T.

C
ULUDAG NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI

,....

"

ISMAIL ANKARAVI VE MESNEVI

DOKTORA TEZ

Semih CEYHAN
BURSA2005

ERHI

NDEKLER
NSZ.......................................................................................................................................... IV
KISALTMALAR ....................................................................................................................... VIII
GR
GELENEKSEL DNEMDEN MODERN DNEME MESNEV, MEVLEVLK
ALIMALARININ MAHYET VE SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH
1. Geleneksel Dnemden Modern Dneme Mesnevi, Mevlevilik almalarnn Mahiyeti Ve
smail Ankaravnin Mesnevi erhi .............................................................................................. 2
1.1. Anadolu Sahas:................................................................................................................. 2
1.2. ran ve Hint Alt Ktas: .................................................................................................... 27
1.3. Arap Dnyas:.................................................................................................................. 32
1.4. Bat Dnyas: ................................................................................................................... 33
I. BLM
SMAL ANKARAVNN HAYATI VE MEVLEV DNCE TARHNDEK YER
1. smail Ankarav: ..................................................................................................................... 48
1.1. lm Hayat:...................................................................................................................... 55
1.1.1. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede lim Anlay: .................................. 58
1.2 Seyr Slk Hayat:......................................................................................................... 72
1.2.1. eyhi I. Bostan elebi (. 1040/1631):..................................................................... 77
1.2.2. Ankaravden nceki dnemde Mevlev Dncede Seyr slk Anlay: ........... 80
1.2.3. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede Seyr Slk Anlay:..................... 85
1.3. Meht Hayat ( 1019-1041/ 1610(1)-1631/2):............................................................... 93
1.3.1. Ankaravden nceki Dnemde Bir Messese Olarak Galata Mevlevhanesi: (8971019/ 1491-1610): .............................................................................................................. 95
1.3.2. Ankaravden nceki Dnemde Galata Merkezli stanbul Mevlevliinin Mhiyeti:
.......................................................................................................................................... 100
1.3.3. smail Ankarav ve Galata Mevlevhnesindeki Meihat Hayat: ......................... 111
1.3.4. smail Ankarav ve Kadzdeliler: .......................................................................... 113
1.3.5. smail Ankaravnin Dier Tarkat eyhleriyle likisi:.......................................... 131
1.3.6. smail Ankaravnin Dier Mevlev Meyihi ile likileri: ................................... 137
1.4. smail Ankaravnin Mehr Mrdleri: ........................................................................ 142
1.4.1. Dervi Ganem (. 1036/1625): ............................................................................... 142
1.4.2. Cevr brhm elebi (. 1065/1655) ve Vecd (. 1071/1661):............................. 144
1.4.3. Derv Osman Snek (. 1055/1645): .................................................................. 146
1.4.4. Derv ehl (. 1080/1669): .................................................................................. 146
1.4.5. Ahmet elebi:......................................................................................................... 147
1.4.6. Derv Ysuf Bbn:............................................................................................. 147
1.4.7.Halfesi dem Dede (. 1063/1653)........................................................................ 148
1.5. Vefat ve Kabri (1041/1631):......................................................................................... 148
1.6. Menkbev Hayat: ......................................................................................................... 151
1.6.1. smail Ankarav ve Derv Yusuf Bbn: ............................................................. 151
1.6.2. smail Ankarav ve Neyzenba smail Dede:......................................................... 152
1.6.3. smail Ankarav ve Nzr Hasan Aa: .................................................................... 152
1.6.4. smail Ankarav ve Derv Aff: ............................................................................. 153
II. BLM
SMAL ANKARAV KLLYTININ TAHLL VE TASAVVUF LTERATRNDEK
YER (Maksad-Mevz-Usl)
2. smail Ankarav Klliytnn Tahlili Ve Tasavvuf Literatrndeki Yeri ............................. 155
2.1-Mesnev le Dorudan Alkal Eserleri (Mesnev erhi Projesi) .................................... 161
2.1.1. Simtl-mkinn: ................................................................................................... 161

2.1.2. Cmiul-yt:.......................................................................................................... 166

2.1.3. Ftihul-ebyt: ........................................................................................................ 169
2.1.4. Hall-i mkilt-i Mesnev: ...................................................................................... 169
2.1.5. Nisb- mevlev : ..................................................................................................... 176
2.1.6. Mebde ve Med: .................................................................................................... 185
2.1.7. Mecmatl-letif ve Matmratl-marif:.......................................................... 191
2.2. Dier Tasavvuf Eserleri:............................................................................................... 191
2.2.1. Tasavvuf Istlahlar ile lgili Eserleri: ..................................................................... 191
2.2.1.1. Minhcul-fukar:............................................................................................ 191
2.2.1.2. Derects-slikn: .......................................................................................... 200
2.2.1.3. Risle-i uyn-i isn aere:............................................................................. 200
2.2.2. Mevlev db ve Erkn le ilgili Eserleri:............................................................. 203
2.2.2.1. Hccets-sem: .............................................................................................. 203
2.2.2.3. Risle f hakkis-sem:.................................................................................... 207
2.2.2.4. Rislett-tenzihiyye f enil-mevlevyye: ...................................................... 208
2.2.2.5. Risle-i usl-i tarkat ve bat: ......................................................................... 210
2.2.2.6. Slknme-i eyh smail:................................................................................. 214
2.2.3.bn Frz ve bn Arab Dncesi le lgili Eserleri................................................. 214
2.2.3.1. Maksidl-aliyye f erhit-tiyye: ................................................................ 214
2.2.3.2. erh-i kasde-i mmiyye el-hamriyye:............................................................... 221
2.2.3.3. Zbdetul-fuhs f nakil-fuss : ..................................................................... 226
2.2.4. rk Felsefeye Dir Eserleri: ................................................................................ 234
2.2.4.1. zhul-hikem: .................................................................................................. 234
2.2.4.2. Misbhul-esrr: .............................................................................................. 239
2.2.5. Tasavvuf iir erhleri:........................................................................................... 246
2.2.5.1. Cenhul-ervh:............................................................................................... 246
2.2.5.2. Tuhfetl-berere:.............................................................................................. 252
2.2.5.3. Hikeml-mnderice fi erhil-mnferice: ....................................................... 254
2.2.6. Dil ve Fkha Dair Eserleri:...................................................................................... 258
2.2.6.1. Mifthul-Bela Ve Misbhul-Fesha : ......................................................... 258
2.2.6.2. Kefful-lisn an hkmid-duhn: .................................................................... 263
2.2.7. Kuran ve hadis zerine eserleri: ............................................................................ 270
2.2.7.1. Ftht- ayniyye:........................................................................................... 270
2.2.7.2. erh-i ahds-i erban:.................................................................................... 274
2.2.8. iir Mecmas:........................................................................................................ 281
III. BLM
SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH
3.1. Mecmatl-letif ve Matmratl-mrifin Genel zellikleri (Maksad-Usl) ........ 285
3.1.1. Ad: ......................................................................................................................... 285
3.1.2. Ganem Dede Nshas ve Basklar: ........................................................................ 287
3.1.3. Yazm Sreci: ......................................................................................................... 290
3.1.4. Maksad: .................................................................................................................. 293
3.1.4.1. Tarihsel durum:................................................................................................ 293
3.1.4.2. Nefsl-emirdeki durum: ................................................................................. 297
3.1.5. Usl: ....................................................................................................................... 299
3.1.5.1. Ontolojik Seviyede Sret-Mana likisi:.......................................................... 299
3.1.5.2. Dil Seviyesinde Lafz-Mana ilikisi: ............................................................... 301
3.1.5.3. Tahkk:............................................................................................................. 306
3.1.5.3.1. Lafzn Tahkki: ................................................................................. 309
3.1.5.3.2. Lafz Anlamn tahkki:...................................................................... 313
3.1.5.3.3. er Anlamn Tahkki: ..................................................................... 315
3.1.5.3.4. Tasavvuf Anlamn tahkki: .............................................................. 317
3.1.5.3.5. Hakk Anlamn tahkki: ................................................................... 318
3.2. Yedinci Cild Meselesi ve smail Ankaravnin Yedinci Cild erhi ............................... 321

II

3.2.1. Yedinci Cild Nshas:............................................................................................. 321

3.2.2. Yedinci Cildin Varl Etrafnda Tartmalar: ........................................................ 327
3.2.2.1. Yedinci Cildin Gayblii:................................................................................. 332
3.2.2.2. Yedinci Cildin Trihsellii: ............................................................................. 342
3.2.3. Yedinci Cildin Muhtev ve slbu Etrafnda Tartmalar: .................................... 352
3.2.4. Deerlendirme: ....................................................................................................... 366
3.2.5. Yedinci Cild almalarnn Mahiyeti:................................................................... 368
3.3. smail Ankaravye Gre Mevlnnn Tasavvuf Dnce Tarihindeki Yeri............... 370
3.3.1. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizi: Seyr Slk (Horasan
Tarkat Anlay: Ahmed Gazzl ve Necmeddin Kbr Etkisi)....................................... 376
3.3.1.1. Birinci silsile (Ahmed Gazzl): ...................................................................... 377
3.3.1.2. kinci Silsile (Necmeddin Kbr): ................................................................... 383
3.3.1.3. nc Silsile (Ahmed Gazzl-Necmeddin Kbr):...................................... 389
3.3.1.4. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz:............................ 391
3.3.2. ems-i Tebrizi: lh ak tavr (Horasan Melmetlii) .......................................... 396
3.3.3. bn Arab- Sadreddin Konev: Vahdet-i Vcd dncesi ve tahkk tavr (EndlsAnadolu tasavvuf felsefesi) .............................................................................................. 424
3.3.3.1. bn Arab ve Mevln likisinin Mahiyeti (Geleneksel Dnem-Modern
Dnem):........................................................................................................................ 424
3.3.3.1.1. Tarih Adan bn Arab ve Mevln: ............................................... 431
3.3.3.2. Sadreddin Konev ve Mevln:........................................................................ 433
3.4. smail Ankaravye gre Mesnevnin Genel zellikleri (maksad-mevz-usl).......... 445
3.4.1. Ad: ......................................................................................................................... 445
3.4.2. Yazm Sreci: ......................................................................................................... 447
3.4.3. Maksad: .................................................................................................................. 453
3.4.3.1. Trihsel Durum:............................................................................................... 454
3.4.3.1.1. Hakm Sen ve Mevln:................................................................. 454
3.4.3.1.2. Feridddin Attr ve Mevln: ........................................................... 457
3.4.3.2. Nefsl-emirdeki Durum (Mesnevnin iiriyyeti): ......................................... 458
3.4.4. Mevz (Mesnev Cildlerinin Mhiyeti):.................................................................. 466
3.4.5. Usl (Tahkiye ve Temsil): ...................................................................................... 477
3.5. smail Ankaravnin lk 18 Beyit erhi (Ftihul-ebyt) ve Tahkk tavr (em ve
Ankarav).............................................................................................................................. 489
3.5.1. lk 18 beyit ve delleti ................................................................................................ 489
3.5.2. lk 18 beyte giri: (Varlk ve mertebeleri) .................................................................. 490
3.5.2.1. Varlk:...................................................................................................................... 493
3.5.2.2. sim ve sfatlar: ........................................................................................................ 495
3.5.2.3. Varlk mertebeleri:................................................................................................... 498
3.5.3. lk 18 beyit erhi: (em ve Ankarav) ...................................................................... 503
SONU .........................................................................................................................................520
BBLYOGRAFYA .....................................................................................................................525

III

NSZ
Tasavvuf dnce tarihi iki dneme ayrlr: ilk dnem, klasik ya da
mtekaddimin dnem diyebileceimiz hicr I.-VI. asrlar aras ilk zhidler ve sonrasnda
sf ahsiyetlerin ortaya kt, temel tavrlarnn teekkl edip bu tavrlarn dil ve yaz
seviyesinde tatavvur ettii dnemdir. Tasavvuf bu dnemde dier slm ilimler
ierisinde bir yer edinme abas erevesinde kendi stlhlarn oluturmu ve sfiler bir
tabakt tekil edecek seviyeye gelmitir. kinci dnem ise mteahhirn ya da muhakkik
sfler dnemidir ki, geleneksel dnem olan VI. /XII. asrdan modern dnemin balangc
olan XIII. /XIX. asrn sonuna dein uzanan yaklak ikinci 700 yllk bir dnemdir. Bu
dnemin birinci temel zellii mtekaddimin dneminde ortaya km suf ahsiyetlerin
ortaya koyduu tavrlarn silsile yoluyla tevrs edilip tarkat messeseleri altnda tesis
edilmesi ve sz konusu tavrlarn mahiyet asndan dil ve yaz seviyesinde tespit
edilmesidir. Tarih adan muhakkik sfiler dneminin ikinci temel zellii klasik
dnemde ortaya km tasavvuf stlhlarnn ve bu stlhlarn dellet ettii tasavvuf
dncenin tahkk edilmesidir. Tahkk ile kastedilen slm dncesi yapsnn dier
kurucu ilimleri olan kelm ve felsefe ile karlatrmal olarak tasavvuf dncenin
hakkate ynelik seviyelerini, seviyelerin gerektirdii hkmleri tahakkuk ettirmektir. Bu
itibarla tahkk dnemi, mtekaddimin dneminden intikal eden birikimin ontolojik ve
epistemolojik gerekliinin zh edilmeye alld tarihsel kesit olarak grlebilir. Bu
kesitte iki isim, verdikleri eserlerle zirvededir: bn Arab (. 638/1240) ve Mevln
Celleddin Rm (. 672/1273).
bn Arab, bir Endls muhakkik sfsi olarak Endls corafyasnda temerkz
eden felsef yaklamlarn paralelinde tasavvuf dnceyi zellikle Ftht-
Mekkiyyede felsef bir form ve slpta detaylandrrken, Mevln, bir adan Horasan
tasavvuf yazm geleneinin mirass olarak Mesnevde hitb (nazm) bir metod tatbik
etmitir. bn Arab ve Mevln farkl slplarna ramen klasik dnem tasavvuf
dncesininin tm birikimini tahkk etme anlamnda muhakkik-sfilerdir. Dolaysyla
ikisi de cmi bir tavra (berzah- cmi/insan- kmil) shiplerdir. Cmi tavra ship
olmaklk kendilerinden sonraki bir gelenein insna sebebiyet vermitir. Bu gelenekler
Ekber ve Mevlev dnce gelenekleridir. Ancak bu gelenekler Tasavvuf dnce
literatrnn en zengin materyallerini barndrmaktadr ki, materyaller iki gelenein

IV

kurucularnn sf dncedeki cmi tavrlarndan dolay tarih srete farkl tavrlarn ve

yorumlarn ortaya kmasna da sebebiyet vermitir. Bunun paralelinde zellikle Osmanl
dnyasnda Ekberler arasnda cmi tavrdan ve kemlden bir sapmaya iret eden
vcdler denilen zmre ortaya kt gibi, Mevlevler arasnda da mukallid
melmler bulunmaktadr.
XI. / XVII. asr sz konusu olduunda Mevlev dncenin ihysnda
Mevlnnn ve bn Arabnin cmi tavrlarn kendisine rnek alan smail Ankarav (.
1041/1631) , bn Arab ve Mevlny muhakkik sfler, ehlullah ya da Allhler,
mfekkirn, muhammed mertebenin tercmnlar, klar ve melmetler
zmresinin kibr eklinde tantr. Dolaysyla bu iki sf onun dncesinin en bata
gelen mimarlardr.
XVII. asrn mehr suflerinden smail Ankarav, gerek mridlik vasfyla ird
hizmetinde bulunarak, gerekse ortaya koyduu eserlerle Mevlevlik tarihinde nemli bir
yer igl eder. stanbulun ilk Mevlevhnesi olan Galata Mevlevhnesinde ilk defa 22
yllk gibi uzun bir sreyi kapsayan postniinlii sresince Mevlevlii tasavvuf
dncenin temellerinde mevcd birikimin zerinde yeniden in ederek, Mevlevliin
Osmanl Dnyasnda her adan nfz kazanmasn temin etmitir.
stanbul Mevlevliinin piri kabul edebileceimiz smail Ankarav, XVII. asr
Mevlevliini bir ekilde dt takld derekesinden tahkke ynlendirerek, Mevlev
dncenin eriat-tarikat-hakikat lemesine dayanarak insnda Mevlevler arasnda en
fazla telif faaliyetinde bulunan veld sflerdendir. 28 adet telft arasnda Mesnev erhi
(Mecmtl-letif

ve

Matmratl-marif)

dier

eserlerinde

ortaya

koyduu

dncelerin hem zeti hem de tafsli mahiyetindedir. Geleneksel dnem Osmanl

Mesnev erhleri ierisinde en mteber kabul edileni Ankarav erhidir. Bu kabuln
arkasnda yatan sebep, rihin ahsn ve gelitirdii sf tavrn dikkate aldmzda
Ankaravnin genelde Osmanl tasavvuf dnce tarihinde zelde Mevlev dnce
tarihinde bir dnm noktasn tekil etmesidir. Mesnev erhini yani eserini dikkate
aldmzda, bir Mevlev eyhi tarafndan yaplan ilk Trke tam erhtir ve Ankarav
Mevlev dnceyi erhinde in etmekle Dou ve Batda kendisinden sonraki Mevlna
ve Mesnev almalarnda etkili olmutur. Bu itibarla rih ve erhi zerine doktora
dzeyinde alma yapmak Osmanl Tasavvuf dncesinin Mevlev dnce kanadn
tespit etmek iin elzem olmaktadr.

Giri, blm ve sonutan mteekkil olan bu almada, smail Ankaravnin

hayat, klliyt ve Mesnev erhi sz konusu cmi tavr dikkate alnarak incelenmitir.
Girite balangtan gnmze Mesnev ve Mevlevlik almalarnn genel
mahiyeti, Ankarav ve erhinin nfzu erevesinde tahlil edilmitir. Tahlil, Ankarav
erhinin Mesnev erhleri tarihinde bir dnm noktas olmas itibara alnarak
gereklemitir.
Birinci Blmde smail Ankaravnin hayat sz konusu edilmi ve ksma
taksim edilmitir: lm hayat, seyr slk hayat ve mehat hayat. Hayatnn ele
alnmas, hem tarihi sre hem de Mevlev dncede edindii bizatihi sf tavr ya da
mertebesi birlikte deerlendirilerek tahakkuk etmitir.
kinci Blm, smail Ankaravnin klliytna tahsis edilmitir. Tahss, iki
ksma taksim edilmitir: Mesnev ile dorudan alkal eserleri ve dier eserleri. Her ksma
dhil olan eserler, Ankaravnin yedi rakamna atfettii kudsiyyetten ve yedinin eyy en
kuatc tarzda kategorize etmesinden dolay yedili gruplar halinde tahlil edilmitir.
Tahlilde eserlerinin tasavvuf literatrndeki yerinin tespit edilmesine allmtr.
Bylelikle birinci blmde smail Ankaravnin edindii tavr asndan Mevlev dnce
tarihindeki yeri tespit edilirken, ikinci blmde bu tavrn yaz seviyesindeki keyfiyetinin
incelenmesine gayret edilmitir.
smail Ankaravnin Mesnev erhinin ele alnd nc blm ise be ksma
ayrlmtr. lk ksmda erh genel zellikleriyle bahis konusu edilmitir. Ankaravnin
tabiriyle tahkk faaliyeti olan erhte tatbik edilen tahkik seviyeleri izah edildikten sonra,
ikinci ksmda Mesnev literatr tarihinde sadece Ankaravnin erh ettii Mesnevnin
tartmal VII. cildi btn boyutlaryla bir mesele eklinde vaz edilerek tartlmtr.
nc ksm smail Ankaravye gre Mevlnnn tasavvuf dnce tarihindeki
yerinin tespitidir. Modern dnemde Mevlnnn sf anlaynn teekklnde sadece
ems-i Tebrz faktryle izah edilmesinin aksine, bu ksmda yakn ve uzak
sebep/evreyle (Horasan tarikat anlay (Baheddin Veled ve Seyyid Burhaneddin
Muhakkik Tirmiz)-Horasan Melmetilii (ems-i Tebrz)- Endls-Anadolu vahdet-i
vcd anlay (bn Arab ve Sadreddin Konev) irtibatl bir ekilde Mevlnnn
Tasavvuf dncesi tarihi seyirde tahkik edilmeye allmtr. Drdnc ksm smail

VI

Ankaravnin Mesnev hakkndaki deerlendirmelerini iermektedir. Bu deerlendirme

tarihsel maksad, nefsl-emirdeki maksad ve usl balklar altnda yaplmtr. Beinci
ksmda Mesnevnin mana asndan zn yanstmas itibariyle ilk 18 beyitte sz
konusu tahkikin Ankarav dncesi nda nasl yapld analiz edilmitir. Analizde
em erhiyle karlatrmalara gidilmitir.
Sonu blmnde ise smail Ankarav ve Mesnev erhi hakknda varlan kll
neticelere yer verilmitir.
Bu vesileyle alma srecindeki tevik, rehberlik, sabr ve hogrsyle bata
muhterem hocam Prof. Dr. Mustafa KARAya, aratrmann her safhasnda eserlerinden
ve dncelerinden istifde ettiim hocam Prof. Dr. Sleyman ULUDAa, akademik
hayatmn ilk dneminde yetimemde byk katklar olan hocalarm Prof. Dr. Mustafa
Tahral, Prof. Dr. Hasan Kmil Ylmaz ve Prof. Dr. M. Erol Kla, aratrma konusunun
tespitinde smail Ankarav zerine yapt almayla vasta olan Prof. Dr. Erhan Yetike
teekkr ederim. Ayrca tezi hazrlamam iin gereken madd artlar hazrlayan TDV
SAMa, yardmlarn esirgemeyen Dr. Nihat Azamata ve btn dostlarma teekkr
etmeyi vazife addederim.

Semih CEYHAN
skdar-2005

VII

KISALTMALAR

a.g.e.

: ad geen eser

a.g.m.

: ad geen makale

a.s.

: Aleyhisselm

AFD

: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

ASBE

: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ASBE

: Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

ATAED

: Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi

b.

: bn, bin

bkz.

: baknz

DBA

: Dnden Bugne slam Ansiklopedisi

DEFM

: Darulfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas

der.

: derleyen

DEFD

: Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

DA

: Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi

ed.

: editr

EI

: The Encylopedia of slam

ESBED

: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

GAL

: Geschichte der Arabischen Litteratr

GAS

: Geschichte des Arabischen Schrifttums

haz.

: hazrlayan

h.

: hicr ems

HSBE

: Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Hz.

: Hazreti

: slam Ansiklopedisi

: stanbul niversitesi

EF

: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

SBE

: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

JOTS

: Journal of Turkish Studies

Ktp.

: Ktphanesi

m.

: mild

MFEF

: Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

MF

: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

MSBE

: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

nr.

:nereden

VIII

: lm

Sl.

: Sleymaniye

SSAM

: Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi

SSBE

: Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

STAE

: Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits

thk.

: tahkik eden

trc.

: tercme eden

ts.

: tarihsiz

tsh.

: tashih eden

TUBA

: Trklk Bilgisi Aratrmalar

UFD

: Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

USBE

: Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

vr.

: varak

YEE

: Yldz Esas Evrk

IX

GR
GELENEKSEL DNEMDEN MODERN DNEME
MESNEV, MEVLEVLK ALIMALARININ MAHYET VE
SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH

1.

Geleneksel

Dnemden

Modern

Dneme

Mesnevi,

Mevlevilik

almalarnn Mahiyeti Ve smail Ankaravnin Mesnevi erhi

Mesnev ve Mevlevlik zerine yaplan almalar 4 kltrel blge
klasifikasyonu altnda deerlendirmek daha aklayc olacaktr: Anadolu sahas, ranHint alt-ktas, Arap ve Bat dnyas. Zira mekna dayal yaplan aklama tarzlar
zamansal ya da kronolojik sreklilii de gzetmeyi beraberinde getirmektedir. Zaman ve
mekn kategorisi almalarn nefsl-emirdeki ya da ontolojik mhiyetlerini anlamaya
sadece k tutmaktadr. Aksi takdirde materyallerin tarih ve coraf artlarn rn
olarak deerlendirilmesine kap aralar ki, beer ynn n plana karlp metafiziksel
olann gz ard edilmesine sebebiyet verebilir. Dolaysyla Mesnev ve Mevlevlik
literatr beer olan ile gayb olan arasndaki irtibat mmkn olduu lde kurularak
incelenmeye allmtr.
1.1. Anadolu Sahas:
Mevln, Horasan vilyetinin Harezm blgesine bal hlihazrda AfganistanTacikistan snrnda yer alan Vah ehrinin Belh kasabasnda doup tm Horasan ve
Hicaz kat ettikten sonra Anadoluya gelmi ve Konyada ikmet etmitir. Bu itibarla
Anadolu sosyal muhitinde sf dncesini yayd iin en bata bir Anadolu sfsidir.
Nitekim eserlerinde dilden folklora Anadolu kltr unsurlarn grmek mmkndr.1
Mevln dncesi ve Mesnev hakknda Anadolu sahasnda yazlm ilk eser,
Mevlnnn yakn dostu ve Ekberliin ikinci pri Sadreddin Konevnin (. 672/1273)
Mesnevye yazd Arapa takrzdir (Sl. Ktp. Nfiz Paa 654; Konya Mevln Mzesi
Ktp. 2024).2 Konev ve rencilerinin Mevln ve evresiyle yakn ilikiler iinde
olduklar, sem meclislerinde bir araya geldikleri tarih bir gerektir. Dolaysyla modern
dnemde tefrik edilmeye allan Konev ve Mevlnnn birliktelikleri sanlann aksine

1
2

Hac Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevsinde Devrin rf ve detleriyle ilgili Bilgiler, Kayseri 1994.
Feridun Nfiz Uzluk, Celleddin Rm, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1960, X, 110; Abdlbaki
Glpnarl, Mesnev erhi, st: MEB 1973, sunu XXXII. Glpnarl bu takrzin uydurma olduunu,
Sadreddin Konevnin ismine yamandn iddia etmektedir. Bu iddiasn temellendirmede Ekber ve
Mevlev dnce arasna koyduu hatt- fsl kullanmaktadr.

olduka gldr. Konev ve rencileri ile Mevln arasnda eser tedvl de bunun bir
gstergesidir. Nitekim Konev Mesnevye takrz yazd gibi, Konev rencisi
Saidddin Fergn de bn Frzn Tiyye kasdesine yazd erhi Mevlnya takdm
etmitir.3
Mevln dncesi ve geleneine ilk sistematik mhiyette form kazandran oul
Sultan Veleddir (. 712/1312). Sultan Veled Mesnevyi tanzr ederek btidnmeyi
yazmtr. btidnme mana asndan bir tr Mesnevnin ilk erhi mhiyetinde
deerlendirilebilecei

gibi,

Mevlnnn

tarihsel

biyografisini

ilh

seviyede

tekbliyetini aramas asndan olduka nemli bilgiler sunar. Mesel ems-Mevln

karlamasn Hzr-Musa ilikisi seviyesinde ele alr ki, Mevlnnn hayatnda tm olup
biten ilh olann kmil mnda tecellsinden ibret bir ekilde deerlendirilir. Dier
eserleri Rebbnme ve ntihnme de ilk eser gibi ayn zellikler tamaktadr.
btidnme Hakm Sennin lhnmesi vezninde yazlrken, Rebbnme Mesnevnin
mseddes-i maksr (filtn filtn filn) ve mseddes-i mahzf (filtn filtn
filt) vezninde yazlmtr. yet vezin dildeki dncenin ritmi ise Sultan Veled
Mesnev ritmini ve dncesini Rebbnmede yakalamtr denilebilir. Mevlna
Mesnevde (neynme) ney meczn kullanrken, Sultan Veled neynmenin erhi
mhiyetindeki eserinde rebap meczn kullanmas baz durumlara iret etmektedir.
Sultan Velede gre neyde inlemek az iken rebpta daha fazladr. Ney ve rebp
sretlerinin tahkkini Sultan Veled yle yapmaktadr: neyden ve rebaptan, ayrlklardan
inlerler diye sylenenlerin hepsi istire ve meczdr, gerekte onlarn inlemeleri, eskiden
ilm-i ilhde bulunmu olduklar halde, imdi srete brnm olarak Hakkn vuslat ve
tevhid manasndan, ilm-i ilhdeki sretinden ayr dm olmalarndan dolaydr. imdi
ise ney ve rebp o ilk vuslat istemektedirler, ancak bu da istiredir. Dolaysyla Sultan
Veled, Mesnevdeki insann hakkatini veya ayn- sbitesini araynn mcmelliin
tafsl ettiini ileri srmektedir. Bu tafsil hasebiyle eseri, Mesnevdeki tasavvuf
dnceye dir konularn erhi zelliindedir. ntihnme ise Rebbnmenin devm
mhiyetindedir ve konular bir derece daha tafsile tbi tutulur. Rebbnmenin bir dier
mmeyyiz vasf, btidnmede ele alnan Mevlnnn hayat ve Mevlevlik ile ilgili ilk
elden bilgiler ihtiv etmesidir.4 Marif ise Mevlnnn Fh-i Mfhi gibi Mesnevdeki
3
4

Ktip elebi, Kefuz-zunn, der. erfettin Yaltkaya, stanbul 1942, 164.

Veyis Deirmenay, Sultan Veled ve Rebabnme, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1996, 54-

sf dncenin nesren zhndan ibrettir.

Bir Anadolu sfsi olduu hlde Mevlevlii ve Mesnev dncesini
Hindistanda yayan Ahmed-i Rm 725/1325te Dekikul-hakik ve Rekikt-tarik
(Tahran 1354 h.). adl eserini yazmtr. Mesnevnin literal anlamda ilk Farsa erhi
kabul edilen eser, 80 blme ayrlm olup her fasl bir yet veya hadis ile balamaktadr.
Daha sonra konuyla ilgili Mesnev beyitleri sralanmaktadr.
Mevlnnn biyografisi, dncesi ve eseri hakknda trihsel ilk almalar
Feridun b. Ahmed Sipehslra (. 712/1312) ait Risle be Menkb-i Hazret-i
Hdvendigr ile Ahmed Eflkye (. 762/1360) ait Menkbl-rifndir. Mevlnann
menkbeleri ilk defa mrdlerinden Sipehslr tarafndan yazlm; Ulu rif elebi (.
719/1320) zamannda yaam Ahmed Eflk, bu menkbelere Ulu rif elebinin
emriyle eklemeler yapp 718/1318-754/1358 ylnda geniletmitir. Sonra elebi
Abdlcelil zamannda Abdlvehhb Hemedn Eflknin Menkbnmesini zetleyerek
Sevkbl-menkb adnda bir eser yazm ve Galata Mevlevhnesinin IV. postniini
Mesnevhn Mahmd Dede (. 1010/1601) Sevkbi Trkeye evirmitir. Mevlnann
krk yl kadar hizmetinde bulunan Sipehslr, Menkbnmesinde Mevlnnn babas
Bheddin Veledden balayarak, Mevln, ems-i Tebrz, Selhaddin Zerkb,
Hsmeddin elebi, Sultan Veled, Ulu rif elebi, emseddin bid elebi ve
Mevlnnn mehr mrdleri hakknda menkbeler derlemitir. Bunlarn yan sra eser
Mevlnnn tarkat db, sfi hayat ve Mesnevsi hakknda ilk elden bilgiler
iermektedir. Ksa ve z bir menkbnme olan Sipehsalr rislesi, Eflk tarafndan
Mevln ncesi ve sonras dnem, sosyal evre, siys ve sosyal vklarla ilgili
rivyetlerle zenginletirilmitir. Bu adan Eflk Menkbnmesi XIII. asr Seluklu
dnys hakknda zengin bilgiler sunmaktadr.5 Ancak Eflkdeki rivyetlerin eitlilii,

56, 59.
Sipehslr Rislesi Farsadan Trkeye ilk olarak A.Avni Konuk tarafndan 1331/1912de ardndan
ayn ylda Midhat Bahr-i Hsm (Baytur) tarafndan ikinci kez tercme edilmitir. A.Avni Konuk
evirisi 2004te Tahir Galip Serhatl tarafndan sadeletirilerek yayna hazrlanmtr. Sipehslr
gnmz Trkesine aktaran ise Tahsin Yazcdr. Eser nce Hindistanda Cawnporeda 1319/1901de
yaynlandktan sonra, edisyon-kritikini Zindegnme-i Mevln Celleddin Mevlev adyla ranl Mevln
uzman Sad Nefs 1947 tarihinde yapmtr. Eflk Menkbnmesinin edisyon-kritiini Tahsin Yazc
gerekletirmi, daha sonra gnmz Trkesine aktarmtr. Eserin ilk tam tercmesi Zhid b. rif
tarafndan 803/1401de Mahzenl-esrr adyla, daha sonra Yenikap Mevlevhnesi eyhi Seyyid Eb
bekir Dedenin olu derv Nasr Abdlbki Dede tarafndan 1208/1793-1212/1797 tarihleri arasnda, iki
yl sonra da Gevrekzde Hafz Hasan (. 1216/1801) tarafndan yaplmtr. Dier ksm tercmeleri iin
bkz. Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, trc.Tahsin Yazc, stanbul 1995, 145-150.

muhtelif sflere dair tavrnn farkllk arz etmesi Mevln ve Mevlevlik uzmanlarn
zihn tutarszla srklemitir. Bu tutarszlk sebebiyle Eflk Menkbnmesine
aratrmaclarca uydurma rivyetler, abart vs. gibi tenkidler yneltilmitir.6 Rivyetlerin
tarihsel olaylara mutbaktnda sorunlar olabilecei doru olmakla birlikte, rivyetler
Mevlnya dair kendinde tutarl bir portre vermesi asndan birbirini btnleyen bir
mhiyet gsterir.
Seluklu Trihleri arasnda Devleth Tezkiresi, Hamdullah Mstevfnin
Trh-i Gzdesi, bn Bbnin Tevrih-i l-i Seluku ile bn Battuta Seyhatnmesi
Mevln ve etraf hakknda ilk elden bilgiler veren eserler olarak dnemin rhunu
yanstmaktadrlar. Bir sf tabakt olarak Abdurrahman Cmnin Nefehtl-ns
Mevlnann hangi sf geleneklerle balant ierisinde olduunu ortaya koymas
bakmndan nemlidir. Cm Ekber ve Nak olmas hasebiyle Mevlnya dair
rivyetlerde seici davranr. Nakliin Yesev ve Kbrevliin devm mhiyetinde
olmas sebebiyle Mevlnay bir yandan Kbrevlerle iliki ierisine sokarken, dier
yandan Ekber olmas vesilesiyle Sadreddin Konev ile yakn ilikilerini n plana
karmaktadr. Anadolu sf gruplarnn ve Mevlevlerin karakteristik hussiyetlerini
tantmas asndan Vhidnin Menkb-i Hce-i Cihn olduka ilgin bir manzm
eserdir. Mevln ayn zamanda Hanef fakhi olmas itibariyle Kurenin Hanef tabakt
Cevhirl-muziyye f Tabaktil-hanefiyyede babas ve oluyla birlikte yer almaktadr.
Anadolu Seluklular dneminde Mevln dnce ve geleneinin yani
Mevlevliin Anadolu topraklarnda yaylmas, Ulu rif elebinin Menteeoullar,
Aydnoullar, Germiyanoullar ve Erefoullarna yapt ziyretlerin sonucunda
Mevlevhnelerin almas ile gereklemektedir. A.Yaar Ocak, elebinin bir Bizans
U beylii olan Osmanoullarna seyahat dzenlememesini Mevlevliin Osmanlya ge
girmesine sebep olmutur eklinde yorumlar. Nitekim Ocaka gre Osmanllarn ilk
tant sf zmreleri Abdln- Rm denilen kalender mereb gruplardr.7 Ancak bu
iddia Orhan Gazinin baz Mevlev eyh ve mrdleriyle bireysel iliki ierisinde olduu
gereiyle rtlebilir. Zira Mevln gibi Anadolu, Horasan ve Ahmed-i Rm
6

Bedzzaman Firzanfer ve Abdlbk Glpnarlnn tenkidleri iin bkz. Bedzzaman Firzanfer,

Mevln Celleddin, trc. F. Nafiz Uzluk, stanbul 1997, II. Bask, 57; I. Bask, 30-31; A. Glpnarl,
Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1993, 14-15.
A.Yaar Ocak, Trkiye Tarihinde Merkezi ktidar ve Mevlevler (XIII-XVIII Yzyllar) Meselesine Ksa
bir Bak, STAE Trkiyat Aratrmalar Dergisi, II/2 (1996), 18-19.

vastasyla Hint alt-ktasnda tannan bir sfnin Osmanoullar tarafndan gz ard

edilmesi tarih ddr. Mevlevliin bir tarkat ve messese olarak Osmanl dnyasnda
nfz alan bulmas ise II. Murad dnemine (1421-1451) denk gelir ve Osmanlnn bir
devlet hline gelmesi Ftih zamannda olduu hatrlanrsa Mevlevliin Osmanlya
intikli ok da ge bir dnemde vuku bulmamtr denebilir. II. Murad Edirnede
Mevlevlere olduka byk bir mevlevhne am; Mevlevlik bir tarkat ve dnce
olarak Osmanlda nfz alan bulmutur.8
Osmanl Mevlevlerini tantan kaynaklarn banda en mufassal olan Skb
Dedenin (. 1148/1735) Sefne-i Nefse-i Mevlevyn gelmektedir. Eser blmden
oluur: ilk blm Menkbl-rifnin bittii yerden XVIII. asra kadar olan Mevln
dergh

elebilerinin

hl

tercemelerini

iermektedir.

kinci

blm

eitli

Mevlevhnelerde eyh olanlara, nc blm Mevlevlerce tannm dervilere tahsis

edilmektedir. lk iki blmn sonunda Mevlev kadnlarn hl tercemeleri vardr. Bu
durum, Mevlev kadnlar ile Bciyn- Rm gelenei arasnda irtibatlar kurulmasnn
imkn dairesinde olabileceini akla getirmektedir. Eser 1283/1866da Matbaa-i
Vehbiyyede baslmtr. Glpnarl Eflkye ynelttii trden tenkidi Sakp Dedeye ve
tm Mevlevlik kaynaklarna yneltir. Eserin stlahlarla dolu olduunu ve tarih
hatalaryla mall olduunu syler.9 Tarih hatalar bir tarafa eser esas olarak her bir
Mevlevnin Mevlevlik tarihindeki mertebesini belirlemeyi amalamaktadr. Bu mertebe
sosyal ve siyasi olan-bitenle irtibatl olduu gibi, her bir Mevlevinin ilh olana ynelik
taallukunu gsterir. Sefnenin stlahlarla rl olmas tenkidi Glpnarlnn XVIII. Asr
Osmanl yazm dilindeki gelimelere pozitivist bir dil ve mantkla yaklamasndan tr
eksik bir idrkin sonucudur. Eserinde iirsel bir dil kullanan Sakp Dede, XVII. Asrda
ortaya kan nesirde Trkelemeyle birlikte iirde Farsa-Arapa-Trke kaynamasnn
izini takip eder. Galata Mevlevhnesi eyhi Glip Dede (. 124/1799)nin mushibi olan
Esrr Dedenin (. 1211/1897) Tezkire-i uary- Mevlevyyesi, mridi eyh Glibin
toplad ve setii Mevlev irlerine ait iirlere, irlerin hal tercemelerini de ilve
etmek sretiyle meydana getirdii eseridir. Esrr Dede bu eseri eyh Glibin emriyle
telf etmi, Sakp Dedenin Sefne-i Mevlevyyesini kaynak alm ve Skp Dedenin
brakt yerden, daha sonra yaam olan Mevlev eyhleri ve dervilerinin hal
8
9

Halil nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age: 1300-1600, London 1973, 201.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 15-16.

tercemelerini de eserine dercetmitir.10 Tezkire, Ali Enver tarafndan ksaltlarak

Semhne-i Edeb adyla 1309/1891-92 ylnda lem Matbaasnda baslmtr. Sahih
Ahmed Dedenin (. 1229/1813) Mecmatt-tevrihil-Mevlevyyesi kronolojik sra
takip eden yegne Mevlevlik trihidir. Galata Mevlevhnesi eyhlerinden Mehmed
Kudretullah Dedenin (. 1288/1871) babas ve Yenikap Mevlevhnesinin abas
Sahih Ahmed Dedenin eseri, Hz. Peygamber ve drt halfeden balayarak Mevlev
silsilesi iinde yer alan ve Hz. Eb Bekire kadar ulaan sflerin hal tercemelerini
iermektedir. lk dnem Mevlev kibrndan kendi zamanna kadarki Mevlev meyihini
yet varsa eserleriyle birlikte ele alan Dede, Mevlevhnelerin tesis tarihini ve bnlerini
de kaydetmektedir.11 Osmanl Mevlevlik Tarihi kaynaklar arasnda saylan eserlerin
dnda erifzde Mehmed Fzl b. Mustafa (erifzde Mehmed Fzl Paa) (.
1299/1882)nn erhl-evrdil-msemm bi hakyk- ezkr- Mevln, Ali Nutk
Dedenin (. 1219/1804) Defter-i Dervin I, Abdlbki Nsr Dedenin (. 1236/1821)
Defter-i Dervin II, Hseyin Fahreddin Dedenin (. 1329/1911) Mecmu, Mehmed
Ziynn (. 1927) Merkiz-i Mhimme-i Mevlevyyeden Yenikap Mevlevhnesi12
zikredilebilir.13 Mevlevler, prlerinin ayn zamanda ir olmas hasebiyle divnlar ve
mesnevler tertip etmiler, bu sretle uar Tezkirelerinde byk bir ounluu tekl
etmilerdir.14 Mevlevlerin 1001 gnlk ille dneminde sanatn eitli dallarnda (musiki,
hat, resim, minyatr, ahap oymaclk vs.) meslek kesbetmeleri gz nnde
bulundurularak Mstakimzde Sleyman Sadeddin Efendinin (. 1202/1787) Tuhfe-i
Hatttni, Sadettin Nzhet Ergunun Trk Musikisi Antolojisisi byk ounluunu
sanatkr Mevlevleri ihtiv eder bir mhiyete brnmtr.
Modern

dnemde

Mevlevlik

tarihinin

nde

gelen

ismi

Abdlbki

Glpnarldr (. 1982).15 Melm-Mevlev-ii mereb Glpnarl gerek Mevln

Celleddin gerekse de Mevlndan Sonra Mevlevlik adl eserlerinde kendi merebini
Mevlevlik trihi ierisinde arama abasndadr. Mevlnnn tasavvuf dncesi
10
11

12
13
14

15

Esrr Dede, Tezkire-i uar-y Mevlevyye nceleme-Metin, haz. lhan Gen, Ankara 2000.
Sahih Ahmed Dede, Mevlevlerin Trhi (Mecmtt-tevrhil-Mevlevyye), haz. Cem Zorlu, stanbul
2003.
Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, haz. Yavuz Semenolu, stanbul 1930.
Bu eserlerin tantm iin bkz. Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, stanbul 2003.
Mustafa sen, Trke ir Tezkireleri, JOTS Trklk Bilgisi Aratrmalar, ed. inasi Tekin-Gnl
Alpay Tekin, XXVII/2, (2003), 271-279.
A.Glpnarlnn almalar iin bkz. Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul
2002, 180; mer Faruk Akgn, Abdlbki Glpnarl, DA, XIV, 146-149.

tarihinde yer almasn sadece ems-i Tebrz faktrne balayan Glpnarl, Mevlnann
mevcd sf evrelerle irtibtn kurup, hangi tasavvuf gelenekleri tevrs ettii
konusunu gz ard etmi ve indirgemeci bir anlay ierisine dmtr. Gnmz
akademyasnda Tasavvuf Tarihi ve Sanat Tarihi krslerinde yaplan Mevlevlik tarihi
zerine yaplan almalar Glpnarlnn ileri srd tezleri yeni bulunan ariv belgeleri
nda amaya almaktadr. Sezai Kkn Mevlevin Son Yzyl adl eseri ile
Brihd Tanrkorurun Trkiye Mevlevhnelerinin Mimr zellikleri I-III adl doktora
tezi, Glpnarlnn ems-Veled ayrmna dayal Mevlevlik tarihi okumasnn tesine
geerek, Mevlevliin sre ierisinde Mevlnnn cmi tavrndan dolay ne kadar farkl
merebleri barndrdn gstermesi asndan gnmzde nemli bavuru kaynaklar
olmutur.
Mevlevlik db ve erkn sz konusu olduunda, Pir dil elebi tarafndan
Mevlev mukabelesi son ekliyle dzenlendikten sonra mukbelenin ihtiva ettii
sembolleri aklamak amacyla yazlan ilk db rislesi mahiyetindeki elli iki beyitten
meydana gelen Divane Mehmed elebinin Mesnevsi ile Tarkatl-rifn adl ksa
hacimli mensr eseri bu konuda ilk yazlan telift arasndadr. Divnenin almalarndan
sonra slkla ilgili en kadim eser, Divanenin mrdi ve Mula Mevlevhnesi eyhi
ahidye aittir. Uzmanlar Mevlnya ve Sultan Velede de atfedilen Iknme ve
Tranme adl ilki Trke dieri Farsa manzm rislelerin aslnda hidye ait
olduunu belirtirler16. Tranme, tlibin Mevlev eyhine intisb ederken dnyadan yz
evirmeye dellet eden (zhd) r- darb uygulamasnn ekli ve tasavvuf iretlerini
ihtiv etmektedir. Osmanlda Mevlev erknn ve tasavvuf mhiyetini en detayl zh
eden smail Ankarav olmutur. Ankaravnin ardndan Ksec Ahmed Dedenin (.
1195/1781) Arapa yazd Tuhfetl-behiyye f Tarkatil-Mevlevyye adl Mevlev
slkuna dair eseriyle, eyh Glipin Arapa yazd Tuhfe hiyesi Sohbets-sfiyye
gelmektedir.17 Son dnemde Ahmed Remzi Akyrek Sohbets-sfiyyeyi Trkeye
tercme etmitir. Glpnarlya gre smil Ankarav, Mevlevlik dbn gnmze
ulam ekliyle eserlerinde tayn eden ilk Mevlevdir. Ancak Glpnarlya gre bu db
16

17

Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 100-101; Nuri imekler, hid brahim Dedenin Glen-i
esrr, SSBE, Baslmam Doktora Tezi, Konya 1998, 50-51.
brahim Kutluk, eyh Glip ve Sohbets-sfiyye, EF Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, III (1949), 41.
Kutlukun makalesi, eyh Glibin Sohbets-sfiyye adl eserinin Ahmed Remzi Akyrek tarafndan
Nshat-fiyye f tercemetis-sohbetis-sfiyye balyla yapt tercmesine dayanmaktadr. Fakat
Kutluk, Akyrekin tercmesini sadeletirirken hatalar yapmtr.

Mevln zamannda tatbik edilmedii iin uydurma eyler olarak deerlendirilmelidir.

Glpnarl bu gryle bir mirasn tarikat denilen cemaat yapsyla toplumu ird
edebildii hakikatini gz ard etmektedir. Sem rislelerini de Mevlevlik erkn bbnda
deerlendirmek gerekir ve bu anlamda sem risleleri mstakil bir literatr tekil edecek
mahiyete sahiptir. Son dnemde Mevlev dbna dair mstakil telif verenler arasnda
Abdlbki Glpnarl, Fuat Yndem ve Hseyin Top gelmektedir.
Geleneksel Osmanl dneminde Mevln dncesini yanstmas anlamnda ilk
Mesnev almalar XIV. ve XV. asra dayanmaktadr. Bu almalarn mahiyeti
Mesnevden yaplan uyarlamalar, mtercimin merebine gre setii baz beyitlerin
ksmen tercme ve alntlanmas eklindedir. Bylece metinler-aras bir birliktelik
salanmaya allmtr. Bu ayn zamanda Osmanl sf iirinin doasnda olan bir
eydir.Ge dnemde eyh Glipin Hsn Ak bu trn zirvesi kabul edilir. Sultan
Veledin eserlerinden sonra k Paann (. 1332) Garipnmesi, Yazcolunun (.
1412-3) Muhammediyyesi, Germiynl Ahmednin (. 1412) skendernmesi,
Hatipolunun Letyifnmesi, Bedr-i Dildn (XV. Asr) Muradnmesi, eyhnin (.
1431) Hsrev irini, Arifin (XV. Asr) Mridl-ubbd ve Mirc- Nebsi,
Zafnin (XV. Asr) Gazavt- Sultan Murd Han, Haylnin (XV. Asr) Ravzatlenvr Mesnevden kimi hikye ve beyitler ihtiv etmektedir.
Glehr (. 717/1317) Anadolu sahasnda Mesnevnin Trkedeki ilk
mtercimi kabul edilmekle18 birlikte eserleri incelendiinde beyitlerinin sadece
Mesnevye ynelik olmad grlmektedir. Glehrnin Feleknme (telifi 701/1301)si
mebde-med konusunu ilemektedir. Mesnev iin de bu konuyu iermektedir denilebilir.
Nitekim Ankaravnin Mesnev zerine yapt en son almann ad Mebde ve Med
Rislesidir19 Kermt- Ah Evran yazmasndan dolay Ah Evrann talebelerinden
olmas kuvvetle muhtemel olan Glehr kendisini, Sen, Attr, Nizm, Sad, Mevln
ve Sultan Veledin devm saymakta ve kendisini ayn edeb daire iinde grmektedir.
Mantkut-tayrnda (telifi 717/1317) Mesnevden Tavukla Kaz Palazlar hikyeleri (II, b.
3774-3780), Hce ile Tt hikyesi (I, b. 1612-1918), Nahivci ile Gemici hikyesi (I, b.
2937-2954), Aslan ile Tavan Hikyesi (I, b. 935-1430), Svri ile Ylan tutan Adam
18

19

Mjgn Cunbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehr, Mevlna Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln
zerine Aratrmalar, der. Feyzi Halc, Konya 1983, 33.
Sadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Ankara 1982.

hikyesini (II, b. 1896-1948) aynen tercme ederek kullanmtr.20 XV. yzylda Dede
mer Ren Neynme adl mesnevisinde Mesnevnin ilk 18 beytini nazmen tercme ve
ksmen erh etmitir. Dede merin Mesnev ile ayn vezinde olan obannmesi
Mesnevdeki Ms-oban hikyesinin serbest bir tercmesinden ibarettir. Mesnevde
yaklk 100 beyit ve 3 balkta verilen hikye obannmede 517 beyit ve 24 balk
altnda verilmitir.21 brahim Tennr (XV. Asr) Fatih Sultan Mehmede takdim edilen
Trke Glzr- Mnevisinin Ney ve eng blmlerinde Mesnevnin ilk 18 beytini
yeniden uyarlayarak tercme etmitir.22
XVII. yzylda Halvet eyhlerinden Muhammed Nazmi Efendi Mesnevnin I.
cildini her hangi bir erh ihtiv etmeden Srr- Manev ismiyle nazmen tercme etmitir.
Bu adan ilk olma zelliine sahip eserin bilinen tek nshas Sleymaniye
Ktphanesindedir (H. Hsn Paa, nr. 693/2).23 Mesnevnin ilk tam Trke manzm
tercmesi XVIII. yzylda Sleyman Nahf (. 1738) tarafndan yaplmtr. mil
elebiolu eseri sadeletirerek Bulak basksnn tpk basmyla birlikte yaymlanmtr
(stanbul 1967-1972) elebiolu nerine, Bulak basksnn sonunda yer alan Ferrh
Beyin tartmal VII. cilt tercmesini dhil etmemitir. kir Mehmed Efendi (. 1836),
Mesnevyi VII. cildiyle beraber Mesnev-i erf Maa Terceme-i Manzme-i Trk adyla
manzm olarak 1251/1835te Trkeye evirmitir. Manzm tercme II. Mahmuda
takdim edilmitir. Ktk dergisini karan Sleyman Hayri Beyin (. 1891) I. cildin bir
ksmn (172 beyit) ieren mesnev vezninde manzm tercmesi Glpnarl vd. tarafndan
eitli tenkitlere uramasna ramen gzel bir tercmedir (stanbul: Hayri Bey Matbaas
1308). Hayri Bey VII. Cilt tartmalarnda ileri srd fikirlerle Mesnev bahrinde
olduka kuvvetli olduunu kantlamtr. Mesnevyi erh etmeyip sadece tercme
etmesini, Mesnev rihi olmada bir veliyy-i kmil olmann n art olduunu, maz-
mesn olan Mesnevnin mana asndan tasavvuf olduunu, erhte bulunmak iin de
Haktan iczet almak gerektiini belirterek sebeplendirmitir. Yeniehirli Avni Bey (.

20

21

22
23

Glehr, Mantkut-tayr, haz. Agah Srr Levend, Tpkbasm, Ankara 1957. Konu hakknda bkz. Keml
Yavuz, Trk Edebiytnda Mesnevden lk Tercme Hikyeler ve Baz Dikkatler, Uluslaras Mevln
Bilgi leni, Ankara, 2000, 356.
Mustafa Uzun, Dede mer Ren Hayat, Eserleri, Miskinliknme Mesnevsinin Edisyon-kritii,
MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1982, 12-52.
Glzr- Manev ve brhm Tennr, haz. Ali Rza Karabulut-Ramazan Yldz, Kayseri 1978, 9.
Osman Trer, Trk Mutasavvf ve iri Muhammed Nazm, Ankara 1988, 31-50, 103-111.

10

1883)24, bns-seyyid Glip, Kara ems Dede, Fazlullah Rahm ve Yeniehirli Hasan
Nazif Dede XIX. yzylda Mesnevyi ksmen tercme eden melliflerdendir. Mesnev
rihi Ahmed Avni Konuk, Mesnevyi nesir olarak tercmeye balam, ancak
almasnn sonunu getirememitir. Alt ciltten ancak nn evirisini tamamlayabilen
Avni Beyin tercme msveddelerinin bir ksmnn kaybolduu rivyet edilmektedir.25
Feyzullah Sacid lknn hece vezniyle yapt manzm tercme Mesnevnin
ilk cildini kapsar (stanbul 1945). Feyzullah Scit, yalnz I. cildi 4118 beyit olarak, hece
vezninin (6+5) koma kalbyla manzm olarak trkeletirmitir. Bu tercme pek
baarl olmamtr. M. Hulusi Koner (. 1957), Mesnevnin z adyla alt ciltten
derledii yerleri tercme ederek zhlarda bulunmutur (Konya 1961). Bu eser
Mesnevdeki konularn tahlli asndan nemlidir. Konular tahll edilirken bn Arabye
dayanld gibi, Bat felsefesiyle ve zellikle panteist Spinozayla mukyese edilmeye
allmtr.

Ancak

bu

mukyeseler

Dou

ve

Bat

dncesinin

birbirine

indirgenebilecei; Bat dncesinin evrensel ve merkez Dou dncesinin ise ancak

Bat dncesini aklayan ve aklad oranda var olan bir dnce eklinde grlme
saplantsnn bir uzants olmakla malldr. M. Faruk Grtunca, brahim Hakk Konyal
ile birlikte hazrlad Mesnev Mecmuasnda Mesnevnin I. cildinin ilk 213 beytini hece
vezninin (7+7) kalbyla tercme etmi; Konyal beyitlerin izahnda eitli Osmanl
erhlerinden

paragraflar

alntlamtr

(stanbul

1963).

Abdullah

ztemiz

Hactahirolunun (1929-) Mesnev: Kendi Vezniyle Manzm Tercme (stanbul

tken, 1972) adl tercmesi olduka baarl bir almadr ve Trkede yaplan en iyi
tercme olarak grlebilir. Arz vezniyle sylenmi nazmn ancak arz vezniyle yaplm
manzm ekilde tercme edilebileceini savunan Hacthirolu, nesren yaplan
tercmelerin Mesnevdeki manann srriyyetini bozaca kanaatindedir. Mesnev
vezninde yaplan tercme ilk 1212 beyti iermektedir. Feyzi Halcnn (1924-)
tercmeleri I. ve II. Cildin ilk 1001 beytini kapsamaktadr. Hasan li Ycelin
Mesnevyi

24

25

manzm

olarak

tercmeye

balad

ancak

tamamlayamad

Mesnevyi IV. cilde kadar tercme etmitir. Eserin tek nshas stanbul Mllet Ktp.si eski
mdrlerinden Ebussdzde Sud Yavsnin hussi ktphnesindedir. Abdullah ztemiz
Hacthirolu, Mesnev-Mevln, stanbul 1972, 14.
M..Kayahan zgl, Yeniehirli Avn, Ankara 1990, 24.

11

kaydedilmektedir.26
Gnmzde en yaygn kullanlan Mesnev tercmesi Veled elebi zbudakn
(. 1953) tercmesidir. Abdlbaki Glpnarlnn gzden geirip (?) alamalar yapt
tercme Milli Eitim Bakanl ark-slm Klasikleri dizisinde defalarca baslmtr (IVI, stanbul 1942-1946). Veled elebi, Glpnarly kendi evirisini gzden geirirken
bozmakla sulam ve Glpnarl da evirinin alamalarla birlikte tamamen kendisine ait
olduunu iddia etmitir.27
efik Cann Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi (I-II, stanbul
1997), R. A. Nicholson metni esas alnarak i ie geen hikyelerin sistematik bir ekilde
dzenlenmesi amacyla konularna gre tasnif edilerek tercme edilmitir. Bu tr tercme
Mesnevnin ilhm mahsl olmas sebebiyle metne tercmn olmaktan te metne
mdhalede bulunma ve yeniden telif etme eklinde deerlendirilerek tenkide uramtr.
Nitekim smail Ankaravye gre de Mesnev metni siyk ve sibk gzeterek fasl kidesi
uyarnca birbirini aan konular btnl ieren vahy bir yap arzetmektedir. efik
Cann Cevhir-i Mesnevyye: Mesnevden semeler adyla derleme-tercmesi de
bulunmaktadr (I-II, stanbul 2001). Gnmzde yaplan son tercmelerden birisi Adnan
Karaismailoluna aittir (Ankara 2004).
Osmanl Tasavvuf kltr literatrnn Arapa-Farsa-Trke bata olmak
zere ok dilli bir iskelet zerine ykselmesi modern dnemin tercme anlayndan
olduka farkldr. Mevcd diller ayn zamanda birbirini tamamlayan farkl kltrleri
miras edindiinden, Osmanldaki Mesnev tercmeleri, modern dnemde olduu gibi bir
dili baka bir dile devirmeden ok, o dilin slam kltr emsiyesi altna giren Fars,
Arap ve Trk kltr miraslarndaki almlarn bulmak ynndeydi. Dolaysyla tercme
ayn zamanda stn ya da stlhlar oluturmak amacyla yaplrd. Bu sretle Mesnev
tercmeleri zengin bir tasavvuf stlahlar harmonisi meydana getirmiti. Mesela
neyistn mevcd dil kifyet ettii hlde Mesnev tercmelerinde ibk edilmi, bylece
Osmanl sf stlahnda ayn- sbiteye iret eden bir terim olarak kullanlmaya
balanmtr. Modern dnemde ortaya kan etnik ideoloji, Mesnev kltrn betimleyen
kltrel kodlar anlamaktan uzaklat iin stlahlaan kelimeleri Trkeye devirmi ve
26
27

Ahmed Gner Sayar, Hasan Ali Ycelin Tasavvuf Dnyas ve Mevlevlii, stanbul 2002, 45, 96.
A. Glpnarl, Mevlna Celleddin, stanbul 1952, 266-7.

12

stlahlarn dellet ettii metafiziksel anlam zenginliini idrk etmekten uzaklamtr.

Ney ney olarak kalrken Neyistann kamlk eklinde tercme edilmesi, modern
Trk insannn zihnini neyin dellet ettii ontolojik manadan tecrd ettii gibi, ney ile
neyistn arasnda gayb irtibtn kurulmasn da imknszlatrmtr.
Osmanlda Mesnev erhlerinin amalarndan biri de metnin tercmesidir. Bu
anlamda erhler de tercme faaliyetleri ierisinde deerlendirilebilir. Gerekten de erhler
teki dilin gramerini inceledikten sonra metnin tercmesini yapmaktadr. Bylelikle
gramatik yap ile lafzn mana birinci anlam seviyesi arasnda irtibat kurulmutur. Ancak
bu irtibat salandktan sonra tercme yaplmtr. Osmanl erhleri evirdii veya terim
kabul ederek olduu gibi brakt kelimeleri ok farkl dillerin sz daarcklar arasnda
felsef karlkllk kurmak zere yan yana getirererek kullanm ve bylece felsef
terminolojiyi geniletmitir.28 Bu terminoloji ierisinde metnin tercmesi takdr-i man
bal altnda ikinci kez yaplmtr. Dier bir tabirle lafz gramere dayal bir ekilde
birinci seviyede tercme edildikten sonra lafzn dier anlam seviyeleri itibara alnm ve
ikinci kez yeniden geni tercmeler yazlmtr. Bu ayn zamanda modern dnemdeki
eviri ile geleneksel dnemdeki tercme arasndaki farktr. eviri bir lafz szlk
anlamna devirmekle yetinirken, tercme szlk ya da etimolojik anlamna dayanarak bu
anlamdan itikk eden remz ve hakk manalarn da gz nnde bulundurulmas
yntemiyle anlam ufkunun genilemesine imkn salamtr.
Anadolu sahasnda ilk Mesnev erhi Molla Fenrye (. 834/1441) ittir.
Mesnev dbcesini Arapa erheden Fenr, felsefe-kelm-tasavvufta elde ettii birikim
ile dibcedeki konular bu disiplinle karlatrmal bir ekilde ele almtr. Fenr
Osmanl dnyasnda ilk kadlk grevini icr etmesinden dolay Mevlny Hanef
fakhlerin nde gelenlerinden biri eklinde tantr.29 Ayn zamanda Ekber-Konev
gelenein en nemli yorumcularndan biri olan Fenr, Ekber-Mevlev dncesinin
kaynamasn gerekletiren ilk kimse olmas hasebiyle Osmanl tasavvuf dncesinin
bn Arab ve Mevln dncesinin patronajnda sreklilik kazanmasnn ncs kabul
edilebilir. Mevlev brhim Big (Bey) 17 Mesnev hikyesini nazmen erhetmitir. Eser
Mesnevden derlenen 2377 beyti iermektedir (Selim Aa Ktp. Kemnke 250, vr. 22a28
29

Victoria R.Holbrook, Akn Okunmaz Kylar, trc. Erol Krolu-Engin Kl, stanbul 1994, 32.
Metni ve tahlli iin bkz. Mustafa Akar, Molla Fenrnin erhu Dbcetil-Mesnev Adl Rislesi ve
Tahlli, Tasavvuf, VI/14 (2005), 83-102.

13

107b). Trkede ilk Mesnev rihlerinden dieri eyh Munddin b. Mustafadr.

Mesnevnin I. cildini ieren 14.404 beyit hacimli manzm tercme-erh II. Murad adna
840/1436ta tamamlanmtr. Manev-i Murdiye adl eserde Mesnevnin I. cildi, ayn
vezinde ve iki cilt halinde erhedilmitir.30 hid brahim Dede (. 957/1550), Farsa
Glen-i Tevhidinde Mesnevnin her cildinden setii toplam 600 beytin her birini beer
beyitle erhetmitir. Eser Midhat Bahari Beytur tarafndan tercme edilmitir (stanbul
1967). Musannifek lakabyla mehr Aleddin Ali baz mkil beyitleri Farsa
erhetmitir (Sleymaniye Ktp. Ll smail 672-673).
Osmanl Dnyasnda XVI. asrn sonu ile XVII. asr genelde tasavvuf zelde
Mesnev zerine almalarn hayli artt bir dnemdir. Artn arkasnda yatan
sebeplerinden biri Osmanlnn Knn sonras kendi kimliini tanmlama erevesinde
iine dt krizdir. Bu kriz sf evrelere de siryet etmi, meyih yazdklar eserlerle
Osmanl sf tavrnn olmas gerekenini ifde etmeye almlardr. Bu minvlde
Mesnev insniyyet mertebesini en detayl aklamasndan dolay evvel emirde istihd
kayna olmutur. Anadolu sahasnda ilk tam erh XVI. yzylda Gelibolulu Mustafa
Srri Muslihiddin Efendi (. 962/1562) tarafndan yaplmtr. Farsa erh, beyitlerin
gramatik tahlli ve hikyelerin baka hikyelerle aklanmasyla snrl kalr (Konya
Mevln Mzesi 2043-2048; Topkap Saray Mzesi Ktp. III. Ahmed Blm 1361).
Sahih Ahmed Dedeye gre erhinde toplam 2200 hikye anlatan Srr Benim erhimi
Hazret-i Mevln kabl buyurdu. Zira ben Kasmpaada bin ettiim mescid-i erifin
iinde Cenab- Hakk grdm. Ona binen sylerim. diyerek konuyla ilgili bir de
hikye aktarr. Daha ok Hfz Divn erhiyle Osmanl muhtinde hret kazanan
Sdnin (.1005/1596) Mesnev zerine Trke erhi (erhin sadece VI. cildin II.
blmne ait ksm stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl 451de
bulunmaktadr) ve Risle-i Mkilt- ve Istlht- Mesnev (orum l Halk Ktp. 1873/3)
adl eserleri vardr. Sd, Hfz Dvn erhinde olduu gibi Mesnev almalarnda da
lafzn ilk anlam seviyesini aamadndan olduka yetersiz kalmtr. Ankarav de
erhinde Sdden hibir ekilde bahsetmemektedir. XVII. yzylda Mustafa em
Efendinin Trke erhi Srr ve Sd erhlerinden daha fazla tannmtr (mlf. nshas
Sl. Ktp. Hlet Ef. 334). Esrr Dede her Mevlev derviinin hcresinde bu erhin birka
formas bulunduunu syler. III. Murada takdim ettii erhinde em amacnn
30

Munddin b. Mustafa, Mesnev-i Murdiyye, haz. Keml Yavuz, Ankara 1982.

14

Mesnevyi erat ahkm, tarkat esrr ve hakkat envr muvcehesinde anlalmas g

yerleri aklayarak erh etmek olduunu belirtir. Mesnevnin anlalmasnn hazart-
hamse ya da insn- kmil mertebesi dhil edilirse sitteyi bilmeye bal olduunu
syleyerek,

mukaddimede

Varlk

mertebelerini

zh

eder.

Ancak

em,

bu

mukaddimenin gereini erhinde lykyla takip etmez. Mesnevyi erh etmekteki

maksadn rih yle ortaya koymaktadr: Bir eb ke-i vahdette fri ve sde hl ve
knc-i halvette mesrr ve mreffehl-bl oturup ahvl-i lemi fikr eylerken, ngh htr ftra hutr eyledi ki, Hz. Mevlnnn Mesnev-i erifi ki, ahkm- erat ve esrr-
tarkat ve envar- hakkatla pr bir kitb- mstetbdr, lisan- trkyle erh ve beyan esrr
ve mkilat ren ve yn klnp dibace-i dilferibi ahkam- er-i erifi icra edip, tarkat
ve hakkatin esrr ve gavamzna muttali, sahib-i ekalim-i ark ve garb zllullah-i fil-arzin
saadetli ve mrvvetli pdih- alem-i penah hazretlerinin nam- erifiyle muanven ve
vasf- latfiyle mzeyyen olmas ziyade hub ve mergub grnd. Ta ki onun sebebiyle bu
kitab- zib ve zinet ve kalill-bizaa rihi emiye kadir ve rifat myesser ola. Kitap,
Sultan Murad b. Sultan Selim b. Sultan Sleymana ithaf edilmitir. Mesnevnin erh
olunmasna sebep de silahdar Hasan Aadr. (1b-7a)
Halvetyyeden Abdlmecid Sivs (. 1048/1639) Mesnevnin ilk cildinden
1328 beyti erhetmitir (mlf. nshas MEB Ankara Genel Kitaplk 683). Sivs erh
maksadn yle beyn eder: Mevln Rm hz.leri Kurnn z olan ve benzersiz
beynlarndan oluan Mesnev-i eriflerinde yazd rumuz ve nktelerin incelik ve
hakkatlerini her bir beyti birbirine tatbik etmediinden zaruri olarak bu rumuzlardaki
incelikleri tedkk ve her beytin hangi yet-i kerme ve hangi hads-i erfin mazmnu
olduunu beyn ve tahkk etmek, anlalmayan yerleri vzha kavuturmak iin latf bir
slb ile erh olunmas iin bu fakr kula tevdi ettii grevi emir telakk edip, erh etmeye
baladm bu erhe balamadan nce iki kere ryada ltflar olup ncde benim
kitbm baka kitblara mni eyle diye buyurdular. Grevimiz ve almalarmz ok
olduundan kusur etmitik. Neticede Mevlnnn srr tecelli etti ve bu erhi bir an nce
yazmam gerektiini bana iret etti. Ankarav ile ayn dnemde yaayan Sivs erhini
Ankaravden nce telif etmitir. Nitekim erh I. Ahmede (1603-1617) ithf edilmitir.
Ankaravnin erhini Dervi Ganeme dikte ettirmesinin balang tarihi ise
1033/1626dr. Ankarav ve Sivs, Kadzdelilerle tenkidlerini cevaplamada etkin iki
isimdir.

Sosyal

balam

dikkate

aldmzda

Mesnevye

ynelik

saldrlarda

15

Kadzdelilerin naslara dnk naif Hanef-Maturd anlayn gz nnde bulundurarak

Mesnevdeki lafz ve manann naslara delletini vaz etme tavrlarnda Ankarav ve
Sivs mterek grlebilir. Dier mtereklikleri beyitler aras iliki tesisi ve beyitlerin
seyr slkta hangi hal ve makama iret ettiinin tesbiti noktasndadr.31
Trke erhler arasnda en muteber kabl edileni ve tezimize konu olan smail
Ankaravnin (. 1041/1631) Mecmatl-letif ve Matmratl-mrif adl tam erhidir
(mlf. nshas Sl Ktp. Pertev Paa 306-307). Bir Mevlev eyhinin yapt ilk Trke tam
erhtir. Tartmal VII. Cildin erhini de iermektedir. Ankarav erhinin ilgi grmesinin
temel sebebi, kendisinden nceki erh birikimini zmsemesi ve Mesnevyi tasavvuf
mevz, mebd ve mesile dair bir kitap olarak kabul etmesidir. Eserinde yeri geldike
Srr ve em erhlerini eletirmitir. Ancak asl eletiri emnin trke erhinedir.
Srryi eletirirken Ankarav daha ihtiyatl ifdeler kullanr. rih Ankarav
mukaddimede zikrettii slm ilimlere dair krk akn kayna kullanarak beyitleri
erhetmitir. Ankaravnin en fazla yararland kaynaklardan biri Muhyiddin bnlArabnin Fthtdr; dolaysyla erhinde tahkk metodunu gzetir. Kahire (1221/1806,
1241/1825, 1251/1835) ve stanbulda (1257/1841, 1289/1872) eitli defalar baslan
eser, am Mevlevlerinin talebi zerine Yusuf eng Dede (. 1080/1679) tarafndan alt
cilt halinde Menhecl-kav li-Tullbil-Mesnev adyla Arapaya tercme edilmitir
(Kahire 1289/1872). Bylelikle Ankarav erhi engi Dede vastasyla Arap dnyasna
girmitir.
Sleymaniye Camii Mesnevhn Kadir-Eref Pr Muhammed Mevlevnin (.
1026/1617) Haznetl-eb(s)rr adl eseri ilk drt cildin erhini ierir (III. cildin erhi
Sleymaniye Ktp. Hlet Ef. 179; IV. cildin erhi Topkap Saray Mzesi Ktp. Revan
Kk 440). Bayrm Melmlerden Sar Abdullah Efendinin (. 1070/1660) Trke
Cevhir-i Bevhir-i Mesnevsi sadece I. cildin erhidir. Ryasnda hem Mevlndan
hem de ems-i Tebrzden eseri erhetmek iin izin aldn belirten Sar Abdullah
Efendinin zengin tasavvuf bilgi birikimine sahip olan eseri be cilt halinde baslmtr
(I-V, stanbul 1287, 1288). Ankaravnin de hemehrisi, dostu olan ve Ankarav ile
Mesnev zerine sohbetlerde bulunan Sar Abdullahn erhinin en bata gelen
31

Cengiz Gndodu, Mevlnnn Mesnevsinde Mn Dili, Mesnevnin Trkeye erh Gelenei ve

Bu Balamda Halvet eyhi Abdlmecd-i Sivsnin Mesnev zerine almalar, Tasavvuf, VI/14
(2005), 121-148.

16

hussiyetlerinden biri beyitler ile melmiyye uygulama ve tabirleri arasnda irtibatlar

kurmasdr.32 Rivyete gre Rshnin erhle megl olduunu anlaynca erhini
teeddben tamamlamamtr.33 Ankaravnin dostu Aziz Mahmud Hdynin Mesnev
erhi olduu rivyet edilmektedir.34
Celvet ve Ekber-Konev gelenekten gelen smail Hakk Bursevnin (.
1137/1725) Rhul-Mesnev adl I. cildin ilk 748 beytinin Trke erhi, Mesnevnin
Ekber-Konev perspektiften yorumunun nemli bir rneidir. Bursev 1116/1704te
tamamlad eserinin sonunda 748 beytin erhedilmesinin Mesnevdeki mnann
anlalmas iin yeterli olacan syler (I-II, stanbul 1287). Aslnda Bursevye gre
Mesnevnin erhedilmeye ihtiyc yoktur. Zira mana mntehler iin aktr. Mbtedler
iin erh ettiini syleyen Bursev, mukaddimede mevcd erhlerin nakillerle dolu
olduunu ve manay tahkk edemediklerini ileri srmektedir. rihin Mevlev de olsa
ibresiyle nkil olmakla sulad Ankarav olmas kuvvetle muhtemeldir. Bursev yle
demektedir: Muhakkak ki o rih Mevlev de olsa, Mesnevyi erhetmek isteyen msiv
yoluyla dallete der. Belki o rih nazmn nizmna halel getirecek eyler rd edebilir
ve kemiklerini kracak darbeler vurabilir. Kiinin kemli naklin okluunda yahut akl
gcnde deil, merma ulatrmadadr. Bu ise allm olan Allahn ilhmyladr. Zira
zevk ilimler takldle deil, tevhid-tecrd-tefrd srlarnn ancak tahkkiyle elde edilir.35
Ankarav beyitleri lafz, er, tasavvuf ve hakk anlam zere tahkk ederken erh
dbcesinde de kaydettii zere bir ok kaynaktan nakillerde bulunmaktadr. Ancak
nakillerde bulunmas Onun ilhm- ilh vastasyla erh faaliyetinde bulunmad
anlamna gelmemektedir. Nitekim smail Ankarav, erhin Mevlnnn rhniyyetinden
istimdd ile ve ibdr tarkiyle kendisine yazdrldn VI. Cildin tetimmesinde
belirtmektedir.36 ayet mesele nkillikse sadece I. cildin 748 beytini kapsayan Bursev
erhinde referans verilen kaynaklar, Ankarav erhinden olduka fazladr.37 Nkil olmak
dier yandan muhakkik sfler geleneinde bir nkslk deil keml almetidir. Nitekim
bn Arabi yle demektedir: Riclden byk olanlara gelince onlar byklerdir ve onlar
32

33

lker Aytekin, Sar Abdullah Efendi Ve Mesnev-i erf erhi, MSBE, Baslmam Doktora Tezi,
stanbul 2002, 386.
A.Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, Ankara 1967, II, 137.

34

Hacthirolu erhin Endern-i Hmyn kitaplnda olduunu sylemektedir. Hactahiolu, 14.

35

. Hakk Bursev, Rhul-mesnev, stanbul 1287, I, 1.

smail Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), Sl. Ktp. Pertev Paa 306-307, II, 629b.
. Hakk Bursev, Mesnev erhi, haz. smail Gle, stanbul 2004, I, 29-50.

36
37

17

peygamberin kulluuna vris olanlardr. ayet tebli ile memur olurlarsa makamlarn
insanlarn gzlerinden gizlerler. Bylece insanlarn yannda ilh ihtiss ehlinden
olduklar renilemeyecek zellikler ile gzkrler. Bylece o Allaha davet ile makam
gizlemeyi birletirmitir. Onlar insanlar hadis okumaya, ahlk kitaplarn okumaya,
eyhlerin menkbelerini okumaya arrlar. Bylece insanlar kendilerini kendi
hallerinden konuanlar olarak deil nakilciler olarak bilirler. Memur olduklar srece
byle olmas gerekir. Byle yapmakla memur deiller ise halleri srekli gizli olan avm
ile beraberlerdir.38 bn Arabinin burada kastettii kimseler riclin son mertebesinde
bulunan melmetlerdir ki sfatlarndan mcerred olduklar iin hal ehli olmayan ya da
halleri gizli olanlardr. smail Ankaravnin cemul-cem mertebesi olan davet ya da
ird makamna vurgusu bu mertebede olduundan dolaydr ki, eriati ne karmasn
gerektirmitir. eriat kaviller ve fiiller ise dinin zhir ve btn btn olan eriata davet ya
da eriat zere ird kavil ve fiillerin nakli ile gerekleir.
Bursev erhinden Fussul-hikem-i sn diye bahsetmesi, erhinde bn Arab
ve Konev grleriyle beyitleri tahkk ettiinin gstergelerinden biridir.39 Ankarav tavr
ile Bursev tavr arasndaki fark, bn Arab ve Mevln tavrlar arasndaki farka msv
olmakla beraber, tahkk tavr sz konusu olduunda mtereklerdir.
Drlmesnevnin kurucusu eyh Mehmed Murad Efendinin (. 1265/1848)
Hlsat-rh adl erhi Mesnevnin tmn iermektedir (mlf. nshas TY 63096314). Murad Buhr erhinin mukaddimesinde yle demektedir: aramba pazarnda
murad molla tekkesi eyhi seyyid hac hafz muhammed murad nakibendi b. eyh el-hac
Abdlhalim Nakibendi, tekkede defa Mesnev hatmi mukadder oldu. Muhtasarca
Mesnev erhi yazmak htrma geldi. Baz ihvn da talep ettiler. 1255 senesi Recebin 17.
aramba gn erh yazlmaya baland. smine Hlasat'-uruh kondu. Tetimme: 1256
rebilhirde tamamland. erhteki aklamalar olduka muhtasardr. XIX. Yzyl
Osmanlsnda Mesnevnin toplum dzeyinde en ok okunan kitaplar arasnda kabul
grmesi sebebiyile Mesnev hatmi sadece Mevlevhnelerle snrl kalmam, Naklik
bata olmak zere tm tarkatlarn db kitb hline gelmeye balam ve Mesnev
zerine mstakil bir messese olan Drlmesnevler kurulmutur. Nak-melmlerden
veld mellif Muhammed Nrul-arab eserlerinde Mesnevden beyitler iktibs ederken,
38
39

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 250.

. Hakk Bursev, Mesnev erhi, I, 26-27.

18

Naki-Mevlevlerden Hce/Hoca Hsmeddin ve Molla Caminin Mesnevnin ilk iki

beytine yazd Farsa erhi tercme eden Hoca Sleyman Neet Efendi (Tercme-i D
Beyt-i Mesnev, stanbul: Drut-tbatil-mire) ve eyh Murad Buhr ayn zamanda
Mesnevhnlklaryla hret kazanmlardr. Yenikap eyhi Osman Selhaddin Dedenin
(. 1886) erh-i Mesnevsi olduu ancak Mevlevhnede kan yangnda hepsinin
yand rivyet edilmektedir.
Geleneksel dnem Osmanl Mesnev erhleri deerlendirildiinde grlecektir
ki, Srr ve em erhleri gibi Osmanl Mesnev erhlerinin bazlar lafz yorum
dzeyini geemedii halde smail Ankarav erhi ile birlikte tasavvuf dnceye ve sir
slm ilimlere ait tm nemli literatr metin yorumunda kullanlmaya balamtr. Bu
adan Osmanl Mesnev erh gelenei Ankarav ncesi ve sonras eklinde
dnemlendirilebilir. Ankaravnin tahkk tavrn yanstan erhi ran ve Bat dnyasnda da
etkili olmutur.
Abdlbaki Glpnarl, Ahmet Ate, Bedzzaman Firzanfer, R. A. Nicholson
gibi Mevln ve Mesnev uzmanlarnn Osmanl Mesnev erhiliini vahdet-i vcd
izgisinde bir erh faaliyeti grmeleri, rihleri kendi dncelerini Mesnevye
giydirenler eklinde tantp zellikle XVII. asr Ankarav ve sonrasndaki erhleri bu
adan eletiriye tbi tutmalar, tasavvuf dncenin kaynan ve Osmanl tasavvuf
dncesinin seyrini idrk edemeyip gz ard etmelerinden kaynaklanmaktadr.
Muhyiddin bnl-Arab ile Mevln arasnda mereb ve slp asndan farklar
bulunmakla birlikte tasavvuf dncenin asl konusu olan Varlk ve zuhru anlaynda
mterektirler. Nitekim bazlarnca Mesnev Farsa Ftht eklinde nitelenmitir. bnlArabnin fikirlerinin zeti saylan Fussl-hikem, vahdet-i vcd anlayn entelektel
seviyede ele alrken Mesnev bu anlay hiss seviyeye indirerek ve hikye rgsyle her
kesimden muhatabn zihnine yaklatrarak ele alr. ou ayn zamanda Fuss rihi olan
Mesnev rihleri eserlerinde Mevlnnn remizlere dayal tasvr ve hitb dnce
dnyasn yorumlarken tahkk Ekber-Konev metinlerinden faydalandklar gibi dier
erh geleneklerini de dikkate almlardr.
Son dnemdeki mehr Trke Mesnev erhlerinden bidin Paa erhi
Mesnevnin I. cildini ihtiva eder (I-VI, stanbul 1303-1326). Ahmed Cevdet Paa, Abidin
Paa erhinin iki zelliine dikkat ekmektedir: birincisi Mesnev erhini yaad

19

yzyln lisnna uygun bir ekilde yazmas; ikincisi kendi devrinin neesi, fikr ve
itim hussiyetleri ve zel stlhlar ile erhini renklendirmesidir.40 erhinde Abidin
Paa bata Ankarav erhi olmak zere, Sar Abdullah ve Bursev erhlerini kullanm,
bazen aynen iktibslarda bulunmutur. Ekber-Mevlev Ahmed Avni Konukun erhi tam
erh olup 34 defterden meydana gelmektedir (Konya Mevln Mzesi Ktp. 4740).
Konuk, smail Ankaravden sonra Mevlev dnceyi eserleriyle yayanlarn en
nemlileri arasndadr. Ankarav gibi Fuss rihi olan A. Avni Konuk, beyitler ile Fh-i
M Fh arasnda irtibatlar kurmas asndan yegnedir denilebilir. Nitekim Konuka gre
iki eser birbirini erheder mhiyettedir.41 Fh-i M Fh tercmesinde olduu gibi Mesnev
erhinde de bunu gzetmitir. Ekber olmasndan dolay beyitlerin zhnda Fuss-
Hikem ve Fthta oklukla istind eder. erhinde Mesnevinin 668 tarihli en eski
nshasn kullanan Ankaravnin tahkk ettii Mesnev metnini esas alm ve Ankarav
erhine yeri geldiince atflarda bulunmutur. erhin dierlerine kyasla bir dier zellii
Hint alt-ktas erhlerine bavurmasdr. Modern dnemin balangc olmas itibariyle
pozitif bilimin evren tasavvurunun yzyllar ncesinde Mesnev metninde nasl
ispatland yeri geldike gsterilmeye allmtr. erhin Cumhuriyet sonrasnda Refi
Cevad Ulunayn isteine ramen, Feridn Nafiz Uzlukun bakan olduu komisyonun
verdii karar gereince baslmamasna iki sebep gsterilmitir: 1. erhte kullanlan
Mesnev metni, Konyada bulunan en eski nshadan (677 tarihli nsha) yer yer farkllklar
gstermektedir. 2. Ahmed Avni Bey de erhini, Ankarav ve dier Mesnev rihleri gibi
XVII. Asrdan itibaren Mesnev rihlerince benimsenmi olan bn Arabnin grleri
dorultusunda yani yanl yolda yapmtr.42 erh Prof. Dr. Mustafa Tahralnn yayn
koordinatrlnde neri hlen srmektedir. Drt cildi yaynlanmtr. Kenn Rifnin
Mesnevnin I. cildi zerine yapt erh ilk olarak rihin olu Kzm Bykaksoy
tarafndan Mesnev Htralar adyla yaynlanmtr (stanbul 1968). Eserin msveddeleri
Kenn Rifnin talebelerinden bir topluluk tarafndan yeniden gzden geirilerek daha
sonra erhli Mesnev-i erf adyla yaymlanmtr (stanbul 1973, 2000). Hocas
Mehmed Esad Dedenin lmyle yerine getii Fatih Camiindeki Mesnev krssnde
Mesnev takrirlerine balayan Thirl-Mevlevnin (Tahir Olgun) erhinin asl hocasnn
40

41
42

sa elik, Abidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, ASBE, Baslmam Doktora Tezi,
Erzurum 2001, 102.
Mevln Celleddin Rm, Fh-i Mfh, haz. Seluk Eraydn, stanbul 2001, XII.
A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I. cild haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, stanbul 2004; II. Cild
haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, stanbul 2004; III. Cild haz. Osman Trer-Mustafa Tahral-Safi
Arpagu, stanbul 2005; IV. cild haz. Osman Trer-Mustafa Tahral-Safi Arpagu, stanbul 2005.

20

bu takrirlerine dayanr. Takrirler Mesnev Dersleri ad altnda on be gnlk formalar

halinde yaynlanmaya balamtr. rih ilk drt cilt ile beinci ciltten bin beyit kadar
erh edebilmi, vefat zerine V. cildin geri kalan ksmyla, VI. cildin erhi rencisi
efik Can tarafndan yaplmtr. 18 cilt halinde baslan eserin XIV. cildi TahirlMevlevye, son drt cildi efik Cana aittir. lk 10 cilt Tahirl-Mevlev hayatteyken
baslm, yazm tamamlanan XI.-XIV. ciltler efik Can tarafndan derlenip yaymlanm
XIV.-XVIII. ciltleri ise efik Can erh etmitir (I-XVIII, stanbul 2001, II. bask).
Tahirl-mevlev erhi byk lde Ankarav erhine dayanmaktadr. Nitekim
Htrtnda yle demektedir: Fatih camiinde Mesnev okutur iken Ankaravnin erhini
esas ittihz ediyor, beyitleri o esas diresinde ve anlayabildiim kadar tercme ve erh
ediyordum.

Mesnevye

hi

taalluku

olmayan

itimi

ve

siys

tenkitlere

kalkmyordum. Bundan dolay idi ki, dersimde sivil ve resm zbta memrlar bulunup,
dinledikleri halde muhazeyi mcip bir ey grmyorlard.43
Kendinden nceki Mesnev erhlerini eitli alardan eletiren Abdlbaki
Glpnarlnn erhi, kendi eletirisine ayna tutmas hasebiyle erh geleneinin son
halkasdr. erh hikyelerin kaynaklarn tespit ve beyitler aras iliki asndan faydaldr
(I-VI, stanbul 1973). Glpnarlnn metni oluturan unsurlar dnce geleneinin
balamndan koparp orijinal kkenlerine irc etme tavr, Bedizzaman Firzanferde
olduu gibi saf kltr (?) yaratma dncesinin bir yansmasndan ibrettir.
Glpnarl, Ankarav erhini be meselede tenkid etmektedir: 1. Mevln ve
ems-i Tebrznin eserlerini okumamtr. 2. Yanl Mesnev nshas kullanmtr. 3.
Uydurma VII. cildi erhetmitir. 4. bn Arabnin felsefesini esas tutarak erh etmitir. 5.
Fars dilinin stlhlarn bilmemektedir.
Birinci eletirinin ilk ksm sz konusu olduunda Glpnarl zellikle rihin
Fh-i m fhi kullanmadn iddia eder. Bu iddia geersiz grnmektedir. Zira Ankarav
sklkla olmasa da Fh-i m fhe yeri geldike atflarda bulunur.44 kinci ksm
Glpnarlnn her yerde ems-i Tebrzyi n plana karmasna rcdir. Ankarav
Mevlnya id olduuna inand 10 adet eseri Konyada grdn ve okuduunu

43
44

Tahirul- Mevlev, Matbt alemindeki hayatm ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1990, 139.
Mesela, Fh-i m fhte geen Hz. Peygamberin Bedir esirlerine bakp glmesi kssas . Ankarav, erh-i
Mesnev (Mecmatl-letif ve Matmratl-marif), stanbul 1289/1806, III, 744.

21

sylemektedir. ems-i Tebrznin Maklt bunlar iindedir ki Ankaravye gre

Mevln derlemesi olmas itibariyle Mevlnnn eserleri arasnda zikredilmesi gerekir45
Aslnda Glpnarlnn Fh-i m fhe ve Maklt n plana karmasnn iki sebebi
vardr. Fh-i m fhi zikretmesinin sebebi Tanzimat ve Cumhuriyet sonrasnda Trk
okur-yazarnn tarihin rk sylemde yeniden insnda (?) dz yazya verdii nemdir.
Dz yaz onlara gre in faaliyetinde daha elverili bir enstrmandr. Zira sosyal
iletiim alann daha aklayc bir slba shiptir. iir ise kendi iinde kapaldr ve ancak
modern dnemde ortaya kan metinleraras yntemle kapall akla kavuabilir.
Glpnarlnn iddisnn dellet ettii eyi Cumhuriyetin hemen ncesinde A. Konuk
farkl bir vurguyla seslendirmitir.46 Konuka gre de Fh-i m fh ile Mesnev birbirini
erh eden metinlerdir. Nitekim erh tarihinde iki metin arasnda en fazla iliki kuran
Glpnarl deil A. Avni Konukdur. Ankaravye gre Mesnev Mevlnnn tasavvuf
dncesini en detayl ekilde ieren metindir. Metindeki beyitlerin delletlerini kaynak
asndan belirlemek iin Ankarav, Osmanl kltr muhitinde tedvlde olan tm slm
ilimlere dair eserlere atfta bulunmaktadr. Ancak bu iir metnini dzyazya evirmek
anlamna gelmemektedir. Ankarav Mevlev gelenein balca hussiyeti olan iir
yazmay erkn derecesinde grmesinden dolay ayn zamanda bir irdir ve nesri de
aslnda iirolarak grlebilir. Zira dnce ve ifdenin ritmi olan arzun hkim olduu bir
gelenekte yetimitir. te yandan Mevln bir sf-ir olarak mensr metin telif
etmemitir. Modernlerin mensr olarak grdkleri, bir eyh-i kmilin iirsel slpta rd
ettii sohbetlerinin derlemesinden baka bir ey deildir. Dolaysyla Glpnarlnn
tenkdi, modern dnemde ortaya kan dz yaz-iir ikilemine gndermeler ieren
ideolojik bir tenkiddir. Maklt vurgusu da buna rci olmakla beraber, Mevlevlik tarihini
melmlik tarihi eklinde okumann bir uzantsdr. Ankaravye gre bu tr okuma
mukallid melmlerin krdr. Oysa Mevlevlik muhakkik melm gelenektir ve
Mevlnnn ahsnda temel sf tavrlar kendisinde cem etmektedir. Bu tavrlar Seyyid
Burhneddin Muhakkik Tirmizdeki riyzet tavr, emsdeki ilh ak tavr ve bn ArabSadreddin Konevde temsilini bulan vahdet-i vcd ve tahkk tavrdr. Mevlny bu
tavrlardan sadece birine indirgeyip aklamak, Ondaki cmi tavr anlayamamak
demektir.

45
46

. Ankarav, VII. cild erhi, Sl. Ktp. Esad Efendi 1563, 185a-b.
Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 42.

22

Glpnarlnn ikinci, nc ve drdnc sradaki eletirileri tezin ilgili

ksmlarnda aklanacaktr. Son eletiri Ankaravnin fars dilinin stlhlarn bilmeyii,
kitap farsas kullanmasdr. Bu eletiri dierleri gibi anakroniktir ve Ankaravnin
yaad dnemi dikkate almaktan uzaktr. ncelikle Ankarav dnemin Osmanl
dnyasnda cr olan Farsay kullanp Farsa mstakil eser telif etmitir. Bu da o
dnemdeki Farsay iyi kullandnn almetlerinden biridir. XVII. asrn banda zellikle
Kadzdeliler

kesiminde

Farsann

cehennem

dili

kabul

edildii

hatrlanrsa,

Ankaravnin byle bir evrede Farsa kitap telif etmesi bal bana bir deerdir.
Osmanl ilim geleneinde farsann renilmesi manzm Tuhfe-i hid okumakla ve
ezberlemekle gerekleen bir sretir. Dolaysyla Ankaravnin kitap farsas
kullandna ynelik

eletiri,

sosyal

gereklii

grmezlikten

gelmek

eklinde

yorumlanabilir.
Glpnarl bu eletirileri yapmakla beraber, kendi erhinde sklkla Ankaravye
dayand iin son olarak u tespiti yapar: btn bunlara ramen Ankarav erhinin,
dier erhlere nispetle iyi olduunu sylersek Mesnev erhlerinin ilm karakterini
belirtmi oluruz.47 Glpnarlnn ilm ile kastettii pozitivist anlamda bilimselliktir ki,
Ankaravnin ilim anlay ile bir ilgisi yoktur.
Osmanl dnyasnda Mesnevnin alt cild ve yaklk 26 bin beyitlik geni
hacminden dolay, daha ok konularna gre seilmi beyitler derlenerek Mesnev
antolojileri oluturulmutur. Bu tr eserlerde Mesnevdeki konularn bir nevi
sistematiinin karlmas amalanmtr. iirlerinden melm ve hurf mereb olduu
gzken Yusuf Snekn (. 952/1546) Cezre-i Mesnevsi antolojilerin en mehrudur.
Mesnevnin her cildinden seilen 366 beytin yer ald Cezrede ilk 18 beytin ardndan
eitli balklar altnda Mesnevdeki temel konularla ilgili beyitler derlenmitir. Eserinin
dbcesinde Snek telif sebebini yle aklamaktadr: Bir gn Mesnevnin gerek
anlayclarndan biri Mesnevnin sonsuz bir okyanus olduunu, herkesin hakkyla
bilemediini, ondan tarkata yeni girenlerin anlamalar ve daha rahat okumalar iin
semeler yapmasn isteyince istekte bulunan geri evirme (Duha 10) yeti gereince
bu dilei yerine getirdim ve alt cildden 366 beyti setim. Her birini bir dieriyle
ilikilendirdim ve Mesnevnin eer mana denizine susamsan Cezre-i Mesnevden
47

A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 143.

23

denize bir su yolu a (I. b. 925) beytine istinden adn Cezre-i Mesnev koydum.48
Dibceden anlaldna gre antoloji Mevlev dnceyi tantmak maksadyla
yazlmtr. Nitekim eserdeki 35 balk, her bir Mevlevye Varlk, bilgi ve ahlk alannda
Mesnevye dayal bir tasavvur vermeyi amalar.Yusuf Snek daha sonra Cezreye bir
de Trke erh kaleme almtr. Mehmed lm Dede (. 1020/ 1611), Abdullah Bosnev
(. 1053/1644), Abdlmecid Sivs, smail Ankaravnin sohbet halkasndan brhm
Cevr elebi, eyh Glip (1213/1799), Ebbekir Efendi Cezreye erh yazan
mellifler arasnda zikredilebilir.49 Ancak smail Ankaravnin Nisb- Mevlev adl
antolojisi Cezreye kyasla daha aklayc ve derleyici sistematie sahiptir. Eser,
Menzils-sirn kaynakl 100 temel kavramn Mesnevdeki yerlerinin tespit edilmesi
asndan Mesnev lgt olarak ta grlebilir.
XVI. yzyl ve sonrasnda Muhammed b. Yahya b. Mmin, Pr Mehmed Paa,
Hasan Zarif, Nev Yahya Efendi, abanzade Mehmed Efendi, Sabh Ahmed Dede,
Aazde Mehmed Dede, Zhdi Yusuf Dede, if Mehmed Efendi, Hocazde Mehmed
Rstem, Adn Recep Dede, Dervi Ali b. smailin, emseddin Sivas, Mstakimzde
Sleyman Sadeddin, Mehmed krnn Mesnev antolojileri ve Mesnev zerine
almalar mehrdur. Molla Fenr, Abdlgani Nabls ve Abdurrahman Sreyy
Mesnev dibacesine erh yazmlar; Ahmed Remzi Akyrek Mesnevdeki mnct
beyitlerini bir araya getirmi (stanbul 1917), Hlis Abdurrahman b. Ahmed Kerkk vd.
ilk 18 beyti erh etmitir.50
Mesnevdeki anlalmas zor kelimelerin ve tasavvuf kavramlarnn daha kolay
anlalabilmesi iin Mesnev szlkleri hazrlanmtr. Anadoludaki ilk Mesnev lugat
Abdlmecid Sivs tarafndan yazlmtr. Meydinl-fursn adl kitap 1070 fiilin
mnasn ve Farsa gramer bilgilerini ierir. Abdllatf b. Abdullahn 1031/1621de
yazd Mesnevde geen 3325 kelimenin anlamn ve 300 kadarnn tasavvuf stlah
asndan zhn ieren Letifl-lgt en nemli Mesnev szlklerinden biridir.
1113/1701de abanzde Mehmed Muhteem b. Hrremin telif ettii Muzhirul-iglde
2000e yakn Arapa-Farsa kelime Trke aklanm, menkbe ve hikmetli szlere yer
48
49

50

Yusuf Snek, Cezre-i Mesnev, Sl Ktp. Hac Mahmud Ef. 3088, 2a.
smil Gle, Trk Edebiytnda Cezre-i Mesnev erhleri, Osmanl Aratrmalar, XXIV (2004), 160179.
Mehmed nder- smet Binark-Mustafa Nejat Sepetiolu, Mevln Bibliyografyas, Ankara 1974, II, 95200

24

verilmitir.51
Osmanl Anadolusunun en mmeyyiz vasflarndan biri de bir tasavvuf kitap
zerine messese in etmesidir: Mesnevhnlk krss ile Drlmesnevler. Mevln
Mesnevsini tarkat yoluna girenler iin bir ird kitab olarak tayin ettiinden
Mesnevnin okunmas ve sliklere okutulmas Mevlev tarkatnda bir erkn olarak kabul
edilmitir. Mesnevyi yksek sesle okuyan, ndiren tegann eden, erh mhiyetinde bir
takm aklamalarda bulunanlara Mesnevyi okuyan veya okutan anlamnda mesnevhan
denilmitir.52
Mesnevnin ktibi ve ilk muhtab olan Hsameddin elebi, ilk mesnevhn ve
mesnevhnlk messesesinin bnisi kabul edilir. Sirceddin Mesnevhn gibi zel olarak
ilk dnemde baz Mesnevhnlar da yetitirmitir. Sultan Veledin olu Ulu rif elebi
ou zamann tarkat yaymak gayesiyle seyahatlarla geirdii iin Konya sitnesinde
Mesnev takrirleri iin Sirceddin Mesnevhn veya Menkbl-rifni Trkeye eviren
Mahmud Dedeyi vekil tayin etmitir. Hatta daha sonraki dnemlerde Konya elebileri
halife olmayan baz kimselere Mesnev okutmak zere beyaz destr sarmaya izin verip
mesnevhnlk iczetnmeleri gndermilerdir. Tarkat geleneinde Mesnevhnlk iin
iczetnme almak art olsa da iczet iin Mesnevyi bir mesnevhndan okumak zorunlu
deildir. hidnin Tuhfesini okuyup ezberleyen, Farsaya Mesnev dilini anlayacak
kadar vkf olan kimse bir mesnevhnn kendisine verdii iczetle mesnevhanlk
yapabilir.53
Osmanl mesnevhnlk iczetnmeleri Ankaravnin metin tahkkine uyulmas
artyla verilmitir. Ankarav metni erhiyle birlikte olduundan mesnevhnlar
iczetnmelerinin gerei olarak Mesnev okuyup erh ederken Ankarav erhini esas
almlardr. Nak eyhi Hoca Hsmeddin Efendinin verdii iczetnme rnei
Glpnarl evirisiyle yledir: besmele ve hamdeleden sonrabundan sonra ben (k.s.)
bilgileriyle bizi faydalandrsn, min, efendim Hce Muhammed Emnullah el-Hseyn
(Mehmed Emn Kerkk Bursev) ile std Hce Selim Nakbendden nasl iczet
aldmsa eyh Seyyid Osman Salhaddin Mevlevye de ylece ve rih Ankaravnin
51

52
53

brahim Kunt, Mesnev Szlkleri ve Abdullatf b. Abdullahn Letiful-lugt, SSBE, Baslmam

Yksek Lisans Tezi, Konya 1999.
M.Zeki Pakaln, Mesnevhnlk, Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl, Ankara 1983, II, 490.
A. Glpnarl, Mevlev dab ve Erkn, stanbul 1963, 150-151

25

tahkkine uyarak Mesnev-i Manevyi nakletmesi husunda izin verdim.54

Osmanlnn son devrinde Konyada Sdk Dede (. 1933), stanbulda Hoca
Hsmettin Eypteki Htniyye Tekkesinde, Osman Selhaddin Dede, Mehmed
Celleddin

Efendi

(.

1326/1908)

ve

eyh

Abdlbki

Efendi

Yenikap

Mevlevhnesinde, Mehmet Akif Ersoya da Mesnev okutan Selnikli Esad Dede yarm
asra yakn Fatih Camiinde, Ahmed Celleddin Dede Galata Mevlevhnesinde, Ahmed
Remzi Dede Beyazt ve skdar Yeni Camide, Mesnev dersleri okutmulardr. XIX.
asrn sonlarndan itibaren mesnevhanlk camilere de tannca Mesnev dersleri halka
ynelik vaazlar halini almtr. Nitekim Fatih Camiinde Esad Dededen sonra Karahisarl
Ahmed Efendi, onun lmnden sonra da Tahirl-mevlev haftada bir gn Mesnev
okutmulardr. Tahirl-mevlev 1923-1925 aras Fatih Camiinde ve lmne kadar da
Sleymaniye Camiinde ve ardndan Lleli Camiinde mesnevhanlk yapmtr.
XIX. yzylda Mevlevlerin yansra stanbulda yaayan nemli Nak
eyhlerinin

ayn

zamanda

mesnevhan

olduklar

grlmektedir.

Mevlev-Nak

kaynamasyla birlikte Naklerden Mesnevhn- ehr lakbyla nlenen Hoca

Hsmeddin Efendi, Hoca Neet (. 1222/1807), Drlmesnevnin kurucusu Mehmed
Murad Efendi, Nakibend eyhi olmalarna ramen Mesnev okutmular ve sliklerini
Mevlev nevesiyle teslik ederek destarl Mevlev sikkesi giymilerdir.
Mesnevhanln icr edildii yerler bata Mevlev tekkeleri olmak zere,
seltn camileri, Darlmesnevler ve pdih saraydr. Mesnev okutulmas iin
vakfiyeler de dzenlenmitir. Feridun Nfiz Uzluk, stanbulda seltin camilerinde
Mesnev okutulmas iin zel bir vakf kurulduunu nakleder. eyh Glipin ayn
zamanda Mevlev olan padiah III. Selime sarayda Mesnev takrirlerinde bulunduu
mehrdur.
Hamzavlerce kutup tannan Sadrazam ehid Ali Paa zamannda Hamzavlie
intisap ettii mezar tandan anlalan Damad brhim Paa, yaptrd medresede
tasavvuf ilminin ve Mesnevnin okunmasn da vakf artlar arasnda zikretmi, bu
sretle Mesnev, tekke ve camilerden sonra medreseye de girmitir.55

54
55

Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 408.

Osman Ergin, Marif Tarihi, stanbul 1939, I, 156.

26

XIX. asrda Drlmesnev veya Mesnevhne adyla Mevlev olmayanlara da

Mesnev okutmaya ynelik messeseler alm, mevlevhnelere gelemeyenler bu
messeselerde Mesnev kltrnden istifde etmilerdir. Mesnev okumann yaygnl
byle bir kurumu gerektirmitir.56 Fatih arambada bir Nak tekkesi olan Murad Molla
Dergh civarnda tekke eyhi Nakibend eyhi Mehmed Murad Efendi tarafndan
kurulan Drlmesnevnin alnda devrin pdih Sultan Abdlmecid de bulunmutur.
Burada eyh Murad Efendiden Farsa renip, Mesnev okumu olan Cevdet
Paann rivyetine gre o dnemde stanbulda iki Mesnevhne bulunmaktadr. Bunlar,
Hoca

Hsmeddin

Efendinin

Kkmustafapaada

arambadaki Drlmesnevdir.

57

kurduu

Mesnevhne

ile

Cerrh tekkesi postniini Yahya Glip Efendi ve

Mithat Paa Drlmesnevde eyh Murad Efendiden Mesnev ve Farsa okuyan nemli
kiiler arasnda zikredilebilir.
Tekke

ve

zviyelerin

1925de

seddinden

sonra

Mevlevhneler

ve

Drlmesnevlerin toplum zerindeki fonksiyonlar sona ermi, ancak geleneksel

kltrn cumhuriyet nesillerine intiklinde Glpnarlnn kapsaml almalarnn dnda
Nureddin Topu, Ali Nihad Tarlan, Sadettin Nzhet Ergun, Asaf Halet elebi, Tahir
Bykkrk, ehbeddin Uzluk ve F. Nafiz Uzluk, Mehmed nder, Sezai Karako,
Afif Tekta, Celleddin Bakr elebi, Ahmed Kabakl, Nezih Uzel gibi isimler bir
ynyle de olsa Mevln ve Mesnev kltrn tantmay amalamlardr. Her sene
eb-i Ars mnasebetiyle dzenlenen Ulusal ve Uluslaras Mevln Sempozyumlar
Mevlnnn hayat ve dncelerini eitli ynlerden sunmaya frsat salamtr.
Mevln ve eserleri zerine yaplan almalar dier sf-dnrlere kyasla
olduka fazla olduundan mstakil kitap kataloglar ve bibliyografyalarn hazrlanmasna
yol amtr. Bunlardan bazlar: Mehmet nder-smet Binark Nejat Seferciolu,
Mevln Bibliyografyas, I (basma)-II (yazma), Ankara 1974; Adnan Karaismailolu,
Mevln Kongrelerine Sunulmu Tebliler Bibliyografyas, SSAM 1996.
1.2. ran ve Hint Alt Ktas:
Hint ktasnda ilk Mesnev erhi Ahmed Rmnin 725/1325te Dekikul56
57

Ergin, I, 133.
A. Cevdet Paa, Tezkir Tetmme-40, Ankara 1985, 17.

27

hakik ve Rekikt-tarik adl eseridir (Tahran 1354 h.). Mesnevnin ilk Farsa erhi
kabul edilen eser 80 blme ayrlm olup her fasl bir yet veya hadis ile balamaktadr.
XV. yzyla kadar ran sahasnda Mesnev zerine erh almalar ndirdir. Fars
edebiyatnda Herat ekolne mensup Abdurrahman Cm, Yakb erh ve Hseyin Viz
Kif (. 910/1504) Mesnevnin ilk rihleridir. Molla Cminin Mesnevnin ilk iki
beytine yazd erh kk hacmine ramen Fars ve Hint rihleri zerinde zihn seviyede
etkili olmutur. Eser Hoca Sleyman Neet tarafndan baz menkbe ve tasavvuf
aklamalar ilve edilerek Tercme-i D Beyt-i Mesnev (stanbul, Drut-tbatil-mire
ts.) adyla Trkeye tercme edilmitir. erhinin banda hazert- hamse bilinmeden
Mesnevnin anahtar olan beyitlerin anlalamayacan syleyen Cm, Mevlny
Muhyiddin bnl-Arab ile ayn tasavvuf dnce gelenei ierisinde deerlendirmitir.
Bu anlamda Ankarav ile ayn dnceleri paylar. Nitekim Ankaravnin en ok
grlerine bavurduu sfidir. Dier bir Nak eyh Molla Yakb erh de Molla
Cmyi takip ederek, ney ve neyistn beyitlerine erh dmtr.
Nak Hseyin Viz Kifnin Lbb-i Lbb-i Mesnev (Tahran 1362 h.) ve
Cevhirl-esrr ve Zevhirl-envr adl iki Mesnev antolojisi bulunmaktadr. Hseyin
Baykaraya takdim edilen Lbb-i Lbbda Mesnev konularna gre ksmda (erat,
tarkat ve hakkat) sistematize edilip ilgili beyitler derlenmitir.
ran kltr muhitinde ilk kapsaml Mesnev erhi Mevleviyyenin kayna olan
Kbreviyye tarkat mensuplarndan Kemleddin Hseyin b. Harezmye (. 840/1436)
aittir. Mellifin mensr Cevhirl-esrr u Zevhirl-envr ve manzm Knzl-hakik
f Rumzid-dakik adl iki Farsa erhi bulunmaktadr. Cevhir III. ciltteki Merg-i
Bill kssasnda son bulmaktadr (sfahan 1360 h.).
Hintli Muhammed Razavnin Mkeft- Razav isimli Farsa erhi
Mesnevdeki anlalmas zor beyitlerin erhinden ibarettir (Leknev 1877). Mkaft
yeri geldike eletiren ah Vel Muhammed Ekberbdnin 1140-1151 (1727-1738)
yllar arasnda yazd erh Mahzenl-esrr (Leknev 1899) adyla baslmtr. Ayn
zamanda Fuss rihi olan Abdll Muhammed Leknev, Bahrul-ulm adl eserinde
(Leknev 1213/1876; Bombay 1214/1877) Molla Cminin erh anlayn devam ettirir.
Hintli Hce Eyyb Prsnn 1120de (1706) yazd Esrrl-guyb adl erh
Mesnevnin anlalmas zor beyitlerine dairdir. Muhammed Rahmetullah Kad Telemmuz
Hseyin Hindistanda yetien nemli Mesnev rihleridir. Anadolu sahasnda Hindistanl

28

rihlere en fazla eilen Ahmed Avni Konuk, erhinin mukaddimesinde mddullah,

Razav ve Abdullah Leknev erhlerini faydaland erhler arasnda kaydeder.
XIX. yzyln nemli ran dnrlerinden Hakm Molla Hd-i Sebzevrnin
(. 1290/1873) erh-i sr- Mesnev adl erhi (Tahran 1374 h.), Mesnevnin ilk iki
cildine yneliktir. zellikle Molla Sadra rz ve irfan ekolnn felsef anlaynn
hkim olduu bu eser, ran corafyasnda en fazla tutulan erhlerdendir.
Modern zamanlarda telif edilen erhlerden Kerm Zamnnin erh-i Cmi-i
Mesnev-i Manevsi Mesnevnin ilk drd cildini ihtiva eder (I-III, Tahran 13721374/1993-1995). Mevln ve Mesnev zerine almalaryla tannan Bedzzaman
Firzanferin vefat sebebiyle yarm kalan erhi ilk cildin 3012 beytinin erhini ierir (III, Tahran 1349 h.). eyh Muhammed Takyy-i Cafernin Tefsr u Nakd u Tahll-i
Mesnev adl eseri olduka kapsaml bir erh olup, dou ve bat felsefelerini
karlatrmal ele alr (I-XV, Tahran 1349-1354 h./1970-1975 m.). Mus Nasrnin
Nesr u erh-i Mesnevsi (I-VI, Tahran 1970), Seyyid Cafer ehdnin erh-i Mesnevsi
(I-IV, Tahran 1373 h./1994 m.) dier Mesnev erhleri arasnda zikredilebilir.
Muhammed stelam, Mesnevnin tenkitli metnini nerettikten sonra bir de erh kaleme
almtr (Tahran 1369 h./1990 m.). Nicholsonun erhi Uvanis Uvanisiyan tarafndan
Mukaddime-i Rm ve Tefsr-i Mesnev-i Manevi adyla Farsaya evrilmitir (Tahran
1987).
smet Settarzde (. 1372/1952) ve Ekber Behrz smil Ankarav erhini
Farsaya tercme etmilerdir. Dr.smet Settarzde, Ankarav erhini ran kltr
dnyasna tantan kiidir. Bedzzaman Firzanferin Fars Dili ve Edebiyatnda asistan
olarak greve balayan Settarzde, Firzanferin veft zerine Sad Nefsnin yannda
uary- Trk Mukallid-i Nizm konusunda doktora tezi hazrlamtr. Bu sre
zarfnda Osmanlcaya vkf olan Settarzde, tez sonrasnda h. 1341de Sd-i
Bosnevnin Hfz Divn erhini Trkeden Farsaya evirmeye balam ve 5 sene
sonra tercmeyi tamamlamtr. Birka kez baslan tercmenin ardndan Sdnin
Glistn erhini Farsaya kazandrmaya alrken, Ankarav erhi eline getikten sonra
Sd evirisini terketmitir. Muhammed Abbsnin tevikiyle Ankarav erhini
tercmeye girien Settarzde, 6 defterden her birini 3 cz olmak zere evirmitir. 20
yllk bir sre sonunda h. 1344 ylnda almas sona ermitir. h. 1350 ylnda ilk
defterin evirisi ancak baslabilmitir. 7-8 yllk sreden sonra basks tkenen ve olduka

29

rabet gren erh tercmesinin kalan 3 defteri, ilk defter tercmesi ile birlikte 12 cild
hlinde baslmtr. erhin uzun bir sre baslmayan IV. ve V. Defterlerinin basks h.
1373te tamamlanm ve Ankarav erhinin tam Farsa tercmesi 15 cild olmak zere h.
1380de Tahran: ntirt- Zerrn yaynevinde yaynlanmtr.

58

randa yaplan Mesnev szlkleri zellikle son dnemde yaygnlk

kazanmtr. Muhammed Cevd- eratn Keful-ebyt- Mesnevsi (sfahan 1363)
Nicholson nerindeki beyitlerin alfabetik fihristini, Muhammed Tk-i Cafernin Ezdery be-dery (I-IV, Tahran 1364-1365) adl kapsaml almas beyit ve kelimelerin
indeksini ierir. Mesnev zerine yaplm szlk tr dier almalar unlardr:
Bedzzaman Furzanfer, Ahdis-i Mesnev (Tahran 1955), Mehz-i ksas u Temslt-
Mesnev (Tahran 1333), Ali Rza Mansur Meyyed, radl-mesel der Mesnev (Tahran
1986), Mahdt Prhleg, Ferheng-i Kssaha-y Peyambern (Mehed 1992). En yeni ve
dierlerine oranla daha kapsaml szlk Sdk Gevherinin Ferheng-i Lgt ve Tabrt-
Mesnevsidir (I-IV, Tahran 1958-1975).
ran sahasnda Bedzzaman Firzanfer, Abdlhseyin Zerrinkb, Celleddin
Hmyi ve Abdlkerim Sr Mevln ve Mesnev zerine almalaryla n plana kan
isimlerdir. Mndn Sadk Behzad Kitbnme-i Mevlev (Tahran 1351 h.) adyla ran
sahas bata olmak zere eitli dillerde Mesnev almalarnn bibliyografyasn
hazrlamtr.
Hsl geleneksel dnemde ran Mesnev ve Mevln almalar Ahmed-i
Rmden sonra XV. asra kadar mstakil almalar fazla yoktur. Molla Camnin bn
Arab-Mevln etkilemesine dayanan Herat ekol erevesindeki almasndan sonra
Mesnev erhleri fazlalamtr. Safev dnemi ran Mevln dncesinin yaylmas
iin Safevlerin Mesnev aleyhtar tutumlarndan dolay uygun ortam bulamam;
Mesnev bu dnemde Anadolu ve Hint alt-ktasnda nfzunu artrmtr. ran Mesnev ve
Mevln aratrmalar XVIII. Ve XIX. asrda artmtr. Sebzvrnin etkisiyle Mesnev
59

erhleri irfn ekoln tesirinde yazlmtr. ran Modern dnemindeki Mesnev zerine
eserler ah dnemi ile devrim sonrasnn kltr politikalarnn hussiyetlerini
yanstmtr. ah dneminde Bat dncesi ile yzlemede Mevln ve dncesi bir
58
59

. Ankarav, erh-i Kebr-i Ankarav, trc. smet Settarzde, I-XV.

Muhammed stilm, randa Mevlnnn Tesiri ve Eserleri zerine Yaplan nemli almalar,
Konyadan Dnyaya Mevlna ve Mevlevlik, Konya 2002, 295-300.

30

enstrman olarak kullanlmtr. randa yaygnlk kazanan Sosyalist eilimlerin de

desteiyle ran Kltr Bakanl tarafndan yaynlanan Mevln: Hegel-i ark est adl
kitap, zelde ran genelde Dou sosyalizminin insnda mni ismin Dounun Hegeli
Mevln olabileceini ileri srmektedir. Muhammed Tk Cafernin Mevlev ve Cihnbnh der Mektebhy- ark ve Garb adl eseri sz konusu iddiay Dou-Bat
karlatrmas yaparak tesis etmeyi amalar.
Firzanfer, Trkiyede Tahsin Yazc ile paralel dncelere ship olarak
Mesnevye bir ird metninden ziyde trihsel kltr yanstan bir eser eklinde
yaklam ve bu kltrn unsurlarn bulmaya almtr. Bu konuda daha felsef bir
bak sahibi olan Sr ise Mevlny tasavvuf dnce gelenei ierisinde
deerlendirmekten uzak bir ekilde Mevlnann bn Arab ile deil mam Gazzl ile
karlatrlmasn teklif etmitir. Bu anlamda smail Ankaravyi Firzanfer gibi
eletirenler arasndadr. Sra gre Mevln Gazzl kardelerin geleneine tabi
olmakla mam Gazzlnin mumelt, Ahmed Gazzlnin ilh ak anlayn mecz
ederek tasavvuf dnce tarihinde yeni bir inya gitmitir.
Hint alt-ktasnda Mesnevyi Urducaya ilk kez Muhammed Yusuf Ali ah
et Nizm Glenbd tarafndan tercme ve Pirhen-i Ysuf adyla erh etmitir
(Leknev 1889). Urduca ikinci erh Abdlmecid Hn Pilifitye ait olup Bostn- Marifet
adn tamaktadr (Leknev 1927). Hz. Dt Genc Bah- Hcrevnin nl eseri Kefzzunn Hint yarmadasndaki Mesnev mtercim ve airlerine dair bilgiler iermektedir.
Mesnevnin I. cildinin Hindistanl aratrmac M. G. Gupta tarafndan yaplan
ngilizce tercmesi Maulanas Masnawi (Agra-ndia 1990; 1995) Hint Vedalarndan
mistik yorumlar da iermektedir. Dr. Halfe Abdlhakmin The Metaphysics of Rumisi
(Lahore 1965) Mesnevye Neo-Platonik temelli bir kritii ve tarihsel bak ierir.
Hindistanda Mesnevnin modern dnemde etkiledii iki byk isim ibl
Numn ve Muhammed kbldir. Numn, Mesnevdeki tekml nazaryesi ile evrim
anlayn karlatrm, fizik ve biyoloji alanndaki bilimsel teorilerle Mevlnnn
retilerini uzlatrmaya almtr. Mesnevyi Kurandan sonra ikinci en nemli kitap
olarak niteleyen ve tm mslman entellektellere okunmasn tavsiye eden Muhammed
kbl, Bl-i Cibrl adl eserini Mesnevnin vezniyle yazm ve eserlerinde Mesnev
beyitlerine dayanarak dnceler gelitirmitir. Gnmzde yaymlanan Urduca Mesnev
erh ve derlemelerinden bazlar unlardr: Feyz Ahmed veysnin Sed-ye navi adl

31

erhi (I-II, Bahawalpur 1976-79), Pakistanl tp doktoru Muhammed Nezr Arnin 17

ciltlik Mifthul-ulm adl geni kapsaml erhi (Lahore-Karai, 1925, 1977) Mevln
Muhammed Abdsselm Hnn Urduca Efkr- Rmsi (New Delhi 1981) Mesnevyi
vahdet-i vcd anlayna gre aklayan nemli bir eserdir. Urduca son Mesnev
erhlerinden biri Kad Seccd Hseyine aittir (I-II, Mesnev-yi Manev, Lahore 1974,
1978). Modern dnem Hint-alt ktasnda yaplan almalarn briz hususiyeti Mevlna
dncesi ile Hint mistik felsefeleri arasnda karlatrmal almalar yapmaktr.
Bununla birlikte hlihzrda bu blgede Mesnev okuma halkalar oluturulmakta ve
hatmedildikten

sonra

mesnevhnlk

iczetnmeleri

verilmektedir.

Bu

itibarla

Osmanldaki Mesnevhnlk iczetnme sistemini gnmzde srdren yegne corf

blgedir.
1.3. Arap Dnyas:
Arap

dnyasnda

Mesnevyi

tercme

ve

erh

almalarnn

dier

corafyalardaki almalara oranla yetersiz olduu grlmektedir. Yusuf eng Dedenin

Ankaravden yapt Arapa mensur tam erhi Menhecl-kavsiyle Abdlgan
Nablsnin Srats-sev erhu dbacetil-Mesnevsi (Sl. Ktp. Tahir Aa Tekkesi 43)
dnda XX. yzyla kadar Arap dnyasnda Mesnev zerine alma pek yaplmamtr.
Abdlvehhb Azzmn Mesnevden derledii Fusl minel-Mesnev (Kahire 1946),
Abdlazz Shibl-cevhirin Cevhirl-athar f tercemet-i Mesnev-i Mevln
Hdvendigr (Tahran 1957) adl tercmesi bu alanda yaplan ilk almalardr.
Mesnevnin Arapa tam tercme ve erhi brahim Desk itya aittir (Kahire 1996).
it, erhinin nsznde kendisinden nceki Arapa Mesnev mtercimleri olarak eng
Yusuf Dede, Abdlaziz Shibl-cevhir ve hocas Kiffyi zikreder ve Kiffnin
Mesnevnin ilk iki cildini tercme ettiini (Beyrut - Sayda 1966), dier ciltlerin
tercmesini vasiyeti zerine kendisinin tamamlayp erh ettiini syler.
Selef-Vehhb anlayn hkim olduu Arap havzasnda Mevln, Mesnev ve
Mevlevlik aratrmalar rabet bulmamtr. Ancak son yllarda Mevlnnn dnya
kltr miras ierisinde revata olmasyla Arap uzmanlar da telif yapmaya balamlardr.
Bu babta Annemaries Schimmelin The Triumphal Sun Dr. sa Ali el-kb tarafndan
e-emsl-muntasra adyla tercme edilmi (Tahran 1379 h.); Suudlu Ebul-fazl
Muhammed b. Abdullah el-Konev Ahbru Celleddn er-Rm (Medine 1421/2000)
adyla Mesnev ve Mevln dncesine bir reddiyye kaleme almtr. Buna mukbil Dr.

32

Ali Hasnun Zehirul-akvl f Mevln Celli (Dmak 1424/2003), Dr. nyetullah

blag Efgani mam Gazzl-Mevln karlatrmal Celaleddin er-rumi beyne's-sfyye
ve'l-kelm (Beyrut : ed-Dar'l-Msriyyeti'l-Lbnani, 1987) akademik almalar olarak
bu sahada yer almtr.
1.4. Bat Dnyas:
Mevln ve Mesnev gelenei Bat dnyasna ncelikle Osmanl topraklarna
gelip Mevlev semnn etkisinde kalan seyyahlar ve diplomatlar vastasyla tanm,
daha sonra teologlar ve birinci kuak Avrupal oryantalistlerin almalaryla Bat
literatrne girmitir. Oryantalistler ilk planda Mesnevyi dou iirinin zirvesi kabul
ederek edeb bir metin olarak yaklamlardr. Klasik Mesnev erh geleneinin lafzanlam ilikisine dayanan felsef bakn Batllarn Mesnev etdlerinde temel aldklar
filolojik yaklam iinde kaybolduu grlmektedir. Alman ekolnde esere hristiyan
ilhiyat asndan bir eilim gzkse de Mesnev tasavvuf kaynakl bir metin olarak
deerlendirilmemitir. XX. yzyln ilk yarsna kadar yaplan Mesnevye dair
almalardaki hkim eilimin Mesnevyi pozitivizm ve bilimsel ilerlemecilik temelinde
aklamak olduu grlmektedir. Mesnev XX. yzyln ikinci yarsndan sonra yaplan
almalarda Batda yaygnlaan ok-kltrl anlay erevesinde tasavvuf kltrn
yanstan eserlerin en nemlilerinden biri olarak grlm ve tasavvuf dnce asndan
temellendirilmeye allmtr. Ancak bu almalar yine de klasik Mesnev erh
geleneindeki ok boyutlu anlay dikkate almaktan uzak kalmtr. Hlen Mesnev Bat
toplumlarnda zerine en ok allan, en yaygn okunan dou eserlerinden biridir.
Bununla birlikte Batllarn Mesnevyi teosofik bir eser olarak okuyucuya sunmalar baz
arpk anlaylara yol aabilmektedir.
Avrupada Mesnevyi ilk tantanlardan birisi Sir William Jonestr (. 1794).
1791 Aralknda Royal Asiatic Society Of Bengalde verdii Fars ve Hint Mistik iiri
balkl tebliinde tebliinde Mesnevnin ilk 18 beytini tercme eden Jonesin bu
tercmesi Mesnevnin bir Avrupa diline yaplan ilk evirisi olarak grlebilir.
Mesnev akademik anlamda ngilizceye XIX. Yzyln sonlarndan itibaren
evrilmeye balar. Ralph Waldo Emerson, Edward Blyes Cowell ve Edward Fitzgerald,
Chardin, Addison ve Sir William Jones gibi ngiliz oryantalizminin ncleri Mesnevden
daha ok Hafz, Sad ve mer Hayyamn lirik iirleriyle filolojik adan
ilgilenmilerdir. Fitzgerald ile Cowell arasnda Mesnevnin muhtasar evirisi hakknda

33

yazmalar olsa da bu gereklememi, Sir James William Redhouse (. 1892) The

Mesnev of Mevln Jelalud-din Muhammed er Rumi (London 1881) adl I. cilt
evirisiyle ngilizce Mesnev literatrnn nclerinden biri olmutur. 30 yl sonra
Redhouse tercmesinin okurlarndan Charles Edward Wilson Mesnevnin II. cildinin
kelime kelime tercme ve erhini yaymlamtr (I-II, London 1910). almasnda 1801
stanbul baskl Ankarav erhini olduka sk kullanan Wilsonn balatp Nicholsonn
srdrd Mesnevnin Ankarav balamnda yorumu ngilizce Mesnev literatrnde
nemli bir yere sahip olmutur. Gnmze kadar Mesnevyi ngilizceden okuyan
kesimin ilk karlat metin Edward Henry Whinfieldin muhtasar evirisi olmutur.
Mesnevnin alt cildinden seme 3500 beyti ieren Masnavi-i Manavi adl eviri bir ok
defa yaynlanmtr (London 1887, 1898; New York 1973, 1975) son olarak Faruk
Hemdem elebinin takdimiyle Rumi: The Mathnawi adyla baslmtr (London 2002).
ngilizcede Mesnevnin tam metin neir, tercme ve erhi hocas ran
Edebiyat uzman E. G. Brownun tevikiyle Reynold Alleyne Nicholson tarafndan
yaplmtr (I-VIII, London, 1925-1940). Viktorya dnemi ve yeni ngilizcenin dil
hususiyetlerini birletiren tercme ve erhinde Nicholson daha ok yanlgyla ilk 18 beyit
erhinin ad olan Ftihul-ebyt (FA) olarak adlandrd smail Ankarav erhinden
istifde etmitir. Nicholson erhi, Ankaravnin ngilizceye evirisidir denilebilir. Hatta
bir ksm aratrmaclar Nicholsonun Ankarav erhini tercme ettiini ileri srseler de
bu gr yanltr. Nicholsonun erhi Ankarav erhiyle yanyana okunduunda onun
Ankaravye ne kadar bal kald daha iyi anlalr. Onun kaytlarnda sk sk geenAnkaravnin Fatihul-ebyatna gnderme yapan FAlar (aslnda Mecmuatl-letaif-ML
olmaldr), elyazmalarnn deikeleri ve bir deikeyi dierine tercih etme gerekesi
zerine gzlemlerini de ieren yorumlarnn ne kadarnn Ankaravden kaynaklandna
iret eder.Bylece Nicholson ile Ankarav erhi Bat dnyasnda etkin olmutur.
Mesnevyi bir ok nshalarla karlatrarak tahkk eden Nicholson metni kendisinden
sonraki Mesnev almalarnda referans kayna olmutur. Ona gre Mesnev, Divn-
Kebirden daha etkili bir eserdir. Daha nceleri sf lirik iiri zerine younlaan ngiliz
ekol, Nicholson ile birlikte sf didaktik iiri zerine almalara meyletmitir. Bylece
Nicholson Bat dnyasnda Mevln dolaymnda Tasavvuf dncenin tannmasnda
nc rol oynad gibi, rencisi Ebul-al Affi hocasnn tevikiyle bn Arabnin
tasavvuf felsefesi zerine alma gerekletirmitir. Divn sradan tecrbelerden uzak,
yaln bir yoklua (?) alan hayl bir dnyann iine dalmak eklinde yorumlayan

34

Nicholson, Mesnevyi ounlukla hayatn iinden, hayata anlam veren problemler ve

bunlara sebep olan tutum ve davranlara ait bir baeser olarak deerlendirir. Ahmed Avni
Konuk, erhinin mukaddimesinde Nicholsonn almasn takdir etmi, ancak
Mesnevyi salt bir iir ve hikye kitab olarak grmesini eletirmitir. Konukun
tenkidleri Nicholson ile snrl kalmayp msteriklerden etkilenen ve Mesnevyi bu
ekilde alglayanlara da uzanr.

60

ngiliz Mesnev aratrmalar Nicholsondan sonra rencisi Arthur John

Arberry (. 1969) Mesnevnin birok hikyesini Tales From The Masnavi (Surrey 1961)
ve More Tales from the Masnavi (Surrey 1962; London 1963) adyla tercme etmitir.
ngilizcedeki Mesnev antolojilerinin tarihi ise XIX. asra kadar uzanr. Edward
Henry Palmer The Song of the Reed and Other Pieces (London 1877) adl almas
Mesnevnin ilk 18 beytiyle I. cildin ilk drt hikyesinin tercmesini ierir. skoyal
Samuel Robinsonun Persian Poetry for English Readers (Glasgow 1883) adl kitabnda
eitli Mesnev hikye ve beyitleri derlenmitir. Nicholson, tercme ve erhinin dnda
Tales of Mystic Meanings: Being Selections from the Mathnawi of Jalal-ud-Dn Rm
(London 1931) adyla 51 adet Mesnev hikyesini tercme etmitir.
ngilizcede son dnemde yaplan Mesnev almalar esere ilk dnem
oryantalistlerin tercme almalarnn tesine geerek farkl yaklamlar ieren telifinceleme mahiyetindedir.. Roy C. DeLamottenin Jalaluddin Rum: Songbird of Sfsm
adl eserinde Mesnevdeki lafz figrlerinin dellet ettii mistik tecrbenin ana
karakteristikleri incelenmitir. Bat tasavvuf aratrmalarnn duyenlerinden Annemarie
Schimmelin The Triumphal Sun (London 1978) adl eseri zellikle Mesnev ve
Divndaki imajlara fenomonolojik bir yaklam asndan deerlidir. bn Arab ve
Mevln zerine almalaryla tannan William Chittick The Sf Path Of Lovede
Mesnevyi varlk, bilgi ve slk halleri asndan incelemitir (New York 1983).
nceleme teliften daha ok konuyla ilgili beyitlerin derlenmesinden ibrettir. Ancak
konular tespit ederken dier Batl aratrmaclarn aksine tasavvuf dncenin kendi
balklarn dikkate almas, almann deerini artrmtr.
Mesnevnin gnmzde Avrupa ve zellikle Amerikada en ok satanlar
listesinde yer almasnda popler mistik irlerin Mesnev ve Divn- Kebir
60

Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 51-52.

35

uyarlamalarnn byk etkisi vardr. Uyarlamalar genelde Nicholson tercmesine

dayanmaktadr. New Age ya da New Spritiualism akmna mensup Robert Bly, Coleman
Barks, John Abel Moyne, Andrew Harwey ve Arthur Scholey gibi popler mistik
airlerin Mesnev uyarlamalarnn byk etkisi vardr. Mesnev uyarlamalar Kabir ve
61

Camille Helminskilerin almalar tasavvuf grlere daha sadktr.

Mesnevnin ilk Almanca tercmesi George Rosen tarafndan Mesnev oder

Deppelverse des Scheich Mevln Dschalleddin Rum adyla yaplmtr. Eser
Mesnevnin I. cildinden 1371 beytin manzm tercmesini ihtiva etmektedir (Leipzig
1849). Eseri olu Friedrich Rosen 1913te bir giri ilve ederek Gall-ad din Rumi. Aus
d.Rohrfltenbuch (Mesnev) adyla yaymlamtr. XIX. Asrda Hussard, Fundgrubben
des Orients kitabnda, Rosenzweg-Schwannau aus den Diwanen Dschelaladdin Rms
adl eserinde Mesnevden ksa tercmeler yapmlardr.
Alman tarih felsefecisi J. G. Herder Avrupada Hfz ve Sad evirileriyle
aralanan dou kapsnn Joseph von Hammer-Purgstallin Mesnev almalaryla ardna
kadar alacan syler. Hammer, erh geleneini de dhil ederek Mesnev zerinde
younlaan ilk Alman aratrmac olmutur. Hammer Geschihte der Scnen Redeknste
Persiens (Vienna 1818) kitabnda 70 kadar pasaj tercme etmitir. ngiliz oryantalistlerin
Hafz ve Hayyam iirlerine ilgi duyduklar bu yllarda, dou iirinin tasavvuf eksenli
poetikasn anlamada didaktik eserlerin daha belirleyici olduuna inanan Hammer,
almalaryla ilgileri Mevln ve Mesnevye yneltmitir. Annemarie Schimmele gre
Bat dnyasna Mesnevyi yzeysel de olsa bata Hammer olmak zere Avusturyal
(Hussard, RosenzWeig, Hammer) ve iki Prusyal (Tholuck ve George Rosen)
62

tantmtr. Hammer 1851de yaymlanan iki makalesinin ilkinde 1251 (1835) Kahire
baskl Ankarav erhini tantm, ikincisinde Mesnevnin ilk 44 beytine dair Ankarav
63

erhini Almancaya tercme etmitir. Hammera gre dounun en byk mistik iri
Mevlnadr ve Mesnev tm sfilerin el kitabdr. Hammerin evirileri XIX. yzyl
Alman dncesi ve hristiyan ilhiyatnda dounun varlk anlaynn kavranlmasnda
etkili olmutur. Alman Protestan papaz Tholuck (. 1877) latince kaleme ald
Ssfsmus sive theosophia persarum pantheistica (Berlin 1821) ve Blthensamm-lung aus
der morgenlandischen Mystik herausgegeben (Berlin 1825) adl kitaplarnda Mesnevyi
61
62
63

Franklin Lewis, Rumi: The Past And Present, Boston 2000, 578-612.
Annemarie Schimmel, The Triumphal Sun, London 1980, 37-58
A. Schimmel, Zwei Abhandlungen Zur Mystik Und Magie Des Islams Von Josef Hammer-Purgstall, Wien
1971, 5-23

36

panteistik teosofi dncesi ierisinde konumlandrm ve Manihist yaratl teorisini

yanstan bir metin olarak deerlendirmitir. Tholuckun grlerini Alman filozofu Hegel
(. 1831) devam ettirir. Mesnevyi Tholuck ve Hammerin rencisi F. Rckertin
evirileri vastasyla tanyan Hegel, Felsef Bilimler Ansiklopedisinin (Enzyklopdie der
philosophischen Wissenschaften im Grundrisse, 1827) Pantheism maddesinde
Rckertin evirisinden alntlarda bulunmutur. Bu adan Mevlnnn Mesnevdeki
Varlk dncesi temelli Tanr-lem ilikisi, Hegelin tarihsel diyalektiinin gelimesinde
etkili olup olmad tartma konusu olmutur. Hammer ve Rckert ile balayan Alman
Mesnev-Mevln dncesi ekol, Hellmut Ritterin stanbulda kefettii Mesnev
yazmalarn toplamas ve ksm evirileriyle devam etmitir.
XX. yzyln ikinci yarsnda Martin Buber, W. von der Porten, Jan Rypka,
Hanns Meinke, Cristoph Brgel, Fritz Meierin Mesnev zerine yaptklar almalarn
yan sra Almancada en nemli Mesnev almalar Annemarie Schimmel tarafndan
yaplmtr.
Mesnevnin Almancaya tam tercmesi yakn zamanlarda gereklemitir.
Multi-linguistik almalaryla n yapm Christer Gabriel Oxenstierna, ilk olarak
Mesnevyi sveceye, daha sonra Almanca, spanyolca, Franszca ve talyancaya
evirmitir (Kaz Publications, 2002) gnmzde yaplan son tam tercme Kaveh Dalir
Azara aittir (Azar Verlag, I- IV. 2000, V.-VI. 2001).
Franszcada Mesnev almalar Avusturyal diplomat Jacques Van
Wallenbourg (. 1806) ile balar. Van Wallenbourg tercmesini stanbulda tamamlam,
ancak eser 1799da kan Pera yangnnda kaybolmutur. Bu yzden Franszca ilk
tercme F. Baudryin 1857de yaymlanan Ms-oban hikyesinin tercmesidir
(Moise et le Chevrier, Magazin Pittoresque, 857, nr. 242). Clement Huart (18541926)n Konya Mevlevleri zerine yazd Konia, la ville des derviches tournes:
souvenirs dun voyage en Asie mineure (Paris: Ernest Leroux, 1897) almasnn
ardndan Fransz entellektellerinin Konya ziyretleri artm, Huart okuru nl fransz
edbi Maurice Barres (1862-1923) yazlarnda Mevlevleri ve semn bir figr olarak
kullanmtr. Barresi okuduktan sonra Mesnev okumaya balayan Henri Bergson
Sorbonne seminerlerinde hareket ve sre felsefesini Mesnevden beyitler kullanarak
delillendirmitir. Bergsonun felsefesini Trkiyeye tantan nclerden olan Nurettin
Topu (. 1975) Mevln zerine mevcud felsefesinin nda bir kitap yazmtr.
Fransz oryantalist geleneinin rengini Lois Massignonun Hallca dair tarihsel-

37

antropolojik almalar belirlediinden 1970lere kadar Franszcada Mesnev-Mevln

almalar nadirdir. Eva de Vitray-Meyerovitch ile ranl Murtazavnin ortak
almasnn rn olan Franszca ilk tam Mesnev tercmesi Masnavi as Mathnawi: la
quete de labsolu adyla yaymlanmtr (Monaco 1990). Ahmet Kudsi Erguner ile Pierre
Maniezin Mesnev antolojisi Le Mesnev: 150 Contes Soufis adl kitap Franszcadaki en
son tercmelerden biridir.
Mesnevnin yaklk btn dnya dillerinde tercme veya antolojileri
bulunmaktadr. spanyolcada Oscar Zorilla Antonia, Lopez Ruiz, Jvon Vivanco,
sveccede Alex Eric Hermelin ve Ulla Olsson, ek dilinde Jiri Becka ve Josef Hirsal
Rusada Naum Grebnevin, Grekede Gregoriou D. Ziakann, Japoncada Toshihiko
zutsunun, branicede Hanah Ginguldun ksm evirileri bulunmaktadr.

64

skp Ve Saraybosna Mevlevhnlerinin bulunduu Balkan yarmadasnda

Mesnevhnlk gelenei Mesnevyi ok okunan kitaplar snfna sokmutur. Son devirde
Saraybosna Mesnevhnlarndan Mehmed Cemleddin auevi, Muyaga Merhemi ve
Sarayl

eyh

Hac

Feyzullah

Hacbayri

Mesnevyi

Srpa-Hrvata

tercme

65

etmilerdir. Hacbayri geleneksel Osmanl Mesnev almalarnn Bat dnyasndaki

son temsilcilerinden biri olup, Mesnevnin ilk iki cildini tercme etmitir.

66

Gnmz Bat dnyasnda sem figrnn grselliinin czibesinde kalanlar

Mevln ve Mesnev hakknda okuma ihtiycna binnen kaleme alnan popler kitaplar,
yaynevlerinin non-fiction blmnde st sralarda yer almasnn yan sra akademik ve
amatr dzeyde olduka ciddi aratrmalar da yaplmaya balanmtr. Bunlar arasnda
Bah Franklin Lewisnin Rumi: The Past & Present, East & West-The Life, Teaching
and Poetry of Jall-al-din (Boston 2000: Oneworld Publications) adl eseri Dou ve
Batda geleneksel dnemden modern dneme kadar Mevln, eserleri ve Mevlevlik
hakknda yaplm tm eserleri kritik ederek hazrlanmtr. Bahullahn Mevlnnn
birka beytine yazd erhi okuduktan sonra Mevln bahrine dalan Lewis uzun
almalar sonucunda imdiye kadar sahada yazlm telif almalarn bir ynyle
amtr. Eserinin eksik ynlerinden birisi Trke bilmediinden tr Osmanl Mevln-

64
65

66

Lewis, 612-615.
Salih Trako, Sarayevoda Mesnev Dersleri ve Mesnevhnlar zerine, I. Milletleraras Mevln
Kongresi, Konya 1987, 143-146; skender Muzbe, Mevlnnn Sarayeovada Yaynlanan
Mesnevsine (I. Ve II. Cilt) eviri Asndan Genel Bir Bak, II. Milletleraras Mevln Kongresi,
Konya 1990, 169-173;
Semih Ceyhan, Mesnev, DA, XIX, 325-334.

38

Mesnev literatrne dair birincil kaynaklar kullanamam olmasdr. Dier eksik kalan
taraf ise Mevln dncesinin tasavvuf dnce ierisindeki konumunu tespitteki
zayfldr.
Amerika St. Louis niversitesi lhiyat Profesr John Renardn Mevln
dncesi (All The Kings Falcons: Rumi on Prophets and Revelation, Sunny Press)
zerine telift ve Hristiyan ilhiytyla yapt karlatrmal makaleleri ile brahim
Gammardn faaliyetleri saylmas gerekenler arasndadr.
unu iddia etmek mmkndr ki, Mesnev ve Mevlevlik zerine yaplan
almalar geleneksel dnemde Varlk-bilgi-ahlk anlaylarn birbiriyle irtibatl biimde
bir arada ele alp tarih yatay dzlemde nasl zuhr ettiklerini zh ettii halde XIX. asrn
sonuna doru Batda ortaya kan pozitivist anlaylarn mslman toplumlara zellikle
kltr alannda smrgeletirme faaliyetiyle hkim olmasndan sonra ortaya kan
eserlerde metafiziksel (gayb) olan ile tarihsel (kevn) olann birbiriyle irtibtnn okluu
geleneksel dnemin aksine paralanma gstermi ve kmil/btncl yaklamlar yerini
naif, eksik, sekler ve ideolojik baklara terketmitir. Dolaysyla modern dnemde
Mevln, Mesnev ve Mevlevlik almalar hmanizm, new spiritualizm, bilimselcilik,
ok-kltrllk gibi ada baz popler eilimlerin illetleriyle mall olmutur. Bu
sahada yaplan yar-akademik ve popler almalar ok fazla olmasna ramen akademik
aratrmalarn azl sz konusu illetleri izle etmeye yetmemektedir.
Modern Dnemde Mevln ve dncesi stbalnda gerek Douda gerekse
de Batda yaplan almalarn Mevlnnn suf gelenek ierisindeki tavr, kendisinden
sonra bu tavrn zellikle Osmanl Mevlevlik messesi etrafnda nasl gelime kaydettii,
Mevlev dncenin metafiziksel temellerinin ne olduu konusunda geleneksel dnemin
aksine olduka yetersizdir. Bu yetersizliin balca sebeplerinden bazlar geleneksel
dnemdeki Mevlev dnceye ait kaynaklarn gn yzne kmamas, modern
aratrmacnn gayb olan ile beeri olan arasnda fil hikyesindeki gibi eksik irtibatlar
kurmas ve gemi birikimin akademik gzle tahll edilmemesidir.
Trkiyede 1991 tarihli YK kararnamesinin ardndan lhiyt Fakltelerinde
Tasavvuf Tarihi mstakil bir Anabilim Dal olarak faaliyete getikten sonra doktora
dzeyinde, Tasavvuf dnce Tarihinde muhakkik sfler dneminin iki nemli ismi
Mevln ve bn Arabnin tasavvuf dnce tarihindeki yeri, eserlerinin mahiyeti ve
tasavvuf dnceleri zerine dorudan tezler nicelik asndan snrl kalmakla birlikte,

39

bu iki sf-dnrn Osmanl tasavvuf kltrnde idrk keyfiyetinin tespiti hakknda

biyografi-eser-dnce lemesi yapsnda dolayl tezlerin adedi Mevln ve bn
Arabnin nemlerine paralel olarak artmaktadr.
Bu minvlde Mevlnnn tasavvuf dncesini yanstmas bakmndan
Mesnevnin Osmanl sfleri tarafndan nasl algland, sz konusu sfilerin tarihsel
sre ierisinde oluturduklar tavrlarnn alglamalarndaki yeri, ortaya koyduklar
eserlerindeki tasavvuf dnce konusunda iki doktora tezi hazrlanmtr: sa elikAbidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri (ASBE, Erzurum 2001),
lker Aytekin- Sar Abdullah Efendi ve Mesnev-i erf erhi (MSBE, stanbul 2002).
Bir Osmanl sfsi ve Mevlevsi olarak smil Ankarav zerine doktora
seviyesinde yerli ve yabanc iki tez hazrlanmtr: Birincisi Erhan Yetikin hazrlad
smail Ankarav: Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri (stanbul 1992) adl tezdir. Tez,
Tasavvufun menei, tarihsel seyri ve Anadolu Tasavvufunda smail Ankaravnin
yerinden ibret Giriin ardndan blme ayrlmaktadr. I. blm, smail Ankaravnin
kronolojik adan hayat, ilm ve edeb ahsiyeti, eserlerinin ksaca mahiyeti ve
nshalarn ele almaktadr. II. Blm Minhcul-fukar ve kaynaklar baln
tamaktadr. Bu blm Minhcn yazl sebebini, yazma nshalarn, basklarn ve
kaynaklarn inceler. III. Blm ise smail Ankaravnin tasavvuf grlerini tahlle
dayanr. Erhan Yetik tahllde Minhcul-fukary esas almtr.
kinci doktora almas ise, Bilal Kupnarn ngilizce yazd Ismail Rusuhi
Ankarav and zahul-hikem (Ph.D.diss., Mc Gill University, 1995). alma Bilal
Kupnar, Ismail Ankarav On The lluminative Philsophy- His zahul-Hikem: ts Edition
and Analyss in Comporison With Dawwanis Shawakil al-Hur, Together With The
Translation Of Suhrawardis Hayakil Al-nur, STAC, Kuala lumpur 1996 ismiyle
baslmtr. alma, Erhan Yetikin almasndan mlhem olarak Ankaravnin hayat
ve eserleri blmyle birlikte ihabddin Shreverdinin (. 1191) rk Felsefeye dair
telifatndan olan Heyakilun-nur unun erhi olan Ankaravye ait zahul-hikemin
analizi, Ankaravnin entelektel ahsiyeti ve rk felsefesini iermektedir. Yazara gre
Ankarav devrinin sosya-kltrel ortamna bal kalarak snn islam-tasavvuf ve rk
felsefeyi eklektik bir biimde dncesinde teekkl ettirmitir. Ayrca Kupnar, tezinde
Shreverdinin Heyakilini, Ankaravnin zahul-hikemini ve Devvaninin (. 1502)
Heyakil erhi evakilul-hurunu neretmitir. almasnda Devvani erhi ile bu erhe

40

dayanarak kaleme alnan Ankarav erhini mukayese etmitir.

67

67

Oliver Leaman, Bilal Kupnar, Ismail Ankarav On The lluminative Philsophy- His zahul-Hikem: ts
Edition and Analyss in Comporison With Dawwanis Shawakil al-Hur, Together With The Translation
Of Suhrawardis Hayakil Al-nur, STAC, Kuala lumpur 1996, Journal of Semitics Studies, XLIV/1,
(1999), 152.

41

I. BLM
SMAL ANKARAVNN HAYATI VE MEVLEV
DNCE TARHNDEK YER

42

Bir sfnin1 hayat hikyesinin yazm metodolojik adan iki trl yaplabilir:
Birincisi mevcut trihsel mlmatn derlenerek, tarihselci bir bak asyla ve sebepsonu ilikisi gzetmeden hayatn kronolojik srece indirgenmesiyle gerekletirilebilir.
Ancak yazl metni ve metnin zhir anlamn, tarih aratrmann yegne kayna kabul
eden tarihselci metod, bir sfye dair biyografi yazmnda sfnin hayat hikyesinin ve bu
hikyenin tazammun ettii mertebenin ierii olan manay temellendirmede yetersiz
kalmaktadr. Zira bu trden metodolojik yazm, hayat hikyesinin unsurlarn (zhir
davranlar ve davranlarn fil sebebi olan ztn zihn seviyede varlkla irtibt),
unsurlarn bir araya getirilerek tarihsel adan dnemlendirilmesi (doum-lm izgisi),
sfnin hayat izgisi ierisinde gerekletirmek istedii gaye ve gayenin iltizm ettii
tasavvuf delletleri (ilim-seyr slk-mehat) gz ard edebilir. kinci ve aslolan yazm
tarz ise, sfnin kronolojik hayatn iermekle birlikte ki zhiri fiiller her hangi bir
ekilde ihml edilemeyecek biimde zaman ve mekn boyutunda ortaya kmaktadrtasavvuf dnce tarihindeki konumunun belirlenmesini asl gaye olarak n plana alr.
Dier bir ifdeyle, tarih mlmt, tarih izgi ve de bunun tesinde sfnin varlk tarz
(istidd ve merebinin gerektirdii mertebe ve hkmleri) belirlenip, yazld srece
anlaml bir materyaldir. Aksi takdirde, tarihsel mlmata dayal kronolojik yazm, sadece
sfnin hayatn belirleyen madd ve sri illeti belirlemi, fil ve g illeti perdelemi olur.
Bu adan sfnin hayat hikyesinin yazm, onun dnce tarihi boyunca edindii
epistemolojik ve ontolojik konum ve kazand mertebenin gz nnde bulundurulmasna
dayanr.2
1

smail Ankarav, Mevlnnn ve kendisi de dhil Mevlev meyihin kimliinin sf ve Mevlevyye

tarkatnn mahiyetinin tasavvuf yolu olduunu vurgular. Bu adan tarihsel sre ierisinde Mevlevlere
atfedilen k, fakr, rif gibi sfatlar, sf kimliinin altna giren ve onu tavsif eden zelliklerden ibarettir.
Bununla birlikte bn Arab Fthtta yapt taksimle riclullah ierisinde sfleri, kermet ve hl ehli
kimseler olarak tarif edip, bidler ve zhidlerden sonra nc mertebede tertib eder. Riclullahn en st
mertebesinde ise muhakkikler ve/veya ehl-i kef vel-vcd yer alr. Buna gre sfiler daha dk
mertebede konumlandrlr. Ancak Ankaravnin sfler ile kastettii bu deildir. O bn Arabnin en st
seviyede konumlandrd muhakkikleri de sfiler genel bal ierisine yerletirir. Dier balklar
genele dhil olan zel snflandrmalardr. Ankarav sfler genel bal altnda bn Arabnin
snflandrmasn aynen kabul etmektedir. . Ankarav, Nisbul-mevlev, trc. Thirl-mevlev, MF
Yazma 769, 4; . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 631-2; . Ankarav, Minhcul-fukar, Kahire 1256, 11-2.
bn Arabnin bir tr Peygamberlerin hayat hikyelerini yazd Fussul-hikemi veya Mesnevde
anlatlan peygamber kssalar veya sf menkbeler tarih yazm asndan bu gayeyi gerekletirir.
Nitekim varlktaki tm hakkatler ya da isimler kendilerinin bir gerei olarak ve gerektirdii tarzda bir
mertebede zuhr ederler. Bu zuhr insan sz konusu olduunda teahhus eden bir zuhrdur. Dolaysyla
ontolojik hakkatlerin ahs vecheleri vardr. Mertebeler akl nisbetler ya da izafi eyler olmak itibariyle
sonsuzdur. bn Arab mertebe yerine kelime hazret vs. gibi muhtelif kavramlar da kullanr. Ona gre
mertebe ve kelimenin ayn ya da ztn bilmek mutlak adan imkn dhilinde olmamakla beraber ,
mertebenin ya da kelimenin hkm ve eserlerini bilebiliriz. Bu itibarla bir eyin ya da ahsn hakkatini
ve kendi olmak bakmndan kendisini ya da nefsl-emirdeki durumunu bilmek ilm-i ilhdeki
mertebesini bilmek demektir ki, bu da ehadet leminde zuhr eden hkm ve eserleriyle bilmek
anlamna gelmektedir. Konumuz erevesinde ifde edersek, bir sfyi bilmek demek, o sfinin kazand

43

Sflerin hayat hikyesinin yazmnda genel olarak iki tr tarihsel kaynaktan

istifde sz konusudur: Birincisi, sf tabakat denilen ve tarihsel adan klasifikasyona
tabi tutulan ansiklopedik eserler, ya da her hangi bir sfnin hayat hikyesinin yer ald
eserler; veya bir tarkata mensub sflere ayrlan eserler.3 kinci tr kaynak ise, bizzat
sf-dnrn hayata dair bakn yanstan kendi telifatdr. zellikle bu kaynak, sfnin
hayat hikyesini ekillendirmede fil ve g illet olarak nemli bir yere sahiptir.
Sf-dnrmz smail Ankaravnin hayat sz konusu olduunda, temel
olarak birinci tr klasik kaynaklar arasnda Mustafa Sakp Dedenin (. 1148/1735)
Sefine-i Mevlevyyesi, Sefine kaynakl Esrr Dedenin (. 1211/1796) Tezkire-i uar-i
Mevlevyyesi, Tezkirenin muhtasar Ali Enverin (. 1309/1892) Semhne-i Edebi ile
Ankaravnin hayatn daha ok kronolojik adan takip eden Sahih Ahmed Dedenin (.
1227/1813)

Mecmatt-tevrhil-Mevlevyyesi

gelir.

Sakp

Dede

Sefinede

Ankaravnin zelde Mevlevlik tarihindeki yerini tespit etmeye alr. Bu adan

Ankarav hakkndaki menkbelerin yegne kayna olmas hasebiyle imtiyz kazanr.
Sakp Dedenin Ankarav hakknda yapt ilk niteleme erknda eyh-i rsih-dem ve
halfe-i sbit kadem; Kadzdelilerle marekede ulm ve marif eslihasyla meydn-gr
olan eklindedir.4 Sahih Ahmed Dede ise, dier Mevlev meyihi gibi rihi telif
hayatn dikkate alarak eserlerinin kronolojik yazmn sz konusu eder. Bu adan Sefne
Ankaravnin hayatn ve Mevlev dncedeki yerini bir sf-dnr olmas asndan
ele alrken, Sahih Ahmed Dede bir sf-mellif olmas asndan belirler.
smail Ankaravnin hayatnn sf gelenekteki hliyle menkbe5 ve hikye

4
5

mertebenin aynn deil bu aynn mertebenin gerektirdii tarzda taayyn ettii hkm ve eserlerini
bilmek demektir. bn Arabnin Fussu bu anlamda her bir peygamberin hayat hikyesini anlatrken,
ilh hikmet nizam erevesinde o peygamberin kendi ahsnda iermi olduu mahhas hakkatin ya da
kelimenin ya da mertebenin hkmlerini ifde eder. Mevln da Mesnevde anlatt hikyelerde
hikyenin iermi olduu hayvan ve insan figrlerinde ki her iki figr de ahs olarak
isimlendirebiliriz- taayyn eden hakkatin keyfiyetini itibar eder. smail Ankaravnin de hayat
hikyesinin telifi, hikyenin iermi olduu mertebenin hkmlerini tahsil gayesi gtmelidir. bn
Arabnin mertebe ve hazret hakkndaki dnceleri iin bkz. bn Arabi, Ftht- Mekkiyye, II, 280; IV,
196, 318, 296. smail Ankaravnin dncesi hakknda bkz. . Ankarav, Nak el Fuss erhi, haz. lhan
Kutluer, stanbul 1995, 7-10.
Bununla birlikte sfnin yaad dnemin siyasi ve sosyal olaylarn yanstan ve olaylarla sf arasndaki
balantlar ieren tarihler (mesela Ankaravnin yaad XVII. Yzyl tarihini yazan Nim trihi, Ktip
elebinin Fezlekesi gibi) ve/veya mstakil bir disiplin nazar- itibara alnarak yazlan biyografiansiklopedileri mahiyetinde dier tabakat kitaplar, seyahatnameler, ensab ve knye kitaplar vs. sflerin
hayat hikyeleri hakknda aklayc bilgiler aratrmacya sunsa da, bu hususta en kapsaml ve birincil
elden malumat yukarda bahsedilen eserlerde yer alr. Konu hakknda Sleyman Uludan giri yazs
iin bkz. Abdurrahman Cami, Nefahtl-ns, trc. ve erh Lmii elebi, haz. Sleyman Uluda-Mustafa
Kara, stanbul 1998, 17-28.
Skp Dede, Sefne-i nefse-i Mevlevyn, Kahire 1867, II, 37.
Arapa asl menkabe olup, Trkeye menkbe eklinde aktarlm olan kelime szlkte nlecek
gzel i, hareket tarz ve davran anlamlarna gelmektedir. Szlk bilimciler menkbe (o. Menkb)

44

formuyla kaydedilmi olmas, ilk bakta kronolojik adan sfnin biyografisi hakknda
bizlere mertebesinin belirlenmesi anlamnda dorudan bilgiler vermemekle birlikte, sf
dncedeki muhayyile gcnn nemi sz konusu olduunda sflerin hayatn baka bir
adan ele almamzn da mmkn hatta olmas gereken olduunu bildirir. Nitekim her
hayalin bir hakkat, her hakkatin de bir hayal yn sz konusu olduuna gre, hayalin bir
hakkate dellet etmesi kanlmazdr. Bu adan menkbev hayat, baz aratrmaclarn
niteledii ekilde mitolojik hayat olarak deerlendirilmemelidir. Zira mitoloji btn
unsurlaryla birlikte bir gereklie mutabk deildir. Yani hakkat yn veya ayn varl
taayyn etmemitir. Sflerin hayat hikyeleri dediimiz menkbeler ise, hayali unsurlar
iermekle beraber, unsurlar belli gerekliklere, unsurlarn toplam sfnin kazand
tecrbeden hasl olan mertebeye taalluk eder. Bir baka tabirle hayat hikyesi olgusunda
hayat, sfnin manev tecrbesini yanstan; hikye ise bu hayatn formel ynn bizlere
aktaran kavramlardr. Bu adan bir sfnin hayat, menkbe formunda yazlrken, yazar
ele ald sfnin tecrbesiyle dierlerinden temyiz olunduu ahlk hal, makam veya
mertebesini kaydetmeyi hedefler. Bylelikle sflerin menkbev hayat hikyeleri, sfnin
hayat boyunca geirdii tarihsel aamalar ksmen zikrederek, olaylarn ki daha ok
mucize nevinden keramet denilen olaanst olaylar- fil illeti olan hal, makam veya
mertebe n plana karlr. Olaylarn bu ekilde kaydedilmesi, sf dncenin hayat
hakkndaki yorumuna dayanr. Yorum, manev sre ve/veya slk ile ilgilidir. Nitekim
her bir insann madd/sr hayat ve manev/hakk hayat vardr. Her ikisi de birbirini
gerektiren eyler olmakla beraber, ikincisi birincisini belirler. Bu adan sflerin
hayatlar dediimizde aslolan manev hayatlar olup, madd hayatlar asla tabi olan fer
mesabesindedir. Dolaysyla hikyelerin mahiyetini oluturan hayatn sf dncedeki
yerini tespit etmek, sflerin hayata bak keyfiyeti hakknda bizlere bilgi verecei gibi;
tecrbe sahibi bir sfnin hayatn deerlendirirken, bu tecrbeye sahip olmayan dier
kimselerin hayatnda olmayan ayrc vasflar da dikkate almamzn kanlmaz olduunu
bildirir. Zira her bir sfnin hayat biricik (ahadiyyetz-zt) olmakla beraber, zttan sudr
kelimesini tabii hl, manev sfatlar ve karakter anlamnda ahlk kelimesiyle eanlaml kullanrlar.
Nitekim menkbenin tredii kelimelerden olan nakbe kelimesi, nefs, ruh, halka, hulk, tabat,
mizac kelimeleriyle mana asndan balantl olup, menkbe en geni anlamyla, bir kimsenin ahlk,
ahlknn yansd zhir davranlar ve moral deerleri ifde eder. Deer ifde etmesiyle, terceme,
tarif ve sret gibi deerden bamsz kelimelerden anlam asndan farkldr. Sflerin hayat
hikyelerinin dercedildii menkb literatr sz konusu olduunda, menkbeler, sfnin vlen
meziyetlerini, ahlkn, manev adan tuttuu yolu, slk tavr, mereb ve meslekini bir gaye (matlab:
literatrde bazen Kitbul-menkb vel-matlib eklinde menkbe ile beraber kullanlr.) olarak n plana
karan, ancak bunu tarihsel rivyetlerle tahkiye eden biyografilerdir. Konu hakknda bkz. Ch. Pellat,
Mankb, EI, VI, 355-357; A.Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya
Menkabeleri, Ankara 1983, 27-36.

45

eden eserlerin dellet ettikleri eyler bakmndan dier sfi ahsiyetlerle mterek
zellikleri vardr. Ancak bu mtereklik sf ztn biriciklii dikkate alndnda, ayn
zamanda mufrk zelliklerle birlikte o sfde bulunur.
Ayrc vasflarn tahslini sf hakknda yazlan menkbelerden daha ok ikinci
tr kaynak olarak tespit ettiimiz bizzat sf-dnrn yazd kendi telifatdr. Zira
telift sfnin hayat mertebesinin gerektirdii hkmlere dorudan delalet eder. Bu adan
telifatnda zikrettii hayat anlay, hayat dnemlendirmesi ve hayatn unsurlar, kendi
hayatnn keyfiyetiyle irtibatl olduu gibi, hayat hikyesinin nasl yazlmas gerektiini
de belirleyen balca kriter olmaldr.
te hayat hikyesini deerlendirdiimiz smail Ankarav hayat u ekilde
taksime tb tutarak, kendi hayatnn dellet ettii mertebeleri de aklar: Ey marifet
tlibi! Bil ki, hayat iki nevidir: birincisi, hayat- hiss-i hayvan. Bu hayat dier
hayvanlarla mterektir. kincisi, hayat- hakk ve rhn ki, insan ferdlerinin havssna
mahssdur. Bu hayat ta neve ayrlr: birincisi, ilim ve dnile mrekkeb cehletten
zinde olmaktr. Zira kalb, ilim vastasyla Hakk bilir ve onun talebinden harekete gelir.
Bu adan ilim hayat sahibi olanlarn hssasndandr. Cehlet ve skn ise llerin
hssasdr. kinci nevi hayat, Hakka tevecch klmada, kalbin himmeti cem etmesiyle,
lmdeki tefrika ve karmaadan kurtulmasdr. Zira sflere gre Allah hri mevcdtn
tm, ldr. Dolaysyla lyle ilgilenmek ve ona k olmak, l olmak kabilindendir.
nc tr hakiki hayat, memt- fikdndan nect bulup, vicdn- Hakdan can ve hayat
bulmaktr. Mevhm varlktan fn olup, Hakkn vehb varlyla bk kalmaktr. Bu
adan mhedenin olmad hayat lmdr. Hsl hakiki hayat ruha tekbl eder:
rh- ilim, ruh- cemiyyet-i himmet, ruh- vicdn- Hak. Bu ruh menzillerine sahip olan
kimsenin bedeniyle yapt maddi hayat, hizmet, kulluk ve krle kim olup, hakk
hayat ile muttasf olur.6
Sflerin hayat hikyelerini, yukardaki metinle de balantl olarak iki adan
ele alabiliriz: Birincisi, madd/sr hayatlar; ikincisi manev hayatlar. Buradaki hayat
kelimesi, her ne kadar Ankaravnin de hamlettii canllk anlamndaki etimolojik
kkenine irc edilse de, bu kkten ortaya karak insan hayat sz konusu olduunda bir
canllk sreci anlam kazanr. Baka bir tabirle bu srecin iki boyutu vardr:
madd/beden/sr ve rhn/hakk. lki, bir bedene sahip olan varln fiillerine ve bu
fillerin bir araya gelerek oluturduu madd olaylara taalluk eden hayattr. Bu hayat tr
6

. Ankarav, Kasde-i hamriyye, Sl. Ktp Mihriah 225, 11b-12a; .Ankarav, el-Hikeml-mnderice f
erhil-mnferice, stanbul 1314, 17-18; . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 393; II, 260.

46

her trl insan ve dier canllarda mterektir. Ankaravnin ifdesiyle de avm hayattr.
kinci boyut ise, madde ve bedenle alakal olmakla beraber, bunun tesinde yer alan ve
ruh ya da kalbe taalluk eden, ruhun ya da kalbin fiilerinden tezahr ederek kendisinde
manev davran ve olaylarn mndemi olduu Ankaravnin tabiriyle hakiki hayattr ve
havssa mahsstur. Ankarav hakk hayat ksma ayrr: ilm hayat, himmetin
toplanmasyla gerekleen hayat (bir dier ifdeyle slk hayat) ve vcd hayat
(Hakkn varlndan gelen hayat).
Ankaravye gre hayat, hakkat mertebelerinden bir derecedir. Hakkate
ulamak nefsin tezkiye edilmesi ya da lmeden nce lmeyi gerekletirmekle elde edilir.
bir dier tabirle hayat lmdr. lm ile kastedilen mevt-i ihtiyrdir ki, fen hliyle
neticelenir. Fen hli slkun nihyetidir. Fen hlinde nefs mkefeyi engelleyen
perdelerden ve/veya zt sfatlardan kurtularak mhadeye ular. Mhade ayn
zamanda ak mertebesidir ki, Mevlevlikte nih gaye olarak temyz eder. Nitekim
Mevln da ey slik, klarn hayat lmektedir diyerek hakk hayatn fen ve
mhadenin tahakkukuyla, bu tahakkuktan kmil bir marifet ve hikmetin sudur
etmesinde olduunu ima eder.7
Hakiki hayatn ksmlar sufnin manev hayatnn aamasna da tekabl
edebilir. Bu aama bir zaman ve mekn ierisinde gerekleir ki, sfnin tarihsel
durumunu izah eder: lm hayat, seyr slk hayat ve mehat hayat. Zira Ankarav
canllk anlamndaki hayatn manev boyutlarn ele alrken, boyutlar arasndaki manev
bir terakkiyi de dikkate almaktadr. Bu terakk, sf hayatnn sreciyle rtmektedir.
Sflerin hayat hikyeleri hakknda bilgi edindiimiz literatr, bu hakiki
hayatn muhtelif vechelerini n plana karmakla beraber, maddi hayat tarihsel veya
kronolojik adan da kaydeder. Ancak ele alnan hayat hikyesi bir sfye dair ise,
ncelikle onun hakiki hayatnn nasl aamal olarak tebarz ettiini ve hakiki hayat
srecinde kazanlan mertebeyi genel olarak tesbit etmek gerekir. Bu tespit
gerekletiinde, hakik hayat srecinin madd hayat srecini, ruhun bedeni veya kalbin
cismani organlar ynlendirmesi misli, belirleyip ynlendirdii grlebilir.
Sz konusu sf smail Ankarav olduunda durum ayndr. Bu adan
Ankaravnin hayatn ele alrken, hayat hakknda bahseden menkbev literatr ve
kendi eserlerini dikkate alarak, temel 3 aamadan bahsedilebileceini tespit ettik. Birinci
aama, ilim hayat, ikinci aama seyr slk hayat ki Galata Mevlevhanesine eyh

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 363, 393, 667, 240; III, 260.

47

olarak tayin olunaca zamana kadarki sreyi kapsar-, nc aama meihat hayatdr.
smail Ankarav, ilk merhalede Mevlev dnce geleneinin ki tasavvuf
dncenin Mevln tarafndan teorik ve pratik boyutta tahakkuk etmi hlidir- ilm
temellerini ortaya koyarken, ikinci merhalede kesbettii anlay ile Mevlev seyr
slkunun (tarkat) erevesini izmi, nc merhalede ise ilk iki anlay tecelli
ettirerek rnek bir Mevlev eyhi portresi ortaya koymu, siyasi ve sosyal olaylara
yaklamyla da olmas gerekene toplumu ird etmitir.

1. smail Ankarav:
smail Ankaravnin mahlas, nisbe ve tarkat ile beraber tam ad Hazret-i rih
8

smail b. Ahmed Rsh el-Bayram el-Mevlevdir. Ancak Ankarav eserlerinin

mukaddimesinde kendisini daha ok eyh smail Ankarav ya da eyh smail Ankarav
el-Mevlev, eyh smail el-Mevlev el-Ankarav olarak tantr. eyh olmadan yazd ilk
eserlerden Cenhul-ervhda ise adn derv smail el-Mevlev el-Ankarav eklinde
kaydeder.

sminin smail olmas, Ankaravnin de belirttii zere isimler semdan iner

anlaynca baz telmihlerde bulunulmasna sebep olmutur. rihin ada Evliy
elebi (. 1093/1682), doduunda akika kurbannn mana denizi eklinde tavsif ettii
smail Ankarav tarafndan kesilerek, kendisine bu smail kurbandr dediini
kaydeder.10 Ayrca Ankaravnin yetitirdii ve sonrasnda nde gelen mrdlerinden,
ktibi ve kri-i Mesnevsi olan Derv Ganeme (. 1036/1626) Sen artk kurban edilecek
Ganem (ko) oldun. veya bir baka rivyette bu bizim ganemimiz, behemehl Hz.
smailin kou olacak.11 diyerek ganem lakabndan mlhem olarak, smail ile kurban
olma arasnda bir irtibat kurmu ve kendi isminin dellet ettii zellie telmihte
bulunmutur.
Ayn zamanda air olan Ankarav, btn eserlerinde dank bir ekilde
bulunan Trke, Arapa ve Farsa iirlerinde, ilimde derinliine vukfiyet, salamlk,
8

9
10

11

Sefnede, Ankaravnin hayat Hazret-i Rsh smail Efendi, Esrr Dede Tezkresinde Rsh
Dede, Semhne-i Edebde ve Sahih Ahmed Dedede Rsh smil Efendi balklarnda kaydedilir.
Bkz. Skp Dede, II, 37; Esrr Dede, 209; Ali Enver, Semhne-i edeb, stanbul 1892, 82; Sahih Ahmed
Dede, 278.
. Ankarav, Cenhu-ervh, Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2558, 1b.
Evliy elebi, Gnmz Trkesiyle Evliy elebi Seyahatnmesi, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal,
stanbul 2003, I, 323.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 7.

48

devamllk ve meleke kesbetmek anlamlarna gelen rsh ve bu vasflara sahip olan

anlamnda Rsh mahlasn kullanr.
Rsh mahlasl birka beyti unlardr:
Gel Rshnin szn dinle sema k ol
Key tekne beyne ehlil-ak min ehli-erefi.
Her kim ki Rsh gibi ak ile fendr
Hk- rehine cnla ba ile fedyz.

12

Ey Rsh artk murd hsl oldu,

Gam eserini gnl levhasndan ykadm.

13

Bu mahlas onun Mevlevlik nisbesiyle birlikte Rsh Dede olarak ta hret

bulmasn salamtr. Ali Enver, smail Ankaravnin Rsh nvannn vasf
isminden mstani olur. kidesince adndan daha fazla hret kazanm olduunu
14

belirtir. Bunun birka sebebi vardr. lki Skp Dedenin tespitidir. Sakp Dede Sefnede
Ankarav, ihy-i snen-i evliyda ve islki snen-i inkyda rsih-dem olmakla elsine-i
mele-i aldan Rsh mahlasyla tahss olunmutur. diyerek, mahlas rihin tarkat
anlay ve mehat hayatndaki faaliyetleri ile irtibatlandrm, mahlasn verilme sebebini
Rshnin Mevlevlii tasavvuf temellere dayanarak yeniden in etmesine (ihy)
15

balamtr. Bu daha sonra aklanaca zere Sakp Dedenin Ankaravnin Mevlev

dncedeki mertebesini belirtmesi asndan olduka nemlidir.
kinci olarak Rsh kelimesi ebced hesabyla Ankaravnin eyhlik yapt
ve medfn olduu Galata Mevlevhanesinin in tarihine (897/1491-1492) iret
16

etmektedir. Dolaysyla Ankaravnin Rsh mahlasn kullanmasna sevkeden iki mil

sz konusudur: Birincisi, kendisinin zhir ve btn ilimlerinde derinliine vukfiyeti
(ilim)
12

13
14

15
16

17

17

ve bu tavrn zellikle tasavvuf dncede ve seyr slk anlaynda ihy

Bu beytin bulunduu iir, Ankaravnin Sl. Ktp. Dml Baba/10da kaytl Misbhul-esrr
nshasnn sonunda Nev gfte-i smail Efendi rihul-Mesnev bal altnda verilmitir.
. Ankarav, Ftht- ayniyye, stanbul 1328/1910, 3.
Ali Enver, 82; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul ts., I, 25. Bu mehr lakabna ramen
Ankaravnin kendisini eserlerinde smail Ankarav olarak tantmas ve Rsh lakabn sadece iirlerinde
kullanmas hasebiyle, tezimizde smail Ankarav veya ksaca Ankarav adn daha sklkla kullanacaz.
Skp Dede, 39.
Bursal Mehmed Tahir, Meyih-i Osmaniyyeden Sekiz Ztn Tercim-i Ahvli, 21; Bursal Mehmed
Tahir, Osmanl Mellifleri, I, 25; Erhan Yetik, Ankarav, smail Rsh, DA, III, 212.
Rshnin ada Abdullah Bosnev, Rshnin tahsil ettii rsh mertebesini (ilimde rsih
olanlar) yetiyle irtibatl olarak yle zh eder: Zir ol ey suver-i ilmiyeden hangi sret zere ilm-i
ilhide mteayyin olduysa ol sret zere Hak Tel onu alim olur ve ol dahi ol sret zere Hakkn
malmu olur. ve hazret-i ilmiyede ol eyin sret-i ilmiyesine muttali olan kimesne dahi kezalik ol sret
zere onu rif olur. ve ill ilimde rsih olmazd. Zir ilimde rush malmu al- ma hve aleyh kef
edip lim olmaktr. Pes bu ecilden tr ver- rsihne kavli lafz- celle atf olup ilmullah ile ilm-i

49

mahiyetindeki faaliyetlerine yanstmas (seyr slk); ikincisi de, bir adan bu vukfiyet
sebebiyle tayin olunduu Galata Mevlevhnesine olan idiyetini (meht) ortaya koyma
dncesidir. Bu adan daha sonralar isim mevkiini alacak olan lakab, msemm ile
mutbakat salamtr denilebilir.
Nitekim Ankaravye gre rsh temkin mertebesinin dier bir addr.
Abdlbki Glpnarl, Ankaravyi telvn deil temkn ehli olmakla eletirirken ayn
18

zamanda onun mertebesine de iret etmektedir. Buna gre rsh ya da temkin shibi
olmak srt- mstakm zere olmak yani eriat lyk- vechiyle tatbik etmekten baka bir
ey deildir. Mevln rsihn olanlar Mesnevde kutb-i zamn olarak niteler. Zamann
19

kutbu da misli sbit-kademdir ve eriatin btnnde yani dinde tasarruf shibidir. bn

Arabye gre kutup ya da tasarruf yetkisini dorudan kutuptan alan aktb, riclullah ya
da riclul-gaybdir ki, eriat zere olmalarndan dolay insanlarn dorudan idrkine konu
olmaktan uzak

kimselerdir. Dolaysyla kutbiyyet mertebesi ancak

marifet ehlinin

anlayaca bir mertebedir. Bu mertebenin bir dier ismi muhakkik sfler mertebesidir.
Muhakkik sflerin en bata gelen vasflar Kitap ve Snneti kmilen uygulamak ise
Ankaravnin kendisine Rsh mahlasn semesi burada anlaml olmaktadr. Ankarav
bu mahlasla tb-metb ilikisi ierisinde zamann kutbu, Allh, k, muhakkik ve rif
olarak niteledii Mevlnya tam bir ittibsna iret etmektedir. Rsh Dede kulland
bu mahlasla sz konusu mertebelere kendisinin ulatna iret etmi olmas kuvvetle
muhtemeldir.
Ankaravnin

bir

dier

nvan,

Mevlev

mntesipleri

ve

zellikle

Mesnevhnlar tarafndan verilen Hazret-i rih, rih Ankarav ya da rih-i

Mesnev nisbeleridir. Bu nisbe Mesnev erhiliinde gsterdii ilm melekesinin
rsihin beyninde cemiyyet ve ittihd sahih olur. Ve ek yoktur ki, fehm-i zhir katnda vkf olan lim
ilimde rsih deildir. Zir eer ilimde rsih olayd De ki: ite bu benim yolumdur. Ben Allaha
aryorum. Ben ve bana uyanlar aydnlk bir yol zerindeyiz.(Ysuf/12,108) fehvs zere emri basiret
ve kef zere al ma hve aleyh alim olurdu. Ve zan zere hkm edip asla hkmnde hata etmezdi. ve
ilimde rush- basiret ile olan hkm zan zere olan hkm gibi deildir. Zir zn ile hasl olan ilimde
Hakla msvt tlk btldr. Zir Hakkn ilmi znn ve evhmdan alidir. Pes fehm-i zhir katnda vkf
olan limin ilimde adem-i rushu sbit oldu. Ve halbu ki, kendi fehminden zaid ilimden bir ey isbt edip
kabul etmez. ve bir eyin marifetinde ilm-i Hakla ilimde rsihin olanlarn ilmi mttehiddir. Pes lim ilmi
fehm-i zhire hasr edip kendi fehminden zid olan ilmi -ki red ve inkr eder- ol ilm Allahn ve ilimde
rsihinin ilmidir. Abdullah Bosnev, Tecelliyt- risin-nuss, mukaddime.
18
19

Telvn ile temkin arasndaki farka ileride tems edilecektir.

Ankaravye gre dalar misli rsih ve sbit-kadem olan kutb-i zaman grldnde, kiinin kr ancak
hayrettir. Rsh olanlar mhade ve marifet shibi olduklarndan akl istidll ehli gibi kendilerine her
hangi bir phe rz olmayan kimselerdir. lim ve irfnn merkezinde bulunduklarndan her hangi bir
tahrk onlar shibi olduklar makamdan saptrmaya sebep olmaz.. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 430. Bu
makamn zellii her trden rz sfatlardan tecridi gerektirmesidir. Dolaysyla ztiyyet mertebesidir. .
Ankarav, a.g.e., II, 18.

50

tahakkukuna ve bu husustaki otoritesine iret eder. Nitekim bunun gstergelerinden

birisi Mesnevhanlarn aldklar iczette rih Ankaravnin tahkk ettii Mesnev metnine
20

uymakla mkellef tutulmalardr. Bir dieri ise, yine ilkiyle balantl olarak erhinin
sadece Mevlev evrelerinde deil, yakn planda tm Osmanl kltr corafyasnda, uzak
planda ran-Hint alt-ktasnda ve Bat dnyasnda etkin olmasdr. Her ne kadar zellikle
rihin musr Sar Abdullah Efendi (. 1071/1660) gibi dier Mesnev rihlerine de
lafz olarak rih-i Mesnev

21

nvan verilse de, Ali Envere gre smail Ankarav,

22

rih lakabna bitien her hangi bir kayttan vrestedir ve mutlak olarak rih veya
Hz. rih denildiinde ilk akla gelen isim smail Ankaravdir. Zira Ankarav, erhiyle
dier erhleri nceler. nce olan ise asldr. Bu takdirde asl rih nvanna lyk olan
Ankaravdir denilebilir.
Mevlevlik tarihinin nde gelen simalarndan Galata Mevlevhanesi XXIV.
postniini air eyh Glibin (. 1214/1799) Divannda yer alan der evsf- erif-i
rih-i Mesnev Cenb- smail Rsh el-Ankarav kuddise srruhu ve der medh-i
evsf- erife-i gavvs- bahr-i manevi cenb- rih-i Mesnev smail Ankarav kuddise
srruhu balkl iki kasde Ankaravnin Osmanl Mesnev erhilii tarihindeki yerine
iret eder:
Ey kif-i esrr- nihn Hazret-i rih / R-p- tecell-i iyn Hazret-i rih

matlayla

balayan ve Mkil komayp Mesnev-i prde hakk / Hall eyledi b-reyb gmn Hazret-i rih
beytini ihtiv eden I. kasdeyle, Merhab ey mukted-y ikn- Mevlev / eyh smail-i rih
kahramn- manev Merebindir eme-i irfn feyzin maksami / Kalb-i pkin vris-i mrs- genc-i
Mesnev

matlayla balayan II. kasdenin yer ald eyh Galip Divannda srasyla

Mevln, Sultan Veled, Matbah- Mevlevyyeden sonra Hz. rihin medhedilmesi

Mevlevlik tarihindeki nemini gstermektedir.

23

Ankaravnin medfn olduu Galata Mevlevhnesi haziresindeki trbenin

bitiiinde yer alan sarn veya Ankarav tarafndan ilehne olarak kullanld rivyet
edilen meknn kemer ksmnda Bign Dede olarak mehr Dervi Selim Rec
tarafndan sls hatla yazlm 1227/1812 tarihli Glip Dedenin nazmettii tek beyitli
kitbede Ankarav, Hz. rih ve Rshi lakaplaryla beraber kaydedilmitir.
20

21
22
23

Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 143. Mesnevhnlk iczetnmesinin rnei iin bkz.
Glpnarl, a.g.e., 408.
Aytekin, 102.
Ali Enver, 82.
Ali Enver, 81; Naci Oku, eyh Galip: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umm Tahlli ve
Divannn Tenkidli Metni, Ankara 1993, I, 102-106; Victoria R. Holbrook, 71 not 14.

51

Rh- Mevlnda ey Glip budur eyh-yh

Hazret-i rih-i Rsh kdve-i ehl-i rshe24

Bu kitbe ayn zamanda Sakp Dede ve eyh Galipin yansttklar baklar

birletirerek, Ankaravnin hayat boyunca gerekletirdii Mesnev erhilii ve
Mevlevlik tarihindeki ihyc karakterinden ibret iki temel gayeyi resmeder
gzkmektedir.
Mevlev literatrne gre, rihin nisbesinden de anlalaca ekilde doum
yeri Ankaradr. Doum tarihi ise tam olarak bilinmemektedir. Sahih Ahmed Dede
kronikinde, Ankaravyi ilk defa 1000/1591 ylndan nce vuk bulan olaylar arasnda ve
Ankara-stanbul arasnda ticaret yapan bir kimse eklinde zikrederek tarih sahnesine
kartr.

25

nemli Mevlev byklerinin doumunu aktaran Dedenin, Ankaravnin

doum tarihini kaydetmemesi ilgintir. Bu durum rihin hayatnn ilk dnemlerinde

Mevlev evrelerinde yetimemesinden kaynaklanabilir. Bununla birlikte Ankarada
hayatnn ilk dnemlerinde Mevlev olmadan nce Bayrm olduunu syleyenler de
ilikide olduu Bayrmlerle ilgili her hangi bir atfta bulunmamaktadrlar.
Ankaravnin baba adnn Ahmed, anne adnn Sliha Htun olduu ve
babasnn imamlk mesleiyle uratnn dnda, ailesi hakknda kaynaklarda fazla
bilgi bulunmamaktadr.

26

ocukluuna dair Mesnev erhinde sadece u anekdotu aktarr:

Hazret-i Mevlnnn, ehli zhirin ilmi ocuklarn yaz tahtas zerindeki karalamas
gibidir ki bakas yoktur. Tahtalar suyla ykannca yazlar mahvolduu gibi zhiri ilimler
de czi bir arza dolaysyla ortadan kalkar. Ykanmam bir ilim var ise o da ehlullah
ilmidir, sz bana ocukluk devremi hatrlatmaktadr. Nitekim ocukluumda kalnca
katlarn ii ve dn ayr renkte boyar, stne karalama denilen yaz idman yapardm.
Sonra kad ykayp kurutur ve mhrelerdim. Daha sonra ertesi gnn dersini
27

yazardm. Bu anekdot kendi ifdesinden medrese tahsilinin balangcna iret eden

yegne tarih kayttr.
Kaynaklar Ankaravnin evlilik ve ocuklarna dair her hangi bir ey
sylememektedirler. Dolaysyla bekr yaad muhtemeldir. Nitekim Uyn-i isn
aeresinde geen bir gazelinde ez yed-i ski-i vahdet n kerdem erbeti/ ez n sebeb der her d

24
25
26

27

Server Dayolu, Galata Mevlevhanesi, Ankara 2003, 154.

Sahih Ahmed Dede, 278.
Sahih Ahmed Dede, 286. Necati Elgin, smail Ankarav (Mesnev rihi Rsh Dede), Ant 30 (1960),
259.
. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 386.

52

lem mfred ve yekt odem

28

diyerek mcerred bir hayat srdne telmihte bulunur.

Bununla birlikte Ktip elebi Kefuz-zunnda Arif elebi adnda olundan sz eder.

29

Ancak onun Ganem Ahmed Dede gibi manev evldndan birisi mi yoksa neseben mi
olu olduu hakknda aklama yapmaz. yet neseben olu ise Ankarav, elebi
soyundan birisiyle evlenmi olup, Arif elebiyi ins elebilerinden kabul etmek gerekir.
Ankarav, evlilik (tezevvc) ve bekrlk (uzbet) birbirine zd iken haklarnda
vg ve yergi ieren, terk ve kabllerine muvfk evleniniz ki nesliniz oalsn ve
mmetimin en hayrls 200 yl sonra gelenlerdir ki, onlar haffl-hz (mal olmayan,
srtnda sorumluluu olmayan)dr. Haffl-hz kimdir ey Allahn Rasl? Ailesi ve
ocuu olmayan kimselerdir. hadislerini zikreder. lk hadse gre evlenmek lzmdr.
Ankaravye gre ikinci hadiste zikredilen zmre zhidlerdir. Zhidler zmresi bozuk ve
fitne zamannda ortaya kmlardr. Evliliin olduka dt bu zamanda zhidler
evlenmeye tkti olduu halde evlenmemilerdir. Ankarav kendi dneminin de byle bir
dnem olduunu aklkla belirtir.

30

Ancak bu durum evliliin mutlak inkrn

gerektirmez. Dolaysyla evlilik ve nikh bir maslahat iidir. Ankarav unu tavsiye eder:
Hakk Mevlevlerin yapaca en gzel ey, bekrlklarn ve evliliklerini sadece Allah
rzas iin yapmalardr.

31

Akrabalar sz konusu olduunda rih sadece Mifthul-belasnda

Abdullah adndaki amcaolundan sz eder. Rumeli Kazaskeri Azmzde Hlet Mustafa
32

Efendiye (. 1040/1630) yazd efaatnmede, kazaskerin amcaolunu mlzimlik

grevine dhil etmesinden dolay bir teekkr sunar ve ancak akrabasnn adnn
mlazemet tezkiresinde yer almamasndan tr, tezkire kaydnn tarafna gnderilmesini
33

talep eder.

Sahih Ahmed Dede ve Ktip elebinin kaydettii bilgiye gre, Ankaravye

ailesinden mal mirs intikl etmitir. Bu miras ile ticarete teebbs eder. Ancak
teebbs baarl olmaz. Zira stanbula mallarn satmaya gtrrken, yolda bir ksmn
hrszlara aldrr; geri kalann ise satar. Edindii nakit ile Ankarada tekrar mal alp,
stanbula satmaya gider. Ancak yar fiyatna satabildii mallarndan zarara urar ve
28

29
30
31

32
33

Vahdet sksinin elinden erbeti itim/ bu sebepten her iki lemde tek ve yalnz kaldm. . Ankarav,
Risle-i uyn-i isn aere, Biblioteca Vaticana (Vat. Turco) MS. No. 137/9371b.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, 785.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 132.
Evlilik ve bekrlk hakkndaki grleri iin bkz. . Ankarav, Minhcul-fukar, stanbul 1286/1869,
118-124.
Bursal Mehmet Thir Efendi, Osmanl Mellifleri, II, 24.
. Ankarav, Mifthul-bel ve Misbhul-fesha, stanbul 1284, 208.

53

sermayesi elinden gider. Ticari teebbsnden kendisine nefret gelen ve bu hususta

34

ihtiyrn terk eden Ankarav, ticareti brakp ilim tahsiline soyunur. Bu rivyet, sf
menkbelerde oka gzken dnyev ilgileri terk tavrna iret etmektedir. Ayrca
Ankarav ile tasavvuf dnce asndan ayn tavr paylaan Gazlnin tasavvufa
ynelmesinin siki olarak seyahat esnasnda yol kesen hrszlara er ve akl ilimlere dair
kitaplarn kaptrmas ile Ankaravnin mallarn hrszlarn almas ve zarara uramas
birbiriyle benzemektedir. Bu duruma Ankarav Mesnev erhinde yle telmihte bulunur.
ey tlip, senin mrn lem-i sretin tarkinde eer ticretle olsun ve eer seyhatle olsun
ve eer dnyaya mteallik olan hizmetle olsun gh dalarda, gh deryalarda ve gh
sahrlarda gese, nasl b- hayt bulacaksn. Sana gereken ey slik, diken ve dalgalar
35

ap, hakkat-i ilim mertebesini ve velyet makamn bulmaktr. Bununla birlikte rih,
tarkata girmek isteyen ticaret ve sanat ehlinin ellerindeki ii klliyyen brakmalarn
tasvip etmeyen Mevlny takrir eder, i brakmann istisnsnn ise Allahn Cell
isminin eserlerinin kiinin varlnda i tutup, kiinin ihtiyrsz kalmas olduunu belirtir.
Buna gre kiinin ihtiyr kaybolunca tarkatta ona merebinin gerektirdiine gre bir i
buyurulmas esastr. Zira Mevlevlikte muaattal olmak yoktur ve el emeini yemek tarkat
36

dbndandr.

te Ankarav sz konusu istisn hali yani ifls ve ticarette ihtiyrsz kalnca

ileke can olarak Mevlevlie intisap etmitir denilebilir. Ancak intisaptan nce ve sonra
medrese ilimlerini tahsil ettii ikrdr.

34
35
36

Sahih Ahmed Dede, 278; Ktip elebi, Fezleke, stanbul 1869, II, 148.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 156.
. Ankarav, Risle-i usl-i tarkat ve bat, Sl. Ktp. Nfiz Paa 352, 5a. Mevlevlik tekiltnda derviler
iki gruba ayrlr: muhibbler ve ileke cnlar. Muhibbler derghta 1001 gn ile karmayan
mntesiplerdir. Ticaret, sanat, siyaset veya ilim ehlinden olabilen muhibblerin derghta kalma gibi bir
zaruretleri yoktur ve kendi ileriyle urarlar. ileke canlar ise tekke ehli olup, tekkede yatp kalkmakla
beraber, kendilerine verilen ilerle tarkata hizmette bulunurlar. Bu hizmetleri karl kendilerine vakf
gelrilerinden tahsisatta bulunulur. Tarkatta tekke ii ve d hizmet ve almak esas olduundan
miskinlik veya fikri seviyede cebrilik ve ibhlik knanmtr.

54

1.1. lm Hayat:
smail Ankarav, Arapa ve dini ilimler tedrst iin 1008/1599 tarihinde
Msra seyahat eder. Zira Msra ilim tahsili iin seyahat Osmanlda geleneksel bir
tavrdr ve daha ok zhir ilim tahsiline matftur.
Ankaravnin tasavvuf dncesinde sefer (seyr, seyahat), sr ve manev
olmak zere iki ksma ayrlr: Sr sefer, bir kimsenin kendi evresinden ayrlp gariplik
sfatyla muttasf olarak shhat kazanmak, dini ilimleri tahsil etmek, meyihi ziyaret
etmek veya onlara hizmet etmek iin yaplan seferdir. Manev sefer ise slikin btnnda
gerekletirdii Allaha doru seyreden manev terakk veya seyr slktur. Ankarav
her iki tr seferi de sliklerin yapmakla vazifeli olduu db olarak belirler.37 Her iki tr
seferin anlalmas iin Mesnevnin III. cildindeki Dekk kssasna iret eder ve
kssann Mevlev sliklerinin seferden maksadn ne olduunu anlamalar iin nazm
edildiini belirtir.38 Ankaravye gre seferde gzetilen maksadlarn en bata geleni, sefer
esnsnda meyih ile sohbette bulunmaktr. Aksi takdirde slikin ticret veya srf seyahat
arzusuyla yapt seferden her hangi bir netice hsl olmaz. Meyih insn- kmil
olmalar hasebiyle lemin merkezinde yer almaktadr ki, Varln tm seviyelerinde
gerekleen sefer merkeze dorudur. Yani slik sefer esnasnda bulunduu yerin
merkezine doru czibe iinde olmaldr.39
Nitekim dini ilimler tahsili iin Msra yapt sr sefer esnsnda, Sahih
Ahmed Dedenin verdii bilgi doru kabul edilirse Mesnevye muhabbet duyup Msrda
40

Mevlev slkunu tamamlar.

Ancak bu bilgi Mevlev literatrnn ounluu gz

nne alndnda kronolojik adan istisn kalr. Zira Ankaravnin Mevlevlie intisb,
ilk olarak Konya sitanesi eyhi I. Bostan elebinin (. 1040/1631) huzrunda
gereklemitir. Bylelikle Ankarav nce tccar zmresi iinde yer alrken, Msr
medreselerindeki tahsili ile ulem zmresine ve sonrasnda da Mevlevlie intisbyla
slikler ve Galata Mevlevhnesine tayini ile meyih zmresine dhil olur.
Sahih Ahmed Dedeye gre Msrda 7 sene kadar kalan Ankarav, 1008/1599
ylnda burada Mevlev slkunu tamamlar ve Mesnev kraatine mezn olur. Bu rivyet
37
38
39
40

. Ankarav, Minhcul-fukar, 47-53.

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 310.
. Ankarav, a.g.e., III, 100, 690; II, 353; IV, 332; VI-tekmile, 108-110.
Sahih Ahmed Dede, 278-79.

55

doru kabul edilirse, Ankaravye bu tarihlerde krat iznini veren Msra Mevlevlii
tayan Dvne Mehmed elebinin mrdi ve Kahire Mevlevhnesi ilk postniini Sf
Ahmed Dede olmaldr.

41

Msrda bulunduu esnada duhn (ttn) kullanma tartmalar zuhr edip,

Ankaravnin de itirak ettii Msr ulemsnn konuyla ilgili tartmalar iddetlenince
tekrar 1015/1606 ylnda Ankaraya dner. Hatta bu tartmalarn mahiyeti ve kendi
grn belirtmek zere Kefful-lisn an rbid-duhn adl bir risle telif etmitir.

42

Muhtemelen Msrda ikmle erdirdii Arap dili ve edebiyat ilimleri ile

mesnevhnlarn okumak ve ezberlemek zorunda olduklar hidnin Tuhfesinden tahsil
ettii Farsa, Ankaravde telif dili olacak lde gelimitir. Nitekim eserlerinden
Simtl-mknnde Mesnev dibacesini Arapaya tercme etmi; Nisb- Mevlevyi de
Farsa kaleme almtr.
Ankarav slami ilimlerin bir ounda kendisini yetitirmi, mrnn son
demine kadar eli kalem tutan sflerin byklerinden olmutur.43 Tasavvuf dncesini en
geni aklad Mesnev erhini tefsir, hadis, tasavvuf, kelm, hikmet, eriyyat, fkh ve
lgat ilimlerine dair yaklk krkn zerinde esere referans vererek mesnevhanlar iin
telif etmesi bunun bir gstergesidir.44 Ayrca Arapa, Farsa ve Trke yazd Tasavvuf
eserlerinin dnda Arap dili-edebiyat ilimlerinden belat, bedi-beyn, ve inya dair
yazd Misbahul-bel ve Misbhul-fesha, hadis ilmine dair yazd erh-i hds-i
Erban ve tefsire dair kaleme ald Ftiha tefsiri Ftht- Ayniyye, rk felsefeye dair
yazd Shreverdinin (. 587/1191) Heyakilun-nur adl eserine erh olan zhul-hikem
ve Misbhul-esrr bunu kantlamaktadr.
Ankaravnin bu diller temelinde gerekletirdii ilm hayatnn serencm, ilim
ve ilimler saym anlayyla dorudan irtibatl olduu gibi, bu anlayn bir gstergesi
olan telif hayat ile XVII. yzyl dnce hayatnn baz temel karakteristikleri arasnda
paralellikler grmek de mmkndr. Bylece ilm adan hayat hikyesinin dellet ettii
ilm mertebe tebrz edecektir.

41
42
43

44

Sezai Kk, 222.

Sahih Ahmed Dede, 281.
emseddin Sami, Kmsul-alm, stanbul 1306, I, 439; mer Rza Kehhle, Mucemul-mellifin,
Dmak 1957, I, 259.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 47.

56

rihin ilm hayatnn gstergesi olan telif hayatn kronolojik olarak kaydeden
45

Sahih Ahmed Dededir.

Bu kronoloji, Ankaravnin kaleme ald eserlerin orijinal

nshalaryla karlatrldnda yazm tarihi gibi baz alardan problemler tasa da, telif
srecinin mahiyeti hakknda bizlere aklayc bilgiler sunmaktadr. Buna gre ilm
hayatnn ilk dnemlerinde Mesnev erhine dayanak tekil edecek, Mesnev zerine
mstakil etdleri bulunmaktadr. Daha sonraki dnemlerde Mesnev erhi, Minhc ve
Minhc dayanakl eserler bata olmak zere, dier temel slmi ilimlerde telif
almasnda bulunan mellif, hayatnn son ksmnda en nemli eserlerinden biri olan
Mesnev erhi ile Minhc cem ettii Nisb- Mevlevyii

ve VII. cilde ynelik

almalarn kaleme alr.

zhul-hikem (Heykilun-nr erhi) Ankarada telif
1015
Simtl-mkinn (Mesnevnin I. cild dbcesinin Arapa erhi) Konyada seyr slku esnasnda telif
1017
1017

Cmiu-lyt (VI cilt Mesnevde geen yet ve anlalmas mkil beyitlerin erhi)
Konyada seyr slku esnasnda telif ve slkundan sorumlu Eb Bekir elebiye ithf
3 gnde 21 aded risle telif etti?

1021
Kasde-i Tiyye erhine balad.
1024
Kasde-i Tiyye erhini tamamlad.
1025
Cenhul-ervha balad.
1025
Hccets-sem telif etti.
1026
Rislet Hakkis-sem Mevlevyi telif etti?
1026
Minhcul-fukarya balad.
026
Minhc tamamlad.
1028
Ftihul-ebyt ve Mesnev dibcesi erhine balad.
1028
Mesnev beyitlerini iermeyen mim srhlu Mecmatl-letif ve Matmratl-marif adl Mesnev erhine balad.
1028
erh tamamlanp, Zilhicce sonunda erh hem mim srhlu hem de beyitleri ieren erh tahrrine balad.
1031
3 cilt Mesnev erhini tamamlad.
1033
Fatiha tefsiri olan Ftht- Ayniyyeye balad.
1035
4 cilt Mesnev erhini bitirip, V. Cilt erhinin yarsna geldiinde VII. Cilt zuhr etti.
1035
erh-i Ahds-i Erbani telif etti.
1037
Ftht- Ayniyyeyi tamamlad.
1037
Rislett-tenzhiyye f enil-Mevlevyyeyi telif etti.
1037
VII. cilt Mesnev erhine balad. erhin yarsna geldiinde yarm brakt V. Cilt erhine tekrar geri dnd.
1037
Kasde-i Hamriyye-i Mmiyyeyi erhetti.
45

Sahih Ahmed Dede, 288-306.

57

1040
Zbdetl-fuhs f Nakil-fussu telif etti.
1040
Kasde-i Mnfericeyi erhetti.
1040
Nisbul-Mevlevyi (Minhcn Farsa elifbs) telif etti.
1041
1041

Tuhfe-i hidyi erh etti

46

Hall-i Mkilt- Mesnevyi telif etti.

1041
VII. cild erhini tamamlad.
1041
Risle-i mebde u med telif etti?
1041

1.1.1. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede lim Anlay:

smil Ankaravnin Mevlev dnce tarihindeki en nemli zellii bu
dncenin dayanan tekil eden epistemik (ilm) temelleri ortaya koymaktr. Mevlev
dnce tasavvuf dnce ise, bu dncenin dier ilimler hiyerarisindeki yerinin
tespiti, Mevlev dnce birikiminin mahiyetini tahakkuk ettirecektir.
Ankaravye gre sfler ncelikle eynn hakkatleri sbittir ilkesini kabul
ettiklerinden dolay bir eyin bilgisinin mmkn olduunu dnrler. Dnce tarihinde
bilginin imknn ve objektifliini reddeden grup sofistlerdir. Tasavvuf literatrnde
Sofistlere ilk eletiriyi getirenler arasnda Hcviri (. 465/1072) bulunmaktadr: yle
der: Sofistler ad verilen bir grup mlhid vardr Allah onlara lanet etsin-. Bunlarn
mezhebi udur: her hangi bir ey konusunda edinilen bilgi sahih ve geerli deildir. lmin
47

kendisi dahi mevcud deildir.

Hcviri sofistlerin grn eletirirken sflerin

bilginin imknn kabul edenler safnda yer aldn srarla belirtir. Hcvirinin
ifdelerinden anlalan baka bir husus, bilginin imknszln savunanlarn kendi
devrinde etkin olduu ve sufiler arasnda bu grten etkilenen veya byle dnen
kimseler bulunduudur. Bu balamda sofistler ile sufileri -en azndan bir grup sufiyizdeletirme iddialarndan bahseder: tasavvuf yolunu tutan baka bir mlhid grubu
daha vardr ki, yle derler: hibir ey hakknda doru ve gerek birgiye sahip deiliz. u
halde ilmi terketmek bizim iin ilmin var olduunu kabul etmekten daha mkemmel bir
hareket tarzdr. Bu kanaatteki baz sufi dncelerinin halk arasnda yanl fikirlerin
yaylmasna sebep olduuna dikkate eker: onlarn bu szlerini halk duymu, ona gre
hareket ederek tm mutasavvflarn yolu ite budur, meslekleri de byledir, demilerdir.

46
47

Sahih Ahmed Dede isim benzerliinden dolay Tuhfetl-bereresiyle kartrmtr.

Hcvir, Keful-mahcb: Hakikat Bilgisi, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1982, 94.

58

Hatta bu durum inanlarnn dank hle gelmesine, Hakk btldan ayrt etmekten aciz
kalmalarna sebep olmutur.

48

Sofistleri eletiren sflerin nclerinden biri bn Arabdir. bn Arab,

sofistlerin her eyin bir yanlsama olduuna inandklarn ve lemin btnyle
deiimlerin toplam olduu dncesinde olduklarn syler. Buna gre sofistler varlkta
srekliliin bulunmadn ve her eyin bir ak ve deime iinde olduunu sylerlerken
gerein sadece bir blmn ifade etmilerdir. bn Arab sofistlerin her eyin deime
iinde olduuna inanmalarnn teceddd-i emsl anlay uyarnca teyid edilebileceini,
ancak bu inantan hibir ekilde varlkta deimez ve sabit bir gerek bulunmayaca
sonucu kmayacan syler. Zira bn Arabiye gre eynn hakikatleri sabittir. Bu
eyann hakikatleri ilahi ilimdedir ve deimezdir. Deien sadece hakikatlerin misali
sretlere ya da perdelere brnerek lemde zuhur etmeleridir.

49

smail Ankarav Mesnevdeki Arslan-Tavan hikyesinde geen cehd etmek

hakdr, deva eylemek haktr, derd de haktr. Ancak inkrc o aslann cehdini inkr etmede
cehd gsterdi beytinin erhinde hakikatlerin sbit olduunu syledikten sonra sofistleri
yle eletirir: burada cehd eden aslandan murd eriat ve tarikatta cehd ve kesb klan ve
say ve giein mfd ve nfi olmasn edille-i akliyye ve nakliyye ile ispat eyleyen
limler ve pirlerdir. Ve mnkirden murd zhiran av hayvanlardr amma cehd ve iktisab
nefy klan ve say gei trik olup battl ve attl olan firak-i dlle murd olur. Bu tifenin
nefy-i cehd eylemek hususunda cehd eylemeleri kendilerini mkezzib olur ve cehd ve
sayi ispat klar. Nefy-i cehd eylemelerinde cehd eylemeleri ayniyle ispat- cehd eylemeyi
mstelzim olur, eeri makl cihetinden cehdi nefy ederlerse de. Nitekim sofistaiyye
taifesi eynn hakikatlerini nefy eylediler. Onlarn hakayk- eyy nefye kbil olmas
ayn- ispat- hakikat klmalarn mstelzim olur. Bunun iin mtekellim olanlar eyann
hakikatleri nefyederken de ispat ederken de sabittir derler.

50

Dolaysyla hakikatler sabittir ve bilginin konusudur. Sofistlerin bilginin

imknn reddederken bilgiye dayanmalar kendi kendileriyle bir elikidir. Ancak
Mevln kendisini sofistlere tebih etmektedir: Ben Hdya olan sevdamdan dolay
onun hayallerinde sofist gibiyim beytinin erhinde Ankarav Mevlnnn Hcvirinin
knad sofistlerle mterek olan sufiler zmresine dhil olmamas iin Mevlnnn
maksadn ele alr. Mevln gerekten bilgiyi sofistler gibi inkr m etmektedir. Ankarav
48
49
50

Hcviri, 96.
bn Arabi, Kitbu eyymi-en, Resil-i bn Arab, Haydarabad 1361, 17.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 226.

59

sofistlerin ksma ayrr: birincisi, eyya vehim ve batl hayaller diyen indiyye
zmresidir. Bunlarn bir ksm eynn sbtunu inkr etmemekle beraber, eynn
sabittir ama sbtu bakasna tbi olmas sebebiyledir zannna kaplrlar. Dier ksm ise
eyann itikdt yani inanlar olduuna inanr. Buna gre bir eyin cevher olduuna
inanrsan o ey cevher olur, kadim olduuna ya da hdis olduuna inanrsan kadim ve
hdis olur. Senin inancn o eyi ancak var eder. senin inancn olmadan eynn
sbtundan sz edilemez. Bu gruba indiyye tabir olunmaktadr. nc grup ise
eynn sabitlii ya da sbit olmamas hakknda her hangi bir ey sylenemeyeceini
iddia eden kimselerdir. Bunlar tam bir phe ierisinde olup pheden bile phe ederler.
Bu gruba l edriyye (bilinemezciler) denir. Bu kimselere eya nedir? diye
sorulduunda l edr / bilmiyorum derler. Ankaravye gre Mevlnnn kendisini
sofistlere benzettii bu l edrlerdir. Mevlnya gre bilginin konusu olmayan ey
Hakkn Zatdr ki, hibir ekilde akl veya baka bir bilgi vastasyla kuatlamaz. Bu
anlamda insann mutlak olana dair bilgisinden bahsedilemez ve diyecei ey
bilmiyorum sznden ibrettir. Dolaysyla Ankarav zt ya da gayb tecellilerin
mutlak ve nih planda bilinemeyeceini belirtir. Nitekim Hz. Peygamber de ilm-i
ilhdeki sabit hakikatleri sz konusu olduunda bana ve size ne yaplacan
51

bilmiyorum demek olmutur. Fakat Ankaravye gre bilginin nih mertebesi de ite
buradadr. Ontolojik adan bu mertebede Hakkn Zatna ynelik her hangi bir bilgi
tahsil edilemediinden hayret mertebesi olarak isimlendirilir. Bu mertebede tam
idraksizlik hli vardr. Ancak idrakteki acziyyet hakikatte kmil idrakin ta kendisidir.
Ankaravye gre bu mertebeye gelmek iin slk bir zorunluluktur. Dolaysyla ilim,
marifet ve hikmet shibi olmak iin amel kanlmazdr. Zira ancak yaptktan sonra bir
eyin ilmini elde edebiliriz.
Ankarav eserlerinde ilimleri temelde drt ksma ayrr: er ilim, akl ilim,
52

vicdn ilim ve lednn ilim. er ilimlere (eriyyt) misl, fkh, hadis, tefsir ve hadis
vs. gibi ilimlerdir. Akl ilimler (aklyyt), kelm, hendese, felsefe ve astronomi gibi
ilimlerden mteekkildir. Akl ilimler iki ksm zeredir: ya zarrdir ya da istidlldir.
Zarri-akl ilim tefekkr ve delile dayanmaz. Mesel insann alk ve susuzlua dair
zorunlu bilgisi gibi. stidll ilim, fikirler muvcehesinde delil ve burhnlardan hsl olan
51
52

. Ankarav, a.g.e., I, 152.

Ankarav, muhtemelen bu tasnifi bn Arabden almtr. Bkz. bn Arab, Ftht- mekkiyye, I, 139-140.
Ancak bn Arabnin l akl ilmi, haller ilmi ve srlar ilmi tasnifinin ncesine er ilim de ilve
edilmitir. Her ne kadar bn Arabnin er ilimleri kabul etmesi sz konusu olsa da, tasnifteki ilve,
Ankaravnin erata vurguyu daha fazla n plana karmas asndan dikkate deerdir.

60

ilimdir. Vicdn ilim (vicdniyyt) ise, ak, evk, kabz-bast gibi tasavvuf hallere (ahvl)
taalluk eden ilimdir ve seyr slk ilmi olarak ta adlandrlr. Bu ilimde akln her hangi
53

bir mdhalesi sz konusu olamaz. Zira tatmayann bilemeyecei hallerden tahsil edilen
bilgiler olduu iin, akl istidllle elde edilmesi mmkn olmayp, tecrb bir mahiyete
sahiptir. Drdnc ilim ise lednn ilimdir. lm-i ilh, esrr ilmi, ilm-i kef vel-vcd,
ilm-i hakyk gibi adlarla anlan ve Mevlnnn I. Cild dibcesinde usl-i usl-i usl-i
dn eklinde ifdelendirdii lednn ilim, sf tecrbeye taalluk etmekle beraber, bu
tecrbenin zorunlu sonucu olarak kazanlmaz. Bu adan Allah tarafndan istidd sahibi
54

veli kullara ilhm tarikiyle verilir. Lednn ilmin verilmesi iin de, istidd sahibi slikin
bir erh-i kmilin gzetiminde seyr slktan gemesi n arttr.
Drt ksma taksim edilen ilimler, genelde Mevlnnn daha fazla kulland iki
st balkta toplanabilir. Zhir (Sret) ve btn (mana) ilimleri. Ankarav er ve akl
ilimleri zhir; vicdn ve lednn ilmi de btn ilimleri arasnda sayar. Bu ilimler bilgiye
ulama yntemleri asndan farkllk arz etse de, mevz asndan mtereklikleri sz
konusudur. Ankarav eserlerinde zhir-btn dengesini gzetmesi asndan bu
mtereklii n plana karr, hatta bir adan XVII. Yzyln ilim anlayn yanstmas
itibariyle yazd eserlerinde drt ilim arasnda bir tedahle gider. Ancak seyr slk ve
lednn ilmi dierlerinden tefrik ederek, mahiyet asndan stn tutar. Zira bu ilim, dier
tm ilimlerin rh (cn- ulm) mesbesindedir. Gayb bilgilerin (umr-i gaybiyye)
mevzsunu tekil ettii lednn ilim bir adan da, er bilgileri (umr-i eriyye) ihtiv
eder. Ankaravye gre kitap ve Snnet mihekkine uymak, umr-i gaybiyyeyi bir dier
ifdeyle ayn- sbiteyi yani eynn hakkatlerini bilmenin gereklerindendir. Ehl-i
Snnet dncesinin temel dayanaklar olan kitap, Snnet, kyas ve icmaya dayanan eri
hkmlerin (usl-i din) tahsiline Mevlnnn tevikte bulunduunu belirten Ankarav,
usl-i dni, usl-i fkh ve usl-i kelm veya felsefe eklinde iki ksma ayrr ve bu iki
ilimle lim olann, bu ilimlerle yetinmeyerek kendi asln (ayn- sbite) bilmesi ve aslnn
53

54

Ankarav akl akl- med/vehb akl ve akl- me/ kesb akl olmak zere iki ksma ayrr: Bu ayrmn
kayna Hz. Alinin akl ikidir: akl- mesm ve akl- matb szdr. ifh yolla renmekle elde
edilen akla mesm akl denir. Bu kesb akldr. Tecrbe ve tekraren renme ile kazanlr. Dieri ise
vehb akldr. Hakkn bir kuluna ezelde mevhibe olarak verdii akldr. Kesb aklla kitaptan, hocadan
kazanlan fikir ve ilimlerle bakalar zerine ziyade ve galip olmakla beraber vehb aklla kazanlan
bilgilerin hfz zayflar. Yani latf olan ilim ve manann muhfazas gleir. Kesb aklla yol kat etmek
maksada ulatrmayaca gibi, benlie gurur verir. Levh-i hfz olan kesbi akln tesinde bir de levh-i
mahfuz olan vehb akl vardr ki, insan- kmilin akldr. Bu akl ilimleri hfz etmek kaydndan geip,
unutma ve hata kaydndan mahfzdur. Bundan tr hfz etmeye ihtiyac yoktur. Bu mana vehbi akl
sahiplerine gredir. Vehbi akl ise, insanla mecbl ve mahluk olan akldr. Buna kalb denir. Kalbden akan
su misali olan hikmetlerin dklmesi ise ihlas ile gerekleir. Vehb akln kayna muhammed
hakkattir. . Ankaravi, erh-i Mesnev, IV, 342-345
. Ankarav, Minhcul-fukar, 208; . Ankarav, Nisbul-mevlev, trc. Thirl-mevlev, 153-165.

61

kayna olan ilm-i ilhye nazar etmesi gerektiini syler. Ve bu anlamda ilm-i ilhnin
55

usl-i fkh ve usl-i kelmdan ye olduunu belirtir.

Ankarav Mesnev erhinde Sfnin defteri, harflerin yazlmasndan meydana

gelen karalama deildir. Ancak kar gibi bembeyaz gnldr beytinin erhinde, bilgiye
ulama yollarn iki grupta deerlendirir: I. Kelmclarn ve filozoflarn yntemi. II. Sf
ve rklerin yntemi. Ankaravye gre ebed saadete ulamann yolu Allah hakknda
marifet sahibi olmaktr ve bunun da biri nazar ve akl istidll, dieri riyzet ve mchede
olmak zere iki yolu vardr. Birinci yolu tutanlar vahye bal kalrlarsa kelmc,
kalmazlarsa me filozof saylrlar. kinci yolu tutanlar vahye (Kitap ve Snnet) bal
kalrlarsa sf, kalmazlarsa irk kabul edilir. Kelmclar ve filozoflarn elde ettikleri
netice, kalem, harfler ve kitaptan hsl olan hikmetlerdir. Esaslar zan, kyas ve akl
istidll yoludur. Ankaravye gre, irkler bilgiye ulamada riyazet ve tasfiyeden ibaret
olan

tecrbeyi

esas

almalarndan

dolay

sfler

taifesi

ile

ayn

erevede

deerlendirilebilir. Ancak kmil bir eyhin terbiyesinde riyzet yapmadklarndan dolay

elde ettikleri bilgiler yakn olmaktan uzaktr. Sufler ise bilgilerini akl- faaldan alrlar.
Filozoflarn Akl- faal dediine sfler hakkat-i muhammediyye demektedirler.
Dolaysyla bilginin nih kayna muhammed hakkattir ki, ayn zamanda Varln
zuhr ilkesidir.Ankaravye gre sflerin tm abalar hikmetleri tahsl etmek ve
hikmetlerin gerei zere muhammed kadem zere bulunmaktr. 56
Ankaravye gre ilim mutlak anlamda kullanldnda ilh ilim kastedilir. lh
ilim, hakk ilim, Hakkn ilmi eklinde adlandrlr. Mukayyed anlamda kullanldnda
ise insann Allahn bildirmesi ile ilm-i ilhdeki eynn mahiyetlerini bilmesi kastedilir.
Peki mahiyet nedir? Mahiyet ayn- sbitedir. Eyann ilahi ilimdeki suretleridir. Bu
sretlerin hakikati vardr ki, mahiyetlerin srr olaral isimlendirilmitir. Mahiyetlerin
srrndan murad ilahi isimlerdir. Sabit aynlarn zuhuru ilahi isimler vastasyladr. Zira
ayann srr isimler olduu msellem ise, isimler lh Ztn srrdr. Sr ise bir eyin
batndr. lh Zt isimler ve sfatlar vastasyla zuhura gelerek sr denilen hakikatler
taayyn eder. Ayan- sabite isimlere sret olduu gibi, eya da ayan- sabitenin sretleri,
sembolik anlamda glgeleri ve eserleri olmutur.

55
56

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 435-436.

. Ankarav, a.g.e., II, 37-38; I, 50. Ankarav, sfler ile rkleri bilgiye ulama yntemi asndan ayn
grup ierisinde deerlendirmesiyle, bu hususta Seyyid erif Crcn, Takprzde ve Ktip elebi ile
paralel dnmektedir. Sleyman Uluda, rkiyye, DA, XXIII, 438.

62

smail Ankaravye gre eynn mahiyetlerini idrakte insanlar avam ve havs

olmak zere ikiye ayrlr. Avm mahiyetlerin idrkine acz iindedirler. Yani ilh
ilimdeki henz hric varlk kisvesine brnmemi mhiyetlerin (mhiyt- gayr-
mecle) ki kast ayn- sbite ve mmkinlerin hakikatleridir, idrak ve mhede
eylemekten aciz olmak avmn halidir. Ancak bunun mutlak olarak tm insan ferdlerine
mil olduunu sylememek gerekir. Zira enbiya ve evliyadan kmil olanlar, havas
ve/veya havssu-havs mertebesine erenler, ayan- sabitenin ferd hakikatlerine ki tm
hakkatler hakkat-i muhammediyyeden sdr olmaktadr- lim olurlar ve idrakte her
hangi bir acze dmeden mahiyeleri mahede klarlar. Ancak evliya idrk ettikleri eyler
hakknda konumaktan kat nazar edip, susarlar. Evliya mhiyetlerin idrkinde iki
ksmdr: birincisi, kendilerine hayret hali galebe ettii iin ki bu hl Zt tevhidin veya
tecellinin nihyetidir- mahiyetleri idrak etmekten acze derler. Bu sebeple de idrak
derkinden acizlik idraktir.demilerdir. kinci grup ise, mereblerine kef ve mhede
galebe edip eyann mahiyetlerini bilen ve mhiyetlerin hakkatlerinin mertebelerde zuhur
eden levzmn idrak eden kimselerdir. Bununla birlikte bu grup da sktu tercih
etmilerdir. bn Arabi bu iki gruba da Fussul-hikemde yle irette bulunmaktadr:
bizden bazlar ilminde chil olup idrakte acizlik idraktir. demilerdir. Bazlar da
bilmitir ancak sylememitir. Bu adan birinci gruba dahillerdir. Bu gruba verilen ilim
onlar skta sevketmitir. Nasl ki ilmin acizlik vermesi gibi. Dolaysyla ilm-i ilahiyi
mutlak anlamda idrakten acizlik idraktir. Byle diyen taife mahiyetleri bilse de,
evliyann ekmel olanlarndan daha dk mertebededir. Ancak bu taife avamn haline
dahil deillerdir. Zira avamn aczi mahiyetleri idrake dair marifetleri olmamasndan
kaynaklanr. Son olarak unu sylemek gerektir ki, mahlkun ilmi nihyette hayret ve
acizlikten teye gememektedir.
smail Ankaravye gre mhiyetleri, mhiyetlerin hakkatlerini, hakikikatlerin
hakikati olan hakkat-i muhammediyyeyi ki Allah isminin ilk tecellisidir- idrak eden ve
bir ilme ship olan evliy, idrk keyfiyetinde iki ksma ayrlr: bir ksm eserlerden
messire istidll ederler. Mesela grdkleri bir eyden yani eserden messire ayn- sabite
vastasyla istidlal ederler ve ayn- sabitenin hakikati olan ilahi isimler ve isimlerin
hakikati olan Zat- ilhyi o eyin taayyn mirtndan eserler vastasyla grp
hakikatin esrrna rif olurlar. Bu kimselerin kelm: Grdm her eyde ve
sonrasndan Allahtan bakasn grmedim. eklindedir. kinci grup ise, mahv ve fen
halinden sonra Hak ile bk olup, ilahi sfatlarla sfatlandktan sonra lahi Zt ondan isim

63

ve sfatlaryla tecell ettikten sonra messirin tesirde bulunduu eserleri bilirler. Bu tr

idrakte bulunan evliyann kelm da: Eyay Allah ile bildim. ve Grdm her
eyden nce Allah grdm. eklindedir. Bunlarn batn gznn nnde eyann
mahiyetleri ve mahiyetlerin srr ve isimlerin srr olan Zat- ilh taayyn etmektedir.
Ancak bu konuda cz akl sahipleri tevil-i muhlden olan iitme diyerek, mahiyetisim-sfat ve zat idrak etmenin muhal olduunu buna dair yorumlarn da muhal olacan
ileri srenler vardr. Bu kimseler ilm-i ilh ile elde edilen bilgilere zan ve kyas ile
yaklamaktadrlar. Oysa zannn ve kyasn hakiki bilgilerde her hangi bir itibar yoktur.
mumelt, eriyyt ve rf bilgilerdedir. Zan ve kyastan kurtulmann yolu ise ilh
marifetlere sahip evliyya intisab etmektir. Ankaravi Mevlana tavrnca bu iddialara hitb
deliller getirmektedir.
Ankaravnin ilim anlaynn biimlendirdii entelektel mertebesinin tarih
adan arka plann temelde faktr belirler: 1-Tasavvuf, 2-Ehl-i Snnet anlay
(kelm) ve 3-rk felsefe (hikmet). Bu faktr rihin ilm hayatnda nemli rol
oynamlar ve telif faaliyetinde ve dncesinde kurucu unsur olmulardr.
Tasavvuf ile mutlak anlamda kastettii marifettir (marifetullah). Tm sf
tecrbenin g illetidir. Marifet bir eyin aynn ihta etmektir. Yani bir eyin zat ve
sfatyla hakkatini zid bir sret olmakszn mahiyeti zere idrk etmektir. Ancak bu
idrk tecrbeye dayal bir ekilde mahiyeti (ayn) ihata etmekle gerekleir. rih bu
konuda ilim ile marifet arasnda bir ayrma gider. Marifet bir eyin zatn ihta etmek
iken, ilim idrk edilen eyin ztnda zid bir sretle o eyi idrk etmektir. Bir dier
ifdeyle marifet Allahn Zat, ilim ise sfatlar sz konusu olduunda kullanlr. Bu
adan Zata ynelik bilgi olan marifet, zevktir. lim ise sfatlara ynelik olduundan
Zatn sfatlarla perdelenmesi asndan bir perdedir. Bu adan ilim (perde) ancak
ortadan kalkp, marifet (zevk) ile sonulanrsa bir deer ifde eder. Marifet ise ancak
rifin marfa ynelik istidd lsnde tahakkuk eder. Bir kimsenin ilmi ne kadar
olursa olsun, marifeti yoksa, bu konuda istiddnn olmad ortaya kar. stiddn zuhr
etmesi iinde, arifin zatnn Hakkn Zatnda fni olmas gerekir. Fena hali
gerekletiinde arifte tasavvuf bilgi dier bir ifdeyle btn bilgisi olan marifet hsl
olacaktr.
Ankarav marifetin tahsili iin iki yol olduunu syler: birincisi, muhakkik
sflerin kitaplarn okumak (kitbi yntem) ve onlardan istimdd etmek, ikincisi de

64

nebiye varis bir eyhe teslim olmak

57

ve onun sohbetinde bulunmak (ifh yntem).

Sadece birincisiyle yetinmek, Zata ynelik idrki tam gerekletirmez. kincisi

olmakszn meyihin kitaplaryla yetinmek, eksik bir idrk salayaca gibi, kiiye tam
idrke ulam olma vehmini vereceinden gurura da yol aabilir. Ancak slikin seyr
slkta elde ettii idrkin (mdrekt) hangi vasfta olduuna iret etmesi asndan bu
kitaplarn okunmas faydaldr. Bununla birlikte kitaplarla amel edilmeli, ancak
kitaplardaki srr bilgiler sahibine tefvz edilmelidir. kinci yol olan, eyhe teslimiyet ise
marifete ulamak iin zorunlu bir yoldur. Seyr slk yntemi olan bu yolun sonucunda
ncelikle kalpte zuhr eden kll idrk, sonrasnda fiiller vastasyla organlara,
organlardan da dile yansr. Bu adan tasavvuf bilgi, okuma, renme veya akl ve
nakillerle kazanlm bir bilgi tr olmamakla beraber nakil ve akl bu bilgiyi destekler.
Nitekim meyih arasnda Abdlaziz Debb (. 1132/1720) ve elebi Hsmeddinin
atalarndan Ebul-vef Badd gibi ilmi olmad halde marifeti olanlar, marifetlerini bu
yolla elde etmilerdir. Ancak marifetin isbatnda, bu marifete istidd ve kabiliyeti
olmayan perdelenmi (ulem-i zhir) kimseler iin akl ve nakl delillere dayanmak ta, bir
tenbih ve zihne yaknlatrma (tenis) asndan gereklidir. Zira marifete istidad olmayan
kimse, nass ve akl bir delil (burhn) olmakszn kef ve mahadeye dayal bilgiye g
58

yetiremez. Bir Mevlev eyhi olarak Ankaravye gre seyr slk ve marifete dair
ird kabilinden en kapsaml metinlerden biri Mesnevdir. Mesnev zerine yapt erh,
ilim anlayn en bariz ve ayrntl ekilde yanstt metindir. erhinde temsil ve tahkiye
slbuyla anlatlan mahssta (duyulur eyler) dayal bilgiler maklt (akledilirler)
mertebesinde aklad gibi, akln anlamas zor bahisleri de mahsst kabilinden
temsillerle erheder. Ankaravnin erhinde ve dier tm eserlerinde dncesiyle istihd
ettii muhakkik sf bn Arabdir ve hem Mevlnnn hem de bn Arabnin
dncelerinin kitap ve Snnete dayandn vurgulayarak, onlarn snn mutasavvf
olduklarn belirtir.
57

58

stanbul Mevlevliinin tesisinde nemli rol oynayan Galata Mevlevhnesi ilk postniini kalender
mereb Dvne Mehmed elebi (. 954/1547), Mevlev dbna dair en eski eserlerden birisi olan ve
kendisinden sonraki bu trden eserlere kaynaklk eden mensr Tarkatl-rifn adl rislesinde yle der:
zhirde olan meyihten birisine itimd olmaz ise, sbka geen meyihden mesel Hazret-i eyh
Muhyiddn-i Arab veya Abdl-kdir-i Geyln veya Abdullah- Balyn veya Byezd-i Bestm veya
Cneyd-i Badd veya Hasan- Basr veya Znnn-i Msr veya mer bnl-frz veya Sadreddin
Konev veya Celleddin-i Rm ve yhd Hazret-i Baheddin-i Nakibend gibi sultnlarn rh-i
erflerinden istimdd edesin. Ve lkin hl zamnda haytta olanlarn birinden istimdd etmek evldr.
Nihyet onlardan birinden itimd- sahh ile itimd edemezsen mukaddem intikl eden azzlerin birine
cn u dilden gnl balayp istimdd eyleyesin. Mustafa pan, Dvne Mehmed elebi, 113. Ankarav
eserlerinde elebinin bu anlayn paylamakla beraber, ileride aklayacamz ekilde tarkat
anlaynda yeniden bir yaplandrmaya gider.
. Ankarav, Misbhul-esrr, Sl. Ktp. Dml Baba 10, 10b-11b; erh-i Mesnev, III, 435-436.

65

Ankaravnin ilm hayatnn ikinci sa aya Kitap, Snnet, icma ve kyas

temeline dayanan ehl-i snnet vel-cemaaat anlaydr. rihin meyihin kitaplarndaki
kelma dair tavr, Kelmullah ve Snnet sz konusu olduunda da ayn ekilde geerlidir.
Buna gre, Kitap ve Snnete muvafk olmayan ve ona dayanmayan ilim ve marifet
mmkn deildir. Nitekim bu hususta Hz. Peygamberin erat szlerim, tarkat fiillerim
ve hakkat hallerimdir. eklindeki hadisini aktarr ve Ehl-i snnet dncesinin temel
kaynaklar olan Kitap ve Snnete ncelikle Mesnev erhinde ve dier teliftnda sk sk
atflar yapar. Bu atflar, tasavvuf dncenin tm konularnn temellendirilmesine taalluk
etmektedir. Nitekim Ankarav bn Arabnin lahi ilimlere dair velinin kefi, kitap ve
Snnetin verdiinin tesine gemez. Cneyd Badd bu makamda Bildik ki tasavvuf
ilmi, kitap ve Snnetle mukayyeddir demitir. Bir bakas Kitap ve Snnetin hid
olmad bir fetih, hibir eydir ve veli kitap ve Snnet anlaynda fethi gerekletirir.
Buyurmutur. Dolaysyla velinin ilmi bir btn olarak Kitap ve Snnetten hri
olamaz.

59

grn takip eder. Ayrca marifete dair konularda ehl-i snnet inancyla

mutbakat arar. Ankarav, marifet srlarn zerine konuulamayan hikmet (hikmet-i

mesktn anh) olarak ifde eder ve bu srlara ulaamayan kimseye den eyin ehl-i
60

snnet itikadna yapmak olduunu belirtir.

Mesel Tanrnn sfatlar konusunda

Vcibul-vcdun sfatlar ne ayn- Zt ne de gayr- Zttr. Diyerek ehl-i Snnet

inancyla sflerin grlerinin mttefik olduunu savunur ve me filozoflarn
kavlinde sfat gayr- Zt olup, muhdes olmak lzm gelir. eklindeki dncelerini
tenkid eder. Buna gre ehl-i snnet ve sfler sfatlarn kadim olmasnda ittifak
61

62

halindedirler. Rubbiyyet haysiyetinden Allahn grlmesi (ryetullah) , kulun iradesi

63

konusunda cebr-i evsat inanc , drt halife arasnda Eb bekrin stnl vs.
konularnda dncesini ncelikli olarak ehl-i Snnet inancyla temellendirir. Ankarav,
Kitap-Snnet ve ehl-i snnet inancna balln yle ifde eder: Zira bir eye ki, ri
tarafndan Kitab ve Snnette asla izin olmam ola ve bir kimse riin emrini ve cumhuru ehl-i Snnetin itikdna muhlif eratta o eyin shhatini iddia kla, o kimse erde
tasarruf eylemi olur. Bu ise kfr- mahzdr. Mmin olan, sahib-i eratin kavliyle amel
klar. Ve hemn onun erine tb olur ve snnet-i seniyyesi zere slk eder. Eer
tasavvuf veya tevhid ilminde bir fikir, Kitap ve Snnete ve icma-i mmete muhalif olsa
59
60
61
62
63

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, 55-56.

. Ankarav, VII. cild erhi, 162a.
. Ankarav, zhul-hikem, Sl. Ktp. Hlet Ef. 727/36, 8a.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 51.
. Ankarav, VII cild erhi, 24ab; I, 166.

66

erde tasarruf olur ve erde bir kimse kendi ilim ve aklnn muktezas zere tasarruf
64

eylese ayn- kfrdr.

Ankaravnin eratn kaynaklarna sklkla atf yapmas ve zellikle teorik

konularda ehl-i snnet inancn referans almasnn temelinde iki faktr yatmaktadr.
Birincisi, tarkat iinde ortaya kan kaynaklar temelindeki tasavvuf gelenekten
uzaklama, ikincisi yaad dnemin fikr hayatnn etkisi. Kitap ve Snnetin lafz
yorumunu tek izgi olarak kendilerine benimseyen Kadzdeliler hareketinin XVII.
Yzyl Osmanl Dnce hayatnda baskn olmas, Ankaravnin Kitap ve Snnete
vurgusunu n plana karmasna sebep olmutur. zellikle cehri zikir, sem, devran ve
raks gibi tasavvufta db ve erkna ynelik Kadzdelilerin Kitap ve Snnet temelinde
yaptklar

eletirilere,

yine

onlarn

yntemleriyle

cevap

veren

Ankaravnin

Kadzdelilere kar konumu yledir: Ankarav, Kadzdelerin erata smsk

yapmalarna kar olmamakla beraber, onlarn nasslar naiv bir ekilde yorumlamalarna
kardr. Bu yorumlarn da kaynan Kadzdelilerin Kuran ve Snneti iyi
bilmemelerine ve marifet sahibi olmamalarna balar.
smail Ankaravnin ilm hayatnda nc temel unsur hikmet ya da rk
felsefe anlaydr. Shreverdnin (. 587/1191) Heykilin-nr adl veciz eserine
zhul-hikem adnda Mevlev olmadan nce yazd erhte Ankarav hikmeti yle tarif
eder: ilm-i hikmet ibarettir mrifet-i ayn- mevcdt- mmkineden ki, al vechit65

tertb Vcibl-vcddan sdr ve mtebdir olduu zere.

Ankaravnin bu tarifi

yukarda zikrettiimiz eynn aynn ihta etmek eklindeki marifet anlay ile
paralellik gstermektedir. Buna gre hem hikmet hem de marifet (tasavvuf) mevz
66

asndan mterektirler. Ankarav hikmet ilminin faydasn marifetin tahsili ve beeri

nefsin kemle erdirilmesi eklinde belirlemesi, rak anlamda felsefe ile tasavvuf
arasnda bir tedhl ngrdnn gstergesidir. Ancak bu tedahl tasavvufun felsefeye
indirgenmesi veya ayniletirilmesi anlamnda deildir. Zira marifetin tahsili anlamnda
tasavvuf, slkun zorunluluunu gerektirmesi ve bunun usln belirlemesiyle Meai
felsefeden ayrlr. Bu itibarla Ankarav negatif yklemleri iermesi asndan felsefeye
64
65

66

. Ankarav, VII. cild erhi, 101a-b.

. Ankarav, zhul-hikem, 34. Minhcul-fukarda hikmeti bir eyin gerektii gibi yerli yerince vaz
edilmesidir. eklinde tarif eder ve bu tarifin dier tarifleri ihtiv ettiini zikreder. Zira bir eyi
mevzuna vaz etmek ve bunu hkme balamak, eynn hakkatleri bilgisinin tatbik edildiine iret
eder. Bir kimse eynn hakkatlerini bilse ve muktezsyla amel etse ve hakk teslim etse, o kimse
hakkyla hikmet sahibi olur.. Ankarav, Minhcul-fukar, 211-212.
rihe gre, hikmet ve marifetin mevzsunun nass asndan meruiyetini salayan Hz. Peygamberin
Allahm bana eynn mahiyetini gster eklindeki hadisidir. . Ankarav, zhul-hikem, 34.

67

ynelik eletirilerinde rak felsefeyi deil Me felsefeyi eletirir. Akl delil-medll

ilikisi iinde Hakka dair bilgiyi tahsil etmeye alan Meler epistemik yntem
67

olarak eksiktirler. Ankarav yle der: Her ne zaman ki delil ve vasit ziyde ola
medlle ayn- hicb olur. Heman tark odur ki, terk-i delil ve kys edip rh- tasfiye ve
68

tasavvufa slk etmektir. Ta kim msivda ayn- Hd gresin.

rih

ilim,

marifet

ve

hikmet

kavramlar

arasnda

hiyerarik

bir

temellendirmede bulunur. zellikle Mevln III. Cildin dibacesinde- ki dibace ait olduu
cildin muhtevasn icml eden bir metindir- Mesnevdeki bilgilerin ilmi veya irfn deil,
hikem bilgiler olduunu vurgular. Buna gre hikmet ilim ve marifetten deer asndan
daha stndr. Hikmet mahiyetleri zere eynn hakkatlerini bilmektir. Marifet
mahiyetleri zere hakkatleri idrk etmek; lim ise hakkatleri ve levazmlarn bilmektir
Yani marifet her eyin hakkatini kemliyle bilmektir. lim eynn hakkat ve levazmn
idrk etmektir. Ancak hikmet eynn hakkatlerini mahiyetlerini idrk edip, her eyin
istidad ve muktezasnca amel klmaktr. Buna gre ilim marifetten daha makbuldr. Zira
ilim ile eynn sadece hakkatleri deil, hakkatlere bitien eyler de bilinmi olur.
Marifet ise levzm vermeyip sadece hakkati tahsl eder. Hikmet ise bilginin tahsilinde

67

68

Ankaravnin felsefeyi eletirdii yerde kast Me felsefedir. Ankaravye gre meler ncelikle
insann tanmnda (had) ilk hatay yaparlar: Zira sual olunsa ki hadd-i zatnda insan kimdir? Hayvan-
natktr diye cevap verilir. Eer bu nutktan murad nutk-i zhir olursa insann haddi olmaz. Zira had odur
ki ayrn mni efrdn cmi ola. Oysa byle deildir. Zira nice ebkem var ki nutk-i zhiri yok amma
yine insan denir. Ve hayvanlardan tutinin nutku var yine hayvandr. Malum oldu ki murad bu nutk-i zhir
deildir. Belki zikr-i melzm irde-i lzm kabilindendir. Yani hayvan- mdrik demektir. nsann dier
hayvanlardan temyizi idrk iledir. drak dahi mahsusat- cziyyat mdrik olursa vehimdenir; eer
kllyyat ve makulat mdrik olursa akl denir. Takdir-i hadd-i insan budur ki insan eynn
hakkatlerini, yaratcnn sfatlarn, isimlerini, fiillerini, kudretini, sununu idrk eden hayvandr. Zira
emrin kllyyen hasr ondadr. Dolaysyla insann hakkatini tespitte kelm ve felsefe yanlmtr.
Mantk ve kelma mrn sarf eyleyen vaktini zyi etmitir. afii, Hanbeli ve Malik felsef ilimlere
mutlak haramdr demilerdir. Felsefyyt drttr: hesap, hendese, kelm ve mantktr. Hesap ve hendese
mubahdr; mantk ve kelm mezmm ve haramdr. Mesnevide mr mahml ve mevz ile geti/
basiretsiz mr mesm ile geip gitti denilmektedir. Yine Mesnevide masntsz grmedin snii/
ancak masn ile istidll edersin. Snii eserden istidll edersin messiri ve kyas- iktiraniye kanisin.
Denilmektedir. Nitekim felsifenin kni olduu gibi. Mantklarn stlahnda kyas ikidir: iktirani ve
istisnai. ktirani kyas odur ki, ayn- netice veya nakiz-i netice onda bilfiil mezkur olmaya ona iktirani
derler. Ayn- netice veya nakiz-i netice onda bilfiil mezkur ola ona istisnai derler. Mesela felasife kyas-
iktiraniyle bu alemin hudusunu ve vacibul-vcdun sbutunu kyas edip, derler ki: alem deikendir. Her
deiken hdisdir. Alem hdisdir. Bu iktirani kyastr. Amma kyas- istisani gne domusa gndz
mevcuddur. Gne domamsa gndz mevcud deildir. Buna istisani kyas derler. Bu ekilde edat-
istisna zikr olunduundan tr. Ve sundan sanii bu vecihle isbat ederler. Ve derler ki: elbette her hdis
olan mmkinl-vcdun vcdu bir illete ve mreccihe muhtatr. Eer o illet vacibl-vcd olursa
iddia sahibi sebat etti. Ve illa o illet te bir illete muhtatr. O kendisine muhta olunana vacibl-vcd
olur. Ve bunlar stlahnda cenab- hakka illetl-ilele dedikleri onun iindir. Her ne zaman ki delil ve
vasit ziyde ola medlle ayn- hicb olur. Heman tarik odur ki, terk-i delil ve kyas edip rah- tasfiye
ve tasavvufa slk etmektir. Ta kim masivda ayn- Hda gresin. Nitekim Hz. eyh-i Ekber yle
buyururlar: yet ayn sahibi isen halkta Hakkn ayn vardr. yet akl sahibi isen Hakta halkn ayn
vardr. . Ankarav, Cmiul-yt, Sl. Ktp. Mihriah Sultan 181, 174a-175b.
. Ankarav, a.g.e., 174b-175a.

68

amelde bulunmay gerektirdiinden hem marifet ve hem de ilimden daha kuatcdr.

Hikmet bu itibarla ilmiyye ve ameliyye olmak zere ikiye ayrlmaktadr.

69

Ankaravnin hikmet ilminin faydasn iki unsurdan mrekkep grmesi, bu ilmi

iki tr olarak tasnif etmesine yol aar: I. amel hikmet (pratik felsefe), II. Nazar hikmet
70

(teorik felsefe). Ankaravye gre amel hikmet (slk ilmi), nefsin marifete ulamasna
engel olan perdelerden tezkiye edilmesidir ve nazar hikmeti ncelemektedir. Tezkiye
edilen nefs, kemle ulatktan sonra akl istidllle ulalan nazar hikmet ile
71

rtmektedir. Amel hikmet olmakszn nazar hikmetin kendinde bir deeri yoktur , bir
dier ifdeyle Ankaravye gre akla dayal istidll hakkat bilgisine ulatrmada yeterli
bir vasta olmayp, hakkatin bilgisi ancak seyr slk sonucunda elde edilir. Ancak
72

slkun nihyetinde kazanlan idrk, nazar hikmet ile desteklenmelidir. Ankarav amel
hikmet ile kesbedilen idrke konu olan bilgilerin ve hakkate dair srlarn dilde varlk
73

kazanmasn ya akl delillendirme ya da mecaz ve temsil tarikiyle olabileceini belirtir

ve Mesnevnin her iki tariki de kendisine slb olarak vaz ettiini syler. Buna gre
Ankarav erhinin balca hususiyeti, maklta dair mevzlarn mahssta, mahssta
dair mevzlarn da maklat alanna dndrlmesidir.
smail Ankaravnin irklii, felsefenin burhnn, kelmn istidllini ve
tasavvufun kefini birletiren bir tavrdr. Teliftnda mstakil olarak Misbhul-esrrda
69
70

71

72

73

. Ankarav, a.g.e., 86a-87b.

Minhcul-fukarda hikmeti, hakmin tavr ile irtibatl olarak ikiye ayrr: I-Hikmet-i mantkun anh
(dile gelen hikmet); II-Hikmet-i mesktn anh (dile gelmeyen hikmet). I. hikmete misl, eri ilimler ve
akl marifetlerdir. II. Hikmete misl, lednn ilimler ve hakiki srlardr. Mesel kullarn ahiretteki
ahvlinin bilinmesi bu trden bir hikmettir. Her ne kadar bu hikmeti Allah baz havas ehlinden evliyasna
vermekle beraber, bu hususlarda susmak evldr. Bkz. .Ankarav, Minhcul-fukar, 212.
Ankarav amel hikmeti, nazar hikmetten stn grmesi, bn Sinann bu konudaki dncesiyle
rmektedir. Nitekim bn Sinaya gre eynn mahiyetlerinin bilgisi, nefsin tezkiyesi sonucunda faal
aklla ittisal gerekleip, faal akldan sudur ile meydana gelmektedir. Ankarav, filozoflarn faal aklna
muhakkik sflerin hakkat-i muhammediyye ya da akl- mustafaviyye dediklerini aktararak, bilginin
hakkat-i muhammediyyeden tecelli ettiini ileri srer. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 278.
Ankarav, Mesnevde filozoflarn ve felsef tavrn yerildii beyitlerin erhinde, hakkate sadece aklla
ulalabileceini savunan felsefeye ya da nbvveti, cansz maddelerin hayat sahip olup, tesbihte
bulunmalarn ve harin bedenle olacan inkr eden filozoflara kar kar. feylesof, mnkir-i tesbih-i
cemadat ve nebatattr. Bkz. . Ankarav, a.g.e., I, 244; Felsefe enbiyay tasdik etmeyen akl hikmey
sahiplerine derler. Buradaki felsefeden kast, dehriyye ve cesedlerin harine kil olmayan taife-i
rediyyedir ki, onlar bizler toprak ve kemik olduumuzda tekrar diriltilecek miyiz? derler yetteki
kafirler gibi. . Ankarav, VII. cild erhi, 273b.
rih bunu insanlar Rabbinin yoluna hikmet ve gzel meviza ile davet et. (Nahl, 125) yetine
dayanarak ileri srer. G. Hourani, bn Rdn Faslul-makl: felsefe ile dinin uzlatrlmasnn
ngilizce tercmesinde 3 Aristotalyen isitidll vardr: hikmet (felsefe), meviza (hitbet/retorik) ve cedel
(diyalektik). Bkz. Ibn Rushd, On The Harmony of Religion and Philosophy, 49, 92, dpt. 59. Ankarav her
ne kadar Mevlnnn gayeden uzaklatrd iin msbet grmedii kelm sahadaki cedeli de kullanr.
Mesela VII. Ciltteki Kaza-makzi meselesini ehl-i kelm gibi tefekkr ve tasannula aacak olursam i
cedele dner. Beytinin erhinde soru-cevap mahiyetinde cedel yaparak, meseleyi zmeye giriir. .
Ankarav, VII. cild erhi, 221-224.

69

ve zhul-hikemde bu tavr apak gzkr. Tavr, ekberi-Konev gelenekteki vahdet-i

vcd anlaynn irk kavramlaryla (nur-zulmet) telif edilmesinden ibarettir. Esasen
bilgi ve varlk anlaynn k ve karanlk kavramlaryla terkib edilmesinin yolunu aan
74

tasavvuf sahada Miktl-envryla Gazzldir.

Ancak Ankarav Mikt benzeri

75

Misbhul-esrrnda Gazzl terkibini yeterli bulmaz. Zira kendisinin rk temyl,

bata irk dier tabirle irfni eilim tayan Mevln ve ehl-i tahkk dedii bn Arab
ve Sadreddin Konev dncesinden beslendii gibi, ehl-i Snnet inancyla da uzlar.

76

Ankaravnin uzlatrmasn Kitap ve Snnet dayananda yapmas, ilim anlaynn

balca gstergelerinden birisidir.
rihin ilm hayatnda kelm-felsefe-tasavvuf arasnda tedhle gitmesi ve
bunun irk temylle sonulanmas, XVII. Asrn dnce hayatn resmeden Ktip
elebnin rkilii ve din dncesiyle de paralellik arzeder.

77

XVII. asr Osmanl

ulems arasndaki rasyonel bilimlere kar negatif tutuma ramen, Ankarav ada
Ktip elebi gibi rasyonel bilimlere ilgi gsterir. Bu ilgi, tasavvuf irfan ve ehl-i Snnet
inancyla temellendirilir.
Genelde rklerin savunduu tasavvuf, bir tarkat disiplini iinde seyr slk
db ve erknndan tecrd edilmi bir tasavvuftur. Dolaysyla rki dnce hikmetin
elde edilmesinin artlarndan olan nefsin tezkiyesini kabul etmekle birlikte, bunun bir
78

slk db ierisinde gerekletirilmesine kar kar. Ayn zamanda bir irk olan
Ankarav, nefsin seyr slk ile tezkiye edilmesinin olmazsa olmaz bir durum olduunu
syleyerek, rklerden ayrlmaktadr. Zira rihe gre amel hikmet ile nazar hikmetin
74
75

76

77

78

Sleyman Uluda, rkyye, DA, XXIII, 438.

Bununla birlikte Gazzlnin zellikle hydaki mumelt konularnda tasavvuf ve snnlii terkb
abas, Ankaravde de gzkmektedir.
Ankarav bu dncesiyle Mesnev rihleri arasnda da temeyyz etmektedir. Nitekim bir dier nemli
Mesnev rihlerinden smail Hakk Bursev, felsefeye kar olduu gibi, rklerin saysnn ok az
olduunu ileri srer. .Hakk Bursev, Rhul-Mesnev, I, 26.
Ktip elebi, Mznul-hak: slamda Tenkid ve Tartma Usl, haz. Mustafa Kara, stanbul 1990, 1011. Ktip elebi, Kefuz-zunnda rznin Shreverdnin Hikmetl-irkna yapt erh hakknda
konuurken rk felsefeye olan sadakatini ak bir biimde ortaya koyar: denilmektedir ki, bu kitap
eratla uzlatrlmas mmkn olmayan baz cmleler iermektedir. Derim ki, byle syleyenlerin bu
dnceleri ileri srmelerinin sebebi uzlatrmaya ehil olmamalarndan kaynaklanmaktadr. Buna ehil
olmamalrndan dolay da uzlatrmann imknsz olduunu sylememektedirler. Ktip elebi, The
Balance of Truth, trc. G. L. Lewis, 10. Ankarav gibi bu asrn dnce hayatnn ruhunu yanstan Ktip
elebi hikmetle erat cem ve telif eden limleri en doru yolun mensuplar olarak grmekte, erat
bilip de hikmeti bilmeyenleri veya erat adna hikmeti yasak ve gnh dnce ilan edenleri
olabildiince ar bir dille eletirmektedir. Bu minvalde Ktip elebi Fezlekesinde Ankaravden
hrmetle bahsederek, onu meslek ve tarkinde mmtaz grerek, szn Ankaravye nazr gelmemitir.
diye bitirir. Ali Canip Yntem, Eski Trk Edebiyat zerine Makaleler, haz. Ahmet Sevgi-Mustafa
zcan, stanbul 1996, 84.
Nitekim Molla Sadra Kesru Esnmil-chiliyye adl eserinde bu trden tasavvuf pratiklerini iddetle
eletirmektedir.

70

beraber olmas gerekir ve amel hikmet ancak slk ile kazanlr. Slk ise hayatta olan
bir mride intisbla ile balar ve mridin tarkat ve tarkat db zere devam eder.
Adb, kitap ve Snnet zerine temellenmelidir.

71

1.2 Seyr Slk Hayat:

Msrda temel slm ilimlerle ilgili tahsilini tamamlayan smail Ankarav,
79

Ankarada yedi sene kadar her gn Mesnev kratine devam eder. Ancak Mesnev ve
tasavvuf mnkirleri olan Kadzdelilerin iddetli hcumlarndan usanr ve bu hcumlar
srasnda gznden yaralanmas ve bu sebeple kendisinde ortaya kan remed (katarakt)
80

hastalnn da eklenmesiyle Ankaray terkederek , 1015/1606 senesinin Muharrem

aynda tedavi maksadyla Konyaya Mevlev sitnesi makam elebisi I. Bostan
elebinin (. 1040/1631) yanna manev seferin balangcn tekil edecek seyahatta
81

bulunur.

Ankaravnin gz hastal hayatnn sonuna kadar devam edecektir. Hatta

hastalktan kurtulmak iin gzn almasna telmihen Ftht- Ayniyye adn verdii
Fatiha Tefsirini yazmay ahdeder ve kataraktn ksmen iyilemesi zerine eserini telif
eder. Kadzdelilerin kendisini krlkle ithm etmelerine karn asl krlkle nitelenecek
olann basiret gzyle bakmayan ehl-i zhir olacan, Hz. Peygamberin Beyhak
rivyetli am gz kr olan deil, basireti kapal olandr. Hadisine dayanarak syler ve
ardndan u beyti ind eder:

82

(zhir ehlinin iki gznde remed vardr / zhirden mezhirin haberini gremez.)

Sakp Dedeye gre Ankarada Kadzdeliler tarafndan eitli basklara

urayan rih memleketini terke zorlanr. Ayn zamanda hastalnn defi iin ticaret
yaparak para kazanan Ankarav ziyaretleri ve ticareti esnasnda karlat kimselerden
kendisine I. Bostan elebiye gitmesi tavsiye olunur. I. Bostan elebinin nazar-
83

iksirleriyle shhate kavuan Ankarav , elebye intisb eder ve sitnede 1001 gn

79

80

81

82
83

Sahih Ahmed Dede, 281. Bu rivyete gre Ankaravnin Mesnev ile tanmas Mevlev olmasndan
nceye tekbl eder.
Ankarav Cmiul-yt ve Mesnev erhinin II. Cildinde Mesnevde geen peygamberlerin
gnderildikleri asrda her zaman inkrclarnn varolduunu ve eitli eziyetler uradklaryla ilgili beyti
erhederken, peygamberlerin vrisi vellerin de ayn mumelelere tbi tutulduunu belirterek, kendisinin
de ashb- garaz (Kadzdeliler) tarafndan memleketinden srgn edildiini hatta eitli defalar katline
teebbste bulunulduunu syler: ...bu fakir-i kesrut-taksr kendi diyrmzda ird ve tezkr kaydyla
mukayyed iken, ashb- garazdan bir nice ehl-i hased ki boyunlarnda bklm iplerden bir halat tarlar (Mesed 111, 5 yetine telmih) nlarndandr- baz iftiry- kzibe ve ahvl-i fside ile mttehem
klp, nefy-i beled olmamza sebep oldu. Belki katlimize kirren kasd eylediler... . Ankarav, Cmiulyt, 60a; erh-i Mesnev, II, 226.
Esrr Dede, 286. Esrr Dede bu durumu yle tasvir eder: Orada Hz. Mevlnnn kabrini ziyret ederek
Hk- py- Hz. Hdvendigra rml- iftikr eyler ve nn ki hk r be nazar kimy konend/ y
boved ki ke-i em-i bem konend (Topra gzlerine kimya klanlar/ Acaba (olur da) gz ucuyla bize
bakarlar m?!) beytini rd eder. Akabinde Bostan elebinin inyet ve nazar- iksirleriyle gzleri shhate
kavuur Esrr Dede, 209.
. Ankarav, Rislett-tenzhiyye f enil-Mevlevyye, Sl.Ktp. Nfiz Paa 395, 14b.
Skp Dede, I. Bostan elebnin Ankaravnin hem zhiri hem de btn gz hastaln tasfiye ettiini

72

Mevlev illesini ille-i merdndan kararak, seyr slkunu tamamlar ve sikke-p

olur. Sahih Ahmed Dede, Ankaravnin Bostan elebiye mrd, elebinin kk
84

biraderi Eb Bekir elebiye (. 1071/1661) dervi olduunu kaydetmektedir. Bu ifde,

Ankaravnin I. Bostan elebye intisb ettiini, elebinin ise Ankaravyi Eb Bekir
elebiye teslim edip, tekke db ierisinde slkunu ve tekkedeki umum ahvlini Eb
Bekir elebnin deruhte ettiine iret eder. Nitekim eserlerinden sadece Cmiul-yt
Ona ithf etmitir.
Baz kaynaklar smail Ankaravnin Mevlev tarkatna intisap etmeden nce
85

Halvet tarkatndan iczet aldn naklederler. Bu durum Ankaravnin ilk nce hangi
tarkatta seyr slkunu ikml ettii sorununu gndeme getirmektedir. te yandan ilk
tarkat tecrbesinin daha sonraki Mevlev tecrbesine ve tecrbenin gerei olan tasavvuf
dncesine yansyp yansmad bir sorun tekil etmektedir.
ounluun grne gre Ankaravnin ilk sf tecrbesinin Ankarada
86

Bayramlikte olduudur. Ancak kendi eserlerinde Bayrm olduuna dair her hangi bir
ifdesi yoktur. Bayrm eyhi olduunu nakledenler grlerini, muhtemelen rihin
Ankara doumlu olmasn ve bir sre orada yaamasn hesaba katarak; Bayramliin de
Ankara kaynakl bir tarkat olmas ve Ankarada yaygn olmasndan dolay
temelllendirmektedirler.

Ankarav

sadece

Cmiul-yttaki

kendi

diyrmzda

87

(Ankara) ird ve tezkr kaydyla mukayyed iken ifdesi dnda bu grleri ksmen

84

85

86

87

kaydeder ve zhiri gz hastalndan Ankaravnin I. Bostan elebinin manev nazarlaryla olduunu,

ayrca bu nazarn rihi Mevlev slkuna sevkettiini, slkunu ikmle erdiren Ankaravnin de hem
ba gzndeki hastalktan hem de kalp gzndeki hastalktan hals olduunu belirtir. Skp Dede baz
kimselerin bu konuda srme ve esmed gibi eylerden tesir bekleyip ve kaplumbaa nazarna inanp ta,
kmil bir eyhin nefes ve nazarlarn kabul etmemelerini hatta bunu haramdan saymalarn garip
bulmaktadr. Bostan elebinin nazarlaryla Ankarav hastalktan kurtulmakla beraber, yine de gznde
bir ar eseri kalr. Ardan kurtulmasn ise Skp Dede yle anlatr: Bakiyye-i eser-i vec-i merkmun
dahi zevli atabe-i pr-i mrebbden niyz- dern olundukta zamr-i mnrlerine mnakis olup bir
mikdr rk-i riklerini (tkrk) ser-i engt-i mteberrikleriyle (teberrk edilmi ba parmaklaryla)
sevde-i ry-i merdum-i ddeleri edince (gz bebeklerine srnce) ke-en lem yekn olup, belki sbikan
olan kuvve-i bsralarna galebe eyledikte, Hazret-i Pr-i kaddese srruhul-mnrden merv olan dem-i
emle (gzya) mezc buyurlmayp sadece rk ile dev buyurmalar endeleri htr- gzr olunca
Hssa der lub- havss- ehl-i nefes u zikrest/ ve r gonpre-i perde-i em-i zhir bnn est nefes-i
enfsleriyle ttiyne basretleri olup, vkf-i esrr- very- perde olmulardr. Bkz. Skp Dede, II, 38.
Sahih Ahmed Dede, 286. Dedeye gre, Bostan elebi posta oturduktan sonra, stanbulda tahta cls
eden I. Ahmed ile grtkten sonra, kk kardei ve o srada devlet riclinden olan Eb Bekir elebiyi
beraberinde Konyaya gtrm, Konyaya vardkta cem-i umr- husslerine ryet ve cmle
hizmetlerini idre zere vazife vermilerdir.
Ankaravnin Halvet icazetine sahip olduunu sadece Skp Dedenin Sefnesinde yer almakta olup, ge
dnem kaynaklar bu konuda Sefneye dayanrlar: Hmil-i esrr- tark-i Mevlev ve rih-i e mcelled
Mesnev Hazret-i eyh smail Ankarav, evil-i slkunda mntazim-i silsilsile-i Halvetyye olup ve
tarka-i merkmeden mcz ve bir-i kantara-i mecz iken... Skp Dede, 161.
Esrr Dede, 209; Ali Enver, 81; Bursal Mehmed Tahir, Meyih-i Osmniyyeden Sekiz Ztn Tercim-i
Ahvli, 21. A. Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, 143.
. Ankarav, Cmiul-yt, 60a.

73

destekleyecek ak bir ifdesi bulunmamaktadr. Bununla beraber Galata Mevlevhnesi

eyhi iken Bayrm-melmi Sar Abdullah Efendi ile dostluklar Ankaravnin balangta
Bayrm olduunu akla getirmekle beraber, zhir bir delil bulunmamasndan tr
dostluun sadece bir hemerilik ilikisi erevesinde deerlendirilmesini int etmektedir.
zellikle Abdlbki Glpnarl, Ankaravnin Risle-i Muhtasara ve Mfde-i
usl-i tarkat- nzenn adndaki Mevlev dbna dair rislesinin giriinde Mevlevlii
Hz. Aliye dayanan Halvetyye silsilesiyle birletirdiini, zira kendisinin Mevlevlikten
nce Bayrm eyhi olduunu, Mevlevliin Halvetliin bir devm olduunu
Ankaravnin sylemesiyle de Bayrm-Melmlerin Mevlevleri det benimsediini
88

iddia eder. Bu iddia bir ok ynden tutarszdr.

Birincisi, Ankarav ne Rislede ne de dier eserlerinde her hangi bir Mevlev
silsilesi ortaya koymamtr.

89

Sadece Mevlev silsilesinin Hz. Aliye dayandn

belirtmitir. Nitekim silsilenin banda Hz. Alinin bulunduu, Eflkden itibren tm

Mevlev kaynaklarnda msellemdir. Silsilenin Halvetlikte olduu gibi Hz. Aliye
dayanmas, Mevlevlik ile Halvetliin Ankarav tarafndan birletirilmesi anlamna
gelmez. Burada Halvetlii zikretmesi, iki silsilenin sadece Hz. Aliye dayanmas
asndan benzerliklerinin vurgulanmasdr.

90

Hatta rihin her ne kadar silsilenin

kaynann bir olmakla beraber, Mevlev db ve erknnn Halvetlie muhlif olmasn

91

Mevlev uslne dair en eski ve en nemli kaynaklardan birisi olan bu eserinin hemen
banda zikretmesi, ncelikle Mevlevlikteki seyr slk dbnn otantik kklerine irc
etme

giriimiyle

yorumlanabilir.

te

yandan

Galata

Mevlevhnesinin

mehatinden bir sre nce Halvet tekkesi olarak faaliyet gstermesi

88
89

90

91

92

92

kendi

ve Mevlev

A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik., 203.

Risledeki ifdeleri undan ibarettir: Ey rif-i erat ve ey tlib-i hakkat gah oluna ki, Hazret-i Mevln
Efendimizin tarkleri silsile ile Hazret-i Ali kerremallhu vechehu Efendimize eriir. Hliy slikleri ire
Halvet nmyla zikr olunur tarktir. Amm ol sultnn uslb-i beyatndan ve kide-i slkundan her tlib
merebine gre ve nice bu gne hllerde muvfk- rzy- erf ve sir tark-i Halvetde olan meyh-
izm slkuna muhlif yerleri vardr. Bir bir beyn olunsun, t kibu tlib olanlar iitip slkunda bsret
zere olalar. A.Nezih Galitekin, smail Rsh Ankarav ve Risle-i Mfide-i Usl-i Tarkat-
Nzenn, Yediiklim, , VIII/ 56, (1994), 91.
rihin dostu Bayrami-Melm Sar Abdullah Efendi, Ankaravnin yazlmasna sebep olduu
Semertl-fudnda Halvetyye silsilesini zikrederken Shreverdiyye, Ekberiyye, Kbreviyye,
Mevlevyye, Halvetyye, Bayrmiyye tariklerinin ecerelerinin aslnda tek ve birleik olduunu ispata
alr. Sar Abdullah., Semertl-fud fil-mebde-i vel-med, stanbul ts., 138-142.
Nitekim Ankarav, dier tarkatlerde (Halvetlik balamnda) mertib-i uslden her bir mertebeye bir isim
tayin buyurulduunu, Mevlevlikte ise sadece her mertebede ism-i cell zikrinin var olduunu syler.
A.Nezih Galitekin, 93.
Ekrem In bu durumu yle kaydeder: Aba Vel Dede ile Galata Mevlevhnesi III. Postniini
Mesnevhn Mahmd Dede (. 1548)nin birlikte yrtt Mevlevlii yaygnlatrma abalar, II.
Bayezidin siyasi desteiyle stanbula sokulan Halvet tarkatnn ehirdeki youn geliimi karsnda
fazla etkili olamam ve Galata Mevlevhnesi bu dnemde geici bir sre Halvetliin denetimine

74

uslyle Halvet uslnn birbiri iine gemesi sebebiyle, Ankaravnin Mevlevlii

Halvetlikten ayrarak tekrar kendi temelleri zerinde in etme giriimi eklinde
yorumlanabilir.
kinci husus, Glpnarlnn Mevlev tabaktna dayanarak Ankaravyi
Bayram kabul etmesi, Bayramliin hangi koluna mensup olduu sz konusu olduunda
ise ak bir gr ileri srmemesidir. Glpnarlnn Mevlevlik tarihindeki iki farkl
merebe dayanarak tasnifledii ems (ems-i Tebrz kaynakl kalender-melm tavr)
ve Veled (Sultan Veled kaynakl er-snn tavr) kollar

93

benzeri Bayramlikteki
94

emsiyye (Akemseddin) ve Melmiyye (Hac Bayram Veli) kollarndan Ankaravnin

hem Glpnarlnn iddialarna gre hem de Ankaravnin eserlerinde ortaya koyduu
genel merebine gre Melm kola dayanmas imkn dahilinde deildir. Nitekim
Glpnarlnn kitabnda resmettii Ankarav portresi Melmlikle btnlemi bir
Bayrami eyhinin portresinden olduka uzaktr.
rih Minhcul-fukarnn giriinde ve dier eserlerinde Abdurrahman
Cmnin Nefehtndan mlhem olarak

95

melmilii bir tarkat olarak deil, bir tavr

96

olarak deerlendirir ve melmeti en yksek mertebe olarak belirleyen bn Arabnin ve

97

Mevlnnn Mesnevde melm tavra sahip olmay tevik etmesinden tr , muhakkik

98

melmleri benimser. Ayn zamanda kendi tarkatindeki melm gzkenleri mukallid

olmalar hasebiyle eletiren Ankarav, meht hayat boyunca Mevlevliin mahiyetini
snn ilkelere bal, taklde dayal meczb ve kalender merebten uzak bir ekilde ortaya
koymas, Mevlevlikten nce Bayrami-Melmi kkene sahip olmadnn kant olabilir.
Glpnarlnn veled merebde konumlandrd Ankaravnin yet Bayramlii sz

93

94
95
96

97
98

girmitir. Tekkeyi yeniden Mevlevlie balayan Srr Abd Dede (. 1631)dir. Fakat ksa bir sre sonra
meihat kaldrlm yerine smail Ankarav tayin olunmutur. Ekrem In, Galata Mevlevhnesi,
DBA, III, 362.
A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 204-223. Glpnarl, bu tasnifi hangi kaynaktan aldn
aklamamaktadr. Ancak eyh Glip Sohbets-sfiyyede bu iki tavrn varlndan bahsetmekle birlikte,
belki de Glpnarlnn bu ayrma dayanarak Mevlev tarihini okumasn mukaddeman tenkid etmektedir:
emsiyye ve Velediyye arasnda baz chillerin sandklar ve ayrlk drmek istedikleri gibi, bir fark
yoktur. lakin meslekler ve tavrlar oktur. brahim Kutluk, a.g.m, 41.
Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, 269-273.
A. Cm, Nefehtl-ns, 72-83.
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, III, 34-35. bn Arab Riclullh 3 gruba ayrr: I-bidler ve Zhidler
(marifet-i nefs yolu-bu tavrda olanlarn kitab Muhsibnin Riyesidir.) II-Sfyye (haller, makamlarkermet ehli), III-Melmler (Ftvvet ehli-Muhammed hazret). Bu 3 grup u 3 tarke msvdir: ITark-i ahyr (ibdet yolu), II- Tark-i ebrr (Riyzet yolu), III-Tark-i ttr (Ak yolu).
. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 240; VI, 369.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 16.

75

konusu olacaksa, bu muhtemelen merebiyle muvafk olacak emsiyye kolundan olabilir.

Ancak buna dair rihin eserlerinde her hangi bir ifdesi de bulunmamaktadr.
te yandan Ankaravnin eyhi I. Bostan elebi, Mevlev literatrnde ve
99

zellikle Glpnarlda Melm mereb bir zt olarak vasfedilir. Bu adan Ankaravnin

Mevln ve bn Arabnin aklamalar dorultusunda ve eyhinin merebini seyr
100

slkunda kazanmasyla Melm neveye sahip olduunun sylenmesi daha dorudur.

99

100

Skp Dede, 153-164; Esrr Dede, 45-49; A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 157-158.
Glpnarlnn elebinin merebi hakkndaki ifdeleri Rm abdallarndan birisini anlatyormu intibas
uyandrmaktadr: Bostan elebiyi melamet erbabndan sayarlarm. Avlanmasnn ftht olacana,
mrdlerin oalacana, sava aletleriyle uramasnn harp zuhruna, elbise ve sark deitirmesinin
byklerin deieceine, ihsanda bulunmasnn bollua dellet ettiine inanrlar; ba arsa yahud sadaka
verse salgn hastalklar olacana itikad ederlermi. Birisinden haber alnmasa, yahut alnan haberin doru
olup olmadndan phe edilse Bostan elebiye sorarlarm. Akehirde, yahut Yeniehirde,
kederlenme derse adamn sa olduuna, Karacaehirde, yahut Eskiehirde der ve kederlenme demeyip
susarsa ldne hkmederlermi. elebi derghta oturmaz, doduu evin bahesinde yaptrd kck
bir kulbede vakit geirirmi, bu yzden de o evde gayb erenleriyle oturduu sylenirmi.
rihin Misbhul-esrr adl eserinin sonunda mstensih tarafndan kaydedilen nev gfte adndaki iiri
melm tavrnn gstergelerinden biridir:
NEV GFTE
Meyhurde-i meyhne-i mestn- Hdyz
Mestne-i peymne-i merdn- Hdyz
Sen sanma bizi zhid veya eyh-i mukallid
Rindn- harbt- nedmn- velyz
Biz demeyiz irfanl bir kimseyiz amm
F nefsil-emr cmle Hdyz heme lyz
rif ola gr anla szm kesb-i keml et
stersen eer gstere her eyde Hdyz
Firkatte ve vuslatta deil rhumuz anla
Acbe seyrdir ki visl ire Hdyz
Mahv eylemiiz zmz szmz biz
Pes mahv koyup sahva gelip ehl-i bakyz
Ger yzde olursak yzmz bir yze scid
Yz yerde gezer akla birka fukaryz
Srette fen ekli ile ehl-i gnyz
Manada gnlar verici munim-i myz
Bir cura meye bezl ederiz krmz biz
retindeyiz bde-hruz ehl-i safyz
Pervz edemez murg-u hred mertebemizde
Biz evc-i hakykta gezer turfe hmyz
Menzilgehimiz mertebe-i vahdet u kesret
Hem nda ve hem bunda grnr bdelyz
Geh bid u geh zhid u geh nsih-i srr- g
Geh suf u geh sf u geh b-ser u pyz
Geh mest u geh ayk geh lim geh fsk
Geh hayretle bir ey bilmez chelyz
Benlikten ve senlikten edip zmz pk
El-minnet lillh ki bu dem b-men u myz
Her kim ki Rsh gibi ak ile fendr
Hk-i rehine cnla ba ile fedyz.

76

1.2.1. eyhi I. Bostan elebi (. 1040/1631):

smail Ankaravnin gerek seyr slk hayatnda edindii mereb ve tasavvuf
anlayn, gerekse de inkrza yz tutan Mevlevlii snn inanlar ve mteerri tavr
dahilinde dou ve batdaki XVII. Yzyl dnce hayatndaki deiimlerin paralelinde
reforma tabi tutup meihat hayatnda bu anlay uyarnca tarkat yeniden ihy etmesinin
kkeninde zellikle eyhi I. Bostan elebi bulunmaktadr. Zira rihin genelde tasavvuf
dncesinin zelde de Mevlevlik anlaynn biimlenmesinde eyhinin aktif rol sz
konusudur.
Bostan elebnin eyhi Ferruh elebiden nce Hsrev elebi (. 968/1561)
zamannda Konya sitnesi ve dergh vakflarnn olduka fazlalamas, makam
elebisinin ve zaviye meyihinin debdebeli bir hayat srmesine yol amtr.

101

Yerine

geen Ferruh elebi (. 999/1591) zamannda ise Mevlevlik tarihinde bilinen mehr
post kavgas kar. eyhi Hsrev elebi gibi varlkl bir hayat sren Ferruh elebi
devrinde Sakp Dedeye gre elebiler, halefe yani Mevln olunun aleyhine
muhalefete balam ve muvaffak olmulardr.

102

Glpnarl, bu tarihe kadar Mevlevlikte

her hangi bir post kavgasnn ortaya kmadn belirtir ve vakfn zenginlemesi ve
beraberinde elebilerin sfyane yaantdan uzaklap, tam olarak mahiyeti bilinmeyen bir
kavgaya dtklerine iret eder. elebiler arasnda kan bu post kavgas sebebiyle, o
zamana kadar elebilik makamna el uzatmayan hkmet, ilk defa bir elebiyi azleder.
Ferruh elebi bylece on sekiz yl makamndan uzaklatrlr.

104

103

Ferruh elebinin azli

srasnda yerine kimin getii kaydedilmemektedir.

Konya Mevln sitnesinde XIV. srada postniin olan Ferruh elebinin,
1010/1601 senesindeki vefatnn ardndan oullar I. Bostan elebi ve ardndan Ebbekir
elebi srasyla makam elebileri olurlar. 961/1554 senesinde doan Bostan elebi,
1012/1603 ylnda 51 yanda posta oturur. Posta oturmas, Hsrev elebi zamannda
balayan ve Ferruh elebi devrinde patlak veren i ekimeler tarkatn itibarn hem
devlet hem de halk arasnda zayflatt dneme tekbl eder.
Muhtemelen I. Bostan elebi babasnn kaderi ve tarkat ii ekimelerin
giderilmesi amacyla iktidarla ilikilerini st boyutta tutmutur. Sultan I. Ahmed ile yakn
ilikiler iinde bulunan elebi, Sary- Hmyna davet edilerek Sultann huzurunda
101

102
103
104

Skp Dedeye gre Hsrev elebi kendisini bu sretle gizlemektedir. Skp Dede, 147; Esrr Dede, 140146.
Skp Dede, 150-152.
A. Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, 156.
Skp Dede, 316-317.

77

Mesnev okumu ve akabinde Mevlev yini icr etmitir.

105

Nitekim 1030/1620lere

kadar evkfn en geni imknl yllar olmas, iktidar-elebi ilikisine iret eder. Bu iliki
erevesinde Bostan elebi, zamannda Mevlevliin yaylmasna da byk gayret
gstermi, elebinin istei ve Seyyid Ahmed Paann gayretleriyle Kbrs-Lefkoe
Mevlevhnesi kurulmu; am Mevlevhnesi kk olduundan Ll Mustafa Paa
tarafndan byk bir Mevlevhne in edilmitir. stanbulda Hsrev elebi halifesi
Keml Ahmed Dede (. 1009/1601) iin kurulan ve Galata tekkesinden sonra stanbulda
ikinci Mevlevhne olan Yenikap Mevlevhnesi 1005/1597de, bnsi Ekmekizde
Ahmed Paa (. 1026/1617) olan Selnik Mevlevhnesi 1024/1615 tarihinde Bostan
elebi emriyle yaplmtr. Sahh Ahmed Dede, Bostan elebinin mrd, mnib ve
106

muhibblerinin onsekiz bine, Sefine ise seksen bine ulatn kaydeder.

Galata

Mevlevhnesi eyhi smail Ankarav, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Don Ahmed

Dede ve Gelibolu Mevlevhnesi eyhi Aazde Mehmed Dede (. 1063/1653),
Mevlevlii ama tayan Kartal Muhammed Dede (. 1033/1624), Kasmpaa
Mevlevhnesi kurucusu Abd Dede, am ve Yenikap Mevlevhnesi eyhliinde grev
yapan Sabh Ahmed Dede, Selnik Mevlevhnesi ilk eyhi Abdlkerim Dede ve yerine
geen Manisal Ramazan Dede yetitirdii ve halfe tayn ettii en nemli
Mevlevlerdir.

107

28 sene Konya asitanesinde makam elebilii vazifesini deruhte eden

elebi, 1040/1631 senesinde vefat etmitir. Gm ifdesi vefatna trihdir. Mevln

trbesi dhiline defnedilmitir.

108

Ahmed Remzi Akyrek (. 1364/1944) Trihe-i

Aktbnda I. Bostan elebiyi u vasflaryla nazmeder:

O Sultn Ahmed-i Evvel kem-kn, Makm- Pre esbn didi Bstn.

105

106
107

108

Sahih Ahmed Dede, 284-285. Sultan I. Ahmed Bostan elebinin muhibbi olarak u gazeli nazmetmitir:
Mesnevsin iitip Hazret-i Mevlnnn
Gvr oldu kulamda kelm nn
Def ney nle edip Mevlevler etti sem
Eyledik yine safsn bugn devrnn
Cedd-i allarma himmet edegelmitir
Ben de vsem yeridir ltfunu ol sultnn
Emr-i Mevl ile bir himmet ede Mevln
Gele ayama hep glleleri adnn
Bahtiy bendesi ol Hazret-i Mevlnnn
Taht- manda odur pdih- dnynn.
Skp Dede, 163-164.
Halifelerinin listesi iin bkz. Mstakimzde Sleyman Sadeddin, Mecelletn-nisb, tpk basm, Ankara
2000, 469a.
Necdet Ylmaz, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (XVII. Yzyl), stanbul 2001, 253-255.

78

Meht eyleyip yirmi sekiz sl, Bakya gitti, bin krkda o ho-hl.109

smail Ankarav ise Bostan elebi hakknda u gazeli syler:

Bbn- rh-perver yan Mevln-y Rm
Nevbahr etti yine b- dem devrnn
Tzelendi zevk u evki khne bezm-i lemin
Rek-i firdevs eyleyip prmen-i bostnn
Dostn- bostn- ho dim- tr edip
Kuut- cn- dem etti nkhet-i irfnn
Nevbetinde sa-y ry- zemin oldur ki eder
Feyz-i enfsyle ihy- zmre-i ihvnn.110

Grlmektedir ki, Mevlevliin tarkat iindeki ekimelerin giderilip Anadolu

sahasnda ve zellikle paytahtla ilikiler erevesinde toplumun muhtelif kesimlerine
yaylmasnn ilk tohumlar I. Bostan elebi zamannda atlm; smail Ankaravnin
stanbuldaki ilk ve en byk Mevlevhne olan Galata Mevlevhnesine elebi
tarafndan tayini ile tarkat bir sf yolu olmann gereklilikleri zere ihys
gerekletirilmeye balanmtr. Bu anlamda I. Bostan elebi Mevlevliin ihysn
Osmanl genelinde ikme eden sitne eyhi iken, smil Ankarav bunu stanbul
Mevlevlii zelinde yapmtr. Nitekim Ankaravnin eyhini sa olarak vasfetmesi,
l bedene (Mevlevlie) ruh frlmesi anlamnda Mevlevliin diriltilme faaliyetine
iret eder.
Bu anlamda Sultan Veled ile db ve erkn bakmndan teesss eden tarkat,
Osmanoullarnn Yldrm Bayezidin komutanlnda Konyay almasndan (799/1397)
sonra zellikle Pir dil elebi

111

vastasyla Mevlev erkn ve zellikle mukbele

gnmze kadarki uygulama ekliyle teekkl etmi, Mevlev slkunun erevesi I.

Bostan elebi ve halifesi Ankarav tarafndan izilmitir. Ankaravnin Mevlev
tarkatnn kimliini belirlemesi, db ve erknnn erevesini izme teebbs, eyhi
tarafndan balatlan tarkat yaygnlatrma projesinin admlarndan ibarettir. Slk
dbyla Mevlevliin tm birikimini iine alan bir sf yolu olduunun altn izen rih,
yolun sf gelenee ve snn ilkelere uygun olduunu sk sk vurgular.

109

110
111

Tarihe-i aktbdan naklen Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, haz. Mehmed Akku-Ali Ylmaz, stanbul
1990, I, 326.
Esrr Dede, 63.
Glpnarl dil elebiye pir lakabnn verilme sebebini Skp Dedeye dayanarak yle zh eder:
Skp Dede, Mevlev ayiniyle bu tarkatte riyet edilen ve Nakbend tarkatnn esaslaryla emsin ak
ve cezbe temellerinin birlemesinden meydana gelen erkn ve dbn, Pir dil elebi zamannda, kef
yoluyla konduunu ve bunlarn korunmas lzumunun Mevlevlere bildirildiini syler. Bu dil elebiye
pr lakabnn verilme sebebini zh etmektedir. A.Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, 100.

79

112

Kendi slku

113

ve eyhi

hakknda VII. cild meselesi hricinde eserlerinde

fazla bilgi vermeyen Ankarav, slk dbn Bostan elebnin huzurunda nasl
uyguladysa o ekilde kaleme almtr. Dolaysyla Galata Mevlevhnesinde tatbik
ettirdii seyr slk erkn, eyhi I. Bostan elebi veya terbiyesinden sorumlu Eb bekir
elebinin uygulad dbdr. Nitekim Minhcn mukaddimesinde eserindeki Mevlev
114

db ve erknnn, selefi olan meyihin tarkat ve erkn olduunu ifde eder.

Dolaysyla seyr slk konusunda Mevln-Sultan Veled ikilisi rneinde olduu gibi,
smail Ankarav de eyhi I. Bostan elebi ile balayan uygulamann erevesini
belirlemi ve bu konuda eserler kaleme almtr. Mesela eyhinin vaz ettii Mevlev
bat konusundaki yenilemeyi devam ettiren rih, bu hususu yle kaydeder: bizim
tarkimizde bizzat elle bat yaplmyor, sizce bu mnasib midir? Cevap olarak deriz ki,
tarkatmz el ile bat ta balangta yaplmtr. Zaten bat etmekten maksad
teslimiyettir. Selefimiz ise talibin ba eerek teslim olmasn bat kabul etmilerdir.
Bundan sonra el ile bat etmeyi terketmilerdir. Ama eer halifelerin birisi karak el ile
bat etmek istese bu hareketi red edilmez. Ve tarkatmzda yoktur denilmez. Bu husus
115

Mesnevde nice yerlerde buyurulmutur.

Ankaravnin ilm hayatndaki Tasavvuf dnce geleneini kaynaklarn

nda yeniden in etmede ihyc tavr, Mevlev tarkatnn mhiyeti ve slk db
sz konusu olduunda da devam etmektedir. Bu tavr, I. Bostan elebiden grd
slk anlaynn bir uzantsdr.
1.2.2. Ankaravden nceki dnemde Mevlev Dncede Seyr slk
Anlay:
smail Ankarav kendisinden nceki dnemde Mevlevilerin eriat vetarikat
erknnn tatbikinden ibret olan seyr slku laykyla yerine getirmekten uzaklatn
112

113

114
115

Mellifimiz slkunun balangcnda sadece Mevlev dbndan olan ve tm dervilerin yapmakla

mkellef olduklar seferi yerine getirdiini Mesnev erhinde zikretmektedir: bu fakir evil-i slkta
seyahatimiz aleminde Hz. eyh-i Ekbere mutlakan htem-i evliydr diyen bir ka kimseye mlkt
olmak vki oldu ve onlarla bahs edip ya bu eyh-i ekber hz. lerinden sonra gelen evliyya ne dersiniz
dedikte, onlar eyh hz.lerinden sonra gelen evliy bil-asle evliy deildir, belki nvvb- eyhdir.
Onun btnan rhniyyetinin onlara muvin olmasyla vel olmular ve cmlesi ulm ve irfn onun
mikt- rhundan ahz klmlardr. diye cevap verdiler. Mbeynimizde mbhase ok oldu. rda hcet
yok. . Ankarav, VII. cild erhi, 101a.
rih, eyhinin adn VII. Cildin isbatyla ilgili olarak, VII. Cild nshasnn ilk defa Bostan elebi
tarafndan amdan getirtilip istinsh edildiini kaydeder: bu fakr baz nikttan byle istim eyledim ki,
VII. Cild 1012 tarihinde am- erifte bir zaman zuhra geldi, ve avazesi yi oldu hatta Bostan Efendi
hz.leri sitneden onun talebinden tr ama iki derv gnderdi. O derviler gelip, cost u cuy eyledikte
hikmet-i ilh manasyla ve elfzyla filhal gayb aleminden o hazretin kalb-i erifine biiznillah ilka oluna
derhal kuvvet-i velyet ile onu kitabete getirip, tahrir eylemiler ola. . Ankarav, VII. cild erhi, 68b.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 11.
. Ankarav, erh-i Mesnev, V, 193.

80

ve mukallid melmilie saptklarn syler. Bu tespit tarih adan baz delletler

iermektedir.
Glpnarlya gre Osmanl Mevlevlik tarihinde smail Ankarav ile birlikte
seyr slk anlaynda ihy gibi gzken tavr aslnda inkrzdr. Zira ems-i Tebrz ile
balayp Dvne Mehmed elebi ile devm eden ems-Melm slk anlay, smail
Ankarav ile birlikte Sultan Veledin sistemletirdii yin ve erkna bal Veled tavra
tekrar dn yapmtr. Ancak Glpnarlnn bu tefrki Mevlev tarkatnn mhiyetini
ortaya koyacak cmi bir tavr deildir.
ncelikle tespit etmek gerekir ki, Mevln ilk seyr slkunu babas
Baheddin Veledden ve sonrasnda younluklu olarak Seyyid Burhneddin Muhakkik
Tirmizden almtr. ems-i Tebrz Onun bilinen klasik anlamda eyhi deil sohbet
arkadadr. Mevln Mesnevde slikin seyr slka dair uymas gereken ilkeleri
tespitte babas ve eyhi Muhakkik Tirmiznin temsil ettii Horasan tarkat anlayn
kendisine mihver olarak almtr. emsin fikirleri ise (zellikle insn- mak/melmet
felsefesi) tarkattan hakkate ynelik vechenin tayininde ilhm kayna olmutur.
Mevlevlikte slk dbna dair yazlan mstakil eserlere baktmzda,
tarkatn messisi olarak kabul edilen Sultan Veledin zellikle btidnme vd.
Mesnevleri her ne kadar slkun mahiyeti hakknda bir takm bilgiler ierse de bu
konuda mstakil bir eser olmad nazar- itibra alnrsa, kaytlarda gzken ilk eser
116

Dvne Mehmed elebiye

(. 951/1544) aittir. Pir dil elebi tarafndan Mevlev

mukbelesi son ekliyle dzenlendikten sonra mukbelenin ihtiva ettii sembolleri

aklamak amacyla yazlan ilk db rislesi mahiyetindeki elli iki beyitten meydana
gelen Dvnenin Mesnevsinin hricinde, Tarkatl-rifn adl ksa hacimli mensur
116

Kaynaklarda lmne kadar Afyonkarahisar Mevlevhnesi eyhliinde grev yapan elebinin bundan
nce Galata Mevlevhnesinin ilk postniini olduu sylenegelir. Skp Dedenin, Mehmed elebinin
stanbulda iken skender paann konanda misafir olduunu, paann Galatada kule civarndaki
bahesini vakfederek oraya bir Mevlevhne kurulduunu sylemesi yanltr. Bkz. Skp dede, Sefne,
15-59. nk bu Mevlevhnenin II. Bayezid devrinde tesis edildii ve skender Paann Ftih Sultn
Mehmedin Hassa glmanlarndan olduu bilinmektedir. Divne Mehmed elebi literatrde ismiyle
msemm, ya da emsler gibi Mesnevden daha ok Divn- ems-i Tebrzdeki ilhm almasna binen
kalender, melm ve alev mereb bir zat olarak anlatlr. Nitekim mrdi ahid Mehmed elebi (.
957/1550)nin eyhinin beni bulmak istiyorsan harbt ol. Dediine, Divnnin rdarb olduuna,
arap itiine, halk arasnda adnn ktye ktna, halktan kendisini bu ekilde sakladna,
Mevlnnn sevgili hir zamanda algya dt, elenceye kapld, fakat onun i yz tamamyla
mchade; grnte oyunla, asl olmayan eylerle megul beytinin Divne hakknda sylenildiine dair
rivyetleri bunu tasdik etmektedir. Skp Dede, daha genlik yllarndan itibaren gs ak bir
tennureyle kalender abas giyerek dolatn, banda bazan ems-i Tebriziye mensubiyetini gsteren
on iki dilimli ta bulunduunu ve ardarb olduunu syleyerek ahidnin verdii bilgileri dorular. Nihat
Azamat, Divane Mehmed elebi, DA, IX, 435-437. Bu anlamda Ulu rif elebiden sonra hatta daha
tesinde kalender bir tavr sergileyen elebi, zamannda ayrca Ulu rif elebiden sonra Mevlevlii en
fazla yayan eyhlerden biridir. A.Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlik, 123.

81

bir Rislesi vardr.

117

Rislede Mevlevliin tark-i uk ve tark-i ttr eklinde tarif

edilir. Divne, balca iki yolun olduunu (varlk yolu ve fen yolu), Mevlev sliklerinin
maksada en abuk ulatran fen yoluna tb olduklarn, fen yolunun ak yolu olup,
ktan kasdn slik-i tarkat ve vsl- hakkat olduunu vurgular. Ancak klarn hrka
ve klah sahibi olmayp veya sret zhd ve salh ile halk arasnda felh eren zmre
olmadn belirtip, Mevlev slikinin renksiz ve sfatsz olmas gerektiini syler.
Divnenin eserinde izdii Mevlev portresi melm tavrn daha baskn olduu bir
portredir. Bununla beraber Mevlevlikte zikir telkinin esas olduunu ileri srer. sm-i
cell zikrinin Mevlevlikteki keyfiyetine deinen Divne, bunun dnda slk dbna
dir her hangi bir ey sylemez. Bunun sebebi, Dvnenin var olan slk uygulamasn
msellem kabul edip, zerine bir ey yazlmasnn zid olaca dncesinden
kaynaklanm olabilecei gibi, tarkat anlayndan da kaynaklanabilir. Ancak Dvnenin
hayat ve tarkata bak sz konusu olduunda, slk dbn erkn erevesinde
yazmann melmet tavr gerei srete takl kalmay intc edecei dncesiyle bu
hususta telifte bulunmad ngrlebilir.
Glpnarlya gre Divnenin bu iki eserinden sonra slkla ilgili en kadim
eser, Divanenin mrdi ve Mula Mevlevhnesi eyhi ahidye aittir. Uzmanlar
Mevlnya ve Sultan Velede de atfedilen Iknme ve Tranme adl ilki Trke
118

dieri Farsa manzm rislelerin aslnda hidye ait olduunu belirtirler . ahid,
eyhinin eserindeki grlerin bir nevi erhinden ibaret olan ilk eserinde Mevlev
tarkatnn mahiyetini ak yolu olarak niteleyip, ikinci eserinde yine eyhinin izinde
kalender tavr esas alarak Mevlevlikteki sa, sakal, ka ve byklarn tra edilmesinden
ibaret rdarb aklar.
Glpnarlnn kanaatine gre Osmanlnn Konyay almasndan alt sene sonra
vefat eden Pir dil elebi ile kuruluunu tamamlayan Mevlevliin gerek mahiyeti
gerekse de slk db hakkndaki bu eserlerde n plana kan grnm, Mevlevliin
ak ve cezbe yolu olduu, Mevlev sliklerinin kalender-melm merebde olmalar
gerektii, db sz konusu olduunda ise, mukabele ve ism-i cell zikriyle yetinildiidir.
Glpnarl bu eserlerde Mevlnnn zellikle Mesnevdeki tarkat hakkndaki otantik
anlaynn yanstldn ileri srerek, bu anlayn smail Ankarav tarafndan slk

117
118

Rislelerin neri iin bkz. Mustafa pan, Divne Mehmed elebi, 72-81; 109-113.
A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 100-101; Nuri imekler, hid brahim Dedenin Gleni esrr, 50-51.

82

119

dbyla ilgili Rislelerinde uydurma eylerin sokulmasyla bozulduunu syler.

Mevlnnn tasavvuf anlaynn, Sultan Veledle birlikte katlatn, Ulu rif elebi
ile Mevlnnn kalender merebindeki ruhun tekrar hayatiyet kazandn ileri sren
Glpnarl,. daha da ileri giderek Mevln zevkinin ve irfannn Mevlevlikte
bulunmadn syleyerek, kendi kendisiyle elikiye der.

120

Glpnarlnn smail Ankaravye ve Ankarav merebindeki Mevlevlere

(zhidler?) eklinde ynelttii tenkidler aslnda iki boyutludur: ilki, Mevlev tarkatnn
mahiyeti ve Mevlev sliklerinin kimlii, ikincisi ise ilkiyle irtibatl olarak Mevlev slk
dbnn keyfiyeti.
zellikle Mevln Celleddin adl eserinde genelde Divan- ems-i Tebrz ve
Mesnevye dayanarak Mevlny kalender-melm mereb btn bir karakterde tasvir
eden Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik kitabnda Mevlevleri bu karaktere
sahip olanlar ile olmayanlar ve bunu eserlerinde yanstanlar eklinde iki gruba ayrr.
Tarkatn messisi Sultan Veledin her ne kadar iirlerinde btn temyl gzkse de,
yapt faaliyetler sz konusu olduunda zhiri koruma endiesinden dolay Mevln
merebinden uzak kaldn ileri sren Glpnarl, Ulu rif elebi ve sonrasnda elebilik
makamna geen Emir bid elebide Mevln tavrnn daha baskn olduunu vurgular.
Buna mukbil elebi Hsmeddin halfesi Amasyal Aleddinde rindne tavrn kart
olarak zhid ve sofu tavrnn olduunu, Eflknin Mevlev cmiasna tercmn olarak
onu knadn rivyet eder. bid elebiden sonraki elebilerin karakteristik
hususiyetlerine dair toplu malmtn bulunmadn belirten Glpnarl, Sakp Dededeki
hal tercemelerine istinden baz Mevlev dedelerinin iki farkl merebden hangisine
gireceini tesbit eder. Divne Mehmed elebi ve dervileri hid ve Yusuf Sinek ile
otantik kalender-melmi tavra Bektailik te dhil olur ve Mevlevlik, Kalenderlik ve
121

Bektalik kaynamas bir hle brnr. Bu hl Celleddin Ergun elebi ile srer.

Glpnarlya gre Mevlevlikte iki eit slik vardr: bir ksm, cokun ve ar
melmet erleridir; ikinci ksm ise zhitlerdir. Bir dier ifdeyle ilk ksm emsi kola,
ikinci ksm ise Veled kola dayanr. ems kol, ems-i Tebrzye, Veled kol ise
Sultan Velede uzanr. Yani Mevlev sliklerinden ilk ksmdakiler ems-i Tebrzdeki
meczb, kalender ve melm merebi benimsemekle birlikte, ikinci ksmdakiler Sultan
Veleddeki zhir-btn dengesini gzeten, er hkmlere nem veren, slk dbn
119
120
121

A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 194.

A.Glpnarl, a.ge., 216.
A. Glpnarl, a.g.e., 204-207.

83

harfiyyen uygulayan merebteki sliklerdir. Glpnarl bu iki tavrn Mevlevlerce tasdik

edildiini belirterek, XV. Asr irlerinden Vhidnin (. 985/1577) Menkb-i Hce-i
Cihn ve Netce-i cn adl eserinden, Sakp Dededen, eyh Glipin Sohbetssfiyyesinden, Esrr Dedenin Tezkiresinden ve smail Ankaravnin Minhc ve Risle-i
usl-i tarkat- nzennden iddiasna deliller getirir.
122

Mevlevleri Snnet ve erat zere slik derviler olarak gren Vhid

eserinde emsler denilen bir zmreden de bahsetmektedir. meden-i tife-i ems-i

Tebrz be hangh- Hce-i cihn bal altnda anlatlan ems tifesi, kalenderler gibi
r-darb yapan, siyah ve beyaz sf giyen, araba dkn ve sarho, tepesi ak kee klah
giyen, davul, alemlerle toplu halde gezen, Ali, Hasan ve Hseyine kul olduklarn iddia
eden kimseler topluluudur. emsler tifesi eserde iddetle knanr. Glpnarl bu
123

taifenin Mevlevlerin ems kolundan gelen slikler olduunu ileri srer.

XVII. yzylda Sakp Dede, Mevlev yin ve erknnn Pir dil elebi
zamannda teesss ettiini sylerken, Nakilikteki usl-i aere olarak maruf olmakla
birlikte 11 temele dayanan Hcegn slkunun esaslaryla Mevlnnn slk temelleri
olan sem, vecd , hal, balardan kurtulu ve cezbe-i zl-cell-i emsiyye ve
kiyyeden meydana geldiini syleyerek Mevlevliin zhitlikle ak ve cezbeyi
birletiren bir yol olduunu anlatr.

124

Sakp Dede, Divne Mehmed elebi

mensuplarndan Fedy Mehmed elebinin hal tercemesinde, Ubeydullah Dededen

bahsederken, ricl-i tarkat- kiyye-i emsiyye-i Celliyyeden mazhar- sr-
125

kudsiyye olduunu kaydeder.

Mevlevlik tarihinde emsi ve Veled koldan ilk defa aka bahseden eyh
Gliptir. Ksec Ahmed Dedenin (. 1195/1781) Arapa Tuhfetl-behiyye f TarkatilMevlevyye adl Mevlev slkuna dair eserine yine Arapa Sohbets-sfiyye adyla
hiye yazan eyh Glip, emsiyye ve Velediyye arasnda baz chillerin sandklar ve
126

aykrlk drmek istedikleri gibi bir fark yoktur. lkin meslekler ve tavrlar oktur.

diyerek, Mevlevlikte iki ayr koldan deil, tek bir kolun var olduunu; ancak iki ayr
122

123
124

125

126

Mevlevler hakkndaki ifdesi yledir: gzleri srmeli ve izlerine yzler srmeli, sebleler krkk, bermceb-i Snnet olmayalar sarkk, ber-fermde-i erat cbbe ve kab-plar ve bde-i saf-nlar..
A.Glpnarl, a.g.e., 208.
Skp Dede, I, 134. Mevlev dbndan devr-i veledyi usl-i aere ile aklayan Ksec Ahmed Dede
(Trabzon) eyh Glip tarafndan Mevlevlie Nak dbn dhil eden kimse olarak tenkid edilir.
Skp Dede, II, 12. Skp Dede, hidnin olu hdinin biyografisinde onu peyrev-i eslf- aliyye
ve sbit-kademn ve huceste-demn- tarkat- kiyye-i Mevlevyye eklinde, Ankaravnin ada
Yenikap eyhi Sabh Ahmed Dedeyi de ser-blend-i tarkat- kiyye-i Mevlev olarak tavsif
etmektedir. Skp Dede, II, 18, 76.
brahim Kutluk, a.g.m, 41.

84

merebten veya mereblerden bahsedilebileceine iret eder. eyh Glibin bu tespiti

ayn zamanda Glpnarlya yneltilebecek en ak eletiri kabul edilebilir.
Esrr Dede Tezkiresinde Sabh Ahmed Dedeyi anlatrken Mevlev
fukarsnn iki mereb zere olduunu syler: birincisi, ak ve cezbe yolu olup,
merebleri Mevlnnn Dvn- ems-i Tebrzye dayanr; ikincisi ise edeb ve marifet
yolu olup, merebleri Mesnevden akis bulmaktadr. Ancak Esrr Dede, her iki merebin
127

de ayn hakkate dayandn da belirtir.

1.2.3. smail Ankaravye Gre Mevlev Dncede Seyr Slk Anlay:

smail Ankarav ise, Mevlev tarkatnn mahiyeti, tarkat ii mereb ihtilaflar
ve ihtilaflarn giderilip birletirilmesi konusunda Minhcul-fukar ve Mesnev erhinde,
Mevlevlikteki slk db ve erkn konusunda ise Risle-i usl-i tarkat- nzennde
olduka esasl bir tavr ortaya koyar. Bu tavr aslnda eyhi I.Bostan elebinin tarkat
yaygnlatrma projesine bir mahiyet kazandrma giriimine sebeblik tekil eder ve/veya
bu tavr tarkata mahiyet belirlemenin sonucunda elde edinilen bir durumdur.
Ankarav, Minhcul-Fukarda Mevlev tarkatnn mahiyeti bal altnda
bu meseleyi incelemi ve Mevlnnn bir sf, onun yolu, erkn ve yininin tasavvuf ve
halifelerinin de sfler olduunu belirtmitir. lk bakta hasl tahsil etme izlenimi veren
ve bu haliyle ieriksiz gibi grnen bu ifde gerek kitabn btn gerekse Mesnev erhi
dikkate alndnda anlaml hale gelmektedir. yle ki, Hz. Peygamberden bu yana gelen
tarkat ehli kimseler eitli mereplere sahip olmakla birlikte z itibariyle ayn bir sflik
ve sfler taifesi vardr. Farkl sflerde bu zn deiik ekillerde tecelli etmesi veya bir
ok dallara ayrlmas onlar sf klan ve onlara sf adnn verilmesini salayan bu
ortak z ortadan kaldrmamaktadr. Genel olarak ifde edersek bu z, erat deruni

127

Tam metin yledir: Mlm ola ki, fukar-i Mevlevyye ve men tebeahm ki cem-i uar ondan
ibrettir, iki meslek zeredir. Biri budur ki ser-zede-i tab- lklar olan marif hakykn menba-
r u gavgdan ibret arb- tahr- bezm-i n--n- velvele-i ak- b-pyn ola. Ve biri dahi odur ki,
vrid-i kalb-i derrklar olan letif dekikin mara el-aku kllh edebn (akn tm edeptir)
seblinden kinyet b- hayt- sf- temkn irfn ola. Ve dahi meslek-i evvel Dvn- erf-i Hazret-i Pr
(k.s.) den mnakis ve meslek-i sn Mesnev-i marifet-muhtev-i admn-nazirden mehz olup, ikisi
dah bir ems-i hakkatin pertevi olduu hveyddr. Esrr Dede, 276. Esrr Dede, temkin ve marifet
meslekinden Ankaravyi VII. Cildi erhettiinden dolay knayan ve Mesnevhnlk yapt krsy
bana ykarm diyen Sabhi Ahmed Dedeyi Mevlevlik anlaynda Dvne Mehmed elebi ve
dervileri r Dede ile Ysf Snekn izini takip eden, melmetiyye grhundan Nesm vdisinin
zarfnesi bir zt olarak tantr. Buna gre ser-blend-i tarkat-i akiyye-i Mevlev eklinde vlen
Sabh Dede, gerek Ankaravye kar kavgac tavrnda, gerekse de ak ve melmet yolunu mereb edinen
bir kimse olarak Esrr Dede tarafndan birinci gruba dhil edilir. Ayrca bkz. A.Glpnarl, Mevlndan
Sonra Mevlevlik, 211-212.

85

ynleriyle birlikte zhirden vazgemeksizin yaayarak Hz. Peygambere ittiba etme ve

onun manev tecrbesini her bir sfnin kendi hayatnda yeniden kazanmasdr.

128

Mevlevliin mahiyetini bir sf tarkat olarak belirleyen ve kendisinden

nceki Mevlev meyihi tarafndan sistematik ekilde vaz edilmediinden dolay
tarkatn mahiyeti hakknda ortaya kan yanl anlaylar tashihe girien Ankarav, tariki tasavvufun temelinin fakr dier bir ifdeyle zhd olduunu syler ve unu ilve
eder: Mevlev tarkatn sfiyye tarkat eklinde tarif etmek, Mevlevlii tark-i ak ve
129

muhabbet veya tark-i fakr olarak tavsif etmeyi muhtevdir

Zira tasavvuf, ak, fakr,

zhd ve marifet gibi tasavvuf mahiyetine eklemlenen zellikleri kendi ierisine alan st
bir kavramdr. Dolaysyla Ankarav, Mevlevlii tarkat- kiyye eklinde tarif
edenlerin tariflerinin eksik olduunu, Mevlevliin mahiyetine ynelik bir tanmlama
getirmek gerekirse, bunun ancak tarkat- sfiyye olmas gerektiini belirterek, bu konuda
kan tartmalar bertaraf eder ve daha kuatc bir tanmlama getirir.
Ankaravye gre Mevlev tarkatnn mahiyeti tasavvuf yoludur, tasavvuf
yolunun yapsnda ise fakr vardr. Bu itibarla Mevlevliin esas ve rknleri, her eyi bezl
etmek, cmerte vermek ve ihtiyr terk etmektir. rih, sf isminin Mevlev, Glen,
Halvet gibi tarkat ehlini ihtiv ettiini belirtirken, Mevlevliin dier tarkatlar gibi
tasavvuf yolu olarak grlmesine iret eder ve Mevlevlii sfyye yolunun dnda daha
nce zikredilen ak yolu, melmet yolu veya kalender yol gibi eitli ekillerde
tanmlamay eksik bulur ve eletirir.
Ayrca fakr ile tasavvuf veya fakr ile sf arasnda mahiyet ayrm yaparak,
Mevlev fukars tamlamasnn ne anlama geldiini tespit eder. Fakra sahip olan
anlamnda fakr, sret itibariyle fakr (fakr-i sr) ve mana itibariyle fakr (fakr-i
manev) olmakla zere ikiye ayrlr: birincisi, mal olmayan kimselerdir. kincisi ise,
beer sfatlarndan km olup kendini bir eye mlik grmeyen, fen ehli kimsedir. Bu
kimse, kendini fen-y mutlak mertebesinde grp, Hakkn beksyla bk olmayan
kimsedir. Buna mukbil sfi ise, fen mertebesinden sonra Hakkn vcduyla bk olup,
fakrda ve zenginlikte Hakkn iradesine tbi, kendisine fen ve beknn msv olduu
kimsedir. Bu anlamda sf, manev fakrden stn olup, eer sfi fakr irade ederse haktr,
devlet ve zenginlik isterse yine haktr. Fakat manev fakir devletten ve zenginlikten
ekinir. Sufler iin fakr ve zenginliin veya fen ve beknn msv olmas, keml
mertebesinde olmalarna iret ettii gibi, sf bunlardan birisi ile mukayyed deildir.
128
129

. Ankarav, Minhcul-fukar, 11-12.

. Ankarav., a.g.e., 12.

86

Ancak sfi fakr veya zenginlikten birisini seebilir. Bu itibarla suflerden bazs Allahn
iradesi iktizs zengin olabilirler ve bu sfatlarla kendilerini gizleyebilirler (melmet
tavr). Ankarav Mevlevlik sz konusu olduunda sfyi keml mertebesinde grp,
Mevln ve halfelerini sf olarak tanmlamasyla, Mevlnnn zenginlii deil manev
fakr tercih ettiini ve dolaysyla Mevlev meyihinin de Mevlnya ittib ile manev
130

fakr benimsemelerinin daha doru tavr olduunu ileri srer.

Mevln ve Mevlev meyihini sfler olarak tanmlarken Ankarav yine

tasavvuf kavram ve disiplini altnda Mevlev sliklerini de mutasavvflar eklinde
tanmlar. Sf ile mutasavvf arasnda ayrma giden rih, mutasavvf, nefislerinin sadece
baz sfatlarndan mcerred olmu, sflerin hallerinden ve sfatlarndan haz duymu ve
onlara benzemi, ancak beer sfatlarndan tamamen hals olmadklarndan sflerin
keml mertebesinden geri kalm veya sflere benzemeye alan (mteebbih) kimseler
olarak kaydeder. Ancak Ankaravye gre, mutasavvife veya slikler tifesinin hakkleri
olduu gibi, grnte (sr) slikleri de bulunmaktadr. Birinci ksm hakk mutasavvf
olup mteebbih-i muhikkler olarak tabir edilir. kinciler ise, mteebbih-i
mubtildirler ki, sf eklinde grnp hakkatte sfi olmayan, suflerin stlah ve
tarkatlerini renmekle beraber, bu bilgilerini ve yollarn dnya ve menfaat kaygsyla
131

in eden, ibhi ve mlhid olan gruptur.

Ankaravye gre Mevlev tarkatnn ve bu tarkatta slk eden sliklerin her

hal ve fiilleri, Kurn yetleri, hadis ve sf meyihin eser ve haberlerine dayanmaktadr.
Bu itibarla Mevlev slikinin tarki, Kuran, Snnet, sf gelenek yani tark-i mstakm ve
tarkat- muhammediyyedir. frat ve tefritten zde, itidl zere olan Mevlev tarkatn
ak yolu veya cezbe yolu eklinde tanmlamak, aslnda Hz. Peygamberin yolu ya da
Snnet eklinde tanmlamaktan baka bir anlam ifde etmez.

132

Nitekim Ankaravye gre

Mevln, vecd ve cezbe zuhr etmedike itidl yolundan ayrlmamtr. Bu adan

133

Mevlev slikinin evvela erat uygulamas gerekir. Zira tarkat eratn tatbikidir.
eratsz tarkat olmad gibi, tarkatsz da hakkata varmak muhldir.
130

131
132

133

Mesnev erhinde fakr u ekilde tarif eder: (O fakirlik yokluk zdrab deildir, belki o fakirlik Haktan
baka hibir eye kendide dahil olduu halde vcut vermemektir.) Yani Haktan tr olan yokluk ve
fakirliktir ki haktan gayr hi yoktur ve kendi ve cemi-i eynn nazarnda min klll-vucub fakir ve
fanidir. Bu yoklua vasl olan ve ademiyyet-i asliyyesini bulan veliye fakir derler. . Ankarav, erh-i
Mesnev, VI, 441.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 14-15.
Ankaravnin bu konudaki delili Mevlnnn u beytidir: Ak est tark-i peygamber-i m/M tbi-i
akm ak rehber-i m (Peygamberimizin yolu ak yoludur, biz aka tabiyiz ve ak bizim rehberimiz).
rih VII. Cild erhinde hem erat okudum hem tarkat, ondan sonra himmet atn hakkate srdm.
Beytinin erhinde yle der: Ama asl yine erat caddesidir ve nefs-i kelm dahi erle makbl ve

87

Tarkatn esaslarn bu ekilde belirleyen ve Mevlev tavrnda olmas gerekenin

erevesini izen Ankaravye gre aslnda Glpnarlnn ileri srd gibi tarkat iinde
bir mereb ihtilf yoktur. htilf gibi gzken ey, seyr slkunda erattan
uzaklaanlar ile erat tatbik edenler arasndaki ayrmdr. Bu itibarla, baz Mevlev
tabakt melliflerinin ve tabakatta zikredilen bilgilere parac yaklaan Glpnarlnn
ems, Veled kol tasnifleri, Ankarav dncesinde her hangi bir yer bulmaz ve
eserlerinde buna dair bir ey zikretmez. Ancak Ankarav emsler tanmn
zikretmeksizin, tarkatta bu tifenin temel zellikleri olan melmet ve cezbe tavr
hakknda Mevlev tarkatnn mahiyeti etrafnda baz esasl aklamalar getirir.
Buna gre, Mevlevler arasnda Melmiyye sfatyla sfatl kimseler vardr.
Buradaki sfattan kast, bn Arabnin son mertebe olarak kabul ettii ve Mevlnda
melm neve olarak gzken, Hamdun Kassr ile balayan ilk dnem Horasan melm
tavrdr ki, daha sonra Bayrmilikle zdeleen Melmlik veya Glpnarlnn emsMevlevler ile Bayrm-melmileri ortak noktada aynletirdii melmlik deildir.
Melmleri muhakkik ve mukallid melmiler olmak zere ikiye ayran
Ankarav, hakk melmyi hayrlarn izhr etmeyip, halkn (avam) nazarndan mahfuz
tutan ve erlerini gizleyen eklinde tanmlar. Buna gre son derece ihlsa dikkat eden
gerek melmler, kendilerinde bakalarna kar her hangi bir velyet zann uyandracak
tavrdan da kanrlar. Hatta muhakkik melmler erat asndan ho grlmeyen baz
sfatlar gstererek kendilerini gizlerler ve ihlsa dayal ibadetle megul olurlar. Bundan
maksadlar hretten kanmaktr.
Nitekim Mevlnnn emsle ilk tantklarnda ve bidyet-i ahvlinde,
emsin Mevlny meyhaneye mey testisi almak iin gndermesi ve Mevlnnn
testiyi getirdikten sonra testiden mey yerine bal erbeti kmas, emsin kendisindeki
134

melamet tavrn Mevlnya anlatmak iin bir temsildir.

Ancak erat hrici

davranlarla kiinin kendisini gizlemesi olduka ileri bir mertebede bulunmay gerektirir
ve baz hallere mnhasrdr. Aksi takdirde, melm tavrn arap imeyi gerektirdiini ileri
srmek nefsin hazzn tatmin etmekten ve hakkate erat olmadan ulalabileceini iddia
etmekten baka bir ey deildir.

134

msellemdir. Tarkat ve ondan sonra hakkat hem er-i erife mukrin olmakla makbl ve sahhdir. Ve
ill eer bir tarkat ahkm- erat zere mebn olmazsa ayn- dallet ve mahza gavyettir. Ve bir hakkat
ki, ahkm- erata muvfk ve db- tarkata mutbk olmaya ayn- zandaka ve ilhd ve mahza kfr ve
fesad olur. Eer ayn- hakkat-binle nazar olunursa erat hod ayn- hakkattir. . Ankarav, VII. cild
erhi, 104a.
ems ile Mevln arasnda geen bu menkbe bir hikye eklinde Mesnevde yer almaktadr.
Ankaravnin aklamalar iin bkz. . Ankarav, erh-i Mesnev, II, 517-522.

88

Ankarav dncesine gre Mevlevlikte melmet yolunu ihtiyr etmek iin iki
sebep olabilir: 1. eyh makamnda olan rif, derviinde baz sfatlar grr ki, onlarn
ortadan kaldrlmas ancak melmet ile mmkn olabilir. O zaman dervie gereken bu
emre uymaktr. 2. melmeti ihtiyr eden kimse, eyhi olmaz da, kendisi kendi nefsinin
hilelerini bilir. Halk ise kendisinin hsn-i hline rabet eder. Halkn bu iltift ve bu
rabeti onun slkuna ve zevkine zarar verir. O zaman bu hile (hle-i tarkiyye) ile halk
arasnda hret bulmaktan kurtulur. Ancak yaayan bir mride intisb etmeden kemle
135

ermek mmkn deildir.

Bu anlamda Ankaravye gre eyhin veya mrdin melmet

tavrn tercih etmesi zorunlu hallerde ortaya kan bir durumdur. Yani Mevlev slikinde
ve meyihinde olmazsa olmaz bir meslek deildir.
Dier taraftan mukallid melmler, varlk kaydndan kurtulamam ve tevhid
mertebesine erememi kimselerdir. Zira ikilik ngrp, halk ayr olarak kabul ederler.
Halbuki muhakkik melmler ya da sf mertebesinde olanlar, varlkta her hangi bir ikilik
grmeyip, halk kendilerinin dnda kabul etmezler; hayr ve hasenelerini gizlemezler,
136

ancak hayrlarn da kendilerinden bilmezler.

Sfler ile melmler arasnda ayrma giden rih, sf mertebesinde olanlara

muhlas (kurtulmular), melmet mertebesinde olanlara muhlis (kurtarclar) der. ki tife
arasndaki temel fark, sfler vahdete teslim olan grup olmakla beraber, melmler
birlikten uzak dmlerdir. Hakk melmilerin dnda bir de mteebbih melmler
vardr ki, mutasavvf veya sliklerde olduu ekilde iki ksmdr: ilki mteebbih-i
muhikkler, dieri mteebbih-i mubtillerdir. Bir dier ifdeyle hakiki mukallidler ve btl
mukallidler. Birinci grupta olanlar, bid ve zhidlerin mersimiyle mteressim olmayp,
halkn karsnda ibadet ve taatlarn izhar etmeyen kesimdir. Sadece farzlar yerine
getirip, nafilelerle megul olmayan mteebbih-i muhikkler, farz amellerini ihls gerei
halktan gizlerler. Bunlar, hakiki melmlere amellerini gizleme asndan benzemekle
beraber, hakklerin farz ve nafile amellerde eksiklik yapmamalarndan tr de onlara
muhliflerdir. Mteebbih-i mubtiller ise, erat hibir srette yerine getirmeyen, daima
sarho gezen, klarn kfr imandr trnden takn szler sarfeden grhtur. Bu
grha ise her hangi bir ekilde itibar olunmaz.
Ankaravye gre Mevlevlikte kalender-melmi tavra sahip olmann
almetlerinden biri, r- darb zere tra olmaktr. Tevzu ninesi olan r- darb,
135

136

. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf ve Mevlev Erkn (erh-i Ahds-i Erban, haz. Semih Ceyhan,
stanbul 2001, 130.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 16-18.

89

Mevlevlikte slk etmek isteyen tliplerin yapmakla mkellef olduklar dbdandr.

Ankarav Mevlev slkuna dair vecz rislesi olan Risle-i usl-i tarkat- nzennde bu
erkn yle zh eder: n bu tarke girmek murd ile ol sultnn detleri Snnet-i
Raslllah zere el ele alp battan sonra tlibin mikras ile iki kann arasndan ve
byndan birka kl keseler. Hz. Peygamber Dldl atna binmi iken bu nevi batleri
zamannda byle talim etmiler idi. Ve bu fakir dahi mikras ktb-i meyihde grdm
ve hakkate vsl oldum.

137

Ankarav Mevlevlikteki mereblerin ihtilf konusunda tarkattaki melmi

gzkenlerden sonra meczb merebinde olanlar hakknda da aklamalar getirir. Buna
gre melmet tavrnda olanlar gibi, tarkatte cezbeye dp meczb olanlarn muhakkik
ve mukallidleri (mteebbihleri) bulunmaktadr. Muhakkikleri, kendilerine Hakkn
cezbesi galebe edip, tedbir ve tasarruftan alkoyup, ahadiyyet mertebesinde fn olmu
kimselerdir. Mteebbih meczblar ise, mteebbih-i muhikk ve mteebbih-i mubtil
olmak zere iki ksmdr. Birinciler, bazen cezbenin glip gelip, akllaryla tedbir ve
tasarruftan zde olanlar, bazen de tedbirde bulunup, ibadet ve taatla megul olanlardr.
kinciler ise, arap ve afyonun tesiriyle eytani hayallere dalarak kendilerini veli ve
138

meczb gsterenlerdir ki, hem kendilerini hem de halk kandrrlar.

Glpnarlnn Ankaravye ynelttii ikinci tenkid, Mevlev slku dbna

dairdir. Divne ve hdinin ardndan Mevlev erknna dair en kapsaml aklamalar
getiren Ankarav, Risle-i Usl-i tarkat- nzenn adl erkna dair mstakil rislesinde on
139

iki mertebeli ism-i cell zikrini ortaya koyar.

rihe gre, Mevlev olmak isteyen tlibe

rdarb uygulandktan sonra zikir telkin edilir. Sabah namazndan sonra, kuluk vaktinde,
yatsdan sonra ve teheccd namazndan sonra zikredilmek zere biner ism-i cell
telkin edilir. Zikirde on iki makam bulunmaktadr. lk yedi makamda, slik kendi
varlndan fni olur. Sekizinci makamda feny eriir ve on ikinci makamda vahdet
srrna rif olarak, slkunu nihyete erdirir.
Glpnarlya gre zikir telkini Mevlevliin aslndan olmayan sonradan
uydurulan bir erkndr.

140

Oysa Ankaravden nce Divne ve hid de telkn-i zikirden

bahsetmi, zikrin ism-i cell olduunu sylemiler; Ankaravden sonra da Ksec Ahmed
Dedede ve eyh Glipte zikir db tasdik edilmitir.
137
138
139
140

A.Nezih Galitekin, 93; . Ankarav, Minhcul-fukar, 16.

. Ankarav, a.g.e., 19-20.
A.Nezih Galitekin, 93.
A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 194-195.

90

Ankarav Mevlevlikte ancak slik olan ve seyr slk dbn tatbik eden
meczbun, iktidya lyk eyh olabileceini belirtirken, tarkatinde melmi gzken veya
slktan b-haber olan meczblarn da tarkatn mahiyetini esaslarndan uzaklatrdklar
gereine iret eder. Ankaravnin yapt, tarkata yeniden mahiyeti erevesinde sret
izmektir. Ankarav ehl-i tahkke uyarak eyhleri drt ksma taksim eder. Zira slikler
drt nevidir:
1.Srf sliktir: eyhlie ve kendisine iktidya lyk deildir. Zira nefs
sfatlarnn bakiyyeleri ondan henz silinmemitir. Mchade makamnda ilah tevhidden
mahcbdur. Bakasn teslk etmeye yetkili deildir.
2.Srf meczbdur: ilh cezbe onu kendi varlndan tecrd ederek, fn
klmtr. Mutlak vahdete garkolduundan kesret lemine uuru yoktur. Mumelede
noksan olup, erat ve tarkatn faydalarna rif olmadndan, eyhlie layk deildir.
3.Meczb olan slik: ktid ciz deildir. Zira eyhlik mertebesini elde
edememitir. Meczb olan slik, balangta mcahade ve riyazetle ve hizmetle tarkatte
slk eder. Ancak nihyetinde ilh cezbe zuhr edip, Zat ve sft- ilhiyyenin tevhidine
vsl olur. Ancak vahdet zevki merebine glip olduundan temkin mertebesini bulamaz.
4.Slik olan meczb: slktan evvel cezbeye tutulmutur. Telvnden geip
Glpnarlnn Ankarav hakknda tenkid ederek syledii temkin mertebesini bulup,
eyhlie layk olurlar. Hakkn tecellisiyle beeriyyetten kurtulup, kendilerinden fn
olduktan sonra, Hakla bk olurlar. Kendileri mahv ve fen bulduktan sonra slk ile sahv
mertebesine gelirler. Kesrette vahdeti mhade edip, mahbbiyyet makamna vsl
141

olurlar ve halifelik kazanrlar ve mehat hizmetini yerine getirirler.

Glpnarlnn Ankarav ile Mevlevlikte baskn tavr olan telvin ve

meczubluktan temkin tavrna geildiini sylemesi, kavramlarn dellet ettii manalar
yanl anlamasna, dolaysyla da yanl bir Mevlevlik tarihi okumasna dayanmaktadr.
Ankaravye gre telvin dereceye ayrlr: birinci derece slikin telvnidir ki, seyr slk

141

Afif Tekta, eyh smail Ankaravnin Minhcul-fukar adl eserinin z, stanbul 2004, 28-29.
Muhammed Nazm Efendi ise tasnif hakknda unlar syler: Slk ehli 4 ksmdr: slik-i gayr-i
meczb, meczb-i gayr-i slik (bunlarn sluklar nakstr, marifetleri ancak ilmel-yakin derecesindedir.)
slik-i meczub, meczb-i slik (bunlarn dereceleri marifette hakkal-yakindir). sreti bid bilip, manay
mabud anlayp/ kulluu isbatla sultana ermilerdiniz. (evvel marifet sonra ibadet). Slik-i meczub ile
meczub-i slik arasnda tartma vardr. Tartma hangisinin efdal olduu zerinedir. bn Arabi Fthtta
farkl yerlerde ikisini tafdil eder. Mesela, slik-i meczub vezir-i azama benzer. Daha nceden pdih
defterine ismi yenieri yazlmtr. Daha sonra odaba, ve orbac, sonra bey ve yenieri aas, sonra
anadolu ve rumeli vilyetlerinin tmne vali olup, sonra veziriazam olana ebihdir. Meczub-i slik ise,
pdih kullarndan birininin evsaf ve ahlkndan bir eyi beenip, her hangi bir mnasebet olmadan
kendine nedim eyleyip, birka gnden sonra veziriazmam yapmaya benzer. Osman Trer, Muhammed
Nazm: Hayat Eserleri ve Hediyyetihvn, Baslmam Doktora Tezi, AF, Erzurum 1982, II, 19-20.

91

esnasnda eitli hallerle hallenmesidir. kinci derece cem ya da fen makamnda

telvndir. Slikin bu makamda telvni aslnda telvnsizliktir. Zira slik tm sfatlarndan
tecrd olduundan mutlak bir renksizlik hlindedir. Ancak renksizlik de bir renk
142

olduundan ya da sfatszlk da bir sfat olduundan telvn dimdir.

nc derece

telvni ise yle aklar: bir halden bir hale veya bir marifetten bir marifete an be an O
her gn bir endedir sz uyarnca munkalib ve mtehavvil olmaktr. Bazlarna gre bu
makam nks, bazlarna gre de en yce mertebedir. Bu mertebenin makbl olmas
ceme ulatktan sonra olan telvindir ki, fen hali sonras bekda isimler tecellisinin
ardarda gelip mlevven olmasdr. Hz. eyh Muhyiddin buyurur ki: Telvin bize gre en
143

kmil makamdr. Kastettii cemden sonraki fark telvinidir.

Ankaravye gre

cemden sonra fark ya da mahvdan sonra sahv makamndaki telvn temkinin ta

144

kendisidir.

Temkn istikmet ve sebt hlidir ve olmas gerekendir. Mevln

Mesnevde klarn sebt vasfn sana muhkem ve sbit dalar anlatr beytinde iret
ettii hldir.

145

Ankaravye gre ak, sfat ve isimlerin tecrd edildii Zat mertebesi

olmas itibariyle en yce mertebedir. Ak mertebesi, hakk meczb ve muhakkik

melmlerin mertebesi olmas hasebiyle, ak, cezbe, temkn ve melmet tavr ayn
manann farkl yzleridir.
Ankarav melm gzken Mevlevlerden bazlarnn seyr s slka itiraz edip,
bir eyhe balanmann gereksiz olduunu, zira Mevlnnn ird iin Mesnevsini
braktn, Mesnev okumann kiiyi hakkate erdireceini iddia ettiklerini ifde eder. bu
iddia bir ok alardan hataldr. Birincisi Ankaravye gre Mesnevde ncelikle
vurgulanan huslardan birisi yaayan bir mride intisbn zorunluluudur. veys
yoldan hakkate ermek istisndr ve ndirdir. stisn ise intisbn zorunluluu kidesini
bozmaz. Ankarav eserlerinde sklkla kavmin eyhi, mmetin peygamberi gibidir
szn vurgular. Dolaysyla Peygambere ittib ancak bir eyh-i kmile ittib olmaktan
142
143
144

145

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 500, III, 338.

. Ankarav, Maksidl-aliyye f erhit-tiyye, Sl. Ktp. Hamidiye 654, 12b.
Ankarav telvnin ilk iki derecesi ile temkin arasndaki farkn hal ile makam arasndaki farka paralel
olduunu syler. Sflerden ehl-i hal olan oktur fakat ehl-i makam olanlar aralarnda nadir bulunur.
Yani tedvinattan sflerin ou hali deillerdir. Lakin sflerin iinde sahib-i temkin olan ehl-i hal azdr.
Mesnevde hal ile makam arasndaki fark yle temsil edilir: hal, gzel bir gelinin cilvesine benzer;
makam ise o gelinle halvette bulunmak. rih beytin erhinde unlar sylemektedir: Hal bi-l amel ve
l kesb kalbe gelen hlete derler ki sfat- nefsniyyenin zuhr eylemesiyle zil ola. Mesel bast gibi ve
kabz gibi ve sahv gibi ve mahv gibi ve muhabbet gibi ve evk gibi. Pes buyururlar fil-misl o zb arstan
cilve gibidir ve bu indel-meyih olan makam arzla olan halvet geldi. Yani shib-i makm odur ki
menba-i hl olan zevk ve tecelli onun mlk ola ve sahib-i hal olan ancak zevk-i tecelliyi baz evktta
mhede klar. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 302, 232.
. Ankarav, a.g.e., V, 593; I, 682; III, 53.

92

geer.

146

Mesnev ise dier tasavvuf kitaplar gibi kendi bana irda ehil deildir. Zira

mumelt ile ilgili konularn yakn derecede idrk ancak mumelt kendi hayatnda
tatbk eden bir eye bat etmekle gereekleecek bir eydir.
eyhe intisb ettikten sonra slikin uymas gereken eyler tr: 1. malnda ve
nefsinde eyhin tasarrufunu mrdin caiz grmesi ve her ne emrederse ona muti ve
munkt olmasdr. 2. eyhe itiraz etmemeli ve zhir ve btn hibir hususta eyhin
tasarrufuna muhalefet etmemelidir. 3. eyhin mevcdiyeti halinde kendine bir makam
bakmak ve halk irda kalkmak ciz deildir.147
smail Ankaravnin Mevlev erknnn en bata geleni sem yinine dair
mstakil risleler kaleme almas Mevlevlik trihinde olduka nemlidir. Bu anlamda
Ankarav semn sri ve manev kidelerini Dvnenin mcmel eseri Mesnevsinden
sonra en esasl ve detayl ekilde yazan ilk Mevlevdir denilebilir.

1.3. Meht Hayat ( 1019-1041/ 1610(1)-1631/2):

Konyada I. Bostan elebinin mrdi olan ve eyhinin 5 sene hizmetinde
bulunan Ankarav, 1019/1610 ylnn evval aynda stanbul Galata Mevlevhanesi
eyhliine yedinci halife olarak gnderilir.

148

Thirl-mevlev hri Ankarav hakkndaki

kaynaklarn tm eyhliin ilk olarak Galata Asitanesinde 1019/1610 ylnda

baladnda mttefiktir.

149

Thirl-mevlevnin naklettiine gre Ankarav, I. Bostan elebi tarafndan ilk

olarak Kbrs-Lefkoe Mevlevhanesine eyh olarak tayin edilip, daha sonra buradan
Galata Mevlevhanesine postniin olur.150 Bu bilgiyi, sadece Tahirl-Mevlev
kaydetmektedir. Ancak Lefkoe ve Galata Mevlevhanelerine tayin tarihini belirtmez.
Kbrs ftihi Ll Mustafa Paann Mevlev olmasyla Kbrsta Mevlevliin
intiar sreci hzlanm; Kbrs ftihlerinden Ahmed Paa tarafndan 1002/1593 ylnda
146

147
148
149

150

. Ankarav, a.g.e., I, 125, 554; II, 124, 527-9; III, 107, 114; IV, 440; V, 192-3, 260, 460-1; VI-tekmile
59-61, 412;
. Ankarav, a.g.e., I, 558; II, 403; IV, 111-2; IV, 78-9, 784-5; VI-tekmile, 420;
Sahih Ahmed Dede, 289.
Skp Dede, II, 37; Esrr Dede, 209; Ali Enver, 80; Bursal Mehmed Tahir, Meyih-i Osmaniyyeden
Sekiz ZatnTtercim-i Ahvli, 21; Hocazade Ahmed Hilmi, Hadkatl-evliy, stanbul 1318, 70; Hseyin
Ayvansaray-Ali St Efendi- Sleyman Besm Efendi, Hadikatl-cevmi: stanbul Cmleri ve dier
dini-sivil mimariler, haz. A.Nezih Galitekin, stanbul 2001, 436.
. Ankarav, Nisbl-mevlev, trc.Thirl-mevlev, giri.

93

ilk olarak tesis edilen Ahmed Paa Mevlevhnesi adyla da tannan Kbrs-Lefkoe
Mevlevhnesine kaynaklarn ittifakyla Ferhat Paann Mevlevhaneyi yeniden insna
kadar srasyla Hamza Dede, Hac Abdullah Efendi, mam brahim Hatip Efendi, Hafz
Mustafa Efendi postniin olmutur.

151

Sahih Ahmed Dedenin kaydna gre ise Ferhat

Paann yeniden insndan sonra ilk olarak 1016/1607de I. Bostan elebinin kardei
Ebbekir elebi tarafndan Larende Karamani derv Hamza Dede eyh tayin edilir. Oysa
kaynaklarn ounluu Ferhad Paann yeniden insndan sonra Ferhad Paa
Mevlevhnesi olarak da maruf olan Kbrs zaviyesinin ilk eyhini 1016/1607de I.
Bostan elebi tarafndan tayin edilen Sadettin b. Muharrem olarak tespit ederler.
Sadeddin Dedenin ardndan sebebi bilinmeyen bir aradan sonra 1132/1719 tarihinde
Mehmed Sadr Dede postniinlie getirilir.

152

I. Ve II. postniinlik sresi arasndaki

yaklk 112 yllk meihat zamannda kimin Mevlevhanede eyh olarak bulunduu
kaynaklarca mehuldr.
Thirl-mevlevnin verdii bilgiyi ihtiml ve tm Mevlevlik tarihi
kaynaklarnn kabul ettii Galataya tayin olunma tarihi olan 1019/1610u tasdik
edebileceini kabul edersek, Ankarav ya Ferhad Paann Kbrs derghn yeniden
inasna kadar olan dnemde ya da Sadettin b. Muharremin 1016daki ilk meihatliinden
sonra ksa bir sre postniin olduu tevsik edilebilir. Birinci ihtimal olduka zayftr. Zira
kaynaklarda her hangi bir kayt yoktur. kinci ihtimal ise biraz daha gldr. Zira eyh
Sadettinin eyhlie tayin tarihi 1016 ile Ankaravnin Galataya arz tarihi 1019 yllar
arasnda Kbrs meihatliini kimin deruhte ettii mehuldr ve bu 3 senelik srede yani
Galataya tayin olunaca zamana kadar Kbrs zaviyesinde eyhlik yapm olabilir.
Thirl-mevlevnin bu konudaki rivyeti had haber konumunda kalsa da, bir dier
ihtiml de trih belirtmese de Ankaravnin buraya tayin edildii ancak Lefkoeye ya
gitmedii ya da kaynaklara gemeyecek ekilde ok ksa bir sre grev icr ettiidir.
Netice olarak u sylenebilir ki Thirl-mevlevnin bu kayd z rivyet olarak
kalmaktadr.

151

152
153

153

M.Haim.Altan, Belgelerle Kbrs Trk Vakflar Tarihi, Kbrs 1986, II, 1338 vd; H. Fikret Akasya,
Lefkoe Mevlevhnesi, I. Milletleraras Mevln Kongresi, Konya 1987, 99; Hasan zender,
Kbrsta Mevlevlik ve Mevlevler, V. Mill Mevln Kongresi, Konya 1993, 99-100.
Sezai Kk, 298.
Thirl-mevlev kayd yledir: ...eyh smail Ankarav memleketinde mkemmel bir tahsl ettikten
sonra Bayrm tarkati eyhlerinden olmutu. Bilhare Konyadaki Mevlevhne eyhi Birinci Bostan
elebiden hilfet alm ve Kbrs Mevlevhnesi eyhliine gnderilmi, oradan stanbuldaki Galata
Mevlevhnesi mehatine getirilmi, mehr erhini orada yazmtr... . Ankarav, Nisbul-mevlev,
trc. Thirl-mevlev, giri.

94

Ankaravnin Mevlevhneye teriflerinde, daha sonra Ankaravnin yakn

dostlar olacak Rumeli kazaskeri Yahya Efendi ve Anadolu kazaskeri Keml Efendi
Mevlevhanede

hazr

bulunurlar.

Ayn

yln

Zilkade

aynda

eyhlislamla, Keml Efendi ise Rumeli kazaskerliine terfi ederler.

Yahya

Efendi

154

Rsh Dedenin Galata meihatliinde ne gibi roller stlendiinin tesbiti

kendisinden nceki dnemin kefedilmesiyle irtibatl bir biimde ele alnmas gerekir.
Zira Onun seyr slk anlaynda ihyc tavr, meihat hayatnda da sz konusudur ve
ihyy gerektiren unsurlarn teekkl kendisine kadarki Galata Mevlevhnesi
postniinlii dnemlerinde olumutur.
1.3.1. Ankaravden nceki Dnemde Bir Messese Olarak Galata
Mevlevhanesi: (897-1019/ 1491-1610):
Daha ok Galata semtinde bulunmas itirabiyle Galata Mevlevhnesi olarak
bilinen stanbulun ilk Mevlev sitnesi, kaynaklarda Beyolu dergh, Galata sitnesi,
Galata Dergh, Galata Hangh, Galata Tekyesi, Mevlevhnede bir sre eyhlik yapan
(greve balama tarihi 1205/1790 (7 yl 10 ay)) eyh Glipe nisbetle Glip Dede
Dergh, Galata- Kulekaps mahallesinde yer almas ititrabiyle Hnikh- Bb- Kulle,
Kulekap Mevlevhnesi, skender Paa tarafndan kurulmas hasebiyle de skender Paa
Msecid ve Zviyesi, Tekye-i skender gibi isimlerle anlr. Mevlevhne, stanbul
Beyolu ilesi, Pera-Beyolu Tnel meydan mevkii/ Yksek kaldrm-ahkulu
Mahallesi, Yksekkaldrm Cd. Galip Dede Cd. No: 13, 15, 17; Yeni Yol-ahkulu
Bostan Soka ile Alman Mektebi arasnda yer alan arsa zerinde bulunmaktadr.
Gnmzde Divan Edebiyat Mzesi adyla faaliyet gstermektedir.
154
155

156

155

156

Sahih Ahmed Dede, 289.

Brihd Tanrkorur, Trkiye Mevlevhnelerinin Mmr zellikleri, SSBE, Baslmam Doktora Tezi,
Konya 2000, II (Katalog), 338.
1925de kanun gerei Mevlevhane kapatldktan sonra uzun bir sre derghn bir blm ilkokul, Hlet
Said Efendi Ktphnesi karakol olarak kullanlmtr. stanbulu Sevenler Grubunun 1941 tarihli
toplantsnda Maarif Vekili hasan Ali Ycelin dergh Mevlev Mzesi hline dntrlmesi teklifi
grlerek tamir karar alnm ancak baz kabirlerin slah dnda onarm gereklememitir. 1946da
ayn gurb bu defa Eitim Bakan emseddin Sirere teklif gtrm, Mevlev Kltr Mzesi haline
dntrlmesine karar verilmi ve derghn tm saha mtemilt Vakflardan Eitim Bakanlna
aktarlmtr. Ayn yl Mevlevhne bahesinin bir blmne stanbul Belediyesi tarafndan Evlendirme
Dairesi yaplmtr. naat kazlar esnasnda Bizans dnemime ait St. Theodor manastrnn bir duvar
paras ve bu manastrn mezarlna ait tula lahit ve kemikler bulunmu; skender Paa zamannda
kurulan ilk mevlevhanenin Bizans Tulas ve Trk harcyla yaplan mesned duvarlar ortaya km fakat
hepsi tahrip edilmitir. 1960 yllarda semhane blmnn onarmna balanm ve 70li yllarda
tamamlanmtr. Mlkiyeti Vakflarda olan Mevlevhnenin kullanm Kltr Bakanlna devredilerek
1970-1975 yllar arasnda mzeolojik almalar, onarmlar ve bahe dzenlemesi tamamlanarak 27
Aralk 1975de mevlevhne Divan Edebiyt Mzesi ad ile halkn ziyaretine almtr. Server
Dayolu, 159-160. Mevlevhnenin tam onarm halen devam etmektedir.

95

Galata Mevlevhnesi stanbulda kurulan ve ile karlan ilk Mevlev

sitnesi olmakla beraber Kalenderhne zaviyesinden sonra ina edilen ikinci
157

Mevlevhnedir.

Nitekim stanbul Fethi sonras 857/1453te dzenlenen Fatif Sultan

Mehmed Vakfiyesinde Vezneciler semtindeki Bizans kilisesinden dntrlen

Kalenderhne Camiinde bir mevlev zviyesi kurulmas ngrlmtr. Galata
Mevlevhnesi Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezidin riclinden Veliyyddin olu
158

skender Paa (. 1506)

tarafndan 1491de ina edilmitir. Mevlevhnenin kurulu yl

olarak ( er-rsh) sznn ebced hesab karl olarak h. 897/m. 1491 tespit
edilmitir. Nitekim Ankarav daha nce de ifde ettiimiz gibi bu sze binen iirlerinde
Rsh mahlasn kullanmtr.
Sakp Dede ve ona dayanan kaynaklar Galata Mevlevhnesi silsilenmesinde
ilk postniini Sultan Dvne Mehmed elebi eklinde tayin ederler. Buna gre
Mevlevhnenin yer ald ve nceleri av iftlii olarak kullanlan ve muhtemelen H.
Theodoros manastrnn kalntlar zerinde yer alan Galata dndaki yamalar, II.
Bayezid tarafndan vezir skender Paaya hediye eklinde verilmi, o da iftlikte misafir
ettii Sultan Divne Mehmed elebi ile birlikte iftlik bahelerinden bir ksm vakfederek
ilk mevlevhneyi kurmu, ilk eyh olarak da Divne Mehmed elebiyi getirmitir.

159

Ayrca semhnenin nndeki byk servi aacnn Divne tarafndan dikildii rivyet
olunmutur. Sakp Dede, Divane Mehmed elebinin Kanuni Sultan Sleyman devrinde
stanbula, oradan Bursa ve Ktahyaya gittiini, Karahisara dnnden bir sre sonra
vefat ettiini syler, ancak tarih vermez. Onun kaydettii bu bilgiler baz kronolojik
157

158

159

Galata Mevlevhnesi ile ayn yllarda kurulan 1494 tarihli vakfiyeye sahip bid elebi Tekkesi NakMevlev tekkesi olarak faaliyet gstermitir. Nakibendlii stanbula getiren Abdullh- lhnin mrdi
ve Emr Buhr (. 922/1516) ile pird olan ve Mevlev evrelerinde yetien bid elebi (. 903/149798) tarafndan temelleri atlan, Fatih semtinde yer ald iin Fatih Mevlevhnesi olarak da mehr olan
bid elebi Tekkesinde Perembe gnleri sem yini, Cuma geceleri de hatm-i hcegn icr edilmitir.
Ekrem In, Mevlevlik, DBA, V, 424. Mevlev kaynaklarn hi birinde adna rastlanmayan bu
tekkeden Hadkatl-cevmi Fatih Camii yaknnda Yarhisar Camii civarnda bir bid elebi mescidi
olarak bahseder. lmne Gafleti koy gzn a h diyerek/ Eresin ltfuna lbd giderek/Tekkenin
shibine de trih/ Gitti bid elebi Hak diyerek ktas tarih olan Abid elebi, elebilerden Mehmed
Shib (. 1579) ve ir Ganzde Ndir ile birlikte mescid avlusunda medfndur. A. Glpnarl,
Mevlndan Sonra Mevlevlik, 327-328.
Mevlevlik Tarihi kaynaklar skender Paann kimlii zerinde farkl grler ileri srerler. Skp Dede
Sefinede skender Paay Kanuni dnemi devlet riclinden varsayar. Bkz. Skp Dede, I, 15-59; M.
Sreyya, Sicill-i Osmani haz. Abdlkadir Yuval- Ali Aktan), stanbul 1995, I, 345. Glpnarl kadim
kaynaklardaki bu karkl tashihe ynelmitir. Buna gre Fatih Sultan Mehmedin hassa glmalarndan
olan skender Paa 1475te Bosna Beyi, 1480de Rumeli Beylerbeyi, II. Bayezid dneminde 1483te
vezir, 1485te tekrar Bosna valisi ve 1489ta tekrar vezir olmu, stanbulda Fatihte kendi ad ile de
anlan Terkm Camiini bina ettirmi ve 1506da vefat ederek Vizede akall Kynde yaptrm olduu
mescidin yanna gmlmtr. A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 111-112; B.Tanrkorur, II,
377 not 5.
Skp Dede, I, 15-59; Hseyin Ayvansary, Hadikatl-cevmi, 436; Ekrem In, Galata
Mevlevhnesi, DBA, III, 362; Server Dayolu, 67.

96

hatalar iermektedir. Nitekim Sakp Dede Galata Mevlevhanesini Kanuninin

vezirlerinden olan dier bir skender Paaya kurdurmu ve Dvneyi de ilk eyh olarak
tayin ettirmitir. Ancak Mevlevhneyi Kurn Kanuni devri vezirlerinden olan skender
Paa deil, Fatih devri hassa glmanlarndan olan skender Paadr ve Divne
160

mevlevhanenin ilk eyhi de deildir.

161

Oysa 2 Muharrem 897/15 Kasm 1491 tarihli skender Paa vakfiyesi

ile

Paann kimlii, kurulu tarihi ile tayin edilen ilk eyh konusuna kesin aklk
getirmektedir. Vakfiyeye gre Mevlevhnenin ilk eyhi Divne Mehmed elebi deil
eyh Zeynelbidn Ef. Olu Yunus Ef.(.?)dir. Bu Zt ayn zamanda mevlevhnenin ilk
mtevellsidir, zira vakfn tevliyetini de mevlevhnenin eyhlerine art kotuu
162

belirtilmektedir.

Vakfiyedeki bu kayt esas alnp Galata Mevlevhnesinin ilk eyhi

163

olarak Yunus Efendiyi kabul etmek , kendisinden sonra srayla Divne Mehmed

160
161

162

163

Nihat Azamat, Divne Mehmed elebi, DA, IX, 436.

Bkz. VGMA: stanbulda skender Paa b. Veliyyddin Vakf, 12 Muharrem 897/1491 tarihli, Defter No:
573, s. 104, sra 19 (Trkesi: Defter No: 2111, s. 232, sra 181) Can Kerametlinin yaynlad vakfiye
metninin bir ksm yledir: Mahrsa-i Galata hricinde vki Mevlevhnenin bin ve insna bd olan
skender Paa bin Veliyyiddn Rumeli Vilyeti dhilinde Edirneye mlhak Vize kazas kursndan
Karabrek karyesinde vki, tevliyet-i Mevlevhne-i merkmede eyh olanlara ve ilesi zviye-i
merkme fukarsna merta olan malml-hudd mezraalar mahfe-ier-i kavm-i enverde zikrolunan
vakfa li eclit-tescl vel-itmm vet-tekml mtevell nasb ve tayn eyledii Cmiul-mehsin e-eyh
Ynus Efendi ibn-i eyh Zeynelbidn Efendi mahzarnda ikrr- tm ve takrr-i kelm edip silk-i
mlknde mnselik olup zikrolunan hasbeten lillhi Tel ve taleben li merztih yeste zilll-meri tahte
sadaktih vakf ve habs-i sarh-i mer ile vakf habsedip yle art ve tayn eyledim ki: Zikrolunan
mezraalara evldmdan ve akrab-i taalluktmdan bir kimesne mdhale eymeyip, ancak Mevlevhnei merkmede eyh olanlara merta olup mutdlar olan nehrda bade devern bir Sre-i mlk-i erf
tilvet olunup sevbn Hazret-i rasl-i Ekrem (s.a.v.) uh-i erflerine ihd eyleye ve dah yle art
eyledim ki: Zikrolunan mezraalardan her ne hsl olur ise Mevlevhne-i merkme-i zviyelerine
merta ola deyu art ve tayn ve mezbr e-eyh Ynus Efendiye teslm eylediimde sir vakf
mtevellleri gibi mutasarrf oldu a.g.e., 19. Vakfiye kaydna gre Edirneye bal Vize kazasndaki
drt kyn (iftlik, akall, Karabrek, Keiky/Doanc Elvan mezraa gelirlerinin Galata hricindeki
mescid ve zviyesine (Galata Mevlevhanesine) tahsis edilip, daha sonraki asrlarda da bu gelirlerin
Mevlevhanenin balca madd kaynaklarndan olduu anlalmaktadr. Ankaravye kadarki dnemde h.
911/m. 1505 tarihli vakflarda ise skender Paa stanbul mescidi mahallesinde Meydn- Tr
(Okmeydan)ndaki bu mescid ve zaviyenin masraflarn karlamak zere tahss edilmi eitli stanbul
gayrmenkulleri (kk kervansaray, bahane, hcreler, dkkn, hne, bahe) toplam 7560 akelik bir
gelri getiriyorlard. Grevlilerden bir imm gnde 6 ake, 1 mezzin 4 ake, 1 kayym 1,5 ake, 1 cb
(evkf gelrilerini ve zektlarn toplayan tahsildr) 1 ake, 1 dhn-i sirc (kandil ya) ve hasr 1 ake, 1
eyh 2 ake alyordu. Daha sonra 1566 tarihli Sultan Sleyman vakfiyesinden, Gmrk Emni Hasan Aa
ve Srh Ahmed Aa vakfndan, mirciyye iin de Ahmed Paa vakf ve Vakf- Hmyndan gelir
salanmtr. Vakfiye nolar iin bkz. B. Tanrkorur, II, 377.
Vakfiyedeki dier ayrntlar iin bkz. B. Tanrkorur, II, 339; smail nver, Galata Mevlevhnesi
eyhleri, Osmanl Aratrmalar, XIV (1994), 197.
1977 ylnda yaynlad Galata Mevlevhnesi adl eserinde Can Kerametli, ksmen nerettii dergh
vakfiyesinde ilk eyh olarak ad geen Yunus Efendiyi hata eseri postniin listesinin banda zikretmeyip
Keecizde zzet Mollann Silsile-i Meyih-i Kirm der Hangh- Bb- Kulle adl iirine dayanarak
Divneyi ilk eyh kabul etmitir. Bu adan 1994te yaynlad makalesinde smail nver, vakfiye
kaydn dikkate alarak Yunus Efendiyi dergh meyihinin ilk srasna yerletirerek bu konuda bilgi
veren nc olmutur. Bkz. Can Kerametli, 74-76; smail nver, a.g.m., 197.

97

elebi, Ali Saf Dede, Mesnevhn Mahmd Dede, Furuncuzde Ali Dede, Abd Dede
ve VII. eyh olarak da smail Ankaravnin posta getiklerini sylemek mmkndr.

Ankaravye kadar Galata Mevlevhnesi Postniin Listesi:

Ad

Doum tarihi

lm tarihi

165

Hangi

tarihte

eyh olduu
1-eyh Yunus Ef. b. eyh

164

eyhlik
Sresi

897/1491

eyh Zeynelbidin Ef.

2-Sultan

Dvne

Mehmed

951/1544ten

4 yl

elebi (Sem Dede)

sonra

3-Sinoplu Ali Saf Dede

940/1533

4-Mesnevhn Mahmd Dede

1010/1601-2

5-Furuncuzde Ali Dede

991/1583

6-Abd Dede

1019/1610

1017/1608-9

2 yl

7-smail Ankarav

1041/1631

1019/1610

22 yl

955/1548-9

Galata Mevlevhnesi meyihini manzm bir ekilde listeleyen zzet Molla,

Ankaravye kadarki postniinleri yle anlatr:

166

Silsile-i Meyih-i Kirm der Hnikh- Bb- Kulle:

(Dvne Mehmed elebi)
Merref etti terifiyle ahd-i hn Sleymn
eh-i iklm-i himmet Hazret-i Sultn- Dvn
Muht-i brghn kld Bb- kulle-i merdn
Gelip Pay- skender-nazrin oldu mihmn
164
165

166

Baha Tanman, Galata Mevlevhnesi, DA, XII, 318.

Galata Mevlevhnesi postniinlik makamna geen eyhlerle ilgili eitli silsile listeleri mevcuttur.
Galata Mevlevhnesinde eyh Glipten sonra postniin olan Rh Dedenin Defter-i Dervin (
Ktp. Trke Yazmalar 6765, 14b), Osman evki isimli bir mellife ait Mevlev eyhleri adl rislede
verilen liste (Divan Edebiyat Mzesi Ktp. Yazmalar 103, 1-2), zzet Mollann manzm Silsilenmesi
(Bahr- Efkr, Bulak 1255, IX, 37-39), yine zzet Mollaya ait olduu sanlan mensr Silsilenme (yini erf Mecmuas iinde, DTCF Ktp. Yazma A 280, 33b-34a), Zkir kr Efendinin stanbul Tekkeleri
Silsile-i Meyihi (Mecma-i Teky) (Zkir kr Efendi, stanbul Tekkeleri Silsile-i Meyihi
(Mecmua-i Teky), haz. inasi Akbatu, slam Medeniyeti Dergisi, V (1981), 81) sadece dergh
postniinleri sralamasn veren belgelerden en nde gelenleridir. Bkz. Sezai Kk, 81-82. Muhtelif
silsileleri tenkide tabi tutan smail nver gvenilir bir liste hazrlamtr. Bkz. smail nver, a.g.m., 21219. smail nverin hazrlad listenin yeniden gzden geirilmesi ile oluturulan Galata
Mevlevhnesinin kuruluundan kapanna kadarki tam listesi iin bkz. B. Tanrkorur, , II, 374-375.
Bu listede birinci eyh Yunus Efendi ve nc eyh Safy elebi yer almamaktadr. Dolaysyla
Ankarav beinci eyh olarak sralamada yer alr.

98

Saryn makdem-i heneh-i manye krne

Tark-i Mevlevyye etti vakf ol saf- sn
ua-i fitb- himmetin ner etti fka
Uyandrd ern birka ol nr-i Sbhn
Muhibbnn firk zulmetiyle etti terk hir
Edip Karahisra irtihl ol pr-i nrn

(Mesnevhn Mahmd Dede)

Halfe kld Mahmd-iyem bir zt dergha
Vekletle edip kim-i makam ol Mesnevhn

(Furuncuzde Ali Efendi)

Olup Mahmd Efendi anda bir mddet vekletle
Furnzdeye dest-i kader sunmutu ol nn
Furnzdeden Abd Efendiye gelinceye t
Biraz mddet teh kalm idi dirler bu meydn

(Abd Dede)
Cenb- Mevlevnin yine srr ikr oldu
Edip Abd Dede ol tekyede tecdd erkn
Gelip bin on yedide hnikh glistn etmi
Olup ol glen ire bbn b-emr-i Bsotn
ki yl sonra dier tekyeyi ter kldkta
O emin bana pervne olmular muhibbn

(smail Rsh Ankarav)

czetnme-i Bostn ile ol glen-i irfn
Rsh nmna bir blbln oldu glistn
Cenb- Hazret-i rih ki erh-i Mesnevsiyle
Cihnn beynine sindirdi el-hak maz- Kurn
O hem-nm- zebhullh otuz sl mddetle
Bu yolda cn-fedlk ile srd anda devrn
Dern-i hnkha ibtid medfn bunlardr
Bin elli ikide azm eyledi ol pr-i Rabbn

Galata Mevlevhnesinin kurumlama tarihini 2 ayr dneme ayrabiliriz: ilk

dnem smail Ankaravnin postniinlii ncesi dnem olup yaklk 120 yllk bir
tarihsel kesittir. Bu kesit gerek meihatin Mevlevhane tarihinde stlendikleri rol
asndan gerekse de stanbul Mevlevliinde ve siyasi-sosyal yapyla ilikileri asndan
etkinliklerinin zayf olduu bir dnemdir. kinci dnem Ankaravnin meihatlii ile
balayan ve halifesi Adem Dedenin (. 1063/1652-53) 1041/1631de deruhte edip
Ankarav gibi 22 yl srdrd postniinlik greviyle devam eden, tarkatn stanbulda

99

yaygnlamaya balayp kapanncaya kadar Kutb-i Ny Osman Dede (. 1142/1729),

eyh Glip, Kudretullah Dede (. 1288/1887), Veled elebi zbudak gibi bir ok nemli
meyihin grev ifa ettii dnemdir. Mevlevhnenin ilk eyhi Yunus Efendinin 1491de
greve balamasndan, 30 Kasm 1925 tarih ve 677 sayl Tekke ve Trbedarlklar ile
Bir Takm nvanlarn yasaklanmas ve Kaldrlmasna dair kanunla sitnenin son eyhi
Ahmed Celaleddin Dede (Baykara)nn (. 5 Ekim 1946) 1328/1910 ylnda balayp 15
senelik meihat hayatnn nihyete ermesine kadar 434 yllk irad hizmeti veren Galata
Mevlevhnesi tarihinde smail Ankarav bir dnm noktasdr. Her ne kadar kaynaklar
Mevlevhnenin ikincisi bnsi olarak Ankaravden nce postniin olan Srr Abd
Dedeyi ileri srseler de, Hz. rihin Mevlevhneye tayin sebebini ve bu sebebi
douran

tarihsel

neticeleri

gz

nnde

bulundurduumuzda

Ankaravnin

Mevlevhnenin sr olmaktan te manev anlamda ikinci bnsi olmas gerektii

sonucuna varabliriz. Ancak bu sonucu elde etmek genelde stanbul, zelde Galata
merkezli Ankaravye kadarki ilk dnem Mevlevliin mahiyetini belirlemeye baldr.
1.3.2.

Ankaravden

nceki

Dnemde

Galata

Merkezli

stanbul

Mevlevliinin Mhiyeti:
Daha nce de belirttiimiz gibi smail Ankarav, Mevlevler arasnda
Melmiyye sfatyla sfatl kimselerin olduunu, sahih ile takld olanlarnn arasn
ayrmann gerekliliini vurgulamaktadr.

167

Onun bu tespit ve tefrike gitmesinin ardnda

tarihsel bir srecin sonular yatmaktadr. Bu sre stanbul Mevlevliinin Ankaravye

kadarki dnemde youn bir kalender-melm neveye sahip olduuna, zaman zaman
takldleme derekesine dtne iret etmektedir.
Bilindii zere zhd ve takvay esas alan tasavvuf anlayna kar IX. Asrda
Horasanda ve Mvernnehira kadar geni bir alan iinde ortaya kan ve sonraki
yzyllar boyunca etkisini srdren Melmetlikle Kalenderlik arasnda yakn bir iliki
vardr. Nitekim klasik tasavvuf kitaplarnda Kalenderlik Melmetlikle birlikte ele
alnmtr. Shreverd Avrifte Kalenderler ile Melmlerin birbirlerine genelde
benzemekle beraber aralarnda baz farklarn olduunu da ileri srer. Buna gre melmet
ibdetlerini gizlemeye zen gsterir; kalender ise btn detleri ykmaya alr.
Melmet her trl hayrn kaplarna smsk sarlr ve buralarda fazilet olduunu kabul
eder, ancak btn amel ve hallerini bakalarndan gizlemeye alr, kendini sradan

167

. Ankarav, Minhcul-fukar, 16.

100

insanlar seviyesinde gsterir; klk kyafet, hareket ve davranlarnda onlar gibi

gzkerek manev hlini gizlemeye ve tanmaya gayret eder. Bununla birlikte bulunduu
makamdan daha yksek manev makamlara erimek ister. Kalender ise bilinmeye de
bilinmemeye de aldrmaz.

168

Abdurrahman Cm Nefehtta, Shreverdinin verdii

bilgileri zetleyerek Kalenderlerin Melmetlerin samimi takltileri olduunu,

kendilerinde

riyann

bulunmamas

bakmndan

Melmetlere

benzediklerini,

Melmetilerin btn nafile ibadet ve amellere devam ettiklerini, ancak bunlar halktan
gizlediklerini, Kalenderlerin ise farzlar eda etmekle yetindiklerini, amellerini halktan
gizleme veya gsterme konusuyla ilgilenmediklerini belirttikten sonra kendi zamannda
bu niteliklere sahip olmayan kii ve zmrelere de Kalenderiyye ad verildiini, ancak
169

bunu doru bulmadn syler.

Shreverd ve Cmnin ifdeleri Kalenderlerin ar

170

Melmi tavrna sahip olduunu gstermektedir. Fuat Kprl

171

eden Ahmet Yaar Ocaka

ve onu bu konuda takip

gre kalenderlik tarihinde Cemleddin Sv (. 630/1232-

33) bir dnm noktasdr. Nitekim daha nceleri ferd bir hayat tarz, bir mereb veya
belli bir eyhin evresinde toplanmama gibi zellii olan Kalenderilik Cemleddin Svi
ile birlikte bir tarkat hviyetine brnmtr. Kalenderliin mahiyeti, erat d
hareketlere sahip olmas ve Ehl-i Snnete muhlefetine dair ilk ve son dnem
kaynaklarda farkl grler olmasna ramen, zerinde mutabakat salanan husus
rdarbn kalender dbndan olmasdr. Bu zellik kalenderlerin cevlk olarak da
tannmasn salamtr. Nitekim Anadolu Kalenderliinin intirnda nemli rol stlenen
Cemleddin Svnin halifelerinden Eb Bekr-i Niksr Konyada bir zaviye kurmu,
Mevln ve Mevlevler ona itibar gstermilerdir.

172

Muhtemelen kaynaklarda kendisi hakknda bir kalender dervi portresi izilen

173

ems-i Tebrznin

de etkisiyle kalender merebe meyyl ve Mesnevde kalender174

cevlklere hrmet gsteren Mevln , Dvn- Kebrinde de kalender mereblikten ve

Kalenderlerden vgyle sz etmitir.
168
169
170
171
172

173

174
175

175

Mevlnda temessl eden ve daha sonralar

Shreverd, Avrifl-marif, 97-98.

A.Cami, Nefehtl-ns, 21.
M. Fuad Kprl, Anadoluda slamiyet, DEFM, V (1338), 297-301.
Ahmet Yaar Ocak, Osmanlda Marjinal Sflik: Kalenderler (XIV-XVII. Yzyllar), Ankara 1992, 32.
Osman Turan, Seluklu Trkiyesi Din Tarihine Dair bir Kaynak:Fustdl-adle f Kavidis-saltana,
Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, 537-570.
Nitekim Vhidye gre iret ettiimiz gibi kalenderiyye ubesi niteliini gsteren XVI. Yzyl
emslerinin piri ems-i Tebrzdir. Vhid, Menkb-i Hce-i Cihn, ed. Gnl Alpay-inasi Tekin, haz.
Ahmed T. Karamustafa, tpk basm, Harvard University 1993, 82a.
. Ankarav, erh-i Mesnev, 97.
Mevln, Dvn- Kebr, II, 164, 169, 248; V, 432. ems-i Tebrzye ey kalender dost eklinde hitb

101

Mevlevlikte bir tavr olarak yaygnlaan kalender mereb, XIV. Yzylda Ulu rif
176

elebiden

sonra Konya derghna postniin olan ve kaynaklarn bir ksmna gre

Kanun zamannda Galata Mevlevhnesinin ilk eyhi kabul edilen Dvne Mehmed
elebi ile daha ak bir ekilde ortaya kmtr. XVI. Asrdaki muhakkik melmlerin
belki ilk prototipi diyebileceimiz Divnenin kalender-melmlie meyli daha genlik
yllarnda ortaya km, dalarda, tepelerde srtnda tek bir tennre ile dolat
gzlenmi, rdarb uygulam ve ikrr verirken mrdlere yaptrm, ems-i Tebrzinin
giydii tca benzer bir tc giymi, arap ve esrr imekten ekinmedii de rivyet
edilmitir.

177

Nitekim XIX. Yzylda Harrzde Kalenderlii Mevlevliin bir kolu

olarak ortaya koyarken, Divne Mehmed elebiyi de Kalenderiliin pri eklinde

kaydeder.

178

Harrzdenin bu gr tarihsel adan hatalar barndrsa da, ilk dnem

Mevlevliinde kalender merebin tarkatla zdeleme derecesinde youn olduuna da

iret eder. Bu iret stanbulda alan ilk Mevlev zaviyesinin Kalenderhne ismiyle
msemm olmasyla mutbakat arzeder.
Kalenderleri Anadoluda, kk farklarla Rm abdallar (Abdaln- Rm) ve
pirleri ems-i Tebrz olan emslerin temsil etmekte olduklar Vhidnin Menakb-i
Hce-i

Cihnndan

anlalmaktadr.

179

Vhidyi

kaynak

gstererek

emsleri

Mevlevlerin bir kolu varsayan ki Vhid emsleri Mevlevlerden ayr bir frka olarak
kabul eder- Glpnarl, mereb farkllnndan ar yoruma giderek Harrzde gibi ayn
hataya srklenir. Nitekim ems-Veled kol ayrm Mevlevlikte tarih boyunca bilfiil
tahakkuk etmemi, mereb farkllndan kendine has tekke, ayin ve db teekkl
etmemitir. Bunun en balca sebebi tarkatn merkezden ynetim esasl tekilatlanma
dzenine sahip olmasdr. Dolaysyla Osmanl ncesi ve sonrasyla Mevlevler iinde

176

177

178
179

eden Mevln, kalenderi en ak bir tarzda u beyitle resmeder: Oynayp varn-younu elden
karanlarn yolu, tam varlk iinde varlktr a gnl. Kalender, hi phesiz tam bir inan iindedir a
gnl. (V, 432). Mevlnnn kalender tavr hakknda bir baka rivyet iin bkz. Eflk, I, 412.
Ulu rif elebi ve kalender mereblii hakknda bkz. Feridun Nfiz Uzluk, Ulu rif elebinin
Rubleri, Ankara 1949, 13-96.
A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 114-119. Glpnarl Dvnenin mm Rzann trbesinde
Kalenderlie olan eilimini gstermesi asndan u gazeli sylediini aktarr: Biz o adlet shibi olan
yce pdihn alc doanlar kalenderleriz. Biz peygamber evld iin Kalender olduk. Kalender
hnn (Hz. Ali) izini izleyen Kalenderleriz. Ayra ait sretleri gnlmzden silip karmz. Ali
Tanr iin dnyy boamt. Onun iin biz de saflar yaran Haydarn yolunda Kalender olduk. Rum
Abdallar gibi, Peygamber evldnn firkyla her yerde ba ak yaln ayak Kalenderleriz biz. Sekiz ve
drt iin (12 imam) gnlmz daladk; iki alt tertemiz imam iin kalender olduk
Harrzade, Tibynl-vesil, Sl. Ktp. brahim Ef. 430, III, 174a.
Vhid, 28a-53b, 80b-89a; Hatb-i Fris, Menkb-i Cemleddn-i Sv, haz. Tahsin Yazc, Ankara 1972,
XXI.

102

kalender merebte olan meyihin var olmas onlar esasta Mevlev olmaktan
karmamaktadr.
M. Fuad Kprl XV. Yzyl tarihilerinden kpaazdenin Osmanl
Devletinin kurulu devrinde Anadoluda bulunan drt tifeden biri olarak zikrettii
abdaln- Rmun Kalender, Haydr, ve Yesevlerden oluan dervi zmrelerini ifde
ettiini ve abdal kelimesinin kalenderyle e olduunu syler. Osmanl devletinin
kurulu srecinde Anadoludaki Kalender eyh ve dervileri Osmanl topraklarna
giderek Osman Gazi, Orhan Gazi ve I Muratn fetih hareketlerine katlmlar, beyler de
buna karlk onlarn zaviye amalarna izin vermilerdir. Kalenderler Fatih Sultan
Mehmedin stanbul kuatmasna katlmlar, fetihten sonra ehzadebandaki Hristos
Akataleptos Manastr, sultan tarafndan kendilerine zaviye olarak verilmitir.

180

te bu

zaviye kaynaklarda stanbulda alan ilk Mevlev zaviyesi olarak gemektedir.

Fatih Vakfiyesi kaytlarnda yer alan Akdolunan Meclis-i semda Mesnev-i
Manev okuyup, Istlh- Mevlevynda semzen tabir olunan yranla hasbel-de
akd-i meclis-i sem edeler, Kalenderhne-i pr sem
182

Mevlev zaviyesi olduunu teyid etmektedir.

181

gibi ifdeler bu yerin bir

Kalenderhne Zaviyesinde Mevlev

faaliyetlerinin ne kadar sre devam ettii ve kimler tarafndan idare edildii

bilinmemektedir. Ancak tam teekkll bir mevlevhne olmad ve ksa bir sre
Mevlevlie hizmet ettii aktr.
Kalenderlik ile Mevlevliin ilk dnemlerde zellikle Ulu rif elebinin
mizacnda mezc olduu dikkate alnrsa, stanbul erken dnem Mevlevliinin bu trden
bir mezc iinde Kalenderhne zaviyesinde temsil edildii sylenebilir. Nitekim bu
temsiliyet Divne Mehmed elebinin ahsnda Galata Mevlevhnesinin ilk kurulu
183

yllarnda kendisini gsterecektir.

Babas Bl Mehmed elebi tarafndan Afyonkarahisar Mevlevhnesine eyh

tayin edilen Dvne Mehmed elebinin stanbula geli tarihi bilinmemekle beraber
Esrr Dede ve Sakp Dedeye gre geli sebebi, Yavuz Sultan Selimin Irak ve Msr
seferi srasnda Divnenin bir ok keramet ve ahvlini mhade etmesi ve bunun
Kanuni Sultan Sleymana peyder pey ulatrlmas ile payitahta davet edilmi ve

180
181
182

183

Nihat Azamat, Kalenderiyye, DA, XXIV, 255.

Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, nr. Vakflar Umum Mdrl, Ankara 1938, 202, 259, 260, 268.
Senv Eyice, Kalenderhne Cmii, DA, XXIV, 251; Nejat Gn, Kalenderhne Cmii, EF
Tarih Dergisi, stanbul 1984, 487.
Ekrem In, Mevlevlik, DBA, V, 424.

103

Kanuninin veziri skender Paa tarafndan Galata mevlevhnesinde iskn edilmitir.

184

Oysa bu gr kronolojik olarak hataldr. Zira Dedeler II. Bayezid devrindeki skender
Paa ile Kanuninin veziri skender Paay birbirlerine kartrmlardr. Gnmz
aratrmaclarndan Ekrem In, Sakp Dedenin st rtk ifdelerine dayanarak kalender
merebiyle maruf olan Dvnenin geli nedeninin, II. Bayezida bir Kalender dervii
185

tarafndan yaplan suikast sonucu sorgulanma gayesiyle olduunu ileri srmektedir.

Ancak skender Paa vastasyla himaye edilen Divne, Galata Mevlevhnesine

hakknda fazla bilgi sahibi olamadmz eyh Yunus Efendiden sonra ikinci postniin
186

olur.

Dvnenin temsil ettii Kalender mereb Mevlevlik, stanbul ncesi dnemde

Ulu rif elebi ile balam, Kalenderhne Zviyesinde ksa bir sre devam etmi ve
Galata Mevlevhnesinin kurulmasndan sonra yaygnlamakla beraber, Ankarav
ncesinde takldleme derekesine derek harbtlie veya sahte melmlie
dnmtr. Kalender-melm neve Ankarav ncesi ve sonrasnda Mevln ve ems-i
Tebrzde bulunmas itirabiyle Mevlevyye tarkatnn mahiyetine rz olan bir zellik
olarak, her bir Mevlev meyih ve derviinde yer alm; neve Yenikap Mevlevhnesi
eyhi Sabh Ahmed Dede gibi bazlarnda daha fazla younlam, bazlarnda ise
Ankaravye gre tarkat tasavvuf adan mahiyetsiz brakacak bir halde tefessh
etmitir.
stanbul Mevlevliinin XVII. Asra kadar Kalender mereb bir zellie sahip
olmas, ehir hayatndaki yaygnl, iktidarla ilikileri ve vakfiye gelirlerinden pay
almasn kstlamtr.
Galata Mevlevhnesinde ksa mddet postniinlik yapan Divne Mehmed
187

elebi , yerine skenderpaann ktiplerinden Sinoplu Safy Dedeyi (. 940/1543)

184
185
186
187

Esrr Dede, 167.

Ekrem In, Mevlevlik, DBA, V, 424.
Baha Tanman, Galata Mevlevhnesi, DA, XIII, 318.
Esrr Dede Dvnenin burada skender Paa tarafndan dinlenmek zere iskn edildiini, psotniin
olmadan birka gn mevlevhnede kaldktan sonra yerine halife olarak Safy Dedeyi braktn ve
ardndan Karahisardaki postuna dndn belirtir. Esrr Dede, 288. Sahih Ahmed Dede, Divnenin
Galataya geliini yle resmeder: h. 926 slinin gyetinde Karahisrshibden Sultan Divn Sem
Mehmed Efendi cenb davet olunup, slmbla terif buyurup, Galatada skender Paa Sarayna
iskn; badeh Sary- Hmyna davet olunup terf buyurdukta, tecrbe-i mahal-i imtihn teklf
olundukta, kef buyurup oturmadlar. Badeh yine Galatada skender Paa Sarayna terf eyledi.
Mezkr Ebus-suud Efendi Cenb 34 yanda olup Cevizzde eyh Mehmed Efendi cenb hzr ve
mevcd bulunup ve eyh Yusuf Sinn Snbl Efendi cenb ve halfesi eyh Muslihiddin Merkez Efendi
hazreti bu vakitte mevcud oldular. Sahh Ahmed Dede, 259-260.

104

188

halife olarak brakr.

Gerek Safy Dede, gerekse onun yerine geen Mesnevhn

Mahmd Dedenin (. 1548) Dvne Mehmed elebinin Kalender mereb Mevlevlik

anlayn ne dereceye kadar srdrd malum deildir. Ancak Mevlevliin Safay
Dede ile stanbulda yaygnlamaya balad aktr. Nitekim Esrr Dede ve Onu takip
eden Ali Envere gre Safay Dede, aynn, uar ve riflerin bir nevi zel danman
olmutur. Kabri Galata Mevlevhnesindedir.

189

Safy Dededen sonra Galata Mevlevhnesine Mesnevhn Mahmd Dede (.

1010/1601-2) postniin olmutur.

190

Mevlevlik tarihinde Sevkb-i Menkb mtercimi

olarak hret bulmutur. Hemednl Abdlvehhb b. Mehmed Dedenin, Eflknin

Menkbl-rifndeki erata muyir gzken yerleri kartarak ve intihb ederek
ihtisr edip kaleme ald Sevkb, Azz-i Uhrev diye mehr Mesnev rihi ve
188

189

190

Skp Dedede Safynin ad yoktur. Tezkire-i Sehde, onun gemicilikte ve harita bilgisinde mahir ve
gemicilerin eyhi olduu, gemicilerin kendisine nezirler, armaanlar verdii, Keml Reisin deniz
savalarn nazmedip onbin beyitlik bir Mesnev vcda getirerek yzon yanda ld; Galatada
tersanelere yakn olan evine gmld kaydedilmektedir. Tezkire-i Seh, stanbul 1325, 72. Esrr Dede,
Safynin 1533te ldn, skender Paaya mntesip olduundan Paa ile beraber Divne Mehmed
elebiye dervi olduunu, Mehmed elebi tarafndan Galataya eyh tayin edildiini, lnce skender
Paann kzkardei iin yaptrd trbeye gmldn bildirir. k ve Hasan elebiler, skender
Paann yaptrd tekkeye eyh olduunu yazarlar. Riyz, I. Selimin ilk zamanlarnda, yani 1512de,
yahut mteakip yllarda ldn kaydeder. Osmanl Mellifleri, Fetihnme-i nebaht ve Moton yazar
Safynin, skender Paann Okmeydan yaknlarnda yaptrm olduu tekkeye eyh olduunu syler.
Hadkat-cevmi, Galata derghna Dvneden sonra Mesnevhn Mahmd Dedenin eyh olduunu
bildirir. Hseyin Fahreddin Dedenin Silsilenmesinde de byledir. Glpnarl bu farkl rivyetleri
aktararak Dier bir lakab Safy olan Divne Mehmed elebi ile Safy Dedenin ayn kiiler olup, iki
farkl Safy Dedenin olmadn ileri srmektedir. Dolaysyla Ona gre Divneden sonra
Mevlevhneye Mesnevhn Mahmd Dede postniin olmulardr. A. Glpnarl, Mevlndan Sonra
Mevlevlik, 120-121. Silsilenmelerde Zkir kr Mecmaut-tekyda Onu Sultan Dvnden sonraki
eyh olarak gstermektedir. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, I, 352; Sadettin Nzhet Ergun, eyh Glip
Hayat ve Eserleri, stanbul 1935, 33-34; ihbettin Uzluk, Galata Mevlevhnesi ve eyh Ahmed
Cellettin Baykara Dede Efendi, III. Milli Mevln Kongresi, Konya 1988, 299 verdikleri listelerde onu
ikinci eyh olarak anmlardr. Safden sz eden baz kaynaklarda onun Galata eyhi olduu ifde
edilmitir: k elebi, Meir-i uar, haz. M.Owens, London 1971, 219b; Hasan elebi, Tezkretuar, haz. . Kutluk, Ankara 1978, I, 566; Ali Enver, 126-127; emseddin Sm, Kmsul-alm,
stanbul 1311, IV, 1965; Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I, 80.
Esrr Dede, 288-89; Ali Enver, 128. Esrr Dede, Safy Dedenin kabrinin smail Ankaravnin trbesinin
ayak ucu tarafnda yer alan skender Paann eleri iin yaptrd ancak ykk olan yksek kubbeli bir
binann zemininin altnda meayih kabirleri ierisinde bulunduunu bildirmektedir. Esrr Dede, 290.
Mesnevhn Mahmd Dede, Safy elebiyi Dvneden sonra ikinci eyh olarak gsteren liste
dnda btn listelerde o Divneden sonra ikinci eyh olarak anlr. zzet Molla (manzm silsilede)da
Sultan Divneden sonra vekleten bu makama getirildii sylenirken, Rh Dedede beinci eyh
Furuncuzde ile ayn ahs olarak gsterilmi, 10 yl mehattan sonra 911/1505-6 tarihinde ld
kaydedilmitir. Ayvansary, Mahmd Dedenin 955/1548-9 ylnda Galataya postniin olduunu yazar.
Bu tarih Zkir krde lm yl, Can Kerametlide posta gei tarihi olarak gsterilmitir. Can
Kermetli, 74. Divan Edebiyat Mzesindeki Silsilenmede Mahmud Dedenin vefat tarihi 1010/1601-2
yl olarak gsterilmitir. Sahih Ahmed Dede ise Mesnevhn Mahmd Dedenin 950/1543de 35 yanda
olduu halde Konya Dergh eyhi ve Mesnevhn Abdlkerim Dede b. Yusuf Sinneddin Dedeye
intisb eder. 966/1558de 50 yandayken hacca gider. Hac dn Abdlkerim Dedenin byk kardei
Abdllatf Dede Konya seccdenini olur ve ona inbet eder. Derv Mahmd 17 sene bu zta hizmetten
sonra 983/1575de Mevlev iczeti ve hilfet alr. kinci eyhinin lmnden sonra 997/1589da
stanbula gelir ve Safy elebinin yerine postniin olur. Sahih Ahmed Dede, 264, 270, 277; A.Sheyl
nver, Sevkb-i Menkb: Mevlndan Htralar, stanbul 1973, 2.

105

Ankaravnin yer yer eletirdii emnin delletiyle tercmeye balanr, 998/1590da

191

minyatr ve hatlarla sslenerek III. Murada takdim edilir.

III. Muradn emye

Kitb- Mesnev-i erf-i Trk lisn zre erh olunasn. diye buyurmas ve emnin
Mesnevhn Mahmd Dedeye Mevlevlie dair eserlerin bu devirde rabette
olduunu sylemesi ve emr-i hmynla Sevkbin yazlmas, XVII. Yzyln
balarnda genelde Anadolu zelde stanbul Mevlevliinin etkinliini artrmaya
baladn gstermektedir. Her ne kadar bu dnemde KadzdelilerdenVn Mehmed
Efendinin Konya elebisinin Osmanl tahtnda gz olduuna dair ikyet
mazbatalaryla Ferruh elebinin Ankaravnin eyhi I.Bostan elebinin makam
postluuna oturmasna kadar 18 yl sreyle pdih tarafndan azledilip stanbula srgn
edilmesi hadiseleri vuku bulsa da; zellikle II. Selim ve III. Muradn Konya derghna
yeni yaplar eklemeleri ve Mevlevlik ve Mesnev ile ilgili eserleri desteklemeleri
Mevlevliin XVII. Asrn bandan itibaren payitahtla ilikilerini sk tuttuunun bir
192

kantdr.

Nitekim Sahih Ahmed Dedenin kroniinde Mesnevhan Mahmud Dedenin

tercmesini III. Murada sunmas ve ardndan III. Muradn olu III. Mehmedin
saltanatnda yenieri bahalifesi Malko Mehmed Efendinin 1597de kurduu Yenikap
Mevlevhanesi ve buraya ilk ey olarak Keml Ahmed Dedenin arz, Ankarav ncesinde
stanbul Mevlevliinin halk ve iktidar dzeyinde rabet grdne delalet eder.
Mesnevhn Mahmd Dede ve Aba Vel Dedenin Galata Mevlevhnesi
zelinde Mevlevlii yaygnlatrma abalar Mahmud dedenin yerine kim olan ve
Glpnarlnn kalender mereb ems Mevlevlerden addettii Frnczde (Furnzde)
Ali Dede (991/1583) ile devam eder.

193

Frnczdeden sonra 1017/1608-9 tarihinde Srr

Abd Dede (. 1019/1610) seccdenin olmutur. Mevlev kaynaklar Frnczde ile

191
192

193

A.Sheyl nver, 2.
Mehmed nder, Mevlevliin Sistemlemesi, Sultan Veled ve Dier Postniinler, Konyadan Dnyaya
Mevln ve Mevlevlik, 140.
Hakknda Mevlev kaynaklarnda fazla bilgi bulunmayan bu zt hakknda zzet Molla listesinde ve Divan
Edebiyat Mzesindeki Silsilenmede Mesnevhn Mahmd Dededen sonraki eyh olarak
kaydedilmitir. Zkir kr eserinde bu zttan sonra eyh olan Abd Dedenin lakabn Furuncuzde
olarak belirlemesi muhtemelen hata eseridir. Nitekim Can Kerametlinin Furuncuzde Ali Dedenin
Mevlevhne hmnndaki mezar tann fotorafn yaynlamas (Can Kermetli, 75) Glpnarlnn
onun hakknda Divne Mehmed elebi halifelerinden olmas ihtimli vardr (A.Glpnarl,
Mevlndan Sonra Mevlevlik, 286) eklindeki tahmni Onun bir sre Mevlevhanede postniinlikte
bulunduuna iret eder. smail nver, a.g.m, 213. Glpnarl, Rsh trbesinin arkasnda medfn Ali
Dedenin Frnczde lakabn zikretmez. Fakat mezartandaki Arsa-i kta grn Hazret-i Mevlny/
Durmadan dah dner stne yoldalar beytine dayanarak; beytin Vahdet Divannda yer aldn,
divandaki iirlerden anlald kadar Vahdetnin Cafer ve hurf olduu, dolaysyla Ali Dedenin
Divne Mehmed elebi ve Yusuf Snek gibi devrin ems Mevlevlerinde ar Alev temylle Hurf
inanlarnn bulunduuna ve Ali Dedenin tandaki ems Mevlevlerin almet-i frikas seyf klha
nazaran Dvne Mehmed elebi halfelerinden olmas ihtimline ular. Glpnarlnn bu iddias bir
tahminden teye gitmemektedir.

106

194

Abd Dede arasnda derghn bir mddet meihatsiz kaldn

ve modern kaynaklar ise

bir sreliine Halvetlerin denetimine getiini ve sonrasnda medrese olarak

195

kullanldn kaydetmektedirler.

Byle bir durumun ortaya kmasnn yakn sebebi Ferruh elebiye kadar
uzanan tarihsel bir krizdir. II. Bayezid dneminde 915/1509 ylnda elebilik makamna
geen Hsrev elebi, bu grevini Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman
devirlerinde de srdrm, onun zamannda Mevlevlik byk gelime gstermitir.
Gelimenin Anadoluda Safev propagandasnn en youn devrini srdrd esnada
olmas, Osmanl Merkezi ynetiminin bu propagandaya kar halk zerinde nfuz sahibi
olan Bektailie Mevlevlii denge halinde tutma abasnn bir gstergesi olmutur.
Hsrev elebinin 968/1561de lmnn ardndan elebilik makamna gelen Ferruh
elebi dneminde artan vakf gelirleri sebebiyle elebiler arasnda ihtilf kmtr. htilf
Mevlevlik tarihinde ortaya kan ilk post kavgasdr.

196

Ferruh elebinin 991/1583de

merkezi hkmet tarafndan azledilmesinden sonra 18 yl sreyle makam elebiliinin

bilfiil bo kalmas ve Mevlevliin Konya asitanesinden idare edilen merkezi
tekilatlanmas sebebiyle Mevlevhanelerin halk ve iktidar seviyesinde meruiyet krizine
girmesi I. Bostan elebinin 1010/1601de posta oturmasyla giderilmitir. Nitekim
1012/1603 tarihinde stanbula giderek I. Ahmet ile grtkten sonra Konya sitnesinin
ve Galata derghnn tevliyet ve vakflarn kurtaran elebi zamannda (1601-1630)
stanbul Mevlevlii sratle toparlanmaya balamtr. Bu minvalde mrdi Srr Abd
Dede denmekle maruf Abdullah Dedeyi Galata Mevlevhnesine eyh tayin etmitir.
Evliya elebi Abd Dedenin merebinin meczubluk almetleri gsteren bir
mizacda olduunu, dervilerine bu merebin siryet ettiini belirtir. Ehl-i hl bir kimse
olmasna ramen mutasavvfne icra ettii btn Mesnev derslerinde klar mest
etmitir. Vaaz ettii esnada tekkeye gelen her hangi bir kimseyi daha nce grmemi ve
bilmemi de olsa saf geldin filn efendi diye kef edecek manev kabiliyete de
hizdir.

197

Abdi Dedenin ve dervilerinin merebinde meczubluun baskn olmas ve

derghn Ankarav ncesinde bu trden bir imaja sahip olduuna irette bulunabilir.
Nitekim Ankaravnin Minhcn giriinde tenkid ettii iki kesimden (grnte
kalender-melmler ve srf meczublar) ikincisi yani Abdi Dede dneminde meydana
194
195
196
197

Skp Dede, 54; smail nver, a.g.m., 205.

Ekrem In, Mevlevlik, DBA, V, 424; Baha Tanman, Kasmpaa Mevlevhnesi, DBA, IV,482.
A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 156.
Evliy elebi, Seyahatnme, I, 426.

107

gelip Ankaravnin meihatliine kadar uzanan dergahta tekessf etmi srf meczublar
(mumeltta noksan olan) ya da meczub olan slikler (temkine erememi)dir. Bir
baka ifdeyle Ankaravnin tarkat ii deerlendirme ve tenkidleri zihni seviyede yaplan
tenkidler olarak kalmayp, bilfiil tarkatn tarihsel adan ortaya kard Mevlev
tipolojilerine ynelik de bir tenkiddir. Bu adan Galata Mevlevhnesi zelinde
Ankarav, Mevlevhnenin tarihsel kimliinde teahhus eden ilk dnem kalender mereb
Mevlev figr ve zamanla bu figrn hakiki mahiyetinden inhiraf edilmesi (Divne
Mehmed elebi ve sonra Galata Mevlevlii) ve cezbeye dlp seyr slktan
uzaklalmas (Abdi Dede sonras Galata Mevlevlii) gibi tarkatn mahiyetine taalluk
eden temel iki sebepten dolay kendinden nceki Mevlev kimliini ina faaliyetine
teebbs eder.
Sahih Ahmed Dede, Rehv (Urfal) dervi Abd Dedenin Konyaya gelip I.
Bostan elebiye mrd olmasn 1012/1603 yl olaylar arasnda zikreder.

198

1017/1608de Yenikap Mevlevhanesinde skin olan Abd Dede, Yenikapnn ilk eyhi
Keml Ahmed Dedeye Galata meihatliine dair iradesini bildirir ve I. Bostan elebinin
199

izniyle kendisine meihatnme ihsn olunur.

Bu ihsnn arkasndaki nedenlerden birisi,

Abd Dedenin bu derghn eskiden mevlevhne olduunu ispat etmesidir.

201

Abd Dededen nce Mevlevhnenin Kalenderhne

200

Sakp Dede

gibi Mevlevlik erkn asndan

sarsnt geirmi olduunu ve yabanclara tevcih edildiini ileri srdkten sonra

202

elebinin Abdi Dedeyi tevcihiyle bu durumun sona erdiini bildirir.

zzet Mollann

edip Abdi Dede ol tekyede tecdd erkn msras, Sakp Dedeyi destekler mahiyette,

198
199
200

201

202

Sahih Ahmed Dede, 285.

Sahih Ahmed Dede, 288.
Sahh Ahmed Dede Abd Dedenin Galata Mevlevhnesini ispat etmesini yle nakleder: Hicretin
1017/1608-9 slinde, ibtid- mh- Muharremde Rehv Derv Abd Dede, Yenikap
Mevlevhnesinde skin olup, teferrc-i Galata idp, dergh- erfin srn mhade buyurup, gelip
Keml Dede cenbna nakil ve ifde buyurup ve onlardan haber alp, sabah isbtna mberet eyledi. Ve
vcda getirip elebi Bostan efendi cenbndan mezun olup, mehatnme ihsn olundu. Galata
hanghna terif buyurup, icry- yn-i Hazret-i Mevlna olundu. Sahih Ahmed Dede, 288.
Skp Dedenin bu ifdesi iki ekilde yoruma aktr: ilki stanbuldaki ilk Mevlev zaviyesi olan
Kalenderhne zaviyesine bir irette bulunmaktadr. Nitekim Kalenderhne tpk Abdi Dede ncesindeki
Galata Mevlevhanesi gibi Mevlev erknnn uygulanmas ve tayin edilen eyhler asndan mekk bir
yerdir. kincisi ise Galatann Abdi Dededen nce klasik bir Mevlev dergh olmaktan uzaklap
Ankaravnin de eletirdii mukallid kalenderi-melami mereb Mevlevlerin kald, Mevlev erknnn
ortadan kalkt bir mekana irette bulunmasdr. Klasik kaynaklarda Abdi Dededen nce bir mddet
Mevlevhnenin Halvet tekkesi olduuna dair her hangi bir ifde yer almaz. Sadece modern dnem
aratrmalarda bir mddet Halvetlerin denetimine getii ileri srlr. zellikle Ekrem In kronolojik
bir yanla derek, Halvetlerin denetimi altna girmesini II. Bayezid dnemine gtrr ve II. Bayezidin
siyasi desteini kazanan Halvetlere Mevlevhaneyi teslim eder. Oysa Mevlevhnenin meihatsiz
kalmas neredeyse 100 yl sonra gerekleecektir.
Skp Dede, II, 54.

108

Mevlevhnenin srette Mevlev grnp, ancak Mevlev ayin ve erknn uygulamaktan

uzak kimselerin eline getii ve zamanla yine srette kalenderi-melami merebde
gzken dier tarkat mensuplarnn da kulland bir yer haline geldiine delalet eder.
te 1017/1608de postniin olan Abdi Dede iki sene kadar Mevlevhnede grev
yaptktan sonra 1019/1610da I. Bostan elebi tekrar stanbula gelerek smail
Ankaravyi posta arz etmi, Abdi Dede de Kasmpaadaki kendi bostan arazisi zerine
Kasmpaa Mevlevhnesini in etmitir.
Sakp Dede, Abdi Dedenin hikmet-i ilh (?) ile Galatadaki grevinden istif
ettiini, eyhi I.Bostan elebinin de buna msaade ettiini aktarr.

203

Ancak baz

kaynaklar bunu smail Ankaravnin meihatlie tevcih edilme gayesiyle bir azl olay
eklinde deerlendirirler ve Abdi Dedenin azledilmeyi ekemeyerek kendi bana,
herhangi bir vakfiyesi olmadan, muhibbi olan tccarlar inasna ve idaresine tevik
ederek merkezden bamsz Kasmpaa Mevlevhnesini kurduunu ne srerler.

204

Kasmpaann bu ekilde kurulmas, Mevlevhnenin zellikle Galata ve Yenikap gibi

dier Mevlevhnelerden kendisini ayrc bir vasfa sahip olmasna yol amtr. Buna
gre Kasmpaa Mevlevhnesi, 1050/1640 ylnda tertip edilen vakfiye artlarna hiz
205

Gaziantep Mevlevhnesi gibi , Konya sitnesinin eyh tayini ile deil, derghn
iinden birisinin posta oturmas ile meihat makamn idare etmitir. Buna binen
Kasmpaann stanbulda Mevlev kltr ve dncesinin gelimesinde Galata,
Yenikap, Beikta ve bunun devam olan Bahariye Mevlevhaneleri kadar nemli bir yer
tutmad, hanedan, saray ve yksek brokrasi mensuplarnn buraya daha az rabet ettii
dier Mevlevhanelerde XVII. Asrn sonlarndan itibaren gzlenen aristokrat slubun
yerini burada halk kltrne daha yakn bir hayat tarznn ald sylenebilir. Bu durum
tekke ahalisinin daha ok kalender mereb bir kesimden meydana gelmesiyle
yorumlanabilir. Nitekim baz Bektailerin byk ihtimalle Mevlevhanenin bu
zelliinden dolay tekkelerinin kapatld Vaka-i Hayriyye (1826)den sonra buraya
devam ettikleri ve burada Kalender mereb zellikleri iinde tekellf eden Bektai
206

merepli Mevlevlerin kalenderne bir hayat srdkleri bilinmektedir.

203
204

205
206

Skp Dede, II, 54-55.

Skp Dede, II, 54-55; Ekrem In, Mevlevlik, DBA, V, 425; Evliya elebi bu inaat hakknda yle
der: Abd Dede Hazretleri bizzat kendileri Ferhd gibi alarak dostlarnn yardm ile yapmlardr.
Seyahatnme, I, 293-294
Sezai Kk, 270.
Baha Tanman, Kasmpaa Mevlevhnesi, DA, XXIV, 554. Nitekim Kasmpaa Mevlevhanesinde
kadnlar mahfilinin kafessiz oluu, tekkeleri kapandktan sonra dier tarkatlerin tekkelerine snan ve
ka-ge fazla riyet etmeyen Bektailerin etkisiyle olabilecei ileri srlmektedir. Hatta bu etkinin,

109

Abd Dedenin Galatadan ayrlp Kasmpaa Mevlevhanesini kurmas ve

smail Ankaravnin Galataya postniin tayin edilmesi Mevlevlik tarihinin insnda
nemli bir tarihsel kesiti tekil etmektedir. Zira Ankaravnin meihatlii ile zelde
stanbul Mevlevlii, genelde uzun vadede Anadolu Mevlevlii geleneksel anlamda baz
unsurlarnn daha fazla n plana kmasna imkn vermitir. Bu unsurlarn en balcalar,
Mevlevliin mahiyetinin yeniden tanmlanmasna mncer ekilde tarkatn sf ve snn
bir tarkat olmas ve kendine has, db belli seyr slku olmas, slkunun temelinin
207

ve n artnn eratn oluturmas , erat-tarkat dengesi iinde Mevlev dncenin

hakkati tahakkuk ettirmesi babnda zellikle bn Arab ve Mevln dncelerini mezc
ederek tahkk tavrna sahip olmasdr.
Ankaravnin erat-tarkat-hakkat konusunda bir tavr veya mertebe
keyfiyetine sahip olmasnn zellikle meihat hayat dikkate alndnda tarihsel delaletler
iermektedir. Bu delaletler iki boyutla snrlandrlabilir: birincisi ie ynelikli olup
tarkatn kimlii ve onu oluturan unsurlarla ilgilidir. kincisi ise birinciyle balantl
olup, da yneliklidir ve zellikle dnemin etkili hareket ve dncelerinden olan
Kadzdeliler veya o harekete mensup olmayp da, tasavvuf kart dnce ve gruplar ya
da her hangi bir kartlk barndrmakszn sf tavr kabul etmekte anlay zorluu eken
zhir ulemas ile balantldr.
Birincisi sz konusu olduunda Ankaravnin bir Mevlev eyhi olarak yapt,
tarkatn tarihsel serveni boyunca edindii ve bizim kalender mereb Mevlevlik
dediimiz tarkatn imajna (sretine) ynelik eletiriler, sretin tesinde manada Mevlev
tavrnn nasl olmas gerektiine dair Mevlev tanmlamasdr (tarif). Tanmlama tarkatn
ileyi mekanizmas dikkate alndnda ncelikle halife veya eyhden balamaktadr. Bu
anlamda, Ankarav bata Mesnev erhi, Mesnev kaynakl Minhc ve temelde Mesnev
erhi ve Minhca muhteva asndan eklemlenen dier eserlerinde eyhin ne olduu,
nasl olmas gerektii zerinde srarla durmaktadr. Bu dncesi yaz seviyesinde

207

Kasmpaadaki dedelerin son dnemde sikkelerinin altnda Bektai talar bulundurmasna sebep olacak
lde fazla olmas sz konusu iddiay kesinlik derecesine yaklatrmaktadr. A. Glpnarl, Mevlndan
Sonra Mevlevlik, 214; Brihd Tanrkorur, II, 290, 303.
Ankarav ve eyhi I. Bostan elebi ile birlikte Mevlevliin devletle yaygn bir uzlama ve dayanma
ierisine girmesi ve bu dnemde zengin vakflara sahip olmas, zellikle Ankaravnin erat
vurgusunun iktisadi boyutlara da sahip olabileceini akla getirmektedir. Nitekim Yenierilerin
ulfelerinin verilmemesi zerine erat isteriz eklinde saraya yrmelerini vakasn gz nnde
bulundurursak, Ankaravnin erat kelimesini sklkla kullanmas sadece mumelt ile ilgili bir sorun
olmayp, vakf tahsisine imkn hazrlanmasna ynelik devletten talepte bulunmaya bir iret olabilir.
Nitekim Osmanl sz konusu olduunda erat lafz iktisadi, teri ve icr tm boyutlarda delaletleri
kapsar.

110

eserlerinde zuhr ettii gibi tecrbe seviyesinde tezhr Ankaravnin Galata

Mevlevhnesindeki meihat hayatnda ortaya kmaktadr.
1.3.3. smail Ankarav ve Galata Mevlevhnesindeki Meihat Hayat:
smail Ankaravnin Galata Mevlevhnesine I. Bostan elebi tarafndan eyh
tayin edilme sebebi, iki hususla snrlandrlabilir: Birincisi Mevlev tarkatnn Osmanl
Dnyasnda tm dnce ve erknyla Mevln-Sultan Veled izgisince tarihsel artlar da
dikkate alnarak derlenip toparlanmas; ikinci husus da ilkiyle irtibatl ekilde ve her
ikisinin birbirini gerektirmesi temelinde tasavvuf ve tarkata ynelik dnem eletirilerine
zellikle Kadzdeliler hareketine ve bu trden dnceyi benimseyenlere cevap
mahiyetinde apolojik (savunmac) tavrn temsil edilmesidir. Bu iki husus efradn
cmidir. Yani tarkatn i dinamiklerinin XVII. asr itibariyle yeniden tesisini n grd
gibi, tarkata ynelik her trden tenkidlere yeniden tesis kapsamnda anlaml cevaplar
vermeyi de amalar. Bir dier ifdeyle tarkatn kimliinin inas, tarkatn esaslarna
ynelik itirazlara da cevap zellii tar.
Birinci husus, smail Ankaravnin hilfet ve eyhlik anlayyla dorudan
irtibatldr. Zira eyh Ankaravnin bu konudaki anlay tarihsel balamda, kendisinden
nce zelde Galata Mevlevhnesindeki Mevlevliin durumuna zmnen bir itiraz
barndrd gibi, eyhliin nasl olmas gerektiini de temellendirmektedir. Ankarav,
eyhin ncelikle Hz. Peygamberin Snnet ve sretine (erat) uymakla mkellef olmas
gerektiini vurgular. Bu dnce ayn zamanda tarihsel bir gnderme de iermektedir.
Nitekim Kadzdeliler, tasavvuf ve tarkat dbnn Snnet-d (bidat) olduunu ileri
srmektedirler. Hz. rih, eyh veya halifede olmas gerekenin ilim ve adalet olduunu
208

tespit ederek , stanbul Mevlevliinin karakterizasyonunda yeni bir alm salar. Buna
gre meihatin sret, mana ve hakkati vardr. Bir eyh bir kimseye meihatlik verebilir.
Bu eyhde ilim olmayabilir. Buna meihat-i sriyye (sret itibariyle meihatlik) denir.
Meihat-manevyye (mana itibariyle meihatlik) ise, slk mertebelerini tecrbe etmek ve
bilmek, ilh zuhrt ve ilhi esm ve sfatlara uur hsl etmektir. yet bir kimse bir
sliki terbiye ile bu makamlara eritirirse, bu slik manen o kimsenin eyhidir. Meihat-i
hakkiyye (hakkat itirabiyle meihat) ise, Allah tarafndan insanlarn irdna memur
olmaktr. eyhlik mertebesinde olan kmilin terbiyesi altnda baz kimsede meihatliin
sret, mana ve hakkati yani birden cem olabildii gibi, bazsnda sadece biri veya

208

. Ankarav, Nisb- Mevlev, trc. Tahirl-Mevlev, 8.

111

ikisi bulunabilir. birden cem olan kimse meihat mertebesinde bulunur ve

bulunmaldr.

209

Ankarav bu dnceleri ile Mevlev tarkatnda eyh olmann iltizam

ettii gereklilikleri ortaya koyarak, kendisinden nceki bir eksiklie de irette bulunmu
olabilir. Her ne kadar Ankarav, kendisinden nceki meayih hakknda her hangi bir isim
zikretmemekle beraber, mereb ve mertebesinin gerektirdii bu dnceleri, stanbul
Mevlevlik tarihini dikkate aldmzda eyhlik noktasndaki unsuru cem eden bir
tavr eksikliini tamamlamaya matufdur.
Ankarav, nbvvetten daha stn her hangi bir derece kabul etmeyerek,
velyeti ya da meihatlii nbvvetin niybet mertebesi olarak ortaya koyar. Buna gre,
eyh-i kmil ya da velyeti kmil anlamda nefslerinde tahakkuk ettiren veliler Hz.
Peygambere ve sretine tabi olurlar ve Ondan Ona ird ederler. Bu anlamda meihatlik
mertebesinden daha stn bir mertebe yoktur. Ankarav nbvvetin velyetten stn
olduunu ve bunun ehl-i snnet vel-cemaat anlaynn itikad olduunu ileri srer:
cem-i ehl-i snnet vel-cema nn itikad bunun zerinedir ki, enbiy evliydan
efdaldir ve cem-i enbiynn efdali dahi (a.s.) ol hazret-i cem-i enbiy ve mrselnin
efdal ve ekmeli iken her syledikleri an kefin ve an hdin olmamtr.

210

Ankarav,

eyh-i kmillere iki grhun benzemeye ya da takld etmeye altn ileri srer. Bu
grhlar yukarda sz konusu olan sret meihatliinin iki farkl tezahrdr. lki
mteebbih-i muhikk olanlardr ki, nefs sfatlarnn sadece bazlarndan (sret) kurtulup,
kmil eyhlerin baz sfatlaryla (mana) mevsuf olmulardr. Ancak tahkk yani hakiki
keml mertebesini bulamamlardr. kinci gruh ise mteebbih-i mubtil olanlardr.
Bunlar zhirde keml erbabnn sz ve fiillerini icra etmekle beraber, btnda ekabirin
211

ahvalinden hldirler. Bu nedenle halk irad deil, tezvir ederler.

Ankaravnin

zellikle Galata Mevlevhnesine eyh tayin edilmesinde kendinden nceki meyih ve

mrdnn tezvir boyutunda olmasa da, mteebbih-i mubtil seviyesinde kalm bir sf
ortamn varolmas etkili olabilir.
kinci husus olarak tespit ettiimiz Ankaravnin meihat hayat boyunca
Kadzdelilere ynelik genelde tasavvufu, zelde Mevlevlii savunma misyonu, Sakp
Dedenin Ankarav fasln yazarken balca vurgulad eydir. Dolaysyla Hz.eyh

209

210
211

. Ankarav, Minhcul-fukar, 27; . Ankarav, erh-i Mesnev, VI, 531, 54-57; VI-tekmile, 3-4; IV, 787;
V, 21, 268.
. Ankarav, VII. Cild erhi, 12b.
. Ankarav, Nisb- Mevlev, trc. Thirl-mevlev, 13-14; erh-i Mesnev, III, 288, 292, 29, 299; IV,
754.

112

sadece Galatada sknu salamakla kalmam, cmle tarkatlara ynelik inkr

faaliyetlerine cevaplar vermeye almtr.

212

Ankarav gerek ahsi tecrbesiyle gerek eserleriyle gerekse muhibbn ve

ilekecn irdyla Mevlev kimliini ina ederken, adn sarih bir elilde sylemese de
Kadzdelilere ynelik mdafaalarda bulunmu, devrindeki zellikle Celveti eyh Aziz
Mahmd Hd, Bayrami-Melami Sar Abdullah Efendi gibi dier tarkat meyihiyle
muteber ilikiler tesis etmi ve de eyhi I.Bostan elebi ile balayan ve Mevlevliin
messese asndan yaygnlamasna sebebiyet veren devletle ilikileri scak tutma
anlayn artrarak srdrmtr. Bu drt temel faaliyet birbirleriyle irtibatl ekilde
anlamldr. Mevlev kimliini Kuran ve Snnetin verileriyle mutabk, tasavvuf ve dier
slami ilimlerin esaslarndan beslenen, snn izgiyle elimeyen bir tarzda ina etmesi,
ayn zamanda Kadzdelilerin Mevlevliin ve dier sf tarkatlarn byle olmadna
dair iddialarna cevap tekil eder. Dnemin en yaygn tariki olan Celvetiyyenin postniini
Aziz Mahmud Hdainin kendisine gnderdii sitayikr mektup ve Bayrami-melm
dncesini Ehl-i Snnetin temel esaslaryla rten bir ekilde vaz eden Mesnev rihi
Sar Abdullah Efendinin kendisini sk sk ziyaret etmesi ve Semertl-fudna telif
msebbibi olmas, Ankaravnin dier turuk ile ilikisinin boyutunu gsterdii gibi,
Mevlevliin dierleri gibi ge de olsa klasik bir Osmanl tarkat hviyeti kazanma
abasnda Ankaravnin aktivitesine iret eder.
te yandan zellikle devrin eyhlislm Ankaral Yahya Efendi ile dostluu,
kendi dneminde stanbul Mevlevliinin devlet dzeyinde artan itibarn gstermektedir.
Dolaysyla Ankarav meihat hayat boyunca, kendisinden nce Osmanl Mevlevlik
tarihinde rneine rastlamadmz bir ekilde Mevlevliin mahiyetini klasik tasavvuf
kaynaklar, Mevln ve Ekberi-Konev metinleri ve manzm tasavvuf literatre
dayanarak ina ederken, yet ve hadislere bu inada ncelik vermesi, Kadzdelilere bir
cevap tad gibi, Mevlev dncenin snn ilkelere uygun bir dnce olduunu
sklkla vurgulamas, bu ilkeleri rfi hukuk geleneiyle mezc eden Osmanl devlet ve
medrese anlayyla da bir paralellik ierisine sokmaktadr.
1.3.4. smail Ankarav ve Kadzdeliler:
XVII. yzyl Osmanl dnyas siyasi ve sosyal kltr alannda bir tartmalar
dnemidir.
212

213

Bu tartmalar iinde Kadzadeliler ile Sivsler arasndaki tartma,

Skp Dede, II, 37-8.

113

toplumun Kanuni sonrasnda iine dt krizden kurtulmann arelerini yanstmas

asndan sembolik mahiyettedir. Bu sembolik mahiyet dinin teori ve pratikte idrak
keyfiyetinin gerekliine iaret etmektedir.
XVII. asrn Osmanl sosyal dnce hayatnda yaklk 40 yl kadar etkin olan
ve vizler zmresinin balatt Kadzdeliler hareketi, smail Ankaravnin Galatadaki
meihatlii zamannda da etkisini srdrmtr.

214

IV. Murad (1623-1640), I. brahim

(1640-1648) ve IV. Mehmed (1648-1687) devirlerinde ortaya km olan Kadzdeliler

hareketi, adn IV.Murad dneminin vizlerinden Kadzde Mehmed Efendiden (.
1045/1635) almtr. Mehmed Efendi ile dnemin tannm Halvet eyhlerinden
215

Abdlmecid Sivs (. 1049/1639) arasnda nce fikri seviyede balayan tartmalar ,

sosyal ve dini hayat yannda devletin ana kurumlarn da etkisi altna alacak gelimelere
zemin hazrlamtr. Kadzdelilerin fikri lideri bn Teymiyye mektebinden etkilenen
Birgivi Mehmed Efendidir (. 981/1573). Birgiv bn Teymiyyenin eserlerini okumu,
Kadzde Mehmed Efendi de eserlerinde bn Teymiyyenin fikirlerine dikkat ekmitir.
Onun bn Teymiyyenin es-Siyset-eriyye f Islhi'r-r ver-raiyye adl kitabnn
geniletilmi Trke tercmesi olan Tcr-resil ve minhcl-vesili (Topkap Saray
Ktp. Hazne Kitapl, 191 vr.) hazrlam olmas bu tesiri aka gsterir. Kadzde
Mehmed Efendi ve onun takipileri Hz. Peygamber dneminden sonra ortaya kan bir
takm det ve uygulamalar bidat olarak nitelemi ve iddetle reddetmilerdir. Dolaysyla
Kadzdeliler hareketinin amac, slm Kuran ve Snnet dnda bidat saylan
unsurlardan arndrmak (tasfiye) ve bu anlay devletin btn kademelerine yaymak
olarak nitelendirilebilir. Tarihte bu tr hareketlerin genellikle bunalml sosyal ve siyasal
artlarda ortaya km olmas gibi Kadzdeliler hareketi de Osmanl Devletinin XVII.
Yzylda iinde bulunduu karklklar, merkezi idaredeki zaaflar, artan ekonomik
bozukluklar, Avrupa ve ran ile olan srekli savalar ve toprak kayb, youn nfus

213

214

215

Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarkatlar, 175-178; Necdet Ylmaz, Osmanl
Toplumunda Tasavvuf: Sfler, Devlet, Ulem (XVII. Yzyl), 475-479.
Ali Enver yanllkla smail Ankaravnin Kadzdeli hareketinin mdvimi olan ve bu itibarla Niyz
Msr (. 1106/1694)nin iddetli tenkidlerine maruz kalan Vani Mehmed Efendi (. 1096/1685)
zamannda yaadn belirtir: Hazret-i rihin zaman- meihatleri avan- Vanye musadif olduu halde
beraber memunul-gaile kalmas ve o hal-i hailin indifa eser-i himmet-i manevyyeleriyle celveger sahai husl olmas kuvve-i kudsiyyelerine delil illini add olunmulardr. Ali Enver, 82. Kprl tarafndan
fiilen sona erdirilen Kadzdeliler hareketi Vani Efendi ile devam etmi, damad eyhlislam Feyzullah
Efendi zamannda bir ok tekke kapatlp, eyhler srgn edilmitir. Erdoan Pazarba, Vani Mehmed
Efendinin zamannn mutasavvflar hakkndaki dncesi ve onunla olan mcadelesi, ESBED, V
(1994), 459-466.
Tartmalar iin bkz. Cengiz Gndodu, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecid Sivs-Hayat, Eserleri ve
Tasavvuf Grleri, Ankara 2000, 85-123.

114

hareketleri ve Celli isyanlar gibi kan isyanlar bir istikrarszlk ortam ierisinde doup
gelime imkn bulmutur.

216

XVII. yzylda ortaya kan siyas ve sosyal krizin zmne dair eitli
yaklamlar sunulmu ve Risle ve layihalar kaleme alnmtr.

217

Bu Rislelerin bir ksm

tamamyla siyasi bir muhtevaya sahip olup, Osmanl st siyasi yapnn gelenee yani
kann-i kadime dn--mesi gerekliliini teklif ederken, Ktip elebi gibi bn Halduncu
yaklam tarzn benimseyerek sosyal balamda krizi bir zihniyet meselesi olarak grp,
toplumda var olan dnce mekanizmasnn unsurlarn tahll eden, daha ok ahlk ve
varolusal nerilerde bulunan eserler de bulunmaktadr. Islahat dncesi temelinde sz
konusu bu geleneki yorumlarn tesinde ve tm slami gelenei ve onun Osmanl
tecrbesini imh eden Kadzdeliler hareketi, zellikle IV. Murad zamannda var olan
krizin zlmesine deil bilakis artmasna sebep olmutur. Kadzde IV. Murada
memleketin ahvlini anlatan Hb- gafletten uyan ey l-i Osman bilmi ol, A gzn
elden gider taht- Sleymn bilmi ol matlyla balayan manzm kasdede pdiha,
stanbul halknn zevke, sefaya daldn, fakat tarada ahtan, feryattan baka bir ses
duyulmadn, tmar sahiplerinin zulmettiklerini, halkn kfire esir olmaya bile raz
olduunu bildiriyor, kadlarn sylediklerini tutmadklarn, rvetin alp yrdn,
olancln, arabn, afyonun, ttnn bir salgn gibi her taraf sardn, kahvehanelerin
218

birer fesad oca olduunu belrtiyor ve ayak divan yaplmasn istiyordu.

Bu tespitleri

yapan Kadzde, sosyal krizin zmnde bn Teymiyyenin es-Siyset-eriyyesinin

Trke tercme-erhi olan Tacr-resil adl eserinde bn Teymiyye dncesini yeniden
gndeme getirerek varolan bozukluklarn slhnda selefce naiv bir yaklam teklif
219

ediyordu.

Bu adan Kadzdelilerin tartma konusu yapt hususlar, baz modern

tarihilerin ne srd gibi dini meselelerin halline inhisar etmeyip, Osmanl toplum ve

216

217
218
219

Semiramis avuolu, Kadzdeliler, DA, XXIV, 100. Kadzdeliler hakknda bkz. Necati ztrk,
slamic Orthodoxy Among The Ottomans in the Seventeenth Century with Special Reference to the Qadzade Movement, Baslmam Doktora Tezi, Edinburgh University 1981; M.C.Zilfi, The Politics of Piety:
The Ottoman Ulama in The Post-Classical Age (1600-1800), Minneapolis 1988; Semiramis avuolu,
The Kadzdeli Movement: An Attempt of erat-Minded Reform in the Ottoman Empire, Baslmam
Doktora Tezi, Princeton University 1990; A.Yaar Ocak, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda
Dinde Tasfiye (Pritanizm) Teebbslerine Ksa bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, TKAE Trk Kltr
Aratrmalar, XVII-XXI/1-2 (1983); Hulusi Lekesiz, 16. Yzyl Osmanl Dzenindeki deiimin
Tasfiyeci (Pritanist) bir eletirisi: Birgivi Mehmed Efendi ve Fikirleri, HSBE, Baslmam Doktora
Tezi, Ankara 1997.
Bu eserler hakknda bkz. Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, stanbul 1997.
A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 159.
A. Yaar Ocak, a.g.m. , 215-6.

115

devlet yapsnn kann-i kadm ki kastettikleri asr- sadete dayal mitik bir yapdrslah edilme projesi olarak grlmesi gerekir.
Kadzdeye gre toplumun sosyal hayatnn ve siyasi dzeninin temel
dinamii dindir. Ancak din geleneksel Osmanl tecrbesi ile birlikte asl kaynaklarndan
uzaklamtr. yleyse toplumdaki geleneksel tavr ve erkn tasfiye etmekle
(pritanizm), Osmanl halk bidat ve hurafelerden kurtularak, sahih bir dini hayat
kavuacak ve sahih bir dzen temin edilecektir. Her ne kadar Kadzdelilerin slah
projeleri byle temel bir yaklamdan yola ksa da, projelerini tam olarak tahakkuk
ettirememilerdir. Zira projenin temel dayanaklar bidat ve hurafe olarak grdkleri
220

birka hususun tesine gemeyip, yazdklarna bakldnda

din ve sosyal hayatn tm

boyutlaryla mesailini kuatan her hangi bir temelden yoksundur. Dolaysyla

Kadzdeliler hareketi, bn Teymiyyenin ortaya koyduu kll dnceden pay alamam
czi yaklamlara sahiptir. Bu yaklamlara bakldnda tasavvuf dncenin baz
konularna, tekke dbna, baz sflere ynelik eletirilere munhasrdr. Osmanl
geleneksel toplum hayatnn balca dinamiklerinden biri tasavvuf dnce ve kurumlar
olduu gz nnde bulundurulduunda da, Kadzdelilerin eletirilerinde ncelikli hedef
dnce ve kitle tasavvuf ve mutasavvflar olacaktr. Bu sebeple onlar, geleneksel tarkat
kurumunun ve tahsis edilen vakfiyelerin ortadan kaldrlmasyla kendilerine ve
yandalarna hazineden daha fazla pay verilmesini salamak amacyla pdih bata
olmak zere ve devletin eitli kesimlerine yaknlamlardr. Nitekim Kadzdelilerin
XVII. Asrda sorun gsteren devlet mekanizmasnn ileyii ve iktisadi gidiat hakknda
her hangi kapsayc zm teklifleri yoktur. Dolaysyla Kadzdeliler, mali adan 38
yllk ksa bir dnem iinde rahatlama yaamlarsa da, devlet siyasi ve iktisd adan l
menfaatlerini gerekletirmek iin Kadzdelileri vasta olarak kullanm, zellikle haram
olduuna dair verdikleri fetvalarla sigara ve kahve gibi maddelerin ithlinde kota
uygulayarak devlet ekonomisindeki nizamn bozulmasnn nne gemek istemitir.
Kadzdelilerin sf tifesine ynelik eletirilerini temelde iki grupta toplamak
mmkndr:Birincisi, genel olarak tasavvuf dncesinin temelini oluturan esaslara
ynelik tenkitlerdir. Bu meyanda onlar, tasavvuf dncenin varlk anlay ve bunun
almlar olan zhd, velyet, ricall-gayb, seyr-i slk, mertebe ve makamlarn Kurn
ve Snnetin temel esaslaryla, Ehl-i Snnet ve cemaatn itikadyla elitiini ileri
srmlerdir. kincisi ise zelde Mevlevliin ve dier tarkatlarn bir takm pratiklerine

220

rnek metin iin bkz. Hseyin Yurdaydn, stvn Rislesi, AFD, X (1962).

116

ynelik tenkitlerdir. Bu balamda, Mevlevliin Snnete aykr esaslar zerine

kurulduunu iddia etmiler ve bu tarkatn temel ayinlerinden olan raks ve sem,
Mevlev kyafeti, Mevlev selam, musiki ve def almann vs. bidat olduunu ileri
srmler, Mevlev dncenin kaynan tekil eden Mesnevnin yazm dili olan
Farsann dini meruiyetini tartmlardr. Ankarav tasavvufa ve Mevlevlie yneltilen
bu eletirileri tm kllytnda konularla ilgili yet, hadisler, fkh literatr, zellikle
Mesnev beyitleri ve akl delillere dayanarak reddetmekte; Tasavvuf ve Mevlevliin
mdafaasn yeri geldike ehl-i Snnet itikadyla mtenasib bir ekilde yapmakta, ancak
bn Arab ile balayan tahkk tavrna sahip muhakkiklerin grlerini zikrederek konu
ve mesilin nefsl-emrdeki durumunu ortaya da koymaktadr. Ankarav viz ve fakih
elbisesini kuanmakla birlikte alak tabatl ve inkar ehli olarak niteledii mezkur
kimselerin, hakkati saptrarak halk yanl bilinlendirdiini belirtmekte ve onlarn kasd-
mahsusla syledikleri szlerin i yzn ortaya koymay ve Mevlev tarkatn bidat ve
tarkat mensuplarn da bidat ve dalalet ehli olarak grmenin yanlln zh etmeyi
221

amalamaktadr.

Kadzdeliler vizler zmresi olduu iin, halka dorudan hitapta bulunan

kimseler olarak, halk ynlendirmekte dier zmrelere gre daha etkin olmulardr. Bu
durum toplumun reflekslerinin zaman zaman iddete ynelik zuhr etmesine sebebiyet
vermi, Rsuh Dedenin Ankaradan kamasna da neden olmutur. Bu durumu Mesnev
erhinin II. Cildinde yle kaydeder:Bu fakir-i pr taksiri kendi diyarmzda irad ve
tezkir kaydyla mukayyed iken ashab- garazdan bir nice ehl-i hased, iftira-y kazibe ve
ahval- faside ile mttehem klp, nefy-i beled olmamza sebeb oldular. Belki katlimize
kirren kasdeylediler. Lakin onlarn hile ve tuzaklarndan rabbim beni korudu.222
smail Ankarav, ada ve merebde kendisine paralellikler arz eden Ktip
elebinin Mznul-hakta Kadzdeliler ile Sivsler taifesi arasnda cereyan eden
tartma konularna cevaplar vermeye alr. Ktip elebi eserinde bu konular 19 madde
halinde sralamakta223 Kadzdeyi ifratta, Sivasiyi tefritte grmekte, itidal yolunda da
221
222
223

. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 26.

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 226.
Nim muhtemelen Ktip elebiden iktibas ederek tartma konularn 16 madde halinde sralamtr. 1.
eynn hakkatlerinden bahseden akl ve riyz ilimlerin tahslinin meru olup olmad. 2. Hzr (a.s.)n
hayatta olup olmad. 3. Ezan ve nat- nebev, mevlt, Kuran ve sir eyleri makamla ve gzel sesle
okumann ciz olup olmad. 4. tarkat erbbnn devrn ve sem yapmalarnn mer olup
olmad. 5. Cuma hutbesi okunurken ve vaaz esnasnda adlar getiinde tazim makamnda Hz.
Peygambere tasliye ve ashba tarziye yapmann icap edip etmedii. 6. sigara, kahve ve keyif verici
maddelerin (afyon, enfiye vs.) haram olup olmad. 7. Hz. Peygamberin ebeveyninin imanla lp
lmedikleri. 8. firavunun mmin olarak ldn syleyen bn Arab hakl mdr deil midir? 9. bn
Arabnin kfir saylp saylmayaca. 10. Hz. Hseyinin ehid edilmesine sebep olan Yezide lnet

117

kendisinin bulunduunu belirterek, birisine mutaassp, dierine de zhd-i barid (souk

zhd) demektedir.224 Bununla beraber Katip elebinin Mizanul-hakta konuyla ilgili
tavr, Sf tavrn temessl ettii Sivasilere meyyaldir. Bununla birlikte Abdlmecid Sivs
ve Kadzdenin tartma usllerinin ve tavrlarnn makl olmadn dnr.
elebinin Fezlekede Ankarav iin azz-i merkm hissedr- ekser-i ulm-i bid ve
zhid emsline fazl glip ve zid idi..225 ifdeleri Ankaravnin Kadzdelilere ynelik
tavrnn ve tasavvuf dncesinin daha esasl olduu eklinde yorumlanabilir.
Sakp Dede, Ankaravnin Galata meihatliine tayin sebebini czi planda
genelde Kadzdelilerin cmle tarkatlara ynelik inkr faaliyetlerine cevaplar vermek,
zelde Mevlevhnedeki sknu salamak eklinde belirlerken, kll planda devrin ilmi
ynden tefessh ile ncelikle mrdna tasavvuf ve tarkatn esaslar dhilinde
tenbihlerde bulunmasn gsterir.

226

Kll ile czn birbirini gerektirmesi uyarnca

Rsuh Dedenin meihat hayat boyunca asli gayesinin tasavvufu varlk, bilgi ve ahlk
konular erevesinde tecrbi seviyede tahakkuk ettirmek ve eserleriyle bunu yaz
seviyesinde zh etmektir. Aksi takdirde Hz. rih, fer mesabesinde diyebileceimiz
devrindeki popler tartma konular etrafnda dorudan sz beyan etmeyip, yeri geldike
konulara hem zhiri hem de btni adan cevaplar vermi; asl vaz ederek, ferin asla
tabi olmas balamnda tartma konularna girmitir.
Ktip elebinin tertip ettii tartma konularnn ilki, eynn hakkatini
tahsilde akln ve akl istidlle dayanan akl ilimlerin rol meselesidir. Ktip elebi,
devrindeki zellikle Kadzdeliler vastasyla ortaya kan nasslarn sadece zhiri
anlamn teslim etme erevesindeki indirgemeci ilim anlaynn yanllna kar kar
ve u tarihsel tesbiti yapar: Osmanl Devletinin balangcndan Sultan Kanuni Sleyman
Han zamanna gelinceye kadar hikmet ile erat ilimleri nefslerinde toplayan muhakkikler
hret bulmulard. Fatih Sultan Mehmed Han Medris-i semniyyeyi bin edip,

224
225
226

edilip edilmeyecei. 11. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan bidatlerin, rf, adet ve
geleneklerinin terkinin art olup olmad. 12. kabir ve trbe ziyaretinin caiz olup olmad. 13. cemaatle
nafile Regib, Berat ve Kadir gecesi namazlarnn klnp klnmayaca. 14. nhina yani byklere ayaa
kalkmann, el ve eteini pmenin, selm alrken eilmenin doru olup olmad. 15. emr-i bil-marf ve
nehy-i anil-mnkerin her konuda mutlak manada vcip olup olmad. 16. rvetle i grlp
grlmeyecei. 17. Din, erat ve millet kelimeleri ayn manalara gelmekle birlikte, bazen
mteradif olarak da kullanldna gre Muhammed mmetinden birinin brahim mmetindenim demesi
ciz midir? 18. Eynn tesbihi hl ile midir, kl ile midir? 19. Denizde avlanan her hayvann yenilip
yenilemeyecei. 20. Hz. Hasan ile Hz. Hseyinin dedesinin klc ile ldrlp ldrlmedii. 21.
namazlardan zellikle Cuma ve Bayram namazlarndan sonra msafaha yapmann bidat olup olmad.
Ktip elebi, Fezleke, II, 183; Miznul-hak, 38-132; Nim, Trih, VI, 2718.
Ktip elebi, Miznul-hak, 135-139.
Ktip elebi, Fezleke, 148.
Skp Dede, II, 37.

118

uslne uygun olarak tedrst yaplsn diye vakfiyesine kayd koydu. Tecrid hiyesi ve
Mevkf erhi derslerini tayin etti. Sonra gelenler bu dersler felsefyttr. Diyerek
kaldrdlar, yerine Hidye ve Ekmel derslerinin okunmasn makul grdler. Lkin sadece
bunlarla iktifa etmek makul olmad iin ne felsefyt kald, ne Hidye ne de Ekmel.
Ankarav irklikte itirk ettii Ktip elebi gibi akl ilimleri ve akln istidlli tavrn
makul grr. Zira bu dnce onun ilim anlayn meydana getiren unsurlardandr.
Hikmete dair ihbeddin Shreverdnin Heykilin-nrunu erheden ve bu eseri
yznden Kadzdeli dnce tarafndan baz kovuturmalara urayan Hz. rih,
tasavvuf dncesini genie kaleme ald Mesnev erhi ile slam Dncesine kll
bak gerekletiren kelm-felsefe-tasavvuf disiplinlerini mezc ederek Osmanl Dnce
tarihinde nemli bir konumda yer almtr. Ankarav bu anlamda ilk dnem kelmnn
nass temelli istidlli ile felsefenin akl istidllini ve tasavvufun kefi bilgisini eklektik bir
tarzda eserlerinde yanstmtr. Bu tavr ayn zamanda bn Arab ile balayp Sadreddin
Konev ile devam eden tahkk tavrnn bir sreidir. Ankaravnin bu tavrda mmeyyiz
vasf, Mevlnnn tasavvuf anlayn ieren Mesnevdekideki muhtevay tahkk
konularna bir istidll unsuru olarak dhil etmesidir. Nitekim tm eserlerinde Mesnev
beyitlerini konulara hid olarak getirmesi bunun gstergelerindendir.
Ankaravnin ilm hayat ksmnda kaydettiimiz gibi onun dncesini
oluturan unsurun (tasavvuf-ehl-i Snnet akidi-irk hikmet) parallelinde kelmfelsefe ve tasavvuf uzlamas yer almaktadr. Bu disiplin mevz, mebdi ve mesilde
ortak olmakla beraber, kendilerine hs stlah rgleri gelitirmilerdir. Bu adan zhirde
birbirlerinden temyz ederler. Istlahlarn farkll konunun farklln intc etmez.
Ancak konu bir olmakla birlikte, konunun yani eynn hakkatini elde etme
keyfiyetinden (yntem) sdr olan farkl bak alar meydana gelir. rih bu durumu
kll akl konusunda yle anlatmaktadr: ttifak- meyih-i sfyye ve icma-i hkema-i
meaiyye ve rkyye bunun zerinedir ki mevlid-i selse ve ansr- erbaada
mutasarrf eflk- tisa ve eflkta mdebbir ve mutasarrf ukul ve uklde mdebbir ve
mutasarrf akl- kldr ve bu akl- kl bir hakkattir ki her kavmin lisnnda bir gne
227

ibret ve msemmdr Meyih stlhnda hakkat-i muhammediyye dedikleridir.

Ancak Rsh Dede, slam dncesi diresinin sz konusu disiplinle izildiini

sylemekle beraber, tasavvuf ile direnin kemle erdiini belirterek, ortaya koyduu
uzlatrmann tesine gider. Zira usl-i vuslu bulmak ve kavid ve akidi bilmek bil227

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 376.

119

istikr 2 tarikla mmkn olur: ya tarik-i fikir ve mtlaa-i ktb ve resil hsl olur, bu
tarik ulem-i kelmiyye ve hkem-i meiyye yoludur ki, bunlarn zd ve zhiresi sr-
kalem ve huruf ve kitaptan hsl olan hikemdir. Veyahut bi-tarik-i riyzet ve tasfiye-i dil
hsl olur, bu tarik hkem-i irkiyye ve meyih-i sfyyenin yoludur ve bunlarn zd
ve gdas sr- revi tarik-i ilh ve envr- esrr- n-mtenhdirtark-i evvelin ess
zan ve kyas ve istidll-i akl zeredir. Amm tark-i tasavvufun slikleri ve mezheb-i
tasarrufun mlikleri delil-i aklyye ve berhin-i naklyyeye muhtc deillerdir. Onun iin
ki her biri akl- kll banda gllerdir. Bunlar ol tife-i aliyyedir ki, dima geleri ulm
ve hikem-i hd zere ve revileri sr- kadem-i Mustaf zeredir ki, geleri
228

ulmdur.

Ankarav, felsefe bir flse deer mi?! anlayna ship olan Kadzdeliler
dneminin inhisrc anlayna kar karak, hikmet-i mteliyye anlamnda felsefeye
ynelmi, akln ve akl istidllin hakkate ulamada yegne yntem olduunu kabul
etmese de akln (akl- med) nemini vurgulamtr.

229

Ankaravnin meihatlii dneminde ve Ktip elebinin IV. Srada zikrettii

tartlan konularn en nde geleni sem, raks ve devrndr. Kadzdelilerin raks ve
devrn ehli olan bata Mevlev, Halvet ve Celveti eyh ve mrdlerine tahta tepenler,
ddk alanlar eklinde tahkir edici szler sylemeleri ve bu ritellerin eratn zhirine
ters dtn

230

savunmalar zerine ve Kadzdenin IV. Murada bu hususta bir rapor

sunmas zerine smail Ankarav cevap mahiyetinde gn gibi ksa bir sre ierisinde
228
229

230

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 37-38.

Yazd son eser olan Mebde ve Med rislesinde (58b-59a) akl hakkndaki mstakil iiri yledir:
Ger olayd akldan eref vcd
evvel onu halk ederdi ol vedd
Hak Tel deme gnderdi tz
akl ve imn ve hayy ey azz
nki geldi deme Haktan Rasl
dedi bu ten birini eyle kabl
dem o dem akl etti ihtiyr
dedi iman ve hay biz ona yr
Biz akldan dim ayrlmazz
hibir yerde aklsz olmazz
Akl olmayanda iman ve haya
dahi olmaz bil bunu sen b-hat
Akldan ye bu cihanda ne olur
kim Hd her dem bilinir
Akl mifth- harm-i zrdr
akl misbh- serr-i nzdr
Akldr ems-i sipehr-i ihtid
akldr rh- hdi-i kibriy
Akldr sniine rif olan
akldr Hlikine hizmet klan
Akl olur rehnmy- mlk-i cn
akl olur kr-sz ve kr-dn
Grse akl fil-misil bir szn
der bunu dzd bir std seni
Pes nice mmkn olur b-std
dzleli bu lem-i kevn u fesd
Muallak heft erh b-karr
kendisinden nice olur pyidr
Mh ve hurid ve sitre ve felek
onda olan cmle asnf- melek
Kadzdeliler Hareketi Kprl Mehmed Paann (. 1072/1661) gayretleri ile sona ermesine ramen
Vani Mehmed Efendinin (. 1096/1685) vaazlar ile devam etmi, stanbulda sem ve devran yapmak
yasaklanm ve Ankaravnin de eyhlik yapt Galata Mevlevhanesi kapatlmtr.

120

21 kta Hccets-sem adl rislesini telif etmi ve yakn dostu eyhlislm Yahy
Efendinin (. 1053/1644) bakanlndaki heyete takdim etmitir.

231

Kabul grlen eserin

mukaddimesinde Ankarav, telif sebebini ve tarkat mnkirleri eklinde tabir ettii

Kadzdelileri yle zh eder: eyhul-Mevlev smail Ankarav buyurur ki, tahkkan
bizim karndalarmzdan bazs vaktakim tarikimize taan ve erknmza mnkir
olanlardan bazsn grdler ise yle erknmz ki ol eyhimizin erkndr ve sultan-
mridimizin tarikidir. yle sultan ki bizim ve arifinin ve vaslinin ve kinin mevlas ve
efendisidir. Allah teala kademlerimizi onun tarik-i metininde sabit eylesin. Ol taan ve
mnkir olanlar ihvanmz grdklerinde bu fakirden iltimas ve taleb eylediler ki ol
mnkirine cevab-i safi ile cevab veririz ve onlara beyan- kafi ile beyan klarz ve bu
mnkirler zere kelm- raslden ve ekvil-i ulem-y fuhulden hccet ibrz eyleyelim.
Zira bu mnkirler zum eylediler ki tahkkan bu tarik bidat ve dallet ola ve bu tarikin
slikleri mbtedi ve ehl-i vebl ola. Biz Allaha snrz ehl-i kemle su-i zan eylemeden.
Ve bu mnkirler bilmediler ki tahkkan bu tarik tarik-i kadim ve srat- mstakimdir. Zira
meyih- sofiyyeden baz mtekaddimn Hazret-i Cneyd ve ibli ve Nuri gibi ve
bunlardan gayr sem ve raks eylediler ve dahi ulema-i diniyyeden mteahhirinin ekseri
Hazret-i Ebu Talib-i Mekki ve mam- Gazzl ve eyh Ebu Necib Shreverdi ve
Necmeddin-i Daye ve bunlar emsali bila-nihaye sultanlar bu raks ve sem bir taife iin
helal ve bir taife iin mbah ve bir taife iin mekruh ve bir taife iin haram addeylediler.
232

nallah- teala an karib alet-tafsil beyan ceman gelir...

Semn Mevlevlik erknndan olmas, Kadzdelilerin Mevlevlere hcmuna

sebebiyet vermitir. Ankarav semn ncelikle nasslara, snn kaynaklara ve byk
meyihin dncelerine muhlif bir rkn olmadn, mstakillen Hccets-semda
ve Kadzdelilerden Cerrh eyhi Viz brahim'e cevap verdii Arapa Risletttenzihiyye fi enil-Mevlevyyede ele alr. Bunun dnda Minhcn I. Ksmn IX. ve X.
Bblarn, Krk Hadis erhinde VI. Hadisin erhini sem'n dayanaklarna tahsis eder.
rihin sem savunurken asl gyesi, zelde Mevlevliin genelde de tasavvufun
Kuran ve Snnete ters dmedii, hatta kaynak olarak onlardan neet ettiidir.
Ankaravnin gerek sem gerek sem meclisinde veya dier zaman ve mekanlarda def ve
dier musiki aletlerini alma konusundaki gr bunlar hakknda tahrim hkmnn
verilemiyeceidir. Kadzdelilerin bidat-i seyyie olarak grd sem ve musikiyi
231
232

SkpDede, II, 38.

. Ankarav, Hccets-sem, stanbul 1286, 4-5.

121

Ankarav bidat-i hasene olarak niteler ve dolaysyla mezmm olmadn belirtir. Ancak
sem ve musikiyi bir oyun ve elence olarak gren, nefs ve hevsn tevik iin icr
edenin bu amelini tahrim eder.

233

rihin sem tahsin etmesi baz faydalar tahsil

etmesine dayanr. cmle fevidden biri: riyzet ve mchede erbb (ileke cnlar ve
dedeler) mchedenin kesretinden bazen kell ve melle urar, kendilerini amelden
alkoyacak bir kabz istil eder. te bu rzann defi iin meyih-i mteahhirn asvt-
tayyibe ve er- mevvikadan ibret rhn bir terkib tertib eylemilerdir. O vasta ile
mchede ehlinin kabz ve kelli zil olur. Kendilerinde yeniden evk-i vahdet zuhra
gelir. Sem k kalblerinin sknuna bis, sdk gnllerinin srruna bd, sliklerin
234

derdine dev, sirlerin de rhuna gddr.

eyhlislm

Yahy

Efendi'nin

oluturduu

heyete

takdim

edilen

Hccet'sem'daki sem savunusu zerine skdr eyh olarak mehr Aziz Mahmd
Hd el-Celvet bata olmak zere devrin meayihinden vg dolu mektuplar alr. Bu
durum ayn zamanda tasavvuf ve cehri zikir asndan tarkat erknn mdafaa
erevesinde Rsh Dede'nin ilmindeki gvenilirliin tasavvuf evrelerce tescili
anlamna gelmektedir.
smail Ankarav sadece semy savunarak Mevlevlii savunmaz. Bunun
yannda zellikle Krk Hadis erhinde Mevlev dncenin referans kitab olan
Mesnevnin dil (Farsa) ve form (iir) asndan dini meruiyetini delillendirir.

235

Krk

hadis erhi Kadzdeli dncenin zelde Mevlevlie genelde tasavvuf ve dbna

ynelttii tm eletirilere hadis ve Mesnev beyitleriyle cevap mahiyetinde olmak zere
Krk hadis erhilii trnde dier eserlerden imtiyaz kazanr.
Katip elebinin sralad tartma konularndan VI.s ve ve zerine mstakil
Rislelerin olduu sigara ime bahsi Ankarav tarafndan da ele alnmtr. Kadzdenin
IV. Murada ttn ienlerin ldrlebilirliine dair fetva vermesi ve ttn kullanmn
236

yasaklanmas zerine

Ankarav bir Risle telif eder. Rislesinde eri deliller, helal,

haram ve mubah konularnda aklama yaptktan sonra sigara hakkndaki grn yle
aklar: sigarann irkin olduunda phe duymuyorum. Sigara hakknda vc
konuan da kabul etmiyorum. Ancak ben sigarann haram olduuna kil deilim.
233
234
235
236

Bu konudaki tartmalar iin bkz. Sleyman Uluda, slamda Sem ve Musiki, stanbul 1976.
. Ankarav, Nisbul-mevlev, trc. Thirul-mevlev, 40.
. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 35-46.
brahim Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/I, 197, 365; Ahmet Mumcu, Osmanlda Siyaseten Katl, Ankara
1985, 109.

122

Nitekim ilim sahibi olmayan kimseler ri (a.s.)den her hangi bir hkm vrid olmad
halde, kalplere ifa vermeyen, rmcek andan daha gevek ve tabut tamaktan daha
hafif delillere yaparak sigaradaki irkinlik vasfnda mbalaaya gitmilerdir. Bundan
sonra sigarann haram olmadna dair delillerini tahrimde bulunanlarn delillerini bir bir
rterek tafsil etmeye giriir. Tahrimde bulunanlarn ileri srdkleri 15 delile cevap
verdikten sonra u hkm getirir: bu sigara bidat ve kabihtir. Ancak hkm mehuldr.
Dinde gvenilir olan kimse onun haram veya helalliini ne sremez Bununla birlikte
evl olan sigaray brakmaya muktedir olann sigaray terketmesidir. En azndan namaz
ve iftar vaktinde imemesi, itiinde ise azn ykamasdr.
Ktip elebi'nin 8. ve 9. srada kaydettii Muhyiddin bn Arab'nin firavun'un
iman meselesindeki kanaatinin hakll ve tasavvuf dncesinden dolay tekfir edilip
edilmeyeceidir. Rsh Dede bu konuyu zellikle Mesnev'nin VII. Cildinin erhinde ele
alr. Fussu'l-hikemin Musa fassnda yer alan Firavun'un iman konusu, Ankarav'nin
Fuss muhtasar erhi Zbdet'l-fuhus fi naki'l-fuss'da bulunmamaktadr. VII. Cildin
varlna itiraz edenlerin delillerinden biri de, bu cildin bn Arab aleyhine beyitler ihtiv
etmesidir.

237

Muterizlerin iddiasna gre smail Ankarav bu cildi erhederek

Kadzdelilere ho grnmeye alm veya Kadzdelileri destekleyen IV. Murad'n

zorlamasyla bu sahte cildin erhini telife balamtr. Ancak meihat hayat boyunca
Kadzdelilere ynelik cevap mahiyetinde eserler kaleme alan ve zellikle alt defter
Mesnev erhi boyunca onlarn dncelerini knayan Ankarav'nin Kadzdelilere ho
grnmek iin VII. Cildi erhetmesi itiraz ilk bakta makul gstermemektedir. Nitekim
eserlerinin ounda bn Arab dncesini referans olarak kabul eden ve onu "eyh-i
Ekber" lakabyla zikreden rih'in bu ciltte yer alan baz beyitlerden dolay bn Arab'yi
Kadzdeli dncesi paralelinde tahkir ve hatta tekfir etmesi sz konusu deildir. Cildin
erhedilme sebebinin IV. Murad'n zorlamasyla olduuna dair de her hangi bir tarihsel
kant bulunmamaktadr. Her ne kadar Ahmet Avni Konuk, Ankarav'nin Fatiha tefsiri
Futht- Ayniyye'sinin 73, 74 ve 76. sayfalarnda bu icbara telmihte bulunan baz

237

Beyitler unlardr: " O kimse ki Ona Hatm'l-evliya tabr eder; sana cahm ve sakar me'vdr. Bu
tasavvuf deildir, tevhd dahi deildir. Bu tasarruf ey azz ayn- kfrdr. Hatm'l-evliynn yolunu
tuttum diye, Hatm'l-enbiynn kavlini terk etmitir. gh ol, doru yol cdde-i erdir, eri gidicilii
brak da menzilden kalma! Dim ekvet iinde adm atyorsun; binenleyh ey dem, sen hatm'lekiysn. Vahyin naslarna huls cihetinden sdk getir, kalbi Fuss'dan ve Nuss'dan boalt. Zira bizim
mezhebimiz tevhid ve sekr-i ilhdir, ne hull ne de fuzldr." A.Avni Konuk, Mesnev erhi, I, 47.
Beyitlerin Ankarav tercmesi ve erhi iin bkz. . Ankarav, VII. Cild erhi, 98a-104a. Baz mnekkidler
bn Arab hakknda beyitlerde "eyh-i ekferest" tabirinin bulunduunu sylyorlarsa da VII. Cildde
bulunmamaktadr. Bu adan bn Arabnin tekfiri deil, VII. Cild mnekkidleri nazarnda tenkidi sz
konusudur.

123

238

ifdeleri olduunu sylyorsa da , eserinde buna dair her hangi bir telmihi dahi olmayp,
varolan sadece yedi rakamnn tasavvuf sembolizminden ibarettir. Dolaysyla muahhar
dnemdeki VII. Cild muterizlerinin Ankarav'ye ynelttikleri bu sulama yneltilen
itirazlar ierisinde en aslsz olandr. Dier taraftan smail Ankarav gibi stanbul
Mevlevliinin piri addedilebilecek bir kimsenin, Kadzdelilerin basklarna boyun eip
de bn Arab aleyhinde dnceler ileri srmesi iin bu cildi erhetmek yerine konuyla
ilgili red babnda mstakil bir Risle kaleme almas daha makul bir tavr olurdu. Bununla
birlikte sadece 10 beyitten ibaret olan ve zhiren bn Arab aleyhine gzken beyitleri
tevil eden rih, eyh-i Ekber aleyhine her hangi bir ifde kullanmamtr. Bilakis bu
beyitler Ankaravye gre bn Arab ile ilgili olmayp, bn Arab dncesini yanl
tasavvur eden ve ona tabi olduklarn syleyen vcdiyye frkasnn grlerine bir
tenkiddir. rih bunu yle zh eder: Hz. Mevlnnn (ks.) bu mceledde vaki olan bu
bir ka ebyt ve kelimtn baz ksirul-fehm olanlar ve hakkat-i manadan gfil klanlar
eyh-i Ekber hz.lerinin kendi nefislerine tan ve kadh zan eylemiler ve bu beyitler Hz.
eyh-i Ekberi zem ve kadhdr demiler ve lakin hakkat-i manadan gfil olmular Bu
beyitler eyh-i Ekber hazretlerinin kendi nefislerine tan ve kadh olmayp belki mutlak
239

byle diyen kile tan ve kadh olduu tahkk ve tafsl kla.

VII. ciltte zhirde bn Arab ve dncesi aleyhine gzken beyitler temelde 2

tenkidi iermektedir: birincisi, bn Arabnin Firavunun mmin olarak ldn
240

sylemesi ; ikincisi, kendisini hteml-velye olarak kabul etmesidir. smail

Ankarav firavunun imanla ld inancn ncelikle cumuhurun akdesine ve ehl-i
Snnet ve cemaat anlayna muvfk bulmaz. Bununla beraber bn Arabnin Fussta
veya dier eserlerinde bunu ileri srdne dair kendisine yneltilecek bir itiraza da 2
adan cevap verir. Birincisi firavunun imanla gittiine dair iddiay bn Arab, ne Fussta
241

ne de Ftht ve dier kitaplarnda ileri srmemitir . rih bu hususta eyh arvye

238
239
240

241

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 43.

. Ankarav, VII. Cild erhi, 98a.
Beyitler unlardr: 1.Firavuunun ruhu thir ve mutahhar oldu diyen kimsenin sz, iddetli rzgrn
nndeki mum gibi olmutur. 2.Firavun thir gitti diyen kimse, onun imansz gittiini belirten aleb
hkm ardna koymutur. O kimse ban kardan daha souk olan delile koymutur. 3. O kimse Musa ile
firavunu imanda pak ve tahir olmada bir oldu zanneyledi. O kimse firavunun lm vaktinde ament
demesinden pheye dt. bn Arabyi bu hususta tekfir eden Sadddin Taftazninin ileri srd
deliller ve smail Fenni Erturulun cevaplar iin bkz. smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn
Arab, haz. Mustafa Kara, stanbul 1991.
smail Ankarav bunu u ekilde zh etmektedir: Vech-i evvel oldur ki, ulem-i dinden ve meyih-i
gzinden nice kibr tahkk ve tasrh eylemilerdir ki, bu kavil eyh-i ekberin kavli deildir. Belki baz
melhide sonradan getirip bunu Fussa halt eylemitir. Nitekim bu cmleden Muhammediyye sahibi
Yazczde Fussa olan erhinde byle diye tahkk ve tasrih eyledii mehr ve mtesadifdir. Ve bu

124

dayanarak firavunun iman ederek lmesi mevzunun eyh-i Ekberin eserlerine sonradan
ithal edildiini kabul eder. Ancak Ankarav bu kabln pheli bir kabl olacan da
varsayarak kavli ikinci adan tevile tabi tutar. Bu tevil iki ksma ayrlr: birincisi firavun
ile kastettii kendi nefsidir. Buna gre firavun tarihsel bir ahsiyet olmayp, Allahn cell
tecellisi olup bn Arabnin nefsi bu tecelliye mecla olmutur.

242

Dolaysyla firavun

burada nefsin bir semboldr ve bn Arab nefsini tezkiye eden muhakkik arif olarak,
firavun nefsini manev kirlerden temizlemi, yani firavun nefsini thir ve mutahhar
klmtr. kincisi ise, bu beytin atahat trnden bir sz eklinde kabul edilmesidir.

242

cmleden biri dahi, efdal-i ulem-i din ve araf-i uref-y gzin eyh arvi (rh.a.) Fthttan intihb
eyledii kitabnda der ki: Fthtn baz mahallinde zhiri ahkam-i erata muhalif olan kelimt tayy
edip erata muvfk gelen kelimt intihb eyledim, bu vecih zere Ftht tamam eyledikten sonra 955
senesinde mefharul-meyih emseddin Ebut-tayyip el-Meden benim ziyaretime geldi. Meer kendi
yanlarnda eyh-i Ekber hz.lerinin kendi hatlaryla olan Fusstan yazlm ve onunla mukabele klnm
bir Fuss var imi, sair Fussa muhalif ol nshada bu kelime bulunmad. Pes bildim ki baz melhide asl-
nshaya kalem katp ziyade etmiler. Pes bundan malum olur ki, sair Fusslarda dahi, zhir ve nussa
muhalif olan kelimt sonra halt olmu ola. Zira Fthtn nice mevziinde eyh hz.leri firavunun
imansz gittiine tasrih eylemilerdir. Bu dahi delil olur ki, Fussda olan kavil asl- nshada olmaya ve
illa birinde iman ile gittiine ve birinde dahi (99/b) imansz gittiine zhib olmakta tenkuz vaki olur. Hz.
eyhin shat-i ilmi levs-i tenakuzdan pak ve berdir. Nitekim Fthtn bir mahallinde firavunun imansz
gittiine ve bu gne tasrih edip buyururlar: Tevbe teklif annda farz olan eydir. Tevbe, tekliften dlen
ana tehir edildiinde kabul olunmaz. Bundan dolay da firavunun iman kabul edilmemitir. Ve kezlik
firavunun adem-i imanna bir mahalde dahi tasrih edip buyururlar: Firavun ve Nemrud cehennemde
ebedi kalcdrlar. Ve bir mahalde dahi buyururlar: Firavun cehennemden ebediyyen kmayacak
gruptandr. Ve bunlar emsali Fthtn nice mevziinde firavunun imansz gitmesi tasrih eylemilerdir.
Ve eyh arvi hz.leri mntehbnda bu delilleri ve bunun emsali Fthtn nice mevziinde nakl
eyledikten sonra buyururlar: Fthtn eitli yerlerinde eyh, firavunun imanl olduunu tasrih etmitir
diyen kimse, eyhe iftira atp, yalan sylemitir. Zira eyhin ilmi genilii nassn hilfna sz
sarfetmekten uzaktr. Pes arvinin bu szleri Fussta zhir, nususa muhalif olan mesil ve akvl Hz.
eyhin deildir. Belki eyh hz.lerine iftiradr demeyi ir eyler. Lakin zaftan hl deildir. nkim
meyih-i izmdan nice kibr Allah firavunu tahir ve mutahhar kabzetti kavlini eyh hz.lerinin kavli
olduunu ispat eylemilerdir. Eer bunlarn bu kavli sahih farz olunursa. Pes Hz. Mevlnnn (ruh-u
firavn an ki tahir gofte est/ emi pi bad o ho hafte est) buyurduklar beyit ve bunun mbadinde olan
beyitler ruh-u firavun tahirdir diyen kil her kim ise onun hakknda olmaz. Fefhem. . Ankarav, VII.
Cild erhi, 99a-99b. Beyitte geen firavun thir gitti ifdesi Fussun Musa fassnda yer almayp,
Fthtn 198. babnda farkl bir ifde ile bulunmaktadr: Binenaleyh Allah Tel onu thir olarak
kabz etti. Ve kfir mslman olduu vakit onun zerine gusl etmek vcip olur. mdi onun gark kendisi
iin gusl oldu ve mutahhar olarak kbaz etti. Badel-imn masiyet icrsna da vakit kalmad. A. Avni
Konuk, Fussul-hikem erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul 1992, IV, 304.
Ve amma vech-i sn oldur ki, farz edelim ki, ruh-u firavuna tahir ve mutahhar diyen eyh-i Ekber
hz.leri olsun Allah onu tahir ve mutahhar kabzetti kavlini ol hazret Fussul-hikemde kendileri kitbet
klsn, yine bu ebyt eyh hz.leri hakknda olmaz. Zira ol kmil rh- hakkatn svrdr ki, srr- ceml-i
ilhden ve mana-i cell-i rabbaniden ol ghdr, cizdir ol shib-i kemlin Hz. Musadan murad kendi
mazhar- cemal-i ilh olan ruh-u erifleri ola ve firavundan murd mazhar- celal-i rabbani olan nefisleri
ola. Nitekim kendileri Fukk nam-kitabnda ulema benim zhir-i era muhalif grnen kelm ile pheye
dmesinler. Zira benim muradm ahval- nefsi beyandr. Mmin desem murdm ruhumdur; kfir desem
murdm nefsimdir, diye buyurmulardr. Ve bad deildir ki, bu mesele dahi bu kabilden ola. Hussan
bir har mahalde buyururlar: ruhu musa ve akl harunu ve nefsi firavunu ve heva haman. Firavundan
muradlar kendi nefisleri olduuna kendi kelmlarnda bu kadar iret olacak Allah onu tahir ve
mutahhar kabzetti kelmndan murad- erifleri benim nefsim envar- tevhid ile tahir ve mutahhar olup
irk-i hf levsinden onda asla bir ey kalmayp, Hak Tel hz.leri onu tahir ve mutahhar kabz eyleyip
lmezden evvel ldrd. Ve fenay- hakiki mertebesine onu irgrd, denile caiz olur. bu takdirce hem bu
ebyat- selase Hz. eyhin hakknda olmayp onun kavlini bila tevil zhire haml edip ruh-u firavun imanla
tahir ve mutahhar oldu diyen kimselerin hakknda olur. . Ankarav, VII.cild erhi, 99b-100a.

125

Nitekim evliyadan eratn zhirine muhlif hal ve lafzlar sadr olmutur. Ancak bu
lafzlar zhirine hamletmemek gerektir. Dolaysyla beyitteki firavun tahir ve mutahhar
gitti. Sz zhir anlamna hamletmek itikadi adan kfre sebebiyet verir. Ve beyitte
tenkid edilen kimse de bn Arab deil, onun bu szn zhiri anlamyla anlayan veya
ben bu szn zhiriyle mukayyedim diyen kimsedir. dolaysyla beyit bn Arab gibi
kendi nefsini tathir etmeden firavunun ruhu tahirdir. diyen ve/veya bn Arabnin
243

szn kendi nefsini tathir etmedii iin zhiri anlamna hamleden kimseye yneliktir.

Zamanndaki Mevlev meyihinin Ankaravnin erhetmesiyle birlikte eitli

itirazlarna mceb olan ve Kadzdeliler veya onlarn dncelerini siyseten paylaan
IV. Muradn icbr dolaysyla Ankarav tarafndan erhe konu tekil eden VII. Cilddeki
bn Arab aleyhine beyitlerin ikinci ksmnn mevzu, bn Arabnin kendisini hatml244

evliy olarak belirtmesidir.

smail Ankaravye gre bn Arab ncelikle mutlak deil

mukayyed adan hatml-velyedir. Beyitteki tariz kendisine hatmvelye diyen bn

Arabye deil, bn Arabyi mutlak adan hatml-velye kabul edenedir ve byle itikad
eden birisinin yeri, Snnete, cumhr-u ulemya ve evliyya muhlif itikd ettiinden,
cehennemdir. bn Arabnin hatml-velye olmas velyet mevzunun bilinmesine
menttur
smail Ankaravye gre velyet, velyet-i muhammediyye-i mukayyede ve
velyet-i mme-i mutlaka olmak zere ikiye ayrlr. Muhammedi velyetin 3, genel
mutlak velyetin 1 htemi vardr ki Hz. sadr. Hz. sa hir zamanda gelecek ve ondan
sonra hem zhir hem de btn adan hi veli mevcud olmayp genel velyet onda hatm
olacaktr. Hz. sann hatmiyyetine htem-i ekber denir. Muhammedi velyetin birinci
243

244

Kezlik (Allah onu tahir ve mutahhar) kavlini ve (ben hatml-evliyym) kavlini eyh-i Ekber hz.leri
hem buyurmulardr. Lakin bir kimse bu iki kavlin hakkatinin ne idiini bilmese ve bu iki kavlin
srlarndan gafil olup hemn zhirlerine itikad klp firavun imanla ld ve eyh-i Ekber hz.leri htem-i
evliya oldu, ben buna mutekidim dese, kafir ve asi olur. Amma bu iki kavlin srrn ve hakkatini bilse
ve bunlardan maksd ne idiine vkf- rif olsa ona lim-i rabbani denir. nkim ruh-u firavun tahirdir
diyen kimsenin s-i halini ve kubh-u hislini beyn eylediler. . Ankarav, VII. Cild erhi, 100b. lk
Fuss rihlerinden Abdrrezzak Kn de erhinde firavunun hakkat-i imanla gitmediine kildir. Bkz.
Kn, erh-i Fussil-hikem, 264.
bn Arab Fthtn 43. babnda der ki: ben phesiz hatml-velyeyim. Him mesihle beraber buna
vris oldu. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 244. ve yine ayn eserin 65. bbnda der: bir gece rya
grdm. Ve onu Allah Teldan beret bildim. Zira o u hadisin mutbk idi ki, Hz. Peygamber
buyurmutur: peygamberler u duvara benzerler ki, bir kimse onu bin etti. O bina tamamlannca bir
kerpi eksik kald. te duvar benimle kemle erdi. Benden sonra baka bir nebi yoktur. ve ben Mekke-i
Mkerremede idim. Vkada grdm ki, Kbenin bir kerpici altndan ve bir kerpici gmten bin
olunmu ve tamamlanm. Nazar eyledim. Rkn-i yemn ile rkn-i m arasnda 2 kerpi eksik grdm.
Kabenin en yksek srasndaki birisi altn ve dieri gm olan eksik 2 kerpicin yerine kendimi muntabi
buldum. Ve Kabe duvar benimle tamamland. Vakamdan uyandm. Hak Telya krettim. Ve bunu
Hatml-velye olduuma beret bildim. Ayrca bkz. . Ankarav, VII. Cild erhi, 100b-101a.

126

trden htemi ise Hz. Alidir. Hz. Alinin htem olmasnn temeli, bu lemde sret ve
mana/zhir ve btn asndan tasarrufu cmi olmas ve velyetinin Raslllha halife
olmaya makrn olmasdr. Hz. Alinin hatmine hatm-i kebr denir. Muhammed velyetin
ikinci trden htemi mm Muhammed Mehddir. O sret ve mnda tasarrufu cmi
olmakla beraber hilfete makrn deildir. hir zamanda zuhr edecek ve kendisinden
sonra zhiran bu lemde mutasarrf bir veli ortaya kmayacaktr. Buna htem-i sara
denir. nc trden muhammed velyetin htemi mevzu bahsimiz olan bn Arabnin
htmiyyetidir. Bu velyet zhir ve btn asndan ne tasarrufu cmidir ne de hilfete
makrndur. Hteml-velye olarak bn Arab sadece muhammed mereb zere olan
manev tasarrufun mazhardr. Bu adan bir kimse eyh-i Ekberin htem-i velyet-i
mukayyede olduunu sylese, bu szden dolay o kimseye her hangi bir zarar gelmez.
Onun yeri de cehennem olmaz. Zira burada itibr bir durum vardr. Bu itibara gre bir
kimse eyh-i ekber hteml-evliydr dese ve mukayyed muhammed velyet itibrn
gzetse doru sylemitir. Bir kimse de eyh-i Ekber hteml-evliy deildir. Dese ve
mutlak adan genel velyetin ve/veya ilk iki trden muhammedi mukayyed velyetin
htemi olmamas itibarn gzetse yine doru sylemitir. Bununla birlikte eyhin tm
evliynn htemi olmad mehrdur ve ona htem-i evliyy- muhammediyye ngrmek
bir zorlamadan ibrettir. Zira ondan sonra gelen evliy da muhammedi evliydr.
Dolaysyla bn Arabden sonra gelen evliyy dier peygamberlerin velyet veya
merebiyle snrlamak aznln gr olup cumhura muhliftir.Ankarav slkunun
balangcndaki seyahati srasnda eyh-i Ekbere mutlak adan htem-i evliydr ve
eyhten sonra gelen evliya bil-asle evliya deildir, sadece eyhin nibleridir. Onun
btnan rhniyyetinin onlara muvin olmasyla veli olmular ve cmlesi ulm ve irfn
onun mikt- rhundan ahz klmlardr. diyen kimselerle karlatn, ancak bu
kimselerin tasavvuf ve tevhidin srrn eksik idrk ettiklerini bizlere aktarr. Ankaravye
gre tasavvuf kitap ve Snnete, icm-i mmete muhlif olursa eratta tasarruf etmek
anlamna gelir ki, hakkatin ayn (hric varlk dzeyinde) olan eratta bir kimse kendi
ilim ve aklnn muktezsna gre tasarruf eylerse bu ayn- kfr yani kfrn ta
kendisidir. rih bunu u ekilde aklar: Ey Hz. eyh-i Ekbere cumhura muhlif
htemul-evliydr diyen ve bunu tasavvuf bilen ve ilmini dahi srr- tevhid anlayan aziz,
eer hakkatine bakarsan er-i erifde akl ve reyle bu gne tasarruf ayn- kfrdr.
Zira bir eye ki, ri tarafndan Kitab ve Snnette asla izin olmam ola ve bir kimse
riin emrini ve cumhur-u ehl-i Snnetin itikadna muhalif eratte o eyin shhatini iddia
kla, o kimse erde tasarruf eylemi olur. Bu ise kfr- mahzdr. Mmin olan, shib-i

127

eratin kavliyle amel klar. Ve hemn onun erine tbi olur ve Snnet-i seniyyesi zere
245

slk eder.

smail Ankarav, bn Arabye zhirde tariz gibi gzken sz konusu beyitlerin

eyh-i Ekber ile dorudan alakas olmadn, hteml-evliy olan eyh-i Ekberin
eratin zhirine muvfk dmeyen baz kapal szlerine yapp, eratn dnda
kendisine bir yol belirleyen kimselerle ilgili olduunu her bir beytin erhinde vurgular.
Bu tavr ayn zamanda zamne Mevlevlere bir tenbihe de iret etmektedir. Nitekim daha
nce de zikrettiimiz gibi tarkat iinde kalender-melm grnl derviler
bulunmaktadr ve onlar amellerde ihls anlamndaki hakiki melmet tavrndan erattaki
mumelt terkederek uzaklamlardr. Ve bu kimselerin erata muhlif hareket
etmelerinde Hz. Mevlnnn zhir-i erata muhlif baz szlerine tbi olmalardr. Bu
szler sekr, fen veya mahv halinde sylenmi szler olup, aslolan sahv, bek ve temkin
halinde syledikleridir. Birinci hlde sylenmi szlerin anlam ikinci halde sylenen
szler ile aklk kazanr. Bir dier ifdeyle btn olan anlamak zhir ile amel etme
artna baldr. Aksi takdirde tutarszlk iinde kalnacak ve srat- mstakimden
ayrlnacaktr. Bununla birlikte eyh-i Ekberin veya Mevlnnn bu trden baz
szleriyle amel etmeden mrdleri sakndrmak, eyhin veya Mevlnnn manev
mertebelerinden hissedr olmaktan sakndrmak anlamna gelmemektedir. Nitekim
Ankaravye gre Mevln Mesnevnin VII. Cildinde bn Arabye taarruz gibi gzken
bu beyitlerde kastettii hem bn Arabnin hem de kendisinin baz szlerini yanl
anlayanlardr. rihin bu kimselere tavsiyesi yledir: ey tarik-i ehl-i Snnet vel-cemaat
olan ve eyh-i Ekber hz. lerinin kelimt- amzasyla amel klan, sen hem her dem
kademi tarik-i akvette vurursun ve tarik-i mstakimi koyup iskt- teklift edip dallet
yoluna slk korsun. Sen ey fakir, htemul-ekiy olursun ki, akvet ve dalletin
nihyet ve gyeti efdal-i enbiya (a.s.) hz.lerinin buyurduunu terk edip ona muhalif bir
harn kavliyle amel eylemektir. Bunda tenbh budur ki, evliyullahn kelimt eer
Raslllahn ahdis-i erifesine muvfk ve Snnet-i seniyyesine mutbk olursa onunla
amel eylemek layk olur ve eer er-i erife zhiran muhalif olup, dakka-i eriyyeden
yle ki, bir dakkay nefy eder ise, onunla amel eylememek vcib ve lzm gelir. (ilmine
vkf olmadn eyin ardnda durma.) yeti kerimesinin hasebince onu ehline ve shibine
246

tefvz eylemek evl ve enfa olur.

245
246

. Ankarav, VII. Cild erhi, 102b.

. Ankarav, VII. Cild erhi, 103a.

128

Rsh Dedenin meht hayat boyunca zerinde srarla durduu noktalardan

en nemlisi, tasavvuf hayatn olmazsa olmaz gerekliliklerinden birisinin seyr slk
olmasdr. Seyr slkta bulunmak ncelikle bir eyhe intisb etmeyi gerektirdii gibi
Kitap ve Snnetle amel etmeye mebndir. Bu adan slkun nihyetinde tahsil edilecek
tevhid ilmine dair esrr ve manalar, slik iin ancak nih gaye olacaktr. Dolaysyla
Ankaravye gre slkunun balangcnda olan sliki eyh-i Ekberin Fussul-hikem ve
Sadreddin Konevnin Nussu gibi hakkat esrrna ve marifetlerine dair metinlerden
sakndrmak gerekir. Nitekim VII. Cilddeki Vahyin nasslarna huls cihetinden sdk
getir, kalbi Fuss'dan ve Nuss'dan boalt" beyti bu uyary iermektedir. Ankarav bn
Arab ve Konevnin eserlerine muhif bir suf deildir. Aksine Fuss muhtasarn erh
etmi ve eserlerinde Konevnin kitaplarna atfta bulunmutur. Ancak her iki eyhin
eserlerindeki ilmi anlayabilmek veya onlarn syledikleriyle amel etmek, onlarn da
balangta yapm olduklarn yapmakla yani Kitap ve Snnet ekseninde seyr slku
tamamlamakla tahakkuk edecek bir eydir. Aksi takdirde tarihsel adan da rnekleri
grlecei zere slkunu ikmle erdirmemi bir ok kimse tevhid izfetleri iskt
etmektir. Anlay uyarnca eratla mkellef olmay terketmi ve sadece bn Arabnin
dncelerine mutekid olarak ilhda dmtr. Nitekim bir ok meyih mrdlerini bn
Arab ve Konevnin eserlerini okumaktan men etmitir.

247

Mevln da VII. Ciltteki bu

beyitle mrdnn Kitap ve Snnetle amel etmeye tevik edip, ak ve evk tarikini
zayflatan kitaplar okumay engellemitir.

248

Ankarav bununla birlikte yukardaki beyti takip eden ve bn Arab aleyhine

gzken son beytin ki Bizim mezhebimiz tevhd ve sekrdir (krdr), ne hull ve ne
de fuzldr. Elhamdlillh ve-kr anlamndadr- Mevlevlerin mezhebinin eyh-i
249

Ekberin mezhebine meyleden bir tavrda olduunu ikrar eder.

247

248

249

zellikle Mesnev

Ankarav bu hususta Nefehtta geen Alddevle Simnn (. 736/1335)nin Abdrrezzk Knye

gnderdii mektuptaki sakndrmay hid olarak getirir. A. Cm, Nefehtl-ns, 615.
Eflk Menkbnda konuyla alakal yle bir rivyet aktarmaktadr: Arkadalarn baz bilginleri
Ftht- Mekk adl kitap hakknda bir eyler sylyor ve Garip bir kitaptr, maksad hi belli deildir,
syleyenin hikmetinin srr bilinmiyor. diyorlard. Birdenbire Zeki Kavval kapdan ieri girdi ve srlar
aklamaa balad. Bunu zerine Mevln: imdi Zekinin ftht (ftht- zekiyye), Mekknin
Fthtndan (Ftht- Mekkiyye) daha iyidir. deyip sema balad. Eflk, I, 431. bu rivyet konunun
uzmanlar tarafndan Mevln ile bn Arab arasnda tasavvuf dnce asndan varolan farkll zh
eden en nemli tarihsel bir delil eklinde deerlendirilmitir. Ancak rivyetin Menkbn Hz.
Mevlnnn latfeleri blmnde kaydedilmesi, metnin zhiri anlamndan Fthta ak bir tarizin sz
konusu olmamas, Mevlnnn Sadreddin Konev ve ona tb olanlarla yakn ilikileri, Mevlnnn bn
Arab ile amda manev alverii tahakkuk ettiren grmesine dair rivyetler deerlendirildiinde, ikisi
arasna tefrika sokmaya uraan baz aratrmaclarn tasavvuf dnce trihini yanl analiz ettikleri
ortaya kar.
bu beyt-i erf, Hz. eyh-i Ekberin mutekidleri tarafndan n olan sule cevap olmak tarikiyle

129

erhinde ve Mesnev kaynakl dier eserlerinde Mevlnnn tasavvuf anlayn bn Arab

dncesi paralelinde (muhzt) erheden Ankaravye gre, Mevlevlik Kitap ve Snnet
temelinde bir seyr slka ship, ilm-i ilh konusunda her ne kadar neveleri farkl olsa
da Mevln ve bn Arabnin dncelerini ayn kaynaktan beslenen dnceler olmas
itibriyle farkll telfik eden tavrda, ehl-i Snnet vel-cemaat itikadndan inhirf
etmeyen bir tarkattr. Bu itibarla Mevlnnn VII. Cildde sz konusu tarizi bn Arabye
ve dncelerine olmayp, onun dncelerini hulliyye inanlar perspektifinde anlayan
tblerine veya Onu bu konuda nceleyen kimseleredir.
Ankaravnin meihatlii devrinde popler tartma konulardan biri de Ktip
elebinin de II. Srada tahll ettii Hzrn hayatta olup olmamas meselesidir. rih bu
meselede Ekber ekolden olan tahkk ehli Abdrrezzak Knnin Istlhtnda ve
250

talebesi Dvd Kaysernin (. 750/1351) Mul-hayt rislesinde

serdettii grleri
251

paylar ve ayn zamanda Ktip elebi ile ulat sonularda paralellik gsterir . Rsh
Dede bu konuda Ktip elebinin ulat sosyolojik vecheli neticeyi, tahkk ehlinin sf
diline tercme eder gibidir. Sufler arasnda beer sretinde grlen ve hl-i hzrda
hayatta olduuna inanlan Hzra dair rivyetleri derledikten sonra Hzrn hakkati
nedir? Sorusunun cevabnda mesele hakknda yle der Ankarav: Hzrn itii b-
hayattan murad ilm-i lednndir Hzr (a.s.) beden-i unsryye ile mevcud deildir ki,
sir beden-i insani gibi ekl ve rbe muhta olmaz ve nakis-i beeriyye ile mcib-i
harb olan ecz-i mtezdde ile dah ittisf klmaz. Amm baz sulehnn onu baz
zamanda sret-i beeriyye zere mhede eylemeleri beden-i unsryye ile mhade
eylemek deildir. Belki sret-i misliyye ile mhede eylemektir. Mesel baz melike
sret-i cism-i hissiyye ile enbiyya temessl eylediler rif-i billah olanlar Hz. Hzr
(a.s.) Hazret-i beeriyye zere grseler bilirler ki, o sret-i misliyye ile temessl
olmutur. Amm riflerden gayri olan sulehy- asdik bir kimse onu sret-i beeriyye
zere mhade eylese onu beden-i unsryye sanr ve ekl ve rbe muhta olan cisimle
zinde kys klar. Nitekim sulehdan bazs onu sir beer gibi itikad eyleyip beyz ylda

250
251

denilmi. O taraftan byle denmek lzm geldi ki, biz eyh-i Ekber hz.lerinin mezhebine onun iin miliz
ki, onun mezhebi tevhid-i ilh ve sekr-i rabbndir. Hull deil ve beyhde yere megul olmak deildir.
. Ankarav, VII. Cild erhi, 104a.
Risle iin bkz. Davud-i Kayser, Resil, haz. Mehmet Bayraktar, stanbul 1997, 181-192.
Ktip elebi u sonuca ular: mdi iin gerei budur. Lkin sonradan bu gibi eyleri nakledenler ya
cehletlerinden veya tezvir sebebiyle rhn olan hususlar, hric bir ey, hakk (madd ve cismn) bir
hdise sretinde ortaya koyarlar. Halk ise asln bilmediinden gerek sanar. Zikredilen rivyetlerde ve
hikyetlerde hataya dlmesinin menei ite budur. Baz yalanc sahtekrlar ve arlatanlar onlarn ruhn
mahiyetteki mlkt ve mumelelerinin hrite cereyn ettiini iddia ederek nice fsid maksadlarna nil
olmulardr. Ktip elebi, Miznul-hak, 51.

130

bir kere dileri tecdd olunup ve azs tazelenir demi, kitbete getirip tahrr klmlardr.
Bu gne sret-i misliyye ile temsl eylemek hod hemn Hzr (a.s.)a mahss deildir.
Belki her mertebe-i kemle bli olan ricl dahi bu gne temessl eylemeye bi-iznillah
252

kdir olurlar ve istedikleri yerde cesed-i misliyye ile zuhra gelirler.

smail Ankaravnin daha nce de vurguladmz gibi, Kadzdeliler-Sivsler

arasnda tebellr eden ve Ktip elebinin tahdid ettii tartma konularna katlmas
tasavvuf dnce ve erkn, zellikle Mevlevlik sz konusu olduunda dorudan, dier
konularda ise dolayl bir biimde cereyan etmektedir. Dolayl katlmn istisns ttn
konusunda yazd risle ile istisn tekil eder. Dolaysyla Ankarav, meihatlik
pozisyonunun gerektirdii ekilde meihat hayat boyunca temel gayesi mrdnna
Mevlevliin mhiyetini ve dbn benimsetmek, seyr slkun zrreti ve tasavvuf
hakkatlere dir bir marifet kesbettirmektir. Bu minvalde tasavvuf ve tarkata sret ve
manada hcm edenler kar savunmac bir tavr taknmaktr.

1.3.5. smail Ankaravnin Dier Tarkat eyhleriyle likisi:

rih Rsh Dedenin Mevlevlii, klasik Osmanl tarkat diresi ierisine
almaya almasnn gstergelerinden birisi de devrin nde gelen meayihi ile ilikisidir.
Aziz Mahmud Hd, Bayram-Melmlerden dris-i Muhtef (. 1024/1615),
Nreddinzdenin halfelerinden brhim Krm (. 1042/1632), stanbul Kadirliinin
bnsi smail Rm (. 1041/1631), Halvetyyenin Ramazaniyye kolunu tesis eden
Ramazan efendi (. 1025/1616), Halvetyyenin emsiyye kolunu Kurn emseddin
Sivs (. 1006/1598) ve Abdlmecid Sivs (. 1049/1639) gibi sekin sfler Rsh
Dedenin musrlar arasndadr. Mevcud literatr Onun devrin nde gelen meyihinden
Celvet eyhi Azz Mahmd Hd (948/1541-1038/1628) ve Bayrm Melmlerden
Mesnev rihi Sar Abdullah Efendi ile dostluklarn n planda kaydetmektedir. Bu
dostluk ayn zamanda her nn mereb asndan mterekliklerine dayanmaktadr.

253

Sakp Dede Sefnede Hdnin Ankaravye dua mahiyetinde gnderdii

Arapa bir mektubunu kaydetmektedir. Ankarav gibi 1016/1607de Keful-kn an

252
253

. Ankarav, VII. Cild erhi, 17a-17b.

Sar Abdullah Mesnevnin sklkla ele ald teolojik mesele olan kaza- kader probleminde kaza ve kader
sebk etmeksizin kul kendi fiil ve ilerinde mstakildir. Diyen ve bu sebeple Kaderiyye olarak tavsif
edilen Mutezilenin itikadn eletirdikten sonra, sonu babnda snn tavr kabullenerek Ankarav ile ayn
hkme varr: lzm olan mezheb-i ehl-i Snnet ve cemaat ve emr-i hakka itaat eyleyen meslek-i ashb-
hidyettir. Sar Abdullah, Cevahir-i Bevhir-i Mesnev, 25.

131

vechis-sem

254

adl sflerin semn mdafaa iin bir Risle telif eden Hdnin

mektubu rihin Hccets-sem zerine kaleme alnmtr. Mektup u ekildedir:

(Allah Tel muhaliflere kar Rsuhinin ayan salam ve sabit eylesin onlarn inat
damarlarn kesmekle sz klcn keskin eylesin. Muhalifleri susturmakta mzran tesirli eylesin.
Zamanmzda tasavvuf ehline kar olanlarla onun cihad olmasayd, onlarn eli Hak taliplerine uzanr zarar
verirdi. Doru yolda olanlarla olmayanlar, birbirinden ayrmak zor olurdu. Allah onun delilerinin oklarn en
doru hedefe isabet ettirdi.)

255

Sem her ne kadar Celvet erknndan olmasa da Aziz Mahmud Hdy

256

rislesinde Ankaravden farkl bir yaklamla da olsa semy savunur.

Hdy kud

zikreden Nakler, sem esas yapan Mevlevler, kym zikreden Ruf ve Sadler,
devrn yapan Halvet ve Kdirler gibi hareket etmemi, nsf- kym niteliinde diz
kme eklinde bir zikir tavr vaz etmitir. ifh rivyetlere gre, Hzr bir gn zikir
esnasnda gelmi, Hdynin omuzlarndan bastrarak kud zikir yapmasna engel
olmu ve yar kalkmasna sebep olmutur. Onun bu zikir biimini semesinde devrin
254

255
256

Kadim nsha iin bkz. Kprl Ktp. 1583/7; Hasan Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdynin Sem
Rislesi, MFD, stanbul 1987, IV, 273-285. Ankarav ve Hdnin sem rislelerinin
karlatrlmas iin bkz. Semih Ceyhan, Semn mhiyetine dair bir karlatrma: Aziz Mahmd
Hd ve smail Ankarav, II. skdar Sempozyumu Aziz Mahmud Hdy, 20-22 Mays 2005, stanbul.
Skp Dede, 38.
Mutlak manada semn reddinin mmkn olamayacan akl ve nakl delillerle savunan Aziz Mahmud
Hdy rislenin giriinde bn Arabnin sem hakkndaki taksim ve tahlline dayanarak ki smail
Ankarav Hccets-semnda tm eserlerinden farkl bir ekilde bn Arabnin sem hakkndaki
grlerine yer vermemektedir- tabi sem ve tahkk sem eklinde ikiye ayrr. bn Arab ve Hdiye
gre tabi sem, gzel sesler ve latf nameler sayesinde hsl olan semdr ki, lahn ve namelerin
tesiriyle meydana gelir. Bu sem sahibinin hareketi, felein devri gibi direvdir. Onun direv hareketi
semn tabi oluuna delildir. lh sem ise sfyye riclinin ve muhakkik sflerin sems olup, ilh
vridt iitmek anlamndaki semya mrdiftir. lh sem ile tabi sem arasndaki fark ise, tabi
kaynakl vridta ship olan kimse direv bir hareket ile aknlk ve mecnn gibi uygunsuz tavrlar
iindedir. lh varid sahibi ise byle deildir. O insan neettinde toprak unsurundan meydana gelmesi
hasebiyle yan st hareketsiz bir biimde yatar. Dolaysyla muhakkiklerin semnda hareket yoktur.
Zira tabi semdaki hareket feleklerin hareketi olmakla beraber, insan latfe feleklerden nce ve evl
olmak zere yaratlmtr. Ayn zamanda bn Arab ve Hdyye gre tabi sem ehlinin hareketi
hayvn rhun veya nefsin hareketidir. Tahkk sem ise akln sem olup, aklyle sem eyleyen kimse
her eyde sem eder; her eyden sem eder ve her eye sem zere olur. Asla lahn, name vs. bir kayt
ile mukayyet deildir. Dolaysyla kmillerin ekseri semnn akl ile hal erbabnn semnn nefs ile
olduunu bilmezler. ki sem tr arasndaki bu farklara ramen aralarndaki benzerlik sadece aknlk
ve kendinden gemedir. Aziz Mahmud Hdy rislesinde bn Arabnin harekete dayal tabi sem
(Mevlev sem) ya dair muhlif grlerini paylamakla birlikte her birinin sem sem bahsinde
sahh, her i ehli katnda kolaydr. Bunu anlayamayan shib-i cehldir. Sen istersen sahib-i nefs ol, dilersen
sahib-i akl. Diyerek tabi ve ilh sem arasnda bir telfike gider. Bu telfiki gerektiren ey Onun ehl-i
kr dedii Kadzdelilerin sem zelinde gerek doktrin gerekse de messese olarak tasavvufa kart
aleyhtarla cevap verme isteidir. H. Kmil Ylmaz, a.g.m., 275-284.

132

sosyal olaylarnn ve tarkat erknna ynelik aleyhtarlnn etkisi olmas muhtemeldir.

Hdy zhidne saylabilecek bu zikir eklini tercih etmekle tarkat dmanlarn teskin
ve tasmit edecek bir tavr taknm saylabilir. Aksi takdirde yukarda zikrettiimiz zikir
biimlerinden hi birisine muhalif deildir. Nitekim sem rislesi ve Hccets-sem
zerine yaplan redlere kar rihi savunmas onun sem benimsediinin yeterli
257

kantlarndan biridir.

Seyyid Hdy teorik adan her ne kadar bn Arabnin Mevlev

semnn mteradifi olacak trden tabi sem edn derecede grmesi ve nefsin hareketi
olarak deerlendirdii dncelerine katlsa da, zhirin zhirinde kalan ve zevk shibi
olmayan devrindeki ulemnn saldrlarna kar stratejik bir tavr taknr ve tabi sem
ehlini ve insann eklinin direv olmas, istidresinin bir gerei olarak da devrn
zikrini tasdik ederek, Mevlev semn tasdik eder. Hdynin Mevlev erknna muhlif
olmamasnn sebeplerinden birisi de eyhi Hz. ftdenin Bursada krsden bir tr
258

Mesnevhnlk yapmas olabilir.

Her ne kadar Mevlev dnceyle dorudan alakal

Keful-kn (bn Arabnin dnceleri tahkk tavrnn bir gerei olarak bu eserine
259

mesned tekil etmektedir) ve aka dair Habbetl-mahabbe

(daha ok Ahmed Gazzl

ve bn Arab dnceleri) adl rislelerinde Mevln ve Mesnevden nakiller yapmasa da

Ankarav ile ilikileri dolaymnda Mevlevlik yolunu teslim etmitir.
smail Ankaravnin devrinde dostluk kurduu meyihten birisi de hemehrisi
Mesnev rihi Bayram-Melm ve Celvet Ankaral Sar Abdullah Efendidir. nce
dris-i Muhtefye, sonra vefatnn akabinde Muhtefnin yerine gavsiyyet makamna
geen Hac Kabyye intisb ederek Bayramiyye tarkatna hizmetlerde bulunan Sar
Abdullah, Hac Kabynin vefatndan sonra stanbula gelerek Hdy sitnesine gider
ve Hz. Azizin himyesi altna girerek Celvet olur. Ancak daha sonralar St Beir
260

Aaya bat ederek melmlikle ilikisini devam ettirir.

Abdullah Efendi Aziz Mahmud

Hdynin yaknlarndan olduu gibi, bir rivyete gre ilk dnemlerinde Ankarada
257
258

259
260

Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmd Hdy, stanbul 1984, 59-60.

ftdenin Mesnevden vaazlarnda sk sk nakiller yaptna dir iki ayr menkbe vardr: 1. Bir gn
ftdenin mrdlerinden biri, eyhinin halvethnesine geldiinde ieride konumalar olduunu duyarak
ieri girmez ve kapda bekler. ftde kapy ap dervii ieri arr. Dervi ieride kimse olmadn
grnce eyhten kiminle konutuunu sorar. O da -Mevln Celleddin Rmi geldi, benim kitabm
Mesnevyi vaazda nakleyle diye ric etti. Biz de murdna msade ettik. Bkz. Aty 358. 2. ftde
Hz.leri halka vaaz ve nasihatte bulunduklar zamanlarda Mevlny rysnda grm ve O: - Bizim
Mesnevmizden biraz okutunuz demiti. Hz. ftde Farsa bilmediini syleyerek beyn- itiraz
etmise de Mevln: -Sen bala mnkeif olur. Demi. Hakkaten ertesi gnk vaaznda Mesnevden
okuyarak hakik ve dakikten bahse balamt. Mehmed emseddin, Ydigr- ems, haz. Mustafa KaraKadir Atlansoy, Bursa 1997, 28. Hasan Kmil Ylmaz, Aziz Mahmd Hdy, 188 not 200.
Aziz Mahmud Hdy, Habbetl-muhabbe, haz. Necdet Ylmaz, stanbul 2002, 13.
lker Aytekin, 59-62.

133

261

Bayram olan smail Ankarav ile de dostluk ilikisi ierisindedir.

Dolaysyla

birbirleriyle ada olan Hdy, Ankarav ve Sar Abdullah Efendi arasnda gerek
telifattaki ekseriyyet asndan gerek dostluklar asndan gerekse de devrin tarkat
mnkirlerine kar tasavvuf savunusunda bulunma asndan bir mtereklik ngrmek
kanlmazdr.
Abdullah Efendinin Mevlevlik ile ilgisi smail Ankaravnin sohbet
halkasnda bulunmaktan tedir. Mevlnya olan balln terbiyeten ve brziyyeten
f rhniyyet-i Mevln eklinde ifde eden Sar Abdullah, Badatl smil Paann
Esml-mellifninde ne Melm ne Celvet tarafna iret edilip, sadece Mevlev olarak
tantlr.

262

Ancak Onun Mevlevlii kimden ald, nasl ile kardna dair ne Mevlev

ne de Melmi literatrnde her hangi bir kayr bulunmamaktadr. Lalzde Abdlbk

Onu rih-i Mesnev-i Mevlev (buradaki Mevlev, tarkat nisbesi deil Mevlnnn
lakabdr) olarak tavsif ederken, Esrr Dede ahbb- Mevlev olduunu zikreder. Hatta
Dedenin tezkiresine gre Abdullah Efendinin bir Mevlev klh vardr. Muhtemelen bu
klah Ankarav tarafndan kendisine hediye olarak verilmitir. Veftndan sonra klh
elden ele naklolunarak Fenn Dedeye kadar intikal eder. Ancak kendisi cizye
mukabelecisi olduunda banda Abdullah Efendiye ait klah ile vergi yazmaya gelince
bu davran knanmtr.

263

Ankaravnin yazmna sebep olduu Semertnda ve Mesnev erhinin baz

blmlerinde Mevln ile rhn sohbette bulunduunu belirten Sar Abdullah Efendinin
zamannda cismn sohbetlerde bulunduu Mevlev eyhi, stanbul Mevlevliinin piri
smail Ankaravdir. Sar Abdullahn Ankarav ile sohbette bulunmasnn dier
siklerinden birisinin de ikisinin de Bayrmlik ortak paydasnda birlemeleri olarak
grenler vardr. Nitekim Glpnarl ve onun dncelerini takip eden Mevlevlik
tarihilerine gre smail Ankarav, ilk seyr slkunu Ankarada iken Bayramiyye
tarkatinde ikml etmi ve daha sonralar Mevlevlie intisb etmitir. Nitekim Onun
slkunun balangcnda yazd iirlerine baktmzda Bayramilik ile zdeleen
melm damar bulmak ikrdr. Ancak bu damar Ankaravnin Bayramliinden mi
yoksa Mevlev tabakatna gre melm neveye sahip olan eyhi I. Bostan elebiden mi
261

262
263

Tevfik Tezkiresine gre Sar Abdullah Efendi smail Ankarav ile kk yalarda iken tanmtr. Tevfik,
Mecmatt-tercim, Ktp. TY 192, 37a.
Badatl smail Paa, Esml-mellifin, I, 477.
Esrr Dede, 417. (Fenn Dede duruma bu beytiyle imda bulunurlar:
Bada klh u sgar- ak elde Fenniy
hn- dehre virmezz el-hak safmz.

134

kaynakland bir problem olarak karmzda durmaktadr. Bayramlikle ilgili kaynaklara

baktmzda Ankarav gibi nemli bir sfnin bu kaynaklarda yer almadn tehis
edersek, sfliinin ilk dnemlerinde kendisinde baskn olan melami tavrn eyhinden
dier bir ifdeyle Mevlevlikte ikin olan muhakkik melmlikten kaynaklandn ileri
srebiliriz. Dolaysyla Sar Abdullah ile ilikisi dolaymnda Ankaravnin Bayramilikle
iliki ierisine sokulmas sadece Bayramiliin Ankara kl bir tarkat olmas ve rihin
de Ankara doumlu olmasndan kaynaklanan bir yanlsama olsa gerektir. Bununla birlikte
Ankaravnin Bayrami literatrne girmemesi Onun Bayrami eyhi olmamasndan
kaynaklanabilir. Bu ihtimal dahilinde Hz. rih Ankaradaki ilk dnemlerinde Bayrami
iken hilafet almadan Mevlevlie intisap etmitir denilebilir. Sar Abdullahn smail
Ankarav ile ilikisini bu sebeple ikisinin de Ankara doumlu yani bir hemerilik ilikisi
eklinde grmek mmkndr. kincisi de Sar Abdullahn Mevln ve Mevlevlie
duyduu muhabbetten sadr olmaktadr.
Bu minvalde Sar Abdullah Efendi Ankaravnin zellikle Mesnev derslerine
sklkla itirak etmi ve gr alveriinde bulunmutur. Telif ettii ilk kitap olan
Semeratul-fud fil-mebde vel-med adl eserini yazma sebebi bu manev alveriin
cihetini ortaya koyar. Semertn sonunda kaydedilen eserin yazlma sebebine gre
Abdullah efendi, skender Paann Tophanede Mevlevler iin ina ettirdii hankhda,
eyh smail Ankaravnin sohbetine katlr. Bu sohbette Mesnevnin III. cildindeki
Dekk kssasnda geen Gnl yzbinlerce avam ve havasta deil; gnl bir tek kiide
bulunur. Hangi erdir o? Hangi er? anlamndaki

264

beytinin

siyak ve sibak hakknda konuurlar. smail Ankarav, bu hususta

Mesnevden tefel yapar ve zrleri bir yana brak da nc defterde srlar definesini
a anlamndaki

beyti tesadf eder. Ancak bundan sonra smail Ankarav eitli srl konular
aklamaya balar. Mukabeleye katlanlar istidtlar miktarnca istifde edip Sar
Abdullahn ifdesiyle rahk-i aktan mest ve medh olurlar. Mukabeleden sonra
Abdullah Efendi ile zel sohbette ayn mevzda pek ok incelikleri konuurlar. Bu srada
Bayramiyye tarkat ve der yeki baed yani birisinde olur kaydnn tevcihi konusu

264

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 372-373 (b. 2270).

135

tartlr. Ancak keyfiyet-i ak akl-i maa- mevve ve lisan-i kli perian etmekle
sohbetten istenilen netice alnmadan ksa kesilmeye mecbur olunur
Sar Abdullah Efendi sahv hline gelince kendisine bu konuda bir risle
yazmak hususunda bir htra gelir. Mevlnnn rhundan ve Hac Bayram Velnin
srrndan istimdd isteyerek Semert 1033/1623 senesinde telife balar.

265

Dolaysyla Semert, Mesnevdeki sz konusu beyitteki der yek bed

(gnl her asrda bir tanedir) cmlesinin bir tr erhi mahiyetindedir. Buna gre Semert,
zetle tarkatlarn vahdet ilkesi gereince bir olduunu, tarkat silsilelerinin Hz.
Peygamberde ve hem zhiren hem de btnen Hz. Alide birletirmeyi amalayan bir
kitaptr. Tarkatlar iinde Bekr silsileye sahip olarak istisn tekil eden Nakliin bir
dier silsilesinin Hz. Aliye dayandn ve bu alev silsilenin hakk silsile olduunu
vurgular. Sar Abdullah Halvetyye silsilesini zikrederken Shreverdiyye, Ekberiyye,
Kbreviyye, Mevlevyye, Bayramiyye ve Halvetyye tarkatlerinin ecerelerinin aslnda
tek ve birleik olduunu ispata teebbs eder.

266

Eserin dier bir maksad ise tarkatlar

arasnda usl birlii tesis etmektir. Sar Abdullah bu gayenin gerekleme zemininin
melmet tavrnda ortaya ktn belirtir. Melmler benimsedikleri melmet gerei
halkn medhine ve zemmine aldr etmeksizin al ve hrkay terk ederek halvet derencmen anlay ile hreti terk edip, kalplerini Allah iin boalttklarndan Halvet
diye

isimlenmeye,

gnllerine

muhabbetullah

nakettiklerinden

Nak

diye

isimlenmeye layklardr. Ayrca sikkn-i fen ile keb-i enniyyeti d-i vasla Allahu
Ekber diye kurban ve lebbeyk ve sadeyk niyz ile rzya teslim olduklar iin
Bayrm diye anlmalar hallerine uygundur. Zira Halvetyyenin ve Nakibendiyyenin
manasna, seyr-i slkta erierek amel edenlere bu tarklerin tlk uygun ve dorudur.
Aksi durumda halvet ve nak tlk ana-babann isimlendirmesi gibi mcerred
kalr.

267

Sar Abdullahn Mevlnnn her asrda gnl sahibi bir olur beytine
dayanarak tarkatlerin silsile ve usl asndan tevhidine tevcih ettirmesi Ankarav ile
arasnda geen Bayrami-melmlik hakkndaki zel grmenin bir neticesi olarak
grmemek gerekir. Zira smail Ankarav, beytin erhinde Sar Abdullahn Semertta
tafsilatyla anlatt neticelere itirak etmemektedir. Tarkatlerin ya da gnl sahiplerinin
265
266
267

Sar Abdullah, Semertl-fud, 306-308.

Sar Abdullah, a.g.e., 138-142.
Sar Abdullah, a.g.e., 134.

136

bir asrda ok olmas (kesret), bu okluun bir ahsn gnlnde veya tek bir tarikde
ya da melmet tavrnda ifn olmasn gerektrimez. Her asrda tm sfler tek bir kalpte
(kalb-i vhid) birleirler, ancak bu birleme farkllklar ortadan kaldracak mahiyette bir
birleme (tevhid) deildir. Bu itibarla Ankarav muhtemel Sar Abdullahn zel
grmede ynelttii soruya Mesnev erhinde yle cevap verir: eer sul olunursa ki,
bir asrda birka shib-i dil olsa mmkn deil midir? Ve byle deryy- nr olan kalb-i
kmil bir zamanda nice bende-i fzln btnnda olsa kbil olmaz m? Nice kimsenin
vcdunda mevcd olur ise der yek bed demeleri ne vecihle tevfk olunur el-cevap,
vahdet-i zt- mutlakaya mukbil olan kalb-i kmil ezelen ve ebeden birdir, iki olmak
ihtimli yoktur. Ve tadd ve kesert, kulb-i ehs- kesreye izfet olunduu
itibriyledir ehl-i dil o kimselerdir ki, kalb-i vhid zere olalar ve tefrika ve ihtilf
hicbndan nect bulalar. Kaan bu vahdet-i mutlaka mazhar olan kalb-i vhide bir nice
aded kimseler vsl olsalar min haysl-hakka bunlar bir olurlar. Srette olan adda
itibar olunmaz. Bu kalb-i vhid zere olan ehl-i dilin kalbinden m-ad olan kulb-i
268

mteferrikaya rze-i dil itlk olunur kalb-i kmilden murd kalb-i muhammeddir
ki, hakkat-i muhammediyyedir.

1.3.6. smail Ankaravnin Dier Mevlev Meyihi ile likileri:

smail Ankaravnin dier tarkat ricli ile ilikilerinden ziyde mensup olduu
stanbul Mevlev tarkati meyihi ile irtibat hakknda Mevlev kaynaklar pek de mspet
ifdeler kullanmamaktadrlar. Her ne kadar bu ifdeler Ankaravnin VII. Cild erhine
itirazlar dolaymnda olsa da, postniinler arasndaki mereb ve tavr farkllnn da
etkisi olduu muhakkaktr. smail Ankaravnin Galatadaki meihat hayat boyunca,
Yenikap Mevlevhnesi postniinlerinden II. eyh Don Ahmed Dede (. 1040/1631)
ile III. eyh Sabh Ahmed Dede (992/1584-1060/1650) Yenikap sitnesinde
meihatlik yapmlardr. stanbulda kurulmu olan Mevlev derghlar arasnda kurulu
tarihi itibariyle Galatadan sonra ikinci srada yer alan Yenikap Mevlevhnesi
1006/1597 ylnda Yenieri Ktibi Malko Mehmed Efendi (. 1056/1646) tarihinde tesis
edilmi, ilk postniini Keml Ahmed Dede (. 1010/1601) olmutur. Sahih Ahmed
Dedeye gre Ankaravnin meclis ve sohbet arkadalarndan birisi de, Menkibul-rifn
ve Meriful-kifni Trke nazmen tercme

268
269

269

eden Yenikap Mevlevhanesi ilk eyhi

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 372-373.

Keml Ahmed Dede, Terceme-i Menkb-i Mevln, Sl. Ktp. Hlet Ef. 82, 158 vr.

137

Keml Ahmed Dededir. Eserini tekmil ettikten sonra, Ankarav ile beraber 1019 ylnda
mtlaa ve mzkere etmitir.
271

vuku bulduundan

270

Oysa Keml Ahmed Dedenin vefat tarihi 1010nda

Sahih Ahmed Dedenin bu kayd hataldr. 4 sene Yenikapda

meihatlik yapan Keml Ahmed Dede kalender mereb ve riyzta dknl ile
tannmtr. Bu durum daha mteerri bir portre izen Galata Mevlevhnesinin aksine
Yenikapy kalender-melm mereb Mevlevlerin bir tr merkezi hline sevketmitir.
Bu zellikleriyle tannan Sabh Ahmed Dede, Cm Ahmed Dede (. 1082/1671), Peev
Ahmed Dede (. 1137/1724) ve Eb Bekir Dede (. 1181/1775) Yenikap Meihatliini
stlenmilerdir. Mevlevhnenin ikinci eyhi Don Ahmed Dede her ne kadar
Mevlevhnede temerkz eden melmet tavrndan uzak, Ankarav benzeri mteerri bir
merebe sahip ve Kadzdelilerin hcumlarna er gelenei dikkate alarak liykatle
cevaplar vermise de, Tevfik Tezkiresine gre Ankarav ile aralarnda VII. Cilt
272

hususunda muraza olmutur.

Tarizi ynelten bir dier eyh, Glpnarlya gre Don

Dedenin yerine ayn Mevlevhnede postniin olan Sabh Dede olarak mehr Ahmed
b. Muhammeddir. Glpnarl Yenikap eyhi Sabuhinin Ankaravye Naslsa o yalanc
cildi erhetmi, fakat okutmaya kalkarsa gelir, krssn bana ykarm. diye haber
gnderdiini ve haberin Mevlevler arasnda mtevatir bir rivyet olarak kabul edildiini
kaydeder.

273

Nitekim Rsh Dede VII. Cildi erhetmesi esnasnda ihtimlle Yenikap

mrdn tarafndan Galata Mevlevhnesi baslm, Ankarav ve mrdan tehdite maruz

kalmtr. Ankarav bu olaylar ve olaylarn msebbibleri olan sefih olarak niteledii
kimseleri yle deerlendirir: ittifken bu VII. Cild dahi ortaya ktnda, bu kssada
zikredilen sefihler gibi, gaflet ve cehalet ve gurur macunlaryla aklsz olan ve kendilerini
akll ve bilgin hatta arif bilen nice sefihler, VII cilde inanp buna Mevln kelmdr
diyen ihvnmza, ahmaklk ve sefihlik eylemeye baladlar ve bunun gibi beyhde
kelma Mevln kelm diyen sefihlere siz ne dersiniz? diye sylediler. Bizim
amellerimiz bizim, sizinkiler sizindir. Aramzda bu konuda herhangi bir hccet te yoktur;
sizlere selam olsun, cahillere uyma. Sznn mefhmuyla onlara cevap vermeyip, nice
gnler onlarn tan ve knamalarna sabr ve tahamml etmekle muamele klnd. Zira VII.
Cild nshas yi oldu, onlarn sefhati dahi gittike kuvvet buldu. Sonunda birbirleriyle
ittifak edip, gelin bu kitaba Mevln kelm diyen eblehlere hcm edelim. Ya onlar
270
271

272
273

Sahih Ahmed Dede, 289.

Skp Dede, II, 64-66; Ali Enver, 202-204; Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, 107-113; Nezihe
Araz, Anadolu Evliylar, stanbul 1988, 312-316.
Tevfik Tezkiresi, 34b.
A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 143.

138

da bize tbi olup, bizim mzcmz zere olsunlar ve kabul ettikleri o kitab bizim gibi
zem ve kadh klsnlar, ta ki yek-dil olalm. Aksi halde onlar skin olduklar hanghdan
ihrc edip, kimini dveriz ve kimini dahi azm rencide ederiz. demiler. Bu ittifktan
sonra, yine ulem ve ukalnn onlara gelecek serzenilerden hem havf ve hazer edip,
sonunda bize bir kimse gndermiler ki, elbette o kitaba itimad etmeyi ve halka galat
brakmay terk eylesin ve gelip bize tbi olup hata eyledim diye sylesin demiler. Bu
fakir bunlarn bu trden sefhatinden hayrete dtm. Dedim ki, Sbhanallah ya ilh bu
ne derddir! Chil kendi cehletini, sefih ve ndn kendi kabahatini bilmediinden tr,
byle bir kitb- kerim-na ve mmet-i muhammede nfi olan ilim ve irfna ihnet
eylesin. Ve bu faydal ilme tlip olan ihvn hakknda bu trden mlyan szler sylesin.
Ve ey pdihlar pdih, bu asr ne trden bir asrdr ki, ehil n-ehilden ve lim childen
fark olunmasn ve mcerred insanlarn iltifatlaryla marr olmakla chil ve ndn bu
trden edebsizce cret klsn. Bu neviden ilm-i erfin ve kitb- latfin okunup
yazlmasna yol vurucu olsun. Bundan sonra o taraftan gelen kimseye dedim ki, ey
kardeim, hata etmek Allahn emrine ve Rasln eratine muhlefet etmekle olur. Aksi
halde Kitab ve Snnete muvfk olan kitab okuyup yazmada ayn- savb olur ve nice
hayr ve sevap ele gelir. Bu bir kitb- mstetbdr ki, bunun iinde bu kadar yz yet-i
kerime ve ahds-i erfe olduundan dolay, eimme-i dinin mezheblerine muyir ve
itikadlarna muhlif bunda bir beyit bile yoktur. Dolaysyla bunun gibi faydal ilim
tliplerini nehyeden ve engel olan hata eder ve beyhde syler. Bylece bir zamandan
sonra haber gndermiler ki, elbette fukardan bir kimse okuyup yazmasn. Eer bu
kitap okunup yazlyorsa rzmz yoktur. Zira sonra elem eker. Bu fakir sbhanallah
deyip, bu kitabn muharriri olan Dervi Ganeme bakp, o dahi bu fakre nazar edip bu
hususta ne demek lzmdr dedikte, bu kssada mezkur olan vezir-i fzln ve pdih-
kilin o sefih olan hllere mdra eyledikleri gibi, bir nice mddet mdr eylemeklik
rev grld ve onlara ho sizin hatrnz iin bu kitaba VII. Cild demeyelim ve Hz.
Mevln kelmdr diye sylemeyelim. Tek htrnz ho olsun deyip, mizaclarna
muvfk sz sylemekle def klnd. Hz. Haktan midimiz budur ki, zmre-i ulem ve
ukaly bu tarafta olan zuafya mun ve nsr klmakla bu cnibi meyyed ve muzaffer
klp, bunu inkr eyleyen sefihler ve cahiller zmresini malp ve mahzl eyleye.

274

smil Ankaravnin stanbul zelinde Mevlevlii yeniden temelleri zerine

in etme giriimi dier Mevlev meyihi sz konusu olduunda itirkini bulamamtr.
274

. Ankarav, VII. Cild erhi, 196a-197a.

139

Sabh

Ahmed

Dede

htiyrt-

Mesnevsinin

giriinde

dneminin

mehr

tartmalarndan biri olan Mesnev okumak iin ehl-i hl olmak gerekir mi gerekmez mi
275

konusunda ikinci kka kndir.

Dedeye gre Mesnev bizatihi mriddir. Ancak

mrid olmas mrid-i zindeye tb olmann gerekliliini ortadan kaldrmamaktadr.

Aslnda mesele bir eyh-i kmile intisb edip tekke hayat iinde yaamann zorunlu olup
olmaddr. Mesnev okumaya balamak iin ehl-i hl olmann gereklilii bu meseleye
dayanmaktadr. Ankarav de byle bir gereklilii Sabh Dede gibi zorunlu grmez.
Ancak Sabhden baz esasl meselelerde ve vurguda ayrlmaktadr ki ikisinin vizyon
farkllndan kaynaklanmaktadr.
Ankarav, bir eyhe intisb etmenin nefsl-emirdeki durumu ve tarihsel
durumu olmak zere ikiye ayrr: ilkine gre eyhe intisb etmek kanlmazdr. Zira ehl-i
hal, daha tesinde marifet ve hikmet sahibi olmak iin eyhe intisb etmek kanlmazdr.
Zira eyh halfe mstahlefin ayndr ilkesince

276

velyeti ki nbvvetin btndr-

temsil etmekle nbvvetin srekliliini salayan ve yaad dnemde nbbbetin

btnna mazhar olandr. Peygambere ittib edildii gibi veliye de ittiba etmek
kanlmazdr. Ankaravye gre eyhe intisb etmek Mevlevlik sz konusu olduunda
tekke hayatn yani dervilerden mteekkil bir cemaatla birlikte yaamay da tercih

275

276

Ankaravnin ada Sabh Ahmed Dedeye gre kendi devrinde avamn oka tartt konulardan biri
budur. Sabh Dedeye gre Mesnevyi okumak ya da idrk etmek iin seyr slk grp hal sahibi olmak
zorunlu deildir. Sabh meseleyi yle vaz eder: erhe uru olunmazdan evvel Mesnev hakknda
efvh- avmda bir phe ve bir sul ki mehr ve mtedveldir. Lbd ve lzmdr ki, izle-i evhm-
avm iin ird- cevb oluna. phe budur: derler ki "ri-i Mesnevye hal gerekdir. Ehl-i hal olmayana
bu makldan nevl yetimez derler. Bu mukaddem-i mevhm ve tli-i n-malm ile netice-i eref-i
ulmdan mahrum kalrlar. Amma hakkat-i kra muvfk pendr deildir. Evvel cevb budur ki, mehl
hal edinmek muhldir. Evvel bir ilmi tahsil edip ondan hal edinmeye say edinmek gerektir. Sniyen bir
hoa nazar eyle ki, Hd enbiyy irsl eylemi, kitab- mbin tebdil iin nzil olmutur. Mesnev
kef- Kurndr. Ve rih-i ekvl-i rasuldr. Bu slb zere sliki pye pye teslik eder. Nbvvet
dairesi tamamlanmtr. Ancak velyet dairesi devam eder. Ve meyih risleleriyle n ettirirler. Bylece
yri agyrdan, tayyr tarrrdan fark edeler. Yani Mesnev ehl-i hal olmayana fayda vermez dediler;
meer bu ilme mtlaa buyurmamlardr. Yoksa iftith- hutbede ol usl ki zikr eylemilerdir. Bu
pheyi muzildir. I. Usl ilm-i yakin, II. Usl-i ayn- yakin, III. Usl-i hakkal-yakinden kinyedir. Yani
mertible istidd tahsil eyler. eyh-i Ekber Fussun sebeb-i telifinde der ki: bunu al ve insanlara sun
ki faydalansnlar. Ns ummen cinsi ile zikreylemitir; hussiyle deil. Yani ehl-i hle mahss klmad.
eyh Necmeddin Dye bire-i pr tb ki eyh-i rsih bulmaya ve korka ki eytan talepte onun dinini
nsih ola diye gerektir ki meyihin kelimtn temessk edine. Mecdeddin Badd 25 yanda idi.
Ulm ve fnnda keml sahibi idi. Ancak dervilerin tarkatndan nefreti vard. Onlar kemliyle inkr
ederdi. Ancak onlarn kitaplarn mtlaa ile ihtilt- dervin myesser oldu. Necmeddin Kbr
hizmetine eriip en yksek derecelere eriti. Buna sebep mm Gazzlnin bir rislesidir. Ehlullhn
kelmn iitmekte ve okumakta hal myesserdir. Tm semv kitaplar ve evliy kitaplar ehl-i hle
mahsus deildir. Cmleden kat- nazar biset-i rasl bu pheye cevap olmak kbildir. Zira mahss
deildir. Zira "insanlarn hepsine gnderildim." Buyurdu; hi kbil-i imn olanlara bas olundum demedi.
Mesnev dahi ehl-i hle mahss deildir. Bilakis demi ehl-i hl eyler. Sabh Ahmed Dede, htiyrt-
Sabh, TTK Trke Yazmalar 1495, 2a.
. Ankarav, erh-i Mesnev, VI, 531; II, 289.

140

etmek demektir. Mevlnnn cemiyyet yr ol sz buna irettir. Zira Ankaravye

gre mnferid hayat takld bir hayattr ve hibir ekilde kiiyi tahkke ulatrmaktadr.
eyhe intisb ve seyr slktan sonra ehl-i hl olmann gereklilii nefsl-emirdeki durum
itibara alndnda kanlmazdr.

277

Tarihsel durum itibara alndnda bu zorunluluk baz

artlarn yerine gelmesine baldr. Ankaravye gre XVII. Asr gerek medresede
gerekse de tekkede (buna Abdurrahman Cmnin tabiriyle sosyal hayatta dini tezkr eden
278

mzekkirler de dhildir ki vizler zmresidir ) ehil olmayanlarn i banda olduu bir

dnemdir. Bu itibarla bir kimsenin ehil bir ey bulmas olduka zor olmakla beraber, her
asrda ird edecek eyh-i kmil veya eyhlerin varl da ilh irdenin tahakkuku gerei
sz konusudur. Ankaravye gre dnemin tefessh gerei eyh bulunmadnda
279

meyihin kitaplarn okumak kiiye bir yere kadar marifet kazandrabilir.

Mesnev de

bu hususta ird edici mhiyettedir ve balangta okumak iin ehl-i hl olmak gerekmez.
Bu gerekliliin olmamas Mesnev ile yetinip ehl-i hl olmann zorunluluunu da ortadan
kaldrmamaktadr. Zira Mesnev okumak mnferiden bir i deil, cemaat ya da tekke
iinde anlamn bulacak bir eydir.
Ankaravnin tarkatn ve tekke hayatnn zorunluluuna yapt vurgu, stanbul
Mevlevliinin Yenikapdaki temsilcisi Sabh Ahmed Dedede grnmemektedir.
Sabh Dede Mesnev okumak iin ehl-i hl olmak gerekmez derken ehl-i hl olmann
ierdii tm ontolojik ve tarih delletleri vizyonuna dhil etmemektedir. Ankarav ise bu
vizyonun tatbikinin Mevlevlik iin kanlmaz olduunu vurgulamaktadr. Zira O
Mevlevliin asrn tefessh paralelinde bir tefessh iinde olduunu tespit eder. Buna
gre Mevlev meyihinin yapmas gereken grev Mevlevlii hem mahiyet hem de db
277

278

279

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 174, II, 31-2, 346, 401-3; III, 534; IV, 85; V, 102; VI, 124-5; VI-tekmile,
374.
Cm zhir limleri snfa ayrr: mftler, mzekkirler ve kadlar. A. Cm, Nefehtl-ns, 106.
Ankaravnin mftler ve kadlar ile her hangi bir sorunu olmamakla birlikte XVII asrda olduka etkili
olan vizler zmresine muhliftir. Ancak Ankarav kendi zamannda kadla layk insanlarn ndir
olduunu da ileri srmektedir. Mevlana 3 snf kad olduunu syler. Bunlarn ikisi cehennem, birisinin
cennete gideceini ileri srer. Ona gre hevasna gre hkmeden ve ilim sahibi olmadan hkmeden
kadlar cehennemde, hak ile hkmeden ise cennettedir. Ankarav yle der: Hakkatte o cennet ehli olan
bir frka dahi madmdur. Cennet ehli kad, hakk bile ve hak zere hkm kla ve asla mansbndan ve
sultandan hif olmaya ve hkmnde ehl-i mansb ve ehl-i mal olanlara meyl etmeye ve kimseden rvet
almaya. Belki hemn Hakkn buyurduu zere errin hkmn her ne ise icr eyleye. Hz. Mevln
buyururlar ki, bizim zamanmzda tahkik o cennet olan frka dahi madmdur. Ve olancas dahi
bulunmaz. Onlarn zaman- erifinde byle olacak, bu asrda ne olmak lzm gelir bundan kyas eyle ki,
bu tifenin ekseri an cehlin heva zere hkm ederler ve lim olanlar dahi hkmnde caiz olmayan hali
irtikb ederek ahz- mal edip, zlm tarikine giderler. Bunlardan ehl-i cennet olan kati ndir olur. Ndir
ise madm hkmndedir. Bu takrible zamnede ehl-i cennet kad yoktur dense revdr, vallahu alem. .
Ankarav, VII. cild erhi, 91a-91b.
. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), II, 381a, 630a

141

ve erkn asndan Mesnev uyarnca geleneksel temelleri dikkate alarak yeniden in

etmektir. Mesnev okumak, Mesnev hakknda konumak ancak bu ekilde anlaml
olmaktadr.
1.4. smail Ankaravnin Mehr Mrdleri:
smail Ankaravye gre varolmann asl gayesi olan marifetullah tahsil
etmenin n art bir tarkata intisb etmektir. Tarkata intisb ise yaayan bir mride bat
etmeyi gerektirir.

280

Bat ise tarkat talibinin iradesini mridine teslim etmesinden

ibarettir. Bu anlamda gece gndz eyhin hizmetinde, irdetinde ve huzurunda bulunan

281

kimseye mrd denir.

Tasavvuf dncede mrd, msivdan geerek kendi

iradesinden de syrlmak sretiyle Allaha ynelen kimsedir.

282

Sakp Dedeye gre smail Ankarav mrdn 3 tertbe tb tutup ve sitnenin

farkl yerlerinde farkl hizmet ve amellere tevcih etmitir: tarkata yeni intisb edenleri
(nevniyzn) matbah, hcre ve meydan hizmetlerine tayin eder. Seyr slk yapp
marifette yol kat edenleri hcreniin yapp, murakabeyle megul olmalarn emreder.
Ashb- suffa misli kalenderleri, hneberdular ve kaytszlar bir derviin zerine her
nerede gece derse oras onun saraydr kavlince hlen Ankaravnin trbesinin altnda
yer alan derghn bnsi skender Paann yakn akraba ve evresinin medfn olduu
meknda iskn etmitir. Gecenin son te birinde onlarla sohbet etmitir. Burada
kalanlarn tm ihtiyalarn karlayan Ankaravnin vefatndan sonra kalender dervilerin
283

ortadan kaybolduu rivyet olunur.

smail Ankaravnin balca mrdleri Derv Ganem, Cevr ve Vecd, Derv

Osman Snek, Ahmet elebi ve halfesi dem Dededir.
1.4.1. Dervi Ganem (. 1036/1625):
Dervi Ganem, Galata Mevlevhnesinin Kri-i Mesnevsi, Rsh Dedenin
Mesnev erhini iml ettirdii mrdi ve manev oludur.
Asl ad Ahmed olan Dervi Ganem, Ankaravnin Mevlevhneye eyh tayin
edildii 1019/1610 ylnda Mevlevhnenin kadnlar mahfilinde (kafes-i nisvn) bir pele
280
281
282
283

. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 132.

Afif Tekta, Minhcul-fukarnn z, stanbul 2004, 31.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 197; erh-i Mesnev, VI, 139.
Skp Dede, II, 42-43.

142

parasna sarlm halde iki yandayken terkedilmi olarak bulunur.

284

Rsh Dedenin

huzuruna getirilen lakt ocuu Dede: Hy Kzu ho med (hey kuzu ho geldin)
diyerek barna basarlar. Bylelikle Derv Ganemin ilk lakab kuzu olur ve canlar
arasnda bu lakabla arlr. Hz. rih bu kuzucuu bir st anneye yetimesi iin tevdi
eder. Daha sonralar dergha alp terbiyesini idme ettirir. rdne erince Ankarav bir i
erevesinde ona kuzu diye arrlar. Orada hzr bulunanlardan birisinin: ho
dediniz, bade ez n Ganem olsun. Himmet-i merdn ile mesldr ki keb-i smail
olurlar. demesi zerine ihvn arasnda Ganem (ko anlamnda) diye arlmaya
balanr. Bylece Dervi Ahmedin ismi vasfndan ya da lakabndan mstani olarak,
Dervi Ganem olarak hret bulur.
lhi hikmet zere Rsh smail Dede iddetli bir hastala tutulur. midsiz
bir haldeyken hangh fukars hem eyhin veftna hem de Mesnev erhinin
tamamlanmadan kalacana teessf iinde iken Derv Ganem ortaya atlarak ve ben
kurbanlktan baka neye yararm diyerek smal Dedeye fed olunmasn ihvndan ric
eder. Derghta mevcud olan Dedeler dahi glbank ekerler ve Dervi Ganemin
fediliini kabul ederler ve akabinde Ganem Dede rhunu teslim eder. Defninin ardndan
285

smail Ankarav shhate kavuur ve erhini ikmle erdirir.

Sakp Dede Sefnede ve Onu takip eden Esrr Dede ve Ali Enver, bu olayn
1036/1626da vuku bulduunu yazmaktadrlar. Sahih Ahmed Dede ise tarihinde, Dervi
Ganemin vefatnn Ankaravden yani 1051/1641 tarihinden nce olduunu zikreder ve
32 yanda 1048/1638 tarihinde meydana geldiini ileri srer. Rshnin veft trihi
kaynaklarn ittifakyla 1041/1631dir. Sahih Ahmed Dedenin tarihi bu konuda z
rivyet olarak kaldndan Sakp Dedenin Dervi Ganemin vefat tarihi olarak syledii
1036 tarihini doru kabul etmek gerektir. Ayrca Ankarav erhinin Ganem Dede
nshasna gre Mesnev erhi 11 Ramazan 1036/1626 Perembe gn nihyete
286

erdiinden , Sakp Dedenin ileri srd tarih dorulanm olur.

Ganem Dedenin kabri, Galata Mevlevhnesinde Rsh Dede trbesinin
civrnda Dedenin ayak ucunun karsndaki pencerenin nnde yer almaktadr.
Dervi Ganem, Ankaravnin Mesnev mukbelesinde hem Krsi hem de
284
285
286

Sahih Ahmed Dede, 290.

Skp Dede, III, 54-55; Esrr Dede, 407-409; Ali Enver, 182-183.
. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede nshas), VI, 630a.

143

erhini kaleme alan ahstr. Rsh Dede bunu yle aklamaktadr: Ve ol hazretin
(Mevln) ruhniyyetinden beri fyzt- manev ve ftht- ilm dern-i dile zuhr
kld ve dern-i dilden dahi c u hura gelip, lisn tarafndan cr oldu. Pes ol eme-i
lisndan cr olan yenbi-i hikemi veled-i muhterem yani Dervi Ganem kse-i semle
alp, havz- dernuna koyup, kalem-i hikmet-i beyn ona lle klp sahif ve evrk zere
mnend-i b- hayt olan mani-i erfeyi tahrr ve tastr kld. Ve bi-hamdillhi tel
287

yedi mcelled erh bu slb zere vcda gelip tamm oldu ve nihyet buldu.

Ganem Dedenin veftndan sonra kefedilen kendi hattyla yazd bir

mecmuada yer alan ktas yledir:
Kta:
Naam ens-i ganemdir bu det-i vahdette
Hcm-i grg-i ecelden ahne gam ganeme
Ganmet-i d cihndr dem kademle bana
Fedy- cn ser etmek senin gibi saneme.288

1.4.2. Cevr brhm elebi (. 1065/1655) ve Vecd (. 1071/1661):

Ali Enver Semhane-i Edebinde: Cevri ve Vecdi gibi dahiler hep Hazret-i
289

rihin halka- tedris-i aikanelerine feyz-yab olmulardr.

diyerek Cevr ve Vecdyi

Ankaravnin mrdleri arasnda zikreder.

Cevr elebi, Sar Abdullah Efendinin yannda yetierek Melm, smail
Ankaravye intisb ederek Mevlev olmutur. Galatadan baka Beikta ve Yenikap
Mevlevhnelerindeki mukabele ve sohbetlere de itirak etmitir.

290

Mesnev rihi, hattat

ve divan sahibi ir olan Cevri, Sar Abdullah Efendinin Resl-kttbl zamannda

yannda grev alm ve divan ktipleri zmresine dhil olmutur. Melmlie ilgisi bu
esnda zuhr etmitir. zellikle Mesnev hattatlnda hret bulmutur ve Faik Reata
gre 22 adet Mesnev ile Sar Abdullahn eserlerini yazmtr.

291

Her gn tahrir ettii

Mesnevden bin beytin mukbili olan bin dirhemi Galata Mevlevhnesi fukarsyla
287
288
289
290
291

. Ankarav, A.g.e., 629b.

Ali Enver, 184.
Ali Enver, 83.
lker Aytekin, 73.
Faik Reat, Eslf, haz. emsettin Kutlu, stanbul 1975, 213.

144

paylamas kaynaklarda gemektedir.

292

Hattndaki l dereceden dolay III.Selim, Cevr

hatt ile yazlm bir Mesnev nshasn eyh Glipe hediye olarak vermitir. eyh
Glipin de buna mukabil pdih ve Cevryi metheden bir kasde yazd
293

bilinmektedir.

Cevrnin Rsh Dede ile tanmasna dair literatrde her hangi bir malumat
bulunmasa da, gen yalardan itibaren Sar Abdullah Efendinin yannda yetimesi
hasebiyle Ankarav ile tanmas kuvvetle muhtemeldir. Daha nce de sylediimiz gibi
Ankarav zellikle Minhcn giriinde Mevlev tarkatnn mahiyetini aklarken
tarkatnda olan Mevlev-melmlerden bahseder ve ihls anlamnda tarkatn mahiyetine
rz olan hakik melmet tavrndan uzak olduklar iin bu mrdan eletirir. Bu minvalde
eletiriden nasibdar olanlardan birisi de melmet tavrnda arya giden Cevri brhim
elebi olaca akla gelmektedir. Nitekim vefat ettiinde mahalle halknn kendisinin
ketm-i

mereb

etmemesinden

ve

kendisini

ho

grmediklerinden

cenazeye

gelmediklerini, fakat bizzat Sar Abdullahn ihvnyla gidip Cevriyi ykadn ve

Erikap dnda Defterdr iskelesine giden yolun sol tarafna gmp mezarn da belli
olmasn diye dzlediini, ba ve ayak ucunda birer selvi bulunduundan yalnz ihvnn
294

bilip ziyaret ettiini aktaran Mstakimzdenin rivyeti

doru kabul edilirse, Cevrinin

her ne kadar Ankaravnin mrdi ya da muhibbi olsa da, Ankaravnin resmettii snn
ve mteerri portreden uzak dt sylenebilir.
Cevr brhm elebi Ankarav ve Sar Abdullahtan ald feyizle sadece
Mesnev hattnda kalmam, Mesnev zerine Hall-i Tahkkt ve Aynl-fyz (stanbul:
Takvimhne-i mire 1269) adyla iki eser telif etmitir. Hall-i tahkkt, Mesnevden krk
beyit seilip, her beytin beer beyitle erhedildii toplam 415 beytin yer ald bir eserdir.
Aynl-fyz ise, Yusuf Snekn Mesnevden setii beyitleri ihtiv eden Cezre-i
295

Mesnev zerine balayan erh geleneinin devamdr.

Mevlev akn nutkeden mehr bir eserdir.

Esrr Dedeye gre Dvn

296

Ankaravnin bir dier mrdi, Cevrnin arkada ve Cevr hakknda Nola

292
293
294

295

296

Esrr Dede, 112, 212.

Fik Ret, a.g.e., 214.
Mstakimzde, Risle-i menkb-i melmiyye-i ttriyye-i melmiyye, Sl. Ktp. bnl-emin 3357, 69b;
A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 308.
Hseyin Ayan, Cevr brahim elebi, DA, VII, 460. Divn iin bkz. Hseyin Ayan, Cevri-Hayat,
Edebi Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni, Erzurum 1981.
Esrr Dede, 213.

145

makbl pesendde olursa irim/ Nazar- Cevr-i shib-dile mazhar ddi

297

beytini

syleyen Vecd Efendi, Cevr gibi ktiplikle megul olmu; Resl-kttp mzde
Mehmed Efendinin yannda yetierek Beylikilik payesini elde etmitir. mzdenin
kskanmas vesilesiyle, kendisine yneltilen ncum ilminden hareketle hkmet aleyhine
baz olaylar kartacan ve hainlik tasarlad iftirasyla idam edilmitir.

298

1.4.3. Derv Osman Snek (. 1055/1645):

Ankaravnin bir dier mrdi Dervi Osmndr. Mevlev irlerden olup,
Elbasanldr. Ankarav ve Gelibolu Mevlevhnesi eyhi Aazde Muhammed Dedenin
sohbetleriyle merref olmutur. Galata Mevlevhnesinde inzivya ekilerek yaam ve
evlenmemitir. Seyr slk mddetinde bir hrka ve tennreden baka bir eye iltift
etmemitir. Gs ak gezdii iin Sinek lakabyla mehrdur. Dergh hmnna
defnolunmutur.

299

10 cz geniliinde Glen-i irfn (Sl. Ktp.Hlet Ef. 93; Millet Ktp.

Ali Emir/Fris 149, 77 vr.) adl bir eser hazrlayarak birderi Merzifonlu Kara Mustafa
Paaya hediye etmitir.

300

Dier eserleri Ensl-ikn (Sl. Ktp. Esad Ef. 3880, 38 vr.);

Akabts-sebadr (Sl. Ktp. Hlet Ef. 71, 55 vr.).

1.4.4. Derv ehl (. 1080/1669):
Asl ad Muhammeddir. Rsh Dede gibi Ankaraldr. Ankara ulemsndan
zengin bir kimsenin mahdmudur. Ankarada medrese tahslinden sonra stanbula
gelerek Hz. rihe intisb etmi, ondan da zhir ve btn ilimleri tahsil etmitir. Ankarav
Mevlevhnede canlara zhir ilimleri tedris faaliyetinde bulunduu bilinmektedir.
Tasavvuf eserlerinin dndaki dil ilimlerine dair Mifthul-belann, irk felsefeye
dair zhul-hikemin dbcelerinde geen mrdnn telif talebi bunun gstergelerinden
biridir.
Hanghta hcreniin olan Dervi ehl, tahsil ettii ilimlere dair tekkede halka
amtr. mrnn sonunda tedrisi terk etse de, ulem arasnda ortaya kan problemlere
zm bulmasndan dolay sz, hakknda darb- mesel
olmutur.

297
298
299
300

Ahmet Mermer, XVII. Yzyl Divan iri Vecd ve Dvanesi, Ankara 2002, 141.
Ahmet Mermer, a.g. e, 5.
Skp Dede, III, 73-74.
Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, II, 82.

146

Farsa iirlerinde ehl, Trke iirlerinde Meyyl mahlasn kullanmtr.

Vecdnin bir gazelini mstezd etmitir. Kabri Galata Mevlevhnesi hmunndadr.
Bir ktas yledir:
Her sret ile dil bir nice deyr olsun
Varsn o put rm- dil-i gayr olsun
Hattn grecek terk edip ol hu ddem
Ey yr- cefkr gecen hayr olsun301

1.4.5. Ahmet elebi:

Ankaravnin rencisi iken daha sonralar vaaz ve meihat makamna oturan
dier bir mrdi Ahmed elebidir. Ankarav, bu rencisinden kendisine gnderdii bir
mektubu yani Mifthul-belasnn in ilmi ksmnda rnek mektup metnini (hitab
tariki zre mektup sreti) dercederken zikreder. rihin gz hastalndan kurtulmas
sebebiyle gnderilen mektupta Ahmed elebi, Ankaravden hastalktan kurtulmasna
binen telif etmeyi vadettii Ftht- ayniyyesinin bir nshasnn tarafna
gnderilmesini arz eder. Rsh Dede de cevap tarki zere Ahmet elebiye bir mektup
yollar. Ankarav mektubunda, elebinin kendisine gnderdii mektubun birderim
olarak niteledii Halil ismindeki ahsn elinden aldn ifde eder. Ve ayrca Ahmet
elebiye Ftht- Ayniyye ve 1030/1620 tarihinde tahrir ettii Mesnevnin mkil
beyitlerinin erhinden (Hall-i Mkilt- Mesnev) bir nshay gnderdiini bildirir.

302

1.4.6. Derv Ysuf Bbn:

Ankaravnin

yetidirdii

dervilerden

olup,

Galata

Mevlevhnesinin

bahvanl (babn) hizmetinde bulunmutur.

lk nceleri kle iken azad edildikten sonra Galata Mevlevhnesi civarndaki
vakf mlklerinden birinde bakkallk yapmaya balar. Rsh Dede ile arasnda geen
ileride zikredeceimiz bir menkbeden sonra mrd olur ve ille karr. Derghn
bahesinde hizmet verir. Yallk haline kadar tam bir uzlet ve kanaat iinde hayat
srmtr.

301
302
303

303

Ali Enver, 113-116; Esrr Dede, 267.

. Ankarav, Mifthul-bela, 210-212.
Menkbeleri iin bkz. Skp Dede, III, 72-73.

147

1.4.7.Halfesi dem Dede (. 1063/1653)

avuzdeler diye mehr zengin bir ailenin ocuu olarak Antalya
(Adaliye)da doan dem Dede, 1037/1627 tarihinde Antalya Mevlevhnesi eyhi
304

Zincirkran elebi Mehmed Dedenin

dervii olur. Sekiz sene hizmetinde bulunduktan

sonra iczet alp, izinle sefer-i seyaht ederek, Geliboluda Aazde Mehmed Dedenin
sohbetine nil olur. Daha stanbula geer ve smil Ankaravnin mrdi olarak Galatada
hcreniin olur. Rsh Dedenin vefatnn ardndan posta oturur ve 20 yl
Mevlevhnede ird vazifesini yerine getirir. 1063/1652de Hacca gitmek zere yola
koyulur. Ancak yolda Msrda vefat eder ve Msr Mevlevhnesine defnedilir. Vefat
haberi stanbula ancak bir yl sonra ular.

305

Bu nedenle irler vefatna 1064/1653 yln

tarih dmlerdir. ir Fevzi dem Dedemiz raksiderek irdi cenne ve ir Nisr

Deildir devr-i dem geti, bu devr-i Muhammeddir diyerek dem Dededen sonra
postniin olan Arz Mehmed Dedeye de atfta bulunmutur.
dem Dede Mevlev irleri arasnda ilk kez hece veznini kulllanan kimsedir.
Bir ktas yledir:
Derd ehli libsn ak ile giyen gelsin
Zehrini eker gibi zevk ile yiyen gelsin
Ol gnlerini sm hem gecelerim kim
Fakr ateine dim sabr ile yanan gelsin306

1.5. Vefat ve Kabri (1041/1631):

Muallim Ncye gre Kadzdelilerin basks sebebiyle bir sreliine srgne
gnderilen Rsh Dede, srgnden stanbula geri dner ve 1036/1626 ylnda yani
304

305
306

Sahih Ahmed Dede 1037/1627 ve 1045/1635 tarihi olaylar iinde Antalya Mevlevhnesinden
bahsederken ve hicret-i nebiyyenin 1037/1627 ylnda Muhammed elebi merhmun olu ah elebi
45 yanda elebi Bostan Efendi tarafndan Antalya dhil-i surda olan Mevlevhneye gnderildi
1045/1635 ylnda 53 yanda vefat eyledi. Olu Antalya eyhi Zincirkran elebi eyh Mehmed Efendi
33 yanda hayatta baki kald. 1048/1638 ylnda Zincirkran Mehmed Efendi 35 yanda iken stanbul
Galata Mevlevhnesine terif buyurup, rih smil Efendi meclis-i sadetine vsl oldu. dem Dede
hcreniin idi. Sultan Murd- Rbiden elebi Mehmed Efendiye, inm ve ihsn- hmyn olunup,
ikrm- kesre ile yine Antalyaya avdet buyurdu. Sahih Ahmed Dede, 297, 302. Glpnarl Skp
Dededen naklen Zincirkran (Zencr-iken)n Hsrev elebi soyundan olup Antalya ve stanbulda
fevkalde hrmete mazhar olmakla beraber, melm merep oluu ve byklarnn uzunluu yznden
knandn, stanbula bir geliinde Kadzde Mehmed Efendiyi kovaladn kaydeder. A.Glpnarl,
Mevlndan sonra Mevlevlik, 205.
Sahih Ahmed Dede, 310.
Server Dayolu, 72-73.

148

Mesnev erhinin tamamlanma tarihinde hastalanr. 307 Artk i tamam oldu. imdi usl
ile vsule merref olmak arzusundaym., Tecrid ehlinin gelii de gidii de ayn minval
zere olmak gerektir., hakiki dost posta bal deildir. Ve Kadzde Mehmed
Efendinin Konyadan stanbua makhr bir ekilde dnne308 ireten Bizim
hizmetimiz turuk-i muhammed riclinin zayf kalplerini telif iin tasnif ve telifatta
bulunmak, zhiri mdafaa ve muhliflerin btnna mukbelede bulunmaktr. Mnkirler,
hasdlar ve muzrlar def oldular. Dier uzuvlar basz kalmlardr. Ve bizim dahi
telftmz tekml ve nihyet buldu. Ve bizim rhletimiz dahi karbtir.309 szleriyle
vefatnn yaklatn sezinleyen Ankarav, 1041/1631de eyhlik yapt Galata
Mevlevhanesinde vefat edip Mevlevhane bahesine srlanr.
smail

Dedenin

vefat

tarihi

hakknda

kaynaklar

farkl

rivyetlerde

bulunurlar.310 Bir iki senelik tarihsel farklln yannda Sahih Ahmed Dede tarih olarak
1051/1641 senesini vermektedir ki311, bu tarihi birka biyografi yazar paylamaktadr.
Simt'l-mkinin nshasnn kapanda temellk kaydndan Eri ehir vizi Recep b.
Yusuf'un muhtemelen kaleme ald Ankarav'nin vefatna dlm bir tarih yer
almaktadr. Tarih kayd yledir: "edip ruh-i revnna du bin cnla medh/ dedim trihini
smail Efendiye (1052) ola rahmet". beyit Ankarav'nin vefatn h. 1052/1642 olarak
tespit etmektedir.312 Nshann tetimme tarihinin h. 1055/1645 yani muhtemel vefat
tarihinden 3 yl sonra olmas vefatn tam olarak hangi tarihte gerekletii hakknda bir
pheyi beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte ounluun gr 1041/1631dir ve
biz de bu hususta ounluun grne tbi olduk. Nitekim veftna dlen tarihler bu
rakam vermektedir. Medhnin trhi:
dp rh-i revnna du bin cn ile Medh
Didim trh-i smil Efendiye ola rahmet313

Ayvansarynin trhi:

307
308

309
310
311
312
313

Muallim Naci, Esm, stanbul 1308.

Mehr bir rivyete gre Kadzde Mehmed IV. Murad Badad Seferinin Konya duranda
Mevlnnn kabrinin alp grlmesi iin iv eder. Sandukann altndaki zemine inildiinde iddetli bir
zelzele balar ve Kadzdeyle beraber tm devlet ricli perian bir halde kalrlar. Bunun zerine IV.
Murad daha nce muhabbet ettii Kadzdeden nefret etmeye balar ve stanbua nefy eder. stanbula
makhr bir halde dnnce sara hastalna yakalanr. Yenikap eyhi Doani Ahmed Dedenin bu
hastala nefesiyle ifa verdiini duyunca bir eli gnderir. Dede iltifat etmez ve gne kadar Kadzde
saradan lr. bkz. Esrr Dede, 320.
Skp Dede, II, 44.
Bu rivyetler iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 58.
Sahih Ahmet Dede, 305.
. Ankarav, Simt'l-mkinn, Sl. Ktp Hasan Hsn Paa 659, kapak.
Sahih Ahmet Dede, 305.

149

Syindi cmiin ren-i er314

Ayrca hitm315 ve irtihl-i irfn316 tarihleri vefat iin dlenler

arasndadr.
Rsh Dedenin kabri hlen Dvn Edebiyt mzesi dhilindeki eyh Glip
Trbesi olarak mehr trbede yer almaktadr.317 Trbede eyh Glip ve Ankaravden
baka eyh Hseyin Efendi, eyh sa Dede Efendi, enitesi eyh Selim Efendi ve eyh
Mehmed Rh Dede medfndur. Ankaravnin kabri zerinde nce ahap bir trbe
yaplm, daha sonra 1820 ylnda Sultan II.Mahmud zamannda devlet kethdas Mevlev
Hlet Efendi (. 1237/1822) tarafndan imdiki krgir bina yaptrlmtr.318
Trbenin giri kaps zerinde cel hatla u beyit yazldr:
Rh- Mevlnda ey Glip budur eyh-yh
Hazret-i rih Rsh Kdve-i ehl-i rsh

Ankaravnin sandukasnn ba tarafnda ise talik hatla yazl u levha vardr:

Tark-i Mevlevnin muktedy- ser blendi ve tife-i sddkiyyenin veliyy-i fazletmendi rih-i
Mesnev eyh smail Ankarav (k.s.)
Sandukann baucunda asl levhada ise eyh Glipin Ankarav hakknda
yazd ve divannda yer alanEy kif-i esrr- nihn Hazret-i rih matlayla balayan
kasdenin tamam bulunmaktadr.
Dier bir levhada u beyitler yazldr:
Ey Hazret-i Molladan alan himmet
Ser eme-i tahkki bulup eyle vuz
Ger tlip olursan inirh- sadra
dabla gel merkad-i rihdir bu

Dier bir levhada unlar yazldr:

Var ise dilde eer ibe-i irfnn
Sem-i cn ile iit hoa sadsn nyn
Merdm-i eme ekip ravzas hkin Sbit
rih-i Mesnev-i Hazret-i Mevlnnn
Dier bir levhada u beyitler yazldr:
Bu zt- zevil-marif Mesnev-i manev-i erhin
Edince oldu revmine mnteir-i esrr- Mevln

314
315
316
317

318

Ayvansary, Hadkatl-cevm, 436.

Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, I, 120.
Tevfik Tezkiresi, 36a.
Sandukasnn banda bulunan serlevhada yanllkla Dedenin derghn V. postnii olduu yazmaktadr.
Oysa VII. Postniin yazlmas gerekmektedir.
A.Nezih Galitekin, a.g.m., 91.

150

Mukaddes trbe-i lsini ziver-i ziyret kl

Ki bunda ems-ve oldu ayn envr- Mevln

1.6. Menkbev Hayat:

Dier tarkatlar tarihine nazaran Mevlevlik trihinde meyih zerine mstakil
menkbnme trnde eserler olduka ndirdir. Bu adan mehr Mevlev dedelerinin
menkbev hayatlarna Sakp Dedenin Sefnesi gibi tabakat ve Esrr Dedenin Tezkiresi
gibi uara tezkireleri veya tarihler karldnda mufassalan yer veren literatr yok
denecek kadar azdr. lk dnem Mevlevlii zerine yani pir Mevln ve evresi hakknda
yazlan Ahmed Eflknin Menkbl-rifn ve Sipehslrn Rislesi trnde menkbe
derleme gelenei Osmanl Mevlevlik tarihi sz konusu olduunda devam ettirilememi
olup, bunun nedeni hala nmzde bir mesele olarak durmaktadr. Son dnemde Bursal
Mehmed Thirin Yenikap eyhi Mehmed Celleddin Dedenin menkbevi biyografisi
zerine yazd muhtasar eser bu hususta yegne rnek kalmaktadr. Oysa smail
Ankarav veya eyh Glip gibi sadece Mevlevler deil tm tasavvuf yollar iinde
zellikle

eserleriyle

hret

bulmu

meyihin

menkbeleri

zerine

mstakil

menkbnmeler yazlmas beklenilecek bir giriimdir. Bu sebeple Rsh Dede

hakkndaki menkbeler derlemesi sadece Sakp Dedenin Sefnesinde bulunmaktadr.
1.6.1. smail Ankarav ve Derv Yusuf Bbn:
Sakp Dede, Rsh Dede ile dergh civrndaki ticr bir vakfiyede bakkallk
yapan ve sonrasnda Dedenin mrdi ve derghn bahvan olan Yusuf namndaki bir
kimseyle arasnda geen bir menkbe kaydeder. Menkbeye gre bir akam vaktinin
hengmesinde mitsizce evinden kan yakkl bir gen bakkala snr. Gen hayr ve
erden bhaber olacak kadar gyet sarhotur. Bakkal Yusuf, gencin sarho hlini frsat
bilip nefsn emellerini gen zerinde gerekletirmek ister. Bu esnada Rsh Dede
dkkn kapsndan ieriye girer ve bu bire insan sitne civrnda emniyet
ierisindedir. Kendini dkkn misfirlik db iinde atm, misfir shibine yakan bir
mrvvet vardr, sen ise dkkn harap etmeye cret ediyorsun. diyerek bakkal Yusufu
azarlar. Ankaravnin bu szleri ve nazarlarnn tesirinden gen ve bakkal etkilenir. Gen
adam rzna selmet bulur ve bakkal da haddini bilir. Hatta bu tesir bakkal 6 ay yatakta
esir alr. Bakkal Yusuf kendine geldikten sonra dergha giderek smail Ankaravye
intisb eder ve ille kararak hcreniin dedelerden olur. Ankarav Yusuf Baban adyla

151

hret bulan Dedeyi hanghn bahvanl hizmetini tevdi eder. Gen ise, Yusuf
319

Dedenin hizmetinde yardmclk vazifesini deruhte eder.

1.6.2. smail Ankarav ve Neyzenba smail Dede:

Galata derghnn neyzenbas smail Dede, tarkat db mcebince Rsh
Dede tarafndan seyahatla emrolunup yola koyulur. Yalnz olarak ve ikindi vaktinden
sonra derghtan kt iin Ankaravnin muhibbnndan Emn smail Efendinin evinde
geceyi geirmeye ve seher vakti sefere koyulmaya karar verir. Ancak o gece muhibbin
evinde sazendelerle mek vardr. Rsh dede de anszn meclise terif eder. Bu terif bir
nimet kabul edilip Ganem Dede bata olmak zere dier ihvan da davet edilir. Meclis
kurulur ve neyzenba arlr. Neyzenba icabette bulunmaz. Tekrar tekrar davet
olunmasna ramen neyzenbadan sese kmaz. Neyzenbann Ankaravnin terif ettii
vakitte gizlendii keye defeatla davet iin hizmetkrlar gnderilir ama redd-i cevapta
bulunmaktan kanr. Hne sahibi bu duruma taaccb edip, hzla neyzenbann yanna
varp: bu ne uykusudur?! diye ikazda bulunur ve drter. Komadaki hastaya mdahalede
bulunma misli sknt ve hayret girdabna tutulmu neyzenba smail Efendi ortaya
kar. Ankarav bu acaib i meynna mdhalesi mr mddetine zulm sebebi
olacandan Mridlerin mrdleriyle cell ve ceml mumelesi hussunda asla
irkinlik reten tavassut ve mdhalesi ciz deildir. Aksine mdhale gayrete tevik
etmeye sebep olur. Diye olan biteni mahal mahal anlatm. Dolaysyla hsn-i edebi
Rsh Dede hemsye edinmileridir. Neyzenba smail Dedenin kabirleri Ankarav
320

trbesinin yanbandadr.

1.6.3. smail Ankarav ve Nzr Hasan Aa:

stanbulun mehrlarndan Nzr Hasan Aa hnesinde tarkat mnkirlerini ve
mutaassp mteeyyihleri ziyafet iin biraraya getirir. Ziyafet esnasnda Mevlevler
aleyhine cemiyet tarafndan ok szler sarfedilip, imkn olsa Mevlev tifesini su ve
ekmekten uzak tutmak gerektir lakrdlar edilir. Ziyafet sonunda Nzr Hasan Aadan
bu szlerin tasdik edilmesi beklenir. Aann tasdiki zerine kendisine yakc bir humma
hastal siryet eder ve susuzluu gideremez. Bir ok doktora gitmesine ramen ifa
bulamaz. Doktorlar ifasnn ancak Rsh Dededen istimdd ile gerekleeciini tavsiye
319
320

Skp Dede, II, 39-40.

Skp Dede, II, 40-41.

152

ederler. eitli hediyeler ve bir Mevlev muhibbini vasta klarak Ankaravden ifa
talebinde bulunur. Hz. rih Onun ifs dervierin susuzluunu gidermededir. Der.
Bunun zerine Hasan Aa dergha bir eme yaptrr. Dua ve glbanklardan ekildikten
sonra kendinin bu emeden bir mddet imemesi telkin edilir. Hasan Aa ifaya
kavuur, Rsh Dedeye intisap ederek kendisine arakiyye tekbirlenir ve hcreniin
321

olur.

Hasan Aann yaptrd bu eme muhtemelen hlihazrda Dergh bahesinde

yer alan Hasan Aa emesidir. Matbah Emini Hasan Aann bnisi olduu emenin
1059/1649 tarihli kitbesi yledir: Ey Nisr teneler bu emeye trih iin/ Dediler Ayn- Hasan
322

rh- Hseyini kld rh.

1.6.4. smail Ankarav ve Derv Aff:

Rsh Dedenin terbiyesine girmek isteyen bir tlibe tarkat dbnca istihre
yapmas tavsiye edilir. Tlib istihresinde batan baa ihtilm olur. Sabahleyin kendisine
istihresinden sorulduunda utanp ne aklamaya ne de ortadan kaybolmaya takati kalr.
Hz. rihe durumu anlattnda rih: O k- sdk pirlerin rhniyetinin inyetiyle,
dier kimselerin 20-30 yl riyzetle yaptklar ii bir gecede hallederek btn ehvet
pisliklerinden pk olmutur. Bundan dolay da su ve meniden kurtulmakla mesul olmas
gerekir. der ve onu sikkep yapar. Ankarav bu Mevlev cn haya ve iffetinden dolay
Dervi Aff diye lakablandrr.

321
322
323

323

Skp Dede, II, 41.

Server Dayolu, 152-153.
Skp Dede, II, 43.

153

II. BLM
SMAL ANKARAV KLLYTININ TAHLL VE
TASAVVUF LTERATRNDEK YER (Maksad-Mevz-Usl)

154

2. smail Ankarav Klliytnn Tahlili Ve Tasavvuf

Literatrndeki Yeri
smail Ankarav, bir eyin bilgisinin (malmt) varlkta bulunu seviyelerini
drtl tasnife tb tutar. Buna gre mevcdtta olan her bir eyin aynda (ayn-
1

sbitelerinde ve/veya hrite/d dnyada-vcd-i ayn), zihinde (vcd-i zihn) , ibrede

(vcd-i lafz) ve kitpta (vcd-i hatt ya da kitb) varl vardr. O eyin kitaptaki
varl ibrede ya da lafzdaki varlna, ibredeki varl zihindeki varlna, zihindeki
2

varl ise ayn- sbitesindeki varlna ya da hakkatine dellet eder. Tasavvuf ilminin
gyesi olan marifet, eynn hakkatlerine vkf olmak ise, marifete sahip olan rif
hakkatin kitb seviyedeki tecellisinden ayn seviyesindeki tecelliye vkf olmaldr.
Hatta eynn tm Haktan ibret olan mutlak Varlk ile kim olduundan kitapta,
ibrede, zihinde ve hrite Hakk mhade edebilmelidir. Mesnevnin ilk 18 beytinde
geen benim srrm feryadmdan uzak deildir. Lakin her gze onu grecek nur, her
kulakta onu iitecek kudret yoktur. bresi bu anlama dellet eder. Dolaysyla
Ankaravye gre genelde kitap zelde tasavvuf kitap, seyr slk nihyetinde sfnin
3

marifet tahsiline ird eden yani ynlendiren bir unsurdur.

Bir dier adan Rshye gre tartma konusu olan husus, bu unsurun
marifet tahsilinde marifeti yani eynn hakkatlerinden bahseden ilim olmas itirabiyle
marifetin elde edilmesine her hangi bir irad kayd olmakszn kendi bana yeterli bir
unsur olup olmamas meselesidir. Dier bir ifdeyle sadece kitap slike gyenin
tahakkukunu mutlak adan salayabilir mi? Mevlev dnce zelinde konuursak,
yaayan bir mrid olmakszn ve bu mridin terbiyesinde slk grmeksizin Mesnev
okunmasyla marifet elde edilebilir mi? Ankarav, Minhcn giriinde ve Mesnev
1

bn Arabye gre burada zihin ile ilim kast edilmise, bu kabul edilemez. Zihin ile hayal kast
edilmise, kabul edilir. Fakat her bilinende (malum) ve her bilende (alim) zel olarak tahayyl edilir.
Fakat bu durum sadece zihinde olabilir. nk zihindeki ya da hayaldeki sret da (ayna) mutabktr.
bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 45. bu adan zihindeki ve/veya hayaldeki malumun varl, mutabakat
yoluyla hariteki varldr.
bn Arabye gre lafzdaki ve yazdaki malum, hayaldeki malumun d dnyadaki malumun sretine
mutabk olduu ekilde d dnyadaki srete mutabk deildir. nk lafz ve yaz sadece delalet etmek
ve anlatmak iin vaz edilmilerdir. u halde (lafz veya yazdaki bilinen) sreti asndan hariteki srete
indirgenmez. nk lafz ve yazda mesela Zeyd, Z, Y ve Ddir. Onun ne sa ne solu ve ne ynleri ne
gz ne kula vardr. Bu nedenle sret asndan ona indirgenmedii halde delalet asndan indirgenir.
Bu nedenle delaleti ortadan kaldran bir ortaklk gereklemedii mddete bir nitelie, bedele veya atf-
beyana gerek duyulur. Zihni veya hayali maluma ise hibir ekilde ortaklk giremez. bn Arab, Ftht-
Mekkiyye, I, 46.
. Ankarav, erh-i Mesnev, 34.

155

erhinin muhtelif yerlerinde bu tartmaya cevap verir. XVII. Yzyl balamn dikkate
aldmzda Ankarav Mevlevler iinde her hangi bir eyhe intisb etmeden Mesnevnin
4

yegne irad vastas olduunu iddia eden bir grubun varlndan bahseder. Bu gruba
gre Sipehslrn kaydettii ekilde Mevln kendisinden sonra Mesnevnin mrid
5

olacan ifde etmitir. Dolaysyla baka bir mrid aramaya gerek yoktur. Rsh
Dede bu anlaya kar kar ve Mevlnnn mutlak bir ifde kullanmadn ve
Mesnevnin tekkede eyh-i kmilin aklamalaryla okunmasnn daha faydal ve olmas
gereken olduunu ileri srer. Zira kitap ancak bir letten ibrettir ve kitbn muhtevsyla
amel eden ve kitaptaki marifeti tahsil etmi bir mrid-i zinde olmakszn kitaptan tam bir
fayda slik iin ortaya kmaz. Mesnev gibi seyr slk hllerini ve Tasavvuf irfan
ihtiv eden kitaplar, bir eyhin riysetinde her hangi bir slk terbiyesinden gemeden
okumak yakn bilgisi (ilm-i yakin) kazandrmakla beraber ki Sabh Dedenin vurgusu
6

daha ok burayadr -, hatta baz durumlarda (mezlik-i akdm konularnda) yanl bir
tevhid anlayna da yol aabilir, kitaptaki bilgiyi nakleden kimsenin sz konusu halleri
yaayarak marifeti elde etmi kimse olmas anlamay gerek manada (aynel-yakin ve
hakkal-yakn seviyede) tahakkuk ettirir. te yandan kitap, Varlk seviyeleri arasnda
irtibat kurmak anlamnda marifeti bir dereceye kadar salayabildii halde, mhedenin
konusu olan Zta dair hd bilginin tahsilinde yetersizdir. Zira mahade kll iken,
marifet ya da ilim temyize dayand iin kllyi czlere ayrtrr ve kategorize eder.
mhade ya da fen hlinin gereklemesi ise kl deil ancak hl shibi olmay
gerektirir.

Tasavvuf kitaplar hakknda byle bir anlaya sahip olan smail Ankarav,
tasavvuf marifete sahip olmak iin seyr slkun art olduunu, slk srecinde
tasavvuf kitaplarn okumann bu sree dir bilgi kazandrdn, ancak bu bilginin ancak
4

6
7

Mevlevler iinde bu anlayn ortaya kmas stanbul Mevlevlii zelinde daha nceden bahsettiimiz
Mevlev postniinlii otoritesinin derghlarda kaybolmaya yz tutmasnn bir sonucu olabilir. Nitekim
eyhlik makamn tensib etmeyen mteebbih melm tavr Mevlevler iinde yer bulmasyla byle bir
anlay ortaya km, Mevlny ve Mesnevsini tarihsel adan tek otorite kabul ederek, pir
Mevlndan sonra teekkl eden tarkat seyr slk erkn ve dbn mer saymamtr.
A.Avni Konuk, Kurn ile Mesnev arasnda Arapa ve Farsa olmalarndan baka bir fark olmadn
ispat sadedinde Hindistanl mesnevhn ve rih h Abdurrahman hz.lerinin Envrur-rahmn (Leknev
1232) adl eserinden 10 vecih nakleder: drdnc vecihte yle demektedir: her kim Mesnev-i
Manevy-i itikd ile okur ve kelm- Hak ile bilirse, o kimse keml-i mna, belki derece-i velyete vsl
olur. Nitekim be yz kii baka mridi olmakszn srf Mesnev-i erf tilveti ile ve mlzemeti ile
yznden veliyy-i kmil olmulardr. A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 37-8. smail Ankarav bu
hususta A.Avni Konukdan farkl dnmektedir.
Sabh Ahmed Dede, htiyrt- Sabh, 2a.
. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 169; V, 170; IV, 654; II, 659, VI, 192.

156

meyihin nakl ile hakiki anlamda ird edebileceini ileri srer. Ayrca Mesnevyi veya
tasavvuf kitaplarn nakleden kimsenin mertib-i ahvli bilen ve yaayan bir mrid
olmas gereklidir.
lim, seyr slk ve meihat hayatn anlattmz smail Ankaravnin bu
hayatn yaz seviyesindeki taayyn iki minvlde devam etmitir: Birincisi bir Mevlev
eyhi olmas ve Mesnevhnln tarkat erknndan olmas hasebiyle Mesnev ile ilgili
eserler, ikincisi tekke ve medrese kkenli olmas itirabiyle dier ilimlerle ilgili eserler.
Daha nce de sylediimiz gibi Ankarav Galata derghnda sadece Mesnev ve tasavvuf
kitaplar deil, ilimler hiyerarisini de dikkate alarak, dil ilimleri zerine de mrdna
dersler vermitir. ounluu Tasavvuf ierikli olmakla beraber, mrdnn talebi zerine
belat, tefsir, hadis, felsefe kitaplar telif etmesi bunun bir gstergesidir. Dolaysyla
eserlerinin ou Mesnev ile dorudan alkal kitaplar ve yine ounluu tasavvuf iir
erhlerinden ibaret muhtelif tasavvuf kitaplar olmak zere iki ksmda tasnif edilebilir.
Kendisinin Mesnevhn olmas ve tasavvuf dnceye daha ok Mesnev kaynakl
yaklam dolaysyla dier tasavvuf kitaplar da Mesnev beyitleriyle byk lde
aklanmaktadr. Sfler, slklarnn nihyetinde kesbettikleri ve ilh emir ile
kendilerine verilen hakkatlerin ceminden ibaret olan marifeti istidad ve mertebelerine
muvafk olarak kaleme aldklarndan, Rsh Dedenin marifetten kesbettii bilginin
kmilen ve kll tarzda yazya geirildii metin Mesnev erhi olarak kabul edilmelidir.
Dier eserleri bu erhte ortaya koyduu kll bilginin tecezzi etmesinden ibarettir.
Sahih Ahmed Dede, Hazret-i rihin 1019/1610 ylnda meihat makamna
oturduktan sonra 3 sene iinde yani 1021/1612 tarihi itibariyle 21 adet Risle telif ettiini,
mtevatiren aktarlan eserlerinin adedinin vefatna yakn 40 ksr olduunu aktarr.

Mstakimzde ise 46 Trke eserinin varolduunu ileri srer. Ancak bu iki rivyetin
8

Mesnev-i erfin cild-i evvelinin dibcesine Arab erhi Cmiul-yt ve Misbhul-yt Arab erhi
ve Cenhul-ervh rislesi ve Hccets-sem ve Kasde-i Tiyye erhi ve 4 adet Risle f Hakkissemil-mevlev ve Kasde-i Hamriyye erhi ve Nak- Fss erhi ve Ftihul-ebyt Trk ve
Minhcus-slikn ve Mecmatul-Letif ve Matmratul-Marif ve Lgat- Mkilat- Mesnev ve
Tefsr-i Ftiha-i erf Trk ve Tefsr-i Hads-i Erban Trk ve erh-i Heykilun-nr ve erh-i
Risle-i Ahmed b. Muhammed-i Ts ve erh-i Tuhfe-i hid. Getrdm Mesnevden ok garib/Ki
ola Mevlevler buna rgb. Hazret-i rih tasdk buyurup hid merhmun dedii zere bu kelime-i
garib, Msenevdendir. Bu beyt-i erfde buyururlar diyeb, beyti iret edip lgatlar erh ederler. Ve
Risle-i Tenzhiyye f enil-Mevlevyye ve Kitb- Nisb- Mevlev Fris manzm ve mensr ve
erh-i Kasde-i Mnferice Trk ve Risle-i Uyn-i sn Aere ve Risle-i Tasavvuf manzm, mensr
Trk. Ve tekrar Mesnev-i erf erhi, beyitler iret buyurduu 6 cild. Ve Risle-i Mebde ve Med
Trk ve Risle-i Hilfet-i Beyat-i Ehl-i Tasavvuf Trk ve Nashat- Tasavvuf ve risle-i Keffullisn al Hkmid-duhn ve Trk manzm Risle-i maert ve Risle-i Ayniyye ve Risle-i
nbet-i Meyih ve Risle-i maert. Sahih Ahmed Dede, 305-6.
Mstakmzde, Mecelletn-nisb, 231a.

157

doruluu, kaynaklardaki eser listeleri ve gnmze ulaan yazmalar gz nnde

bulundurulduunda pek de makl deildir. Ankaravnin ada Evliya elebi ise 11 cilt
10

kitap yazdn kaydeder. Bu kayt sadece mehr eserleri dikkate alnarak verilmi bir
rakama iret etse gerektir. Ktphane kaytlar dikkate alndnda mellifin 28 eseri
11

olduu grlmektedir. Eserlerinin nemli ksmn Trke yazmtr.

XVII. asr her alanda tartmalarn youn bir dnemdir. Tartmann
kaynanda dneme damgasn vuran Kadzdeliler-Sivsler meselesi olduu gibi,
Anadoluda ortaya kan Cell syanlarnn etkisi vardr. smail Ankarav bu dnemde
ortaya kan siyasi ve sosyal inhittn ilm anlayda da aks sedsn bulduunu, ilimde
tam bir tefessh yaandn bildirmektedir. Ankarav gibi eli kalem tutan sfler bu
tefesshden kurtulmann arelerinden birinin yazmak olduuna inanarak, telif faaliyetine
girimilerdir. Belki de bu asr tasavvuf literatrn en zengin olduu dnemlerden biri
olsa gerektir. Necdet Ylmaz XVII. asrda inceledii 388 eyhten doksan birinin eser telif
ettiini, bunun her drt eyhten birinin kitap yazd anlamna geldiini ileri
12

srmektedir. Dnemin dier bir zellii meyhin medrese ilimlerine dair ciddi boyutta
eser kaleme almalardr. Bu durum Ankaravnin gerek tekke gerekse medrese ilimlerinde
tespit ettii tefesshten kurtulma arzusunun yansmasndan baka bir ey deildir.
Nitekim Ankarav hem medrese hem de tekke ilimlerinde kitap telif eden bir sfmelliftir. Ayn zamanda bu ilimleri her bir eserinde cem etmesi, bu dnemde ortaya
kmaya balayan medrese-tekke gerginliinin ortadan kaldrlmasna matftur.
Ankaravnin eserlerini Trke kaleme almasnn sebebi de dnemin ruhundan
kaynaklanr. Arapa arlkl medrese ilimlerinden bata belat, tefsir, hadis ve felsefeye
dair yazd tke tercme-erhler ile tasavvufa dair eserlerinin muhatab hem medrese
hem de tekke mensuplardr. Ankarav bylelikle sfi dnceyi idrkte eksiklik iinde
bulunan medrese mensuplarna tasavvufu retmeyi amalarken, tekke ehline de zhir
ilimlerin tahslinin gerekliliini bildirmi olmaktadr. Trke yazmasnn sebebi zelde
medrese tahsli grmemi Mevlevlerin medrese ilimlerini tahsil etmesini salamaktr.
Bylelikle Mevlev dncenin gerek zhir gerekse de btn boyutlar ortaya
10
11

12

Evliya elebi, Seyahatname, I, 386.

Erhan Yetikin vermi olduu 24 eserden oluan listenin hricinde Rshnin tespit edilen ttn
kullanmann hkmne dair Keffl-lisn an rbid-duhn, Mesnevnin VII. Cildinin temel hikyesi
olan mebde ve med konulu hce-gulm kssasnn manzm tercmesinden ibret Mebde ve Med
Rislesi, Hccets-semn Arapa tercmesi Risle f hakkis-sem adl eserleri ile slkunun
balangcnda nazmettii iir mecmas kllyta dhil edilmitir.
Necdet Ylmaz, Osmanllarda Tasavvuf, 479.

158

konulmaktadr. Trke yazmasnn bir dier sebebi Cell isyanlar ile gn yzne kan
Farsa kltr kaynakl alev-ii anlaynn problemli olmasnda yatmaktadr. Farsann
cehennem dili olup olmadnn tartlmasnn siyasi-sosyal gndermesi buradan
kaynaklanm olabilir. 1699 Karlofa antlamasyla toprak kayplarnn balad dneme
kadar uzanan bu tartmalar dnyasnda Ankarav ayn zamanda Trke konuan ve yazan
bir Osmanl kimliinin insnda nclerden biri olmutur. Onun medrese ve tekke
ilimlerini Trkeletirmede nc olmas kendisinden sonraki mellif suf ve ulemy da
etkilemitir.
smail Ankarav klliyt iki ksma ayrlmaktadr: 1. Mesnev ile dorudan
alkal eserleri, 2. Dier tasavvuf eserleri ya da Mesnev ile dolayl alkal eserleri.
Mesnev tarkat iinde bir ird kitab ise dier tm eserler Mesnevdeki ird mhiyetini
anlamaya yneliktir. Nitekim Ankarav dier tasavvuf eserleri nin gerek dibcesinde
gerekse metninde, eserin Mesnevnin daha iyi anlalmasna katkda bulunmas amacyla
telif ettiini vurgular. Bu ama dorultusunda her bir eserinde ilgili konu gerei Mesnev
beyitleriyle istihdda bulunur.
Kllytn her bir ksm Ankaravnin yedi rakamna kudsiyyet atfetmesinden
dolay yedili tasnife tbi tutulmutur. Zira Ankaravye gre yedi says ilk kmil tek ve
ift saylar iermesi sebebiyle adedin ilk en kmilidir. Dier yandan Varlk yedili bir
13

taksime tbi tutulmutur ve en aklayc kategorizasyondur.

Mesnev zerine yapt 7 alma unlardr: 1.Simtul-mkinn, 2.Cmiulyt, 3.Ftihul-ebyt, 4.Hall-i Mkilt- Mesnev, 5.Nisb- Mevlev, 6.Mebde ve
Med, 7.Mecmatl-marif.
rihin dier eserlerinin gruplandrlmas Mevlev dnce tarihindeki
vizyonu dikkate alnarak gerekletirilmitir.
I.grup: tasavvuf stlahlar hakkndaki eserleri: Minhcul-fukar, Derectsslikin ve Risle-i Uyn-i sn Aere.
II.grup: Mevlev db ve erknyla ilgili eserleri: Hccets-sem, Risle f
hakkis-sem, Rislett-tenzhiyye f enil-Mevlevyye, Risle-i Usl-i Tarkat-
Nzenn, Slknme-i eyh smil.
III.grup: bn Frz ve bn Arab dncesi ile ilgili eserleri: Zbdetl-fuhs fi
13

. Ankarav, Ftht- Ayniyye, 69-82; VII. Cild erhi, 31a-38a-b.

159

Nakil-fuss, Maksdl-aliyye fi erhi-tiyye, erh-i Kasde-i Mmiyye el-Hamriyye.

IV. grup rk dnceye dair eserleri: zhul-hikem ve Misbhul-esrr.
V.grup: tasavvuf iir erhleri: Cenhul-ervh, Tuhfetl-berere, Hikemlmnderice f erhil-mnferice.
VI.grup: Dil ve fkha dair eserleri: Mifthul-bel ve Kefful-lisn an
rbid-duhn.
VII.grup: Kuran ve hadis zerine eserleri: Ftht- Ayniyye, erh-i Ahds-i
Erban.
Ankaravnin eserleri tm tasavvuf literatr gz nnde bulundurulduunda
orijinal bir yere sahiptir. Bu sebeple Ankaravnin kllyt maksad, mevz ve usl
14

asndan tahlle tabi tutulacaktr. Byle bir yntem takip etmede, Yusuf b. Ahmed elMevlevnin (eng Dede) (. 1080/1669) Ankarav erhinin muhtasar Arapa
tercmesinden ibaret Mesnev erhinin dibacesinde Mesnevyi drt illet teorisine gre
15

tahll etmesinden ilham alnmtr. Nitekim Aristo ve takipilerinin ortaya koyduu bir
eyi bilmek o eyin sebebini bilmektir. Sebepler ise 4 ksmdr: madd, sur (formel), g
ve fil illet. Bu drt sebep ya da illet bilindiinde o ey hakknda tam bir idrk
gerekleip aksi halde eksik bir idrk meydana gelecektir. smail Ankaravnin eserleri
sz konusu olduunda eserin fil illeti I. Blmde anlattmz smail Ankaravdir.
Binenaleyh Maksad bal altnda eserin telif sebebini ortaya koyarak g illetini,
Mevz bal altnda eserin hangi eyden olduunu ve genel muhtevasn vaz ederek
madd illetini, Usl bal altnda da muhtevann telif keyfiyetini (nasll) tahll
ederek sr illetini belirlemeye altk. Bylece fil illetin fiilinin kitb mertebede
bilinmesi salanacaktr. Kitb olann belirlenmesi zihn ya da sfi diliyle kalb veya
hayal mertebede olana delletini tespit etmede zihne daha yaknlatrc bir yntem
olacaktr. Ancak sz konusu kategorizasyon mutlak anlamda olmayp itibrdir. Yani
maksad, mevz ve usl birbirini gerektirdiinden birbirlerinin ayn zamanda ayrlmaz
mtemmim czleridir.
Kllyt bu lemeye gre tahll edilirken eserin dhil olduu Mesnev ve
tasavvuf literatrndeki yerinin tespiti iin ilgili dier eserlerle karlatrmalarda
14

15

Ancak ayn balk altna giren birbiriyle ilgili eserler sz konusu olduunda, ilk eser maksad-mevz-usl
lemesine gre tahll edilirken tekrardan kanmak iin dierlerindan sarf- nazar edilecektir.
Yusuf eng, Menhecl-kav, Kahire 1289/1872, I, 13.

160

bulunulmutur.

2.1-Mesnev le Dorudan Alkal Eserleri (Mesnev erhi Projesi)

2.1.1. Simtl-mkinn:
Mesnevnin I. Cildindeki Arapa dibacenin Arapa erhidir. Osmanl Mesnev
erhleri arasnda tespit edebildiimiz kadaryla Mesnev zerine erh Arapa telif
edilmitir. ilk erh Molla Fenrye it olup, Osmanl dnyasnda yaplm Mesnev
zerine ilk erh kabul edilebilir. erh, Simtl-mkinn gibi I. Cild dibcesiyle snrldr.
kincisi smail Ankaravnin ve ncs Beikta ve am Mevlevhneleri eyhi
Trabluslu Yusuf eng Dedenin Ankaravnin tam Trke erhinin Arapaya
tercmesidir.
Sahih Ahmed Dedeye gre Simt, Heykilun-nr erhi olan zhulhikemden sonra telif ettii ilk kitaplardandr. Dede Smtul-mkinn ismini zikretmese
de, Mesnev dbacesinin Arapa erhinin ilk eser olduunu syler. Eserin yazm tarihi de
verdii karinelerden anlaldna gre, 1017/1608 tarihidir. Bu makl bir tarihtir. Zira bu
yllarda Msra Arapa ve dini ilimler tahsili iin giden rih, dnnde Mesnev
kraatine balam ve ilk eser olarak da dibaceyi Arapa erhetmitir. Daha sonra
Ankarav, Simt 1028/1618 ylnda Mesnevnin erhine baladnda Ftihul-ebyt (ilk
18 beyit erhi) ile beraber Trkeye tercme edecek ve Arapa erhte bulunmayanlar da
bu eserine ilave edecektir. Sahih Dede, Simtn Konyada I. Bostan elebinin yannda
16

be senelik ile karma devresinde kaleme alndn da ekler.

Ancak erhin

yazmalarnda Ankarav kendisini eyh olarak tasvif eder. Bu da eserin ya Galatada ya da

Galataya tayinden bir sre nce telif edildiini gstermektedir.
2.1.1.1. Maksad:
Simtul-mkinn smil Ankaravnin Mesnev erhi projesinin ilk ayan
meydana getirmektedir. Nitekim Mesnev erhi Mecmatl-letifin mukaddimesinde
16

btid Mesnev-yi erfin dbcesini Arab erh eyledi, Konyada. Badeh, Cmiul-yt telf
eyledi, Konyada. Badeh Minhcus-slikin badeh, Ftihul-ebyt ve dbcesine Trk lisn zere
ur buyurup, mukaddemen Arab erhine tahrr olunmayan bu erhine tahrr eyledi. Sahih Ahmed
Dede, 293. bununla beraber Sahih Ahmed Dede Simt ve Cmiul-yt ile Ftihul-ebyt arasnda
Tiyye, Hamriyye ve Cenhul-ervhn yazldn da kaydeder.

161

ifde ettii gibi ilk nce Simt, sonra Mesnevnin her cildinde bulunan yet ve
hadislerin erhini, akabinde ilk 18 beyit erhi olan Ftihul-ebyt, sonra lafz ve mana
ynnden mkil beyitlerin erhinden ibret Hall-i Mkilt- Mesnevyi ve en sonunda
da tam Mesnev erhini telif etmitir.

17

Rislenin giriinde rih telif sebebini yle

aklar: Mesnev erhlerini incelediimde, erhlerin Arapa dibcedeki mkil lafzlarn

zmnde hataya srklendiklerini, iretlerin tahkkinde mudakkik davranmadklarn,
manalarn ve istirelerin tahllinde serbest yorumlarda bulunduklarn tespit ettim.
Bunlarn bir ksm Farsa olmakla yeteri kadar tatmin edici deildi. imdiye kadar da
benim bu Rislede ortaya koyduum makbul bir slup zere her hangi bir erh te
grmedim. Ben de kf derecede Arapa bir erh yazdm. Usl ve fr asndan lafz
perdelerini aralayp srlar kefettim ve eserimim Simtul-mkinn adyla isimlendirdim.
erhin tahrri esnasnda bir Cuma gecesi ryamda Mevlev heyetinde nrn bir eyh
grdm ve bana: bu kitbn Simtul-mkinn (Yakn shiplerinin somat) olarak
isimlendir diye hitb etti. Uyandm ve kalbimde bir sevin buldum, bu ismi yazdm.
nancm odur ki, bu isim Allah katndandr. Bu kitaptan tliplerin ve sliklerin
18

faydalanmasn Allahtan niyz ederim.

Ankaravnin kitabn isimlendirilmesinde belirttii gibi kitabn tahrir edilmesi

bir dier ifdeyle Mesnev erhi projesinin ilk aamasnda ilh bir teyidle muhtab
olmutur. Bu teyid Mesnevnin VII. Cildinin erhi de dhil eserlerinin tahririnde devam
etmitir.

2.1.1.2. Mevz:
rih Rsh Dedeye gre Mesnevnin II., sbtu tartmal V., VI.

Ve

pheli VII. Cilddindeki Farsa dibceler ile I. Ve III. cildlerdeki Arapa dibceler, aid
olduu cildin mevzsunu yani vaz edildii mhiyetini ortaya koymaktadr. Simt,
I.cildin dibcesinin zhdr. I. Cild dibcesinin dier cild dibacelerinden mufrk
hussiyeti, sadece I. Cildin mahiyetini deil Mesnevnin bir btn olarak nasl bir kitap
olduunu belirtmesidir. Dolaysyla Molla Fenr niin sadece I. Cild dibcesini ve
Ankarav niin ilk nce bu dibceyi erhetmitir sorusunun cevab burada yatmaktadr.
Molla Fenr dibce erhi ile Mesnevye kll bir yaklamda bulunmu, Ankarav bu

17
18

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 46.

. Ankarav, Simtul-mkinn, 1b.

162

kllyete itirak etmi ve de dier cild erhleriyle de bu klln czi seviyede taayynlerini
erh etmitir. Bu anlamda Simtn Molla Fenr erhiyle karlatrlmas ve de
birbirinden temyiz edilmesi erh mevzunun daha iyi kavranlmasn salayacaktr.
Mevln dibcenin hemen bnda Mesnev hakknda vusl ve yakin srlar
konusunda din uslnn uslnn usldr. Tanmlamasn yapar. Bu tanmlama
Mesnevnin mevzsunu belirlemek zere yaplm en mcmel tariflerden biridir. Bu
tarifin arkasndan gelen ifdeler Mesnevyi resm-etmeye matuf niteliklerdir.
Molla Fenrye gre Mevln bu cmlesiyle unu kastetmitir: Vusl ya da
vuslat slk ve ahlk ilmidir. Yakin, yakin ilmidir ki akaid ve hakkatler ilmidir dier bir
ifdeyle tevhid ve sfatlar ilmidir. Vusl ve yakin srlar ile burhni deil kefi yntemi
kastetmitir. Buna srlar (esrr) lafzyla iret eder. Zira bir eyin srr, o eyden gizli olan
(haf) eydir. Burhni hkmler ise akl ehline gre gizli deil zhirdir. Tahkk ehlinin ise
akln tavrna ve delillerine iltifat yoktur. Ancak kefiyle bildiini anlamak ve anlatmak
kadaryla akla iltifat eder. Dolaysyla Kitap, Snnet ve hadisler dnda her hangi bir eye
tabi olmaz. Akl delillerle ve mantki burhnlarla istidll ancak anlalmas zor olan
kolaylatrmak iin merudur. Mevln slk ilmini nce zikretmitir. nk vusl
yakinin ncldr. yet kefin phe ve tahminden kurtulu olduu bilinirse, iki ilmin
yntemleri ki hakkatlerin ve sfatlarn ayn olan Allah bilmek ve vusle ulatran slk
ile ahiret menzillerini bilmektir. Bu ise birka vecihtendir. I. vecih: Alimlerin aklad
ekilde din, akl sahiplerini hayra ve kemle, vlm ihtiyarlaryla ynlendiren ilh bir
vazdr. Dinin beyann kitap ve Snnetten mstefd olan fkh ilmi yklenir. Nitekim
Mevln (k.s.) : din ilmi fkh, tefsir ve hadistir. Bunlardan baka her ne okuduysan
habistir. Din eri sfdir ve fakihdir.demektedir. Sonra bilinir ki bu ilmin (fkh, tefsir
ve hadis) kideleri ki Kuran, Snnet ve hadislerden istinbt eder, dinin usldr. Sonra
bu nn usl, kelm ilmi ki inanlar ve ahlk ilmi ki vicdniyyttr. Bu iki ilim yani
onlarn kideleri dinin uslnn usldr. nk kelm ilminde akl burhnlar zatn
varln, sfatlarla muttasf olmasn, tm yet ve beyyinelerle eserlerin ona dayanmasn
ifde eder. Ahlk ilmi ise hikmette, ecatta, cmertlikte, iffette hatta her eyde ifrat ile
tefrit arasnda mutedil olmann bilgisidir. Zira ilerin en hayrls orta olandr. Sonra
burhni bu iki ilmin usl olarak kefi srlar gelir. Kelm ve ahlk ilminin burhnlar
kitap ve Snnetten zhir mefhma (anlama) dayanr. Ancak phesiz zhir olan ey ayn
zamanda keften de mstefddr, Kitap ve Snnetin btn zere hakkat zere
mbeyyendir. Kitap ve Snnete muttali olmak muhakkik iin ancak kefle mmkndr.

163

Mukallid ise sadece onlardan ahz ederek istifde eder. Dolaysyla kefi ilimler burhni
bilgilerin usldr. Yani kitap ve Snnetten istinbatta bulunmu fkhi kidelerin usldr.
te bu usl-i usl-i usl-i dinin manasdr. II.vecih: hakkat ilmi tarkat ilminin gayesi ve
maksaddr. Tarkat ilmi erat ilminin gayesi matlubudur. Zira ilim kendisiyle amel
edilmeyi ister. Fkhi erat ilmi mam- Azam Eb Hanife el-Kfnin tanmlad ekilde
nefsin lehine ve aleyhine olan eyi bilmesidir. tikdiyyt ve vicdaniyytn tm kitap
ve Snnet kaynakl kefi ilimlerden mstefddr. Bir eyin gayesi ve maksdu her ne
kadar beden ve sri feri olsa da rhn ve manev asldr.. Gayelerin gayesi olan kefi
ilimler ise usl-i usl-i usl-i dindir.III. vecih: mehr olan usl-i dinin kelm ilmi
olduudur. Tevhid, sfatlar ve fiiller ilmi olarak da adlandrlr. Bu ilmin usl kitap ve
Snnettir. Fahrulislm Pezdev Uslnn banda der ki: kurtarc ilim ikidir: tevhid ve
sfatlar ilmi erat ve hkmler ilmi. Birincide asl olan Kitap ve Snnete yapmak heva
ve bidattan kanmaktr. Kitap ve Snnet ilmi uslun usl ilmidir. phesiz iki ilmin asl
da lednni, yahut ruhn ya da misl gayb keif ilimleridir. Bu kef ilimler usl-i usl-i
19

usl-i dindir. Dolaysyla Mesnevnin konusu kef ilimlerdir.

smail Ankarav, Mesnevnin mezkr cmleye binen mevzsu hakknda

Srrnin grlerini naklettikten sonra Molla Fenr gibi 3 vecih takdir eder.
Ankaravnin erh ynteminin Fenrden ayrlld taraf, dibace metninde geen her bir
kelimenin lafz ve manev delletlerinin ortaya koyulmasdr. Molla Fenrnin III. Vecih
olarak belirttii Mesnevnin erat-tarkat-hakkat lemesine dayanmasn Ankarav I.
Vecih olarak getirir: Evvel, usl-i selseden murd, aml-i eriyye ve ahvl-i
tarkiyye ve esrr- hakkiyye ola ki, bunlar dn-i slmn usldr. Pes ulm-i ahvl-i
tarkiyye zbde ve umde olduu cihetten, ulm ve aml-i eriyyenin usl gibidir.
Kezlik ulm ve esrr- ilhiyye, ahvl-i tarkiyyeye nisbetle onun usl gibidir. Pes
Hazret-i Mesnev ise, msr: Mesnevmiz vahdet dkkndr. (VI, b.
1528) msrnn fehvsnca, ulm-i vahdet ve dkkn- esrr- hakkatta bu cihetten usli usl-i usl-i dn olmak sahh olur.
Rsh Dedeye gre II. Vecih slm dininin be art olarak mehr olan be
asl (usl-i din) temelde asla dayanr ki imn, ihls ve niyettir ve usl-i usl-i dindir.
Bu asllarn usl ise hikmet ve marifettir. Dolaysyla Mesnev hikmet ve marifet
ilminden bahseden bir kitaptr. III. Vecih ise Molla Fenrnin zerinde srarla durduu
fkh-kelm ve kef ilimler tasnifidir: dn-i slmn iki uslu vardr. Biri usl-i fkh ve
19

Molla Fenr, erh-i Dbcetil-Mesnev, Sl. Ktp. Esad Ef. 3684, 10b-12a.

164

biri dah ilm-i kelm ki, itikdiyyta mtealliktir ve itikdiyyta mteallik olan usl,
usl-i fkhn usl menzilesindedir. Ol cihetten ki, shhat- aml-i zhire, shhat-i itikdi btna zere mbtendir. Mdem ki itikd sahh olmaya, ibdet sahh olmaz ve Hazret-i
Mesnev, bu usleyn-i dnin usl menzilesindedir. Ol cihetten ki, ilm-i kelm bi-esrih
istidlliyyttr, onun iin bu ilmin ashb biri birine mcdele ve mdfaadan hl
deildir. Pes bu ulm-i istidlliyyenin usl, mstelzim-i hakkal-yakn olan ilm-i kef
ve vahy-i kalbdir ki, ol Mesnevdir.

20
21

* *

Hsl- kelm Simtul-mkinn rihin Arapa kaleme ald Mesnev dbcesi

yorumudur ve Mesnevnin hem szel hem de anlam dzeyinde nasl bir Kitb olduu
hakknda, Mesnevye giri mhiyetinde aklamalar iermektedir.
2.1.1.3. Usl:
Simtl-mkinn, Ankaravnin Trke Mesnev erhine kyasla daha muhtasar
bir erhtir. Nitekim bunu yle belirtir: Badeh dbce-i Arabyyeyi ibrt- trkiyye
zere erh eyleyip ve mukaddem olan arab erhimizde yazlmayan, semt- tahrre
dizilmeyen drer-i man ve gurar- letifi bunda rd kldm. T nefi kesr ve ahz
22

tlibne yesr ola ve mbadne yazlan erhe dah mnsebet bula. Mesela Simtta
Mesnev usl-i usl-i usl-i dindir. lemesinin erhini sadece bir vecihten aklarken,
Mesnev erhinde vecihten erh eder. Simtta uslden birincisi, eratn asllar olan
slamn be art, ikincisi eyhe hizmet, tevbe, tecerrd, zikir ve fakr- tamdan ibaret
tarkatn asllar, ncs ise kefi srlardr.
Bir dier metodolojik fark Ankaravnin bu erhte Arapay kullanmasdr. Bu
anlamda mellifin Arapaya vukfunu gstermesi bakmndan nemlidir. Dibceyi
Arapa erhetmesinin sebeplerinden birisi, yet Sahih Ahmed Dedenin kayd doru ise
erh Ankaravnin 1019/1610da Galataya eyh olarak tayin edilmesinden nce
1017/1608de yazlmtr ve medrese ehlinden olarak da medreselilerin telif dili olarak
ounlukla kulland Arapa dili tercih edilmi olabilir. Bylelikle medreselilere
Mesnevnin tantlmas amalanm olabilir.
20

21

22

smail Ankarav, erh-i Mesnev, I, 4. Simttaki Arapa erh ile Mesnev erhindeki Trke erh
arasnda sadece detaylandrma fark olup, yaklam ve taksimde mterektir.
Bu Mesnev, ne yldznme, ne kum fal, ne de rya yorumudur. Allah dorusunu en iyi bilir ki, Hakkn
vahyidir.
smail Ankarav, erh-i Mesnev, I, 2.

165

2.1.2. Cmiul-yt:
rih Rsh Dedenin Mesnev zerine teliftnn kronolojik adan ikinci
srada geleni Mesnevnin her cildinde geen Arapa beyitlerin, mkil lafzlarn, yet ve
hadislerin erhinden ibret olan Cmiul-ytdr. Sahih Ahmed Dedeye gre Ankarav
1017/1608 ylnda Ankarada Mesnev kraati ile megul olurken, Mesnevnin dibacesini
Konyada Arapaya evirdikten sonra, Mesnevde geen bir takm yet ve hadisleri
erhetmeye matuf Cmiul-yt (yetleri derleyen) adyla 1024/1615te Trke bir
kitap telif etmitir.

23

Eseri eyhi I. Bostan elebinin olu, halifesi ve kendisinin

terbiyesinden sorumlu Eb Bekir elebiye ithf ettiine gre muhtemel Onun emriyle
24

ve Mevlnnn merkadini ziyret ettii esnda

kaleme almtr. Nitekim Eb Bekir

Dedenin emriyle Mesnev bahrinde kaleme alnan bir dier erh, Sabh Ahmed
Dedenin am Mevlevhnesi eyhi iken telif ettii htiyrt- Sabhdir. Buna gre
Mesnevde geen yet ve hadislerin erhedilmesi Ebu bekir Dede tarafndan dnemin
dnce ruhuyla mtenasib bir ekilde bir proje olarak Mevlev meayihine tevdi
edilmitir.
2.1.2.1. Maksad:
1015/1606 ylnda Ebubekir elebiye terbiyesi altnda olmak zere dervi ve I.
Bostan elebiye mrd olan Ankarav, eserinin mukaddimesinde btn umm ve huss
ilerinin onun emir ve reyine tefvz olunduunu bildirerek, eyhinin ismini sadece bu
25

kitabnda zikreder ve eserini onlara ithfen kaleme aldn bildirir. Byle bir kitabn
yazlmas teklifi ncelikle Mevlev mrdnndan gelir. Ancak Ankarav telifi bir sre
geciktirir. Konyaya yapt ziyret esnsnda Ebbekir elebi Ankaravye Mesnevdeki
Arapa beyitlerin, mkil lafzlarn seildikten sonra Kurn- Kerim ve hadislerdeki
kaynaklarnn bulunmasn emreder ve erh yazlr.
Konya elebisi Ebbekir Dedenin Ankaravye bu emri, am ziyreti
esnasnda Sabh Dedeye emri ile birleince elebnin Mesnevdeki yet ve hadislerin
erhedilme lzmiyyeti dncesi, Mevlevlerin istifdesinden daha ok tarihsel
balamda Kadzdelilerin Mesnevnin dinin naslarndan bigne kalmas eklindeki

23
24
25

Sahih Ahmed Dede, 288, 293.

Ktip elebi, Kefuz-zunn, II, 223.
. Ankarav, Cmiul-yt, 5b.

166

eletirilerine cevap maksadn da tamaktadr.

rih eserinin fer kaydnda Cmiul-ytn Mesnevhnlar iin telif
edildiini ve Mesnevyi bilmek isteyenlerin bu eserden bigne kalmamalar gerektiini
kaydeder ve ekler: Zira Hz. Mesnev tefasir-i kelm- rabbani ve ahadis ve ahbar-
nebeviden mehuzdur. Pes her kim ki dide-i akal ve ezn khl-i env-i ulm ve
marifle mkehhal ve gerden-i cn cevhir ve zevhir-i ahds ve tefsrle mkellel
olmaya ve mehiz ve menbi-i Mesnevden gfil ve nikt ve irt ve bedyi ve
sanyi-i manevden zhil ola ona lbd ve lzmdr ki eb-i rz bu kitb- marifet
26

nisba mtevail ve il ola.

2.1.2.2. Mevz:

smail Ankarav Mesnev erhinin banda Mesnev kitbn Kuran

tefsirleriyle, nebev hadislerden meydana gelen iki denizin birletii yer (mecmaul27

bahreyn) yapan Allaha hamdolsun. Demektedir. Bu anlayn tafsil ettii ilk metin
Cmiul-yttr. Nitekim Mesnevnin Kef- Kuran olmas Kuran yetlerindeki
manalar iar dellet yoluyla kefetmesine iret eder. Bu anlamda kef bir tr kelm-
ilhinin tefsiridir ve Mesnev bu kelmn izhndan ibrettir. Mesnevde sadece iar
delletler yer almayp, Zemaher ve Raz gibi diryet tefsirlerinden, Taber, Mverd ve
28

bnl-cevznin rivyet tefsirlerinden rivyetler aktarlr. Mesnevnin lafz ve anlam

asndan Kuran kaynakl olmasnn gstergelerinden bir dieri, kitapta 23 baln
(srhun) falan yetin tefsridir, 53 baln falan yet hakknda veya falan yetin
hkm gereince eklinde olmasdr. Lafzen ve manen verilen yet says yaklk 700
kadardr. Bu sayya iret ve telmih yoluyla geen yetleri eklediimizde 1500 kadar yet
Mesnevde dorudan ve dolayl olarak zikredilmektedir. Bununla birlikte Mesnevnin
maz- Kuran ve vahy-i hak olmas, her bir beyitinin Kuran yetleriyle lafzen
olmasa da mana asndan ayn kaynaktan gelen, kelm- ilh-i nefsnin tecelli ettii
mecl olmasn gerektirir.
Mevlnnn Mesnevde kelm- ilhyi tevilde bavurduu kaynaklardan biri
de hadislerdir. Nitekim O Ey tevil-i batl sahibi! Hevan zere Kur'n' tevil edersen
29

muradullah ve murad- Raslullah (s.a.v) zere tevil eylemezsin. der ve tasavvuf tevilin
26
27
28
29

. Ankarav, a.g.e., 233b.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 1.
Hseyin Glerce, Kuran Tefsiri Asndan Mesnev, stanbul 1999, 283.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 244.

167

Allahn murdnn kelm seviyesinde tezahr olan yet ve hadislerle olmas gerektiini
ifde eder. Bu adan lafzyla 158 hadisi beyitlerde nakleder.
Dolaysyla Cmiul-yt iki ksmda deerlendirilir: 1. Mesnevde lafzen ve
manen dellet edilen yetlerin derlenip tefsir edilmesi. 2. Hadislerin erhi.
Birinci ksma rnek olarak Ankaravnin setii ilk beytin yete delleti
asndan u erhini verebiliriz:
Beyit: Ey k! Ak, Tur dana ruh gibi tesir etti. Tur, mest oldu. Musa da
kendinden geti ve dt. erh: Bu beyt-i marifet-i ess sre-i rf'ta olan bu yet-i
kerimeden iktibs olmutur. (Musa da: Ey Rabbim, bana gster, sana bakaym dedi.
Allah: Beni asla gremezsin. Ancak u daa bak. Eer yerinde kalrsa, beni greceksin
Diye hitap etti. Musann Rabbi daa tecelli edince, da parampara oldu. Musa da
baylp dt. (Arf 7/143)

30

kinci ksma rnek olarak ise,

Beyit: (Peygamberin Rabbime misafir olurum demesi ortala yaylnca, O
beni doyurur, su verir sz, bu manev yemekten kinaye olur.) (I, b. 37409) erh: Bu
beyt-i erif bu hadis-i eriften muktebestir. Rivyet-i sahha ile mervdir ki Rasl
aleyhisselm savmda bir nice gn geceye sl edip iftr etmezlerdi. Ashbdan bazlar
teebbuh-i kasd eylediklerinde men buyurup dediler ki: ( ) yani
vislden hazer eyleyin, zira dediler kerre. ( ) dediler ki sen
geceyi gndze letirirsin ya Raslallah. ( ) Bu hususta siz benim gibi
deilsiniz dedi. ( ) Zira ben Rabbim katnda gecelerim. Bana
itm eyledi ve isk eyledi. Hazret-i Hdvendigr buyurur ki, bu itm ve isk el-n
Peygamberin vrislerine dahi mukarrerdir. Ve tam ve arb- Haktan murd tecelliyt31

ztiyye ve sftiyyesidir ve envr- gaybiyye ve esrr- l-raybiyyesidir.

2.1.2.3. Usl:

rih Rsh eserinin mukaddimesinde takip ettii usl u ekilde aklar:

evvel evvel ebyt- melhat- simt ibrz ve imtiyz edip her srede mahallini
bulduktan sonra, tefsr-i mtedvileden Kad ve Kef ve Melimt-tenzl ve Eblleys ve Medrik ve Teysr ve Teshle mtlaa klp zbde-i man ve hlsa-i fehv rd

30
31

. Ankarav, Cmiul-yt, 5b.

. Ankarav, a.g.e., 46a-46b.

168

edip tezylden itinb ve tatvlden ihtirz kldm.

32

smail Ankarav Cmiul-ytta ilgili Mesnev beyitlerinin iret ettii yet ve

hadislerin tefsir ve zhnda Osmanl dnysnda tedvlde olan eserlere mracaat
ederken, sadece beyitleri deil yet ve hadise telmihte bulunan her ciltteki srhlar da
33

34

35

36

37

erheder. Kitabnda I. cild dibacesini erh etmedii halde II. , III. , IV. , V. , VI. Cild
dibacesindeki mkil lafzlar erheder. I. Cild dibcesini erhetmesinin sebebi, Simtlmukinnde erhetmesi olarak grlebilir.
Cmiul-yt ile Mesnev erhi Mecmatl-letif karlatrldnda ilgili
beyitlerin erhinde lafzi mutbakata varan bir yaknlk grlmektedir.

2.1.3. Ftihul-ebyt:
38

Mesnevnin ilk on sekiz beytinin erhidir.

2.1.4. Hall-i mkilt-i Mesnev:

Mesnevde geen mkil yani anlalmas (fehm) zor beyitlerin aklamasn,

hikyelerin serdedilmesindeki maksat ve dayandklar hikmetleri beyan eden Trke bir
Risledir. Ktphane kaytlarna gre tek yazma nshas Bayezid Devlet Ktp.
Veliyyddin Kitapl 1672dedir. Bu nsha muhtemelen eksiktir. Zira sonunda fer
kaydnn bulunmamas ve baka bir nshayla karlatrma imkn olmamasndan tr
eksik kabul etmek gerekir. Dolaysyla nsha sadece Mesnevnin ilk iki cildindeki
mkiltn erhini ihtiv etmektedir.
Sahih Ahmed Dedeye gre 1041/1631 yani rihin veftndan ksa bir sre
nce telif edilmitir.

39

Ancak Ankaravnin eserin mukaddimesinde belirttiine gre

Ftihul-ebyttan ksa bir sre sonra kaleme alnmtr. Ftihul-ebyt yaklk

1030/1620lu yllarda tamamlandna gre Hall-i Mkilt- Mesnev de bu tarihlerde
telif edilmi olmaldr.
32
33
34
35
36
37
38
39

. Ankarav, a.g.e., 5a-5b.

. Ankarav, a.g.e., 49b.
. Ankarav, a.g.e., 83a.
. Ankarav, a.g.e., 128b.
. Ankarav, a.g.e., 159b.
. Ankarav, a.g.e., 208b.
Eser III. Blmde tahll edilecektir.
Sahih Ahmed Dede, 300.

169

Mesnevdeki mkil beyitler (Mkilt- Mesnev) ve mkil lafzlar (Lgt-

Mesnev) zerine mstakil iki tr literatr olumutur. Mkil beyitler zerine Osmanl
kesitinde Ankaravyi nceleyen Musannifek, Yusuf Sinek ve mkil lafzlar zerine
Sudnin eserleri mehrdur. XV. asr melliflerinden Musannifek lakabyla mehr
Aleddin Ali alt cild Mesnevdeki baz mkil beyitleri Farsa erhetmitir
(Sleymaniye Ktp. Lala smail 672-673). Daha ok Hfz Dvn erhiyle maruf olan
Bosnal Sdnin Risle-i Mkilt- ve Istlht- Mesnevsi daha ok ikinci tre ait bir
rnektir (orum l Halk Ktp. 1873/3). Hall-i mkilt, mkil lafzlarn erhi olan
Mesnev lgat tr altna girneyip, Musannifek ve Yusuf Sineakn Mesnev muhtasar
erhi olarak kabul edebileceimiz ilk literatr trne girmektedir. Ancak Yusuf
Sinekn eserinden srette ayrlr. Sinek, mkil beyitleri manalarnn taalluk ettii
Zat, ak, tevhid vs. gibi eitli bab balklar altnda derlemitir. Dolaysyla Hall-i
Mkilt, Musannifekin muhtasaryla sret ve maddede paralellik arzeder.
2.1.4.1. Maksad:
Rsh Dede eserinin giriinde telif sebebini yle aklar: bu kitb-
mstetbn tahrrine mbir olmaya bis meir-i fukardan bu fakirle muir olan
uref dibce-i Mesnevde olan ebyt- semn aere erh ve beynmz grp ve
mtlaa kldklarnda ric ve iltims eylediler ki, al hzel-kys Mesnev-i erfin sir
ebyt- mkile ve kelimt- mudilesine dahi c-be-c bir vecihle erh yazla ki,
zhiratl-mana ve bhiretl-fehv olan ebytn erhinden tlibe istin gele; cem-i
ebytn erh mertebesini bula. Ve hikyttan dahi maksd ne idii beyn ola. Pes bu fakir
li-ecl-i klletil-biza ve ademil-istita nice mddet eeri bunlara itat etmedim.
Lkin efat ve zraatlar (?) kalbime tesir edip, muhlefet semtine dahi gitmedim. Pes
ftih-i ebvb-i murdihi, ittik-i ve itimd-i Hazret-i Nzm- Mesnev olan primin rh-i
pr fthlarndan istimdd edip bu emr-i asr ve kr- hatr maa zafil-basar vel-basra
muterifen alel-aczi vet-taksr, mukirren al ademit-tahkk vet-tabr ur kldm.
40

md-i vsk ve rec-i sdk budur ki suhletle gyete ve sn vecihle nihyete ere.
40

smail Ankarav, Hall-i Mkilt- Mesnev, 1b. II. Cilddeki mkil beyitlerin erhine balama sebebini
ise yle zh eder. Bu zhta ayrca Mevlevler arasnda marifetin azlna da iret eder ve bunun
giderilmesinde Mesnevnin znn erhinin mesabesindeki bu eserinin vasta olacana dikkat eker:
Bu fakir-i pr zilel I. Defterdeki muglak beyitlerin fethinden sonra mteriyan-i ilim ve hikmet-i akall ve
meta ve sila-i marifeti beynel-ihvan kesad ve mbtezel buldukta ve kavabil-i halk- cihan dahi bu
canibe meyl ve muhabbeten mugaffel ve mukaffel mahade kldkta maye-i evk-i tahrir ve tasnife
noksan ve halel gelip, hatr-i fatr bu tul-i emelden bir nice mddet fari oldu pes bade zaman baz
yarann feth-i ebyat- sfr-i saniye yine rabet ve meyelan zuhra gelip pes bunlarn rabet ve
meyelan can u cenan gubar- futur ve tedaniden pak edip, feth-i ebyat- sfr- saniye mcid ve alak
eyledi. middir ki, tevfik-i ilhi karin ola . Ankarav, a.g.e., 57a.

170

Ankaravnin bu dibacesinden anlald kadaryla eser Ftihul-ebyttan

sonra telif edilmitir. rihin ilk 18 beyit erhinden sonra niin 19. beyitten balayarak
srayla Mesnevnin sonuna kadar erh faaliyetine girmeyi terkedip, Mesnevnin baz
anlalmas g beyitlerinin erhine giritii sorusu akla gelebilir? Bu sorunun cevabnda
Ankarav, tm beyitlerin erhinin okunmasnn tlibi yoracan, dolaysyla II. Blmde
aklayacamz ekilde hikye akn bir adan (srette) kesintiye uratan bir adan da
(manada) tafsil eden anlalmas ilk planda mkil mesaj-beyitlerin erhedilmesiyle tm
beyitlerin erhine k tutacak bir yaklamn tahsil edileceini ve bylelikle de
okuyucunun Mesnev hakknda hikye sretlerinin gerisindeki hakiki manalar daha
rahatlkla kavrayabileceini ileri srer. Bu anlamda Hall-i mkilt, hikayelerin vaz
olunma sebebini (hikmet) if eden beyitlerin erhinden ibarettir ve telifi bu maksada
dayanr. Dolaysyla Hall-i mkilt beyitlerde lafz anlam kapal olan kelimelerin
erhinden ibaret bir Mesnev stlahlar lgat olmayp, Mesnevnin tmne datlm
tahkki anlamlara dellet eden beyitlerin tahsis edilip, biraraya getirilmesinden sonra
yaplan bir erhten ibarettir. Bylece Mesnevnin bir tr proto-tipi (muhtasar/nsha) olan
beyit derlemesinin erhi teekkl etmitir. Baka bir ifdeyle Hall-i mkilt Mesnev
muhtasar erhidir. Bu muhtasarn erhi ile tlibin Mesnevye kll adan baklmas
amalanmtr. Hall-i mkiltn Mesnev muhtasar erhi olarak kabul edilmesiyle
Ankarav niin klasik formda Mesnevyi ihtisr ederek erhetmemitir ve bylece
okuyucunun Mesnevye daha rahatlkla nfz etmesini kolaylatrmamtr eklindeki
soru da bertaraf edilecektir. Nitekim Mesnev muhtasarlarnn ilkleri olarak grlen
Musannifekin Mikilt- Mesnevsi ile Yusuf Sinekn (. 953/1546) Cezre-i
Mesnevsi zerine Osmanlda zellikle Ankaravnin mrdi Cevr Dede ile balayan
mstakil bir erh literatr teekkl etmitir. rih Rsh, Cezreden mstan kalarak
Hall-i Mkilt namyla Mesnev muhtasarn tedvin edip erhetmesi, onun Mesnev
zerine orijinal bir erh projesinin makul bir kademesini oluturduuna iret eder. Ancak
bu bilinte telif edilen bir eserin nshalarnn yaygnlk kazanp Osmanl muhitlerinde
aks-i sedsn bulmamas, Mesnev erhinin yaygnlk kazanma sebebine irca edilmesi
mmkn olsa da Cmiul-yt ve dier Mesnev zerine almalarnn nshalarnn
okluu ile Hall-i mkilt nshasnn nadirlii karlatrldnda Hall-i mkiltn
dier eserleri yannda snk kald hayrete mcibdir.
Bir dier adan Hall-i mkiltn Mesnevnin giriinin erhi olan Simtlmukinn, lafzi ve tahkk seviyede yet ve hadislere dellet eden beyitlerin erhinden

171

ibret Cmiul-yt ve Mevlnnn Varlk ve Varln zuhru anlaynn mcmelen

nazm olan Mesnevnin Ftihas konumundaki Ftihul-ebyttan sonra telif edilmesi,
telif

dncesindeki

istikrdan

(tmevarm)

dolay

mstakil

bir

maksad

barndrmaktadr. Bu anlamda Hall-i mkilt Varlk ve Varln zuhru dncesinin

Mesnev metnine dayal ilk tafsili mertebesindedir. Bylece Ankaravnin Mesnev erhi,
ilk tafsil olan Hall-i mkiltn Varlk ve Varlk mertebeleri asndan ikinci tafsili ya da
erhi konumunda olacaktr.
2.1.4.2. Mevz:
Hall-i mkilt, Mesnev muhtasar ve muhtasarn erhinden ibarettir.
Dolaysyla esere erh-i muhtasara-i Mesnev adn da verebiliriz. Burada muhtasar ile
kastedilen Mesnevnin mevzsunu tekil eden, Varlk, bilgi ve ahlk (seyr slk)
meselelerinin taalluk ettii beyitlerin derlemesidir. Bu beyitler Ankarav tarafndan
mkilt olarak kavramsallatrlmtr. Byle bir kavramsallatrma iki sebebe dayanr:
birincisi sret (zhir) ve ikincisi mana (btn) asndan mkillik. Ancak bu iki sebep
beyti, ayn anda mkil hle getirmektedir. Yoksa baz beyitler sr, bazlar da manev
adan mkil deildir. Dolaysyla erh hem sr yani lafz hem de manev yani mana
asndan mkil beyitleri ihtiva eder. Srette mkil olan, manada da mkil olup,
sebepler ancak akl seviyede anlalmas iin tefrik edilmektedir.
Sret asndan beyitlerin mkil olmas, hikye figrlerine ait fiillerin hikye
rgs iinde tahkiyesi esnasnda, tahkiyenin kesintiye uratlmas ile okuyucuya
verilmek istenen mesaj (irad) bildirmesinden neet eder. Yani hikye rgsne kendini
veren okuyucuyu ya da tlip, hikye sretiyle dorudan balantsn kuramad bir
beyitle yz yze gelir. Bu esnada beyit mkilllik yani dorudan anlalmada okuyucuya
problem dourur. Oysa beyit kendi iinde her hangi bir mkillik barndrmaz. Mkillik
okuyucu asndandr ya da hikyenin zhir sreklilii asndan. Mkil beyit modern
ifdeyle mesaj, klasik dilde irad ieren beyittir. rad beytinin anlalmama
sebeplerinden ilki okuyucunun Mesnevdeki hikye sretine kaplp, sretin ardndan
gelen

mesajn

nce

lafzlardan

teekkl

eden

sretini

yani

lafz

anlamn

kavrayamamasdr. Bu adan da Ankarav, eserinde irad beytinin lafz (sr-zhir)

anlamn aklar. Bylelikle mkil beytin birinci seviyede erhi gerekletirilmi olur.
kinci seviyede erh ise irad beytinin btn ya da tahkki anlam seviyesinde
erhi olup, bu erh beytin mana asndan mkil olma sebebinin halline delalet eder.

172

Tahkki ya da tasavvuf anlamn verilmesiyle mkil beyit hall-edilmi olur. Bu tavr

Mesnev zerine tm almalarnda gzkmektedir. Nitekim Cmiul-ytta da yet
veya hadislere iret eden beyitlerin erhinde, zellikle yetlerin rivyet ve diryet
tefsirlerindeki aklanmas aktarldktan sonra tahkk balnn ardndan iar tevili
yaplr. Mkil beytin hall-edilmesi yani erhi hem lafz hem de mana dier tabirle
manann manas (manal-man) asndan ayn anda fakat ardarda yaplr. Zira hem lafzi
anlam hem de tahkki anlam birbiri zerine terettp eder ve birbirini gerektirir. Bir dier
ifdeyle lafz kapal olan beyitler ve erhi farkl, tahkki anlam farkl kategori ve
tasniflerde ele alnmaz.
rad beyitleri tahkiye fiillerinin gerisinde kalan beyitlerdir. Ayn zamanda bu
beyitler hikayelerdeki hissi (5 duyuya taalluk eden) alglamaya konu olan fiillerin delalet
ettii (irad ettii) makul ya da Ankaravnin ifdesiyle mekf (kefedilmeye ak)
manalardr. Dolaysyla hikyelerle amalanan rtk maksad izhar ederler. Baka bir
deyile hikayelerin serdedilmesinden maksad bu mkil beyitlerdir. Beyitlerin
erhedilmesiyle hikayelerdeki maksad da ortaya km olmaktadr.
Dolaysyla Hall-i mkiltn konusu, lafz anlam, hakiki anlam (iar ya da
tasavvuf anlam) kapal olan ve Mesnevdeki hikyelerin g illetini bizlere veren
beyitlerin erhidir.
Bunu bir mislle yle aklayabiliriz: Mesnevde neyin kamlktan kesilmesi
hikyesinden sonra gelen ilk hikye pdih-criye kssasnn ki 35.beyit ile balarserdedilmesindeki maksad, ilk 18 beyit (Varlk ve Varln zuhru ya da Mebde
tasavvuru/marifet) ve ardndan gelen 16 beytin (Mebde tasavvuruna ulamak iin akn
ehemmiyeti) yani toplam 34 beyitteki marifet ve ak tasavvurunu elde etmede seyr
slkun ve slkun gerekleme art iin de yaayan bir veliyy-i kmile balanmann
lzmiyyetidir. Bu iltizm gerektiren ey, ontolojik seviyede ruhun bedenle girdii
ilikidir. te pdih-cariye kssas ki vakaya ya da Ankaravnin deyiiyle nakd-i
hlimize iret eder- mahiyette temel figrden oluur: pdih, cariye ve tabib.
Pdih, ruh-i sultani ya da insani ruhdur. Cariye ise insn rhun nfz ettii hayvan
ruhtur. Tabib ise hayvn rhun insani ruhla nfzunu engelleyen ve hayvn ruhun
manev adan hastalanmasna sebep olan eyleri gidermekle hayvan ruhu tedavi eden
mrid-i kmildir. Pdih-cariye ilikisi vakada ya da tahkk anlamda insani ruhun
hayvn ruhla ilikisidir. Bu ilikide yaplan her bir fiil, insani ruhun hayvn ruhla
mnasebetinin belli merhale ve hallerine delalet eder. Bu delleti Rsh Dede yatay ve

173

dikey seviyelerin dilini mezc ederek yle anlatr: cesed halk olunmazdan evvel bir
padih- rh var idi. Melik-i dnya ve hem melik-i din, yani saadet-i dreyn onun
vcdunda mevz idi. ttifken padih- rh, kendi havssyla yani kuvy- ilmiyye ve
ameliyye ve rhaniyyesiyle esb-i himmet ve azimete svr olup, ikr- marifet iin
mertib-i vcdu seyr eyledi. Pes gzergh- avm ve havs olan h- rh- dnyaya
geldikte rh-i hayvn kenzekin grp ve onun letfet ve melhatini mhade klp
derhl onun esir ve gulm oldu. Murg-i cn kafes-i dnyda tabtab ve ztrab kld. Ve
meyl ve muhabbet melini ona verip, onu taht- tasarrufuna ald. Velakin kenizek nefs-i
kazayla bmr oldu. Ve gayra muhabbet etmek vastasyla kfe-i cemli soldu.
Malumdur ki her zaman insann murd hsl olmaz. Ve herkes keyfe m ye
maksduna vsl olmaz. Velhsl rh-i sultn, rh-i hayvnnin bmarln grdkte
yemn ve imlden ulem-i mukallidn ve meyih-i mzevvirni cem edip ve bunlar
muslih-i nefs kys edip: her ikimizin hayat sizin elinizdedir deyip, ona keml-i
taaukundan kendi hikyetini sehl-i add eyledi.. pes bu tife kendileri muslih ve mrebbi
zum eylediklerinden dediler ki: canbazlk edelim, lzm gelirse fehm-i cem edip
enbzlk yolunda gidelim dediler kibirlerinden inallah demediler pes insana vcib
41

ve lzm olan bir kr baladkta inallah demeleri ve istisn etmeleridir.

smail Ankarav Hall-i Mkilt, ilk hikye olan pdih-cariye hikyesinin

serdedilme hikmetini Mesnevdeki dier tm hikyelerin vaz olunma hikmetini zh
ettii gibi ele aldktan sonra ilk mkil beyit olarak istisn beyti diye mehr olan beyti
seer:

stisny terketmekten murdm kalbin kasvetidir. Yoksa rz bir hlet olan

istisn lafzn sylemek deildir. (I, b. 49)
Pdih-cariye hikyesi 35. beyitle balar. stisn beyti ise 49. beyittir. 35-49.
beyitler aras tahkiyede pdih ile cariyenin, ontolojik dzlemde insani ruh ile hayvn
ruhun karlamasnn tasvirinden ibarettir. Bu tasviri Ankarav yukarda sylediimiz
gibi hiss seviyede cereyan eden tahkiyeyi, makul mana ya da tahkk seviyede mezc
ederek dil-lendirir. Tasvirin ardndan anlalmada problem tekil eden ilk beyit olarak
istisn beytini seer. Seimin arkasndaki temel sebep, beytin mevzsunun tasavvufun
temel meselelerinden olan tevhd-i efl konusudur. Zira istisn lafz yani inallah demek,

41

smail Ankarav, a.g.e., 4a-b.

174

lafz asndan bir mana ifde etmez. Oysa istisnnn ruhuyla ayniyyet Kurnlar, istisn
lafzn sylemesler de istisnnn ruhu yani can olmulardr. istisnnn can tevhid-i
efldir. Tevhid-i efl, bu hadsin mefhmudur ki, yani Mni, Mut, Drr, Nfi
Allah idiini bilmek cn- istisndr ve tevhd-i efldir.
Hsl smail Ankarav Hall-i mkiltta bunun gibi tasavvufun temel
meselelerine dellet eden beyitleri seerek, Mesnevnin zn karm ve erhetmitir.
2.1.4.3. Usl:
Mesnevnin muhtasar olarak grdmz Hall-i Mkiltn tek nshasnn
olduunu sylemitik. Nshann (1b-57a) aras I. Cild Mesnevdeki mkil beyitlerin
erhini, (57a-86b) aras II. Cilddekilerin bir ksmn kapsar. Bu ksmn son beyti Cihn
da baka bir cihn dourur. Bu maher de baka bir maher gsterir/ Kyamete kadar
sylesem, saysam bu kyameti anlatamam. (II, b. 1187-88) beytidir. Bu beyitten sonraki
ksm yani dier ciltler eserin aslnda olup olmadn baka nshayla karlatrma
imknmz olmadndan bilmiyoruz. Nitekim nshann sonundaki beytin erhi yarm
kalm olup, nshada fer ve tetimme kayd dahi bulunmamaktadr. Bu durum, nshann
eksik olduunu akla getirmektedir. Fakat dier taraftan nshann son beytinin kyamete
kadar sylesem saysam bu kyameti anlatamam anlamndaki beyit olmas, Ankaravnin
buraya kadar telifte bulunup, dierlerini anlatmaktan sakndn da akla getirmektedir.
Ancak bu kendisini destleyecek baka bir kesin delil olmadndan vehim mesabesinde
kalmaktadr.
Eserde, Ankarav daha nce Ftihul-ebytta ilk 18 beyti ve Simtulmkinnde I. Cild dibcesini erhettii iin 19. beyit erhiyle balanr. Ancak Mesnevde
ounlukla takip ettii yegne usl olan fasl kidesine gre 19. beyit ile ilk 18 beyit
arasnda mnasebetler kurar. Fasl kidesine gre bir beytin kendisinden nceki beyitle
olduu gibi kendisinden sonraki beyitle de tam mnasebeti vardr. Buna gre birbirinden
baka olan iki beyit arasndaki nisbeti bilmek, o beyitlerin manalarn bilmek demektir.
Nitekim Man ilmine gre fasl, birbirinden lafz olarak farkl olan iki kelm arasnda
ikisini birletiren bir cihet olmad durumda, bir nc kelm ile tam bir mnsebet
kurmaktr. Bylece beyitler arasnda irtibat saland gibi, erh bu mnasebet kurmaktan
te bir ey de deildir.
Hall-i mkiltta 19 ile ilk hikyenin balad 35. beyit aras fasl kidesi
uyarnca erhedildikten sonra, ilk srh zikredilir ve hikyenin anlatlmasndaki hikmet

175

aklanr. Daha sonra I. Cildin II. Hikyesi olan Bakkal-Papaan hikyesine kadar 31
ird beyti yine aralarnda mnsebetler gzetilerek erhedilir. Mesnevnin kendisinde
sz konusu I. le II. Hikye arasnda 246 beyit vardr. Ankaravnin bunlar arasndan 31
irad beyti tespit etmesi ve bunu Mesnev srhundan sonra yazmas, ilk bakta azlkla
veya Mesnevde hikye rgsn delen irad beyitlerinin eksiklii olarak ithama konu
olabilir. Ancak her bir beytin erh metninde, her ne kadar Mesnev srhunu yazmay
ihmal etse de, kendisinden sonraki bir veya birka beyti de konunun aklamasna dahil
eder. bu da irad beyitlerinin artmasna sebeptir.
Beyitlerin

erhinde

ncelikle,

Ankarav

farkl

Mesnev

nshalarn

karlatrarak metin tahkki yapt iin nsha farklarn da kaydeder. Lafz farklarnn
dourduu beytin farkl takdiri anlamlarn zikrettikten sonra yet ve hadislere dayanarak
beytin tasavvuf ya da tahkki anlamn verir.
II. cild dibacesinin erhini de ieren Hall-i Mkilt, her ne kadar
tamamlanmam olsa da rihin en nemli eserlerinden birisidir.

2.1.5. Nisb- mevlev :

Nisb- mevlev, Ankaravnin telif ettii son eserlerden biri olup, Minhculfukardaki ayn taksim ve muhtevayla 100 tasavvuf kavramna dellet eden Mesnev
beyitleri derlemesidir. Bu itibarla Mesnevdeki tasavvuf stlahlar szl olarak
grlebilir. Sahih Ahmed Dedeye gre Minhcn elif-bs olan Nisb, htim
kelimesiyle tarih drlmesinden anlaldna gre 1041/1631 ylnda tamamlanmak
zere 1 ylda telif edilip, Ankaravnin en son yazd Farsa bir eser olarak kabul
42

edilmitir. Trih kayd yledir:

(Bu yaz yani kitap nihyete erince 1041 senesini gsteren (htim) lafz onun
trihi oldu)
Ancak tespitlerimize gre yaygn kanaatin aksine vefatndan ksa bir sre nce
manzm olarak telif ettii son risle Mebde ve Meddr.
Nisb- Mevlev, Tahirl-mevlev (Tahir Olgun) tarafndan Trkeye tercme
edilmitir. Tercme 7 Mart 1947de tamamlanm ve eceddin Onuk tarafndan 7 Aralk
42

Sahih Ahmed Dede, 300; A.Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, II, 163.

176

1952de

istinsha

balanlp

20

Nisan

1953de

tamamlanmtr.

Tercmenin

mukaddimesinde Nisb ve tercmesinin servenini Thirl-mevlev yle tasvir eder:

Hicr 1342 tarihinde Yenikap Mevlevhnesinde ile kardm srada
eyhim Mehmed Celleddin eyh Dede Efendi merhmun huss ktphnesinde sekiz
on sayfalk evrk- pern grm, bunlarn eyh merhmun kk birderi Kemleddin
evki Dede merhmun balam bulunduu Nisbul-mevlev tercmesi olduunu
anlamtm. evk Dedenin ikml derecesine muvaffak olamad Nisbul-mevlevyi
derghn ktphnesinden alp okudum. rih-i Mesnev eyh smail Ankaravnin
eyhlislm Yahy Efendinin tevkiyle- Mesnev-i eriften toplam olduu ve bir
Tarkatnme eklinde vcda getirmi olduu o eseri istinsh ettim. Ktphanemde duran
43

Nisbul-mevlev bir aralk kayp oldu. Fakirhnenin ihtirk esnsnda onun da yanm
olduuna ihtiml verdim. Aradan zamanlar getikten sonra ihvndan Celleddin Bey
nmnda birinin olu bunu Atyemez civrnda sokakta bulmu ve pederine gstermi.
Sonunda imzam bulunduu iin Celleddin Bey kitab fakre getirdi. Son derece mahzn
oldum. Anlalan vaktiyle biri okumak iin onu benden alm. Ben alan unuttuum gibi,
alan da idesini akldan karm. Sonra ya cebinden yahud evden eve tanrken eys
arasndan drm. Hazret-i rihin Minhcul-fukarsna bir meyyide olan
Nisbul-mevlevyi tahtel-lafz tercme etmek hevesine kapldm ve rih merhmun
Mesnev erhinden istifde ederek tevfk-i ilh ile ikmline muvaffak oldum. Maksadm:
tarkatime ve ihvnma bir hizmette bulunmakt. Cenb- Hak sarf ettiim mesyi kemli keremiyle kabl buyursun ve abd-i ciz iin rahmet ve mafiret veslesi klsn. mn.

44

Mtercim Thirl-Mevlev, kitapta geen Mesnev beyitlerinin aid olduu

yerleri gsteren referanslar kaydetmitir. Bu referanslar hakknda yle der: beyitlerin
hizsna konulan rakamlar o beyitlerin Ankarav erhinde kanc cildin kanc
sayfasnda olduunu gsterir. stteki numaralar Ankarav erhinin Msr tabna (Kahire:
Dart-tbatil-hidiviyye 1835), alttakiler ise stanbul basmasna (stanbul: Matbaa-i
Amire 1289) aittir. Msr tabna aid olanlar vaktiyle Yenikap Mevlevhnesi eyhi
Osman Selhaddin Dede Efendi (. 1304/1886) tarafndan bulunmu ve konulmutur.
43

44

Thirl-mevlev muhtemelen bu esnada ya Yenikap semzenbas olan Halid Dededen ya da skdar

Mevlevhnesi vekili Halid Dede (. 1320/1902)den ki Thirl-mevlev sadece Hlid Dedeyi mutlak
olarak ifde eder ancak ileyi Yenikapda kard iin semzenba Halid Dede olmas kuvvetle
muhtemeldir- Nisb- Mevlevyi ister. Gznn nnde durduu halde Hlid Dede yok diye cevap verir.
Bunun zerine Thirl-Mevlev kendi ifdesiyle kitab alr gzne sokar. Tahirl-mevlev, ilehane
Mektuplar, Ankara 1995, 88.
. Ankarav, Nisb- Mevlev, trc. Thirl-mevlev, giri; tercmenin tantm iin ayrca bkz. Ahmet
Nezih Galitekin, Tahirl-Mevlevnin Nisbl-Mevlev Tercmesi, Yediiklim, V/38 (1993), 93-94,

177

stanbul basmasna mteallik olanlar da taraf- ciznemden aranlm ve ilve

edilmitir.

45

2.1.5.1. Maksad:
Mukaddimede smail Dede, eyhlislm Yahya Efendinin (. 1053/1643), bir
sohbet esnasnda, vaktiyle Mesnevden, ahlka it beyitler intihb ettiini, fakat vaktinin
msid olmamas yznden tamamlayamadn sylediini ve byle bir kitabn tertbini
kendisinden istediini, bu istek zerine bu kitab yazdn bildirmektedir. eyhlislam
Yahya Efendi ile sk mnasebetlerde bulunan smail Ankarav, bir Mesnev sekisi olan
Nisabul-Mevlev adl eserini onun tavsiyesi ile telif ettiini eserinin mukaddimesinde
yle bildirir: Bir bayram gn muyede iin eyhlislam Yahya Efendinin ziyaretine
gittim. Sohbet esnasnda Efendinin hsn-i ahlk dolaysyla ben bu talep ve taharri
aleminde hsn-i ahlktan daha iyi bir ehliyet gremedim.

Yani Ben bu talep ve taharr lemi olan dnyda hsn-i ahlktan daha iyi bir
ehliyyet grmedim (II, b. 810) beytini okudum. Beyit eyhlislamn ok houna gitti:
Evet, szn dorusu budur, bunda hi phe yoktur dedi. Sonra da vaktiyle
Mesnevden byle beyitler intihabna balamtm. Lakin devam ve ikmaline muvaffak
olamadm., siz bu yolda seme beytleri toplamak sretiyle bir intihabname vcda
getirirseniz derviler iin ok deerli bir yadigar olur tavsiyesinde bulundu.
eyhlislamn bu tavsiyesi zerine gnlde bir mntahabnme yapmak hissi uyand.
Dergha avdetimde o his artt. Bir gece istihare ettim ve bunun hayrl bir i olacan
anladm. Byle bir eser cemini bana myesser eylemesini Cenab- Hakdan temenni
ederek ie baladm ve itmmna muvaffak oldum. Mesnevden intihab edilmi olduu
iin Nisabul-Mevlev koydum. Mevlev olanlar bu kitab yr-i cn ittihz ederek
mcebince amel etmek zere gece gndz okumaldr. Bu kraat neticesinde kendileri iin
nefsin elinden kurtulmak, tarkat ahvline vukf peyda etmek, sonunda yksek makmta
46

erimek ve Mesnevnin hakikini anlamaya mstaid olmak saadetleri husle gelir.

Ankaravnin eserine Nisbul-Mevlev adn vermesiyle, eserin telif maksad

45
46

. Ankarav, a.g.e., 4.
. Ankarav, a.g.e., 1.

178

arasnda dolayl irtibatlar vardr. Her ne kadar mellif byle bir ismi eserine niin
verdiini mukaddimesinde belirtmese de, eserin mellifin Mesnev erhi projesinde
muhteva asndan en mhim bir yer igl etmesi, eserin ad ile telif maksad arasnda bir
takm armlara imkn vermektedir. nisb kelime anlam olarak zerine zekt
verilmesi farz olan mal mikdar, zekt ls, asl, sermye, istenilen derece ve had, bir
mecliste grmeye balanabilmek yahut karar verebilmek iin bulunmas art olan az
47

says demektir. Ankarav eserin muhtevasnn Mesnevden intihb edilmi olduu iin
kitabn adnn Nisbul-Mevlev eklinde konulduunu sylemektedir.

48

Bununla

beraber tetimme kaydnda eserin mahiyetini tarif eder biimde Mntehab- Mesnev-i
Manev-i Mevlev adn da kullanmaktadr. Bu itibarla Nisbul-Mevlev ad
etimolojik kkeni dikkate alnarak iki tr arma sebebiyet vermektedir: birincisi
kitabn muhtevasnn kayna ynnden, ikincisi kitabn muhatablar ynnden. lkine
gre, Nisabu-mevlev adnda Mevlev ile kastedilen Mevln ve Mesnevsidir.
Nitekim Mesnevye verilen nispetlerden birisi de Ankaravnin eserin tetimme kaydnda
49

belirttii gibi Mesnev-i Mevlevdir. Rsh Dede burada Mevlev ile Mesnevyi
kastetmi olmaldr. Nisb ise kelime anlamlarndan biri olan asl anlamna alndnda,
Nisbul-Mevlev tabiri Mesnevnin asl, z, Mesnevden istenilen derece ve had anlam
kazanr. Bylece Hz. rih, bu ad eserine vermekle kitabn Mesnevden seilen beyitleri
iermesi sebebiyle, Mesnevnin asln yansttn ima eder. ikinci arm ise
muhatablar ynndendir. Bu vecihte Mevlev, Mevlevlik tarkatna intisap etmi
kimsenin nisbesidir. Nisab ise bu kimsede bulunmas art olan Mesnevden elde etmekle
mkellef olduu irfn sermaye anlamndadr. Dolaysyla Nisbul-mevlev, adnn
arm sz konusu olduunda Mevlev olanlarn, Mesnevnin asln yanstan ve
Mesnev kltrnn asln elde etmek iin okumakla mkellef olduklar bir kitap adna
dellet eder.
Nisbul-mevlev, ekl zellii bakmndan Minhcul-fukarnn sistematiini
tadndan, Minhcn yazlmasndaki maksadlar da iinde barndrr. Minhc
tantrken tafsilatl olarak aklayacamz ekilde telif maksad iki sebebe dayanr:
Mevlev olanlara, Mevlevliin bir tasavvuf yolu yani tarkat mahiyetine sahip
olmasndan dolay, bu mahiyete arz olan sfliin aklanmas, dieri de selef eilimler
barndran Kadzdelilerin tasavvufa ynelik eletirilerini, yine bn Teymiyyenin
47
48
49

Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lgt, II, 1712.

. Ankarav, a.g.e., 1.
. Ankarav, a.g.e., 72b

179

nclnde bazlarnca selef-tasavvufun ncs kabul edilen Abdullah Herev

Ensrnin onlu tasavvuf stlahlar saym ematiinde tasavvufu nasslar temelinde
tantmak ve cevaplar vermek amacna matuftur. Nisbul-Mevlev ise daha ok Minhcn
birinci gayesini Mevlevlik zelinde detaylandrp ikmle erdirmek zere kaleme
alnmtr. Buna gre Mevlevlikin tasavvuf anlaynn dayand en temel eser olan
Mesnevdeki tasavvuf kavramlarnn rd tasavvuf dncenin sistematize edilmesi
Nisbul-Mevlev ile mmkn olmutur. Bundan dolay tezimizin giriinde de
belirttiimiz gibi smail Ankaravnin Mesnev erhinde detaylandrd tasavvuf
dncesininin mahiyetinin bilfiil taayyn ettii iki eseri vardr: Minhcul-fukar ve
Nisbul-Mevlev. Nisb, Minhcn Mesnev beyitleriyle erhi olduu gibi, Ankarav
erhinin de tasavvuf dncedeki sistematiini vermesi asndan Hz. rihin tasavvuf
dncesini mcmel adan bizlere vermesiyle en kuatc eseri olarak grlmelidir. Bu
kuatclndan tr de mellif eseri hayatnn son demlerinde telif etmitir.
2.1.5.2. Mevz:
Nisbul-Mevlev, Minhcul-fukar ya da Tarkatnmede olduu ekliyle
ksma taksim edilmitir. I. Ksm tarkat dbna, II. Ksm erat dbna, III. Ksm
marifet ve hakkat dbna dirdir.her ksm 10 baba, her bab da 10 tasavvuf kavramna
ayrlr. Dolaysyla 300 tasavvuf kavram Mesnevde lafz ve/veya anlam olarak getii
beyitler seilip, ilgili ksm ve bablarn altnda sistematik olarak dercedilmitir. Bu adan
Nisbul-mevlev, Mesnevde geen tasavvuf stlahlar szl mahiyetindedir. Ancak
bu szln harf sistematikle deil de zelde Mesnevnin genelde Tasavvuf dncenin
mahiyetini ekillendiren erat-tarkat-hakkat l yapsna gre in edilmesi, eserin
smail Ankaravnin tasavvuf dncesini tahll etmede eseri vazgeilmez klmaktadr.
Mesnev Mevlnnn tasavvuf anlayn ieren didaktik manzm bir eserdir.
Eser, ksm, bab, fasl gibi blmlere ayrlmadndan sistematik deildir. Bazlarnn
dedii gibi manzm olmas Mesnevnin sistematik olmamasnn gereidir, anlay doru
deildir. Zira baz manzm eserler sistematik mahiyette olabilir. Eserin didaktik olmas
da sistematik bir yapya sahip olmasn zorunlu olarak istilzam etmez. Mesnevnin
sistematik olmamas ifahi tahkiye geleneinden kaynaklanr. Bu tahkiye rgs
ierisinde hikayenin manzm ekilde ind edilmesi kesintiye uratlarak aktan veya
hikaye iinde telmihen istenen mesaj ve tasavvuf mana muhataba intikal ettirilmek
istenir. ntikal muhatabn anlay lsnde bir sonuca ulamaya matuftur. Dolaysyla

180

Mesnevnin sylenmesindeki asl maksad ve mevz bu tasavvuf manalar ise, bu

manalarn intihb edilmesi okuyucunun irdndan daha etkili olacaktr. te NisbulMevlev, Mesnevdeki tasavvuf mana ve stlahlar belli bir sistematik iinde derleyen bir
eserdir. Bu anlamda Hall-i mkilt- Mesnev ile Mesnevnin z olmas asndan
paralellik arzeder. Hall-i mkilt, Mesnevdeki tasavvuf dncenin temel konularna
iret eden ird beyitlerini derlerken, Nisb tasavvuf kavramlar erevesinde
Mesnevnin asln ortaya koyar.
Lbb-i Lbb-i Mesnev
I. AYN-ERAT

I. Nehir-man, ehadet ve ibadetin gerei

II. Nehir-Taharet, namaz, oru, zekat, hac

ve cihadn nitelikleri, hakkatlari
III. Nehir Kaza ve Kader, Cebir ve htiyar IV. Nehir lim, akl ve mertebeleri

V. Nehir Havf (Korku), Reca (mit) VI. Nehir Adalet, zulm

ve mkafat
ve Neticeleri

1. Reha- man

1. Reha- Taharet

1. Reha- Kaza ve Kader

1.Reha- lim

1.Reha- Reca

1.Reha- Adalet

2. Reha- ehadet

2. Reha- Namaz

2. Reha- Cebir ve htiyar

2. Reha- Akl

2.Reha- Havf

2.Reha- Zulm

3. Reha- badet

3. Reha-Oru

3.Reha- Mkafat

4. Reha- Zekat
5. Reha- Hac
6. Reha- Cihad

II. AYN TARKAT

I. NehirTenbih, Tevbe, Sohbet, Talep

II. Nehir Mride Tevessl

1.Reha- Tenbih

1.Reha- rad eden eyhin zellikleri

1.Reha- Slk
2.Reha- Tarkat eyhlerine ynelik edebe
riyet
2. Reha- Rehbere mtabaat

2.Reha- Tevbe

III. Nehir Seyr u Slkun balangc

IV. Nehir Riyazetin Ksmlar

V. Nehir Slkun Ortas

VI. Nehir Slkun Sonu

1.Reha-Dnyay terk

1.Reha- Gzel ahlk

1.Reha- Sema

2.Reha- Nefsin hevalarn terk

2.Reha- Sadakat ve Vefa

2.Reha- Zkr

3.Reha- Sohbet

3.Reha- Hazm (Kesin kararllk) ve htiyat 3.Reha- Halvet ve Uzlet

3.Reha- Cmertlik

3.Reha- Tefekkr

4.Reha- Talep

4.Reha- Cezbe

4.Reha- Skut

4.Reha- Rza ve Hasedi terk

4.Reha- Yakin

5.Reha- Seher (Uykusuzluk)

5.Reha- Kanaat ve hrs terk

5.Reha- nsann marifeti

6.Reha- Alk

6.Reha- Tevekkl

6.Reha- Kalbin marifeti

7.Reha- Sabr

7.Reha- Tevazu, izzet, kibirlenme

7.Reha- Ruhun marifeti

8.Reha- Takldi terk

8.Reha- Yumuak huyluluk

8.Reha- Tasavvuf ve Fakr

9.Reha- Niyaz ve Dua

9.Reha- hlas

10.Reha- hreti terk ve yalnz kalma

III. AYN HAKKAT

I. Nehir Ak

II. Nehir Makamlar

III. Nehir Seyr u Slkun Neticeleri

1.Reha- Akn Nitelii

1.Reha- Mahade

1.Reha- Marifet ve Mertebeleri

2.Reha- klarn zellikleri

2.Reha- Kabz ve Bast

2.Reha- Fena ve Beka

3.Reha- kn akta fenas

3.Reha- Ak Sarholuu (Sekr-i ak)

3.Reha Tevhid ve dereceleri.

4.Reha- Mecazi Ak

4.Reha- Kurb (Yaknlk)

5.Reha- An Tecridi (asosyallemesi)

5.Reha- Vasl (Vuslat)

6.Reha- An ttihad

Mesnev literatr vadisinde Nisbla karlatrabileceimiz balca eserler

Nak Hseyin Viz Kaannin Farsa Lbb-i Lbb- Mesnevsi ile Yusuf Sinekn
Cezre-i Mesnevsidir ki Sinek eserini nce Farsa yazm sonra Trkeye tercme
etmitir. Lbb-i Lbb- Mesnev sistematik olarak Mesnevdeki tasavvuf kavram ve
konularna irete eden beyitlerin derlendii eser olup Nisab gibi erat-tarkat-hakkat
l yapsna dayanr. Buna gre Hseyin Baykaraya Lbb-i Lbb, Nisbdaki 3 ksm
50

gibi 3 ayna (kaynaa) taksim edilir: I. ayn erat, II. ayn tarkat, III. ayn hakkattr.
50

Mevln Molla Hseyin Kn, Lbb-i Lbb- Mesnev, thk: Said Nefs, Tahran 1362.

181

Her ayn nehirlere, her nehir reha (damla)lara ayrlmaktadr. Bu yap Mesnevnin I. Cild
dibacesinde geen usl-i usl-i usl-i din zincirlemesinden mlhem olarak vaz
edilmitir. Ancak Ankarav Nisabda tarkat halkasn erattan nce getirir. Zira Minhc
ve dolaysyla Nisbn telif maksad ncelikle XVII. asra kadar inkraza uram
Mevlevliin mahiyetini bir sf tarkat olmas itibariyle tantmaktr. Nefsl-emirde ise
mana olmadan sretin bir deeri olmayaca gibi tarkat olmadan eratin yaanmas da
krla uramaktan baka bir ey deildir.
Edirne Murdiye Mevlevhnesi eyhi Yusuf Sinekn Cezre-i Mesnevsi 35
konu balnda 366 beyit ihtiva eder. Osmanl Mesnev antolojileri iinde en ok erh
edilenidir. Konu balklar hakkat ve tarkata dair olup erat esere dhil edilmemitir. lk
13 konu hakkate ya da marifete dair olup, genelde slikin zelde mevlevlerin ilh ilim
hakknda bilgilenmesini amalar. 14. konu bal tevbe olup 35. bala kadar eitli
slk ilmine dair konular ele alnmaktadr. Sinekn erat ve esrrna dair konular
kitabna dahil etmemesi ya msellem kabul ettii ya da melm tavrnn baskn
olmasndan dolaydr. Gnmzde elimizde bulunan snrl saydaki iirlerinden Onun
51

melm ve hurf tavrnn glip olduu anlaldna gre ikinci ihtimlin olmas daha
gldr. Cezrenin dibcesinden anlaldna gre derleme Mevlevlie giren derviler
iin yazlmtr. Bu hliyle Nisbul-mevlev ile maksadda mterektir. Ancak konularn
ncelii-sonral dikkate alndnda Ankarav tarkat meselelerini ncelikli husus olarak
baa alp Zt tevhid ve ak gibi hakkate dair konular sona alrken, Sinek eserinde
ncelikli husus olarak Zt tevhid ve ak konularn baa alm ve sonunu da ayn
konularla tamamlamtr.

52

Bu anlay Sinekn melmet mertebesinde olmasndan

kaynaklanmaktadr ki slkta son mertebedir. Bu mertebenin dier bir ad ak

mertebesidir. Bayrm-melm Abdullah Bosnevnin ve Mevlevler arasnda melmet
tavrlaryla n plana kan lm Dede, Cevri elebi ve eyh Glipin Cezre zerine erh
yazmalar bunun dier gstergelerinden biridir. Ankarav ise en bata Mesnevyi tarih
gndermeler de ieren tarkatta ird metni olarak deerlendirdiinden Minhcn
paralelinde Nisb- mevlevde de tarkatn irdnda ncelikli konular baa almtr. Zira
Ankaravye gre uslsz vusl olmaz.
51
52

Esrr Dede, 530.

lm Dede, Cezre-i Mesnev erhi, MF ktp. Yazma 71, 1b-2a. Cezrede en ok beytin yer ald konu
33 beyit ile eserin sonunda yer alan ak ve yokluktur. Onu 28 beyit ile riyazet ve alk konusu takip
etmektedir. En az beytin yer ald konular ise beer beyit ile riflerin temiz ztlar, isteklilerin yardm,
hretin zarar ve yokluun faydalardr. Mesnevnin I. cildinden 98, II. Cildinden 67, III. Cildinden 66,
IV. cildinden 45, V. Cildinden 47 ve VI. Cildinden 24 beyit yer almaktadr. 19 beytin yeri ise mekktur.
smail Gle, a.g.m., 163.

182

2.1.5.3. Usl:
Tabloda da grlecei gibi smail Ankarav Nisabul-mevlev adn verdii
Mntehabnmesinde yaklk 1500 Mesnev beytini semitir. Elbette ki seilen Mesnev
beyti adedi, tarkat-erat-hakkat konularna taalluk etmesi itibariyle bu kadarla snrl
deildir. Nitekim Ankaravnin kulland fasl kidesi uyarnca birbiri peisra gelen her
beyit birbiriyle eitli alardan irtibatldr. Ancak seilen beyitler, sz konusu tasavvuf
kavram ve konulara dorudan delalet etmesi bakmndan Mesnevdeki tasavvuf
dncenin erevesini bizlere vermektedir. Dier taraftan bu eser, Ankaravnin
tasavvuf dncesini ekillendirme de hangi Mesnev beyitlerine nem atfettiinin bir
gstergesidir.
Beyitlerin en fazla seildii konularn banda tekkede oturanlarn (fukar)
faziletleri ve yapmakla mkellef olduklar eyler (55 beyit), yaayan bir mride intisbn
zorunluluu (44 beyit) , namaz (44 beyit) vs. gelmektedir. Bu durum NisabulMevlevnin ilk planda muhatabnn Mevlev tekkesinde oturan fukar olduuna imada
bulunmaktadr. te yandan toplamda Tarkat ve erat dbyla ilgili seilen beyitlerin, 10
blme ayrlan marifet dbnda her bir blmdeki beyit toplamndan fazla olmas,
Ankarav gzyle Mesnevnin didaktik zelliinin daha ok tarkat ve erat fiillerine
taalluk etmesiyle de yorumlanabilir. Ancak bu yorum Mesnev marifet ve hakkat db
hakknda dierlerine kyasla daha az bilgi salamaktadr eklinde ar bir yoruma da yol
amamaldr. Burada sz konusu olan smail Ankaravnin Mesnevnin mahiyetini
yanstan bir eser olmas anlamnda Nisabul-Mevlevde bu mahiyeti nasl yansttdr.
Bu sorunun cevab Nisabul-mevlevnin telifinden gdlen amala, amacn ortaya
kmasn salayan Mesnevye bak tarzdr. Nitekim Ankarav ile eyhlislm Yahya
Efendi arasnda geen diyalogtan da anlald ekilde Mesnev daha ok bir tasavvuf
ahlk kitabdr. Zira bidyette olduu gibi nihyette de ahlktan te bir ey yoktur. Ahlk
ile kastedilen ise db ya da tasavvuf edebtir. Bu edebin kazanlmas ncelikle yaayan
bir mride intisbn zorunluluu ve sonrasnda uygulanan seyr slktur. Bu adan
smail Ankaravnin tasavvuf dncesinde tasavvuf ahlk anlayn tebellr ettiren eser
Nisabul-mevlevdir. Varlk ve bilgi anlay ise bn Arab ve bn Farz zerine yapt
erhlerden ortaya kt gibi, Mesnev erhi bu anlayn ahlk ile irtibtn salayan
metin olarak karmza kar.

183

I .KISIM

TARKAT DBI

II.KISIM ERAT DBI

MSBA

III.KISIM

MARFET ve HAKKAT DBI

MSBA

I.BAB ( Slkun Balangc )

MSBA

Mevlevliin mahiyeti

36

man

17

Yakaza

26

Halfenin ahvli

37

Kelime-i tevhid

35

Tevbe

19

eyh-i Kmil

39

Temizlik

29

Bk

ntisbn zorunluluu

44

Namaz

44

nbet

Slike gereken artlar

32

Zekt

21

Muhsebe

Tekkedekilerin faziletleri

55

Oru

30

Tefekkr

14

Seferin fazileti

19

Hac

31

Zikir

12

Seferin maksad

41

Evlilik-Bekarlk

14

'tism

Sem'n srlar

16

almak-Dilenmek

24

Firr

10

10

Raks ve Devran

23

10

Sa'y-Cehd

22

10

Huml

11

Fasl (Sem'daki Haller)

8
Toplam Beyit Adedi

II.BAB ( Birinci Menzil )

350

267

112

MSBA

III.BAB ( Mumelt )

MSBA

Halvet

Tebettl

Uzlet

bdet

17

Riyzet

Hrriyet

sr

10

Hzn

Murkabe

Ftvvet

Havf

10

Hrmet-Tazim

Sdk

Rec

hls

12

Hay

Hu

stikmet

kr

10

Zhd

Tevekkl

Sabr

13

Takv

Kanaat

Rza

10

Ver

10

Teslim

10

nbist

10

Toplam Beyit Adedi

57
MSBA

VI.BAB ( Slk Vdileri )

MSBA

VII. BAB ( Haller ve Makamlar )

MSBA

Kasd

hsn

Hal ve Makam Fark

Azimet

lim

22

Muhabbet

Mrid

Hikmet

Ak

22

Murd

10

Basiret

13

evk

Edeb

11

Firset

10

Zevk

Yakn

12

lhm

12

Ata

ns

Marifet-i havtr

Heybet

Tasavvuf

Hazm

Hayret

13

Fakr

Himmet

Kalak

10

Gn

10

Kurb

10

10

Gayret

Toplam Beyit Adedi

69
MSBA

IX.BAB ( Hakkat )

MSBA

X.BAB ( Slkun Sonu)

Evliyullah

14

Mkefe

Marifet

23

Sr-Ehl-i sr

12

Mhade

Fen

14

Garb

Tecelli

Bek

16

stirk

10

Hayat

Tahkk

12

V.BAB ( Usl )

VIII.BAB ( Velyet )

IV.BAB ( Ahlk )
2

MSBA

Hulk

16

Tevzu

76

89

100

82
MSBA

184

Mahv

Kabz

10

Telbis

17

Vakit

Bast

Vcd

Saf

11

Sekr

16

Tecrid

Srr

Sahv

Tefrid

Telvin

Fasl

10

Cem'

10

Temkin

10

Vasl

15

10

Tevhid

26

Toplam Beyit Adedi

74

89

129

III.KISIM TOPLAM BEYT ADED

877

GENEL TOPLAM BEYT ADED

1494

MSBA : Mesnevi'den seilen beyit adedi

2.1.6. Mebde ve Med:

Mebde ve Med rislesi smail Ankaravnin yazd 734 beyitlik Mesnevdir
ve telif ettii son eserdir. Tek nshas Ankara Milli Ktphne A003981-02de
bulunmaktadr. Nsha mellif nshas olmayp, istinsh kayd yoktur. Eseri Milli
Ktphneye I. Ciltten kendi nshasna gre 2112., Veled elebi tercmesine gre 2070.
beytine kadar hece vezniyle ok gzel bir ekilde manzm tercme eden Dr. Abdullah
ztemiz Hactahirolu balamtr.
Mebde ve Med Varln nasl balad ve sonunun nereye varaca
konusuyla ilgili bir tabir olup, ayn zamanda bu konuda yazlan eserlerin ortak addr. Bu
anlamda kelm, felsefe ve tasavvufta mebde ve mead konusunda mstakil bir literatr
olumutur. Literatrde mebde ve med slm felsefesine, kelm ve tasavvufa dair
eserlerin varlkn sudur veya yaratl veya zuhru, hiret blmleri iinde ele alnm,
konular kalasik slam dncesinde bir telif tr olmu, bu adla mstakil eserler
yazlmtr. Ancak bu bal tayan kitaplar incelendiinde bunlarn sadece yaratl ve
ahiret konularndan bahsetmedii, muhtevalarnda eitli meselelere yer verildii
53

grlmektedir. Tasavvuf alannda da mebde ve med bal altnda bir ksm Varlk,
Varln zuhru, Varln mertebeleri, kozmolojik sre ve ahiret halleri gibi nazar
tasavvufun konularn ierirken, bir ksm da bu konularla birlikte slikler iin gereken
seyr slk, haller ve makamlar vs. konular da kapsamaktadr. Bu adan didaktik bir
mahiyettedirler. Birinci ve ikinci ksma rnek olarak ihbeddin Shreverdi-i Maktl el53

slm Felsefesi ve zellikle kelmdaki mebde ve med konusu ve hakkndaki literatr iin bkz. M. Sait
zervarl, Mebde ve Mead, DA, XXVIII, 211-212.

185

Elvhul-imdiyye fil-Mebde vel-med, Azz Nesefnin Zbdetl-hakyk adyla

ihtisr edilen Risle der Mebde ve Med, mm- Rabbnnin Risle fil-mebde velmed, Sennin Seyrl-ibd minel-mebde vel-med, Necmeddin Dyenin
Mirsdl-ibd minel-mebde vel-med, Sar Abdullahn Semertl-fud fil-mebde
vel-med, Harrzde Kemleddin Efendinin el-mdd fil-mebde vel-med, Llzde
Abdlbknin Risle-i mebde vel-med, Muhammed Nrul-Arabnin RisletsSadiyye fil-mebde vel-med adl eserleri rnek olarak gsterilebilir.
Btn bu eserlerde ortak olan lemin yaratl sreci, yaratlmasndaki gaye
olan insann zuhru, halleri, lm ve ahirette karlaaca eylerin konu edilmesidir.
smail Ankarav ite Mebde ve Mead Rislesinde bu konular Mesnev formunda ifde
etmitir.
2.1.6.1. Maksad:
Rsh Dede rislenin giriinde Allaha mnct, Hz. Peygambere nat ve
Sultan IV. Murada medh sen blmlerinden sonra sebeb-i nazm- kitb- mebde ve
med srhuyla eserini telif sebebini manzm olarak aklar:
Bir gn okurken Kitb- Mesnev / Htrma dt bu fikr-i haf
Mesnev bahrinde idem bir kitb / Verem nn nazmna hem b u tb
Bir hadka ola kim ztul-imd / nn adna dene Mebde-i Med
Mferri-i ecr- irfn ola ol / Mnbit-i esrr- kn ola ol
B-tekellf dene ebyt nn / b-tasallf ola ibrt nn
Okuyanlar n sad meyve-i saf / hul-elfzndan ide itin
Yiye tlib olan ndan ok semer / diye budur mide-i man meer
Mide-i man ilim ve hner / Fkihe-i gayb nedir er ter
nki bu ba mheyy eyledim / Tlib olanlara byle syledim.54

Beyitlerde de ifde edildii zere Ankaravnin telif maksad ekil ve muhteva

asndan ikiye ayrlabilir: birincisi nzm bu eserle piri Mevlny takip ederek Mesnev
formunda ve Mesnevnin bahr-i remel vezninde bir kitap yazmak istemitir. kincisi
Mesnevnin mahiyetini oluturan genel muhtevann ki Mesnev nih planda bir mebde
ve med kitab olarak grlebilir- cem edilmesi amalanmtr.

2.1.6.2. Mevz:
Mebde ve Med rislesi, tek bir hikyenin tahkiye edildii 62 vr. hacminde
54

. Ankarav, Mebde ve Med, 42b.

186

kk bir Mesnevdir. Bu hikye ayn zamanda Mevlnnn Mesnevsinin ounluun

asliyyetini ikrr etmedii VII. Cildinde geen ve bu cildin mevzsunu oluturan Hcegulm hikyesinin manzm bir ekilde yeniden ifde edilmesidir. Ankarav Mesnevsinin
balangcnda yle diyor:
Bir hikyet diyeyin n iit / Mansn fehm eyleyip n i et
Ol hikyettir ki Kutbul-rifn / Hazret-i Sultn- Fahrul-kn
Evliy ve asfiynn behteri / Atkiy ve rifnin srru
Srr-i srr- defter-i ehli-vel / eh Celleddin Rm bul-al
Defter-i sbide rd eyledi / nazma getirip n yd eyledi
Geri bunda olan nn gibi deil / bu dikendir o drer-i manda gl
Lk bu ndan olupdur ryih / bu da verir enf-i cn fyiha
Ol hikyet budur dinle beni / sana tefsr edeyin anla beni55

Mevlnnn ird ettii Hce-gulm kssas mebde ve med konusundadr veya

mebde konusu hce-gulm kssas sretiyle anlatlmtr. Hceden kastedilen Allah,
gulmdan kastedilen insandr. Kssa zetle u ekildedir: bir hce gulmnn sefere
kmasn ister ve gnderir. Gulm, hcesinin emrine itaat ederek seferine koyulur ve
deniz kysna varr, bir gemiye biner. Gemi denizde dalgalara yenik derek alabora olur.
Gulm bir tahta parasnn stnde ryn hlde bir sahile varr. Sahil kysnda onu
bekleyenler vardr. Bekleyenler o lkenin nde gelenleridir ve gulm saltanata layk bir
pdih olarak karlarlar. Gulm sultanlk veya dier tabirle halifelik tahtna oturturlar.
Gulm olup bitenlerden haberdar deildir. Vezirini arr ve olup bitenin srrn
kendisine anlatmasn ister. Vezir srrdan dem vurur: pdihm bu bizim diyarn bir
acep adeti vardr. Bir ylda pdih tebdil eyleriz ve bunun sebebi odur ki, bu bizim
diyarmzn verasnda bir pdih- azam ve ehinah- muazzam vardr ki, bu diyar onun
hkm ve tasarrufundadr. Ve biz cmlemiz onun kullaryz ve o pdih- azam kendi
sakin olduu mertebede iki ehir bina eylemidir. Birisi ehr-i bnyaddr ki, onun hsn ve
letafette ve revnak ve behette asla misl ve naziri halk olmamtr ve onun gibi bir latf ve
erif makam bu alemde vcda gelmemitir. El-hsl mdihler onun medhinde her vecihle
ksr ve vasflar onun tavsifinde aciz ve ksr kalmlardr. Zira onu gren gz, iiten
kulak ve beer kalbine gelen hatar yoktur. mefhmuna mazhar olmutur ve onun
mukabili ve zdd bir cift ve kabih bir ehir dahi bin eylemitir ki, be-gyet gamfez ve
menba-i beldr ki, semiyy-i smm ve saf ve zevk-i ayn- umm ve hmmdur ve
meyveleri zehir ve zkkm ve b m-i hamm ve havas be-gyet mteazzirdir. Hlsa-i
kelm, o pdih- azam bir sene tamm oldukta, ve bizim ehrimizin hnn mddeti
55

. Ankarav, a.g.e., 43a.

187

nihyet buldukta o taraftan bu cnibe ksd gnderir. Byle der ki, o pdihnz evvel
defada cemi-i mlkden ve libsdan nice hl ve r geldi, tekrarna onun gibi ryn
eylemek ve elini ve azn ve gzn balayp ve bez presine sarp, onu benim katma
teslim eyleyin. nkim o h- azamdan o ksd gele emir getire, biz o pdih- azamn
emr-i erifine mut ve mnkd oluruz ve fil-hl kendi pdihmz libsndan ryn klp
ve destini ve azn balayp, bir bez presine sarp bir tahta zere koyup, bazmz onun
byle olduuna d ve bazmz dahi gamnk ve bazmz handn olup onu o ksda teslm
ederiz. O dahi alp gider ve onu o h- azamn memleketine vsl eyler. El-kssa: eer o
bizim ahmz bu memleket ire zulm ve fesd ve masiyet ve ind zere olup, o h-
azamdan hif olmaz ve onun huzUruna vardkta ona nice sul ve cevb kldktan sonra
onu o mahall-i azb- elm ve menba-i m-i hamm olan ehre idhl eyleyip onda azba
giriftr olur ve eer bizim hmz adalet ve insf zere hareket edip, zulm ve fesddan
perhz klp o h- azamdan hif ve tersn olursa onun huzruna vardkta ona azm ihsn
ve keremler eyler ve onu o latf ve azm nimetler ve rahatlar bulur. Pes pdihm sen
dahi bizim bir yllk pdihmzsn. Gzn a, bu memleket sana ebedi msellem
deildir. Belki an karb bunun zevli ve fens mukarrer olduktan sonra akabinde hem bu
zikr olunan zere eer muhsin ve dil olursan ihsan ve nimet ve eer zulm edip, gafil
olursan azab ve nikmet mukarrerdir. Bunun zerine pdih vezirine kendisi zerine
den vazifeleri ve amelleri sorar. Vezir soruya cevben: sana lzm olan insaf ve
adalettir. Bundan sonra bu ehrimiz ire u fakir sretinde grdn kimseler pdihn
hs ve mukarreb ndem ve mensdr. imdi destine bu memlekette her ne met
geerse ve sm ve zerden sana ne hsl olursa kendine kifyet mikdr koyduundan madsn onlara karz- hasen veresin. Onlar da senin sm ve zerin asla zyi olmadndan
m-ad o aleme varp o pdih- azamn huzur- erifine vasl oldukta bir daneye
yediyz habbe vaz bulursun. Belki ezf- muzf o pdih- azamdan ihsan ve keremler
bulasn. O burada verdiin emvl ve erzakn mahsliyle o alemde nice saraylar ve ehirler
ve balar ve baheler bina klarsn ve bundan mad o pdih- azam sana iltifat ve
tazim edip, der ki: kulm ben senden raz oldum. Zira sen benim o diyarda emrim zere
hareket edip, benim eminim olan bendelerime riyet kldn. Kendi mahsln olan hadyk
ve bastn ve glzr ve rayhnden gayr ite sana bu kadar ata ve bahayi dahi asla onu
gzler grmemi ve kullar iitmemidir diye ve sen benim ve ben dahi heman seninim
56

diye ltuf ve ihsnlar eyleye.der.

56

. Ankarav, VII. Cild erhi, 86a-87a.

188

smail Dede, kssadaki hce ve gulmdan murdn slikin ahvli olduunu

syler. Yani insann dnyaya gelmesi ve dnyadan gitmesi bir nevi slktur ve slik
insandr. Slkun mahiyetine vkf olmak ise slk iinde slku gerektirir. Slkun
nihyetinde slik hcesini ve hcesinin onu bu dnyaya gnderip halife klmasnn
manasn bilmi olur. Ankarav nazmen bu dnceyi yle ifde eder:
Bu gulm ve hceden maksd bil / Slikin ahvlidir idrk kl
57

Gelber bil kendini ve hceni / Mntehn hem dahi dbceni

rihin dncesinde Mesnevnin son cildi olan VII. cildin mebde ve med
konusuna ayrlmas ve Ankaravnin son telif ettii eser olan Mesnevsinde VII. Cildden
ilhm alarak Mebde ve Med konusuna ayrmas arasnda baz irtibatlar kurmak
mmkndr. II. Blmde VII. Cild meselesini analiz ederken detayl olarak
anlatacamz zere Ankaravye gre Mesnev ncelikle mevz itibariyle Mebde ve
Med konusunu iler. Bu konu cildlerde tafsil ya da tefrik edilir. Bu tafsil ve tefrik VII.
Cildde cem ya da tevhid edilmitir. Bu durum VII. Cildin son cild olmas hasebiyledir.
Son mertebede olan cem mertebesinde olandr ve bu itibarla da kendisinden nce
gelenlerden stndr. Ancak bu stnlk bizatihi deil itibr bir stnlktr. Yani VII.
Cild sadece VII. Olduundan dolay dier ciltlerden stn deildir. stnlk mevz
asndan olup dier ciltlerde ilenen mevzlarn VII. Ciltte nih olarak zetlenip bir
araya getirilmesinden ibarettir. Bu itibarla da VII. Cildin mevzsunun Mesnevnin
mevzsu olan Mebde ve Med olmas anlamldr. Bu mevz ilk olarak ilk 18 beyitte
ilenir. Nitekim 18 beytin konusu Varln zuhru ve zuhr mertebeleridir. evvel ve hir
birdir mefhmunca VII. Cild ile de ilk 18 beyit arasnda mevz asndan parallellik sz
konusudur. Nasl ki 18 beyit Mesnevnin Ftihs olarak Mesnevnin zn yanstyorsa,
VII. Cild de Mesnevnin zn yanstmaktadr. Bu z Mebde ve Med konusudur. Konu
Hce-gulm hikyesiyle ifde edilir. Ankarav her ne kadar VII. Cildde hikye
beyitlerinin artrd ekilde baka hikyelerin anlatlmasna imkn tannyorsa da, bu
hikyeler asl hikyeye izfe edilen fer hikyeler mesbesinde olup, VII. Cildin
58

mevzsu tek bir hikyeden ibret kalmaktadr. Bu zellii dolaysyla da VII. Cild, birden ok hikyeye sahip dier cildlerden ayrmaktadr. Ankaravnin Mebde ve Med
Mesnevsi, nasl ki VII. Cild Mesnevnin son cildi ve mevzda son cild dier cildleri
ikml ederek cem ediyorsa, dier eserlerini cem eder. bir dier ifdeyle Mebde ve
Med Rislesi hem Mesnev zerine erh projesinin sonu hem de tm eserlerinin
57
58

. Ankarav, Mebde ve Med, 60a.

. Ankarav, VII. Cild erhi, 85b.

189

sonudur. Grnte risle mstakil Mesnev olmas itibariyle Mesnev erhi projesinde
deerlendirilmemesi gereken bir kitap olarak grlebilirse de, mahiyeti sz konusu
olduunda bir adan VII. Cild erhinin bir zeti, bir adan da erhin erhi veya
Mesnevnin asl mevzu olan Mebde ve Med konusunun manzm erhi mesbesindedir.
te yandan Ankaravnin tm eserlerinin temel konusu Varln zuhrunun keyfiyeti,
zuhrun gayesi olan insan ve halleri ise, bu konunun ad Mebde ve Med ise, rih bu
eseriyle bu konuyu hitme erdirip, telif hayatn hatm etmitir.
2.1.6.3. Usl:
smail Ankarav, klasik Mesnev geleneini ve gelenein en mehru olan
Mevlnnn Mesnevsine tbi olarak mnct, nat, ithf, telif sebebi ve okuyucuya
nasihatle balar. Manzm balang, Mevlnnn Mesnevsinin dibcesi paralelindedir.
Mesnev-i Ankarav zamann Sultan IV. Murada ithf edilmitir. bildiimiz
kadaryla Rsh Dede, Nisbul-Mevlevnin eyhlislm Yahya Efendinin tevikiyle
kaleme almas bir tarafa braklrsa sadece iki eserini Osmanl saltanatndan iki kiiye
ithf eder. Biri ttn iilmesine dair Kefful-lisn an rbid-duhn Ahmet Paaya,
dieri de Mebde ve Med pdih IV. Murada. Eserini pdiha ithf etmesi, Mesnev
rihi A. Avni Konuk gibi VII. Cild muhliflerinin syledii ekilde cildin IV. Murd
zoruyla erhedilmesi meselesini akla getirmektedir. Mebde ve Med Mesnevsinin VII.
Cildin mevzuyla ortakl itibara alndnda, Mesnevnin IV. Murada ithf sebebinin
VII. Cildin erhedilme icbrnn bir uzantsnda yatt zannedilebilir. Ancak bu zan,
Konukun da ifde ettii gibi IV. Muradn VII. Cildin erhedilme icbrna dair im ile de
olsa her hangi bir rivyet olmamasndan tr gerek ddr. Dolaysyla Mesnevde
59

Zllullah- lem-i penh hazretlerinin (halledallahu saltanatahu) medh u sensdr

srhunun altndaki beyitlerle halifeyi vmesi, Allah, Rasl ve ulul-emr olan halifenin
vlmesinden ibaret olan klasik slm telif tarznn bir gstergesinden baka bir ey
deildir.
Mebde ve Med Mesnevsi 31 srh ve toplam 734 beyitten oluur. VII. Cildin
yaklk 1300 beyitten meydana geldii dikkate alndnda Mesnev VII. Cildin zeti
mahiyetindedir. Srhlar hikyenin aamalarn beyan ettii gibi, bu aamann tasavvuf
anlamn da kaydeder. Bylelikle okuyucunun hikayenin ilgiili ksmn hangi iar anlam
erevesinde okumas gerektii istenir. Mesel Ol gulmn hcesinin katndan mufrakat
59

. Ankarav, Mebde ve Med, 42a.

190

etmesinin ve sefere gitmesinin beyndr ki murd mebde-i ftrat- insn olur. Srhudur.
Ayn Mesnevdeki gibi srhun altnda beyitlerle hikye devam eder ve Gre eynn o
gz mhiyetini / anlaya Hallknn hem hikmeti

60

trnden irad beytiyle hikye

kesintiye uratlr. Srhlarn bir ksm hikyenin almayla ilgili yet ve hadislerin
tefsiridir. Bu da Ankaravnin naslara ballnn bir dier gstergesidir.
Hsl Mebde ve Med mesnevsi, hcenin gulmn sefere gndermesi iin
ahd ve misak almasndan -ki elest bezmine iret eder- balayp, gulm pdih yapan
kimselerin gulm tekrar hcesine teslim edip hcesini tekrar grmesiyle ki Allahn seyr
slkunu tamamlayan kimseye cennetini ihsn etmesine ve bu ihsann en st mertebesi
Hakk mhade etmesine iret eder- biter. Mesnevnin sonu, balangtaki gibi
mnctla hitme erer. Bu htime hem Mesnevnin hem Mesnev erhi projesinin hem de
tm teliftnn son htimesidir. Htime kayd Ftih sresinin son yetine telmihen Y
61

ilh klma bizi dlln / Cmleniz deyin bu duya mn beytiyle biter. Bu beyit Mebde
ve Med rislesinin ayn zamanda Mesnevnin Ftihs olan ilk 18 beyte, ilk 18 beyte
paralel olan Ankaravce Mesnevnin son cildi olan VII. Cild ve erhine paraleldir.
18 beyit

//

VII. Cild

//

Mebde Ve Med mesnevsi

2.1.7. Mecmatl-letif ve Matmratl-marif:

Ankaravnin tam Trke Mesnev erhi III. Blmde tahll edilecektir.

2.2. Dier Tasavvuf Eserleri:

2.2.1. Tasavvuf Istlahlar ile lgili Eserleri:
2.2.1.1. Minhcul-fukar:
62

smail Ankarav tarafndan dier baz eserlerinde Tarkatname

olarak da

adlandrlan Minhcul-fukar, Mesnev erhinden sonra Ankaravnin tasavvuf

dncesini ortaya koyan Trke en nemli sistematik eserlerinden biridir.
Veled elebi zbudak (. 1370/1950) Mevlev tarkinin mezhep ve mereplerini
60
61
62

. Ankarav, a.g.e., 44b.

. Ankarav, a.g.e., 62a.
Tarkatnme isminin, Minhc kaynakl Nisab- Mevlevye de verildiine dair baz atflar vardr. .
Ankarav, erh-i Mesnev, III, 703.

191

anlamak isteyenlere Marif-i Sultanul-ulem, Maklt- Seyyid Burhneddin, Mesnev-i

erf, Dvn- Kebr, Maklt- ems-i Tebrz, Sultan Veledin eserleri, Dvn- Ulu rif
elebi, Menkb-i Sipehslr ve Eflk ile Minhc- erf dedii Minhcul-fukary
tavsiye etmektedir.

63

Slk ilminin esaslarnn ve ilgili kavramlarnn akland Minhculfukardaki

dnceler,

Mesnev

erhinde

beyitlerin

yorumlanmasyla

alm

kazanmtr. Nitekim Ankaravye gre temel olarak slk ilminin teorik ve pratik tm
64

konularn eitli durumlarla ieren Mesnev erhi , yet sistematik bir tasnife tbi
tutulursa , tasnifin konu balklarn bize ancak Minhcdaki tasnif verebilir. Nitekim
daha nce de sylediimiz ekilde Nisb- Mevlev Minhcn tasnifinde Mesnevnin
mahiyetini ortaya karmak zere telif edilmitir. Bu adan Minhca, Mesnev
erhindeki hikyelerle anlatlan pratik durumlarn teorik zeminini oluturan bir eser
olarak baklabilir. Ancak bu bak baz snrlandrmalar ve dolaysyla eksiklikleri de
beraberinde getirir. Zira Mesnev erhi Rsh Dedenin tasavvuf dncesinin tm
detaylarn iermektedir. Minhc ise bir db kitabdr ve db seyr slka taalluk eden
bir kavramdr. Tasavvuf dncenin mevzsu Varlk, bilgi ve ahlk olarak ortaya
koyarsak, Minhc Ankaravnin ahlkn yetkinlie ulatrlmas iin gereken seyr slk
dbyla ilgili kavramlara dayanan dncesini genel planda bize verebilir. Varlk ve bilgi
anlaynn genel planda erevesini ise kendisinin de iret ettii gibi Tiyye kasdesinin
giriindeki Maksd blmnde ve Mesnev erhinde ilgili beyit erhlerinde bulabiliriz.
Bu anlamda Minhc mutlak anlamda tarkatname olup, hakkatname veya marifetname
deildir.
Tasavvuf literaratr iinde bildiimiz kadaryla Tarkatnme adyla mehr
dier eserler Erefolu Rm (. 874/1470); Karaba Vel ( 1097/1687 ) ve Aziz
Mahmud Hdyye aittir. Ankarav ile musr olmas itibariyle Hdy eserinin giriinde
bu risle tarkat- muhammediyye hakkndadr ki, ebedi mutlulua vesiledir. Onu sadk
65

mrdler iin yazdm demektedir.

Hdynin tarkat Celvetilii, Ankaravnin

Mevlevlii tarkat- muhammediyye eklinde nitelendirmesi eserlerini farkl da olsa ayn

maksada matf olarak kaleme aldklarn gsterir. Bunun sebeplerinden ilki
Kadzdelilerin mam Birgiviye dayanarak savunduklar, tarkat- sfiyye yoktur tarkat-
63
64
65

Nevin Korucuolu, Veled elebi zbudak, Ankara 1994, 26.

. Ankarav, Minhcul-fukar, 10.
Aziz Mahmud Hdy, Arapa ve Trke Tarkatname, haz. Nevzat zkan, Kayseri 1998, 68.

192

muhammediyye vardr iddiasnn, tersine evrilerek genelde tarkat- sfiyye zelde

tarkat- Mevlevyye veya celvetiyye hakkatte tarkat- muhammediyyedir anlaynn
savunulmasdr. Bylelikle hem Hdy hem de Ankarav Kadzdeli kavramlaryla
Kadzdelilere cevap vermeye alrlar.
Eserin ana konusunu tekil eden ve III. Blmde sralanan 100 tasavvuf terimi
itibara alnrsa Minhc, Abdullah Ensr Herev (. 481/1089)nin Menzils-sirnin
bir tr erhi mhiyetindedir. Herevnin Menzili tasavvuf terimlerini belli bir dzen ve
66

say iinde ele alan ilk tasavvuf terimleri kitabdr. Kitabn Farsa, Arapa, Trke bir
ok erhleri bulunmaktadr. Ankarav erhi, Menzil erhleri iinde yer alan Afifddin
Tilimsn (. 690/1291) (thk: Abdlhfz Mansr, Tunus 1989) ve Abdrrezzak Kn
(. 730/1330)nin erh-i Menzilis-sirni (Sl. Ktp. Yeni Cami 706), Hasan b.
Muhammed Firkvnin Ensriyye erh-i Menzilis-sirini (Kahire 1953), bn Kayym
Cevziyye nin Medrics-slikni (trc: Ali Ata vd., stanbul 1990), Virn Abdal Baba,
Yahya b. Ali b. Davud el-Frisnin Mirtl-mrdn fi erh-i Menzils-sirni,
Bedrddin Muhammed b. Esadel-Yemen et-Tster (. 732/1332)nin, Nureddinzade
Mustafa Muslihiddin (. 931/ 1524)nin (Sl. Ktp. Hac Reit 111) erhleri gibi kavl bir
erh deildir.
Sahih Ahmed Dedeye gre Zilhicce 1026/Aralk 1617 yazlmaya balanan
67

eser, 14 ay sonra 20 Safer 1028/6 ubat 1619 tarihinde tamamlanmtr. Cemziyelhir

1029/Mays 1620de kitab bir daha gzden geirmi ve yazmtr. Bu tashih nshas
Konya Mevln Mzesi Yazmalar 2167de bulunmaktadr.

68

Ankarav, esere Minhcul-fukar isminin, isimler semdan iner? sz

69

uyarnca mana aleminden verildiini beliritir. Mesnev erhi projesinin ilk aya olan
Simtul-mkinn hri dier eserlerinin dibacelerinde karlamadmz bu trden
kitabn isimlendirilme sebebinin keyfiyeti, Minhc sz konusu olduunda farkllk
kazanr. Eser isminin mana aleminden ilhami bir ekilde verilmesi ayn zamanda
Minhcn Mesnev erhi bir tarafa, dier eserlerine nazaran daha nemli ve belki de fikr
adan otoritesi daha gl bir metin olduuna iret eder.

66

67
68
69

Mustafa Kara, Istlht- Sfiyye, DA, XIX, 210; Tasavvuf Istlahlar ile ilgili literatr iin bkz.
Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara 2001, 277-298.
Sahih Ahmed Dede, 293.
A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Katalou, II, 243.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 11.

193

Ankarav Minhc yazdktan sonra, baz kimselerin Mesnevye zamannda

nasl redler yneltmise, Minhca da bu trden eletiriler yneltildiini belirtir. Mevlev
sretindeki bu kimselere gre Mesnev varken Minhca gerek yoktur. Ankarav bunu
yle dile getirir: Bu fakir Minhcul-fukar adnda Tarkatnmeyi telif edip, ortaya
koyduunda sadece bizlere sret asndan benzeyen (yani bir takm Mevlevler)
hasetiler Mesnev-i erf varken fukarya bu kitap ne lzmdr, bunu okuyan kimseler de
kitab zaten hazmedemezler, diye fukar arasnda beyhde yere tan ettiler. Bu tan
depmeleri bir ok sade-dil tlibin dncelerini sarho etmi ve kitab okumak isteyeni de
izle klmtr. Ancak hakkatte kitabma tan edenlerin knamalar sadece anlay kt
70

olanlarn yolunu vurmaktan baka bir ie yaramamtr.

Oysa Ankarav Minhc, hem Mevlevlerin zelde Mesnevyi genelde bilgi

asndan eksik olduklar Tasavvufun mahiyetini anlamada, hem de tasavvufa ve
Mevlevlie kar eletiriler getiren Kadzdeliler hareketine bir cevap mahiyetinde olmak
zere kaleme alr.
2.2.1.1.1. Maksad:
Ankarav, Minhcul-fukarya yazd mukaddimede, eserinin iki kesimin gz
nnde bulundurularak kaleme alndn belirtir: birincisi, iradyla grevli olduu
Galata Mevlevhanesindeki grnte dervi olan, ancak Mevlev db ve erknndan,
seyr u slktan ve buna dair Kurn ve Snnet kaynakl ilimden habersiz olan baz
kimseler, ikincisi de zamanndaki genelde tasavvufa, zelde Mevlevlie eletiri ve
hcumlarda bulunan Kadzdelilerdir.
Rsh

Dede,

Mevlevhanede

bulunan

sz

konusu

kimselere

slk

mertebelerine ait halleri, tarkat dbn irad grevi sresince bizzat lisanyla rettiini
ve bu kitab telif etmesine bir gerekliliin olmadn ifde ediyorsa da, slk ilmini
bilmeyenlere bir kaynak olmas, sonra gelenlerin bu ilmi renmelerinin kolaylamas
iin de kitab telif ettiini belirtir. Bununla beraber tasavvufa, tarkat mntesiplerine
bidat ehli diyen Kadzdelilere, tarkattaki ayin, erkn ve hallerin dinin kaynaklarna
71

mutabk olduunu gstermek iin bir hccet olmas bakmndan yazdn ifde eder. Bu
minvlde Abdullah Herevnin Menzilinin telifte seilmesi anlamldr.
Abdullah Herev bilindii zere Selefi dncenin ncs bn Teymiyyenin
70
71

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 703.

. Ankarav, Minhcul-fukar, 3-8.

194

72

msbet bakt sflerin banda gelir. Her ne kadar bn Teymiyyenin msbet baknda
Herevnin Hanbeli olmasnn etkisi olsa da, Herevnin Hanbel olmasnn da etkisiyle
nasslara ball bn Teymiyye tarafndan Herev selef tavrna yaknlyla ve bn
Teymiyye muakkiplerince selefi-tasavvufun kurucular arasnda addedilir. Kadzdeliler
de nasslara geri dn (ricat) anlamnda selefi tavr paylamalar her ne kadar onlar bn
Teymiyyedeki fikri derinlikten pay alma anlamnda olmasa da Abdullah Ensari
Herevye yaknlk duymalarn intc etmi olabilir. smail Ankarav bu tavr ngrmekle
Menzil kaynakl Minhc yazma maksad gtm olabilir. Dier yandan Minhcn
nasslara ballktan uzaklam Mevlevlere nasslara dayal tasavvuf tavr benimsetmek
istemesi ve Ankaravnin bu tavr medrese eitiminden itibaren alm olmas sz konusu
maksada paralel bir mahiyet arzeder.
Ankarav, slk ilminin aklanmasnda Mesnev kadar mufassal bir eser
olmadn sylese de, Mesnevden baka Kuran, Hadis ve meyih szleri temelli slk
73

ilmine dair Minhc kaleme aldn belirtir.

2.2.1.1.2. Mevz:
74

Bir tr Tasavvuf stlahlar kitab olan Minhcul-fukar , ana blmden

meydana gelmektedir. Her blm 10 baba ayrlr. Ankaravnin blmleri 10lu tasnife
tbi tutmas, Abdullah Ensr Herevnin bir Tasavvuf stlahlar kitab olan Menzilssirndeki tasnifine dayanr. Nitekim nc blm byk lde Menzilden
mlhemdir ve Ankarav ilk iki ana blmde de, her blmn tasnif btnln
72

73
74

Bu konuyla ilgili bkz. Mustafa Kara, bn Teymiyyenin lk Sflere ve Tasavvuf Klasiklerine Bak,
UFD, I/1 (1986), 63-67; Mustafa Kara, bn Teymiyyenin Tasavvuf Istlahlarna Bak, UFD, I/1
(1986), 53. Menzil sf evrelerin dnda da ilgi grmtr. Bunun balca sebebi Herevnin tasavvuf
dnceleri dile getirirken ihtiyatl bir dil kullanmas ve tartmal konulara girmemesidir. Nitekim
Selefiyyenin nde gelen isimlerinden bn Kayym Cevziyye tarafndan erhedilmitir. Ancak bn
Teymiyye Menzils-sirne talebesi kadar pek msmahal bakmam, Herevyi dier sflere kyasla
benimsese bile eserini zaman zaman eletirmi, hatta Herevnin tevhidi aklarken hulliyyeye kaydn
ileri srmtr. Menzils-sirin hakknda bkz. Erhan Yetik, Menzils-sirn, DA, XXIX, 122-123.
Menzils-sirnin tm dnya ktphanelerindeki nshalarn inceleyerek edisyon kritiini yapan
Dominiken papaz S. De Laugier de Beaurecueildir. Afgan-Rus savanda Afgan saflarnda savarken
vefat etmitir. Abdallah el-Ansari Al-Harawi, Les Etapes Des Itinerants Vers Dieu, ed. Critique: S. De
Laugier de Beaurecueil, O.P, Le Caire 1962.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 11.
Mevlevlerden bildiimiz kadaryla bir dier tasavvuf stlahlar kitab yazan Hasan Hlid el-Mevlevdir.
Edirne Mevlevhnesi eyhi Ali Eref Dedeye ikrr-bende olan mellif Istlht- Meyih adl eserinde
850den fazla stlah toplam, stlahlarn zhnda Ankaravnin Minhcndan, Mesnev erhinden ve
Kasde-i Tiyye erhinin vahdet-i vcd ve stlahlar hakkndaki mukaddimesinden istifde etmitir. Eser
hakknda bkz. A. Glpnarl, Mevln Mzesi Mzelik Yazmalar Katalou, I, 263-264.

195

salamas asndan 10lu tasnifi kullanr.

Birinci blmde Mevlev tarkatnn mahiyeti ve mahiyete ilien tarkat
dbnn esaslar 10 babda zh edilir. I. babda Mevlev tarkatnn mahiyeti ve tarkat
iindeki eitli merebler, II. babda hilafet, III. babda meihat mertebesi ve bu mertebeye
liyakatta slik iin gerekenler, IV. babda yaayan bir mride intisbn zorunluluu,
V.babda hrka giyme ve bir eyhe teslim olma, VI. babda hngh sakinlerinin faziletleri
ve aralarnda cari olan db, VII. babda sr ve manev sefer ve seyahat, VIII. babda sefer
db, hngha geli, musahabet ve lfet etmenin db, IX. babda semnn eitleri,
dervilerin semda uymakla zorunlu olduklar db ve erkn, X. babda mukabele
75

kelimesinin srr , semdaki nkte, devr-i veledinin, devir ve selamn z

konular ilenmektedir.

76

kinci blm, eratn srlarna dairdir. I. babda tarkata giren mrde eratten
nelerin gerekli olduu, II. babda temizliin sret ve hakkati, III. babda kelime-i tevhidin,
ism-i cellin, hu isminin fazilet ve srlar, IV. babda namazn srlar ve db,
klmayanlarn iine dtkleri fena halller, ileri srdkleri delil ve girizghlar, V. babda
zekatn eitleri, infak ve cmertliin trleri, cimriliin alakl, VI. babda orucun
eitleri, aln fazileti, yemek yemenin db ve erkn, VII. babda sr ve manev hacc,
zerine vacip olmad halde hacca giden derviin iine dm olduu zararlar, VIII.
babda mcerred/yalnz ve bekr yaayanlarn ahvli, aile sahiplerinin faziletleri ve
nikahn srlar, IX. babda emeiyle kazanalar ve tevekkl klanlar, X. babda nefsle cihad,
ihtiyari lm ve ak okuyla ehid dmenin fazileti konular ele alnmaktadr.

77

nc blm slk mertebeleri ve mertebelerin ierdii dereceleri kapsar.

Her blm 10 bab, her bab 10 dereceye ayrlmak sretiyle 100 tasavvuf kavram
aklanr. I. bab slkun balangcna dair dereceleri (yakaza, tevbe, inabe, muhsebe,
tefekkr, itism, firr, halvet, uzlet, riyazet), II. bab slkun kaplar menzilesindeki
75

76
77

Abdlbki Glpnarl, Rsh Dedenin mukbele ksmn Dvne Mehmed elebinin Mesnev tarznda
yazd iirden faydalandn ileri srmektedir. Rshnin mukabele ve sem hakkndaki
dnceleriyle Divnenin dnceleri arasnda paralellikler bulunsa da, eserinde Dvneye her hangi bir
atfta bulunmamaktadr. Kanaatimizce Glpnarlnn bu iddias Rshnin sem gibi Mevlevliin en
baat erkn hakkndaki fikirlerini, ems-melm Mevlevlerin en nde geleni olarak Glpnarlnn
tavsif ettii Dvnenin dncelerine indirgeme ve Divneyi n planda tutma gayretinin bir baka
gstergesidir. te yandan Glpnarl, Ankaravnin Minhcn Mevlevlikin slk ve ird kitab olarak
konumlandrdktan sonra, kitabn her hangi bir ekilde Mevlevlikle ilgisinin bulunmadn, tamamyle
Ankaravnin kendi ahs kanaatlerinden ibret olduunu syleyerek, anakronik bir yaklam sergiler ve
tasavvuf dnce geleneine ahs kanaatleri erevesinde paral bir yaklam ierisinde bakar. A.
Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Katalou, II, 241.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 11-76.
. Ankarav, a.g.e., 76-135.

196

dereceleri (hzn, havf, rec, hu, zhd, takv, ver, tebettl, ibdet ve ubdet,
hrriyet), III. bab slktaki mumelt derecelerini (murkabe, hrmet ve riyet, ihls,
tehzb, istikmet, tevekkl, tefvz, sika, teslm, tasavvuf), IV. bab ahlk- hamde
derecelerini (hulk, tevzu, sr, ftvvet, sdk, hay, kr, sabr, rza, inbist), V. bab
slkun usl menzilesindeki dereceleri (kast, azim, iradet ve mrd, murd, edep, yakn,
78

ns, zikir, fakr, gn), VI. Bab slk vadilerindeki

dereceleri (ihsn, ilim, hikmet,

basret, firset, ilham, kalbin sknu, nefsin itminn, himmet, Hakka yaknlk), VII.
bab hallerdeki dereceleri (muhabbet, ak, evk ve itiyk, vecd ve nurn tevcd, berk ve
zevk, ata ve rb, dehet, hayret ve heyemn, kalak, gayret), VIII. bab velyet
mertebesindeki dereceleri (velyet ve veli, sr ve erbb- sr, gurbet ve garb, istirk,
gaybet, vakit, saf, srr, telvn, temkn), IX. bab hakkat dereceleri (mkefe,
mhede, tecelli, hayat, kabz, bast, sekr, sahv, fasl, vasl), X. bab slkun nihyetindeki
dereceleri (marifet, fena, beka, tahkk, telbis, vcd, tecrid, tefrid, cem ve cemul-cem,
79

tevhid) iermektedir.

Vicdaniyta dair nefsin lehine ve aleyhine olan eylere marifet kesbetmesi

olarak tanmlanan ve deer bakmndan ilimlerin en ereflisi olarak kabul edilen slk
ilmi

80

(dier adyla tasavvuf veya ahlk ilmi) ne dair 100 stlah (haller-makamlar-

hakkatler) Minhcn ana yapsn tekil eder. 100 stlah ayn zamanda slkun
mertebeleridir ve mertebeler 10lu derecelendirmeye tabi tutulmutur.
lk 10 derece avm mertebesindeki slikin balangta yapmas gerekenleri
ortaya koymaktadr. Ancak bu gerekliliklerin slkun nihyetine kadar avamla birlikte
havs ve havsul-havs mertebesine ulaanlara da mildir. Bu durum dier tm
dereceler iin de szkonusudur. kinci 10 derece ise, yaplmas gerekenlerin hangi
hallerde yaplacan, nc 10 derece ise yaplmas gerekenlerin yaplma keyfiyetini
genel anlamda ierir. zelde ise yani slkn uslne ait dereceler, slikin hakkatleri
elde etmesi iin sahip olmas gereken asllardr. Bu sayede slik slk vadileri olan eitli
aamalardan getikten sonra tahalluk denilen ilhi ahlklanmay gerekletirir ve
sonrasnda eitli hal ve makamlara sahip olur. Velyete ulaan slik, dokuzuncu ve
onuncu derecelerde hakkat mertebelerine ykselerek nihyete erer. Slikin nihyette
78

79
80

VI. Babn bu ekilde isimlendirilmesi, Feridddn Attarn slk ilminin kular ve kularn kat ettii
vadiler sembolizmiyle ele alnd Mantkut-tayr ile bir paralellik salar. F. Attar, Mantkut-tayr, trc. A.
Glpnarl, Ankara 1962.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 141-278.
Tehanevi, Keaf- Istlht- Fnn, I, 42.

197

erdii son derece Zt tevhid mertebesidir.

2.2.1.1.3. Usl:
Minhcul-fukarnn sayfa hacmi itibariyle yarsn, blm olarak, ana
blmden birini meydana getiren ksm ok az deiiklikler yaplarak, balklar halinde
Abdullah Ensari el-Herevnin Menazils-sirninden aynen alnm, konular ilenirken
de bazen kaynak belirtilerek, bazen de belirtilmeden bu eserden pek ok alntlar
yaplmtr. Ankarav Menzilde kullanlan 100 terimden 88ini aynen alm, 12 tanesini
bazen deitirirerek bazen birletirerek kendi tasnifine ilve etmitir. lve edilen
stlahlardan biri de aktr. Bu ak ve vecd halinin Mevlev dncedeki nemli yerine
iret ettii gibi, ilk dnem tasavvuf anlayndaki muhabbetin ifrat derecesine ulaarak
Mevln ve sonrasnda farkl bir mahiyete brnmesinin sonucu olarak Mevlev
tarkatnamesine girmesine delalet eder. Bu arada Rsh Dede kendi dneminde mstakil
bir Mevlev tavr olarak melmetiyye ve athiyye gibi Herevnin hi temas etmedii
81

tartmal terimleri mstakil balk amadan melmiyyeye mukaddimede , athiyyeye ise

sekne stlhn aklarken temas etmitir.

82

Minhc ile Menzil arasndaki yakn mnasebetle birlikte Menzil eserin

dayand kaynaklarn ncsdr. Zira Mesnev ve Ftht- Mekkiyye eserde
konularn batan sona ileniinde bavurulan ilk iki kaynaktr.

83

Bu durum, dier

eserlerinde de grlebilecei gibi, Ankaravnin Tasavvuf dncesini temellendirmede

Mevln ve bn Arabnin etkisini gsterir. Rshi Dede eserinin temel kayna olarak
84

Kuran, hadis ve Mesnevyi saymakla birlikte , Ftht- Mekkiyye bata olmak zere
Avriful-marif, hy- Ulmidd-din, Ktl-Kulb, Glen-i Rz, erhul-hikem,
Knnin erhul-menzili ve Kueyr Rislesi gibi sk sk atflarda bulunan eserlerdir.
Bunlarn dnda grlerine bavurulan lim ve sfler de vardr. Fahreddin Razi, bn
Frz, Beyzv, Abdurrahman Cm, Attr, Hakim Tirmizi, bn Hff, Ebul-Hasan zel,
Slem, Sadreddin Konev, Rabia, ibl, Ebul-Hseyin Nri, Necmeddin Kbr, Cneyd
Badd, Tster, eyhzde, Muhammed Prs en mehrlardr. Bylece Menzilssirnin kaleme alnndan sonra tasavvuf dncede oluan zengin birikim Minhcda
kullanlm, bir dier ifde ile Herevnin eseri Ftht ve Mesnev kltryle birlikte
81
82
83
84

. Ankarav, Minhcl-fukar, 16-18, 221-222.

Minhc ile Menzil arasndaki ksm tasnif farkllklar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e, 135-140.
Erhan Yetik, a.g.e., 135. Minhcda geen dier kaynaklarn listesi iin Erhan Yetik, a.g.e, 140-143.
. Ankarav, Minhcul-fukar, 11.

198

erhedilmi oldu. Ankaravnin ayn zamanda ir olmas Arapa, Farsa ve Trke

beyitleri de gerektii yerde isithd malzemesi olarak kullanmasn temin etmitir.
Glpnarl, I. blmde Mevlevliin balca erknndan olan mukbele ksmnda Dvne
Mehmed elebnin Mevlev mukbelesine dair yazd Mesnevsinden faydalandn
85

zikreder. Bu yorum, tasavvuf tarihini Melmilik tarihi gzyle okumann bir uzantsdr.
Rsh Dedenin mukbelede olduu gibi dier Mevlev erkn hakknda yazdklar
tarkatta bilfiil cr olan uygulamalarn yazya geirilmesinden ibrettir.
Minhcul-fukar mellifin dier drt eseriyle de usl ve muhteva asndan
paralellik gsterir. Bu eserlerden ilk ikisiyle tam, dierleriyle ksmi paralellliktir. Birinci
ve tam paralellik, Derectus-slikn iledir. Derect sz konusu edilecei zere,
Minhcn slk mertebelerinin ilendii nc blmnn muhteva bakmndan ayn
olmakla beraber; bu blmn muhtasar mahiyetindedir. kinci tam paralellik ise, Nisab-
Mevlev iledir. Ancak Nisabda, Minhcdaki slk dereceleri, ilgili derecenin mahiyeti
bir ka cmle ile zh edildikten sonra, mahiyetine dair Mesnev beyitleri derlenerek
sralanr. Bu adan kitap, Minhcdaki konularn Mesnevdeki referanslarn gstermesi
ve Mesnevnin sistematik bir btnle kavuturulmas asndan olduka nemlidir.
nc ve ksmi paralellik, mellifin hacmi kk bir eseri olan Risle-i Usl-i Tarkat-
Nzenin iledir. Bu Risle, Minhcda mevz bahis edilen fikirlerin tarkate intisb ile
ilgili ksmnn bir hlasas mahiyetindedir. Drdnc ve son ksmi paralellik ise, yine ksa
hacimli Slkname-i eyh smail iledir. Slknme, Minhcn ilk blmndeki
Mevlevliin mahiyetine dair baz konularn bir tr detaylandrlmas eklindedir.
Grlecei

zere

Minhcul-fukar

rihin,

Mesnevnin

sistematik

btnln bize verebilecek en temel kaynak olmakla beraber, dier eserlerinin bir
ksm, bu kaynan ihtisar veya baz konularnn yeniden ilenip detaylandrlmas
zelliindedir.
Ktphnelerde

Mntehabt

min

Minhcil-fukar

adndaki

nshalar

Ankaravye ait olmayp, farkl mstensihler tarafndan yaplm Minhc derlemeleri

86

mahiyetindedirler.

Minhcn ilk basks 1256/1840ta Bulakta, II. Basks 1296/1869ta stanbul

85

86

A. Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, II, s. 241. Divnenin Mesnevsi iin bkz. Mustafa
pan, Divane Mehmed elebi, 72-78.
Eser iin bkz. Sl. Ktp Hac Mahmd Ef. 2987; Serez 1524.

199

Rza Efendi matbaasnda yaplmtr.

87

Her iki basknn sonuna Hccets-sem da

eklenmitir. Minhcul-fukar Fakirlerin Yolu adyla Sadettin Ekici ve Meral Kuzu

tarafndan sadeletirilerek gnmz Trkesine aktarlmtr. (stanbul 1996) Ancak
sadeletirilmi neir bir ok eksik ve yanl okumalarla doludur. Afif Tekta eyh smail
Ankaravnin Minhcul-fukar Adl Eserinin z: Fukarnn Yolu adyla Minhcn
hlssn karm, eser Mustafa iekler tarafndan yaynlanmtr (stanbul 2004)
Minhcul-fukarnn I. Ksmn 9. (Semn eitleri ve fukarnn semda
uymas gereken db ve erkn) ve 10. (mukbele lafznn srr, semn nktesi, ocuun
devrana girmesi, devrnn eitleri ve selmn srlar) blmleri Marijan Mole
tarafndan Franszcaya tercme edilmitir. Mellif, Bulak 1256 basksnn 60-76 sayfalar
aras tercme ederek, Ankarav sem anlay erevesinde Tasavvuf raks hakknda
aklamalarda bulunmutur.

88

2.2.1.2. Derects-slikn:
Derect, Minhcul-fukarnn nc blmnde ilenen konularn ayn
tertiple tekrarndan ibarettir. Kitap Minhcdan nce yazlm olup, Minhc Derecta
Mevlevyye tarkat ve eratn esrr hakknda iki blm ilave edilmesiyle
geniletilmitir.
Ankarav eserinin mukaddimesinde kendisine marifet talibi mrdannn
geldiini ve kendisinden Herevnin Menzili benzeri bidyetten nihyete slk
mertebeleri hakknda bir kitap telif etmesini istediklerini anlatr. Bu istek zere 10 bab ve
her bab 10 derece olmak zere ve adnn Minhcul-fukar gibi mana aleminden verildii
Derects-slikni kaleme alr.
Minhcn

daha

89

geni

muhteval

olmasndan

dolay

eser

fazla

yaygnlamamtr. Tek nshas Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2674tedir. 120 vr.
hacmindeki nshann sonu eksiktir.

2.2.1.3. Risle-i uyn-i isn aere:

On iki blm ve Trke, Farsa ve Arapa kark beyitleri ieren on iki
87
88
89

Eserin yazma nshalarnn Ktphane kaytlar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 126-127.
Marijan Mole, La Danse Extatique en Islam , Les Danses Sacres, Paris 1963, 252-273.
. Ankarav, Derects-slikn, Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2674, 2a-b.

200

manzmeden oluan manzm bir eserdir. Eser tasavvuf db kitab olmakla beraber her
blm tasavvuf stlahlarn ihtiv etmektedir.
Kaynaklarda eser Vridt adyla da gemektedir. Bu ad Ankaravnin eserin
90

giriinde bu ilh vridattr

cmlesine dayanlarak verilmitir. Dolaysyla eseri

Vridt veya dier adlaryla Tecelliyt, Snht, Fyzt, Ftht literatr iinde
deerlendirmek gerekir. Buna gre risle, Mesnev formunda olup kalbe gelip dilden
dklen ilhi manalar iermektedir.
Rislenin iki yazma nshas mevcddur: stanbul niversitesi Ktp. Trke
Yazmalar 6394 ve Biblioteca Vaticana (Vat. Turco) MS. No. 137/9.
2.2.1.3.1. Maksad:
smail Ankarav Arapa yazd manzm Mesnevnin giriinde eserinin telif
sebebini yle zh eder:
91

Fakr ve hakr eyh smail el-Mevlev el-Ankarav el-Cnn

der ki: Bu

(risle) ilh bir vridt ve ilhm kelimelerdir ki, dostlarm, komularm, muhibbnm
ve ihvnm ird iin gnl pnarmdan dilime dkldler. hvnm manalar leminde
benden hallerinin diliyle bu rhn pnarlar ve canl suyu (m-i hayvn/b- hayt)
kalbime aktmam istediler. Ancak aktmaya ve ulatrmaya g yetiremeyince meliklmennn olan Allaha tevecch ettim. Bana himmet asasn fikir tana vurmam ilhm
olundu ve ben de vurdum. Tatan her bir insann irfanna gre mereblerini bilsinler diye
12 pnar fkrd. hvnma kalp diliyle dedim ki: ey tlipler Rahm ve Rahmn olan
Allahn rzkndan yiyiniz ve iiniz. Gnl arzlarnda fesatlar olarak ktlk
yapmaynz ve taknlk karmaynz. Rabbinize ibadet ediniz ki size yakn ulasn. Size
92

verileni alnz ve kredenlerden olunuz.

2.2.1.3.2. Mevz:

smail Dede kendisine gelen vridt 12 pnar olarak telakki etmitir. Bu telakki
bilfiil tarkat uslnde olan bir anlay ve tecrbeden sdr olur. Dier ifdeyle Ankarav
mhade ettii misl gereklii Mesnev tarznda dile getirmitir. Ona gre pnarn ve
suyun akmasnn tasavvuf anlam yledir: nefy-isbt zikriyle 12 esm mertebesinden 7.
90
91

92

. Ankarav, Risle-i uyn-i isna aere, 1.

Rsh Dede sadece bu eserinde kendisi iin kulland el-Cnn nitelemesi Mevlev canna irette
bulunabilecei gibi, Ankaradaki bir mahalli de gsterebilir.
. Ankarav, a.g.e., 1.

201

mertebeye ulaan slikin vcduna tasarruf- Hak siryet edip, slik o demde kll
tasarruflara kadem basp kesinlikle bir mertebeye aciz kalmaz. Hatta baz halifelerden
bizzat bu fakir iittim derlerdi ki: Yedinci mertebede insann vcdunu bir nehr-i azm
mislinde grdm. Velyet-i kermt onun kalbinde akan su mislinde grdm. Yani
rmak iinde su nasl akarsa o kimsenin vcdundan tasarruft- ilhiyyeyi yle cr
93

grdm.

Buna gre Mevlev tarikinde 12 mertebeli esm zikri, 12 pnara tekbl

etmekte olup, yedinci mertebede insann misl sreti byk bir nehir olup, nehirde suyun
akmas gibi, ilh vridt ve tasarruflar slikin varlndan zuhr eder. te Risle-i uyni isn aere Ankaravnin bu misli mhedesini iermektedir ve mhade 12 malmt
ile temyiz olunmaktadr. Srh balklarnn ihtiv ettii 12 pnarn isimleri unlardr:
I. Pnar: ehvet ve nefs ehlinin kirlerini temzilemesi iin akan suyu tertemiz
pnar.
II. Pnar: Tahkk ehline hizmet ve takld ehlini uyar iin akan suyu tertemiz
pnar.
III. Pnar: nsan- kmilin kelmn aratrmaya tevik etmek iin akan suyu
tertemiz pnar.
IV. Pnar: Ak ve Muhabbet iin akan suyu tertemiz pnar.
V. Pnar: Tevhid konusu iin akan suyu tertemiz pnar.
VI. Pnar: Cahilleri ve zhir ehlini zemmetmek iin akan suyu tertemiz pnar.
VII.Pnar: Marifet tahsiline tevik iin akan suyu tertemiz pnar.
VIII. Pnar: Lednn ilme tevik iin akan suyu tertemiz pnar.
IX. Pnar: Fakr ve mahv tevik iin akan suyu tertemiz pnar.
X.Pnar: Dnyev ve uhrev alakalar kesmek iin akan suyu tertemiz pnar.
XI. Pnar: Allah zikre tevik iin akan suyu tertemiz pnar.
XII. Pnar: Tazarru ve du iin akan suyu tertemiz pnar.
2.2.1.3.3. Usl:
Risle Mesnev tarznda ve veznindedir. Mebde ve Med Mesnevsinden nce
93

Ankarav, Risle-i usl-i tarkat ve bat, 4a.

202

telif edilen risle didaktik bir tarzdadr. Eser 12 blme ayrlr. Rshnin eseri 12
blme ayrmas Mevlevlikteki 12 esm mertebesine iret ettii gibi bir keresinde
Musa, kavminin su ihtiyc iin yalvarmt ve biz de kendisine: snla kayaya vur
demitik. Bunun zerine oradan 12 kaynak fkrmt ki halkn tm hangi kaynaktan
(mereb) ieceini bilsin. (Bakara 60) yetinden de mlhemdir. Bununla birlikte 12
rakam yetin de gsterdii ekilde Msev gelenekteki sembolik anlam ok eitli olmu
ve eitlilik Eski Ahidde hatr saylr miktarda bulunan 12den kaynaklanmtr. slm
gelenekte ise durum Yahudilikteki gibi deildir. snaeriyye iasnn hricinde A.
Schimmele gre ister ilmi ister edebi olsun kitaplarn 12 ksma veya blme ayrlmas
mslman yazarlar arasnda nadirdir. Tasavvuf kltrde ise Bekt dervileri 12 imama
atfen 12 terkli ta kullanmlardr.

94

Risle-i uyn-i isn aere dil asndan Farsa, Arapa ve Trke beyitleri
birbirini takip edecek ekilde ihtiv eder. Bu durum Osmanl telif dili geleneinin FarsArap-Trk kltr havzalarnn etkisiyle teekkl etmesinden dolaydr ki, smail Ankarav
bu dili en yksek dzeyde kullanan yazarlardan biridir. te yandan ayn beyitte veya
sralanan beyitlerde farkl dilleri kullanmas Mevlnnn Mesnevsini kendisine rnek
almasnn da tesiri vardr. Rislesinden bir rnek:

Vahdet-i Hakla olur mevsf

95

/ bir olur ona rif ve marf

2.2.2. Mevlev db ve Erkn le ilgili Eserleri:

2.2.2.1. Hccets-sem:
Hccets-sem Ankaravnin, sem ve msikinin gerek dinin asli
kaynaklarndaki, gerekse de sf ve ulema grlerine dayanarak Mevlevlik tarkatndaki
yerini tespit etmeye ynelik delilleri ihtiva eden, konu hakknda yneltilen eletirilere
cevap verme sadedinde kaleme ald Trke bir eseridir. lk olarak Risle f hakki sem
adyla Arapa yazlan eser, daha sonra mrdlerin istei ile Trkeye tercme edilmitir.
Sahih Ahmed Dede, Ankaravnin bu eserini 1026/1617 Ktip elebi ise
96

1024/1615 tarihinde balanp 1027/1618de telif ettiini kaydeder.

94
95
96

Sahih Dede ayn

A.Schimmel, Saylarn Esrr, trc. Mehmed Temelli, stanbul 1997, 208-211.

. Ankarav, Risle-i uyn-i isn aere, 368-369.
Ktip elebi, Kefz-znn, I, 630.

203

ylda mellifin sem hakknda Rislet hakks-sem- mevlev adnda Arapa bir Risle
97

yazdn belirtir.

Sfyye erknndan olan sem ve raks ilk dnemlerden itibren tartlm,

sadece fakihler tarafndan deil, bn Arab gibi muhakkik sfilerce de fkh dzlemde
olmasa da tabi sem zelinde ontolojik adan eletirilmitir. Baz fakihlere gre sekr ve
vecd hlinin bir gstergesi olarak sem dini nasslardan istihr edilemeyeceinden
98

haram hkmyle tahkim edilmi ve bu minvlde reddiyeler telif edilmitir. sufler sz

konusu reddiye ve haram hkm veren fetvalara kar savunmalarda bulunmular ve
aralarnda her hangi bir ihitlf olmakszn sem ve msikinin mutlak anlamda mubah
olacan, nefsn emeller gibi baz arzi sebeplerle btn fiillerde olduu gibi tahrim
edilebileceini ileri srmlerdir. Bununla birlikte bir sf tavrnn gerei olarak sem
yapmann ve musiki dinlemenin maksada eritirmede vasta olabilecei hususunda
mereb farkllndan doan birbirine zd grler de ne srmlerdir.
Osmanl hinterlandnda sem ve msikiyi fakihlerin itirazlarna karlk
meyih tarafndan bir ok risle yazlmtr. Bunlarn en mehrlar, Cemleddin
Aksary (. 779/1387), Akemseddin (. 863/1459), Snbl Sinan (. 936/1526),
Abdulahad Nr Sivs Celvet (. 1006/1597), Aziz Mahmud Hdy, Mnir Belgrd
99

(. 157/1647) Karaba Veli (. 1097/1686), Niyz Msr vs.nin risleleridir.

Bu

rislelerin en nemli zellii harekete dayal semn (raks ve devrn) ve musikinin

nasslarla, mezheb imamlarnn grleriyle, sf byklerinin kelmyla aleyhtarlara
cevab delilleri iermesidir. Aleyhtarln Osmanlda zirveye kt dnem olan XVII.
Asrda Kadzdelilerin ortaya koyduklar reddiyelerin mukbilinde sem ve musiki
savunmas olduka artmtr.
2.2.2.1.1. Maksad:
Ankarav, eseri yazmaktan maksadnn, Mevlevyye tarkatn ve bu tarkatn
bir ksm erknn inkar eden baz kimselerin ve zellikle Kadzdeliler zmresinin,
sem, raks, devran ve musiki konusunda ileri srdkleri bidat ve dalalet iddialarn
cevaplamaya matuf olduunu dibacede belirtir. Tarkat ihvanndan gelen talep zerine
97
98

99

Sahih Ahmed Dede, 292.

Sem ve Musiki hakknda fakihlerin grleri ile fetvalar hakknda bkz. Sleyman Uluda, slm
Asndan Musiki ve Sem, 165-233, 383-389.
Risleler hakknda bkz. Mustafa Demirci, Sem Risleleri, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1996; Mehmed Kemiksiz, Sem ve Devran Rislesi, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1997; Yusuf Dlger, Sem Risleleri, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1998.

204

yazlan Rislede, bu tr iddialarn sadece Mevlevleri deil, bir ok sfyye meyihini

zan altnda brakacan belirtir. Meyihin bir ounun sem ve raks ettikleri sabit
olduuna gre, dinin asllarna da bu konuda ters dtklerinin ileri srlemiyeceini
ifde eder. Zira Ankaravnin tetkikleri sonucunda dinin asllarnda sem ve raksn
sbutuna ters decek her hangi bir delil mevcud deildir. Aksine dinin asllarnda, gerek
Mevlevlikte gerekse de dier tarkatlarda bu trden uygulamalar destekleyecek bir ok
100

delil sz konusudur.

Ankarav ite bu temel dnceden hareketle Hccets-sem

101

telif eder.

Bylelikle hem kendi tarkatn hem de cehr zikir ve devranda bulunan dier
tarkatlar erat dairesi ierisinde deerlendirmitir. Bu deerlendirme eyhlislm
Yahya Efendinin tertip ettii bir heyet tarafndan incelenmi ve kabul grmtr. Ayn
zamanda sem mdfaanmesi bulunan Aziz Mahmud Hdy, Hccets-semdan
dolay Ankaravye dua mahiyetinde bir mektup gndermi, sem ve musiki hakknda
yazd rislelerle yapt Kadzdelilere ynelik mcadeleden dolay kendisini
desteklemitir.

102

2.2.2.1.2. Mevz:
Ankarav eserini blmde (bab) telif etmitir:
I. blmde, sem, raks ve devrann fkhen haram olmadn, dinin asllarndan
ve meyih szlerinden istidllde bulunarak ispat eder.
II. blmde, haram olmadn ispat ettii mevznun, mubah ve caiz olduunu
ayn yolla kantlar ve ierdii tasavvuf anlamlar tevil eder.
III. blmde ise, sem, raks ve devrann yan unsurlar olan def ve dier musiki
aletlerini kullanmann mubah olduunu kantlar.
smail Ankaravnin sem ve musiki hakkndaki dncesini ksaca yle zh
edebiliriz: musiki namelerinin tevikiyle harekete dayal sem (tabii sem) veya raks
fkh adan tahrim edilemeyip mutlak anlamda mubah bir fiildir. Ancak bu fiilde her
amelde olduu gibi fiilin deerini muharrik kuvvet veya niyet belirler. yet sem ve
100
101

102

. Ankarav, Hccets-sem, 2-3.

Pes bu abd-i zaif smail Ankarav eyhul-Mevlevye bu Risle-i kaviyyeyi tahrir etmek lzmeden
olmakla tasnif eyledim ki, bize ve ihvanmza hccet-i kaviyye olsun iin. Hccet-sem diye tesmiye
klp, bab zere tay eyledim, muhtasar ve muciz olsun ve Trki lisanla terceme kldm, faidesi talibine
mm olsun iin.. . Ankarav, a.g.e., 3.
Skp Dede, II, 38.

205

raks iyi bir eyin skiyle yaplyorsa ibdet yerine geer ve sevap kazanlr. Tam tersi ise
bu amelin yaplmas haramdr. Tabii sem veya Mevlev sem Hz. Peygamber
tarafndan yaplmadndan bidat- hasenedir ve gzel bir ey intc ettiinden Snnet
kapsamnda deerlendirilir.
Fkh adan mubah hkm verilen sem Rsh ontolojik bir tavr olarak 3
mertebede deerlendirir: 1. ilh sem: sonsuz olan ilh hitb btn kabiliyetleri ile
iitme (sem) derecesine ulam ve hitabdaki manalara in olmu kimselerin sem.
2. rhn sem: ruhu ile her eyin Hakk tesbh ettiini duyabilenlerin sem. 3. tabi
sem: musiki nameleri eliinde yaplan harekete dayal semdr. Buna sr ve/veya
mukayyed sem da denir. lh ve rhn sem yapabilenlerin tabi sema ihtiyalar
yoktur ve tabi sem meclisinde bulunmalar kendi hallerini gizlemek iindir. Bu
kimseler bn Aarabnin melmler dedii kimselerdir.
Musiki letlerinin de elence maksadyla kullanlmayp, ilh manalarn ortaya
karlmasna vasta olan aletler gzyle bakldnda ney, def, kudm vs. gibi aletlerin
her ey gibi Allah tesbih ettiini syleken, genellikle iki meclislerinde alnd iin
telli sazlarn kullanlmasn tahrim etmitir.

103

2.2.2.1.3. Usl:
Hccets-sem zerine gerek Erhan Yetik, gerekse de smail Ankaravnin
Hccets-sem adl eserine gre Musiki Anlay balkl yksek lisans tezi hazrlam
olan Bayram Akdoan (Ankara 1991), Katip elebinin Kefuz-znnuna dayanarak
aktardklar bilgiye gre, Hccets-semn, mam Gazzlnin kardei Ahmed b.
Muhammed b. Muhammed et-Ts el-Gazzlnin (.520/1126) Bevrikul-ilm f tekfir-i
men yuharrimus-sem

104

adl Rislesinin esas ittihaz edilmek sretiyle kaleme alndn

105

ifde ederler. ; Hccets-semda Ahmed Gazzlnin eserine her hangi bir atfta
bulunulmamaktadr. Ktip elebi, ilk olarak Arapa kaleme alnan Hccets-sem ile
yine Arapa kaleme alnan Bevrik arasnda bir konu paralellii ngrerek byle bir
iddiada bulunmu olabilir. Ancak bu paralellik sadece mevzda sz konusu olmakla
birlikte, gerek eserlerin sistematizasyonu gerekse de usl asndan aralarndaki paralellik
103

104

105

Bayram Akdoan, Hccets-sem Adl Msik Rislesi ve Ankarav smail b. Ahmedin Msik
Anlay, AFD, XXXV (1996), 477-505.
Ahmed bn Muhammed el-Tusi, Bevrikul-ilm, nr: Ahmed Mcahid, Tahran 1995; Sleyman Uluda,
Ahmed el-Gazzali, DA, II, 70.
Erhan Yetik, a.g.e., 86; Bayram Akdoan, smail-i Ankaravnin Hccets-sem Adl Eserine Gre
Musik Anlay (Mevlevliin Musiki Gr), ASBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991,
16.

206

olduka ksmidir. Bunun yansra ulalan neticeler asndan, Ahmed Gazzl sem
savunmakla beraber, hatta tahrim edenin tekfir edilmesi gerektii gibi bir hkme
ularken, Ankarav sem haram olarak kabul etmenin sadece yanl bir dnce (su-i
106

zan) olduunu belirtir.

te yandan Ktip elebi Rislett-tenzhiyye ile Hccets-

sem birbiriyle kartrm olmaldr. Zira Rislett-tenzhiyye f enil-mevlevyye

Ankaravnin bir baka sem mdafaanmesi olup, Bevrikin ihtisr edilip bir tr erhi
mahiyetindedir.
Hccets-semda smail Dede, ncelikle semn aleyhinde olanlarn ileri
srdkleri yet ve hadislerden delilleri sralayp cevaplar verdikten sonra ayn uslde
lehinde olnlarn delillerini zikreder ve tasavvuf anlamlarn aklar. kinci olarak mezhep
imamlarnn grlerine bavurduktan sonra, sf byklerin bu husustaki cmlelerini
kaydeder. Kendi yorumlarn yet, hadis ve ehl-i snnet inanc erevesinde erat, rf ve
lgat asndan ortaya koyar.

2.2.2.3. Risle f hakkis-sem:

smail Ankarav tespit edebildiimiz kadaryla semn mdfaas hakknda 3
risle kaleme almtr. Risle f hakkis-sem bu konuda yazd ilk risle olup
Arapadr ve Trke tercmesini de ierir. Hccets-sem bu rislenin sadece Trke
tercmesinden ibarettir. nc risle ise sadece Arapa yazd Rislett-tenzhiyye f
enil-mevlevyyedir.
Risle fi hakkis-sem, Ktip elebinin sylediine gre Mft Muhammed
Efendinin itirazlarna cevap olarak telif edilmitir. Bundan dolay Arapa yazlm
olabilir.
Eserin yegne nshas Biblioteca Vaticana (Vat. Turco) MS. No. 137/7 (vr.
347-362)dedir.
Rislenin varlndan yalnz Ktip elebi bahsetmektedir ve Ankaravnin
eserin sonundaki: btn ashb her eyin hakkatine nazar ederler ve her eyin Allah
tesbih ve tenzih ettiini sem ederler (iitme anlamnda). Nitekim Allah hibir ey
yoktur ki Onun hamdini tesbih etmesin. Ancak sizler (onlarn tesbihini) anlamazsnz.
Def, mizmar, gadb, tabla vs. eylie dahildir. Onlar Allah tesbih ve takdis ederler. Nasl
oluyor ki zhir ehli eynn tesbihini iiten tarkat erbabn inkar ediyorlar. Hi bilir mi
106

. Ankarav, Hccets-sem, 2.

207

ney ve udun ne dediini/ Ey vedud sen bana yetersin sen bana kf. Cmlelerini eletirir;
hakkat veya mecaz olarak eynn tesbihini msellem grse de, eyya vurulmak veya
flenmek zere kan sesler konusunda red tavrndadr. Zira Ona gre bunun isbat
gerekir ve tartma konusu olduundan dolay hilafna delil ikame edilebilir
107

grndedir.

2.2.2.4. Rislett-tenzihiyye f enil-mevlevyye:

Cerrh ya da Cerrhpaa eyhi olarak tannan brahim b. Yusuf (. 1033/1623)
adnda bir vizin semya dair itirazlarna cevap mahiyetinde Arapa yazlm bir
Risledir.
Cerrh eyhi brahim Efendi Boluludur. Hayatnn ilk dnemlerinde yalancl
ile mehr olmutur. Daha sonralar tibli Emir Efendiden inbet ve slh- hl etmitir.
stanbulda tahsilini ikml etmi, Kasmpaada Piyale Paa Camii vizi olmutur. Sultan
II. Osman ile Hotin Seferine katlan Cerrh eyhi Sicill-i Osmanye gre Ankarav gibi
h.1041/1631de vefat etmitir. Fukaha zmresinden olan Cerrh eyhinin Kadzde
Mehmed Efendi ile de mnakaalar vardr.

108

Muhtemeldir ki Ankarav bundan dolay

109

eserinde Ona aziz kardeim eklinde hitb etmektedir.

Tabirnmesi, cenze

meselelerine dair (Ahkml-ceniz) (Sleymaniye Ktp., Giresun Yazmalar (Tyatok)

3553, 83 vr.), ttn hakknda (Risle fiduhn) (Atf Efendi Ktp. Atf Efendi 841, 14 vr.)
risleleri ve Ankaravnin Hccets-semna reddiyesi vardr. Risle-i tenzhiyye bu
reddiyeye cevap mahiyetinde telif edilmitir. Muteriz, Ankaravnin bu rislesine cevap
vermek zere Berhnl-maneviyyetil-evveliyye f redd-i fskil-Mevlevyyetiddnyevyye adyla tekrar bir reddiyye telif etmitir. Ankaravnin bu ikinci reddiyyeye
110

tekrar cevap yazd ise bilinmemektedir.

Sahih Ahmed Dedeye gre 1037/1627 ylnda kaleme alnan Risletttenzhiyye Ahmed b. Muhammed Tusi el-Gazzlnin Bevrikul-ilm fir-red al men
yuharrims-sem adl kitabnn bir tr erhidir.

111

Nitekim Rsh Dede dibcede yle

der: Alim ve kmil eyh Ahmed b. Muhammed b. Muhammed et-Tsye nisbet edilen
107
108
109
110
111

Ktip elebi, Kefz-zunn, I, 438.

Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, I, 96-97.
smail Ankarav, Rislett-tenzhiyye f enil-mevleviyye, Sl. Ktp. Nfiz Paa 395, 10b.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, I, 434.
Sahih Ahmed Dede, 297.

208

risleyi grdmde, Rislenin zaid eylerle hacminin artrlmakla beraber faydal

eylerle dolu olduunu kefettim. Zid olanlar karp, faydal olanlar alarak risleyi
mfid olmas iin ihtisar ettim. Bu muhtasar rislemin nshalar insanlar arasnda hret
bulup aziz kardeim vizlerin nderi, nasihat verenlerin lideri Cerrh eyhi olarak marf
eyh brahim Efendinin eline ulatnda, bu rislenin benim yazdm telifattan
olduunu zannetmi. Oysa bu Risle Ahmed Gazzlye nisbet edilen eserin muhtasardr.
Sonra bana fakihlerin szleriyle baz hususlarda ar bir ekilde itirazda bulunmu.
Mevlev semn ve rakslarn insafl ulema dairesinin dna karak inkr etmi,
Mevlevleri oyun-elence ehli ve yasaklar ineyen bir grh derekesine indirgemitir.
Onlarn ak ve muhabbet meydannda yaptklar hareket ve rakslar Habelilerin
rakslarndan daha dk seviyede addetmitir. Bylelikle onlarn hallerine basiret gzyle
nazar etmemitir. Ben de istedim ki kavga ve cedelin kmasndan korkarak ona skt ile
cevap vereyim. Zira bizim tarkatmzda kavga ve cedel en byk gnah ve vebaldir. Hz.
Peygamber buyurur ki: kavga ve ekimeyi terkeden kimse, Allahn cennetin ortasnda
bina ettii salam saray hak eder. Bununla birlikte ihvnmdan bir grup phe ve
problemlerin giderilmesi iin cevap vermemi istediler, ben de isteklerini kabul ettim ve
cevaplar ieren rislemi yazmaya giritim. Bylelikle eyhin hakkmzda sylediklerini
er delil ve mer kavillerle def etmeyi amaladm. Sem ve raksmz hakknda gerek
ortaya ksn ki, sem ve raks ne hata ve nisyn ne de Mevlevlerinve sflerin mnezzeh
olduu oyun ve isyan kabilindendir. Bilakis zhir ehlinin muttali olamad mahade ve
yakin, zevk ve vicd yoludur sem ve raks. Hakkatte de knanmaya layk deildir.
112

Risleme Rislett-tenzhiyye f enil-Mevlevyye adn verdim.

Ankarav rislede bir mukaddime ve makale yazarak Cerrh eyhi

tarafndan yneltilen be itiraza cevap vermitir.
Mukaddimede sem hakkndaki tartmalarn genel seyri ortaya koyulur. Buna
gre szlkte mutlak anlamda iitmek ve bir tasavvuf terimi olarak iiteni harekete
getiren sesleri iitmek anlamndaki sem hakknda iki gr vardr: ilki, sem ittifakla
(muttafakun aleyh) ciz yani mubahtr. Hatta name ve lahnin olmad Kuran kraatini
dinlemek mstehabtr. kinci gr ise semda ihtilaf edilen konuya dairdir. Yani
insanlar arasnda mehr olan aletli veya aletsiz musiki anlamndaki semda farkl
grler (muhtelefun fih) ortaya kmtr. Dier bir ifdeyle mutlak adan ilh olan
iitmek anlamndaki semn cevaznda ulema ve sfyye ayn grte olup, problem
112

. Ankarav, Rislett-tenzhiyye, 10b-11a.

209

musiki anlamndaki sem konusundadr. Sfyyeden ve ayn zamanda bu konuda eser

tasnif etmi olan Eb Tlip Mekki, Gazzl, Kueyr, Shreverd, Glbd vd. musiki
anlamndaki sem kurbiyyete vasta olmas asndan mstehab grmlerdir.
Fukahadan ise bn Hazm ve Hafz Muhammed b. Tahir el-Makdisi sem hakknda byk
hacimli eserler vermiler ve semn mubah ve mstehab olduuna dair ehl-i hadis
tarikiyle tahrimine hkmedenlere cevaplar vermilerdir. Ankaravye gre selefin
icmyla musiki anlamndaki sem hakknda her hangi bir ihtilaf sz konusu
olmamaldr. Selefe dayanlarak verilen tahrim hkmleri geersizdir. Zira musikinin
haramlna dair kesin ve ak bir nas veya nassa dayal yaplan bir kyas yoktur. Nas ve
kyasn olmad yerde ise musikinin mubahlndan bahsedebiliriz.
Mukaddimenin ardndan I. makale gelir. Makalede Ahmed Gazzlinin
Bevrikinden naklen Hz. Aienin mescidde Habelilerin sava dansn seyretmesi ve
Hz. Peygamberin eine engel olmamasna dair hadis zikredildikten sonra Cerrh
eyhinin Mevlev semnn oyun olup haramlna dair I. itiraz cevaplandrlr. II.
Makalede yine Gazzlnin eserinden naklen Bugs gnnde cariyelerin def almasyla
ile ilgili hadis zikredilir. Ardndan eyh Cerrh tarafndan iddia edilen Mevlev semn
tahrim etmeyenin tekfiri meselesine dair II. ve III. itirazlara cevap verilir. III. Makale Hz.
Peygamberin mesciddeki habelilerin dansna bakarak batl bir oyun ve elenceye
bakmas etrafndaki IV. ve V. tirazlar reddedilir.
Rislenin tek nshas mevcud olup Sl.Ktp. Nfiz Paa 395tedir (34 vr.) ve
1310/1892de Leidende baslmtr.

2.2.2.5. Risle-i usl-i tarkat ve bat:

smail Ankaravnin Trke yazd hacmi kk bu rislenin ad baz
nshalarda Risle-i muhtasara-i mfde-i usl-i tarkat- nzenn ve beyat eklinde de
kaydedilmektedir.
Abdlbaki Glpnarlya gre risle hacimce muhtasar ancak tarih adan
olduka nemlidir. Nitekim tarkata giri keyfiyeti ve tarkatta yaplacak usl hakknda
ilk dnem Mevlevliinde mstakil yazlm risleler ndirdir. Glpnarlya gre Divne
Mehmed eleb ve hidnin manzm rislelerinden sonra yazlm ilk Mevlev
113

slkuna dair mensr eser Ankaravnin bu rislesidir.

113

Bu minvlde Rsh Dede

A.Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 190.

210

Mevlev uslnn tatbikine dair ilk risle telif eden kiidir.

2.2.2.5.1. Maksad:
Mellif rislenin giriinde Mevlevlie tlip bir kimse tarafndan kendisine
yneltilen bir takm sorular cevaplandrmak maksadyla bu Rislesini telif ettiini
belirtir. Bu sorular yledir:
1. Hz. Mevlnnn seyr slk tariki Hz. Peygambere hangi silsile ile ular?
Bir dier ifdeyle Mevlevliin tarkat silsilesi nasldr?
2. Mevlevlikte bat ve ardndan slk nasl yaplr?
3. Mevlevlikte slk etmek isteyen bir tlip Mevlev halifesine bat etmesi
lzmdr. Acaba gnmzde slkunu tamamlam, zhir ve btn mamr, nih
dereceye vsl olmu Mevlev halifesi var mdr? yet yoksa o tlip ne yapmaldr? Tlip
herhangi bir halifeye intisb etmeden sadece Hz. Mevlnnin rhniyyetinden feyz
alarak slk edip marifet shibi olabilir mi?
2.2.2.5.2. Mevz:
Rislenin mevzsu, bu sorularn cevaplarn oluturmaktadr.
1. Ankaravye gre Mevlevliin silsilesi Hz. Aliye ular. Bu silsilenin
oluturduu tark Halvet tarkidir. Ancak Mevlevlik, gerek bat asnda gerek slk
keyfiyeti asndan farkllklar tar. Mevlevlikte her bir mrd bu keyfiyetten kendi
merebine gre pay alr. Ancak bu mereb erata muvafk olmak zorundadr. Dier bir
ifdeyle Ankarav tarkatnda mereb farklln kabul etmekle beraber, merebi erata
114

te yandan Rsh Dede Mevlevlik silsilesini Hz. Aliye

uymakla snrlandrr.

dayandrrken Hz. Mevlnnn soy silsilesini Hz. Eb Bekire balar. Silsile yledir:
Muhammed Celleddn bin Muhammed Bahddn bin el-Hseyin ibni Ahmed bin
Mahmd bin Mevdd bin Sbit bin Mseyyeb bin Mutahhar bin Hammd bin
Abdurrahmn bin Eb Bekr radiyallhu anh. Dier bir silsileleri de brhm Edhem
115

Hazretlerinde son bulur.

2. Mevlevlikte bat Snnete tabi olarak el ele vererek yaplr. Sonra eyh
tlibin iki kann arasndan ve byndan makas ile kllar keser. Bu bir nevi r- darb
uygulamasdr. Sabah namazndan sonra bin kere ism-i cell zikri ekilir. Zikrin
114
115

. Ankarav, Risle-i usl-i tarkat ve bt, 2b.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 12-13.

211

ardndan Hz. Mevlnnn buyurduklar evrd okunur ve tekrar bin kere Allah ismi
zikredilir. bin ism-i cell zikri teheccd ve yats namazlarndan sonra da yaplr. Hasl
gnde toplam 12 bin ism-i cell ekilmi olur. Nitekim seyr-i esmda da 12 derece vardr.
Derecelerin yedi mertebesi asl be mertebesi ferdir. Mevlevlik tarkatinde sadece ism-i
azam veya cell zikri olduundan esm olan ve her bir mertebeye bir isim tayin olunan
dier tarkatlerden zellikle Halvetlikten bu noktada ayrlr. Mevlevlikte her zaman isim
birdir. Ancak ismin 12 mertebeden her bir mertebede farkl hkmleri vardr: I.
mertebede slik kelime-i tevhidi (L ilhe illallh) eker. Yani l ilhe, mabdumu
bilmezdim; ilallh yani yakn hsl oldu ve mabdumu bildim. II. Mertebede ly hazf
eder ve Allah zikrine devam eder. bu mertebede Allah demek ey afv edici, siyim,
gnhkrm anlamna gelir. III. Mertebede Allah zikri, Allah bildim, knhyle ibdete
lyk odur anlamndadr. IV. Mertebe mertebe-i mansrdur ve Allah demek, Hakk
Ztyla ve sfatyla bildim ve knhne vkf oldum; Allahn tm sfatlarn kendisinde
cem eden Zatn ismi olduuna phem kalmad anlamna gelir. Bu mertebede tecelli
gerekleir ve slik msivdan gib olur. Kendisine ne sorulursa Allah diye cevap verir.
Hallc- Mansru ehd ettiren mertebe bu mertebedir. V. Mertebede Allah demek, O Zt
hayy ve kdirdir anlamna gelir. VI. Mertebede Allah demek Hakkn kll vcdundan
baka mevcd yoktur demektir. Slikin bu mertebede ne varl ne de tasarrufu kalr.
lemdeki btn tasarrufu Haktan grr ve bilir. VII. Mertebede Hakkn tasarrufu
slikin varlna siryet eder ve kll tasarrufa kadem basar.

116

VIII. Mertebe fennn ilk

mertebesidir. Bu makama geldiinde slik ana ve babas tarafndan dnyaya geli

anlamn yitirir. IX. Mertebe fen makamnn ikinci mertebesidir. Bu mertebede slik ne
kendisinin ne de ebeveyninin bu dnyaya gelmediini mahade eder. X. Mertebe
fennn nc mertebesidir ve slike gre mertebenin hkmnce leme hibir atas
gelmemitir. XI. Mertebe fennn drdnc mertebesidir. Slikin varln tecell-i ilh
bu mertebede yle kaplar ki, Hz. demin bu leme gelmediini syler. XII. Mertebe
fennn ve Allah ismiyle irtibatl olan tm esmnn nihyetidir. Slikin bu son mertebede
tm varl fn olur ve kllyyen Varlkn Haktan ibret olduunu ilmel-yakn, aynelyakn ve Hakkal-ykn olduunu bilir ve balangtaki makamna geri dner.
Bat alan ve kllar kesilen tlipe ism-i cell zikri verildikten sonra Pazartesi ve
Perembe gnleri oru tutmas, geceleri kim olmas ve kimsenin aybna bakmamas,
116

Daha nce ifde edildii gibi Risle-i uyn-i isn aere Mevlevlikteki 12 mertebe gz nnde
bulundurularak telif edilmitir. 7 asl mertebe geildikten sonra insan varl akan byk bir nehir
mislinde mhade edildiinden rislede nehir ve pnar sembolizmi kullanlmtr.

212

helal giyip helal yemesi telkin edilir. yet slik hasedinden tr birinin aybna nazar
ederse XII. Derecede olsa da bu dereceden der ve hor olur. Sultan yet iradet getirirse
fukarya adaletle hkmetmesi iin sultanlna iade olunur. Esnaf ve sanatkrn elde ettii
tm kr tarkata harcamas engellenir. Bunlardan birisi cellin tecellisinden tr
ihtiyarsz kalrsa kendi merebine gre i verilir. Zira tarkatta almak esastr ve
herkesin kendi elinin emeinden yemesi temin edilmelidir.
Tarkatn slkunda zhd, vera ve takva olduu gibi ak, almak ve
muhlifleri susturmak da esastr. Tarkatta Haktan bakasna gnln veren yani fen
makamna ulamayan iin sem ciz deildir. Bununla beraber tarkatn art olmas
hasebiyle de artn yerine gelmesi iin taklden de olsa sema izin verilir. Tarkata her
gelen kimseye ikrr verilir. Zira asl eyh-i kmil harbt ehlini irad eden kimsedir.
3. Ankaravye gre yaayan bir mride intisb zorunludur. Slik baz dar
zamanlarda ahirete intikl etmi mridin rhundan yardm istese, hatta ndiren bir ird
da vki olsa yine de slkun edeplerini, srlarn ve mertebelerini renebelicei kimse
ancak hayatta olan bir mriddir. rd bu lemin iidir. Hizmet ve ubdiyyet ister.
Mrid vefatndan sonra ilh zevke dalm iken bu klfete neden girsin?! Halife nasb
edilmesinin hikmeti de buradadr. Dolaysyla Hz. Mevlnnn sadece rhniyyetinden
istifde ile seyr slk tamamlanamaz. Kitap dahi hakkati bilen Kitap ve Snnetle
mukayyed bir eyh-i kmil tarafndan manas nakledilmike mrid yerine ikme
edilemez. Kitap ancak irad iin bir alettir. Bu anlamda Mevln Mesnevm cmle aleme
mriddir.buyurmutur. Dolaysyla Mevlevlikte yaayan bir haliefeye intisb edip,
tarkatn erknn yerine getiren slik, Mesnevyi bilmekle tarkatta slk mertebeleri
117

olan 12 derecedeki esmya ve hkmlerine vkf olur.

2.2.2.5.3. Usl:

smail Ankarav yukardaki cevaplarn verili usl hakknda yle der: Hz.
Mevlnnn Mesnev-i erifleri ve menkblarndan mesmumuz olduu minvl zere
cevb lzm olman bi-kaderil-imkn cevba tevecch olundu.
Ankaravnin verdii bu cevaplar Minhcul-fukarnn I. babnda da dolayl
yoldan verilmitir. Ancak 12 derece ve gnlk 12 bin zikir sadece bu rislesinde yer alr.
Dolaysyla Mevlev uslne dair Mevlevlik tarihinde yazlan eserler ierisinde
117

. Ankarav, Risle-i usl-i tarkat, 2a-7a.

213

yegnedir.
Rislenin bir nshasnn sonu yle biter: imdiki hlde bir tark yoktur ki,
118

Mesnev-i erf ile ird olunmaya ve hallerini ve kllerini ona tatbik etmeyeler.
Risle, A.Nezih Galitekin tarafndan neredilmitir.

119

2.2.2.6. Slknme-i eyh smail:

stanbul niversitesi Merkez Ktp. Trke Yazmalar 6394de bulunan Risle-i
usl-i tarkat ve batn kenarnda bulunan hacmi kk Trke eserin mstensihi belli
deildir. 1295/1878 tarihinde istinsh edilmitir. Eserde Risle-i usl-i tarkattaki
konular ilenir. Ancak Risle-i usl-i tarkatta nc sorunun cevab ok ksa
geilirken, Slknmede dier eserlerine nazaran farkl bir yaklam serdedilir. Buna
gre bir tlibin zamannda bulunan meyihe kar msbet bir kanaati yoksa daha nce
yaam olan Hasan- Basr (. 110/728), Znnn Msr (. 248/859), Cneyd Badd (.
298/910), bn Arab ve Mevln gibi meyihin rhundan istimdt talep edilmesi tavsiye
120

edilmektedir. Bu sretle maksdun hasl olabilmesi imkn dhilindedir.

Bu gr

Divne Mehmed elebinin Mevlevlik uslne dair ilk eser kabul edilen Tarkatlrifn rislesindeki dncesini artrmaktadr: Feemm yle ki zhirde olanlarn
birisine itimd olmaz ise sbk geen meyhtan mesel Hz. eyh Muhyiddin-i Ekber
veya Abdlkdir Geyln veya Abdullah Balyn veya Beyzid Bistm veya Cneyd
Badd veya Hasan Basr veya Znnn Msr veya mer bn Frz veya Sadreddin
Konev veya Celleddin Rm veya Hazret-i Baheddin Nakibend gibi sultnlarn rh-i
erflerinden istimdd edesin. Velkin hl zamanda hayatta olanlarn birinden istimdd
121

etmek evldr.

2.2.3.bn Frz ve bn Arab Dncesi le lgili Eserleri

2.2.3.1. Maksidl-aliyye f erhit-tiyye:
122

Sf-ir bnl-Frz (. 632/1235)n Arapa Divannda

118
119
120
121
122

yer alan Nazms-

A. Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, II, 252.

A.Nezih Galitekin, smail Rsh Ankarav ve Risle-i Mfide-i Usl-i Tarkat- Nazenin, 91.
smail Ankarav, Slknme, TY 6394, 35a.
Mustafa pan, Divne Mehmed elebi, 113.
Divan ve erhleri Hakknda bkz. Belal Abdel-Maksoud, bnl-Frz ve smail Ankaravnin Kasde-i
hamriyye erhi, SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2000, 20-26.

214

slk adndaki Tiyye Kasdesinin ya da dier ismiyle Tiyyetl-kbrnn ilk Trke

erhidir.
bn Frz Dvn Arapa tasavvuf iir geleneinin lafz ve tasavvuf mana
asndan zirvelerinden kabul edilir. Dier bir ifdeyle tasavvuf iir geleneinde zirvenin
Farsa ayan Mesnev temsil ediyorsa Arapa ayan bn Frz Divan temsil
etmektedir. Bu minvalde tarih boyunca ve yakn zamana dek Farsa ve Trke konuan
toplumlarda zellikle Mesnev hfzedilirken, Arapa konuan halklarda ve zellikle
Msrda bn Frz Divan ezberlenmektedir. bn Frzn eserleri ve dncesi zerine
kapsaml bir almas bulunan Kahireli aratrmac Mustafa Hilmi, bn Frz Divnnn
Msrda okullarda ocuklara ezberletildii, seher vakitlerinde minarelerden makaml
123

olarak okutulduunu nakletmektedir.

Ayrca Divndaki baz iirler Arap dnyasndaki

sf meclislerinde kavvallarca en ok terennm edilenlerin banda gelmektedir. Bu da

Dvnn mslman toplumlardaki yaygnln gsterir.
24 kasdenin bulunduu Divann dou ve batda yaplan tercme ve
erhlerinin yansra Divandaki 15 kasdeden ikisi olan Tiyye ve Hamriyye kasdeleri
tasavvuf muhtevasndan tr daha ok ilgi grm ve zerine mstakil bir tasavvuf
erh gelenei olumutur.
750 beyitten oluan Tiyye kasdesi tecns, tars ve itikk vs. gibi lafz iir
sanatlarndan mteekkil beyitlerin oluturduu gazelleri ierir. Gazellerdeki konu kefi
ve vecdi yolla bn Frza alan tevhid hakkatleri, nefs mumeleler ve slikin ahvlidir.
bn Frz bu kasdeye nce Enfesl-cenn ve nefisl-cinn, ardndan Levihlcenn ve revyih-cinn adn vermi, daha sonra ryada grd Hz. Peygamberin
ireti zerine Nazms-slk diye isimlendirmitir.

124

Tiyye kasdesinin ilk rihleri Sadreddin Konevnin rencilerinden

Sadddin Fergn ve Affddin Tilimsndir. Hikye edildiine gre Sadreddin Konev
eyhi bn Arabye kasdeyi erhetmesi iin arz eder. bn Arab Konevye bu gelinin
kocalar senin evladndan olacaktr diyerek erhetmeyi reddeder. Baka bir rivyete gre
ise bn Arab kasde zerine be forma defter yaz kaleme almtr ve bu defterler
Sadreddin Konevnin elindedir. Konev dersinin sonunda Taiyye kasdesinden bir beyit
okur ve beytin erhi babnda elindeki defterlerden bn Arabnin kelmn rencilerine

123
124

M.Hilmi, bnl-Frz vel-hubbl-ilh, Kahire 1985, 85.

Sleyman Uluda, bnl-Frz, DA, XXI, 41.

215

nakleder. Daha sonra naklettiklerini Farsa ifde etmeye balar. Konev dersin sonunda
bu sylediklerini derlemek zere Saidddin Fergnyi grevlendirir. Fergn derlemesini
ilk olarak Mevlnya okur. te bu derleme erhinin zn oluturmutur.
Sadddin Fergn ilk erhini Merikd-derr (Tahran 1398/1978) adyla
Farsa yazm, sonra onu Mntehal-medrik (stanbul 1293) adyla Arapaya
evirmitir. Affddin Tilimsn, Fergn erhini ihtisr etmeyi tercih etmi ve muhtasar
erhine Fergn erhinde olmayan baz ilaveler de eklemitir. Fergn erhinin giriinde
vahdet-i vcd ve slk ahvline dair geni bir mukaddime yazd gibi, Tilimsn de 10
usl zere muhakkik sflerin ilm kidelerine dair giri kaleme almtr. Bu tr yazm
gelenei bir baka rih Davud Kayser (. 751/1350) ile devam etmitir. Kayserden
nce eyh zzddin Mahmd el-Natanz el-Knin (. 735/1334) ve Msr Kdlkudt Sircddin Eb Hafs mer b. shk el-Hindnin (. 773/1371) erhleri vardr.
Kayser Kef-i Vchil-gurr li-Menid-drr (erhu Dvn- bn Frzn kenarnda,
Kahire 1310, 1329) adl Arapa erhinin giriinde gelenei takip ederek Varlk ve
mertebeleri zerine olduka faydal bir mukaddime ve 3 maksaddan oluan bir dibace
yazmtr.

125

Kayser bu erhi ile hocas Abdrrezzak Kn (. 730/1329) ve Keful-

vchil-hrr li-Men nazmid-drr adl erhindeki yolu takip etmitir. Bundan baka
eyh Sadreddin Ali el-Isfahnnin (. 836/1432), eyh Aliyye b. Aleddin b. Atiyye elHamevnin (. 922/1516) el-Mededl-fiz vel-kefl-rz adyla ve eyh Zeynelbidin
b. Abdrraf Mnvnin (. 1022/ ) erhleri vardr.

126

Ankarav ile ada Bayram-

Melm Abdullah Bosnevnin (. 1054/1644) Kurrat ayni-uhd ve Mirti arisi

Menil-gayb vel-vcd (Sl. Ktp. ir Efendi 161, 181 vr.) adl erhi Osmanl Tiyye
erhleri arasnda nemlidir.

127

smail Ankaravnin erhi ise Taiyye kasdesi erh geleneinde ilk Trke erh
olmak zere mmtaz konumdadr. Trke erh olarak Ankaravnin dnda Reaht
mtercimi Muhammed Marf b. Muhammed e-erif b. Abdlgan et-Trabzonnin (.
1002/1593) erhi bulunmaktadr.

128

Mevlev gelenekte Kasmpaa Mevlevhnesi

Mesnevhn Mehmed Esad Dedenin Tiyye Kasdesinin ilk beytine erhi vardr.
125

126
127

128
129

129

Bu mukaddime Mehmed Bayraktar tarafndan tahkk edilip, tercme edilmitir. bkz. Davud Kayseri, erResil, Kayseri 1997.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, I, 164; Sleyman Uluda, bnl-Frz, DA, XXI, 41.
Abdullah Kartal, Bursada Bosnal bir Melm Abdullah Bosnev Hayat, Eserleri ve Bir Kasdesi,
UFD, VI/6, 297.
Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn, 588.
Mustafa Tat-Cemal Kurnaz, Mehmed Esad Dede Hayat, Eserleri ve iirleri, TUBA, XXIV (2000),

216

Sahih Ahmed Dedeye gre 1024/1615 senesinin Zilhicce aynda Galata

Mevlevhanesinde nce Kasde-i Taiyye erhine balayan Ankarav, erhini 1025/1616
ylnn aban aynda tamamlar.

130

Mellifin kendi hattyla tashih ettii nsha Sleymaniye

Ktp. Halet Efendi 220dedir. Tetimme kaydna gre 1025/1616da aban aynn
sonlarnda

Drs-saltanat-

Konstantiniyyede

hric-i

Galatada

skenderpaa

zviyesinde tamamlanmtr. Ankaravnin Kasde-i Hamriyye erhi zerine Yksek

Lisans tezi hazrlam olan Msrl aratrmac Bilal Abdlmaksd, Tiyye erhinin Msr
ktphanesinde (Drl-ktbil-Msriyye) bulunan ki aratrmac tasnif nosunu
belirtmemektedir- bir nshasna dayanarak mellifin eseri Msrda kad iken yazdn
131

ileri srmektedir.

Bu iddia Ankaravnin Msrda bulunmas ve hatta ttn kullanmann

hkm hakkndaki Keffl-lisan an rbid-duhn Msrda yazmas gz nnde

bulundurulduunda dorulanma ihtimali sz konusu olabilir. Ancak 1019/1610da Galata
Mevlevhnesine eyh tayin edildii, bu sreden nce Msrda bulunduu ve erhin
mellif nshasnn 1025/1616da tamamland sbit olduuna gre eserin Msrda deil
Galata Mevlevhnesinde yazlmas daha muhtemeldir.
2.2.3.1.1. Maksad:
smail Ankarav bn Frz riflerin kutbu, klarn ve vuslata erenlerin
mridi, hakkal-yakn srlarnn mazhar, tarkattaki mkilleri kefedip zen, marifete
ve hakkate dair anlalmas zor konular aklayan, alim, amil, seyyid olarak niteler ve
bn Frz hakknda kendi iir tarznn gerei olarak Trke-Farsa-Arapa bir nazm
tanzim eder:
Nasb- aynm ve matmah-i nazarm
Rh-u rhum ve p-i basarm
Gece gndz lisnmn virdi
Hem cinn- cennmn verdi.
Kurretu'l-ayn araf-i uref
Drrett-tc efsah-i fsah
An Tiyye-i kelm- mer
bn-i Frz muhakkik-i ekber
Urefya slk iin in
Eyleyip kld onlara ihd

130

131

249.
Sahih Ahmed Dede Ankaravnin Bir sre erhe ara verdikten sonra h. 1040 ylnda erhin tmn
tamamladn aktarr. Sahih Ahmed Dede, 292, 298. Ancak bu rivyet doru deildir. Zira eserin orijinal
nshasnn tetimme kaydnda h. 1025 aban aynn sonu ibaresi vardr.
Bilal Abdel-Maksoud, a.g.e., 29.

217

132

Gurar- lafzdr dern-i efzn

drer-i manas knz-i rumz
Kefl-rifne vech-i bek

133

Bn-i ikna emddir bu

Cal-i yed-i mesna (?) semdir bu
134

smail Ankarav, bn Frz muhakkik sflerin byklerinden birisi addeder.

Bu kabul ayn zamanda tasavvufta tahkk ekol olarak bilinen Ekberi-Konev gelenekteki
rihlerin de paylat bir kabuldr. Nitekim yukarda da zikrettiimiz gibi bn Arabnin
bn Frz ile ilgilenmesi ve Konevnin talebelerine dersin sonunda erhte bulunmas ve
talebelerinden bata Saiddddin Fergni, Affddin Tilimsn, Abdrrezzak Kn ve
Davud Kaysernin Tiyye kasdesine erh yazmalar bunun bir gstergesidir. EkberKonev tahkk gelenei bn Frz vahdet-i vcdu iirleriyle zh eden bir sf by
(kibr) olarak grmlerdir. Bu itibarla da kasdeye olan erhlerinin giriinde vahdet-i
vcda dair stlahlarn aklanmasna taalluk eden mukaddimeler yazmlardr. Bu
mukaddime telifi gelenei Osmanl rihlerine de intikal etmi ve Tiyye kasdesinin
Osmanlda ilk mtercim ve rihi olan smail Ankarav erhinin mukaddimesinde
Maksd bal altnda be maksadda bn Frz iirinin anlalmasnda vahdet-i vcd
konusunu mstakillen zh etmitir.
Dolaysyla Rsh Dedenin Tiyye kasdesini erhetmesindeki asl maksad
vahdet-i vcdu Trke konuan Osmanl Toplumuna talim etmektir. Talimine bn Arab
ncesi muhakkik sflerden bn Frzn iirlerini erhederek balam, bn Arabnin
Fuss muhtasarn erhetmekle devam etmi, Mesnev erhiyle de vahdet-i vcdun hiss
seviyede tafsil ve tavzihi ile neticelendirmitir. Bylelikle muhakkik sflerin
nderlerinden grd bn Frz, bn Arab ve Mevln arasnda irtibat kurmutur.
Aslnda bu irtibtn ncs Saidddin Fergndir. Ktip elebiden naklen Fergn,
erhini Mevlnya sunmu ve Mevlnda erhi takdir etmitir. Bu vka muhtemelen
Ankaravnin erhte gdecei maksadda etkili olmutur.

132
133
134

Bu gzel kasde ne gzeldir. klarn incilerini aandr.

Ne ho lafz ne ho mana.
smail Ankarav, Maksdul-aliyye f erhit-tiyye, 1b-2a.

218

2.2.3.1.2. Mevz:
Ankarav tahkk tavrnn bir gerei olarak Kasde-i Tiyyennin mevzsunu
vahdet-i vcd olarak belirler ve ncelikle Varlk tahlline giriir. Tahlli erhin
mukaddimsinde yapar. Mukaddime 5 maksaddan oluur: I. maksad Varlk hakkndadr.
II. Maksad isimler ve sfatlara, III. Maksad hazert- hamse denilen Varln 5 zuhr
mertebesine, IV. maksad tasavvuf stlahlara dairdir. Istlahlarn ilki tevhiddir. Daha
sonra Kasde-i Tiyyede geen 65 stlah (1- Eraik-i tevhid, 2- stilam, 3- nzi, 4Brika, 5- Berzah, 6- Berzah- Cami, 7- Basiret, 8- Cila, 9- sticla, 10- Cem, 11Cemul-cem, 12- Cennet-i aml ve cennet-i efl, 13- Cennet-i sft, 14- Cennet-i Zat,
15- Drretl-beyza, 16- Heb, 17- Heyula, 18- Heva, 19- Hevacis, 20- Velyet, 21Huruf-u liyyat, 22- Hrriyet, 23- Tames, 24- Hakkatul-hakaik, 25- Hakkat-i
Muhammediyye, 26- lmel-Yakin, 27- Aynel-yakin, 28- Hakkal-yakin, 29- Hikmet, 30Hikmetl-mantuk, 31- Hikmetl-meskut, 32- Lbs, 33- Latfe-i esmaiyye, 34Tahakkuk, 35- Leyletul-kadr, 36- Mahv, 37- Mahk, 38- Muhadese, 39- Matla, 40Maribu-ems, 41- Melim, 42- Mekr, 43- Mevt, 44- Mevtul-ebyaz, 45- Mevtulahdar, 46- Mevtul-esved, 47- Esfar- erbaa, 48- Sefer-i evvel, 49- Sefer-i Sani, 50- Seferi salis, 51- Sefer-i rabi, 52- Sevdul-vech fid-dreyn, 53-lem, 54-Am, 55- d, 56Furkan, 58- Kurn, 59- n, 60- n-u Zatiyye, 61- Tasavvuf, 62- Telvin, 63-ZlAkl, 64- Zl-ayn, 65- Zl-akl vel-ayn) harf sralamasna gre zh edilir. V. Maksad
ise ilh ak hakkndadr.
smail Ankaravye gre Tiyye kasdesi ilh marifete dair hakkatlerden ve
ilh ak hakkndaki srlardan bahseder. Hakkat ve srlarn bilinmesi ise Varlka dair
tahkki bilginin bilinmesine baldr. Varlk isim ve sfatlaryla tecelli ettiinden Varlk
bilgisi ayn zamanda Hakkn isim ve sfatlarnn bilgisidir. sim ve sfatlarn tecellisi ise
akl-itibr mertebeler halinde gerekleir. Bu da en mcmel tertib olan l
mertebelendirmeyi ilk planda zh eden beli mertebelendirmedir. Varlkn zuhru be
mertebede tertib edilerek akln idrk etmesi salanr. Varlk anlay bu hiyerariyle idrk
edildikten sonra ki kasdenin asl mevzudur- kasdede geen temel baz kelimelerin
anlalmas bu kelimelerin aid olduklar tasavvuf kavramlarn bilnmesini gerketirdii iin
rih muhtasar bir tasavvuf stlahlar szl telif etmitir.
Kasde-i Tiyyenin bir dier mevzu Varlk anlayyla da irtibatl olarak ilh
ak konusudur ve rih de buna dair beyitlerin anlalmas iin V. Maksadda ilh ak

219

konusunu ele alr.

135

2.2.3.1.3. Usl:
Tyye kasdesinin her bir beytinin sonu ( te) ile bittii iin kasdeye
Tiyye adn vermitir. Ankarav beyitlerin menneslik tesiyle bitme sebebini yle
aklar: Zat mennesdir. Sadk muhibb her ne sylerse mahbbuna mnsib ve muvfk
syler. Onun anna mutbk kelm eyler. Dolaysyla eyh-i nzm bu kasdeyi bandan
sonuna kadar tens tariki zere irad edip ve Zat- hazret-i mahbbesini murad
klmlardr.

136

Dier yandan erh mukaddimesinde Varlk ve Varlk mertebelerine dair

aklamalar Ekber-Konev Tiyye erhi mukaddime geleneiniyle mutabakat arzeder.
Ankaravnin gelenekten ayrld mmeyyiz vasf, mukaddimesinin sonunda lh ak
tahll etmesidir. Bu da Ankarav dncesinde marifete ak asn alamasdr. Bu
durum bir anlamda bn Arab ile Mevlnnn temsil ettii tavrlarn bn Frzn iirinde
mecz edilmesidir.
bn Frz ilh ak dil-lendirirken mey, meyhne gibi eratin tahrim ettii
eylere iret eden mecazi ifdeler kullanr. Kullanmn sebebini rihimiz u ekilde zh
eder: Evliyaullahn bir ou, mahsst mahpuslarnn ve kyas mahcblarnn hakkat ve
manalardan behredr olmalar, maklat ve mermzt idrk etmeleri iin, mana ve
hakkatleri lafz ve harf elbiseleriyle giydirip, maklat mahssat mertebesine tenzl
ederler. Eer mens-i tab ve melf-i nefsin hilf zere ird eyleselerdi, anlamas zor
ve idrki kolay olmazd. Byle yapmalarnn bir baka faydas udur: eer mana ve
hakkatleri elbisesiz bir sretle irad etselerdi, ondan mana ehlinden baka bir kimse bir
ey anlamazd. Bundan dolay faydas mllu ve tam olmas iin byle yapmlardr.
Bununla birlikte ekseri sretperestler mana ve hakkatleri sret libsyla mlebbes grp
tabat icab ona kmil bir rabet ile rabet edip, sret vastasyla vsl- mana
olmulardr. Dolaysyla bu yce tayfann ekseri kibar- kftar- drer-i brlarn bu vetire
zere irad edip, zlf ve hl-i mahbbn ve gonc ve delll-i mehryn, mey, meyhne,
bde, peymne, b-hod, mestne lafz ve ibareleriyle konumulardr. Bylelikle nice
kimseler sretten manaya vasl ve niceleri de bu esrrdan gafil ola. Zira bu tayfadan
ekser-i kmmeln Zt muhabbet ile tahakkuk etmiler ve vahdet sfatlaryla

135
136

smail Ankarav, a.g.e., 2a-15a.

smail Ankarav, a.g.e., 15b.

220

137

ahlklanmlardr.

Rsh Dede kasdeyi erhederken Mesnev zerine yapt muhtelif

erhlerdeki usl gzetir. Arapa beyti el-lgt balyla lafz anlam, gramer bilgisi
asndan inceledikten sonra el-man balyla Trke tercme ve tasavvuf anlamn
kaydeder. Tasavvuf anlam aklarken dier erhlerden farkl olarak youn bir ekilde
Mesnev beyitleriyle istihadda bulunmasdr.

2.2.3.2. erh-i kasde-i mmiyye el-hamriyye:

bnll-Frz

Divnnda

yer

alan

Mmiyye

el-Hamriyye

kasdesinin

Osmanlda yaplan ilk Trke erhidir.

Kasde mim kafiyeli olmasna nisbeten kasde-i mmiyye, ilh aka istire
(metafor) olan hamr (iki, arap)n vasflar ve insan fiillerindeki tesiri konusuna nisbeten
de kasde-i hamriyye olarak isimlendirilmitir. Hamriyye ismi mevzsu nazar- itibare
alnarak rihler tarafndan verilmitir. Zira bir eyin mevzsu ya da kll mevzya
muhatab olanlar tarafndan o eyin czn nceler.
bn Frzn Tiyye ve Hamriyye kasdelerindeki ilh ak iki ksmda
deerlendirilebilir: Tiyye kasdesinde nefsin ilh ak yolunda geirdii haller sz
konusu edilirken, Hamriyyede lemin varolma sebebi ve g illeti olan ilh akn
bizatihi kendisi, vasflar, kat ettii mertebeler, fiil ve neticeleri mevz edilir. bu
durumda Tiyye seyr slk ve slikin halleri konularn genel mahiyette ele alrken,
Hamriyye slkun gayesi olan ontolojik hakkati ve bu hakkatin alemde tahakkuk etme
keyfiyetini metaforik bir anlatmla nazmeder.

138

Tiyye gibi Hamriyye zerine eitli dillerde muhtelif erhler bulunmaktadr:

Davud Kaysernin erhul-kasdetil-mmiyye (Sl.Ktp. Fatih 3964), Seyyid Ali
Hemednnin (. 786/1384) Meribl-ezvk (Tahran 1353 h.), Abdurrahmn
Cmnin Levmiul-envril-kef ve-hd al kulbi erbbiz-zevk vel-c erbbizzevk vel-cd (Tahran 1360), Kemlpaazdenin (. 940/1534) erh-i Kasde-i Hamriyye
el-Friziyye (Sl Ktp. Lleli 2433), Marsafnin torunu Muhammed b. Muhammed elGamrnin Zccetl-billriyye f erhil-kasdetil-hamriyye, Abdsselm b. Numan b.
137
138

. Ankarav, a.g.e., 15a-b.

Yekta Sara, Kasde-i Hamriyye ve Trk Edebiyatna Tesirleri, VII. Milletleraras Trkoloji Kongresi
1999.

221

Halilin erh-i Kasdetil-hamriyye li-bn Frz (stanbul 1364), Muhammed Nzmn

erh-i Kasde-i Hamriyye (ems Mat. 1330), Kad Abdurrahman Alemhn (. ?/1579)
erh al kasde-i Hamriyye, Kara Mustafa Efendinin Lemetl-berkiyye f erhi
Kasdetil-mmiyye ve Abdullah Salh Uknin (. 1196/1781)nin Tercmet-ak
(MSBE, Yaynlanmam Yk.Lis. Tezi, stanbul 1990) adnda erhler mevcuttur.
Hamriyye erhi tarihine baktmzda kasdenin Taiyye gibi bn Arabnin
varlk ve bilgi anlay erevesinde erh edildii grlmektedir. Bu itibarla Sad dergh
son dnem erhlerinden Hasirizade Mehmed Elif Efendinin (. 1347/1928) tabiriyle
139

Osmanlnn bn Arabsi grlen Abdullah Salh Uknin

ile Osmanlnn

Mevlns nitelenmesine kbil smail Ankaravnin Hamriyye erhleri vahdet-i vcd

perspektifli erhlerdir.
Sahih Ahmed Dedeye gre smail Ankarav erhi 1040/1630 ylnda nihyete
ermitir.

140

141

eitli nshalar bulunan erhi

Bilal Abdlmaksd transkribe etmitir.

142

2.2.3.2.1. Maksad:
smail

Ankarav

Nazms-slk

adndaki

Tiyye

kasdesinin

erhini

tamamladktan sonra erh Mevlev fukars ve rifler arasnda mehr olur. erhin
hretinden dolay kendisinden Hamriyyeyi erh etmesi talep edilir. Bu talep zerine
varolan erhleri inceleyen Rsh Dede, bata Molla Cmninki olmak zere muhtelif
Arapa ve Farsa erhleri inceler. Bu erhler ayn zamanda tlipler tarafndan hem lafz
hem de mana ynnden anlalmas zor metinler olarak grlmektedir. Nitekim Ankarav
erhinin Trke olmas anlalmadaki bu zorluu kolaylatran bir slb olacaktr. Bu
ayn zamanda olmas gerekendir. Zira smail Ankaravye gre devir ilim ve ahlk
alannda bir inhittn yaand bir devirdir. Bu adan Ankaravnin slm ilimler telif
geleneinde dilde Trkeletirmeye gitmesi, konularn vaznda nass temelli sade bir
anlatm sunmas anlamldr. Ankarav tliplerin lisnndan talep mevzsunu yle
aktarmaktadr: eeri Molla Cm ve baz ulem-i kirm bu kasde-i arab ve acem
139

140
141
142

Bkz. M.Erol Kl, The bn al-Arab of The Ottomans, Abdullah Salhaddin al-Ushshq (17051782) life, Works and Thoughts of an Ottoman Akbar, Journal Of the Muhyiddin bn Arab Society,
XXIV, 1999.
Sahih Ahmed Dede, 298.
Nsha kaytlar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 99-100.
Bilal Abdel-maksoud, bnul-farz ve smail Ankaravinin Kasde-I Hamriyye erhi, SBE, Baslmam
yksek lisans tezi, stanbul 2000.

222

erh tahrr etmilerdir, lkin her biri bir tarza gitmilerdir.

( herkesin nakil hususunda kendine zg bir tarz vardr. Her yeninin
de zevkine gre bir tad vardr.) fehvsnca sizin slb-i tarznz zafz-zihnin tenvl
ve tetsine onlarnkinden dah sn ve sehldir. Pes bunlarn kelm m-fiz-zamr olan
murd ve merm ziyde ve nm klp tekzy- dernum hadden brn olup hirl-emr
erh-i kasdeye r eyledim.

143

rihin nce Taiyyeyi ardndan Hamriyyeyi erhetme sebeplerinden birisi de

kasidlerin konular itibariyledir. Tiyyenin konusu zellikle k olan slikin slku
esnasnda akndan dolay tecrbe edecei hallerdir. Hamriyye ise bu ilh akn
varlktaki gereklii, bu gerekliin varlktaki grn tarzlardr. Ankaravye gre bu
gereklii idrk etmek ancak slikin akn hallerini tecrbe etmesine menttur ve bu
tecrbe idrkin gerekleme artdr. Dolaysyla tecrbe idrki nceler. bu sebeple
Tiyye nce Hamriyye sonra erhedilmitir. Kasdelerin hacimlerini dikkate alarak
erhetme sebepleri sri sebepler olup ikincil trden sebeplerdir.
2.2.3.2.2. Mevz:
smail Ankaravye gre baz rifler tevhd meselesi zemininde ilh muhabbet
ve mutlak mevcdun srlarn yani btn hakkatlerini mey, peymne, mestne ve
meyhne gibi arap, arabn vasf ve etkileri, arap iilen yere dair stlah ve istirelerle
anlatmlardr. Akn arapla anlatlma sebeplerini, ak ile arap/mey arasndaki
benzeme (mbehet) vecihlerini rih 6 ksmda zh etmektedir:
1. arabn ilk makam ve mstekarr- aslsi kpn dibidir. C ve galeyn
vastasyla hurc ve zuhra hareket ve meyeln klmadadr. Bunun gibi muhabbet arab
klarn sinelerinin karanlklarnda ve her mtk olann sveyd-i dilinde mestr iken,
sretin galebe ve istil hkmyle, itiyak arabn testide galeyna gelmesi benzeri
zuhru takz etmi, burz ve ubru iktiza klmtr.
2. Sr arap btn organlarda nasl yaylrsa, muhabbet te an varlnda
yle yaylr.
3. Mey, ieni nasl cevd ve cmert yaparsa, ak da k cimri ve alak ise de
mert ve kerim eder. Ancak mest-i mey bezl-i dirhem ve dinr; mest-i ak sr u nessr-
can- b-karar eder.

143

smail Ankarav, erh-i Kasde-i Hamriyye, 1b-2a.

223

4. k ta mestane de n-akl merebdirler. Korku ve hayet sfatlardan

soyunmulardr. Her biri irin canlarndan seyr edip, haya ve hamet perdelerini yrtp,
namus ve dehet perdelerini kaldrp, mestlik kaydndan hals ve mestlik zevkine ihtiss
bulmulardr.
5. Tevzu ve niyaz-mendliktir. Zira mey ve muhabbet, ien ve k pigh-
tereffu ve srr- blendlikden stn- bendelie ve mestmendlie tenzl ve nice azzn-
cihan evc-i gurretten hazz-i zillete efkende klp hor ve zelil eder.
6. Srlarn ifasdr. Nitekim mey ien derndaki srr ifa eder. k dahi,
hakkatleri ve mevcidi izhr, butn srlarn ibrz eder.

144

Hamriyye kasdesi 41 beyitten ibrettir. Kasdede 22. beyite kadar mdme

(arap) yani ilh akn gerek ontolojik gerekse de ahlk (moral) adan slik zerindeki
fonksiyonu veya g illeti nazmedilir. 21. beyitte Bana Onu vasfet, niteliklerini anlat.
Denildikten sonra 22. beyitle beraber ilh muhabbetin mahiyetine eklenen arazlar ele
alnr. Dolaysyla bn Frz g illeti mahiyetten nce zikrederek marifetin gayesinin illeti
olan seyr slkun ncelikli olduuna da irette bulunur.
Ankarav dahil Hamriyye rihlerinin bir ou ilk beyit olan sevgilinin
zikriyle

devaml

arap

itik/zm

yaratlmadan

nce

sarho

olduk

beytini

Vcd/Varln zuhru ya da yaratl meselesine tahsis ederler ve meseleyi ilh aka

dair metaforlarla ele alrlar. Bylece ak ve marifet tarikleri mezc olunur. Zira slikler
iin ird mahiyetinde olan bu trden eserler Mesnev ve Divanda olduu gibi mcerred
yani akl hakkatleri anlatmazlar. Mcerred marifeti tavsiflendirerek misallerle vaz
ederler. Bu adan Varln zuhrunun asl sebebi olan ilh akn mahiyetini idrk iin
sliklere niteliklerle anlatlmtr. te yandan ilh muhabbetin Zata taalluk eden yn ya
da Zat-ilh muhabbetin idrki kmil riflere deil sliklere zor gelmesi hasebiyle kasde
temsiller zerine kuruludur.
Bilal Abdlmaksdun tespitine gre Hamriyyenin Trke erhlerinde
kasdenin
144
145

orjinalinde

bulunan

23-30.

beyitler

arasndaki

sekiz

145

beyit

smail Ankarav, Maksid, 14b-15b.

Bu beyitlerin Trkesi unlardr: 1.Onun sz kadm zamanda henz ekil ve resim bulunmazken btn
varlklardan nce geldi. 2. Ey onun sayesinde sbit oldu. Sonra da bir hikmete dayal olarak anlay
olmayan herkesten gizlendi. 3. ruhum ona k oldu. yle ki ittihad ederek kaynatlar. inde crm olan
bir crm yoktur bunda! 4. zmsz araptr. dem benim babamdr. arapsz zmdr. arabn annesi
benim annemdir. 5. gerekte kaplarn (lafzlarn) latflii manalrn latfliine tbdir. Manalar o kaplar ile
byr geliir. 6. ayrlk vki oldu, hepsi birdir. Ruhlarmz araptr, glgelerimiz ise zmdr. 7. ondan
nce ncelik yoktur. ondan sonra da sonralk yoktur. sonralarn ncelii o arap iin kesindir. 8. uzun

224

erhedilmemektedir. Bu beyitler ayn zamanda bn Frzn Msrda zndklkla

sulanmasna sebep olan beyitlerin bir ksmdr. Abdlmaksd bu beyitlerin
erhedilmeme sebebini yle ortaya koyar: btn erhlerde bu beyitlerin olmamas
tesadfi deildir. Bu beyitler vahdet-i vcd felsefesini ok keskin bir ekilde ifde ettii
iin smail Ankarav tarafndan erh edilmekten kanld dnlebilir. Nitekim bn
Frz bu ve baka baz beyitleri sebebiyle Msrda zhir ulemas tarafndan zndklkla
itham edilmitir. dolaysyla Ankaravnin Msrda kadlk gibi hassas bir vazifede
146

bulunduundan byle ihtilafl bir alana girmek istememi olmas mmkndr.

Abdlmaksdun bu tespitine ramen ncelikle Ankarav erhini Msrda deil Galata

postniinlii esnasnda yazmtr. Dolaysyla kadlk makamnda bulunduundan dolay
zhir-er ekincelerle beyitleri erhetmemesi sz konusu olamaz. kincisi beyitlerin
kasdenin siyak ve sibakn bozarak vahdet-i vcdun hakkatlerine dair konular ilemesi
dorudur. Ancak bu konunun mahiyeti Trke erhlerin ounda birinci beyit erhinden
itibaren zh edilmektedir. Dolaysyla beyitlerin vahdet-i vcda dair olmasndan tr
erhedilmemesi makbul bir tesbit deildir. Bununla birlikte bn Farzn bu beyitlerden
dolay bir ekilde zndklkla itham edilmesi erhedilmeme sebebi olarak grlebilir.
Ancak bu itham sebebiyle daha sonraki dnemlerde beyitler nshalarda sansrlenmi,
sansrl nshalarn Osmanlya intikal etmesi ve rihlerin de bu nshalar zerinde
alm olabilecekleri ngrs daha tutarl bir yaklam olacaktr. Dolaysyla sorun
rihlerde deil, rihlerin bulduklar eksik nshalardadr. Dier taraftan bn Farzn
sadece bu sekiz beyitten dolay zndklkla mttehem olmas sz konusu deilse, sekiz
beytin nshalarda yer almamasnn asl sebebi kanaatimizce kasdenin siyak ve sibakna
konu itibariyle muvafk olmamasdr. Nitekim 21. beyit ile balayan ilh ak arabnn
vasflarnn tavsifi 22. beyit ile devam etmi, ancak tavsif 23. beyitte yani sansrl sekiz
beytin ilkinde kesintiye uramtr. Zira bu beyit tavsifden ya da ilh ak arabnn
vasflarndan udl ederek ilh akn kendisi (zat) hakknda sz etmektedir. Orijinal
kasdede 31., sansrl Trke erh nshalarnda 23. beyit olan yle gzellikler ki
venleri onu vasfetmeye yol gsterir. Onu vasfederken nesir de nazm da gzel ve uygun
der beyti tavsifi devam ettirmektedir. Bylece bu beyitle konu btnl rihler
tarafndan salanmtr. te yandan halihazrda Ankaravye gre ilh akn kendisinden
yani zatndan bahsetmek ilh aka taalluk eden mcerred hakkatleri vasf ve

146

zaman kendisinden nce o arabn sklmasdr. Babamzn (demin) yeri ondan sonradr. Ona da
yetimlik kald. Belal Abdel-maksoud, a.g.e., 34-35.
Belal Abdel-maksoud, a.g.e., 36.

225

temsillerden bigane olarak idrk etme makamna ulaamam slikler iin faydaszdr. te
bu 8 sekiz beyit mcerred hakkatlerden dem vurduu iin nshalardan zid grlerek
karlm olabilir. Aksi takdirde rihlerin beyitlerin vahdet-i vcdu konu edinmesi ve
bu yzden erhetmekten ekindikleri gibi sebeplermevz bahis olamaz. Bununla birlikte
muhakkik olana mudakkik olmak da lzm geleceinden rihlerin eksik nshalar
zerinden erh te bulunmalar bir eksiklik addedilmelidir.
2.2.3.2.3. Usl:
Ankaravnin erhte takip ettii usle gelince, evvel beyitte geen kelimlerin
anlamlar el-lga ksmnda verilir. Daha sonra irb bal altnda cmlelerin gramer
ynnden tahlli yaplr, el-man ball altnda da beytin ksaca tercmesi ve
nihyetinde et-tahkk balyla tasavvuf yorumu yaplr.

2.2.3.3. Zbdetul-fuhs f nakil-fuss :

Tasavvuf dnce zerinde byk tesir icra etmi olan Muhyiddin bnlArabnin (.638/1240) eserleri arasnda iki tanesi, dierlerine nazaran daha fazla messir
olmu, bir lde de bu eserler, dier telifatnda ortaya koyduu dncelerinin zeti
olarak kabul edilmitir. Bunlardan birisi, Mekkede 16 senelik sre zarfnda yazlan en
geni hacimli eseri Fthatul-mekkiyye ve dieri Fthtn zeti kabul edilen ve
amda yazlan Fussul-hikemdir.

147

bn Arabnin Arapa kaleme ald tasavvuf metafiziine dair tm

dncelerinin zeti saylan mcmel eserlerinden Fussul-hikem, yine kendisi
tarafndan, talebesi smail b. Sevdekine dikte ettirilerek, Nakul-fuss adyla
zetlenmitir.

148

Ankaravnin Zbdetul-fuhs f Nakil-fussu, bu zetin Trke

149

tercme ve erhinden ibarettir.

147
148

149

Osman Yahyann belirttiine gre 10un zerinde olan

Ebul-al Afif, Fussul-hikem Okumalar in Anahtar, trc. Ekrem Demirli), stanbul 2000, 9.
Fussul-hikem, muhtasar, Trke tercme ve erhleri, esere yneltilen eletiriler ve mdafaas iin
yazlan eserler hakknda bkz. Mahmud Erol Kl Fussl-hikem, DA, XIII, 231-237.
Erhan Yetik bir gzden karma sebebiyle kitabnda, Ankaravnin bu eserinin, Molla Abdurrahman
Cmye (v. 898/1492) ait Nakdun-nuss adl, Nakul-fussun Farsa tercme ve erhinin, Trkeye
evirisinden ibaret olduunu sylemektedir. Bkz. Erhan Yetik, a.g.e., s. 80. Oysa Ankarav, erhinin
dibacesinde bu kitb- kermet-i encmn erhine il hazel-eyym Abdurrahman Cmiden baka bir
kimsenin akdm mesmum olmad. Ol hazretin erhi dah, elfz- Arabyye ve ibrt- frisiyye ile
ihtilt ve imtizc eyledii cihetle ekser-i tlibe istinbt ve istihrc usret ve subetten hl olmadndan
bu zell u kallul-biza ibret-i trkiyye ile erh ve beyn etmeyi mnsib grdm. diyerek; kendisine
kadarki dnem ierisinde Ankarav, Molla Cmi erhinden baka Fuss muhtasarna yaplan baka bir
erh duymadn, Cmi erhinin de birok Arapa lafz ve Farsa ibarelerle kark bir ekilde dolu
olduundan, okuyucularnn kolaylkla anlayabilmesi iin eserini orjinal bir srette Trke kaleme

226

Nakul-Fuss erhleri

150

arasnda Ankarav erhi, bilinen ilk Trke erhtir.

erh, Sahih Ahmed Dedeye gre 1040/1630 ylnda tamamlanmtr.

151

2.2.3.3.1. Maksad:
Fussul-hikem kitabn anlamay talep edenin bir takm hasletleri tahsil etmesi
gerekir. ncelikle kitabta geen dile ve dili oluturan tasavvuf zellikle Ekberi
kavramlara zhiri adan en azndan aina olmas kanlmazdr. Aksi takdirde metne
girip, metnin metafizik anlamlarn tahsil edebilmek bir boa aba olmaktan te,
okuyucunun

metni

mertebesine

gre

anlayamayp,

hatta

metni

reddetmesiyle

sonulanabilir. Bu adan bn Arab bizim stlahlarmz ve dilimizi anlamayanlara

kitaplarmz haramdr. diyerek tasavvuf ilminin tahsilini ve sf tecrbeyi n art olarak
152

ileri srer.

Mesnev gibi Fussul-hikemi erh, baz sflerin en byk emelini

oluturmutur. Zira eser, Varln hakkatlerine dair tasavvuf metafiziinin en nemli
metinlerinden biridir.
Ankaravnin

Nakul-Fussu

erhetmesindeki

maksadlar,

dibcedeki

ifdelerini analiz ettiimizde drt ksmda toplayabiliriz:

1. metnin arifler nazarnda tasavvuf hakkatlerine dair en nde gelen ve derli
toplu bir metin olmas. 2. metindeki lafzlarn anlamlarnn, kavramak isteyenleri yakin
bir ilme sahip klmas. 3. rihin kendisine kadar Nakul-Fuss zerine Arapa ve
Farsa kark Abdurrahman Caminin erhinden baka bir erh duymamas ve Trke bir
erh olmamas. 4. dergah ihvannn Nakul-Fussu okuma istei, metin dilinin Arapa
olmas hasebiyle ihvann stlahlar anlamadaki zorluu.
smail Ankarav, erhinin dibacesinde Ol hazretin amaz- tasnftndan ve
ecmel-i telftndan biri Fusstur ki, matmah- nazar- erbb- huss, matrah- basar-
153

erbb- fuhsdur.

diyerek, bn Arabnin eserleri ierisinde en vecizlerinden biri olan

Fussu, Havas ehlinin yani ariflerin dncelerinin yneldii merkezi bir metin olarak

150
151
152

153

aldn belirtir. Bkz. smail Ankarav, Zbdetul-fuhs f Nakil-fuss, Metin Matbaas, stanbul 1328, s.
9. Ayrca Molla Cm erhi hakknda bkz. Abdurrahman Cm, Nakdun-nuss f erhi Nakil-fuss, nr.
William Chittick, Tahran 1977.
Osman Yahya, Histoire et classification de loeuvre dIbn Arab, Damas 1964, I, 241-255.
Sahih Ahmed Dede, 298.
W.Chittick, Ibn Arab and His School, Islamic Sprituality, ed. Sayyed Hossein Nasr, New York 1991,
49.
. Ankarav, Zbde, 8.

227

grr.
Metnin hacmi, lafzlarnn az olmas hasebiyle kk olmasna ramen,
lafzlarn delalet ettii anlamlar olduka genitir. Anlamlar ise havas mertebesinde
olmayan nakslar kemle iletir. Ancak ncelikle smail Ankaravnin marifet ve hviyyet
srlar olarak niteledii bu anlamlara talip olmak gerekir. Maa klletil-elfz velibrt, kesret-i man ve vefret-i irta delleti bulunmakla, kimyy- mansi kalb-i
nks derece-i kemle resde, aynul-hayt elfz ve mebnsi tenegn- hicb u kesrete
zll-i visli ede klar. Zurf- hurfunda ulf- esrr mnderic ve sevd- meddnda
sunf- envr mndericdir. Kevkib-i hakykla mzeyyen bir sumn ve akyk-
dakikla mann bir bostandr. Slik-i meslik-i kurbet olanlara arik-i vahdet rgb-
mafiret ve tlib-I esrr- hviyyet olanlara cevmi-i ezkr ve levmi-i fikret ve cevmi-i
154

sr ve kavmi-i izzettir

Ankarav dibacede, postniini olduu Galata Mevlevhanesindeki ihvannn da

Nakul-Fuss okumaya talip olduunu, ancak ihvann eserdeki Arapa terkiplere vakf
olamadndan, metnin anlamlarnn zevki tecrbesine nail olamadklarn belirtir. Bu
all u fakr eyh smail el-Mevlev el-Ankarav kife leh esrrus-sr vel-manev,
zamnmda olan tlibn-i tark-i kn ve ribn- rahk-i irfn olan ihvnn muhabbet ve
meyelnn, ol sultn- zmre-i irfn ve burhn- cmle-i vsiln ve kmiln- kutbilmuhakkikin ve eyhul-muvahhidn an Muhyil-mille ved-dn Eb Abdillah
Muhammed bin Al el-Arab et-T el-Htem el-Endels (r.anh) ve ehabbhu ve caale
alad-derecti mesvhu hazretlerinin kelimt- sadet-i muzhtlarna tlib ve mil
grdm. Lkin ekseri, istihrc- elfz- terkb-i Arabyyede rcil olduklarndan, bu lezzet
155

ve devlete nil ve vsl olamamlar idi.

Dolaysyla erhini Trke kaleme aldn ve kendisine kadar da Trke bir

Nakul-Fuss erhi, hatta Abdurrahman Caminin Farsa dil temelli ve Arapa ibarelerle
156

dolu erhinden baka bir erh duymadn belirterek , hret kaygs gtmeden
Zbdetul-fuhs f Nakil-fuss adndaki bu telifini gerekletirdiini ileri srer.
bu kitb- kermet-i encmn erhine il hazel-eyym Abdurrahman
154
155
156

. Ankarav, a.g.e, 8.
. Ankarav, a.g.e., 8
Ankarav, her ne kadar Molla Caminin Nakdun-nussundan baka bir erh duymadn ifde etse de,
Camiden nce emseddin b. erefeddin ed-Dehlev 795/1392 tarihinde bir erh yazmtr. Bkz.
W.Chittick, Notes on Ibn al-Arabs Influence in The subcontinent, Moslem World, CLXXXII/3-4
(1992), 225.

228

Cmiden baka bir kimsenin akdm mesmum olmad. Ol hazretin erhi dah, elfz-
Arabyye ve ibrt- frisiyye ile ihtilt ve imtizc eyledii cihetle ekser-i tlibe istinbt
ve istihrc usret ve subetten hl olmadndan bu zell u kallul-biza ibret-i trkiyye
ile erh ve beyn etmeyi mnsib grdm. Ta ki, tlibn- kn ve rgbn- ilim ve irfn
olanlara kraat ve mtlaas sn ola. Buna (Zbdetul-fuhs f Nakil-fuss) nmn
verdim. Murdm ilim ve irfn ile hret bulup, mrun bil-benn olmak deildir. Belki
bu vesile ile tlibn ve msteridnn hayr duasna mazhar olup, silk-i rihn ve semt-i
muhibbn ve muhakkikn ve kmilna duhla zafer bulmaktr. Erbb- zevk ve vicdn ve
ashb- ulm ve irfn, bu pr mayibe dde-i ayb p ile nekrn olalar.

157

rih Ankarav, Fuss muhtasar erhinde Mesnev beyitleri kullanarak bir

adan marifet ve ak doktrinlerini cem eder. Bu anlamda hem Sadreddin Konevnin
hem de Mevlnya yakn olan Fahreddin Irknin izini takip eder. Nitekim Irknin
Lemet Fussun bir tr manzm erhi mesbesindedir. Irk eserinde bn Arabnin
marifet anlayna dayand gibi Ahmed Gazzlnin aka dair Sevnihinden ak tesirler
almtr. Eserini Konevye ithf edip, takdim ettiinde Konev kendisine Irak sen insan
kelmnn zirvesini bildirdin. Gerekte Lemat Fussun z (muhtasar)dr demitir.

158

Baka deyile Irk, bn Arab ve Ahmed Gazzlyi eserinde sentezlerken

smail Ankarav, bn Arab ile ak anlaynda ve yazmnda Ahmed Gazzlyi takip eden
Mevlny ayn daire iine alarak Ekberi-Mevlev tavrlar arasnda bir kaynama tesis
eder.
2.2.3.3.2. Mevz:
Fussul-hikem ve hussul-kilem, 27 peygamberin her birinin hikmetlerine
izafeten 27 blme ayrlm bir kitaptr. bn Arab her bir peygamberi kelime olarak
isimlendirir. Her bir peygambere has kelimenin bir varolu hikmeti vardr ve
hikmetler fas denilen peygamberlerin isimlerinden ibaret olan mahiyet ya da
zbdelerine nak olunmulardr.
Ankarav,

erhinde

159

mukaddime

olarak

kabul

edebileceimiz

dem

kelimesindeki lh hikmet Fassnn banda kitabn adn oluturan fas, hikmet ve

157
158

159

. Ankarav, Zbde, 9
Omid Safi, Did The Two Oceans Meet? Connections and Disconnections between Ibn al-Arab and
Rm, Journal Of The Muhyiddin Ibn Arab Society, XXVI, 1999, 64-65.
A. Avni Konuk, Fussul-hikem Tercme ve erhi, 31; Dilaver Grer, Fussul-hikem ve Mesnevde
Peygamberlerin ykleri, stanbul 2002, 20; M.Erol Kl, a.g.m, 230-231.

229

kelime kavramlarn vahdet-i vcd anlay erevesinde tanmlar.

Fas, bir eyin zeti, z, yzk sahibi kiinin adnn yazld yzk ka,
eklem yeri veya bir eyin ayrntl haline denir ve oulu fuss gelir.
Fas, bir eyin hlsa ve zbdesine derler. Shibinin nm onda mektb yzk
kana, iki kemiin mltek ve mecmana ve her emrin mufassalna dah fas derler.

160

Hikmet, varlklarn hakkatlerini, niteliklerini ve kendilerini var eden sebepleri

mahiyetleri naslsa o ekilde bilip, bu bilginin gereini yerine getirmektir.
Hikmet, hakyk eyya ve evsf ve levzmna al m hiye aleyh lim olmak
161

muktezsyla amel klmakdr.

Kelime, en geni anlamyla mevcdttr/varlklardr. Nitekim yette: De ki,

yet Rabbinin kelimeleri iin deniz mrekkep olsa, kelimeler tkenmeden nce deniz
tkenir. (Kehf 109) bn Arab de, kainattaki varlklarn en ereflisi ve latfi peygamberler
ve onlarn varisleri veliler olduu iin, her bir peygamberin ruhunu kelime/hakkat olarak
isimlendirir.
Ankarav, azmzdaki nefesten harf olarak oluup, dilimizde teekkl eden
kelimeler ile btnlk halindeki nefes-i rahmnnin ihrc ile zuhra gelen varlklar ve
dolaysyla peygamberlerin ruhlar arasnda bir benzerlik ilikisi kurar. Buna gre,
Rahmnn nefeslerinden zuhr eden harfler olan her bir peygamber, harflerin bir araya
gelmesi misali, peygamberlerin ruhlarna da kelime tabiri verilmitir. Ve ayn sebeple
kainatn tm ve varlklar Allahn kelimeleri olarak adlandrlmtr.
Kelime, zikrolunan mevzn her biri bir peygambere nisbet olunmutur.
Hurf- nefes-i rahmniyyeden her neb, bir heyet-i itimiyye-i harfiyye gibi
olduundan ervh- enbiyya kelime tabr olumu; ve onun iin cem-i kint ve
mevcdta kelmtullah itlk edilmitir. Nitekim yet-i tiyyede bu manya iret
vardr. Hak celle ve al: Denizler
Rabbimin kelimeleri iin mrekkep olsa, Rabbimin kelimeleri tkenmeden denizler
162

tkenir (Kehf 109) buyurmutur.

Varlklklarn tm, Allahn Rahman sfatnn nefesinden ibaret olduundan,

160
161
162

. Ankarav, Zbde, 10.

. Ankarav, a.g.e, 10.
. Ankarav, a.g.e., 10.

230

insan dilindeki kelimeler ile peygamberlerin ve velilerin ruhlar arasnda bir benzerlik
yn sz konusudur.
Bu ayn- mevcdt, ceman nefes-i rahmniyyeden ibret bulunduundan
kelimt- lafziyye-i insniyye ile ervh- enbiy ve evliy ve cem-i eynn mbeyninde
163

vech-i mbehet vardr.

Sflerin nefes-i rahmn dedikleri nefes, Arapa tenfs kelimesinden gelir.

Tenfis yani nefes vermek, ierden/btndan darya/zhireye scak havay gnderip;
bedenin darlktan kurtulup rahatlamasdr. Nitekim, nefes veren kimse btnndaki sknt
ve darl darya atmak iin nefes verir. Bunun gibi, btn Allahn isimleri ve isimlerin
tecellileri olan varlklar, Rahmnn nefes vermesi ile zuhr etmilerdir. Dildeki
kelimeler, azdaki nefesin mahrelere zuhr etmesiyle teekkl ettii gibi, Rahmann
nefesinin harite taayn etmesiyle de varlklar hasl olur. bu benzetme ile bn Arab dilvarlk ilikisi kurarak, varlklar kelimeler eklinde ifde eder. Ve meyihin nefes-i
rahman dedikleri nefes, tenfsden mehzdur. Tenfs, zhirden btna irsl-i hav-i hrra
edip, rd- hav-i bride klmaktr li tervhil-vcd anil-kerb. Zira mteneffis olan
kimse, defan lil-kerbi teneffs eder. Cem-i esm ve ey mertebe-i butndan zuhra
hur etmeyi talep eyledii mbeheti ile meyih mevcdta nefes-i rahmn dediler.
Nitekim nefes mahrice mrr edip hurc ve zuhr eyledikte vki olan tayynta kelimt
tabr olunur. Kezlik nefes-i rahmnde vki olan taayynta ve ayn-i mevcdta dah
164

kelimt itlk olunur.

Dildeki kelimeler, var olmalarna sebep olan akl anlamlara delalet ettikleri
gibi, tm varlklar da kendilerini var edene, kendilerine has Hakkn isim ve sfatlarna
zatlar ve mertebelerine gre delalet ederler. Dolaysyla btn varlklar kendilerini var
edenle hiyerarik bir iliki ierisindedirler ve varolu anlamlarn kendilerini var edenden
alrlar.

165

Kelimt- lafz man-i aklyye zerine dellet eyledii gibi ayn ve mevcdt
166

dah mcidine ve esm ve sftna bihasebi ztihi ve mertibihi dellet eder.

Ankaravye gre varlklara kelimeler denilmesinin bir dier yn, varlklarn

yette geen kn/ol kelimesinden meydana gelmeleridir. Dolaysyla sebebin ismini
163
164
165

166

. Ankarav, a.g.e., 10.

. Ankarav, a.g.e., 10-11.
Nitekim Mevln, Mesnevde Allah tm anlamlara, anlamn veren anlam olarak ifde eder. el-man
huvallah (Anlam O Allahtr.) Ankaravnin beyit hakkndaki yorumu iin bkz. . Ankarav, erh-i
Mesnev, I, 606-607.
. Ankarav, Zbde, 11.

231

msebbibe izafe etmek sretiyle varlklara kelime denilmitir. Mevcdta kelimt tabir
olunmasnda vech-i har, cem-i ayn- mevcdt kelime-i kn den hsl olmutur.
167

Mevcdta kelimt tlk bu takdirce sebebin ismini msebbibe tlk kablinden olur.

Peygamberler ve varisleri velilere, kainattaki varlklarn yani kelimelerin en

ereflisi olmalar hasebiyle bn Arab tarafndan mutlak olarak kelime denmitir.Enbiy
ve evliy kelimt- kinttan eref-i kelimt ve eltaf- mevcdt olduuna binen Hazret-i
eyh onlara kelime tabir buyurdu. nitekim Hz. Hak Kuranda Hz. sa hakknda
O Meryeme att kelimedir (Nisa 171)buyurdu.
Fussul-hikemin zerine bina edildii anahtar kavram olan kelime/ hakkat/
hakkat- muhammediye/ logos, farkl mertebelerdeki her peygamberin btndr. Adem
ile balayan kelimeler/hakkatlar tarihi, Cevmiul-kelim veya hakkatul-hakyk olan
Hz. Muhammed ile son bulur. Fuss, zhiri adan pek kronolojik olmayan bir
peygamberler veya dinler tarihi kitab gibi gzkse de, btn adan Allah tarafndan her
bir peygamberin fassna nakedilen hikmet uyarnca varlktaki hakkatleri dil-lendirir.
Fusstaki 27 fassn her birisi, fassn hikmetinin kendisine nisbet edildii
has/zel kelime/nebi ile ilikili bir takm yet ve hadislere dayanmaktadr. Mellif her
nebinin hikyesini Kuranda ifde edildii ve gelenee uygun bir ekilde anlatr. Fakat
kssa sahibi peygamberin ifa etmekle sorumlu olduu hikmeti temsil etmesi iin, her
kssadan bir gei imkan bulur. Zira her nebi Allah hakkyla bilen insan- kmilin
sretidir. Her birisi, kendisine ait bilgiyi toplumlarna ifde ederler ve bilgilerini insan
trnn en mkemmel varoluu olan, varln zuhrunun kendisiyle balayp kendisiyle
son bulduu Muhammedin hakkatinden alrlar.

168

Mesela, lahi hikmetin Ademe zg

klnmas, onun hilafet iin yaratlm olmasndandr. Ademin mertebesi alemde olan
btn mertebeleri iine alr ve btn isim ve sfatlarn zuhruna tekabl eder. Ademden
bakasna bu istidat ve yetenek verilmemitir.. te ilh mertebenin aynas ve btn
Rabbani isimlerin ortaya kt yer olduu iin ilh hikmet Ademe nisbet edilmitir.

169

Rhn hakkat ve nefse ilikin hikmet ite tahsis edilmitir. Zira it, ikinci insandr.
Mutlak feyzden ortaya kan her bilgiyi ba yoluyla edinmitir. Adem olu Habilin
lmnden sonra ac ve zdraplarn dindirmesi iin Allahtan bir ocuk dileyince, Hak
ona iti balam ve ite verilen her eyin klfet ve almakla deil, vergi ve ba
167
168
169

. Ankarav, a.g.e., 11.

Afifi, Fussul-hikem Okumalar iin Anahtar, 35.
. Ankarav, Zbde, 11.

232

yoluyla olduundan bn Arab Nefs hikmetleri it kelimesine tahsis etmitir.

170

Nuhun

tabatnda Allah tenzih etmek galip olduundan ve gnderildii putperest kavmini

mnezzeh bir Allah tasavvuruna davetten tr Nuha Subbuhi hikmet verilmitir.

171

Hz. brahim ise kendi devrinde sevgi, dostluk, aknlk ve hayretin mazhar olmas
sebebiyle, Hak, zuhr ettii yerlerde Zat kimlii ve subt sfatlaryla insanlar iinde
nce brahime tecelli etmitir. Dolaysyla brahime mehim/iddetli ak ve hayret
hikmeti verilmitir.

172

Bunun gibi Hz.brahim ile Hz. Muhammed arasndaki tm

peygamberlerin kelimesine bir hikmet tevdi edilmitir. Hz. Muhammed ise, ferdiyyet-i
selase/n birliini savunma devresini temsil eder. Baka bir ifdeyle, varlktaki her
eyin zerinde bulunduu teslis ilkesini aklar. Ferd hikmet, Muhammedin kelimesine
izafe edilmitir. Zira Muhammed, lahi cemiyyet makamna tek bana sahiptir ve bu
makamn stnde Zat- Ahadiyyetten baka bir makam yoktur. Ferdiyyet nce o hazretin
ayn- sabitesinden oluur. nk Feyz-i akdesin ayan- sabiteden nce feyz eyledii ey,
o hazretin ayn- sabitesidir. Feyz-i mukaddes ile varlk dna kan ilk varlk
Muhammedin
nakedilmitir.

ruhudur.

Bu

sebepten

ferdi

hikmet

Muhammedin

kelimesine

173

Hikmetin yani hakkatin asl kaynann nebevi olduuna iret edilen Nakulfuss erhinde Ankarav batan sona, vcd, adem, insan- kmil, isimler, sfatlar, vahdetkesret, irade, klller-czler gibi bn Arabnin kendi slbunca ortaya koyduu,
Ankaravnin tabiriyle mezlik-i akdm/ayaklarn kayd tasavvuf dnceye ait
konular tevil eder.
2.2.3.3.3. Usl:
27 fasdan meydana gelen Zbdetul-fuhusda Ankarav, her bir fassn erhine,
ilgili peygamberin kelimesindeki hikmetin, o peygambere izafe edilme sebebini
aklamakla balar. Bylelikle hikmetin mahiyeti ile Peygamberin hem ismi, hem de
kssas arasnda bir nisbet vechi kurarak, bn Arabnin mucez ifdelerinin arkaplannn
daha iyi anlalmasna katkda bulunur. Mesela, kalbi hikmetin uaybn kelimesine izafe
edilmesindeki sebebi u ekilde ortaya koyar: uayb lafz ube kelimesinden tremitir.
uayb bir ok oula sahip ve maiyetinde bir ok kabile ve ube varolmutur. Kalb de
170
171
172
173

. Ankarav, a.g.e., 23-33.

. Ankarav, a.g.e., 33-39.
. Ankarav, a.g.e., 44-47.
. Ankarav, a.g.e., 123-127.

233

aynen bunun gibi, bir ok ubeye sahiptir. Kalp ve uayb arasndaki nisbetin vechini
belirleyen ey, ikisinin de iinde alemler, akideler, rhn ve cismani kuvvetler
barndrmas ve Rahmann iki parmann onlar halden hale tahvil etmesinden trdr.
Ayn zamanda uayb mmeti arasnda kalb makamnda bulunmaktadr. Ankaravnin
kalb ile kasttetii ey ise, kll ve cz manalar mhede eden, ilh ahlkla ahlklanan,
mizan dengeleyen, adaletle nderlik eden, hukuku icra eden ve yemine sadk kalan
kalbdir. Kalb ile uayb arasnda tam bir mnasbet olduu iin uayb kelimesine kalb
174

hikmeti isnad edilmi ve fasda kalbe dair srlar ve haller zh edilmitir

Sonrasnda bn Arabnin cmlelerini erhe girien Ankarav, erhte

175

Mesnevyi, Sultan Veledin (. 712/1312) btidnmesini , bn Arabnin Fthtn

Sadreddin Konevnin czul-beynn, Eb Hanifenin Fkhul-ekberini, Sadeddin
Taftazaninin erhul-maksdn, Shreverdinin Avriful-marifini, Eb Tlib
Mekknin Ktul-kulbunu ve bn Farzn Kasde-i Taiyyesini kullanr. Ancak erhte
en fazla kullanlan Mesnev beyitleridir. Bu adan Mesnev rihi Ahmed Avni
Konukun Fuss erhiyle bir usl benzerliine sahiptir. Bu benzerlik, her iki rihin
Mesnev erhlerinde Fussu kullanmalarnda da gzkr.
smail Ankaravnin hem Fuss muhtasar hem de Mesnevyi erhetmesi,
tasavvuf dncenin bu iki nemli eserinin ayn mana ve hakkatleri dile getirdiini
gstermektedir. Zira Fussun mcmel ifdeleri Mesnevyle aklk kazanr. Fuss ile
Mesnev ve dier sflerin eser ve szlerindeki mana birlii, slub ve terimleri ne kadar
farkl olursa olsun, Hakkn ve hakkatin bir olduunun, slk db farkl olsa da, bir ve
ayn hakkate ulatklarnn delili olarak kabul edilebilir.
Zbdetul-fuhs fi nakil-fuss, ilk olarak stanbul Metin matbaasnda
1328/910da 128 sayfa halinde baslm; lhan Kutluer tarafndan sadeletirilerek 1981de
yaynlanmtr.

176

2.2.4. rk Felsefeye Dir Eserleri:

2.2.4.1. zhul-hikem:
smail Ankaravnin ihbddin Shreverd Maktle (. 587/1191) ait rk

174
175
176

. Ankarav, a.g.e., 76.

. Ankarav, a.g.e., 14.
Zbdetl-fuhsun yazma nshalar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 80-81.

234

felsefenin temel metinlerinden biri olan Arapa Heykilun-nr adndaki eserine yapt
ilk Trke erhtir.
Heykilun-nr Shreverd Maktln Hikmetl-irka nazaran mistik
felsefesini en veciz ekilde aklad muhtasar eseridir. Nitekim rk dnce tarihinin
nemli uzmanlarndan Henry Corbin yazd ilk kitaplarndan birinde bunu Heykilunnr btnyle rk doktrini en mkemmel bir vecizlikle aktarreklinde ifde eder.

177

dolaysyla kitap, gerek usl gerekse de mevz asndan sadece Shreverdnin dier
eserleri arasnda deil, genelde tm slam felsefesi geleneinde ve zelde Tasavvuf
dncesi tarihinde mmtaz bir konumdadr.
Heykil dibace ve hatime hricinde yedi blmden olumaktadr. Her bir blm
heykel olarak kavramsallatrlmtr: I. heykel: cisim ve beden, II. Heykel: nefs ve
nefsin kuvveleri, III. Heykel: mantk ve ontolojik adan akl cihetler (vacib, mmteni,
mmkn), IV. heykel: Vacibl-vcd olan Tanr, sfatlar ve alemler hiyerarisi, V.
Heykel: cismani mertebeler ve irak srecinde nefsler, VI. Heykel: cevher-araz
meselesine, VII. Heykel: nefsin lmszl, nbvvet ve semiyyt hakkndadr.
178

Arapa Heykil metninin iki farkl edisyon-kritii

180

179

olduu gibi Farsa ,

Trke , Franszca, Hollandaca ve ngilizce evirileri bulunmaktadr.

181

Ankaravden nce ve Ankaravnin byk oranda kendisinden istifde ettii

Heykil rihi Celleddin Devvndir (. 908/1502). erhinin ad evkilul-hrdur
182

(thk. M.Abdlhak-M.Yusuf Kokan, Madras 1953).

Bu erhe Nev Efendinin (. 1071)

183

hiyesi ; Mansur b. Muhammed Detegi irazi (. 1542), rkl-heykilnr an

zulmti evkilil-hr (thk. Ali Ucibi, Tahran 1382 h.) adyla reddiyye mahiyetinde bir
erhi vardr.
177
178

179

180

181
182

183

Henry Corbin, Les Temples, 33.

Shreverd, Heykilun-nr, thk. M.Eb Reyyn, Kahire 1957; a.g.e., thk. Muhyiddin Sabri el-Krd,
Kahire 1333.
Suhraward, Oeuvres Philosophiques et Mystiques (Opera Metaphysica et Mystica III) (Mecma-i Athri Fris), thk: S.H.Nasr, Tahran 1970, 84-108.
Yusuf Ziya, 1339/1923te Mihrb dergisinde Shreverd felsefesine dair yazsnda Heykili tercme
etmitir. Mihrb, I (1340/1924), 578-595. Ziya tercmesinde Devvn erhine atflarda bulunduu halde
Ankarav erhini sz konusu etmemektedir. Bilal Kupnar, smail Ankarav on The llimunative
Philosophy, 54 not 6. Modern dnemde yaplan tercmeler: Shreverd, Nur Heykelleri, trc. Saffet
Yetkin, Ankara 1947, 1986-1987.
Bilal Kupnar, a.g.e., 54. Bilal Kupnar kitab ngilizceye eviren ilk melliftir.
Harun Anay, Celaleddin Devvn, Hayat, Eserleri, Ahlk ve Siyaset Dncesi , MSBE, Baslmam
Doktora Tezi, stanbul 1994, 115-116.
Ktip elebi, Kefz-zunn, II, 2047.

235

Devvn ve rz Shreverdi ve rk dnceyi Fars corafyasnda yayarken,

Ankarav zellikle Devvnden de etkilenerek bu dncenin Osmanl Anadolusunda ilk
mmessili olmutur.

2.2.4.1.1. Maksad:
smail Ankarav her eserinin giriinde olduu gibi, bu erhin de telif sebebini
Mevlev mrdanndan olan bir felsefe talebesinin talebi olarak gsterir. Ancak asl siki
II. Heykel erhi blmnn sonunda aka beyan eder: ey tlib-i esrr- ilh ve ey
rgb- envr-i mtenh bil ve gh ol ki bu kitbn baz rhunda eyh ihbddinin
bu tarzi (yani cisim ve cismn ol ve ve nefs-i natkann veya ruh-i ilhnin Hak
olduunu zanneyleyenlere) Hz. Beyzd, Cneyd, Mevln ve Eb Sad gibi kibra ve
bunlarn emsli olan zevil-iktidrdr dey tasrh etmiler. Amm galat- mahz ve haty-
fhidir. Zira bunlarn zumundan murad hezr- evliyy- izm asfiyy- kirm silk-i
ehl-i dalle intizm klmak olur. Ve evliynn hakkna vuslatn ve Hakkn srr- vahdetin
inkr etmeyi ir eder ve bu fakrin bu kitba erh yazmasna bis-i asl bu mahall-i illet184

i mstakille olmutur.

Dolaysyla Rsh Dedenin eseri yazmasndaki temel maksad sflerin hull

ve ittihd dncesinde olmadklarn ispatlamaktr. Bu ispat ile tasavvuf dncenin
snn anlay dairesi ierisinde deerlendirilmesi gerektii tm eserlerinde olduu gibi
felsef bir dille amalanmtr. spat ayn zamanda tasavvufun sadece erknna deil,
doktrinine de kar olan Kadzdeliler muhatap alnarak yaplmtr.
2.2.4.1.2. Mevz:
smail Ankaravye gre ntk nefsin ya da ilh rhun en byk saadeti ve en
yce mertebesi, Allahn keml ve eksiklikten mnezzeh sfatlarn; dnya ve ahirette
Allahtan sadr olan fiilleri yani zetle mebde ve medi bilmektir. Bu bilgiye gtren
yol ise iki ynden gereklemektedir. Birincisi nazar ve istidll ehlinin yolu, ikincisi
riyazet ve mcahede ehlinin yoludur. Birinci yolu izleyenler eer peygamberlerin
dinlerinden birine mensup iseler mtekellimdirler aksi halde meai filozoflardr. kinci
yolu izleyenler ise eer riyazetlerinde eratn hkmlerine muvafk iseler mteerri
sflerdir aksi halde rk filozoflardr. Dolaysyla her yolun iki taifesi vardr. Birinci

184

Bilal Kupnar, a.g.e., 311.

236

yolun neticesi, nazar gle kemle ermek ve nazar gcn mertebelerinde ilerlemektir.
Bu mertebelerin en yksei, mstefd akl yani nazarlerin mhedesidir. kinci yolun
sonucu ise ameli gle kemle ermek ve ameli gcn derecelerinde ilerlemektir. Ameli
gcn nc mertebesinde tpk mstefd aklda olduu gibi malumlarn sretleri
185

mhede yoluyla nefse feyiz eder.

smail Ankarav eyh ihbddin Shreverd bata olmak zere rkleri,

sflerle birlikte hakmler zmresi iinde deerlendirir. Yani sflerin bykleri nazar
ve mahade yolunu birletirme anlamnda rk hakimlerdir. Ancak erat veya snn
inanc nazar- itibara almadklarndan dolay da rklerden ayrlrlar. Nitekim lemin
kdemi gibi baz meselelerde Gazzlnin Melere ynelik Tehftl-felsifede
186

yapt gibi Shreverdye itirazlarda bulunur.

Bunun yannda Ankarav felsefeye

(me anlamda) sadece nazar ve kitabi seviyede kaldndan tr olumlu bakmaz.

Hatta er anlamda haram olarak deerlendirir.

187

Dolaysyla rihimiz hikmet ile

hkem ve felsefe ile felsifeyi birbirinden tefrik eder.

Heykilun-nr hikmet mevzundadr. Ankarav Heykil erhine balamadan
nce mukaddime ortaya koyar. Zira bir ilmin mukaddimesi mefhm olmaynca o ilim
malum olmaz. I. mukaddime hikmet ilminin tarifine, II. Mukaddime hikmet ilminin
faydasna, III. Mukaddime hikmet ilminin niin vaz edildiine (mevz) dairdir. rih
hikmeti yle tarif eder: Varl zorunlu olandan (Vcibl-vcd) mertebeler halinde
sudr ettii zere mmkn varlklarn mahiyetlerini bilmektir. Hikmet ilminin faydas
ise tahsil edilen bu bilgi ile insan nefsini kemle erdirmektir. Hikmet ilminin mevzsu ise
o ilme rz olan eylerden ibarettir. Yani hikmet ilmi ameli ve nazar olmak zere iki
ksma ayrlr. Nazar ilim ise ilh ilim (metafizik) ve tabat ilmi (fizik) eklinde ikiye
ayrlr ki ilh ilmin mevzu mutlak varlk veya mutlak varlk zerine rz olan
itibarlardr. Tabat ilminin mevzu ise cisimdir veya cismin zerine rz olan heyl,
sret, tabat, hareket, skn, zaman ve mekn vs. gibi eylerdir.
Ankarav hikmet ilmine dair bu mukaddime-lerden sonra Heykilun-nrun
erhine balar. Ankaravye gre nur, eyy grnr klan veya kendisi vastasyla
eynn grnr olduu eydir ki iki ksmdan ibarettir. 1. heyet (astronomi) ilminin
konusu olan nr (k)dur ki, gnein nuru buna rnektir. Nitekim gne olmasa ey
185
186
187

. Ankarav, erh-i Mesnev, II-37-38.

Bilal Kupnar, a.g.e., 351.
. Ankarav, Cmiul-yt, 174a-175b.

237

grnmezdi. 2. mcerred ya da mahza nrdur ki, cisimlere ve/veya bedenlere taalluktan

ber olan mcerred akllar ya da cisimler zerinde tasarruf ve tedbirde bulunan ntk
nefslerdir. Heykel ise asliyyeti asndan srettir. Shreverd eserinde mcerred akl, ntk
nefs nrlarnn sretlerini beyan ettii iin kitabna bu ad vermitir. Dolaysyla insan
nefsinin kemli (olgunluu) bu sretleri tertibine gre bilmektedir.
lh nr sretleri ya da heykelleri yedi mertebede aklanr:
I. heykel cisim ve cismin levzm hakkndadr. II. Heykel mcerred (soyut)
nefse ve nefsin kuvvelerine dairdir. Bu blmn son 2/3lk ksmnda nefs-i ntkann
Hak olmadnn ispat vardr. III. Heykel akl cihetler olan vcib, mmteni ve mmkn
konularna tahsis edilir. tahsisten kast IV. heykelin konusu olan Vcibl-vcd oaln
Tanrnn vcb keyfiyetini ve Tanrya bitien sfatlar bahsine mukaddime tekil
etmesidir. IV. heykelin sonu Heykel lem ve lemin nevileri olan akl, nefs-i ntka ve
cisimler lemine dirdir. V. Heykel, cismn lemler ya da semv felekler zerinedir. VI.
Heykel: cevher-araz meselesine; VII. Heykel: nefsin lmszl,nbvvet ve semiyyt
hakkndadr.
2.2.4.1.3. Usl:
smail Ankaravnin hikmet anlayn veciz bir ekilde bize veren bir eser
olarak zhul-hikem, Shreverdnin Varlk-lem anlayn yedi temel mertebede
aklamasnn erhini iermesi itibariyle rihin yedi rakamna atfettii manayla da
muvafk dmektedir. Her ne kadar Varlkn mertebelendirilmesi akl bir itibar olsa da en
mkemmel tertib Ankaravye gre yedili tertiptir.
erhte istihd kaynaklar olarak bata Mesnev olmak zere tasavvuf literatr
kullanld gibi, muhakkik dnemi kelm eserlerinden Seyyid erif Crcnnin erh-i
mevkf ve Maksd, felsefeden bn Sinann ifs oklukla kullanlmaktadr. Felsef
erh literatrnde pek rastlayacamz trden erhin bir dier zellii ilgili konuyla ilgili
yet ve hadislerle istidll edilmesidir. Bu da Ankaravnin bir adan snn dairede
mteerri bir sf olmasnn gerei olup, bir dier adan hikmet kart Kadzdelilere
cevap verme isteinin bir sonucudur.
Bilal Kupnar tarafndan erh zerinde bir doktora almas ve Veli Saylam
tarafndan bir Yksek lisans tezi hazrlanmtr.
188

188

erh hakknda daha geni bilgi iin bkz. Bilal Kupnar, a.g.e.; Veli Saylam, Ankarav smail Rusuh ve
zahul-hikem Adl Eser, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1990.

238

2.2.4.2. Misbhul-esrr:
Nur suresinin 35. yeti olan Allah gklerin ve yerin nrudur. Onun nuru
iinde kandil bulunan bir oyuk(tan yaylan a) benzer. O kandil ki sra fanus iindedir;
o fanus ki, inci (gibi parldayan) bir yldzdr sanki. Ve o kandilin yakt ne douda ne de
batda eine rastlanmayan mbarek bir zeytin aacndan alnmaktadr. Ve o aacn ya
yle ar-duru, yle parlak ki neredeyse ate demeden de k verecek: Nur stne nur.
melindeki yetin iar tefsirini ieren Arapa bir eserdir. Mevzsunun nur metafizii
olmas hasebiyle eser Ankaravnin rklie dair ikinci metnidir.
Sfler arasnda bu yete dayanarak irk (aydnlanma) anlayn temellendiren
ilk nc Gazzl olmutur. Miktl-envr bu anlay ihtiva eder. Nitekim smail
Ankarav de rk dncelerinin kaynan zhul-hikeminde Shreverd Maktlda
bulurken,

Misbhul-esrrnda

Gazzlden

tahsil

eder.

Bununla

birlikte

nur

metafiziinin zhnda Gazzlyi eksik grr.

Her ne kadar Kueyrnin nur yetine mstakillen tefsir rislesi bulunmakla ve
ilk sfler tarafndan irk kelimesi bir tasavvuf terimi eklinde kullanlmamakla beraber
Aristonun rasyonel felsefesi ile Platonun mistik tecrbi felsefesinin mezc edildii YeniEfltuncu felsef fikirlerin de tesiriyle zellikle Gazzl ile balayp bn Arab ile
zirvesine ulaan muhakkik sfler dneminde ontoloji, epistemoloji ve ahlk alannda
rklikle paralellik arzeden kavram ve dnceler tasavvuf izgisinde byk bir gelime
gstermitir. zellikle Gazzl, bu gelimenin bn Arab ve Shreverdden nceki en
byk ismidir. Bu anlamda Gazzl nur ve zulmet, nurun grnmleri (tecelli) yannda
irak kelimesini ve trevlerini bilhassa Miktl-envrda ve hyda bizzat kullanmtr.
rkliin piri Shreverd, ontik varl nur kavramyla aklayarak bir eit nur
metafizii yapmasnda Gazzlnin Miktndan ilhm almas gz ard edilmemesi
189

gereken bir husustur.

Dolaysyla smail Ankarav rk dncenin iki nemli ismi olan Gazzlyi

Misbahta, zahta Shreverdyi esas alr.
Osmanl rkliinde Ankarav ncesi ve sonras itibariyle nur yetini
mstakillen tefsir ederek bu dnce geleneini devam ettiren dier sf mellifler
arasnda elebi Halife Ceml Halvet (. 899/1493) (Sl Ktp. Carullah 1084); brahim
189

Mahmut Kaya, rkiyye, DA, XXIII, 435.

239

Krm (. 1042/1632) (Sl. Ktp Ftih 5381)nin risleleri n plandadr.

2.2.4.2.1. Maksad:
Ankarav, eseri kaleme almasnn sebebini iki duruma balar. 1. bu yetin
tefsirinde tahkk ehlinin ilh marifetler konusunda yetkin anlamlar ortaya koymamalar,
2. bu yeti okumas esnasnda kendisine bir ok sr ve manev srlarn kefolmas ve
bunlar ehline ulatrmak istemesi.
Nitekim mellif dibacede, kendisine kefolan bu anlamlarn literatrde var olup
olmadn tetkik iin Kad Beyzv, Zemahernin Kef ve mm Begavnin
Mealimut-tenzli gibi baz tefsirlerin ilgili ksmlarn taradn ancak bulamadn
belirttikten sonra, eline Gazalinin Mikatul-envarnn getiini, bu eserin felsefe diliyle
marifet trlerini aklayan, tasavvuf kavramlarla letaifi tasnif etmekle beraber, kendisine
kefolan anlamlar bakmndan eksik olduunu ileri srer ve kendisini Gazzlnin
190

mtemmimi olmakla nitelendirir. Bu durum da risleyi telif etmesinin n artdr.

Gazzlnin eksik olduu husus, Mikt ile Misbhn karlatrlmasnda ortaya kar.
Buna gre Gazzl hakkatte Nrun tlkn ulhiyyet mertebesindeki Allaha yapar.
Ankarav ise mutlak nrun Allahn Zat olduunu ileri srer. Bu durum ikisi arasndaki
Varln mertebelendirilmesi farkllndan meydana gelmektedir. kinci farkllk ise nur
olan

Varlkn

mahadesini

elde

etmek

iin

tutulacak

yolun

mahiyetinin

ifdelendirilmesinde yatar. Dier bir ifdeyle Ankarav Rislesinde seyr slkun

ehemmiyetine ifdelendirmede daha vurgulu bir tarz benimserken, Gazzl bu konuda
eksiktir. nc farkllk Gazzl nurun tenvirini yani zuhrunu rhn-cismani ikilemi
asndan zh ederken Ankarav hem bu seviyede hem de ilm yani ayan- sabite (ilm-i
ilh) mertebesi asndan da n grmektedir. Bu farkllklarn sebebi smail Ankaravnin
erhine Gazzl sonras rk metafiziin mmessillerinden bn Arabnin grlerini
alamasdr.

191

2.2.4.2.2. Mevz:
Misbahul-esrr nur yetinde geen nur, misbah, mikt, zcace, zeytin aac
ve hidyet kelimelerinin rk-tasavvuf adan kavramsal tahllinden ibarettir. Gazzl
190
191

. Ankarav, Misbhul-esrr, 1b-2a.

Gazzl, Nur Metafizii:Miktl-envr, trc. A. Cneyd Kksal, stanbul 2004.

240

bu tahlli faslda yaparken Ankaravde tahll drt faslda gerekletirilir:

I. fasl: Nurun mahiyetine dairdir.
Nur szlkte gne, ay ve ateten arza, duvara vs.e yaylan keyfiyetin addr.
Bu keyfiyetin cismani olmas itibariyle ilah olmas mstahildir. Zhir ehline gre nurun
Allaha tlak ancak teville sahihken, tahkk ehline gre hakiki nur lahi Zattan baka bir
ey deildir. Bu itibarla Nr Zat isimlerindendir ve baka bir eye nur tlak ciz
deildir. Masiva denilen baka eyler yani mevcdt masiva olmak bakmndan glgedir.
Srf zulmet (karanlk) srf zulmet olmak bakmndan ise adem yani yokluktur.
Nur zuhrun sebebidir. Nur vastasyla grlr eyler idrk olunur. Hak nuru
ile kainatn zuhr sebebidir. Nuru ilmidir. Ve ilmi ile tm mevcudat idrk edilir.
Mhedenin verilmesi ile mmkin varlklarn hakkatleri mhede edilir. yleyse nura
ey ile nasl istidll olunur. Zira nur btn eydan daha zhirdir.
Allah eynn zuhrunu istediinde ncelikle nurlarn nuru olan Hz.
Muhammedin ruhunu izhar etmitir. Meyihe gre bu ruh, hakkat-i muhammediyyedir.
Filozoflara gre ise, akl- evvel, illet-i l, kalem-i aldr. Ayn anlamda ve farkl
ibarelerdeki evveliyyat hadislerinde buna iret edilmitir. Hakkat-i muhammediyyeye
nur denmesinin sebebi, onun Zat, sfat ve fiil isimlerinin ve kevn hakkatlerin zuhr
sebebi olmasndan kaynaklanr. Ruh denilmesinin sebebi ise, mmkn varlklarn
mahiyetlerinin rahata erip var olmalar hasebiyledir. Kalem denilmesinin sebebi, kainatn
naklarnn onun sebebiyle var olmalardr. mml-kitb denilmesinin sebebi, tm
varlklarn asl olmas itibariyledir.
Sonra Allah nurunun feyzinden on akl, kll nefsi ve sonrasnda da feleklerin
nefsini yaratmtr. Sonra srasyla yldzlar, tabii-kllyi, heyulay ve drt unsuru,
mevalid-i selaseyi, en sonunda insan yaratmtr. Dolaysyla isim, fiil ve zat asndan
varlklarn zuhr sebebi ve Hakkn vcdunun kemliyle zuhr sebebi insandr. Zira
insanla varlk dairesi tamamlanr. nsann varoluta geciktirilmesinin sebebi varlktaki
nceliinden ve sevilmesinden kaynaklanr. Zira aatan kast meyvedir. Bir dier
faziletine alamet: alem-i kebirde sadece nefs ve cisimlerin kuvvesinin tahsili sz konusu
iken, insan aleminde ruhlarn, srlarn (zevk bilgiler ve din latfeler, yakin ilimler gibi)
tahsili vardr.
Nur metafiziine dair kll kideleri bu ekilde ortaya koyan Ankarav,
kidelerden faydalarn tahsili iin slikin yapmas gerekenleri zikreder. Zira mevzyu

241

sadece ilimle tahsil etmek eksiklik olup, zevk ve vicdanla kidelerin ierdii manay
tecrbe etmekveya mahade etmek kemldir. Buna gre lh Zattan ibaret olan nuru
mahade etmek iin insann zat, sfat ve fiillerini bu nurda fani klmas gerekmektedir.bu
fenadan sonra Hak onu baki sfatlaryla muttasf klp, nrn varlk elbisesiyle giydirir.
Nurun mahiyetine dair bu tahllden sonra Ankarav yetin ilk ksmnn tefsirini
yapar. Allah gklerin ve yerin nurudur. Gkler ile kastedilen ruhlar, yer ile kastedilen
cisimlerdir. Dolaysyla nur olan Allahn varlndan ruhlar ve cisimler mnevver olup
varolmulardr. Ankarav daha sonra yeti ilm-i ilh mertebesine gre tevil etmeye
balar. Yani Hak nur, eynn hakkatleri olan ayan- sabite gne, tm alemler ise
mahhas glgelerdir. Ancak mfessir bu konunun detaylarn zayf zihinlerin
anlayamayaca gerekesiyle tafsil etmekten kanr ve aslolan Hz. Peygamberin
Snnetine tbi olmak olduunu belirtir.
II. fasl: Misbh, mikt ve zcce kavramlarnn zhn kapsar.
smail

Ankaravye

gre

bu

kavramlarn

irk-tasavvuf

anlamn

kavrayabilmek iin lem tertibini ve muhtevasn bilmekten ibaret olan temhid-i

kideyi aklda tutmak kanlmazdr. Buna gre hakimler indinde alem ksmdr: I.
Akl alemidir. Akl felsef bir kavram olarak, duyu iretiyle iret edilemeyen her bir
cevherdir. Akl her cihetten madde ve mddetten mcerred zattr. Akl alemi, Lht
alemi, byk cebert ve melekt alemi, rubbiyyet alemi, gayb alemi, ruhlar alemi, emir
alemi olarak da adlandrlr. Bunun mukabili ise, ve II. alem ehadet alemi, mlk alemi,
halk alemi ve cisimler alemi denilen alemdir. Bu alem esir ve unsur olmak zere iki
ksmdr. Esrden kast feleklerdir. Unsurden kast, anasr- erbaa, mevld-i selsedir.
III. Alem ise, natk nefsler alemidir. Natk nefsler, maddeden mcerred zatlardr. Bu
zatlar semviyyatta ve insan nevinde tasarruf ederler. Bu aleme melekt-i sar, kevn-i
cmi, alem-i nst ta denilir. Nefs-i natka yani sultn rh, kesifte olan tam latf bir
cevherdir. Sonra Allah nefsleri ak-lama (tauk) taalluku ile birbirlerine balamtr.
Ak-lama var olmasayd, nurlar aleminden olan ruhlar karanlklar aleminden olan
nefslere meyletmezlerdi. Nefs-i natka cisimlere dahldir, ne hari, ne bitiik ne ayrdr.
Zira btn bu nitelikler cisimlerin arazlardr ki, nefs onlardan mnezzehdir. Ne cisimdir
ne de binektir. Filozoflar onu karmlarn letafetinden tevelld eden hayvn ruh eklinde
adlandrrlar. Hayvn ruh ilh ruh deildir. Ancak ilh ruh tasarrufunu bedende
bulunduu mddete hayvn ruh ile gerekletirir. Hayvn ruh bedenden alakay
kestiinde sultani ruhun tasarrufu kesilir. Nasl ki, organlarn varl hayvn ruh olmadan

242

l gibi ise ve bu ruhla diri olurlarsa, aynen bu ruh ta ilh ruh olmadan l hkmndedir.
Hayvn ruh, organlara nisbetle srdr. lahi ruh, hayvn ruha nisbetle srrn srrdr
(srrus-sr).

Sfler

sr

hakknda

konutuklarnda

ruhu;

srrus-srr

hakknda

konutuklarnda ruhun Hak ile ittisalini kastederler. Ruh, halka nisbetle srdr. Hak ise
ruha nisbetle srlarn srrdr. Ruhun kk alemde yani bedende tasarrufu Hakkn byk
alemde yani kevn aleminde tasarrufu gibidir. Kalb eklinin inasnn tasarrufuna nisbeti ar
eklinin yaratcnn tasarrufuna nisbeti gibidir. Dimn insana nisbeti krsinin Hakka
nisbeti gibidir. Duyularn insana nisbeti tabat olarak itaat eden yani istitaat sahibi
olmayan meleklerin Allaha nisbeti gibidir. Dier damarlar ve organlar ise semvat ve
arz gibidir.
Ankarav bu kideyi zikrettikten sonra yetin ilgili ksmndaki misbah, zcce
ve mikt kavramlarn tefsir eder. Buna gre ilh ruh misbh, saflam kalp ve/veya
hayvn ruh zcce ve zulmn nefs ve/veya heyuln cisim mikt kelimeleriyle
metaforlatrlmtr. Ve ruh-kalp-nefs alemleri arasndaki irtibat bu metafor (istire)
arasndaki irtibtn benzeridir. Ankarav yle der: ruh, misbah gibi hakkn, ilh, ulv
ve nrndir. Nefs, mikt gibi zulmn, cismn, sfldir. Kalp ise misbah ile mikt
arasnda dner durur. Bu sebeple kalb denilmitir. Kalbin iki yz vardr. Birisi ruh
canibine, dieri nefs canibinedir. Ruh tarafndan nur, alnr. Dier taraftan bu iktibas
edilen nur nefs miktna feyz verir. Kalbin yz nefs tarafna Allahn zikir nuruyla
vasflanarak tecelli ettiinde, Misbahn zcacesi ondan nurlanarak nur sacar. Kalbin
zcacesinden ruh misbahnn nurlar nefs miktna akseder. Zcaceden mikt gibi
istifza eder. Nefsin nurlanmasnn alameti, taat, muhabbet, evk, vecddir. Bylece
hakkat canibine cezbedilir. yet nefs tarafndaki yz kasvet ve kirlenmeye urarsa, ruh
misbah perdelenir ve nur vermeyi yitirir. Dolaysyla muhalefet, masiyet karanl beden
miktnda zuhr eder
Ruhn mertebe veya ruh-beden ilikisi asndan yapt bu tahlli I. faslda
olduu gibi bir st mertebe yani ilh ilim mertebesi asndan da gerekletirir ve
irtibatlar kurar. Buna gre Misbah ile kastedilen ayan- sabitedir. Zcace, alemlerin
ruhlar ve feleklerin nefsleridir. Mikt ise mmkn varlklarn sretleridirayan- sabite
misbah, eitli ruhlar zcacesini hidyete erdiren, hkmeden, ziya veren ve
nurlandrandr. Zcaceler ise mmkn varlklarda tedbir eder ve aydnlatr. Bu zcceler,
inci yldzlar mertbesinde olup, ayann nurlar,isimlerin ziyalaryla tedbir ederler. Bu
harite mevcud , mtekevvin olan eitli nurlar, ruhlarn istidad ve kabiliyetlerinin

243

sebepleridir. Yoksa aslda, ne renk, renk muayeret ne de muhalefet vardr. Aksine

muayeret zatlarn istidadlarndan kaynaklanr. Nasl ki, gnein muhtelif camlara
vurduunda nurlar camlarn eitli renklerinde zuhr eder. Yoksa hakkatte renk yoktur.
III. fasl: Zeytin aacnn anlamna dairdir. Bununla kastedilen ilim, aacn
yandan kast ise ilmin kemlinden hsl olan marifettir. lim ile marifet arasndaki iliki
sret ile mana arasndaki ilikinin benzeridir. Ankarav zeytin aac-zeytin ya
metaforuyla anlatlan bu ilikinin Mesnevde getiini bildirir (II, b. 553-557).
Ankaravye gre ilim ile marifet arasnda u fark vardr: Marifet, sf
taifesine gre, bir eyin aynn ihata etmektir. Yani bir eyin zat ve sfatyla hakkatini
zaid bir sret olmakszn mahiyeti zere idrk etmektir. bir eyin aynn ihata etmek
szmzle tariften sakndk. lim ise, idrk edilen eyin zatnda zaid bir sretle o eyi
idrk etmektir. Marifet ise, Allahn zatnda, ilim sfatlarnda mstameldir. Marifet
zevktir. lim ise perdedir. Marifet ancak arifin marufa ynelik kadri lsnde tahakkuk
eder. Arif, mutlak zatn nurlarn ancak Hakkn zatnda fena halini gerekletirmesi
lsnde idrk eder. Hakkn sfatlarnn idrki ise, sfatlarn hakkn sfatlarnda fani
klmasyla idrk eder.
Rsh Dede bu fasln sonunda faslda ortaya koyduu kidelerin nda
yetin tmn iki seviyede tevile tabi tutar. 1- Rhn ve 2- lh ilim seviyesinde.
1. Ruhn seviyede tevil: Allah ruhlar olan semvt nurlandrr. Bu btnyle
onun ezeli ilmindeki istidad olan eyi hidyete erdirmesiyle olmaktadr. Allah kudretiyle,
kemllerini izharyla ve isimlerinin nurlaryla bedenler arzn tedbir edendir. Ruh
misbahnn tenviri, tedbiri ve insani miktta tasarrufu gibi. Sultn ruh, hayvn ruh olan
zcacededir. Hayvn ruh, nefsani kirlerden ve cismani hevcisten saflamakla parldayan
inci gibi yldza benzer. Bu adan hayvn ruh olan zcace ate saar. Ya da misbh yani
sultn ruh, nur verir ve yanar. Hayvn ve sultn ruh ateini rabbani ilim olan aatan
alr. lim aac, faydas ve hayr haddi zatnda oktur. stelik dnyev ve uhrev
bereketlerin asldr. En az faydalarndan birisi, yiyenin ebediyyen lmeyecei
meyvelerinden tatmaktr.
2. lahi ilim seviyesinde tevil: Ulhiyyet hazreti, mcerred ruhlar olan
semvatn ve maddi cisimler arznn nurudur. Bu hazretin nuru zuhr mertebelerindedir.
Tpk insan bedeninin miktnda ruh misbahnn, miktnda da hayvn ruh zcacesinin
olmas gibi. Yahut insan kalbinin kalp zcacesinde olmas. Kalp zcacesi, parldayan

244

yldz gibidir. Dnyev alakalardan soyutlanm, sr ve manev balardan teferrd

etmitir. Bu kalp, lednni ilim aacndan yanar ve parldar. Lednni ilim meknsz ise ve
cisimlerle taalluk etmiyorsa, madde ve mddetten mcerred ise, dou ve batyla muttasf
deilse, bu lednni ilim, ne mcerred ruhlar merikinden ne de kesif cisimler
maribindendir. Aksine Allah katndan hasl olan lednni ilim ikisini cmi berzahdr.
Eer bu aac ate yakmam olsayd, bu mbarek aacn ya, k saar, parldar ve
aydnlatm olacakt.
IV. fasl: Ankarav bu faslda mebde-med arasnda hidyet kavramn irdeler.
Bu ayn zamanda Mesnev erhi projesinin son kademesi mebde-med konusuna
ayrlmasn hatrlatr. Zira benzer benzerini hatrlatr ilkesine gre Rsh Dede rk
dnceye dair telifatnn son ksmn mebde ve med konusuna tahsis etmitir.
Buna gre hidyet ayan- sabite ile ilgilidir ve Allah kimine hidyet vermitir
yani bazsna ilim verip mutlu klmtr; kimine de hidyet vermeyip cahil brakm ve
mutsuzlardan yapmtr. Meiyyet byle takdir ettii iin bundan sual olunmaz.
smail Ankarav fasln sonunda nur yetinin son ksm olan Allah dilediine
nurunu verir. Cmlesiyle hidyet meselesi hakkndaki tahlli arasnda irtibat kurarak
Rislesini neticelendirir: Bu mana tahakkuk ettiyse, allah dilediine nurunu verir.
yeti sana zhir olur. Yani sfatlarnn nuru, zatnn tevhidini (hidyeti) kullarndan
istidadlar lsnde dilediine verir yet dileseydi her nefsi hidyete erdirirdi. Yani
kef ve mahade ile iin hakkatini verirdi, kalplerinin kaynaklarndan perdeyi kaldrrd
ki, nefsl-emri idrk etsinler, ve bilsinler ki bazlarnn aynlar iman iktiza eder,
bazlarnn ki kfr.
2.2.4.2.3. Usl:
Misbhul-esrr Ankaravnin ifde ettii gibi mebde-med konusundadr.
Yani Varln zuhrundan, zuhrun asl gayesi olan insann varlktaki durumundan
bahseder. Nur mutlak anlamda bizatihi Varlk olan Hakkn Zatdr. Ztn zuhru nurun
tenvirine msterdr. Ankarav bu zuhru ruhn seviyede yani ruh-beden irtibtn
ngrerek yapt gibi, ilh ilim seviyesinde varlk-mahiyet ayrmna dayanarak da
yapar. Nur yetinin tefsiri, bu yette geen metaforlarn bu iki seviye gz nnde
bulundurularak aklanmasyla gerekletirilir.
Eserdeki rk metafiziin aklanmasnda Ankaravnin klasik istihd
kaynaklar olarak yet, hadis ve Mesnev beyitleri yeri geldike kullanlr.

245

Eserin en eski nshas mellif hayatteyken istinsh edilmi olduu anlalan

1035/1625 tarihli Sl. Ktp Hac Mahmud Efendi 2872/1 kaytl nshadr.

192

2.2.5. Tasavvuf iir erhleri:

2.2.5.1. Cenhul-ervh:
smail Ankaravnin dervilik yllarnda telif ettii Trke eseridir. Dier
eserlerine kyasla olduka bel bir eser olan Cenhul-ervh genel olarak drt hikyeden
teekkl etmektedir. lk iki hikye Mesnevde, III. Hikye ibare sreti olarak deil sadece
mana asndan Mesnevden ilhmla Ankarav tarafndan tahkiye edilmitir. Son hikye
ise Feridddin Attrn (. 618/1221) lhnmesinde gemektedir. Son hikyenin
lhnme kaynakl olmas itibaryla da eserin analizini tezin metodolojisi asndan
Ankaravnin Mesnev erhi projesi ya da Mesnev ile dorudan alakal eserler ksmna
dahil etmedik. te yandan eser zelde sadece Mevlnnn deil, dier bir ok sf-irin
Mesnevsindeki beyitlerin erhini de ihtiva etmektedir.
Sahih Ahmed Dedeye gre Rsh Dede 1025/1616 senesinde Cenhulervhn telifine balamtr.

193

Rislenin bitim tarihini ise Sahih Dede belirtmemektedir.

Ancak orijinal nshasn tespit edemediimiz Cenhul-ervhn elimizdeki en eski tarihli

mstensih nshas Ankaravnin hlen hayatta olduu 1030/1620 tarihine ait olduuna
gre 1025/1616 tarihi ilk planda bize makul gelebilir. Ancak eserin muhtevasndan telifin
Ankaravnin dervilik yllarnda gereklemi olmas 1025/1616da Rislenin telife
balang yl kabul edilmesiyle elikilidir. Zira Ankarav eserin mukaddimesinde
kendisini derv smail Ankarav olarak betimler.

194

2.2.5.1.1. Maksad:
smail Ankarav Cenhul-ervhn mukaddimesinden anlaldna gre
195

eserini Ankarada Mevlev derviiyken ve seyr slk esnasnda kaleme almtr . Bu

da gsteriyor ki hayat ksmnda da sylediimiz gibi Onun Ankarada ikmet ederken
Mevlev olup her hangi bir ekilde Bayrm olmaddr.

192
193
194
195

Dier nshalar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 103-104.

Sahih Ahmed Dede, 292.
. Ankarav, Cenhul-ervh, 1a.
Nitekim kendisini dibcede Derv smail el-Mevlev Ankarav olarak tantrken, dibcenin sonunu
Allahm, bizlere Mevlev tarkatinin slkunu kolaylatr dua cmlesiyle bitirir. . Ankarav, a.g.e, 1a;
7a.

246

Mevlev erkn gereince sk sk memleketi olan Ankaradan ayrlp ulem ve

uref ile sohbet etmek iin Anadoluya sefere kan Ankarav bu seferlerinden birisi
esnasnda Konyaya Hz. Piri ziyaret etmek ve sitnede okunan Mesnevden istifde
etmek ister. Zira Ankarada ehl-i hased ve ashab- garaz olarak niteledii
Kadzdelilerden hli skntya dar olmutur. Skntsn hall eden sitnenin
ziyretinden tekrar memleketine dndkten sonra kendisinde Ankaradaki ahvlden
dolay tekrar byk bir mitsizlik ve huzursuzluk hsl olur. Bunun sebeplerinden birisi
de Misbhul-esrr Rislesini yazmasndan sonra Kadzdelilerin kendisine ynelik inkr
faaliyetidir. Yakn bir dostu kendisinden tarkat ahvli ve marifet hakkatlerine dair
belati kuvvetli bir eser telif etmesini ister. Fakat Ankarav, Misbhul-esrrndan
dolay grd mumele sebebiyle teliften kanr. Israr zerine Cenhul-ervh yazar.
te yandan Hz. Hak, Hz. Peygamber ve meyih te bu trl knama ve inkr
faaliyetlerinden uzak dmemilerdir. zellikle ilk dnemlerinde youn bir melamet
tavrna sahip olan Ankarav bu durumu yle tavsif eder: Ve eer erbb- garaz- maraz-
nihdn tan- melmetten hssd ve pr fesdn eyn-i melletinden tab- pr hlete
emet ve nedmet gelirse malm Cenab- Hz. Hak ki hlik-i mutlak ve Rasl-i azam
(s.a.v.) ki bir gzide-i halkdr; lisn- eblehden bir vecihle dr ve zebn- ahmaktan bir
nevi ile mehcr deillerdir. Beyit: (insanlarn dilinden peygamber dahi olsa salim bir
kimse grmedim. yet suskun olursan ebkem derler. Konuursan geveze derler. yet
gndz sim, gece kim olursan mri ve hilekr derler. nsanlarn vg ve yergilerine
aldrma. Allahtan bakasndan korkma, Allah byktr. Ve hsll-makl-i bahs-i bil
tilden fri olup, onun emrine imtisli farz- ayn ve makaline inkyd karz ve din
mesbesinde bilip, bu hussu nvn- sahife-i sadet ve bis-i rifat-i rtbet-i dnya ve
hiret bilip, pes dest-i emli dmen-i kerem-i hubb-i lemyezele muhkem-shte ve levh-i
gnemi nak- mevvi-i fikir ve teemmlden pr-dhte klp dileyem ki bir derece-i
cinn-nin makallen sfatl-efnn (?) mtenikatl-asn- bnyn klam ki, ol
hadka-i acb-i innn hk-i pki hikyet-i tarabnk ve uyun-i enhr cenn-i
cinnmdan cereyn eyleyen ibrt ve glistn- revnmdan revn- seylb olan istiret
196

ola.

2.2.5.1.2. Mevz:
Eserin mevzu yapsal olarak drt hikye iermektedir. Bu hikyelerin ilk ikisi
sret ve mana asndan Mesnevde, ncs sadece mana asndan Mesnevde ve
196

. Ankarav, Cenhul-ervh, 6a-b.

247

sonuncusu lhnmede aynyla yer almaktadr.

197

1. Eserde ilk hikye pdih ve ehzdesi hikyesidir (VI, b. 3583-?).

Hem

Mesnev hem de ems-i Tebrznin Makltnda geen hikye Mesnevnin son

hikyesidir ve nc yani kk ehzadenin servenini iermediinden tamamlanmam
bir hikyedir. Hikye z-etle bir pdihn olunu sefere yollamasdr. Seferden kast
onlar ncelikle imtihan etmektir. Pdih olan babalar oullarn seferin nihyetindeki
Zts-sver kalesine girmemeleri iin uyarr. Ancak oullar sz dinlemezler ve kaleyi
i-ten gezmeye balarlar. Kalenin tam merkezinde bir in gzelinin sret ya da resmini
grp k olurlar. Aklarnn sikiyle in gzelini aramaya kendi mizalarnn verdii
usllerle yola koyulurlar. Hikyenin zhiri bu ksaca bu ekildedir. Hikyede pdih
Tanrnn, byk, ortanca ve kk oul nefsin farkl kuvvelerinin ya da mahhas
anlamda bu kuvvelerin mizalarna baskn geldii slik tiplerinin, Zts-suver (sretler
shibi zat) kalesi ilh Zatn ya da ilmin sretlerinden ibaret olan dnyann, kalenin
iindeki in gzeli portresi ise dnyann btnnda bulunan Tanrnn yegne sretinin
istiresidir. Ankaravnin Mesnev hikyelerinden zellikle bu hikyeyi tercih etmesi
teorik ve pratik boyutta iki nedenle dorudan balantldr. Teorik boyutta eserini yazd
esnada Mevlev slkunu devam ettiren Ankarav hakkat ya da Varlkn gereklii
arayn srdrmektedir. Zira Ona gre insann hakkat bilgisi ancak bir eyhin
terbiyesinde seyr slk ile tahsil edilebilir. ehzdeler hikyesinin mevzu da tastamna
hakkatin tahsilidir. Pratik boyutta tercihin sebebi rislesini Mevlev slkunun bir gerei
olarak Anadolu seferinden sonra kaleme almaya balamasdr. ehzdeler hikyesi de bir
sefer kssasdr. Ankarav tarafndan Sr ve manev adan iki ksmda deerlendirilen
sefer Mevlev slikinin uygulamas gereken bir tavrdr. ehzdelerin yolculua kmas
gibi slik te yeryznde mhade maksadyla yolculua kmaldr. Ancak bu
yolculukta asl gaye slikin yolculuun sonundakinin ayn olan kendisini yola kartan
bulmaktr. Dier bir ifdeyle yolculuk ya da sefer kiinin kendisinden kendisine
kendisiyle yapt bir yolculuktur. Bu anlamda hikye bir mebde-med hikyesidir.
Mesnevnin ilk (evvel) hikyesi mebde-med konusunu iliyorsa son (hir) hikyesi de
ayn mevzuyu ilemektedir.
2. Eserde bir sonraki hikaye, sebelilerin ahmakl hikyesidir( III, b. 26002656). Hikye uzaktakini bile gren kr, keskin kulakl sar, uzun elbiseli plak

197

. Ankarav, a.g.e., 7a.

248

srhuyla almaktadr (III, b.2628-2656).

198

Bu srh pei sra gelen Sebeliler hikyesinin

kurucu ilkesini bizlere vermektedir. Srhun mevzu kendini bilmekten (marifetn-nefs)

uzak olutur. Bu uzaklk kendinden bakasyla taalluk kurmaya sebebiyet verir ki
gayeden uzaklamaktr. Buna gre uzaktakini ya da bakasnn ayplarn gren ama
kendisini ya da ayplarn gremeyen krdr. Kula her eyi iiten ama kendini ya da
lmlln iitemeyen sardr. Kendisi plak olduu halde uzun elbisesinin bakas
tarafndan kesilecei vehmine kaplp dnya elbisesi giyen kimse uzun elbisesi olsa bile
plaktr. Ankaravnin bu vasflarla tavsif ettii kimseler zellikle Ankarada kendisini
skntya sokan Kadzdelilerdir. Ankarav onlar kendilerine gelen peygamberleri
knayan ahmak mnkirlere banzetmektedir. Hikyenin tercih edilmesindeki maksad da
Kadzdelilerin nkslklarna irette bulunmaktr. Srhun son beyti Kadzdelilerin
niteliini aa vurmaktadr: Din usln bildin ama kendi asln, kendi mayan iyiyse bir
de ona bak, onu bil. Senin iin bu iki uslden kendi asln bilmen daha iyidir ey ulu kii.
(III, b. 2655-56)
3. Ankarav zhid hikayesi eklinde adlandrabileceimiz nc hikyenin
199

Mesnevde bir biimde telif ettiini zikretmektedir.

Hikaye bir zahidin bandan

geenleri anlatmaktadr ve ilk hikye gibi bir sefer kssasdr. Hikayeye gre halvet ve
uzlette olan bir zahid, halvetten sklnca kar ve dnyay mahade iin seyahata
koyulur. Seyahattayken akl adan mhiyet ya da hakkatini kavrayamad hadise ile
karlar. lk hadiseye gre yolculuk esnasnda zahid iek ve aalarla lebaleb dolu bir
baheye urar. O srada bahenin sahipleri gelip bir sebep olmakszn baheyi atee
verirler. kinci hadise bir takm adamlarn takati olmadklar halde srtlarna byk ta
paralar

ykleyip

onlar

yere

drp

tekrar

kaldrmak

sretiyle

tamaya

abalamalardr. nc hadise drt kimsenin bir eei zora srp eziyet ektirmeleridir.
Bir kii eein kuyruundan yapp onu geri geri gitmeye zorlarken, iki kii eein
svarisi dieri de eekteki st vs. gdalardan azklanan oburdur. Bu hadiseyi sebebini
kavrayamayp hayrete dr olan zhid olaylarn mahiyetini karlat yal bir eyhe
sorar. Yal eyh zahide bunlarn tasavvuf hikmetini aklar: ilk hadisedeki bahelerini
atee verenler istifar ve tevbeden yoksun kaldklarndan amellerinin semeresini
alamayan dalalet ehli kimselerdir. Buna gre amel kendi bana yeterli bir ey olmayp,
amelin sonucunun alnmas iin amelin banda olduu gibi sonunda da amelin hakiki
198
199

. Ankarav, a.g.e., 21a.

. Ankarav, a.g.e., 32a.

249

msebbibe snmak anlamnda tevbe ve istifardan bgne kalmamak esastr. kinci

hadisedeki ta tayan kimseler ise din ahvalinde insan hatadan muarra iken
yklenemeyecekleri amel tann altna girmeye alanlardr. Buna gre de amel ancak
kiinin kudret derecesi (tkt) ya da yetkinlii (keml) lsnde sz konusudur. Aksi
takdirde yaplan amel herhangi bir faydann hasl olmad bo bir davran olacaktr.
Veya takatin yetmemesi ve faydann tahsil edilmemesi sebebiyle amelin msebbibine
isyan ortaya kabilecektir. Son hadisenin hikmeti erevesinde eyh eei dnya olarak
tevil eder. Drt kiiden ikisinin eei srdn ve bunlarn da iktidar sahibi dnyay
tedbir eden riclullahtan olduunu kefeder. Dier ikisi yani eein stndeki st vs.
gdalardan yiyip ienler dnya ehli kimseler olup, ancak dervi svariler vastasyla
dnyadan istifde eden kimselerdir. Ayn zamanda bunlar eein kuyruundan yapp
daha rahat gdalanmak istemektedirler. Bu durum onlarn bu dnayadan geip gitmeye
yakn olduklarndan dnyay durdurmaya alan kimselerin yaptklarna irettir. eyh
bu esrrdan dem vurduktan sonra kendisinin mkaefe sahibi bir pir deil azrail olduunu
itiraf eder ve zahidin cann almak istediini haber verir. Bunun zerine zahid korkuya
kaplp barmaya balar. eyh ona barmasnn anlamsz olduunu ve dnya imaretini
ykmann ve ondan gemenin kendisi iin daha faydal olacan mjdeler. Zira her
douun bir bat her ikamenin bir irtihali sz konusudur.
Ankaravnin bu hikyeyi tercihi dorudan doruya Mesnev hikyeleri
arasndaki fikr irtibt salayan fasl kidesinde olduu gibi bir nceki hikyeyle
irtibatldr. nceki hikyede din usln bilip de kendi asln ve/veya eynn
hakkatlerini kendisinde cem eden kendi hakkatini bilmeyen ve Sebeli istiresine
mahml olan Kadzdeli prototipi bu hikayede zhid figr ile temsil edilir. hakkat
yolculuunun balangcnda olan zhid karlat olaylarn mahiyetini kavrayamaz.
Mahiyetin kavranmas mahiyeti rif olan bir eyhe danmakla olur ve bu zorunludur. te
yandan eyh mahiyetleri aklarken mahiyetin kefedilmesi iin yaplmas gerekenleri de
sylemektedir. Bu adan slk ve marifet birlikte alndnda anlamldr. eyh aslnda
seyr slkta gz nnde bulundurulmas gereken temel ilkeleri zetler. Bu ilkeler tevbe,
mizac ya da kudret derecesi lsnde ameldir ve dnyay terk tavrnn (zhd)
gerekliidir. Zira dnyaya ya da sr tabata ynelindii andan itibaren dnya manev
tabat yutacak veya perdeleyecektir. Bu da lm gereidir. Bu hikye Kuranda geen
Hzr ve Musa hikyesini hatrlatmaktadr ki, genel anlamda eynn grnnn aklen
bize hakkatini veremeyeceini anlatmaktadr.

250

200

4. Bu hikye Ferdddin Attarn lhnmesinde geen ilk hikyedir.

Hikye iffetli bir kadnn kocasnn hacca gitmesi, kocasnn biraderine eini muhafaza
etmesi iin emanet brakmas, ancak biraderin hatuna meyledip hatunun kocas olan erkek
kardeine hyanet etmesi ve sonrasnda kadnn yolculukta bana gelen hadiselere dairdir.
Bu hikye de dierleri gibi bir sefer kssasdr. Bu seferde kadnn bana trl belalar
gelmektedir. Belalardan kurtulmann yolu ise sabrdr. te Ankarav bu son hikaye ile
sosyal dzlemde karlat trl bela ve cefalara sabr gstermenin gerektiini ve ancak
sabrlar skntlardan kurtulunabileceini bizlere anlatr. yle der mellif: Ey slik-i
hakkat ve msik-i ezyal-i tarkat bu kssa-i pr gussadan hisse budur ki, her kim ki bel
ve kazya tasabbur ve tahamml edip ve her sitem ve cefda Cenab- Hdaya tevekkl
klarsa akibetinde nice safya ve htimesinde hezr devlet-i b-mntehya vsl ola.

201

2.2.5.1.3. Usl:
Bu drt hikyenin tahkiyesinde Ankarav, dncesininin bir gerei olarak
yet, hadis ve Mesnev beyitlerini ncelikli ekilde hid olarak getirmekle birlikte Emir
Hsrev-i Dihlevnin (. 725/1325) mesnevlerinden, brhim Glennin (. 940/1533)
eserlerinden beyitler istinbt etmektedir. smail Ankarav Cenhul-ervhn yapsn bir
cennet bahesi ile mster klar ve yle der: Ol ravza-i cennet gerdrn ecr ve
asan- ecr ahds ve ahbr- nebev ve esmr ve ezhr ebyt- Hazret-i Mesnev ve
benefe-i tabrsi cevhir-i zevhir-i kelm- safa-sfat Hsrev Dihlev ve gl kokusu elfz gleni ve ebnem-i sihrsi gftr- Hace Attr ve blbl-i zr ve nizr bu dervi-i
202

mevlev ola...

Dolaysyla Cenhul-ervh metni tasavvuf Mesnev geleneinin temel

eserlerinden seilmi szler zerinden yaplan bir tasavvuf deneme trndendir.

Her bir hikaye anlatlrken konuya muvafk olarak Mesnevnin dier
beyitleriyle de istihad edilmektedir.
Rsh Dede hikyelerin takrir slbunu u ekilde ortaya koymaktadr: ey
g-i gnende-i hikyet-i dil-g ve marifet-i cuyende-i rivyet-i reviyyet feza ve ibretnmay bu cevahir ve zevahiri dahi avize-i g-i dil kl ve bu meviz ve nesayihi dahi
gerden-i canna klade klp ziynet-fezay- cemal-i keml-i kulub-i ehl-i bl bil. Hatta bu
kelimat- hikmet simat ve nikat- kudret-i beyyinatn istima sebebiyle tahsil-i mekarim-i

200
201
202

Ferdddin Attr, lhnme, trc. A. Glpnarl, stanbul 1947, 41-65.

. Ankarav, Cenhul-ervh, 65a-b
. Ankarav, a.g.e., 6b.

251

203

sfat ve tekmil-i meratib ve derecat eyleyesin

Cenhul-ervhn mevcd en eski yazma nshas Sleymaniye Ktp. Hac

Mahmud Efendi 2558dedir. Nshann istinsh tarihi 1030/1620dir.

2.2.5.2. Tuhfetl-berere:
smail Rsh Ankaravnin Mesnev okurken setii beyitler ve bu beyitlerin
mana asndan irtibatl olduu dier irlerin iirlerinin derlendip tasavvuf
aklamalarnn yapld bir eseridir.
Sahih Ahmed Dede kroniine gre eser Rsh Dedenin vefatna yakn
1041/1632de telif edilmitir.

204

2.2.5.2.1. Maksad:
Ankarav eserinin dibcesinde Mesnev okurken baz beyitlerin marifet ve
hikmet dolu manalarndan kalbinin olduka etkilendii ve bu beyitleri her hangi bir
klasifikasyon olmakszn tahrir ettiini, tahrir ettii Mesnev beyitlerini aklarken eitli
divan ve Mesnevlerden de iktibaslarda bulunduunu belirtir. Ayrca htrn irak eden
havtrdan kelimelerine dklen kendine ait beyitleri de satrlara dktn aktarr.
Eserini Mevlev klarna ve marifet ehline bir hediye (tuhfe) olarak takdim etmektedir.
205

Eser ilh ihtiyrn gerektirdii tarzda mellifin her hangi bir ihtiyr olmakszn

kaleme sereyan eden ak ve marifete dair iir ve aklamalarndan meydana geldii iin
Ankaravnin Uyn-i sn Aereden sonra yazd ikinci vridt olarak grlebilir.
2.2.5.2.2. Mevz:
Risle ilk nce tevbe ile ilgili beyitlerle alp sonrasnda ak konusunda

203
204

205

. Ankarav, a.g.e., 45b.

Sahih Ahmed Dede, 300. Sahih Ahmed Dede, muhtemelen yanllkla, eseri ismiyle benzerlikten dolay
Tuhfe-i ahidi erhi olarak kaydeder. Ancak bildiimiz kadaryla kaytlarda Ankaravnin byle bir eseri
bulunmamaktadr. Kaytlarda bulunmamas Ankaravnin hidnin Tuhfesine bir erh yazmad
anlamna da gelmemektedir. Zira Mesnevhanlarn Mesnevyi okuyup okutmalar iin bellemekle hatta
ezberlemekle mkellef olduklar metinlerin en bata geleni ahidinin Farsann gramatik bilgisini ve
temel kelimelerini Trke ifde ettii manzm Tuhfesidir. Bu itibarla kendisini Mesnevnin hem dil
hem de tasavvuf anlam asndan anlalmasna vakfeden Ankaravnin byle bir eseri erh etmesi
olduka akla yatkndr. Nitekim ileride aklayacamz gibi Mifthul-bela bu maksadla kaleme alnan
eseridir. Ancak Ankaravnin eserlerinden bahseden kadim ve modern kaynaklar Tuhfe-i hid erhini
Sahih Ahmed Dede dnda kaydetmezler. Bu durum Sahih Dedenin Tuhfe-i hid ile Tuhfetlberereyi ad benzerliinden dolay birbirine kartrd sonucunu vermektedir. Bu sonu Ankaravnin
Tuhfe-i ahid erhi -yet varsa- bulununcaya kadar geerlidir.
. Ankarav, Tuhfetl-berere, 1b-3a.

252

Mevlndan beyitler getirilmektedir. Ak hakknda u srhlar yer almaktadr rislede:

akn hsiyeti (zellii) hakknda, akn varln ispat, ak inkr edenler
hakknda, kn vasf, kn mstanilii. Bu balklarn altna Mesnevden,
Divan- Kebirin sonundaki rublerden ve Sultan Veledin Rebabnmesinden beyitler
getirilir. Ankaravnin gz hastalnn iyilimesine vesile olmas ki rislenin
yazlmasna etkileyici bir unsur olmutur- hasebiyle Kimy-i Ekber dedii Mevlnnn
evliyann sohbeti hakkndaki beyitleri ird edilir arkasndan. Daha sonra Mevlnnn
kendi makamndan ki ak makamdr- bahsettii rubsi sralanmaktadr.

206

Rislenin

balangcndaki son srh evliynn sohbetine dairdir. Risle bu srhtan sonra sanki bir
velinin sohbetinin zelliklerinden olduu tarzda sz hangi tasavvuf konuya mncerr ise o
uslde devam etmektedir.

2.2.5.2.3. Usl:
Eserde her hangi bir sistematik metod takip edilmemitir. Bu, rislenin vridt
tr olmas itibariyledir. Tuhfetl-berere kullanlan kaynaklar itibariyle bata
Mevlnnn Mesnev, Divn- Kebr ile Sultan Veledin Rebabnmesine dayanmaktadr.
Bunun dnda Osmanl mteref tefsir ve hadis erhleri, tasavvuf klasikleri, bn Frz
beyitleri ve Ftht- Mekkiyye ile Fussl-hikem referans gsterilen eserler arasndadr.
Eser dil asndan Cenhul-ervh gibi olduka belidir ve Ankaravye ait limellifihi bal altnda yaklk 35 Trke iir iermektedir. iirlerin muhtevas
anlatlan konunun gereine gre ind edilmitir. iirlerinden birka:
Muhammeddir iki lemde sultn
bu lem ten gibidir bil n cn
Ona cnn iinde eyle menzil
onun hubbn eyle derd-i dermn
Bulamaz n Hakk bulmayanlar
inan bu sze ey dost gyet inan
Srat- mstakimdir ol Hdaya
revn olan o rha buldu cnn
Habbini bu yolda eyle isbt
habbin hrmetine minkel-ihsn. (2a)
mcerred ol hals ol her beldan
206

. Ankarav, a.g.e., 3b-5b.

253

yeter sana seni yoktan yaradan

ne mlik ol ne memlk Hakka kul ol
bulasn srr t kim Mustafdan
selmet istersen ehveti ko
l lmezden mukaddem k aradan
bek iklmine t h olasn
dolup gonca gibi zevk-i safdan (21a)

Kap Allah kapsdr gayr terk et ona ka

mal ve mlk can ve ba kil isen ona sa
stersen kendisinden geri kendini kl talep
bulan ol h- kermi h olur bi-taht u t

(34b)

2.2.5.3. Hikeml-mnderice fi erhil-mnferice:

Tunuslu ir ve nahiv limi Ebul-fazl Ysuf b. Muhammed b. Ysuf etTevzer ya da mehr adyla bnn-nahvnin (. 513/1119) Arapa eseri Kasde-i
Mnfericenin bilinen ilk Trke erhidir.
Ankarav erhinin nsznde bnn-nahv hakknda u bilgileri vermektedir:
Bu kasde-i lnin nzmnn ism-i smleri Ysuf b. Muhammed ve knye-i erfleri
Ebul-fadl bnn-nahvdir. Kendileri vilyet-i frkiyyeden medne-i Tevzerde hsl
olmular ve sonra gelip makarr efdl ve emil olan Kala-i Hammadda karar
klmlardr. Hazret-i mam Gazzl ile musr olup ikisi dahi trh-i hicret-i nebeviyyenin
513. senesinde dr- hiret ve civr- Rabb-i izzete nakl klmlardr. Ol asrda ol diyrn
ehl ve ekbri bizim diyrmzda Ebul-fadl diyr- acemde mm Gazzlnin adli ve
ol zt- erfin mesl ve bedli bir kimesnedir dey tefhur ederler idi ve nice kermetini
207

grr giderlerdi.

Ankaravnin de kaydettii gibi Gazzlye son derece bal olan bnnnahvnin, Ramazan aylarnda otuza bld hy ulmid-dni her gn bir ksmn
okumak sretiyle hatmettii kaydedilir. Suf bir ahsiyet olan bnn-nahvnin
kermetleri derlenip bn Hirzihim tarafndan nakledilmitir.

207
208

208

. Ankarav, el-Hikeml-mnderice f erhil-mnferice, 3.

smail Durmu-Hseyin Elmal, bnn-nahv, DA, XXI, 163; Hseyin Elml, bnun-nahv, el-

254

bnn-nahvnin Kasdetl-mnferice (dier adlaryla el-Ferce bade-idde,

mml-ferec, el-Fth, el-Mnferice) adl kasdesini kendisi Tevzer (gnmzdeki
adyla Gney Tunusta bir l ehri olan Touseur) dnda iken malnn gaspedildiini
duymas zerine nazmettii rivyet edilir. Allaha teslimiyeti dile getiren bu kasde byk
bir ne kavumu (hlen Tunusta Mtenebb Dvn ile birlikte en ok okunan eserler
arasndadr), skntl ve kederli insanlarn virdi hline gelmitir. Sbk kasdenin ism-i
azam ierdiinde, bu sebeple kasdeyi dua olarak kiinin duasnn mutlaka kabul
209

olacana inanldn syler.

Kasde erhleriyle bir ok defa baslm (stanbul 1290, 1302; Bombay 1299;
Bulak 1303; skenderiye 1304) zerinde erh, tercme, tahms, tesbi, tatr, takld,
muraza ve tazmn tr almalar yaplmtr.

210

Bildiimiz kadaryla ilk defa Ankarav

tarafndan tercme edilip erh edilen eserin bir dier Trke mtercim-rihi Abdullah b.
Hayreddin el-Bergamavdir (. 1026/1617) (Sl. Ktp. Yazma Balar 4166/4, 41b-75a).
zellikle Osmanl tasavvuf evrelerinde Kab b. Zheyrin (. 26/645) Hz.
Peygambere sunduu Kasde-i Brdesi ve yine mm el-Bsrnin ayn ad tayan
mehr kasdelerinin ship olduklar ne yakn denebilecek bir ne kavuan Kasde-i
mnferice dua mecmualarnn byk bir ounluuna girmitir.
Sahih Ahmed Dedeye gre ve Ankaravnin erh dibcesinde kaydettiine
gre eser 1040/1631 ylnn aban aynn banda telif edilmitir.

211

2.2.5.3.1. Maksad:

209
210
211

Kasdetul-Mnferice ve Tercmesi, DEFD, say XVI, zmir 2002, 40. Ankarav bnn-nahvnin bir
kermetini eserinin dibcesinde anlatr ki kermet kasdenin yazlmasnn sebeplerinden biridir: bir
sene kendileri Hicz semtine gitmiler hn-i firkatte ehil ve iyli ona demiler ki: gidersiz ve bizi byle
muhta b-kes terk edersiz. Bizim nafakamz ahvli neye mncer olur ve bize lzm olan havyici kim
grr ve kim getirir. Filhl eline bir kt alp iine bir nesne yazp onlara verdi. Ve bunu amayp hfz
eylen. Bir l kimesne benim veklimdir. Ol sizin cmle hcetinizi grr ve size lzm olan rz-i merreyi
ir grr deyip sefer etmiler. Fil-vki her gn bir kimesne gelip onlarn maslihini grr imi.
Bilmezler ki ol ahs kimdir ve ol kdn iinde mestr olan nedir. Pes kendileri seferden geldikten sonra
ol kdn iinde mestr olan nedir dey sul ettiler. Pes kd kde klp onun iinde bu iki beyti
yazlm bulurlar.




(Yzm ona dndrdm ki onu aileme halef yaptm. O ileme benden daha dostnedir. Onun fazileti
benden daha genitir.) . Ankarav, a.g.e., 4-5.
afii, Tabakt (Tanh), VIII, 55-60; . Ankarav, a.g.e., 6.
almalar hakknda ve kasidenin tercmesi iin bkz. Hseyin Elmal, a.g.m., 44-50.
. Ankarav, a.g.e., 3.

255

Eserin erhedilme maksadn ikiye taksim edebiliriz. Birincisi rih

Ankaravye taalluk eden yn, ikincisi erhe muhtab olan tlip okuyuculara taalluk
eden yn. lk yn nazar- itibara alndnda kasdeyi yazan bnn-nahvnin yazma
maksadyla erheden Ankaravnin maksadlar arasnda birka adan benzerlik ilikisi
kurmak mmkndr. Rivyet edildiine gre bnn-nahv Tevzer dndayken zorbalar
tarafndan malnn gasbedilmesini duymas zerine kasde-i mnfericeyi skntl ve
kederli insanlar iin ind etmitir. Hayatn yazarken belirttiimiz gibi Ankaravnin de
bandan buna benzer bir hdise gemi, Ankara-stanbul arasnda ticaret yaparken ticr
mallar yol kesiciler tarafndan yamalanm; sermayesi elinden gidince de kendisini suf
yola yneltmitir. Ankarav kasdeyi erhederken bnn-nahv ile arasnda bu biyografik
benzerlikten dolay bir nsiyyet peyda etmi olmaldr. te yandan sf yolu tercih
ettikten sonra da sf yolun kesicileri olan Kadzdeliler (Ktzdeliler) tarafndan da
skntya dr olmu ve vefatna dein elinden tasavvuf sermayesi alnmaya
allmtr. Byle bir hlet-i rhiyye iinde kasde-i mnfericeyi erhetmesi Ankarav
asndan olduka anlamldr.
kinci olarak rih, erhin dibcesinde asdikmzdan bz hmm- beynelenm Kasde-i Mnferice denmekle hret-i tm bulan kasde-i l-i n vird-i zebn
ve htrnin edinip, ona keml-i muhabbet ve ziyde rabetten bu fakr an eyh smail
el-Ankaravden Trk ibret zere ona bir erh yazlmasn ric eyledi derken Mevlev
dostlarnn uradklar bask ile skntl hllerinin izlesi iin bu kasdeyi vird hline
getirdiklerine telmihte bulunur. Mevlevlerin skntlarnn giderilmesi iin erhe
balamaktan ilerinin okluundan bir sre imtin eden rih Tiyye ve Hamriyye
kasdelerini okuyan bir muhibbinin srr zerine erhini kaleme alr.

212

2.2.5.3.2. Mevz:
Kasde-i Mnferice matb olan Ankarav nshasnda 40 beyitten mteekkildir.
Bu rakam baz nshalarda 50ye kadar varmaktadr.

213

Kasde

(ey sknt, iddetlen ki, ferahlayasn, kukusuz senin (karanlk) gecen,

212
213

. Ankarav, a.g.e., 2-3.

Kasdeyi erhederken nsha tahkkinde bulunan Ankarav sahih nshalarda kasdenin 40 beyitle son
bulduunu, baz nshalarn sonundaki drder-beer beyit ilavelerin kelmn nizmndan anlalaca
zere mlhak beyitler olduunu ileri srerek itibar edilmemesi gerektiine dikkate eker. . Ankarav,
a.g.e., 64.

256

(aydnlk) sabahn geliini bildirmitir.) beytiyle balamaktadr. Devamla karanlklar da

aydnlatan yldzlarn olduundan bahsedip, gne karanl ortadan kaldrncaya kadar o
yldzlarn ortal aydnlattn ifde ederek, bylece keder ve skntlarn da bir k
yolu olduuna, bir kurtuluu olduuna dikkat ekmi daha sonra, Allahn ihsanlarnn
snrszlninsann Ona ynelince her trl skntdan kurtulacan her eyin
Onun kudret elinde olduunu ifdeyle insann bu dnyadaki davranlarna gre; ya
aalarn aasna, ya da en yksek mertebelere ykselebileceine dikkat ekip iyikt her eyin Onun hkmyle olduunu insann Allahn hidyetine komas
gerektiini, salih amel yapmasn, Allaha itaatn sonucunun gzelliini vs. belirtip gece
namaz klp, Kunn manasn iyice anlamak iin tekrar tekrar okumay tavsiye etmesi..
vb nasihatlerle srdrd kasdesini salt u selmla bitirir. Ksaca kasdede ilenen ana
tema, skntya dm insanlarn sabredip, bunun mutlaka geeceine dair Allaha
kemliyle iman ve salih amellerle teslimiyettir. Kasdedeki beyitlerin byk ounluu
yet ve hadislerden ilhm alnarak ind edilmitir. nitekim Ankarav ilk beytin Hz. Ali
214

rivyetli bir hads olduunu syler.

Ankaravnin aktardna gre baz rihler kasdenin ism-i azam ierdiini

ileri srmektedirler. Kasde rihlere gre hzn ve kasvetin definde kibrt-i ahmer ve
iksr-i azamdr ve bir dua maksadyla okunduunda duann kabul kesinlik
derecesindedir. Kasdedeki krk beyit krk kere okunduunda hcetlerin yerine
getirilecei inanc vardr. Ankarav ise kasdenin manas anlalarak okunup, gereiyle
amel edildikten sonra sadrn inirah bulacan ileri srer ve bunu tecrbe ettiini
aktarr.

215

2.2.5.3.3. Usl:
Kasde iirde ok az kullanlan ve feiln tefilesinin sekiz defa tekrarndan
oluan habeb (mtedrik) bahrinde yazlmtr.

216

Beyitlerin erhi sz konusu olduunda beyitte geen kelimelerin szlk anlam

ve gramataik mhiyeti verildikten sonra (el-man) bal altnda beyit tercmesi ve
gerek kelimelerin remz adan tasavvuf mahiyeti gerekse de beyitte mndemi olan
tasavvuf anlamlar kaydedilir. Tasavvuf anlamlarn tesbitinde yet ve hadislere sklkla
214
215
216

. Ankarav, a.g.e., 6.
. Ankarav, a.g.e., 5-6.
Ankaravnin bahir hakkndaki deerlendirmeleri iin bkz. . Ankarav, a.g.e., 5.

257

mracaat edilirken, bata Mesnev beyitleri olmak zere bn Frz Divnndan da istihd
da bulunulur.
Ankarav erhinin eitli basklar vardr:
1. stanbul Raymond (Uhuvvet) Matbaasnda 1327/1911. 120 sayfa halinde.
2. Msr Bulak Matbaas 1300/1882. 68 sayfa halinde
3. Hac Hseyin Ef. Matbaas stanbul. 30 Cemaziyelevvel 1314/ 11 Kasm
1896. Tsh. Muhammed Tahir b. Muhammed el-Vedini. (Baskda kitabn ad Drrlmnderice eklinde gemektedir.)

2.2.6. Dil ve Fkha Dair Eserleri:

2.2.6.1. Mifthul-Bela Ve Misbhul-Fesha :
Celaleddin Kazvinnin (. 739/1338) Telhsul-mifth adl eseri ile Hce-i
Cihn olarak marf Mahmd Giylnnin (. 886/1481) Menzirul-in adl kitab esas
alnarak belat, beyn, bed ve in ilimlerine dir Osmanl kltr havzasnda tke
217

matb ilk risledir.

Arap dili ve Edebiyat uzmanlar tarafndan belat ilimlerinin nc dnemi

olarak grlen devre, IV./X. yzyl sonlarndan VIII./XIV. yzyl sonlarna kadar devam
eden belatn mstakil bir ilim halinde teekkl etmeye ve terimlerinin belirmeye
balad II. Dnemden sonra gelmekte olup, belat adna yaplan almalarn daha ok
Sekkknin (. 626/1229) Mifthul-ulmunun nc blmnden faydalanarak Hatb
Celleddin el-Kazvn tarafndan Telhsl-mifth adyla dzenlenen kitap zerine yazlan
erh, hiye ve talkt eklinde ortaya kt bir dnemdir. Ankaravnin Mifthul-

217

. Ankarav, Mifthul-bela ve Misbhul-fesh, Tasvr-i Efkr Matbaas, stanbul 1284/1898, 1.

smddin Mehmed Thir Selm tarafndan Tercme-i Miznul-Edeb (stanbul, 1257/1841, 308 sayfa)
adyla tercme edilen Mznul-edeb ismindeki eserinin bask tarihi daha nce olmakla birlikte bu eser
tercme olduundan bu sreci smail Ankaravnin eseri ile balatmak bu konuda aratrma yapanlar
tarafndan genel bir yaklam tarz olarak benimsenmitir. smddinin eseri sarf, nahiv, men, beyn ve
bedi olmak zere be ilmi kapsamaktadr. Mtercim eserin aslnn zl ifdelerinin zamannn kullanlan
Trkesi zere tercme edilmesinin eserin anlalmasn kolaylatraca dncesi ile bu eseri tercme
ettiini aklamaktadr. Ankaravnin de belat, beyn, bed ve in ilimlerinde Trkeletirme maksad
smddin ile paraleldir. Bkz. M.Yekta Sara, Osmanl Dneminde Belt almalar, TUBA,
XXVIII/1 (2004), 334 not 102.

258

belas bu dnem rnleri arasndadr.

218

Mifthul-belanin ilk ksm Telhsin

Trke tercme ve erhi olmas itibariyle belat, beyn ve bed ilimlerini ihtiv eder.
kinci ksm ise byk oranda 792-806/1384-1399 tarihleri arasnda Dehlide
219

bir hkmet kuran Hce-i Cihn diye n alan Mahmud b. eyh Muhammed Giylnnin

Farsa Menzirl-insna dayand iin in ilmine dirdir. Kitbet yani yazm

sanatnn usln kendine konu edinen in ilmini Ankarav yazma ya da mektuplama
uslne inhisr ettirmitir.

220

2.2.6.1.1. Maksad:
Hayat blmnde de ksmen iret ettiimiz gibi smail Ankarav Osmanlnn
ilk mderrisi olan Davud Kayseri ile balay Molla Fenr ile daha sonralar da devam
eden ulm-i liyye (yksek ilimler) yani metafizik ilimlere mebde ve mebne olan ulm-i
liyye (let ilimleri) yani belat/dil ilimlerini tahsl iin Msr ve Mvernnehire gitme
geleneini takip ederek Msra gitmitir. Msr ulemsndan belat ilimlerini tahsl eden
ve hatta baz kaynaklara gre burada kadlk yapan rih Ankarav, Mifthulbelasnn dibcesinden anlaldna gre medrese ilimlerini medrese dnda tahsil
etmek isteyen baz dervilerine Telhsi aklamay amalamtr. Nitekim Kazvnnin
Telhsl-Mifthna Taftazn tarafndan yazlan Mutavvel isimli erh Osmanl medrese
sisteminin ilk program olarak grebileceimiz Hiye-i Tecrd medreselerinde
221

retilmektedir.

te Ankarav Arapa olan Mutavvel yerine medreseye gitmeyip de

tekkede skin olan baz dervilerinin talebi zerine Telhse Trke erh kaleme almtr.
Bu durum dier eserlerinde gdlen maksadla da doru orantl olarak gerek medrese
ilimlerini gerekse de tekke ilimleri diyebileceimiz tasavvuf ilimleri Trkeletirme
faaliyetini iererek medrese dnda kalan daha geni kitlelerin zhir ve btn ilimler
asndan aydnlanmas amacna irette bulunur. Bu amaca matuf olarak Ankaravnin
218

219
220

221

Belat ilminin geirdii dnemler ve verilen balca eserler hakknda bkz. Huls Kl, Belat, DA,
V, 380-383. Bu dnemin Osmanl corafyasndaki literatr asndan manzaras iin bkz. M.Yekta Sara,
a.g.m, 311-344.
A.Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, II, 275.
n sanatnn Arap, Fars ve Trk edebiyatndaki mahiyet ve literatr asndan alm iin bkz. smail
Durmu, n-Arap Edebiyt; Mehmet Kanar-Rza Kurtulu, n-Fars Edebiyt, Mustafa Uzun,
n-Trk Edebiyt, DA, XXII, 335-339.
M.Yekta Sara, Salhaddn-i Uknin Belat le lgili Eseri ve Bu Eserdeki Edeb Terimler, EF
Trk Dili ve Edebiyt Dergisi, XXXI (2004), 282.

259

ilimlere giri mhiyetinde olan dil bilimlerini Trke ifde etmeyi baarmas Onun
Osmanl lim dnyasnda orijinal ve anlaml bir konuma sahip olduunu gsterir.
Rsh Dede eserinin giriinde Mifthn Muhammed Sdk elebi adnda
222

dervilerinden birisinin

iir sanatyla in ilminin renilmesi amacyla istekte

bulunmas zerine telif edildiini kaydeder. Ancak mellifimiz bu ilimlerin

renilmesinin ancak belat ilminin bilinmesine dayandn ifde ederek, kitabnn ilk
ksm olan belat, beyan ve bed ilimlerini, ikinci ksm olan iirdeki sanatlar
(muhassent) ile in ve/veya kitbet sanatna mukaddime yapar. Dier bir ifdeyle
kitabn telif tarzyla irtibatl olarak kitabn telif maksad biri asl dieri arazi olmak zere
iki ksmda deerlendirmek mellifin dibcedeki aklamalarndan karlacak zorunlu
sonutur. Zira maksad ya da niyet Ankaravye gre yaplacak fiilin deerini belirleyen
yegne unsurdur. Mellif nce kitabn araz maksadn kitabn cmle fevyidinden
biri sanyi-i iiriyyenin bilinmesine vesle ve bedyi-i iniyyenin fehm izn
223

klnmasna bir ho zeradr.

Cmlesiyle ortaya koyar. baka bir tabirle iir ve innn

bilinmesi belata merttur. Belat ilmi kendi bana deerli bir ilim deildir. Zira bir
ilmin malumu deerli olduu takdirde o ilim deerli olur. Ya da bir sanatn mevzu
deerli olursa o sanatn da deerli olmas zorunludur. Bu itibarla araz seviyede belat
ilmi ancak iir sanatlarn ve iny bilmek, anlamak ve anlama derecesinde iir indnda
ve yazmalarda tatbik edilme ile deerini kazanr. Bununla birlikte Ankarav bu
maksadn da arazi olacan bu ilimleri telif, talim ve taallm etmedeki asl maksadn
Mesnevyi, Kuran yetlerini ve hadsleri anlamak olduunu ileri srer. Zira bu ndeki
mana vecihlerini bilmek manalarn kalb olan lafzlarn mahiyet ve ksmlarn bilmekle
mmkndr. te bize bu imkn salayan ilim en bata belat ilmidir. Dolaysyla
Ankarav belat ve iir sanatlar ilmini Mesnevnin, yetlerin ve hadislerin anlalp
tevil ve erh edilmesi iin let klmtr ve eserini de bu maksadla telif etmitir. Ankarav
bunu yle ifde eder: B-huss Kitb- Mesnevnin vch-i mansinden rfi-i
nikb olmak ve ruhsre-i nikt fehvsinden def-i hicb klmak bu (belat) ilmini
bilmeye merhn ve ment; belki ahds-i nebeviyyenin nice bel olduunu bilmek ve
kelm- ilhnin ne mertebe muciz olduuna lim olmak nazm- erifin elfz-
belasnda mevza olan esrrn vchundan kef-i estr klmak bu fende mhir olmaya

222

223

Glpnarl Kefuz-zunndan naklen Dervi Ganemin de byle bir istekte bulunduunu ileri
srmektedir. Bkz. A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, II, 275.
. Ankarav, Mifthul-bela ve Misbhul-fesha, 3-5.

260

224

mevkf ve merbttur.

Ankarav bu gyeyi tamayan kiinin dil ilimlerini renmekle

ancak hret shibi olacan ve bu sretle de daha deerli olan terkedip deersiz olan
tercih edeceini bildirmektedir.
smail Ankaravnin Mifthul-bela ve Misbhul-feshasn yazmaktaki
maksad iki genel ksmda deerlendirilebilir. Birinci maksad eserin birinci blmndeki
belat ilmine taalluk eden yn ki belat ilminin telif ve talimindeki maksadlar asli
ve araz olmak zere iki ksmda deerlendirmitik- ikincisi eserin ikinci ve son blm
olan in ilmine taalluk eden yndr. n ilminin telif ve taliminden gdlen maksad da
asl ve arazi olmak zere iki ksmda deerlendirilmelidir. Arazi maksad snrl bir
maksad olup sadece her tr yazma sanatn ya da edebini bilmeye inhisar eder. Asl
maksad ise araz maksada dayanmakla birlikte arazi maksadn asl olan maksad
gerekletirme artna bal olarak deer ifde eder. Buna gre suf edebi yaz
seviyesinde gerekletirilmesi olan asl maksad, arazi maksad olan ina sanatn ya da
genelde ktibin kitabette uygulayaca edebi bilinmesinden intc eder. yani Ankaravye
gre in ilminin bilinmesi tekke muhitindeki sfilerin kesbettikleri sf ahlk ve edebi
yaz seviyesinde gerekletirmeleriyle maksadn taayyn ettirecektir. Aksi takdirde asl
maksad gtmeden sadece belatin bilinmesi iin belat renmek gibi maksadszlktan
225

te bir durum ortaya kmayacaktr.

Mevlev gelenek asndan deerlendirdiimizde pir Mevlnnn Mektbt

ina ya da mektuplama sanatnn zirve tarzlarndan birisi olarak Mevlev meyih ve
dervilerinin takip etmesi gereken tarzlarndan birisidir. te Ankarav bu hususu yani
Mevlnnn telif tarzn gz nnde bulundurarak dervilerine in ilmini retmek
maksad da gtm olmas kuvvetle muhtemeldir.
2.2.6.1.2. Mevz:
smail Ankarav eserin mevz asndan yapsn drt blme taksim ederek
tantyorsa da drt blm/bab temelde iki blmle erevelendirilebilir. I. blm belat
ilmine dairdir ki alt ilimleri/blmleri olarak a) kelime ve kelm (I.bab), b) beyan (II.
Bab) ve c) bedi (III.bab) ilimlerinden teekkl eder. II. blm ise in ilmine dairdir.
I. bab kelime ve kelm hakknda olup, bu blmde isndn eitleri ve
belatn tarifi balkl iki fasl/alt blm vardr.
224
225

. Ankarav, a.g.e., 5.
. Ankarav, a.g.e., 180.

261

II. bab ilm-i beyna mteallik olan kavid ve stlht beyn eder. Bu
blmde nce tebih, sonra srasyla hakkat ve mecz, mecz- mrsel, istire, kinye ve
son faslda tarz, telvh, remz, iret konu edilir.
III. bab iirin aksmn ve beda mteallik olan baz muhassint beyn
eyler. Bu babda gazel, kasde, musammt, mstezd, muamm, murabba konu edilir.
daha sonra birinci faslda seciin mhiyeti, ahkm, aksm; ilm-i bedin beyn balkl
ikinci faslda tezd, leff ner, itikk, kalb gibi bed ilminde konu edilen sanatlar yer
alr.
IV. babda in ilminin mhiyeti ve mevzu ilenir. Daha sonra yazmann
(kitbet) ksmlar, rknleri ve artlar aklandktan sonra, hilfetnme, mrdin eyhine
yazd mektup, tehniyetnme (tebrik mektubu), taziyetnme, efaatnme, mektba
yazlan hitb, mektba verilecek cevb mektubun keyfiyeti rnek sretlerle zh edilir.

2.2.6.1.3. Usl:
smail Ankarav Mifthul-bela ve Misbhul-feshay maksadna matuf
olmak zere zellikle beyn ve bed ksmlarnda sz sanatlarna hid olmas itibariyle
Mesnev beyitlerini, yet ve hadisleri kullanr. Bu zellik belki de eserin dier Telhis
erhlerinden ayran mmeyyiz vasfdr. Bununla birlikte Ankarav ble ve uarnn
mahalle mnsib olan ebyt- belas ve fris ve arab ile c-be-c tezyn ve tahliye
olunup diyerek geni bir edeb literatr ve irlerin beyitlerini kullandna imada
bulunur. zellikle beyan ve bed ilmine ait dil sanatlarnn kullanmna Arapa ve
Farsadan ayr ayr misl verirken Arapa ve Farsa yazlm manzm eserlere sklkla
bavurur. Bunlarn banda Ebul-al el-Maarr (. 449/1057), Enver (565/1169), Harr
(. 516/1122), bn Frz, mrl-kays (. 80/545), Ktib (. 675/1277), Molla Cm
(898/1492), Mtenebb (. 354/965) gelmektedir.
Eser stanbul Tasvir-i efkr matbaasnda 20 Reblhir 1284 senesinde
baslmtr.
Fatih lken, eyh smail Ankaravnin Miftahul-belaa ve Misbahul-fesaha
ESBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1999, 87 y. adl almada eser matb

262

nshadan transkiribe etmitir.

2.2.6.2. Kefful-lisn an hkmid-duhn:

Duhn (Ttn/Sigara) imenin er ve akl adan meruiyetinin tartld bir
eserdir.
XVII. asr ttn ve kahvenin bir ok adan tartld bir dnemdir.

226

Ankarav de bu tartmaya katlanlar arasndadr.

smail Ankaravden baka Osmanl sflerinden ttn hakknda yazan
226

Ttnn ne zaman ve ne amala Osmanl topraklarna girdii, ekimi, kullanm ve iiminin yaygnlk
kazandktan sonra ne zaman ve ne amala yasaklandna dair Osmanl mverrihleri tarafndan farkl
kanaatler vardr. Peev trihine gre 1009/1600 (Peev brhm Efendi, Peev Trihi, I, 259), Nim
trihine gre 1015/1606 ylnda ngilizler tarafndan Osmanl topraklarna getirilmitir. Mehmed
emnin tarihine gre ise sigara iimi III. Mehmed dnemi 1012de balar. (Mehmed em, lveli
Esmu-tevrh, 70-72) Ktip elebi ise ilk zuhrun 1010/1601de vuk bulduunu ve ngilizlerden
Franszlara ve onlardan da bize geldiini ileri srer. smail Ankarav ise her hangi bir tarih vermeden
getirenin ngilizler olmasnn muhtemel olduunu syler. (smail Ankarav, Keffl-lisn, 4b.)Tm
tarihilerin ittifakyla ttnn ilk defa Osmanlya girmesi, Amerikann kefi esnasnda hastalklara ifa
olmas sebebine binaen icadnda olmasna paraleldir. (Rsuhi Baykara, Osmanl Devletinde lk Ttn
me Yasa ve ktisd Sebebi, Tarih Dnyas, III/23 (1953), 993.) Ancak baka bir paralellik keyif
verici olmas hasebiyledir. Ttn ekiminin Osmanlda artmas zellikle ttn iimiyle doru orantldr.
Fakat ekimin artmas yasaklanmasn da beraberinde getirmitir. Osmanlda ttn ya da sigara imenin
ilk defa yasaklanmas sala zararl olduu gerekesi ile deil, sigara iiminin fazlalamas ttn
ekiminin artmasna ve ttn alm fiyatlarnn fazlalamasna sebep olduundan tr iktisadi
gerekelerden trdr. Ve neyh-i sultn denilen ilk yasaklama IV. Murad zamannda deil I. Ahmed
(clsu 1012/1603, vefat 1026/1617) devrindedir ve Sultann nehyine dair fetvay eyhlislam Hocazade
Mehmed Efendi (. 1024/1615) vermitir. (lk yasaklamaya sebep olan hadise yledir: Sarayda yaklan
mumlar ve hekimbann yapt baz ilalar iin saraya balmumu lzmd. Bu mum ekseriya Manisa ve
Biga sancaklaryla havalisinden satn alnrd. Yine lzm olan bu mumun satn alnmas iin Manisa
sancanda bulunan kadlara hkm gnderildi. Gelen cevaplardan anlald ki o havalide yetitirilen
ttnn bceklenmesine mani olmak iin mebzl miktarda balmumu kullanlyordu. Bu talebin okluu
balmumunun fiyatn birdenbire mthi ykseltmiti. Eskiden kantar 1400 ake iken 2400 ake olmu ve
bulunmas glemiti. Bylece saray ok zarar gryordu. Bunun zerine Manisa ve Biga
sancaklarndaki kadlara ahlye ttn iirmemeleri ve ekdirtmemeleri emrolundu. Babakanlk Ariv
Genel Mdrl, Mhimme Defteri no: 80, shf. 232 (582 nolu kayt; 29 Zilhicce 1022/10 ubat 1614
tarihli evrak); Rsh Baykara, a.g.m., 993-994.) Sosyo-ekonomik sebeplerle balayan ttn yasa, ttn
ekiminin ve iiminin nne geememi, iimin artmas orannda yasaa er boyut eklenmitir. Peev
tarihinde 1045/1635 tarihine gelinceye kadar ttnn ok yaygnlatn (Peevi, a.g.e., 259.); Mehmed
em ise bu yaygnlamann nne gemek iin 1043/1633te IV. Murad tarafndan ttnn
yasaklandn nakleder. (Mehmed em, a.g.e., 70-72.) Hatta Kadzde IV. Murada ttn ienlerin
ldrlebilirliine dair fetva vermitir. (Uzunarl, III/I, 197, 365; A. Mumcu, 109.) Ttnn tahrimine
dair verilen eyhlislm ve yerel kadlar tarafndan fetvalar olduka fazladr. IV. Muradn vefatndan
sonra bazen men etme bazen ruhsat verme eklinde vaziyet idare edilip giderken kendisi de bir tiryaki
olan eyhlislm Bah Efendi (. 1063/1653)nin hell olduuna dair fetvasyla ttn iimi tekrar reva
bulmutur. (Baz kaynaklarda Mevlevliine tesdf edilen eyhlislm Bhynin grd bir rya
sebebiyle Gelibolu Mevlevhnesi eyhi Aazde Mehmed Dedeye ihls getirmitir. Bkz. Nim, Trih,
V, 153den nakleden: S. Nzhet Ergun, eyhlislm Bahy Efendi, stanbul 1933, XVII; S. Nzhet
Ergun, Trk irleri, 666; Necip Fzl Duru, Mevlev eyhi Aazde Mehmed Dede ve Mesnevnin lk
Onsekiz Beytini erhi, Tasavvuf, XI (2003), 157. te yandan gerek ulema kesimi tarafndan gerekse de
sfyye taifesi tarafndan bir ok Risle telif edilmi, mesele geni boyutlaryla tartlmtr. En byk
tartma ttn hakknda olduka kat bir tavra sahip olan Kadzdeliler ile sfiler arasnda gereklemitir.

263

Abdlgan Nablsnin (. 1143/1731) es-Sulh beynel-ihvn f Hkmi bhatid-duhn

adl eseri bu konuda en geni hacimli risledir ve Nabls ttn imenin mubh olduunu
srarla savunur. Hatta dervileri uyank tutmas hasebiyle hkm mstehab derecesine
vardrr (Sl. Ktp. Badatl Vehbi 539, 50 vr.).
Ankaravnin ttn rislesinden ne tarihiler ne de aratrmaclar her hangi bir
ey bahsetmemektedirler. Bu itibarla ne zaman yazldna dair risle nshasnda dahi her
hangi bir kayt bulunmamaktadr. Mellif sadece ttn ime konusunun Msrda
bulunduu srada da ulema tarafndan oka tartldn sylemekte ve rislesinin
sonunda ttn hakkndaki nehy-i sultnye muhlefet etmektedir. Osmanlda ttnn
ilk olarak Sultan I. Ahmed tarafndan eyhlislm Hocazade Mehmed Efendinin
fetvasyla yasakland sbit ise Ankaravnin muhlefeti bu fetvya yneliktir. Zira
fetvann tarihi 1022/1614tr. Yoksa ttne dair daha fazla bilinen IV. Muradn
1043/1633 tarihli nehyine dair Ankaravnin muhalefeti sz konusu olamaz. nk bu
tarihte vefat etmi bulunmaktadr. Bu itibarla rislesinin yazm tarihi hakknda sadece
1022/1614ten sonradr denilebilir.

2.2.6.2.1. Maksad:
smail Ankarav rislenin dibcesinde kendisine ttn imenin hkmnn
sorulduunu ve bu konuda bir Risle yazmasnn istendiini; ancak bu istee skt ile
cevap verdiini anlatr. Ankaravnin istekleri cevapsz brakmas evresindeki ttn
tartmalarnn azalmasndan ziyade artmasna sebep olunca istihreye yatar ve risleyi
yazmaya balar. Risle Ankaravnin yakn dostlarndan Ahmet Paaya (muhtemel Msr
227

Hidivlerinden) ithf edilir.

Ankaravden fkh bir meselede risle yazmasnn talep edilmesi ve grne

bavurulmas Onun fkhtaki uzmanlnn ve medrese ilimlerine vukfiyetinin bir
gstergesidir.
rihin ttn imenin hkm hakkndaki bu risleyi telif etmesini tarihsel
adan iki maksada dayandrmak mmkndr:
1. Kadzdelilere ynelik bir tavrn gereidir. Nitekim Ankarav ttn imeyi
tahrim eden bu kesimin verdikleri hkmde arya katklar; hatta istidllde hatal
227

.Ankarav, Kefful-lisn, 1b-2a.

264

davrandklarn ileri srer. Ktip elebinin tahrim hkmn veren isimlerine rnek
olarak gsterdii Cerrh eyhi brahim Efendininvaazlarnda toplumu yanl
ynlendirdii ve sem konusundaki menfi tavr gz nnde bulundurulduunda, smail
Ankaravnin Risle-i Tenzhiyyede gtt maksadla paralel olarak bu risleyi de Ona
reddiyye maksadyla telif edildii sylenebilir. Ancak bu maksad Cerrh eyhi gibi
dnen tm zhir ehlini kapsamaktadr.
2. Yakn planda Mevlevlere uzak planda tm sflere yneliktir. Bilindii
zere gnmz dhil trih boyunca tekke evrelerinde ttn kullanm ksm de olsa
yaygndr. Muhtemelen bu yaygnl gren Ankaravnin Kadzdelilerin bu konudaki
sflere ynelik knamalarn def etmek iin byle bir risleyi kaleme alm olabilir.
Nitekim Ktip elebinin dedii gibi Ankarav de verilen tahrim hkmnn halkn sosyopsikolojik hlini bozaca kanaatindedir.

2.2.6.2.2. Mevz:
smail Ankarav rislenin giriinde er deliller, helal, haram ve mubah
tanmlamalar yaptktan sonra ttn ime hakkndaki grn bir mukaddime eklinde
ortaya koymaktadr: ttn imenin irkin olduunda phe duymuyorum ve ttn
hakknda vc konuan da kabul etmiyorum. Ancak ben ttn imenin haram olduuna
kil deilim. Nitekim ilim sahibi olmayan baz kimseler riden (a.s.) her hangi bir
hkm vrid olmad halde, kalplere ifa vermeyen, rmcek andan dahi gevek ve
tabut tamaktan daha hafif delillere yaparak ttn imenin irkinliinde mbalaa
228

etmilerdir.

Mellif ttn ime hkmnn istinbtnda faydal olacak drt usl kidesini
aklar: 1. eynn bisetten nce hkm yoktur. bu durumda durum sz konusudur.
Tevakkuf, ibha ve hatar (saknma). Haneflie bal olan Ankarav Hanefi gr olan
tevakkufu benimser. Yani Hz. Peygamber bize ne bildirdiyse alr, nehyettiinden
saknrz. ki durumdan birisi sz konusu deilse susmak asldr. 2. I. asrdan sonra ortaya
kan her hdis ki Hz. Peygamber devrinde de vki olmamsa bidattir. Bidat 3
228

. Ankarav, a.g.e., 1b.

265

trldr: hasene, kerahe, haram. Ttn ime keraheten bidattir. 3. haram ancak phe
olmakszn kesin bir delille sz konusudur. Delil m olup daha sonra riz bir illetle tahsis
veya bir ksm neshedilirse ya da tevile ak olursa kat delille istidll ortadan kalkar ve
delil zann olur. Ttn ime konusunda da her hangi bir kat delil yoktur. 4. hkmleri
bilen, helli haramdan ayrt eden iin riin kelmndaki mutlak ifde her mahaldeki kayt
ve artlar kuatma imknna sahip olmayacandan eitli art ve kaytlarla takyid
edilebilir. Zira ri mutlak kelmn baka bir zaman ve zeminde eitli artlarla
hazfedilme ihtimline gre yaplandrr. Yani mcmel olan ey baka bir mahalde tafsil
edilir. zira riin her bir eyde illet ve hikmeti vardr. Bu ilh rahmetin geniliinden
trdr. Sorun bu hikmeti idrk etmede yatmaktadr. Hikmet idrk edilmedii mddete
hkm gerei gibi idrk edilmez. Zhir fkh ilmi idrk edilene nisbetle eksiktir. drak
etme sadece istinbt bilmekle hsl olmaz. Din kuvveti ya da btn aba gerektirir.
Eyya baz eyler rz olur ki hkmlerinin deimesi icap eder. zarret annda haram
hell, hell haram olabilir. Dolaysyla zhir fukah idrke konu olan eyleri bilemez ve
temyizi de yoksa hkmlere vkftr denilemez.
smail Ankarav byle kimselerin tahrimde bulunurken ileri srdkleri 15
229

delile

srayla cevap verir. Eserinin sonunda u deerlendirmeyi yapar: Ttn ime

bidat ve kabihtir. Ancak hkm mehuldr. Dinde gvenilir olan kimse onun haram veya
helalliini ne sremez. Mezhep imamlarndan bu konuda bir bilgilendirme sz konusu
deilken konuma yapmak bile haram hkmnn nakledilmesinden daha byk bir
eydir. Zira ileriye doru tesiri olan zarar halihazrdaki genel zarardan daha byktr.
zellikle de haraml sz konusu edildiinde bir fitne ve/veya mslmanlar arasndaki
kaynamay zedeleme vakas terettp ederse Oysa ulema insanlara akllar lsnde
muhatab almakla emrolundular. stelik mehr ve kabul edilmitir ki mnker olan bir
nehy kendisine bir zarar ya da mefsedet terettb etmedii mddete caizdir. Nehyeden
bilir ki sonsuzca nehyedilen ey kalplerin birbirinden nefret duymasna sebep oluyorsa o
nehyin terki caizdir. Zira o nehy faydasz ve geri dn olmayan bir szdr. el-itibh
ven-nezirdeki temizlik bahsinde denir ki: yet bir kimse bakasnn stndeki
229

Deliller unlardr: 1. ttn israftr. sraf haramdr. Ttn de haramdr. 2. ttn zararldr. Her zararl
haramdr. Ttn haramdr. 3. ttn sarho edicidir. Her sarho eden haramdr. Ttn haramdr. 4. ttn
bidattir. Bidat haramdr. Ttn haramdr. 5. Ttn pistir. Her pis haramdr. Ttn haramdr. 6. kokusu da
soan sarmsak gibi pistir. 7. ttn imek ehl-i kitaba benzemek gibidir. 8. zira ingilizlerde ortaya
kmtr. 9. ttn toprak gibi yerin bir parasdr. 10. ttn ien yalancdr. nk ttn arab (iki)
olarak adlandrr. Oysa ttn arap deildir. 11. ttn ien cinne benzemitir. Zira cinler de azlarndan
duman karrlar. 12. gemi kavimler ttn imek yznden helk olmulardr. 13. sem kr bir
duhnla getirilince yetinde geen kyamet alametlerinden olan duhn bu duhndr. 14. isr sresinde
geen demin yaklamaktan men edildii aa ttn bitkisidir. 15. hz. Peygamber bir zaman gelecek ki
mmetim ttn iecek. Oysa o iblisin dksdr. hadisi haramlna delildir. . Ankarav, a.g.e., 3b-5a.

266

elbisede bir pislik grse ve zann- galibiyle ona haber versem bu pislii giderir. Derse,
haber vermesi o kimseye vacib olur. Aksi takdirde olmaz. Bununla birlikte evl olan
sigaray brakmaya muktedir olann sigaray terketmesidir. En azndan namaz ve iftar
vaktinde imemesi, itiinde ise azn ykamasdr. Zira namaz ve oruta matlub olan
az kokusunun kokmasdr. Namazdan sonra da kt kokunun gitmesi iin azn
misvaklamas lzmdr. Zira sahih hadiste buyurulduu zere birisi namazda kraata
balad zaman bir melek azna girer ve okuyann azndan meleksiz hibir ey
kmaz. Ttnn terkiyle o kiiye en az zarar eriirse evl olann takyidi caiz olur. Kesin
olarak bilinir ki ttn ien imeyi terkettiinde kendisine zarar eriirse terketmemesi
caizdir. Afyon ienin durumu da her ne kadar imek tehlikeli olsa da byledir. Zira
zaruretler saknlmas gereken eyleri mubah klar. Ttnn yollarda veya
kahvehanelerde iilmesi caiz deildir. zellikle Sultann nehyinden sonra ehadeti
drr ve anariyi krkler. Orulunun ttn ile iftar etmesi konusunda sul uzaynca
ki biz o esnada Msr diyrndaydk- eyhlerimiz hep birlikte orulunun iftar edebilecei
fetvasn verdiler. Ancak imesi halinde sevgilisiyle ilikiye girene kefaretin gerekemsi
gibi zerine kefaret der. Ttn kullanan kii yoksulluu sebebiyle ttn almaya gc
yetmezse yahut bor batana batmsa veya itiinde komusu rahatsz oluyorsa imek
tahrimen mekruhtur. Mekruhtur zira duruma malum bir ey arz olmutur. Nasl ki hayz
halinde cinsel ilikinin tahrimen mekruh olmas gibi. Dolaysyla ttn imeye helal
diyen kimsenin kfrne hkmedilemez. Hasl ulemann ittifakyla mukallidin eri hkm
istinbat etme, Kitap ve Snnette bulsa bile takld ettii mezhep imamnn rivyet ettii
hkm haber verme melekesi yoktur. Zira istinbatla mkellef olan mtehiddir. Mukallid
ancak takldle sorumludur. Mukallidin delil talep etme yetkisi, yet ve Snnette bulduu
baka bir delil ile mezhep imamnn deliline muhalefet etmesi sz konusu olamaz.
Asrmzn ulemas mukalliddirler. Vahiy kesilmitir. tihad bitmitir. Bizler nakln
esirleriyiz. stinbata gc olan bir alim var saylrsa da delili bakasn deil ancak
kendisini balar. Bakas iin burhn olmaz. nk mtehid hata da edebilir isabet te.
Susmak en iyisidir. Hkm terketmek en iyi hkmdr. Bunun dnda bir dnceye
sahip olan kendisini yanllklara atmtr ve hesap gnnde kendisine cevap vermesi iin
230

hesap sorulur.

smail Ankaravnin itihad kapsnn kapandna ve her hangi bir meselede

hkm vermekten kanmak gerektiine dair dncesi ilk planda klasik gr devam
230

smail Ankarav, Kefful-lisn, 5b-6a.

267

ettirdii eklinde okunabilir. Ancak bu dnce tarihsel adan deerlendirildiinde bir

hakll da barndrr. Zira Ankaravnin asl kar kt husus devrin ulemsnn verdii
hkmlerde ya da itihadlarda (?) tutarsz olmalardr. Bu tutarszlk halkn dini
btnl iinde alglamasnda baz sorunlara yol aabilecei muhtemeldir. Nitekim
Ankarav devrin ulemasn ki kastettii eratn sadece zhirini idrk eden mukallid
limlerdir- mtehid deil mukallid olarak tanmlar. Ulema her ne kadar mukallid olsa
bile takldin gereini dahi laykyla yerine getirememektedir. Yani nasslar ve mezhep
imamlarnn grlerini doru bir ekilde idrk etmekten uzak olan alimlerin bu gibi
meselelerde hkm vermeleri kadar yanl bir ey olamaz Ankaravye gre. Dolaysyla
limlere den birinci vazife idrk melekelerini dinin zhir ve btn boyutlarn dikkate
alarak yeniden fonksiyonel hle getirmeleridir. Bu anlamda ncelikle Kitap, Snnet ve
icmdan ibaret olan dinin nasslarn idrk etmeleri gerekmektedir. Bu sretle zhir ve
btn asndan nakln esirleri olmalar zorunludur. bu zorunluluu yerine getirdiklerinde
ttn vs. gibi devrin popler tartmalar feriyyt kablinden olacak, asl mesele olan
dinin sret ve mana asndan idrk ve tecrbe edilmesi gerek ulemnn gerekse
sfiyyenin bir varolu problemi olarak ilk problemi olacaktr. Dier bir ifdeyle problem
mumelt anlamnda fkh bir problem deil, Varl idrk etme anlamnda Gazzlnin
tanmlad ekilde bir fkh problemidir. Burada fkh ile kastedilen Mesnevnin
banda zikredilen fkhullhi ekberdir. Yani nefs ilmidir. Bu fkh ilminin tahsilini ise
Ankaravye gre bize Mesnev vermektedir. Dolaysyla rih ulemya toplumun gerek
kll gerek cz problemlerinin zmnde Mesnev okunmasn ve gereiyle hayata
geirilmesini bir teklif olarak sunmaktadr.
Ankarav ile ada olan Ktip elebi bu hususta Ankarav ile paralel
dnceleri paylatndan tr ksaca ele almak faydal olacaktr. Ktip elebi
Mznul-Hakta V. bahis olarak ttn meselesini ele alr. ncelemesinde ksa bir
talim/nblmde ttnn dnyada ortaya k ve Osmanlya girii, ardndan
toplumdaki yaygnl aklanr. Bu ksa aklamay yedi ihtimal bal altnda ttnn
evsaf ve ahvali tahll edilir. I. ihtimal

231

ttnn yasaklanp yasaklanmamas gerekliliine

dairdir. Katip elebi iki ktan birisini tercih etmez. Zira yasaklamann tiryakiler iin her
231

Ktip elebinin ttn ihtiml balklar altnda deerlendirmesi ttne yaklamnn bir gstergesidir.
Buna gre ttn hakkndaki her bir deerlendirme bir ok birbirine zd hkmleri iereceinden bu
hkmlerin deeri muhtemel deerler olacaktr. Dier bir ifdeyle ttn hakkndaki deer mahiyetindeki
her bir hkm eitli kaytlar altnda geerli olacandan kesinlik yerini zannilie brakacak ve zanni
hkmler de kat ve herkesi balayamacak muhtemel hkmlere yol aacaktr. Bu yaklam
Ankaravnin ttne yaklamyla paraleldir.

268

hangi bir caydrcl olmayacaktr. dareciler yasaklayarak vazifelerini yerine

getirebilirler. Ancak hibir ekilde ttn iin ev ve i yeri basmak zel mlkiyeti ihll
etmemelidirler. Tiryakiler de bakalarn rahatsz edeceinden ttn ev ve i yerlerinin
hricinde imemelidirler. II. htiml ttnn aklen iyi olup olmamas itibariyledir. Ttn
ne aklen ne de eran iyidir. Ancak kt olmas onun her zaman kt olaca anlamna
gelmez. Baz hastalklarn tedavisinde kullanld iin ttnn iyi olduu durumlar da
vardr. III. htiml ttnn fayda ve zarar zerinedir. Katip elebi ttnn ml ynden
zararl olduunu syler. Ancak tiryakiler ttn kullanmay ikinci tabat haline
getirdiklerinden bu zarar onlar iin sz konusu olmaz. Dier yandan ttnn fayda ve
zarar insan tabat ve mizacna bal olarak tespit edilir. ttnn su burcundan
olanlardaki gibi (Balk, kova, yenge vs.) ya tabat kurutma fonksiyonu itibariyle
ttnn faydal olduu sylenebilir. Ancak ya tabatl kimsenin ar ttn kullanmas
varolan tabatn bozmasna sebep olacandan ttn zaraldr. Kuru tabatllar ise
kullanmamaldrlar. Zira faydal bir eyin de ar tketimi zarar verecei gibi zararl bir
eyin kullanmnn fayda vermesi de muhtemeldir. IV. ihtimal ttnn bidat olmas
zerinedir. Ttn bidattr. Ancak ttnn Hz. mer zamannda yasaklanmasn ileri sren
Kadzdelilerin iddias her hangi bir mesnede dayanmadndan aslszdr. V. htimal,
ttnn mekruhluu hakkndadr. Ttn Ona gre tenzihen mekruhtur. Ancak mekruh
olma derecesine varmas iin ok kullanlmas gerekir. VI. htiml, ttnn haram olup
olmamas itibariyledir. Katip elebiye gre bu bir itihad konusudur. Ttnde haram
klc artlar bulunsa da evl olan haramdr diye fetva vermeyip er esaslardan bir asla
balayarak halk her an gnah kazanma ve haramda srar etme halinden korumak iin
mbah olmas cihetine gidilmelidir. VII. htimal ise ttnn mbah olup olmadnda
dairdir. Ttn her ne kadar ok kullanlmas halinde kiiye zarar vereceinden haram ya
da mekruh hkmne medar olabilmekle beraber, ok tketime dayanarak bu hkm
verilmemelidir. Yani ok tketimi mubah olmasna mani bir hal saymamak gereklidir.
Eyda aslolan ibahadr. Hasl Ktip elebi ttnn hkm konusunda ttn imenin
yaygn olduu bir toplumda kargaa yol amamak iin fn ya da toplumun maslahat ve
menfaatine uygun bir gr ileri srmtr. Bu gr Ankaravnin yaklamyla byk
lde rtmektedir. Ancak Katip elebi bu gryle yasak idarecileri karsna
alacan bildiinden iktisadi adan ttnn serbest braklp alan ve satanndan yksek
vergiler alnmasn; bylelikle iktidarn yksek gelirler elde edebileceini idarecilere

269

tavsiye eder.

232

Katip elebinin bu tavsiyesi sigaraya kar gnmz zellikle Bat

iktidarlarnn uyguladklarnn aynsdr.

2.2.6.2.3. Usl:
smail Ankarav rislesinde Msr medreselerindeki tahsili sebebiyle Osmanl
eitim sisteminde sklkla bavurulan Hanefi fkh kitaplarn kaynak ittihaz eder.
Bunlarn banda Medrul-usl shibi Kerh (. 340/952), Fetv shibi Kadhn (.
592/1196) ve Hidye shibi Merginn (. 593/1197) gelmektedir.
Yapsal olarak risle ana blme dayanmaktadr: birincisi gelime blm
diyebilceimiz ttn imeyi tahrim edenlerin ileri srdkleri 15 delilin srayla
rtld blmdr. kinci blm giri blmdr ki, Ankarav ttne haram hkm
verenlerin hkm yanl istinbat ettiklerinden tr, istidll ve istinbt hakknda temel
bilgilendirmeyi iermektedir. nc blm ise sonu blm olup, smail Ankaravnin
ttn ime konusundaki temel yaklamn sunmaktadr.
Rislenin yegne nshas Topkap Saray Ktphanesi Mehmed Reat 190, 6
vr.dadr. rislenin mstensihi ve istinsh tarihi belli deildir. Mellif hattyla yazlmad
kesin olup, gzel bir hatla istinsh edildiinden saray- hmyn hattatlarndan birisinin
elinden kt muhtemeldir.

2.2.7. Kuran ve hadis zerine eserleri:

2.2.7.1. Ftht- ayniyye:
smail Ankaravnin Trke Fatiha Sresi tefsridir.
Ftih sresi, Hz. Peygamber tarafndan Kurnn en byk sresi bata
olmak zere muhtelif vasflarla tavsif edilmi ve bir ok fazileti ilm edilmitir.

233

lmn dellet ettii ey, srenin ksaca Kurndaki many icmlen ihtiv etmesidir.
Bir dier ifdeyle Kurandaki tm sreler Ftihnn tafsli olduu gibi, Ftih tafslin z
anlamnda hakkatini ifde eden bir sredir. Bu ayn zamanda baz rivyetlere gre gerek
nzl asndan ve gerekse tertip asndan ilk (evvel) olmas itibariyledir. Ftihnn bu
ncelikli ve asl konumu hasebiyle mfessirler tarafndan tefsir faaliyetinde dier srelere
nazaran bir ncelie tb tutulmutur. Ulem tafsli kapsayacak ekilde Kurnn tmn

232
233

Ktip elebi, Miznul-hak, 64-73.

. Ankarav, Ftht- ayniyye, 60-65.

270

tefsir ettii gibi, Kurnn mana asndan zn iermesi sebebiyle ve mcmeli ifde
etmesi anlamnda sadece Ftih sresini tefsir etmekle yetinmilerdir. Bu sretle de ilh
murd hangi anlam seviyesinde idrk ettiklerini Ftih sresi tefsiri zelinde ortaya
koymaya almlardr. Bylelikle kelm, felsefe ve tasavvuf farkl bak alaryla
meydana gelen mstakil bir Ftiha tefsiri literatr teekkl etmitir. Bu literatre son
asrda bilimsel tefsir bal altnda yeni bir tr de eklenmitir.

234

2.2.7.1.1. Maksad:
Sahih Ahmed Dedeye gre erh-i ahds-i erbani tamamlayan smail
Ankarav, 1037/1627 senesinde Mesnevnin III. Cildinin erhi nihyet bulduunda
hayatnn ilk dnemlerinden itibaren mbtela olduu gz hastalndan kurtulmak iin
Kuran tefsiri yazmak ahdinde bulunur. Ve ilk olarak Fatiha sresini tefsir ederek ahdini
yerine getirir. 103771627 ylnn Recep aynn 27. gn Fatiha tefsirini tamamlar ama
235

Kurann tmn tefsir etmeye mr vefa etmez.

Sahih Dedenin bu rivyetine ramen mfessir Ankarav, tefsirinin dibcesinde

sadece Kurnn tmn deil, sadece Ftihy tefsir etmeyi ahdettiini belirtmektedir.
236

Gzndeki rahatszlktan dolay Mesnev erhine bir sre ara verip, Konyaya gider ve

sitnede bu hastalktan kurtulmas zerine Allaha hamd ve krn arz maksad ile,
sre-i hamd ve kr olan Fatiha sresini tefsir eder.

237

Ve tefsirinin adn, telif edilmesine

sebep olan gz illetinden kurtulup, tekrar gzlerinin almasyla irtibatl olarak Ftht-
ayniyye koyar. Buradaki ftht kelimesi ayn zamanda eserin yedi Ftihadan
mteekkil olmas itibriyle oul sgasyla getirilmitir.
smail Ankaravnin Ftht yazmadaki baka bir maksad, kendisinden nce
muhtelif dillerde telif edilen ulem ve sfilerin Fatiha tefsrlerini inceleyip kendi
dncesine muvfk gelen fikirleri derleyip Trke ifde etmesidir. Ankarav bu durumu
yle aklar: Sre-i hamd ve kr tefsir eylemeye ur kldm ve lkin ulem-i din ve
uzem-i ehl-i yaknin telif ve tasnif eyledikleri tefsriI erfeyi evvelen tetabbu edip
tabir ve tahrri buyurduklar kelimt- tayyibeden marif-i celle ve mani-i latfeyi
238

istihrc klp bu evrk zere onu mtercim oldum

234

235
236
237
238

Nitekim Ankarav bizler nakln

Ftih tefsiri literatrnn disiplenlere gre rnek dalm iin bkz. Erhan Yetik, Tasavvuf Adan
Ftih Tefsri, OMFD, VIII (1996), 47-49.
Sahih Ahmed Dede, 297.
. Ankarav, Ftht- ayniyye, 3-4.
. Ankarav, a.g.e., 3-4.
. Ankarav, a.g.e., 4.

271

esirleriyiz derken sadece Kitap ve Snnetin bir nev aktarcs olmay kastederken, ayn
zamanda kendisine mukaddem zhir ve btn ilimlere dair telftn kendi merebine
mutabk ve muvafk gelecek ekilde nakledicisi ve Trke mtercimi olmakla eserlerinde
temeyyz etmitir.
2.2.7.1.2. Mevz:
Ftiha suresinin bu iar tefsiri, yedi ftihadan ibarettir.
I. ftiha, Fezilul-Kuran yani Kurnn fazletleri ve zellikleri.
II. ftiha, istizenin anlam ve hakkatleri.
III. ftiha, besmelenin ierdii srlar ve hakkatler.
IV. ftiha, Fatiha Sresinin faziletleri.
V. ftih sre ve yet kavramlarnn manas.
VI. ftiha Fatiha suresinin isimleri.
VII. ftiha ise surenin nzl sebebi, inzl ve tenzl kavramlarnn mhiyeti.
Daha sonra da asl- evvel, asl- sn, asl- slis, asl- rbi, asl- hmis, asl-
sdis ve asl- sbi balklar altnda her bir yetin tercme ve tefsirine geilmi, ayrva
vasl ve fasl ara balklaryla da kelim eya da kavramlarla ilgili ihtiya duyulabilecek
aklamalar yaplmtr.

239

Ankarav, sreyi sekiz deil yedi yet kabl eder. Kablndeki sebep yet,
hadis ve fukah grn tercih olduu gibi, yedi rakamna ykledii kudsiyyettir. Yedi
yetin yedi konuya -ki btn Kuran ilimlerin esaslardr- tahsis edildiini belirtir ve
tefsirini bu esaslara gre telif ettiini ileri srer. Bu konular unlardr:
1-Marifet: lahi Zat (elhamdlillah)
2-Sfatlar (Rabbil-alemin)
3-Varln sfatlarla zuhru (er-Rahmnir-rahm)
4-Ahiret srlar. (Mlik-i yevmid-din)
5-Salih amel. (yyke nabd ve iyyke nestan)
6-Sz. (hdinas-sirtel-mstakm)
239

Erhan Yetik, a.g.m., 52.

272

7-Slk ilmi. (Sratal-lezine enamte aleyhim) ve mslman olmayanlarn

ilmine vkf olmak (ayril-madbi aleyhim velad-dlln).
Abdlbki Glpnarl, tefsirin bn Arabye dayanarak yapldn ve
Mesnevnin uydurma kabul edilen VII. Cildinden istihdda bulunulduunu belirterek
240

eseri iki adan eletirmektedir.

Glpnarl birinci eletirisini Ankaravnin zellikle

Mesnev erhine de yapmaktadr ki, bu eletirisine tezimizin III. Blmnde cevap

vereceiz. Ancak ksaca sylemek gerekirse Ankarav tefsrinde sadece bn Arabyi deil
dier sf byklerinin de dncelerine yer vermekte, ancak bu dnceler kendisinin de
kil olduu vahdet-i vcd perspektifinde derlenmektedir. kinci eletiri ise Mesnevnin
VII. Cild balamnda yaplmaktadr. smail Ankarav Glpnarlnn kabul etmedii VII.
Cildden, Ftiha Sresinin yedi yetten terkip olunmasna binen yedi rakamndaki
tasavvuf esrrndan bahsettii yerde konuya paralel olarak sadece birka beyitle
241

istihdda bulunur.

Bu beyitler de VII. Cildin bandaki saylarn efendisi yedidir ey

ho heves ile balayan ve takibeden beyitlerdir. Bunun dnda Ftiha yetlerine muvfk
gelen beyitlerin tm Mesnevnin dier ciltlerine aittir. Bu adan Glpnarlnn
Ankaravnin bu ve dier eserlerini bn Arab ve VII. Cilt balamnda eletirmesi ve hatta
tahkr etmesi, Ankaravnin kendisinden nceki tm tasavvuf gelenei cem etme tavr
gz nne alndnda pek de tutarl gzkmemektedir.
2.2.7.1.3. Usl:
smail Ankarav Hz. Peygamberin Kim Kurn kendi reyi dorultusunda
242

tefsir ederse cehennemdeki yerine hazrlansn.

tarzndaki uyars nedeniyle daha ok

mehr tefsirlerden nakiller yaparak, sekin vellerin ve yakn ehli sflerin beyitlerine ve
gzel szlerine yer vermek sretiyle eserini telif etmitir. Eserin kabul grmesinin ve
daha sonraki yllarda baslmasnn sebeplerinden birisi kendisinden nceki tasavvuf tefsir
birikimini eserinde yanstmas ve slbunun ak ve Trke olmasdr. Dier bir sebep ise
dier Fatiha tefsirlerine kyasla kendisinin bildirdii zere manann daha kolay
hfzedilmesi ve ilgili konunun arandnda abuk bir biimde bulunabilmesi iin
243

sistematik mahiyette olmasdr.

240
241
242

243

A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, III, 456.

. Ankarav, Ftht- ayniyye, 73.
Tirmiz, Snen, Kahire 1937, V. 199, (48/1) nr. 2950, 2951; mam Begav, Mesbihus-snne, Beyrut
1987, I, 175, nr. 176.
. Ankarav, Ftht- ayniyye, 5.

273

Fthtta kaynak olarak Mesnev bata olmak zere pek ok tasavvuf eser
kullanlm, rivyet, diryet ve ir tefsirlerden ve lgat kitaplarndan yararlanlmtr.
Kullanlan kaynaklar temel olarak iki ksma ayrabiliriz: Tefsirler ve tasavvuf kitaplar.
Kulland tefsirlerin balcalar unlardr: Nesefnin (. 537/1147) Teysrt-teysiri,
Zemahernin (. 538/1143) Kef, Fahruddin Rznin (. 605/1209) Tefsrl-kebri,
Necmeddin Dyenin (. 654/1256) Bahrul-hakyk, mm Kurtubnin (. 671/1272)
el-Cmsi, Sadreddin Konevnin (. 673/1274) Ftih Tefsri czul-beyn,
Beydvnin (. 685/1286) Envrut-tenzli, Molla Fenrnin (. 834/1431) Ftiha
Tefsri Aynl-ayn vs.
Tasavvuf literatr ise yledir: ncelikle Mesnev, Kueyrnin Tahbri
Gazzlnin Minhcul-bidn, Maksadul-aks ve Miktl-envr, bn Cevznin (.
595/1198) Kenzl-mzekkirni, bn Frzn Tiyye Kasdesini, bn Arabnin Ftht,
Fuss ve Mevkun-ncmu, Meyyedddin Cendnin (. 700/1302) Fuss erhi,
Knnin (. 730/1329) Istlhtus-sfiyyesi, Molla Cmnin (. 898/1492) Levih ve
Nakdun-nussu vs. Lgatlardan ise en ok Cevhernin (. 393/1003) Shahna
bavurulmaktadr.

244

Ftht- yniyye, 1328 ylnda stanbul Ahmed Kmil Matbaasnda

baslmtr.

2.2.7.2. erh-i ahds-i erban:

Hadis Edebiyat tarihinde mstakil bir yazm formu olan Krk hadis derlemeleri
245

ve erhleri , ihtiva ettii konular asndan eitlilik gsterir.

246

Bu konulardan birisi de,

tasavvuf dncesi ve tarkat erkndr.

247

zellikle bn Arab ve Sadreddin Konev

gibi mehr sf dnrler, bu

trden derlemeler yapm, hadislerin zhiri anlamlarnn aktarlmas tesinde, ierdikleri

metafizik anlamlara tasavvuf yorumlar getirmilerdir.

244
245

246
247

Kullanlan literatrn bir tr indexi iin bkz. Erhan Yetik, a.g.m., 53-55.
Bu literal gelenek, kaynan u hadisten almaktadr: mmetimden bir kimse Snnetle ilgili krk hadis
ezberlerse, kyamet gnnde ona efaati ve ahid olurum. Hadisin muhtelif ifdelerini ieren rivyetleri
ve deerlendirmeleri iin bkz. Selahattin Yldrm, Osmanlda Krk Hadis almalar, 33-41. smail
Ankarav de eserinde bu hadisi bir iret olarak grp, mesned kabul etmitir. . Ankarav, Hadislerle
Tasavvuf, 34.
Geni bilgi iin bkz. Abdlkadir Karahan, slam-Trk Edebiyatnda Krk Hadis, Ankara 1991, 30-39
Sadreddin Konev, Krk Hadis erhi, trc. Ekrem Demirli, stanbul 2002.

274

Geleneksel bir literatr oluturan Tasavvuf Krk Hadis erhiliinin XVII.

248

asrdaki nemli eserlerinden birisi de, Ankaravnin erh-i ahds-i erbanidir.

1037/1627 ylnda erh tamamlanmtr.

249

2.2.7.2.1. Maksad:
Ankaravnin krk hadis erhi, dnemin etkin hareketlerinden biri olan
Kadzdelilerce genelde btn tarkatlara ve tarkatlarn nazar temelini oluturan
tasavvuf dncesine, zelde de Mevlev tarkatnn raks ve sem gibi db ve erknna
yneltilen eletirileri cevaplamak ve Mevlev db ve erknnn Snnete uygunluunu
hadislerden ve Mesnev beyitlerinden delillerle ispatlamak zere Osmanlca kaleme
alnm bir eserdir. Bu adan hem tasavvuf dncesini hem de aka bir tarkat
savunan bir tr mdfaanme zellii tar.
Kadzdelilerin eletirilerini temelde iki grupta toplamak mmkndr:
1. Genel olarak tasavvuf dncesinin temelini oluturan esaslara ynelik
tenkitlerdir. Bu meynda onlar, tasavvuf dncenin varlk anlay ve bunun almlar
olan zhd, velyet, ricll-gayb, seyr-i slk, mertebe ve makamlarn Kurn ve
Snnetin temel esaslaryla elitiini ileri srmlerdir.
2. zel olarak Mevlevliin bir takm pratiklerine ynelik tenkitlerdir. Bu
balamda, Mevlevliin Snnete aykr esaslar zerine kurulduunu iddia etmiler ve bu
tarkatn temel ayinlerinden olan raks ve sem, Mevlev kyafeti, Mevlev selm, musiki
ve def almann vs. bidat olduunu ileri srmler, Mevlev dncenin kaynan tekil
eden Mesnevnin yazm dili olan Farsann dini meruiyetini tartmlardr.
Ankarav tasavvufa ve Mevlevlie yneltilen bu eletirileri konularla ilgili
hadisler, fkh literatr, zellikle Mesnev beyitleri ve akl delillere dayanarak
reddetmekte; Tasavvuf ve Mevlevliin mdafaasn yapmaktadr. Mellif viz ve fakih
elbisesini kuanmakla birlikte alak tabatl ve inkar ehli

250

olarak niteledii mezkur

kimselerin, hakkati saptrarak halk yanl bilinlendirdiini belirtmekte ve onlarn kasd-

mahsusla syledikleri szlerin i yzn ortaya koymay ve Mevlev tarkatn bidat ve
tarkat mensuplarn da bidat ve dallet ehli olarak grmenin yanlln zh etmeyi
amalamaktadr Nitekim kendisi kitabn yazl maksadn erhin dibcesinde yle
248
249
250

XVII. Asrdaki dier krk hadis derlemeleri ve erhleri iin bkz. Abdlkadir Karahan, a.g.e., 206-246.
Sahih Ahmed Dede, 297.
. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 34.

275

zetlemektedir:
Bu fakir ve hakir Mevlev eyh smail Ankarav, bu yce ireti kendine
rnek alarak ve bu yce mjdeden mutluluk duyarak Nebev hadislerden tarkatimizi
destekleyen ve slkumuzu glendiren krk hadis-i erifi seip, Trke olmak zere erh
ve tefsir ettim. Alimlerin ve fakihlerin kitaplarn aratrp, her bir hadisi erh ederken
balamna uygun bir ekilde bu kitaplardaki hidyete vesile olan szleri naklettim.
ncelikle Arap dili hakknda bir hadis-i erif rivyet edip, Farsa cehennem ehlinin
lisandr. diyen kimselere, hadis erhinin ieriinde red iin bir ok gereken cevab
verdim ve yeteri kadar da sz syledim. Daha sonra Snnet ve bidati aklayp tefsir eden
; sem, ark syleme, def alma, raks ve hareket etmeyi destekleyen ve ele alan hadisleri
inceledim. Bu hadisleri erh ve tahkk ederken tarkatimize bidat ve dallet diyerek
inkr edenleri red etmek iin bir ok deliller ileri srdm. Snnet ve bidatin ne olduunu
muhakkik yani gerek alimlerin akladklar ekilde aklayp, gerek konumlarna
erdirdim. Bylece viz ve fakih elbisesini kuanmakla birlikte alak tabatl ve inkar
ehlinden olan kimseleri dinleyenler ve onlarn bir amaca binaen syledikleri szleri
iitenler gerei bilsinler. Ve tarkatimize bidat ve tarkat ehlimize bidat ve dallet
ehli ifdesini kullanmaktan saknsnlar ve Hak ehline kt zan beslemekten uzak
dursunlar.

251

2.2.7.2.2. Mevz:
Kitabn mevzsunu iki ana blme ayrmak mmkndr:
I. blmde Ankarav, zel olarak Mevlev tarkatyla ilgili eletirileri
cevaplamaktadr. Bu meyanda Mesnevnin dil ve edebi tarzna ynelik tenkitleri
cevaplamak iin, Farsann meruiyeti ve bir edebi tarz olarak iirin dindeki yerini
incelemekte; Mevlev erknndan musiki, def alma, raks, semnn ve Mevlev
kyafetinin Snnetteki dayanaklarn serdetmektedir.
II. blmde mellif, genel olarak tasavvufun hakkatini, dindeki yerini
anlatmakta ve bir ksm temel meseleleri tasavvuf penceresinden zh etmektedir. Bu
ksmda tasavvufun nasl deerlendirilmesi gerektii, tasavvuf dnce ile sf yaam
arasndaki irtibat, tasavvufun epistemik dayanaklar, hadislerde varid olan ve kef ile
tecrbe edilen ruhlar alemi, ricll-gayb ve mehdinin hakkati, sflerin slam
toplumundaki mstesna konumu ve amalar, tasavvuf mertebe ve makamlar, lm, fena,
251

. Ankarav, a.g.e., 34.

276

beka, mride intisap, ilim, iman ve amel gibi bir ksm temel dini-tasavvuf konularn
hadislere, tasavvuf ve fkh literatrne dayanarak aklamas yaplmaktadr.
Ankaravnin Hccets-sem, Rislett-tenzhiyye f enil-Mevlevyye ve
Nisab- Mevlev gibi Mevlev tarkatna ve Tasavvuf dncesine yaplan eletirilere
mdafaada bulunmak zere kaleme alnan bir dier eseri olan erh-i ahds-i erban,
252

seilen ilk iki hadisle

bu niyeti izhar eder.

erhde kullanlan ikinci kaynak olan Mesnev Beyitleri, Mesnevnin hem

Mevlev hem de dier Tasavvuf evrelerince otoritesini gsterir. Muhaliflerin bu
253

254

otoriteye ynelttikleri eletiri, Mesnevnin ncelikle dil (Farsa ) ve formuna (iir)

dairdir. Mellif bu adan, ilk iki hadis erhinde eletirilere cevap olarak Mesnev dili
Farsann ve Mesnev formu iirin, dini meruiyet ve dayanaklarn temellendirirken; ayn
zamanda hadis yorumlarnda kullanaca Mesnev beyitlerinin istidll asndan
gvenilirliini genel bir Mesnev savunusuyla yapar. Bylece Mevlev dncesini ve
erknnn temel metni olan Mesnev, hadislerle en bata temellendirilerek, Mesnevden
intac eden eserdeki dier tm sf dnce ve riteller, Mesnevnin kaynak olma
asndan otoritesinde, hadislerle birlikte garanti altna alnmaya allr.

255

nc hadisten itibaren mellif, Mevlevlik mdafaasna intikal eder ve

Mevlevliin asl temelini Hz. Peygamberin Snnetinden aldn delillendirirken,
sonuta tarkatn Tarkat- Muhammediyye olduunu ifde eder.

256

Mevlevliin genel olarak kaynan Kuran ve Snnetten almas bu hadisle

252

Arapay ilk olarak daha on yanda iken Hz. smail (a.s.) kullanmaya balad. Ve Hi phesiz iirde
hikmet vardr. . Ankarav, a.g.e., 35.

254

Hi phesiz iirde hikmet vardr. . Ankarav, a.g.e., 39.

Ankarav birinci hadisin yorumunda u sonuca ular: Mesnevnin de Farsa lisan zere yazlmas, bu
lisana bir baka eref verdii gibi, iirin rtbesini en yksek mertebeye erdirmitir. . Ankarav, a.g.e.,
38. kinci Hadisin sonu ksm ise yledir: Nitekim Mesnev, yle bir manev hayat kaynadr ki,
ondan bir yudum ien kimse asla lmez ve ebediyyen dili dama kurumaz. .Ankarav, a.g.e, 45.
Hadis: Benim Snnetimden yz eviren kimse benden deildir. Kadzdeliler hareketinin fikri
kaynaklarndan birisi olan mam Birgivnin Tarkat- Muhammediyye adl eserinin bal, daha
sonraki dnemlerde tarkat muhaliflerince kavramlatrlp tarkat- nakibendiyye, tarkat- Mevlevyye
yoktur. Tek tarkat tarkat- muhammediyyedir. O da Snnettir. eklinde bir eletiri mahiyetini
kazannca, Ankarav bu eletiriye cevaben Mevlev tarkatnn ayn zamanda tarkat-I muhammediyye
olduunu syleyecek ve Snnete dayandn ifde edecektir. Hz. Mevln szde, davranta ve
hallerinde Hz. Peygamberin izini takip etmilerdir: Mevln; Ben yaadm mddete Kurann klesi/
Muhammed-i muhtarn yolunun topraym, diye sylemilerdir ki, Mevlnya tabi olan fakirler,
gerekte ayn zamanda tarkat-I muhammediyyeye de tabi olmulardr. Bu tarkat zre slk edenlerden
bazlarnn grnte Kitap ve Snnete aykr grnmeleri, tarkatn aslna leke srmez. Bu grnte
olanlarrn ve bazsnn dalletinden tmne dallet ettii sonucu karlamaz. Nitekim erat ehli
grnmnde olanlardan bazsnn, fasklk ve sapklklarndan erat lekelenmi olmaz. Ve btn erat
ve erat ehlinin fask ve dallet ehli olmas da lzm gelmez. . Ankarav, a.g.e., 48.

255

256

277

temellendirildikten sonra, tarkatn dier detay tm ritellerine ynelik eletirilere hadis

ve Mesnev beyitleriyle cevap daha kolaylaacaktr. Nitekim Ankarav, Kadzdelilerce
bidat

257

258

259

olduu iddia edilen, musk ve def alma , raks ve sem , Mevlev kyafeti
260

261

(ekervz, destar kuanmak vs.) , Mevlev grnm (sret-mana ilikisi) ,

262

Mevlevlik-Melamilik ilikisi , Mevlev selam (Akolsun)

263

gibi Mevlev erknn

muhtelif literatre dayanarak savunur.

Yukarda da zikrettiimiz gibi, iki blme ayrabileceimiz erhin II. blm,
Tasavvuf dncesinin muhtelif konularna dairdir.
Ankarav eserinde 21. Hadise kadar, Kadzedelilerin ynelttii eletirileri
srayla cevapladktan sonra, cevaplarn temelinde yer alan tasavvuf dnceye dair eitli
mevzlar, okuyucunun perspektifinin geniletilmesi gayesiyle hadis ve Mesnev
264

beyitleriyle aklamaya giriir. nsanlar ayplamann yanll , maddi ve manev

265

266

267

fakirlik , ruhlar aleminin bedenler alemine tesiri , riclul-gayb ve hasletleri ,

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

Mellif tm Mevlev erknnn bidat olduunu syleyenlere kar IV. Hadis olarak bidat hadisini
anlaml bir ekilde seerek, ncelikle bidatin ne olduunu bu blmde analiz eder. Hadis: Szlerin en
hayrls Allahn kitab, en hayrl gidiat Muhammedin gidiatdr. En kt i, sonradan ortaya
koyulandr. Sonradan ortaya koyulanlar bidattr. Bidat ise dalalettir. . Ankarav, a.g.e., 49-51.
V. hadis: Rubeyyi binti muavviz bin Afrann rivyet ettiine gre, Allah Rasul (s.a.v.): Bu sz
syleme! Daha nce sylediini syle. Demitir. Rubeyyi, hadisin vrud sebebini yle zh eder:
Peygamber (a.s.) ile zifafa gireceim zaman, Hz. Peygamber geldi ve yatama oturdu. O srada
cariyeciklerimiz, def alp; Bedir gnnde babalarnn ldrln yd eden mersiyeler okuyorlard.
lerinden birisi aramzda yle bir peygamber var ki, yarn olacak eyleri bilir. eklinde bir s syledi.
Peygamber (a.s.) onlarn bu szleri zerine: byle szleri sylemeyiniz. Daha nce sylemi olduunuz
szleri syleyiniz. Buyurdu. . Ankarav, a.g.e., 52-53.
VI. ve VIII Hadis: Sudann bayram gnnde Erfide oullar kl kalkan ile oyun oynuyorlard.
Peygamber (a.s.) onlara: haydi balayn ve devam edin! Diye buyurdu. Kim bir toplulua benzemeye
alrsa, o kimse o topluluktandr. . Ankarav, a.g.e., 56-59, 62-63.
IX ve X. hadis: Allah iin tevazu ederek gc yettii halde giysiyi terkeden kimseyi, Allah Tel
kyamet gnnde mahlktn en nnde arr ve onu sekin klar. stedii iman elbisesini giymekte
serbest braklr. Takye zerine sark sarmak, bizim ile mrikler arasn ayrr. Sark sarana kyamet
gn bana dolad her bir sark iin bir nur bahedilir. . Ankarav, a.g.e., 64-69.
XI ve XII. Hadis: Ftrat betir: Snnet olmak, kasklar tra etmek, byklar ksaltp sakallar uzatmak,
trnaklar kesmek ve koltuk alt kllarn yolmak. Allah sizin sretlerinize ve szlerinize deil,
kalplerinize ve fiillerinize bakar. . Ankarav, a.g.e., 70-76.
XIII. Hadis: hlas benim srlarmdan biridir ve onu ben, sevdiim kulmun kalbine bir emanet olarak
koydum. . Ankarav, a.g.e., 77-79.
XX. Hadis: Benim sevgim, benim rzam iin birbirlerini seven kimseler, bir araya gelip oturanlar,
birbirini ziyaret edenler ve birbirleri iin harcamada bulunanlar iin vacip olmutur. . Ankarav, a.g.e.,
96-97.
XXI. Hadis: Sizden biriniz din kardeinin gzndeki eri p grp, kendi gzndeki direi unutur. .
Ankarav, a.g.e., 98-100.
XXII. Hadis: Fakirlik insanlara gre bir kusurdur ama kyamet gnnde Allaha gre bir ziynettir. .
Ankarav, a.g.e., 101-102.
XXIII. Hadis: Ruhlar askerler gibidir. Onlardan tananlar birbirleriyle lfet ederler. Tanmayp
birbirlerine srt evirenler ise ekiirler. . Ankarav, a.g.e., 103-104.
XXIV. Hadis: Her asrda mmetin hayrllar be yz kimsedir. Abdl ise krk kiidir. Ahyr ve abdlin

278

268

Riclul-gaybn peygamber ve meleklerin rhnyetleriyle ilikisi , velyet mertebesi ve

269

270

271

velyete erme yollar , lm hatrlamak ve dnya hayat , lmn mahiyeti ,

272

273

dnyann mahiyeti ve dnya-ahiret ilikisi , yaayan bir mride intisbn gereklilii ,

274

275

ilmin ycelii ve takld , yakn iman zayflnn sebep ve sonular , vuslat yolunda
276

277

278

istifarn deeri , Tasavvuf yz makama erme yolu olarak mcahade , ihsan ,

279

280

281

Allahn maiyyeti , varln zuhru , selef ulemas ve halefin cehaleti , nefs

268

269

270

271
272

273

274

275

276

277

278

279

saylarnda hi bir zaman eksilme olmaz. Bunlardan birisi vefat ettiinde, Allah be yz kimseden onun
yerine birini bedel olarak getirip, erban iine yerletirir. Bu kimseler, kendilerine zulmedeni balar,
kendilerine ktlk yapana ihsanda bulunur, Allahn kendilerine verdii nimetlerde ortak tasarrufta
bulunur. . Ankarav, a.g.e., 105-106.
XXV. Hadis: Allahn yeryznde yz kimsesi vardr ki, kalpleri Hz. Ademin (a.s.) kalpleri zeredir.
Allahn krk kimsesi daha vardr ki, kalpleri Musa (a.s.) kalbi zeredir. Allahn yedi kimsesi vardr ki,
kalpleri brahim (a.s.) kalbi zeredir. Allahn be kimsesi vardr ki, kalpleri Cebrail kalbi zeredir.
Allahn kimsesi vardr ki, kalbi srafil kalbi zeredir. Allah bir kimse vefat ettiinde, onun yerine
lerden bedel olarak getirir. Allah lerden birisi ldnde belerden, belerden biri ldnde
yedilerden, yedilerden biri ldnde krklardan, krklardan biri ldnde yzlerden, yzlerden
biri ldnde mmetin sekinlerinden birini onun yerine bedel olarak getirir. Bunu da mmetin
stnden belay gidererek yapar. . Ankarav, a.g.e., 107-110.
XXVI. Hadis: benim velime dmanlk gdene kar sava ilan ederim. Kulm bana, en sevimli gelen
farz kldklarmdan bri eyle yaklar. Kulm bana nafilelerle yaklatka onu severim. Onu sevdiimde
ise onun iiten kula, gren gz, tutan eli, yryen aya olurum. Benden bir ey istediinde ona
veririm. Benden balanma dilediinde onu balarm. lm istemeyen mminin nefsini alrken
tereddt ettiim kadar baka hi bir eyi yaparken tereddt etmem. Ben de onun cann almak istemem.
Fakat lm, zorunlu bir eydir. . Ankarav, a.g.e., 111-116.
XXVII. Hadis: lm okca ann. Zira bu, gnahlar silip sprd gibi dnyada zahid klar. yet
lm zenginlikte anarsanz, onu tahrip eder. Fakirlikte anarsanz, sizin hayatnzdan raz eder. .
Ankarav, a.g.e., 117-120.
XXVIII. Hadis: Uyku lmn kardeidir. Cennet ehli lmez. . Ankarav, a.g.e. 121-122.
XXIX. Ve XXX. Hadisler: dnya uyuyann uykusu gibidir dnya ile ahiretin aras gz ap
kapayncaya kadardr. dnya ahiret ehline, ahiret dnya ehline, hem dnya hem ahiret ise Allah ehline
haramdr. . Ankarav, a.g.e., 123-129.
XXXI. Hadis: Akll bir kimseyi kendinize mrid olarak isteyiniz ki, doruya ulaasanz. yet ona
isyan ederseniz piman olursunuz. . Ankarav, a.g.e., 130-135.
XXXII. Hadis: Ey Ebud-derd! Kyamet gnnde sana lim mi yoksa chil mi oldun? Denildiinde, ne
diyeceksin. yet lim oldum dersen, sana limi olduun eylerde amel iledin mi? diye sorulur. yet
sen chil oldum dersen, renmeyip de chil olmana zrn var mdr? denilir. . Ankarav, a.g.e., 136138.
XXXIII. Hadis: u hususlar yakn zayflndan kaynaklanr: bir hususta Allahn sana kzmasna
ramen, senin o hususta insanlar raz etmen; Allahn rzk iin insanlara hamd etmen, vermemesi
halinde ise insanlar kk grmen. Zira Allahn rzk sana ihtirasl bir kimsenin hrsndan dolay
ulamaz. Veya Allah murad eyledikten sonra, onun rzkn kerih gren bir kimsenin bu kerih grmesi,
rzkn sana ulamasn engelleyemez. Allah hikmeti ve celali sebebiyle rahatl ve ferah rza ve yakinde,
sknt ve znty de phe ve kzgnlkta var klmtr. . Ankarav, a.g.e., 139-141.
XXXIV. Hadis: Bir kimse devaml istifar etse, Allah o kimseye her darlktan bir k yolu verir. Ve
onun btn skntlarn giderir. Onu ummad yerden rzklandrr. . Ankarav, a.g.e., 142-144.
XXXV. Hadis: Cennette, Allahn yolunda mcahade edenler iin hazrlad yz derece vardr. Her iki
derece aras yer ile gk aras kadardr. . Ankarav, a.g.e., 145-47.
XXXVI. Hadis: hsan, AllahI grr gibi ibadet etmendir. Sen Allah grmesen de Allah seni grr. .
Ankarav, a.g.e., 148.
XXXVII. Hadis: En faziletli iman, her nerede bulunuyor isen, Allahn seninle birlikte olduunu
bilmendir. . Ankarav, a.g.e., 150-152.

279

tezkiyesi

282

erhin mevzlardr.

2.2.7.2.3. Usl:
erh, istifdeyi yaygnlatrmak iin Trke kaleme alnmtr. Krk hadis
erhlerinin karakteristiine uygun olarak birden krka kadar birinci, ikinci, nc vd.
hadis eklinde krka varncaya dek hadis sralamas takip edilmi ve her hadiste bir konu
incelenmitir. Ankaravnin dier eserlerinde de grdmz fasl kidesi uyarnca, bir
hadisin erhi bitirilirken dier hadisin erhine mevz asndan hazrlk yaplm ve
konular birbirine balanmtr. Bu adan eser bir btnlk ve i-uyum arz etmektedir.
Hadisler erh edilirken, nce hadisin Arapa metni zaman zaman farkl rivyetleriyle
verilmi ve metin XVII. asr Tresiyle tercme edilmi ve ardndan erh edilmitir.
erhte, nce hadiste geen temel terim ve mkil kelimelerin dil ve anlam asndan
tahlli yaplmaktadr. Hadislerde geen temel kavramlar ve bununla balantl olan sf
stlahlarn zh ve yorumunda, Knnin (. 730/1329) Istlht- Sfyye, Seyyid erif
Crcnnin et-Tarift ve bnl-Esirin en-Nihye adl eserlerinden faydalanlmaktadr.
Muhteva tahllinde konuyla ilgili yet ve hadisler zikredilmi, tasavvuf ve fkh
literatrnden yararlanlmtr. Hadislerin byk ounluu ktb-i sitte ve dier hadis
kaynaklarndan alnmtr. Hadislerin tasavvuf adan deerlendirilmesinde, tasavvuf
klasikleri arasnda yer alan Shreverdinin Avrifl-Marif, Gazalinin hyu UlmidDin, bn Farzn Divan, bnl-Arabnin Fssul-Hikem ve Fthtl-Mekkiyye adl
eserleri, Ankaravnin temel kaynaklardr. Bunlarn yannda bir Mevlev eyhi olarak
Ankarav ele ald btn konular Mesnev beyitleriyle zenginletirmi ve Mesnevyi
erhine temel dayanak yapmtr. ncelenen konular hakknda okuyucunun daha etrafl
bilgi edinmesi iin Tarkatname veya dier adyla Minhcl-Fukar adl eserine
bavurulmasna iret etmitir. Hadislerde geen fkhi konularn erhinde Hanefiliin
temel kaynaklarndan olan Serahsinin el-Mebsut, Mevslinin el-htiyar ve Seyyid
Alizadenin erh-u iratil-slam adl eserlerinden faydalanmtr.

280

281

282

XXXVIII. Hadis: Allah var idi ve Onunla birlikte hi bir ey yoktu. Ar suyun zerindeydi ve her eyi
zikre/levh-I mahfuza yazmt. Sonra gkleri veri yeri yaratt. . Ankarav, a.g.e., 153-155.
XXXIX. Hadis: Allah Rasul buyururlar ki: srailoullarndan bir adama, bir konuk mihman oldu. Ve
onun evine geldi. Ev sahibi adamn bir tane dii kpei vard. Kpek dedi ki: ben, Allah iin sahibimin
misafirine havlamam. Ancak o srada hamile kpein karnnda olan yavrucuklar havlamaya baladlar.
Orada bulunan kimseler buna hayret edip sordular: bu nedir?! onlardan birine, Allah vahy eyledikten
sonra, o kimse dedi ki: bu acayip durum sizden sonra gelecek bir mmetin durumuna benzer. O mmetin
sefih olanlar halim olanlarn kahrederler. . Ankarav, a.g.e., 156-158.
XXXX. Hadis: Allahm! Nefsime takvasn ver. Onu arndr. Zira sen arndranlarn en hayrlssn. Sen
dost ve mevlsn. . Ankarav, a.g.e., 159-160.

280

Hadislerle Tasavvuf ve Mevlev Erkn adyla tarafmzca neredilen eserin

hazrlanmasnda, Sleymaniye Ktphanesi-Antalya-Tekeliolu 148da yer alan nsha
esas alnmtr.

283

Nshann fer kaydndan edindiimiz bilgiye gre, eseri istinsh eden

Dervi Muhammed bin Muhammed el-Galatavdir. Muhtemelen Ankaravnin

dervilerinden olan mstensih, Rislenin istinsh Ankaravnin vefatndan yaklk 12
sene sonra, 21 Safer 1053/1643 tarihinde ikml etmitir.
2.2.8. iir Mecmas:
284

Baz kaynaklar Ankaravye nisbet edilen bir divandan bahsetse de ,

ktphane kaytlarnda byle bir eserini tespit edilememitir.
Ancak Dedenin Mevlev slkunun balangcnda Arapa, Farsa ve Trke
beyitlerle kark ekilde nazmettii 12 iirinin bulunduu bir iir mecmas vardr.
Mevln Mzesi Mzelik Yazma Kitaplar blm nr. 87de (vr. 112a-113a) yer alan
mecm mellif hattdr. iirlerin byk bir ounluunda eyhi I. Bostan elebinin
etkisinden dolay melm neve vardr. Mecmann bal yledir:

(Bu ciz fakr, bu dank szleri hallerin balangcnda sylemitir. Bu sayfaya

kaybolmamas iin yazlmtr)
smail Ankaravnin bu iirleri slkunun bidyetinde hallerinin tercman
olmak zere sylemesi, Mevlnnn evliynn yksek kermetlerinden ilki iirdir, sonu
ise varl deitirebilme ilmi olan kimy cmlesini teyid eder mahiyettedir. Mevln
seyr slk basamaklarnda ilerleyen kiinin ilk olarak iire ship olacan belirtir. Yani
slkun fen makamlarna ayak basan kiinin cezbesinin iddetinden dolay kendisine
manzm sz syleme ve iriyyet tabiatnn almas grlecektir. Fakat daha sonra gelen
bek makamlar ile kiileri ve eyy ird ile mevcd hallerinden yksek hllere
dntrebilme melekesi (kimy) meydana gelir. Dolaysyla iir bir aratr. Ama ise
ilh

sevgiliye

dntrmektir.

283
284
285

285

bir

name

yakmak,

bu

sayede

kendisini

ve

etrafndakileri

Ancak evvel-hir manas birdir anlayna gre iirin sadece slkun

Eserin dier nshalar iin bkz. Erhan Yetik, a.g.e., 107-8.

Skp Dede, 39; Mehmed Thir, Meyih-i Osmniyye Sekiz Ztn Tercim-i Ahvli, 26.
M. Erol Kl, Sufi ve iir: Osmanl iirinin Poetikas, stanbul 2004, 71.

281

bidyetinde sylendii anlalmamaldr. Zira iir bir irad ve ikml vastas ise iir
sylenmesi dimdir. Zira ird da dimdir. Deien sadece iirdeki keml derecesidir.
Mevln da hayatnn sonuna kadar iir syledii gibi, Ankarav de sylemeye devam
etmitir.
Mecmadaki iirlerinden bir ka:
I.
Sermest-i cm- akm hayrn- beng-i vahdet
Vehhn- vd-i evk reyyn- b- vuslat
Sebbh- bahr-i irfn seyyh- lem-i cn
Mifth- ar- rahmn misbh- kil-i zulmet
Sanma ki bm-i mum olam harba mil
ahbz- evc-i kudsm sayd- medr- hakkat
zde-i d gt bende ve fakr-i akm
Ne dnle mukayyed ne kfrle mumakkat
Ne kef u ne kermet ne zhd ne ibdet
Ne havf- nr- dzah ne hod recy- cennet
Tt-i b- kudsm nutkum ekerden ahl
Zevkini duymaz onun z ve rugan tabat
Ger ehl-i man ise ehlen ve merhaban lek
Ver ehl-i dav isen beyn ve beyneke elbet
Davy- kzibiyle tuttu cihn chhl
Her biri eyh-i lem bilmez nedir mehat
Srette Hzr u lys srette azlam-i ns
Ahvli gadr ve vesvs efli mekr u hlet
Destr kubbe denl yok dni habbe denl
Cbb libs ve cbbe hilat ona hadat
Ey sayd- kayd- ehvet vbeste-i riyset
Marr-i keyd-i eytn mahmr-i cm- gaflet
Oldun esr-i dny kaldn fakr-i ukb
Sevdy- sd ederken sermyen ol gret
N et mey-i muhabbet t ca gele cnn
Tekml-i mertebet kl anla nedir hviyet
Tahsl-i marifet kl bul srr- knt kenzi
Gunda eyle menk szm sana nashat
Gnc-i vcdun ire ol genci buldunsa
Erdin gny- cna gitti n u mihnet
Buldum rumz-i kenzi bedr-i mnr-i lht

282

Mihr-i sipehr-i nst sadr- serr-i kurbet

Sultn- ehl-i man Molly- Rm an
Burhn- dn takv ser eme-i hidyet
Drr cevhir olur b phe seng-i rze
Edn mrdi onun ger eylerse himmet
Srr- defter-i man-i evld- zl-fehhm
Huddm- b-kirma fhrist-i vecd hlet
erh u beyna gelmez ahvl-i Mevlevler
Bilem ki dilersen n bir ehle eyle hizmet
h ve krsz ol hazretin hakk in
Dah kelm- Hakk krdr sirc- mmet
Ya Rab u dde-i Hakk aknla aka eki
Ya Rab u gne-i Hakk evkinle ede lfet
Ya Rab bihakkin pr-i sultn- her d kevneyn
Ya Rab bihakkin berrecn- (?) eh-i velyet
Ya Rab bihakkin hilmir-rsihne fil-ilmi
Kulun Rshye ver ilim ve keml ve hikmet
Vuslattan urma cnn aknla kl cennn
Zikrinle kl dihnn ltfundan eyle rahmet
II.
Ey Gnl gel bu cihndan yr var sen kes eli
Var onun her bir umrunda nice bin keseli
Sakn aldanma onun lezzetine gurretine
Berk-i htif gibidir fark edegr bu meseli
Nimeti nikmet onun devletinin hiri let
Elem nine demez hele n-i aseli
Fri ol ekme elem mal onun mr- mell
me-i sm ve zerri semdir onun m hasali
Kimi md-i riysetle siysette esr
Kimi ch u mansb eh ire tesell
Kimi genc u gn ire nefyisler yer
Kimi gnc-i nda yok onun bir basali
imdi meydn- cihn menzilini terk etti
Bu Rsh okunu atal yayn basal

283

III. BLM
SMAL ANKARAVNN MESNEV ERH

284

3.1. Mecmatl-letif ve Matmratl-mrifin Genel zellikleri (MaksadUsl)

3.1.1. Ad:
smail Ankarav Trke tam Mesnev erhinin giriinde ve bu kitb- mstetba
Mecmatul-letif ve Matmretl-marif tabr olunsa, savbdan hl deildir. ol
cihetten ki ktb- mutebereden bunda marif-i celle ve letif-i kesre cem olmutur
1

diyerek, eserine Mecmatl-letif ve Matmratl-mrif adn vermektedir. Ankarav

erhini tek isim ve iki vasftan ibret olmak zere adlandrr. ki vasf erhin adn tek bir
isimde bir araya getirmektedir. Birinci vasf Mecmatl-letiftir ve bir adan erhe
konu tekil eden Mesnev metnine, bir adan da metin erhine dellet etmektedir. Buna
gre Mesnev eitli sfatlarnn yan sra Ankaravye gre latfeler mecmasdr.
Mecma ile kastedilen tm latfeleri kendisinde derleyen kitap demektir. Bir tasavvuf
stlh olarak latfe, sr, ince mana anlamnda dakka (oulu dakyk), anlay gcnde
(kuvve-i idrk) parldayan (lema) ve ibre, lafzn aktaramad her eit ince anlam ve
iret anlamna gelir. Latfe nefs-i ntka (ruh) karlnda da kullanlr.

Ankarav

Latfe-i ruh stlah- meayihte ol dakikatu'l-mana ve rakikatu'l-fehva olan hakkate

3

derler ki ibrete smaz ve irete gelmez. diyerek latfenin mutlak anlamda ve her
adan lafza, dile ve ibreye smayacan ifde eder. Ancak Mesnev hakkat, mana ve
latfelerin dile geldii ve cem edilip ibrelerin topland eser ise, sz konusu eserden
messire gitmek asldr. Dier bir ifdeyle Mesnev latfelerin kllne iret eden bir
eserdir. Zira rihe gre Mesnevdeki tm sahih kelimeler ve fasih szler bir mtekellim
ve mdebbire rcidir ki, mtekellim kll akl ya da kll ruhtur. kelmndan olur
malum kiinin kendi miktar kavlinin mistknca Mesnevdeki tm latf kelime ve
beyitler akl- ma ve akl- czden deil muhammed hakkat olan kll akldan sdr
olur. Kll akldan ya da rhtan sudr ettii miktarca Mevln Mesnevyi dile getirmitir.
Dile getirdikleri latfelerdir. Latfelerin cem edilmesi mutlak anlamda deildir. Bu
itibarla nefsl-emirde tm hakkat ya da latfelerin eserde cem edilmesi (mecma) sz
konusu deildir. Yani mecma olmas arazn cevhere, eserin messire, czn klle
4

iret etmesi hasebiyledir.

Dolaysyla dier adan Ankarav erhinin adnn

Mecmatl-letif olmas, Mesnevdeki bu latfe ve hakkatlerin erhedilmesi, ibreden

1
2
3
4

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 46-47.

Abdrezzak Kaani, Tasavvuf Szl, trc.Ekrem Demirli, stanbul 2004, 475.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 370.
. Ankarav, a.g.e., I, 388.

285

ibrenin mana seviyesindeki hakkatine tahkk edilmesidir.

Dier yandan Ankaravye gre mecma, birbirini tamamlayacak iki taraf
birletirmeyi ifde etmektedir. rih Mesnevide geen yet ve hadslerin erhi olan
Cmiul-yt ile Ftihul-ebyt cem ettikten sonra erhine tafsltyla baladn ifde
etmektedir. lk 18 beyit erhi olarak Ftihul-ebyt Varlk ve mertebeleri anlay
erevesinde Mesnevnin asl konusunu zetledii aklda tutulursa, erhin adnda geen
mecma lafzyla Mesnevnin er dayanaklar olan yet ve hadisler ile vahdet-i vcd
anlaynn birletirilmesine iret edilmektedir. Bu iret er tavr ile tahkk tavrnn
birbirini tamamlamas eklinde yorumlanabilir.
Matmratl-mrif sfat ise ayn ilk vasf gibi hem Mesnev metnine hem de
erhe dellet etmektedir. Bu iki delletin medll hakknda Ankarav u izh getirir:
Mesnevde bu zikrolunan esrr akl- klln ve mertebe-i hakkat-i klln srlardr.
Bunun sylenmesine sebeb ve illet ne olur? Akl- cz'i akl- kllden veyahut mertebe-i
ulhiyyetten ki hakkat-i kldr syleyici olmazd ve kl mertebesinin esrrn nakl
klmazd. Eer ol kl mertebesinden tekz tekz zere olmayayd ve akl- cz'iyyi nakl
klmazd. Esrr- kl eylemee rab ve talib klmayayd. nkim mertebe-i klden aklla
tekaza tekaza zere eriir. O deryay hakkatin mevci bu alem-i srete yetiir. Ol deryann
mevcinden murad mani ve hakayk ve esrr ve dakyktr. Nitekim Hazret-i Mevln
(k.s.) btnlarndan temevvc edip bu zhir aleme bu kadar emvac- deryay hakkat olan
marif ve ulm gelmi ve kitab- Mesnevde elfaz ve huruf zurufunda karar klmtr.
Ankaravye gre kll akldan gelen latfelerin zhir lemindeki eserlerine marifetler ve
ilimler denilmektedir. Marifetler ve ilimler latfe ve hakkatlerin sretleridir. Sretler
Mesnevde lafza brnmtr. Ankarv erhinin fonksiyonu ise bu lafzlarn mana,
marifetlerin taalluk ettikleri hakkat ynnn kef edilip erh edilmesinden ibrettir.
Ankaravye gre sz konusu adn tek bir isim olmas asndan ise erhe iret etmesidir.
erh, slm ilimlere dair literatrdeki bir ok latfe ve marifetlerden istihdda bulunmas
sebebiyle bu ad almtr. Dolaysyla erh Mesnev ibrelerinin fkhtan tasavvufa kadar
her bir slm ilme taaluk eden ynn cem etmeyi amalar. Bu da Ankaravnin
tasavvuf dncede cmi tavrnn bir gereidir.
Mecmatl-letif ve Matmratl-mrif, baz geleneksel ve modern
kaynaklarda ilk 18 beyit erhi olan Ftihul-ebyt ile kartrlarak farkl isimlerle anlr.

286

Zira Ankarav nve ilk 18 beyti erhetmi ve erhin basklarnda Ftihul-ebyt mstakil
bir ksm olarak baslmtr. Katip elebi, Reynold Nicholson ve Bediuzzaman
Firzanfer, erhi ilk 18 beyit erhinin adyla kartrarak Ftihul-ebyt olarak
kaydederler.5 erhi Bursal Mehmet Tahir erh-i Mesnev erif el-msemma Mefthulebyt, smail Paa Badadi ise Ftihul-ebyt fi erhil-Mesnev olarak yanl bir ekilde
adlandrrlar.6
3.1.2. Ganem Dede Nshas ve Basklar:
Ktphne kaytlarnda en fazla Mesnev erhi nshas Ankaravye ait olandr.
zellikle tm Mevlevhne ktphnelerinde bulunmaktadr. Bunun balca sebebi daha
nce de ifde ettiimiz gibi Mesnevhnlarn iczetnme gerei okumakla mkellef
tutulmalardr. erhin orijinal nshas Sleymaniye Ktp. Pertev paa 306-307dedir.
Rsh Dedenin kri-i Mesnevsi ve manev evld Dervi Ganeme iml ettirdii talk
nshadr. ki cild ve her cildde Mesnevnin er defterinin erhi bulunmaktadr. VII.
Defterin erhi bu nshada yoktur. I. cild 434 vr., 41 st.; II. Cild 630 vr. 41 st. halindedir.
Nshada Mesnev kelimesinin ksaltmas olan mim srhunun ardndan krmz
mrekkeple st izilmi beyitler yer lar. Ganem Dede nshas olarak adlandrlan bu
orijinal nshada I. ve II. Defterin erhinin tetimme tarihleri yoktur. III. defter erhinin
tetimme tarihi 15 evvl 1033 (Pazar Gn-duh vakti)/ 7 Temmuz 1624tr. II. Cildin
bandaki IV. defter erhinin (1b-189a) tetimme tarihi 10 Muharrem 1035 (Aure gn)/
10 Ekim 1625; V. Defter erhinin (191b-381a) 3 aban 1035 (Perembe)/ 4 Nisan 1626;
VI. Defter erhinin (385a-630b) 11 Ramazan 1036 (Perembe)/ 5 Mays 1627dir. Mein
ciltli, tezhipli ve miklbldr. V. Defter ile VI. Defter erhinin sonunda rih tarafndan
ki mellifin ksaltmas olan mim harfi vardr- tetimmenin ardndan bir kasde yazlmtr.7
Kasde:
Bihamdillhi vel-minneti bu erh eriti pyne/Msellem ide bunu hak bula yek ehl-i imne
Bin otuz alt trhinde yedi defterin erhi/ yazld hep tamm oldu hediyye oldu yrne
Tefsr ve ahds ve merf drrlerinden ok/ dizilir semt-i tahrre nice bin drr-i hne
Cevhir anlayan rif bilr bu drrlerin kadrini/ cevhir bilmeyen ndn ne drer bilr ne drdne
Tetebb eyleyen tlib bu erhi evvel ve hir/ bulur ol genc-i many eriir nice bin kne
5

6
7

Ktip elebi, Kefuz-zunn I, 1087; Brockelman, GALS, II, 662; R. A. Nicholson, The Mathnawi of
Jalalud-din Rm, Leiden-London 1925-1940, II, xvii.
smil Badd, Hediyyetl-rifn, I, 218.
. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), II, 381a, 630a.

287

Vel irfn olmayan tetebb dahi klmayan/ bulamaz bunda genci grr ol bunu vrne
Kitb- Mesnevnin bu yznden ald estrn/ dah kef etti esrrn komad hcet imne
Bu erhe ehil olan lbd bu fenne mahrem olandr/ buna ehil olmayan kimse bu fenden olur
bgne
Ki bu erh-i latf-i b-bedel hv ve mildir/ tefsr ve ahds ve mariften nice hne
Bunun her birisi gy arb- ilme peymne/ bulardan n eden k olur drer ire mestne
arb- cennetin zevkin bulur n eyleyen bilir/ bu meyden imeyen gfil ne mey bilir ne
meyhne
Bu rbun imdilik ehli kat ndirdir lemde/ vel davy- ehliyyet edenlerle dolu hne
Kers zre her biri diline geleni syler/ ne Allahtan hay eyler ne uyar kendi Kurne
Uyar vesvs hannse satar kendisini nse/ muhlif sz elbse hem uymaz z erkne
Bunun ehlinden r eyler taallmden firr eyler/ tekebbrde karr eyler dner o demde eytne
Bu halkn dah temyzi acep fsid olup gitti/ hnermend olmayan ahs sanrlar imdi ferzne
Acib asra eridik hezern ilim ve hikmetten/ bu nsa imdi yek oldu hemn bir kuru efsne
Kodular dn takvy okuyup yazmalar gitti/ dtler sm zerre kesd eriti irfne
Hussan bu fenn-i zbya tlib-i fn ndirdir/ olanlar dah fil-cmle mukayyed olmaz izne
Tarkimizde olanlar dersen her biri baka/ bana Mesnevhndr ba emez o bu gvne
Bu ilmin tlibi olan bir ehle ser-fr klsn/ ve ill irret-gn olup der ol cehl ve nifke
Vel her Mesnevhn bu ilme ehil sanmasn/ ne em buna ehil oldu ne olan ona pervne
Eer bir ehil bulmazsa bu erhi okuyup yazsn/ bunu bir hoa okumak kifyet eyler insne
lh sen bu erhi kl azz ve muhterem her dem/ ki ehl-i dil bunca ede hamil-i gerden-i cne
Dah tliplere bunu myesser eyle sultnm/ ki onlar bunu herr dem vesle ede kne
Bu erhe bis olan fervn- rahmet et y Rab/ dah talm eden cna okuyup dah yrne
Bihakk Hazret-i hatm-i rsul hir nefes y Rab/ bizi imanla hatm et mukrin eyle Rdvne

Bu kasde erh basklarnda yer almamaktadr. Sebebi ise kasdenin ilk beytinde
erhin VII. Cildine iret edilmesidir.
erhin dier kadim nshalar unlardr:
1-Sl. Ktp ehid Ali Paa 1269daki I. ve II. Defterleri kapsayan nsha mellif
hattdr. lk nce Fatihul-ebyt yer alr (1b-35b). I. Cildi 1b-204, II. Cild ise 204b-445a
arasndadr. Tetimme tarihi yoktur.
2-Sl. Ktp.Hlet Efendi 204de bulunan I. defter erhini kapsayan nshann (1b221a) tetimme kaydnda evval 1034/Temmuz 1625 yazmaktadr. Nshann mstensihi
belli deildir. ehid Ali Paa nshasna kyasla daha dzgndr.
3- Sl. Ktp. Hlet Ef. 274de yer alan nshada mellif hatt kayd vardr.
Ftihul-ebyat (1-b-41a) ve erhin I. defterinin bir ksm bulunmaktadr. Tetimme kayd

288

bulunmamaktadr.
4-Sl. Ktp. Halet Ef. lavesi 79da Ankaravnin mrdlerinden olan Dervi
Muhammed eydya ait olan II. Defterin bandaki beyan- ez hikmeti tahriri in
mcelled srhuna kadar erh nshas vardr. 1038/1626 tarihlidir.
erh, Osmanlda en yaygn okunan Mesnev erhi olduu iin eitli basklar
yaplmtr:
Kahire Drut-tbatil-hidvne basklar: I. bask 1221/1806; II.Bask
1241/1835; III.Bask 1251/1845. lk bask cild ve her cildde iki defter erhi
bulunurken, II. Bask alt cild ve her cildde bir defter erhi bulunduu halde baslmtr.
stanbul Matba-i mire basklar: I. Bask 1257/1841; II. Bask 1289/1872. bu
basklar yedi cild halinde, VII. Cild VI. Cildin tekmilesi olmak zere baslmtr. Hem
Kahire hem de stanbul basklarnda tartmal yedinci defter erhi bulunmamaktadr.
Ayrca Ganem Dede nshasnda yer alan dibace ve ilk 18 beyit erhi ile VI. Cild erhinin
mukaddimesinde yer alan VII. Cildle ilgili aklamalar karlm, V. Ve VI. Cild
erhlerinin sonundaki fer kaytlar ve kasdeler baskya girmemitir. Bunun sebebi
matbaann VII. Cildi kabul etmemesi olsa gerektir. Byle olmakla beraber basky VI.
Cild erhinin tekmilesi diye yedi cild yapmalar yn- hayrettir. Byle yapmalarnn
Yenikap eyhi Mehmed Celleddin Dedenin sylediinin8 aksine VI. Cild erhinin uzun
olmasyla ilgisi bulunmamaktadr. Zira cild uzunluklarna bakldnda sayfa adedi olarak
en kaln cild IV. cilddir ki, matbaa mantnca bu cildin de iki cild hlinde yaynlanmas
gerekirdi. Oysa IV. cild tek cilddir. Matbaann zannmzca byle yapmasnn sebebi
Abidin Paann iret ettii gibi VII. cildi ve Ankarav erhini aslyla kabul edenlerin
itirazlarndan bir lde saknma amacyladr.
Kahire I. basknn sonunda Mesnev ve erhini tantan Drut-tba tarafndan
dlen kayt ve iir yledir:
Kelm- icz- intizm- mtekellim-i nutk-i fern beret-i nbvvet-i
raslis-sakaleyn hccet-i kta-i seyyidil-mrseln mil-i rumz ve l ratab ve la ybis
ill f Kitb- mbn tenzln min rabbil-lemn unvn- erefnme-i fahrir-rsul
8

Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, Drul-hilfet 1329, 218.

289

besmele-i kitb- akl- kll nutk-i b-keyf-i Hdvend-i b-n lzime-i unvn l
yemessuh illal-mutahharn buyurulan kelm- kadm ve nazm- kermin many-
latfini mtemil mirt- hakyk- ey mazhar-i hitb- vem yantku anil-hev
seyyidl-ver (s.a.v) hazretlerinin man-i ahds-i erfelerini ve ahbr-i ebrr muht
ve mil olan Mesnev-i erfin Ankarav erhi demekle beynel-enm makbl ve marf
kitb- mstetbn erh-i Mesnev trhi ve recebl-ferdin evhirinde hidivv-i ekrem
dver-i muazzam Ftih-i ebvbil-hayr vel-ekrem ndirz-zamn vel-asr hkmrn-
iklm msrl-hc Muhammed Ali Paa Efendimiz Hazretlerinin Drut-tbatilhidvnelerinde basld.
Tabla tekml olup erh-i Cenb- Mesnev/ n- Mevlevyna burhndr Kitb- Mesnev
Mrid-i kmil deme nyb ey slik hemn/ Mrid-i kmildir effa hitb- Mesnev
Mnkirn- dehre manend-i sikender ekti sedd/ At beyt-i vahdet ve irfna bb- Mesnev
ka gsterdi ry-i hid-i esrr- Hak/ ehre-i mandan atkta nikb- Mesnev
Eyleyip tashhine Ahmed Efendi say-i tm/ oldu yan nil-i ecr ve nvvb- Mesnev
Ettirip Ftih seniyy-i ilhm kalb-i dvere/ kld bu hizmette yan intihb- Mesnev

1289 tarihli Matbaa-i mire basksnn ilk cildinin bana erhten evvel Skp
Dedenin Sefnesindeki smail Rsh Ankarav ile ilgili ksm aynen ilve edilmitir.

3.1.3. Yazm Sreci:

smail Ankarav, erhin Mevlnnn rhniyyetinden istimdd ile ibdr
tarkiyle kendisine yazdrldn VI. Cildin tetimmesinde belirtmektedir. Nasl ki
Fussl-hikem bn Arabye Hz. Peygamberin hakkati ya da rhniyyeti tarafndan
misl leminde verildiyse, Mesnev erhi de Mevlnnn rhniyyetinden Ankaravnin
kalbine manalar hlinde indirilmi, Ankarav de manalar lisnna aktmtr: Bu kallu'lbiza ve admul-istita olan fakr-i kesrut-taksr dahi bu erh-i erfi yazmadan ve
mana drrlerini semt-i tahrre dzmeden mukaddem, ol Hazret-i mukaddesenin kelm-
alsine mnsib erh yazmaya ve onu tabr ve tefsr klmaya kalb-i zafde kudret ve
istitat yok idi. Hatta bu kitb- lnin erhine baz yrn nice zaman bu fakre hsn-i
nazarlar olduu mlbesesiyle vfir-i ikdm eylemiler ve bu kitb- kerme ltf edin, siz
hem bir erh yazn diye sylemiler idi. Bu fakr adem-i istitatam grp, nice mddet
imtina eylemi idim. Lkin halkn dilleri Hakkn kalemleridirdir deyip, onlarn sz
vastasyla bu kelm- lnin shibi olan sultnm ve prim ve dnya ve hirette destgiim
nr-i zamrim ve ems-i mnrim hazretlerinin ruh-i erifleri ve kalb-i latfleri cnibine

290

tevecch-i tmla kalben ve kleben mteveccih oldum ve istimdd kldm. Ol hm

hazretlerinden bu bhun kalbine olan revzeneden Yemende olan sheyl yldzndan
akka gelen renk ve pertev gibi pertev-i meli geldi ve kalbimi mntabi kld. Ve rhum
ondan reng-pezr oldu. Pes 18 ebytn erhini ol pertev ve lema vstasyla yazmak bihamdilillah myesser oldu. Ondan sonra kalbten kalbe olan revzen cnibinden acibler,
nutuklar ve garib tabirler c u hurua geldi. Ve ol hazretin rhniyyetinden beri
fyzt- manev ve ftht- ilm dern- dile zuhr kld ve dern- dilden dahi c u
hura gelip, lisn tarafndan cr oldu. Pes ol eme-i lisndan cr olan yenbi-i hikemi
veled-i muhterem yani Dervi Ganem kse-i semle alp, havz- dernuna koyup, kalem-i
hikmet beyn ona lle klp sahif ve evrk zere mnend-i b- hayat olan man-i
erifeyi tahrr ve tastr kld. Ve bihamdillahi Tel yedi mcelled erh bu slb zere
vcda gelip tamm oldu ve nihyet buldu. Pes bu suhuf ve evrk zere grdn b-
hayat- mannin ser-emesi asl- Hazret-i Mevln oldu (k.s.). mdi bu erh-i erifte ve
tahrr-i latfte her ne kadar mana-i hsn ve nkte-i mstahsen grr isen bunu byle bil ki,
Hazret-i Hmun rh-i eriflerinden beri bu b-huun kalbine gelmitir. Yok yok kul ve
sahip olduklarnn tm efendisinindir kavlinin hasebince neam bu abd-i fakr ve hem
bu nutk ve takrr ve tabir ve tahrr her ne ise cmlesi ol Hazret-i mukaddesenin olmutur.
Ve bu tarafa ol taraf- lden gelmitir. Ve bu szleri bir kmilin rh-i erifine tevecch-i
tmla mteveccih olup, ondan kendi kalbine nice man ve esrr gelen kimse bilir. Ve
mhn fitbtan ne tarkle nr istifde eylediine vkf olan kimse vkf olup ve buna
inde'l-meyih ibdr denir.9
smail Ankarav erhinin mukaddimesinde, nce Mesnevde geen Arapa
beyitleri, yetleri ve hadisleri bir araya getirip erh ettii Cmiul-yt, ardndan ilk 18
beyit erhi olan Ftihul-ebyt yazdn ifde eder. erhin yazlmas, mstakil iki kitap
olarak belirttii Cmiul-yt ve Ftihul-ebytn (( ) Rahman 19)
yetindeki nkte uyarnca bir araya getirilip dier Mesnev beyitlerinin erh edilmesiyle
meydana gelmitir. erhin mstakil bir kitap olmas ise (( ) Rahman 20)
srrn beyn etmekten kinyedir. Bu balamda erhin yazlma sebeplerinden biri )
(( Rahman 22) yetindeki remzin mefhmunca erhi okuyanlarn

. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), II, 629b. bdr hakknda bkz. . Ankarav,
Minhcul-fukar, 21.

291

beyitlerdeki latfeleri ve manalar istintc etmelerine vesile olmaktr.10

Sahih Ahmed Dede, Ankaravnin erh mukaddimesinde verdii bilgileri
kronolojik adan kaydetmektedir. Buna gre nce Galata Mevlevhnesine tayin
edilmeden nce Konyada 1017/1608de Cmiul-yt yazd. 1028/1618-9 tarihinde
(mim) srhlu ve Mesnev beyitlerini ihtiv etmeyen Mesnev erhine balayan Ankarav,
1031/1622 tarihinde bu erhi 6 defter olmak zere tamamlad. Ayn yl tafsilatl bir erhe
girien rih, I., II. Ve III. Defter erhlerinin 1033/1624 tarihinde yazma ilemini
bitirdiinde, gz hastalna tekrar mptela oldu. Hastalktan kurtulursa Ftih tefsiri
kaleme alacana dair ahd etti. Gzleri shhate kavutuktan sonra, erhini imla ettirdii
Ganem Dervi Ahmed niyaz ederek, IV. defter erhini 1035/1625-6de tamamlad. V.
defter erhini yarladnda ayn yln Zilhicce aynn sonlarna doru VII. defter mrdn
tarafndan kendisine verildi. erhi yarda kesen Ankarav, VII. defteri erhetmeye
koyuldu. VII. defter erhinin de yarsna geldiinde tekrar dnp V. Defterin erhine
devam etti ve 1035/1626da tamamlad. Sahih Dede VI. Defter erhinin tetimme tarihini
zikretmemektedir. Ganem Dede nshasna gre V. Defter erhinin tetimme tarihi
1035/1626; VI. Defter erhi 1036/1627dir. Buna gre Mecmatl-letif ve
Matmratl-mrifin yazlmas be il alt yl bulmutur. Bunun yansra Sahih Dede
VII. Defterin tetimme tarihini 1041/1631 olarak kaydeder. VII. Defter erhini de yazm
sreci iine dhil edersek, erh 1031/1622de balayp 1041/1631de sona erip, yaklk
10 ylda telif edilmitir. Ancak Sahih Dede baz tarihlerde yanlmaktadr. Birincisi
Ankarav VII. Defter erhinin mukaddimesinde ilk erh takrrine yani dibce ile ilk 18
beyit erhine 1030/1621de baladn sylemektedir.11 Ganem Dede nshasna gre V.
Defter erhinin tetimme tarihi 1035/1626; VI. Defter erhinin tetimme tarihi ise
1036/1627dir. Ayrca Sahih Dedenin sylediinin aksine V. Defter erhinin takririnin
yarsna geldiinde VII. Defter zuhr eder. V: defter erhini tamamladktan sonra VI.
Defter erhine balamayp, VII. Defter erhine balar. erhin yarsna geldiinde VI.
Deftere dner ve VI. Defter erhini batan sona tamamlar. Daha sonra yarda kalan VII.
Defter erhini nihyete erdirir.12
Sahih Ahmed Dedeye gre, Ankarav iki farkl srette Mesnev erhi yazmtr.
10
11
12

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 48.

. Ankarav, VII. Cild erhi, 2a.
. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas), 385a.

292

1028/1619 tarihinde ki Galata Mevlevhnesine tayin olduu tarihtir- 6 defter zerine

mim srhlu fakat beyitlerin kaydedilmedii ilk Mesnev erhini yazmaya balam,
1031/1622de tamamlamtr. erh muhtab dikkate aldmzda Mesnevhan olanlar iin
telif edildiinden, nsha Mesnevhnlarn bir Mesnev beytine bir de erhine baklmasn
gerektirecei iin, rih nshann biti tarihinden sonra Zilhicce 1031/Ekim 1622de,
Mesnev beyitlerini tahrir ederek daha tafsilatl bir erh nshas kaleme almaya
balamtr. Bylece iki farkl ekilde alt defter zere Mesnev erhi ortaya kmtr. Biri
mim srhl ve dieri beyitli Mesnev erhi.13 Sahih Dedenin bahsettii ikinci nsha
Ganem Dede nshasdr. Bu nshada dibace ve ilk 18 beyit erhleri ayn biimde
kalmtr.
3.1.4. Maksad:
3.1.4.1. Tarihsel durum:
Rsh Dedenin Mesnevyi erhetmesindeki maksadn iki ekilde ele
alabiliriz: birincisi tarihsel durum asndan, ikincisi tarihsel olann tesinde metnin
nefsl-emirdeki durumu ya da dier bir ifdeyle metnin gereklilikleri asndan. Ancak
bu iki durum irtibatl olarak birbirlerini gerektirir. Dolaysyla tarihsel gereklilikler ile
metnin biztihi erhinin gereklilikleri paraleldir ve birbirlerini yanstrlar. Tarihsel
gereklilikler ile kastettiimiz erhe muhtab olanlarn sosyo-kltrel ihtiyalardr. Bu
ihtiylar ayn zamanda bir eksikliin gstergesidir. Eksikliin ortaya kmas ise
muhtelif siyasi, sosyal ve kltrel artlarn sonucudur. Bu artlarla mall olan erhe
muhtab kesim ise iki ksmdr: birincisi Mesnevhn ya da Mevlev olanlar ki dier
tarkat mensuplarn da buraya dhil edebiliriz, ikincisi tarkat dnda bulunan
kimselerdir ki kastedilen Kadzdelelilerdir. erh her iki kesimin ihtiylar gzetilerek
telif edildii gibi, erhin mahiyetinin ortaya kmas da bu ihtiylar ortaya karan
tarihsel gerekliliklerin bir sonucudur. Ancak erh sadece tarihsel gerekliliklerin bir
sonucu olan tarihsel metin eklinde grlmemelidir ki -modern dnemde erh metnine
daha ok bu ekilde yaklalmtr- erh metni her trl balamdan soyut olarak nefslemirde ontolojik bir mahiyete taalluk etmektedir ve bu mahiyetin tecelli ettirilmesini
amalar. Hem tarihsel maksad hem de ontolojik maksad rihin erhte gzettii usl
tayin ettiinden, usl maksadn tahakkuk etmesini salamaktadr. nce erhin
yazlmasnda gdlen tarihsel maksad ele alalm.
13

Sahih Ahmed Dede, 293-295.

293

erhe muhtab ilk kesim sz konusu olduunda, Ankarav erh sonunda ind
ettii kasdede erhinin ncelikle Mesnevhnlar ya da yrn iin telif edildiini syler.
yet Mesnev okumak Mevlev tarkatnn erknndan ise, bu rknn laykyla yerine
gelmesi iin Mesnevyi anlamaya lyk Mesnevhnlarn ya da Mevlevlerin de
bulunmas gerekir. Ancak Ankaravye gre byle bir zmre lyk- vechiyle yoktur.
Byle bir zmrenin yokluu ya da eksikliinin giderilip var oluun gerekletirilmesi iin
ncelikle Mesnev metninin var olu imknlarn zorunlu hle getirmek gerekir. Zorunlu
hle gei ise ilkin Mesnevnin bir metin olarak ortaya konulmasyla balamaktadr. Bu
itibarla rih metni eitli kadm nshalarla karlatrp tahkk etmi ve bu tahkkli metin
iczetname gerei tm Mesnevhnlarn uymakla mkellef tutulduklar bir metin
olmutur. kinci adm metnin anlalmas iin erh edilmesidir ki, erh tarihsel ihtiylar
gzetilerek yazlmtr.
Tarkimizde olanlar dersen her biri baka/ bana Mesnevhndr ba emez o bu gvne
Bu ilmin tlibi olan bir ehle ser-fr klsn/ ve ill irret-gn olup der ol cehl ve nifke
Vel her Mesnevhn bu ilme ehil sanmasn/ ne em buna ehil oldu ne olan ona pervne

Ankaravnin bu cmleleri Mevlev tarkatinin mevcd hlini beyn etmektedir.

lk blmde de ele aldmz gibi Ankaravye gre Mevlevler tahkkten takld
derekesine dmlerdir. Mevlevlik en genel tanmlamayla bir tasavvuf yolu ise bu
yolun mahiyetinden sapmalar sz konusudur. Yolun mahiyeti ya da kmil mertebesi
muhakkik olma mertebesidir ki, hakki melmet mertebesidir. Hakiki melmet mertebesi
muhammed mertebe olmas hasebiyle de ancak mertebenin hkmlerinin tahakkuk
etmesi iin mertebenin hakki shibi olan Hz. Peygamberin ahsna ve ahsn ortaya
koyduu fiillere tam bir ittiba kanlmazdr. ttiba fiilleri ve halleri eratin bizatihi
kendisidir. Dolaysyla hakki melmet olmak ayn zamanda mteeri olmaktr. Takld
ise hakkat olan erate kmil ittiba etmemektir. Takldde marifet eksiklii sz konusu
olduu iin kmil ittib gereklememektedir. Hz. Peygambere kmilen ittib edenler ise
muhakkiklerdir. Zira marifet shibi olarak Hz. Peygambere ittib etmektedirler.
Mevlevler marifeti eksik olduklar iin eratten uzaklamlardr. erattan uzaklatklar
iin taklde dmlerdir. eratin tam bir ekilde yerine getirilmesi mukallid mevlevleri
muhakkik seviyesine yneltecektir. Muhakkik sf seviyesine ird eden metin ise tm
Mevlevlere gre Mesnevdir. Bu itibarla Mesnevyi anlalr bir ekilde Mevlevlerin
nne getirmek gerekmektedir. Ankaravye gre mukallid melmlerin en nemli
eksiklii erat ise, Mesnevde eratin ilkelerini temin eden naslarn beyitlerden istihr

294

edilmesi gerekmektedir. Zira Mesnev naslar temelinde ykselen ve kaynan alan bir
metin yapsna shiptir. Beytin erat boyutunu anlayan Mesnevhn, erata dayanan ve
onu marifet asndan ikml eden tarkat boyutunu da anlamas gerekir. Ankarav
erhinde bu boyutu zellikle ilk tasavvuf klasiklerine dayanarak vermektedir. nc
boyut hakkat boyutudur, nc soyutlama dzeyidir. Hakkat hem erat ve tarkata
dayand gibi erat ve tarkata anlamn veren eydir. Ankarav hakkate dair fikirlerini
ve istihdlarn ehl-i tahkk dedii bn Arab, bn Frz ve Sadreddiin Konevden
yapmaktadr.
Ferruh elebi ve Hsrev elebi zamanlarnda Mevlevliin fonksiyonalitesini
yitirmeye yz tutmasnn ardndan XVI. asrn sonlarnda Ankaravnin eyhi I. Bostan
elebi ile balayan Mevlevlikteki toparlanma, Ankarav ile tarkatin her kesime nfz
etmesiyle devam eder. Bu nfz faaliyetinde Ankarav nce Mevlevlerin ilim, irfn
shibi olmas ya da tahkk dzeyine erimesi iin Mesnev metnini kullanmtr.
Ankaravnin de iret ettii gibi Mesnevyi bir erh yardm olmakszn dorudan
okuyamayan ve Farsa bilmeyen Mevlevler hli hazrda Trke em erhini
kullanmaktadrlar. Ancak Ankaravye gre em Mesnevdeki manann ortaya
kartlmasnda olduka zayftr ve de byle bir kefe ship deildir. Dier taraftan baz
Mevlevler sadece Mesnevyi ya da em erhini okuyarak ve bir eyhe intisb etmeden
hakkate ulaacaklarn zannetmektedirler. Oysa kitap okuyarak hakkate tahsil etmek
mmkn deildir. Baz manalarn ve latfelerin anlalmas sz konusu olmakla beraber,
bunlar malumat terkmnden baka bir ie de yaramayacaktr. Haddizatnda bu tavr sf
bir tavr da deildir. Bu tavr takld tavrdr ki, Ankaravnin sklkla vurgulad mukallid
ya da mteebbih melmler tavrdr. Ankaravye gre iki ey yaplmaldr. Birincisi
yaayan bir mride intisb edilmelidir. kincisi o mridin gzetiminde ve erhi
eliinde Mesnev okunmaldr. Zira Mesnevdeki hakkatlerin Mesnev okuyannn
ahsnda teahhusu ancak bu ahsa rehber olacak bir mridi istilzm ettirmektedir.
Mrid Mesnev metnindeki erat, tarkat ve hakkatlere dair bilkuvve srlar tahkk
ederken, ayn zamanda bu srlar mhade leminde bilfiil tahakkuk ettiren kimsedir.
Dolaysyla Mesnev okumak sadece lafzlar okumaktan ibret deildir. Lafzlardan
manaya ulamak ve manann fiiliyata dklmesidir. Fiiliyt ise ancak bir topluluk iinde
anlam kazanr. Tek bana yaplan her trl amelin sadece o ameli yerine getirene taalluk
eden bir sonucu vardr. Oysa toplu halde yaplan ve muvfakata dayal bir amelin sonu

295

vermesi ve anlam kazanmas hakkat denilen eyin muvfakatla kazanlan bir ey olduu
sz konusu olduunda amelin in yn ortaya kar. n ise bir mekn ve meknda
konumlanan messese etrafnda meydana gelir. te bu messese Mevlevliktir.
Mevlevlikte en nemli amel Mesnev okumak ve okunann yaanmas ise, Mevlevliin
gerek manada bir tarkat messesesi olmas zorunludur. Bu zorunluluun n art ise
Mevlevlere ve Mesnevhnlara ird edecek bir Mesnev metni ve erhi sunmaktr. te
smail Ankarav Mesnevyi Osmanl toplumunda Trkeye tam tercme ve erh eden ilk
mevlev eyhi roln stlenmitir. Roln Mesnev zerinden gerekletirilmesi, tarihsel
zincir ierisinde metnin mellifi ya da muhakkik diliyle tercmnnn tarkat piri Mevln
olmas hasebiyle olduu gibi, metnin messesenin zerine in edildii erat-tarkathakkatn tmn kapsayan cmi bir kitap olmasdr. Ankaravye gre em
Mesnevnin bu ynn birlikte ele alp erh etmeye ehil bir kimse deildir. Zira en
bata Mevlev gelenekten gelmemektedir ve tarkat messesesi altnda yetimemitir.
Dolaysyla Mevlevlerin Mevlev gelenekten gelen ve pir Mevlndan istimdd alan bir
Mevlev eyhinin erhine ihtiylar vardr ki, bu erh stanbul Mevlevliinin piri smail
Ankaravnin elinden kmtr.
Mesnev erhinin yazlmasndaki tarihsel adan ikinci maksad Mevlev dnda
olmak zere Kadzdelilerin tavrnn gzetilmesi sretiyledir. Ankaravnin zikrettii
XVII. asr stanbul Mevlevliinin kaydettii bu durum sadece Mevlevlik tarihiyle zh
edilecek bir ey olmayp, asrn inhitt iinde olan marifet anlayyla balantldr.
Nitekim Ankarav bulunduu asrn rhundan bahsetmektedir ve baz tenkidler
getirmektedir.
Bu rbun imdilik ehli kat ndirdir lemde/ vel davy- ehliyyet edenlerle dolu hne
Kers zre her biri diline geleni syler/ ne Allahtan hay eyler ne uyar kendi Kurne
Uyar vesvs hannse satar kendisini nse/ muhlif sz elbse hem uymaz z erkne
Bunun ehlinden r eyler taallmden firr eyler/ tekebbrde karr eyler dner o demde eytne
Bu halkn dah temyzi acep fsid olup gitti/ hnermend olmayan ahs sanrlar imdi ferzne
Acib asra eridik hezern ilim ve hikmetten/ bu nsa imdi yek oldu hemn bir kuru efsne
Kodular dn takvy okuyup yazmalar gitti/ dtler sm zerre kesd eriti irfne
Hussan bu fenn-i zbya tlib-i fn ndirdir/ olanlar dah fil-cmle mukayyed olmaz izne

Ankaravnin krslerde diline geleni syleyen vs. eitli vasflarla yerdii

zmre vizler zmresi olan Kadzdelilerdir. Kadzdelilerin Mesnevye ynelik baz
tenkidleri vardr. Mesnevnin cehennem dili (?) Farsa yazlp, iir olmasndan dolay

296

yneltilen tenkidler bata olmak zere yet ve hadislerle ilgili olmamasna kadar uzanan
tenkidlerdir.14 Son tenkid Ankaravnin erhinde dikkate alddr. Nitekim Ankaravye
gre Mevlevler mukallid melm tavr ile eratn tatbikinden uzaklatklar gibi,
Kadzdeliler de eratn sadece kryla megl olan dier bir kutuptaki zmredir. Bir
dier ifdeyle muhammed mertebenin gereklilii olan erat (din) kmil manada ortada
yoktur. dolaysyla her iki kesimin de erata sevketmek gerekmektedir. Mevlevleri
tarkat ve hakkat mukallidliinden erat zere tahkkde bulunmaya, Kadzdelileri ise
erat mukallidliinden erat zere tahkkte bulunmaya yani tarkat ve hakkate ird
etmek gerekmektedir. Ankarav Mesnev erhinde nasslara yapt vurgu ve temel slm
ilimlere dayanmasnn sebeplerinden biri budur. Yani Kadzdelilere ynelik erhte
gdlen maksad erh usln de belirlemitir. te yandan Ankarav tarkat ve hakkat
tlibi olmayan kimselerin de erhi okumasn tavsiye etmektedir.
Bu ilmin tlibi olan bir ehle ser-fr klsn/ ve ill irret-gn olup der ol cehl ve nifke
Eer bir ehil bulmazsa bu erhi okuyup yazsn/ bunu bir hoa okumak kifyet eyler insne

Mesnev okumak ehil bir eyhe intisb gerektirmekle beraber, asrn ruhunun
ehil bir kimse karmaya ehil olmad iin Mesnev erhi sosyal vka balamndan
soyutlanarak da okunabilir. Bu tr okuma kiiye mukayyed bir seviyede marifet
kazandrmas asndan kifyet edebilir ama Varlkta bir tavr shibi olmas iin seyr
slktan gemesi kanlmazdr.
Trih adan Ankarav erhi, Osmanl Mesnev erh zincirinin nc halkas
olarak grlebilir. Ancak Ankarav, ilk iki halka hakknda pek de sityikr ifadeler
kullanmamaktadr. emnin Mesnevyi erhetmeye aka ehil olmadn, Srrnin
tahkk tavrndan uzak bulunduunu sylemektedir. Bu itibarla

tam erhler olmakla

birlikte tahkkte eksik olduklar sebebiyle Ankarav erhinin bu eksiklii giderme

maksadyla telif edildii ileri srlebilir.
3.1.4.2. Nefsl-emirdeki durum:
erhte gdlen maksadlarn ikincisi tarihsel olann tesinde Mesnev metninin
nefsl-emirdeki durumu ya da dier bir ifdeyle metnin gerekliliklerine yneliktir. Bu
maksad da iki ynldr: Birisi Mesnevnin sretine/lafzna, dieri hakkatine/manasna
taalluk etmektedir. Ankarav erhinin giriinde Mesnev Kitbn meracel-bahreyn
14

. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 35-45.

297

sfatyla tavsif eder. bu sfatn erhinde ise sfatn birinci bahr Kurn tefsri, hadisler,
Farsa lafzlar ve Arapa kelimelerdir. kinci bahr ise ilh tevhid ya da cem
mertebesidir. Bu mertebenin shibi mutlak adan Hz. Peygamberdir ki berzah-
cmidir. Berzah- cmi sret ve manay bir araya getirendir. Dier bir ifdeyle Hz.
Peygamber mutlak adan insn- kmildir ve insn- kmil fark makamndayken
mhade lemine ait ilh sretler ile cem mertebesinde olan melekt lemine ait ilh
manalar arasnda en kmil biimde irtibt Kurn kimsedir. Bu irtibt ilh tevhid
mertebesine davetiyle gerekletirir. Davet cem mertebesinedir. Ancak daveti
gerekletirmek iin cem makamna ulam cmi bir tavra sahip olmak gerekir. Mutlak
adan daveti gerekletiren Hz. Peygamberdir. Mukayyed adan ise daveti
gerekletirenler ehlullah ya da Allhlerdir. Ehlullah ancak Hz. Peygambere ittiben
elde ettikleri niblik ile bu daveti gerekletirebilirler. Mevln ehlullahtan ise eseri
Mesnev de bu daveti tahakkuk ettirmektedir. Mesnevnin ird kitab olmas bu
demektir. rd sretten manaya intikldir. Dier bir tabirle beyitler mhade leminde
olan fiiliyattan ya da hiss (duyulur) eylerden, bu eylerin kayna olan melekt
lemindeki manalara ird ya da iret etmektedir. Mesnev erhi ise bu iretlerin
ve/veya irtibat keyfiyetlerinin nasl tahakkuk ettiini gstermektedir.15
Ankaravye gre sret ile kastedilen Mesnev beyitlerinin lafz boyutudur ki
Farsa beyitlerin ve Arapa kelimelerden oluan beyitlerin gramatik adan erh
edilmesinden ve beytin lafz manasnn tercme edilmesinden ibrettir. Ankaravye gre
bu beyitler ayn zamanda muhtab asndan hem lafz hem de lafz mana asndan
mkil beyitlerdir ki, mkilin tashh yani sahih manaya intikl ettirilmesi gerekmektedir.
Yoksa metni vaz eden asndan beyitlerin hem sretinde hem de manasnda her hangi
bir mkillik sz konusu deildir. Srete ynelik maksadn tahakkuk etmesi iin
Ankarav, erhinde her bir beyti oluturan kelimeleri nce lafz asndan tahll eder.
Sret-mana ilikisi ile lafz-mana ilikisi birbirine paralel ilikilerdir. Sretmana ilikisi ontolojik seviyede ele alnrken, lafz-mana ilikisi dil seviyesinde incelenir.
Ontolojik seviye dil seviyesini zaman ve mekn dikkate alnmakszn nceledii iin
sret-mana ilikisinin nce incelenmesi gerekir.

15

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 46.

298

3.1.5. Usl:
3.1.5.1. Ontolojik Seviyede Sret-Mana likisi:
Mesnevde sret ile kastedilen mevcdt, mana ile kastedilen mutlak Varlk
olan Hakkn Zt ve Ztn ulhiyyet mertebesindeki ilk taayyn olan Allahtr.
Dolaysyla sret-mana ilikisi Tanr-lem ilikisidir. Ancak Mesnevde maklt
seviyesindeki umr-i mme denilen (vcd-adem, vahdet-kesret, bilkuvve-bilfiil, illetmall vs.) kavramlarnn kullanmndan ziyde sret-mana gibi duyulurlar seviyesine
taalluk eden ikili kategoriler daha ok kullanlmaktadr.
Sret, hakkat, mhiyet ve manann mukbilinde, bir eyin d varl veya
btnnn karsnda o eyin mazhardr. Hakkn dndaki her ey, yaratann sretine gre
zuhr etmitir. Binaenaleyh Hak kendi sretinde lemi izhar etmitir. lem tam olarak
Hakkn sreti ya da mazhardr. Allah lemin btn hakkatlerini en yetkin tarzda ieren
bu lemden bir zet ve toplam kartm ve onu dem diye isimlendirmi, onu kendi
sreti zerinde yarattn bildirmitir. Allah insan bo yere yaratmam, aksine onu
sadece kendi sretinde olmas iin yaratmtr. Binaenaleyh lemdeki her ey, btnden
habersiz olduu halde paray bilendir. nsn- kmil ise byle deildir. nk Allah
insana btn isimleri retmi, btn hakkatleri vermitir. Bylelikle insann sreti
kemle ermi, Hakkn ve lemin sretini kendisinde birletirmitir. Bylelikle insan Hak
ve lem arasnda bir berzah, dikili bir ayna olmutur. Mutlak adan berzah ya da insan-
kmil Hz. Peygamberdir. Hak insan aynasnda kendi sretini grr. nsan aynasnda
Hakkn sretinin grlmesinin anlam, btn ilh isimlerin ona verilmesidir. Sret, ilh
hakkatlerin taakkul edilmesini salayan ve bunlarn kendisiyle zuhr ettikleri eyden
ibrettir. O, yni sret, ayn zamanda her eyin hakkatine verilen mterek bir isimdir.
Bu hakkat, cevher, araz veya herhangi bir ey olabilecei gibi, ayn trde veya ekilde
veya tarzda da olabilir. Toplumun yapsnn, saf veya asker sreti gibi bir sreti vardr,
denilir. erat gibi koruyucu bir dzene de sret denilir. Dolaysyla sret bir eyin zhiri
iken mana btn olmaktadr. Btn olmadan zhir olamayaca gibi zhir olmadan da
btn olamayacaktr. Mana bir eyin hakkati ise sret o hakkatin zuhr etmi hlidir.
Mesnevde Allahn mutlak adan mana olduu, bu manann mhade
leminde sretlerle zuhr ettii ifde edilmektedir. VI. Cilddeki Ztussuver hikayesinin
60 beyitlik ksm sret-mana ilikisinin en detayl ele alnd blmdr. u sretler,
sreti olmayann kuludurlar. Bu sretler sreti olmayandan varlk bulmutur. (VI, b.

299

3737-38) beytinin erhinde Ankarav, Sofistleri eletirmektedir. Sofistler eynn mana

veya hakkatini inkr ettiklerinden Allah inkr etmilerdir. Bir hakkat kabul edildikten
sonra bu hakkatin tecelli etmesi muhtelif sretleri de kabul etmek gerekir. Bu sretlerin
her birinin kendine ait hakkati olduu gibi bu hakkatlerin de hakkati vardr ki, o da
Allahtr bu anlamda hakkatler Hakkn sretleridir. Sretlerden kasd, Hakkn tecelli
eden isimleridir. simler unt, neet, mezhr vs. eklinde adlandrlr. Sretten
manaya gitmek demek, mevcddan mcide gitmek demektir. Zira tm mevcdtn hakki
mcdi mevcdta varlk verir. Varlk vermesi, mevcdtn sretlerinde tecelli etmesi
demektir ki, inkr sretinde bile mnker olan mnkir-i hakki Allahtr. Dolaysyla
manalarn ya da hakkatlerin sretler zerinde tam bir tedbiri vardr. Bu tedbirden dolay
fil-i hakki odur. Mana fil ise sret mefldr. Sretten manaya gitmek fil-i hakkiyi
mhade etmektir. Mhade edilen fil-i hakki sretten mnezzehtir. Zira tm Varlk
mertebelerinde kastedilen sret, ekil manasnda deildir. Sret ile kast, tasavvur ve
taakkul edilebilen ey anlamndadr.
Sret-mana ilikisinin tesisi tebih-tenzih dengesini salamakla olur. Ankarav
sreti misil kelimesiyle karlayp, onun mislinin misli bir ey yoktur yeti uyarnca
Hakkn sretten tenzih edilmesi gerektiini syler. Ancak burada mutlak tenzih, Tanrlem ilikisini bize vermeyecektir. Mutlak tebih te Tanr ile lem arasnda bir her adan
ayniyyet ortaya karacaktr. Dolaysyla ikisi arasnda bir denge kurmak gerekir.
Ankarav

bu

konuda

muhakkiklerin

ve

zellikle

bn

Arabnin

grlerine

bavurmaktadr: muhakkikler Hz. Kurnda b-man ve zid asl bir harf yoktur. beher
hl zid eklinde olan hurfun her biri bir manaya iret olur. Ve bir nkteyi ifde klar
demilerdir. yette onun misli yoktur denilmemitir. Mislinin misli yoktur denilmitir.
eyh-i Ekber Fthtta yazdklar zere yetteki kf zid olmazsa misilden murd insan
olur. Dolaysyla mana insann misli olur. Allah demi kendi sretinde yaratmtr.
Hadisi Hak insn- kmili kendi sreti zere yarattna dellet klar. Sretten murd
burada sfat olur. Dolaysyla hadis Allah demi kendi sfat zerine yaratt anlam
kazanr. nsa- kmil sfatnda Hakkn sfatna mmsil olur. Bu hadis mcebince eratta
Hakka sret tlk czi olur. Lakin sreti sfat manasna tevil etmek artyla. Mmin olan
kimse Hakk bu duyulur sretten tenzih eylemek ve onu ekilsiz ve sretsiz bilmek

300

gerektir.16
Sret ve ekilden mnezzeh ve mutlak mana olan Allah te yandan mhade
leminde sretlerle zuhr etmektedir. Ey nak, sreti olmayan bunca naklar, bunca
sretlerle sana hem mebbih hayrn olmutur, hem muvahhid. Gh mebbihi muvahhid
yapmakta, gh sretler muvahhidin yolunu kesmekte. (II, b. 57-8) Ankaravye gre
beyit hayret makamnda dile gelmitir. Bu itibarla Mevlna nid edatn kullanmaktadr.
Hayreti gerektiren er ise Varlkta tenzih ve tebih dengesindeki mkemmellik ya da sret
ile mana arasndaki nih olmayan irtibattr. Muvahhidin hayret etmesi mutlak ceml
tecellsini mukayyed lemde mhade etmesinden, mebbihin hayreti ise tenzih, tevhid,
itlkn rhuna glip olmasndan dolaydr. Hakkn naknn olmamasndan kast ahadiyyet
Zatdr. Zira Varlk Varlk olmas bakmndan zihni ya da hric varlk deildir. Yani
Varl bir ey artyla deildir. Bu itibarla tlak ve takyidden, klllik ve czlikten, m
ve hs, tebih ve tenzihten uzaktr. Zira bu umr-i mmenin tm Hakkn mertebe ve
makamlara gre Zatnn lzimeleridir. Sretler ile kastedilen isim, sfat, enler ve eitli
tecellilerdir. Sretlerin tm Hakkn isim ve sfatlarna mazhar olan eylerdir. sim ve
sfatlarn okluu mazhar ve sretlerin de okluunu gerektirir. Ankarav mebbihi iki
ksma ayrr: sr ve manev. Birinci ksmda olanlar Hakka cisimlik tlk edenlerdir. Ya
da mutlak anlamda srettir, cevherdir, arazdr diyenlerdir. Bu kimseler mtebihattan
olan yetlerin zhir manasna itikad edip (Allahn eli onlarn stndedir) ve (elim ile
yarattm) vs. gibi yetlerin zhirine itikad edip Hakka organlar ve mekn isbt ederler.
Mebbih-i manev ise Hakk zhire gre szle tenzih eden kimsedir. Ancak btna
kyasla marifeti olmadndan Hakk eydan hri idrk edip ya da ar, krside olduuna
itikad edip tenzihe ulaamaz. Bu kimselerin ilh mevhm ve mehl bir ilhtr. Ancak
muvahhid olanlar, eynn tmn Hakkn mazhar ve mecls bilirler ve byle mhade
ederler. Muvahhidler mutlak Varlktan baka bir ey mhade etmezler. Dolaysyla
Ankaravnin sklkla vurgulad ilh tevhide ermektir. Tevhide ermek ise sretlerin
ceminden sonra sretlerin musavviri olan manada fn olmaktr.17
3.1.5.2. Dil Seviyesinde Lafz-Mana ilikisi:
Ankaravye gre mfred mana iin vaz olunmu kelm ya da kelime, insann
ya da mtekellimin telaffuz ettii lafzdr. kiinin kendisi kelmna gizlenmitir hadisi
16
17

. Ankarav, erh-i Mesnev, VI, 345-358.

. Ankarav, a.g.e., 18-19.

301

gereince, lisan/dil insann tercmndr. kelmndan olur kiinin kendi miktr veczesi
de bunu ifde eder. Dolaysyla kelm insann mikdr ve mertebesini tarif eden
(muarrif)dir. Kelm syleyen asndan istikr ile kelm 4 ksma ayrlr: birincisi sret
ve manay cem klan, sr lafzlara mana ruhu verenin kelmdr. kincisi kelm zhirde
gzel, lafz, ibre, tecnst ve terstla tezyin olmakla birlikte kelm manev adan
ruhsuz kalm olan kimsenin kelm. Bu kimsenin bata Mesnev olmak zere evliynn
kelmn incelemesi kanlmazdr. ncs kelm mana ve ruh asndan kmil, sret
ve lafz asndan edeb zevkden mahrm olan kimsenin kelmdr. Bu kimsenin de
belat bilmesi ve edeb metinlere ynelmesi gerekir. Drdncs ne sreti ya da lafz
ne de ruhu olan kimsenin kelmdr ki, hayvan sesinden fark yoktur. bu kimselerin
kelm bo szden ibrettir.
Ankaravye gre Mevlnnn kelm ve Mesnev lafzlar birinci ksma
dhildir. Dolaysyla dier ksmdaki kelm shiplerinin Mesnevyi lafz ve mana
asndan okumalar bir zorunluluktur. Zira evliynn kelm hem sreti hem de manay
cem etmektedir.18
Sflerin byk bir ounluu duyulur eylerle kendilerini snrlayanlarn ve
sadece hakkate ulamada kyas kullanlarn hakkat ve manalar idrk etmeleri iin, mana
ve hakkatleri lafz ve harf elbiseleri giydirmilerdir. Bylelikle maklt mahsst
mertebesine indirmilerdir. Zira nefsin tabat bunu gerektirmektedir ki, hilf zere
davranp sadece mana seviyesinde kalsalard idrk zor olurdu. Bir dier adan mana ve
hakkati lafzla ifde etmeselerdi, mana ehlinden bakas mana ve hakkati anlayamazd.
Dolaysyla sfler faydann tam bir ekilde gereklemesi iin kendilerine gelen mana ve
hakkatleri lafzla ifde etmilerdir. Ancak sadece lafz dikkate alan sret ehli, lafzdan
manaya gitmeye almlardr. Oysa manadan lafza gitmek esastr. Mana ve hakkatin
tahsili ise ancak seyr slk ile mmkndr. Ankarav bu bbta yle eder: Amm cna
ziy geldikten ve rh saf ve cil bulduktan sonra sylenen sz mcerred lafz ve sr
deil, belki manev ve hakkdir. Zira kelm- fash ve nutk-i melh bahr- cnn mevci ve
gevher-i akl u irfnn derecesidir.

Tahsil edilen mana ve hakkat, lafz perdesine

19

brnse de, mana ve hakkat tahsil edildii iin lafz perdesinin kef edilip bilkuvve hzr
olan manann idrki daha kolay olacaktr. Lafzdan manaya ulamak mmkn olsa da,
18
19

. Ankarav, Mifthul-bela, 7-8.

. Ankarav, a.g.e., 6.

302

manann tam bir idrkinin gereklemesi mmkn olmayabilir.20

Dier taraftan mana ve hakkate nem veren sfler, lafz ve kelmdan
saknmlar, yet bir fayda hsl olacaksa mana ve hakkati lafza brndrmlerdir. Bu
itibarla lafz, bahs ve cedele dayal yntemlerden kanmlardr. Mana ve hakkatin lafza
brnmesi iki maksada dayanr: birincisi srlarn ifsdr. kincisi srlarn gizlenmesidir.
Ankaravye gre dilin vaz ilhm- ilh ile gereklemektedir. Dil, lafz ve manadan
ibretse mana ilhm ile mtekellimin nefsine ya da nefsin merkezi olan kalbine intikl
eder. kalpteki mana lisan ile dil seviyesinde lafza brnr. Lafza brnen mana ya da sr,
lafz vastasyla ortaya kar. Ancak sfler manann ifsnda bir takm stlahlar ve
remizler vaz etmilerdir. Bu stlahlarla mana ehli olmayandan manay perdelemilerdir.
Mana perdesi olan lafz, bu sretle sadece manaya iret etme seviyesindedir. Dolaysyla
lafz, stlh ve remizler mana ve hakkate dellet eden iretlerdir. suf lafz olmasa da
nefsl-emirde lafz ile mana arasndaki mutabakat delleti olduka ndir olduundan
lafz bir iretin tesine geememektedir. Sflerin manay setr etmelerinin muhtab
asndan deil de kendilerine taalluk eden yn de sz konusudur. Buna gre sf ilhm
vastasyla kendisine gelen bir manay tam bir idrkla kuatamadndan manaya mutbk
lafz da ifde etmekte acziyete dmektedir. Zira mana ve hakkatin knhyle kuatlmas
imkn dhilinde deildir. Yani sfye gelen mana ve hakkat, kendinde mana ve hakkatin
perdelenmi hli ya da glgesidir. Lafz ise sfdeki mana perdesine ikinci bir perde
olmaktadr. Dolaysyla lafzn kendinde manaya mutabakat delleti olduka dktr.
Lafzn manay if etmede yetersizlii, ya sfnin susmasna ya da manaya iret etme
imkn mmkn ise manay lafza stlahlar ve lafz sanatlaryla intikl ettirmeye sebebiyet
vermitir. Ancak manaya dellet eden lafzn sylenmeme durumu manann kendi
ierisinde hapsolmasna ve faydasz bir ekilde kalmasna da sebep olmaktadr. Bu ise
manann tl bir duruma dmesidir. Manann tl duruma dmesi mana ehli olan
sflerin tl duruma dmesiyle neticelenir. Sfilerin fonksiyonu lafz vastasyla manaya
iret etmektir. Bu durumda da mana ancak lafz vastasyla aktarlr ve lafz burada bir
zorunluluu simgeler.21
Mesnevdeki Lafz yuva gibidir, mn ku gibidir. Cisim rmak gibidir, ruh
akp giden su gibi (II, b. 3292) beytine gre lafz-mana ilikisi yuva-ku ilikisine
20
21

. Ankarav, Maksdul-aliyye f erhit-tiyye, 15a-15b.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 629-632.

303

benzetilmitir. Her ku kendi yuvasnda skin olduu gibi, her manada kendi lafznda
skin olur. Ancak bazen kuun yuvasndan umas gibi, mana da vaz olunduu lafzdan
uarak ya da tecrid olarak istire, kinye, tebih ve mecz gibi eitli sz sanatlarna
brnr. Dolaysyla manann seyeln lafzn da seyelnn istilzm etmektedir. Aslolan
manadr. Lafz manann evidir. Mana evinden ayrldnda, lafz manaya dair vaz
olunduu mutabakatn yitirdiinden manaya ancak eitli sz sanatlaryla iret etmekle
yetinir. Lafz-mana ilikisi ontolojik seviyede ruh-beden ilikisine msvdir. Ruh da ayn
manann lafza cereyan gibi bedenin mecrsna cereyn eder ve sonra aslna dner.
Dolaysyla lafz-mana ilikisi tek ynl deil, ift ynl bir iliikidir. Lafz manay
gerektirdii gibi mana da lafz gerektirir. Ancak mana kendi bana kim olmakla
beraber, lafz manasz kendi bana kim deildir. Lafzn varolmas ancak manaya dayal
olarak gerekleir.22
Lafz, manann zorunluluk gerei evi olduu gibi, menf ynde tuza da
olabilir. Lafzlar ve isimler tuzaklardr. (I, b. 1061) Ankaravye gre lafzn manaya
tuzak olmas, ikisi arasnda mutbakat delleti olmamasndan kaynaklanr. Zira bir ok
fash ibre ve ince istireler, iir sanatlar ve bedii stlahlar olmakla beraber manadan
behreleri yoktur. dier bir ifdeyle manaya laykyla ev olamadklarndan tuzak
olmulardr. Ancak her lafz byle deildir. Baz lafzlar mana ile ittihd etmektedir.
Lafzn manaya kmilen dellet etmesi iin manann lafz belirlemesi gerekir. Mana,
marifete dair srlar ise lafz laykyla manay dile getirebilcektir. Aksi takdirde mana lafz
tuzanda kaybolacaktr ki, lafzdan manaya manadan lafza intikl gereklemeyecektir.
Bu intiklin mutlak adan gerekletii kitap Ankaravye gre Kurn- Kerm sonra
hadisler, sonra da Mesnevdir.23
Lafz-mana ilikisi ontolojik seviyede isim-msemma ilikisine paraleldir. Ey
ilh ismi zikreden! Harflerden meydana gelen ismin lafzn okudun ve zikrettin. imdi
yr onun msemmsn talep eyle. Zira lafzlar ve harfler su gibidir, msemma ve mana
ise o suda akseden ay gibidir. Beytinin erhinde Ankarav, lafz-mana ilikisinin
kaynan isim-msemma ilikisinde tesis eder. Tahkk ehline gre lafzlardaki Allahn
isimleri ilh isimler deildir. Lafzlardaki ilh isimler, isimlerin isimleridir. lahi
isimlerin asllar Hakkn Zatnn muayyen (taayyn etmi) sfatlardr. Yani Zat rahmet
22
23

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 503.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 239.

304

sfatna sahip olandr, Zat kahr sfatna ship olandr vs. bu sfatlar Hakkn ismidir ki,
Rahmn, Kahhr vs. deriz. Bu isimler lafzda harflerden terkip edilmekle beraber
insanlarn uzlamna dayal tevfk deil, tevkfdir. Dolaysyla ilh ismin ismidir. Yani
harflerden mrekkep olan isimler msemmnn ayn deil gayrdr. Bu itibarla esmulesm milletlere gre deimektedir (tevfkdir). Zira beeri harf ve seslerden
mteekkildir. Msemm ise deiime uramamakla bkdir. Eer harflerden mrekkep
olan isim murd olsayd Allaha ihlsla ibdet ediniz, siz ancak Allaha ibdetle
emrolundunuz yetindeki Allah lafzna ibdet etmek gerekirdi. Oysa lafza deil lafzn
manas olan Allaha ibdet edilir. Eer isimden kast harflerden mrekkeb lafz deil ise
isim msemmnn ayndr. Ancak dier bir gre gre isim msemmnn ayndr ve
msemmya dellet etmektedir. Buna gre lafz ve harfle olan isimden kasd
msemmnn ayndr. Zira talak lafzlar msemm zerinde bir hkm icr etmektedir.
Eer isim msemmnn gayr olsayd talak msemmda deil gereklemez, harflerde
gerekleirdi. Ankarav bu gre yle cevap vermektedir: Kastedilen bu deildir.
Talakn dnd msemm zatn kendisi deil, inanlan bir zattr (zt- mutekad). yet
isim msemmann ayn- olsa ate dediimizde dilimizin yanmas gerekirdi. Dolaysyla
ses ve harflerden mteekkil isim msemmann ayn deildir. Tevkf olan ilh isimler
msemmnn ayn olmak hasebiyle msemmya dellet ederken, harflerden mrekkeb
lafz isimler ilh isimlerin isimleri ilh isimlere dellet etmektedir. Dolaysyla lafzmana ve/veya isim-msemm ilikisinde dellet ekli vardr. Lafz manann manasna
(manel-man) dellet ederken, manann manas da asl manaya dellet etmektedir.
Lafzn asl manaya delleti manann manasyla olmaktadr. Mevlnann Allah manadr
beytinin anlam da burada ortaya kmaktadr. Abdullah Bosnevnin mstakil bir erh
yazd bu beyte gre Allah isminin msemms, ismin manasdr. Lafz Allah ismi ise
ismin ismidir. Mevln ismin isminden msemmya geilmesini istemektedir. Zira ismin
ismi olan lafz msemmya dellet etse bile, msemmnn aynn mhedeye imkn
vermez. Mhedenin gereklemesi ise iki seviyede olur. Birinci seviye nefsin
tezkiyesidir ki, ilh ahlklanmadr. Bu seviyede iken bir mrid-i kmilin terbiyesinde
seyr slk kanlmazdr. Seyr slk sonunda mhade gerekleir. Mhade hakkati muhammediyeyi mhededir ki, her bir insann tekil hakkati onun hakkatinden zuhr
etmitir. Hakkati muhammediyye mertebesini tahkk ise muhammedi yolda ya da eratta

305

sbit olmakla mmkndr. 24 Dolaysyla lafzdan manaya gitmek hem dil hem ontolojik
adan 3 seviye kaydetmektedir: erat, tarkat ve hakkat.
Ankarav erhi bir tahkk olarak grmektedir. Zira erh kelime anlam olarak
bir eyi yarmak, iine amak, kef etmek demektir. Dolaysyla erh varolan
kefetmekten baka bir ey deildir. Varlk ve Varln tecellsi olan varolan deimez
hakkatse hakkatin kefedilmesi gerekir. Tahkk, bir eyin hakkatiyle irtibat kurmaktr.
Hakkat bir eyin evveli yani asl ve mahiyeti ise tahkk ya da tevil, hakkatin tecell ettii
mecldan ya da mazhardan zuhrun kaynana itibar etmek ve ona ulatrmaktan ibarettir.
Bu itibar remz ya da iret yoluyla yaplmaktadr. Zira hakkat btnyle dilde tahakkuk
etmemektedir. Dolaysyla dil hakkate ancak iret edebilir.Bu iret etmeye tahkk
denir. Tahkk varlkla irtibatl olarak eitli seviyelerde yaplr. Bu seviyelere gemeden
nce remz ve/veya iar tahkkin mahiyetini ksaca ele alalm:
3.1.5.3. Tahkk:
rih-i muhakkik Rsh Dede tahkki yle tarif etmektedir: tahkk, benzerlik
kabul etmeyen bir makamdr. Bu makamn sahibine muhakkik derler. Tahkk sahibinin
art onun iitmesi olurum ki benimle iitir, onun grmesi olurum ki, benimle grr
hadisinin misdk olmaktr. Tahkk makam fena, mahade ve ak makamdr ki,
makamn sahibi zanna yol bulamaz.25
Ankaravye gre tahkk, iretleri idrk ya da mahade edemeyenin zihnine
yaklatrmaktan ibarettir. Mevlnnn temsliyle duvarn arkasndaki birinin duvarn
tesindeki su birikintisine, birikintiyi grmedii halde ta atp (recm-terceme ilikisi)
tan suda kard sesleri yansd kadaryla iitmesi rneini alrsak, muhakkikin
grevi ta atan ile ta atlan su birikintisi arasndaki duvar kaldrmadan zira duvar
ontolojik bir gereklik olduu iin hakkatin bir grntsdr- ilikiyi tesis etmek ve
sesin iretlerini bu iliki erevesinde yorumlamaktr. te bu yorum tahkktir.
aret iki durum arasnda balant kurmaktadr. birinci durum iret eden ile
iret edilen arasndaki mekansal uzaklktr. yle ki ses, bu mekn uzakla btnyle
ulaamaz. Zira arada perde vardr. Ancak iret ular. kinci durum ise illetl uzakldr.

24
25

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 627-9.

. Ankarav, Nisbul-Mevlev, trc. Thirl-mevlev, 104; erh-i Mesnev, III, 790; II, 499.

306

Bu da kendisine iret edilenin sar olmas anlamndadr. Yani adam sar ise ona
ibarenin yerine iretin kullanlmas gerekir. Ancak mekansal uzakl ve illeti ontolojik
ve epistemolojik adan anlamak gerekir. Uzaklk Rab ile kul arasndaki mesafedir. llet
ise kulun perdelenmi olmasndan dolay varln kelimelerini iitmeye kadir
olamamasndan kaynaklanan eksikliktir. Yani tahkk, uzaklk ve beerin malul
olmasndan dolay varln ve ulhiyetin hakkatlerine ynelik iretin yayl seviyelerini
tespit etmektir. Ancak arifler iin uzaklk sz konusu deildir. Zira onlar uzakta olan
kimseler deildirler. Onlar ayn zamanda hem varlktaki hem de lafz ya da dildeki kelm
iitmeye engel bir illetle malul deildirler. Dolaysyla Mesnev onlara gre bir iret
deildir. Mesnev onlara gre btn anlam imkanlarn anlamay salayan lafz bir
ibaredir. Arifler basiret sahibi olduklarndan irete ihitiya duymadan dildeki varlktan
kendindeki

varl

mahade

ve

idrk

etmeye

kdirdirler.26

Dolaysyla

ehlullah/Allhler/muhakkikler ireti uzakln doruuna bir nida ve illetin aynn if

etme olarak deerlendirmilerdir. brenin ulaamad yerde iret vardr. ret
uzakln yaknlatrlmas, sesin ulatrlmasdr. Uzaklk her ne kadar yaknlatrlsa da
uzaklk olarak kalacandan iret bir zorunluluktur. ret ayn zamanda latfdir. Latfin
anlam bilicine varlamayandr. Latf olan iretler remizler ya da misallerdir. Remizlerin
bizatihi kendileri murad olunmamtr. Murd edilen ey remzedilen eydir. Dolaysyla
tahkk remiz ile remzedilen arasndaki ilikinin imknlarn ortaya koymaktr.
smail Ankaravye gre tahkk ve tevl, erat zere seyr s slktan geip
hakkate ermi muhakkiklerin krdr. Tahkk ve tevlde miyr Kitap ve Snnettir. Kitap
ve Snnete muhlif olan tevil btl bir tevildir. yet erat hakkat nazaryla bakldnda
hakkatin bizatihi kendisi ise, tevil erat ya da zhir mana zere yaplmaldr. Dier bir
ifdeyle tevil eratten erata eratla yaplan bir faaliyettir. Lafz ya da kavil erat ise
mana da erattir. Ankarav tevil artlarn yle ortaya koymaktadr: indel-muhakkikin
tevil bir kelm sarf eylemekliktir. Many- hakiksinden bir har manya ki ol man
kitap ve Snnete muvfk ve kelmn ma-kabline ve ma-badine mnsip ve mutbk ola.
Eer ol kelmn hakkat mansnda hata grlrse eer hakkat mansna haml
olundukta hat olmazsa tevil hatadr ve hakkatten udl ve muktez-i zhirden bi l
mureccih nkl caiz deildir.27 Burada Ankaravnin hakk mana dedii lafz manasdr
26
27

. Ankarav, a.g.e., I, 33-34.

. Ankarav, a.g.e., I, 673-674.

307

ki, lafz mana esastr ve tevili gerektiren bir tercih sz konusu deilse tevile gitmek
hatadr. Tercih ise ancak Kitap ve Snnete uygun ve izin verdii lde yaplr.
Dolaysyla tevilde hibir ekilde lafzn ya da eratin dna klmam olunmaktadr.
Ankaravnin ve muhakkiklerin bu gr zhiri esas alan bir grtr. Zira zhir btnn
ya da lafz manann imkn alandr. Lafzdan manaya manadan lafza gitmek daima lafz
temelli olmaktadr. Lafzn olmad bir durumda tevil ve tahkkten de sz edilemez.
Ankaravye gre muhakkik sflerin hricinde bulunanlar manadan lafza gitmilerdir. Ya
da manay lafzn imknlar olmad halde lafza giydirmilerdir. Muhakkik sfiler gibi
seyr slktan gemedikleri iin hevlarna gre manay lafza giydirip tevil semtine
gitmilerdir. Tevil faaliyetinde nasslar mreccah olarak gzetmediklerinden reyleriyle
yorumda bulunmulardr. Dolaysyla tevil ve tahkk reyle yaplan bir sarf deildir. Tevil
ve tahkk lafzn hakiki manasndan ya da lafzi manasndan yola karak ve mana
seviyelerinin lafz manaya mutbakatn her zaman gzeterek tekrar lafz manaya
dnmekle yaplr. Lafz, manaya gitmekte bir let olduu gibi manann eitli seviyelerde
tahakkukunu salayan hakkattir de. Dier bir ifdeyle lafzdan manaya gitmek lafz
hibir ekilde iptal etmez. Bilakis lafzn gc mana seviyeleriyle ispat edilir. erattarkat-hakkat lemesine gre ifde edersek, erattan tarkata, tarkattan hakkata
gitmek erat iptal etmemektedir. Zira hakkat eratin bizatihi kendisidir.28
Ankaravnin beyitleri erh ya da tevil metodu/usl ya da sretten/lafzdan
manaya/vcd, remizden/remzedilen gereklie intikl maksadn gerekletime
yntemini 5 seviyede ele aldk. Dier bir ifdeyle erh bir btn olarak eer tahkk ise,
Ankarav tahkki 5 seviyede gerekletirir: Lafzn tahkki, lafz manann tahkki, er
manann tahkki, tasavvuf mannn tahkki ve hakki mannn tahkki. Ancak bu
seviyelerin gzetilmesi her beyitte vki olmamaktadr. Bunun sebeplerinden biri rihin
marifetteki derecesidir. Her ey her ey ile sonsuz bir irtibat halinde ise marifet eyler
arasnda irtibat kurmada ortaya kmaktadr. Marifetin derecesi lafz-mana, sret-mana
arasnda kurulan irtibat kadardr. te yandan erhin ayn zamanda beeri bir faaliyet
olduu bir gerekse, beeri snrllklardan dolay marifet bilkuvve olduu halde bilffil
hle gelemeyebilir. Bu durumda ya eksik irtibat kurulabilir ya da acziyetin tam olduu
durumda irtibatszlk ortaya kabilir. Mevlnnn baz beyitlerde vurgulad yemek
yemekten dolay manann uup gitmesi bu anlamdadr. erh te bir telif olduundan lafz28

. Ankarav, a.g.e., I, 244.

308

mana arasna beeri perdeler girdiinde erhin tm seviyelerde tahakkuk etmesi mmkn
olmamaktadr.
Lafzn

tahkki

ancak

nsha

farkllklar

sz

konusu

olduunda

gereklemektedir. Lafz anlamn tahkki ya da tercme ilk planda asl maksad

olduundanve tm tahkk seviyelerinin asl olduundan her beyte uygulanmaktadr. eri
anlamn tahkki lafzda naslara iret varsa sz konusudur. Ancak ounlukla vki
olmaktadr. Zira Ankaravnin erhte gzettii asl maksadlarn en bata geleni
Mesnevnin erata mutbk olduunu gstermektir. Tasavvuf anlamn tahkki ise yet
er anlam verilmise er anlamla irtibatl olarak gereklemektedir. Hakk anlamn
tahkki ise her beyte uygulanmaktadr. Zira Ankaravye gre erh hakk anlamn
tahkkidir. erhte sadece lafz anlam veriliyorsa bu beytin hakk anlamdr. Ancak tahkk
faaliyeti lafz ile ilm-i ilh arasnda marifet gerei irtibat kurmaksa, hakki anlam bu
irtibtn en yksek seviyedeki hlidir ve tasavvuf anlamdan yksek mertebededir.
Marifet irtibat kurmaya imkn vermiyorsa lafz anlamla erhte yetinilir ki, lafz anlam
tevil edilmemi olarak kalr. Lafz anlam da hakk anlamdr ama kefedilmemi olarak
kalmtr. smail Hakk Bursevnin Ankarav iin nkildir dedii husus burada devreye
girer. Ankarav marifetinin intc etmedii tahkkde ya lafz anlam vermekle yetinir ya da
er ve tasavvuf anlam nakletmekle. Ancak Bursevnin tenkdi, Ankaravnin metin
zerinden ird eden bir Mevlev eyhi sz konusu olduunda medlln bulmayan bir
tenkiddir. Zira Ankarav, tarihsel artlar da gz nnde bulundurarak Mevlevlerin
erata ve tarkata ehemmiyet vermelerini amalamtr. Bu ama gerekletiinde
Mevlevler Mesnev metninde hakk manay kendiliklerinden tahkk edeceklerdir.
Bununla birlikte Mevlev slkunun nihyeti olan ilh ilmin marifetine dair hakki
manalar tasavvuf manalar tahkkden sonra ele almaktadr.
3.1.5.3.1. Lafzn Tahkki:
lk seviye nsha farkllklarn gstererek beytin lafz asndan tahkkini
gerekletirmektir ki, rih nsha diyerek bu farklla iret eder. Zira lafzn doru
tespit edilmesi manann veya mana seviyesinin de doru tespit edilmesini salamaktadr.
Aksi takdirde lafz yanl bir manann anlalmasna sebebiyet verecektir. Lafzlardaki
farkllklar lafz oluturan harflerden olabilecei gibi, lafzn tmne de mil olabilir.
Nsha farkllklarndaki farkl lafzlar farkl anlamlara dellet etmektedir. yet Ankarav
farkl anlamlar arasnda irtibat kurmak iin mmkn bir vecih bulunursa farkl lafzlarn

309

da imkn dhilinde olabileceini syler. Aksi takdirde en doru manann dayand en

doru lafz bulmak kanlmazdr. Bir ok Mesnev nshas olduu iin beyitlerdeki
lafzlarn farkl olmas olduka doaldr. Lafzlarn farkll manalarn farklln intc
eder. rihin vazfesi burada hem tarihsel hem de metafiziksel olan dikkate alp tek bir
lafz ve tek bir manay bulmaktr. yet farkl lafzlarn ve farkl manalarn doruluu eit
seviyede ise rih bu farklarn iret ettii dellet vecihlerini ve medlllerini gstermek
zorundadr. Farkllklar arasnda irtibatlar tesis edildikten sonra, farkllklarn tek bir
dellet ilikisi ve medllde cem edilmesi gerekir. Bu cem lafz asndan ahsen olan
olduu gibi mana asndan da hakkat mertebesine en yakn olanda nihyete ermelidir.
Bylelikle hem lafz hem mana cem edilip ilk seviyede lafzn tahkki salanr.
Lafzlardaki

harfin

deimesinden

kaynaklanan

mana

farkllklar

da

olmaktadr. Lafz farkll mana farklar arasnda irtibat kurmaya frsat veriyorsa, farkl
lafzlar ve manalar kabul edilebilir.
Mesel ( / ( ) I, b. 2752)
Ankarav beyte (O Hddan derv gayra tene olan kimse dervi-i nakdir,
ehl-i cn deildir.) manasn vermektedir. Baz nshalarda cn kelimesi yerine
kelimesi vki olmutur. Bu kelime de tercih edilebilir. O zaman beytin anlam (o kimse
ekl dervitir, nna yani ekmee lyk deildir.) eklinde olmaktadr. ki lafz da tahkk
edilebilir. Zira eklin dervii olan kimse cn ehli olamayaca gibi, rzk da yoktur.29
smail

Ankarav

lafzn

tahkkinde

kulland

nsha

hakknda

bilgi

vermemektedir. Yeri geldike Srr ve emnin kullandklar nshalar eletirmektedir.

Zira bu nshalardaki lafzlar yanl olduu iin iki rihi de yanl anlamlara
srklemitir. Bununla birlikte nsha farkllndan doan lafz farkll manann
doruluunu geerli klyorsa, farkl lafz da kabul edilebilir.
Mesel / / / )
(( I, b. 1790-1791).
Ankarav beyte (Cisim olanlar cismniyyet mertebesinde kalanlar ey hakki
mahbb, seni cismne grmeye kdir olur. Senin erat lisnnda sbit olan gam ve
29

. Ankarav, a.g.e., I, 565.

310

ferahlktan glmsemeni hayle getirir. Sen onu grmeye layktr deme) anlamn
vermitir. Ankarav, Srr ve emnin kulland nsha farkllklaryla karlatrarak
lafz tespit etmeye alr. lk beyit sz konusu olduunda problem cisim lafzndadr.
Srr kulland nshaya gre Ankarav ile cisim lafznda mterektir. Ancak em
cisim yerine ( em/gz) kelimesinin getii nshay kullanmaktadr. Dolaysyla
anlamlar deimektedir. Anlamn deimesi vechin deimesinden kaynaklanr. Srr ile
Ankarav arasnda her ne kadar lafz ve lafz anlam farkll olmasa da, Srr beyti
gramatik tahll farkllndan dolay istifhm-i inkr anlamnda almaktadr. Yani beytin
anlam (cisim olanlar seni cismne grmeye kdir olurlar m?) olmaktadr. em ise
kulland nshaya gre cisim yerine em lafzn tahkkten ziyde tercih etmi ve o
da istifhm inkr manasn vermitir. Buna gre beytin anlam (cisim gz seni grmeye
kadir olur mu?) eklindedir. Ankaravye gre lafz em deil cisimdir. Ancak
emnin kulland em kelimesini tercih etmek de beytin lafz anlamn
deitirmemektedir. Ancak lafz anlamn dellet ettii tahkk anlam sz konusu
olduundan tahkki anlamn kefi ncelikle lafzn tahkkini gerektirir ki, bu lafz cisim
olmaldr. Zira beytin mevzu mcessimeye reddiyedir. Reddiye ise Srr ve emnin
beytin lafz anlamnda tercih ettii gibi istifhm- inkr ile deil hkm bildiren isbt
cmlesiyle olmas daha ahsendir.30
smil Ankarav nsha tahkkinde Srr ve emyi eletirmektedir. Grlen
odur ki, Ankarav lafzn ve manann tahkkinde Srrye tenkidini bu mana ebaddir,
evl olan budur. gibi ifdelerle geitirirken; emyi bu fende ehil olmadn herkes
bilir gibi erhteki varln ortadan kaldran ifdeler kullanmaktadrlar. Yeri geldike
em ile Srryi karlatran Ankarav, Srrnin gerek lafz tahkkinde gerekse de
dier tahkk seviyelerinde emden evl olduu kanaatindedir.31
A. Avni Konuka gre smail Ankaravnin tahkk ettii nshann Mevlnnn
huzrunda yazlm olan nshalardan istinsh edildiinden doru bir nsha olarak kabul
eder: std- ekremim Mesnevhn Selnikli Mehmed Esad DedeEfendi (k.s.) hz.leri
Mesnev-i erfin be yz kadar beyt-i erifine yazm olduu erhte buyur ki: Kule
kaps (Galata) derghnda Hz. rihten sonra eyh olan dem Dede hz.lerinin
mrdlerinden Prizrenli Ali Dede, Abd Dede hz.lerinin nshasndan bir nsha yazm ve
30
31

. Ankarav, a.g.e., I, 371.

. Ankarav, a.g.e., I, 307; 378; 523; II, 102; VII. cild erhi, 8b.

311

o hazretin dier nshalaryla da mukbele etmi ve sonra Konyaya gidip Hz. Mevln
Efendimizin huzr-i erflerinde Mesnev yazan Osman (Muhammed) ibn sa el-Mevlev
efendimizin trbe-i erfede mahfz olan 668 trihli nsha-i erfi ile dahi ikinci bir
mukbeleyi yapmtr. smail Ankarav hz.lerinin mrdi bulunan Ganem Dedenin bu
nshalar ess zerine yazd Ankarav erhinin VI. Cildi 1324 senesi evvlinin beinci
aranba gecesi takrben iki bin cild ktb-i nefsem ile birlikte Yenikap Mevlevhnesi
yangnnda yanmtr. Konya sr- Atka Mzesinin matb katalounda 668 tarihli
Mesnev-i erf mukayyed olmadna gre Abd Dede tarafndan mrcat edilmi olan
byle bir nsha imdiki halde Konyada mevcd deildir. Fakat msteriklerden
Nicholsonun Londrada tabettirdii Mesnev-i erfe yazd ngilizce mukaddimede
Msr Ktphnesinde Muhammed bin s el-Hfz el-Mevlev el-Konev tarafndan
istinsh ve 668 hicr senesi sonuna doru ikml edilmi olan bir nshadan
bahsedilmektedir. htiml ki bu nshadan Konyadan, Msr Ktphnesine nakl
edilmitir32. Bu izhttan anlaldna gre Ankarav nshas, huzr-i Mevlnada
yazlm olan nshalardan istinsh edildiinden doru bir nshadr.33
smail Ankarav de VI. Defterin tetimmesinde yukardaki bilgiyi teyid eden
eyler sylemektedir. Ktip elebi Ankaravnin erhettii Mesnev metnindeki beyit
saysnn Eflkinin Menkbinde olduu zere 26.660 beyit olduunu syler.34
Dnya ktphanelerinde ok sayda Mesnev nshas bulunmaktadr.35 Konya
Mevln Mzesi Ktphanesi 51de bulunan ve mzenin tehir salonunda sergilenen 623
sayfalk Veled nsha en eski Mesnev nshas kabul edilir. Sultan Veledin
dervilerinden Muhammed b. Abdullah el-Konev tarafndan elebi Hsmeddinle
Sultan Veledin nezareti altnda Mevlnya okunup tashih edilen asli nshann
msveddelerinden istinsh edilen bu nsha Mevlnnn vefatndan be yl sonra
tamamlanmtr (677/1278). Kltr Bakanl tarafndan iki farkl boyutta (49 x 32 ve 32
x 33 cm.) tpk basm yaplmtr (Ankara 1993). Ayn nsha 1992de randa Merkez-i
Ner-i Dnigh tarafndan tpk basm halinde neredilmitir. Mesnev neirlerinde
32

33
34
35

Franklin Lewis, Kahireye intikl eden bu nshann aban 768/Nisan 1367 tarihli olduunu fakat birisi
tarafndan en kadim nsha olarak gsterme gayesiyle zorlamayla 668e evrildiini syler. 511 sayfa ve
nestalk olan nshann temlik kaydnda skender Paa Zaviyesi dervii Osman b. El-Hc mer ismi
gemektedir. Franklin Lewis, 307.
A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 30.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, 785.
Mevln Bibliyografyas, II, 1-91.

312

genellikle Veled nsha esas alnmtr.

Mesnevnin

Konyada

bulunan

nshalaryla

ran

ve

Hindistan

ktphanelerindeki nshalar arasnda byk farkllklar vardr. Abdllatf b. Abdullah bu

farkllklar tesbit etmek amacyla 1032/1622de 80 kadar Mesnev nshasn
karlatrarak Nsha-i Nsiha-i Mesnevyt- sakme adl bir eser hazrlamtr. Ancak
Nicholson, bu eserin yetersiz olduunu syleyerek eletirmitir.36
Mesnevnin eski nshalardaki vezin aksaklklarnn ge dnem nshalarnda
grlmemesinden bu przlerin mstensihler tarafndan zaman ierisinde giderildii
anlalmaktadr. Ayrca baz nshalarda Mevlnnn ksaca anlatt hikyelerin beyitler
eklenerek uzatld grlmektedir. Bu durum Mesnev nshalarndaki beyit saylarn da
etkilemitir. Veledi nsha 25.668, Nicholson neri ise 25.650 beyiti ihtiva eder (I. cilt
4003 beyit; II. cilt 3810 beyit; III. cilt 4810 beyit; IV. cilt 3855 beyit; V. cilt 4238 beyit;
VI. cilt 4916 beyit). Mesnev nshalarndaki ortalama beyit says 25.585 ila 26.660
arasnda deiiklik gsterir. Hindistan blgesindeki yazmalarda say 32 bin beyte kadar
kmaktadr.37 Osmanl rihlerinin ou smail Ankaravnin Mesnev nshalarn
karlatrarak oluturduu ve erhinde kulland metni gvenilir kabul etmilerdir.
3.1.5.3.2. Lafz Anlamn tahkki:
Lafzn tahkkinde ikinci seviye lafzn ve/veya lafzlarn birlikteliinden
mteekkil ve tek bir lafz olarak da dnebileceimiz beytin tercmesi seviyesidir. Bu
tercme lafz bir tercme deil, manev bir tercmedir. Terceme, recm kknden gelerek
bir eyi talamak demektir. Yukarda zikrettiimiz Mesnev temslini kullanrsak duru
olan su birikintisine tan atlp, hem sesin hem de suyun daireler halinde almasnda
olduu gibi, terceme kendi iinde kapal olan lafz ya da dili amaktan ibarettir. Bu ata
ortaya kan daireler ya da mertebeler tercemenin niteliini belirlemektedir. u bir
zorunluluktur ki, lafz terceme diye bir ey yoktur. Zira bir lafzn lafzla tek bir adan
rtecek anlam yoktur. Anlam ile lafz kendi iine hapsolmu iki ey deildir. Anlam
kendisini lafzla at gibi, lafz da kendisini anlamla amaktadr. Ankarav, lafzn
anlamn man diyerek verirken, anlam tasavvuf ya da hakk anlama iret eden
vasflarla tavsf ederek vermektedir. Zira lafzda bilkuvve mndemi olan mana daireleri
36
37

R.A.Nicholson, Mathnawi, I, 18.

Franklin Lewis, 304-7.

313

ya da seviyeleri birbiriyle mnasebet halinde bulunmaktadr. Bu itibarla anlam daireleri

birbiriyle ilem-kaplam mnasebeti ierisindedir. Bu mnasebet lafzdaki remiz, iret,
istire ve mecz gibi sz sanatlaryla gereklemektedir. Dolaysyla Ankarav beyti
erhederken nce I. anlam seviyesinde lafz tercme etmektedir. Tercme edilen beyitte
geen sz sanatlar ortaya konulduktan sonra, sz sanatnn dellet ettii dier anlam
seviyelerine geilmektedir. Dier anlam seviyeleriyle irtibat takdr-i kelm denilen iki
anlam seviyesi arasna bir baka kelm takdir etmekle gerekleir.
Mesel ( / ( ) I, b. 115)
beytinin erhinde Ankarav beyti iki adan tercme eder. birinci tercme zhir ya da
lafz, ikinci tercme btn/hakki tercmedir. ki tercme arasnda ise er manay vsta
klar. I. tercmeye gre kalemden kast el-n zhirde olan kalemdir. Yani kalem-i sr. Bu
durumda mana yledir: kalem-i kitb hereyi yazmaklkta srat kld. n kim aka
geldi, kalem kendi zerine doru k oldu. Ankarav bildiimiz kalemin inikk ve
inktnda bir kinye ve istire bulmaktadr. Ayrca kalemin yarlmas akn mehbetine
iret etmektedir. Beytin devmnn manas ise kalem aka geldiinde akn keml-i
lezzet ve halvetinden ikfte oldu dur. Bu rada da kinye sanat vardr. yet kalem,
kalemin yarlmas, yarlmann akn cellin tr olmas lafzlarnda remizler varsa, bu
remizlerin dellet ettii bir ey de vardr. Ankarav bu remizlerden remzedilene geerek,
hakki manay tespit eder. Bu tespite gre kalemden murd kalem-i al ya da hakkat-i
muhammediyyedir. Bundan sonra er manann tespitine sra gelmitir. er manann
tespitinde Ankarav bir hadis zikreder ve beyit lafzlarnn bu manaya dellet ettiini
syler: )
(( Allahn ilk yaratt ey kalemdir. Allah kaleme yaz dedi ve
kalem olan-biteni yazd. Sonra tekrar ilh yoktur ancak Allah vardr yazmasn emretti;
onu da yazd. Sonra Muhammed Allahn rasldr yaz dedi; kalem yazamad.) Ankarav
er manaya delet ettikten sonra, bu manadan hakki manaya intikl eder ve yle der:
Pes cem-i eyy kitbet eyleyip hatta tevhid-i hakk dahi kitbet eyleyip Muhammed
Raslullah yazmaya ciz olmasnda nkte budur ki, Hazret mazhar-i ak- ahaddir. Pes
(man) kalem cmleyi kitbet eyledi ve mazhar- ak olan Muhammed'in esrrna ve
akna geldiinde ciz kald demek olur.38

38

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 73.

314

Ankaravnin lafzn zhir anlamn tahkkte en ok kulland kaynaklar

erhinin mukaddimesinde belirttii zere Shah Tcul-lgat- Cevheri (. 404/1003),
Nihye fi garibil-hadis- bn Esir (. 630/1232) vs. dir.39
3.1.5.3.3. er Anlamn Tahkki:
Ankarav erhinin dier erhlere kyasla en nemli zelliklerinden biri er
anlamn tahkkidir.erhi yannda Cmiul-yt adl eseri bu tahkke ayrd mstakil
eseridir.
Ankaravye gre er anlamn tahkki, tasavvuf anlama ve muhakkik sflerin
ortaya koyduu hakk anlama ulatrd lde fonksiyoneldir. Aksi takdirde zhir
anlam dzeyinde kalnacak ve zhir anlamdaki murd da gereklemeyecektir. Nitekim
rihe gre er anlam eratn ngrd anlamdr. erat dinin btndr. Ankarav
eratn mterdifini fkh olarak belirler. Fkh her ne kadar stlhta er mesele ve
ahkm delilleriyle birlikte ortaya koyan ilim eklinde kullanlsa da, Ankarav fkh
mam- Gazzlnin tanmlad ekilde dinde erat, tarkat ve hakkate dair mesilin
idrki olarak zh eder. Buna gre din en genel tanmlamayla erat, tarkat ve hakkatten
ibret olup boyutludur. Bu boyut birbirini gerektiren bir iliki ierisinde anlam
kazanr ve birbirini hibir ekilde iptl etmez. Zira dinin asllardr. Her bir asl dieri
zerine bin olunduundan asln olmad yerde dier asldan da bahsetmenin anlam
yoktur.40
Mesnevde lafz er anlama ya dorudan ya da dolayl bir ekilde irette
bulunur. Dorudan iretin olduu yerde er nas beyitte ya ksmen bulunur ya da
btnyle. Ankaravnin tahkki beyitte btnyle bulunan nass tefsir ve tevil etmekten
ibarettir. Ksmen bulunan er nass ise tahkkte btnyle incelenir. Lafznda er
manaya dolayl iretin bulunduu beytin ise erattaki varlk imknlar incelenir.
Ankarav una kndir ki, Mesnevde fiillere tekbl eden her bir lafzn eratta yeri
vardr.
Dorudan irete misl:
/ Ankarav bu beytin Kf sresi 15.
39
40

. Ankarav, a.g.e., I, 47.

. Ankarav, a.g.e., I, 4-5; 538, 540; 691; III, 231-238; V, 2-5.

315

yete dorudan irette bulunduunu syler ve yetin hakk manasn tahkk eder.
Bylece beyit hem er hem de hakk manasna tahkk edilmi olur. yetin er anlam
verildikten sonra Ankarav yetin halk- cedd yani teceddd-i emsl konusuna dair
olduunu syler: halk- cedidden murd har- ecsaddr amma ehl-i tahkk cmleden
Hazret-i eyh-i Ekber (r.a) fass- uaybiyyede bu manaya zhib olmulardr ki, bu lem
ayn- vhidde arz- mtemiadan ibrettir ( arazlar iki zamada
bk kalmaz) muktezsnca lem her anda ademe gidip onun misli yine vcda
gelmektedir ve ekser ehl-i nazar ve ehl-i lem bu manadan gfillerdir.
(( ) Onlar yeni bir yaratmadan iphe duymaktadrlar) (Kf 15).
Zira mahcb olanlar taakkub-u emsl ve tensub-u ahvlden halk zannederler ki vcd-i
lem ber hl ve ezmine-i mtevliye bir minvl zere ola. Pes rif-i pk- nejde katnda
idm ve cd ve kevn u fesd kymetten bir nevidir. Pes halk- cedidi her n mhede
edip Cenab- zzeti bir enle mtecelli grrler. Nitekim Hazret-i Hdvendigr dahi bu
manaya iret edip buyururlar. lem-i gaybn ahvli hsn- Hakka zhir ve bedddir.
Yoksa sir halk- alem bu halk- cedidden b- haber ve badlerdir.41
Dolayl irete misl:
Pdih tabib-i ilhnin elini ve alnn pmeye makamndan ve yolundan yani
nereden bulunduunu ve ne taraftan geldiini sormaya balad. (I, b. 94) beytinin
erhinde Ankarav byle bir amelin erattaki imknn inceler. Nitekim Cafer Tayyr
hz.leri Habeistan hicretinden Medineye dndnde ve Hz. Peygamber ile
karlatnda Hz. Peygamber onunla munaka yapm, hal hatr sormutur. Ankarav
buna dair Muhyis-snne mm Baavnin Mesbihinden rivyet getirir. eratta vki
olan amel, tarkatta da bulunmaktadr. Bu dahi beyne'l-emsl ve'l-akrn Snnet ve
tarkattr ki meyihten ve ehl-i slkdan iki kimse birbirine mlkt eylediinde def-i
vahet ve bis-i nsiyyet ve lfet olmak iin kdimin makmndan ve rhndan sul kla
ve slk ve tarkatte grd yt ve iberden mstefsir ola.42
Ankaravnin erata dair istihdda bulunduu metinlerin listesi yledir:
Tefsir: 1-Mecmaul-beyn fi Tefsirul-Kurn- bnl-hasan Tabers (. 540/1153), 2Kef an Hakikut-tenzil- bn mer Zemaheri (. 545/1144), 3-Tefsirul-Kurnil41
42

. Ankarav, a.g.e., I, 413; Cmiul-yt, 23a.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 68.

316

azim-bn kesir (. 774/1373), 4-Envrut-tenzil ve Esrrut-tevil-Kad Beyzvi (.

791/1388), 5-rd-u Akls-selim il mezy el-Kurn el-Kerim- Ebussud Efendi (.
982/1574);
Hadis: 1-Cmius-Sahih- mm Buhri (. 260/870), 2-Sahihul-mslimMslim b Haccc (. 261/871), 3-Camius-sair- eybn (. 210/804), 4-Merikulenvr bn Muhammed Sni (. 560/1257), 5-Miktul-mesbih- Hatb-i Tebrizi (.
647/1237), , Terib ve Terhib-Mnzir (. 656/1258); Fkh: Sadru-eria- Burhneddin
Mahbb (. 744/1347), Hidye- Mergnn (. 891/1489).43
Ankaravnin kulland bu kaynaklar Osmanl medrese kesiminin sklkla
kulland kaynaklardr. Bu anlamda Ankarav er anlamn tahkki ile sadece
Mevlevlerin deil, ulem kesiminin de okuyaca bir erh yapmtr.

3.1.5.3.4. Tasavvuf Anlamn tahkki:

Ankarav erhinin er anlamn tahkkinden sonra en nemli zellii tasavvuf
anlamn tahkkidir. Bu tahkkden kastmz slk ilmine ve mertibine dair kavramlarla,
sf ahsiyetlere dair bilgilerin erhte konu edilmesidir. Ankarav Mesnevdeki bu
kavramlar istihr edip Nisb- Mevlev adl eserinde bir araya getirmitir.
Ankaravye gre tasavvuf, sflerin harici, zihni, lisani ve kitabi seviyelerin
tamamn ierecek ekilde yaptklar fiillerin btndr. Mesnevyi de byk sflerin
ahslarnda temsil edilerek Mevlnya kadar gelen sf gelenein iir formunda ifdesi
olarak grmektedir. bn Arabnin tasavvuf ahlktan ibrettir. Kimin ahlk stnse
tasavvufu da stndr.44 cmlesini tasavvuf tanmlarnn bana alan Ankarav,
Mesnevdeki Biri tasavvuf nedir diye bir eyhten sordu. O da gam, keder, gelecek
zamanda kalbte ferahlk bulmaktr cevabn verdi. beytinin tm tasavvuf tariflerini cem
ettiini ve sflik mesleinin fakr olarak adlandrabileciini syler.45 Tasavvuf slkun
usl derecelerinden biri olmas hasebiyle dier usl kapsayacak ekilde slk ilminin
ad olmutur. Ancak bu ad hs bir tanm sz konusu olduunda geerlidir. Yani tasavvvuf

43
44
45

. Ankarav, a.g.e., I, 47.

. Ankarav, Minhcul-fukar, 178-9.
. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 544; II, 531-2.

317

tahalluk (ahlklanma) ve tahakkuk (hakkate mlik olma) eklinde iki ksmda

tanmlanrsa, Ankarav tasavvuf ve sflerden bahsettiinde tanmn daha ok ilk ksmna
atfta bulunmaktadr. Dolaysyla tasavvuf ahlktan ibrettir. Tahakkuk ise daha slkun
nihyeti

ve/veya

hakkat

mertebesine

dairdir.

Bu

anlamda

sfyye

zmresi

tasavvuf/tahalluk ile balantl iken, muhakkikler zmresi tahakkuk ile ilgilidir. Ancak
Ankaravye gre sf olmadan rif olmann imkn yoktur. dier bir ifdeyle slk
fiillerinin tatbki hakkate ermek iin zorunludur.
te Ankarav Mesnev beyitlerinin lafzlarndan tasavvuf manann tahkkine
giderken slk konularn zh etmektedir. Mesel slkun usl menzilesinde olan edeb
ile alakal beyitlerden biri yledir:
Allahtan bizi edebe muvaffak etmesini isteyelim ki edepsiz hakkn lutfundan
mahrum kalmtr. (I, b. 79) Rsh Dede beytin erhinde tasavvuf manann edep
olduunu tespit eder ve ilk dnem sflerin bata Eb Hafs- Kebr ve Znnn-i Msr
bata olmak zere edep tariflerini aktarr. Ankaravye gre edeb, slk ve tasavvufun
kendisidir. Ahlkn tmnn hsl olmasndan ibrettir. Slike gereken ey, mana ehlinin
yannda btnn edeblendirmesi, sret ehli yannda da zhirini edeblendirmesidir.
Bylelikle hem erata hem de tarkata riyet etmi olacaktr.46
rihin tasavvufla alkal bahislerde kulland kaynaklar unlardr: Tasavvuf:
1-Divan-bn Farz (. 632/1234), 2-Ftht- Mekkiyye ve Fussul-hikem- bn Arab (.
638/1240), 3-Avriful-marif- Ebu Hafs Shreverdi (. 640/1234), 4-czul-beyanSadreddin Konev (. 672/1273), 5-Kitb- Istlahat- sfyye- Abdurrezzak Kn (.
730/1330), 6-Kitb- tarft- Seyyid erif Crcani (. 816/1413); Kelm: 1-erh-i
Mevkf- Seyyid erif Crcani, 2-erh-i Akid- Sadddin taftazani (. 792/1390);
Hikmet: 1-Heykilun-nr- ihabuddin Shreverdi (. 587/1191); eriyyt: 1-Miktulenvar- Gazzl (. 512/1111), 2-erh-i er.47 Ankarav bata Minhcul-fukar olmak
zere tasavvuf stlahlar ile ilgili eserlerine referans vermektedir.
3.1.5.3.5. Hakk Anlamn tahkki:
rihe gre hakk anlamn tahkk, lafzn manasn vcd/ontolojik ve
ilm/epistemolojik seviyede konumlandrmaktr. Hakk anlam ile kastedilen, hakkatin ya
46
47

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 63-4.

. Ankarav, a.g.e., I, 47.

318

da her bir eyin ayn- sbitesinin dildeki tecellisidir. Bu tecell fkta sretler, kelmda
lafzlarla meydana gelmektedir. Tahkk, Hakkn ilm-i ilhsindeki hakkatlerin bilgisine
erme faaliyetidir. Bu faaliyetin nihyetinde marifet tahsl edilir. Dolaysyla hakk
anlamn tahkki bir nev kelma marifet sarfdr. Marifet, Ankaravye gre slkun
nihyetinde elde edilir. Tasavvuf slk ise, marifet ilmi ya da ilm-i hakk slkun
nihyetinde olan konulara dairdir. Bu konular kapsamna alan en genel mesele ise tevhid
meselesidir. Dolaysyla Mesnevdeki her bir beyit tevhdi konu edinir. Beyitlerin bazlar
tevhd-i efle dair iken, bazlar tevhd-i sft, bazlar da tevhidin son mertebesi veya
tm sf yolculuun maksad olan tevhd-i zat ile alakaldr. Ankaravnin ilm-i ilhye
dair konularda istidllde bulunduu kaynaklarn en bata geleni, bn Arab, Sadreddin
Konev, bn Frzn eserleri ile Kasde-i Tiyye erhinin Varlk ve mertebelerine dair
mukaddimesidir.
Mesel Bu sret olan rzgrn hareketi onun manasndandr. Tpk arkn
rmak suyunun esiri olmas gibi. (I, b. 3333) beytinin erhinde rzgrn manasn tahkk
eder. Filozoflara gre rzgrn manas faal akldr. Allah faal akl ile drt unsurun
varlnda tasarruf etmektedir. Ancak muhakkik sflere gre her eyin melektu Hakkn
kudretinde olduu iin rzgrn melektu dahi Hakkn iradesiyledir. Rzgrn esmesi ve
kesilmesi Hakkn iradesindedir. Afakda olan rzgr, nefsl-emirde nefes-i rahmni
mesabesindedir. Rahmet tm sfatlar kendisinde cem ediyorsa ve lemin varl
sfatlarn zuhru ise lemin varl rahmet eseridir. Her eyde tasarruf eden nefslemirde manadr. Allah manadr. Allah mana olmas hasebiyle akllarda, nefislerde,
feleklerde, unsurlarda mutasarrfdr.48
Hsl Ankaravnin beyitlere ynelik tahkki bu ekilde ortaya kmaktadr.
Ancak O her bir beyti tahkk ettikten sonra nce beyitler arasnda sonra da beyitlerin
toplamndan ibret mstakil blmler olan srhlar arasnda fasl kidesi uyarnca tahkkte
bulunmaktadr. Fasl, men ilminde iki baka kelmn arasnda aralarn birletirecek bir
cihet olmad takdirde nc bir kelm ile aralarn birletirmektir.49 Dolaysyla
Mesnev metni birbirinin mtemmim cz olan beyit ve srhlardan meydana
gelmektedir.

48
49

. Ankarav, a.g.e., I, 607.

. Ankarav, a.g.e., I, 48.

319

Beyitlerin birbirine balanmasna misl olarak ilk 18 beyit ile 19. beyti
verebiliriz. 18. beyit pikin olanlarn hlini hm olanlar idrk edemez. Dolaysyla sz
ksa kesmek vesselm ile 19. beyit Oul ban kopar ve kurtul. Ne vakte kadar altn ve
gm kaydndan kalacaksn arasn fasl kidesince telif etmek iin bir soru takdir etmek
gerekir: Bu mertebe puhtelie bli olan riclin ahvline etfl-i tarkat nice bli olur ve
ne vecihle keml mertebesin bulur? ite bu sorunun cevb mbtedlere zhid olmann
tavsiyesiyle 19. beyitte verilmitir. Dolaysyla Ankaravye gre her bir beyit bir
mertebedir. Tahkk ise mertebeler arasnda irtibat kurmaktr. Buna gre nce gelen beytin
mertebesi yksek iken sonrakinin dk olmaktadr. Ancak bu hiyerari stnlk
hiyerarisi deildir. Sadece bir nceki beyit bir sonraki ile tafsil edilmektedir.
Ankaravnin tatbik ettii fasl kidesi tafsli gerekletirmektedir.
Varlk mertebelerini dikkate aldmzda her beyit bir mertebeye iret
etmektedir. Ankaravnin tahkki mertebeler arasndaki birliktelii salamaktr. Mesel
Hepimiz yaylmtk (mnbasit) ve tek bir cevherdik. Orada basz ve ayakszdk. Gne
gibi bir cevherdik, dmsz ve saftk su gibi. (I, b. 686-8) beyitleri ahadiyyet ve ayn sbite mertebesiyle ilgilidir. Ayn- sbite kendisine gelen feyz-i akdes ile zuhra
gelmektedir. Ahadiyyet Zatnn feyz-i akdesin tenviri ile ayan- sabitenin ruhlar ve de
halk mertebesinde zuhrunun erhi ise bir sonraki O gzel ve latf nur srete gelince
kale burlarnn glgesi gibi say meydana ktbeytindedir. Bir sonraki beyit ise tekrar
halk mertebesinden tekrar ayn- sbite mertebesine dne ird etmektedir: mancnkla
burlar ykn ki bu bln arasndan ayrlk kalksn (I, b. 689)50 Dolaysyla beyitler
Ankaravnin tahkkiyle birbirini gerektirme zerine sarmallanarak devam etmektedir.
Srhlar arasndaki irtibat ta bu ekilde salanmaktadr. erhin dier bir zellii ayn konu
farkl yerlerde gemekteyse, konunun ilk tahkk edildii yere referans gsterilmesidir.

50

. Ankarav, a.g.e., I, 175-6.

320

3.2. Yedinci Cild Meselesi ve smail Ankaravnin Yedinci Cild erhi

Yedinci cild tartmalarn kategoride tahll edeceiz: Birincisi yedinci cild
nshas etrafndaki tartmalar; ikincisi yedinci cildin varl etrafnda tartmalar,
ncs yedinci cildin muhtevs ve slbu etrafnda tartmalar.

3.2.1. Yedinci Cild Nshas:

Mesnevnin Mevln tarafndan Hsmeddin elebiye iml ettirilen asl
51

nshas ktphnelerde mevcud deildir.

52

53

Mesnev nshalar zerinde alma yapan

R.A.Nicholson , Ahmet Ate , Abdlbki Glpnarl

54

55

ve Nihat M. etinin

tedkiklerine gre mevcd en eski Mesnev nshas Konya Mevln Mzesi Ktp. 20242030da bulunan Hac Bek b. Muhammed es-Sivs tarafndan istinsh edilen 20 abn
670/ 3 Mart 1272 tarihli nshadr. Ancak bu nsha sadece III. Ve IV. cildleri
kapsamaktadr. IV. cild sondan noksan olup Nicholson nerinin 2300 numaral beyti ile
biter. kinci kadm ve tam nsha Konya Mevln Mzesi Ktp. Nr. 51deki Muhammed b.
Abdullah el-Konev el-Mevlev tarafndan Sultan Veled ve Hsmeddin elebinin
huzurunda asl nshadan istinsh edilen 677/1278 tarihli nshadr.
Bu iki nshadan daha kadm olan vardr ki, smail Ankaravnin kulland 668
tarihli Muhammed b. sa el-Hfz el-Mevlevnin Mevln hayatta iken istinsh ettii
nshadr. Nitekim Mehmed Esad Dede huzr-i Prde Mesnev-i erfi yazanlarn
51

52

53

54

55

Midhat Bahr Beytur, Skp Dedeye istinden bu nshann ve Divn- Kebr nshasnn, 804/1402de
Yldrm Bayezidi malb eden Timurleng tarafndan Konyadan alnp gtrldn rivyet eder.
M.Bahr Beytur, Mesnev Gzyle Mevln iirleri, Ak ve Felsefesi, stanbul 1965, 63-65. smail
Ankaravde Timurun Mevlnnn bir ok eserini beraberinde gtrdn ve bunlarn arasnda VII.
cild olabileceini iddia etmektedir. Ancak Timurun Konyaya gelmesi Mevlnnn vefatndan yaklk
130 yl sonradr ki, olduka ge bir dnemdir.
R.A.Nicholson, The Masnavi of Jalaluddin Rm, ed. From the oldest manuscirpts available, with critical
notes, translation and commentary, E.J. Gibb Memorial, New series IV, text I-VI, translation,
commentary I-VI, Leiden-London 1925-1940. Nicholson metin tahkkinde kulland kadim nshalar
eserinin girinde tantmaktadr. Nicholson neri hlen gnmze kadar baslan Mesnev metinlerinin en
salam olmak deerini muhfaza etmektedir. Nicholson Mesnev nerinin I. cild 1-2835 beyitleri
arasnda nce Sleymaniye Ktp. Nfiz Paa nr. 670deki 680/1281 tarihli nshay esas alm; daha sonra
mstensihi Muhammed b. Abdullah el-Konev el-Mevlev olan ve Konya Mevlnn Mzesi Ktp. 51deki
677/1278 tarihli nshayla nerine devam etmitir.
Ahmet Ate, Konya Ktphnelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, XVI/61 (1952), 49130.
A.Glpnarl, Mesnev ve erhi, stanbul 1973, I-XXXIX. Veled elebi zbudakn tercme edip
Glpnarlnn gzden geirdii (?) Mesnev evirisinde kullanlan nsha Sultan Veledin azadl klesi
Osman b. Abdullah tarafndan 25 Ramazan 723/28 Eyll 1323 tarihinde istinsh edilmi olup Konya
Mevln Mzesi Ktp. 1177dedir. Glpnarl, Mesnev erhinde ise Nicholson gibi 677 tarihli nshay
easa almtr.
Nihat M. etin, Mesnevnin Konya Ktphnelerindeki Eski Yazmalar, EFB arkiyat Mecmas, IV
(1961), 97-118.

321

birisi Hsmeddin elebi ve Baheddin Sultan Veled hazretleriyle Osman (Muhammed)

bin sa el-Mevlevdir demektedir. Ancak bu nsha hlen kayptr. A. Avni Konuk
muhtemelen nshann Msr-Kahire ktphanesine intikl ettiini sylemektedir. Franklin
Lewis de bizzat grd bu nshann bir denizci tarafndan Msra getirilmi
olabileceini, ancak gerekte 678 tarihli olan nshann zorlamayla 668e evrildiini
iddia etmektedir. Lewisin bu iddias hlihazrda kantlanmay beklemektedir. Lewise
gre

nshann

zerinde

suyun

demesiyle

mrekkep

dalmalar

olduundan

okunmasnda zorluklar bulunmaktadr. Dolaysyla tetimme tarihindeki deiiklik

mrekkebin dalmasyla oluan siliklerden dolay olabilir. Ankarav VI. Cildin tetimme
kaydnda kulland nshann 668 tarihli olduunu aka belirtir. A. Avni Konuk da
bunu teyid eder ve nshann Kahireye gittiini syler. 668 tarihinin zorlamayla 678
yapldn iddia eden Lewis, smail Ankarav ve A. Avni Konukun bu konudaki
kaytlarn grmemitir ve byle bir iddiaya sahip olmutur. Lewisnin bu iddias ile
Mevln hakknda ne srd baz fikirler, onun Bahliinden de kaynaklanan
Mevlna ve Mesnev hakknda baz arptmalar ierisinde olabileceini akla
getirmektedir.
Hsl Mesnevnin sz konusu en eski nshas (Osman b.sa el-Mevlev
(668), Hac Bek b. Muhammed es-Sivs (670), Muhammed b.Abdullah el-Konev
(677)) ile dier kadm nshalar

56

alt defteri ihtiv etmektedir.

57

VII. Defter ise bu

nshalarda bulunmamaktadr.
Sadece VII. cildi ieren en eski Mesnev nshas 814/1411-2 tarihli Konya
58

Mevln Mzesi nr. 2033de bulunan nshadr.

Nshada Mesnevnin dier cildleri

bulunmamaktadr. Bu cildler kayptr. Nshann mstensihi Konya doumlu Bedut59

tebrz lakabyla mehr Minihr et-Tcir el-Mndir. Glpnarl cildin gerekte Eb

56
57

58

59

Bu nshalar hakknda bkz. Nihat M. etin, a.g.m., 97-118.

En eski nshalar arasnda gerek beyit adedi gerekse dibaceler asndan ksm farkllklar bulunmaktadr.
Konu hakknda bkz. A.Glpnarl, Mesnev erhi, I, sunu.
Dier nshalar iin bkz. A.Glpnarl, Mesnevnin VII. Cildi, IEFB arkiyt Mecmas, stanbul, VI
(1966), 12.
Glpnarl, Arapa Yazmalar 1528de kaytl bir mecmada adnn belli olmad muammaya dair
Farsa bir rislesinin olduunu syler. Rislede Tebrz 794te kendisinin gen olduunu, babasyla
ticret iin her taraf gezdiini haber vermektedir. Fars Edebiyat uzman Said Nefs, 794te ticaret iin
babasyla Anadoluya, babasnn lmnden sonra Erdebile, oradan da Yezde giden bir Bedt-tebrz
diye anlan Minehrden bahsetmekte ve eserinin adn el-hy f Hallil-muamm olduunu
belirtmektedir. Keml-i Hocendnin akirdi olan Minuehr, muammya aid bu eseriyle mehr olmutur.
Glpnarl yle der: bu kadar mazbut ve mkemmel bir eser meydana getiren bir zatn, Mesnevnin VI.
Cildinden arma beyitlere birka beyit eklemek Mesnev hikyelerini, balklarn deitirerek diledii
ekle sokmak, Mevlnya yakmayacak sama beyitler dzmek sretiyle Mevlnnn Mesnevsine

322

Nasr Muhammed b. Abdurrahman el-Hemedn tarafndan telif edildiini, ancak

Minihre isnd edildiini syler. Oysa Minihr mstensihdir. Glpnarlya gre
Hemednnin Mevln Mzesi Yazmalar 1451de bulunan ve VII-VIII./XIII-XIV. Asra
olduu iddia edilen Arapa Sebiyyt f Mevizil-beriyyt adl kitabyla VII. cildin
60

zellikle bandaki yedi rakamyla ilgili beyitler arasnda paralellikler vardr. Ayrca
eserde Hz. Ali ve mam Hseyinin ehdetinden bahsedildii iin smil bir metindir.
Yani Glpnarlya gre sebiyye smiliyyenin bir kolu olmas sebebiyle de VII. cild
smil-sebiyyeden birisi tarafndan yedinin kudsiyyetini gstermek iin takiyye yoluyla
yazlmtr. Glpnarlnn bu iddias temelli bir iddia deildir. Zira yedinin esrrna dair
literatrde bir ok eser bulunabilir. ki eserde yediden bahsediliyor diye melliflerinin
ayn olmas gerekmez. ncelikle Sebiyyt Arapa, VII. cild ise Farsadr. Sebiyytn
tmnde yedinin esrrndan bahsedilirken, VII. cildin sadece ba ksmnda yediden
bahsedilmektedir ki, Mevln her cildin banda cild adedinin mahiyetine dair beyitler
sylemektedir. kincisi VII. cildin smil dncelerle uzaktan yakndan alakas yoktur.
Nitekim ciltte yer alan ey h- merdn ve sr bilici Ali. Ey Mustafann vsi ve velisi
Ali. Sen bendensin ve ben sendenim ey fet ve ardndan gelen ben bu srr sana ve dier
ne yani Ebubekir sddik, osman ve mere syledim. beyitleri Ankaravye gre ehl-i
61

Snnet dncesine iret eden beyitlerdir.

Bazlar VII. cildin dris-i Bitlisnin (. 926/1520) olu Hsmeddine telif

62

ettirdiini ileri srmektedirler. Ankarav, Hsm adndaki kimsenin Hsmnme ismiyle

alt cild Mesnevye nazire yazdn, ancak nazire ile Mesnev arasnda her hangi bir
mnsebetin kurulamayacan, VII. cildin nazre deil, Mesnevnin devm olduunu
63

ileri srmektedir.

1-35 vr. arasnda yer alan nshada, bir dibce ve nshay batan sona inceleyen
ve mavi mrekkepli kalemle kaytlar den Glpnarlnn tespitine gre VI. cildden
alnan beyitlerle beraber toplam 2696 beyit vardr. 1010 beyti VI. cildden mkerrerdir.
VII. cilde ait beyitlerin says ise mkerrerler karldnda 1686dr. VII. Cildi en son

60
61
62
63

yeni bir cilt ilve etmek gibi bir ie kalkmyaca muhakkaktr. Herhalde Minehr et-Tcir Konyada
bulunmu ve ad henz unutulmamken byle bir uydurma cild meydana getiren biri, onun adndan
istifde maksadyle bu isnd yapmtr diyebiliriz A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, II,
102.
A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, II, 103; I, 171-2.
. Ankarav, VII. Cild erhi, 119a-120b.
Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, 213-4.
. Ankarav, VII. cild erhi, 3b-4a.

323

Tahranda nereden Minuihr Dni Pejh, nerine yazd mukaddimede VII. Cilddeki
beyit saysnn 1766 olduunu sylemektedir. Bu neir, 1301/1881de Mirz Muhammed
Mehd-i rz hattyla ta-basmas olan Bombay nerinin tashih edilmi hlidir. Hem
Bombay nerinde hem de Tahran nerinde VI. Cildden mkerrer beyitler yer
almamaktadr. Zira her iki neir 1268 Bulak baskl Nahifi tercmesinin sonundaki smail
Ferruh Efendi tercmesi nerine dayanmaktadr. Bu neir de Ankarav erhindeki VII.
cild nshasnn tahkkine dayanr. Ankarav erhinde de mkerrer beyitler karlmtr.
Dolaysyla Ankarav erhindeki VII. cild nshas ya Glpnarlnn syledii 1686 beyit
ya da Pejhun syledii 1766 beyittir. Glpnarlnn gr muhtemelen daha doru
olmakla beraber, Pejuh metni ile Ankarav metnini karlatrdmzda arada fark yoktur.
Glpnarlnn sayd sadece VII. Cilde ait olan beyit adedi ile Tahran nerindeki beyit
adedi arasnda 80 beyitlik fark bulunmaktadr. Pejhun tespitine gre VII. Cildde 56 srh
bulunmaktadr.
Konya nshasnn fer kaydnda tetimme tarihi yoktur. Ancak kaydn yannda
drt satr hlinde cild-i evvelde ve slisde sene 814; gayrlerde f senetil-mezkre
demitir yazs vardr. Glpnarlya gre bu yaz smail Ankaravnindir. smail
Ankarav VII. Cild erhinde, kendisine 814 tarihli bir mcelled iinde yedi cildi muhtev
bir Mesnev nshas getirildiini, inceledikten sonra erhe baladn sylemektedir.
Glpnarlya gre Ankarav bu nshay incelemi, VI. Cildden mkerrer beyitlerin
kenarna krmz ve siyah mrekkepli kalemle ya da ksaltmas koymu; baz yerlere
de bu beyn altncdadr, bu beyitler altncdadr, bu dahi kezlik gibi notlar
dmtr. Glpnarlya gre btn bu yazlar, mze ksmnda nr. 87de kaytl bulunan
ve Minhcul-fukar ve Hccets-sem ile baz iirlerini (bidyet-i ahvl-i slka dair)
ve Zbdetl-fuhs f Nakil-fussunu ihtiv eden ve 1026-1028/1617-1618de kendi
64

hattyla yazlm bulunan mecmadaki yaznn aynsdr. Ankarav hattn incelediimiz

kadaryla sz konusu iki yaz arasnda bir ayniyyet deil benzerlikler bulunmaktadr.
Ancak bu benzerlik Glpnarlnn iddialarn kesinlik derecesinde dorulayacak lde
deildir. Glpnarlnn iddiasn dorulayacak baka l, Ankaravnin VII. Cild
nshasna yazm olabilecei zid beyitleri erhinde kaydedip erhetmemesi olabilir.
Nitekim Ankaravnin elimizdeki VII. Cild erh nshalarna baktmzda bu beyitleri
erhetmedii gzkmektedir. Dolaysyla akla u gelmektedir ki, Ankaravye gelen
nsha 814 tarihli Konyadaki nshadr. Ankarav bu nshay incelemi, VI. Cildden

64

A.Glpnarl, Mevln Mzesi Mzelik Yazma Kitaplar Katalou, Ankara 2003, 127-8.

324

mkerrer beyitlerin ve srhlarn kenarna zid notu dm; erhederken zid beyitleri
ihml ederek erhetmitir. Ancak rih erhinde buna dair hibir ey sylememektedir.

65

Dier taraftan Glpnarlya gre VII. Cild nshasnn son sayfasndaki fer kaydnn
yanndaki nsha tarihini bildiren cild-i evvelde ve slisde sene 814; gayrlerde f
senetil-mezkre demitir yazs Ankaravye aittir ve nshadaki dier yazlaryla
ayndr. Bu iddia doru olabilir. Nitekim Mesnevnin dier cildlerini ieren nshay
gren bir kii ancak bu notu debilir. Ankarav de bir mcelled iinde yedi cildi muhtev
814 tarihli Mesnev nshasn incelediini aka ifde etmektedir. Ancak bu nshann
geri kalan yani dier cildleri muhtevi ksm kayptr. Konya nshas mstakil
mcelleddir ve (1a)dan balamaktadr. (1a) yazs nshann kendisinden olmayp,
ktphane memurlar tarafndan kurun kalemle yazld aktr. Bununla birlikte VII.
Cild nshas ya Ankarav tarafndan ya da daha sonraki zamanlarda dier cildlerden
kopartlarak mstakil hale getirilmi olabilir. Bunlarn tm muhtemeldir. Yani
Glpnarlnn kesinlik ifde eden iddiasnn aksine Ankaravye gelen nshann baka bir
nsha olmas veya ayn nsha olmamas, nshann kenarndaki notlarn Ankaravye ait
olmas veya olmamas muhtemel eyler olup, kesin bir ey sylemede mteyakkz
davranmak gerekir.
VII. Cild nshasnn fer kaydnn bulunduu son sayfann kenarnda nsha
hattndan farkl (
844 / ( ) bu Mesnev olan firdevs bahesinin meyvelerinden tecdd ettiimdir
ve ben Abdlaziz b. Abdlvahhb, sene 844) kayd vardr. Glpnarl lafzn
okuyarak hata etmitir. Glpnarlya gre 814 tarihli nsha 30 sene sonra 844te
Abdlaziz b. Abdlvehhb adndaki kii tarafndan bulunmutur; dolaysyla da bu kayt
bir temellk kayddr. Ancak temellk kaytlarnn bu ekilde dlmesi maruf ve mehr
deildir. Ayrca kayt sahibi buldum deil tecdid ettim demektedir.. Temellk kayd
deilse, kayt baka bir eye dellet etmektedir. Zira ( tecdd ettim/yeniledim)
lafznn medllnde ihtimller mndemidir. Abdlaziz b. Abdlvehhbn yeniledii
nedir? yet bu nsha 814 tarihli nsha ise kendisine 30 yl sonra ulatnda yeniledii
nshay mcelled yapmas mdr? yet byle ise Ankaravye ulaan baka bir 814
tarihli nsha olup, bu nshadaki kaytlar da ona ait deildir. yet yeniledii Mesnev
beyitleri ise kayttan anlalan odur ki, Abdlaziz b. Abdlvehhb yeniledim derken
65

Ankarav VI. Cild ile VII. cildin karlatrmasn sadece bir yerde ele alr. VI. Ciltteki terz-i trk hikyesi
VII. ciltte de bulunmaktadr, ancak rihe gre farkl bir vecihle nazm edilmitir. VII. ciltte terzi eytan
ve dnya, trk nks kimse olarak resmedilir. . Ankarav, VII. cild erhi, 201b.

325

814 tarihli bu nshay elde ederek yeni Mesnev beyitlerine sahip oldum demek istemi
olabilir. Bu durumda Glpnarlnn temellk kayd iddias bir lde dorulanmaktadr.
Dolaysyla bu kayt hakknda eitli ihtimaller ne srlebilir.
Hsl bu nshann Ankaravye ulaan 814 tarihli nsha olduu ve inceleyip
notlar dt phelidir. Ancak Glpnarlnn iddialar ihml edilecek iddialar
66

deildir.

A.Avni Konuk ve Ahmed Cevdet Paa, Mesnevnin en eski nshalarnn hi

birinde VII. cildin bulunmadn belirtmektedirler. A.Avni Konuk yle demektedir:
Mesnev-i erfi Hz. Pr syler ve Hsmeddin elebi yazar idi. Hsmeddin elebi
hz.lerinin irtihlleri Menkb- Sipehslrn beynna gre 684 hicr senesinde vki
olmutur; ve bu sahte cildin trihi ise 670 gsterilmitir. Halbuki el-yevm Konya sr-
Atka Mzesi ktphnesinde 677 trihinde yazlan alt cild Mesnev-i erf mahfzdur.
Bu nsha Hsmeddin elebi ve Sultan Veled hz.leri hzr olduklar halde, Hz. Pr
tarafndan tashh edilmi olan nsha-i asliyyeden, Sultan Veled hz.leri tarafndan bizzat
istinsh olunmutur. Bu VII. cilde (Ey Ziyul-hak Hsmeddin) diye hitblarlar vki
oluyor da, 670 trihinde yazlm olan bu VII. cildden, 684 trihinde irtihl eden ve 712
hicr senesinde veft eden Sultan Veled hz.lerinin nasl oluyor da hi haberleri olmuyor?
Bu mmkn m? Acab Hz. Mevln Hsmeddin elebi hz.lerine hitben syledii bu
VII. cildi, bu iki zttan da m saklad; sonra mehl eller vstasyla 814 senesinde
67

istinsh edilip, 1035 trihinde birdenbire mi meydana kverdi? Buna imkn var m?

smail Ankarav de aslnda gerek kendi kulland 668 tarihli nshadaki

A.Avni Konuk da bu nshay en eski nsha olarak kabul etmektedir- veya dier kadim
nshalarda VII. cildin bulunmadn sylemektedir. Ancak Mevlnnn 668-670
arasnda Mesnev sylediini, bunun da VII. cild denilen Mesnev olduunu ileri srer.
Kadim nshalara girmemesini ise Mevlnnn intirna izin vermemesini, gayb
hviyette kalmasn sebep gsterir. Ankaravye gre nshalara girmemesi VII. cildin var
olmadna delil olmaz. Nitekim nsha bir ekilde ortadan kaybolmu olabilir. VI. Cildin
sona erdii VI. Ciltteki beyitlerin lafzndan yani hriten delillerle karlamamaktadr.
VII. cild kendisini Mevln kelm olmakla tavsif etmektedir. Zhire gre hkm vermek
en uygun yoldur. VII. cildin muhteva ve slup olarak Mevln kelm olduu byk
oranda kesindir. Ayrca yedi rakamnn dier rakamlara gre stnl ve kudsiyyeti sz
66
67

A.Glpnarl, a.g.m., 11-15.

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 45.

326

konusudur.
ir Hayri Efendi de VII. cildin 1035 trihinde Mevlndan 463 sene sonra
ortaya kmasnn mmkn olabileceini, VII. cildde Mevln kelm beyitlerin
olduunu; bu beyitlerin cild olabilecek mhiyette olmadndan eski nshalara
68

kaydedilmemi olmasnn mmkn olduunu ileri srer.

Ancak Mevlnnn irtihlinden 142 sene sonra ilk nshasna rastlanan VII.
69

cild itibar grmediinden istinsh edilip yaygnlk kazanmamtr. Ankarav erhinin asl
nshas olan Ganem Dede nshasnda dahi VII. cild ve erhi bulunmamaktadr. Ancak
VII. cilde dair mukaddime ve fer kaytlarnda aklamalar yer almaktadr. VII. cild
erhinin mellif nshasna dair bir bilgi kaytlarda bulunmamaktadr.

70

imdi Ankaravnin VII. Cildin varl hakkndaki deerlendirmelerine,

kendisine yneltilen itirazlara, cevaplarna ve kendisinden sonraki VII. Cildin varl
etrafndaki mevcud tartmalara geilebilir.

3.2.2. Yedinci Cildin Varl Etrafnda Tartmalar:

Tartmalara gemeden nce smail Ankaravnin VII. Cilde bakn zh
etmek gerekmektedir. Bu bak hem gayb hem de tarihi referanslara sahiptir. Ankarav
ncelikle VII. Cild meselesinin gayb bir mesele olduuna inanmaktadr. Dolaysyla VII.
Cilde muhatab olann kabul edip etmeme gibi bir pozisyonda olamayacan vurgular.
Zira imana konu olmutur. Ancak Ankarav meseleyi iman konusu olarak vaz etmekle
kalmaz, tarihsel adan isbtn yapmaya giriir ve zamannda VII. Cildin varlna
ynelik itirazlara cedel slbda cevaplar vermeye alr. Sz konusu cevaplar sadece
tarihsel olanla kalmayp, VII. Cildin gayb niteliini de iermektedir. Murzlar bunun
gayb mesele olmadna knidirler ve Ankaravnin yklemlerinden baka bir ey olarak
grmezler. Tarihsel tartmalarda ise mesele gnmze kadar devam etmitir. nce
rihin VII. Cildin gaybliini nasl vaz ettiini ele alalm. Mevz iki ksmda
deerlendirilebilir: birincisi Ankaravnin nazarnda yedi rakamnn kutsall, ikincisi bu
cildin Hak tarafndan gaybden kendisine verildii.
68
69

70

fde-i Mahssa, Osmanl Arivi, YEE (Yldz Esas Evrk) 35/33, 37/97.
Osmanldaki eski tarihli VII. cild nshalar hakknda bkz. A.Glpnarl, Konya Mevln Mzesi
Yazmalar, II, 96-7.
VII. cild meselesinin tahllinde Sl. Ktp. Esad Ef. 1563teki nsha kullanlmtr. Mstensih ayn
zamanda VII. cild mtercimi Sleyman Fehim Efendidir. stinsah Tarihi 4 Muharrem 1256/ 3 Mart
1840dr. . Ankarav, VII. Cild erhi, 307a.

327

smail Ankarav VII. Cild erhinin dibcesinde, 1035/1625-6 tarihinde V. Cild

erhinin yarsna geldiinde 814 tarihinde yazlm bir cild ire yedi mcelled Mesnev
nshasnn insanlar arasnda zuhr ettiini ve daha sonra kendisine getirildiini, bandan
sonuna kadar tetkik ettikten sonra, beyitlerinin dier cildlerdeki beyitlerin manalaryla
aynyla rttn grnce erhettiini syler. VI. Cild erhinin mukaddimesinde
sylediine gre V. Cildin yarsna geldiinde VII. Cild ortaya kar; nce V. Cild erhini
tamamlar, VI. Cild erhine balamadan kalbine doan fermn- ilh ile VII. Cild erhine
balar. erhin yarsna geldiinde muhavvill-kulb tekrar kalbini tahvl eder ve dnerek
VI. Cild erhini batan sona bitirir. Yarda kalan VII. Cild erhine tekrar geri dnerek tm
erhini tamamlam olur.

71

A. Avni Konuk, Ankaravnin V. Cildin yarsna geldii vakit, cildin erhini

brakp VII. cilde baladn, bunun erhini ikml ettikten sonra tekrar yar kalan V. Cildi
tamamlayp VI. Cilde baladn syler ve srayla erhetmemesini IV. Muradn icbrna
balar. Ancak bu iddia Ankaravnin ifdelerine mutbk deildir. Ankarav V. Cildi
bitirdikten sonra VI. Cilde gemeden VII. cilde balar, yarsna geldiinde tekrar VI.
Cilde dner ve batan sona bitirir. Velkin rih bu gel-giti muhavvill-kulbun kalbini
tahvl etmesiyle zh etmekle yetinir. A. Avni Konuk bu cebir ve srrn eseri, o hazretin
Ftht- Ayniyye nmyla yazd matb Ftiha-i erfe tefsrinin 73, 74, 76
sahfelerinde de grlr. Hz. rih bittabi erhinde bunu cebren erh ettiini syliyemez
idi; fakat erhindeki ifdtnda bu rivyetin doru olduu anlalmaktadr.

72

A.Avni

Konukun Ftht- Ayniyyede grd cebir eseri Ankaravnin yedi rakamnn

kudsiyyetine dair zhdr. Ancak bu zhtan IV. Muradn cebrini karmak makl
deildir.
rih yedi rakamndaki esrra binen, VII. Cild ortaya kmadan nce dahi yani
Mesnev erhine balarken Mesnevnin yedi cild olmas gerektiini dnr. VII. Cild
erhinin mukaddimesinde bunu yle demektedir: bu fakr-i pr taksrin ekseri zamanda
kalb-i pr ftruna bu endie ve htra hutr ve vurd eylerdi ki, Allah Teala Hazretleri
ekseri eyy yedi adet zere cd eyledi ve Hazret-i Muhammed Mustafa'ya dahi Kurn
yedi harf zere inzl olundu hadisinin mefhmu zere krat- uzm yedi lgat ve yedi
kraat zere inzl kld ve dahi Sana seb-i mesn (Ftiha) ve Kurn- azm verildi
yet-i kerimesinin fehvs zere hssaten ol Hazrete sebal-mesn it eyledi. Pes veliyy71
72

. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede nshas), 385b.

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 43.

328

i kmil oldur ki ahlk- ilhiyye ile tahalluk ve evsf- Rabbniyye ile iktisf ve tahakkuk
kla ve onun Raslne vris-i ekmel ola. Her ey ki Hazret-i Hdya ehab ola veliyy-i
kmile dahi ehab ola ve her ne vasf ki Hazret-i Nebiyy-i mtebya evl gele ol vris-i
fzla dahi evl gele. Hazret-i Hdya vitr ehab olan eylerdendir. Nitekim Rasl-i
Ekrem (a.s.) Muhakkak Allah vitrdir ve vitri sever buyurdu ve Hazret-i Mustafaya
dahi vitr ehab olduu iine ehl-i krata vitr eylemekle emreyleyip dedi: Muhakkak
Allah vitrdir ve vitri sever. Ey Kurn ehli vitirleyiniz. nkim kutb-u evliy ve sultn-
asky ve burhn- asfiy ve merkez-i felek-i Hd kif-i esrr- ezeliyye rih-i
rumzu'l-ebediyye an Hazret-i Mevln kaddesallhu srrahu'l-al ve tabbi kulbina bi
hakiki kelmihi'l-asl ekmel-i evliy-i Hd ve efdal-i vresy- Mustafa olduysa ve her
vecihle ahlk- ilhiyye ile tahalluk ve evsf- nebeviyye ile tahakkuk kldysa ve Kitb-
Mesnev dahi rfi-u estr- vch-i meniyy-i Kurn ve kif-i esrr- sebal-mesn
geldiyse ol Hazret-i mukaddesenin bu kitb- erifi alt mcelled klm ne hikmet ola ve
na'met-i erifin aksm heft adet eylemeyip e adet olmas ne remz ve ne manaya dellet
klar diye lisn- blim bu makli durmaz sylerdi ve gh O ki semvt ve arz alt
gnde yaratt yet-i kerimesinde olan nkte-i erife ve Bu alt ciltle alt cihete nur sa
da evresini tavaf etmeyen tavaf etsin (VI, b. 4) beytinde olan irt- latfe vastasyla
dest-i fikret bu htray hne-i dilden def eylerdi amm htra ol hne-i dilde ziyade
cygir olduundan izlesi mmkn olmayp, hatta bu fakir 1030 tarihinde bu kitb-i b
misil ve nazrin erhini tahrir eylemeye ur eyledikde dibce-i Arabyye ile 18 beyt-i
erif bir cilt itibr olunmu ve bu nkteyi ir eylemeden tr ol mahalde bir hutbe
beyn olunup ve sebiiyytn feziline mteallik baz akvl ve delil yazlp onda tabir
ve takdir klnm idi. Pes nice mddet mrr edip tahririmiz cild-i hmisin nsfna
geldikte ve hicret-i nebeviyyenin 1035 senesi oldukta hikmet-i ilh ve takdir-i
rabbniyye ile 814 tarihinde yazlm cild-i vhid ire yedi mcelled bir Mesnev
beynen-ns zuhr kld ve hiru'l-emr sevk-i ilh ile bu fakirin eline geldi. Ol cild-i
sbii min evvelihi il hirihi mtlaa kldkda onun ebyt- latfesinden zll-i can-bah
esrr- marif n kldm ve zlumt- hurf ve kelimtnda b- hayt- manyi
73

buldum.

Ankaravnin bu ifdelerinden akla gelen soru udur ki, erhine balarken

dibce ile 18 beyti mstakil cild kabul ettii halde VII. Cild ortaya ktnda niin bu
kablnden dnmtr? Zira kablnden dnmese Mesnevnin cild adedi sekiz olacaktr
ki, sekiz adedinin hem nasslar erevesinde bir mhiyeti yoktur hem de VII. Cildin VII.

73

. Ankarav, VII. Cild erhi, 1b-2a.

329

Cild olmasnn bir hkm kalmayacaktr. Dolaysyla Ankaravye gre nemli olan
Mesnevnin cild adedinin alt veya sekiz olmas deil, yedi rakamnn kudsiyyetinin bir
ekilde tahakkuk etmesidir. Nitekim erhine balamadan nce de Mesnevnin cild
adedinin yedi olmas gerektiini dnmekle birlikte dibce ile 18 beytin bir cild
addedilmesi konusunda kesin bir hkme varmamtr. Ancak yine de yedinin
kudsiyyetinin basknlndan dolay dibace ve ilk 18 beyti mstakil bir cild addederek
mstakillen erhetmi ve erhinin mukaddimesinde yedinin kutsall zerinde durmutur.
III. Cild dibcesinin erhinde de, dibce ile 18 beyti bir cild kabul ettii iin III. Cildi
74

Mesnevnin kalbi olarak kabul etmitir. VII. Cild ortaya knca dibace ve ilk 18 beyti
bir cild kabul etmekten vaz gemi, VII. Cildi dibace, ilk 18 beyit ve dier cildlerin
teekklnden oluan alt cildin devm saymtr.
smail Hakk Bursev de Ankaravnin balangtaki dncesinin benzerini
paylar. Bu dnceye sahip olmasnda Ankaravnin etkisi de sz konusu olabilir.
Bursev yedinin bir ok esrr olduu ve altda bu kadar esrr olmad iin Mesnevnin
yedi cild olmas gerektiini dnmektedir. O Ankarav ile sadece eserin yedi cild olmas
noktasnda ayn grtedir. nk kendisi Mesnevnin ilk 18 beytinin Mevln
tarafndan yazldn ve geri kalanlarn daha sonra ilve edildiini sylemekte ve
Mesnevnin ilk 18 beytini bir cild olarak kabul etmekte ve sonraki Mesnevnin alt
cildiyle beraber yedi cild olarak zikretmektedir. Ankarav dibceyle birlikte ilk 18 beyti
mstakil cild olarak kabl ederken Bursev ise sadece 18 beyti bir cild addeder. Bursev
75

VII. Cilde dair her hangi bir kanaat ileri srmemektedir. Aslnda Ankaravnin dibceyle
birlikte 18 beyti, Bursevnin de sadece 18 beyti niin mstakil cild kabul ettiklerinin
nih anlamda makul bir aklamas yoktur. Bursev ilk 18 beyti bir cild kabul etmesini
Mevlnnn bizatihi yazmasyla sebeplendirmektedir. Dibaceler ve dier cildleri ise
76

Mevln iml ettirdii iin 18 beyte eklemlenen cildlerdir. Ankaravnin ise bu tr bir
74
75
76

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 2.

.Hakk Bursev, Mesnev erhi, 22-23.
Bursevnin zh u ekildedir: bade-za bu mahalle gelince erh olunan 18 beyit Mesnevnin cild-i
evveli mesabesindedir. Zira ma-badi sonradan ilhak olunmutur. Nitekim blda, icmlen iret olundu.
Pes bu itibr ile mcelledt 7 aded olmu olur. Zr sebada esrr- kesre vardr ki, sittede yoktur.
Nitekim mahallinde mebndir. (sul-1 olunursa ki, kaziyye-i ilhk ebyt- mezkrenin cild-i vhid
hkmnde olmasn mstelzim deildir.) (cevap-1 budur ki, ebyt- mezkrenin ulm- cemme ve ahvl-i
mhimmeyi itimli mddey- mezkrun sbtuna dellet eder. Pes m-badini ilhk mcelledi
mcellede ilhk gibi olur)(sul-2 olunursa ki, itiml mrun ileyhe ne vecihledir.)(cevap-2 budur ki,
lem-i asldan nzl ve yine urc ve meynda olan ahvl slku beyn etmesi hasebiyledir. Onun iin 18
aded oldu. Gy bu adedin mtemil olduu srr- ferdniyyeti tahsl eden 18 bin lemden ubr etmi
oldu. Pes 18 bin, 18 bin lemin esrrna mtekeffil ve hakiki ile amel etmek cem-i avlimi gozere
tenbh etti.) . Hakk Bursev, Rhul-Mesnev, I, 411.

330

sebeplendirmesi yoktur. Dolaysyla bu kabuller daha ok yedi rakamna atfedilen esrr

ile ilgilidir.
Abidin Paa da Ahmed Cevdet Paaya gnderdii Tercme ve erh-i Mesnevi erf adl Mesnev erhinin 19 sayfasnda Mesnev-i erif alt ciltten ibret olup, VI.
77

Cildin ikinci yars ile yedi cild olur demi , ancak Cevdet Paann kendisine
gnderdii itiraz mektubundan sonra bu grnden vaz gemitir. Abidin Paa
balangta byle bir dnceye ship olmasnn sebebini yle zh eder: Mesnev-i
erfin alt cildden ibret olup, altnc Cildin nsf- snsiyle yedi olur deyu yazmaklm
Ankaravnin erhinin altnc. Cildinin nsfndan sonra (tekmile-i cild-i sdis) deyu olan
ibresi ve baslan cildlerde cild-i sdisin ikincisi deyu yazldndan ve baz bu tekmile
yedinci tabir olunduundan ana istinden ve yedinci cildi kabl edenlerin tarztn
tecdd etmemek zere o ciheti mestr geivermek istedim. Eer dorudan doruya
Mesnev-i erfin yedinci denilen cildi Mesnev-i erften olduunu kabl etmi
olaydm mezkr on dokuzuncu sahfede: Mesnev-i erf alt cilddir ve alel-huss
altnc cildin nsfiyle yedi cild olur demez ve tasrh etmez idim. Altnc cildin nsfiyle
yedi cild olur demekliimden Mesnev-i erfin alt cildden ibret olduu beyn edilmi
gibidir. Yoksa alt lafzn kle almyarak Mesnev-i erf yedi cildden ibrettir deyu
78

dorudan doruya der idim. ir Hayr de Abidin Paann matbaa-i mire yetkililerin
79

yaptklar galata dtn syler.

Abidin Paa, erhinin daha sonraki basklarnda

Mesnevnin alt cild olduunu aka belirtmitir.

80

ir Hayri Efendinin cild adedi hakkndaki itibr taksimlerin meselenin

halline yardmc olamayacana dair kanaati daha doru bir yaklam olarak
grlmektedir: Ankarav hz.lerinin cild-i slis erhinde (her eyin vasatna kalb derler.
Pes 18 ebyt maa dbcetil-arab cild-i vhid itibr olunduu zere bu cild-i slis
mcelledn- Mesnev kalbi olaca herkesin kalbi hiddir. Amma nazar- vech-i sr
olursan ve e olmasna itibar klarsan...) ibresinin gidiine nazaran dibceden bir cild
ubesi karak Mesnev-i erifin alt cildi sekiz cild olmak ihtimllerine kadar mullu
bir halde grlmekle beraber u ifde yalnz Hz. rihin bir taksim-i itibrsinden ibaret
kalmakla bundan hall-i meseleye dair bir ey karlamyor gibi grnr. Yani ir
77

78
79
80

Abidin Paann Ahmed Cevdet Paaya gndermi olduu Mesnev erhi Sivas Vilyet Matbaasnda
1301/1303/1886 tarihinde baslm olup 719+14 sayfadan ibrettir. sa elik, Mevlnnn
Mesnevsinin Yedinci Cildi zerine, ATAED, XX (2002), 87.
A.Cevdet Paa, Tezkir-Tetimme-40, 236.
fde-i Mahssa, 6a.
Abidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erif, stanbul 1324/1906, I, 11.

331

Hayri Efendi, VII. cilde mstakil bir Mesnev cildi asndan yaklamayp, cilddeki
beyitlerin Mevlnnn olup olmamasn sorun edinmektedir. Ancak irin kavli gerei
cilddeki beyitler Mevlnya ait olanlar ve olmayanlar eklinde ayrdedilse bile sorun
yine devam etmektedir ki, VII. cild kendisini Mesnevnin mstakil VII. cildi eklinde
tantr. Dolaysyla cildi ya kabul etmek ya da reddetmek gerekir. Ankaravye gre cild
gaybden srad ve bir keramet eseri olduu iin kabl kanlmazdr.
3.2.2.1. Yedinci Cildin Gayblii:
Ankarav VII. cildin gaybliini iki hususa dayandrmaktadr. Birincisi, cildin
aded asndan dellet ettii yedi rakamnn kudsiyyetine, ikincisi VII. cildin bizatihi
kudsiyyetine.
2.2.1.1. Yedi rakamnn kutsall iki kaynaa dayanmaktadr: ilki nasslardan
kaynaklanan kudsiyyet, ikincisi vcd (ontolojik) bir emir/durum olarak kudsiyyet.
Ankaravye gre Mesnev Kurnla ayn kaynaktan geldii ve kll mana olan
Kurndan pay ald iin Kurn ile karlatrlmas icb etmektedir. Nitekim Mevln
da Mesnevsini eitli Kuran vasflaryla tavsf etmektedir.
Nasslarda yedi sem ve arzdan bahsedilmesi, Sana seb-i mesn (Ftiha) ve
Kurn- azm verildi (Hicr 87) yetinde, Kurn yedi harf zere inzl olundu ve sizi
yediden yarattm ve sizi yedi ey ile rzklandrdm hadislerinde yediye dikkate
ekilmesi yedinin kudsiyyetinin er kaynaklar olarak grlebilir. Yedinin tek (vitr)
rakam olmas hasebiyle Ankarav, Muhakkak Allah vitrdir ve vitri sever (Buhr, VIII,
109 (80/68, nr.1) Muhakkak Allah vitrdir ve vitri sever. Ey Kurn ehli vitirleyiniz.
Hadisleriyle, Kurnn yedi lgt ve yedi byk kraat zere indirilmesi husslaryla yedi
81

rakamnn srriyyetini istidll eder.

Nitekim bn Abbasn Allahn Kuranda yediyi

oka zikrettiini grdm. Gkler yedi, arzlar yedi tavaf yedi, insann yaratl yedi evre,
rzknn verilmesi yedi eyde vs. dedii rivyet edilmitir.

82

Ankaravye gre VII. cild Mesnevnin tek bir konusu olan mebde-med
meselesini z olarak ihtiv ettiinden Mesnevnin sonda gelen Ftihs olarak
grlebilir. Evvel hirin manalarnn bir olmas hasebiyle de VII. Cild, Mesnevnin
evveli olan ilk 18 beyte paraleldir. Dolaysyla Mesnev VII. Cild ile kmil olmutur.
Nasl ki Kurnn zbdesi olan Ftih sresi yedi yet ki bu konu muhetelefun fh
81
82

. Ankarav, VII. Cild erhi, 1b-2a.

. Ankarav, a.g.e., 23b.

332

olmakla beraber Ankarav yetini baka bir yet kabul eden Eb

Hanife ve mm Mlik grlerine istinden yedi olarak kabul etmektedir- ise, Mesnev
de yedi yettir ve VII. Cild ile ikml olunmutur. Zira yedi hesap ehline gre saylarn
kmilidir.
Riyziyyttan ilhiyta kadar yedinin saylarn/adedlerin kmili olmas u
sebepledir: ncelikle yedi iki tr sayy kendisinde cem eder. evvel yedi ferd olmas
hasebiyle kmildir ve ferdiyette dier ferd saylar ncelemitir. Dier ferd saylarn ilki
tr. Bir say deildir. Zira ister mantkta isterse ilhiyat bilimde (zihn ve hric
durumlarda) bir neticenin ortaya kmas iin eyin terkibi ve birbiri zerine
yklenmesi gerekir. Nitekim bn Arab Fthtta ferdiyyet-i selse hakknda netice
ancak ferdiyyetten olur ki, ferdlerin ilki de tr demektedir. Mantk ilminde ki tm
ilimlerin mebdeidir- mevz netice, mahml netice ve hadd-i evsat bulunmaktadr.
Mesel tasavvur ve tasdik iki nerme ve bir netice ile yaplmaktadr. birinci nerme
lem deikendir ikinci nerme tm deikenler hdistir, netice ise lem hdistir
hkmdr. saysnn ilk ferd olmas u sebepledir: say iki vecihten baka olamaz. Ya
ifttir ya da tek. lk ift say ikidir. lk tek say ise . Bir says aded hkmnde deildir.
Yedi says ise ift olan ve Pitagorasn basit ift (zevc-i basit) drt saysn mtemildir
ki, yedi ift olmaklkta dahi kmildir. Yani yedi says ferdiyyette kmil olan ilk ferd say
ve ift olmaklkta kmil olan basit ift drd ierdiinden kmildir. Yani yedinin
kmil aded olmas saylarn kmillerini kendisinde cem etmitir. Say aslnda ya
ferddir/tektir ki birbirine paralel olan (mtesviyeyn) saylara taksim olunmaz; ya da
zevc/ifttir ki taksim olunur. Saynn ifti ya iftin iftidir ya da tekin iftidir. Yedi
saysnda bu drt ksm (tek, ift, iftin ifti, tekin ifti) bulunmaktadr. Mesel iki ifttir,
ve be tektir, drt iftin iftidir, alt tekin iftidir. Dolaysyla yedi bu say ksmlarn
ihtiv ettiinden cmidir. Cmi olduu iin de kmildir. Yedi saysnn kmil olmasna
baka bir delil de iki tam sayy kendisinde derlemesidir. Yani ilk teki (3), ikinci ift (4)
ile toplasan yedi olur. lk ift (2) ile ikinci teki (5) toplasan yedi olur. Ankarav Eb bekir
Gl-bd (. 380/990)nin Kitbu ef ve evtrna dayanarak yedinin kmil olmasn
vitri kendisinde toplamasyla delillendirmektedir. vitir, , be ve yedidir. Yedi
saysnda tane de ef/ift vardr: iki, drt ve alt. Kesret/okluk iki tr sayy
kendisinde toplamas itibariyle yedide ortaya kmas ve kesreti vahdete ilk dntren de
yedi olmas itibariyle yedi says kmildir.
VII. Cildin banda Mevln, yedi saysnn kemlini ve yedinin medlllerinin

333

yani eynn yedi aded zere kim olmasn ontolojik adan ortaya koymaktadr. smail
Ferruh Efendinin tercmesiyle u ekildedir:
Ey Ziyul-hak Hsmeddin Sad / devletin dim ola fakrn mezd
n sem-i sdisi kldn gozer / kl yedinci sumn hem makar
Esad-i add imi zira yedi / bu aded add tekml eyledi
Cins yedi hem mr hem mrdr yedi / ns yedi hem nr hem nr yedi
Bahr ve nehr oldu yedi dahi zemin / hem cevrihde yedidir bil yakn
Hem semnn hilkatidir heft tk / dedi Hak seba semvtin tibk
Oldu evvel sumn sudan bedd / hem ikinci tun ncdr hadd
Rbii smdir ve hmis oldu zer / sdis inci sbii ykttur.
Ncum-i seyyre ile hafta hem yedi / cmlesin Hak nr-i tbn eyledi
Hem yedi ten oldu Kub-i mrseln / rehnmy- menzil-i hakkal-yakn
mmet-i Ahmed yedi fevc oldu hem / drr cn vr ise sende erh idem
Cmleden sddklardr hayr-i ns / sonra fevc-i lemn ey Hak-ins
Bade ez n abdl-i Hak ey pkbz / pes ehd n Hak etmi serfirz
Dah tm ktas oldu yedi / seb ebvb habbez zikr eyledi
Birisi ad cehennemdir hemn / yet ile sbit etmi Msten
Hem ikinci dzahn ismi sar / ehline alebte aleyndr nefr
Slisin ad sakar ehli hmn / rabben ahric len eyler fign
Rbii ismi cahm ehli acb / derler ahhirn il ecelin karb
Ehl-i hmis ki addr hutame / rabben ebsirn iderler dde
Sdisi ismi hem lezz b-gh ve gh / ehli der ann yuhaffif y ilh
Sbidir hviye ehli temm / mbtely- mihnet u derd sekm
83

Renc-i derd ile giriftr- derk / oku Kurndaki nd y melik

Ankaravye gre bir nevi kendisinde cem etmesi hasebiyle cinsi yedi olarak
belirler. Dolaysyla lemde insan dhil olmak zere her ey yedi temel ksmda
toplanmtr. Yedi ey unlardr: I. Akllar cinsidir ki, birka nevi zeredir: Mcerred
akllar (asla cisimlere taalluku yoktur), mdebbir feleklerin akllar, unsurlarda mdebbir
olan akllardr. II. Ruhlar cinsidir. Ruhlar dahi birka nevi zeredir: melekler (bunlar da
nevi zeredir: ulv melekler (mukarrebn, mheyyemn v.s) ve sfl melekler (cin, peri
ve eytanlar vs.), insanlarn ruhlar, hayvanlarn ruhlar vs. III. Cisimler cinsi (her ne ki
hissi iret ile olunsa onun en, boy ve derinlii olsa ona cisim denir. IV. Unsurlar: (ate,
toprak, hava, su ve yubset, burdet vs. gibi zellikleri) yani 4 tabat 4 unsur. V.
Madenler (nevileri: demir, nuhs, rasas, altn, gm vb.) VI. Nebt (nevileri: sulananlar
(aalar) ve sulanmayanlar (sebzeler) VII. Hayvanlar (nevileri: hayvan- natk, hayvan-
sahil-at gibi, hayvan- nhil-eek, mr (7 ksm: neml-i asar, neml-i ekber, neml-i
83

smail Ferruh Efendi, VII. Cild tercmesi, Bulak 1268, 2-3.

334

ahmer(ba ve arkas krmzdr), neml-i ahmerin oka asgar olan), kanatl hayvanlar
(helake yakn olduunda kanatlar alr) vs. hayvanlar. Insan da hayvn- ntk olmas
itibriyle 7 ksmdr: I. Doutan said, II. Doutan aki, III. Saadeti sonradan kesb klan,
IV. ekaveti sonradan kesb klan, V. Saadete varis olan, VI. akavete varis olan, VII.
Karar- sabk kalandr. Nur da 7 ksmdr: I. lh nr, II. Akl nuru, III. Gne nuru, IV.
Ay nuru, V. Yldzlarn nuru, VI. Lamba nuru, VII. Basiret nuru. Nr (ate) de 7 ksmdr:
I. akarak tatan kan irre (kvlcm), II. Ate kresi, III. Nr tecelli (Musa), IV.
hacm atei vs. Denizler, nehirler, yeryz, organlar yedidir, rasl ve nebi kutublar
yedidir. emsl-hak ve ziyul-hak kelimelerinin harf adedi yedidir. Hsl Ankarav
gerek VII. Cild erhinde gerekse de Ftiha sresi tefsiri olan Ftht- ayniyyede
sebiyytn esrrna dir tafsiltl bilgiler vermitir.

84

smail Ankarav yedinin esrrna dair bilgileri ilk dnem tefsirler dhil Osmanl
ulemas arasnda yaygn kullanlan ilgili kaynaklardan derlediini sylese de her hangi bir
kitap ismi zikretmemektedir. Glpnarl ise Mevln Mzesi Ktp. Nr. 1451de kaytl olan
Eb Nasr Muhammed b. Abdurrahman el-Hemednye ait Sebiyyt f Mevizilberiyyt adl smiliyye-sebiyyenin propoganda kitab olan bir eserin varlndan sz
eder ve VII. Cildin dibce ve ilk beyitlerinin bu eserden mlhem hatta aralarnda ayniyyet
olduunu iddia eder. Zira ikisinin de mellifi ayndr. Sebiyyt Hill adl bir mellif
85

tarafndan X. Hicr asrda Meclis-r adyla Trkeye evrilmitir. Glpnarlnn bu

iddias daha nce akladmz gibi pek de yerinde deildir.
Yedi saysnn mbreklii gerek tefsir kitaplarnda gerekse de tasavvuf
literatrnde olduka sk zikredilmektedir. zellikle varlk mertebelerinin yedili tasnifi
(mertib-i seba) olduka mehrdur. Ancak mertebelerin saysal olarak tasnifi itibr ya
da akl olup nefsl-emirde mstakil varl yoktur. Zira bizatihi Varlk shibi hatta
Varln kendisi Haktan bakas deildir. Tm mertebeler, Hakkn eitli ekillerde isim
ve sfat tecellileri olup itibarlardr. tibarlar snrl olduu iin Varln bizatihi kendisi
sz konusu olduunda Varlkta fn olmakla mualleldirler. Bununla birlikte Varlk da
lafz bir itibardr. Dolaysyla Varlk da bir mertebedir. bn Arab Hakka en genel kavram
olduu iin Varlk dendiini syler. Yani Varlk da bir mertebedir. bn Arab tabiriyle
Vcd mertebetl-mertibdir. Ancak Varln ilme konu olmas iin saysal olarak

84
85

. Ankarav, Ftht- Ayniyye, 69-82; VII. Cild erhi, 31a-38a-b.

A.Glpnarl, a.g.m, 17-18.

335

mertebelendirilmesi de kanlmazdr.
Vcdun mertebelendirilmesi ve her bir mertebenin kendi ierisinde tertbi
sfler arasnda farkllklar gstermektedir. Hemen her sf varln mertebelerini
saymadan nce mertebelerin Varln snrsz ve sonsuz olmasna istinden mutlak bir
biimde snrlanamayacan zira snrsz olduunu vurgulamaktadrlar. Abdullah
Bosnev Fuss erhinde (Tecelliyt- rin-nuss) altl mertebeyi kulland gibi
Mertibul-vcd rislesinde krkl mertebeyi de kullanm, Cemleddin Muhammed b.
Fazlullah Hind Tuhfetl-mrselede yedili tasnfi, Abdlkerim Cl Mertibl-vcd ve
el-Kehf ver-rakmde krkl tasnif yapmtr. smail Ankarav ise Varlk mertebelerini
mstakil olarak ele ald Tiyye Kasdesi erhinde beklenecei zere beli tertib
(Hazert- hamse) uygulamtr. Sfler arasndaki bu tertib ve tasnif farkll onlarn
gr ayrl iinde olduklarn gstermemektedir. Farkllk Varln ilm adan temyiz
keyfiyetine dellet etmektedir. Zira Varlk kll mhadenin konusu iken, ilim temyiz
gerektirmektedir. Varlk anlay sflerde bir olmakla beraber temyizde farkllk sz
konusudur. Mesel Abdlkerim Cli sonsuz olmakla birlikte mertebeleri niin baka bir
say ile deil de krk ile snrlandrdn harf sembolizmi ile ilikilendirerek aklar. Ona
gre mim harfini saylar krktr. Krk ise her eydeki dengeyi (itidl) gsterir.
mimdeki krk says Hakkn mktna dellet ettii gibi ayn zamanda varln
mertebelrine de mutbkdr. Varln mertebeleri krkdr, zira eynn asl da krktr.
86

nk Hz. demin mayalanmas krk gn srmtr vs. smail Ankarav ise Varln
tasnifini Tiyye erhinde beli yaparken VII. Cild erhi ile Ftht- Ayniyyede yedi
saysyla snrlamaktadr. Dolaysyla Ankaravye gre varln saysal tertib ile zh
Varla muhtab olan sfnin bir itibr ve yklemidir. Yedi says bir ok esrr iermekle
birlikte Varln biztihi kendisi sz konusu olduunda bu srlar mzmahil olmaktadr.
Yedi says itibr bir emr/durum ise yedi says temelinde VII. Cildin Mesnevyi ikml
etmesi de itibr bir durum olacaktr. yet bir konuda itibar varsa o konu muhtelefun fih
olmaktan uzak deildir. Ancak Ankarav buradaki ihtilf, yedideki itibarn dier cild
adedlerindeki itibardan daha stn olduunu syleyerek izle etmektedir. rih e gre
her bir defter arasnda birbirine nispetle birka itibarla efdaliyyet sz konusudur. Birincisi
her hangi bir ciltte mevcud olan beyitler, hikyeler, misller ve iretler aynyla dier
ciltlerde yoktur. yani her cilt alp okunmaya baladnda o ciltte mevcud olan dier
ciltlerde madumdur. Mevcud itibar, madum itibrndan evl olduundan hangi cild

86

Abdullah Kartal, Abdlkerm Cl Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, stanbul 2003, 61-64.

336

okunmaya balanmsa o cild dierlerine kyasla evl olacaktr. Bu sretle her bir cild
kendi bana dierlerinden stn olur ki, VII. cild dhil tm cildler iin geerlidir. yet
VII. cildi okumaya balarsan bu cild senin iin dierlerinden stndr. kinci itibar isen
her cildi merdiven basamaklar ya da gk tabakalar gibi deerlendirmekten kaynaklanr.
Bu sretle ikinci birinciden, nc ikinciden, yedinci ise dier tm cildlerden stn olur.
nc olarak ta VII. cild de hakkat srr vardr. Zira her eyin sonu balang ve
87

ortasndan hayrldr.

A. Avni Konuk, VII. cildin bandaki yediye dair 11 beytin srayla rabtasz bir
88

ekilde dizilmesini Mevlnnn slbundan olmadn sylemektedir.

2.2.1.2. smail Ankarav VII. Cildin hret kazanmas iin Hak tarafndan
kendisine verildiine inanmaktadr ki VII. Cildin gayb olmasnn ikinci ksmna dellet
etmektedir. VII. Cildde geen ( / ( ) Yedinci
Mesnev gaybden srad, 670 onun tarihidir) beytinin erhini iki ekilde yorumlar:
Mevln II. Cilde ilk beyitlerinde de syledii gibi 662 tarihinde balam, VII.
Cilde gelinceye kadar syledikleri Mesnevler 8 yl almtr. 668de ilk alt cild bitmitir.
89

Mevlnnn vefatlar ittifakla 672dir. VII. Cildin sylenmeye balama tarihi 670dir.

Alt cild 668de tamamlandktan sonra iki sene Mevln Mesnev sylememi, ancak
670de sylemeye balamtr ki VII. Cilddir. VII. Cilddeki Mesnevnin manalar tek bir
defada olmak zere gaybden Mevlnann kalbine sramtr. Srama ( )lafzndaki
nkte budur. demelerindeki nkte ise VI. Cildi bitirdikten sonra Mesnev
sylemeyi bir mddet brakp ferat etmeleridir. Bu ferattan sonra VII. Cildin
manalar Mevlnnn kalbine tek bir an ve defada gelmi; Mevln ihm olan manay
dier cildlerde olduu gibi nazma getirmitir. Dolaysyla VII. Cildin sylenmesi, gayb
olan manann 670te Mevlnann kalbine indikten sonra 2 sene iinde nazma getirilmi
ve Mevlna 672de vefat etmitir.
Ankaravnin ikinci yorumu olduka enteresandr ve iki ksma tevcih edilmitir.
Tevcihlerden biri eyhine, dieri kendisine yneliktir:
2.2.1.2.1. Ankaravye gelen ifh bir rivyete gre VII. Cild 1012 tarihinde
amda zuhr edip ve hakkndaki sylentiler yaygnlk kazanm, Konyaya ulamtr.
87
88
89

. Ankarav, VII. Cild erhi, 23b; erh-i Mesnev, V, 2.

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 46.
Feridun Nafiz Uzluk, bu tarihin tahrif edilmi olabileceini aslnn 770/1369 olmas gerektiini iddia
etmektedir. B.Firzanfer, Mevln Celleddin, 390 not 348.

337

Ankaravnin eyhi I.Bostan elebi, iki derviini ama yollayp nshay getirtmitir.
nceledikten sonra gayb leminden elebinin kalbine VII. Cildin manalar ilk olunmu,
elebi de nshay sadece istinsh etmitir. Buna gre VII. Cild Mesnev gayb leminden
srad beytinin manas I. Bostan elebiye VII. Cild geldi anlam kazanmaktadr.
Ankaravye gre bu hem Mevlnnn hem de eyhinin bir kermetidir.
2.2.1.2.2. Ankaravye gre beytin dellet ettii dier kermet udur: VII. Cild
sylendikten sonra gizlenmi, alt cild mehr ve ikr olmu, 1035 tarihinde kendisine
gelen 814 tarihli nsha ile gizli kald gayb leminden zuhr mertebesine sramtr.
Dolaysyla Mevln VII. Ciltteki bu beytinde nce eyhi I. Bostan elebiye sonra da
kendisine iret etmitir. Bylece gizli kalp ikr olmayan VII. Cild Hak tarafndan
keml-i mevhebetinden Ankaravye ihsn ve at klnmtr.
Ankarav 814 tarihli VII. Cild nshas ulatnda aadaki beyitleri sylemi
ve vehb-i gayb tarihini dmtr:
bu yedinci defteri nkim hd/ bu fakire eyledi cd ve at
gaybden zhir olacak bu kitb/ yr gayb dedi tarihin lbb
vehb-i hak oldu yazdm erhini/ vehb-i gayb dedi dil trihini
vehb-i gayb oldu bil hem ona d/ bunu okuyup yazanlar ola d

Ankaravnin baz yrn da VII. Cildin zuhruna Farsa u tarihi

dmlerdir:

Baz mrdn ise yle demilerdir:

Nsha-i many- kitb- Mesnev/ Kim vurur mazbta-i rhniyn
Tlibn- manya her beyti ider/ onsekiz bin lemin srrn beyn
Belki her harfi zebn- hal ile/ rife syler nice rz nihn
Bu halvetle olup her lafznn/ her biri bir tt-i irin-zebn
Geri alt cild ile bu na dek/ remz-i gaybe olmutu tercmn
imdi bir cildi dahi ltf-i Hd/ eyledi erbb- hle armaan
Oldu onunla mkemmel Mesnev/ nola artrsa keml-i rifn
Hem cihn- manya ol heft cild/ heft iklm oldu ya heft sumn
eyh smail Efendi erhine/ oldular rfi-i bi-rayb u kemn

338

Feyz-i Mevln ile itmmn/ eyleye sn Hdy- msten

Mevlev evkiyle trihin dedi/ cild-i heftum mihr ile oldu iyn.

Ankarav VII. Cilddeki (nkim ilhm- dil bunceleyin a geldi, yani Hz.
Hak cnibinden nzl kld teennden tavzh-i vrd kld) ve (sen perembeden cumaya
dek zamanda ta bir haftada eriirsin, bu remzi bil.) beyitlerinin erhinde VII. Cildin bir
iman konusu olduunu ve bununla Mevlnya ittibn lldn ifde eder. Zira bu
cild gaybden tedrc ve teenn ile sramtr. Tedrc ile gelmesinin sebebi muhatabn
bulaca vakti gzetmesidir. Ankarav o vaktin geldiini ileri srmektedir. Ancak cildin
herkes tarafndan benimsenip kabul edilmesi de tedric ile olacaktr ve bir gn herkese bu
cilde iman edilecektir. Yine yukardaki beyitlerin peisra gelen (kr hikmet tutar, bu
burhn besdir. Biz mut-i hikemiz, bu imn besdir.) beytinin erhinde bu cildin sonradan
tedricle ortaya kmasnn sebebi hakknda yle demektedir: yani bu sfr-i latf niin
teennden tavzh ve vrd buldu ve ne sebeble tedricle ve nazmla kitbete geldi. Ve
ondan sonra niin tehir ile zuhr buldu, denilmez ve bunun adem-i vuzuh ve zuhruna
bis ne oldu diye hem sual klnmaz. Zira ki, asl- kr hikmet-i hak tutar, bu hccet ve
burhn kil ve rif olana kf ve vfdir. Ve biz Allah Telnin hkmne her vecihle
mutiz ve bunu biliriz ki, hkm-i ilh olmaynca bir kr olmaz ve irade-i rabbani bir
eyin vcduna ve zuhruna taalluk klmaynca o ey mevcd olup, zuhra gelmez.
nkim bu mukarrerdir bu iman bize kfdir ki, filhakika efdal-i iman her eyin emr-i
hakla olduunu bilmek ve her krn irdet-i bryle zuhra geldiine rif olmaktr ki, hak
teala hikmet-i blia sahibi bir hakim-i mutlaktr. Her eyin hikmet zere ve her bir kr
li-maslahatin icad eylemi ve onun vcdunu ve zuhrunu bir vakte taalluk eylemitir.
kil ve rif olana bu hccet ve burhn kifyet klar ve hz. Hak ile ina olan kendi
nefsinin mukteza ve muradn terk eyleyip, hz. Hakkn iradetine ve hikmetine muti ve
90

mnkad olur.

Ankaravye gre VII. Cildin zuhr etmesi Hakkn emriyle olan bir eydir. He
ne kadar 814 tarihinde yazlm bir nsha olsa da bu zamana kadar cildin ikr olmayp
da nce I.Bostan elebi, sonra Ankarav devrinde zuhr etmesi hikmetinden sul
olunmayan bir ey olup, imn konusudur. Dolaysyla Ankaravnin bu cildi kabl cilde
taalluk eden zhir artlardan ok, btn bir meseledir. Yani Ankarav bu cildin yaygnlk
kazanmas iin kendisinin grevlendirildiini dnmektedir. Cild, Mevlnnn
kermetinden dolay belli bir mddet srlanm, srrn aa kmas Ankarav vastasyla
gereklemitir. Nitekim VII. Cild her ne kadar amda bilinse de, Bostan elebi eliyle
90

. Ankarav, VII. Cild erhi, 68b-71a.

339

Anadoluya getirilmi ve Ankarav eyhine ittiben VII. Cilde iman etmi, Anadoluda
yaygnlk kazanmasna vesile olmutur.
Ancak btn tartmalar bundan sonra balam, hatta iddete varan olaylar
ortaya kmtr.
Ankarav VII. Cild erhinde sefih ve aklszlar hakknda bir kssa zikrettikten
sonra VII. Cilde ynelik tariz ve hcumlarda bulunanlar sefih kabul ederek unlar
syler: ittifken bu VII. Cild dahi ortaya ktnda, bu kssada zikredilen sefihler gibi,
gaflet ve cehalet ve gurur macunlaryla aklsz olan ve kendilerini akll ve bilgin hatta
arif bilen nice sefihler VII cilde inanp, buna Mevln kelmdr diyen ihvnmz
ahmaklk ve sefihlik eylemeye baladlar ve bunun gibi beyhde kelma Mevln kelm
diyen sefihlere siz ne dersiniz diye sylediler. bizim amellerimiz bizim, sizinkiler
sizindir. Aramzda bu konuda herhangi bir hccet te yoktur. sizlere selam olsun. cahillere
uyma. Sznn mefhmuyla onlara cevap vermeyip, nice gnler onlarn tan ve
knamalarna sabr ve tahamml etmekle, muamele klnd. Zira VII. Cild nshas yi
oldu, onlarn sefhati dahi, gittike kuvvet buldu. Sonunda birbirleriyle ittifak edip, gelin
bu kitaba Mevln kelm diyen eblehlere hcum edelim. Ya onlar da bize tbi olup,
bizim mizacmz zere olsunlar ve kabul ettikleri o kitab bizim gibi zem ve kadh
klsnlar. Ta ki yek-dil olalm. Aksi halde onlar sakin olduklar Hanghdan ihrc edip,
kimini dveriz ve kimini dahi azm rencide ederiz. demiler. Bu ittifaktan sonra, yine
ulem ve ukalnn onlara gelecek serzenilerden ve tabir (?) etmelerinden hem havf ve
hazer edip, sonunda bize bir kimse gndermiler ki, elbette o kitaba itimad etmeyi ve
halka galat brakmay terk eylesin ve gelip bize tbi olup, hata eyledim diye sylesin
demiler. Bu fakir bunlarn bu trden sefhatinden hayrete dtm. Dedim ki,
sbhanallah ya ilh bu ne derddir! Cahil kendi cehletini, sefih ve ndn kendi
kabahatini bilmediinden tr, byle bir kitab- kerim-na ve mmet-i muhammede
nfi olan ilim ve irfana ihanet eylesin. Ve bu faydal ilme tlip olan ihvn hakknda bu
trden malayani szler sylesin. Ve ey pdihlar pdih bu asr ne trden bir asrdr ki,
ehil, n-ehilden ve lim childen fark olunmasn ve mcerred insanlarn iltifatlaryla
marr olmakla chil ve ndn bu trden edebsizce cret klsn. Bu neviden ilm-i erifin
ve kitb- latfin okunup yazlmasna yol vurucu olsun. bundan sonra o taraftan gelen
kimseye dedim ki, ey kardeim, hata etmek Allahn emrine ve Rasln eratine
muhlefet etmekle olur. Aksi halde Kitab ve Snnete muvfk olan kitab okuyup
yazmada ayn- savb olur ve nice hayr ve sevap ele gelir. Bu bir kitb- mstetbdr ki,
bunun iinde bu kadar yz yet-i kerime ve ahds-i erfe olduundan dolay, eimme-i

340

dinin mezheblerine mugyir ve itikadlarna muhlif bunda bir beyit bile yoktur.
dolaysyla bunun gibi faydal ilim tliplerini nehyeden ve engel olan hata eder ve
beyhde syler. Bylece bir zamandan sonra haber gndermiler ki, elbette fukardan bir
kimse okuyup yazmasn. Eer bu kitap okunup yazlyorsa rzamz yoktur. zira sonra
elem eker. Bu fakir sbhanallah deyip, bu kitabn muharriri olan Dervi Ganeme bakp,
o dahi bu fakire nazar edip, bu hususta ne demek lzmdr dedikte, bu kssada mezkur
olan vezir-i fzln ve pdih- kilin o sefih olan hllere mdra eyledikleri gibi, bir nice
mddet mdr eylemeklik rev grld ve onlara ho sizin hatrnz iin bu kitaba VII.
Cild demeyelim ve Hz. Mevln kelmdr diye sylemeyelim. Tek hatrnz ho olsun
deyip, mizaclarna muvafk sz sylemekle def klnd. Hz. Haktan midimiz budur ki,
zmre-i ulem ve ukaly bu tarafta olan zuafya mun ve nsr klmakla bu cnibi
meyyed ve muzaffer klp, bunu inkr eyleyen sefihler ve cahiller zmresini malup ve
91

mahzl eyleye .
Ankaravnin knad grup Yenikap Mevlevleri olsa gerektir. Nitekim
Glpnarlnn Yenikap eyhi Sabhnin kendisine Naslsa o yalanc cildi erhetmi,
fakat okutmya kalkarsa gelir, krssn bana ykarm. diye haber gnderdii,
Mevlevler arasnda mtevatir bir rivyettir. Rivyetinden baka bir rivyet bu hususta
92

bulunmamaktadr. VII. Cildin varln kabul edenlere ynelik iddet ifdeleri Ahmed
Cevdet Paa rivyetiyle Dersadetin iki nemli Mesnevhnndan ki birincisi Drlmesnevnin kurucusu ve Murat Molla Nak dergh eyhi Murd- Buhrdir ve VII.
Cilde muhliftir- ikincisi olan Nak Hce Hsmeddin Efendiye aittir. Hsmeddin
Efendi Mesnev yedi cilttir diyenleri, alt cilttir deyinceye kadar dvmelidir
demektedir.

93

Buna mukbil VII. Cild mtercimlerinden Tokat Mevlevhnesi eyhi

Hafz Muhammed Emin, Hce Hsmeddin Efendinin szne yle cevap vermektedir:
94

Mesnev alt cilttir diyenleri, yedi cilddir deyinceye kadar dvmelidir.

ir Hayri Efendi hem Hsmeddin Efendinin hem de Hfz Muhammed

Emnin szlerini yanl bulur ve ikisini yle eletirir: Hsm efendi merhmun
Mesnev-i erif yedi cilddir diyenleri alt cild deyinceye kadar dvmelidir diyene kar
birisi de Mesnev altdr diyenleri yedi diyene kadar dvmelidir diyememek iin bu
91
92
93
94

. Ankarav, a.g.e., 196a-197a.

A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 143.
A.Cevdet Paa, Tezkir-40- Tetimme, 230.
Hfz Muhammed Emin, VII. Cild Tercmesi, TTK 6323, mukaddime.

341

kabill tahammlta ve fakat gayr- makl sz syleyeceine o kadar kuvvet ve kudret-i

msellemesiyle mtensib olmak zere Mesnev-i erifin yedinci cildi taklddir, takld
olduuna da unlar delildir diyerek mkemmel bir tahllnme ile isbt- mdde ederek
95

herkesi u meraktan kurtarp gitmedii sezvr- eseftir, yn- taaccbdr.

3.2.2.2. Yedinci Cildin Trihsellii:

Trihsel adan VII. Cildin varl tartmas smail Ankarav devrinde

balam, daha sonra A.Avni Konuk, Ahmed Cevdet Paa ile Abidin Paa, ir Hayri
Efendi, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmed Celleddin Dede, Veled elebi zbudak,
Abdlbki Glpnarl ve Bedizzaman Firzanfer mstakil gr beyn ederek tartmay
96

srdrmlerdir. A.Avni Konuk Mesnev erhinde , Ahmed Cevdet Paa ile Abidin Paa
97

mektuplarnda ki Cevdet Paann Tezkirinde yer almaktadr -, ir Hayri Efendi ise

hem Abidin Paaya hem de Cevdet Paaya ynelik tenkidlerini ieren ifde-i mahssa
(Osmanl arivi, yee 35/33) adl evrakta, Mehmed Celleddin Dede Mehmed Ziynn
Yenikap Mevlevhnesi adl eserine kaydettii Mehmed Ziynn kendisine gnderdii
98

arzaya verdii cevapta , Veled elebi zbudak ise Seyful-kt f redd-i cildis-sbi adl
99

mstakil kitabnda , Glpnarl ve Firzanfer ise eserlerinin muhtelif ksmlarnda

tartmaya katlmlardr.
smail Ankarav, VII. Cild erhi mukaddimesinde VII. Cildin varlna ve
muhtevsna ynelik drt itiraza drt cevap vermektedir. 1. itirz Bu Mevlnnn
kelm deildir. Acem irlerinden birisi tarafndan sylenmi ve Mesnevye zeyl olmak
zere ilhk edilmitir eklindedir. Bu itiraz VII. Cildin muhtevsna ynelik kll bir
itiraz olduu iin bir sonraki ksmda ele alnacaktr. Dier itiraz yani ikinci, nc ve
drdnc itirazlar ise dorudan VII. Cildin muhtevsyla ilgili olmad iin bu ksmda
tartlacaktr. II. tiraz Sipehslr ile, III. tiraz VI. Cildin evveli, IV. itiraz ise VI. Cildin
sonuyla ilgilidir. Ankaravnin serdettii itirazlar muahhar dnemdeki itirazlarn byk
bir ounluunu cmi olduu iin muahhar dnemdeki itirazlar da ilgili ksmda
kaydedilecektir.
95
96
97
98
99

fde-i Mahssa, 7b.

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 42-50.
A.Cevdet Paa, Tezkir-40- Tetimme, 228-236.
Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, Drul-hilfet, 213-220.
Ktphne kaytlarnda yer almayan eseri Feridun Nfiz Uzlukun tercme ettii Uzluk arivinde
zikredilmektedir. F. Nafiz Uzluk, Mevln, Mesnev ve Mevlevlikle lgili Notlar, SSAM, BY 2, 94.
F. Nafiz Uzluk eserler koleksiyonunun bulunduu SSAM arivinden tercme istendii halde temin
edilememitir.

342

2. tiraz:
2.1. Mevlnnn hayatna dair ilk ve mhim vesika olan Sipehslr
menkbesinde Mesnevnin yalnz alt cildinden bahsedilip, VII. Cildin varlna dair her
hangi bir bahis gememektedir. Sipehslrdaki Hsmeddin elebi menkbesinde her
cildin ismini srasyla tam olarak zikredilmitir.

100

2.2. yet VII. Cild olsayd VII. Cildin ilk beyti olan (Ey Hakkn ziys
Hsmeddin-i sad, devletin dim ola fakrn mezd) beyti Sipehslrda yer alrd. Oysa
yer almamtr. Nitekim Sipehslr Mevlnnn hizmetinde krk yl grevde
101

bulunmutur. VII. Cild Mesnev olsayd bunu da menkbelerine kaydederlerdi.

2. Cevap:

smail Ankarav bu itiraza iki ekilde cevap vermektedir. Birincisi

Sipehslrda Mesnev ciltlerinin adnn her hangi bir ekilde zikredilmemi olmas;
ikincisi Sipehslrda Mevlnnn eserlerinin saymnn yaplmam olmas.
2.1. Ankaravye gre bu itiraz btldr. Zira Mevlnya dir en eski
kaynaklardan biri olan Sipehslrdaki Hsmeddin elebi menkbesinde cild adlar
olmayp, sadece her bir cildin bandaki elebiyle ilgili beyitler sralanmtr. Bu
102

sralamaya bakp da Mesnev alt ciltten ibrettir demek doru deildir.

Dier yandan

Sipehslr bu menkbede gyesi Mevlnnn teliftn sralamak deil, Mesnevnin cild

balarndaki Hsmeddin elebinin meziyyetlerini zikretmektir. yet telift saysayd
ve VII. Cild aralarnda olmasayd, o zaman VII. Cildi inkr bir adan mmkn olabilirdi.
Oysa Sipehslrda Mevlnnn tasnft kaydedilmemitir.

100

101
102

II. ciltte (Bu Mesnevnin yazlmas bir sre gecikti. nk kann damarlar dolap st olmas iin biraz
zaman gemesi lzmdr); III. Ciltte (Ey Hakkn ziys Hsmeddin Mesnevnin III. Cildine bala,
hayrl ileri lemek Snnettir.), IV. ciltte (Ey Hsmeddin sen Hak ziyssn! Zira Mesnev senin
nurunla parlad); V. Ciltte (Hidyet yldznn nuru olan ah Hsmeddin, cihn ird etmek iin beinci
sefere balamak istiyor), VI. Ciltte (Ey gnllerin hayat Hsmeddin, manalar amak zere Mesnevnin
VI: cildini yazmak iin gnlden pek byk bir arzu coup tayor) buyurulmaktadr. Feridun b. Ahmed,
Sipehslr Rislesi, 153-155. cilt numaralar Sipehslrn asl metninde bulunmamaktadr. Hem Tahsin
Yazcnn hem de Midhat Bahrnin tercmelerinde okumay kolaylatrmak amacyla cild numaralar
dhil edilmitir.
A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 44; A. Cevdet Paa, TezkirTetimme-40, 230.
Ankaravnin aktard metin ile Said Nefsnin tahkk ettii Sipehslr metnini karlatrdmzda
ikisinin ayn olduunu grdk. Dolaysyla Ankarav bu konuda hakldr. Bkz. Feridun Ahmed
Sipehslr, Zindegnme-i Mevln Celleddin-i Mevlev, tsh. Said Nefs, Tahran 1946, 142-144. A.
Avni Konuk da Sipehslr metnine cild no. larn dhil ederek aktarmtr. A.Avni Konuk, Mesnev-i erf
erhi, 44.

343

2.2. tirazn Sipehslrda Hsameddin elebinin zikredildii yerde, VII.

Cildin ilk beyti zikredilmiyor dan ibret ikinci ksmna Ankarav, VII. cildin varlnn
iki ihtimlden birine sahip olduunu ileri srerek cevap vermektedir: birincisi daha nce
ele aldmz ekilde VII. Cildin her hangi bir beeri dahl olmakszn gib olmas yani
gizlenmesi; ikincisi ise bazlar tarafndan Konyadan alnp gtrlerek ortadan
kaybolmasdr. Ankarav Mevlnnn 10 para eserinin olduunu syler: 1-Dvn-
Kebr, 2-Dvn- Sar, 3-Fh-i M fh, 4-Maklt- ems-i Tebrz (Mevlnnn
derlemesi), 5- Tecelliyt (?), 6- Terasslt (Mektuplar), 7- Meviz (Meclis-i Seba), 8Marif (Sultan- Ulem ve Sultan Veledinkilerden baka. Konyada bizzat grdn
syler), 9-Mergbl-kulb (Minhcul-fukarda emse atfeder. Ancak Mevln
derlemesi kablinden grr), 10- Mesnev.

103

Ankaravnin zikrettii bu tasnfttan sadece

Tecelliyt ve Marif hakknda Mevlev kaynaklarnda bir bilgi bulunmamaktadr.

Dierleri Mevlnya ait kabul edilebilir. Bununla beraber gelenee uyarak Mevlnnn
104

da Marifinin olmas makuldr.

Ankaravye gre Mevlnnn baz eserleri eitli

zamanlarda farkl yerlere dalmtr. Bu itibarla VII. cildin ortaya kt gibi, baka
eserlerinin de zuhr etmesi mmkndr. Nitekim gnmzde dahi Mevlnnn yeni bir
eserini bulduunu iddia edenler kmaktadr.
smail Ankaravye gre Mevln I. cild Mesnevyi syledikten sonra rivyete
gre 2 sene kadar Mesnev sylememi, Hsmeddin elebinin istidsyla Mesnevye
tekrar balayp alt cildin sonuna kadar kesintisiz Mesnev sylemitir. VI. Cildin
bitiminden sonra Sultan Veledin beyitleri de hiddir ki, Mesnev sylemekten 668de
ferat etmilerdir. Sipehslrn menkbesinde zikrettii ve sadece alt cild Mesnevye
ynelik beyitleri Mevlnann bu ferati esnasnda yazm olmas muhtemeldir. Oysa
Mevln 2 yl sonra yani 670de VII. Cildi sylemi ve 672de vefat etmitir. Ancak
burada bir itiraz dahi vki olmaktadr. yet Mevlna bu cildi hir mrlerinde
103

104

Ankarav burada zikretmese de Mevlnnn fk u Enfs adnda manzm bir rislesinin olduunu ileri
srmektedir. Risleden bir kasdeyi VII. cild erhinde kaydeder. . Ankarav, VII. cild erhi, 185a-b.
Ankarav Mevlnnn eserleri hakknda u rivyeti aktarmaktadr: Baz sikattan bu fakir byle istima
ettim ki Hazret-i Mevln'nn 25 kta tasnifi var imi lakin Timur Han Konya diyarna geldikde ol
hazretin tasnifatn alp ve bulduu yerden cem klp diyar- Rum'da bugune kelimat- tayyibenin kadrini
bilir yoktur deyip gtrp acem diyarna alp gitmi amma e mcelled Mesnev-i erif ekser-i diyar-
Rum'da mnteir olduundan onu alp gitmemi ve divan- kebiri ve divan- sagir ve fihi ma fih baz hala
Rum'da olan Rislelerini bir muhibbe hatun bir tennure ire ihfa edip ol gittikten sonra ihra eylemi ta
nshalar mnteir olmu amma menakib sahiplerinin hibirisi ol hazretin tasnifat- erife ve te'lifat-
latfesini zapteylemekle mukayyed olmamlar ve yazdklar menakibde Hazret-i Mevln'nn (sayfa 7b)
bu kadar aded tasanifi vardr. Bundan gayr yoktur diye hat ve hazf klmamlardr. Belki bu asrdan sonra
dahi baz tasnifleri zuhra gele. . Ankarav, VII. Cild erhi, 7a-b.

344

sylediyse, Sipehslr niin bunu menkbesinde kaydetmemitir? Ankarav bu itiraza yine

ayn ekilde cevap verir ve Sipehslrn Mevlnnn teliftn zapt etmek amacnda
olmadn syler. Hsl Ankaravye gre Sipehslr bu cildden habersizdir: Eer bu
asrlarda bir kavm gelip bu sfr- sabia inkar ve itiraz edeceklerini Hak Teala Sipehslra
i'lam ve ilham eyleseydi bunu dahi yazmak ve tasrihum bi'z-zikr klmak mukarrer idi.
Ankaravnin bu cmlesi tm tartmaya ramen VII. Cildin gayb hviyette olduuna ve
105

bu hviyetin kendisine ilhm ile bildirildiine iret etmektedir.

3. tirz: Mevln VI. Cildin bandaki /

( Ey manev sana hediye sunarm / Altnc ksm Mesnevnin tamamnda) (VI,
106

b. 3) beyti Mesnevnin alt cild olmasna iret etmektedir.

3. Cevap: Ankaravye gre ncelikle itiraz yapanlar beytin manasn yanl

anlamaktadrlar ve hibir ekilde bu beyitten Mesnevnin tamam alt cilddir eklinde bir
hkm sdr olmamaktadr. Oysa beytin asl manas yledir: Ey manev, Mesnevnin
tamam olunca altnc ksm sana hediye ederim. Ankaravye gre Mesnevnin VI.
Ciltte tamamlanmadna iki kuvvetli delil sz konusudur: 1- VI. Cildin sonunda nzm
Mesnevnin bittiine dair her hangi bir ey sylememitir. Oysa melliflerin deti her
telifin sonunda yani fer kaydnda dua, mnct, salt u selmdan sonra isimlerini
zikrederler veyahut eserin son bulduuna dair kelm sarfederler. VII. Cildin sonunda ise
Mesnevnin bittiine dair kelm vardr.

107

2- Sultan Veledin VI. Cildin sonundaki

zeylinde geen
bir mddet bu Mesnev, babam gibi skt etti / ey nefesi diri olan ve nefesiyle
lleri dirilten (I)
ehzdelerin hikyesi bitmedi / nc ehzdenin incisi delinmemi olarak
108
kald. (II)

105
106
107

108

2. tiraz ve cevab iin bkz. . Ankarav, a.g.e., 2a; 6a-8a.

A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 42; A. Cevdet Paa, Tezkir Tetimme-40, 230.
VII. cildin son beyti yledir: hasbiyallahu m inn- ihtiyr / b t ddm ey kadm kerdikr (Allah
bize yeter. Ey kadim olan mdebbir biz ihtiyr ve tedbirimizi sana verdik.) Ankarav bu beytin sonunda
u nazmyla VII. Cilde son verir: bi-hamdillah tamam oldu bu nsha/advv olmad kdir bunu fsha/
muradm budur Hak hazretinden/ bunu makbl ede bu bendesinden/ dahi uk iinde ol mahbb/ kla
tliblerin gnlnde matlb/ midim byledir ehl-i hnerden/ bunu madur ede bu b-basardan. .
Ankarav, VII. Cild erhi, 306b.
Ankarav daha doru olan nshalarda yukardaki II. Beytin bulunmadn, yerine neden artk sz
sylemiyorsun, neden ledn bilgisinin kapsn kapattn beytinin yer aldn sylemektedir.
Ankaravnin daha doru nshalar dediinin ilki 668 tarihli nshadr. zbudak ve Glpnarl da eviride
723 tarihli nshay esas aldklarndan ikinci beyit bu nshada bulunmamaktadr. Glpnarl dier

345

Beyitlere gre ehzde hikyesi bitmemitir. Ya da hikye bitmediinden

Mesnevnin de bitmediine nazar olunabilir. Ancak bu hikye VII. Ciltte de devm
etmemektedir. Nitekim A.Avni Konuk VII. cildde hikyenin devm etmemesinden tr
cildi yok saymaktadr.

109

Oysa Ankaravye gre hikyenin devm etmesi beklenemez.

Nitekim Mesnevnin dier cildlerinde de baz hikyeler manann uup gitmemesi ve

murdn hsl olmas iin yarda kesilmitir. te yandan bu hikyede gzetilen mana VII.
Cildde farkl bir versiyonla ele alnmtr. Dier taraftan Ankaravye gre ileride ele
alnaca zere hikye bitmitir. Kk ehzade kssas tek cmleyle ifde edilmitir.
em itiraza konu olan VI. Cildin bandaki beytin Mevlnnn bir kermeti
olduunu ve Mesnevnin daha bitmeden balangtayken kefen haber verdiini ileri
srer. Ankaravnin bu beytin kef beyitlerden olduuna itiraz eder. zira kef ve kermet,
birincisi kef ve kermette insanlarn detine benzer bir ey yoktur, akl sahipleri onun
benzerini getirmekten de cizdir. kincisi zan ve pheye mahal vermez. ncs ortaya
ktktan sonra onu tekzip edecek hibir ey olmaz. Birincisi sz konusu olduunda bir
eseri birisine hediye etmenin kef ve kerametle alakas yoktur.ikincisi sz konusu
olduunda bir sonraki beyit olan alt sayfa ile alt cihete nur sa / ki etrafn tavaf
etmeyen tavaf etsin beyti zann- glip zere sylenmitir. ncs sz konusu
olduunda ise VII. Cildin zuhru bu beyti tekzip ettiinden, beyit kefen sylenmemitir.
Muhtelefun fih olan VII. Cildin beyti tekzip edemeyeceine dair bir itiraza da Ankarav
iki ekilde cevap verir: birincisi hakknda sfr- sabide olan nazar ve phe hakkate arif
olmayan ve tahkk mertebesini bulmayan taifenin nazar ve phesidir ve delillerinin dahi
manalarn ve hakkatlerini bilmediklerinden pheye dmler ve bu ol hazretin kelm
deildir demilerdir. Bunlarn bu nazar inde ehli't-tahkk yerinde olmad ve muteber
gelmedii kat'i vazhtr ve mcerred bu taifenin bunda phesi olduundan bu kitabn
Hazret-i Mevln kelm olmamas lzm gelmez. Nitekimv baz taife Hazret-i Kur'an'a
bu Allah kelm deildir dediler. Onlarn yle demesi Hazret-i Kur'an'n Allah kelm
olduunu nefi klmaz demektedir. kincisi ise emnin erhe ehil olmamasdr. erhe
ehil olmann artlarn ise Ankarav yle belirler: kelm er-i erife muvfk ve ilm-i
mende akv ve hakik ve marifte ecma ve dine enseb ve elyak olmak. Bununla
beraber Ankarav VII. Cild em zamannda zuhr etmedii iin bu grlerinden tr
mazur tutar. Zira Ankaravye gre em Mesnevyi laykyla anlamaya ve erh etmeye

109

nshalarda diyerek ikinci beyti zeyl hakknda bilgi verirken bir not olarak der. Dolaysyla veled zeyli
668 tarihli nsha ile 723 tarihli nshalarda ayn ekildedir.
A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi., 50.

346

ehil olmad halde VII. Cilde muhtab olsayd kabul ederdi.

VI. cildin bandaki alt sayfa ile alt cihete nur sa / ki etrafn tavaf etmeyen
tavaf etsin (VI, b. 4) beyti de VII cildin varolmadna delil olmayp, sadece altnn
faziletini beyn etmektedir. Nitekim IV. cildin dibcesinde de bu drdnc g dolunaya
benzer lafz vardr, ancak bu lafzdan dier cildlerin olmayacana dair bir istidllde
bulunulamaz.
Yine VI. Cildin bandaki akn bele, altyla ii yoktur / Onun maksad ancak
sevgilinin kendisini ekmesidir (b. 5) beyti ile belki bundan sonra bir izin gelir de
sylenmesi lzm olan srlar sylenir (b. 6) beyti VII. Cildin varlna delildir. lk beyit
ile kastedilen akn bele altyla ii yoktur, yani bele altnn tesiyle veya yediyle ii
vardr anlamdr. Sonraki beyit ile kastedilen ise ya VI. Ciltteki srlarn sylenmesidir;
ya da VII. Cilteki srlarn sylenmesidir. VI. Ciltteki srlarn sylenmesi ise emnin
grnn aksine beyitlerin kefen ilh izin ile sylenmesi ancak bu beyitten sonra vki
olmaktadr. Beyitte srlarn sylenmesinin nerede olacana dair mukayyed bir kelm
olmadna gre VII. Ciltte syleneceine dair iret vardr. Nitekim ir Hayri Efendi de
Ahmed Cevdet Paann em deliliyle itirazna cevap verip, VI. Cildin bandaki belki
bundan sonra bir izin gelir de sylenmesi lzm olan srlar sylenir beytinin VII. cildin
110

varlna bir delil olabileceini ileri srer.

Hsl Ankaravye gre VI. Cildin bandaki bu beyitler VI. Ciltte Mesnevnin
son bulacana dellet etmemektedir. emnin syledii gibi VI. Cildin bandaki
beyitlerin kefen sylenmi beyitler olmas ise kesinlikle sz konusu edilemez.
Ankaravye gre Mevlnnn tavr, Mesnev buyuduklar yerde hangi hal kendisine
galebe klarsa, o hli bir beyitle ifde etmeleridir. Mesela imdi sz lkesine yol aldk /
fakat vakit geti, sylemeye imkn yok (IV, b. 318) beyti kefen ve hlin galebesiyle
111

sylenmi bir beyittir.

4. tiraz: VI. Cildin sonunda Sultan Veledin manzm zeyli eserin alt cild
olduuna ve ehzde hikyesiyle nihyete erdiine, Mevlnnn bundan sonra da
Mesnev sylemediine ve VI. Cildi hatm ettikten sonra ok gemeden veft eylediine

110
111

fde-i Mahssa, 6a.

3. itiraz ve cevab iin bkz. . Ankarav, VII. Cild erhi, 2b; 8a-10b.

347

112

delildir.

4. Cevap: smail Ankaravye gre bu itiraz yneltenler, nc itirazdaki VI.

Cildin ilk beyitlerine yanl mana verdikleri gibi cildin sonundaki htime mhiyetinde
Sultan Veled zeyline de yanl mana vermektedirler. Zeylin balangc yledir:
/

(I)

(Babam bu Mesnevden bir mddet hm olduunda / oul ey nefesi diri olan dedi.)
/ ( II)
(ehzdeler kssas tamamlanmad / bir ocuun srr gizli kald)
/ ( III)
(Ey veled benim nutkum bundan sonra deve gibi kt / hare dek hi kimseyle konumam)
/ ( IV)
(Gme zaman geldi, rmaktan srama a att / her ey fndir ancak o eyin vechi/zat
bakdir (her ey fndir ancak Allahn vechi/zat bkdir.)
/ ( V)
(Bu szn geri kalan szsz gelir / can diri olan kimsenin gnlne)
/ ( VI)
(Syleme de sona erdi, mr de / mjde olsun ki vakit geldi ki gamdan kurtulaym)

Mesnev nshalarnn bir ounda Sultan Veled zeyli bulunurken 677 tarihli
veled nshada yer almamaktadr. Ankaravnin kulland 688 tarihli nshada ve
Ankaravnin daha doru dedii nshalarda II. Beytin yerine neden artk sz
sylemiyorsun, neden ledn bilgisinin kapsn kapattn beyti vardr. Dolaysyla zeylde
ehzdeler kssasnn bitmedii ile ilgili bir husus yoktur. Zeylin ba taraf zeyli zhir
anlamyla yorumlayanlara gre konuya tahsis edilmitir. birincisi Mesnevnin son
hikyesi olan ehzdegn kssasnn bitmediine; ikincisi Mevlnnn bundan sonra
Mesnev sylemeyeceine; ncs vefatlarnn yakn olduuna.
112

A. Avni Konuk, Mesnev-i erif erhi, I, 42.

348

smail Ankaravye gre ehzdegn kssasnn bitip bitmediine dair iki ey

sylenebilir: ya bitmitir ya da bitmemitir. Ankarav iki ihtimli deerlendirir. lk
ihtimli Ganem Dede nshasnn VI. Cild erhinin fer kaydnda tahll ederken;
bitmediini VII. cild erhi dibcesinde 4. itiraza cevapta aklar.
lk ihtimal daha gldr. Kssaya gre bir pdihn olu vardr. Hangisi
daha akll ve kmil ise babalarnn miras ona kalacaktr. Hatta durum kadya dahi
bildirilmitir. Mevln VI. Cildin sonunda byk ve ortanca olunun ahvlini anlatm;
kk oulun hlini ise bir cmle zikretmekle yetinmitir. Mevlnnn kk oula sz
syletmeyip hm klmasnn sebebi onun daha akll ve kmil olduuna iret etmesidir.
Dolaysyla babalarnn mirasn kk oula brakmtr. Zira hmluk en st
mertebedir ki hem kk olun hem de Mevlnnn mertebesidir. Ankaravye gre
kk olun anlatlmama sebebindeki dier bir nkte udur: eratta mminlere peder
nebiyy-i mkerrem (s.a.v.) hz.leridir. ve ol hazretin ezvc- mutahharas mminlere
mder gibi olmutur. Nitekim (Peygamber mminlere kendi nefslerinden evldr, onun
eleri ise mminlerin anneleridir) (Ahzb, 6) yet-i kerimesi ve dahi (ben Allahn
nrundan, mminler de benim nrumdandr) hadis-i erifi bu manaya dellet ve ehdet
klmtr. Ve tarkatta ol Hazrete vris olan veliyy-i kmil kendi mrdlerine ve tbilerine
hayru'l-ebeveyn bir peder-i hakk olmutur. (ebevynin en hayrls ship olandr) hadis-i
erifi hem bu mazmna ehdet klmtr. Hz. Nebnin (a.s.) veftndan sonra bunlarn
mirsn asl ol kimseler bulur ki, hmluk onlara sfat- ztiyye ola ve nutk ve kelma
ihtiy olmayan mahalde samt ve sktu kendisine pe ve det kla ki, tekellm ve nutk
sfat- vcdiyye ve samt ve skt sfat- ademiyyedir. lm-i ledn asl- vcdla beyn
113

olunmadan yoklukla ve hmlukla beyn olunmak evl olur.

Dolaysyla ehzadeler

kssas bitmitir. Asl nshalarda zeylin II. Beytinin olmamas da bunu teyid eder.
yet II. Beytin varolduunu dikkate alrsak kk ehzdenin durumu gizli
braklmtr. Zeylde Sultan Veled dahi bir miktr aklamsa da, o da gizlilik devam
etmitir. Buradan kssann bitmediine hkmedilebilir. Ancak rihe gre kssann
ntamam olmas Mesnevnin bu cildle son bulmadna delildir.
Zeyldeki ikinci ve itiraza konu olan husus Mevlnnn bir daha Mesnev
sylemeyeceidir. Ankaravye gre III. Beyitteki Mevlnnn nutkunun deve gibi yere
kmesinde iki iret vardr: ya ehzde kssasna dair nutuk sona ermitir; ya da Mevln

113

. Ankarav, erh-i Mesnev (Ganem Dede nshas), II, 629a.

349

Mesnev sylemede nutku nih olarak bitmitir. lk iret daha dorudur. Zira Sultan
Veledin sorusu ehzadelerle ilgilidir ve Mevln bu soruya cevap vererek nutkum deve
gibi yere kmtr demitir. te yandan III., V. Ve VI. beyitlerde sylemenin bitmesi
mutlak anlamda bitmesi, nefs-i kelmn sonu geldii anlamna gelmez. Nitekim VI.
Beyitteki sz hire eriti lafzndan sz kesildi anlam kmayp, bundan sonra daha
nceki gibi fazla konumann olmayacana iret edilir. Nitekim VII. cildde byle vki
olmutur.
Zeyldeki nc ve itiraza konu olan husus, Mevlnnn Mesnev
sylememesine sebep vefatnn yakn olmasdr. Ankaravye gre III. Beyitte
Mevlnnn gme zamannn gelmesini haber vermesi, ok gemeyip vefat
eylemelerine delil olmaz. Aksine Mevlnnn Mesnev sylemeden bir mddet ferat
ettiine, vefatna hazrlandna deli olur. Nitekim VI. Cild 668de bitmi, VII. cild
670de yazlm ve Mevln tarihilerin ittifakyla 672de vefat etmitir.
Ankarav muterizlerin iddiasn dikkate alarak baka bir ihtimli daha tartr.
Buna gre Mevlnnn vefat VI. Cildin bitiminden hemen sonra meydana gelse bile
Mevln velyetinin yardmyla med ve tayy-i zaman yapp VII. cildi sylemeye kdirdir.
Buna dair bir ok menkbe bulunmaktadr.
Dier yandan Mevlnnn kesin bir ekilde vefat tarihini sylemesi mmkn
deildir. Dolaysyla sz konusu beyitler zann- glib zere sylenmi olabilir.
Peygamber dahi her zaman vahiy ile konumam ya zann- glib ile cevap vermi ya da
vahyin gelmesini beklemitir. Vefatn bilinmesi ise muayyebt- hamsedendir ve Hak
tarafndan bildirilmedike asla bilinemez. peygamber sz konusu olduunda durum
byleyse evliya da ayn bu konuda ayn minvaldedir. Zira ehl-i Snnete gre enbiya
evliydan efdaldir. te yandan Mevln vefat tarihini kesin olarak bildirmemekle beraber,
vefatnn yakn olduunu haber vermitir. Bu da Mevlnnn bir kefidir. Zira kef
hakkati olduu gibi tahkk etmek deil, hakkate yaklamak iin perdeleri kaldrmaktr.
yet Mesnev syleme bittikten sonra tekrar balanmsa burada bir tenakuz
var demektir. Ancak Ankaravye gre bu durum nesh ile zh edilebilir. Dolaysyla
Mevln VII. cildi sylemekle Sultan Veled zeylindeki ifdeleri nesh etmi olabilir.
Ankarav bu konuda yle demektedir: Eer zeyldeki kelimt krat olunursa ve kitbet
klnrsa cizdir amma bunun hkm ile bu tarkin erbbna bu kitb- mstetb
grdkten sonra amel eylemek kelm- nsih ile amel eylemeyi koyup kelm- mensh ile
amel eylemek gibi olur. Bu ise caiz deildir. Zaten zeylin varl phelidir. pheli

350

deilse bile VII. cild ile mensuhtur. Zira VII. cild Mevln kelm iken, zeylden
114

bahsetmek doru deildir.

Ahmed Cevdet Paa, Ankaravnin VII. cild ile zeylin neshedildiini ileri
srmesini tenkid eder. Zira nesh, usl-i fkhta beyn edildii zere fru meselelerdeki
er ahkm (in meselerde) sz konusu olduunda geerli olup, akide dair uslde,
mazi, imdi ve gelecekten haber vermekte (ihbri meselelerde) cr deildir. Aksi
takdirde Hakka cehil lzm gelir. Dolaysyla Ankarav neshe kyasla Mevln hakknda
tenkuzu ciz grmtr. Cevdet Paann bu tenkidi pek de yerinde deildir. Zira
Ankaravye gre hem ihbr hem de in meselelerde nesh olabilir. hbr olan konular
in anlamda, in olan konular ihbr anlamda olabilir. Mesnev in meselelerin ihbr
anlatld bir eserdir. Zira mrdnn amelini tayin eder. Ankaravye gre nesh
trldr: birincisi hem tilveti hem de hkm menshtur. lk balarda tevbe sresinde
bulunup da daha sonra nesh edilen demin altn ve gm dolusu iki vadisi olsa
ncs ister yeti buna misldir. kincisi, tilveti nesh edilip hkm bki kalan recm
yetidir. ncs ise hkm neshedilip tilveti bki kalandr ki, fidye yeti buna
misldir. Ankarav zeylin bu nc grup neshe girdiini syler. Zira zeyl hem ihbr
hem de in anlamdadr. VII. cild ile in hkm neshedilip ihbrlii bki kalmtr.
ir Hayri Efendi, zeylin VII. cild gibi tartmal olduuna kndir. Zira Abidin
Paa erhinde zeylin 8-10 beyitten ibret olduunu sylemi, bazlar krk, bazlar da krk
be beyit kabul etmitir. ir Hayri Efendiye gre zeyle ki ir Hayri muhverenme
demektedir- dayanarak VII. cildin varl hakknda itirazda bulunmak varolan ihtilf
115

artrmaktan baka bir ey deildir.

Ayrca ir Hayriye gre VI. Cild bitmedii halde

Sultan Veled muhverenmesini VI. Cildin sonu kabul etmek pek mmkn deildir. Zira
Mevln kelm deildir. Ancak Mesnevye ill dhil edilmek isteniyorsa VII. cilddeki
beyitlerin dikkatlice tedkik edilip temyiz edildikten sonra kalan beyitlerin ardndan ilve
edilebilceini ileri srmektedir.
Hsl tarihsel adan VII. cildin varlna ynelik itirazlar ve verilen cevaplar
lafz tartmalarn tesine gememektedir. Dolaysyla Ankaravye gre bu itirazlar
yerinde deildir. ir Hayri Efendi ise VII. cildin muhtevsn bir kenara brakp hriten
deliller getirmek sretiyle VII. cildin varln nakzetmek kbil deildir. Yani VII. cildin

114
115

IV. itiraz ve cevap iin bkz. . Ankarav, VII. cild erhi, 2b; 10b-15a.
fde-i Mahssa, 6b.

351

muhtevsn fasl ve temyiz etmek gerekmektedir. VII. cildin muhtevsna ynelik

tartmalar ise daha esasl tartmalar olup, ayn zamanda Mevlev dncenin mhiyetine
de k tutan yanlar sz konusudur.
3.2.3. Yedinci Cildin Muhtev ve slbu Etrafnda Tartmalar:
Muhtevya ynelik eletirilere gemeden nce smail Ankaravnin VII. cild
muhtevasn nasl deerlendirdiine bakmak gereklidir.
rihe gre Mesnevdeki her cildin dbcesi min vechin muhtevy mcmelen
zh etmektedir. VII. cildin muhtevs dibcede u ekilde tavsif edilmektedir: Mesnev
defterlerinin ve manev tomarlarnn cmlesinden olan bu cild-i sbi ki, maksdlarn
znetlerinin hazinesi ve Allah Telnn man-i esrrnn ve envrnn goncasdr. lim
ve gh olan hzr-kadem ve isa-dem-zinde-dil azzlerin dahi zindegnlii emesi ve
hayt- kalbiyyeleri menbdr. Zira ki, phe ve kemn ibesi ve kk ve irtiyb
gilesini tevehhmt- mhmele ve haylt- fsidenin zulmethnesi olan nefsin
mirtndan bu mcelled-i sbiin msadaklar mesabesinde olan ebyt ve kelimt ile zil
eylemek mmkn olur. Bu cild-i sbiin ebyt- erife ve onlarn man-i latfesini ber
sebl-i istire meskyla temsl buyurulmutur. Yani bu cild-i sbiin ebytnn mani-i
latfesi dahi haylt- fside ve tevehhmt- btlesinin zulmetine hne ve mesken olan
cismin yine-i kalbinde pheler ibesini kk ve evhm gilesini mahv ve izle eyler
ve ry-i kalbe saf ve cil verir.

116

(18b)

Ankarav VII. cildin VI. Cildden sonra gelmekle rakamsal ve rakamn dellet
ettii kudsiyyet ynnden stn olmakla beraber, mana ve muhteva asndan da stn
olduunu ileri srer. O VI. Mum eeri mukaddem gitmi idi, VII. Eeri ge geldi
ziyade oldu beytini erhederken her ne kadar VI. Cildin beyit ve misller asndan fazla
olmakla beraber mana asndan VII. cildin ziyde olduunu syler ve ge gelenin daha
deer kazanaca grndedir.

117

VII. cild 56 srh, VI. Cildden mkerrerler karldndan Glpnarlya gre

1686 veya Pejha gre 1766 beyittir. Toplam beyit ise 2696dr. smail Ankaravye gre
araya farkl kssalar girse bile VII. cild tek bir kssadan ibrettir: IV. srhtan itibaren
balayan Hce ve gulm kssas.
116
117
118

118

Kssa mebde ve med srrna dairdir. Konunun mebde-

. Ankarav, VII. cild erhi, 18b.

. Ankarav, a.g.e., 302b-303a
Kssa manzm olarak Ankaravnin son eseri Mebde-Med Rislesinde ele alndndan kssann
mhiyeti hakknda rislenin tahll edildii II. Blmdeki ilgili ksma bkz. VII. cildde ise Ankarav zihnin

352

med olmas VII. cildin hviyetini ayn zamanda tahakkuk ettirmektedir. Zira
Ankaravye gre Mesnevnin tek bir konusu vardr, o da mebde-meddr. Mebde-med
Varln nzlundan tekrar Varla urcu ele alr ki, Varlk dairesi tamamlanm olur. lk
18 beyit hsseten bu konuyu z bir ekilde ileyerek balangta yer alr. z dier
cildlerde detaylandrlr. VII. cild ise 18 beyte muhzt tekil ettiinden sonda bulunmas
itibariyle tekrar bu konuyu bir kssa etrafnda ele alr. Dolaysyla Mesnev diresi ancak
VII. cildle ikml edilir. VII. cildin kmil cild olmas hem sonda gelmesi hem de mebdemead konusunu zbde hlinde ihtiv etmesi hasebiyledir. 18 beyite paralel olmakla
beraber ondan stn olmas, sonda gelenin nce gelenden stn olmas itibariyledir.
Ankaravye gre Mesnev Kurn gibi VII. cild dhil tek bir defada Mevlnnn kalbine
inzl olmu, daha sonra lisana tenzil edilmitir. VII. cildin tenzilinin en sonda gelmesi
sadece sret asndandr. Manada ise tm cildlerin zn ierdiinden evvel cild olarak
119

da kabul edilebilir.

Ankaravye gre Hce/pdihdan kast Varlk hakkati ki, Haktan ibrettir;

gulm/kuldan kast Varlk hakkatinin her bir mevcdda tahakkuk etmi hlidir ki, z
olarak bu hl kulda drlmtr. Dolaysyla VII. cildin konusu kelm adan mebdemed iken tasavvuf adan vahdet-i vcd mesiline dirdir. VII. cilddeki hce aslndan
ey-i vhidden gayr deildir. Ahvel o kimse ki, fasl- tefsirini eyler., fark syleyici,
gz syleyici, sa syleyici, el syleyici, yz syleyici/ sayar iken o hace-i hakkat birdir,
vahidiyyet-i haceden muttasl deildir., eer o haceye bin isimle sylesen layktr.
Ancak o pdih zat asndan vhiddir Beyitlerinin erhinde bu mesili ki u ekilde
zetler ki, ayn zamanda VII. cildin muhteva asndan zeti kabul edilebilir: Hceden
murd, hakkat olur. Hakka ey itlk ehl-i Snnet ve mtekellimine gre cizdir. Asl
burada hakkat manasnadr. Yani hce-i hakkat hakkat asndan ey-i vhidden gayr
deildir. O eyi izhr etmekle ey bir baka varlk olmam ve ondan munfasl
kalmamtr. Her kim ki, eyy Haktan baka grp, tefsirini yaparsa, o kimse adr.
Hakkatte bu ey ne Haktan munfasl ve ne Hakka muttasldr. Ne hakkn gayr ne de
ayndr. Ey her ey yok olucudur. yetine gre, nefsl-emre nazar olunsa n-
dimde yok olucudur. Eynn varl, ldeki serap gibi ancak bir nmyidir. Nokta-i
cevvlenin dire-i katre-i nzilenin hatt- mstakimi gibi grnmesi emr-i vehm ve
itibr ise bu gayr da hakkate nisbetle bu trden bir itibar emrdir. Denizin dalgalar
mteaddide ve mtekessiresi Zt- bahra nisbet naslsa bu eynn sretleri de vahdet

119

konuya he an uyank olmas iin kssay zetler. . Ankarav, VII. cild erhi, 87a.
. Ankarav, a.g.e., 286b.

353

denizine nisbetle byledir, diye muvahhid olan arifler tahkk etmilerdir. O hcenin
vahdeti, Ztn kesreti mukbili olan vahdet gibi deildir ki, hatta bu kesret-i eyy izhr
etmekle eynn varl ziyde olup, bu itibarla ondan vhidiyyet munfasl ola, byle
deildir. Zira bu hdis eklinde mer olan ey msivy- Hakkn muhtelif sretlerde
tecelliyt- mtekbe ile zuhr klmasdr. eitli vasflar ve bir ok isimler ile bir
hcenin zuhr eylemesinden onun vahdet-i Ztna halel gelmez. simlerin kesreti ve
sfatlarn muhtelif olmas onun hakkatte bir olmasna engel deildir. Binlerce yamur
damlasnn asl birdir. ve o denizdir. Tm damlalar deniz olan aslna dnerler. Damlalar
denize geldiklerinde derya oldular. Onlara tekrar damla demek mmkn deildir. Yani
efrd- mevcdt, tek tek varlklar denizden varla gelmi damlalar gibidir. Mevcdtn
tekrar varlkta mstarak olmalar lem-i kesrette taayyn ettikleri cihetten deildir.
Varlk aslnda taayyn etmeleri ve isimlendirilmeleri o asln mertebesinin hkmne
gredir. Yani hkm glibindir. Bu adan rz olan isimleri malb olur. Bu adan
yamur damlalar, buluttan yeryzne indiklerinde damla ismiyle, yerde birikip
aktklarnda sel adyla, sel de denize ulatnda artk ona ne damla, ne sel denir. Artk o
deniz olmutur. Bu adan her ey, Hakkn hangi isminden biri ile zuhra geldiyse o ey
hangi ism-i rab ve hkim olduysa o ey Hakka o yzden vsl olmutur. Bunun tahkki
18 beyitteki herkes kendi aslndan uzak dmtr ve bunu syler. Beytinde dile
120

getirilmitir. Bir dier misl nur istiaresiyle verilebilir.

Ankaravye gre ilm-i hakkatta VII. cildin muhtevs byle olmakla beraber
sosyal ve tarihsel adan baz delletler de ierir. Ankarav yle der: Bunun beyan- pr
beyannda vzera ve umera ve mluk iin hem ok nesayi ve fevayid vardr ve fukar ve
121

urefa ve ehl-i slk iin dahi nice nefaiz ve fevayid vardr

Dolaysyla eser hem

siyslere hem de Mevlevlere (dier tarkat mensuplarn iine alacak ekilde) ynelik
nasihatlarda bulunur. Nasihatlarn iinde en sk vurgulanan erata dair olandr. Nitekim
VII. cild kendisini nakd-i mirs- nebev eklinde tantmaktadr.
imdi VII. cild muhtev ve slbuna dair eletiri ve cevaplara geelim.
Ankaravnin VII. cild erh mukaddimesinde murzlarn dilinden serdettii 1.
itiraz dorudan muhtevaya ynelik bir tenkiddir. rih bu tenkide 6 tr cevap
vermektedir. Muahhar dnemde yneltilen baz itirazlar ise ir Hayri Efendi
120
121

. Ankarav, a.g.e., 221b-223b.

. Ankarav, a.g.e., 15a.

354

cevaplamaktadr.
1.tirz: VI. Cild Mevlnnn kelm olmayp, Acem irlerinden birinin
Mesnevnin zeyline getirip ilhk ettii bir eydir. Muhtevs asndan da Mesnev
cildlerindeki marifet ve hakkatlerle her hangi bir alakas yoktur. Nitekim Mesnevnin
122

dier cildlerinden alnan zevki bu cild temin etmemektedir.

1.Cevap:

1.1. VII. cildin dbcesinde geen VII. mcelled Mesnev defterleri ve manev
tomarlar cmlesindendir ibresi olmasayd itiraz yerinde olurdu ve bir musannif
tarafndan cild tasnif edilmi, yalan sylenerek Mevlnya isnd edilmi olurdu. Ancak
bu kelmndan shibinden yalan sdr olmadna VII. cildin kendisi delildir.
1.2. VII. cilddeki ilk beyitte /
(Ey Ziyul-hak Hsmeddin-i Sad / Devletin dim ola fakrn mezd) denilerek dier
ciltlerde det olduu gibi Hsmeddin elebiye hitb edilmitir. Eer bu cild baka
kimsenin kelm olsayd, cildin banda bu hitb bulunmazd.
Ahmed Cevdet Paa, daha ilk beytin ilk msranda yet sad lafz
Hsmeddne sfat yaplp nn meksr okunursa, Mesnev vezninin bozulduunu ileri
srer. Dua cmlesi kablinden olan ikinci msrada manada sorun olmad halde devlet
lafznn yakmadn, yine ayn msrada ( )m yoksa ( )m murd olunduunun
ak olmadn ileri srerek nzmn iirdeki maharetsizliini iddia eder.

123

ir Hayri Efendi cevben, Mesnevnin dier cildlerinde de bu tr rabt/ulama

kidelerine rastlandn syleyerek Cevdet Paann delilini eletirir: Mesnev de dahi
( / ) beytinde vaki olan (hediyye-i hak) da (mana essabr) gibi rabtedilmek kidesine mutbk sretle okunmayan beyitler pek ok olduuna
ve Hsmeddin sadin arasnda ve Hak Hsameddinden evvel dahi bir harf-i
nidnn olabilmesine ve sadin (bedel) ve mahlas hir olaraktan (Mustafa Gazi) ve
(Ali said) gibi okunabilmelerine ve ikinci msrada Nb (. 1124/1712)nin ibu
(gndzn d ve gecen kadir ve kamu ve fennin said / kim srr ve dvriyle hcta
olmusun medr) beytinde olduu ve lisnmzda dahi (mrne bereket) tabri tabrt-
mehreden bulunaca gibi icz ve ihtisr ve harfden sretleriyle hazf vuku
122
123

A.Cevdet Paa, Tezkir Tetimme- 40, 230.

A.Cevdet Paa, a.g.e., 234.

355

124

ihtimlleri grnmekte bulunur.

1.3. VII. cildin ierisinde yedinci defter 670de gaybden srad denilerek
cildin 670 tarihinde nazm edildiine iret edilmitir. Mevlnnn vefatlar tm
mekbnme yazarlarna gre 670dir. Dolaysyla VII. cild Mevlnnn hir mrnde
kaleme alnmtr. O tarihte bu uslpta kelm etmeye kdir baka kimse yoktur. hatta
kendi adn ve mahlasn gizleyerek Mevlnnn Mesnevsine mana ynnden mudil
VII. cildi sylemesi pek de makul deildir. Dolaysyla VII. cild baka kimsenin eseridir
demek doru deildir. Nitekim gerek tarih kitaplarnda gerekse uar tezkirelerinde bir
irin kendi ismini ve mahlasn gizleyip, baka bir irin isim ve mahlasn kullanarak
kendi eserini bakasna isnd etmesi grlm ey deildir. Hele bu ir Mevln gibi
zbde-i evliy ve Mesnevsi de yet ve hadisleri nazma getirmi, tasavvuf bir ok
hakkat ve srlar ifde etmi bir eserse Mesnevye nazreler vardr. Ancak bu
nazirelerde nazre shibinin ismi veya mahlas gemekte; nks olan kitabn
tamamlanmasna ynelik sebeb-i telif ve fer kayd bulunmaktadr. VII. ciltte ise byle
bir ey sz konusu deildir. Ayrca bu nazireler hibir ekilde Mesnevye mudil olamaz.
1.4. VII. cild kendisini zlfikra ve yedi bal imire benzetip, zlfikr elinde
tutan Hsmeddin elebiye seslenilmitir. Mevlndan baka birisinin kendi eserinde
ey bizim Hsmeddinimiz ey benim Hsmeddinim diye gipten bir kimseye hitb
etmesi ne kadar msnib bir eydir?
1.5. VII. ciltte ems-i Tebrz muhtelif yerlerde Hsmeddin elebi gibi
vgye mazhar olmutur. Bakas bu mertebe emsi vmeye kdir deildir.
1.6. VII cildin sonunda Hsmeddin elebiye hitben Ey Hakkn ziys
Hsmeddin, beni meyhne cnibine ek ve benim toprak cesedim zere o hakkat
meyinden sa. Zira sana hakkat ksesinden bir kse verdim ey Mevlev, sen onu iki eyle.
Senin meyinden Mesnev lakap oldu denilmektedir. yet bu cild bakasnn olsayd
byle demek nasl kbil olurdu.
1.7. Yine bu ciltte VI. Cild bir muma benzetilmi ve o altnc cild eer ki daha
nce gelmiti, yedinci mum eer ki ge geldi lkin manada ziyde oldu denilmitir.
Bakasnn olsayd byle denilmezdi.
124

fde-i Mahssa, 7b.

356

ir Hayri Efendi, VII. cildin kendi kendini takrz etmesi hibir ekilde delil
kabul edilmez, diyerek Ankaravnin yedinin kudsiyyeti ve VII. cildin gaybliine dair
medihlerde bulunmasn zihinleri tevi etmekten baka bir eye yaramadn syler.
1.8. Bir kitabn banda ve sonunda mellifinin ismi olsa ve o kitap faraza
melliften be yz yl sonra zuhr etse, hkm zhire gredir hkmnce kitap mellifin
ismine isnd edilir. VII. ciltte bu kadar lakap ve isim olmakla birlikte muterizlerin
hriten delil isteyerek itiraz etmeleri makbul deildir. Bu itiraz bir davadan baka bir ey
deildir ve ayn- dava nefs-i davann sdkna ehdet eyler sznn mcebince VII.
cilde in olan kimse cildin kendisinin Mevln kelm olduunu hemencecik anlar.
Anlamayanlar ise hriten delil isterler. steyenler Mevlnnn sesini bilmeyenler ve
Ona yr olmayanlardr. Zira yrn yrinin sesini annda idrk ederler. Nitekim Mevln
yle buyurmaktadr: Sesinin yakndan gelii de ehdet eder ki bu nefes bir sevgilinin
yanndan gelmekte, hsmlarn seslerindeki lezzet te o hsmn doruluuna hittir. Fakat
Allahn ilhmna mazhar olmayan ve bilgisizliinden yabanc sesiyle akraba sesini
birbirinden ayrdedemiyen ahmaa gre, bu adamn sz davadan ibarettir. Bu ahman
bilgisizliine ve inkrna sebep olur. Fakat gnlnde Hakkn nurlar olan akll, anlayl
kiiye gre bu ses, manann ta kendisidir ve dorudur (II, b. 3577-3581). Ayn zamanda
bu cild marifet ve hikmet doludur. hikmet mminin yitiidir ilkesince bu cildden muriz
olmak hikmetten yz evirmektir. Bir an olsun bu kitaba VII. cild denmese bile thmette
bulunmak doru deildir.
ir Hayri Efendiye gre de Ahmed Cevdet Paa vd. gibi VII. cildin kendisine
bakmayp da cild dndan deliller ileri srmeye ihtiya yoktur. zira Mesnevnin vdsi
bellidir ve maz- Kurn olarak sehl-i mmteni bir kitap olduu ikrdr. Bu vd belli
iken VII. cilddeki beyitlerin temyiz edilmekten ciz kalnp hriten deliller getirmek,
meseleyi ciddiye almamak olaca gibi Mesnevnin dier cildlerindeki beyitlerin
muterizler tarafndan sret ve mana asndan temyiz edilmediinin bir gstergesidir. te
yandan Mesnevnin takld, takriz veya tanziri yle ok kolay bir ey deildir. Zaten
Sadreddin Konevnin Mesnevye yapt takrz gibi VII. cildin takriz olduunu iddia
etmek tmyle yanltr. Zira takriz dier cildlere yaplan bir medhiyye kabilindendir.
VII. cildin medhiyye olmad ikrdr. VII. cildin baka bir kimse tarafndan ilhak
edilen bir cild olduunu iddia etmek te Mesnevyi hafife almak demektir. Mesnevnin
tanziri ve takldi deil Nef ve Fuzl gibi mehr irlerin eserlerine dahi byle bir ey
yaplamamtr. Zira mehr irlerin kendilerine aid bir ses, slb ve mana vdsi vardr.

357

yet VII. cild baka bir kimse tarafndan yazlmsa, bu kimsenin kim olduu belli
olmad gibi iirde vdsi de mehuldr. Vdsi mehul bir kimsenin vdsi herkes
tarafndan malum olan Mesnevyi takld etmesi pek mantkl deildir. Dolaysyla VII.
cildin mstakil bir cild olarak Mesnevnin tanziri ya da takldi kabul etmek mmkn
deildir. ir Hayri Efendiye gre yaplmas gereken VII. cild beyitlerinin tek tek
incelenmesi, fark ve temyiz edilmesi gerekir. Bu yaplmadan VII. cild hakknda bir ey
sylemek mmkn deildir. Ankarav VII. cilddeki beyitleri tek tek incelemi ve
Mevln kelm olduunu sylemitir. ir Hayri Efendi ise incelemesine devam
edeceini ve Mesnevnin tmnn tercmesi bittikten sonra tercme sonunda VII. cilde
dair kanaaitini belirtip gerekirse temyiz ettii beyitleri tercme edebileceini syler.
Sultan Veled zeyli ise bundan sonra ancak yer alabilir. Dolaysyla VII. cilde hriten
delil getirmek meselenin halline yardmc olmaktan ok, meseleye kar bir nyarg
oluturmaktadr.
1.9. Ankaravye gre Az oa dellet eder szne imtislen bu cilddeki
birka beyit bile Mevln kelm olduuna hiddir. Bazlar bu cildin zevk alnmayan
kuru szlerden ibret olduunu iddia etmilerdir. Bu iddia Mevln zamannda dier
cildlere de edilmitir. Ancak bu tahkirlerle bir yere varmak mmkn deildir. Arif olan
bu cildin Mevlnya ait olduunu anlar.
2. tiraz: VII. ciltte geen
/

(I)

/ ( II)
/ ( III)
/ ( IV)
/ ( V)
/ ( VI)
/ ( VII)
/ ( VIII)
/ ( IX)

358

(I) (Firavunun ruhuna thir diyen / rzgrn nndeki mum misli yatmtr)
(II) (Glip olan hkm ardna koymutur / Ba karn ierisinde, arkas dndadr)
(III) (Musa ve Firavunun her ikisini bir sanmtr / O bu konuda her hangi bir pheye
dmemitir)
(IV) (O ona Hatml-evliy demitir / Sana cahm ve sakar mevdr)
(V) (Bu ne tasavvuftur ne de tevhd / Bu tasarruf ey aziz kfrn ta kendisidir)
(VI) (Hatml-enbiynn szn terketmitir / Hatml-evliynn yolunu tuttum diye)
(VII) (gh ol, doru yol erat caddesidir / eri gidicilii brak da menzilden kalma)
(VIII) (Dim ekvet iinde adm atyorsun / binaenaleyh ey dem sen hatml-ekiysn)
(IX) (Vahyin naslarna huls cihetinden sdk getir / kalbi Fuss ve Nussdan boalt)

Beyitleri bn Arabye hezeyanlardan baka bir ey deildir. Oysa Mevlnnn,

bn Arabye hezeyan etmesi bir tarafa kendisi vahdet-i vcd meslekindedir. Dolaysyla
VII. cildin Mevlnya aid olmas sz konusu bile edilemez.
Bu itirazn zerinde en fazla duran A.Avni Konukdur. Mehmed Celleddin
Dede ve A.Cevdet Paa da bu konuda itiraz edenler arasndadr. air Hayri Efendi,
A.Glpnarl ve B.Firzanfer bu konuda beklenecei zere her hangi bir ey
sylememektedirler. A.Avni Konuk Mesnevnin IV. cildindeki 3380-3382 beyitleri ile
Divn- Kebirdeki bir beytin bn Arabyi tebcil ettiini, Ankaravnin yukardaki
125

beyitleri erhederken zorlamaya gittiini syler.

Ankaravnin Mehmed Celleddin

Dedeye gre bizim Mesnevmiz vahdet dkkndr / vahdetten gayr her ne geldiyse
puttur (VI, b. 1528) beytinin delletine gre Mesnev vahdet-i vcdu konu edinir.
Mevlnnn sonradan tekml-i mertib-i velyet ve tetmm-i Mevlevyyet buyurmas
sebebiyle VI. Cildde vahdet-i vcda kil olmu iken vahdet-i vcd meselesini bilhare
red ve cerh eylemitir sznn srf hezeyan olduunu ve Mevlnya eliki isnd etmek
olacan ileri srer.

126

A.Cevdet Paann dncesi ise u ekildedir: eyh-i Ekberi

lisn- Mevlevden tan u tekfr iin baz ashb- taassub tarafndan Hsmddin
nmnda bir kallee yaptrlm deyu tarkat-i Mevlevyye ricli beyninde devern eden
127

rivyet akla daha mlyimdir.

Ayrca murzlar VII. cilddeki bu beyitlerden tr bn Arab muhlifi

Kadzdelilerin basksyla Ankaravnin VII. cildi erhettiini sylerler. Ankarav hkm-

125
126
127

A.Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 46.

Mehmed Ziy, Yenikap Mevlevhnesi, 216.
A.Cevdet Paa, Tezkir Tetimme- 40, 234.

359

i zaman cbnca Kadzdelilere cemle gstermek iin bu cildi erhetmitir.

128

2. Cevap: Ankaravnin bu itiraza cevab yukardaki beyitleri erh keyfiyetinde

yatmaktadr. Ankarav, VII. cildde geen yukardaki birka beytin anlay ksr baz
kimseler tarafndan yanl anlaldn ve bu sretle bn Arab aleyhtar bazlar
(Kadzdeliler) tarafndan Mevln sz konusu edilmeden VII. cildin kablne, bn Arab
lehtr bazlar (Mevlevler) tarafndan da reddine hkmedildiini belirtir. Oysa beyitlerin
bn Arabnin ahs ile bir ilgisi yoktur. Beyitlerdeki knama bn Arabye deil bn
Arabyi mutlak olarak byle idrk edenlere yneliktir ki Ankarav bu kimselere
vcdiyye ya da hulliyye/ittihdiyye tifesi

129

denir. Ankaravye gre bn Arab ve

Mevln riclin byklerindendir ve muhammed mertebenin hkmn gerei tarzda

yerine getirmilerdir. Aralarnda tefrik ngrmek tevhdi anlamayanlarn krdr. Ayn
zamanda Fuss rihi olan Ankaravden bn Arab muhliflii beklemek, kendi
kendisiyle elikiye drmek anlamna gelir.
2.1. Sz konusu beyitlerde ilk mevz firavunun iman meselesidir. Firavunun
imn konusunda aleb ya da cumhur-u ehl-i Snnet limlerin gr firavunun imansz
gittiidir. Ancak Firavunun son nefeste srailoullarnn iman ettiine iman ettim
yetini dikkate alan ekalliyyet firavunun imannn geerli olduunu dnmlerdir. bn
Arabde Allah onu tahir ve mutahhar olarak kabz etti u haysiyyetin ki, onda bir ey
yoktur diyerek byle dnenlerdendir. Ancak mesele muhtelefun fihdir. Ankaravye
gre bu hususta iki vecih vardr: 1. bn Arabnin firavun thir gitti sz Fussta
bulunmaktadr. Ancak bu sz mlhidler tarafndan Fussa dhil edilmitir. Nitekim
Yazczde Muhammed Fuss erhinde bu grtedir. er vurgusuyla arn bn
128
129

A.Cevdet Paa, a.g.e., 229.

Osmanl vahdet-i vcd rislelerinde vahdet-i vcd mezhebi ile vcdiyye mezhebi birbirinden tefrik
edilir. Vcdiyye mezhebinin grleri net bir ekilde ortaya konmamakla beraber gnmz dini (ateist
deil) panteizmini artran dnceleri vardr. Buna gre vcdler mertibi dncelerine dhil
etmedikleri iin kendilerini tekliften b-gne kabul ederler. Vcd ile mevcd arasnda tam bir ayniyyet
in ettiklerinden temyiz gzetmezler. Mevcd Vcdun tecellsi olmas bakmndan Vcd ile arasnda
hakkatte bir ayniyyet olmakla beraber, mevcd mevcd olmakl bakmndan Vcd deil mevcddur.
Vcdler grlerini bn Arabden mlhem ileri srmekle beraber bn Arabnin ortaya koyduu
vecihleri ve mertebe anlayn idrk etmekten uzaktrlar. Dolaysyla bn Arabdeki erat-tarkat-hakkat
ilikisini idrk edememilerdir. likinin idrk edilememesi ise ve/veya iki ey arasndaki ilikinin iliki
olmak bakmndan mahiyetini anlayamadklarndan bn Arabyi zhir dzeyde anlamlardr. Tpk
erat ehlinin eratin kabuunda kaldklar gibi vcdiler de bn Arabnin dncelerinin hakkatine
deil kabuuna taklp kalmlar, bn Arabnin maksadna erememilerdir. Ankarav vcdiyye ile
vahdet-i vcd mezhebi arasndaki fark hakknda yle demektedir: Hazret-i Mevlana ve Hazret-i eyh-i
Ekberin vcud-u mutlak demeleriyle vcudiyye mezhebinde olanlarn vcud demesinin m-beyninde
fark- azim vardr. Zira bunlarn vcd-u mutlak demesi illet deil ve mcibun bizzt deil demek olur ve
vcdiyye mezhebinde olanlarn vcud-u mutlak demesi mutlak vucud-u m- evveldir demek olur. Bu
kfrdr. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 161.

360

Arabnin Fthtta bunun aksine grleri vardr. Asl Fuss nshasnda sz konusu
blm yer almamaktadr. Dolaysyla sonradan ilhktr. Ancak bu gr meyih ve
ulem tarafndan reddedilmi ve bn Arabnin firavunun imanla gittiine dair dncesi
genelde kabul grmtr. Genel kabul dikkate alndnda cilddeki beyit bn Arab
hakknda konuana dair deil bizatihi bn Arab hakknda olmaktadr. 2. yet firavunun
imanla gittiini syleyenin bn Arab olduu kabul edilse, beyitte kastedilen yine bn
Arabnin ahs olmaz. Ankarav bu dncesiyle ok incelikli bir delil ileri srmektedir.
Mevln bn Arab hakknda Fakat O kmil bu doru yolun svrsidir / Ceml ve
cellden ghtr buyurmaktadr. Dolaysyla bn Arab Musa dediinde kastettii ceml
tecellisi, firavun dediinde kastettii cell tecellisidir. bn Arab iki sfata da mazhar
olduundan Musa da Odur firavun da odur. Musa ruhlar, firavun nefisleridir.
Dolaysyla firavun thir gitti derken kastettikleri nefsim mutahhar oldu manasdr.
Nitekim kendileri Fukk nam-kitabnda ulema benim zhir-I era muhalif grnen
kelm ile pheye dmesinler. Zira benim muradm ahval-i nefsi beyandr. Mmin
desem muradm ruhumdur. Kafir desem muradm nefsimdir, diye buyurmulardr. Hsl
Ankaravye gre VII. cilddeki bu ilk beyit, bu takdirce Hz. eyhin hakknda
olmayp onun kavlini bil tevil zhire haml edip ruh-u firavun imanla thir ve mutahhar
oldu diyen kimselerin hakknda olur. bn Arab firavun thir ve mutahhar gitti ve ben
htemul-evliyym dedii sbittir. Ancak bu cmleleri zhirine hamledip mutlak
anlamda firavun mmindir ve bn Arab hatml-evliydr, diyenler hata etmiler ve
hakkati anlamamlardr. Beyitler bu kimselere tan ve kadhdir.
2.2. Beyitlerdeki ikinci mesele hatml-evliy meselesidir. Mevlnnn
beyitteki tan bn Arabye mutlakan evliyann htmi diyen kimseye ve/veya nbvvetvelyet ilikisini anlayamayanadr. Ankaravye gre nbvvetten velyetten stndr.
Aslolan muhammed erattir ve tm eratleri cmidir. Velyet nbvvetin mirassdr.
Her bir eratin htemi yani merebi ve kademi olduu gibi her bir velyet nevinin de
htemi vardr. Drt tr velyet nevi ve htemi vardr: 1- lemde sr ve mnev tasarrufu
cem eden ve velyeti hilfet-i rasle makrn olann velyeti ki, Hz. Alidir. Bu htem-i
velyeye htem-i kebr denir. 2- Alemde sr ve mnev tasarrufu cmi fakat hilfet-i
rasle makrn olmayan htem. mam Muhammed Mehddir, kyamette gelip
kendisinden sonra hibir vel gelmeyecektir. Htem-i sardir. 3- lemde sr ve mnev
tasarrufu cmi olmad gibi hilfet-i rasle de makrn deildir. bn Arabnin hatemlii
bu ekildedir. bn Arab muhammedi merebdedir ve ancak manev tasarrufa mazhar

361

olmutur. 4- velyet-i mme ve mutlakadr. Bunun htemi Hz. sadr. Ondan sonra hibir
veli gelmeyecektir. Htem-i ekber de denir. Dolaysyla bn Arabye velyet-i
mukayyedenin htemidir derse, bu szden ona hibir ey olmayacaktr. Zira bu itibari bir
durumdur. Ancak mutlak adan bn Arab tm velyetin htemidir derse bu sz yanltr.
Zira Kitap, Snnet, icm, ulem ve meyih grlerine terstir. Nitekim bn Arab mutlak
adan evliynn htemi kabul edilirse bn Arabden sonra evliy gelmeyecei anlam
tar ki, bu da velyeti snrlamaktr. Velyeti snrlamak ise kfrn ta kendisidir. Ey Hz.
eyh-i Ekbere cumhra muhlif htemul-evliydr diyen ve bunu tasavvuf bilen ve
ilmini dahi srr- tevhid anlayan aziz, eer hakkatine bakarsan er-i erifde akl ve reyle
bu gne tasarruf ayn- kfrdr. Zira bir eye ki, ri tarafndan kitb ve Snnette asla
izin olmam ola ve bir kimse riin emrini ve cumhur-u ehl-i Snnetin itikdna muhlif
eratte o eyin shhatini iddia kla o kimse erde tasarruf eylemi olur. Bu ise kfr-
mahzdr.
2.3. Dolaysyla beyitlerde bizler bn Arab mezhebindeniz deyip te teklifi
iskt eden ve bn Arabnin Fuss ve Sadreddin Konevnin Nuss adl eserlerinin
zhirine tbi olan kimselere knama vardr. Ankaravye gre bu kitaplar erat zere
nefs tezkiyesi yapmadan okumak slike faydasndan ok zarar vermektedir. Bu kitaplar
bir eyhin rehberliinde seyr slk yapmadan okuyanlar kendilerini mrid-i kmil ve
hakkate ermi kimseler sanmaktadrlar ki, hakkate ulama imknlar olduu halde
hakkatten uzak dmeye dr olurlar. Zira eratsiz tarkatsiz tarkatsiz hakkat olmaz.
Eer hakkat nazaryla baklrsa erat hakkatin ta kendisidir. Bunun aksini savunanlar
hakiki tevhide eremezler. Bunun iindir ki Mevln hakk tevhidden uzak dm szde
bn Arab taraftarlarna yle seslenir: bizim mezhebimiz ilh tevhid ve rabbn sekrdir
(asl metinde kr). Ne hull ne de ittihddr diyerek onlara asl bn Arab dncesine
ird etmitir. Zira vahdet-i vcd ne hull ve ne de teklfin dt ittihddr. Aksine
muhammed erata kmilen tbi olmaktr.

130

2.4. smail Ankaravnin VII. cilddeki bn Arab muhlifi gibi gzken beyitleri
hakk anlamda tahkk etmektedir. Bu tahkk ile bn Arab ile Mevlnnn ayn
dncelere sahip olduunu ispat etmektedir. Tefrika gibi gzken eylerin aslnda tevhid
olduunu belirtir. Dolaysyla VII. cildde bn Arab deil bn Arabyi yanl tevil
edenlere knama vardr ki, Ankarav bu knama ile Mevlnnn bn Arabyi tahkk
130

VII. cilddeki bn Arab muhlifi beyitlere Ankarav erhi iin bkz. . Ankarav, VII. Cild erhi, 98a-104b.

362

ettiini ve onun dncesini savunduunu ileri srmektedir. Ankarav bu dncesiyle

murzlarn dediinin aksine Kadzdelilere cemle olsun diye deil, celle olsun diye
VII. cildi erhetmitir denilebilir. Zten eserlerinde Kadzdelileri tenkid eden Ankarav
gibi birisinin Kadzdelilere ya da IV. Murada yaranmak iin VII. cildi erhettiini,
erhle yetinmeyerek VII. cildin varlna ynelik sayfalar dolusu deliller ibrz ettiini
131

iddia etmek pek makul gzkmemektedir.

3. tiraz: Mevln V. Ciltte Eer bu bahiste akl yol grc olayd, Fahr-
Rz dinin srrn bilici olurdu (V, b. 4139) derken bu cildde Fahr- Rz (r.a.) o
kendisine itimd olunan Allahn emni, bu cmle burhnlarn ve dellin gayrini, Cell
olan Zt- Hallkn kemli zerine, illetsiz olan akl- ferdin kemlinden, o, binbir delil
ihr etmitir. gh ol! demden Hteme kadar bu zamanda onun misli cihnda ka
tane gelmitir. demektedir. VII. cild, Mevlnnn sitayikr ifdelerle bahsettii bn
Arabye ar tenkidlerde bulunurken, tenkid ettii Fahreddin Rzyi vmektedir. Bu bir
elikidir. Mevln ise elikiye dmekten uzaktr.

132

3. Cevap: Fahreddin Rznin gerek ahsna gerekse de tuttuu akl istidll

tarkine hcmda bulunmak Mevlevlikte bir gelenek hline gelmitir. Nitekim
menkbnmelere gre Mevln ilesinin Belhten srlmesinin sebeblerinden biri
Rznin ekememezlii ve Harzemah sultanna ikyetidir. ems-i Tebrznin
Makltnda da Razinin aleyhine szler vardr. Mevln da Mesnevsinde bu gelenei
devam ettirmi gzkmektedir. Ancak smail Ankarav meseleye baka bir adan
yaklamaktadr. Ankaravye gre Fahreddin Rznin tutmu olduu akl istidll tarki
hakkate ulatrmakta nks olmakla beraber ki ilk dnem Mevlevlii Rzyi bu adan
eletirmekte Ankaravye gre hakldr- Rz kendi tarkinde keml mertebesinde
bulunanlardandr. Bu adan Rz tenkide deil medhe lyktr. Nitekim Mesnevnin I. ve
V. Cildlerindeki Rzye ynelik tenkidler onun nkslna iret ettii gibi kmilliine
iret etmektedir. Mevlna Rzyi aklda keml mertebede konumlandrr. Ancak yine
dindeki hakkatlere mhade tarkiyle ulamad iin de naks grr. Yani Ankaravye
gre Mevln cmi tavra sahip olduu iin sadece naksl ya da adem taraf deil
kmillii ve vcd yn de gstermitir. Vcd yne ikml etmek VII. cildde ortaya
131

132

Ali Cnipin bu konuda Ahmed Cevdet Paa ve onun gibi dnenlere ynelik tenkidi iin bkz. Ali
Cnip, Ankarada Yetien Mehr Smlardan Ankaral smail Efendi, Hayat, XXI (1927), 403-405;
Ali Cnib Yntem, Eski Trk Edebiyt zerine Makaleler, 91-92.
A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 49.

363

kmtr.

133

Ayrca Ankarav hem nazar hem de mhade yntemini nasslar dikkate

alarak benimseyen muhakkik sf tavrna sahip olduundan nazar ehlini bir kenara
brakmas dnlemez. Ankarav ayn zamanda nasslar dikkate almadan nazar ve
mhade yntemini benimseyen rk tavra da sahiptir, ancak bu tavr slku
benimsemedii iin eksik bulur. Ankaravye gre Rz nasslar dikkate alan nazar
ehlindendir ki muahhar dnem mtekellimlerin en byklerindendir. Ancak mhade
yntemini benimsemedii irda ihtiyc vardr. Mevlnnn Rz hakknda syledii de
Razi tavrna sahip olanlarn mhade veya fen tarikine ird kablindendir. Nitekim bn
Arabnin Resilinde de Rzye bu konuda bir mektup vardr. Ankaravye gre baka
bir nazar ehlinin deil de Rznin muhtab alnmas ayn zamanda Rznin bu kibr
tarafndan nemsendiinin dellidir.
4. tiraz: Bu itiraz A.Cevdet Paaya aittir. Cevdet Paaya gre VII. cild
mellifinin hem Farsas hem de Arapas olduka ktdr. Baz izfetlerde ve ibrelerde
problemler vardr. Tumturakl lafzlar ve ibreler olduka fazladr. Lkrd ok amm
enfs- mevlev kokusu yok. Mesel:
/
(Ben demden deilim, dem ki dem kendisi olmad o demde / o dem ben
idim ki o dem de veldan (muhabbet) dem vururdum) beytinde tenfr vardr. Bu
Mevln sz olmadna kfdir. Zira esrrkelerin buna benzer ok szleri vardr. Bu
cildde ( ou) ve ( eski Trkede erge) gibi szlklerde dahi az rastlanan
Trke kelimeler var. Meer VII. cild Acem dzmesi deil zbek ii imi. Ayrca VII.
cild mellifinin Arapas zayf olduundan gusl ve itisl yerinde tasl kullanmtr.

134

Abdlbki Glpnarl, VII. cildin eitli beyitlerinde Mevlnnn kendisine

mevly- rm, mevl ve mevlev kelimeleriyle hitb ettiini, dier cildlerde ise
byle bir hitbn vki olmadn syleyerek VII. cilde itiraz eder.

135

4. Cevap: Cevdet Paann bu itirazlarna ir Hayri Efendi cevap vermekte ve

133
134

135

. Ankarav, VII. cild erhi, 267b-268b.

A. Cevdet Paa, Tezkir Tetimme-40, 233. Firzanfer de VII. cilddeki baz Farsa lafzlarn yanl
kullanldna, bir edbe yakmayan avam ifdelerin bulunduuna dair itirazlar vardr. Bkz. B.
Firzanfer, Mevln Celleddn, 385-387. Bu itirazlar da Cevdet Paann itirazlar kabilindendir ki, ir
Hayri Efendinin cevaplarn ayn zamanda Firzanfere bir cevap olarak grebiliriz.
A. Glpnarl, Konya Mevln Mzesi Yazmalar, II, 100.

364

onu insafsz bulmaktadr.

4.1. air Hayri Efendi sz konusu tenfr beyitlerine Mesnevnin dier
cildlerinde de rastlandn belirtir. Mesel O nur btn vehimlerden ve tasavvurlardan
uzak olan nurun nurunun nurunun nurunun nurudur (VI, b. 2146) beyti byledir. Ancak
Cevdet Paann tenfr dedii beyit aslnda musanna-i mkerrer tarzndadr. Bunlarn
anlalmas g olduundan (mteezzirat) kabilindendir. smail Ankarav, bu tr
beyitlerin bn Frz Ve Fahreddin Irkde de olduunu syler. nk bu tr beyitler
idrki zor mevzlara dirdir ki beyitlerin kendileri de zordur. Sz konusu beyit hakkat-i
muhammediyye mertebesinden tercmniyyet zere dile gelen bir beyittir. Zira Mevln
kendi devrinde bu mertebeye mazhar olmu ender sflerdendir. Mevln bu beyitte unu
kasteder: ben mana haysiyetinden dem deilim zira ol demde ki henz demin dahi
vcdu olmamt. Mana leminde o dem ben idim ki, ilh muhabbetten dem vurdum,
zuhra geldim.

136

4.2. oki ve elak lafzlar benzeri kelimelere Mesnev-i erifin pek ok

yerinde tesadf olunmaktadr. Mesel bir deve, bir kz ve bir ko yolda giderlerken
(VI, b. 2457); ey btn dnyadakileri yurduna konaklyan, ey pdih, biz sana konuk
geldik (V, b. 65); Ona bu helvann hepsi kaa diye sordu (II, b. 396); eein haline
dikkat edip dururken (tefahhus) (V, b. 1343) beyitleri gibi. Mevlnnn Mesnevdeki
vdsi ounlukla makamna mnsib ifde olduundan bunlar da o tarzdan olarak oki
elak koi konuk gtr eek lafzlar hep bir kabilden kabul etmek gerekir.
4.3. ir Hayri Efendi A.Cevdet Paann VII. cild Arapasna ynelik menf
tavrn haksz bulur ve itirazn abart ieridiini syler: tasil kelimesinin itisl
mevkifine kullanlr m diyerek Ankaravnin ilimedii de beyn buyurulmakla beraber
bundan dolay VII. cild mellifinin arabsi ham olarak cehli iddi buyuruluyor ise de,
lgatta (tasil) gasl-i az hussunda mblaa eylemek, (itisl) bedeni ykamak
manasna ki yunmak ve ykanmak tabir olunur manalarn hiz ve (tasil) kelimesinin
bulunduu ibre dahi ( ) olup bundaki (mdehed) lafz- frisden
alm olduu kuvvete nazaran ve dibcenin ahvl-i ummiyyesine kysen mellifinin
iftil ve tefl bablarnda fark ve temyzinden aczi sbit olmu olayd dibcenin her
satrnda mutlakan byle bir hatas olmak icb ederdi ki yle eylere tesdf olunmad
gibi hasbel-beeriyye bir kitapta kimi bir kelimede yanllk grlebilmekle beraber
136

. Ankarav, VII. cild erhi, 21b-22a.

365

mstensih hatalarna da uramak ihtimallerine binen bu kadar bir hataca da biraz

nazar- insfla bakmak iktiza eder.

137

4.4. Glpnarlnn itirazda bulunduu kelimeler konusunda Ankarav,

mevly- rm, mevl, mevln, mevlev gibi hitap ifdelerinin sonraki
dnemlerde deil Mevlnnn zamanndan beri Mevlnya hitapta bulunmak zere
kullanldn syler. mevl seyyid ve sultan anlamlarna gelir. Mevln acem
diyrndan Rma yani Anadoluya geldii, Anadolunun efendisi ve manev sultan
olduu iin bu isimle hret bulmutur. Mevlnnn dier cildlerde bu hitab
kullanmamas hi kullanamayaca anlamna gelmez. Hatta daha nceden kullanmayp da
138

bu cildde kullanmas belat ve feshattaki gcn gsterir.

3.2.4. Deerlendirme:

Mesnevnin kadim nshalarnda VII. cild bulunmamaktadr. 814 tarihli VII.

cild nshas nce amda sonra 1035 tarihinde Osmanl Anadolusunda intir ettiinde
cilde ynelik tavr ortaya kmtr: Birincisi murzlarn tavrdr ki, VII. cildi tmyle
reddedip uydurma kabul ederler. kincisi VII. cildin ilk mtercim ve rihi smail
Ankarav ve sonrasnda VII. cildi tercme edenlerin tavrdr ki, cildi tmyle kabul edip
Mesnevnin devam kabul ederler. ncs yegne mmessili ir Hayri Efendinin
tavrdr ki, cildin tmyle ne kabulnn ne de reddinin hriten delil getirmek sretiyle
mmkn olmadn, cilddeki Mevln vdsine uygun beyitlerin tek tek temyiz
edilmesine kadar tevakkuf etmenin en doru yol olduunu ileri sren tavrdr.
ncelikle unu tespit etmek gerekir ki, VII. cild Mevlnya aid olsun veya
olmasn sonradan ortaya kmtr. Dolaysyla daha nce yok olan bir eyin batan beri
var olduunu iddia edene davasn ispat etmesi dmektedir. Zira beret-i zimmet asldr.
VII. cildin sonradan ortaya ktn kabul edip Mevlnya aidiyyetini iddia eden smail
Ankaravdir. Ankaravye den bu iddiasn ispat etmektir. Nitekim Ankarav gerekte
veya muhtemel itirazlar kendi kendisine yaparak bu iddiasn kanaatimizce olduka
kuvvetli ve kendisiyle tutarszla dmeden ispatlamtr. Ancak deliller ile ispat (isbt-
vcd) hibir ekilde bir eyin varln katiyyetle tahsil etmemektedir. Dier bir
ifdeyle isbt- vcd varl zihnen sbit klsa bile hric seviyede var klmamaktadr.
Zihnen sbit klnmasnda grnen odur ki, Ankarav cedel bir ynteme bavurmutur.
137
138

ir Hayri Efendinin A.Cevdet Paaya bu husustaki tenkidleri iin bkz. fde-i Mahssa, 7b.
. Ankarav, VII. Cild erhi, 36a.

366

Cedelde Ankaravnin sz konusu itirazlara verdii cevaplar ve getirdii deliller,

muarzlar cedelden ekecek mahiyettedir. Nitekim Ankaravnin cevaplarna murzlar
ayn seviyede tekrar cevap vermemektedirler. Dolaysyla yet ortada bir tartma varsa
istidlldeki gcnden dolay Ankarav tartmadan daha baarl kmtr denilebilir.
Ancak bu hibir ekilde Onun iddiasnn vkaya mutbk olduunu gstermez.
Mutbakattaki akl, VII. cildin gayb olmas ve buna da iman edilmesiyle kapatmaya
alr. Hem nazar ve cedel yntemle ispt- vcd yapp hem de cilde dair yakni imana
ird etmek Ankaravnin tavrdr. Murzlardan hibir kimse VII. cildin gayb olma
ihtimlini sorun etmezler ve Mevlnnn rhniyyetinden meseleyi tahkk etme
abasnda gzkmezler. En azndan buna dair cmleleri yoktur. Ankaravnin ise bu tr
cmleleri sz konusudur.
Bu hususta ir Hayri Efendi tartmaya katlr ve hem murzlara hem de
Ankaravye itirazlarda bulunur. Ona gre murzlarn hriten getirdii deliller ile
meselenin halli mmkn olmad gibi, Ankaravnin VII. cildin gaybliine dair
szlerinin de bir anlam yoktur. Ancak Ona gre rih gibi zhiran ve btnan ulem ve
evliynn byklerinden olan birinin bu cildi kabul edip erhetmesi olduka
dndrcdr ve mesele hakknda dnenleri tevakkuf tavrna srkler. VII. cild
hakknda az ok erh ve tercme bulunmakla birlikte reddine dair gl deliller yok
denecek kadar azdr. ir Hayri Efendi meselenin hallini urada grmektedir: Bu
mkilin halli sndr. yle ki: ibu VII. cild Mesnev-i erifin sir cildlerine nisbetle
pek kk bir czdr ki buna gelinceye kadar Mesnev-i erifin alt cildinin hl-i n
malm olduktan sonra artk bu cz-i sarin mahiyetinin anlalmas kolaylaarak i bu
kerteye getirildikten sonra VII. cildin bir kere ince elekten geirilmesi kalr ki, bu da hsl
olduktan sonra ibu tedkktn neticesi Mesnev-i erifin lafzen ve manen mesleki ve
vdisi hilfna olarak tahrif ve taklde benzer ne kadar ebyta tesdf edilirse ve dahi
ummen byle olursa cmlesinin red ve inkr veyhd bu vecihle bir mikdr seildikten
sonra Mesnev-i erife min klll-vch mutbakatinde reyb ve gmn edilmeyen ve asla
ek ve phe kalmayan ebyt- siresinin Mesnev-i eriften olacana hkm ile kabl ve
ikrr edilmek lbd grnyor, iin iinden klyor. Ancak ir Hayri Efendi bu
tedkikt yapp sonucu bildirmediinden tevakkuf etmekle yetinmektedir. Beyitlerin
temyiz edilmesi de aslnda meseleyi zmemektedir. Zira cild kendisini mstakil bir eser
olarak sunmaktadr. Bununla beraber beyitlerinin yarsna yakn VI. Ciltten mkerrer
beyitlerdir. rih Ankarav de bu beyitleri erhetmemi ve sebebini de aklamamtr.
Ankaravnin zayf kald husus burasdr. Mevlnnn bir cildde dier cildlerden bu

367

kadar ok mkerrer beyit kulland vki deildir. Ancak bu sorun da nshann ge

dnem yani 814 tarihli olmasyla alabilir. Burada iki ihtimal vardr: ilki Ankaravye
gelen 814 tarihli nsha Konyadaki nsha deildir ve bu nshada mkerrer beyitler
yoktur. Bu durumda her hangi bir sorun kalmayacaktr. kinci ihtimal Konya nshas
Ankaravye gelen nshadr ve bu nsha zerinde zid ireti koyan rihtir. Ancak
mstensih VI. Cild ile VII. cildi birbirine kartrm olabilir. Bu durumda mkerrer
beyitler VII. ciltte olmayacaktr.
Hsl meselenin hriten delil getirmek sretiyle veya lafz ve zihn cedel ile
halli ihtimllerin okluundan tr mmkn deildir. Konunun halli tahkk tavrnda
yatmaktadr. Bu cildin hakkatine ve ilm-i ilhdeki durumuna vkf olmak ferd bir
gayrete baldr. Netice ise sadece o ferdi balar. Ancak sz konusu netice dier kimseler
iin bir itibar konusu olmaya lyktr.
3.2.5. Yedinci Cild almalarnn Mahiyeti:
Geleneksel dnemden modern dneme kadar Mesnevnin alt cildi/defteri
zerine almalarn yansra varl tartmal yedinci cildi zerine be mstakil alma
yaplmtr. Bu almalar srasyla, smail Ankaravnin tercme-erhi, Tokat
Mevlevhnesi eyhi Muhammed Emn Dedenin, kir Mehmed Efendi (.
1251/1836)nin ve smil Ferruh Efendi (. 1256/1840)nin tercmeleridir. Veled elebi
zbudakn Seyfl-kt f reddi cildis-sbi adl reddiyesi vardr. nzde Muhammed
Atullah b. Sdk er-Rm (. 1242/1826)nin VII. cilde bir takrzi vardr. VII. Cild
defa tab edilmitir. lki smail Ferruh evirisiyle birliktedir ki Bulak 1268te Nahf
tercmesinin sonunda baslmtr. kincisi 1301/1881de Mirz Muhammed Mehd-i
rz hattyla ta-basmas olarak Bombayda baslmtr. nc bask Minuehr Dni
Pejhun tashih ve tahkkiyle Mesnevy-i Heftum Defter adyla Tahran: ntirt- Tavr
h. 1380/2001de yaplmtr.
Hfz Muhammed Emn el-Mevlev manzm tercmesini 1223/1808te
tamamlam, III. Selim devri vezirlerinden Divan shibi Yusuf Paa (. 1232/1816)ya
ithf etmitir. Tercmenin giriinde Zamanndaki Mevlevler bu senin ihtirndr diye
hcm ettitiler. Ancak bunlar rih susturdu. Srr, em ve Nahfnin eline bu defter
geseydi erh ederlerdi demektedir. Tercmenin mellif nshas TTK 6323tedir.
kinci tercme Endernlu kir Mehmed Efendinindir. VII. cild de dhil

368

Mesnevnin tamamn nazmen tercme etmitir. erhini 1251/1835te tamamlamtr

(Mesnev-i erif maa tercme-i manzme-i trki, TTK 6308-622b-663a). Tercmenin
sonuna zeyl dmtr. II. Mahmudu ven beyitlerin ardndan u beyitler gelir:
b huss o zt- pk-i mevlev / shib-i heft cild-i pk-i Mesnev.
Himmetiyle oldu bu heft cild tamm / trk tabrt ile buldu hitm
Arab beyti yazld frisi / fehm ider meydn- nazmn fris
....
vcda geldi destimle bu nsha/ eeri kalmamt bende kudret
Celleddin-i Rm kim mukaddes / ede ruh-i erifin Rabb-i izzet
Kermtndan ol ztn bil ek / beni kld merref byle devlet.
Mtercim kir mekr idi kim / hem stzm idi ol gark- rahmet
Hem olmutum onun emriyle ri / velkin gt bulmazdan nihyet
Teekkrler ben eylerken tazarru / kim olsun bis-i tezyd-i nimet
Gelip bir htif etti arz- trh / ferda geldi pyna kitbet

nc tercme smail Ferruh Efendiye aittir. 1234/1818de tamamlanmtr.

Nahifi tercmesinin Bulak basksnn sonunda neredilmitir. Nerin sonunda Ferruh
Efendi tarafndan dlen tarih, Sleyman Fehm Efendi ve Ahmed Cevdet Paann
takrizleri, Veliefendi-zde mektupusu mderrisn-i kirmdan Seyyid brhim Efendinin
takrizi, Matbaa-i mire ve Vakyi-i Msriyye Nezreti alanlarndan Ali Cevdet
Efendinin tarihi, ir ve lim sbk matbaa-i arab ba musahhihi eyh ihb Efendinin
tarihi (1268) vardr.

369

3.3. smail Ankaravye Gre Mevlnnn Tasavvuf Dnce Tarihindeki

Yeri
139

Mevln nn Mesnevde in ettii Tasavvuf dnce ve yntemin tespiti,

139

Mevln lakab, Anadolu sahasnda, Anadolu Tasavvuf dnce geleneini deruhte eden Trkler ki
Trk kelimesinin herhangi bir rk veya antoropolojik delleti olmayp, kelime tamamyla sz konusu
gelenei gerek zihn gerekse de fiil dzeyde tahakkuk ettiren bir tavra iret etmektedir ve
Mevlnnn kelimeye ykledii anlam budur- arasnda yaygnlk kazanmtr. Lakap Mvernnehir ve
Hint alt-ktasnda tarkatna nisbetle Molav ekline brnrken, Kta Avrupasnda ve Atlantik tesinde
yerini Diyr- Rm/Roma/Anadoluya nisbetle Rm lakabna teslim etmitir. Doum yl 1207den
itibren Celleddin, Hnkr, Hdvendigr, Mevln, Mevlev, ey, Molla lakaplar mehr olmu, taltf
ifde eden Sultnl-evliy, Srrullhil-azam, Ankaravnin balamna gre sklkla kulland
Sultnl-kn, Sultnl-rifn vs. lakaplar da var olagelmitir. Divndaki gazellerinin son beytinde
kulland hm ve ems kelimelerinin mahlas olduu dncesinde uzmanlar arasnda bir
mutabakat yoktur. Ayrca Onun adna belli bir corafi blgeye nisbetle Belh, Rm, Konev eklendii
gibi, soyca Hz. Ebbekire ulatn gstermek iin Bekr nisbesi izfe edilmitir. Glpnarl, tm
kaynaklarn ittifkna ramen Mevln ve babasnn soyunun Eb Bekre dayanmadn iddia eder ve
ecerelerin Sultan Veledden sonra ortaya km dzmeceler olduunu ispata alr. A. Glpnarl,
Mevln Celleddin, 35-39. Mevln, Mevlev, Hdvendigr, eyh, Molla lakaplar ve Belh nisbesi ilk
dnem Mevlev kaynaklarnda ve tarih eserlerinde kullanlmakla beraber, Batllarn sklkla kulland
Rm lakab Sultan Veled, Eflk ve Sipehslrda gememektedir. Muhtemelen ilk defa Baba Rkneddin
rznin (. 769/1368) Nussul-huss f erhil-fussunda yazlmtr. Nisbe XV. Asrdan itibaren
Hseyin Viz Kifnin Lbb-i lbb- Mesnev, Cmnin Nefeht ile Nefehtn Nev ve Lmi
elebi tercmelerinde kullanlarak yaygnlamtr. Lakaplarn kullanmnn tarih seyri iin bkz. Adnan
Karaismilolu, Mevln ve Mesnev, Ankara 2001, 29-38; taltf ifde eden lakaplarn Mevlev
geleneindeki durumu iin bkz. Necip Fazl Duru, Mevlev irlerde: Mevln Portresi, Uluslaras
Mevln Bilgi leni, Ankara 15-17 Aralk 2000, 383-432. Mevln kendisini eserlerinde bir lakapla
talkb etmez. Bununla birlikte Ankarav VII. Cildde geen Mevly- Rm tabirini Mevlnnn lakab
eklinde tayin eder. Nitekim rih e gre bu lakab ems-i Tebrznin lakab olan emsl-hak,
Hsmeddin elebinin lakab Ziyul-hak gibi yedi harften oluur ve say itibariyle ve de harflerin
dellet ettii sr ya da mahiyet mertebesi itibariyle de aralarnda ayniyyet vardr. . Ankarav, VII. Cild
erhi, 35a-36a. Ancak VII. Cildin varlna itiraz edenler delil olarak da Mevlnnn bu ciltte kendi
lakabn kullanmasn ileri srmlerdir. Zira Mevln ne Mesnevnin dier ciltlerinde ne de dier
eserlerinde kendi lakabn kullanmamtr ve de byle bir gelenek sz konusu deildir. Mevln dier
eserlerine kyasla kendisini sadece Mesnevde Muhammed b. Muhammed b. Hseyin el-Belh eklinde
tantr. smail Ankarav bunu yle aklar: Hazret-i Mevlnnn ism-i erfleri Muhammed ve lakablar
Celleddndir. Babalarnn isimleri dah Muhammed ve lakablar Baheddndir ve Hazret-i Peygamber
aleyhisselm vklarnda Sultnul-ulem diye lakab verdiler. Ve Hazret-i Mevlnnn dedeleri
Hseyindir. Bunlarn nisbetleri Belh ve silsile-i erfleri Hazret-i Eb Bekre mntehdir radiyallhu
anh. Silsileleri budur: Muhammed Celleddn bin Muhammed Bahddn bin el-Hseyin ibni Ahmed
bin Mahmd bin Mevdd bin Sbit bin Mseyyeb bin Mutahhar bin Hammd bin Abdurrahmn bin Eb
Bekr radiyallhu anh. Bir silsileleri dah brhm Edhem Hazretlerine mnteh olur. Ceddi Hseyin-i
mezkr, Belh ahnn kzn tezevvc eyledi ki, Sultnul-ulemnn vlideleri oldur ve Sultnul-ulemnn
ceddesi ki, Ahmed Hatbnin mderidir, brhm Edhem Hazretlerinin kzdr. Veldet-i erfeleri Belh
ehrinde oldu, hicret-i nebeviyyenin alt yz drdnc senesinde Rebl-evvel aynn altnc gn [6
Rebl-evvel 604/ 30 Eyll 1207] vki olmutur. Ve Belhden menkbda mastre olan kssa-i mehre
zere rihlet edip, Konyada karr eylemitir. Veftlar hicretin altyz altm ikinci senesinde Cemdiyelhirenin beinci gn [5 Cemziyel-hir 672/ 17 Aralk 1273] vki olmutur. Cmle altm sekiz yl
mr srmlerdir. Kssalar menkbta mufassalan mezkrdur. . Ankarav, erh-i Mesnev, II, 12-13.
Mevlnnn haytnn kronolojik adan tafsli iin bkz. Franklin Lewis, 205-272; Reat ngren,
Mevln Celleddin Rm, DA, XXIX, 441-448; B. Firuzanfer, Mevln Celleddin, 63-285; A.
Glpnarl, Mevln Celleddin, 43-136. Burada bizi ilgilendiren husus gerek tarihsel dzeyde gerekse de
metafiziksel dzeyde Mevlnnn hayatnn dellet ettii sf dncesi olduundan hayatn kronolojik
adan tahll etmeyeceiz. Ancak bu dncenin tespitinde Mevln kroniklerine de referans vermeyi
ihml etmeyeceiz.

370

tarih dzlemde mensup olduu tasavvuf dnce evreleriyle ve bu evrelerde

mndemi olan sf tavrlarla irtibtna mevkftur. Bu itibarla Mevlnnn tasavvuf
dnce tarihindeki yerinin tespiti, Mevlnnn hem bu tarihsel mirasn neticesi hem de
farkl kanallardan gelen miras kendisinde cem ederek yeniden aktarcs olmas
hasebiyle, birbirinin mtemmim cz olan iki tr sebeplendirmeye dayandrlarak
yaplabilir. Zira Mevln dncesi bu sebeplerin zorunlu bir neticesi olmakla birlikte,
netice hibir zaman sebebe btnyle irc edilemeyeceinden, kendisinden sonraki
tasavvuf dnce geleneinin bir adan sebebi de olmutur. Mevlnnn tasavvuf
dncesinin teekklnde sz konusu iki sebebi yakn ve uzak sebep olarak
belirleyebiliriz. Yakn sebep tarihsel ve jeokltrel adan Mevlnnn yakn evresiyle
irtibatl olduu gibi, uzak sebep yakn sebebin dellet ettii tasavvuf tavr asl itibariyle
kendisinde barndrrken, yine tarihsel ve jeokltrel adan yakn evrenin geldii yer
olan uzak evre olarak da tanmlanabilir.
Yakn sebep ve/veya yakn evre Mevlnnn tasavvf dncesini ilk
oluturanlarn sf tavrlardr ya da sf dncedeki itibr mertebeleridir. Bunu da
ksma ayrmamz mmkndr. Zira Sipehslr Mevlnnn hrka isndlarnn telkininin
ve sohbet arkadalarnn anlmas hakknda balnda, Mevlnnn kimseden
140

tasavvuf manalar tahsil ettiini ve sohbette bulunduunu belirtir : smil Ankarav de

140

Sipehslr, Mevlnnn Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizden sonra ve ems-i Tebrz ile
karlamadan nce sk sk Hzr ile sohbetlerde bulunduunu ve Hzrdan hrka giydiini de kaydeder:
Hdvendigr hz.lerinin ei ve benzeri olmayan ztna lednn bilgiler alnca, riyzet ve
mchedeleriyle de kendini velyetin en yksek makamlarna ulatrnca ve tek olan Tanrnn srlarn
kabul edici ve hibir kimseye muhta olmadan herkesi doyurma (samed) hazinelerinin mahremi olunca,
yerde Tanrnn halifesi olan Hzr (a.s.) bir ok defalar kendi deerli yzn Hdvendigrmz hz.lerine
gsterdi. Hdvendigrmz hz.lerine niteliksiz (Tanr) srlarndan bir glk knca, Hzr hz.leri (Onun
nnde) ekil balar (tecessm eder) ve o glkleri zerdi ve onun sohbetinde oturup rumuzlu srlarla
urarlard bkz. Sipehslr, 34. Sipehslr, Mevlnnn Hzr ile sohbetini, Muhakkik Tirmiznin
tatbik ettirdii riyzet ve mchede dolu seyr slkunu ikml ettikten sonraki ile emsle karlamasna
kadarki ara dnemde konumlandrr. Bu durum ayn zamanda Sultan Veledin btidnmede belirttii
Hz. Musann Hzr ile karlamasn akla getirmektedir. Nitekim gerek Mesnevde gerekse de klasik
kaynaklarda Hz. Musa zhid ve mteerri bir portreye sahip olup, peygamber olmasna ramen ilh ilmin
ayrdnda olmayan bir kimlikle takdim edilir. Hz. Musann ilh ilme dair problemlerini zen ve
sorularna cevap veren ise Hzrdr. Ayn ekilde Sipehslra gre ilk dnemlerde riyazet ve zhd
tavrna sahip olan Mevlnnn lednn bilgilere dair problemleri Hzr ile yapt sohbetlerde zme
kavuur. smail Ankaravnin hayat blmnde akladmz ekilde Ankarav Davud Kayserye
dayanarak Hzr makl bir sret olarak yorumlar ve lednn bilginin akl seviyede kendisi olduunu
ileri srer. Akl seviyedeki lednn bilgi Hzr denilen bir kimlikle teahhus edebilir. Ancak bu teahhus
keyfiyeti sfler arasnda tartmaldr. Tartmann izlesi ve Hzrn mahiyetinin sonuca balanmas ise
Hzrn lednn bilgi kabul edilmesi ile sonuca balanabilir ve mtereklik hasl olabilir. Bkz. .
Ankarav, VII. Cild erhi, 17a-17b. Dolaysyla gerek Hz. Musann gerekse de Mevlnnn Hzrla
sohbet etmesi, lednni bilginin ve/veya ilh ilmin ki velyete sahip veli ve nebinin ilm-i ilhdeki kendi
hakkatine/ayn- sbitesini idrk etmesidir- bilfiil farkna varmaya (yakaza) balamas demektir. Bu sre
Mevln sz konusu olduunda ems-i Tebrz ile kemle ulamakla devam edecektir. Bu anlamda
hakkate ulamaya alan her bir sfnin tecessm etmi veya etmemi bir Hzr vardr. Mevlnnn
tasavvuf tavrnn olumasnda Hzra yukardaki taksim ierisinde yer vermedik. Zira Hzr ile sohbet

371

Eflkden daha ok kendisine kaynak olarak kulland Sipehsalrn bu taksmini tasdk

eder.
1.Babas Sultnul-ulem Baheddin Veled (. 623/1231)in Kbreviyye
tarkatnn pri Necmddin Kbr (. 618/1221)nn halfesi (?) olmas, ilk ve yegne
mridi Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz (. 639/1241)nin babasnn halfesi
olmas hasebiyle, zhd ve riyzet nitelikli ki ilk dnem tasavvuf anlayn yanstrsnn esaslara dayal ahlk tavr. Bu tavra ek olarak Ahmed Gazzlnin tevhidde tecrid
ve ilh ak tavr.
2.

ems-i

Tebriz

ile

sohbet

etmesi

itibariyle

kaynan

Horasan

Melmetiyyesinden alan, ilh ak ve cezbeye, cezbenin fiil dzeyde gstergesi olan

semya dayal melm tavr.
3.Yakn dostu ve sohbet arkada Sadreddin Konev ve evresinin eyhleri bn
141

Arabden temellk ettii vahdet-i vcd temelli entellktel muhakkik tavr.

Dolaysyla Mevlnnn tasavvuf dncesinin oluumunda yakn sebep veya

evre Baheddin Veled ve halfesi Seyyid Muhakkk Tirmizi, ems-i Tebrz ve bn
Arab-Sadreddin Konevnin sfi dncedeki tavrlar ile bu tavrn tasavvuf

141

veya makulat seviyesinde ifde edersek lednni bilgiye mazhar olma her bir sf iin geerli olup
Mevlnnn dier sflere kyasla mmeyyiz vasf deildir. Nitekim Hzrdan hrka giymesi sebebiyle
dier tarkat silsilelerinde olduu gibi Mevlevlikte de Hzr silsile ierisine akladmz sebeplerden
tr dhil edilmemitir. Hsl burada bizi ilgilendiren Mevlnnn tasavvuf dnce tarihinde
mmeyyiz vasfn tespit ve bu vasfn oluumunda yakn ve uzak sebep/evrenin belirlenmesidir.
Ahmet Yaar Ocak Mevlnnn dncesini oluturan bu 3 unsurlu senkretik yapnn tespitinde isbet
etmekle beraber, yapnn tasavvuf dnce gelenei ierisinde zmlenmesinde gerek terminolojik
adan gerekse de tasavvuf dnce geleneini in eden kaynaklar asndan en azndan hatalarla
maluldr. Dier taraftan sz konusu 3 unsur ya da tavr birbirinden tamamyla farkl ve kopuk bir ekilde
deerlendirip, Mevlnnn birbirinden farkl 3 unsuru senkretist bir tavrla, yepyeni (?) bir sistemle (?)
birletirdiini iddia etmektedir. Ahmet Yaar Ocak, Bir XIII. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi Olarak
Mevln Cellddin-i Rm, 4. Mill Mevln Kongresi, Konya 12-13 Aralk 1989, 139-146. Oysa 3
tavrdan her birisi tavrn sadece baskn (glib) olmas ynnden tavr shibinde bulunur, ancak bu durum
dier iki tavrn glib olan tavrn yannda hi bulunmad anlamna gelmez. Dolaysyla aralarnda tek tek
ele alndnda aralarnda gayriyyet bulunmakla beraber, birbirlerinin mtemmim cz olmas hasebiyle
de aralarnda ayniyyet vardr. Yani ems-i Tebrzde melmet tavrnn baskn olmas Onun hibir
ekilde zhd ve muhakkik tavrlarn bulundurmad anlamna gelmez. Dierleri iin de ayn ey sz
konusudur. Dolaysyla Mevlnnn tasavvuf dncesinin teekklnde yukarda yaplan 3 unsurlu
ayrm itibr ve akl bir ayrm olup, gelenek ierisinde sadece yerinin tespitine mevkfdur. Yoksa
Mevln dncesi bu 3 unsurdan ibaret Ocakn syledii gibi sistematik bir dnce ya da felsefeye
indirgenemez. Bu tm smail Ankarav dhil tm suf-dnrler iin geerlidir. te yandan bu ayrm
itibr olmakla beraber, ayrmdaki 3 unsur ya da tavr, tasavvuf dnce geleneini oluturan temel
tavrlar en kapsaml ekilde zetleyen bir ayrmdr. Bu sebeple de hric seviyede de bir gereklii
vardr. Mevlnnn bu 3 unsuru kendisinde cem etmesi, her bir sfde olmas gerekene iret eder. ancak
Mevlnnn buradaki dier sflere nazaran mmeyyiz vasf bu 3 tavr en mkemmel bir tarzda
kendisinde birletirmesi ve ifde etmesidir. Bu ifdelendirmenin yeniliinden bahsedilebilir. Ancak bu
yenilik, Ocakn syledii gibi yepyeni bir sistem denilmesine imkn vermez. Zira Mevln bir gelenek
iinde konuur ve gelenei kendi dil ve dncesiyle yeni-den ifde eder.

372

geleneindeki delletleri olan uzak sebep olarak isimlendirdiimiz zhd-riyzet, melmet

ve vahdet-i vcd tavrlardr. Bu tavrlar ayn zamanda tarih boyunca ortaya km
temel sf tavrlar kuatmas anlamnda efrdn cmi tavrlardr. Sf tavrlar resm
eden tarkat tasniflerinden en mehr olan, tark-i ahyr, tark-i ebrr ve tark-i uttr
denilen l tasniftir. Tark-i ahyr, hayrl insanlarn yolu anlamnda olup, bu yol ile
mizaclar arasnda mutabakat grenlerin temel tavr, zhd, ibdet ve taatta dim olmaktr.
Tark-i ebrr iyi insanlarn yolu anlamnda olup, mcdele ve riyzetle Hakka vsl
olanlarn yolu ve tavrdr. Tark-i uttr ise ak, muhabbet, vecd ve cezbe yoludur. Ak ile
142

Hakka vsl olmak isteyenlerin yoludur.

bn Arab Fthtta bu l tasnifi drde

ykseltir. Buna gre tark-i ahyrda olanlar bidler zmresi; tark-i ebrr zhidler; tark-i
uttr ise sflerdir. Drdncs ise bn Arabnin kendisinin de bulunduu tark-i irfn
ya da tark-i tahkk diyebileceimiz ehl-i kef vel-vcd, marifet ehli, muhakkik sfiler
zmresidir ki, Hakktan ibret olan Varlk hakknda marifet elde etme tavrdr.

143

Bu tavra

ship olmak ise ancak ak ile gerekleir. bn Arab en stte yer alan drdnc tavra sahip
olanlara melmetler demektedir. l ve drtl tasnif ile Mevlnnn tasavvuf
dncesini oluturan l yapdaki yakn sebep ya da evre arasnda bir telfike gidersek,
zhir seviyede Mevln babas ve Muhakkik Tirmiz vastasyla Kbrevi gelenekten
gelen tark-i ahyr ve tark-i ebrr, ems-i Tebrziden gelen tark-i uttr ve Sadreddin
Konev vastasyla bn Arabden gelen tark-i irfn kendisinde cem etmitir.
smil Ankaravye gre btn seviyede bu sflerin tm sz konusu tarkleri
kendilerinde bulundurmaktadrlar. Ankarav Mevlevliin tark-i ttr yani ak yolu
olduunu belirtir. Dolaysyla tark-i ebrr ve ahyrdan daha ileri seviyededir. Ak
tasavvufta en st mertebede yer alr. Zira tm sfatlarn tecrid edilip zat olunduu
mertebedir. Bu itibarla melmet mertebesiyle ayn seviyede yer alr. Tark-i ttr
melmet yoludur. Ankaravye gre Mevln ayn mertebenin farkl isimleri olan ak,
melmet ve irfn kendisinde cem etmitir. Bu sebeple de riclullah, Allahler ya da
ehlullah zmresine dhil olmutur. Allah ismi Zat ismi olarak tm isimleri kendisinde
cem etmesi hasebiyle bu isimle msemm olan insan zt olmu demektir ki Allh
denmeye hak kazanmtr. her kim ki Allah grd, Allaha mensbtur. Her kim o
deryy grd o kimse balktr (mh) beytinin erhinde rih yle diyor: Mhlerden
murd enbiy ve evliydr. Ve enbiy ve evliyya mh tabiri ne mlbese iledir dersen,

142
143

Mustafa Kara, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarkatlar, 26-27.

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, 16-18.

373

her kim ki ol bahr-i vahdeti grd ve deryy- hakkate dhil oldu, ol kimse indel-uref
mh-i deryy- ilhdir. Ve her ol kimse ki Allah basar- basretle grd ve dde-i
serretle mhede kld ol kimse ehlullahdr. Yani Zt- ilhiyyeyi maa cem-i sftihi
mezhir-i kevniyyede mhede klan kimselere ehlullah derler ve Allahler tabr ederler.
Allahn ehli bu mhedenin sahibleridir. Amma onlarn ebrr ve ahyrdan kermt ve
havrk- dta vsl olan evliydr. Onlara ehl-i kermet ve ehl-i velyet tabir olunur. Her
144

ehl-i kermet Allah ehli olmaz.

Ankarav riclullahn dier adnn riclul-gayb olduunu syler. Riclulgaybn en bata gelen zellii lemde Hakkn kendilerine verdii yetkilerle tasarrufta
bulunmalardr. Dolaysyla gaybn grnmezlii paralelinde riclul-gayb da insanlarn
nazarndan gizlenmitir. Gizlenmeleri sfatlarndan soyunup zat olmalar hasebiyledir.
nsanlarn madd ve manev ihtiyalarn teminde tasarruf sahibi olan riclullah vefat
ettiklerinde yerlerine daha dk mertebede olan ebrr ve ahyrdan bir kimse geer.

145

Mevlnnn bu sf tavrlar kendisinde cem etmesi smail Ankaravnin

hayatn taksim ettiimiz ekilde 3 safhada gereklemitir. Zhd ve riyzet tavrn
ocukluunda babas Baheddin Veledden, genliinde ilk mridi Seyyid Burhneddin
Muhakkik Tirmizden ald seyr slk ve ilim tahsili dneminde; ak ve melmet
tavrn orta yalarnda ems-i Tebrizden ald bir tr meihatlik dneminde; tahkk
tavrn ise zellikle emsin kayboluundan sonra dostluunu pekitirdii Sadreddin
Konev ve evresinden ald meihatliin son dneminde tahakkuk ettirmitir. Ancak
daha nce de vurguladmz gibi bu tavrlar zaman iinde birbirinin yerine kim olan ve
birbirlerini dlayan tavrlar olmayp, sadece Mevlnnn ahsnda ve dncesinde
zamansal sre iinde baskn olan tavrlardr ve Onda ayrlmaz bir btnlk meydana
getirirler.
imdiden ifde etmek gerekirse smil Ankaravye gre Mevln bu sfnin
sohbetinde bulunduu iin sf tavr da kendisinde derlemitir. Ankaravye gre
Mevln ocukluunun ilk dnemlerinde babas Baheddin Veledin gzetiminde ilk suf
terbiyesini almtr. Babas veft ettikten sonra terbiyesini Seyyid Burhneddin Muhakkik
Tirmiz devam ettirmitir. Tirmiz babasnn halfesidir. Halfesi olmas hasebiyle
babasnn lim-viz ve mrid kimliini devam ettirmitir. Ankarav bu kimlii zhirleri
ulm ve hikemle reste ve btnlar fakr ve fen ile peyrste, srr- fakr ve fenn iyn
144
145

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 479.

. Ankarav, a.g.e., I, 529.

374

olmad bir b-vcd kmil eklinde tanmlar. Baskn sf tavr zhire gre
hkmedilecei iin zhid tavrdr. Ancak Muhakkik Tirmiznin zhid olmas k ve rif
olmad anlamna gelmemektedir. Tirmiznin veftndan sonra Mevln eyhinden
deruhte ettii mderris ve viz kimliini Konyada devm ettirmektedir. Mevlnnn
k olmas ise melmet tavra ship olan ems-i Tebrz ile gereklemitir. Ak ya da
maukluk ile melmet (ihls) birbirini gerektiren iki mertebe olmas hasebiyle
Ankaravye gre mrid-i kmilin mertebesidir. Dolaysyla Mevln emsten sonra
Muhammed mertebe olan mrid-i kmil mertebesine erimitir. smil Ankarav, bn
Arab-Sadreddin Konev ile Mevlnnn Muhammed mertebede bulunduklarn ve bu
mertebeden sz ettiklerini belirterek aralarnda muyeret deil ayniyyet olduunu
syler. Ancak bu mertebeyi farkl dile getirdiklerini de vurgular.
smail Ankaravye gre Mevlnann tevrs edip cem ettii bu sf tavr
Mesnevdeki tasavvuf dncenin 3 blmyle paraleldir: 1. Babas ve halfesinden
tevrs ettii zhd ve riyzet tavr ki seyr slka (tasavvuf ahlk) iret etmektedir. 2.
emsten tevrs ettii insn- mak ve melmet tavr ki seyr slkun nihyeti olan
mutlak vahdet (tevhd-i zt) ya da feny- mutlak derecesidir (deerden bamsz olduu
iin ahlkn konusu deildir). 3. Sadreddin Konev ile sohbetlerinin bir neticesi olan
tahkk tavr ki vahdet-i vcd dncesine iret etmektedir.
Mevlnnn tasavvuf dnce geleneindeki yerinin tespitinde birbirini ikml
eden bu 3 sf tavr ve tavrlarn ortaya karan yakn ve uzak sebepleri trihsel adan
srasyla tahll edelim ve tarh adan bu tavrlarn smail Ankarav dncesindeki
karlklarn tespit edelim:

375

3.3.1. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizi: Seyr

Slk (Horasan146 Tarkat Anlay: Ahmed Gazzl ve Necmeddin Kbr Etkisi)
Mevln, zhd ve riyzet tavrna babas Sultnl-ulem Baheddin Veled ve
Onun halfesi Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz vastasyla miras olmutur ve bu
sebeple smil Ankaravnin sklkla vurgulad snn esaslara dayal zhd yaantsn
hayatnn sonuna kadar muhafaza etmitir. Nitekim babasnn Marif adl kitabn
lnceye

kadar

elinden

drmediini,
147

bulunduunu bizzat Eflk kaydetmektedir.

ilk

dnemlerde

Maariften

takrirlerde

Hatta Eflk Mevlnya dair kaydettii ilk

menkbede baba oulun srrdr anlay gereince Hdvendigr sz de Bah

Veledindir diyerek aralarndaki ilikinin baba-oul ilikisinin tesinde bulunduunu
belirtir. Fakat Mevlndaki bu tavr eitli sebeplerle Abdlbki Glpnarl gibi baz
uzmanlar tarafndan grmezlikten gelinmi, tasavvuf dnce ve ahsiyeti sadece ems-i
Tebrz faktr ile aklanmak istenmitir. Oysa bizzat Mevln eer Hz. Mevlny-
Bzrg (babas) birka yl daha hayatta kalsayd, ben ems-i Tebrzye muhta
olmayacaktm demitir. Eflknin bu sz aktarmas emsin ahsna ynelik
Konyadaki speklasyonlardan dolay Mevln zerindeki malum etkisini zayflatma
maksad tama ihtimalini akla getirmekle beraber, tarihsel metinler Mevlnnn ilk
tasavvuf birikim ve tavrn ak bir ekilde babas ve halifesinden ald veya onlarn
buna vasta olduu ynndedir.
Eflk ve Sipehslrn rivyetine gre Baheddin Veled Ahmed Gazzlden
intikal eden tarkat hrkasn giymitir ve bylece tarkat nisbeti Ahmed Gazzlye
146

147

Horasan tarihte rann kuzeydousunda yer lan ok geni bir corafi blgenin addr. slm
corafyaclarna gre genellikle Horasan, doudan Huttel (Tacikistanda Kulab evresi), Gur (Orta
Afganistan) ve ksmen Sicistan (Sistan), gneyden Detilt ve Kirman ile Rey arasndaki Fars topraklar;
batdan Detikevirin bat ksm ve Taberistan ile Crcn; kuzeyden de Trkmenistann bir blm,
Harizm ve Mavernnehir tarafndan evrilmi geni bir blgedir. Bu geni alan mmht denilen
Niabur, Merv, Belh ve Herat merkezleri etrafnda yer alan drt byk blge olarak da tasvir edilir. Bu
itibarla Horasan Mvernnehirin bir ksmn iermektedir. Mvernnehir ise, genel kullanmda Ceyhun
nehrinin kuzey ve dousunda kalan blgeye slm trihi ve corafyaclar tarafndan verilen isimdir.
Modern dnemde Mvernnehir Ceyhun (Amuderya) ile Seyhun (Siriderya) nehirleri arasnda kalan
yaklk 660.000 km2lik corf blgeyi ifde etmek iin kullanlmaktadr. Mslmanlarn ilk fetih
yllarndan itibaren Horasann bir paras olarak kabul edilmitir. Bu itibarla Horasan Mvernnehiri
de iine alacak geniliktedir. Ancak III. (IX) asrda Smnler dneminde Mvernnehir, Horasandan
ayr bir statye sahip olmutur. Bkz. Osman Gazi zgdenli, Mvernnehir, DA, XXVIII, 177;
Osman etin, Horasan, DA, XVIII, 234. Bu itibarla Yesevliin ilk nev nem bulduu blge Buhara
ve Semerknd iine alan Mvernnehir blgesidir. Fuad Kprlde Horasan ve Mvernnehir adlar
kesin bir coraf snrlamay ierecek ekilde kullanlmamaktadr. Horasan tasavvuf anlaynn piri
olarak grd Ahmed Yesev (. 562/1166)yi Horasan sfleri ierisinde grr. Oysa Mvernnehir
sfleri ierisinde deerlendirmek daha doru olacaktr. Bu tasavvuf anlay daha sonralar
Mvernnehirin gneybatsnda yer alan ve ran-Afganistan topraklarnn byk ksmn kuatan
Horasan blgesine Kbrevler ve Melmet tavrdaki sfiler araclyla yaylacaktr.
Eflk, I, 176.

376

erimektedir. Hamdullah Mstevf (. 750/1350)nin Trh-i Gzdesi ve etkisi altnda

olan kaynaklara gre Kbreviliin pri Necmddin Kbr (ehit dmesi 618/1221)nn
148

terbiyesi altnda yetimi ve halfesi olmutur.

Mevlev silsilesini kaydeden kaynaklar, Mevlnnn sf tavrna kaynaklk

eden tarkat silsilesini daha ok ksma ayrmlardr: Ahmed Gazzlye dayanan
silsile, Necmeddin Kbrya dayanan silsile, Ahmed Gazzl ve Necmddin Kbry
birletiren silsile.
smil Ankarav, her hangi bir silsile aktarmad halde Mevlev silsilenin Hz.
Aliye dayanmas asndan Halvet silsilesiyle birletiini syler. Glpnarlya gre
Ankarav ilk silsileyi cmi olan nc silsileyi kabul etmitir. ncelikle ilk iki silsileyi
ele alalm:

3.3.1.1. Birinci silsile (Ahmed Gazzl):

Eflknin

Menkbnmenin

en

sonunda

kaydettii

ve

Mevlevlerce

benimsenen Ahmed Gazzlye dayanan silsiledir. Hz. Aliye dayanan silsile Cneyd
Baddden sonra yle devam eder: Cneyd Badd- Eb Bekr-i ibl- Muhammed
Zeccc- Eb Bekr-i Nessc- AHMED GAZZL- Ahmed Hatb-i Belh (Baheddin
Veledin dedesi)- emsl-eimme Serahs- Baheddin Veled-Seyyid Burhneddin
149

Muhakkik Tirmiz- Mevln.

Sipehslr ise Mevlnnn Burhneddin Muhakkik

Tirmizden, onun da Baheddin Veledden, Baheddin Veledin babasndan (Hseyin

Belh) ve Ahmet Hatbden feyz aldn ve silsilenin Ahmed Gazzlye ulatn
150

syler.

Sipehsalr Eflkden farkl olarak silsilede Serahsyi zikretmez.

Abdlbki Glpnarl, Serahsnin kz Firdevs Hatunun Baheddin Veledin

kaynvlidesi olduunu belirtir. Bu bakmdan 483/ 1090da vefat eden Serahsnin

damadnn halifesi olmasn ve 628/1231de vefat eden Baheddin Veledin ondan
feyzalmasn imknsz grr. Haddiztnda Hanef tabakatnda mhim yeri olan ve
yazd el-Mebstuyla kendisinden sonraki zellikle Hanef fr ve usl dncesini
etkileyen Serahsnin tasavvufla yakndan bir alkas olmadn iddia eder. Bununla
148
149

150

Hamdullah- Mstevf, Trh-i Gzde, ed. E.G.Brown, Leiden 1910, I, 789.

Eflk, II, 599; A. Cm, Nefehtl-ns, 631; erifzde Mehmed Fzl Paa, erhl-evrdil-msemm
bi Hakyk- Ezkr- Mevln, stanbul 1283/1853, 356; A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik,
202.
Sipehslr, 18.

377

birlikte Mevlevler silsileyi sayarken an latfeti emsil-eimme (emsl-eimmenin

rhniyyetinden) diyerek Glpnarlya gre a kapatmaya alrlar.

151

Herhangi bir Mevlev silsilesini sonradan yaplan bir uydurma (?) olduu iin
kabul etmeyen Glpnarl, birka adan Serahsi ile ilgili yukardaki dncesinde
hataldr. Birincisi bu silsileyi kaydeden Eflknin Baheddin Veled ile Serahs arasnda
yer alan ve Sipehslrn belirttii Baheddin Veledin babas Hseyin b. Ahmed
Hatbyi yazmay unuttuu muhtemel kabul edilirse, Glpnarlnn ileri srd tarihsel
sreklilikteki krlma problemi kendiliinden ortadan kalkar. Nitekim Sipehslr, silsilede
Serahsyi zikretmez ama tarihsel adan tutarl bir ekilde silsileyi Ahmed GazzliAhmed Hatb- Hseyin b. Ahmed Hatb- Baheddin Veled- Mevln eklinde ortaya
koyar. Glpnarlnn ikinci hatas -Eflknin silsilesini kabul ettiimizde- tarkat
silsilelerinde yatay dzeyde tarihsel devamlln ok da aranmadna itibar etmemesidir.
Nitekim Mevlevlikte olduu gibi Nakbendlikte de silsile pir Baheddin Nakibend (.
791/1389)den Abdlhlik Gcdvn (. 617/1220-21)ye atlar. Nitekim h-
Nakibend veysi uslle Gcdvnnin manev terbiyesinde yetimitir. Bu ise eyh-i
kmilin bedeni ldkten sonra lmsz ruhniyyetiyle her hangi bir kimsede tasarrufta
bulunma dncesiyle aklanabilir. Mevln bu vky bir mislle yle anlatr: Benim
gidiimden dolay zlmeyin. Hallc- Mansrun nru 150 yl sonra Ferdddin Attrn
rhunda tecelli etti ve onun mridi oldu. Hangi durumda olursan olun benimle olunuz
ve beni hatrlaynz ki her ne durumda olursam olaym size yardm edeyim

152

Glpnarl

pozitivist bir yaklamla bu dncenin tahakkuk imknn reddeder. Ona gre tarihsel
devamllk olsun ya da olmasn tm silsileler snidir. Aslnda bu dnce Mevlnnn
her hangi bir sf gelenekten beslenemeyeceine, zira Onun tm sf tavrnn sadece
ems-i Tebrz ile nev nem gsterdiine matuf bir dncedir ki anakronik bir
yaklam olup, tarihsel gereklikten uzaktr. Dier taraftan Glpnarlya gre tarihselci
bir yaklamla silsiledeki kopukluk silsilenin reddedilmesini intc eder. Glpnarl
silsilede kopukluk olmasa bile silsilenin her hangi bir kendinde deeri olduuna da
inanmaz. Oysa tarkat silsilelerine her ne kadar tarihsel tutarllk asndan yaklarsak
yaklaalm nefsl-emrde tarkattaki mrdin silsiledeki meyihin rhniyyetinden
istifde etme fonksiyonunu icr etmesi sz konusudur. te yandan dnce tarihileri iin
bir sfnin hangi dnce kanallarndan beslendiinin tespit edilmesinde birincil kaynak
151
152

A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 202

A. Cm, Nefehtl-ns, 637.

378

olaca gibi, o sfnin tasavvuf dnce tarihindeki yerinin belirlenmesinde ncelikle

dikkate alnmas gereken materyallerdir. Bu adan silsileler sfinin hangi tasavvuf
geleneklerden beslendiini gsteren vesikalardr.
Glpnarl, Serahsnin tasavvuf bir kimlie ship olmadn ve silsilede yer
almasnn makul olmadn ve dolaysyla da silsilenin geersizlii neticesine varr.
Serahsnin adna sfi tabaktlarnda rastlanmamas bu neticeyi ilk planda dorular
niteliktedir. Ancak Eflk Serahsyi sf kimliiyle yle tanmlar: emsl-eimme,
rifler ve sfler tabakasndadr. Her fenden nefis kitaplar tasnif etmitir ki onlar hibir
lim rysnda dah grmemitir. O asrn ulular yle mnsib grmler ki bu kitaplar
ikre etmeyeler. Bylece nebleri katledenlerle vellere deccllik edenlerin eline
dmeye, fitne kopmaya.

153

Eflknin demek istedii Serahsnin tasavvuf srlarla ilgili

bir ok kitap telif ettii ancak bunlarn zamann sf ve limlerince saklanddr. Bu

veriyi destekleyecek elimizde herhangi bir baka kayt olmasa da, Serahsnin sf
evrelerle akrabalk derecesinde yakn iliki ierisinde olduu sbittir. Zira Baheddin
154

Veledin dedesi Ahmed Hatbnin annesi, Serahsnin kz Firdevs Htundur.

Hanef bir fakh olarak Serahsnin Mevlevlik silsilesinde yer almas dier
yandan Mevln ve ilesinin Hanef fkh geleneini ve bunun paralelinde Mturd
itikad anlayyla elimeyecek bir dnceyi tevrs ettiine iret eder. Daha nce de
belirttiimiz gibi smail Ankaravnin tasavvuf dnce ile Hanef fkh ve Matrdi
kelm dncesi, dier bir ifdeyle Ehl-i Snnet anlayn birbiriyle nih planda
elimeyecek seviyede uzlatrma aray, kaynan Mevln ve yakn evresinden
almaktadr. Nitekim Ankarav Hanef-Maturd gelenein hkim olduu Osmanl kltr
havzasnda yetitii gibi Serahsden Mevlnya uzanan silsiledeki sf ahsiyetler de
Mvernnehirde teekkl eden Hanef-Mturd gelenek iinde bulunmu ve faaliyet
gstermilerdir. Baheddin Veled ve ilesinin doum yeri Belh ve evresi HanefMturd anlayn merkezlerinden birisi olduu malumdur. Bu itibarla Baheddin Veled
155

devrinin nemli Hanef fakihlerinden birisi olarak kabul edilir.

Eflkinin rivyeti

Mevlnnn mm Mtrdyi bir mtekellimden ok sf kimlie dntrp ne

kardnn kantlarndan biridir. Nitekim Eflk de ayn tavr Serahsye baknda
uygulamtr. Eflki der ki: eyh Mturdye dediler ki: Ne istiyorsun ( ?) Cevap
153
154
155

Eflkden naklen B.Firzanfer, Mevln Celleddin, 74 not 16.

Eflk, 165-8.
Franklin Lewis, 14-18.

379

156

verdi: bir ey istememeyi istiyorum

Serahsi balantsyla Mevlnnn ve Sultan Veledin tevrs ettii Haneflik

Onu Hanef tabaktna dhil etmitir.

157

Nitekim Mevln Eflknin kaydettii ekilde

babasnn veftndan iki sene sonra emnet edildii Burhneddin Muhakkik Tirmznin
emri ile slm ilimleri tahsl iin Halepe gitmi; Hanef fkhnn retildii balca
merkezlerden biri olan Haleviyye medresesinde Burhneddin Ebl-Hasen-i Belh ve
Kemleddin b. Admden Hanef fkh ve dier ilimleri tahsil etmitir.

158

smil Ankarav

de prinin izini takip ederek Msra ilim tahsli iin gitmitir. Mevln fi olan ems-i
Tebrz ile karlatktan sonra da amelde Hanef uygulamay srdrmtr.

159

Ahmed Gazzlye dayanan silsileyi dikkate aldmzda Mevlnnn tasavvuf

dnce tarihinde ncelikle Ahmed Gazzl etkisi altnda olduunu ileri srebiliriz. mam
Gazzlnin kk kardei olan Ahmed Gazzl tasavvufta aabeyinden farkl bir tavra
shiptir. mam Gazzl ilim, marifet, mumelt ve ahlk kidelere ncelik tanyan bir
tasavvuf anlayn hkim klmaya urarken, o ak ve vecde nem veren bir suf tavrn
benimseyip yaymaya almtr. Mevln ikisini u ekilde deerlendirir: mam
Muhammed Gazzl btn insanlarn bilgini olmutur. Eer onda Ahmed Gazzl gibi
aktan bir zerre olsayd, daha iyi olurdu ve Muhammedin yaknlk srrn Ahmed gibi
bilirdi. nk dnyada ak gibi bir std, bir mrid yoktur. Ak se ak ki sen de
160

seilmi bir insan olasn. Sana en salam fikir ak verir.

Sevnihul-uk adl eseriyle Farsa Mesnevsindeki grleriyle kendisinden

sonraki Hakm Sen, Rzbihn Bakl, Ferdddin Attr, Fahreddin Irk gibi byk
sfler zerinde messir olmutur. Talebesi Aynul-kudt Hemedn, Temhidt ve Levih,
Irkde Lemet adl eserlerinde Sevnihi rnek almlardr. Gazzlnin bu anlay
Mevln ve bnl-frzda en yksek seviyesine ulamtr.Tasavvuf hayatn esasn
sem, ak, vecd, cezbe ve evkten ibret grenler Ahmed Gazzlyi mm Gazzlden
156

157

158
159

160

Shams al-Diin Ahmad-e Aflaakii, The Feats of the Knowers of God (Manaaqeb al`aarefiin), trc. John
OKane, 2002, 274. Mevlnnn Mutezile ve iaya dnce seviyesinde kartl, bir sonraki blmde
ele alnacaktr.
Kure (696-775/ 1296-1373) Hanef tabaktnda Mevln iin u ifdeleri kullanr: Hanef mezhebinde
lim idi. Fkhta geni bir bilgisi vard. Hlf ilminde ve bir ok ilimde limdi. Kure, Cevhirlmuziyye f Tabaktil-hanefiyye, Matbaa-i sa el-Bb 1979, III, 343; Sultan Veled ile ilgili ise mm,
fakh idi. Babasnn veftndan sonra Konyadaki medresede ders verdi ve babasna tbi olarak kendisini
medresede tedristen tecrd ett. A.g.e., I, 313.
B.Firzanfer, Mevln Celleddin, 139-148.
ems-i Tebrz, Maklt, nr. Muhammed Ali Muvahhid, Tahran 1369 h. / 1990 m., 182. ems der ki:
Mesel ben fiyim. Ancak Eb Hanife mezhebinde yle bir ey buldum ki, eer kabul etmezsem
tartma ve kargaa kar.
Eflk, I, 408.

380

stn kabul etmilerdir. lemde olup biten her eyi metafizie dayal bir ak anlay ile
zh eden Ahmed Gazzl ilh ak ekolnn de en nemli halkalarndan biri ve hatta
balangcdr. O ak ilh bir sfat olarak zh eden ve insan-lem arasnda iritbat Kurn
dier sflerin aksine bu sfat Zat ile aynletirmitir. Bu itibarla ak mertebesi mutlak
tenzih mertebesi olan Zt mertebesidir. Dolaysyla mutlak hakkat aktr.

161

Gazzl

sem kendisine tasavvuf erkn olarak benimsemi ve bu itibarla Mevlnnn sem

yapmasnda dolayl bir tesirde bulunmutur. bn Hacer, Yusf Hemednnin onun
hakknda Sem meclisinde ba aa ayaklar havada devrn ettiini grdm dediini
nakleder. Gazzlnin Bevrikul-ilm adl eseri semn haram olduuna dair yneltilen
eletirileri cevaplamak zere kaleme alnmtr. Eser daha nce belirttiimiz ekilde
smail Ankarav tarafndan Rislett-tenzhiyyede ksaltlp tercme ve erh edilmitir.
Ahmed Gazzlnin bir dier zellii viz ve hatb olmasdr. Nitekim sf-viz kimlii
kendisinden talebesi Ahmed Hatbye, ondan Baheddin Veled , Muhakkik Tirmiz ve
Mevlnya gemitir.

162

Ahmed Gazzlnin Sevnihi ile Tecrd f kelimetit-tevhidi ak-marifet

ikilemi sz konusu olduunda birbirinin paralelinde ayn dnce tavrn yanstan eserler
olarak grlebilir. Belirttiimiz gibi Gazzlye gre ak Hakkn Zatna dellet eder. Zt
ise mutlak tenzih mertebesindedir ve mutlakl iinde her hangi bir sfatla nitelenemez.
Dolaysyla ak bir sfat deildir. Tm rz tecellinin ya da hallerin kayna olmas
hasebiyle Zatn kendisi (Zt tecell) ve/veya mutlak hakkat ve cevherdir. Sevnihin ilk
faslnda bunu yle aklar: Akn yneliindeki eitlilikler rzdir. Dorusu onun
hakkatinin yn ve ynelilerle irtibt yoktur. Akn ak olmas iin ynn her hangi bir
yne evirmez.

163

Gazzlnin Sevnihteki dier ifdeleri de ak ak-mauk ilikisi

dolaymnda Divn irlerinde grlen trden mecz bir dille aklamaktan ziyde ak
ontolojik bir hakkat olarak grmeye dellet etmektedir. Ancak O, bn Arabde
grdmz ekilde bir tasavvuf ontoloji (vahdet-i vcd) kurmaya ynelmez. Ancak
ak anlay felsef zeminde byle bir ontolojiye dayanr. Gazzlnin eserinde srarla
vurgulad akn tebh deil tenzh bir mhiyete ship olduudur. Ak mutlak tenzih
olmas hasebiyle de Hakkn Zatdr. Zat ise mutlakl ierisinde bilinemeyen, tasavvur
edilemeyen ve tanmlanamayandr. Dolaysyla ak da her hangi bir ekilde tasavvura
161
162
163

Ahmed Gazzl, Akn Halleri (Sevnihul-uk), trc. Turan Ko-M.etinkaya, stanbul 2004, 9-13.
Hayat ve Eserleri iin bkz. Sleyman Uluda, Ahmed el-Gazzl, DA, II, 70.
Ahmed Gazzl, Akn Halleri, 21.

381

konu olamayandr. Tasavvura konu olmamas onun dilde meczen bulunmasn iktiz
etmektedir. bn Arabnin Varlk hakkndaki hkmleri de bu ekildedir. Ahmed Gazzl
Varlk mecz yerine ak meczn kullanr. Ancak ondaki baskn tavr bn Arabdeki
gibi tenzih-tebih dengesini daima gzetmekten ziyade tenzihe yani Zata vurgu
yapmaktr. Zira tebih obje ile suje ikiliini ve ikisi arasnda bir irtibat kurma vechini
gerektirir. Oysa tenzihte her hangi trden bir ikilik ve irtibat kurma sz konusu
deildir.rtibtn olmad yerde ise bir bilgi (marifet) tahsili olamaz. Dolaysyla ak bir
marifet konusu deildir. Zira Zattr. Zat ise bilinemez. bn Arabye gre ak marifetten
stndr. Zira Ben gizli bir hazine idim. k oldum ki bilineyim. Anlay iinde ak
marifeti nceler. marifet yet Tanr ile lem ya da lemin z olan insan arasndaki
benzerlik ilikisinin kurulmasndan sonra ortaya kan bir netice ise, marifeti (ilm-i ilh)
nceleyen aktan byle bir netice hsl olmaz. nk ak marifete konu deildir ve
bilinemez. Zira Zat mertebesidir. Zat ise her hangi bir ikilik ve iki ey arasndaki irtibatla
kaytl deildir. bn Arab metinlerinde glib ynelim marifet denilen Tanr-insan
ilikisine dayal hikmetleri kesbetmek iken, Ahmed Gazzl de bilinemeyen bir ak
dncesine vurgu hkimdir. Bu tavr Mevlnya sorulan ak nedir sorusuna verdii
cevaptaki ak bilinemez. Ancak benim gibi olursan (k) anlayabilirsin tavrna benzer.
Nitekim k Zattan ibrettir. Ve Zat mutlak olarak bilinemez. Ancak Zat olmak gerekir.
Ahmed Gazzldeki ak erevesindeki bu tenzh tavr, tevhidi aklad Tecrd f
kelimetit-tevhid adl eserine de yansr. Nitekim isim ve sfatlarn birlii olan tevhid,
tecrid ve tefride gre hiyerarik adan aa seviyede yer alr. Aslolan tevhid deil tecrid
ve sonrasnda Zatn ferdiyyetine dellet eden tefriddir. Tefrid mutlak adan tenzihdir.
Onun okluk ifde eden isim ve sfatlardan tenzihidir. Tevhid marifete mevz olan isim
ve sfatlarn (nisbetlerin) birlenmesi (vahdet) iken, tecrid birlik kaydndan soyutlanp
biricik olan (ahadiyyet) tespittir. Biricik olan ise ferddir -ki tefridin neticesidir- mutlak
164

Zattr.

Sevnih ile Tecrid f Kelimetit-tevhid arasnda paralellik kurduumuzda Ahmed

Gazzl akta tefrid anlayna ship olduunu syleyebiliriz. Bu anlay Mevlnnn

Divn- ems-i Tebrzsi sz konusu olduunda srdrlen bir tavrdr. Ancak Mevln
eserlerinde Ahmed Gazzlye herhangi bir atfta bulunmaz. Mevlnnn referanslar bu
165

konuda Ahmet Gazzlnin tesiri altnda bulunan Sen, Attar ve Irkyedir.

Ancak bu

tesir tasavvuf dnce seviyesinde sz konusudur. Tarihsel adan ise Bedzzaman

164

165

Mehmed Fevzi Efendi, et-Tefrd f Tercemetit-tecrd (Mustafa zdamarn Ahmed Gazzl ve Tevhidde
Tecrid adl kitab iinde), stanbul 1997, 48-88.
Sen ve Attarn Mesnev shibi olmalar itibriyle Mevln zerindeki etkilerini Mevlnnn
Mesnevsi balamnda ileride ele alacaz.

382

Firzanferin ilk dnem eserlerinde ileri srd ekilde ancak Necmeddin Kbr
vastasyla muhtemeldir. Annemarie Schimmel ise Baheddin Veledin Sevnihteki ak
doktrininden etkilendii ileri srlebileceini kabul etmekle beraber, oul Mevlnnn
166

sf formasyonunda tesiri olduunun kantlanamayacan belirtir.

3.3.1.2. kinci Silsile (Necmeddin Kbr):

Mevlevlikte ikinci silsile ise Sultnul-ulemy Necmeddin Kbr halfesi

sayanlara gredir ki Hamdullh- Mstevfnin grdr: Cneyd Badd- Mimad
Dnever- Muhammed Dnever- Muhammed Bekr- Vechddin Kd- Ebun-necib
Abdlkhir Shreverd- Ammar Ysir- NECMEDDN KBRA- Baheddin VeledMevln. Bu silsileye itibar edersek Mevln Kbrev tarkatna mensup bir eyh ve
Mevlevlik Kbreviliin devam olacaktr. Oysa Mevlnnn Kbrevlii tartmaldr.
Necmeddin Kbrann sflie ilgisi ilk kez yaklk 573/1177 ve 576/1180
yllar arasnda gerekletirdii Msr seyahati esnasnda vuku bulmutur. Msrda
Shreverdiyye tarkat eyhi olan Ruzbihan el-Vazzn el-Msriye mrd olarak tasavvuf
hayata giren Necmeddin Kbra bununla beraber ilk ruhi tecrbesini Fevihul-ceml adl
eserinden rendiimize gre ocukluk devresinde yaamtr. Onun sf yaamnda
dnm noktasn, Tebrizde tant ve ems-i Tebrznin de sohbetinde bulunduu
Baba Ferec Tebriz ile karlamas tekil etmektedir. Baba Ferec Tebrizi Necmeddin
Kbraya zhiri ilimlerin tahsilini brakp tasavvuf yola girmesini telkin etmitir. Bir
seyahati esnasnda Necmeddin Kbra Bat rann Dizful ehrinde smail el-Kasr (.
589/1193) adl bir eyhle tantktan sonra, eyhin tavsiyesi zerine Ebun-Necib
Shreverdinin tarkatna mntesip bir sf olan Ammar b. Yasir el-Bitlisinin (.
582/1186) yannda bir mddet kalmtr. Necmeddin Kbra her iki eyhin yannda
halvette kalm ve onlarn ellerinden hrka giymitir. Ammar b. Yasir el-Bitlisi
Necmeddini ilk eyhi Ruzbihan el-Vazzan el-Msriye geri gndermi; Kbra bu esnada
Ruzbihann damad olmutur. Uzun mddet Msrinin yannda kaldktan sonra tekrar
Ammar el-Bitlisinin irad halkasna giren Necmeddin Kbra, daha sonra eyhi tarafndan
mtekmil bir mrid olarak Harezmde iradla grevlendirilir. Baheddin Veledin
167

Kbrya intisb Harezmde gereklemi olmas muhtemeldir.

166
167

A. Schimmel, The Triumphal Sun, 12-13.

Kbrevlikle ilgili modern kaynaklar Mstevfye dayanarak Bah Veledin Necmeddin Kbr halfesi
olduunda mttefiktirler. Muhammed sa Walley, Najm al-Din Kubr and the Central Asian School of
Sfsm (The Kubrawiyyah), slamic Spirituality, New York 1991, II, 80-104; Necmddin Kbra,

383

M. 1330da Trh-i Gzdesini telif eden Hamdullah Mstevf, Kbrnn 12

halife braktn kaydeder.

168

Ancak yedi halifenin adn verir: Mecdddin Badd,

Sadddin Hammye, Raziyyddin Ali Ll, Seyfddin Bherz, Cemleddin Gl ve

Mevln Cellddin Bhd-devle. Mstevfnin Baheddin Veled ile Mevlnnn
adlarn birletirerek yazmas hataldr. Zira Mevlnnn Kbr halifesi olmas trihen
imknszdr. Mevlnnn Dou ran terki 9 ya da 12 yalarnda gereklemi ve
yaklk Kbrnn vefatndan 20 yl kadar sonra yani m. 1240 ylna doru byk bir
eyh olmutur. Dolaysyla hlihazrdaki tarihsel elikinin zm, Mevln ile
babasnn adlarnn kartrlmas ya Mstevfnin ya da mstensihlerinin yapt bir hata
kabul etmekte yatmaktadr. Bah Veledin Kbr halfesi olarak kabl muhtemelen
169

Mstevf kaynakl Kemleddin Hseyin Harezmnin m. 1432 tarihli Cevhirl-sr

170

ile Molla Cmnin Nefehtl-nsnde de

sz konusudur.

Mevln zerine yaplan ilk akademik almalarda Mevln ve babas

zerindeki Kbrev doktrinlerin etkisi olduuna dair bir eilim vardr.

171

Bedzzaman

Firzanfer ilk eserlerinden olan Mevln Celleddin biyografisinde Eflknin kaydettii

silsileye itiraz ederek Baheddin Veled ile Ahmed Gazzl arasna emsl-eimme
Serahs ile Ahmed Hatibyi dhil etmekle yanl yaptn ileri srer. Firzanfer
Hamdullah- Mstavfye dayanarak Mevlnnn silsilesini Necmeddin Kbrya
dayandrr. Zira Baheddin Veled ve ilesinin Belhten ayrlma sebebini, daha ok
Harzemah Sultannn Kbrevlerle iyi geinmemesi olarak belirler. Nitekim Necmeddin
Kbrnn halfesi Mecdddin Baddyi Sultan Ceyhun nehrine attrarak ldrm;
olup bitenlere kar bir dier halfe Necmeddin Dye er-Rz Baheddin Veled ilesi gibi
Konyaya g etmek zorunda kalmtr. Firzanfere gre Sultnul-ulemnn Badata
doru yola katken Niaburda Ferdddin Attr ile grmesi Necmeddin Kbrnn
mrdleri olmas hasebiyledir. Nitekim eyh Attr, Necmeddin Kbr ve halifesi
Mecdddin Baddnin terbiyesi altnda yetimitir.

172

Ankaravye gre ise Hallcn

ruhniyyeti altnda terbiye grdnden veysdir. Niburda Attar, Esrrnmesini

168
169
170
171
172

Tasavvuf Hayat- Uslu Aere-Risle lel-him-Fevihul-ceml, haz. Mustafa Kara, stanbul 1980, 931; Haririzade, Tbyanul-vesail, III, 80a-302b; E.Berthels., Necm-ed-din Kbr, A, IX, 163-165;
Muhammed sa Walley, Najmod-din Kobr and the Kobrawiya Order, Sf, II (1989), 22-26.
Hamdullah Mstevf, I, 789.
Franklin Lewis, 30.
A. Cm, Nefeht-ns, 631.
E. G. Brown, A Literary History of Persia, Cambridge 1902-1924, II, 493.
A. Cm, Nefehtl-ns, 814.

384

Mevlnya hediye etmi, Mevln Mesnevsinde birka hikyeyi Esrrnme

Mesnevsinden iktibas etmitir.

173

Sonraki dnemlerinde Baheddin Veled ve Muhakkik

Tirmiznin Marifleri ile ilgilenen Firzanfer, Baheddin Veled ve takipilerinin

Kbrevlikle ve doktrinleriyle her hangi bir ilikisinin olmad kanaatine varmtr.

174

Son dnem Mevln ile ilgili Trk ve ranl melliflerin eserlerinde il dnemdeki
Kbrev etkisi iddias tamamyla bertaraf edilmitir.

175

Baheddin Veled zerine en ciddi

alma yapm olan Fritz Meier, Baheddin Veledin Necmeddin Kbr ile her hangi bir
ilikisinin tarihsel adan mmkn olmadn belirtmektedir.

176

Ahmed Gazzl etkisini

dikkate almayan Annemarie Schimmel ise Baheddin Veled ile Necmeddin Kbr
arasnda yakn bir iliki olduuna delil gstermeden inanmaktadr. Her bir eserinde farkl
ve birbiriyle eliik grler ileri sren Glpnarl, Mevlndan sonra Mevlevlikte
Baheddin Veledi Necmeddin Kbrya dayanan silsilede gsterenlerin rivyetlerini
dzmece olarak nitelerken, Mevln Celleddin biyografisinde Sultnul-ulemy Mool
istilsnda ldrlen Necmeddin Kbr halfesi sayanlarn daha hakl olduklarn
177

sanyoruz. diyerek silsileyi tasvip eder.

Tarih adan Baheddin Veled dolaymnda Mevln zerindeki Kbrevlik

etkisinin pheli oluu birka ynden ispat edilebilir. ncelikle Bah-i Veled, Muhakkik
Tirmiz ve Mevlnnn telftnda, Kbrevliin ilk yayclar olan Necmeddin Kbr,
Necmeddin Rz ve Mecdeddin Baddye her hangi bir atf bulunmamaktadr. ems-i
Tebrz ise kendi ifdesiyle Necm-i Kbrdan (kastedilenin Necmeddin Rz olmas
muhtemeldir) Makltta getii zere tek bir yerde, ancak sityikr olmayan ifdelerle
bahseder.

178

Bununla birlikte Necmeddin Kbrnn hocalarndan birisi olan mam Hafade

(. 570/1175-Tebriz) lakabyla mehr fi lim Eb Mansr Muhammed Nbrye

sklkla atfta bulunur. Hatta Mevlnnn bir vaaznda kendisine yz gsteren ve mam
179

Mansr Hafadenin idrk edemedii bir latfeden bahsettiini rivyet eder. ems-i
173
174

175

176

177
178
179

B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 77; 78-79; 97-98.

B. Firzanfer, erh-i ahvl ve nakd ve tahll-i sr- eyh Ferdddin Muhammed Attr Nbr, Tahran
1339-40 h. / 1960-61 m., 69-70; Burhneddin Muhakkik Tirmiz, Marif: Mecmua-i Meviz ve
Kelimt- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz, nr. B. Firzanfer, Tahran 1990, mukaddime.
Abdlhseyin Zerrinkb, Pelle Pelle t Mlkt- Hod: der brey-i zindeg, ende ve slk-i Mevln
Celleddin Rm, Tahran 1373 h./ 1994 m., 23; A. Zerrinkb, Cost u cy der tasavvuf, Tahran 1369 h./
1990 m., 278.
Frietz Meier, Bah-i Veled: Grundzge seines Lebens und Seiner Mystik , Acta ranicann troisieme
serie- Textes et Memories, Leiden 1989, XIV, pp. 74.
A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, 202-203; Mevln Celleddin, 39.
ems-i Tebrz, Maklt, 183, 495.
ems-i Tebrz, a.g.e., 284-5.

385

Tebrznin Necmeddin Kbrnn dier bir mrdi olan Baba Keml Cendnin mrdi
olduuna dair rivyetler bulunmaktadr.

180

Genelde slm ilimler zelde tasavvuf yazm geleneinde hoca-talebe ya da

eyh-mrd ilikisi balamnda sonra gelenin nce geleni varolan iliki gereince bir
takm vasflarla anmas sz konusudur. Kbrev Necmeddin Rz hocas Mecdeddin
Baddyi gelenee tb olarak zikreder. Muhakkik Tirmiz ve Mevln eyhleri
Baheddin Veledi andklar halde eserlerinde her hangi bir Kbreviyi Kbrev vasfyla
nitelemezler. ems-i Tebrz ise ems-i perende (uan ems) lakabn dorulayacak
biimde Mvernnehir, Hicaz ve Anadolu sahasnda seyahatta bulunmasnn bir neticesi
olarak bir ok eyhle sohbette bulunduundan, Makltta bu eyhleri zikretmi ya da
kitabn okuduu meyihe gndermelerde bulunmutur. Bu anlamda Mvernnehir ve
Horasan sfilerinden Kbrevleri zikretmesi anlamldr. Yine de O, bahsettii Kbrev
eyhlerini Kbrev olduklar iin metnine dhil edip aklamalarda bulunmaz.
Mevln Fh-i m fihinde Necmeddin Dye Rznin bir beytini iktibs
ederken, ems-i Tebrz Makltta Dyenin iki beytini ve Necmeddin Kbr halfesi
181

Seyfeddin Bherznin bir beytini mevz olarak seer.

Ancak ikisinde de her hangi bir

tavsif bulunmamaktadr. Nitekim bu beyitler dier sfilerin beyitleri gibi ifh yolla
aktarlmaktadr.
Mevln zellikle Mesnevde Sen ve Attr hakknda vc ifdeler
kullanrken bu iki sf-irin balantl olduu Mirsdul-ibd mellifi Dye hakknda her
hangi bir atfta bulunmaz. Nitekim Dye eserini 1223te Seluklu Sultn Aleddin
Keykbda ithf etmi ve sultann patronaj altna girmeyi amalamtr. Fakat sultan
Dyeden fazla etkilenmeyecek ve birka yl sonra Baheddin Veled iin Konyada bir
medrese in edecektir.
Sipehslr,

182

Mevlnnn

amda

Necmeddin

Kbrnn

bata

gelen
183

halfelerinden Sadeddin Hammye (Hamev) (. 649/1252) ile grtn kaydeder.

Ancak bu kayt, ikisinin ayn tarih kesitinde amda bulunmasnn geerlilii sz konusu
180

181
182
183

Necmddin Kbr, Tasavvuf Hayat, 16. Baba Keml Cend hakknda kapsaml bir makale yazan
Kbrevlik uzman Devin DeWeese, ems-i Tebrzyi Cend halfeleri arasnda zikretmemektedir. Devin
DeWeese, Bb Kml Jand and the Kubravi Tradition among the Turks of Central Asia, Der slam,
71/1 (1994), 58-94.
ems-i Tebrz, Maklt, 138, 463, 234, 530.
Franklin Lewis, 32.
Sipehslr, 35

386

olduundan z bir rivyet kalmaktadr. Bununla birlikte Mevln eserlerinde

Hammyeye etkilendiini gsterecek her hangi bir atfta bulunmaz. Abdurrahman Cm
Necmeddin Kbr ile Baheddin Veled arasndaki ilikiyi tesis ederken, Necmeddin Rz
ile Mevln arasnda antipatik bir ilikiyi artracak bir anekdot aktarr. Ancak DyeMevln ilikisi ilk dnem Mevlev kaynaklarn hi birisinde yer almamaktadr.
Necmeddin Dye Rz Konyaya geldiinde Mevln ve Sadreddin Konev ile grr ve
onlara akam namaznda imamlk yapar. O da her iki rektta Kfirn sresini okur.
Namazn ardndan Mevln, Konevye yle grlyor ki bunlardan birincisini benim,
184

ikincisini senin iin okudu. Diyerek yaklr.

185

Eflk, Baheddin Veledin lafza-i cell (Allah Allah) zikri yaptn ,

Mevlnnn bu zikri Mevlevlie adapte ettiini ve biz Allhleriz. Allahtan geldik
Allaha dneceiz. dediini kaydeder.

186

Oysa Mecdeddin Baddnin de belirttii gibi

Kbrev zikri kelime-i tevhid zikridir. te yandan Eflk Mevlev zikrinin L ilhe
illallah olduunu kendisiyle elierek kitabnn sonunda aklar.

187

Osmanl Mevlev

gelenei ise Eflknin tersine smail Ankaravnin de belirttii gibi lafza-i cell zikrini
tatbik etmilerdir.

188

Tarihsel karlamalarn imknn aramann yansra mevcud eserlerin

muhtevas zerine yaplacak mukyesede hem Baheddin Veledin Marifinde hem de
Necmeddin Kbrnn Fevyihl-cemlinde renk ve k lemetna dayal kromatik ve

184
185

186
187

188

A. Cm, Nefehtl-ns, 606.

Eflki yle rivyette bulunur: Mevln buyurdu ki: Bir gece babam namazla meguld. Ben onun
yannda oturmutum. Babam kyam halinde Allah Allah diyordu. Biraz sonra mbarek aznn ak
kaldn ve dudann oynamadn grdm. Fakat gsnden yine Allah Allah sesi geliyordu.
Eflki, I, 514.Bu rivyet babasnn lafza-i cell zikri ektiine bir irette bulunabilir.
Eflkden naklen Franklin Lewis, 32.
Eflk der ki: Onlarn L ilhe illallah zikrinin aklamas udur: muktedir rvler mminlerin emri
Allahn aslan Eb Tlibin olu Ali (kerremallahu vechehu)den yle rivyet ettiler: Bir gn Ali, Hz.
Peygambere Ey Allahn elisi bana, Allaha ve Allah erlerine gidilmesi en kolay ve en faziletli olan
yolu gster diye ricada bulundu. Hz. Peygamber: Ey Ali, benim bereketiyle peygamberlie ulatm
eyi sen de elden brakma dedi. Bunun zerine Ali: Ey Allahn elisi! Bereketiyle peygamberlie
ulatn o ey nedir? diye sordu. Hz. Peygamber (a.s.) de: O halvette Allah zikretmektir. Dedi.
Sonra Ali: Allah zikreden btn mahlktn zikrinin fazleti byle mi olur? diye sordu. Bunun zerine
Hz. Peygamber: Sus ey Ali! Yeryznde Allahn ad zikredildike kymet kim olmaz dedi ve sonra
L ilhe illallah kelimesini telkin edip, Alinin zerine okudu ve Ey Ali, ben bunu kere tekrar
edinceye kadar sus ve dinle. Sonra da sen tekrar et, ben dinleyeyim buyurdu. Eflk, II, 598-9.
smail Ankarav Mevlnnn irtibatl olduu dier bir tasavvuf gelenein piri bn Arabnin Allah
zikrini benimsediini Fthttan nakleder: eyh-i Ekber der ki: " Allah ismiyle zikrederdim ve eyhim
de bu isimle zikrederdi. Bir gn daima: " Allah, Allah" diye zikreden ve buna hibir ey ilave etmeyen
eyhime sordum: Neden 'La ilahe illallah diye zikretmiyorsun?" Verecei cevaptan feyz almay
umuyordum. Bana yle dedi:" Evladm, nefes alann nefesi Allah'n iki eli arasndadr, kendisinin deil.
Her harf bir nefestir. 'La ilahe illallah' demek zere "La" deyip de bu "La" nn son nefesim olmasndan,
nefyin vaheti ve korkun yalnzl iinde lmekten korkuyorum.

387

fotik sembolizm yer almaktadr. Ancak bu tr sembolik mhede Kbrevlie zg

olmayp tm Mvernnehir sfi geleneinde bir vkadr. Eflk, Sultan Veledden sonra
tarkatn bana geen Mevlnnn torunu Ulu rif elebiye Necmeddin Dyenin
tefsri Bahrul-hakyk nshas ki o zamana kadar Rum lkesinde nshas yokturTebrize yapt seyahat dnnde yeni mrd olan ihbddin Makbl tarafndan
hediye edilir. elebi tefsiri viz Kastamonulu Mevln Aleddne hemen hediye eder.

189

Btn bu rivyetler gstermektedir ki, gerek Baheddin Veled, Muhakkik

Tirmiz ve Mevln gerekse de ilk dnem Mevlevleri zerinde Kbrevlik etkisi olduka
sath dzeyde olup, tarkat geleneini devam ettirmek sz konusu deildir. Nitekim
Kbrev gelenei ile Mevlevlik balantsn Kurn, ancak Mevlevlerden uzak bulunan
Hamdullah Mstevfnin Trh-i Gzdesi bu hususta istisn kalmaktadr.
Trihsel adan durum byle olmakla birlikte bir Horasan tarkat olmas
hasebiyle Kbrevlikte ne kan sf tavr ile Baheddin Veled, Muhakkik Tirmizi ve
Mevln tavrlar arasnda teorik dzeyde paralellikler kurmak mmkndr. Nitekim
Necmeddin Kbrnn eserlerine kll adan baktmzda, eratn snrlarn muhfaza
etme, erat-tarkat-hakkat dengesini koruma, zhd ve riyzete nem verme Usl-i aere
ve Risle ilel-himde vurgulanrken, bu vurgu Baheddin Veled ile Muhakkik
Tirmiznin Marifinde ve dolaysyla Mesnevde de sz konusudur. Kbrnn
Fevyihl-cemlindeki renk ve k sembolizmi temelli kef ve mhedeler daha nce
belirttiimiz gibi Baheddin Veledin Marifiyle paralellik arzeder. te yandan
tasavvuf iir gelenei balamnda Bretels Rubiyyt- Necmddin Kbr bal
altnda eyhin 25 Farsa rubsine yer vermektedir.

190

Her ne kadar Kbr eserlerinde

sklkla beyit rd etmese de ve rublerin halfelerine aid olmas kuvvetle muhtemel olsa
da, Kbrev gelenekte tasavvuf iire ehemmiyet verildii sylenebilir. Nitekim
Mevlnnn Mesnevde medhettii Ferdddin Attr, daha nce belirttiimiz gibi
Necmeddin Kbr ve Mecdddin Badd rencisidir.
Babasnn eyhi olmas sebebiyle Necmeddin Kbr ile Mevln arasnda
mnsebet Kurn Cm yle bir rivyet aktarmaktadr: derler ki, Necmeddin Kbr
Moollar tarafndan ehid edildii vakit bir Tatarn peremini tutmutu. ehid dtkten
189
190

Eflk, II, 528-9.

Bretelsin Tasavvuf ve edebiyt- Tasavvufundan Mustafa Kara nakletmektedir. Necmddin Kbr,
Tasavvuf Hayat, 20.

388

sonra kimse o sa peremini eyhin elinden kurtaramad. Sonunda Tatarn sa rgsn

kestiler. Sonradan Hz. Mevln babasnn eyhinin bu kahramanca ehid oluunu u iirle
ifde buyurmutur:

(Bir elden n edip, imn arbn

191

Bir elde perem-i kfir tutarlar)

Dolaysyla zellikle son zamanlarda gndeme gelen Mevlnnn Moollarla

ilikisi, Mool ajan olup olmad iddialarn, sadece Mevlnnn ifdelerini deil,
mensup olduu gelenein tavrn da dikkate alarak deerlendirmek kanlmazdr.
Mvernnehir tasavvuf hareketleri zerinde nemli etkisi olan Kbrevliin ya da
Zehebiliin messisleri Necmeddin Kbr ve arkadalarnn bir ksm Mool aknlar
sebebiyle ehid dmler, bir ksm Anadoluya snn vasflar koruyarak gelmiler, bir
ksm da zellikle Safev sonrasnda Nurbahiyye ve Nimetullhiyyede olduu gibi
iileerek varlklarn srdrmlerdir. Ayn corafyadan neet eden Mevln ve ilesi
btn bu olup bitenlerin etkisi altndadr. Bununla birlikte Mevlnnn Moollara kar
yle zetlenebilir: Mevln bir yandan reel olarak var olan dnemin sper gc
Moollarn sz konusu ykseliini ve gcn tasavvuf bir yorumla zh ederken, dier
yandan onlarn tahakkme dayal zulmlerini anlatmaktan ekinmemi; Moollarn
yaptklar bu zulmlerle uzun sre bu glerini koruyamayacaklarn belirtmitir. Bu
adan ak ve marifet merkezli bir Varlk tasavvuruna ship olan Mevlnnn Moollara
kar da srekli ve onulmaz bir nefrete ship olduunu sylemek mmkn deildir.

192

3.3.1.3. nc Silsile (Ahmed Gazzl-Necmeddin Kbr):

Mevlevlie dair nc silsile, her ne kadar Necmeddin Kbra silsilede ad
olarak yer almasa da ilk iki silsileyi cem eden bir mhiyet arzeder ki Tarikulhakykta zikredilmektedir. Tarikul-hakyk mellifi Muhammed Masm rzye
gre, 14 silsilenin kendisinden kt Marf-i Kerhye dayanan Marfiyyenin
mstakil bir ubesidir.
191

192

193

193

rz, Ebun-necib Abdlkhir Shreverdnin Ahmed Gazzl

Lmi elebinin tercme ettii iirin ncesi Mevlnnn kendisini Necmeddin Kbr geleneine
dayandrdna iret etmektedir: Biz ol izz u kerem kavmindeniz kim/ Dem dem i idp sagar tutarlar/
N eol b-kad mflislerdeniz kim/ Fsn edip bize lagar tutarlar. A. Cm, Nefehtl-ns, 595.
Konuyla ilgili bkz. Osman Nuri Kk, Mevlnnn Yneticilerle likileri ve Mool Casusluu
ddialar I-II, Tasavvuf, XI-II (2003-2004), 257-322, 173-195.
Bu tarkatlarn bir ksm Anadoluya intikl ettii gibi, bir ksm Horasan blgesinde kalm, bir ksm da
Hint alt-ktasna ulamtr ki unlardr: Shreverdiyye (Ebun-necip Abdlkhir Shreverd), Mevlevyye
(Mevln Celleddin Belh), Nurbahiyye (Muhammed Nurbah), Safeviyye (Safiyyddin Erdebl),
Nimetullhiyye (Nureddin Nimetullh- Vel), Zehebiyye-i Kbreviyye (Necmddin Kbr), Zehebiyye-i

389

ile sohbet ettiini kaydederek, silsilede Necmeddin Kbrnn eyhi Ammr Ysirnin
eyhi olan Ebun-necib Shreverd ile Ahmed Gazzlyi birletirir. Ayrca rzye gre
Bah-i Veled, Ahmed Gazzlnin halfesi olan babas Ahmed-i Hatbden ilk tarkat
terbiyesini aldktan sonra Necmddin Kbrda tarkat tekml eder. irzye gre silsile
u ekildedir: Mevln Celleddin Belh-i Rm- Baheddin Veled- Ahmed HatbNecmeddin Kbr- Ammr Ysir-Ebun-necib Shreverd- Ahmed Gazzl- Eb Bekr-i
Nessc- Ebul-Ksm Grgn- Eb Osman Marib- Eb Aliyy-i Ktib- Eb Aliyy-i
Rdbr- Cneyd Badd- Seriyy-i Sakat- Marf-i Kerh.

194

Glpnarlya gre Ebun-necip Shreverdden Marfa doru olan silsile

ayn zamanda Halvetyye silsilesi

195

ayn zamanda smail Ankaravnin de kabul ettii

silsiledir. Oysa Ankaravnin Mevlev silsileyi Halvetyye silsilesiyle benzetirmesi iki

silsilenin de Marf kanalyla Hz. Aliye dayanmas sebebiyledir. Hz. Aliye dayanan
dier tarkatlerin silsilesi ile deil de Halvet silsile ile benzetirmesi Halvetliin sadece
Mevlev mrdnn zihninde mehr olmasn intc eden Osmanlda en yaygn tarkat
olmas hasebiyledir.
Bu silsileyi kabul ettiimizde ki tarkat silsileleri daha ok tarkat prinin sf
dncesinin hangi miras iinde teekkl ettiini gstermesi seviyesinde anlamldrBaheddin Veledin Tasavvuf dnce tarihinin en nemli iki sims olan ve iki farkl
tavr temsil eden Necmeddin Kbrdan gelen zhd ve riyzet tavr ile Ahmed
Gazzlden gelen ilh ak ve tevhidde tecrd ve tefrd anlayn tevrs ettii ve olu
Mevlnya halfesi Muhakkik Tirmiz vastasyla aktard sonucuna vArabliriz. Bu
itibarla yeniden ifde edersek, Mevlnnn babasndan tevrs ettii ilk sf tavr
Kbrevlikte bir adan baskn olan zhidlik tavr olmakla beraber, Ahmed Gazzlden
gelen klk tavr zhidliin glgesinde kalmtr. Dier bir tabirle ems-i Tebrzi
Mevlnda glgede kalan klk istiddn ortaya karmtr. Zten bu istidd olmasa
emsin mahbbunu bulmas ve tercih etmesi sz konusu olamazd.

194
195

tiiyye (Abdullah Mehed), Bektiyye (Muhammed Razavi/Hac Bekta Vel), Rufiyye (Ahmed
Ruf), Nakibendiyye (Bahddin Nakibend), Cemliyye (Cemleddin Erdistn), Konevyye
(Sadreddin Konev), Kdiriyye (Abdlkdir Cln), Pr-i hct. irzye gre bunlara Halvetyye
(Muhammed Halvet) ve zeliyye (Ebil-hasen Marib) eklenebilir. Muhammed Masum rz,
Tarikul-hakik, tsh. Muhammed Cafer Mahcb, Kitbhne-i Sen 1339, II, 306-7.
Muhammed Masum rz, II, 312-3.
Glpnarl Halvetyyeye yle balamaktadr: Ebheriyye tarkatnn piri Kutbeddin Ebher, Ebun-necip
Shreverdnin halfesidir ve Rkneddin Seccs vastasyla ihbeddin Tebrizyi ve onun halfesi
mml-Halvetyye denen brhim Zhid Geylnyi yetitirir. A.Glpnarl, Mevlndan Sonra
Mevlevlik, 203.

390

Devletah

(.

900/1494)

Tezkiresinde

geen

Mevln

ile

emsin

karlamasna dair hret bulmam ikinci rivyet, Mevlnnn ilk dnemlerde nasl bir
sf anlay ierisinde olduunun ak gstergelerinden biridir: Nitekim ems ilk
karlatnda Mevlnya: Mchede, riyzet, tekrar ve ilim renmekten maksad
nedir? diye sorar. Mevln: Snnet ve erat edeplerini bilmektir. eklinde cevaplar.
ems: bunlarn hepsi zhire mtealliktir. deyince, Mevln: Peki bunun stnde daha
ne vardr diye tekrar sorar. ems: lim odur ki, mlma ulatrr. Der ve Hakm
196

Sennin u beytini okur: Cehlet seni senden almayan bir ilimden daha kymetlidir.

197

Rivyette geen mchede ve riyzet tavr ile zhir ilimlerin tahsline nem verme
Mevlnnn babas Sultnul-ulem ve ilk eyhi Muhakkik Tirmzden gelmektedir.
3.3.1.4. Baheddin Veled- Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz:

Nitekim Mevlnnn yakn evresini bizlere tantan ilk kaynak olmas

hasebiyle Sipehslr, Baheddin Veledi bizlere yle tantmaktadr: Baheddin Veled
keif shibi olgun bir pdiht. Zhir ve btn ilimlerinde ei ve benzeri yoktu ve
kendisine doyulamayan bir kiiydi. lh hakkat ve bilgilerden meydana gelen usuz ve
bucaksz bir deniz ve btn gnllerin beenip houna gittii ve sevdii bir kii idi. Son
derecede vera ve takvas, bir ok riyazetleri ve saysz mcahedeleri vard. Btn
gnlleri grrd. Belhte yerlemiti. Horasann en uzak yerlerinden g fetvalar
halletmek iin o hazrete bavurulurdu. Onun beytlmlden muayyen maalar vard;
eratin emri ile onunla geinirdi. limlerin klk ve kyafetinde idi. Her gn sabahn
erken saatlerinden, sabah ile le namazlar arasna kadar halka ders verir ve faydal
eyler anlatrd. kindi namazndan sonra arkadalara ve hizmetinde bulunanlara ilh
bilgi ve hakkatleri anlatrd. Pazartesi ve Cuma gnleri de btn halka vaazda
198

bulunurdu.

Sipehslrn

Sultnul-ulem

portresinde

husus

ehemmiyet

arzetmektedir. lki eratin zhirini korumann, riyzette bulunmann, Snnete riyet

196
197

198

Devletah, Tezkire-i Devletah, trc: Necati Lugal, stanbul 1994, I, 304.

Abdurrahman Cm, Mevln ile emsin ilk karlamalarn Bayezid mi Hz. Peygamber mi stndr
sorgulamasna dair rivyetten sonra u ekilde kaydeder: Bazlarnn anlattna gre emseddin Tebrz
Konyaya gelince Mevlnnn meclisine gitti. Mevln bir havuzun yannda oturuyordu. nnde birka
tane kitap vard. ems-i Tebrz sordu: Bu kitaplar nedir? Mevln: Buna kl u kl derler. ems:
Senin bunlarla ne iin var deyip btn kitaplar suya att. Mevln ok zld ve: behey dervi ne
yaptn! O kitaplardan bazlar babamn notlar idi ki, bulmak mmkn deildir. Dedi. eyh emseddin
elini suya sokup o kitaplar bir bir sudan kard. Hi birisi slanmamt. Mevln: bu ne srdr? diye
sorunca, emseddin: bu zevk ve hldir. Sen bundan ne anlarsn dedi ve sonra birbirleri ile sohbete
baladlar. A. Cm, Nefehtl-ns, 641-642.
Sipehslr, 18-19.

391

199

etmenin Onun ahsnda tahakkuk ettiidir.

200

plana kan hususlardan biridir.

Bu tavr Onun Marif adl eserinde de n

Nitekim ilk Mevlev kaynaklarna gre Onun ve

ilesinin Belhten getmesine sebep olan Fahreddin Rz ile mnakaalar ve Rz

201

kimliinde felsefe kartl mteerri sf tavrnn bir gereidir.

202

babasndan ve hocas Muhakkik Tirmizden

Mevlnya

intikal eden Rznin ahsnda aklc

felsefe eletirisi Mesnevde iki yerde (arslan ile tavan hikyesi; Sultan Mahmud ile
Ayaz kssas) aksini bulmutur. Sipehslrn dikkat ektii ikinci husus Baheddin
Veledin fetva veren fakh kimliidir. Bu kimlik Mevlnya intikl etmi, hatta
kaynaklara gre sem esnasnda dahi kendisine verilen fetva ktlarn cevaplandrmtr.
nc konu ise Baheddin Veledin rivyete gre Hz. Peygamberin kendisine verdii
Sultnul-ulem lakabnn

203

da iret ettii gibi lim kyafetinde halka ak vaazlar

vermesidir. Nitekim Mevlnda ems ile tantktan sonra mderris kyafetini karm,
204

fereci giymede ve ekervz sark sarmada emse uymutur ; ems ile tantktan sonra
halka ynelik vaazlar verme ve Altunp ve Karatay medreselerinde tedris faaliyetlerine
son vermeyi brakmas Konyada eitli speklasyonlarn domasna sebep olmutur.
Sipehslr, Mevlnnn er ilimlerde hocas ve ilk eyhi Mvernnehir
blgesinde Seyyid-i srdn (kalplerden geen srlar bilen) lakabyla hret bulan
Baheddin Veledin halfesi Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizyi yle resmeder:
Hdvendigr yetitirenlerin birincisi, velilerin ve hakkati arayanlarn (muhakkik)
tc, temiz ve rif kiilerin z, nst srlarn tercmn, lht remizlerin kandili,
meczblarn vnd kii, rif, olgun ve mdakkik Burhneddin Muhakkik Tirmiz
(r.a.) byk veller, keif ve srlar shibi kiiler zmresindendi. Tanrya gvende ve
kendinden syrlmada sebatl ve ilh mrifette takn bir denizdi. Btn mr mchede,
riyzet, mhede ve mhim ilerle uramakla geiyor ve daima tevhidden bahsediyor,
199
200

201

202

203
204

Nazif ahinolu, Baheddin Veled, DA, IV, 461-462.

Bu hususta Marif ile Mesnev arasndaki bir karlatrma iin bkz. Baheddin Veled, Marif- Mecma-i
Meviz ve Suhann-i Sultnul-ulem Baheddin, tsh. B. Firzanfer, Tahran 1352 h., I. mukaddime-i
musahhih. Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz ile Sultan Veledin Marifleri Trkeye kazandrld
halde etkisi altnda olduklar Bah-i Veledin Marifi Trkeye kazandrlmay beklemektedir. smil
Ankarav, Mevlnnn da mevizalarn ihitiva eden Fih-i M Fihten gelenei takip ederek Marifi
bulunduunu ileri srer ki bu konuyu ileride ele alacaz.
Hayri Kaplan, Bah Veled, ems ve Mevlnnn Rzye Ynelik Eletirileri ve Rznin Sflere/
Tasavvufa Bak, Tasavvuf , XIV (2005), 285-330.
Hayri Kaplann gz ard ettii Tirmiznin tenkidi yledir: Fahr- Rz 12 bilgi biliyordu ama henz 12
bilgiyi unutmamt. Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz, Marif, trc. Abdlbki Glpnarl,
Ankara, I. Bask, 41.
Sipehslr, 19-20.
Sipehslr, 35.

392

inziva ve halktan uzaklamaya byk bir istek gsteriyordu. Dnya ve halka yz

evirmiti. O zaman btn evtd ve abdln mihveri onun mbrek vcdu idi. Kendisi
byk sultan Baheddin Veled hz.lerine irdet getirmiti ve bizim Hdvendigr
hz.lerinin atabekliini yapmt. Hdvendigrmzn resm ilimleri tahsilden sonra bir
gn: ey canm ve gzmn nru! limleri elde etmede zahmetler ektin ve parmakla
gsterilen bir kii oldun, fakat bil ki bu ilimlerin tesinde baka bir ilim vardr ki, bu
ilimler onun kabuudur. O ilmin anahtarn ise, baban bana emanet olarak vermitir. Onu
tahsil senin iin istenilen eydir dedi. Bundan sonra Hdvendigr yakn ilimlerini
incelemeye tevik edip, slk yolunu ve eyhlerin dbn telkn ederek Baheddin
Veledden salad gerekleri Hdvendigra anlatt. Hdvendigr ile tam dokuz yl
sohbette bulundular. Baheddin Veledin Marif adl eserini bir ok kez Hdvendigra
tekrar etti.

205

Gerek Sipehslrn ifdelerinden gerekse de Eflknin menkbelerinden

206

Muhakkik Tirmizde baskn sf tavrn zhd ve riyzet olduu grlmektedir.

Onun Marifini tercme eden Glpnarl da Ondaki bu tavr vurgulamaktadr.

Nitekim

207

Mevln Halep ve amda ilim tahsli iin bulunduu srada Muhakkik Tirmiz
Kayseride kalm ve bu arada bata Selhaddin Zerkb olmak zere Mevlnnn dier
mrdlerinin eitimiyle megl olmaya balamtr.

208

Mevlnnn Halep ve amda bir

mddet kalp tekrar Konyaya dnte Kayseriye urar ve Seyyid-i Srdn bulur ve
Onunla birlikte Konyaya gelir.

209

Mevln, Burhneddinin emri zerine riyzet ve

perhizle nefs mcdelesine giriir. Birbiri ardna ile kard toplam 1001 gn
olduu sylenir. Mevlevlerce 1001 gn ebced saysna gre rza kelimesiyle anlatlr.
Mevln, Seyyidin nezretinde halvette kalp ilesini tamamlaynca Seyyid, onu yce
mertebelere erimi olarak grnce, kr secdesine kapanr; Mevlny kucaklar ve
akla, nakle, kefe ve kesb ilimlere dair cihnda benzerin yoktur melinde szlerle

205
206

207
208
209

Sipehslr, 117-118.
Bunun en ak delillerinden birisi Sipehslrda geen u rivyettir: Rivyete gre eyhl-islm
Tirmiz: Seyyid Burhneddin hakkatlere dir szleri gzel sylyor; sebep de eyhlerin kitaplarn, sz
ve srlarn okumu olmasdr demi. Bunun zerine biri: sen de okuyorsun, nasl oluyor da yle sz
sylemiyorsun demi. eyh Tirmiz: Seyyid Burhneddin, mchede ve amel peindedir. Diye cevap
vermi. Adam: sen niin kapy almyorsun? demi. Sipehslr, 120. Eflknin rivyetleri iin bkz.
Eflk, 221-240.
Seyyid Burhneddin Muhakkik-i Tirmiz, Marif, 10, 13, 22.
Eflk, I, 65; B. Firzanfer, a.g.e, 52.
Eflk, I, 86.

393

210

onu taltf eder ve ird iin grevlendirir.

Burhneddin Muhakkik Tirmiznin Mevlnnn iirinde byk bir etkisi sz

konusudur ki, Mevlny tasavvuf Mesnev geleneiyle ilikiye sokan da Tirmizdir.
Mevln sklkla Tirmiznin Marifte geen hikye rneklemelerini tkip etmekte ve
eserde geen bir ok beyti kullanmaktadr. Tirmiznin zel bir nem atfettii gz
kaymad ve yanlmad (Necm, 53/17) yetini Mesnevsine sklkla dercetmektedir.
Mariflerini karlatrdmzda Baheddin Veledden daha ok iire dkn
grdmz ve dncelerini beyitlerle kantlama yolunu seen Muhakkik Tirmiznin
Sen sensin, ben de benim; buna imkn yok/ sen bensin, ben de senim, budur vuslat ve
Herey hem yoktur, hem var/ her ey hem araptr hem de sarho

211

gibi ind ettii

beyitleri Mevlnnn poetikasyla benzemektedir. Mevlev menkbnmeleri Muhakkik

Tirmiznin Mevlnya rneklerini Marifinde gsterdii gibi Sennin Mesnevsini
212

ve baz Arapa beyitler rettiini bildirmektedir.

Mevln Fh-i M Fhte Tirmiznin

213

Senye dknln ve vaazlarn onun beyitleriyle desteklediini belirtmektedir.

Eflk ise Mevln ems-i Tebrzye ne kadar k ise Seyyid de Senye o kadar
ktr. Demektedir.

214

Mesnevde Muhakkik Tirmiz yolundan gidilmesi tavsiye edilerek u beyitler

rd edilmektedir:
Pi, ol da bozulmadan kurtul. Yr, Burhn- Muhakkik gibi nur ol.
Kendinden kurtuldun mu tamamyle burhn olursun. Kul yok oldu mu sultan kesilirsin.
Bunu apak grmek istersen Salhaddin gsterdi, gzleri grr bir hle getirdi, at

smail Ankarav beyitlerin erhinde Muhakkik Tirmizyi yle tantr: Hazreti Burhneddin Muhakkik Tirmiz ki, el-n Kayseriyyede medfn olan eyh-i srdn
hz.leridir ki, Sultnul-ulem (k.s.) hz.lerinin halfe-i bzrgvrlardr. Ol zamanda ki
Sultnul-ulem hz.leri Rma mteveccih oldular ird- enm iin makamlarna nasb
kldlar. Ve kendileri badel-hac ve seyrl-menhec Rma gelip, Konya diyrnda skin
olup, ird- nsa r kldlar. Bade zamn ecel yetiip bir Cuma gn veft
eylediklerinde Burhneddin krsde bulunup bir nara urup dedi ki: hvn- saf, eyhim
210

211
212
213
214

smail Yakt, Mevlnya Gre Seyyid Burhneddin, XIII. Ve XIV. Yzyllarda Kayseride Bilim ve Din
Sempozyumu, Ankara 1998., 43.
Seyyid Burhneddin Muhakkik-i Tirmiz, Marif, 41, 48.
Eflkden naklen Franklin Lewis, 103.
Mevln Celleddin Rm, Fh-i M Fh, 188.
Eflk, I, 512.

394

Sultnul-ulem dr- dnydan dr- ukbya sefer eylediler. Bize dah mandan diyr-
rma gitmek ve mahdm- mkerrem pr-zdemi terbiye etmek iin iret olundu.
Elvad size deyip, Konya diyrna gelip Hazret-i Mevlny kable-emsit-tebrz
terbiye kldlar. Sir menkbeleri Menkbda mestr ve mehrdur. Ve Hazret-i eyh
Muhakkik Tirmiz zhiran ulem-i mudakkikn ve meyih-i muhakkikn merebinde ve
btnan fakr ve feny- hakk mertebesinde idiler. arb- zevk ve hllerini kse-i kle
koyup mrd ve muhib olanlara tefsr ve hads ve tahkk-i kelm- nefs vstasyla n
irb ederlerdi. Mahsal- zhirleri ulm ve hikemle reste ve btnlar fakr ve fen ile
peyrste bir b-vcd kmil idiler. Bunlarda srr- fakr ve fen iyn deil idi. Amma
215

eyh Salhaddin Zerkb-i Konevde srr- fakr ve fen ziyde iyn idi.

Mesnevde geen yukardaki beyit aslnda Seyyid Burhneddinin u

ifdelerinin hlss gibidir: Mnev hlimi eyh Salhaddne ve klimi Mevlnya
baladm, Bana eyhim Sultnul-ulemdan iki byk ey nasib olmutur. Biri sz
feshat, dieri hal gzellii. Sz feshatn Mevln Celleddne verdim; nk onun
halleri oktur buna muhta deildir. Hlimi de eyh Salhaddne baladm. nk
216

Onun hi sz sylemek hassas yoktur.

Ankaravnin de belirttii gibi Muhakkik Tirmizde glip olan sf tavr

grnte muhakkik sf tavrdr. Nitekim bn Arab ile ayn gr paylaarak
Melmetiyyeyi riclullah arasnda en yksek dereceye erimi kimseler olarak kabul
eder.
215

216
217

217

Bu tavr ulem geleneinden gelmesinin bir netcesidir ve zhidlik tavryla

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 209-210. Mevlnnn burada Muhakkik Tirmiz ile Selhaddin Zerkb
kyaslamas sret-mana ikilemine rnek tekil etmesi itibaryladr. Tirmizi burada seyr slkun nihyeti
olan fakr ve fen manasn izhr etmeyen eyh olarak konumlandrlrken, Zerkb fen manasna sret
kazandran kiidir. Dier bir ifdeyle fakr ve fen ilimde tahkk tavr sebebiyle Tirmizde sret
balamazken, Zerkbde sr ortaya kmtr. Muhakkik Tirmiznin mrdi olan Zerkbi, eyhi gibi lim
bir zt deil mm bir esnaf idi. Ancak Mevlnca zamannn kutbul-aktbdr. Nitekim emsin
kayboluundan sonra Mevln kendisine srda olarak Zerkbyi semi ve veftndan bir sre sonra
Zerkb halfesi olmutur. Salhaddin Zerkbnin vizyonu hakknda bkz. Frankin Lewis, Rumi, 205-214.
Devleth, Mevlnnn Hrka-i slku birka vsta ile Ziyeddin Ebun-necib Shreverdye mensup
olan eyhu-uyh Salhaddin Zerkbden, abdl ve evtddan olan bn-i Ah Trkten ve rif-i
muhakkik eyh elebi Hsmeddin Konevden aldn sylerse de Sipehslr ve Eflknin rivyetleri
dikkate alndnda Fuad Kprlnn de ifde ettii zere tammen yanltr. Devletah, trc. Devletah
Tezkiresi, II, 250-251; M. Fuad Kprl, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, 226 not 62.
Eflk, II, 122.
Paul Balafant, Tirmidhi, Sayyid Burhn al-din al-Husayn Muhakkik, EI (New Edition), X, (Fasc. 171172), 546-547. Seyyid Burhneddinin eserinde mahlas olarak Muhakkik kelimesini kullanmas bn
Arabnin tahkk tavrn sistematize ettii dnemin bir yansmas olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim
Seyyidin Kayserideki trbesindeki kitbe bu yansmann gstergelerinden biridir: Tirmizli Seyyid, din
Muhakkiki, yakn yolunda Din Burhndr. Kendisi Muhyiddine ikinci (=Muhyiddinden sonra ikinci)
olduundan doum yl da bil ki sndir. O yce erin g ylnn says da kaddesallahu
srrahussm cmlesidir. Bu ifdeye gre doum yl 561/1165-6, vefat tarihi 637/1239-40tr. bn Arab

395

beraberdir. Tirmiznin Senye hayranl Ondaki ilh ak tavrn da gz ard

etmememizi gerektiren bir tavrdr. Dolaysyla Mevlnnn sf tavrn tekil eden
tavr (zhd-ilh ak-tahkk) hocas Muhakkik Tirmizden Mevlnya intikl etmitir
denilebilir. Ancak yine de Muhakkikte glip sf tavr ya da mmeyyiz suf vasf zhd,
mchede ve riyzet tavr ve vasfdr. Nitekim Mevln Sultan Veledin btidnmede
belirttii zere Muhakkik Tirmizden Kayseride yaklk dokuz yl ilim tahsil etmekle
beraber daha ok riyzet eitimi almtr. Tirmiznin veftndan sonra riyzeti ems-i
Tebrznin Konyaya geli tarihi olan m. 1244e kadar be yl daha devm etmitir.

218

3.3.2. ems-i Tebrizi: lh ak tavr (Horasan Melmetlii)

Eflk, Sipehslr ve Sultan Veledin btidnmesi gibi Mevlevlie dair ilk
219

kaynaklar, tam ad emsddin Muhammed b. Ali b. Melikdd Tebrz

olan emseddin-i

Tebrzyi ya da ksaca ems-i Tebrzyi Mevlevlik silsilesinde zikretmemektedir.

Bununla birlikte literatr Mevlndaki baskn zhd ve riyzet tavrnn klk tavrna
dntrenin ems olduunda mttefiktir. Bu itibarla ems-i Tebrz, Mevlny tekml
eden ikinci sfdir. Ancak bu tekml emsin melmet tavrndan dolay Muhakkik
Tirmiz-Mevln ilikisinde olduu gibi bir klasik eyh- mrd ilikisi eklinde deildir.
Ahmed Avni Konuka gre de Burhneddin Tirmz Mevlnnn pri, ems-i Tebrz ise
sohbet arkadadr.

220

emsin Konyaya vard zamanda (642/1245) 60 yanda bir ihtiyr olduu

kabul edilirse doum trihi kuvvetle 582/1186 olmas muhtemeldir.

221

Gerek menkbnmeler gerekse de dnem trihleri emsin kimlii hakknda

mitik ifdeler kullanmlardr. Bu ifdeler Mevlnnn Divn ve Mesnevdeki szleriyle
birleince sonraki dnemlerde emsin kimlii esrrengiz bir havaya brnm, trihsel
biyografisi ve sf tavrnn tesbiti hakknda tartmalar ortaya karmtr. Kimi kaynaklar

218
219

220
221

ise 638/1240-41de vefat etmitir. Seyyid Burhneddin Muhakkik-i Tirmiz, Marif, 16.
Sultan Veled, btidnme, trc. A. Glpnarl, Ankara 1976, 247.
emsin ad ve nesebi tam olarak sadece Eflk Menkbnmesi ile Cmnin Nefehtinde
zikredilmektedir. Eflk, II, 189; A. Cm, Nefehtl-ns, 639. smail Ankarav Nefehttan mlhem
olarak, Mevlnnn emsi u ekilde tavsf ettiini yazmaktadr: Mevln emseddin Muhammed b.
Ali Melik-Dd- Tebrz el-Mevl el-eazz el-l il hlsatil-ervhi srrul-mikti vez-zcceti velmisbhi emsl-hak ved-din nrullhi fil-evveln vel-hirn. . Ankarav, VII. Cild erhi, 277a.
Feridun b.Ahmed, Sipehslr Rislesi, 12.
B.Firzanfer, Mevln Celleddin, 163.

396

222

Onu bir smil dsi (Devleth Tezkiresi), kimisi gib imm (mmiyye as) , Mool
ajan (Mikil Bayram), Anadolu Kalenderliinin nclerinden (A.Yaar Ocak) ve
emsliin pri (A.Glpnarl), kimisi de zamann kutbu (Mevlev kaynaklar) eklinde
tantmlardr. Tm bu tarihsel ve meta-tarihsel tanmlamalara karn ems zellikle
Maklt dikkate alndnda, ciddi bir slm ilimler tahsili alm, bn Arab dhil
Horasan ve Anadoluda zellikle Baheddin Veledin de irtibatl olduu birok eyhle
grm, tasavvuf ilmini ve literatrn az ok bilen, Horasan Melmet anlaynn
kendisinde baskn olduu ve bu anlayta en nemli sik olan ilh ak merebini
Mevlnya tayan bir sf olarak grlmesi daha doru bir yaklam olmaldr ve
merebinin tarihsel arkaplan bu unsurlarn izi takip edilerek ortaya karlmaldr.
Mevln, zellikle lirik iirlerinin yer ald Dvnnda emsi emseddn-i
Tebriz olarak tantr ve kaynaklarn genelinde bu ad kullanlr. Nitekim Dvnn
yazlmasnda temel etken ems olduu iin Mevlnnn eserine Dvn- ems-i Tebrz
ya da Dvn- emsil-hakyk ad verilmitir. Eflk, Onun tam adn emseddin
Muhammed b. Ali b. Melik-dd olarak belirler; Tebrizde tarkat pirleri ile hakkat
riflerinin kendisine Kmil-i Tebrz, gnl shibi seyyhlarn ise emseddn-i
Perende dediklerini kaydeder.

223

Sipehsalr birok nisbelerle Onu tantmaktadr:

Sultnul-evliy, Kutbl-rifn, Vrisl-enbiy vs. gibi. Mevln ise emse Bahr-

rahmet, Hurid-i ltf, Hsrev-i azam, Hdvend-i Hdvendn- esrr, Sultn-
sultnn- cn ve Nr-i mutlak gibi vc ifdeler kullanr. Mevlnnn Dvndaki bu
224

ifdeleriyle birlikte F-i M Fhteki baz menkbeleri

ve Mesnevde geen hakkndaki

beyitler emsin biyografik bir resmini kartmay bizlere salayamamaktadr.

Dolaysyla tarihlere bakmak kanlmazdr.
Mesnev sz konusu olduunda I. cildin dbcesinde geen
[yle bir nesebi var ki, gne ridsn Onun stne atm] cmlesini Ankarav iki
ekilde tevil eder: birincisi sret asndandr ki, elebi Hsmeddinin nesebinin zerine
ridsn atan ems, sr nbvvet gneidir ki, elebinin aydnlanmas nbvvete ya da
eratn zhirine tbi olmas hasebiyledir. kincisi mana asndandr ki, elebi
Hsmeddinin tenviri ems yani ems-i Tebrz vstasyladr. Yine dbcede geen

222

223
224

S. Pazouki, Spritiual Walayah or Love in the Mathnawi Mawlavi: A Shite View, nternational
Conference on Mawlawi Rumi, slamic Center Of England 25-26 January 2002.
Eflk, II, 190.
Mevln Fh-i M Fhte emsten sadece drt yerde bahsetmekte ve menkbesine yer vermektedir ki, bu
menkbeler emsin makltnda da yer almaktadr. Mevln, Fh-i M Fh, 79, 83, 84, 86.

397

225

( ) ifdesinde Ankaravye gre kastedilen emstir.

Mesnev

dibcesi Mesnevnin bir tr manifestosu olarak grlrse, Mevln dibcede emsi

kendisine uyulacak kmil mrid ve vel profili olarak resmeder. Mevlevlik terimleriyle
ifde edersek, ems Mesnevde tarkatta postniin, elebi Hsmeddin ise Postniin
emsiyesi altnda velyet yolunda seyr slk etmek isteyen Mevlev cann terbiyesinden
sorumlu hcre dedesi konumundadr. Dier bir ifdeyle elebi, sliki uygulad erkn ile
postniinin irdna hazr hle getirecek kimsedir. Nitekim ems-i Tebrzye ems,
elebi Hsmeddine Ziyul-Hak (Hakkn ziys) nisbelerinin verilmesi bu
anlamcadr. Dolaysyla Mevlnda ems-i Tebrz kendisinin ve kendisine tb olanlarn
her zaman hayl haznelerinde canlandrmakla memur olduklar mrid-i kmildir. Bu
portre Mesnevnin eitli beyitlerinde detaylandrlmtr.

226

Ancak Rsh Dede,

Mevlnnn mridi olarak sadece emsin deil Muhakkik Tirmiznin de grlmesi

gerektiini vurgular. Bu vurgu hem Mevlnda hem de Mevlnnn yolundan gitmekle
kendisinde ortaya kan iki farkl fakat birbirinin mtemmim cz olan tavrlara iret
eder. Muhakkik Tirmizde glip olan zhd ve riyzet tavr -ki seyr slku ve tasavvuf
adan ahlklanmay gsterir- ile ems-i Tebrzde ortaya kan ilh ak tavrdr.

227

ems

Mevlnya gre ahvli anlatlamayacak bir mriddir. Bu iki vecihten mmkn deildir:
birincisi ems akn imgesidir ve ak Hakkn Ztna ya da mutlak vahdet mertebesine
dellet etmesi hasebiyle tanm yaplamayacak bir eydir. Medlln tarifi sz konusu
deilse dellden ve hllerinden de bahsetmenin bir anlam yoktur. dolaysyla medll olan
ak bilmek iin ancak dell olan kta fn olmak ya da k olmak gerekir. Mevln
kmil mrid ya da k olarak grd emste fn olduundan tr akl seviyede
emsten sz etmenin imknsz olduunu syler. Bu durum emsten bahsetmenin ya da
bahsedememenin Mevlnya ynelik vechesidir. Seyr s slkta nih mertebe olarak
grlen fen ve mahv hlinden dolay Mevln, smail Ankaravye gre emsten ancak
225
226

227

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 76.

Mesel Mesnevnin 423. beyti olan Yr syeden bir fitb bul. Tebrize mensub h- emsin damenini
bk. beytini Ankarav yle yorumlar: yani saye-i ilh olan velinin vcd-u zhiriyyesinden afitab-
ahadiyyeti bul. Eer sye-i vcd-i veliden fitab- hakkati bulmak istersen h- man olan emseddin
Tebrizi (k.s.) hazretlerinin dmen-i emr ve irdn muhkem tut. eer bu mahbbe-i hakkate ve onun
visli sruna yol bilmezsen Hakkn ziys olan Hsameddin elebi Efendi (k.s.) Hazretlerinden sul eyle
ki, ol mahbbe-i hakkatin ve onun visalinin tarikini al bilir ve bu mahbbun visline k olan ona
iktid klar.Yani bu iki kmil (ems-i Tebrz ve elebi Hsmeddin) asrlarnn mrid ve mrebbisidir.
Eer ems Hazretlerini bulamazsan ol maukun yolunu Hsameddin elebi efendiden sor. Bu mana ol
asrda olanlara gredir. Pes ol asrda olmayanlara nisbet, bu kelmdan hisse budur ki, ey afitab- hakkat
bulmak isteyen, h- tarkat olan ems Hazretlerinin merebinde bir velinin dmen-i emr ve irdn tut.
Ve eer ol mahbbun visline yol bulmazsan Hsmeddin sfatl bir mrid-i kmilden onun tarkini sul
et, demek olur. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 125-126.
. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 28.

398

medh ve sen ifdeleriyle bahsedebilmitir. Bu hlin bir mertebe ilerisi mutlak hayret
makamdr ki, Ankaravye gre bu makamda medh ve sen da sz konusu olmayp,
mutlak bir suskunluk sfye hkim olur. Nitekim Mesnev sylerken Mevlnya bu hl
sk sk gelmektedir. Ankarav Mevlnnn fen ve mahv hlindeyken emsin ahvl ve
fiillerini dile getirememesini nefsl-emirde emsin kutbul-aktb ve/veya ferdl-efrd
olmasna balar. Nitekim ems gibi ei ve benzeri bulunmayan bir dostun ahvalini zh
iin ben ne syleyeyim ki? Bir damarn bile huyr halinde deildir. Beytinin erhinde
Yani ak- yr benim cem-i uruk ve az ve eczma bir mertebe tahalll ve siryet
eylemitir ki min cem'l-vch akla mahal kalmamtr. Pes mestin szn huyr olanlar
fehim klmaz ve mahv tabakasnda olanlarn kelmn sahva gelmeyince ehl-i sahv onun
kelmndan mstefd olmaz. Alel-husus mest olan k bir yar-i b-ebihten syleye ki
onun mevcdt ire yri ve nazri olmaya. Yrdan murd ferdniyet-i Hakkn mazhar
olan emseddin-i Tebrz (k.s.) hazretleridir ki kutbu'l-aktb ve ferdul-efrddr. Ferdulefrd olan kimse her asrda bir kimse olduu muhakkak olduu iin ona yr ve nazr
228

yoktur demek yerinde olur.

Mesnevnin ilk hikyesi olan pdih ve criye hikyesi ilh ak konusunu

tahkiye eder ki Varln taayynnn ya da taayynszlnn (ltaayyn) ilk mertebesi.
Olan Zt mertebesi ya da Zta bal ilh ak mertebesi Mesnev tahkiyesinin ilk
konusudur. Tahkiye devam ederken 117. beyitten 144.e beyte kadar emsle ilgili
istidrd bir bahis alr. Bahse gre ems ezel akn mhade lemindeki kmil manada
tecellsi ya da teahhus etmi hli olarak konumlandrlr. Ak mertebesi mutlak vahdet
mertebesidir ki, ems-i Tebrz Mevlnnn mhede leminde k- hakksi olarak
mutlak vahdet srrn mndemitir. smil Ankaravye gre emsin srrn idrk etmek
iin seyr slkta fen ya da mahv hline ve bu hlin mukbilinde elde edilen mutlak
vahdete dir bir marifete ship olmak gerekmektedir. Dolaysyla Mevlnnn
Mesnevde ems-i Tebrzden aka bahsetmemesi Mesnevnin bu hl ve marifete
ulamam slikleri ird mhiyetinde bir kitap olmasndan kaynaklanr. Mevln slikleri
temslen Hsmeddin elebnin ems hakkndaki sorularn bundan dolay cevapsz
brakmaktadr. Ancak Ankaravye gre Mevln sliklere unu tavsiye etmektedir ki,
229

emsi hli hazrda bir mrid-i kmil olarak aklda tutmalarnn gerektiidir.

te yandan Ankaravye gre Mevlnnn emsten bahsetmemesinin sebebi,

emsin Konyada kavga ve anarinin kmasna sebebiyet vermemesidir. Ancak
228
229

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 76-77.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 78-9.

399

Gueoniyen tabirle yatay dzeyde olan ey ancak dikey dzeyde vkann yansmasndan
baka bir ey deildir. Zira Ankaravye gre ems, dikey dzlemde mutlak vahdet srr
ise, bu sr yatay dzlem olan mhade lemi mertebesinde muhtablarn zihninde
mukayyedlie brnerek farkl ekillerde alglanmasna yol aar. Farkl alglanma ise bir
ihtilfa sebep olur. htilf ise kargaa ile neticeleneceinden sr olduu gibi kalmal ve
if edilmemelidir. yet if yaplacaksa istire ve temsillerle yaplmaldr ki, emsi
idrk etmeye istidd olanlar bu temsilden hakkate ulaacaklar ve ems hakknda tam bir
idrk hsl olacaktr. stidd olmayanlar ise emsi idrk etmekten bgne
kalacaklardr.

230

Mevlnnn dilindeki emsin metafiziksel konumunu da dikkte alarak

Sultan Veled, Mevln-ems ilikisini Musa-Hzr ilikisine benzetir ve Mesnevde
izilen ems resmini renklendirerek btidnmede der ki: Ms-i kelimden
maksadm, ei-benzeri bulunmayan MevlndrOnun da Hzr Tebrizli ems idi. O,
yle bir erdi ki, ona kavusan onunla bulusan.

231

Tasavvuf terminolojide Ms zhd ve

riyzet tavrna ship mteerri bir sf iken, Hzr ilh ilme vkf, velyet shibi bir
mrid prototipidir.
smil

Ankarav,

Sultan

Veledin

ems

hakkndaki

bu

grn

paylamaktadr. Ankaravye gre ems-i Tebrz ve Hsmeddin eleb asrlarnn iki

mrididir. Ancak ems mereb asndan elebiden daha stndr. Dolaysyla emse
ittib etmek iin onun merebine muvfk istidd shibi olmak gerekmektedir. Aksi
takdirde elebiye tbi olmak lzmdr. Dier bir ifdeyle ems-i Tebrz, hakkate vsl
olmu ve hakkatle ayniyyet peyd etmi bir eyh iken, eleb bu hakkati dorudan
232

idrk etmeye istidd olmayanlar emse ird edecek emse tb mrebbdir.

Ankaravye gre emsin bir zat olarak idrk edilememesinin sebebini

melmet makamnda olmasna balar. Bu makam bn Arabnin de en yksek grd
makamdr ki Mevln terb etmeketdir. Melmet makamndaki kii bir zat olmas
hasebiyle her trl iyi ve kt sfatlardan kendisini tecrd etmitir. Dolaysyla Onun
zatna bakanlar Ona iyi ya da kt bir sfat ykleyerek baktklarndan sfatlar Onun
zatn mhede etmekten kendilerini perdelemitir. Oysa melmet makamndaki kii
hayr ve er ile nitelenmekten uzaktr. Dolaysyla melmet olan idrk etmek iin
230
231
232

. Ankarav, a.g.e., I, 79.

Sultan Veled, btidnme, 48-9.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 125-6.

400

melmet olmaktan baka yol yoktur. Melmet olmak ise rz, namus, mal-mlk sevds,
havf ve rec gibi her trl ikilikten gemek gerekir. Bu ayn zamanda Ankaravye gre
her bir mrid-i kmilde bulunmas gereken ihls makamdr.

233

Eflk ve Sipehslrdaki Ankaravdeki gibi ems kimlii metafiziksel olan ile

tarihsel olann bir tr mezcini ihtiv eder. Eflk ems-i Tebrznin kimliini yle
aklar: emseddin-i Tebrz Tebriz ehrinde sepet ve zenbil rcs Eb Bekr-i
Tebrznin mrdi idi. Eb Bekr-i Tebrz vellikte ve kalb srlarn bilmede zamann bir
tnesi idi. emseddin-i Tebrznin makam ve mertebeleri o dereceye ulamt ki, artk
bunlarla kanaat etmiyor, daha yksek bir makam aryordu. Kendisini bu makama
ulatran bu ulu kiinin sohbeti ile daha iyi, yce olmak, olgunluk derecelerine ulamak
ve ilerlemek istiyordu. Bu arzu ile senelerce tktn tketircesine dnyay dnp dolat,
seyahatler etti. Bundan dolay kendisine ems-i Perende (Uan ems) adn verdiler.
emsin bir gece karar elden gitti, heyecan iinde idi. Tanrnn tecellilerine gmlp
mest olmu bir halde mnctnda Ey Allahm! Kendi rtl olan sevgililerinden birini
bana gstermeni istiyorum. Diye dua etti. Tanr tarafndan istediin gibi herkesin
gznden sakl, gzel ve mafirete nil olmu can, Belhli Sultnul-ulem Bah Veledin
oludur diye cevap geldi. Bunun zerine ems: Ey Tanr! Onun mbarek yzn bana
gster dedi. Tanr tarafndan: bunun krnesi olarak ne verirsin diye soruldu. O da
Bam diye cevap verdi. emse hakk maksadna ve istediin eye ulaman iin Rum
diyrna git, diye ilhm geldi.

234

Sipehslr ise emsi yle tavsf etmektedir: Konuma

ve Hakka yakn olmada Musann, tecrid ve inzivda sann merebine shipti. Dim
mhade ve mchade ile zamann geirirdi. Hdvendigr hz.lerinin zamanna kadar
hibir yaratn onun hakknda bilgisi yoktu. imdiki hlde de kimsenin onun srlarnn
hakkati hakknda bilgisi olmayacak. Dim kermetleri inkr ederdi. Kendini halktan ve
hretten saklard. Bir tcir tavr ve kyfetindeydi. Konar-gerdi. Hangi ehire giderse
orada kervansaraylara konar ve kapya salam kilit vururdu. Halbuki ierde hasrdan
baka bir eyi yoktu. Zaman zaman alvar ukuru rer ve geimini ondan salard.
235

Kald yer Tebrizdi. Sultan Veled onun mrdiydi.

Eflk, Sipehsalr ve Sultan Veled, emsin Konyaya geliinden nceki hayat

hakknda fazla bilgi vermemektedirler. ems-i Tebrznin konumalarn ve szlerini

233
234
235

. Ankarav, a.g.e., II, 369.

Eflk, I, 254-55.
Sipehslr, 121.

401

236

ieren smail Ankaravye gre Mevlnnn derledii Maklt- ems-i Tebrzde

grt ve sohbet ettii bir ok sfinin ad gemektedir. Kendisinin gezgin bir dervi
olduu ikr olduundan bu sfler emsin stdlar ve sf tavrn belirleyen kimseler
olarak grlebilir.
Devleth Tezkiresine gre ems, smaillerin dsi Kiy Bzrgn neslinden
olan Cellddin-i (baz nshalarda Alddin) Nev Mselmnn (. 618/1221) oludur.
Ancak Cellddin son zamanlarnda smailikten vazgemi ve snn itikad
benimsemitir.

237

Bu bilgi dier kaynaklarda rastlanmayan bir bilgidir. Bu bilgiyi kabul

eden zellikle smil aratrmaclar, smilliin pri emseddin Muhammed ile ems-i
Tebrzyi aralarndaki olaanst kermet gcnden dolay zdeletirmiler; hatta
Hindistan-Multanda bulunan bir mozalenin ems-i Tebrizye aid olduunu iddia
etmilerdir. Oysa Hintli smil emseddin Muhammed, Shreverdnin std Baheddin
Zekeriyynn (. 666/1267) ada ve dostu olan bir kimsedir. ems-i Tebrznin kabri
238

ise Konyadadr.

Tebrizde tasavvufa yneldii bilinen emsin muhtelif kaynaklarda Ebbekr-i

Sellebfn, Baba Keml-i Cendnin ve Evhadddn Kirmnnin de (. 636/1238) hocas
olan Ebl-ganim Muhammed Rkneddin Seccsnin (. 606/1209dan sonra)
hizmetinde bulunduu kaytldr. emsin Makaltta adlar geen bu kadar ok eyhle
236
237

238

. Ankarav, VII. Cild erhi, 7a.

Devleth bu bilginin gvenilirliini kabul etmede ayn zamanda phelidir. Nitekim Silsiletzzehebten aktard rivyete gre ems, Tebrizli bir bezzzn olu, baka bir rivyete gre de Horasann
Baer vilyetinden bir tcirin Tebrize ticret iin geldii srada domu ocuudur. Devleth emsin
kkeni hakkndaki dier kaynaklarda rastlamadmz trden birbiriyle eliik rivyetleri aktardktan
sonra yle bir aklama yapmaya gerek duyar: bana sorarlarsa O nereli olursa olsun sretin kymeti
yoktur. manaya baklmaldr. Devletah, Tezkire, 251.
A.Schimmel, Shams- Tabriz, EI (New Ed.), IX, (Fasc. 151-152), 298. ems-i Tebrznin smil dsi
olmas birka ynden yanltr: 1. lk kaynaklara gre emseddinin baba ad Muhammed b. Ali b.
Melikdd ya da Melikdvddur. Yoksa Devlethda getii zere Alamuttaki smil prenslere genelde
ad olarak verilen Alddin veya Cellddin deildir. 2. Mevln ibl, Nicholson ve E. G. Browne gibi
smil olduunu ne sren baz yazarlar kaynak olarak sadece Devletha dayanarak ilk Mevlev
literatr grmezden gelmilerdir. 3. Devleth rivyeti Onun smil olduunu sylemekle z rivyet
olarak kalmaktadr. 4. Devlethn zikrettii emsin grt eyhlerin tm snn olarak marftur. 5.
emsin hem Makltnda hem de iirlerinde smil kltlere rastlanmaz. Bkz. Ahmedmian Akhtar,
Shams Tabrizi. Was he an smailian?, Islamic Culture, X (1936), 131-136. F. Kprl Devletha
dayanarak ems-i Tebrzyi eski bir smil ilesinden gelme rind ve lbl, serseri mzc bir dervi
olarak kabul etmitir. Bkz. F. Kprl, Trk Edebiyt Trihi, stanbul 1980, 246. Abdlbki Glpnarl
ise son smil reisi Celleddin-i Nev Mselmnn Alddin adl tek bir olu olduu, halbuki ems-i
Tebrznin babasnn Ali adn tad gerekesiyle bunu reddeder. A. Glpnarl, Mevln Celleddin,
49. oysa bazen Ald-dnin Aliyyd-din eklinde de yazld vkdir. Dolaysyla ems-i Tebrznin
babasnn, bu kelimeden ksaltlm olarak Ali eklinde arlm olabilecei ihtimli de vardr. Ahmet
Yaar Ocak, Kalenderler, 76 not 52. Tm bu yorumlar ems-i Tebrzyi olmad halde iiletirme
abasndan ibrettir ve ar yorumlar olarak grlebilir.

402

grmesi Onun gezgin bir melm dervi tipolojisi izdiine dellet etmektedir.
Sipehsalr emsin stdlar hakknda her hangi bir ey sylemezken, Eflk
yukarda da belirttiimiz gibi Tebrizli Ebbekir Sellebfn ismini zikreder ve emsin
Makltna dayanarak Sellebfa Pir nvnn verir. Sultn Veledin rivyetinde ems,
Mevlnya yle demitir: Benim Tebrizde Eb Bekir adnda bir eyhim vard. Btn
velyeti ondan aldm. Fakat bende eyhimin ve kimsenin grmedii bir ey vard. O eyi,
imdi Hdvendigrm Mevln grd.

239

Makltn niri Muvahhid ise Sellebfn

mrdlerinin ounun eyhleri gibi esnaf olduklarn ve bu itibarla ftvvet tekiltna

mensup olduklarn belirtir.

240

241

ems, eyhi Sellebfn mrdlerine hrka giydirmediini

ve sem dnda dier tarkatlar gibi yin ve erkn uygulamadn eserinde aktarr.

242

Dolaysyla emsdeki melmet tavrnn kayna eyhinden gelmektedir. Sellebf

Tebrizde vefat edince ems, Eflkye gre abdl ve aktb aramak iin yola der.

243

Eflknin bu ifdesi emsin daha kmil bir eyh araynn gstergesi mhiyetindedir.
Eflk emsin Batya doru seyhatinde srasyla Badad, am, Halep, Kayseri,
Aksaray, Sivas, Erzurum ve Erzincana uradktan sonra Konyada kaldn bildirir.
Nitekim Ona gre emsin belli bir yerde uzun sre ikmet etmemesinin sebebi sr ve
mnev olmak zere ikiye ayrlmaktadr: Sr sebebi, emsin kendisinin velyet ynn
halkn anladklarnda ve o yerde mehr olduunda melmet tavrnn bir gerei olmas
hasebiyle hretten kanarak ortadan kaybolmak istemesidir. Zira emsten bir ok
kermet sdr olur ve bundan dolay halkn kendisine tevecch etmesinden ekinerek
244

ikmet ettii yeri terkederdi.

Bu tavr tipik bir melmet tavrdr. te yandan emsin sk

sk kermet gstermesi ve cell ynnn baskn olmas ocukluundan beri kendisinde

239
240

241

242
243
244

Eflk, II, 261-2.

Muvahhid Ali Muvahhid, ems-i Tebrz, Tahran 1996, 62. Ebu bekir Sellebfn ismine sf tabaktn
ounda rastlanmamaktadr. XVI. Asr metinlerinden Hfz Hseyin Kerbelnin Ravzatl-cennda
Sellebfn emsin mrebbsi olduu ve Tebrzli 70 veli ile ada olduu rivyet edilmektedir. Ancak
Sellebf Tebrizin bu mehr velleri arasnda zikredilmez. Pir Sellebfn dergh, Tebriz ehrinin varou
olan erendb denilen blgede iken, Baba Hasan Aliye mensup olan 70 veli, Sellebfn derghnn
dousunda yer alan Sarhb blgesindeki mm Hafde (. 1175) derghndandrlar. Hfz Hseyin
Kerbely-i Tebriz, Ravzatl-cinn ve Cenntl-cenn, haz. Cafer Sultn el-Karr, Tahran 1965-70, I,
291, 294-6, 49-50.
ems Makltnda hrkay Mevln ve bn Arab Hzrdan giyerken Hz. Peygamberin elinden alarak
giydiini sylemektedir. Bu hrkann giyilen, suya girilince kirlenen veya yrtlan madd hrka olmayp
Hz. Peygamberin sohbeti olduunu vurgulamaktadr. Ancak sohbet bir diyalog eklinde veya dn,
bugn, yarndan bashedilen bir konuma olmayp zaman st bir mhiyette olduunu syler. emsin bu
ifdeleri kefinin Hz. Peygamberin miktyla aldna dellet etmektedir. Zira emse gre Hz.
Peygambere ittib her eyden stndr ve lednni bilgi anlamnda Hzrn bile nurunu yakabilir, yani
ondan stndr. ems-i Tebrz, Maklt, 133-4.
ems-i Tebrz, Maklt, 756.
Eflk, II, 190.
Eflk, II, 276.

403

245

yerleen bir merebin uzantsdr.

Eflkye gre emsin durmadan seyhat etmesinin

sebebi, Hak tarafndan Rm lkesine yani Mevln ile bulumaya sevkedilmesidir. Her
ne kadar mrd mridin ayana gitmekte ise de, Mesnevde mrid-i kmil olarak
resmedilen ems-i Tebrz Mevlnnn ayana giderek bir istisn gereklemitir.
Cmnin Nefeht, emsin eyhlerinden her hangi baka bir kaynaa referans
olmakszn en ok bahseden eserdir. emsin Sellebftan ayrldktan sonra ilk sohbetine
katld kii Badatta Ebul-ganim Muhammed Rkneddin Seccsdir. ems,
Seccsye intisb ettiinde yirmili yalarndadr.

246

Devleth, eyh Rkneddinin Ebun-

necib Shreverdnin, Shreverdnin de Ahmed Gazzlnin mrdi olduunu kaydeder.

emsi Anadoluya gnderen de eyh Rkneddindir.

247

eyh emse der ki: emseddin,

senin Rm diyrna gitmen lzmdr. Rmda bir yrei yank vardr. Onun yreine ate
salmak zarrdir. ems de eyhin iretiyle Rma gider.
ems-i Tebrz Makltnda Seccsnin adn zikretmez. Ancak Onun
mrdlerinden biri olan mehr sf Evhadddin Kirmnden iki yerde bahseder. emsin
bahsettii bir dier sf Kutbeddin Ebher (. 577/1181)dir; hem Kirmn hem de Ebher,
Ebun-necib Abdlkhir Shreverdnin mrdleri olup Badadda Seccsnin halkasna
katlanlardr.
245
246
247
248

248

Eflk, II, 262.

A. Cm, Nefehtl-ns, 639.
Devleth, Tezkire, II, 252.
F.Lewis, 147. Eflkye gre emsin Mevlndan nce kendisine arkada bulmak amacyla ilk sorguya
ektii sf Evhadddin Kirmndir. ems, Kirmnyi Mevlnya yapt gibi iki tr sorgulamadan
geirir. lkinde marifetteki mertebesini, ikincisinde melmet tavrn ler. Eflk olay yle aktarr:
Drsselm olan Badadda ems-i Tebriz, eyh Evhadddin Kirmnyi buldu ve ona ne ile
megulsn? diye sordu. O da: Ay leendeki suda gryorum buyurdu. Bunun zerine ems:
Boynunda ban yoksa, niin ban kaldrp onu gkte grmyorsun. Kendini tedavi ettirmek iin bir
doktor elde et. Bu sretle neye bakarsan gerekten baklmaya deer olan onda grrsn buyurdu. Bunun
zerine Evhadddin: Tam bir arzu ile bugnden itibren senin kulluunda bulunmak istiyorum dedi.
ems: sen benim arkadalma tahamml edemezsin dedi. Evhadddin: beni kulluuna ve
arkadalna kabul et diye srarda bulundu. ems: Badat pazarnn tam ortasnda herkesin gz
nnde benimle beraber nebiz (hurma arab) imek artyla kabul ederim dedi. Evhadddin: bunu
yapamam dedi. ems: benim iin hususi bir nebiz bulup getirebilir misin? dedi. Sonra ems: ben
ierken benimle arkadalk edebilir misin? dedi. Evhadddin: Edemem. Dedi. Bunun zerine ems
Ona: Erlerin huzurundan rak ol diye bard ve Ben sana benimle beraber arkadalk etmee
sabredemezsin demedim mi? (Musa-Hzr kssas, Kehf 18/74) diye bard ve: sen bunu yapacak adam
deilsin; nk sende bu istidd yoktur. Allahn sana bu kudreti vermediine ve haslarn kudretine mlik
olmadna sevin. O halde benimle arkadalk senin iin deildir. Bana arkada olamazsn. Btn
mrdlerini ve dnyann btn namus ve erefini bir kadeh araba satmalsn. Bu ak meydan erlerin
vebilenlerin iidir. Ve unu da bil ki, ben mrd deil eyh istiyorum. Hem de rastgele bir eyh deil
hakkati arayan kmil bir eyh. Eflk, II, 192. Tasavvuf trihinde mahbbperestlii veya hidbzilii
(cemil olanda cemli seyretmek) ile mehr olmu sflerden olan Evhadddin Kirmnyi ems ayn
zamanda bu fiilinden tr knamaktadr. Rivyetler iin bkz. Eflk, II, 205-6. ems, dier baz
Kalender dervilerinde grlen esrr imeyi ve gulmprelii (livt yapmak) iddetle tahkr etmektedir.
Nitekim Sultan Veled emse intisb ettiinde ems Ona yle demitir: Baheddnim haha yemez ve

404

Molla Cm, Yesev-Kbrev-Nakibend izginin kendisindeki etkisiyle

Necmeddin Kbrnn halfelerinden Baba Keml Cend ile Baba Ferec Tebrzyi
249

emsin eyhlerinden olarak kaydeder.

Nitekim ems Makltnda en ok etkilendii

iki ismin bunlar olduunu syler; fakat hibir ekilde Necmeddin Kbrdan bahsetmez.
Ancak Cm Nefehtta ve Harezm Mesnev erhinin mukaddimesinde Mevlnnn
irdet silsilesi Baba Kemlin mrdi olan ems-i Tebrz vstasyla Necmeddin
Kbrya erimektedir.

250

Devleth, ems-i Tebrzyi Anadoluya yollayann eyh Rkneddin olduunu

sylerken; Molla Cm, Baba Keml Cend olduunu ileri srer.

251

Eflk ve Sipehsalra

gre emsin Anadoluya ve/veya Mevlny bulmaya gelmesi Hakkn sevkiyle emse
gsterilen bir mhede netcesinde iken

252

ki bu rivyete gre emsin Mevlny

bulmas deil, Mevlnnn emse kendisini buldurmas n plandadr- dier trih

kaynaklarna ve bilhassa Devleth ve Molla Cmye gre emsin stdlarnn
sevkiyledir. emsin halkasna dhil olduu stdlarn kimliine baktmzda onlarn bir
ekilde Sultnul-ulem Bah-i Veledin yakn ve uzak evresiyle irtibatl olan kiiler
olduunu grmekteyiz. Nitekim eyh Rkneddinin silsilesi ayn Mevlevlik silsilesi gibi
Ebun-necb Shreverd yoluyla Ahmed Gazzlye ulat gibi, Baba Keml Cend de
bir rivyete gre Bah-i Veled gibi Necmeddin Kbr halfesidir ve halkasnda Mevln
ve ilesinin yakndan tand Fahreddin Irk bulunmaktadr. Btn bu ilikiler a
gsteriyor ki, emsin Konyaya gelmesi ve Mevlny bulmas tesdf olmayp,
Konyaya gelmeden nce ems ile Mevln arasnda her hangi bir karlama olmasa da,

249
250
251

252

asla livt yapmaz. nk bu iki ey, kerim olan Allahn yannda son derece yerilmitir. Eflk, II, 209.
A. Cm, Nefehtl-ns, 639.
B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 165 not 127.
Rivyete gre ems-i Tebrz Baba Kemlin sohbetinde bulunduu srada, Fahreddin Irk de,
ihbddin Shreverdnin halfelerinden olan Multanl eyh Baheddin Zekeriyynn emriyle orada
bulunmaktadr ve kendisine yz gsteren her feth ve kefi nazm ve nesir hlinde ifde ve izhr
etmektedir. Bu durum Baba Kemlin dikkatini eker. Zira Irknin aksine ems-i Tebrz hibir ey
izhr etmez. Bir gn Baba Keml:
-Olum emseddin, Fahreddinin aklayp durduu esrr ve hakkatlerden senin htrna bir ey
gelmiyor mu? Diye sorar. emseddin:
-Ondan daha ok esrr ve hakkat mhade ediyorum. Fakat onun bildii stlhlar bilmediimden
mhedelerimi onun gibi ifde edebilme gcn kendimde bulamyorum, der. Baba Keml bunun
zerine:
-Hak Sbhneh ve Tel sana yle bir arkada nasb etisn ki, evveln ve hirnin marifet ve
hakkatlerini senin adna izhr etsin. Hikmet rmaklar onu kalbinden diline aksn, harf ve ses elbiisesine
brnsn. O elbisenin ss ve naklar da sana ait olsun. A. Cm, Nefehtl-ns, 640. Nitekim
Mevlnnn Divndaki gazellerinin bir ou ems-i Tebriz adyla sona ermilerdir.
Eflk, II, 265.

405

253

ortak ilikiler anda bulunan iki kimsenin birbirini bulmas eklinde yorumlanabilir.

Dier taraftan ems ve Mevln ayn sf evrelerde bulunmalarnn bir sonucu olarak
birbirlerine yakn veya birbirlerini anlayacak tavrlara ship olduklar sylenebilir. Ancak
emsde glip olan neve melmet nevesidir. ems ile Mevlnnn yetime tarzlar ve
yaptklar faaliyet gz nnde bulundurulduunda aralarnda benzerlikler kurmak
mmkndr. Mevlnnn Muhakkik Tirmiznin yannda etin riyzetler geirmesi gibi
ems de Halepte medrese hcresinde 14 ay boyunca riyazette kalmtr.

254

emsin

ayrca mderrislik tecrbesi de vardr. Erzurumda ehrin melkinin ocuklarna mektep

hocal da yapmtr.

255

Mevln ems-i Tebrznin muhtelif ilimlerdeki vukfiyetini

yle tasvir eder: emseddinimizin nefisleri eli altna almak hususunda sann nefesi
gibi mbrek bir nefesi vardr. Kimy ilminde ei benzeri yoktur. yldzlar davette,
riyziyytta, ilhiyyatta, hikemiyytta, ncm bilgisi, mantk ve hilf ilminde,
nrenciytta onun iin fk ve enfste onun gibi bir ki yoktur szn sylerlerdi.
Fakat riclullahn sohbetine eritikten sonra hepsini defterden sildi, akl, nakl ilimlerden
256

syrld, tecrid, tefrid ve tevhid lemini seti.

Mevlnnn bu ifdeleri ems-i

Tebrznin bulunduu ve Ahmed Gazzlye varan silsilenin de iret ettii zere ems
ile Ahmed Gazzl arasnda bir tavr birliktelii olduunu gstermektedir.
ems-i Tebrznin Konyaya gelmeden nce amda bir sre sohbetinde
bulunduu ve Makltnda sklkla atfta bulunduu kimse eyh Muhammeddir. Bu
atflar aynyla Eflkde de bulunmaktadr. eyh Muhammedin kimlii zerinde
aratrmaclar arasnda bir tartma sz konusudur. Bazlar eyh Muhammedin, emsin
Badattaki eyhi eyh Muhammed Rkneddin Seccs olduunu ileri srmler ve
eyhl-ekber Muhammed bn-i Arab olamayacan, zira bn Arab gibi mehr bir
sfden emsin eyh Muhammed diye mutlak bir isimle bahsetmesinin imknsz
olduunu iddia etmilerdir. Eflk ise eyh Muhammedin amdaki eyh Muhammed
b. Arab olduunu sylemitir.

257

Eflknin bu belirlemesi Mevlevler dhil ounluun

kanaatidir. Nitekim modern dnemde ems zerine kapsaml alma yapan ve Maklt
253

254
255
256
257

ems ve Mevlny nceleyen bu ilikiler ann tm tarihsel ve dnsel detaylaryla ortaya konulmas
Mevlnnn sf tavrn ems kanalyla belirleyen yakn ve uzak evrenin belirlenmesi erevesinde
kanlmaz olmakla beraber, konumuz ems-Mevln ilikisinin tasavvuf mhiyeti ve bu mhiyetin
Mevlnya ynelik etkisiyle snrl olduundan tezimizde ele alnmas gerekletirmek istediimiz
maksaddan inhirf etmemize sebebiyet verecei dncesiyle sarf- nazar edilecektir.
Eflk, II, 264.
Eflk, II, 275.
Eflk, II, 201.
Eflk, II, 258.

406

nereden Muhammed Ali Muvahhid de eyh Muhammedin kesinlik derecesinde

258

Muhyiddin b. Arab olduunu belirtmektedir.

Mevlnya intikl eden emsteki sf tavrn belirlenmesinde emsin bn

Arabye ve tasavvuf dncesine bak olduka nem arzetmektedir. bn Arab,
emsin doumundan yaklk 20 yl nce 1165te spanyada domu, 1202-1204 yllar
arasnda Mekkede iken Seluklu Sultan Gyseddin Keyhsrevin vezirlerinden
Mecddddin shk ile tanm, Onun daveti zerine 1210 tarihinde Konyay ziyrete
gelmi ve vezirin veft zerine dul kalan eiyle evlenmi; Sadreddin Konev vey
ocuu olmutur. Daha sonralar ama intikl eden bn Arab Slihiyyede veft
edinceye kadar kalmtr. ems, bn Arabnin halkasna Salihiyyede katlm ve
aralarnda bir dizi muhvereler gereklemitir.
ems-i Tebrz, bn Arabden hem Makltnda hem de Maklttan nakleden
Eflk menkbnmesinde vgyle ( = ulu ve muhteem insan, =
sempatik,derdda = mnis, hogrl) bahsetmektedir.

259

emse gre eyh

Muhammed tasavvuf hakkatleri ifde etmede eine az rastlanr sfilerdendir ve ems

kendisinden ok ey rendiini belirtmektedir. Ancak emse gre bn Arab nbvvet
yolunu ya da Hz. Peygambere tbi olmada eksiklik iindedir. ems-i Tebrzi bunu u
ekilde aktarmaktadr: eyh Muhammed b. Arab amda Muhammed bizim
perdedrmzdr. Diyordu. Ben de: Kendinde grdn eyi niin Muhammedde de
grmyorsun, herkes kendi kendinin perdedrdr. Dedim. Bunun zerine bn Arab:
hakkat ve marifetin olduu yerde davet nasl olur ve nerede yap, yapma denilir dedi.
Ben: bu fikrin onun olduunu syledim. u teki fazilette fazla idi. Bu senin onu inkr
ve tasarrufun davetin ta kendisi deil midir? Madem ki sen davet ediyorsun ve davet
etmemek gerekir diyorsun! dedim. eyh Muhammed derin bir adam olmasna ramen
Hz. Peygambere uymuyordu. Biri bana: O Hz. Peygambere uymann ta kendisidir.
Dedi. Ben: Hayr. O Hz. Peygambere uymazd dedim. eyh Muhammed ok defa
rk ve secdede bulunuyor ve erat ehli bir kulm diyordu; fakat onun Hz.
Peygambere uyduu yoktu. Bana ok faydas vard, fakat onun Peygambere uyduu
yoktu. Fakat bu fayda sizden ona ondan da size olan faydaya hi benzemez. akl ta ile
inci (Mevln) arasnda byk fark vardr. Yine eyh Muhammed ok defa: falan hata
yapt, filn hata yapt. Derdi. Onu hata yaparken grdm ve ok defa (hatasn) ona
258
259

Muhammed Ali Muvahhid, ems-i Tebrz, 100-103.

ems-i Tebrz, Maklt, 299.

407

gsterirdim. O ban ne eer ve : olum bana kuvvetli bir kam vuruyorsun, yani beni
ok hzl sryorsun derdi. eyh Muhammed bir dadr, da. Benim bunda (onun
hatasn gstermede) hibir garazm yoktur. Nihyet bu ileye ve zikre bak, onlarda
Muhammede uyma hi var mdr? Evet Musaya ile iin iret vard. Fakat Musann
istemeye cesret edemedii Muhammede uyma nerede? Bilkis O, Tanrm beni onun
260

terkisine bindir ve Beni Muhammedin mmetinden yap (Arf 7/139) derdi.

ems-i Tebrz Konyaya gelmeden nce bn Arab ile amda kald gibi,
Konyada kendisi hakknda fitne knca yine ama gidip bn Arabnin yannda
kalmtr. Nitekim Divn- Kebrdeki Mevlnnn bir beyti hakknda beytin bn
Arabye mi yoksa emse mi taalluk ettiine dir bir tartma vardr:

(amda Cebel-i Slihiyyede gevherden bir kn vardr; biz o gevherimizden
am derysnn garkyz)
bn Arab ile Mevln dnceleri arasndaki irtibat veya irtibatszlk
etrafndaki tartmada Mevlnnn bn Arab dncesiyle irtibatl olduunu savunanlara
gre (msl. Ahmed Avni Konuk) yukardaki beyitte kastedilen cebel-i Slihiyyede
261

medfn ulm-i lednniyye gevheri bn Arabdir.

Oysa Abdlbk Glpnarlya gre

beyitte kastedilen ems-i Tebrzdir. Zira ems Konyadan ayrldktan sonra ama
gitmi ve Mevln emse duyduu hasretinden dolay bu beyti rd etmitir.
emsin bn Arabye ynelik dncesi iki boyutludur: ncelikle bn Arab
hakkati arayan kimse olarak tasavvuf dncede esiz bir sfdir. Ancak Peygambere
tb olmada ve zellikle namaz, zhidne hayatn gerekliliklerini yerine getirmede ve
262

erati tkip etmede eksiklikler iindedir.

Aslnda emsin seyahatleri boyunca

karlat sflerde arad temel problematik nbvvet-velyet konusudur. emse gre

nbvvet her bakmdan velyetten stndr. Nitekim emsin Mevln ile ilk
karlamasnda Mevlnya ynelttii Bayazid-i Bistm mi yoksa Hz. Peygamber mi
daha stndr? sorusu bu konuya taalluk etmektedir. Bir dier ifdeyle ems-i
Tebrzye gre bir sf mrifette ve lednn ilimlerde ne kadar stn olursa olsun mizn
260
261
262

Eflk, II, 258-9.

A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, I, 46-7.
A. Glpnarl, emsin de namaz klmada eksiklikleri olduunu iddia etmektedir. Konya Mzesi 2155de
kaytl Maklt nshasnn sonundaki emsin baz ifdelerine dayanarak hkmde bulunan Glpnarl
te yandan emsin bu ifdelerini aktarmamaktadr. A. Glpnarl, Mevln Celleddin, 58-9.

408

erata mtbat olduu iin mzanda dengesizlikte bulunan bir kimse kendisine iktid
edilmeye mnsip deildir. Bu anlamda Fahreddin Rz de ki Rz hakkndaki emsin
deerlendirmeleri bn Arabye dair menkbesinden hemen nce gelmektedir ve ayn
konunun devm mahiyetindedir- Hz. Peygambere Muhammed-i Tz dedii iin
mrted ve zndk saylmaya lyktr.

263

emsin Sultnul-ulemdan gelen Rz

muhlefetine katlmas Onunla msv tavra ship olduuna iret eder.

Aslnda

emsin

bir

Horasan

Melmetsi

olduu

gz

nnde

bulundurulduunda muhtabnnn tavrna kar bir kar-tavr gelitirdii sylenebilir.

yet muhtabn sf tavr, bn Arab rneinde olduu gibi velyetin gereklilii olarak
ilm-i ilhde yetkinlemekse, ems bu tavrda erat ve tarkatn eksikliini sz konusu
ederek tavr erat-tarkat-hakkat diresinde ikml amac gtmektedir. Mevln ile
Konyadaki ilk karlamasnda da ayn durum sz konusudur. Mevln emse: zhd,
riyzet ve eratin edeblerinden baka bir ey var m? deyince; ems: bu hibir eydir.
lim malumu bilmeyi gerektirir. eklinde muhakkik sfler tavrnca bir cevap
vermektedir. Bu bir nevi eynn zdlarla kim olmas gereinin ems tarafndan
tatbkidir.ems yle demektedir: insanlar zenginlii isterse sen fakirlii, insanlar izzeti
isterlerse,

sen

zilleti

264

Melmet

iste.

tavrndan

dolay

ems,

Konyann

265

Kadzdelilerince knand gibi , marifeti az olan dervilerce de tenkide hatta

Konyadan gmeye marz braklmtr.

266

Ahmed Yaar Ocaka gre ems-i Tebrz, Anadoluda yksek zmre

Kalenderliinin temsilcilerinden biridir.

267

Ocaka gre emsin Kalender olmasnn

ipularndan birisi, bizzat Mevlnnn kendisinde aka mhade edilen Kalenderlie

263
264
265

266
267

Eflk, II, 257-8.

Eflk, II, 213.
Eflk rivyet eder: bir gn kskan fakhler inkr ve inatlar sebebiyle Mevlndan: arap hell midir
veya haram m? diye sordular. Onlarn maksad emseddinin erefine dokunmakt. Mevln kinye
yolu ile: isen ne kar, nk bir tulm arab denize dkseler deniz deimez ve denizi bulandrmaz.
Bu denizin suyu ile abdest almak ve onu imek caizdir. Fakat kck bir havuzu phesiz bir damla
arap pisletir. Bylece tuzlu denize den her ey tuz hkmne girer. Ak cevap udur ki, eer Mevln
emseddin arap iiyorsa her ey ona mubahtr. nk o deniz gibidir. Eer bunu senin gibi bir kahpenin
kardei yaparsa ona arpa ekmei bile haramdr. buyurdu. Eflk, II, 216.
Eflk, II, 270-1.
A.Yaar Ocak, Anadoludaki Kalender zmreleri iki gruba ayrmaktadr: birincisi popler kalenderler
dedii mrleri seyahatla gemekle birlikte, acayip kyafetlerle dolaan, esrr ekip afyon kullanan,
geimini dilenerek salayan, ak arazide yatp kalkan, ehir meydanlarnda ellerinde def ve englerle
raks eden kiilerdir. Kaynaklarda Cavlkler ve Babler eklinde tabir edilen zmredir. kinci zmre ise
bir ekilde ilim tahsili grm, vahdet-i vcd nevesine sahip, nisbelerinden anlalaca zere
Anadoluya Mvernnehir zerinden gelmi sflerdir. ems-i Tebrizi, Evhadddin Kirmn, Fahreddin
Irk tarafndan Anadoluda bata gelen temsilcileridir. Ancak Ocak, emsi bu zmreye dhil ettii halde
Mevlny dhil etmemektedir. A. Yaar Ocak, Kalenderler, 62-75.

409

sempati ve hayranlk duymasdr. Onun Kalenderlere kar byk bir sempati besledii
Ebbekr-i Niksr-i Cavlk ve Hac Mbrek Haydr gibi Kalender eyhleriyle yakn
temasndan anlald gibi, bizzat kendi eserleri olan Mesnevsinden ve Dvn-
Kebrinden de belirgin bir tarzda sezilmektedir.

268

Ocaka gre dier bir ipucu emsin

seyahatleri esnasnda sk sk kalender zviyelerine uramaya itina gstermesi, oralarda

sem yinlerine katlmasdr.

269

Abdlbki Glpnarl ise, ems-i Tebrznin kyafetinden

tavr ve hareketlerine, dncelerinden insan ilikilerine varncaya kadar tipik bir

Kalenderiyi andrdn, eyhi Ebbekr-i Sellebfn da tipik bir kalender olduunu
syledii halde emse Kalender demeye tereddt eder. nk Ona gre Kalenderlerin
esrr ime adeti onda bulunmad gibi ems-i Tebrznin buna bizzat kar ktn
dolaysyla onun ancak bir melmet olabileceini belirtir.

270

te yandan Eflk ilk

Mevlev zmresinin Kalenderlerle iliki iinde olduunu, Mevlnnn cenaze arabasn

eken yedi kzden birinin Kalenderler tekkesine kurban edilmesi iin gnderildiini
belirtir. Tokat Niksardaki Kalenderler Tekkesinin banda Eb Bekr-i Cavlk vardr.
Cavlk Mevln hakknda yle der: Onun urunda canmz kurban etmemiz ve
katrmz satp ziyafet vermemiz gerekir. Onun kzn miskinlerden ve fakirlerden
271

esirgeyip tamah etmemiz erlie sar m?

A.Yaar Ocakn btn bunlar belki ems-i Tebrzye bir Kalender telkk
etmee tam anlamyla yetmeyebilir; ancak O baka sf mereblerinden ok Kalenderlie
yakndr ifdesi emsin sf tavr hakknda ipular vermekten teye gitmemektedir. u
iki eyi ncelikle birbirinden tefrik etmek gerekir ki, bir sfnin kalender mereb olmas
ile popler veya yksek Kalender zmre ierisine dhil edilmesi ayn eyler deildir.
ems, Mevln ve bata smail Ankarav dhil olmak zere takipileri de Mevlev
dnce ve erknn bir gerei olarak kalender mereb tavra ship olmakla birlikte
Kalenderler zmresinden deerlendirmemek gerekir. Bu itibarla emsin malum ahvl
ve efliyle gerek Kalenderler (popler Kalenderler?) zmresinden olmad akken,
baz ipular ile zmre niteliinde Yksek Kalenderlere dhil edilmesi kanaatimizce ar
bir yorum ve tasniften ibrettir. emsin kalenderlerle ayn mecliste sem yapt Eflk
de gemektedir. Ancak rivyete gre kalender derviin hrkasnn sem esnasnda emse
ftursuzca dokunmas zerine ems meydan terkeder ve Kalender dervi sonrasnda can
268
269
270
271

lgili beyitler iin I. blmdeki smail Ankaravnin Meihat Hayat ksmna bkz.
A.Yaar Ocak, Kalenderler, 79.
A. Glpnarl, Mevln Celleddin, 61-65.
Eflk, II, 168.

410

verir.

272

te yandan emsin kyfeti Kalenderleri andrsa da onlar gibi ihr-darb

yapmaz. Hsl emste kalender mereblik sz konusu olmakla beraber bu mereb onu
Kalender tanmlamas iine sokmamza imkn vermemektedir. Glpnarlnn emsi
kalenderden daha ok melm sfatyla tanmlamas daha doruya yakn bir
tanmlamadr. Ancak Glpnarlnn emsdeki melmlilik karm esrr imedii iin
kalender olmamasnn zorunlu sonucu ve Menkb-i Hce-i Cihna dayanan daha
muahhar kaynaklardan mlhemdir. Oysa emsde glip olan sfi tavr melmet tavrdr.
Bu tavra ship olmas seyahatleri boyunca grt Horasan melm eyhlerinden
kendisine intikl etmitir. Onun yapt seyahatleri de seyyah Kalenderlerin fiili
snflamasna sokmamak gerekir. emsin belirttii gibi seyahati bir dost ve hakkat
yolda aramak gayesiyle yapmakta ve sohbetinde bulunduu eyhlerin tavsiyesiyle
yrtmektedir. Dier taraftan melmet tavrnn bir gerei olarak gittii yerde eitli
knanmalara uradnda fitne kmamas iin baka bir yere getmek zorunda
kalmaktadr. Hsl ems-i Tebrznin melmetlii smail Ankaravnin de belirttii gibi
ihls anlamnda bir melm tavrdr. Bu tavrn iktizs uyarnca ems ihlstan uzak bir
muhtabn davranyla karlatnda bu davrann kemle erdirmek zere klasik
sflerin uygulad dbn gayrna muhtabn ihlssz alkanln tersine evirmek
zere yntemler sunmaktadr. emse gre ihls zhir ibdetler dhil her tr riynn
bulunduu davranlardan uzaklamaktr. Bir an dnmek altm yl ibdet etmekten
daha hayrldr. Bu dnmekten maksad, sdk derviin huzuru ve ihlsdr. nk o
ibdette hibir riy yoktur. phesiz o huzurun bulunmad zhir ibdetten daha
273

hayrldr.

diyen ems, Mesnevde de izilen mrid-i kmil prototipi uyarnca

muhtabn marifette yakn ilme, davranta ihls anlamnda kemle sevkeden bir melm
sfdir. hlsn ise yegne siki ise emse gre ilh aktr.
ems-i Tebriznin tasavvuf anlay her ne kadar bn Arab ile grmelerde
bulunmu olsa da tasavvuf konular entelektel dzeyde tahll ve tahkk etmekten
uzaktr. zellikle Makltna ve Eflknin Onun grlerini ihtiv eden rivyetlerine
baktmzda tasavvuf konular kitb deil daha ok ifh bir kltr erevesinde tahsil
ettiini grebiliriz. Zira Makltaki referanslarn byk ounluu sohbet ettii eyhlerle
veya

baz

kimselerle

bulunduu

esnada

konuulan

konular

hakkndaki

deerlendirmelerinden ibrettir ve manzm ve mensur tasavvuf literatrne atflar yok

272
273

Eflk, II, 207.

Eflk, II, 253.

411

denecek kadar azdr. Nitekim karsnda hadis, tefsir ve hikmete dir gemi sflerin
szlerinden bahsedildiinde: bu szler, o zamanda yayan ve her biri kendi asrnda erlik
makamnda oturan erlerin szleridir. Onlar kendilerine gelen hallerden anlatrlard.
Madem ki bu asrn erleri sizsiniz, o halde sizin srlarnz ve szleriniz nerede?! eklinde
274

karlk vermitir ki , Mevlnnn her gn yeni bir eyler sylemek lzm cancazm.
beytini hatrlatr. ems bununla beraber baz konularda Mevlnnn ve ilesinin de etkisi
altna alan Sennin beyitlerinden istihdlarda bulunduu gzkmektedir. Bu da
Mvernnehir sf tavrnn bir yansmasndan ibrettir. Mevln her ne kadar emsin
zhir ve btn ilimlerine vkf olduunu sylese de, ems bu ilimleri tahsil ve tedris
etmeyi terketmi ve bir mrid-i kmil olma vazfesini deruhte etmitir. zellikle Mool
basknlarnn Ortadou ve Anadolu corafyasn maddi ve manev adan ykma uratt
bir dnemde byle bir vazfeyi stlenmek ems iin bir sorumluluk gereidir. Bu
gereklilik muhatabn bulana kadar Onu Anadoluya kadar srklemitir.
Bir Horasan melmetsi olarak emsin tavr, ilk dnem sfleri ile benzeecek
lde insan zellikle fiil ve amel dzeyinde ird ve slka sevketme tavrdr. Bu
anlamda tasavvuf mesile dir kendisinde soru sorulduunda, meseleyi muhakkik sfler
gibi hem nefsl-emirde hem de meselenin gerektirdii tarzda irtibatlaryla vaz etme
yntemine ship deildir. Zira emsin muhtab olduu toplumsal kesimi gz nnde
bulundurduumuzda, bu kesimin sf olmakla beraber tasavvuf hakknda daha ifh
bilgilere ship esnaf kesimi olduunu grmekteyiz. ems, bu kesimle karlatnda
onlarda eksik olan ilm ve amel yn ikml etmeye matuf olarak irdda bulunmaktadr.
Bu ayn zamanda Hz. Peygamberin tavrdr ki, emsin Hz. Peygambere ittibya her
eyden daha ok ehemmiyet vermesinin sebeblerinden biridir.
emse gre tasavvufun asl konusu insandr. Bir topluluk lemin ezel olup
olmad hakknda konumakta iken, ems hiddetli bir ekilde lemin ezelliinden sana
ne? Sen kendi ezelliini akla, sen ezel misin yoksa hdis mi? diye kar kar ve
devmnda: sende olan u kadarck mr, lemin ezel olup olmadna deil, kendi
hlini incelemeye harca. lemden maksat iyi ilerin olmasdr. Her iyi i can huzurunun
sebebidir. Can huzuru ise Allaha muhta olmaya ve itikada sebeptir. Sende yzbin fenli
ilim olsa da, amel olmadka, Allaha muhta olmadktan ve hirete itikad etmedikten
sonra bunlarn hibir kymeti yoktur. eer sende iyi amel olup da hibir ilim olmazsa,
ister Arap ol, ister Trk ol bu iyi amel dnya ve ahirette eref ve izzete sebep olur. Herkes
274

Eflk, II, 225.

412

ilim ve fayda arar. Sen dosttan iyi amel elde etmek iin iyi amelin peinden ko. Zira z
budur. Kabuk da ilimdir. Allah ara istiv etti yeti niin sylenmitir. Biz istiv etti
szne niteliini aratrmadan, nasl olur demeden iman ve dikkatle aratrmakszn itikad
275

ettik.

Tasavvuf mevz ve meseleyi zihn seviyede tahkk etmekten uzak olan emse
gre mevz ve mesele Mevlnnn Mesnevde yapt gibi fiil ve hiss seviyede
anlatlr. Anlatmda ise sadece muhtabn olmas gerekene ird amalanr. Kendisine
marifet nedir diye sorulduunda yle cevap verir: marifet gnln Allah ile diriliidir.
Diri olan ldr. Bu diri senin vcdundur. l olan dirilt, bu da sebin kalbindir. Hzr
gib et, o da dnydr. Gibi hzr et, o da hirettir. Var olan yok et, o da arzudur. Yok
olan var et, bu da senin niyetindir. Marifet kalpte, ahdet dildedir. Eer cehennemden
kurtulmak istersen hizmet et. Cennet istersen niyet et. Eer Tanry istersen yzn Ona
evir ki o anda onu bulasn. Beni tanyan bana ynelir, beni isteyen beni arar, beni arayan
beni bulur ve benden bakasnn yzne bakmaz.

276

Mevln dncesine paralel bir

ekilde lemdeki eynn zdlarla kim olmas ve Tanrnn tm ztlklar kendisinde cem
etmesi (cmiul-ezdd) ilkesine binen ems, marifeti diri olmak-l olmak, hzr-gib,
dny-hiret, var olmak-yok olmak, kalp-dil, cennet-cehennem temsl dikotomileri ile
zh eder. marifet buna gre bu zdlklarn tesine geip Hakkn Ztndan kinye olan
ddr bulmaktr. Nitekim emse gre en yksek hikmet ki riflerin hikmetidir- ddr
hikmetidir. Ddr ile kastedilen Tanrnn vechi yani Ztdr.
emsten tevhd nedir diye sorulduunda mrid-i kmil kimliini bir
perdedrlk grevi zerine telmhen: eyhten byle bir ey sormak bidattir. eklinde
cevap verdikten sonra hitb (yet) delillerle tevhdin, her eyin Tanrdan, Tanr ile kim
277

olduunu ve yine Tanrya dneceini bilmek olduunu syler.

ems-i Tebriz tasavvuf felsefesine dair meselelerde kendinde tutarl teorik

aklamalarda bulunmaktan uzaktr. Onun iin temel sorun slikin pratiki kavrama ve
uygulamada derinlemesidir ve teori ancak bu amaca hizmet ettii lde deerlidir.
Mesela muhakkik sfler arasnda yaygn bir dnce olan Tanrnn kabiliyetlere gre
tecelli etmesi prensibini ontolojik-epistemolojik adan ortaya koymayp, prensibin
eletirisini yapmaktadr. ems prensibi tartlma mevzsundan soyutlayarak, seyr
275
276
277

Eflk, II, 242-243.

Eflk, II, 231-2.
Eflk, II, 222.

413

slka hibir kbiliyeti olmayan (yokluk) insann kmil bir kii yaplmasna irc eder.
emse gre ol deyince oluverir (Bakara 117) yetinin hkmnce hibir kimsenin
kbiliyetten dem vurmas sz konusu olamaz. Nitekim Mevln da Mesnevde eer
Tanrnn iinde kbiliyet art olsayd yok olan hibir ey var olmazd (V, b.1542)
diyerek emsin bu dncesini nakletmektedir.

278

Bir dier mesele olan Tanrnn

czleri bilip bilmemesi meselesidir. ems konuyu ilhiytn umr-i mme konularndan
biri olan kll-cz ilikisinin analizi balamnda deil, insan unsuru temelinde ele alr:
peygamberlerin, vellerin, sofilerin alp canlarn karmalar, hep bunun iindi ve hep
bunu aradlar. Bunlarn hepsi bir insandr. Kendini bilince hepsini bilir (men arefe
nefsehu fekad arefe rabbehu). Niyaz da kahr da sendedir. yarabbi sen benim kavmimi
hidyete ulatr. nk onlar bilmiyorlar yetindeki kavimden maksad, benim kavmim
yani czlerimi hidyete ulatr demektir. Czler bu kfirlerdi., fakat onun czleri idiler.
(yi kt herkes derviin czdr. Eer byle olmazsa dervi olmaz.) Eer cz
olmasalard o ayr, mstakil kalrd. Kll nasl olurdu. Tanr kllyt bilir, fakat
cziyyt deil sznde mdem ki kllyt demitir, o halde hangi cz klln dnda
279

kalabilir. Tanr gerei herkesten daha iyi bilir.

emseddin-i Tebrznin melmet tavr klasik eyh-mrd ilikisine farkl

baknda da ortaya kmaktadr. ems kendisini ilk yetitirenin Tebrizli Eb Bekir
278

emsin bu dncesi Mesnevde tecelli kbiliyetlere gre deildir adnda mstakil bir balk
oluturmutur. Mesnevdeki beyit yledir: bu gnln slah olmasna are, insan halden hale dndren
hakkn ihsan ve ltfudur. Onun atasna da kabiliyet art deildir. belki kabiliyet olua art onun ltuf
ve ihsanda bulunmasdr. Hakkn atas lbb (z) ve kabiliyet deridir. Ankarav tecellnin kabiliyetlere
gre oluunu feyz-i akdes- feyz-i mukaddes doktrinine gre u ekilde ortaya koymaktadr: Hakkn feyz
ve ihsan insann kabiliyeti zere mevkf deildir. nsann kabiliyet ve istidad Hakkn at ve cduna da
art deildir. Bilakis kabiliyetin art Hakkn feyz ve atasdr ki, insana kabiliyet ve istidadn Hakkn
atas verir. Zira kaziyye byledir. lahi ihsan lbb gibidir. Kabiliyet ise kabuk/kr gibidir. Kabuk ise
zden hasl olur ve onun vastasyla zuhura gelir. ayet burada bir itiraz vaki olur. tiraz udur: meayih
Hak insana kabiliyyetine ve istidadna gre tecelli eder ve Hakkn atas insann zati istidadna gredir
derler. zellikle eyh-i Ekber Fuss ve Fthtta syledikleri bu ekildedir. Dolaysyla Mevlanann
bu dncesi ile bn Arabinin dncelerini nasl tevfik etmek gerekir? Bu itiraza u ekilde cevap
verilir: Hakkn iki tr feyzi vardr: feyz-i akdes ve feyz-i mukaddes. Feyz-i akdes ilahi Zattan ayn-
sabiteye gelen feyzdir ki, evaib-i kesireden mnezzeh ve mberrdr. Bu feyzin misali, gne
kursundan muhtelif zcaceye gelen nur gibidir. Feyz-i mukaddes herkesin ezeli istidadlarna mnasib
ayan- sabiteden ruhlar zere gelen feyze derler. Bu feyzin misali ise muhtelif zcacedir. Evin ierisine
den eitli renklerdeki nurlar ve muhtelif renkler gibidir. Feyz-i akdes kabiliyet it eyler. Bu feyze
asla kabiliyet art deildir. Feyz-i akdes asla kabiliyete mevkf deildir. Ancak feyz-i mukaddes
herkesin ezeli istidadna gre olur. Bu feyze gre kabiliyet art olur. Meayihin Hak herkesin kabiliyet
ve ezeli istidadna gre feyz eder demelerinden murad feyz-i mukaddese gredir. Hz. Mevlanann
Hakkn feyzi istidad ve kabileyete gre deildir buyurmalar feyz-i akdese nisbetle olur. Bu feyze
kabiliyet art deildir. Belki kabiliyet ve istidad bu feyz-i akdesden hasl olur. Dolaysyla Hak bir
kuluna kabiliyet ve istidad yok iken ona kabiliyet verip ondan sonra onun vcudundan nice mucize ve
kudret zuhura getirir. Mucize ve kerametler sebeplerden ve o eylerin haddizatnda kabiliyeti
olduundan deildir. Bilakis Hakkn tasrifindendir. . Ankarav, erh-i Mesnev, V, 365-6.

279

Eflk, II, 239-240.

414

Sellebf olduunu, ancak kendisine hrka vermediini sylemektedir. Hrka giymenin

sohbette bulunmak anlamna geldiini vurgulayan ems, bu sohbetin ryasnda Hz.
Peygamber ile gerekletiini sylemekle bir nevi veys olduunu da aktarmaktadr.
ems mevcd eyhlerin madd ve mnev otoritesini kolaylkla tanyan birisi deildir.
bir ok zel dervi grdm ve onlarla arkadalk kurdum. Sylediklerine ve amellerine
gre gerei sahtesinden ayrlmaktadr. Onlar vlmeye deer ve zel olmadka
280

mtevazi kalbim onlara meyletmeyecek. Bu ku her yemi gagalamayacak.

ems,

Sellebfn veftndan sonra bir eyhden ziyde dost aramak iin seferde bulunduunda
karlat dervi ve eyhleri eitli testlere tb tutmaktadr ki, zellikle eza ve cefaya
katlanan dostla iyi ve ktnn tesinde bir hakkat aray tahakkuk etsin. Makltta der
ki: Kime k olursam ona sknt ve eziyet veririm. yet bu sknty maukum kabul
ederse, onun kucanda bir top gibi yuvarlanrm. man ve dindarlk denilen ey be
yandaki bir ocukla oyun oynamaktr. Daha sonra o ocuk sana inanr ve sana k olur.
281

u var ki gerek ey sknt vermektir.

Bu itibarla ems melmet tavrnn bir gerei

olarak sosyal konvansiyonu ykmak adna her hangi bir nifk davran sergilemez. yet
bir an nifk davran yapmadan yaarsan, mslmanlar sana asla selm vermeyecektir.
Bidyetten nihyete kadar mnfklk yapmadan sflere kar dim hakkat zere amel
etmeye gayret ettim.

282

emsin bu sf tavr baz muhfazakrlarca tepki ile

karlanmtr. Ancak Onun kendi tabiriyle sylediklerini ve yaptklarn anlayacak kendi

tabiriyle kble aray devm etmi ve sonunda Mevlny bulmutur. ems
Makltnda bu arayn yle tahkiye etmektedir: yurdumdan ayrldmdan beri tek
bir eyh ile dahi karlamamtm. yet Mevln kabul etse O giydiren bir eyh olurdu.
Fakat O hrka giydirmemitir. yet ona insanlar gelse ve onu bize hrka giydir ve
samz kes diyerek talepte bulunsalar, bask karsnda bunu yapard. Bu birinin gel ve
benim mrdim ol demesinden ok farkl bir eydir. eyh Eb Bekir Sellebfn hrka
giydirme alkanl yoktu ve eyhimden byle bir ey de almadm. Benim iin bir ey
vard, o da o eyi yurdumdan ayrlp bulmakt. Ancak bulamamtm. Bununla beraber
dnya asla velisiz kalmaz. Gerek eyh alcsnn farknda olmad halde hrka ve
tedbrde bulunma melekesi veren ve sonra lendir. Ben ne eyhimi buldum ne de
kendisine bir ey sylendiinde cedel yapmayan bir kii. yet bir kii ki cedel yapyorsa
o eyhlie yz bin yl mesafe kadar uzaktr. Mevln dnda gerek eyh niteliinde
280
281
282

ems-i Tebrz, Maklt, 784.

ems-i Tebrz, a.g.e., 219.
ems-i Tebrz, a.g.e., 778.

415

sahip bir kimse bulamadm. Bu nitelikteki bir kiiyle dostluk yapmak iin Halepten
dndm. Bana baban lmek zere. Seni grmek iin mezarndan kalkt ve Tel-beire
(Halepe 30 km. uzaklkta bir yer) sadece seni grmek iin geldi. Gel ve lmeden nce
onu bir kez olsun gr. Dediklerinde syleyin ona, lsn, ne yapabilirim ki? diye cevap
283

verdim. Sonra Halepi terkettim ve Mevln ile dostluk iin Konyaya geldim

ems, Evhadddin Kirmnyi kendisine dost semede reddettikten sonra

Kirmnye yle seslenir: senin elinden bir i gelmez. Sen benim latf dostum deilsin.
Benim dostum ancak Baheddin-i Belhnin olu olabilir. emsin bu ifdesi Sultnululemy muhtemelen Kbr halfesi Baba Keml Cend/Hocend vastasyla ve de
Mvernnehirde hretine binen nceden tandnn bir gstergesidir. Bu tanklk
vastasyla Mevlny bulmas sz konusudur. Bu itibarla ems ile Mevlnnn
karlamas gnmz literatrnde teatral bir ekilde resmedilen tesdf bir karlama
olmayp, ayn ilikiler a ierisinde bulunan iki kiinin karlamas mahiyetindedir.
emsin ilkin Mevlnya amda m yoksa Halepte mi karlat hususunda gr
ayrlklar bulunmaktadr. Nitekim Mevln am ve Halepte ilim tahsli iin 7 yl kadar
kalmtr. lk karlama Eflkye gre Konyada deil amda vuk bulmutur. Eflk
kaydyla bir gn Mevln amda halkn arasnda emsin elini yakalar ve ona: Dnya
sarrf beni anla der. ems bu szn etkisiyle istirka kaplr. Kendine geldiinde
Mevln geip gitmitir.

284

B.Firzanfer farkl rivyetleri deerlendirdikten sonra

Makltta geen Mevlndan 16 yldan beri ydigr olarak saklyorum, mahlklar

sret yznden zm tneleri gibidirler, sktnz zaman ksede hibir tane kalmaz.
Szne binen mlktn ilk defa Halepte olduunu ileri srer. Zira Mevlnnn
Halepte ikmeti, ems ile sohbet etmesinin son senesine kadar yaklk 16 yllk bir
285

zaman vardr (630/1233-645/1247).

Daha sonra ems Halepte iken Konyaya gitmeye

karar verir.
ems ile Mevlnnn Halepten sonra Konyadaki ikinci karlamasna dair
tarihi kaynaklar muhtelif rivyetlerde bulunmaktadrlar.
287

mhiyeti soru-cevap diyalou eklindedir.

283
284
285
286

287

286

Rivyetlere gre karlamann

Diyaloglar farkl olmakla beraber ayn

ems-i Tebrz, a.g.e., 756.

Eflk, II, 193.
B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 185 not 153.
Eflk, Devletah, Nefehtl-ns, Kevkibl-muzia, bn Battta ve Sultan Veledde geen rivyetler ve
deerlendirmesi hakknda bkz. B. Firzanfer, a.g.e., 176-184.
Rivyetler arasnda sadece bn Battuta rivyetine gre karlama soru-cevap diyalou eklinde tahakkuk
etmektedir. rivyete gre Mevln balangta, slm hukuku ile uraan bir fakih ve mderris idi.

416

mhiyetin farkl tezhrleridir. Farkl tezhrler ayn anda ya da farkl zamanlarda ortaya
kabilecei gibi, rvlerin ayn mhiyete farkl bak alarnn yansmas olarak da
meydana geldii sylenebilir. Buna gre soru-cevap ya da Hegelyan ifdelerle tez-antitez
diyalounda ki zhd, ak ve melmet ile vahdet-i vcd dncesinden ibret sentezi
gerekletirecek olan daha sonralar Mevln olacaktr- emsin sorular melmet tavrnn
iktizs zere Mevlnda varolan sfi tavra ynelik kar-tavr gelitirmek amacna
matufdur. emsin sorular ve Mevlnnn cevaplar 3 grupta toplanabilir:
a) Soru: Hz. Peygamber biz seni lyk- vechiyle bilemedik buyururken,
Bayezid-i Bistm ben kendimi tenzih ederim. Benim nm ne byktr. Ben
sultanlarn sultanym. Diyor. O halde Hz. Peygamber mi byk yoksa Bayezid mi?
Cevap: Eb Yezidin susuzluu bir yudumla dindi ve suya kandndan dem vurdu.
Onun idrk testisi o kadar suyla doldu. O nur da onun evinin penceresinin bykl
nispetinde ieri girdi. Hz. Peygambere gelince, O mthi bir suya doymamazlk
hastalna tutulmutu. Susuzluk iinde susuzluktan ii yanyordu ve onun mbrek
gs: biz senin gsn amadk m? (nirh 1) erhiyle Allahn arz genitir
(Zmer 10) hline gelmiti. Tabii bunun iin susuzluktan dem vurdu ve her gn daha ok
yaknlk istedi. Bu iki davadan Mustafann ki (a.s.) daha byktr. Bayezid Hakka
ulat iin kendini o nurla dolmu grd ve daha ok bakmad. Mutafaya (a.s.) gelince
o her gn onu daha ok gryor, daha ok ilerliyordu. Gnden gne ve saatten saate
Allahn hikmet, kudret ve ululuk nurlarn daha ok gryordu. Bundan dolay biz seni
288

lyk- vechiyle bilemedik dedi.

b) Soru: Nefsle mchede, riyzet ve zhir ilimlerle megl olmaktan

maksadn nedir? Cevap: eratn Snneti ve edepleri yolunda gitmek. emsin cevab:
Bunlarn hepsi d yz (kr)dr. Mevlnnn II. sorusu: Bunun ilerisinde olan
nedir? emsin nih cevab: ilim odur ki, malma eritirsin.

289

c) Soru: Bu okuduun kitaplar nedir? Cevap: Sen bilmezsin. Kitaplar

288
289

Konyadaki medresesine talebeler toplanrd. Bir gn medreseye helva satan birisi geldi. Banda bir
tabak ierisinde para para kesilmi olduu halde helva vard. Bunlarn her parasn bir paraya satard.
Tedris meclisine geldiinde eyh taban getir dedi. Helvac bir para alp eyhe verir. eyh de eliyle alp
yer. eyhden bakasna bir ey vermeyen helvac kp gider. Tedris faaliyetini terketmekle talebelere
kar gecikir. Talebeler bir mddet bekledikten sonra aramaya koyulurlarsa da nerede kaldn
bilemezler. Bir yl sonra manasz birka Farsa iirden (?) baka bir ey sylemez olur. Bu iiri de kimse
anlayamaz. Talebesi kendisine uyarak Mevlnnn azndan kan iirleri taoplayp yazarlar, bylece
Mesnev adl kitap vcda gelir. B. Firzanfer, a.g.e., 181.
Eflk, a.g.e., 194-5; A. Cm, Nefehtl-ns, 640-1.
Devletah, Tezkire, 253.

417

arasnda bir ate belirir ve kitaplar yanar. Mevlnnn sorusu: Bu nedir? emsin
cevab: Sen de bunu bilmezsin.

290

Devletah Tezkiresi (b) ile Kevkibl-muzaya (c) gre diyalogta baskn

olan taraf ems iken Eflk ve Nefehtta Mevlndr. Nefehttaki rivyet Eflk
menkbnmesiyle rttne gre Nefehtn Eflkden rivyeti ald muhtemeldir.
Eflknin ems-Mevln karlamasnda Mevlny verdii cevaplarla marifette stn
tutmas olduka ilgin olmakla beraber ems ile ilgili tm rivyetler deerlendirildiinde
anlamldr. Zira Sipehslrn aksine Eflkde sezilen odur ki, melmet tavrndan dolay
ems pek de sz konusu mrid-i kmil imajna mutabk bir portre ile takdim
edilmemektedir. Eflk rivyetine gre Mevln deil ems daha ok bir mrid aray
iindedir. te yandan Firzanfer bu rivyetlerin tmnn uydurma olduunu
sylemektedir. Zira Firzanfere gre Muhakkik Tirmiz gibi bir mridin yannda
yetimi ve seyr slkunu tamamlam, tasavvufu ve dier ilimleri bilen Mevlnnn
emsin bu trden basit sorularna basit cevaplar vermesi, Mevlnnn ortadan
kaybolmas, baylp dmeler pozitivist mantk gereince pek de akla mutbk deildir.
Dolaysyla bu rivyetlerin yokluuna hkmetmek gerekir.

291

Oysa kanaatimizce bu

karlamann tarihsel dzlemde menkbelerdeki rivyetlerle rtecek ekilde sbtu ok

da nemli deildir. Zira aslolan ve rivyetlerin de farkllamasna mesned tekil eden
ems-Mevln ilikisinin mhiyetidir. Byle bir ilikinin varl ise sbittir. Ayrca smail
Ankaravnin ifdesiyle bir eyin vcdu ademiyyetinden evldr prensibince
menkbelerin dellet ettii mana bizim iin asldr. Sretlerdeki farkllama manada
herhangi bir farkll da iktiza etmemektedir. Yani farkl rivyetler ems ile Mevln
ilikisiyle balayan Mevlndaki ikmli yadsmamaktadr.
Eflk dndaki dier kaynaklar ise emsin sf tavr olarak Mevlndan
stnln ikrr etmektedirler. Bu stnlk mhiyeti Mevlnda hlihazrda olan sf
tavr bir dnme, Firzanferin deyimiyle ve Ebul-al Affnin ilk sfiler iin
kulland ruh devrim (es-sevre rhiyye) tabirine paralel ekilde bir devrime sebep
olmutur. Kanaatimizce Mevlnnn ems ile karlamasndan sonra olup biten ey bir
devrimden ziyade ki devrim bir eyin ortadan kalkp yerine baka bir eyin ikme
edilmesidir- ikmldir. kml ile kastettiimiz manev tavr asndan bir tamamlanmadr.
Bu tamamlanma eksik olan hlin tamamlanmasdr ki nceki hal ya da tavr ortadan
290
291

Muhyiddin Abdlkdir, el-Kevkibl-muza, Haydarabad ts., II, 124-5.

B. Firzanfer, Mevln Celleddin., 186.

418

kalkmayp sonraki hl ya da tavrn mtemmim cz olarak devam etmektedir. Ancak bu

sreklilik bir kemle veya olgunlamaya doru bir evrilme ierisinde cereyn etmektedir.
Nitekim yukardaki son iki diyalog gz nnde bulundurulduunda emsin kar olduu
tavr kuru bir zhd ve riyzet tavr ile tedris faaliyetidir. Bir dier ifdeyle ems
Mevlny tark-i ahyr ve ebrrdan tark-i ttra sevketmek niyetindedir.
(a) diyalou ems ile Mevln arasnda bir mterekliin olduunu
gstermektedir. Bu mtereklik Hz. Peygamberin tek bir adan (min vechin vhidin)
stnldr ki, muhakkik sfler tarafndan nbvvet-velyet ilikisi temelinde mesele
ele alnmaktadr. Daha nce de ifde ettiimiz gibi emsin gerek bn Arab ile gerekse
de Evhadddin Kirmn ve dier sflerle diyalounda Hz. Peygambere ittiba baat bir
problem olarak n plandadr. Bu problem a diyalounda gzken o ki Mevln tarafndan
zme kavuturulmutur. emsin Mevlnda bu problemi zme kavuturulmu bir
halde bulmas Mevln ile yola (tarkata) klabilecei anlamna gelmektedir. Nitekim
Mevlnya gre hakkat yolculuunda Hz. Peygamberin fiileri yani eratn klavuzluu
asldr ve olmazsa olmazlardandr. erat tatbik ise her adan stn olan Hz.
Peygambere ittiba ile gerekleir. Hatta smail Ankaravye gre nefsl-emirde erat
hakkatin bizatihi kendisidir. Burada erat ile kastedilen tarkat ve hakkati de
kapsayacak ekilde dinin kendisidir. Dolaysyla eratin zhiri rfte kullanld ekilde
erat iken, btn hakkat ve bu hakkate giden yol da tarkattr. emsin a diyalounda
Mevlndan ald cevap Mevlnnn din anlamndaki erata mcmel bakn
gstermektedir. emsin Mevlny kendisine hakkati bulmakta arkada semesinde bu
bakn etkisi vardr.
(b) ve (c) diyaloglar ise emsin melmet tavrn yanstan tipik rnekler olup
ilk bakta (a) diyalounun mahiyetine ters gibi gzkmektedirler. Oysa birbirini
tamamlayan unsurlardr. Zira erat (din) mevzunda bir problem grmeyen ems,
Mevlny eratn btnna doru bir yolculua davet etmektedir. Bu yolculukta gidilen
yol zhd ve riyzet yolundan ziyde ak yoludur. Ak yolunda yrmek ise olduka zor
hatta Mevlnnn ifdesiyle kanl bir yol olup, her hangi bir ikilii barndrmaktan
uzaktr ve himmeti tek bir eye ynlendirmei gerektirir. Bu itibarla ems, Mevlny
mderrislikten ve kitap okumaktan alkoyar. Rivyetlere gre emsin Mevlny
okumaktan alkoyduu kitaplar Babas Bah-i Veledin Marifi ile Mtenebb
Divndr. Mevln Marifi gndzleri medresede talebelerine okurken, geceleri

419

292

Mtenebb Divn okumaktadr.

Eflkye gre 40 gn (erban), Sultan Velede gre 3

ay halvette kalrlar ems ve Mevln. Mevln tedris faaliyetini braktktan sonra lli
293

sarn sarar ve hindibr ferecesini giyer.

Mevln, ems ile tantktan sonra gelien hdiselere gre kaynaklarn

vurgusu erevesinde iki adan emsin tesirinde kald grlmektedir: semve ak
tavr.

294

Mevln bunu u beytiyle ifde eder: Ben bir memleketin zhidi ve bir minberin
295

vizi idim: Gnlmn kazas, beni sana ellerini rpp gelen bir k yapt.
Eflk, Mevlnya ilk kez sem retenin ems-i Tebrz

296

olduunu rivyet

etmektedir: Bir gn Sultan Veled hz.leri yle anlatt: Babam genliinde ok zhid,
faziletli ve ver shibi idi. Sema hi gelmemiti. Anne tarafndan byk annem olan
Kiry- Bzrg babam sem tevik etti. Babam nceleri semda ellerini sallard.
Mevln emseddin gelince, ona dnmeyi gsterdi.

297

Mevlndaki ikmli ilk

mhede edenlerin banda gelen oul Sultan Veled de bu durumu ntihnmesinde

yle nazmetmektedir:
emseddinin geliinden evvel, gece gndz ibadet ve taatla urard.
Aylarca, yllarca ilim ile zhd ve takva ile uramakta idi.
O makamlara, bu alma ile eriti. O yolu zhd ve takv ile kat etti.
O hlinde ona Haktan tecelller zuhr eder, her zaman Haktan yeni bir ders alrd.
Vaktaki emseddin onu sema davet etti, yle bir sem ki ncekiler semiler, kabul
etmilerdir.
Onun emri ile sema baladnda kendi hlinin yz kat arttn grd.

298

Mevlndaki klk istiddn mecul klp makluk mertebesine erdiren

292
293
294

295
296

297
298

Eflk, II, 198-9.

Eflk, II, 199.
B. Firzanfer halvetten sonra Mevlnnn namaz terkederek yerine sem ikme ettiini iddia eder ki,
bu iddia Firzanferin erata bakndaki tutarszln gstergesinden baka bir ey deildir. B.
Firzanfer, Mevln Celleddin, 194.
Eflk, II, 199.
emsin sem anlayn gstermesi bakmndan Eflknin bu rivyeti olduka vecizdir: Allahn
tecellisi ve mhedesi riclullaha semda daha ok vki olur. Onlar kendi varlk leminden dar
kmlardr. Sem, onlar dier lemlerden kartr, Hakkn liksna ulatrr. Hls haram olan bir
sem vardr. O da ululuk edip haramdr dedi. Byle haram olan bir semda el ve ayan vecdsiz
hareket etmesi kfrdr. Bu el ve ayak mutlaka cehennemde azap eker. Bir vecdle (hal) hareket eden el
ise mutlaka cennete ular. Mubah olan sem, riyzet ve zhd ehlinin semdr. Onlarn bundan gzleri
yaarr ve kalpleri rikkate gelir. Farz olan sem da hl ehlinin semdr. Bu be vakit namaz, Ramazan
orucu ve zarret zamannda su imek ve ekmek yemek gibi farz- ayndr. nk hl shiplerinin hayat
bununla kimdir. Eer bir sem ehli Douda biri de batda sem etse, her ikisi de birbirinin hlinden
haberdr olur. Eflk, II, 236.
Eflk, II, 262.
Sultan Veled, ntihnme, Konya Mevln Mzesi Ktp. 2122, 282b. Sultan Veledin hayat ve eserleri
iin bkz. Veyis Deirmenay, Sultan Veled ve Rebbnme, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum
1996.

420

emsin Mevln zerindeki bu etkisini Sultan Veled btidnmede insn- mak

299

mertebesine ikml eklinde kavramsallatrmaktadr.

Sultan Velede gre Mevln

daha nceleri k iken ems vstasyla mak bir insan olduunu ileri srmektedir:
Hak klarnn derecesi ve mauklarn da derecesi vardr. Hallc- Mansr klk
makmnda birinci derecede idi. Bu mertebelerin ortas byktr. Sonuncusu ise daha
byktr. Bu derecenin durumu lemde gzkt. Fakat maklarn o derecesi
gizlidir. Kmil klar maukaluk derecelerinin yalnz adn iittiler ve onu grmeyi talep
ettiler. Maukluun orta derecesinin ad ve hreti kimseye ulamad, sonuncu dereceden
zten haberleri olmad. emseddin Tebrz son derecedeki mauklarn h idi emsin
zuhrundan evvel hibir kimse maukluk zerine bir ey sylememiti. Hz. Mevln
300

maukluk yolunu emsten renmitir.

Anszn emseddin Hz.leri Ona eriti. Karanlklar onun nurundaki kudretten yok oldu.
Ak lemi ardndan defsiz sazsz avazn eritirdi. Ona makun hlini erh eyledi, bir halde ki
onun srr ayyuka geti.
Dedi ki sen eer btna balanmsan ben btnn btnym, bunu dinle.
Srlarn srr, nurlarn nuru, veliler dahi benim srlarma eriemez.
Ak benim yoluma perde olur, canl ak benim yanmda ldr.
Onu acayip bir leme dvet ederdi, onu Trk te Arap ta ryada bile grmemiti.
stad eyh yeni okumaya balam birisi oldu da her gn onun hizmetinde ders okudu.
Mevln, her eyin sonuna ermi iken yeni balayan birisi oldu, herkesin iktid ettii bir zat iken
kendisi iktid edici oldu.
grnd.301

Geri fakr ilminde keml bulmutu, byle olmasna ramen ak ona yeni bir ilim olarak

ems Makltnda maukluk makamn zerinde srarla durduu Hz.

Peygambere ittib balamnda yle erhetmektedir: Benden Hz. Peygamber k
myd? diye sorsalar Hayr derim. O mauk idi. Ama akl, maku anlatmakta ve onu
kavramakta hayrete der. u halde ona k dersem bu, mak manasnadr.

302

Mutlak

anlamda mauk Haktr. Hakkn kmil manada tecellsi ise Hz. Peygamberdir. yette
ifde edildii zere Hz. Peygambere ittiba Hakka ittib olmas haysiyetinden mak
olan Hz. Peygambere ittib hakk mauk olan Allaha ittib anlamna gelmektedir.
Mevln makluk felsefesini Mesnevde u beyitleriyle en ak tarzda dile
getirir:
299

300
301
302

Vhid Gkta, Mevln ems Mnasebetinde nsn- Mak Felsefesi, Tasavvuf, XIV (2005), 549563.
Sultan Veled, btidnme, 249.
Sultan Veled, a.g.e., 249-250.
ems-i Tebrz, Konumalar, trc. M. Nuri Genosman, stanbul 1974, I, 97.

421

Cmle, mauktan ibrettir, k perdedir. Diri olan ancak mauktur, k ldr.303

Hayyu l yezl olan mak-u hakknin yani Allah'n ak ruhta olsun, gzde olsun her an
goncadan daha ter taze olarak durur.304
Her kimi ki sen onu k grdn mana asndan onu mak bil. nk o k olmakla beraber
mauk tarafndan sevildii cihetle mauktur da.305

smail Ankarav, k-ak-mak ilikisini ilh ak tanmlamas ierisinde

ve vahdet-i vcd retisi perspektifinde ele almaktadr. Bu perspektife ship olmasnda
temel kaynaklar bata pri Mevln olmak zere bn Arab ve bn Frzdr. k ile
mauk arasndaki irtibtn ad olan ak, sfli-ulvi izgisinde be mertebe kaydeder:
hayvn, tabii, ruhi, akl ve ilh ak. Hayvn (behimi) ak, nefs-i emmrenin eseri, heva
ve hevesin tesirinde ve ancak ehvet ve nefsin arzularnn tatmin edildii aktr. Tabii ak,
alemde bulunan unsurlar arasndaki letafetten ortaya kan cismani ak olup, rhn aka
kpr olduu takdirde deerlidir. Rhn ak ise havas ehlinde bulunan, hem cismani
hem de rhn gzelliklere yneliktir. yet bu akta nefsin her hangi bir tesiri olmazsa,
rhn k ilh aka ulap arifler derecesine ykselebilir. Zira rhn ak melekut
alemine ykselmek iin bir merdiven vazifesi grr. Melekut aleminde tecelli eden
gzellikleri mhededen zuhr eden ak ise akl aktr. Akl aktan ilh aka geilir ve
ilh ak aklarn en ycesidir.

306

Ak, Allahn sfatdr (muhib). Hakkn sfatlar ise

mukayyed olmayp, Ztna delalet etmesi asndan mutlak, kadim ve sonsuzdur.

muhabbet ve ak, Hakkn dndaki varlklar iin kullanldnda bir nisbet olarak mecaz,
Hakkn bir sfat olmas (muhib/seven) itibariyle de hakkattir. Hakkatte ak ve
muhabbet Hakkndr. Ak Hakdr. Kudsi hadiste Gizli bir hazine idim. Bilinmeyi
istedim (sevdim). buyurulur. Hakkn bilinmesi yaratltaki (zuhr) gayedir. Bu gayenin
tahakkuk etmesi iin, bilinmenin kayna olan Hakkn istei (mrd) yani sevgisinin
(muhib) zuhr etmesi gerekir. Nitekim yette O onlar sever. Onlar da Onu sever.
(Maide 45) buyurulmutur. Onun onlar sevmesi, onlarn Onu sevmesini nceler. nce
olan asl olandr. Asl olan hakiki olandr. Hakiki muhabbet ve ak, Hakkn kullarna
ynelik ncelikli muhabbetidir ki, bu muhabbet olmasa kullar Hakk asla sevemezler.
Kullarn Hakk sevmesi, Hakkn kullar sevmesine baldr. Hak kullar sevdike, kullar
Hakk severler. Kullar Hakk sevdike, Hak da kullar daha fazla sever. Ta ki kul
sevgisiyle Hakta fani olur (fena). Kulun ya da kn sevgisinin Hakkn ya da makun
303
304
305
306

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 54.

. Ankarav, a.g.e., I, 91.
. Ankarav, a.g.e., I, 361.
Sleyman Uluda, Ak, DA, IV, 11-17.

422

sevgisinde fani olmas, meczn hakkatte, mukayyedin mutlakta fani olmasdr. Bu

sretle tek bir ak kalr ki, buna ilh ak denir ve hakk olandr. k insn- kmildir.
Hakk mak olan Hak klar sretinde tecell eder ve bu sretle akn manalar insn-
kmilde cem olur. nsn- kmil mutlak anlamda Hz. Peygamberdir. Mrid-i kmiller
Hz. Peygambere ittib sretiyle niybeten insn- kmildirler. Hakk mak klarla
kendini perdelemektedir. Perde kalktnda maktan bakas kalmaz. Bu itibarla ak Zt
mertebesine dellet eder ki, her ey maktan ibrettir. Asl itibriyle k grnen
mauktur.

307

Sultan Veledin tespitiyle emsten sonra Mevlnda grlen keml ontolojik

ve epistemolojik seviyede Varln birliini tecrbe iken, estetik seviyede akn birliini
fiil adan idrktir. Bu idrk yle bir seviyeye gelir ki Mevlnnn beeri ya da mecz
mertebede maku olan emsin ortadan kaybolmasyla ilh dzeyde younlar.
emsin ei Kimy Hatunun lmnden bir hafta getikten sonra aban
644/Aralk 1246da Konyadan ayrlp ama gitme

308

sebebleri, daha sonra Mevlnnn

Sultan Veledi ama gndererek emsi getirtmesi, emsin Konyaya ikinci kez
geliinden sonra tamamyla ortadan kaybolma sebepleri zerinde tarihsel bir ok rivyet
bulunmaktadr.

309

Ancak Eflk, emsin melmet tavrnn ve k-mak ilikisinin bir gerei

olarak Mevlnadan ayrlmasn bir cell tecellsi olarak deerlendirir ve meseleyi
Varlktaki gyelilii ngrerek zh eder ki, kanaatimizce mhiyetin idrkine bizleri
yaklatrmay amalar. Nitekim Mevlnnn sadece cemli varken, emsin hem ceml
hem de celli vardr. ems bunu u ekilde ifde etmektedir: Mevlna benim yalnz
gzelliimi grm, irkinliimi grmemiti. imdi mnfklk etmiyor, ondan ayrlarak
ktlk yapyorum ki beni tamamyla grebilsin. Benim sohbetime benim gzellik ve
irkinliimi gren kimse yol bulabilir. Byle bir adamn almeti de udur: bakalarnn
sohbeti ona souk ve ac gelir, fakat onlarla sohbet edecek kadar souk deil, sohbet
310

edemeyecek kadar souk gelir.

307

308
309
310

smail Ankaravnin Varln birlii temelinde lh ak doktrini hakkndaki yaklam iin bkz. Semih
Ceyhan, Mey ve Ney (Akn Birlii), Kekl, II (2004), 23-5.
Eflk, II, 218.
Bu rivyetlerin en detayl ekilde deerlendirilii iin bkz. Franklin Lewis, 179-200.
Eflk, II, 238

423

3.3.3. bn Arab- Sadreddin Konev: Vahdet-i Vcd dncesi ve tahkk

tavr (Endls-Anadolu tasavvuf felsefesi)
3.3.3.1. bn Arab ve Mevln likisinin Mahiyeti (Geleneksel DnemModern Dnem):
smail Ankarav, bn Arab ve Mevlny muhakkik sufler, ehlullah ya da
Allhler, mfekkirn, muhammed mertebenin tercmnlar, klar ve
melmetler zmresinin kibr eklinde tantr. Bu tanm ayn zamanda bn Arab ve
Mevln tanmlardr. bn Arabnin riclullah, Mevlnnn ehlullah ve smail
Ankaravnin Allhler dedii grup aadan yukarya srasyla bidler, zhidler, velyet
ve kermet ehli evliyullahdan sonra gelen zmredir ki tahkk ve tefkr ehlidir. Tahkk ve
tefkr (fikir/dnce) marifetten hakkat mertebesine ve/veya sretten manaya hem nazar
hem de kef yoluyla istidll eylemektir. Ancak kef nazar nceler. Muhakkikin kalbine
gelen bir lema ya da tecell onu Varlkn iinde ve Varlk ile hzr (vcd-i huzr) hle
getirir. Tecell sretine hzr ya da kbil olan muhakkik, sretin id olduu hakkat ya da
mana mertebesinin hkmnce sreti hakkatine tevch eder. Bu tevch (tefkr, tevil,
tahkk) akl nazar yntemine dayanr. Nazarn sahih olmas iin kefin sahih veya kmil
olmas gerekir. Kefin sahihlii ise muhammed mertebenin gerekliliklerine tam bir ittib
ile gerekleir. Bu itibarla erat (akvl-i ve efl-i rasl), tarkat (ahvl-i rasl) ve hakkat
(hakyk- rasl) birbirini tekml eden ayna mesbesindedirler. Ankaravye gre nefslemirde erat hakkatin biztihi kendisidir. Bu ayn zamanda erata tam ittiby
gerekletiren melmetlerin mertebesidir ki, Hakkn Ztnn sfatlaryla kevn leminde
kll adan mhede edilmesini gerektirir. Mhade birlii ya da klllii, ilim temyzi
311

ya da tahkki istilzm e ttii iin bn Arab ve Mevln gerek limlerdir.

bn Arab-Sadreddin Konev ile Mevln arasndaki tarih ve fikri seviyede

irtibat gelenein aksine modern dnemde eitli tartmalara yol amtr. Bu
tartmalarn kaynanda Eflk bata olmak zere Mevlev kaynaklarn birbiriyle elikili
rivyetlerde bulunmalardr. Bu rivyetlerle yz yze gelen okuyucular kendi
ynelimlerine ya da nyarglarna dayanarak rivyetlerin bir ksmn kullanp, bir ksmn
gz ard etmilerdir. Oysa rivyetlere bir btn olarak bakldnda iki ekol arasnda tarih
ve fikr seviyede bir tutarszlk sz konusu deildir. Zira Tarikul-hakyka gre ayn
Marf silsileye dayanmaktadrlar.
311
312

312

bn Arab, Ftht-i Mekkiyye, III, 34-5; . Ankarav, erh-i Mesnev, II, 479; I, 161-163; 358-9.
Muhammed Masum rz, Tarikul-hakyk, II, 357.

424

Geleneksel dnemde Mesnev rihleri bata olmak zere Mevln dncesi

yorumcular iin ilh olan asl, tarihi ve sosyal konteks tali bir mesele olduundan tr
Mevln ile bn Arab arasnda yatay dzlemde etkileim ok da nemli bir mahiyet
arzetmemekteydi. ster felsef, ister kozmolojik, isterse entellektel (zihni) ynden olsun
bir retinin anlam n sray alrken, onun ngrd sretler ikinci dereceden ilgi
konusudur veya dier bir tabirle linguistik formlar ilh olana bizleri ulatrd lde
deerlidir. Bu dnce uyarnca Sipehslr Mevlnnn sohbet arkadalar (ashab)
ierisine nc srada bn Arabnin ilk muakkibi ve olu Sadreddin Konev ve evresini
zikreder.
Geleneksel dnemin en nemli Mevln yorumcularndan olan smail
Ankarav, Sipehslrn bu tarihsel tespitini baz alarak, tespiti Mesnev erhinde
metafiziksel mertebede konumlandrr. Buna gre Mutlak Varlk, Varln zuhr ilkesi
hakkat-i muhammediyye ve bu ilkeyi zuhra sevkeden ilh ak hakknda Ankaravye
gre bn Arab ile Mevln arasnda her hangi bir muyeret yoktur. Zira Ankaravye
gre Mevln, bn Arab ve bn Frz gibi sflerin bykleri Muhammed
mertebededirler. de Hz. Muhammede tam bir ittiba ile tbi olduklarndan hakkat-i
muhammediyyeye mazhar olmulardr. Bu itibarla her birisi kendi asrnda Hz.
Peygamberden verset ynyle zuhra gelen Muhammed mertebenin gerektirdii tarzda
hakkat-i muhammediyyeden tercmn olmulardr veya modern tabirle Muhammedin
hakkatini dile getirenlerdir. Dile getirmede her hangi bir ekilde dahl ve telif sz konusu
deildir. Bu mertebe Ankaravye gre nih mertebedir ki, hakkat-i muhammediyye
yaratc ilke olmas hasebiyle ilk-eden sz etme makamdr. Bununla irtibatl olarak
Muhammedi mertebe kutb-u azam ve gavs- ekber olan mrid-i kmillerin
mertebeleridir. Ankarav sf bilgeyi ayn hakkatin ya da metafiziksel ilkenin
mtercimleri olarak grmekle, onlarn hakkatte bir, aynda farkl olduklarn da
sylemektedir. Buna gre tercmenin zuhru farkl olmakla beraber tercmenin mevzu
ve masdar yani tercmenin taalluk ettii hakkate ynelik olmaklkta bir olduklarn ileri
srer.

313

Modern Dnemde Trkiyede Abdlbk Glpnarl, Ahmed Ate, randa

Bedzzaman Firzanfer ve Abdlkerim Sr, Batda Annemarie Schimmel ve William
Chittick bata olmak zere baz Mevln uzmanlar bn Arab ve Sadreddin Konev ile
balayan Ekber ekol ile Mevln ve Mevlev ekol arasndaki ilikinin gerek tarihsel
313

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 161-163; 358-359.

425

gerekse de dnsel seviyede bir muyeret ilikisi ya da adem bir iliki/ilikisizlik

olduu zerinde srarla durmaktadrlar. Bu srar douran sebep, tasavvuf dncenin
mhiyetine ve mhiyetin tarihsel planda nasl cereyan ettiine btncl bir ekilde
baklmamasdr.
Mevln dncesi ve Mevlevlik hususunda Cumhuriyet sonrasnda ve hlen
gnmzde etkinliini srdren Abdlbki Glpnarl, Mevln ile bn Arabnin
tasavvuf anlaylar arasnda u hadd-i fsl koymaktadr: Mevlnnn tasavvufu, irfan,
tahakkuk, ak ve cezbe leminde tekemmlden ibrettir ki, bunun ferd ve sosyal
hayattaki tezhr, geni ve ileri bir gr, insn bir birlii istihdf eden hudutsuz bir
msmaha ve ktleri, ktlkleriyle eriten ve iyiletiren bir ahlk eklindedir. Her
eyden nce unu sylemek gerekir ki, o, her hangi bir fikri anlatrken, her hangi bir
umdeyi inceler ve yayarken mantk tahlllere, felsef mlhazalara ba vurmaz. Hele
onda sflerde bir illet hline gelmi olan ve bn Arabde en hd eklini bulup
sonrakilerde mzminleen terimler hastal hi yoktur. Tasavvuf terimlerini o kadar az
kullanr ki, zaten onun halk ruhuna, halk ruhiyatna byle terimlerle zh, hatta zh
deil ilk uygun gelmiyecei gibi halka hitaplarnda da byle terimler yer alamazd. O
gerek Divanda gerek Mesnevde varlk birlii inancnn, kendi felsefesinin, moralinin
zhn halk diliyle ve halk psikolojisine tam bir uygunlukla hikyeler syleyerek,
314

rnekler vererek, ataszlerini anarak anlatr.

Glpnarl, bn Arab ile Mevln

arasndaki fikr ve metodik ayrl Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmiz ve ems-i

Tebrzye de uzatr.

315

Glpnarlnn bu tr bir dnceye ship olmasnda sosyal

balamda etkin olan pozitivist-bilimsel ve tarihselci yaklamlarn popler olmasdr.

Nitekim Cumhuriyet sonrasnda oluan halk-milliyeti sylem Glpnarlnn
Mevlny halk syleme sahip reformist bir sf tanmlamasnda bulunmaya
sevketmitir. Dier taraftan Batda ortaya kan aydnlanma felsefesi kart hmanistlirik anlay Batllama-adalama ilkesi erevesinde Trk dncesine tanrken
Mevln bir enstrman olarak kullanlmtr. Bu enstrman en iyi bir ekilde
kullananlarn banda Glpnarl gelmektedir. Glpnarl ayn zamanda rka dayal naif bir
314
315

A.Glpnarl, Mevln Celleddin, 167.

Muhakkik Tirmizinin trbe tandaki ktann lmnden bir hayli sonra ve bn Arabye fazla bal
birisi tarafndan yazldn kesin olarak sylyoruz. Mevlnnn, emsin ve Mevln ile mnsebeti
olanlarn bn Srabiye bal olmadklarn iyice biliyoruz. Bu bakmdan mntesiplerince en stn bir er
olarak tannan Seyyidin bn Arab ile mukayese edilmesi ve ona nisbetle ikinci saylmas bu sretle de
adeta bn Arabnin daha yksek grlmesi tamamyla imknszdr ve esasen bu, tarkat edebine de
aykrdr. nk sfinin nazarnda piri herkesten yksektir ve onun yannda yahut onun adyle beraber
hibir kimsenin ad anlmaz. Kald ki esasen Seyyid Burhneddinin bn Arab ile gerekten de bir
mnasebeti yoktur. A.Glpnarl, a.g.e., 47, 51.

426

milliyetilik anlaynn etkisiyle bn Arabnin Arap olmasndan dolay Mevlnnn

Trk slam tezine daha lyk olduu kanaatindedir. Ancak Glpnarlnn Mevln
hakkndaki tm bu lirik tanmlamalar Tasavvuf dncenin kendi iinden yaplan tasnif
ve tanmlamalar deildir. Bu adan Glpnarl sadece Mevln deil bn Arab hakknda
da yanl kanaatlere sahiptir. Glpnarl, Cumhuriyet sonrasnda in edilmeye allan
Trk tarih tezi ve bu tez ierisinde Fuad Kprl tarafndan gerekletirilmeye allan
Anadolunun slamlamasnda erenlerin baat rolne dair iddialarn destekleyecek
mahiyette Mevlny Anadolunun mslmanlamasnda en n plana karmaktadr.
Mevlnnn Anadolu slam dncesinin oluumundaki rol ok nemli olmakla
beraber, bu rol sadece Mevlnnn ahs ile aklanabilir mahiyette deildir. Mevlnnn
tasavvuf dncesinin ve tavrnn oluumunda Anadolu ve tm slam corafyasndaki
tm dier sf ekollerle Mevln arasnda bir irtibtn varl sz konusudur. Glpnarl,
sf tavrlardaki farkllk ile sflerin tasavvuf dncenin mahiyetine dair nihai
nazarlarnn mterekliklerini birbirine kartrmaktadr. Aslnda Glpnarl tarafndan
sfler arasna konulmaya allan bu haddi- fsl, mevcud pozitivist sosyal bilim
dncesinin bir gstergesidir.
Ahmed Ate, Glpnarlnn pozitivist anlayn devam ettirerek Osmanl
Mesnev erhilii balamnda Osmanl Tasavvuf dncesinin bn Arab dncesi
merkezli olmasna Glpnarlnn eletirilerinin benzerini yneltir: Osmanl Mesnev
erhlerine bakarak Mevlnnn umumi tasavvuf gr ve sistemini karmak mmkn
deildir. Zira onlara gre Mevln, Muhyiddin bnl-Arab sisteminin bir muakkbidir.
Halbuki Mevlnnn hayat ve eserlerine baklrsa byle bir benzerlik tesbit etmek
imkanszdr. Bilhassa Mesnev'ye istinad edilerek Mevlnnn sistemini karmak, henz
yaplmam olan ilmi bir itir. Ahmet Atee gre Hseyin b. Ali el-Viz el-Kaifinin
(. 910/1505) Lbb-i Lbab- Mesnev adl erhinden bakalar umumiyetle Mevlny
deil kendi fikirlerini zh etmilerdir. Oysa Hseyin Viz Kifnin eseri bir erhten
ziyade bir tr Mesnev derlemesidir ki, beyitler konularna gre tasnif edilmitir.
Konularn balklar ise erat-tarkat-hakkat lemesine gre yaplandrlmtr. Bu yap
aslnda Ahmet Atein Mesnevye bakna uymamaktadr. Ate, Mevlnnn bn
Arabnin tasavvuf felsefesiyle erh edilmesini doru bulmaz ve Mevlnnn tm
sylediklerinin sf metafizii deil sosyal kontekste anlalmas gerektiini ileri srer.
Bu tr yaklamyla da kendi kendisiyle elikiye der. Mesela Atee gre ney

427

316

denildiinde anlalmas gereken yegne eyin bilinen mzik enstrman olduudur.

Ate bu yorumuyla kendi dncesini Mesnevye mal etmektedir ki, eletirdii husus
kendisine de dnmektedir. Hadd-i zatnda bir dncenin zh o dncenin yerine baka
dnceler ikme etmekle deil, dncenin mahiyetinin tespitinde bir ok dnceyle
irtibatlar kurmakla gereklemektedir. Hasl Atein iddias sekler tabatl indirgemeci
ve pozitivist sosyal bilim anlaynn yansmasndan baka bir ey deildir. Oysa sf
dncenin Varlk ve lem anlaynn ilh bir tabat vardr ve bu tabat sf
dncenin gerektirdii tarzda temellendirilmektedir.
Glpnarl ve Ahmet Atein ada ranl Fars dili-Edebiyat uzman
Bedizzaman Firzanfer de Mevln ve bn Arabnin tarihsel srete fikr etkileim
ierisine sokulmasna kar kmaktadr. ran Mevln dncesi ve Mesnev zerine
yaplan geleneksel dneme aid almalarda bn Arab dncesi ile Mevln dncesi
birbirlerini aklayan tarzda ele alnmtr. Molla Cami ile balayan, Harezm ile devam
eden ve Molla Sadra ekolnden Molla Hd Sebzavaride zirveye ulaan bu aklama
tarz modern dnemde etkinliini kaybetmitir. ah dneminde Bat dncesi ile
etkileime giren ran, etkileimi Mevln zerinden yapmaya almaktadr. randa
yaygnlk kazanan Sosyalist eilimlerin de desteiyle ran Kltr Bakanl tarafndan
yaynlanan Mevln: Hegel-i ark est adl kitap, zelde ran genelde Dou
sosyalizminin insnda mni ismin Dounun Hegeli Mevln olabileceini ileri
srmektedir. Muhammed Taki Cafernin Mevlev ve Cihn-bnh der Mektebhy- ark
ve Garb adl eseri sz konusu iddiay Dou-Bat karlatrmas yaparak tesis etmeyi
amalar. Dier yandan Trkiyeye paralel tarzda ki Trkiyede Mevln Trk slamnn
kurucu nderlerinden kabul edilirken randa ran slam dncesinin nemli isimlerinden
kabul edilir. randa milliyeti dnceye destek salanrken Mevln Farsa konumas
hasebiyle Firzanfer tarafndan Fars Edebiytnn zirvesi, Seyyid Hseyin Nasr
tarafndan ise Great Persian Poet (Byk ran iri) tavsiflerine konu olmutur.
Firzanfer, geleneksel ran irfan felsefesindeki Mevln dncesi yorumlarna kar
kar ve bn Arabnin marifet anlayna dayal Mesnev erhlerini yle eletirir: Bu
erhlerin hepsi stne yazlacak tenkid udur: rihler kendi bilgilerinin, kendi
fikirlerinin derecesi ile Mevlnnn inanlarn tahll edip zh eyliyorlar. Bazlar dahi
Mesnevnin mphem yerlerini zmek iin hikmet ile felsefe kitaplarnn yardmna
mracaat edip, hakmlerin yollar ile Mesnevyi erh ediyorlar. Eer bu zahmetler yerine,
316

Ahmet Ate, Mesnevnin lk Onsekiz Beytinin Manas, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953, 38.

428

Mesnevnin kendisini dikkatle mtalaa etseler, incelemede bulunsalard onu daha iyi erh
317

edebilirlerdi.

Bu anlay bir tr modern naiv selefi ya da melci anlayla

benzemektedir ki bu anlayn slm dnyasnda yaygnlk kazanmasyla Batda ortaya

kan pozitivizm ve protestanizm akmnn yaygnlk kazanmas e zamanldr. Nitekim
Kuran kendi kendisini erhetmektedir, tefsirlere vs. ihtiya yoktur anlay ile
Mesnevnin erhlerine ihtiya yoktur anlay ayn mantksal yrtmenin farkl
tezahrleridir. ran Mevln uzmanlar arasnda en dikkate deer olan phesiz
Abdlkerim Srtur. Sr, Mevln-bn Arab ilikisi konusunda Firzanferden farkl
dnr. Firzafer gibi pozitivist bir anlaya sahip olmamakla birlikte Mevln
dncelerinin bn Arab felsefesiyle zh edilmesini Mevln ile Konev arasndaki
tarihsel rivyetleri gz nnde bulundurarak kabul etmez. Sra gre Mevln
dncesi yet baka bir dnce ile karlatrlacaksa bu mam Gazzl dncesidir.
Zira Sr kendisine mihver olarak Cell Hmynin Mevln Mevln olmazdan nce
Gazzl idi cmlesini alr, Gazzl ve Mevln ile zhde dayal tasavvuftan aka dayal
tasavvufa dnm gerekletiini iddia eder.

318

Batdaki Mevln ve dncesi almalarnn piri R.A.Nicholson, bn Arab

ile Mevlnnn tasavvuf dncenin mahiyetinde paralel, ancak bu mahiyetin dilsel
varlk dzeyinde farkl tezahr ettiini syleyen smail Ankarav zerinden almalarn
yapmas vesilesiyle bn Arab-Mevln arasnda dncenin tm seviyelerinde bir
etkileim ngrmektedir.

319

Annemarie Schimmel de, Nicholsonun tersine ada

Rumi olarak vasflandrd Muhammed kbalin (. 1938) Mevlnnn orijinal

dncesine 700 yl bn Arab felsefesinin etkisinde kalan Mevln rihlerinden daha
yakn olduunu ileri srer. Schimmel Alman fenomonolijik yntemini benimseyerek,
Mevlnnn dier sf dnrlerle dnce koordinatlarn belirlemekten ziyade,
eserlerindeki edebi ve dini fenomenleri zhla megul olur. Schimmel, William
Chittickten dn ald kavramlarla bn Arab ve Sadreddin Konev ile Mevln
hakknda unlar sylemektedir: Onlarn tasavvufa ve ilh hakkate yaklamlar
320

farkldr. Konev marifet (bilgi) yolunu takip ederken, Mevln ak yolunu takip eder.

Tasavvuf dnce plannda daha esasl bir yaklama sahip olan William Chittcke gre
317
318

319
320

B. Firzanfer, Mevln Celaleddin, 398.

Abdlkerim Sr ile Mevln ve Mesnev zerine bir Sylei, trc. Yakup afak-Yusuf z, Yediiklim,
stanbul 2005, say 178, 65-72.
R. A. Nicholson, The Mathnawi of Jalluddn Rm, VII, 15.
A. Schimmel, I am Wind, You are Fire: The Life & Work of Rumi, Boston 1992, 7.

429

Mevln rihlerinin onun grlerini bn Arab tarznda yorumlamakta srar etmelerinin

sebebini, Osmanl entellektel sylemine bn Arabnin zh tarzlarnn hakim olmas
olarak ileri srer. Bylece Mevlnnn grlerini aklamak demek kendi karakteristik
tasviri teknik terminolojisi ile bir beyti byk lde bn Arab kavram ve terimleriyle
belirlenen daha entelektel ifde tarzna tercme etmek anlamna gelir. Chittick, bn
Arab ve Mevlny iki farkl manevyat tarz olarak belirler. Bu adan Mevlnnn
eserlerinde bn Arabnin zgn terminoloji ve tartmalarnn hibirini bulamayz ve bn
Arabnin Rumi zerinde gzle grlr hibir etkisi de sz konusu deildir. Chittick
Mevlny, Ahmet Gazzl, Fahreddin Irak, Feridddin Attr ve Sen izgisine
yerletirerek deerlendirir.

321

Mevlnnn tasavvuf dncedeki tavrnn teekklnde

bu izgi doru olmakla beraber, Chittickin Mevlnya bak Mevlnnn tasavvuf

dnce tarihindeki yerinin tarihsel ve fikri seviyede tespitinde eksik ya da yar-akademik
bir yaklam olmakla malldr. Henry Corbin ise Mevln ile bn Arab tarafndan
ortaya konan iki rhnlik ekli arasndaki farkllk zerinde durmann son derece
322

yzeysel bir ey olduunu syler.

Aslnda Corbin, Nicholsonun yaklamna benzer

bir perspektife sahiptir. Onun iin esasl olan ey iki sf arasndaki tavr farkll deil,
mana dzeyindeki birliktelikleridir ki, buna vahdet-i vcd anlayndaki paralellik
denilebilir. Bu paralellik anlamsz ve kavranamaz mahiyette deildir. Her ne kadar iki
sf mterek olduklar tasavvuf dncenin asl mevzu olan Varlk anlaynn
linguistik formlarda farkl tezahrne sahip olsalar da, bu formlarn tesinde idrk
edilebilir bir ayniyyet iindedirler. Bu ayniyyeti vurgulayanlardan biri Corbini takiben
Seyyid Hseyin Nasrdr. Nasr, Celleddin Rumi ile Sadreddin Konev vastasyla bn
Arabnin birbiriyle Varlkn her seviyesinde ilikili olduunu ileri srer ve hatta
iddiasn Mesnevyi Farsa Ftht tanmlamas yapacak kadar ileri gtrr. Nasra
gre Mevln ve bn Arab Tasavvuf dncenin farkl formlarda mmessilleri olmasna
ramen, bu farkllk birbirinin mtemmim cz olacak mahiyette metafiziksel alanda
323

ayniyyete inklab eder.

Byle bir ayniyyet acaba tarihsel dzlemde sz konusu mudur? Dier bir
tabirle Mevln ile bn Arab ve daha ok bn Arab dncesinin Anadoludaki yegne
mmessili Sadreddin Konev arasnda nasl bir tarihi irtibat vardr? Burada ncelikle bu
321

322
323

William Chittick, Rumi and the Mawlawiyyah, slamic Spirituality, 1991, II, 114, 105-126; W.Chittick,
Rumi ve Vahdetil-vcd (Varolmann Boyutlar), trc. Turan Ko, stanbul 1997, 231-275.
Henry Corbin, Creative magination, trans. R. Manheim, Princeton 1969, 70.
Seyyid Hseyin Nasr, Sf Essays, Albany 1972, rep. 1991, 98.

430

irtibat tespit etmemiz kanlmazdr. yet tarihsel dzeyde bir irtibat sz konusu ise bu
irtibat entelektel dzeyde de sz konusu olacaktr. Daha sonra bn Arab ve ekolnn
dncesi ile Mevln dncesinin mterekliini gstermesi asndan smail
Ankaravnin yaklam ilk 18 beyit erhinde izah edilecektir.

3.3.3.1.1. Tarih Adan bn Arab ve Mevln:

Eflknin Menkbl-rifnine gre Mevln ile bn Arab Baheddin Veled
ve ilesi Konyaya gelmeden nce Mevln daha ocukken amda karlamlardr.
Mevln babas ile bn Arabyi ziyret etmi ve dn srasnda bn Arab bir
okyanusun bir nehrin arkasnda gittii grlm ey deildir demitir.

324

lk ziyretin

ardndan Sipehslra gre ki Eflki Ekberlere daha bir ihtiyatla yaklamaktadrMevln zhir ilimler tahsli srasnda 4 ya da 7 yl kald amda Sipehslrn
ifdesiyle riflerin sultn, muvahhid ve muhakkik, mkemmil ve kmil, kl ve hl shibi
eyh Muhyiddin Arab, eyh Sadeddin Hamev, Evhadddin Kirmn ve eyhi Osman
Rm ve Sadreddin Konev ile sohbet etmitir.

325

Mevlnnn eserlerinde lafz seviyede bn Arabnin ahsna tartmal

amda Cebel-i Slihiyyede gevherden bir kn vardr; biz o gevherimizden am
derysnn garkyz beyti istisn tutulursa dorudan bir atf bulunmamaktadr.
Mevlnnn eserine Fh-i M Fh adn vermesini bn Arabnin Ftht- Mekkiyyesini
tavsif ettii

inde olmas gereken eylerin iinde olduu kitap, anlamlar asndan muhteem
indekilerine bakarsan, incinin orda bulunduunu grrsn

Beytinden mlhem olduu ileri srlmektedir. Ancak bu iddia Fih-i Ma Fihin

Mevln tarafndan deil, daha sonraki muhtemelen muhakkik tavrna ship Mevlevlerce
yazld gereiyle rtlebilir.
Mevlnnn Mesnev bata olmak zere dier eserlerinde de bn Arabye her
326

hangi bir dorudan atf bulunmamaktadr.

324
325
326

Ancak Eflknin bu rivyeti Mevlnnn

B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 151 not 104.

Sipehslr, 35.
VII. Ciltte Mevlnnn bn Arab aleyhine syledii beyitlerin varl konusu ileride VII. Cild
meselesinin ele alnd yerde tahll edilecektir. Ancak ksaca unu sylemek gerekir ki, smail
Ankaravye gre bu beyitler dorudan bn Arab ile ilgili deildir.

431

bn Arab ve eseri Fthtnn farknda olduunu gstermektedir: Arkadalarn baz

bilginleri Ftht- Mekk adl kitap hakknda bir eyler sylyor ve: garip bir kitaptr,
maksad hi belli deildir, syliyenin hikmetinin srr bilinmiyor diyorlard. Birdenbire
Zeki Kavvl kapdan ieri girdi ve srlar aklamaya balad. Bunun zerine Mevln:
imdi Ftht- zek, Ftht- mekkden daha iyidir deyip, sema balad.

327

Mesnevde Mevlnnn sohbet arkada Sadreddin Konevye dorudan bir

atf yoktur. lemlerin Rabbinin manalarnn bahri olan eyh-i dn el-man hvallah
(mana Allahtr) dedi beytinde Mesnev rihleri eyh-i dinden kastn kim olduuna
dair farkl grler getirmilerdir. Srr ve em tarihsel balanty da dikkate alarak
Sadreddin Konev olduunu sylemilerdir. smail Ankarav bu grn mmkn
olabileceini ancak mutlak ifdenin tahsis edilmesi iin her hangi bir kesin delil
bulunmadn da belirtir. Bu itibarla eyh-i dinden kastn meyih-i kibrdan her hangi
birisi olabileceini syler. Ancak Ankaravnin meyyl olduu isim eyh-i Ekberdir.
Zira Onun bu trde cmleleri bulunmaktadr. Ancak el-man hvallah tabiri ne
Konevnin ne de eyh-i Ekberin kitaplarnda yer almad iin kesin bir ey sylemek
doru deildir.

328

A.Avni Konukun aktarmasyla Hind rihlerinden mddullah it ve

Muhammed Rzaya gre maksd ya Cneyd-i Badd ya da bn Arabdir; bn Arab

olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira bn Arabnin buna bezner cmleleri vardr. Mesela
( Kl bir ibredir, sen mansn) bunlardan biridir. Yine Hind
rihlerinden eyh Muhammed Efdal eyh-i Dinden kast Hz. Alidir. Zira sz konusu
cmle Ona aittir. A.Avni Konuk ise dinin by ve eskisi anlamndaki eyh-i dinden
kastn Ferdddin Attr olduunu sylemektedir. Nitekim Attr 14 yalarnda iken
Mevlnya Esrrnme Mesnevlerini hediye etmilerdir ve Mevlnda dima bu kitab
yanlarnda bulundurmulardr. Mana Allahtr cmlesinin benzeri beyitler kitapta
mevcuddur. Cmleden biri udur:

329

(Man sensin ve senin hricin isimdir; sen haznesin ve btn lem tlsmdr.)

Aslnda rihleri farkl rivyetlerde bulunmaya sevkeden ey eyh-i din gibi

mutlak bir ifdenin bir kiiye tahsisi ya da yorumunda Mevlnnn hangi tarihi ya da
metafiziksel balantlar ierisinde olduunu kefetme abasdr. Srr ve em
327
328
329

Eflk, I, 700.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 608.
A. Avni Konuk, Mesnev-i erf erhi, II, 395-6.

432

Mevlny yakn evresi olmas hasebiyle Sadreddin Konev ile irtibata sokarken -ki
smail Ankarav bu iki rihin bn Arab ve Konevnin marifet anlaylarna gre
Mevlny anlamada yetersiz grr ve lafzi yorum dzeyini aamadklarn vurgularsmail Ankarav tarihsel irtibat dikkate almadan ilh hakkatleri aklama dzeyindeki
birliktelikleri asndan Mevlny daha ok bn Arab ile ilikiye sevkeder. A.Avni
Konuk ise tarihsel izgiyi dikkate alr ve Mevlnnn Mesnev geleneinde Attar takip
ettiini belirtir.
Tarikul-hkykta Mesnevdeki stidllcilerin ayaklar tahtadr. Tahta
ayaksa pek kudretsiz pek karaszdr. Sebtyla dalar bile hayran eden ve basiret shibi
olan zamann kutbu ise byle deildir. Beytinde Sadreddin Konevye iret edildiini
330

syler.

Oysa Ankaravye gre beyitteki istidll ehlinden murd sadece nazar tarkini

benimseyen Me filozoflar, mutezile, ehl-i kelm ya da ksaca takld ehlidir. Sadreddin

Konev ise tahkk ehli olan muhakkikler zmresindendir. Ankaravye gre hakkate
ulamak ya takld ya da tahkk olmaktdr. Bu adan muhakkikler iki ksmdr: istidll
yntemini benimseyenler ve kef edenler. Ankarav biri dierini nakzetmeyecek ekilde
ayn anda her iki yntemi de benimsemek gerektiini ileri srerek rk tavr gder.
Ancak rkler arasnda da hakkate ulama sz konusu olduunda derecelenme vardr.
Kimisi sadece ilmel-yakn, kimisi aynel-yakn derecesinde kalmlardr. Hakkal-yakn
mertebesine ulaan rkiler bu mertebede Zat mhedesindedirler ve sfatlarn mutlak
adan ifn etmilerdir (fen makam). Bu mertebeye ulaanlarn banda ise Mevln, bn
331

Arab ve Sadreddin Konev gelmektedir.

3.3.3.2. Sadreddin Konev ve Mevln:

Eflk ve Sipehsalrdaki rivyetlerin tm Mevln ve evresinin Sadreddin
Konev ve evresi ile ilgili olduudur.
Eflkye gre Konev balangta Mevlnya meyyl olmayan birisidir. Hatta
332

rivyette azim inkr ierisinde idi tabiri gemektedir.

Sadreddin Konev Konyada

hizmetkrlar ve hciblerden oluan olduka aristokratik bir hayat tarzna sahiptir ve bu

durum genelde esnaf kesimden oluan Mevlnnn mrdlerinin tepkisini ekmektedir.
Konyaya gelen bir tcir, Konevyi ziyrete gider ve bir sf fakri mi yoksa emri mi
ziyarete geldim diye sylenir. Konevnin hizmetkr: eyhin bu hli eyhe zarar
330
331
332

Muhammed Masm rz, Tarikul-hakyk, II, 357.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 430, 653
Eflk, I, 508.

433

vermez. nk o, olgun bir rha mliktir. Nitekim helva da doktora zarar vermez, fakat
ateli hastaya dokunur. Bunun iin hastann helva yemesi doru deildir. Cevbn verir.
Tcir daha sonra Mevlny ziyrete gider ve Onun ve evresinin fukar hlini ve dnya
malna rabet etmediklerini grnce tbi olur.

333

Mevlnya gre ayrca Sadreddin

Konevnin hanghtaki baz mrdleri suf dba muyir davranmaktadrlar.

334

Eflkde

Mevln tarafndan da Konevnin dnya malna dknl itiraf edilmektedir.

Muineddin Pervne hem Mevlnya hem de Konevye maa artrmnda bulunmak ister.
nce Konevye urar. Konev: Mevln hz.lerinin iki dnyann idtna da ihtiyc
yoktur. kendi idtn mstahak fakirlere vermesi lzmdr buyurur. Emir Pervne daha
sonra Mevlnya gelir ve Mevln: eyh Sadreddinin masraflar oktur. Pdihlara
yarar bir ekilde geiniyor. Bizim dostlarmza hibir ey lzm deildir. O dinarn da
Sadreddinin mutfana verilmesi daha uygundur. Buyururarak zhd, fakr ve sr tavrn
gsterir.

335

Hsmeddin elebi Mevlnnn Sadreddin Konev ok inyetlerde ve riyette

bulunduunu syledikten sonra Mevlnya Konevnin mukallid mi yoksa muhakkik mi

olduunu sorar. Mevln eyh Sadreddinin mukallid olduunu, Hsameddin elebinin
tahkkine nisbetle takldde kaldn cevaben verir ve ekler: insanda iki byk nian
vardr: birincisi ainlk (marifet), ikincisi fedkrlktr (fakr). Bazsnda inlk var,
fedkrlk yok. Bazsnda fedkrlk vardr, ikrlk yoktur. Her ikisine de mlik olana
ne mutlu.

336

Sadreddin Konev ile Mevln arasndaki balangtaki sf tavr farkllklarna

ramen Mevlev kaynaklara gre Konev bir rya vesilesiyle Mevlnya gelir ve mrd
337

olur.

Bundan sonra kaynaklar tam aksi istikmette bir Sadreddin Konev portresi

izmektedirler.
Abdurrahman Cm iki eyh arasndaki ilikiyi yle zetlemektedir: kisinin
de srr mukaddes olsun, eyh Sadreddin ile Mevln arasnda kuvvetli bir muhabbet ve
338

sohbet vard.

Cmnin Ankarav gibi hem Ekber ekole mensubiyeti hem de

Mesnevnin ilk beytine erh yazmas dolaysyla Mevlnya bal biri olarak, iki eyhi
bir ele almas anlalabilir bir tavrdr. Ancak Eflkdeki rivyetler gz nne alndnda
bu tavrn Mevlev kaynaklarda da olduu gzden kamamaktadr. Rivyette Mevln
333
334
335
336
337
338

Eflk, I, 266-70.
Eflk, I, 407.
Eflk, I, 663-4.
Eflk, I, 701-2.
Eflk, I, 508.
A. Cm, Nefehtl-ns, 770.

434

339

eyh Sadreddinin hanghna gider ve beraber diz dize oturup murakabeye dalarlar.

Bir

baka rivyette Emir Pervnenin evinde akam namaz vakti gelir. Mevln imamla
Konevnin gemesini ister ve: Biz abdllardanz. Nerede olsa oturup kalkarz.
mamla tasavvuf ehli ve sabit kadem (erbb- tasavvuf vet-temekkn) insanlar yarar.
Kim takva ehli eyh Sadreddinin arkasnda namaz klarsa Hz. Peygamberin arkasnda
namaz klm gibi olur. Der.

340

Konev, Mevlnnn bu ifdelerinin paralelinde Mevln

hakknda yle demektedir: Eer Byezid ve Cneyd bu devirde yaasalard ona hizmet
etmeyi cana minnet bilirlerdi. Hz. Muhammed (a.s.)n bakumandan odur. Biz onun
341

tufeylileri olup bundan zevk duyarz.

Bu rivyeti aktaran Konevnin talebesi ve ilk

Fuss rihlerinden Meyyedddin Cendi (. 700/1300)dir. Cendi yukardaki rivyetin

ardndan unu itiraf eder: Ben zavall da o Sultan (Mevln) hz.lerinin niyzmendleri
cmlesindenim. Bizim iimizde ilh bir sret varsa, o da sensin. Bunu da hi gizlemiyor
ve bundan phe etmiyorum. Mevln cenze namaznn Sadreddin Konev tarafndan
kldrlmasn vasiyet eder. Eflk bunun tm byk limlerin ve kadlarn arzusu
olduunu da vurgulamaktadr.

342

Sadreddin Konevden baka bn Arabnin dier iki rencisi olan Fahreddin

Irk (. 688/1289) ve Evhadddin Kirmn (. 653/1238) de Mevln tarafndan
bilinmektedir.
Fahreddin Irk, Eflkde zamann riflerinden biri ve Mevlnnn inyetiyle
Muneddin Pervne tarafndan kendisine Tokatta hngh in edilen kimse olarak tavsif
edilir. Konyadaki medresede devaml sem meclislerine katlan Irk Mevln iin Hi
kimse Mevlny gerektii gibi anlyamad. O bu dnyaya garip olarak geldi, garip
olarak gitti demitir.

343

Irk Anadoluda ak ve marifet ekollerini mezc eden sfilerin

nde gelen mmessillerinden biridir. Lemetadl eseri bn Arabnin dnceleri

344

temelinde Ahmed Gazzlnin Sevnihul-ukndan mlhem bir slba shiptir.

Irk

Lemetn std Sadreddin Konevye takdim ettiinde; Konev kitab pp bana

koyar ve der ki: Fahreddin Irk, sen bilinen insan hitbnn zirvesini gerekletirdin.
339
340

341
342

343
344

Eflk, I, 475-6.
Eflk, II, 119-120; A. Cmi, Nefehtl-ns, 637. Eflk, Mevlnnn Konev hakkndaki bu vc
ifdlerinden sonra tevzen mhacb olduunu ve boyun ediini syledii halde, Cmde Eflknin bu
ilvesi bulunmamaktadr.
Eflk, I, 573; Abdurrrahman Cm, a.g.e., 639.
Eflk, II, 165. lk Mevlev kaynaklarda Sadreddin Konevye yaplan atflar iin bkz. Ali Osman
Kokuzu, Sipehslr ve Menkbl-rifn adl eserlerde Sadreddn-i Konevye Yaplan Atflar, X.
Mill Mevln Kongresi, 2-3 Mays 2002 Konya, 105-126.
Eflk, I, 618.
Orhan Bilgin, Fahreddn-i Irk, DA, XII, 84-86.

435

345

Lemet gerekte Fussun zdr.

Evhadddin Kirmn, ems-i Tebrznin de grt eyhlerden biri olan

Shreverdiyye eyhi Rkneddin Seccs (Scs)ye Badatta intisap ettikten sonra,
muhtemelen 1204te Anadoluya gelen Kirmn ertesi yl Konyada bn Arab ile grr.
Sadreddin Konevnin halkasna dhil olmutur. Hatta Konev hakknda O iki annenin
346

gslerinden st emmitir: bn Arab ve Kirmn.

bn Arabnin Fthtta zikrettii

Evhadddin, tasavvuf tarihinde olduka tartmal bir isimdir. Allahn ceml sfatnn
tecellilerini varlkta temaa etmeyi esas alan hidbz denilen tasavvuf merebe sahip
olmasndan ve merebinin gerei olarak genlere zel ilgi duymasndan dolay eitli
tenkidlere medr olmutur.

347

Daha nce ksaca deindiimiz gibi ems-i Tebrz bata

olmak zere, Mevln ve ilk dnem Mevlevleri mnekkidleri arasndadr. Evhadddin

Kirmn, Bah-i Veled, Muhakkik Tirmiz ve emsin yakn evresinden olan Necmeddin
Kbrnn mrdi olduuna ve Kbrnn mrdi Necmeddin Dye Rz ile grtne
dair rivyetler bulunmaktadr. Mevlnya Evhadddin Kirmnyi gzelleri severdi,
fakat iffet ve ismet sahibi idi, onlara bir ey yapmazd eklinde anlattklarnda Mevln
keke yapsayd ve geseydi diye cevap verir. Takiben: Evhadddin, dnyada kt bir
miras brakt. Bu kt mirasn ve bu kt mirasla amel edenin gnh onun boynuna
348

buyurur.

hidbz merebten gulmprelik gnh derekesine den ve sfler

tarafndan illet-i meyih olarak adlandrlan sapknl Mevln VI. Ciltte biri kse
dieri gen olan iki kardein hikyesinde iddetli bir dille eletirmektedir: Bir avu
bulgur ayla geinmeye alan dervi gzlerinden meni akarak, elleriyle hayalarn
skarak bana yz tuttu. Namuslu oldun mu gizli gizli bakar, aletleriyle oynarlar. Tekke
byle olursa artk halkn pazar eek srs ve hamlarn divan nasl olur? Var kyas
349

et .
smail Ankarav Evhadddin Kirmnnin hidbzliinin evil-i hlinde
olduu kanaatindedir. Zira slkun ilk zamanlarnda marifet tam hsl olmad iin slik
mukayyed mertib olabilir. Evhadddinin yanld husus tenzih-tebih ya da mutlakmukayyedlik dengesini kmilen kurmamasdr. Nitekim emsin Kirmnye itiraznn
anlam budur. Mesnevdeki ey nak, sreti olmayan! Bunca naklar, bunca sretlerle
345
346
347
348
349

Fahreddin Irk, Kllyt- Dvn- eyh Fahreddin brhm Hemedn, Tahran 1984, 27.
William Chittick-Peter Lamborn Wilson, Fakhruddin Iraqi: Divine Flashes, New York 1982, 43.
Nihat Azamat, Evhadddin-i Kirmn, DA, XI, 518-20.
Eflki, I, 664-665.
. Ankarav, erh-i Mesnev, VI-Tetimme, 372-375.

436

sana hem mebbih hayran olmutur, hem muvahhid! Gh mebbihi muvahhid

yapmakta, gh sretler muvahhidin yolunu kesmektebeytinin erhinde Ankarav yle
der: Ol mahbb-u hakk her br ki tecelli-i vahdet-i mutlaka ile kulb-i mebbihne
tecelli eyleye mebbihi muvahhid eyler ve her gh ki min haysu'l-mezhir ve's-sret
kulb-i muvahhidne tecelli eyleye mtecell fih olan sret onun yolunu urur; eer itlk
ve tenzihten gfil kalrsa. Ve ill fel. Ta'bir-i har gh olur ki ol mahbb-u hakiki cemli vahdetinden nikb- kesret ve taayyunt ref edip tecelli-i ahadiyyetle kulb-i
mebbihne tecelli klar. Her mebbih bu hd sebebiyle ayn- muvahhid olur ve gh
olur kulb-u muvahhidne min haysu'l-mezhir ve's-sretiz-zhir tecelli klp bu
mhedenin istirknda muvahhid mertebe-i tenzihten dr olursa sret onun yolunu
urmu olur. Nitekim Seyyidt-tife Cneyd Badd (
( ) farkllk olmadan birliktelik zndklktr, birlikteliin olmad
farkllk tatlidr, farklklkla beraber birliktelik tevhidin kendisidir). Sretin yol urmas
Vcd- mutlak mezhirden birine mukayyed klp cemi-i ey ve mezhirde mhede
klmaktan dr olmaktr. Nitekim Menkib-i Hazret-i emseddin-i Tebrizde mestrdur ki,
bir gn Evhadddin Kirmaniyi grp sul eylediler. Evhadddin Kirmani Hazretlerinin
merebi hidbz ve pkbzlkla mehr idi. Hazret-i ems sul eylediler ki, ne makam
ve ne mertebedesin? Cevap verdiler ki mh- hakiki ve h- ahadiyyeti dad- vcd-i
mehryndan ve matla-i talat-i mahbbndan mhede klarm. Hazret-i ems
buyurdular ki eer gerden-i cnnda min vechin maraz- manev olmayayd mh-
hakkyi sumn- cem-i mevcdtta mhede klardn. Amma bu mertebe Allahu
alem Hz. Evhadddinin evil-i hli olmaktr.
smail

Ankaravnin

Mevlev

350

kaynaklarn

aksine

Kirmnye

mspet

bakmasnn temel sebeplerinden biri muhtemelen Kirmnnin bn Arab ve Konevnin

sohbet halkasnda bulunan ve Anadolu Ekber dncesinin temel tayclarndan birisi
olmas hasebiyledir. Nitekim Kirmn, Sadreddin Konevnin isteiyle eyh-i Ekberin
hrkasyla birlikte defnedilmitir.

351

Mevlev Menkbnmelerdeki Mevln ve evresinin Konev ve evresi ile

ilikisine dair rivyetlerin btnne baktmzda Mevlnnn zhd ve fakr yaantsna
ramen Konevnin mreffeh bir hayat srd, balangta Konevnin Mevlny inkr
ettii fakat daha sonralar manev bir iret ile Mevlnnn mrdi olduudur. Mevlev
350
351

. Ankarav, a.g.e., II, 19-20.

William Chittick-Peter Lamborn Wilson, Fakhruddin Iraqi: Divine Flashes, 43.

437

kaynaklarn iki sf arasndaki tavr farkllnn izlesinde Mevln lehine ve

stnlne hkmetmeleri beklenebilir bir durumdur. Ancak rivyetlerin satr aralarnda
gzken odur ki, iki sfnin mereb farkllklarna ramen aralarnda derin bir idrk ve
muhabbet birliktelii olduudur.
Konyann iki byk sfsi olan ve mntesipleri dier meyihe oranla hayli
fazla olan Konevnin ve Mevlnnn zhd anlay iki sfnin arasnda getii rivyet
edilen bir konumada sembolik biimde dile getirilmitir. Sadreddin Konev, rivyete
gre mlkne yaayalm, fakrne lelim demi, bunun zerine Mevln fakrne
yaayalm, mlkne lelim diye karlk vermitir. smail Hakk Bursev bu cmleyi
yorumlarken, Mevlnnn lmnden sonra zellikle trbesindeki ihtiml yapya ve
Konevnin trbesindeki tevzya dikkat ekerek, bu talebin gereklemi olduuna iret
eder. Sadreddin Konevnin Vasiyetnmesinde defnedilmesi ve trbesiyle ilgili talepleri
de bu rivyeti ksmen dorular.

352

Mevlnnn zellikle ilk eyhi Muhakkik Tirmizden gelen youn bir zhd
hayatna ship olduu daha nce aklanmt. Horasan Melmet anlaynn
temsilcilerinden ems-i Tebrz ile bu baskn zhd tavr yerini ak ve melmet tavrna
terketmitir. Ancak zhidne hayat tarz Mevlnda vefat edinceye kadar varln
srdrmtr. Mesnevsinde zhid-bid tavryla k tavrnn farkllklarn yle ortaya
koyar Mevln: Haktan korkan zhid ayayla koar. klar ise havadaki imekten
daha sratli uar. ems-i Tebrznin perende lakabna telmihte bulunduu bu beyitte
Mevln, smail Ankaravye gre zhd ve ak ile zhid ve k arasnda nisbet
yapmaktadr. kn bir gnde ald yolu zahidin ellibin senede kat edebileceini nk
zahidin yryerek, kn ise uarak seyr-i slk ile seyreylediini haber vermektedir.
Yani havf ve hayetle mevsuf olan zahidler ve abidler ilh tarkde yryenler misli
olduu halde, klar belki hatiften ve rzgrdan daha hzl yol kat ederler ve vahdete
ererler. Havf hlinde olan ve/veya ebrr ve ahyr mertebesinde olan bidler ve
zhidlerdir. Ebrar ve ahyr tarikinde seyr slk eden zhidler varlklarn ifn etmekten
korktuklar iin akn mertbesine eriemezler. Ak ise fen makam olan her trl isim ve
353

sfat terkederek zat olmaktan ibrettir.

Mevln zhid ile k arasn tefrik ettii gibi zhid ile rif tavrlar arasn de
352

353

.Hakk Bursev, Kitbul-hitb, 28; Vasiyetnmesi iin bkz. Ekrem Demirli, Klasik slm Nazaryt ve
Osmanl Dncesi Arasnda Seluklu Kprs: Sadreddin Konev ve Nazar Tasavvuffun Kuruluu,
MFEF Trklk Aratrmalar, XVI (2004).
. Ankarav, erh-i Mesnev, V, 486.

438

tefrik etmektedir. Mesnevdeki Arifler balangtan itibaren akll davranmlar, kbet

ahvlinden ve onun endiesinden kurtulmulardr. Beytini Ankarav yle tevil
etmektedir: rifler ile zhidler arasndaki fark udur ki, zhid marifete sahip olmad
iin ahiret gnnde benim hlim ne olacak (ibnl-hiret) diye gam eker. Arifler ise ezeli
kaza srrna vkf olduklarndan byle bi derde dmezler. Zira ezelde takdir olan ey
gelecekte aynen vki olacaktr. Zira olan olmutur. rifte de zhidin marifet mertebesine
ermeden nceki hli olan havf ve rec hli balangta var olmakla beraber, marifete
erdikten sonra bu hli ortadan kalkmtr. Ancak marifete ermek bir seyr slk ve zhd
tavrn gerektiinden balangta zhid olmadan rif olmak imknszdr. Zira dnya
ahiretin tarlasdr anlaynca zhd orannda marifet hsl olmaktadr. Ankaravye gre
tevhide dair bir marifete sahip olmak iin zhd ameliyesi kanlmazdr. Ancak bu
ameliye seyr slkun balangcnda sz konusudur. Bu itibarla zhd ve zahidlik
mertebesi, marifet ve riflik mertebesine oranla daha dk bir mertebedir. Zahidin havf
354

ve recs marifet mertebesine ykseldikten sonra izle olur.

smail Ankaravye gre Mevln tasavvuf dnce trihinde zhd, ilh ak

ve melmet ile marifet tavrlarn cemeden bir sfidir. Zhidlik tark-i ilhnin
balangcdr. Zhd tavr ilh ahlklanmayla neticelenir. Tarikde yol kat etmeyi
hzlandran ve marifete ermeyi temin eden yegne sik aktr. Bu itibarla sadece kuru
zhd tavr marifeti hsl etmez. Ancak zhd ile beraber ak olmaldr ki marifet tahsil
edilsin. Hem k hem de zhid olan rif olabilir. Marifet ilh tahalluku gerekletiren
slike ilh tahakkuk salar ve slik nih mertebede mukallidlikten kurtularak muhakkik
sfatn kazanr. Muhakkik eynn mhiyetini ya da eynn deimeyen sbit
hakkatlerini idrk eden kimsedir. Bu itibarla her eye Hakkn verir (tahkk).
Endls-Anadolu tasavvuf felsefesi geleneinin ya da muhakkik sfilerin
Anadoludaki mmessili Sadreddin Konev zhd hakknda Mevln ile ayn dncelere
ship olmakla beraber zhidne hayat sz konusu olduunda farkl tavra shiptir. Bu tavr
Ona kazandran bn Arabdir. bn Arab zhd zayf ve henz balang aamasndaki
insanlarn mesl olduklar bir fiil olarak nitelemitir.
354
355

355

Dny haytndan yz eviren

. Ankarav, a.g.e., II, 846-7.

Zht, keif gelmedii srece, kula elik eden bir makamdr. Perde kalp gznden kalktnda ise insan
zht etmez ve zhde gerek de olmaz. nk kul, kendisi iin yaratlm bir eye kar zhit davranmaz.
Bir insan, kendisi uruna yaratlm bir eye kar zhit olabilir, kefe ulaan kimse iin ise byle bir ey
sz konusu deildir. u halde zhd kabul etmek, gerekte tam bir bilgisizliktir. nk benim kendisine
kar zhid davranacam herhangi bir eyim yoktur. Bana ait olan ise, kendisinden ayrlmamama imkn
vermez. Peki, zht nerede kald? bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, 178.

439

insn zhiddir. Oysa muhakkik ve gerek rif hem dnya hem hiret hayatndan yz
evirmeyen kimsedir. O dnyaya ve hirete hakkn veren kimsedir. Konev asndan
bunun anlam mertebeye hakkn vermek veya her eye hakkn vermektir.
Sadreddin Konevnin zhd anlay tabat ve maddeye baknn bir
neticesidir. Zhdn temel dayana, manev hayat ile madd hayat arasndaki elikidir.
Ruh veya nefs iin madde ve dnya bir karanlk ve zindan iken, onun yetkinlemesinin
nndeki en nemli perde ve engeldir. nsan ancak kemle dnyadan uzaklamakla
erebilir. Halbuki Konev ruh-madde/dnya arasndaki bu kartl tenkid eder ve ruhun
ancak maddeyle birlikte kemle ereceini ileri srer. Dolaysyla madde/tabat/dnyadan
kamak ruhun kemlini ikml edememesi anlamna gelir. Ruhun kemle ermesi madde
zerindeki tedbriyle gereklemektedir. Tedbrin olmad yerde ruh ve madde arasnda
her hangi bir irtibat kalmayaca iin ruh ve madde mcerredlik hallerinde varlktaki
fonksiyonlarn icr edemeyeceklerdir.

356

Bu adan zhd rhun kemle ermesi iin

maddeden kamak eklinde deil, madde zerinde tasarrufta bulunmak eklindedir. Bu

tasarruf maddeyi ruhun tedbirine vermek anlamna gelmektedir.
Aslnda Konevnin bu gr Mevlnnn Dnyaya bakyla paraleldir.
Dnya, mal, mlk vs. deil, bunlarn ruhu tedbiri altna almasndan ibarettir. Ruhun
dnyay tedbir etmesi ise ancak zhdle gerekleir.
bn Arab ve Konevnin zhd ve ileyi yok saymas veya kemle erdiren bir
fiil olarak grmemesi diye bir ey sz konusu deildir. Zira byle bir ey olsayd
mbtedilerin kr olarak grmesi ve zhdn mertib kat ettiini sylemesi anlamsz
olurdu. bn Arab ve Konevnin eletirileri zhd dima bir tavr olarak benimseyen,
balangta kalan ve tahkk tavrna ship olmayanlara yneliktir ki Mevln ve smail
Ankarav de bu eletirileri paylar. Bir makam olarak zhdn tarzlar ve mertebeleri
vardr ki, bunlar, lemlere ve insana (insann islam veya iman veya ihsan makamnda
bulunmas) baldr. bn'l-Arab yle der: nsann mlkte (=mlk lemi) mslman
olmas durumunda, zht varlklara yneliktir. Bu tarz zht, en uzak ve ileri perdedir.
Cebertta (=ceberut lemi) mmin olarak bulunan insann zhdnn konusu nefsidir. Bu,
daha ve dk yakn perdedir. Melektte (=melekut lemi) ihsan sahibi olmas
ynnden, zhdn konusu Allahn dndaki her eydir. Burada yoldaki engel ortadan

356

Sadreddin Konev, Krk Hadis erhi, trc. Ekrem Demirli, stanbul 2003, 102.

440

357

kalkar. Dolaysyla ulhiyyet mertebesinde zhdn taalluk ettii bir ey yoktur.

Mevln her ne kadar bn Arab ve Konev gibi tahkk lisan ve tahkkin

gerektirdii mertebelendirmeyi kullanmazsa da, zellikle Mesnevde bu lisnn dellet
ettii manay ya da hakkatleri, mertebelerin gerekliliklerini iir formunda zh eder.
Dolaysyla manada ortak srette farkllklar vardr. Bu farklln kaynanda srete
muhatab olanlarn farklldr. bn Arab ve Konevnin muhatablar sadece havss ya da
muhakkikler ki seyr slkunu ikml edip kefi alm kimselerdir-, Mevlnnn ise
hem havss hem de avmdr. Zira Mevln Mesnevde muhatab kitlesine ird
konusunun hem zihn hem de fiil dzeyde inceliklerini zh etmeye almakta iken, bn
Arab ve Konev kef shibi sflerin keiflerinin mhiyetini idrk etmeleri iin marifetten
dem vurur.
Ancak unu da kaydetmek gerekir ki, bn Arab Fthtta her blmn
mevzsuna mcmelen iret etmesi asndan blm balarnda iir ind etmektedir. Zira
iir kll ihtiv etmektedir. Kll ise mhedenin konusudur. Dier bir ifdeyle
mhede klldir. iirden sonra gelen mevzyu ise bn Arab istidll bir dille
temellendirmektedir. stidll ise kll tecezzi ya da temyiz etmektir. Temyiz ilim
gerektirdii gibi, ilim de temyzi gerektirir. Dolaysyla bn Arab hem mhede hem de
ilim shibi olarak, iirsel bir dil kulland gibi istidll ya da ilm bir dil de kullanmtr.
Mevln Mesnevde bundan bgne deildir. Mesnev bir btn olarak hiss ve manev
tahkiye sretinde iir olmakla beraber ya da dier bir tabirle mhedenin konusu
olmakla beraber, hiss tahkiyeden manev ya da akl tahkiyeye getikten sonra ilm ya da
istidll bir dil kullanmaktadr. Dolaysyla Mesnev Farsa Fthttr cmlesini temel
alrsak, Mesnevyi Fthttaki blmlerin banda yer alan iirlerin mana asndan
erhi olarak deerlendirebiliriz.
Mevln ve evresi ile bn-Arab-Sadreddin Konev ve evresinin farkl olduu
dier mevz semdr. Daha nce Mevlnnn ems-i Tebrznin telkniyle semy
kendisine bir amel olarak ihds ettiini sylemitik. lk Mevlev kaynaklarda Sadreddin
Konevnin Konyadaki sem meclislerine katld rivyet edilmemektedir. Eserlerinde
bn Arab gibi sem hakknda her hangi bir aklamada da bulunmaz.Bunun muhtemel
sebeplerinden biri, daha nce deindiimiz gibi halkasnda bulunan Fahreddin Irk ve
Evhadddin Kirmnnin semya katlmalar olabilir. bn Arab ise zhd gibi bir sf fiili
olarak sem kategorize ederek mufassalan 3, mcmelen 2 mertebeye ayrr: ilh, rhn
357

bn Arab, Ftht- Mekkiyye, II, 178.

441

ve tabi sem; mutlak ve mukayyed sem.

358

bn Arabye gre mutlak sem ya da ilh

ve rhni semda ilh manalar iitmek sz konusu olduundan terkedilmesi mmkn

deildir. Sf byklerin terkettii ya da ihtiya duymadklar sem mukayyed semdr ki
o da msikdir. Msik tevikiyle olan tab sem hakknda nihai olarak Fthtta unlar
belirtir: Bizim sem konusunda yolumuz udur: temkin ehli olan kimse onu istemez.
Sem meclisinde bulunduunda ise sadece sem sebebiyle oradan kmaz. Bize gre
kesin olarak mubahtr. Zira tahrimine dair Hz. Peygamberden hibir ey sabit
olmamtr. yet bir kimsenin kalbi rabbiyle beraber deil de semdayken vecde
gelmise o kimsenin sem terketmesi zorunludur. Zira sem bu haldeyken gizli bir ilh
tuzaktr. Sonra o kimsenin kalbi semda veya bakasnda her haldeyken vecd iinde
olduu halde namelerle daha ok vecde geliyorsa o kimsenin semda bulunmas
haramdr. Sadece iirde iitilen nameleri deil iirde, iirin dnda hatta Kurndaki
namenin varln kastediyorum. O kimsenin kalbi semda kariin sesinin gzelliinden
vecde geliyorsa ve kalbi sesi gzel olmayan bir krden dinlediinde de vecde
gelmiyorsa, ne onun vecdine ne de ilh boyutta rikkatten kaynaklanp vecdin husle
getirdii eye itimat edilmez. Zira o ey maluldr ve tabatn inceliinden baka bir ey
de deildir. yet her eye arif olan kimse iltibas ettii ilh, rhn ve tab sem
birbirinden tefrik eder ve birbirine kartrmaz. Ve tabatn sem hakknda Allah
359

iitmek demez. Msik anlamnda sem yasaklanmaz. Ancak terkedilmesi evladr.

Sadreddin Konevde stdyla ayn grtedir.

360

Ancak tab sem ve msikye muhalif

grlerine ramen Mevlnya ve cemaatine derin ballndan tr muhalefeti tab

sem ve msik icra eden velilere de uzanmaz. Nitekim Menkbl-rifnde getii zere
Mevlnnn vefatndan sonra semn artmasna binaen Konyann Kadzdelileri Emir
Pervaneye gelip semn yasaklanmasn isterler. eyh Sadreddine meseleyi anlatr.
eyh u cevab verir: benim szm kabul edersen, dervilerin szne gvenin varsa,
Mevlnnn an ve erefi hakknda inancn salamsa, Tanr hakk iin bu hususta hibir
ekilde mdahalede bulunma, bir ey syleme ve garaz olann szlerine uyup itiraz etme;
nk bu bir nevi velilerden yz evirmedir. Velilerden yz evirmekse uursuzluk
getirir. Evliyaullahn bu eit bidatleri ulu peygamberlerin Snneti gibidir. Onlarn
358
359
360

bn Arabnin sem anlay iin bkz. bn Arab, Ftht- Mekkiyye, I, 367.

bn Arab, a.g.e., I, 369.
bn Arabnin bu konudaki fikir ve tasvirleri ile Konevnin tasavvufta eksik bir makam olarak grd
hlin glib geldii kimseler hakkndaki ifdeleri birbirine yakndr. Konev hlin insana baskn
gelmesini eksik bir mertebe ve makam olarak grr ve insann ulamas gereken makamn ibnl-vakt
(vaktin olu deil ebul-vakt (vaktin babas) olmas gerektiini belirtir ki, bu da Konevnin tahkk ve
muhakkik tarifleri ile ilm-i ilh gryle uyumludur. Ekrem Demirli, a.g.m., 18.

442

hikmetini veliler bilirler. Kadir olan Allahn ireti olmadan onlardan bir ey kmaz.
Nitekim: kmil velilerden kan bidat-i hasene peygamberlerden gelen parlak Snnet
361

gibidir, demilerdir.

smail Ankaravye gre tab sem veya kendi tabiriyle sr sem Mevlev
semdr. Ankarav de bn Arab gibi ilh ve rhn semya sahip olann tab semya
ihtiyac olmadn syler. Ancak kendisi bir Mevlev eyhi olarak tarkat erknndan olan
tab semy belli bir db ierisinde tertip eder. Buna gre Mevlev eyhi kibrdan
olmas hasebiyle sr semda hazr bulunur. Ancak buna muhta olduu iin deildir. Ya
tlipleri ird veya tevzuen ya da hli gizlemek iindir. Bu tavr olduka nemlidir. Zira
bn Arab sem hakkndaki dncelerini ileri srerken, mrdleri mstakil erkn iinde
slk ettiren bir tarkat eyhi olarak deil entellektel seviyede irdda bulunan bir rif
kimliiyle konuur. smail Ankarav ise Mevln gibi toplumun ok farkl kesimlerinden
gelen taliplerine seyr slk adb ve erkn tatbik eden meyihtir. Mevlev erknnn
en bata geleni de harekete dayal sem ve msikdir.
Hsl smail Ankarav Mevln tavr ile Sadreddin Konev tavrn birbirinin
mtemmim cz olarak deerlendirip, bir Mevlev eyhi olmas hasebiyle bu czleri
kendisinde cem edenin Mevln olduunu sylemektedir. Ancak burada ilk dnem
Mevlev menkbnme yazarlarnda grlen ekliyle iki sf arasnda her hangi bir
stnlk ilikisi aray ngrmemektedir.

362

Bununla birlikte sz konusu yazarlarn byle

bir deerlendirmeye ynelmeleri anlalr bir eydir. Zira bu menakbnmeler Mevln ve

evresini ilk elden tantan kaynaklardr. Muhataplar ise daha ok ilk Mevlev
zmreleridir. Bu zmrenin pirlerini zhir dzeyde tanmaktan daha ok ona muhabbet
duymaya ve muhabbetlerini artrmaya ihtiylar vardr. Dolaysyla menkbnmeler bu
trden bir ihtiyc gideren sradan telifin tesinde ird kitb mahiyetindedirler. smail
Ankarav ise Mevlny tantmay ve ona muhabbeti artrmay menkbe formunda bir
361
362

Eflk, II, 51.

Osmanl tasavvuf tarihinde bu trden stnlk aray Sadreddin Konev lehine Mesnev rihi smail
Hakk Bursev ve Celvetlikte gzkmektedir. smail Hakk eyhi ftde (. 988/1580)nin Mesnev
shibi Mevln Celleddin, Sadreddin Konevnin mrdi bile olamaz dediini nakleder. Yine baz kmil
vellerden ki kastedilen ftdedir- hakkat mertebesinde Sadreddin Konev ile Mevln arasnda yer ile
gk aras fark olduunun nakledildiini belirtir. Celvetiyyenin bn Arab ve Sadreddin Konev izgisine
daha yakn durduklar, Mevln ile mnsebetlerinin snrl olduu sonucu karlabilir. Bkz. Ali Naml,
smail Hakk Bursevye gre Mevln ve Mevlevlik, Tasavvuf, XIV (2005), 439-454. Mnsebet her
ne ekilde olursa olsun yukardaki trden cmleler muhakkik tavrnn gerei deildir. Zira muhakkik tavr
her mertebeye hakkn vermek ise, bu tavrn gerei olarak Mevln ya da Sadreddin Konevnin
bulunduklar mertebenin hakkn veren cmleler kurmak; mertebelerin itibri olduunu gz nnde
bulundurmak kanlmazdr. Asl mesele smail Ankaravnin vurgulad gibi daima tm mertebeleri
kendisinde cem eden muhammed mertebeyi dile getirmektir. Nitekim hem Mevln hem de bn Arab
ve Konevnin cmleleri bu mertebenin hkmncedir. Dolaysyla Ankaravye gre cm olmak esastr.

443

eser yazarak deil; onun sliklere ird mhiyetindeki balca eseri Mesnevyi erhederek
gstermeye almtr. erhinde ise Mevln ile bn Arab ve Sadreddin Konev ayn
ilh hakkati tasvr eden, hakkate ynelik anlayta bir, bu anlayn fiil ve lisn
seviyede izhrnda farkll vurgulamtr. Dolaysyla Tasavvuf dnce tarihinin bu iki
sfsi arasnda bir tefrike gidilmesinden ziyde telfe gidilmesi smail Ankaravye gre
daha doru bir tavrdr. Aslnda telifi gerektirecek bir ey de yoktur, olmas gereken ey
lfet makamnda bulunup hakkatin farkl yzlerini kef-etmektir. Bu cmi tavrn
gereklerindendir ki smail Ankaravnin Mevlnya ittibs sebebiyle ship olduu bir
tavrdr.

444

3.4. smail Ankaravye gre Mesnevnin Genel zellikleri (maksad-mevzusl)

3.4.1. Ad:
Mevlnnn, alt cild (defter) ve yaklk 25.668 beyitten meydana gelen
Farsa manzm eserine bir eyi ikiye katlamak, ift yapmak anlamlarna gelen Mesnev
adn vermesi, onun ncelikle kitabn nazm ekline yani sretine dayanarak bir
isimlendirmede bulunduunu gsterir. Mevln eserine dibcede geen Bu Mesnev
Kitbdr cmlesiyle balar. Mesnev, irlerin stlhnda bir iir cinsidir ki, iki msr
bir kfiye zeredir. Bu cinsin kitba isim ya da alem olmas msemmnn nnn
yceliinden kaynaklanmaktadr. Nitekim tm Mesnevler bir araya gelseler Mevlnnn
363

Mesnevsinin Mesnev ismini almaya daha layk olduunu bildirirler.

Mesnev rihleri kitabn adnn mna ve muhtevasndan da kaynaklandn

sylemilerdir. smail Ankarav birbiriyle mtakbil ilh isimlerin mazharlar olmalar
itibariyle ehdet lemindeki tm varlklarn (sret-mna, varlk-yokluk, gayb-ehdet,
k-karanlk gibi) ift ift veya ikili ztlar halinde zuhr ettiini, Mesnevnin ehdet
lemindeki ey trlerinin hakkatlerine, duyulur eylerden (mahsst) akledilen eylere
(maklt) kadar tm ift ve zt varlklarn hallerine dair bir kitap olmasndan dolay
Mevlnnn esere bu ad verdiini ileri srmtr.

364

Nitekim Kuranda Biz onlar ift

olarak yarattk. (Nebe, 8); Her eyi ift ift yarattk ki, anlayabileseniz (Zriyt, 49)
buyurulmaktadr. Zt ile zorunlu Varln bilinmesi mmkn varlklarn kart-ift
zelliklerinin bilinmesine mevkfdur. Mesnev Zt ile zorunlu varln marifetine
(marifetullah) ird eden bir metin olmas hasebiyle gerek mahsst gerekse de maklta
dair birbiriyle ilem kaplam ilikisi iinde olan tm zdlklarla Hakka sl etmektedir.
Nefsl-emrde Hakkn varlnn tecellsi de birbiriyle mtekbil isim ve/veya sfatlarla
(ceml-cell vs.) gereklemektedir. Dolaysyla Mesnev ad hem kitabn manasnn
lisn seviyede tezhr olan sretine hem de biztihi muhtevasna (mna) dellet
etmektedir.

365

Mevln eserini zellikle dbcelerde Keful-Kurn, Fkhullhil-ekber,

Saykall-ervh, Hsmnme ve Smnme, Hsmeddin elebinin meyhnesi
363
364
365
366

366

vs.

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 3.

. Ankarav, a.g.e., I, 3.
. Ankarav, a.g.e., I, 3.
. Ankarav, VII. Cild erhi, 300a. Ankarav meyhane ile kastn Mesnevnin hakikat ve manalr olduunu

445

gibi eitli lakaplarla da isimlendirmi ve bu lakaplarn ilh bir hviyette olduunu ifde
etmitir.

367

rihler lakaplarn Mesnevnin zelliklerini yanstan nitelemeler olduunu

vurgulamlardr. Ankaravye gre bu lakaplar iki adan verilmitir. Birincisi

Mesnevnin mevzsuna dellet etmektedir ki, Keful-Kurn, Fkhullhil-ekber vs.
trnden Kurn lakaplardr. kincisi Hsmnme ve Smnme gibi ki Mesnevnin
yazlmas Hsameddin elebinin istids ile meydana gelmitir.

368

smail Ankaravye gre Mesnevnin Kurn lakaplaryla Mevln tarafndan I.

cild dibcesinde ve eitli yerlerde anlmas Kurnn manasyla mtereklikleri olduu
cihetindendir. Mesnevnin sefere ve berere eliyle yazlmas ki rihe gre berere-i
insniyye kastedildiinden Hsmeddin elebidir-, tertemiz olanlardan bakasnn
dokunamamas, lemlerin Rabbinden tenzil olunmas, nnden ve arkasndan btln
yaklamamas, Allahn onu muhafaza etmesi bu manaya iret etmektedir. Ankarav
Mesnevnin kendisini Kurna benzetmesinden dolay eitli eletirilerin gelmi olmas
muhtemel olacak ki, sz konusu cmlelerin aklamasnda Eb Hanfenin grnden
istifde etmitir. Buna gre Kurnn asl manasdr. Dolaysyla Mesnev, Kuran ile
ayn kaynaktan gelen mutlak mnay aklayan ve kll mnadan pay alan mnadr
(maz- Kurn).

369

Ankarav Mesnevnin ilhm- ilh olmas ile I. cild dibacedeki Bu

manzm Mesnevyi etraflca geniletmek iin abaladm cmlesinin eliki ifde

edebileceine dair soruyu yle cevaplandrr: inde ehlit-tahkk Hazret-i Peygambere
olan vahy-i maas-sefre bile itihd ahynen vki olurdu ve ahynen bi-l itihd ve l
subet zuhra gelirdi. Nitekim Hazret-i ie radiyallhu anhdan merv olan bu hadsi erf bu manya dellet klar (

370

) Man-y erf: Ahynen bana vahiy gelirdi, k

sads gibi ve safvn zere silsile savt gibi. Bu sfat zere gelen vahiy, sfat- uhr zere
gelen vahiyden bana eed ve asabdr. Pes ol melek benden vahiy kat eyler, hlbuki ben
ondan vahiy hfz eylerim ve ahynen ol melek, racl sretinde bana temessl eyler ve

367
368
369
370

syler.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 2-5.
. Ankarav, a.g.e., VI, 7.
. Ankarav, a.g.e., I, 10-11.
Buhr, Sahh, I, 4; Mslim, Sahh, IV, 1816. Hris b. Him Allah Raslne (s.a.v) sordu: Sana vahiy
nasl gelir? Allah Rasl cevap verdi: Vahiy, bana zil sesi eklinde gelir ki, bu vahiy ekli bana olduka
zorluk ektirir. Ses sona erdiinde, sylenilen eyi anlarm. Vahiy, bazen de melekin bir adam ekline
brnmesi ile ortaya kar.

446

bana sarhaten syler. Pes ben onun dediini lafzan ve manen hfz eylerim. Bu srette
iddet ve subet yoktur. Ve bu takdrce ictihd dah lzm gelmez. Amm sret-i evl
zere itihd eylemek lzmdr ki, ol salsala-i ceres ve silsile-i alas-safvn gibi gelen
man, muceme ve vridt, mcmele ve mphemdir. Hazret-i eyh-i Ekber Halunnaleyn erhinde der ki: (

)

371

bn Kas, bu ksm muamm ve hall-i rumz etmee benzetmitir.

Yani gh olur Hazret-i Hak cnibinden enbiy ve evliyya man-i mcerrede ve ulm-i
gaybiyye ilk olunur, onun istihrcnda ve mertebe-i elfz ve kelimta izhr ve ihrcnda
hayli tab ve meakkat ekerler ve hall-i rumz-i muamm etmekte ictihd ederler. Pes
vahy-i bi-l sefr olan Hazret-i Mesnev dah iki nev zere olur. ol ilhm- rabbn olur
ki, bi-l subet ve l itihd tenzl-i rabbil-lemn olur ve ol man-i mcerrede ve
fyzt- mpheme ve vridt- muceme olur ki, onun kef ve hallinde ve nazm ve
kelimt mertebesine ihrcnda itihd eylemek lzm gelir. Onun iin itihd buyurmu
olurlar. Yani bir ge ve itihd eyledim, manzm olan Mesnevnin tatvlinde. (
[ ) Mesnev nazmnn geniletilmesinde] demeyip ([ ) Mesnev
manzmunun] buyurmalarndan nkte budur ki, gy ki bu Kitbn nazmnda
kendilerinin irde-i beeriyyeleri olmamtr. Belki Rabbl-lemnden byle manzm,
372

kalb-i erflerine yine mlhem ve mnezzel olmutur.

Kitabn Mesnev adyla yaygnlk kazanmasyla kelimenin getii her ortamda

akla gelen ilk arm klasik iirin Mesnev nazm ekli deil, Mevlnnn Mesnevsi
olmutur.

373

Eser Mesnev-i Mevlev terkibiyle dier Mesnevlerden ayrt edildii gibi

Mesnev-i Manev ve Mesnev-i erf gibi hrmet ifdeleriyle de anlagelmitir.

3.4.2. Yazm Sreci:

Ahmed Eflknin Menkbndaki rivyetlere gre Divn- Kebrin yazm
sreci devam ettii srada Mevlnnn ktibi ve ilk halifesi Hsmeddin elebi
Mevlnya Divandaki gazellerin epeyce bir yekn tuttuunu, dostlarn Sen ve Attr
zevkle okuduunu syleyerek mrdlerin irad iin Hakm Sennin Hadkatl-hakik
gibi Mesnev tarznda ve Ferdddin Attrn Mantkut-tayrnn vezninde mrifet srlar
371

372
373

Bu trden olan vahiy, kat perdenin ardndan Hakkn meydana getirdii ceviz meyvesi mislidir. Bu
meyveye ulamak, ancak perdeleri krp atmakla olur.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 13.
Eflk, II, 21-22.

447

ve slk konularnda Mesnev trne rabet etmesini rica etmi, Mevln da bu fikir
sizin kalbinize gelmeden evvel, gayb leminden bu manzm kitabn telifi kalbime ilham
374

olundu

diyerek Mesnevnin Binev ez ney n hikyet mkuned (Dinle neyden nasl

hikyeler anlatmakta) msrayla balayp shan gtah byed vesselm (Sz ksa
olmaldr, vesselm) biten ilk 18 beytini sarnn iinden karp Hsameddin elebiye
uzatm, eserin kaleme alnma sreci bu olayn ardndan balamtr.

375

Eser her cildin banda zikredildii zere Hsmeddin elebinin istidsyla

telif edildiinden VI. Cildin banda Ona ithf edilmitir.

376

Hsmeddin elebiye

elebi nvannn verilmesi Mevlnnn halfesi olmas itibariyledir. Ancak Mevln

soyundan gelmedii iin Mevlev kaynaklarda genelde elebi Hsmeddin eklinde
anlmaktadr. Ad Hasan b. Muhammeddir. Babalarnn ismi Muhammed b. Hasandr.
bn-i Ah Trk olarak mehrdur. Dedelerinin ad dah Hasandr, Ah Trk olu
377

denilmekle marfdur. Ah Trk

dedelerinin babasdr. elebi Hsmeddin Urmev

denilen yere mensbtur ki asl Krttr. smail Ankarav elebinin krt olarak yattm
arap olarak kalktm diyen eyh Ebul-Vef Baddnin (. 501/1107) mntesibi
olduunu, silsilelerinin Ona dayandn syler. Badd kaynaklarda Tcul-rifn
olarak kaydedilmektedir.

378

379

elebinin byk dedelerindendir.

Mevln eserinde elebiyi eitli vasflarla vmektedir ki, Ankaravye gre

bu vasflar ayn zamanda Mevlnya rcdir. Zira aralarnda bir ayniyyet sz konusudur.
Bu vasflardan bazlar unlardr: Efendim, dayanam, bedenimin rhu, bugn ve
yarnmn az, riflerin yolundan gittii ey, Snnet ve yakn ehlinin imm, halk
leminin gavsi, kalplerin ve akllarn muhfz, mahlkt arasnda Allahn emneti ve
gzdesi, Allahn peygamberine smarlanmlardan olan, ar hazinelerinin anahtar, arz
374
375
376
377

378
379

Eflk, II, 157.

Eflk, II, 326; . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 14-15.
. Ankarav, a.g.e., VI, 7.
Glpnarl Ah lakabna istinden elebinin Ftvvet ehli olan Ah tekiltndan olduunu syler. A.
Glpnarl, Mesnev erhi, I, 23. Ankarav ise Mevlnann elebiye ey civn diye hitp ettiini,
civndan kastn ftvvet shibi olduunu belirtir: Meayih-i kibar sahib-i ftvvet olan fetaya lisan-
acem zere cevan derler. Lisan- arap zere feta tabir ederler. Nitekim Hazret-i Ali kerremallahu vecheh
hakknda l fet ill Ali denilmitir. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 609. Bu gr Mikil
Bayramolunun iddialarna aykrdr. Bayramoluna gre Mevln ile Ahler zmresi arasnda ekime
sz konusudur ki, olu Aleddin ile zdlamas ve cenazesine gelmemesine vasiyet etmesi Aleddinin
Ahlerden olmas sebebiyledir. Zira Bayramoluna gre Moollara kar tek tepki Ahlerden gelmitir.
Oysa Mevln ile ems Mool ajandr ve oul Aleddine kardrlar. emse suikast plannn banda da
Aleddin vardr. ayet bu iddia doru ise Mevln ile elebi ilikisini nasl izah etmek gerekecektir. Zira
Mevln elebiyi Ahler zmresinden kabul edip bu zmrenin vasflaryla hitpta bulunmaktadr.
A.Glpnarl, Mesnev erhi, I, 24.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 17-18.

448

definelerinin muhfz, faziletler babas, Hak ve din klc (Hsm), Hakkn ziys vs.
Ankaravye gre bu vasflar arasndan elebinin knyesi Ebul-fezil, lakab
Hsml-hak ved-dindir. Lakabnn byle olmasnn sebebi, dindeki pheleri
gidermesi, bidat ve dalletleri keskin kl gibi kesip atmasdr. Ankaravye gre elebi
zamann kutbudur ve tm meyihin esrrn kendisinde cem etmitir. Bir dier lakab
olan Ziyul-hakda buna iret etmektedir. Hazret-i Mevln Hsameddin elebi'ye
Ziyau'l-hak tabir buyurmalarndan ol hazretin kutbiyyet ve gavsiyyet ve emsiyyetine ve
sair evliynn tebiyyet ve araziyyetine iaret buyururlar. Ziy nurdan daha kuvvetlidir.
Zira ziya bizzat, nur ise bil-arazdr. Hsameddin elebinin Ziyul-hak olmalarnda
nkte budur ki daima Zt- Hddan cd deildir ve Cenab- Haktan feyzi ol bil
380

vasta alp zamannda olan sir evliy ondan istifde ve istinre ederler demek olur.

Ankaravye gre Mevln ile elebi Hsmeddin arasna bir gayriyyet koyduktan sonra
Mevlnnn bu tavsifinden elebinin efdaliyyetini karmak meseleyi yanl idrak
etmektir. Zira VII. ciltte geen her ne kadar bunlarn arasnda fark gzkse de hakkatta
bunlar birdir. beytinin erhinde Ankarav yle demektedir: Mevlnnn elebiyi
vmesi aslnda kendini vmesi kabilindendir. Zira hakikatte ikisi nefs-i vhid
hkmndedir. Nitekim VII. Cildin evvelinde Mevln, ems ve elebi birdir. onlar
arasnda ba kl kadar bir fark yoktur. geen beyte gre bunlar vcd-i vhid ve nr-i
vhid hkmndedirler. Ancak zhir hasebiyle ems Mevlnnn eyhi, elebi ise
Mevlnnn mrdidir. ems ile Mevln arasnda keml-i ittihad hsl olduktan sonra
elebi ile Mevln arasnda cemiyyet vardr. Sultan Veled Mesnevlerinde bu hususu
aklamtr. Mevln bazen elebiyi kendi eyhi menzilesine koymulardr. Onu tazim
etmilerdir. Mevln bir sultann mahbbu olan hazine-i dreyne arz- ihiy ve bu trden
tezelll ve tevzu klmalar Sultan Mahmudun yza tevazu klmas gibidir. Ehl-i tevhid
ve tahkke gre bir sahib-i keml kendi sretini mrdlerinden bir ayna gibi sf ve
mcell olan mrdinin varlk aynasnda grse zorunlu olarak ona taauk ve tevzu
eylemesi hakkatte onu yine kendi zt- kmilesine taauk ve tevazu klmaktr. Bu
sebepten Hsameddin elebi ve Mevln bir ayna gibidir. Bu aynada Mevln aslnda
381

kendini mhede etmektedir.

emsl-hak, Ziyul-hak ve Mevly- Rm

lakablarnn yedi harften mteekkil olmas nn nih mertebede bir olduklarna iret
etmektedir.
380
381
382

382

Ankaravye gre Mevln, elebi ve ems vastasyla kutbiyyetine iret

. Ankarav, a.g.e., II, 7-8.

. Ankarav, VII. Cild erhi, 300a.
. Ankarav, a.g.e., 35a-b.

449

etmekle birlikte dorudan Mesnevde dahi imada bulunmaktadr. Bu mikttan daha

aa derecede olan veli de mikt konan yerimizdir. Nura mertebe bakmndan dereceler
vardr (II, b. 820) beytinde geen (mikt mst) tabirinde Mevln kutbiyyetlerine ve
gavsiyyetlerine iret vesirin tebiyyet ve feriyyetlerine m vardr. Zira nrun
mertebede tertibleri vardr ki, baz mertebe bazsndan Cenb- Hakka akrab olduu
cihetten efdal ve erefdir. Mesela bir ayna ki, vastasz emse mukbildir. Ve bir ayna
dahi bu ikinci aynaya mukbildir. Bu ikinci ayna emse mukbil olmasa bile emse
mukbil olan aynaya mukbildir. Bu itibarla emse mukbilmi gibi kabul edilir. Ancak
383

ilk aynadan daha alak ve kesifdir.

Ankaravye gre ems, Mevln ve elebi

hakikate ki kast hakikat-i muhammediyyedir- ynelik zatlar asndan kutbiyyette

birdirler. Hakikate mazhar olmalar itibariyle ise her birisi hakikatin yanstlmasnda
birbirlerine ayna mesbesindedirler.
Mesnevnin yazm sz konusu olduunda ilim maluma tbidir ya da zuhr
mazhar vcd adan ncelemekle beraber hkmn mazhar icr eder anlay uyarnca
Mevln, elebi Hsmeddin mazharna lisn seviyede zuhr etmitir denilebilir. Dier
bir ifadeyle Ankaravye gre Mesnev eynn hakikat ve mahiyetlerini, marifete dair
srlar ihtiv ettiinden bu srlarn Mevlndan zuhru mazhar olan elebiye ittibendir.
Ancak hakikatte tabi ile metb birdir. Nitekim Mesnevnin ilk 18 beytinin yazm, II.
Cildin gecikmesi, cildlerin uzamas, ifdenin uup gitmesi vs. gibi konular Mevln
dim elebi vastasna bal bir ekilde izah etmektedir. elebinin tasavvuf hal ve
makamndaki deime Mevlnnn hal ve makamndaki deiiklikle neticelendii gibi
tersi de aynyla sz konusudur.
Mesnevnin ne zaman yazlmaya balad konusunda kesin bir bilgi
bulunmamaktadr. Mevln, sadece II. cilde 662/1264/ Recebinin 15. gn (Cuma)
balandn (II, b. 6-7) ve I. cildin bitmesinden sonra Mesnev yazlmasnn bir sre
durakladn bildirir. Eflk, bu duraklamann elebinin einin lm ve yeniden
evlenmesi yznden olduunu ve iki yldan ibaret bulunduunu kaydeder.

384

Sahih

Ahmed Dede I. cilde 659 Cemziyelhirinde (Mays-Haziran 1261) balandn, bu

srada Mevlnnn 55, Hsmeddin elebinin 37 yanda olduuna dair bir rivyeti
aktarmaktadr.
383
384
385

385

Abdlbaki Glpnarl, Mesnevnin I. cildinin sonlarndaki Abbas kin

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 135.

Eflk, II, 329.
Sahih Ahmed Dede, 181.

450

gderek eski dinin cn almak ve Ahmedi ortadan kaldrmak zere harbetmeye

gelmiti. yle olduu halde o ve evltlar, hilfet makamnda kyamete dek dine arka
oldular, o makama eref verdiler

386

beyitlerine dayanarak eserin I. cildinin 656da (1258)

Badatn zaptedilerek Abbs halifeliinin dmesinden nce tamamlanm olabileceini

387

ve I. ile II. cild arasndaki duraklama sresinin de alt yl olmas gerektiini belirtir.
Ancak

Glpnarlnn bu

beyte dayanarak ulat

sonu

Eflknin

kaydna

uymamaktadr. Bedizzaman Firzanfer I. cildin 657de (1259) balanp 660ta (1263)

tamamlandn ileri srerek Eflknin rivyetini doru kabul eder.

388

Farkl rivyetler

deerlendirildiinde Mesnevnin birinci cildinin 1258 ile 1261 arasndaki bir tarihte
389

yazlmaya balanp 1263 veya 1264 tarihinde son bulduu sylenebilir.

smail Ankarav

ise I. cildin ne zaman yazlmaya balandn kaydetmemektedir. Mevlnnn

doumunun 6 Reblevvel 604/30 Eyll 1207 olduunu, II. Cilde 662 tarihinde
balandna gre bu tarihte 58 yanda olduunu, 10 yl daha yaayp 5 Cemziyelhir
672/17 Aralk 1273de 68 yandayken vefat ettiini aktarr.
Mesnevnin telifine II. cildin banda Bu Mesnevnin yazlmas bir mddet
gecikti. Evet, kann st haline gelebilmesi iin aradan zaman gemesi lzmdr (II, b.I)
denilerek tekrar balanm, be cilt ara vermeden yazlarak eser alt ciltte, Ankaravye
gre ise yedi ciltte tamamlanmtr.
Ankarav II. Cildin tehir sebebini Allahn muahhir isminin bir tecellisi olarak
grr. Nitekim byle bir tecelli Hz. Peygambere de vki olmutur. Mrikler Hz.
Peygambere ruh, ashb- kehf ve skender meselesinde soru sorduklarnda vahyin
zuhurunu ertesi gn murad eylemitir. Mevlnnn Hz. Peygamberin vrisi olmas
hasebiyle Hz. Peygamberin tm hallerinden hissedrdr. Vahy-i kalb olan Mesnevnin
vahy-i nebevi gibi tehir edilmesi bu sretledir ki, hakikatte Hakkn muahhir isminin
tecellisinden ibrettir. kann st haline gelebilmesi iin aradan zaman gemesi lzmdr
beytinin erhinde Ankarav Mesnevnin lisn seviyede yazlmasn sret-mana ikilemine
dayal veldet (doum) temsiliyle aklar. Kann insan fizyolojisinde st hline nasl
geldiini izah ettikten sonra Mesnevnin doumunun keyfiyyetini yle anlatr: Leben-i
srnin zuhru bu gne olur, amma gda-i ruh olan leben-i manevi veyhd Mesnev-i
manev ki ulum ve marif-i ilhyedir ki huruf-u can ve cenn mrebbde dem gibi
386
387
388
389

Mevln, Mesnev, I, 224.

Mevln, Mesnev, I, 358 A. Glpnarl notu.
B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 212.
Franklin Lewis, 304.

451

muzmire ve mestredir. Bunun dahi zuhr ve burzu tevelld-i veled-i kalbiyyeye

mtevakkftr ve ferzen-i kalb dedikleri ol vcd-u ruhn ve kuvvet-i ilmiyyedir ki
mteh-i ilm-i ledn ve czib-i kelimt- suhandr. Kaan tlibin kalbinde bu kuvvet-i
ruhn tevelld eylese mrebbden itihs miktar celb-i letif-i fuhm ve cezb-i marif-i
ve ulm eyler ve mrebb olup mkemmil oldukta melekt-i semya ve hakyik ve
bevtn- eyya dhil olur, amma bu veldet-i sniye hasl olmasa bu zikrolunandan
390

mahrm kalr.

Eflk ve Sipehslr Mesnevnin balang ve biti tarihleri hakknda herhangi

bir tarih belirtmemekte, Sahih Ahmed Dede ise her cildin biti tarihini vererek (I. cilt 659;
II. cilt 663; III. cilt 664; IV. cilt 664; V. cilt 665; VI. cilt 666) eserin 666da (1267-1268)
tamamlandn kaydetmektedir. Bedzzaman Firzanfer Sahih Ahmed Dedenin bu
rivyetini doru kabul eder.

391

Abdlbaki Glpnarl, VI. cildin biti tarihini zikretmeden

Sultan Veledin VI. cildin sonuna yazd htime kaydndan hareketle Mesnevnin
tamamlanmasyla Mevlnnn 5 Cemziyelevvel 672 (17 Aralk 1273) tarihindeki vefat
arasnda uzun bir zaman gemediinin anlalabileceini syler. Farkl tarihler dikkate
alndnda Mesnevnin yazmnn sekiz on yl srd ve 666 (1267-1268) tarihinde
392

tamamland sylenebilir (Zebhullah Saf, III/1, 464).

Mesnevnin alt cilt deil, yedi

cilt olduuna inanan smail Ankarav ise VII. cildin 670/1271 senesinde yazldn
belirtir. Buna gre II. Ciltten itibaren Mesnevnin yazm sekiz senedir.
Hsmeddin elebiye irticl olarak yazdrlan Mesnevde hem muhteva hem
de ekil asndan sistematik bir yntem takip edilmemitir. Eserde Mevlnnn eseri
telif srecinde bazan sabaha kadar syledii, elebinin bu yzden uykusuz kald (I, b.
1807-1809), kendisinin ackp bir eyler yedii ve bu yzden ilham kaynann buland
393

(I, b. 3990-4003) , Mesnevye ynelik itirazlar, Mesnev yazlrken olup-bitenler beyit

beyit serdedilir (IV. b.1645; IV, 3817, IV. b. 1094). Hsmeddin elebi, Mevlnnn
Mesnevyi yazarken hibir kitaba mracaat etmediini, bir yerde oturup eline kalem
almadn, medresede, Ilgn Kaplcalarnda, Konya hamamnda, Meramda hatrna ne

390
391
392
393

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 7.

B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 213.
Zebhullah Saf, Trh-i Edebiyyt, Tahran 1962, III/1, 464.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 712. Hazret-i Mevln kaddesallahu srrahul-azizin det-i erifleri budur
ki her ne hl ki esn-i nazm- Mesnevide vki olsayd ya gayrn hikyesi zmnnda takrir ederler veyahut
sarhaten zikr buyururlard. Pes bu mahalle geldiklerinde ve muktezy- beeriyyet birka lokma tengul
eylediklerinde kellet-i zek ve ftnat- bdi ve incimd- fikret ve insidd- bb- hikmete ekl ve rb
bis oldu.

452

geldiyse sylediini, kendisinin bunlar derhal zabt ettiini, hatta yazmaya yetiemediini
aktarr. Bazan geceli-gndzl birka gn durmadan sylediini, bazan aylarca skt
ettiini syler. Bu durum, ilh hakkatlere dair mnalarn insn- kmilin ayna
mesabesinde olan kalbe dim bir srette tecelli edip baz anlarda dilden tamasna (feyz)
iret eder.
smail Ankaravye gre Mesnevnin yazm srecinde Mevln ile elebi
arasnda gelien tarihsel olaylarn nefsl-emirde ya da hakikat seviyesinde anlamlar
bulunmaktadr. Mesela Mesnevnin sabaha kadar sylenmesinden murd sabahn
zhir/sri

ve

btn/manev

yorumunda

mndemitir.

Manev

sabahtan

kast

Mesnevdeki gece misli bilkuvve olan ilh hikmetler, sabah misl ikr olmalardr.

394

Mesnevnin her cildi tamamlandnda Mevlnya sesli olarak okunmu,

395

Mevln tashih edilecek yerleri bizzat Hsmeddin elebiye iml ettirmi , ciltlerin
muhtelif yerlerinde yapt hizmetten dolay onu Hak Ziys, Yce Kitb, Nazl ve
nzenn varlk gibi lakaplarla anm (I, b. 428; II, b. 3; III, b. 14; IV, b.1; VI., b.183) ve
eseri kendisine ithf ettiini belirtmitir (VI, b.4). Mevln cilt balarndaki Arapa
dbceleri her cildin bitiminden sonra yazdrm, I. ve IV. cildlerde olduu gibi bazsn
deitirmi, II. ciltte olduu gibi bazsn da aynen brakmtr. Krmz mrekkeple
yazld iin surh denilen balklar da her cilt bitiminde mukbele esnasnda
yazdrlmtr.

smail Ankarav dbcelerin nce veya sonra yazlmas konusunda iki

ihtimlin olduunu syler: eer dbce, Kitb- Mesnevden evvel ise, zihinde bilkuvve hzr olan umr- malme olur. Ve indel-akl vuku mtehakkak olduu
itibriyle mahss menzilesine tenzl olunmu olur. Ve gr dbce, Kitb- Mesnevden
muahhar ise, mrun ileyh, evrk zere mektbe olan ebyt- merkme olur.

396

3.4.3. Maksad:
Mesnevnin telif sebebi yazm tarz (sret) ve muhteva (mana) asndan iki
maksada dayandrlabilir ki, trihsel durum ilkine ve nefsl-emirdeki durum ikincisine
dellet etmektedir.

394
395
396

. Ankarav, erh-i Mesnev, 375.

Eflk, II, 329.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 3.

453

3.4.3.1. Trihsel Durum:

Trihsel durum iki ksma ayrlr: Hakm Sen balants ve Ferdddin Attr
balants. Hakm Sennin Mesnev yazmak iin yaklak 100 bin beytin ezberde
olmas gerekir sz dikkate alnrsa, Mevlnnn Sen ve Attrn eserlerinden ska
iktibas yapmas Mevlnnn bu iki sf-irin beyitlerinin byk oranda ezberinde
olduu, ancak Mesnevsi ile ikisini at sylenebilir. Bu itibarla Mesnev tarihi adan
Sen ve Attr geleneinin devm olarak grlebilir.

3.4.3.1.1. Hakm Sen ve Mevln:

Hsmeddin

elebi,

Mevlnnn

etrafndaki

mridnn

Sennin

lhnmesini, Attrn Musbetnme ve Mantkut-tayrn okuyup, mtlaa etmeye ok

meyilli olmalarn gereke gstererk Mevlnya; gazellerinin saysnn bir hayli arttn
ancak bunlardaki esrrn herkese anlalamadn sz konusu eserlerin slbunda bir
mesnev sylemesini isteyince Mevln ilk 18 beyti sarnn iinden kararak mesnev
sylemeye balar.
Bu anlamda Mevln kendisini tasavvuf Mesnev gelenei iinde Hakm Sen
(. 526/1131) ve Ferdddin Attr (. 618/1221) izgisinin bir devam olarak grr ve
ikisi hakknda vc ifdeler kullanr. Ancak Glpnarlya gre asl Sultan Velede ait
olan Dvndaki Attr ruhtu; Sen gnln iki gz. Bizse Senyle Attra kble olarak
geldik eklindeki beyit Mevlnnn Mesnev geleneinde sonradan gelmekle birlikte
nc (kble) olmasna ve ikisinin Mevlnnn rhniyyetinden istifde ile Mesnevlerini
telif ettiklerine iret eder.

397

Sultan Veled Mesnev geleneini takip ederek btidnme,

Rebapnme ve ntihnme Mesnevlerini telif etmi, Mevlevlikte Mevlnya uyarak ya

Mesnevyi erh etmek ya da mstakil mesnev yazmak bir gelenek hline gelmitir. eyh
Glibin Hsn Ak Mesnevsi bu tr iinde en fazla hret kazananlardandr. smail
Ankarav de bu gelenee tbi olarak son yazd Mebde ve Med Mesnevsini kaleme
almtr.
Mevlnnn eyhi Burhneddin Muhakkik Tirmznin sohbetlerinde Sennin
Hadkasndan ska iktibaslarda bulunduuna baklarak Mevlnnn eyhinin yolunu
takip ettii ve bu sebeple Mesnev sylemede Sennin etkisinin ve aralarndaki

397

Mevln, Mektbt, trc. A. Glpnarl, XII.

454

398

mterekliin Attr kyasla daha fazla olduu sylenebilir.

Mevlnnn eserlerinde ounlukla Hakm Sen, Hakm Gaznev, sadece

Hakm ve lh eklinde atfta bulunduu Sen, Mevlndan yaklak bir buuk asr
nce yaamtr. Sen tasavvuf konular Farsa mesnev tarznda iire dken ilk sf-ir
olmas ynyle de Mevlnnn mbeiri saylabilir. Mevlnnn Sennin beyitlerine
atfta bulunmas, ikisinin mesnev syleme slbundan daha ok aralarnda dnce ve
tavr birliktelikleri olduuna iret etmektedir. Zira Mevln ayn edeb tarz kullanan
399

Hayyam (. 526/1136), Nizm Arz (. XII. Asrn balar) , Enver (. 583/1187) ve

400

Hknye (. 595/1199) Sen gibi atfta bulunmamaktadr.

Mevln yle demektedir: Attrn sz ile megl olan, Hakm Sennin

szlerinden yararlanr ve onun szlerinin srrn anlar. Sennin szlerini tam bir
ciddiyetle okuyan da bizim szlerimizin nurunun srrna vkf olur ve onlardan
401

faydalanr.

Bu anlamda Sennin szlerinin Mesnevye kaynaklk ettii ileri

402

srlebilir.

ncelikle Mesnev ile Sennin Hadkatl-hakka ve Tarkatl-erasnn

yazm gerekesiyle ilgili genel gyenin ayn maksada matuf olduu sylenebilir. Hadka
ve Mesnev eriat-tarikat-hakikat konusunu izah etmek zere kaleme alnmlardr.
Mevln Bu Mesnev kitb dinin uslnn uslnn usldr derken bu manay
kastetmi, Sen de Mesnevsine ad verirken bunu gzetmitir. Bu itibarla her ikisi de
genel ablonda mterektirler. Genel maksad dnda ele aldklar dnceleri bakmndan
da iki sf arasnda bir benzerlik ilikisi kurulabilir. Sen, Hadkasnn ilk konusunu
403

tevhid bahsine ayrrken , Ankaravye gre Mevlnnn ilk 18 beyti tevhd ve

mertebelerine dairdir. Mesnevde geen vahdetteki bu tek renklilik insana usan ve
sknt veren tek renklilik deildir (I, b. 500) beyti ile yeryznde grlen eitli
404

renkler, vahdet kpnde tek bir renge evrilir

398
399
400

401
402
403

404

beyitleri birbirinin ayns gibidir.

A.Schimmel, The Triumphal Sun, 37-58.

Bununla birlikte VII. cildde XXVI. Srh Hce Nizmnin bir szdr.
O. Nuri Kk, Mevlnnn slup, Tasavvufi Fikir ve Merep Kaynaklarndan Sen, Tasavvuf, XIV
(2005), 457.
Eflki, I, 200.
ki metin arasndaki ilikiyi takip eden A. Glpnarl ile B. Firzanferdir.
Hadka, 10 baba ayrlr: tevhid, Kuran, nat, akl, ilmin fazileti, nefs-i kll, insan, Gazne byklerinin
medhi, saadet yolu ve kendi ahvli. Sen, Hadkatl-hakka ve eratl-tarka, tsh. Mderris Radav,
Tahran. 1329 h..
Beytin Senye ait olduu belirtilmektedir. efik Can, Konularna Gre Aklamal Mesnev tercmesi, I,
38 not 34.

455

Mebde-Med izgisi

405

ile ak anlay

406

ikisinde de paraleldir.

Mevln, Senyi melmet mertebesinde grr ve bu neveyi ifade eden

beyitleri ve hikyeleri dorudan Sennin eserinden aktard gibi bazen tazmin

407

eder.

Mevln slikin seyr slktaki hlini, manev sarholuunu chillerden, anlaysz

kimselerden saklamasnn gereklilii bal altnda iledii bu konuya dair dncelerini
Sennin dilinden yle aktarr: Perde ardna saklanm olan Hakmin szn dinle.
arap itiin yere ba koy, orada yat. nk meyhaneden kp da yolunu kaybeden
408

sarho, ocuklarn maskaras ve oyunca olur. (I, b. 3426)

Yine ayn meynda

Sennin seni yoldan alkoyan ey; ister kfr olsun ister iman seni dosttan uzak
dren nak, ister irkin olsun, siter gzel aralarnda fark yoktur beyti Mesnevde
409

srh bal olarak kullanlr ki, iki sf-ir arasndaki irtibatn boyutunu gsterir.

Lafz-mana ilikisinde manann nndeki perde engelini aamayan insanlarn

kendi

grlerini

anlayamamalarna

dair

tasvirinde

Mevln,

bunu Kurnn

anlalmasyla ilgili Senden iktibas ettii bir metaforla izah eder: O Hakm-i Gaznev,
bu tr manay anlamayp perde ardna kalanlar anlatmak iin ne gzel bir rnek
vermitir. Dallet yolunda olanlar, Kuranda szden baka bir ey gremezlerse, onlarn
bu dalletine almaz. nk krlerin gzleri, nurlarla dolu gnein ndan
scaklndan baka bir ey hissedemez (III, b. 4229-31). Sennin eserine de bir ok
itirazlarn yapld, bu yzden Sennin Belhten Serahsa gitmek zorunda brakld
belirtilmektedir. Mevlnnn bu konuda Senden yapt alntlarnda da iret ettii
zere her iki dnrn eserlerine benzer trden tepkiler domas, eserlerinde ilenen
ortak fikirlerden kaynaklanmaktadr. Ancak Sen tarafndan dile getirilen bu grlerin
Niabur eyhi Attr tarafndan iyice ilendii ve Mevln devrine gelinceye kadar
410

toplumsal bellein bu tr dnceleri daha hazmeder hle geldii ileri srlebilir.

Mevln, Mesnev geleneinde kendisini Sen ve Attr ile birlikte zikrederse

de kendi mertebesini ve sylemini onlardan tefrk de etmektedir. Attr kt; Sen yce

405

406
407

408
409
410

Sen bu konuyu mstakillen 770 beyitlik Seyr-ibd ilel-med adl Mesnevsinde iler. Sen,
Mesnevhy- Hakm erh-i Seyrl-ibd ilel-med, tsh. Muhammed Tak Radav, Tahran 1969.
Sen ak anlayn 576 beyitlik Iknme Mesnevsinde dile getirmitir. A. Ate, Sen, A, X, 482.
Mevln, Sennin Eb Hanife ak dersini vermedi, afiide de aka dair bir rivayet yoktur beytini
tazmin etmitir. A. Glpnarl, Mesnev erhi, III, 516.
. Ankarav, erh-i Mesnev, 621-622.
. Ankarav, a.g.e., I, 365-366.
O. Nuri Kk, a.g.m., 464.

456

411

stn bir padiaht bense ne buyum, ne o; bam ayam kaybetmiim ben ; lh

Hakm Hoca Sen ve Feridddin Attr dinin ulularndan olduklar halde ok defa
412

ayrlktan sz ettiler. Biz ise hep vuslattan bahsettik.

smail Ankarav O tatl dilli padiah (h- irin zebn) olan zat (ariflerin her
kl bir gz olur) demekle ne doru sylemitir. beytinin erhinde h- irin zebndan
kastn Sen, Attr olmakla beraber, Hz. Peygamber de olmasnn muhtemel olduunu
syler. Ankarav, Mevlnnn Mesnevnin bir ok yerinde Sen ve Attrn szleriyle
istihdda bulunduunu belirtir. Beyitte iret edilen ztn Hz. Peygamber olmasn
istediini, ancak buna dair bir karine olmadndan Sennin olmasnn kuvvetle
muhtemel olduunu kaydeder. Zira sz hadis kitaplarnda gememektedir. ancak hadis
kitaplarnda bulunmamas bu szn hadis olmadn da gstermemektedir. te yandan
slb gereince, Mevln bir hadise ya goft peygamber diyerek ya da sadece rasl, neb
veya Hz. Mustafa (a.s.) ismini anarak hadise iret buyurmaktadr. Bu beyitte ise byle
413

bir ey sz konusu deildir.

3.4.3.1.2. Feridddin Attr ve Mevln:

Kaynaklar Ferdddin Attr ile Mevlnnn ilk kez Baheddin Veled ve
ilesinin Belhten ayrlp Nibura uradklarnda karlatklarn kaydetmektedirler.
414

Attr Esrarnme

mesnevisini henz ocuk yalarnda olan Mevlnya vermi ve

babasna yle seslenmitir: umarm ki yakn zamanda senin bu olun lemde yanacak
gnllere ate verir. Nitekim Mevln Attrn mesnevsini sklkla okumu ve kendi
Mesnevsine bir ok hikye ve beyitler iktibs etmitir.

415

Feridddin Attrn Mecdddin Baddnin mridi olduu sylenmektedir.

416

Mevln ise 150 yl sonra Mansrun nuru Feridddin Attrn ruhuna tecelli eyledi ve
onun mrebbisi oldu demektedir.

417

smail Ankarav bu sze dayanarak eyh Attrn

veys olduunu kaydeder. veysler zhirde bir mrid-i kmile intisap etmeyip ve
411
412
413
414

415

416
417

Mevln, Dvn- Kebr, V, 390; VII, 658.

Eflk, I, 200.
. Ankarav, erh-i Mesnev, IV, 539.
Esrrnme 22 makaledir. Toplam beyit says 2880dir. 87 hikye bulunmaktadr. Gnl Ayan, Attr,
Esrrnmesi ve Mevln, II. Milletleraras Mevlna Kongresi, Konya 3-5 Mays 1990, 198.
B. Firzanfere gre Hindistana sefer eden tccr ile papaan hikyesi, hn doan kuunun ihtiyr bir
kadnn evine dmesi hikyesi, vezin rzgrn zulmnden Sleymana ikyeti kssalar
Esrrnmeden alnmtr. B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 99 not 42.
A. Cm, Nefehtl-ns, 814; B. Firzanfer, Mevln Celleddin, 98.
A. Cm, a.g.e., 814.

457

hizmette bulunmadklar halde, bir velinin rhniyyetinin terbiye ettii kimselerdir.

Ancak veysler keml mertebesinden sonra bir mride balanmlardr. Ferdddin
Attr veysiyyeden olup, Hallc- Mansrun rhniyyetinin altnda ikml-i slk
etmitir.

418

Ankaravye gre Attr, Hallcn rhniyyetinden istimdd ettii iin Hallc

419

gibi zhire muhlif athiyyat trnden szleri vardr.

Ancak bu szleri sylemekte

mazrdur. Zira bu szlerle szn zhir manasn deil, manadaki srlar kastetmitir.
Mevln gerek Dvnda gerekse Mesnevide Attr iin vgler dzmektedir:
Akn yedi ehrini Attr dolat. Biz, henz kp iinde bir keyiz.; Ben, O Molly-u
Rmyim ki nutkumdan eker dklr. Fakat sz sylemede eyh Attrn klesiyim.,
420

Ey dost gereekte sylediim o ey, Attrn sylediinden bakas deildir.

Mesnevde baz srh balklar Attrn beyitlerinden iktibstr. Mesel ehl-i

nefs olana hitben ey gfil sen nefs shibisin. Dikenler ortasnda kan ye. eklindeki
421

beyit Mesnevde mstakil balktr.

vardr.

VII. cildde eyh Attrn Muhtarnmesine atf

422

Attrn sadece Esrrnmesine deil btn eserleri Mevlnnn zerinde

etkili olmu, Mesnevdeki bir ok hikyeye bu eserler kaynaklk etmitir. lk 18 beyitteki
neyin ikyet etmesi Attrn Cevherz-zt adl eserinde mufassalan mevcddur.

3.4.3.2. Nefsl-emirdeki Durum (Mesnevnin iiriyyeti):

Ankarav, Srr ve emnin avm- ns arasnda mehr olan eyh Sadnin
zt kelmna, Hfzn kelm ztna gliptir. Mevlnann ise zt kelmyla berberdir.
szne itimad edip zikretmelerini hatal grmektedir. Zira bir kimsenin nefsl-emirdeki
ztn bilmek ancak vahy-i ilhye ya da kef-i rabbnye mevkftur. Vahy veya kef
olmadan bir kimsenin zat bilmek muhldir. Vahy ya da kef olsa bile zat ki ilh
ilimdeki ayn- sbite, hakikat ve mahiyettir- kmilen bilmek mmkn deildir. Bu anlam
ztn bilgisine ancak yaklalabilir (takarrub). kelmndan malm olur kiinin mikdr
szne istinden Hfzn kelm ztna glip olmaz. Nitekim tahkk ehline gre kelm
418
419
420
421
422

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 139.

. Ankarav, VII. cild erhi, 100a.
Gnl Ayan, a.g.m, 196-197.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 335.
. Ankarav, VII. cild erhi, 191b.

458

mtekellimin sfatdr ki, onun ztyla kimdir. Hric seviyede olan lafzlar zt ile kim
olan sfata dellet etmektedir. Dolaysyla kelmdan ancak sfatlar idrk edilebilir. Zatsfat birlikteliinden bu anlamda zat bilmekten bahsedilebilir. Fakat zat ancak sfatlarla
bilindiinden, sfatlarn bilinmesi lsnde zatn idrakinden bahsedilebilir. Yoksa zat
sfatlar sz konusu edilmeden zat olmas bakmndan nefsl-emirde bilinemez.
Dolaysyla Mesnev hakknda Mevlnnn kelmdr ve Onun kelm ztyla
beraberdir cmlesi tahkk merebinde sylenmi bir cmle olmaktan uzaktr. Nitekim
Mevln bu itibarla benim kelmm srrmdan uzak deildir. Ancak gzde onu grecek,
kulakta iitecek nur yok beytini irad etmitir. Mevln bu beyitte grecek gz tabiriyle
zatn mhade etmeyi sz konusu eder ki, tabiri nce getirmitir. itecek kulak
ifdesi ile de ztna dair marifeti kasteder ki, mhededen sonradr. Mhade zata
yneliktir ve kllidir. Marifet ise kelma taalluk eder ve mahede edileni temyiz edip
tasnif eder. Mahade olmadan marifet olmayaca gibi, mahadenin mahiyetine vkf
olmak ancak marifetle elde edilir. marifet ise sfatlarn bilinmesi iledir. Sfatlardan zata
gidilir. Sfatlarn mahiyetini belirleyen zat olduundan, zatn bilgisi ayn zamanda
sfatlarn da bilgisi anlamna gelmektedir. Ancak bilgini tahakkuku iin sfatn olmas
kanlmazdr. Dolaysyla Mevlnann nefsl-emirdeki murd ancak kelmna nazar
ile tespit edilebilir. Zira kelmdan zata gidilir. Kelm tayin eden ise zattr. Zat ise tayin
edilemediinden kelm zata dair hakiki bilgiyi belirleyemez. Ancak zata dair yakn bilgi
tahsil eder

423

Dolaysyla Mevlnnn zatnda mndemi olan murd idrak etmek iin

kelmna mrid olmak gerekir. ayet kelm anlalmak isteniyorsa, Mevlnnn

Mesnevdeki kelmnn mhiyetini tespit etmek kanlmazdr.
smail Ankaravye gre bir sz (kelm) telif etmenin drt mertebesi vardr: 1.
Hece harflerini birbirine ekleyip bunlardan bir mana ifade eden btnl tertip etmek
eklindedir ki, insanlarn birbirleriyle konuurken ve ihtiyalarn grrken kullandklar
tr budur. Ve buna Arap kelmnda mensr denir. 2. Szn belli kurallara ve ktalara
bal, belli balang ve sonu blmlerine gre dizilmi eklidir. Buna da manzm
denir. 3. Bu manzm eklin sz sonlarnda secli olarak sylenmi halidir. Buna da
msecca denir. 4. Btn bunlarla birlikte zel bir vezin halinde ve belli bir kasda
424

binen sylenen eklidir ki, ona iir denir.

423
424

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 10.

Ragb sfahnden naklen . Ankaravi, Kaside-i hamriyye erhi, 22a.

459

Yani iir kasd zerine mevzn ve kfiyeli olarak sylenen sze denir. Kasddan
r olarak sylenen mevzn ve kfiyeli szler iir hricinde kalp, genel olarak manzm
ad verilir. iir filozoflarn bir kavram olarak ise muhayyilenin rn olan cmlelerden
meydana gelen kelmdr. Filozoflara gre bu kelmn bir eyi yceltmesi veya
kendisinden uzaklatrmas msv olup, ikisine de iir derler. smail Ankaravye gre
Mesnevye bir btn olarak bakldnda iirdir. Zira belli bir maksad dhilinde
sylenmitir. Bu maksad lafzlarn sadece vezinli ve kafiyeli getirilmesiyle irtibatl
olmayp; Hz. Peygamberin iirde hikmet vardr

425

hadisine binen hikmet ve marifetin

izhr gayesine matftur. Dolaysyla Ankarav iirin tanm ve faydasnda filozoflardan

ayrlr. Zira Mesnev tasavvuf ird kitab olmas hasebiyle iradn konusundan
muhatabn uzaklatrmas sz konusu deildir. gerekte baz iirler ieriinde hikmet
barndran faydal kelamdr ki, insanlar ondan faydalanrlar. Bu iir insann cehalet ve
aalk davranlarna engel olur. yleyse vezne uyarlanm kelamn yani iirin en doru
kelimelerden olumas ve Hak Tel Hazretlerinin hamd ve senasyla ve Onun yce
sfatlaryla alakal olmas gerekir. Byle bir iir eriat asndan vlm ve geerli bir
iirdir Bununla birlikte evliy kelm olan ve ilahi ilham ile nazmedilen iiri okumak
ise kalbe ve ruha canllk katar. Ve onu okuyanlar marifet ve hakikat mertebesine erdirir.
Hatta bu iiri iitenlerin gnl gzleri anlamlarndan aydnlanp, kastedileni gerektii
ekilde grr. Nitekim Mesnevi, yle bir manevi hayat kaynadr ki, ondan bir yudum
ien kimse asla lmez ve ebediyyen dili dama kurumaz.

426

Ankarav Mesnevye iir

denmesinde her hangi bir problem grmez. Mesele iirin nasl anlald ve
kastedilendir.
A.Avni Konuk ise Mesnevnin mevzn ve mukaff olmasna binne nazm ve
iir olarak grlemeyeceini ileri srer. Hz. Peygamberin
427

(Ben peygamberim, bende yalan yoktur. ben Abdlmuttalibin oluyum)

hadisi vezinli

ve kafiyeli olmakla beraber iir deildir. Zira her hangi bir kast gzetilmeden dilden
sudr etmitir. Konuka gre Mevlnann kelm da byledir. Zira Mesnev, Hak
tarafndan Mevlnnn lisnna manzm olarak akp gelmitir.

428

A.Avni Konukun iiri

tahkr eden bu tavr iirin tasannu ile sylenmesi asndandr. Ankarav de Mesnevnin

425

426
427
428

bn Mce, Snen, II, 1235; Eb Nuaym, Hilyetl-evliy, VII, 269; Mnv, Feyzl-kadr, II, 524;
Azmbd, Avnl-mabd, XIII, 240.
. Ankarav, Hadislerle Tasavvuf, 39, 45.
Buhr, III, 1051, 1054, 1071; Mslim, III, 1400, 1401; Tirmizi, IV, 199; bn Hibbn, XI, 90.
A. Avni Konuk, Mesnev-i erf ve erhi, I, 33.

460

daha nce de belirtildii ekilde kelm- ilh olduunu hakkat-i muhammediyyeden

zuhr eden ilh hakkatlerin tercman olmas itibariyle Mevlnnn dilinden her hangi
bir tasannu olmamas hasebiyle sudr ettii dncesindedir. Ancak Ankarav Mesnev
iirdir tarifine de itiraz etmez. Zira iir sylemek er adan biztihi mubahtr. iir
mahalline gre deerlendirilir. Hikmetin yer almad iir dk bir eydir ve bu anlamda
nasslar dhilinde knanr. Nasslar ise hikmete dair iiri teyid eder, hatta hakknda vc
ifdeler kullanr. Mesnev de eriat-tarikat ve hakikatin gereklerini yerine getiren bir
manzm metin olmas hasebiyle iir denmesinde her hangi bir saknca yoktur. Zira
Mesnev bu gereklere bal bir iirdir.
Tasavvuf dnce tarihinde iirin ontolojik mhiyetini bn Arab tespit
etmektedir. Buna gre iir mcmel ifdedir. cml, beyn ya da tafslin zdddr.
Etimolojik kkenden hareketle iir, uur ile ilgilidir. Beyn ve tafsl ise ilime taalluk
etmektedir. uur kelimesinde bir tr kapallk (ibhm) anlam bulunduundan dolay da
Allah Biz sana iiri retmedik, bu sana gerekmez de (Yasin, 69) demitir. Zira
peygamber aklayc (mbeyyin) ve ac (mufassl) olarak gnderilmitir. Oysa uur
kknden gelen iir icml yeridi, toplu ve z anlatma, istirelerle anlatma yeridir. Tafsl
yeri yani dilin yklenebilecei ne varsa hepsini dile getirme yeri deildir. Bu yzden iir
beynn muhlifidir. Bu tanmlamadan hareketle bn Arab, iirde sz ksa tutma
(icml), rumz kullanma (remz), bilmece yapma (lugz) ve baka mana kasdetme
(tevriye) sanatlarnn varolduunu belirtir. Ancak bn Arabi bu sanatlarla yaplan iirdeki
kapall muhatabn zihnini dmlemek (takd) olarak ele almamaktadr. Zira iir de
bir ird vastasdr ve okuyucuyu konunun mcmelen kavranmasna ynlendirir. Belli bir
maksada u ya da bu ekilde ynlendirmeyen iir iir olmayp, mulatadan baka bir ey
deildir. Tasavvuf iirin sembolik anlatm tarzndaki icml belirli bir maksad olan bir
icmldir. ret edenden iret edilene doru yaplan bir seyr slktur. ret eden iret
edilene bir kpr olmas hasebiyle meczdr.

429

ret edilen ise hakkattir. Ancak iret

edilene ancak iret eden ile iret edildiinden tr, iret eden kendisini iret eden
vastasyla ortaya koymaktadr. Dier bir tabirle hakikat meczla tahakkuk etmektedir.
Mecz mecz olmas hasebiyle hakikat deildir. Hakikat te hakikat olmas hasebiyle
mecz deildir. Ancak mecz hakikatin tahakkuk ettii mahal olmas itibariyle mecza
hakikat denilebilir. Bu itibarla hakikat ancak meczla ele gelebilir. Dolaysyla meczdan
baka bir ey yoktur. Hakikatten de baka bir ey yoktur. Bu iki itibara gre ise mecz ile
429

Ftht- Mekkiyyeden naklen M. Erol Kl, Sf ve iir: Osmanl Tasavvuf iirinin Poetikas, 65-66.

461

hakikat birdir. Bir baka adan mecz hibir ekilde tahkir edilemez. Zira hakkatin
tahakkuk mahallidir. Mecz iir ise iirin tahkr edilmesi sz konusu olamaz. Zira hakikat
iir sretiyle tasavvur edilir. Sretin yok saylmas hakkatin de zihn ve hayl seviyede
yok saylmasyla neticelenir.
bn Arab baz eserlerinde ve zellikle Fthtta anlatmak istedii konular
eserin banda iirle mcmelen verdii grlr. Mesel der ki: bu kitabn (el-Ftht)
her bbnn bandaki iire dikkat et. Zira bunlar, iret etmek istediim kadaryla o bbn
ilimlerini tazammun etmektedir. Bblarda verilen izahlarda bulunmayan eyleri oradaki
iirde bulursun.

430

Dolaysyla iir de bir adan tafsl olmaktadr. Nesirde mcmel olan

iirde mana asndan tafsil edilmektedir.

Ftht ile Mesnevyi karlatrrsak daha nce de ifde ettiimiz gibi
muhakkik dnem tasavvufunun bu iki byk eseri birbirinin erhi mahiyetindedir.
Mesnev, Fthttaki bab balarnda yer alan iirlerin fiil seviyede iir trnde erhi
olarak grlebilirken, Ftht bir nesir olarak Mesnev iirinin erhi mahiyetinde
okunabilir. Dolaysyla iir ve nesir birbirinin mtemmim czleridir.
Mevln Mesnevyi sadece lafz vezinli ve kafiyeli sylemekten ibaret bir
biimde iir sylemek amacyla telif etmemitir. Onun poetikasnda iir dncelerini
ifde etmek iin bir letten teye gitmez. Mevln yle der: Benim bir mizacm var,
kimsenin benden incinmesini istemem. Yanma gelen dostlar benden mtemdiyen iir
istiyorlar, yoksa iir nerde, ben nerde. Vallahi ben iirden usanmm, benim indimde
iirden aa bir ey yok. Benim iir sylemem, misafir arzu ediyor diye ev sahibinin
onlar memnun etmek iin ikembeyi eliyle ykayp temizlemesine benzer. nk
misafirin can ikembe orbas istiyor. nsan bir memlekette hangi mal revata ise, baya
bir ey bile olsa, onu alp satmaldr. Bizim memleketimizde irlik kadar ayp bir ey
430

M.Erol Kl, a.g.e., 53. Erol Kl yukardaki alntya bn Arabnin herkese deil sadece ehline
sylemek istedii yksek irfanla alakal konularda iiri tercih ettii, ifadesini derhal nesirden nazma
evirdii grlr. Bu durumda iir onda zel bir iletiim biimi olmaktadr. ona gre kelm konular iire
mevz tekil etmekten uzak souk konulardr. Daha ok i gzle grlen ve i kulakla duyulanlardr iire
malzeme temin eden konular ve gayesi de Tanrnn tecelllerini anlamay kolaylatrmaktr. Yorumunu
getirmektedir. Oysa Ftht, Mesnev vs. tm tasavvuf kitaplar lafz dikkate alndnda avam, havas
dhil herkese hitp eder. muhtab ncelikle lafzn muhtabdr. Muhtab lafz shibi ise lafzn
muhtabdr. Ancak anlamn ya da anlam seviyelerinin muhtab olmak baka bir eydir. Lafz sz
konusu olduunda iir ile nesir arasnda her hangi bir fark yoktur. Fark ikisinin manay aktar
biimlerindedir. Sosyal ve tarihi balam sz konusu olduunda bu biimler muhatabn durumuna gre
farkllk arzeder. Baz kimseler iirdeki lafz anlamaya meyyl olduu gibi, bazlar da nesre yatkndr. Bu
durumda lafza muhtab dikkate alnarak lafz aktaran lafzn aktarl biimini belirler. Bu bazen iir bazen
nesir olur. Muhatab iirde manay bulabilecei gibi nesirde de bulabilir. iirde bulduunu nesirde, nesirde
bulduunu iirde bulamayabilir. Dolaysyla iir ve nesir aslnda birbirinin mtemmim czleridir. Maksad
birdir ve o da manay bir ekilde aktarmaktr.

462

yoktu. Eer memlekette kalsaydm, ben de orann adetlerine uyar; vaaz etmek, ders
okutmak ve kitap yazmakla urardm. Ama Allah byle istedi, ben ne yapabilirim?
Benim yaptm, bir hekimin ilatan bkp onu imek istemeyen, can erbet eken bir
431

hastaya ilac erbete kattrarak vermesine benzer.

Mevlnya gre aslolan manadr ve manann bir ekilde srete brnerek

muhataba aktarlmasdr. Sretin iir veya nesir olmas arasnda fark yoktur. fark ortaya
karan muhtabn hlidir. Muhtab sosyal muht cb iire in ise sret iir olmaktadr.
ayet nesire ina ise sret nesir olmaktadr. Mevlnya gre sretin u ya da bu olmas
nemli deildir. Aslolan ila dedii manann erbetten holanana erbet iinde, zehirden
holanana zehir iinde sunmaktr. Aksi takdirde Mevlnnn iiri medrese zihniyetine
432

dayandrlarak tahkir etmesi sz konusu deildir.

Zira bizatihi iir sylemitir ki, iiri

mutlak anlamda knamas kendi kendisiyle elikiye dmek anlamna gelecektir. te

yandan nesir de iir de manay takyd ettiklerinden tr knanmaya layktr. Ancak bu
knay artl bir knaytr. Yani iir veya nesir manay hibir ekilde izhr etmeyecekse
knanmaya lyktr. Ancak manaya bir ekilde yol verecekse bu tr iir ve nesir
vlmektedir. bn Arabnin mulata kablinden iiri knamas, te yandan sf iiri
vmesi ite bu anlamdadr. Dolaysyla Mevlna ile bn Arabi arasnda iir konusunda bir
farkllk yoktur.
Mevln, mnann iire samayacan, harfin lykyla mnaya sret
olamayacan syler. iiri mnay tasvir eden sret (ekil) olarak grr, ancak sretsiz
mnann zuhr edemeyeceini de vurgulayarak (I, b. 1528, 296; IV, b. 161, 2823)
tasavvuf mnalarn iir sretiyle sylenmesini uygun bulur. hsan sahiplerine iir, yz
denk kumatan daha iyidir. Hele denize dalp da dibinden inciler karan bir airin iiri
433

olursa (IV, b.1188) beyitleriyle bu anlamdaki iiri yceltir.

Mesnev klasik Mesnev vezni olan failtn/failtn/failn vezniyle

sylenmitir. Mevln Mesnevnin lafz, vezin, iir ve hikyeden ibaret olmadn, asl
amacn mnann muhataba ulatrlmas olduunu syleyerek (O mnadr, faln failt
deil, VI, b. 160) srete taklp kalnmamas iin uyarlarda bulunmu, srete taklanlarn
mnadan nasip alamayacaklarn, mnadan nasip alanlarn ise bunu sret vastasyla

431
432
433

Mevln, Fh-i M Fh, 70-71.

M.Erol Kl, a.g.e., 70.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 323.

463

gerekletirdiklerini belirtmitir.

434

Mevln yle der: Ben nazm- kelm iin kafiye ve redif ve endie eylerim ve
benim dildarm bana der ki benim didar- erifimden gayrisini fikreyleme. Ey benim
kafiye fikr edici akm. Ho ve asude otur. Benim katmda devlet kafiyesi sensin. Harf ve
savt ne eydir ki ta sen ondan endie klasn. Harf fi'l-misl nedir? Balar divarnn hardr
yani hadayk- maani ve riyaz- maarifin divar zere har mesabesindedir. Ankarav bu
beyitlerin erhinde iirin unsurlar olan kfiye, redif, sz sanatlarn dnmenin dier bir
tabirle lafza taklp kalmann mertebesine gre mezmm veya memdh olacan ileri
srer. Buna gre yet iire muhtb olan kimse ilh hazret mertebesinde ise ki zt
tevhid mertebesi olmas hasebiyle son mertebedir- lafzla megul olmas knanacak bir
eydir. iir medlle bir delil ise, dellet edilen eyin (medll) hzr olmas esnasnda
delile itibar etmek irkin bir eydir. Ancak bir kimse ulhiyyet hazretinde deilse bu
hazretten kat nazarla iirin unsurlaryla uramas knanacak bir ey deildir. Zira bu
unsurlardan yola karak medlle yol bulmaktadr. Medlle yol bulamyorsa lafza taklp
kalmasndandr. Lafza taklp kalmamas ise lafzn manasyla amel eden ve Mesnevdeki
manay izah eden bir eyh-i kmile ncelikle intisap etmelidir. Dolaysyla Mesnev tek
bana okunacak trden bir kitap deildir. Okunursa bile iki ihtimal doacaktr. Ya
lafzdan manaya intikal gereklemeyecektir. Ya da manann ancak snrl sayda
seviyelerine ulalacaktr. Oysa kelm- ilh olmas hasebiyle Mesnevdeki mana
435

sonsuzdur.

smail Ankarav Mevlnnn tarihi adan muhtabn hlini gzeterek iir

sylediini ileri srmekle beraber, nefsl-emirde merebinin bunu gerektirdiini de
belirtir. Nitekim Mesnevnin ilk muhtab olan mrdnn yan sra, iiri mutlak adan
tahkr eden, iirin kssa ve misllerden ibret olmasn eletiren Konyann Kadzdelileri
de bulunmaktadr. Bu zmrenin eletirilerinin yer ald bu estirden eski masallardan
ibaret... yle derin bahisler yce hakikatleri eelemeler yok bunda., Bunu kck
ocuklar bile anlar. Kabul edilecek yahud edilmeyecek emirlerden nehiylerden ibaret,
hep bunlar deil mi? Bunlar herkes anlar, bilir. Nerde bir sz ki akl onu idrak edemesin
de hayretlere dsn dediler.Tanr da dedi ki: eer bu sana kolay grnyorsa bu eit
436

kolay basit bir sure syleyiver.

434
435
436

beyitlerin erhinde Ankarav, Mevlnnn iir ve

. Ankarav, a.g.e., I, 97.

. Ankarav, a.g.e., I, 357.
. Ankarav, a.g.e., III, 346.

464

hikye anlatma sebebini yle aklar: mdi baz kimselerin tabiatna ulum-i resmiyye ve
akl bahisler lezzeti glip olup, slk ahvline taalluk eden ilimlerden b-behre
kaldklarna binen onlara gre yce sz akliyyt alanna dir bahislerdir. Ancak slk
ahvline ve slk adabna taalluk eden kelimeler kssa ve hikayeler kablindendir. Bu
nevi kelimelerin hazlar olmadna binen onlara gre Mesnevi sfl grnr, bu trden
tifenin mereblerine muvfk gemi meyihden baz evliy gelmiler ve kelmlarn
akl kideler ve nazar mukaddimeler zere bin klmlardr, esrr ve ilahi marifetleri bu
slb zere aklamlardr. Bylece akl bahislerden ve ftr ilimlerden lezzet alan
kimseler mereblerine muvafk olduu iin onlarn kitaplarna rabet klnm, bu vasta
ile onlarda olan lednn ilim ve din srlardan lezzet bulmulardr. Ancak bununla
yetinmeyerek, mereblerine muhlif olan evliyann eer nazm eer nesri nice yz bin
marifet ve hakikatleri ihtiva etse de mereblerine muvfk gelmedii cihetten Mesnevi ve
mesnevi trnden eserlerde akl bahisler ve hakikatler yoktur diye knamlardr. Bu
itibarla da Mesnevi kssalar, hikayeler, mevizalar, nasihatlara mteallik beyitlerden
ibarettir demilerdir. Baz kimseler dahi bunun srrn fusl, kitap, usl, bablar zere
deildir mesnevi diye dahl etmiler ve slk ahvline dair olan kelimeler bablar zerine
in olunmamtr diye tanda bulunmulardr. Bu eletirilerin ierii yledir:
Mesnevide zt ve sfat- ilahi ve srlar yoktur ki, bir kimse bunlar kavrasn. te yandan
terkten, fenya varncaya kadar slk mertebelerini derece derece iermez. Her bir
makam ve hallerin erh ve tanm da yoktur. Oysa bu kimseler hakikat ve batn ve mana
nazarndan baksalar, Mesnevinin bu bahisleri ieren bir tefsir olduunu anlarlar. Bu
adan bir ok rif kimse Mesnevideki akl ve nakl mevz ve mesile hayran
kalmlardr. Nitekim ulem anlay Mesneviyi anlamada baarl ve haiz deildir.
Mesneviyi anlamak iin ilahi bir anlay ve rabbani ilham gerekir. Bu fakirin sz konusu
hakikatleri ve marifetleri erh etmesi sadece bir rnektir. Bu adan insafla baklrsa az
rnekten oa istidll olunur. Ve eletiriden vaz geilir. Bu adan mevlana mesnevisine
eletiri getirenlere tahaddde bulunarak der ki: ayet gcnz yetiyorsa mislini getirin
bu tahaddi/meydan okuma, Mesnevinin makdr-i beer olmadna, ilham ile yazldna
delalet eder.

437

Hsl Ankaraviye gre Mesnevnin sretine nazar olunursa iirdir. iir zatn
kasdnn tahakkuk ettii bir maksada gre zuhr ettiinden bu maksad ayn zamanda
iirin manasdr. Aslolan iirin manasdr ve manann srette iir veya nesir ekline
437

. Ankarav, a.g.e., 705-6.

465

brnmesi manaya sahip olan iin pek bir ey ifade etmemektedir. Yani Mesnev iiri bu
manaya sahip bir kii iin nesir halinde yani nazar ve akl yntemle bablara ayrlm
tasavvuf eserlerinin tefsiri olarak grlebilir. Tefsir ise nesrin ayrc vasflarndan olan
tafsil ve beyn mahiyettedir. Bizatihi Mesnevnin ird kitab olmas beyn (didaktik)
zellikte olmasn da gerektirir. Dolaysyla Mesnevye her hangi bir kavramsal mahiyet
atfetmeden mana asndan hem iir hem de nesir denilebilir. Mesele Mesnevdeki
syleyenin zatnda olan maksad ya da mana seviyelerini lafz ve unsurlar seviyesinden
tasavvuf anlam ve hakk anlam seviyesine doru idrak etmektir.

3.4.4. Mevz (Mesnev Cildlerinin Mhiyeti):

Mevlnnn alt cild Mesnevyi seyr slkta bulunanlar iin irad kitab
olarak tantmas ve daha sonra okunmasnn Mevlevyye erknndan kabul edilmesi bir
metnin insan ve toplum in etmesine rnek tekil eder. Abdurrahman Cmnin Mevln
iin Peygamber deil, ama kitb var sz Mesnevnin bu fonksiyonuna iret
etmektedir.

438

Mesnevnin

tarkat

yoluna

girenlerin

mridi

sliklerin

btn

mertebelerinin onun iinde dercedildiini, grnte iir ise de batan baa tevhidin srr,
Kuran ve hadisin tefsiri, hakkatlerin z olduunu kaydeden Sipehslrn bu ifdeleri
ilk dnem Mesnevnin nasl deerlendirdiini gsteren bir rnek olmas itibariyle
nemlidir.

439

smail Ankaravye gre Mesnevnin asl konusu ilm-i slktur.

440

Ankarav

yle diyor: masiyetten hals olmaya re, ya bir mridin azndan veya bu ilimde
olan bir kitbn many- nazndan ilm-i slku renmekle olur. Ondan sonra mertebe-i
salh ve sedda ve feth ve kde yol bulur. Bu fende Hazret-i Mesnevden ziyde
savb-ter bir kitb- mstetb dah olmaz. Bir kimse ilm-i slkta buna mnend ve misil
bulamaz. Mevlevnin slku Mesnev zere muktefidir ve man-i Mesnev Hazret-i

438
439
440

A. Cm, Tercme-i d beyt-i Mesnev-i erf, trc. Hoca Neet, stanbul 1273, 5.
Sipehslr, 22.
Slk ilmi yle tarif edilmektedir: vicdniyyt meselelerinde nefsin lehine ve aleyhine olan bilmesidir
(fkh). Ahlk ilmi, tasavvuf ilmi olarak da adlandrlr. limlerin en ereflisi hakikatler, menziller ve
haller, mumele, taatlerde ihls, her adan Allaha tevecchde bulunma ilmidir. te bu ilim slk ilmi
diye isimlendirilir. Hakikatler ilmi tm ilimlerin meyvesi ve gyesidir. Slik hakikatler ilmine ulatnda
sahili olmayan bir denize ulam demektir. Hakikatler ilmi, kalpler, marifetler ve srlar ilmidir. Slk
ilmine iret ilmi de denir ki, mevzu nefsin ahlkdr ki, zt arazlarndan kabul edilir. Muhammed
Sddk b. Hasan el-Kannc, Mevsuat mustalahti ebcedil-ulm, Lbnan 2001, 631.

466

441

Kurn ve Ahds-i Rasl zere mbtendir.

Ankaravye gre Mevln, her cildin bana yazdrd dbcelerde o cildin

muhtevasn belattaki beret-i istihll kidesi

442

gereince mebhise iret ederek genel

anlamda ortaya koymutur. Mesel I. ve V. Cildler eriat-tarikat-hakikat konusunu ele alr

ki, bu konu ayn zamanda Mesnevnin ana konusu olmas hasebiyle Ankaravnin
tabiriyle cmi mevzdur. Ancak her bir cild bu konuya dair srlar incelemektedir. I. ve
V. Cildlerin cm konuya tahsis edilmeleri ne sretle olmaktadr. Ankarav bu soruya
yle cevap verir: evet dediin dorudur, ancak bu bahislerin V. Ciltte zikri dierlerine
oranla daha fazladr. Mesela bu ciltte cebri kfirle ehl-i Snnet mmin bahsi uzun
uzadya anlatlr. Zira bu bahis, eriatin usl (usl-i din) olan akid konusuna taalluk
eder. Dolaysyla da tarikatin neticesi ve hakikat srlar olan kaza-kader bilgisine taalluk
eder. Bu itibarla, V. Cildin dier cildlerden evl olmas lazm gelir. Ey ihvanm, bu
vasiyeti anladysan, size gereken, bu ilme tlip olmanzdr. Bu talebin asl ise, evkdir.
ayet bu ilim ve ehli inde olsa bile araynz. Eer ehlini bulamazsanz bu metin erh size
443

yeterlidir.

Dolaysyla

Ankarav

Mesnev

metnine

kademeli

bir

anlayla

yaklamaktadr. Baz cildlerin bazlarndan mevz asndan itibr stnl sz

konusudur.
I. cilt Arapa dbcesinin

444

ilk cmlesi olan Mesnev, dinin uslnn uslnn

usldr ifdesinde defa geen usl (asllar) kelimesini Mesnev rihlerinin ou

erat, tarkat ve hakkat olarak yorumlamlardr. Mesnev, bu asllar zinciri ierisinde ve
asllarn birbirini gerektirmesi zerine temellendirilmitir. Bu adan Mesnevnin asl
konusu din ve dinin temel dayana olan amel (erat), hal (tarkat) ve hakkattir.
441
442

443
444

. Ankarav, Minhcul-fukar, 10.

Beret-i istihll, bed ilminin konusudur ki bir meselenin konusuna balangta mcemelen iret etme
sanatdr. . Ankarav, Mifthul-bela, 130 (bed ksm). Mesel kitaplarn balarnda yer alan hamdele
ve salvele ksmnda mellif bu kaideye istinden kitabnn konusuna bir ekilde iret eder. Bylece
okuyucu kitab daha okumadan kitabn konusuna vkf olur. Mesel Ftht- Mekkiyyenin girii
eklindedir ki tm vahdet-i vcd doktrinini zetler mhiyettedir. Mesnev
dibaceleri de ayn ekilde o cildin muhtevsna iret etmektedir.
. Ankarav, erh-i Mesnev, V, 2-3.
A.Glpnarl, Mevln Mzesi Ktp. 2008deki Mesnev nshasnda I. cilde ait malm dbceden baka
Farsa bir dibcenin olduunu kaydetmektedir. 17 satr hlindeki dibcenin sonunda Mtenebbnin (.
354/965) iki beyti bulunmaktadr. Dibceyi kaydeden nshann mstensihi Sultan Veledin olu Emir
Vcid elebidir (. 743/1342). elebi bu dibceyi elebi Hsmeddin elyazsyla bulduunu
sylemektedir. Glpnarlya gre dibacenin zellikle veled nshada yer almamasn yle izah
etmektedir: Anlalyor ki bu da IV. cildin dibacesi gibi Mevln tarafndan yazdrlm, sonra belki
fazla mustalah olduundan beenilmeyip (?) malm ve mehr dibace yazdrlarak bu braklmtr. Fakat
elebi bunu da atmaya kyamam, Emir Vcidin eline gemi ve yazm, bylece de bu cilde
gemitir. A.Glpnarl, Mesnev erhi, I, XXVIII.

467

Hakkati elde etmek amel ve hali gerektirdii gibi, amel ve hal anlamn hakkatten alr.
Bu anlamda hakkati elde etme aslnn bilgisini konu edinen Mesnev, bu bilgiye (kef
bilgi) ulama yollar olan ameller (er ilimler ya da fkh) ve hallere dair bilgileri (slk
ilmi) de hakkat bilgisi (ilm-i ilh) balamnda ele alr. Nitekim Mesnevde abdest,
namaz, oru, zekt, hac ve nafile ibadetler gibi ameller, amellerin neticesinde kazanlan
tasavvuf haller balamnda; bunlar da hakkat denilen Hakkn bilgisi ya da tahakkuk
eden ilh ilim balamnda aklanr. Dolaysyla Mesnev ilm-i ilhi olan tasavvuf
dncesinin asl konusu Vcd ve Vcdun zuhr mertebeleri (mertib-i vcd), insan-
kmil ve Hakka ulama yollarndan (slk ve mertebeleri) bahseden bir eserdir. Nitekim
Mevln Mesnevnin vuslat ve yakn srlarn kefetme konusunda slike rehber (burhn)
olduunu syler.
smail Ankarav, usl-i usl-i usl-i din zincirine vecih tayin eder:
1. uslden kast, er ameller, tarikat halleri ve hakikate dair srlardr.
Tarikat halleri bilgisi z olmas hasebiyle, er ilim ve amellerin usl mesabesindedir.
lh ilimler ve srlar ise tarikat hallerinin usldr. Nitekim Mevln:
Mesnevmiz vahdet dkkndr (VI, b. 1528) diyerek buna iret etmitir.
2.Dn ile kast slmdr. slmn usl ise betir. Be usl ise usle
mebnidir: imn, ihls ve niyet. Bu usller olmasa be usln yani amellerin de bir deeri
olmaz. usln dahi usl vardr ki, hikmet ve marifet ilmidir. Hikmet ve marifet
ilmini ise Mesnev ihtiv etmektedir.
3.slm dininin iki usl vardr: Usl-i fkh ve kelm ilmi. Kelm ilmi itikada
dair konular muhtevdir ki usl, usl-i fkhn usl mesbesindedir. Zira zhir amellerin
geerlilii, btn amellerin geerliliine baldr. Mesnev ise bu iki usln usl
menzilesindedir. yle ki, kelm ilmi istidll bir ilimdir. Dolaysyla cedele dayaldr.
stidll ilimlerin usl, hakkal-yakn olan kef ilimleri ve vahy-i kalbiyi ki istilzm eder
445

ki, bu ilimleri Mesnev iermektedir.

Ksmen Farsa ksmen Aarpa II. cild dibcesinde Mevln yine beret-i
istihll kidesi gerei ak konusunu ele alr. Mevln yle diyor: birisi (klk nedir?)
diye sordu. Dedim ki: benim gibi olursan bilirsin. Ak sayya smaz, lye gelmez
445

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 3-5.

468

sevgidir. Bundan dolay hakikatte Hakkn sfatdr. Kula nisbet edilmesi meczdir,
demilerdir. Allah onlar sever sz kfi, Onlar da Onu severler sz nerede kald?
rih Ankarav dibcenin erhinde zhir ulemsnn muhabbet tariflerini eletirerek
muhakkik sfilerin ak hakkndaki grlerini nakleder. Ulem-i zhir ve baz
mtekellimn buna zhib olmutur ki (muhabbet nefsin idrak ettii eydeki keml
sebebiyle o eye meyletmesidir) ve dahi derler ki muhabbet bir nev-i irdettir ve taalluki irdet havdis ve ihsnna ve hizmet ve taat menfiine olur. Yoksa Zt ve sft- Hakka
taalluku muhldir ve dahi derler ki kulun Hdya muhabbeti inm ve ihsnna ve
hizmet ve taat ve gufrnna muhabbettir ve Hdnn bendeye muhabbeti sl-i hayr ve
menfaattir; amma bu kelm muhakkikn katnda zayftr. Zira erbb- tahkik katnda
muhabbet-i Hak kadm ve muhabbet-i bende muhdestir. Derler ki (Kulun Allaha
muhabbeti lhtiyyetin beksnda nstiyyetin fn olmasdr. AllahIn kula muhabbeti
ise lhtiyyetin, nstiyyetin fensnda bk olmasdr). Eer basar- basiret ve dde-i
sretle nazar olunsa cmle mertibten her mertebede Hazret-i Haktan gayr muhib ve
446

mahbb yoktur.

Yani muhabbet Hakkn sfat olmas itibariyle kadmdir. Kadm

olmas Varln tm mertebelerinde kadm olmas demektir ki, muhdes olann muhabbeti
kadm olan muhabbete baldr. Muhdes olan ancak kadmin muhabbeti sebebiyle
muhabbet edebilir. Aksi takdirde kendi iradesiyle muhabbet etmesi tasavvur edilemez.
smail Ankarav Arapa dibaceyle balayan III. Cildi hem sret hem de manev
adan Mesnevnin kalbi kabul eder. Ankarav, yedinci defter daha zuhur etmeden nce
ilk 18 beyti ve I. cild dibcesini mstakil bir cild kabul ettiinden sret asndan III. Cild
yedi cild Mesnevnin ortasnda bulunup kalbi mesbesinde olmaktadr. rih,
Mesnevnin yedi cild olduunu ikrr etmeyenlere gre III. Cildin kalb olmas orta cild
anlamnda olmasa da devam etmektedir. Zira bu cild mutlak mana asndan Mesnevnin
lbb ve hlisidir. Her eyin lbb ve hlisine de kalb denmektedir. Mesel her eyin
bir kalbi vardr. Kurnn kalbi de Yasin sresidir hadsinin paralelinde Mesnevnin de
kalbinin olmas kanlmazdr. Ankaravye gre bu cildin dier cildlerden hlis ve zbde
olmasnn birka adan delili vardr: birincisi ilerin en hayrls orta olandr ilkesine
binaen orta olan ayn zamanda her eyin z mahiyetindedir. kincisi Kurnda kime
hikmet verilmise ona ok hayr verilmitir (Bakara 269) yetine imtislen Mevln bu
cildin banda hikmetler Allahn askerleridir cmlesini getirmitir. Dolaysyla bu
cildin Mesnevnin kalbi olmas hikmetlerin kayna olmas itibariyledir. Ankarav yle
446

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 4-5.

469

diyor: menba-i yenb-i hikme kalb olduu, ilim ve hikmetten behresi olana malm ve
fehm ve fersetten zevk alana mefhmdur. Ve mcelledt Mesnevnin mnend-i
tabakt-i semv ve bazuh fevka bazin fzl ve l olmas ki, Hz. Hdvendigrdan
menkl olmu ve menkbelerinde dahi yazlp hret bulmutur. Bu cildin kalb-i Mesnev
olmasn ve rifat-i manev bulmasn mni olmaz. Nitekim seb-i edddn sret biri
biri zere fevkiyyeti ve manen kalbul-eflk olan emsin rtbet ve rifati eyh-i Ekber
447

hz.leri Fususul-hikemde tasrh eylemitir. Bu hususta dell ve burhn oktur

rihe gre Mesnev slk ilmini hikmetlerle anlatan bir kitaptr. Hikmet
eitli ekillerde tarif edilmitir: akl ve szde isbet etmektir; eynn hakikatlerini
mahiyetleri zere tahkik etmek, tahkkin gereince amelde bulunmaktr.. bu tarif
mcebince hikmet amel ve ilm olmak zere ikiye ayrlr. Bu itibarla da ilk blmde de
incelediimiz gibi ilim ve marifetten stndr. Zira ilim ve marifet ameli tarifinde
barndrmamaktadr. Hikmetin taalluku slk ile ilh hakikatleri tahsil etmeyedir. Bu
adan Mevlnnn tabiriyle hikmetler mridlerin ruhunu kuvvetlendirir ki, Allahn
askerleri (cndullah) olarak iret edilmitir. Ankarav yle demektedir: Allah
hikmetler muvenetiyle ilim ve hikmet mridlerinin ve alm ve hakm olan meyihe
irdet-i vahdet klanlarn ruhlarn kav eyler. Nitekim Raslnn kalb-i pr fthlarn
ahbr- hikmet-mz enbiyy- izm ona kssa etmekle tebli ahk- rislet ve tab- taat
ve edy- emnet zere sbit kav kld. Cneyd-i Badd meyihin hikyeleri
Allahn askerleridir demektedir. Dolaysyla meyihin ekseri peygamberlere tb
olarak mridann ruhlarnn seyr slkunu hikye ve kssalarla gerekletirmilerdir.
Zira hikmet ieren kssalar mrdin slkunu lyk- vechiyle tatbik etmesinde kolaylk
salamaktadr. Hikmet ilim ve amelde isbet etmekse, hakmin cehletten herhangi bir
pay yoktur. Bu itibarla hakm hikmet syleyici olarak dil kimsedir. Adlet etimolojik
adan bir eyi mevziine koymaktr. Dolaysyla adlette keml hikmet shibinde
bulunur. Hikmet shibi her hakk mtahakkna verme anlamnda muhakkikdir. Ankarav
muhakkikin hikmetli szler ve kssalar anlatmasnn sliklere faydasn yle ortaya
koymaktadr: Hak dini hikmetler vastasyla mrid olanlara kolaylk salamay amalar.
Amel bizatihi tabiatnda zor olan bir eydir. Ameldeki klfeti, riyzetteki meakkati
kolaylatran hikmettir. Zira mride slkunda hikmetler rehber olursa ibdetten ubdet
mertebesine ular.
447
448

448

Bylelikle klfetten zde olup hrriyete kavuur. Hrriyet

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 3.

Ankaravye gre ibdet edenler drt mertebede bulunur: 1. cennet arzusuyla ibdet edenler. 2. cehennem
korkusuyla ibdet edenler. 3. havf ve rec hliyle ibdet edenler. 4. ilh aklar sebebiyle ibdet edenler.

470

mertebesinde amelden zevk almak balar.

449

Hikmetler peygamberlerin beyyine ve

burhnlarndandr. Her peygamber hikmet-i blia shibidir. Nebler Hakkn hakm

isminin mazharlardr. Nbvvet hikmetsiz olmaz. Ankaravye gre nbvvet ve rislet
kesildikten sonra Eb bekr-i Verrkn dedii gibi hakmler enbiynn halfeleri olarak
hikmetle davette bulunmulardr. Dolaysyla Mevln hakm ve muhakkik bir sf olarak
450

Mesnevde hikmetlerle sliki ird etmektedir.

451

smail Ankarav, Mesnevnin Arapa dibceyle balayan

IV. cildinin dier

cildlere stnl ki itibr bir stnlktr- delille kantlar: 1- bu ciltte olan misller,
hikyeler ve iretler dier ciltlerde mevcd deildir. Mevcd ise madumdan stndr. 2gne felei drdnc felektir ki, bu felekten lem aydnlanr. Dolaysyla IV. cildin
slikin kalbini aydnlatmaya dier cildlere nazaran fazileri vardr. 3- bu cildin dibcesinde
Mevlnnn ahsenl-merbi ve ecll-menfi buyurmalar bu cilde bir stnlk
kazandrmtr. Zira yet Mesnev bir murabba bir kare farz olunursa, bu cild ile drt
ke tamamlanmaktadr.
Ankarav, IV. cildin mhiyet asndan sonta gelenler iin bir hazine olduunu
ve Mesnevhnlara bir vasiyeti ierdiini ileri srmektedir. Bunun Mevlnnn bir
vasiyeti olduu aslnda VI. Cildde geen Tebrizli muhtesibin hikyesinde iaret
edilmektedir. Ankarav yle demektedir: ey tlib-i rumz-i Mesnev ve ey k- kunzi manev. Eer o cenb- velyet-mebn asr- erifinde gelip, ashbndan olmak ve o
Hazretin vcd-i pr cdundan istinre ve istifde klmak mukadder olmadysa fukar ve
ahibbdan olmak ve akb iin vaz eyledikleri kenz-i l yefndan hisse almak ve gn
bulmak myesserdir. Eer bu cevhir ve zevhir-i marifle mehn olan kenz-i medfnu
bulmak ve ondan hissedr olup gan olmak istersen gerekdir ki, ona ehil olan ve tarikini
bilen bir rif ve vsl bulasn ve ona hizmet klasn. Ta seni drdnc tkta mevz olan

449
450
451

lk derecede irade ve ihtiyr ortadan kalkmad iin yaplan ibdet nefsl-emirde klfet olmaktadr.
drdnc derece ise ubdet mertebesidir ki, slik her ekilde fiile taalluk eden arazlardan kendisini tecrid
etmitir. salikte benlik hatras bulunduka ve ben yaparm, ben ederim gibi vehimler devam ettike
ibadet derecesinden ykselemez. Fakat kendini unutur ve tamamyla hakka teslim olursa o vakit
mertebesi ubudet derecesine irtika eder. Azadelik mertebesi zuhura gelir ki ubudet derecesi de odur. Bu
ise bila yakn bir kimseye myesser olmaz. yakn gelinceye dek ibadetin lazm olur ve yakn geldikten
sonra azadelik ve hrriyet mertebesi zuhura gelir ki o ubudettir ve ubudet mevt-i ihtiyariden sonra hasl
olur. Zira madem ki nefs zindedir. Klfet ibadetten hali olmaz. u dem ki terk-i tedbir ve tedarik-i kla ve
lmezden evvel lp ve yakn gelip ibadet mertebesi nihayet bulup ve ubudet mertebesine vasl olup
makam- ahrar ve mukarribine bali olur demek olur. . Ankarav, erh-i Mesnev, III, 513, 764.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 48, 655; II, 319; I, 656; III, 764-5; IV, 125, 135; V, 422-3, 589; VI, 344-5.
. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 5-6.
A. Glpnarl, baz Mesnev nshalarnda IV. cild dibcelerinin farkl farkl olduunu sylemektedir. A.
Glpnarl, Mesnev erhi, IV, not 6.

471

defneye getire ve senin iin onda olan cevhir ve zevhiri sana yitire. Zira onu bulasn
ganiyyl-kalb olasn ve onunla dinin eda kldktan sonra nicelere dahi ondan imdd ve
infk klasn. Nitekim cild-i sdisde muhtesib-i Tebrz hikyesinin evhirindeki
muhtesibin ryada kethdaya adamn borlarn deme yolunu gstermesi, definesinin
yerini bildirip miraslarna da yle bir adam gelecek, ne alrsa oumsamayn, geri
almayn. Hatta kabul etmez, yahut bir ksmn istemezse bile siz o defineden bir ey
almayn. Dilediini, diledii kadar alsn. nk ben o defineden benim ve akrabamn bir
habbe dahi almayacana dair Allaha nezirlerde bulundum demesi srhundan sonraki
ebytta vasiyyetini izah etmi ve yle demitir: onu kendi elimle vermeyi isterdim filn
deftere de bunu yazmmdr. Fakat ecel mhlet vermedi ki, ona Aden incilerini gizlice
vereyim. O lal ve yakutlar bir eye sardm. Onlar o garibin borcu iin sakladm
eylerdir, stnde de onun ad yazldr (VI, b. 3538-3540) beyitlerinde kastettii defter
drdnc defterdir. Drdnc defter Mevlnnn zamanndan sonra gelenlere vasiyyeti
452

mahiyetindedir.

Dolaysyla drdnc defter vasiyet olmas hasebiyle Mevlnya

gre her eyin sylendii bir defterdir.

smail Ankaravye gre V. Cild de I. cild gibi eriat-tarikat ve hakikatten
bahsetmesi sebebiyle srra cmi bir defterdir. Cild eriat usln, tarikat meselelerini
ve hakikat srlarndan bahsetmektedir ki, slikin ncelikli maksadlar ve klarn en yve
matlablardr. Cild bu cmiiyyeti asndan dier karde cildlerine kyasla itibari
stnl vardr. bu bahislerin V. Ciltte zikri dierlerine oranla daha fazladr. Mesela bu
ciltte cebri kfirle ehl-i Snnet mmin bahsi uzun uzadya anlatlr. Zira bu bahis, eriatin
usl (usl-i din) olan akid konusuna taalluk eder. Dolaysyla da tarikatin neticesi ve
hakikat srlar olan kaza-kader bilgisine taalluk eder. Bu itibarla, V. Cildin dier
cildlerden evl olmas lazm gelir.

453

Cildin Farsa dibcesinde eriat, tarikat ve hakikatin

birbirleriyle ilikisi ele alnmaktadr. Ancak bu dibcenin sonradan Mesnevye dhil

452

453

Ankarav beyitler arasnda iliki tesis etmekle VI. Cildde iret edilen gizli tkn IV. defter olduunu
iddia etmektedir. Tk ile kastedilen drt keli hnedir. Mesnevnin her bir cildi bir hneye benzemekle
beraber, bu tebih en ok IV. defter iin geerlidir. VI. Cildin ilgili beyitlerinde bu remzi yle izah eder:
Mesnevnin her bir cildi bir hneye benzer ve onun iinde olan evrk met- beyt gibi olmutur. Belki
bir cild bir sarayn havlsi gibi ve her bir beyit o saray ire olan hneler gibi ve o beytin elfz ve lgt
met gibi olup, cevhir-i man ve tlibe gny- kalb gelecek kadar onda leli-i irfn konmutur. Fln
tkdan murd- erfleri Mesnev-i erfin her bir defteri olmakla imkn ve kbiliyyet vardr ki, onlarn her
defterde ve mnend-i tk olan suhanlarnda muht olan fakrler iin ok cevhir-i man ve leli-i irfn
vaz eylemilerdir. Amm bu cmleden defter-i rbi olmakta cizdir ki, onun dbce-i hmynunda
(ashbmz iin nrdur, izimizi takip edenler iin defnedir) buyurmulardr. Bu kavl-i erfetn mnfehim
olan remz budur ki, o tk-i l gibi olan defter-i sm kendi akablarnda gelecek ve asrlarndan sonra
vcda gelip kendi derghlarna mlteci olacak fakirler ve muhtlar iin bir azm genc-i man ve kenzi irfn ola ve muht olan tlipler ondan istediklerini bula. . Ankarav, erh-i Mesnev, VI-tekmile, 308.
. Ankarav, a.g.e., V, 2-3.

472

edildii ve Mevlnnn sylemedii iddia edilmektedir ki, iddia shibii efik Candr.
Can yle diyor: Btn Mesnevlerde, Hsamettin elebi, Mesneviyi bitirdikten sonra,
Hz. Mevln, kendisi elyazsyla Arapa (?) bir nsz yazyordu. Bu nszlerde, Mevln
kitab takdim ediyordu. Beinci cilt Mesnevinin nsznde, eriat, hakikati bulmak iin
bir ktr. Bir mealedir. nsan dervilik yoluna tarikata dp hakikate doru giderken,
bu eriattan yararlanr. Ama hakikate ulatktan sonra, artk eriat kaldrr, bir tarafa atar.
yle bir fikir var. Bu fikir, bu nsz Mevlnnn deil. nk, Mevln ve Peygamber
Efendimiz, hakikatin hakikatine ulat halde, her gece, sabahlara kadar namaz
klyorlard. Her trl er hkmlere uyuyorlard, hibir ibadetlerini braktklar
grlmemitir. Peygamberimiz ve Mevln, hakikatin hakikatine ulatklar halde hangi
er-i hkm brakmlard? Kendilerinden geerek, sabahlara kadar ibadet ediyorlard.
Hibir veli hakikate ulatm diye eriattan ayrlmamtr. Sonra nazar- dikkati celp etti,
beinci cildin nszndeki arpklk, ilk yazlan nszler gibi deil. Baka birisi
tarafndan yazld belli. Konu aratrldnda birinci, ikinci, nc, drdnc, altnc
cilt Mesnevilerin nsznde, kenarlarnda, Seluklu devrinin tezhipleri ssleri varken, bu
beinci cildinde yok. Yaz itibaryla da ayr olduu ve baka bir hattat tarafndan,
Mevlndan sonraki asrlarda yazld ok aka grlmektedir. Anlalyor ki, bu
beinci cildin nszn atmlar, oraya uydurma Mevlnnn olmayan bir nsz
yazmlardr. Nitekim, Abdlbaki Glpnarl da, bu konunun zerinde durmutur.

454

Ben

de ayn kanaatteyim, beinci cildin nsz insanlarn ayan kaydrmak, eriatten

455

uzaklatrmak iin sonradan yazlmtr.

Ankaravnin eriat-tarikat-hakikat ilikisine dair anlay ile efik Cann

anlay birbirinden olduka farkldr. Farkll douran Mevlnnn cmleleri yledir:
Bu Mesnev defterlerinin ve manev beyntn beincisidir; unu bildirir: eriat muma
benzer, yol gsterir.fakat mumu ele almakla yol alm olmaz. Yola dzldn m o
gidiin tarikattr, maksadna ulatn m hakikattir. Bunun iin hakikatler meydana
ksayd eriatlar ve tarikatlar batl olurdu denmitir. Ankarav ncelikle eriattan
hakikate doru giden yolun aslnda taklidden tahkike giden bir sre olduunu vurgular.
454

455

efik Cann aksine A. Glpnarl bu dibacenin Mesnevden olduunu kabul etmektedir. Glpnarl
Veled nshann tpk basmna yazd nszde konuyla ilgili unlar sylemektedir: 211 bye V. Cildin
mukaddimesi yazlm. Bu mukaddime yeni bir nesihle. Sahfenin alt kenar ve cilde giren yeri, kat
yaptrlarak onarlm. Buna nazaran asl mukaddimeyi muhtev yapran ypranp zyi olduuna ve bu
yeni yazl sahfenin eklendiine hkmetmek icab ediyor. Mevln Celleddin Rm, Mesnev, Ankara
1993, IX. Ankarav Mesnevnin 668 tarihli en eski nshasna gre erhini yaptndan ve erhinde dibce
bulunduundan, bu dibcenin Mesnevden olduuna hkmedebiliriz.
Nuriye Akmann efik Can ile yapt rportaj, Zaman Gazetesi 27 Ocak 2005

473

Ancak tahkk nih mertebede ahirette hakikatlerin zuhru ile gerekleecektir. rihe
gre er ameller amelin mevzii olan bedenle yaplr. Beden ise bu dnya hayatnda
vardr. ldkten sonra ruh beden kaydndan kurtulur. Ruhun er sorumluluu ise
yoktur. Zira teklif bu dnya hayatyla ilgili bir meseledir. Tahkk diliyle sylenirse,
Varln mertebelendirilmesi teklfin ispat iindir. Mertebelerin kaldrlmasyla kevn
lemini de kaldracandan kevn teklif iskt olacaktr. Oysa kevn alemi ve kevn teklif
bir vakadr. Teklifin isktn Ekber geleneine mensup olduklarn syleyen vcdiyye
tifesiyle, Mevlevler arasnda ortaya kan mukallid melmler ve ibhi tavrda olanlarn
krdr ki, mertibi vaz etmemekdedirler. Dolaysyla lemi mutlak olarak hayl kabul
edip yok saydklarndan kevn leminde sz konusu olan eriat da yok saymaya kadar
gitmilerdir. Oysa bu Ankaravye gre eksik bir idraktir: Ahiret zuhura geldiinde
hakikin zuhura gelmesiyle eriatlar btl olur. eriatlarn hkm ancak ruh bedenden
hur eyleyinceye dektir. Onun iin lm gelip hakikat iyn olduktan sonra bir kimse
iman getirse makbl olmaz. Bylece eriat ahkm zere amel klsa yine de kabul olmaz.
Zira hakikatler zuhura gelmitir. Hakikatlerden murd ayn- sbitedir. Ayn- sbite
ilh ilmin sretleridir. Herkesin ilm-i ilhde olan vcduna ayn- sbite denir. O
kimsenin ayn- sbitesi kendi hakikatidir. Hakikatte ayan- sabite zhir olsayd bu
eriatlerin hkmleri btl olurdu. Ankaravye gre Mevln bu cmlesiyle eriatin
mutlak adan btlln deil, aksine eriatin hakikatle irtibat dhilinde isptn
yapmakta ve nefsl-emirdeki durumunu tespit etmektedir. te yandan muhakkik sfler
tarikatin bidyetinde eriat zere tatbik ettikleri riyzet ve amellerden hakikate vsl
olduktan imtin edip, farz ve vciblerle yetinirler: nitekim demilerdir: bizi bidyet-i
slukta gren mbtedler hep mnteh oldular ve keml mertebesini buldular. Ve nihyete
vsl olup keml bulduktan sonra grenler mlhid oldular ve iskt- teklft edip nks
kaldlar. Onun iin kendilerini bize kys eylediler. Halbuki shib-i nefs olan hasta
456

manevi hastalktan hals olan kmile her hususta takld eylemek lyk deildir.

rih Rsh Dedeye gre Farsa dibceyle alan VI. Cildinde itibr bir
stnl vardr. Bu stnlk ncelikle be cihetten tede yer almasdr. Bundan maksad
bu cildin eriat ve tarikattan te marifet ve hakikate dair meseleleri en geni bir biimde
ihtiv etmesidir: bu defter ve berhn-i manevden bu burhn- enver vehim ve phe ve
haylt ve ek zlmnn misbh olur. Ve bu sirc- mnrin envryla slik hne-i dilden

456

. Ankarav, erh-i Mesnev, V, 4-5; I, 335.

474

bu gne zulmetleri def ve izle klar.

457

Ancak Ankarav daha nce de tahlil edildii gibi

VII. cildi cemul-cem mertebesinde grr. Bu, dier cildlerde cem edilip tafsl edilen
eriat-tarikat-hakikat meselelerinin mcmelen derlenmesinden ibarettir. Dolaysyla VII.
cild tm cildlerden itibara alndnda stndr.
Mesnev dibceleri, cildlerin muhteva ve faziletine mcmel olarak iaret
etmektedir. Cildlerin tm muhtevasnn zeti ise ilk 18 beyite dercedilmitir. Ankaravye
gre Mesnev, mebde ve med arasnda her bir insann seyr slkta karlaaca
anlatmakta ise, ilk 18 beyit bu anlamda mebde-medn zeti kabul edilebilir. Mevln
Mesnevnin binev (dinle) hitabyla balayan ilk 18 beytinde Varln zuhru konusunu
ileyerek klasik tasavvuf Mesnev geleneini takip eder. rihler bisnev kelimesindeki
be

harfinin

ncelikle

besmeleye

ve

Varln

zuhrun

balad

hakkat-

Muhammediyye mertebesine iret ettiini, zuhr eden ilh hakkatlerin daha ok

iitmekle tahsil edileceini belirttikten sonra Mesnevde ayrntl ekilde anlatlan
tasavvuf dncenin 18 beyitte zet olarak ifde edildiini belirtirler. Nitekim 18 beyitte
hakkat-i muhammediyye mertebesinden balayp tm vcd mertebelerinden geerek
insan- kmilde son bulan Vcdun zuhru keyfiyeti mecazi bir dille anlatlmtr.
Konu, Vcdun aslnda bir olduuna, onun da Hakkn Varlndan ibaret olduu
dncesine dayanmaktadr (VI, b. 3773-3375). Hakkn vcdu isim, sfat ve fiilleri
vastasyla mertebeler halinde zuhr eder. Zuhr sreci kesafetin en iddetli olduu
mertebede kemle ular. Bu mertebe nsn- Kmil mertebesidir. nsn- kmil mutlak
anlamda birdir ve o da Hz. Peygamberdir. Dier peygamberler ve veller dereceleri ne
olursa olsun Hz. Peygambere niybeten insn- kmildirler. Mevln bu dncesini ney
(insn- kmil) ve neyistan (kamlk) mecazlarna dayanarak anlatr. Ney mecazyla
temsil edilen insan- kmil, ayan- sabitesinden veya hakkatinden (neyistan) ayr derek,
eitli mertebeleri (perdeler) kat ederek ehadet lemine gelir. lk 18 beyit bu anlamda bir
nzldur. Urcun balamas ise 19. beyit iledir. Ey oul ba kopar hitb ile insann
her trl mukayyedlikten mutlakla ynelik slku balam demektir.
Mesnevdeki tasavvuf dncenin temelini sret (zhir) ve mna (btn) ilkesi
oluturur (I, 181-231). Mevlnya gre d grnler, lemini oluturan bu dnyadaki
eyler (suver-i ilhiyye), ilh isimlerden ibaret olan hakkatlerin (hakik-i ilhiyye)
tecellighdr (I, b. 3330,33; II, b. 1020-22). Allahn isim ve sfatlarnn tezahrleri olan
ilh hakkatler, sret kazanarak bu lemde taayyn ederler. lh hakkatler veya mnalar,
457

. Ankarav, a.g.e., VI, 2-3.

475

Allahn leme olan nisbetleridir (VI, b. 78; 3172-78, b. 83; II, b. 1103; IV, b. 3692-96, b.
699-701; III, b. 3635-38, b. 50-53). Mutlak-kll adan mn olan Allah (el-man
hvallah), lemdeki btn cz eylerle irtibtn ilh mnalarla salar; her bir eye
mnasn veren Odur. Dolaysyla ehadet lemindeki czi eylerin mnalarn (ayan-
sbite) bilmek iin sretin tesine gemek gerekir. Sret-mna ikilisi Mesnevde gneglge (VI, b. 4747), deniz-kpk, mecnn-leyl (V, 3288), iek-meyve (I, 2930) gibi
istirelerle anlatlr. Sret ve mna irtibat varlk (hest)-yokluk (nist) ilikisine dellet
eder (V, b. 350; VI, b. 59, 3712, II, b. 1280-82, I, b. 602-603). Mesnevde halk lemi sz
konusu olduunda varlk kelimesi meknda bulunan sret, yokluk ise meknsz olan
mna iken (I, b. 602-603), emir leminde Varlk mna, yokluk ise srettir. Sret ile mna
arasndaki bu ift kutuplu iliki, insann varla dair bilgi edinmesinde pheye
dmesine sebep olabilir. pheden kurtulma ise sadece srete ynelik olan takld
bilginin istidll akla dayanan felsef bilginin tesine geilip mnaya dair yakn (hakkalyakn) bilginin tahkkiyle salanr (IV, b. 1960-63, 65-68; V, 459-46). Tahkkte rhun
taalluk ettii ezel istidad belirleyicidir. ift kanatl ku metaforuyla temsil edilen sret
ve mnay birlikte kavrayan insann hakkate ulamas ise ancak ilm-i ilh ile tahakkuk
eder (III, b. 1510-1515). Bu adan bilginin mutlak anlamda kayna Allahtr (V, b.
2587-88). Allahn sresi zere yaratlm olmasndan dolay ilh tabata sahip her
insann hem antolojik hem de apistemolojik adan Allahla irtibtn salayan onun bu
ilh tabatdr. Ancak bu ilh tabatn insana kazandrd Allaha dair bilgi izafidir (II,
132). Bu izflik seyr slk ile yakn bir mahiyete brnr.
Mesnev bir btn olarak slm konu edindiinden, Mevln onu muhteva ve
slp olarak Kurana benzetmi, eitli Kuran sfatlaryla tavsif etmitir. Mesnev,
Kuran ile ayn kaynaktan gelen mutlak mnay aklayan ve kll mnadan pay alan
mnadr (maz- Kurn). Baz Mesnev mnekkidlerinin yanl anladklar Mesnev ile
Kuran arasnda lafz boyutta bir mtereklik sz konusu olamaz.
Mevln Mesnevyi Kurn- Kermin btn mnalarn kefeden remiz ve
iretleri tevil ve tahkk eden (Kefl-Kurn) bir kitap olarak da tanmlar. Eser bu
adan manzm bir ir tefsir olarak da grlebilir. erdii hikyelerin bir adan
muhtevasn yanstan yaklk 950 civarnda baln 53n hadislerin, 50 ksurunu
yetlerin oluturmas, bu hikyelerin naslarla temellendirildiinin kantdr.

476

3.4.5. Usl (Tahkiye ve Temsil):

Mesnevnin muhtevas bir btnn kk birer paras olan hikyeler
vastasyla muhataba aktarlr. Hikye hikye olmas asndan bir nakildir. Nakil
muhakkiklerin usldr. Bu usl ilh hakikatlere her hangi bir dahlde bulunmakszn
olduu gibi tercme etmeyi gerektirir. Dolaysyla hikyeler kalbe nasl geliyorlarsa o
ekilde dile dklmektedir.
Temsil olmalar dolaysyla kendi balarna bir gereklik alan oluturan
hikyeler insana iinde yaad mnev gereklii kavrama konusunda yol gsterirler.
Vkaya uygunluk, olmas gerekeni iret (irad) ve itibrlik Mesnev hikyelerinin
temel zelliidir. lk hikyenin banda Ey dostlar, bu hikyeyi dinleyin; gerekte bizim
hlimizi anlatr bu denilerek hikyelerin temsil olmakla birlikte ferd ve sosyal vkaya
uygun olduuna dikkat ekilmitir. kinci zellik olan olmas gerekeni iret ise hikye
rgs silsilesinin kesintiye uratlarak misalden hakkate geilmesi sretiyle
gerekletirilir. Bununla irad konusunun ak seik anlatlmas amalanr. Mesel deer
probleminin ele alnd Yahudi pdih-hristiyan vezir hikyesinden nce sret mana
konusunu ieren hakkatin kendisiyle grn arasndaki farkn pekitirilmesine dair
eyh-a renci adl ksa hikye serdedilir (I, b. 326-335). Bu hikyenin anlatlma
sebebi, bir sonraki hikyede anlatlacak hayr-er probleminin zmlenmesine dayanak
(mebde) tekil etmesidir. Bu adan nceki hikye sonrakinin kurucu unsurudur. Daha
sonra ikinci balk olan Vezirin pdiha hile retmesi gelir ve hikye devam eder.
Hikye kesintiye uratlr ve verilmek istenen mesaj dinin kokusu kmaz, misk ve d
aac deildir. Yz tane klf iinde gizli srdr. D sana malum ama ii aksine (I, 340341) beyitleriyle gerekleir. Hikyelerdeki sreklilik bu trden araya giren mesajlarla
salanr.458.
Mesnevnin 19. beytinde Ey oul ba kopar hitabyla insan- kmil olmann
n artnn bir sretten ibaret olan dnyaya dair ilgileri terketmek (zhd) olduu ifde
edilir ve yola (tarkat) koyulmann kanlmaz olduu tavsiye edilir. Mevlnya gre
insann yola balangc, yolda olmas ve hakkati olan ayn- sabitesine vuslat ancak ak
ile mmkndr (I, s. 3-18). Ak tm ilh ve beer fiillerin kayna,siki ve gayesidir (I,
b. 10; V, b. 2746-49). Asl vatanndan uzaklaan insann tekrar vatanna dn yolculuu
458

Hamid Dabashi, Rumi and The Problems of theodicy: Moral imagination and narrative discourse in a
story of the Masnavi, Poetry and Mysticism in slam: The Heritage of Rm, Cambridge University
Press 1994, 112-135.

477

(seyr slk), bu yolculukta karlaca haller, duraklar (makmt), onu yolculuundan

alkoyacak errin kayna olan nefsin hileleri (II, s. 200-213), hileler karsnda kmil bir
mridi yolda rehber edinmenin zarureti (II, s.13-40) ve her hlkrda taknlacak tavr
olarak edep (I, 6, 78-85; IV, 771-778), hakiki ve sahte eyhlik (II, s. 57-61) mrid-mrd
ilikisi (II, s.112) gibi konular tm hikyelerde ayrntlaryla anlatlmtr.
Hikyelerde konunun temel noktasn insann fiil, tecrbe ve mhedeleri
oluturur ve hakiki filin Allah olduu, cebr-irade sz konusu olduunda bizim Allahn
isim, sfat ve fiillerinden ibaret ilh hakkatlerin zuhru iin bir mazhar olduumuz,
hayr-er balamnda hayrn mutlak, errin nisb olduu hkm sk sk vurgulanr. sosyal
dzlemde Mool saldrlaryla kar karya kalan insann, er olan nefsini tezkiye edip,
hayr olan ruhuyla irtibat kurduktan sonra olup-bitenin mahiyetinin farknda olaca
belirtilir.
Mesnevde Tasavvuf mnalarn ele aln hikyenin eklini de belirler.
Hikyede aklanan konu baka bir hikye anlatmay gerektiriyorsa anlatlmakta olan
hikye terkedilip yeni hikyeye geilir. Dolaysyla sretten hareket ederek Mesnev
metnini edeb zmlemeye tbi tutmak zhirin grlp btnn ihmal edilmesine
sebebiyet verebilir. Btn ise hikyelerde eitli teorik problemlerin zh edilmesiyle
zuhr eder.
Mesnevdeki hikyelerin nc zellii mna asndan itibri olmalardr.
Mnay iire sdrmaya almak, hapsolmakla msavi. iirde mna, sapan gibi...
istenen yere gitmesine imkn yok (I, b. 1528) beyitiyle hikyelerde ne denildiiyle
yetinilmemesi gerektiine dikkat ekilmitir. Okuyucu kendi haliyle hikye veya beyitler
arasnda irtibat kurarak hakkati bulmaldr. Mevln bu hususu Sylenenler hikyenin
sretinden ibarettir, sreti anlayabileceklerin anlayna, onlarn tasavvur aynalarna gre
sylenmitir. Bu hikyenin hakkatine iner de sylemeye kalkrsam, utancmdan ba da
kaybolur, sakal da, kalem de. Akll olana bir iret yeter (V, 156) balnda ifde eder.
Eserde dilin ilh hakkatleri anlatmadaki acziyetinin ve tahkiye syleminin bir
gerei olarak mecz dil kullanlr. Mesel takld bilgi seviyesini ap hakkate ermemi
eyh kyl (III, 522), pdih istiresi de genel olarak Tanr anlamnda kullanlmtr.
Bununla birlikte Mesnevde muhatabn kavray seviyesi dikkate alnarak somut
rneklere bavurulmu ve ak hitap tarz benimsenmitir. Mevln bazan ilh
hakkatlerin dile geldiinde yanl anlalabileceinden ekinerek bu sz ok misl ister,

478

ok erh ve zh ister. Fakat avamn anlay srer diye korkuyorum... (II, 840; V,
2685) ifdeleriyle susmay tercih etmitir.
Baz hikyeler XIII. yzyl kltrn yanstan mzhi veya hezeliyyt trnden
hikyelerdir. Mesel bu trden bir hikye olan kabak hikyesinde (V, b. 111-119) mna
asndan ehvete dknlk ve takld bilginin zararlar ele alnr. Muhatabn hikyenin
sretine taklp kalmas, mna seviyesini yakalayamamas veya metne kll bakamamas
yznden gaye gz ard edilebilir. Mevln bu durumu Mesnevmiz Kuran gibidir;
bazsna hidyeti, doru yolu gsterir; bazsn da dallete gtrr. Benim iirim iir
deildir, iklimdir. Benim mzhlarm mzh deildir, talimdir beytiyle ifde etmitir.
Mesnev hikyelerinin kayna bata Kuran kssalar, tasavvuf menkbeler,
ashb devrinden yazld dneme kadar oluan geni bir tarih rivyet kltrdr.
Hikyeler XIII. yzyln rf ve detleriyle ilgili birok unsuru da barndrr.
Hikyelerdeki karakterler, Firdevsnin eski ran kahramanlk geleneini
yanstan ehnmesindeki karakterlerle byk bir uyum iindedir. Ancak ehnmenin
aksine Mesnevdeki macerac, ylmaz, sadk ve yenilmez karakterlerin mcdele alanlar
sava meydanlar deil, enfs ve fk alemlerin tmdr.
smail Ankaravye gre Mesnev kssa ve hikayelerden ibaret bir kitap olmakla
beraber, kssalar seyr slkun mertebeleri ve marifet hakkatlerine dair konular ihtiva
etmektedir. Ankarav Mevln devrinden beri Mesnevnin hikyelerle meseleyi
anlatmasndan dolay baz tenkidlere dr olduunu belirtir. Bu tenkidleri yle
reddeder: Ki bu sz yani Mesnev-i erf posttur yani aalk bir szdr; zira Hazret-i
Peygamberin kssasdr ve ona pirliin veyahut gayra iktida klmakln kssasdr,
denilmitir. mdi baz kimselerin tabna ulm-u resmiyye ve ebhs-i akliyye lezzeti glip
olup ve ahvl-i slka mteallik olan ulmdan b behre kaldklarna binen onlarn
katlarnda suhan-i lim ve kelm-i smi mebhis-i aklyyta mil ve dakik-i fikriyyta
hv olandr, amma ahvl-i slka ve db- slka mteallik olan kelimt kss ve
hikyt kabilindendir ki bu nevi kelimt- tayyibeden hazlar olmadna binen onlarn
katnda post ve sfl grnr ve bu gne tifenin mereblerine muvfk meayih-i
slifnden baz evliy gelmiler ve kelmlarn kavid-i aklyye ve mukaddemt-
nazariyye zere bin klmlar ve esrr- aliyye ve marif-i ilhyyeyi bu slp zere
mbeyyin olmulardr, ta kim mebhis-i aklyye ve ulm-u ftriyyeden lezzet alan
kimseler mereblerine muvfk olduu iin onlarn kitbna rabet kla ve bu vasta ile

479

onda olan ilm-i lednn ve esrr- diniyyeden lezzet bula. Bu esir-i mebhis-i aklyye ve
dakik-i fikriyye olan tifenin merebleri bu gne slbdan haz ald iin ve baz esrr-
Hakk onda bulunduu iin esrr- blendi hemn kendi mereblerine muvfk olan
kelimt ve makltta bulurlar ve semend-i himmetlerini ol cnibe divan klarlar. Amma
mereblerine muhlif olan evliynn eer nazm ve eer nesri nice yzbin esrr- blendi
cmi olsa ve nice ulm ve marif-i lednniyyeyi ihta klsa onlarn merebine muvfk
gelmedii cihetten ber muktezy- ( kii bilmedii eyin dmandr) onu
inkr klarlar ve bunda mebhis-i aklyye ve esrr- aliyye yoktur ki ta evliy ve ulem
buna sarf- himmet edeler diye ondan muriz olurlar. Nitekim Hazret-i Mesnev cem-i
esrr- blendi ve nice bin ulm ve marifi cmi ve mil bir kitb- kmil iken ok
ulem onun hakyk ve dakykn idrke istiddlar olmad iin Mesnev ksas ve
hikyet ve meviz ve nasyiha mteallik ebyt- erife ve durb-u emsl ve maklt-
latfe demilerdir ve bazlar dahi bunun srrn fusl ve kitb ve usl ve ebvb zere
deildir diye dahl eylemiler ve ahval-i slke mteallik olan kelimt ebvb ve ebyt-
maklt zere bin olunmamtr diye tan-miz szler sylemilerdir. Nitekim bu ebvb-
maklt zere tertil olunmad diyenlerin kelimtlarnn mazmnunu nakledip buyururlar.
Ol tin dedi ki: Mesnev kitbnda bahs ve esrr- blendin zikri yoktur. Yani Zt ve
sft- ilhiyye bahsinin zikri ve esrr- blendin bahsi onda yoktur ki, evliy ve ulem
onun cnibine feres-i himmetlerini yldralar. Makmt- tebeddl ve inktdan fen
mertebesine varncaya dek pye pye ve derece derece mlkt- Hdya erinceye dek
zikr-i mertib-i slk dahi yoktur. Bir menzilin ve herbir makmn erh ve haddi dahi
yoktur ki, bir shib-i dil o Mesnevden bir ilimle yukar ua. Bu cmle tan ve inkr
Hazret-i Mesnevnin nna chil ve onun esrrndan gfil olmay ir eyler. Eer dde-i
hakkat-binle nazar klayd cemi-i ulm olan evvel ve hirini cmi bir kitb- mbn ve
esrr- tenzl-i rabbil-lemni hv bir tefsr-i metn grrd ki fhm-u lem-i ulem
onun man-i erifesini idrk eylemekte hayrn kalm ve ukul-u fhlu uref onun
esrr- latfesini bilmekte aczlerine itirf klmlardr. Muhassal bunda nice mebhis-i
aklyye ve naklyye ve mesil-i eriyye ve meriyye vardr ki, efhm- ulem-i kirm ona
fiz ve hiz olmaz ill efhm- ilh ve ilhm- rabbn ile fiz ve hiz olur ve bu hadik-i
hakikte o kadar marif ve dakyk vardr ki (gzn grmedii, kulan iitmedii, insan
kalbinin idrak etmedii ey) mefhmu eer onun hakknda dahi tabir olunsa ciz olur. Bu
fakir ve zelilin bu erh-i b bedlden tahrr eyledii ol marif-i kesre ve hakyk-
celleden ekall u kall bir enmzetir ki eer dde-i insafla nazar olunursa kallden kesre,
curadan gadre ve hufneden bedr-i kebre istidll olunur ve tan ve itirazdan rc

480

459

klnr.

Ahmed Avni Konuk a gre Mevlnnn vahdet-i vcud srrn ikr

sylemeyip kssalar altna gizlemesi, Hallc- Mansr ve bn Arabnin srr if
etmesinden dolay balarna gelenlerden trdr. Bu sebeple Mevln bir ok fiil
saldrdan emin olmutur. Aksi takdirde Mevln bir kasssdan ibret deildir.
Kssalarnn tm vahdet-i vcda dellet etmektedir. Mevln iaret syleyici olan
Mansur halk tarafndan dar aacna geldi. Benim esrarmn sertliinden ve iddetinden
dolay beni Hallac dar aacna asar demektedir.460 Yani Mevln hakikatleri apak
sylemesi durumunda Hallca yaplann daha tesine maruz kalabileceinden hakikati
nefsl-emirdeki hliyle sylemeyip, fiiller seviyesinde tecellisini ifde etmekle yetinir.
Nitekim Mevlnya gre ems-i Tebrznin bana gelenler aslnda hakkati Hallc
merebince if etmesinden kaynaklanr. Bundan dolay emsin hakikatteki hlini elebi
Hsmeddine anlatmaktan imtin etmektedir.
Dolaysyla Mevlnnn tahkiye slbuna ship olmasndaki maksadlar iki
ksma ayrlabilir: tarihsel maksad ve nefsl-emirdeki maksad. Tarihsel maksad iki ksma
ayrlr: ilkinde ayr dikkte alarak maksad tahakkuk eder, ikincisinde yrn dikkate
alnr. Ayr dikkte alndnda tahkiye sylemi, vahdet-i vcda dair srlarn
ifdesinden dolay tarih sre ierisinde ifde sahibinin nne kan engellerden
kurtulma yntemidir.461 Yrn dikkte alndnda ise Mesnevnin ifdelendirilme usl
hakknda Ankaravi yle diyor: n ehil ve n mahrem olanlarn hatr kaymasn ve
itikdna halel gelmesin diye ekser kmmel olan evliya nikt- tevhidi pde sylemiler
ve sell-i seyf etmeyip, t-i kelmlarn lf- emsl-i stlh ire setr eylemilerdir. Yani
ey salik sen ki vahdet-i vcud nktelerine istidad ve fehm nisaib tutmayasn gerektir ki
onun istina ve taallumine ikdam etmeyesin. Zira na mstaisin pes ba'de husuli'l-isti'dat bu
nkteleri renmeye ikdam klasn.462 Nefsl-emirdeki maksad ise Mesnev yet
slikler iin yazlm bir ilm-i slk kitab ise, sliklerin tm ahvl ve fiillerini ihtiv
etmektedir. Slk amelleri ise ancak hikye ile ifdelendirilir. Zira hikye fiilleri ieren
bir edeb trdr. Hikyeleri okuyan kimse, hikye fiillerinin dellet ettii akl hakikatleri
kendi merebine gre anlayacaktr. Bu itibarla Mesnev hikye formunu kendisine
459

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 701-705.

460

A. Avni Konuk, Mesnev-i erif erhi, I, 76-7.

461

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 702;

462

. Ankarav, a.g.e., I, 177.

481

semekle tm mereb ve tavrlar cmi bir eser olmay tercih etmitir. Ankaravnin
dedii tasavvuf mesili maklt seviyesinde okumak isteyenlerin de istekleri ile efl
seviyesinde grmek isteyenlerin talepleri Mesnevde karlanmaktadr.
Mevlnya gre ilh hakkatleri temsl ve tahkiye yntemiyle ifde etme
peygamberlerin kr olduundan keml almetidir. Peygamberler davetlerinde gemi
mmetlere dair kssalar anlattklar gibi, peygmbere tbi olan evliy da bu yntemi
benimsemitir. Ancak kssa anlatmak ve akl meseleyi misllendirmek kolay bir i
olmayp yetkinlik gerektirmektedir. Yetkinlikten kast madd ve manevi kef ve
mhade shibi olmaktr. Mevln yle demektedir: Bu mislleri dzp komak, o
tertemiz tapya atfetmeye kalkmak sizin haddiniz mi. Misl getirmek Tanrnn bir de
onun gizli ve ikr bilgisine delil olan kiinin hakkdr. Sen herhangi bir eyin srrn ne
bilirisn? Kafan kel iken saa, yze ait nasl misal getirebilirsin? (III, b. 2785-8).
Ankarav misl getirmeyi bir eyin hakkatinin ikr olmas iin srlanmas eklinde tarif
eder. Hakikatler sretler vastasyla ve/veya sretlerde srlanmaktadr. Sretlerin bir dier
ad misllerdir. Burada paradoksal bir durum vardr. Bir hakikat zuhr etmek iin
misllerle srlanp gizlenmektedir. Dier bir tabirle btn hakikat zhir sretlerde zhir
olurken ayn zamanda btn olmaktadr. Zhir ve btn birlii sz konusu olduunda ise
misl ile hakkat birbirini gerektirecek tarzda aralarnda zorunlu iliki vardr. Misl
syleyen veya misl okuyan kimse bu iliki seviyelerini bilmekle mkelleftir. Misl
sylemek, mislin hakkatini ya da sretin manasn bilmeyi istilzm ettii gibi, her
hakikate vkf kimse misl getirme kemline de ship deildir. Mevln bu konuda Musa
ile istidllde bulunur. Musa peygamber olarak hakikate vkf iken, suretler lemindeki
misl ya da sretten hakikate itibr edememitir. Ankaravye gre sretten hakkate
gemek zamann Hzrna tbi olmay gerekli klar.463
smail Ankarav Mesnevnin ilk hikyesi olan padiah-criye kssasnda (35.
beyit ile 246. beyit arasnda yer alp toplam 211 beyittir)

geen misl sretlerin

delletlerini mhiyet asndan yle belirler:

1. padiah: beden yaratlmadan nce hakikatte var olan insn ruh. Din ve
dnya mlk onun varlnda vaz olunmutur.
2. Padiahn askerleri: insn rhun ilmi ve ameli kuvveleri.
3. Padiahn at: Himmet ve azimet.
463

. Ankarav, erh-i Mesnev, III, 459-61.

482

4. Padiahn atyla avlanmaya gitmesi: Rhun marifet tahsli iin varlk

mertebelerinde seyr slk yapmas .
5. Cariye: nefs ya da hayvn rh.
6. Padiahn cariyeyi satn almas: insn rhun hayvn rha meyil ve
muhabbet edip tasarrufu altna almas.
7. Cariyenin hastalanmas: nefsin insn rhun gayrna muhabbet duymas
sebebiyle cemlinin gitmesi. Hakki ceml ancak insn ruhla taalluk kesbettikten sonra
ortaya kar. nsann ruhuyla irtibat kuramamasndan dolay her zaman muradnn hasl
olmamas.
8. Padiahn hekimleri toplamas: Mukallid alimler ve mzevvir eyhlerin
toplanp, nefsin slahna zhir tedbirlerle aba sarfetmeleri.
9. Hekimlerin inallah dememesi: Kibirlerinden ilahi iradeye boyun
ememeleri.
10. Cariyeye ila (sirkengbin vs.) vermeleri: Hakiki messirin Hak olmayp,
eya olduunu kabul etmeleri. Sadece tabiatn ya da fizik lemin kabl.
10. Hekimlerin acziyeti ve padiahn yalnayak mescide komas: Ruhun hal-i
naleyn etmesi. Slikin cismniyyet ve ruhniyyetten, dnya ve ahiretten tecerrd edip,
mahv ve fen mertebesine ermesi.
11. Padihn ryada grd pir: hakiki mrid.
12. Saraydan pirin grlmesi: ruhun seyr slku.
13. Pirin hayal meyl sureti: mridin zahir ynnden suretinin olmas, batn
ynnden ise insanlarn gznden gizli kalmas. Hayal mertebesi.
14. Padiah ile pirin birbirlerini tanmalar: beden lemine gelmeden evvel
ruhlar aleminde ruhlarn ittihad ve itilafnn bu dnyada aynen zuhr etmesi.
15. Padiahn piri kucaklamas: tarikat ve hakikat ehlinin adabndan olarak
munaka.
16. Birbirlerinin el ve ayan pmek: Meyih arasnda bir tarikat rkndr ki,
mahdm ve mkerrem bir kimse seferden gelince, slik de onunla karlasa elini ve
yzn per.

483

17. Cariyenin hastal: Ak hastal. Nefsin k olmas.

18. Hastaln tedavisi iin sarayn boaltlmas: Mridin zahiren ve batnen
halvette bulunmas. Nefs tezkiyesi.
19. Pir olan tabibin soru sormas: Mrid ve mrebbi nefs hastalna sahip
olan mridin ruhan ve cisman taalluklarn aklamasn ister ki, batni hastalklarn
bilsin.
20. Cariyenin dostlarn ve memleketini sylemesi: Tarikat asndan mridin
dostlarnn ve onun makamnda sakin olan yarannn mridinin katnda isimlerini
saymas ve bylelikle kimlerden haz aldn sylemesi ve bylelikle mridin mridin
haline vakf olmas. Marifet asndan tenezzl eden nefsin hatrlama yoluyla mirata
bulunmas. Marifet hatrlamadr.
21. Semerkand: tabiat ehri.
22. Criyenin k olduu kuyumcu: nefsin sevgilisi olan beeriyyet hevs.
23. Padiahn tabibin tavsiyesini kabul: Kmil mridden her ne ferman zhir
olursa mride lazm olan gnlden ona itaat edip, hi bir ekilde muhlefet etmemesi.
24. Padiahn tabibin tavsiyesi zerine Semerkanda kuyumcunun getirilmesi
zerine eliler gndermesi: Nefs ya da hayvn rhun beden hev ile birlemesi iin
ruhun beden zerindeki tasarrufu. Tasarruf ruhun kuvveleri ile gereklemesi.
25. Kuyumcunun yoldan gelip tabibin onu padiaha gtrmesi: Mridin nefsin
slh iin hev ile tam bir mukrenet salamas iin ruha emredip, ruh dahi nefsi bir ka
zaman hevya tbi klmas.
26. Kuyumcunun criyenin yanna gelmesi: beden ile nefsin ruh sayesinde tam
bir ekilde birlemesi.
27. Kuyumcunun hastalktan bitap den criyeyi grnce hastalanmas: Kmil
mridin ird vastasyla nefsin hevdan kurtulmas. Mridin marifetullah ihy klp,
heva zail olup nefsin ruhun huzurunda muzmahil olmas. Nefsin hevann kabahatini
grp ve ondan usanp ruh canibine gitmesi.
28. Kuyumcunun zehirlenip lmesi: Mridin vastasyla ruhun tam bir
tasarrufla nefste glip olmas ve nefsin hevann tmnden tecrid olunarak mutmainne
mertebesine ermesi.

484

29. Criyenin iyilemesi: Nefsin hevya duyduu mecz ak hastalndan

kurtulmas.
30. Mesaj: Diri ve hakki ak, ruhtadr. He anda goncadan daha daha taze olur
durur. O dirinin akn se ki bkdir ve canna can katan araptan sana sklik eder. Onun
akn se ki btn peygamberler, onun akyla kuvvet ve kudret buldular, i g sahibi
oldular. Sen bize o padiahn huzuruna varmaya izin yoktur deme. Kerim olan kiilere
hibir i g deildir. (I, b. 218-221)464
Mesnev, daha genel metafiziksel ve ahlk mhedelerin serpitirilmi olduu
hikyelerin sarmal bir ekilde dizildii zincirden oluur. Hikyeler yaygn bir ekilde
bilinen hikyelerdir. Biim olarak bu durumda Kurna benzemektedir. Kurnda
olduu gibi, Mesnevyi canl tutan sadece kelimelerin bel olmas deil, hikyelerin
belli sralarla verilip belli anlamlar tamalarnn salanmasdr. Hikyeler hiyerarik
adan dzeyde nakledilirler: lafz, tasavvuf ve hakk/metafiziksel seviye. Grnen
lafz dzey hikyenin dorudan anlatlmasdr. Fakat bunun tl derecede braklmas yle
bir seviyede olur ki, hikye nceden bilinmiyorsa takip olduka zorlar. kinci seviyede
ise genelde manev ve ahlk ibret verme maksad gdlr.
I. cilddeki (3721. beyitten balar) Hz. Alinin yzne kfirin tkrmesi
hikyesi zelinde bu seviye yle tahakkuk eder: Hz. Ali kendisiyle mcdele eden
kfir yzne tkrnce mchedeyi brakr. Burada verilen ders, bir velnin nefsinden
kaynaklanan

fkesinin

kendi

amelini

ynlendirmesine

msaade

etmeyeceini

gstermektir. Hz. Ali kfirin yzne tkrmesine karlk kendi iinde artan fkeyi
hissedince sava kesmitir. Hz. Ali kfire yle seslenir: sen benim yzme tkrnce
nefsimin asl hli ortaya kt ve terbiye olunmu hlim kayboldu. Kfir Hz. Alinin
nefsine hkimiyeti karsnda mslman olur. Bu seviyede slikin taknmas gereken
edebe dikkat ekilerek tasavvuf bir ders verilmitir.
Ancak Mevln hikyeyi bu seviyede brakmaz. Mevcdtn evvel ve nih
mnsebetlerini ifde eden metafizik denilen dzeyi de sz konusu eder.

bylece

hikyenin baka bir yerinde Hz. Ali kfire insan ruhunun manev bir lem iindeki yeri
zerine aklamalarda bulunur. Hz. Alinin savamay brakmas bylece dorudan
kendini dengeleme ameliyyesi olmakla kalmaz; daha ziyde savata kendisini
ynlendiren eyin nefsn fke olmadn gsteren sembolik bir hareket hline de gelir.
464

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 56-95.

485

Tamamyla Allaha teslimiyet sonucu ortaya kan kendi btn durumunu aklayarak
Hz. Ali rakibine zgr olduuma gre, fke beni nasl balayabilir. Burada Allah
tarafndan verilen sfatlardan baka bir ey yoktur. Sen de gel der. Dolaysyla hikyenin
yerdii ey sadece fke ve hiddet deildir. Allahtan gelmeyen her tr iyi yahut kt vasf
yerilmektedir. Hikyelerde tasavvuf ders ile metafiziksel dersleri birbirinden dorudan
ayrt etmek pek kolay deildir. Zira ilk arm ahlk boyuttadr. lk seviyede ya da
armda kalnmas meselenin mahiyetini ortaya koyan hakikat seviyesine ykselmeyi
temin etmez. Burada Mevln araya girererek mesaj beyitleri dediimiz hakikat
seviyesinde meseleyi ifde eder. Hikye sz konusu edildiinde fke bir gnah ya da kt
sfatl amel olduu iin, sfatn mercii olan beeri zattan kaynaklanmas sebebiyle yerilir.
Dolaysyla almas gerekmektedir.
Hikyenin sreti hikyenin maksadn da belirler. Mevln kendi genel yorumu
ve hikyelerdeki karakterlerin konumalar arasnda kesin bir ayrma gitmemektedir. Yani
Mevln sklkla hikyedeki karakterin kelmndan kelmn asl shibi olan mtekellime
gei yaparak hikyede sreklilii salar. Ankarav bu slba slb-i hakm
demektedir: slb- hakm odur ki, bir lim kimse bir nice leme ird ve nashat
kldnda imhz- nush iin onlarn mbeynine kendini idhl eyleyip, nasihati evvel
kendi nefsine syleyip onlara tarz eyleye ve o kavme bu slb zere kelm- hikmetmizi syleye. Hazret-i Mevln bu kideyi Hazret-i Mesnevde ok mahalde icr
ederler. Ta ki buradan malm ola.465

Hakm slbunun ounlukla tatbik edildii

beyitler mesaj beyitleridir. Bu tr beyitleri bir erh yardm olmakszn tespit etmek
olduka zordur. Dolaysyla modern mtercim karakterin kelm ile Mevlnnn
kelmn trnak iinde vermek istediinde hangisi karakterin sz hangisi Mevlnnn
olduunda karar vermekte zorlanmaktadr.466 Hatta hikyede kimin konutuu ak bile
olsa, bu kiiy, hikyedeki bir karakterin roln sunmaktan ok, belli bir metafizik durumu
temsil etme vazifesi verilir. Bu nermeye dayanarak Hz. Ali hikyesi ele alndnda,
hikyedeki mnkir Hz. Aliye btn varl akl ve gz olan kii diye hitb eder.467
Bylelikle mnkirin Hz. Alinin tavr karsnda normalde hayret (ilk hayret) hlinde
kalmas beklenirken, mnkir hakikati ifde eden bir kii olarak karmza kar. Bu
465
466

467

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 41.

Mesnevnin en son mtercimlerinden Adnan Karaismailolu tercmesinin dierlerinden ayrld
hususiyetin bu konuda olduunu iddia etmektedir. Ancak bylesi bir iddiann laykyla tatbiki olduka
gtr. Zira kelmn tezhr ettii tm seviyelerine marifet sahibi olmay gerektirmektedir.
. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 674.

486

itibarla Mevln hikyelerde iyi veya kt vasfl her trl karaktere hakikati
syletmektedir. Zira Hak hayrdan er, erden hayr karmaya kdirdir. Deerler nisbdir.
Ancak deerlerin nisb olmas mutlak anlamda deerin bir hkm olmad anlamna
gelmemektedir. Mesele nisbet balants kmilen kurmaktadr. Kmil bir irtibat ya da tam
bir mnsebet tesis edildiinde amelin deeri ilm-i ilhideki hliyle kefedilebilir.
Mevln bir amelin aklanmasn deil, hakikatin ta kendisini arayan ile hakikati bulmu
biri arasnda manevi bir iliki tesis ederek, her ikisinden hakikatin msdeme-i efkr ile
tahakkuk etmesini salar. Hakikatin u veya bu ekilde grnmesi nemli deildir.
Grnn deeri hakikate ulatrd ldedir.468
Hikyelerde tasavvuf seviyede verilen derslerin tesindeki metafizik
gereklie iret etmek amacyla hikyeler birbiri iine tedhl etmektedir. Her bir asl
hikye dieri ile kesilmektedir. Fakat bu, bir hikyedeki karakterin ikinci bir hikyeyi
anlatt Binbir Gece Masallar tarznda deil, daha ziyde ek hikyeler asl konuyu bir
baka seviyede aan ve aklda tutulmas gereken bir yorum sunduklar iindir. Bazen ilk
hikyenin sonucu takip eden bir hikyenin ortasna dhil edilir. Hz. Ali hikyesine bir
hikye ve bir mesaj beyitleri derlemesi dhil edilir. ilki demin blisin sapklna
amas ve ululanmas (I, b. 3894-3923) hikyesi ile salanrken; ikincisi Hz.
Peygamberin Mekkeyi fethetmesinin dnya mlk kaygsyla deil, Hakkn emriyle
olmas (I, b. 3948-3974) beyitleridir. Bylesi bir durumda ilk hikye (ikinci hikyenin
uyandrd etkiyle uyum hlinde) onun dier ksmlarndan tamamen farkl bir anlam da
tayabilir. Bylece ilk hikyeye ikinci hikye ile getirilen gizli bir balant (fasl kidesi)
araclyla, hi beklenmedik bir aklama verilir.
Dolaysyla Mesnevnin en nemli zellii bn Arabnin ifde ettii gibi her
eyi her eyle irtibat iine sokmaktr. Ancak bu irtibatlar sayesinde mevznun kavranmas
akla kavuur. Kurulan tm irtibatlar nih planda Allaha yneltmek iindir.
Mesnevnin bu sebeple manasn tketmek pek mmkn deildir.
Mesnevdeki manann tketilememesi slbuyla doru orantldr. Mesnev
metnine nih planda yapsal bir yaklam mmkn deildir.469 Bu bakmdan yet Bat
468
469

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 681-3.

Londradaki yetullah Hy Vakfnn kurduu slamic Center Of Englandn dzenledii nternational
Conference on Mawlawi Rumi (25-26 January 2002 )de sunduu bir teblide ranl aratrmac Seyyid
Safawi Mesnevye yapsal (constructive) bir yaklam sergilemitir. Bu yaklama gre Mesnev metni
yapsal bir btndr. Bu yap ayn zamanda metindeki ifreyi deifre etmektedir. Safav bu deifre
yntemini Kabalistik metinlere tatbik edilen yntemden dn almaktadr. University of London
SOASta yllk bir proje sonucunda elde edilen verilere gre hikyeler birbiriyleriyle yapsal olarak

487

dnyasnn en nemli mesnevsi olan Dantenin lh Komedyasyla bir karlatrma da

bulunursak tersi bir mhiyet arz eder. Dantenin eseri sbit ve kapal bir yaps olan da
ya da piramit gibidir. Aadaki yamalardan saptnz her patika sizi daha yukarlara
gtrr. Yola devam ettike dan btn ekli sizin iin gittike daha belirginleir.
Sonunda zirvede belli bir sraya gre sergilenen btn ortaya kar. Dantenin son msra
z hlinde tm iiri kapsamaktadr. Mesnev ise ifh yntemle sylendiinden akan bir
nehir mislidir. Nehirde yzerken her eyle (mesel akntlar, havuzcuklar, kasabalar,
iftlik evleri, ormanlar, balar vs.) karlamak mmkndr. Nehirin ve dolaysyla
yzmenin her hangi bir sonu yoktur. nehir yzcy yzme kabiliyeti orannda nereye
srklerse, yzc oraya gider. Bununla beraber nehrin her bir noktasnda btn zmnen
bulunmaktadr. Ankaravnin erh ya da tahkki her bir beytin anlam seviyelerini btn
gzeterek gerekletirilmesi Mesnevnin slbuna imtislendir. Mesnevde bir mevz
ilgi oda olarak sunulurken dier mevzlar en azndan kelimelerde ya da anlatmda gizli
olup, Kurnda da olduu gibi tesdf irtibatlar ya da delletler ikinci derecede
aklamalar ve btne eklenen hikyelerle verilir. Bylece Mevln hibir zaman bir
mevzun nih planda tahll yoluyla soyutlanmasna imkn tanmaz. Dolaysyla Mesnev
hitbna muhtab olann nehirde ykanabildii oranda ykanmas, hitbn gereiyle amel
ederek seyr slkta bulunmas gerekir.470
Bununla birlikte Mesnevde bir yap ngrlecekse bu yap iki blmden
meydana gelir: lk 18 beyit ve Mesnevnin geri kalan. lk 18 beyit Mesnevnin geri
kalan btnne mevz asndan bir iret olmak zere, Mesnevnin z kabul edilebilir.

gizemli bir ekilde balantldr. lk hikye son hikye ile, ikinci hikye sondan bir nceki hikye ile
paralel (synomatic) iliki iindedir. Bu iliki ile hikyeler kendilerini izhr etmektedirler. Ancak bu iliki
biimi snrl bir biimdedir ve yapnn unsurlar arasnda gedikler ortaya kmaktadr. Mesnevdeki
manann anlalmasnda bylesi bir yntem tatbik etmek, Mesnevnin hem slbunu hem de manasn
snrlamak anlamna gelir ki, yntemin tatbikinin zorlat yerlerde manann da buharlamas sz
konusu olur. Oysa Mesnevdeki manann bir kalp iine sktrlmas itibarn sonsuzluuna da halel
getirecektir. Bunun aksine Mesnevnin ifh (oral) bir yntemle dile getirildii gereini kabul etme,
Mesnevyi bir kitap (book) ve metin (text) eklinde grmemeyi de beraberinde getirir. Mesnevnin
kelm- ilh olmas onun tasannu ile bir yap iinde ele alnmamasn int etmektedir. Bununla birlikte
yapsal yaklam metindeki anlamn bir ekilde kavranmasnda snrl bir aklaycla da shiptir.
470

M. G. S. Hodgson, slmn Serveni, stanbul 1993, II, 268-271.

488

3.5. smail Ankaravnin lk 18 Beyit erhi (Ftihul-ebyt) ve Tahkk tavr

(em ve Ankarav)
3.5.1. lk 18 beyit ve delleti
Mevln tarafndan bizzat kaleme alnan ve Mesnevnin ftihs ve hlss
kabul edilen ilk 18 beytin ve buna dayanarak 18 rakamnn Mevlevler arasnda sembolik
bir deeri vardr. Baz rihler yalnzca ilk 18 beyti (Aazde Mehmed Dede (.
471

1063/1652) , Kerkkl Abdurrahman Hlis Efendi (. 1858), Badatl sm (. 1887),

472

473

474

Mehmed Emin , hsan Mahv , Seluk Eraydn ); bazs dibce ile birlikte ilk 18 beyti
475

(Rzeddin Remz er-Ruf (. 1911) ) erh etmekle yetinmilerdir. Bu kifyetin sebebi,

ilk 18 beytin Mesnevye kll bir bak muhtev olmasdr.
smail Ankarav daha nce zikredildii zere srasyla Minhcul-fukarnn,
Cmiul-ytn, Hall-i Mkilt- Mesnevnin ve ilk dibcenin Arapa erhi olan
Smtl-mkinnin yazm tamamlandktan sonra Fatihul-ebyt adnda mstakillen
Trke ilk 18 beyit erhini kaleme alm, dervilerin talebi zerine Simt Trkeye
evirip ilveler yaptktan sonra Mesnevnin tmnn erhine ynelmitir.

476

Ankaravnin dibcede nce ilk 18 beyti erh etmesi, birincisi Mevlnnn ilk
18 beyti en nce yazp elebi Hsmeddine sunmas, ikincisi Mesnevnin muhtevsna
mcmelen iret etmesi sebebiyledir. Nitekim tm rihler erhlerinde ileyecekleri
tasavvuf dnceyi ilk 18 beyitte z bir biimde ifde etmektedirler. Bu bakmdan ilk 18
beyit erhleri rihin ship olduu tavr anlamak asndan en nemli metinlerdir. erh
byle olduu gibi erhe konu olan ilk 18 beyit te (hejde ebyt) Mevln asndan ayn
neme sahiptir. Mevln bu beyitlerde Mesnevde tafsil edecei sf dncesinin asln
ortaya koymutur. rihler geri kalan Mesnevnin tmn ilk 18 beytin tefsiri ya da erhi
eklinde nitelemilerdir. lk 18 beytin Mesnev yapsnn dayand zirve ve hakikat
olmas ayn zamanda dier tm beyitlerde mndemi olan manalarn srr eklinde
grlmesine sebep olmutur. lk 18 beyitteki muhtev asndan srriyyet muhtevann 18
471

472
473
474
475

476

Necip Fzl Duru, Mevlev eyhi Aa-zde Mehmed Dede ve Mesnevnin lk On Sekiz Beytini erhi,
Tasavvuf, XI, 151-175.
A. Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, 198.
bnl-emin Mahmud Keml nan, Son Asr Trk irleri, II, 688.
Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, 495-500.
ener Demirel, eyh Rzaeddin Remzi er-Rifanin Tasavvuf Dergisindeki Mesnev erhi, Tasavvuf,
XIV, 591-629.
. Ankarav, erh-i Mesnev, 2.

489

rakamyla snrlanmasna da temil edilmitir. Bu itibarla 18 rakam Mevlevlikte kutsal

kabul edilmitir.
Mevlevlerde saynn kutsall dokuz ve katlar eklinde itibara alnmaktadr.
Bu itibarn temelinde akl- kll ile nefs-i klln dokuz kat felei cd ettirmesine dayanr.
Feleklerin hareketiyle drt unsur olumu, bylece hepsi birden 18 saysyla kodlanan
kinat tasavvurunu ekillendirmitir.

477

Erkn sz konusu olduunda Mevlevilikte yaplan

iler 18 says gzetilerek tatbik edilmitir. Mesel, semya katlan semzenlerin says
dokuz veya katlar olmaldr. Kapdan geen dervi 18 gn hcresinde kapal kalr;
tarkate yeni slk etmi bir can, ilk 18 gn stnde getirdii elbiseleriyle eitli
hizmetlerde alr; hayder cbbesinin yakasna, gs hizasna kadar inen ve istiv
denen iki parmak eninde dokuz ve onsekiz sra makine dikii ekilir; tekbir edilen sikke
Mevlnnn sandukas altnda 18 gn kaldktan sonra baa giyilir; cezalandrmada bile
kstahn arkasna hafif darbelerle dokuz veya 18 denek vurulurdu. Herhangi bir yoksula,
bir dergha, bir dervie niyaz olarak 18 kuru, 18 lira gibi verilen para daima dokuz ve
katlar gzetilerek verilir; dervi binbir gn ile kardktan sonra hcre sahibi olur;
hcrede 18 gn hcre ilesi karlr. Hcre ilesi karmayan fakat eyh olan kii de
Konyaya gider, Mevln dergahnda 18 gn hizmet eder; ondan sonra kendisine
478

hilfetnme verilirdi.

smail Ankaravnin yerine postniin olan Ebul-fukar lakbyla hret olan

dem Dede, bahileri ile mmtz olmutu. Bu adan insanlarn bir ksm bunu onun
tasarrufu simgeleyen kimysna, kimi kermetine reylerince yorarlard. Hatta IV. Murad
bir gn kendisini btn fukarsyla saraya davet ettiinde, Mesnev krati ve semdan
sonra pdih kendisine 100 dinar atiyye verir. Durumu hemen kavrayan Adem Dede,
Mevlev dervilerinin det-i vechiyle verdikleri bahi mikdar olan 18 adedini tecavz
etmemitir.
3.5.2. lk 18 beyte giri: (Varlk ve mertebeleri)
lk 18 beyit Mesnevdeki Mevln dncesinin erevesini vermesi asndan
olduka nemlidir. Bunun iin rihler erhlerinde byk bir mahret ve dikkat
gstermee almlardr. Ankarav 18 beyti sistematik bir btn olarak grr. Beyitler
477

.Ankarav, erh-i Mesnev, I, 623, 679; II, 46.

478

A. Glpnarl, Mesnev erhi, I, 28-30; Ekrem In, Sembolizm ve Tasavvuf Hayat, Ho Gr Y H,

Osmanl Kltrnde Mistik Semboller Nesneler, stanbul 1999, 9-10.

490

arasnda balantlar kurarak konu btnl salamaya abalar. Her beyit erhinden
sonra dier beyitteki kavramsal rgye fasl kidesi uyarnca okuyucuyu hazrlar ve beyit
erhi sonunda ya da bir sonraki beytin banda temel temay ifde eder. Ankaravnin erh
usl tahkk tavrnn bir gereidir. Tahkk mertib gzetilerek gerekletiinden ilk 18
beyit mertibe tb tutulur. Nitekim Ankaravnin ilk 18 neyit erhinin dbcesi Fthtn
ilk cmlesiyle paralellik gsterir:
*
479* *
480*
* *
*
* * *
*
[Eyy yokluktan ve kf ve nn anlamndaki yokluktan var edenin adyla. O
eyay, hem surete brnm, hem de olmu ve olacak manevi ekilde mesnev/kart-ift
kld. Nitekim Allah Sbhneh ve Tel srl Kitabnda buyurur ki: Her eyi ift ift
yarattk ki, anlayabileseniz, Topran verdii her trl rnde, insanlarn bizzat
kendilerinde ve hakknda henz bilgi sahibi olmadklar eylerde kart-iftleri yaratan
Allah ne ycedir. Salt, gece ve gndz birbiri ardnca deitike, iki yeni tekerrr
ettike, Allah zikredenler zikirlerine devam ettike, onu zikretmeden gafil olanlar
gaflete dald mddete, Allahn peygamberi, iki alemin efendisi, insanlarn ve cinlerin
vnc, iki kblenin imm Muhammede, Muhammedin ailesine, tertemiz ashbna,
aydnlatan yldzlar misali eriat semsnda bulunan Peygamber varisi evliyya,
ilimleriyle amel eden limlere, evliynn nurlar altnda glgelenen ve izlerinden giden
slk ehli salihlere olsun. Hamd, yce ve en byk Allahadr. Salt, Onun mjdeleyen
ve sakndran peygamberinedir.]
Genel

olarak

Ankaravye

gre

Ftihul-ebytn

konusu

hakkat-

muhammediyye mertebesinden balayp insan- kmilde son bulan varlk mertebelerinde

varln grn keyfiyeti ve seyridir. Ankaravye gre 19. beyitten balayan
Mesnevnin tm tasavvuf anlam seviyesi ise ilk 18 beyit hakk anlam seviyesindedir.
479

Zriyt/ 49. Her eyi ift ift yarattk ki, anlayabileseniz

480

Ysn/36. Topran verdii her trl rnde, insanlarn bizzat kendilerinde ve hakknda henz bilgi
sahibi olmadklar eylerde kart-iftleri yaratan Allah ne ycedir.

491

Dier bir tabirle Mesnevdeki tm tasavvuf konularn mevzu aslsi ya da hakikati bu

beyitlerde mndemitir. Bu itibarla Ankarav, ilm-i hakk ya da ilm-i ilhnin mevzunu
tekil eden Varlk ve Varln zuhru anlayna ilk 18 beyit erhinde iret ettiinden,
buna dair konular Mesnevnin dier yerlerinde getiinde Ftihul-ebyta referans
verir. Ankarav Varlk ve mertebeleri konusunu toplu ve sistematik ekilde Tiyye
kasdesinin giriinde bulunan maksd blmnde vermektedir. Dolaysyla maksd
Ftihul-ebytn mukaddimesi olarak grmek mmkndr.
Ankarav ilk 18 beytin anlalmas iin Varlk ve mertebeleri konusunun
kavranmasnn kanlmaz olduunu vurgular. Ayn vurguyu daha nce Osmanl
rihlerinden em de yapmtr. Ancak rih bu anlayn Ankarav kadar lykyla
yerine getirmemitir denilebilir. Srr ise byle bir idrak seviyesinden uzaktr.
Dolaysyla bu ksmda Ankarav erhi ile em erhi karlatrlacaktr. lk 18 beyit
zelinde yaplan bu karlatrma, Ankarav ile emnin Mesnevdeki manay idrak
mertebelerini gstermesi asndan da olduka aklayc olacaktr.
em hazert- hamse ve/veya sitteyi yle izah eder: stlht- meyihten
hazert- hamse derler,

evvel o beyn olunmak lzm gelir ki Mesnevye ur

olundukta maksd ne idii suhletle ren ve zhir ola. Malm ola ki, mertib-i klliyye
altdr. Beine hazert- hamsedir ki, altncsna mertebe-i cmia derler. Mertebe-i lnn
481

nm gayb- mugayyebdir ki ona gayb- evvel ve taayyun-i evvel dahi derler.

Mertebe-i sniyeye gayb- sn ve taayyun-i sn derler.
483

mertebe-i ervh derler.

482

Mertebe-i sliseye

Mertebe-i rbiaya lem-i misl derler.

hmisaya alem-i ecsm derler.

485

484

Mertebe-i

Hazert- hamse bu zikrolunan beinin ismidir.

Mertebe-i sdise cihet-i cmia derler ki, insn- kmilin hakikatidir. Zira berzahiyyet
itibariyle cemi-i mertibe cmidir. Ve malm ola ki nev-i insan 3 ksmdr: Birisi u
tifedir ki, bu lem-i kevn u fesda geleliden beri vatan- aslye muhabbeti o cnibe meyl
ve rabeti bir nefes hatrlarndan cd olmaz. Enbiy ve evliy gibi ney itibh hlsa-i
mevcdt ve gzide-i kintdr. Ksm- sn u tifedir ki telezzz-i cismn ve zevk-i
nefsnye ferfte olup bu harb- bdn seriuz-zevl idiinden gaflet edip, muhabbet-i

481
482
483
484
485

I. Mertebeye mertebe-i indiyyet-i ahadiyyet de derler ki taayntn mebdeidir.

II. Mertebeye mertebe-i ilmiyye-i ilhiyye de derler ki ayn- sbitenin kararghdr.
III. Mertebeye lem-i cebert dahi derler ki mcerred ruhlarn karar edecek yeridir.
IV. Mertebeye lem-i melekt ta derler ki, ey-i kevniyye-i latife-i vcd yoludur ki cismn deil.
V. Mertebe lem-i ecsm derler ki bunda ey-i kevniyye-i kesife-i mrekkebe-i vcud yoludur ki
tebz ve tecziyeye ve hark ve iltiyma kbil, buna nst dahi derler.

492

dnya gururuyla vatan- aslden gfil olup bu lem-i nstun tevattun ve ikmetine
megl oldular. Lakin vaaz ve nasihatle intibah ve rifat kesb edip gafletten r olup o
cnibi yd ve kymete itikd ederler. Bunlar zmre-i erbb- imandr. Hakikatte vaaz ve
nasihat bu tife iindir. Ksm- slis u taifedir ki vatan- asl ve lem-i hakkden bilklliyye gfiller ve har ve nere dahi mnkirlerdir. Bu tife ashab- kfr ve tuyndr ki
486

hayvanlardan daha aa olanlar bunlardr.

smail Ankarav Varlk ve mertebeleri anlayn sistematik bir biimde Tiyye

kasidesi erhinin maksd adl mukaddimesinde ortaya koymaktadr. lk maksad,
varlk, isim ve sfatlar meselesi ile varlk mertebelerine dairdir.

487

Ankarav de em gibi

varlk mertebelerini altl tasnife tabi tutar.

3.5.2.1. Varlk:
Gerekte Vcd/Varlk, hric ve zihn mevcd/varlktan baka bir eydir. Zira
bu ikisi, sadece Varlkn trlerinden biridir. Varlk kendisi olmak bakmndan bir ey
artyla olmayandr (l bi art- ey). Yani mutlaklk ve mukayyedlik ile
snrlanmakszn; cz-kll, m ve hs nitelikleri verilmeksizin.488 nk bu nitelikleri
vermek ancak mertebeler ve makamlar sz konusu olduunda gerekir. Dolaysyla Varlk,
mertebelere gre kll-cz, mutlak-mukayyed, m-hs varlk olur. Bu sretle de varla
ahad (bir) ve kesir (ok) denilir. Bu minvl zere, muteber olan mertebeye srf Zat,
ahadiyyet makam, hakikatler hakikati, knh- zat, gayb- hviyyet, gaybn gayb, tm
btnlarn btn, mutlak hviyyet denir. Bu mertebe l-taayyn mertebesi olduu iin,
kendine ve bakasna vahdet, varln zorunluluu, balang olmaklk, sudr, bilgiye
konu olmaklk gibi hkmlerle mahkm deildir. Zira bunlarn tm, bir taayyn yani
belirlenme ve takayyud yani snrlanma gerektirir. phe yok ki, her bir taayn
nceleyen bir la-taayn vardr. Bu mertebe la-taayyn olmas itibariyle mutlak mehuldr
ve her hangi bir ekilde bilginin konusu deildir. Tahayyl, vehim, akl ve fehmin zt
mertbesine taalluklar yoktur. Sadreddin Konevi Mifthul-gaybda der ki: Mutlak Ztn
mutlak mehl olmas, mazharlarn, mertebelerin ve taayynlerin olmamas sebebiyle
bilginin imkanszlndan ibarettir. Zira bu tr bir haysiyyete gre Allah ile ey ya da

486

emi, erh-i Mesnev, Sl. Ktp. Halet Ef. 334, 1b-7a.

487

smail Ankaravnin Varlk ve mertebeleri anlay mstakil bir alma konusu olacandan, bu balk
altnda mesili tartmaktan ok Ankaravnin vaz ettii ekilde konuya ksaca temas edilecektir.

488

. Ankarav, erh-i Mesnev, 160-1.

493

ey arasnda her hangi bir mnsebet yoktur. Mnsebet olmaynca da, her hangi bir
kimsenin malmu deildir Dolaysyla bu konuya dalmak, hsl tahsil, faydasz ve batl
bir eydir.489
Ancak bu, bir ey artyla (bi-art- ey) hakikat-i vahide ve ayn-i ahadiyyet
itibar olunursa, yani tm isim ve sfatlar artyla muteber olsa, bu mertebeye ulhiyyet
veya ahadiyyet mertebesi derler. Ahadiyyet ile vhidiyyet mertebeleri arasnda fark
vardr. Ahadiyyet mertebesinde isim ve sfatlardan bir ey itibar olunmaz, zira srf Zttr.
Vhidiyyet mertebesinde ise isim ve sfatlar sonularyla beraber itibar olunur. Hayy,
ilim, irade, kudret vb. Tm sfatlar mertebesi Ztn ayndr. Zira bu mertebede, sfatmevsf, isim-msemm ayrm yoktur, ancak Zt vardr. kinci mertebede ise sfatmevsf, isim-msemm taayyn edip, ilahi hakikatlerin bazs bazsndan temeyyz eder.
Ancak kesretin zuhra, vahdetin Zta her hangi bir ekilde halel vermesi sz konusu
deildir. Zira Hakkn imtiyz, Ztyla ve sfatlaryladr. Ztn taayn ile deildir ki,
halel versin. Zira hakikatte Vcda muyir bir baka ey yoktur, Vcd birdir ve
Haktan ibrettir. Dolaysyla imtiyz ve mtemeyyiz gerekte sz konusu deildir. Zatn
vahdeti, kesrete mukbil olan vahdet gibi deildir. Bu vahdet, evvel, hir, zhir, btn
hkmyle eyann, ztlarn ve kesretin ayn, dier bir tabirle hakikatidir. Vhidiyyet
mertebesine, isimlerin mazharlarna feyz vermesi hasebiyle rubbiyyet mertebesi denir.
Bu mertebeye, ilm sretlerin sbitlii artyla baklrsa btn isminin mertebesi olarak
adlandrlr. Sbit aynlarn (ayn- sbite) Rabbi, alm ismidir. ayet sadece kll eyler
artyla itibar edilirse, Rahmn isminin mertebesidir ki, ilk akln Rabbidir. lk akl ise,
hakkat-i muhammediyye, kaza levhi, mml-kitab ve kalem-i al diye isimlendirilir.
Bu mertebede klller ve kllilerinden ayrlan czler tafsilen itibara alnrsa Rahim
isminin mertebesidir ki, kll nefsin Rabbi mertebesidir. Kll nefse, levh-i kader, levh-i
mahfz ve de kitab- mbin denir. ayet mertebe, cz sretlerin taayyr ve tebdili
artyla itibara alnrsa, bu mertebeye ism-i mahv ve mmt ve muhy ve msbit mertebesi
denir ki, nefs-i muntabiann Rabbi mertebesidir. Kll cisimdeki nefs-i muntabiaya
levh-i mahv ve isbt denir. ayet mertebe, ruhani ve cismani sretlere kbil olmas
derecesinden itibara alnrsa, kbil isminin mertebesidir ki, kll heylann Rabbi
mertebesidir. Klli heylaya ise kitab- masdr ve rikk-i menr denirr. ayet mertebe,
tesir olduu adan itibara alnrsa fil, mcid, hlik isminin mertebesi olur ki, kll
tabiatn Rabbi mertebesidir. Eer mertebe, mahss ve mehd sretler artyla itibara
489

. Ankarav, erh-i Mesnev, V, 255-6.

494

490

alnrsa zhir isminin mertebesidir ki, mlk ve ehdet aleminin Rabbi mertebesidir.

nsan- kmil mertebesi ise tm bu ilahi ve kevn mertebelerin toplamndan ibarettir. Bu

sebeple kmil halifedir. Zira Allah isminin mazhardr ve Allah ismi btn sfatlar
kendisinde toplayan Zttr. nsan- kmil tm mertebeleri kuatr.
ayet Hak, hakikat ve Zt bakmndan btn eydan perdelenmi ise Zat ve
hviyyetin gaybn bir kimsenin bilmesi ve grmesi mmkn deildir. Nitekim kendi Zt
ilmen kuatlamaz. Hasl her ne ki, akl, kyas ve be duyu ile idrak olunur, Hakkn Zt
ondan mnezzehdir. Ancak Hak isim ve sfatlarla tahakkuk cihetinden zhirdir ve btn
olmas zuhurunun iddetindendir. Ve marifetin zorluu zuhurunun kemlinden
kaynaklanr.
3.5.2.2. sim ve sfatlar:
sim dellet ettii msemms dnldnde msemmy akl ve fehimde
hzr klan, hayal ve zihinde ise hatrda tutan eydir. Msemmnn hzr veya gib olmas
farketmez. Sfiyyeye gre isimden kast insanlarn dilinde zikrolunan lafz isimler
deildir. sim msemma olan zatn taayyn eden sfatdr ki, Zt bu isim vastasyla zuhr
ya da taayyn etmektedir. Yani Ztn bir sfatla tecelli etmesine isim denir. Mesel
Rahmn kendisinde rahmet sfat olan; Kahhr kahr sfat olan Zttr. Lafz isimler
ise ismin ismi olurlar.
lahi isimler ksmdr: Zt, sft ve fiil isimler. Bu ksm iki neve
ayrlr: bir nevine sbt veya cb sfatlar, dierine selb sfatlat denir. cb sfatlar,
hayat, ilim, kudret ve irde vb. sfatlardr. Selb sfatlar ise, sbbh, kudds, an vb.
cbiyye ile selbiyyenin fark, icb sfatlar Hak ve halkta mterek iken, selbi sfatlar
sadece Hakka mahsustur. Zt isimler, Allah, Hve, Hak, Mlik, Kudds, Ahad, Vhid,
Samed, Aziz, Kebir, Mtel, Al, Azm, Zhir, Btn, Evvel, hir, Cell, Ceml, Mecd,
an vb. isimlerdir.491
Baz isimler de vardr ki, Ztn zuhru hasebiyle Zt isimler, sfatlarn zuhru
hasebiyle sft isimler ve fiillerin zuhru itibariyle de fiil isimler kategorisine
girmektedir. Mesela Rab ismi, ayet Sbir manas murd olunursa Zt ismi, Mlik manas
murad olunursa sfat ismi, Mrebb ve Muslih manas murad olunursa fiil ismi olur. Bir

490
491

. Ankarav, Maksd, 3b.

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 556.

495

kimse, kendi zat, sfat ve fiillerinin isimlerini bilirse, zat, sfat ve fiil isimlerinin ne
olduunu kavrar. Sfat isimleri, Hayy, ekr, Kahhr, Muktedir, Kdir, Rahmn, Rahm,
Kerm, Gaffr, Vedd, Raf, Halm, Sabr, Rezzk, Vehhb ve Alm gibi; fiil isimleri,
Mbd, Mud, Hlik, Bis, Mcib, Vsi, Mni, Mut, Muzill, Muiz, Br, Muhy,
Mmt, Hd, Red vb. isimlerdir. lahi sfatlara ve sonsuz mmht- esmaya eritiren
isimler yedidir ki eimme-i seba tabir edilmektedir: Hayy, Alim, Mrid, Kadir, Sem,
Basr ve Kelmdir. Baz kimseler ise, Semi, Basr, Kelm kelimeleri yerine Kbil, Cevd
ve Muksid isimlerini tercih etmilerdir. Gerek maksad, keml-i cil ve isticldr ve bu
yedi isim zerine mevkf ve mretteptir. Zira hayat, varolmay gerektiren, huzr ilim ve
uurun sebebidir. Hayat olmasa ilim ve irade vd.lerinin zuhur etmesi sz konusu olamaz.
lim ise bir nurdur. Umr-i klliyenin (vahdet-kesret, kadm-hdis, evvel-hir, cevheraraz vs), tbi-metb ilikisi iindeki hakikatlerin, vcd ve esm taayynlerin tafsil ve
tedbiri ilim sfatna baldr. Mrd ismi, btn bu umr- mme ya da klliyeyi mertebe
ve zuhruna gre tahsis edendir. Kadr murad olunan mahiyetlerine gre eyay izhr
eden isimdir ki, ahadiyyet kudreti olmaktr. Semi, Zt kelmnn hakikatine mteallik
olan ilminin, mhedeye konu olacak ekilde zhiren ve btnen tecellisinden ibarettir.
Basir, hakikatler ve aynlara taalluk eden mhade tariki zere olan Hakkn ilminden
ibarettir. Kelm, gayb aleminde olan eyann srlarn izhr etmekten ibarettir. Btn ilahi
isimler bu drt ismin altna girer: Evvel, Ahir, Zhir, Btn. Zira eya nefsl-emirde bu
drt ismin tecellisinden baka bir ey deildir. Dolaysyla ibda ve cda taalluk eden
isimler evvel isminin altna girer. de ve imteye taalluk eden isimler, hir ismine
492

dhildir.

Tm zuhr isimleri Zhir, tm butna taalluk eden isimler btn isminin altna

girer. Btn isimleri kendinde biraraya getiren isimler ise Allah ve Rahmn isimleridir.
Zira Allah tm sfatlar kendisinde toplayan Zt ismi olarak ism-i cmidir.493 Rahmn ise,
rahmet-i camiann ismidir ki, vcd ile msemma olan eyay (mevcdt) rahmetinin
genilii hkmnce kuatmtr. Bu sebeple ster Allah diye arn, ister Rahmn diye,
Onu hangi isimle arrsanz arn, btn gzel isimler Onundur. (sra 110) yeti
vrid olmutur ki, esma-i hsna Allah ve Rahman isimlerinin altna girerler.
Muhakkik sfiler Varln zuhrunu nefes verme metaforuyla izah ederler.
Buna gre lem Rahmnn nefes vermesiyle var olmutur. Nefes szlkte tenfis
kelimesinden gelir. Tenfis, btndan zhire varl skntdan kurtarp rahatlatmak iin
492
493

. Ankarav, Maksd, 4a-5a.

. Ankarav, Cenhul-ervh, 35a vd.

496

scak hava gnderip, scan souk havayla karmasna ve

soumasna denir. Zira

teneffs eden kimse ancak boulmamak iin teneffs eder. Muhakkik meyih bu
mevcudta nefes-i rahmn demiler ve zuhrun tmn insn nefese benzetmilerdir.
nsn ve rahmn nefes arasndaki benzerlik u ekildedir: Hak ben gizli bir hazine idi.
Bilinmeyi/kefedilmeyi istedim ve mahlkt izhr ettim hadisi uyarnca kenz-i mahfi
mertebesi de denilen Zt mertebesindeydi. Bu mertebe Allah kendisiyle birlikte hi bir
eyin varolmad Vardr mefhumunun msadak olan mertebedir. Bu mertebede her bir
ilh isim, kendi hssas gereince Haktan zuhur talep edip varlk sahrsna gelmeyi
istemilerdir. Hakkn onlar btndan zhire ihr etmesi, boulmay ve sknty def
etmesine benzetilmitir. Nitekim teneffs eden btnnda hapsolan scak havay darya
kardnda ve hava zuhur ettiinde safya kavuur. Mevcdta rahmn nefes demeleri
bu haysiyyetledir.
Hak zuhru itibariyle zhirin ayn, butnu itibariyle de btnnn ayndr. Hak
isimleri ve sfatlaryla daima bu alemin aynlarnda tecelli eder. simlerinden bir ksm
eyann varolmasn, bir ksm ise yokluunu gerektirir. Nitekim Bis, Vcid ve Hlik
isimleri icad ve iktiza eyler. Mmt, Mh, Mud, Kahhr isimleri ademiyyeti ve fnlii
iktiza eder. Hak, bazen varl, bazen de yokluu gerektiren isimlerle tecelli eder. Bu iki
tr isimle tecelli etmesi n- dimde meydana gelir. Dolaysyla btn eya her an
yoklua dnp, yine Hakkn bek sfatyla her an varlk kazanr.

494

Varlktan soyunma

(tecrd) ve varl giyinme (telebbs) srekli ve sonsuzdur. Zira btn mevcdt arazdr.
Arazlar iki zamanda baki kalmazlar hkmnn gereince varlklar da iki zamanda ayn
kalmazlar. Ancak alemin yaratlmas hi bir kesintiye uramaz. Allah buyurur ki: Ama
onlar, yeni bir yaratmadan nasl phe duymaktalar (Kf 15) ayet baz eyler tek bir
sre ierisinde bir slup zere ber-karar grnr. yleyse tek bir halde bek ve fen
nasl tasavvur edilebilir? eklinde bir soru yneltilirse; cevb udur ki, eylerin dimi ve
mstakar grnmesi, eynn sretleri denilen misllerin teceddd, Zhir isminin zuhur
ve mazharn birbirine muvfakat zere taayyn etmesidir. Buna misl akan sudur. Her
hangi bir akan suyun bir cz (damla) akp gese, hemen onun yerine benzeri baka bir
damla pei sra gelir ve takip eder. Bir damlay peisra baka bir damla takip etmesi bir
sreklilik eklinde tezhr eder. Her ne kadar czlerin birbirine benzemesi aracyla
birinci damlann ayns olduu hkmne kysen varlsa da sahih akl ve ak kef bunun

494

. Ankarav, Maksd, 5a-b.

497

aksine hkmde bulunur.

495

3.5.2.3. Varlk mertebeleri:

Sf meyihe gre klli varlk mertebeleri be mertebeyle snrlandrlr ve
hazart- hamse tabir edilir.
Birincisi gayb ve manalar hazretidir ki, Zt hazretidir. Bu mertebeye gayb
tlk, kevn eynn kendi nefslerinden bu mertebede gaybeti olduu iindir. Zira bu
mertebede hi bir eyin zuhru yoktur.496 Yani Hakkn zuhurunda eynn tm
mtelidir. Ve bu mertebeye birinci taayyn (taayyn-i evvel) derler.
Vcdun birinci taayyne tenezzlnden sonra ikinci taayyn ki, Ztn ikinci
mertebesinden tenezzl itibar olunur. Eya bu mertebede btnyle ilm bir temeyyz
ile zhir ve mtemeyyiz olur. Birinci taayyn mertebesinden farkl olarak ilm sretler ile
eyann bir ksm bir ksmndan farkllap aynlar mteaddid ve mtekessir olur. Zira
birinci mertebede ilm taaddd sz konusu deildir. Bu mertebenin misli tohuma
benzetilebilir ki, ayet aac tohum farzedersek tohum aacn asldr. Aacn tohum
halindeyken taayyn ve tecellisi kendi kendine olur. Tafsilat ve nitelikleri ise sarmak.
iek, yaprak, dal ve meyvedir. Yani tohumun bunlarn tmne mndemi olarak
kendisinde kabiliyeti vardr. Bu mertebe Zt mertebesi olan l-taayyn mertebesinin
vahdetidir ki, her eye kabiliyyeti vardr ve btn kabiliyetlerin asldr. Bu mertebede
zuhr ve butn birbirine eittir. tibr isbt ve nefy ile mukayyed deildir. Aksine Ztnn
btn her eye kabiliyyeti sridir. kinci mertebenin misali ise u ekildedir: ayet
tohumu tasavvur edip, yaprak, meyve, iek, dal ve sarmak ilme getirildiinde ya da
bilgiye konu olduunda, bunlar ilm sretler eklinde malum olup, ilm adan her biri
dierinden mtemeyyiz olur.497 lm suretlere Zttan gelen feyze feyz-i akdes denir.
Feyz-i akdes her tr kesret aibesinden muarr ve mberrdr. lahi feyz iki ksma ayrlr.
Feyz-i akdes ve feyz-i mukaddes. Feyz-i akdes ile ayan- sabite ve ayan- sabitenin istidt
ya da kbiliyetleri hsl olur. Feyz-i mukaddes ile ayan- sabite, lzmlar, hssalar ve
tbileriyle beraber hricde varlk kazanr. Ayan- sabite Hakkn ilm sretleridir ki,
filozoflara gre hasl olmam mahiyetlerdir. Sf meyih ise bu eynn mahiyetlerine
495
496
497

. Ankarav, Cmiul-yt, 25a-b; . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 255, 257, 413.

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 19.
I. mertebenin dier bir ad ahadiyyet, II. Mertebenin ise vhidiyyet mertebesidir. Bu mertebeler hakknda
bkz. . Ankarav, erh-i Mesnev, II, 8-9; 23-4.

498

ayan- sabite derler.498 Meyih ve filozoflar ayan- sabite konusunda ortak grtedirler
ki, ayan- sabite ve mmkin mahiyetler mecul deildir. Cal, aynn haric varlkta varlk
kazanmalarndan ibarettir. Aynn ise harite varl yoktur. Zira ilm sretler Haktr.
Dolaysyla harite varlklarnn olmayaca, mecliyyetin nefyiyle sbit olur. Nitekim
bn Arab Fussun dris fassnda ayan- sabite varlk kokusu koklamamtr derler.
Buna gre ayan- sbite Hakkn ilm sretleridir ve asl yokluklar zere sbittir.
Dolaysyla haric varlktan bir koku koklamamlardr. Yani ayan- sabite butun
mertebesinde halihazrda sbit ve mstakardrlar ve asla haric vcdda zuhr
bulmamlardr. Haric varlkta zhir olan eya aynn hkmleri ve eserleridir. Ayan-
499

sabite, mevcdtn hakikatleridir ki, iki vecih zre itibar olunur.

Birinci veche gre

sbit aynlar Hakkn Vcdunun aynalar, isim ve sfatlarnn meclsdr. kinci veche
gre, Hakkn Vcdu, sbit aynlarn aynas ve aynlar Zt aynasndan gzken
sretlerdir. Birinci itibara gre, harici varlkta ya da d dnyada zhir olan Hakkn
varldr ki, ayn aynalarda mteaddid, zhir ve mtecelldir. Bu itibare gre zhirde
Hakkn dnda hi bir ey yoktur, ancak ayan gizlenmitir. Bu minvl zere mhede,
muvahhidin halidir ki, vahdet nuru ona glip olur. kinci itibara gre, vcdda aynlardan
zhir olan, Hakkn gizlenmi Vcdudur. Mhedesi bu itibra gre olan kimsenin hli
mahlkt mhedesidir ki, mhadesi kendisine gliptir. Dolaysyla bu mertebe
mahcbiyetin yani perdelenmilik mertebesidir. Ancak insan- kamil her iki vecih ya da
itibardaki mertebeyi kendisinde barndrr, mhadesinde kesret vahdete ve vahdet
kesrete engel olmaz. Ayan- sabiteden hi bir aynn zat, sfat ve fiil asndan zhir
olmaya kendilerinde kabiliyeti yoktur. Sadece Allahn ilmindeki mahiyetler olarak asl
kabiliyetleri zere zat istidadlar naslsa malm olan kabiliyet zere zhir olurlar. Zira
aynlar, Hakkn Zt enleri olarak Zta tbidirler. Ztlarn taayyur, tebeddl, ziyde ve
noksana kbil olmalar mmkn deildir. Hakkn ilmi malma tabi olur. Malumdan kast
ayan- sabitedir. Tbi olmas u vecihledir ki, ezel ilmin malmda hi bir eseri yoktur.
Hakkn malumdaki eseri iki trldr: ya bir emirle malmu sbit eyler, ya da nefy eder.
ayet sbit eylerse malm Hakkn ilminde daha nceden msbet olmam demektir.
yet nefy ederse birinci malm emir Allahda msbet olmu demektir. ki emir ya da
durum geersizdir. Zira Hakkn ilminin malma taalluku, bu vecih zere olur ki, haddi
zatnda malm Hakkn ilmindedir. Hatta malmt Hakkn ilmin ta kendisidir.
498

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 40.

499

. Ankarav, Maksd, 6a-b.

499

Dolaysyla lim-ilim-malm birdir. Kaza ve kader srr dedikleri budur. Eyann

hakikatleri, mutlak varln ilim mertebesinde taayyntndan ibarettir. Ve eynn
varlklar, ayn mertebesinde olan taayynttan ibarettir. Eyann hakikatleri ve varlklar,
hakikat ynnden Mutlak Varln ayndr. Ve burada teayyr ve temyz klliyyen
ortadan kalkmtr. Taayyn ynnden mevcdtn birbirlerine myeretleri sret ve
hassalar hasebiyle klliyen ortadan kalkmas, Mutlak Varla ynelik taalluklar
itibariyledir. Dier bir tabirle Mutlak Varlktan baka bir varla ship olmalar sadece
kendilerine mahss hssalarla taayyn etmeleri ynndendir. Hakikatte Mutlak Varlk her
hangi bir varln tesinde ya da bakas deildir. Zira el-Vcd kllde kll, czde
czdir ve mertebelerde mertebelerin hkmlerince zuhr etmektedir.500
Mertebeler ve taaynler ise itibar ve akldir. Bu konuda deniz-dalga-kpkdamla-buhar-bulut-yamur-sel-deniz metaforu kullanlmaktadr. Mutlak hakikat ya da
varlk olan deniz, dalgalarn arpmas ve dalgalarla taayyn eder. Denizin temeyyz etmi
hline dalga denir. Her ne zaman ki rzgarn esmesiyle denizde kpk meydana gelirse
dalgalarda su damlacklar oluur. Gne scaklnn artmas ile su damlacklar
buharlaarak havann zerine kar ve buhar birikintisi olutururlar. Buharn birikmesi ile
bulut meydana gelir. Bulutun katrelemesiyle yamur oluur. Yamurun yamasyla sel
teekkl eder. Sel denize ulatnda ona deniz denir. Dolaysyla tm bu srece ramen
sreteki btn unsurlar nefsl-emirde tek bir hakikatten baka bir ey deildir. O da
mutlak sudur. Su msemmadr, ancak eitli isimlerle kesrete brnmtr.
nc hazret, ruhlar hazretidir. Bu leme, gayb lemi, emir lemi, ulv
lem veya melekt lemi denir. Bu alem iki ksma ayrlr. Birincisi, cisimler lemine
her hangi bir taalluku ya da irtibat yoktur. Dolaysyla cisimler lemine ynelik her
hangi bir fiil, tedbir ve tasarruf sz konusu deildir. Bu lemin ehline kerrbiyn denir
ve bulunduklar aleme cebert lemi tabir edilir. Kerrbiyn iki ksmdr: birinci ksm,
lemde olup bitenden ve demlerden habersizdirler. Hatta lemin ve demin mahlk
olduunu bilmezler. Bu ksmn dier bir ad mheyyemndur. kinci ksm, her ne
kadar Hakkn kayym isminin mhedesinde hayret hlindedirler. Ancak uluhiyyete
perde ve rubbiyyet feyzine vasta olurlar. Bu taifenin reisine rh- azam, kalem-i al,
kalem-i evvel ve hakikat-i hazret-i muhammediyye denir.501 Bu taifenin ilk snfnda olan
ruh- azamdr. Son snfnda olan ise ruh- mukaddesdir ki, cebrail-i emndir. Dier ksm
500

. Ankarav, erh-i Mesnev, IV, 362-5.

501

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 58.

500

ise, cisimler lemine tasarruf ve tedbir eyler ki, ruhniyyt tabir edilir. Ruhaniyyt
kerrbiyn gibi iki ksmdr: bir ksm semviyytta tasarrufta bulunurlar ki, kendilerine
melekt ehli denir. Ve bir ksm da arziyytta tasarruf ederler ki, melekt-i esfel tabir
edilir. Allah bu melekt ile mlknde tasarrufta bulunur. Nitekim ayette vaki olmutur:
her eyin stnde tasarruf sahibi olan Allah ne ycedir ve hepiniz Ona
502

dndrleceksiniz (Yasin 83).

Drdnc hazret ya da mertebe hayal mertebesidir ki, lem-i misldir.503

Muvahhid sflere ve muhakkik filozoflara gre mcerred ruhlar alemi ile madd bedenler
alemi arasnda bir alem vardr ki misl alemi tabir edilir. Bu lem kesf cisimlerden latf,
latf ruhlardan kesf, paralanma (tecezz) ve ksmlara ayrmay kabul eden beden dhil
tm cisimlere taalluk eden yn olduu gibi, heyl (madde) ve sretten mcerred olan
ruhlara da msvdir. Dolaysyla ruhlar lemi ile cisimler lemi arasnda bir had ve
fasldr. Ruhlar lemine ynelik yzyle ruhlara, cisimler lemine ynelik yzyle
cisimlere benzerlii sz konusudur. Misl lemi berzah lemi olarak adlandrlr. Ruhlar
misl leminde sret kazand gibi, cisimler lemindeki

mevcdt sretlerinin asl

sretleri bu lemdedir. Cisimler lemindeki sret ile misl lemindeki sret ya bir olur ya
da farkl. Mesel suyun misli ya da asl sreti misl leminde de sudur. Ya da sreti
baka olur. Mesel ilmin misli misl leminde sttr. Gzel ahlkn misli bu lemde
bostanlar, gzel kokular, meyveler ve ienlere lezzet veren nehirlerdir. Kt ahlkn
misli ise, akrepler, ylanlar, kasvet ve karanlklar, irinlerdir. Bu lemin dier bir ad ry,
haller ve vka lemidir. Tm varlklar bu lemi ya uyku ile yakaza arasndaki uyuklama
hlindeyken ya da uykuda mhade ederler. Slk erbb bu lemi iki ksma
ayrmlardr: Mutlak misl lemi ve mukayyed misl lemi. ayet bu alemin idrki akl
ve hayal kuvve ile gerekleirse buna mukayyed hayal ya da muttasl misl denir. ayet
onun idrakinde, akl ve hayal kuvvenin bir dahli olmazsa mutlak hayal veya mutlak misal
denir. Baz sfler riyzetin ve mchedenin gcyle bu leme girip velyet gleriyle
misl leminde olup-bitenden ve unsurlarnda haber verirler. Mesel bu alemdeki mevcd
olan iki ehirdir ki, birinin ad Cbilsa ve dierinin ad Cbilkadr. Her iki ehrin
ahlisinin saymnda ve nitelendirilmesinde akl hayrete der. Meleklerin temessl ya
da teahhusu bu alemde gereklemektedir. Nitekim Cebrail Hz. Meryeme misl
leminde gzkmtr. eli yz dzgn bir beer klnda grnd (Meryem 17) yeti
502

. Ankarav, Maksd, 7a-b.

503

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 61-2.

501

buna dellet eder. Hz. Peygamberin Cebraili Dihyetl-kelb eklinde grmesi bu

alemde tahakkuk etmitir. Tm nebi ve velilerin, llerin ruhlar, bu lemde mahede
olunur. Aynalarda, saf suda ve parlak semavi varlklarda grnen sretler bu lemdendir.
Herkesin kendine mnsib bu alemde bir sreti vardr. Nitekim bn Abbas benim gibi bu
lemde bir bn Abbas dahi vardr demektedir. nsan- kmil bu lemden her ne sret
isterse o srette mtemessil olup, diledikleri kimseye o heyetle grnebilme imkn
vardr. Ruhlarn bedenden soyunduklar zaman ulatklar lem misl aleminden bakadr.
Zira varln tenezzl mertebeleri ve miralar devrdir. Dnyev neetten nce olan
misl mertebe ruhun tenezzl mertebesidir. Bedenden ayrldktan sonra olan misl alemi
ise, ruhun ur mertebesidir. Dolaysyla bu son berzahta grd eyler amellerinin
sretleridir ki, birinci berzah sretlerinin hilfna dnyev neette hsl klmtr. Ancak
bu ikisi, ruhn cevher ve madd olmamalarnda birbirine benzerler.504
Misl aleminden sonra cisimler alemi gelir ki beinci hazrettir. Cisimler lemi
de misl lemi gibi iki ksma ayrlr: biri ulv, dieri sfldir. Ulvler, ar, krs, semlar,
sbit yldzlar, gezegenler vd.leridir. Kef ve mhede ehli muhakkik sflerin ittifkna
gre, ar ve krsi tabii olup unsurlardan mteekkil mrekkeb deildir. Dolaysyla olu
ve bozulua kbil deildir. Zira ar, sekizinci atda bulunup, cennetin zemin olan
krsinin sathdr. Hadislerde vrid olduu zere, dier semvt hark ve iltiyma kbildir.
Sfliyyt ise, unsurlardan mteekkil basit cisimler ve mrekkeb varlklarn altna giren
canszlar, bitkiler ve hayvanlardr.
nsan- kamil altnc hazret olarak cmi mertebededir. Yani rhniyyt,
cismaniyyt, maklt, mahsst ve misaliyyt lemlerini ve lemlerdeki unsurlar
kendisinde barndrmaktadr. Zira insan sret ynnden kk alem olmakla beraber,
mana ynnden byk lemdir. lem ise sret ynnden byk lem ve mana ynnden
kk lemdir.505 Nitekim Hz. Ali yle buyurmaktdr:
la sende grmyorsun , hastalk senden farketmiyorsun
Sen kitb- mbnsin , harflerdeki srr izhr edensin.
Kendini cirm-i sair zannedersin, oysa sendedir alem-i kebir.

Hak her insann varlnda hayat, ilim, irde, kudret, sem, basar, kelm vd.
gibi sonsuz sfatlarndan bir miktar vaz eylemitir. Bylelikle insana azdan ou istidll
edebilme yetenei vermitir. Zira az oa, mukayyed mutlaka, kesret vahdete dellet
504

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 11.

505

. Ankarav, erh-i Mesnev, II, 161.

502

eder. Bir damla denize, iki avu dolusu byk harman yerine dellet eder. nsan- kmil
bu alemin ruhu olduu gibi, lem de insana cesed ve beden gibidir. Sultn ruh, bedenin
ruhan ve cisman kuvvelerinde nasl hkm ve tasarruf sahibi ise, insan- kmil de bu
lemin ulviyyt ve sfliyytnda ayn ekilde tasarruf shibidir. nsan- kmil mutlak
anlamda Hz. Peygamberdir. Meyihe insn- kmil denilmesi, Hz. Peygamberin
506

vrisleri olmas sebebiyledir ki, niybeten insn- kmildirler.

smail Ankaravye gre Mesnevnin konusu insn- kmildir. Zira insn-

kmil varl klliyyen kendisinde cem etmektedir. Mesnevde anlatlan tm olaylar ve
hikyelerdeki tm fiiller, insan- kmile k tutmaya abalamaktadr. Bu fiiller maklt
seviyesinde ele alnd gibi daha ok mahsst seviyesinde sz konusu edilmektedir.
Ancak insn- kmil mebde-med kavsi ve bu kavsin kat ettii mertebeler iinde
mcmelen seyr slku ilk 18 beyitte aklanmtr ki, rih Ankarav her bir beyti
yukarda ksaca ifde edildii zere mertib gzeterek

erh etmektedir. emnin

Ankaravye kyasla bu mertibi gzetmesi eksik kalmtr denilebilir.

3.5.3. lk 18 beyit erhi: (em ve Ankarav)

506

( 1)

( 2)

( 3)

( 4)

( 5)

( 6)

( 7)

( 8)

( 9)

( 10)

( 11)

( 12)

( 13)

( 14)

( 15)

( 16)

( 17)

( 18)

. Ankarav, Maksd, 8a-9a.

503

Abdullah ztemiz Hacthirolu bel ve mevzn tercmesi:

Dinle neyden duy neler syler sana,
Derdi vardr ayrlklardan yana:
Kestiler sazlk iinden, der, beni;
Dinler, alar: Hem kadn, hem er beni.
Gs, gz gz ayrlk delsin de bir,
Sen o gn benden iit zlem nedir.
Her kim aslndan uzak dsn: Arar;
Asla dnmekin bir uygun gn arar.
Dosta kh yolda olup, kh dmana
nleyip sesler duyurdum her yana.
Dost olur zannnca- her insan bana,
Srlarm gel gr ki mehldr ona.
Srlarm olmaz iniltimden uzak,
Her gz etmez fark, iitmez her kulak.
Sakl olmaz birbirinden can ve ten,
Cn grmek iin izin yok bil ki sen!
Bir atetir, yel deildir ney sesi;
Kim atesizdir: Yok olsun bylesi.
Sevgiden alar eer alarsa ney,
Sevgiden alar eer alarsa mey.
Ney o eydir: Perde yrtp perdesi,
Dost edinmi dotsa hasret herkesi.
Hem devdr ney denen ey hem zehir,
Bir bulunmaz arkadatr: Hemfikir.
Anlatr ney: Ak Mecnnun nedir,
Kanl bir yoldan haber vermektedir.
Mter ancak kulak: Sz satsa dil,
Ancak k akla mahrem, byle bil!
Derdimizden gn zamansz dolmada,
Her yan bir gnle yolda olmada.
Geti gn! der, etmeyiz yersiz keder;
Var ol, ey sen tertemiz insan! Yeter.
Yurdudur engin: Balk kanmaz suya,
Rzk eer eksikse: Gn dolsun mu ya!
Anlamaz olgun adamdan, ham adam;
507

Sz hem az hem z gerektir vesselm.

507

Hacthirolu, 31-2.

504

(I. beyit) smail Ankarav Kaan kn- Hd ve slikn- tark-i Hd bir

kra ibtid eyleseler nm- sadet-i encm- hlik-i nmla ibtid ederler. Ve bir semte
gitseler onun esm-i hsnsn zikr etmekle giderler, bir emr-i z bldeki ol Hazretin nm b kemli zikr olunmaya kr hirl-emr ebter ve b nef ve bedter olmak mukarrerdir
diyerek ilk 18 beytin besmele ile balamamas hakknda akla bir soru taklmakta
olduunu ileri srmektedir. Mevln niin ilk 18 beyte besmele ile balamad? Sorunun
cevabn ise yle vermektedir: binevin bs besmele cmle makmna kim ve nice
esrr ve nikt cmi bir harfdir. Belki cem-i esrr- ktb-i mnezzeleyi ve ulm-i
suhuf-i ilhiyyeyi hv bir zarfdr. Buna gre ilk 18 beytin ilk harfi be olmakla
Mevln besmeleye irette bulunmaktadr. Ankarav bu mukaddimeye dayanarak be
harfinin bn Arabye referansla sembolik hussiyetlerini izah etmektedir: )

(( Hz. Ali der

ki: Tevrt, ncil ve Zebrda olan her ey Kurnn b harfinde mevcuddur) ve
Hazret-i eyh-i Ekber (r.a.) Fthtta bu huss ki Kitb- Bda harf-i bnn ol kadar
esrrn yazmlardr ki, onun bu muhtasarda rd mmkn deildir. Velkin derydan
bir katre ve huridden bir zerre, kall kesre dell olduu iin bir mikdr ondan tahrr
olundu. )

(( bn Arab Kitbul-bda der ki: b harfi ilk mevcuddur ve ikinci
mertebededir. Bu harf erefli bir harfdir ki, erefinden dolay Hak aziz kitbn onunla
balatm ve bismillah demitir. Her srenin banda da zikretmitir. Tevbe suresini her
ne kadar besmele ile balatmamsa da beretn minallah diyerek baka bir harf ile
deil b harfiyle amtr. eyhimizi Eb Medyen demitir ki: grdm her eyin
zerinde b harfini mhade ettim. Yani cem makamnda Hak hazretinden olmak
zere tm mevcudta mushib olan by. Dier bir ifadeyle her ey benimle (b) kim
oldu ve zuhr etti. iblye sen ibl misin dediklerinde, ben bann altndaki
noktaym diye cevap vermitir. Bu cevabyla ibli noktann bya dellet ettiine, bnn
te, se vd.lerinden farkllna iret etmitir. bdan her ey varlk kazanr, zuhur eder ve

505

butn hline dner. te sz konusu iki ey bnn erefini ve dierlerine stnln bu

ekilde tayin etmilerdir. Ve harf ile ibtid olunmasnda ve hamdle esrrn cmi
olduundan m ad bir nice nikta dah iret vardr. Evvel nkte budur ki, ben demin
ibtid tekellm eyledii harf bdr. Ol vakitte ki Cenb- Hak bunlara ()
(Rabbiniz deil miyim?!) diye hitb eyledi, bunlar (( )evet) diye cevap verdiler. Pes
orada dah ibtid b ile oldu. Onun iin ki bir kimse bu kitba ibtid eyledikte lafz-
bely mzekkir ola. Evvel bu harften elest leminde olan ahd ve msk yd kla. Pes
bu kitb- erfe Hazret-i Mevln onun iin mceddid-i ahdil-lfet ve myessir-i
ashbil-klfet diye cild-i rbiin dbcesinde talkb eyledi ki, bunun ibtid hurfu
mzekkir-i ahd-i kadm ve mir-i visl-i mahbb-i kermdir. Zira harf-i b ittisl ve
iltiska dellet eder. pes burada erbb- elbba iret olur ki, min evvelihi il hirih harf
be harf slikin iltisk ve ittisline iret klar. Ve brgh- vuslata rehnm olur. Sniyen
bu kitbn harf-i b ile ibtid eylemesinde Mesnev olmasna iret vardr ve kalem-i al
srrna dah dellet vardr. Bnn Mesnev olmasnda iret hesapta iki olduu cihettendir.
Ve ilm-i alya dellet etmesi oldur ki, bu harf mebde-i silsile-i kll-i mevcddur. Onun
iin Hazret-i eyh-i Ekber Fthtta (( ) b ile vcd zuhr eder)
buyurdu. Mesel elif vcd-i mutlaka mbihdir, harekt ve sekent kabl eylemedii
vecihten ve kim bizzt olup noktas olmayp vesir hurfa taalluk klmayp ve mebde-i
kll-i hurf olduu cihetten. Pes elife akreb olan harf bdr ki, bidyet-i kll-i hurfdur
ve mertebe-i sndedir. Kezlik mertebe-i ahadiyetten ibtid zuhra gelen kalem-i aldr
ki, harf-i bya bir nice vecihle mbihdir, cem-i mevcdttan mertebe-i ahadiyyete
karb olduu cihetten ve bidyet-i cem-i hakyk-i kevniyye olduu vecihten ve
mertebe-i snide vki olduu haysiyyetten. Ve bu harf-i bnn nndandr ki, ahadiyyeti
ve beeriyyeti munik olmutur. Nitekim (( ) o halde iken mukarreb
melek bana yaklaamaz) ve nidy- (( ) ben de sizler gibiyim) her limin g-i
huna vusl bulmutur. ( () )

(tm ynler bende kucaklat ve drld. Masiva yaygs eitlik msvt

hkmyle serildi.)
Pes bu hakkat mebde-i cem-i mevcdtta vki olup, mbeyyin-i hakyk-i
manev olduysa harf-i bda dah bu man mevcd olup, mebde-i cem-i hurf ve
kelimtta rd olunur mbeyyin-i letif ve dekyk- Mesnev klnd. T bu dekyk-

506

mezkreyi mzekkir ola ve smi bu nikt bunda bula.508

Binev fiilindeki be harfinin iretlerini rihler arasnda en geni
aklayan . Hakk Bursevdir. Bursev benin srlarna dair yaklak 30un zerinde
vecih ortaya koymaktadr.509 Sabh Ahmed Dede, ilk 18 beytin besmele ile balamad
kaziyyesine dayanp da, binevdeki be harfinin besmeleye delletini ve be
harfindeki srlar zikreden musannifleri tenkid etmektedir. Tenkidi iki ynldr: birincisi
Mevln, dier tm kitaplarda olduu gibi kitaba balama sanatlarn lykyla yerine
getirmitir. ncelikle dibceye ki Mesnevnin balangcdr- besmeleyle balamtr.
Ardndan Bu Mesnev kitbdr demekle kitabn tarif etmitir. Sonra kitabn
medhedip, kimin iin telif ettiini beyn etmi; telif sebebini zikrettikten sonra dibceyi
dua ve sen ile tamamlamtr. Dolaysyla Sabhye gre Mesnevnin besmele ile
balamad ileri srlemez. kinci tenkid, bedeki srlara dairdir. Sabh Dede Fakh
Siyh Efendinin peygamberlerin b harfi hakknda syledikleri iitilmitir/ hepsi
mzeyyef ve masnu eylerdir szn makl bulmaktadr. Buna gre bedeki sralrdan
bahsedenler aslnda Mevlnnn hata iinde olduunu gizlice iddia edip, tevilde
bulunmaktadrlar. Mevln ise bu hususta nk tevil ihsan edilen eyi geri vermektir.
nk tevilci hakikati hata grr. (I, b. 3742) beytini irad etmitir.510 Sabh ile
Ankarav arasndaki gr farkll iki eye dayanmaktadr. Birincisi, Mesnevnin
balangcnn ilk 18 beyit mi yoksa dibce mi olduudur. Ankaravye gre Mesnev ilk
olarak 18 beyitle sylenmeye balamtr. Dibceler ise cildler tamamlandktan sonra
eklenmitir. Nitekim Sabh de bunu tasdik etmektedir. Dolaysyla Mesnevnin besmele
ile balamamas gibi bir sorun anlamsz deildir. Sabh ise kendi iinde elikilidir.
Mesnevnin balangcn hem ilk 18 beyit olarak deerlendirip, ardndan Mesnevyi
mcelled bir kitap eklinde grp dibceyi balang kabul ederek tutarsz
davranmaktadr. kinci farkllk ise daha nce de deinildii gibi Sabh, Ankaravnin
cmi tavrndan uzaktr. Sabh, fukahann zhir anlayn delil getirerek tasavvuf
dncenin ilk meselelerinden olan harflerin bir mmet olmas dncesini idrak
edememitir. Harflerin srlarndan bahsetmek hurfilik ya da bo tevil deil, Varln
kelm seviyede ilk tezhrnn keyfiyetini idrak etmektir.
em ise bu konuda her hangi bir gr beyn etmemektedir. lk 18 beyit
508

. Ankarav, erh-i Mesnev, I, 22-3.

509

Bursevi, 91-8.

510

Sabh Ahmed Dede, htiyrt- Mesnev, 4a-b.

507

erhine binev kelimesini tahlil ederek balamaktadr.

Ankarav evvela Mesnevnin binev diye balam olmasnn sebebini zh
eder. velakin binev diye istimaya emirle ibtida eylediler onun iin basardan vesair
azadan ve cevarihden din ve tarkatta sem evladr. Ankarav bunun akabinde Fahreddin
Razi (. 606/1215) tefsirinden grn desteklemek iin delil serdeder. Raziye gre
iitmek grmekten daha nde gelir. nk iitmek nbvvetin artdr. Allah krlk ile
mptel olan peygamber gnderdii halde sar olan bir rasl gndermemitir. Zira akl
olan bir ksm neticelere ancak iitmekle ulalr. itmek akln bilgilerle tekml
etmesidir. Grme ise sadece mahsst iin szkonusudur. itme alt yne ak olduu
halde grmenin byle bir yetenei yoktur. itme ortadan kalkarsa konuma da ortadan
kalkar. Grme ortadan kalktnda ise konuma baki kalabilir. Ankaravye gre bir kimse
ancak ilh hakkatleri dinlemekle insan- kmil mertebesine ular.
Ankaravye gre binev kelimesinden hareketle kelimenin Arapadaki
karl olan isma ve mtklarndan sem kelimesi arasnda irtibatlar kurmak
mmkndr. Sem lafz adan iitmek anlamna gelir. Kelimenin Arapa sem
kkeninden hareketle Kuranda Allah kendisi hakknda iiten ve bilen (sem ve alm)
iiten ve gren (sem ve basr) der. Dolaysyla iitmek, bilmek ve grmeye takdim
edilmitir. Takdim edilme Varln zuhrunda ncelii gerektirir. Bu ncelik zamansal
deil zaman tesi ontolojik bir nceliktir. Yani Haktan bildiimiz ilk ey Onun sz ve
bizden ona taalluk eden ilk ey bu sz iitmektir. Allah bir eye ol dediinde o ey
olur ayetine binaen, ol sznden Varlk zuhr etmitir. Vcd yani Varlk mutlak
adan Haktr. Hak ulhiyyet, rhniyyet ve tabiat mertebelerinde mertebelerin
gerektirdii tarzda zuhr eder. Zuhrun balamas ol sznden sonradr ve tm
mevcdtn ilh ilimdeki hakkatleri olan ayn- sbiteleri bu sz iitmekle vecde
gelirler ve vecdden vcd hasl olur. Bundan dolay meyih taifesi vcdu vecdden
sonra getirmilerdir.Vcdun hasl olmad iitme yani sem iitme deildir. lh sz
iitenler yani ilh sem ehli ki Allah ehlidir- bu vcdu kalplerinde ilh ilimden
bulmulardr. lahi ilmi ise onlara vecd halindeyken iitme anlamnda sem vermitir.
Dolaysyla vcdun semn iitmeyenin sem yoktur. Alemin varl anlamnda
vcd ancak Allahn sznden sonra olur. Sem ise lemdendir. Dolaysyla sz ve
iitmekten baka varlkta bir ey yoktur. Sz ve iitmek kendi balarna istiklliyyetleri
olmayan iki nisbet veya sfattr. Sz ve iitmek birbirlerini zorunlu olarak gerektiren
eylerdir. Sz ile bir istekte bulunann yani mridin ne istediini yani murdn bildiimiz

508

gibi iitmekle de bize ne denildiini tahsil ederiz. Hasl sz ile tasarrufta bulunduumuz
gibi iitmekle de tasarrufta bulunuruz. Sz ve iitme fiillerinin birlikteliinden nefslemrdeki hali ya da Hakkn ilminde olan biliriz. Ancak Hakkn Varlnn bir gerei
olarak ilam yani ilmini izhr olmakszn da bizde ona dair bir ilim de ortaya kmaz.
Hakkn bildirmesi ise sz iledir. Hakka hilfeten Rasllerin ilh kitaplardaki
bildirmeleri de sz iledir. Bizler iiterek bu sze muhtab oluruz. Sz ve iitmede her
hangi bir alet yani szde dil ve iitmekte kulak zorunlu art deildir. Sz ve iitmek iki
nisbet ya da sfat olarak ulhiyyet mertebesinde Allahn iki ismine nisbet edilirler. Sz
mtekellim, iitmek sem ismine. Dolaysyla syleyen de iiten de birdir ve o da
Allahtr. simleri kendisinde cem eden Allah bizatihi Vcddur.511 Buna gre
Mevlnnn Mesnevye iit

diye balamas

semn

varlktaki

nceliine

imtislendir.
em ise binev kelimesinin irdn Mevlnnn dibcede eserini Kuran
vasflaryla tavsif etmesine dayanarak ikra ile ilikilendirir: Hz. Mevlana nki
mesnevi-i erifi kuran- azimin baz evsafyla tavsif eyledi pes ona tebiyyet iin binev ki
emr-i hazr onunla ibtida eyledi. Nitekim kurandan evvel nazil olan ikra bism-i rabbikdir
ki ikra emr-i hazrdr. Binev ki isma manasnadr. kra ile tamam- mnasebeti
vardr.512

em

bu

yaklamyla

metinleraras

bir

iliki

biimini

benimser

gzkmektedir. Ankarav ise bizatihi kelimenin ki Varln lisn seviyede cmi

mertebesidir- lafz kkeninden hareketle manev delletini tespit etmeye alr.
lk onsekiz beyitte birinci planda ney istiresi/metaforu vardr. Ankarav neyi
sret, lafz ve zat ynnden insan- kmile ya da mrid-i kmile tebih eder (mbehet-i
amme). Bu tebih dier vecihleri de iine alacak ekilde cmi bir tebihtir.
Srette benzerlik: Benzerlik iki adandr: renk ve ekil. nsan- kmilin sims
riyzetten dolay sar olduu gibi neyin de rengi sardr. Evliy btnn izhr etmesi
asndan neye benzer. Ney nasl ki birka yerinden kemerlenmitir, insn- kmil de
Hakka ibdetiyle kemer-beste olmutur.
Lafz benzerlik: Lafzen tebih ise Farsada ney kelimesinin yokluk (nefy)
anlamnda olmasna binaen insan- kmilin vcdunu nefy etmesi ve asli ademine
gitmesidir. nsan- kmil Hakkn Vcduna nazaran yokluk makamndadr.
511

bn Arab, Fthatl-Mekkiyye, II, 366.

512

em, 9b.

509

Zt benzerlik: Zat ynnden tebihteki vecihler (vech-i ebeh) drt ksmdr:

1. neyin ii namenin kmas iin boaltlmsa, insn- kmilin btn da
msivdan tezkiye ile tecrid olunmutur. Bylelikle ilh name ve hakikatlerin btnna
nfz etmesine kbil olmutur. neyin iinden gelen namelerin neyzene ait olmas gibi
insan- kmilin kelmndan vcd bulan kelimeler ve hakkatler veya fiiller Hakkn
fiiline izafe olunur. Bu adan insan- kmilin btn Hakka rcdir.
2. neyden murad, kam olmas itibariyle istire olmakszn bilinen kalemdir.
Kalem yazarnn elinde bir alet olduu gibi ney de neyzenin bir enstrmandr. Btn
bilgi ve ilimler yazarn kaleminden kt gibi ilh hakkatler de neyzenin neyinden
baka bir tabirle insan- kmilin dilinden dklr. Neyzen varln isbat iin neye
muhtatr. Yazar da kaleme. Ayn zamanda ney neyzene, kalem de yazara muhtatr.
Kalem varln yazarla kazanr, ney de neyzen ile. Yazar varln kaleme, neyzen de
neye borludur. Bir anlamda yazar kalem olarak, neyzen de ney olarak varolur. Ancak
buradaki ayniyyet zat deil, fiil ve sfat bir ayniyyettir.
3. Ney ve kalemden kast istire tarkiyle insan- kmilin vcdudur. Sfat
mevsufdan, fiil failden hakkatte ayrlmaz. nsan- kmilin hareketleri olan eserleri onun
vcdu, kalemden kan yazlar yazar ve neyden flenen nameler neyzendir. Bu itibarla
insan- kmilin vcdu asl itibariyle vacibun bizzat olan Hakka aittir.
4. kalemle tebih ettii neyi hakkat- muhammediyye olarak temsil eder.
Varlk mertebelerinde zat mertebesinin arkasndan gelen hakkat-i muhammediyye
mertebesi mevcudatn varlnn kayna olduu gibi btn hakkatler insan- kmil
vastasyla ondan zuhr eder ve bu vastayla dile getirilir. Nitekim bu mertebenin dier
ad kalem-i aldr. stire tarki olmaksznda ney denildiinde Hz. Muhammed
anlalr. Zira ney lafz ebced hesb zere 60tr. Sn Hz. Muhammedin ismi olarak 60
rakamna eittir. Bylece Ankaravye gre Mevlnnn neyi iit demesinden kasd,
insan- kmilden veya Hz. Muhammedden sadr olan hakkatleri yani Hz. Peygamberi
iit, dinle demek olur.
em ise neyden kastn insan- kmil ya da ondan ibret olan mrid-i kmil
olduunu sylemekle yetinmekte; Ankaravde olduu gibi ney ile mrid-i kmil
arasnda benzerlik ilikisi kurmamaktadr: Neyden murd mrid-i kmildir ki, geri
zhiran halkla mshabet edip onu ve bunu hikyet eyler, lkin dern- prszu bir nefes
vatan- asl ydndan ve lem-i ezelde olan ittihdndan fri ve gfil deildir.

510

Beytin ikinci msrandaki neyin ayrlklardan ikyet etmesi ise anlama

dellet etmektedir. Bu manev delletin ortaya kmas muhtemel bir itirza cevap
vermek iindir. tiraz yledir: nk neyden murd evliy-y Hd veyhd Hazret-i
Muhammed Mustafa ola, bunlar hod ayn- vuslattadr. yle olacak firkatte ne gne
ikyet ederler ve ne vecihle cdlklardan itik semtine giderler? Cevap 1. Enbiy ve
evliynn ikyeti vuslattan nceki gemi slk hallerine nisbetledir. Slk hallerinden
nakilde bulunmalar, vuslata ermemi mbtedilere tavsiye kablindendir. 2. Taayyn
sretinin yakin asndan kemli tam olmad iin mevcd ile mucid arasnda daima bir
mesafe ve ayrlk/firkat olduundan ikyet ortaya kar. ikyet mhade leminde fn
varlkla perdelenen insann mutlak varl ya da Hakkn zatn kuatamamasndan
dolaydr. Bu itibarla ikyet medh ve senya tahvil olunur. 3. Cem mertebesinden ikilik
mertebesi olan fark mertebesine tenezzlden dolay bir eziyet hsl olur. Bu eziyet cem
mertebesindeki manev lezzetin yitirilmesinden kaynaklanr. Bu eziyetin dile getirilmesi
bir ikyettir. ikyet bir davettir ve davet ayrlk/fark mertebesinde ortaya kar. Bu l
ierisinde her ne kadar cem mertebesine vasl olan insan- kmil bu mertebeden ayr
dse de o, fark mertebesinde insanlara brakp geldii varlk alemlerini ikyet etmede
yani bu alemlere tekrar ulatrmada onlara davette bulundurmaktadr ki, davet mertebesi
nbvvet mertebesidir .
em ise sz konusu itirz geerli kabul edip, ikyetin Mevlnya id
olmadn syler.513 Zira Mevln vuslata erenlerdendir. Mevlnnn ikyeti vuslata
ermemilerin lisnndandr. emnin bu dncesi cem-fark, vuslat-firkat, vahdet-kesret,
nbvvet-velyet ilikisini kurmamatan kaynaklanr.
18 beytin ilk beyti tasavvuf iir geleneine uyularak hakkat-i muhammediyye
mertebesinden tercmn olur ki ilk taayyn mertebesidir. lk beytin hakkat-i
muhammediyye mertebesine dellet etmesi, tm Mesnevnin bu mertebenin termesi
olmas anlamna gelir. Zira gerek lemdeki tm hakikatler gerekse Mesnevdei ym
513

em, Srrnin ikyeti takdm hikyeti tehir ettiini sylemektedir. Ancak sebebi konusunda her hangi
bir gr beyan etmemektedir. Ankarav ise bu hususta suskun kalmtr. lk 18 beyti olduka esasl bir
ekilde tahlil edip erh eden eyh Rzeddin Remzi er-Rf bu konuda yle demektedir: baz atk
nshalarda ikyet kelimesi birinci msrda ve hikyet kelimesi ise ikincide yazlmtr. Bu tarz tahrre
gre esas mana taayyr etmez. Yalnz neyden kan savt- edid ikyete tebih edilmi ve manaya
daha ziyde bir kuvvet ve ulviyyet verilmi olur. Bu takdirce mridin ikyetlerini can kulayle
dinleyin! nk onlar ikyet deil hikyettir, manas kar ener Demirel, a.g.m., 616. Rfnin bu
dncesi ikyete menf bir mana yklemekten, ikyet ile hikyet arasna bir muyeret koymaktan
kaynaklanr. Ankaravnin yorumu takip edildiinde hikyet ile ikyet arasnda bir ayniyyet vardr.
Ankaravnin en eski nshay kulland dikkate alndnda hikyetin takdminin kabl daha makl
gzkmektedir.

511

hakikatler muhammed hakikatten sdr olmaktadr. Muhammed hakikatin mtercimi

olmak ise muhakkiklerin krdr. Ankaravye gre Mevln bylelikle, bn Frz ve
Fahreddin Irk geleneini devam ettirmektedir.514
(II. beyit) Ankarav ikinci beytin erhinde beyitte geen neyistan kelimesini
ele alr. bu beyt-i erifde neyistndan murd mertebe-i ahadiyyet olsa da kbil ve
mertebe-i ayn- sbite olmaya da mildir.515 Ankarav bunu takiben bn Arabden
alntlarda bulunarak ahadiyyet ve vcd mertebelerini aklar ve Mevlnnn bu
mertebelere neyistan dediini belirtir. Amma hazret-i Mevln bu mertebeye neyistn
tabir ederler. Ve ayn ve ervh neye tebih ederler. Bu manann aklamas bu ekilde
olur ki bu lemden munkat olup lem-i insniyyete gelinceye dek her bir lemde
eyledii nefr u nleyi takrr ederler. Ahadiyyet mertebesinde ilh sfat ve isimlerin
hakkatleri Hakkn zatndan ayrlmaz. Bu mertebede Allah btn alemlerden mstanidir
yani ondan baka her ey yokluktadr. Ahadiyyet mertebesine gayb- hviyyet ve gayb-
evvel de tabir ederler. Bu mertebe iin neyistan tabirinin kullanlmasnn sebebi insan-
kmilde mndemi olan ilh hakkatlerin kaynann ahadiyyet mertebesi olmas gibi
neyin varlk kazanmasnn mebdei de neyistandr. Ahadiyyet mertebesinden sonra ayan-
sabite mertebesi gelir. Ankaravye gre neyistann hem ahadiyyet mertebesini hem de
ayan- sabite mertebesini temsil etmesi bilkuvve ve bilfiillik asndandr. Neyde veya
insan- kmilde mndemi olan varlk hakkatleri ahadiyyet veya neyistan mertebesinde
kll olarak bilkuvve bulunduklar halde, ayan- sabite mertebesinde bu hakkatler harici
varlk kazanmamakla beraber ferd olarak ilmen bilfiil bulunurlar. Zira ayan- sabitede
ilh ilm sretler henz varlk kokusunu koklamamlardr. Ancak ilm vcd ile mevcd
olup birbirlerinden ayrlmlardr. Ankarav, ayan- sabiteye bn Arab ve eyh
Muhammed irinin huruf- liyyt tabir etmeleri gibi Mevlnnn da neyistan dediini
belirtir. Buna gre ayan ve ervah neye tebih edilmitir. Bu anlamca ney ya da insan-
kmil, bu alemlerden kesilip insanlk alemine gelinceye kadar her bir alemde syledii ve
feryad ettiini takrir ederler. Ankaravye gre neyin feryadndan mtessir olan erkekden
maksad bu alemlerde fail ve messir olan isim ve sfatlar, kadn ise kabil ve mnfail olan
mmkin aynlardr. Bir dier adan erkek akl- klli iken, kadn nefs-i klldir. Neyin
514
515

. Ankarav, VII. Cild erhi, 22a.

bn Frzn Hamriyye kasidesinin ilk iki beytinin erhinde de buna benzer bir yaklam vardr.
Ankaravnin bu yaklamn, Sadiyye dergh eyhi Mehmed Elif Efendinin Osmanlnn bn
Arabsi olarak niteledii Abdullah Salh Uk ayn kasideye yapt erhinde paylamaktadr.
Mertibl-vcd perspektifli Osmanl Tasavvuf iir erhiliinde beyitleri ulhiyyet ve rhniyyet
mertebelerini ayn yerde itibara alarak izah etmek mstakil bir tavr olagelmitir.

512

perdeleri varln mertebeleridir.

Ankaravye gre bu beyit Mesnevnin temel konusu olan mebde ve med en
vecz bir ekilde anlatmaktadr. nsan- kmilin ahadiyyet mertebesinden itibren ayn-
sbite, ruhlar ve misl mertebelerinden sonra mhade lemine nzlunu sz konusu
etmektedir. Ankaravnin ilk iki beyti erhi byk oranda Molla Cminin ilk iki beyit
erhine dayanmaktadr.
em neyistnn Ankaravnin ahadiyyet ve ervh mertebesi olarak
belirlemesine karlk, I., II., III. Ve IV. mertebelere mil olduunu ileri srmektedir.
Zira Mevln cdyh / ayrlklar diyerek oul sgas kullanmaktadr. Ancak neyistn
tabirinin bu mertebelere mliyyetini em izah etmemektedir. em de Ankarav gibi
ilk beyit erhinin sonunda Molla Cmnin manzm tercme-erhiyle istihdda
bulunmaktadr. Molla Cmnin ilk iki beyti erhetmesi bu beyitlerin Varln zuhrunu
klli manada ihitiv etmesinden kaynaklanr. Cmye gre bu konu lykyla
anlaldnda ve dier tm mesile tatbik edildiinde, mesilin anlalmas kolay
olmaktadr.
(III. beyit) Ankaravye gre ilk iki beyit, ilk iki Varlk mertebesinden nzl
ya da zuhra iret ederken III. beyitle birlikte tekrar ilk mertebelere mira balamaktadr.
evvelki beyit mertebe-i ayandan mertebe-i insana olan seyr-i nzlyi beyndr. Ve bu
beyit mertebe-i insnde olan leme mtk olan ve tahsil-i istidd klan ve bunlarn bu
mertebede ird eden kimselerin hlini mbeyyindir. Ankaravye gre beyit mridin
ahvline iret etmektedir. Buna gre mrid, slikin mircna vsta olan kimsedir.
Ancak mirata bulunmak istidd ve kabiliyet gerektirdiinden mrid daima, nzl
mertebelerini ve hkmlerini anlatabilmek iin anlamaya istidd olan mrd
arayndadr.
Ankarav beytin anlamn mrid-mrid ilikisine tevcih ederken em byle
iliki tesisi ngrmektedir: bunun ile ir eyler ki nefsn zevk-i lezzette olan kimse bu
hletten b-haberdir ve onun ol makama liykati yoktur. Sine zikri burada zikr-i cz
irde-i kll kablindendir.
(IV. beyit) Ankaravye gre ilk 18 beyitteki sonra gelen her bir beyit bir
ncekinin mevzunu ierirken ayn zamanda erh etmektedir. Bu durum mertebeler
arasndaki zhir-btn irtibtnn yansmasdr. Ankarav IV. beytin anlalmasnn isimmsemm ilikisinin anlalmasna bal olduunu vurgular. Zira beyitte geen asl

513

vatandan maksad, insann kendisiyle zuhr ettii ism-i hssdr. Her bir ferdin ship
olduu isim ayn zamanda onun mrebbisidir ve o ismin hkm altndadr. Bu isim ilh
isimlerden bir isimdir. nsann asl vatan olan isimler mertebesinden uzaklap, orada
geirmi olduu zaman tekrar aramas varlk mertebelerinde bir seyirdir. Bu seyir iki
trldr: zdrr seyir ve ihtiyr seyir. Izdrr seyir slikin dnyev neette iradesiyle
Hakkn hadi isminin nefs muktezs zere seyridir. Daha sonra slik zdrr lm ile
fn olup asl lemine gider. Ancak bu lemin hakkatinden istifde edemez. nk asl
lemin hakkatini ancak dnyev neette bilirse ldkten sonra da bu lemin
hakkatinden faydalanr. kinci seyir ise ihtiyrdir. Bu da tarkatteki slkdan ibarettir.
htiyr slk ile slik unsr, nebt ve hayvn sfatlarndan kurtulup, ahadiyyet tecellisi
ile Rabbn ya da rabb- hssn bulur. Ankarav bu beytin konusunu yle belirler: bu
beyit mertebe-i insandan yine neyistn- ayna olan seyr-i urc beyanndadr.
em beyti yle erheder: her kimseye lzmdr ki bir mride mrid olup,
onun ird ve muveneti ile asl vatanna vsl ve ittisal talep ede ve ill esfel-i sfilnde
kalmak lzm gelir.
(V. beyit) Ankarav yle diyor: bu beyte gelinceye dek mebde ve meadn ve
seyr-i uruci ve nzulinin esrr ve ahvalini hazret-i Mevln beyan eylediler. Bu beyitte
ise mrid olanlarn iyi ve kt ile lfet klmalarn ve onlara esrr- neyistn kail
olmalarn

beyn

ederler.

Ankarav

beyitte

geen

ktlerden

nce

iyilerin

zikredilmesindeki nkteyi iki ekilde aklar. Birincisi tarkata davet nce kt huylu
olanlara yaplr. kincisi isynkr ve zlim gibi kt kimseler acziyet ierisinde
olmalarndan dolay rahmet, hidyet ve evliyya daha yakn olurlar. Bu da ancak onlarn
istidadlar gz nnde bulundurmakla gerekletirilir. nk herkes kmil deildir.
Zanlaryla yar olurlar.
em ise kt hallilerin takdim edilmesini adede iyilerden daha ok olmasyla
izah etmeye alr.
(VI. beyit) Ankaravye gre hakkate dair srlar zan ile deil ilm-i yakinle
bilinir. zanla bir eyin hakkati bilinmez. ll ilm-i yakin ile. Zannn itibar ameliyyt ve
eriyyat ve rfiyyttadr. Ve marif-i hakikiyyede itibar bunlarn stlhnda ey iin
sabite olan mahiyt- eyya derler ki cilin cali ona taalluk klmaz. Amma marif-i
gayr- hakikiyyede mebhis-i eriyye ve rfiyye gibi bunlarda zannn itibar vardr.
Sflerin derunlarnda olan bilgiler hakiki marifetlerdir. Zan ve kyas bu bilgileri elde

514

etmede yetkin deildir. Bu sebeple Hz. Peygamber buyurumutur ki: zandan saknnz.
nk zan havtrn en az doru syleyenidir. Ankaravye gre sflerin srlarn
kavramak isteyen bir kimseye gereken ey, zann terkedip, tasavvuf ilimleri
renmesidir. Bylece sflerin kelmlarnda mndemi olan srlar aa kar. Zira
bunlarn srlar kelmlarndan uzak deildir.
em beytin erhinde yle diyor: Evliyann kelimatn istima ettiklerinde
kendilerine ifa hasl olur mana fehm eylemezler. Kendilerinin kusur- fehmine nisbet
edip inkar ve adavet zere olmayalar.
(VII. beyit) ilk 18 beyitte en dikkat eken beyitlerden birisi bu beyittir.
Ankarav beyit erhinde sfat-mevsuf ilikisine dayanarak vcd tasniflerinde bulunur.
srrm feryadmdan uzak deildir. Feryaddan maksad kelmdr. Sfat mevsufa, kelm
mtekellime delalet ettii iin mtekellimin mikdar kelmndan belli olur. kidesince
kelmdan yola karak mtekellim tannr. ve eer mtekellim hazrda deilse ve kelm
kitaplarda ve sayfalarda yazl ise yazl olan kelmn menazrndan onun srrna vakf
olurlar. Ve hakkatine ttla bulurlar. Zira bir eyin ayanda vcdu ve zihinlerde vcdu
var ve ibarette vcdu var ve kitapta vcdu var. Kitapta olan ibarede olana delalet eder.
barede olan zihinlerde olana, zihinlerde olan da ayanda olana delalet eder. Arif olan
kimse kitabetten ayana vakf olur. Belki eynn btn Hakla kaim olmas ynnden
kitapta, ibarette, zihinlerde ve ayanda mutlaklk asndan hakk mhede klar. Buna
gre sflerin kelmndaki srlar anlamak iin mhede ehli olmak gerekir. Bu
mhede ise istidad olan kalb ile olur.
em beytin erhinde sflerin kelmnn ve hallerinin idrki iin bir mridin
himmetinin gerekli olduunu sylemekle iktif eder.
(VIII. beyit) bu beyt-i erif evvel ki beyte temsil tarikiyle ten ve can dahi
tarifdir. lahi srlar nasl kelmdan uzak deil ise beden de ruhtan uzak deildir. Ancak
ruh dnyev gz ile grlemez. Zira ruhun hakkati ve mahiyeti bilinememitir. Ancak
ruhun beden zerindeki tedbir ve tasarrufu ynnden ruh hakkndak baz eyler
sylenmitir. Ankarav bu beyitte mtekelliminin ve Sadreddin Konevnin ruh
hakkndaki grlerini serdettikten sonra kendi ruh tarifini yapar: ruh, hakkn hay
isminin pertevi ve tecellisi bir nur- ilhdir.
Kelmclara gre ruh latf bir cisimdir ve gl suyunun glde; yan susamda,
atein demirde bulunmas gibi ruh da bedende sereyan eder. Kelmclarn ouna gre

515

ruh, gnein gibi nurani ve semvi cisimlerden deime ve blnme kabul etmeyen
latf bir cisim veya cevherdir. Cneyd Badadi ruhun Allahn tekelinde olan bir ey
olduunu ve ondan sz etmenin caiz olmadn syler. Sadreddin Konev ise ruh ile ilgili
yetin tefsirinde Hz. Peygamberin ilh hakkatlerin tmne sahip olduu halde ruhun
hakkatinin aklamaktan men edilmitir? sorusunun cevabn arar. Buna gre soruyu
yneltenler Yahudilerdir. Tevrat da dahi mphem olan ruhun mahiyetini aklamayan Hz.
Peygamber Ashab- kehf ve Zlkarneyn hakknda cevap vermitir. Ankaravye gre ilh
bir nur olan ruh ne bedene muttasl ne de ondan ayrdr. Ruh kelmclarn misallerindeki
gibi bir takm n hassa ve kuvvelerin taycsdr. Bu kuvvelerin fiili neticeleri bedende
ortaya kar ve onda tasarruf eder. Ruh ilh olmas cihetinden rabbndan ilim ve kemli
alr ve bunu bedende izhar eder. Bu adan arif ve alim olan bir kimsenin zhirde olan
eserlerinden onun srlarna vakf olunabilinir. Zira tende grnen letafet ve melahet,
belat ve fesahat ve ilim ve marifet ve sanat olsun ruhundur.
em yle diyor: Mevln bu kitb- erifin terkibini tene ve onda mestr
olan esrr- hafiyyeyi cana tebih eylemidir. Ruhun hakikatine ittil enbiyaya ve
evliyaya mahsus olduu gibi bu kitbn esrr- hafiyyesine herkese ittil myesser
olmadn beyan eder.
(IX. beyit) rihlerin ou beyitteki nist bad (yok olsun) ifdesini kiinin fani
olmas slk mertebelerinde en st makamlardan olan yok olma makamna ulamas iin
bir dua eklinde tevil ederler. Bunun akabinde beddua olarak da alanlar vardr. Nitekim
Ankarav: Baz bi-fehimler Hazret-i Mevlnnn (nist bad) buyurduklarn beddua zum
etmiler ve tevil edip beyna gitmiler. Haberleri yok ki tarik-i evliyada tarik-i aks ve
matlab- ala yok olmaktr. Ve yokluk bulsun ki fena nar- tecelliyi iktibsa, ate-i dern-i
evliyay iltimsa vesiledir. O halde beytin anlam yle olur ki, her kim de bu ate yok
ise o kimse kemli bulmayan bir kimse olarak ncelikle fani olduunun tam uuruna
vararak yok olmas kendi varlndan geip asl vcduna kavumas gerekir.

516

em beytin hem duya hem de bedduya mil olduunu ileri srer.

(X. beyit) Beyit ilh aka irette bulunur. sflerin derununda ve kelmnda
olan ilh aktr. Buna gre ak muhabbette ifrattr ki kiinin her yerini kaplar. Bylece
maukundan baka hibir eyi grmez olur. Ayrca Ankaravye gre alemin nizam ve
insanln dzeni ilh ak ile gerekleir. Evliyann dernunda olan ate aktr ki, mak
516

. Ankarav, a.g.e., I, 36-37.

516

ve bk olandan bakasn onlarda brakmaz. Ak atei vcd kpndeki meye

dtnde, feyezan ederek sliki zevk ve nevelendirir. stidadlarmzdaki neveler, ak
ateinin

yalmndan

aldmz

hisse

kadardr.

Ak

birdir

ama

hissedarlar

muhteliftir.Velhsl ak atei hakikatte neye dt. Zira kn dil-i onu iitmekle yand.
Ak feyezan etti, hakikatte meye dt. Zira onu n eden zdrb- azm buldu. Ney
insan- kmilin suretine, mey suretin batnndaki zevke tebih edilmitir.
(XI. beyit) neyin perdelerinden murad makamat- evliyadr. Slik bu
makamlar nurani ve zulmani perdeleri kef ederek slk eder. Ancak slike balangta
ilh mertebelerden her bir mertebe perde olur. O zaman btn ilh mertebelerin srlarn
bilen mridin mertebe mertebe sliki teslk etmesi gerekir.
(XII. beyit) derunu masivadan uzak olan insan- kmil Hakkn halifesi olmas
hasebiyle birbirine zt sfat ve isimlerle kuanmtr. Beyitteki zehirden maksad kahr,
tiryaktan kast ise ltufdur. Bu adan mrid erat ve tarkata ilh emir gerei ltuf
edene ltuf ederler, kahr edene ise kahr ederler.
(XIII. beyit) insan- kmilin aka giden kanl yoldan bahsetmesi mevt-i
ihtiyrye irettir. Ak slkun nihyetinde ulalan ahadiyyet mertebesi ise bu
mertebeye ulamak ancak nefsin rz sfatlarn tezkiye etmekledir. Ak mertebesi
mecnnluk ve meczbluk mertebesidir ki, kemldir. Ancak sfye mecnnluk vasf bu
mertebeyi idrak edemeyenlerin hamlidir. Yoksa enbiy ve evliy aklda kmildirler. Bir
sonraki beyit aklszlk olarak grnen bu akln mahiyetini erh eder.
(XIV. beyit) beyit akl- med ile akl- maa dellet eder. Akl- med
sahiplerinin klar olduunu zikreden Ankarav, Byezid-i Bistmnin u rivyetini
nakleder: Allah kullarnn istiddn bildi. Onlardan bazlar ak ve muhabbete ehil
olmadklarndan, Allah onlar hizmet ve ibdetle megl etti. Bu kimseler bidler ve
zhidlerdir. Bazlar da ak ve muhabbete ehil olmulardr.
(XV. beyit) Ankarav bu beytin slub- hakim kidesi zere dile getirildiini
ifde eder. Ankarav bu beytin erhinde Srrinin hricinde em dhil birok kimsenin
hata ettiini syler. Bu beyit bir nceki beyitte aklanan akl- med ehlinin ardndan
akl- me gamnda gnleri zyi olan kimselere iret etmektedir.
(XVI. beyit) Ankarav beytin erhinde yle demektedir: bu beyitte mukassir
olanlara esrr- ilhyyeden mahrum kalanlara teselliye vardr. Buyururlar ki, ey mukassir
gnllerin zyi olduysa ve heva ve heves mr-i nazennini telef kldysa gam yeme. ol

517

vakitte ki bir mridi bulasn ve ona bir iktid klasn. Onun himmeti berektiyle ve ird b saadeti sebebiyle cem-i seyyitn hasenta ve zyitn mahslta mbeddel olmak
mukarrerdir.
em beyitteki hitbn ems-i Tebrzye olduunu sylemektedir: Mevln
imdi lemde senin mis l nazrin yoktur diye emsi medh eyler. Faraz eer lemde
mrid kalmad ise senin kaldn yeter. Zira senin irdn cemi-i leme kf ve
mildir. em, Srrnin hitb Hak Telyadr grn doru bulmayarak tenkid
eder.
(XVII. beyit) Ankaravye ve emye gre gre beyitte slk ehlinin tr
olmasna iret vardr. Birinci tr slikler btn makam ve meratibi geseler de daima
kemli arayanlardr. Bunlar hakkn muhabbet deryasnda garkolmulardr. Mesel
Bayezid Bistami gibi. kinci tr slikler ise ulatklar keml ile iktifa edenlerdir. Mesel
Muaz Razi gibi. nc tr slikler ise kssadan hisse alamayan oyun-elence ehlidirler.
Aslnda konu kemlatn veya ilh tezahrlerin nihai olup olmamas ve bu kemlat ile
iktifa edilip edilmeyeceidir.
Muaz Razi, Bayezid Bistamiye gnderdii mektupta onun ak kasesinden
iince sarho oldu. eklinde bir cmle serdeder. Bayezid cevaben kase kase ak
arabn itim. Ne arap tkendi, ne de kandm (reyyan oldum). der. bn Arab
Fthtta bu hususta: reyy (ilh hakkatlere kanmak) eksilme ve artma kabul etmez.
Bil ki reyye inanan kimse bir nihyetin ve gayenin varolduuna inanr. Dnya hayat
alemi kendisine kefolunmutur. Bu kimseler levh-i mahfuzu kefetmi kimselerdir. Ve
daima onun hakknda dncededirler. Yahut dncesinde vcdu ne ise o olarak
kefeder. Sonra bundan istidll ederek vcdun mtenahi olduu fikrine varr. Zira
vcda dahil olan her ey mtenahidir. Ancak bu kef sahiplerinin uhrev keifleri yoktur.
Gaye/sonun varolduuna inanan bir kimse reyyin varolduunu ve en yksek himmetin
gayeyle olduunu iddia eder. Ankarav Mevlnnn da bn Arab gibi reyy yoktur.
grn ileri srenlerden olduunu ifde eder. Bu itibarla beytin anlam: her kim ki
ahadiyyet denizinde balk misali garkolmayp, bu deryadan bir yudum lezzetlenip kanarsa
(reyyan olursa) o kimsenin ahadiyyet hakkatlerinden nasibi yoktur.
(XVIII. beyit) Ankarav Fatihul-ebyatn sonunda ilk beyit ile son beyit
arasnda balant kurarak Mevln tarafndan ney istiresi ile ifdelendirilen insan-
kmili vahdeti kesrette kesreti vahdette mertib hkmnce gren eklinde tarif eder.

518

Byle bir mhadeye ship olmayan nks kimse, insn- kmilin hline vkf
olamamaktadr. nsan- kmilin hlinin idrkinde lafz bir vastadr. Bu itibarla insan-
kmilin lafzndan manasna tahkk yoluyla gitmek bir imkndr. Ankarav nks kimsenin
kmil insan ve mertebesi hakknda bir bilgisinin hsl olmas iin bn Atullh
skendernnin insn- kmil tarifini efrdn cmi bulmaktadr: nsan- kmil kuldur.
Sekr hlinde iken sahv artar. Gib olduunda huzr hli oalr. Cem hli onu fark
hlinden, fens beksndan, beks fensndan perdelemez. Tam bir adalet zeredir.
Muhakkik kimsedir ki her eye hakkn verir.
Ankarav ilk 18 beyit erhini u szlerle tamamlar: nsan- kmil hem bu
beytin hkmn icr edip Hakk- zimmeti Hakka irgrendir. Ve nice mertebe-i tefrikada
dadaa-i kesret ile morde olanlar ilm-i tevhdle diri grendir. Sz ksa gerektir
vesselm.

517

517

Ankaravnin ilk 18 beyit erhi iin bkz. . Ankarav, erh-i Mesnev, I, 21-44. emnin ilk 18 beyit
erhi iin bkz. em, erh-i Mesnev, 7a-13a.

519

SONU
smail Ankarav Mevlev dnce tarihinde gelitirdii sf tavr gerei genelde
Osmanl zelde stanbul Mevlevlik tarihinde nemli bir noktada durmaktadr. Nitekim
XVI. Yzyl Osmanlsnda Ferruh elebi ve Hsrev elebi zamanlarnda iktidar-tarkat
ilikileri olduka zayflam, Mevlevliin toplum bazndaki nfzu kaybetmeye yz
tutmutur. Ankaravnin eyhi I. Bostan elebi ile birlikte Mevlevlik tekrar bir ykseli
gstermi ve zamannda Anadoluda bir ok Mevlevhne almtr. I. Bostan elebinin
faaliyetleri sonucunda tarkat Osmanl iktidaryla ilikilerini yeniden tesis etmitir. Ayn
zamanda medrese tahsili yapm olan smail Ankaravnin I. Bostan elebinin tayiniyle
stanbul Galata Mevlevhnesine postniin olmas bu dneme rastlamaktadr. eleblik
makamnn I. Bostan elebi ile yeniden otoritesini Osmanl siyasi ve sosyal evresinde
glenmesi, Ankaravnin abalaryla stanbul Mevlevliine tanm ve Ankarav
stanbulun ve Anadolunun en nemli Mevlevhnelerinden biri olan Galatada
gerekletirdii 22 yllk faaliyetiyle hem tarkat olarak Mevlevlie hem de verdii
eserlerle Mevlev dnceye ihyc tavryla yeniden bir form kazandrmtr. Bu minvalde
Onun snn ilkelere bal Mevlevlik bir tasavvuf yoludur tanmlamas Mevlev
dncenin insnda hsl tahsl gibi gzkse de kendisinden nceki tanmsz hli sz
konusu olduunda olduka nem arz etmitir. Ankarav bu tanmlamayla Mevlevliin
dier Osmanl klasik tarkatlar dairesinde ele alnmasn temin etmi, Mevlevleri
mukallid melmler topluluu olmaktan karp muhakkik melmler zmresi olarak
tannmas iin faaliyet gstermitir. Ankarav postniinlii sresince ki Galata
Mevlevhnesinin en uzun sreli postniinidir- gerek siyasi ve sosyal olaylara gerekse de
sf dnceye tahkk tavryla yaklamas, stanbul Mevlevliinin zayf karakterli tarihi
srekliliini krp, tasavvuf tavrn tm gerekliliklerini Mevlev dncede tatbik ederek
Mevlevliin hem entellektel hem de toplumsal zeminde yeni bir yn kaydetmesine
vasta olmutur. Mevlevlik iinde ortaya kan mereb farkllklarnn esasta olmadn,
muhakkik tavrnn bir gerei olarak tm sflerin bir olduunu, grnteki
farkllklarn sf marifete sahip olunmamasndan ve seyr slkun gereiyle tatbik
edilmemesinden kaynaklandn ileri srerek, Mevlevlerin birlik ierisinde olmasna
gayret sarf etmitir.
smail Ankarav bir XVII. yzyl sfsidir. Bu yzyl Osmanl dnyasnda

520

tartmalarn gn yzne kt dnemdir. Tartmalar, Osmanl siyasi ve sosyal

kltrnn mhiyetinin tanmlanmas etrafnda cereyan etmektedir. Byle bir tanmlama
ihtiyc Kanuni sonrasnda iine dlen bir krizin uzantsdr. Bu krizden ilm anlay ta
payn almtr. Ya da ilimdeki keml eksiklii byle bir krizi dourmutur. smail
Ankarav yaad asrn ruhunu ilim, marifet ve ahlkta tefessh eklinde belirledikten
sonra, tefesshten kurtuluun resini genel planda ilim anlaynda ihy olarak
grmektedir. hynn gereklemesi ise dinin eriat, tarikat ve hakikatten ibret tm
boyutlaryla yeniden tahsil edilmesine mevkftur. hy ancak bir tahkk tavryla
yaplabilir. Genelde dini dncenin, zelde Mevlev dncenin iine dt takld
tavr

sath

tartmalara

yol

at

gibi,

hakikatin

tahsil

edilmesinden

de

uzaklatrmaktadr. smail Ankarav hakikatin ki muhammed mertebenin hkmlerini

yerine getirmekle ancak elde edilir- elde edilmesinde ncelikle eriat anlaynn yeniden
ele alnmasyla ie koyulur. Mevlevlik zelinde mukallid melmlie sapan ve eriattan
uzaklaan Mevlevlerin tefesshten kurtulmalar eriat zere tarikatta seyr slk
etmeleriyle mmkndr. Dolaysyla slk ilminin gerek mahiyetini Mevlevlere
kazandrmak kanlmazdr. Hakikat ancak bir eyhe intisabtan sonra slk tatbik edilerek
ulalacak bir eydir. Slk ise muhammed tecrbenin btnyle uygulanmas ile
gerekleir. Bu tecrbeyi lykyla gerekletiren kimselerden birisi Mevlndr ve
Mevln bu konuda herkesin temessl edebilecei bir sfdir.
smail Ankarav Mevlnnn irdnn mahiyetinin Mesnevde bulunduunu
vurgular. Dolaysyla Mesnev laykyla anlalmas gerekir. Bu liykat sadece
Mesnevnin okunmas ile deil, bir eyhin gzetiminde ve onun aklamalaryla
kazanlr. Ankarav bu noktada Mesnevnin Mevlnnn cmi tavrn yanstr biimde
erh edilmesinin dlen derekeden kmada nemli bir adm olduuna inanmaktadr.
Ankarav erhi bu anlamda sadece Mesnevdeki lafz ve mana asndan mkil beyitlerin
izahndan ibret olmayp, XVII. asr ve sonras genelde Osmanl toplumunu zelde
Mevlev zmresini in ve ird etmeyi amalayan bir metindir.
smail Ankarav bu inda hem bir mrid-i kmil hem de 28 adet teliftyla bir
sf-mellif olarak aba sarfetmitir.Telftnn nemli ksm Mesnev ile dorudan
alakaldr. Smtl-mkninden balayarak bir proje dhilinde Mebde ve Med
Rislesine kadar yedi adet Mesnev ile dorudan alakal eser kaleme almtr. Dier 21
eser ise tasavvuf literatrnn balca eserleri dikkate alnarak telif edilmitir. bu

521

eserlerde de Mesnev beyitleri istihdn en bata gelen unsurlar olmutur. Ankarav

medrese tahslinin bir gerei olarak ve olmas gereken ekilde tasavvuf dncesini er
ve felsef ilimler temelinde in etmesi hasebiyle dil, fkh ve felsefe (rk felsefe)
alannda da eserler retmitir. Bylece Mevlev dncenin temeli olan tasavvuf ilmini
dier tm slm ilimlerle bir tedhl ilikisi ierisinde deerlendirmitir. Bununla birlikte
Ankaravye gre hakikat ilmi ya da ilm-i ilh tm dier ilimlerin ulaabilecekleri
neticelerin tesine geerek eynn hakikatlerine yaklamada ve marifet elde etmede
yegne ilimdir.
Bu itibarla entelektel Osmanl dnyasnda verdii eserler hem Mevlevlerce
hem de dier turuk- aliyye mensuplarnca revata tutulmutur. XVII. yzyl gibi
tartmalarn oald ve bunun mukbilinde ters orantl bir ekilde tasavvuf
literatrnn hayli artt bir asrda Ankaravnin tasavvuf literatrnn balcalarn
tercme ve erh etmesi, hem tasavvuf dncesinin hem de Mevlev dncesinin
zellikle Trkede tannmasnda nemli rol oynamtr. Bylelikle tasavvuf dnce
kllytnn Trkeletirilip, gerek tasavvuf dnceyi anlamakta zorluk eken medrese
kesiminde gerekse de gemiten tevrs eden bu dnceyi medrese tahsili olmadndan
tr dil engeliyle karlap eksik kavrayan tekke muhitlerinde daha fazla yaygnlk
kazanmasnda Osmanl sfleri ierisinde nc olmutur.
Ankaravnin Mesnev erhi, tm eserlerindeki fikirleri cem etmesi asndan
temel ird metnidir. Bu anlamda Tasavvuf dncesinin tespiti bu eserden yola klarak
tahsil edilmelidir. Zira smail Rsh Dede en bata bir Mevlev eyhi ve Mesnevhndr.
erhinde Mevlnann temsil, remiz ve istirelere dayanan dncelerini lafzdan manaya
ve manann muhtelif seviyelerine intikal ederek tahkk etmi, tahkkinde bn Arab bata
olmak zere tm muhakkik sfilerin ve velilerin metinlerinden ve grlerinden
istihdda bulunmutur. Bunun yansra kendisinden nceki Srr ve em erhlerini
tahkikteki eksikliklerinden dolay yeri geldiince tenkid etmitir.
smail Rsh Dede, alt cild Mesnevyi erh esnasnda beinci defterin
yarsnn erhine ulatnda tartmal yedinci cild zuhur etmi, bu defteri Mesnevnin
devm kabul ederek erh etmitir. Bu erhinden dolay kendi zamannda ve sonrasnda
eitli itirazlara marz kalm, bu itirazlara cevapta cedel bir yntem takip ettii gibi
eriat-tarikat-hakikati tebellr ettiren cildin gayb hviyeti zerine de vurgu yaparak
cildin kabln Mevlnnn kmilen idrak edilip edilmemesiyle irtibatlandrmtr.

522

Ankaravye gre Mesnev erhindeki tahkkin gye-i illiyyesi ve neticesi

Mevlnnn hem nefsl-emirde hem de tarihsel izgide sf dncesini tespit etmek, bu
dncenin hangi sf gelenekleri ve tavrlar cem ettiini gstermektir. Bu adan
Mevln eriat ile tarikat, ak ve marifet anlaylarn keml seviyede kendisinde derleyen
bir sfdir. lk anlayn ilk mrebbsi Seyyid Burhneddin Muhakkik Tirmizden
kazanmtr. Bu anlayn uzak sebebi Horasan tarikat geleneidir ki, Tirmiz bu gelenei
eyhi Baheddin Veled vastasyla mmessilleri Necmeddin Kbr ve Ahmed Gazzlye
uzanan silsileden tevrs etmitir. nitekim Mevlevlik silsilesi bu iki sfiye uzanmaktadr.
Mevln seyr slk ilmini Tirmizden aldktan sonra ems-i Tebrz ile karlap
sohbet etmi, sonrasnda slkun nih derecelerinden olan ak ya da insan- mak
felsefesine ulamtr. Ankaravye gre bu mertebe ayn zamanda tahkk ve temkn
mertebesidir ki, bekda telvn mertebesi olarak da adlandrlabilir. Mevlnnn tasavvuf
dnce tarihindeki yerinin tespitinde bn Arab ve Sadreddin Konevnin temsil ettii
Endls-Anadolu vahdet-i vcd geleneiyle irtibat modern dnemdeki aratrmaclarn
iddialarnn aksine olduka st seviyededir. Mevln Mesnevde ortaya koyduu varlk
ve bilgi anlaynda vahdet-i vcd dncesinin fiil seviyede tahakkukunda sufi
dnce tarihinde en baarl sf-airlerdendir. Ankaravnin bn Arab ile Mevlny
muhakkik melmler, ehlullah ve klar zmresinin byklerinden grmesi, bn Arabi ile
Mevlny dncede bir grmesinin, Konev ile Mevlny tarihsel adan irtibat iine
almasnn bir sonucudur. Zira Mevlnnn ak ve aklar en yksek makama
yerletirmesi ile bn Arabnin muhakkik melmleri en st mertebede grmesi tasavvuf
dnce asndan ayn mertebenin farkl ifadelendirmesinden baka bir eydir.
Mesnev Ankaravye gre bir iir kitab olmas hasebiyle, tasavvufi iir
tarihinde kendi trndeki Hakm Sen ve Feridddin Attrn balatt tasavvuf
mesnev zincirinde bir halkadr. Ancak bu halkann mmeyyiz vasf kendisinden nceki
literatr aarak suf dncenin tm mesiline dair zengin bir temsil ieriine ship
olmasdr. smail Ankaravye gre Mesnevnin en bata gelen hususiyeti bir ird kitab
olmasdr. rad insn- kmil mertebesine ulatrmaya yneliktir. rdn ya da ikmlin
l-nih olmasndan tr eser hem mbtedilere hem de mntehlere yneliktir. Bu adan
seyr slkun (ahlk) tm konularn ihtiv ettii gibi, Varlk ve bilgi felsefesinin temel
mesiline de iret etmektedir. Mevln, muhakkik, melmet ve muhammedlerin
byklerinden olmas hasebiyle ki en st sf mertebedir- alttaki tm sf tavrlar
kendisinde cem etmi, cmi tavrndan dolay da irda ehil olmutur. Mesnev de bu

523

tavrn Mevlnnn dier eserlerine kyasla dorudan yanstan bir kitbdr. Sz konusu
tavrn mcmel tarzda izah edildii yer ilk 18 beyittir ki, Mesnevnin Ftihasdr.
Ankaravnin 18 beyit erhi olan Ftihul-ebytta, Varlk ve Varlkn mertebeler hlinde
ve mertebelerin gerektirdii tarzda zuhr etmesini erh eder.
smail Ankarav prine ittib ile erhinde bu tavrn gereini yerini getirmi;
bylece erhi geleneksel dnemden modern dneme Mesnev ve Mevlev dnce zerine
tasavvuf adan en baarl ve tutarl alma olmutur.

524

BBLYOGRAFYA

525

BBLYOGRAFYA
1. SMAL ANKARAVNN ESERLER:
----------, Simtul-mkinn, Sl. Ktp. Hasan Hsn Paa 659.
----------, Cmiul-yt, Sl. Ktp. Mihriah Sultan 181.
----------, Hall-i mkilt- mesnev, Bayezid Devlet Ktp. Veliyyddin Kitapl 1672.
----------, Nisbul-mevlev, Sl. Ktp. Lala smail 231.
----------, Nisbul-mevlev, trc. Thirul-mevlev, MF Ktp. Yazma 769.
----------, Mebde ve Med, Ankara Milli Ktp. A003981-02.
----------, Minhcul-fukar, stanbul 1286/1869.
----------, Fakirlerin Yolu,haz. Sadettin Ekici, stanbul 1996.
----------, Derects-slikn, Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2674.
----------, Risle-i uyn-i isn aere, TY 6394; Biblioteca Vaticana (Vat. Turco)

MS. No. 137/9.

----------, Hccets-sem, stanbul 1286/1869.
----------, Risle f hakkis-sem, Biblioteca Vaticana (Vat. Turco) MS. No. 137/7

(vr. 347-362).
----------, Rislett-tenzhiyye f enil-mevleviyye, Sl. Ktp. Nfiz Paa 395.
----------, Risle-i usl-i tarkat ve bat, Sl. Ktp. Nfiz Paa 352.
----------, Risle-i usl-i tarkat- nzenn, nr. A.Nezih Galitekin, Yedi klim, VIII/56
(1995).
----------, Slknme-i eyh sml, TY 6394.
----------, Maksidl-aliyye f erhit-tiyye, Sl. Ktp. Hamidiye 654.
----------, erh-i kasde-i mmiyye el-hamriyye, Sl. Ktp Hlet Ef. 796.
-----------,Zbdetl-fuhs f erhin-nuss, stanbul 1328/910.
----------, Nak el Fss erhi, haz. lhan Kutluer, stanbul 1995.
----------, zhul-hikem, Sl. Ktp. Hlet Ef. 727/3.
----------, Misbhul-esrr, Sl. Ktp. Dml Baba 10.

526

----------, Cenhul-ervh, Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2558.

----------, Tuhfetl-berere, Sl. Ktp. Hasan Hsn Paa 736.
----------, Hikeml-mnderice f erhil-mnferice, stanbul 1314/1896.
----------, Mifthul-bela ve Misbhul-fesha, stanbul 1284/1867.
----------, Kefful-lisn an hkmid-duhn, Topkap Saray Ktp. Mehmed Reat 190.
----------, Ftht- ayniyye, stanbul 1328/1910.
----------, erh-i Ahds-i Erban, Sl. Ktp. Antalya-Tekeliolu 148.
----------, Hadislerle Tasavvuf ve Mevlev Erkn: Mesnev Beyitleriyle Krk Hadis erhi,
haz. Semih Ceyhan, stanbul 2001.
----------, iir mecmas, Mevln Mzesi Mzelik Yazma Kitaplar 87.
----------, erh-i Mesnev (Mecmatl-letif ve Matmratl-marif) I-VII, stanbul
1289/1806.
----------, erh-i Mesnev I-III, Kahire 1221/1806.
----------, erh-i Mesnev (Ganem Dede Nshas) I-II, Sl. Ktp. Pertev Paa 306-307.
----------, VII. Cild erhi, Sl. Ktp. Esad Ef. 1563.

527

2. DER KAYNAKLAR:
Abdlbaki Glpnarl, Mevln Mzesi Yazmalar Katalou, Ankara 1967 (I), 1971 (II),
1972 (III).
----------, Mevln Mzesi Mzelik Yazma Kitaplar Katalou, Ankara 2003.
----------, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983..
----------, Mevln Celleddin, stanbul 1952.
----------, Mesnev erhi, stanbul 1973.
----------, Mesnevnin VII. Cildi, IEFB arkiyt Mecmas, VI (1966).
----------, Mevlev dab ve Erkn, stanbul 1963.
----------, Melmilik ve Melmler, stanbul 1992.
Abdallah el-Ansari Al-Harawi, Les Etapes Des Itinerants Vers Dieu, ed. Critique: S. De
Laugier de Beaurecueil, O.P, Le Caire 1962, mprimerie De Linstitute
Franais Darcheologie Orientale.
Abdullah Kartal, Bursada Bosnal bir Melm Abdullah Bosnev Hayat, Eserleri ve Bir
Kasdesi, UFD, VI/6.
Abdullah Kartal, Abdlkerm Cl Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, stanbul 2003.
Abdullah ztemiz Hacthirolu, Mesnev: Kendi Vezni le Manzm Tercme, stanbul
1972.
Abdurrahman Cm, Nakdun-nuss f erhi Nakil-fuss, nr.William Chittick, Tahran
1977.
----------, Nefehtl-ns, haz. Sleyman Uluda-Mustafa Kara, stanbul 1998.
----------, Tercme-i d beyt-i Mesnev-i erf, trc. Hoca Neet, stanbul 1273,
Abdlhseyin Zerrinkb, Pelle Pelle t Mlkt- Hod: der brey-i zindeg, ende ve
slk-i Mevln Celleddin Rm, Tahran 1373 h./ 1994 m.
----------, Cost u cy der tasavvuf, Tahran 1369 h./ 1990m.
Abdlkadir Karahan, slam-Trk Edebiyatnda Krk Hadis, Ankara 1991.
Abdlkerim Sr ile Mevln ve Mesnev zerine bir Sylei, trc. Yakup afak-Yusuf
z, Yediklim, stanbul 2005, say 178, 65-72.
Abdrezzak Kaani, Tasavvuf Szl, trc.Ekrem Demirli, stanbul 2004.

528

Abidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erif, I-VI, stanbul 1324/1906.

Adnan Karaismilolu, Mevln ve Mesnev, Ankara 2001.
Afif Tekta, eyh smail Ankaravnin Minhcul-fukar adl eserinin z, stanbul 2004.
Ahmet Ate, Sen, A, X, 482.
----------, Konya Ktphnelerinde Bulunan baz mhim yazmalar, Belleten, XVI/61
(1952).
----------, Mesnevnin ilk onsekiz beytinin manas, Fuat Kprl Armaan, stanbul
1953.
Ahmet Avni Konuk, Fussul-hikem erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul
1992.
----------, Mesnev-i erf erhi, haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral (I. ve II. cild),
Osman Trer-Mustafa Tahral-Safi Arpagu (III. Ve IV. cild), stanbul 20042005.
Ahmet Cevdet Paa, Tezkir-40- Tetimme, Ankara 1986.
Ahmet Nezih Galitekin, smail Rsh Ankarav ve Risle-i Mfide-i Usl-i Tarkat-
Nazenin, Yedi klim, VIII/56 (1994), 91.
----------, Tahirl-Mevlevnin Nisbl-Mevlev Tercmesi, Yedi klim, V/38
(1993)
Ahmet Yaar Ocak, Trkiye Tarihinde Merkezi ktidar ve Mevlevler (XIII-XVIII
Yzyllar) Meselesine Ksa bir Bak, STAE Trkiyat Aratrmalar Dergisi,
II (Konya) 18-19.
----------, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye (pritanizm)
Teebbslerine bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, TKA, XVII-XXI/1-2 (1983).
----------, Bir XIII. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi Olarak Mevln Cellddin-i Rm, 4.
Mill Mevln Kongresi, 12-13 Aralk 1989 Konya, 139-146.
----------, Osmanlda Marjinal Sflik: Kalenderler, Ankara 1992.
Ahmed Gazzl, Akn Halleri (Sevnihul-uk),trc: Turan Ko-M. etinkaya, stanbul
2004.
Ahmed Gner Sayar, Hasan Ali Ycelin Tasavvuf Dnyas ve Mevlevlii, stanbul
2002.

529

Ahmed bn Muhammed el-Tusi, Bevrikul-ilm, nr. Ahmed Mcahid, Tahran 1995.

Ahmedmian Akhtar, Shams Tabrizi. Was he an smailian?, Islamic Culture X (1936),
pp. 131-136.
Ahmet Mermer, XVII. Yzyl Divan iri Vecd ve Dvanesi, Ankara 2002.
Ali Bolat, Melmetlik, stanbul 2003.
Ali Cnib Yntem, Eski Trk Edebiyt zerine Makaleler, Haz. Ahmed Sevgi- Mustafa
zcan, stanbul 1996.
Ali Cnip, Ankarada Yetien Mehr Smlardan Ankaral smail Efendi, Hayat, XXI
(1927), 403-405.
Ali Enver, Semhne-i Edeb, stanbul 1309.
Ali Naml, smail Hakk Bursevye gre Mevln ve Mevlevlik, Tasavvuf, XIV
(2005), 439-454.
Ali Osman Kokuzu, Sipehslr ve Menkbl-rifn adl eserlerde Sadreddn-i
Konevye Yaplan Atflar, X. Mill Mevln Kongresi, 2-3 Mays 2002
Konya, 105-126.
Annemarie Schimmel, I am Wind, You are Fire: The Life & Work of Rumi, Boston 1992:
Shambhala.
----------, Saylarn Esrr, trc. Mehmed Temelli, stanbul 1997.
----------, The Triumphal Sun, London 1980.
----------, Shams- Tabriz, EI (New Ed.), IX, (Fasc. 151-152), Leiden 1995, pp. 298.
----------, Zwei Abhandlungen Zur Mystik Und Magie Des Islams Von Josef HammerPurgstall, Wien 1971, 5-23.
k elebi, Meir-i uar, nr. M.Owens, London 1971.
Aziz Mahmud Hdy, Arapa ve Trke Tarkatname, haz: Nevzat zkan, Kayseri
1998.
----------, Habbetl-muhabbe, haz. Necdet Ylmaz, stanbul 2002.
Bedzzaman Firzanfer, Mevln Celleddin, trc. F. Nafiz Uzluk, stanbul 1997.
----------, erh-i ahvl ve nakd ve tahll-i sr- eyh Ferdddin Muhammed Attr
Nbr, Tahran 1339-40 h/ 1960-61 m.

530

Baha Tanman, Galata Mevlevhnesi, DA, XIII, 318.

----------, Kasmpaa Mevlevhnesi, DA, XXIV, 554.
Baheddin Veled, Marif- Mecma-i Meviz ve Suhann-i Sultnul-ulem Baheddin,
haz. Bedzzaman Firzanfer, Tahran 1352 h.
Brihd Tanrkorur, Trkiye Mevlevhnelerinin Mmr zellikleri, II (Katalog),
SSBE, Baslmam Doktora Tezi, Konya 2000.
Bayram Akdoan, Hccets-sem adl Musiki Rislesi ve Ankarav smail b.
Ahmedin Musiki Anlay, AFD, XXXV (1996), 477-505.
----------, smail-i Ankaravnin Hccets-sem Adl Eserine Gre Musik Anlay
(Mevlevliin Musiki Gr), ASBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
Ankara 1991.
Bilal Abdel-maksoud, bnul-farz ve smail Ankaravinin Kasde-I Hamriyye erhi,
SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2000.
Bilal Kupnar, Ismail Ankarav On The lluminative Philsophy- His zahul-Hikem: ts
Edition and Analyssin Comporison With Dawwanis Shawakil al-Hur,
Together With The Translation Of Suhrawardis Hayakil Al-nur, STAC, Kuala
Lumpur 1996.
Burhneddin Muhakkik Tirmiz, Marif: Mecmua-i Meviz ve Kelimt- Seyyid
Burhneddin Muhakkik Tirmiz, nr. Bedzzaman Firzanfer, Tahran 1990.
Bursal Mehmed Tahir, Meyih-i Osmaniyyeden Sekiz Ztn Tercim-i Ahvli, 21;
----------, Osmanl Mellifleri, stanbul: Meral Yay. ts.
Celleddin Hmy, Mevlev e i Gyed I-II, Tahran 1362.
Cengiz Gndodu, Mevlnnn Mesnevsinde Mn Dili, Mesnevnin Trkeye
erh Gelenei ve Bu Balamda Halvet eyhi Abdlmecd-i Sivsnin
Mesnev zerine almalar, Tasavvuf, XIV (2005), 121-148.
----------, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecid Sivs-Hayat, Eserleri ve Tasavvuf
Grleri, Ankara 2000.
Ch. Pellat, Mankb, EI, VI, 355-357;
Davud-i Kayser, er-Resil, haz. Mehmet Bayraktar, stanbul 1997.
Devin DeWeese, Bb Kml Jand and the Kubravi Tradition among the Turks of

531

Central Asia, Der slam, 71/1 (1994), 58-94.

Devletah, Devletah Tezkiresi I-IV, trc. Necti Lugal, stanbul 1977
Dilaver Grer, Fussul-hikem ve Mesnevde Peygamberlerin ykleri, stanbul 2002.
E. Berthels., Necm-ed-din Kbr, .A, stanbul 1988, IX, 163-165;
E. G. Brown, A Literary History of Persia, Cambridge 1902-1924.
Eflk, Ariflerin Menkbeleri, trc. Tahsin Yazc, stanbul 1973, 1995.
Ekrem Demirli, Klasik slm Nazaryt ve Osmanl Dncesi Arasnda Seluklu
Kprs: Sadreddin Konev ve Nazar Tasavvuffun Kuruluu, MFEF
Trklk Aratrmalar., XVI (2004).
----------, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul 2005.
Ekrem In, Galata Mevlevhnesi, DBA, III, 362.
----------, Mevlevlik, DBA, V, 424.
Erdoan Pazarba, Vani Mehmed Efendinin zamannn mutasavvflar hakkndaki
dncesi ve onunla olan mcadelesi, ESBED, V (1994), 459-466.
Erhan Yetik, smail-i Ankarav: Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, stanbul 1992.
----------, Ankarav, smail Rsh, DA, III, 212.
----------, Menzils-sirn, DA, XXIX, 122-123.
----------, Tasavvuf Adan Ftih Tefsri, OMFD, VIII (1996), 47-49.
Esrr Dede, Tezkire-i uar-y Mevlevyye nceleme-Metin, haz. lhan Gen, Ankara
2000.
Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi:stanbul, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel
Dal, stanbul 2003.
Feridddin Attar, Mantkut-tayr, trc. A. Glpnarl, Ankara 1962.
F. Nafiz Uzluk, Mevln, Mesnev ve Mevlevlikle lgili Notlar, SSAM, BY 2.
Frietz Meier, Bah-i Veled: Grundzge seines Lebens und Seiner Mystik , Acta
ranicann troisieme serie- Textes et Memories, Leiden 1989, XIV, 74.
Fahreddin Irk, Kllyt- Dvn- eyh Fahreddin brhm Hemedn, Tahran 1984.
Fik Ret, Eslf, haz. emsettin Kutlu, stanbul ts.

532

Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, nr. Vakflar Umum Mdrl, Ankara 1938.

Feridun Ahmed Sipehslr, Zindegnme-i Mevln Celleddin-i Mevlev, tsh. Said
Nefs, Tahran ts.
Feridun Nfiz Uzluk, Celleddin Rm, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1960, X, 110.
Feridun Nfiz Uzluk, Ulu rif elebinin Rubleri, 13-96.
Ferdddin Attr, lhnme, trc. Abdlbki Glpnarl, stanbul 1947.
Franklin Lewis, Rumi: The Past & Present, Boston 2000.
Fuad Kprl, Trk Edebiyt trihi, stanbul 1980.
----------, Trk Edebiytnda lk Mutasavvflar, Ankara 1991.
Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, DA, V, 269-273.
Gazzl, Nur Metafizii-Miktl-envr, trc.A.Cneyd Kksal, stanbul 2004.
Gnl Ayan, Attr, Esrrnmesi ve Mevln, II. Milletleraras Mevlna Kongresi,
Konya 3-5 Mays 1990, 198.
Glehr, Mantkut-tayr, haz. Agh Srr Levend, tpk basm, Ankara 1957.
H. Fikret Akasya, Lefkoe Mevlevhnesi, I. Milletleraras Mevln Kongresi, 3-5
Mays 1987 Konya, 99
Hac Ahmet Sevgi, Mevlnnn Mesnevsinde Devrin rf ve detleriyle ilgili Bilgiler,
Kayseri 1994.
Hfz Hseyin Kerbely-i Tebriz, Ravzatl-cinn ve Cenntl-cenn I-II, haz. Cafer
Sultn el-Karr, Tahran 1965.
Hfz Muhammed Emin, VII. Cild Tercmesi, TTK 6323.
Halil nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age: 1300-1600, London 1973.
Hamdullah Mstevf, Trh-i Gzde, ed. E.G.Brown, Leiden 1910.
Haririzade, Tibyanul-vesil, Sl. Ktp. brahim Ef. 430.
Harun Anay, Celaleddin Devvn, Hayat, Eserleri, Ahlk ve Siyaset Dncesi, MSBE,
Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1994.
Hasan elebi, Tezkret-uar, nr. .Kutluk, Ankara 1978.
Hasan Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdynin Sem Rislesi, MFD, IV (1987),

533

273-285.
----------, Aziz Mahmud Hdy, stanbul 1999.
Hasan zender, Kbrsta Mevlevlik ve Mevlevler, V. Mill Mevln Kongresi, Konya
1993, 99-100.
Hatb Fris, Menkb-i Cemleddn-i Sv, haz. Tahsin Yazc, Ankara 1972.
Hayri Kaplan, Bah Veled, ems ve Mevlnnn Rzye Ynelik Eletirileri ve
Rznin Sflere/ Tasavvufa Bak, Tasavvuf, XIV (2005), 285-330.
Henry Corbin, Creative magination, trans. R. Manheim, Princeton 1969.
Hocazade Ahmed Hilmi, Hadkatl-evliy, stanbul 1318.
Huls Kl, Belat, DA, V, 380-383.
Hulusi Lekesiz, 16. Yzyl Osmanl Dzenindeki deiimin Tasfiyeci (Pritanist) bir
eletirisi: Birgivi Mehmed Efendi ve Fikirleri, HSBE, Baslmam Doktora
Tezi, Ankara 1997.

Hcvir, Keful-mahcb: Hakikat Bilgisi, trc. Sleyman Uluda, stanbul 1982.

Hseyin Ayan, Cevr brahim elebi, DA, VII, 460.
----------, Cevri-Hayat, Edebi Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni, Erzurum
1981.
Hseyin Ayvansary, Hadkatl-cevm, nr. A.Nezih Galitekin, stanbul 2001.
Hseyin Elml, bnun-nahv, el-Kasdetul-Mnferice ve Tercmesi, DEFD, XVI
(2002), 40.
Hseyin Glerce, Kuran Tefsiri Asndan Mesnev, stanbul 1999.
Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, haz. Mehmed Akku-Ali Ylmaz, stanbul 1990.
Hseyin Yurdaydn, stvn Rislesi, AFD, X (1962).
bn Arab, Ftht- Mekkiyye I-IV, Beyrut: Dr- Sdr ths.
----------, Resil-i bn Arab, Haydarabad 1361.
brahim Kunt, Mesnev Szlkleri ve Abdullatf b. Abdullahn Letiful-lugt, SSBE,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999.
----------, eyh Glib ve as-Sohbets-sfiyye, EF Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, III

534

(1949), 41.
fde-i Mahssa, Osmanl Arivi, YEE (Yldz Esas Evrk) 35/33, 37/97.
lm Dede, Cezre-i Mesnev erhi, MF Ktp. Yazma 71.
sa elik, Mevlnnn Mesnevsinin Yedinci Cildi zerine, A Trkiyt
Aratrmalar Enstits Dergisi, XX (2002), 87.
----------, Abidin Paann Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, ASBE, Baslmam
Doktora Tezi, Erzurum 2001.
skender Muzbe, Mevlnnn Sarayeovada Yaynlanan Mesnevsine (I. Ve II. Cilt)
eviri Asndan Genel Bir Bak, II. Milletleraras Mevln Kongresi,
Konya 1990, 169-173.
smil Badd, Hediyyetl-rifn Esmul-mellifn ve srul-musannifn, tsh. Kilisli
Rifat Bilge- bnlemin Mahmud Kemal nal, Ankara 1952
smail Durmu, n-Arap Edebiyt; Mehmet Kanar-Rza Kurtulu, n-Fars
Edebiyt, Mustafa Uzun, n-Trk Edebiyt, DA, XXII, 335-339.
smail Durmu-Hseyin Elmal, bnn-nahv, DA, XXI, 163.
smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz. Mustafa Kara, stanbul 1991.
smail Ferruh Efendi, VII. Cild tercmesi, Bulak 1268.
smil Gle, Trk Edebiytnda Cezre-i Mesnev erhleri, Osmanl Aratrmalar,
XXIV (2004), 160-179.
smail Hakk Bursev, Mesnev erhi-Rhul-Mesnev, haz. smail Gle, stanbul 2004.
----------, Rhul-mesnev I-II, st: Matbaa-i mire 1287.
----------, Kitbul-hitb, stanbul 1840.
----------, Kitbun-netce, trc. Ali Naml-mdat Yava, stanbul 1997.
smail nver, Galata Mevlevhnesi eyhleri, Osmanl Aratrmalar, XIV (1994), 197219.
smail Yakt, Mevlnya Gre Seyyid Burhneddin, XIII. ve XIV. Yzyllarda
Kayseride Bilim ve Din Sempozyumu, Ankara 1998, 43.
Ktip elebi, Fezleke, stanbul 1869.
----------, Mznul-hak: slmda Tenkid ve Tartma Usl, haz. Mustafa Kara, stanbul

535

1990.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, der. erfettin Yaltkaya, stanbul 1942.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, Khire tab ts.
Keml Ahmed Dede, Terceme-i Menkb-i Mevln, Sl. Ktp. Hlet Ef. 82.
Keml Yavuz, Trk Edebiytnda Mesnevden ilk tercme hikyeler ve baz dikkatler,
Uluslaras Mevln Bilgi leni, 15-17 Aralk 2000 Ankara, 356.
Kure, Cevhirl-muziyye f Tabaktil-hanefiyye, Matbaa-i sa el-Bb 1979.
M. Fuad Kprl, Anadaoluda slamiyet, DEFM, V (1338), 297-301.
M. Sait zervarl, Mebde ve Mead, DA, XXVIII, 211-212.
M. Bahr Beytur, Mesnev Gzyle Mevln iirleri, Ak ve Felsefesi, stanbul 1965.
M. C. Zilfi, The Politics of Piety: The Ottoman Ulama in The Post-Classical Age (16001800), Minneapolis 1988.
M. G. S. Hodgson, slmn Serveni, stanbul 1993.
M. Erol Kl, The bn al-Arab of The Ottomans, Abdullah Salhaddin al-Ushshq
(1705-1782) life, Works and Thoughts of an Ottoman Akbar, Journal Of the
Muhyiddin bn Arab Society, XXIV (1999).
----------, Sf ve iir: Osmanl Tasavvuf iirinin Poetikas, stanbul 2004.
----------, Fussl-hikem, DA, XIII, 231-237.
M. Haim.Altan, Belgelerle Kbrs Trk Vakflar Tarihi, Kbrs 1986.
M. Hilmi, bnl-Frz vel-hubbl-ilh, Kahire 1985.
M. Hulusi Koner, Mesnevnin z, Konya 1961.
M. Kayahan zgl, Yeniehirli Avn, Ankara 1990.
M. Yekta Sara, Osmanl Dneminde Belt almalar, TUBA XXVIII/1 (2004),
311-344.
M. Yekta Sara, Salhaddn-i Uknin Belat le lgili Eseri ve Bu Eserdeki Edeb
Terimler, EF Trk Dili ve Edebiyt Dergisi, XXXI (2004), 282.
M. Zeki Pakaln, Mesnevhnlk, Osmanl Tarih ve Deyimleri Szl, II, 490.
Mahmut Kaya, rkiyye, DA, XXIII, 435.

536

Marijan Mole, La Danse Extatique en Islam, Les Danses Sacres, Paris 1963, 252-273.
Mehmed Fevzi Efendi, et-Tefrd f Tercemetit-tecrd (Mustafa zdamarn Ahmed
Gazzl ve Tevhidde Tecrid adl kitab iinde), stanbul 1997.
Mehmed Kemiksiz, Sem ve Devran Rislesi, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1997.
Mehmed nder- smet Binark-Mustafa Nejat Sepetiolu, Mevln Bibliyografyas,
Ankara 1974.
----------, Mevlevliin Sistemlemesi, Sultan Veled ve Dier Postniinler, Konyadan
Dnyaya Mevln ve Mevlevlik, Konya 2002, 140.
Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, haz. Nuri Akbayar-Seyid Ali Kahraman, stanbul
1996.
Mehmed em, lveli Esmu-tevrh, 70-72.
Mehmed emseddin, Ydigr- ems, haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa 1997.
Mehmed Ziya, Yenikap Mevlevhnesi, Drul-hilfe, 1911.
----------, Yenikap Mevlevhnesi, haz. Yavuz Semenolu, stanbul 1930.
Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, stanbul 1997.
Mevln Celleddin Rm, Mesnev, trc. Veled elebi zbudak, Ankara 1993; stanbul
2003.
----------, Fh-i M Fh, trc. A. Avni Konuk, haz. Seluk Eraydn, stanbul 2001.
----------, Mesnev-i Murdiyye, trc. Munddin b. Mustafa, haz. Keml Yavuz, Ankara
1982.
----------, Dvn- Kebr, haz. A.Glpnarl, Ankara 2002.
Mevln Molla Hseyin Kn, Lbb-i Lbb- Mesnev, thk: Said Nefs, Tahran 1362.
Molla Fenr, erh-i Dbcetil-Mesnev, Sl. Ktp. Esad Ef. 3684.
Muallim Naci, Esmi, stanbul 1308.
Muhammed sa Walley, Najmod-din Kobr and the Kobrawiya Order, Sf, II (1989),
22-26.
Muhammed sa Walley, Najm al-Din Kubr and the Central Asian School of Sfsm
(The Kubrawiyyah), slamic Spirituality, New York 1991, II, 80-104;

537

Muhammed stilm, randa Mevlnnn Tesiri ve Eserleri zerine Yaplan nemli

almalar, Konyadan Dnyaya Mevlna ve Mevlevlik, Konya 2002, 295300.
Muhammed Masum rz, Tarikul-hakik, tsh. Muhammed Cafer Mahcb,
Kitbhne-i Sen 1339-45 h.
Muhyiddin Abdlkdir, el-Kevkibl-muza, Haydarabad ts.
Mustafa Akar, Molla Fenrnin erhu Dbcetil-Mesnev Adl Rislesi ve Tahlli,
Tasavvuf, XIV (2005), 83-102.
----------, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara 2001.
Mustafa pan, Divane Mehmed elebi, 72-78.
Mustafa Demirci, Sem Risleleri, MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1996;
Mustafa sen, Trke ir Tezkireleri, JOTS Trklk Bilgisi Aratrmalar, ed. inasi
Tekin-Gnl Alpay Tekin, 27/II (2003), 271-279.
Mustafa Kara, Istlht- Sfiyye, DA, XIX, 210.
----------, bn Teymiyyenin lk Sflere ve Tasavvuf Klasiklerine Bak, UFD,
(1986), I/1, 63-67.
----------, bn Teymiyyenin Tasavvuf Istlahlarna Bak, UFD I/1 (1986), 53.
----------, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul 2002.
----------, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 2004.
Mustafa Tat-Cemal Kurnaz, Mehmed Esad Dede Hayat, Eserleri ve iirleri, TUBA,
XXIV (2000), 249.
Mustafa Uzun, Dede mer Ren Hayat, Eserleri, Miskinliknme Mesnevsinin
Edisyon-kritii, MSBE, Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1982.
Muvahhid Ali Muvahhid, ems-i Tebrz, Tahran 1996.
Mjgn Cunbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehr, Mevlna Yirmi alt bilim
adamnn Mevln zerine Aratrmalar, der. Feyzi Halc, Konya 1983.
Mstakimzde, Mecelletn-nisb, tpk basm, Ankara 2000.
----------, Risle-i menkb-i melmiyye-i ttriyye-i melmiyye, Sl. Ktp. bnl-emin
3357.

538

Naci Oku, eyh Galip: Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umm Tahlli ve
Divannn Tenkidli Metni, Ankara 1993.
Nim, Trih, trc. Zuhuri Danman, stanbul 1968.
Nazif ahinolu, Baheddin Veled, DA, IV, 461-462.
Necati Elgin, smail Ankarav (Mesnev rihi Rsh Dede), Ant 30 (1960), I: 259.
Necati ztrk, slamic Orthodoxy Among The Ottomans in the Seventeenth Century with
Special Reference to the Qad-zade Movement, Baslmam Doktora Tezi,
Edinburgh University 1981.
Necdet Ylmaz, Osmanl Toplumunda Tasavvuf: Sfler, Devlet, Ulem (XVII. Yzyl),
stanbul 2001.
Necip Fazl Duru, Mevlev irlerde: Mevln Portresi, Uluslaras Mevln Bilgi
leni, Ankara 15-17 Aralk 2000, 383-432.
----------, Mevlev eyhi Aazde Mehmed Dede ve Mesnevnin lk Onsekiz Beytini
erhi, Tasavvuf, XI (2003), 157.
Necmddin Kbra, Tasavvuf Hayat- Uslu Aere-Risle lel-him-Fevihul-ceml,
haz. Mustafa Kara, stanbul 1980.
Nejat Gn, Kalenderhne Cmii, EF Tarih Dergisi, stanbul 1984, 487.
Nevin Korucuolu, Veled elebi zbudak, Ankara 1994.
Nezihe Araz, Anadolu Evliylar, stanbul 1988.
Nihat Azamat, Divane Mehmed elebi, DA, IX, 435-437.
----------, Evhadddin-i Kirmn, DA, XI, 518-20.
----------, Kalenderiyye, DA, XXIV, 255.
Nihat M. etin, Mesnevnin Konya Ktphnelerindeki Eski Yazmalar, EFB
arkiyat Mecmas, IV (1961), 97-118.
Glzr- Manev ve brhm Tennr, haz. Ali Rza Karabulut-Ramazan Yldz, Kayseri
1978.
Nuri imekler, hid brahim Dedenin Glen-i esrr, SSBE, Baslmam Doktora
Tezi, Konya 1998.
O. Nuri Kk, Mevlnnn slup, Tasavvufi Fikir ve Merep Kaynaklarndan Sen,

539

Tasavvuf, XIV (2005), 457.

----------, Mevlnnn Yneticilerle likileri ve Mool Casusluu ddialar I-II,
Tasavvuf, XI-II (2003-2004).
Oliver Leaman, smail Anqaravi on the llimunative Philosophy, Journal of Semitics
Studies, XLIV/1 (1999), 152.
Omid Safi, Did The Two Oceans Meet? Connections and Disconnections between Ibn
al-Arab and Rm, Journal Of The Muhyiddin Ibn Arab Society, XXVI
(1999), 64-65.
Orhan Bilgin, Fahreddn-i Irk, DA, XII, 84-86.
Osman etin, Horasan, DA, XVIII, 234.
Osman Ergin, Marif Tarihi, stanbul 1939.
Osman Gazi zgdenli, Mvernnehir, DA, XXVIII, 177.
Osman Turan, Seluklu Trkiyesi Din Tarihine Dair bir Kaynak:Fustdl-adle f
Kavidis-saltana, Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, 537-570.
Osman Trer, Muhammed Nazm: Hayat Eserleri ve Hediyyetihvn, AF,
Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1982.
----------, Trk Mutasavvf ve iri Muhammed Nazm, Ankara 1988.
Osman Yahya, Histoire et classification de loeuvre dIbn Arab, Damas 1964.
mer Faruk Akgn, Abdlbki Glpnarl, DA, XIV, 146-149.
mer Rza Kehhle, Mucemul-mellifin, Dmak 1957.
Paul Balafant, Tirmidhi, Sayyid Burhn al-din al-Husayn Muhakkik, EI (New Edition),
Vol. X, (Fasc. 171-172), 1999 Leiden, ss. 546-547.
Peev brhm Efendi, Peev Trihi, haz. Bekir Stk Baykal, Ankara 1981.
R. A. Nicholson, The Masnavi of Jalaluddin Rm, ed. From the oldest manuscirpts
available, with critical notes, translation and commentary, E.J. Gibb Memorial,
New series IV, text I-VI, translation, commentary I-VI, Leiden-London, 19251940.
Reat ngren, Mevln Celleddin Rm, DA, XXIX, 441-448.
Rsuhi Baykara, Osmanl Devletinde lk Ttn me Yasa ve ktisd Sebebi, Tarih

540

Dnyas, III/23 (1953), 993.

S. Nzhet Ergun, eyhlislm Bahy Efendi, stanbul 1933.
----------, Trk irleri, 666.
----------, eyh Glip Hayat ve Eserleri, stanbul 1935.
S.Pazouki, Spritiual Walayah or Love in the Mathnawi Mawlavi: A Shite View,
nternational Conference on Mawlawi Rumi, 25-26 January 2002 slamic
Center Of England.
Sabh Ahmed Dede, htiyrt- Sabh, TTK Trke Yazmalar 1495.
Sadettin Kocatrk, Glehr ve Feleknme, Ankara 1982.
Sadreddin Konev, Krk Hadis erhi, trc. Ekrem Demirli, stanbul 2003.
Sahih Ahmed Dede, Mevlevlerin Trhi (Mecmtt-tevrhil-Mevlevyye), haz. Cem
Zorlu, stanbul 2003.
Skp Dede, Sefne-i Nefse-i Mevlevyn, Kahire 1283/1867.
Salih Trako, Sarayevoda Mesnev Dersleri ve Mesnevhnlar zerine, I. Milletleraras
Mevln Kongresi, Konya 1987, 143-146.
Sar Abdullah, Cevahir-i Bevhir-i Mesnev, 25.
----------, Semertl-fud fil-mebde-i vel-med, stanbul 1288.
Selahattin Yldrm, Osmanlda Krk Hadis almalar, stanbul 2000.
Semv Eyice, Kalenderhne Cmii, DA, XXIV, 251
Semih Ceyhan, Abdullah Salh Uk ve Vcd Risleleri, MSBE, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul 1998.
----------, Mesnev, DA, XXIX, 325-334.
----------, Mey ve Ney (Akn Birlii), Kekl, II (2004), 23-5.
----------, Semn Mahiyeti hakknda bir Karlatrma: Aziz Mahmd Hdy ve smil
Ankarav, III. skdar Sempozyumu Aziz Mahmud Hdy, 20-22 Mays
2005.
Semiramis avuolu, Kadzdeliler, DA, XXIV, 100.
----------, The Kadzdeli Movement: An Attempt of erat-Minded Reform in the Ottoman
Empire, Baslmam Doktora Tezi, Princeton University 1990.

541

Sen, Mesnevhy- Hakm erh-i Seyrl-ibd ilel-med, tsh. Muhammed Tak

Radav, Tahran 1969.
----------, Hadkatl-hakka ve eratl-tarka, tsh. Mderris Radav, Tahran 1329 h...
Server Dayolu, Galata Mevlevhanesi, Ankara 2003.
Seyyid Burhneddin Muhakkik-i Tirmiz, Marif, trc. Abdlbki Glpnarl, Ankara ts.
Seyyid Hseyin Nasr, Sf Essays, Albany 1972, rep. 1991.
Sezai Kk, Mevlevliin Son Yzyl, stanbul 2003.
Shams al-Diin Ahmad-e Aflaakii, The Feats of the Knowers of God (Manaaqeb
al`aarefiin), trc. John OKane, 2002.
Suad el-Hakm, bn Arabi Szl, trc. Ekrem Demirli, stanbul 2005.
Sultan Veled, btidnme, trc. Abdlbki Glpnarl, Ankara 1976.
----------, ntihnme, Konya Mevln Mzesi Ktp. 2122.
Shreverd, Tasavvufun Esaslar: Avrifl-marif tercmesi, trc. H. Kmil Ylmazrfan Gndz, stanbul ts.
----------, Oeuvres Philosophiques et Mystiques (Opera Metaphysica et Mystica III)
(Mecma-i Athr-i Fris), thk: S. H. Nasr, Tahran 1970.
---------- Heykilun-nr, thk: M.Eb Reyyn, Kahire 1957.
----------, Nur Heykelleri, trc. Saffet Yetkin, Ankara 1947, 1986, 1987.
Sleyman Uluda, Ahmed el-Gazzali, DA, II, 70.
----------, Ak, DA, IV, 11-17.
----------, bnl-Frz, DA, XXI, 41.
----------, rkiyye, DA, XXIII, 438.
----------, slamda Sem ve Musiki, stanbul 1976.

emi, erh-i Mesnev, Sl. Ktp. Halet Ef. 334.

emseddin Sm, Kmsul-alm I-IV, stanbul 1306-1311.
ems-i Tebrz, Konumalar I-II, trc. M. Nuri Genosman, stanbul 1974.
----------, Maklt, nr. Muhammed Ali Muvahhid, Tahran 1369 h./1990 m.
erifzde Mehmed Fzl Paa, erhl-evrdil-msemm bi hakyk- ezkr- Mevln,

542

stanbul 1283/ 1853.

ihbettin Uzluk, Galata Mevlevhnesi ve eyh Ahmed Cellettin Baykara Dede
Efendi, III. Milli Mevln Kongresi, Konya 1988, 299.
Tahirl- Mevlev, Matbt alemindeki hayatm ve stiklal Mahkemeleri, stanbul 1990.
----------, ilehane Mektuplar, Ankara 1995.

----------, erh-i Mesnevi, stanbul 2001.

Tehanevi, Keaf- Istlht- Fnn I-II, haz. Refkl-acem, Lbnan 1996.
Tevfik, Mecmatt-tercim, TY192 (Tevfik Tezkiresi).
Tezkire-i Seh, stanbul 1325.
lker Aytekin, Sar Abdullah Efendi Ve Mesnev-i erf erhi, MSBE, Baslmam
Doktora Tezi, stanbul 2002.
Vhid Gkta, Mevln ems Mnasebetinde nsn- Mak Felsefesi, Tasavvuf, XIV
(2005), 549-563.
Vhid, Menkb-i Hce-i Cihn, ed. Gnl Alpay-inasi Tekin, haz. Ahmed T.
Karamustafa, tpk basm, Harvard University 1993.
Veli Saylam, Ankarav smail Rusuh ve zahul-hikem Adl Eser, MSBE, Baslmam
Yksek Lisans Tezi, stanbul 1990.
Veyis Deirmenay, Sultan Veled ve Rebbnme, ASBE, Baslmam Doktora Tezi,
Erzurum 1996.
Victoria R. Holbrook, Akn Okunmaz Kylar, trc. Erol Krolu-Engin Kl, stanbul
1998.
Yakup afak, Seluklu, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemlerinde Hz. Mevln ve Eserleri
zerine alma Yapanlar, Konyadan Dnyaya Mevln ve Mevlevlik, Konya 1989.
W.Chittick, Notes on Ibn al-Arabs Influence in The subcontinent, Moslem World,
CLXXXII/3-4 (1992), 225.
----------, Ibn Arab and His School, Islamic Sprituality, ed. Sayyed Hossein Nasr, New
York 1991, 49.
----------, Rumi and the Mawlawiyyah, slamic spirituality, ed. Sayyed Hossein Nasr,
1991, II, 105-126;

543

----------, Rumi ve Vahdetil-vcd-Varolmann Boyutlar, trc. Turan Ko, stanbul

1997, 231-275.
----------, The Sufi Path of Love, New York 1983.
William Chittick-Peter Lamborn Wilson, Fakhruddin Iraqi: Divine Flashes, New York:
1982.
Yekta Sara, Kasde-i Hamriyye ve Trk Edebiyatna Tesirleri, VII. Milletleraras
Trkoloji Kongresi, 1999.
Yusuf eng, Menhecl-kav, Kahire 1289/1872 .
Yusuf Dlger, Sem Risleleri, MSBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1998.
Yusuf Snek, Cezre-i Mesnev, Sl Ktp. Hac Mahmud 3088.
Yusuf Ziya, Mihrb 1, 1340/1924, 578-595.
Zkir kr Efendi, stanbul Tekkeleri Silsile-i Meyihi (Mecma-i Teky), nr.
inasi Akbatu, slam Medeniyeti Dergisi, V (1981), 81.
Ziver Tezeren, Seyyid Aziz Mahmd Hdy I, stanbul 1984.

544