UDK BROJEVI:

ID BROJ:

72(497.11)1926
72.071.1(497.11)1926
219790604

Aleksandar Kadijevi
Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926. GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Apstrakt:
Dostupnost raznorodnih izvora, kao i sve iscrpnijih istoriografskih studija o
meuratnoj epohi, prua osnovu za iznoenje kritikih zapaanja o srpskoj arhitekturi u
1926.godini, razvijanoj na irem prostoru Kraljevine SHS. U fenomenolokom smislu
ona se moe analizirati dvojako: kroz prizmu njenog unutranjeg samosagledavanja
izraenog u inicijativama i reakcijama kljunih protagonista (projektanata,
naruilaca, konzumenata, hroniara i kritiara), kao i na osnovu dananjih interesa
za razumevanjem prolosti putem uih istoriografskih platformi koje sa distance
problematizuju najrazliitije aspekte nekadanjeg graenja.
Primarno zagledana u daleke srednjovekovne korene, koliko i minulu
oslobodilaku epopeju, srpska arhitektonska kultura je u 1926. godini paralelno
nastavila svoju evropeizaciju, stvarajui osnovu za neminovnu modernizacijsku
reformu. Priljeni i nadahnuti, stvaralaki su je obeleili autori srednje i mlae
generacije Dragia Braovan, Momir Korunovi, Aleksandar orevi, Milan
Zlokovi, Branislav Koji, braa Krsti i Aleksandar Vasi, produujui efektivnost
svih zastupljenih pravaca.

Kljune rei:
arhitektura, 1926, Srbija, Beograd, graditelji, dela, ideje

Rad je nastao kao rezultat istraivanja na projektu

Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja
Republike Srbije br. 177013 (Srpska umetnost 20. veka: nacionalno i Evropa)
99

Aleksandar Kadijevi

Uvod: mogui uglovi posmatranja

Precizno periodizovanje nedovoljno prouenih slojeva arhitektonskog
naslea spada u prioritetne ciljeve naune istoriografije. Bez toga, oni se ne mogu
svestrano rastumaiti, a ni pripojiti hronolokom sledu graditeljskih ideja.1 Ali i
u tom procesu preovlauju selektivna tehnika razgranienja, zavisna od duine
perioda koji se razmatra. Tako se, na primer, za razliku od monografskih, zbirna
tumaenja arhitektonskih stremljenja najee usmeravaju ka razdoblju od nekoliko
decenija ili itavom veku graenja, retko se usredsreujui na posebne decenije
ili prelomne godine.2 Otud sveobuhvatno posmatranje graditeljske produkcije
ostvarene u jednoj kalendarskoj godini, predstavlja tematski emancipatorsku, ali
istraivaki veoma zahtevnu novinu.
Iako je zbog viegodinjeg procesa izgradnje arhitektonskih objekata i
obilja paralelnih strunih poduhvata naizgled nezahvalno karakterisati stanje u
arhitekturi odreene nacije tokom jedne godine,3 ono se ipak moe rekonstruisati
prema primarnim istoriografskim parametrima.4 Uz pojave svojstvene takozvanom
glavnom toku, trebalo bi ravnomerno osvetliti njihovu kritiku opoziciju i
bezlinu masovnu produkciju. Pri tome je potrebno pronai prihvatljiv analitiki
balans kako bi se izbeglo pristrasno redukovanje ili preopirno vrednovanje mnotva
evidentiranih pojava.
Dostupnost raznorodnih izvora,5 kao i sve iscrpnijih istoriografskih studija o
meuratnoj epohi, prua osnovu za iznoenje kritikih zapaanja o srpskoj arhitekturi
u 1926. godini, razvijanoj na irem prostoru Kraljevine SHS. U fenomenolokom
smislu ona se moe analizirati dvojako: kroz prizmu njenog unutranjeg
samosagledavanja izraenog u inicijativama i reakcijama kljunih protagonista
(projektanata, naruilaca, konzumenata, hroniara i kritiara), kao i na osnovu
dananjih interesa za razumevanjem prolosti putem uih istoriografskih platformi
koje sa distance problematizuju najrazliitije aspekte nekadanjeg graenja.
U sadrajnom pogledu, stanje u tadanjoj srpskoj arhitekturi se moe
predstaviti kroz obuhvatniji ili ui interpretativni okvir. Temeljit osvrt, primeren
obimu iscrpne monografije ili doktorske disertacije, podrazumevao bi podrobnu
analizu njenih socijalnih, ideolokih, teorijskih, tipolokih, programskih, stilistikih,
tehnikih, urbanistikih i topografskih obeleja, ukljuujui i poreenje sa stanjem
u graditeljstvu drugih sredina. Sa druge strane, ue sagledavanje, pretoeno u krae
rasprave, monografske i pregledne lanke, podstaklo bi pojavu celovitijih prikaza i
produbilo njihovu kritiku metodologiju.
Organizacija i profil srpske arhitektonske struke u 1926. godini
Sredinom tree decenije srpska arhitektonska kultura je i pored arolikosti
zastupljenih programa posedovala unutranju metodoloku koherentnost,
prepoznatljivu na irem prostoru Balkana. Konsolidujui svoje resurse nakon
100

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Prvog svetskog rata koji joj je doneo generacijsku kadrovsku smenu, devastaciju
graevinskog fonda i preusmerenje ka jugoslovenskim stvaralakim perspektivama,6
pokretake akcije preduzimala je iz Beograda, tradicionalnog institucionalnog i
razvojnog centra, u kome je ivelo preko 80% raspoloivih strunjaka.
Sedam godina po zavretku razarajueg rata, ustanove srpskih arhitekata,
integrisane u sistem jugoslovenskih tehnikih udruenja, vidno su se izdvajale u
regionalnim okvirima, odraavajui ideoloki nedogmatian profil beogradske
kole koja se po samodovoljnosti razlikovala od naprednijih centara sa zapada
drave. Odlikovala se neskrivenim formalistikim sklonostima (od kojih nije bila
imuna ni emancipatorska projektantska elita), teei unikatnom uobliavanju
graevina i po cenu njihove stilske nezaokruenosti, uslovljene skromnim
mogunostima sredine u primeni odgovarajuih materijala i ornamenata.7 Sa druge
strane, nosioci masovne produkcije, oslonjeni na stilsko abloniziranje, iscrpljivali su
se u suvoparnoj konvencionalnosti i povrnim improvizacijama. I pored unutranje
hijerarhijske kohezije, kola nije onemoguavala upliv spoljnih uticaja koje je
kontrolisano usvajala, uvajui vlastiti identitet.
Poetkom dvadesetih godina, unutar demografski uveane jugoslovenske
prestonice,8 omasovljeni graditeljski poduhvati su privlaili strunjake iz razvijenijih
arhitektonskih sredina. Iako je meu njima bilo i afirmisanih autora, poput Nikolaja
Vasiljeva, Vjekoslava Bastla, Dionisa Sunka i Florestana di Fausta, domai graditelji sa
njima nisu kontaktirali, kao uostalom ni sa predvodnicima meunarodne avangarde,9
saraujui pre sa kulturoloki bliskim, u srpsku sredinu dublje infiltriranim ruskim
emigrantima (Krasnovim, Lukomskim, Gulinom, Androsovim i Papkovim).10
Od 111.739 graana, koliko je Beograd imao 1921. godine, njegovo
stanovnitvo se do kraja 1926. uvealo na 243.624 registrovanih itelja.11 Uprkos
visokih trokova izgradnje novih objekata (preteno interpoliranih viespratnica za
poslovanje i rentu),12 1926. godine je zapoeo period najintenzivnije graevinske
aktivnosti koji je trajao do konca 1928, kulminiravi u 1927. godini.13 U 1926. je
izgraeno 488 novih zgrada razliite spratnosti u vrednosti od 226,902 hiljade
dinara 60% vie nego u 1924. i 45% u 1925. godini, sa 1436 stanova, od ega
868 manjih i 576 veih. Kuriozitet je da su tek u 19 novih zgrada uvedeni liftovi,
koji su u Beogradu poeli da se uvode poetkom dvadesetih godina.14 Posebnu
panju privukao je reprezentativni osobni lift 1926. godine instaliran u palati Srpske
kraljevske akademije, sa vratima voznog okna od dekorativnog kovanog gvoa.15 Od
1928. pa do 1931. godine, prestonika graevinska delatnost znaajno opada zbog
svetske ekonomske krize, iako su trokovi izgradnje pojevtinili za pedeset procenata.16
Projektantska praksa, odeljena na hijerarhizovani dravni i razgranati
privatni sektor, razvijala se u programskim segmentima, dobijajui skromnu teorijsku
potporu u strunoj periodici i nastavi Arhitektonskog odseka Tehnikog fakulteta.
ezdesetak projektanata razliitih generacija radilo je 1926. godine u dravnim
nadletvima, dobijajui mimo konkursa porudbine za nove objekte na mesenom,
a ponekad i nedeljnom nivou, dok je oko dvestaetrdeset ovlaenih arhitekata,
101

Aleksandar Kadijevi

graevinskih inenjera i pomonih tehniara delovalo u sistemu privatnih biroa,

borei se za afirmaciju na tritu probirljivih naruilaca.17 Angaovani od strane
Arhitektonskog odeljenja Ministarstva graevina, Ministarstva vojnog, Ministarstva
vera, Ministarstva zdravlja, Direkcije eleznica, Uprave monopola, Uprave dvora,
optinskih i sreskih slubi, srpski dravni projektanti su irom Kraljevine SHS
podigli mnotvo zgrada razliitih namena, obogaujui vekovima neureivane
ambijente.18 Uglavnom su gradili na prostoru dananje Srbije i Makedonije,
a u manjoj meri na prostoru Crne Gore, BiH, Hrvatske i Slovenije, preteno u
sredinama sa preovlaujuim srpskim stanovnitvom.
Pod pritiskom novih generacija, tek je manjina renomiranih projektanata
iz razdoblja Kraljevine Srbije (18821914) u meuratnom periodu uspela da odri
kontinuitet rada (Nikola Nestorovi, Dragutin orevi, Branko Tanazevi, Petar
Popovi, Duan ivanovi, Vladimir Popovi, Dragutin Masla), dok je glavnina
skromno zaokruila opus, naputajui ivotnu scenu.19
Klub arhitekata beogradske sekcije Udruenja jugoslovenskih inenjera i
arhitekata, osnovan 1920. godine,20 uz Univerzitet najuticajnije struno telo srpskih
graditelja, i u 1926. godine je praktikovao jednonedeljne sastanke svojih lanova
(oko pedeset, meu kojima je bilo i ena), na kojima se traila vea legalnost
konkursnih nadmetanja i tesnija saradnja sa svetom. Na njegovom elu nalazio
se ugledni projektant starije generacije Petar Bajalovi (18761947), profesor
Univerziteta (poslednja godina estogodinjeg predsedavanja), dok je sekretar bio
Branislav Koji (18991987), agilni predstavnik nove generacije arhitekata. Na
godinjoj januarskoj skuptini, napomenuto je da stalna borba za zatitu stalekih
interesa zahteva pozitivne akcije, jer previe smo povueni u sebe, nedostaju
predavanja, studije, razmiljanja pojedinaca veze sa inostranstvom.21 Ukazano
je i na injenicu da nisu pretresani rezultati Meunarodne izlobe dekorativnih
umetnosti odrane u Parizu 1925. god., kao i da nije obeleena stogodinjica roenja
arla Garnijea o emu se u svetu mnogo govorilo a kod nas nita.22 Iako je sekcija
postepeno obogaivala svoju delatnost, opipljiviji rezultati rada Kluba e se osetiti
tek poetkom etvrte decenije. Jedna od njegovih glavnih aktivnosti odnosila se na
praenje novoizgraenih prestonikih zgrada i nagraivanje njihovih najlepih
fasada. Prvi put dodeljena 1924. godine ruskom emigrantu Nikolaju Vasiljevu,23 ta
nagrada je 1930. retroaktivno za 1926. godinu pripala arh. Dragii Braovanu za
reprezentativnu karkinu vilu u Deligradskoj ulici.24
Arhitektonski odsek Tehnikog fakuleta Univerziteta u Beogradu se 1926.
godine nalazio na svojevrsnoj ideolokoj prekretnici,25 jer su zastarele nastavne
programe sve odlunije osporavali mlai reformisti. Uprkos unutranjih neslaganja,
kao nacionalna obrazovna ustanova koja presudno formira struni podmladak,
fakultet je u javnosti ouvao stoerni autoritet. Starije generacije predavaa,
jo uvek brojano dominantne, uporno su insistirale na koncepcijama srpskovizantijskog i akademistikog stila, ignoriui znaaj nadirueg modernizma, ije
102

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

propagiranje nisu ometale. Sve dostupniji rezultati razgranatih vizantolokih studija,

snano su podstakli reinterpretaciju istonohrianskog srednjovekovlja u aktuelnoj
arhitekturi.26
Voeni nostalginim predilekcijama i nespremni na promene, stariji
nastavnici nisu poklanjali panju industrijskoj arhitekturi i problemima socijalnog
stanovanja, favorizujui monumentalne simboline graevine hipetrofirane
javne spomenike, katedralne crkve i reprezentativna dravna nadletva. Otud
su studentski seminarski i diplomski radovi po pravilu osmiljavani u nekom od
poeljnih stilova, odraavajui romantiarski zanos i crtaku perfekciju, umesto
istraivaku inovativnost i drutvenu odgovornost. Konzervativni kult odabiranja, a
potom i kombinovanja elemenata sa uzornih istorijskih zdanja (estetika analogijskog
eklekticizma), predugo je optereivao nastavu starijih profesora, okamenjujui
razvoj arhitektonskih programa. No i pored tematske retrogradnosti, u prikazima
besmrtnih zdanja najtalentovaniji studenti su uspevali da iskau snano
stvaralako nadahnue.
Ideologizovana dravna kultura seanja na minule Oslobodilake ratove
Srbije (19121918), studente je nagnala da na zapaenim izlobama svog kluba
(osnovan 1924),27 srednjovekovne uzore obogauju nanosima postsecesije i aktuelnog
ekspresionizma. Redovno popularisane u javnosti, njihove izlobe su privukle
panju jugoslovenskog kralja Aleksandra I Karaorevia, koji je u drutvu kraljice
Marije i rektora Pavla Popovia posetio februarsku smotru 1926. godine.28 Tokom
jednosatne posete, kralj se najvie zadrao pred projektom Patrijarijskog dvorca
Tome Marinkovia (kome e to biti i diplomski rad juna iste godine), Arheolokim
muzejem Miodraga Matia i radovima Branka Krstia.29 Odreeni broj studenata
posvetio se oivljavanju tekovina barokne i klasicistike arhitekture.

Toma Marinkovi, Patrijarijski dvorac, studentski rad, 1926.

103

Aleksandar Kadijevi

Georgije Kovaljevski, Studentski dom Kralja Aleksandra I, Beograd, 1926-1930.

Akademski konzervativizam nove zgrade Tehnikog fakulteta koja se gradila

prema projektu njegovih nastavnika Nikole Nestorovia (18681957) i Branka
Tanazevia (18761945),30 u svesti posmatraa odraavao je prestini status te
visokokolske ustanove (uprkos retardiranosti prostornog reenja odobrenog
1925. godine). U kompozicionom i simbolikom sadejstvu sa palatama Dravnog
arhiva (arh. Nikolaj Krasnov 1925), Univerzitetske biblioteke (arh. Nikola Nestorovi i
Dragutin orevi, 19211926),31 i Studentskog doma Kralja Aleksandra I (arh. Georgij
Kovaljevski, izgradnja tekla ubrzano 1926),32 predstavljao je stoernu palatu novog
univerzitetskog centra.

Univerzitetska biblioteka i Tehniki fakultet u Beogradu, razglednica, poetak

1930ih.
104

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Meu samo jedanaest studenata koji su tokom 1926. godine odbranili svoj
diplomski rad,33 izdvojio se tridesetdvogodinji Aleksandar Deroko (18941988),
okonavi studije u februaru.34 Aktivan i ambiciozan, brzo se uputio na usavravanje
u Francusku kao stipendista tamonje vlade, uestvujui krajem godine i na konkursu
za hram sv. Save u Beogradu. Meu ostalim preduzimljivim diplomcima, koji e
naknadno razviti privatnu praksu, vano je istai uru Boroia (19001965),
roenog Zagrepanina.35 Te godine diplomirali su i Jovan D. Jovanovi,36 Petar
Kovikov,37 i Dragomir Popovi (kasnije publicista i projektant Beogradske optine).38
Meu studentima koji su 1926. uporedo studirali i radili, uz Branka Krstia (1902
1978),39 kome je i javno priznat talenat,40 afirmisao se Rajko Tati (19001979,
diplomirao 1927),41 plodno saraujui sa fakultetskim mentorom, prof. Svetozarom
Jovanoviem.
Paralelno sa domaim visokokolskim tokovima, na pariskoj Sorboni
1926. godine estetiku je doktorirao Milutin Borisavljevi (18891969), koji e po
povratku Beograd osnovati privatni biro i utemeljiti arhitektonsku teoriju i naunu
estetiku. Originalna tumaenja optiko-fizioloke perspektive i primarnih estetikih
fenomena u arhitekturi (harmonije, ritma, simetrije, zlatnog preseka) ipak nije uspeo
dosledno da primeni u praksi.42 Iste 1926. godine, objavio je podsticajnu raspravu
Je li mogua nauna nastava o arhitekturi, zalaui se za prevlast egzaktnih,
umesto subjektivnih akademskih merila.43
Prestina nagrada ilijen Gode za najbolji diplomski rad odbranjen na
pariskoj koli lepih umetnosti u 1926. godine, dodeljena je Milivoju Trikoviu
(18951981), od 1927. arhitekti Beogradske optine.44 Po povratku sa usavravanja,
i ostali francuski uenici (Milan Mini, Aleksandar orevi, Josif Najman,
Bogdan Nestorovi, Branislav Marinkovi i dr.), zduno su popularisali francuske
arhitektonske uzore.45
U 1926. godini, Arhitektonskim odeljenjem Ministarstva graevina
rukovodio je Duan ivanovi (18531937), zastupnik konzervativnih stavova, koji je
uz mnoge strunjake iz svoje generacije prevideo injenicu da meuratno razdoblje
zahteva reformske zaokrete, umesto kontinuitet u razradi predratnih ideja. Struno
osoblje kojim je upravljao, hijerarhijski je bilo razvrstano na arhitektonske tehniare,
pripravnike, arhitekte, savetnike i inspektore. Kao najproduktivniji projektanti
odeljenja istakli su se Nikolaj Petrovi Krasnov (18641939) i Momir Korunovi
(18831969). Iako su u njihovom radu 1926. godine preovlaivala konzervativna
prostorno-konstruktivna reenja, njihovi javni objekti su prednjaili u siluetnom i
heraldikom pogledu, podupirui jugoslavizaciju akademistikog (Krasnov) i
nacionalnog (Korunovi) ogranka urbanog dizajna Beograda.46
Od inostranih strunih uticaja koji su delimino prihvaeni u krugovima
srpskih arhitekata, u 1926. godini se izdvojilo nekoliko: ehoslovaki kubizam
prisutan u Korunovievoj i delom Zlokovievoj arhitekturi,47 kao i funkcionalizam
koji je posle izlobe prakog udruenja Manes (1925) inspirisao beogradske
105

Aleksandar Kadijevi

rane moderniste.48 Elementi srednjoevropskog ekspresionizma su takoe obogatili

morfologiju razliitih stilova.49 Osim u arhitekturi akademizma, francuski uticaj
se ogledao u prihvatanju aktuelnog ar deko stila, ija je morfologija stapana sa
reliktima secesije i konvencionalnog akademizma.50 Elementi ruskog neo-ampira i
monumentalistikog eklekticizma nisu direktno prihvaeni od srpskih akademista,
ve su se ovaplotili u delima pridolih emigranata (Baumgartena, Verhovskoja,
Kovaljevskog i Gulina).51 Uticaj evropske avangarde (kole Bauhaus, Valtera
Gropijusa, Pitera Auda, holandskih i sovjetskih konstruktivista), snano propagiran
u etrdesetoj svesci asopisa Zenit,52 pred nasilno gaenje te umetnike grupe u
decembru 1926. godine), u Srbiji nije znatnije zaiveo. Ni osnivanje modernistiki
usmerene umetnike grupe Oblik krajem 1926, u poetnoj fazi nije privuklo
arhitekte koji e gostovati tek na Prvoj izlobi 1929. godine.53
Samosagledavanje srpske arhitektonske kulture se u 1926. godini iskazivalo
kroz internu razmenu miljenja izmeu vodeih stvaralaca (u ijim ateljeima
su stasavale generacije mladih saradnika), odraavajui se na stavove strunih
organizacija, naruilaca i tampanih medija, danas dostupnih samo u fragmentima.
Novinski izvori pokazuju da je u iroj javnosti najvie popularisano graenje
dravnih zdanja u nacionalnom i akademistikom silu (koji nije tako nazivan, ve je
poistoveivan sa klasicizmom). U dnevnim listovima su prednjaili lanci o sveanoj
promociji dovrenih objekata, poput Univerzitetske biblioteke, vienamenske palate
Ruski car i Patolokog instituta u Beogradu, Produktne berze u Novom Sadu, spomenika u
Mladenovcu, Englesko-srpskog doma za sirotnu decu u Niu, crkava u Adi i Kostolcu.54
Poseban publicitet pridat je sveanom polaganju kamena-temeljca monumentalnog
beogradskog Studentskog doma, u kome je uestvovao njegov donator kralj Aleksandar
I.55 Komentarisane su i tekue faze u izgradnji ranije zapoetih reprezentativnih
objekata, poput dedinjskog Starog dvora, palata Ministarstva finansija i Ministarstva
uma i rudnika, poljoprivrede i voda.56 Ali za razliku od informativnih hroniarskih priloga,
razraenija struna kritika se jo uvek nije razvila. Njeni obrisi javie se u pojedinim
komentarima studentskih radova, kao i u idejama o socijalnom stanovanju i vrtnom
gradu arh. Jana Dubovog (18921969).57 Njemu e se ubrzo priduiti saradnik iz
katastarskog odeljenja Beogradske optine Branko Maksimovi (19001988), koji se
juna 1926.godine odluno usprotivio ruenju Dositejevog Liceja.58
Meu vanijim urbanistikim poduhvatima vezanim za ubrzano irenje
Beograda na osnovu Generalnog urbanistikog plana (1923), najvei publicitet u
1926. godini je dobila izgradnja Naselja univerzitetskih nastavnika na Paliluli (kolokvijalno
nazvana Profesorska kolonija).59 Tokom septembra meseca, zapoeto je graenje
njenih prvih 40 objekata, projektovanih prema nacrtima arh. Svetozara Jovanovia
(18821970) i grupe mlaih saradnika.60 Uz to, panju kulturne javnosti privukao je
i neizvedeni predlog rekonstrukcije Pozorinog trga Branka Maksimovia kojim bi
se prostor trga dvostruko proirio dodavanjem istovetne palate uz Hipotekarnu banku
(ali bez kupole) u smeru ka Knez-Mihailovoj ulici.61
106

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Od znaajnijih javnih konkursa u 1926. godini, raspisani su nateaji sa

spomen-obeleje sa kosturnicom na Zejtinliku kod Soluna (u junu) i spomen hram sv.
Save na Vraaru (u oktobru, sa rokom predaje radova do maja 1927),62 na kojima
su trijumfovali konzervativno osmiljeni projekti. Uprkos zalaganjima pojedinih
strunjaka da se propisani koncept tih zdanja osavremeni, konkursni iriji, dravne i
crkvene vlasti nisu dozvoljavale radikalnu transformaciju ustaljenih obrazaca.
Pregled glavnih materijalizacija i neizvedenih projekata u
srpskoj arhitekturi 1926. godine (rasporeenih prema stilskim
kateristikama)
Romantizam
Romantiarski stil se u 1926. godini afirmisao u arhitekturi nekoliko reprezentativnih privatnih prestonikih palata, iji je znaaj prepoznala i struna javnost. Meu njima su se izdvojile
interpolirana etvorospratnica preduzimaa i preprodavca nekretnina Josifa ojata u ul. Kralja Milutina 33 (projektant Milan Zlokovi, 18941965) i
rezidencija direktora filijale Prake kreditne banke
in. Riharda karke u Deligradskoj 13 (autor Dragia Braovan, 18871965). Kao ostvarenja koja
osveavaju i oivljavaju stare stilove putem reminiscencija,63 rezidencije su pohvaljene u uglednoj
anketi o arhitekturi Beograda, koju su 1932. godine organizovale Beogradske optinske novine.
Podignuta izmeu niih prizemnih i jednospratnih zgrada, ojatova kua je svojom nekonvencionalnou podstakla reformu prestonike
arhitekture. Uz nekoliko drugih Zlokovievih re- Milan Zlokovi, ojatova kua, 1926.
alizacija na tadanjoj gradskoj periferiji, potvrdila
je 1926. godinu kao period njegovog izrazitog eksperimentisanja.64 U istoriografiji su opravdano istaknute njene romantiarske asocijacije, vezane za mediteranske
kulturne predloke.65
Agresivno prodrevi u unutranjost bloka, Zlokovi se masivnom kubinom
strukturom ojatove kue prilagodio talasu guste izgradnje centralne zone.66 Po
nainu ornamentacije slina karkinoj vili, slojevitom polihromnom kompozicijom
i perforacijom proelnih zona, palata evocira morfologiju pozne renesanse i
manirizma, lienu eksplicitnih nacionalnih obeleja. Ritam arkadnih prozorskih
osovina sastavljen od po tri luna otvora (sem na treoj etai na kojoj su prozori
pravougaoni), celini daje izrazitu dinaminost, podcrtavajui kontraste svetla i
107

Aleksandar Kadijevi

senke.67 Udubljeni prizemni portal ima

pandan u loi najvieg sprata, dok je piano
nobile skromno naglaen. Osim snane plastike
profilacije, vajarskih aplikacija ivojina
Lukia u vetakom kamenu,68 i raznobojnog
tretmana zidnih povrina, njenoj ivosti je
doprineo fresko slikani friz Mladena Josia
podno krovnog venca (danas nepostojei),69
oznaavajui odstupanje od arhitektonskog
lokalizma.70 U poetku dominanta na ulinom
potezu, palata je vremenom izgubila prvobitni
Dragia Braovan, karkina vila, Beograd znaaj.71
1926-1927.
Slian nain fasadne dekoracije y
isto vreme je primenjen i na karkinoj vili,72
takoe unikatnoj i slojevitoj romantiarskoj
kompoziciji. Izgraena na Zapadnom Vraaru,
nakon Braovanove prethodne kue u istoj ulici
(Alekse Pavlovia iz 1924. u broju 12),73 potvrdila
je primat mediteranskih evokacija u tadanjoj
rezidencijalnoj arhitekturi. U obrazloenju
odluke Kluba arhitekata od 15.01. 1930. kojom
joj se dodeljuje priznanje za najlepu fasadu,
podcrtano je da je osmiljena u uspelom slogu
istonjakog baroka, zbog ega i predstavlja
delo stvarne umetnike vrednosti koje odaje
vii ukus i oseaj mere.74
Za razliku od ojatove kue, karkina
je nia i ira, sa naglaenom vodoravnom
regulacijom masa. Simetriju jednospratne
celine donekle naruava pridodati maniristikobarokni dvorini portal (sa kartuom u luneti
karkina vila, portal.
zabata oivienog volutama). Eklekticizam
proelja, kao i dekorativnih dvorinih fasada,
poiva na nadahnutom kombinovanju elemenata romanike, gotike, renesanse, baroka
i orijenta.75 Tri trodelno uobliena niza prozora, na spratu imaju svedeniji nastavak,
sa centralnom motivom oivienim dvodelnim kvadratnim prozorima. Plitka reljefna
kompozicija u vetakom kamenu, pripremljena u ateljeu Matije Bleha, sastavljena od
dva lava i petnaest maski (postavljenih iznad lukova centralnih prozora prizemlja i u
horizontalnom nizu ispod prizemnih prozora),76 celini utiskuje plastiku prijemivost.
Smena polukrunih i otrih prelomljenih lukova (na dvorinoj fasadi i saracenskih),
pojaava utisak formalne slojevitosti, zbog ega je Branko Popovi vilu nazvaomalim
ukrasom, punim duha i invencije, sa finim oseanjem stila.77 Njen pregledni enterijer,
sa bogatom unutranjom dekoracijom, ureen je u maniru romantiarskog intimizma.
108

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Nacionalni stil
Predvodnik traganja za nacionalnim stilom u srpskoj arhitekturi tree decenije Momir Korunovi (1883
1969), u repertoaru romantiarskog
ekspresionizma pronaao je oslonac
za nesputane vizije.78 Otud i njegova
monumentalna palata Ministarstva pota
i telegrafa (projektovana 1926, zavrena 1930),79 predstavlja najupeatljivije
ostvarenje
nacionalno-romantiarske
grane ekspresionizma. Oblik osnove i
trodelnost fasadnih pojaseva, razueno zdanje vezuju za konvencionalna
akademska naela komponovanja, dok
po ostalim atributima ona predstavlja
nesvakidanju urbanu tvorevinu. Puna
unutranje snage koja izbija iz masivnih, zbijenih volumena, kao i ekspresivKorunovi, Ministarstvo pota i telegrafa,
nih kontrasta vodoravnih i vertikalnih Momir
Beograd, 1926-1930.
akcenata, svetlih i zasenenih povrina,
posmatrae ne ostavlja ravnodunim. I
odjeci ekog rondo kubizma, sankt-peterburkog ar nuvoa i savremene srpske
neomoravske arhitekture, ritmiki se
proimaju du tri tematski ujednaene
i hijerarhijski ravnopravne fasade, prekrivene apstraktnim, ezoterinim i konvencionalno prepoznatljivim simbolima.
Uz Korunovia, neomoravski
tok nacionalnog stila, 1926. godine su
negovali i Petar Popovi (18731945,
zadubinski hram Sv. Georgija porodice
Todi u Kostolcu i crkva u Letnjikovcu kod
Petar Popovi, hram Sv. Georgija, Kostolac, 1926.
Poarevca sa Aleksandrom Derokom),80
i David Popovi (18861967), ija monumentalna crkva Vaznesenja Gospodnjeg u Adi (19251926) podjednako evocira petokupolne kosovsko-metohijske crkve etrnaestog veka.81
Dok je pobedniki projekat na konkursu za hram Sv. Save na Vraaru arh.
Bogdana Nestorovia neoekivano obeleilo neinventivno kompilatorstvo, originalni
ekspresionistiki elementi zastupljeni su na projektima nekolicine drugih autora.82
109

Aleksandar Kadijevi

David Popovi, hram Sv. Vaznesenja, Ada, 1926.

Projekat brae Petra i Branka Krstia predstavljao

je nadahnuto romantiarsko reenje, koje je plenilo
matovitou stepenasto razuene strukture.83 Sa druge
strane, svedenom konstrukcijom snanih, dominantnih
krunih i polukrunih volumena, svetosavski hram je
na zajednikom projektu Milana Zlokovia i Andreje
Papkova poprimio ulogu monumentalnog simbola,
nemirne, isijavajue ekspresionistike siluete.84
Arhitekta Duan Babi je takoe uskladio elemente
postsecesije, ekspresionizma i ar-dekoa dinamizujui
izgled zamiljene graevine.85
Folkloristiki smer nacionalnog stila u 1926.
godini je obeleio njegov konceptualni predvodnik Branislav Koji. Na neimarskoj
vili in. Miodraga Marinkovia,
izgraenoj u ulici Internacionalnih brigada 36,86 novom
naselju porodinih kua utisnuo je prepoznatljivo narodni karakter. Asimetrija
razuenog proelja, luni
otvori, naglaene krovne strehe, istaknuti dimnjaci, kapija
sa dvovodnim krovom i motiv
zaobljene divanhane, celini
usauju folkloristiko obeleje
na kome je naruilac insistiMilan Zlokovi i Andrej Papkov, hram sv. Save, Beograd, rao. U februaru 1930. godine,
konkursni projekat, 1926-1927.
vila je nagraena priznanjem
Kluba arhitekata za najlepu fasadu u 1928. godini, sa
obrazloenjem da evocira domae graevinarstvo iz doba
Kneza Miloa. Naglaeno je
da predstavlja delodobro proueno i u pojedinostima, sa
iskreno i smiljeno razraenim
duhom sloga.87 U kasnijim
adaptacijama vila je izgubila
prvobitne karakteristike.
Branislav Koji, vila in. Miodraga
Marinkovia, Beograd, 1926-1928.
110

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Ekspresivno
proimanje
modernistiki
svedenih i neusiljenih formi profanog narodnog
neimarstva, uoava se i na Kojievoj sopstvenoj kui
u ul. Zadarskoj 6 u Beogradu (1926).88 Korpusu
ekspresionistikih motiva pripadaju zaobljeni erkeri
fasade koji folkoristiku celinu ine zatalasanom i
izdvojenom u kontekstu.
Na konkursu Ministarstva vera za Spomen
kosturnicu na solunskom groblju Zejtinlik, juna 1926.
godine uestvovalo je vie domaih arhitekata i
ruskih emigranata. U propozicijama je istaknuta
odredba da se projektuje monumentalni spomenik od
bronze i kamena u stilu potpuno slobodno tretirane
vizantinike, visok oko 17 metara. Naruilac je
prieljkivao reprezentativnu sveanu graevinu, koja
e bitinajvelianstvenija i najuglednija na groblju
Zejtinlik.89
Priloeni nacrti su potvrdili snanu zavisnost srpsko-vizantijskog stila od nadnacionalnih,
akademskih naela graenja. Milutin Borisavljevi, Branislav Koji, kua u Zadarskoj
predstavnik akademizma, ponudio je vie varijanti, u 6, Beograd, 1926.
duhu maksime to vie kombinacija vei talenat. U
glavnom reenju, primenio je oblik vitkog obeliska, zavrenog niskom neovizantijskom kupolom. Petar i Branko Krsti su priloili dve skice monolitne kosturnice, sa
lunim niama koje uokviruju sveani portal.90 Iznad nie istie se neovizantijsko,
skladno proporcionisano krikasto kube, ralanjeno bridovima. Projekat Milana
Zlokovia je po vertikalizmu strukture i naglaenoj monumentalnosti bio slian Borisavljevievom. Siluetno nalik
na Lutmanovu eskpresionistiku Radio stanicu u Kutvijku
(1922), dobio je zavretak u
vidu neovizantijske kupole.91
Poznat je i nacrt Aleksandra
Deroka, zamiljen u obliku
kubine kapele sa plitkom
srpsko-vizantijskom kalotom
na vrhu. Slojevitost i neposrednost izraza, karakteriu
njegov predlog, lien izrazitijeg stvaralakog nadahnua,
kao, uostalom i rad Dimitrija Aleksandar Vasi, projekat spomen-kosturnice na Zejtinliku,
M. Leka, karakteristian po Solun, 1926.
111

Aleksandar Kadijevi

akademskom klasicistikom tretmanu neovizantijskih oblika. Aleksandar Vasi, jedan od najmlaih uesnika na konkursu, prijavio je rad u tradicionalnom duhu,
sa blokovitom formom, oivljenom secesijskom stilizacijom gornjih zona. Organski
vrstom i harmoninom kompozicijom masivnog volumena uraslog u tle, afirmisana je skulptorski ekspresivna prezentacija sveane memorijalne graevine.
Prema slubenoj odluci irija, upravo je Vasiev nacrt odabran kao najbolji.
Meutim, usled odlaganja poetka izgradnje mauzoleja, Ministarstvo graevina je
angaovalo proverenog ruskog akademika Nikolaja Krasnova da detaljno razradi i
realizuje nagraeni elaborat, u skladu sa Vasievom koncepcijom.
Akademizam
U rezidencijalnoj arhitekturi u akademistikom stilu, tokom 1926. godine,
izdvojilo se nekoliko reprezentativnih prestonikih palata. Na neobaroknoj vili
Koe Popovia u ulici Kneza Miloa 50 (arh. Bogdan Nestorovi),92 uoljivi su uticaji
pariske kole lepih umetnosti, u kojoj je sredinom dvadesetih godina prednjaio
dekorativistiki pristup ispunjen citatima. Srednja zona fasade sa motivom piana nobile
je plitko uvuena da bi se istaklo maniristiki netipino prizemlje i razueni mansardni
krov. Otvorenost prema bati putem terase, zgradi obezbeuje intimistiku notu, dok
je u ukupnom tlocrtu doao do izraaja princip adicije prostora.
U delima Aleksandra orevia (18901952) 1926. godine su takoe dole
do izraaja neskrivene francuske predilekcije. Skladn proporcionisana, vila trgovca
Tihomira Pania, izgraena u ul. Kneza Miloa 70 (19261927), poseduje mansardni
krov lien reprezentativnije dekoracije.93 I kua Pavla Hadi Pavlovia, direktora
Srpsko-Amerikanske banke, izgraena u ulici Svetozara Markovia 58, jednako
pleni nostalginim novovekovnim rafinmanom.94
Meu znaajnim objektima izvedenim 1926. godine van Beograda, oblikovanim u stilu slobodnijeg
akademizma, istie se Ristieva palata u Skoplju arh. Dragutina Maslaa (18751937),
projektovana 1925.95 Izgraena je kao reprezentativna
sedmostrana trospratnica sa
svedenom
postsecesijskom
dekoracijom na proelju, erkerima i punim skulpturama
iznad krovnog venca. Funkcionalno prizemlje sa apotekom
i plastiki ralanjeni mezanin celini utiskuju dinaminost, jo uvek dominantnu na
Dragutin Masla, Ristieva palata, Skoplje 1925-1926.
Trgu Makedonija (nekada Trg
112

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME

Kralja Petra). U isto vreme,

u Novom Sadu je dovrena
Produktna berza prema planovima Lazara Dunerskog,
sa elementima svedene neorenesansne varijante akademizma,96 dok je u Leskovcu
izgraena reprezentativna palata Kaloderma u maniru
severnjakog akademizma, sa
romantiarskim detaljima.97
Kako je ve napomenuto, u prestonikoj arhitek- Pogled na administrativni centar Beograda, sa palatama
turi akademizma ostvarenoj Generaltaba, Ministarstva finansija i Ministarstva uma i
na monumentalnim javnim rudnika, poljoprivrede i voda, razglednica, poetak 1930ih.
objektima, u 1926. godini je prednjaio arh. Nikolaj Krasnov, preinaavajui ranije
projekte palata Ministarstva finansija i Ministarstva uma i rudnika, poljoprivrede i voda.98 Jugoslavizacija administrativnog centra grada, tih godina je prevashodno sprovoena
prema njegovim zamislima, obogaenim prilozima znamenitih vajara alegorijskim
kompozicijama ora Jovanovia, Petra Palaviinija i Dragomira Arambaia.99
Modernizam
U najranijoj fazi srpskog arhitektonskog modernizma, ija je ideologija bila
tek u povoju, 1926. godine se pojavio Kojiev projekat Hirurko-urolokog paviljona dr
Koena u Beogradu (zavren 1930. u organizaciji Ministarstva graevina i Ministarstva narodnog zdravlja), sa centralnim volumenom neznatno povezanim podunim
krilima, racionalistiki ogoljenim formama i ravnim krovovima.100 U isto vreme, u
Kru kod Praga, ideoloki najdosledniji srpski modernista meuratnog doba Nikola
Dobrovi (18971967), saradnik prake projektantske firme Duek-Kozak Maca,
izvodio je socijalni kompleks Masarikovi domovi (19251927).101
Epilog
Izneta zapaanja o organizacionoj strukturi, glavnim usmerenjima i
dometima srpske arhitektonske struke u 1926. godini, trebalo bi permanento
obogaivati i kritiki preispitivati. Inicijalna analiza nedvosmisleno pokazuje da
se ona nalazila u svojevrsnom ideolokom procepu izmeu kontinuiteta u razradi
ovetalih ideja i postupnog usvajanja novih, zboga ega je i pokrenuta njena
neminovna reforma.
Zagledana u daleke srednjovekovne korene, koliko i minulu oslobodilaku
epopeju, oficijelna dravna kultura je sve do poetka etvrte decenije ignorisala
113

Aleksandar Kadijevi

socijalne i funkcionalne tekovine moderne arhitekure. Ali uprkos tome, u 1926.

godine su ostvareni znaajni arhitektonski pomaci, ponajvie zahvaljujui autorima
srednje i mlae generacije Braovanu, Korunoviu, oreviu, Zlokoviu, Kojiu,
Krstiima i Vasiu. Priljeni i nadahnuti, uneli su vitalnost u sve raspoloive idiome,
produujui im istorijski mandat i civilizacijsku efektivnost.
Sve ilustracije u tekstu u vlasnitvu su Zbirke prof. dr Aleksandra Kadijevia.

Napomene:
1
A. Kadijevi, Prilog metodologiji tumaenja arhitektonske istorije: Karakterisanje, klasifikovanje i
periodizovanje izdvojenih pojava, u: D. Jelenkovi (ur.), Umetnost, arhitektura, dizajn, Panevo 2007, 3953.
2
U srpskoj i njoj bliskim istoriografijama, zabeleeno je tek nekoliko studija o arhitektonskom
stvaralatvu posebnih decenija: Z. Manevi, Trea decenija. Jueranje graditeljstvo 1, Arhitektura
urbanizam 5354, 1979, Prilog 9, VXXXI; . , , : . ,
. , , 2003, 7895; D. Mahei Radovi,
Arhitektura u Hrvatskoj 1930ih, Zagreb 2007; . ,
(
), 2010.
3
Budui da stanje u arhitekturi svake nacije, osim kompeticije ideja i programa, presudno odreuju
novoizgraeni objekti, postoje tehnike tekoe u razgraniavanju faza njihovog nastajanja. Poto
proces projektovanja i graenja veine objekata traje due od jedne kalendarske godine, njihovo
datovanje se najee vri neujednaeno, pri emu preovlauju tri modela: 1) navoenja godine
nastanka idejnog ili izvoakog projekta kao najrelevantnije; 2) navoenje godine zavretka graenja
objekta i slubenog prihvatanja od nadzornih komunalnih organa; 3) navoenje obe godine u nizu
(povezanih crtom u zagradi). Iako se veina odobrenih planova dosledno i realizuje, pojedini projekti
pri izvoenju trpe znatne izmene, zbog ega se i javljaju pomenute neujednaenosti koje uslonjavaju
njihovu istoriografsku kontekstualizaciju.
4
O kriteriologiji tumaenja arhitektonskog naslea i vanosti istoriografskog distanciranja, videti:
A. Milenkovi, Arhitektura horizonti vrednovanja, Beograd 1988; F. Kritovac, Povijesne distance
i arhitektura, De Re Aedificatoria 11990, 3341; . , . ,
, , 5 1998, 7176; . ,
, ,
X2009, 235253; . , . (.),
( ), 2010.
5
Sauvanih objekata in situ, arhivske pravno-tehnike i urbanistike dokumentacije, fototekih i
hemerotekih izvora, kao i najrazliitijih dokumenata iz privatnih zaostavtina graditelja.
6
U sklopu takvih inicijativa provlaio se i interes nacionalnih elita da se Srbi nametnu kao stoerni
inioci na svim poljima, pa i u izgradnji dravnih objekata. O tome opirnije videti: A. Ignjatovi,
Jugoslovenstvo u arhitekturi 19041941, Beograd 2007; Isti, Sanjana prolost, zamiljena budunost:
arhitektura i nacionalni identitet u Srbiji 19181941, u: M. uvakovi (ur.), Istorija umetnosti u Srbiji
vek, vol.3, Beograd 2014, 143156.
7
Pojam autorski opredeljene arhitekture se u srpskoj kulturi tokom poslednja dva stolea tumaio
elastino, pri emu je redovno favorizovana estetska strana ponuenih reenja. Umesto da se striktno
svede na opuse u kojima je istraivanje forme propraeno unapreenjem prostornih struktura i
upotpunjavanjem urbanog dizajna, taj pojam se rasplinuo na svaki vid oponiranja konvencionalnom,
poistoveujui autorsko sa nametljivim i unikatnim (u praksi neretko formalistikim i proizvoljnim).

114

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME
O tome videti: . , , , 67
1940, 213; . , (19191941),
1973, 339340; A. Kadijevi, Poimanje istote stila i autorskog izraza u novijoj
srpskoj arhitekturi. Comprehension of the purity of style and the authorial expression in recent
Serbian architecture, u: D. Jelenkovi (ur.), ist izraz. 13 Bijenale umetnosti, Panevo 2008, 1422, 195
201.
8
P. J. Markovi, Beograd i Evropa 19181941, Beograd 1992.
9
Za razliku od hrvatskih kolega koji su sredinom dvadesetih uveliko saraivale sa A. Losom, P.
Berensom, K. Holcmajsterom, Le Korbizjeom i H. Pelcigom, srpski arhitekti sve do 1937.godine nisu
bili povezani sa autoritetima avangarde.
10
M. urevi, A. Kadijevi, Russian Emigrant Architects in Yugoslavia (19181941), Centropa,
22001, 139148; A. Ka,
, , XLIXL20022003, 131142; . ,
,
, : . . (.), ,
, 2008, 325336.
11
, 339.208 , , 3.1.1929, 9.
12
.,
, , XII 2012, 153166; A.Kadijevi, Interpolations necessity and inspiration of
newer Belgrade architecture, , 432015, 243258.
13
.., 1919. ,
, 61933, 402, 404; , , , 19.1.1940.
14
. , , , 21995, 119127.
15
Isto, 122.
16
, , , 30.12.1931, 5.
17
Prema dokumentima iz 1927.god. u Beogradskoj sekciji Udruenja Jugoslovenskih inenjera i
arhitekata evidentirano je 786 lanova, od ega se projektantskom praksom bavilo oko tri stotine, da
bi se taj broj do kraja meuratnog razdoblja uveao na oko petsto. Uz poduhvate u dravnoj reiji,
arhitekti, graevinski inenjeri, pomoni tehniari i preduzimai masovno su saraivali sa privatnim
investitorima fondovima, bankama, akcionarima, industrijalcima, preduzetnicima, zadubinarima,
rentijerima, preprodavcima nekretnina i trgovcima.
18
Preteno su podizali objekte upravne, kolske, vojne, sportske, zdravstvene, verske i spomenike
namene. Videti: A. Kadijevi, Dravni arhitekta poslunik ili stvaralac?, Zbornik seminara za studije
istoriju moderne umetnosti Filozofskog fakulteta, 102014, 6977.
19
U treoj deceniji niz uglednih graditelja prethodnog razdoblja naputa strunu i ivotnu scenu:
Vladimir Nikoli (18571922), Konstantin A. Jovanovi (18491923), Danilo Vladisavljevi (1871
1923), Svetozar Ivakovi (18441924), Andra Stevanovi (18591929) i Milan Antonovi (1868
1929).
20
. , 1920 1940.,
1978, 4596; Z. Manevi, Jueranje graditeljstvo..., XIIIXIV.
21
. , nav. delo, 78.
22
Isto.
23
Re je interpoliranoj viespratnici S. Milenkovia izgraenoj 1922. u ul. Svetozara Markovia
65 (tada Studenikoj).Videti: . , . ,
( 1921 1923), , XIV2013,
119120.
24
. , , 2011; . , ,
, XLVI2014, 215226 (sa starijom lit.).
25
Z. Manevi, Jueranje..., XVI.
115

Aleksandar Kadijevi

. ,
1918. 1941. , : . (.), II, 2004, 381394.
27
Z. Manevi, nav. delo, XIV.
28
O znaaju takvih manifestacija svedoi i injenica da je februarsku smotru 1926. godine sveano
otvorio akademik Andra Stevanovi. Videti: , ,
, 5.2.1926, 7; , , , 15.2.1926, 6;
, , , 18.2.1926, 7; .
, , , XVII1926, 378381.
29
I pored nespornih evokativnih iskoraka, Milan Kaanin je kritikovao uoljivu proizvoljnost studenata
u obnovi vizantijskog, a pogotovo srpsko-vizantijskog stila (koji u to vreme nije bio jasno ni nauno
diferenciran). Videti: M.Kaanin, nav.delo, 379.
30
Projektovanje je zavreno 1925, kada je i poela uzgradnja koja je trajala do kraja 1931. godine.
Videti: . , ..., 359360; . ,
(XIXXX ), 2005, 355356; . ,
, , VII2006, 6985.
31
Projektovane 1921, a zavrene na dan sv.irila i Metodija 24.5.1926. Videti: . ,
(19211945), , 1968; . ,
... 343344; . , . , . , ,
: . , . (.), , 2005, 6584; .
, . , 2009.
32
, , , 10.5.1926,1; ,
, , 27.10.1926, 6.
33
Uoljivo smanjenje broja diplomiranih studenata u 1926. (nakon dvadeset u 1925) se moe
delimino objasniti injenicom da su mnogi uporedo saraivali u uglednim projektantskim ateljeima,
sakupljajui reference za buduu samostalnu praksu, zbog ega su i poneto odloili slubeni zavretak
studija. Upravo zbog spomenutog aktivizma, naredne 1927. godine diplomiralo je ak dvadesettroje
studenata, meu kojima i ure Bokovi, Miladin Prljevi, Branko Krsti, Branislav Marinkovi
i Rajko Tati. Videti: . . (.),
19191938, 1939, 1819, 2526, 3132, 36
37.
34
Isto, 31.
35
. , (I), , 542005,
13; Isti, , (II), , 552005, 11.
36
O njegovoj projektantskoj delatnosti videti: . (.), , 2008, 176.
37
Ruski emigrant koji je od poetka visokokolsku nastavu pohaao u Beogradu, a kasnije radio u
Makedoniji. Videti: . . , nav. delo, 31; . ,
VIIIXX , 2000,76; A. Ignjatovi, Jugoslovenstvo u arhitekturi...334336.
38
. , nav. delo, 327.
39
. , , 1996.
40
. , nav. delo, 380.
41
. , . 19001979, 2013, 20 21.
42
. , (. .), 1998; A. Kadijevi,
Problem harmonije u estetici i graditeljstvu Milutina Borisavljevia, Istorija i razvoj teorija arhitekture,
Zbornik 1 2003, 5568.
43
. , , , 22 (.12) 1926,
8590, 198203.
44
. (.), ...366.
45
. , - 1904. 1941., : 19042004 ( ), 2005, 163176.
26

116

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME
46
. , , 1996; ,
/ 1922. 1939. ,
, XLIV1997, 221255; A. Ignjatovi, Architecture, Urban Development, and the
Yugoslavization of Belgrade, 18501941, Centropa, 9 2009, 110126.
47
. , , 1996; . , ,
1989; ., - , 2004, 8088; . . , .
, . , - 18631941, 2014 5, 19, 23,
27.
48
V. lapeta, eki funkcionalizam, Arhitektura urbanizam, 90911983, 4952.
49
. Kadijevi, Elementi ekspresionizma u srpskoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, Moment,
171990, 90100; Isti, (19181941), ,
XIII2012, 5977; A. Kadijevi, T. Stefanovi, Expressionism and Serbian Architecture between
two world wars, in: J. Bogdanovi, L. Filipovitch Robinson, I. Marjanovi (eds.), On the Very Edge.
Modernism and Modernity in the Arts and Architecture of Interwar Serbia (19181941), Louvain 2014, 179
200; . , (
) 2015.
50
. , (
), 2014.
51
. , ...350353.
52
,
.
53
V. Rozi, Umetnika grupa Oblik, Beograd 2005.
54
, , , 29.1.1926, 6;
, , , 18.2.1926, 7; ,
, , 23.4.1926, 6; , .
, , 2.5.1926, 5; , .,
, , 23.5.1926, 5; ,
, , 26.5.1926, 5; ,
, , 25.10.1926, 1; ,
, , 31.10.1926, 5; ,
, , 7.11.1926, 9; ,
, , 3.12.1926, 5.
55
, , , ,
9.5.1926, 5; , , 10.5.1926,1;
, , , 27.10.1926, 6.
56
Videti: , , , 1921.6. 1926, 3. U
reprezentativnoj monografiji iz 1927. posveenoj razvojnim dostignuima Kraljevine SHS,
publikovane su i fotografije znaajnih javnih dravnih objekata pred njihovo dovrenje 1926.godine,
poput prestonikog Ministarstva finansija i novosadske Produktne berze. Videti: Kraljevina Srba, Hrvata
i Slovenaca, BeogradLjubljana 1927,150,158.
57
Nakon to je prvobitne ideje ovrtarskom gradu publikovao 1925.godine, arh. Jan Dubovi se
1926 zalagao za izgradnju radnikih stambenih naselja, predlaui i metode regulacije sela. Videti:
. , , , 2 1926, 7579; Isti,
, , 1 1926, 8188; Isti, ,
, 4 1926, 6668. Pripremio je i Urbanistiki projekat seoskog naselja,tipske projekte
seoskih i radnikih kua (. , , 2001, 100, 128).
58
. , ?, , 15.6.1926, 4.
59
: , .
, , 16.9.1926, 5;

117

Aleksandar Kadijevi

, , o ..,
, 17.9.1926, 6; . , ,
, XLVXLVI19981999, 7182; ., ,
2009, 5678; B. Bojani, Iskustva urbanizma moderne u Beogradu sa osvrtom na Profesorsku
koloniju, DaNS, 682010, 64687; V. Kamili, The Professors colony a suburban housing project
as an example of urban development in 1920s Belgrade, in: J. Bogdanovi, L. Filipovitch Robinson,
I. Marjanovi (eds.), On the Very Edge. Modernism and Modernity in the Arts and Architecture of Interwar Serbia
(19181941), Louvain 2014, 179200.
60
. , nav.delo, 73; . , , 2011, 4044. .
, . ...20.
61
. , . , 1995, 34.
62
. , ... 206; . , -
, , L2010, 197206; . ,
, 2007, 2728.
63
. , , , 121932, 761762.
64
Z. Manevi, Milan Zlokovi, Umetnost, 591978, 42.
65
. , T ,
, , 342012, 711.
66
. , 19302009, 2010, 439; A.Kadijevi, Interpolations necessity and
inspiration of newer Belgrade architecture, , 432015, 248, 250.
67
. , ... 375376; . ,
, 2002, 86; S. G. Bogunovi, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX
veka, Beograd 2005, t.2, 1143.
68
Na meuprozorskim zonama drugog sprata postavljeni su zaravnjeni plitki reljefi borbe deaka
Herkula i psa sa adajom i Zemljom, dok su dve iste enske maske nad vencem iznad reljefa i tri iste
muke glave postavljene iznad prozora treeg sprata (. Sikimi, Fasadna skulptura u Beogradu, Beograd
1965, 89).
69
. , nav. delo, 10.
70
S. G. Bogunovi, nav. delo, 1144.
71
Dekorativni program proelja ojatove kue poneto nalikuje na Zlokovieve fasade kua Krste
Gopevia i ure Bogdania (1926) sa uoljivim kubistikim odjecima, podstaknutim brojnim delima
koje je eko Umetniko drutvo Manes prikazalo na izlobi u Beogradu 1925.godine (videti: .
, ....10).
72
. , ...346; S. G. Bogunovi, nav.delo, 170; .
, nav.delo; . , nav. delo.
73
A. , , , V2004,
119134.
74
. , .... 89.
75
Uz Braovana, reminiscencijama na Dudevu palatu u Veneciji u tom periodu naginjao je i
produktivni Florestano di Fausto (18901965), dravni arhitekata faistike Italije (videti: F. Di Marco,
Florestano Di Fausto, architetto del Mediterraneo, Roma 2011).
76
. Sikimi, Fasadna skulptura... 2728.
77
. , nav. delo, 762.
78
. , , 1996.
79
. , nav.delo,5457; . ,
, ,
,III 2001, 105113; . , nav.delo, 8286.

118

SRPSKA ARHITEKTURA U 1926.GODINI

IZMEU KONTINUITETA I REFORME
80
A. , . (1908
1930), , 402012, 227228.
81
. , (18861967),
, 1999, 6970; ..., , , :
, 2007, 87; V. Mitrovi, Arhitektura XX veka u Vojvodini, Novi Sad 2010, 205.
82
M. , , 2005; . ,
( XIX XX ), 2007, 213225.
83
. , nav.delo, 2123, 77.
84
. , ,
, XLIIXLIII2000/2001, 213224.
85
A. Kadijevi, Elementi ekspresionizma... ,92.
86
. , , 1998, 26.
87
, ... 89.
88
A. Kadijevi, Elementi ekspresionizma u srpskoj arhitekturi... , 95; . , nav.delo, 2526; .
, (19181950), o , LVII
2010, 180181; . , nav.delo, 85.
89
. , - , ,
L2010, 197206; . , - (
: 29. 6. 2015, ).
90
. , nav. delo, 19, 21.
91
. , ...10.
92
. , 18602000, 2002, 142143.
93
. , ..., 364365; . ,
(18901952), , VII2006, 170, 172.
94
. , nav.delo, 173,
95
M. , (18751937), 2006, 5459.
96
V. Mitrovi, Arhitektura XX veka...146147.
97
. , . , ,
1996, 4243.
98
A. Ignjatovi, Jugoslovenstvo...268, 344; . , . , . ,
, , 18641939 ( ), 2014, 5254.
99
Isto, 270271.
100
. , nav. delo, 2728.
101
. , nav. delo, 103105.

119

Aleksandar Kadijevi

Aleksandar Kadijevi
Faculty of Philosophy, University of Belgrade

SERBIAN ARCHITECTURE IN 1926

BETWEEN CONTINUITY AND REFORM

Summary:
The availability of diverse sources, as well as all the more exsisting
historiographical study of interwar epoch, provides the basis for the appereance
of critical observations on Serbian architecture in 1926, developed within the
Kingdom of Serbian, Croats and Slovenians. In phenomenological sense, it can
be analyzed through the prism of its internal flash of insight expressed in the
initiatives and reactions key actors (designers, purchasers, consumers, chroniclers
and critics), and based on todays interest in understanding the past through narrow
historiographical platforms from a distance problematize various aspects of the
former building.
Primary staring at the distant medieval origins, as well as the closer
Liberation epoch, Serbian architectural culture in 1926 in parallel continued
its europeanization, creating the basis for a inevitable modernization reform.
Ambitious and inspired, it was celebrated by authors of middle and younger
generation Dragisa Braovan, Momir Korunovi, Aleksandar Djordjevic, Milan
Zlokovi, Branislav Kojic, brothers Krstic and Aleksandar Vasic, which succed to
prolong the civilizational effectiveness of all directions.

Keywords:
architecture, 1926, Serbia, Belgrade, builders, works, ideas

(KATEGORIJA LANKA: NAUNI LANAK ORIGINALNI NAUNI RAD)

120