Univerzitet u Tuzli

Mainski Fakultet
Odsjek: Mehatronika
Tuzla, 25.05.2016. godine

SEMINARSKI RAD
Predmet: Okolinski razvoj
Tema: Vazduh i osnovni uzroci zagaenja

Studenti: Abida Avdi, Lamija Mumi, Amina Mujkanovic, Selma Omerovi, Sabiha Spahi,
Darko Bilandija, Emir Hrusti, Ademir Kadi, Asim Mumi, Miralem Omerovi, Belmin
Osmanovi, Fadil Tufeki, Ejub Petrovac
Broj indeksa: III-21/15

Prof.: dr.sc. Indira Buljubai, vanredni profesor

Ass.: mr. Midhat Osmi, vii asistent

1.UVOD.................................................................................................................... 4
2.VAZDUH I POSLJEDICE ZAGAENJA VAZDUHA........................................................5
2.1 Vazduh.............................................................................................................. 6
2.2 Izvori zagaenja vazduha....................................................................................... 6
3. AMBIJENTALNO ZAGAENJE VAZDUHA.................................................................7
3.1 Prirodni izvori zagaenja vazduha............................................................................ 9
3.2 Vjetaki izvori zagaenja vazduha.........................................................................10
4. TRANSFORMACIJA ENERGIJE GORIVA AEROZAGAIVA................................11
5. OZONSKE RUPE.................................................................................................. 13
5.1 Chapmanov ozonski ciklus................................................................................... 15
6. OSTALI ZAGAIVAI VAZDUHA...........................................................................16
6.1 Praina u vazduhu....................................................................................... 17
6.3 Arsen (As)....................................................................................................... 19
6.4 Fosfor............................................................................................................. 20
6.5 ZAGAENJA VAZDUHA GASOVIMA IZ MOTORNIH VOZILA...............................21
6.5.1 Glavni zagaivai vazduha iz saobraaja............................................................21
6.5.2 Ugljen monoksid.......................................................................................... 22
6.5.3 Uticaji na zdravlje.................................................................................. 22
6.6 Benzen........................................................................................................ 22
6.7 Azot dioksid..................................................................................................... 22
6.8 Formaldehid..................................................................................................... 23
6.9 Olovo(uticaj olovnog benzina na zdravlje ljudi).........................................................23
6.10 Benzo(a)piren.................................................................................................. 24
7. TERMOELEKTRANE............................................................................................ 24
7.1 Uticaj termoelektrana na okoli...................................................................24
7.2 Termoelektrane u BiH......................................................................................... 25
8. MONOTORING VAZDUHA U TUZLI..................................................................26
8.1 Tuzla meu najzagaenijim gradovima u Europi.......................................26
8.2 Mjerenja...................................................................................................... 27
9. PREIAVANJE VAZDUHA.................................................................................. 30
9.1 Ciklonski separatori............................................................................................ 30
9.1.1 Vieciklonski separator.................................................................................. 31
2

9.2 Filteri............................................................................................................. 31
9.3 Elektrofilteri..................................................................................................... 31
9.4 Mokri izdvajai (Skruberi, apsorberi)......................................................................32
9.4.1 Venturi skruberi................................................................................... 32
9.5 Sprej kule........................................................................................................ 32
10. EKOLOKI I UGLJINI
OTISAK...........................................................................................................33
11. ZAKLJUAK.................................................................................................... .34

1.UVOD
Vazduh je smjesa gasova koja ini atmosferu, a sastoji se priblino od 80 % azota, 20 %
kiseonika i vrlo malo plemenitih gasova, ugljen-dioksida, vodonika, ozona, vodene pare i
raznih neistoa.

SUPSTANCA

SUPSTANCA

N2

78,2

O2

20,59

CO2

3,25

He

5,24 x 10-5

Ne

1,8 x10-4

Ar

0,93

CH4

1,4 x 10-5

O3

2,5 x 10-7

NO2

4 x 10-8

NH3

6 x 10-8

CO

8 x 10-7

H 2O

Promjenjiv

HNO3
1,8 x 10-7
H2
5 x 10-6
Tabela 1.1 Sastav vazduha (osnovni sastojci) na povrini Zemlje i srednjim geografskim irinama

Nevolje nastaju kada se ovaj odnos poremeti... Zagaeni vazduh utie na razliite naine na
zdravlje ljudi. Glavni izvori zagaenja vazduha su zagrijavanje stanova, industrija i saobraaj.
U uslovima velikog aerozagaenja dolazi do slabosti sluzokoe disajnih organa i njene
podlonosti bakterijskim i virusnim infekcijama. To je uzrok este pojave bronhitisa kod dece
i odraslih.
Druga veoma esta pojava je bronhijalna astma, kao alergijski odgovor plua na sve tetne
spoljne faktore. Organizam reaguje stvaranjem mukoznih naslaga, grem disajnog puta i
oteanim disanjem.
U naoj dravi je naroito prisutan problem zagaenja vazduha prvenstveno kao posljedica
izrazito niskog nivoa ekoloke svijesti graana. Jedan od najveih zagaivaa vazduha je
saobraaj. Osnovi uzroci zagaenja su lo kvalitet motornih goriva i upotreba starih vozila bez
katalizatora.

Svakog dana prosjean voza provede bar 10 minuta ekajui na semaforima.Za 1 minut rada
automobila u mjestu potrebna je ista koliina gorivakao i za 1 preen kilometar. Vie goriva
se potroi ako auto radi u mestu due od 30 sekundi nego pri ponovnom paljenju.
Sagorijevanjem 1 litra goriva oslobaa se priblino 2.5 kg ugljendioksida (CO2), koji je jedan
od glavnih krivaca globalnog zagrijavanja. Kljuni razlog poveanja koncentracije ovog gasa
u atmosferi je sve vee korienje fosilnih goriva (ugalj, nafta, gas) i sjea uma.
Pored saobraaja ozbiljni problemi nastaju sagorijevanjem uglja loeg kvaliteta
utermoelektranama. Koncentracija estica ai i CO2 je u nekoliko industrijskih gradova na
kritinoj granici, to veoma negativno utie na zdravlje ljudi. Poveanje broja raznih bolesti
izazvanih neistim vazduhom zadnjih godina je alarmantno.
Pored lokalnih efekata, neke posljedice zagaivanja vazduha su globalnih razmjera. Porast
koncentracije ugljen-dioksida u atmosferi, pojaano zagrijavanje zemlje i oteivanje
ozonskog omotaa predstavljaju najkrupnije promjene koje se zapaaju na naoj planeti u
cjelini. Preko takozvanog efekata staklene bateneki od ovih procesa, kao to je rast
temperature Zemlje, jo vie se ubrzavaju.Stratosferski ozon, ija je najvea koncentracija na
visini oko 20-30 km, zavisno od godinjeg doba i geografske irine, obrazuje sloj, ozonosferu
(15-50 km iznad Zemljine povrine). On apsorbuje ultraljubiasto zraenje Sunca ije je
talasna duina 200-300 nm (nanometara). Danas je ovaj sloj ozbiljno oteen. Procjenjuje se
da e do sada izbaene supstance u atmosferu godinje smanjivati koliinu O 3 za 3 %,
izazivajui ukupno oteenja sloja od 40 %.

2.VAZDUH I POSLJEDICE ZAGAENJA VAZDUHA

2.1 VAZDUH
Vazduh predstavlja smjesu raznih vrsta plinova. Plinovi mogu biti u stalnom i promjerljivom
omjeru. Stalni sastojci vazduha su: nitrogen (N), oksigen (O), hidrogen (H), i plemeniti
plinovi, a promjenjivi sastojci su: karbon-dioksid i vodena para.Najvei dio kiseonika u
prirodi je biolokog porijekla, odnosno potie od fotosinteze. Vazduh u prirodi sadri razne
primjese od kojih je najvanija vodena para. Za ljudski organizam je najpovoljnija vlanost od
50% pri temperaturi od 18-200C.U prizemnim slojevima vazduha prisutne su estice praine
raznog porijekla, mikroba, pepela, raznih plinova iz tehnolokih i drugih procesa.Razvojem
industrije i urbanizmanastale su bitne promjene u sastavu vazduha. Ove promjene moraju biti
predmet panje i svjesne i organizovane akcije ljudi i cijelog ovjeanstva u smislu ouvanja
prirodnog svojstva vazduha kako bi se izbjegle tetne i opsane posljedice. Ogromne koliine
oksigena troe se u industrijskim procesima, u saobraaju i sagorijevanjem goriva: vrstih,
tenih i gasovitih. Troenjem, odnosno, sagorijevanjem oksigena nastaje karbon-dioksid koji,
istina, nije otrovan ali svojim prisustvom djeluje na klimatske promjene. Koliko je vazduh
neophodan ovjeku, najbolje govori podatak da ovjek moe da ivi bez hrane oko 40 dana,
bez vode 5 dana, a bez vazduha samo 5 minuta. U toku 24 sata ovjeku je potrebno 1 kg
hrane, 2.5 kg vode i 12 kg vazduha. Dok kvalitet hrane i vode ovjek moe da bira, dotle je
prinuen da uzima onaj vazduh u kome se momentalno kree.

2.2 IZVORI ZAGAENJA VAZDUHA

Zagaen vazduh je vazduh koji sadri gasove/pare, aerosole i druge zagaujue materije iznad
propisanih graninih vrijednosti, odnosno vazduh se smatra zagaenim ako sadri materije
iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija, koje su tetne za zdravlje ljudi, ivotnu sredinu i
materijalna dobra. Zagaenost vazduha naziva se i aerozagaenje.Ispuni plinovi automobila,
praina i ugljikovodik nevidljive su estice, bez mirisa i boje, ali vrlo opasne za zdravlje.
Udiemo ih gotovo neprestano. Je li mogue zatititi se od tetnih posljedica udisanja
oneienog vazduha?
Opsenim znanstvenim istraivanjima uspjelo se katalogizirati oko 3000 otrovnih tvari
prisutnih u vazduhu, meu kojima su ugljik, sumporov i duikov oksid te benzen, azbest i
policikliki aromatini ugljikovodik. Njihov uinak na nae zdravlje i okoli ovisi o njihovoj
kvaliteti i koliini, kao i o duljini izlaganja njihovu djelovanju.
Zagaivanjem vazduha ugroava se zdravlje ljudi, ivotinjskog i biljnog svijeta. Takoer,
ugroen je opstanak ovjeka i stvorena materijalna, kulturna i druga vrijednost. Razvitak
proizvodnje u svijetu raste takvom brzinom da je ve polovinom ovog vijeka postalo
oigledno da prirodne sile nisu u mogunosti da neutraliu ogromne mase proizvodnih
otpadaka, to je dovelo do naruavanja ravnotee u prirodi.U izvore zagaenja prije svega
6

moemo nabrojati procese sagorijevanja uglja i nafte u elektranama, toplanama i

induvudualnim kunim loitima, procesi u industrijskim postrojenjima (naftna, hemijska,
prehrambena metalurska) izduvni gasovi saobraajnih vozila i tekih maina, procesi na
deponijama otpada i td. Najee zagaujue materije su: CO, CO2, SO2, azotni oksidi, razna
druga organska jedinjenja. Do sada je identifikovano vie stotina zagaujuih materijala,
takoer je bitno istai i stvaranje novih jedinjenja koja jo nisu poznata koja nastaju pod
uticajem sunevog zraenja i elektrinog pranjenja.

Slika 2.1 Izvori zagaenja

Analitiari navode da su estice u vazduhu esto opasniji zagaivai od tetnih gasova, kao i
da najvee zagaenje trenutno potie iz Azije. Najvea koncentracija zagaujuih materija
rasprostire se vodoravno u pravcu vjetra. U donjim slojevima atmosfere vazduh je topliji i
kree se ka gornjim hladnijim dijelovima atmosfere to omoguava normalnu disperziju.
Nizak vazduni pritisak, odsustvo vjetra, vlanost vazduha, prisustvo magle, smanjuju
rasprostranjenost zagaujuih materija u visinu i duljinu. Moe doi do stvaranja smoga sa
jedinjenjima koja su izuzetno otrovna i opasna po ivot ljudi.
Nivo koncentracije zagaujuih materija utvruje se mjerenjem. Koncentracija zagaujuih
materija u vazduhu, na odreenom mjestu, kojom se izraava kvalitet vazduha, zove se imisija
. Isputanje, izbacivanje, odavanje gasova/para, aerosola i drugih zagjujuih materija u
vazduhu iz izvora zagadjivanja predstavlja emisiju. Brzina emisije je koliina zagaujuih
materija u jedinici vremena.Vazduh takoer moe biti zagadjen materijama koje mogu biti u
obliku: estica, aerosola, gasova, para, isparenja, ai, leteeg pepela i drugih oblika.

3. AMBIJENTALNO ZAGAENJE VAZDUHA

Hemijska jedinjenja prisutna u vazduhu nazivaju se ambijentalnim polutantima vazduha.Kada
se pojavljuju u neprirodno visokim koncentracijama imaju potencijalno tetan uticaj na
zdravlje ljudi i ivotnu sredinu.tetni efekti ambijentalnih materija koje zagauju vazduh
nalaze se u sljedeoj tabeli.
Vrsta polutanata
Ozon(O3)
Fine estice i teki metali

Isparljiva organska jedinjenja

Ugljen-dioksid
Azotni oksidi
Sumpor-dioksid
Dioksini

tetno dejstvo
Ozon izaziva glavobolje i pumonarna oboljenja
kao i iritaciju nosa i grla
Mogu imati mutagene i kancerogene osobine,i
izazivati iritaciju i oteenje respiratornih
funkcija
tetni uticaji su irokog spektra,od iritacija
organa ula mirisa do mutagenih i kancerogenih
efekata(naroito kod benzena)
Izaziva oksigenizaciju tkiva
Izazivaju kisele kie.usporavaju razvoj biljaka i
iaju tetne efekte po respiratorni sistem
Izazivaju kisele kie i pogorava respiratornu
patologiju
Izloenost dioksinima uveanja rizika od raka,a
vjeruje se da ometaju imuni sistem i mijenjaju
koncentraciju reproduktivnih hormona

Tabela 3.1 Polutanti i njihov uticaj na zagaenje vazduha

Osim navedenih polutanata postoje i glavni tipovi zagaenja,neki od njih su:

Ljetni smog-do ovoga zagaenja dolazi ljeti kada Sunce najvie sija,tada dolazi do
kombinovanja izduvnih gasova iz automobila i stvara se ozon.Iako je covjeku potreban
ozon,on je u ovom sluaju tetan jer se nalazi veoma nisko,a ne kako je to uobiajno,tj.kada se
nalazi na velikim visinama gdje nema uticaja na ljude.
Zimski smog-ovaj smog nastaje kada se polutanti nagomilavaju ispod pojasa hladnog
vazduha,a iznad grada.U ovom sluaju esti polutanti su:sumpor-dioksid,azot oksid i a.Ovo
zagaenje je esto kod urbanih podruja,kao sto su gradovi u Centralne i Istone
Europe,naroito u eskoj i Njemakoj.Sagorijevanje u domainstvu,industriji i proizvodnji
elektrine energije smatra se jednim od uzronika ovog zagaenja.
Gradsko zagaenje vazduha-kako se urbana podruja stalno uveavaju,tako se
poveava i njihovo zagaenje.U urbanom podruju glavni zagaivai su
saobraaj,sagorijevanje fosilnih goriva i industrija.Ova zagaenja su glavni uzronici
zdravstvenih problema i propadanja kulturnih spomenika,kuca,zgrada..
Zagaenje vazduha drumskim saobraajem-pojavljivanje jedinjena kao sto su
olovo,benzeni,benzopireni sa smogom poveavaju emisiju gasova iz drumskih vozila.Na
primjer dizel motori putnikih i teretnih vozila isputaju estice koje su veoma tetne po
zdravlje.
Industrijsko zagaenje vazduha-kod industrijskog zagaenja bitni su razni
faktori.Jedan od tih faktora je visina dimnjaka,brzina i pravac vjetra.Najzastupljeniji polutanti
8

su kisela jedinjena i aerosoli."Vrua taka"(eng.Hot Spot) predstavlja zagaenje koje se

koncentrise na jednom malom podruju(npr.ulica sa velikim intezitetom saobracaja i
industrijska podruja sa puno dimnjaka).

Slika 3.1 Aerozagaenje

Regionalno zagaenje vazduha-polutanti koji su proizvod,tj.potiu od azot

oksida,sumpor oksida i amonijaka,mogu prevaliti veliki put noeni vjetrom i nataloiti se na
velikim prirodnim povrinama.Acidifikacija(taloenje kiselih supstanci i kiselih kia) kao i
kontaminacija zemljita i prirodnih vodenih bazena su ozbiljan problem koji nastaju iz ove
pojave.Na primjer,pomor riba uzrokovan acidifikacijom predstavlja veliki problem.Najvei
procenti taloenja u Europi zabiljeeni su u Velikoj Britaniji i Poljskoj.
Globalno zagaenje vazduha-do promjene sastava atmosfere dolazi kada se uveava
sadraj zagaujuih materija koje su dugovjene,a osim sastava mjenjaju se hemijski procesi i
dinaminost same atmorsfere,to kao posljedica dolazi do klimatskih promjena i smanjenja
ozonskog omotaca odnosno tita od UV-zraenja.Koliina zagaenog vazduha iznad Europe
je disproporcionalno velika naspram povrsine kontinenta i populacije.
Bitno je napomenuti da postoje prirodni izvori zagaenja vazduha i vjetaki izvori zagaenja
vazduha.

3.1 PRIRODNI IZVORI ZAGAENJA VAZDUHA

U prirodne izvore zagaenja ubrajamo samo prirodu, odnosno njeno iroko prostranstvo,
mora, okeana, dejstvo njenih vulkana, prirodna radioaktivnost, uma i umskih poara, razna
sagorevanja, erozije, itd. , odnosno, ovi izvori zagaenja nastaju samim prirodnim procesima i
pojavama koje se odigravaju na Zemlji, bez volje ili djelovanja ovjeka.
Prirodne supstance koje zagauju vazduh prisutne su milionima godina na Zemlji te
neprestano krue kroz biosferu pri emu mijenjaju svoj oblik.
Dakle, priroda takoer stvara tetne i otrovne supstance koje su esto mnogo vee od onih
nastalih od strane ovjeka, pa moemo zakljuiti da je priroda spostveni zagaiva.
9

Prirodniizvorizagaivanjavazduha su:
Deflacija raznoenjezemlje i pijeskapoduticajemvjetra, to je posebnoizraeno u
pustinjama, polupustinjama, stepamaitd.
Vulkani- prijakimerupcijamaizbacujuvelikekoliinesitne i krupnepraine, ugljendioksida, sumpor-dioksidaitd. Privelikimvulkanskimerupcijama, direktno se u stratosferu
(slojizmeu 10 i 55km visine) emitujuvelikekoliinepraine. Na tajnainmoe
se
izazvatiglobalneposljediceogranienogtrajanjajerznaajnoutie na koliinutoplotekoja sa
Suncadospijeva na nauplanetu.estice praine i sulfatni aerosoli u stratosferi ostaju i do
5godina.Vulkanske erupcije dovode do snienja prosene temperature na Zemlji u duem
vremenskom periodu, te na taj nain utiu na globalni klimatski status planete.
Poari- sagorijevanjem drvne mase oslobaaju se velike koliine ugljen-monoksida, ai,
kancerogenih materija itd.
Mineralni i termalni izvori - oslobaaju ugljen-dioksid,sumporvodonik, metan itd.
Kosmika praina- po proraunima na nau planetu padne godinje 2-5 miliona tona
praine iz kosmosa. Za nju se smatra da moe biti i radioaktivna.
Okeani (mogu oslobaati ugljen-dioksid, ugljen-monoksid, sumporne okside, hloride itd.)

3.2 VJETAKI IZVORI ZAGAENJA VAZDUHA

Vjetaki izvori zagaenja vazduha (antropogeni izvori) nastaju kao posljedica ovjekove
aktivnosti. U ove izvorezagaenjavazduhaspadaju procesivaenjai obrade mineralnih
sirovina,hemijskaindustrija,sagorijevanjeuglja,poljoprivreda,drumskisaobraaj,naselja,elektra
ne (termoelektrane i nuklearne) i dr. Zagaujuesupstance, zajednosapesticidima,
naftominaftnimderivatima, tekimmetalimaidrugim, u ivotnojsredinipokreumnogereakcije.
Tereakcijeuzrokujudrugeizbogtoganjihovoprisustvounjojnemoeostatinezapaeno.Kaoizvorez
agaenjavazduhapodrazumijevamoprocesekojiodaju
(emituju)
neistoeuatmosferupodunutranjimilispoljanjimuticajem.
Mogu se podijeliti na :
1.stacionarne (nepokretne)
2.mobilne izvore (pokretne)
Stacionarni
izvori
zagaenja
utiunazagaivanjeveihiudaljenijihpodrujavazduha.
Odnjihsuposebnovelikizagaivaiindustrijskiobjekti(odkojihposebnoobjektihemijskeindustrije
), termoelektrane, toplane, kunaloita.
Mobilniizvorizagaenjasuznaajniugradovima.
Odukupnekoliinezagaujuihsupstancikojesenalaze

vazduhugradovaoko

60%
10

potieodizduvnihgasovamotornihvozila
ijisebrojsvakimdanompoveava.
Poredvozilakojisusvakodnevnizagaivaivazduha,
uzimskomperiodunamdodatnozagaujuvazduhiindividualnaloitazbog
egasestvarasmog,
prilikommijeanjatihgasovasamaglom. Osnovni indikatori zagaenja vazduha su SO2, dim i
azotni oksidi. Ukoliko prosjene koncentracije ovih polutanata u vazduhu prelaze maksimalno
dozvoljene vrijednosti, moe doi do ozbiljnog oteenja zdravlja ljudi.
Posmatrajui stepen zagaenosti, na tlu Bosne i Hercegovine, dui niz godina izdvaja se
Zenica, kao jedno od podruja vrlo visoke zagaenosti vazduha. Na podruju Zenice,
prosjene godinje koncentracije SO2 u 2007.i 2008. godini prelazile su granine vrijednosti.
U istom periodu, koncentracije SO2 su prelazile visoke granine vrijednosti i do pet puta due
od dozvoljenog (najvie 7 dana u godini). Prosjene godinje koncentracije ukupnih lebdeih
estica u 2008.su porasle u odnosu na 2007. godinu, ali nisu prelazile granine vrijednosti
(150g/m3). Koncentracije ukupnih lebdeih estica u 2007.i 2008. godini, prelazile su visoke
granine vrijednosti, ali u okviru dozvoljenog prekoraenja (C98 - 350g/m3 - najvie 7 dana
u godini).
Praenjem prosjenih godinjih koncentracija sumpor dioksida i dima na meteorolokoj
stanici u Tuzli, u periodu od 2004.-2008. godine, uoava se da one nisu prelazile granine
vrijednosti (u 2006. godini nije bilo kontinuiranih mjerenja tokom cijele godine). U periodu
od 2004.-2008. godine, koncentracije sumpor dioksida nisu prelazile visoke granine
vrijednosti, dok su koncentracije dima viestruko prelazile ove vrijednosti. U odnosu na
Sarajevo, prosjene godinje koncentracije i visoke vrijednosti SO2 u Tuzli su bile vie, a
koncentracije dima nie. Prosjene godinje koncentracije i visoke vrijednosti NO2 u Tuzli u
2004.i 2005. godini, nisu prelazile granine vrijednosti utvrene Pravilnikom.

11

4. TRANSFORMACIJA ENERGIJE GORIVA AEROZAGAIVA

Proizvodnja, transport i koritenje energije u velikoj mjeri utie na okolinu i ekosisteme.
Naalost, taj uticaj na okolinu je veinom negativan, te izaziva direktne ekoloke katastrofe
poput izlivanja nafte, kiselih kia i radioaktivnog zraenja, i indirektne posljedice poput
globalnog zagrijavanja.
Zapravo, smatra se da oko 60% ukupnog svjetskog zagaenja potie od sagorijevanja goriva u
motorima automobila. Izduvni gasovi automobila, koji nastaju sagorijevanjem benzina u
motoru, sadre oko 20% ugljen-dioksida, 27% ugljovodonika i 34% azotovih oksida. Nekim
vrstama benzina dodaje se i olovo, tako da i ono nalazi svoj put do atmosfere. Ako se zna da
ugljen-dioksid u atmosferi prouzrokuje efekat staklene bate i globalnog zagrijavanja, da su
olovo i ugljovodonici opasni otrovi koji oteuju plua i respiratorne organe i izazivaju
suenje drvea, a da azotovi oksidi prouzrokuju kisele kie, jasno je da je teta koju proizvode
automobilski gasovi veoma velika.
Ugljen-dioksid, kao to je poznato, uzrokuje globalno zagrijavanje.Jo opasniji je plin koji se
oslobaaprilikom nepotpunog sagorijevanja goriva (CO).
Ugljen-monoksid je izuzetno otrovan plin bezboje, ukusa ili mirisa, a koncentracija od samo
0.6% izaziva kod ljudi smrt nakon 15 minutadisanja. Trenutno niti jedno fosilno gorivo nije
sasvim proieno, pa se prilikom sagorevanjaotputaju jo neki tetni plinovi poput sumpordioksida ili estica. Ti plinovi kasnije u dodiru savodenom parom u oblacima formiraju
kapljice koje padaju na zemlju - kisele kie koje djelujuizuzetno tetno na itave ekosisteme.
Kod sagorijevanja nekih izvora energije nastaju i sitneestice minerala koje kasnije stvaraju
pepeo. Jedan dio tih estica die se u atmosferu noenvrtlogom dima i te estice su takoe
vrlo opasne za zdravlje. Moderni stil ivota podrazumijeva sve veu upotrebu energije u svrhu
postizanja sve veegkomfora. Trenutno se veina energetskih potreba ovjeanstva namiruje
upotrebom vrlo tetnih fosilnih goriva, a u budunosti e ta goriva zamijeniti istim izvorima
energije uoblikuobnovljivih izvora energije ili nuklearne energije.

Slika 4.1 Termoelektrana kao najvei zagaiva vazduha prilikom transformacije energije goriva

Budui da e energetske potrebe ovjeanstva, u narednim godinama, rastineophodne su

mjere pomou kojih bi se uticaj eksploatacije energije na okolinu smanjiona najmanju
moguu mjeru. Najopasniji izvori energije sada su fosilna goriva: ugalj,nafta i prirodni plin, a
potencijalnu opasnost predstavlja i radioaktivno gorivo iznuklearnih elektrana (visoko
12

koncentrovani radioaktivni otpad) koje je ve bio uupotrebi. Fosilna goriva su opasna jer se
njihovim sagorijevanjem isputa velika koliinaugljen-dioksida, a radioaktivni otpad je
opasan jer utie na strukturu organizama na vrlobazinom nivou.

Slika 4.2 uma unitena kiselom kiom

Globalno zagrijavanje, kisele kie, oteenje ozonskog omotaa i povienje nivoa svjetskog
mora direktna su posljedica aerozagaenja.I mnoga iva bia trpe direktne posljedice
poveanja koncentracije tetnih materija u vazduhu. Biljke gube hlorofil i mijenjaju boju,
postepeno im izumiru tkiva i organi, zaustavljaju se procesi fotosinteze i rasta, na kraju dolazi
do suenja i smrti. ivotinje oteano diu, oteuju im se disajni organi i nastaju oboljenja kao
to su bronhitis, astma i rak plua.Naroito teke posljedice aerozagaenja trpi sam ovjek.
Aerozagaenje djeluje na dva naina na ljude. S jedne strane, ivot u zagaenom vazduhu je
opasan, naroito za djecu, starije i bolesne osobe.tetne materije iz vazduha izazivaju mnoga
oboljenja.S druge strane, tetne materije iz vazduha mogu zagaditi i ovjekovu hranu. Zbog
toga je briga o kvalitetu vazduha jedan od najvanijih zadataka savremenog ovjeka.

13

5. OZONSKE RUPE
Uslijed prevelike i nekontrolirane upotrebe freona (hemikalija koje su se ranije esto koristile
kao potisni plin, npr. u dezodoransima i lakovima za kosu, ili kao rashladni mediji u
hladnjacima, ledenicama, klima-ureajima), halona (upotrebljava se kao sredstvo za gaenje
poara u protupoarnim ureajima) danas dolazi do oteivanja ozonskog sloja.
To pak dovodi do jaeg Sunevog ultraljubiastog zraenja tetnog za zdravlje ljudi koje
moe izazvati razliita oteenja oka, slabljenje imunolokog sistema, te rak koe.
Poveavanjem intenziteta Sunevog zraenja dovodi i do globalnog zatopljenja.
Ozonska rupa je geografski ograniena pojava smanjivanja ozonskog sloja u atmosferi. Prvi
puta su otkrivene u 1970-tim, i to u junoj hemisferi. Ozonski sloj je dio stratosfere na visini
od 12 50 km. Ozon se oteuje u prosjeku 4-5% po desetljeu.

Slika 5.1 Ozonske rupe

Ranih osamdesetih dokazano je oteenje ozonskog omotaa nad Antarktikom pomou

NASA-inog satelita. Najjaa oteenja, stanjenja ozonskog omotaa, nazvana su ozonska
rupa, a vidljiva su nad Antarktikom svako antarktiko proljee (od rujna do listopada), te nad
Arktikom u proljee ljeto. Godine 1999. izmjerena je najvea rupa, veliine 27 miliona
kvadratnih kilometara. No 2000. ona se jo poveala na 30 miliona. Kada se jednom
oslobode, hlorofluorougljici ostaju aktivni nekoliko desetljea, a znanost jo ne zna naine da
se njihovo djelovanje neutralizira. Ako se ne prestane sa upotrebom HFC i sagorijevanjem
fosilnih goriva, izraunato je da e za samo tri desetljea prosjena temperatura na povrini
Zemlje porasti za 4,5%, to e uz efekt staklenika dovesti do djelominog otapanja polarnih
kapa i podizanja razina svjetskih mora za jedan metar, i potapanja 11,5% svjetskog kopna.

14

Slika 5.1 Najvee ozonske rupe nad Antarktikom ikad snimljena (septembar 2006.)

Nakon to je postalo jasno da freoni prorjeuju ozonski sloj (iako se jo nije znalo na koji
nain), 1987. godine je na meunarodnoj razini potpisan Montrealski protokol. Njime je
propisano smanjenje proizvodnje nekih freona (freon-11 i freon-12) za 50 % do 1998. godine.
Ubrzo se vidjelo da takvo smanjenje ne bi bilo dovoljno, pa je Montrealski protokol pootren
dvjema revizijama: prva je potpisana u Londonu 1990., a druga u Kopenhagenu 1992. godine.
Bude li se svijet pridravao odredbi iz Kopenhagena, ozonska rupa nad Antarktikom nestala
bi oko 2060. godine.

5.1 CHAPMANOV OZONSKI CIKLUS

Chapmanov ozonski ciklus je postupak kojim se ozon stalno obnavlja u Zemljinoj stratosferi,
pretvarajui Sunevo ultraljubiasto zraenje u toplinu. 1930. engleski meteorolog Sudney
Chapman je rijeio taj hemijski postupak.
Ozon u stratosferi nastaje uglavnom djelovanjem ultraljubiastog zraenja sa sunca (200 - 240
nm), koje reagira sa dvoatomnim kisikom O2. Molekule ozona koje su stvorene na taj nain,
upijaju ultraljubiasto zraenje sa sunca valnih duina izmeu 240 i 310 nm, razbijajui
triatomsku molekulu ozona u dvoatomnu molekulu kisika i jedan slobodni atom kisika. Ako
se susretnu molekula ozona i atom kisika, oni u hemijskoj reakciji stvaraju dvije molekule
dvoatomnog kisika:
O + O3 2 O2
Neki slobodni radikali, kao to su hidroksil (OH), duikov monoksid (NO), atomi hlora (Cl) i
broma (Br), djeluju kao katalizatori u hemijskim reakcijama ozona, stvarajui ozonski sloj
tanjim i stvarajui ozonske rupe, to se ne bi deavalo da nema tih katalizatora. Veina OH i
NO je prirodno prisutno u stratosferi, dok ljudske aktivnosti stvaraju poveanu koncentraciju
Cl i Br, posebno isputanjem klorofluorovodika (freoni) i halona. Svaki atom Cl ili Br, moe
razbiti i preko 10 000 molekula ozona, prije nego to nestane iz stratosfere.
15

CFCl3 + h (foton) CFCl2 + Cl

Atomi Cl i Br mogu razarati ozon na razliite naine, ali najee je:
Cl + O3 ClO + O2
ClO + O3 Cl + 2 O2
Djelovanjem tog procesa smanjuje se koliina ozona u stratosferi.

Slika 5.2 Chapmanov ozonski ciklus

16

6. OSTALI ZAGIVAI VAZDUHA

6.1 PRAINA U VAZDUHU
Praina predstavlja male vrste estice dispergovane u vazduhu. Vrste praine po porijeklu:
a) neorganska
b) organska
c) mjeovita
Neorganska praina uglavnom nastaje kao rezultat mnogih ljudskih djelatnosti gdje se
dobijaju mineralne materije ili se koriste kao sirovine za dobivanje novih proizvoda.
Organska praina, takoer, nastaje pri ljudskim aktivnostima, a vodi porijeklo od biljnog i
ivotinjskog svijeta.
Mjeovita praina je prisutna kod veine zanimanja, a predstavlja smjesu neorganske i
organske praine.
U organizam praina dolazi najee preko respiratornog sistema mada i preko usta nije
rijedak sluaj. Utvreno je da se 50% udahnute praine zadrava u nosu. Tu zastaju,
uglavnom, estice veliine 10-15 mikrona. Jedan dio praine prije nego to stigne do plua
zalijepi se za sluzokou gornjih disajnih puteva odakle se iskaljavanjem izbacuje napolje.
Meutim, u plune mjehurie (alveole) dospijeva praina, i to, uglavnom, estice iji je
prenik manji od 5 mikrona. Dejstvo praine na organizam moe biti toksino, ukoliko se radi
o rastvorljivim prainama kao to su arsen, olovo i druge agresivne materije. Dakle, u
zavisnosti od vrste praine nastaju razna oboljenja. Oboljenja plua uzrokovana prainom
poznata su pod zajednikim imenom pneumokonioze.
Silikoza je profesionalna pneumokonioza koja nastaje udisanjem vazduha koji sadri
silicijumoksid. To je vrlo opasna bolest koja se karakterie smanjenjem grudnog koa i
poveanjem osjetljivosti na razvoj tuberkuloze.
Talkoza je pneumokonioza izazvana prainom talka (krede). Ova praina vri nadraaj
sluzokoe nosa, oka i grla. Ipak, ova vrsta praine ima slabije dejstvo od silikatne.
Maksimalna dozvoljena koncentracija ove praine u vazduhu iznosi 700 estica na 1 cm3
vazduha.
Azbestoza je pneumokonioza izazvana prainom azbesta. Ova bolest slina je silikozi, a
manifestuje se smanjenjem elastinosti plua i poremeajem prolaza kiseonika kroz
alveolarnu membranu. Takoer, kod radnika koji su izloeni uticaju azbestne praine javljaju
se poremeaji na koi (zadebljala i reljefasta povrina koe). Maksimalna dozvoljena
koncentracija azbesta u vazduhu radne sredine iznosi 175 estica na 1 cm3 vazduha.
Cementna praina prisutna u vazduhu radne ili ivotne sredine dovodi do oteenja
sluzokoe respiratornog sistema i bronhitisa stanovnika tog mjesta. Takoer, cementna praina
17

tetno djeluje na ovjeiju kou (alergini dermatitis) i sluzokou oiju i nosa (dovodi do
konjuktivitisa i perforacije nosne pregrade). Maksimalna dozvoljena koncentracija cementne
praine u vazduhu radne sredine iznosi 1750 estica na 1 cm3vazduha.
eljezna praina koja se javlja prilikom obrade i prerade metala (turpijanje, bruenje,
tokarenje i dr.) pri udisanju izaziva bolest siderozu. U zavisnosti od vrste udahnute metalne
praine plua se oboje crvenom bojom ako u njih dospijevaju oksidi dvovalentnog eljeza, a
crnom ako dolazi praina trovalentnog eljeza. Maksimalna dozvoljena koncentracija metalne
praine u vazduhu iznosi 1750 estica na 1 cm3 vazduha.
Aluminijska praina izaziva pneumokoniozu zvanu aluminoza. Ova bolest dovodi do gubitka
apetita, jakog suhog kalja, poremeaj u organima za varenje i osjeaj bola u cijelom tijelu.
Takoer, aluminijska praina tetno djeluje na oi i kou dovodei do dermatitisa i alerginih
reakcija. Maksimalna dozvoljena koncentracija aluminijske praine u vazduhu iznosi 1750
estica na 1 cm3vazduha.
Praina staklene vune pri udisanju odovodi do pneumokonioze sa fibroznom reakcijom na
pluima. U dodiru sa koom zavlai se u nju i doprinosei stvaranju sekundarnih infekcija.
Maksimalno dozvoljena masena koncentracija praine od staklene vune u vazduhu iznosi 2
mg/m3vazduha.
Praina itarica ili mlinksa praina sadri estice skroba, bakterije, gljivice, spore, a mogu se
nai i primjese slobodnog silicijum dioksida koji vodi porijeklo od mlinskog kamena. Akutna
trovanja mlinskom prainom su poznata pod nazivom groznica mlinara. U tom sluaju
bolesnik osjea jezu, glavobolju, muku, opti zamor, lihavicu i kaalj. Pri hroninom trovanju
mlinskom prainom nastaje bronhitis sa fibrozom plua.
Groznica izazvana pamunom prainom manifestuje se kaljem, nadraajem gornjih disajnih
organa, optom slabou, drhtavicom i visokom temperaturom.
Bisinoza je takoer bolest izazvana pamunom prainom, a manifestuje se pojavom bronhitisa
i astme.
Kaalj tkaa se odraava optom slabou, znojenjem, osjeajem grebanja u grlu, kaljem i
bolovima u predjelu grudnog koa. Smatra se da tu bolest prouzrokuju gljivice buave pree
pamuka.
Neal-ova bolest se javlja kod radnika koji udiu prainu nastalu od pamuko loeg kvaliteta u
kojem se nalazi uzronik endotoksin (Aerrobacter Cloacae). Bolest se manifestuje pojavom
jeze i poveanjem temperature do 39C, glavoboljom i gaenjem.
Duhanska praina (tabakoza) izaziva pluna oboljenja slina oboljenjima izazvanim drugim
biljnim prainama, a uzrokovana su, uglavnom, sporama i gljivicama. Ako se doe u kontakt
sa veom koliinom duhanske praine u vazduhu, moe doi i do trovanja nikotinom.

18

6.2 a
a iz kunih loita je najvei zagaiva vazduha kako u svijetu tako i u Bosni i
Hercegovini. Prema pravilniku ubraja se u neorganske zagaivae vazduha. Imisija
upozorenja izdaje se za 5 zagaivaa, a jedan od njih je i a. aa je amorfni ugljikov prah,
koji nastaje nepotpunim izgaranjem ili termikim raspadom organskih tvari na visokoj
temperaturi, a sastoji se od kuglastih estica promjera 10 do 80 nm. aa je vaan industrijski
proizvod. Kao sirovina slue ugljikovodici s velikim udjelom ugljika, kojih ima u naftnim
proizvodima, prirodnom plinu i katranu. Javlja se naroito u onim sistemima gdje je slaba
hermetizacija i ventilacija. Godinja svjetska proizvodnja ae iznosi vie od 6 miliona tona.
Prisutna je kako u radnoj tako i u ivotnoj sredini. U ivotnu sredinu dospijeva iz
automobilskih motora i loita, te iz tvornica. a naputajui loite nastavlja se kretati u
dimnom kanalu. Pri tome se mijea sa ostalim produktima sagorijevanja. Prilikom kretanja
kroz atmosferu ona se hladi i u takvom stanju omoguava apsorpciju pojedinih komponenti.
Moe se zakljuiti da a nije isti ugljik, ve smjesa vie komponenti. Date komponente su:
O
50% ugljika, te NO, N 2 , CO, vlaga... One zavise od aktivnosti ai, njihove
koncentracije i temperature. a koja se udie sa vazduhom dospijevi do plua se lijepi za
plune alveole. Posljedice su razliite od pneumokonioze do astme. Prisustvo se utvruje
3
spektrofotometrijskom metodom. Maksimalna dozvoljena koncentracija iznosi 0,15 mg/ m

vazduha.

Slika 6.1 Pojava ai u Beogradu

6.3 Arsen (As)

19

Praina i gasovi arsena, te njegovi spojevi dolaze u atmosferu najee iz tehnolokih procesa
proizvodnje arsena, arsenovih ruda, ili pak pri dobijanju drugih ruda koje u svom sastavu
imaju arsena. Ima ga u:bakru, olovu, kaliju, piritu... Unato tome to je jako rasprostranjen
nema ga mnogo na jednom mjestu. Javlja se u dvije alotropske modifikacije: sivi i uti arsen.
Najpoznatiji mineral arsena je arsenopirit (FeAsS). Najvie se koristi kristalni ili metalni
arsen, jer dobro provodi elektrinu energiju. Njegovo tetno dejstvo je ogromno. Osim to je
otrovan i opasan vazduhu, ima ga i u vodi. Prema pravilniku ubraja se meu zagaivae koji
su kancerogeni. Jo u antikom periodu koristio se za trovanje ljudi. Otrovi utiu na
oksidativne proces napadajui enzime koji reguliu vitamine. Simptomi koje izaziva udisanje
arsenove praine su: vrtoglavica, galvobolja, nadraena sluzokoa, kihavica, stoga je ova
bolest poznata kao arsenova gripa. U teim sluajevima trovanja javlja se krv u mokrai. Njen
obim se postepeno smanjuje. Zavrava smru. Pri hroninom trovanju javlja se zamor,
vrtoglavica, bol u elucu, oteano disanje, opadanje kose i noktiju. Postavlja se pitanje kako
smanjiti koliinu arsena u vazduhu, te na taj nain sprijeiti mogua oboljenja.
Mjere zatite se sastoje prije svega od uvoenja mehanizacije, automatizacije, hermetizacije i
pravilne ventilacije u onim sistemima u kojima se proivodi arsen. Najbolje bi bilo u
potpunosti zamijeniti arsenove spojeve nekim drugim, manje otrovnim, meutim to je
praktino neizvodivo. Utvrivanje arsenhidrogena u vazduhu vri se detekcijom pomou
specijalnog papira. Papir se prvo natopi 5% rastvorom ivinog hlorida. Maksimalna
3
s O
dozvoljena koncentracija arsenida (A 2 3 ) u radnoj sredini iznosi 0,5 mg/ m vazduha,
3
a arsenhidrogena 0,2 mg/ m vazduha.

6.4 Fosfor
Fosfor je nezamjenjiv za sve bioloke organizme. Dnevne potrebe odraslog ovjeka iznose
oko 0,75 g fosfora. Njega najvie ima u mlijenim proizvodima, mesu, ribi. U priodi ga
a
O
moemo nai u vidu fosforita, te u rudi trikalcijumfosfata (C 3 (P 4 )2). Javlja se u vie
alotropskih modifikacija i to: bijeli, crveni, crni, ljubiasti. Meutim, bijeli fosfor i spojevi
fosfora poput fosfana kao i brojni estri fosforne kiseline su veoma otrovni. Prilikom
proizvodnje fosfor i njegovi spojevi u obliku pare dospijevaju u atmosferu. Miris dima pri
sagorijevanju bijelog oblika fosfora podsjea na bijeli luk. Njegovo tetno djelovanje se
manifestuje kroz razna oboljenja. Hronino trovanje uzrokuje smanjenje kalcijuma u kostima,
opadanje imunog sistema. Uzrokuje bronhitis, anemiju, groznicu i oboljenja zubi, kao to su
raspadanje i ispadanje zuba. Ukoliko je ovjek izloen otrovnim fosforim parama, onda dolazi
do akutnih oboljenja. Javlja se bol u stomaku, vrtoglavica, munina, u krajnjim sluajevima
dolazi do slabljenja srca, pa i do smrti. Udiui fosfor preko alveola on dospijeva i iri se u
krvi. Tu se vri njegova oksidacija, te kao produkt te reakcije nastaju nie kiseline. Obino se
taloi u jetri. Najei nain na koji se moe zakljuiti da je osoba zatrovana fosforom jeste
povean sadraj aminokiselina u mokrai. Praina crvenog fosfora je takoer toksina i ima

20

sline posljedice kao i trovanje bijelim fosforom. Kako bi se smanjilo djelovanje otrovnih
fosfornih para, mora se smanjiti i njihova koliina u vazduhu. To se vri preko mjera zatite.
Mjere zatite sastoje se iz sljedeeg : mehanizacija, hermatizacija i ventilacija tehnolokih
procesa proizvodnje i prerade fosfora. U radnim prostorijama treba zabraniti svaki obrok,
pie, puenje i insistirati na poveanoj brizi o linoj higijeni (pranje lica i ruku poslije rada).
Radnici bi trebali redovno ii na sistematske preglede zbog blagovremene prevencije i
sigurnosti.

6.5 ZAGAENJA VAZDUHA GASOVIMA IZ MOTORNIH VOZILA

Automobil u gradovima stvara dva ekoloka problema: zagauje vazduh svojim izduvnim
gasovima i pravi buku . Kada je rije o izduvnim gasovima iz automobilskihmotora, oni su
razlog nastanka tzv. prizemnog ozona i otrovnih gasova u vazduhu gradova kojisu razlog
nastanka slobodnih radikala u krvi ovjeka. Ovi poslednji prouzrokuju mnoga oboljenja u
tijelu ovjeka, a djeluju i na disajne organe i kou. Dejstvo zagaenja vazduha izduvnim
gasovima iz automobila pojaavae se tokom jeseni i zime u vrijeme tiina i maglovitih dana.
Prije nekoliko godina, veliki broj smrtnih sluajeva u vrijeme jakih vruina u Francuskoj
povezuje se sa zagaenjem vazduha i velikom koncentracijom izduvnih gasova iz automobila
u vazduhu gradova.tete po zdravlje zbog zagaenja vazduha izduvnim gasovima iz
automobilskih motora je neosporno, ali ono malo privlai panju.

Slika 6.2 Saobraaj u gradu

Istaivanja sprovedena u Zapadnoj Evropi govore da bi se veliki broj preranih smrti mogao
smanjiti smanjenjem zagaenja vazduha izduvnim gasovima iz automobila na pola. Zbog toga
je Francuski ministar zdravlja rekao da automobil oteuje zdravlje ljudi isto koliko i cigareta
zdravlje puaa.

6.5.1 Glavni zagaivai vazduha iz saobraaja

U pogledu materija koje se isputaju iz motora sa unutranjim sagorjevanjem, najprisutniji su:
21

 ugljen monoksid
benzen
azot dioksid
formaldehid
toksini metali (olovo...)
benzen
azot dioksid
formaldehid,
toksini metali, npr. olovo
Evropski gradovi su znaajno smanjili prisustvo sumpor dioksida (SiO2), uopte nemaju
a, smanjili su olovo. Ali, imaju problem prizemnog ozona koji se javlja od smjee izduvnih
gasova (ugljovodonici) pod uticajem sunevog zraenja. U poslednjih desetak godina, u
Evropiposebno prate koliinu mikroestica (od 2,5 i manje) za koje smatraju da se dobrim
dijelomizdvajaju iz dizel goriva. Bez obzira to su u visokorazvijenim zemljama uspjeli da
uklone olovoiz benzina i da industrije dovedu do tehnoloki istih procesa, i dalje se biljei
visok stepenrespiratornog morbiditeta (bolesti respiratornog trakta, astme) i sve procjene sve
jasnije ukazujuda je jedan od glavnih uzronika - saobraaj.
6.5.2 Ugljen monoksid
Svake godine stotine ljudi u svijetu umre od posljedica trovanja ovim prostim gasom, a
nekoliko hiljada se hospitalizuje. Gas nastaje sagorijevanjem raznih vrsta goriva, drveta, ulja,
parafina. Ugljen monoksid (CO) je gas bez boje, mirisa i ukusa. To je osnovni razlog zbog
kog je veoma opasan- niim ne odaje svoje prisustvo. Stvara se u motorima automobila, u
neispravnim poretima na gas (ili drva), grijaima, poarima, ili pri sagorijevanju
ugljovodonika (ili druge organske supstance) u prostoriji sa loom ventilacijom. Takoer je
prisutan u duhanskom dimu. Ugljen monoksid se moe detektovati pomou posebnih
detektora.
6.5.3 Uticaji na zdravlje
Po zakonu, koncentracija CO ne bi smjela da bude vea od deset molekula na milion
molekula vazduha (10ppm), iako se oigledni simptomi mogu vidjeti tek pri 70ppm. Problem
je u prepoznavanju simptoma jer oni su ponekad slini simptomima obine prehlade.
Koncentracije preko 150-200ppm prouzrokuju disorijentaciju, nesvjesticu, pa ak i smrt. Neke
grupe ljudi (sa anemijom, trudnice, stari ljudi, djeca) su osetljivije i ve pri niim
koncentracijama pokazuju znake trovanja.

6.6 Benzen
Benzenje najjednostavniji aromatini ugljovodonik.Osnovno jedinjenje velike grupe

organskih aromatinih jedinjenja -arena. To je bezbojna tenost karakteristinog mirisa i male

viskoznosti, gustina 0,885 g/cm,taka topljenja 5,5 C, taka kljuanja 80,2. Gori svijetlim
i jako aavim plamenom. Otrovan je i kancerogen i u tenom i u gasovitom stanju. Dobija se
pri suvoj destilaciji uglja u koksarima, na podruju BiH u Lukavcu i Zenici. Znatne koliine
se proizvode i sintetiki, katalitikimkrekovanjemalifatinihinaftenskih ugljikovdika.Usvijetu
je 1975 godine proizvedeno 8,92 miliona tona. Upotrebljava se u hemijskoj industriji kao
rastvara, sredstvo za ekstrakciju i kao sirovina za druge proizvode.

22

6.7 Azot dioksid

Emitovane kisele supstance kao to je azot dioksid (NO2) u atmosferi se mogu zadrati i do
nekoliko dana i za to vreme prei razdaljinu od preko nekoliko hiljada kilometara, gdje se
preobrazuju u azotnu kiselinu. Primarni polutanti NO2 i njihovi reakcioni proizvodi nakon
njihove depozicije i promene padaju na povrinu zemlje i povrinskih voda (kisele kie) gdje
uzrokuju zakiseljavanje sredine. Efekti acidifikacije odraavaju se na: vodene organizme koji
su osetljivi na poveanje pH i poveanje toksinih metala u vodi, biljke su osjetljive na
poveanje koncentracije hidrogenovih jona u zemljitu, ljudi takodje trpe posledice
acidifikacije zbog konzumiranjapovrinske ili podzemne vode koje esto imaju neprimjeren
pH i poveanukoncentraciju metala.

6.8 Formaldehid
Izaziva razdraenje oiju, kijavicu, kaalj, razdraenje koe i ozbiljne alergijske reakcije.
Formaldehid se smatra kancerogenim. Formaldehid nadrauje oi, sluznice i disajne puteve,
pri emu se granica dopustive izloenosti nalazi izmeu 0,2 i1,0 ppm (Parts per milion).

6.9 Olovo(uticaj olovnog benzina na zdravlje ljudi)

Sagorijevanje alkilovanih aditiva u gorivima za automobile predstavlja jedan od osnovnih i
najveih izvora emisije olova u atmosferu 80-90% prisutnog olova u vazduhu potie iz
sagorijevanja olovnog benzina. Prosjene koncentracije olova u vazduhu su obino ispod
0.15g/m3 u ruralnim podrujima. Tipine koncentracije olova u mnogim evropskim
gradovima kreu se od 0.15-0.5 g/m3. Vie koncentracije olova u vazduhu spoljne sredine
registrovane su u urbanim sredinama sa visokom gustinom saobraaja i kreu se od 0.5 do 3
g/m3 (srednje godinje vrijednosti) u veini evropskih gradova. U vazduhu olovo se nalazi
dispergovano u formifinih partikula (estica) sa medijanom masenog prenika manje od 1
mikrona Vei dio olova prisutnog u vazduhu je u formi estica submikronske veliine to
govori da 30-50% ovih udahnutih estica se zadrava u respiratornom sistemu. estice
veliine od 1-3 mikrona se deponuju u pluima. Vee estice od 5 do 10 mikrona deponuju se
razliitom efikasnou, uglavnom u gornjim respiratornim putevima i sa nepotpunom
apsorbcijom.Absorbcija kroz respiratorni sistem uslovljena je veliinom estica i
stopom(ventilacija)udisanja. Za odrasle stopa zadravanja partikula iz vazduha iznosi od 2060%. Neizluena frakcija absorbovanog olova distribuira se u: krv, meka tkiva i
mineralizovana tkiva (kosti i zube). Oko 95% od optereenja olovom kod odraslih lokalizuje
se ukostima. Kod djece oko 70%- 95% olova u krvi vezano je za eritrocite. Bioloki poluivot
olova ukrvi kree se od 20-40 dana, iako je dui poluivot zabiljeen kod radnika u industriji
olova. Toksini efekti olova mogu biti objanjeni interferencijom sa razliitim sistemima
enzima,vezujui SH grupe njihovih proteina ili zamenjujui njihove esencijalne metalne jone.
Svojimmehanizmom djelovanja skoro svi organi ili sistemi organa mogu biti potencijalna
ciljna mjesta djelovanja olova i irok raspon biolokih efekata olova je dokumentovan.
Toksine efekteizaziva samo olovo u cirkulaciji koje je u jonskom stanju, dok je deponovano
olovonekodljivo ili u nekim stanjima dolazi do njegove redistribucije.
hematoloki efekti;
neuroloki efekti;
23

 endokrini efekti;
efekti na bubrege;
efekti na reprodukciju i rast;
efekti na krvni pritisak;
mutageni i kancerogeni efekti (kod eksperimentalnih ivotinja).

6.10 Benzo(a)piren
Glavni predstavnik policiklinih aromatinih ugljovodonika je benzo(a)piren (BaP). Rije je o
kancerogenoj materiji koja se izdvaja iz izduvnih gasova automobila i koja ne bi smjela da se
nae u vazduhu u koncentraciji veoj od 0,1 ng/m3.Strunjaci iz Svjetske
zdravstveneorganizacije su izraunali jedinicu rizika za ovu materiju: ako je B(a)P prisutan u
vazduhuvie od 1 g, svaki dan u toku godine, za 70 godina ljudskog ivota postoji
mogunost da na100.000 stanovnika 9 oboli od raka plua.

7. TERMOELEKTRANE
Jedan od vanijih vjetakih izvora zagaenja nastaje u proizvodnji energije. Proizvodnja
energije zagauje vazduh, vodu i zemljite. Ovo sve zajedno negativno utie na kvalitet
ivotne sredine i zdravlje ljudi. Poto e energetske potrebe ovjeanstva rasti u budunosti
neophodne su mjere kojima bi se uticaj eksploatacije i koritenja energije na okolinu i
zdravlje ljudi smanjio na najmanju moguu mjeru.
Kod proizvodnje primarne energije najznaajniji uticaji nastaju pri proizvodnji uglja, uljnih
kriljaca i nuklearnih sirovina, dok je znatno manji uticaj proizvodnje nafte i prirodnog gasa.
Znatno vei uticaj na ivotnu sredinu ima proizvodnja sekundarne energije u
termoelektranama. Proizvodnja sekundarne energije (elektrine) odvija se preko
termoelektrana. One predstavljaju oko 80% ukupne proizvodnje elektrine energije u svijetu.
Djelovanje termoelektrana na ivotnu sredinu je viestruko. Prije svega, radi se o zagaenju
vazduha, vode i zemljita, kao i toplotnog djelovanja na okolinu, naroito
vodotoke,proizvodnja buke i estetsko naruavanje pejzaa, prouzrokujui zagaenja koja se
javljaju tokom cijele godine i utiu na zdravlje ljudi.

7.1 Uticaj termoelektrana na okoli

Elementi koji ine veinu fosilnih goriva su ugljik, vodik i sumpor.Ugljikmoe izgarati
potpuno i djelomino. U potpunom izgaranju imamo CO2kao produkt dok kod djelominog
izgaranja kao produkt imamo CO. Upravo zbog toga vei udio CO imamo u
termoelektranama na ugalj jer je tee osigurati kvalitetno mijeanje goriva i vazduha.
Izgaranjem vodika dobivamo vodu, a izgaranjem sumpora SO2.
Kod izgaranja teimo to potpunijem izgaranju. Da bismo to ostvarili cilj je imati to bolje
mijeanje vazduha i goriva. Naravno da je to najjednostavnije ostvariti kod plinskih goriva, a
24

najtee kod krutog. Za izgaranje potrebno je osigurati minimalnu koliinu vazduha. O koliini
sumpora u produktima izgaranjanajvie ovisi udio sumpora u samom gorivu. Dakle teimo
uglju i nafti sa to manje sumpora. Kod azota i njegovih oksida gorivo ne utie toliko na
produkciju NOx-a. Isto tako treba spomenuti i izuzetno veliku koliinu pepela kojeg jedna
prosjena termoelektrana izbaci u okoli.
U svrhu zatite okolia u posljednjih desetak godina donijelo se mnotvo zakona i odredbi
koje bi trebale pridonijeti smanjenju zagaenja okolia iz termoelektrana. Jedan od glavnih
parametara je kontrola i smanjenje sumpornih oksida.
Postupak odsumporavanjamoe se vriti tako da se odvaja ve iz goriva ili iz produkata
izgaranja. Vei efekt se postie ako sumporove okside uklanjamo iz produkata izgaranja.
Ovakvi postupci zahtijevaju dodatna ulaganja koja poskupljuju i krajnju cijenu elektrine
energije. Azotne spojeve je najjednostavnije reducirati postepenim izgaranjem. Na taj nain
moemo smanjiti emisiju azotnih oksida za oko 50%.

7.2 Termoelektrane u BiH

Termoelektrane u prosjeku godinje proizvode skoro 9.000 gigavatsati (GWh) elektrine
energije, to ini dvije treine ukupne godinje potronje u BiH. Za to im je potrebno oko
deset miliona tona uglja koji sagorijevanjem isputa u vazduh sumpordioksid, azotni oksid,
prainu i druge otrovne estice. One se vazduhom prenose po cijeloj dravi i izvan granica,
stvarajui kisele kie koje tete zemljitu, umama i biljkama.Devet termoenergetskih i tri
industrijska postrojenja u BiH godinje proizvedu 273.577 tona sumpordioksida, 20.511 tona
azotnog oksida i 2.252 tone praine, to je za jedanaest puta vie od evropskih standarda.

Slika 7.1a) Termoelektrana Tuzla

b) Termoelektrana Ugljevik

U Bosni i Hercegovini se nalaze tri od deset najzagaujuih termoelektrana u Evropi.

Termoelektrana u Ugljeviku je vodea u emisijama sumpor dioksida (SO2) u itavoj Evropi, a
prate je termoelektrane u Kaknju i Tuzli. Sumpor dioksid predstavlja posebnu opasnost za
zdravlje jer u atmosferi formira suspendovane estice, koje prouzrokuju itav spektar
zdravstvenih problema.

25

8. MONOTORING VAZDUHA U TUZLI

Po pitanju zagaenosti vazduha, Tuzla spada u najzagaenije gradove u BiH. Glavni i najvei
zagaiva vazduha je termoelektrana, a pored nje je tu jo saobraaj i sami ljudi.
Termoelektrana godinje sagori oko 3,8 miliona tona uglja, a u vazduh emitira oko 53.000
tona sumpor dioksida (SO2). tetne estice emitiraju i drugi industrijski pogoni u Tuzli i
oblinjem Lukavcu, vozila u saobraaju, ali i privatna domainstva koja nisu na sistemu
daljinskog grijanja.Zbog stanja zagaenosti u Tuzli je sve vie oboljelih.Od bolesti grla i
respiratornih organa oboljevaju mnogi, a najee djeca. Tako je ve desetak godina, ali
konkretni projekti unapreenja kvaliteta vazduha u BiH oekuju se tek u periodu od 2017. do
2027. godine. Podruje oko termoelektrane, tanije mjesto Bukinje, svake godine daje sve
vie oboljelih od raka, iji je glavni uzrok TE. Velika zagaenost vazduha u Tuzli nije
problem samo grada Tuzle, ve cijele BiH, al o tom problemu se vodi malo rauna. Nedavno,
u Tuzli je je zagaenost vazduha bila iznad svih granica normale i prisutnost smoga je bila
tolika da je vidljivost ak bila smanjena ispod granice normale. Da dugo gore stanje u Tuzli
nije bilo govori i to da je proglaeno vanredno stanje i da su graani morali to vie
izbjegavati da izlaze vani.

8.1 Tuzla meu najzagaenijim gradovima u Europi

Inae, ekoloke organizacije iz Bosne i Hercegovine su poslale zahtjev za hitno rjeavanje
zagaenja Tuzle, koji je jedan od najzagaenijih gradova Europe. Organizacije zahtijevaju od
nadlenih da se hitno posvete rjeavanju ovog problema i da preuzmu odgovornost za
prekomjerno zagaenje.
Teko zagaen vazduh u Tuzli izravno ugroava zdravlje ljudi, te negativno utjee na kvalitet
zemljita i vode.Traimo da najvei zagaivai u kritinim danima smanje proizvodnju, da
inspekcijske slube i institucije koje se bave zatitom zdravlja graana ponu savjesno raditi
svoj posao. Upozorenje o smanjenju boravka graana na otvorenome je neadekvatna mjera,
poto ne utjee na uzrok problema, poruila je Demila Agi iz Centra za ekologiju i
energiju iz Tuzle.Prema propisima Federacije BiH satna koncentracija SO2 od 350 g/m3 ne
smije biti vie od 24 puta prekoraena u tijekom cijele kalendarske godine.
Meutim, u Tuzli je u 2014. godini na mjernoj stanici u sreditu grada ova granina vrijednost
bila prekoraena 201 puta, iako zagaiva tvrdi da je u proteklom periodu dolo do znatnih
ulaganja u rjeavanje ovog problema. Ove brojke pokazuju da je Tuzla zagaenija od Pekinga.
Na podruju Tuzle postoje 4 mjerne stanice, koje mjere prisustvo SO2, NO2, CO i O3. Da bi
vidjeli koja su podruja najzagaenija i gdje je najvia prisutnost ovih polutanata, izvrili smo
mjerenja na sve 4 mjerne stanice u periodu od 5 dana (5.3-9.3) , po razliitim vremenskim
uslovima (oblano,kiovito,sunano) u popodnevnim satima (13h) .Zagaenost vazduha na
26

podruju Skvera je najvea ujutro, kad je saobraaj najrazvijeniji i u popodnevnim satima.

Prema mjerenjima, moe se primjetiti da je prisutvo SO2 vee dok preovladava sunano
vrijeme, dok prisustvo CO3 je najvie prisutno na podruju Cerika,gdje je prilino povieno u
odnosu na druge mjerne stanice. Razlog povienosti je taj da u blizini jakih NOx emisionih
izvora, u kojima postoji obilje NO, O3 je "sapran" i kao rezultat njegove koncentracije su
esto niske u prometnim gradskim centrima i vee u prigradskim i ruralnim podrujima.

8.2 Mjerenja

Mjerna stanica Skver

Mjerna stanica BKC

SO2
Vrijednost u g/m

SO2
Vrijednost u g/m

Mjerna stanica Bukinje

SO2
Vrijednost u g/m

90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
12345

27

Mjerna stanica Skver

Mjerna stanica BKC

NO2

NO2
Vrijednost u g/m

Vrijednost u g/m

Mjerna stanica Bukinje

Mjerna stanica Cerik

NO2
Vrijednost u g/m

NO2
Vrijednost u g/m

Mjerna stanica Skver

1.4
1.2

CO
Vrijednost u mg/m

1
0.8
0.6
0.4
0.2
Mjerna stanica BKC

CO
Vrijednost u mg/m

28

Mjerna stanica Bukinje

1
0.8

CO
Vrijednost u mg/m

0.6
0.4
0.2
Mjerna stanica Cerik

CO
Vrijednost u m g/m

Mjerna stanica Skver

Mjerna stanica BKC

O3
Vrijednost u g/m

O3
Vrijednost u g/m

Mjerna stanica Bukinje

Mjerna stanica Cerik

O3

O3
Vrijednost u g/m

Vrijednost u g/m

29

9. PREIAVANJE VAZDUHA
Proizvodni postupci emituju u vazduh irok spektar zagaujuih supstanci, pri emu se
emitovanjenekih moe lahko i bez veih izdataka sprijeiti. Neke supstance se teko, a neke
uopte ne mogusprijeiti. Najefikasniji postupci i ureaji su oni koji gasove preiavaju na
mjestu generisanja ili unjihovoj blizini .
Osnovni tehnoloki procesi za preiavanje otpadnih gasova su: oksidacioni, redukcioni,
neutralizacioni, sagorijevanje i sorpcioni.
Osnovne tehnoloke operacije za preiavanje otpadnih gasova su: taloenje, filtracija,
apsorpcija, adsorpcija.
Osnovni tehnoloki ureaji za preiavanje otpadnih gasova su: talone komore, ciklonski
ureaji ( suhi centrifugalni kolektori ), platneni filteri I filteri od vlakana, elektrostatiki
izdvajai, mokri izdvajai (skruberi, apsorberi kao to su: sprej komore, venturi ureaji,
kolone sa punjenjem I kolone sa podovima, zatim komore za sagorijevanje dogorijevanje I
katalizu, te izdvajai sa vrstom fazom.

9.1 Ciklonski separatori

Ciklonski separatori slue za razdvajanje vrste od gasovite faze. To mogu biti preistai
zaprljanogvazduha, ali to mogu biti i odvajai proizvoda iz struje vazduha ili nekog drugog
gasa. Izdvajanje jena principu inercijalnih centrifugalnih sila koje nastaju zbog rotacionog
kretanja praina. esticebjee ka pariferiji, a u sreditu ciklonske komore ostaje ist ili
istiji vazduh, koji izlazi nagorekroz centralnu cijev. Donji dio aparata je konian, a na dnu je
ispust za vrstu fazu.

Slika 9.1a) Ciklonski separator b)Vieciklonski separator

30

9.1.1 Vieciklonski separator

Vieciklonski separator se sastoji od odreenog broja ciklona malog prenika, koji su
paralelno vezani i imaju zajedniki dovod i odvod gasa. Vie ciklonski separatori rade na
istom principukao i pojedinani cikloni. Ovi separatori su efikasniji od pojedinanih zato to
su dui i manjeg suprenika. Vea duina omoguava dui boravak suspenzije u ciklonu, dok
manji prenik stvara veecentrifugalne sile. Ova dva faktora dovode do boljeg odvajanja
materijala iz gasa. Pad pritiskaviestrukih ciklona je vei od jednog ciklonskog separatora.

9.2 Filteri
Tehnoloka operacija filtriranje primjenjuje se na suspenzijama. To je postupak pri kome
se,zahvaljujui poroznim pregradama (filterska pregrada), razdvajaju nosea faza (tenost ili
gas) odvrste faze (vrstih estica). U veini sluajeva suspenzija se prinudno usmjerava
zahvaljujui nekojhidraulikoj maini kroz pregradu. estice suspenzije zaustavljaju se na
pregradi, a nosea fazaprolazi kroz pregradu. Kada je u pitanju prolazak tene suspenzije kroz
filtersku pregradu na bazigravitacionog kretanja nanie, rije je o cijeenju. Tokom operacije
vremenom se nakupljaju esticena pregradi. Ove estice ine filter pogau koja sama za sebe
predstavlja filtersku pregradu. Zbogove pojave otpor strujanja fluida kroz pregradu raste
tokom vremena te se u odreenom momentuproces mora zaustaviti da bi se odstranila
pregrada. Kada nije poeljno zaustavljanje procesapribjegava se ugradnji dva ili vie
paralelnih uredaja, koji rade naizmjenino ili primjeni filterskihaparata koji imaju pokretne
filterske pregrade na kojima se moe kontinualno uklanjati filter pogaa(princip doboastih i
slinih filtera).

9.3 Elektrofilteri
Kada se ele potpuno odstarniti najfinije (najsitnije) estice u nekoj gasnoj suspenziji
(praina) tadasu klasine mehanike metodenedovoljno efikasne. U takvim sluajevima
primjenjuje seelektrostatiko preiavanje. Ovaj oblik izdvajanja estica polazi od injenice
da su estice koje sekreu sa strujom gasa uvek naelektrisane. To naelektrisanje prirodna je
pojava, koja je objanjena uelektrotehnici (kretanje provodnika u elektromagnetnom
polju). Postoje negativno i pozitivnonalektrisane estice. Ako se takve estice dovedu u
blizinu suprotno naelektrisanih elektroda ploa, doi e do njihovog privlaenja (suprotno
naelektrisana tijela se privlae) te e se estice taloiti na te ploe. Takvim postupkom
rjeavaju se najfinije potrebe preiavanja vazduha.Nalektrisanje estica, koje mogu biti
veoma male - do veliine jona, moe biti bez spoljnjeg dejstvaili sa prinudnim spoljnim
dejstvom. U ovom drugom sluaju aparat sadri i jonizator koji imazadatak da prinudno
naelektrie estice. Sam ureaj za izdvajanje estica moe biti cijevni iliploasti. I u jednom i
u drugom sluaju zaprljani vazduh prolazi kroz prostor izmedu elektroda.Ovaj tehnoloki
aparat naziva se elektrofilter.estice u gasu pri prolasku u proctor izmeu koronarne elektrode
31

i talone, naelektriu se usljedega skreu prema elektrodama (neznatan deo prema

koronarnoj), na koje se taloe.
Radna ili aktivna zona elektrofiltera je dio u kome se stvara elektrino polje. Aktivna zona
dijeli sena vie elektrinih polja pa i filteri mogu biti sa jednim ili vie polja. Elektrofilteri se
sastoje iz viesekcija, pri emu se neke sekcije mogu u eksplotaciji iskljuiti radi ienja ili
remonta.Prema pravcustrujanja zaprljanog gasa elektrofilteri mogu biti horizontalni (ploasti)
i vertikalni( sa cijevnim i ploastim talonim elektrodama). Shodno nainu izdvajanja
nataloenih estica, elektrofilteri se dijele na suhe i vlane. Kod suhih se prah uklanja
otresanjem, a kod vlanih se prah ispira vodom. Suho otresanje moe se realizovati udarom
pomou ekscentrinog mehanizma,udarom ekiem, vibracionim mehanizmom. Vlano
odvajanje moe biti kontinualno i periodino.

9.4 Mokri izdvajai (Skruberi, apsorberi)

Pri ovim postupcima vrste estice se vezuju za tenost. Postupak izdvajanja vrstih estica,
ali i gasovitih komponenti iz gasova se moe ostvariti na sljedee naine:
-tenost se raspruje u radnom prostoru ureaja u obliku sitnih kapi koje intenzivirajupovrinu
dodira izmeu tenosti, gasa i praha
-gas se vadi u obliku mjehurova kroz sloj tenosti
-usmjeravanjem struje gasa sa prahom na tanke slojeve tenosti koji se raspruju
vezujuigasove ili vrste estice.Apsorpcija je proces pri kom se komponenta gasa fiziki
razdvaja od noseeg gasnog toka i hemijski vezuje za tenu fazu.
9.4.1 Venturi skruberi
Kod venturi skrubera tenost se ubrizgava u konveksnu sekciju. Dakle, tenost se kree po
inerciji kroz venturi grlo, to je veoma zgodno kada je gas koji sadri neistoe topao ili
suh. U suprotnom, praina bi imala tendenciju da izbjegne spajanje sa tenou.

9.5 Sprej kule

Sprej kule ili komore se sastoje od praznog cilindrinog suda, koji je izraen od elika, ili
plastike, i sistema prskalica za tenost koje su postavljene unutar suda. Ulaz zaprljanog gasa
je postavljen udonjem dijelu cilindra i gas se kree prema gore. Unutar cilindra je postavljen
veliki broj mlaznica.Razlog za postavljanje velikog broja mlaznica je da se maksimizira broj
finih kapljica koje slue zaapsorpciju estica. Sprej kule se mogu koristiti za prikupljanje i
odreenihvrsta gasova, ali suefikasnije za uklanjanje vrstih materijala.

32

Energetski izvor

Godinja potronja

Faktor emisije

Elektrina energija

8000 [kWh]

0.63

Autobus

10000 [km]

0.08

Automobil

150000 [km]

0.13

Drvo

7000 [kg]

1.04

33

Ugalj

3000 [kg]

2.46

10. EKOLOKI I UGLJINI OTISAK

Ekoloki otisak je povrina zemlje potrebna za proizvodnju hrane, energije i drugih dobara
potrebnih da bi se zadrao sadanji visoko-potroaki nain ivota. Mjeri se u hektarima i
pokazuje koliko je svakome od nas, odnosno pojedinom gradu ili dravi, potrebno povrine da
zadovolji svoje potrebe u hrani, stanovanju, energiji, transportu ili zbrinjavanju otpada.
Ugljini otisak (engl. Carbon Footprint) mjera je ukupne emisije staklenikih plinova koju
izravno ili neizravno uzrokuje neka osoba, proizvod, firma ili dogaaj. U ugljini otisak
ukljueno je svih est staklenikih plinova iz Kyoto protokola: ugljini dioksid, metan,
duikov oksid, hidrofluorougljike, perfluorougljike i sumporni heksafluorid.
ZADATAK: Izraunati emisiju CO2 za petolanu porodicu ija je prosjena godinja
potronja za elektrinu energiju 6000 kWh. Dva lana porodice koriste autobus kao prevozno
sredstvo i preu 5500 km godinje. Automobilom se pree oko 35000 km godinje. Porodica
za ogrjev koristi drvo i ugalj, i to godinje troe 3 tone uglja i 5 tona drveta.

Porodica:
X (CO2) = 8000*0.63 + 10000*0.08 + 150000*0.13 + 7000*1.04 + 3000*2.46
X (CO2) = 5040 + 800 + 19500 + 7280 + 7380
X(CO2) = 40000 kg godinje= 40 tona
1 lan porodice = X(CO2)/5 = 40 / 5 = 8 kg godinje

11. ZAKLJUAK
Vazduh je neopipljiv, i veina ovjeanstva ne razmilja o njegovoj vanosti dok ga udie,
meutim, on je potreban za postojanje i funkcionisanje svog ivog svijeta na planeti Zemlji.
Razvojem drutva i tehnologije, ovijek je poeo da se bavi proizvodnim djelatnostima koje
za posljedicu imaju emisiju tetnih gasova i drugih zagaivaa u atmosferu. Ovo je bitno
poelo da mijenja hemijski sastavozonskog omotaa planete. Promjene u atmosferi nisu
primjeivane dok nisu poela da se deavaju katastrofalna zagaenja koja odnose ljudske
ivote i unitavaju floru i faunu. Iako postoje podaci o naporima da se ogranii ljudska
34

aktivnost koja naruava kvalitet vazduha jo iz esnaestog vijeka, ozbiljni napori na ovom
polju su uinjeni tek ezdesetih godina prolog vijeka i od tada ovjeanstvo postaje svjesno
potrebe da sauva vazduh koji die.
Saobraaj i industrija su osnovni izvori zagaenja. Tokom sagorijevanja razliitih oblika
goriva u motorima ili fabrikama, osim oslobaanja energije isputa se i velika koliina tetnih
materija, kao to su: ugljen-monoksid, ugljen-dioksid, sumpor-dioksid, oksidi azota, pepeo i
a. Ljudi zagauju vazduh na mnogo naina: paljenjem uma radi dobijanja poljoprivrednog
zemljita, vonjom automobila, aviona, radom u fabrikama, sagorijevanjem ogrjeva u
domainstvima... U osnovi gotovo svih oblika aerozagaivanja je potreba ovjeka za
energijom koja se dobija na raun sagorijevanja drveta, nafte, uglja ili prirodnog gasa. Kada
jednom dospiju u atmosferu, gasovi osloboeni tokom sagorijevanja fosilnih goriva stupaju u
razliite hemijske reakcije, pri emu nastaju mnoga opasna jedinjenja. Takve su sumporna i
azotna kiselina, od kojih nastaju prave kisele kie, koje padaju na zemlju i ulaze u ciklus
kruenja vode u prirodi. Ove kisele kie unitavaju ume na velikim prostranstvima, ulaze u
rijeke i jezera, gde ubijaju ribe i mnoge druge ivotinje.
Mjere zatite vazduha mogu se podjeliti u tri grupe. Prva podrazumjeva eliminaciju uzroka
zagaivanja; druga smanjenje koliine tetnih materija koje se isputaju u atmosferu, a trea
posebne mjere ienja vazduha. Eliminacija uzroka aerozagaenja podrazumjeva uvoenje
novih istih tehnologija u procese proizvodnje i koritenja istih goriva. Npr. razvoj
motora koji koriste bezolovni benzin doprinjeo je da se jedan od izvora zagaenja vazduha
olovom potpuno eliminie. Smanjenje koliine osloboenih zagaujuih materija danas je
osnovni vid zatite vazduha. Postavljanje filtera i posebnih postrojenja za preiavanje
izduvnih gasova i dima na fabrika postrojenja moe dati dobre rezultate. Posebnu grupu
mjera zatite vazduha predstavljaju akcije ozelenjavanja prostora u kome dolazi do
aerozagaenja. Podizanje zelenih povrina u vidu parkova, drvoreda, ivih ograda ili
travnjaka umnogome popravlja kvalitet vazduha u gradu. Otporno drveei zeljaste biljke od
neprocenjivog su znaaja za sve stanovnike zagaene gradske sredine. One neprekidno
stavarju nove koliine kiseonika, troe tetni ugljen-dioksid, upijaju estice ai i praine,
svojim zeleim kronjama upijaju i velike koliine Sunevog zraenja, ime se sniava
temperatura i stvaraju pogodniji uslovi za ivot. Takoe veliki uticaj na kvalitetu vazduha ima
i proizvodnja elektrine energije koristei neobnovljive izvore energije koji u atmosferu
isputaju razne tetne primjese ugljendioksida i raznih drugih polutanata. Elektrinu energiju
ne moemo prestati proizvoditi ali je moemo proizvoditi koristei obnovljive izvore energije
ali takva postrojenja danas jo uvijek imaju visoku cijenu koja je za zemlje u razvoju
nedostina.Od prvog Zakona o istom vazduhu koji je donijet u Velikoj Britaniji 1956. godine
do danas dogodile su se velike promjene u pogledu svijesti ljudi o vanosti zatite ivotne
sredine. Odrivi razvoj i smjernice koje postavljaju dokumenti donijeti od strane Ujednjenih
nacija i drugih organizacija jesu put koji treba da slijedimo kako bismo danas ivjeli bolje i
svojim potomcima ostavili planetu onakvu kakva je nama predata. Drutveni razvoj i
tehnologija, na sreu, ne slue samo proizvodnji i emisiji zagaivaa. Nauka konstantno
napreduje i sa novim saznanjima o prirodi i procesima koji se deavaju u njoj moemo
pronai nain da opet budemo dio priode. Uz dovoljno panje i truda moemo pronai nain
da podiemo kvalitet ivota bez naruavanja planete.
35