ph qun, ra ni
ph qun hoc ly m) nhum. Ph vim do p.carinii gy t vong nu khng
iu tr. iu tr bao gm dng trimethoprim- sulfamethoxazob hoc pentamidine.
5.5. Bnh amip
Bnh amip l nhim khun vi Entamoeba histolytica, ch yu gy tn
thng i trng v i khi gy tn thng gan. E.histolytica l tn ch hot
ng phn huy ca n trn m. Nhim khun rut thay i t s c tr khng triu
chng n nhim khun xm nhp nng via chy mu. i khi k sinh trng lan
trn ra ngoi i trng gy tn thng cc c quan khc. V tr ph bin nht ca
bnh ngoi i trng l gan. y, E.histoly-tica gy cc p xe hoi t bnh trng
chm.
Dch t hc
Ngi l ngun d tr duy nht vi E.histolytica. N sinh sn trong i trng
v c thi ra trong phn. Mc d bnh amip phn b ton cu, n thng ph
bin hn v nng hn nhng vng nhit i v bn nhit i, y iu kin v
sinh km l ph bin. Bnh amip mc phi do n phi cc thc n nhim phn
ngi.
Bnh sinh
E.histolytica c ba giai on khc nhau: th t dng, tin kn v kn
Cc th t dng ca amip c chiu ngang 15 n 20(1111, c tm thy trong
phn ca nhng bnh nhn c triu chng cp. Chng c hnh cu hoc hnh tri
xoan v c mng t bo mng v mt nhn duy nht cht nhim sc c c nm
trong mng nhn v mt th nhn (ht nhn gi) trung tm. Cc th t dng i
khi cha cc hng cu c thc bo. Phn ng PAS nhum bo tng ca cc
th t dng v lm cho chng ni bt trn cc lt ct m.
Cc kn amip l giai on ang gy nhim khun v ch c tm thy trong
phn, v chng khng xm nhp m. Chng c hnh cu, c vch dy, chiu ngang 5
n 25pm, thng c 4 nhn. T phn, chng gy nhim nc, thc n v ngn
tay. Khi c nut vo, cc kn i qua d dy v thot kn trong on hi trng
thp. Mt amip hu kn c cha 4 nhn phn chia to thnh bn th t dng
khng thun th, nh, sau n pht trin c kch thc y . Cc th t
dng pht trin mnh trong i trng, ly cht dinh dng t cc vi khun v cc
t bo ca ngui. Cc th t dng c th c tr bt k phn no ca i trng,
nhng vng bnh ti a thng l manh trng. Cc bnh nhn vi vim i trng
do amip c triu chng tri qua c th kn v th t dng, nhng th t dng ch
183

sng rt ngn bn ngoi c th v cng b ph huy bi cc cht tit ca d dy. Cc

yu t ca tc ch nh tnh trng dinh dng, cc h vi khun ca i trng cng
tn ti v tnh trng min dch cng gp phn vo din bin ca nhim khun
E.histolytica. S xm nhp bt u vi vic dnh ca th t dng vo t bo biu
m ca i trng. Amip git cc t bo ch bng vic sn xut ra cc protein phn
huy ph v mng t bo. Vic cht ca cc t bo nim mc tin trin nng dn gy
ln mt lot nng.
5.5. . Bnh amip rut gy lot i trng
Gii phu bnh
Cc tn thng do amip bt u nh nhng hoi t nh. Vic c khot bn
di ca cc b lot v s hi t ca cc lot m rng dn n bong ca nim mc
di cc hnh thi khng u, ging hnh bn . y ca lot c mu xm v hoi
t, bao gm t huyt v cc mnh vn t bo. Xut huyt lm nng cao nim mc b
c khot bn di, gy nn cc vt lot do amip. Hnh thi ca cc lot ny c
m t ging nh hnh c chai.
Cc th t dng c tm thy trn b mt cc lot, trong cht xut tit v
trong h lot su. Chng cng thng c mt di nim mc, trong lp c, thanh mc
v cc tnh mch nh ca h nim mc. Ch c phn ng vim nh trong cc lot
amip sm. Tuy nhin, khi lot m rng, cc t bo vim cp v mn tnh t tp li.
u amip l mt bin chng khng ph bin ca bnh amip, xy ra khi amip
xm nhp khp thnh rut. Tn thng bao gm mt dy thnh rut ging ung th
i trng v c xu hung mt "co tht vng khn n". N bao gm m ht, x hoa v
cc cm th t dng.
Biu hin lm sng
Bnh amip rut biu hin t mt nhim khun hon ton khng c triu
chng ti bnh l nng. Thi k bnh ca vim i trng do amip cp tnh l 8
n 10 ngy. Kh chu vng bng tng dn, nhy cm au v co cng c c km
theo bi rt run v st. Bun nn, nn, trung tin nng mi v to bn xen k l
nhng biu hin in hnh. Phn lng (i ti 25 ln mt ngy) c cha cht nhy
mu, nhnga chy him khi ko di gy mt nc. Vim i trng do amip
thng tn ti hng thng hoc hng nm v cc bnh nhn c th b gy mn v
thiu mu. Cc biu hin lm sng i khi a dng v i khi phi c phn bit
vi cc biu hin ca vim rut tha, vim ti mt, tc rut hoc vim ti tha.
Trong nhng vim i trng do amip nng, vic ph huy rng ca nim mc i
trng c th dn n xut huyt gy t vong, thng rut hoc vim phc mc. Vic
iu tr bnh amip rut bao gm metronidozole, thuc ny c tc dng chng cc
th t dng v diloxanide, thuc c hiu qu chng kn amip.
5.5.2. p xe gan do amip
p xe gan do amip l bin chng chnh ca bnh amip rut
Gii phu bnh
Cc th t dng ca E.histolytica va xm nhp vo cc tnh mch di
nim mc ca i trng i vo tun hon ca v i vo gan. y, k sinh trng
184

git cc t bo gan v gy nn mt hang hoi t m rng chm, cha y mt cht

na c khng mi, mu nu en (m mu socola). Cc bch cu a nhn trung
tnh him gp trong cc hang v cc th t dng c tm thy dc theo cc cnh
cc t bo gan. p xe gan do amip c th bnh trng v v qua v, lan trn vo
phc mc, c honh, khoang mng phi, phi v mng tim. Him hn, mt p xe
gan v thm ch mt tn thng i trng c th lm lan trn amip vo no bng
ng huyt to thnh nhng tn thng hoi t ln.
Biu hin lm sng
Cc bnh nhn p xe gan biu hin au mt phn t bng trn phi nng, st
nh, st cn. Ch c mt s nh bnh nhn c tin s bnh a chy v E.histolytica
c pht hin trong phn di mt phn ba bnh nhn c bnh ngoi rut.
Chn on thng c thc hin da trn vic pht hin p xe trn X quang hay
siu m, kt hp vi xt nghim huyt thanh hc cc khng th khng
E.histolytica. Cc p xe gan do amip c iu tr bng dn lu qua da hay phu
thut v cc thuc chng amip.
Bnh Cryptosporodium l mt nhim khun rut bi mt ng vt nguyn
sinh loi Cryptosporodium, gy bnh a chy nhng ngi suy gim min dch.
Nhim khun thay i t mt nhim khun d dy rut t gii hn n mt bnh
a chy e doa n i sng mnh. Bnh do Cryptosporodium mc phi do nut
phi kn trng ng ca Cryptosporo-dium, n c thi vo phn ca nhng
ngi v ng vt b nhim khun. Hu ht cc nhim khun l hu qu ca vic
truyn t ngi sang ngui, nhng nhiu ng vt nui ti nh cha k sinh trng,
l ngun d tr ln cho nhim khun ngi.
Bnh sinh v gii phu bnh
Kn trng ca Cryptosporidium sng st khi i qua d dy v gii phng cc
th dnh vo b mt ca vi nhung mao ca rut non. Khng ging nh Toxoplasma
v cc loi coccidia khc, Cryptosporodium cn l k sinh trng ngoi t bo. K
sinh trng ny sinh sn b mt lng ca ng tiu hoa t d dy n trc trng,
to nn th h con chu cng bm vo biu m.
nhng ngi c tim nng min dch, nhim khun c kt thc bi nhng
phn ng min dch khng c bit r. Nhng bnh nhn AIDS v mc mt s
bnh suy gim min dch bm sinh khng th ngn cn k sinh trng v pht sinh
cc nhim khun mn tnh, i khi bnh lan trn t rut vo ti mt v cc ng
mt trong gan.
Bnh Cryptosporidium khng ra nhng bin i c th nhn thy bng mt
thng (trn i th). Cc k sinh trng ny c th nhn thy c trn vi th nh
nhng mn nc trn 2 n 4|im, dnh vo mt lng rut ca biu m. rut non c
th c vim mn tnh va n nng lp m v teo ca mt s nhung mao lin
quan mt cch trc tip vi mt ca k sinh trng. i trng thng biu hin
l mt vim i trng hot ng mn tnh vi mt bin i cu trc ti thiu.
Biu hin lm sng
Bnh Cryptosporidium biu hin nha chy nc, nhiu, i khi km theo
mt au bng co cng c v st nh. Nhng khi lng bt thng ca dch c th
185

b mt do a chy v vic thay th dch tng cung l cn thit. nhng ngi c

tim nng min dch, bnha chy mt i mt cch t pht trong n 2 tun l.
nhng bnh nhn suy gim min dch, a chy tn ti mi mi v c th gp phn
gy t vong.
5.5.3. Bnh vim no mng no do amip tin pht
Bnh vim no mng no tin pht do amip gy nn do Naegleria fowleri l
mt bnh vim sinh m, gy t vong ca no v mng no.
Dch t hc
N.fowleri l nhng amip ca t, sng t do trong cc h nh v h ln khp
cc vng nhit i v bn nhit i, nhng i khi cng gp cc vng kh hu n
hoa. Bnh vim mng no- no tin pht l mt bnh him gp (di 300 trung
hp c bo co) nhng ngi bi hoc tm trong cc nc ny. Bnh c
nhn bit nhiu vng trn th gii, bao gm M, chu Au, Australia, New
Zealand, Nam M v chu Phi.
Bnh sinh v gii phu bnh
N.fowleri c cy truyn vo nim mc mi gn l sng khi mt ngi bi
hoc ln trong nc c cha mt cao ca k sinh trng. Amip sau xm nhp
vo cc thn kinh khu gic v ri tng sinh trong no v mng no.
Trong cc lt ct m, cc th t dng ca Naegleria o c t 8- 15nm chiu
ngang. Cc nhn c gii hn r v nhum sm vi hematoxylin. Khi xt nghim i
th, no sng to v mm, c xung huyt ca mch mu v xut tit m trn b mt
mng no, r nht cc vng bn v y. C s ph huy nng ca no bi amip.
Chng xm nhp no dc theo cc khoang Virchovv- Robin. Huyt khi v s ph
huy cc mch mu kt hp vi xut huyt lan rng. ng v cc hnh khu gic
b bao bc v ph huy v c xut tit gia hnh khu gic v mt di ca thy
trm. S tng sinh mnh ca Naegleria trong no thung dn n s hnh thnh
cc khi c ca amip (u amip). Vim mng no c th lan rng ton b chiu di
ca tuy sng.
Biu hin lm sng
Bnh vim no- mng no do amip nguyn pht gy nn do N.fowleri bt u
t ngt vi st, bun nn, nn v au u. Bnh tin trin nhanh v sau t gi,
bnh nhn b nhn h hi nng ca tnh trng tm thn. Dch no tuy c cha
nhiu bch cu a nhn trung tnh, mu v amip. Bnh gy t vong nhanh.
5.6. Bnh Giardia
Bnh Giardia l mt nhim khun rut non gy nn do mt ng vt nguyn
sinh c lng roi Grardia lamblia v c c im l co cng bng v a chy.
Dch t hc
G.lamblia phn b ton cu, vi t l nhim khun t di 1% n trn 25%
mt s vng vi kh hu m hn v sng ng c v mi trng khng m bo v
sinh. Tr em nhy cm hn ngi ln. Bnh Giardia mc phi do n phi th kn
186

nhim khun ca Giardia, n c thi trong phn ca nhng ngi v ng vt b

nhim khun. Nhim khun lan trn t ngi sang ngi v do nc hoc thc n
b nhim. Giardia cng c th thu c t nhng ngun nc ca nhng ni kh
cn, y cc ng vt b nhim khun, chng hn nh hi ly v gu, l ngun d
tr ca nhim khun. Nhim khun c th thnh dch v nhng v bng pht
xy ra nhng nh nui tr m ci v cng s.
Bnh sinh v gii phu bnh
G.lamblia c hai giai on: th t dng v kn. Cc th t dng l nhng
k sinh trng c hai nhn, hnh qu l, dt vi bn i lng roi. Chng c nhiu
nht trong t trng v rut non gn. Mt "a ht" ging hnh a, cong mt bng
gip dnh vo nim mc. Cc kn c nut vo c cha hai hoc bn nhn v
chuyn thnh c th t dng khi n rut. Phn thng ch cha cc kn, nhng
cc th t dng cng c th c nhng bnh nhna chy.
Cc kn Giardia sng st qua acid ca d dy v v ra trong t trng v
hng trng gii phng ra cc th t dng. Cc th t dng ny bm vo cc vi
nhung mao ca biu m rut non v sinh sn. Bnh do Giardia khng gy nhng
bin i c th nhn thy c trn i th. Xt nghim vi th cho thy cc th t
dng ca Giardia trn b mt cc vi nhung mao v trong cc khe tuyn vi nhng
thay i ti thiu ca nim mc.
Biu hin lm sng
Mc d G.lamblia l sinh vt hi sinh khng c hi hu ht mi ngi. N c
th gy cc triu chng cp hoc mn tnh. Bnh Giardia cp tnh biu hin vi
khi pht t ngt ca cn co cng bng v thng c phn mi hi hm. Din bin
ca nhim khun thay i ln. mt s bnh nhn cc triu chng ht t pht
trong n 4 tun. Nhng bnh nhn khc c co cng bng dai dng v phn kh
hnh thnh trong nhiu thng. tr em, bnh Giardia c th gy suy dinh dng,
st cn v pht trin chm. Nhim khun c iu tr c hiu qu vi cc khng
sinh khc nhau, bao gm metronidazol.
5.7. Bnh Leishmania
Leishmaniae l nhng ng vt nguyn sinh c truyn sang ngi do cn
trng t v gy nn mt gii hn rng ca cc hi chng lm sng c xp loi t
cc vt lot da t khi n bnh pht tn gy t vong. C nhiu loi Leishmania,
chng khc nhau v ni c tr t nhin ca chng v cc typ bnh chng gy ra.
Dch t hc
Bnh Leishmania c truyn do rui ct Phlebotomus t, chng b nhim
khun khi k sinh trn cc ng vt b nhim khun. nhiu vng nhit i v
bn nhit i, nhim khun Leishraania l bnh dch a phng c cc qun th
ng vt, v vy chut nhy, ch, sc t, co, ch rng l ngun d tr v l ngun
truyn bnh sang ngi c tim nng cao. Bnh Leishmania trc ht l mt bnh
cua cc nc km pht trin. y, con ngi sng rt gn gi vi cc tc ch ng
vt v rui truyn bnh. C d oan l 20 triu ngi nhim khun ton cu.
187

Bnh sinh
Nhim khun bt u khi vi sinh vt b cy truyn vo da ngi do rui ct
t. Mt khong thi gian ngn sau , Leishmania c thc bo bi cc thc bo
n nhn v c chuyn dng thnh cc amastigole, chng sinh sn trong cc i
thc bo. Cc amastigole con ci thng v ra t cc t bo v lan trn sang cc i
thc bo khc. Vic sinh sn tip tc theo phng thc ny v thng mt cm cc
i thc bo b nhim khun c to thnh v tr cy truyn.
T mt nhim khun ti ch ban u ny, bnh c th c din bin rt khc
nhau ph thuc vo hai yu t: kh nng min dch ca tc ch v loi Leishmania
gy nhim khun. Ba th lm sng khc nhau c nhn bit: (1) bnh Leishmania
da khu tr, (2) bnh Leishmania da- nim mc v (3) bnh Leishmania tng.
5.7.1. Bnh Leishmania da kh tr
Nhiu loi Leishmania Trung M v Nam M, Bc Phi, Trung ng, An
v Trung Quc gy bnh da kh tr, cng c bit l "lot phng ng" hoc "lot
nhit i".
Gii phu bnh
Bnh Leishmania da kh tr bt u nh mt t tp cc i thc bo cha
y amastigole gy lot thng b nm trn. Trn cc lt ct m, cc amastigole o
c 2im v cha hai cu trc bn trong, mt nhn v mt nhn ng. Khi xt
nghim di phng i nh, cc amastigole xut hin nh nhiu chm u trong
bao tng c bit l cc th Leishman- Donovan. Vi s pht trin ngy cng
mnh dn ca min dch trung gian t bo vi k sinh trng, cc i thc bo tr
nn b hot hoa v git cc k sinh trng trong t bo. Tn thng to nn mt cch
chm chp mt hnh nh u ht thun thc hn vi cc i thc bo dng bn lin,
cc t bo khng l Langerhans, cc tng bo, cc lympho bo. Sau mt din bin
hng thng, lot da khi mt cch t pht.
Biu hin lm sng
Bnh Leishmania bt u nh mt vt sn n c, nga. vt sn b n mn
to thnh mt lot nng vi b g cao, r. Lot ny c th pht trin n 6 n
8cm ng knh. Cc tn thng v tinh pht trin dc theo cc ng bch mch
dn lu. Lot bt u dn vo 3 n 6 thng, nhng khi bnh phi mt hng
nm hoc lu hn.
Bnh Leishmania da lan toa pht trin mt s bnh nhn khng c cc phn
ng min dch do trung gian t bo c hiu vi Leishmaniae. Bnh bt u nh
mt nt duy nht, nhng cc nt v tinh ln cn hnh thnh chm, thng gy tn
thng da rng hn. Cc tn thng ny ging phong u nn mt s bnh nhn
c cha trong cc tri phong. Cc nt ca bnh Leishmania mt phn ng c
gy nn do nhng s lng ln cc i thc bo cha y Leishmania.
5.7.2. Bnh Leishmania da- nim mc
Bnh leishmania da- nim mc gy nn do nhim khun L.braziliensis, l
bin chng chm ca bnh leishmania da. Hu ht cc trng hp xy ra Trung
v Nam M. y, cc loi gm nhm v nhng con culi l ngun d tr ca
leishmania.
188

Gii phu bnh v biu hin lm sng

Din bin sm v nhng thay i gii phu bnh ca bnh leishmania danim mc tng t nh nhng thay i ca bnh leishmania da khu tr. Mt lot
n c xut hin, m rng v ri khi mt cch t pht. Nhiu nm sau khi tn
thng u tin khi, mt lot pht sinh vng ni da- nim mc, chng hn
nh vch mi, hu mn, m h. Tn thng nim mc tin trin chm, ph huy
mnh, gy bin dng, n mn b mt nim mc v sn. S ph huy vch mi i
khi gy bin dng "mi con ci". Lot cng c th gy t vong do lm tc ng th.
Bnh lot da- nim mc i hi iu tr bng cc thuc chng ng vt nguyn sinh
h thng.
5.7.3. Bnh leishmania tng (Kala Azar)
Bnh leishmania tng (Kala Azar) l mt nhim khun gy t vong cao ca
h thng bch cu n nhn/ i thc bo.
Dch t hc
Bnh Kala Azar gy nn do nhiu loi L.donovani. Ngun d tr ca tc nhn
ny v cc nhm tui nhy cm thay i theo cc vng khc nhau ca th gii.
Ngi l ngun d tr tc nhn ny n v co min Nam nc Php, min
Trung v mt s vng nam M. Ch rng l ngun d tr ca nhim khun cho
cc trng hp n pht Trung ng v Trung . Ch mang ngun bnh ny
lu vc a Trung Hi, Trung Quc v mt s vng ca nam M. Ngun d tr
bnh chu Phi cha c bit r hon ton nhng c th bao gm ngui, ch nui
nh, cc loi th ging chut v cc loi gm nhm khc.
Gii phu bnh
Nhim khun vi L.donovani bt u vi mt t tp khu tr ca cc i thc
bo b nhim khun v tr rui ct t. Chng reo rc vi sinh vt ny khp h
thng thc bo bch cu n nhn. Hu ht nhng ngi b nhim khun ph huy
L.donovani bi phn ng min dch trung gian t bo, nhng 5% s trng hp
khng th ngn cn c vi khun v pht sinh bnh pht tn. Nhng tr em nh
tui v nhng ngi suy dinh dng c khuynh hung c bit pht sinh bnh
leishmania tng. Gan, lch v cc hch bch huyt tr nn to ra nhiu v cc i
thc bo trong cc c quan ny cha y cc th amastigote ca leishmania ang
tng sinh. Cu trc bnh thng ca cc c quan ny v tuy xng b thay th dn
bi cc di i thc bo nhim k sinh trng. i khi cc t bo ny t tp trong
cc c quan khc, bao gm tim v thn.
Biu hin lm sng
Cc bnh nhn vi bnh leishmania tng b st ko di, st cn nng dn, gan
lch to, thiu mu, gim bch cu v gim tiu cu. Nhng ngi da sng xut hin
s ti mu ca da; tn Hin-di (n ) cho bnh leishmania, kala azar, c ngha l
"bnh en". Qua din bin trong nhiu thng, bnh nhn vi bnh leishmania tng
tr nn suy dinh dng nng, lch rt to. Nu khng iu tr, bnh chc chn gy
t vong. Vic iu tr i hi mt liu php chng ng vt nguyn sinh h thng.
189

5.8. Bnh Chagas (bnh Trypanosoma chu M)

Bnh Chagas l mt nhim khun ng vt truyn sang ngi, cn trng ot,
do ng vt nguyn sinh Trypanosoma cruzi, gy nn mt nhim khun h thong
ngi. Nhng biu hin cp v di chng lu di xy ra tim v ng tiu hoa.
Dch t hc
Nhim khun T.cruzi l bnh dch a phng cc ng vt hoang di v
nui trong nh (v d cc loi th ging chut, ch, d, mo, armadillos) Trung va
Nam M. y, k sinh trng c truyn bi rp reduviid. Nhim khun T. Cruzi
gy nn do tip xc gia ngi v rp b nhim khun, thng trong cc nha toi
tm v mi tranh ca cc vng ngho nng thn v bn thnh th. Rp an np
trong cc khe hp trong nhng mi nh r v trong vt liu lm mi bng cay co,
xut hin vo ban m v t nhng nn nhn ang ng. Nhim khun bm sinh
xy ra do k sinh trng t m c truyn qua thai nhi. C c tnh l 20 triu
ngi chu M Latin b nhim T.cruzi, hn mt na s ngi ny sng Braxil.
Hng nm c khong 50.000 t vong do bnh Chagas.
Bnh sinh
Cc th nhim khun ca T.cruzi c thi ra trong phn ca rp trong khi
chng ht mu. Nga v gi to iu kin cho s nhim vt thng bi phn cn
trng. Cc trypomastigote xm nhp qua v tr t hoc cc vt try xc khc hoc c
th xm nhp nim mc mt hoc mi. Khi trong c th, chng mt cc lng roi,
gy bin i hnh ln sng ca mng, trn li tr thnh th amastigote v i vo cc
i thc bo. y, chng tri qua nhng ln phn chia lp li. Cc amastigote cng
xm nhp vo cc v tr khc, bao gm cc si co tim v no. Trong cc t bo tc ch,
cc amastigote bit hoa thnh cc trypomastigote, chng v ra v i vo dng mu.
c nut vo trong ln t tip theo ca rp reduvied, cc trypomastigote sinh sn
trong ng tiu hoa ca cn trng v bit hoa thnh cc trypomastigote hu k,
chng t tp trong trc trng ca rp v c thi ra trong phn.
T.cruzi gy nhim khun cc t bo v tr cy truyn, sinh sn trong chng
to thnh mt tn thng vim cc kh tr c gi l u chagas. K sinh trng
sau pht tn trong dng mu, gy nhim khun cc t bo khp c th. Cc
chng ca T.cruzi khc nhau v cc t bo ch chim u th; nhng nhim khun
ca cc t bo c ca tim, cc t bo hch ca d dy rut v cc mng no gy
bnh c ngha nht. K sinh trng huyt v nhim khun t bo lan rng gy cc
triu chng h thng ca bnh Chagas cp tnh. S bt u ca min dch do trung
gian t bo loi tr nhng biu hin cp tnh, nhng tn thng m mn tnh c
th tip tc. S ph huy nng dn ca cc t bo cc v tr nhim khun T.cruzi,
c bit l tim, thc qun v i trng, gy ri lon chc nng ca cc c quan ny,
biu hin hng thp k sau nhim khun cp.
5.8.1. Bnh Chagas cp tnh
Gii phu bnh
T.cruzi lu thng trong mu nh nhng k sinh trng c lng roi, hnh cong
di 20|im thng d dng c nhn bit trn cc phin mu. Trong nhng t
190

bo b nhim khun, n sinh sn nh nhng amastigote (th Leishman-Donovan)

khng c lng roi, ng knh 2 n 4(im. Trong nhng trng hp gy t vong, tim
to ra v gin vi tim nht mu, chy mu tng . v vi th, nhiu k sinh trng
c pht hin trong tim v cc amastigote c thy r trong gi kn trong cc si
c tim. C vim mn tnh lan rng v thc tng vi cc k sinh trng l r rt.
Biu hin lm sng
Cc triu chng cp pht sinh sau thi k bnh t n 2 tun l sau cy
truyn ca T.cruzi. Mt nhn vim di da, u Chagas pht sinh v tr ny. K
sinh trng mu xut hin 2 n 3 tun sau cy truyn v thng kt hp vi mt
bnh nh c c im l st, kh chu, bnh hch v gan lch to. Tuy nhin, bnh c
th gy t vong, nu c tn thng c tim hoc mng no lan rng.
5.8.2. Bnh Chagas mn tnh kt hp vi suy tim v bnh d dy rut
Cc hu qu ph bin nht v trm trng nht pht sinh sau nhiu nm hay
nhiu thp k sau nhim khun cp. C c on l 10 n 40% nhng ngi
nhim khun cp thng pht sinh bnh mn tnh. Trong giai on ny ca bnh.
T.cruzi cng khng cn trong mu hoc m. Tuy nhin, cc c quan b nhim khun
b tn thng do mt qu trnh vim tin trin mn tnh.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Vim c tim mn tnh c c im l mt tim gin rng, ng ra ca tht
phi gin v gin cc vng van. Vch lin tht thng b lch hung sang phi v
c th gy c nh l van ba l k cn. V vi th, c x hoa m k lan rng, cc si c
ph i v xm nhp vim ca lympho bo thnh , thng lm tn thng h
thng dn truyn ca tim. X hoa tim tin trin nng dn thng gy lon nhp v
suy tim xung huyt. Trong nhng vng bnh dch a phng, bnh Chagas mn
tnh l nguyn nhn chnh ca suy tim nhng ngi ln tr.
Thc qun to l thc qun b gin do suy chc nng ca c tht thc qun
thp l mt bin chng ph bin ca bnh Chagas mn tnh. N l hu qu ca vic
ph huy cc t bo ca hch ph giao cm trong thnh ca thc qun thp v dn
n kh nut. N c th nng n mc l bnh nhn ch c th n ung cht lng
hoc dch.
i trng to l gin rt rng ca i trng, ging nh thc qun to, l do
cc m ri c rut ca i trng b ph huy. Mt hch tin trin nng dn ca i
trng gy to bn nng.
Bnh Chagas bm sinh xy ra mt s ph n c thai c k sinh trng
trong mu. Nhim khun rau thai v thai nhi dn n sy thai t pht. Trong
nhng trng hp ra sng st t gp, tr cht do vim no trong t ngy hoc t
tun.
Hoa liu php chng nguyn sinh ng vt c hiu qu vi bnh Chagas cp
tnh, nhng khng c gi tr vi nhng di chng mn tnh ca bnh. Ghp tim c
hiu qu mt s bnh nhn.

191

5.8.3. Bnh Trypanosoma chu Phi

Bnh Trypanosoma chu Phi, c gi tn thng thung l bnh ng, l mt
nhim khun vi Trypanosoma brucei gambiense hoc T.brucei rhodesience, cc ky
sinh trng gy vim mng no- no e da n i sng. Bnh trypanosma gambm
l mt nhim khun mn tnh thng ko di trn mt nm. Tri li, bnh
trypanosoma ng Phi (Rhodesia) l mt nhim khun tin trin nng dn nhanh
thng gy t vong trong 3 n 6 thng. K sinh trng c lng roi, hnh cong^ chiu
di 15 n 30nm. Mc du chng c the c pht hin trong mu v dch no tuy,
chng kh c tm thy trong cc m b nhim khun.
Dch t hc
T.brucei gambiense v T.brucei rhodesiense l nhng ng vt nguyn sinh
trng roi mu, chng c truyn bi nhiu loi rui Glossina (rui tsetse). S
phn b tng vng xen k ca bnh trypanosoma chu Phi lin quan vi ni c tr
ca rui tsetse. Trong bnh trypanosoma Gambia, T.brucei gambiense c truyn
bi cc rui ca bi rm gn sng, ch yu trong cc dch a phng Ty v
Trung Phi. Ch c ngi l ngun d tr quan trng vi trypanosoma.
Trong bnh trypanosoma ng Phi, T.brucei rhodesience c truyn bi rui
tsetse ca vng ng c nhit i thuc vng rng g ca ng Phi. Loi linh
dng, cc ng vt th sn khc v cc th c sng nui trong nh l ngun d
tr t nhin ca T.brucei rhodesience. Nhim khun ca ngi l tai nn ngh
nghip ca nhng ngi qun l th sn, nhng ngi nh c v nhng ngi
chn gi th c sng.
Bnh sinh
Khi t mt ng vt hoc ngi b nhim khun, rui tsetse nut cc
trypomastigote cng vi mu. Cc th ny (1) mt v ca cc khng nguyn b mt,
(2) nhn ln trong on rut gia ca rui, (3) di chuyn ti tuyn nc bt, (4)
pht trin trong thi gian trn 3 tun l qua giai on epimastigote, (5) sinh sn
trong nc bt ca rui nh nhng trypomastigote hu k nhim khun. Trong mt
ln t khc, cc trypomastigote hu k c truyn vo cc bch mch v mch
mu ca mt tc ch mi. Cc k sinh trng c pht tn n tuy xng v cc
dch m v mt s thng xm nhp vo h thng thn kinh trung ng. Sau khi
sinh sn bng cch phn chia tch i trong mu, bch huyt v dch no tuy, cc
trypomasti-gote c nut bi mt con rui khc hon thin chu k ca n.
Bnh sinh ca bnh trypanosoma chu Phi lin quan vi s hnh thnh cc
phc hp min dch bi cc khng nguyn v cc khng th ca trypanosoma khc
nhau. Hn na, vic sn xut ra cc t khng th vi cc thnh phn khng
nguyn ca hng cu, no v tim c th tham gia vo vic gy bnh. Cc
trypanosoma trnh khi phn ng min dch ca cc ng vt c v bng cch thay
i theo chu k v khng nguyn lipoprotein. Nhng thay i ny xy ra di hnh
thi quyt nh di truyn. V vy, mi ln sng ca cc trypomastigote lu thng
bao gm nhng bin th khng nguyn ring bit v min dch hc l mt bc tin
ca phn ng min dch.

192

Gii phu bnh

T.brucei nhn ln v tr cy truyn, i khi gy nn tn thng cc kh tr
c gi l mn nhim (sng) nguyn thy. Vo giai on sm ca din bin
bnh, c tn thng ton din r rt ca hch bch huyt v lch. Nhng thay i
vi th trong cc hch v lch b tn thng bao gm cc qu sn lympho bo v
i thc bo. Nhim khun thng kh tr cc huyt qun nh ca h thng
thn kinh trung ng, y cc k sinh trng nhn ln, gy vim mch ph huy,
lm gim dn tri lc l c trng ca bnh ng. Trong nhim khun T.brucei
rhodesiense, k sinh trng cng khu tr cc huyt qun trong tim, i khi gy
vim c tim bo pht.
Cc tn thng trong cc hch bch huyt, no, tim v cc v tr khc (bao
gm c v tr cy truyn) cho thy vim mch ca cc huyt qun nh, qu sn ca
t bo ni m v xm nhp vim quanh mch dy c ca cc lympho bo, i thc
bo v tng bo. Vim mch ca mng no v no gy ph huy ca cc nron, mt
mylin v tng sinh thn kinh m. Xm nhp vim quanh mch lm dy mng
no mm v gy tn thng khoang Virchovv- Robin..
Biu hin lm sng
Bnh Trypanosoma c chia ra thnh ba giai on lm sng:
1. Mn nhim nguyn thy: sau thi k bnh 5 n 15 ngy, mt sng
phng dng nh t 3 n 4cm, nh c mt im trung tm xut hin v tr
cy truyn da. Mn nhim rt i mt cch t pht trong 3 tun.
2. Nhim khun h thng: rt ngn sau khi xut hin mn nhim v sau 3
tun b k sinh trng t, xm nhp dng mu c nh du bi st tng cn,
thng ko di ti mt tun v thng km theo bi lch to v bnh hch ti ch v
ton din. Du hiu Winterbotton biu hin l to cc hch c sau v l c trng
ca bnh Trypanosoma Gambia. Bnh tin trin c nh du bng st khng u
c cn tng gim, au u, au khp, ng lm v suy nhc c. Vim c tim c th
l mt bin chng v ph bin hn v nng hn trong bnh Trypanosoma Rhodesia.
Ri lon chc nng ca phi, thn, gan v h thng ni tit thng gp trong c hai
th ca bnh.
3. Xm nhp no: s khc bit gia cc th khc nhau ca bnh ng trc
ht l phm vi thi gian, c bit i vi s xm nhp no. Xm nhp no pht
trin sm (hng tun hoc hng thng) trong bnh trypanosoma rhodenia v mun
(hng thng hoc hng nm) trong th Gambia. Xm nhp no c nh du bi
s lnh m, bun ng thi gian ban ngy v i khi hn m. Vim no mng no
c c im l rung li v cc ngn tay, co cng c cc b ca cc c chn, mt,
mi v li, nhng vn ng dao ng ca cc tay, u, c v thn mnh, li ni
khng r rng, mt iu hoa tiu no, dn n kh khn trong i li.
6. BNH GIUN
Giun thuc cc tc nhn gy bnh ngui ph bin nht. Vo bt k thi
im no bit, 25 n 50% dn s th gii b nhim t nht mt trong cc loi
giun. Mc d hu ht cc nhim giun gy hi t, mt s gy bnh c ngha. V d
193

bnh sn mng (schistosomia) thuc nhng nguyn nhn tng th chnh ca bnh
v t vong.
Giun l nhng sinh vt ln nht v phc tp nht c kh nng sng trong c
th ngi. Cc th trng thnh ca chng c kch thc t 0,5mm n trn Im
chiu di v hu ht c th d dng nhn thy bng mt thng. Giun l nhng
ng vt a bo vi cc m bit hoa, bao gm cc m thn kinh chuyn bit, cc m
tiu hoa v cc h thng sinh sn. S thun thc ca chng t cc trng v u
trng tr thnh cc giun trng thnh l phc tp, thng lin quan vi nhiu
chuyn dng hnh thi hc. Mt s giun tri qua nhng thay hnh ny trong nhng
tc ch khc nhau trc khi t c th trung thnh. Tc ch ngi c th ch l
mt trong nhiu tc ch h tr cho qu trnh thun thc ny. Trong c th ngi,
giun thng di chuyn t ca vo qua nhiu c quan ti ca vo ti v tr nhim
trng cui cng.
Phn ln cc loi giun gy nhim bnh ngui p ng tt vi hin tng k
sinh ngi, gy tn thng c gii hn hoc khng gy tn thng vi m tc ch.
Nhim trng giun do nut phi, xm nhp qua. Khng ging nh cc virus, vi
khun v nm, cc loi giun (vi hai trng hp ngoi l) khng th sinh sn trong
c th ngi. V vy, s xm nhp ca mt k sinh trng n thun khng th
khuych i thnh mt nhim trng nng. Nhng ngoi l Strongyloides
stercorabis v Capillaria philippinensis, chng c th hon thin chu k sng ca
mnh v nhn ln trong c th ngi.
Giun gy bnh theo cc ng khc nhau. Mt s cnh tranh vi tc ch
ngi ca chng v mt s cht dinh dng. Mt s pht trin phong toa nhng cu
trc sng, gy bnh do tc ng khi lng. Tuy nhin, hu ht gy ri lon chc
nng qua nhng phn ng vim v min dch gy ph huy do chng kch thch gy
nn. V d bnh trong schistosomia mt nhim trng do giun ph huy nhiu nht,
l hu qu ca phn ng u ht vi trng schistosomia lng ng trong m.
Cc bch cu i toan cha cc protein kim tnh c vi mt s giun v l
thnh phn chnh ca cc phn ng vim vi cc k sinh trng ny. Cc giun k
sinh c chia ra thnh ba loi ln da trn hnh thi v cu trc chung ca cc m
tiu hoa.
- Giun trn (nematodes) l loi giun hnh tr di vi ng tiu hoa loi ng nh.
- Giun dt (trematodes)- l loi giun dt theo chiu lng bng vi ng tiu
hoa tn cng bng mt quai m.
- Sn dy (cestodes) l nhng k sinh trng chia on vi phn u v cc
phn c th tch ring, chng khng c ng tiu hoa v hp thu cht dinh dng
qua thnh ngoi ca chng.
6.1. Giun ch
6.1.1. Bnh giun ch bch mch (ph voi)
Bnh giun ch bch mch (bnh giun ch bancrofti v malayi) l mt nhim
trng k sinh trng vim ca cc bch mch gy nn do giun ch trn Wuchereria
bancrofti v Brugia malayi. Loi giun trn ny sng trong cc bch mch, ch vu
194

trong cc bch mch trong cc hch bch huyt ca bn, trn rng rc v nch, tinh
hon v mo tinh hon. y, chng gy nn vim bch mch cp tnh v mt s
nh nhng ngi nhim khun, tc bch mch, dn n ph bch mch nng. Cc
k sinh trng ny v cc k sinh trng tng t c bit l giun ch v hnh nh
ging si ch ca chng.
Dch t hc
Bnh ph voi l c trng ca bnh giun ch bch mch quen thuc vi cc
bc s Hindi (n ) v Persia (hin nay l Iran) t 600 nm trc cng nguyn.
Ngi l tc ch cui cng ca loi giun ch ny, b nhim trng do vic t ca t
nht 80 loi mui thuc cc chng Culex, Aedes, Anopheles v Mansonia. Nhim
trng W.bancrofti phn b rng ri Nam . B.malayi kh tr vng b bin Nam
v cc o Ty Thi Bnh Dng. Trn th gii khong 100 n 200 triu ngi
c c on l b nhim khun.
Bnh sinh
Mui t truyn u trng nhim khun, n di.chuyn n cc bch mch v
cc hch. Sau khi thun thc thnh cc th trng thnh sau nhiu thng, giun
c v giun ci th cc u trng giun ch vo cc bch mch v dng mu. Biu
hin ca bnh giun ch l hu qu ca phn ng vim vi giun trng thnh b
thoi hoa trong cc bch mch. Nhim trng giun ch lp li l ph bin trong cc
vng bnh dch a phng v gy nn nhiu t vim bch mch (st giun ch), n
thng gy so hoa lan rng v tc ca cc bch mch. Tc bch mch gy ph ph
thuc kh tr, ph bin nht nh hng n chn, tay, c quan sinh dc v v.
Trong nhng th nng nht ca bnh (ui 5% s ngi b nhim trng), bin dng
ph ny ca nhng phn ca c th c bit l ph voi.
Gii phu bnh
Giun trn trng thnh l giun ging si ch mu trng cun li trong cc
hch bch huyt. Giun ci c kch thc gp hai ln giun c v o c t 80mm
n lOOmm chiu di v 0,20 n 0,30mm b rng. Trn cc phin mu nhum
Giemsa, cc u trng giun xut hin nh nhng con giun trn cong, o c
khong 300nm chiu di.
Cc bch mch cha cc giun trng thnh gin rng v cc t bo ni m dy
nn. m k cn, mt xm nhp vim mn tnh, bao gm cc bch cu i toan vy
quanh giun. Mt phn ng u ht c th pht sinh, giun thoi hoa c th gy vim
cp. Cc u trng giun ch nm trong cc mch mu v cc bch mch v cc u
trng giun thoi hoa cng gy mt phn ng vim mn tnh. Sau cc t lp li ca
vim bch mch, cc hch bch huyt v cc bch mch tr nn x hoa mnh,
thung cha cc phn st li ca giun b vi hoa.
Biu hin lm sng
Trong nhng vng bnh dch a phng, hu ht nhng ngi nhim khun
c cc khng th khng giun ch, khng pht hin c nhim trng hoc u trng
giun ch huyt khng triu chng. Mt s t hn nhng ngi b nhim khun c
nhng thi k ti pht ca st giun do giun ch vi tnh trng kh chu, bnh hch
195

v vim bch mch, chng tn ti trong n 2 tun ri khi mt cch t pht.

mt s nh bnh nhn, nhng biu hin mun ca bnh xut hin sau hai n ba
thp k ca nhng t ti pht ca st do giun ch. Tc bch mch gy ph mn
tnh ca cc m ph thuc, da pha trn tr nn dy v ni mn cc. Chan on da
trn vic xc nh u trng giun trong cc mu mu. Diethylcarbamazine v
ivermectin l nhng thuc chng bnh giun ch bch mch c hiu qu.
Bnh giun ch tim n, mt bnh c c im l c bng chng gin tip
ca nhim trng giun ch (cc khng th khng giun ch lu thng) l nguyn nhn
ca tng bch cu i toan ca phi nhit i. Bnh ny thc ra ch gp min Nam
n v mt s o ca Thi Bnh Dng. Cc bnh nhn biu hin ho, th kh
kh, xm nhp phi lan toa v tng bch cu i toan. Mc trm trng ca bnh
thay i t hen nh n ph vim ton b.
6.1.2. Bnh giun ch Onchocerca
Bnh giun ch Onchocerca ("bnh m sng") l mt bnh vim mn tnh ca
da, mt v bch mch gy nn do giun ch Onchocerca volvulus.
Dch t hc
Bnh giun ch Onchocerca l mt trong nhng bnh dch a phng quan
trng ca th gii gy bnh cho khong 40 triu ngi, trong 2 triu ngi b
m. Ngi l tc ch cui cng. Khi t ngi, rui en Simulium damnosum
truyn cc u trng nhim khun ti ngi. Cc cn trng ny i hi nc chy
nhanh sinh , v vy bnh giun ch Onchocerca thnh dch a phng dc theo
cc sng v sui (v vy c tn "bnh m sng") trong nhng vng ca chu Phi
nhit i, Nam Mexico, Trung M v Nam Phi.
Bnh sinh
Giun trng thnh sng nh nhng khi cun ngon ngoo trong lp cn su
hoc cc m di da. Chng khng gy tn thng m v khng kch thch cc phn
ng vim, nhng giun ch ci c mang thi ra hng triu u trng giun ch, chng
d chuyn ti da, mt, cc hch bch huyt v cc c quan su, v vy gy nn cc
tn thng do Onchocerca tng ng. Bnh giun ch Onchocerca mt l hu qu
ca vic di chuyn ca cc u trng giun ch vo tt c cc vng ca mt, t gic
mc ti u thn kinh th.
Khi cc u trng giun ch cht, chng kch thch mt phn ng vim v min
dch mnh. Tn thng vim ca gic mc, cc mng mch v vng mc dn n
mt phn hoc ton b ca th lc. Phn ng vim da dn n vic hnh thnh cc
p xe nh v nhng thay i thoi hoa mn tnh trong thng b v trung b. Trong
cc hch bch huyt v bch mch, phn ng vi cc u trng giun ch ang cht
gy tc bch mch mn tnh v ph ph thuc kh tr.
Gii phu bnh
Onchocerca volvulus l loi giun trn rt di, mnh, giun ci o c 400 X
0,3mm v giun c 30 X 0,2mm. Cc khi giun trng thnh c bao bc bi mt
so x, to nn nhng cc giun ch Onchocerca kn o, t n 3cm trong trung b
196

su hoc cc m di da. Cc cc ny c to thnh trn cc ch li ln ca xng

s, xng vai, xng sn, mo chu, mu chuyn, xng cng, khp gi. v vi th,
cc cc di da c mt lp x ngoi v mt xm nhp vim trung tm. N thay i
t vim to m ti u ht. Cc tn thng hot ng trong mt v cc bch mch
u'c nhng u trng giun ch ang thoi hoa c vy quanh bi mt vim mn
tnh, bao gm cc bch cu i toan. Tn thng mt dn n vim gic mc, vim
mng mt, th mi, vim mng mch- vng mc v teo thn kinh th. Cc hch bn
to ra ri b x hoa.
Biu hin lm sng
Cc triu chng ca bnh giun ch Onchocerca l hu qu ca phn ng vim
vi cc u trng giun ch ang thoi hoa. Nhng biu hin da bt u vi nga ton
thn, c th tr thnh nng v thng nh hung ti gic ng. Tn thng tip
din gy ra cc vng mt sc t, ph tai v teo ca da. S ph huy nng dn ca
gic mc, mng mch hoc mng nho dn n m mt. Vim hch mn tnh gy
nn ph kh tr, n c th dn n sng ph mn tnh (ph voi) ca chn, bu v
cc phn ph thuc khc ca c th. Cc liu php chng giun h thng, c bit
ivermectin c hiu qu trong vic iu tr bnh giun ch Onchocerca.
6.1.3. Bnh giun chi Loa
Bnh giun ch Loa l nhim khun do giun ch Loa, "giun mt" chu Phi.
Dch t hc v bnh sinh
Nhim trng c t l cao trong cc vng rng ma ca Trung v Ty Phi.
Ngi v kh u ch l nhng tc ch cui cng v nhim khun c truyn bi
rui xoi. Giun trng thnh (chiu di 4 em) di chuyn trong da v i khi i qua
vng kt mc gn mt lm cho bnh nhn thc c mt cch nghim trng ca
nhim khun ny. Giun ci thi ra cc u trng giun ch, chng lu thng trong
dng mu trong thi gian ban ngy nhng dng li trong cc mao mch trong da,
phi v cc c quan khc trong thi gian ban m.
Gii phu bnh
Cc giun ang di chuyn khng gy vim, nhng giun trng thi tnh c
vy quanh bi cc bch cu i toan, trong cc t bo vim khc v phn ng t bo
khng l d vt. Him hn, nhng ngi b nhim khun c th pht sinh bnh giun
ch Loa ton din cp tnh. Khi khm nghim t thi, cc bnh nhn ny c cc
huyt khi t huyt gy tc c cha cc u trng giun ch trong cc huyt qun nh
ca hu ht cc c quan. Khi no b tn thng, tc cc huyt qun do cc huyt
khi giun ch git cc bnh nhn do thiu mu t ngt v lan toa.
Biu hin lm sng
Hu ht cc nhim khun khng c triu chng nhng tn ti trong nhiu
nm. Mt s bnh nhn c sng phng "Calabar" di da, nga, , n c th l mt
phn ng vi cc giun trng thnh ang di chuyn hoc vi cc u trng giun ch
trong da. Cc triu chng khc bao gm sng ca cc m mt, nga v au. Giun c
th c ly ra trong qu trnh di chuyn ca chng gn kt mc. Cc phn ng
h thng bao gm st, au, nga, ni my ay v tang bch cu i toan. Cc giun
197

cht bn trong gn cc dy thn kinh gy lit nh hoc lit. Vic iu tr bng cc

thuc dit giun ch c th gy cht mt s lng ln u trng giun chi v gy st,
vim no mng no v gy t vong.
6.2. Cc loi giun trn ca rut
Cc th trng thnh ca nhiu loi giun trn sng trong rut ca ngi
nhng him khi gy bnh c triu chng. Trong thc t, cc triu chng lm sng
ch xy ra nhng ngi b nhim nhng s lng ln giun hoc nhng ngi suy
gim min dch. Ngui l tc ch duy nht hay u tin vi hu ht cc loi giun
trn ca rut v nhim trng lan trn t ngi sang ngi qua trng hoc u trng
i qua phn hoc ng li vng quanh hu mn. Nhim giun thnh hnh nht
nhng ni vic ra tay v vic x l v sinh vi phn ngui khng c thc hin
(v d, cc nc km pht trin, nhng trung tm gi tr). Kh hu nng, m l
iu kin sng st trong mi trng cn thit ca cc th nhim khun ca nhiu
loi giun trn ca rut v v vy nhng giun ny thnh bnh dch a phng trong
nhng mi trng nhit i v bn nhit i.
6.2.1. Bnh giun a
Bnh giun a l mt nhim k sinh trng giun trn Ascaris lumbricoides,
khng triu chng ca rut non. l mt nhim giun ph bin nht ca ngi,
nh hng t nht mt t ngi, thng khng gy triu chng. Bnh giun a l
bnh ph bin ton cu, nhng nhim k sinh trng ny ph bin nht trong
nhng vng kh hu m v v sinh km.
Bnh sinh
Giun trng thnh sng rut non, y giun ci c mang trng i qua
phn. Nhng trng ny n khi c nut vo v cc u trng giun a xut hin
trong rut non, xuyn qua thnh rut, i ti phi qua tun hon tnh mch. T cc
mao mch phi, chng i vo cc khoang ph nang v di chuyn ln kh qun ti
thanh mn. y, chng c nut vo v li i vo rut non. Chng trng thnh
trong rut non v sng nh nhng giun trng thnh trong lng rut t n 2 nm.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Cc giun trng thnh (chiu di 15- 35cm) thng khng gy nhng thay i
bnh l. Nhim k sinh trng nng c th gy nn, suy dinh dng v i khi tc
rut. Trong nhng trng hp ngu nhin him gp, giun di chuyn vo bng
Vater, cc ng tu hoc ng mt, y chng c th tc mt, vim tuy cp v vim
ng mt mng m v cc p xe gan. Cc trng giun lng ng trong gan v cc
m khc c th gy hoi t, vim u ht v x hoa. Vim phi do giun a c th gy
t vong, pht sinh khi nhng s lng ln cc u trng di trong cc khoang kh.
Chn on bnh giun a c tin hnh bng vic xc nh trng giun trong
phn. Nhng trng hp ngu nhin, cc giun trng thnh c th i qua phn,
hoc thm ch i ra t mi hoc ming. Cc thuc chng giun a c hiu qu.'

198

6.2.2. Bnh giun kim

Bnh giun kim gy nn do giun trn Trichuris trichiura, xm nhp nng ca
i trng.
Dch t hc
Nhim k sinh trng giun tc c tm thy trn ton cu, vi trn 800 triu
ngi b nhim giun ny. Mc d nhim k sinh trng ph bin nht trong nhng
vng kh hu nng, m v iu kin v sinh km, c c on l khong 2 triu
ngi M b nhim bnh. Tr em c bit nhy cm vi loi k sinh trng ny. Cc
giun trn trng thnh sng trong manh trng v i trng ln, y giun ci sn
xut ra trng i qua trong phn. Cc trng tr thnh phi trong t m v tr nn
gy nhim bnh trong vng 3 tun l. Ngi b nhim k sinh trng do nut phi
trng trong t, thc n v nc ung.
Bnh sinh v gii phu bnh
u trng xut hin t cc trng c nut vo trong rut non v s di chuyn
ti manh trng v i trng, y cc giun trng thnh cm phn trc ca
chng vo nim mc nng. S xm nhp ny gy cc vt xc nh, vim hot ng
v mt lin tc nhng lng mu nh. T.trichiura o c 3 n 5 em chiu di
vi phn trc mnh di v phn sau t ngn.
Biu hin lm sng
Hu ht cc nhim k sinh trng T.trichiura l khng c triu chng. Nhim
giun nng c th gy au bng co tht, i tin c mu, st cn v thiu mu. Chn
on c xc nh bng vic tm trng giun c trng trong phn. Mebendazob l
thuc iu tr c hiu qu.
6.2.3. Giun mc
Necator americanus v Ancylostoma duodenale ("giun mc") l giun trn ng
rut gy bnh rut non ngi. Loi giun trn ny x rch nim mc rut gy mt
mu rut, n c th gy nn bnh c triu chng trong nhng nhim giun nng.
Dch t hc
Nhim giun mc gp nhng vngm, nng, nhit n hoa hay nhit i v
gy nn nhng vn sc khoe cng cng nghim trng trong nhng vng rng ln
ca th gii. Thc ra c A.duodenale (giun mc ca "Th gii c") v N.Americanus
(giun mc ca chu M) thnh hnh hu ht cc lc a v khng c gii hn r v
dch t hc. Trn th gii c trn 700 triu ngi nhim giun mc v c c on l
na triu ngi M c k sinh trng ny.
Bnh sinh v gii phu bnh
Khi tip xc vi da ngi, cc u trng dng ch xm nhp trc tip thng b
v i vo tun hon tnh mch. Chng di chuyn ti phi, y chng kh tr
trong cc mao mch ph nang. Sau khi v vo cc ph nang, cc u trng di chuyn
n kh qun v thanh mn v c nut vo. Chng thay lng t trng gn vo
thnh nim mc vi nhng bn khoa (mc) ging rng, gn cht vo mt on
199

nhung mao v tiu hoa n. Vi nhim giun lan rng, c bit l vi A-duodenale,
mt mu c th ln v gy thiu mu. Loi giun ny nhn thy c trn i th,
o c khong lem chiu di, dnh vo b mt nim mc rut non st cnh nhng
vng chy mu thnh im. Khng c vim kt hp.
Biu hin lm sng
Mc d hu ht nhng ngui nhim giun mc khng c triu chng, nhim
loi k sinh trng ny l nguyn nhn quan trng nht ca thiu mu mn tnh
trn ton cu. nhng ngi c nhim giun nng (c bit nhng ph n c ch
n c lng st thp) v nhng ngi n mt lng st khng y , vic mt
mu rut mn tnh c th gy thiu mu thiu st nng. Xm nhp da i khi kt
hp vi pht ban nga ("nga t") v pha di chuyn ca u trng qua phi i khi
gy cc triu chng hen.
6.2.4. Bnh giun lun
Bnh giun ln l mt nhim giun trn ca rut non Strongyloides stercoralis
(giun ch). Mc d hu ht nhng trng hp bnh giun ln l khng triu chng,
nhim giun ny c th tin trin thnh bnh pht tn gy t vong nhng ngi
suy gim min dch. Nhim giun ny ph bin nht nhng vng kh hu nngm
v iu kin v sinh km.
Bnh sinh v gii phu bnh
s.stercoralis l loi nh nht trong cc giun trn ng rut, o c 0,2 n
0,3cm chiu di. Giun ci trng thnh sng trong cc khe tuyn ca t trng hoc
hng trng v khng gy ra nhng tn thng c th nhn thy c. Xt nghim vi
th pht hin thy nhng giun ci ngon ngoo cng vi trng v cc u trng
ang pht trin trong nim mc, thng khng kt hp vi vim.
Nhng giun ci k sinh sng trong nim mc ca rut non, y chng ri
trng, trng ny n nhanh chng v gii phng nhng u trng hnh gy. Cc u
trng ny c thi ra qua phn v trong t chng tr thnh dng si, giai on
gy nhim khun c th xm nhp qua da ngi. Khi vo trong da, cc u trng
s.stercoralis xm nhp dng mu ti phi v ri ti rut non bng cch tng t
nh cch ca giun mc. Nhng giun ny trng thnh trong rut non. Khc vi
nhng giun trn khc rut. s.stercoralis c th sinh sn trong tc ch ngi theo
mt c ch l t nhim khun. Qu trnh ny xy ra khi cc u trng hnh gy tr
nn gy nhim khun (dng si) trong rut non ca tc ch v xm nhp li hoc
thnh rut non hoc da quanh hu mn v v vy bt u mt chu k k sinh mi
trong mt tc ch duy nht.
Biu hin lm sng
Hu ht nhng ngi b nhim giun hon ton khng c triu chng, nhng
tng bch cu i toan l ph bin. Bnh giun ln pht tn hoc hi chng tng
nhim khun xy ra nhng bnh nhn c min dch b c ch, c bit nhng
ngi c iu tr bng corticosteroid. nhng bnh nhn ny, t l t nhim
khun tng nhanh v mt s lng bt thng cc u trng dng si xm nhp
thnh rut v pht tn ti cc c quan xa. Trong bnh giun ln pht tn, rut c
200

th biu hin lot, ph v vim nng. Nhim khun huyt, thng vi cc vi khun
Gram m v nhim khun ca cc c quan nhu m bao gi cng gp. Nu khng
iu tr, bnh giun ln pht tn l bnh gy t vong, ngay c vi iu tr ng
bng thiabendazon v ivermectin, ch mt phn ba s bnh nhn sng st.
6.2.5. Bnh giun kim
Enterobius vermicularis (giun kim) l loi giun trn ng rut, gp trn
ton cu, nhng ph bin hn nhng vng kh hu n hoa.' Mc d nhim giun
ny c th gp mi la tui, bnh ph bin nht nhng tr em nh tui, gy
nga quanh hu mn. Ngi ta c on c trn 200 triu ngi b nhim
.vermicularis trn ton cu.
Giun ci trng thnh sng trong manh trng v rut tha nhng di chuyn
xung quanh hu mn v da quanh hu mn trng. Nhng trng giun ny
dnh vo ngn tay, khn tri ging, khn tm v qun o v sn sng c truyn
t ngi sang ngui. Nhng trng c nut vo n trng trong rut non thnh
cc u trng ri thun thc thnh nhng giun trng thnh. Mt s ngui b nhim
giun khng c triu chng, nhng hu ht c nga quanh hu mn gy nn do s di
chuyn ca giun trng. Nhiu thuc, trong c mebendazol c hiu qu
chng giun kim.
6.3. Giun trn ca m
6.3.1. Bnh giun xon
Bnh giun xon gy nn do giun trn Trichinella spralis, gy vim c mc
phi do n tht ln cha nu chn.
Dch t hc
Nhim giun T.spiralis l bnh ton th gii nhng ph bin nht Trung u
v ng u, Bc M v Nam M. Ngi mc bnh giun xon do n phi tht nu
khng k c cha u trng T.spiralis kn hoa. Cc u trng c tm thy trong c
xng cc ng vt hoang di hoc nui trong nh, n tht hoc n tp, bao gm
ln, cc loi th ging chut, gu, con moc. Ln l vt ch ph bin nht ca bnh
giun xon ngi.
Cc ng vt nhim giun xon do n phi tht ca cc ng vt khc nhim
giun. Nhim giun ny ph bin mt s loi ng vt hoang di c th d dng
c a vo thnh nhng ng vt nui trong nh, chng hn nh ln khi chng
n thc n tha hoc tht khng nu chn. Nhng chng trnh kim sot tht v s
gii hn nhng ni hnh ngh chn nui loi tr phn ln giun xon khi nhng
ln nui trong nh nhiu nc pht trin.
Bnh sinh
trong rut non cc u trng ca T.spiralis xut hin t nhng kn trong m
c n vo v o hang vo nim mc rut, y chng pht trin thnh
nhng giun trng thnh. Giun ci gii phng cc u trng xm nhp vo thnh
rut v i vo dng tun hon. Vic sinh sn ra cc u trng c th tip tc trong
201

 n 4 thng cho n khi cui cng giun b y ra khi rut. u trng c th xm

nhp bt c m no nhng ch c th sng st trong cc c xng, y chng c
th to kn v cn sng st trong nhiu nm. Nhng vim c l hu qu c bit r
trong c honh, cc c mt ngoi, li, cc c lin sn v cc c delta. i khi h
thng thn kinh trung ng v tim cng b tn thng trong phn ng vim, gy
nn mt vim no- mng no hoc vim c tim.
Gii phu bnh
Cc c xng l v tr chnh ca tn thng m trong bnh giun xon. Khi cc
u trng gy nhim bnh mt t bo c, t bo b thoi hoa kim v sng phng.
Mt nhim k sinh trng ca t bo c giai on sm kch thch mt xm nhp
vim mnh giu bch cu i toan v i thc bo. u trng pht trin ln gp 10
ln kch thc ban u, t gp np v pht trin mt v bc. Vi vic to v bc,
xm nhp vim gim. Sau nhiu nm, u trng cht v kn b vi hoa. Trong
nhim giun xon, rut non khng c nhng thay i trn i th c th nhn thy
c. Trong nhng nhim k sinh trng nng, cc giun trng thnh c th c
tm thy khi xt nghim vi th y cc nhung mao v c th kt hp vi mt xm
nhp vim.
Biu hin lm sng
Hu ht nhng nhim T.spiralis ngi l do nhng s lng nh cc kn v
hon ton khng c triu chng. Bnh giun xon c triu chng thng l mt bnh
t gii hn, t , cc bnh nhn hi phc trong mt s thng. Khi nhng s lng
ln kn c n vo, au bng v a chy c th l hu qu ca xm nhp rut non
bi giun. Nhng biu hin lm sng chnh pht trin sau nhiu ngy vi s khi
pht ca xm nhp c xng. Bnh nhn b au nng v nhy cm au cc c b
tn thng cng vi st v yu mt. Tng bch cu i toan c th rt cao (trn 50%
tt c cc bch cu). Tn thng cc c ngoi mt gy ph quanh mt. Nhim giun
xon ca no v c tim c th gy t vong. Nhng trng hp bnh giun xon nng
c iu tr bng corticosteroid lm gim phn ng vim. Cc thuc chng giun
cn thit loi tr giun khi rut.
6.3.2. Bnh giun Toxocara (di tr u trng ph tng)
Bnh giun Toxocara l mt nhim giun ca cc c su bi cc u trng giun di
c trong cc tc ch khc thng c truyn bi mo v ch.
Bnh sinh v gii phu bnh
Bnh nhim k sinh trng ny l mt bnh n pht, trc ht ca tr em
nh tui, n xy ra mt cch c trng nhng vng c nhng nh qu ng c,
ch v mo. Nhng nguyn nhn ph bin nht ca di c u trng ph tng l cc
loi Toxocara c bit l T.canis v T.cati. Nhng giun trn ny sng trong rut
non ca ch v mo v nhim trng c truyn sang ngi do n phi trng
phi hoa. Cc trng c nut vo n trng v u trng xm nhp thnh rut.
Chng c vn chuyn ti gan, t y, mt s xut hin i vo tun hon h
thng v c th c mang n bt k phn no ca c th. Trong cc m, cc u
trng cht v knh thch to thnh nhng u ht nh, n thng khi do so hoa.
202

Biu hin lm sng

Nhiu trng hp di c u trng ph tng l khng c triu chng, nhng bt
k mt nhim khun no u c th gy bnh nng. Nhng bnh nhn c triu
chng in hnh l mt tr em vi tng bch cu i toan, ph vim v tng
gammaglobulin huyt. nhng bnh nhn ny, nhng biu hin mt l ph bin
v triu chng chnh thng l mt th lc ca mt mt. Trn thc t nhng mt
vi vim ni nhn do Toxocara c ly b nhn mt do nghi ng tn thng l mt
u nguyn bo vng mc. Nhim k sinh trng thng t gii hn v cc triu chng
bin mt trong vng mt nm. Bnh c iu tr bng diethylcarbamazin v
thiabendazol.
6.3.3. Di c u trng da l mt pht ban nga
Di c u trng da gy nn do s di c ca nhiu loi u trng giun trn qua
da. Nhng giun di c gy mt vim nng, xut hin nh nhng ng my ay
ngon ngoo. Nhng tn p dng cho s di c u trng da thay i theo nhng k
sinh trng gy ra n v bao gm c nhng pht ban ang b i, giun ct, nga ca
th my nc, nga ca ngi sn vt v di c ng vch thng b. Nhng giun
trn u trng ph bin hn bao gm s.stercoralis, Ancylostoma braziliensis v
Necator americanus. Ch v mo nhim cc giun mc l ngun chnh ca bnh.
Nhng t bng pht ca di c u trng da xy ra nhng bi bin nhit i v
bn nhit i. Nhng ngi th nc b di nhng ngi nh v nhng ngi chn
nui ng vt thng b nhim k sinh trng. Thiabendazol l iu tr chn lc.
6.3.4. Bnh giun rng
Bnh giun rng l mt nhim k sinh trng ca m lin kt v m di da vi
giun guinea, Dracunculus medinensis.
Dch t hc
Bnh giun rng ph bin nhng vng nng thn ca chu Phi di Sahara,
Trung ng, n , Pakistan. y, ngi ta c on c 10 triu ngi b nhim
giun ny. Bnh c truyn trong nc ung b nhim bi mt tc ch trung gian,
mt gip xc vi th sng di nc thuc chng Cyclops.
Bnh sinh v gii phu bnh
Giun ci trng thnh sng m di da gii phng ra nhiu u trng qua
cc mn nc b lot. Khi b phn nhim k sinh trng nhng trong nc, cc u
trng c nut bi cc gip xc Cyclops, n li c ngi nut vo.
Khong mt nm sau khi nut phi nhng gip xc nhim giun, cc triu
chng d ng h thng bao gm c ban my ay nga xut hin. Mt mn sn mu
nht pht trin v thnh bng nc, thng xung quanh cc c chn. di
bng nc v trng ny l u trc ca u trng ci. Mn nc v khi n tip xc
vi nc v giun ci lc ny o c ti 120cm chiu di v cha ti 3 triu u
trng. Sau . giun gii phng ra v s u trng vo nc. Nhim khun th pht
ca bng nc thng vi vim m lin kt lan rng l ph bin. Nhng giun cht
gy phn ng vim mnh l nguyn nhn lm suy yu gp nhiu bnh nhn mc
203

bnh giun rng. Giun thng c rt ra bi cc bc s thc hnh ti ch bng cch

qun quanh dn thn giun trn mt que nh. iu tr cng bao gm cc thuc
chng giun.
7. BNH SN
7.1. Cc loi sn l
7.1.1. Bnh sn mng
Bnh Schistosoma (bnh sn mng) l bnh giun sn quan trng nht
ngi, trong nhng phn ng vim v min dch mnh lm tn thng gan, rut
non v bng quang.
Dch t hc
Bnh sn mng gy bnh v t vong ln hn tt c cc nhim giun khc.
Bnh nh hng ti khong 10% dn s th gii v ng th hai ch sau st rt nh
l nguyn nhn ca bnh gy mt nng lc. Ba loi tc nhn gy bnh Schistosoma
sng trong nhng vng a l khc nhau c ct ngha bi cc loi c sn tc ch
c hiu. s.mansoni c tm thy trong nhiu vng chu Phi nhit i, nhng
vng ca ng Nam , Nam M, cc o ca vng bin Carible. s.haematobium l
bnh dch a phng trong cc vng rng ln ca Chu Phi nhit i v nhng
vng ca Trung ng. S.japonicum trong nhng vng ca Trung Quc, Philippin,
ng Nam vn .
Bnh sinh
Schistosoma c cc chu k sng phc tp, thay i gia cc th h v tnh
trong mt tc ch khng c cc xng sng (c sn) v cc th h c gii tnh trong
mt tc ch c xng sng. Trng ca Schistosoma n trong nc ngt, gii phng
ra th vn ng (u trng c lng) xm nhp vo c sn. y, n pht trin thnh
giai on cui cng ca u trng, u trng c ui. u trng c ui thot khi c
sn vo nc v xm nhp da ca tc ch ngi. Trong qu trnh ny, n mt ui
phn nhnh v tr thnh sn l schistosomula. Nhng Schistosomula di chuyn
qua m, xm nhp cc mch mu v c vn chuyn ti phi v ti gan. Trong cc
tiu tnh mch ca ng dn lu vo, cc schistosomula trng thnh to thnh
nhng cp cc giun ci v c. Cc giun ci s.mansoni v S.japonicum trng
trong cc tiu tnh mch ca rut non, trong khi s.haematobium th trng trong
bng quang. Cc phi pht trin trong khi trng i qua cc m v cc u trng
thun thc khi trng i qua thnh rut non v bng quang v c thi ra trong
phn hoc nc tiu. Nhng trng ny n ra trong nc, gii phng cc u trng c
lng v hon thnh chu k ca n.
Gii phu bnh
Tn thng c bn l mt u ht gii hn hoc mt xm nhp t bo ca cc
bch cu i toan v bch Gu a nhn trung tnh vy quanh mt trng. Nhng
Schstosoma trng thnh khng gy phn ng vim khi sng trong cc tnh mch.
Cc u ht c hnh thnh xung quanh cc trng cng gy tc cc tun hon mu

204

vi mch v gy tn thng thiu mu vi cc m ph cn. Hu qu l so hoa nng

dn v mt chc nng ca cc c quan b tn thng.
Giun ci trng hng trm hoc hng ngn trng mi ngy trong 5 n 35
nm. Hu ht nhng ngi nhim khun c t hn 10 giun ci trng thnh. Tuy
nhin, khi s lng giun ln, phn ng u ht vi mt s lng giun qu ln t ra
nhng vn c ngha. V tr ca tn thng c quyt nh bi hung tnh ca
cc loi schistosoma c hiu.
- s.masoni sng trong cc nhnh ca tnh mch mc treo rut di, v vy
nh hng n i trng xa v gan.
- s.haematobium ln vng trong nhng tnh mch ca trc trng, bng
quang v cc c quan ca khung chu.
- S.japonicum trng ch yu trong cc nhnh ca tnh mch mc treo
trng trn, v vy gy tn thng rut non, i trng ln v gan.
Bnh gan do s.mansoni v S.japonicum bt u nh nhng vim u ht quanh
tnh mch ca v tin trin thnh nhng x hoa quanh tnh mch ca dy c.
Trong nhng trng hp nng bnh schistosoma ca gan, tc ng ny gy tc
dng mu ca tnh mch ca v cao huyt p tnh mch ca. s.mansoni v
S.japonicum cng gy tn thng rut non, y phn ng u ht gy nhng polyp
vim v nhng x hoa nim mc v h nim mc.
Bnh schistosoma tit niu sinh dc gy nn do s.haematobium c c im
l nhng trng k sinh trng c rt nhiu trong bng quang, niu o v cc ti
tinh, mc d chng cng c th ti phi, i trng v rut tha. Nhng trng trong
bng quang v niu o dn n cc phn ng u ht, nhng ch li do vim v
nhng mng x hoa ca nim mc v ca thnh bng quang. Cc tn thng ny c
th lm tc dng chy nc tiu, gy tn thng vim ca bng quang th pht,
niu o v thn. Bnh bng quang gy nn do s.haematobium lin quan vi s
pht trin ca ung th biu m vy ca bng quang.
Cc u ht trong bnh schistosoma vy quanh cc trng ca k sinh trng ny.
Cc bch cu i toan thng chim u th trong cc u ht sm. Trong nhng u ht
c, cc i thc bo dng bn lin v cc t bo khng l l ni bt v nhng u ht
c nht x hoa dy c. Cc trng ca cc loi khc nhau ca schistosoma c xc
nh trn c s kch thc v hnh dng ca chng.
Biu hin lm sng
Xm nhp da do cc u trng schistosoma i khi kt hp vi ban nga nng,
t gii hn. Hu ht cc trng hp c biu hin tri ca tn thng m u ht mn
tnh. Tn thng gan dn n tng huyt p tnh mch ca vi lch to, c trng,
gin tnh mch thc qun gy chy mu. Mc d bnh rut thng ch c triu
chng ti thiu, mt s bnh nhn biu hin au bng v c mu trong phn. Bnh
schistosoma ca bng quang gy huyt niu, nhim khun ng tit niu ti pht
v i khi tc nng dn dn n suy thn. Chn on c xc nh bng tm trng
schistosoma trong nc tiu v phn. Mc d schistosoma c iu tr c hiu qu
bng cc thuc chng giun sn h thng, nhng thay i cu trc l hu qu ca x
hoa v so hoa lan rng l khng hi phc.
205

7.1.2. Bnh sn l gan nh

Bnh sn l gan nh (sn ht hng, sn Trung Quc) l nhim sn ca h
thng ng mt ca gan do sn l gan Trung quc, chonorchis sinensis. Mc d s
c mt ca sn l thng ch gy nhng triu chng ti thiu, bnh i khi kt hp
vi si ng mt, vim ng mt v ung th ng mt.
Dch t hc
Bnh sn l gan nh l bnh dch a phng ng , t Vit Nam n
Triu Tin. y. c nc ngt khng nu l thc n ph bin. mt s vng ca
Vit Nam, Trung Quc v Nht Bn, trn 50% ngi ln b nhim bnh. Nhim sn
ngi do n phi c nc ngt khng nu chn y c cha u trng
c.sinensis.
Nhng sn trng thnh dt v trong sut, sng cc ng mt ca ngi
v thi trng vo rut non v phn. Sau c n bi loi c c hiu, cc trng n
thnh cc u trng c lng. Cc u trng c ui thot khi c tm cho bng c
mt s c, xm nhp vo c v to kn. Khi ngi n c, cc u trng c ui xut
hin t trng, i vo ng mt chung qua bng Vater v thun thc trong cc ng
mt xa tr thnh sn trng thnh.
Bnh sinh v gii phu bnh
S c mt ca sn l gan nh trong cc ng mt kch thch mt phn ng
vim. Phn ng vim ny khng loi tr c sn l m gy gin v x hoa ca
ng mt. i khi sn gy hnh thnh si trong cc ng mt, dn ti tc ng mt.
Sn l gan nh tn ti trong cc ng mt qua hng thp k v nhim k sinh trng
ko di kt hp vi t l mi mc tng ca ung th biu m ca biu m ng mt.
Trong nhim sn l gan nh nng, gan c th tng ti ba ln kch thc bnh
thng. Cc ng mt gin c quan st thy qua v gan v mt ct im nhng
ng mt gin vch dy. Sn l (di ti 2,5cm) i khi ti hng nghn c th c bc
l khi cc ng mt. v vi th, biu m ph ca ng mt lc u tng sn ri tr
thnh d sn. M m vy quanh x hoa. Nhim khun th pht l ph bin v c
th kt hp vi vim ng mt sinh m. Nhng trng sn lng ng trong nhu m
gan c vy quanh bi mt phn ng x v u ht. Cc khi trng c th kh tr
trong cc ng mt v gy vim ng mt. Cc ng tuy cng c th b xm nhp v tr
nn gin, dy ln, c ph bi biu m d sn v thng vy quanh bi mt m so.
Biu hin lm sng
S di c ca c.sinensis vo cc ng mt gy st thong qua v rt run, mc
d hu ht nhng ngi b nhim sn cn hon ton khng c triu chng. Nhng
bnh nhn mc bnh sn l gan nh c th cht v nhiu bin chng, bao gm tc
ng mt, vim ng mt nhim khun, vim tuy, ung th biu m ng mt.
Chn on bnh sn l gan nh da trn vic xc nh trng ca c.sinensis trong
phn v dch ht t trng. Nhim sn l gan nh c iu tr c hiu qu vi cc
tc nhn chng giun c h thng.

206

7.1.3. Bnh sn Paragonimus

Bnh sn Paragonimus l mt nhim sn phi do nhiu loi ca chng
Paragonimus, sn phoi phng ng. Tc nhn gy bnh ngi ph bin nht la
p.vvestermani. Nhim san ny ph bin cc nc chu (Triu tin, Philippin,
i Loan v Trung Quc), y cua ti khng nu, p mui nh hoc ngm ru
c coi l thc n ngon. Vic s dng nc cua sng nh nhng ung cha
bnh hoc gia v cng kt hp vi nhim sn.
Biu hin lm sng
Bnh sn Paragonimus phi thung b chn on nhm nh bnh lao. Bnh
biu hin nh st, cm gic kh chu, ra m hi ban m, au ngc v ho. Tuy
nhin khng ging bnh lao, tng bch cu i toan ngoi vi l ph bin. m i
khi c mu mu v chp phim X quang lng ngc pht hin xm nhp phi lan toa.
Tin lng ca bnh sn Paragonumus phi l tt, nhng nhng tn thng lc ch
ca no c th gy t vong. Trng sn trong m v phn gip chn on xc nh.
7.1.4. Bnh sn l
Bnh sn l l mt nhim sn l gan cu, Fasciola hepatica. Ngi c th mc
nhim sn bt k ni no c nui cu. Chng tr nn b nhim sn do n phi
rau, chang hn nh ci xoong b nhim vi cc kn sn t cu.
Bnh sinh
Sau khi vo ti t trng, cc kn gii phng ra cc u trng nang. Cc u
trng ny xm nhp vo khoang phc mc ri xm nhp vo gan va di chuyn qua
nhu m gan vo cc ng mt. Cc u trng pht trin thnh nhng sn trng
thnh v sng trong c cc ng mt trong gan v ngoi gan. Mun hn, nhng
sn trng thnh xm nhp thnh ca cc ong mt v quay tr li nhu mo gan
y chng sng k sinh trn cc t bo gan v thi ra trng ay.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Trng ca Rhepatica dn n cc p xe gan v cc u ht. Sn gy tng sinh
cua biu m ph ca ng mt, x hoa khong ca v quanh ng mt, tng sinh ca
* f "!* ^.
^
*?
nhau- Tng bch cu ai toan, nn v
vim d dy cp l nhng hnh nh c trng Nhng nhim sn nng khng iu
tri c th gy t vong. Chn on c xc nh da trn vic pht hin trng trong
phn v trong ng mt.
7.1,5. Sn l Fasciolopsis
c

t c

n g

m c

k h c

Tnh trng nhim sn l Fasciolopsis gy nn do sn l ca rut non khng l,

t asciolopsis buski. Bnh thnh hnh hu ht cc nc phng ng. Ngi b nhim
san do n phai cc rau mc cc nc b nhim cc u trng co ui nang ho^ Sn c
kch thc ln (3x7cm) v dnh vo thnh t trng hoc hng trng. im dnh c th
b lot v tr nn b nhim khun gy au ging nh au ca lot d dy. Cc triu
chng cp cng c th gy nn do tc rut hoc do cc c t c gii phng bi nhng
s lng ln giun. Chn on c xc nh bng vic pht hin cc trng ca F.buski
trong phn. iu tr bng cc thuc chng giun h thng
207

7.2. Sn dy rut
Taenia saginata, Taenia solium v Diphyllobothrium latum l nhng sn dy
gy nhim bnh ngi, pht trin thnh cc th trng thnh ca chng trong
rut non. S c mt ca nhng sn dy trung thnh ny him khi gy tn thng
tc ch ngi. Nhim sn dy rut gy nn do n phi tht b (T.saginita), tht ln
(T.solium) hoc c (D.latum) khng nu chn c cha cc th u trng ca cc sn
ny. Chu k sng ca cc sn dy ny bao gm giai on u trng nang hoa trong
cc ng vt v giai on sn ngi. Cc chu k sng ca sn dy b v ln i
hi cc ng vt nut phi nhng thc n nhim phn ngi nhim sn. Cc th
u trng nang hoa ca sn pht trin trong c ca cc ng vt. Vic xy dng
trang tri ca th c sng ln v ln hin i v vic thanh tra tht loi tr
phn ln sn b v ln cc nc cng nghip hoa, nhng nhim sn dy cn
ph bin th gii km pht trin. Nhim sn dy c cn ph bin nhng vng c
nc ngt sng, dm dm hay nu chn mt phn cn l thc n ph bin. Nhim
sn dy thng khng c triu chng. Thng iu lo lng c ngha nht l nhng
ngi nhim sn thi ra nhng on sn trong phn. Sn dy c (D.latum) cnh
tranh vitamin B12 v mt s lng nh (di 2%) nhng ngi nhim sn pht sinh
thm thiu ht cht dinh dng ny.
7.2.1. Bnh u trng sn dy (bnh go sn)
Bnh u trng sn dy l mt nhim trng h thng u trng sn ln.
T.solium trng thnh b mc phi do n tht ln nhim u trng sn ln.
Bnh sinh
Ln nhim cc u trng sn ln do n phi trng ca T.solium ri ra trong
phn ngi. Chu k ny, mc d l mt vn sc khoe cng ng, ch yu l lnh
tnh vi c ngi v ln. Tuy nhin khi ngi ngu nhin nut phi cc trng sn
t phn ngi v tr thnh nhim u trng sn, hu qu c th l nng n. Cc
trng gii phng ra cc u trng su mc, chng xm nhp vo thnh rut, i vo
dng mu, khu tr trong m, nang hoa v bit hoa thnh u trng sn.
Gii phu bnh
Cc nang u trng sn dy l cc nang hnh cu, mu trng sa khong lem
ng knh c cha dch v mt u sn vi vo vi nhng mc nh chit quang
kp. Cc kn cn sng c th b lt v t cc m b nhim sn. Cc u trng sn dy
cn sng st trong mt thi gian nht nh v khng gy vim, tuy nhin v chng
pht trin, chng p cc m k cn. Cc nang ang thoi hoa l cc nang gy ra
triu chng, thng dnh vo cc m v b xm nhp vim dy c vi cc bch cu
i toan, bch cu a nhn trung tnh, lympho bo v cc tng bo. Nhiu u trng
sn dy trong no i khi gy nn hnh nh "pho mt Thu s" ca m.
Biu hin lm sng
Bnh u trng sn dy ca no biu hin l au u hoc nhng cn ng
kinh v nhng triu chng thay i theo v tr b nhim sn. Bnh u trng sn
dy ca no gy co git v t vong. Nhim u trng sn dy vng mc gy m.
tim, nhim u trng sn c th gy lon nhp tim v t vong t ngt. Ph thuc
vo v tr tn thng, bnh u trng sn dy c iu tr bng phu thut hay liu
php chng giun sn.
208

7.2.2. Bnh u trng sn Echinococcus

Bnh u trng sn Echinococcus (bnh nang sn) l mt nhim trng do ng
vt truyn gy nn do sn dy u trng ging chinococcus. Tc nhn gay Dnn
ph bin nht l E.granulosus, n gy nn bnh nang sn gan v phi. mm non,
E.multilocularis v E.vogeli gy nhim bnh ngi.
Dch t hc
Nhim trng sn dy E.granulosus l bnh dch a phng cu d, th c
sng ln c ch chn chng. Ch gy nhim ni ca chng (v nhng ngi
trng nom gia sc) vi nhng trng gy nhim khun. Ngi b nhim sn khi h
nut phi mt cch v nhng trng san dy. Bnh nang sn hu qua c trn ton
cu trong nhng ngi chn gi ng vt sng gn gi vi ch v cc ng vt c
chn nui, c bit Austraiia, Nemr Zealand, Argentina, Hy lp v cc nc chn
nui chu Phi v Trung ng.
E.multilocularis gy bnh nang sn ngi. Ch v mo l nhng tc ch
cui cng nui trong nh v tc ch nui trong nh trung gian l chut nh. Nhng
nhim sn E.multilocularis c bo co c, Thy S, Trung Quc v cc
nc cng hoa ca Lin bang X Vit trc y.
Ch l tc ch cui cng ca E.vogeli. Ngi c th l nhng tc ch trung gian
ngu nhin vi E.vogeh do nut phi trng do ch nui trong nh reo rc. Bnh nang
sn nhiu nang gy nn do E.vogeli c bo co Trung v Nam Phi.
Bnh sinh
Nhng sn dy trng thnh (chiu di 2- 6mm) sng rut non ca tc ch
n tht. chang hn nh ch si, co, si ng c ( Bc M), ch rng. E.granulosus
c mt u vi nhng gic ht v nhiu mc nh dnh vo nim mc rut. Mt c
ngn theo sau l ba on (cc t sn). t sn c mang tn cng tch ra v gii
phng cc trng, n c loi ra trong phn ca cc tc chu n tht. c b nhim
c n bi cc tc ch trung gian n c bao gm hu, nai, nai rng Bc M, loi
linh dng, th ln c sng v cu. Ngi cng b nhim sn do n phi vt liu
thc vt b nhim bi cc trng ca sn dy. Cc u trng c gii phng t cc
trng ny xm nhp vo thnh rut, i vo dng mu v pht tn ti cc c quan
su. 0 y, chng pht trin to thnh cc nang ln cha cc v v cc u sn
con. Khi tht ca cc ng vt n c c n bi cc ng vt n tht, cc u sn
pht trin thnh nhng sn thun thc c gii tnh trong cc ng vt n tht, v
vy hon thnh chu k ca n.
Gii phu bnh v biu hin lm sng
Nang sn pht trin chm c tm thy ngu nhin hoc tr thnh r rt khi
kch thc v v tr ca n cn tr cc chc nng bnh thng ca c th. Mt nang
sn ca gan thng biu hin nh mt khi s thy c mt phn t trn phi
cua bng. S chn p cc ng mt trong gan bi nang sn c th dn n vng da
do tc. Cc nang ca phi thng khng co triu chng v c pht hin mt cch
ngu nhin trn phim X quang long ngc.

209

Bin chng quan trng ca v nang l vic reo rc vo cc m k cn vi cc

v v u sn con. Khi nhng "ht" ny ny mm, mi nang c tim nng pht
trin ca nang ban u. V do chn thng ca mt nang sn ca gan hoc ca mt
c quan bng khc gy au lan toa mnh, ging au ca vim phc mc. va cua
mt nang phi c th gy trn kh ph mc v vim mng phi m. Hn na, khi
mt nang sn v vo mt khoang ca c th, vic gii phng cc cht cha ca nang
c th gay nhng phn ng d ng gy t vong. Vic iu tr nhng nang sn
echinococcus thng i hi ct b bng phu thut mt cch thn trng. Cc nang
cng c th c tit trng bng ormalin trc khi dn lu hoc ct b d
phng chong phn v trong phu thut.

210

TI LIU THAM KHO

1. Baggiolini M: Chemokines in pathology and Medicine. J Inter Med 250:91,

2001
2. Biedermann BC: Vascular endothelium: checkpoint for inAammation and
immunity. News Physiolo Soi 16:84, 2001.
3. Booth JW, Trimble ws, and Grinstein S: Membrane dynamics in
phagocytosis. Semin Immunol 13:357, 2001.
4. Bornstein p, Sage EH: Matricellular Proteins: extracellular modulator
of cell unction. Curr Opin CellBiol 14:608, 2002.
5. Me Intyre TM, Prescott SM, Wergich AS, Zimmerman GA: Cell-cell
interactions: leucocyte-endothelial interactions. Cur Opin Hematol
10:150, 2003.
6. Nussler AK, Wittel A, Nussler NC, Berger HG: leucocytes, the Janus
cells in inlammatory disease. Langenbecks Arch Surg 384:222, 1999.
7. Rossi D, and Zlotnik A: The biology of chemokines and their receptors.
Ann Ru Immunol 18:217, 2000.
8. Rubin E, Gorstein F, Rubin R, Schvvarting R, Strayer D. Rubin s
pathology, Clinicopathologic. Foundations of Medicine, 4 Edition.
Lippincott VVilliams & Wilkins, 2005. Steere C: Lyme disease. N Eng J
Med 321: 586-596. 1989.
9. Walker DH, Barbour AG, Olivier JH, et ai: Emerging bacteriol zoonotic
and vector-borne disease. Ecological and epidemiological factors. JAMA
275:463-469,1996.
lh

211

NH XUT BN Y HC

B N H HC VIM
V C C B N H N H I M K H U N

Chu trch nhim xut bn

HONG TRNG QUANG

Bin tp:
Sa bn in:
Trnh by ba:
K vi tnh:

BS. v TH BNH
v TH BNH
CHU HNG
TRN THANH T

In 1000 cun, kh 19 X 27cm ti Xng in Nh xut bn Y hc.

Giy php xut bn s: 25 - 2009/CXB/138- 168/YH
In xong v np lu chiu qu I nm 2009.