ANATOMIA

Skrypt dla studentw medycyny

opracowany na podstawie
Anatomii prawidowej czowieka
prof. T. Marciniaka

Michu
Wrocaw 2008
Wersja 1.1

-1-

SPIS TRECI
Wstp 3
Spis pyta egzaminacyjnych 5
Ukad kostny
szkielet osiowy 11
koczyna grna 13
koczyna dolna 15
czaszka 18
Poczenia koci 28
Ukad miniowy
gowa i szyja 35
koczyna grna 39
tuw 42
koczyna dolna 49
Ukad krwionony
serce 52
ttnice 56
yy 67
Trzewia
Ukad pokarmowy i oddechowy
gowa i szyja 71
klatka piersiowa 78
jama brzuszna 81
Ukad moczowo-pciowy 86
Gruczoy wewntrzwydzielnicze 95
Ukad nerwowy
orodkowy ukad nerwowy 95
ukad autonomiczny 119
narzdy zmysw 121
nn. czaszkowe 128
nn. rdzeniowe 133

Skrty:
a. arteria ttnica
aa. arteriae ttnice
art. articulatio staw
lig. ligamentum wizado
ligg. ligamenta wizada
m. musculus misie
mm. musculi minie
n. nervus nerw
nn. nervi nerwy
r. ramus ga
rr. rami gazie
v. vena ya
vv. venae yy
s. sive lub: uywane gdy temu samemu elementowi mona przypisa dwie rwnie poprawne formy, np. o
poprzeczna lub pozioma (axis transversalis s. horizontalis)
vel albo: uywane gdy dane struktury nie wystpuj zamiennie, lecz odpowiadaj sobie np. nerw grzbietowy prcia
albo echtaczki (nervus dorsalis penis vel clitoridis)

-2-

Anatomia prawidowa czowieka jest, oglnie mwic, nauk o budowie ciaa ludzkiego, w ktrym nie zaszy
adne zmiany chorobowe. W przeciwiestwie do niej anatomia patologiczna zajmuje si wanie zmianami, jakie w
ciele czowieka powoduje proces chorobowy.
Aby mc precyzyjnie okreli pooenie jakiego elementu w obrbie organizmu, posugujemy si pojciami
paszczyzn i osi ciaa. I tak wyrniamy trzy osie ciaa:
- o pionowa lub poduna lub czaszkowoogonowa (axis verticalis s. longitudinalis s. craniocaudalis),
- o strzakowa lub przednio-tylna lub brzuszno-grzbietowa (axis sagittalis s. anteroposterior s. ventrodorsalis),
- o poprzeczna lub pozioma (axis transversalis s. horizontalis).
Kada z powyszych osi krzyuje si z dwoma pozostaymi pod ktem prostym . W ten sposb wyznaczaj one
paszczyzny ciaa ludzkiego:
- o pionowa i strzakowa wyznaczaj paszczyzn rodkow (porodkow) (planum medianum),
- kad paszczyzn rwnoleg do rodkowej nazywamy strzakow (planum sagittale),
- o pionowa i poprzeczna wyznaczaj paszczyzn czoow (planum frontale),
- o strzakowa i poprzeczna wyznaczaj paszczyzn poziom lub poprzeczn (planum horizontale s. transversale).
Elementom ciaa ludzkiego nadaje si okrelone i precyzyjne nazwy, opierajc si na ich pooeniu np. wzgldem
powyszych osi i paszczyzn, ale nie tylko. Wszystkie nazwy, czyli miana anatomiczne dzielimy na cztery grupy:
- oglne, czyli najczciej rzeczowniki okrelajce rodzaj czci ciaa, np. doek, guzek itd.,
- kierunkowe, czyli przymiotniki umiejscawiajce element wzgldem innych, np. grny, dolny itd.,
- koczynowe, czyli przyjmujce za punkt odniesienia odlego od przyczepu koczyny do tuowia, np. bliszy,
dalszy itd.,
- szczegowe, tj. tworzone z pozostaych.
Poniej przedstawiam najczciej spotykane okrelenia:
verticalis pionowy
horizontalis poziomy
frontalis czoowy
sagittalis strzakowy
trasversalis poprzeczny, tj. prostopady do osi ciaa
longitudinalis poduny
tranversus poprzeczny, tj. prostopady do osi koczyny
lub narzdu
anterior przedni
posterior tylny
ventralis brzuszny
dorsalis grzbietowy
cranialis czaszkowy
caudalis ogonowy
superior grny
inferior dolny
sinister lewy
dexter prawy
internus wewntrzny
externus zewntrzny
lateralis boczny
medialis przyrodkowy
medianus porodkowy, tj. lecy w paszczynie
intermedius poredni (miedzy pooeniem bocznym a
porodkowej lub w rodkowej czci koczyny
przyrodkowym)
medius redni, rodkowy (pomidzy pooeniem anterior
a posterior lub internus a externus)
superficialis powierzchowny
profundus gboki
centralis rodkowy
axialis osiowy
proximalis bliszy
distalis dalszy
radialis promieniowy
ulnaris okciowy
tibialis piszczelowy
fibularis strzakowy (w odniesieniu do koci, a nie do osi
czy paszczyzny)
palmaris doniowy
plantaris podeszwowy
Po tych wstpnych okreleniach odnonie jzyka anatomii, moemy przej do podziau ciaa ludzkiego na
ukady. Wszystkie bowiem elementy organizmu podzielone s na grupy, zalenie od budowy histologicznej, pooenia
oraz funkcji. Wyrniamy w ciele czowieka nastpujce ukady oraz badajce je gazie nauki:
- ukad kostny (systema skeletale) osteologia,
- poczenia koci (juncturae ossium) arthrologia, syndesmologia (dwa powysze tworz bierny ukad ruchu
(systema motorum passivum)),
- ukad miniowy (systema musculorum) miologia (minie tworz czynny ukad ruchu systema motorum
activum)
- ukad krwionony (systema sanguineum) i ukad limfatyczny (systema limphaticum) angiologia,
- ukad pokarmowy (systema digestorium s. apparatus digestorius),
- ukad oddechowy (systema respiratorium s. apparatus respiratorius),
- ukad moczowo-pciowy (systema urogenitale) (oglnie nauka o trzewiach splanchnologia),
- gruczoy wewntrzwydzielnicze (glandulae endocrineae) endokrynologia,
- ukad nerwowy (systema neurale) neurologia oraz narzdy zmysw (organa sensuum).
-3-

Ciao ludzkie (corpus humani) skada si z gowy, szyi, tuowia, i koczyn.

Na gowie (caput) rozrniamy czaszk i twarz. Na czaszce (cranium) obecne s okolice: czoowa (regio frontalis),
ciemieniowa (regio parietalis), potyliczna (regio occipitalis), skroniowe (regiones temporales) oraz ucho (auris) z
maowin uszn (auricula). Na twarzy (facies) mamy okolice: oczodoow (regio orbitalis), podoczodoow (regio
infraorbitalis), nosow (regio nasalis), ustn (regio oralis), brdkow (regio mentalis), policzkow (regio buccalis),
jarzmow (regio zygomatica) i przyuszno-waczow (regio parotideomasseterica).
Szyj (collum) dzielimy na szyj w znaczeniu cisym (cervix) i kark (nucha) lub na okolic szyi przedni, boczn i
tyln. Z przodu obecne s: okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (regio sternocleidomastoidea), d
nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis minor), trjkt poduchwowy (trigonum submandibulare) i szyjny
(trigonum caroticum). Z boku wystpuje trjkt opatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) i d
nadobojczykowy wikszy (fossa supraclavicularis major).
Na tuowiu (truncus) okolice dzielimy na: piersiowe, brzucha, grzbietu i kroczow. Okolice piersiowe (regiones
pectorales) to: podobojczykowa (regio infraclavicularis), sutkowa (regio mammaria) i pachowa (regio axillaris) d
pachowy (fossa axillaris). Okolice brzucha (regiones abdominis) to: nadbrzuszna (regio epigastrica), podebrowa
prawa i lewa (regio hypochondriaca dextra et sinistra), ppkowa (regio umbilicalis), boczna prawa i lewa (regio
lateralis dextra et sinistra), onowa (regio pubica), pachwinowa prawa i lewa (regio inguinalis dextra et sinistra). Wrd
okolic grzbietu (regiones dorsi) mamy okolic: krgow (regio vertebralis), krzyow (regio sacralis), opatkow (regio
scapularis), podopatkow (regio infrascapularis), ldwiow (regio lumbalis) i poladkow (regio glutea). Okolica
kroczowa (regio perinealis) skada si z okolicy odbytowej (regio analis) i krocza (perineum).
W koczynie grnej (membrum superius) wyrniamy okolic: naramienn (regio deltoidea), ramienia przedni i tyln
(regio brachii anterior et posterior), okciow przedni (i d okciowy) i tyln (regio cubitalis anterior (et fossa
cubitalis) et posterior), przedramienia przedni i tyln (regio antebrachii anterior et posterior), do i grzbiet rki (palma
manus et dorsum manus).
W koczynie dolnej (membrum inferius) mamy okolic: uda przedni (i trjkt udowy) i tyln (regio femoris anterior
(et trigonum femorale) et posterior), kolana przedni i tyln (regio genus anterior et posterior), podudzia (goleni)
przedni i tyln (regio cruralis anterior et posterior), podeszw i grzbiet stopy (planta et dorsum pedis) oraz okolic
pitow (regio calcanea).

-4-

ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
Cz I osteologia, syndesmologia, artrologia, miologia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.

Budowa krgu prawdziwego (vertebra vera)

Krgi szyjne (vertebrae cervicales)
Krgi piersiowe (vertebrae thoracicae)
Krgi ldwiowe (vertebrae lumbales)
Ko krzyowa (os sacrum)
Krgosup jako cao (columna vertebralis)
ebro (costa)
Szkielet klatki piersiowej (sceleton thoracis)
Obojczyk (clavicula)
opatka (scapula)
Ko ramienna (humerus)
Ko okciowa (ulna)
Ko promieniowa (radius)
Koci nadgarstka (ossa carpi)
Koci rki (ossa manus)
Ko biodrowa (os ilium)
Ko kulszowa (os ischii)
Ko onowa (os pubis)
Ko udowa (femur)
Ko piszczelowa (tibia)
Ko strzakowa (fibula)
Koci stopy (ossa pedis)
Koci mzgoczaszki (ossa neurocranii)
Ko potyliczna (os occipitale)
Ko klinowa (os sphenoidale)
Ko czoowa (os frontale)
Ko ciemieniowa (os parielale)
Ko skroniowa (os temporale)
Koci twarzoczaszki (ossa splanchnocranii)
Ko sitowa (os ethmoidale)
Szczka (maxilla)
uchwa (mandibula)
Sklepienie czaszki (calvaria)
D przedni czaszki (fossa cranialis anterior)
D rodkowy czaszki (fossa cranialis media)
D tylny czaszki (fossa cranialis posterior)
Pole przednie zewntrznej powierzchni podstawy czaszki
Pole rodkowe zewntrznej powierzchni podstawy czaszki
Jama nosowa (cavum nasi)
Oczod (orbita)
D skroniowy (fossa temporalis)
D podskroniowy (fossa infratemporalis)
D skrzydowo podniebienny (fossa pterygopalatina)
Ciemiczka czaszki (fonticuli cranii)
Miejsca przejcia nerww czaszkowych przez czaszk
Rodzaje staww (genera articulationum) i rodzaje pocze koci (genera juncturarum ossium)
Poczenia krgw (juncturae vertebrarum)
Poczenie czaszki z krgosupem
Staw skroniowo uchwowy (articulatio temporomandibularis)
Poczenia obrczy koczyny grnej (juncturae cinguli memebri superioris)
Staw ramienny (articulatio humeri)
Staw okciowy (articulatio cubiti)
Staw promieniowo okciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) i bona midzykostna przedramienia
(membrana interossea antebrachii)
54. Staw promieniowo nadgarstkowy (articulatio radiocarpea)
55. Stawy rki (articulationes manus)

-5-

56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.

Kana nadgarstka (canalis carpi)

Staw biodrowy (articulatio coxae)
Spojenie onowe (symphysis pubica) i wymiary miednicy
Staw kolanowy (articulatio genus) przyczepy torebki stawowej
Wizada stawu kolanowego (ligamenta articulationis genus)
Stawy stopy (articulationes pedis)
Staw skokowo goleniowy (articulatio talocruralis)
Staw skokowo pitowy (articulatio talocalcanearis)
Staw skokowo pitowo dkowy (articulatio talocalcaneonavicularis)
Staw poprzeczny stpu (articulatio tarsi transversa)
Minie mimiczne (musculi mimici)
Minie uchwy (musculi mandibulae)
Minie podniebienia (musculi palatini)
Minie szyi powierzchowne (musculi colli superficiales)
Minie szyi gbokie (musculi colli profundi)
Okolica przednia szyi (regio colli anterior) trjkty
Okolica boczna szyi (regio colli lateralis) trjkty
Minie obrczy koczyny grnej (musculi cinguli membri superioris)
Minie ramienia doniowe (musculi brachii palmares)
Minie ramienia grzbietowe (musculi brachii dorsales)
Minie przedramienia doniowe (musculi antebrachii palmares)
Minie przedramienia grzbietowe (musculi antebrachii dorsales)
Minie rki (musculi manus)
Minie powierzchowne klatki piersiowej (musculi thoracis superficilaes)
Minie gbokie klatki piersiowej (musculi thoracis profundi)
Minie powierzchowne grzbietu (musculi dorsi superficiales)
Minie brzuszne brzucha (musculi ventrales abdominis)
Przepona (diaphragma)
Minie zewntrzne miednicy (musculi pelvis externi)
Minie wewntrzne miednicy (musculi pelvis interni)
Kana pachwinowy (canalis inguinalis)
Kana udowy (canalis femoralis)
Minie przednie uda (musculi femoris anteriores)
Minie przyrodkowe uda (musculi femoris laterales)
Minie tylne uda (musculi femoris posteriores)
Trjkt udowy (triginum femorale)
Kana przywodzicieli (canalis adductorius)
D podkolanowy (fossa poplitea)
Minie przednie (musculi cruris anteriores)
Minie boczne podudzia (musculi cruris laterales)
Minie tylne podudzia (musculi cruris posteriores)
Minie stopy (musculi pedis)

Cz II kardiologia i angiologia
98. Topografia serca (cor)
99. Budowa zewntrzna serca (cor)
100. Przedsionki serca (atrii cordis)
101. Komory serca (ventriculi cordis)
102. Misie czynnociowy i przewodnictwa serca
103. Szkielet serca (sceleton cordis) i zastawki serca (valvae cordis)
104. Worek osierdziowy (saccus pericardiacus)
105. Ttnice i yy wasne serca (arteriae et venae cordis)
106. Obieg duy i may krwi (circulatio sanguinis major et minor)
107. Krenie podowe (circulatio foetalis)
108. Budowa oglna naczy ttniczych (arteriae)
109. Budowa oglna naczy ylnych (venae)
110. Sie dziwna ttnicza (rete mirabile arteriosum)
111. Sie dziwna ylna (rete mirabile venosum)
112. Ttnica szyjna zewntrzna (arteria carotis externa)

-6-

113. Ttnica twarzowa (arteria facialis)

114. Ttnica szczkowa (arteria maxillaris)
115. Ttnica szyjna wewntrzna (arteria carotis interna)
116. Ttnica oczna (arteria ophthalmica)
117. Unaczynienie mzgowia (encephalon)
118. Koo ttnicze mzgu (circulus arteriosus cerebri)
119. Zatoki opony twardej (sinus durae matris)
120. Pie ramienno gowowy (truncus brachiocephalicus)
121. Ttnica podobojczykowa (arteria subclavia)
122. Ttnica krgowa (arteria vertebralis)
123. Ttnica pachowa (arteria axillaris)
124. Ttnica ramienna (arteria brachialis)
125. Sie stawowa okcia (rete articulare cubiti)
126. Ttnica promieniowa (arteria radialis)
127. Ttnica okciowa (arteria ulnaris)
128. uki ttnicze rki (arcus arteriosi manus)
129. Aorta piersiowa (aorta thoracica)
130. Unaczynienie czynnociowe i odywcze puc (vasa privata et publica pulmonum)
131. Aorta brzuszna (aorta abdominalis)
132. Gazie cienne aorty brzusznej (rami parietales aortae abdominalis)
133. Pie trzewny (truncus celiacus)
134. Ttnica krezkowa grna (arteria mesenterica superior)
135. Ttnica krezkowa dolna (arteria mesenterica inferior)
136. Ttnica biodrowa wsplna i zewntrzna (arteria iliaca communis et externa)
137. Ttnica udowa (arteria femoralis)
138. Ttnica podkolanowa (arteria poplitea)
139. Sie stawowa kolana (rete articulare genus)
140. Ttnica piszczelowa przednia (arteria tibialis anterior)
141. Ttnica piszczelowa tylna (arteria tibialis posterior)
142. Ttnica biodrowa wewntrzna (arteria iliaca interna)
143. Ttnica maciczna (arteria uterina)
144. ya gwna grna i dolna (vena cava superior et inferior)
145. ya ramienno gowowa (vena brachiocephalica)
146. ya szyjna wewntrzna (vena jugularis interna)
147. yy powierzchowna koczyny grnej (venae superficiales membri superioris)
148. yy gbokie koczyny grnej (venae profundae membri superioris)
149. yy cienne klatki piersiowej (venae parietales thoracis)
150. ya wrotna (vena portae)
151. yy powierzchowne koczyny dolnej (venae superficiales membri inferioris)
152. yy gbokie koczyny dolnej (venae profundae membri inferioris)
153. Przewd piersiowy (ductus thoracicus)
Cz III splanchnologia
154. Przedsionek ust (vestibulum oris)
155. Zby (dentes)
156. Jama ustna waciwa (cavum oris propria)
157. linianka przyuszna (glandula parotidea)
158. linianka poduchowowa (glandula submandibularis)
159. linianka podjzykowa (glandula sublingualis)
160. Budowa oglna jzyka (lingua)
161. Minie jzyka (musculi linguae)
162. Chrzstki nosa (cartilagines nasi)
163. Jama nosowa (cavum nasi)
164. Zatoki przynosowe (sinus paranasales)
165. Budowa oglna garda (pharynx)
166. Cz nosowa garda (pars nasalis pharyngis)
167. Cz krtaniowa garda (pars laryngea pharyngis)
168. Minie garda (musculi pharyngis)
169. Chrzstki krtani (cartilalines laryngis)

-7-

170. Poczenia stawowe chrzstek krtani (articulationes cartilaginum laryngis) i bona wknisto sprysta krtani
(membrana fibroelastica laryngis)
171. Minie krtani (musculi laryngis)
172. Jama krtani (cavum laryngis)
173. Poczenia krtani z otoczeniem
174. Gruczo tarczowy (glandula thyroidea) i przytarczyce (glandulae parathyroideae)
175. Tchawica (trachea) i oskrzela gwna (bronchi principales)
176. Opucna (pleura), jama opucnowa i jej zachyki (cavitas plauralis et recessus)
177. Podzia i zawarto rdpiersia (mediastinum)
178. Budowa puca (pulmo)
179. Segmenty oskrzelowo pucne (segmenta bronchopulmonaria)
180. Unaczynienie i unerwienie puca
181. Przeyk (esophagus)
182. Jama brzuszna (cavum abdominis), otrzewna (peritoneum) i pooenie narzdw wzgldem otrzewnej
183. Sie wiksza i mniejsza (omentum major et minor)
184. Torba sieciowa (bursa omentalis)
185. Budowa odka (gaster)
186. Unaczynienie i unerwienie odka
187. Dwunastnica (duodenum)
188. Jelito czcze (jejunum)
189. Jelito krte (ileum)
190. Ktnica (cecum) i wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis)
191. Jelito grube (intestinum crassum)
192. Okrnica (colon)
193. Odbytnica (rectum)
194. Pooenie i ksztat wtroby (hepar)
195. Budowa wewntrzna wtroby
196. Pcherzyk ciowy (vesica fella)
197. Drogi ciowe (tractus biliferi)
198. Trzustka (pancreas)
199. ledziona (lien)
200. Pooenie i ksztat nerki (ren)
201. Budowa nerki
202. Unaczynienie i unerwienie nerki
203. Nadnercze (glandula suprarenalis)
204. Moczowd (ureter)
205. Budowa i pooenie u obu pci pcherza moczowego (vesica urinaria)
206. Cewka moczowa eska (urethra feminina)
207. Jajnik (ovarium)
208. Jajowd (tuba uterina)
209. Pooenie i ksztat macicy (uterus)
210. Budowa ciany macicy
211. Pochwa (vagina)
212. eskie narzdy pciowe zewntrzne (organa genitalia feminina externa)
213. Jdro (testis)
214. Najdrze (epididymis)
215. Nasieniowd (ductus deferens) i pcherzyk nasienny (vesicula seminalis)
216. Gruczo krokowy (prostata) i cewka moczowa mska (urethra masculina)
217. Prcie (penis)
218. Moszna (scrotum) i powrzek nasienny (funiculus spermaticus)
219. Przepona miednicy (diaphragma pelvis)
220. Przepona moczowo pciowa (diaphragma urogenitale)
Cz IV neurologia
221. Opony mzgowia (meninges encephali)
222. Zbiorniki podpajczynwki (cisternae subarachnoideales)
223. Krenie pynu mzgowo-rdzeniowego (liquor cerebrospinalis)
224. Kresomzgowie boczne (telencephalon laterale)
225. Pat czoowy (lobus frontalis)

-8-

226. Pat ciemieniowy (lobus parietalis)

227. Pat skroniowy (lobus temporalis)
228. Pat potyliczny (lobus occipitalis) i wyspa (insula)
229. Pat limbiczny (lobus limbicus)
230. Wchomzgowie (rhinencephalon)
231. Droga wchowa (tractus olfactorius)
232. Ukad limbiczny (systema limbicum)
233. Waniejsze orodki kory mzgowej (cortex cerebri)
234. Spoida kresomzgowia (commisurae telencephali)
235. Komora boczna (ventriculus lateralis)
236. Jdra podkorowe kresomzgowia (nuclei subcorticales telencephali)
237. Torebka wewntrzna (capsula interna)
238. Istota biaa kresomzgowia (substantia alba telencephali)
239. Podzia midzymzgowia (diencephalon)
240. Budowa zewntrzna wzgrzomzgowia (thalamencepalon)
241. Budowa zewntrzna podwzgrza (hypothalamus)
242. Budowa wewntrzna wzgrza (thalamus)
243. Budowa wewntrzna zawzgrza (metathalamus) i nadwzgrza (epithalamus)
244. Budowa wewntrzna podwzgrza (hypothalamus)
245. Budowa wewntrzna niskowzgrza (subthalamus)
246. Szyszynka (glandula pinealis)
247. Przysadka (hypophysis)
248. Komora trzecia (ventriculus tertius)
249. Budowa zewntrzna rdmzgowia (mesencephalon)
250. Budowa wewntrzna rdmzgowia (mesencephalon)
251. Budowa zewntrzna mostu (pons)
252. Budowa wewntrzna mostu (pons)
253. Budowa zewntrzna mdku (cerebellum)
254. Budowa wewntrzna mdku (cerebellum)
255. Drogi mdku (tractus cerebelli)
256. Budowa zewntrzna rdzenia przeduonego (medulla oblongata)
257. Budowa wewntrzna rdzenia przeduonego (medulla oblongata)
258. Komora czwarta (ventriculus quartus)
259. D rwnolegoboczny (fossa rhomboidea)
260. Lokalizacja jder nerww czaszkowych
261. Pooenie nerww na podstawie mzgowia
262. Ukad pozapiramidowy (systema extrapiramidale)
263. Twr siatkowaty (formatio reticularis)
264. Budowa zewntrzna rdzenia krgowego (medulla spinalis)
265. Budowa wewntrzna rdzenia krgowego (medulla spinalis)
266. Drogi rdzenia krgowego (tractus medullae spinalis)
267. Cz szyjna ukadu autonomicznego
268. Cz piersiowa i brzuszna ukadu autonomicznego
269. Cz miedniczna ukadu autonomicznego
270. Bona wknista gaki ocznej (tunica fibrosa bulbi)
271. Bona naczyniowa gaki ocznej (tunica vasulosa bulbi)
272. Bona wewntrzna gaki ocznej (tunica interna bulbi)
273. Soczewka (lens) i ciao szkliste (coprus vitreum)
274. Komory gaki ocznej (camerae bulbi)
275. Aparat ochronny oka (apparatus defendens oculi)
276. Minie gaki ocznej (musculi bulbi)
277. Nerw wzrokowy (nervus opticus) (II) i drogi odruchu renicznego (tractus motus reflexus)
278. Droga wzrokowa (tractus opticus)
279. Ucho zewntrzne (auris externa)
280. Ucho rodkowe (auris media)
281. Ucho wewntrzne (auria interna)
282. Trbka suchowa (tuba auditiva)
283. Bdnik kostny (labirynthus osseus)
284. Bdnik boniasty (labirynthus membranaceus)
285. Droga suchowa (tractus acusticus)

-9-

286. Nerw przedsionkowo limakowy (nervus vestibulo cochlearis) (VIII)

287. Nerw okoruchowy (nervus oculomotorius) (III)
288. Nerw bloczkowy (nervus trochlearis) (IV)
289. Nerw oczny (nervus ophthalmicus) (V1)
290. Nerw szczkowy (nervus maxillaris) (V2)
291. Nerw uchwowy (nervus mandibularis) (V3)
292. Nerw odwodzcy (nervus abducens) (VI)
293. Nerw twarzowy (nervus facialis) (VII)
294. Nerw jzykowo gardowy (nervus glossopharyngeus) (IX)
295. Cz gowowa i szyjna nerwu bdnego (nervus vagus) (X)
296. Cz piersiowa i brzuszna nerwu bdnego
297. Nerw dodatkowy (nervus accessorius) (XI)
298. Nerw podjzykowy (nervus hypoglossus) (XII)
299. Gazie czuciowe splotu szyjnego (plexus cervicalis)
300. Ptla szyjna (ansa cervicalis)
301. Nerw przeponowy (nervus phrenicus)
302. Oglna budowa splotu ramiennego (plexus brachialis)
303. Nerw promieniowy (nervus radialis)
304. Nerw porodkowy (nervus medianus)
305. Nerw okciowy (nervus ulnaris)
306. Unerwienie skrne koczyny grnej
307. Splot ldwiowy (plexus lumbalis)
308. Nerw zasonowy (nervus obturatorius)
309. Nerw udowy (nervus femoralis)
310. Splot krzyowy (plexus sacralis)
311. Nerw kulszowy (nervus ischiadicus)
312. Nerw strzakowy (nervus fibularis)
313. Nerw piszczelowy (nervus tibialis)
314. Unerwienie czuciowe koczyny dolnej

- 10 -

UKAD KOSTNY
Ukad kostny (systema skelatele) skada si z koci (ossium). Wyrniamy cztery gwne rodzaje koci:
ko duga (os longum) jeden jej wymiar jest znacznie wikszy od pozostaych, np. piszczel,
ko paska (os planum) jeden jej wymiar jest znacznie mniejszy od pozostaych, np. opatka,
ko krtka (os breve) jej wymiary s w przyblieniu podobne, np. krg,
ko powietrzna (os pneumaticum) zawiera wewntrz siebie powietrze.
Poniewa budowa wewntrzna koci, tworzce je tkanki oraz sposoby kostnienia przedstawione zostan
szczegowo na histologii, tu ograniczymy si tylko do oglnej budowy koci dugiej. Ko taka skada si z trzonu
(corpus, diaphysis) oraz z kadej strony z nasady (epiphysis). W okresie wzrostu trzon od nasady oddzielony jest
chrzstk nasadow (cartilago epiphysialis), ktra pniej przeksztaca si w kres nasadow (linea epiphysialis).
Czci trzonu pooone najbliej nasad to przynasady (metaphyses). Ko zbudowana jest ze specyficznie uoonej
istoty gbczastej (substantia spongiosa) oraz istoty zbitej (substantia compacta). Wewntrz niektrych koci znajduje
si jama szpikowa (cavitas medullare), wypeniona przez szpik kostny ty lub czerwony (medulla ossium flava s.
rubra).
Do koci przyczepione s minie (musculi) oraz wizada (ligamenta), ktre wywierajc na ko nacisk, bd
pocigajc jej cz, wywouj na jej powierzchni nierwnoci zwane odrostkami (apophyses). I tak nacisk na ko
powoduje w niej powstanie rnorakich zagbie, np.: d (fossa), doek (fovea), doeczek (foveola), doczynek
(fossula), bruzda (sulcus), kana (canalis), otwr (foramen), wcicie (incisura), wycisk (impressio). Z kolei pociganie
wywouje na powierzchni wyniosoci: wyrostek (processus), kolec (spina), grzebie (crista, pecten), guz (tuber), guzek
(tuberculum), guzowato (tuberositas, protuberantia), rg (cornu), kresa (linea).
Szkielet czowieka dzielimy na szkielet osiowy (skeleton axiale) oraz szkielet koczyn. W szkielecie osiowym
wyrniamy czaszk (cranium), krgosup (columna vertebralis), ebra (costae) i mostek (sternum).
6 Krgosup (columna vertebralis) skada si z krgw (vertebrae), ktre dzielimy na prawdziwe oraz rzekome.
Krgi prawdziwe (vertebrae verae) tworz przedkrzyow cz krgosupa (pars presacralis columnae vertebralis) i
dziel si na: krgi szyjne (vertebrae cervicales C1-7), piersiowe (vertebrae thoracicae Th1-12) oraz ldwiowe
(vertebrae lumbales L1-5); krgw prawdziwych jest zatem cznie 24. Krgi rzekome (vertebrae spuriae) tworz
cz krzyowo-guziczn krgosupa (pars sacrococcygica columnae vertebralis), a reprezentowane s przez ko
krzyow (os sacrum S1-5) oraz ko guziczn (coccyx Co) posiadajc 4, 5 a czasem wicej segmentw. Krgosup
nie jest idealnie prosty, lecz posiada charakterystyczne wygicia. Wygicie do przodu nazywamy lordoz tak
sytuacj mamy w odcinku szyjnym i ldwiowym (lordosis cervicalis et lumbalis). Z kolei wygicie do tyu to klifoza
tak jest w odcinku szyjnym i krzyowym (kyphosis thoracica et sacralis). Krgosup wygity jest rwnie nieznacznie
na bok, co nazywamy skolioz; znacznie boczne wygicie krgosupa jest stanem patologicznym.
1 Pomimo duego zrnicowania krgw jestemy w stanie wskaza zasadnicze cechy krgu prawdziwego.
Skada si on z trzonu krgu (corpus vertebrae) oraz z uku krgu (arcus vertebrae). Oba one ograniczaj otwr
krgowy (foramen vertebrale); wszystkie otwory tworz kana krgowy (canalis vertebralis), wewntrz ktrego ley
rdze krgowy (medulla spinalis). Przejcie trzonu w uk jest najwszym miejscem krgu i nazywa si nasad uku
krgu (pediculus arcus vertebrae). Nasada wyznacza dwa nierwnej wielkoci wcicia: krgowe grne oraz dolne
(incisura vertebralis superior et inferior), przy czym dolne jest wiksze. Wcicie krgowe danego krgu tworzy wraz ze
wciciem krgu ssiedniego otwr zwany midzykrgowym (foramen intervertebrale), sucy do przejcia nerwu. uk
krgu skada si z dwch blaszek (laminae arcus vertebrae). Od krgu odchodzi rwnie 7 wyrostkw 3 parzyste i 1
nieparzysty. Mamy wic parzysty wyrostek stawowy grny i dolny (processus articularis superior et inferior), parzysty
wyrostek poprzeczny (processus transversus) oraz nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), odchodzcy z
miejsca poczenia blaszek, w osi symetrii krgu.
2 Nie wszystkie jednak krgi prawdziwe cechuj si tak budow jak przedstawiono powyej. Cech
charakterystyczn krgw szyjnych jest obecno otworu w wyrostku poprzecznym, czyli otworu wyrostka
poprzecznego (foramen processus transversi). Przez otwr ten przechodzi w C1-6 ttnica krgowa (a. vertebralis).
Wyrostek poprzeczny zakoczony jest dwoma guzkami przednim i tylnym (tuberculum anterius et posterius). Guzek
przedni C6 jest silnie wyksztacony i przez to wyczuwalny, a dziki ssiedztwu z ttnic szyjn otrzyma nazw guzka
szyjnego (tuberculum catoticum). Pomidzy guzkami znajduje si bruzda nerwu rdzeniowego (sulcus nervi spinalis).
Krgi szyjne, oprcz ostatniego, maj rozdwojony na kocu wyrostek kolczysty; w rozdwojeniu tym ley wizado
karkowe (lig. nuchae). C7 posiada dugi i nie rozdwojony wyrostek kolczysty, atwo wyczuwalny przez skr, dlatego
te nazywany jest krgiem wystajcym (vertebra prominens).
Dwa pierwsze krgi szyjne posiadaj ponadto wyjtkowy ksztat i waciwoci. C1 zwany jest krgiem szczytowym
(atlas). Brak w nim rodkowej czci trzonu, ktra utworzya cz C2. Brak rwnie bruzdy nerwu krgowego oraz
wci krgowych, istnieje za to bruzda t. szyjnej (sulcus a. vertebralis). Powierzchnie stawowe nie le na wyrostkach
stawowych, lecz na czciach bocznych trzonu (massae laterales). Obecny jest uk przedni i tylny (arcus anterior et
posterior atlantis), zakoczone odpowiednio guzkiem przednim i tylnym (tuberculum anterius et posterius). Na
wewntrznej powierzchni uku przedniego w linii rodkowej znajduje si doek zba (fovea dentis).
-

- 11 -

C2 zwany jest krgiem obrotowym lub obrotnikiem (axis). rodkowa cz trzonu C1 doczya si do trzonu obrotnika,
tworzc jego zb (dens axis), zakoczony szczytem zba (apex axis). Zb posada dwie powierzchnie stawowe
przedni (facies articularis anterior), zwrcona do doka zba na C1 oraz tyln (facies articularis posterior), zwrcon
do wizada poprzecznego krgu szczytowego (lig. transversum atlantis), czcego czci boczne atlasu i dzielc jego
otwr krgowy na cz dla zba (mniejsza) oraz dla rdzenia krgowego (wiksza). Obrotnik nie posiada wyrostkw
stawowych grnych, na wyrostkach poprzecznych brak bruzdy nerwu rdzeniowego, a guzek przedni jest sabo
zaznaczony.
3 Krgi piersiowe charakteryzuj si obecnoci dokw ebrowych (foveae costales) w tylnej czci trzonw.
Zazwyczaj obserwujemy parzysty doek ebrowy grny i dolny (fovea costalis superior et inferior). Nie jest to jednak
regua. Th1 posiada jeden cay doek dla ebra I oraz doka dla grnej poowy ebra II. Kolejne Th2-9 posiadaj doek
grny i dolny, kady dla powki ebra. Th10 posiada tylko doek grny dla dolnej poowy ebra X. Th11-12 posiadaj
jeden cay doek, odpowiednio dla eber XI i XII. Schematycznie zapisujemy (ciga :): Th1:1+, Th2-9:+, Th10:,
Th11-12:1. W przypadku rodkowych krgw powierzchni stawow (facies articularis) dla gowy ebra (caput costae)
tworzy doek ebrowy dolny krgu wyej pooonego, cz krka midzykrgowego (discus intervertebralis) oraz
doek ebrowy grny krgu niej pooonego. Na kadym kocu wyrostka poprzecznego znajduje si doek ebrowy
tego wyrostka (fovea costalis processus transversi). Ponadto krgi szyjne posiadaj dugi wyrostek kolczysty zagity
dachwkowato w d.
4 Krgi ldwiowe cechuj si tym, i boczny wyrostek odchodzi przed powierzchniami stawowymi, czyli nie z
uku, ale z trzonu krgu. Jest on w istocie pozostaoci po zanikym ebrze ldwiowym, dlatego nazywa si
wyrostkiem ebrowym (processus costalis). Waciwy wyrostek porzeczny zredukowany zosta do dwch maych
elementw: wyrostka dodatkowego (processus accessorius) lecego pomidzy wyrostkiem stawowym grnym a
nasad wyrostka ebrowego oraz do wyrostka suteczkowatego (processus mamillaris) znajdujcego si na tylnej stronie
wyrostka stawowego grnego. Wyrostki stawowe grne nazywane s obejmujcymi (excipientes), a dolne objtymi
(excepti), zachodzc na siebie jak dachwki. Wyrostek kolczysty jest gruby, spaszczony i biegnie poziomo. Otwr
krgowy jest may i trjktny, za otwory midzykrgowe s znacznie wiksze ni w wyszych partiach.
5 Krgi krzyowe zrastaj si, tworzc ko krzyow. Skada si ona z podstawy (basis ossis sacrum) oraz z
wierzchoka (apex ossis sacrum). Podstawa wraz z trzonem L5 tworzy wzgrek (promontorium), a w jej tylnej czci
zachoway si wyrostki stawowe grne. Na koci krzyowej wyrniamy wkls powierzchni miedniczn (facies
pelvina) oraz wypuk powierzchni grzbietow (facies dorsalis). Na powierzchni miednicznej widoczne s 4 kresy
poprzeczne (lineae transversae), co jest efektem zronicia si koci z 5 krgw. Kresy te naprowadzaj na otwory
krzyowe miedniczne (foramina sacralia pelvina), przez ktre przechodz gazie brzuszne nerww krzyowych (rami
ventrales nervorum sacralium). Na powierzchni grzbietowej odpowiadaj im otwory krzyowe grzbietowe (foramina
sacralia dorsalia), przez ktre przechodz gazie grzbietowe nerww krzyowych (rami dorsales nervorum sacralium).
Ponadto na powierzchni grzbietowej dostrzegamy 5 listewek kostnych, powstaych ze zronicia si elementw
krgw. I tak wyrostki kolczyste S1-5 zrosy si, dajc nieparzysty grzebie krzyowy porodkowy (crista sacralis
mediana). Wyrostki stawowe zrosy si w parzysty grzebie krzyowy poredni (crista sacralis intermedia); jego
grnym przedueniem s pozostae wyrostki stawowe grne S1, za w d przedua si z kadej strony w roek
krzyowy (cornu sacrale), ktry ogranicza rozwr krzyowy (hiatus sacralis) oraz czy si z rokiem guzicznym
(cornu coccygeum). Wyrostki poprzeczne zrosy si w parzysty grzebie krzyowy boczny (crista sacralis lateralis).
Szcztkowe ebra krzyowe poczyy si w czci boczne (partes laterales). Na brzegu koci krzyowej znajduje si
powierzchnia uchowata (facies auricularis), ktra czy si z tak sam powierzchni na koci biodrowej (os ilium)
poprzez staw krzyowo biodrowy (articulatio sacroiliaca). Za powierzchni uchowat znajduje si guzowato
krzyowa (tuberositas sacralis), stanowica przyczep dla wizade krzyowo biodrowych midzykostnych (ligg.
sacroiliaca interossea) wzmacniajcych staw krzyowo biodrowy. Wewntrz koci znajduje si kana krzyowy
(canalis sacralis), ktry komunikuje si z otworami krzyowymi miednicznymi i grzbietowymi oraz otwiera si w
postaci rozworu krzyowego. Ko krzyowa wykazuje znaczne zrnicowanie z zalenoci od pci.
Ko guziczna stanowi zakoczenie krgosupa. Zbudowana jest z 3 do 6, a czasem nawet wicej elementw.
Posiada szcztkowe wyrostki stawowe grne Co1, tworzce po kadej stronie roek guziczny (cornu coccygeum).
7 ebra (costae) wystpuj w liczbie 12 par. Ze wzgldu na sposb umocowania dzielimy je na ebra prawdziwe
(costae verae): I-VII oraz rzekome (costae spuriae), ktre z kolei dzielimy na przytwierdzone (costae affixae): VII-X
oraz wolne (costae fluitantes): XI-XII. ebro dzielimy na ko ebrow oraz chrzstk ebrow.
Ko ebrowa (os costale) skada si z gowy, szyjki i trzonu. Gowa ebra (caput costae) posiada swoj powierzchni
stawow (facies articularis capitis costae), ktra w ebrach II-X przedzielona jest grzebieniem gowy ebra (crista
capitis costae), wciskajcym si w t odpowiadajc cz krgosupa, ktra stanowi kawaek krka
midzykrgowego; ebra I, XI, XII maj gowy gadkie. Szyjka ebra (collum costae) posiada na grze grzebie szyjki
ebra (crista colli costae); posiada ponadto guzek ebra (tuberculum costae) z powierzchni stawow (facies articularis
tuberculi costae), ktra odpowiada dokowi ebrowemu wyrostka poprzecznego (fovea costalis processus transversi)
odpowiedniego krgu piersiowego. Trzon ebra (corpus costae) posiada kt ebrowy, do ktrego przyczepia si m.
prostownik grzbietu (m. erector spinae); w ebrze I kat zlewa si z guzkiem ebrowym, a w ebrach XI i XII kt nie
wystpuje. Na trzonie znajduje si ponadto bruzda ebra (sulcus costae), nieobecna w ebrach I, XI, XII. Kade ebro

- 12 -

posiada trzy krzywizny: k. paszczyzny, k. krawdzi oraz skrcenie wok wasnej osi dugiej .
Chrzstka ebrowa (cartilago costalis) suy w ebrach prawdziwych do poczenia z mostkiem. Pomidzy niektrymi
ebrami, najczciej VI i VII, powstaj stawy midzychrzstkowe (articulationes interchondales); nie s to stawy w
cisym znaczeniu, tylko zamknite przestrzenie otoczone tkank chrzestn. Chrzstki eber VIII-X zrastaj si i
wsplnie dochodz do mostka, tworzc po kadej stronie uk ebrowy (arcus costalis). Kt zawarty pomidzy ukami
ebrowymi obu stron klatki piersiowej nazywamy ktem podmostkowym (angulus infrasternalis). ebra XI-XII
posiadaj bardzo krtkie chrzstki, ktre nie cza si bezporednio z mostkiem.
Niektre ebra posiadaj indywidualne i charakterystyczne cechy. ebro I jest krtkie, szerokie i silnie zgite, posiada
powierzchni grn i doln oraz krawd wewntrzna i zewntrzn. Nie posiada grzebienia ani na gowie ani na szyjce,
ktra jest cienka i oba. Posiada za to bruzd ttnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz bruzd yy
podobojczykowej (sulcus v. subclaviae), ktre rozdzielone s od siebie przez guzek minia pochyego przedniego
(tuberculum m. scaleni anterioris). ebro II posiada powierzchni bocznogrn oraz przyrodkowo-doln, przy czym
na pierwszej z nich wystpuje guzowato minia zbatego przedniego (tuberositas m. serrati anterioris). ebra XI i
XII nie posiadaj bruzd wzdu dolnych krawdzi, guzka ebrowego ani grzebienia gowy ebra; kt ebrowy jest w
ebrze XI ledwie zaznaczony, a w XII w ogle go brak.
8 Szkielet klatki piersiowej skada si z krgw piersiowych (vertebrae thoracicae) Th1-12, z eber (costae) w
liczbie 12 par oraz z mostka (sternum). Cz krgosupowa wsptworzy tyln cian, ebra tyln, boczn i
przedni, mostek czy ebra, a take, poprzez obojczyk, szkielet osiowy z obrcz koczyny grnej.
Mostek skada si z rkojeci mostka (manubrium sterni), trzonu mostka (corpus sterni) oraz z wyrostka
mieczykowatego (processus xiphoideus). Rkoje z trzonem poczona jest spojeniem rkojeci (symphysis
manubriosternalis), gdzie znajduje si wyczuwalny przez skr kt mostka (angulus sterni), za trzon z wyrostkiem
czy chrzstkozrost mostkowy (synchondrosis sternalis). Na grnym biegunie rkojeci znajduje si nieparzyste
wcicie szyjne (incisura jugularis), rozdzielajce parzyste wcicie obojczykowe (incisura clavicularis) suce do
poczenia z obojczykiem. Ponadto na rkojeci znajduje si wcicie ebrowe I (incisura costalis I). Po obu bokach kta
mostka znajduje si wcicie ebrowe II, za na trzonie wcicia ebrowe III-VII.
Koci koczyny grnej (ossa membri superioris) dziel si na obrcz koczyny grnej (cingulum membri
superioris) oraz szkielet koczyny grnej wolnej (sceleton membri superioris liberi). Do obrczy zaliczamy obojczyk
(clavicula) oraz opatk (scapula). Do koca koczyny grnej wolnej zaliczamy ko ramienn (humerus), koci
przedramienia okciow (ulna) i promieniow (radius) oraz koci rki (ossa manus), w skad ktrych wchodz koci
nadgarstka (ossa carpi), koci rdrcza (ossa metacarpi) i koci palcw rki lub paliczki palcowe rki (ossa digitorum
manus s. phalages manus).
9 Obojczyk (clavicula) jest koci dug o ksztacie rozcignitej litery S. Posiada trzon (corpus claviculae) oraz
dwa koce mostkowy (extremitas sternalis) z powierzchni stawow mostkow (facies articularis sternalis) oraz
barkowy (extremitas acromialis) z powierzchni stawow barkow (facies articularis acromialis). Obojczyk jest
spaszczony i posiada powierzchni grn i doln. Powierzchnia grna jest wzgldnie gadka; stanowi miejsce
przyczepu dla mini: mostkowo-obojczykowo-sutkowego (m. sternocleidomastoideus; koniec mostkowy, wyej),
piersiowego wikszego (m. pectoralis major; koniec mostkowy, niej), czworobocznego (m. trapezius; koniec
barkowy, wyej) oraz naramiennego (m. deltoideus; koniec barkowy, niej). Powierzchnia dolna jest bardziej
chropowata; na jej kocu mostkowym znajduje si wycisk wizada ebrowo-obojczykowego (impressio lig.
costoclavicularis), na trzonie przyczepia si m. podobojczykowy (m. subclavius), za na kocu barkowym wystpuje
guzowato krucza (tuberositas coracoidea). W tej ostatniej wyrni mona guzek stokowaty (tuberculum
conoideum), od ktrego odchodzi wizado stokowate (lig. conoideum) oraz kres czworoboczn (linea trapezoidea),
do ktrej przyczepia si wizado czworoboczne (lig. trapezoideum). Wizado stokowate oraz czworoboczne tworz
wsplnie wizado kruczoobojczykowe (lig. coracoclaviculare).
10 opatka (scapula) jest trjktn koci pask, posiadajc 3 brzegi, 3 kty oraz 2 powierzchnie. Wyrniamy
brzeg boczny, przyrodkowy oraz grny. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszy, przyczepia si do m. oby
wikszy i mniejszy (m. teres major et minor). Brzeg przyrodkowy (margo medialis) jest najduszy i najcieszy,
przyczepia si do m. zbaty przedni (m. serratus anterior) oraz m. rwnolegoboczny wikszy i mniejszy (m.
rhomboideus major et minor). Brzeg grny (margo superior) jest najkrtszy; obecne jest na nim wcicie opatki
(incisura scapulae) zamknite wizadem poprzecznym opatki grnym (lig. transversum scapulae superius) tworzy
si w ten sposb kana, ktrym przechodzi n. nadopatkowy (n. suprascapularis). Wyrniamy te trzy kty: grny,
dolny i boczny. Do kta grnego (angulus superior) przyczepia si m. dwigacz opatki. Kt dolny (angulus inferior)
schodzi na wysoko VII-VIII ebra. Kt boczny (angulus lateralis) posiada wydrenie stawowe (cavitas glenoidalis),
ktre ograniczaj dwa guzki nad- i podpanewkowy (tuberculum supra- et infraglenoidale); do guzka
nadpanewkowego przyczepia si gowa duga m. dwugowego ramienia (caput longum m. bicipitis brachii), za do
podpanewkowego gowa duga m. trjgowego ramienia (caput longum m. tricipitis brachii). Wydrenie stawowe
oparte jest na szyjce opatki (collum scapulae), od ktrego odchodzi wyrostek kruczy (processus coracoideus); stanowi
on miejsce przyczepu mm.: piersiowego mniejszego (m. pectoralis minor), kruczoramiennego (m. coracobrachialis)
oraz gowy krtkiej m. dwugowego ramienia (caput breve m. bicipitis brachii). Na opatce wyrniamy powierzchni
ebrow oraz grzbietow. Na powierzchni ebrowej (facies costalis) dostrzegamy d podopatkowy (fossa

- 13 -

subscapularis), stanowicy miejsce przyczepu m. podopatkowego (m. subscapularis). Na powierzchni grzbietowej

obecny jest grzebie opatki (spina scapulae), przechodzcy na brzegu przyrodkowym w trjkt grzebienia (trigonum
spinae). Grzebie przedua si w wyrostek barkowy (acromion), zakoczony ktem barkowym (angulus acromialis) i
posiadajcy powierzchni stawow barkow (facies articularis acromialis). Ponadto grzebie dzieli powierzchni
grzbietow na d nadgrzebieniowy (fossa supraspinata), gdzie przyczepia si m. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus)
oraz na d podgrzebieniowy (fossa infraspinata), gdzie przyczepia si m. podgrzebieniowy (m. infraspinatus).
11 Ko ramienna (humerus) jest koci dug wyrniamy w niej nasad blisz, trzon oraz nasad dalsz.
Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis) zauwaamy gow koci ramiennej (caput humeri) z odpowiedni
powierzchni stawow (facies articularis capitis humeri). Gowa oddzielona jest od reszty nasady szyjk anatomiczn
(collum anatomicum), za od trzonu szyjk chirurgiczn (collum chirurgicum). Poza gow na nasadzie bliszej
znajduj si dwa guzki wikszy i mniejszy, kady przeduajcy si w swj grzebie, pomidzy nimi za obecna jest
bruzda midzyguzkowa. Guzek wikszy (tuberculum majus) jest miejscem przyczepu odpowiednio od gry: m.
nadgrzebieniowego (m. supraspinatus), m. podgrzebieniowego (m. infraspinatus) oraz m. obego mniejszego (m. teres
minor). Na grzebieniu guzka wikszego (crista tuberculi majoris) przyczepia si m. piersiowy wikszy (m. pectoralis
major). Na guzku mniejszym (tuberculum minus) przyczepia si m. podopatkowy (m. subscapularis), za na jego
grzebieniu (crista tuberculi minoris) m. oby wikszy (m. teres major) oraz m. najszerszy grzbietu (m. latissimus
dorsi). W brudzie midzyguzkowej (sulcus intertubercularis) przewija si cigno gowy dugiej m. dwugowego
ramienia (tendo capitis longi m. bicipitis brachii).
Na trzonie (corpus humeri) wyrniamy brzeg przedni, boczny i przyrodkowy oraz powierzchni przedni boczn,
przedni przyrodkow oraz tyln. Brzeg przedni (margo anterior) rozdziela si przy nasadzie dalszej, ograniczajc w
ten sposb d dziobiasty (fossa coronoidea). Brzeg boczny (margo lateralis) przedua si w nadkykie boczny
(epicondylus lateralis), do ktrego przyczepiaj si mm. prostowniki przedramienia. Brzeg przyrodkowy (margo
medialis) przedua si w nadkykie przyrodkowy (epicondylus medialis), do ktrego przyczepiaj si mm. zginacze
przedramienia; ponadto przez nadkykie ten przewija si n. okciowy (n. ulnaris), pozostawiajc na nim swoj bruzd
(sulcus n. ulnaris). Na powierzchni przedniej przyrodkowej (facies anterior medialis) przyczepia si m.
kruczoramienny (m. coracobrachialis). Na powierzchni przedniej bocznej (facies anterior lateralis) znajduje si
guzowato naramienna (tuberositas deltoidea), gdzie przyczepiaj si m. ramienny (m. brachialis) oraz m. naramienny
(m. deltoideus). Na powierzchni tylnej (facies posterior) obecna jest bruzda n. promieniowego (sulcus n. radialis);
ponad ni przyczepia si gowa boczna m. trjgowego ramienia (caput laterale m. tricipitis brachii), za pod ni
gowa przyrodkowa tego minia (caput mediale m. tricipitis brachii).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis), zwanej kykciem koci ramiennej (condylus humeri), wyrniamy gwk oraz
bloczek. Gwka koci ramiennej (capitulum humeri), pooona bardziej bocznie, przedua si do gry w d
promieniowy (fossa radialis), ponadto styka si z gow koci promieniowej (caput radii). Bloczek koci ramiennej
(trochlea humeri) wyglda jak dwa cite stoki promieniowy (mniejszy) oraz okciowy (wikszy), zczone swoimi
mniejszymi podstawami tworzc rynienk kierunkow dla listewki kierunkowej na wciciu bloczkowym (incisura
trochlearis) koci okciowej. Z przodu na nasadzie dalszej znajduje si d dziobiasty (fossa coronoidea) przeznaczony
dla wyrostka dziobiastego (processus coronoideus) koci okciowej. Z tyu za znajduje si d okciowy (fossa
olecrani), przeznaczony dla wyrostka okciowego (olecranon) teje koci. Czasami ciana kostna pomidzy tymi
doami zanika, dajc otwr nadkykciowy (foramen supracondylicum).
12 Ko okciowa (ulna) jest rwnie koci dug i rozrniamy w niej te same oglne elementy.
Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis) obecne s dwa wyrostki rozdzielone wciciem bloczkowym (incisura
trochlearis). Wyrostek dziobiasty (processus coronoideus) posiada na bocznej stronie nasady wcicie promieniowe
(incisura radialis) dla obwodu stawowego (circumferentia articularis) koci promieniowej. Wyrostek okciowy
(olecranon) jest miejscem przyczepu m. trjgowego ramienia (m. triceps brachii). Poniej nasady obecna jest
guzowato koci okciowej (tuberositas ulnae), stanowica przyczep m. ramiennego (m. brachialis).
Na trzonie (corpus ulnae) wyrniamy brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) oraz midzykostny
(margo interosseus), a take powierzchni przyrodkow (facies medialis), przedni (facies anterior) i tyln (facies
posterior), na ktrej znajduje si grzebie m. odwracacza (crista m. supinatoris).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) obecna jest gowa koci okciowej (caput ulnae), na ktrej znajduje si obwd
stawowy (circumferentia articularis) dla wcicia okciowego (incisura ulnaris) koci promieniowej oraz wyrostek
rylcowaty (processus styloideus), bdcy miejscem przyczepu m. prostownika nadgarstka okciowego (m. extensor
carpi ulnaris).
13 Ko promieniowa (radius) jest koci dug.
Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis) znajduje si gowa koci promieniowej (caput radii), posiadajca obwd
stawowy (circumferentia articularis) dla wcicia promieniowego (incisura radialis) koci okciowej. Gowa czy si z
szyjk koci promieniowej (collum radii), za ktr znajduje si guzowato koci promieniowej (tuberositas radii),
bdc miejscem przyczepu m. dwugowego ramienia (m. biceps brachii).
Na trzonie (corpus radii) wyrniamy brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) oraz midzykostny
(margo interosseus), a take powierzchni przedni (facies anterior), tyln (facies posterior) i boczn (facies lateralis),
na ktrej znajduje si guzowato nawracacza (tuberositas pronatoria), bdc miejscem przyczepu m. nawrotnego

- 14 -

obego (m. pronator teres).

Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) znajduje si wyrostek rylcowaty (processus styloideus), ktry na bocznej
stronie posiada szerok bruzd przeznaczona dla cigien m. odwodziciela kciuka dugiego (m. abductor pollicis
longus) oraz m. prostownika kciuka krtkiego (m. extensor pollicis brevis). Strona przednia koci jest wzgldnie
gadka, przebiega na niej m. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus). Na stronie tylnej natomiast znajduje si
szereg bruzd dla cigien mm. prostownikw nadgarstka i palcw. Od strony przyrodkowej widoczne jest take
wcicie okciowe (incisura ulnaris) dla obwodu stawowego (circumferentia articularis) koci okciowej. Od strony rki
obecna jest powierzchnia stawowa nadgarstkowa (facies articularis carpea) podzielona listewka na cz boczn,
przeznaczon dla koci dkowatej (os scaphoideum) oraz na cz przyrodkow, przeznaczon dla koci
ksiycowatej (os lunatum).
14 Koci nadgarstka (ossa carpi) wystpuj w liczbie 8 i uoone s w dwa szeregi. Patrzc od strony doniowej,
w kierunku od strony bocznej ku przyrodkowej, s to: [szereg bliszy]: ko dkowata (os scaphoideum), ko
ksiycowata (os lunatum), ko trjgraniasta (os triquetum), ko grochowata (os pisiforme), [szereg dalszy]: ko
czworoboczna wiksza (os trapezium) i mniejsza (os trapezoideum), ko gwkowata (os capitatum) i ko
haczykowata (os hamatum). Kada z koci nadgarstka posiada 6 powierzchni, z wyjtkiem najmniejszej, tj. koci
grochowatej.
56 Elementy skrajnych koci nadgarstka tworz po kadej stronie wyniosoci okciow i promieniow.
Wynioso nadgarstka okciowa (eminentia carpi ulnaris) utworzona jest przez ko grochowat (os pisiforme) i
haczyk koci haczykowatej (hamulus ossis hamati). Wynioso nadgarstka promieniowa (eminentia carpi radialis)
utworzona jest przez guzek koci dkowatej (tuberculum ossis scaphoidei) oraz guzek koci czworobocznej wikszej
(tuberculum ossis trapezi). Obie te wyniosoci zamknite s troczkiem zginaczy (retinaculum flexorum), tworzc kana
nadgarstka (canalis carpi). Kanaem tym przebiega 10 elementw: n. porodkowy (n. medianus) i 9 cigien zginaczy
palcw: 4 cigna m. zginacza palcw powierzchownego (m. flexor digitorum superficialis), 4 cigna m. zginacza
palcw gbokiego (m. flexor digitorum profundus) oraz cigno m. zginacza kciuka dugiego (m. flexor pollicis
longus).
15 W skad koci rki (ossa manus) oprcz omwionych ju koci nadgarstka wchodz koci rdrcza i koci
palcw rki.
Koci rdrcza (ossa metacarpi) wystpuj w liczbie 5. Kada z nich skada si z podstawy, trzonu i gowy. Podstawa
(basis) jest charakterystyczna dla kadej koci. Trzon (corpus) jest wklsy od strony doniowej i ogranicza przestrze
midzykostn rdrcza (spatia interossea metacarpi), w ktrej znajduj si mm. midzykostne (mm. interossei). Gowa
(caput) posiada kulist powierzchnie stawow oraz guzek na brzegu doniowym.
Koci palcw rki (ossa digitorum manus) nazywamy inaczej paliczkami rki (phalanges manus). Kciuk (pollex)
posiada paliczek bliszy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis), za pozostae palce posiadaj paliczek bliszy
czyli pierwszy (phalanx proximalis s. prima), redni czyli drugi (phalanx media s. secunda) oraz dalszy czyli trzeci
(phalanx distalis s. tertia). Kady z paliczkw skada si z podstawy (basis phalangis), trzonu (corpus phalangis) i
gowy (caput phalangis), na ktrej w paliczkach dalszych obecna jest guzowato paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis).
Koci koczyny dolnej (ossa membri inferioris) dzielimy, podobnie jak w przypadku koczyny grnej, na obrcz
koczyny dolnej oraz na szkielet koczyny dolnej wolnej. Obrcz koczyny dolnej skada si z koci miednicznej (os
coxae), ktra powstaje z zronicia si koci biodrowej (os ilium), kulszowej (os ischii) i onowej (os pubis). Na
kociec koczyny dolnej wolnej skada si ko udowa (femur), rzepka (patella), koci podudzia piszczel (tibia) i
strzaka (fibula) oraz koci stopy (ossa pedis), w skad ktrych wschodz koci stpu (ossa tarsi), koci rdstopia (ossa
metatarsi) oraz koci palcw stopy czyli paliczki stopy (ossa digitorum pedis s. phalanges pedis).
Jak zaznaczyem, ko miedniczna powstaje ze zronicia si kilku pocztkowo samodzielnych koci. Wpierw (6
rok ycia) zrasta si ko kulszowa (os ischii) z koci onow (os pubis), dajc ko onowokulszow (os
puboischium), ktra nastpnie w wieku 16-18 lat zrasta si z koci biodrow (os ilium). Ko miedniczna wraz z
koci krzyow (os sacrum) tworzy miednic (pelvis), ktr dzielimy na miednic wiksz (pelvis major) i mniejsz
(pelvis minor). Ko biodrowa ogranicza miednic wiksz z tyu i z boku, za ko onowokulszowa ogranicz
miednic mniejsz z przodu i z boku. Ko miedniczna przebita jest otworem zasonowym (foramen obturatum);
posiada rwnie dwa due wcicia przednie i tylne. Wcicie przednie nazywamy biodrowoonowym (incisura
iliopubica); dzieli si ono na cz boczn czyli rozstp miniowy (lacuna musculorum) przez ktry przechodzi m.
biodrowoldwiowy (m. iliopsoas) i n. udowy (n. femoralis) oraz na cz przyrodkow czyli rozstp naczyniowy
(lacuna vasorum) przez ktry przechodz naczynia udowe (vasa femoralia). Wcicie tylne nazywamy kulszowym;
podzielone jest ono przez kolec kulszowy (spina ischiadica) na wcicie kulszowe wiksze (incisura ischiadica major) i
mniejsze (incisura ischiadica minor).
16 Ko biodrowa (os ilium) skad si z trzonu (corpus ossis ilii) oraz talerza (ala ossis ilii). Grny brzeg talerza
stanowi grzebie biodrowy (crista iliaca), uznawany za doln granic brzucha, a jego przednia cz ogranicza d
biodrowy (fossa iliaca). Na grzebieniu znajduj si 3 listewki, stanowice miejsce przyczepu dla mini. Najbardziej
zewntrzna listewka to warga zewntrzna (labium externum); w 2/3 przedniej czci przyczepia si do niej m. skony
brzucha zewntrzny (m. obliquus abdominis externus), za w 1/3 tylnej m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).

- 15 -

Listewka rodkowa to kresa porednia (linea intermedia) do ktrej przyczepia si m. skony brzucha wewntrzny (m.
obliquus abdominis internus). Najbardziej wewntrzna listewka to warga wewntrzna (labium internum), do ktrej z
przodu przyczepia si m. porzeczny brzucha (m. transversus abdominis), za z tyu m. czworoboczny ldwi (m.
quadratus lumborum). Grzebie biodrowy koczy si dwoma kolcami przednim grnym (spina iliaca anterior
superior) i tylnym grnym (spina iliaca posterior superior). Do pierwszego z nich przyczepia si m. krawiecki (m.
sartorius), m. napinacz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae) oraz wizado pachwinowe (lig. inguinale).
Ko biodrowa posiada dwie powierzchnie krzyowomiedniczn i poladkow. Powierzchnia krzyowomiedniczna
(facies sacropelvina) dzieli si na cz brzuszn, krzyow i miedniczn. Cz brzuszn (pars abdominalis) stanowi
d biodrowy (fossa iliaca) gdzie przyczepia si m. biodrowy (m. iliacus). D biodrowy przedua si w bruzd, w
ktrej ley m. biodrowoldwiowy (m. iliopsoas); bruzda ta ograniczona jest od strony przyrodkowej przez
wynioso biodrowoonow (eminentia iliopubica), za od strony bocznej przez kolec biodrowy przedni dolny (spina
iliaca anterior inferior) gdzie przyczepia si cz cigna m. prostego uda (m. rectus femoris) oraz wizado
biodrowoudowe (lig. iliofemorale). Cz krzyowa (pars sacralis) posiada powierzchni uchowat (facies auricularis)
zakoczon kolcem biodrowym tylnym dolnym (spina iliaca posterior inferior). Za powierzchni t znajduje si
guzowato biodrowa (tuberositas iliaca) gdzie przyczepiaj si wizada krzyowobiodrowe midzykostne (ligg.
sacroiliaca interossea). Wzdu powierzchni uchowatej biegnie bruzda przystawowa (sulcus paraglenoidalis), do ktrej
przyczepia si torebka stawu krzyowobiodrowego (capsula articularis sacroiliaca). Cz miedniczna (pars pelvina)
jest elementem trzonu koci biodrowej. Od czci brzusznej oddzielona jest kres ukowat (linea arcuata), ktra
wchodzi w skad kresy granicznej (linea terminalis), stanowicej granic pomidzy miednica wiksza i mniejsz. Na
powierzchni poladkowej (facies glutea) znajduj si 3 kresy poladkowe: przednia (linea glutea anterior), dolna (linea
glutea inferior) i tylna (linea glutea posterior). W polu midzy kres przedni i doln przyczepia si m. poladkowy
najmniejszy (m. gluteus minimus), w polu midzy kres doln a tyln m. poladkowy redni (m. gluteus medius), za
w polu poza kres tyln m. poladkowy najwikszy (m. gluteus maximus).
17 Ko kulszowa (os ischii) posiada trzon oraz ga . Od trzonu (corpus ossis ischii) odchodzi w ty kolec
kulszowy (spina ischiadica), do ktrego przyczepia si wizado krzyowokolcowe (lig. sacrospinale) i ktry rozdziela
wcicie kulszowe wiksze i mniejsze (incisura ischiadica major et minor). Trzon przechodzi w ga rowkiem, do
ktrego przyczepia si wizado kulszowoudowe (lig. ischiofemorale). Ga (ramus ossis ischii) posiada cz
panewkow (pars acetabularis) i onow (pars pubica), ktre cz si pod ktem prostym w guzie kulszowym (tuber
ischiadicum), po wewntrznej stronie ktrego obecny jest wyrostek sierpowaty (processus falciformis). Guz kulszowy
jest miejscem przyczepu mm. prostownikw uda (mm. extensores femoris): m. pcignistego (m. semitendinosus), m.
pbonistego (m. semimembranosus) i gowy dugiej m. dwugowego uda (caput longum m. bicipitis femoris), a take:
wizada krzyowoguzowego (lig. sacrotuberale), czci m. przywodziciela wielkiego (m. adductor magnus) oraz m.
czworobocznego uda (m. quadratus femoris).
18 Ko onowa (os pubis) skada si z trzonu oraz gazi grnej i dolnej. Trzon (corpus ossis pubis) tworzy
przedni cz panewki (acetabulum) i posiada wynioso biodrowoonow (eminentia iliopubica), ktra stanowi
granic z trzonem koci biodrowej. Ga dolna (ramus inferior ossis pubis) posiada powierzchni spojeniow (facies
symphysialis), ktra wsptworzy spojenie onowe (symphysis pubica). Ga grna (ramus superior ossis pubis)
posiada 3 brzegi grny, przedni i tylny. Brzeg grny (margo superior) to grzebie koci onowej (pecten ossis pubis);
przedua si kres ukowat (linea arcuata) i ma guzek onowy (tuberculum pubicum). Brzeg przedni i tylny (margo
anterior et posterior) tworz grzebie zasonowy (crista obturatoria), ktry posiada guzek zasonowy przedni i tylny
(tuberculum obturatorium anterius et posterius). Pomidzy tymi brzegami znajduje si bruzda zasonowa (sulcus
obturatorius), ktra wraz z bon zasonow (membrana obturatoria) wypeniajc otwr zasonowy (foramen
obturatum) ogranicza kana zasonowy (canalis obturatorius), przez ktry przechodz naczynia i n. zasonowy (vasa
obturatoria et n. obturatorius).
19 Ko udowa (femur) jest koci dug.
Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis) znajduje si gowa (caput ossis femoris). Ma ona doek gowy (fovea
capitis ossis femoris), od ktrego odchodzi wizado gowy (lig. capitis femoris). Gowa czy si z trzonem poprzez
szyjk (collum ossis femoris).
Na trzonie (corpus ossis femoris) w pobliu nasady bliszej znajduj si dwa krtae wikszy i mniejszy. Krta
wikszy (trochanter major) jest miejscem przyczepu m. poladkowego najmniejszego i redniego (m. gluteus minimus
et medius) oraz m. gruszkowatego (m. piriformis). W jego pobliu znajduje si d krtaowy (fossa trochanterica),
gdzie dochodz cigna m. zasaniacza wewntrznego i zewntrznego (m. obturatorius intrnus et externus). Do krtaa
mniejszego (trochanter minor) przyczepia si m. biodorowoldwiowy (m. iliopsoas). Granic midzy krtaami jest z
tyu grzebie midzykrtaowy (crista intertrochanterica), a z przodu kresa miedzykrtaowa (linea intertrochanterica),
do ktrej przyczepia si wizado biodrowoudowe (lig. iliofemorale) i kulszowoudowe (lig. ischiofemorale).
Powierzchnia trzonu jest na przekroju okrga i gadka, z wyjtkiem pooonej z tyu kresy chropawej (linea aspera).
Skad si ona z wargi bocznej i przyrodkowej. Warga boczna (labium laterale) przedua si w grze w guzowato
poladkow (tuberositas glutea), a w d w nadkykie boczny (epicondylus lateralis); ponadto przyczepia si do m.
obszerny boczny (m. vastus lateralis) i gowa krtka m. dwugowego uda (caput breve m. bicipitis femoris). Warga
przyrodkowa (labium mediale) przedua si w grze w kres miedzykrtaow (linea intertrochanterica) i w kres

- 16 -

grzebieniow (linea pectinea), gdzie przyczepia si m. grzebieniowy (m. pectineus), w dole za w nadkykie
przyrodkowy (epicondylus medialis) i w guzek przywodzicieli (tuberculum adductorium), gdzie przyczepia si m.
przywodziciel wielki (m. adductor magnus); ponadto warga stanowi przyczep dla mm. przywodzicieli uda (mm.
adductoris femoris).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) obecne s dwa kykcie boczny i przyrodkowy (condylus lateralis et
medialis). Pomidzy nimi znajduje si d midzykykciowy (fossa intercondylaris) i kresa midzykykciowa (linea
intercondylaris). Kady kykie posiada nad sob odpowiedni nadkykie; do nadkykci przyczepiaj si wizada
poboczne kolana odpowiednio boczne i przyrodkowe (lig. collaterale laterale et mediale). Przednie powierzchnie
kykci stanowi powierzchni rzepkow (facies patellaris). Oba nadkykcie wraz z kres midzykykciow ograniczaj
powierzchni podkolanow (facies poplitea).
Rzepka (patella) jest najwiksz w organizmie ludzkim trzeszczk, czyli koci znajdujc si wewntrz
wizada. Rzepka znajduje si w cignie kocowym m. czworogowego uda (m. quadriceps femoris). Posiada
podstaw (basis) i szczyt (apex). Na powierzchni przedniej znajduj si otworki naczyniowe (foramina vasorum), a na
powierzchni tylnej powierzchnia stawowa (facies articularis) podzielona na cz przyrodkow i boczn (pars
medialis et lateralis).
20 Piszczel (tibia) jest koci dug.
Na nasadzie bliszej (epiphysis proximalis) od strony grnej widoczne s dwa kykcie boczny i przyrodkowy
(condylus lateralis et medialis), z ktrych kady posiada powierzchni stawow grn (facies articularis superior).
Ponadto kykie boczny posiada powierzchni stawow strzakow (facies articularis fibularis) do poczenia z gow
strzaki (caput fibulae) oraz guzowato pasma biodrowopiszczelowego (tuberositas tractus iliotibialis), do ktrej
pasmo to dochodzi. Pomidzy kykciami znajduje si wynioso midzykykciowa (eminentia intercondylaris), na
ktrej obecne s guzki midzykykciowe boczny i przyrodkowy (tuberculum intercondylare laterale et mediale) oraz
pola midzykykciowe przednie i tylne (area intercondylaris anterior et posterior), gdzie przyczepiaj si wizada
krzyowe kolana (ligg. cruciformia genus).
Trzon (corpus tibiae) posiada brzegi: przyrodkowy (margo medialis), midzykostny (margo interosseus) i przedni
(margo anterior), na ktrym znajduje si guzowato piszczeli (tuberositas tibiae), gdzie przyczepia si wizado rzepki
(lig. patellae). Posiada rwnie powierzchnie: boczn (facies lateralis), przyrodkow (facies medialis) i tyln (facies
posterior), gdzie widzimy kres m. paszczkowatego (linea m. solei), stanowic granic pomidzy tym miniem a m.
podkolanowym (m. popliteus).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) od strony stopy widzimy powierzchni stawow doln (facies articularis
inferior), od strony bocznej wcicie strzakowe (incisura fibularis), od strony przyrodkowej kostk przyrodkow
(malleolus medialis) z powierzchni stawow kostkow (facies articularis malleolaris). Na stronie tylnej znajduje si
bruzda kostkowa (sulcus malleolaris), przez ktr przechodzi cigno m. piszczelowego przedniego (tendo m. tibialis
posterioris) i cigno m. zginacza palcw dugiego (tendo m. flexoris digitorum longi).
21 Strzaka (fibula) rwnie jest koci dug.
Nasad blisz (epiphysis proximalis) nazywa si gow strzaki (caput fibulae). Znajduje si na niej szczyt gowy
strzaki (apex capitis fibulae) oraz powierzchnia stawowa gowy strzaki (facies articularis capitis fibulae). Oprcz tego
na zewntrznej stronie gowy kocz si: cigno m. dwugowego uda (tendo m. bicipitis femoris), wizado poboczne
strzakowe (lig. collaterale fibulare), cz m. strzakowego dugiego (m. fibularis longus) i cz m. paszczkowatego
(m. soleus).
Trzon strzaki (corpus fibulae) posiada brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i midzykostny (margo
interosseus). Do dwch pierwszych przyczepiaj si przegrody midzyminiowe goleni odpowiednio przednia i
tylna (septum intermusculare cruris anterior et posterior). Brzeg midzykostny czy si z grzebieniem porodkowym
(crista medialis). Trzon posiada rwnie powierzchni tyln (facies posterior), boczn (facies lateralis) i przyrodkow
(facies medialis), gdzie wystpuje grzebie porodkowy i gdzie przyczepia si bona midzykostna goleni (membrana
interossea cruris).
Nasada dalsza (epiphysis distalis) przedua si w kostk boczn (malleolus lateralis), ktra posiada swj d (fossa
malleoli lateralis) oraz powierzchni stawow kostkow (facies articularis malleolaris), czc si z koci skokow
(talus). Obecna jest rwnie bruzda kostki bocznej (sulcus malleoli lateralis), przez ktr przewijaj si cigna mm.
bocznych goleni (mm. laterales cruris), tj. m. strzakowego dugiego i krtkiego (m. fibularis longus et brevis).
22 Koci stopy (ossa pedis) dziel si na koci stpu, koci rdstopia i koci palcw stopy.
Koci stpu (ossa tarsi) wystpuj w dwch szeregach bliszym i dalszym. Do szeregu bliszego naley ko
skokowa (talus) i ko pitowa (calcaneus), midzy oba szeregi wciska si ko dkowa (os naviculare), za do
szeregu dalszego nale 3 koci klinowate (ossa cuneiformia) i ko szecienna (os cuboideum).
Ko skokowa (talus) skada si z trzonu, szyjki i gowy. Na trzonie (corpus tali) wystpuje bloczek (trochlea tali),
ktry posiada powierzchni grn (facies superior) czc si z powierzchni stawow doln piszczeli (facies
articularis inferior tibiae), powierzchni kostkow boczn (facies malleolaris lateralis) czc si z kostk boczn i
wysyajc wyrostek boczny koci skokowej (processus lateralis tali) oraz powierzchni kostkow przyrodkow
(facies malleolaris medialis) czc si z kostk przyrodkow. Na trzonie znajduje si jeszcze powierzchnia stawowa
pitowa tylna (facies articularis calcanea posterior) czca si z koci pitow i wyrostek tylny koci skokowej

- 17 -

(processus posterior tali), rozdzielony na guzek boczny i przyrodkowy (tuberculum laterale et mediale) bruzd cigna
m. zginacza dugiego kciuka (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Na szyjce (collum tali) znajduje si
powierzchnia stawowa pitowa rednia (facies articularis calcanea media) czca si z podprk koci pitowej
(sustentaculum tali) oraz bruzda koci skokowej (sulcus tali) ktra z bruzda koci pitowej (sulcus calcanei) tworzy
zatok stpu (sinus tarsi) wypenion wizadem skokowopitowym midzykostnym (lig. talocalcaneum interosseum).
Na gowie (caput tali) znajduje si powierzchnia stawowa dkowa (facies articularis navicularis), powierzchnia
stawowa dla wizada pitowodkowego (facies articularis pro ligamento calcaneonaviculari) i powierzchnia stawowa
pitowa przednia (facies articularis calcanea anterior).
Ko pitowa (calcaneus) skada si z guza i trzonu. Guz (tuber calcanei) posiada wyrostek boczny i
przyrodkowy (processus medialis et lateralis tuberis calcanei), a take jest miejscem przyczepu wizada pitowego
(Achillesa) (tendo calcanei). Na trzonie (corpus calcanei) z przodu widzimy powierzchni stawow szecienn (facies
articularis cuboidea) dla koci szeciennej, po stronie przyrodkowej podprk, a z boku bloczek strzakowy.
Podprka (sustentaculum tali) posiada powierzchni stawow skokow redni i przedni (facies articularis talaris
media et anterior); na powierzchni przedniej znajduje si bruzda koci pitowej (sulcus calcanei) wsptworzca zatok
stpu, dalej za wida powierzchni stawow skokow tyln (facies articularis talaris posterior). Na dole podprki
mamy bruzd cigna m. zginacza dugiego kciuka (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Przez bloczek
strzakowy (trochlea fibularis) przewijaj si cigna m. strzakowego dugiego i krtkiego (tendo m. fibularis longi et
brevis), std bruzda cigien mini strzakowych (sulcus tendinum musculorum fibularium).
Ko dkowa (os naviculare) posiada powierzchni grzbietow i podeszwow. Na pierwszej z nich obecna jest
guzowato (tuberositas ossis navicularis) gdzie przyczepia si cigno m. piszczelowego tylnego (m. tibialis
posterior), za na powierzchni podeszwowej mamy bruzd dla cigna tego minia.
Koci klinowate (ossa cuneiformia) s 3: przyrodkowa (os cuneiforme mediale) najwiksza, porednia (os
cuneiforme intermedium) najmniejsza i najkrtsza oraz boczna (os cuneiforme laterale). Jak nazwa wskazuje,
wszystkie maj ksztat klinw, z tym e przyrodkowa skierowana jest klinem w gr, za pozostae w d.
Ko szecienna (os cuboideum) posiada guzowato (tuberositas ossis cuboideum), a na krtszej cianie bocznej
wcicie z bruzd cigna m. strzakowego dugiego (sulcus tendinis m. fibularis longi).
Koci rdstopia (ossa metatarsi) wystpuj w liczbie 5. Kada skada si z podstawy (basis), trzonu (corpus) i
gowy (caput). Po bocznej stronie obecny jest doek dla wizada pobocznego (lig. collaterale).
Koci palcw stopy czyli paliczki stopy (ossa digitorum pedis s. phalanges pedis) rozmieszczone s podobnie jak
w rce paluch (hallux s. hallex) posiada paliczek bliszy i dalszy (phalanx proximalis et distalis), za pozostae palce
paliczek bliszy, rodkowy i dalszy (phalanx proximalis, media et distalis). Kady paliczek posiada podstaw (basis),
trzon (corpus) i gow (caput), na ktrej w paliczkach dalszych obecna jest guzowato paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis).
Czaszka (cranium) skada si z koci czaszki (ossa cranii). Te moemy podzieli na budujce mzgoczaszk
(neurocranium s. cranium cerebrale) oraz na budujce twarzoczaszk (splanchnocranium s. cranium faciale).
23 Mzgoczaszk buduj koci nieparzyste: potyliczna (os occipitale), klinowa (os sphenoidale) i czoowa (os frontale)
oraz parzyste: ciemieniowa (os parietale) i skroniowa (os temporale).
Twarzoczaszk tworz: koci twarzy (ossa faciei), ko gnykowa (os hyoideum) i kosteczki suchowe (ossicula auditus
s. auditoria); te ostatnie to moteczek (malleus), kowadeko (incus) i strzemiczko (stapes) omwione zostan przy
narzdzie suchu. Koci twarzy dzielimy na parzyste i nieparzyste, parzyste za na wyczuwalne i niewyczuwalne
(ukryte). Do parzystych wyczuwalnych naley: ko nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i szczeka
(maxilla), do parzystych niewyczuwalnych (ukrytych): ko zowa (os lacrimale), maowina nosowa dolna (concha
nasalis inferior) i ko podniebienna (os palatinum), do nieparzystych: ko sitowa (os ethmoidale), lemiesz (vomer) i
uchwa (mandibula).
24 Ko potyliczna (os occipitale) skada si z czci podstawnej (pras basilaris), z parzystej czci bocznej (pars
lateralis) oraz z uski potylicznej (squama occipitalis). Wszystkie powysze czci rozmieszczone s wok otworu
potylicznego wielkiego (foramen occipitale magnum). Cz podstawna z boczn poczona jest przez chrzstkozrost
rdpotyliczny przedni (synchondrosis intraoccipitale anterior), za cz boczna z usk poprzez chrzstkozrost
rdpotyliczny tylny (synchondrosis intraoccipitale posterior). Pomidzy czci boczn a trzonem koci klinowej
(corpus ossis sphenoidalis) znajduje si chrzstkozrost klinowopotyliczny (synchondrosis sphenooccipitalis), ktry z
wiekiem zrasta si w kociozrost klinowopotyliczny (synostosis sphenooccipitalis).
Cz podstawna (pras basilaris) ma ksztat klina zwrconego ostrzem do otworu wielkiego a podstaw do koci
klinowej. Jej powierzchnia wewntrzna jest gadka i rynienkowato wgbiona w tym miejscu znajduje si stok
(clivus), na ktrym ley most (pons) i rdze przeduony (medulla oblongata). Wzdu bocznych krawdzi cignie si
bruzda zatoki skalistej grnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Na powierzchni zewntrznej w linii rodkowej znajduje
si guzek gardowy (tuberculum pharyngeum), do ktrego przyczepia si szew garda (raphe pharyngis) i wizado
podune przednie (lig. longitudinale anterius). Po bocznej stronie guzka znajduje si doek, w ktrym przyczepia si
m. dugi gowy (m. longus capitis) i m. prosty gowy przedni (m. rectus capitis anterior). Boczne brzegi czci
podstawnej wraz z czci skalist koci skroniowej ograniczaj szczelin skalistopotyliczn (fissura petrooccipitalis)
wypenion przez chrzstkozrost skalistopotyliczny (synchondrosis petrooccipitalis).

- 18 -

Cz boczna (pars lateralis) posiada z boku wcicie szyjne (incisura jugularis). Odchodzi od niego wyrostek szyjny
(processus jugularis), na zewntrz od ktrego obecny jest wyrostek przysutkowy (processus paramastoideus), gdzie
przyczepia si m. prosty gowy boczny (m. rectus capitis lateralis). Wcicie szyjne wraz z analogicznym wziciem na
koci skroniowej ogranicza otwr szyjny (foramen jugulare) podzielony przez wyrostek rdszyjny (processus
intrajugularis) na mniejsz cz przedni i wiksz tyln. Przez cze przedni przechodzi n. jzykowogardowy (n.
glossopharyngeus) (IX) i zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior), za przez cz tyln opuszka grna yy
szyjnej (bulbus superior v. jugularis), n. bdny (n. vagus) (X), n. dodatkowy (n. accessorius) (XI) i wraca do czaszki
ga oponowa n. bdnego (r. meningeus n. vagi). Na powierzchni wewntrznej obecny jest guzek szyjny (tuberculum
jugulare), stanowicy oparcie dla mdku (cerebellum). Pod nim znajduje si kana n. podjzykowego lub
podjzykowy (canalis n. hypoglossi s. canalis hypoglossalis), przez ktry przechodzi w n. podjzykowy (n.
hypoglossus) (XII) oraz splot ylny tego kanau (plexus venosus canalis hypoglossalis). Dalej z tyu mamy kana
kykciowy (canalis condylaris), przez ktry przechodzi . wypustowa kykciowa (v. emissaria condylaris) i ktry
przedua si w d kykciowy (fossa condylaris). Na powierzchni zewntrznej koci znajduje si kykie potyliczny
(condulus occipitalis), ktry kontaktuje si z krgiem szczytowym (atlas).
uska skroniowa (squama occipitalis) posiada brzeg przedni ograniczajcy otwr wielki, brzeg boczny zwany
sutkowym (margo mastoideus) oraz brzeg wgowy (margo lambdoideus). Na powierzchni zewntrznej wyrniamy
grubsza cz grn (planum occipitale) oraz ciesza cz doln (planum nuchae). Granic pomidzy nimi wyznacza
guzowato potyliczna zewntrzna (protuberatntia occipitalis externa), od ktrej odchodzi w bok kresa karkowa grna
(linea nuchae superior), do ktrej siga przyczep m. czworobocznego (m. trapezius). W d odchodzi grzebie
potyliczny zewntrzny (crista occipitalis externa), do ktrego przyczepia si wizado karkowe (lig. nuchae) i od
ktrego odchodzi kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Ta ostatnia rozgranicza dwa pola grne i dolne; w
grnym przyczepia si m. pkolcowy gowy (m. semispinalis capitis), w dolnym za poczwszy od strony
przyrodkowej ku bocznej kolejno: m. prosty gowy tylny mniejszy (m. rectus capitis posterior minor), m. prosty gowy
tylny wikszy (m. rectus capitis posterior major) i m. skony gowy grny (m. obliquus capitis superior). Na
powierzchni wewntrznej uski znajduje si guzowato potyliczna wewntrzna (protuberatntia occipitalis interna). Ku
grze odchodzi od niej bruzda zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris), gdzie przyczepia si sierp
mzgu (falx cerebri); w bok odchodzi bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), gdzie przyczepia si namiot
mdku (tentorium cerebelli); w d wreszcie odchodzi grzebie potyliczny wewntrzny (crista occipitalis interna),
gdzie przyczepia si sierp mdku (falx cerebelli) i wzdu ktrego biegnie zatoka potyliczna (sinus occipitalis).
Wszystkie elementy promienicie odchodzce od guzowatoci wewntrznej tworz wynioso krzyow (eminentia
cruciformis).
Otwr potyliczny wielki (foramen occipitale magnum) ma ksztat nieregularny mona w nim wyrni cz
przedni i tyln. Do czci przedniej przyczepiaj si wizada skrzydowate (ligg. alaria). Przez cz tyln
przechodz: przejcie rdzenia przeduonego (medulla oblongata) w rdze krgowy (medulla spinalis), korzenie
rdzeniowe n. dodatkowego (radices spinales n. accessorii) (XI), n. podpotyliczny (n. suboccipitalis), t. rdzeniowa
przednia i tylna (a. spinalis anterior et posterior), t. krgowa (a. vertebralis) i jej ga oponowa (r. meningeus a.
vertebralis).
25 Ko klinowa (os sphenoidale) skada si z trzonu, parzystego skrzyda mniejszego, parzystego skrzyda
wikszego i z parzystego wyrostka skrzydowego.
Trzon (coprus) posiada cian grn, doln, przednia, tyln i z kadej strony boczn. Na cianie grnej z przodu
widoczne jest paskie miejsce (zw. planum sphenoidale) ograniczone kiem klinowym (jugum sphenoidale), za ktrym
znajduje si bruzda skrzyowania (sulcus chaismatis) przeznaczona dla skrzyowania wzrokowego (ciasma opticum).
Bruzd skrzyowania od pooonego z tyu dou przysadkowego oddziela guzek sioda (tuberculum sellae), ktry
rozchodzi si na boki tworzc po kadej stronie wyrostek pochyy redni (processus clinoideus medius). W dole
przysadkowym (fossa hypophysialis) ley pat przedni przysadki (lobus anterior hypophysis). D ten ogranicza
rwnie grzbiet sioda (dorsum sellae), gdzie ley pat tylny przysadki (lobus posterior hypophysis). Grzbiet sioda do
tyu przedua si w stok (clivus), w kady z bokw za w wyrostek pochyy tylny (processus clinoideus posterior). D
przysadkowy wraz z przednio-tylnym otoczeniem nazywamy siodem tureckim (sella turcica), ktre przechodzi z boku
w bruzd szyjn (sulcus caroticus). Bocznym ograniczeniem tej bruzdy jest jzyczek klinowy (lingula sphenoidalis), w
niej za ley zatoka jamista (sinus cavernosus), przez ktr przechodzi t. szyjna wewntrzna (a. carotis interna), n.
okoruchowy (n. oculomotorius) (III), n. bloczkowy (n. trochlearis) (IV), n. oczny (n. ophthalmicus) (V1) i n.
odwodzcy (n. abducens) (VI). Na cianie przedniej widoczny jest grzebie klinowy (crista sphenoidalis),
przeduajcy si w d w dzib klinowy (rostrum sphenoidale). Grzebie ten jest przedueniem przegrody zatok
klinowych (septum sinuum sphenoideum). Po obu stronach grzebienia znajduj si muszle klinowe (conchae
sphenoidales), zamykajce od dou otwr zatok klinowych (apertura sinuum sphenoideum). ciana dolna naley do
zewntrznej powierzchni podstawy czaszki, zwrcona jest do skrzyde lemiesza (alae vomeris) i wchodzi w skad
sklepienia garda. ciana tylna zrasta si z czci podstawn koci potylicznej przez chrzstkozrost lub kociozrost
klinowopotyliczny (synchondrosis s. synostosis sphenooccipitalis). Kada ciana boczna odsya pozostae elementy
koci klinowej, tj. skrzydo mniejsze (ala minor) i wiksze (ala major) oraz wyrostek skrzydowy (processus
pterygoideus).

- 19 -

Skrzydo mniejsze (ala minor) skada si z dwch odng ograniczajcych kana wzrokowy (canalis opticus), ktrym
przechodzi n. wzrokowy (n. opticus) (II) i t. oczna (a. ophthalmica). Jego brzeg przedni czy si z koci czoow,
tylny za stanowi granic pomidzy doem czaszki przednim a rodkowym. Przyrodkowy koniec skrzyda daje z
kadej strony wyrostek pochyy przedni (processus clinoideus anterior). Powierzchnia grna skrzyda zwrcona jest do
przedniego dou czaszki (fossa cranialis anterior), dolna za do szczeliny oczodoowej grnej (fissura orbitalis
superior).
Skrzydo wiksze (ala major) posiada u nasady otwr okrgy (foramen rotundum), ktrym przechodzi n. szczkowy
(n. maxillaris) (V2). Brzeg przedni ogranicza od strony przyrodkowej szczelin oczodoow grn (fissura orbitalis
superior), ktr przechodz nerwy zatoki jamistej (III, IV, V1, VI) oraz . oczodoowa grna (v. ophthalmica superior).
Brzeg boczny zwany jest uskowym (margo squamosus) lub ciemieniowym (margo parietalis). Brzeg tylny ogranicza
szczelin klinowoskalist (fissura sphenopetrosa) i otwr poszarpany (foramen lacerum); wzdu brzegu tylnego
obecny jest otwr owalny (foramen ovale), ktrym przechodzi n. uchwowy (n. mandibularis) (V3). W zbiegniciu si
brzegu bocznego z tylnym obecny jest kolec koci klinowej (spina ossis sphenoidalis), ktry posiada otwr kolcowy
(foramen spinosum), przez ktry przechodzi t. oponowa przednia (a. meningea anterior) i ga oponowa n.
uchwowego (r. meningeus n. mandibularis). Powierzchnia mzgowa (facies cerebralis) skrzyda zwraca si do dou
rodkowego czaszki (fossa cranialis media), posiada ponadto wyciski palczaste (impressiones digitatae) rozdzielone
kami mzgowymi (juga cerebralia). Powierzchnia oczodoowa (facies orbitalis) ogranicza szczelina oczodoow
grn i doln (fissura orbitalis superior et inferior).Powierzchnia skroniowa (facies temporalis) wchodzi w skad dou
skroniowego (fossa temporalis) Powierzchnia szczkowa (facies maxillaris) tworzy tyln cian dou
skrzydowopodniebiennego (fossa pterygopalatina) Grzebie podskroniowy (crista infratemporalis) rozdziela
powierzchni szczkow od podskroniowej (facies infratemporalis).
Wyrostek skrzydowy (processus pterygoideus) posiada u nasady kana skrzydowy (canalis pterygoideus), ktrym
przechodzi t. i n. tego kanau (a. et n. canalis pterygoidei). Sam wyrostek skada si z dwch blaszek bocznej i
przyrodkowej. Do blaszki bocznej (lamina lateralis) przyczepia si m. skrzydowy boczny (m. pterygoideus lateralis),
obie za blaszki ograniczaj d skrzydowy (fossa pterygoidea), gdzie przyczepia si m. skrzydowy przyrodkowy (m.
pterygoideus medialis). Midzy dolnymi kocami blaszek znajduje si wcicie skrzydowe (incisura pterygoidea)
uzupenione przez wyrostek piramidalny koci podniebiennej (processus pyramidalis ossis palatini). W poczeniu obu
blaszek obecny jest brzeg posiadajcy bruzd skrzydowopodniebienn (sulcus pterygopalatinus), ktra wraz z
analogicznymi bruzdami na koci podniebiennej i szczce ograniczaj kana podniebienny wikszy (canalis palatinus
major), ktrym przechodz nn. podniebienne (nn. palatini) i t. podniebienna zstpujca (a. palatina descendens). W
dolnej czci wyrostka skrzydowego obecny jest wyrostek pochwowy (processus vaginalis); rozgranicza on dwie
bruzdy lemieszowopochwow (sulcus vomerovaginalis), ktra ze skrzydem mniejszym ogranicza kana
lemieszowopochwowy (canalis vomerovaginalis) oraz podniebiennopochwow (sulcus palatovaginalis), wsptworzc
kana podniebiennopochwowy (canalis palatovaginalis). Na kocu blaszki przyrodkowej znajduje si haczyk
skrzydowy (hamulus pterygoideus), ktry z boku posiada bruzd (sulcus hamuli pterygoidei). Bruzda ta wywoana jest
przewijaniem si przez ni cigna m. napinacza podniebienia mikkiego (m. tensor veli palatini), ktry przyczepia si
w dole dkowatym (fossa scaphoidea) znajdujcym si u podstawy blaszki bocznej. Bocznie od tego dou znajduje si
bruzda trbki suchowej (sulcus tubae auditivae).
26 Ko czoowa (os frontale) zoona jest z uski czoowej, parzystej czci oczodoowej i nieparzystej czci
nosowej.
uska czoowa (squama frontalis) posiada powierzchni zewntrzn, wewntrzn i skroniow. Powierzchnia
zewntrzna oddzielona jest od czci oczodoowej brzegiem nadoczodoowym (margo supraorbitalis); posiada ona 2
czci mniejsz doln, pokryt skra nieowosion oraz wiksz grn ze skr pokryt wosami. Granic midzy
nimi jest guz czoowy (tuber frontale) pod ktrym znajduje si uk brwiowy (arcus superciliaris). Na powierzchni
wewntrznej obecne jest wcicie sitowe (incisura ethmoidalis) przeduajce si w otwr lepy (foramen cecum); nad
tym ostatnim wida grzebie czoowy (crista frontalis) rozchodzcy si w bruzd zatoki strzakowej grnej (sulcus
sinus sagittalis suprioris). Powierzchnia skroniowa (facies temporalis) oddzielona jest od zewntrznej kres skroniow
(linea temporalis), przeduajc si w wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus); ten czy si kocem z koci
jarzmow i stanowi miejsce przyczepu czci m. skroniowego (m. temporalis). Powierzchnia skroniowa posiada z tyu
brzeg skroniowy (margo parietalis), ktry czy z kadej strony ko czoow ze skrzydem koci klinowej, a ponadto
czy si z koci ciemieniow szwem wiecowym (sutura coronalis), przeduajcym si we wspomnian kres
skroniow.
Cz oczodoowa (pars orbitalis) oddzielona jest od uski czoowej brzegiem nadoczodoowym (margo supraorbitalis),
ktry posiada dwie nierwnoci. Przyrodkowo pooone jest wcicie lub otwr czoowy (incisura s. foramen frontale),
ktrdy przechodzi t. nadbloczkowa (a. supratrochlearis) i ga przyrodkowa n. nadoczodoowego (r. medialis n.
supraorbitalis); bocznie za znajduje si otwr lub wcicie nadoczodoowe (foramen s. incisura supraorbitalis), ktrdy
przechodzi t. nadoczodoowa (a. supraorbitalis) i ga boczna n. nadoczodoowego (r. medialis n. supraorbitalis). Na
powierzchni oczodoowej (facies orbitalis) bocznie znajduje si d gruczou zowego (fossa glandulae lacrimalis), za
przyrodkowo doek bloczkowy (fovea trochlearis), w ktrym znajduje si kolec bloczkowy (spina trochlearis),
ktrym przewija si cigno m. skonego grnego (gaki ocznej) (tendo m. obliqui superioris (bulbi)). Na powierzchni

- 20 -

mzgowej (facies cerebralis) znajduj si wyciski palczaste (impressiones digitatae) porozdzielane kami mzgowymi
(juga cerebralia). Na brzegu przyrodkowym znajduj si 2 krawdzie i 2 otwory. Z krawdzi jedna skierowana jest do
oczodou i kontaktuje si z wyrostkiem czoowym szczeki (processus frontalis maxillae), koci zow (os lacrimale) i
blaszk oczodoow koci sitowej (lamina orbitalis ossis ethmoidalis); druga krawd skierowana jest do wcicia
sitowego (incisura ethmoidalis) i kontaktuje si z blaszk sitow koci sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis); obie
krawdzie rozdzielone s dokami sitowymi (foveolae ethmoideae). Otwr sitowy przedni (foramen ethmoidale
anterius) wsptworzy kana oczodoowoczaszkowy (canalis orbitocranialis), przez ktry przechodzi n. sitowy przedni
(n. ethmoidalis anterior) i naczynia sitowe przednie (vasa ethmoidalia anteriora); komunikuje si on z doem przednim
czaszki. Otwr sitowy tylny (foramen ethmoidale posterius) wsptworzy kana oczodoowositowy (canalis
orbitoethmoidalis), przez ktry przechodzi n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) i naczynia sitowe tylne (vasa
ethmoidalia posteriora); komunikuje si on z komrkami sitowymi tylnymi (cellulae ethmoidales posteriores). Brzeg
tylny czyli klinowy (margo sphenoideus) kontaktuje si ze skrzydami koci klinowej.
Cz nosowa (pars nasalis) znajduje si midzy czciami oczodoowymi. Posiada kolec nosowy (spina nasalis) i
brzeg nosowy (margo nasalis), ktry kontaktuje si z kadej strony z koci nosow (os nasale) i ma otwr zatoki
czoowej (apertura sinus frontalis); ten ostatni prowadzi do zatoki czoowej (sinus frontalis), oddzielonej od
przeciwlegej przez przegrod zatok czoowych (septum sinuum frontalium).
27, 44 Ko ciemieniowa (os parietale) ma w przyblieniu ksztat prostokta, std okrela si na niej 4 brzegi, 4
kty i 2 powierzchnie.
Brzeg przedni czyli czoowy (margo frontalis) czy si z koci czoow szwem wiecowym (sutura coronalis). Brzeg
tylny czyli potyliczny (margo occipitalis) z koci potyliczn szwem wgowym (sutura lambdoidea). Brzeg grny
czyli strzakowy (margo sagittalis) z takim samym brzegiem strony przeciwnej szwem strzakowym (sutura
sagittalis). Brzeg dolny czyli uskowy (margo squamosus) z usk skroniow szwem uskowym (sutura squamosa).
Midzy brzegiem czoowym i strzakowym mamy kt czoowy (angulus frontalis), gdzie w podu znajduje si
ciemiczko przednie (fonticulus anterior) jego charakterystyczny ksztat deltoidu pomocny by przy okreleniu
pooenia gwki w onie matki; w miejscu tym powstaje szczyt gowy (bregma). Midzy brzegiem strzakowym i
potylicznym znajduje si kt potyliczny (angulus occipitalis), gdzie byo ciemiczko tylne (fonticulus posterior);
miejsce to tworzy wgie (lambda). Midzy brzegiem czoowym i uskowym mamy kt klinowy (angulus sphenoidlis),
gdzie byo ciemiczko przednioboczne (fonticulus anterolateralis); powstaje tu skrzydle (pterion). Midzy brzegiem
uskowym i potylicznym mamy kt sutkowy (angulus mastoideus), miejsce ciemiczka tylnobocznego (fonticulus
posterolateralis); powstaje tu gwiazdka (asterion). W kcie tym na powierzchni wewntrznej znajduje si bruzda zatoki
esowatej (sulcus sinus sigmoidei), stanowica cz bruzdy zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi).
Podsumowujc ciemiczka czaszki (fonticuli cranii) wystpuj w liczbie 6: dwa nieparzyste przednie i tylne oraz
dwa parzyste przednioboczne i tylnoboczne. Umoliwiaj ona wzajemne przemieszczania si koci czaszki, co ma
istotne znaczenie dla przejcia gwki noworodka przez kana rodny matki.
Na powierzchni zewntrznej (facies externa) dostrzegamy wynioso zwan guzem ciemieniowym (tuber parietale)
oraz dwie kresy skroniowe grn i doln (linea temporalis superior et inferior), pomidzy ktrymi wypada miejsce
przyczepu m. skroniowego (m. temporalis).
Na powierzchni wewntrznej (facies interna) obserwujemy: bruzdy ttnicze (sulci arteriosi) dla t. oponowej redniej (a.
meningea media), wyciski palczaste (impressiones digitatae) rozdzielone kami mzgowymi (juga cerebralia), d
ciemieniowy (fossa parietalis) w miejscu odpowiadajcym guzowi ciemieniowemu, otwr ciemieniowy (foramen
parietale), przez ktry przechodzi . wypustowa ciemieniowa (v. emissaria parietalis) a gdzie znajdowao si
ciemiczko stokowe (fontanella obelica) oraz bruzd zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris); ta
ostatnia posiada rozstpy boczne (lacunae laterales) oraz pooone obok doki ziarnowe (foveolae grandulares), w
ktrych obecne s ziarnistoci pajczynwki (grandulationes arachnoideales).
28 Ko skroniowa (os temporale) skada si z czci skalistej, bbenkowej, sutkowej i uskowej.
Cz skalista (pars petrosa) zwana jest rwnie piramid (pyramis) i posiada podstaw (basis), szczyt (apex) i 3
powierzchnie: przedni, tylna i doln, z czego dwie pierwsze zwracaj si do wntrza czaszki, a trzecia na zewntrz.
Powierzchnia przednia czci skalistej (facies anterior partis petrosae) odgranicza od tyu d rodkowy czaszki. Od
czci uskowej oddziela j szczelina skalistouskowa (fissura petrosquamosa), za od powierzchni tylne brzeg grny
czci skalistej (margo superior partis petrosae), wzdu ktrego biegnie bruzda zatoki skalistej grnej (sulcus sinus
petrosi superioris). Na szczycie znajduje si wycisk trjdzielny (impressio trigemini) przeznaczony dla zwoju
pksiycowatego n. trjdzielnego (ganglion semilunare n. trigemini) (V). Bocznie znajduj si dwie bruzdy n.
skalistego wikszego i mniejszego (sulcus n. petrosi majoris et minoris); kada z nich prowadzi do odpowiedniego
kanau (canalis n. petrosi majoris et minoris), ktry koczy si rozworem (hiatus canalis n. petrosi majoris et minoris).
Z tyu za rozworami znajduje si wynioso ukowata (eminentia arcuata) wywoana przez kana pkolisty przedni
(canalis semicircularis anterior). Midzy wyniosoci a szczelin skalistouskow znajduje si pokrywa jamy
bbenkowej (tegmen tympani) przeduajca si w grzebie pokrywowy (crista tegmentalis). Ten ostatni jest granic
pomidzy czci bbenkow i uskow koci, jak rwnie pomidzy szczelin skalistobbenkow (fissura
petrotympanica) i skalistouskow (fissura petrosquamosa); t pierwsz przechodzi struna bbenkowa (chorda
tympani), t. bbenkowa przednia (a. tympanica anterior) i wizado przednie moteczka (lig. mallei anterius).

- 21 -

Na powierzchni tylnej czci skalistej (facies posterior partis petrosae) znajduje si otwr suchowy wewntrzny (porus
acusticus internus), powyej niego d podukowy (fossa subarcuata), za poniej otwr zewntrzny wodocigu
przedsionka (apertura externa aqueductus vestibuli). Otwr prowadzi do kanau suchowego wewntrznego (meatus
acusticus internus), ktrym przechodzi n. twarzowy (n. facialis) (VII), n. przedsionkowolimakowy (n.
vestibulocochlearis) (VIII) i t. bdnika (a. labyrynthi) oraz ktry posiada dno (fundus meatus acustici interni). Na dnie
znajduje si grzebie poprzeczny (crista transversa), ktry dzieli je na pole grne i dolne. W polu grnym wyrniamy
cz przedni i tyln; cz przednia to pole n. twarzowego (area n. facialis), ktrym w nerw przechodzi, za cz
tylna to pole przedsionkowe grne (area vestibularis superior), ktrym przechodzi n. agiewkowobakowy (n.
utriculoampullaris). Z kolei w polu tylnym wyrniamy 3 czci; najbardziej przednie jest pole limaka (area cochlae),
w ktrym znajduje si pasmo spiralne dziurkowane (tractus spiralis foraminosus), ktrdy przechodzi cz limakowa
n. VIII, z tyu jest pole przedsionkowe dolne (area vestibularis inferior), ktrym przechodzi n. woreczkowy (n.
saccularis), wreszcie najbardziej z tyu obecny jest otwr pojedynczy (foramen singulare), ktrym przechodzi n.
bakowy dolny (n. ampullaris inferior).
Brzeg tylny czci skalistej (margo posterior partis petrosae) ogranicza szczelina skalistopotyliczna (fissura
petrooccipitalis). Znajduje si na nim bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris) oraz wcicie szyjne
(incisura jugularis) przedzielone wyrostkiem rdszyjnym (processus intrajugularis), wsptworzce z taki wciciem na
koci potylicznej otwr szyjny (foramen jugulare).
Powierzchnia dolna czci skalistej (facies inferior partis petrosae) posiada cztery pola. W polu pierwszym znajduje si
wyrostek rylcowaty (processus styloideus) otoczony pochewk (vagina processus styloidei); poprzez wizado
rylcowognykowe (lig. stylohyoideum) aczy si on z koci gnykow. Za wyrostkiem obecny jest otwr
rylcowosutkowy (foramen stylomastoideum), ktrym przechodzi n. twarzowy i t. rylcowosutkowa (a. stylomastoidea).
W polu drugim wida d szyjny (fossa jugularis) posiadajcy bruzd kanalika sutkowego (sulcus canaliculi mastoidei);
bocznie znajduje si podoe jamy bbenkowej (solum tympani), gdzie znajduj si komrki bbenkowe (cellulae
tympanicae). W polu trzecim mamy otwr zewntrzny kanau t. szyjnej (apertura externa canalis carotici). Midzy
polem 2 a 3 wida doek skalisty (fossula petrosa), w ktrym ley zwj dolny n. jzykowogardowego (ganglion
inferius n. glossopharyngei) (IX). Pole czwarte tworzy dno i boczn cian kanau t, szyjnej, ogranicza chrzstkozrost
klinowoskalisty (synchondrosis sphenopetrosa), a za nim przyczepia si m. dwigacz podniebienia mikkiego (m.
levator veli palatini).
Ponadto w czci skalistej obecnych jest kilka kanaw, z ktrych najwaniejsze s trzy. Kana t. szyjnej (canalis
caroticus) posiada rami pionowe i poziome; pierwsze tworzy przedni cian jamy bbenkowej. Pomidzy oboma
ramionami obecne jest kolankowate zgicie od ktrego odchodz 2 kanaliki szyjnobbenkowe (canaliculi
caroticotympanici) przez ktre przechodz jednoimienne gazie i nerwy. Omawianym kanaem przechodzi t. szyjna
wewntrzna (a. carotis interna), splot ylny szyjny wewntrzny (plexus venosus caroticus internus) oraz wspczulny
splot szyny wewntrzny (plexus caroticus internus).
Kana n. twarzowego (canalis n. facialis) posiada trzy czci. Cz pierwsza prosta (pars primitiva) biegnie od pola n.
twarzowego (area n. facialis) do rozworu kanau n. skalistego wikszego (hiatus canalis n. petrosi majoris). Nastpnie
kana zakrca kolankiem (geniculum canalis n. facialis) i przechodzi w cz nadbbenkow (pars supratympanalis)
wytwarzajc wynioso kanau twarzowego (prominentia canalis facialis). Cz trzecia zabbenkowa (pars
retrotympanalis) wytwarza wynioso piramidow (eminentia pyramidalis), ktr przechodzi m. strzemiaczkowy (m.
stapedius) i uchodzi na zewntrz czaszki otworem rylcowosutkowym.
Kana miniowotrbkowy (canalis musculotubarius) czy jam bbenkow z zewntrzn powierzchni podstawy
czaszki. Skada si z dwch pkanaw rozdzielonych przegrod (septum canalis musculotubarii). Jest to pkana m.
napinacza bony bbenkowej (semicanalis m. tensoris tympani), ktrym w misie przebiega oraz pkana trbki
suchowej (semicanalis tubae auditivae), ktra si tam znajduje.
Cz bbenkowa (pars tympanica) oddzielona jest od czci uskowej przez szczelin bbenkowouskow (fissura
tympanosquamosa), za od wyrostka sutkowego przez szczelin bebenkowosutkow (fissura tympanomastoidea).
Ogranicza ona otwr suchowy zewntrzny (porus acusticus externus), w ktrego grno-tylnym kcie znajduje si
kolec nadprzewodowy (spina suprameatica); otwr prowadzi do odpowiedniego przewodu (meatus acusticus externus).
Cz sutkowa (pars mastoidea) znajduje si za czci skalist, a od czci uskowej oddzielona jest wciciem
ciemieniowym (incisura parietalis), w ktre wciska si kt sutkowy koci ciemieniowej. Jej brzeg potyliczny (margo
occipitalis) czy si z usk potyliczn szwem potylicznosutkowym (sutura occipitomastoidea). Na powierzchni
zewntrznej znajduje si wyrostek sutkowy (processus mastoideus), na ktrym przyczepia si
m. mostkowoobojczykowosutkowy (m. sternocleidomastoideus), m. patowaty gowy (m. splenius capitis) i
m. najduszy gowy (m. longissimus capitis); wyrostek posiada wcicie sutkowe (incisura mastoidea) gdzie przyczepia
si brzusiec tylny m. dwubrzucowego (venter posterior m. digastrici) oraz bruzd t. potylicznej (sulcus a. occipitalis),
ktr owa ttnica przechodzi. Na powierzchni wewntrznej znajduje si bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus
sigmoidei) posiadajca otwr sutkowy (foramen mastoideum), ktrym przechodzi . wypustowa sutkowa (v. emissaria
mastoidea) oraz ga sutkowa t. potylicznej (r. mastoideus a. occipitalis).
Cz ukowa (pars squamosa) skada si z uski skroniowej i dou uchwowego, ktre rozdzielone s wyrostkiem
jarzmowym (processus zygomaticus) wsptworzcym uk jarzmowy (arcus zygomaticus). uska skroniowa (squama

- 22 -

temporalis) posiada brzeg klinowy (margo sphenoidalis) i ciemieniowy (margo parietalis), ponadto powierzchni
skroniow (facies temporalis) z bruzd t. skroniowej rodkowej (sulcus a. temporalis mediae) i powierzchni mzgow
(facies cerebralis) z wyciskami palczastymi od t. oponowej rodkowej (a. meningea media); powierzchnia mzgowa
poniej szczeliny skalistouskowej przechodzi w powierzchni bbenkow (facies tympanica). D uchwowy posiada
powierzchni stawow dla gowy uchwy (caput mandibulae); ograniczony jest od przodu przez guzek stawowy
(tuberculum articulare), z tyu za przez wyrostek zastawowy (processus retroarticularis).
29 Koci twarzoczaszki (ossa splanchnocranii) zostay wymienione i podzielone przy oglnym opisie koci
czaszki.
Ko nosowa (os nasale) buduje nos zewntrzny (nasus externus). Ma w przyblieniu ksztat prostoktny, posiada
4 brzegi i 2 powierzchnie. Brzeg grny czy si z czci nosow koci czoowej (pars nasalis ossis frontalis) przez
szew czoowonosowy (sutura frontonasalis). Brzeg dolny ogranicza otwr gruszkowaty (apertura pirifromis) i prowadzi
do jamy nosowej (cavitas nasi). Brzeg boczny czy si z wyrostkiem czoowym szczki (processus frontalis maxillae)
przez szew nosowoszczkowy (sutura nasomaxilaris). Brzegi przyrodkowe obu koci nosowych cz si ze sob
szwem miedzynosowym (sutura internasalis). Na powierzchni tylnej obecna jest bruzda sitowa (sulcus ethmoidalis),
ktr przewija si ga nosowa zewntrzna n. sitowego przedniego (r. nasalis externus n. ethmoidalis anterioris) oraz t.
sitowa przednia (a. ethmoidalis anterior). Na powierzchni przedniej znajduj si twory dla naczy i nerww dla skry
grzbietu nosa.
Ko jarzmowa (os zygomaticum), zwana potocznie koci policzkow, kontaktuje si ze szczk
(przyrodkowo), koci skroniow (bocznie), koci czoow (z przodu) i ze skrzydem wikszym koci klinowej (z
tyu). Posiada 3 powierzchnie i 3 wyrostki. Powierzchnia boczna (facies lateralis) posiada otwr jarzmowotwarzowy
(foramen zygomaticofaciale), powierzchnia oczodoowa (facies orbitalis) otwr jarzmowooczodoowy (foramen
zygomaticoorbitalis), za powierzchnia skroniowa (facies temporalis) otwr jarzmowoskroniowy (foramen
zygomaticatemporale). N. jarzmowy (n. zygomaticus), ga n. szczkowego (n. maxillaris) (V2), wchodzi do kanau
kostnego przez otwr oczodoowy; nastpnie w obrbie koci kana rozdziela si na dwie odnogi grna wychodzi na
skro, za dolna na twarz. Wyrostek skroniowy (processus temporalis) czy si z wyrostkiem jarzmowym koci
skroniowej (processus zygomaticus ossis temporalis) przez szew jarzmowoskroniowy (sutura zygomaticotemporalis);
w ten sposb powstaje uk jarzmowy (arcus zygomaticus), do ktrego przyczepia si m. wacz (m. masseter), m.
skroniowy (m. temporalis) i powi skroniowa (fascia temporalis). Wyrostek czoowy (processus frontalis) czy si z
wyrostkiem jarzmowym koci czoowej (processus zygomaticus ossis frontalis) przez szew jarzmowoczoowy (sutura
zygomaticofrontali) oraz z brzegiem jarzmowym skrzyda wikszego koci klinowej (margo zygomaticum alae majoris
ossis sphenoidalis). Wyrostek szczkowy (processus maxillaris) czy si z wyrostkiem jarzmowym szczki (processus
zygmaticus maxillae) przez szew jarzmowoszczekowy (sutura zygomaticomaxillaris).
Ko zowa (os lacrimale) posiada 4 brzegi i 2 powierzchnie. Brzeg przedni czy si z brzegiem zowym
wyrostka czoowego szczeki (margo lacrimale processus frontalis maxillae) przez szew zowoszczekowy (sutura
lacrimomaxillaris). Brzeg tylny czy si z blaszk oczodoow koci sitowej (lamina orbitalis ossis ethmoidalis) przez
szew zowositowy (sutura lacrimoethmoidea). Brzeg grny czy si z czci oczodoow koci czoowej (pars
orbitalis ossis frontalis) przez szew czoowozowy (sutura frontalarcimalis). Brzeg dolny czy si z tyu z trzonem
szczki (corpus maxillae), z przodu za z ksiycem zowym i wyrostkiem zowym maowiny nosowej dolnej (lunula
lacrimalis et processus lacrimalis conchae nasalis inferioris). Powierzchnia boczna zwraca si do oczodou, posiada
grzebie zowy tylny (crista lacrimalis posterior) z haczykiem zowym (hamulus lacrimalis) ktry czy si z wciciem
zowym szczki (incisura lacrimalis maxillae) oraz bruzd zow (sulcus lacrimalis) ograniczajc d woreczka
zowego (fossa sacci lacrimalis). Powierzchnia przyrodkowa zwraca si do komrek sitowych (cellelae ethmoidales).
Maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), w przeciwiestwie do maowiny grnej i rodkowej, jest
osobn koci. Posiada ona 2 koce, 2 brzegi i 2 powierzchnie. Koniec przedni (extremitas anterior) czy si z
grzebieniem maowinowym wyrostka czoowego szczeki (crista conchalis processus frontalis maxillae) przez szew
maowinowoszczkowy (sutura conchomaxillaris). Koniec tylny (extremitas posterior) czy si z grzebieniem
maowinowym blaszki pionowej koci podniebiennej (crista conchalis laminae perpendicularis ossis palatini) przez
szew maowinowopodniebienny (sutura conchopalatina). Brzeg dolny (margo inferior) jest brzegiem wolnym, za
grny (margo superior) posiada wyrostki grne i dolny; wyrostek grny przedni zowy (processus lacrimalis)
rozgranicza ksiyc zowy (lunula lacrimalis) od brzegu zowego (margo lacrimalis), wyrostek grny tylny sitowy
(processus ethmoidalis) czy si z wyrostkiem hakowatym koci sitowej (processus uncinatus ossis ethmoidalis), za
wyrostek dolny to wyrostek szczkowy (processus maxillaris). Powierzchnia przyrodkowa (facies medialis) zwraca
si do przewodu nosowego redniego (meatus nasi medius), za powierzchnia boczna (facies lateralis) do przewodu
nosowego dolnego (meatus nasi interior).
Ko podniebienna (os palatinum) skada si z blaszki pionowej i poziomej. Obie one zbiegaj si w czci tylnobocznej w wyrostek piramidalny (processus pyramidalis), ktry czy si z wciciem skrzydowym koci klinowej
(incisura pterygoidea ossis sphenoidalis) i z powierzchni tyln trzonu szczki (facies posterior corporis maxillae);
posiada ponadto otwr podniebienny mniejszy (foramen palatinum minus), prowadzcy do kanaw podniebiennych
mniejszych (canales palatini minores).
Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) posiada powierzchni nosow i szczkow. Na powierzchni nosowej (facies

- 23 -

nasalis) znajduje si grzebie maowinowy (crista conchalis) czcy si z tylnym kocem maowiny dolnej oraz
wyrostek oczodoowy (processus orbitalis) z grzebieniem sitowym (crista ethmoidalis) czcy si z tylnym kocem
maowiny rodkowej. Na powierzchni szczkowej (facies maxillaris) znajduje si bruzda podniebienna wiksza
(sulcus palatinus major) ograniczajca otwr podniebienny wikszy (foramen palatinum majus). Na brzegu grnym
obecne s wyrostki; po stronie tylno-przyrodkowej obecny jest wyrostek klinowy (processus sphenoidalis) zwracajcy
si do trzonu koci klinowej i blaszki przyrodkowej wyrostka skrzydowatego oraz czcy si ze skrzydem lemiesza
(ala vomeris); po stronie przednio-bocznej wida wyrostek oczodoowy (processus orbitalis) z 5 cianami ciana
grna zwraca si do szczeliny oczodoowej dolnej (fissura orbitalis inferior), przednia do trzonu szczeki, boczna do
dou skrzydowopodniebiennego (fossa pterygopalatina), przyrodkowa do bdnika sitowego (labyrynthum
ethmoidale), za tylna do muszli klinowej (concha sphenoidalis); oba wyrostki rozdziela wcicie
klinowopodniebienne (incisura sphenopalatina) ograniczajca wraz z trzonem koci klinowej otwr
klinowopodniebienny (foramen sphenopalatinum).
Blaszka pozioma (lamina horizontalis) posiada powierzchni nosow (facies nasalis) i podniebienn (facies palatina);
czy si z lemieszem (vomer). Posiada ponadto 3 brzegi. Brzeg przedni czy si z wyrostkiem podniebiennym szczeki
(processus palatinus maxillae) przez szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transvera). Brzeg przyrodkowy
zrasta si z brzegiem strony przeciwlegej przez szew podniebienny porodkowy (sutura palatina mediana); posiada
ponadto grzebie nosowy (crista nasalis) przeduajcy si do tyu w kolec nosowy tylny (spina nasalis posterior).
Brzeg tylny ogranicza nozdrze tylne (choana) oraz stanowi miejsce przyczepu podniebienia mikkiego (palatum
molle).
Lemiesz (vomer) jest niejako przedueniem blaszki pionowej koci sitowej (lamina perpendicularis ossis
ethmoidalis). Na swej powierzchni posiada bruzd dla n. nosowopodniebiennego (n. nasopalatinus). Ma rwnie 4
brzegi. Brzeg grny przedua si w skrzyda lemiesza (alae vomeris) czce si z grzebieniem i dziobem klinowym
(crista sphenoidalis et rostrum sphemnoidale). Brzeg dolny czy si z grzebieniem nosowym (crista nasalis), do przodu
przedua si w grzebie przysieczny (crista incisiva), za do tyu w kolec nosowy tylny (spina nasalis posterior). Brzeg
przedni posiada 2 listki, za brzeg tylny przegrod miedzynozdrzow nozdrzy tylnych (septum interchoanae).
Ko gnykowa (os hyoideum) nie czy si z adn inn koci jest zawieszona na elementach cignistych i
miniowych, sama stanowic zawieszenie dla krtani. Wyrniamy w niej trzon, z kadej strony rg wikszy i
mniejszy. Trzon (corpus) stanowi miejsce przyczepu dla rnych mini: mm. mostkowognykowych (mm.
sternohyoidei), mm. opatkowognykowych (mm. omohyoidei), mm. taczowognykowych (mm. thyrohyoidei), mm.
brdkowognykowych (mm. geniohyoidei) oraz mm. uchwowgnykowych (mm. mylohyoidei). Trzon czy si z
odstajcym do tyu rogiem wikszym (cornu majus) przez chrzstkozrost, a pniej przez kociozrost. Rg mniejszy
(cornu minus) posiada szczyt (apex), do ktrego przyczepia si wizado rylcowognykowe (lig. stylohyoideum).
30 Ko sitowa (os ethmoidale) skada si z blaszki pionowej, poziomej blaszki sitowej oraz z bdnika sitowego.
Blaszka sitowa (lamina cribrosa) uzupenia wcicie sitowe koci czoowej (incisura ethmoidalis ossis frontalis); z
powodu takiego uoenia zwraca si w gr do dou przedniego czaszki, a w d do jamy nosowej. Jak nazwa
wskazuje, blaszka ma posta sita, a to z powodu przechodzenia przez ni nici wchowych (fila olfactoria) z bony
luzowej jamy nosowej do pooonej nad blaszk opuszki wchowej (bulbus oflactorius); przez najbardziej przednioprzyrodkowo pooony otwr przechodzi n. sitowy przedni (n. ethmoidalis anterior) oraz naczynia sitowe przednie
(vasa ethmoidalia anteriora). Tylny brzeg blaszki czy si z trzonem koci klinowej (corpus ossis sphenoidalis) przez
szew klinowositowy (sutura sphenoethmoidalis) oraz z czci oczodoow koci czoowej (pars orbitalis ossis
frontalis) przez szew czoowositowy (sutura frontoethmoidalis).
Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) posiada grzebie koguci (crista galli), do ktrego przyczepi si sierp mzgu
(falx cerebri); od grzebienia odchodz jego skrzyda (alae cristae galli) zamykajce otwr lepy (foramen cecum).
Blaszka posad kilka brzegw: brzeg tylny czy si z grzebieniem i dziobem klinowym, brzeg grno-tylny z blaszk
sitow, brzeg grno-przedni z komi nosowymi, brzeg dolny z lemieszem przez szew lemieszowositowy (sutura
vomeroethmoidalis), brzeg przedni z chrzestn przegrod nosa.
Bdnik sitowy (labyrynthus ethmoidalis) kontaktuje si na grze z koci czoow, na dole ze szczk, z przodu z
koci zow, za z tyu z trzonem koci klinowej i z koci podniebienn; z boku posiada blaszk oczodoow (lamina
orbitalis). Bdnik zawiera komrki sitowe (cellulae ethmoidales), ktre dzielimy na przednie, rodkowe i tylne;
ograniczaj one rozwr sitowy (hiatus ethmoidalis), ktry prowadzi do lejka sitowego (infundibulum ethmoidale).
Bdnik wysya maowin nosow grn i rodkow (concha nasalis superior et media), pomidzy ktrymi znajduje
si przewd nosowy grny (meatus nasi superior). Maowina rodkowa pokryta jest bak sitow (bulla ethmoidalis) i
posiada kil nosa (agger nasi) wysyajcy wyrostek hakowaty (processus uncinatus); baka sitowa i wyrostek hakowaty
ograniczaj rozwr pksiycowaty (hiatus semilunaris) prowadzcy do lejka sitowego.
31 Szczka (maxilla) skada si z trzonu oraz wyrostkw: grnego czoowego, dolnego zbodoowego,
przyrodkowego podniebiennego i bocznego jarzmowego.
Na trzonie (corpus maxillae) wyrniamy powierzchni nosow, przedni, tyln podskroniow i grn oczodoow.
Na powierzchni nosowej (facies nasalis) wida rozwr zatoki szczkowej (hiatus sinus maxillaris) posiadajcy na grze
ksiyc zowy (lunula lacrimalis) ograniczajcy bruzd zow (sulcus lacrimalis). Rozwr na izolowanej koci jest
relatywnie duy gdy czaszka jest w caoci, jest on zmieszony przez otaczajce elementy kostne: z gry i z przodu

- 24 -

przez wyrostek hakowaty koci sitowej (processus uncinatis ossis ethmoidalis), z dou przez wyrostek szczkowy i
sitowy maowiny nosowej dolnej (processus maxillaris et ethmoidalis conchae nasalis inrefioris), z tyu za przez
blaszk pionow koci podniebiennej (lamina perpendicularis ossis palatini). W pobliu tego ostatniego na trzonie
znajduje si chropowato posiadajca bruzd skrzydowopodniebienn; wraz z takimi samymi bruzdami na koci
podniebiennej i wyrostku skrzydowatym ogranicza ona kana podniebienny wikszy (canalis palatinus major), ktrym
przechodz nn. podniebienne (nn. palatini) i t. podniebienna zstpujca (a. palatina descendens). Z gry i z przodu
powierzchnia nosowa ogranicza wcicie zowe (incisura lacrimalis) czce si z haczykiem zowym koci zowej
(hamulus lacrimalis ossis lacrimalis), za z gry i z tyu cay si z blaszk oczodoow koci klinowej (lamina orbitalis
ossis sphenoidalis).
Powierzchnia przednia (facies anterior) przedua si w gr w powierzchni boczn wyrostka czoowego (facies
lateralis processus frontalis), w d w powierzchni zewntrzn wyrostka zbodoowego (facies externa processus
alveolaris), za w bok w powierzchni przedni wyrostka jarzmowego (facies anterior processus zygomatici). Od
powierzchni oczodoowej odgranicza j brzeg podoczodoowy (margo infraorbitalis), ten za z kolei oddzielony jest od
przedniego brzegu wyrostka jarzmowego przez otwr podoczodoowy (foramen infraorbitale); otwr ten prowadzi do
kanau podoczodoowego (canalis infraorbitalis), pod ujciem ktrego znajduje si d przysieczny (fossa canina)
miejsce przyczepu m. przysiecznego (m. caninus). Przyrodkowy brzeg ogranicza wcicie nosowe (incisura nasalis),
ktre jest czci ograniczenia otworu gruszkowego (apertura piriformis).
Na powierzchni podskroniowej (facies infratemporalis) znajduje si guz szczeki (tuber maxillae) pod ktrym znajduj
si otwory zbodoowe (foramina alveolaria) prowadzce do kanaw zbodoowych (canales alveolares); tymi
ostatnimi przechodz gazie zbodoowe grne tylne (rr. alveolares superiores posteriores) oraz t. zbodoowa grna
tylna (a. alveolaris superior posterior). Powierzchnia podskroniowa oddzielona jest od przedniej przez grzebie
podjarzmowy (crista infrazygomatica), od powierzchni oczodoowej przez brzeg ograniczajcy wraz ze skrzydem
wikszym koci klinowej szczelin oczodoow doln, za od powierzchni nosowej przez brzeg przeduajcy si w
gore w trjkt podniebienny (trigonum palatinae) czcy si z wyrostkiem oczodoowym koci podniebiennej.
Powierzchnia oczodoowa (facies orbitalis) tworzy paszczyzn oczodoow (planum orbitale). Posiada bruzd
podoczodoow (sulcus infraorbitalis) prowadzc do kanau podoczodoowego (canalis infraorbitalis).
Wyrostek czoowy (processus frontalis) czy si z czci nosow koci czoowej i z koci nosow. Posiada
powierzchni boczn, przyrodkow i tyln. Na tej ostatniej wida bruzd zow (sulcus lacrimalis) posiadajc
grzebie zowy przedni (crista lacrimalis anterior). Bruzda czy si z odpowiedniczk na koci zowej razem
ograniczaj one d woreczka zowego (fossa sacci lacrimalis), przeduajcy si w d w kana nosowozowy (canalis
nasolacrimalis). Bruzda posiada z tyu brzeg zowy (margo lacrimalis), kontaktujcy si z grze z koci zow, a w
dole z grzebieniem maowinowym (crista conchalis); pomidzy nimi znajduje si wynioso zowa (promimentia
lacrimalis), a grzebie czy si z maowina nosow doln. Brzeg zowy posiada z tyu grzebie zowy (crista
ethmoidalis) czcy si z maowin nosow rodkow.
Wyrostek zbodoowy (processus alveolaris) tworzy uk zbodoowy (arcus alveolaris); obecne w nim s ki
zbodoowe (juga alveolaria) rozdzielajce zbodoy (alveoli dentales). Zbodoy W wyrostku zbodoowym wyrnia
si czasem ko przysieczn (os incisivum) ogranicza ona od dou otwr gruszkowy (apertura piriformis) i przedua
si w gr w kolec nosowy przedni (spina nasalis anterior) posiadajcy po boku d przednosowy (fossa prenasalis).
Wyrostek podniebienny (processus palatinus) tworzy podniebienie twarde (palatum durum). Posiada on powierzchni
nosow (facies nasalis) oraz ustn (facies oralis) na ktrej z boku obecne s bruzdy podniebienne (sulci palatini)
porozdzielane kolcami podniebiennymi (spinae palatinae). Brzeg przyrodkowy (margo medialis) czy si z brzegiem
przeciwlegym przez szew podniebienny porodkowy (sutura palatina mediana); brzeg tylny (margo posterior) oddaje
grzebie nosowy (crista nasalis) oraz czy si z blaszk poziom koci podniebiennej (lamina horizntalis ossis
palatini) przez szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa). Pomidzy wyrostkiem podniebiennym a
koci przysieczn znajduje si otwr przysieczny (foramen incisivum) prowadzcy do kanau przysiecznego (canalis
incisivus).
Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus) czy si z koci jarzmow przez szew jarzmowoszczekowy (sutura
zygomaticomaxillaris). W ten sposb wsptworzy uk jarzmowy (arcus zygomaticus).
32 uchwa (mandibula) skada si z trzonu i gazi.
Trzon (corpus mandibulae) skada si z czci zbodoowej i podstawy uchwy. Cz zbodoowa (pars alveolaris)
wytwarza uk zbodoowy (arcus alveolaris) w ktrym obecne s zbodoy (alveoli dentales); rozdzielane s one
przegrodami midzyzbodoowymi (septa interalveolaria), a w zbach wielo-korzeniowych korzenie rozdzielone s
przegrodami midzykorzeniowymi (septa interradicularia). Podstawa uchwy (basis mandibulae) posiada z przodu
trjkt brdkowy (trigonum mentale), ktry wyznacza brdk (mentum); podstaw trjkta stanowi guzowato
brdkowa (protuberantia mentalis) rozchodzca si na kadym z bokw w guzek brdkowy (tuberculum mentale).
Podstawa uchwy posiada na wysokoci 2 zba przedtrzonowego otwr brdkowy (foramen mentale), ktry prowadzi
do kanau uchwy (canalis mandibulae) i przez ktry przechodzi n. i t. brdkowa (n. et a. mentalis). Na wysokoci 2
zba trzonowego obecna jest kresa skona (linea obliqua) przeduajca si w przedni brzeg gazi uchwy. Po stronie
wewntrznej w linii porodkowej znajduje si kolec brdkowy (spina mentalis); po kadej stronie skada si on z wyej
pooonego kolca m. brdkowojzykowego (spina m. genioglossi) oraz z niej pooonego kolca m.

- 25 -

brdkowognykowego (spina m. geniohyoidei). Pod kolcem brdkowym znajduje si d dwubrzucowy (fossa

digastrica), gdzie przyczepia si m. dwubrzucowy (m. digastricus). Bocznie od kolca znajduje si doek podjzykowy
(fovea sublingualis) oddzielony od doka poduchwowego (fovea submandibularis) przez kres uchwowognykow
(linea mylohyoidea); jest ona miejscem przyczepu m. uchwowognykowego (m. mylohyoideus), za poniej posiada
bruzd ychowowgnykow (sulcus mylohyoideus), ktr przebiega jednoimienny nerw (n. mylohyoideus).
Ga (ramus mandibulae) posiada zgicie zwane ktem uchwy (angulus mandibulae); po jego zewntrznej stronie
znajduje si guzowato waczowa (tuberositas masseterica) gdzie przyczepia si m. wacz (m. masseter), za na
stronie wewntrznej mamy guzowato skrzydow (tuberositas pterygoidea) gdzie przyczepia si m. skrzydowy
przyrodkowy (m. pterygoideus medialis). Ga posiada rwnie otwr uchwy (foramen mandibulae) ograniczony
jzyczkiem uchwy (lingula mandibulae) gdzie przyczepia si wizado klinowouchwowe (lig. sphenomandibulare);
otwr prowadzi do kanau uchwy (canalis mandibulae), ktry otwiera si otworem brdkowym (foramen mentale) i
ktrym przechodzi n. i t. zbodoowa dolna (n. et a. alveolaris inferior). Brzeg przedni posiada na zewntrz kres
skon (linea obliqua), za wewntrz kres uchwowognykow (linea mylohyoidea), ktre rozgranicza trjkt
zatrzonowy (trigonum retromolare). Ga posiada dwa wyrostki rozdzielone wciciem uchwy (incisura mandibulae);
s to: wyrostek dziobiasty (processus coronoideus) gdzie przyczepia si m. skroniowy (m. temporalis) oraz wyrostek
kykciowy (processus condylaris), ktry szyjk (collum mandibulae) przechodzi w gow (caput mandibulae) ta
posiada powierzchni stawow dla stawu skroniowouchwowego (articulatio temporomandibularis), a z przodu doek
skrzydowy (fovea pterygoidea), gdzie przyczepia si m. skrzydowy boczny (m. pterygoideus lateralis).
Rozwaajc czaszk jako cao, mona powiedzie, i skada si ona z dwch czci grnej, gadkiej, zwanej
sklepieniem (calvaria) oraz z dolnej, urozmaiconej powierzchniowo i wewntrznie, zwanej podstaw czaszki (basis
cranii).
33 Sklepienie czaszki (calvaria) zbudowane jest z czci koci czoowej, ciemieniowej, potylicznej, skroniowej i
klinowej. Poczone s ona za pomoc szww (suturae) parzystych i nieparzystych. Do szww nieparzystych
zaliczamy: szew wiecowy (sutura coronalis) czcy ko czoowa z komi ciemieniowymi, szew strzakowy (sutura
sagittalis) czcy obie koci ciemieniowe oraz szew wgowy (sutura lambdoidea) czcy koci ciemieniowe z koci
potyliczn. Natomiast do szww nieparzystych zaliczamy: szew klinowoczoowy (sutura sphenofrontalis), szew
klinowocimieniowy (sutura sphenoparietalis), szew uskowy (sutura squamosa) oraz szew ciemieniowosutkowy (sutura
parietomastoidea). Na zewntrznej powierzchni sklepienia wida poza szwami kresy skroniowe grn i doln (linea
temporalis superior et inferior). Na powierzchni wewntrznej widoczne s bruzdy ttnicze i ylne (sulci arteriosi et
venosi), doki ziarnowe (foveolae granulares) i bruzd zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris).
W podstawie czaszki (basis cranii) rwnie wyrni mona powierzchni zewntrzn (basis cranii externa) i
wewntrzn (basis cranii interna). Powierzchnia wewntrzna posiada ukad pitrowy mona podzieli j na spjne
obszary rnice si wysokoci, zwane doami; wyrniamy d czaszki przedni, rodkowy i tylny. Istniejce w
poszczeglnych doach szczegy przedstawione zostay przy opisie poszczeglnych koci.
34, 35, 36 D przedni czaszki (fossa cranialis anterior) budowany jest przez ko czoow, sitow oraz klinow;
jego tyln granic jest z kadej strony wyrostek pochyy przedni (processus clinoideus anterior); ley w nim pat
czoowy mzgu. D rodkowy (fossa cranialis media) buduje ko klinowa i skroniowa; jego granica tyln jest grzbiet
sioda (dorsum sellae) i wyrostek pochyy tylny (processus clinoideus posterior), boczn za brzeg grny czci
skalistej (margo superior partis petrosae); ley w nim pat skroniowy mzgu. D tylny (fossa cranialis posterior)
buduje ko skroniowa i potyliczna; ley w nim mdek.
37, 38 Rwnie na powierzchni zewntrznej czaszki wyrni mona 3 pola. Pole przednie naley do
podniebienia kostnego (palatum osseum), a jego ograniczeniem jest tylny koniec tego podniebienia. Pole rodkowe
utworzone jest przez cze podstawn koci potylicznej oraz przez powierzchni doln czci skalistej koci
skroniowej; jego tylnym zakoczeniem jest linia przechodzca przez przednie ograniczenie otworu potylicznego
wielkiego. Pole tylne podstawy utworzone jest przez czci boczne oraz usk koci skroniowej.
39 Jama nosowa (cavum nasi) rozpoczyna si otworem gruszkowym (apertura piriformis), ograniczonym komi
nosowymi i szczk, koczy za nozdrzami tylnymi (choanae), ograniczonymi przez ko klinow, lemiesz i ko
podniebienn. Wewntrz posiada przegrod kostn (septum nasi osseum). Jama nosowa posiada 4 ciany. ciana grna
zbudowana jest z koci nosowej, czci nosowej koci czoowej, blaszki sitowej koci sitowej oraz z koci klinowej.
cian doln buduje wyrostek podniebienny szczeki oraz blaszka pozioma koci podniebiennej. ciana przyrodkowa
zoona jest z blaszki pionowej koci sitowej, lemiesza, grzebienia i dzioba klinowego oraz z grzebienia nosowego.
cian boczn buduje wyrostek czoowy i powierzchnia nosowa trzonu szczki, ko sitowa, maowina nosowa dolna,
ko zowa, blaszka pionowa koci podniebiennej i blaszka przyrodkowa wyrostka skrzydowego koci klinowej.
W jamie nosowej obecne s trzy maowiny, z czego grna i rodkowa s czciami koci sitowej, dolna za jest
samodzieln koci. Maowiny wyznaczaj przewody nosowe odpowiednio kada pod sob; mamy wic przewd
nosowy grny, rodkowy i dolny (meatus nasi superior, medius et inferior), przy czym przewd rodkowy posiada
wasny przedsionek (antrum meatus nasi). Wszystkie 3 przewody cz si w przewd wsplny nosa (meatus nasi
communis), ktry wraz z zachykiem klinowositowym (recessus sphenoethmoidalis) otwiera si do przewodu
nosowogardowego (meatus nasopharyngeus), ten za komunikuje si z nozdrzami tylnymi.
Jama nosowa wykazuje poczenia z oczodoem: bezporednie przez kana nosowozowy i otwr sitowy tylny oraz

- 26 -

porednie przez otwr sitowy przedni (porednio przez jam czaszki). Z doem skrzydowopodniebiennym komunikuje
si przez otwr klinowopodniebienny.
40 Oczod (orbita) budowany jest przez 7 koci: czoow, jarzmow, szczk, zow, sitow, klinow i
podniebienn. Ma w przyblieniu ksztat ostrosupa zwrconego podstaw na zewntrz jest to wchd do oczodou
(aditus orbitae), za klinem w stron kanau wzrokowego (canalis opticus). Z gry i z dou ograniczaj wchd
odpowiednio brzeg nad- i podoczodoowy (margo supra- et infraorbitalis). Oczod posiada 4 ciany. ciana grna
oddziela od dou przedniego czaszki i od zatoki czoowej; zbudowana jest z czci oczodoowej koci czoowej i ze
skrzyda mniejszego koci klinowej. ciana boczna oddziela od dou skroniowego; budowana jest przez powierzchni
oczodoow koci jarzmowej, wyrostek jarzmowy koci czoowej oraz przez powierzchni oczodoow skrzyda
wikszego koci klinowej. ciana dolna zbudowana jest przez powierzchni oczodoow szczki, powierzchni
oczodoow koci jarzmowej i powierzchni oczodoow wyrostka oczodoowego koci podniebiennej. ciana
przyrodkowa zbudowana jest przez wyrostek czoowy szczeki, ko zow oraz blaszk oczodoow koci sitowej.
Patrzc w oczod widzimy w nim szereg otworw: kana wzrokowy, przyrodkowo otwr sitowy tylny i przedni,
szczelin oczodoow grn i doln, wreszcie bruzd podoczodoow. Poczenie z jam czaszki odbywa si przez
szczelin oczodoow grn, kana wzrokowy i otwr sitowy przedni; z jam nosow przez kana nosowozowy,
otwr sitowy tylny i przedni (porednio); z doem skroniowym przez otwr jarzmowoskroniowy i szczelin
oczodoow doln; z doem podskroniowym i skrzydowopodniebiennym przez szczelin oczodoow doln; z
powierzchni twarzow czaszki przez wchd do oczodou, wcicie (lub otwr) czoowe, otwr (lub wcicie)
nadoczodoowy, otwr podskroniowy i otwr jarzmowotwarzowy.
41 D skroniowy (fossa temporalis) buduj koci: skroniowa, ciemieniowa, czoowa, jarzmowa i klinowa.
Bocznym ograniczeniem jest paszczyzna skroniowa (planum temporale), rozcigajca si od kresy skroniowej grnej
do grzebienia podskroniowego; zbudowana jest przez cze uskow koci skroniowej, cz doln koci ciemieniowej,
powierzchni skroniow skrzyda wikszego koci klinowej i powierzchni skroniow uski czoowej. Przednim
ograniczeniem dou jest wyrostek jarzmowy koci czoowej oraz wyrostek czoowy koci jarzmowej. D skroniowy
wypeniaj nastpujce elementy: m. skroniowy (m. temporalis), t. skroniowa powierzchowna, rednia i gbokie (a.
temporalis superficialis, media et aa. temporales profundae), . skroniowe powierzchowne (vv. temporales
superficiales), n. usznoskroniowy (n. auriculotemporalis), ga jarzmowosroniowa n. jarzmowego
(r. zygomaticotemporalis n. zygomatici) (V2), nn. skroniowe gbokie (nn. temporales profundi) i n. waczowy
(n. massetericus).
42 D podskroniowy (fossa infratemporalis) ograniczony jest z gry przez powierzchni podskroniow skrzyda
wikszego koci klinowej i cz uski skroniowej, ze strony przyrodkowej przez blaszk boczn wyrostka
skrzydowego koci klinowej, z boku przez ga uchwy i z przodu przez powierzchni podskroniow szczki.
czy si z przodu z oczodoem przez szczelin oczodoow doln, przyrodkowo z doem
skrzydowopodniebiennym oraz z jam czaszki przez otwr owalny i otwr kolcowy. Zawiera nastpujce elementy:
m. skrzydowy przyrodkowy i boczny (m. pterygoideus medialis et lateralis), n. skrzydowy przyrodkowy i boczny
(n. pterygoideus medialis et lateralis), t. szczkowa (a. maxillaris), n. jzykowy (n. lingualis), n. policzkowy (n.
buccalis), n. usznoskroniowy (n. auriculotemporalis), nn. skroniowe gbokie (nn. temporales profundi), n. waczowy
(n. massetericus), n. zbodoowy dolny (n. alveolaris inferior) i splot skrzydowy (plexus pterygoideus).
43 D skrzydowopodniebienny (fossa pterygopalatina) ograniczony jest z przodu przez guz szczeki, w tyu przez
powierzchni klinowoszczkow, z gry i z dou przez trzon koci klinowej, przyrodkowo za przez blaszk pionow
koci podniebiennej. Komunikuje si z przodu z oczodoem przez szczelin oczodoow doln, z tyu z doem
rodkowym czaszki przez otwr okrgy, przyrodkowo z przewodem nosowogardowym przez otwr
klinowopodniebienny i bocznie z doem podskroniowym. Zawiera cz skrzydowopodniebienn t. szczekowej (pars
pterygopalatina a. maxillaris) oraz zwj skrzydowopodniebienny (ganglion pterygopalatinum).
44 Przejcie nn. czaszkowych (nn. craniales) przez czaszk przedstawia si nastpujco:
I
nn. wchowe
nn. olfactorii
lamina cribrosa ossis ethmoidalis
II
n. wzrokowy
n. opticus
canalis opticus
III
n. okoruchowy
n. oculomotorius
fissura orbirtalis superior
IV
n. bloczkowy
n. trochlearis
fissura orbirtalis superior
V
n. trjdzielny
n. trigeminus
1 n. oczny
n. ophthalmicus
fissura orbirtalis superior
2 n. szczkowy
n. maxillaris
foramen rotundum
3 n. uchwowy
n. mandibularis
foramen ovale
VI
n. odwodzcy
n. abducens
fissura orbirtalis superior
VII
n. twarzowy
n. facialis
canalis facialis
VIII n. przedsionkowo-limakowy n. vestibulocochlearis porus acusticus internus
IX
n. jzykowo-gardowy
n. glossopharyngeus foramen jugulare
X
n. bdny
n. vagus
foramen jugulare
XI
n. dodatkowy
n. accessorius
foramen jugulare
XII
n. podjzykowy
n. hypoglossus
canalis hypoglossalis

- 27 -

POACZENIA KOCI
46 Wystpujce w ciele ludzkim koci poczone s ze sob na rne sposoby. Oglnie poczenia koci
(juncturae ossium) dzielimy na wkniste, chrzstne i maziowe.
Do pocze wknistych (juncturae fibrosae) zaliczamy wizozrosty, szwy i wklinowania. Wizozrosty (syndesmoses)
dzielimy na wkniste (syndesmoses fibrosae) np. wizado midzyobojczykowe (lig. interclaviculare) oraz spryste
(syndesmoses elasticae) np. wizado te (lig. flavum); wizozrosty zajmujce wiksze powierzchnie to bony
midzykostne (membranae interosseae) np. przedramienia czy goleni oraz wizada (ligamenta). Szwy (suturae)
dzielimy w zalenoci od wzoru jaki tworz krawdzie stykajcych si koci; i tak mamy szew piowaty (sutura
serrata) np. szew strzakowy (sutura sagittalis), szew uskowy (sutura squamosa) np. szew ciemieniowoskroniowy
(sutura parietotemporalis), szew paski (sutura plana) np. szew midzynosowy (sutura internasalis), czasem wyrnia
si te szew schodkowaty (sutura schindylesis) np. szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa).
Wklinowanie (gomphosis) to sposb poczenia, jaki wykazuj eby i zbodoy.
Poczenia chrzstne (juncturae cartilagineae) to chrzstkozrosty i spojenia. Chrzstkozrosty (synchondroses) dzielimy
na szkliste (hialinowe) np. chrzstki nasadowe (cartilagines epiphysiales) oraz wkniste np. krki midzykrgowe
(disci intervertebrales). Chrzstkozrost posiadajcy wewntrz jam nazywamy spojeniem (symphysis) np. spojenie
onowe (symphysis pubica). Chrzstkozrosty ulegaj czsto z wiekiem kostnieniu, dajc kociozrosty (synostoses) np.
kociozrost klinowopotyliczny (synostosis sphenooccipitalis).
Poczenia maziowe (juncturae synoviales) to inaczej stawy (articulationes). Budowa stawu przedstawia si
nastpujco: na kadej z koci tworzcych staw obecna jest powierzchnia stawowa (facies articularis) pokryta chrzstk
stawow (cartilago articularis) przestrze pomidzy nimi to jama stawowa (cavitas articularis) wypeniona mazi
stawow (synovia). Wewntrz jamy moe znajdowa si krek stawowy (discus articularis) lub kotka stawowa
(meniscus articularis). Powierzchnie kostne mog wytwarza obrbek stawowy (labrum glenoidale s. acetalubare)
powikszajcy rozmiary powierzchni stawowej. Przedstawione elementy zamknite s w torebce stawowej (capsula
articularis), zoonej z bony zewntrznej wknistej (membrana fibrosa) oraz wewntrznej maziowej (membrana
synovialis). Jeeli bona maziowa przebija si miejscami przez bon wknist, zakcajc jej cigo, wwczas
mwimy o torbieli galaretowatej okoostawowej (ganglion). W obrbie stawu mog wystpowa dodatkowe elementy,
np. kosmki maziowe (villi synoviales), fady maziowe (plicae synoviales), fady tuszczowe (plicae adiposae), zachyki
woreczkowate (recessus sacciormes) czy kaletki maziowe (bursae synoviales).
Stawy dzielimy ze wzgldu na ilo koci wchodzcych w ich skad, uksztatowanie powierzchni stawowych oraz ilo
osi obrotu koci wzgldem siebie. Ze wzgldu na liczb koci moemy mwi o stawie prostym (articulatio simplex)
np. staw barkowy (art. humeri) i o stawie zoonym (articulatio composita) np. staw okciowy (art. cubiti). Ze wzgldu
na ilo osi obrotu dzielimy stawy na niemal nieruchome, 1-osiowe, 2-osiowe i wieloosiowe. Ilo osi obrotu cile
zaley od uksztatowania powierzchni stawowych, dlatego te oba te kryteria klasyfikacji stosuje si cznie. Stawem
niemal nieruchomym (bez osi obrotu) jest staw paski (art. plana) np. staw krzyowo-biodrowy (art. sacroiliaca). Stawy
1-osowe to: staw zawiasowy (ginglymus) np. stawy midzypaliczkowe rki (articulationes interphalageae manus) i jego
odmiana staw rubowy (art. cochlearis) np. staw ramiennopromieniowy (art. humeroradialis) oraz staw obrotowy (art.
trochoidea) np. staw szczytowo-obrotowy porodkowy (art. atlantoaxialis mediana); rnica polega na uoeniu osi
zgicia wzgldem osi symetrii. Do staww 2-osiowych zaliczamy: staw kykciowy (art. condylaris s. ellipsoidea) np.
stawy rdrcznopaliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) i staw siodekowaty (art. sellaris) np. staw
nadgarstkowordrczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis). Stawy wieloosiowe to staw kulisty (art. spheroidea)
np. staw ramienny (art. humeri) i panewkowy (art.cotylica) np. staw biodrowy (art. coxae); o rodzaju stawu decyduje tu
czy panewka obejmuje 2/3 powierzchni stawowej koci przeciwlegej.
W stawach wykonywa mona nastpujce ruchy: zginanie (flexio) i prostowanie (extensio), przywodzenie (adductio) i
odwodzenie (abductio), odwracanie (supinatio) i nawracanie (pronatio), skrcanie przyrodkowe (rotatio medialis) i
boczne (rotatio lateralis) oraz obracanie (circumductio) ruch zoony powstay w wyniku kombinacji poprzednich.
47 Poczenia w obrbie krgosupa dzielimy na wystpujce w czci przedkrzyowej oraz obecne w czci
krzyowoguzicznej. Te pierwsze rnicujemy na czce poszczeglne krgi i ich czci (trzony, uki, wyrostki
kolczyste i poprzeczne) oraz wsplne dla caej przedkrzyowej czci krgosupa.
Poczenia wystpujce miedzy trzonami krgw to chrzstkozrosty wkniste (synchondroses fibrosae), zwane
krkami midzykrgowymi (disci interverteblales). Jeeli krgw prawdziwych jest 24, to cza je 23 krki 6
szyjnych, 12 piersiowych i 5 ldwiowych. Kady krek (discus intervertebralis) skada si z jdra miadystego i
piercienia wknistego. Jdro miadyste (nucleus pulposus) stanowi pozostao struny grzbietowej (chorda dorsalis).
Piercie wknisty (anulus fibrosus) skada si z ok. 70 warstw blaszek naprzemiennie jasnych i ciemnych; wraz z
jdrem miadystym s one bardziej stoczone na biegunie grzbietowym. Krek jest z obu stron pokryty warstw
chrzstki szklistej.
Pomidzy ukami krgw wystpuj wizozrosty spryste (syndesmosis elastica) w postaci wizade tych (ligg.
flava). Biegn one midzy ukami dwch ssiadujcych krgw od nasady wyrostkw stawowych do nasady wyrostka
kolczystego.

- 28 -

Midzy wyrostkami kolczystymi obecne s wizozrosty wkniste (syndesmoses fibrosae) wizada midzykolcowe
(ligg. interspinalia). Wyrostki kolczyste krgw szyjnych s na kocu rozdwojone, a w powstaej rynience przebiega
wizado karkowe (lig. nuchae). Przedua si ono na dugi wizozrost sprysty (syndesmosis elastica) wizado
nadkolcowe (lig. supraspinale), biegnce po wyrostkach kolczystych od krgu wystajcego (C7) do koci krzyowej.
Pomidzy wyrostkami poprzecznymi obecne s wizozrosty wkniste (syndesmoses fibrosae) wizada
midzypoprzeczne (ligg. intertransversaria) cienkie, obe lub paskie pasam wizek.
Poszczeglne krgi poczone s rwnie stawami midzykrgowymi (articulationes intervertebrales s.
zygapophyseales) . Wyrostki stawowe poszczeglnych krgw poczone s ze sob torebkami stawowymi (od C2 do
S1), ktre wzmacniane s wizadami tymi, wysyajcymi paskie fady maziowe (plicae synoviales).
Poczenia wsplne krgosupa stanowi dwa wizada podune przednie i tylne. Wizado poduna przednie (lig.
longitudinale anterius) biegnie od guzka gardowego (tuberculum pharungeum) koci potylicznej poprzez guzek
przedni krgu szczytowego (tuberculum anterius atlantis) do przedniej powierzchni drugiego segmentu koci
krzyowej. Wizado biegnc w d rozszerza si, wzmocnione cignistymi przyczepami przepony (disphragma). Na
dole przedua si w wizado krzyowoguziczne brzuszne gbokie (lig. sacrococcygeum ventrale profundum). Jest
sabo zczone w trzonami krgw, silnie za z krkami midzykrgowymi. Wizado podune tylne (lig.
longitudinale posterius) biegnie w przedueniu bony pokrywajcej (membrana tectoria) nalecej do staww
szczytowoobrotowych (articulationes atlantoaxiales), za porednictwem ktrej dochodzi do stoku (clivus). czy si z
opon tward rdzenia krgowego (dura mater spinalis) wizkami tkanki cznej. Na dole przedua si w wizado
krzyowoguziczne grzbietowe gbokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum).
Cz przedkrzyowa krgosupa czy si z czci krzyowoguziczn poprzez chrzstkozrost ostatni krek
midzykrgowy tworzcy wzgrek (promontorium) oraz przez ostatni staw midzykrgowy ldwiowy. Cz
krzyowa czy si z koci guziczn przez staw krzyowoguziczny (art. sacrococcygea) zawierajcy szcztkowe
chrzstko- i wizozrosty. Obecna jest tam rwnie tarczka chrzstna, mogca ulec skostnieniu. Odcinek
krzyowoguziczny pokrywaj liczne wizada. Wizado krzyowoguziczne brzuszne gbokie (lig. sacrococcygeum
ventrale profundum) jest przedueniem wizada podunego przedniego, za wizado powierzchowne
(lig. sacrococcygeum ventrale superficiale) jest przeksztacon pozostaoci mm. ogonowych. Wizado
krzyowoguziczne grzbietowe gbokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) jest przedueniem wizada
podunego tylnego, a wizado powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale) odpowiada wizadom
tym i midzykolcowym. Wystpuje rwnie wizado krzyowoguziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale) oraz
troczek ogonowy (retinaculum caudale) biegncy od wierzchoka koci guzicznej do tkanki podskrnej , przez co
wywouje doeczek guziczny (foveola coccygea).
48 Poczenie czaszki z krgosupem jest zoonym systemem 6 staww. Funkcjonalnie wyrnia si staw gowy
grny i dolny.
Staw gowy grny skada si z parzystego symetrycznego stawu szczytowo-potylicznego (art. atlantooccipitalis).
Powierzchni stawow tworzy od strony czaszki eliptyczna powierzchnia kykcia potylicznego (condylus occpitalis),
za od strony krgosupa wklse doki stawowe grne krgu szczytowego. Torebki stawowe wzmocnione s przez
bon szczytowo-potyliczn przednia i tyln (membrana atlantooccipitalis anterior et posterior); ta druga odpowiada
wizadom tym, przebita jest tt. krgowymi i nn. podpotylicznymi. Jest to staw 2-osiowy: wzgldem osi poprzecznej
wykonuje si zginanie w przd (anteflexio) i w ty (retroflexio), za wzgldem osi strzakowej zginanie na boki w
prawo i w lewo (flexio lateralis sinistra et dextra).
Na staw gowy dolny, czyli stawy szczytowo-obrotowe (articulationes atlantoaxiales), skada si staw parzysty i stawy
nieparzyste. Powierzchnie stawowe znajduj si na bocznych czciach trzonw. 4 omawiane stawy posiadaj wsplny
aparat wizadowy. Parzysty i symetryczny jest staw szczytowo-obrotowy boczny (art. atlantoaxialis lateralis);
wzajemne uoenie powierzchni stawowych powoduje, i podczas skrcania gowy na boki obnia si caa czaszka
wraz z krgiem szczytowym. Stawy nieparzyste wystpuj pomidzy zbem obrotnika (dens axis) a jego otoczeniem;
razem tworz staw szczytowo-obrotowy porodkowy (art. atlantoaxialis mediana). Staw zba przedni (art. dentis
anterior) tworzy si pomidzy dokiem zba dwigacza (fovea dentis atlantis) a powierzchni stawow przedni
obrotnika (facies articularis anterior axis). Staw zba tylny (art. dentis posterior) istnieje pomidzy powierzchni
stawow tyln obrotnika (facies articularis posterior axis) a rodkow czci wizada poprzecznego dwigacza (lig.
transversum atlantis).
Jak wspomniano, staw dolny posiada wsplny aparat wizadowy. Pomidzy czciami bocznymi krgu szczytowego
przebiega jego wizado poprzeczne (lig. transversum atlantis). Z jego rodkowej czci odchodz pczki podune
(fasciculi longitudinales), czyli odnoga grna i dolna (crus superius et inferius). Wszystkie razem maj wygld krzya,
std okrela si je jako wizado krzyowe krgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis). Od tylno-bocznej powierzchni
zba do przednio-przyrodkowego brzegu kykci potylicznych biegn wizada skrzydowe (ligg. alaria), wstrzymujce
nadmierne skrcanie gowy na boki. Wizado wierzchoka zba (lig. apicis dentis) nie ma adnego mechanicznego
znaczenia, jest pozostaoci krka midzykrgowego i posiada lady struny grzbietowej. Bona pokrywajca
(membrana tectoria) pokrywa wizada od strony kanau krgowego (canalis medullaris).
ebra poczone s z krgami w dwojaki sposb przez stawy gw eber (I-XII) oraz przez stawy ebrowopoprzeczne (I-X); razem tworz stawy ebrowo-krgowe (articulationes costovertebrales).

- 29 -

Staw gowy ebra (art. capitis costae) tworzy si pomidzy powierzchni stawow gowy ebra (facies articularis
capitis costae) a dokiem ebrowym grnym i dolnym (fovea costalis superior et interior) przedzielonymi krkiem
midzykrgowym. Wyjtkiem s ebra I, XI i XII, gdzie gowa ebra czy si z caym pojedynczym dokiem
ebrowym i brak udziau krka. Natomiast w ebrach II-X pomidzy grzebieniem gowy ebra (crista capitis costae) a
krkiem przebiega wizado rdstawowe gowy ebra (lig. capitis costae intraarticulare). Wizado promieniste
gowy ebra (lig. capitis costae radiatum) wzmacnia cienk torebk stawow od przodu i ley gbiej ni wizado
podune przednie.
Staw ebrowo-poprzeczny (art. costotransversaria) tworz si pomidzy powierzchnia stawow guzka ebra (facies
articularis tuberculi costae) a dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego (fovea costalis processus transversi). Stawy te
wzmacniaj nastpujce wizada: ebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium), ebrowo-poprzeczne grne
(przednie) (lig. costotransversarium superius (anterius)), ebrowo-poprzeczne boczne (tylne) (lig. costotransversarium
laterale (posterius), ldwiowo-ebrowe (lig. lumbocostale), guzka ebra (lig. tuberculi cistae) po stronie grzbietowej.
Poczenia mostkowoebrowe (juncturae sternocostales) przedstawiaj si nastpujco: ebro I czy si przez
chrzstkozrost mostkowoebrowy (synchondrosis sternocostalis costae I), ebra II-VII przez stawy
mostkowoebrowe (articulationes sternocostales). ebro II posiada wizado mostkowoebrowe rdstawowe
(lig. sternocostale intraarticulare), a ebra III-VII chrzstkozrosty. Na mostku obecne s nastpujce wizada:
mostkowoebrowe promieniste (ligg. sternocostalia radiata) przeduajce si w bon mostka (membrana sterni),
ebrowomieczykowate (ligg. costoxiphoidea) oraz bona midzykostna zewntrzna i wewntrzna (membrana
intercostalis externa et interna) jako przeduenie odpowiednich mm. midzyebrowych (mm. intercostels externi et
interni). Pomidzy ebrami tworz si rzekome stawy midzychrzstkowe (articulationes interchondrales).
49 Staw skroniowouchwowy (articulatio temporomandibularis) tworzy si pomidzy gow uchwy (caput
mandubulae) a doem uchwowym (fossa mandibularis). Ten ostatni posiada ograniczenie przednie w postaci guzka
stawowego (tuberculum articulare) oraz tylne w postaci wyrostka zastawowoego (processus retroarticularis). Staw
wzmacniany jest wizadami bezporednimi i porednimi. Do pierwszej grupy naley wizado boczne (lig. laterale) i
dwuczciowe wizado klinowo-uchwowe (lig. sphenomandibulare), do drugiej za wizado rylcowouchowowe
(lig. stylomandibulare) oraz szew skrzydowo-uchwowy (raphe pterygomandibularis).
50 Poczenia (stawy) koczyny grnej (juncturae (articulationes) membri superioris) dzielimy na poczenia
obrczy koczyny grnej (juncturae cinguli membri superioris) oraz poczenia koczyny grnej wolnej (juncturae
membri superioris liberi). Do pierwszej grupy zaliczamy staw mostkowoobojczykowy (art. sternoclavicularis) oraz
staw barkowoobojczykowy (art. acromioclavicularis). Do grupy drugiej nale: staw ramienny (art. humeri), staw
okciowy (art. cubiti), staw promieniowo-okciowy dalszy (art. radioulnaris distalis) i bona midzykostn
przedramienia (membrana interossea antebracii) oraz stawy rki (articulationes manus).
Staw mostkowoobojczykowy (art. sternoclavicularis) czy kociec koczyny grnej z kocem osiowym. Tworzy
si pomidzy wciciem obojczykowy (incisura clavicularis) na rkojeci mostka (manubrium sterni) a powierzchni
stawow mostkow (facies articularis staernalis) na obojczyku. Torebka stawowa jest wiotka, wzmacniaj j 4
wizada. Wizado mostkowoobojczykowe przednie (lig. sternoclaviculare anterius) wzmacnia torebk od przodu.
Wizado mostkowoobojczykowe tylne (lig. sternoclaviculare posterius) zrasta si z wizkami przyczepu
pocztkowego m. mostkowognykowego (m. sternohyoideus). Wizado ebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare)
wzmacnia torebk od tyu, biegnie skonie od chrzstki I ebra do koca mostkowego obojczyka, pokryte jest przez
cigno pocztkowe m. podobojczykowego (m. subclavius). Wizado midzyobojczykowe (lig. interclaviculare)
rozpite jest ponad wciciem szyjnym (incisura jugularis) mostka i czy oba stawy. Omawiany staw jest kulistym
wieloosiowym: moliwe s ruchy grno-dolne (gorzej dolne), tylno-przednie (gorzej przednie) oraz skrcanie (rotatio).
Staw barkowoobojczykowy (art. acromioclavicularis) tworzy si pomidzy kocem barkowym obojczyka
(extremitas acromialis claviculae) a wyrostkiem barkowym (acromion) opatki. Torebka stawowa jest wiotka,
wzmocniona szeregiem wizade. Wizado kruczoobojczykowe (lig. coracoclaviculare) biegnie od wyrostka kruczego
opatki (processus coracoideus scapulae) do guzowatoci kruczej obojczyka (tuberositas coracoidea claviculae). W
przebiegu rozdwaja si i biegnie w postaci dwch czci: tylno-przyrodkowej w postaci wizada stokowatego (lig.
conoideum) koczcego si na guzku stokowym (tuberculum conoideum) oraz przednio-bocznej w postaci wizada
czworobocznego (lig. trapezoideum) koczcego si na kresie czworobocznej (linea trapezoidea); pomidzy czciami
znajduje si nisza dla przyczepu m. podobojczykowego (m. subclavius). Wizada te podtrzymuj rami: stokowate
ogranicza ruch opatki do tyu, a czworoboczne do przodu. Wizado kruczobarkowe (lig. coracoacromiale) biegnie
od wyrostka barkowego (acromion) do wyrostka kruczego (processus coracoideus); tworzy ono strop dla stawu
ramiennego; powyej siebie posiada m. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus). Wzmocnieniem jest te wizado
barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare). Wizado poprzeczne opatki grne (lig, transversum scapulae
superius) zamyka wcicie opatki (incisura scapulae) w kana; przebiega nim n. podopatkowy (n. subscapularis), a
powyej wizada biegn naczynia nadopatkowe (vasa suprascapularia).
51 Staw ramienny (art. humeri) tworzy si pomidzy gow koci ramiennej (caput humeri) a wydreniem
stawowym (cavitas glenoidalis) opatki; to ostanie powikszone jest przez obrbek stawowy (labrum glenoidale).
Torebka stawowa na opatce przyczepia si na brzegu obrbka stawowego, w grze schodzi do nasady wyrostka
kruczego i obejmuje guzek nadpanewkowy wraz z przyczepem pocztkowym gowy dugiej m. dwugowego ramienia;

- 30 -

na koci ramiennej przyczepia si wzdu szyjki anatomicznej i przedua si na bruzd midzyguzkow, za od strony
przyrodkowej przyczepia si do szyjki chirurgicznej. Warstwa maziowa torebki tworzy pochewk maziow
midzyguzkow (vagina synovialis intertubercularis). Torebka wzmocniona jest przez: cigna mini
przyczepiajcych si do guzkw koci ramiennej, wizki odchodzce od cigna gowy dugiej m. dwugowego,
wizado kruczoramienne (lig. coracohumerale) biegnce od guzkw koci ramiennej do wyrostka kruczego opatki
oraz przez wizada obrczkoworamienne blisze lub grne, rodkowe i dalsze lub dolne (lig. glenohumerale
proximale s. superius, medium et distale s. inferius). Staw ramienny jest stawem kulistym wieloosiowym.
52 Staw okciowy (art. cubiti) jest stawem zoonym z trzech prostych stawu ramienno-okciowego
(art. humeroulnaris), ramienno-promieniowego (art. humeroradialis) oraz promieniowo-okciowego bliszego (art.
radioulnaris proximalis) . Dwa pierwsze tworz staw rubowy (art. cochlearis) odpowiedzialny za zginanie i
prostowanie ramienia wzgldem przedramienia, staw ostatni jest stawem obrotowym (art. trochoidea) pozwalajcym na
odwracanie i nawracanie przedramienia. Ostatecznie cay staw okciowy jest stawem obrotowo-rubowym (art.
trochoideocochlearis).
Powierzchni stawow stawu ramienno-okciowego tworzy bloczek ramienny (trochlea humeri) i wcicie bloczkowe
(incisura trochlearis), stawu ramienno-promieniowego gwka ramienna (capitulum humeri) i gowa koci
promieniowej (caput radii), za stawu promieniowo-okciowego bliszego obwd stawowy (circumferentia
articularis) i wcicie promieniowe (incisura radialis).
Torebka stawowa jest wsplna dla trzech staww; na koci ramiennej przyczepia si w dole wyrostka okciowego
(fossa olecrani), do brzegu grnego dochodz pojedyncze wizki bony wknistej, torebka omija nadkykcie,
przechodzi na stron przedni, przyczepia si w dole dziobiastym (fossa coronoidea) i w dole promieniowym (fossa
radialis); na koci okciowej przyczepia si wzdu brzegw wcicia bloczkowego (incisura trochlearis); koce
wyrostka okciowego (olecranon) i dziobiastego (processus coronoideus) le wewntrz jamy stawowej.
Staw okciowy wzmocniony jest kilkoma wizadami. Wizado poboczne okciowe (lig. collaterale ulnare) siga od
nadkykcia przyrodkowego do wcicia bloczkowego; skada si z 3 czci: cz przednia to wizado
ramiennodziobiaste (lig, humerocoronoideum) biegnce od nadkykcia przyrodkowego do wyrostka dziobiastego;
cz tylna to wizado okcioworamienne (lig. olecranohumerale) biegnce od nadkykcia przyrodkowego do
wyrostka okciowego; cz poprzeczna to wizado Coopera (lig. Cooperi). Wizado poboczne promieniowe (lig.
collaterale radiale) siga od nadkykcia bocznego do bocznego brzegu wyrostka dziobiastego i do tylnego brzegu
wcicia promieniowego. Wizado piercieniowe koci promieniowej (lig. anulare radii) obejmuje obwd stawowy
gowy koci promieniowej i przyczepia si do wcicia bloczkowego koci okciowej. Wizado czworoboczne (lig.
quadratum) rozciga si pomidzy przyrodkow czci szyjki koci promieniowej a doln krawdzi wcicia
promieniowego koci okciowej.
53 Staw promieniowo-okciowy dalszy (art. radioulnaris distalis) tworzy si pomidzy wciciem okciowym
(incisura ulnaris) koci promieniowej a obwodem stawowym (circumferentia articularis) koci okciowej. Jama
stawowa jest zaamana pod katem, tak i tworzy cz pionow i skon; cz pionowa wystpuje midzy wciciem
okciowym a odwodem stawowym, skona za midzy dalsz powierzchni koci okciowej a wklsa stron krka
stawowego. Torebka stawowa jest silna, wiotka, przyczepia si dookoa powierzchni i na brzegu krka stawowego;
nie jest wzmocniona wizadami.
Wizozrost promieniowo-okciowy (syndesmosis radioulnaris) skada si z bony midzykostnej przedramienia i
struny skonej. Bona (membrana interossea antebrachii) rozpita jest od linii wyznaczonej przez guzowato koci
okciowej (tuberositas ulnae) i promieniowej (tuberositas radii); posiada otwory, ktrymi przechodz na odpowiedni
stron przedramienia tt. midzykostne (aa. interosseae) i przeciwdziaa przesuwaniu si na dugo koci
przedramienia. Struna skona (chorda obliqua) dziaa hamujco na odwracanie przedramienia.
54 Staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpea) wystpuje pomidzy powierzchni stawow nadgarstkow
(facies articularis carpea) koci promieniowej a trzema komi nadgarstka z szeregu bliszego dkowat,
ksiycowat i trjgraniast, poczonymi wizadami midzynadgarstkowymi midzykostnymi (ligg. intercarpea
interossea); obie powierzchnie stawowe s eliptyczne. Jama stawowa ma przebieg skony, moe czy si ze stawem
promieniowo-okciowy dalszym, stawem koci grochowatej czy stawem rdnadgarstkowym. Torebka stawowa
przyczepia si wzdu brzegw powierzchni stawowych, wzmacniana jest pasmami tkanki cznej przedueniem
powizi m. nawrotnego czworobocznego (m. pronator quadratus). Staw wzmacniany jest przez: wizado poboczne
nadgarstka okciowe i promieniowe (lig. collaterale carpi ulnare et radiale), wizado promieniowo-nadgarstkowe
doniowe i grzbietowe (lig. radiocarpeum palmare et dorsale) oraz przez wizado okciowo-nadgarstkowe doniowe
(lig. ulnocarpeum palmare).
55 Stawy rki (articulationes manus) to: omwiony ju staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpea), staw
rdnadgarstkowy (art. mediocarpea), stawy midzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae), staw koci grochowatej
(art. ossis pisiformis), stawy nadgarstkowo-rdrczne (articulationes carpometacarpeae), staw nadgarstkowordrczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis), stawy midzyrdrczne (articulationes intermetacarpeae), stawy
rdrczno-paliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) oraz stawy midzypaliczkowe rki (articulationes
interphalangeae manus).

- 31 -

Staw rdnadgarstkowy (art. mediocarpea) ma skomplikowany ksztat. Skada si z dwch czci: cz okciowa,
wiksza znajduje si pomidzy komi: deczkowat, ksiycowat i trjgraniast a gwkowat i haczykowat; cz
promieniowa, mniejsza obecna jest midzy koci deczkowat a komi czworobocznymi. Ko obu szeregw
zczone s prze wizada midzynadgarstkowe midzykostne (ligg. intercarpea interossea). Jama stawowa przebiega
wzdu fadu skrnego rascetta.
Stawy midzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) powstaj midzy 3 komi szeregu bliszego a 4 komi
szeregu dalszego. Wizada midzynadgarstkowe midzykostne cz blisze brzegi koci w kadym szeregu,
pozostae czci powierzchni stawowych pokrywaj chrzstki stawowe; w ten sposb powstaj stawy, a jamy ich
otwieraj si do stawu rdnadgarstkowego.
Staw koci grochowatej (art. ossis pisiformis) jest niezalenym stawem z wasn torebk stawow. czy on ko
grochowat z trjgraniast. Jama stawowa czy si ze stawem promieniowo-nadgarstkowym.
Stawy nadgarstkowo-rdrczne (articulationes carpometacarpeae) powstaj midzy 3 okciowymi komi
szeregu dalszego i komi rdrcza II-V; jama stawowa ma nieregularny ksztat.
Staw nadgarstkowo-rdrczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis) jest stawem siodekowym (art. sellaris)
taki ksztat ma powierzchnia stawowa na koci czworobocznej wikszej. Torebka stawowa jest luna i przyczepia si
wzdu brzegw powierzchni stawowej, gwnie od strony wspomnianej koci.
Stawy midzyrdrczne (articulationes intermetacarpeae) wystpuj w szczelinach ograniczonych zwrconymi
ku sobie bocznymi powierzchniami podstaw koci rdrcza II-V; cz si ze stawami nadgarstkowo-rdrcznymi.
Stawy rdrczno-paliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) s stawami kykciowymi; powstaj midzy
gowami koci rdrcza a podstawami odpowiednich paliczkw bliszych. Torebki stawowe s wiotkie, cienkie od
strony grzbietowej, wzmocnione po bokach wizadami pobocznymi (ligg. collateralia), od strony doniowej
wizadami doniowymi (ligg. palmaria), poczone razem przez wizado rdrczne poprzeczne gbokie (lig.
metacarpeum transversum profundum).
Stawy midzypaliczkowe rki (articulationes interphalangeae manus) wystpuj w liczbie 2 dla palcw II-V (staw
bliszy i dalszy) oraz 1 w przypadku kciuka. Wzmocnione s wizadami pobocznymi (ligg. collateralia).
Stawy rki od promieniowo-nadgarstkowego do midzyrdrcznych wcznie posiadaj wsplny aparat
wizadowy, na ktry skadaj si nastpujce wizada: wizado poboczne nadgarstka promieniowe i okciowe (lig.
collaterale carpi radiale et ulnare), wizado promieniowo-nadgarstkowe doniowe i grzbietowe (lig. radiocarpeum
palmare et dorsale), wizado okciowo-nadgarstkowe doniowe (lig. ulnocarpeum palmare), wizado ukowate
nadgarstka grzbietowe (lig. arcuatum carpi dorsale), wizado promieniowe nadgarstka (lig. carpi radiatum), wizada
midzynadgarstkowe doniowe, grzbietowe i midzykostne (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et interossea), wizado
poprzeczne nadgarstka (lig. carpi transversum), wizada nadgarstkowo-rdrczne doniowe i grzbietowe (ligg.
carpometacarpea palmaria et dorsalia), wizado grochowo-haczykowe (lig. pisohamatum), wizado grochowordrczne (lig. pisometacarpeum), wizada rdrczne doniowe, grzbietowe i midzykostne (ligg. metacarpea
palmaria, dorsalia et interossea).
Poczenia (stawy) koczyny dolnej (juncturae (articulationes) membri inferioris) dzielimy na poczenia obrczy
koczyny dolnej (juncturae cinguli membri inferioris) oraz poczenia koczyny dolnej wolnej (juncturae membri
inferioris liberi). Do grupy pierwszej zaliczmy: staw krzyowo-biodrowy (art. sacroiliaca), spojenie onowe (symphysis
pubica) i bon zasonow (membrana obturatoria). Do pocze koczyny wolnej nale: staw biodrowy (art. coxae),
staw kolanowy (art. genus), staw piszczelowo-strzakowy (art. tibiofibularis), bona midzykostna goleni (membrana
interossea cruris), wizozrost piszczelowo-strzakowy (syndesmosis tibiofibularis) oraz stawy stopy (articulationes
pedis).
Staw krzyowo-biodrowy (art. sacroiliaca) tworzy si pomidzy niemal paskimi powierzchniami uchowatymi na
bocznej czci koci krzyowej oraz na koci biodrowej. Jest to staw paski, umoliwiajcy niewielk jedynie
ruchomo. Torebka stawowa wzmocniona jest dwoma rodzajami wizade bezporednimi i porednimi. Do wizade
bezporednich nale: wizada krzyowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia) wzmacniajce od strony
miednicznej, midzykostne (ligg. sacroiliaca interossea) lece pomidzy guzowatociami oraz grzbietowe dugie (ligg.
sacroiliaca dorsalia longa) biegnce od kolca tylnego grnego do grzebienia bocznego i grzbietowe krtkie (ligg.
sacroiliaca dorsalia breva) od koci biodrowej do grzebienia poredniego. Do wizade porednich zaliczamy:
wizado biodrowo-ldwiowe (lig. iliolumbale) od wyrostka ebrowego L 5 do grzebienia biodrowego, wizado
krzyowo-guzowe (lig. sacrotuberale) od brzegu bocznego krzya do guza kulszowego oraz wizado krzyowokolcowe (lig. sacrospinale) od brzegu krzya do kolca kulszowego.
Bona zasonowa (membrana obturatoria) stanowi miejsce przyczepu dla m. zasonowego zewntrznego i
wewntrznego (m. obturatorius externus et internus). Ponadto wypenia otwr zasonowy (foramen obturatum), lecz nie
cakowicie pozostawiajc kana zasonowy (canalis obturatorius).
57 Staw biodrowy (art. coxae) tworzy si pomidzy panewk (acetabulum) na koci miednicznej (os coxae) a
gow koci udowej (caput femoris). Panewka powikszona jest przez obrbek stawowy (labrum acetabulare), wszerz
za przebiega wizado poprzeczne panewki (lig. transversum acetabuli). Od gowy koci udowej odchodzi do wntrza
panewki wizado gowy (lig. capitis femoris); nie spenia ono funkcji mechanicznych, prowadzi za to ga
panewkow t. zasonowej (r. acetabularis a. obturatoriae) odywiajc grn cz koci udowej. Torebka stawowa jest

- 32 -

z przodu dusza, obejmuje obrbek stawowy, siga do kresy midzykrtaowej, przechodzi nad grzebieniem
midzykrtaowym i omija krtae. Torebka wzmocniona jest kilkoma wizadami kade przechodzi od skadowej
koci miednicznej do koci udowej. S to: wizado biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) od kolca przedniego dolnego
do kresy midzykrtaowej, wizado kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) od granicy midzy trzonem i gazi
koci kulszowej do grnego koca kresy, wizado onowo-udowe (lig. pubofemorale) od grzebienia zasonowego do
dolnego koca kresy; obecna jest rwnie warstwa obwodowa (zona orbicularis) obejmujca szyjk w jej najwszym
miejscu chcc zatem uwolni gow ze stawu naley przeci ten element.
58 Spojenie onowe (symphysis pubica) wystpuje pomidzy powierzchniami spojeniowymi (facies
symphysiales) obecnymi po kadej stronie na gazi dolnej koci onowej (r. inferior ossis pubis). Wewntrz spojenia
znajduje si jama spojeniowa (cavum symphysiale), w niej za krek rdonowy (discus interpubicus). Spojenie
wzmocnione jest wizadem onowym grnym (lig pubicum superius) przebiegajcym midzy guzkami onowymi
(tubercula pubica) oraz wizadem ukowatym (lig. arcuatum pubis) u mczyzn ogranicza ono kt podonowy
(angulus subpubicus), u kobiet za uk onowy (arcus pubicus).
Powierzchnia miedniczna koci krzyowej oraz powierzchnie wewntrzne obu koci miednicznych tworz
miednic (pelvis), ktr dzielimy na wiksz (pelvis major) i mniejsz (pelvis minor). Odlegoci midzy
poszczeglnymi elementami miednicy maj istotne znaczenie, przede wszystkim w poonictwie. Paszczyzny
miednicy i ich wymiary przedstawiaj si nastpujco:
1. Wymiary wewntrzne:
a) paszczyzna wejcia (wchodu) miednicy (planum aditus pelvis), otwr grny miednicy (apertura pelvis
superior) ograniczona kres graniczn (linea terminalis), oddziela miednic wiksz od mniejszej
- wymiary w paszczynie porodkowej:
wymiar prosty (diameter recta), sprzna wejcia, sprzna prawdziwa (coniugata vera) odlego midzy
wzgrkiem (promontorium) a spojeniem onowym (symphysis pubica): 11-11,5 cm,
sprzna (coniugata) odlego midzy rodkiem spojenia onowego a wzgrkiem: 10,5-11 cm,
wymiar przektny (diameter diagonalis), sprzna przektna (coniugata diagonalis) odlego od wzgrka do
dolnego brzegu spojenia onowego: 13 cm,
- wymiar poprzeczny paszczyzny wchodu (diameter transversa) odlego midzy kresami ukowatymi koci
biodrowych: 13,5-14 cm,
- wymiary skone (diametri obliquae): 12 cm
I od prawego stawu krzyowo-biodrowego do lewej wyniosoci biodrowo-onowej,
II od lewego stawu krzyowo-biodrowego do prawej wyniosoci biodrowo-onowej,
b) paszczyzna prni miednicy (planum amplitudinis pelvis) przebiega przez rodek spojenia onowego, rodki
panewek obu staww biodrowych oraz granic S2/S3: 12,5 cm,
c) paszczyzna cieni miednicy (planum angustiae pelvis) biegnie przez dolny brzeg spojenia onowego, prawy
i lewy koniec kulszowy oraz koniec koci krzyowej: 10,5 cm,
d) paszczyzna wychodu miednicy (planum exitus pelvis), otwr dolny miednicy (apertura pelvis inferior)
biegnie przez dolny brzeg spojenia onowego, oba guzy kulszowe oraz wierzchoek koci guzicznej:
- wymiar prosty (diameter recta) od dolnego brzegu spojenia onowego do wierzchoka koci guzicznej: 9,512,5 cm,
- wymiar poprzeczny (diameter transversa) odlego midzy guzami kulszowymi: 11 cm
2. Wymiary zewntrzne:
a) wymiary poprzeczne (diametri transversae):
- odstp kocw biodrowych (distantia spinarum iliacarum): 26 cm,
- odstp grzebieni (distantia cristarum): 29 cm,
- odstp midzykrtaowy (distantia intertrochanterica): 32 cm,
b) sprzna zewntrzna (coniugata externa) biegnie midzy grnym brzegiem spojenia onowego a wyrostkiem
kolczystym L5: 18-21 cm
Staw kolanowy (art. genus) tworzy si pomidzy nasad dalsz koci udowej oraz powierzchni grn piszczeli.
Jest to staw dwukykciowy (art. biconylaris). Na przedniej powierzchni stawu obecne s cigna m. czworogowego
uda (m. quardiceps femoris): rzepka ley w cignie m. prostego uda (tendo m. recti femoris) ktre jako wizado
rzepki (lig. patellae) dochodzi do guzowatoci piszczeli, m. obszerny przyrodkowy i boczny (m. vastus medialis et
lateralis) tworz odpowiednie troczki rzepki (retinaculum patellae medialis et lateralis). Wewntrz jamy stawowej
znajduj si dwie kotki: przyrodkowa (meniscus medialis) o ksztacie litery C przyczepia si do przedniego brzegu
kykcia przyrodkowego o do pola midzykykciowego tylnego (area intercondylaris poterior), natomiast boczna
(meniscus lateralis) ma ksztat okrgy i przyczepia si m. in. do guzka midzykykciowego bocznego (tuberculum
intercondylare laterale). Gdyby wic mona spojrze z gry na kotki prawego kolana, ujrzaoby si CO.
59 Fenomenem torebki stawowej w kolanie jest odmienny przebieg bony wknistej i maziowej. Bona wknista
(membrana fibrosa) na koci udowej przyczepia si powyej brzegu powierzchni stawowej, a nadkykcie le na
zewntrz jamy, na piszczelu natomiast przyczepia si niedaleko od brzegu chrzstki stawowej. Bona maziowa
(membrana synovialis) na obu kociach przyczepia si wzdu brzegw chrzstnych powierzchni stawowych kykci,

- 33 -

za w dole midzykykciowym przebiega wzdu jego brzegw. O ile zatem cz wknista jest w rzucie z gry w
przyblieniu okrga, to cz maziowa ma ksztat przypominajcy okulary dwa okrge obszary poczone w grze
cienkim pasmem. Bona maziowa wytwarza ponadto bardzo bogaty ukad elementw dodatkowych, w skad ktrego
wchodz fady maziowe, ciaa tuszczowe i kilkanacie kaletek, ktrych znajomo nie jest na szczcie niezbdna.
60 Staw kolanowy posiada bogaty ukad wzmacniajcych wizade, ktre dzielimy na wewntrzne i zewntrzne. Do
grupy wewntrznych zaliczmy: wizada krzyowe kolana (ligg. cruciata genus) z ktrych przednie (lig. cruciatum
anterius) biegnie od kykcia bocznego uda do pola midzykykciowego przedniego, tylne za (lig. cruciatum posterius)
od kykcia przyrodkowego do pola midzykykciowego tylnego, ponadto wizado kotki bocznej (lig. menisci
lateralis) oraz wizado poprzeczne kolana (lig. transversum genus). Wizada zewntrzne to: wizado rzepki (lig.
patellae) wraz z towarzyszcymi troczkami (retinaculum patellae medialis et lateralis), wizada poboczne
piszczelowe (lig. collaterale tibiale) zrastajce si ze swoj kotk i strzakowe (lig. collaterale fibulare) nie zrastajce
si z tego powodu kotka boczna posiada wasne wizado podtrzymujce oraz wizada tylne podkolanowe
skone (lig. popliteum obliquum) i podkolanowe ukowate (lig. popliteum arcuatum).
Staw piszczelowo-strzakowy (art. tibiofibularis) wystpuje pomidzy gow strzaki (caput fibulae) a boczn
powierzchni nasady bliszej piszczeli. Torebka stawowa wzmocniona jest wizadem gowy strzaki przednim i
tylnym (lig. capitis fibulae anterius et posterius).
Wizozrost piszczelowo-strzakowy (syndesmosis tibiofibularis) posiada wzmocnienia w postaci wizada
piszczelowo-strzakowego przedniego i tylnego (lig. tibiofibulare anterius et posterius).
Bona midzykostna goleni (membrana interossea cruris) rozpita jest pomidzy ssiadujcymi brzegami piszczeli
i strzaki. Posiada dwa otwory, przy czym grnym przechodz naczynia piszczelowe przednie (vasa tibialia anteriora),
za dolnym ga przeszywajca t. strzakowej (r. perforans a. fibularis).
61 Stawy stopy (articulationes pedis) dziel si na staw skokowo-goleniowy (art. talocruralis) oraz na stawy stopy
w znaczeniu cisym (articulationes pedis sensu stricto); do tej grupy nale: stawy midzystpowe (articulationes
intertarseae): staw skokowo-pitowy (art. talocalcanearis), staw skokowo-pitowo-dkowy
(art. talocalcaneonavicularis), staw pitowo-szecienny (art. calcaneocuboidea), staw poprzeczny stpu (art. tarsi
transversa) i staw klinowo-dkowy (art. cuneonavicularis), za poza stawami midzystpowymi: stawy stpowordstopowe (articulationes tarsometatarseae), stawy midzyrdstopowe (articulationes intermetatarseae), stawy
rdstopowo-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) oraz stawy midzypaliczkowe stopy (articulationes
interphalangeae pedis).
62 Staw skokowo-goleniowy (art. talocruralis) powstaje pomidzy bloczkiem koci skokowej (trochlea tali) a
panewk koci goleni poszerzon przez wizozrost piszczelowo-strzakowy (syndesmosis tibiofibularis). Posiada
rozbudowany aparat wizadowy, podzielony na stron przyrodkow i boczn. Po stronie przyrodkowej wystpuje
wizado trjgraniaste (lig. deltoideum) skada si ono z wizek powierzchownych tworzcych cz piszczelowopitow (pars tibiocalcanearis) i piszczelowo-dkow (pars tibionavicularis) oraz z wizek gbokich tworzcych
cz piszczelowo-skokow przedni i tyln (pars tibiotalaris anterior et posterior). W czci bocznej obecne s:
wizado pitowo-strzakowe (lig. calcaneofibulare) oraz wizado skokowo-strzakowe przednie i tylne (lig.
talofibulare anterius et posterius).
63 Staw skokowo-pitowy (art. talocalcanearis s. art. subtalaris) obecny jest midzy powierzchni stawow
skokow tyln (facies articularis talaris posterior) a pitow tyln (facies articularis calcanea posterior). Wypenia on
zatok stepu (sinus tarsi). Torebka wzmocniona jest przez wizado skokowo-pitowe przyrodkowe, boczne i
midzykostne (lig. talocalcaneum mediale, laterale et interosseum).
64 Staw skokowo-pitowo-dkowy (art. talocalcaneonavicularis) tworzy si pomidzy caym szeregiem
powierzchni stawowych poczeniu ulegaj: powierzchnia pitowa rodkowa (facies articularis calcanea media) koci
skokowej i skokowa rodkowa (facies articularis talaris media) koci pitowej, powierzchnia pitowa przednia (facies
articularis calcanea anterior) koci skokowej i powierzchnia skokowa przednia (facies articularis talaris anterior) koci
pitowej oraz powierzchnia dkowa (facies articularis navicularis) koci skokowej i powierzchnia na koci dkowej.
Pomidzy koci pitow a dkow przebiega wizado pitowo-dkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare
plantare), stanowice podeszwowy klucz stawu Choparta. Dodatkowo funkcj wzmacniajc speniaj: cz
piszczelowo-dkowa wizada trjgraniastego (pars tibionavicularis lig. deltoidei), wizado skokowo-dkowe (lig.
talonaviculare) oraz wizado rozdwojone (lig. bifurcatum), skadajce si przyrodkowo z wizada pitowodkowego (lig. calcaneonaviculare) a bocznie z pitowo-szeciennego (lig. calcaneocuboideum); pierwsze z nich
stanowi grzbietowy klucz stawu Choparta.
Staw pitowo-szecienny (art. calcaneocuboidea) tworzy si pomidzy powierzchni stawow szecienn (facies
articularis cuboidea) koci pitowej oraz powierzchni na koci szeciennej. Wzmocniony jest przez wizado pitowoszecienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare) oraz wizado podeszwowe dugie (lig. plantare longum).
65 Staw poprzeczny stpu (art. tarsi transversa) zwany jest stawem Choparta. Skada si on ze stawu pitowoszeciennego (art. calcaneocuboidea) oraz z czci stawu skokowo-pitowo-dkowego (art. talocalcaneonavicularis).
Jego kluczem grzbietowym jest cz wizada rozdwojonego (lig. bifurcatum), podeszwowym za wizado
pitowo-dkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare). Punktami orientacyjnymi naprowadzajcymi na w

- 34 -

staw jest po stronie przyrodkowej guzowato koci dkowatej (tuberositas ossis navicularis), a po stronie bocznej
guzowato V koci rdstopia (tuberositas ossis metetarsi quinti).
Staw klinowo-dkowy (art. cuneonavicularis) skada si z trzech szpar, jakie wystpuj midzy komi
klinowatymi, koci szecienn i dkowat. Wzmocniony jest wieloma wizadami, do ktrych nale: wizada
klinowo-dkowe grzbietowe i podeszwowe (ligg. cuneonavicularia dorsalia et plantaria), wizada midzyklinowe
grzbietowe, podeszwowe i midzykostne (ligg. intercuneiformia dorsalia, plantaria et interossea), wizado klinowoszecienne grzbietowe, podeszwowe i midzykostne (lig. cuneocuboideum dorsale, plantare et interosseum), wizado
szecienno-dkowe grzbietowe i podeszwowe (lig. cuboideonaviculare dorsale et plantare).
Stawy stpowo-rdstopowe (articulationes tarsometatarseae) tworz tzw. lini Lisfraca. Wzmacniane s przez
wizada stpowo-rdstopowe grzbietowe i podeszwowe (ligg. tarsometatarsea dorsalia et plantaria) oraz wizada
klinowo-rdstopowe midzykostne (ligg. cuneometatarsea interossea).
Stawy midzyrdstopowe (articulationes intermetatarseae) wzmacniane s wizadami rdstopnymi
grzbietowymi, podeszwowymi i midzykostnymi (ligg. metatarsea dorsalia, plantaria et interossea).
Stawy rdstopowo-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) wzmacniane s wizadami podeszwowymi
(ligg. plantaria), pobocznymi (ligg. collateralia) i rdstopnymi poprzecznymi gbokimi (ligg. metatarsea transversa
profunda).
Stawy midzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae pedis) wzmacniane s wizadami pobocznymi
(ligg. collateralia).

UKAD MINIOWY
Ukad miniowy (systema musculorum) skada si z mini (musculi). Dzielimy je na gadkie oraz poprzecznie
prkowane. Mm. gadkie wystpuj w trzewiach, cianach naczy, w skrze i narzdach zmysw; podlegaj kontroli
autonomicznego (idiotropowego) ukadu nerwowego i s mm. wegetacyjnymi odpowiedzialnymi za czynnoci
yciowe. Mm. poprzecznie prkowane dziel si na m. sercowy i mm. szkieletowe m. sercowy podlega podobnie jak
mm. gadkie pod ukad autonomiczny i tak jak one jest m. wegetacyjnym, mm. szkieletowe za s mm. animalnymi
sucymi do poruszania si organizmu i podlegaj pod ukad obwodowy (ojkotropowy). Miologia zajmuje si
wycznie mm. animalnymi.
Mm. szkieletowe, podobnie jak koci, dzieli si na krtkie, dugie i paskie. Kady misie skada si z czci
miniowej i cignistej w mm. krtkich i dugich jest ni cigno (tendo), a w paskich rozcigno (apoceurosis).
Kady misie posiada przyczepy: pocztkowy (origio) i kocowy (insertio). Przyczep pocztkowy to ten koniec
minia, ktry wykazuje mniejsz ruchomo (punctum fixum), analogicznie przyczep kocowy posiada ruchomo
wiksz (punctum mobile). Cz znajdujca si pomidzy przyczepami nazywana jest gow (caput) lub brzucem
(venter). Rnica w nazwie ma znaczenie w przypadku kombinacji elementw miniowych. Gdy dwie czci
miniowe poczone s szeregowo (w jednej linii i rozdziela je cigno) mwimy o brzucach, gdy za poczenie jest
rwnolege (jeden pocztek i wiele kocw) o gowach. W ten sposb dzielimy minie ze wzgldu na ksztaty
wyrniamy zwyky prosty misie o rwnolegych wknach (m. fusiformis), m. ppierzasty (m. unipennatus), m.
pierzasty (m. bipennatus), m. dwubrzucowy (m. biventer), m. dwugowy (m. biceps), m. trjgowy (m. triceps), m.
czworogowy (m. quadriceps), m. okrny / zwieracz (m. orbicularis / sphincter) i m. paski (m. planus). Niektre mm.
posiadaj smugi cigniste (intersectiones tendineae) a inne wizada rdminiowe (ligg. intermuscularia).
Z wzgldu na funkcj dzielimy minie na: zginacze (flexores) i prostowniki (extensores), przywodziciele
(adductores) i odwodziciele (obductores), zwieracze (sphincteres) i rozwieracze (dilatores), dwigacze (levatores) i
obniacze (depressores).
Minie posiadaj czsto elementy pomocnicze do takich nale: powi (fascia) mogca przeduy si w
przegrod midzyminiow (septum intermusculare) lub uk cignisty (arcus tendineus), pochewka wknista cigna
(vagina fibrosa tendinis), pochewka maziowa cigna (vagina synovialis tendinis), kaletka maziowa (bursa synovialis) i
bloczek (hypomochlion).
66 Mm. mimiczne posiadaj kilka charakterystycznych cech. Ich przyczepy nie znajduj si na kociach, lecz w
mikkich czciach twarzy. S bardzo paskie skadaj si zazwyczaj z jednej warstwy wizek miniowych.
Pozbawione s powizi, z wyjtkiem m. policzkowego okrytego powizi policzkowo-gardow. wykazuj
indywidualne zrnicowanie wzgldem gruboci i rozpitoci. Wykazuj skonno do grupowania si wok otworw
twarzy uszu, oczodow, nosi i ust.
Mm. mimiczne dzielimy na: m. naczaszny, mm. ucha zewntrznego, mm. wejcia do oczodou oraz mm. ust, policzka i
nosa zewntrznego.
M. naczaszny (m. epicranius) skada si z m. potyliczno-czoowego (m. occipitofrontalis) o dwch brzucach
potylicznym i czoowym (venter occipitalis i frontalis), m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis) i z m.
maowiny grnego (m. auricularis superior).
Mm. ucha zewntrznego (mm. auris externae) to: m. maowiny przedni i tylny (m. auricularis anterior et posterior).
Mm. wejcia do oczodou (mm. aditus orbitae) to: mm. poduny (m. procerus), m. marszczcy brwi (m. corrugator
supercilli), m. obniacz brwi (m. depressor supercilli) oraz m. okrny oka (m. orbicularis oculi) posiadajcy cz

- 35 -

oczodoow (pars orbitalis), powiekow (pars palpebralis) i zow (pars lacrimalis).

Mm. ust, policzka i nosa zewntrznego (mm. oris, buccae et nasi externi) to: m. obniacz wargi dolnej (m. depressor
labii inferioris), m. obniacz kta ust (m. depressor anguli oris), m. brdkowy (m. mentalis), m. poprzeczny brdki (m.
transversus menti), m. miechowy (m. risorius), m. policzkowy (m. buccinator), m. okrny ust (m. orbicularis oris)
cz brzena (pars marginalis) i wargowa (pars labialis), m. dwigacz wargi grnej (m. levator labii superioris), m.
dwigacz wargi grnej i skrzydeek nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi), m. dwigacz kta ust (m. levator
anguli oris), m. jarzmowy wikszy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor), m. obniacz przegrody nosa (m.
depressor septi nasi), m. nosowy (m. nasalis), m. zwajcy nozdrza (m. compressor naris) i m. rozszerzajcy nozdrza
(m. dilator naris).
Wszystkie mm. mimiczne posiadaj unerwienie od n. twarzowego (n. facialis) (VII).
67 Mm. uchwy (mm. mandibulae) dzielimy na jej dwigacze (mm. levatores mandibulae) oraz obniacze (mm.
depressores mandibulae). Do grupy dwigaczy nale: m. wacz (m. masseter), m. skroniowy (m. temporalis), m.
skrzydowy przyrodkowy i boczny (m. pterygoideus medialis et lateralis). W grupie obniaczy mamy: cz twarzow
m. szerokiego szyi (pars facialis platysmatis), m. dwubrzucowy (m. digastricus), m. rylcowo-gnykowy (m.
stylohyoideus), m. uchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) i m. brdkowo-gnykowy (m. geniohyoideus).
Szczegy dotyczce poszczeglnych mm. przedstawia tabela. We wszystkich zastawieniach mm. obwizuj
nastpujce objanienia: NOMEN nazwa, ORI przyczep pocztkowy, INS przyczep kocowy, ACTIO
czynno, NN. unerwienie ruchowe, AA. ukrwienie, S grny, I dolny, L boczny, M przyrodkowy.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
a. masseterica, a.
m. masseter
os zygomaticum, tuberositas
n. massetericus
transversa faciei,
arcus
masseterica
(V3)
a. buccalis, a.
zygomaticus
alveolaris SP
podnoszenie i
a. temporalis
m. temporalis
planum
processus
nn. temporales
skrcanie
media, a.
temporale (linea coronoideus
profundi (V3)
uchwy na
temporalis
temporalis S
zewntrz
profunda A et P
crista
infratemporalis)
a. alveolaris I et
m. pterygoideus fossa
tuberositas
n. pterygoideus
SP, a. buccalis
medialis
pterygoidea
pterygoidea
medialis (V3)
a. maxillaris
m. pterygoideus S facies
S capsula
wysuwanie
n. pterygoideus
lateralis gowa infratemporalis
articulatio
uchwy do
lateralis (V3)
grna (S) i
alae majoris
temporomandibu przodu i
dolna (I)
I facies externa laris
skrcanie na
laminae lateralis I fovea
zewntrz,
processus
pterygoidea
otwierania ust
pterygoidei
pars facialis
collum
m. buccinator,
obnianie
r. colli plexus

platysmatis
m. risorius
uchwy i mm.
parotideus (VII)
okolicy
nadgnykowej
m. digastricus P incisura
P corpus et
podnoszenie
P n. VII (IX) r. P a. occipitalis,
a. auricularis P
venter
mastoidea
cornu major
koci gnykowej i digastricus
A a.
posterior (P) et
A corpus et
ossis hyoidei
obnianie
A n.
submentalis, r.
anterior (A)
cornu major
A fossa
uchwy
mylohyoideus
hyoideus a.
ossis hyoidei
digastrica
(V3)
lingualis
m. stylohyoideus facies anterior
corpus ossis
pociganie koci n. VII (IX) r.
a. occipitalis, a.
processus
hyoidei
gnykowej ku
stylohyoideus
auricularis P
styloideus
grze i tyowi,
obnianie
uchwy
m. mylohyoideus linea
os hyoideum,
podnoszenie
n. mylohyoideus r. mylohyoideus
a. maxillaris, r.
mylohyoidea
raphe m.
koci gnykowej i (V3)
submentalis a.
mylohyoidei
jzyka,
facialis, a.
obnianie
sublingualis
uchwy
m.
spina mentalis
corpus et cornu
a. sublingualis, a.
pociganie do
n. XII, C1-C2
geniohyoideus
major ossis
submentalis
przodu koci
hyoidei
gnykowej,

- 36 -

obnianie
uchwy
68 Mm. podniebienia (mm. palatini) wystpuj po kadej stronie w liczbie 5. Ktrym z przyczepw kadego jest
rozcigno podniebienne (aponeurosis palatinae). Dwa mm. dochodz do z gry, dwa odchodz w d, jeden
wystpuje porodku.
M. dwigacz podniebienia mikkiego (m. levator veli palatini) przyczepia si do czci skalistej koci skroniowej (pars
petrosa ossis temporalis) i do wspomnianego rozcigna. Podnosi on podniebienie i zwa trbk suchow.
M. napinacz podniebienia mikkiego (m. tensor veli palatini) biegnie od dou dkowatego (fossa scaphoidea), przewija
si przez haczyk skrzydowy (hamulus pterygoideus) i koczy w rozcignie. Ustawia on podniebienie poziomo i
rozszerza trbk suchow.
M. podniebienno-jzykowy (m. palatoglossus) odchodzi od rozcigna i przedua si w m. poprzeczny jzyka (m.
transversus linguae). Obnia on podniebienie mikkie.
M. podniebienno-gardowy (m. palatopharyngeus) po odejciu z rozcigna ginie w cianie garda. Powoduje
podnoszenie i skracanie krtani i garda.
M. jzyczka (m. uvulae) przyczepia si do kolca nosowego tylnego (spina nasalis posterior); skurcz powoduje
skrcenie jzyczka, a tym samym caego podniebienia.
M. dwigacz podniebienia mikkiego i m. jzyczka otrzymuj unerwienie od n. twarzowego; pozostae minie od
splotu gardowego (plexus pharyngeus).
69, 70 Mm. szyi dzielimy na m. szeroki szyi (platysma), mm. szyi powierzchowne i gbokie.
Mm. szyi powierzchowne (mm. colli superficiales) dzielimy na boczne i przyrodkowe. W pierwszej grupie znajduje
si tylko 1 misie m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus). W grupie przyrodkowej (mm.
podgnykowe mm. infrahyoidei) mamy 2 warstwy. W warstwie 1. wyrniamy m. mostkowo-gnykowy (m.
sternohyoideus) i m. opatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) z brzucem grnym i dolnym (venter superior et inferior).
W warstwie 2. znajduj si: m. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus), m. taczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus)
oraz m. dwigacz gruczou tarczowego (m. levator glandulae thyroideae).
Mm. szyi gbokie (m. colli profundi) rwnie dzielimy na boczne i przyrodkowe. Grup boczn tworz 3
mm. pochye przedni, rodkowy i tylny (m. scalenius anterior, medius et posterior). W grupie przyrodkowej mamy
mm. dugie i krtkie. Mm. dugie to: m. dugi szyi (m. longus colli) i gowy (m. longus capitis). Do mm. krtkich
zaliczamy: mm. midzypoprzeczne szyjne przednie (mm. intertransversarii anteriores cervicales) oraz m. prosty gowy
przedni i boczny (m. rectus capitis anterior et lateralis).
Szczegy poszczeglnych mm. przedstawia tabela (objanienia uniwersalne).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
platysma
margo
pod skr
podnoszenie
r. colli plexus
a. submentalis, a.
mandibulae
(cartilago costae skry szyi
parotidei {wraz z transversa colli,
(tuberculum
I acromion)
n. transversus
a. cervicalis
mentale M1)
colli}
ascendens
m. sternocleido- manubrium
processus
zwracania
r. externus n. XI a. sternocleidomastoideus
sterni, extremitas mastoideus ossis twarzy ku grze,
mastoidea, r.
sternalis
temporalis, linea podnoszenie
mastoideus a.
claviculae
nuche S
gowy z leenia,
occipitalis, a.
wspomaganie
transversa colli
mm. oddech.
m. sternowewn. strona art. dolna krawd
obnianie koci ansa cervicalis
r. infrahyoideus
hyoideus
sternocorpus ossis
gnykowej
a. thyroideae S
(C1-C3)
clavicularis
hyoidei
m. omohyoideus grny brzeg
corpus ossis
pociganie koci
r. infrahyoideus
opatki M od
hyoidei
gnykowej w d i
a. thyroideae S,
wcicia
w ty
a. colli
supeficialis, a.
m. sternowewn. strona
linea obliqua
pociganie koci
transversa colli,
thyroideus
rkojeci
cart. thyroideae gnykowej w
a. supramostka,
(tuberculum
kierunku mostka
scapularis
chrzstka I ebra superius)
m. thyrolinea obliqua
wewn. cz
ansa cervicalis,
obnia ko
hyoideus
cart. thyroideae corpus et cornu
n. XII
gnykow bd
(tuberculum
major ossis
podnosi krta
inferius)
hyoidei
m. levator
trzon koci
torebka gruczou podnoszenie
glandulae
gnykowej
tarczowego
gruczou
thyroideae
tarczowego

- 37 -

m. scalenius
anterior

guzki A
wyrostkw
poprz. C3-C6

m. scalenius
medius
m. scalenius
posterior

guzki A
wyrostkw
poprz. (C1) C2C6
guzki P (C4) C5C7

m. longus colli
cz. pionowa
cz. skona I
cz. skona S

guzek A C1
Th1-Th3
wyr. poprz. C2-5

guzek tego m. na zgicie

C5-7
krgosupa
I ebrze
szyjnego w bok i
przd,
podnoszenie
na ebrze I za
C2-8
grnej czci
bruzd t.
podobjczykowej klatki piersiowej
zewn. pow. II
ebra za
guzowatoci

C7-8

Th1-Th3
wyr. poprz. C5-6
guzek A C1,
trzon obrotnika
m. longus capitis guzki A C3-C6
doek z boku od
guzka gard. k.
potylicznej
mm. interguzki przednie i listewki ebrowe
transversarii AA ssiadujcych wyrostkw
cervicales
poprzecznych
cz. podstawna k.
m. rectus capitis przednia pow.
potylicznej LP
anterior
cz. L C1
od m. d. gowy
m. rectus capitis wyr. poprz. C1
wyrostek szyjny
lateralis
k. potylicznej

zgicie
krgosupa
szyjnego,
skrcanie i
zgicie w bok
zginanie gowy
ku przodowi

C2-6

wspomaga
czynno. m.
dugiego szyi
wspomaga
czynno mm.
dugich
wspomaga
dziaanie mm.
zginajcych
gow na boki

C1-6

C1-4

a. cervicalis
ascendens et
profunda, a.
vertebralis
a. vertebralis, a.
transversa colli,
a. cervicalis
profunda
a. cervicalis
profunda, a.
transversa colli
a. vertebralis, a.
cervicalis
ascendens et
profunda
a. vertebralis, a.
cervicalis
ascendens
a. vertebralis

C1-6
C1

a. vertebralis, a.
suboccipitalis

Topografia szyi na szyi wyrni mona okolic przedni (regio colli anterior), mostkowo-obojczykowosutkow (regio sternocleidomastoidea), boczn (regio colli posterior) i tyln czyli kark (regio colli posterior s. nucha);
dwa ostatnie rozgranicza przedni brzeg m. czworobocznego (m. trapezius).
71 Okolica przednia szyi ograniczona jest przez trzon uchwy (corpus mandibulae) i m. mostkowo-obojczykowosutkowy (m. sternocleidomastoideus). Zawiera ko gnykow (os hyoideum), gardo (pharynx), krta (larynx) i
tchawic (trachea).
Trjkt poduchwowy (trigonum submandubulare) ogarniony jest przez: dolny brzeg uchwy, brzuce
m. dwubrzucowego i m. rylcowo-gnykowy. Dno stanowi m. uchwowo-gnykowy oraz m. gnykowo-jzykowy. W tle
widoczny jest m. rylcowo-jzykowy i m. rylcowo-gardowy. Trjkt ten zawiera: liniank poduchwow (glandula
submandibularis), wzy chonne poduchwowe (nodi lymphatici submandibulares), t. twarzow (a. facialis), a.
podbrdkow (a. submentalis), . twarzow (v. facialis), . jzykow (v. facialis), uk n. podjzykowego (arcus n.
hypoglossi) (XII), n. jzykowy (n. lingualis) i t. jzykow (a. lingualis).
Trjkt t. jzykowej (Pirogowa) (trigonum a. lingualis (Pirogowi)) ograniczony jest przez m. uchwowo-gnykowy, m.
dwubrzucowy i n. podjzykowy (XII). Jego dno stanowi m. gnykowo-jzykowy, a zawarto t. jzykowa (a.
lingualis).
Trjkt t. szyjnej (trigonum caroticum) ograniczony jest przez m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, brzusiec grny m.
opatkowo-gnykowego i brzusiec tylny m. dwubrzucowego. Zawiera on t. szyjn wspln (a. carotis communis) i jej
rozwidlenie na wewntrzn i zewntrzn (a. carotis interne et externa), odgazienia t. szyjnej zewntrznej: t. tarczow
grn (a. thyroidea superior), t. jzykow (a. lingualis), t. twarzow (a. facialis) i t. potyliczn (a. occipitalis), ponadto
. szyjn wewntrzn (v. juguaris interna), n. bdny (n. vagus) (X), n. krtaniowy grny (n. laryngeus superior), ga
grn ptli szyjnej (r. superior ansae cervicalis), pie wspczulny (truncus sympaticis) i guzek t. szyjnej (tuberculum
caroticum).
W okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej obecne s: d nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis
minor), przestrze przed mm. pochyymi (spatium antescalenium) zawierajca . podobojczykow (v. subclavia),
przestrze midzy mm. pochyymi (spatium interscalenium) zawierajc t. podobojczykow (a. subclavia) oraz trjkt
t. krgowej (trigonum a. vertebralis) zawierajcy t ttnic.
72 Okolica boczna szyi ograniczona jest przez m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny
(m. trapezius) i obojczyk. Jest ona podzielona przez m. opatkowo-gnykowy na 2 trjkty.
Trjkt opatkowo-obojczykowy czyli d nadobojczykowy wikszy (trigonum omoclaviculare s. fossa
supraclavicularis major) zawiera m. pochyy przedni (m. scalenius anterior) rozdzielajcy obecna tam rwnie naczynia

- 38 -

podobojczykowe (vasa subclavia).

Trjkt opatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) zawiera nastpujce elementy: m. patowaty gowy (m.
splenius capitis), m. dwigacz opatki (m. levator scapulae), mm. pochye (mm. scalenii), gazie splotu szyjnego (rr.
plexus cervicalis), n. dodatkowy (n. accessorius) (XI), t. szyjna powierzchowna (a. cervicalis superficialis), t.
poprzeczna szyi (a. transversa colli) oraz t. nadopatkowa (a. suprascapularis).
Mm. koczyny grnej (mm. membri superioris) dzielimy na: mm. obrczy koczyny gorej, mm. ramienia, mm.
przedramienia oraz mm. rki.
73 Mm. obrczy koczyny grnej (mm. cinguli membri superioris) dzielimy warstw powierzchowna i gbok
(mm. opatki). W pierwszej z nich znajduje si tylko jeden misie naramienny (m. deltoideus). W warstwie
gbokiej znajduj si mm. opatki tylne i przednie. Do mm. tylnych zaliczamy: m. nad- i podgrzebieniowy (m. supraet infraspinatus) oraz m. oby mniejszy i wikszy (m. teres minor et major). W grupie przedniej mamy m.
podopatkowy (m. subscapularis).
Szczegy dotyczce mm. przedstawia tabela.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. deltoideus
p c 1/3 L cz.
tuberositas
p a / cao
n. axillaris
a. circumflexa
pars clavicularis, obojczyka, p a deltoidea humeri abductio, p c
humeri posterior,
acromialis et
acromion, p s
pronatio, p s
a. thoracospinalis
spina scapulae et
supinatio, p c+a
acromiaslis, r.
fascia
anteversio,
deltoideus a.
supraspinata
ps+a retroprofundae
versio humeri
brachii
m. supraspinatus fossa supraSA powierzchnia wspdziaa z
n. supraa. supraspinalis et fascia tuberculum
scapularis
scapularis, a.
w/w w
supraspinata
majus, art.
circumflexa
odwodzeniu,
humeri
scapulae
wyg. torebk
m. infraspinatus fossa infrarodkowa pow.
supinatio humeri
spinata bez
tuberculum
razem z m. teres
collum scapulae majus, art.
major, abductio
humeri
humeri, napina
torebk
m. teres minor
zewn. strona
nisza pow.
n. axillaris
a. circumflexa
margo L
tuberculum
scapulae
scapulae
majus, art.
humeri
m. teres major
zewn. pow.
crista tuberculi
(jak m. latisn. thoracoa. circumflexa
angulus I
majoris
simus dorsi)
dorsalis
scapulae, rr.
scapulae, fascia
retroversio et
subscapulares
infraspinata
adductio humeri
m. subscapularis fossa subscapu- tuberculum
pronatio humeri; nn. subrr. subscapulares,
laris poza nasad minus humeri, A antogonista dla
scapulares
a. subscapularis
proc. coracopow. art. humeri m. infrasp., m.
ideus i collum
teres minor, p s
scapulae
m. deltoidei
74, 75 Mm. ramienia (mm. brachii) dzielimy na przednie (doniowe) i tylne (grzbietowe). Do mm. przednich
(mm. brachii anteriores s. palmares) zaliczamy: m. dwugowy ramienia (m. biceps brachii), m. kruczo-ramienny (m.
coracobrachialis), m. ramienny (m. brachialis) i m. stawowy okcia (m. articularis cubiti); posiadaj one unerwienie od
n. miniowo-skrnego (n. musculocutanius). W grupie mm. tylnych (mm. brachii posteriores s. dorsales) znajduj si:
w. trjgowy ramienia (m. triceps brachii) i m. okciowy (m. anconeus); unerwia je n. promieniowy (n. radialis).
Szczegy mm. zawiera tabela.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. biceps brachii c l tuberculum tuberositas radii, flexio et
n. musculorr. musculares a.
caput longum supraglonoidale, aponurosis m.
supinatio antecutaneus
axillaris, rr.
et breve
c b processus
bicipitis brachii brachii, antebicipitales a.
coracoideus
versio humeri,
brachialis
scapulae
napina fascia
antebrachii
m. coracoprocessus
dugoci M
anteversio,
a. circumflexa
brachialis
coracoideus
pow. ramienia,
adductio,
humeri A et P
scapulae
septum interm.
pronatio humeri
brachii M

- 39 -

m. brachialis

dalsza corpus
humeri,
obejmuje jak V
przyczep m.
deltoideus
m. triceps brachii c l tuberculum
caput longum infraglenoidale,
(2stawowa), M
c m+l po obu
et L (1stawowe) stronach sulcus
n. radialis,
m. anconeus
epicondylus L,
lig. collaterale
radiale

tuberositas
ulnae, cz. na A
pow. art. humeri
tw. m. articularis
cubiti
olecranon, P
strona art. cubiti

flexio
antebrachii,
wygadzanie
fadw torebki

bliszy koniec i
trzonu ulnae,
art. cubiti

wspomaga w/w,
wygadza fady
torebki

extensio
antebrachii,
adductio humeri

a. collateralis
ulnaris S et I, a.
reccurens
radialis
n. radialis

a. circumflexa
humeri P, a.
profunda brachii
a. interossea
reccurens

M. trjgowy ramienia w swoim przebiegu przechodzi przez rozstp midzy mm. obymi. W ten sposb powstaj dwie
szczeliny.
Szczelina pachowa przyrodkowa lub opatkowa albo otwr trjboczny (fissura axillaris medialis s . scapularis s.
foramen trilaterum) ograniczona jest z boku gow dug m. trjgowego, z gry i przyrodkowo przez m. oby
mniejszy, za z dou i przyrodkowo przez m. oby wikszy. Przechodzi przez ni t. okalajca opatk (a. circumflexa
scapulae) i jej . towarzyszce.
Szczelina pachowa boczna lub ramienna albo otwr czworoboczny (fissura axillaris lateralis s. humeralis s. foramen
quadrilaterum) ograniczona jest przyrodkowo przez gow dug m. trjgowego, bocznie przez ko ramienn, z gry
przez m. oby mniejszy i z dou przez m. oby wikszy. Przechodzi przez ni n. pachowy (n. axillaris), t. okalajca
rami tylna (a. circumflexa humeri P) i jej . towarzyszce.
Do koci ramiennej po obu stronach przyczepiaj si przegrody midzyminiowe ramienia odpowiednio
przyrodkowa i boczna (septum intermusculare brachii mediale et laterale). Ich drugim punktem przyczepu jest tkanka
podskrna, przez co wywouj na skrze dwie odpowiednie bruzdy (sulcus bicipitalis medialis et lateralis). Bruzdy te
widoczne s szczeglnie przy skurczu m. dwugowego, ktry z powodu braku przyczepu na koci ramiennej uwypukla
si silnie pod skr.
Mm. przedramienia (mm. antebrachii) dzielimy rwnie na przednie czyli doniowe oraz na tylne grzbietowe.
Na koci ramiennej nadkykie przyrodkowy (epicondylus medialis) jest miejscem przyczepu mm. doniowych
przedramienia zginaczy, dlatego nazywamy go nadkykciem zginaczy (epicondylus flexorius); analogicznie do
nadkykcia bocznego przyczepiaj si mm. grzbietowe przedramienia prostowniki, dlatego nazywamy go
nadkykciem prostownikw (epicondylus extensorius).
76 Mm. doniowe przedramienia (mm. antebrachii palmares) dziel si na pokad powierzchowny i gboki. W
pokadzie powierzchownym wyrniamy warstw pierwsza i drug. W warstwie pierwszej znajduj si: m. nawrotny
oby (m. pronator teres), m. zginacz nadgarstka promieniowy (m. flexor carpi radialis), m. doniowy dugi (m. palmaris
longus) i m. zginacz nadgarstka okciowy (m. flexor carpi ulnaris). W warstwie drugiej mamy m. zginacz palcw
powierzchowny (m. flexor digitorum superficialis). Podobnie pokad gboki dzieli si na dwie warstwy. W pierwszej z
nich obce s: m. zginacz palcw gboki (m. flexor digitorum profundus) i m. zginacz kciuka dugi (m. flexor pollicis
longus), w drugiej za m. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus).
Mm. doniowe przedramienia unerwione s zasadniczo przez n. porodkowy (n. medianus), jedynie m. zginacz
nadgarstka okciowy i gowa promieniowa m. zginacza palcw gbokiego unerwione s przez n. okciowy (n. ulnaris).
Dlatego o tym ostatnim mwi si, i unerwia 1 minia.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. pronator teres c h epicondy- tuberositas
pronatio et flexio n. medianus
a. brachialis, a.
caput humerale lus medialis, c u pronatoria (1/2 L antebrachii;
radialis, a.
et ulnare
preocessus
powierzchni
antagonizm do
ulnaris
coronoideus et
koci promiem. biceps brachii
tuberositas tibiae niowej)
et m. supinator
m. flexor carpi
pow. doniowa
epicondylus
flexio palmaris,
a. radialis
radialis
medialis, fascia podstaw kk.
abductio radialis
rdrcza II-V
antebrachii
manus, pronatio
antebrachii
m. palmaris
zrasta si z
napina
a. ulnaris
longus
troczkiem
rozcigno,
zginaczy, ginie
flexio palmaris
w rozcignie
manus, flexio
doniowym
antebrachii
m. flexor carpi
c h epicondy- os pisiforme, os flexio palmaris, n. ulnaris
a. collateralis

- 40 -

ulnaris caput
humerale et
ulnare
m. flexor
digitorum
superficialis
caput humeroulnare et radiale
m. flexor
digitorum
profundus
m. flexor pollicis
longus
m. pronator
quadratus

lus medialis, c u
olecranon,
margo P ulnae
c h-u - epicondylus medialis et
processus coronoideus, c r k.
promieniowa
2/3 AM pow. k.
okciowej, bona
midzykostna
A pow. k.
okciowej, bona
midzykostna
A pow. dalszej
cz. k. okciowej

hamatum, basis
ossis metacarpi
V
2 krawdzie
paliczka
rodkowego
palcw II-V

abductio ulnaris
manus

podstawy
paliczkw
dalszych II-V
podstawa
paliczka
dalszego kciuka
A. pow. dalszej
cz. k.
promieniowej

flexio palmaris
manus, flexio
phalangorum p.
et m., flexio
antebrachii
flexio palmaris,
abductio ulnaris
manus
flexio digiti d.
pollicis, flexio
palmaris manus
pronatio
antebrachii

ulnaris I, a.
reccurens ulnaris
n. medianus

a. radialis, a.
ulnaris

n. medianus, n.
ulnaris

a. interossea
anterior

n. medianus

a. radialis, a.
interossea
anterior
a. interossea
anterior

M. nawrotny oby i m. ramienno-promieniowy ograniczaj d okciowy (fossa cubitalis); znajduje si tam cigno m.
dwugowego ramienia (tendo m. bicipitis brachii), t. ramienna (a. brachialis) i n. porodkowy (n. medianus).
77 Mm. grzbietowe przedramienia (mm. antebrachii dorsales) dziel si na warstw powierzchown i gbok. W
pierwszej z nich wyrniamy grup promieniow i okciow. W grupie promieniowej mamy: m. ramiennopromieniowy (m. brachioradialis) i m. prostownik nadgarstka promieniowy dugi i krtki (m. extensor carpi radialis
longus et brevis). Grupa okciowa zawiera: m. prostownik palcw (m. extensor digitorum), m. prostownik palca maego
(m. extensor digiti minimi) i m. prostownik nadgarstka okciowy (m. extensor carpi ulnaris). Warstwa gboka dzieli
si na grup blisza i dalsz. W grupie bliszej znajduje si m. odwracacz (m. supinator), w grupie dalszej za: m.
odwodziciel kciuka dugi (m. abductor pollicis longus), m. prostownik kciuka dugi i krtki (m. extensor pollicis longus
et brevis) oraz m. prostownik palca wskazujcego (m. extensor indicis).
Wszystkie mm. grzbietowe przedramienia unerwia n. promieniowy (n. radialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. brachiopowyej
L strona nasady flexio, pronatio
n. radialis
a. collateralis
radialis
epicondylus
processus
s. supinatio
radialis, a.
lateralis
styloideus radii
antebrachii
reccurens rad.
m. extensor carpi margo L humeri, grzbietowa
flexio et supiradialis longus
powyej epicon- strona podstawy natio antebrachii,
dylus lateralis
II k. rdrcza
abductio radialis
et flexio dorsalis
manus
m. extensor carpi epicondylus
grzbietowa
flexio dorsalis,
radialis brevis
lateralis, art.
strona podstawy abductio radialis
cubiti
III k. rdrcza
manus
m. extensor
epicondylus
stawy rdrczno flexio dorsalis et
a. interossea
digitorum
lateralis, art.
paliczkowe i
abductio
posterior
cubiti, fascia
podstawy
digitorum manus
antebrachii
paliczkw
bliszych II-V
m. extensor
przegroda
przechodzi w
prostuje palec V
digiti minimi
cignista oddz. rozcigno
i wspomaga w/w
od w/w, fascia
grzbietowe palca
antebrachii
V
m. extensor carpi epicondylus
podstawa V k.
abductio ulnaris
ulnaris
medialis, art.
rdrcza od
et flexio dorsalis
cubiti, fascia
strony okciowej manus
antebrachii
i doniowej
m. supinator
epicondylus
k. promieniowa supinatio
a. interossea
lateralis, art.
midzy guzowa- antebrachii
reccurens, a.
cubiti, crista m. toci a
reccurens
supinatoris
przyczepem
radialis
nawracacza

- 41 -

m. abductor
pollicis longus

m. extensor
pollicis brevis
m. extensor
pollicis longus

m. extensor
indicis

podstawa I koci abductio et

rdrcza
repositio pollicis,
flexio palmaris
et abductio
radialis manus
podstawa
extensio et
paliczka
adductio pollicis
bliszego kciuka
P pow. k. propodstawa
extensio et
mieniowej, bona paliczka
abductio pollicis,
midzykostna
dalszego kciuka flexio dorsalis et
abductio radialis
manus
1/3 dalsza cz.
rozcigno
extensio indicis,
pow. k. okgrzbietowe palca flexio dorsalis et
ciowej, bona
wskazujcego
abductio ulnaris
midzykostna
manus
P pow. kk.
przedramienia,
bona
midzykostna

a. interossea
posterior

78 Mm. rki (mm. manus) dzielimy na mm. kbu, mm. kbika i mm. doni.
Do mm. kbu (mm. thenaris) nale mm. poruszajce kciukiem odwodziciel krtki (m. abductor pollicis brevis),
zginacz krtki (m. flexor pollicis brevis), przeciwstawiacz (m. opponens pollicis) i przywodziciel (m. adductor
pollicis).
Do mm. kbika (mm. hypothenaris) zaliczmy m. doniowy krtki (m. palmaris brevis) oraz mm. poruszajce palcem
maym odwodziciel (m. abductor digiti minimi), zginacz (m. flexor digiti minimi) i przeciwstawiacz (m. opponenes
digiti minimi).
W grupie mm. doni (mm. palmae) mamy: mm. glistowate (mm. lumbricales) (4) oraz mm. midzykostne grzbietowe
(4) i doniowe (3) (mm. interossei dorsales et palmares).
Gwna funkcja wikszoci mm. rki zawarta jest w ich nazwie. M. doniowy krtki wywouje zmarszczki na skrze
kbika i napina rozcigno doniowe. Mm. glistowate zginaj palce w stawach rdrczno-paliczkowych, a prostuj w
midzypaliczkowych. Mm. midzykostne grzbietowe (w liczbie 4) wykonuj prac jak mm. glistowate oraz odwodz
palce od siebie. Mm. midzykostne doniowe (w liczbie 3) wykonuj rwnie prac jak mm. glistowate, ale powoduj
zwarcie palcw ze sob.
Mm. rki unerwione s generalnie przez n. okciowy (n. ulnaris); jednake m. odwodziciel kciuka krtki, gowa
powierzchowna m. zginacza kciuka krtkiego, m. przeciwstawiacz kciuka oraz mm. glistowate I i II posiadaj
unerwienie od n. porodkowego (n. medianus).
Mm. klatki piersiowej (mm. thoracis) dzielimy na powierzchowne i gbokie.
79 Mm. piersiowe powierzchowne (mm. thoracis superficiales) wystpuj w trzech numerowanych warstwach. W
warstwie pierwszej obecne s: m. piersiowy wikszy (m. pectoralis major) i m. mostkowy (m. sternalis). W drugiej
mamy: m. piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) i m. podobojczykowy (m. subclavius).Warstw trzeci stanowi m.
zbaty przedni (m. serratus anterior).
Mm. powierzchowne s tzw. mm. piersiowo-ramiennymi (mm. thoracobrachiales), unerwionymi przez rozgazienia
splotu ramiennego (plexus brachialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. pectoralis
p c M cz.
nn. thoracici
p c cz. dolna, p +m. latissimus
rr. pectorales et
major pars
obojczyka, p s-c s-c, p a cz.
(plexus
r. deltoideus a.
dorsi: adductio
clavicularis,
manubrium et grna crista
brachailis)
thoracobrachii, sam
sternocostelis et corpus sterni, p a tuberculi majoris przywodzenie ku
acromialis, a.
abdominalis
lamina A
thoracica L, rr.
przodowi, p c
vaginae m. recti
pectorales aa.
anteflexio, p s-c
abdominis
intercostales
sprowadza w
d rami
m. pectoralis
zewn. pow.
processus
pociga opatk
minor
eber III-V,
coracoideus
do przodu i w
czasem chrzstki scapulae
d
m. sternalis (1/20 fascia pectoralis

j. w. lub nn.

przypadkw)
intercostales
m. subclavius
S pow. I ebra, L I pow. extremitas mocuje obojczyk n. subclavius
a. subscapularis
od lig. costoacromialis
w poczeniu z
claviculare
claviculae
mostkiem
m. serratus
zewn. pow.
angulus S et I,
przytwierdza
n. thoracicus
a. thoracica

- 42 -

anterior

eber I-IX

margo M scapulae, m. obliquus

abdominis ext.

opatk do
tuowia, m.
wdechowy

longus, zmiennie lateralis et

n. dorsalis
suprema, a.
scapulae
thoracodorsalis

Cz obojczykowa m. piersiowego wikszego oddzielona jest od przyczepu m. naramiennego przez trjkt

naramienno-piersiowy czyli d Morenheima (trigonum deltoideopectorale s. fossa Morenheimi).
80 Mm. klatki piersiowej gbokie (mm. thoracis profundi) odpowiadaj czciowo mm. brzucha. Do grupy tej
zaliczamy: mm. dwigacze eber (mm. levatores costarum), mm. midzyebrowe zewntrzne (mm. intercostales
externi) odpowiadajce m. skonemu brzucha zewntrznemu (m. obliquus abdominis externus), mm. midzyebrowe
wewntrzne (mm. intercostales interni) odpowiadajce m. skonemu brzucha wewntrznemu (m. obliquus abdominis
internus), mm. midzyebrowe najgbsze (mm. intercostales intimi), mm. podebrowe (mm. subcotales) i m.
poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) odpowiadajcy m. poprzecznemu brzucha (m. transversus
abdominis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
mm. levatores
processus

tylne cz. trzonw skrcanie

C8, nn. intercostarum
transversi C7costales
eber niszych,
krgosupa,
Th11
ew. przeskok
zgicie PL,
unoszenie eber
mm. interdolna krawd
a. intercostalis
grny brzeg
rr. vertebrales
podnoszenie
costales externi ebra wyej
ebra niej
nn. thoracicorum suprema, aa.
eber (mm.
pooonego
intercostales PP,
pooonego
Th1-11
oddechowe)
poczwszy od
a. musculoguzka
phrenica
mm. interwewn. pow.
wewn. krawd cz. mostkowa
costales interni
ebra niej
bruzdy ebra
podnosi a
et intimi
pooonego
wyszego
grzbietowa
obnia ebra
mm. subcotales stanowi przeduenie mm.
wspomagania
midzyebrowych wewn. w okolicy dziaania w/w
ktw eber przeskakujc 1-2 ebra
m. transversus
wewn. pow.
granica kostno- obnianie eber nn. intercostales a. thoracica
interna, aa.
thoracis
corpus sterni et
chrzstna eber (m. wydechowy) Th2-6
intercostales
processus
II-V
xiphiodeus
Mm. grzbietu (mm. dorsi) dzielimy na powierzchowne, gbokie i mm. podpotyliczne.
81 Mm. grzbietu powierzchowne (mm. dorsi superficiales) dziel si na krgowo-ramienne i krgowo-ebrowe.
W pierwszej grupie (mm. spinohumerales) znajduj si trzy warstwy: w powierzchownej mamy m. czworoboczny (m.
trapezius), w poredniej m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), a w gbokiej m. rwnolegoboczny wikszy i
mniejszy (m. rhomboideus major et minor) oraz m. dwigacz opatki (m. levator scapulae). W grupie drugiej (mm.
spinocostales) mamy m. zbaty tylny grny i dolny (m. serratus posterior superior et inferior).
Powierzchowne mm. grzbietu unerwione s przez gazie brzuszne nn. rdzeniowych (rr. ventrales nn. spinalium).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
p d extremitas cao obrcz
m. trapezius
linea nuchae S,
r. externus n.
a. transversa
acromialis
pars descendens, protuberantia
grna do tyu,
accessorii (XI),
colli, a. supratransversa et
occipitalis exter- claviculae, p t p d unosi bark, plexus cervicalis scapularis, rr.
processus
ascendens
na, lig. nuchae,
p t zbia
dorsales aa.
processus spinosi acromialis et
opatki do
intercostalium
spina scapulae,
Th1-11
krgw, p a
PP, a. occipitalis
p a spina scap. obnia bark
m. latissimus
crista tuberculi
obnianie
p s angulus I
n. thoracoa. thoracodorsi pars
minoris humeri
ramienia,
scapulae, p v
dorsalis
dorsalis, aa.
scapularis,
pociganie do
processus spinosi
intercostales, aa.
vertebralis,
tyu, przywoTh8-12, p i
circumflexae
crista iliaca, p c
iliaca, costalis
dzenie, skrcanie
humeri
costae VIII-XII
przyrodkowe
m. rhomboideus processus spinosi margo medialis podnoszenie
n. dorsalis
r. profundus a.
major et minor
(m C6-7, M
scapulae
opatkii zblianie scapulae
transversae colli,
Th1-4)
jej do krgosupa
a. suprascapularis

- 43 -

m. levator
scapulae

tubercula
posteriora
processus
transversi C1-4
processus spinosi
C6-Th2

angulus superius podnoszenie i

scapulae
ustalanie opatki,
skrcanie I kta
na zewntrz
zewn. pow.
m. serratus
unoszenie gw
czci kostnych eber (wdech)
posterior
eber II-V
superior
m. serratus
processus spinosi dolne brzegi
obnianie eber
czci kostnych (IX-XII)
posterior inferior Th11-L2
eber IX-XII
(wydech)

n. dorsalis
scapulae, rr.
vertebrales C2-3
nn. intercostales
I-IV
nn. intercostales
IX-XII

a. transversa
colli, a.
cervicalis
ascendens
aa. intercostales,
a. cervicalis
profunda
aa. intercostales

Mm. gbokie grzbietu (mm. dorsi profundi) unerwione s przez gazie grzbietowe nn. rdzeniowych (rr. dorsales
nn. spinalium). Dziel si na dwa pasma boczne i przyrodkowe.
Pasmo boczne skada si z mm. krgowo-poprzecznych i midzypoprzecznych (mm. intertransversarii). Te pierwsze
(mm. spinotransversales) dziel si na m. patowaty gowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis) oraz na m. prostownik
grzbietu (m. erector spinae); ten z kolei skada si z m. biodrowo-ebrowego ldwi, klatki piersiowej i szyi (m.
iliocostalis lumborum, thoracis et cervicis) oraz m. najduszego klatki, szyi i gowy (m. longissimus thoracis, cervicis
et capitis).
Pasmo przyrodkowe skada si z: m. kolcowego klatki, szyi i gowy (m. spinalis thoracis, cervicis et capitis), mm.
midzykolcowych ldwi, klatki i szyi (mm. interspinales lumborum, thoracis et cervicis) oraz z m. poprzcznokolcowego (m. transversospinalis); w skad ostatniego wchodz: m. pkolcowy klatki, szyi i gowy (m. semispinalis
thoracis, cervicis et capitis), m. wielodzielny (m. multifidus) oraz mm. skrcajce ldwi, klatki i szyi (mm. rotatores
lumborum, thoracis et cervicis).
Mm. podpotyliczne (mm. suboccipitales) unerwione s przez jednoimienny nerw. W ich skad wchodzi: m. prosty
gowy tylny wikszy i mniejszy (m. rectus capitis posterior major et minor) oraz m. skomy gowy grny i dolny (m.
obliquus capitis superior et inferior).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
m. rectus capitis posterior tuberculum posterius
poniej przyrodkowej cz. obie strony pochylenie
major
atlantis
linea nuchae superior
gowy do tyu, jedna
m. rectus capitis posterior processus spinosus axis
cz. rodkowa linea nuchae skrcenie po stronie
skurczu (zgodne)
minor
superior
m. obliquus capitis
processus transversus
squama occipitalis LS
skrcenie po stronie
superior
atlantis
od w/w
przeciwnej do skurczu
m. obliquus capitis
processus spinosus et
tylna listewka processus
skrcenie po stronie
inferior
arcus axis
transversus atlantis
skurczu (zgodne)
Mm. brzucha (mm. abdominis) dzielimy na brzuszne i grzbietowe.
82 Mm. brzuszne brzucha (mm. ventrales abdominis). Dziel si na brzuszno-przyrodkowe i brzuszno-boczne.
Do mm. przyrodkowych (mm. ventromediales) zaliczamy m. prosty brzucha (m. rectus abdominis) i m. piramidalny
(m. pyramidalis). Grupa mm. bocznych (mm. ventrolaterales) skada si z: m. skonego brzucha zewntrznego i
wewntrznego (m. obliquus abdominis externus et internus), m. poprzecznego brzucha (m. transversus abdominis) oraz
u mczyzn z m. dwigacza jdra (m. cremaster).
Do mm. grzbietowych brzucha (mm. dorsales abdominis) zaliczamy m. czworoboczny ldwi (m. quadratus
lumborum) oraz mm. midzypoprzeczne ldwi boczne (mm. intertransversarii lumborum laterales).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. rectus
a. epigastrica S
ebra V-VII,
ko onowa
wzmocnienie
Th6-L1
abdominis
et I
wyrostek
midzy
powok, tocznia,
intersectiones
mieczykowaty
spojeniem a
zgicie w przd
tendineae
guzkiem
m. pyramidalis
S brzeg spojenia kresa biaa
wspomaganie
a. epigastrica I
Th12-L1
onowego
w/w, napinanie
kresy
m. obliquus
a. epigastrica S
A cz. labium
ebra V-XII,
1 skrcanie
Th5-L1
abdominis
et I, a. thoracica
externum cristae przeciwne, 2
wyrostek ebexternus
L, a. circumrowy L1; zazb. iliacae
zgicie krg.,
z m. zbatym A
flexa ilium
obnienie eber,
i najszerszym
profunda
podniesienie
grzbietu
miednicy

- 44 -

m. obliquus
abdominis
internus

fascia thoracoI brzegi eber Xlumbalis, lig.

XII
lumbocostale,
linea intermedia
cristae iliacae
m. transversus
wewn. pow.
labium internum
abdominis
eber VII-XII,
cristae iliacae
wyrostki
ebrowe L1-5
m. cremaster
lig. inguinale,
osonki jdra i
funiculus
powi nasienna
spermaticus
m. quadratus
piv labium
piv costa XII,
lumborum pars internum cristae lig. lumbocostailiocostalis
iliacae, pid
le, pid procesventralis et
crista iliaca, pi sus transversi L,
dorsalis et pars
processus
pi costa XII
intercostalis
transversi L
mm.
rozpite pomidzy wyrostkami
intertransversarii ebrowymi dwch ssiadujcych
lumborum LL
krgw ldwiowych

1 skrcenie
zgodne, 2
zgicie krg.,
obnienie eber

Th8-12, n. iliohypogastricus, n.
ilioinguinalis, n.
genitofemoralis

regulacja
szerokoci jamy
brzusznej,
tocznia
unoszenie jder
(odruch przy
gaskaniu uda)
zginanie krgosupa i klatki w
bok, ustalanie L,
obnianie ebra
XII (m. wydechowy)
wspdziaanie
przy zginaniu
krgosupa w
bok

Th5-12, n. iliohypogastricus, n.
ilioinguinalis, n.
genitofemoralis
n. genitoa. m. cremastefemoralis
ris, a. pudenda
externa
a. subcostalis, aa.
L1-3, n. subcostalis
lumbales, a.
iliolumbalis

a. musculophrenica, aa.
epigastrica S et I,
a. circumflexa
ilium profunda

rr. ventraless nn.

lumbalium L1-4

Powoka mm. brzucha wypenia rozstp mostkowo-onowy koca (lacuna sceleti sternopubica). Mm. brzucha s mm.
wydechowymi, dziaajcymi antagonistycznie do przepony. Jednoczenie wraz z ni i mm. krocza wytwarzaj toczni
brzuszn (prelum abdominale) i najszersz obrcz brzucha czyli obrcz Hallera (cingulum vatissimum abdominis s.
cingulum Halleri). Ich obustronny skurcz powoduje przodozgicie krgosupa, skurcz jednostronny zgicie boczne,
za skurcz mm. skonych skrcenie wok osi dugiej. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia onowego biegnie
kresa biaa (linea alba). Ogranicza ona piercie ppkowy (anulus umbilicalis), ktrym podczas ycia podowego
przechodzi ppowina (funiculus umbilicalis), a ktra po porodzie zarasta w ppek (umbilicus).
M. prosty brzucha posiada pochewk (vagina m. recti abdominis) zoon z rozcigien mm. bocznych brzucha.
Skadniki tej pochewki ksztatuj si rnie w zalenoci od pooenia wzgldem kresy ukowatej (linea arcuata). Nad
kres pochewka posiada dwie blaszki przednia (lamina anterior) skada si z rozcigna m. skonego zewntrznego i
przedniej czci rozcigna m. skonego wewntrznego, podczas gdy blaszka tylna (lamina posterior) skada si z
tylnej czci rozcigna m. skonego wewntrznego oraz z rozcigna m. poprzecznego. Poniej kresy ukowatej
pochewka skada si wycznie z blaszki przedniej, utworzonej przez rozcigna wszystkich 3 mini.
83 Przepona (diaphragma) jest kopu miniow oddzielajc jam piersiow (cavitas thoracis) od jamy
brzusznej (cavitas abdominalis). Jest gwnym m. wdechowym, rozszerzajcym i powikszajcym klatk piersiow.
Bierze ponadto najwikszy niemal udzia w tworzeniu toczni brzusznej (prelum abdominale), ktra niezbdna jest do
wykonywania czynnoci fizjologicznych takich jak oddawania stolca (defaecatio) i moczu (mictio), wymiotowanie
(vomitus), kaszel (tussis) czy pord (partus). Unerwienie przepony pochodzi od n. przeponowego (n. phrenicus)
pochodzcego ze splotu szyjnego (plexus cervicalis). Ukrwienie zapewniaj: t. osierdziowo-przeponowa (a.
pericardiophrenica), t. miniowo-przeponowa (a. musculophrenica), t. przeponowa grna i dolna (a. phrenica superior
et inferior).
Przepona skada si z czci ldwiowej, ebrowej i mostkowej zalenie od miejsca, gdzie si przyczepia.
Cz ldwiowa (pars lumbalis) skada si z dwch odng prawej i lewej (crus dextrum et sinistrum). Kada z nich
dzieli si dodatkowo na odnog przyrodkow i boczn (crus mediale et laterale), na granicy ktrych przebiega pie
wspczulny (truncus symphaticus). Jeszcze dalej w bok poza odnog praw przebiega . nieparzysta (v. azygos), a po
stronie lewej . nieparzysta krtka (v. hemiazygos) oraz n. trzewny wikszy i mniejszy (n. splanchnicus major et
minor). Odnoga boczna zaczyna si dwoma cignistymi ukami. uk ldwiowo-ebrowy przyrodkowy lub wizado
ukowate przyrodkowe (arcus lumbocostalis medialis s. lig. arcuatum mediale) rozpite jest midzy trzonem L1/2 a
kocem wyrostka ebrowego L1, biegnie ponad przyczepem m. psoas major. uk ldwiowo-ebrowy boczny lub
wizado ukowate boczne (arcus lumbocostalis lateralis s. lig. arcuatum laterale) rozpite jest midzy wyrostkiem
ebrowym L1 a kocem ebra XII, ley ponad przyczepem m. czworobocznego ldwi, przechodzi przeze n.
podebrowy (n. subcotalis). Pomidzy odnog praw i lew wystpuje wizado ukowate porodkowe (lig. arcuatum
medianum) zaczynajce si cignistymi pasmami od L1-4 z prawej a L1-3 z lewej. Pasma te wzmacniaj w czci
ldwiowej wizado podune przednie; na wysokoci Th12/L1 ograniczaj rozwr aorty (hiatus aorticus), ktrym
przechodzi aorta zstpujca (aorta descendens), wspczulny splot aorty brzuszny (plexus aorticus abdominalis) i
przewd piersiowy (ductus thoracicus); ograniczaj rwnie rozwr przeykowy (hiatus esophagus), ktrym przechodzi
przeyk (esophagus), nn. bdne (nn. vagi) i gazie przeponowo-brzuszne n. przeponowego lewego (rr.

- 45 -

phrenicoabdominales n. phrenici sinistri).

Na granicy midzy czci ldwiow a ebrow obecny jest trjkt ldwiowo-ebrowy (trigonum lumbocostale)
miejsce pozbawione mini, gdzie opucna cienna styka si z otrzewn cienn.
W czci ebrowej (pars costalis) brzuce odchodz po kadej stronie od wewntrznych powierzchni eber VI-XII.
Przyczepy ebrowe przebite s nn. midzyebrowymi V-XI i zazbiaj si z pocztkowymi brzucami
m. poprzecznego brzucha. Pomidzy czci t a cian klatki piersiowej wystpuje zachyek ebrowo-przeponowy
(recessus costodiaphragmaticus).Wzmocnieniami tej czci s: opucna przeponowa (pleura disphragmatica) oraz
otrzewna cienna (peritoneum parietale).
Pomidzy czci ebrow a mostkow wystpuje trjkt ebrowo-mostkowy (trigonum sternocostale), ktrym
przechodz naczynia nabrzuszne grne (vasa epigastrica superiora).
Cz mostkowa (pars sternalis) zaczyna si od wewntrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego i tylnej blaszki
pochewki m. prostego brzucha.
rodek cignisty (centrum tendineum) stanowi rodkowe rozcigno. Ma ksztat licia koniczyny may patek
rodkowy zwrcony jest brzusznie, za wiksze patki boczne grzbietowo. W przejciu patka rodkowego w prawy
na wysokoci Th8 obecny jest otwr . gwnej (foramen v. cavae), ktrym przechodzi . gwna dolna (v. cava
inferior) oraz gazie brzuszne i przeponowo-brzuszne n. przeponowego prawego (rr. abdominales et
rr. phrenicoabdominales n. phrenici dextri).
Na przeponie widoczne s 2 uwypuklenia skierowane ku grze, rozdzielone chrzstk V ebra. Prawa wypuko
znajduje si nad wtrob i siga przestrze midzyebrow wyej. Lewa znajduje si nad odkiem i ledzion i
odpowiada workowi osierdziowemu.
84, 85 Mm. miednicy (mm. pelvis) dzielimy na wewntrzne i zewntrzne.
Mm. zewntrzne (mm. pelvis externi) dzielimy na 3 warstwy. W warstwie powierzchownej mamy m. poladkowy
najwikszy (m. gluteus maximus) i m. napinacz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae). Warstwa rodkowa skada
si z m. poladkowego redniego (m. gluteus medius). W warstwie gbokiej obecne s: m. poladkowy najmniejszy
(m. gluteus minimus), m. gruszkowaty (m. piriformis), m. zasaniacz wewntrzny (m. obturatorius internus), m.
bliniaczy grny i dolny (m. gemellus superior et inferior) oraz m. czworoboczny uda (m. quadratus femoris).
Mm. wewntrzne (mm. pelvis interni) to m. biodrowy (m. iliacus) oraz m. ldwiowy wikszy i mniejszy (m.
psoas major et minor). M. ldwiowy wikszy i m. biodrowy tworz wsplnie m. biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. gluteus
spina iliaca PI,
tractus iliotibialis retroversio,
n. gluteus I
a. glutea I, r.
maximus
crista iliaca, os
fasciae latae,
supinatio et
superficialis a.
sacrum, coccyx, tuberositas
adductio femogluteae S, a.
lig. sacrotuberale glutea
ris, zwieranie
circumflexa
trochanter tertius odbytu, wstawafemoris M, aa.
nie, po schodach
perforantes
m. tensor fasciae spina iliaca AS, tractus iliotibialis napicia powizi n. gluteus S
a. glutea S, a.
latae
fascia m. glutei
(do tuberositat t. szerokiej, antecircumflexa
medii
i -t., patella)
femoris L
versio, pronatio
et adductio
femoris
m. gluteus
midzy linea
zewn. pow.
abductio et
medius
glutea A et P,
trochanter major anteversio
wasna powi
femoris, lateroversio coxae
m. gluteus
midzy linea
minimus
glutea A et I
m. piriformis
os sacrum (f.
woerachoek
supinatio, abduc- plaxus sacralis
a. glutea S et I
pelvina), art.
trochanter major tio et retroversio
sacroiliaca
od strony wewn. femoris, ante- et
lateroversio
coxae
m. obturatorius
endo membsupinatio,
fossa
a. glutea I, a.
internus pars
rana et foramen trochanterica
retroversio,
obturatoria, a.
endo- et
obturatorius, os
abductio,
pudenda interna
exopelvina
ilium
adductio femoris
m. gemellus
spina ischiadica cigno kocowe
superior
m. zasaniacza
wewntrznego
m. gemellus
tuber
inferior
ischiadicum
m. quadratus
A brzeg tuber
crista intersupinatio,
n. ischiadicus
a. glutea I, a.
femoris
ischiadicum
trochanterica
adductio et anteobturatoria, a.

- 46 -

versio femoris
m. psoas major p s trzony
pars superficialis Th12-L4, p p
ebro XII, wyet profunda
rostki ebrowe
L1-5
m. iliacus
fossa iliaca, art.
sacroiliaca, spina
iliaca AI, art.
coxae
m. psoas minor
trzon Th12-L1
(wystpuje w
50%)

trochanter major

anteversio, elevatio, supinatio

et adductio
femoris, zgicie
krgosupa do
trochanter minor przodu lub na
boki
et lubium M
lineae asperae

plexus lumbalis,
n. femoralis

eminentia
napina fascia
iliopubica, fascia iliaca i chroni n.
iliaca
femoralis

plexus lumbalis

circumflexa
femoris M
a. subcostalis, rr.
lumbales, a.
iliolumbalis, a.
circumflexa
femoris M
a. iliolumbalis, a.
circumflexa
ilium profunda
rr. lumbales
aortae
abdominalis

M. zasaniacz wewntrzny wraz z towarzyszcymi mu mm. bliniaczymi tworzy m. obracacz trjgowy (m. rotator
triceps).
Na tylnej powierzchni koci miednicznej obecne s 2 wcicia kulszowe wiksze i mniejsze (incisura ischiadica major
et minor). Po zamkniciu przeksztacaj si w odpowiedni otwory. Otworem kulszowym mniejszym (foramen
ischiadicum minus) przechodzi m. zasaniacz wewntrzny (m. obturatorius internus), n. sromowy (n. pudendus) oraz
naczynie sromowe wewntrzne (vasa pudenda interna). Przez otwr kulszowy wikszy (foramen ischiadicum majus)
przechodzi m. gruszkowaty, dzielc go w ten sposb na otwr nad- i podgruszkowy. Przez otwr nadgruszkowy
(foramen suprapiriforme) przechodzi n. poladkowy grny (n. gluteus superior) oraz naczynia poladkowe grne (vasa
glutea superiora). Przez otwr podgruszkowy (foramen infrapiriforme) przechodzi n. poladkowy dolny (n. gluteus
inferior), naczynia poladkowe dolne (vasa glutea inferiora), n. sromowy (n. pudendus), naczynie sromowe
wewntrzne (vasa pudenda interna), n. kulszowy (n. ischiadicus) oraz n. skrny uda tylny (n. cutaneus femoris
posterior).
Wizado pachwinowe (lig. inguinale) biegnie od kolca biodrowego przedniego grnego do guzka onowego.
Tworz je rozcigna mm. przednio-bocznych brzucha oraz powizie: poprzeczna (fascia transversalis), biodrowa
(fascia iliaca) i szeroka (fascia lata). Wizado wraz z powyszymi elementami tworzy uk pachwinowy (arcus
inguinalis). Wizado pachwinowe oddaje ponadto wizado rozstpowe (lig. lacunare) czce si z grzebieniem koci
onowej (pecten ossis pubis). Powyej wizada pachwinowego od strony przedniej znajduje si piercie pachwinowy
powierzchowny (anulus inguinalis superficialis).
Do powizi brzucha zaliczmy: powizie mm. przednio-bocznych rozdzielajce od siebie te mm., powie
podskrn, powierzchown brzucha oraz poprzeczn.
Powi podskrna (fascia subcutanea) znajduje si gbiej od podskrnej podciki tuszczowej. Pokrywa powi
powierzchown brzucha i ogranicza wraz z ni przestrze pozbawion tuszczu gdzie biegn naczynia i nn. skrne.
czy si w linii porodkowej z kres bia, przedua si w wizado procowe prcia lub echtaczki (lig. fundiforme
penis vel clitoridis), pod ktrym gbiej znajduje si odpowiednie wizado wieszadowe (lig. suspensorium penis vel
clitoridis).
Powi powierzchowna brzucha (fascia superficialis abdominis) pokrywa i cile zrasta si z m. skonym brzucha
zewntrznym. W grze przechodzi w powi piersiow(fascia pectoralis), przyrodkowo czy si z kres bia, z boku
przechodzi w wizado pachwinowe i powi m. dwigacza jdra (fascia crematerica); oddaje wizki midzyodnogowe
(fibrae intercrurales).
Powi poprzeczna (fascia transversalis) razem z powizi przeponow (fascia diaphragmatica), czworoboczn (fascia
quadrata), ldwiow (fascia psoica) oraz biodrow (fascia iliaca) tworzy powi rdbrzuszn (fascia
endoabdominalis). Zawarta jest pomidzy otrzewn cienn a m. poprzecznym brzucha, przylega do. m. prostego i jego
pochewki. Tworzy powi ppkow (fascia umbilicalis) i wizado pachwinowe. Wzmocniona jest kilkoma
elementami:
(1) sierp pachwinowy lub cigno czce (falx inguinalis s. tendo conjunctivalis) powstajce z rozcigna
m. poprzecznego ma ksztat trjktny: przyrodkowo zwraca si do cigna kocowego m. prostego i przyczepu kresy
biaej (adminiculum lineae albae), bocznie do wgbienia odpowiadajcego doowi pachwinowemu rodkowemu, za
podstawa zrasta si z przedueniem wizada onowego grnego (lig. pubicum superius),
(2) wizado midzydokowe (lig. interfoveolare) zrasta si z wizadem pachwinowym, przyrodkowo ograniczone
jest wgbieniem odpowiadajcym doowi pachwinowemu rodkowemu, za bocznie wgbieniem odpowiadajcym
doowi pachwinowemu bocznemu; na cianie obecne jest wpuklenie do kanau pachwinowego w postaci piercienia
pachwinowego gbokiego (anulus inguinalis profundus); wizado wzmocnione jest m. midzydokowym (m.
interfoveolaris) na zewntrz i / lub m. napinaczem powizi poprzecznej (m. tensor fasciae transversalis) od wewntrz,
(3) pasmo biodrowo-onowe (tractus iliopubicus) biegnie rwnolegle do wizada pachwinowego, do kolca biodrowego
przedniego grnego,

- 47 -

(4) przegroda udowa (septum femorale) wewntrznie i niej od wizada pachwinowego, w czci przyrodkowej
wcicia biodrowo-onowego (incisura iliopubica) rozpita midzy wizadem rozstpowym (lig. lacunare)
przyrodkowo a pochewk naczy udowych (vagina vasorum femoralium) bocznie zamyka przez to kana udowy
(canalis femoralis)
86 Kana pachwinowy (canalis inguinalis) znajduje si powyej wizada pachwinowego, przebiega skonie, i jest
obecny w warunkach fizjologicznych.
Na wewntrznej stronie przedniej ciany jamy brzucha obecne s charakterystyczne fady i doy. Od ppka (umbilicus)
do szczytu pcherza moczowego (apex vesicae) biegnie fad ppkowy porodkowy (plica umbilicalis mediana);
wywoany on jest wizadem ppkowym porodkowym (lig. umbilicale medianum) powstaym z podowego
moczownika (urachus). Bardziej bocznie znajduje si fad ppkowy przyrodkowy (plica umbilicalis medialis);
wywoany on jest wizadem ppkowym bocznym (lig. umbilicale laterale) powstaym z t. ppkowej (a. umbilicalis).
Najbardziej bocznie znajduje si fad ppkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) wywoany przebiegiem naczy
nabrzusznych dolnych (vasa epigastrica inferiora). Pomidzy fadem porodkowym a przyrodkowym mamy d
nadpcherzowy (fossa supravesicalis), pomidzy fadem przyrodkowym a bocznym d pachwinowy przyrodkowy
(fossa inguinalis medialis), za w polu za fadem bocznym d pachwinowy boczny (fossa inguinalis lateralis).
Piercie pachwinowy powierzchowny (anulus inguinalis superficialis) rzutuje si na d przyrodkowy bliej wizada
przyrodkowego, a piercie pachwinowy gboki (anulus inguinalis profundus) na d boczny; ten ostatni od strony
przyrodkowej posiada fad pksiycowaty lub sierpowaty (plica semilunais s. falciformis) odpowiadajcy wizadu
midzydokowemu (lig. interfoveolare). Piercie powierzchowny ograniczony jest ze strony bocznej i przyrodkowej
przez odpowiedni odnog (crus mediale et laterale), z przodu przez wkna midzyodnogowe (fibrae intercrurales), z
tyu za przez wizado zagite (lig. reflexum).
Kana pachwinowy posiada 4 ciany grn, doln, przedni i tyln. cian grn stanowi m. skony brzucha
wewntrzny i m. poprzeczny brzucha; cian doln wizado pachwinowe i zagite. Na cian przedni (zewntrzn)
skada si skra (cutis), podcika tuszczowa (panniculus adiposus), powi podskrna brzucha (fascia subcutanea
abdominis), wkna midzyodnogowe (fibrae intercrurales), rozcino m. skonego zewntrznego oraz rozcigno m.
dwigacza jdra. ciana tylna (wewntrzna) skada si z otrzewnej ciennej (peritoneum parietale), tkanki
podsurowiczej otrzewnej (tela subserosa peronei) oraz powizi poprzecznej (fascia transversalis) wzmocnionej sierpem
pachwinowym i wizadem midzydokowym.
U kobiety kanaem pachwinowym przechodzi wizado obe macicy (lig. teres uteri) biegnce od macicy (uterus) do
wzgrka onowego (mons pubis) i wargi sromowej wikszej (labium majus pudendi). U mczyzny natomiast
przebiega kanaem powrzek nasienny (funiculus spermaticus); skada si on z caego szeregu elementw: nasieniowd
(ductus deferens), jego t. (a. ductus deferentis), naczynia jdrowe (vasa testicularia), ylny splot wiciowy (plexus
pampiniformis), wspczulny splot jdrowy (plexus testicularis), wspczulny splot nasieniowodowy (plexus
deferentalis), wyrostek pochwowy otrzewnej (processus vaginalis peronei), powi nasienna zewntrzna i wewntrzna
(fascia spermatica externa et interna), m. dwigacz jdra (m. cremaster) i jego powi (fascia crematerica), ga
pciowa n. pciowo-udowego (r. genitalis n. genitofemoralis) i n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis).
Z kanaem pachwinowym zwizane s przepukliny pachwinowe. Oglnie przepuklina jest stanem, kiedy narzd
wewntrzny, np. ptla jelita, przebija si przez otaczajc go cian miniow i zazwyczaj jest wyczuwalny przez
skr. Tworz si one w miejscach, gdzie ciana jamy brzusznej jest cienka i pozbawiona grubej osony miniowej
spotykamy przepukliny ppkowe, ldwiowe, pachwinowe, udowe i inne. Przepukliny pachwinowe klasyfikujemy w
zalenoci od miejsca przebicia .
Przepuklina boczna lub porednia lub skona (hernia inguinalis lateralis s. indirecta s. obliqua) przebiega wzdu
kanau pachwinowego czyli przechodzi przez piercie powierzchowny i gboki. Naczynia nabrzuszne dolne i
powrzek nasienny znajduj si z tyu i przyrodkowo od wrt przepukliny. Ten rodzaj moe by wrodzony lub
nabyty.
Przepuklina przyrodkowa lub bezporednia lub prosta (hernia inguinalis medialis s. directa s. recta) przechodzi przez
d pachwinowy przyrodkowy lub przez d nadpcherzowy oraz przez piercie powierzchowny. Naczynia
nabrzuszne dolne i powrzek nasienny znajduj si z tyu i bocznie od wrt przepukliny. Ten rodzaj jest zawsze
nabyty.
Przepuklina wrodzona lub mosznowa (hernia inguinalis congenita s. scrotalis) pojawia si przy niecakowitym
zaroniciu wyrostka pochwowego otrzewnej.
87 Kana udowy (canalis femoralis) w przeciwiestwie do poprzedniego nie jest kanaem fizjologicznym, a jego
pojawienie si jest objawem niepodanym.
Pomidzy wizadem pachwinowym a koci miedniczn znajduje si wcicie biodrowo-onowe (incisura iliopubica)
pokryte powizi poprzeczn. Przez jego rodek, skonie od wizada pachwinowego do wyniosoci biodrowoonowej (eminentia iliopubica) przebiega uk biodrowo-onowy (arcus iliopubicus). W ten sposb wcicie podzielone
jest nad 2 czci boczna zwana jest rozstpem miniowym (lacuna musculorum) przez ktry przebiega m. biodrowoldwiowy (m. iliopsoas) i n. udowy (n. femoralis), przyrodkowa za rozstpem naczyniowym (lacuna vasorum),
gdy biegn tamtdy naczynia udowe (vasa femoralia). Te ostatnie otoczone s swoj pochewk (vagina vasorum
femoralium), ktr od wizada rozstpowego (lig. lacunare) oddziela piercie udowy (anulus femoralis)

- 48 -

ograniczony jest on z gry i przodu wizadem pachwinowym, a z dou i boku przedueniem wizada onowego
grnego. Prawidowo piercie zasonity jest przegrod udow (septum femorale) wspomnian przy powiziach
brzucha; na zewntrz niego znajduj si wzy chonne pachwinowe gbokie (nodi lymphatici inguinales profundi) a
wzmocniony jest otrzewn cienn z dokiem udowym (fovea femoralis). Jednak przy perforacji przegrody moe doj
do przepukliny udowej (hernia femoralis); jest ona o tyle grona, i kana jest jej najwszym miejscem moe zatem
sta si przepuklin uwinit (hernia incarcerata) wymagajc jak najszybszego odprowadzenia, aby nie dopuci do
martwicy jej zawartoci. O ile zatem przepukliny pachwinowe tworz si powyej wizada pachwinowego, o tyle
przepukliny udowe powstaj poniej niego.
Wyjciem dla przepukliny udowej moe by rozwr odpiszczelowy (hiatus saphenus). Od strony grnej, bocznej i
dolnej ograniczony jest ostrym brzegiem sierpowatym (margo falcformis), ktry posiada rg grny i dolny. Rg grny
(cornu superius) przedua si w wizado pachwinowe i rozstpowe. Rg dolny (cornu inferius) przedua si w
powi grzebieniow (fascia pectinea); ponadto przewija si przeze . odpiszczelowa (v. saphena magna), ktra
wpada w tym miejscu do . udowej (v. femoralis). Rozwr odpiszczelowy pokryty jest powizi sitow (fascia
cribrosa) na ktrej z kolei znajduj si wzy chonne pachwinowe powierzchowne (nodi lymphatici inguinales
superficiales); w stanach chorobowych mog one dawa bolesne dymienice (bubo).
Mm. koczyny dolnej (mm. membri inferioris) dzielimy na mm. obrczy tj. mm. miednicy [omwione wczeniej],
mm. uda, mm. podudzia i mm. stopy.
88, 89, 90 Mm. uda (mm. femoris) dzielimy na przednie, przyrodkowe i tylne.
Mm. przednie (mm. femoris anteriores) odpowiadaj mm. zewntrznym miednicy. Unerwione s przez n. udowy (n.
femoralis). Wystpuj w dwch warstwach pierwsza skada si z m. krawieckiego (m. sartorius), druga za z m.
czworogowego uda (m. quadriceps femoris); ostatni jak wskazuje nazwa zoony jest z kilku czci: m. prosty uda
(m. rectus femoris), m. obszerny boczny, poredni i przyrodkowy (m. vastus lateralis, intermedius et medialis) oraz m.
stawowy kolana (m. articularis genus).
Mm. przyrodkowe (mm. femoris mediales) s jego przywodzicielami. Unerwione s przez n. zasonowy
(n. obturatorius). Dzielimy je na 4 warstwy. W pierwszej mamy: m. grzebieniowy (m. pectineus), m. smuky
(m. gracilis) i m. przywodziciel dugi (m. adductor longus), w drugiej m. przywodziciel krotki (m. adductor brevis),
w trzeciej m. przywodziciel wielki (m. adductor magnus), a w czwartej m. zasaniacz zewntrzny (m. obturatorius
externus).
Mm. tylne (mm. femoris posterior) odpowiadaj mm. wewntrznym miednicy. Posiadaj unerwienie od n. kulszowego
(n. ischiadicus). Do grupy tej nale: m. dwugowy uda (m. biceps femoris), m. pcignisty (m. semitendinosus) i m.
pbonisty (m. semimemebranosus).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. sartorius
okolica spina
pes anserinus
anteversio,
a. femoralis, a.
n. femoralis
iliaca AS
abductio,
circumflaexa
supinatio
femoris L, a.
femoris, flexio et
genus
pronatio cruris
descendens
m. quadriceps
nad rzepk gowy cz si w
extensio cruris,
a. circumflexa
femoris:
cigno do tuberositas tibiae
anteversio,
femoris L, aa.
perforantes
m. rectus femoris A spina iliaca podstawa rzepki abductio,
supinatio femoris
crus A et P
AI, P S brzeg
acetabulum
m. vastus
linea interbrzegi rzepki i
lateralis
trochanterica,
tuberositas tibiae
labium L lineae
asperae
m. vastus
linea interintermedius
trochanterica
m. vastus
labium M lineae
medialis
asperae
m. articularis
przeduanie m. A ciana art.
zapobiega
genus
vastus
genus
fadowaniu
intermedius
torebki
m. pectineus
ramus superior
linea pectinea
anteversio,
n. femoralis et n. a. pudenda
ossis pubis,
femoris, pod
adductio,
obturatorius
externa, a.
pecten ossis
trochanter minor supinatio femoris
circumflexa
pubis
femoris M, a.
obturatoria

- 49 -

m. gracilis

ramus inferior
ossis pubis

pes anserinus

m. adductor
longus

os pubis
midzy
spojeniem z
guzkiem
ramus inferior
ossis pubis
r. I ossis pubis, r.
ossis ischii, tuber
ischiadicum

rodkowa cz.
labium mediale
lineae asperae

m. adductor
brevis
m. adductor
magnus
m. obturatorius
externus
m. biceps
femoris caput
longum et breve
m. semitendinosus
m. semimemebranosus

adductio,
n. obturatorius
anteversio,
pronatio femoris,
flexio, pronatio
cruris
adductio,
supinatio,
anteversio
femoris

1/3 S cz. labium

M lineae asperae
labium mediale adductio, supilineae asperae
natio, anteversio,
pronatio, retroversio femoris
membrana et
fossa
supinatio,
foramen
trochanterica
adductio, anteobturatorius
versio femoris
c l tuber
caput fibulae
retroversio
ischiadicum, c b
femoris, flexio et
labium laterale
supinatio cruris
lineae asperae
pes anserinus
retroversio
tuber
femoris, flexio
ischiadicum
cruris
M pow. nasady
retroversio et
piszczeli na
pronatio femoris,
wysokoci
flexio et pronatio
tuberositas tibiae cruris

n. obturatorius,
n. tibialis
n. obturatorius
c l n. tibialis,
c b r. peroneus
(fibularis)
communis
n. tibialis

a. pudenda
externa, a.
pforunda
femoris, a.
obturatoria

a. obturatoria, a.
perforans prima
a. obturatoria, aa.
perforantes
a. obturatoria, a.
fircumflexa
femoris medialis
a. circumflexa
femoris medialis,
aa. perforantes,
a. poplitea
aa. perforantes

Gsia stopa (pes anserinus) powstaje przez zronicie si kocowych cigien 3 mm. uda: z przednich jest to
m. krawiecki, z przyrodkowych m. smuky, za z tylnych m. pcignisty. Przyczepia si ona za osi poprzeczn
zgicia stawu kolanowego na wysokoci guzowatoci piszczeli miejsce to jest przyczepem kocowym powyszych
mm.
91 Trjkt udowy (trigonum femorale) znajduje si na przednio-przyrodkowej powierzchni uda. Ograniczony
jest bocznie przez m. krawiecki, przyrodkowo przez m. przywodziciel dugi, u gry przez wizado pachwinowe.
Jego pogbieniem jest d biodrowo-grzebieniowy (fossa iliopectinea), pooony przyrodkowo od m. biodrowoldwiowego (m. iliopsoas). D ten ma ksztat odwrconego klina, zwrconego podstaw w kierunku rozstpu
naczyniowego (lacuna vasorum), a ostrzem w stron kanau przywodzicieli (canalis adductorii). Zawiera naczynia
udowe (vasa femoralia) oraz ga udow n. pciowo-udowego (r. femoralis n. genitofemoralis).
92 Kana przywodzicieli (canalis adductorius) znajduje si pomidzy mm. uda. Przednim ograniczeniem jest
blaszka cignista (tzw. lamina vastoadductoria) rozpita midzy m. obszernym przyrodkowym a m. przywodzicielem
wielkim. Przebija si przez ni n. udowo-goleniowy (n. saphenus) oraz t. kolana zstpujca (a. genus descendens).
Wylot kanau znajduje si na powierzchni tylnej, pomidzy przyczepami kocowymi m. przywodziciela wielkiego tj.
midzy blaszk przyrodkow kresy chropawej a nadkykciem przyrodkowym koci udowej obecny tam jest rozwr
cignisty przywodzicieli czyli rozwr omawianego kanau (hiatus tendinis adductorius s. hiatus canalis adductorii).
Kanaem tym przechodz naczynia udowe (vasa femoralia) do dou podkolanowego (fossa poplitea), gdzie staj si
naczyniami podkolanowymi (vasa poplitea).
93 D podkolanowy (fossa poplitea) znajduje si nieco powyej wysokoci kolana na tylnej stronie koczyny
dolnej. Jego przedni cian jest powierzchnia podkolanowa koci udowej (facies poplitea femoris). Od strony grnoprzyrodkowej ograniczony jest m. pboniastym i pcignistym, od strony grno-bocznej m. dwugowym uda, za
od strony dolnej po obu stronach odpowiedni gow m. brzuchatego ydki (caput mediale et laterale m.
gastrocnemii). W stron tyln d jest otwarty, pokryty skr i powiziami. Do dou podkolanowego dochodz z kanau
przywodzicieli naczynia zwane tu podkolanowymi (vasa poplitea). Ponadto znajduje si tam odgazienie n.
kulszowego n. piszczelowy (n. tibialis).
94, 95, 96 Mm. podudzia (mm. cruris) dzielimy na przednie, boczne i tylne.
Do mm. przednich (mm. cruris anteriores) zaliczamy: m. piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), m. prostownik
palcw dugi (m. extensor digitorum longus), m. strzakowy trzeci (m. peroneus (fibularis) tertius) i m. prostownik
palucha dugi (m. extensor hallucis longus). Grupa ta unerwiona jest przez n. strzakowy gboki (m. peroneus
(fibularis) profundus).

- 50 -

Grupa mm. bocznych (mm. cruris laterales) skada si z m. strzakowego dugiego i krtkiego (m. peroneus (fibularis)
longus et brevis); unerwione s one przez n. strzakowy powierzchowny (n. peroneus (fibularis) superficialis).
Mm. tylne (mm. cruris posteriores) dziel si na warstw powierzchown i gbok. W pierwszej znajduje si
m. trjgowy ydki (m. triceps surae) skadajcy si z m. brzuchatego ydki (m. gastrocnemius) i m. paszczkowatego
(m. soleus) oraz m. podeszwowy (m. plantaris). W warstwie gbokiej mamy: m. podkolanowy (m. popliteus), m.
piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), m. zginacz palcw dugi (m. flexor digitorum longus) oraz m. zginacz palucha
dugi (m. flexor hallucis longus). Grupa tylna unerwiona jest przez n. piszczelowy (n. tibialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. tibialis
condylus L,
facies plantaris
flexio dorsalis,
n. peroneus
a. tibialis
anterior
facies L tibiae,
ossis cuneiformis supinatio et
(fibularis)
anterior, a.
fascia cruris,
M et tuberositas adductio pedis,
profundus
reccurens tibialis
membrana
ossis metatarsi II pochylenie
anterior
interossea
goleni w przd
m. extensor
condylus L
cigna rozcho- extensio et flexio
a. tibialis
digitorum longus tibiae, caput et
dz si wachanterior
dorsalis
margo A fibulae, larzowato i tw.
digitorum, flexio
fascia cruris
rozcigna
dorsalis, pronatio
grzbietowe
et abductio
palcw
pedis, poch.
trjczonowych goleni w przd
m. peroneus
pars I fibulae,
facies dorsalis
wsp. w/w, flexio
(fibularis) tertius membrana
basis ossis
dorsalis, pronatio
interossea
metatarsi V (IV) et abductio pedis
m. extensor
facies M fibulae, phalanx distalis extensio et flexio
hallucis longus
membrana
hallucis
dorsalis hallucis,
interossea
flexio dorsalis,
pronatio et
abductio pedis,
poch. goleni A
m. peroneus
A condylus L margo L ossis
flexio plantaris, n. peroneus
a. genus IL, a.
(fibularis) longus tibiae, caput
(fibularis)
cuneiformis M,
pronatio et
fibularis, a.
pars A et P
fibulae, art.
superficialis
tuberositas ossis abductio pedis,
tibialis A
tibiofibularis, P metatarsi I
pochylenie
corpus fibulae
goleni w ty
m. peroneus
facies L fibulae, tuberositas ossis flexio plantaris,
a. fibularis, a.
(fibularis) brevis fascia cruris,
metatarsi V
pronatio et
tibialis A
septum
abductio pedis
intermusculare
cruris A et P
m. triceps surae: cz. powierzchowna m. gastrocnemius, cz. gboka m. soleus
m. gastrofacies poplitea,
tendo calcanei
flexio cruris,
aa. surales
n. tibialis
cnemius
art. genus,
(Achilli) do
flexio plantaris,
epicondulus M et tuber calcanei
supinatio et
L femoris
adductio pedis
m. soleus
facies P capitis
flexio plantaris,
a. tibialis P, a.
fibulae, arcus
supinatio et
fibularis
tendineus m.
adductio pedis
solei
m. plantaris
facies poplitea
tuber calcanei,
wspomaganie m.
a. poplitea
femoris, art.
+ tendo Achilli s. triceps surae,
genus
+ fascia cruris s. tensio
+ aponeurosis
aponeurosis
plantaris
plantaris
m. popliteus
facies L condyli trjktne pole
tensio capsulae
a. poplitea, a.
L femoris, sulcus piszczeli
articularis, flexio
genus media
popliteus, art.
powyej linea m. et pronatio cruris
genus
solei

- 51 -

m. tibialis
posterior

membrana
interossea, art.
tibiofibularis

facies plantaris
tuberositatis
ossis navicularis,
os cuneiforme M
m. flexor
facies posterior
phalanges
digitorum longus tibiae od linea m. distales
solei
digitorum pedis
(vaginae
synoviales et
fibrosae)
m. flexor
2/3 facies P
phalanx distallis
hallucis longus
fibulae, membhallucis
rana interossea

supinatio,
adductio, flexio
plantaris pedis,
poch. goleni P
flexio digitorum,
supinatio,
adductio et
flexio plantaris
pedis

a. tibialis P, a.
fibularis

flexio hallucis,
flexio plantaris,
supinatio et
adductio pedis

a. fibularis

a. tibialis P

97 Mm. stopy (mm. pedis), w przeciwiestwie do mm. rki, wystpuj zarwno po grzbietowej, jak i
podeszwowej stronie stopy.
Mm. grzbietowe (mm. dorsales pedis) to: m. prostownik palucha krtki (m. extensor hallucis brevis) oraz
m. prostownik palcw krtki (m. extensor digitorum brevis); unerwione s jak mm. przednie podudzia, czyli przez n.
strzakowy gboki (n. peroneus (fibularis) profundus).
Mm. podeszwowe (mm. plantares) dzielimy na mm. palucha, mm. palca maego oraz mm. rodkowe podeszwy. Do
mm. palucha (mm. hallucis) zaliczamy: odwodziciel (m. abductor hallucis), zginacz krtki (m. flexor hallucis brevis) i
przywodziciel (m. adductor hallucis); do mm. palca maego (mm. digiti minimi) odwodziciel (m. abductor digiti
minimi) i zginacz krotki (m. flexor digiti minimi brevis). Mm. rodkowe podeszwy (mm. medii plantae) to: m. zginacz
palcw krtki (m. flexor digitorum brevis), m. czworoboczny podeszwy lub m. zginacz dodatkowy (m. quadratus
plantae s. m. flexor accessorius), mm. glistowate (mm. lumbricales) oraz mm. midzykostne grzbietowe i podeszwowe
(mm. interossei dorsales et plantares). Mm. podeszwowe unerwione s gwnie przez n. podeszwowy boczny (n.
plantaris lateralis); tylko m. odwodziciel palucha, gowa przyrodkowa m. zginacza krtkiego palucha, m.
przywodziciel palucha i mm. glistowate I i II posiadaj unerwienie od n. podeszwowego przyrodkowego (n. plantaris
medialis).
Funkcja mm. stopy wyraa si najczciej w ich nazwach. M. czworoboczny podeszwy wspomaga czynno
m. zginacza palcw, std okrelanie go mianem zginacza dodatkowego. Mm. glistowate zginaj podeszwowo paliczki
blisze i przywodz palce II-V do palucha. Mm. midzykostne rwnie zginaj podeszwowo paliczki blisze; poza tym
mm. grzbietowe odwodz od siebie palce, a mm. podeszwowe przywodz je do siebie.

UKAD KRWIONONY
Ukad krwionony (systema sanguineum) odpowiedzialny jest za transport w obrbie organizmu krwi. Krew z
kolei peni szereg istotnych funkcji, np. dostarczanie skadnikw odywczych i usuwanie produktw metabolizmu,
transport gazw oddechowych, hormonw, obrona przez infekcjami czy termoregulacja. Ukad krwionony skada si z
serca, penicego rol pompy oraz z naczy, rozprowadzajcych krew po ustroju.
W przeciwiestwie do elementw omwionego wczeniej ukadu ruchu z reguy symetrycznych naczynia i
trzewia po obu stronach ciaa czsto zasadniczo si od siebie rni; obecne s rwnie elementy nieparzyste. Ze
wzgldu na ten fakt wprowadza si oznaczenia na strony ciaa: D strona prawa, Si lewa.
98 Topografia serca. Serce (cor) znajduje si w rdpiersiu rodkowym (mediastinum medium). W kadej z osi
skrcone o kt ok. 40o w osi poprzecznej szczyt zwraca si do przodu, a podstawa do tyu, w osi strzakowej szczyt
wdruje na lewo, a podstawa na prawo, wreszcie wzgldem osi wasnej przd zwraca si w prawo, a ty w lewo.
Po obu stronach mostka widoczne s niektre zwrcone do przodu czci serca nalez do nich: komora prawa, rbek
komory lewej (Si), przedsionek prawy (D), cz wstpujca aorty (D), uk aorty i jej cz zstpujca (Si), t. pucna
(Si), uszko lewe (Si).
Na powierzchni kadego puca znajduje si wcicie sercowe. We wciciu puca prawego (incisura cardiaca pulmonis
dextri) znajduje si prawa komora i prawy przedsionek, za we wciciu puca lewego (incisura cardiaca pulmonis
sinistri) uszko lewe, lewa komora i rbek komory prawej.
Zastawki serca w odniesieniu do przedniej powierzchni klatki piersiowej rzutuj si nastpujco:
- zastawka trjdzielna w linii porodkowej na wysokoci przyczepu chrzstki V ebra,
- zastawka dwudzielna (osuchiwana w okolicy szczytu serca) w V przestrzeni midzyebrowej przyrodkowo od
linii rdobojczykowej,
- zastawka aorty w II prawej przestrzeni midzyebrowej,
- zastawka pnia pucnego w II lewej przestrzeni midzyebrowej.

- 52 -

Ze wzgldu na efekty akustyczne obecne przy opukiwaniu klatki piersiowej, mwimy o stumieniu wzgldnym i
bezwzgldnym serca. Stumienie bezwzgldne syszalne jest w czci serca nie pokrytej pucami; granicami tego
obszaru s: S brzeg IV lewego ebra, D lewy brzeg mostka, Si koniuszkowe uderzenie serca, I trudne do
wyrnienia. Stumienie wzgldne syszalne jest w granicach: Si 10 cm od linii porodkowej, D szeroko palca od
prawego brzegu mostka.
99 Budowa oglna serca. W obrbie serca (cor) wyrni mona zwrcon do gry podstaw (basis cordis) oraz
skierowany w d szczyt (apex cordis). Wewntrz serce posiada przedsionek prawy i lewy (atrium dextrum et
sinistrum) oraz praw i lew komor (ventriculus dexter et sinister). Pomidzy przedsionkiem i komor po kadej
stronie obecny jest otwr przedsionkowo-komorowy (ostium atrioventriculare). Na zewntrznej powierzchni serca
granic zarysw przedsionkw i komr jest bruzda wiecowa (sulcus coronarius). Due naczynia opuszczajce serce
odchodz z otworw ttniczych (ostia ateriosa); naczynia te tworz na podstawie serca wieniec (corona cordis).
Serca posiada 3 powierzchnie. Do przodu zwrcona jest mostkowo-ebrowa (facies sternocostalis), a do dou
przeponowa (facies diahragmatica) leca na rodku cignistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis).
Granic midzy powyszymi jest po stornie prawej brzeg prawy (margo dexter), za po stronie lewej powierzchnia
pucna (facies pulmonalis). Na zewntrz trudno dostrzec wyran granic midzy przedsionkami. Komory natomiast
oddzielone s bruzdami midzykomorowymi przedni i tyln, stosownie do powierzchni (sulcus interventricularis
anterior et posterior). Obie bruzdy cz si na prawo od szczytu serca, tworzc jest wcicie (incisura apicis cordis).
Kady przedsionek przedua si do przodu w uszko przedsionkowe (auricula atrialis). Oba uszka wraz z przedni
cian przedsionkw obejmuj stoek ttniczy czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum) od ktrego odchodzi pie
pucny (truncus pulmonalis) oraz opuszk aorty (bulbus aortae), od ktrej ona odchodzi.
100 Wyrniamy dwa przedsionki serca prawy i lewy.
Przedsionek prawy (atrium dextrum) dzieli si na cz przednio-boczn i tylno-przyrodkow. Pierwsza z
wymieniowych czci odpowiada przejciu w uszko prawe (auricula dextra). Wewntrz tego ostatniego znajduj si
mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Odchodz one od grzebienia granicznego (crista terminalis), stanowicego granic
midzy oboma wymienionymi na pocztku czciami. Zewntrznym odpowiednikiem grzebienia jest bruzda kracowa
przedsionka prawego (sulcus terminalis atrii dextri), biegnca od przedniego ograniczenia . gwnej do ujcia zatoki
wiecowej. Cz tylno-przyrodkowa to zatoka y gwnych (sinus venarum cavarum), stanowica pozostao po
zatoce ylnej (sinus venosus). Do tej uchodz . gwne (vv. cavae) i zatoka wiecowa (sinus coronarius). Obecne s
te ich odpowiednie zastawki yy gwnej dolnej Eustachiusza (valvula v. cavae inferioris Eustachii) oraz zatoki
wiecowej (valvula sinus coronarii Thebisii). Pomidzy ujciami y gwnych, midzy miniami ciany
przedsionka, znajduje si nagromadzenie tkanki tuszczowe w postaci guzka midzyylnego (tuberculum
intervenosum). cian przyrodkow przedsionka stanowi przegroda midzyprzedsionkowa (septum interatriale).
Posiada ona d owalny (fossa ovalis) otoczony rbkiem (limbus fossae ovalis). Dno jego stanowi cz boniasta
przegrody (pars membranaceae septi interatrialis). Bardziej dobrzusznie napotykamy otwory . najmniejszych
(foramina vv. minimarum), ktrymi przechodz . najmniejsze serca (vv. cordis minimae).
Przedsionek lewy (atrium sinistrum) przechodzi z przodu w uszko lewe (auricula sinistra), stykajce si z lew cian
pnia pucnego. W przejciu tym rwnie znajduj si mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Obecne s rwnie otwory .
najmniejszych (foramina vv. minimarum), a z grnej ciany odchodz . pucne prawe i lewe (vv. pulmonales dextrae
et sinistrae).
Przegroda midzyprzedsionkowa (septum interatriale) skada si z 2 czci. Cz miniowa (pars muscularis)
oddzielona jest gbokim szczelinowatym wpukleniem od czci boniastej (pars membranacea) otoczonej sierpem
przegrody (falx septi); ten jest pozostaoci po zastawce otworu owalnego (valvula foraminis ovalis).
101 Komory serca wystpuj rwnie w liczbie dwch rozrniamy praw i lew.
Komora prawa (ventriculus dexter) ma w przyblieniu ksztat czworocianu. Posiada on pask cian tyln, wkls
przedni i wypuka przyrodkow. U szczytu obecny jest otwr przedsionkowo-komorowy prawy (ostium
atrioventriculare dextrum) oraz otwr pnia pucnego (ostium trunci pulmonalis). Powyej obecny jest stoek ttniczy
czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum). ciany komory maj budow gbczast. Na ich wewntrznej
powierzchni znajduj si beleczki miniowe (trabeculae caneae) dzielce si na podune i poprzeczne. Te ostatnie s
mniej liczne, ale zdarzaj si wrd nich wyjtkowe chodzi tu o grzebie nadkomorowy (crista supraventricularis) i
beleczk przegrodowo-brzen (trabecula septomarginalis). Od cian komory odchodz ponadto mm. brodawkowate
(mm. papillares) przeduajce si w struny cigniste (chordae tendineae), te za dochodz do odpowiednich patkw
zastawek, powodujc ich rytmiczne ruchy. M. brodawkowaty przedni (m. papillaris anterior) odchodzi od beleczki
przegrodowo-brzenej, biegnie midzy szczytem a podstaw i osiga patek przedni i tylny zastawki trjdzielnej
(cuspis anterior et posterior valvae tricuspidalis). M. tylny (m. papillaris posterior) biegnie midzy cian przeponow a
przegrod i dochodzi do patka tylnego i przegrodowego (cuspis posterior et septalis). M. przegrodowy (m. papillaris
septalis) przyczepia si do patka przedniego i przegrodowego (cuspis anterior et septalis).
Komora lewa (ventriculus sinister) ma ksztat stokowaty. Na bocznej cianie znajduj si beleczki okrgooczne,
przechodzce w koniuszku w beleczki cigniste. Cz miniowa i boniasta przegrody midzykomorowej (pars
muscularis et membranacea septi interventricularis) rozdzielone s rbkiem brzenym (limbus marginalis). W komorze
obecne s rwnie mm. brodawkowate. M. przedni (m. papillaris anterior) odchodzi ze ciany przednio-bocznej, a

- 53 -

tylny (m. papillaris posterior) z tylno-przyrodkowej. Oba przeduaj si w struny cigniste (chordae tendineae),
osigajce patek przedni i tylny zastawki dwudzielnej (cuspis anterior et posterior valvae bicuspidalis).
Przegroda midzykomorowa (septum interventriculare) skada si z czci miniowej (pars muscularis) oraz mniejszej
czci boniastej (pars membranacea). Ta ostatnia w odniesieniu do komory prawej ley na tylnej granicy grzebienia
nadkomorowego, za wzgldem komory lewej midzy patkiem prawym i lewym zastawki aorty. Dalej cz ta dzieli
si na cz doln waciw i grn tj. przegrod przedsionkowo-komorow (septum atrioventriculare),
rozgraniczajc prawy przedsionek od lewej komory.
103 Zastawki serca (valvae cordis) wystpuj w liczbie czterech.
Dwie z nich rozdzielaj przedsionki od komr jest to zastawka przedsionkowo-komorowa prawa czyli trjdzielna
(valva atrioventricularis dextra s. tricuspidalis) gdy posiada patek przedni, tylny i przegrodowy (cuspis anterior,
posterior et septalis) oraz zastawka lewa czyli dwudzielna lub mitralna (valva atrioventricularis sinistra s. bicuspidalis
s. mitralis), gdy posiada patek przedni i tylny (cuspis anterior et posterior), a ksztatem przypomina mitr. Obie
wymienione zastawki przyczepiaj si do piercieni wknistych (anuli fibrosi) otaczajcych otwory przedsionkowokomorowe (ostia atrioventricularia). Skadaj si z bony podstawnej okrytej wsierdziem, dziel si na cz obwodow
i centraln. Powierzchnie przedsionkowe s gadkie, za komorowe pokryte przyczepami strun cignistych,
tworzcymi 3 szeregi.
Zastawka pnia pucnego czyli pucna (valva trunci pulmonalis s. pulmonaria) znajduje si w odpowiednim otworze
(ostium trunci pulmonalis). Posiada grudki i ksiyce zastawki pksiycowatej (noduli et lunulae valvae semilunaris)
oraz patki: prawy, lewy i przedni (valvula semilunaris dextra, sinistra et anterior). Zastawka aorty lub aortowa (valva
aortae s. aortica) znajduje si z jej otworze (ostium aortae). Rwnie posiada grudki i ksiyce zastawki
pksiycowatej. Posiada patki: prawy, lewy i tylny (valvula semilunaris dextra, sinistra et posterior) oraz zatok
aorty (sinus aortae). Obie powysze zastawki posiadaj po 3 pksiycowate patki, ktre porodku wolnych brzegw
posiadaj zgrubienia grudki, te za oddaj na boki pksiyce.
Szkieletem serca (sceletum cordis) nazywamy w nim wszystkie elementy cznotkankowe. Nale do nich:
piercienie wkniste, trjkty wkniste, 2 cigna i cz boniasta przegrody midzykomorowej (pars membranacea
septi interventricularis).
W otworach przedsionkowo-komorowych znajduj si ich piercienie wkniste (anulus fibrosus ostii atrioventricularis
dextri et sinistri). Stanowi one granic midzy miniami przedsionkw i komr te nie mog przecie kurczy si
jednoczenie i s miejscem przyczepu zastawek. Stykaj si z piercieniem wknistym otworu aorty (anulus fibrosus
ostii aortae), dajc w miejscach styku trjkty wkniste.
Rozrniamy trjkt wknisty przedni i tylny. Trjkt przedni lub brzuszny lub lewy (trigonum fibrosum anterius s.
ventrale s. sinistrum) wypada w miejscu zetknicia si piercienia lewego z piercieniem otworu aorty, za trjkt tylny
lub grzbietowy lub prawy (trigonum fibrosum posterius s. dorsale s. dextrum) znajduje si przy zetkniciu obu
piercieni z piercieniem otworu aorty.
cigno Todara (tendo Todaro) biegnie od trjkta prawego do koca zastawki . gwnej dolnej.
cigno stoka (tendo coni) przebiega od prawej czci piercienia aorty lewej czci piercienia pnia pucnego.
ciana serca skada si z kilku warstw wsierdzia, rdsierdzia, nasierdzia i osierdzia.
Wsierdzie (endocardium) wyciela wiato jam serca; jest grubsze w jego lewej czci.
102 rdsierdzie to inaczej misie sercowy (miocardium). Dzielimy go m. czynnociowy oraz
m. przewodnictwa.
M. czynnociowy dzielimy dalej na m. przedsionkw i m. komr. Pierwszy z nich skada si z warstwy
powierzchownej wsplnej dla obu przedsionkw oraz warstwy gbokiej, oddzielnej dla kadego z nich. Od m. komr
oddzielony jest przez piercienie wkniste oraz pczek midzyuszkowy poziomy (fasciculus interauricularis
horizontalis). M. komr skada si z 3 warstw. Warstw zewntrzn tworz wkna podune, odchodzce od piercieni
i trjktw, biegnce spiralnie do szczytu serca tworzc jego wir (vortex cordis). Tu cz przechodzi we wizki
wewntrzne warstwy podunej beleczki miniowe i mm. brodawkowate, a cz w okrn warstw rodkow.
Warstwa zewn. poduna i zewn. cz wizek okrnych s wsplne dla obu komr, za warstwa poduna wewn. i
wewn. cz wizek okrnych s rozdzielone, cho stykaj si na przegrodzie. Kada warstwa spenia inn rol:
wizki podune zewn. skrcaj serce tak i jego powierzchnia pucna zwraca si ku przodowi, wizki okrne zwaj
wiato wntrza serca, za wizki poduna wewn. skracaj dugo, zbliajc podstaw do szczytu.
M. przewodnictwa jest czci ukadu regulujcego prac serca. W jego skad wchodz 2 wzy. Wze zatokowoprzedsionkowy (nodus sinuatrialis) (Keitha i Flocka) ley w kcie midzy otworem . gwnej grnej a uszkiem
prawym. Posiada 2 odnogi prawa (crus dextrum) biegnie wzdu grzebienia granicznego, a lewa (crus sinistrum)
siga do przegrody midzyprzedsionkowej. Wkna rozgaziaj si i zaopatruj m. przedsionkw. Ukrwienie tego
wza pochodzi od obu tt. wiecowych. Wze przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis) (Tawary) ley u
podna przegrody midzyprzedsionkowej po stronie prawej, midzy ujciem zatoki wiecowej a przyczepem patka
przegrodowego zastawki trjdzielnej, powyej trjkta wknistego prawego. Wkna wza rozchodz si w
przedsionkach a w d biegnie pczek przedsionkowo-komorowy Hissa (fasciculus atrioventricularis Hissi)
zaopatrzony przez gazie midzykomorowe t. wiecowej prawej. Cz pocztkowa pczka zwana jest pniem lub
odnog wspln (truncus fasciculi atrioventricularis s. crus communae), ktra dalej rozdziela si ona na odnog praw i

- 54 -

lew. Prawa (crus dextrum) biegnie pod przyczepem patka przegrodowego zastawki trjdzielnej na praw stron
przegrody midzykomorowej do beleczki przegrodowo-brzeej; zaopatrzenie ma od obu tt. wiecowych. Lewa (crus
sinistrum) biegnie midzy patkiem pksiycowatym tylnym a prawym zastawki aorty na lew stron przegrody i
rozdziela si na 3 gazki rodkowa biegnie do szczytu, a pozostae do mm. brodawkowatych komory lewej;
otrzymuje ukrwienie od gazi midzykomorowej przedniej t. wiecowej lewej. Wizki obu odng rozdzielaj si na
wkna Purkinjego rozgaziajce si w m. czynnociowym serca.
104 Nasierdzie (epicardium) stanowi blaszk trzewn osierdzia (lamina visceralis pericardii). Pokrywa ono od
zewntrz serce, jak rwnie jego naczynia krwionone i limfatyczne oraz nerwy. Gromadzi si pod nim tuszcz.
Grubo nasierdzia w danym miejscu jest odwrotnie proporcjonalna do gruboci warstwy miniowej.
Osierdzie (pericardium) skada si z blaszki trzewnej, czyli wspomnianego ju nasierdzia oraz z blaszki ciennej.
Pomidzy nimi znajduje si jama osierdziowa (cavitas pericardialis) z niewielk iloci pynu osierdziowego (liquor
pericardii), zapobiegajcego ocieraniu si blaszek o siebie. Osierdzie mona rwnie podzieli na surowicze i
wkniste to ostatnie zrasta si ze rodkiem cignistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis) a przez
wizada mostkowo-osierdziowe (ligg. sternopericardiaca) czy si z mostkiem.
Worek osierdziowy (saccus pericardiacus) ma ksztat citego stoka zwrconego szczytem ku czci wstpujcej
aorty, a podstaw do rodka cignistego przepony. ciany boczne kontaktuj si z opucn rdpiersiow (pleura
mediastinalis), midzy nimi za przebiega n. przeponowy (n. phrenicus). Cz grzbietowa osierdzia zwraca si ku
rodpiersiu tylnemu, stykajc si z przeykiem i czci zstpujc aorty. Cz mostkowo-ebrowa pokryta jest
pucami i opucn, dajc w trjkcie midzy IV a VI ebrem stumienie bezwzgldne. Przejcie nasierdzia w osierdzie
ma miejsce w dwch wrotach ttniczym (porta arteriosa s. arteriarum) i ylnym (porta venosa s. venarum), ktre
rozdziela zatoka poprzeczna osierdzia (sinus transversus pericardii). Zatoka skona (sinus obliquus pericardii) znajduje
si z tyu za lewym przedsionkiem; ograniczona jest od strony dolno-prawej . gwn doln, a od grno-lewej przez .
pucn doln lew; biegnie midzy ukiem aorty a pniem pucnym wzdu wizada ttniczego (lig. arteriosum).
105 Tt. wasne serca to tt. wiecowe (aa. coronariae). S one jedynymi naczyniami odchodzcymi od czci
wstpujcej aorty (pars ascendens aortae).
T. wiecowa prawa (a. coronaria dextra) odchodzi z prawej strony zatoki aorty. Nastpnie biegnie midzy uszkiem
prawym a stokiem ttniczym w brudzie wiecowej do bruzdy midzykomorowej tylnej, osigajc ostatecznie szczyt
serca. Ga midzykomorowa tylna (r. interventricularis posterior) przeznaczona jest dla prawej komory i prawego
przedsionka, tylnej czci przegrody midzykomorowej, tylnej czci ciany lewej komory i m. brodawkowatego
tylnego, m. przewodnictwa i wza zatokowo-przedsionkowego.
T. wiecowa lewa (a. coronaria sinistra) odchodzi z lewej strony zatoki aorty, midzy uszkiem lewym a stokiem
ttniczym. Ga midzykomorowa przednia (r. interventricularis anterior) biegnie w jednoimiennej brudzie do
szczytu serca. Ga otaczajca (r. circumflexus) wystpuje w lewej czci zatoki wiecowej. T. lewa zaopatruje lewy
przedsionek, lew komor, przedni cz przegrody midzykomorowej, przedni cz ciany prawej komory, m.
brodawkowaty przedni obu komr.
Obie tt. wiecowe zespalaj si na powierzchni mostkowo-ebrowej komory prawej, na szczycie serca oraz na jego
przegrodzie.
Wszystkie . serca spywaj do prawego przedsionka przechodzc wpierw przez zatok wiecow (sinus
coronarius). . wielka serca (v. cordis magna) biegnie od szczytu, przez bruzd midzykomorow przedni, dostaje si
do lewej czci bruzdy wiecowej i na kocu rozszerza si w zatok wiecow; jej przebieg zbliony jest do t.
wiecowej lewej. . rednia (v. cordis media) biegnie od szczytu, przez bruzd midzykomorow tyln, przyjmujc .
ma (v. cordis parva). Do pozostaych naczy ylnych nale: . skona przedsionka lewego (v. obliqua atrii sinistri),
. tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinistri), . przednie (vv. cordis anteriores), . najmniejsze (vv. cordis
minimae).
Serce posiada unerwienie wspczulne i przywspczulne.
Nn. wspczulne pojawiaj si w postaci nn. sercowych (nn. cardiaci); s to wkna wspczulne zazwojowe (fibrae
sympathicae postganglionares). Nazywa si je przyspieszajcymi (nn. accelerantes), gdy wywouj dodatni efekt
chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Nn. te pochodz z 3 zwojw wspczulnych szyjnych i 2-3 piersiowych.
rdem nn. przywspczulnych jest n. bdny (n. vagus) (X), odsyajcy gazie sercowe (rr. cardiaci); s to wkna
przywspczulne przedzwojowe (fibrae parasympathicae preganglionares). Nazywa si je zwalniajcymi (nn.
retardantes), gdy daj ujemny efekt chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Dziel si na grne i dolne (rr. cardiaci
superiores et inferiores).
Oba skadniki cz si w okolicy samego serca dajc splot sercowy (plexus cardiacus), posiadajcy cz
powierzchown i gbok. Pierwsza pokrywa wklso uku aorty i rozdwojenie pnia pucnego; tworz j nerwy i
gazie lewe. Cz gboka biegnie midzy aort a . pucnymi; tworz j nerwy i gazie prawe; powstaje tu splot
wiecowy (plexus coronarius), rwnie posiadajcy cz powierzchown lub praw oraz gbok czyli lew.
Czsto uderze serca regulowana jest m. in. przez nerwowe uki odruchowe. uk Cyona i Ludwiga zaczyna si w I
obszarze mierzenia cinienia krwi (zona pressoreceptoria I), znajdujcym si na cianie uku aorty i w ciakach
przyaortowych (corpora paraaortica). Stad informacja o zwikszonym cinieniu wdruje przez n. bdny (X),
przechodzc przez jego zwj grny i dochodzi do jdra grzbietowego tego nerwu. Wwczas aktywno nerwu wzrasta i

- 55 -

praca serca jest hamowana. uk Heringa zaczyna si w analogicznym II obszarze (zona pressoreceptoria II),
znajdujcym si na cianie zatoki szyjnej i w kbku szyjnym (glomus catoricum). Informacja o cinieniu przechodzi
przez n. jzykowo-gardowy (IX), rwnie osigajc jego zwj grny i dochodzi podobnie do jdra grzbietowego n.
bdnego. Rami zstpujce jest takie samo jak w uku pierwszym.
106 Krew podczas swej wdrwki po ustroju przebywa pewn charakterystyczn drog. Ta tworzy dwa obiegi
duy i may. Obieg may krwi (circulatio sanguinis minor) umownie zaczyna si w prawym przedsionku, gdzie wpada
odtleniona krew . gwnymi (vv. cavae). Dziki pracy serca jest ona toczona do prawej komory, a std do pnia
pucnego (truncus pulmonalis) ten rozdziela si na 2 tt. pucne (aa. pulmonales) osigajce puca. W pucach
nastpuje wymiana przenoszonych gazw oddechowych. Krew natleniona wraca czterema . pucnymi (vv.
pulmonales) do lewego przedsionka. Tu zaczyna si umownie obieg duy (circulatio sanguinis major). Krew
pompowana jest do lewej komory, a std do aorty, ktra dzielc si na coraz mniejsze odgazienia rozprowadza j po
caym organizmie. Cz krwi bierze udzia w kreniu wrotnym, zapewniajcym obecno w niej substancji
odywczych. Po wymianie gazw oddechowych krew wraca z tkanek do serca . gwnymi i wpada przez nie do
prawego przedsionka. W ten sposb cykl si zamyka.
107 Sytuacja wyglda nieco inaczej w przypadku podu, ktry nie jest w stanie samodzielnie oddycha i musi
wymienia gazy oddechowe oraz skadniki pokarmowe przez oysko (placenta). Z oyska krew natleniona biegnie .
ppkow (v. umbilicalis) do wtroby. Tu naczynie rozdziela si: cz krwi wpada do . wrotnej (v. portae), a cz
biegnie przewodem ylnym Arancjusza (ductus venosus Arantii). Obie drogi kocz si w . gwnej dolnej (v. cava
inferior), ktra wpada do prawego przedsionka. Tu dziki zastawce otworu owalnego (valva foraminis ovalis) krew
zostaje skierowana do przedsionka lewego, dalej do lewej komory i na obwd. Cz krwi trafia jednak do prawej
komory, skd toczona jest do puc. Te nie s w stanie oddycha, wic s zapadnite, a tt. pucne stawiaj krwi duy
opr. W zwizku z tym przechodzi ona przewodem ttniczym Botalla (ductus arteriosus Botalli) do aorty i dalej jest
rozprowadzana na organizm. Aorta zstpujca rozwidla si na 2 tt. biodrowe wsplne, a kada z nich na t. biodrow
zewntrzn i wewntrzn. Od kadej t. wewntrznej odchodzi t. ppkowa (a. umbilicalis), ktra biegnie do oyska,
splatajc si z . ppkow i obieg si zamyka.
Po porodzie system ten nie jest ju duej potrzebny, gdy puca zdrowego noworodka s w stanie oddycha tlenem
zawartym w powietrzu atmosferycznym. Z tego powodu dodatkowe elementy zanikaj: . ppkowa zarasta w wizado
obe wtroby (lig. teres hepatis), z przewodu ylnego powstaje wizado ylne (lig. venosum), zastawka otworu
owalnego zrasta si z reszt przegrody serca pozostawiajc sierp przegrody (falx septi), przewd ttniczy daje wizado
ttnicze (lig. arteriosum), a t. ppkowa zarasta w wizado ppkowe boczne (lig. umbilicale laterale).
108, 109 Jak na pocztku zaznaczono, ukad krwionony skada si, oprcz serca, z naczy krwiononych.
Dzielimy je na yy (venae), ttnice (arteriae) i naczynia wosowate. Kade naczynie skada si z trzech warstw
wewntrznego rdbonka, warstwy miniowej oraz zewntrznej acznotkankowej. Ttnice odbieraj cianami
uderzenia serca, ktre musz zamortyzowa, dlatego maj o wiele lepiej wyksztacon miniwk. Gdy o tym mowa
cinienie w ttnicach zmienia si z powodu bicia serca, co nazywamy pulsem, w yach natomiast jest w przyblieniu
stae i nisze w niektrych nawet ujemne, co przy ich uszkodzeniu moe sta si przyczyn miertelnego zatoru
powietrznego (embolia). Z powodu wolniejszego przepywu i braku rytmicznej stymulacji ze strony serca, krew w
yach mogaby si cofa zapobiegaj temu zastawki (valvae), ktrych ksztat porwnuje si do gniazd jaskki.
Zazwyczaj ya biegnie bardziej bocznie od odpowiadajcej ttnicy; wyjtkiem jest sytuacja naczy udowych. W
przeciwiestwie do ttnic, yy dziel si na powierzchowne, biegnce pod skr i czasem spod niej widoczne oraz
gbokie, biegnce razem z ttnicami. Te drugie wystpuj zazwyczaj w liczbie 2 na kad ttnic i zwane s .
towarzyszcymi (vv. comitantes). yy powierzchowne i gbokie danego obszaru ciaa cz si ze sob perforatorami,
czyli naczyniami przeszywajcymi; umoliwia to podskrny odpyw krwi w sytuacji, gdy gbokie naczynia s
cinite, np. podczas skurczu mini.
110, 111 Pomidzy naczyniami krwiononymi wystpuj rnego rodzaju poczenia. Najczciej spotykanym
jest zwyke poczenie w postaci sieci kapilarnej postaci: ttniczka kapilara ya; typ ten wystpuje powszechnie w
tkankach. W niektrych miejscach organizmu spotykamy bezporednie przejcie ttnicy w y, tzw. zespolenie
(anastomosis) lub aparat odprowadzajcy (apparatus derivatorius); ma on znaczenie w procesie termoregulacji oraz
rozwoju wstrzsu, gdy nage otwarcie tych pocze moe doprowadzi do szoku. Ukad naczy typu: ttniczka
kapilara ttniczka nazywamy sieci dziwn ttnicz (rete mirabile arteriosum); umoliwia on silne ukrwienie
niektrych narzdw, np. nerek czy przysadki mzgowej. Ukad postaci: ya kapilara ya nazywamy kreniem
wrotnym lub sieci dziwn yln (rete mirabile venosum); wystpuje on jako element krenia wtrobowego. Zatoki
jamiste s szerokimi naczyniami wyposaonymi w miniowo-cznotkankowe przegrody; wystpuj w ciele jamistym
prcia (corpus cavernosum penis) i umoliwiaj jego wzwd (erectio).
Po opuszczeniu serca aorta dzieli si na 3 czci wstpujc, uk i zstpujc. Cz pierwsza (pars ascendens)
biegnie w gr i w prawo. Posiada opuszk (bulbus aortae), ssiaduje z prawej strony z . gwn grn, a z lewej z
pniem pucnym. Oddaje 2 tt. wiecowe (aa. coronariae), po czym koczy si na wysokoci II poczenia mostkowoebrowego prawego. uk (arcus aortae) biegnie w lewo od krgosupa na wysokoci Th4 i zakrca ku doowi. Szczyt
jego wypukoci znajduje si na wysokoci grnego brzegu II chrzstki ebrowej. Wklso oparta jest na rozdwojeniu
tchawicy i t. pucnej prawej. Od uku odchodz najczciej 3 naczynia idc od prawej do lewej s to: pie ramienno-

- 56 -

gowowy (truncus brachiocephalicus), t. szyjna wsplna lewa (a. carotis communis sinistra) i t. podobojczykowa lewa
(a. subclavia sinistra). Asymetria ta jest wyrazem wsplnego odejcia t. szyjnej wsplnej i t. podobojczykowej po
stronie prawej w postaci pnia ramienno-gowowego; ten niedaleko od odejcia dzieli si na wymienione naczynia.
T. podobojczykowa zaopatruje gwnie koczyn grn, za t. szyjna kadej strony biegnie w kierunku czaszki i na
wysokoci chrzstki tarczowatej rozdziela si na t. szyjn zewntrzn i wewntrzn.
112 T. szyjna zewntrzna (a. carotis externa) biegnie pocztkowo przyrodkowo i z przodu w stosunku do t.
wewntrznej, lecz wskutek zakrelania przez t drug uku, znajduje si ostatecznie bocznie od niej. W swoim
przebiegu dy niemal pionowo w gr, oddajc szereg odgazie. Dzielimy je na przednie, tylne, przyrodkowe i
kocowe. Do przednich nale: t. tarczowa grna, t. jzykowa i twarzowa, do tylnych: t. potyliczna i t. uszna tylna, do
przyrodkowych t. gardowa wstpujca, do kocowych: t. skroniowa powierzchowna oraz t. szczkowa.
T. tarczowa grna (a. thyroidea superior) odchodzi powyej rogw wikszych koci gnykowej do gruczou tarczowego
i krtani. Oddaje nastpujce gazie: g. podgnykowa (r. infrahyoideus) dla przyczepw jednoimiennych mm., g.
mostkowo-obojczykowo-sutkowa (r. sternocleidomastoideus) dla tego m., t. krtaniowa grna (a. laryngea superior) dla
mm. i bony luzowej krtani, g. piercienno-tarczowa (r. cricothyroideus) dla takiego m. i g. kocowa przednia i tylna
(r. terminalis anterior et posterior) dla gruczou tarczowego.
T. jzykowa (a. ligualis) odchodzi powyej koci gnykowej na m. zwieraczu rodkowym garda i m. brdkowojzykowym. Zgodnie z nazw biegnie do jzyka, gdzie dzieli si nam na naczynia kocowe: g. nadgnykowa
(r. suprahyoideus) dla mm. przyczepiajcych si do koci gnykowej, t. podjzykowa (a. sublingualis) dla dna jamy
ustnej, dzisa i linianki podjzykowej, gg. grzbietowe jzyka (rr. dorsales linguae) dla nasady jzyka, nagoni i
migdaka podniebiennego oraz t. gboka jzyka (a. profunda linguae) zaopatrujca trzon jzyka.
T. potyliczna (a. occipitalis) pokryta jest pocztkowo brzucem tylnym m. dwubrzucowego, biegnc dalej przez swoja
bruzda na dolnej powierzchni koci skroniowej. Oddaje: g. sutkow (r. mastoideus) dla opony twardej dou tylnego
czaszki, g. maowinow (r. auricularis) dla M powierzchni maowiny usznej, gg. mostkowo-obojczykowo-sutkowe
(rr. sternocleidomastoidei) dla takiego m., g. zstpujc (r. descendens) dla mm. karku oraz g. oponow (r. meningeus)
dostajc si przez otwr ciemieniowy do opony twardej.
T. maowinowa tylna (a. auricularis posterior) leci do maowiny usznej przed wyrostkiem sutkowym. Daje:
g. maowinow (r. auricularis) dla jej L i M powierzchni, g. potyliczn (r. occipitalis) oraz t. rylcowo-sutkow
(a. stylomastoidea); ta przechodzi przez takiej samej nazwy otwr i dzieli si na g. strzemiczkow (r. stapedius) dla
takiego m. i t. bbenkow tyln (a. tympanica posterior) dajc gg. sutkowe (rr. mastoidei) dla bony luzowej komrek
sitowych.
T. gardowa wstpujca (a. pharyngea ascendens) przebiega midzy tt. szyjnymi pionowo w gr po bocznej stronie
garda do podstawy czaszki. Dzieli si na: gg. gardowe (rr. pharyneales) dla mm. zwieraczy garda, migdaka
podniebiennego i trbki suchowej, t. oponow tyln (a. meningea posterior) i t. bbenkow dolna (a. tympanica
inferior) biegnca o kanau bbenkowego.
T. skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) biegnie midzy maowin a stawem skroniowouchwowym, nastpnie nad ukiem jarzmowym. Jej odgazienia to: gg. przyuszne (rr. parotidei) dla takiej linianki, t.
poprzeczna twarzy (a. transversa faciei) j. w., gg. maowinowe przednie (rr. auriculari anteriores) dla L powierzchni
maowiny i przewodu suchowego zewntrznego, t. jarzmowo-oczodoowa dla m. okrnego oka, t. skroniowa
rodkowa (a temporalis media) dla m. skroniowego, g. czoowa (r. frontalis) dla czepca cignistego i g. ciemieniowa
(r. parietalis) dla tej okolicy.
113 T. twarzowa (a. facialis) naley do przednich odgazie t. szyjnej zewntrznej. Pocztkowo ley na M
stronie liniaki poduchwowej, nastpnie przewija si na twarz przed m. waczem i zda do kta oka. Po drodze
oddaje kilka naczy kocowych, ktre dzielimy na szyjne i twarzowe. Pierwsza grupa to: t. podniebienna wstpujca
(a. palatina ascendns) dla trbki suchowej, podniebienia mikkiego i mm. rylcowatych, g. migdakowa (r. tonsillaris)
dla migdaka podniebiennego, gg. gruczoowe (rr. glandulares) dla linianki poduchowej i ssiednich wzw
chonnych oraz t. podbrdkowa (a. submentalis) dla mm. i skry brdki. Gazie twarzowe to: t. wargowa grna i dolna
(a. labialis superior et inferior) dla skry i mm. odpowiedniej wargi oraz t. ktowa (a. angularis) zaopatrujca skr
nosa zewntrznego; ta ostatnia zespala si z t. grzbietow nosa (a. dorsalis nasi), dajc poczenie miedzy t. szyjn
zewntrzna i wewntrzna.
114 T. szczkowa (a. maxillaris) naley do kocowych odgazie t. szyjnej zewntrznej. W jej przebiegu
wyrnia si 3 czci uchwow, skrzydow i skrzydowo-podniebienn.
Cz uchwowa (pars mandibularis) biegnie midzy szyjk uchwy a wizadem klinowo-uchwowym. Oddaje:
t. maowinow gbok (a. auricularis profunda) dla stawu skroniowo-uchwowego i przewodu suchowego
zewntrznego, t. bbenkow przedni (a. tympanica anterior) dla jamy bbenkowej, t. zbodoow grn i t. oponow
rodkow. T. zbodoowa dolna (a. alveolaris inferior) daje: gg. zbowe (rr. dentales) dla zbw dolnych, g.
uchwowo-gnykow (r. mylohyoideus) dla takiego m., t. brdkow (a. menatlis) oraz t. przysieczn (a. incisiva) dla
obszaru podkowego. T. oponowa rodkowa (a. meningea media) jest gwnym naczyniem opony twardej; dzieli si
ona na: g. czoow (r. frontalis) dla dou przedniego czaszki, g. ciemieniow (r. parietalis) dla dou rodkowego i
czciowo tylnego, g. skalista (r. petrosus) wpadajc do kanau n. twarzowego, t. bbenkow grn (a. tympanica
superior), g. czc z t. zow (r. anastomaticus cum a. lacrimalis) dla gruczou zowego i g. oponowa dodatkow (r.

- 57 -

meningeus accessorius) dla zwoju pksiycowatego.

Cz skrzydowa (pars pterygoidea) znajduje si midzy m. skroniowym a mm. skrzydowymi. Oddaje gazie dla
mm. dwigaczy uchwy: t. waczow (a. masseterica), t. skroniow gbok przedni i tyln (a. temporalis profunda
anterior et posterior), gg. skrzydowe (rr. pterygoidei) i t. policzkow (a. buccalis) dla jednoimiennego minia.
Cz skrzydowo-podniebienna (pars pterygopalatina) ley w takiej samej nazwy dole. Oddaje t. zbodoow grn
tyln (a. alveolaris superior posterior), ktra dzieli si na gg. zbowe (rr. dentales) zbw trzonowych i
przedtrzonowych szczeki, dzisa, bony luzowej policzka i m. policzkowego. Daje te t. podoczodoow
(a. infraorbitalis), ktra przechodzc jednoimiennym kanaem dzieli si na tt. zbodoowe grne przednie
(aa. alveolares superiores posteriores), ktrych gg. zbowe zaopatruj ky i siekacza szczki. Od tej czci odchodzi
rwnie t. podniebienna zstpujca (a. palatina descendens) rozdzielajca si na t. podniebienn wiksz (a. palatina
major) dla podniebienia twardego i tt. podniebienne mniejsze (aa. palatinae minores) dla podniebienia mikkiego i
migdaka podniebiennego. T. kanau skrzydowego (a. canalis pterygoidei) po przejciu przeze zaopatruje sklepienia
garda i trbk suchow. T. klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina) dzieli si na tt. nosowe tylne boczne i przegrody
(aa. nasales posteriores laterales et septi) przeznaczone dla jamy nosowej i zatok przynosowych.
115 T. szyjna wewntrzna (a. carotis interna), jak wczeniej wspomniano, odchodzc od t. wsplnej ley na
pocztku z tyu i bocznie wzgldem t. zewntrze, zawija si jednak wok niej, przechodzc na stron przyrodkow i
biegnie pionowo do gry w stron podstawy czaszki. W przebiegu jej wyrnia si cz szyjn (pars cervicalis) i
gowow (pars cephalica), ta za dzieli si na skalist (pars petrosa), jamist (pars cavernosa) i mzgow (pars
cerebralis). Cz szyjna siga od rozdwojenia t. wsplnej na wysokoci krtani do otworu szyjnego, ktrym omawiane
naczynie wchodzi w obrb czaszki. Cze skalista jest odcinkiem ttnicy lecym w jej kanale, obecnym jak widmo w
piramidzie koci skroniowej. W przebiegu przez kana t. wewntrzna zagina si pod ktem prostym i zmienia w ten
sposb przebieg z pionowego na poziomy. Nastpnie w czci jamistej biegnie w zatoce o tej nazwie, zbliajc si do
siostry pooonej po przeciwnej stronie obie tt. biegn zbienie. Wreszcie odchodz tt. szyjno-bbenkowe (aa.
caroticotympanicae) dla jamy bbenkowej oraz t. oczna (a. ophthalmica), a pozostaa cz zagina si silnie do tyu,
przechodzc w cze mzgow, tworzc koo ttnicze mzgu.
116 T. oczna (a. ophthalmica) wchodzi do oczodou przez kana wzrokowy, po czym biegnie midzy mm. gaki
ocznej prostym grnym a skonym grnym. Oddaje w swym przebiegu szereg odgazie, przeznaczonych gwnie
dla narzdu wzroku. T. rodkowa siatkwki (a. centralis retinae) wchodzi w n. wzrokowy (II) i biegnie nim do
siatkwki, dzielc si na 4 jej tt. nosowe i skroniowe, kada grna i dolna (a. nasalis et temporalis retinae superior et
inferior); daje ponadto t. plamkow grna i doln (a. macularis superior et inferior). T. zowa (a. lacrimalis) biegnie do
gruczou zowego, oddajc tt. powiekowe boczne (aa. palpebrales laterales) dla bocznych czci powiek i spojwki. Tt.
powiekowe przyrodkowe (aa. palpebrales mediales) wsptworz uk powiekowy grny i dolny oraz daj tt.
spojwkowe tylne (aa. conjunctivales posteriores) przeznaczone dla spojwki, woreczka zowego i przewodu nosowozowego. Tt. miniowe (aa. musculares) oprcz rozgaziania si w mm. gaki ocznej daj tt. spojwkowe przednie
(aa. palpebrales anteriores). Tt. rzskowe przednie (aa. ciliares anteriores) wchodz do minia tej nazwy i przeduaj
si w tt. nadtwardwkowe (aa. episclerales). Tt. rzskowe tylne dziel si na krtkie i dugie (aa. ciliares posteriores
breves et longae); pierwsze przebijaj twardwk i rozgaziaj si w naczyniwce, drugie tworz koa ttnicze
tczwki wiksze i mniejsze. T. nadoczodoowa (a. supraorbitalis) lea na m. dwigaczu powieki grnej i przechodzi
przez otwr nadoczodoowy. T. nadbloczkowa (a. supratrochlearis) biegnie przez otwr czoowy do okolicy czoowej,
dajc zespolenia z tt. ssiednimi. T. sitowa przednia (a. ethmoidalis anterior) wchodzi do jamy czaszki i oddaje t.
oponowa przedni (a. meningea anterior) dla opony twardej, po czym wdruje do jamy nosowej przez otwr w blaszce
sitowej. T. sitowa tylna (a. ethmoidalis posterior) przeznaczona jest la komrek sitowych tylnych. T. grzbietowa nosa
(a. dorsalis nasi) biegnie do nasady nosa i tworzy zespolenie z t. ktow (a. angularis), przez co powstaje poczenie
midzy rozgazieniami t. szyjnej zewntrznej i wewntrznej.
117, 118 Ukrwienie mzgowia pochodzi z dwch rde jednym jest t. szyjna wewntrzna, drugim za
t. krgowa. Granica midzy obszarami unaczynienia przez te tt. przechodzi przez bruzdy ciemieniowo-potyliczne do
cia suteczkowatych. Generalnie t. szyjna zaopatruje z drobnymi wyjtkami kreso- i midzymzgowie, za t. krgowa
rd- i tyomzgowie. Obszarami nalecymi ponadto do zasigu t. krgowej s: tylna cze wzgrza, ciaa
suteczkowate, tylna cze torebki wewntrznej, pat ciaa modzelowatego, paty potyliczne i cz podstawna patu
skroniowego.
T. szyjna wewntrzna (a. carotis interna) po przejciu przez swj kana i oddaniu t. ocznej przechodzi w swoj cz
mzgow, wsptworzc koo ttnicze mzgu. Z drugiej strony obie tt. krgowe cz si w t. podstawn, tworzca
tyln cz koa. Waciwe koo ttnicze mzgu Willisa (circulus arteriosus cerebri) ley na podstawie mzgowia,
obejmujc d midzykonarowy, guz popielaty i skrzyowanie wzrokowe. T. szyja wewntrzna oddaje t.
naczyniwkow przedni (a. chorioidea anterior) i przedua si w t. rodkow mzgu (a. cerebri media). Poza tym na
mniej wicej wysokoci odejcia t. naczyniwkowej oddaje t. przedni mzgu (a. cerebri anterior); obie tt. przednie
cz si ze sob nieparzyst t. czc przedni (a. communicans anterior). Z kolei t. podstawna (a. basilaris) rozdwaja
si, dajc po kadej stronie t. tyln mzgu (a. cerebri posterior). Midzy tt. mzgu redni a tyln istnieje po kadej
stronie zespolenie w postaci t. czcej tylnej (a. communicans posterior).
T. mzgu przednia biegnie wzdu istoty dziurkowanej przedniej do szczeliny podunej mzgu i otacza kolano ciaa

- 58 -

modzelowatego. Dzieli si na cz przed- i zapoczeniow. Z pierwszej (pars precommunicans) odchodz tt.

rodkowe przednie przyrodkowe (aa. centrales anteriores mediales) i t. rodkowa duga i krtka (a. centralis longa et
brevis); zaopatruj one wzgrze, ciao prkowane, czci jdra ogoniastego, soczewkowatego i torebki wewntrznej.
T. czca przednia biegnie poprzecznie przez szczelin podun przed skrzyowaniem wzrokowym i blaszk
graniczn. Z czci zapoczeniowej (pars postcommunicans) odchodz: t. czoowo-podstawna przyrodkowa (a.
frontobasilaris medialis) dla czci pata czoowego, zakrtu prostego i zakrtw oczodoowych przyrodkowych, t.
spoidowo-brzena (a. callosomarginalis) dajca g. czoow przednio-, porednio- i tylno-przyrodkow (r. frontalis
antero-, intermedio- et posteromedialis) dla zakrtu czoowego grnego i rodkowego, t. przedklinkowa (a. precunealis)
do przedklinka oraz t. ciemieniowo-potyliczna (a. parietooccipitalis) leca w jednoimiennej brudzie.
T. mzgu rodkowa biegnie obok skrzyowania wzrokowego do bruzdy bocznej mzgu (cz klinowa), czy si z
wysp (cz wyspowa) i przedua w cz korow. Z pierwszej czci (pars sphenoidalis) odchodz tt. rodkowe
przednie boczne (aa. centrales anteriores laterales) dzielce si na gg. przyrodkowe (rr. mediales) dla jdra
soczewkowatego i boczne (rr. laterales) dla jdra ogoniastego. W czci wyspowej (pars insularis) mamy: t. czoowopodstawn boczn (a. frontobasilaris lateralis) dla czci pata czoowego, t. skroniow przedni, poredni i tyln (a.
temporalis anterior, intermedia et posterior) dla zakrtw skroniowych oraz gg. wyspowe (rr. insulares) dla bruzd
wyspy. Z czci korowej (pars corticalis) odchodz: tt. bruzd przedrodkowej, rodkowej i zarodkowej (a. sulci
precentralis, centralis et postcentralis) lece w odpowiednich bruzdach, t. ciemieniowa przednia i tylna (a. parietalis
anterior et posterior) dla pata ciemieniowego i t. zakrtu ktowego (a. gyri angularis). T. czca tylna biegnie bocznie
od guza popielatego i ciaa suteczkowatego, zaopatruje skrzyowanie wzrokowe, wzgrze, podwzgrze i cz jdra
ogoniastego.
T. naczyniwkowa przednia biegnie bocznie od t. czcej tylnej, midzy konarem mzgu a patem ciemieniowym do
dolnego rogu komory bocznej. Oddaje gazie zaopatrujce: sploty naczyniwkowe gg. naczyniwkowe komory
bocznej i trzeciej (rr. chorioidei ventriculi lateralis et tertii), odnog tyln torebki wewntrznej gg. istoty
dziurkowanej przedniej i torebki wewntrznej (rr. substantiae perforatae anterioris et capsulae internae), jdra
podkorowe gg. gaki bladej, ogona jdra ogoniastego i ciaa migdaowatego (rr. globi pallidi, caudae nuclei caudati et
corporis amygdaloidei), struktury midzymzgowia gg. pasma wzrokowego, ciaa kolankowatego bocznego i guza
popielatego (rr. tracrus optici, corporis geniculati lateralis et tuberis cinerei) oraz rdmzgowie gg. istoty czarnej i
jdra czerwiennego (rr. substantiae nigrae et nuclei rubris).
T. krgowa wchodzi do czaszki przez otwr wielki, po czym na stoku czy si w t. podstawn. Przedtem oddaje: gg.
rdzeniowe (rr. spinales) oraz t. rdzeniow przedni i tyln (a. spinalis anterior et posterior) dla rdzenia krgowego, g.
oponow (r. meningeus) dla opony twardej dou tylnego czaszki oraz t. mdku doln tyln (a. cerebelli inferior
posterior) dla dolnej czci robaka i splotu naczyniwkowego komory IV.
T. podstawna ley w brudzie podstawnej mostu, ktra jest wywoana jego budowa wewntrzn, a nie obiona
przebiegiem naczynia. Std odchodzi: t. mdku dolna przednia oraz grna (a. cerebelli inferior anterior et superior)
dla robaka i pkul mdku, t. bdnika (a. labyrinthi) dla ucha wewntrznego oraz gg. do mostu (rr. ad pontem)
krtkie dla podstawy i dugie dla grzbietu mostu.
T. mzgu tylna (a. cerebri posterior) otacza jego konar. Skada si z czci przed-, zapoczeniowej oraz korowej. Od
pierwszej (pars precommunicans) pochodz tt. rodkowe tylne przyrodkowe (aa. centrales posteriores mediales) dla
czci midzymzgowia. Od zapoczeniowej (pars postcommunicans) tt. rodkowe tylne boczne (aa. centrales
posteriores laterales) dajce gg. wzgrzowe (rr. thalamici) oraz gg. naczyniwkowe tylne przyrodkowe i boczne (rr.
chorioidei posteriores mediales et laterales) dla odpowiednich splotw. Cz korowa (pars corticalis) daje t. potyliczn
przyrodkow i boczn (a. occipitalis medialis et lateralis) od bocznej odchodz gg. skroniowe przednie, porednie i
tylne (rr. temporales anteriores, intermediae et posteriores) dla tego pata, od przyrodkowej za g. grzbietowa ciaa
modzelowatego (r. corporis callosi dorsalis), g. potyliczno-skroniowa (r. occipitotemporalis), g. ostrogowa (r.
calcarinus) i g. ciemieniowo-potyliczna (parietooccipitalis).
119 Zatoki opony twardej (sinus durae matris) powstay przez zronicie si cian . nadtwardwkowych (vv.
epiduraes) z blaszkami tej opony; w zatokach pynie zatem krew ylna. Wszystkie zatoki maj poredni lub
bezporedni czno ze spywem zatok (confluens sinuum) znajdujcym si w ssiedztwie guzowatoci potylicznej
wewntrznej. Pooenie zatok przedstawia si nastpujco:
- zatoka strzakowa grna (sinus sagittalis superior) w brudzie strzakowej wzdu sierpa mzgu,
- zatoka strzakowa dolna (sinus sagittalis inferior) w tylnej poowie dolnego brzegu sierpa mzgu,
- zatoka prosta (sinus rectus) w poczeniu sierpa mzgu z namiotem mdku,
- zatoka poprzeczna (sinus transversus) wzdu potylicznego przyczepu namiotu mdku,
- zatoka esowata (sinus sigmoideus) w odpowiedniej brudzie na piramidzie koci skroniowej,
- zatoka potyliczna (sinus occipitalis) wzdu przyczepu sierpa mdku od spywu zatok ku otworowi wielkiemu,
- zatoka skalista grna (sinus petrosus superior) wzdu przyczepu namiotu mdku do koci skroniowej,
- zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior) wzdu chrzstkozrosu skalisto-potylicznego (synchondrosis
petrooccipitalis), wychodzi samodzielnie przez otwr szyjny,
- zatoka jamista (sinus cavernosus) wzdu bocznego brzegu trzonu koci klinowej,

- 59 -

zatoki midzyjamiste (sinus intercavernosi) przez i poza doem przysadki; wraz z zatok jamist tworz one
zatok okrna Rydleya (sinus circularis Rydlei),
- zatoka klinowo-ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) wzdu wolego brzegu skrzyda mniejszego koci klinowej,
- splot podstawny (plexus basilaris) na stoku (clivus).
120 Pie ramienno-gowowy (truncus brachiocephalicus) odchodzi od uku aorty po stronie prawej, mniej wicej
na wysokoci II ebra. Z przodu ssiaduje z lew y ramienno-gowow (v. brachiocephalica sinistra), za sob
posiada tchawic (trachea). Po jego prawej stronie od n. bdnego (n. vagus) (X) odchodzi n. krtaniowy wsteczny (n.
laryngeus reccucrens). Po kilkucentymetrowej wdrwce w gr pie rozdziela si na t. szyjn wspln praw (a.
carotis communis dextra) oraz na t. podobojczykow praw (a. subclavia dextra).
121, 122 T. podobojczykowa (a. subclavia) odchodzi po stronie prawej za stawem mostkowo-obojczykowym (art.
sternoclavicularis) od pnia ramienno-gowowego, po stronie lewej za od uku aorty. W przebiegu ttnica zatacza uk
zwrcony wypukoci ku grze. Odcinek wstpujcy uku siga do przestrzeni midzy mm. pochyymi (spatium
interscalenium), przebiega nad osklepkiem opucnej (cupula pleurae), oddaje t. krgow (a. vertebralis), t. piersiowa
wewntrzn (a. thoracica interna), pie tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis), pie ebrowo-szyjny (truncus
costocervicalis), krzyuje si z n. bdnym (n. vagus) (X) i n. przeponowym (n. phrenicus) i obejmuje wspczuln
ptl podobojczykow (ansa subclavia). Odcinek zstpujcy ley w brudzie I ebra, przechodzi razem ze splotem
ramiennym do trjkta opatkowo-obojczykowego (trigonum omoclaviculare) i oddaje t. poprzeczn szyi (a. transversa
colli).
T. krgowa (a. vertebralis) ley w trjkcie zawarty pomidzy m. dugim szyi (m. longus colli) a mm. pochyymi (mm.
scalenii). Nastpnie biegnie przez otwory w wyrostkach poprzecznych krgw C1-6, krzyuje si z nn. rdzeniowymi i
przechodzi przez swoj bruzd (sulcus a. vertebralis) na krgu szczytowym. Dalej przebija bon szczytowo-potyliczn
tyln (membrana atlantooccipitalis posterior) i wchodzi do dou tylnego czaszki przez otwr potyliczny wielki
(foramen occipitale magnum). Oddaje odgazienia wymienione przy opisie unaczynienie mzgowia, po czym na stoku
(clivus) obie tt. krgowe cz si w t. podstawn (a. basilaris).
T. piersiowa wewntrzna (a. thoracica interna) biegnie za obojczykiem rwnolegle do brzegu mostka, pod opucn
ebrow i m. poprzecznym klatki piersiowej (m. transversus thoracis), bocznie od jednoimiennej yy. Oddaje: gg.
rdpiersiowe (rr. mediastinales) gg. grasicze (rr. thymici) i gg. oskrzelowe (rr. bronchiales), t. osierdziowoprzeponow (a. pericardiophrenica) biegnc z n. przeponowym do przepony, gg. mostkowe (rr. sternales) dajce gg.
miniowe i skrne (rr. musculares et cutanei), gg. midzyebrowe przednie (rr. intercostales anteriores) biegnce w
przestrzeniach midzyebrowych, t. nabrzuszn grn (a. epigastrica superior) przechodzc przez trjkt mostkowoebrowy przepony oraz t. miniowo-przeponow (a. musculaphrenica) dla mm. midzyebrowych, przepony oraz mm.
powok brzusznych.
Pie tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) odchodzi bocznie od t. krgowej. Oddaje: t. tarczow doln, t. szyjn
wstpujc oraz t. nadopatkow. T. tarczowa dolna (a. thyroidea inferior) oddaje gazie dla odpowiednich trzewi t.
krtaniow doln (a. laryngea inferior), gg. gardowe (rr. pharyngeales), gg. przeykowe (rr. esophageales), gg.
tchawiczne (rr. tracheales) i gg. gruczoowe (rr. glandulares) dla gruczou tarczowego. T. szyjna wstpujca (a.
cervicalis acscendens) biegnie do gry po m. pochyym przednim (m. scalenius anterior) i oddaje gg. rdzeniowe (rr.
spinales), ktre przez otwory midzykrgowe dostaj si do kanau krgowego. T. nadopatkowa (a. suprascapularis)
biegnie wzdu obojczyka z tyu, nad wizadem poprzecznym opatki grnym (lig. transversum scapulae superius) do
dou nad- i podgrzebieniowego (fossa supra- et infraspinalis); oddaje rwnie g. barkow (r. acromialis), ktra z
jednoimienn g. od t. piersiowo-barkowej (a. thoracoacromialis) tworzy sie barkow (rete acromiale).
Pie ebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) dzieli si na t. midzyebrow najwysz (a. intercostalis suprema),
dajc t. midzyebrow tyln I i II oraz na t. gbok szyi (a. cervicalis profunda). Oba naczynie zaopatruj gbokie
mm. szyi.
T. poprzeczna szyi (a. transversa colli) odchodzi midzy mm. pochyymi i biegnie do grnego kta opatki. Oddaje g.
powierzchown (r. superficialis) biegnc midzy m. dwigaczem opatki a mm. patowatymi do m. czworobocznego
oraz g. gbok (r. profundus) wdrujc midzy mm. rwnolegobocznymi a m. zbatym przednim do m. najszerszego
grzbietu.
123 T. pachowa (a. axillaris) biegnie od bocznego brzegu I ebra do dolnej krawdzi m. piersiowego wikszego
lub do cigna m. najszerszego grzbietu lub do szyjki chirurgicznej wszystkie okrelenia granicy kocowej s
jednakowo poprawne. Pokryta jest od przodu mm. piersiowymi, od tyu ssiaduje z m. podopatkowym oraz cignami
m. najszerszego grzbietu i m. obego wikszego. W jej przebiegu wyrnia si odcinek przyrodkowy, rodkowy i
boczny, ktre okreli mona wzgldem m. piersiowego mniejszego czy znajduje si powyej, poniej, czy jest nim
pokryta. Rozgazienia t. pachowej podzieli mona na: zaopatrujce cian klatki piersiowej, mm. barku oraz mm.
ramienia. Do pierwszej grupy naley t. piersiowa grna, t. piersiowo-barkowa i t. piersiowa boczna, do drugiej t.
podopatkowa, a do trzeciej t. okalajca rami przednia i tylna.
T. piersiowa grna (a. thoracica superior) biegnie do I i II przestrzeni midzyebrowej, zaopatrujc m. zbaty przedni i
m. podobojczykowy.
T. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) ley w trjkcie obojczykowo-piersiowym. Odsya gazki dla okolic i
mm.: g. barkow (r. acromialis) wsptworzca siec barkow, g. naramienn (r. deltoideus), gg. piersiowe i g.

- 60 -

obojczykow (r. clavicularis).

T. piersiowa boczna (a. thoracica lateralis) biegnie po bocznej cianie klatki piersiowej do V-VI przestrzeni
midzyebrowej i rozgazia si w m. zbatym przednim.
T. podopatkowa (a. subscapularis) dzieli si na wysokoci szczeliny pachowej na t. okalajc opatk (a. circumflexa
scapulae) ktra zaopatrujc jej minie i tworzy sie opatki (rete scapulae), na t. piersiowo-grzbietow (a.
thoracodorsalis) biegnc midzy m. zbatym przednim i m. najszerszym grzbietu oraz na gg. podopatkowe (rr.
subscapulares) dla minia takiej samej nazwy.
T. okalajca rami przednia (a. circumflexa humeri anterior) biegnie do bruzdy midzyguzkowej (suclus
intertubercularis), gdzie daje gazki dla stawu ramiennego oraz m. naramiennego.
T. okalajca rami tylna (a. circumflexa humeri posterior) towarzyszy n. pachowemu (n. axillaris), przechodzi przez
szczelin pachow boczn i osiga m. naramienny.
124 T. ramienna (a. brachialis) stanowi przeduenie t. pachowej poniej m. piersiowego wikszego. Ley w
brudzie dwugowej przyrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), przesuwa si na m. ramienny (m. brachialis). W dole
okciowym (fossa cubitalis) biegnie przyrodkowo do cigna kocowego m. dwugowego, pokryta jego rozcignem,
lec w brudzie midzy m. nawracaczem obym a m. ramienno-promieniowym. W przebiegu owija si wkoo niej
spiralnie n. porodkowy (n. medianus), przechodzc z jej strony bocznej na przyrodkow. T. ramienna oddaje t.
gbok ramienia oraz 2 tt. poboczne okciowe. T. gboka ramienia (a. profunda brachii) ley wraz z n. promieniowym
(n. radialis) w jego brudzie; oddaje tt. odywcze ramienia (aa. nutricae humeri), g. naramienn (r. deltoideus) dla
takiego minia oraz. t. poboczn rodkow i promieniow (a. collateralis media et radialis) wchodzce w skad sieci
stawowej okcia. T. poboczna okciowa grna i dolna (a. collateralis ulnaris superior et inferior) towarzysz
przegrodzie midzyminiowej ramienia przyrodkowej (septum intermusculare brachii mediale), po czym obie kocz
bieg w sieci stawowej okcia.
126 T. promieniowa (a. radialis) jest przedueniem t. ramiennej;, biegnie wzdu koci promieniowej. Posiada
cz blisz gbok pooon midzy m. nawracaczem obym a m. ramienno-promieniowym oraz cz dalsz
powierzchown lec midzy cignami m. zginacza nadgarstka promieniowego i m. ramienno-promieniowego. Po
zaliczeniu tych dwch czci t. promieniowa wchodzi na grzbiet rki, przewija si przez tabakierk anatomiczn i
midzy gowami pierwszego m. midzykostnego grzbietowego wychodzi na do. W przebiegu swoim oddaje szereg
mniejszych naczy.
T. wsteczna promieniowa (a. reccurens radialis) ley bocznie od n. promieniowego, midzy m. ramiennym a
m. ramienno-promieniowym, odywia okoliczne mm., staw okciowy i wpada do jego sieci stawowej.
G. nadgarstkowa doniowa (r. carpeus palmaris) biegnie do wizade doniowej strony nadgarstka.
G. doniowa powierzchowna (r. palmaris superficialis) tworzy na doni uk doniowy powierzchowny.
G. nadgarstkowa grzbietowa (r carpeus dorsalis) wpada do grzbietowej sieci nadgarstka.
Wspomniana sie grzbietowa nadgarstka (rete capri dorsale) skada si z warstwy powierzchownej i gbokiej. Tworz
ja nastpujce naczynia: 2 gg. nadgarstkowe grzbietowe jedna od t. promieniowej, druga od okciowej oraz tt.
midzykostne przednia i tylna (a. interossea anterior et posterior). Naczynia te po poczeniu formuj 3 tt. rdrczne
grzbietowe (aa. metacarpeae dorsales), ktre na wysokoci paliczka bliszego dziel si na tt. palcowe grzbietowe (aa.
digitales dorsales); ponadto zespalaj si z gg. przeszywajcymi tt. nadgarstkowych doniowych (rr. perforantes aa.
metacarpearum palmarium).
T. nadgarstkowa grzbietowa pierwsza (a. metacarpea dorsalis prima) biegnie po stronie grzbietowej i dzieli si na 2 tt.
palcowe grzbietowe kciuka (aa. digitales dorsales pollicis) oraz na t. palcow grzbietow palca wskazujcego
promieniow (a. digitalis dorsalis indicis radialis).
T. gwna kciuka (a. princeps pollicis) jest odgazieniem kocowym, ktre dzieli si na 3 tt. palcowe doniowe kciuka
(aa. digitales palmares pollicis) oraz na t. promieniow palca wskazujcego (a. radialis indicis).
127 T. okciowa (a. ulnaris) odchodzc od t. ramiennej zakrela uk. Biegnie midzy powierzchownymi a
gbokimi zginaczami przedramienia, w dole okciowym krzyuje si z n. porodkowym (n. medianus), biegnie po
promieniowej stronie n. okciowego (n. ulnaris), na nadgarstku znajduje si powierzchownie od troczka zginaczy.
Podobnie jak t. promieniowa, oddaje seri mniejszych naczy.
T. wsteczna okciowa (a. reccurens ulnaris) odchodzi w dole okciowym i dzieli si na ga przedni i tyln (r. anterior
et posterior), przy czym obie wchodz w skad sieci stawowej okcia.
T. midzykostna wsplna (a. interossea communis) dzieli si po dojciu do bony midzykostnej na t. midzykostn
przednia i tyln. T. tylna (a. interossea posterior) przechodzi przez otwr w bonie na tyln stron przedramienia,
poniej m. odwracacza oddaje t. midzykostn wsteczn (a. interossea reccurens) do sieci stawowej, przechodzi midzy
powierzchown a gbok warstw prostownikw przedramienia, zmierzajc do sieci grzbietowej nadgarstka. T.
przednia (a. interossea anterior) biegnie po bonie a przebija j i wpada rwnie do sieci grzbietowej; w przebiegu daje
tt. odywcze (aa. nutricae).
T. towarzyszca n. porodkowemu (a. commitans n. mediani) moe odchodzi w rnych miejscach, moe rwnie by
gwnym naczyniem ttniczym przedramienia.
G. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpeus dorsalis) biegnie pod przyczepem kocowym m. zginacza nadgarstka
okciowego do grzbietowej sieci nadgarstka.

- 61 -

G. nadgarstka doniowa (r. carpeus palmaris) rozgazia si po doniowej stronie nadgarstka.

G. doniowa gboka (r. palmaris profundus) wchodzi midzy mm. kbika i zamyka uk doniowy gboki.
125 Sie stawowa okcia (rete articulare cubiti s. rete olecrani) skada si z gazek biegncych w dwch
warstwach: gbokiej pomidzy torebk stawu okciowego a cignem kocowym m. trjgowego ramienia oraz w
powierzchownej midzy tym ostatnim a tkank podskrn. Od strony ramiennej sie tworzy t. ramienna dajca t.
poboczn promieniow i redni (a. collateralis radialis et media) oraz t. gbok ramienia (a. profunda brachii) dajc
t. poboczn okciow grn i doln (a. collateralis ulnaris superior et inferior). Od strony przedramienia sie tworz: t.
promieniowa (a. radialis) ktra odsya t. wsteczn promieniow (a. reccurens radialis), ta za czy si z t. poboczn
promieniow oraz t. okciowa (a. ulnaris) ktra odsya t. poboczn okciow (a. reccurens ulnaris) jej ga tylna
czy si z t. poboczn okciow grn, a przednia z t. poboczn okciow doln; od t. okciowej odchodzi t.
midzykostna wsplna, a od niej t. midzykostna tylna, ta za z kolei oddaje t. midzykostn wsteczn (a. interossea
reccurens), ktra czy si z t. poboczn redni.
128 uki ttnicze rki (arcus arteriosi manus) wystpuj w licznie 2 mamy uk doniowy gboki i
powierzchowny.
uk gboki (arcus palmaris profundus) powstaje z t. gwnej kciuka (a. princeps pollicis) i z g. doniowej gbokiej t.
okciowej (r. palmaris profundus a. ulnaris). Ley na doniowej stronie podstaw koci rdrcza II-V pod cignami
zginaczy palcw. Daje 3 tt. rdrczne doniowe (aa. metacarpeae palmares), z ktrych kada uchodzi do t. palcowej
doniowej wsplnej lub waciwej (a. digitalis palmaris communis s. propria).
uk powierzchowny (arcus palmaris superficialis) tworzony jest przez g. doniow powierzchown n. promieniowego
(r. palmaris superficialis n. radialis). Biegnie midzy rozcignem doniowym (aponeurosis palmaris) a cignami m.
zginacz palcw powierzchownego (m. flexor digitorum superficialis). Daje 3 tt. palcowe doniowe wsplne (aa.
digitales palmares communes), ktre rozgaziaj si na tt. palcowe doniowe waciwe (aa. digitales palmares
propriae) przeznaczone dla palcw III-V i dla okciowej strony palca wskazujcego (II).
Po zakreleniu uku aorta przechodzi w cz zstpujc (pars descendens). Ley ona na krgosupie bardziej po
jego lewej stronie. Dzieli si na cz piersiow (pars thoracica) i brzuszn (pars abdominalis), ktre rozgranicza
rozwr aortowy przepony (hiatus aorticus diaphragmatis). Czasami uywa si nazw: aorta piersiowa i brzuszna (aorta
thoracica et abdominalis), cho stanowi one jedno naczynie. Aorta koczy swj bieg rozdwajajc si (bifurcatio
aortae) na wysokoci L4, daj 2 tt. biodrowe wsplne (aa. iliacae communes) i t. krzyow porodkow (a. sacralis
mediana).
129 Cz piersiowa aorty (pars thoracica aortae) pooona jest w rdpiersiu tylnym (mediastinum posterius),
spoczywa na krgosupie odbijajc na nim wycisk aortowy (impressio aortica). Rozpoczyna si od koca uku (Th4),
koczy za w rozworze aortowym (hiatus aorticus) (Th12). Po stronie prawej ma . nieparzyst (v. azygos), przewd
piersiowy (ductus thoracicus) i przeyk (esophagus), ktry nastpnie biegnie w stosunku do aorty powierzchownie, za
po stronie lewej . nieparzyst krtk (v. hemiazygos). Gazie aorty piersiowej dzielimy na trzewne przeznaczone
dla narzdw rdpiersia oraz cienne uoone metamerycznie i zaopatrujce cian klatki piersiowej.
Do gg. trzewnych (rr. viscerales) zaliczamy: gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) biegn wzdu tylnej powierzchni
oskrzeli i rozgaziaj si jak drzewo oskrzelowe, gg. przeykowe (rr. esophageales) daj g. wstpujc i wiksz
zstpujc, gg. osierdziowe (rr. pericardiaci) zaopatruj tyln cian worka osierdziowego, gg. rdpiersiowe (rr.
mediastinales) przeznaczone dla wzw limfatycznych i tkanki cznej.
Gg. cienne (rr. parietales) to 10 par tt. midzyebrowych tylnych (aa. intercostales posteriores). Odchodz one z tylnej
ciany aorty, le za przeykiem, przewodem piersiowym, pniami wspczulnymi, . nieparzyst i nieparzyst krtk.
Oddaj gazie grzbietowe kada z nich (r. dorsalis) odchodzi niedaleko otworu midzykrgowego, przechodzi
midzy trzonem krgu a wizadem ebrowo-poprzecznym grnym. Przeznaczona jest dla mm. grzbietu g.
miniowa (r. muscularis), dla skry g. skrna przyrodkowa i boczna (r. cutaneus medialis et lateralis) i dla
krgosupa g. rdzeniowa (r. spinalis); ta ostatnia przechodzi przez otwr midzy krgowy i dzieli si na gazk
brzuszn (ramulus ventralis) dla trzonu krgu, rodkow (ramulus medius) dla rdzenia i jego opon oraz na grzbietow
(ramulus dorsalis) dla uku krgu i wizade tych. Po oddaniu g. rdzeniowej pie ttnicy dochodzi do dolnej
krawdzi kta ebra, biegnie po wewntrznej stronie m. midzyebrowego zewntrznego, przed wejciem midzy 2
warstwy mm. midzyebrowych dzieli si na ga grn i doln. G. grna podebrowa (r. infracostalis) biegnie w
brudzie ebra wyej pooonego midzy . midzyebrow u gry a n. midzyebrowym na dole; czy si z g.
midzyebrow przednia t. piersiowej wewntrznej (r. intercostalis anterior a. thoracicae internae). G. dolna
poboczna (r. collateralis) biegnie po grnym brzegu zebra niej pooonego. Obie gg. daj dalsze naczynia dla mm.
midzyebrowych, dla przepony, dla mm. piersiowych (III-IV) i mm. brzucha (VI-XII). Z omawianego rda
pochodz rwnie tt. przeponowe grne (aa. phrenicae superiores) dce do czci ldwiowej przepony i zespalajce
si z t. osierdziowo-przeponow (a. pericardiophrenica).
130 Kady narzd wewntrzny zmieniajcy skad krwi wymaga dwojakiego unaczynienia. Z jednej bowiem
strony potrzebuje przepywu krwi stanowicej jego materia roboczy, z drugiej za sam wymaga dopywu krwi
zawierajcej skadniki oywcze i tlen. W pierwszym przypadku mwimy o naczyniach publicznych (vasa publica), w
drugim za o prywatnych (vasa privata).
Do wymienionych narzdw zaliczaj si puca. Ich naczyniami publicznymi s: t. pucna lewa i prawa (a. pulmonalis

- 62 -

sinistra et dextra) oraz . pucne lewe i prawe kada grna i dolna (v. pulmonalis sinistra et dextra superior et
inferior). Wymienione naczynia otacza wieniec naczy publicznych (corona vasorum publicorum). Naczynia prywatne
pochodz z czci piersiowej aorty w postaci gg. oskrzelowych (rr. bronchiales) tworzcych tzw. naczynia naczy
(vasa vasorum). Krew odprowadzana jest . oskrzelowymi (vv. bronchiales), ktre czciowo wpadaj po kadej
stronie do . pucnych, gwnie za uchodz po stronie prawej do . ramienno-gowowej prawej (v. brachiocephalica
dextra) i . nieparzystej (v. azygos), po stronie lewej za do . ramienno-gowowej lewej (v. brachiocephalica sinistra) i
. nieparzystej krtkiej (v. hemiazygos).
131 Cz brzuszna aorty (pars abdominalis aortae) biegnie w linii krgosupa od rozworu aortowego (hiatus
aorticus) (Th12) mniej wicej do wysokoci ppka (umbilicus) (L4). Pooona jest pozaotrzewnowo (situs
extraperitonealis). Na wspomnianej wysokoci ulega rozdzieleniu dajc po kadej stronie t. biodrow wspln (a. iliaca
communis); w d od miejsca rozdwojenia odchodzi cienka t. krzyowa porodkowa (a. sacralis mediana). Od przodu
aorta brzuszna ssiaduje z: trzustk (pancreas), . ledzionowa (v. lienalis), czci wstpujc dwunastnicy (pars
ascendens duodeni), korzeniem krezki (radix mesenterii), . nerkow lew (v. renalis sinistra) i ze wspczulnym
splotem aortowym brzusznym (plexus aorticus abdominalis). Po stronie prawej znajduje si . gwna dolna (v. cava
inferior), a z boku wzy chonne ldwiowe (nodi lymphatici lumbales).
Gazie aorty brzusznej, podobnie jak piersiowej, dzielimy na trzewne (rr. viscerales) i cienne (rr. parietales) oraz
niezalenie od tego na parzyste (pares) i nieparzyste (impares). Podzia ten prezentuje tabela:
rr. viscerales
rr. parietales
impares pie trzewny (truncus celiacus),
t. krzyowa porodkowa (a. sacralis mediana)
t. krezkowa grna (a. mesenterica superior),
t. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior)
pares t. nadnerczowa rodkowa (a. suprarenalis media),
tt. przeponowe dolne (aa. phrenicae inferiores),
t. nerkowa (a. renalis),
tt. ldwiowe (aa. lumbales)
t. jdrowa albo jajnikowa (a. testicularis vel ovarica)
T. nadnerczowa rodkowa (a. suprarenalis media) przechodzi przez cz ldwiow przepony (pars lumbalis
diaphragmatis) i zda do nadnercza (glandula suprarenalis).
T. nerkowa (a. renalis) jest dusza i niej pooona po stronie prawej. Kada natomiast oddaje t. nadnerczow doln (a.
suprarenalis inferior) i tt. moczowodowe (aa. ureterici).
T. jdrowa (a. testicularis) ley na m. ldwiowym wikszym (m. psoas major), biegnie w d i w bok, krzyujc si z
moczowodem (ureter) i z t. biodrow zewntrzn (a. iliaca externa). Wykazuje poczenie z t. m. dwigacza jdra (a.
cremasterica) i wchodzi do powrzka nasiennego (funiculus spermaticus), zdajc do moszny (scrotum) i jdra
(testis). czy si rwnie z t. nasieniowodu (a. ductus deferentis).
T. jajnikowa (a. ovarica) ley na tylnej cianie jamy brzusznej, dalej w miednicy mniejszej (pelvis minor), dc
wzdu wizada wieszadowego jajnika (lig. suspensorium ovarii) do jego krezki (mesovarium). czy si z
g. jajnikow t. macicznej (r. ovaricus a. uterinae) i oddaje tt. moczowodowe (aa. ureterici).
132 Gg. cienne aorty brzusznej (rr. parietales aortae abdominalis) wymienia tabela.
T. krzyowa porodkowa (a. sacralis mediana) biegnie w linii porodkowej po koci krzyowej (os sacrum) do ciaa
guzicznego (corpus coccygeum). Oddaje tt. ldwiowe najnisze (aa. lumbales imae), dzielce si na g. grzbietow (r.
dorsalis) i g. rdzeniow (r. spinalis).
T. przeponowa dolna (a. phrenica inferior) leci po stronie prawej poza . gwn doln, a po stronie lewej poza
przeykiem. Gg. rozchodz si na powierzchni brzusznej przepony (facies abdominalis diaphragmatis). Poza tym
odchodzi std t. nadnerczowa grna (a. suprarenalis superior). Omawiana t. zespala si z tt. midzyebrowymi tylnymi
(aa. intercostales posteriores) i z tt. ldwiowymi (aa. lumbales).
Tt. ldwiowe (aa. lumbales) wystpuj po kadej stronie w liczbie 4. Pokryte s czci ldwiow przepony oraz
przyczepem m. ldwiowego wikszego, znajduj si z tyu za . gwn grn i pniami wspczulnymi. Przeznaczone
s dla m. czworobocznego ldwi (m. quadratus lumborum), m. ldwiowego wikszego (m. psoas major), torebki
tuszczowej wtroby (capsula adiposa hepatis) i przepony. Kada oddaje g. grzbietow (r. dorsalis), ta g. rdzeniow
(r. spinalis), a ta dzieli si na gazk brzuszn, rodkow i grzbietow (ramulus ventralis, medius et dorsalis)
zaopatrujce: stoek rdzeniowy (conus medullaris), koski ogon (cauda equina) oraz opony i ciany kanau krgowego.
133 Pie trzewny (truncus celiacus) odchodzi na wysokoci Th12/L1, poniej rozworu aortowego (hiatus aorticus).
Otoczony jest splotem trzewnym (plexus celiacus) oraz wzami chonnymi trzewnymi (nodi lymphatici celiaci). Za
krzywizn mniejsz odka (curvatura ventriculi minor) a nad trzustk (pancreas) dochodzi do podziau na ponisze
odgazienia.
T. odkowa lewa (a. gastrica sinistra) zda po krzywinie mniejszej do czci wpustowej (pars cardiaca). Daje gg.
przeykowe (rr. esophageales) i czy si z t. odkow praw (a. gastrica dextra) i z tt. odkowymi krtkimi (aa.
gastricae breves).
T. wtrobowa wsplna (a. hepatica communis) biegnie po grnym brzegu trzustki poza odwiernik (pylorus) i
rozgazi si na t. wtrobow waciw i t. odkowo-jelitow. Pierwsza (a. hepatica propria) wdruje przez wizado
wtrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), daje t. odkow praw (a. gastrica dextra) i rozgazia si na g.

- 63 -

praw i lew; prawa (r. dexter) zaopatruje prawy pat wtroby i pcherzyk ciowy g. pcherzykow (r. cysticus), lewa
(r. sinister) przeznaczona jest dla czci obu patw. T. odkowo-jelitowa (a. gastroduodenalis) ley midzy opuszk
dwunastnicy (bulbus duodeni) a gow trzustki (caput pancreatis); rozdziela si na: t. trzustkowo-dwunastnicz grn
(a. pancreaticoduodenalis superior) czc si z dolnym odpowiednikiem i dajca gg. trzustkowe (rr. pancreatici) i
dwunastnicze (rr. duodenales) oraz na t. sieciow praw (a. epiploica dextra) czc si z lewym odpowiednikiem i
dajc gg. odkowe (rr. gastrici) i gg. sieciowe (rr. epiploici).
T. ledzionowa (a. lienalis) dzieli si na: gg. ledzionowe (rr. lienales), gg. trzustkowe (rr. pancreatici), tt. odkowe
krtkie (aa. gastricae breves) i t. sieciow lew (a. epiploica sinistra).
134 T. krezkowa grna (a. mesenterica superior) pokrywa trzon trzustki (corpus pancreatis), przechodzi przez je
wzicie (incisura pancreatis) i wchodzi w krezk jelita (mesostenium) od zgicia dwunastniczo-czczego (flexura
duodenojejunalis). Zakrela w przebiegu uk i dzieli si na dalsze rozgazienia.
T. trzustkowo-dwunastnicza dolna (a. pancreaticoduodenalis inferior) ley midzy gow trzustki a czci zstpujc
dwunastnicy (pars descendens duodeni); czy si z grnym odpowiednikiem.
Tt. czcze (aa. jejunales) i tt. krte (aa. ileales) wystpuj w liczbie 15-20; tworz arkady i dochodzc do ptli jelit
zapewniaj im ukrwienie.
T. krto-okrnicza (a. ileocolica) przedua si w t. wyrostkow (a. appendicularix) dla wyrostka robaczkowego
(appendix vermiformis).
T. okrnicza prawa (a. colica dextra) dzieli si na g. wstpujca i zstpujc; pierwsza (r. ascendens) czy si z
gazi praw t. okrniczej rodkowej (r. dexter a. colicae mediae), druga (r. descendens) czy si z t. krtookrnicz.
T. okrnicza rodkowa (a. colica media) zmierza do krezki okrnicy poprzecznej (mesocolon transversum); rozdziela
si na g. praw (r. dexter) czca si z t. okrnicz praw i na g. lew (r. sinister), czc si z t. okrnicz lew.
135 T. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior) zmierza do lewego dou biodrowego (fossa iliaca sinistra), do
miednicy mniejszej (pelvis minor) i do tylnej ciany odbytnicy (rectum). Rozgazia si na ponisze tt.
T. okrnicza lewa (a. colica sinistra) dzieli si na g. wstpujca i zstpujc; pierwsza (r. ascendens) czy si z g.
lew t. okrniczej rodkowej, druga (r. descendens) czy si t. esowat najwysz (a. sigmoidea suprema).
Tt. esowate (aa. sigmoideae) cz si z t. okrnicz lew i z t. odbytnicz grn.
T. odbytnicza grna (a. rectalis superior) znajduje si na tylnej cianie odbytnicy; biegnie w d do m. zwieracza
odbytu wewntrznego (m. sphincter ani internus) i czy si z tt. odbytniczymi rodkow i doln.
136 T. biodrowa wsplna (a. iliaca communis) rozpoczyna si od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae) na
wysokoci L4/5. Po kadej stronie biegnie przyrodkowo od m. ldwiowego wikszego (m. psoas major), krzyujc si
z moczowodem (ureter). Na wysokoci stawu krzyowo-biodrowego (art. sacroiliaca) rozdziela si na t. biodrow
zewntrzn i wewntrzn (a. iliaca externa et interna).
T. biodrowa zewntrzna (a. iliaca externa) rozciga si od wspomnianego stawu do wizada pachwinowego
(lig. inguinale), poniej ktrego zmienia nazw na t. udow (a. femoralis). Ley przyrodkowo od m. ldwiowego
wikszego, ale bocznie od jednoimiennej yy. Krzyuje si z t. jajnikowa (a. ovarica), a z prawej strony z
moczowodem. Oddaje t. nabrzuszn doln i t. okalajc biodro gbok.
T. nabrzuszna dolna (a. epigastrica inferior) biegnie do przodu i w bok, przewija si przez nasieniowd albo wizado
obe macicy (lig. teres uteri). Ley po wewntrznej stronie m. prostego brzucha w jego pochewce, wywouje fad
ppkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) i zespala si z t. nabrzuszn grn t. piersiowej wewntrznej (a. epigastrica
superior a. thoracicae internae). Oddaje kilka gazek. G. onowa (r. pubicus) biegnie do spojenia onowego (symphysis
pubica) po wewntrznej stronie przytwierdzenia kresy biaej (adminiculum lineae albae); oddaje g. zasonow (r.
obturatorius) czc si z g. onow t. zasonowej (r. pubicus a. obturatiriae) gdy poczenie to jest znaczne
wystpuje tzw. wieniec mierci (corona mortis). T. m. dwigacza jdra (a. cremasterica) zmierza do powrzka
nasiennego (funiculus spermaticus) i czy si z t. jdrow (a. testicularis). T. wizada obego macicy (a. lig. teretis
uteri) leci do warg sromowych wikszych (labia majora pudendi).
T. okalajca biodro gboka (a. circumflexa ilium profunda) biegnie po wewntrznej stronie wizada pachwinowego i
grzebienia biodrowego; zaopatruje m. poprzeczny i m. skony wewntrzny brzucha; zespala si z t. biodrowoldwiow (a. iliolumbalis).
137 T. udowa (a. femoralis) przebiega od rodka linii kolcowo-spojeniowej (linea spinosymphysialis) do rodka
linii midzykykciowej (linea intercondylaris). Ley w dole biodrowo-grzebieniowym (fossa iliopectinea) bocznie od .
udowej i przyrodkowo od n. udowego, pokryta jest powizi szerok i wzami chonnymi (w rozworze
odpiszczelowym). Krzyuje si z m. krawieckim, ley midzy m. obszernym przyrodkowym (m. vastus medialis) a
mm. przywodzicielami uda. Wchodzi do kanau przywodzicieli (canalis adductorius), opuszczajc go na tylnej stronie
koczyny dolnej, stajc si t. podkolanow (a. poplitea). Oddaje odgazienia jak poniej.
T. nabrzuszna powierzchowna (a. epigastrica superficialis) biegnie podskrnie do okolicy ppka, przeznaczona jest dla
skry brzucha, czy si z t. piersiow wewntrzn.
T. okalajca biodro powierzchowna (a. circumflexa ilium superficialis) zda do kolca biodrowego przedniego
grnego, zaopatruje skr i wzy chonne tej okolicy.
Tt. sromowe zewntrzne (aa. pudendae externae) w liczbie 2 rozgaziaj si na: gg. mosznowe albo wargowe przednie

- 64 -

(rr. scrotales vel labiales anteriores) i na gg. pachwinowe (rr. inguinales) dla wzw chonnych pachwinowych; czy
si z t. sromow wewntrzn (a. pudenda interna).
T. gboka uda (a. profunda femoris) jest jego gwnym naczyniem. Oddaje t. okalajc udo przyrodkow i boczn,
ktre wykazuj midzy sob poczenia. T. przyrodkowa (a. circumflexa femoris medialis) przeznaczona jest dla mm.
zginajcych i przywodzcych grnej czci uda wraz ze stawem biodrowym; daje g. wstpujc (r. ascendens), gbok
(r. profundus) i panewkow (r. acetabularis). T. boczna (a. circumflexa femoris lateralis) oddaje g. wstpujc i
zstpujc (r. ascendens et descendens).
T. kolana zstpujca (a. genus descendens) przebija przedni blaszk kanau przywodzicieli (lamina vastoadductoria) i
dzieli si na gg. stawowe (rr. articulares) dla sieci stawowej kolana oraz na g. udowo-goleniow (r. saphenus)
towarzyszc jednoimiennemu nerwowi.
138 T. podkolanowa (a. poplitea) jest gwnym naczyniem ttniczym podudzia i stopy. W dole podkolanowym
(fossa poplitea) ley tu przy koci powierzchownie i bocznie ley . podkolanowa i dalej n. piszczelowy (n. tibialis).
Dalej biegnie midzy gowami m. brzuchatego ydki (m. gastrocnemius), pod ukiem cignistym m. paszczkowatego
(arcus tendineus m. solei), ostatecznie rozwidla si na t.. piszczelow przedni i tyln (a. tibialis anterior et posterior).
Oddaje ponisze odgazienia.
T. kolana grna i dolna boczna i przyrodkowa (a. genus superior et inferior lateralis et medialis) wszystkie 4
wpadaj do sieci kolana.
T. kolana rodkowa (a. genus media) przechodzi przez torebk stawow i zaopatruje wizada krzyowe kolana (ligg.
cruciformia genus).
T. ydkowa przyrodkowa i boczna (a. suralis medialis et lateralis) posiadaj gbokie odgazienia dla mini oraz
powierzchowne dla powizi i skry ydki.
139 Sie stawowa kolana (rete articulare genus) otacza staw kolanowy. Przeznaczona jest dla rzepki, skry i ciaa
tuszczowego kolana. Jego przedni cz nazywamy sieci rzepki (rete patellae). W skad sieci stawowej wchodz
nastpujce naczynia:
- g. zstpujca t. okalajcej udo bocznej (r. descendens a. circumflexae femoris lateralis),
- gg. stawowe t. kolana zstpujcej (rr. articulares a. genus descendentis),
- tt. kolana grne i dolne, kada przyrodkowa i boczna (a. genus SL, SM, IL, IM),
- t. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior),
- g. okalajca strzak (r. circumflexus fibulae).
140 T. piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) przechodzi na przedni stron goleni i biegnie po bonie
midzykostnej (membrana inteossea cruris). Posiada 2 . towarzyszce (vv. comitantes) oraz ssiaduje z
n. strzakowym gbokim (n. peroneus (fibularis) profundus). Na kostce przechodzi przez troczek prostownikw dolny
(retinaculum extensorum inferius). Oddaje nastpujce odgazienia.
T. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior) obie zdaj do sieci kolana.
T. kostkowa przednia przyrodkowa i boczna (a. malleolaris anterior medialis et lateralis) kada zda do sieci kostki
po odpowiedniej stronie.
T. grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis) rozgazia si na: t. stpow boczn (a. tarsea lateralis), tt. stpowe
przyrodkowe (aa. tarseae mediales) w liczbie 2-3, t. ukowat (a. arcuata) dajc 3 tt. rdstopne grzbietowe
(aa. metatarseae dorsales) i tt. palcowe grzbietowe (aa. digitales dorsales), t. rdstopn grzbietow I (a. metatarsea
dorsalis prima) dajc 3 tt. palcowe grzbietowe i g. podeszwow gbok (r. plantaris profundus) przechodzc na
stron podeszwow i uzupeniajc uk podeszwowy (arcus plantaris).
Na obu kostkach znajduj si sieci ttnicze zaopatrujce skr, powizie i stawy okrelonej okolicy. Sie kostkowa
przyrodkowa (rete malleolare mediale) tworzona jest przez: t. kostkow przedni przyrodkow (a. malleolaris
anterior medialis) i tt. stpowe przyrodkowe (aa. tarseae mediales) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg.
kostkowe przyrodkowe (rr. malleolares mediales) od t. piszczelowej tylnej. Z kolei sie kostkowa boczna (rete
malleolare laterale) tworzona jest przez: t. kostkow przedni bocz (a. malleolaris anterior lateralis) i t. stpow
boczn (a. tarsea lateralis) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales) i g.
przeszywajc (r. perforans) od t. strzakowej (a. peronea (fibularis)) pochodzcej od t. piszczelowej tylnej.
141 T. piszczelowa tylna (a. tibialis posterior) stanowi przeduenie t. podkolanowej na gole. Pokryta jest ukiem
cignistym m. paszczkowatego (arcus tendineus m. solei) i powizi podudzia (fascis cruris). Przechodzi przez
troczek zginaczy (retinaculum flexorum) i wychodzi na stron podeszwow stopy. Rozgazienia oddaje jak poniej.
G. okalajca strzak (r. circumflexus fibulae) biegnie dookoa gowy strzaki i wpada do sieci kolana.
T. strzakowa (a. peronea (fibularis)) odchodzi i biegnie rwnolegle. Oddaje: g. przeszywajc (r. perforans) dla
grzbietu stopy, g. czc (r. communicans) z t. piszczelow przedni i gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales)
koczce si gg. pitowymi (rr. calcanei).
Gg. kostkowe przyrodkowe (rr. malleolares mediales) rwnie kocz si gg. pitowymi (rr. calcanei). Wszystkie gg.
pitowe tworz wsplnie sie pitow (rete calcaneum).
T. podeszwowa przyrodkowa (a. plantaris medialis) rozdwaja si na g. gbok i powierzchown (r. profundus et
superficialis), zaopatrujce mm., wizada i koci stopy. G. gboka wsptworzy uk podeszwowy.
T. podeszwowa boczna (a. plantaris lateralis) oddaje g. powierzchown dla mini bocznego brzegu stopy i przechodzi

- 65 -

w uk podeszwowy.
uk podeszwowy (arcus plantaris) utworzony jest przez poczenie t. podeszwowej bocznej z g. podeszwow gbok
t. grzbietowej stopy w I przestrzeni midzykostnej. uk zwrcony jest ku palcom, biegnc w otoczeniu .
towarzyszcych i g. gbokiej n. podeszwowego bocznego (r. profundus n. plantaris lateralis). Odpowiada on na rce
ukowi gbokiemu; drugi uk stopy zanik w odpowiedzi na postaw stojc i chd na stopach. uk oddaje 4 tt.
stpowe podeszwowe (aa. metatarseae plantares); po oddaniu 2 gg. przeszywajcych (rr. perforantes) zostaj tt.
palcowe podeszwowe wsplne (aa. digitales plantares communes) rozdzielajce si na tt. palcowe podeszwowe
waciwe (aa. digitales plantares propriae).
142, 143 T. biodrowa wewntrzna (a. iliaca interna) przeznaczona jest dla cian i trzewi miednicy, krocza i
narzdw pciowych zewntrznych. Rozciga si od stawu krzyowo-biodrowego (art. sacroiliaca) od grnej krawdzi
otworu kulszowego wikszego (foramen ischiadicum majus). Z tyu zostawia . biodrow wewntrzn i pie
ldwiowo-krzyowy (truncus lumbosacralis). Dzieli si na g. przedni i tyln, ktre oddaj gg. cienne i trzewne
zebrane w tabeli:
r. posterior
r. anterior
rr. parietales t. biodrowo-ldwiowa (a. iliolumbalis),
t. zasonowa (a. obturatoria),
tt. krzyowe boczne (aa. sacrales laterales), t. poladkowa dolna (a. glutea inferior)
t. poladkowa grna (a. glutea superior)
rr. viscerales
t. ppkowa (a. umbilicalis),
t. pcherzowa dolna (a. vesicalis inferior),
t. nasieniowodowa albo maciczna (a. ductus

deferentis vel uterina),

t. odbytnicza rodkowa (a. rectalis media),
t. sromowa wewntrzna (a. pudenda interna)
T. biodrowo-ldwiowa (a. iliolumbalis) pokryta jest przez m. ldwiowy wikszy, zda do dou biodrowego (fossa
iliaca) i dzieli si na g. ldwiow i biodrow. Pierwsza (r. lumbalis) biegnie w gr i w ty do i dla m. ldwiowego
wikszego, m. czworobocznego ldwi i m. poprzecznego brzucha. Oddaje g. rdzeniow (r. spinalis). G. biodrowa (r.
iliacus) przeznaczona jest dla m. biodrowego i koci biodrowej.
T. krzyowa boczna grna i dolna (a. sacralis lateralis superior et inferior) biegnie na powierzchni miednicznej koci
krzyowej (facies pelvina ossis sacri), przyrodkowo od otworw krzyowych miednicznych (foramina sacralia
pelvina). Zaopatruje m. gruszkowaty (m. piriformis), m. dwigacz odbytu (m. levator ani) oraz gazie splotu
krzyowego (plexus sacralis).
T. poladkowa grna (a. glutea superior) przechodzi przez otwr nadgruszkowy (foramen suprapiriforme) i dzieli si
oddajc: gg. miniowe (rr. musculares) dla mm. wewntrznych miednicy, g. powierzchown (r. superficialis) dla m.
poladkowego najwikszego i rodkowego oraz g. gbok (r. profundus) dla m. poladkowego rodkowego i
najmniejszego oraz dla m. napinacza powizi szerokiej.
T. zasonowa (a. obturatoria) biegnie po bocznej cianie miednicy mniejszej, midzy powizi miednicy a otrzewn.
Zda do kanau zasonowego majc nad sob jednoimienny nerw, a poniej jednoimienn ttnic. Przeznaczona jest
dla m. biodrowego, m. zasaniacza wewntrznego i m. dwigacza odbytu. Dzieli si na: g. onow (r. pubicus),
przedni i tyln (r. anterior et posterior).
T. poladkowa dolna (a. glutea inferior) schodzi w d do otworu podgruszkowego (foramen infrapiriforme), biegnie
midzy n. kulszowym (n. ischiadicus) a t. sromow wewntrzn. Zaopatruje: m. poladkowy najwikszy, m. zasaniacz
wewntrzny, mm. bliniacze, m. czworoboczny uda, mm. zginacze i przywodziciele uda.
T. ppkowa (a. umbilicalis) po zakoczeniu okresu podowego traci wiato i zarasta w wizado ppkowe boczne (lig.
umbilicale laterale). Oddaje tt. pcherzowe grne (aa. vesicales superiores) i gg. moczowodowe (rr. ureterici).
T. pcherzowa dolna (a. vesicalis inferior) przeznaczona jest dla pcherza moczowego (vesica urinaria), gruczou
krokowego (prostata) i pcherzyka nasiennego (vesicula seminalis) lub pochwy (vagina).
T. nasieniowodowa (a. ductus deferentis) dzieli si na g. wstpujc i zstpujc, zaopatrujce nasieniowd.
T. maciczna (a. uterina) biegnie po m. zasaniaczu wewntrznym w d, krzyuje si z moczowodem i osiga
przymacicze (parametrium). Rozgazia si dajc: g. dna (r. fundi), g. pochwow lub szyjkowo-pochwow (r. vaginalis
s. cervicovaginalis), g. jajnikow (r. ovaricus) i g. jajowodow (r. tubarius).
T. odbytnicza rodkowa (a. rectalis media) biegnie ponad m. dwigaczem odbytu do jego baki (ampulla recti).
T. sromowa wewntrzna (a. pudenda interna) przeznaczona jest dla kocowego odcinka odbytnicy, krocza i
zewntrznych narzdw pciowych. Przechodzi przez otwr podgruszkowy i przez otwr kulszowy mniejszy do dou
kulszowo-odbytniczego, nastpnie przez kana sromowy (canalis pudendalis), pokrywa odnog prcia albo echtaczki
(crus penis vel clitoridis) oraz m. kulszowo-jamisty (m. ischiocavernosus). Oddaje: t. odbytnicz doln (a. rectalis
inferior), t. kroczow (a. perinealis) dajc gg. mosznowe lub wargowe tylne (rr. scrotales vel labiales posteriores), t.
opuszki prcia albo przedsionka pochwy (a. bulbi penis vel vestibuli vaginae), t. cewkow (a. urethralis), t. gbok
prcia albo echtaczki (a. profunda penis vel clitoridis) oraz t. grzbietow prcia albo echtaczki (a. dorsalis penis vel
clitoridis).

- 66 -

144 Krew ylna wpada do serca dwoma yami gwnymi grna i doln.
. gwna grna (v. cava superior) otrzymuje dopywy z gowy, szyi, koczyny grnej i klatki piersiowej, czyli z
obszaru zaopatrywanego przez uk i cze piersiow aorty. ya ta powstaje z poczenia si 2 . ramiennogowowych (vv. brachiocephalicae) za chrzstk I ebra. Waciwy pie yy ley w rdpiersiu grnym (mediastinum
superius), pokryty przez grasic (thymus) lub pozostae po niej ciao tuszczowe (coprus adiposum). Po lewej stronie
ssiaduje z czci wstpujc aorty, po prawej z prawym n. przeponowym (n. phrenicus dexter), krzyuje si z
oskrzelem gwnym prawym (bronchus principalis dexter). Na wysokoci II ebra wchodzi do worka osierdziowego
(saccus pericardiacus), a zaraz przed tym wpada do . nieparzysta (v. azygos). Na wysokoci III ebra . gwna grna
wpada do prawego przedsionka (atrium dextrum).
. gwna dolna (v. cava inferior) zbiera krew z dolnej poowy ciaa. Posiada dopywy cienne i trzewne parzyste i
nieparzyste, np. krenie wtrobowe. Powstaje z poczenia 2 . biodrowych wsplnych (vv. iliacae communes) na
wysokoci L4, poniej i na prawo od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae). Pie yy ley na przyczepie pocztkowym
m. ldwiowego wikszego i na odnodze prawej czci ldwiowej przepony, przylega do prawej nerki, stanowi tylne
ograniczenie otworu sieciowego (foramen epiploicum); z przodu posiada dwunastnic (duodenum) i trzustk
(pancreas). Nastpnie biegnie w swoje brudzie w obrbie wtroby (sulcus v. cavae hepatis), przechodzi przez otwr w
rodku cignistym przepony (foramen v. cavae), przebija worek osierdziowy (saccus pericardiacus) i wchodzi do
prawego przedsionka (atrium dextrum). Poboczne dopywy . gwnej dolnej zestawiono w tabeli:
rr. parietales
rr. viscerales
pares
. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores), . wtrobowe (vv. hepaticae),
. ldwiowe (vv. lumbales)
. nerkowe (vv. renales),
. nadnerczowe (vv. suprarenales),
. jdrowe albo jajnikowe (vv. testiculatres vel
ovaricae)
impares
. wrotna (v. portae)
. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores) towarzysz jednoimiennej ttnicy.
. ldwiowe (vv. lumbales) odpowiadaj . midzyebrowym tylnym (vv. intercostales posteriores); tworz
podune zespolenia dajc . ldwiow wstpujc (v. lumbalis ascendens) ta przedua si w gr i tworzy po
stronie prawej . nieparzyst (v. azygos), a po stornie lewej . nieparzysta krtk (v. hemiazygos).
. wtrobowe czyli odprowadzajce (vv. hepaticae s. revehentes) odchodz w liczbie 3 z czci przytwierdzonej
powierzchni przeponowej wtroby (pars affixa faciei diaphragmaticae hepatis).
. nerkowe (vv. renales) powstaj z poczenia . midzypatowych (vv. interlobares) i zbieraj krew z torebki
tuszczowej nerki (capsula adiposa renis); czsto wpada do niej . jdrowa albo jajnikowa (v. testicularis vel ovarica), a
po stronie lewej dodatkowo . nadnerczowa (v. suprarenalis sinistra).
. nadnerczowe (vv. suprarenales) maj niesymetryczny przebieg, gdy . lewa wpada do pobliskiej . nerkowej, a .
prawa uchodzi samodzielnie do pnia . gwnej biegnie ona po powierzchni trzewnej nadnercza (facies visceralis
glandulae suprarenalis).
. jdrowe (vv. testiculatres) w liczbie 1-2 biegn ze splotu wiciowatego (plexus pampiniformis) po m. ldwiowym
wikszym.
. jajnikowe (vv. ovaricae) rwnie pochodz ze splotu wiciowatego; wdruj przez wizado szerokie macicy (lig.
latum uteri) i wizado wieszadowe jajnika (lig. suspensorium ovarii).
. biodrowa wsplna (v. iliaca communis) powstaje z poczenia . biodrowej zewntrznej i wewntrznej na wysokoci
stawu krzyowo-biodrowego (art. sacroiliaca); dodatkowo wpada do niej . krzyowa porodkowa (v. sacralis
mediana).
. biodrowa wewntrzna (v. iliaca interna) ley na bocznej cianie miednicy mniejszej (pelvis minor), otrzymujc
dopywy cienne i trzewne. Do ciennych (vv. parietales) nale: . krzyowe boczne (vv. sacrales laterales),
. biodrowo-ldwiowa (v. iliolumbalis), . poladkowe grne i dolne (vv. gluteae superiores et inferiores),
. zasonowe (vv. obturatoriae) i . sromowa wewntrzna (v. pudenda interna). Dopywy trzewne (vv. viscerales) to
sploty ylne: gruczou krokowego (plexus venosus prostaticus), pcherza moczowego (plexus venosus vesicalis),
maciczny (plexus venosus uterinus), pochwowy (plexus venosus vaginalis) i odbytniczy (plexus venosus rectalis).
. biodrowa zewntrzna (v. iliaca externa) ley przyrodkowo od odpowiadajcej ttnicy. Posiada podwjne
odgazienia towarzyszce rozgazieniom ttniczym: . otaczajc biodro gbok (v. circumflexa ilium profunda) i .
nabrzuszn doln (v. epigastrica inferior). Wymienione naczynia zespalaj si z . nabrzuszn grn (v. epigastrica
superior) i z . przyppkowymi (vv. paraumbilicales) przez co powstaje poczenie pomidzy obszarem . gwnej
grnej i dolnej tzw. poczenie cavo-cavalne. Dalej . biodrowa przechodzi przez rozstp naczy (lacuna vaosorum) i
przedua si w . udow (v. femoralis).
150 . wrotna (v. portae) ley pocztkowo za gow trzustki (caput pancreatis). Powstaje z poczenia .
krezkowej grnej i dolnej (v. mesenterica superior et inferior) oraz . ledzionowej (v. lienalis). Przechodzi przez
wizado wtrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), stanowi przednie ograniczenie otworu sieciowego (foramen
epiploicum) i rozdziela si na 2 gazie. G. prawa (r. dexter) zaopatruje prawy pat wtroby (lobus dexter hepatis), za

- 67 -

lewa (r. sinister) pat lewy, czworoboczny i ogoniasty (lobus sinister, quadratus et caudatus). . wrotna otrzymuje
dopywy jak poniej.
. odkowa lewa (v. gastrica sinistra) czy si z . przeykowymi (vv. esophageales) powstaje przez to zespolenie
midzy obszarem . gwnej grnej i . wrotnej tzw. poczenie porto-cavalne. czy si ponadto z .
przedodwiernikow (v. prepylorica).
. pcherzykowa (v. cystica) zbiera krew z pcherzyka ciowego (vasica fellea).
. krezkowa grna (v. mesenterica superior) zbiera: . czcze (vv. jejunales) i krte (vv. ileales), . odkowo-sieciow
praw (v. gastroepiploica dextra), . biodrowo-okrnicz (v. ileocolica), . wyrostkow (v. appendicularis), .
okrnicz praw i rodkow (v. colica dextra et media), . trzustkowe (vv. pancreaticae) i . trzustkowodwunastnicze (vv. pancreaticoduodenales).
. ledzionowa (v. lienalis) zbiera: . trzustkowe (vv. pancreaticae), . odkowe krtkie (vv. gastricae breves) i .
odkowo-sieciow lew (v. gastroepiploica sinistra).
. krezkowa dolna (v. mesenterica inferior) odbiera: . okrnicz lew (v. colica sinistra), . esowate
(vv. sigmoideae) oraz . odbytnicza grn (v. rectalis superior).
. przyppkowe (vv. paraumbilicales) zaopatruj przedni cian jamy brzusznej.
145 . ramienno-gowowa (v. brachiocephalica) zbiera krew z obszaru gowy, szyi, koczyny grnej i z klatki
piersiowej, a wic z terytorium zaopatrywanego przez uk i cz piersiow aorty. Po kadej stronie naczynie to
powstaje przez poczenie si mniej wicej na wysokoci stawu mostkowo-obojczykowego (art. sternoclavicularis) .
szyjnej wewntrznej (v. jugularis interna) i . podobojczykowej (v. subclavia). Powstaje w ten sposb kt ylny
(angulus venosus), do ktrego po stronie prawej wpada przewd chonny prawy (ductus lymphaticus dexter) zbierajcy
chonk z grnej prawej czci ciaa, a po stronie lewej przewd piersiowy (ductus thoracicus) zbierajcy chonk
z obszaru pozostaego. . lewa biegnie ostro w d i w prawo, czc si z . praw mniej wicej na wysokoci
chrzstki I ebra w ten sposb powstaje pie . gwnej grnej.
Poza wymienionymi gwnymi dopywami . ramienno-gowowa otrzymuje krew z . tarczowej dolnej i z . krgowej.
. tarczowa dolna (v. thyroidea inferior) przyjmuje krtaniow doln (v. laryngea inferior), obie za wsptworz splot
tarczowy nieparzysty (plexus thyroideus impar).
. krgowa (v. vertebralis) biegnie wraz z jednoimienn ttnic, zbiera krew ze splotu ylnego podpotylicznego (plexus
venosus suboccipitalis), przechodzi przez otwory wyrostkw poprzecznych C1-7 i zbiera krew z mm. gbokich szyi.
Otrzymuje . krgow dodatkow (v. vertebralis accessoria) o podobnym do swojego przebiegu, . szyjn gbok (v.
cervicalis profunda) pooon na gbokich mm. karku oraz . piersiowe wewntrzne (vv. thoracicae internae). Do
tych ostatnich wpadaj: . miniowo-przeponowe (vv. musculophrenicae), . nabrzuszne grne (vv. epigastricae
superiores) i . podskrne brzucha (vv. subcutaneae abdominis), . midzyebrowe przednie (vv. intercostales
anteriores), . midzyebrowa najwysza i grna lewa (v. intercostalis suprema et superior sinistra), . grasicze (vv.
thymicae), . osierdziowe (vv. pericardiacae), . osierdziowo-przeponowe (vv. pericardiophrenicae), .
rdpiersiowe (vv. mediastinales), . oskrzelowe (vv. bronchiales), . tchawiczne (vv. tracheales) i . przeykowe
(vv. esophageales).
146 . szyjna wewntrzna (v. jugularis interna) zbiera krew z gowy i czci szyi. Biegnie od podstawy czaszki, a
cilej od otworu szyjnego (foramen jugulare), towarzyszc t. szyjnej wewntrznej i wsplnej, do poczenia z .
podobobjczykow na wysokoci stawu mostkowo-obojczykowego. Przyjmuje cay szereg dopyww; do obszaru jej
nale: zatoki opony twardej, . rdkocia, . wypustowe, . mzgu, . oponowe, . oczna grna i dolna, .
twarzowa, . zauchwowa, splot skrzydowy, . gardowe, . jzykowa, . tarczowa grna i rednie (v. thyroidea
superior et mediae) oraz . mostkowo-obojczykowo-sutkowa (v. sternocleidomastoidea).
Zatoki opony twardej (sinus durae matris) omwiono zaraz po unaczynieniu mzgowia.
. rdkocia (vv. diplocae) znajduj si w kanaach rdkocia, zwanych kanaami Brascheta. Wystpuj w liczbie 4
mamy . rdkocia czoow (v. diploica fronatlis), potyliczn (v. diploica occipitalis), skroniow przedni i tylna (v.
diploica temporalis anterior et posterior).
. wypustowe (vv. emissariae) odpowiedzialna s za komunikacj y wntrza i zewntrza czaszki. Najczciej
jednym z ich biegunw jest zatoka opony, a drugim jedno z naczy na powierzchni. Wyrniamy: . wypustow
ciemieniow (v. emissaria parietalis), kykciow (v. emissaria condylaris), potyliczn (v. emissaria occipitalis) i
sutkow (v. emissaria mastoidea) oraz sploty ylne: otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis), szyjny
wewntrzny (plexus venosus caroticus internus) i kanau podjzykowego (plexus venosus canalis hypoglossi).
. mzgu (vv. cerebri) dzielimy na grne, dolne i yy mdku. Do pierwszej grupy zaliczmy . mzgu rodkow
powierzchown (v. cerebri media superficialis), do ktrej spywa . czca grna i dolna (v. anastomatica superior et
inferior). . dolne to przede wszystkim . wielka mzgu (v. cerebri magna) odbierajca . mzgu wewntrzn i .
podstawn. . mzgu wewntrzna (v. cerebri interna) przyjmuje . naczyniwkowa grn (v. chorioidea superior), .
przegrody przezroczystej tyln (v. septi pellucidi posterior) oraz . wzgrzowo-prkowiow grn (v. thalamostriata
superior) do ktrej wpada . przegrody przezroczystej przednia (v. septi pellucidi anterior). . podstawna (v. basilaris)
otrzymuje dopywy w postaci: .. mzgu przedniej i rodkowej gbokiej (v. cerebri anterior et media profunda), .
wzgrzowo-prkowiowych dolnych (vv. thalamostriatae inferiores) i . naczyniwkowej dolnej (v. chorioidea
inferior). . mdku (vv. cerebelli) to: . robaka grna i dolna (v. vermis superior et inferior) oraz . pkuli

- 68 -

mdku grne i dolne (vv. hemispherii (cerebelli) superiores et inferiores).

. oponowe (vv. meningeae) wystpuj po kadej stronie zwyczaj w liczbie 4 przednia (v. meningea anterior), 2
rodkowe (vv. meningeae mediae) i tylna (v. meningea posterior); ich obszary pokrywaj si w przyblieniu z
zakresem zaopatrzenia jednoimiennych ttnic oponowych.
. oczna grna i dolna (v. ophthalmica superior et inferior) odpowiadaj jednoimiennej ttnicy i wikszo dopyww
ma takie same nazwy, z tym e naczynia ylne wystpuj parzycie. T. grna biegnie w przyrodkowym kcie oka,
przewija si na n. wzrokowym (n. opticus) (II) i wychodzi przez szczelin oczodoow grn (fissura orbitalis superior)
do zatoki jamistej. . dolna biegnie midzy m. prostym dolnym a m. prostym bocznym gaki ocznej.
. twarzowa (v. facialis) zbiera krew z obszaru odpowiadajcemu unaczynieniu jednoimiennej ttnicy; wikszo
naczy ma identyczne nazwy i potwierdzajc regu wystpuje parzycie.
. zauchwowa (v. retromandibularis) zbiera krew z obszaru odpowiadajcego kocowym odgazieniom t. szyjnej
zewntrznej, czyli t. skroniowej powierzchownej (a. temporalis superficialis) oraz t. szczkowej (a. maxillaris).
Naczynia ylne s analogiczne do ttniczych.
Splot skrzydowy (plexus pterygoideus) ley w dole podskroniowym. Zbiera krew z obszaru jamy nosowej,
podniebienia, kanaw zbodoowych szczeki, kanau uchwy i m. wacza. Uchodzi do . kanau skrzydowego (v.
canalis pterygoidei).
. gardowe (vv. pharyngeales) zbieraj krew z tylnej i bocznej czci garda. Wpada do nich splot gardowy (plexus
pharyngealis) oraz gardowo-przeykowy przedni i tylny (plexus pharyngoesophagicus anterior et posterior).
. jzykowa (v. lingualis) odpowiada ttnicy takiej nazwy. Spywa do niej . gboka jzyka (v. profunda linguae), .
grzbietowe jzyka (vv. dorsales linguae) i . podjzykowa (v. sublingualis) przyjmujca . towarzyszc n.
podjzykowemu (v. commitans n. hypoglossi) (XII).
Do . powierzchownych szyi zaliczamy: . szyjn zewntrzn i przedni, . nadopatkow i . poprzeczne szyi.
. szyjna zewntrzna (v. jugularis externa) ley midzy blaszk powierzchowna powizi szyi a m. szerokim szyi
(platysma). Biegnie wzdu przedniego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, dalej wzdu tylnego,
przechodzi przez trjkt opatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare), przebija powi i wpada do kta ylnego
(angulus venosus). Przyjmuje . potyliczn (v. occipitalis) i . maowinow tyln (v. auricularis posterior).
. szyjna przednia (v. jugularis anterior) zbiera krew z y skrnych trjkta podbrdkowego. Biegnie ku doowi w
okolicy przedniej szyi, wchodzi pod m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i wpada do . szyjnej zewntrznej. W
pobliu mostka przeciwlege naczynia mog tworzy uk ylny szyi (arcus venosus juguli).
. nadopatkowa (v. suprascapularis) i . poprzeczne szyi (vv. transversae colli) towarzysz jednoimiennym ttnicom.
. podobojczykowa (v. subclavia) zbiera krew z koczyny grnej, z grnej czci grzbietu i przedniej ciany
klatki piersiowej. Ley na I ebrze powierzchownie od m. pochyego przedniego, pokryta przez obojczyk. Przyjmuje
ponisze dopywy.
. pierisowe (vv. pectorales), . opatkowa grzbietowa (v. scapularis dorslis) i . piersiowo-barkowa
(v. thoracoacromialis) zbieraj krew z obszaru zaopatrywanego przez odpowiednie ttnice.
. pachowa (v. axillaris) ley przyrodkowo od jednoimiennej ttnicy, midzy brzegiem I ebra a dolnym brzegiem m.
piersiowego wikszego. Przyjmuje: . piersiow boczn (v. thoracica lateralis), . piersiowo-nabrzuszne (vv.
thoracoepigastricae) i splot ylny brodawkowy (plexus venosus areolaris).
Do . podobojczykowej spywaj rwnie . koczyny grnej gbokie i powierzchowne.
148 . gbokie koczyny grnej (vv. profundae membri superioris) zwane s rwnie . towarzyszcymi (vv.
comitantes), poniewa biegn razem z jednoimiennymi ttnicami w liczbie 2 i tworz dookoa nich piercienne
zespolenia. Analogicznie do naczy ttniczych mamy: . ramienne (vv. brachiales), . okciowe (vv. ulnares) oraz .
promieniowe (vv. radiales). Na rce obecny jest uk ylny doniowy powierzchowny (arcus venosus palmaris
superficialis) do ktrego wpadaj . palcowe doniowe (vv. digitales palmares) oraz uk gboki (arcus venosus
palmaris profundus) otrzymujcy . rdrczne doniowe (vv. metacarpeae palmares).
147 . powierzchowne koczyny grnej (vv. superficiales membri superioris) s liczniejsze od gbokich.
Wystpuj midzy powizi a skra, dlatego s przez ni widoczne.
. odpromieniowa (v. cephalica) powstaje z sieci ylnej grzbietowej rki (rete venosum dorsale manus). Nastpnie
przechodzi na stron doniow, biegnie wzdu promieniowego brzegu przedramienia, w dole okciowym tworzy
zespolenie z . odokciow przez . poredni okcia. Na ramieniu ley w brudzie dwugowej bocznej (sulcus
bicipitalis lateralis), wchodzi midzy m. naramienny a m. piersiowy wikszy i po przebiciu powizi wpada do .
pachowej.
. odokciowa (v. basilica) biegnie wzdu okciowego brzegu przedramienia, przyjmujc w dole okciowym
. poredni okcia. Na ramieniu ley w brudzie dwugowej przyrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), w poowie
ramienia przebija powi i wpada do . towarzyszcej t. ramiennej (v. commitans a. brachialis).
. porednia okcia (v. intermedia cubiti) biegnie skonie od . odpromieniowej do . odokciowej.
. porednia przedramienia (v. intermedia antebrachii) biegnie po stronie doniowej pomidzy powyszymi
naczyniami; wpada do niej . porednia odokciowa i odpromieniowa (v. intermedia basilica et cephalica), obie
odchodzce w dole okciowym.
Na rce krew zbierana jest przez sie yln grzbietow rki (rete venosum dorsale manus); otrzymuje ona krew z ukw

- 69 -

ylnych palcowych (arcus venosi digitales), te z kolei zbieraj . rdrczne grzbietowe (vv. metacarpeae dorsales), a
te . midzygwkowe (vv. intercapitales).
149 Do y ciennych klatki piersiowej (vv. parietales thoracis) zaliczmy . nieparzyst i cz jej dopyww.
. nieparzysta (v. azygos) stanowi dogowowe przeduenie . ldwiowej wstpujcej prawej (v. lumbalis ascendens
dextra). Nastpnie przechodzi przez prawa odnog czci ldwiowej przepony wraz z n. trzewnym wikszym (n.
splanchnicus major), biegnie pozaopucnowo wzdu prawej strony przewodu piersiowego do wysokoci Th4-5. Zagina
si nad oskrzelem gwnym prawym (bronchus principalis dexter) i wpada do . gwnej grnej tu przez jej wejciem
do worka osierdziowego. Posiada dopywy zebrane w poniszej licie.
. nieparzysta krtka (v. hemiazygos) stanowi z kolei dogowowe przeduenie . ldwiowej wstpujcej lewej.
Przechodzi przez lew odnog czci ldwiowej przepony, na lewo od czci zstpujcej przepony. Na wysokoci Th710 zagina si w prawo za przewodem piersiowym i zwada do . nieparzystej.
. nieparzysta krtka dodatkowa (v. hemiazygos accessoria) biegnie w dogowowym przedueniu . nieparzystej
krtkiej. Uchodzi do niej lub bezporednio do . nieparzystej. Zespala si z . ramienno-gowow lew.
. przeykowe (vv. esophageales), oskrzelowe (vv. bronchiales), osierdziowe (vv. pericardiacae), rdpiersiowe (vv.
mediastinales) i przeponowa grna (v. phrenica superior) zbieraj krew z narzdw rdpiersia.
Z . ldwiowych tylko pierwsza i druga (vv. lumbales prima et secunda).
. ldwiowa wstpujca (v. lumbalis ascendens) biegnie poniej przepony midzy wyrostkami ebrowymi a
m. ldwiowym wikszym; wpadaj do . podebrowa (v. subcostalis) oraz . ldwiowe (vv. lumbales).
. midzyebrowe tylne (vv. intercostales posteriores) (IV-XI) zbieraj krew ze cian klatki piersiowej oraz piersiowej
czci krgosupa; otrzymuj g. grzbietow (r. dorsalis) ze skry i mm. grzbietu, g. rdzeniow (r. spinalis) z kanau
krgowego i g. midzykrgow (r. intervertebralis).
. krgosupa (vv. columnae vertebralis) to sploty krgowe, . podstawno-krgowe Brascheta (vv. basivertebrales
Brascheti) i . rdzeniowe (vv. spinales) z opony mikkiej rdzenia. Sploty krgowe dzielimy na zewntrzne i
wewntrzne oraz na przednie i tylne. Splot zewntrzny przedni (plexus venosus vertebralis externus anterior) pokrywa
trzony krgw od przodu, zbierajc krew z trzonw i wizade. Splot zewntrzny tylny (plexus venosus vertebralis
externus posterior) pokrywa uki krgw, zbiera krew z krgw, skry i mm. gbokich grzbietu. Sploty wewntrzne
lokuj si midzy dwoma blaszkami opony twardej rdzenia. Splot wewntrzny przedni (plexus venosus vertebralis
internus anterior) ley na wewntrznych powierzchniach trzonw zwrconych do wiata kanau krgowego. Splot
wewntrzny tylny (plexus venosus vertebralis internus posterior) pokrywa grzbietow stron kanau krgowego.
. koczyny dolnej rwnie dziel si na gbokie i powierzchowne.
152 . gbokie koczyny dolnej (vv. profundae membri inferioris) to . towarzyszce (vv. comitantes).
Wystpuj i przebiegaj podobnie jak jednoimienne ttnice, dlatego mamy: . udowe (vv. femorales),
. podkolanowe (vv. popliteae) oraz . piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales anteriores et posteriores). Dalsze
rozgazienia maja posta analogiczn jak w przypadku koczyny grnej.
151 . powierzchowne koczyny dolnej (vv. superficiales membri inferioris) przebiegaj nad powizi i
przewituj miejscami przez skr.
. odpiszczelowa (v. saphena magna) powstaje w okolicy palucha. Biegnc w stron kostki czy si z pooonymi tam
sieciami ylnymi, nastpnie biegnie po przyrodkowej stronie podudzia. Mija kolano i na udzie wdruje wzdu
przyrodkowego brzegu m. krawieckiego. Przewija si przez odnog doln rozworu odpiszczelowego (crus inferius
hiatus sapheni) i wpada do . udowej.
. odstrzakowa (v. saphena parva) biegnie od bocznego brzegu stopy po bocznej stronie podudzia. W okolicy kolana
zawija si, przebija powi i wpada do . podkolanowej.
153 Przewd piersiowy (ductus thoracicus) powstaje na wysokoci L2 z pnia ldwiowego prawego i lewego
(truncus lumbalis dexter et sinister) w miejscu poczenia tworzy si rozszerzenie zwane zbiornikiem mleczu
(cisterna chyli), pooone za aort na prawo oraz pnia jelitowego (truncus intestinalis) reprezentujcego naczynia
chonne jelita, ledziony, trzustki i czci wtroby. Do omawianego przewodu uchodz rwnie naczynia chonne
koczyny dolnej, miednicy i jamy brzusznej. Przewd piersiowy przechodzi przez rozwr aortowy przepony (hiatus
aorticus diaphragmatis), dalej ley na krgosupie w tylnej jamie rdpiersia midzy czci piersiow aorty a .
nieparzyst. Na wysokoci Th6 skrca w lewo, wdruje midzy t. szyjn wspln lew a t. podobojczykow lew,
nastpnie na poziomie C7 zagina si w przd i w d, wpadajc ostatecznie do kta ylnego lewego (angulus venosus
sinister). Odbiera ponadto: pie szyjny lewy (truncus jugularis sinister), pie podobojczykowy lewy (truncus
subclavius sinister) oraz pie ramienno-rdpiersiowy lewy (truncus brachiomediastinalis sinister).

- 70 -

TRZEWIA
Mikkie tkanki ciaa ludzkiego, z wyjtkiem mini, nazywamy trzewiami. W ich skad wchodzi kilka ukadw
narzdw ukad pokarmowy (systema digestorium s. apparatus digestorius), oddechowy (systema respiratorium s.
apparatus digestorius) i moczowo-pciowy (systema urogenitale). Zazwyczaj ukady te omawia si niezalenie od
siebie, jeden po drugim. W tym opracowaniu ich elementy s wymieszane, zachowany natomiast zosta w miar
moliwoci ukad topograficzny kolejno opisywanych narzdw wystpuje zgodnie z ich pooeniem w obrbie
ciaa.
Ukad pokarmowy skada si z: jamy ustnej (cavum oris), zbw (dentes), jzyka (lingua), gardzieli (fauces),
garda (pharynx), przeyku (esophagus), odka (gaster), jelita cienkiego czczego (jejunum) i krtego (ileum), jelita
grubego (cecum) i odbytnicy (rectum) oraz z gruczow linianek, wtroby (hepar) i trzustki (pancreas).
Elementami ukadu oddechowego s: nos zewntrzny (nasus externus) i jama nosowa (cavum nasi), gardo
(pharynx), krta (larynx), tchawica (trachea), oskrzela (bronchi) i puca (pulmones).
Jama ustna (cavum oris) dzieli si na przedsionek ust i jam ustna waciw. Przy nienaruszonym uzbieniu
poczenie midzy nimi obecne jest w przestrzeni zatrzonowej (spatium retromolare) pooonej midzy gazi uchwy
(ramus mandibulae) a ostatnim zbem trzonowym.
154 Przedsionek ust (vestibulum oris) ograniczony jest wargami (labia oris), policzkami (buccae), wyrostkami
zbodoowymi (processus alveolares) i zbami (dentes).
Wyrniamy dwie wargi grn i doln (labium superius et inferius). Razem ograniczaj one szpar ust (rima oris), a
po kadej stronie zbiegaj si, tworzc kcik ust (angulus oris) i cz si w spoidle warg (commisura labiorum). Do
kadego kcika zdaj bruzdy z gry nosowo-wargowa (suclus nasolabialis), a z dou brdkowo-wargowa (sulcus
mentolabialis). Od skry pokrywajcej przedni dolny koniec przegrody nosa do rodka grnej wargi biegnie rynienka
(philtrum), wytwarzajc na tej ostatniej guzek wargowy (tuberculum labiale). Kada z warg poczona jest z
odpowiednim dzisem przez wdzideko (frenulum labii superioris et inferioris). Na przekroju poprzecznym wida, i
warga skada si z czci skrnej, miniowej, a od wewntrz pokryta jest bon luzow z gruczoami wargowymi
(glandulae labiales). Na brzegach ust warstwa skry jest cienka, przez co przewituj tam liczna naczynia krwionone
z tego powodu miejsce to nazywamy czerwieni wargow.
Policzek jest obszarem twarzy ograniczonym przez: kcik ust, otwr suchowy zewntrzny, uk jarzmowy i brzeg
uchwy. Tu m. in. ronie u mczyzn broda (barba). Policzek skada si z warstwy skrnej, miniowej i luzowej z
gruczoami policzkowymi (glandulae buccales); zawiera ponadto ciao tuszczowe (corpus adiposum buccae).
Dzisa (gingivae) stanowi cz przyzbia (parodontium).
155 Zby (dentes) umieszczone s w zbodoach (alveoli dentales) przez poczenie zwane wklinowaniem
(gomphosis). Wyrniamy uk zbowy grny i dolny (arcus dentalis superior et inferior). Czowiek jest difiodontem,
poniewa posiada dwa pokolenia zbw: mleczne (dentes decidui s. lactei) oraz stae (dentes permanentes). Naley
take do heterodontw, poniewa uzbienie jest zrnicowane na siekacze (dentes incisivi), ky (dentes canini), zby
przedtrzonowe (dentes premolares) i trzonowe (dentes molares). Ostatni zb trzonowy nazywany jest czasem zbem
mdroci (dens sapientiae). Zby mleczne wystpuj u czowieka w skadzie: I2C1M2, wic dziecko posiada ich 20;
zby stae maj wzr zbowy I2C1P2M3, wic czowiek dorosy posiada 32 zby.
Kady zb skada si z korony, szyjki i korzenia. Korona kliniczna (corona clinica) posiada kilka powierzchni: na
zewntrz wargow (facies labialis) (I, C) lub policzkow (facies buccalis) (P, M), do jamy waciwej jzykow
(facies lingualis), przy zetkniciu z innymi kontaktow blisz i dalsza (facies contacta mesialis et distalis), do
przeciwnego uku zgryzow (facies occlusialis). Na tej ostatniej obecna s guzki korony (tuberculi coronae dentis)
przedtrzonowe maja ich zazwyczaj 2, a trzonowe 4, cho wartoci mog si indywidualnie zmienia. Szyjka (cervix
dentis) jest czci midzy korona a korzeniem. Korze (radix dentis) przedu si w szczyt (apex radicis dentis).
Zb posiada wewntrz jam (cavitas dentis) wypenion miazga (pulpa dentis); jama przedua si w kana korzenia
(canalis radicis dentis), ktry otwiera si otworem szczytu (foramen apicis dentis).
Zb pokryty jest zbin (dentinum). Na powierzchni korony znajduje si warstwa szkliwa (enamelum), a na korzeniu
ozbnej (peridentium). Szyjka natomiast nie jest adnym z nich osonita, dlatego jej odsonicie powoduje dotkliwe
ble.
156 Jama ustna waciwa (cavum oris propria) jest przestrzeni ograniczon z przodu i bokw zbami, z gry
podniebieniem (palatum), z dou miniami rozpitymi na uchwie, a do tyu otwart do gardzieli (fauces). Z
przedsionkiem jamy komunikuje si przez przestrze zatrzonow (spatium retromolare). Zawiera przede wszystkim
jzyk (lingua). Wycielona jest bon luzow zawierajc gruczoy.
Wydzielina obecna w jamie ustnej produkowana jest przez dwojakiego rodzaju gruczoy mae i due. gruczoy
mae rozsiane s po caym jej obrbie; w grupie tej wyrniamy: gruczoy wargowe (glandulae labiales), policzkowe
(glandulae buccales), trzonowe (glandulae molares), podniebienne (glandulae palatinae) oraz jzykowe (glandulae
linguales). Do gruczow duych natomiast zaliczamy linianki. Po kadej stronie wystpuj 3: przyuszna (glandula
parotidea), poduchwowa (glandula submandibularis) i podjzykowa (glandula sublingualis).
157 linianka przyuszna (glandula parotidea) jest tym tworem o budowie zrazikowej. W normalnym stanie jest
niewyczuwalna przez skr. Posiada 2 czci powierzchown i gbok. Pierwsza ma ksztat odwrconego trjkta i

- 71 -

ley midzy otworem suchowym zewntrznym a gazi uchwy. Druga rwnie przypomina trjkt i od strony
przyrodkowej przylega do bukietu Riolanda; ten ostatni utworzony jest przez 3 mm. przyczepiajce si do wyrostka
rylcowatego: m. rylcowo-jzykowy (m. styloglossus), m. rylcowo-gardowy (m. stylopharyngeus) i m. rylcowognykowy (m. stylohyoideus). Omawiana linianka posiada rwnie dwa wyrostki zauchwowy (processus
retromandibularis) i szyjny (processus cervicalis). Z jej grno-przedniego brzegu wychodzi przewd wyprowadzajcy
(ductus parotideus) ten biegnie najpierw rwnolegle do uku jarzmowego, nastpnie zawija si na m. waczu (m.
masseter) i przebija m. policzkowy (m. buccinator) wpadajc do przedsionka jamy ustnej w postaci brodawki
przyusznej (papilla parotidea) na wysokoci M2.
Unerwienie wydzielnicze dla linianki przyusznej biegnie nastpujc drog. Z przywspczulnego jdra linowego
grnego (nucleus salivatorius inferior) wychodzi wizka biegnca wraz z n. jzykowo-gardowym
(n. glossopharyngeus) (IX) do jego zwoju dolnego (ganglion inferior) pooonego w doku skalistym (fossula petrosa).
Std odchodzi n. bbenkowy (n. tympanicus) przechodzcy przez jednoimienny splot (plexus tympanicus). Dalej jako
n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor) wizka dostaje si do zwoju usznego (ganglion oticum), gdzie wkna
przeczaj si na zazwojowe. Ich cz biegnie g. czc z n. uszno-skroniowym (r. communicans cum nervo
auriculotemporalis w skrcie r. c. c. n. auriculotemporalis) do tego nerwu, po czym rozdziela si cz wraz z tym
n. wdruje do linianki i tam si rozgazia, a cz docza si do n. twarzowego (n. facialis) (VII) i wraz z nim osiga
liniank. Pozostaa cz wkien ze zwoju usznego biegnie g. czca z n. policzkowym (r. c. c. n. buccalis) do tego
n. i wraz z nim dociera do gruczow przedsionka ust policzka warg (glandulae vestibuli oris buccae et labiorum).
Z tego powodu n. IX bywa nazywany n. przedsionka ust.
158 linianka poduchwowa (glandula submandibularis) ley w trjkcie uchwy (trigonum mandibulae). U gry
przylega do m. uchwowo-gnykowego (m. mylohyoideus), a jej tylna cz do m. gnykowo-jzykowego (m.
hyoglossus) i do bukietu Riolanda. Z grno-tylnego koca wychodzi przewd wyprowadzajcy (ductus
submandibularis) ten owija si dookoa tylnego brzegu m. uchwowo-gnykowego, nastpnie biegnie midzy m.
brdkowo-jzykowym (m. genioglossus) a m. gnykowo-jzykowym, czy si z przewodem podjzykowym wikszym
(ductus sublingualis major) i wsplnie uchodz do jamy ustnej waciwej na misku podjzykowym (carancula
sublingualis).
159 linianka podjzykowa (glandula sublingualis) ley na m. uchwowo-gnykowym, z boku przylega do
uchwy, a od strony przyrodkowej ssiaduje z m. brdkowo-jzykowym. W przeciwiestwie do poprzednich,
linianka ta jest nieco rozproszona i posiada kilka przewodw wyprowadzajcych. Przewody mniejsze (ductus
sublinguales minores) uchodz na caej dugoci fadu podjzykowego (plica sublingualis). Natomiast od najwikszego
skupiska, zwanego linianka podjzykow wiksz (glandula sublingualis major) odchodzi przewd podjzykowy
wikszy (ductus sublingualis major), ktry czy si z przewodem poduchwowym i uchodzi z nim wsplnie na misku
podjzykowym (carancula sublingualis).
Unerwienie wydzielnicze dla linianki poduchwowej i podjzykowej przedstawia si nastpujco. Wizka nerwowa
wychodzi z przywspczulnego jdra linowego grnego (nucleus salivatorius superior) i biegnie razem z n. porednim
(n. intermedius). Wchodzi do kanau twarzowego (canalis facialis) i odbiega w postaci struny bbenkowej (chorda
tympani). Nastpnie przez g. czc z n. jzykowym (r. c. c. n. lingualis) dostaje si do niego, a przez g. czc ze
zwojem poduchwowym (r. c. c. ganglii submandibulari) osiga wymieniony zwj. Tu wizki przeczaj si na
zazwojowe i rozdzielaj cz biegnie gg. gruczoowymi (rr. glandulares) do linianki poduchwowej, a cz
wykorzystuje g. czc z n. podjzykowym (r. c. c. n. sublinguali) aby dosta si wraz z nim do linianki
podjzykowej.
160 Jzyk (lingua) skada si z trzonu (corpus linguae) przeduajcego si w szczyt (apex linguae) oraz z
korzenia (radix linguae). Moemy na nim wyrni grzbiet (dorsum linguae) i powierzchni doln (facies inferior
linguae), rozdzielone brzegiem (margo linguae). Pomidzy trzonem a korzeniem obecna jest bruzda kracowa jzyka
(sulcus terminalis linguae), wzgldem ktrej dzieli si jzyk na cz przedbruzdow (pars presulcaris) i zabruzdow
(pars postsulcaris). Ponadto do bruzdy tej przyczepia si uk podniebienno-jzykowy (arcus palatoglossus), a w linii
porodkowej znajduje si na niej otwr lepy (foramen cecum); ten ostatni prowadzi do przewodu jzykowego (ductus
lingualis), pozostaego po przewodzie tarczowo-jzykowym (ductus thyroglossus). Pomidzy korzeniem a nagoni
(epiglottis) znajduj si 3 fady jzykowo-nagoniowe rodkowy (plica glossoepiglottica mediana) i 2 boczne (plicae
glossoepiglotticae laterales). Wyznaczaj one 2 doki nagoniowe (vallecula epiglottica). Przed dokami widoczny jest
migdaek jzykowy (tonsilla lingualis).
Na grzbiecie jzyka widoczna jest bruzda porodkowa (sulcus medianus linguae), bdca wyrazem przebiegu
wewntrznej przegrody jzyka (septum linguae). Obecne jest rwnie rozcigno jzykowe (aponeurosis linguae)
lece pod bon luzow. Ta ostatnia czy si z dnem jamy ustnej waciwej przez wdzideko (frenulum linguae).
Zbienie do wdzideka biegn fady podjzykowe (plicae sublinguales) zakoczone po kadej stronie miskiem
podjzykowym (carancula sublingualis). Na powierzchni bony luzowej obecne s brodawki jzykowe (papillae
linguales). Wyrniamy ich 5 rodzajw: nitkowate (papillae filiformes) w tylno-przyrodkowym pasie, stokowate
(papillae conicae) pomidzy nimi, grzybkowate (papillae fungiformes) na brzegach i kocu, liciaste (papillae foliatae)
na tylnej czci brzegu, tworzce obszar liciasty (regio foliata) oraz okolone (papillae vollatae).

- 72 -

Unerwienie jzyka jest zoone i przedstawia si nastpujco: ruchowe pochodzi od n. XII, wydzielnicze od VII,
czuciowe od V i IX, smakowe od VII, IX i X. Szczegy przebiegu znajduj si przy opisie poszczeglnych nerww.
161 Mm. jzyka (mm. linguae) dzielimy na zewntrzne, poruszajce nim caym oraz wewntrzne, umoliwiajce
mu zmian ksztatu. Do mm. zewntrznych zaliczamy: m. brdkowo-jzykowy, m. gnykowo-jzykowy i m. rylcowojzykowy. Pierwszy z nich (m. genioglossus) odchodzi od swojego kolca (spina m. genioglossi) na wewntrznej
powierzchni uchwy; obnia lub wysuwa jzyk naprzd. Drugi (m. hyoglossus) przyczepia si do rogu wikszego
koci gnykowej (cornu major ossis hyoidei); pociga on jzyk w ty i w d. Trzeci (m. styloglossus) posiada przyczep
na wyrostku rylcowatym (processus styloideus) i na wizadle rylcowo-uchwowym (lig. stylomandibulare);
odpowiedzialny jest za pociganie jzyka ku grze i tyowi.
Mm. wewntrzne jzyka wystpuj w liczbie 4 s to: m. poduny jzyka grny i dolny (m. longitudinalis linguae
superior et inferior), m. poprzeczny (m. transversus linguae) i m. pionowy (m. verticalis). M. poduny grny stanowi
przeduenie m. rylcowo-jzykowego i m. gnykowo-jzykowego; m. poprzeczny przedua si w m. podniebiennojzykowy (m. palatoglossus).
Podniebienie (palatum) dzieli si na twarde i mikkie. Podniebienie twarde (palatum durum) zbudowane jest z
podniebienia kostnego (palatum osseum). W linii porodkowej posiada szew (raphe palatini), a od przodu brodawk
przysieczn (papilla incisiva), w czci tylnej obecne s fady podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae).
W tkance podluzowej wystpuj gruczoy podniebienne (glandulae palatinae). Podniebienie twarde przedua si w
rozcigno podniebienne (aponeurosis palatinae) i przechodzi w podniebienie mikkie (palatum molle). To oddaje do
tyu jzyczek (uvula), a w d po kadej stronie uk podniebienno-jzykowy (arcus palatoglossus) i podniebiennogardowy (arcus palatopharyngeus). uki te wchodz w skad cieni gardzieli. Podniebienie posiada szereg wasnych
mini, omwionych szczegowo wczeniej.
Gardziel (fauces) ograniczona jest z gry przez jzyczek (uvula), z bokw przez oba uki podniebienne, a na dole
przez korze jzyka (radix linguae). Poprzez cie gardzieli (isthmus faucium) wykazuje poczenie z gardem
(pharynx). Po kadej stronie midzy ukami schowany jest migdaek podniebienny (tonsilla palatina). Posiada on
unerwienie o n. IX i ukrwienie od t. podniebiennej wstpujcej (a. palatina ascendens), t. gardowej wstpujcej (a.
pharyngea ascendens) i od gg. grzbietowych jzyka (rr. dorsales linguae).
Nos zewntrzny (nasus externus) skada si z korzenia (radix nasi), grzbietu (dorsum nasi), szczytu (apex nasi),
skrzyde (alae nasi) i bruzdy skrzydowej (sulcus alaris) oraz z przegrody (septum nasi). 4 ostatnie elementy buduj
nozdrza zewntrzne (nares). Rusztowanie nosa skada si z czci kostnej i chrzstnej, czyli z chrzstek nosowych.
162 Wyrniamy 6 rodzajw chrzstek nosa (cartilagines nasi) chrzstk przegrody, boczna, skrzydow
wiksza i mniejsz, dodatkowe i lemieszowo-nosow.
Chrzstka przegrody nosa (cartilago septi nasi) jest elementem przegrody chrzstnej. Ma posta pionowo ustawionej
czworobocznej pytki, ktra ktem grno-przednim zwraca si do chrzstek bocznych, grno-tylnym do blaszki
pionowej koci sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis), dolno-przednim do czci ruchomej przegrody
(pars mobilis septi nasi), a dolny-tylnym do lemiesza (vomer). Od ostatniego wymienionego kta odchodzi wyrostek
tylny lub klinowy (processus posterior s. sphenoidalis).
Chrzstka boczna nosa (cartilago nasi lateralis) ma ksztat trjktny. Zrasta si z poprzedni, brzegiem grnym zwraca
si do wolnego brzegu wyrostka czoowego szczki. a dolnym do ocznej odnogi chrzstki skrzydowej wikszej.
Chrzstka skrzydowa wiksza (cartilago alaris major) stanowi podoe przedniej czci skrzyda, koca nosa oraz
ruchomej czci przegrody. Posiada dwie odnogi przyrodkow i boczn (crus mediale et laterale).
Chrzstki skrzydowe mniejsze (cartilagines alares minores) wystpuj w liczbie kilku.
Chrzstki dodatkowe (cartilagines nasales accessoriae) s mae, okrge, pooone z przodu midzy chrzstkami
skrzydowymi wikszymi a bocznymi nosa.
Chrzstka lemieszowo-nosowa (cartilago vomeronasalis) odchodzi z jednoimiennego narzdu zanikego organu
Jacobsona.
163 Jama nosowa (cavum nasi) rozpociera si od nozdrzy zewntrznych (nares) do wewntrznych (choanae).
Dzieli si na przedsionek nosa (vestibulum nasi) i jam waciw (cavum nasi propria), rozdzielone progiem (limen
nasi). Ponad fadami skrzydowymi (plicae alares) i zachykiem szczytu nosa (recessus apicis nasi) znajduje si cz
przejciowa.
Jama posiada 4 ciany. ciana przyrodkowa to przegroda nosa (septum nasi) zoona z czci kostnej, chrzstnej i
boniastej. Cz kostn (pars ossea) tworzy blaszka pionowa koci sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis) i
lemiesz (vomer). Cz chrzstna (pars cartilaginea) to chrzstka przegrody nosa (cartilago septi nasi). Cz boniasta
(pars membranacea) tworzy cz ruchom przegrody (pars mobilis septi nasi). ciana grna to inaczej strop jamy
nosowej; skada si z czci przedniej koci nosowe, rodkowej ko sitowa i tylnej ko klinowa, pomidzy
ktrymi obecne s 2 zaamana. ciana dolna, czyli dno jamy, utworzona jest przez podniebienie; obecne tu jest
lejkowate wejcie do kanau przysiecznego (canalis inscisivus).
Na cianie bocznej obecne s 3 maowiny i 3 przewody, do ktrych uchodz zatoki przynosowe. Maowina dolna
(concha nasalis inferior) siga od otworu gruszkowatego (apertura piriformis) do nozdrzy tylnych (choanae), a tylny
koniec znajduje si na poowie wysokoci nozdrzy; przyczepia si do koci szczkowej (concha maxilllotuberalis).
Maowina rodkowa (concha nasalis media) posiada przedni odcinek krtszy i tylny duszy, schodzce si pod ktem

- 73 -

prostym; tylny koniec znajduje si na grnej granicy nozdrzy. Maowina grna (concha nasalis superior) jest
najkrtsza; wraz z poprzedni przyczepia si do koci sitowej (conchae ethmotuberalia). U noworodkw obecna jest
maowina najwysza (concha nasalis suprema), ktra pniej zanika. Przestrze przed maowinami nazywa si kilem
lub ostrog (carina nasi), za przestrze z tyu to przewd nosowo-gardowy (meatus nasopharyngeus); otwiera si do
niego otwr klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum) prowadzcy naczynia i nerwy z dou skrzydowopodniebiennego (fossa pterygopalatina) oraz zachyek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis) z zatoki sitowej
(sinus sphenoidalis).
Pomidzy maowinami tworz si odpowiednie przewody. Przewd dolny (meatus nasi inferior) jest najduszy, a pod
fadem zowym (plica lacrimalis) uchodzi do przewd nosowo-zowy (ductus nasolacrimalis). Przewd rodkowy
(meatus nasi medius) jest najszerszy i jako jedyny zaczyna si wasnym przedsionkiem (atrium nasi medii) ten
rozgranicza ostrog nosa i przyczep maowiny dolnej. Uchodz do niego komrki sitowe przednie (cellulae
ethmoidales anteriores). Posiada rwnie lejek sitowy (infundibulum ethmoidale) do ktrego uchodzi zatoka
szczkowa (sinus maxillaris) i czoowa (sinus frontalis). Rusztowanie lejka od strony przednio-dolnej stanowi wyrostek
hakowaty (processus uncinatus), a od grno-tylnej baka sitowa (bulla ethmoidalis) oba ona ograniczaj rozwr
pksiycowaty (hiatus semilunaris), odpowiadajcy na twarzy przyrodkowemu ktowi oka (angulus oculi medialis).
Do przewodu grnego (meatus nasi superior) uchodz komrki sitowe rodkowe i tylne (cellulae ethmoidales mediae et
posteriores).
Jama nosowa wysana jest bon luzow zawierajc gruczoy nosowe (glandulae nasales); jej obszar dzieli si na
oddechowy (regio respiratoria) i wchowy (regio oflactoria), stanowicy miejsce receptorowe zmysu wchu.
Ukrwienie bony pochodzi od t. szczkowej (a. maxillaris) dajcej t. klinowo-podniebienn (a. sphenopalatina) i tt.
nosowe tylne boczne i przegrody (aa. nasales posteriores laterales et septi) oraz od t. ocznej (a. ophthalmica) dajcej t.
sitowa przedni i tyln (a. ethmoidalis anterior et posterior). Cz przednia unerwiona jest przez n. oczny (n.
ophthalmicus) (V1) dajcy gg. nosowe przyrodkowe i boczne (rr. nasales mediales et laterales), tylna za przez zwj
skrzydowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum) dajcy gg. nosowe tylne grne przyrodkowe i boczne (rr.
nasales posteriores superiores mediales et laterales), w tym n. nosowo-podniebienny (n. nasopalatinus).
164 Po kadej stronie wyrniamy 4 zatoki przynosowe (sinus paranasales).
Zatoka szczkowa (sinus maxillaris) jest najwiksza (do 25 cm3). Ma ksztat trjciennej piramidy o podstawie
zwrconej przyrodkowo. Okoliczne elementy zawaj rozwr szczkowy (hiatus maxillaris) do rozworu
pksiycowatego (hiatus semilunaris). ciana grna zwraca si do oczodou, przednia na zewntrz, tylna do dou
podskroniowego, a przyrodkowa do jamy nosowej. Wycielajca bona unerwiona jest przez n. szczkowy (n.
maxillaris) (V2).
Zatoka czoowa (sinus frontalis) jest bardzo zmienna w ksztatach i rozmiarach (5-30 cm3). Moe dochodzi z boku do
szwu czoowo-jarzmowego (sutura frontozygomatica), a z tyu do skrzyde mniejszych koci klinowej (alae minores
ossis sphenoidalis). Wpada do jamy nosowej przez rozwr pksiycowaty lub osobnym otworem.
Zatoka sitowa (sinus ethmoidalis) wystpuje w postaci komrek sitowych. Komrki przednie (cellulae ethmoidales
anteriores) uchodz do lejka (infundibulum), a rodkowe i tylne (cellulae ethmoidales mediae et posteriores) do
przewodu nosowego grnego (meatus nasi superius). wsplnie maj do 10 cm3 objtoci.
Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) jest indywidualnie zmienna. Zajmuje do 6 cm3. Dosta si do niej mona
prowadzc sond od kolca nosowego przedniego (spina nasalis anterior) przez rodek solnego brzegu maowiny
rodkowej ku tyowi i ku grze.
Bona zatoki czoowej, sitowej i klinowej unerwiona jest przez gazie n. ocznego (n. ophthalmicus) (V1).
165 Gardo (pharynx) rozciga si od podstawy czaszki do wysokoci chrzstki piercieniowatej okoo C6.
Skada si z czci nosowej, ustnej i krtaniowej. Strop garda nazywamy sklepieniem (fornix pharyngis).
166 Cz nosowa garda (pars nasalis pharyngis) komunikuje si przez nozdrza tylne (choanae) z jam nosow
(cavum nasi). Wraz ze sklepieniem tworzy jam gardowo-nosow (epipharynx s. cavum pharyngonasale), oddzielon
przez podniebienie mikkie (palatum molle) od jamy gardowo-krtaniowej (cavum pharyngolaryngeum). Na bocznej
cianie w przedueniu maowiny dolnej znajduje si otwr gardowy trbki suchowej (ostium pharyngeum tubae
auditivae). Posiada on warg przednia i tyln (labium anterius et posterius), z przodu ograniczony jest fadem
trbkowo-podniebiennym (plica salpingopalatina), a z tyu waem trbkowym (torus tubarius), przeduajcym si w
d w fad trbkowo-gardowy (plica salpingopharynga). U podna posiada wa dwigacza (torus levatorius)
wywoany przebiegiem m. dwigacza podniebienia mikkiego (m. levator veli palatini), poniej za zachyek gardowy
(recessus pharyngeus). Na sklepieniu garda znajduje si migdaek gardowy (tonsilla pharyngea) przeduajcy si na
boki w migdaek trbkowy (tonsilla tubaria).
Cz ustna garda (pars oralis pharyngis) poprzez cie gardzieli (isthmus faucium) posiada czno z jam
ustna (cavum oris). Jest to rodkowa cz garda (mesopharynx), naleca do jamy gardowo-krtaniowej.
167 Cz krtaniowa garda (pars laryngea pharyngis) czy si z krtani przez jej wchd (aditus laryngis). Z boku
po kadej stronie obecny jest zachyek gruszkowaty (recessus piriformis) posiadajcy fad n. krtaniowego (plica n.
laryngei). Z gry ograniczony jest on przez fad gardowo-nagoniowy (plica pharyngoepiglottica) wywoany przez m.
rylcowo-gardowy (m. stylopharyngeus).

- 74 -

ciana garda zoona jest z: bony luzowej, bony waciwej luzwki, bony podluzowej, bony miniowej i
bony zewntrznej (przydanki) bdcej przedueniem powizi policzkowo-gardowej. Bona waciwa luzwki ma
nastpujcy przebieg: guzek gardowy (tuberculum pharyngeum), cz podstawna koci potylicznej (pars basilaris
ossis occipitalis), chrzstkozrost skalisto-potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis), przed otworem zewntrznym
kanau szyjnego (apertura externa canalis carotici), chrzstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa),
blaszka przyrodkowa wyrostka skrzydowego (lamina medialis processus pteryoidei), szew skrzydowo-uchwowy
(raphe pterygomandibularis), kresa uchwowo-gnykowa uchwy (linea mylohyoidea mandibulae).
168 Mm. garda (mm. pharyngis) dzielimy na zwieracze i dwigacze. Pierwsze (constrictores pharyngis) tworz w
linii porodkowej szew garda (raphe pharyngis), przyczepiajcy si do guzka gardowego na czci podstawnej koci
potylicznej.
M. zwieracz grny (m. constrictor pharyngis superior) siga grnym brzegiem do poowy nozdrzy tylnych. Jego
przyczep skada si z 4 czci. Cz skrzydowo-gardowa (pars pterygopharyngea) przyczepia si do blaszki
przyrodkowej wyrostka skrzydowego, cz policzkowo-gardowa (pars buccopharyngea) do szwu skrzydowouchwowego, cz uchwowo-gardowa (pars mylopharyngea) do kresy uchwowo-gnykowej, a cz jzykowogardowa (pars glossophatyngea) przedua si w sam jzyk.
M. zwieracz rodkowy (m. constrictor pharyngis medius) siga grnym brzegiem do wejcia gardowego m. rylcowogardowego (m. stylopharyngeus). Przyczepia si do koci gnykowej cz chrzstno-gardowa (pars
chondropharyngea) do rogu mniejszego i wizada rylcowo-gnykowego, a cz rogowo-gardowa (pars
ceratopharyngea) do koca rogu wikszego.
M. zwieracz dolny (m. constrictor pharyngis inferior) rwnie posiada kilkuczciowy przyczep. Cz tarczowogardowa (pars thyropharyngea) przyczepia si do kresy skonej chrzstki tarczowej, cz piercienno-gardowa (pars
cricopharyngea) do bocznej czci blaszki chrzstki piercieniowatej, a cz tchawiczo-gardowa (pars
tracheopharyngea) do I chrzstki tchawicy.
Do mm. dwigaczy (mm. levatores pharyngis) zaliczamy: m. podniebienno-gardowy (m. palatopharyngeus) i
m. rylcowo-gardowy (m. stylopharyngeus). Odpowiedzialne s one za podnoszenie, skracanie i uwypuklanie tylnej
ciany garda, co jest istotne przy poykaniu.
W czci nosowej i ustnej unerwienie pochodzi ze splotu gardowego (plexus pharyngeus), jaki tworzy n. IX i X na
tylnej cianie garda. N. krtaniowy grny (n. laryngeus superior) zaopatruje zachyek gruszkowaty (recessus
piriformis). Unaczynienie zapewnia t. gardowa wstpujca (a. pharyngea ascendens) i t. podniebienna wstpujca (a.
palatina descendens). Krew zbierana jest odpowiednim splotem ylnym (plexus venosus pharyngealis).
Krta (larynx) jest narzdem pooonym na wysokoci C4-7, u noworodkw nieco wyej do C4, rzutujcym si
na przednia okolic szyi. Powyej posiada ko gnykow (os hyoideum) C4 i goni (glottis) C5, w d przedua
si w tchawic (trachea). Krta jest zoonym zespoem chrzstek i mini, posiada ponadto jam wysan bon
luzow.
169 Chrzstki krtani (cartilagines laryngis) dzielimy na nieparzyste i parzyste. Do nieparzystych zaliczamy
chrzstk nagoniow, tarczowat i piercieniowat, do parzystych za nalewkowat, rokowat, klinowat i
trzeszczkow.
Chrzstka nagoniowa (cartilago epiglottica) wchodzi w skad nagoni (epiglottis). Posiada ksztat siodeka
rowerowego, przebiega w kierunku: z gry i z tyu na d i do przodu. Jej rozszerzona grna cz tworzy wchd do
krtani (aditus laryngis), nastpnie zwa si w szypu nagoni (petiolus epiglottidis), ktra w linii porodkowej
posiada guzek nagoniowy (tuberculum epiglotticum). Powierzchnia jzykowa jest gadka, krtaniowa za powyginana
i wyposaona w doki, przeksztacona czasem w otworki dla naczy krwiononych. Przez rodek przebiega kil lub
ostroga (carina cartilaginis epiglotticae) przeduajca si w szypu.
Chrzstka tarczowata (cartilago thyroidea) skada si z blaszki prawej i lewej (lamina dextra et sinistra) poczonych od
przodu w linii porodkowej tworzc kt chrzstki (angulus cartilaginis thyroideae). Kt ten koczy si wciciami
wcicie tarczowe grne (incisura thyroidea superior) wywouje wynioso krtaniow (prominentia laryngea) zwan
jabkiem Adama (pomum Adami); brzeg dolny biegnie zazwyczaj poziomo, cho moe posiada wcicie tarczowe dolne
(incisura thyroidea inferior). Od bocznych brzegw blaszek odchodz po kadej stronie dwa rogi grny (cornu
superius) ma ksztat cylindryczny i biegnie ku tyowi, dolny (cornu inferius) jest spaszczony i wygity do przodu,
zaopatrzony w powierzchni stawow piercieniowat (facies articularis cricoidea). Wewntrzna powierzchnia
chrzstki jest gadka, na zewntrznej za obecna jest kresa skona (linea obliqua) gdzie przyczepia si cz tarczowogardowa m. zwieracza garda dolnego (pars thyropharyngea m. constrictoris pharyngis inferioris). Ponadto kresa
zakoczona dwoma guzkami grny (tuberculum thyroideum superius) jest miejscem przyczepu m. mostkowotarczowego (m. sterothyroideus), do dolnego za (tuberculum thyroideum inferius) przyczepia si m. tarczowognykowy (m. thyrohyoideus). W przypadkw wystpuje otwr tarczowy (foramen thyroideum), ktrym przechodzi t.
krtaniowa grna (a. thyroidea superior) i jednoimienny nerw (n. laryngeus superior).
Chrzstka piercieniowata (cartilago cricoidea) skada si z uku (arcus cartilaginis cricoideae) zwrconego ku
przodowi oraz z blaszki (lamina cartilaginis cricoideae) zwrconej do tyu. W przejciu uku w blaszk na powierzchni
zewntrznej znajduje si wynioso brzena (eminentia marginalis) gdzie przyczepia si cz piercienno-gardowa
m. zwieracza garda dolnego (pars cricopharyngea m. constrictoris pharyngis inferioris). Wewntrzna powierzchnia

- 75 -

blaszki jest gadka, z tyu za na powierzchni zewntrznej w linii porodkowej znajduje si grzebie porodkowy
(crista mediana), rozdzielajcy od siebie wgbienia w ktrych przyczepia si z kadej strony m. pierciennonalewkowy tylny (m. cricoarythenoideus posterior). Na grnym brzegu blaszki znajduje si powierzchnia stawowa
nalewkowa (facies articularis arythenoidea), za na zewntrznej powierzchni, w poowie wysokoci, w przejciu uku z
blaszk mamy powierzchni stawow tarczow (facies articularis thyroidea).
Chrzstka nalewkowata (cartilago arythenoidea) ma ksztat trjciennej piramidy. Podstawa (basis cartilaginis
arythenoideae) wraz z powierzchni stawow opiera si na blaszce chrzstki piercieniowatej, a wierzchoek (apex
cartilaginis arythenoideae) zwraca si ku grze i jest skonie city. Powierzchnia przyrodkowa jest gadka, tylna
wgbiona, przednio-boczna posiada 2 wgbienia oddzielone od siebie grzebieniem ukowatym (crista arcuata)
zakoczonym w grze wzgrkiem (colliculus). Wspomniane wgbienia to: doek trjktny (fovea triangularis) gdzie
lokuje si grupa gruczow luzowych oraz doek poduny (fovea oblonga) gdzie przyczepia si m. gosowy (m.
vocalis). Od podstawy w kierunku boczno-tylnym odchodzi wyrostek miniowy (processus muscularis), a w przednioprzyrodkowym wyrostek gosowy (processus vocalis).
Chrzstka rokowata (cartilago corniculata) jest maa, o ksztacie stokowym, uzupenia city fragment chrzstki
nalewkowatej.
Chrzstka klinowata (cartilago cuneiformis) jest rwnie niewielka, pooona w fadzie nalewkowo-nagoniowym
(plica aryepiglottica).
Chrzstka trzeszczkowa (cartilago sesamoidea) wystpuje w zmiennej liczbie z boku chrzstki nalewkowatej.
170 Chrzstki krtani mog by poczone w sposb cigy i stawowy. Do pocze cigych zaliczmy: aparat
wizadowy pomidzy koci gnykow a chrzstk tarczowat, wizada w cianach i w jamie krtani oraz wizada
pomidzy poszczeglnymi chrzstkami. Wrd staww wyrniamy: staw piercienno-tarczowy (art. crocothyroidea)
oraz staw piercienno-nalewkowy (art. cricoarythenoidea).
Pomidzy koci gnykow a chrzstk tarczowat rozpita jest bona tarczowo-gnykowa (membrana thyrohyoidea)
zoona z dwch blaszek blaszka zewntrzna przyczepia si do dolnego, a wewntrzna do grnego brzegu koci, obie
za rozdzielone s kaletk gnykow (bursa hyoidea). Omawiana bona wzmocniona jest na bokach i porodku 3
wizadami tarczowo-gnykowymi porodkowym (lig. thyrohyoideum medianum) i dwoma bocznymi (lig.
thyrohyoideum laterale) biegncymi od koca rogu grnego chrzstki do koca rogu wikszego koci; kade z
wizade bocznych posiada chrzstk ziarnowat (cartilago triticea).
Jeeli chodzi o poczenia w cianie krtani midzy bon luzow a miniami, to obecna jest bona wknistosprysta (membrana fibroelastica laryngis) biegnca od chrzstki tarczowatej do nagoniowej. Skada si ona z czci
dolnej i grnej. Cz dolna czy grny brzeg chrzstki piercieniowatej z wizadami gosowymi (ligg. vocalia)
tworzc stoek sprysty (conus elasticus). Ten w przd i przyrodkowo grubieje w wizado piercienno-tarczowe
(lig. cricithyroideum) czyli cz woln stoka (pars libera coni elastici), za w stron grno-przyrodkow dale
wizado gosowe (lig. vocale) biegnce od wyrostka gosowego chrzstki nalewkowatej do wewntrznej strony kta
chrzstki tarczowatej. Cz grna to bona czworoktna (membrana quardrangularis) odchodzca od fadu
przedsionkowego (plica vestibularis) powyej fadu gosowego (plica vocalis) zawierajcego wizado gosowe,
koczy si za w fadzie nalewkowo-nagoniowym (plica aryepiglottica).
Wyrniamy 2 gwne wizada midzy chrzstkami krtani. Wizado tarczowo-nagoniowe (lig. thyroepiglotticum)
obejmuje szypu goni i koczy si w okolicy wcicia tarczowego grnego. Wizado piercienno-gardowe (lig.
cricopharynegeum) wdruje od rodka grnego brzegu blaszki chrzstki piercieniowatej, rozwidla si jak litera Y
dajc wizado jarzmowe (lig. jugulare) i koczy si na chrzstce rokowatej.
Staw piercienno-tarczowy (art. cricothyroidea) wystpuje pomidzy skonie ustawion powierzchni na dolnym rogu
chrzstki tarczowatej a odpowiedni powierzchni na chrzstce piercieniowatej. Torebka stawowa wzmocniona jest
wizadami biegncymi promienicie od rogu dolnego (lig. ceratocricoideum anterior, lateralis et posterior). Ruch w
stawie odbywa si dookoa osi poprzecznej: albo chrzstka tarczowata pochyla si do przodu, zwiksza odlego od
nalewkowatej i napina wizada gosowe albo odwrotnie odchyla si do tyu, zmniejsza odlego i wizada
wiotczej. Ruch w tym stawie wpywa zatem na napicie wizade gosowych, a przez to na wysoko wydawanego
tonu.
Staw piercienno-nalewkowy (art. cricoarythenoidea) obecny jest midzy mniejsz powierzchni podstawy chrzstki
nalewkowatej a wiksz powierzchni na blaszce chrzstki piercieniowatej. Torebka wzmocniona jest przez wizado
piercienno-nalewkowe tylne (lig. cricoarythenoideum posterius) biegnce od brzegu powierzchni stawowej chrzstki
piercieniowatej, rozszerzajce si wachlarzowato i osigajce chrzstk nalewkowat. Ruchy w stawie pozwalaj
chrzstce nalewkowatej na szeroki zakres ruchw: w przd i w ty, na bok i przyrodkowo, wreszcie na skrcanie
wzdu osi dugiej. Wpywa to na zmian wzajemnej odlegoci wizade gosowych, a przez to na si gosu.
171 Krta posiada szereg poruszajcych ni mini. Dzielimy jest na zewntrzne, poruszajce caym narzdem w
osi strzakowej i podunej oraz na wasne, zmieniajce wzajemny ukad chrzstek. Mm. wasne dzielimy na 4 grupy
funkcjonale: napinajce struny gosowe m. piercienno-tarczowy, rozwierajce szpar goni m. pierciennonalewkowy tylny, zwierajce szpar goni m. piercienno-nalewkowy boczny, m. tarczowo-nalewkowy, m.
nalewkowy skony i poprzeczny oraz mm. zamykajce wejcie do krtani m. nalewkowo-nagoniowy i m. tarczowonagoniowy. Unerwienie wszystkich mm. krtani pochodzi od jdra dwuznacznego (nucleus ambiguus) dajcego

- 76 -

pocztek wknom ruchowym n. bdnego (n. vagus) (X); w przebiegu wizki rozdzielaj si cz tworzy n.
krtaniowy grny (n. laryngeus superior) zaopatrujcy tylko m. piercienno-tarczowy, a cz formuje n. krtaniowy
dolny (n. laryngeus inferior) zaopatrujcy mm. pozostae.
M. piercienno-tarczowy (m. cricothyroideus) odchodzi od zewntrznej powierzchni uku chrzstki piercieniowatej i
wachlarzowato biegnie ku grze. Przyczep kocowy skada si z 2 czci przyrodkowa prosta (pars recta) wystpuje
na dolnym brzegu blaszki, a boczna skona (pars obliqua) na rogu dolnym chrzstki tarczowatej; obie rozdziela guzek
tarczowy dolny. Misie ten powoduje ruch w stawie piercienno-tarczowym: obnia w przd chrzstk tarczowat,
przez co zblia j do piercieniowatej a oddala od nalewkowatej ostatecznie napina wizada gosowe.
M. piercienno-nalewkowy tylny (m. cricoarythenoideus posterior) biegnie od tylnej powierzchni blaszki chrzstki
piercieniowatej po kadej stronie grzebienia porodkowego do wyrostka miniowego chrzstki nalewkowatej.
Kurczc si pociga wyrostek miniowy ku tyowi i doowi, przez co skrca wyrostek gosowy na zewntrz i
rozszerza szpar goni.
M. piercienno-nalewkowy boczny (m. cricoarythenoideus lateralis) przyczepia si z jednej strony do grnego brzegu
bocznej czci uku chrzstki piercieniowatej, z drugiej do przedniej powierzchni wyrostka miniowego chrzstki
nalewkowatej. Oddzielony jest wsk szczelin od wyej pooonego m. tarczowo-nalewkowatego. Kurczc si
pociga wyrostek miniowy ku przodowi i doowi, przez co zblia do siebie wyrostki gosowe i zw cz
midzyboniast szpary goni.
M. tarczowo-nalewkowy (m. thyroarytenoideus) biegnie od wewntrznej strony kta chrzstki tarczowatej i wizada
piercienno-tarczowego do bocznej powierzchni chrzstki nalewkowatej, zewntrznie od stoka sprystego. Misie
skada si z dwch czci. Cz zewntrzna koczy si na bocznym brzegu i bocznej powierzchni chrzstki
nalewkowatej, przebiega rwnolegle do wizek m. piercienno-nalewkowego bocznego; dodatkowo obecne s wizki
odszczepione, przeduajce si do chrzstki nagoniowej lec w bonie czworoktnej wdruj one do m. tarczowonagoniowego; cz zewntrzna zwa cz midzychrzstkow szpary goni. Cz wewntrzna to m. gosowy (m.
vocalis) koczy si on na wyrostku gosowym i w doku podunym chrzstki nalewkowatej; biegnc w wardze
gosowej powoduje jej grubienie i przez to zamykanie czci midzyboniastej szpary, a dodatkowe wizki poprzeczne
odchylaj wargi gosowe i wprowadzaj je w ruch drgajcy.
Nieparzysty m. nalewkowy poprzeczny (m. arytenoideus transversus) skada si z wizek poprzecznych
przyczepiajcych si do tylnych i przyrodkowych powierzchni obu chrzstek nalewkowatych. Zamyka on cz
midzychrzstkow szpary goni.
Parzysty m. nalewkowy skony (m. arytenoideus obliquus) to wizki biegnce skonie od tylnej powierzchni wyrostka
miniowego do wierzchoka przeciwlegej chrzstki nalewkowatej. Wspomaga on czynno m. poprzecznego, a
wykazuje antagonizm w stosunku do m. piercienno-nalewkowego bocznego.
M. nalewkowo-nagoniowy (m. aryepiglotticus) stanowi przeduenie m. nalewkowego skonego. Siga od szczytu
chrzstki nalewkowatej do chrzstki nagoniowej, wchodzi w skad fadu nalewkowo-nagoniowego (plica
aryepiglottica) i zamyka wejcie do krtani.
M. tarczowo-nagoniowy (m. thyroepiglotticus) jest przedueniem czci zewntrznej m. tarczowo-nalewkowego.
Biegnie od chrzstki nagoniowej i bony czworoktnej, zamyka wejcie do krtani.
172 Jama krtani (cavitas laryngis) ma ksztat klepsydry; wyrniamy w niej: wchd, kieszonki krtaniowe i jam
podgoniow.
Bocznym brzegiem wchodu (aditus laryngis) jest fad nalewkowo-nagoniowy (plica aryepiglottica) rozpity midzy
chrzstk nalewkowat a nagoniow. Posiada on dwa guzki z przodu i z boku ley guzek klinowaty (tuberculum
cuneiforme), a z tyu i przyrodkowo rokowaty (tuberculum corniculatum). Ten ostatni ogranicza przyrodkowo
wcicie midzynalewkowe (incisura interarytenoidea) na dnie ktrego ley jednoimienny fad (plica interarytenoidea).
Wchd krtani biegnc w d zwa si, natrafiajc na fad komorowy lub przedsionkowy (plica ventricularis s .
vestibularis) ograniczajcy szpar przedsionka (rima vestibuli). Poniej znajduje si po kadej stronie komora
(ventriculus laryngis) prowadzca do kieszonki krtaniowej (sacculus layngis).
Poniej znajduje si fad gosowy (plica vocalis). Skada si on z duszej czci przedniej i krtszej tylnej wyrostka
gosowego, rozdzielonych plamk t (macula flava). Fad gosowy wraz z jednoimiennym wizadem, miniem,
wyrostkiem i chrzstk nalewkowat tworzy warg gosow (labium vocale). Oba fady gosowe daj goni (glottis)
ograniczon szpar (rima glottidis), skadajc si z przedniej czci midzyboniastej (pars intermembranacea) i tylnej
midzychrzstkowej (pars intercartilaginea).
Jama wycielona jest bona luzow zawierajc kubki smakowe, wzy chonne i gruczoy krtaniowe. Ukrwienie tego
obszaru zapewnia: t. szyjna zewntrzna dajca t. tarczow grn (a. thyroidea superior), ta oddaje t. krtaniow grna (a.
laryngea superior), a ta g. piercienno-tarczow (r. cricothyroideus) oraz t. podobojczykowa przeduajca si w t.
tarczow dolna (a. thyroidea inferior), a ta w t. krtaniowa doln (a. laryngea inferior). . krtani towarzysza ttnicom
i pochodz ze splotw rozprzestrzenionych po caym narzdzie.
Unerwienie krtani pochodzi od n. bdnego (X), dajcego n. krtaniowy grny i dolny. N. grny (n. laryngeus superior)
dzieli si na ruchow g. zewntrzn (r. externus) dla m. piercienno-tarczowego i czuciow g. wewntrzn (r. internus)
zaopatrujc bon luzowa; wysya ponadto czuciow g. czca z n. krtaniowym dolnym (r. c. c. n. laryngeo

- 77 -

inferiori). N. dolny (n. laryngeus inferior) zaopatruje ruchowo pozostae mm. krtani, a dziki wspomnianej g. czcej
jest rwnie n. czuciowym.
173 Krta posiada liczne poczenia z otaczajcymi j elementami. Od gry ssiaduje z koci gnykow (os
hyoideum). Chrzstka tarczowata czy si z ni przez omwion ju wczeniej bon tarczowo-gnykow (membrana
thyrohyoidea) i 3 wizada tarczowo-gnykowe (ligg. thyrohyoidea) porodkowe i 2 boczne. Chrzstka nagoniowa
natomiast czy si przez wizado gnykowo-nagoniowe (lig. hyoepiglotticum). Poniej krtani znajduje si tchawica
(trachea). Chrzstka piercieniowata czy si z pierwsz chrzstk tchawiczn przez wizado piercienno-tchawiczne
(lig. cricotracheale). Z przodu obecne s mm. powierzchowne szyi m. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) i
m. tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus), a bardziej zewntrznie od nich m. mostkowo-gnykowy (m.
sternohyoideus). Ponadto do przedniej i bocznej ciany przylega tarczyca (glandula thyroidea). Z boku biegnie pie. t.
szyjnej wsplnej (a. carotis communis). Z tyu do krtani przyczepia si m. zwieracz garda dolny (m. constrictor
pharyngis inferior). Obecne jest rwnie poczenie z przeykiem w postaci cigna piercienno-przeykowego (tendo
cricoesophagealis).
174 Gruczo tarczowy czyli tarczyca (glandula thyroidea) jest najwczeniejszym filogenetycznie gruczoem
dokrewnym. Skada si z dwch patw prawego i lewego (lobus dexter et sinister), poczonych wzin (isthmus
glandulae thyroideae) na wysokoci 2-4 chrzstki tchawicznej. Czasami moe rozwin si pat piramidowy (lobus
pyramidalis) lub tarczyce dodatkowe wynika to z mechanizmu rozwojowego. Tarczyca otoczona jest torebk
wknist (capsula fibrosa) zczona ze zrbem i dzielca gruczo na paciki i pcherzyki (lobuli et folliculi glandulae
thyroideae). Od przodu pokryta jest mm. podgnykowymi, w szczeglnoci wasnym dwigaczem (m. levalor glandulae
thyroideae), za z kadej strony po boku pokrywa t. szyjn wspln. Ssiaduje na dole z tchawic a z tyu z przeykiem,
w brudzie midzy nimi za biegnie n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus reccurens). Tarczyca posiada bogate
unaczynienie, przede wszystkim od t. tarczowej grnej (a. thyroidea superior) pochodzcej od t. szyjnej zewntrznej i
od t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) odgazienia t. podobojczykowej. Krew spywa do . szyjnej
wewntrznej (v. jugularis interna) i . ramienno-gowowej lewej (v. brachiocephalica sinistra). Unerwienie pochodzi od
gg. tarczowych (rr. thyroidei) n. X. Tarczyca spenia istotne dla organizmu funkcje, m. in. w jej siateczce
rdplazmatycznej wytwarzana jest tyreoglobulina, a przez przyczenie jodu do aminokwasu tyrozyny powstaje
tyroksyna (T4) i trjjodotyronina (T3).
Przytarczyce (glandulae parathyroideae) to cztery blado-tawe ciaka lece z tyu za torebka tarczycy, z ktr s
luno zwizane. Dzielimy je na grne i dolna (glandulae parathyroideae superiores et inferiores), a w kadej grupie
mamy gruczo prawy i lewy. Przytarczyce produkuj parathormon biorcy udzia w regulacji gospodarki wapniowofosforanowej.
175 Tchawica (trachea) jest przewodem czcym krta z oskrzelami gwnymi, a przez nie z pucami.
Rozciga si na poziomie C6-Th5, z przodu posiada uk aorty i . ramienno-gowowe, z tyu przeyk, a z boku
n. krtaniowy wsteczny. Tchawica ma budow segmentow skada si z wielu chrzstek tchawicznych (cartilagines
tracheales) poprzedzielanych wizadami obrczkowymi (ligg. anularia). Z tyu obecna jest spaszczona ciana
boniasta (paries membranaceus) zawierajca m. tchawiczny (m. trachealis). W linii podunej tchawica dzieli si na
cz szyjn (pars cervicalis) i piersiow (pars thoracica) granica pomidzy nimi przebiega mniej wicej na
wysokoci wziny tarczycy (isthmus glandulae thyroideae) lub uku ylnego szyi (arcus venosus juguli). Poniej
przedni cian tchawicy pokrywa grasica (thymus) lub pozostae po niej ciao tuszczowe. Dolny koniec przesunity
jest nieco w prawo. Tchawica koczy si rozwidleniem (bifurcatio tracheae) odpowiadajcym z przodu ktowi mostka
(angulus sterni), z tyu za linii midzygrzebieniowej (linea interspinalis).
Tchawica rozdziela si na oskrzele gwne prawe i lewe (bronchus principalis dexter et sinister). Rni si one pod
kilkoma wzgldami oskrzele prawe jest krtsze, szersze i odchodzi mniej stromo; z tego powodu w nim wanie
znajduj si najczciej nieszczliwe poknite ciaa obce. Oskrzela gwne ssiaduj z przodu z gg. t. pucnej, w dole
z . pucnymi, na grze zalenie od strony z ukiem aorty lub . nieparzyst, z tyu z przeykiem, aort zstpujc
i n. bdnym.
Ukrwienie omawianych trzewi pochodzi od t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) i t. piersiowej wewntrznej (a.
thoracica interna) dajcej gg. rdpiersiowe (rr. mediastinales) i oskrzelowe (rr. bronchiales) oraz od aorty piersiowej.
Krew spywa . tarczowymi dolnymi (vv. thyroideae inferiores) i . nieparzyst (v. azgos). Unerwieni pochodzi od n.
bdnego (X) dajcego n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus inferior) oraz gg. tchawiczne (rr. tracheales) i gg.
oskrzelowe (rr. bronchiales).
176 Jama piersiowa (cavitas thoracis) skada si z jamy opucnowej prawej i lewej (cavitas pleuralis dextra et
sinistra) rozdzielonych rdpiersiem (mediastinum).
Opucna (pleura) jest bon surowicz wycielajc od wewntrz cian klatki piersiowej i otaczajc kade puco
(pulmo) z osobna. Fakt ten tumaczy jej dwuwarstwowo pierwsza wymieniona blaszk nazywamy opucn cienn
(pleura parietalis), a drug opucn pucn (pleura pulmonalis). Cz opucnej ciennej kontaktujc si z
wewntrzn powierzchni eber nazywamy opucn ebrow (pleura costalis), cz spoczywajc na przeponie
opucn przeponow (pleura diaphragmatica), a zwrcon przyrodkowo opucn rdpiersiow (pleura
mediastinalis); cz stykajca si z workiem osierdziowym to cz osierdziowa (pars pericardiaca). O ile blaszka
pucna cile przylega do puca, to cz cienna nie zachowuje si w ten sposb wypenia dostpn przestrze

- 78 -

wciskajc si w zauki i fadujc. W ten sposb powstaj zachyki opucnej.

Pomidzy opucn ebrow a rdpiersiow tworzy si zachyek ebrowo-rdpiersiowy przedni i tylny (recessus
costomediastinalis anterior et posterior), oba zorientowane pionowo. Midzy opucn przeponow a rdpiersiow
mamy zachyek lub zatok przeponowo-rdpiersiow (recessus s. sinus phrenicomediastinalis) o przebiegu
strzakowym. Wreszcie midzy blaszk ebrow a przeponow obecny jest najwikszy zachyek lub kt ebrowoprzeponowy (recessus s. angulus costodiaphragmaticus), majcy ksztat poziomej litery C.
Pomidzy dwoma blaszkami opucnej znajduje si jama opucnowa (cavitas pleuralis) wypeniona niewielk iloci
pynu zapobiegajcego tarciu o siebie blaszek podczas oddychania. Obie blaszki przechodz w siebie we wnce puca
(hilus pulmonis) przez ktr przechodzi korze puca (radix pulmonis) zawierajcy oskrzele, naczynia krwionone i
limfatyczne oraz nerwy. W d od wnki cignie si wizado pucne (lig. pulmonale) jest to miejsce spotkania
dwch przej blaszki ciennej w pucn. Puco zatem wcale nie ley w jamie opucnej. W najwyszym opucnej
miejscu znajduje si osklepek (cupula pleurae). Przeciwlege opucne znajduj si najbliej siebie nieco ponad wnk;
dalej w gr i w d oddalaj si od siebie. W ten sposb powstaj dwa trjkty: dolny wikszy osierdziowy
(trigonum pericardiacum) oraz grny mniejszy grasiczy (trigonum thymicum).
Granica jamy opucnej przedstawia si nastpujco: od osklepka biegnie zbienie w d, z tyu za stawem mostkowoobojczykowym, do kta mostka, nastpnie pionowo w d rwnolegle do paszczyzny rodkowej ciaa, po prawej
stronie do przyczepu mostkowego chrzstki VII ebra, po stronie lewej do chrzstki IV, nastpnie zbacza w lewo do
brzegu chrzstki VI. Dolna granica opucnej przebiega wzdu dolnego brzegu chrzstki VII, przecina w linii sutkowej
chrzstk VIII, w linii pachowej X, dalej biegnie ku tyowi poziomo do grnego brzegu trzonu Th12.
Opucna cienna unaczyniona jest przez tt. midzyebrowe (aa. intercostales), tt. przeponowe grne (aa. phrenicae
superiores) i gg. rdpiersiowe (rr. mediastinales), unerwiona za przez nn. midzyebrowe (nn. intercostales), n.
bdny (n. vagus) (X) i n. przeponowy (n. phrenicus). Opucna pucna otrzymuje naczynia krwionone od gg.
oskrzelowych (rr. bronchiales), a unerwienie od splotu pucnego (plexus pulmonalis).
177 rdpiersie (mediastinum) jest przestrzeni ograniczon po bokach przez jamy opucnowe, z tyu przez
krgosup, a z przodu przez mostek. Oglnie dzieli si na grne i dolne.
rdpiersie grne (mediastinum superius) znajduje si powyej worka osierdziowego (saccus pericardiacus).
Ograniczone jest od przodu przez rkoje mostka (manubrium sterni), mm. mostkowo-gnykowe (mm. sternohyoidei) i
mm. mostkowo-tarczowe (mm. sternothyroidei), z tyu przez krgi Th1-4, z dou przez lini biegnc od Th4/5 do
granicy midzy rkojeci a trzonem mostka. Zawiera ono: uk aorty (arcus aortae), pie ramienno-gowowy (truncus
brachiocephalicus), t. szyjn wsplna lew (a. carotis communis sinistra), t. podobojczykow lew (a. subclavia
sinistra), . ramienno-gowow praw i lew (v. brachiocephalica dextra et sinistra), . gwn grn (v. cava superior),
tchawic (trachea), przeyk (esophagus), przewd piersiowy (ductus thoracicus), nn. przeponowe (nn. phrenici), nn.
bdne (nn. vagi), nn. sercowe (nn. cardiaci), grasic (thymus) lub pozostae po niej ciao tuszczowe (corpus
adiposum).
rdpiersie dolne (mediastinum inferius) dzieli si na przednie, rodkowe i tylne. Przednie (mediastinum anterius)
zawiera nieliczne wzy chonne i odgazienia t. piersiowej wewntrznej. W rodkowym (mediastinum medium)
obecny jest worek osierdziowy (saccus pericardiacus), serce (cor) i nn. przeponowe (nn. phrenici). Tylne (mediastinum
posterius) zawarte jest midzy workiem osierdziowym z przodu a krgami Th5-12 z tyu; zawiera: cz piersiow
aorty (pars thoracica aortae), . nieparzyst (v. azygos), nieparzyst krtk (v hemiazygos), przewd piersiowy
(ductus thoracicus), przeyk (esophagus) i nn. bdne (nn. vagi).
178 Puco (pulmo) jest parzystym narzdem waciwej wymiany gazowej. Otoczone jest opucn pucn (pleura
pulmonalis). Ma w przyblieniu ksztat stoka posiada szczyt (apex pulmonis) pooony na wysokoci I ebra oraz
podstaw (basis pulmonis) zwracajc si do przepony (diaphragma). Przepona oddziela puco prawe od patw
wtroby (lobi hepatis), a lewe od dna odka (fundus ventriculi). Powierzchnia zewntrzna dzieli si podobnie jak w
przypadku opucnej cz zwrcona do eber to powierzchnia ebrowa (facies costalis), przyrodkowo
przyrodkowa (facies medialis) dzielca si na przedni cz rdpiersiow (pars mediastinalis) i tyln krgow
(pars vertebralis) oraz zwrcona w d przeponowa (facies diaphragmatica). Powierzchnia przeponowa oddzielona
jest od reszty brzegiem dolnym (margo inferior) zwracajcym si ku zachykowi ebrowo-przeponowemu (recessus
costodiaphragmaticus). Wyrniamy rwnie brzeg przedni (margo anterior), w ktrym na pucu lewym obecne jest
wcicie sercowe (incisura cardiaca pulmonis sinistri). Podobnie inne elementy anatomiczne otaczajce puco
wygniataj na nim bruzdy i wyciski. I tak mamy na obu pucach: bruzd podobojczykow (sulcus subclavius)
zostawion przez jednoimienn ttnic i wycisk I ebra (impressio costae primae), tylko na pucu prawym: bruzd .
gwnej grnej (sulcus v. cavae superioris) i rynienk dla . nieparzystej (v. azygos) oraz tylko na pucu lewym: bruzd
aorty (sulcus aorticus) i bruzd dla przeyku. W przejciu opucnej pucnej w cienn obecna jest wnka pucna (hilus
pulmonis) przez ktr przechodzi korze puca (radix pulmonis). Od wnki cignie si wizado pucne (lig.
pulmonale).
Kade puco podzielone jest na paty. Puco lewe posiada pat grny (lobus superior), rodkowy (lobus medius) i dolny
(lobus inferior); grny od rodkowego oddzielony jest szczelin poziom (fissura horizontalis) przebiegajc na
wysokoci IV ebra, za grny od dolnego kres skon (fissura obliqua). Puco lewe jest mniejsze i posiada tylko
pat grny i dolny rozdzielone kres skon; posiada natomiast wcicie sercowe powodujce pojawienie si jzyczka

- 79 -

(lingula pulmonis sinistri). Opucna pucna wciska si midzy paty, przez co pojawiaj si powierzchnie
midzypatowe (facies interlobares).
179 Kady pat puca dzieli si dalej na segmenty oskrzelowo-pucne (segmenta bronchopulmonaria). Kady taki
segment posiada ksztat stoka lub piramidy zwrconej wierzchokiem do wnki, jest oddzieln jednostk anatomiczn,
gdy posiada wasne naczynia nerwy i oskrzele. Segmenty rozdzielone s tkank czn i rozgaziaj si w kicie
(acini). Poszczeglne segmenty obu puc przedstawia ponisza tabela.
Nr
segment
oskrzele
ttnica
pulmo dexter
bronchus principalis dexter
a. pulmonalis dextra
lobus superior
bronchus lobaris superior
a. pulmonalis dextra
I
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis
II
segmentum posterius
bronchus segmentalis posterior
r. posterior
III
segmentum anterius
bronchus segmentalis anterior
r. anterior
lobus medius
bronchus lobaris medius
r. lobi medii
IV
segmentum laterale
bronchus segmentalis lateralis
r. lateralis
V
segmentum mediale
bronchus segmentalis medialis
r. medialis
lobus inferior
bronchus lobaris inferior
r. lobi inferioris
VI
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis lobi inferioris
VII
segmentum basale mediale
bronchus segmentalis basalis medialis
r. basalis medialis
VIII segmentum basale anterius
bronchus segmentalis basalis anterior
r. basalis anterior
IX
segmentum basale laterale
bronchus segmentalis basalis lateralis
r. basalis lateralis
X
segmentum basale posterius bronchus segmentalis basalis posterior
r. basalis posterior
pulmo sinister
bronchus principalis sinister
a. pulmonalis sinistra
lobus superior
bronchus lobaris superior
a. pulmonalis sinistra
I-II segmentum apico-posterius
bronchus segmentalis apico-posterior r. apicalis et r. posterior
III
segmentum anterius
bronchus segmentalis anterior
r. anterior
IV segmentum lingulare superius
bronchus lingularis superior
r. lingularis superior
V segmentum lingulare inferius
bronchus lingularis inferior
r. lingularis inferior
lobus inferior
bronchus lobaris inferior
a. pulmonalis sinistra
VI
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis lobi inferioris
VII
segmentum basale mediale
bronchus segmentalis basalis medialis
r. basalis medialis
VIII segmentum basale anterius
bronchus segmentalis basalis anterior
r. basalis anterior
IX
segmentum basale laterale
bronchus segmentalis basalis lateralis
r. basalis lateralis
X
segmentum basale posterius bronchus segmentalis basalis posterior
r. basalis posterior
Kade puco skada si z komponentu oskrzelowego i pcherzykowego. Komponent oskrzelowy tworzy drzewo
oskrzelowe (arbor bronchialis): oskrzela gwne (bronchi principales) dziel si na patowe (bronchi lobares), a te na
segmentowe (bronchi segmentales), dalej powstaj ich gazie (rr. bronchiales segmentales) i na kocu oskrzeliki
(bronchioli). Komponent pcherzykowy tworzy z pcherzykw pucnych (alveoli pulmonis) drzewo pcherzykowe
(arbor alveolaris): oskrzeliki (bronchioli) dziel si na oskrzeliki oddechowe (bronchioli respiratorii), te na przewody
pcherzykowe (ductuli alveolares) i dalej na woreczki pcherzykowe (sacculi alveolares) i wreszcie na pcherzyki
pucne (alveoli pulmonis) w liczbie okoo 60 na kad ki (acinus).
180 Unaczynienie puca przedstawione zostao dokadnie w czci powiconej ukadowi krwiononemu, a
poszczeglne rozgazienia tt. pucnych ilustruje powysza tabela.
Puca posiadaj dwojakie unerwienie, tj. wspczulne i przywspczulne. Pierwsze pochodzi od pnia wspczulnego
(truncus sympathicus) przez gg. pucne (rr. pulmonales), drugie za od n. bdnego (n. vagus) (X) przez gg. oskrzelowe
(rr. bronchiales). Oba skadniki tworz splot pucny (plexus pulmonalis). Nn. wspczulne powoduj rozszerzenie
oskrzeli i zwenie naczy krwiononych (nn. bronchodilatatores et vasoconstrictores), nn. przywspczulne za
odwrotnie zwanie oskrzeli i rozszerzanie naczy (nn. bronchoconstrictores et vasodilatatores).
181 Przeyk (esophagus) jest elementem rozpoczynajcym przewd pokarmowy (tructus alimentarius). Ma posta
miniowej rury czcej gardo z odkiem. Rozpoczyna si na wysokoci 1/3 dolnej czci blaszki chrzstki
piercieniowatej okoo C6, koczy za wpadajc do odka mniej wicej Th11/12. Posiada 3 czci szyjn,
piersiow i brzuszn.
Cz szyjna (pars cervicalis) posiada z przodu cian boniast tchawicy (paries membranacea tracheae), z tyu
blaszk przedkrgow powizi (lamina prevertebralis), z boku za t. szyjn wspln (a. carotis communis),
przytarczyce (glandulae parathyroideae) i paty tarczycy (lobi glandulae thyroideae); koczy si grnym otworem
klatki piersiowej (apertura thoracis superior). Cz piersiowa (pars thoracica) ley w rdpiersiu tylnym, krzyuje si
z ukiem aorty i przebiega z tyu za oskrzelem gwnym lewym (bronchus principalis sinister) i lew komor serca
(ventriculus cordis sinister); koczy si rozworem przeykowym przepony (hiatus esophagicus diaphragmatis). Cz
brzuszna (pars abdominalis) cechuje si zmienn dugoci ze wzgldu na swobod przechodzenia przez przepon.

- 80 -

Przeyk ulega zweniu w 3 miejscach, midzy ktrymi wystpuj 2 rozszerzenia. Zwenie grne obecne jest w
przejciu garda w przeyk, rodkowe przy skrzyowaniu z ukiem aorty i lewym oskrzelem na wysokoci Th4
miniwka zmienia tu charakter z poprzecznie prkowanej na gadk, dolne powyej wpustu odka przy przejciu
przez przepon.
ciana przeyku skada si z kilku warstw. Bona miniowa wysya kilka wizek do ssiednich elementw
m. procowy garda (m. fundiformis pharyngis) jest czci m. zwieracza dolnego garda, cigno pierciennoprzeykowe (tendo cricoesophagealis) czy przeyk z chrzstk piercieniowat, m. opucnowo-przeykowy (m.
pleuroesophagealis) z lew opucn, a m. oskrzelowo-przeykowy (m. bronchoesophagealis) z lewym oskrzelem
gwnym.
Ukrwienie przeyku pochodzi od: t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) z t. podobojczykowej, gg. przeykowych (rr.
esophageales) z aorty piersiowej, t. odkowej lewej (a. gastrica sinistra) z pnia trzewnego i t. przeponowej lewej (a.
phrenica sinistra) z aorty brzusznej. Krew ylna odprowadzana jest . tarczow doln (v. thyroidea inferior), .
nieparzyst (v. azygos) i . nieparzyst krtk (v. hemiazygos) uchodzcymi do . gwnej grnej oraz . odkow
lew (v. gastrica sinistra) uchodzc do . wrotnej (v. portae) w ten sposb powstaje zespolenie obszarw obu tych
naczy tzw. poczenie porto-cavalne.
Unerwienie czci grnej pochodzi od nn. wstecznych (nn. reccurentes) n. bdnego (X), czci rodkowej od splotu
pucnego (plexus pulmonalis), a dolnej od gg. przeykowych (rr. esophageales) n. bdnego i wspczulnego splotu
przeykowego (plexus esophagealis). Dochodz do struny przeykowe (chordae esophagici) n. X, a w cianie tworzy
si splot Auerbacha (plexus myentericus Auerbachi) i Meissnera (plexus submucosus Meissneri).
182 Jama brzuszna (cavitas abdominalis) jest przestrzeni ograniczon z gry przez przepon, z dou przez
miednic, z tyu przez krgosup, wyrostki krgowe i odchodzce od nich minie, po bokach i z przodu przez
cian miniow. Jama ta wycielona jest bon surowicz zwan otrzewn (peritoneum), pod ktra obecna jest
powi podotrzewnowa (fascia subperitonealis) penica rol tkanki podsurowiczej. Otrzewna dzieli si na cienn
(peritoneum parietale) wycielajc jam oraz trzewn (peritoneum viscerale) pokrywajc powierzchnie narzdw
wewntrznych. Ogranicza ponadto obszar zwany jej jam (cavitas peritonealis). Znaczce jest, i narzdy jamy
brzusznej s w rny sposb usytuowane wzgldem otrzewnej i jej jamy. Jeeli organ przylega do ciany jamy
brzusznej i jest pokryty otrzewn tylko na pozostaej powierzchni, to mwimy o pooeniu pozaotrzewnowym (situs
extraperitonealis), sam przestrze pomidzy otrzewn a cian jamy brzusznej nazywamy pozaotrzewnow (spatium
extraperitoneale). Jeeli natomiast narzd powoduje wpuklenie otrzewnej do jamy, tak e otoczony jest ni na
przewaajcej powierzchni, a od pozostaej odchodzi podwjna blaszka bony do ciany jamy, to mwimy o pooeniu
wewntrzotrzewnowym (situs intraperitonealis). Wspomniana podwjna blaszka otrzewnej tworzy krezk narzdu
(mesenterium), a t cz otrzewnej nazywamy krezkow (peritoneum mesentericum). Wyjtkowo zdarza si, i narzd
przerywa cigo otrzewnej, bdc pooonym czciowo po obu jej stronach mwimy wwczas o pooeniu
wewntrz jamy otrzewnej (situs intra cavo peritonei).
Pozaotrzewnowo pooone s: trzustka, dwunastnica, okrnica wstpujca i zstpujca, nerka i moczowody.
Wewntrzotrzewnowo le: wtroba, odek, ledziona, jelito cienkie, okrnica poprzeczna i esowata oraz czciowo
narzdy pciowe.
W jamie otrzewnej pooony jest wycznie jajnik z tego powodu u kobiet zakaenia atwiej mog przenie si na
otrzewn ni u mczyzn.
Z przedniej ciany jamy brzusznej w jej grnej czci otrzewna schodzi na wtrob, tworzc jej wizado sierpowate
(lig. falciforme hepatis). Nastpnie otacza wtrob i schodzi z niej wok wrt (potra hepatis). Std w postaci sieci
mniejszej przechodzi na krzywizn mniejsz odka, dajc jest krezk brzuszn (mesogastrum ventrale). Po zejciu z
odka blaszka obejmuje jeszcze ledzion i dochodzi do tylnej ciany jamy jako krezka grzbietowa wsplnej
(mesenterium dorsale commune).
Krezka jelita cienkiego (mesostenium) przyczepia si w postaci korzenia (radix mesostenii) od trzonu krgu L2 do
prawego stawu krzyowo-biodrowego (art. sacroiliaca). Tworzy kilka zachykw: dwunastniczy grny i dolny
(recessus duodenalis superior et inferior), ograniczone jednoimiennymi fadami (plica duodenalis superior et inferior),
zadwunastniczy (recessus retroduodenalis) oraz przydwunastniczy (recessus paraduodenalis).
Z jelita grubego krezk posiada tylko: wyrostek robaczkowy (mesoappendix), okrnica poprzeczna (mesocolon
transversum) i esowata (mesocolon sigmoideum). Tworzy ona zachyek krtniczo-ktniczy grny i dolny (recessus
ileocecalis superior et inferior) oraz odbytniczo-okrniczy (recessus rectocecalis).
U mczyzn otrzewna tworzy wyrostek pochwowy (prcessus vaginalis peronei), ktry wraz z elementami powoki
brzusznej schodzi wraz z jdrem do moszny. U kobiet krezk posiadaj: jajnik (mesovarium), jajowd (mesoalpinx) i
macica (mesometrium).
183 Otrzewna oprcz zachykw tworzy rwnie formy bardziej skomplikowane naley do nich sie mniejsza i
wiksza.
Sie mniejsza (omentum minus) skada si z 2 blaszek bony surowiczej. Jest to ta cz otrzewnej, ktra przechodzi od
wrt wtroby (porta hepatis) na krzywizn mniejsz odka (curvatura ventriculi minor). Mona w niej wyrni kilka
wizade czcych poszczeglne narzdy: wizado wtrobowo-odkowe (lig. hepatogastricum), wtrobowodwunastnicze (lig. hepatoduodenale) i wtrobowo-okrnicze (lig. hepatocolicum). Najistotniejsze jest rodkowe z

- 81 -

nich, zawiera ono bowiem kolejno: przewd ciowy wsplny (ductus choledochus), . wrotn (v. portae) i t.
wtrobow wspln (a. hepatica propria) pierwsze litery nazw aciskich daj dva.
Sie wiksza (omentum majus) skada si z 4 blaszek bony, co spowodowane jest jej fadowaniem si. Sie schodzi z
dolnej krawdzi odka w postaci podwjnej blaszki, pokrywa niczym fartuch ptle jelita cienkiego, po czym zawija
si w gr i dy na stron grzbietow. Od strony lewej kontaktuje si z wizadem odkowo-ledzionowym (lig.
gastrolienale) rozpitym midzy odkiem a wnk ledziony. Sie od strony tylnej zrasta si z krezk okrnicy
poprzecznej (mesocolon transversum); powstaje w ten sposb wizado odkowo-okrnicze (lig. gastrocolicum)
sigajce od krzywizny wikszej odka (curvatura ventriculi major) do poprzecznej czci okrnicy i zoone z a 6
blaszek bony surowiczej 4 z sieci i 2 z krezki.
184 Torba sieciowa (bursa omentalis) jest przestrzeni, do ktrej dosta si mona otworem sieciowym. Otwr
ten (foramen epiploicum) ograniczony jest z przodu przez . wrotn (v. portae), z tyu przez . gwn doln (v. cava
inferior), z gry przez pat ogoniasty wtroby (lobus caudatus hepatis), na dole przez guz sieciowy (tuber omentale),
ze strony prawej wizadem wtrobowo-dwunastniczym (lig. hepatoduodenale), a z lewej wizadem wtrobowonerkowym (lig. hepatorenale). Po przejciu otworu sieciowego znajdujemy si w przedsionku torby (vestibulum bursae
omentalis) ograniczonym fadami odkowo-trzustkowymi (plicae gastropancreaticae) rozpitymi midzy guzem
sieciowym trzustki a czci wpustow odka; znajduje si w nich t. odkowa lewa (a. gastrica sinistra). Waciwa
torba posiada cian przedni i tyln; przednia tworzona jest przez sie mniejsz (omentum minus) i tyln cian
odka (paries posterior gastris), tylna za przez otrzewn cienn trzustki, grnej czci lewej nerki i czci brzusznej
aorty. W d przedua si w krezk okrnicy poprzecznej, w lewo za zda do ledziony. Torba posiada zachyki
sieciowy grny i dolny (recessus omentalis superior et inferior) oraz ledzionowy (recessus lienalis).
185 odek (ventriculus s. gaster) jest rodkow czci przewodu pokarmowego; gromadzi wewntrz papk
(chymus) i wydziela sok (succus gastricus). Skada si z kilku gwnych czci, do ktrych nale: cz wpustowa,
dno, trzon i odwiernik.
Wiksza cz odka okoo pooona jest w lewej okolicy podebrowej (regio hypochondriaca sinistra), za
pozostaa w okolicy nadbrzusznej (regio epigastrica). Duga o odka biegnie z gry i od strony lewej w d i na
prawo. Cz wpustowa kontaktuje si z przepon, a powierzchnia przednia trzonu i krzywizna mniejsza pokryte s
lewym patem wtroby. ciana tylna zwraca si do torby sieciowej (bursa omentalis), ktra oddziela j od trzustki,
lewej nerki, lewego nadnercza i ledziony.
Pokarm dostaje si do odka przez otwr wpustowy (ostium cardiacum). Kawaek znajdujcy si powyej wpustu to
sklepienie (fornix ventriculi) ogranicza ono dno (fundus ventriculi). Po przejciu czci wpustowej (pars cardiaca)
obecny jest kana (canalis ventriculi), po czym trafiamy do trzonu (corpus ventriculi). Ten posiada cian przedni i
tyln (paries anterior et posterior), ktre cz si po stronie prawej w krzywizn mniejsz (curvatura ventriculi minor),
w po stronie lewej w krzywizn wiksz (curvatura ventriculi major). Rwnolegle do krzywizny mniejszej i bliej niej
znajduje si bruzda linowa (sulcus salvialis). Wymienione dotychczas czci tworz cz trawic (pars digestoria).
Na krzywinie mniejszej zaznacza si wcicie ktowe (incisura angularis), za ktrym trzon przechodzi w cz
odwiernikow (pars pylorica) jest to ju fragment odka odpowiedzialny za przesuwanie treci pokarmowej dalej
(pars egestoria). Odwiernik (pylorus) poprzedzony jest wasnym przedsionkiem (antrum pyloricum). Posiada ponadto
otwr (ostium pyloricum), ktrym przechodzi kana (canalis pyloricus). Odwiernik posiada zwierajcy go misie (m.
sphincter pylori). Zewntrznym elementem naprowadzajcym na odwiernik jest . przedodwiernikowa (v.
prepylorica).
ciana odka skada si z warstwy luzowej, miniowej i surowiczej. Pierwsza stanowi poow gruboci, tworzy
fady (plicae gastricae) i pola (arae gastricae). Warstwa miniowa dzieli si dalej na zewntrzn podun, rodkow
okrn i wewntrzn skon. Miniwka w czci trawicej wykonuje przedskurcze (peristole), a w czci dalszej
ruchy robaczkowe. Pokrowiec surowiczy wok odka tworzy otrzewna trzewna.
186 Tkanki odka unaczynione s przez pie trzewny (truncus celiacus). Dokadniej rzecz biorc krzywizn
mniejsz zaopatruje t. odkowa prawa i lewa (a. gastrica dextra et sinistra), krzywizn wiksz t. odkowosieciowa prawa i lewa (a. gastroepiploica dextra et sinistra), a dno tt. odkowe krtkie (aa. gastricae breves)
odchodzce od t. ledzionowej (a. lienalis).
Krew ylna spywa do . krezkowej grnej (v. mesenterica superior) i do . ledzionowej (v. lienalis), ktre przekazuj
j dalej do . wrotnej (v. portae).
odek otrzymuje unerwienie wspczulne i przywspczulne. Pierwsze pochodzi ze splotu trzewnego (plexus
celiacus) z Th7/8 i powoduje hamowanie przedskurczw i ruchw robaczkowych. Za drugie odpowiedzialne s pnie
bdne przedni i tylny (truncus vagalis anterior et posterior) dajce odpowiednio gg. odkowe przednie i tylne (rr.
gastrici anteriores et posteriores); wizki te przyspieszaj ruchy przedskurczowe i robaczkowe oraz czynno
wydzielnicz. Oba komponenty tworz w cianie odka sploty charakterystyczne dla przewodu pokarmowego
Auerbacha (plexus myentericus Auerbachi) i Meissnera (plexus submucosus Meissneri).
Elementem czcym odek z kocowymi odcinkami przewodu pokarmowego jest jelito (intestinum). Ze
wzgldu na szeroko, pooenie i zachodzce wewntrz procesy dzielimy je na cienkie (intestinum tenue) i grube
(intestinum crassum). W skad jelita cienkiego wchodzi pozaotrzewnowo pooona dwunastnica (duodenum) oraz jelito

- 82 -

krezkowe skadajce si z jelita czczego (jejunum) i krtego (ileum). Na jelito grube skadaj si: ktnica (cecum),
okrnica (colon) i odbytnica (rectum).
187 Dwunastnica (duodenum) rozciga si od odwiernika (pylorus) do zgicia dwunastniczo-czczego (flexura
duodenojejunalis). Ma ksztat podkowy obejmujcej wklsoci gow trzustki (caput pancreatis). Siga najniej do
L3/4 i za wyjtkiem grnej czci pooona jest pozaotrzewnowo. W przebiegu jej wyrnia si cz grn, zstpujc,
poziom czyli doln i wstpujca.
Cz grna (pars superior) biegnie w przedueniu odka mniej wicej na wysokoci L1. Pocztek tego odcinka
zwany jest opuszk dwunastnicy (bulbus duodeni). Std rwnie odchodzi wizado wtrobowo-dwunastnicze (lig.
hepatoduodenale). Z tyu znajduje si wrotna (v. portae), z przodu pat czworoboczny wtroby (lobus quadratus
hepatis) i szyjka pcherzyka ciowego (collum vesicae fellae). Cz grna przechodzi zgiciem dwunastniczym
grnym (flexura duodeni superior) w cz zstpujc.
Cz zstpujca (pars descendens) biegnie pionowo w d po prawej stronie krgosupa. Jej tylna cian pokrywa
przyrodkowy brzeg prawej nerki (margo medialis renis dextri) i prawy moczowd (ureter dexter), po lewej stronie ma
. gwn dolna (v. cava inferior), przewd ciowy wsplny (ductus choledochus) i gow trzustki (caput pancreatis),
ciana przednia krzyuje si z korzeniem krezki okrnicy poprzecznej (radix mesocoli transversi). Ponadto na tylnej
cianie czci zstpujcej wystpuje fad poduny dwunastnicy (plica longitudinalis duodeni) wywoany przebiegiem
pod nim przewodu ciowego wsplnego. Fad ten koczy si na dole wsplnym ujciem wspomnianego przewodu z
przewodem trzustkowym (ductus pancreaticus). Powstaje w ten sposb baka wtrobowo-trzustkowa Vatera (ampulla
hepatopancreatica) wywoujca brodawk wiksz dwunastnicy (papilla duodeni major). Baka posiada ponadto
wasny zwieracz (m. sphincter ampullae hepatopancreaticae) zwany zwieraczem Odiego. Z kolei powyej fadu
podunego wystpuje brodawka mniejsza dwunastnicy (papilla duodeni minor), ktrdy uchodzi przewd dodatkowy
trzustki (ductus pancreaticus accessorius). Cze zstpujca przechodzi zgiciem dwunastniczym dolnym (flexura
duodeni inferior) w cze poziom.
Cze pozioma lub dolna (pars horizontalis s. inferior) biegnie poprzecznie przed krgosupem i przechodzi i cz
wstpujc.
Ta z kolei (pars ascendens) biegnie po lewej stronie krgosupa do wysokoci L2, posiadajc z tyu . gwn dolna (v.
cava inferior) i cz brzuszn aorty (pars abdominalis aortae), a z przodu korze krezki jelita cienkiego (radix
mesostenii) i krzyujc si z t. krezkowa grn (a. mesenterica superior). Cze wstpujca przechodzi zgiciem
dwunastniczo-czczym (flexura duodenojejunalis) w jelito czcze (jejunum).
188, 189 Korze krezki jelita cienkiego (radix mesostenii) przyczepia si do tylnej ciany jamy brzusznej,
poczwszy od trzonu krgu L2 do prawego stawu krzyowo-biodrowego (art. sacroiliaca); krzyuje si z aort
brzuszn, . gwn doln i prawym moczowodem. Na pierwszy rzut oka ciko wskaza wyran granic midzy
jelitem czczym (jejunum) a krtym (ileum) i prawd powiedziawszy granicy takiej nie ma. Istnieje jednak kilka cech
anatomicznych rnicych te dwa odcinki. Po pierwsze jelito czcze posiada grubsze ciany. Po drugie w obu
wystpuj fady okrne (plicae circulares), ale w jelicie czczym s one dusze, wysze i gstsze. Po trzecie w obu
wystpuj rwnie kosmki jelitowe (villi intestinales), jednak w czczym maj one ksztat blaszkowaty, a w krtym
palczastych wyrostkw. Po czwarte zaopatrujce ttnice tworz w obu uki czyli arkady, z tym e w czczym s one
pojedyncze, a w krtym podwjne lub potrjne. Po pite wreszcie w jelicie czczym obserwujemy grudki chonne
samotne (folliculi lymphatici solitarii), a w krtym skupione (folliculi lymphatici aggregati).
ciana kadej czci omawianego jelita skada si z chemicznej bony luzowej, mechanicznej miniowej okrnej i
podunej oraz z ochronnej surowiczej.
Unaczynienie jelit pochodzi z t. trzustkowo-dwunastniczej grnej (a. pancreaticoduodenalis superior) od pnia
trzewnego (truncus celiacus) oraz z t. trzustkowo-dwunastniczej dolnej (a. pancreaticoduodenalis inferior), tt. czczych
(aa. jejunales) i tt. krtych (aa. ileales) od t. krezkowej grnej (a. mesenterica superior). Krew ylna spywa . krezkow
grn (v. mesenterica inferior) do . wrotnej (v. portae).
Podobnie jak inne narzdy, ciana jelita posiada unerwienie wspczulne i przywspczulne. Pierwsze pochodzi ze
splotu trzewnego (plexus celiacum) i krezkowego grnego (plexus mesentericus superior) i hamuje ruchy jelit. Drugie z
kolei pochodzi z nn. bdnych (X), przyspieszajc wydzielanie i skurcze. Oba komponenty tworz w cianie znane ju
sploty miniowy (plexus myentericus) i podluzwkowy (plexus submucosus).
190 Jelito krte przechodzi w pierwszy element jelita grubego ktnic (cecum) otworem krtniczo-ktniczym
(ostium ileocecale). Posiada on zastawk (valva ileocecalis) zwan klinicznie zastawk Bauchina. Ta z kolei ma warg
grn i doln (labium superius et inferius), ktre cz si na wdzideku (frenulum valvae ileocecalis). Sama ktnica
ley w prawym dole biodrowym (fossa iliaca dextra). Ma pooenie wewntrzotrzewnowe, a jej krezka tworzy fady
ktnicze (plicae cecales). Jeeli krezka ma znaczn dugo, mwimy o ktnicy ruchomej (cecum mobile).
Z dolnej ciany ktnicy odchodzi wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis), a pomidzy nimi wystpuje, podobnie
jak wyej, odpowiedni otwr i zastawka (ostium et valvula appendicis vermiformis). Odejcie wyrostka rzutuje si na
przedni cian jamy brzusznej w tzw. punkcie McBurneya pooonym w 1/3 odlegoci midzy kolcem biodrowym
przednim grnym (spina iliaca anterior superior) a ppkiem (umbilicus). Wyrostek posiada wasn krezk
(mesoappendix) pozwalajc mu na relatywnie du ruchomo. Wewntrz obecne s skupione grudki chonne

- 83 -

(folliculi lymphatici aggregati), co przyczynia si do powstania migdaka jelitowego (tonsilla intestinalis). Ukrwienie
zapewnia t. wyrostkowa (a. appendicularis) odchodzca od t. biodrowo-okrniczej (a. ileocolica).
191, 192 Najwiksz cz jelita grubego (intestinum crassum) stanowi okrnica (colon). Ze wzgldu na
pooenie i kierunek przebiegu dzielimy j na: wstpujc (colon ascendens), poprzeczn (colon transversum),
zstpujc (colon descendens) i esowat (colon sigmoideum). Wstpujca i zstpujca pooone s pozaotrzewnowo,
za poprzeczna i esowata posiadaj wasne krezki (mesocolon transversum et sigmoideum).
Okrnica posiada na zewntrz wypukoci (haustra coli), odpowiadajce wewntrz fadom pksiycowatym (plicae
semilunares coli) o zmiennym pooeniu. Wystpowanie obu spowodowane jest przebiegiem po cianie tam (teniae
coli) krtszych ni sama okrnica. Wyrniamy: z przodu tam woln (tenia libera), po stronie przyrodkowej
tam krezkow (tenia mesocolica), a po stronie bocznej tam sieciow (tenia omentalis); dwie ostatnie zwane s
tamami ukrytymi (teniae saphenae). Charakterystyczne jest rwnie wystpowanie przyczepkw sieciowych
(appendices epiploicae), gwnie wzdu tamy wolnej, cho take wzdu przyrodkowej.
Okrnica wstpujca (colon ascendens) biegnie od prawego dou biodrowego (fossa iliaca dextra) do okolicy wtroby.
Nastpnie ley na m. czworobocznym ldwi (m. quadratus lumborum) i na prawej nerce (ren dexter). Ostatecznie
przechodzi prawym zgiciem okrniczym (flexura coli dextra) w okrnic poprzeczn; wspomniane zgicie
wywouje wycisk okrniczy (impressio colica) na prawym pacie wtroby (lobus dexter hepatis).
Okrnica poprzeczna (colon transversum) wdruje do lewej okolicy podebrowej (regio hypochondriaca sinistra). W
pocztkowym odcinku ssiaduje z przodu z pcherzykiem ciowym (vesica fella), a z tyu z dwunastnic (duodenum)
i trzonem trzustki (corpus pancreatis). W odcinku kocowym spoczywa na lewej nerce (ren sinister). Lewe zgicie
okrnicze (flexura coli sinistra) czy si z wizadem przeponowo-okrniczym (lig. phrenicocolicum), za caa
wiksza cz okrnicy poprzecznej z 6-blaszkowym wizadem odkowo-okrniczym (lig. gastrocolicum).
Korze krezki okrnicy poprzecznej (radix mesocoli transversi) przyczepia si wzdu przedniego brzegu trzustki
(margo anterior pancreatis).
Okrnica zstpujca (colon descendens) pokryta jest z przodu ptlami jelita cienkiego, z tyu za opiera si na lewej
nerce (ren sinister).
Okrnica esowata (colon sigmoideum) wystpuje w lewym dole biodrowym (fossa iliaca sinistra). Posiada odnog
okrnicz (crus colicum) i odbytnicza (crus rectale).
Okrnica wstpujca i poprzeczna nalez do obszaru unaczynienia t. krezkowej grnej (a. mesenterica superior), a
okrnica zstpujca i esowata do t. krezkowej dolnej (a. mesenterica inferior).
193 Odbytnica (rectum) rozciga si od poziomu S3 do odbytu (anus). Posiada 2 zgicia krzyowe (flexura
sacralis), zwrcone wypukoci ku tyowi oraz kroczowe (flexura perinealis), wypuke ku przodowi. Dalej przedua
si w kana odbytniczy (canalis analis). Otrzewna pokryta odbytnic a przodu i po bokach, ograniczajc przez to u
kobiet zagbienie odbytniczo-maciczne (excavatio rectouterina), a u mczyzn zagbienie odbytniczo-pcherzowe
(excavatio rectovesicalis). Poniej baki odbytnicy (ampulla recti) obserwujemy fad poprzeczny Kohlrauscha (plica
transversalis Kohlrauschi). ciana odbytnicy skada si z bony luzowej i miniowej. Ta druga tworzy fady
poprzeczne (plicae transversales recti) w liczbie 3, supy odbytnicze (columnae anales) i zatok odbytnicza (sinus
analis). Poniej znajduje si ju odbyt (anus) z grzebieniem odbytniczym (pecten analis) ograniczony od dou przez
lini odbytniczo-skrn (linea anocutanea). Miniwka odbytnicy skada si z warstwy podunej i okrnej;
wystpuje tu ponadto m. zwieracz odbytu zewntrzny i wewntrzny (m. sphincter ani externus et internus) oraz m.
odbytniczo-guziczny (m. rectococcygeus).
Unaczynienie omawianego obszaru pochodzi od tt. odbytniczych (aa. rectales). T. odbytnicza grna (a. rectalis
superior) i zespalajce si z ni tt. esowate (aa. sigmoideae) pochodz z t. krezkowej dolnej (a. mesenterica inferior), t.
odbytnicza rednia (a. rectalis media) z t. biodrowej wewntrzne (a. iliaca interna), za t. odbytnicza dolna (a. rectalis
inferior) z t. sromowej wewntrznej (a. pudenda interna) odchodzcej od t. biodrowej wewntrznej.
Krew ylna zbiera si w splocie ylnym odbytniczym (plexus venosus rectalis), skd spywa czciowo do
. odbytniczej grnej (v. rectalis superior) i dalej do wrotnej (v. portae) a czciowo do . odbytniczych dolnych (vv.
rectales inferiores), dalej do . biodrowej wewntrznej (v. iliaca interna) do gwnej dolnej (v. cava inferior).
Unerwienie odbytnicy jest dwojakie. Element wspczulny pochodzi ze splotw odbytniczych rodkowych (plexus
rectales medii) i powoduje rozwarcie odbytu. Komponent przywspczulny biegnie wykorzystujc n. sromowy (n.
pudendus) i gg. miniowe przywspczulne czyli nn. miedniczne (rr. musculares parasympathici s. nn. pelvini);
powoduje on zamykanie wejcia do odbytu.
194, 195 Wtroba (hepar) jest nieparzystym narzdem pooonym w okolicy podebrowej prawej (regio
hypochondriaca dextra), nadbrzusznej (regio epigastrica) i podebrowej lewej (regio hypochondriaca sinistra). Ma
ksztat powki jajka kurzego przecitego skonie do osi dugiej. Wyrniamy na niej powierzchni przeponow i
trzewn, ktre rozdziela brzeg dolny (margo inferior). Powierzchnia przeponowa (facies diaphragmatica) dzieli si na
cze woln (pars libera) i cz przytwierdzon (pars affixa) czyli pole nagie (area nuda); z tego ostatniego odchodz
. wtrobowe (vv. hepaticae). Granic midzy powyszymi czciami jest wizado wiecowe wtroby (lig.
coronarium hepatis).
Na powierzchni trzewnej (facies visceralis) dobrze widoczny jest podzia na pat lewy i prawy (lobus sinister et dexter).
Na lewym obecny jest guz sieciowy (tuber omentale), na prawym bardziej dobrzuszny d woreczka ciowego (fossa

- 84 -

vesicae fellae) i grzbietowo do niego pooona bruzda . gwnej (sulcus v. cavae). Paty wtroby rozdzielone s przez
jej wizado sierpowate (lig. falciforme hepatis), wcicie wizada obego (incisura lig. teretis) i specyficzn szczelin.
T ostatni z przodu tworzy szczelina wizada obego (fissura lig. teretis) w ktrej wystpuje wizado obe wtroby
(lig. teres hepatis), z tyu za szczelina wizada ylnego (fissura lig. venosi). Cztery wymienione do tej pory elementy:
d woreczka ciowego, bruzda . gwnej, szczelina wizada obego i szczelina wizada ylnego ukadaj si w
ksztat litery H. Wsplnie tworz one wrota wtroby (porta hepatis), ktrymi przechodz skadniki wizada
wtrobowo-dwunastniczego (lig. hepatoduodenale) kolejno od prawej do lewej: przewd ciowy wsplny (ductus
choledochus), . wrotna (v. portae) i t. wtrobowa waciwa (a. hepatica propria). Wrota wydzielaj ponadto 2
dodatkowe paty wtroby czworoboczny i ogoniasty. Pat czworoboczny (lobus quadratus) ley przed wrotami,
ogranicza go z lewej szczelina wizada obego, a z prawej d woreczka. Pat ogoniasty (lobus caudatus) ley za
wrotami, z lewej ogranicza go szczelina wizada ylnego, a z prawej bruzda . gwnej. Pat ogoniasty posiada
ponadto 2 wyrostki: brodawkowaty (processus papillaris) zwraca si do szczeliny wizada obego, a ogoniasty
(processus caudatus) rozgranicza wrota i bruzd . gwnej. Na powierzchni trzewnej obserwujemy ponadto szereg
wyciskw na pacie prawy s to: nerkowy (impressio renalis), nadnerczowy (impressio suprerenalis), okrniczy
(impressio colica) i dwunastniczy (impressio duodenalis), na lewym za: odkowy (impressio gastrica), przeykowy
(impressio esophagica) oraz sercowy (impressio cardiaca).
Bona surowicza pokrywajca wtrob wytwarza szereg charakterystycznych dla niej wizade. Pionowo przebiega
wizado sierpowate (lig. falciforme hepatis), przeduajce si w wizado obe (lig. teres hepatis). Po bokach obecne
s wizada trjktne prawe i lewe (lig. triangulare dextrum et sinistrum), zbiegajce si w wizado wiecowe (lig.
coronarium hepatis). To ostatnie odsya przyczepek cignisty (appendix fibrosa hepatis). W ten sposb powysze
wizada ukadaj si z form krzya, od rodka ktrego odchodzi sie mniejsza (omentum minus). Z bon surowicz
czy si torebka wknista przynaczyniowa (capsula fibrosa perivascularis) oto czajca wtrob i tworzca jej zrb;
dzieli ona ponadto misz na paciki (lobuli hepatis).
Wtroba posiada unaczynienie publiczne i prywatne. Pierwsze pochodzi z . wrotnej (v. portae), ktra po wejciu przez
wrota dzieli si na . midzypacikowe (vv. interlobulares). Te wsptworz sie dziwn yln (rete mirabile
venosum), z ktrej odchodz . rodkowe lub rdpacikowe (vv. centrales s. intralobulares). Tworz one .
podpacikowe (vv. sublobulares), ktre zbieraj si w . wtrobowe (vv. hepaticae) te przechodz przez cz
przytwierdzon (pars affixa) i wpadaj do . gwnej dolnej (v. cava inferior). Unaczynienie prywatne bierze si z t.
wtrobowej waciwej (a. hepatica propria). Dzieli si ona na ga lew i praw, przy czym pierwsza zaopatruje pat
lewy, a prawa prawy i czworoboczny. Gg. te dziel si na tt. midzypacikowe (aa. interlobulares).
Ze wzgldu na unaczynienie wtrob dzieli si na segmenty naczyniowe, nie pokrywajce si z przedstawionym wyej
podziaem anatomicznym. Biorc pod uwag zasig gazi t. wtrobowej wyrnia si cz gwn praw i lew
wtroby (pars principalis dextra et sinistra). Granic midzy nimi na powierzchni przeponowej jest rodek bruzdy .
gwnej i dou woreczka, a na trzewnej rodek dou woreczka i grny brzeg . gwnej. Dalej kad cze gwn
dzieli si na 4 segmenty w ten sposb, e 1 i 2 kadej czci stykaj si ze sob, a 3 i 4 s powyszymi rozdzielone.
Wtroba otrzymuje unaczynienie wspczulne ze splotu trzewnego (plexus celiacus) i przywspczulne z pnia bdnego
przedniego (truncus vagalis anterior), a cilej z jego gg. wtrobowych (rr. hepatici). Bona surowicza i otaczajce
narzd wizada zaopatrywane s przez n. przeponowy (n. phrenicus).
Z najmniejszej jednostki organizacyjnej zrazikw odchodz przewodziki midzypacikowe (ductuli interlobulares)
zbierajce si w przewodziki ciowe (ductuli biliferi). Te z kolei spywaj do przewodu wtrobowego prawego i
lewego (ductus hepaticus dexter et sinister), ktre cz si w przewd wtrobowy wsplny (ductus hepaticus
communis).
196 Pcherzyk ciowy (vesica fella) ley w swoim dole na powierzchni trzewnej wtroby. Ma gruszkowaty i
ksztat, a jego duga o biegnie do tyu i w lewo. W obrbie pcherzyka wyrniamy kilka czci, jak: dno, trzon i
szyjk. Dno (fundus vesicae) wystaje z dou wtroby. Trzon (corpus vesicae) ley w zagbieniu pata prawego (lobus
dexter hepatis) i przedua si w szyjk (collum vesicae). Od tej ostatniej odchodzi przewd pcherzykowy (ductus
cysticus) posiadajcy wewntrz fad spiralny (plica spiralis).
ciana pcherzyka skada si z bony surowiczej, miniowej zewntrznej poprzecznej i wewntrznej podunej oraz
z bony luzowej. Ukrwienie zapewnia im t. pcherzykowa (a. cystica) pochodzca od t. wtrobowej waciwej (a.
hepatica propria).
Dziaanie nn. przywspczulnych powoduje napicie cian pcherzyka i ruchy ssco-toczce zwieracza Odiego. Z
kolei nn. wspczulne wywouj wiotczenie cian pcherzyka i zamykanie zwieracza.
197 Drogi ciowe (tractus biliferi) to przewody, ktrymi wdruje z miejsca wytwarzania na miejsce
dziaania. Zaczynaj si one z jednej strony od przewodu wtrobowego wsplnego (ductus hepaticus communis), a z
drugiej od przewodu pcherzykowego (ductus cysticus). Oba te przewody cz si w przewd ciowy wsplny
(ductus choledochus), ktry na tylnej cianie czci zstpujcej dwunastnicy wytwarza fad poduny (plica
longitudinalis duodeni). czy si on przed samym wejciem z przewodem trzustkowym (ductus pancreaicus), tworzc
przewd wtrobowo-trzustkowy (ductus hepatopancreaticus). Ten wpada do dwunastnicy w miejscu zwanym jej
brodawk wiksz (papilla duodeni major) lub brodawk Vatera.

- 85 -

198 Trzustka (pancreas) jest nieparzystym narzdem o ksztacie wyduonej litery S, uoonym poprzecznie
midzy dwunastnic (duodenum) a ledzion (lien). Wyrniamy w niej gow, szyjk, trzon i ogon.
Gowa trzustki (caput pancreatis) jest objta przez dwunastnic i ley midzy t. trzustkowo-dwunastnicz grn a doln
(a. pancreaticoduodenalis superior et inferior). Gowa odsya wyrostek hakowaty (processus uncinatus) do zgicia
dwunastniczego dolnego (flexura duodeni inferior). Z tyu za gow znajduje si . gwna dolna (v. cava inferior); w
pobliu . ledzionowa (v. lienalis) i . krezkowa grna (v. mesenterica superior) cz si w . wrotn (v. portae).
Szyjka trzustki (collum pancreatis) wraz z wyrostkiem hakowatym ogranicza wcicie trzustki (incisura pancreatis).
Trzon (corpus pancreatis) czy si w grze z guzem sieciowym wtroby (tuber omentale hepatis). Posiada
powierzchni przedni, tyln i doln. Przednia (facies anterior) zwraca si do tylnej ciany torby sieciowej (paries
posterior bursae omentalis), tylna (facies posterior) do czci ldwiowej wtroby (pars lumbalis diaphragmatis);
wzdu tylnej biegnie rwnie . ledzionowa (v. lienalis), a nad ni jednoimienne ttnica (a. lienalis). Na trzonie
wyrniamy ponadto brzeg grny (margo superior), dolny (margo inferior) i przedni (margo anterior), wzdu ktrego
przyczepia si korze krezki okrnicy poprzecznej.
Ogon (cauda pancreatis) styka si z: czci trzustkow powierzchni trzewnej ledziony (pars pancreatica faciei
visceralis lienis), torebk tuszczow lewej nerki (capsula adiposa renis sinistri) i lewym nadnerczem (glandula
suprarenalis sinistra).
Za unaczynienie gowy odpowiadaj tt. trzustkowo-dwunastnicze grna i dolna (a. pancreaticoduodenalis superior et
inferior), a za trzon i ogon t. ledzionowa (a. lienalis). Krew ylna spywa do . wrotnej (v. portae).
Unerwienie przywspczulne w postaci gazi n. bdnego (X) rozszerza naczynia i przewody odprowadzajce, a
ponadto przyspiesza wydzielanie soku trzustkowego. Unerwienie wspczulne przez n. trzewny wikszy
(n. splanchnicus major) hamuje to wydzielanie.
199 ledziona (lien s. spleen) jest narzdem ksztatu ziarna kawy, pooonym w lewej okolicy podebrowej.
Wyrniamy na niej powierzchni przeponow i trzewn. Pierwsza (facies diaphragmatica) ley na wysokoci IX-XI
ebra, a przepona oddziela j od zachyka ebrowo-przeponowego. Obie powierzchnie rozdziela ostry brzeg grny
(margo superior) i tpy dolny (margo inferior). Powierzchnia trzewna (facies visceralis) posiada kilka mniejszych
czci, zwanych rwnie powierzchniami: odkowa (facies gastrica) styka si z dnem odka (fundus ventriculi);
nerkowa (facies renalis) ma kontakt z lew nerk (ren sinister); z tyu za oboma powyszymi znajduje si wnka
ledzionowa (hilus lienis) dookoa ktrej przyczepia si wizado odkowo-ledzionowe (lig. gastrolienale);
powierzchnia okrnicza (facies colica) ma styczno z ogonem trzustki (cauda pancreatis) i lewym zgiciem okrnicy
(flexura coli sinistra). Na ledzionie wyrniamy ponadto koniec przedni i tylny (extremitas anterior et posterior). Od
przepony zda do wizado przeponowo-ledzionowe lub ledzionowo-nerkowe (lig. phrenicolienale s. lienorenale).
Zaopatrujca t. ledzionowa (a. lienalis) dzieli si jeszcze przed osigniciem wnki na gg. ledzionowe (rr. lienales), a
te dalej na tt. rodkowe (aa. centrales). Krew ylna spywa . ledzionow (v. lienalis) do . wrotnej (v. portae).
Unerwienie pochodzi od pokrywajcego narzd splotu ledzionowego (plexus lienalis).
200 Nerka (ren s. nephron) jest parzystym narzdem ksztatu fasoli, poonym pozaotrzewnowo na tylnej cianie
jamy brzusznej w jej grnej czci. Posiada 2 brzegi, 2 powierzchnie i 2 koce. Brzeg boczny (margo lateralis) jest
wypuky i zwrcony do tyu, a przyrodkowy (margo medialis) wklsy i zwraca si do przodu. Na przyrodkowym
obecna jest wnka nerki (hilus renalis) prowadzca do zatoki (sinus renalis) wypeniajcej miedniczk nerkow (pelvis
renalis) wszystko na poziomie L2. Przez wnk przechodzi kolejno: . nerkowa (v. renalis), t. nerkowa (a. renalis) i
moczowd (ureter) pierwsze litery nazw aciskich daj vau.
Nerka nie jest okrga wykazuje przednio-tylne spaszczenie, przez co pojawia si powierzchnia przednia i tylna.
Powierzchnia przednia (facies anterior) nerki prawej kontaktuje si z wtrob (hepar), dwunastnic (duodenum), .
gwn doln (v. cava inferior) i prawym zgiciem okrniczym (flexura coli dextra), za nerki lewej z odkiem
(gaster) rozdziela je torba sieciowa, ogonem trzustki (cauda pancreatis), lewym zgiciem okrniczym (flexura coli
sinistra) i ledzion (lien). Powierzchnia tylna (facies posterior) posiada za sob: cz ldwiow przepony (pars
lumbalis diaphragmatis), m. ldwiowy wikszy (m. psoas major), m. czworoboczny ldwi (m. quadratus lumborum),
m. poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), n. podebrowy (n. subcostalis), n. biodrowo-podbrzuszny (n.
iliohypogastricus) i n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis).
Kada z nerek jest nachylona w osi podunej w d, w bok i do przodu. Posiada koniec grny i dolny (extremitas
superior et inferior); na grnym spoczywa nadnercze (glandula suprarenalis).
Nerka lewa znajduje si nieco wyej (Th11-L3) od prawej, ktr wtroba spycha o jedn wysoko krgu w d.
Nerka pokryta jest torebk tuszczow (capsula adiposa) i wknist (capsula fibrosa), tworzc pochewki naczy
(vaginae vasorum). Bona miniowa pokrywa brodawki nerkowe.
201 Na przekroju poprzecznym zwraca uwag nieregularna struktura wewntrzna nerki. Nawet goym okiem
zauway mona, i skada si ona z ciemniejszej czci wewntrznej rdzenia i janiejszej zewntrznej kory. W
rdzeniu (medulla renalis) wyrniamy kilka do kilkunastu piramid nerkowych (pyramides renales) porozdzielanych
supami nerkowymi (columnae renales). Kada piramida posiada podstaw (basis pyramis), od ktrej odchodz prki
rdzeniowe kory (striae medullares corticis) oraz szczyt, na ktrym znajduje si 10-20 brodawek nerkowych (papillae
renales). Te ostatnie tworz tzw. pole sitowe (area cribrosa) z otworami brodawkowymi (foramina papillaria) w liczbie
10-25, przez ktre przechodz cewki nerkowe proste i krte (tubule renales recti et contorti). Cewki uchodz do

- 86 -

kielichw nerkowych wikszych i mniejszych (calices renales majores et minores), ktre otwieraj si do miedniczki
nerkowej (pelvis renalis).
Kora (cortex renalis) zawiera ciaka nerkowe (corpuscula renalia). Skada si z czci skbionej (pars convoluta)
bdcej przedueniem supw nerkowych oraz z czci promienistej (pars radiata) przedue prkw rdzeniowych
kory. Obie czci tworz pacik korowy (lobulus corticalis), oddzielony od ssiada naczyniami midzypacikowymi
(vasa interlobularis renis). Paciki tworz paty nerkowe kady pat (lobus renalis) skada si z piramidy i pacikw
korowych. Jeeli podzia na paty widoczny jest na zewntrz nerki, to mwimy o nerce patowej (ren lobatus).
Funkcjonalnie nerka skada si z czci wydzielniczej i odprowadzajcej. Jednostk strukturaln i funkcjonaln
pierwszej czci jest nefron skada si on z czci bdnikowej, ptlicowej i poredniej. Cz bdnikowa (pars
labyrinthica) to ciako nerkowe (corpusculum renale) skada si on z kbuszka (glomerulus corpusculi renalis),
torebki kbuszka (capsula glomeruli) zwanej torebk Bowmana, ttniczki kbuszkowej doprowadzajcej i
odprowadzajcej (arteriola glomerularis afferens et efferens) oraz istniejcej midzy ostatnimi sieci dziwnej ttniczej
(rete mirabile arteriosum). Ttniczki wchodz do torebki na biegunie naczy (polus vasorum), gdzie blaszka
wewntrzna torebki przechodzi w wewntrzn. Z przeciwlegego koca moczowego (polus urinarius) odchodzi kanalik
gwny (canaliculus principalis); przedua si on w cz krt (pars contorta) czyli cewk krt I rzdu (tubulus
contortus I ordinis) i dalej w cz prost (pars recta). Cz ptlicowa (pars laqueiformis) to ptla Henlego (ansa
Henlei) zoona z gazi zstpujcej i wstpujcej (r. descendens et ascendens). Ta cz nefronu znajduje si w
prkach rdzeniowych kory i w rdzeniu nerki. Cz porednia (pars intermedia) to cewka krta II rzdu (tubulus
contortus II ordinis) obecna w rdzeniu nerki. Cz odprowadzajca nerki to inaczej cz zbiorcza (pars colligens).
Materia roboczy przechodzi przez prki rdzeniowe kory, piramidy, otwory brodawkowe a ostatecznie wpada do
kielichw nerkowych.
202 Nerka jest pod wzgldem unaczynienia narzdem szczeglnym, gdy jej zaopatrzenie prywatne i publiczne
jest niemal takie samo. Z tej samej krwi, z ktrej usuwane s zbdne metabolity, komrki nerki czerpi tlen i substancj
odywcze.
Krew doprowadzana jest t. nerkow (a. renalis), ktra rozdziela si kolejno na: tt. midzypatowe (aa. interlobares), tt.
ukowate (aa. arcuatae) i tt. midzypacikowe (aa. interlobulares), ktre wchodz do kbuszkw ciaek nerkowych;
dalej krew pynie ttniczkami prostymi (arteriolae rectae) i gg. torebkowymi (rr. capsullares). Droga powrotna jest
podobna krew spywa do . midzypacikowych (vv. interlobulares), . ukowatych (vv. arcuatae) i .
midzypatowych (vv. interlobares) tworzcych wsplny pie w postaci . nerkowej (v. renalis).
Unerwienie nerki pochodzi ze splotu trzewnego (plexus celiacus). N. trzewny wikszy (n. splanchnicus major)
wsptworzy splot nerkowy (plexus renalis) odpowiedzialny za kontrol wydzielania.
203 Nadnercze (glandula suprarenalis s. adrenalis) jest gruczoem w pocztkowej fazie rozwoju oddzielonym od
nerki. Skada si z ektodermalnego rdzenia (medulla) i mezodermalnej kory (cortex). Jeeli pojawiaj si nadnercza
dodatkowe (glandulae suprarenales accessoriae) to skadaj si one wycznie z kory. Nadnercze ley na wysokoci
L11-12. Prawe z nich posiada szczyt nadnerczowy (apex suprarenalis). Kade nadnercze posiada brzeg grny i
przyrodkowy (margo superior et medialis). Posiada rwnie powierzchni nerkow, tylna i przednia. Powierzchnia
nerkowa (facies renalis) lub dolna jest wklsa i spoczywa na grnym kocu nerki (extremitas superior renis).
Powierzchnia tylna (facies posterior) styka si z ldwiowa czci przepony (pars lumbalis diaphragmatis).
Powierzchnia przednia (facies anterior) kontaktuje si w nadnerczu prawym z wtrob, a w lewym z odkiem i
trzustk; na niej rwnie wystpuje wnka (hilus) przebiegajca od strony bocznej ku przyrodkowej, przez ktr
przechodz naczynia limfatyczne i krwionone.
204 Mocz z kielichw nerkowych spywa do miedniczki nerkowej wypeniajcej zatok nerki. Z miedniczki za
odchodzi moczowd (ureter), ktrym mocz dostaje si do pcherza moczowego. Moczowd skada si z czci
brzusznej i miednicznej, rozdzielonych kresa graniczn miednicy (linea terminalis pelvis) oraz z czci rdciennej.
Cz brzuszna (pars abdominalis) pokonuje zgicie nerkowe (flexura renalis) i biegnie w kierunku dolnoprzyrodkowym pozaotrzewnowo po m. ldwiowym wikszym (m. psoas major). Nastpnie napotyka zgicie
brzegowe (flexura marginalis) i cie moczowodu (isthmus uretris). Pokryta jest po stronie prawej czci zstpujc
dwunastnicy (pars descendens duodeni), a po stronie lewej zgiciem dwunastniczo-czczym (flexura
duodenojejunalis), krzyuje si z naczyniami jdrowymi albo jajnikowymi (vasa testicularia vel ovarica), n. pciowoudowym (n. genitofemoralis), t. biodrow zewntrzn (a. iliaca externa) po stronie prawej i z t. biodrow wspln (a.
iliaca communis) po stronie lewej.
Cz miedniczna (pars pelvina) pokonuje zgicie miedniczne (flexura pelvina) zwrcone wypukoci ku bokowi.
Nastpnie u mczyzn krzyuje si z nasieniowodem (ductus deferens) znajdujcym si z tyu, u kobiet za biegnie w
przymaciczu, w pobliu jajnika, schodzi w d bliej szyjki macicy i krzyuje si z t. maciczn (a. uterina) do przedniej
ciany pochwy.
Cz rdcienna (pars intramuralis) biegnie skonie przez cian pcherza moczowego do ujcia moczowodu (ostium
uretris).
ciana moczowodu skada si z bony luzowej, podluzowej i miniowej na t ostatni skada si zewntrzna i
wewntrzna warstwa poduna oraz rodkowa warstwa okrna.
Unaczynienie pochodzi od t. nerkowej (a. renalis), t. jdrowej albo jajnikowej (a. testicularis vel ovarica) oraz

- 87 -

odgazie t. biodrowej wewntrznej (a iliaca interna) t. odbytniczej rodkowej (a. rectalis media) i t. pcherzowej
dolnej (a. vesicalis inferior).
Unerwienie czuciowe oraz autonomiczne pochodzi ze splotu ldwiowego (plexus lumbalis) i krzyowego (plexus
sacralis).
205 Pcherz moczowy (vesica urinaria) jest zbiornikiem, w ktrym gromadzi si mocz do czasu wiadomego
oprnienia. Ma ksztat rozdtego trjkta, wyrnia si na nim cian przedni (paries anterior), szczyt (apex vesicae),
trzon (corpus vesicae), szyjk (collum vesicae) i dno (fundus vesicae). Od pokrytego ptlami jelit szczytu do okolicy
ppka biegnie wizado ppkowe porodkowe (lig. umbilicale medianum) pozostae po podowym moczowniku
(urachus). W dwa symetryczne rogi wchodz moczowody, od dna odchodzi cewka moczowa (urethra).
Z przodu przed pcherzem znajduje si spojenie onowe (symphysis pubica) za nim mamy przestrze zaonow
(spatium retropublicum) zawierajc wizado onowo-pcherzowe (lig. pubovesicale). Z kolei z tyu za pcherzem
sytuacja zalena jest od pci. U mczyzn bowiem znajduje si tam odbytnica (rectum), a schodzca z niej na pcherz
blaszka otrzewnej ciennej wypenia zagbienie odbytniczo-pcherzowe (excavatio rectovesicalis). Dno pcherza
styka si z gruczoem krokowym (prostata) za ktrym wystpuje baka nasieniowodu (ampulla ductus deferentis); ta
wraz z bocznie pooonym pcherzykiem nasiennym (vesicula seminalis) ogranicza trjkt midzybakowy (trigonum
interampullare) stykajcy si z odbytnic. U kobiet natomiast bezporednio za pcherzem znajduje si macica (uterus),
dlatego otrzewna midzy ni a pcherzem wyciela zagbienie pcherzowo-maciczne (excavatio vesicouterina). Dno
pcherza opiera si na przeponie moczowo-pciowej (diaphragama urogenitale), za z tyu kontaktuje si z przedni
cian szyjki macicy i przedni cian pochwy.
Ujcie cewki moczowej z pcherza otwr wewntrzny cewki (ostium urethrae internum) otoczony jest piercieniem
cewkowym (anulus urethralis), z tyu za obecny jest jzyczek pcherzowy (uvula vesicae). Jzyczek ten wraz z
ujciami moczowodw (ostia uretrium) ogranicza trjkt pcherzowy (trigonum vesicae), ktry jest najbardziej
gadkim miejscem pcherza. Na jednym z bokw posiada on fad midzymoczowodowy (plica interureterica), z tyu
za doek zatrjktowy (fovea retrotriangularis). Wewntrz pcherza dostrzegamy jeszcze zachyki boczne (recessus
laterales).
ciana pcherza skada si z bony luzowej, podluzowej i miniowej. Miniwka skada si z zewntrznej warstwy
podunej, rodkowej okrnej i wewntrznej esowatej. Odszczepione wizki pierwszej z nich tworz u mczyzn m.
odbytniczo-pcherzowy (m. rectovesicalis) a u kobiet m. odbytniczo-maciczny (m. rectouterinus). Z wizek warstwy
rodkowej ksztatuje si m. zwieracz pcherza (m. sphincter vesicae). Obie wspomniane grupy skadaj si na m.
oprniacz pcherza (m. detrusor vesicae). Dodatkowo wyrniamy: m. trjktowy (m. trigonalis), m. pocigacz
jzyczka (m. retractor uvulae) i m. onowo-pcherzowy (m. pubovesicalis).
Unaczynienie pcherza pochodzi od tt. pcherzowych grnych (aa. vesicales superiores) oraz od t. pcherzowej dolnej
(a. vesicalis inferior) od t. biodrowej wewntrznej (a. iliaca interna). Krew ylna spywa do splotu ylnego
pcherzowego (plexus venosus vesicalis).
Unerwienie pcherza jest dwojakie gg. wspczulne z segmentw Th11-L3 powoduj zatrzymanie moczu przez skurcz
zwieraczy, natomiast gg. przywspczulne z segmentw S2-5 daj skurcz cian pcherza i w efekcie oddanie moczu
(mictio).
206 Cewka moczowa eska (urethra feminina) rozpoczyna si ujciem z pcherza moczowego (vesica urinaria)
przez jej otwr wewntrzny (ostium urethrae internum). Pierwszym odcinkiem jest cz rdcienna (pars
intramuralis), pod ktr wystpuje grzebie cewkowy (crista urethralis). Nastpnie cewka przechodzi w sw cz
waciw czyli jamist (pars cavernosa), biegnc midzy przedni cian pochwy (paries anterior vaginae) z tyu a
spojeniem onowym (syphysis pubica) z przodu. Otwr zewntrzny cewki (ostium urethrae externum) znajduje si w
przedsionku pochwy (vestibulum vaginae) pomidzy echtaczk (clitoris) z przodu a ujciem pochwy (orificium
vaginae) z tyu.
W cianie cewki wystpuje bona luzowa, bona gbczasta zamykajca jej wiato i bona miniowa wewntrzna
poduna i zewntrzna okrna, ktra czy si z m. trjktowym pcherza (m. trigonalis) i z m. poprzecznym krocza
gbokim (m. transversus perinei profundus).
Narzdy pciowe (organa genitalia) dzielimy albo na zewntrzne i wewntrzne albo na 3 grupy funkcjonalne. Do
pierwszej zaliczamy narzdy produkujce komrki rozrodcze czyli gamety jest to jajnik (ovarium) albo jdro (testis).
Druga grup stanowi elementy wyprowadzajce gamety u kobiety jest to jajowd (tuba uterina) i macica (uterus), a
u mczyzny nasieniowd (ductus deferens) i mska cewka moczowa (urethra masculina). Grupa trzecia to narzdy
biorce udzia w kopulacji, zwane potocznie rozrywkowymi odpowiednio: pochwa (vagina) i srom (pudendum) oraz
prcie (penis).
Narzdy pciowe eskie (organa genitalia femininia) dzielimy na wewntrzne i zewntrzne. Do wewntrznych
nale: jajnik (ovarium), jajowd (tuba uterina), nadjajnik (epophron), przyjajnik (paraphron), macica (uterus) i
pochwa (vagina). Zewntrzne to przede wszystkim srom niewieci (pudendum femininum), na ktry skada si: warga
sromowa wiksza (labium majus pudendi), wzgrek onowy (mons pubis) i szpara sromowa (rima pudendi), a ponadto:
warga sromowa mniejsza (labium minus pudendi), opuszka przedsionka (bulbus vestibuli), echtaczka (clitoris),
przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), gruczo przedsionkowy wikszy (glandula vestibularis major) i gruczoy
przedsionkowe mniejsze (glandulae vestibulares minores).

- 88 -

207 Jajnik (ovarium) jest parzystym narzdem ksztatu elipsoidalnego, lecym na bocznej cianie miednicy
mniejszej (pelvis minor), na wysokoci wcicia kulszowego wikszego (incisura ischiadica major), z tyu za wizadem
szerokim macicy (lig. latum uteri). W pozycji stojcej jego o duga przebiega niemal pionowo. Jajnik posiada brzeg
wolny (margo liber) zwrcony do tyu i przyrodkowo oraz brzeg krezkowy (margo mesovaricus) zwrcony do przodu
i w bok; ten drugi czy si z tyln blaszk wizada szerokiego macicy i posiada wnk jajnika (hilus ovarii). Na
jajniku wystpuje rwnie koniec jajowodowy (extremitas tubaria) skierowany w gr i koniec maciczny (extremitas
uterina) skierowany w d. Z dwch powierzchni przyrodkowa (facies medialis) zwraca si do jajowodu (tuba uterina)
i jego (mesoalpinx) oraz do ptli jelit, boczna za (facies lateralis) ley w dole jajnikowym (fossa ovarica) na
wysokoci wcicia kulszowego wikszego, powyej rozwidlenia t. biodrowej wsplnej (a. iliaca communis), dno
stanowi n. i naczynia zasonowe (n. obturatorius et vasa obturatoria), za tylne ograniczenie macica i t. maciczna (a.
uterina).
Jak wczeniej wspomniano, jajnik przebija otrzewn i wyjtkowo jego cze pooona jej wewntrz jej jamy (situs intra
cavo peritonei) na granicy midzy tymi czciami zauway mona brzeg graniczny otrzewnej (margo limitans
peritonei). Jajnik umocowany jest do otoczenia za pomoc 2 wizade. Wizado wieszadowe jajnika (lig.
suspensorium ovarii) biegnie od wejcia do miednicy mniejszej w okolicy t. biodrowej wsplnej do koca
jajowodowego. Wizado jajnika waciwe (lig. ovarii proprium) siga od koca macicznego do dna macicy (fundus
uteri) i tylnej blaszki jej wizada szerokiego. W cianie jajnika obecna jest bona biaawa (tunica albuginea),
pcherzyki jajnikowe (folliculi ovarici) oraz zrb jajnika (stroma ovarii).
Unaczynienie pochodzi od t. jajnikowej (a. ovarica) biegncej od aorty brzusznej w wizadle wieszadowym. Naczynie
to zespala si z g. jajnikow t. macicznej (r. ovaricus a. uterinae). Krew ylna spywa . jajnikowymi (vv. ovaricae)
biegncymi przez to samo wizado; po prawej wpadaj do . gwnej dolnej, a po lewej do . nerkowej lewej.
Unerwienie zapewnia autonomiczny splot jajnikowy (plexus ovaricus).
208 Jajowd (tuba uterina) jest przewodem pooonym w grnym brzegu wizada szerokiego macicy, rozpitym
od jej rogu do jajnika. Posiada kilka zgi od rogu macicy biegnie w d, ale osigajc lini brzegu jajnika odbija w
gr, po czym na drugim brzegu znw zawraca i osiga jajnik. Skada si z dwch zasadniczych czci: baki i cieni.
Baka jajowodu (ampulla tubae uterinae) stanowi jego odcinek poprzeczny i spaszczony. Jej pocztkowy fragment
zwany jest lejkiem (infundibulum tubae uterinae) i przedua si w ujcie brzuszne jajowodu (ostium abdominale tubae
uterinae). Od wolnego brzegu lejka odchodz strzpki jajowodowe (fimbiae tubae) i strzpek jajnikowy (fimbria
ovarica). Ten ostatni czy si z wolnym brzegiem wizada szerokiego macicy i wsplnie osigaj koniec jajowodowy
jajnika. Wystpuje ponadto przyczepek pcherzykowy jajowodu (appendix vesiculosa tubae uterinae).
Cie jajowodu (isthmus tubae uterinae) stanowi oby przewd przeduajcy si w cz maciczn (pars uterina). Na
jej kocu obecne jest ujcie maciczne jajowodu (ostium uterinum tubae). Poniej i z przodu wystpuje wizado obe
macicy (lig. teres uteri), za poniej i z tyu wizado jajnika waciwe (lig. ovarii proprium).
ciana jajnika skada si z bony luzowej, miniowej, podsurowiczej i surowiczej. Bona luzowa wystpuje gwnie
w bace i wytwarza fady jajowodowe (plicae tubariae) bakowe i cieniowe (plicae ampullares et isthmicae). Z kolei
bona miniowa zajmuje gwnie cie i skada si z pasm mini gadkich tworzcych wewntrzn warstw okrn i
zewntrzn podun.
Unaczynienie pochodzi od t. jajnikowej (a. ovarica) i g. jajowodowej t. macicznej (r. tubarius a. uterinae).
Unerwienie zapewnia splot maciczno-pochwowy (plexus uterovaginalis).
209 Macica (uterus) jest nieparzystym narzdem gruszkowatego ksztatu, pooonym w miednicy mniejszej w
linii rodkowej ciaa. Zasadniczo skada si z dna, trzonu, cieni i szyjki. Dno (fundus uteri) stanowi grne sklepienie
macicy i tym samym jej najwysz cz. Trzon (corpus uteri) jest spaszczony w linii przednio-tylnej posiada
przedni powierzchni pcherzow (facies vesicalis) i tylna jelitow (facies intestinalis) oraz brzeg prawy i lewy
(margo uteri dexter et sinister). Zewntrz znajduje si jama macicy (cavitas uteri). Cie (isthmus uteri) jest
najwszym miejscem narzdu; posiada kana (canalis isthmi uteri). Szyjka (cervix uteri) rwnie posiada kana
(canalis cervicis uteri), a ponadto cz pochwow (portio vaginalis) i nadpochwow (portio supravaginalis). Dolnym
zakoczeniem szyjki jest ujcie macicy (ostium uteri) posiadajce warg przedni i tyln (labium anterius et posterius).
W ssiedztwie macicy znajduje si szereg otaczajcych j wizade. Blaszka otrzewnej otaczajca wiksz cz
narzdu tworzy jej wizado szerokie (lig. latum uteri). Z tyu odchodzi od niego wizado waciwe jajnika (lig. ovarii
proprium) osigajce jego koniec maciczny. Z przodu za odbiega wizado obe macicy (lig. teres uteri), ktre
przechodzi przez kana pachwinowy (canalis inguinalis) i koczy si w okolicy wzgrka onowego (mons pubis) i warg
sromowych wikszych (labia majora pudendi). Do tyu odchodzi m. odbytniczo-maciczny (m. rectouterinus) oraz
wizada maciczno-krzyowe (ligg. uterosacralia), do przodu za wizada poprzeczne szyjki macicy (ligg. transversa
cervicis).
Wewntrzne narzdy pciowe kobiety nie s uoone liniowo, lecz tworz midzy sob charakterystyczne kty.
Pomidzy pochw (vagina) a szyjk macicy wystpuje kt zwany przodopochyleniem macicy (anteversio uteri).
Pochylenie to sprawia, e ujcie szyjki nakierowane jest na tylne sklepienie pochwy (fornix vaginae posterior), czyli na
miejsce, gdzie podczas stosunku najczciej deponowane jest mskie nasienie. Pochylenie uatwia zatem wdrwk
plemnikw i w efekcie zapodnienie. Przy problemach z zajciem w ci bada si m. in. przodopochylenie przez
podanie kontrastu do macicy i zdjcie RTG. Przy niedostatecznym kcie rozpreparowuje si kanay pachwinowe i

- 89 -

pociga wizada obe ku sobie. Dziki temu grna cz macicy zblia si do przedniej ciany jamy brzusznej i osiga
si jej prawidowe pochylenie.
Z kolei pomidzy szyjk a trzonem macicy wystpuje kt zwany jej przodozgiciem (anteflexio uteri). Jego istnienie
zapewnia skierowanie macicy w kierunku przedniej ciany jamy brzusznej. Jest to istotne dla rozwijajcego si podu,
ktry w prawidowych warunkach powoduje rozciganie macicy w kierunku grno-przednim. Gdyby nie przodozgicie
rsby on w stron kostnego ograniczenia miednicy i przy kontynuacji wzrostu mgby ulec mechanicznej deformacji.
210 ciana macicy skada si z bony luzowej, miniowej, surowiczej i przymacicza.
Bona luzowa (endometrium) posiada w dnie gruczoy maciczne (glandulae uterinae), za w szyjce fady (plicae
palmatae) i gruczoy szyjkowe (glandulae cervicales).
Bona miniowa (myometrium) skada si z 3 warstw zewntrzna i wewntrzna skadaj si z wizek podunych,
rodkowa za z okrnych, ktre odszczepione tworz m. zwieracz macicy (m. sphincter uteri).
Bona surowicza (perimetrium) to blaszka trzewna otrzewnej (lamina visceralis peritonei) pokrywajca macic.
Przymacicze (parametrium) jest tkank czn pokrywajc obszary narzdu pozbawione otrzewnej.
Unaczynienie macicy pochodzi od t. macicznej (a. uterina), ktra przechodzi przez podstaw jej wizada szerokiego i
rozdziela si na g. wstpujc (r. ascendens), g. szyjkowo-pochwow (r. cervicovaginalis), g. jajowodow (r. tubarius) i
g. jajnikow (r. ovaricus). Krew ylna spywa do . jajnikowej (v. ovarica) i . biodrowej wewntrznej (v. iliaca
interna).
Unerwienie pochodzi ze autonomicznego splotu maciczno-pochwowego (plexus uterovaginalis) i przywspczulnych
nn. miednicznych (nn. pelvini) z segmentw S3-4.
211 Pochwa (vagina) ma posta rury spaszczonej w osi przednio-tylnej, przebiegajcej skonie z przodu i z dou
w kierunku grno-tylnym, pomidzy cewk moczow (urethra) o odbytem (rectum). Przy poczeniu z ujciem szyjki
macicy tworzy dwa zagbienia zwane sklepieniem pochwy przednim i tylnym (fornix vaginae anterior et posterior). Z
powodu spaszczenia pochwa posiada cian przedni i tyln. Przednia (paries anterior) kontaktuje si z dnem pcherza
moczowego (fundus vesicae urinariae), a od cewki moczowej oddziela j przestrze cewkowo-pochwowa (spatium
urethrovaginale). ciana tylna (paries posterior) pokryta jest otrzewn i oddzielona od odbytnicy przez rodek
cignisty krocza (centrum tendineum perinei). Na dole pochwa zakoczona jest ujciem (ostium vaginae), w pobliu
ktrego obecna jest ostroga cewkowa pochwy (carina urethralis vaginae). Pomidzy ujciem a przedsionkiem pochwy
(vestibulum vaginae) rozpita jest bona dziewicza (hymen), po ktrej po rozdziewiczeniu (defloratio) pozostaj
strzpki bony (caranculae hymenales).
ciana pochwy skada si z bony luzowej i miniowej. Pierwsza z nich wytwarza sup zmarszczek przedni i tylny
(columna rugarum anterior et posterior), skadajce si ze zmarszczek pochwowych (rugae vaginales). Miniwka
skada si z zewntrznej warstwy podunej i wewntrznej okrnej, tworzcej m. zwieracz pochwy (m. sphincter
vaginae).
Unaczynienie pochwy pochodzi z t. macicznej (a. uterina), t. pcherzowej dolnej (a. vesicalis inferior) i z t. odbytniczej
rodkowej (a. rectalis media). Krew ylna spywa splotem ylnym maciczno-pochwowym (plexus venosus
uterovaginalis) do . biodrowej wewntrznej (v. iliaca interna).
Unerwienie pochodzi od n. sromowego (n. pudendus) oddajcego nn. pochwowe (nn. vaginales) oraz od
pokrywajcego narzd autonomicznego splotu maciczno-pochwowego (plexus uterovaginalis).
Szcztkowe narzdy pciowe eskie s pozostaoci rdnercza jego grnego i dolnego odcinka.
Nadjajnik (epophron) jest struktur zawart midzy blaszkami krezki jajowodu (mesoalpinx) i pooon przed jego
naczyniami. Tworzy on przewd nadjajnikowy poduny (ductus epophroni longitudinalis) oraz dochodzce do niego
przewodziki nadjajnikowe poprzeczne (ductuli epophroni transversi) w liczbie 6-20. Wyrastaj std rwnie
przyczepki pcherzykowe (appendices vesiculosae).
Przyjajnik (paraphron) jest lepo zakoczonym kanalikiem pooonym na cianie miednicy, poniej i bocznie od
jajnika i nadjajnika, midzy rozgazieniami t. jajnikowej.
212 Do zewntrznych eskich narzdw pciowych zaliczamy: wargi sromowe wiksze i mniejsze, przedsionek
pochwy, echtaczk i opuszk przedsionka.
Warga sromowa wiksza (labium majus pudendi) stanowi zdwojenie skry dochodzcej z kadej strony do sromu. Z
przodu przed ni obecny jest wzgrek onowy (mons pubis) pokryty wosami onowymi (pubes). Obie wargi wiksze
schodz si tworzc spoido warg przednie i tylne (commisura labiorum anterior et posterior). Pomidzy nimi zawarta
jest szpara sromu (rima pudendi). Nieco z przodu od spoida tylnego wystpuje wdzideko warg sromowych (frenulum
labiorum pudendi) ograniczajce d przedsionka pochwy (fossa vestibuli vaginae). Unaczynienie warg pochodzi od t.
udowej (a. femoralis) i t. sromowej wewntrznej (a. pudenda interna).
Warga sromowa mniejsza (labium minus pudendi) stanowi zdwojenie bony luzowej przedsionka pochwy. Koniec
przedni obu warg przedua si przyrodkowo w wdzideko echtaczki (frenulum clitoridis), to za w jej od (glans
clitoridis), a bocznie w napletek echtaczki (preputium clitoridis). Unaczynienie jest identyczne jak warg wikszych.
Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) jest to przestrze otoczona wargami sromowymi mniejszymi. Zawiera on
ujcie zewntrzne cewki moczowej (ostium urethrae externum), gruczo przedsionkowy wikszy (glandula vestibularis
major) i gruczoy przedsionkowe mniejsze (glandulae vestinulares minores). Gruczo wikszy lokuje si w podstawie
wargi mniejszej, w 1/3 jej tylnej czci, uchodzi za w otoczeniu bony dziewiczej.

- 90 -

echtaczka (clitoris) jest zgrubieniem poniej wzgrka onowego, midzy przednimi kocami warg wikszych. Skada
si z odzi (glans clitoridis) pokrytej napletkiem (preputium clitoridis) oraz odchodzcych od opuszki na boki
wdzideek (frenula clitoridis). Wdzideko po kadej stronie czy si z napletkiem, tworzc warg mniejsz.
echtaczka posiada dwie odnogi (crura clitoridis), ktre zbiegaj si w trzon (corpus clitoridis) ten za porednictwem
wizada wieszadowego (lig. suspensorium clitoridis) czy si ze spojeniem onowym (symphysis pubica). W trzon
przechodzi rwnie ciao jamiste echtaczki prawe i lewe (corpus cavernosum clitoridis dextrum et sinistrum) objte jej
powizi (fascia clitoridis). Ciao jamiste zbudowane jest z jamek (cavernae corporis cavernosi) porozdzielanych
beleczkami (trabeculae corporis cavernosi), te z kolei cz si z boku z bon biaaw (tunica albuginea), a
przyrodkowo z przegrod cia jamistych (septum corporum cavernosorum), w ktr bona biaawa przechodzi. Powi
echtaczki oddzielona jest od bony biaawej przez jej naczynia grzbietowe (vasa dorsalia clitoridis).
Opuszka przedsionka (bulbus vestibuli) jest parzystym tworem ksztatu maczugowatego. Przyrodkowo zwraca si do
przedsionka pochwy (vestibulum vaginae), z boku objta jest m. opuszkowo-gbczastym (m. bulbospongiosus), do
przodu przechodzi w cewk moczow (urethra), a z tyu kontaktuje si z gruczoem przedsionkowym wikszym.
Narzdy pciowe mskie (organa genitalia masculina), podobnie jak eskie, dzielimy na wewntrzne i
zewntrzne. Do pierwszej grupy zaliczmy: jdro (testis), najdrze (epididymis) i jego przewd (ductus epididymidis),
nasieniowd (ductus deferens), przewd wytryskowy (ductus ejaculatorius), gruczo krokowy (prostata), pcherzyki
nasienne (vesiculae seminales), gruczo opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) i gruczoy cewkowe
(glandulae urethrales). Narzdy zewntrzne to: prcie (penis), cewka moczowa (urethra masculina) i moszna (scrotum).
213 Jdro (testis) jest owalnym ciaem, bocznie spaszczonym. Posiada koniec grny (extremitas superior)
zwracajcy si do gowy najdrza (caput epididymidis) i nachylony do przodu oraz koniec dolny (extremitas inferior)
zwracajcy si do ogona najdrza (cauda epididymidis). Wystpuje na nim rwnie brzeg przedni (margo anterior)
zwrcony do przodu i brzeg tylny (margo posterior) zwrcony do najdrza (epididymis). Z powodu bocznego
spaszczenia na kadym jdrze wyrniamy powierzchni boczn i przyrodkow (facies lateralis et medialis).
Jdro pokryte jest bon biaaw (tunica albuginea), na zewntrz ktrej mamy przechodzce w siebie blaszki trzewn i
cienn bony pochwowej (lamina visceralis et parietalis tunicae vaginalis testis) czyli po prostu otrzewn. Od bony
biaawej odchodz przegrody jdra (septula testis) zawierajce nerwy, naczynia limfatyczne i krwionone.
Wspomniane przegrody dziel misz jdra (parenchyma testis) na paciki (lobuli testis). Od tych ostatnich odchodz
cewki nasienne krte (tubuli seminiferi contorti) przeduajce si w cewki nasienne proste (tubuli seminiferi recti).
Cewki proste tworz sie jdra (rete testis), od ktrej odchodz przewodziki odprowadzajce (ductuli efferentes).
Unaczynienie jdra pochodzi od t. jdrowej (a. testicularis) zespalajcej si z t. nasieniowodu (a. ductus deferentis) i z t.
m. dwigacza jdra (a. cremasterica). Krew ylna spywa splotem wiciowatym (plexus pampiniformis) do . jdrowej
(v. testicularis), ktra po stronie prawej uchodzi do . gwnej dolnej, a po stronie lewej do . nerkowej.
Za unerwienie jdra odpowiedzialny jest splot trzewny (plexus celiacus).
214 Najdrze (epididymis) zawiera w sobie drogi odprowadzajce wydzielin jdra. Skada si z gowy, trzonu i
ogona.
Gowa najdrza (caput epididymidis) spoczywa na grnym kocu jdra (extremitas superior testis) i skada si z 12-15
przewodzikw pochodzcych z sieci jdra (rete testis). Znajduj si one w pacikach czyli stokach najdrza (lobuli s.
coni epididymidis). Kady stoek posiada szczyt (apex) i podstaw (basis) zwracajc si do obwodu gowy. Od tego
odchodzi przewd najdrza (ductus epididymidis) przeduajcy si w nasieniowd (ductus deferens).
Trzon najdrza (corpus epididymidis) ma ksztat trjciennej piramidy, ktra po stronie przyrodkowej zrasta si z
jdrem, a po stronie bocznej ogranicza zatok najdrza (sinus epididymidis). Trzon przedua si w ogon (cauda
epididymidis).
Unaczynienie gowy pochodzi z t. jdrowej (a. testicularis), a reszty z t. nasieniowodowej (a. ductus deferentis).
Do szcztkowych narzdw pciowych mskich zaliczamy: przyczepek jdra, przyczepek najdrza i przyjdrze.
Przyczepek jdra (appendix testis) znajduje si na jego grnym kocu. Jest to okrgy twr bdcy pozostaoci
brzusznego koca przewodu koordnerczowego odpowiadajcego u kobiety brzusznemu ujciu jajowodu.
Przyczepek najdrza (appendix epididymidis) ley wyej od elementu poprzedniego, zwisajc z gowy najdrza.
Powstaje z najwyszej czci przewodu rdnercza.
Przyjdrze (paradidymis) jest to maa bryka w ssiedztwie gowy jdra w tkance cznej pokrywajcej przedni cian
nasieniowodu. Posiada budow kanalikow.
215 Nasieniowd (ductus deferens) stanowi przeduenie przewodu najdrza (ductus epididymidis). Skada si z
czci najdrzowej, powrzkowej i miednicznej. Cz najdrzowa (pars epididymica) rozpoczyna si wygiciem,
biegnie w gr na tylno-przyrodkowej powierzchni najdrza i ulega wyprostowaniu. Cz powrzkowa (pars
funicularis) wchodzi do powrzka nasiennego (funiculus spermaticus), biegnc z tyu i przyrodkowo do naczy
krwiononych, posiada cz woln (pars libera) i pachwinow (pars inguinalis) biegnc przez kana pachwinowy
(canalis inguinalis). Cz miedniczna (pars pelvina) znajduje si przyrodkowo od naczy biodrowych zewntrznych,
wchodzi pozaotrzewnowo do miednicy mniejszej, krzyuje si z moczowodem lecym z przodu. Kady z
nasieniowodw przechodzi pod dnem pcherza moczowego w bak (ampulla ductus deferentis), czy si z
przewodem wydzielniczym pcherzyka nasiennego (ductus excretorius vesiculae seminalis) i przedua w przewd
wytryskowy (ductus ejaculatorius).

- 91 -

ciana moczowodu skada si z bony luzowej, miniowej i przydanki (tunica adventitia). Bona luzowa wytwarza
fady poprzeczne (plicae transversales) w liczbie 3-4. Miniwka skada si z warstwy zewntrznej i wewntrznej
podunej oraz z warstwy rodkowej okrnej. Ukrwienie cian zapewnia t. nasieniowodu (a. ductus deferentis).
Pcherzyk nasienny (vesicula seminalis) znajduje si pod dnem pcherza moczowego, bocznie od baki
nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). Posiada guzkowat cian wewntrzn. Oba pcherzyki oraz banki
nasieniowodw otoczone s blaszk wknist; szczyty pcherzykw pokrywa otrzewna. Od pcherzyka odchodzi
przewd wydzielniczy (ductus excretorius) biegncy w gruczole krokowym i koczy si w cewce moczowej ujcie
obecne jest na wzgrku nasiennym (colliculus seminalis) bocznie od agiewki sterczowej (utriculus prostaticus).
Ukrwienie zapewnia t. odbytnicza grna i rodkowa (a. rectalis superior et media) oraz tt. pcherzowe grne
(aa. vesicales superiores). Krew ylna spywa splotem, ktry z jednej strony zespala si ze splotem wiciowatym (plexus
pampiniformis), a z drugiej ze splotem ylnym pcherzowym (plexus venosus vesicalis). Unerwienie pochodzi ze
splotu podbrzusznego dolnego (plexus hypogastricus inferior).
216 Gruczo krokowy (prostata) znajduje si za spojeniem onowym (symphysis pubica) z ktrym czy go m.
onowo-sterczowy (m. puboprostaticus) i wizada onowo-sterczowe (ligg. puboprostatica) sigajce do przednich
kocw ukw cignistych powizi miednicy. Gruczo posiada szczyt (apex), ktrym zwraca si do przepony
moczowo-pciowej (diaphragma urogenitale) oraz podstaw (basis), ktr kontaktuje si z dnem pcherza moczowego,
baka nasieniowodu i pcherzykami nasiennymi. Posiada powierzchni przednia, tyln i dolno-boczn, jak rwnie
paty: lewy (lobus sinister), prawy (lobus dexter) i rodkowy czyli cie (lobus medius s. isthmus prostatae); obecna
jest jeszcze cze przedcewkowa (pars preurethralis) zwracajca si do wizada onowego ukowatego (lig. arcuatum
pubis).
W budowie wewntrznej gruczou dostrzegamy istot gruczoow (substantia glandularis) i miniow (substantia
muscularis) oraz przewody 2 i przewodziki 15 (ductus et ductuli prostatici). Ukrwienie zapewnia t. pcherzowa
dolna (a. vesicalis inferior) i t. odbytnicza rodkowa (a. rectalis media). Krew ylna spywa splotem ylnym
pcherzowym (plexus venosus prostaticus). Unerwienie pochodzi ze splotu sterczowego (plexus prostaticus).
Cewka moczowa mska (urethra masculina) skada si z czci rdciennej, sterczowej, boniastej i gbczastej.
Cz rdcienna (pars intramuralis) zaczyna si od dna pcherza moczowego ujciem wewntrznym cewki (ostium
urethrae internum) i biegnie przez cian pcherza.
Cz sterczowa (pars prostatica) przechodzi przez przedni cz gruczou krokowego. Posiada cz wewntrzn
(portio interna) zwracajc si do uj przewodw wytryskowych (ostia ductus ejaculatorii) oraz cz zewntrzn
(portio externa) nalec do kanau moczowo-pciowego (canalis urogenitalis). Na tylnej czci cewki wystpuje
grzebie cewkowy (crista urethralis) skierowany do jzyczka pcherza moczowego (uvula vesicae urinariae). W
grzebieniu znajduje si wzgrek nasienny (colliculus seminalis) posiadajcy 7-15 otworkw dla treci gruczou
krokowego. Przyrodkowo znajduje si agiewka sterczowa (utriculus prostaticus) posiadajca ujcie przewodu
wytryskowego (ostium ductus ejaculatorii) stanowice granic midzy czci zewntrzn a wewntrzn.
Cz boniasta (pars membranacea) przechodzi przez przepon moczowo-pciow (diaphragma urogenitale) gdzie
otoczona jest przez m. zwieracz cewki (m. sphincter urethrae). Z przodu obecne jest wizado poprzeczne krocza (lig.
transversum perini), a na cianie tylnej koczy si grzebie cewkowy.
Cz gbczasta (pars spongiosa) wchodzi do ciaa gbczastego prcia (corpus spongiosum penis). Pocztkowy
odcinek to baka cewki (ampulla urethrae), a dalej mamy cz poredni (portio intermedia) przeduajc si w d
dkowaty cewki (fossa navicularis urethrae). Ten posiada zastawk (valvula fossae navicularis) i otwiera si na
zewntrz ujciem zewntrznym cewki (ostium urethrae externum).
W swoim przebiegu cewka posiada 3 zwenia, 3 rozszerzenia i 2 zgicia. Zwenia wystpuj: przy ujciu cewki
wewntrznym i zewntrznym (ostium urethrae internum et externum) oraz w czci boniastej (pars membranacea).
Miejsca rozszerzone to: cze sterczowa (pars prostatica), baka cewki (ampulla urethrae) i d dkowaty (fossa
navicularis). Pierwsze zgicie wystpuje pod spojeniem onowym w czci boniastej, drugie za w przejciu czci
umocowanej w cz ruchom.
ciana cewki skada si z bony luzowej wytwarzajcej rozstpy (lacunae) i wyposaonej w gruczoy, bony
podluzowej, blaszki waciwej luzwki i bony miniowej zoonej z wewntrznej warstwy podunej i zewntrznej
okrnej. Z miniwk zrasta si m. odbytniczo-cewkowy (m. rectourethralis).
Gruczo opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) jest parzystym tworem zoonym z trzonu i przewodu
wyprowadzajcego. Trzon wystpuje w tylnej czci przepony moczowo-pciowej, za opuszk prcia. Przewd biegnie
przez ciao gbczaste do pocztkowego odcinka czci gbczastej cewki.
217 Prcie (penis) odchodzi z okolicy spojenia onowego (regio symphysis pubicae), gdzie wystpuje wzgrek
onowy (mons pubis) pokryty wosami onowymi (pubes). Prcie skada si z korzenia, trzonu i opuszki, cia jamistych
i ciaa gbczastego.
Korze prcia (radix penis) przyczepia si po kadej stronie do koci onowej (os pubis) i przepony moczowo-pciowej
(diaphragma urogenitale). Ze spojeniem onowym czy si przez wizado wieszadowe (lig. suspensorium penis).
Ciaa jamiste (corpora cavernosa) maj ksztat walcw. Do tyu przeduaj si w odnogi prcia (crura penis) czce
si z powierzchni wewntrzn dolnej gazi koci onowej, pokryte przez m. kulszowo-jamisty (m. ischiocevernosus) i
obejmujce wizado procowe prcia (lig. fundiforme penis). Do przodu ciao jamiste przedua si w od prcia

- 92 -

(glans penis); otoczone jest bon biaaw (tunica albuginea). Oba ciaa gbczaste cz si w przegrodzie prcia
(septum penis). Zoone s z jamek ciaa jamistego (cavernae corporum cavernosorum) porozdzielanych odpowiednimi
beleczkami (trabeculae corporum cavernosorum) te wykazuj czno z bona biaaw i przegrod.
Trzon prcia (corpus penis) posiada cian przednia zwan grzbietem (dorsum penis) i cian tyln stanowic
powierzchni cewkow (facies urethralis) dla ciaa gbczastego.
Ciao gbczaste (corpus spongiosum) ma ksztat chochelki. Jego cz pocztkowa zwana jest opuszka (bulbus penis),
ktr pokrywa m. opuszkowo-gbczasty (m. bulbospongiosus). Stanowi ona rozszerzenie cewki moczowej, a wewntrz
posiada jej przegrod (septum urethrae). Ciao zoone jest z jamek ciaa gbczastego (cavernae corporis spongiosi)
porozdzielanych odpowiednimi beleczkami (trabeculae corporis spongiosi), otoczone jest bon biaaw (tunica
albuginea).
Ciao gbczaste i 2 ciaa jamiste tworzce cao prcia otoczone s jego powizi powierzchown i gbok (fascia
penis superficialis et profunda), rozdzielonymi przez naczynia grzbietowe (vasa dorsalia penis).
Skra prcia koczy si napletkiem (preputium) ograniczonym otworem (orificium preputii), na ktrym blaszka
zewntrzna (lamina externa) przechodzi w wewntrzn (lamina interna). Do tej ostatniej przyczepia si szew prcia
(raphe penis), wdzideko napletka (frenulum preputii) i bona biaawa odzia (tunica albuginea glandis). Na blaszce
wewntrznej znajduj si rwnie gruczoy napletkowe (glandulae preputiales) wydzielajce bia substancj zwan
mastk (smegma preputii).
Ukrwienie cia jamistych zapewnia t. gboka prcia (a. profunda penis), ciaa gbczastego t. opuszki (a. bulbi penis),
a grzbietu t. grzbietowa (a. dorsalis penis). Krew spywa . jamistymi (vv. cavernosae) do . gbokich (vv.
profundae penis) i . grzbietowej (v. dorsalis penis) oraz . grzbietowymi powierzchownymi (vv. dorsales penis
superficiales).
Unerwienie pochodzi od n. sromowego (n. pudendus), ktry rozdziela si na nn. kroczowe (nn. perinei) zaopatrujce
opuszk i na n. grzbietowy (n. dorsalis penis) zaopatrujcy od i skr wraz z napletkiem. Unerwienie wspczulne
od splotu podbrzusznego dolnego (plexus hypogastricus inferior) dostaje si do prcia przez nn. jamiste (nn. cavernosi
penis), a komponent przywspczulny przez n. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini).
218 Moszna (scrotum) jest skrnym workiem zawierajcym jdra. Posiada porodku przegrod (septum scroti),
ktra na zewntrz uwidacznia si w postaci szwu (raphe scroti). Od wewntrznej powierzchni w jej dolnej czci do
dolnego koca jdra biegnie wizado mosznowe jdra (lig. scrotale testis). Z kolei wspomniana wczeniej zatoka
najdrza (sinus epididymidis) ograniczona jest przez wizado najdrza grne i dolne (lig. epididymidis superior et
inferior). W wyniku procesu zstpowania jdra (descensus testis) do moszny wcignite zostaj wszystkie elementy
powoki brzusznej, przy czym zmieniaj one nazw. List skadnikw ciany brzucha i odpowiadajcych im osonek
jdra przedstawia ponisza tabela.
tkanka podskrna (tela subcutanea)
osonka kurczliwa (tunica dartos) i
m. kurczliwy (m. dartos)
powi powierzchowna mm. brzucha
powi m. dwigacza jdra (fascia cremasterica)
(fascia superficialis mm. abdominis)
m. skony brzucha wewntrzny
m. dwigacz jdra (m. cremaster)
(m. obliquus abdominis internus) i
m. poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis)
powi podskrna brzucha
powi nasienna zewntrzna
(fascia subcutanea abdominis)
(fascia spermatica externa)
powi poprzeczna (fascia transversalis)
powi nasienna wewntrzna
(fascia spermatica interna)
otrzewna (peritoneum)
bona pochwowa jdra blaszka cienna i trzewna (tunica
vaginalis testis lamina parietalis et visceralis) tworzy
wyrostek pochwowy otrzewnej (processus vaginalis
peritonei), ktry zanika w pozostao wyrostka
pochwowego (vestigium processus vaginalis)
Unaczynienie moszny pochodzi od tt. mosznowych przednich (aa. scrotales anteriores) z t. sromowej zewntrznej
(a. pudenda externa), tt. mosznowych tylnych (aa. scrotales posteriores) z t. sromowej wewntrznej (a. pudenda interna)
oraz z t. zasonowej (a. obturatoria). Krew ylna spywa . odpiszczelow (v. saphena magna) do . udowej (v.
femoralis) oraz splotem ylnym pcherzowym (plexus venosus vesicalis).
Unerwienie pochodzi od n. pciowo-udowego (n. genitofemoralis).
Przebieg i skad powrzka nasiennego (funiculus spermaticus) opisany zosta przy okazji kanau pachwinowego
(canalis inguinalis).
Krocze (perineum) jest przestrzeni zawart midzy odbytem a nasad narzdw pciowych zewntrznych u
kobiet siga do tylnego ograniczenia szpary sromu (rima pudendi), a u mczyzn do nasady moszny. Krocze ma ksztat
czworoktny rozciga si od uku onowego (arcus pubicus) z przodu do koca koci guzicznej (coccyx) z tyu oraz
midzy guzem kulszowym (tuber ischiadicum) z kadej strony. W rodku tak powstaej figury znajduje si rodek

- 93 -

cignisty krocza (centrum tendineum perinei) dzielcy je na 2 trjkty przedni moczowo-pciowy (trigonum
urogenitale) i tylny odbytniczy (trigonum anale). W linii porodkowej biegnie szew krocza (raphe perinei)
przeduajcy si u kobiet w tylne ograniczenie szpary sromu, a u mczyzn w szew moszny przeduajcy si w szew
prcia. Krocze pokryte jest skr, tkank podskrn zoon z mm. gadkich, tkank tuszczow w postaci ciaa
tuszczowego dou kulszowo-odbytniczego (corpus adiposum fossae ischiorectalis) oraz mm. krocza i jego powizi,
tworzcymi dwie warstwy miniowe zwane przeponami. Przepona miednicy (diaphragma pelvis) wystpuje w obu
okrelonych wyej trjktach, podczas gdy przepona moczowo-pciowa (diaphragma urogenitale) obecna jest
wycznie w jednoimienny trjkcie.
219 Przepona miednicy (diaphragma pelvis) ma ksztat lejka. Skada si z czci przedniej, przez ktr przechodzi
zatoka moczowo-pciowa (sinus urogenitalis) oraz z czci tylnej, przez ktr przechodzi odbytnica (rectum). Posiada
warstw powierzchown, w ktrej wystpuje m. zwieracz odbytu zewntrzny oraz warstw gboka, gdzie mamy m.
dwigacz odbytu i m. guziczny.
M. zwieracz odbytu zewntrzny (m. sphincter ani externus) skada si z kilku czci: gboka biegnie okrnie wok
odbytu, powierzchowna otacza odbyt z kadej strony, podskrna koczy si z tkance podskrnej. Fragment minia
dochodzi do rodka cignistego krocza, a reszta przez wizado odbytniczo-guziczne (lig. anococcygeum) dochodzi do
koci guzicznej. Omawiany misie unerwiony jest przez n. sromowy (n. pudendus) i w przeciwiestwie do innych
znajduje si w permanentnym skurczu.
M. dwigacz odbytu (m. levator ani) przyczepia si z jednej strony do dolnego brzegu spojenia onowego a z drugiej do
kolca kulszowego (spina ischiadica). Przebiega poniej kanau zasonowego (canalis obturatorius), wzdu swojego
uku cignistego (arcus tendineus m. levatoris ani). Skada si z caego szeregu drobniejszych mini. M. onowoodbytniczy (m. puborectalis) stanowi przednie wizki, przeciwlege mm. tworz ptl, a ich przyrodkowe brzegi
ograniczaj szczelin. M. dwigacz sterczu (m. levator prostatae) stanowi wizki brzegowe oraz oparcie dla gruczou
krokowego. M. onowo-pochwowy (m. pubovaginalis) splata si z miniwk pochwy i przyczynia si do zwania
jej wiata. M. onowo-guziczny (m. pubococcygeus) tworzy wizki po bokach odbytnicy i przedua si w wizado
odbytniczo-guziczne (lig. anococcygeum). M. biodrowo-guziczny (m. iliococcygeus) biegnie od wspomnianego uku
cignistego do bocznego brzegu koci guzicznej. Oglnie omawiany misie kurczc si zwiera odbyt; dwie ostatnie
podjednostki pocigaj dno miednicy ku przodowi.
M. guziczny (m. coccygeus) biegnie w przedueniu m. dwigacza odbytu, od kolca kulszowego do bocznego brzegu
S5/Co; ley wewntrznie od wizada krzyowo-kolcowego (lig. sacrospinale).
220 Przepona moczowo-pciowa (diaphragma urogenitale) ma ksztat trjktnej pytki. Wszystkie jej minie
unerwione s przez n. sromowy (n. pudendus). W przestrzeni gbokiej krocza (spatium perinei profundum) znajduje
si m. poprzeczny krocza gboki i m. zwieracz cewki moczowej, za w przestrzeni powierzchownej (spatium perinei
superficiale) m. poprzeczny krocza powierzchowny, m. kulszowo-jamisty i m. opuszkowo-gbczasty.
M. poprzeczny krocza gboki (m. transversus perinei profundus) i m. zwieracz cewki moczowej (m. sphincter
urethrae) buduj pytk miniow midzy gaziami koci onowej. Pierwszy posiada wizki poprzeczne od gazi
grnej tej koci, drugi zajmuje rodkowe wizki okrne. Pytka ta otacza u mczyzn cz boniast cewki moczowej
(pars membranacea urethrae), a u kobiet cewk i pochw. W pobliu znajduje si odpowiednio do pci gruczo
opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) albo przedsionkowy wikszy (glandula vestibularis major).
M. poprzeczny krocza powierzchowny (m. transversus perinei superficialis) biegnie od wewntrznej powierzchni guza
kulszowego do rodka cignistego krocza.
M. kulszowo-jamisty (m. ischicavernosus) posiada przyczep do guza kulszowego i wizada krzyowo-guzowego. Z
przodu czy si z bon biaaw ciaa jamistego prcia albo echtaczki (tunica albuginea corporis cavernosi penis vel
clitoridis). Minie obu stron ciaa cz si ze sob, pokrywajc grzbietow prcia (v. dorsalis penis) i wywouj
wzwd (erectio).
M. opuszkowo-gbczasty (m. bulbospongiosus) wykazuje ze wszystkich najwiksze zrnicowanie pciowe. U kobiet
bowiem przeciwlege mm. rozdzielone s przez przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), a pomimo to cz si
wknami cignistymi pod echtaczk, std okrelenie jako m. zwieracz sromu (m. constrictor cunni). Kady z mini
odchodzi od rodka cignistego krocza, a z tyu czy si z m. zwieraczem zewntrznym odbytu wszystkie 4 minie
daj ksztat semki. Omawiany m. pokrywa opuszk przedsionka (bulbus vestibuli) i przedua si w dolno-boczn
powierzchni ciaa jamistego echtaczki (corpus cavernosum clitoridis).
U mczyzn z kolei wizki lezce blisko siebie oddzielone s szwem stanowicym przyczep dla ich czci reszta
odchodzi od rodka cignistego. Wizki gwnie tworz piercie wok opuszki prcia (bulbus penis), a wizki
powierzchowne wdruj do tkanki pooonej midzy odnogami prcia lub do bocznej powierzchni. Skurcz
omawianego minia powoduje zwenie i skrcenie cewki moczowej, std nazywanie go m. wytryskowym nasienia
(m. ejaculator seminis).

- 94 -

GRUCZOY WEWNTRZWYDZIELNICZE
Odrbny ukad narzdw stanowi gruczoy wewntrzwydzielnicze czyli bez przewodw wyprowadzajcych
(glandulae endocrineae s. sine ductibus). Poszczeglne przykady omwione s w innych miejscach opracowania, tu
za ograniczymy si tylko do ich podziau. Gruczoy dzieli si najczciej albo ze wzgldu na pochodzenie z danego
listka zarodkowego albo ze wzgldu na funkcj w organizmie.
Ze wzgldu na pochodzenie dzielimy gruczoy na: ekto-, mezo- i endodermalne. Do pierwszej grupy zaliczamy: rdze
nadnerczy (medulla glandulae suprarenalis), szyszynk (corpus pineale) oraz przysadk (hypophysis). Do drugiej: jdro
(testis) albo jajnik (ovarium) i kor nadnerczy (corex glandulae suprarenalis). Do trzeciej wreszcie: grasic (thymus),
tarczyc (glandula thyroidea), przytarczyce (glandulae parathyroideae) oraz wyspy trzustki Langerhansa (insulae
pancreatis).
Ze wzgldu na funkcj gruczoy dzielimy na 4 grupy. W I grupie znajduj si gruczoy odpowiedzialne za przemian
materii: grasica (thymus), tarczyca (glandula thyroidea), przytarczyce (glandulae parathyroideae) oraz wyspy trzustki
(insulae pancreatis). Grupa II to narzdy chromolubne (organa chromaffinia) zwizane z ukadem autonomicznym:
nadnercze (glandula suprarenalis), ciaka przyaortowe (corpora paraaortica), kbek szyjny (glomus caroticum), zwj
przysercowy (paraganglion supracardinale) i kbek guziczny (glomus coccygicum). Grupa III to gonady: jdro (testis)
albo jajnik (ovarium), a grupa IV gruczoy midzymzgowia (diencephalon): szyszynka (corpus pineale) oraz
przysadka (hypophysis).

UKAD NERWOWY
Ukad nerwowy (systema neurale) umoliwia organizmowi kontakt ze wiatem zewntrznym odbieranie ze
bodcw i poruszanie si w przestrzeni, a take nauk, tworzenie nowych myli i poj.
Chocia rozwj ukadu nerwowego, podobnie zreszt jak innych, jest zagadnieniem nie tyle anatomii co
embriologii, to zostanie on tu przedstawiony, gdy wynika z niego dalszy podzia ukadu.
W pocztkowej fazie rozwoju, gdy zarodek skada si z 2 blaszek komrek, kada z nich zaczyna wpukla si w
stron przeciwlegej. W ten sposb powstaje z jednej strony cewa nerwowa (tubus neuralis) oraz grzebienie nerwowe
(cristae neurales) rozwijajce si m. in. w zwoje czuciowe, z drugiej za strony struna grzbietowa (chorda dorsalis).
Cewa nerwowa tworzy w przedniej czci ciaa rozszerzenie wpierw pojedyncze, pniej rozdzielajce si na 3
pierwotne pcherzyki mzgowe. S to: przodomzgowie (prosencephalon) czyli cz przedstrunowa mzgowia (pars
prechordalis encephali), rdmzgowie (mesencephalon) czyli cz porednia cewy nerwowej (pars intermedia tubi
neuralis) oraz tyomzgowie (rhombencephalon) czyli cz strunowa mzgowie (pars chordalis encephali). Na tym
etapie pcherzyki zatracaj ukad liniowy, w wyniku czego powstaj 3 zgicia. Zgicie ciemieniowe (flexura parietalis)
zwrcone jest w stron grzbietow i wystpuje na rdmzgowiu, zgicie mostowe (flexura pontina) w stron
brzuszn i na tyomzgowiu, zgicie karkowe lub potyliczne (flexura nuchalis s. occipitalis) w stron grzbietow i w
przejciu tyomzgowia w rdze krgowy. Nastpnie obserwujemy rozwj pcherzykw pierwotnych we wtrne.
W najbardziej przedniej czci przodomzgowia powstaje blaszka graniczna (lamina terminalis), wdrujca pniej na
dno szczeliny podunej mzgu (fissura longitudinalis cerebri). Z czci rodkowej powstaje kresomzgowie rodkowe
(telencephalon medium), od ktrego na boki odchodzi kresomzgowie boczne (telencephalon laterale); granic midzy
oboma stanowi szczelina poprzeczna mzgu (fissura transversa cerebri). Nastpnie z bardziej do tyu pooonej czci
przodomzgowia ksztatuje si midzymzgowie (diencephalon), rozwijajce si we wzgrzomzgowie
(thalamencephalon), podwzgrze (hypothalamus) i niskowzgrze (subthalamus). W najbardziej tylnej czci
przodomzgowia powstaje okomzgowie (ophthalmencephalon) odsya ono w kad stron szypu, przeksztacajc
si w n. wzrokowy (n. opticus) (II), na ktrej osadzony jest pcherzyk, dajcy pocztek bonie wewntrznej gaki
ocznej (tunica interna bulbi) i siatkwce (retina).
rdmzgowie nie dzieli si na pcherzyki wtrne i zachowuje ukad elementw najbardziej zbliony do dalszej czci
cewy nerwowej przyszego rdzenia krgowego (medulla spinalis).
Tyomzgowie dzieli si na tyomzgowie wtrne (metencephalon) i rdzeniomzgowie (myelencephalon). Pierwsze
zrasta si ze rdmzgowiem, z jego czci brzusznej powstaje most (pons), a z grzbietowej mdek (cerebellum).
Drugie przedua si w rdze krgowy, z jego czci brzusznej rnicuje si rdze przeduony (medulla oblongata) a z
grzbietowej zasona rdzeniowa dolna (velum medullare inferius).
W obrbie tak powstaych pcherzykw wtrnych obecne s rozszerzenia pierwotnego kanau cewy nerwowej. W
okomzgowiu powstaje komora wzrokowa (ventriculus opticus). W kresomzgowiu bocznym tworzy si komora
boczna (ventriculus lateralis) poczona otworem miedzykomorowym (foramen interventriculare) z komor trzeci
(ventriculus tertius) obecn w kresomzgowiu rodkowym. Ta z kolei czy si przez zawarty w rdmzgowiu
wodocig mzgu (aquaeductus cerebri) z komor czwart (ventriculus quartus) w tyomzgowiu wtrnym. Z kolei
komora IV czy si z kanaem rodkowym rdzenia krgowego (canalis centralis medullae spinalis).
221, 222 Mzgowie ochraniane jest przez blaszki zwane jego oponami (meninges encephali). Z opony pierwotnej
(meninx primitiva) rnicuje si opona twarda (dura mater encephali), pajczynwka (arachnoidea encephali) i opona
mikka (pia mater encephali). Pierwsza z nich zrasta si z okostn wntrza czaszki (endocranium), std zanika jama

- 95 -

nadtwardwkowa (cavitas epiduralis). Pomidzy opon tward a pajcz wystpuje przestrze podtwardowkowa
(spatium subdurale), a midzy pajcz i mikk jama podpajczynwkowa (cavitas subarachnoidealis).
Opona twarda skadaa si pocztkowo z blaszki zewntrznej i wewntrznej (lamina externa et interna), pomidzy
ktrymi biegy . nadtwardwkowe (vv. epidurales). W wyniku zrastania si blaszek opony ze cianami naczy
powstaje opona wtrna (dura mater secondaria) skada si ona z warstwy zewntrznej lub okostnowej (stratum
externum s. periostale) i wewntrznej lub oponowej (stratum internum s. meningeale), pomidzy ktrymi obecne s
zatoki opony twardej (sinus durae matris). Obie warstwy opony rni si od siebie pod wieloma wzgldami
zewntrzna spenia rol okostnej, ma nierwn powierzchni i przebiega od strony przednio-bocznej do tylnoprzyrodkowej; wewntrzna spenia rol ochronn, ma gadk i byszczc powierzchni oraz przebiega ze strony
przednio-przyrodkowej na tylno-boczn. Opona silniej wie si z koci: w miejscach szww, na podstawie czaszki,
w otworach naczyniowo-nerwowych, w dole podukowym (fossa subarcuata) i na przyczepach przegrd.
Opona twarda skada si z czci przegrodowej i ciennej. Cz przegrodowa opony (pars septalis) wytwarza 3
przegrody wciskajce si w szczeliny mzgowia jest to sierp mzgu, sierp mdku i namiot mdku.
Sierp mzgu (falx cerebri) przebiega podunie, wciskajc si w jego szczelin podun (fissura longitudinalis
cerebri). Z przodu przyczepia si do grzebienia koguciego (crista galli) i grzebienia czoowego (crista frontalis).
Nastpnie rozdziela si na brudzie strzakowej (sulcus sagittalis) koci ciemieniowej i na usce potylicznej (squama
occipitalis), czyli na cianach zatoki strzakowej grnej (sinus sagittalis superior). Z tyu przyczepia si do guzowatoci
potylicznej wewntrznej (protuberantia occipitalis interna). Brzeg dolny sierpa zwraca si do ciaa modzelowatego
(corpus callosum) i ogranicza zatok strzakow doln (sinus sagittalis inferior). Z tyu czy si z namiotem mdku
tak jak przebiega zatoka prosta (sinus rectus).
Sierp mdku (falx cerebelli) rwnie przebiega podunie. Przedni jego brzeg zwraca si do pkul mdku
(hemispherii cerebelli), tylny za przyczepia si do grzebienia potylicznego wewntrznego (crista occipitalis interna)
tak jak przebiega zatoka potyliczna (sinus occipitalis). Blaszki przegrody rozdzielaj si przy otworze potylicznym
wielkim (foramen occipitale magnum).
Namiot mdku (tentorium cerebelli) przebiega dla odmiany poprzecznie, wciskajc si wgb szczeliny poprzecznej
mzgu (fissura transversa cerebri), oddzielajcej mzg od mdku. Z przodu posiada wcicie namiotu (incisura
tentorii). Jego brzeg przyczepia si do bruzdy poprzecznej (sulcus transversus) koci potylicznej, do koci
ciemieniowej, do grnego brzegu piramidy (margo superior pyramidis) koci skroniowej i koczy si na szczycie
piramidy (apex pyramidis) rozdzielajc na 2 wyrostki zdajce odpowiednio do wyrostka pochyego przedniego i
tylnego (processus clinoideus anterior et posterior). Cao namiotu ogranicza rdmzgowie.
Cze cienna opony (pars parietalis) przedua si przy otworze wielkim w opone tward rdzenia krgowego (dura
mater spinalis). Wyciela jam czaszki, rozchodzc si w trzech miejscach w jamie trjdzielnej, jamie woreczka
rdchonki i w jamie przysadki. Jama trjdzielna Meckela (cavum trigeminale) wystpuje w rodkowym dole czaszki
na szczycie piramidy; blaszka dolna czy si z wyciskiem trjdzielnym (impressio trigemini) nad t. szyjn
wewntrzn, za blaszka grna pokrywa zwj troisty (ganglion trigeminale) i korzenie n. trjdzielnego (V). Jama
woreczka rdchonki (cavum sacci endolymphatici) wystpuje w okolicy zewntrznego otworu wodocigu
przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli). Jama przysadki (cavum hypophysis) obecna jest midzy doem
przysadkowym (fossa hypophysialis) a przepona sioda (diaphragma sellae) biegnc od brzegu grzbietu sioda
(dorsum sellae) do linii midzy wyrostkami pochyymi przednimi (processus clinoidei anteriores); w bok przedua si
w zatok jamist (sinus cavernosus).
Unaczynienie opony twardej pochodzi od: t. oponowej przedniej (a. meningea anterior) z t. szyjnej wewntrznej
(a. carotis interna), od t. oponowej rodkowej i tylnej (a. meningea media et posterior) oraz g. sutkowej i oponowej
t. potylicznej (r. mastoideus et r. meningeus a. occipitalis) od t. szyjnej zewntrznej (a. carotis externa).
Pajczynwka pozbawiona jest naczy krwiononych. Dopasowuje si do ksztatu jamy czaszki, ogranicza od zewntrz
przestrze podtwardwkow (spatium subdurale), a po wewntrznej stronie posiada beleczki z tkanki
podpajczynwkowej czce j z opon mikk. Jednoczenie ogranicza jam podpajczynwkow i zbiorniki
podpajczynwkowe (cisternae subarachnoideales). Te ostatnie wywoane s zmienn odlegoci midzy opon
mikk a pajcz jedna bowiem wciska si w zagbienia mzgowia, nad ktrymi druga przechodzi gr.
Najwikszy i najwaniejszy klinicznie jest zbiornik mdkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris) pooony
przy ujciu komory IV. Wywoany jest schodzeniem pajczynwki z tylnej ciany mdku bezporednio na rdze
przeduony, podczas gdy opona mikka wciska si w istniejc miedzy nimi szczelin. Zbiornik ten przedua si w
jam podpajczynwkow rdzenia krgowego (cavitas subarachnoidealis spinalis). Oprcz powyszego mamy jeszcze:
zbiornik mostu rodkowy i boczny (cisterna pontis media et lateralis), zbiornik midzykonarowy (cisterna
interpeduncularis), zbiornik skrzyowania (cisterna chiasmatis), zbiornik blaszki granicznej (cisterna laminae
terminalis), zbiornik ciaa modzelowatego (cisterna corporis callosi), zbiornik obejmujcy (cisterna ambiens), zbiornik
. wielkiej mzgu (cisterna v. cerebri magnae) i zbiornik dou bocznego mzgu (cisterna fossae lateralis cerebri).
Ziarnistociami pajczynwki Pacchioniego (grandulationes arachnoideles) nazywamy kolbowate, pozbawione naczy
krwiononych twory, cignce si gwnie wzdu zatoki strzakowej grnej (sinus sagittalis superior) i rozstpw
bocznych (lacunae laterales). Wywouj one doki ziarnkowe (foveolae granulares) na wewntrznej powierzchni koci
ciemieniowej.

- 96 -

Opona mikka mzgowia analogicznie przedua si w opon mikk rdzenia. Wnika ona we wszystkie zagbienia
mzgowia i dopasowuje si do jego konturw. Tworzy wzmocnienia blaszki pokrywajcej (lamina tectoria) w postaci
tkanek naczyniwkowych (telae chorioideae) tworzcych sploty naczyniwkowe. Wyrniamy splot naczyniwkowy
komory bocznej, trzeciej i czwartej (plexus chorioideus ventriculi lateralis, tertii et quartii).
223 Pyn mzgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) przypomina skadem osocze krwi, z tym e zawiera o
wiele mniej komrek nie wicej ni 6 w 1 cm3 i biaka ok. 300 razy mniej. Produkowany jest przez splot
naczyniwkowy komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis) w iloci ok. 150 ml na dob. Wypenia
komory mzgowia, kana rodkowy rdzenia krgowego i jam podpajczynwkow. Wchaniany jest przez ciany
naczy wosowatych opony mikkiej oraz przez drogi limfatyczne n. wchowego (I). Spenia funkcj amortyzacyjn,
wspdziaa w regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej i w transporcie niektrych substancji chemicznych.
Niedrono otworu midzykomorowego powoduje rozdcie wypenionych pynem komr bocznych. Zastj w
przepywie pynu z komory IV do zbiornika mdkowo-rdzeniowego wywouje wodogowie wewntrzne lub
komorowe (hydrocephalus internus s. ventricularis). Z kolei nadmierne gromadzenie pynu w jamie
podpajczynwkowej daje wodogowie zewntrzne lub oponowe (hydrocephalus externus s. meningeus).
Mzgowie (encephalon) posiada powierzchni grno-boczn wypuk (facies convexa), doln podstawn
(facies basalis) i przyrodkow (facies medialis). Dwie pierwsze s powierzchniami zewntrznymi, trzecia wystpuje
midzy zwrconymi do siebie pkulami. Anatomicznie mzgowie dzieli si wzgldem wtrnych pcherzykw na:
kresomzgowie (telencephalon), midzymzgowie (diencephalon), rdmzgowie (mesencephalon), tyomzgowie
wtrne (metencephalon) i rdzeniomzgowie (myelencephalon). Klinicznie natomiast wyrniamy mzg, mdek i
pie mzgowia. W skad pierwszego (cerebrum) wchodzi kresomzgowie i midzymzgowie. Mdek (cerebellum)
wystpuje nad pniem, powstaje z grzbietowej czci tyomzgowia wtrnego, midzy jego grn powierzchni a
pkul mzgu obecna jest szczelina poprzeczna mzgu (fissura transversa cerebri). Na pie mzgowia (truncus
encephalicus) skada si brzuszna cz tyomzgowia wtrnego i rdmzgowie.
Na wypuk powierzchni mzgowia skada si powierzchnia grno-boczna pkuli prawej i lewej (hemispherium
dextrum et sinistrum). Rozdziela je szczelina poduna mzgu (fissura longitudinalis cerebri), na dnie ktrej obecne jest
ciao modzelowate (corpus callosum).
Na dolnej podstawnej powierzchni mzgowia widzimy od przodu szereg elementw, do ktrych nale: opuszka
wchowa (bulbus olfactorius), pasmo wchowe (tractus olfactorius), trjkt wchowy (trigonum olfactorium), prek
wchowy przyrodkowy i boczny (stria olfactoria medialis et lateralis), istota dziurkowana przednia (substantia
perforata anterior), blaszka graniczna (lamina terminalis) na dnie szczeliny podunej, skrzyowanie wzrokowe
(chiasma opticum), guz popielaty (tuber cinereum) od ktrego odchodzi lejek (infundibulum) i zwisa przysadka
(hypophysis s. glandula pituitaria), ciao suteczkowate (corpus mamillare), podstawa konaru mzgu (basis pedunculi
cerebri) ograniczajca d midzykonarowy (fossa interpeduncularis) na dnie ktrego wystpuje istota dziurkowana
tylna (substantia perforata posterior), most (pons) i na nim bruzda podstawna (sulcus basilaris), rdze przeduony
(medulla oblongata), jego szczelina porodkowa przedni (fissura mediana anterior) ginca w skrzyowaniu piramid
(decussatio pyramidum), bruzda przednio-boczna (sulcus anterolateralis), piramida (pyramis), oliwka (oliva), bruzda i
pole zaoliwkowe (sulcus et area retroolivaris).
Na powierzchni przyrodkowej mzgowia przede wszystkim rzuca si w oczy ciao modzelowate (corpus callosum)
skadajce si z dzioba (rostrum), kolana (genu), pnia (truncus) i pata (splenium). Blaszka przegrody przezroczystej
(lamina septi pellucidi) oddziela jego przedni cz od sklepienia (fornix). Przed tym ostatnim znajduje si spoido
przednie (commisura anterior), pod ktrym wystpuje otwr midzykomorowy (foramen interventriculare), a z tyu
blaszka graniczna (lamina terminalis). Z tyu za ni widzimy skrzyowanie wzrokowe (chiasma opticum),
rozgraniczajce zachyek lejkowy i wzrokowy komory III (recessus infundibuli et recessus opticus ventriculi III). Za
skrzyowaniem mamy guz popielaty (tuber cinereum), lejek (infundibulum), przysadk (hypophysis) i ciao
suteczkowate (corpus mamillare). S to elementy podwzgrza (hypothalamus) przeduajcego si w gr we wzgrze
(thalamus). Od tego z tyu odchodzi szyszynka (corpus pineale) zawierajca w sobie zachyek szyszynkowy (recessus
pinealis), a nad sob posiadajca zachyek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis) oba nalece do komory III.
Midzy wzgrzem a podwzgrzem widzimy bruzd podwzgrzow (sulcus hypothalamicus) przeduajc si do tyu
w wodocig mzgu (aquaeductus cerebri). Ten ma nad sob blaszk pokrywy (lamina tecti) i spoido tylne (commisura
posterior), pod sob za nakrywk (tegmentum). Idc dalej w kierunku dolno-tylnym zauwaamy most (pons)
przeduajcy si do tyu i w d w rdze przeduony (medulla oblongata), a do tyu i w gr w mdek
(cerebellum). Wewntrz tego ostatniego widzimy rozgaziajce si pasma istoty biaej, zwane wsplnie drzewem
yciowym mdku (arbor vitae cerebelli).
224 Kresomzgowie (telencephalon) dzielimy na parzyste boczne i nieparzyste rodkowe. W skad pierwszego
(telencephalon laterale) wchodzi: paszcz (palium), kora (cortex), istota biaa pkul (substantia alba hemispherii),
komora boczna (ventriculus lateralis), jdra kresomzgowia (nuclei telencephali), wchomzgowie (rhinencephalon) i
pat limbiczny (lobus limbicus). Kresomzgowie rodkowe (telencephalon medium) tworz pierwotne i wtrne spoida
mzgu: blaszka graniczna (lamina terminalis), spoido przednie (commisura anterior), sklepienie (fornix), ciao
modzelowate (corpus callosum) i przegroda przezroczysta (septum pellucidum).

- 97 -

Paszczem (palium) nazywamy zewntrzn powierzchni pkul. Posiada on, podobnie jak same pkule,
powierzchni grno-boczn, przyrodkow i doln. Dwie pierwsze przechodz w siebie na brzegu grnym paszcza
(margo superior palii), a przeciwlege brzegi grne ograniczaj szczelin podun mzgu (fissura longitudinalis
cerebri). Na paszczu obecne s wypukoci zwane zakrtami (gyri), ktre rozdzielaj bruzdy (sulci). W obrbie
paszcza wyrnia si kilka patw: czoowy (lobus frontalis), ciemieniowy (lobus parietalis), potyliczny (lobus
occipitalis), skroniowy (lobus temporalis) oraz wysp (insula), uznawan za 5. pat.
225 Pat czoowy (lobus frontalis) przedua si do przodu w biegun czoowy (polus frontalis). Pat ten oddzielony
jest od pata skroniowego na powierzchni dolnej przez d boczny mzgu (fossa lateralis cerebri), ktry na
powierzchni grno-boczn przedua si w postaci bruzdy bocznej (sulcus lateralis). Ta ostatnia posiada 3 gazie
tylna (r. posterior) biegnie w kierunku grno-tylnym i rozdziela pat czoowy i ciemieniowy od skroniowego,
wstpujca (r. ascendens) biegnie w gr, a przednia (r. anterior) do przodu.
Pat czoowy oddzielony jest od ciemieniowego przez bruzd rodkow (sulcus centralis), przypadajc na dugoci
grnego brzegu paszcza i biegnc dalej do przodu, w d i bocznie. Rwnolegle do niej nieco z przodu obecna jest
bruzda przedrodkowa (sulcus precentralis). Obie one ograniczaj zakrt przedrodkowy (gyrus precentralis). Na
pozostaej czci pata obecna jest bruzda czoowa grna i dolna (sulcus frontalis superior et inferior). Wydzielaj one 3
zakrty czoowy grny (gyrus frontalis superior) powyej bruzdy grnej, czoowy redni (gyrus frontalis medius)
pomidzy bruzdami i czoowy dolny (gyrus frontalis inferior) poniej bruzdy dolnej. Zakrt redni skada si z czci
grnej i dolnej gdy podzia midzy nimi jest wyrany, wyrnia si tam bruzd czoow poredni (sulcus frontalis
intermedius). Zakrt dolny podzielony jest przez gazie bruzdy bocznej midzy gazi tyln a wstpujc mamy
cz wieczkow (pars opercularis), pomidzy wstpujc a przedni cze trjktn (pars triangularis), za pod
gazi przedni cz oczodoow (pars orbitalis).
Na powierzchni przyrodkowej zakrt czoowy grny oddzielony jest od zakrtu obrczy (gyrus cinguli) przez bruzd
obrczy (sulcus cinguli). W poowie dugoci trzonu ciaa modzelowatego odchodzi od tej ostatniej bruzda
przyrodkowa (sulcus paracentralis) biegnca w gor, za na wysokoci pata ciaa modzelowatego odchodzi w gr
cz brzegowa (pars marginalis) wspomnianej bruzdy. Bruzda przyrodkowa i cz brzegowa bruzdy obrczy
ograniczaj pacik przyrodkowy (lobulus paracentralis), ktry jest niejako zawiniciem si i wzajemnym przejciem w
siebie zakrtu przed- i zarodkowego (gyrus pre- et postecentralis) na powierzchni przyrodkowej.
Na powierzchni dolnej pata czoowego wystpuje rwnolega do szczeliny podunej bruzda wchowa (sulcus
olfactorius), w ktrej biegnie na kompletnym mzgowiu pasmo wchowe (tractus olfactorius). Przyrodkowo od niej
obecny jest zakrt prosty (gyrus rectus), bocznie za zakrty oczodoowe (gyri orbitales) porozdzielane bruzdami
oczodoowymi (sulci orbitales).
226 Pat ciemieniowy (lobus parietalis) oddzielony jest od pata potylicznego przez bruzd ciemieniowopotyliczn (sulcus parietooccipitalis), a od pata czoowego przez bruzd rodkow (sulcus centralis). Rwnolegle do
tej ostatniej i z tyu za ni wystpuje bruzda zarodkowa (sulcus postcentralis). Obie one ograniczaj zakrt
zarodkowy (gyrus postcentralis). Pozostaa cz pata ciemieniowego podzielona jest przez bruzd rdciemieniow
(sulcus intraparietalis) na pacik ciemieniowy grny i dolny (lobulus parietalis superior et inferior). Pacik dolny
posiada dodatkowo cz przedni i tylna. Cz przednia spowodowana jest wciskaniem si we zakoczenia tylnej
gazi bruzdy bocznej i nazywa si zakrtem nadbrzegowym (gyrus supramarginalis). W cz doln natomiast wciska
si koniec bruzdy skroniowej grnej (sulcus temporalis inferior) cze ta nazywa si zakrtem ktowym (gyrus
angularis). Zakrt zarodkowy wsptworzy opisany ju wczeniej pacik przyrodkowy (lobulus paracentralis).
Wchodzi rwnie czciowo w skad przedklinka (precuneus) ograniczonego z przodu przez cz brzegowa bruzdy
obrczy (pars marginalis sulci cinguli), z tyu przez bruzd ciemieniowo-potyliczn (sulcus parietooccipitalis), a z dou
przez bruzd podciemieniow (sulcus subparietalis).
227 Pat skroniowy (lobus temporalis) przedua si do przodu w biegun skroniowy (polus temporalis). Na
powierzchni dolnej pat ten krzyuje si z brzegiem grnym piramidy koci skroniowej, w wyniku czego powstaje
bruzda przedpotyliczna (sulcus preoccipitalis). Na powierzchni bocznej pata rysuj si wyranie dwie bruzdy
skroniowe grna i dolna (sulcus temporalis superior et inferior). Wydzielaj one swoim przebiegiem 2 zakrty
skroniowe grny, rodkowy i dolny (gyrus temporalis superior, medius et inferior). Pat grny posiada w swojej
grno-przedniej czci bruzdy poprzeczne (sulci transversi) wydzielajce ze zakrty poprzeczne (gyri transversi).
Pierwszy z nich pooony najbardziej z przodu zwany jest zakrtem Heschla (gyrus Heschli). Poniej zakrtu
skroniowego dolnego wystpuje bruzda potyliczno-skroniowa (sulcus occipitotemporalis), oddzielajca wspomniany
zakrt od zakrtu potyliczno-skroniowego bocznego (gyrus occipitotemporalis lateralis), poonego ju na powierzchni
dolnej mzgu. Zakrt boczny posiada po stronie przyrodkowej odpowiedni zakrt przyrodkowy (gyrus
occipitotemporalis medialis), oba za rozdzielone s bruzda poboczn (sulcus collateralis). Przyrodkow granic
zakrtu przyrodkowego jest bruzda ostrogowa (sulcus calcarinus) i cie zakrtu obrczy (isthmus gyri cinguli).
228 Pat potyliczny (lobus occipitalis) ma w przyblieniu posta trjktnego ostrosupa zwracajcego si
szczytem w stron bieguna potylicznego (polus occipitalis). Od pata ciemieniowego oddziela go na grnym brzegu
paszcza bruzda ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis) przeduajca si na powierzchni przyrodkow
jako bruzda potyliczna poprzeczna (sulcus occipitalis transversus). Na powierzchni przyrodkowej widoczny jest
rwnie klinek (cuneus) ograniczony przez bruzd ciemieniowo-potyliczn (sulcus parietooccipitalis) i ostrogow

- 98 -

(sulcus calcarinus), przechodzcy w kierunku grno-przednim w przedklinek (precuneus). Na powierzchni dolnej pat
potyliczny i skroniowy rozdzielone s bruzd poboczn (sulcus collateralis). Ta przedua si do przodu w bruzd
nosow (sulcus rhinalis) rozdzielajc biegun skroniowy (polus temporalis) od haka zakrtu hipokampa (uncus gyri
parahyppocampalis).
Wyspa (insula) jest czci paszcza pooon na dnie bruzdy bocznej mzgu (sulcus lateralis cerebri). Pokryta jest
przez wieczka czoowe (operculum frontale), czoowo-ciemieniowe (operculum frontaparietale) i skroniowe
(operculum temporale). Ograniczona jest przez bruzd okrn wyspy (sulcus circularis insulae) posiadajca w
przyblieniu ksztat trjktny o baku grnym, dolnym i przednim. Sama wyspa ma ksztat czworocianu foremnego
zwrconego podstaw na zewntrz i do przodu, a szczytem przez prg wyspy (limen insulae) czcym si z
powierzchni doln mzgu. Wyspa posiada zmienn ilo zakrtw z przodu wystpuje kilka zakrtw krtkich (gyri
breves insulae), z tyu za zazwyczaj jeden zakrt dugi (gyrus longus insulae). Topograficznie wyspa odpowiada
bocznej powierzchni skorupy jdra soczewkowatego (putamen nuclei lentiformis), od ktrej oddzielona jest przez
przedmurze (claustrum).
229 Pat limbiczny (lobus limbicus) wystpuje na dolnej i przyrodkowej powierzchni mzgu. Przebiega tak, i
otacza ciao modzelowate (corpus callosum). Skada si z czci zewntrznej i wewntrznej.
Na cz zewntrzn skada si zakrt obrczy i zakrt hipokampa. Zakrt obrczy (gyrus cinguli) stanowi przeduenie
pola podspoidowego (area subcallosa). Ograniczony jest od zewntrz przez bruzd obrczy (sulcus cinguli)
przeduajc si w bruzd podciemieniow (sulcus subparietalis), od wewntrz za przez bruzd ciaa modzelowatego
(sulcus corporis callosi). W zakrt obrczy wrzynaj si bruzdy ograniczajce klinek (cuneus), czyli bruzda
ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis) i ostrogowa (sulcus calcarinus), powodujc przez to powstanie
cieni tego zakrtu (isthmus gyri cinguli). Zakrt hipokampa (gyrus hippocampi) ograniczony jest przez bruzd
poboczn (sulcus collateralis) przeduajc si w bruzd nosow (sulcus rhinalis) oraz przez bruzd hipokampa
(sulcus hippocampi). Do przodu przedua si w hak (uncus), a do tyu w zakrt jzyczkowy (gyrus lingularis). Z
przodu posiada brodawki (verrucae gyri hippocampi), a wewntrz istot siatkowat bia (substantia reticularis alba).
Cz wewntrzna skada si z: nawleczki szarej, zakrtu tasiemeczkowatego, zakrtu zbatego, zakrtw Retziusa i z
hipokampa. Nawleczka szara (indusium griseum) pokrywa bezporednio ciao modzelowate jest na nie
nawleczona. Posiada prki podune przyrodkowe i boczne (striae longitudinales mediales et laterales). Zakrt
tasiemeczkowaty (gyrus fasciolaris) stanowi przeduenie nawleczki szarej midzy zakrt zbaty a strzpek hipokampa.
Zakrt zbaty (gyrus dentatus) znajduje si przyrodkowo od zakrtu hipokampa (gyrus hippocampi) od ktrego
oddziela go jednoimienna bruzda (sulcus hippocampi). Ssiaduje z jego strzpkiem (fimbria hippocampi), od ktrego
jest oddzielony bruzd strzpkowo-zbat (sulcus fimbriodentatus). Do tyu przedua si w zakrt tasiemeczkowaty
granic midzy nimi stanowi bruzda zbato-tasiemeczkowata (sulcus dentofasciolaris). Z przodu tworzy zagicie wok
haka (uncus) na zewntrz rbek haka zoony z czci ukrytej i otwartej (pars occulta et aperta) dzieli hak na przedni
zakrt hakowaty (gyrus uncinatus) oraz tylny rdlimbiczny (gyrus intralimbicus). Zakrty Retziusa (gyri Andreae
Retzii) wystpuj niestale. Hipokamp (hippocampus) stanowi wpuklenie swojej bruzdy (sulcus hippocampi) do wiata
dolnego rogu komory bocznej mzgu. Z przodu posiada stop (pes hippocampi), od strony wiata komory
wydrenie (alveus hippocampi) przeduajce si w strzpek (fimbria hippocampi), a to z kolei w odnog sklepienia
(crus fornicis). Jego dolny brzeg ssiaduje ze splotem naczyniwkowym komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi
lateralis).
Nn. wchowe (nn. olfactorii) (I) w przeciwiestwie do innych nn. czaszkowych nie tworz wsplnego pnia, lecz
maj posta bezrdzennych pczkw wkien odchodzcych od okolicy wchowej bony luzowej nosa (regio olfactoria
tunicae mucosae nasi). Przechodz przez blaszk sitow koci sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis), a nastpnie
przebijaj opon tward mzgowia (dura mater encephali). Tworz szereg przyrodkowy 8-10 wizek z przegrody
nosowej oraz szereg boczny 6-8 wizek ze ciany bocznej. Ostatecznie wchodz do opuszki wchowej (bulbus
olfactorius), przeduajc si w drzewka kocowe i splatajc z dendrytami komrek mitralnych powstaj w ten
sposb kbuszki wchowe (glomerula olfactoria) tworzce warstw kbuszkow (stratum glomerulare).
230 Wchomzgowie (rhinencephalon) jest czci mzgu odbierajc wraenia wchowe. Skada si z opuszki
wchowej, pasma wchowego, trjkta i prkw wchowych, pola podspiodowego, zakrtu przykracowego i istoty
dziurkowanej przedniej. Opuszka wchowa (bulbus olfactorius) ley na blaszce sitowej (lamina cribrosa) i przyjmuje
nici wchowe (fila olfactoria) z bony luzowej nosa. Opuszka przedua si w pasmo wchowe (tractus olfactorius)
lece w jednoimiennej brudzie (sulcus olfactorius) pata czoowego. Pasmo dochodzi do trjkta wchowego
(trigonum olfactorium) i ulega rozdzieleniu na prki wchowe (striae olfactoriae). Prek przyrodkowy (stria
olfactoria medialis) biegnie po przyrodkowej powierzchni mzgu do zakrtu przykracowego (gyrus paraterminalis) i
nawleczki szarej (inducium griseum), dochodzc do zakrtu zbatego (gyrus dentatus) i hipokampa (hippocampus).
Prek poredni (stria olfactoria intermedia) biegnie od istoty dziurkowanej przedniej (substantia perforata anterior) i
przegrody przezroczystej (septum pellucidum) do ciaa modzelowatego (corpus callosum), nastpnie przedua si w
prek kracowy (stria terminalis) biegncy midzy wzgrzem (thalamus) a jdrem ogoniastym (nucleus caudatus).
Prek boczny (stria olfactoria lateralis) leci wzdu istoty dziurkowanej przedniej do dou bo czego mzgu (fossa
lateralis cerebri), tworzy rbek wyspy (limen insulae), nastpnie skrca w kierunku tylno-przyrodkowym osigajc
zakrt hipokampa (gyrus hippocampi) oraz tworzc przyrodkowy zakrt pksiycowaty (gyrus semilunaris) i boczny

- 99 -

obejmujcy (gyrus ambiens). Istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior) pooona jest midzy
trjktem wchowym z przodu a pasmem wzrokowym (tractus opticus) z tyu. Posiada cz przedni zawierajc
otworki i tyln. Przedua si do zakrtu przykracowego (gyrus praraterminalis), biegnie do tyu i czy si z zakrtem
pksiycowatym (gyrus semilunaris) pokrywajcym ciao migdaowate (corpus amygdaloideum). Pole podspoidowe
(area subcallosa) znajduje si pod dziobem ciala modzelowatego (rostrum corporis callosi), przed blaszk graniczn
(lamina terminalis) i przedua si do zakrtu obrczy (gyrus cinguli). Zakrt przykracowy (gyrus paraterminalis) ley
rwnie pod dziobem, przed blaszk graniczn i spoidem przednim (commisura anterior), oba zakrty ograniczaj
trjkt przedspoidowy (trigonum precommisurale). Pole podspoidowe wraz z zakrtem przykracowym tworz pole
przedspoidowe (area precommisuralis).
231 Droga wchowa (tractus olfactorius) jest wsplnym pojciem obejmujcym drogi nerwowe odchodzce od
pierwotnych orodkw wchowych do orodkw wyszych rzdw. Do orodkw pierwotnych zaliczamy: istot szar
pasma wchowego, trjkt wchowy, istot dziurkowan przedni i cz przegrody przezroczystej przy polu
podspidowym i zakrcie przykracowym, za do orodkw wyszych elementy tworu hipokampa (formatio
hippocampi): zakrt zbaty, hipokamp, jego strzpek, hak i ciao migdaowate. Drogi wchowe dzielimy na:
doprowadzajce czyli dokorowe, odprowadzajce czyli odkorowe, odruchowe i spoidowe.
Drogi doprowadzajce czyli dokorowe (tractus afferentes s. corticopetales) s 2-neuronowe. I neuron stanowi komrki
dwubiegunowe kontaktujce si z bon luzow i wysyajce nn. wchowe wchodzce do opuszki wchowej.
II neuron biegnie od opuszki, przez pasmo wchowe do trjkta, gdzie rozdziela si na 3 prki wchowe. Dalsze losy
tych ostatnich zostay ju wyej przedstawione.
Drogi odprowadzajce czyli odkorowe (tractus efferentes s. corticofugales) to gwnie droga korowo-suteczkowa i
hipokampowo-uzdeczkowa. Droga korowo-suteczkowa (tractus corticomamillaris) biegnie od kory hipokampa do jdra
suteczkowego przyrodkowego (nucleus medialis mamillaris), nastpnie przedua si w drog lub pczek suteczkowowzgrzowy (tractus s. fasciculus mamillothalamicus) zdajcy do jdra przedniego wzgrza (nucleus anterior thalami)
oraz w drog suteczkowo-nakrywkow (tractus mamillotegmentalis) zdajc do tworu siatkowatego mostu (formatio
reticularis pontis). Droga hipokampowo-uzdeczkowa (tractus hippocampohabenularis) biegnie od tworu hipokampa
(formatio hippocampi) do jder uzdeczki (nuclei habenulae), po czym przedua si w pczek tyozgity (fasciculus
retroflexus) drog uzdeczkowo-midzykonarow (tractus habenulointerpeduncularis) do jdra midzykonarowego
(nucleus interpeduncularis).
Drogi wchowe odruchowe biegn z wchomzgowia do podkorowych orodkw wchowych oraz do jder
nn. czaszkowych. Naley tu m. in. droga wchowo-rdmzgowiowa (tractus olfactomesencephalicus) stanowica
przeduenie prka wchowego poredniego (stria olfactoria intermedia) i wkien z jder przegrody przezroczystej
(nuclei septi pellucidi). Zda ona do istoty szarej komory III (ventriculus tertius), jdra midzykonarowego (nucleus
interpeduncularis) i tworu siatkowatego rdmzgowia (formatio reticularis mesencephali). Odpowiedzialna jest za
odruchy zapachowe.
Drogi wchowe spoidowe cz wchomzgowia obu pkul. Biegn od pasma wchowego i istoty dziurkowanej
przedniej, przechodzc przez spoido przednie (commisura anterior).
232 W skad ukadu limbicznego (systema limbicum) wchodzi: pat limbiczny (lobus limbicus), wchomzgowie
(rhinencephalon), przegroda kresomzgowia (septum telencephali), ciao migdaowate (corpus amygdaloideum), ciao
suteczkowate (corpus mamillare), jdra przednie i przyrodkowe wzgrza (nuclei anteriores et mediales thalami) oraz
prek kracowy (stria teminalis).
Centraln czci caego ukadu jest hipokamp. Pat limbiczny stanowi cz korow, przy czym filogenetyczny wiek
kory rni si w przypadku poszczeglnych obszarw: najmodsza jest na zakrcie obrczy (gyrus cinguli), starsza na
zakrcie zbatym (gyrus dentatus), hipokampie i zakrcie tasiemeczkowatym (gyrus fasciolaris), najstarsza w polu
wewntrzwchowym (area endorhinalis). Wchomzgowie odbiera wraenia wchowe z otoczenia i przekazuje
informacje o nich dalszym strukturom. Ciao suteczkowate naley do tylnej czci podwzgrza, bdc jednoczenie
przeduaniem sklepienia (fornix) na doln podstaw mzgowia. Jdra wzgrza przednie i przyrodkowe stanowi
fragment drogi wchowej, cz si z midzymzgowiem i tworem siatkowatym.
W obrbie przegrody kresomzgowia mamy przegrod przezroczyst i zakrt przykracowy. Przegroda (septum
pellucidum) skada si z parzystej blaszki (lamina) i obecnej midzy nimi jamy (cavum), wystpuje midzy
sklepieniem a ciaem modzelowatym (corpus callosum) i rozdziaa przednie rogi komory bocznej. Zakrt
przykracowy lub podspoidowy (gyrus paraterminalis s. subcallosus) czy si z przodu z bruzd przywchow tylna
(sulcus paraolfactorius posterior), z tyu za z blaszk graniczn (lamina terminalis). Przegroda kresomzgowia posiada
jdra przyrodkowe i boczne (nuclei mediales et laterales), czce si przez pczek przyrodkowy kresomzgowia
(fasciculus medialis telencephali) z tworem siatkowatym (formatio reticularis) i z podwzgrzem (hypothalamus);
wykazuj one ponadto poczenia z jdrami wzgrza (nuclei thalami) i uzdeczki (nuclei habenulae).
Ciao migdaowate (corpus amygdaloideum) ley w pacie skroniowym, dajc guzek migdaowaty (tuberculum
amygdale) do rogu dolnego komory bocznej. Zaliczane jest do tworu hipokampa. Posiada cze korow jdro korowe
migdaowate (nucleus corticalis amygdale) i cz podstawn jdra ciaa migdaowatego przyrodkowe, rednie i
boczne (nucleus corporis amygdaloidei medialis, medius et lateralis). Wykazuje poczenia z opuszk wchow,
prkiem kracowym, wzgrzem, tworem siatkowatym i zakrtem hipokampa.

- 100 -

Ukad limbiczny posiada szereg pocze, ktre dzielimy na wewntrzne i zewntrzne. Do pierwszych zaliczamy
przede wszystkim obwd Papeza (circuit Papezi) wizki biegn od ciaa suteczkowatego przez pczek suteczkowowzgrzowy do jder przednich wzgrza, a dalej przez promienisto wzgrzowo-obrczow (radiatio
thalamocingularis) do zakrtu obrczy. Poza tym z pocze wewntrznych naley wymieni wkna sklepienia oraz
wkna czce przegrod przezroczysta z jdrami wzgrza. Do pocze zewntrznych ukadu zaliczamy wkna
komunikujce z: podwzgrzem, jdrami przyrodkowymi, przednio-brzusznymi i rdblaszkowymi wzgrza oraz z
tworem siatkowatym.
Ukad limbiczny odpowiada za reakcje emocjonalne, stany psychiczne, powonienie, niektre czynnoci ukadu
pokarmowego i stymulacj ukadu autonomicznego podczas regulacji cinienia krwi, pracy serca, oddychania i
zachowa seksualnych.
233 Na przekroju poprzecznym paszcza mzgu dostrzegamy zewntrzne ciemniejsze pasmo istoty szarej
(substantia grisea) oraz wewntrzne pokady istoty biaej (substantia alba). Ta pierwsza tworzy kor mzgu (cortex
cerebri). Kora w zalenoci od filogenetycznego wieku skada si z rwniej liczby warstw komrek. Najwicej 7
zawiera kora nowa (neocortex). W obrbie kory wyrnia si pola (areae). Rni si ona midzy sob skadem
ilociowo-jakociowym elementw komrek, wkien nerwowych, naczy krwiononych oraz kolejnoci
otrzymywania osonki mielinowej czyli cyto-, mielo-, angio- i glioarchitektur. Brodman wyrni 52, a Economo
100 pl mzgowych. Jeeli do pola dodamy jego czynno, to otrzymujemy orodek (centrum). Czynnociami za kory
s: wykonawstwo (praxis), poznanie (gnosis) i pami (mneme). Orodki korowe dzielimy na rzutowe, pamiciowe i
kojarzeniowe.
Orodki rzutowe kory (centra projectionis) dzielimy na odprowadzajce czyli odkorowe czyli ruchowe oraz na
doprowadzajce czyli dokorowe czyli czuciowe. Pierwsze z nich (centra projectionis efferentes s. corticofugales)
dzielimy na piramidowe i pozapiramidowe. Pole piramidowe (area pyramidalis) znajduje si w zakrcie
przedrodkowym (gyrus precentralis) oraz w przedniej czci pacika przyrodkowego (pars anterior lobuli
paracentralis). Posiada ono cz doln dla twarzy i szyi, rodkow dla koczyny grnej oraz grno-przyrodkow dla
klatki piersiowej, brzucha i koczyny dolnej. Pola pozapiramidowe (areae extrapyramidales) znajduj si w tylnej
czci zakrtu czoowego grnego (gyrus frontalis superior) odpowiedzialne za koordynacj ruchw gowy i oczu
oraz w czci trjktowej zakrtu czoowego grnego (pars triangularis gyri frontalis inferioris) odpowiedzialne za
mow. Odchodz od nich drogi nerwowe zdajce do: gaki bladej jdra soczewkowatego (globus pallidus nuclei
lentiformis), jder wzgrza (nuclei thalami), jder rdmzgowia (nuclei mesencephali) jdra czerwiennego (nucleus
ruber) i istoty czarnej (substantia nigra) oraz do jder mostu (nuclei pontis).
Orodki doprowadzajce czyli dokorowe (centra projectionis afferentes s. corticopetales) przedstawia ponisza tabela:
czucie dotyku
gwne: zakrt zarodkowy (gyrus postcentralis), tylna cz pacika przyrodkowego (pars
posterior lobuli paracentralis), dodatkowe: zakrt przedrodkowy, przednia cz pacika
przyrodkowego i w tylna cz zakrtu czoowego grnego i redniego
nastawianie ciaa na
pacik ciemieniowy grny (lobulus parietalis superior)
odbir bodcw
orodek rozpoznawania tylna cz pata ciemieniowego (lobus parietalis)
przedmiotw dotykiem
orodek wzroku
bruzda ostrogowa (sulcus calcarinus), pole prkowane (area striata) 17 wg Brodmana,
zoone z wargi grnej i dolnej (labium superius et inferius)
orodek suchu
zakrty skroniowe poprzeczne (gyri temporales transversi), szczeglnie 1. z nich zakrt
Heschla, pole 22 wg Brodmana
orodek wchu
przednia cz zakrtu hipokampa (gyrus hippocampi) i sam hipokamp (hippocampus)
orodek smaku
wieczko czoowo-ciemieniowe zakrtu zarodkowego (operculum frontaparietale gyri
postcentralis)
Orodki pamici (centra commemorationis) prezentuje ponisza tabela.
orodek pamici ruchw wyuczonych i prawidowego tylna cz pata ciemieniowego (lobus parietalis)
uywania rzeczy
orodek pamici dotyku
przednia cz pata ciemieniowego (lobus parietalis)
orodek pamici wzrokowej
klinek (cuneus), zakrt potyliczno-skroniowy przyrodkowy
(gyrus occipitotemporalis medialis)
orodek pamici dwikw
zakrt skroniowy grny (gyrus temporalis superior)
orodek suchowy mowy (Wernickiego)
1/3 tylna cz zakrtu skroniowego grnego (gyrus
temporalis superior), zakrt nadbrzegowy (gyrus
supramarginalis)
orodek czytania i pisania pamici znakw pisarskich zakrt ktowy (gyrus angularis)
orodek pisania
tylna cz zakrtu czoowego redniego (gyrus frontalis
medius)

- 101 -

Orodki kojarzeniowe (centra associationis) odpowiedzialne s za procesy psychiczne. Dziel si na przednie,

zlokalizowane z pacie czoowym, rodkowe w wyspie i tylne w pozostaych patach. Orodki przednie zwizane s
z tworzeniem poj, myli, nowych idei oraz uwag.
234 Kresomzgowie rodkowe czyli nieparzyste (telencephalon medium s. impar) skada si ze spoide
kresomzgowia (commisurae telencephali). Dzielimy je na pierwotne i wtrne. Do pierwszych naley blaszka
graniczna, do drugich za: spoido przednie, sklepienie, ciao modzelowate i przegroda przezroczysta.
Blaszka graniczna lub podwzgrza (lamina terminalis s. hypothalami) stanowi przedni cian komory III (paries
anterior ventriculi tertii). Ma ksztat trjkta zwrconego podstaw do skrzyowania wzrokowego (chiasma opticum) i
ograniczajcego zachyek wzrokowy (recessus opticus). U gry czy si ze spoidem przednim, ponadto przylega
grn czci do dzioba ciaa modzelowatego (rostrum corporis callosi).
Spoido przednie (commisura anterior) pooone jest nad blaszk graniczn, a przed supami sklepienia (columnae
fornicis). Skada si z czci przedniej i tylnej. Przednia zwana jest wchow (pars olfactoria) i zawiera wkna od
istoty dziurkowanej przedniej (substantia perforata anterior) i pasma wchowego (tractus oflactorius). Cz tylna
zwana jest paszczow lub midzypkulow (pars palialis s. interhemispherica), cignie si wzdu podstawy jdra
soczewkowatego (nucleus lentiformis) do zakrtu potyliczno-skroniowego bocznego (gyrus occipitotemporalis
lateralis) i zakrtu skroniowego grnego (gyrus temporalis inferior).
Sklepienie (fornix) rozciga si od hipokampa do ciaa suteczkowatego (corpus mamillare). Zaczyna si w rogu
dolnym komory bocznej, gdzie strzpek hipokampa (fimbria hipocampi) przedu si w odnog sklepienia (crus
fornicis). Obie odnogi biegn w gr, do przodu i zbienie, a osigaj trzon sklepienia (corpus fornicis) uoony pod
ciaem modzelowatym (corpus callosum). Nastpnie sklepienie dzieli si na supy (columnae fornicis), ktre
przeduaj si na doln powierzchni mzgowia w ciaa suteczkowate (corpora mamillaria). Supy i dolna
powierzchnia ciaa modzelowatego ograniczaj trjkt zwrcony podstaw do pata owego ciaa, a zwanego harf czy
lira Dawida (psalterium s. lyra Davidis). Jej poprzeczne prki to spoido sklepienia (commisura fornicis) czce
hipokampy. Sklepienie wykazuje zwizek z procesami pamici.
Ciao modzelowate czyli spoido wielkie (corpus callosum s. commisura magna) stanowi dno szczeliny podunej
mzgu (fissura longitudinalis cerebri). Posiada nawleczk szar (indusium grideum) oraz po kadej stronie prek
poduny przyrodkowy i boczny (stria longitudinalis medialis et lateralis). Wyrniamy w nim pat (splenium), trzon
(truncus), kolano (genu) i dzib (rostrum). 2 pierwsze elementy tworz strop, a 2 nastpne przedni cian komory III.
Wkna spoidowe tworz prki poprzeczne (striae transversae) oraz promienisto ciaa modzelowatego (radiatio
corporis callosi). To ostatnie skada si z czci czoowej, ciemieniowej, potylicznej i skroniowej. Przebieg wkiem
kojarzeniowych midzy biegunem potylicznym i czoowym tworzy odpowiednio szczypce wiksze i mniejsze (forceps
major et minor).
Przegroda przezroczysta (septum pellucidum) pooona jest pomidzy ciaem modzelowatym a supami sklepienia. Ma
ksztat trjkta zwrconego szczytem do spoida przedniego, podstaw do trzonu ciaa modzelowatego, bokiem
przednim do jego kolana, a tylnym do supa sklepienia. Posiada jam (cavum septi pellucidi) ograniczon z kadej
strony przez blaszk (lamina septi pellucidi) kada z nich stanowi przyrodkowe ograniczenie przedniego rogu
komory bocznej. Tu rwnie zaczyna si droga wchowo-hipokampowa (tractus olfactohippocampicus).
235 Komora boczna (ventriculus lateralis) jest czci komory kresomzgowia. Ta bowiem dzieli si na parzyst
cz boczn (pars lateralis) oraz na cz nieparzyst (pars impar), ktre cz si ze sob przez otwr
midzykomorowy (foramen interventriculare). Jest on pooony pomidzy czci woln supw sklepienia (pars libera
columnae fornicis) a wzgrzem (thalamus). Komora skada si z kilku czci, kada za znajduje si w obrbie innego
pata. W pacie ciemieniowym znajduje si cz rodkowa (pars centralis), w czoowym rg przedni (cornu
anterius), w potylicznym rg tylny (cornu posterius), w skroniowym rg dolny (cornu posterius). Otwr
midzykomorowy wypada midzy czci rodkow a rogiem przednim. W czci rodkowej i w rogu dolnym
wystpuje splot naczyniwkowy komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis). Caa komora okra
ukowato wysp (insula).
Rg przedni czoowy ograniczony jest z boku przez gow jdra ogoniastego (caput nuclei caudati), od strony
przyrodkowej przez blaszk przegrody przezroczystej (lamina septi pellucidi), z gry za przez obicie (tapetum).
Cz rodkowa posiada poniej prek kracowy (stria terminalis) i blaszk przytwierdzon (lamina affixa), powyej
obicie, bocznie ogon jdra ogoniastego (cauda nuclei caudati), przyrodkowo sklepienie (fornix). Rg tylny
potyliczny posiada na cianie przyrodkowej kilka wpukle, mianowicie: opuszk rogu tylnego (bulbus cornus
posterioris), ostrog ptasi (calcar avis) spowodowan wciskaniem si bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) oraz
trjkt poboczny (trigonum collaterale) dziki wciskaniu si bruzdy pobocznej (sulcus collateralis). Rg dolny
skroniowy posiada u gry ogon jdra ogoniastego (cauda nuclei caudati) i prek kracowy (stria terminalis), na
przyrodkowej cianie za hipokampa (hippocampus) spowodowanego wciskaniem si jego bruzdy (sulcus
hippocampi); do przodu przedua si on w stop (pes hippocampi) posiadajc 2-3 palce (digitationes hippocampi),
pokryty za jest wydreniem (alveus hippocampi) przeduajcym si do przodu i przyrodkowo w strzpek (fimbria
hippocampi).
236 Jdra podkorowe czyli podstawne kresomzgowia (nuclei subcorticales s. basales telencephali) s
skupieniami istoty szarej otoczonymi istota bia. Jdra te powstaj z 3 rde: z jdra nadpodstawnego (nucleus

- 102 -

epibasalis) rozwija si przedmurze i ciao migdaowate, z jdra podstawnego ciao prkowane czyli prkowie
skadajce si z jdra ogoniastego i skorupy, z midzymzgowia za pochodzi gaka blada, dajca wraz ze skorup
jdro soczewkowate.
Przedmurze (claustrum) jest pytk istoty szarej pooon midzy kor wyspy, od ktrej oddzielona jest torebk
ostatni (capsula extrema), a skorup, od ktrej oddziela j torebka zewntrzna (capsula externa). Przedmurze jest po
stronie przyrodkowej gadkie, na bocznej za wystpuj falistoci wywoane zakrtami wyspy. Z przodu czy si z
istot dziurkowan przedni (substantia perforata anterior) i z prkiem wchowym bocznym (stria olfactoria lateralis),
w grze cieczeje, a w dole czy si z ciaem migdaowatym.
Ciao migdaowate (corpus amygdaloideum) znajduje si przy kocu pata skroniowego. Ograniczone jest przednim
kocem rogu dolnego komory bocznej, a od zewntrz pokryte zakrtem pksiycowatym (gyrus semilunaris). czy
si z tworem hipokampa (formatio hipocampi) stanowicym III-rzdowy orodek wchowy. Tu kocz si wkna
prka kracowego (stria terminalis) z istoty dziurkowanej przedniej ktre biegn w gr i dalej pooone s midzy
jdrem ogoniastym a wzgrzem. Zaburzenie funkcji ciaa migdaowatego daje zniesienie lku.
Jdro ogoniaste (nucleus caudatus) skada si z gowy i z ogona. Gowa (caput nuclei caudati) zwraca si do przodu,
ley przed wzgrzem, czy si ze skorup i stanowi boczne ograniczenie przedniego rogu komory bocznej. Ogon ley
wzdu prka kracowego, stanowic dno czci rodkowej komory bocznej, a sam zwracajc si do jej rogu dolnego.
Midzy omawianym jdrem a wzgrzem wystpuje prek kracowy pokryty przez . wzgrzowo-prkowiow
(v. thalamostriata superor).
Skorupa (putamen) posiada po stronie bocznej torebk zewntrzn (capsula externa), po przyrodkowej za zagbienie,
w ktrym obecna jest gaka blada (globus pallidus). Razem oba te elementy tworz jdro soczewkowate (nucleus
lentifirmis) o postaci stoka zwrconego podstaw na zewntrz; jego uszkodzenie powoduje chorob Wilsona. Skorupa
wraz z jdrem ogoniastym tworzy ciao prkowane (corpus striatum) lub prkowie (striatum). Ostatnie oddzielone s
przez wkna przebiegajce z kory do midzymzgowia. Skorupa czy si z kora za porednictwem wzgrza.
Gaka blada (globus pallidus) ma ksztat piramidy zwracajcej si podstaw do skorupy a szczytem do podwzgrza.
cian doln stanowi spoido przednie (commisura anterior), a ciany: przedni, tyln i grn torebka wewntrzna
(capsula interna). Gaka posiada mniejsz cz wewntrzn kontaktujc si z torebk wewntrzn oraz wiksz cz
zewntrzn, tworzc tzw. gak blada boczn (globus pallidus lateralis). Obie czci rozdziela blaszka rdzeniowa
przyrodkowa (lamina medullaris medialis). Gaka od ssiadujcej z ni skorupy rozdzielona jest blaszk rdzeniowa
boczn (lamina medullaris lateralis). Obie blaszki przeduaj si na ptl soczewkow (ansa lenticularis).
238 Istota biaa kresomzgowia (substantia alba telencephali) stanowi o jego zrnicowaniu. Skada si z wkien
nerwowych czcych rne jego orodki. Oglnie wkna dzielimy na kojarzeniowe, spoidowe i rzutowe. Wkna
kojarzeniowe (fibrae associationes) tworz takie drogi nerwowe (tractus nervosi associationes) cz one orodki w
obrbie jednej pkuli i biegn podunie. Wkna spoidowe (fibrae commisurales) tworz jednoimienne drogi
nerwowe (tractus nervosi commisurales) te z kolei cz ze sob obie pkule i biegn poprzecznie. Wreszcie wkna
rzutowe (fibrae projectiones) tworz drogi nerwowe rzutowe (tractus nervosi projectiones), ktre cz kor z
orodkami podkorowymi i biegn pionowo.
Na drogi nerwowe kojarzeniowe (tractus nervosi associationes) skadaj si wkna rdkorowe i podkorowe. Te
drugie dziel si na krtkie i dugie. Wkna krtkie zwane s wknami ukowatymi mzgu (fibrae arcuatae cerebri)
lub rdpatowymi (fibrae intralobares), biegn one poprzecznie do przebiegu bruzdy i maj ksztat litery U. Wkna
dugie nazywamy midzypatowymi (fibrae interlobares), gdy cza one orodki pooone w rnych patach.
Ukadaj si one w kilka charakterystycznych pczkw, przedstawionych w tabeli.
obrcz (cingulum)
biegnie w swoim zakrcie (gyrus cinguli), od bieguna
przedniego do przedklinka; jest to droga kojarzeniowa
wchomzgowia
pczek poduny grny (fasciculus longitudinalis superior) czy pat czoowy z potylicznym
pczek poduny dolny (fasciculus longitudinalis inferior) czy pat skroniowy i potyliczny z zakrtami potylicznoskroniowymi i z klinkiem
pczek podspoidowy (fasciculus subcallosus)
biegnie bocznie od komory bocznej, pod ciaem
modzelowatym, nad jdrem ogoniastym, czy to ostatni z
kor
pczek hakowaty (fasciculus uncinatus)
znajduje si pod rbkiem wyspy (limen insulae), czy
zakrty oczodoowe z zakrtem hipokampa
pczek ukowaty lub czoowo-skroniowy
(fasciculus arcuatus s. frontotemporalis)
pczek potyliczny pionowy
(fasciculus occipitalis verticalis)
W skad drg spoidowych (tractus nervosi commisurales) wchodz wszystkie elementy pooone porodkowo i
zawierajce wkna biegnce midzy pkulami. Do takich naley: ciao modzelowate (corpus callosum), spoido
przednie (commisura anterior), spoido uzdeczek (commisura habenularum), spoido sklepienia (commisura fornicis),

- 103 -

spoida nadwzrokowe (commisurae supraopticae), skrzyowania nakrywki (decussationes tegmenti).

Drogi rzutowe (tractus nervosi projectiones) tworz wieniec promienisty (corona radiata) skadajcy si z czci takich
jak paty mzgu. Przechodz one przez torebk wewntrzn (capsula interna) opisan osobno. Dziel si na krtkie i
dugie. Drogi krtkie to: wizki czce obustronnie kor ze wzgrzem, cz drogi wzrokowej i cz drogi suchowej.
Kora czy si ze wzgrzem dziki pczkom korowo-wzgrzowym (fasciculi corticothalamici) i wzgrzowo-korowym
(fasciculi thalamocorticales). Oba te komponenty rozchodz si w postaci promienistoci wzgrza (radiationes
thalami), w ktrych wyrniamy konary przedni, tylny, grny i dolny (pedunculus anterior, posterior, superior et
inferior). Drogi promienistoci wzrokowej (radiatio optica) przez drog kolankowo-korow wzrokow (tractus
geniculocorticalis opticus) cz ciao kolankowate boczne (corpus geniculatum laterale) i pole prkowane (area
striata), a przez drog poduszkowo-korow (tractus pulvinocorticalis) to ciao z polem przed- i potylicznym (area preet occipitalis). Cz drogi suchowej w promienistoci suchowej (radiatio acustica) przez drog kolankowo-korow
suchow (tractus geniculocorticalis acusticus) czy ciao kolankowate przyrodkowe (corpus geniculatum mediale) z
zakrtem Heschla.
Drogi rzutowe dugie to drogi ruchowe, ktre dzielimy na bezporednie i porednie. Do bezporednich zaliczamy drogi
korowo-rdzeniowe i korowo-jdrowe. Drogi korowo-rdzeniowe lub piramidowe (tractus corticospinales s. pyramidales)
przechodz przez tyln odnog torebki wewntrznej; prowadz kolejno wizki dla mm.: rki, przedramienia, ramienia,
barku, klatki piersiowej, brzucha, uda, podudzia, stopy, pcherza moczowego i odbytnicy. Drogi korowo-jdrowe
(tractus corticonucleares) przechodz przez kolano torebki wewntrznej, zdajc do jder ruchowych
nn. czaszkowych; wiod wizki kolejno dla: krtani, garda, podniebienia, uchwy, jzyka, twarzy, szyi i gaki ocznej.
Do drg porednich zaliczamy te czce kor z orodkami podkorowymi. Nale tu: drogi korowo-nakrywkowe
(tractus corticotegmentales) korowo-czerwienna (tractus corticirubralis) i korowo-czarna (tractus corticonigralis),
droga korowo-pokrywowa (tractus corticotectalis) oraz drogi korowo-mostowe (tractus corticopontini). Te ostatnie
dzielimy ma czoowe, przechodzce przyrodkowo od drg piramidowych i zdajce do jder tylnych mostu oraz na
pozostae, przechodzce bocznie do drg piramidowych i osigajce jarda mostu przednie.
237 Torebka wewntrzna (capsula interna) oddziela jdro ogoniaste (nucleus caudatus) od skorupy (putamen). Na
przekroju czoowym znajduje si przyrodkowo od jdra soczewkowatego (nucleus lentiformis), przebiegajc od strony
grno-bocznej ku dolno-przyrodkowej. Na przekroju poprzecznym ma ksztat litery V. Skada si z odnogi przedniej
(crus anterius), kolana (genu) i odnogi tylnej (crus posterius). Odnoga przednia wystpuje midzy gow jdra
ogoniastego a jdrem soczewkowatym, tylna za midzy tym ostatnim a wzgrzem.
Drogi nerwowe przechodzce przez torebk wewntrzn przedstawiaj si nastpujco. Przez odnog przedni
przebiegaj kolejno: promienistoci wzgrza przednie (radiationes thalamicae anteriores), droga czoowo-mostowa
(tractus frontopontinus) i drogi korowo-jdrowe (tractus corticonucleares). W odnodze tylnej wyrniamy cz
wzgrzowo-soczewkow (pars thalamolenticularis), podsoczewkow (pars sublenticularis) i zasoczewkow (pars
retrolenticularis). Przez pierwsz z nich przechodz: droga korowo-rdzeniowa piramidowa (tractus corticispinalis
pyramidalis), droga korowo-czerwienna (tractus corticorubralis), droga korowo-siatkowa (tractus corticoreticularis) i
droga wzgrzowo-ciemieniowa (tractus thalamoparietalis). Przez drug: promienisto wzrokowa (radiatio optica),
promienisto suchowa (radiatio acustica), droga korowo-pokrywowa (tractus corticotectalis) i droga skroniowomostowa (tractus temporopontinus). Przez trzeci: promienistoci wzgrza tylne (radiationes thalamicae posteriores)
oraz pczek ciemieniowo-potyliczno-mostowy (fasciculus parietooccipitopontinus).
239 Midzymzgowie (diencephalon) pokryte jest z gry i z boku przez kresomzgowie. Posiada cz brzuszn i
grzbietow rozdzielone przez bruzd podwzgrzow (sulcus hypothalamicus). Zawiera ponadto komor III (ventriculus
tertius). Cz grzbietowa zwana jest wzgrzomzgowiem (thalamencephalon). W jego skad wchodzi wzgrze
(thalamus), zawzgrze (metathalamus) z ciaem kolankowatym przyrodkowym i bocznym (corpus geniculatum
mediale et laterale) oraz nadwzgrze (epithalamus) z szyszynk (corpus pineale), uzdeczk (habenula) i spoidem
tylnym lub nadwzgrzowym (commisura posterior s. epithalamica). Do czci brzusznej zalicza si podwzgrze
(hypothalamus) i niskowzgrze (epithalamus).
240 Na wzgrzomozgowie (thalamencephalon) skada si wzgrze, zawzgrze i nadwzgrze.
Wzgrze (thalamus) jest nagromadzeniem istoty szarej o ksztacie jaja, przebiegajcym od strony tylno-bocznej ku
przednio-przyrodkowej. Jego tylny koniec przedua si w d w poduszk (pulvinar), przedni za zwraca si do
gowy jdra ogoniastego (caput nuclei caudati) oraz do supa sklepienia (columna fornicis). Wzgrze posiada kilka
powierzchni. Powierzchnia dolna zrasta si z podwzgrzem (hypothalamus). Boczna zwraca si do jdra ogoniastego
(nucleus caudatus) i do odnogi tylnej torebki wewntrznej (crus posterius capsulae internae). Powierzchnia
przyrodkowa tworzy cian boczn komory III (ventriculus III) i czy si z powierzchni przeciwleg przez zlep
midzywzgrzowy (adhaesio interthalaminca). Powierzchnia grna zwraca si do czci rodkowej komory bocznej
(pars centralis ventriculi lateralis) i pokrywa warstw obszarow (stratum zonale) tworzon przez wkna pasma
wzrokowego (tractus opticus) lub prek rdzeniowy wzgrza (stria medullaris thalami). Do przodu od tego ostatniego
znajduje si guzek przedni wzgrza (tuberculum anterius thalami), za ktrym widzimy bruzd dla splotu
naczyniwkowego komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis). Boczn granic wzgrza jest prek
kracowy (stria teminalis) przebiegajcy z tyu i z boku w stron przedni i przyrodkow. Pokryty jest on
. wzgrzowo-prkowiow grn (v. thalamostriata superior), a w kierunku przyrodkowym przedua si w blaszk

- 104 -

przytwierdzona (lamina affixa). Przyczepia si do niej wspomniany splot naczyniwkowy komory bocznej, po zdarciu
ktrego pozostaje tama naczyniwkowa (tenia chorioidea). Granic midzy powierzchni przyrodkow a grn
wzgrza jest jego prek rdzeniowy (stria medullaris thalami). Przedua si on do tyu w uzdeczk (habenula), ktra
czy si z przeciwlega przez spoido uzdeczek (commisura habenularum), od ktrego zwisa szyszynka (corpus
pineale). Prek rdzeniowy jest rwnie miejscem przyczepu blaszki pokrywajcej komory III (lamina tectoria
ventriculi III) - czy si ona ze splotem naczyniwkowym tej komory (plexus chorioideus ventriculi III), o zdarciu
ktrego pozostaje tama wzgrza (tenia thalami).
Na zawzgrze (metathalamus) skadaj si ciaa kolankowate zepchnite przez poduszk (pulvinar). Ciao boczne
(corpus geniculatum laterale) znajduje si bocznie od poduszki, pod tylnym kocem wzgrza; dochodz do korzenie
pasma wzrokowego bocznego i przyrodkowego (radices tractus optici medialis et lateralis). Ciao przyrodkowe
(corpus geniculatum mediale) wystpuje przyrodkowo i poniej w stosunku do poduszki, za od strony grnoprzyrodkowej czy si ono z ramieniem wzgrka dolnego (bracium colliculi inferioris).
Nadwzgrze (epithalamus) zawiera uzdeczk i towarzyszce jej elementy oraz spoido tylne. Uzdeczka (habenula) jest
przedueniem prka rdzeniowego wzgrza. Bocznie posiada trjkt (trigonum habenulae), pod ktorym znajduje si
jej jdro przyrodkowe i boczne (nulceus habenulae medialis et lateralis). Spoido tylne lub nadwzgrzowe (commisura
posterior s. spithalamica) znajduje si w przejciu grzbietowego obszaru midzymzgowia w pokryw rdmzgowia
(tectum mesencephali). Zwraca si do przodu; jego grny brzeg ogranicza zachyek szyszynkowy (recessus pinealis),
dolny za ogranicza wodocig mzgu (aquaeductus cerebri).
246 Szyszynka (corpus pineale s. glandula pinealis) jest spaszczonym, gruszkowatym, nieparzystym tworem. Ma
ksztat stoka zwracajcego si podstaw w kierunku przednim. Zawieszona jest na spoidle uzdeczek (commisura
habenularum) powyej spoida tylnego (commisura posterior), miedzy wzgrkami grnymi (colliculi superiores) a
patem ciaa modzelowatego (splenium corporis callosi), w trjkcie podszyszykowym (trigonum subpineale). W
szyszynk wciska si wiato komory III, tworzc zachyek szyszynkowy (recessus pinealis). Wejcie do ogranicza od
gry spoido uzdeczek, a z dou spoido tylne. Midzy grn powierzchni szyszynki a blaszk pokrywajc komory III
(lamina tectoria ventriculi III) wystpuje zachyek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis). Omawiany gruczo
zawiera piasek mzgu (acervulus cerebri).
241 Podwzgrze (hypothalamus) znajduje si poniej bruzdy podwzgrzowej (sulcus hypothalamicus).
Wyrniamy na nim dwie powierzchnie wolne przyrodkow i doln; pozostae zrastaj si z innymi elementami.
powierzchnia przyrodkowa zwraca si do komory III. Na powierzchni dolnej moemy wyrni cz tyln i przedni.
W tylnej znajduje si ciao suteczkowate (corpus mamillare) przeduajce si do przodu w swj konar (pedunculus
corporis mamillaris). W czci przedniej wystpuje guz popielaty (tuber cinereum) od ktrego w stron przednio-doln
odchodzi lejek (infundibulum), na tym z kolei zawieszona jest przysadka (hypophysis). W czci tej obserwujemy
rwnie skrzyowanie wzrokowe (chiasma opticum).
W tylnej czci podwzgrza obecne jest niskowzgrze (subthalamus). Znajduj si na nim szczegy takie jak: ciao
Luisa (corpus Luisi), obszar niepewny (zona incerta) oraz pole Forela (campus Foreli).
247 Przysadka mzgowa (hypophysis s. glandula pituitaria) skada si z dwch czci zwanych patami, ktrych
w wikszoci przeciwstawne cechy zestawiono w tabeli.
pat przedni (lobus anterior)
pat tylny (lobus posterior)
wikszy
mniejszy
powstaje wczeniej z kieszonki Rathkego
powstaje pniej z midzymzgowia
cz gruczoowa przysadki (adenohypophysis)
cz nerwowa przysadki (neurohypophysis)
wystpuje w dole przysadkowym (fossa hypophysialis)
wystpuje na grzbiecie sioda (dorsum sellae)
skada si z czci poredniej (pars intermedia) i guzowej czy si z lejkiem (infundibulum) przechodzcym przez
(pars tuberalis), wydzielajcej hormon prolaktyn (PRL)
przepon sioda (diaphragma sellae); magazynuje
wazopresyn (ADH) i oksytocyn (OT)
242 Wzgrze nie jest jednolit mas istoty szarej skada si z caego szeregu jder (nuclei thalami)
poprzedzielanych blaszkami rdzeniowymi (laminae medullares thalami). Jdra wzgrza dzielimy oglnie na
specyficzne czyli posiadajce bezporednie poczenie z kor mzgow oraz niespecyficzne nie wykazujce takich
pocze.
W pierwszej grupie wyrniamy jdra przednie, przyrodkowe, brzuszno-boczne oraz tylne. Jdra przednie przedniogrzbietowe, przednio-brzuszne i przednio-przyrodkowe wykazuj czno z omawianym przy ukadzie limbicznym
obwodem Papeza (circuit Papezi). Jdro przyrodkowo-grzbietowe czy si z ukadem limbicznym, zakrtem
przedrodkowym (gyrus precentralis) oraz z podwzgrzem. Z jdra boczno-brzusznego i boczno-grzbietowego
odchodzi droga wzgrzowo-ciemieniowa (tractus thalamoparietalis), jdro brzuszno-przednie i brzuszno-boczne czy
si z mdkiem i rdmzgowiem, do jdra brzuszno-tylnego bocznego i przyrodkowego trafia wstga przyrodkowa
(lemniscus medialis) i droga rdzeniowo-wzgrzowa (tractus spinothalamicus), opuszcza je za droga wzgrzowokorowa (tractus thalamocorticalis). Do jder tylnych zaliczamy jdro poduszki przednie, dolne, boczne i przyrodkowe
czce si z patem ciemieniowym, skroniowym i potylicznym, jdro ciaa kolankowatego przyrodkowego (nucleus
corporis geniculati medialis) wchodzce w skad drogi suchowej (tractus acusticus) oraz jdro ciaa kolankowatego

- 105 -

bocznego (nucleus corporis geniculati lateralis) wchodzce w skad drogi wzrokowej (tractus opticus).
Do jder niespecyficznych zaliczmy: jdra porodkowe, rdblaszkowe i siatkowe. Jdra porodkowe (nuclei mediani)
cz si z podwzgrzem i ukadem limbicznym z hipokampem, zakrtem obrczy (gyrus cinguli) oraz z ciaem
migdaowatym (corpus amygdaloideum); do grupy tej naley jdro przykomorowe przednie i tylne (nucleus
paraventricularis anterior et posterior), jdro czce (nucleus reuniens) oraz jdro rwnolegoboczne (nucleus
rhomboidealis) tworzce zlep midzywzgrzowy (adhaesio interthalamica). Jdra rdblaszkowe (nuclei
intralaminares) cz si z prkowiem (striatum) i podwzgrzem; zaliczamy tu: jdro rodkowo-porodkowe (nucleus
centromedialis), jdro rodkowe przyrodkowe i boczne (nucleus centralis medialis et lateralis), jdro przyrodkowe
(nucleus paracentralis) oraz jdro przypczkowe (nucleus parafascicularis). Jdra siatkowe (nuclei reticulares) cz si
z wszystkimi obszarami kory mzgowej.
Wzgrze wykazuje poczenia m. in. z kresomzgowiem za porednictwem promienistoci. Promienistoci wzgrzowe
przednie (radiationes thalamicae anteriores) cz jdra przednie z patem czoowym, promienistoci rodkowe
(radiationes thalamicae centrales) jdro boczno-tylne, brzuszno-boczne i brzuszno-tylne z zakrtem przed- i
zarodkowym, promienistoci tylne (radiationes thalamicae posteriores) ciao kolankowate boczne z patem
potylicznym, za konar dolny wzgrza (pedunculus thalami inferior) czy je z patem skroniowym, zakrtem
hipokampa i z ciaem migdaowatym. Poza tym wzgrze wykazuj jeszcze szereg innych pocze. Pczek wzgrzowy
(fasciculus thalamicus) zda do jdra brzuszno-tylnego i do jder bocznych; skada si na: droga zbato-wzgrzowa
(tractus dentatothalamicus) czca jdro zbate (nucleus dentatus) z jdrem brzuszno-bocznym, pczek brzuszny
(fasciculus ventralis) oraz ptla i pczek soczewkowaty (ansa et fasciculus lenticularis) czce jdro soczewkowate
(nucleu lentifirmis) z jdrami brzusznymi. Pczek niskowzgrzowy (fasciculus subthalamicus) czy gak blad
(globus pallidus) z jdrem niskowzgrzowym (nucleus subthalamicus). Pczek suteczkowo-wzgrzowy (fasciculus
mamillothalamicus) biegnie od ciaa suteczkowatego (corpus mamillare) przez jdra rzednie do zakrtu obrczy (gyrus
cinguli). Wzgrze posiada rwnie wkna midzywzgorzowe (fibrae interthalamicae) oraz przykomorowe (fibrae
periventriculares) te ostatnie cz jdra przyrodkowe z jdrami podwzgrza.
Uszkodzenie wzgrza moe powodowa: zniesienie pewnych odruchw psychicznych, poowiczne znieczulenie ciaa
(hemianaestesis), ble wzgrzowe i hiperpati, zaburzenie okrelania czasu (chronotaraxis), ruchu choreoatatyczne i
drenia zamiarowe oraz tzw. rk wzgrzow.
243 Nadwzgrze (epithalamus) posiada w strukturze wewntrznej jdro uzdeczki przyrodkowe i boczne (nucleus
habenulae medialis et lateralis), jdra przedpokrywowe (nuclei pretectales) oraz spoido tylne (commisura posterior).
Wkna doprowadzajce to gwnie prek rdzeniowy wzgrza (stria medullaris thalami) czcy jdra uzdeczki z
istot dziurkowan przedni (substantia perforata anterior), ciaem migdaowatym (corpus amygdaloideum) i z
podwzgrzem (hypothalamus). Najwaniejszymi wknami odprowadzajcymi s: droga uzdeczkowomidzykonarowa (tractus habenulointerpeduncularis) oraz pczek tyozgity (fasciculus retroflexus) oba czce ze
rdmzgowiem. Spoido tylne czy jdra przedpokrywowe. Spoido uzdeczek (commisura habenularum) naley do
wkien spoidowych mzgowia.
244 Podwzgrze (hypothalamus) rwnie skada si z caego szeregu jder. Z powodu znacznej iloci dzieli si je
na okolic (pole) wzgrza przedni, poredni i tyln.
Okolica lub pole podwzgrza przednie (regio s. area hypothalamica anterior) znajduje si w czci wzrokowej.
Wystpuje tu jdro przedwzrokowe przyrodkowe i boczne (nucleus preopticus medialis et lateralis) czce si z
prkiem rdzeniowym (stria medullaris), jdrami przyrodkowymi wzgrza oraz pczkiem kresomzgowia
przyrodkowym (fasciculus telencephali medialis). Obecne jest rwnie jdro nadwzrokowe (nucleus supraopticus) i
jdro przykomorowe (nucleus paraventricularis) wykazujce poczenie z przysadk (hypophysis). Jdro
podwzgrzowe przednie (nucleus hypothalamicus anterior) posiada poczenie z pkulami mzgu, prkiem
kracowym (stria terminalis) i ze wzgrzem (thalamus).
Okolica lub pole podwzgrza porednie (regio s. area hypothalamica intermedia) zawiera: jdro ukowate (nucleus
arcuatus), jdra guzowe (nuclei tuberales), jdro lejkowe (nucleus infundibularis) oraz jdro podwzgrzowe brzusznoprzyrodkowe, brzuszno-grzbietowe, grzbietowe i tylne (nucleus hypothalamicus ventro-medialis, ventro-dorsalis,
dorsalis et posterior).
W okolicy podwzgrza tylnej (regio s. area hypothalamica posterior) znajdujemy jdro podwzgrzowe tylne (nucleus
hypothalamicus posterior) oraz jdra ciaa suteczkowatego (nuclei corporis mamillaris). Te ostatnie dziel si na
przyrodkowe, wysyajce pczek suteczkowo-wzgrzowy (fasciculus mamillothalamicus) oraz na boczne, czce si
ze sklepieniem (fornix).
Poczenia podwzgrza to nic innego jak jego drogi i pczki, ktre dzielimy na doprowadzajce, odprowadzajce oraz
spoidowe. Do pierwszej grupy nale: wkna przykomorowe (fibrae periventriculares) od wzgrza, konary cia
suteczkowatych (pedunculi corporum mamillarium) ze rdmzgowia (mesencephalon), a take wkna sklepienia
(fibrae fornicis), prek kracowy (stria terminalis) i pczek kresomzgowia przyrodkowy (fasciculus telencephali
medialis), wszystkie od ukadu limbicznego (systema limbicum). Do wkien odprowadzajcych naley: pczek
suteczkowo-nakrywkowy (fasciculus mamillotegmentalis) biegncy do jder nakrywki (nuclei tegmenti), pczek
poduny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis) do konaru mzgu (peduculus cerebri) oraz droga
podwzgrzowo-przysadkowa (tractus hypothalamicohypophysialis), skadajca si z drogi nadwzokowo-przysadkowej

- 106 -

(tractus supraopticohypophysialis) oraz z drogi przykomorowo-przysadkowej (tractus paraventriculohypophyialis).

Drogi spoidowe to: spoido nadwzrokowe grzbietowe Meyntera (commisura supraoptica dorsalis) oraz spoido
nadwzrokowe brzuszne Gerdalena (commisura supraoptica ventralis).
Do funkcji podwzgrza zaliczamy:
- termoregulacj, dlatego jego uszkodzenia powoduj przegrzanie (hypertermia) lub przechodzenie (hypothermia)
organizmu,
- neurosekrecj wydziela ono wazopresyn czyli hormon antydiuretyczny (ADH), oksytocyn (OT) oraz statyny
(IH) i liberyny (RH),
- integracj czynnoci autonomicznych cz przednia odpowiada za ukad przy-, a tylna za wspczulny,
- regulacj pobierania pokarmu dziki obecnoci orodka godu i sytoci,
- regulacje gospodarka wodn dziki obecnoci orodka pragnienia,
- regulacj czynnoci pciowych,
- sterowanie stanami psychicznymi, std uszkodzenie moe powodowa apati lub depresj,
- regulacj snu i czuwania.
245 W budowie wewntrznej niskowzgrza (subthalamus) wyrniamy kilka elementw. Jdro niskowzgrzowe
(nucleus subthalamicus) stanowi cz ukadu pozapiramidowego (systema extrapyramidale); czy si ze skorup
(putamen), jdrem czerwiennym (nucleus ruber), obszarem niepewnym i wzgrzem (thalamus). Jdro pola Forela
(nucleus campi Foreli) czy si z kora mzgow. Obszar niepewny (zona incerta) pooony jest midzy wzgrzem a
jdrem niskowzgrzowym; czy si z podwzgrzem, jdrami siatkowymi wzgrza, rdmzgowiem, gaka blad,
prkowiem i kor.
248 Komora trzecia (ventriculus tertius) skada si z czci midzymzgowiowej (pars diencephalica) oraz z
czci kresomzgowiowej (pars telencephalica) czyli czci nieparzystej komory kresomzgowia (pars impar ventriculi
telencephali). Ta druga wystpuje midzy otworem midzykomorowym (foramen interventriculare) po kadej stronie.
W kierunku tylno-dolnym omawiana komora przechodzi w wodocig mzgu (aquaeductus cerebri).
Komora III posiada cian grn, doln, przedni, tyln oraz po kadej stronie boczn. cian grn stanowi blaszka
pokrywajca (lamina tectoria) czca si z uzdeczk (habenula) i prkiem rdzeniowym (stria medullaris) oraz tkanka
naczyniwkowa (tela chorioidea) tworzca splot naczyniwkowy (plexus chorioideus); na cianie tej 2 . wewntrzne
mzgu (vv. cerebri internae) cz si w . wielk mzgu (v. cerebri magna). cian dolna stanowi: konary mzgu
(pedunculi cerebri), istota dziurkowana tylna (substantia perforata posterior), ciaa suteczkowate (corpora mamillaria),
guz popielaty (tuber cinereum), lejek (infundibulum) oraz skrzyowanie wzrokowe (chiasma opticum). cian przedni
tworz elementy kresomzgowia rodkowego (telencephalon medium): blaszka graniczna (lamina terminalis), spoido
przednie (commisura anterior) i wolna cz supw sklepienia (pars libera columnae fornicis). Z kolei tyln cian
tworzy nadwzgrze (epithalamus), a cilej: szyszynka (corpus pineale), spoido tylne (commisura posterior) i spoido
uzdeczek (commisura habenularum). Boczna ciana tworzona jest po kadej stronie przez wzgrze (thalamus) oraz
podwzgrze (hypothalamus).
Wewntrzna powierzchnia komory urozmaicona jest przez 5 zachykw. Na cianie dolnej pomidzy blaszk graniczn
a skrzyowaniem wzrokowym mamy zachyek wzrokowy (recessus opticus), za midzy skrzyowaniem a guzem
popielatym zachyek lejka (recessus infundibuli). Na cianie tylnej zachyek nadszyszynkowy (recessus
suprapinealis) rozdziela blaszk pokrywajc od szyszynki, za zachyek szyszynkowy (recessus pinealis) spoido
tylne od spoida uzdeczek. Na cianie przedniej obserwujemy zachyek trjktny (recessus triangularis) ma on, jak
wskazuje nazwa, ksztat trjkta, ktrego podstaw stanowi spoido przednie, za bok po kadej stronie cz wolna
odpowiedniego supa sklepienia.
249 rdmzgowie (mesencephalon) ley w miejscu zbiegania si dwch osi mzgowia osi Meyntera i Forela.
Od midzmzgowia oddzielone jest przez spoido tylne (commisura posterior) oraz szyszynk (corpus pineale), od
tyomzgowia wtrnego za po stronie brzusznej przez przedni brzeg mostu (pons), a po grzbietowej przez tylny
brzeg blaszki pokrywy (lamina tecti). rdmzgowie skada si z czci grzbietowej i brzusznej, ktre rozgranicza
paszczyzna przechodzca przez wodocig mzgu (aquaeductus cerebri). Cz brzuszna zwana jest konarem mzgu
(pedunculus cerebri). Posiada ona cz brzuszn w postaci podstawy konara (basis pedunculi cerebri) czyli inaczej
odnogi mzgu (crus cerebri) oraz cz grzbietow nakrywk rdmzgowia (tegmentum mesencephali). Grzbietowa
cz rdmzgowia to jego pokrywa (tectum mesencephali). Posiada ona swoj blaszk (lamina tecti) oraz po kadej
stronie wzgrek grny i dolny (colliculus superior et inferior). Po obu stronach mamy zatem cznie 4 wzgrki, ktre
okrelamy wsplna nazw ciaa czworaczego (corpus quadrigeminale).
Podstawa konara mzgu (basis pedunculi cerebri) ogranicza po kadej stronie z boku d midzykonarowy (fossa
interpeduncularis). Na dnie tego ostatniego znajduje si istota dziurkowana midzykonarowa czyli tylna (substantia
perforata interpeduncularis s. posterior). Stanowi ona cz nakrywki (tegmentum), posiada w linii porodkowej bruzd
oraz zachyek przedni i tylny. Omawiana podstawa konara czyli odnoga mzgu (crus cerebri) oddzielona jest od dou
midzykonarowego przez bruzd okoruchow (sulcus oculomotorius) zwan inaczej bruzd przyrodkow odnogi
mzgu (sulcus medialis cruris cerebri). Pierwsze okrelenie wzio si std, i przechodz przez ni nici
n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III). Bruzda boczna odnogi mozgu (sulcus lateralis cruris cerebri) oddziela z kolei
odnog od trjkta wstgi (trigonum lemnisci).

- 107 -

Istota czarna (substantia nigra) oddziela odnog mzgu od pooonej nad ni nakrywki rdmzgowia (tegmentum
mesencephali). Nakrywka widoczna jest z zewntrz w 3 miejscach w nieparzystym dole midzykonarowym, gdzie
tworzy wspomnian istot dziurkowan tyln oraz po kadej stronie w trjkcie wstgi. Ten ostatni (trigonum lemnisci)
pooony jest bocznie od odnogi mozgu, ogranicza go: podstawa konara, rami wzgrka dolnego (brachium colliculi
inferioris) oraz konar grny mdku (pedunclus cerebellaris superior). W gbi trjkta wstgi obecna jest wstga
boczna (lemniscus lateralis).
Wodocig mzgu (aquaeductus cerebri) wyznacza paszczyzn rozgraniczajc nakrywk od pokrywy rdmzgowia.
Ponadto czy on komor III z IV. W przebiegu zmienia si jego ksztat z trjktnego na obu kocach do owalnego w
rodku. Na cianie grnej posiada doek zaspoidlowy (fossula retrocommisuralis), na dolnej za zachyek cieniowy
(recessus isthmicus).
Jak wyej wspomniano, pokrywa rdmzgowia (tectum mesencephali) posiada blaszk (lamina tecti), na ktrej
spoczywaj 4 wzgrki. Wzgrek grny (colliculus superior) oddaje rami (brachium colliculi superioris), ktre biegnie
pomidzy poduszk (pulvinar) a ciaem kolankowatym przyrodkowym (corpus geniculatum mediale) do ciaa
bocznego (corpus geniculatum laterale), po czym dzieli si, osigajc wzgrze (thalamus) i pasmo wzrokowe (tractus
opticus). Podobnie wzgrek dolny (colliculus inferior) przedua si w rami (brachium colliculi inferioris), ktre zda
do ciaa kolankowatego przyrodkowego. Wszystkie 4 wzgrki rozdzielone s bruzd poprzeczn i podun. Ta
ostatnia przedua si w gr we wzgrek podszyszynkowy (colliculus subpinealis), w dole za ogranicza wdzideko
zasony rdzeniowej grnej (frenulum veli medullaris superioris). Bocznie od tego ostatniego odchodzi po kadej stronie
n. bloczkowy (n. trochlearis) (IV).
250 Jeeli chodzi o budow wewntrzn rdmzgowia, to przez podstaw konara mzgu przechodzi szereg
wkien z torebki wewntrznej (capsula interna) do brzusznej czci mostu (pars ventralis pontis). S to m. in. drogi
korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) zajmujce cz rodkow; wizki biegnce przyrodkowo przeznaczone s
dla grnej czci ciaa wraz z koczynami grnymi, biegnce bocznie za dla czci dolnej wraz z koczynami
dolnymi. Przyrodkowo od poprzednich biegn drogi korowo-jdrowe (tractus corticonucleares). Drogi korowomostowe (tractus corticopontinae) dzielimy na przyrodkowe, pochodzce z pata czoowego kory oraz na
przyrodkowe, pochodzce z patw pozostaych. Przez podstaw konara przebiegaj rwnie drogi korowo-siatkowe
(tractus corticoreticulares), obecne take w nakrywce.
W nakrywce (tegmentum) wyrniamy kilka istotnych struktur oraz przebiegajcych drg nerwowych. Do pierwszych
zaliczmy: istot szar, jdro czerwienne, istot szar rodkow, jdro midzykonarowe oraz twr siatkowaty.
Istota czarna (substantia nigra) cignie si przez caa dugo rdmzgowia, wnikajc dodatkowo do midzymzgowia
i mostu. Skada si z czci grzbietowej i brzusznej. Pierwsza zwana jest obszarem zbitym lub czarnym (zona compacta
s. nigra), a jej uszkodzenie wywouje drczk poraenn (paralysis agitans) znan jako choroba Parkinsona. Cz
brzuszna natomiast zwana jest obszarem siatkowym lub czerwonym (zona reticularis s. rubra). Istota czarna stanowi
element ukadu pozapiramidowego. Otrzymuje wkna doprowadzajce z: prkowia (striatum) i gaki bladej (globus
pallidus), kory, jdra niskowzgrzowego (nucleus subthalamicus) i jder szwu (nuclei raphi). Wysya wkna nerwowe
do: prkowia, jdra czerwiennego, jder wzgrza i wzgrka grnego (colliculus superior). Na uwag zasuguje
dwukierunkowe poczenie z prkowiem, przez co hamowane s niektre jego sygnay, za brak hamowania
powoduje mimowolne, drgajce ruchy ciaa.
Jdro czerwienne (nucleus ruber) pooone jest w grnej czci rdmzgowia, grno-przednim kocem dochodzi do
niskowzgrza, ley przyrodkowo od wstgi przyrodkowej (lemniscus medialis), nad istot czarn a poniej tworu
siatkowatego. Rwnie stanowi element ukadu pozapiramidowego. Przyjmuje wizki od jder mdku z wyjtkiem
jdra wierzchu (nucleus fastigii); przechodz one przez jego grny konar (pedunculus cerebellaris superior). Od
omawianego jdra odchodzi droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis), czerwienno-siatkowa (tractus
rubroreticularis) i czerwienno-oliwkowa (tractus rubroolivaris), przechodz ponadto skrzyowania nakrywki
(decussationes tegmenti).
Istota szara rodkowa (substantia grisea centralis) otacza wodocig mzgu (aquaeductus cerebri). W niej na wysokoci
wzgrka grnego obecne jest jdro III n. czaszkowego, a na wysokoci wzgrka dolnego jdro n. IV. Wzdu czci
bocznej cignie si jdro rdmzgowiowe n. V (nucleus mesencephalicus n. V), podobnie wzdu pczek poduny
grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis).
Jdro midzykonarowe (nucleus interpeduncularis) wystpuje nad dnem jednoimiennego dou. Stanowi ono element
ukadu limbicznego i przyjmuje drog uzdeczkowo-miedzykonarow (tractus habenulointerpeduncularis).
Twr siatkowaty (formatio reticularis) stanowi w rdmzgowiu przeduenie jednoimiennej struktury z mostu.
Wystpuje nad jdrem czerwiennym i wstg przyrodkow. Jego gwn struktur jest jdro miszowe (nucleus
interstitialis) obecne midzy wknami pczka podunego przyrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis). czy
si ono z jdrami przedsionkowymi (nuclei vestibulares), gak blad (globus pallidus) i istot szar wzgrka grnego
(substantia grisea colliculi superioris).
Jak wspomniano przez nakrywk przechodzi kilka istotnych drg nerwowych. Wstga przyrodkowa (lemniscus
medialis) czyli droga opuszkowo-wzgrzowa (tractus bulbothalamicus) przebiega nad istot czarn, bocznie od konaru
grnego mdku (pedunculus cerebellaris superior) w czci grnej oraz od jdra czerwiennego w czci dolnej.
Przebiega tdy rwnie wstga rdzeniowa (lemniscus spinalis) oraz wstga trjdzielna (lemniscus trigeminalis).

- 108 -

Wstga boczna (lemniscus lateralis) stanowi II neuron drogi suchowej (tractus acusticus) cz wkien przecza si
we wzgrku dolnym (colliculus inferior), a cz ciele kolankowatym przyrodkowym (corpus geniculatum mediale).
Pczek poduny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis) czy jdra podwzgrza z jdrami nn. czaszkowych.
Droga mdkowo-czerwienna (tractus cerebellorubralis) przechodzi przez skrzyowanie konarw grnych mdku
(decussatio pedunculorum cerebellarium superiorum).
W pokrywie (tectum) dostrzegamy istot szar obu wzgrkw.
Istota szara wzgrka dolnego tworzy jego jdro (nucleus colliculi inferioris). Ma ono ksztat soczewkowaty, otoczone
jest blaszk rdzeniow powierzchowna i gbok (lamina medullaris superficialis et profunda). Na bocznym brzegu
czy si ze wstg boczn (lemniscus lateralis), na przyrodkowym ze spoidem wzgrkw dolnych (commisura
colliculorum inferiorum). Do omawianego jdra dochodzi wstga boczna zdajca tu od jder ciaa czworobocznego
(corpus trapezoideum), jder oliwki (nuclei olivae) i od jder wasnych wstgi (nuclei lemnisci lateralis). Cz
biegncych ni wkien koczy si w jdrze, cz przechodzi na stron przeciwn, cz za przechodzi przez rami
wzgrka dolnego (brachium colliculi inferioris) do ciaa kolankowatego przyrodkowego (corpus geniculatum
mediale). Te ostatnie stanowi wkna odprowadzajce jdra.
Istota szara wzgrka grnego (substantia grisea colliculi superioris) zorganizowana jest w kilka warstw
poprzedzielanych istota bia. Otrzymuje ona drog wzrokow (tractus opticus) i drog korowo-pokrywow (tractus
corticotectalis) przez ramie wzgrka grnego oraz drog rdzeniowo-pokrywow (tractus spinotectalis) przez wstg
przyrodkow. Odsya za drog pokrywowo-rdzeniow (tractus tectospinalis), pokrywowo-jdrow (tractus
tectonuclearis) i pokrywowo-siatkow (tracts tectoreticularis), wszystkie przechodzce przez skrzyowania nakrywki
(decussationes tecti).
251 Most (pons) ssiaduje ze rdmzgowiem (mesencephalon) z przodu oraz z rdzeniem przeduonym (medula
oblongata) z tyu. Od tego pierwszego oddziela go d przedmostowy (fossa prepontina), stanowicy przedni brzeg
mostu; znajduj si tu ujcia nn. czaszkowych III, IV i V. Od rdzenia most oddzielony jest bruzd opuszkowo-mostow
(sulcus bulbopontinus), stanowica z kolei tylny brzeg mostu; tu wyaniaj si na powierzchnia mzgowia nn.
czaszkowe VI, VII i VIII. Lini czc ujcie n. trjdzielnego (n. trigeminus) (V) i n. twarzowego (n. facialis) (VII)
nazywamy lini trjdzielno-twarzow (linea trigeminofacialis). Wspomniana linia stanowi po kadej stronie granic
pomidzy mostem a konarem rodowym mdku (pedunculus cerebellaris medius), w ktry most bocznie przechodzi.
Most ogranicza rwnie od przodu kt lub trjkt mostowo-mdkowy (angulus pontocerebellaris s. trigonum
pontocerebelare); z gry ograniczony jest on przez mdek (cerebellum), od dou za przez rdze przeduony.
W mocie wyrniamy cz grzbietow (pars dorsalis), stanowic dno komory IV oraz cz podstawn (pars
basilaris). Ta druga tworzona jest przez drogi piramidowe (tractus pyramidales) ukadajce si we wkna podune
mostu (fibrae pontis longitudinales). Wkna te biegn symetrycznie wzgldem osi rodkowej mzgowia ukadaj si
po kadej stronie w wynioso piramidow (eminenetia pyramidalis), rodkiem za biegnie bruzda podstawna (sulcus
basilaris). T ostatni biegnie t. podstawna (a. basilaris) bruzda nie jest zatem wywoana jej przebiegiem, lecz
wewntrznym ukadem wkien mostu. Oprcz wkien podunych wyrniamy jeszcze wkna poprzeczne mostu
(fibrae pontis transversae), dzielce si a grup przedni i tyln.
252 Cz brzuszna (pars ventralis) mostu stanowi kontynuacj piramid rdzenia przeduonego (pyramides
medullae oblongatae). Przebiegaj przez ni wkna mostu podune i poprzeczne oraz wystpuj tu jdra mostu.
Wkna podune mostu (fibrae pontis longitudinales) biegn do z kory przez odnog mzgu (crus cerebri). W ich
skad wchodz drogi korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) przechodzce przez piramidy, drogi korowo-jdrowe
(tractus corticonucleares) oraz drogi korowo-mostowe (tracts corticopontinae), zdajce z pata czoowego,
ciemieniowego i potylicznego do jder mostu. Wkna poprzeczne (fibrae pontis transversae) rozpite s midzy
dwoma jdrami mostu. Tworz one rodkowy konar mdku (pedunculus cerebellaris medius) oraz przebiegaj
powierzchownie i gboko otaczajc jdra. Jdra mostu (nuclei pontis) przyjmuj wkna korowo-mostowe (fibrae
corticopontinae), oddaj za drog mostowo-mdkow (tractus pontocerebellaris). Omawiane jdra stanowi wic
stacj przekanikow dla drg korowo-mostowo-mdkowych (tractus corticopontocerebellares).
Cz grzbietowa (pars dorsalis) mostu znajduje si pod dnem komory IV i posiada szew porodkowy (raphe mediana
pontis). Przez t cz przebiega szereg wizek nerwowych. Wstga przyrodkowa (lemniscus medialis) prowadzi
wkna zdajce od jdra smukego (nucleus gracilis) i klinowatego (nucleus cuneatus) przez skrzyowanie wstg
przyrodkowych (decussatio lemniscorum medialium) do wzgrza (thalamus). Wstga rdzeniowa (lemniscus spinalis)
stanowi przeduenie drogi rdzeniowo-wzgrzowej (tractus spinothalamicus). Pczek poduny przyrodkowy
(fasciculus longitudinalis medialis) stanowi drog kojarzeniow koordynujc prac mm. gaek ocznych i szyi z
narzdem rwnowagi. Twr siatkowaty (formatio reticularis) wystpuje podobnie jak w rdmzgowiu i rdzeniu
przeduonym; ograniczony jest z przodu przez: cz brzuszna mostu, ciao czworoboczne (corpus trapezoideum) i
wstg przyrodkow, z tyu za przez: jdro n. odwodzcego (nucleus n. abducentis) (VI), pczek poduny
przyrodkowy i pczek poduny grzbietowy. Ten ostatni, zwany inaczej pczkiem Schutza, stanowi poczenie
podwzgrza (hypothalamus) z: jdrami nn. czaszkowych: III, V, VII, X i XII, jdrem dwuznacznym (nucleus
ambiguus), jdrem samotnym (nucleus solitarius) oraz z jdrem linowym grnym i dolnym (nucleus salivatorius
superior et inferior). Droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tecospinalis) wychodzi ze wzgrka grnego (colliculus
superior), po skrzyowaniu przechodzi przez rdze przeduony i dalej biegnie w sznurze przednim (funiculus anterior)

- 109 -

rdzenia krgowego.
W mocie oprcz wkien znajduje si rwnie szereg innych struktur, zbudowanych z istoty szarej. Ciao
czworoboczne (corpus trapezoideum) czy cz brzuszn mostu z tworem siatkowatym; biegnie od jder
limakowych (nuclei cochleares), wizki krzyuj si, cz koczy si w jdrach wasnych ciaa (nucli corporis
trapezoidei), a cz tworzy wstg boczn (lemniscus lateralis). Jdro oliwkowe grne (nucleus olivaris superior) i
grzbietowe wkna od jder limakowych tworz pczek oliwkowo-limakowy (fasciculus olivocochlearis)
przeduajcy si do ciaa czworobocznego. Jdro mostowe n. trjdzielnego (nucleus pontinus n. trigeminalis) (V) ley
bocznie od jdra ruchowego tego nerwu (nucleus motorius n. V). Pod jdrem mostowym pooone jest jdro rdzeniowe
tego n. (nucleus spinalis n. V), powyej za jdro rdmzgowiowe (nucleus mesencephalicus n. V), lezce bocznie
od pasma rdmzgowiowego (tractus mesencephalicus n. V). Od powyszych jder n. trjdzielnego odchodzi wstga
trjdzielna (lemniscus trigeminalis), zdajca do wzgrza (thalamus). Pod dnem komory IV wystpuje rwnie jdro
n. odwodzcego (VI) i twarzowego (VII), przy czym to ostatnie wywouje na dnie wzgrek twarzowy (colliculus
facialis). W mocie obecne jest rwnie jdro linowe grne (nucleus salivatorius superior) dajce swe
przywspczulne wkna do n. poredniego (n. intermedius). Mamy te jdro zowe (nucleus lacrimalis) oraz konar
grny mdku (pedunculus cerebellaris superior), czcy mdek ze rdmzgowiem.
253 Mdek (cerebellum) ma ksztat nerkowaty i wystpuje w tylnym dole czaszki (fossa cranialis posterior). Od
wyej pooonego pata potylicznego (lobus occipitalis) oddzielony jest przez twr opony twardej zwany namiotem
mdku (tentorium cerebelli). Skada si z dwch pkul (hemispheria) oraz ze scalajcego je robaka (vermis). Ten
ostatni jest mniejszy od pkul, std mdek posiada w linii porodkowej wcicie przednie i tylne (inisura anterior et
posterior). Na mdku wystpuje jego powierzchnia grna i dolna (facies superior et inferior), na tej drugiej za
wgbienie (vallecula cerebelli) wypenione przez rdze przeduony (medulla oblongata). Analogicznie do zakrtw i
bruzd powierzchni kresomzgowia, na mdku wystpuj licie (folia) porozdzielane szczelinami (fissurae). Ukad
lici robaka i odpowiadajcych im lici pkul oraz rozdzielajcych je szczelin przedstawia ponisza tabela.
licie robaka (folia vermis)
szczeliny (fissurae)
licie pkuli (folia hemispherii)
powierzchnia grna (facies superior)
jzyczek mdku
przewenie jzyczka
(lingula cerebelli)
(vinculum lingulae)
szczelina przedrodkowa
(fissura precentralis)
pacik rodkowy (lobulus centralis)
skrzydo pacika rodkowego
(ala lobuli centralis)
szczelina zarodkowa
(fissura postcentralis)
czub (culmen)
pacik czworoktny
(lobulus quadrangularis)
szczelina grno-przednia / pierwsza
(fissura superoanterior s. prima)
spadzisto (declive)
pacik prosty (lobulus simplex)
szczelina grno-tylna
(fissura superoposterior)
li robaka (folium vermis)
pacik pksiycowaty grny
(lobulus semilunaris superior)
szczelina pozioma
(fissura horizontalis)
powierzchnia dolna (facies inferior)
guz robaka (tuber vermis)
pacik pksiycowaty dolny
(lobulus semilunaris inferior)
szczelina zapiramidowa
(fissura postpyramidalis)
piramida robaka (pyramis vermis)
pacik dwubrzucowy
(lobulus biventer)
szczelina przedpiramidowa
(fissura prepyramidalis)
jzyczek robaka (uvula vermis)
migdaek mdku
(tonsilla cerebelli)
szczelina grzbietowo-boczna
(fissura dorsolateralis)
grudka (nodulus)
kaczek (flocculus)
konar klaczka (pedunculus flocculi)

- 110 -

Najstarsza filogenetycznie cz mdku pramdek (archcerebellum) skada si z grudki, kaczka i jzyczka.

Komunikuje si on z czci przedsionkow n. przedsionkowo-limakowego (pars vestibularis n. vestibulocochlearis),
przez co utrzymuje wspdziaanie mm. koczyn i tuowia. W skad czci nowszej mdku starego
(paleocerebellum) wchodzi pacik centralny i jego skrzydo, czub, pacik czworoktny, piramida i jzyczek. Ta cz
otrzymuje z kolei drog rdzeniowo-mdkow przedni i tyln (tractus spinocerebellaris anterior et posterior) oraz
kieruje napiciem miniowym. Najmodsza filogenetycznie cz tj. mdek nowy (neocerebellum) zawiera
spadzisto, li, guz, pacik prosty, pacik pksiycowaty grny i dolny, pacik dwubrzucowy oraz migdaek.
Zajmuje si on rwnowaeniem dziaania mm. synergicznych i antagonistycznych, przez co wykonywane przeze
czynnoci staj si pynne. Funkcja ta znajduje si pod nadrzdna kontrol kory mzgowej.
Od mdku odchodz po kadej stronie 3 konary. Konar mdkowe grne (pedunculi cerebellares superiores)
ograniczaj zason rdzeniow grn (velum medullare superius). Przez nie mdek czy si ze rdmzgowiem
(mesencephalon) gwnie przebiega tdy droga zbato-czerwienna (tractus dentorubralis), ktra nastpnie rozdziela
si na cz zdajc do wzgrza i do podwzgrza. Przez konary grne osiga mdek rwnie droga rdzeniowomdkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior). Najlepiej rozwinite s konary mdkowe rodkowe
(pedunculi cerebellares medii), wchodzce midzy pacik czworoktny z przodu a migdaek i klaczek z tyu. cz si
one z kor za porednictwem jder mostu (nuclei pontis) zawieraj drog mostowo-mdkow (tractus
pontocerebellaris), stanowic przeduenie drogi korowo-mostowej (tractus corticopontinus). Konary mdkowe
dolne (pedunculi cerebellares inferiores) wykazuj poczenie z rdzeniem krgowym (medulla spinalis) i z jdrami
przedsionkowymi (nuclei vestibulares). Stanowi ponadto przednie ograniczenie zachyka bocznego komory IV
(recessus lateralis ventriculi IV). Konary dolne dziel si cz boczn i przyrodkow. Do pierwszej z nich wchodzi
droga rdzeniowo-mdkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior), droga opuszkowo-mdkowa (tractus
bulbocerebellaris) oraz droga oliwkowo-mdkowa (tractus olivocerebellaris). Do czci przyrodkowej wchodzi
droga przedsionkowo-mdkowa (tractus vestibulocerebellaris), wychodzi za droga mdkowo-przedsionkowa
(tractus cerebellovestibularis).
254 W wewntrznej budowie mdku wyrniamy istot bia oraz szar. Pierwsza (substantia alba) tworzy
ciao rdzeniowe (corpus medullare) rozdzielajce si na blaszki biae (laminae albae). Ukad tych ostatnich tworzy tzw.
drzewo yciowe mdku (arbor vitae cerebelli). Istota szara (substantia grisea) tworzy kor mdku (cortex cerebelli)
oraz jego jdra (nuclei cerebelli).
Jdro wierzchu (nucleus fastigii) wystpuje w robaku. Otrzymuje wkna nerwowe z kory, wysya za w gr do jdra
czerwiennego (nucleus ruber), w d do tworu siatkowatego (formatio reticularis) oraz przez pczek hakowaty
(fasciculs uncinatus) do jdra przedsionkowego bocznego (nucleus vestibularis lateralis). Jdro gakowate (nucleus
globosus) ley bocznie w stosunku do poprzedniego. Otrzymuje wizki z komrek Purkinjego, wysya za pczek
hakowaty i konar grny (pedunculus superior). Jdro czopowate (nucleus emboliformis) pooone jest we wnce jdra
zbatego (hilus nuclei dentati). To ostatnie (nucleus dentatus) jest jdrem filogenetycznie najmodszym. Posiada
wspomniana wnk, przyjmuje wkna w komrek Purkinjego, wysya za wkna zbate czerwienne (fibrae dentatae
rubrales).
255 Drogi mdku (tractus cerebelli) dzielimy na doprowadzajce, odprowadzajce oraz wasne.
Drogi doprowadzajce dzielimy dalej na stare i nowe. Do drg starych naley m. in. droga przedsionkowo-mdkowa
(tractus vestbulocerebllaris) biegnie ona od jder przedsionkowych (nuclei vestibulares) i zwoju przedsionkowego
(ganglion vestibulare) przez konar dolny mdku do jdra wierzchu i pacika czworoktnego. Droga rdzeniowomdkowa przednia Gowersa (tractus spinocerebellaris anterior) przebiega sznurem bocznym rdzenia (funniculus
lateralis). Zaczyna si w istocie szarej supw tylnych (substantia grisea columnarum posteriorum), ulega
skrzyowaniu, biegnie przez rdze krgowy (medulla spinalis), cz grzbietow mostu (pars dorsalis pontis),
nakrywk rdmzgowia (tegmentum mesencephali) i wchodzi przez konar grny (pedunculus superior). Prowadzi ona
czucie gbokie do paleocerebellum. Droga rdzeniowo-mdkowa tylna Flechsiga (tractus spinocerebellaris posterior)
biegnie od jdra piersiowego (nucleus thoracicus) jako wizka nie skrzyowana, przechodzi przez sznur boczny rdzenia
i osiga mdek przez konar dolny (pedunculus inferior). Prowadzi ona czucie gbokie z misni i staww. Droga
klinowo-mdkowa (tractus cuneocerebellaris) zda od jdra klinowatego dodatkowego (nucleus cuneatus
accessorius) przez konar dolny. Droga jdrowo-mdkowa (tractus nucleocerebellaris) leci od jder nn. czaszkowych.
Droga pokrywowo-mdkowa (tractus tectocerebellaris) przebiega od wzgrka grnego (colliculus superior) przez
zason rdzeniow grn (velum medullare superius). Droga siatkowo-mdkowa (tractus reticulocerebellaris) osiga
mdek przez konar rodkowy i dolny.
Do drg doprowadzajcych nowych naley m. in. droga mostowo-mdkowa (tractus pontocerebellaris), biegnca od
jder mostu przez konar rodkowy. Stanowi ona cz wkien korowo-mostowo-mdkowych (fibrae
corticopontocerebellares) biegncych od kory przez istot bia pkul, torebk wewntrzn (capsula interna), odnog
mzgu (crus cerebri) do mostu (pons) i dalej przez konar rodkowy osigajc kor mdku. Do omawianej grupy
naley rwnie droga oliwkowo-mdkowa (tractus olivocerebellaris), przechodzca przez konar dolny.
Drogi odprowadzajce dzielimy na drogi pramdku oraz mdku starego i nowego. Do pierwszej grupy zaliczy
wizki odchodzce od jdra wierzchu (nucleus fastigii) i kory pramdku pczki mdkowo-opuszkowe (fasciculi

- 111 -

cerebellobulbares). Przechodz one przez konar dolny, po czyn rozdzielaj si na drog mdkowo-przedsionkow
(tractus cerebellovestibularis) oraz na drog mdkowo-siatkow dolna (tractus cerebelloreticularis inferior). Drogi
mdku starego i nowego przechodz przez konary grne i krzyuj si w ich skrzyowaniu (decussatio
pedunculorum cerebellarium superiorum). Do grupy tej nale: droga mdkowo-czerwienna (tractus
cerebelorubralis), droga mdkowo-wzgrzowa (tractus cerebellothalamicus), droga mdkowo-oliwkowa (tractus
cerebelloolivaris) oraz nie skrzyowana droga mdkowo-siatkowa grna (tractus cerebelloreticularis superior).
Drogi wasne mdku dzielimy na te wystpujce midzy jego jdrami spoidowe, czce kor z jdrami rzutowe
oraz czce orodki w zakresie kory kojarzeniowe dugie i krtkie.
256 Rdze przeduony (medulla oblongata) zwany jest inaczej opuszk rdzenia krgowego (bulbus medullae
spinalis). Stanowi on skadnik pnia mzgu. Rozciga si od otworu potylicznego wielkiego (foramen occipitale
magnum) do nasady grzbietu sioda (dorsum sellae). Ma ksztat spaszczonego stoka. Z przodu widoczna jest
szczelina przednia (fissura anterior) przeduajca si w otwr lepy (foramen cecum). Bocznie od powyszej
wystpuje po kadej stronie piramida (pyramis). Obie piramidy krzyuj si w skrzyowaniu piramid (decussatio
pyramidum), ktre to miejsce przyjmuje si za granic pomidzy rdzeniem przeduonym a krgowym. Bocznie od
piramidy biegnie bruzda brzuszno-boczna (sulcus ventrolateralis), ktr wychodzi 10-15 nici n. podjzykowego (fila n.
hypoglossi) (XII). Jeszcze bardziej bocznie wystpuje oliwka (oliva). Z przodu posiada ona bruzd przyoliwkow
przyrodkow (sulcus paraolivaris medialis), grzbietowo za bruzd zaoliwkow (sulcus retroolivaris). Grzbietowo
od oliwki znajduje si bruzda grzbietowo-boczna (sulcus dorsalateralis), ktr wychodz nici nn. czaszkowych grupy n.
bdnego, tj. n. IX, X i XI. Na piramidzie i oliwce obserwujemy wkna ukowate zewntrzne brzuszne i grzbietowe
(fibrae arcuatae externae ventrales et dorsales). Pierwsze z wymienionych biegn skrzyowane, drugie za nie. W linii
porodkowej z tyu opuszki wystpuje bruzda porodkowa tylna (sulcus medianus posterior). Bocznie od niej po kadej
stronie wystpuje sznur tylny (funiculus posterior). Skada si on z dwch pczkw przyrodkowo lecego pczka
smukego Galla (fasciculus gracilis) przeduajcego si w jednoimienny guzek (tuberculum gracile) oraz z bocznie
lecego pczka klinowatego Burdacha (fasciculus cuneatus) rwnie przeduajcego si w jednoimienny guzek
(tuberculum cuneatum). Bocznie od tego ostatniego istnieje jeszcze guzek trjdzileny (tuberculum trigeminale), dokd
dochodzi istota galaretowata (substantia gelantinosa) oraz jdro rdzeniowe n. trjdzielnego (nucleus spinalis n.
trigemini) (V). Tylno-boczna cz opuszki przedua si w dolny konar mdku (pedunculus cerebellaris inferior).
257 W budowie wewntrznej rdzenia przeduonego wyrniamy jego cz grn, zawierajc piramid i oliwk
oraz cz doln ze skrzyowaniem piramid.
Cz dolna, jak wspomniano, zawiera z przodu skrzyowanie piramid (decussatio pyramidum). Skrzyowane wkna
piramidowe dziel rg przedni (cornu anterius) w jego cz boczn przedua si jdro dwuznaczne (nucleus
ambiguus), w przyrodkowej za wystpuje jdro n. podjzykowego (nucleus n. hypoglossi) (XII), jdro grzbietowe n.
bdnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X) oraz jdro samotne (nucleus solitarius). Obie powysze czci przeduaj si w
kierunku grnym w twr siatkowaty (formatio reticularis), podobnie zreszt jak rg tylny (cornu postrius). Ten ostatni
zawiera ponadto jdro rdzeniowe n. trjdzielnego (nucleus spinalis n. trigemini) (V). Bocznie od niego obecne jest
jednoimienne pasmo (tractus spinalis n. trigemini), przyrodkowo za jdro klinowate (nucleus cuneatus). Powyej
ostatniego znajduje si jdro klinowate dodatkowe (nucleus cuneatus accessorius), przyrodkowo za jdro smuke
(nucleus gracilis). Od jdra smukego i klinowatego odchodzi w kierunku wzgrza wstga przyrodkowa (lemniscus
medialis). Obie wstgi ulegaj skrzyowaniu (decussatio lemniscorum medialium). Ponadto w okolicy szwu
porodkowego (raphe mediana) obecne s jdra szwu (nuclei raphe).
W czci grnej widoczna jest przede wszystkim piramida (pyramis) utworzona przez drogi korowo-rdzeniowe (tractus
corticospinales). Powierzchownie pokryta jest przez wkna ukowate zewntrzne brzuszne (fibrae arcuatae externae
ventrales) odchodzce od jder ukowatych (nuclei arcuati). Grzbietowo od piramidy wystpuje oliwka (oliva). Jest ona
tworem wewntrznie niejednorodnym skada si z kilku osobnych jder. Najistotniejsze z nich jest jdro oliwki dolne
(nucleus olivaris inferior), majce posta pofadowanego worka zawierajcego wnk (hilus nuclei olivaris inferioris).
Omawiane jdro posiada biegun grny (polus superior) pod granic z mostem oraz biegun dolny (polus inferior) pod
skrzyowaniem wstg przyrodkowych (decussatio lemniscorum medialium). Jdro oliwkowe dodatkowe
przyrodkowe (nucleus olivaris accessorius medialis) wystpuje przyrodkowo i grzbietowo od wnki jdro dolnego.
Jdro oliwkowe dodatkowe grzbietowe (nucleus olivaris accessorius dorsalis) wystpuje midzy jdrem dolnym po
kadej stronie. Do jder oliwki dochodz wkna od tworu siatkowatego (formatio reticularis) krtkie, od jdra
czerwiennego (nucleus ruber), gaki bladej (globus pallidus), wzgrza (thlamus), kory dugie oraz droga rdzeniowooliwkowa (tractus spinoolivaris). Od jder oliwki odchodzi za pozapiramidowa droga oliwkowo-rdzeniowa (tractus
olivospinalis) oraz droga oliwkowo-mdkowa (tractus olivocerebellaris) skrzyowana, tworzca wkna ukowate
zewntrzne i przechodzca przez konar dolny mdku.
Z tyu za piramid i oliwk wystpuje twr siatkowaty posiadajcy w czci przyrodkowej jdro dwuznaczne (nucleus
ambiguus). Przyrodkowo od tworu i oliwki wystpuje wstga przyrodkowa utworzona przez drog opuszkowowzgrzow (tractus bulbothalamicus). Grzbietowo od tworu mamy pczek poduny przyrodkowy (fasciculus
longitudinalis medialis), a znowu przed tym jdro n. podjzykowego (XII). Bocznie od tego ostatniego obecne jest
jdro grzbietowe n. bdnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X), a jeszcze bardziej bocznie jdro samotne (nucleus
solitarius). Przyrodkowo posiada ono jednoimienne pasmo (tractus solitarius), za w stron brzuszno-boczn jdro

- 112 -

przysamotne (nucleus parasolitarius). Jdro grzbietowe n. bdnego oddzielone jest przez jdro linowe dolne (nucleus
salivatorius inferior) od jdra wstawionego (nucleus intercalatus). Istota biaa sznura bocznego zawiera drogi
rdzeniowo-mdkowe (tractus spinocerebellares), drogi pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) oraz pasmo
rdzeniowe n. V (tractus spinalis n. V). Rdze przeduony przechodzi w mdek jego konarem dolnym (pedunculus
cerebellaris inferior) zawierajcym drog rdzeniowo-mdkow tyln (tractus spinocerebellaris posterior) oraz drog
oliwkowo-mdkow (tractus olivocerebellaris). Wok konara dolnego rozkadaj si jdra n. VIII przyrodkowo
jdra przedsionkowe (nuclei vestibulares), bocznie za jdra limakowe (nuclei cochleares).
258, 259 Komora IV (ventriculus quartus) znajduje si w tyomzgowiu. Ograniczona jest w grze przez pokryw
(tegmen ventriculi IV), w dole przez dno (fundus ventriculi IV), z przodu otrzymuje wodocig mzgu (aquaeductus
cerebri), z boku po kadej stronie oddaje zachyek boczny (recessus lateralis), z tyu za wykazuje poczenie z
kanaem rodkowym rdzenia przeduonego (canalis centralis medullae oblongatae) i ze zbiornikiem mdkowordzeniowym (cisterna cerebellomedullaris).
Dno komory IV nazywamy ze wzgldu na ksztat doem rwnolegobocznym (fossa rhomboidea). Buduje go
grzbietowa cz rdzenia oraz mostu, czyli tzw. pokrywka tyomzgowia (tegmentum rhombencephali). D posiada w
czci przedniej cie tyomzgowia (isthmus rhombencephali), dalej cz poredni (pars intermedia), w ktr
przedua si tyomzgowie wtrne (metencephalon) oraz ktra posiada prki rdzeniowe (striae medullares) dajce
pole przedsionkowe (area vestibularis), najbardziej z tyu za obecne jest rdzeniomzgowie (myelencephalon). D
ograniczony jest w czci przedniej przez grne, a w czci tylnej przez dolne konary mdku. Przez rodek dou
biegnie bruzda porodkowa (sulcus medianus). Koczy si ona z tyu pirem pisarskim (calamus scriptorius), gdzie
wystpuje rygiel (obex). Bocznie od bruzdy porodkowej dostrzegamy wynioso przyrodkow (eminentia medialis),
przeduajc si w ty i w przd w doek grny i dolny (fovea superior et inferior) oraz w trjkt n. podjzykowego
(trigonum n. hypoglossi) (XII). Trjkt ten zawiera jdro owego nerwu (nucleus n. hypoglossi), a take przedua si w
drugi trjkt tym razem n. bdnego (trigonum n. vagi) (X), pod ktrym wystpuje jdro grzbietowe tego nerwu
(nucleus dorsalis n. vagi). W przedniej czci wyniosoci przyrodkowej dostrzegamy wzgrek twarzowy (colliculus
facialis), pod ktrym obecne jest jdro n. odwodzcego (nucleus n. abducentis) (VI), a bocznie od ktrego wystpuje
miejsce sinawe (locus ceruleus).
Pokrywa komory IV skada si z czci przedniej, utworzonej przez konary mdkowe grne i zason rdzeniow
grn (velum medullare superius) posiadajc wdzideko (frenulum veli medullaris superioris) oraz z czci tylnej,
tworzonej przez grudk (nodulus). Obie czci rozgranicza zachyek grny (recessus superior). Grudka wraz z zason
rdzeniowa doln (velum medullare inferius), biegnc od niej do nasady kaczka (pedunculus floculli), tworzy blaszk
pokrywajc komory IV (lamina tectoria ventriculi IV), po zdarciu ktrej pozostaje tama tej komory (tenia ventriculi
IV). Blaszka ta pokrywa tkank naczyniwkow omawianej komory (tela chorioidea ventriculi IV), organizujca si w
jednoimienny splot naczyniwkowy (plexus chorioideus ventriculi IV), skadajcy si z odnogi strzakowej i poziomej
(crus sagittale et horizontale). Tkanka naczyniwkowa tworzy ciany zachyka bocznego (recessus lateralis), ktry
posiada przy kocu otwr boczny komory IV (apertura lateralis ventriculi IV), prowadzcy do zbiornika mostu
(cisterna pontis). Powyej rygla (obex) wystpuje otwr porodkowy komory IV (apertura mediana ventriculi IV),
otwierajcy si do zbiornika mdkowo-rdzeniowego (cisterna cerebellomedullaris).
260 Jdra nn. czaszkowych (nuclei nn. cranialium) znajduj si w rdmzgowiu III i IV, mocie V, VI, VII i
w rdzeniu przeduonym VIII, IX, X, XI i XII. Oglnie wyrniamy trzy rodzaje jder: jdro czuciowe czyli
kocowe (nucleus sensorius s. terminalis), jdro ruchowe czyli pocztkowe (nucleus motorius s. originis) oraz jdro
przywspczulne (nucleus parasympathicus). Wystpuj one w charakterystycznym ukadzie, mianowicie jdra
czuciowe le bardziej bocznie od jder ruchowych. Jdra czuciowe stanowi przeduenie supw tylnych rdzenia
krgowego (columnae posteriores medullae spinalis), za jdra ruchowe przeduenie supw przednich (columnae
anteriores). Jdra ruchowe dziel si ponadto na pasmo przyrodkowe i boczne. W tym pierwszym wystpuj jdra
ruchowe nerww VI i XII, w drugim za nerww: V, VII, IX, X i XI.
Jdra n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III) wystpuj w istocie szarej rodkowej (substantia grisea centralis)
rdmzgowia na wysokoci wzgrka grnego (colliculus superior). Mianowicie jest to ruchowe jdro
n. okoruchowego (nucleus n. oculomotorii), z ktrego wychodz wkna dla mm. gaki ocznej od przodu do tyu
kolejno dla: m. prostego dolnego (m. rectus inferior), m. skonego dolnego (m. obliquus inferior), m. prostego
przyrodkowego (m. rectus medialis), m. prostego grnego (m. rectus superior) oraz dla m. dwigacza powieki grnej
(m. levator palpebrae superioris). Ponadto wystpuje jeszcze jdro dodatkowe czyli autonomiczne n. okoruchowego
(nucleus accessorius s. autonomicus n. oculomotorii). Ley ono bardziej przyrodkowo od powyszego i skada si z
podwjnego jdra Westphala Edingera oraz z pojedynczego jdra porodkowego przedniego (nucleus medianus
anterior) zwanego jdrem Perli. Wychodzce z obu powyszych jder wkna przywspczulne przeznaczone s dla m.
rzskowego (m. ciliaris) oraz dla m. zwieracza renicy (m. sphincter pupillae) odpowiedzialne s zatem za
akomodacj i adaptacj oka.
Jdro n. bloczkowego (nucleus n. trochlearis) (IV) rwnie wystpuje w rdmzgowiu, bocznie od istoty szarej
rodkowej, na wysokoci wzgrka dolnego (colliculus inferior). Wychodzce ze wkna krzyuj si w skrzyowaniu
bloczkowym (decussatio trochlearis) obecnym w zasonie rdzeniowej grnej (velum medullare superius).
Jdra n. trjdzielnego (nuclei n. trigemini) (V) rozrzucone s od rdmzgowia do mostu. Mianowicie w tym ostatnim

- 113 -

wystpuje jdro mostowe n. trjdzielnego (nucleus pontinus n trigemini). Ley ono bocznie w stosunku do jdra
ruchowego tego nerwu. Stanowi koniec wkien somatyczno-czuciowych (fibrae somatosensibiles) ze zwoju
trjdzielnego (ganglion trigeminale). Te ostatnie tworz korze czuciowy (radix sensoria) omawianego nerwu, ktry
dalej rozdziela si na gazie zstpujce, tworzce pasmo rdzeniowe n. V (tractus spinalis n. V), zdajce do obszaru
kocowego rdzenia krgowego (zona terminalis medullae spinalis) oraz na gazie wstpujce, ktre po przeczeniu na
wstg trjdzieln (lemniscus trigeminalis) biegn do jdra brzusznego tylno-przyrodkowego wzgrza, a dalej w
postaci pczkw wzgrzowo-korowych (fasciculi thalamocorticales) do kory. Przedstawiona droga wiedzie czucie
epikrytyczne stereognosyczne.
Jdro rdmzgowiowe n. trjdzielnego (nucleus mesencephalicus n. trigemini) stanowi przeduenie jdra
powyszego. Przebiega ono bocznie od wodocigu mzgu (aquaeductus cerebri) oraz brzuszno-bocznie od jdra n. III.
Dochodzi do wysokoci wzgrka grnego, tworzy pasmo rdmzgowiowe n. V (tractus mesencephalicus n. V) a
prowadzi bodce protopatyczne z twarzy.
Jdro rdzeniowe n. V (nucleus spinalis n. V) znajduje si w rdzeniu przeduonym (medulla oblongta), za na
wysokoci C2 przechodzi w sup tylny (columna posterior) odpowiada istocie galaretowatej (substantia gelantinosa)
oraz obszarowi gbczastemu (zona spongiosa). Stanowi orodek czucia protopatycznego dochodz do informacje o
dotyku, cinieniu, blu i temperaturze. Stanowi koniec pasma rdzeniowego (tractus spinalis) omawianego nerwu.
Jdro ruchowe n. trjdzielnego (nucleus motorius n. trigemini) wystpuje w grzbietowej czci mostu, z przodu i
przyrodkowo od jdra mostowego. Dochodzi do droga korowo-jdrowa (tractus corticonuclearis), ono za odsya
korze ruchowy n. V (radix motoria n. V) wiodcy wkna dla: mm. dwigaczy uchwy (mm. levatores mandibulae),
m. uchwowo-gnykowego (m. mylohyoideus), przedniego brzuca m. dwubrzucowego (venter anterior m. digastrici) i
m. napinacza bony bbenkowej (m. tensor tympani).
Nieliczne wkna przywspczulne n. V pochodz z jdra miejsca sinawego (nucleus loci cerulei).
Jdro n. odwodzcego (nucleus n. abducentis) (VI) wystpuje w mocie pod wzgrkiem twarzowym (colliculus
facialis). Objte jest kolanem n. twarzowego (genu n. facialis) (VII). Wkna jego zdaj w kierunku brzusznym i
wyaniaj si w brudzie opuszkowo-mostowej (sulcus bulbopontinus), bocznie odo otworu lepego (foramen cecum).
Wizki ruchowe przeznaczone s dla m. prostego bocznego (m. rectus lateralis) tej samej strony ciaa, po ktrej
wystpuje jdro.
N. twarzowy (n. facialis) (VII) podobnie jak n. trjdzielny (V) jest n. mieszanym i posiada kilka rnych jder.
Ruchowe jdro n. twarzowego (nucleus n. facialis) kontaktuje si w dole z jdrem dwuznacznym (nucleus ambiguus), a
w grze z jdrem ruchowym n. V i z jdrem n. odwodzcego (VI). Cz przednia czy si z korowym orodkiem
ruchowym obu pkul, za cz tylna tylko z orodkiem pkuli przeciwlegej. Wychodzce z jdra wkna biegn
grzbietowo i przyrodkowo tworzc cz pierwsz (pars prima), nastpnie owijaj si wok jdra n. VI tworzc
kolano n. VII (genu n. VII) i wywoujc w dnie komory IV wzgrek twarzowy (colliculus facialis), wreszcie opadaj w
kierunku bocznym i brzusznym dajc cz drug (pars secunda).
Jdro samotne (nucleus solitarius) pooone jest w mocie. Przyjmuje dorodkowe wkna z komrek tworzcych zwj
kolanka (ganglion geniculi). Utworzone jest z komrek, ktrych wkna wchodz w skad pasma samotnego (tractus
solitarius) mowa tu o n. V, VII, IX i X. Jego grn cze nazywamy jdrem smakowym (nucleus gustatorius).
Jdro linowe grne (nucleus salivatorius superior) wystpuje pod dnem komory IV, w przedueniu jednoimiennego
jdra dolnego. Pochodz std wkna przywspczulne biegnce n. skalistym wikszym (n. petrosus major) do zwoju
skrzydowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum) oraz strun bbenkow (chorda tympani) do zwoju
poduchowowego (ganglion submandibulare).
N. przedsionkowo-limakowy lub rwnowano-suchowy (n. vestibulococlearis s. statoacusticus) (VIII) skada si z
dwch czci. Do czci limakowej (pars cochlearis), tworzcej dolny korze nerwu (radix inferior), zaliczmy jdro
limakowe brzuszne i grzbietowe (nucleus cochlearis ventralis et dorsalis). Obejmuj one konar dolny mdku
(pedunculus cerebellaris inferior), a jdro grzbietowe tworzy dodatkowo guzek suchowy (tuberculum acusticum) w
zachyku bocznym komory IV. W jdrach tych dochodzi do przeczenia z I na II neuron drogi suchowej. Neuryty
tych komrek tworz w tylno-grzbietowej czci mostu ciao czworoboczne (corpus trapezoideum), w ktrym dochodzi
do ich skrzyowania, po czym formuj one wstg boczn (lemniscus lateralis). Jdra stanowi skadnik
koordynujcego pczka podunego przyrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis), czym tumaczy si obronne
odruchy wzrokowe.
Cz przedsionkowa (pars vestibularis) tworzy korze grny (radix superior) omawianego nerwu. W jej skad
wchodz 4 jdra przedsionkowe, przy czym jdro grne, dolne i boczne tworz razem boczny sup, za przyrodkowo
od nich obecne jest jdro przyrodkowe. Jdro przedsionkowe grne (nucleus vestibularis superior) zwane jest jdrem
Bechterewa. Jdro przedsionkowe boczne (nucleus vestibularis lateralis) Deitersa pomaga w utrzymaniu pionowej
postawy ciaa oraz rwnowagi. Stanowi ono element pczka podunego przyrodkowego, wysya drog
przedsionkowo-rdzeniow (tractus vestibulospinalis) oraz wykazuje poczenie z jdrem czerwiennym (nucleus ruber).
Jdro przedsionkowe dolne (nucleus vestibularis inferior) zwane jest jdrem Rollera, za przyrodkowe (nucleus
vestibularis medialis) jdrem Schwalbego.
N. jzykowo-gardowy (n. glossopharyngeus) (IX), n. bdny (v. vagus) (X) i n. dodatkowy (n. accessorius) (XI)
tworz razem tzw. grup n. bdnego. Posiadaj one wsplne jdra: ruchowe jdro dwuznaczne (IX, X, XI),

- 114 -

przywspczulne jdro grzbietowe n. bdnego i jdro linowe dolne (IX, X) oraz czuciowe jdro samotne (IX, X).
Jdro dwuznaczne (nucleus ambiguus) znajduje si z tyu za oliwk (oliva) a bocznie od jdra n. XII. W przypadku n.
XI wysya ono korzenie czaszkowe (radices craniales), czce si we wsplny pie z korzeniami rdzeniowym (radices
spinales), pochodzcymi od jdra n. dodatkowego (nucleus n. accessorii) w rogu przednim rdzenia (cornu anterius
medullae spinalis) na wysokoci C1-6.
Jdro grzbietowe n. bdnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X) wystpuje midzy jdrem samotnym a jdrem n. XII.
Wychodzce ze wkna przeznaczone s dla minia sercowego oraz mm. gadkich i gruczow trzewi.
Jdro linowe dolne (nucleus salivatorius inferior) wystpuje midzy jdrem poprzednim a jdrem dwuznacznym. Daje
ono wkna przywspczulne dla n. IX, ktry prowadzi je do liniaki przyusznej (glandula parotis) oraz do gruczow
przedsionka ust (vestibulum oris).
Jdro n. podjzykowego (nucleus n. hypoglossi) (XII) wystpuje w trjkcie tego nerwu (trigonum n. hypoglossi),
wzdu bruzdy porodkowej dou rwnolegobocznego (sulcus medianus fossae rhomboideae). Jego koniec dolny siga
pod kana rodkowy (canalis centralis), grny za do prkw rdzeniowych komory IV (striae medullares ventriculi
IV). Wychodzce z niego wkna przebiegaj midzy piramid a oliwk, dajc 10-15 nici korzeniowych (fila
radicularia).
Omawiajc jdra nn. czaszkowych warto wspomnie o strukturze anatomicznej, jak jest pczek poduny
przyrodkowy (fasciculus longitudinalis medialis). czy on przede wszystkim jdra nn. III, IV i VI, a wic te z
ktrych pochodz wkna poruszajce gak oczn. Pczek biegnie bocznie od linii rodkowej ciaa, brzusznie od
szeregu przyrodkowego jder ruchowych, cignc si od rdmzgowia przez tymzgowie do sznura przedniego
rdzenia krgowego (funiculus anterior medullae spinalis). Wkna pczka zaczynaj si w najbardziej do przodu
wysunitej strukturze, czyli w jdrze rdmiszowym (nucleus interstitialis) pooonym w tworze siatkowatym
rdmzgowia (formatio reticularis mesencephali). Wkna wychodzce z jdra przedsionkowego bocznego Deitersa
(nucleus vestibularis lateralis) dziel si na gazie wstpujce, biegnce do jder nn. III, IV, VI i rdmiszowego
oraz na zstpujce, ktre zdaj do jdra n. XI i orodkw ruchowych w czci szyjnej rdzenia. Wkna z jdra n. VI
oraz z jdra n. III przeznaczone dla m. prostego przyrodkowego cz si ze sob, gwarantujc jednoczesne zwracanie
gaek ocznych w jedn stron. Jest to droga skrzyowana, dlatego w przypadku uszkodzenia korowego orodka
skojarzonych ruchw gaek oczy zwracaj si w stron uszkodzenia. Ponadto omawiany pczek czy jdro n. VI z
jdrem grzbietowym ciaa czworobocznego (nucleus dorsalis corporis trapezoidei), jdra nn. poruszajcych oczami z
jdrami n. VIII, jdro siatkowate (nucleus reticularis) z szyjnym odcinkiem supa przedniego rdzenia, czy cz
przedsionkow n. VIII z jdrem czerwiennym (nucleus ruber).
Istnienie wrd skadnikw pczka jdra przedsionkowego bocznego pozwala na obserwacj przedsionkowego
odruchu renicznego podczas krcenia pacjenta na krzele obrotowym jego renice zwaj si (miosis), za po
skoczeniu rozwieraj si (mydriasis), a do tego drgaj tczwki (hippus). Funkcje pczka wykorzystuje si rwnie
przy tzw. prbie Baranyego, polegajcej na obserwacji zjawiska oczoplsu cieplnego (nystagmus caloricus). Do
jednego ucha pacjenta wlewa si zimnej, a do drugiego gorcej wody. Po pewnym czasie zmiana temperatury
wywouje rozszerzalno ciepln i zmiany rozkadu rodchonki (endolympha). To powoduje zmian bodcw
docierajcych do jder przedsionkowych, odpowiedzialnych za rwnowag, a nastpnie przekazanie sygnau do jder
nn. III i VI. W efekcie gaki zwracaj si w stron, gdzie wlano wod gorc, czyli w stron przeciwn do tej, gdzie
wlano wod zimn.
261 Pooenie nn. czaszkowych na powierzchni mzgowia przedstawia ponisza tabela.
I
opuszka wchowa (bulbus olfactorius)
II
skrzyowanie wzrokowe (chiasma opticum)
III bruzda okoruchowa (sulcus oculomotorius)
IV z boku wdzideka zasony rdzeniowej grnej (frenulum veli medullaris superioris)
V
zwj trjdzielny (ganglion trigeminale) przednie ograniczenie mostu (pons) przy jego przejciu w konar
rodkowy mdku (pedunculus cerebellaris medius)
VI midzy tylnym brzegiem mostu (pons) a piramid rdzenia krgowego (pyramis medullae spinalis)
VII tylny brzeg mostu, w przejciu w konar rodkowy mdku
VIII bocznie od n. VII
IX grny odcinek bruzdy tylno-bocznej rdzenia przeduonego (sulcus posterolateralis medullae oblongatae)
X
bruzda tylno-bocznej rdzenia przeduonego poniej n. IX
XI korzenie czaszkowe bruzda tylno-bocznej rdzenia przeduonego poniej n. X,
korzenie rdzeniowe otwr potyliczny wielki (foramen occipitale magnum)
XII bruzda przednio-boczna (sulcus anterolateralis)
262 Ukad pozapiramidowy (systema extrapyramydale) utworzony jest przez orodki istoty szarej w caym
orodkowym ukadzie nerwowym. Generuje on informacje dla ruchw niewiadomych i steruje napiciem
miniowym. Jest orodkiem ruchw automatycznych, jak: chd, ruchy wahadowe, mimika, gestykulacja, ziewanie,
cofanie ciaa z blu, czy wyuczone ruchy precyzyjne pochodzce z kory. Z znaczeniu szerszym w skad jego wchodz:
prkowie (striatum), gaka blada (globus pallidus), jdro niskowzgrzowe (nucleus subthalamicus), jdro czerwienne

- 115 -

(nucleus ruber), istota czarna (substantia nigra), robak mdku (vermis cerebelli), jdro przedsionkowe boczne
(nucleus vestibularis lateralis), jdra mostu (nuclei pontis), jdro oliwki (nucleus olivaris), jdra nakrywki (nuclei
tegmenti) oraz orodki ruchowe istoty szarej rdzenia. W znaczeniu cilejszym do omawianego ukadu zaliczamy:
prkowie (striatum), gak blad (globus pallidus), jdro niskowzgrzowe (nucleus subthalamicus), jdro czerwienne
(nucleus ruber), istot czarn (substantia nigra) oraz twr siatkowaty rdzenia przeduonego, mostu i rdmzgowia
(formatio reticularis medullae oblongatae, pontis et mesencephali). Powysze orodki poczone s ze sob licznymi
drogami, przy czym prkowie stoi hierarchicznie najwyej, za nim mamy kolejno: gak blad oraz jdra midzy- i
rdmzgowia.
Drog rdzeniowo-wzgrzow (tractus spinothalamicus) oraz opuszkowo-wzgrzow (tractus bulbothalamicus) impulsy
docieraj do wzgrza (thalamus), ktre z kolei przekazuje je prkowiu. Niewydolno tego ostatniego powoduje m. in.
nadruchliwo (hyperkinesis), ruchy taneczne (chorea), (myoclonia) czy wahania napicia miniowego (tonus).
Prkowie przekazuje odebrane informacje do gaki bladej i jdra czerwiennego. Uszkodzenie gaki moe objawia si
m. in. steniem ciaa (rigor), przesadnym napiciem miniowym (hypertonia), drczk poraenn (paralysis
agitans), zwolnieniem ruchw (hypokinesis) lub bezruchem (akinesis) oraz nadmiern sztywnoci mini (rigiditas
musculorum). Jdro czerwienne otrzymuje sygnay nie tylko z prkowia, ale rwnie z blaszki pokrywy (lamina tecti),
podobnie jak istota czarna i twr siatkowaty. Wychodzi ze droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis),
czerwienno-oliwkowa (tractus rubroolivaris) oraz czerwienno-siatkowo-rdzeniowa (tractus rubroreticulospinalis).
Defekty jego funkcji objawiaj si ruchami mimowolnymi i dreniem zamiarowym.
Elementy ukadu pozapiramidowego wykazuj liczne poczenia. Prkowie czy si przez drog wzgrzowoprkowiow (tractus thalamostriatalis), czarno-prkowiow (tractus nigrostriatalis), korowo-prkowiow (tractus
corticostiatalis) i prkowiowo-gakow (tractus striatopallidalis). Gaka blada czy si ze wzgrzem przez ptl
soczewkowat (ansa lenticularis), pczek soczewkowaty (fasciculus lenticularis) i pczek wzgrzowy (fasciculus
thalamicus), a ponadto przyjmuje pczek niskowzgrzowy (fasciculus subthalamicus) i gakowo-czarny (fasciculus
pallidonigralis). Jdro niskowzgrzowe otrzymuje drog korowo-niskowzgrzow (tractus subthalamicus) a take
czy si z innymi orodkami ukadu pozapiramidowego. Jdro czerwienne komunikuje si przez drog czerwiennordzeniow (tractus rubrospinalis), czerwienno-siatkow (tractus rubroreticularis), czerwienno-oliwkow (tractus
rubroolivaris) i mdkowo-czerwienn (tractus cerebellorubralis). Istota czarna przyjmuje i oddaje: drog czarnoprkowiow (tractus nigrostriatalis), drog gakowo-czarn (tractus pallidonigralis), wkna korowo-czarne (fibrae
corticonigrales) i wkna czarno-wzgrzowe (fibrae nigrothalamicae). Twr siatkowaty wykazuje nastpujce
poczenia: droga siatkowo-rdzeniowa (tractus reticulospinalis), droga pokrywowo-siatkowa (tractus tectoreticularis),
wkna siatkowo-wzgrzowe (fibrae reticulothalamicae) i wkna siatkowo-mdkowe (fibrae reticulocerebellares).
263 Twr siatkowaty (formatio reticularis) jest dyfuzyjnym pasem cigncym si od rdmzgowia do szyjnego
odcinka rdzenia krgowego. Skada si on z tworu szarego (formatio reticularis grisea), w skad ktrego wchodzi okoo
setki jder oraz z tworu biaego (formatio reticularis alba). Dzieli si na kilka czci. W skad czci
midzymzgowiowej (pars diencephalica) wchodzi jdro rdblaszkowe (nucleus intralaminaris), jdro siatkowate
(nucleus reticularis), jdro brzuszne przednio-boczne wzgrza (nucleus ventralis anterolateralis thalami) oraz jdro
niskowzgrzowe (nucleus subthalamicus). Cz rdmzgowiowa (pars mesencephalica) skada si z jdra
siatkowatego rdmzgowia bocznego i grzbietowego (nucleus reticularis mesencephali lateralis et dorsalis). W czci
mostowej (pars pontina) wyrniamy jdra wielko- i maokomrkowe (nuclei giganto- et parvocellulares) oraz jdro
blade szwu (nucleus pallidus raphe). W rdzeniu przeduonym twr dzieli si na cz przyrodkow i boczn. W
rdzeniu krgowym twr wystpuje w istocie poredniej (substantia intermedia) wok kanau rodkowego (canalis
centralis). Do tworu siatkowatego zaliczmy ponadto niektre elementy ukadu pozapiramidowego, jak: jdro
czerwienne (nucleus ruber), istot czarn (substantia nigra), istot szar rodkow (substantia grisea centralis), jdro
rdmiszowe (nucleus interstitialis) oraz jdro pola sinawego (nucleus loci cerulei).
Poczenia tworu siatkowatego dzielimy na doprowadzajce, odprowadzajce i wasne. Do pierwszej grupy zaliczamy:
drog rdzeniowo-siatkow (tractus spinoreticularis), korowo-siatkow (tractus corticoreticularis), czworaczo-siatkow i
mdkowo-siatkow grn, rodkow i doln (tractus cerebelloreticularis superior, medius et inferior). Do drg
odprowadzajcych naley: droga siatkowo-korowa (tractus reticulocorticalis), siatkowo-rdzeniowa przednia i boczna
(tractus reticulospinalis anterior et laeralis) oraz siatkowo-mdkowa (tractus reticulocerebellaris). Poczenia wasne
tworu przebiegaj w skadzie pczkw wasnych rdzenia krgowego (fasciculi proprii medullae spinalis), pczka
rodkowego nakrywki (fasciculs medius tegmenti) i innych.
Czynno tworu polega m. in. na regulacji aktywnoci ukadu nerwowego i wiadomoci. Zaburzenia tej funkcji
prowadz do tzw. mutyzmu akinetycznego i zespou zamknicia (ang. locked-in syndrome). Ponadto twr kontroluje
prac serca i puc, cinienie krwi, sen i czuwanie, rdzeniowe odruchy wegetatywne i czynno recepcyjn ustroju. Za
spraw tworu moe dochodzi do duego przyspieszania (przed mierci przelatuje przed oczami cay film ycia) lub
zwalniania (organizm odczuwa ale nie jest w stanie odpowiedzie) pewnych czynnoci nerwowych.
264 Rdze krgowy (medulla spinalis) ma posta supa wypeniajcego, cho nie cile, kana krgowy (canalis
vertebralis). Podobnie jak w krgosupie, wyrniamy w nim cz szyjn (pars cervicalis), piersiow (pars thoracica),
ldwiow (pars lumbalis), krzyow (pars sacralis) i guziczn (pars coccygea). W czci szyjnej rdze jest wygity w
stron brzuszn, w czci piersiowej za w grzbietow. W miejscach odejcia nerww dla koczyn wystpuj

- 116 -

zgrubienia odpowiednio: szyjne (intumescentia cervicalis) i ldwiowo-krzyowe (intumescentia lumbosacralis). Za

grn granic rdzenia przyjmuje si otwr potyliczny wielki (foramen occipitale magnum). Poniewa w rnych
zaburzeniach pogranicza czaszkowo-krgowego okrelenie to moe okaza si niewystarczajco cise, za grn
granic mona rwnie przyj elementy anatomiczne znajdujce si prawidowo na wspomnianej wysokoci, tj.
skrzyowanie piramid (decussatio pyramidum) z przodu oraz odejcie n. podpotylicznego (n. suboccipitalis) (C1) z tyu.
Granica dolna znajduje si mniej wicej na wysokoci L1/L2. W dole rdze koczy si stokiem rdzeniowym (conus
medullaris), od ktrego odchodzi ni kocowa (filum terminale) przechodzca ostatecznie w ni rdzeniow opony
twardej (filum spinale durae matris). Na przedniej powierzchni rdze krgowy posiada szczelin porodkow przedni
(fissura mediana anterior), na tylnej z kolei bruzd porodkow tyln (sulcus medianus posterior). W czci bocznej
wystpuje bruzda grzbietowo- oraz brzuszno-boczna (sulcus ventro- et dorsolateralis). Przechodz przez nie nici
korzeniowe, odpowiednio korzenia grzbietowego i brzusznego (fila radicularia radicis dorsalis et ventralis).
Wymienione dotychczas bruzdy wydzielaj w rdzeniu sznury przedni, boczny i tylny (funiculus anterior, lateralis et
posterior). Ten ostatni posiada dodatkowo bruzd poredni tyln (sulcus intermedius posterior), ktra rozdziela
przyrodkowo lecy pczek smuky (fasciculus gracilis) od lecego bocznie pczka klinowatego (fasciculus
cuneatus).
Rdze krgowy opuszczaj nn. rdzeniowe (nn. spinales) 8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 ldwiowych, 5 krzyowych i
1 guziczny razem 31. W przeciwiestwie do nn. czaszkowych, wszystkie nn. rdzeniowe maj charakter mieszany
skadaj si z ruchowych korzeni brzusznych (radices ventrales) i czuciowych korzeni grzbietowych (radices dorsales).
Kady korze utworzony jest z kolei przez 5-10 nici korzeniowych (fila radicularia). W okresie podowym nn.
rdzeniowe odchodz na wysokoci otworw midzykrgowych, przez ktre przechodz. Pniej jednak tkanka kostna
krgosupa rozwija si szybciej ni tkanka nerwowa rdzenia, wobec czego rdze ulega niejako skrceniu i podniesieniu
wzgldem krgosupa proces ten nazywamy wstpowaniem rdzenia (ascensus medullae spinalis). Wstpowanie
powoduje, i nn. rdzeniowe odchodz wyej ni otwory przez ktre przechodz. Aby okreli w przyblieniu korzenie
jakiego nerwu odchodz na wysokoci danego krgu, posugujemy si nastpujc metod: dla odcinka C1-7 dodajemy
do numeru krgu 1, dla Th1-6 dodajemy 2, dla Th7-10 dodajemy 3, na wysokoci Th11-12 odchodz nn. L3-5, za na
wysokoci L1 nn. krzyowe i guziczny. Te ostatnie biegn zatem przez kana krgowy w obszarze, gdzie nie ma ju
litego pnia rdzenia, tworzc tzw. koski ogon (cauda equina).
Jak wspomniano, kady n. rdzeniowy tworzony jest przez korze brzuszny i grzbietowy. Przez ten pierwszy
przechodz wkna od- i doprowadzajce. Do pierwszej grupy zaliczamy wizki dla mm. szkieletowych, wkna
tworzce gazie czce biae (rr. communicantes albi) do poczenia z pniem wspczulnym (truncus sympathicus)
oraz przedzwojowe wkna przywspczulne z jder przywspczulnych krzyowych (nuclei parasympathici sacrales).
Druga za grupa zawiera wkna wiodce czucie protopatyczne, tj. gwnie ucisku i blu oraz wkna wspczulne ze
zwojw pnia wspczulnego i ze zwojw splotw autonomicznych. Korze grzbietowy z kolei osigaj wkna
doprowadzajce wstpujce i zstpujce oraz wkna odprowadzajce przedzwojowe przywspczulne.
Stwierdzenie zatem, i korze brzuszny jest ruchowy a grzbietowy czuciowy nie jest do koca poprawne, gdy jak
wida kady z nich ma charakter mieszany. Jeeli natomiast chodzi nam o przewag danego rodzaju wkien, to
powysze uproszczenie jest dopuszczalne.
Podobnie jak mzgowie, rdze krgowy pokryty jest oponami. Wystpuje tu opona twarda rdzeniowa (dura mater
spinalis), pajczynwka rdzeniowa (arachnoidea spinalis) oraz rdzeniowa opona mikka (pia mater spinalis). Rnica
natomiast polega m. in. na tym, i obecna jest jama nadtwardwkowa (cavitas epiduralis) rozdzielajca warstw
okostnow (stratum periostale s. endarchis) od warstwy oponowej czyli waciwej opony twardej (stratum meningeale).
Ponadto opona twarda przyczepia si do otworu wielkiego, siga do wysokoci S2, gdzie przechodzi w ni kocow
opuszczajc si do Co2, posiada wizado zbate (lig. denticulatum) i ogranicza przestrze podtwardwkow (spatium
subdurale). Pajczynwka ogranicza jam podpajczynowkow (cavitas subarachnoidealis) i posiada przegrod szyjn
poredni (septum cervicale intermedium). Opona mikka skada si z dwch blaszek i cile przylega do rdzenia.
265 W budowie wewntrznej rdzenia krgowego wyrniamy struktury zoone z istoty biaej oraz szarej. Ta
pierwsza (substantia alba) twory sznury rdzenia przedni, boczny i tylny (funiculus anterior, lateralis et posterior).
Dwa pierwsze z nich ujmuje si razem jako wsplny sznur przednio-boczny (funiculus anterolateralis), sznur tylny za
dzieli si na pczek smuky i klinowaty (fasciculus gracilis et cuneatus). rodkiem rdzenia biegnie jego kana rodkowy
(canalis centralis), przeduajcy si w komor kocow (ventrciulus terminalis), zakoczona nici kocow (filum
terminale). Istota szara (substantia grisea) tworzy supy szare (columnae griseae), a ponadto istota porednia rodkow
(substantia intermedia centralis) i istota galaretowata rodkowa (substantia gelantinosa centralis) otaczaj kana
rodkowy. Na przekroju podunym rdzenia mwimy o jego supach, podczas gdy na przekroju poprzecznym
odpowiadaj one rogom. Wyrniamy zatem rg przedni, boczny i tylny (cornu anterius, laterale et posterius).
W supie przednim (columna anterior) znajduj si komrki korzeniowe, sznurowe oraz spoidowe (cellulae
radiculares, funiculares et commisurales). Wrd tych pierwszych wyrniamy komrki ruchowe oraz komrki
odpowiadajce za napicie miniowe (tonus). Istota szara tworzy szereg jder: grzbietowo-przyrodkowe (nucleus
dorsomedialis), brzuszno-przyrodkowe (nucleus ventromedialis), brzuszno-boczne (nucleus ventrolateralis),
grzbietowo-boczne (nucleus dorsolateralis), zagrzbietowo-boczne (nucleus retrodorsolateralis) oraz rodkowe (nucleus
centralis).

- 117 -

W supie tylnym (columna posterior) na przekroju poprzecznym wyrniamy podstaw (basis) zawierajc jdro
piersiowe, szyjk (cervix), gow (caput) oraz szczyt (apex), otoczony przez istot galaretowat (substantia
gelantinosa). Zewntrznie od tej ostatniej obecny jest obszar gbczasty czyli warstwa obszarowa (zona spongiosa s.
stratum zonale), za jeszcze bardziej zewntrznie obszar kocowy (zona terminalis). Rg tylny rdzenia zawiera m. in.
swoje jdro waciwe (nucleus proprius cornus posterioris), od ktrego odchodzi droga rdzeniowo-pokrywowa (tractus
spinotectalis) oraz droga rdzeniowo-wzgrzowa przednia i boczna (tractus spinothalamics anterior et lateralis).
Omawiane jdro przechodzi bocznie w jdro siatkowate rdzeniowe (nucleus reticularis spinalis), wchodzce w obrb
tworu siatkowatego (formatio reticularis). Od podstawy rogu odchodzi droga rdzeniowo-mdkowa przednia (tractus
spinocerebellaris anterior), za wspomniane ju jdro piersiowe (nucleus thoracicus) odsya drog rdzeniowomdkow tyln (tractus spinocerebellaris posterior).
W supie bocznym (columna lateralis) wyrniamy twr siatkowaty (formatio reticularis), istot poredni rodkow i
boczn (substantia intermedia centralis et lateralis) i sup porednio-boczny (columna intermediolateralis). Ten ostatni
zawiera jdro wspczulne boczne (nucleus sympathicus lateralis), od ktrego odchodz wkna wspczulne
przedzwojowe, biegnce dalej korzeniem brzusznym. Jdro porednio-przyrodkowe (nucleus intermediomedialis)
wystpuje gwnie w odcinku szyjnym i krzyowym; odsya ono wkna przywspczulne przedzwojowe, wychodzce
korzeniem brzusznym lub grzbietowym i tworzcym w odcinku krzyowym nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici
pelvini).
266 Drogi rdzenia krgowego (tractus medullae spinalis) dzielimy wg rnych kryteriw dugoci (dugie i
krtkie), kierunku (wstpujce, zstpujce i wasne) oraz lokalizacji (drogi sznura przedniego, bocznego i tylnego). Tu
drogi omwione zostan wpierw w kolejnoci odpowiadajcej kierunkowi przewodzenia, a nastpnie pogrupujemy je
wzgldem lokalizacji.
Drogi zstpujce obecne s w sznurze przednim i bocznym. Dzielimy je na piramidowe, pozapiramidowe oraz
autonomiczne. Drogi piramidowe czyli korowo-rdzeniowe (tractus pyramidales s. corticospinales) zaczynaj si od
zakrtu przedrodkowego (gyrus precentralis) pole 4 i 6 wg Brodmana, w mniejszym stopniu od: zakrtu
zarodkowego (gyrus postcentralis) pola 1, 2, 3, pata skroniowego i potylicznego, wieczka ciemieniowo-czoowego
(operculum parietofrontale) i zakrtu czoowego grnego (gyrus frontalis superior). Nastpnie schodz si one w
wiecu promienistym (corona radiata) i przechodz przez przedni cz tylnej odnogi torebki wewntrznej (crus
posterius capsulae internae). Po przejciu przez podstaw konaru mzgu (basis pedunculi cerebri) wdruj do brzusznej
czci mostu (pars ventralis pontis) i do piramidy (pyramis). Tu rozdzielaj si na cz krzyujca si te tworz
skrzyowanie piramid (decussatio pyramidum) i formuj drog piramidow boczn (tractus pyramidalis lateralis)
sznura bocznego oraz na cz nie skrzyowan, tworzc drog piramidow przedni (tractus pyramidalis anterior)
sznura przedniego.
Drogi pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) zdaj do rdzenia z: jdra przedsionkowego bocznego i dolnego
(nucleus vestibularis lateralis et inferior) droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis), blaszki
pokrywy (lamina tecti) droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis), jdra czerwiennego (nucleus ruber)
droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis), tworu siatkowatego rdmzgowia (formatio reticularis
mesencephali) droga siatkowo-rdzeniowa (tractus reticulospinalis), jdra oliwki (nucleus olivaris) droga oliwkowordzeniowa (tractus olivospinalis) i jder wzgrza (nuclei thalami) droga wzgrzowo-rdzeniowa (tractus
thalamospinalis).
Ukad autonomiczny posiada wasne drogi odprowadzajce (tractus efferentes systematis autonomici).
Drogi wstpujce stanowi skadnik wszystkich sznurw rdzenia. Drogi wstpujce sznura tylnego tworz szlak czucia
gbokiego (proprioceptywnego) uwiadomionego przewodzi on informacje o uoeniu ciaa, ucisku, ruchu,
wibracjach i czciowo dotyku i doprowadza je w kierunku kory mzgowej. Drogi te wychodz z proprioreceptorw w
miniach, cignach i stawach, po czym zdaj do zwoju rdzeniowego (ganglion spinale), skd po przeczeniu
trafiaj do sznura tylnego. Pczek smuky i klinowaty (fasciculus gracilis et cuneatus) zakoczone s odpowiednio
jednoimiennymi jdrami (nucleus gracilis et cuneatus). Po ponownym przeczeniu drogi krzyuj si i tworz wstg
boczn (lemniscus lateralis), ktra osiga jdra boczne wzgrza (nuclei laterales thalami). Std informacja dociera do
zakrtu zarodkowego (gyrus postcentralis). Ze wzgldu na przebieg przedstawiona droga zwana jest rdzeniowoopuszkowo-wzgrzowo-korow (tractus spinobulbothalamocorticalis). Jej uszkodzenie prowadzi do ataksji czuciowej.
Na drogi wstpujce sznura bocznego skadaj si drogi rdzeniowo-mdkowe oraz rdzeniowo-wzgrzowa boczna.
Pierwsze z wymienionych wiod rwnie czucie gbokie, lecz w przeciwiestwie do poprzedniego nieuwiadomione,
gdy nie dociera ono do kory. Droga rdzeniowo-mdkowa przednia Gowersa (tractus spinocerebellaris anterior)
krzyuje si nisko, zaraz po wejciu w rdze, zagina w blaszce pokrywy (lamina tecti) i przechodzi przez konar
mdkowy grny (pedunculus cerebellaris superior) oraz zason rdzeniow grn (velum medullare superius).
Natomiast droga rdzeniowo-mdkowa tylna Flechsiga (tractus spinocerebellaris posterior) biegnie od jdra
piersiowego (nucleus thoracicus) przez konar mdkowy dolny (pedunculus cerebellaris inferior) i nie krzyuje si.
Droga rdzeniowo-wzgrzowa boczna (tractus spinothalamicus lateralis) odpowiada za czucie blu i temperatury. Po
skrzyowaniu tworzy wstg rdzeniow (lemniscus spinalis), przechodzi przez konar mzgu (pedunculus cerebri) do
jdra brzusznego tylno-bocznego wzgrza (nucleus ventralis posterolateralis thalami), po czym drog wzgrzowokorow (tractus thalamocoricalis) do zakrtu zarodkowego (gyrus postcentralis) pole 1, 2, 3 wg Brodmana.

- 118 -

Drogi zstpujce sznura przedniego reprezentowane s przez drog rdzeniowo-wzgrzow przedni (tractus
spinothalamicus anterior). Odpowiada ona za czucie dotyku i przebiega analogicznie jak wyej opisana droga boczna.
Obie one prowadz czucie eksteroceptywne. Informacje z eksteroreceptorw wdruj do zwoju rdzeniowego (ganglion
spinale) i dalej do rogw tylnych rdzenia. Std skrzyowan drog rdzeniowo-wzgrzow dochodz do wstgi
przyrodkowej (lemniscus medialis), ktra prowadzi do jdra brzusznego tylno-bocznego wzgrza (nucleus ventralis
posterolateralis thalami), a std do zakrtu zarodkowego.
Drogi wasne rdzenia krgowego cz ze sob poszczeglne jego segmenty oraz wsptworz uki odruchowe.
Zorganizowane s w pczki waciwe czyli midzysegmentowe (fasciculi proprii s. intersegmentales).
Jeeli chodzi o przestrzenny podzia drg rdzenia, to dzielimy je na drogi sznura przedniego, bocznego i tylnego. W
sznurze przednim wystpuj drogi wstpujce i zstpujce. Do wstpujcych zaliczamy drog rdzeniowo-wzgrzow
przedni (tractus spinothalamicus anterior) i rdzeniowo-siatkow (tractus spinoreticularis). Drogi zstpujce dzielimy
na piramidowe nie skrzyowan drog korowo-rdzeniow przedni (tractus corticospinalis anterior) oraz
pozapiramidowe drog siatkowo-rdzeniow przyrodkow lub przedni (tractus reticulospinalis medialis s. anterior),
pokrywowo-rdzeniow (tractus tectospinalis) i przedsionkowo-rdzeniow przedni (tractus vestibulospinalis anterior)
w skrcie RTV. Do drg wstpujcych sznura bocznego zaliczamy: drog rdzeniowo-wzgrzow boczn (tractus
spinothalamicus lateralis), rdzeniowo-mdkow przedni i tyln (tractus spinocerebellaris anterior et posterior),
rdzeniowo-pokrywow (tractus spinotectalis), rdzeniowo-siatkow (tractus spinoreticularis) i rdzeniowo-oliwkow
(tractus spinoolivaris). Za drogi zstpujce sznura bocznego znw dzielimy na piramidowe skrzyowan drog
korowo-rdzeniow boczn (tractus corticospinalis lateralis) oraz pozapiramidowe drog czerwienno-rdzeniow
Monakowa (tractus rubrospinalis), siatkowo-rdzeniow boczn (tractus reticulospinalis lateralis), oliwkowo-rdzeniow
(tractus olivospinalis) i przedsionkowo-rdzeniow boczn (tractus vestibulospinalis lateralis). Sznur tylny prowadzi
wycznie wkna wstpujce w postaci drogi rdzeniowo-opuszkowej (tractus spinobulbaris).
267, 268, 269 Ukad nerwowy mona podzieli funkcjonalnie na dwie czci: ojkotropow odpowiedzialn za
wykonywanie naszej woli oraz idiotropow czuwajc nad prawidowym przebiegiem czynnoci yciowych.
Pierwsza z wymienionych czci odpowiada strukturalnie ukadowi animalnemu, druga za ukadowi wegetatywnemu
czyli autonomicznemu (systema autonomicum). Nie da si ich jednak rozdzieli, gdy na poziomie budowy ciaa
stanowi one cao. Okrelenie ukadu wegetatywnego jako autonomiczny sugerowa by mogo jego samorzdno w
organizmie, w rzeczywistoci natomiast podlega on kontroli wyszych orodkw nerwowych takich jak kora mzgowa,
reprezentujca funkcjonalnie nasza wol, podwzgrze, reprezentujce instynkty czy ukad limbiczny, zwizany z
odczuwanymi emocjami. Ukad autonomiczny moemy podzieli na dwie antagonistycznie dziaajce wzgldem siebie
czci, tj. na cz wspczuln (pars sympathica) oraz na cz przywspczuln (pars parasympathica). Powyszy
podzia przeprowadzony jest wzgldem kryterium fizjologicznego czyli funkcji i dziaania na narzdy ciaa;
anatomicznie natomiast, a wic ze wzgldu na rozmieszczenie, cz wspczulna odpowiada czci piersiowoldwiowej (pars thoracolumbalis), cz przywspczulna za czci czaszkowo-krzyowej (pars craniosacralis).
Ukad autonomiczny skada si z neuronw tworzcych wkna od- i doprowadzajce. W ukadzie wspczulnym te
pierwsze bior si z istoty porednio-bocznej (substantia intermediolateralis) rdzenia na wysokoci C8-L3, po czym
przechodz korzeniem brzusznym, wywarzaj gazie czce biae (rr. communicantes albi) i osigaj zwoje pnia
wspczulnego (ganglia trunci sympathici). Z kolei w ukadzie przywspczulnym neurony wychodz albo z jder nn.
czaszkowych III, VII, IX i X i biegn razem z nimi albo z jder przywspczulnych krzyowych (nuclei parasympathici
sacrales) rdzenia na wysokoci S2-4 i tworz nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini). Charakterystyczn cech
wkien ruchowych jest 2-neuronowa droga wszystkie bowiem szlaki odprowadzajce skadaj si z dwch wkien
przedzwojowego (fibra preganglionaris) oraz zazwojowego (fibra postganglionaris), za przeczenie jednego w
drugie odbywa si w zwoju (ganglion). Wkna przedzwojowe s biae czyli rdzenne, zazwojowe za szare czyli
bezrdzenne. W ukadzie wspczulnym dusze jest zazwojowe, a w ukadzie przywspczulnym przedzwojowe.
Ponadto w tym pierwszym jeden akson przedzwojowy daje sygna do ok. 30 komrek zazwojowych, a w drugim
tylko do dwch. Wypustka drugiego neuronu dociera do waciwego narzdu wykonawczego, gdzie moe tworzy
system i zwj rdcienny (systema et ganglion intramurale). Jeeli natomiast chodzi o wkna doprowadzajce, to
ukad autonomiczny nie posiada wasnych drg czuciowych. Bodce przechodz przez wkna trzewno-czuciowe
(fibrae viscerosensibiles), naczyniowo-ruchowe (fibrae vasomotoriae), wosowo-ruchowe (fibrae pilomotoriae) oraz
wydzielnicze (fibrae secetoriae). Bodce czuciowe s najczciej nieuwiadomione. Ukad wspczulny otrzymuje
informacje o blu z narzdw wewntrznych, ukad przywspczulny za odpowiada za specyficzne odczuwanie
danego narzdu. Wkna te wchodz w skad wegetatywnych ukw odruchowych.
Jak wspomniano, efekty dziaania obu skadnikw ukadu autonomicznego na dany narzd s przeciwstawne. Jeeli
zatem jeden z nich wywouje w narzdzie pobudzenie, to drugi bdzie indukowa hamowanie. Uoglniajc mona
stwierdzi, i ukad wspczulny kieruje procesami dysymilacyjnymi, podnosi stenie adrenaliny we krwi,
przygotowuje organizm do zwikszonego wysiku, ucieczki lub walki, przewaa w cigu dnia. Ukad przywspczulny
natomiast kieruje procesami asymilacyjnymi, obnia stenie adrenaliny, pozwala organizmowi odpocz i zebra siy
oraz przewaa w nocy. W midzymzgowiu obecne s elementy omawianego ukadu odpowiedzialne za hydro- i
termoregulacj, kontrol metabolizmu, krenia, trawienia, oddychania, wydalania, czuwania i czynnoci pciowych.
W rdmzgowiu napotykamy orodek snu oraz orodek oddawania moczu. W tyomzgowiu znajduj si orodki

- 119 -

skra

narzd wzroku

pok.

krwionony

wydzielania liny, ez, potu, a take naczyniowo-ruchowe oraz orodki odruchw obronnych kaszlu, kichania i
wymiotw. W istocie szarej supa porednio-bocznego rdzenia krgowego znajduje si cay szereg orodkw
autonomicznych: orodek rzskowo-rdzeniowy (centrum ciliospinale) pobudzajcy m. zwieracz renicy (C8-Th2),
orodek przyspieszajcy prac serca i zwajcy naczynia (C8-Th4), orodek rozszerzajcy oskrzela (Th3-4), orodek
zwania naczy, unoszenia wosw i pocenia (Th4-L2), orodek hamujcy odek i jelito cienkie (Th5-8), orodek drg
ciowych (Th9-10), orodek hamujcy jelito grube (Th11-12), orodek zwajcy naczynia nerek (Th12-L1). Efekty
narzdowe antagonistycznego dziaania obu ukadw przedstawia ponisza tabela.
ukad i narzd
ukad wspczulny
ukad przywspczulny
serce
przyspieszenie pracy (tachykardia) zwolnienie pracy (bradykardia)
tt. wiecowe
rozszerzenie
zwenie
naczynia obwodowe
zwenie
rozszerzenie
krew
wzrost cinienia, spadek poziomu
spadek cinienia
wapnia, wzrost poziomu cukru
nadnercza
podwyszenie poziomu adrenaliny
spadek poziomu adrenaliny
oskrzela
rozszerzenie
zwenie
linianki
lina luzowa (gsta)
lina surowicza (rzadka)
przeyk
wiotki
skurczony
odek
spoczynek
praca
jelita
spoczynek
praca
narzdy moczowe
wstrzymanie moczu
wydalanie moczu
mskie narzdy pciowe
wytrysk
wzwd
renica
rozszerzenie
zwenie
m. rzskowy
rozkurcz
skurcz
mm. tarczkowe
skurcz
rozkurcz
powieki
rozszerzenie
zwenie
m. oczodoowy
skurcz (exophthalmus)
rozkurcz (endophthalmus)
wydzielanie ez
zmniejszenie
zwikszenie
wydzielanie potu
wzrost
spadek
wosy skry
stawianie
opadanie
kolor skory
blado
zaczerwienienie
Jeeli mowa o poszczeglnych rozgazieniach i nerwach ukadu autonomicznego, to cz wspczulna tworzy po
kadej stronie krgosupa pie wspczulny (truncus sympathicus). Rozciga si on od podstawy czaszki do koci
guzicznej. Ma posta acuszka skadajcego si z 20-25 zwojw (ganglia trunci sympathci), z ktrych ostatni (Co1)
zwany jest nieparzystym (ganglion impar). Ssiednie zwoje jednej strony poczone s gg. midzyzwojowymi (rr.
interganglionares), za zwoje pooone naprzeciw na tej samej wysokoci cz gg. poprzeczne (rr. transversi). Z
rdzenia dochodzi do kadego z nich g. czca biaa (r. communicans alba), na obwd za poda g. czca szara (r.
communicans grisea). Poszczeglne zwoje pnia wspczulnego zlay si ze sob, dlatego ich liczba nie odpowiada
iloci czcych gazi. I tak w czci szyjnej zamiast 8 zwojw wystpuj 3 grny, rodkowy i dolny. Zwj grny
(ganglion cervicale superius) wystpuje na C1-4, a wkna przedzwojowe dostarcza mu g. czca biaa C8. Wychodzi
ze kilka nerww. N. szyjny (n. jugularis) daje gazie dla zwoju grnego n. X i zwoju dolnego n. IX. N. szyjnottniczy wewntrzny (n. caroticus internus) tworzy jednoimienny splot (plexus caroticus internus) otaczajcy t. szyjn
wewntrzn (a. carotica interna), ponadto oddaje gg. szyjno-bbenkowe (rr. caroticotympanici), gg. dla przysadki, gg.
do zwoju troistego (ganglion trigeminale) i zwoju rzskowego (ganglion ciliare). Nn. szyjno-ttnicze zewntrzne (nn.
carotici externi) rwnie tworz jednoimienny splot (plexus caroticus externus) otaczajcy t. szyjn zewntrzn
(a. carotis externa) i przeduajcy si w dole w splot szyjno-ttniczy wsplny (plexus caroticus communis) otaczajcy
t. szyjn wspln (a. carotis communis). Gg. gardowo-krtaniowe (rr. laryngopharyngei) tworz splot gardowy (plexus
pharyngeus) i splataj si z n. krtaniowym grnym (n. laryngeus superior) od n. X. N. sercowy szyjny grny (n.
cardiacus cervicalis superior) zda do splotu sercowego powierzchownego (plexus cardiacus superficialis). Ze zwoju
szyjnego rodkowego (ganglion cervicale medius) wystpujcego na C5-6 wychodzi n. sercowy szyjny rodkowy (n.
cardiacus cervicalis medius) zdajcy dla odmiany do splotu sercowego gbokiego (plexus cardiacus profundus).
Zwj szyjny dolny zlewa si z pierwszym zwojem piersiowym dajc zwj szyjno-piersiowy czyli gwiedzisty
(ganglion cervicothoracicum s. stellatum) ley on na C7-Th1, a otrzymuje wkna przedzwojowe od gg. czcych
biaych Th4-9. Pochodzi ze n. sercowy szyjny dolny (n. cardiacus cervicalis inferior) zdajcy do splotu sercowego
gbokiego, splot podoboczykowy (plexus subclavius) otaczajcy jednoimienn ttnic (a. subclavia) oraz n. krgowy
(n. vertebralis) tworzcy taki splot (plexus vertebralis) na jednoimiennym naczyniu (a. vertebralis).
W czci piersiowej wystpuje 10-12 zwojw piersiowych (ganglia thoracica). Wychodzce ze nn. sercowe piersiowe
(nn. cardiaci thoracici) (Th1-5) zasilaj splot sercowy. N. trzewny wikszy (n. splanchnicus major) (Th6-9) po przejciu
przez zwj trzewny (ganglion splanchnicum) przebija przepon i koczy si w splocie trzewnym czyli sonecznym

- 120 -

(plexus celiacus s. solaris). Podobnie koczy n. trzewny mniejszy (n. splanchnicus minor) (Th10-11), ktry ponadto
wysya g. nerkow (r. renalis) dla rdzenia nadnercza. Gdy ta ostatnia odchodzi osobno, ma posta n. trzewnego
najniszego (n. splanchnicus imus). Splot aorty piersiowy (plexus aorticus thoracicus) komunikuje si w grze ze
splotem sercowym, a w dole ze splotem aorty brzusznym. Gg. pucne (rr. pulmonales) (Th3-5) wsptworz splot pucny
(plexus pulmonalis).
W czci brzusznej i miednicznej wystpuj 3-4 zwoje ldwiowe (ganglia lumbalia), 4 zwoje krzyowe (ganglia
sacralia) i guziczny zwj nieparzysty (ganglion impar). Z brzusznego splotu aorty (plexus aorticus abdominalis)
wychodz wkna tworzce zwj krezkowy grny i dolny (ganglion mesentericum superius et inferius). Najwikszym
splotem autonomicznym jest splot trzewny czyli soneczny (plexus celiacus s. solaris) skada si na zwj trzewny
(ganglion celiacum), zwoje przeponowe (ganglia phrenica) oraz zwj aortowo-nerkowy (ganglion aortorenalis).
Wychodzce ze wizki tworz sploty w cianach narzdw jamy brzusznej w ten sposb powstaje splot wtrobowy
(plexus hepaticus), ledzionowy (plexus lienalis), trzustkowy (plexus pncreaticus), nadnerczowy (plexus suprarenalis),
nerkowy (plexus renalis), moczowodowy (plexus uretericus), jdrowy albo jajnikowy (plexus testicularis vel ovaricus),
odkowy (plexus gastricus), trzewny grny i dolny (plexus mesentericus superior et inferior), odbytniczy grny
(plexus rectalis superior), biodrowy (plexus iliacus) i udowy (plexus femoralis). Analogicznie ze splotu podbrzusznego
grnego czyli przedkrzyowego (plexus hypogastricus superior s. presacralis) pochodzi splot odbytniczy rodkowy i
dolny (plexus rectalis medius et inferor), a ze splotu podbrzusznego dolnego czyli miednicznego (plexus hypogastricus
inferior s. pelvinus): splot maciczno-pochwowy albo sterczowy i nasieniowodowy (plexus uterovaginalis vel prosaticus
et deferentalis), pcherzowy (plexus vesicalis) i nn. jamiste prcia lub echtaczki (nn. cavernosi penis vel clitoridis).
Cz przywspczulna dzieli si na cz czaszkow i krzyow, za ta pierwsza dalej na rd- i tyomzgowiow.
Cz rdmzgowiowa wystpuje jako autonomiczny komponent n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III). Z jdra
dodatkowego tego nerwu (nucleus accessorius n. oculomotorii) wychodzi wizka docierajca do zwoju rzskowego
(ganglion ciliare), gdzie przecza si na wkna zazwojowe i jako nn. rzskowe krtkie (nn. ciliares breves) dochodzi
do m. rzskowego (m. ciliaris) oraz m. zwieracza renicy (m. sphincter pupillae). Cz tyomzgowiowa wystpuje w
postaci czci nerww: VII, IX i X. N. poredni (n. intermedius) nazywany jest XIII n. czaszkowym albo czci
poredni n. twarzowego (pars intermedia n. facialis) (VII). Wychodzca z jdra linowego grnego (nucleus
salivatorius superior) wizka biegnie wspomnianym nerwem i odcza si jako n. skalisty wikszy (n. petrosus major),
przeduajcy si w n. kanau skrzydowo-podniebiennego (n. canalis perygopalatini) docierajcy do zwoju
skrzydowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum). Tu wizki rozdzielaj si: jedna cz biegnie n.
szczkowym (n. maxillaris) (V2) i n. jarzmowym (n. zygomaticus) do gruczou zowego (glandula lacrmalis), druga za
daje nn. nosowe tylne (nn. nasales posteriores) oraz nn. podniebienne (nn. palatini). Wychodzca z jdra linowego
grnego wizka odchodzi od n. poredniego rwnie jako struna bbenkowa (chorda tympani). Tdy dostaje si do
n. jzykowego (n. lingualis) i nim do zwoju poduchwowego (ganglion submandibulare), skd wkna zazwojowe
dostaj si do linianki poduchwowej (glandula submandibularis) i podjzykowej (glandula sublingualis). Wkna
pochodzce z jdra linowego dolnego (nucleus salivatorius inferior) biegn n. jzykowo-gardowym (n.
glossopharyngeus) (IX) do jego zwoju dolnego, nastpnie jako n. bbenkowy (n. tympanicus) i n. skalisty mniejszy (n.
petrosus minor) osigaj zwj uszny (ganglion oticum). Std cz wkien przez g. czc z n. uszno-skroniowym (r.
c. c. n. auriculotemporalis) dochodzi do linianki przyusznej (glandula parotis), cz pozostaa za przez n.
policzkowy (n. buccalis) osiga gruczou policzkowe i wargowe (glandulae buccales et labiales). Komponent
przywspczulny n. bdnego (n. vagus) (X) pochodzi z jego jdra grzbietowego (nucleus dorsalis n. vagi); w nerw
tworzy zwoje na wikszoci narzdw wewntrznych. Cz krzyowa bierze pocztek z jder przywspczulnych
krzyowych (nuclei parasympathici sacrales) w segmentach S2-4, po czym wychodzc ze splotu krzyowego (plexus
sacralis) formuj nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini) ktre po przejciu przez splot podbrzuszny dolny
czyli miedniczny (plexus hypogastricus inferior s. pelvinus) wdruj do narzdw pciowych n. sromowym (n.
pudendus).
Do narzdw zmysw (organa sensuum s. sensoria) zaliczamy: narzd wzroku (organum visus), narzd
przedsionkowo-limakowy (organum vestibulocochleare), narzd smaku (organum gustus), narzd wchu (organum
olfactus) oraz powok wspln (intergumentum commune).
Na narzd wzroku (organum visus) skada si oko oraz jego narzdy dodatkowe. W skad oka (oculus) wchodzi
n. wzrokowy (n. opticus) (II) oraz gaka oczna (bulbus oculi). Posiada ona 3 bony oraz jdro. Najbardziej zewntrzna
jest bona wknista (tunica fibrosa bulbi) skadajca si z rogwki (cornea) i twardwki (sclera). Gbiej pooona jest
bona naczyniowa (tunica vasculosa bulbi), do ktrej zaliczamy naczyniwk (chorioidea), ciao rzskowe (corpus
ciliare) i tczwk (iris). Bona wewntrzna czyli zmysowa (tunica interna s. sensoria) posiada cz barwnikow (pars
pigmentosa) oraz cz nerwow czyli siatkwk (pars nervosa s. retina). W skad jdra gaki ocznej (nucleus bulbi
oculi) wchodzi: ciecz wodnista (humor aquosus), soczewka (lens), obwdka rzskowa (zonula ciliaris) oraz ciao
szkliste (corpus vitreum). Narzdy dodatkowe oka (organa oculi accessoria) to jego aparat ochronny, aparat ruchowy
oraz inne skadniki oczodou. Na aparat ochronny skadaj si: powieki (palpebrae), spojwki (conjunctivae) i aparat
zowy (apparatus lacrimalis). Aparat ruchowy tworz mm. gaki (mm. bulbi). Wreszcie do innych skadnikw oczodou
wchodz: powizie oczodoowe (fasciae orbitales), okostna oczodou (periorbita), ciao tuszczowe oczodou (corpus
adiposum orbitae) oraz przegroda oczodoowa (septum orbitale).

- 121 -

Gaka oczna (bulbus oculi) ma w przyblieniu ksztat kulisty w przyblieniu, gdy po dokadnych pomiarach
okazuje si, i najdusza jest jej o przednio-tylna, dalej boczno-przyrodkowa, a najkrtsza jest o grno-dolna.
Najdalej wysunite w najduszej osi punkty nazywamy biegunami mamy zatem biegun przedni (polus anterior) oraz
tylny (polus posterior). Oba one wyznaczaj o optyczn gaki (axis opticus). W zalenoci od tego, czy pomiaru
dokonujemy pomidzy zewntrznymi czy wewntrznymi odpowiednikami biegunw, wyrniamy o gaki zewntrzna
i wewntrzn (axis bulbi externus et internus). Rwnik (equator) oddziela przedni poow gaki od tylnej, za
poudniki (meridiani) przebiegaj pomidzy biegunami. Gak mona zatem porwna do globusa przewrconego na
bok podobnie jak dugo geograficzn, tak te skadow ktow pooenia jakiego obszaru na gace podaje si w
stopniach 0-180O po kadej stronie nosowej i skroniowej .
270 Jak wczeniej wspomniano, bona wknista gaki ocznej (tunica fibrosa bulbi) skada si z twardwki i
rogwki, oddzielonych piercieniem spojwkowym (anulus conjunctivalis). Twardwka (sclera) pokrywa 80%
powierzchni gaki. Jest ona przebita przez n. wzrokowy (n. opticus) (II) w miejscu zwanym blaszk sitow (lamina
cribrosa) oraz przez . wirowate (vv. vorticosae). Przejcie istoty waciwej twardwki (substantia propria sclerae) w
powierzchni przednia i tyln rogwki (facies anterior et posterior corneae) tworzy bruzd twardwki (sulcus sclerae),
w ktrej obecny jest jej rbek (limbus sclerae). Na zewntrz istoty waciwej znajduje si blaszka nadtwardwkowa
(lamina episcleralis) zwracajca si do przestrzeni midzypochwowej (spatium intevaginale) rozdzielajcej gak oczn
od jej pochewek. Twardwka oddzielona jest od bony naczyniowej przez blaszk (lamina fusca sclerae), zwracajc
si do przestrzeni okoonaczyniwkowej (spatium perichoroideale).
Rogwka (cornea), w przeciwiestwie do twardwki, nie zawiera naczy krwiononych. Posiada powierzchni
przednia i tyln (facies anterior et posterior) oraz rodek zwany wirem (vortex). Skada si z 3 czci. Cz
spojwkowa (pars conjunctivalis) to nabonek przedni (epithelium anterius) oraz blaszka graniczna przednia (lamina
limitans anterior). Cz twardwkowa (pars scleralis) reprezentowana jest przez istot waciw rogwki (substantia
propria corneae). Na cz naczyniwkow (pars choroidealis) skada si blaszka graniczna tylna (lamina limitans
posterior) oraz nabonek tylny (epithelium posterius). Unerwienie pochodzi od nn. rzskowych (nn. ciliares).
271 Bona naczyniowa gaki ocznej (tunica vasculosa bulbi) peni rol odywcz, wytwarza ciecz wodnist
skadajc si na jdro gaki oraz umoliwia akomodacj i adaptacj. Naczyniwka (chorioidea) odywia cz
wzrokow siatkwki (pars optica retinae), siga do rbka zbatego (ora serrata) i zwraca si do twardwki, od ktrej
oddziela j przestrze okoonaczyniwkowa (spatium perichoroideale). Skada si z 4 warstw zwanych blaszkami.
Wyrniamy: blaszk nadnaczyniwkow (lamina suprachoroidea), naczyniow (lamina vasculosa), naczyniwkowokapilarn (lamina choroidocapillaris) i podstawn (lamina basalis).
Ciao rzskowe (corpus ciliare) siga od rbka zbatego do brzegu rzskowego tczwki (margo ciliaris iridis). W jego
skad wchodzi krek rzskowy (orbiculus ciliaris), przechodzcy w wieniec rzskowy (corona ciliaris), a ten w
m. rzskowy (m. ciliaris). W skad obwdki wchodz fady rzskowe (plicae ciliares) rozdzielajce wyrostki rzskowe
(processus ciliares). Te ostatnie wystpuj w liczbie 70-80 i s odpowiedzialne za wytwarzanie pynu rzskowego.
Tczwka (iris) znajduje si przed soczewk, oddzielajc komor oka przedni od tylnej (camera oculi anterior et
posterior). Posiada ona powierzchni przedni i tyln (facies anterior et posterior) oraz brzeg rzskowy (margo ciliaris)
kontaktujcy si z ciaem rzskowym (corpus ciliare) i brzeg reniczny (margo pupillaris) lecy bezporednio przed
soczewk i ograniczajcy renic. renica (pupilla) to nic innego jak otwr w tczwce, ktrym przechodzi wiato
przed skupieniem przez soczewk. Fady tczwkowe (plicae iridis) wytwarzaj naczynia krwionone ukadajce si w
koo ttnicze tczwki wiksze i mniejsze (circulus arteriosus iridis major et minor), te za wyznaczaj piercie
tczwkowy wikszy i mniejszy (anulus iridis major et minor). Pochodzenia mezodermalnego jest w obrbie tczwki
blaszka brzena przednia (lamina marginalis anterior) oraz zrb tczwki (stroma iridis). Z ektodermy za pochodz m.
zwieracz i rozwieracz renicy (m. sphincter et dilator pupillae), rozdzielone nabonkiem barwnikowym (epithelium
pigmentosum) i czci tczwkow siatkwki (pars iridica retinae). Z przodu znajduje si kt tczwkoworogwkowy (angulus iridocornealis) w ktrym wystpuje zatoka ylna twardwki (sinus venosus sclerae).
272 Bona wewntrzna gaki skada si z czci barwnikowej i nerwowej. Pierwsza z nich (pars pigmentosa)
tworzy warstw barwnika siatkwki, ciaa rzskowego i tczwki (stratum pigmenti retinae, corporis ciliaris et iridis).
Cz nerwowa (pars nervosa) zwana jest siatkwk (retina). Posiada ona cz wzrokow (pars optica) i lep (pars
ceca), rozgraniczone rbkiem zbatym (ora serrata). Cz lepa dzieli si dalej na cz rzskow (pars ciliaris) i
tczwkow (pars iridica). N. wzrokowy (n. opticus) (II) odchodzi z siatkwki w miejscu zwanym jego tarcz (discus
n. optici). W tarczy znajduje si wydrenie (excavatio disci), przez ktre przechodzi t. rodkowa siatkwki
(a. centralis retinae). Tarcza stanowi tzw. plamk lep Mariotta (macula ceca). Bocznie od tarczy znajduje si plamka
ta (macula flava), posiadajca doek rodkowy (fovea centralis). Mzgow warstw siatkwki tworz 3 pokady
neuronw uoone w warstw nerwowo-nabonkow czyli wiatoczu (stratum neuroepitheliale s. photosensorium),
warstw zwojow siatkwki (stratum ganglionare retinae) oraz w warstw zwojow n. wzrokowego (stratum
ganglionare n. optici).
273 Soczewka (lens) znajduje si za tczwk. Posiada powierzchni przedni (facies anterior) pokryt
nabonkiem (epithelium lentis) oraz tyln (facies posterior) oddzielon rwnikiem (equator lentis). Najbardziej
wysunite punkty tworz biegun przedni i tylny (polus anterior et posterior), pomidzy ktrymi przebiega o soczewki
(axis lentis). Soczewka objta jest torebk (capsula lentis), wewntrz ktrej znajduje si jej istota (substantia lentis). T

- 122 -

ostatni mona podzieli na kor (cortex) i jdro (nucleus). Soczewka zawieszona jest na ciele rzskowym (corpus
ciliare) dziki obwdce rzskowej (zonula ciliaris) zoonej z wkien obwdkowych (fibrae zonulares) odchodzcych
od czci rzskowej siatkwki (pars ciliaris retinae).
Ciao szkliste (corpus vitreum) wypenia komor szklist gaki ocznej (camera vitrea bulbi) znajdujc si za soczewk,
krkiem rzskowym (orbiculus ciliaris) i ciaem rzskowym (corpus ciliare). Otoczone jest bon szklist (membrana
vitrea). Skada si ze zrbu szklistego (stroma vitrea) i takiego pynu (humor vitreus).
274 Wyrniamy dwie komory gaki ocznej przedni i tyln. Komora przednia (camera bulbi anterior) znajduje
si pomidzy rogwk (cornea) z przodu a tczwk (iris) i soczewk (lens) z tyu. Wykazuje ona poczenie z
przestrzeniami kta tczwkowo-twardwkowego (spatia anguli iridocornelis), przez co ciecz wodnista (humor
aquosus) moe przedostawa si do zatoki ylnej twardwki (sinus venosus sclerae). Komora tylna (camera bulbi
posterior) ograniczona jest z przodu przez tczwk, z tyu przez soczewk i obwdk rzskow (zonula ciliaris), z
boku za przez ciako rzskowe (corpus ciliare).
275 W skad aparatu ochronnego oka wchodz: powieki (palpebrae), spojwki (conjunctivae) i aparat zowy
(apparatus lacrimalis).
Wyrniamy powiek grn i doln (palpebra superior et inferior). Kada z nich posiada powierzchni przedni i tyln
(facies anterior et posterior). Wsplnie ograniczaj one szpar powiek (rima palpebrarum), cz si za w kcie
ocznym przyrodkowym i bocznym (angulus oculi medialis et lateralis), gdzie tworz spoido powiek przyrodkowe i
boczne (commisura palpebrarum medialis et lateralis). Na brzegach znajduj si odpowiednio rbki powiekowe
przednie (limbi palpebrales anteriores), gdzie wystpuj rzsy (cilia) i gruczoy rzsowe (glandulae ciliares) oraz tylne
(limbi palpebrales posteriores), gdzie obecne s gruczoy tarczkowe (glandulae tarsales). Rbki przednie od tylnych
oddzielone s przez (rivus lacrimalis). W skad powiek wchodz: skra, tkanka podskrna, cz powiekowa m.
okrnego oka (pars palpebralis m. orbicularis oculi), tarczka, m. tarczkowy grny i dolny (m. tarsalis superior et
inferior), bona spojwkowa i cigno m. dwigacza powieki grnej (tendo m. levatoris palpebrae superioris). Tarczki
(tarsi) cz si z wizadem powiekowym przyrodkowym i bocznym (lig. palpebrale mediale et laterale) oraz ze
szwem powieki bocznym (raphe palpebralis lateralis), posiadaj wasne gruczoy (glandulae tarsales) i przeduaj si
w przegrod oczodoow (septum orbitale). M. dwigacz powieki grnej (m. levator palpebrae superioris) przyczepia
si do piercienia cignistego wsplnego (anulus tendineus communis), po czym biegnie po stropie oczodou;
unerwiony jest przez n. okoruchowy (n. oculomotorius) (III). M. okrny oka (m. orbicularis oculi) dziaa
antagonistycznie do poprzednika, tj. powoduje zacinicie powiek; posiada unerwienie od n. twarzowego (n. facialis)
(VII).
Tkanka spojwkowa (tunica conjunctiva) tworzy worek spojwkowy (saccus conjunctivae). Skada si z czci
powiekowej (pars palpebralis) i gakowej (pars bulbaris), ktre przechodz w siebie na sklepieniu spojwki
odpowiednio grnym i dolnym (fornix conjunctivae superior et inferior). W przyrodkowym kcie oka (angulus oculi
medialis) znajduje si jeziorko zowe (lacus lacrimalis), ktrego dno buduje tzw. misko zowe (carancula lacrimalis).
Aparat zowy skada si z odpowiedniego gruczou i drg. Gruczo zowy (glandula lacrimalis) ley w swoim dole
(fossa glandulae lacrimalis) powyej grnego sklepienia spojwek. Posiada cz oczodoow (pars orbitalis) i
powiekow (pars palpebralis). Oddaje przewody wydzielnicze (ductuli excretorii). Drogi zowe (viae lacrimales)
biegn od punktu zowego (punctum lacrimale) na brodawce zowej (papilla lacriamlis). Prowadz dalej do kanalika
zowego posiadajcego bak (ampulla) w zgiciu. Dochodz do woreczka zowego (saccus lacrimalis) pooonego w
swoim dole (fossa sacci lacrialis). Std odchodzi przewd nosowo-zowy (ductus nasolacrimalis), ktry biegnie w ty,
d i bok do przewodu nosowego dolnego (meatus nasi inferior), gdzie uchodzi pod fadem zowym (plica lacrimalis).
Woreczek unerwiony jest przez n. podoczodoowy (n. infraorbitalis), przewd za przez n. sitowy przedni (n.
ethmoidalis anterior) i gg. zbodoowe grne przednie (rr. alveolares superiores anteriores).
276 Waciwoci mm. gaki ocznej (mm. bulbi oculi) przedstawia ponisza tabela.
dziaanie na gak oczn
nazwa minia
NN przyczep pocztkowy przyczep kocowy
skrt
gbia
m. prosty boczny
L
VI
(m. rectus lateralis)
m. prosty przyrodkowy
M
wciganie
przed rwnikiem
(m. rectus medialis)
piercie cignisty
enophthalmus
gaki ocznej
m. prosty grny
III
wsplny (anulus
SM
(m. rectus superior)
tendineus communis)
m. prosty dolny
I, na
(m. rectus inferior)
zewn.
m. skony grny
IL, do
IV
(m. obliquus superior)
wewn. wypychanie
za rwnikiem gaki
ocznej
m. skony dolny
SL, na exophthalmus
grzebie zowy tylny
III
(m. obliquus inferior)
zewn.
(crista lacrimalis P)

- 123 -

Powizie oczodoowe (fasciae orbitales) tworz pochewk gaki ocznej (vagina bulbi). Oddziela ona gak od
ciaa tuszczowego, sama bdc od niej oddzielona przestrzeni midzypochwow (spatium intervaginale). Okostna
oczodou (periorbita) czy si z opon tward mzgowia (dura mater encephali). Skada si z blaszki zewntrznej i
wewntrznej, rozdzielonych ciaem tuszczowym oczodou (corpus adiposum orbitae). Przednim ograniczeniem tego
ostatniego jest przegroda oczodou (septum orbitale), sigajca od brzegu oczodoowego (margo orbitale) do tarczek
(tarsi).
277 Droga wzrokowa (tractus opticus) jest 4-neuronowa. I neuron stanowi fotoreceptory w czopkach (bacilli) i
prcikach (coni) w warstwie wiatoczuej siatkwki (stratum photosensorium retinae). II neuron stanowi
dwubiegunowe komrki w warstwie zwojowej siatkwki (stratum ganglionare retinae). Neuron III tworzony jest przez
warstw zwojow n. wzrokowego (stratum ganglionare n. optici), skd w nerw odchodzi. N. wzrokowy otoczony jest
pochewk wewntrzn i zewntrzn (vagina interna et externa). Przebiega przez oczod esowato, tak aby ruchy gaki
nie powodoway jego rozcigania. Przechodzi przez kana wzrokowy (canalis opticus) w koci klinowej, po czym
krzyuje si z nerwem przeciwlegej strony w skrzyowaniu wzrokowym (chiasma opticum). Wkna biegnce
przyrodkowo przechodz wwczas na stron przeciwn, podczas gdy boczne biegn nie skrzyowane. Za
skrzyowaniem wizki biegn pod nazw pasma wzrokowego (tractus opticus). Skada si ono z korzenia
przyrodkowego i bocznego (radix medialis et lateralis), przewija si przez podstaw konaru mzgu (basis pedunculi
cerebri) na stron grzbietow i wchodzi do ciaa kolankowatego bocznego (corpus geniculatum laterale). Std
rozpoczyna swj bieg IV neuron. Tworzy on drog kolankowo-korow wzrokow czyli promienisto wzrokow
(tractus geniculocorticalis opticus s. radiatio optica). Droga ta przechodzi przez trjkt Wernickiego oraz cz za- i
podsoczewkow torebki wewntrznej (pars retro- et sublenticularis casulae internae) do pola prkowanego (area
striata) wystpujcego dookoa bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) do tzw. siatkwki korowej (retina corticalis).
Orodki pamici wzrokowej rozmieszczone s w obrbie pola przed- i potylicznego (area pre- et occipitalis), poczone
wknami kojarzeniowymi.
Oprcz podstawowej dokorowej drogi zmysowej wystpuj ponadto wzrokowe drogi odkorowe. Informacje o
odbieranych przez oko bodcach biegn z ciaa kolankowatego bocznego drog kolankowo-pokrywow (tractus
geniculotectalis) do wzgrka grnego (colliculus superior). Korygujce polecenia wychodz jako droga pokrywowojdrowa (tractus tectonuclearis) odpowiada za akomodacj, droga pokrywowo-opuszkowa (tractus tectobulbaris) za
skupianie wzroku na jednym punkcie czy droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis) za obronne odruchy
wzrokowe. Do mostu udaje si cz skroniowo-potyliczna drogi korowo-mostowej (pars temporoocipitalis tractus
corticopontini). Obecne jest rwnie zwrotne poczenie kory z ciaem kolankowatym bocznym, majce na celu
regulacj przewodnictwa impulsw w zalenoci od natenia wizki.
278 Odruch reniczny (motus reflexus) polega na zmianie szerokoci renicy w zalenoci od iloci wpadajcego
przez ni wiata. Dziki niemu przy ostrym wietle renice zwaj si, przy nikym za rozszerzaj. Informacja o
intensywnoci wizki padajcej na siatkwk dochodzi do wzgrka grnego, skd wysyane s informacje dla ukadu
wspczulnego i przywspczulnego, regulujcych rozwarcie tczwki. Dla ukadu przywspczulnego sygna dochodzi
drog pokrywowo-jdrow (tractus tectonuclearis) do jdra okoruchowego dodatkowego (nucleus oculomotorius
accessorius), skd dalej biegnie n. okoruchowym (III) do zwoju rzskowego (ganglion ciliare). Po przeczeniu si
wkna biegn jako nn. rzskowe krtkie (nn. ciliares breves), ktre wchodz do ciaa rzskowego (corpus ciliare),
pobudzajc do skurczu m. zwieracz renicy (m. sphincter pupillae). Natomiast sygna dla ukadu wspczulnego
biegnie drog pokrywowo-rdzeniow (tractus tectospinalis) to orodka rzskowo-rdzeniowego (centrum ciliospinale),
znajdujcego si w supie bocznym rdzenia krgowego na wysokoci C8-Th2. Std droga wiedzie przez korzenie
brzuszne i gg. czce do zwoju gwiedzistego (ganglion stellatum) i przez pie wspczulny do zwoju szyjnego
grnego (ganglion cervicale superius). Po przeczeniu wkna biegn splotem szyjno-ttniczym wewntrznym (plexus
caroticus internus) i bbenkowym (plexus tympanicus), dokd docieraj nn. szyjno-bbenkowymi (nn.
caroticotympanici). Wreszcie przechodz tranzytem przez zwj rzskowy, tworzc jego korze wspczulny (radix
sympathica) i jako nn. rzskowe krtkie dostaj si do gaki ocznej, pobudzajc m. rozszerzacz renicy (m. dilator
pupillae), m. oczodoowy (m. orbitalis) i mm. tarczkowe (mm. tarsales).
Narzd przedsionkowo-limakowy lub rwnowano-suchowy (organum vestibulocochleare s. statoacusticum)
skada, si jak sama nazwa wskazuje, z dwch czci rwnowanej (pars statica) i suchowej (pars acustica). Cay
organ zawarty jest w piramidzie koci skroniowej (pyramis ossis temporalis), ktra posiada system wydre
okrelanych jako bdnik kostny (labyrynthus osseus). Pooone wewntrz tkanki mikkie tworz bdnik boniasty
(labyrynthus membranaceus) wypeniony rdchonk (endolympha). Pomidzy oboma bdnikami kry przychonka
(perilympha). Elementami bdnika kostnego nalecymi do czci rwnowanej s: kostne kanay pkoliste (canales
semicirculares ossei) i przedsionek (vestibulum) dlatego okrela si j jako cz przedsionkow, bdnika
boniastego za: przewody pkoliste (ductus semicirculares), agiewka (utriculus) i woreczek (sacculus). Z
powyszymi elementami zwizane s odpowiednio: grzebienie bakowe (cristae ampullares), plamka agiewki (macula
utriculi) i plamka woreczka (macula sacculi), czyli struktury, od ktrych odchodzi cz przedsionkowa n. VIII (pars
vestibularis n. VIII). Analogicznie do czci suchowej naley z bdnika kostnego limak (cochlea) dlatego okrela
si j jako cz limakow, a z bdnika boniastego przewd limakowy (ductus cochlearis). Drgania przekazane
przez przychonk rdchonce odbierane s przez narzd spiralny Cortiego (organum spiralis), od ktrego biegnie

- 124 -

cz limakowa n. VIII (pars cochlearis n. VIII). Bdnik kostny i boniasty tworz wsplnie ucho wewntrzne (auris
interna). Przedua si ono w kana przedzielony bon bbenkow (membrana tympani) na dwie czci. Cz blisza
uchu wewntrznemu nazywa si uchem rodkowym (auris interna) zawiera ono jam bbenkow (cavitas tympanica)
z kosteczkami suchowymi (ossicula auditoria) i trbk suchow (tuba auditiva). Cz najbardziej zewntrzna to ucho
zewntrzne (auris externa), zoone z przewodu suchowego zewntrznego (meatus acusticus externus) i maowiny
usznej (auricula).
279 Maowina (auricula) stanowi cz ucha wystajc na zewntrz. Jej rusztowaniem jest chrzstka (cartilago
auriculae), ktrej brak jedynie w patku (lobulus auriculae). Najbardziej zewntrzny brzeg maowiny stanowi obrbek
(helix), posiadajcy w grze nad otworem suchowym zewntrznym odnog (crus helicis). Obrbek przechodzi w dole
w ogon (cauda helicis), oddzielony od przeciwskrawka przez szczelin przeciwskrawkowo-obrbkow (fissura
antitragohelicina). Na przejciu obrbka w jego odnog wystpuje kolec (spina helicis). Bruzda odnogi obrbka (sulcus
cruris helicis) oddziela ten ostatni od wyniosoci muszli. Na obrbku wystpuje zgrubienie zwane guzkiem maowiny
(tuberculum auriculae) jeeli zwraca si do przodu lub jej szczytem (apex auriculae), gdy zwraca si do tyu. Bardziej
do przodu od obrbka wystpuje grobelka (anthelix) rozdzielajca si w grze na odnogi (crura anthelicis). Obie
odnogi ograniczaj d trjktny (fossa triangularis). Midzy obrbkiem a grobelk obecne jest czenko (scapha). Na
bocznej powierzchni wystpuje muszla maowiny (concha auriculae). Odnoga obrbka jest elementem rozdzielajcym
(cymba conchae) od jamy (cavum conchae). Przednim ograniczeniem tej ostatniej jest skrawek (tragus), tylnym za
przeciwskrawek (antitragus). Pomidzy nimi znajduje si wcicie midzyskrawkowe (incisura intertragica). Powyej
skrawka obserwujemy wcicie przednie ucha (incisura anterior auris), za z tyu i powyej przeciwskrawka bruzd
tyln maowiny (sulcus auriculae posterior). Na powierzchni przyrodkowej jamie muszli odpowiada jej wynioso
(eminentia conchae). Powyej tej ostatniej znajduje si wynioso dou trjktnego (eminentia fossae triangularis).
Poza tym wida wynioso czenka (eminentia scaphe) i d grobelki (fossa anthelicis).
Chrzstka maowiny czy si z chrzstk otworu suchowego (cartilago meatus acustici) przez cie chrzstki ucha
(isthmus cartilaginis auris). W t ostatni przedua si zarwno wcicie midzyskrawkowe (incisura intertragica), jak i
wcicie kracowe ucha (incisura terminalis auris). Chrzstka przewodu suchowego posiada blaszk przyrodkow i
boczn (lamina medialis et lateralis) oraz dwa wcicia. Do chrzstki maowiny przyczepia si wizado maowiny
przednie, grne i tylne (lig. auriculae anterius, superius et posterius) oraz minie. Mm. maowiny dzieli si na mm.
zewntrzne pozostaoci m. rozszerzacza otworu suchowego zewntrznego (m. dilator porus acustici externi) oraz
mm. wasne, do ktrych nale: m. obrbka wikszy i mniejszy (m. helicis major et minor), m. wcicia obrbka (m.
incisurae helicis), m. skrawkowy (m. tragicus), m. przeciwskrawkowy (m. antitragicus), m. piramidowy (m.
pyramidalis), m. skony maowiny (m. obliquus auriculae) i m. maowinowy poprzeczny (m. auricularis transversus).
Przewd suchowy zewntrzny (meatus acusticus externus) jest w 1/3 bocznej kostny, a w 2/3 przyrodkowych
chrzstny. Prowadzi do otwr suchowy zewntrzny (porus acusticus externus), ograniczony z przodu przez brzeg
skrawka, z tyu przez rbek muszli (limen conchae), z gry przez odnog obrbka, a z dou przez wcicie
midzyskrawkowe. Przewd wycielony jest skr, ktra przedua si tu z maowiny. Wyprostowanie przewodu
osiga si przez pocignicie maowiny w gr i w ty.
Bona bbenkowa (membrana tympani) posiada cz napit (pars tensa) i cz wiotk (pars flaccida). Pierwsza z
nich czy si z bruzd bbenkow (sulcus tympanicus) przez piercie wknisto-chrzstny (anulus fibrocartilagineus).
Na czci napitej wystpuje prek moteczkowy (stria malleolaris) czy si on z rkojeci moteczka (manubrium
mallei), przez co na bonie powstaje ppek (umbo membranae tympani). Na grnym kocu prka wystpuje
wynioso moteczkowa (prominentia malleolaris), wywoana przez wyrostek boczny moteczka (processus lateralis
mallei). Wynioso ta posiada fad moteczkowy przedni i tylny (plica malleolaris anterior et posterior), ktre
schodzc si rozdzielaj cz napita od wiotkiej.
280 Ucho rodkowe (auris media) stanowi przestrze przebiegajc z przodu i przyrodkowo w kierunku tylnym i
bocznym.
Jama bbenkowa (cavitas tympanica) ograniczona jest przez 6 cian przedni, tyln, grn, doln, boczna i
przyrodkow. U gry wystpuje ciana pokrywowa (paries tegmentalis) utworzona przez pokryw jamy bbenkowej
(tegmen tympani), niekiedy pojawiaj si komrki sutkowe (cellulae mastoideae). W dole mamy cian szyjn (paries
jugularis), ktra oddziela jam od dou szyjnego (fossa jugularis); przechodzi w ty wyniosoci rylcowat
(prominentia styloidea). Z tyu obecna jest ciana sutkowa (paries mastoideus); w grze posiada wchd do przedsionka
(aditus ad antrum) ktrdy komunikuje si z przedsionkiem sutkowym (antrum mastoideum) i z komrkami
sutkowymi. Przyrodkowo od wchodu znajduje si wynioso kanau n. twarzowego (prominentia canalis n. facialis),
nad ni za wystpuje wynioso kanau pkolistego bocznego (prominentia canalis semicircularis lateralis). Jednym
z ogranicze wchodu jest d kowadeka (fossa incudis) w jego krtkiej odnodze (crus breve incudis). Wspomniany d
posiada pod sob zatok tyln (sinus posterior), ktra czy si z wyniosoci piramidow (eminentia pyramidalis), w
ktrej przebiega m. strzemiczkowy (m. stapedius). Na zatoce wstpuje rwnie otwr bbenkowy kanalika struny
bbenkowej (apertura tympanica canaliculi chordae tympani). Z przodu jamy wystpuje ciana ttnicy szyjnej (paries
caroticus), ktra oddziela j od kanau szyjnego (canalis caroticus). Przechodz ni kanaliki szyjno-bbenkowe
(canaliculi caroticotympanici), w grze za przedua si w otwr bbenkowy trbki suchowej (ostium tympanicum
tubae auditivae). Ten ostatni oddzielony jest od pkanau m. napinacza bony bbenkowej (semicanalis m. tensoris

- 125 -

tympani) przez przegrod kanau miniowo-trbkowego (septum canalis musculotubarii), ktra w przedueniu daje
wyrostek limakowaty (processus cochleariformis). Po boku jama bbenkowa posiada cian boniast (paries
membranaceus), utworzon przez bon bbenkow (membrana tympani) i ko skroniow (os temporale). Po stronie
przyrodkowej wystpuje ciana bdnikowa (paries labyrynthicus), stanowica jednoczenie boczn cian bdnika
kostnego (paries lateralis labyrynthi ossei). Na cianie tej obecne jest okienko przedsionka (fenestra vestibuli)
zlokalizowane w swoim doku (fossula fenestrae vestibuli). Doek ten ograniczony jest z przodu przez wyrostek
limakowaty (processus cochleariformis), z tyu przez wynioso piramidow (eminentia pyramidalis), z gry przez
wynioso kanau twarzowego (prominentia canalis facialis) w jego czci nadbbenkowej (pars supratympanalis), z
dou za przez wzgrek (promontorium). Ten ostatni przedua si w mostek (ponticulus promontorii) oraz posiada
bruzd (sulcus promontorii), ktra z kolei stanowi przeduenie kanalika bbenkowego (canaliculus tympanicus).
Wzgrek przechodzi zatok bbenkow (sinus tympani) w (subiculum promontorii), od ktrego oddziela go doek
okienka limaka (fossa fenestrae cochlae) we wtrnej bonie bbenkowej (membrana tympani secundaria). W doku
obecne jest okienko limaka (fenestra cochlae) posiadajce grzebie (crista fenestrae cochlae).
W jamie bbenkowej znajduj si kosteczki suchowe (ossicula auditoria), stanowice poczenie midzy bon
bbenkow a okienkiem przedsionka. S to: moteczek, kowadeko i strzemiczko. Moteczek (malleus) ma ksztat
maczugowaty. Posiada gow (caput mallei) w zachyku nadbbenkowym (recessus epitympanicus) oraz rkoje
(manubrium mallei), zrastajc si z bon bbenkow. Na gowie obecna jest powierzchnia stawowa (facies
articularis). Szyjka moteczka (collum mallei) odsya wyrostek przedni i boczny (processus mallei anterior et lateralis),
ktry wywouje wynioso moteczkow (prominentia malleolaris). Kowadeko (incus) ma ksztat 2-korzeniowego
zba. Posiada gow (caput incudis) z powierzchni stawow oraz dwie odnogi. Odnoga duga (crus longum) przedua
si w wyrostek soczewkowaty (processus lenticularis), krtka za (crus breve) czy si z doem kowadeka (fossa
incudis). Strzemiczko (stapes) zostao tak nazwane ze wzgldu na ksztat przypominajcy strzemi. Na gowie (caput
stapedis) wystpuje powierzchnia stawowa. Odnoga przednia i tylna (crus anterius et posterius) dochodz do podstawy
(basis stapedis), ktra zamyka okienko przedsionka.
Oprcz elementw kostnych w jamie bbenkowej znajduje si szereg struktur cznotkankowych. Poszczeglne kostki
poczone s stawami mamy wic staw kowadekowo-moteczkowy (art. incudomalleolaris) oraz kowadekowostrzemiczkowy (art. incudostapidialis). Obecny jest wizozrost bbenkowo-strzemiczkowy (syndesmosis
tympanostapedialis) w postaci wizada obrczkowego strzemiczka (lig. anulare stapedis). Wystpuje szereg wizade
moteczka boczne, przednie i grne (lig. mallei laterale, anterius et superius) w skrcie LAS oraz kowadeka tylne i
grne (lig. incudis posterius et superius). Pomidzy odnogami i podstaw strzemiczka rozpita jest bona strzemiczka
(membrana stapedis). Wyrniamy ponadto fady: moteczka przedni i tylny (plica mallei anterior et posterior),
kowadeka (plica incudis), strzemiczka (plica stapedis) i struny bbenkowej (plica chordae tympani). Mamy te
zachyek bony bbenkowej tylny, przedni i grny (recessus membranae tympani posterior, anterior et superior)
razem PAS i zachyek nadbbenkowy (recessus epitympanicus).
Napicie bony bbenkowej regulowane jest przy wspudziale dwu mini. M. napinacz bony bbenkowej (m. tensor
tympani) przyczepia si do ograniczenia ujcia swojego pkanau (semicanalis m. tensoris tympani), przewija si przez
wyrostek limakowaty (processus cochleariformis) i osiga szczyt moteczka; unerwiony jest przez n. skrzydowy
przyrodkowy (m. pterygoideus medialis) od n. uchwowego (n. mandibularis) (V3) i powoduje zwikszenie napicia
bony. M. strzemiczkowy (m. stapedius) rozciga si od wyniosoci piramidowej (eminentia pyramidalis) do gowy
strzemiczka (caput stapedis); posiada unerwienie od n. strzemiczkowego (n. stapedus) od n. twarzowego (n. facialis)
(VII) i zmniejsza napicie bony. Unerwienie obu mm. przez rne nn. sprawia, e przy wyczeniu funkcji n. VII
pojawia si nadmierne napicie bony i nadwraliwo na dwiki (hyperacusis).
282 Trbka suchowa (tuba auditiva) biegnie z tyu, boku i z gry w przd, przyrodkowo i w d. Skada si z
czci kostnej (pars ossea) stanowicej 1/3 dugoci oraz z czci chrzstnej (pars cartilaginea) pozostae 2/3. Obie
czci rozdzielone s przez cie (isthmus tubae auditivae). Cz kostna utworzona jest przez pkana trbki
(semicanalis tubae auditivae) poczwszy od jej otworu bbenkowego (ostium tympanicum tubae). Cz chrzstna
natomiast skada si z chrzstki trbki (cartigago tubae) posiadajca blaszk przyrodkowa i boczn (lamina medialis et
lateralis) oraz z blaszki boniastej (lamina membranacea). Bieg trbki koczy si jej otworem gardowym (ostium
pharyngeum tubae) obecnym na bocznej cianie czci nosowej garda w przedueniu dolnego przewodu nosowego.
Podczas przeykania pokarmu trbka otwiera si i odwiea zawarto dziki dziaaniu m. napinacza podniebienia
mikkiego (m. tensor veli palatini).
281 Jak wczeniej wspomniano, w skad ucha wewntrznego (auris interna) wchodzi bdnik kostny (labyrynthus
osseus) oraz bdnik boniasty (labyrynthus membranaceus).
283 Bdnik kostny (labyrynthus osseus) stanowi system wydre wewntrz piramidy koci skroniowej (pyramis
ossis temporalis). Dzieli si na cz przedni, rodkow i tyln.
Cz rodkow stanowi przedsionek (vestibulum). Jego ciana boczna pokrywa si ze cian przyrodkow jamy
bbenkowej, za cian przyrodkow stanowi dno przewodu suchowego wewntrznego (fundus meatus acustici
interni). Na cianie przyrodkowej wystpuje grzebie przedsionka (crista vestibuli), ktry w gor przedua si w
piramid przedsionka (pyramis vestibuli), w d za w zachyek limakowy (recessus cochlearis). Grzebie rozdziela
ponadto zachyek kulisty (recessus sphericus) od zachyka eliptycznego (recessus elipticus). Dolny brzeg tego

- 126 -

ostatniego stanowi szczelina prowadzca do wodocigu przedsionka (aquaeductus vestibuli). Na cianie przyrodkowej
znajduj si ponadto plamki sitowe (maculae cribrosae) grna, rodkowa i dolna. Plamka grna odpowiada polu
przedsionkowemu grnemu (area vestibularis superior), przez ktre przechodzi n. agiewkowo-bakowy (n.
utriculoampullaris). Plamka rodkowa polu przedsionkowemu dolnemu (area vestibularis inferior), ktrdy wychodzi
n. woreczkowy (n. saccularis). Analogiem plamki dolnej jest otwr pojedynczy (foramen singulare), przez ktry
przechodzi n. bakowy tylny (n. ampullaris posterior).
Przedni cz bdnika stanowi limak (cochlea). Skada si on z podstawy (basis cochleae) zwrconej przyrodkowo
do dna przewodu suchowego wewntrznego gdzie odpowiada polu limaka (area cochleae) oraz z osklepka (cupula
cochleae) zwrconego bocznie. W obrbie limaka wystpuje kana spiralny (canalis spiralis). Zatacza on 2 zakrtu, z
czego dolny odpowiada pasmu spiralnemu dziurkowanemu (tractus spiralis foraminosus), ktrdy wychodz nici czci
limakowej n. VIII (pars cochlearis n. VIII). Kana spiralny siga od zachyka kulistego i nawinity jest na wrzeciono
(modiolus). Podstawa wrzeciona (basis modioli) zwraca si do dna przewodu suchowego wewntrznego. Wrzeciono
posiada kanay podune (canales longitudinales modioli), blaszk (lamina modioli) oraz kana spiralny (canalis
spiralis). Blaszka spiralna kostna (lamina spiralis ossea) przedua si w haczyk (hamulus laminae spiralis), ktry od
blaszki wrzeciona oddziela szpara osklepka (helicotrema). Zbiegnicie si blaszki spiralnej kostnej i wtrnej blaszki
spiralnej (lamina spiralis secundaria) stanowi granice pomidzy schodami przedsionka (scala vestibuli) a schodami
bbenka (scala tympani).
Tyln cz bdnika kostnego stanowi kanay pkoliste kostne (canales semicirculares ossei) przedni, tylny i
boczny. Kana przedni biegnie w gr i pooony jest pionowo, kana tylny czoowo, kana boczny biegnie w bok i
pooony jest poziomo. Przeduaj si w odnog kostn bakow (crus osseum ampullare) tworzc bak kostn
(ampulla ossea) oraz w odnog kostn prost (crus osseum simplex). Odnogi proste kanau przedniego i tylnego cz
si, tworzc odnog kostn wspln (crus osseum commune).
284 Bdnik boniasty (labyrynthus membranaceus) oddzielony jest od kostnego przez przestrze przychonkow
(spatium perilymphaticum), w ktrej kry przychonka (perilympha). Skada si z woreczka, agiewki, przewodw
pkolistych oraz przewodu limaka.
Woreczek (sacculus) pooony jest w przedsionku. Przedua si w d w przewd czcy (ductus reuniens), a ten w
przewd limakowy (ductus cochlearis). W plamce woreczka (macula sacculi) znajduj si zakoczenia nerwowe.
agiewka (utriculus) ma posta lepej rury, do ktrej wpadaj 5 otworami przewody pkoliste. Do agiewki dochodz:
baka boniasta przednia, tylna i boczna (ampulla membranacea anterior, posterior et lateralis), odnoga prosta (crus
simplex) oraz wsplna (crus commune). Zakoczenia nerwowe znajduj si w plamce agiewki (macula utriculi).
agiewka czy si z woreczkiem przez przewd agiewkowo-woreczkowy (ductus utriculosaccularis), po czym
wsplnie uchodz do przewodu rdchonkowego (ductus endolymphaticus). Ten ostatni przedua si w wodocig
przedsionka (aquaeductus vestibuli), a ten w woreczek rdchonki (saccus endolymphaticus).
Odpowiednio do kanaw kostnych wyrniamy 3 przewody pkoliste przedni, tylny i boczny (ductus semicircularis
anterior, posterior et lateralis). Kady z nich posiada dwie odnogi boniaste (crura membranacea). Odnogi boniaste
baniek (crura membranacea ampullarum) oraz odnoga boniasta wsplna i prosta (crus membranaceum communae et
simplex) tworz baki boniaste przedni, tyln i boczn (ampulla membranacea anterior, posterior et lateralis). Te
posiadaj bruzd bakow (sulcus ampullaris), bdc miejscem przejcia nerwu, a zarazem odpowiednikiem
grzebienia bakowego (crista ampullaris).
Przewd limaka (ductus cochleae) ley w kanale spiralnym limaka (canalis spiralis cochleae) pomidzy schodami
przedsionka (scala vestibuli) a schodami bbenka (scala tympani). W zachyku limakowym (recessus cochlearis) ley
cz lepa przedsionka (cecum vestibuli), za w osklepku limaka (cupula cochleae) jego cz lepa (cecum
cupulae). Przewd posiada 3 ciany przedsionkow, zewntrzn i bbenkow. ciana przedsionkowa (paries
vestibularis) przedua si w rbek blaszki spiralnej kostnej (limbus laminae spiralis osseae). cian zewntrzn (paries
externa) stanowi grzebie spiralny limaka (crista spirali cochleae), gdzie prek naczyniowy (stria vascularis)
wytwarza rdchonk (endolympha). ciana bbenkowa (paries tympanicus) przedua si w rbek blaszki spiralnej
limaka (limbus laminae spiralis cochleae), a ten w warg rbka przedsionkow i bbenkow (labium limbi
vestibulare et tympanicum), ktre rozdziela bruzda spiralna wewntrzna (sulcus spirali internus). Warga bbenkowa
przedua si w blaszk podstawn ciany bbenkowej, ktra posiada waciwy narzd spiralny Cortiego (organum
spirale).
285 Droga suchowa (tractus acusticus) prowadzi impulsy od narzdu Cortiego do kory mzgowej. Jest to droga
4-neuronowa. I neuron stanowi cz limakowa n. VIII (pars cochlearis n. VIII), biegnca od zwoju spiralnego
(ganglion spirale) przez korze dolny n. VIII (radix inferior n. VIII) do mostu, gdzie rozdziela si na gazie wstpujce
i zstpujce odpowiednio do jdra limakowego grzbietowego i brzusznego (nucleus cochlearis dorsalis et ventralis).
II neuron biegnie od jder limakowych do jder ciaa czworobocznego (nuclei corporis trapezoidei), jder wstgi
przyrodkowej (nuclei lemnisci medialis) i jder wzgrka dolnego (nuclei colliculi inferioris). Wkna mog ulega
skrzyowaniu lub nie. Ich ukad tworzy ciao czworoboczne (corpus trapezoideum) i wstg przyrodkow (lemniscus
medialis). III neuron prowadzi od powyszych jder przez rami wzgrka dolnego (bracium colliculi inferioris) do
ciaa kolankowatego przyrodkowego (corpus genuculatum mediale). Neuron IV wychodzi z jdra ciaa
kolankowatego, tworzy drog kolankowo-korow suchow (tractus geniculocorticalis acusticus), przechodzi przez

- 127 -

tyln odnog torebki wewntrznej (crus posterius capsulae internae) i w postaci promienistoci suchowej (radiatio
acstica) dociera do zakrtw skroniowych poprzecznych (gyri temporales transversi) i wrd nich do zakrtu Heschla.
286 N. przedsionkowo-limakowy czyli rwnowano-suchowy (n. vestibulocochlearis s. statoacusticus) skada
si z czci przedsionkowej i limakowej.
Cz przedsionkowa (pars vestibularis) zaczyna si w woreczku rdchonki (saccus endolymphaticus), agiewce
(utriculus) i przewodach pkolistych (ductus semicirculares). Prowadzi wkna od zwoju przedsionka (ganglion
vestibuli) do jder przedsionkowych (nuclei vestibulares). Przedua si w pczek poduny przyrodkowy (fasciculus
longitudinalis medialis), drog przedsionkowo-rdzeniow (tractus vestibulospinalis) i we wstg przyrodkow
(lemniscus medialis). T ostatni dostaje si do wzgrza (thalamus) i dalej drog wzgrzowo-korow (tractus
thalamocorticalis) do kory. Cz przedsionkowa skada si z czci grnej i dolnej. Cz grn stanowi n.
agiewkowo-bakowy (n.utriculoampullaris), przechodzcy przez plamk sitow grn (macula cribrosa superior) i
wychodzca polem przedsionkowym grnym (area vestibularis superior); skada si on z n. bakowego przedniego i
bocznego (n. ampullaris anterior et lateralis) oraz z n. agiewkowego (n. utricularis). Cz doln natomiast stanowi:
n. woreczkowy (n. saccularis) przechodzcy plamk sitow rodkow (macula cribrosa media) i wychodzcy polem
przedsionkowym dolnym (area vestibularis inferior) oraz n. bakowy tylny (n. ampullaris posterior) przechodzcy
plamk sitow doln (macula cribrosa inferior) oraz wychodzcy otworem pojedynczym (foramen singulare).
Cz limakowa (pars cochlearis) zaczyna si w zwoju limaka (ganglion cochleae) pooonym w kanale spiralnym
wrzeciona (canalis spiralis modioli) przy blaszce spiralnej kostnej (lamina spiralis cochleae). Przechodzi kolejno przez:
kanay podune wrzeciona (canales longitudinales modioli), pasmo spiralne dziurkowane (tractus spiralis foraminosus)
do pola limaka (area cochleae) i przez przewd suchowy wewntrzny (meatus acusticus internus) do jder
limakowych (nuclei cochleares).
Z orodkowego ukadu nerwowego wychodz na obwd nerwy. W zalenoci od tego, czy opuszczaj one
mzgowie czy rdze krgowy, mwimy o nn. czaszkowych (nn. craniales) oraz o nn. rdzeniowych (nn. spinales).
Wyrniamy 12 par nn. czaszkowych, ktre dzielimy na czysto czuciowe, czysto ruchowe oraz mieszane. Do
nn. czuciowych zaliczamy: I, II i VIII, do ruchowych: III, IV, VI, XI i XII, za do mieszanych: V, VII, IX i X. Nn.
czuciowe omwione zostay ju wczeniej, przy okazji poszczeglnych narzdw zmysw.
287 N. okoruchowy (n. oculomotorius) (III) jest n. czysto ruchowym. Po wyjciu ze swoich jder, omwionych
wczeniej, opuszcza mzgowie w brudzie okoruchowej podstawy konaru mzgu (sulcus oculomotorius basis
pedunculi cerebri). Nastpnie ley w widekach utworzonych z przodu przez t. tyln mzgu (a. cerebri posterior), z tyu
za przez t. grn mdku (a. cerebelli superior) i wchodzi do grno-bocznej czci zatoki jamistej (sinus cavernosus).
Tu otrzymuje wkna wspczulne od splotu szyjno-ttniczego wewntrznego (plexus caroticus internus) oraz
czuciowe z n. ocznego (n. ophthalmicus) (V1). Przechodzi przez przyrodkow cz szczeliny oczodoowej grnej
(fissura orbitalis superior) oraz przez piercie cignisty wsplny (anulus tendineus communis). Dalej nastpuje na
rozdzielenie na ga grn (r. superior) dla m. dwigacza powieki grnej (m. levator palpebrae superioris) i m.
prostego grnego (m. rectus superior) oraz na ga doln (r. inferior) dla m. prostego przyrodkowego (m. rectus
medialis), m. prostego dolnego (m. rectus inferior) i m. skonego dolnego (m. obliquus inferior), po czym n.
okoruchowy wchodzi do zwoju rzskowego (ganglion ciliare). Ten ostatni stanowi jeden z 4 zwojw
przywspczulnych gowy a jednoczenie przedni odam zwoju pksiycowatego wsplnego (ganglion semilunare
commune). Pooony jest za gak oczn, midzy n. wzrokowym po stronie przyrodkowej a m. prostym bocznym po
stronie bocznej. Otrzymuje 3 komponenty zwane korzeniami, odsyaj za nn. rzskowe krtkie (nn. ciliares breves) w
liczbie 3-6. Element przywspczulny to korze okoruchowy (radix oculomotoria) w omawianym zwoju nastpuje
przeczenie wkien przed- na zazwojowe, biegnce do m. rzskowego (m. ciliaris) oraz m. zwieracza powieki
(m. sphincter pupillae). Cz czuciow tworzy korze nosowo-rzskowy (radix nasociliaris) formowany przez wkna
zazwojowe od zwoju troistego (ganglion tigeminale) dla bony wknistej i naczyniowej gaki ocznej. Cz
wspczuln tworzy korze wspczulny (radix sympathica), tworzony przez wkna wdrujce od orodka rzskowordzeniowego (centrum ciliospinale) w supie bocznym rdzenia C8-Th1. Wspomniane wizki przechodz gg. czcymi
biaymi do pnia wspczulnego i do zwoju szyjnego grnego, gdzie przeczaj si na wkna zazwojowe. Nastpnie
wchodz w skad splotu szyjno-ttniczego wewntrznego i docieraj do zwoju rzskowego, po czym zaopatruj m.
rozwieracz renicy (m. dilator pupillae), mm. tarczkowe (mm. tarsales) i m. oczodoowy (m. orbitalis). W przypadku
uszkodzenia tych drg wymienione minie trac napicie, w wyniku czego powstaje odpowiednio: poraenne
rozszerzenie renicy (miosis paralitica), opadnicie powieki (ptosis palpebrae) i zapadnicie gaki ocznej do wntrza
oczodou (enophthalmus) stanowi one wsplnie tzw. triad objaww Hornera. Ze zwoju rzskowego wychodzi kilka
nn. rzskowych krtkich, ktre nastpnie rozdzielaj si na ok. 2 gazi biegncych wzdu n. wzrokowego. Organizuj
si w grup grna i doln, towarzyszc nn. rzskowym dugim (nn. ciliares longi), ostatecznie przechodz przez
twardwk i dostaj si do przestrzeni okoonaczyniowej oraz ciaa rzskowego.
288 N. bloczkowy (n. trochlearis) (IV) jest nerwem czysto ruchowym. Jako jedyny opuszcza mzgowie po stronie
grzbietowej bocznie od wdzideka zasony rdzeniowej grnej (frenulum veli medullaris superioris). Nastpnie
biegnie rwnolegle do t. tylnej mzgu (a. cerebri posterior), owija si dookoa konaru mzgu (pedunculus cerebri),
wychodzc z tyu za pasmem wzrokowym (tractus opticus) przy wyrostku pochyym tylnym (processus clinoideus
posterior). W zatoce jamistej (sinus cavernosus) zajmuje jej cz boczn midzy n. III a n. V1. W zatoce otrzymuje

- 128 -

wkna wspczulne ze splotu szyjno-ttniczego wewntrznego (plexus caroticus internus) i czuciowe z. n. ocznego (n.
ophthalmicus) (V1). Po przejciu przez szczelin oczodoow grn (fissura orbitalis superior) ley nad przyczepem
pocztkowym m. dwigacza powieki grnej (m. levator palpebrae superioris). Ostatecznie wchodzi do m. skonego
grnego (m. obliquus superior) i rozgazia si w nim, zapewniajc mu unerwienie.
N. trjdzielny (n. trigeminalis) (V) jest nerwem mieszanym. Po wyjciu z jder i opuszczeniu mzgowia wskaza
w nim mona dwa korzenie: tylny, wikszy czuciowy (radix sensoria), przeczajcy swe wkna w zwoju
trjdzielnym (ganglion trigeminale) ten ley w wycisku trjdzielnym (impressio trigemini) na piramidzie koci
skroniowej oraz korze przedni, mniejszy ruchowy (radix motoria). Nastpnie omawiany nerw ulega rozdzieleniu na
3 gwne gazie, std jego nazwa. Dwie pierwsze n. oczny (n. ophthalmicus) (V1) oraz n. szczkowy (n. maxillaris)
(V2) prowadz wycznie wkna czuciowe, jedynie n. uchwowy (n. mandibularis) (V3) ma charakter mieszany.
289 N. oczny (n. ophthalmicus) (V1) wychodzi z przyrodkowej czci zwoju troistego, nastpnie biegnie w
cianie zatoki jamistej (sinus cavernosus) zajmujc pooenie boczne. W zatoce tej oddaje gazki czuciowe
pozostaym znajdujcym si tam nerwom III, IV i VI, a za to przyjmuje wkna wspczulne ze splotu szyjnottniczego wewntrznego (plexus caroticus internus). Pierwszym z odgazie n. ocznego jest g. oponowa lub namiotu
(r. meningeus s. tentorii), nazwana tak, gdy zaopatruje namiot mdku (tentorium cerebelli) oraz zatoki: skalist
grn (sinus petrosus superor), poprzeczn (sinus transversus), prost (sinus rectus) oraz jamist (sinus cavernosus).
Nastpnie omawiany nerw przechodzi przez szczelin oczodoow grn (fissura orbitalis superior) i w okolicy
przyjcia dzieli si na 3 gazie boczn, rodkow i przyrodkow.
Ga boczn stanowi n. zowy (n. lacrimalis). Biegnie on w oczodole po m. prostym bocznym (m. rectus lateralis),
zmierzajc w stron gruczou zowego (glandula lacrimalis). Rozwidla si na dwie gg. kocowe: g. grna (r. superior)
zaopatruje skr i spojwk bocznej czci powieki grnej i bocznego kta oka; g. dolna (r. inferior) prowadzi wkna
przywspczulne dla gruczou zowego, pochodzce ze zwoju skrzydowo-podniebiennego (ganglion
pterygopalatinum), a dostajce si do przez g. czc z n. jarzmowym (r. c. c. n. zygomatico).
Ga rodkowa to n. czoowy (n. frontalis) zda on po m. dwigaczu powieki grnej (m. levator palpebrae
superioris) do powieki i skry czoa. Daje 2 nn. kocowe: n. nadbloczkowy (n. supratrochlearis) wykazuje czno z
n. podbloczkowym (n. infratrochlearis), biegnie wzdu m. skonego grnego (m. obliquus superior) nad bloczkiem,
dla powieki, nasady nosa i grobelki; n. nadoczodoowy (n. supraorbitalis) biegnie w przedueniu pnia i przechodzi
przez jednoimienny otwr (foramen supraorbitale), daje g. przyrodkow i boczn (r. medialis et lateralis), ktre
zaopatruj zatok czoow (sinus frontalis), skr i spojwk powieki oraz skr czoa. G. boczna ostatniego n.
wykazuje czno z n. potylicznym wikszym (n. occipitalis major).
Przyrodkow ga n. ocznego stanowi n. nosowo-rzskowy (n. nasociliaris), ktry w przeciwiestwie do innych
przechodzi przez piercie cignisty wsplny (anulus tendineus communis). Dalej poda on bocznie od n.
wzrokowego i przyrodkowo pod m. prostym grnym (m. rectus superior) do przyrodkowego kta oka. Oddaje on: g.
czc ze zwojem rzskowym (r. c. c. ganglio ciliari), przeduajc si w nn. rzskowe krtkie (nn. ciliares breves);
nn. rzskowe dugie (nn. ciliares longi) zdajce do gaki ocznej i przeznaczone dla rogwki, naczyniwki, tczwki i
ciaa rzskowego; n. podbloczkowy (n. infratrochlearis) biegncy pod bloczkiem do przyrodkowego kta oka i
oddajcy gg. powiekowe (rr. palpebrales), dla przyrodkowej czci powiek, miska zowego, woreczka zowego i
nasady nosa; n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) przechodzcy przez jednoimienny otwr (foramen ethmoidale
posterius) i zaopatrujcy komrki sitowe tylne (cellulae ethmoidales posteriores); n. sitowy przedni (n. ethmoidalis
anterior) przechodzcy przez taki otwr (foramen ethmoidale anterius) i dajcy szereg gg. nosowych: boczne,
przyrodkowe i wewntrzne (rr. nasales laterales, mediales et interni) dla cian jamy nosowej oraz g. nosow
zewntrzn (r. nasalis externus) dla grzbietu nosa do jego koniuszka.
290 N. szczkowy (n. maxillaris) (V2) po wyjciu ze zwoju troistego wchodzi w zatok jamist, gdzie biegnie po
jej bocznej cianie. Tam te otrzymuje elementy wspczulne od splotu szyjno-ttniczego wewntrznego. Do czaszki
oddaje g. oponow rodkow (r. meningeus medius), ktra zakresem unerwienia odpowiada obszarowi unaczynienia t.
oponowej rodkowej (a. meningea media). Nastpnie pie nerwu przechodzi przez otwr okrgy (foramen rotundum) i
oddaje poszczeglne odgazienia: gg. zwojowe, n. jarzmowy, n. podoczodoowy oraz gg. skrne. Gg. zwojowe (rr.
ganglionares) s urzeczywistnieniem cznoci nerwu ze zwojem skrzydowo-podniebiennym (ganglion
pterygopalatinum). N. jarzmowy (n. zygomaticus) przechodzi przez szczelin oczodoow doln (fissura orbitalis
inferior) i rozgazia si na: g. czc z n. zowym (r. c. c. n. lacrimali), ktrdy przechodz wkna przywspczulne
dla gruczou zowego, g. jarzmowo-skroniow (r. zygomaticotemporalis) dla skry skroni i bocznej okolicy czoa
oraz g. jarzmowo-czoow (r. zygomaticofrontalis) dla skry okolicy jarzmowej. N. podoczodoowy (n. infraorbitalis)
przechodzi przez szczelin oczodoow doln i otwr podoczodoowy (foramen infraorbitale), po czym oddaje szereg
gg. zbodoowych grnych: przednie, redni i tylne (rr. alveolares superiores anteriores, medius et posteriores). Gg.
zbodoowe grne tworz splot zbowy grny (plexus dentalis superior), z ktrego wychodz gg. dzisowe grne (rr.
gingivales superiores) oraz gg. zbowe grne (rr. dentales superiores), rozchodzce si promienicie, tworzc gsi
stop mniejsz (pes anserinus minor). Do skrnych odgazie n. szczkowego zaliczamy: gg. powiekowe dolne (rr.
palpebrales inferiores), gg. nosowe zewntrzne i wewntrzne (rr. nasales externi et interni) odpowiednio dla
skrzydeek nosa oraz dla bony luzowej przedsionka nosa, jak rwnie gg. wargowe grne (rr. labiales superiores).

- 129 -

291 N. uchwowy (n. mandibularis) (V3) jest n. mieszanym. Po wyjciu ze zwoju troistego oddaje g. oponow n.
uchwowego (r. meningeus n. mandibularis), ktra wraca do czaszki przez otwr kolcowy (foramen spinosum) i
rozgazia si w oponie twardej. Nastpnie przechodzi przez otwr owalny (foramen ovale) i dzieli si na g. przedni
prawie cakowicie ruchow oraz g. tyln prawie cakowicie czuciow.
Ga przednia oddaje przede wszystkim wizki ruchowe dla mm. dwigaczy uchwy w postaci: n. waczowego (n.
massetericus), n. skroniowego gbokiego przedniego i tylnego (n. temporalis profundus anterior et posterior) oraz n.
skrzydowego przyrodkowego i bocznego (n. pterygoideus medialis et lateralis). Wraz z n. waczowym biegn wizki
czuciowe do stawu skroniowo-uchwowego, a od n. skroniowego przyrodkowego oddziela si grupa wkien
tworzca n. m. napinacza bony bbenkowej (n. m. tensoris tympani). Wikszo wizek czuciowych przedniej gazi
biegnie w postaci n. policzkowego (n. buccalis), do ktrego dostaj si wkna przywspczulne ze zwoju usznego
(ganglion oticum) przez g. czc ten zwj z tym n. (r. c. ganglion oticum c. n. buccali). Komponent czuciowy i
autonomiczny rozgazia si w luzwce policzkw i warg.
Ga tylna rozdziela si na n. uszno-skroniowy i n. jzykowy. Pierwszy z nich (n. auriculotemporalis) jest prawie w
caoci czuciowy i oddaje nastpujce gg.: n. przewodu suchowego zewntrznego (n. meatus acustici externi), ktrego
g. grna przedua si w g. bony bbenkowej (r. membranae tympani); gg. przyuszne (rr. parotidei) wiodce cieki
przywspczulne; a take nn. maowinowe przednie (nn. auriculares anteriores) oraz gg. skroniowe powierzchowne
(rr. temporales superficiales). Z kolei n. jzykowy (n. lingualis) daje: gg. czce z n. XII (rr. c. c. n. XII), g. czc ze
strun bbenkow (r. c. c. chora tympani), ktrdy przychodz wizki przywspczulne, gg. cieni gardzieli (rr. isthmi
faucium), n. podjzykowy (n. sublingualis), ktrdy wizki przywspczulne odchodz, gg. jzykowe (rr. linguales)
oraz n. zbodoowy dolny (n. alveolaris inferior). Odgazienia tego ostatniego tworz splot zbowy dolny (plexus
dentalis inferior), z ktrego pochodz gg. dzisowe dolne (rr. gingivales inferiores) oraz gg. zbowe dolne (rr. dentales
inferiores). Z n. zbodoowego pochodzi rwnie mieszany n. uchwowo-gnykowy (n. mylohyoideus), ktry
zaopatruje ruchowo przedni brzusiec m. dwubrzucowego (venter anterior m. digastrici). Przedueniem n.
zbodoowego jest n. brdkowy (n. mentalis), od ktrego odchodz gg. wargowe dolne (rr. labiales inferiores) oraz gg.
brdkowe (rr. mentales).
292 N. odwodzcy (n. abducens) (VI) jest nerwem czysto ruchowym. Po wyjciu z jdra opuszcza mzgowie
pomidzy tylnym brzegiem mostu a piramid rdzenia. Nastpnie biegnie w stron zatoki jamistej (sinus cevernosus), w
ktrej ley bocznie. Wchodzi do oczodou przez szczelin oczodoowa grn (fissura orbitalis superior). Zda do m.
prostego bocznego (m. rectus laterlis), ktry jako jedyny unerwia. Poraenie zatem omawianego nerwu objawia si
zezem zbienym (strabismus convergens).
293 N. twarzowy (n. facialis) (VIII) jest n. mieszanym, jeeli wczy si do n. poredni (n. intermedius), bd
czysto ruchowym, gdy n. poredni uzna si za oddzielny. Czasem bowiem ten ostatni okrela si jako cz poredni
n. twarzowego (pars intermedia n. facialis), a czasem nawet jako kolejny XIII nerw czaszkowy; tu przyjmujemy
pierwsz opcj. N. VII posiada jdra w mocie jdro ruchowe (nucleus motorius n. VII), zmysowo jdro samotne
(nucleus solitarius) i przywspczulne jdro linowe grne (nucleus salivatorius superior). Wkna wychodzce z jdra
ruchowego zawijaj si nad jdrem n. VI, tworzc w dnie komory IV wzgrek twarzowy (colliculus facialis) jest to
wic mylce, gdy pod wzgrkiem twarzowym nie ley jdro n. twarzowego. Zawinite wkna tworz kolano n. VII
(genu n. facialis). Wkna pochodzce z dwch pozostaych jder tworz n. poredni. Wszystkie rodzaje wizek
opuszczaj mzgowie na tylnym brzegu mostu, w kcie mdkowo-mostowym, po czym n. VII wchodzi do przewodu
suchowego wewntrznego (meatus acusticus internus). W kanale n. VII (canalis n. VII) nastpuje ponowne zagicie
wkien, tym razem w postaci kolanka (geniculum n. VII). Cz wkien ruchowych oddziela si i tworzy n.
strzemiczkowy (n. stapedius) zapatrujcy jednoimienny misie. Reszta wkien motorycznych wychodzi przez otwr
rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) i biegnie ku liniance przyusznej, oddajc po drodze szereg nn.: n.
maowinowy tylny (n. auricularis posterior) dla szcztkowych mm. maowiny, jego g. potyliczn (r. occipitalis) dla
brzuca potylicznego m. potyliczno-czoowego (venter occipitalis m. occipito-frontalis), g. dwubrzucow (r.
digastricus) dla tylnego brzuca m. dwubrzucowego (venter posterior m. digastrici), g. rylcowo-gnykow (r.
stylohyoideus) dla jednoimiennego m. oraz g. czc z n. XII (r. c. c. n. XII). Wkna docierajce do linianki
przyusznej tworz w niej splot przyuszny (plexus parotideus), skd promienicie rozchodz si gg. dla mm.
mimicznych twarzy, tworzc gsi stop wiksz (pes ansernus major). Mamy wic: gg. skroniowe (rr. temporales) dla
mm. wejcia do oczodou, m. czoowego i m. skroniowego, gg. jarzmowe (rr. zygomatici) rwnie dla mm. wejcia do
oczodou i dla mm. jarzmowych, gg. policzkowe (rr. buccales) dla mm. ust, policzka i nosa zewntrznego z wyjtkiem
mm. warg, g. brzegow policzka (r. marginalis buccae) dla mm. warg oraz g. szyi (r. colli) dla jej m. szerokiego
(platysma).
Jeeli chodzi o wizki czuciowe, to w kolanku przeczaj si one na kolejny neuron, tworzc zwj kolanka (ganglion
geniculi). Nastpnie wraz z czci wizek przywspczulnych wsptworz one strun bbenkow (chorda tympani),
opuszczajc ko skroniow przez szczelin skalisto-bbenkow (fissura petrotympanica). Struna biegnie w kierunku
dolno-przednim i dochodzi do n. jzykowego (n. lingualis) gazi n. V3, ktry posiada przecie g. czc ze strun (r.
c. c. chorda tympani). Wraz z tym n. struna dostaje si w okolice jzyka, unerwiajc zmysowo 2/3 jego przedniej
czci. N. jzykowy natomiast unerwia wspomniany fragment czuciowo, a odszczepione wizki dochodz dodatkowo
do linianki poduchwowej i podjzykowej w ostatnim przypadku nosz nazw n. podjzykowego (n. sublingualis).

- 130 -

Mamy zatem 2 nn. podjzykowe jeden z nich jest ruchowym n. czaszkowym (n. hypoglossus) (XII), drugi za
czuciowym odgazieniem n. trjdzielnego (n. sublingualis).
Wkna przywspczulne nalece do n. poredniego po dotarciu do kolanka rozdzielaj si na dwie czci. Jedna z
nich biegnie wraz z opisanymi przed chwil wizkami zmysowymi i wsptworzy z nimi strun bbenkow. W
podobny sposb dociera do n. jzykowego, po czym g. czc ze zwojem poduchwowym (r. c. c. ganglio
submandibulari) dostaje si do niego. Tu nastpuje przeczenie wkien z przed- na zazwojowe. Ich cz kilkoma gg.
gruczoowymi (rr. glandulares) osiga liniank poduchwow i unerwia j wydzielniczo; reszta tworzy g. czc z n.
podjzykowym (r. c. c. n. sublinguali), ktry doprowadza je do gruczow jzyka oraz linianki podjzykowej. Druga
natomiast cz wkien z kolanka n. VII tworzy n. skalisty wikszy (n. petrosus major), opuszczajcy ko skroniow
przez rozwr kanau tego n. (hiatus canalis n. petrosi majoris). Nastpnie n. skalisty przechodzi przez otwr
poszarpany (foramen lacerum) i dostaje si do kanau skrzydowego (canalis pterygoideus), gdzie wsptworzy jego
nerw. W skad n. kanau skrzydowego (n. canalis pterygoidei) oprcz n. skalistego wikszego, tworzcego jego korze
czuciowy (radix facialis), wchodzi wspczulny n. skalisty gboki (n. petrosus profundus) ze zwoju szyjnego grnego
(ganglion cervicale superius), dochodzcy tu przez chrzstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa) oraz
wkna ruchowe ze struny bbenkowej, o ktrych jeszcze wspomnimy. Ostatecznie wizki docieraj do zwoju
skrzydowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum), gdzie przeczaj si na zazwojowe. Dalsze ich losy s
rne. Cz wdruje przez gg. zwojowe (rr. ganglionares) do n. podoczodowego (n. infraorbitalis), nastpnie lec z
jego odgazieniem n. jarzmowym (n. zygomaticus) ga V2 i przez g. czc z n. zowym (r. c. c. n. lacrimali)
dochodz do niego (n. lacrimalis) ga V1; ten prowadzi je w okolice gruczou zowego, ktry unerwiaj
wydzielniczo. Inne wizki zazwojowe tworz gg. oczodoowe (rr. orbitales), jeszcze inne gg. nosowe tylne grne
przyrodkowe i boczne (rr. nasales posteriores superiores mediales et laterales) wdrujce przez otwr klinowopodniebienny (foramen sphenopalatinum) do luzwki nosa. Osobne jeszcze wizki tworz n. podniebienny wikszy
(n. palatius major) i nn. podniebienne mniejsze (nn. palatini minores) wdrujce do luzwki podniebienia i oddajce g.
nosowe tylne dolne (rr. nasales posteriores inferiores).
Naley jeszcze wspomnie, i cz wizek ruchowych n. VII przycza si do struny bbenkowej, po czym odchodzi
od niej w postaci g. czcej ze zwojem usznym (r. c. chorda tympani cum ganglio otico). Po przejciu tranzytem przez
wspomniany zwj wkna tworz n. klinowy wewntrzny (n. sphenoideus internus), wchodzcy w skad n. kanau
skrzydowego. Nastpnie wizki przebiegaj przez zwj skrzydowo-podniebienny i doczaj si do nn.
podniebiennych, z ktrymi biegn do podniebienia mikkiego. Wreszcie rozgaziaj si i unerwiaj m. dwigacz
podniebienia mikkiego (m. levator veli palatini) oraz m. jzyczka (m. uvulae).
294 N. jzykowo-gardowy (n. glossopharyngeus) (IX) jest n. mieszanym. Prowadzi wkna ruchowe z jdra
dwuznacznego (nucleus ambiguus), zmysowe z jdra samotnego (nucleus solitarius) oraz przywspczulne z jdra
linowego dolnego (nucleus salivatorius inferior). Opuszcza rdze przeduony przez bruzd grzbietowo-boczn i
wychodzi z czaszki przez przedni cz otworu szyjnego (foramen jugulare). W doku skalistym (fossula petrosa) na
dolnej powierzchni koci skroniowej posiada zwj dolny (ganglion inferius). Wikszo wizek ruchowych przechodzi
przez zwj, biegnie midzy naczyniami szyjnymi wewntrznymi, owija si dookoa m. rylcowo-gardowego (m.
stylopharyngeus) i biegnie midzy m. zwieraczem garda grnym a rodkowym. Oddaj one szereg odgazie: g.
czc z g. uszn n. X (r. c. c. r. auriculari n. X), gg. zatoki szyjnej (rr. sinus carotici), gg. gardowe (rr. pharyngei), g.
m. rylcowo-gardowego (r. m. stylopharyngei) oraz gg. migdaowe (rr. tonsillares) wsptworzce splot migdaowy
(plexus tonsillaris). Wizki zmysowe ulegaj w zwoju dolnym przeczeniu na kolejny neuron, po czym zdaj do
jzyka, unerwiajc przez gg. jzykowe (rr. linguales) jego 1/3 tyln cz.
Wizki przywspczulne opuszczaj zwj jako n. bbenkowy (n. tympanicus) i dostaj si do splotu bbenkowego
(plexus tympanicus). Oddaj tu g. trbkow (r. tubarius) dla trbki suchowej. W skad splotu wchodz rwnie
wspczulne gg. uszno-bbenkowe (rr. caroticoympanici). Dalej wkna biegn jako n. skalisty mniejszy (n. petrosus
minor) i osigaj zwj uszny (ganglion oticum). Poczenie n. bbenkowego z n. skalistym mniejszym przez splot
bbenkowy nosi nazw anastomozy Jacobsona. W zwoju usznym nastpuje przeczenie wkien na zazwojowe, ktre
rozdzielaj si na 2 czci. Jedna z nich tworzy g. czc z n. policzkowym (r. c. c. n. buccali), z ktrym dostaje si do
gruczow przedsionka ust, tj. policzkw i warg; z tego powodu n. IX nazywa si czasem nerwem przedsionka ust.
Druga natomiast cz wkien poda przez g. czc z n. uszno-skroniowym (r. c. c. n. auriculotemporali) w stron
linianki przyusznej. I tu znw dochodzi do rozdziau, bowiem cz wizek osiga liniank przez wspomniany nerw,
a reszta tworzy g. czc z n. VII (r. c. c. n. VII) i tdy dochodzi do gruczou.
Naley pamita o jeszcze jednej grupie wkien, mianowicie o tych wizkach ruchowych, ktre przechodzc przez
zwj dolny n. IX doczaj si do n. bbenkowego. Nastpnie towarzysz n. skalistemu mniejszemu i napotykaj zwj
uszny. Tu doczaj si do wizek n. skalistego przyrodkowego (n. pterygoideus medialis) i po odejciu tworz n. m.
napinacza podniebienia mikkiego (n. m. tensoris veli palatini).
295 N. bdny (n. vagus) (X) jest n. mieszanym. Wiedzie wkna ruchowe z jdra dwuznacznego (nucleus
ambiguus), zmysowe z jdra samotnego (nucleus solitarius) oraz przywspczulne z jdra grzbietowego (nucleus
dorsalis n. X). Opuszcza rdze w brudzie grzbietowo-bocznej poniej n. IX i wychodzi z czaszki przez otwr szyjny
(foramen jugulare). Tu uzyskuje zwj grny (ganglion superius), pooony z przodu przed opuszk grn yy szyjnej
(bulbus suerior v. jugularis). Z wzgldu na znaczn rozlego unerwienia n. bdny dzieli si na 4 czci. Cz

- 131 -

gowowa rozciga si od mzgowia do zwoju grnego, cz szyjna od zwoju grnego do odejcia n. krtaniowego
wstecznego, cz piersiowa od odejcia wspomnianego nerwu do rozworu przeykowego przepony, a cz brzuszna
od rozworu do charakterystycznego punktu, o ktrym jeszcze bdzie mowa.
W czci gowowej, a dokadniej w zwoju grnym, n. bdny oddaje dwie gg. G. oponowa (r. meningeus) wchodzi z
powrotem do czaszki przez otwr szyjny i dzieli si na dwie gazki jedna przeznaczona jest dla zatoki poprzecznej
(sinus transversus), a druga dla zatoki potylicznej (sinus occipitalis). G. maowinowa (r. auricularis) jest jedyn
gazk skrn; przechodzi przez kanalik sutkowy (canaliculus mastoideus) piramidy koci skroniowej i rozdziela si
na wizki ciesze, czce si z n. maowinowym tylnym od n. VII oraz grubsze, zaopatrujce skr dolno-tylnej
ciany przewodu suchowego zewntrznego, warstw skrn bony bbenkowej oraz tyln powierzchni maowiny
usznej. Z g. maowinowej odchodzi ponadto g. czca z n. IX (r. c. c. n. IX) kilka wizek do zwoju dolnego n. IX.
W czci szyjnej n. X biegnie z przodu przed n. IX a z tyu za . szyjn wewntrzn i n. XI, od ktrego przyjmuje
g. wewntrzn (r. internus n. XI). Nastpnie przechodzi na bok, lec bocznie od zwoju szyjnego grnego (ganglion
cervicale superius) i pcznieje w zwj dolny (ganglion inferius). Wchodzi w skad pczka naczyniowo-nerwowego
szyjnego, ktry od strony przyrodkowej tworzy t. szyjna wewntrzna i niej wsplna, w rodku ley n. bdny,
bocznie za wystpuje . szyjna wewntrzna. N. X ley powierzchownie od pnia wspczulnego, z ktrym krzyuje si
na wysokoci zwoju szyjnego rodkowego (ganglion cervicale medius), przechodzc na jego stron przyrodkow.
Prawy nerw krzyuje si z t. podobojczykow praw, za lewy z ukiem aorty. W czci szyjnej n. X oddaje wizki dla
garda oraz krtani. Gg. gardowe (rr. pharyngi) wychodz ze zwoju dolnego lub z pnia, przyjmuj wkna wspczulne
ze zwoju szyjnego grnego i biegn midzy tt. szyjnymi do bocznej ciany garda unerwiaj m. zwieracza garda
rodkowy i wchodz w skad splotu gardowego (plexus pharyngeus). W skad tego ostatniego wchodz ponadto gg.
gardowe n. IX i element wspczulny, za oprcz garda splot moe unerwia podniebienie mikkie. N. krtaniowy
grny (n. laryngeus superior) odchodzi ze zwoju dolnego, po czym ley na bocznej cianie garda gbiej od obu tt.
szyjnych i zda do bony tarczowo-gnykowej; oddaje g. wewntrzn, zewntrzn i gg. sercowe. Pierwsza z nich
(r. internus) jest gwnie czuciowa i zmysowa przechodzi przez wspomnian bon i dochodzi do zachyka
gruszkowego; dzieli si na: gg. nagoniowe (rr. epiglottidis) dla nasady jzyka, dokw nagoniowych i samej
nagoni, gg. gardowe (rr. pharyngeales) dla przedniej ciany krtaniowej czci garda i gg. krtaniowe
(rr. laryngeales) zaopatrujce luzwk krtani. G. zewntrzna (r. externus) prowadzi wkna ruchowe dla m. zwieracza
garda dolnego oraz m. piercienno-tarczowego (m. cricothyroideus). Gg. sercowe szyjne dziel si na grne i dolne
(rr. cardiaci cervicales superiores et inferiores). N. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus reccurens) owija si po stronie
prawej dookoa t. podobojczykowej, a po lewej dookoa uku aorty. Zda ku krtani w brudzie midzy tchawic a
przeykiem, dla ktrych oddaje odpowiednio gg. tchawiczne (rr. tracheales) i przeykowe (rr. esophageales), po czym
przedua si w n. krtaniowy dolny (n. laryngeus inferior). Ten pokryty jest przez tarczyc, krzyuje si z t. tarczow
doln i unerwia wikszo mm. krtani; otrzymuje tez nieco wkien czuciowych od nerwu grnego przez czc je
ga.
296 W czci piersiowej prawy n. X biegnie w d bocznie od pnia ramienno-gowowego (truncus
brachiocephalicus) i tchawicy, z tyu za korzeniem prawego puca, dalej krzyuje si z prawym oskrzelem gwnym
(bronchus principalis dexter) i owija na przeyku, przechodzc ze strony bocznej na tyln. Z kolei n. lewy biegnie z tyu
za korzeniem lewego puca i rwnie przewija si przez przeyk, przechodzc wzgldem niego z pooenia bocznego
na przednie. Oba nn. bdne dziel si dalej na struny przeykowe (chordae esophageales) tworzce sploty przeykowe
(plexus esophageales). Analogicznie nerw prawy tworzy splot tylny, a lewy przedni. Sploty te przeduaj si do
jamy brzusznej jako pnie trzewne przedni i tylny (truncus vagalis anterior et posterior). W odcinku piersiowym n. X
daje gg. dla przeyku, oskrzeli i serca. Gg. przeykowe (rr. esophageales) odchodz z czci dzielcej si na struny i
zaopatruj doln cz przeyku. Gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) odchodz na wysokoci rozwidlenia tchawicy.
Wyrnia si gg. przednie i tylne, ktre wraz z nerwami wspczulnymi z Th1-4 tworz splot pucny (plexus
pulmonalis) pozostajcy w cznoci ze splotem tchawicznym (plexus trachealis). Splot rozgazia si w opucnych i
unerwia je. Gg. sercowe pochodzce z n. X dzieli si na szyjne i piersiowe, a te pierwsze dalej na grne i dolne. Gg.
szyjne grne (rr. cardiaci cervicales superiores) biegn w d do serca wzdu t. szyjnej wewntrznej i wsplnej; gg.
strony prawej cz si ze wspczulnymi nn. sercowymi (nn. cardiaci) i tworz splot sercowy gboki lecy midzy
aort a . pucnymi; gg. strony lewej tworz splot sercowy powierzchowny, pokrywajcy wklso uku aorty i
rozwidlenie pnia pucnego. Gg. szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores) cz si z grnymi i kocz bieg w
splocie sercowym gbokim. Gg. piersiowe (rr. cardiaci thoracici) po odejciu od pnia wchodz o klatki piersiowej
przez jej grny otwr, po czym le za aort i gin w splotach sercowych.
Cz brzuszna n. X rozciga si od rozworu przeykowego przepony (hiatus esophageus diaphragmatis) do tzw.
punktu Cannona-Bhma. Jest on pooony w 1/3 lewej czci okrnicy poprzecznej, stanowi granic rozwojow
przewodu pokarmowego oraz obszar zmiany perystaltyki jelita. Cz brzuszn tworz 2 pnie bdne, przy czym
przedni utworzony jest przez n. X lewy, tylny za przez n. X prawy. Taka sytuacja jest wynikiem specyfiki
rozwojowej narzdw jamy brzusznej powstaj one bowiem wpierw symetrycznie do linii rodkowej ciaa, po czym
ulegaj skrceniu, przyjmujc waciwe im w yciu pozapodowym pooenie. Pie bdny przedni (truncus vagalis
anterior) twory splot biegncy wzdu krzywizny mniejszej odka, daje gg. odkowe przednie (r. gastrici anteriores)
dla przedniej ciany odka oraz gg. wtrobowe (rr. hepatici) biegnce wizadem wtrobowo-odkowym (lig.

- 132 -

hepatogastricum). Pie tylny (truncus vagalis posterior) posiada cz mniejsz, dajc gg. odkowe tylne (rr. gastrici
posteriores) dla tylnej ciany narzdu oraz cz wiksz, od ktrej odchodz gg. trzewne (rr. celiaci) i nerkowe (rr.
renales).
297 N. dodatkowy (n. accessorius) (XI) jest nerwem czysto ruchowym. Opuszcza mzgowie w dwojaki sposb:
cz wizek pochodzca z jdra dwuznacznego (nucleus ambiguus) wychodzi z bruzdy grzbietowo-bocznej (sulcus
dorsolateralis) rdzenia w obrbie czaszki, tworzc korzenie czaszkowe (radices craniales), natomiast wizki
pochodzce z rogw bocznych rdzenia na wysokoci C1-5 opuszczaj go we wspomnianej brudzie poza obrbem
czaszki jako korzenie rdzeniowe (radices spinales). Te ostatnie wracaj do czaszki przez otwr potyliczny wielki
(foramen occipitale magnum) i wsplnie tworz pie omawianego nerwu. Wychodzi on przez tyln cz otworu
szyjnego (foramen jugulare), po czym dochodzi do rozdzielenia pnia na dwie gg. Cz pochodzca z korzeni
rdzeniowych tworzy g. zewntrzn (r. externus), ktra biegnie przed wyrostkiem poprzecznym krgu szczytowego,
midzy t. potyliczn (a. occipitalis) a . szyjn wewntrzn (v. jugularis interna) w d. Ostatecznie dzieli si na wkna
zaopatrujce m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) oraz na unerwiajce cz wstpujc i
poprzeczn m. czworobocznego (pars ascedens et transversa m. trapezii). Z kolei cz pochodzca z korzeni
czaszkowych tworzy g. wewntrzn (r. internus), ktra czy si z pniem n. bdnego (X) i wdruje z wknami
zaopatrujcymi mm. garda oraz z gaziami hamujcymi dla serca. Poraenie n. dodatkowego powoduje przede
wszystkim niedowad dwu wymienionych wyej mm. Niemono poruszania m. czworobocznym sprawdza si
proszc o wzruszenie ramionami po stronie poraonej jest o niemoliwe. Z kolei bezwad m. mostkowoobojczykowo-sutkowego jest rwnoznaczny z brakiem moliwoci skrcenia gowy w stron przeciwn do poraonej,
gdy skurcz wspomnianego minia po stronie danej powoduje prawidowo zwrcenie gowy w przeciwn.
298 N. podjzykowy (n. hypoglossus) (XII) jest rwnie nerwem czysto ruchowym. Po wyjciu z jdra midzy
piramid a oliwk opuszcza mzgowie w brudzie brzuszno-bocznej (sulcus ventrolateralis) rdzenia i przechodzi przez
swj kana (canalis n. hypglossi) w czci bocznej koci potylicznej. Wpierw ley przyrodkowo i z tyu za grup n.
bdnego n. IX, X i XI oraz . szyjn wewntrzn (v. jugularis interna), a nastpnie bocznie od nich, pokryty przez
tylny brzusiec m. dwubrzucowego (venter posterior m. digastrici) i m. rylcowo-gnykowy (m. stylohoideus). Zakrela
uk (arcus n. hypoglossi) zwrcony wypukoci ku doowi, krzyuje si z t. szyjn zewntrzn (a. carotis externa) i
biegnie po zewntrznej powierzchni m. gnykowo-jzykowego (m. hyoglosus) pokryty przez m. uchwowo-gnykowy
(m. mylohyoideus). Ostatecznie rozdziela si na gg. jzykowe zdajce do mm. wasnych oraz zewntrznych jzyka.
Poraenie omawianego n. powoduje zanik tych mini, niemono wycignicia jzyka z ust oraz stwardnienie
jzykowe boczne. Podczas udaru jzyk zwraca si w stron poraonych koczyn.
Z rdzenia krgowego wychodzi 31 par nn. rdzeniowych. Dzielimy je podobnie jak krgi: na szyjne w liczbie 8,
piersiowe 12, ldwiowe 5, krzyowe 5 i 1 guziczny. W przeciwiestwie do nn. czaszkowych, kady n.
rdzeniowy ma charakter mieszany. Z rdzenia na odpowiedniej wysokoci wchodz dwa korzenie: brzuszny (radix
ventralis) gwnie ruchowy oraz grzbietowy (radix dorsalis) gwnie czuciowy. Nastpnie cz si one i tworz
pie nerwu, ktry ponownie ulega rozdzieleniu na 4 gazie: brzuszn (r. ventralis), grzbietow (r. dorsalis), oponow
(r. meningeus) unerwiajc opony rdzenia oraz czc z ukadem wspczulnym bia lub szar (r. communicans
albus vel griseus). Gg. grzbietowe nn. rdzeniowych unerwiaj ruchowo mm. gbokie grzbietu, czuciowo za pas skry
od potylicy do krzya. Gg. brzuszne natomiast w wikszej czci odcinka piersiowego biegn rwnie metamerycznie,
w pozostaych za tworz sploty (plexus), w ktrych wkna ich ulegaj wymieszaniu i biegn dalej jako poszczeglne
nerwy. Wyrniamy 4 gwne sploty: szyjny (plexus cervicalis), ramienny (plexus brachialis), ldwiowy (plexus
lumbalis) oraz krzyowy (plexus sacralis).
Splot szyjny (plexus cervicalis) tworzony jest przez gg. brzuszne nn. C1-4. Biegnie on przez okolic boczn szyi
skonie ku doowi, midzy m. pochyym przednim a rodkowym (m. scalenius anterior et medius) oraz m. dwigaczem
opatki (m. levator scapulae). Pokryty jest przez blaszk przedkrgow powizi szyi (lamina prevertebralis fasciae
colli) i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus). Ze splotu szyjnego pochodz zarwno nn.
czuciowe, jak i ruchowe.
299 Gg. czuciowe splotu szyjnego unerwiaj skr za uchem, na kcie uchwy i szyi w znaczeniu cisym.
Wszystkie wyaniaj si w poowie tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, w tzw. punkcie Erba
(punctum nervosum) na wysokoci C3. N. potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor) posiada wkna z C2-3; biegnie
przez boczn okolic szyi ku grze, wzdu tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego do bocznej czci
okolicy skroniowej i potylicznej. N. uszny wielki (n. auricularis magnus) (C3) biegnie po wspomnianym miniu ku
grze, z tyu za . szyjn wewntrzn (v. jugularis interna) i na wysokoci kta uchwy dzieli si na ga przedni i
tyln. Pierwsza unerwia patek maowiny usznej oraz boczn cz powierzchni maowiny i wykazuje poczenia ze
splotem przyusznym (plexus catoricus); ga tylna unerwia tyln cz maowiny. N. poprzeczny szyi (n. transversus
colli) (C3) ley niej od poprzedniego, biegnie poprzecznie po zewn. powierzchni znanego minia w kierunku koci
gnykowej i dzieli si wachlarzowato na gazie grne i dolne. Te przebijaj m. szeroki szyi (platysma) i kocz si w
jej przedniej okolicy. Gg. grne wykazuj czno z g. szyjn n. VII (r. colli n. VII), dolne za z nn.
nadobojczykowymi. Te ostatnie (nn. supraclaviculares) (C3-4) le na m. pochyym rodkowym i po wyjciu spod
tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego biegn wachlarzowato w d, pokryte przez m. szeroki szyi.
Wyrniamy wrd nich 3 grupy: przyrodkow, poredni i boczn. Nn. przyrodkowe (nn. supraclaviculares

- 133 -

mediales) zaopatruj przednia okolic szyi i skr rkojeci mostka, nn. porednie (nn. supraclaviculares intermedii)
okolic m. piersiowego wikszego (m. pectoralis major) a do sutka i fadu pachowego przedniego (plica axillaris
anterior), za nn. boczne (nn. supraclaviculares laterales) skr barku do wyrostka barkowego (acromion) i grzebienia
opatki (spina scapulae).
300 Ruchowa cz splotu szyjnego to przede wszystkim ptla szyjna (ansa cervicalis). Ley ona na gwnych
naczyniach szyi i zwraca si wypukoci ku doowi. Skada si z dwch poczonych korzeni: grnego (radix superior)
z C1-2 oraz dolnego (radix inferior) z C2-3. W przebiegu oddaje osobne gazki dla mm. prostych gowy (mm. recti
capitis), g. tarczow (r. thyroideus) oraz blisko siebie: g. mostkowo-tarczow (r. sternothyroideus), g. mostkowognykow (r. sternohyoideus) oraz g. opatkowo-gnykow (r. omohyoideus), wszystkie zaopatrujce ruchowo
jednoimienne minie. Oglnie ptla szyjna zaopatruje: mm. podgnykowe (mm. infrahyoidei), grup przyrodkow
mm. gbokich szyi (mm. colli profundi), a czciowo: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m.
sternocleidomastoideus), m. dwigacz opatki (m. levator scapulae), m. pochyy rodkowy (m. scalenius medius) i m.
czworoboczny (m. trapezius).
301 Ze splotu szyjnego wychodzi rwnie n. przeponowy (n. phrenicus), unerwiajcy jak atwo si domyli
przepon. Uwag zwraca relatywnie dua odlego pomidzy miejscem odejcia nerwu, a narzdem docelowym. Jest
to dowd, i rozwojowo przepona powstaje o wiele wyej ni to obserwuje si u osobnikw dorosych, i dopiero w
wyniku procesu zstpowania osiga waciwe pooenie. Po opuszczeniu macierzystego splotu n. przeponowy biegnie
w d po zewntrznej stronie m. pochyego przedniego (m. scalenius anterior), grzbietowo i bocznie w stosunku do .
szyjnej wewntrznej (v. jugularis interna). Osignwszy przyrodkowy brzeg wymienionego minia nerw wchodzi do
klatki piersiowej przed osklepkiem opucnej (cupula pleurae), lec midzy . a t. podobojczykow (v. et a. subclavia).
Otrzymuje gazk wspczuln ze zwoju szyjno-piersiowego czyli gwiedzistego (ganglion cervicothoracicum s.
stellatum) i krzyuje si z pocztkowym odcinkiem t. piersiowej wewntrznej (a. thoracica interna). Po przejciu na
przyrodkow stron tej ostatniej otrzymuje od niej t. osierdziowo-przeponow (a. pericardiophrenica), ktra z
jednoimiennym naczyniem ylnym towarzyszy nerwowi a do przepony. Nastpnie nerw prawy biegnie bocznie od .
gwnej grnej (v. cava superior) przed korzeniem puca, midzy opucn a osierdziem i osiga przepon dobrzusznie
od otworu . gwnej (foramen v. cavae). Nerw lewy natomiast biegnie bocznie od uku aorty (arcus aortae), przed
korzeniem puca, okra koniuszek serca i wchodzi do przepony bardziej bocznie i dobrzusznie ni prawy.
N. przeponowy oddaje gazki dla grasicy (thymus), g. osierdziow (r. pericardiacus) tylko prawy nerw,
gg. opucnowe (rr. pleurales) dla opucnej rodpiersiowej i przeponowej (pleura mediastinalis et diaphrgmatica), gg.
przeponowo-brzuszne (rr. phrenicoabdominales), przechodzce przez otwr . gwnej i rozwr przeykowy (hiatus
esophagicus), czce si ze wspczulnym splotem przeponowym (plexus phrenicus). Nie zawsze wystpujce nn.
przeponowe dodatkowe dugie lub krtkie (nn. phrenici accessorii longi s. breves) wykazuj czno ze splotem
ramiennym (plexus brachialis).
302 Splot ramienny (plexus brachialis) powstaje gwnie z gazi brzusznych nn. C5-Th1 i czciowo z wkien
najbliszych nn. ssiadujcych C4 oraz Th2. Gazie po wyjciu z odpowiednich otworw midzykrgowych
przechodz przez przestrze pomidzy m. pochyym przednim a rodkowym (spatium interscalenium), po czym biegn
przez boczn okolic szyi i dostaj si do dou pachowego (fossa axillaris). Z nn. rdzeniowych powstaj bezporednio
pnie splotu (trunci plexus): pie grny (truncus superior) z C5 i C6, rodkowy (truncus medius) z C7, za dolny
(truncus inferior) z C8 i Th1. Kady pie dzieli si dalej na ga przedni i tyln (divisio anterior et posterior), ktre
splatajc si tworz pczki splotu (fasciculi plexus). Wszystkie 3 gazie tylne tworz pczek tylny (fasciculus
posterior), ga przednia pnia grnego i rodkowego daje pczek boczny (fasciculus lateralis), a przednia ga pnia
dolnego pczek przyrodkowy (fasciculus medialis). Z pczkw powstaj ju konkretne nerwy obwodowe: z pczka
tylnego wychodzi n. pachowy (n. axillaris) i n. promieniowy (n. radialis), z pczka bocznego n. miniowo-skrny (n.
musculocutaneus) i boczny korze n. porodkowego (radix lateralis n. mediani), za z pczka przyrodkowego korze
przyrodkowy n. porodkowego (radix medialis n. mediani), n. okciowy (n. ulnaris), n. skrny ramienia przyrodkowy
(n. cutaneus brachii medialis) oraz n. skrny przedramienia przyrodkowy (n. cutaneus antebrachii medialis). Z obu
swoich korzeni powstaje n. porodkowy (n. medianus).
Splot ramienny moemy podzieli na cz nad- i podobojczykow (pars supra- et infraclavicularis), ktrych gwne
cechy prezentuje tabela.
cecha
cz nadobojczykowa
cz podobojczykowa
ley w bocznej okolicy szyi w dole nadobojczykowym pokryta jest mm. piersiowymi (mm.
wikszym (fossa supraclavicularis major), gazie C5-7 pectorales), t. pachowa (a. axillaris)
pooenie
biegn powyej, a C8-Th1 poniej t. podobojczykowej przechodzc midzy dwoma
(a. subclavia), za t. poprzeczna szyi (a. transversa
korzeniami n. porodkowego dostaje
colli) biegnie midzy gaziami splotu
si na tyln stron splotu
tzw. poraenie Duchennego-Erba obejmuje g. mm.: tzw. poraenie Klmpke zesp
naramenny, nadgrzebienowy, oby mniejszy,
umierajcych palcw obejmuje
poraenie
rwnolegoboczne, dwugowy ramienia, kruczogwnie mae mm. rki, tj. kbika
ramienny, ramienny, ramienno-promieniowy i
palca maego, midzykostne,
odwracacz
glistowate i zginacze palcw

- 134 -

nn. krtkie
nn. dugie

n. grzbietowy opatki, n. piersiowy dugi,

n. nadopatkowy
n. podopatkowy, n. piersiowo-grzbietowy,
n. pachowy, n. promieniowy, n. skrny ramienia
przyrodkowy

n. podobojczykowy
n. piersiowy przyrodkowy i boczny,
n. miniowo-skrny, n. skrny
przedramienia przyrodkowy, n.
porodkowy, n. okciowy

N. grzbietowy opatki (n. dorsalis scapulae) przebija m. pochyy rodkowy, biegnie midzy m. pochyym tylnym a m.
dwigaczem opatki, unerwia czciowo ten ostatni oraz mm. rwnolegoboczne.
N. piersiowy dugi (n. thoracicus longus) przebija m. pochyy rodkowy, po czym biegnie do zewntrznej powierzchni
m. zbatego przedniego i unerwia go.
N. nadopatkowy (n. suprascapularis) biegnie wzdu tylnego brzuca m. opatkowo-gnykowego do wcicia opatki i m.
nadgrzebieniowego, nastpnie biegnie z t. nadgrzebieniow i przewija si przez szyjk opatki do
m. podgrzebieniowego, unerwiajc torebk stawu ramiennego.
N. podobojczykowy (n. subclavius) ley na m. pochyym przednim, bardziej bocznie od n. przeponowego i zda pod
obojczykiem a przed t. podobojczykow do jednoimiennego minia.
N. podopatkowy (n. subscapularis) przeznaczony jest dla jednoimiennego minia oraz dla m. obego wikszego.
N. piersiowo-grzbietowy (n. thoracodorsalis) biegnie po wewntrznej stronie m. najszerszego grzbietu i unerwia go.
N. pachowy (n. axillaris) przewija si dookoa szyjki chirurgicznej koci ramiennej, przechodzi wraz z t. okalajc
rami tyln przez szczelin pachow boczn do wewntrznej strony m. naramiennego, po czym dzieli si na 3 gazie.
Dwie skrajne gg. maj charakter ruchowy przyrodkowa rozgazia si w m. obym mniejszym, boczne za w m.
naramiennym. Za to ga rodkowa jest czuciowa i nosi nazw n. skrnego ramienia bocznego grnego (n. cutaneus
brachii lateralis superior) biegnie ona midzy tylnym brzegiem m. naramiennego i cignem pocztkowym dugiej
gowy m. trjgowego ramienia, unerwia za skr pokrywajc tyln cz m. naramiennego i blisz cz m.
trjgowego. Z powodu unerwienia m. naramiennego, bdcego gwnym odwodzicielem ramienia, poraenie n.
pachowego upoledza wsadzanie rki do rkawa.
N. skrny ramienia przyrodkowy (n. cutaneus brachii medialis) unerwia skr dou pachowego i przyrodkowej strony
ramienia do nadkykcia przyrodkowego; zespalajc si z g. skrn boczn (r. cutaneus lateralis) daje
nn. midzyebrowo-ramienne (nn. intercostobrachiales).
N. piersiowy przyrodkowy (n. pectoralis medialis) wdruje midzy naczyniami pachowymi, wchodzi od wewntrznej
strony do m. piersiowego mniejszego, dajc 2-3 gg. dla m. piersiowego wikszego.
N. piersiowy boczny (n. pectoralis lateralis) przechodzi przed naczyniami pachowymi, przebija powi obojczykowopiersiow (fascia clavipectoralis), wchodzi od strony wewntrznej do m. piersiowego wikszego i wymienia gazki
nerwowe z n. poprzednim.
N. miniowo-skrny (n. musculocutaneus) jest n. mieszanym; w dole pachowym biegnie bocznie od n. porodkowego,
przebija m. kruczo-ramienny, przechodzi midzy m. dwugowym a m. ramiennym, dokd daje gg. miniowe (rr.
musculares), przebija powi ramienn na bocznej stronie cigna m. dwugowego, po czym przedua si w czysto
czuciowy n. skrny przedramienia boczny (n. cutaneus antebrachii lateralis) ten dzieli si n gg. przednie i tylne,
zaopatrujce skr bocznej czci przedramienia; na ramieniu czy si z n. porodkowym, w obrbie przedramienia
za z g. powierzchown n. promieniowego.
N. skrny przedramienia przyrodkowy (n. cutaneus antebrachii medialis) pokryty jest powizi ramienn, spod ktrej
wychodzi wsplnie z . odokciow (v. basilica); g. przednia (r. anterior) towarzyszy . poredniej okcia, unerwia
skr przedniej strony przedramienia i zespala si z g. gbok n. okciowego; g. tylna (r. posterior) unerwia
przyrodkow cz tylnej powierzchni przedramienia, ponadto czy si z n. szyjnym ramienia przyrodkowym oraz
g. grzbietow n. okciowego.
303 N. promieniowy (n. radialis) ley w dole pachowym z tyu za t. pachow, przed cignami kocowymi m.
najszerszego grzbietu i m. obego wikszego. Razem z t. gbok ramienia wchodzi do swojej bruzdy (sulcus n.
radialis), w 1/3 dolnej czci ramienia przebija przegrod midzyminiow ramienia boczn (septum intermusulare
brachii laterale) i dostaje si na przedni stron ramienia. Ley w brudzie utworzonej przez m. ramienny i m.
ramienno-promieniowy, gdzie te dzieli si na g. gbok i powierzchown, przeznaczone dla unerwienia
przedramienia i rki. Oddaje po drodze szereg pomniejszych gazek.
N. skrny ramienia tylny (n. cutaneus brachii posterior) odchodzi w dole pachowym, przeznaczony jest dla skry
pokrywajcej przyrodkow gow m. trjgowego ramienia a do okcia.
N. skrny ramienia boczny dolny (n. cutaneus brachii lateralis inferior) wchodzi po skr poniej kocowego
przyczepu m. naramiennego, w ssiedztwie . odpromieniowej (v. cephalica), unerwia skr dolno-bocznej czci
przedramienia.
N. skrny przedramienia tylny (n. cutaneus antebrachii posterior) oddziela si w brudzie n. promieniowego i biegnie
razem z t. poboczn promieniow. Przebija powi ramienia i przechodzi na grzbietow stron przedramienia midzy
nadkykciem bocznym a wyrostkiem okciowym. Unerwia pas skry midzy obszarami unerwienia n. skrnego
przedramienia przyrodkowego i bocznego.

- 135 -

Gg. miniowe (rr. musculares) przeznaczone s dla m. trjgowego ramienia, m. okciowego oraz m. prostownika
nadgarstka promieniowego dugiego i krtkiego.
Ruchowa g. gboka (r. profundus) przebija i unerwia m. odwracacz. Po wyjciu z jego kanau (canalis m. supinatoris)
ley midzy warstw powierzchown a gbok mm. tylnych przedramienia. Oddaje gg. miniowe dla prostownikw:
m. prostownika nadgarstka okciowego, m. prostownika palcw, m. prostownika palca maego, m. odwodziciela kciuka
dugiego, m. prostownika kciuka krtkiego i dugiego, m. prostownika palca wskazujcego. Od g. zaopatrujcej dwa
ostatnie mm. odchodzi n. midzykostny przedramienia tylny (n. interosseus antebrachii posterior). Ley on w 1/3
dalszej czci przedramienia na bonie midzykostnej midzy cignami kocowymi wymienionych mm..
Przeznaczony jest dla torebki stawu promieniowo-nadgarstkowego, a jego g. przebija bon i czy si z n.
midzykostnym przedramienia przednim, pochodzcym od n. porodkowego oraz z gg. przeszywajcymi (rr.
perforantes) od g. gbokiej n. okciowego.
Czuciowa g. powierzchowna (r. superficialis) biegnie razem z t. promieniow po stronie bocznej, pokryta przez m.
ramienno-promieniowy. Przechodzi pod cignem tego ostatniego na grzbietow stron przedramienia i zespala si z n.
skrnym przedramienia bocznym. W obrbie rki daje gg. dla promieniowej czci jej grzbietu oraz nn. palcowe
grzbietowe (nn. digitales dorsales). Unerwiaj one 2,5 palca po stronie grzbietowej, a ponadto od gazki dla palca III
odchodzi g. czca okciowa (r. communicans ulnaris), czca si z g. grzbietow n. okciowego.
N. promieniowy unerwia ruchowo wszystkie mm. tylnej strony przedramienia, dlatego te jego poraenie powoduje
wystpienie tzw. rki opadajcej nie ma moliwoci podniesienia do pionu nadgarstka.
304 N. porodkowy (n. medianus) tworzy ptl obejmujc t. pachow. Na ramieniu biegnie w brudzie
dwugowej przyrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), po czym owija si wok t. ramiennej. Pokryty jest
rozcignem m. dwugowego i wchodzi miedzy dwie gowy m. nawrotnego obego (m. pronator teres). Biegnie midzy
mm. przednimi przedramienia, midzy powierzchownymi a gbokimi zginaczami palcw. Wchodzi do kanau
nadgarstka, lec powierzchownie do pochewki maziowej wsplnej mm. zginaczy. Ostatecznie dzieli si na nn.
palcowe doniowe wsplne.
N. midzykostny przedramienia przedni (n. interosseus antebrachii anterior) odchodzi na dalszym brzegu
m. nawrotnego obego, po czym biegnie na bonie midzykostnej wraz z t. midzykostna przedni. Unerwia m. zginacz
kciuka dugi, cz m. zginacza palcw gbokiego przeznaczona dla unerwienia palcw II i III, m. nawrotny
czworoboczny oraz staw promieniowo-nadgarstkowy.
Gg. miniowe (rr. musculares) odchodz poniej stawu okciowego i przeznaczone s dla: m. nawrotnego obego, m.
zginacza nadgarstka promieniowego, m. doniowego dugiego i m. zginacza palcw powierzchownego.
Czuciowa g. doniowa (r. palmaris) odchodzi w 1/3 dolnej czci przedramienia, przebija jego powi i zaopatruje
skr kbu i promieniowej czci doni.
G. czca z n. okciowym (r. c. c. n. ulnari) odchodzi od n. palcowego doniowego III, biegnie rwnolegle do uku
doniowego powierzchownego i zespala si z g. powierzchown n. okciowego.
Nn. palcowe doniowe wsplne (nn. digitales palmares communes) wystpuj w liczbie 3, dzielc si dalej na 7 nn.
palcowych doniowych waciwych (nn. digitales palmares proprii), unerwiajcych 3,5 palca po stronie doniowej.
Z powodu unerwienia przez n. porodkowy mm. zginaczy palcw od strony promieniowej, jego poraenie powoduje
wystpienie tzw. rki bogosawicej lub do przysigi prba zgicia wszystkich palcw koczy si zgiciem tylko IV
i V, a pozostae stercz wyprostowane.
305 N. okciowy (n. ulnaris) biegnie po przyrodkowej stronie t. ramiennej, nastpnie przechodzi na tyln stron
przegrody midzyminiowej ramienia przyrodkowej (septum intermusculare brachii mediale) i ley na
przyrodkowej gowie m. trjgowego ramienia. Wchodzi w swoj bruzd (sulcus n. ulnaris), po czym dostaje si
midzy dwie gowy m. zginacza nadgarstka okciowego. Biegnie przyrodkowo od t. okciowej na m. zginaczu palcw
gbokim. Obok stawu promieniowo-nadgarstkowego dzieli si na g. powierzchowna i gbok.
Gg. miniowe (rr. musculares) przeznaczone s dla m. zginacza nadgarstka okciowego i czci m. zginacza palcw
gbokiego czci dla palcw IV i V.
G. skrna doniowa (r. cutaneus palmaris) biegnie razem z t. okciow, przebija powi przedramienia, rozprzestrzenia
si w skrze kbika i przylegej czci przedramienia.
G. grzbietowa (r. dorsalis) odchodzi w 1/3 przedramienia i wdruje na stron tyln, w przedramienia daje 5 nn.
palowych grzbietowych (nn. digitales dorsales) i czy si z g. powierzchown n. promieniowego.
G. doniowa (r. palmaris) ley na troczku zginaczy i dzieli si dalej na g. powierzchown i gbok. Pierwsza z nich
daje gazk dla m. doniowego krtkiego i skry kbika oraz 2 nn. palcowe doniowe wsplne (nn. digitales palmares
communes), dajce ostatecznie 3 nn. palcowe doniowe waciwe (nn. digitales palmares proprii). Ruchowa g. gboka
ley midzy m. zginaczem palca maego krtkim a m. odwodzicielem tego palca, unerwia zarwno je jak i m.
przeciwstawiacz palca maego, mm. glistowate III i IV, mm. midzykostne rki, gow gbok m. zginacza kciuka
krtkiego i m. przywodziciel kciuka; odsya gg. przeszywajce (rr. perforantes) wykazujce czno z
n. midzykostnym przedramienia tylnym od n. promieniowego.
Poniewa n. okciowy unerwia czciowo mm. zginacze palcw, jego poraenie manifestuje si obecnoci tzw. rki
szponiastej palce IV i V nie daj si zgi, upodabniajc rk do ptasiego szponu.

- 136 -

306 Unerwienie skrne koczyny grnej przedstawia si nastpujco. Grn cz bocznej powierzchni ramienia
tj. skr pokrywajc tyln cz m. naramiennego i blisz cze m. trjgowego unerwia n. skrny ramienia boczny
grny (n. cutaneus brachii lateralis superior) od n. pachowego (n. axillaris). Cz znajdujc si poniej unerwia
analogicznie n. skrny ramienia boczny dolny (n. cutaneus brachii lateralis inferior) od n. promieniowego (n. radialis).
Powierzchni tyln ramienia, tj. skr pokrywajc gow przyrodkow m. trjgowego unerwia n. skrny ramienia
tylny (n. cutaneus brachii posterior) rwnie z n. promieniowego. Przyrodkow cz ramienia skr pokrywajc
d pachowy i poniej unerwia samodzielny n. skrny ramienia przyrodkowy (n. cutaneus brachii medialis) z pczka
przyrodkowego splotu ramiennego.
Przyrodkow i cz przedniej powierzchni przedramienia zaopatruje n. skrny przedramienia przyrodkowy (n.
cutaneus antebrachii medalis) rwnie odchodzcy bezporednio z przyrodkowego pczka splotu ramiennego.
Pozosta cz przedniej oraz boczn powierzchni unerwia z kolei n. skrny przedramienia boczny (n. cutaneus
antebrachii lateralis), stanowicy przeduenie n. miniowo-skrnego (n. musculocutaneus). Pas pomidzy obszarami
n. przyrodkowego i bocznego zaopatruje n. skrny przedramienia tylny (n. cutaneus antebrachii posterior),
odchodzcy z n. promieniowego.
W obrbie rki skr kbu oraz doniowe powierzchnie palcw I, II, III i bocznej poowy IV zaopatruje n. porodkowy
(n. medianus) odpowiednio dziki g. doniowej (r. palmaris) oraz nn. palcowym doniowym waciwym (nn. digitales
palmares proprii). Z kolei kbik i doniow powierzchni przyrodkowej poowy IV i ca V palca unerwia n.
okciowy (n. ulnaris), za co odpowiadaj odpowiednio: g. skrna doniowa (r. cutaneus palmaris) oraz nn. palcowe
doniowe waciwe. Po stronie grzbietowej linia podziau przebiega przez rodek palca rodkowego grzbiet palca I, II
i bocznej poowy III unerwia n. promieniowy przez nn. palcowe grzbietowe (nn. digitales dorsales), za grzbiet reszty
III, IV i V n. okciowy rwnie przez nn. palcowe grzbietowe.
307 Splot ldwiowy (plexus lumbalis) tworzy si w wyniku zespolenia n. podebrowego (n. subcostalis) oraz nn.
ldwiowych L1-3 i grnej czci L4. Pomidzy powyszymi wytwarzaj si 4 ptle ldwiowe (ansae lumbales).
Odpowiednie nn. wychodz przez otwory midzykrgowe ldwiowe (foramina intervertebralia lumbalia). Sam splot
pooony jest midzy dwoma warstwami m. ldwiowego wikszego (m. psoas major). Wykazuje poczenia z
ldwiow czci pnia wspczulnego (pars lumbalis trunci sympathici). Ze splotu wychodzi kilka krtkich gazi
ruchowych zaopatrujcych pobliskie mm.: m. czworoboczny ldwi (L1-3), m. ldwiowy wikszy (L2-3), m. ldwiowy
mniejszy (L1-2), mm. midzypoprzeczne ldwi boczne (L1-5). Splot opuszczaj rwnie gazki dugie przeznaczone
dla mini i skry bocznej i przedniej ciany brzucha, bocznej okolicy miednicy, a na koczynie dolnej dla misni i
skry przedniej, przyrodkowej i bocznej powierzchni uda.
N. biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypogastricus) ley za m. czworobocznym ldwi i za nerk. Przechodzi przez
cigno pocztkowe m. poprzecznego brzucha, po czym wdruje do przodu w kierunku piercienia pachwinowego
powierzchownego (anulus inguinalis profundus) midzy m. poprzecznym a m. skonym wewntrznym brzucha.
Unerwia wymienione mm. i przebija rozcigno mm. skonych brzucha. Dzieli si wwczas na g. skrn boczn i
przedni. Pierwsza (r. cutaneus lateralis) przeznaczona jest dla skry pokrywajcej m. poladkowy rodkowy i czy si
z jednoimienn gazi n. podebrowego. G. przednia (r. cutaneus anterior) zaopatruje skr przyrodkowej czci
okolicy pachwinowej i okolicy onowej.
N. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis) przebija cigno m. poprzecznego brzucha, po czym biegnie midzy nim a
m. skonym wewntrznym. Po przejciu przez boczn odnog piercienia pachwinowego powierzchownego (crus
laterale anuli inguinalis superficialis) biegnie po przednio-bocznej cianie powrzka nasiennego (funniculus
spermaticus) albo wizada obego macicy (lig. teres uteri). Ostatecznie omawiany nerw rozgazia si w skrze nasady
prcia i worka mosznowego albo warg sromowych wikszych w postaci gg. skrnych bocznych i przednich. Gg.
boczne (rr. cutanei laterales) unerwiaj rodkow cz okolicy pachwinowej i najwyszy przyrodkowy odcinek skry
uda. Gg. przednie (rr. cutanei anteriores) zaopatruj skr wzgrka onowego (mons pubis) i daj nn. mosznowe albo
wargowe przednie (nn. scrotales vel labiales anteriores).
N. pciowo-udowy (n. genitofemoralis) po przejciu przez m. ldwiowy wikszy dzieli si na dwie gg. skadowe. G.
pciowa (r. genitalis) biegnie w d, po tylno-przyrodkowej stronie kanau pachwinowego; unerwia m. dwigacz jdra
(m. cremaster), cz skry moszny, osonk kurczliw albo wargi sromowe wiksze. G. udowa (r. femoralis)
przechodzi przez rozstp naczyniowy (lacuna vasorum) i unerwia skr pokrywajc d owalny (fossa ovalis) oraz
trjkt udowy (trigonum femorale).
N. skrny uda boczny (n. cutaneus femoris lateralis) przechodzi przez boczny brzeg m. ldwiowego wikszego,
nastpnie skonie przez d biodrowy (fossa iliaca) i przez wizado pachwinowe (lig. inguinale). Po osigniciu
zewntrznej powierzchni uda rozchodzi si w powizi szerokiej (fascia lata), unerwiajc skr bocznej czci uda.
308 N. zasonowy (n. obturatorius) przebija przyrodkowy brzeg m. ldwiowego wikszego i przechodzi przez
kres graniczn (linea terminalis). Biegnie po bocznej cianie miednicy mniejszej, do przodu i w d w kierunku kanau
zasonowego (canalis obturatorius). Rozgazia si na g. przednia, tyln oraz gg. miniowe. Te ostatnie przeznaczone
s m. in. dla m. zasonowego zewntrznego (m. obturatorius externus). G. przednia (r. anterior) zaopatruje m.
przywodziciel dugi i krtki (m. adductor longus et brevis), m. grzebieniowy (m. pectinatus) i m. smuky (m. gracilis),
dalej przedua si w g. skrn, ktra przebija powi szerok i rozgazia si w przyrodkowej czci skory uda i

- 137 -

kolana. G. tylna (r. posterior) przechodzi midzy m. zasaniaczem zewntrznym a m. przywodzicielem krtkim,
unerwia za przywodziciel wielki (m. adductor magnus).
309 N. udowy (n. femoralis) biegnie wpierw w brudzie ograniczonej przez m. ldwiowy wikszy i
m. biodrowy, nastpnie przechodzi przez wizado pachwinowe oraz przez rozstp miniowy (lacuna musculorum)
wraz z wymienionymi miniami. Oddaje m. in. gg. miniowe dla mm. wewntrznych miednicy, przedniej grupy mm.
uda i dla m. grzebieniowego. Odsya rwnie gg. skrne przednie (rr. cutanei anteriores), ktre dziel si dalej na grup
przyrodkow i boczn, przechodz przez powi szerok i unerwiaj skr przedniej i przyrodkowej strony uda a do
kolana. Przeduenie n. udowego stanowi n. udowo-goleniowy (n. saphenus). Otacza on t. udow przechodzc z jej
strony bocznej na przyrodkow, wchodzi do kanau przywodzicieli (canalis adductorius) i wraz z t. zstpujc kolana
(a. genus descendens) przebija jego przedni cian (lamina vastoadductoria). Ley w brudzie ograniczonej przez m.
obszerny przyrodkowy i m. przywodziciel wielki. Przechodzi na przyrodkow stron kolana, przebija powi szerok
i towarzyszy . odpiszczelowej (v. saphena magna). Ostatecznie wdruje po przyrodkowej stronie podudzia do kostki
przyrodkowej piszczeli (malleolus medialis tibiae). Oddaje g. podrzepkow (r. infrapatellaris) dla skry przedniej i
przyrodkowej strony kolana oraz nn. skrne ydki przyrodkowe (nn. cutanei cruris mediales) dla przedniej i
przyrodkowej stron podudzia.
310 Splot krzyowy (plexus sacralis) powstaje z brzusznej gazi n. L4 tworzcej pie ldwiowo-krzyowy
(truncus lumbosacralis), nn. krzyowych S1-5 oraz z n. guzicznego Co1. Nn. krzyowe wychodz z otworw
krzyowych miednicznych (foramina sacralia pelvina) i tworz 5 ptli krzyowych (ansae sacrales). N. guziczny po
wyjciu przez rozwr krzyowy (hiatus sacralis) tworzy ptl krzyowo-guziczn (ansa sacrococcygea). Cay splot ma
ksztat trjkta zwrconego podstaw do wymienionych otworw, szczytem za do otworu podgruszkowego (foramen
infrapiriforme). Od szczytu odchodzi n. kulszowy (n. ischiadicus). Ze splotu wychodzi szereg gazi krtkich,
zaopatrujcych okoliczne minie oraz dugich, rozchodzcych si w obrbie koczyny dolnej.
N. gruszkowaty (n. piriformis) zaopatruje jednoimienny miesie. N. zasonowy wewntrzny (n. obturatorius internus)
odpowiedni misie i m. bliniaczy grny (m. gemellus superior). Podobnie n. czworoboczny uda (n. quadratus
femoris) odpowiedni misie oraz m. bliniaczy dolny (m. gemellus inferior). N. poladkowy grny (n. gluteus
superior) przechodzi przez otwr nadgruszkowy (foramen suprapiriforme), biegnie z jednoimiennym naczyniem
ttniczym, a dalej midzy m. poladkowym rodkowym a najmniejszym (m. gluteus medius et minimus); ostatecznie
osiga m. napinacz powizi szerokiej (m. tensor fasciae latae). N. poladkowy dolny (n. gluteus inferior) przechodzi
przez otwr podgruszkowy, lec z tyu za n. kulszowym i bocznie od n. skrnego uda tylnego; rozgazia si w m.
poladkowym najwikszym.
N. skrny uda tylny (n. cutaneus femoris posterior) po przejciu przez otwr podgruszkowy pokryty jest
m. poladkowym najwikszym i powizi szerok. Krzyuje si z duga gow m. dwugowego uda (caput longum m.
bicipitis femoris) i zda do dou podkolanowego (fossa poplitea). Przeznaczony jest dla skory tylnej powierzchni uda.
Oddaje nn. poladkw dolne (nn. clunium inferiores), ktre po przewiniciu si przez m. poladkowy najwikszy
rozgaziaj si w skrze okolicy poladkowej. Gg. kroczowe (rr. perineales) biegn ukowato do bruzdy pciowoudowej, skory krocza i grnego odcinka przyrodkowej powierzchni uda, tylnej czci moszny albo warg sromowych
wikszych.
311 N. kulszowy (n. ischiadicus) po opuszczeniu splotu przechodzi przez otwr podgruszkowy. W pobliu
wystpuje jego t. towarzyszca (a. commitans n. isciadici). Biegnie midzy guzem kulszowym (tuber ishiadicum) a
krtarzem wikszym (trochanter major), nastpnie w rynience w m. czworobocznym uda. Przylega od przodu do m.
przywodziciela wielkiego i krzyuje si z duga gow m dwugowego uda. W kocu rozdziela si na n. strzakowy
wsplny (n. peroneus s. fibularis communis) i na n. piszczelowy (n. tibialis) w dole podkolanowym obydwa one le
powierzchownie od naczy podkolanowych. Oprcz tego pojawiaj si gg. miniowe dla tylnej grupy mm. uda i m.
przywodziciela wielkiego oraz czuciowa gazka stawowa (r. articularis) dla stawu kolanowego.
312 N. strzakowy wsplny (n. peroneus s. fibularis communis) wdruje wzdu przyrodkowego brzegu
m. dwugowego uda, z tyu za gow strzaki (caput fibulae). Przewija si przez szyjk tej ostatniej (collum fibulae) na
przedni stron goleni i midzy przyczepami m. strzakowego dugiego (m. peroneus longus) dzieli si na n. strzakowy
powierzchowny i gboki. Ponadto oddaje gg. stawowe (rr. articulares) dla stawu kolanowego oraz piszczelowostrzakowego. W dole podkolanowym odchodzi ode rwnie n. skrny ydki boczny (n. cutaneus surae lateralis),
ktry po przebiciu powizi szerokiej ulega podziaowi. G. przednia (r. anterior) zmierza wzdu bocznej powierzchni
podudzia do kostki bocznej (malleolus lateralis). G. tylna (r. posterior) nosi nazw g. czcej strzakowej (r. c.
fibularis) ley na bocznej gowie m. brzuchatego ydki (caput laterale m. gastrocnemii), a po przebiciu powizi czy
si z n. skrnym ydki przyrodkowym dajc n. ydkowy.
N. strzakowy powierzchowny (n. peroneus s. fibularis superficialis) ma charakter bardziej czuciowy. Ley na
przedniej powierzchni m. prostownika palcw dugiego i daje gg. miniowe dla mm. strzakowych. Po przebiciu
powizi dzieli si na 2 nn. skrne grzbietowe. N. przyrodkowy (n. cutaneus dorsalis medialis) daje 2 nn. palcowe
grzbietowe stopy (nn. digitales dorsales pedis) jeden dla przyrodkowego brzegu stopy i palucha, drugi za dla
zwrconych ku sobie powierzchni palcw II i III. N. poredni (n. cutaneus dorsalis intermedius) unerwia skr
podudzia i grzbietu stopy, po czym dzieli si na nn. palcowe grzbietowe stopy jeden dla powierzchni midzy pacami
III i IV, drugi pomidzy Iv a V.

- 138 -

N. strzakowy gboki (n. peroneus s. fibularis profundus) ma charakter bardziej ruchowy. Przebija kolejno
m. strzakowy dugi i przegrod midzyminiow podudzia przedni, po czym ley na przedniej stronie bony
midzykostnej. Unerwia przednie mm. goleni, po czym przechodzi pod dolnym troczkiem mm. prostownikw
(retinaculum mm. extonsorum inferius) na przyrodkow stron t. piszczelowej przedniej. Po skrzyowaniu si z m.
prostownikiem krtkim palucha rozdziela si na nn. palcowe grzbietowe: boczny palucha oraz przyrodkowy palca
maego (n. digitalis dorsalis hallucis lateralis et digiti minimi medialis) unerwiajcy przestrze midzy palcami I i II.
313 N. piszczelowy (n. tibialis) biegnie w przedueniu pnia n. kulszowego, powierzchownie i bocznie od naczy
podkolanowych i m. podkolanowego. Przechodzi midzy gowami m. brzuchatego ydki oraz pod ukiem cignistym
m. paszczkowatego (arcus tendinus m. solei). Dalej wdruje midzy warstwami tylnych mm. podudzia, obok bruzdy
kostkowej (sulcus malleolaris) przewija si przez troczek zginaczy (retinaculum flexorum) i rozdziela na nn.
podeszwowe. Odsyane przeze gg. miniowe blisze i dalsze zaopatruj tylne mm. podudzia. N. midzykostny
podudzia (n. interosseus cruris) ley na bonie midzykostnej i unerwia wizozrost piszczelowo-strzakowy
(syndesmosis tibiofibularis). N. skrny ydki przyrodkowy (n. cutaneus surae medialis) przechodzi midzy gowami
m. brzuchatego ydki i biegnie podobnie jak z. odstrzakowa (v. saphena parva), czc si ostatecznie z g. czc
strzakow, tworzc n. ydkowy (n. suralis). Ten biegnie dalej z . odstrzakow za kostk boczn, wzdu bocznego
brzegu stopy jako n. skrny grzbietowy boczny (n. cutaneus dorsalis lateralis); ostatecznie daje gg. pitowe
przyrodkowe i boczne (rr. calcanei mediales et laterales) przeznaczone dla pity, tylnej czci podeszwy i grzbietowej
strony palca V.
N. podeszwowy przyrodkowy (n. plantaris medialis) jest bardziej czuciowy. Wraz z jednoimienna ttnic biegnie na
stron podeszwow, gdzie daje gg. miniowe dla m. przywodziciela palucha, przyrodkowej gowy m. zginacza
krtkiego palucha oraz m. zginacza krtkiego palcw. Oddaje cz kocow piszczelow i strzakow: pierwsza ma
posta n. palcowego grzbietowego waciwego palucha piszczelowego (n. digitalis plantaris proprius hallucis tibialis),
druga za 2 nn. palcowych podeszwowych wsplnych (nn. digitales plantares communes) dajcych 4 nn. palcowe
podeszwowe waciwe (nn. digitales plantares proprii) dla przestrzeni midzy palcami: I i II, II i III oraz III i IV;
wystpuj rwnie gg. dla mm. glistowatych I i II.
N. podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis) ma charakter ruchowy. Wraz z jednoimienn ttnic biegnie ku bokowi,
lec na m. odwodzicielu palca maego i m. czworobocznym podeszwy. Unerwia je oraz rozchodzi si na gg. kocowe.
G. powierzchowna przeznaczona jest dla m. zginacza krtkiego palca maego, m. przeciwstawiacza tego palca i mm.
midzykostnych IV, przedua si w n. palcowy podeszwowy wsplny dajcy 2 nn. palcowe podeszwowe waciwe
dla przestrzeni midzy IV a V palcem. G. gboka towarzyszy ukowi podeszwowemu t. podeszwowej bocznej,
przeznaczona jest dla mm. glistowatych III i IV, m. przywodziciela kciuka, bocznej gowy m. zginacza krtkiego
palucha i reszty mm. midzykostnych.
Splot guziczny (plexus coccygis) utworzony jest z ptli krzyowo-guzicznej (ansa sacrococcygea) S5-Co1.
Odchodzi ze n. guziczny (n. coccygeus), rozgaziajcy si na nn. odbytniczo-guziczne (nn. anococcygei). Te ostatnie
biegn midzy m. guzicznym a m. dwigaczem odbytu, unerwiaj zarwno je, jak i pasmo skory pomidzy koci
guziczn a odbytem.
Na m. guzicznym ley ponadto splot sromowy (plexus pudendus), utworzony z gg. gwnie S3-4, do ktrych przez
gg. brzuszne doczaj si wizki przywspczulne z jder krzyowych rdzenia, a przez gg. czce szare wizki
wspczulne z pnia wspczulnego. Wszystkie elementy osigaj splot podbrzuszny dolny czyli miedniczny (plexus
hypogastricus inferior s. pelvinus). Najistotniejszym nerwem splotu jest n. sromowy (n. pudendus). Przechodzi on
przez otwr podgruszkowy, przewija si przez kolec biodrowy i wdruje przez otwr kulszowy mniejszy do dou
kulszowo-odbytniczego (fossa ischiorectalis). Przez kana sromowy Alcocka (canalis pudendalis) dostaje si pod
spojenie onowe, skd wdruje na grzbietow stron i do opuszki prcia lub echtaczki. W przebiegu oddaje szereg
gazek. Nn. odbytnicze dolne (nn. rectales inferiores) przeznaczone s dla odbytu, pokrywajcej go oraz waciwego
m. zwieracza zewntrznego. Nn. kroczowe (nn. perineales) dziel si na czuciow cz powierzchown oraz ruchow
gbok. Cz pierwsza daje g. boczn dla skry bocznej okolicy krocza oraz gg. przyrodkowe nn. mosznowe albo
wargowe tylne (nn. scrotales vel labiales) dla warg sromowych wikszych, zewntrznego ujcia cewki moczowej oraz
przedsionka pochwy. Cz gboka prowadzi gg. miniowe dla m. poprzecznego krocza powierzchownego i
gbokiego, m. opuszkowo-gbczastego, m. kulszowo-jamistego i m. zwieracza zewntrznego odbytu, a take gazki
dla opuszki prcia i cewki mskiej czy luzwki pochwy i cewki eskiej. Przedueniem n. sromowego jest n.
grzbietowy prcia lub echtaczki (n. dorsalis penis vel clitoridis) pokryty odnog odpowiedniego narzdu, daje
wizk dla zwieracza cewki. Po przejciu pod wizadem ukowatym onowym (lig. arcuatum pubis) biegnie bocznie
od jednoimiennej ttnicy. Daje ostatecznie 4-5 gg. przyrodkowych dla odzi prcia lub echtaczki oraz 8-10 gg.
bocznych dla napletka i ciaa jamistego odpowiedniego narzdu.
314 Unerwienie skrne koczyny dolnej prezentuje si nastpujco. Boczn powierzchni uda zaopatruje
samodzielny n. skrny uda boczny (n. cutaneus femoris lateralis). Powierzchnia przednia unerwiana jest przez
gg. skrne przednie n. udowego (rr. cutanei anteriores n. femoralis), przyrodkowa za przez powysze rdo oraz
przez g. skrn n. zasonowego (r. cutaneus n. obturatorii). Czucie z powierzchni tylnej prowadzi samodzielny n.
skrny uda tylny (n. cutaneus femoris posterior).
Przednio-przyrodkowa cz goleni zaopatrywana jest przez n. udowo-goleniowy (n. saphenus). Przednio-boczna z

- 139 -

kolei przez n. skrny ydki boczny (n. cutaneus surae lateralis) odchodzcy od n. strzakowego wsplnego (n. peroneus
s. fibularis communis). W wyniku poczenia ostatniej wymienionej gazi z n. skrnym ydki przyrodkowym (n.
cutaneus surae medialis) od n. piszczelowego (n. tibialis) powstaje n. ydkowy (n. suralis) zaopatrujcy tylny pas skory
goleni oraz oddajcy n. skrny grzbietowy boczny (n. cutaneus dorsalis lateralis) dla grzbietu stopy.
Pozostaa cz grzbietu stopy zaopatrzona jest przez n. skrny grzbietowy przyrodkowy i poredni (n. cutaneus
dorsalis medialis et intermedius), oba pochodzce z n. strzakowego powierzchownego (n. fibularis superficialis). Klin
midzy palcami I i II wypenia n. palcowy grzbietowy (n. digitalis dorsalis) od n. strzakowego gbokiego (n. fibularis
profundus). Podeszwowa powierzchnia stopy zaopatrzona jest przez n. podeszwowy przyrodkowy (n. plantaris
medialis), a waciwie przez jego gazie n. palcowy podeszwowy waciwy (n. digitalis palmaris proprius) dla
przyrodkowej poowy palucha oraz nn. palcowe podeszwowe waciwe (nn. digitales palmares proprii) dla przestrzeni
midzy palcami: I i II, II i III oraz III i IV.
Gg. grzbietowe nn. rdzeniowych scharakteryzowa mona nastpujco: odchodz od pni nn. rdzeniowych jeszcze
w otworach midzykrgowych; s ciesze od opowiadajcych im gg. brzusznych z wyjtkiem dwch pierwszych;
unerwiaj skr grzbietu, jego mm. gbokie oraz poczenia krgosupa; granice ich unerwienia na skrze wyznacza
linia o nastpujcym przebiegu: od poowy kresy karowej grnej przez brzeg m. czworobocznego, wyrostek barkowy,
dolny kt opatki do rodkowego punktu grzebienia biodrowego, kady z nich dzieli si na g. przyrodkow i boczn.
W odcinku szyjnym pierwsza g. grzbietowa jest czysto ruchowa i przyjmuje nazw n. podpotylicznego
(n. suboccipitalis). Ley on na tylnym uku krgu szczytowego pod t. krgow, biegnie przyrodkowo od stawu
szczytowo-potylicznego do pola ograniczonego od gry przez m. skony gowy grny, przyrodkowo przez m. prosty
gowy tylny grny, z dou za przez m. skony gowy dolny. Zakres jego unerwienia stanowi mm. podpotyliczne oraz
m. pkolcowy gowy. Nastpna g. grzbietowa jest bardziej czuciowa ni ruchowa; ley za stawem szczytowoobrotowym bocznym, przewija si przez m. skony gowy dolny, po czym biegnie do gry i dzieli si na g. przedni i
tylna. Pierwsza unerwia ruchowo m. pkolcowy gowy, m. skony gowy dolny, m. patowaty gowy oraz m.
najduszy gowy. G. tylna znana jest jako n. potyliczny wikszy (n. occipitalis major) przebija on kocowe cigno
m. czworobocznego i unerwia skr okolicy potylicznej. Podobnie ma si sprawa w przypadku czuciowej gazki
grzbietowej C3, zwanej n. potylicznym trzecim (n. occipitalis tertius).
W odcinku piersiowym gg. grzbietowe biegn bocznie od staww midzykrgowych i ulgaj podziaowi.
Gg. przyrodkowe wychodz midzy m. wielodzielnym m. pkolcowym, oprcz nich za dodatkowo zaopatruj m.
kolcowy i mm. skrcajce, po czym przeduaj si w gg. skrne przyrodkowe (rr. cutanei mediales). Gg. boczne maj
gg. grne dla m. najduszego i m. biodrowo-ebrowego oraz dolne dla m. prostownika grzbietu, przeduajce si w
gg. skrne boczne (rr. cutanei laterales).
Gg. grzbietowe nn. ldwiowych, krzyowych i guzicznego wchodz bocznie w lo wypenion przez m. prostownik
grzbietu. W pierwszym ich odcinku gg. przyrodkowe zaopatruj ldwiow cz m. wielodzielnego, za boczne
wysyaj nn. poladkw grne (nn. clunium superiores) dla klina skry poladka w ksztacie odwrconego trjkta.
W odcinku krzyowym gg. przyrodkowe zasilaj krzyowe czci m. prostownika grzbietu i m. wielodzielnego,
boczne za wytwarzaj nn. poladkw rodkowe (nn. clunium medii) dla skry okolicy krzyowej i przylegej czci
okolic poladka.

- 140 -