Soyut Matematik Ders Notlari

www.matematikce.
com
'dan indirilmitir.
SOYUT MATEMATIK
DERS NOTLARI
Yrd. Do. Dr. Hseyin BILG
Kahramanmaras St Imam
niversitesi FenEdebiyat Fakltesi
Matematik Blm
Agustos
2015
e-posta: h_bilgic@yahoo.com

Iindekiler
1
nermeler ve Ispat
Yntemleri
Kmeler
14
Bagntlar
ve zellikleri
29
Denklik Bagntlar
42
Sralama Bagntlar
50
Fonksiyonlar
61
slem ve zellikleri
I
72
Cebirsel Yaplar
84
Saylabilirlik
100
sas
10 Dogal
Saylarn In
110
11 Tmevarm Ilkesi
121
12 Tamsaylar
127
Blm 1
nermeler ve Ispat
Yntemleri
Tanm 1.1 Dogru
veya yanls ama bunlardan sadece bir tanesi olabilen ifadelere nerme denir. nermeler p, q, r, . . . gibi harflerle gsterilir.
rnek 1.2 Asagdaki
ifadelerin nerme olup olmadgn
bulalm:
(a) 2 asal saydr.
(b) Her n dogal
says iin 2n + 1 asaldr. (Dikkat: 0 dogal
saydr)
(c) Dzlemde bir genin i alarnn toplam 180 derecedir.
(d) 4den byk her ift say iki asal saynn toplamdr. (Goldbach, 1742)
(e) Yarn piknige
gidelim.
zm: Burada (a) ve (c) dogru
birer nermedir. n = 3 iin 2n + 1 = 9 asal olmadgndan
(b) yanls bir nermedir. (d) ifadesi 1742de Rus matematiki Christian Goldbach tarafndan ortaya atlms
bir iddiadr ve henz dogru
olup olmadg
ispatlanamamstr. Ya dogru
ya yanls olacagndan
bir
nermedir. (e) cmlesi kesin bir hkm bildirmediginden
bir nerme degildir.
Not: Bir tahtada yazan Bu tahtadaki her cmle yanlstr cmlesinin dogru
olmas da yanls olmas
da eliskiye yol aacagndan
bu cmle bir nerme degildir.
Benzer s ekilde bir Romalnn syleyecegi
Btn Romallar yalancdr cmlesi de nerme olamaz.
Tanm 1.3 Ifadesinde

degi
skenler bulunan ve bu degi
skenlerin alacag
degerlere
gre dogru
veya
yanls (ama bunlardan sadece bir tanesi) olabilen ifadelere ak nerme denir. Ak nermeler degi
sken saysna gre p(x), p(x, y), p(x, y, z), . . . gibi gsterilir.
rnek 1.4 x bir reel sayy gstermek zere, p(x) ak nermesi x2 + x = 0 olsun. x = 0 ve x = 1
iin nerme dogrudur.
Yani p(0) ve p(1) dogrudur.
Aksi halde nerme yanlstr.

1

Blm 1. nermeler ve Ispat
Yntemleri
Hseyin BILG
Birlesik nermeler
Tanm 1.5 p ve q iki nerme olsun. p ve q nermesi bu nermelerden her ikisi de dogru
iken dogru;
aksi halde yanls olan nermedir. Buna iki nermenin kesisimi de denir ve p q ile gsterilir. p veya
q nermesi de bu nermelerden en az birisi dogru
iken dogru;
aksi halde yanls olan nermedir.

Buna iki nermenin birlesimi de denir ve p q ile gsterilir. (Dikkat: veya kelimesinin Trkedeki
kullanls farkl olabilir.)
nermelerin ve bunlara karslk gelen birlesik nermelerin alacag
degerleri
bir tablo halinde gsterelim. Burada dogru

iin 1 sembol veya D harfi; yanls iin ise 0 sembol veya Y harfi yazlr. Bu
tablolara dogruluk
tablosu denir.
p
pq
pq
pq
pq
veya 1
Tablo 1.1: p q ile p q nermelerinin dogruluk
tablosu.
Tanm 1.6 Bir p nermesi dogru
iken yanls; yanls iken dogru
olan nermeye pnin degili veya olumsuzu denir ve p0 , p, p, p sembollerinde birisi ile gsterilir.
p
rnek 1.7 p:Bir gn 24 saattir nermesinin degili

p:Bir gn 24 saat degildir
nermesidir. q(x) :
x2 < 7 nermesinin degili
q(x) : x2 > 7 dir.
Tanm 1.8 Dogruluk
degeri
her zaman ayn olan p ve q nermelerine esdeger veya denk nermeler

denir ve p q yazlr. p(x) ve q(x) ak nermelerinin denk olmas her x iin p(x) ve q(x) nermelerinin ayn olmasdr.
rnek 1.9 p :Her dogal
say tektir nermesi ile q:63 asaldr nermeleri denktir. Ayrca asagdaki
ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)

r(x) : x2 < 25,
s(x) : x < 5 ve 5 < x,
t(x) : |x| < 5

Yntemleri
Hseyin BILG
rnek 1.10 Asagdaki
zelliklere De Morgan Kurallar denir:

(p q)0 (p0 q 0 )
(p q)0 (p0 q 0 )
ve
Bu zelliklerin dogru
oldugunu
tablo ile gsterin: (bosluklar doldurun)

p
p0
q0
pq
(p q)0
p0 q 0
pq
(p q)0
p0 q 0
Tanm 1.11 p ise q nermesi p dogru

ve q yanls iken yanls; aksi halde dogru
olan nermedir. Buna
kosullu nerme denir ve p = q ile gsterilir. pye hipotez qya da sonu nermesi denir. p = q
nermesi p, qyu gerektirir s eklinde de okunur.
p
p = q
rnek 1.12 2 < 1 ise 2 < 3 tr nermesi dogrudur,
nk (0 = 1) 1. S imdi
p:Yagmur
yagyor,
p:Bahe snalyor
nermelerini dsnelim. Yagmur
yagd
gnda
her zaman bahenin slandg

bilindigine
gre p = q
nermesi dogrudur.
(Yagmur
yagmad
gnda
zaten p yanls oldugundan
p = q dogrudur.)
Ancak
q = p dogru
degildir.
(Neden?)
Not: p = q nermesinde
p nermesi q nermesi iin yeter kosuldur
q nermesi p nermesi iin gerek kosuldur
denir.
rnek 1.13 (p = q) (q 0 = p0 ) (p0 q) oldugunu
gsterelim.
p
p0
q0
p = q
q 0 = p0
p0 q

Yntemleri
Hseyin BILG
Buna gre asagdaki
nermenin birbirine denk oldugunu
(aslnda dogru
oldugunu)
syleyebiliriz:
(a) Yagmur
yagyor
= bahe slanyor.
(b) Bahe slanmyor = yagmur
yagmyor
(c) Yagmur
yagmyor
veya bahe slanyor.

Tanm 1.14 p = q ve q = p nermeleri ayn anda dogru
iken dogru,
aksi halde yanls olan nermeye iki ynl kosullu nerme denir ve p q s eklinde yazlr. p ancak ve ancak q s eklinde
veya p iin gerek ve yeter s art q dur s eklinde okunur. Dogruluk
tablosu s u s ekildedir.
p
p = q
q = p
p q
Tablodan da anlaslacag
gibi aslnda (p q) (p = q) (q = p). Ayrca s unu da diyebiliriz:
p q nermesi, p ile q denk iken dogru;
aksi halde yanls olan nermedir.

rnek 1.15 Bir asal say ifttir ancak ve ancak 2 dir nermesini ele alalm. p : n says asal ve
ifttir ve q : n = 2 diyelim. p = q nun ve q = p nin dogru
oldugu
aktr. O halde p q
dogrudur.
rnek 1.16 x bir reel sayy gstermek zere her x iin |x| = 1 x3 = x nermesi dogru
mudur?
zm: |x| = 1 = x = 1 veya x = 1 olup x3 = x dogru
olur. Ancak x = 0 iin x3 = x olur fakat
|x| =
6 1 dir. O halde |x| = 1 x3 = x nermesi yanlstr. Ama, |x| = 1 x2 = 1 nermesi
dogrudur.
Niceleyiciler
nermelerdeki btn, her, en az bir, baz, hibir gibi kelimelere niceleyici denir. Mesela,
btn grenciler
bayandr, sfrdan byk en az bir tamsay vardr nermelerinde oldugu

gibi.
S imdi, bir p(x) ak nermesi verilsin.
Btn x ler iin p(x) dogrudur
yerine ksaca
x, p(x)
En az bir x iin p(x) dogrudur
yerine ksaca
x, p(x)
yazacagz.
Burada ve niceleyicilerine srasyla evrensel ve varlksal niceleyici denir.
4

Yntemleri
Hseyin BILG
rnek 1.17 x tamsays iin |x| = x nermesi yanlstr. nk x = 2 iin | 2| =

6 2 dir.
rnek 1.18 x reel says iin x2 x+2 6= 0 nermesi dogrudur.
nk x2 x+2 = 0 denkleminin
diskriminant = b2 4ac = 7 < 0 olup bu denklemin reel kk yoktur.
rnek 1.19 x reel says iin x2 = x nermesi dogrudur.
nk x = 0 iin 02 = 0 dr.
rnek 1.20 n dogal
says iin 3(n + 2) asaldr nermesi yanlstr. nk 3(n + 2) says 3den
byk ve 3n bir tam kat olup asal olamaz.
Not: ve niceleyicileri ile baslayan nermelerin olumsuzlar s yledir:
(x, p(x)) x, p(x)
ve
(x, p(x)) x, p(x)
rnek 1.21
(x, x + 3 < 10) (x, x + 3 > 10)
(x, x + 3 = 7) (x, x + 3 6= 7)
Teorem ve Ispat
Yntemleri
Tanm 1.22 Dogru
oldugu
ispatlanms nermelere teorem denir. Teoremler genelde p = q s eklinde
verilir. Byle bir teoremin ispatn yapmak iin p dogru
iken q nun dogru
oldugu
gsterilmelidir. (Bu
yzden pye hipotez, qya da sonu denmektedir.) Bazen teoremler p q s eklinde verilir. Bu
durumda p = q ile q = p nermeleri ayr ayr ispatlanmaldr.
S imdi temel ispat yntemlerini grelim:
A) Dogruluk
izelgesi Yntemi
Bu yntemle bir teoremin her zaman dogru
oldugu
tablo ile gsterilir.
rnek 1.23 p = q ve r0 = q 0 nermeleri dogru
ise r0 = p0 nermesinin dogru
oldugunu
gsterin.
zm: Burada hipotez (H) ve sonu (S) nermeleri s yle seilir:
H : (p = q) (r0 = q 0 )
S : r0 = p0
Daha sonra H = S teoreminin her zaman dogru

oldugu
gsterilir.

Yntemleri
Hseyin BILG
p0
q0
r0
p = q
r0 = q 0
S : r0 = p0
H = S
Soru: p = q ve q = r nermeleri dogru

iken p = r nermesinin de dogru
oldugunu
gsterin.
B) Dogrudan
Ispat
Yntemi
Bu yntemde, p = q nermesini ispatlamak iin daha nceden dogru
oldugu
bilinen
p = r1 , r1 = r2 , r2 = r3 , . . . , rn1 = rn , rn = q
nermeler zincirinden faydalanlr.
rnek 1.24 Bir tek dogal
saynn karesi tektir teoremini ispatlayalm. p : n tektir ve q : n2
tektir diyelim. S imdi
n tek = k tamsays iin n = 2k + 1
= n2 = 4k 2 + 4k + 1
2
= n2 = 2(2k
+ 2k}) + 1 = 2m + 1
| {z
m
= n2 tektir, nk m tamsay
C) Dolayl Ispat
Yntemi
p = q nermesi yerine onun dengi olan q 0 = p0 nermesi ispatlanr. Bu nermeye p = q nun
karst tersi denir.
rnek 1.25 a ve b iki dogal
say olsun. a b bir ift say ise a ile b den en az birisinin ift oldugunu
gsterelim. p nermesi ab ift ve q nermesi de a ift veya b ift olsun. Biz p = q yerine q 0 = p0

Yntemleri
Hseyin BILG
nermesini ispatlayalm. q 0 :a ve b tek, p0 :a b tek olur.

a ve b tek = a = 2n + 1, b = 2m + 1 s eklindedir (n, m tamsay )
= ab = 4nm + 2n + 2m + 1 = 2(2nm
+{zn + m}) + 1
|
k
= ab tektir, nk k bir tamsay

Soru: 3x + 2 6= 5 ise 2x + 3 6= 5 oldugunu
gsterin.
D) Olmayana Ergi Yntemi

p = q teoremini ispatlamak iin p nin dogru
oldugu
kabul edilir. Daha sonra q nun yanls oldugu
kabul edilip bir eliski bulunur. (Genelde p nin dogru

olmasyla elisen bir durum bulunur.) Bylece
q nun dogru
oldugu
sonucuna varlr.
rnek 1.26 x, y birer tamsay olsun. x y tek ise x ile y den her ikisinin de tek oldugunu
ispatlayalm.
(Bu ispat dolayl ispat yntemi ile de yaplabilir.)
zm: x y tek olsun. x, y nin her ikisinin de tek oldugunu
gsterecegiz.
Aksini kabul edelim; yani
x, y den en az biri ift olsun. Mesela x ift olsun. (y nin ift oldugunu
kabul edilirse ayn ispat yaplr)

O halde bir k tamsays iin x = 2k dr. S imdi x y = (2k)y = 2(ky) olup x y nin ift oldugu
grlr.
Bu durum bir eliskidir; nk x y tek kabul edilmisti. O halde x, y nin her ikisi de tektir.

Not: a, b birer tamsay olmak zere eger
ax = b olacak s ekilde en az bir x tamsays mevcutsa ab

Dikkat: a/b veya

yazp a, b yi bler s eklinde okuyacagz.
Bu tanma gre 00 nermesi dogrudur.
a
b
ifadesi bir nerme degildir.
olmayana ergi yntemi ile gsterin.

rnek 1.27 a bir tamsay olmak zere 6a = 2a oldugunu

zm: 6a olsun. O halde bir k tamsays iin a = 6k dr. S imdi 2 6 a oldugunu
kabul edelim. Bu

durumda a tektir. Ancak a = 6k = 2(3k) oldugundan
a ifttir. Bu bir eliskidir. O halde 2a olmaldr.

Not: Her zaman dogru
oldugu
iddia edilen bir nermenin yanls oldugunu
gstermek iin bir ters

rnek (yanls rnek) verilir. Yani p = q nermesinde p yi dogru
fakat q yu yanls yapan bir rnek
aranr.

rnek 1.28 a, b, c, d tamsaylar olsun. abcd = ac veya bd nermesi dogru
mudur?
zm: Bu nerme her a, b, c, d iin verilmistir. nerme dogru
degildir;
mesela a = 6, b = 5, c =

10, d = 9 alnrsa, 30 90 dr fakat 6 6 10 ve 5 6 9 dur.

Yntemleri
Hseyin BILG
Not: x, p(x) nermesinin yanls oldugunu
gstermek iin x, p(x) nermesinin dogru

oldugu
ispatlanr. x, p(x) nermesinin yanls oldugunu
gstermek iin x, p(x) nermesinin dogru

oldugu
ispatlanr.
rnek 1.29 x reel says iin x2 < 0 nermesi yanlstr; nk x reel says iin x2 > 0 dr.
Soru: alsmazsam uyuyacagm,
zlrsem uyumayacagm.
O halde zlrsem alsacagm.
Ispatlayn.
rnek 1.30 2m 1 bir asal say ise m nin de asal oldugunu
gsterin.
zm: Dolayl ispat yntemini kullanalm. m asal olmasn. O halde n > 1, k > 1 olmak zere
m = nk s eklindedir. S imdi

n
n(k1)
n(k2)
n
)
2
+
2
+
+
2
+
1
2m 1 = (2n )k 1 = (2
1
{z
}
| {z } |
A
S imdi n > 1 oldugundan
A > 1 dir. Ayrca k > 1 oldugundan
B > 1 dir. Bu durumda 2m 1 in asal

olmadg
grlr.
rnek 1.31
2 reel saysnn irrasyonel oldugunu
gsterelim.
2 saysnn rasyonel oldugunu
kabul
edelim. O halde a, b ve b 6= 0 tamsaylar iin
2=
a
b
s eklindedir. Burada a ile b nin (1 den byk) ortak arpan olmadgn
kabul edebiliriz. S imdi

2=
a2
= 2b2 = a2 = a2 ift = a ift
b2
olur. a = 2k dersek
2b2 = a2 = 2b2 = 4k 2 = b2 = 2k 2 = b2 ift = b ift
olur. Yani a ile b nin 1 den byk ortak arpan (yani 2) olur. Bu bir eliskidir. O halde
degildir.
2 rasyonel
Not: Bir nceki rnekte asagdaki
nermeye olmayan ergi yntemi uygulanmstr:

a, b aralarnda asal iki tamsay =
a
6= 2
b
Soru: 3 ve 6 saylarnn irrasyonel oldugunu
gsterin. (Ipucu:
p bir asal say ve pab = pa veya

pb dir.)

Yntemleri
Hseyin BILG
ALISTIRMALAR
1.) [p = (q r)] [(p = q) (p = r)] oldugunu
gsterin.
zm:
p
qr
p = q
p = r
p = (q r)
(p = q) (p = r)
2.) [p0 = (q = r0 )] [(q r) = p] oldugunu
gsterin.
zm:
p
p0
r0
q = r0
qr
p0 = (q = r0 )
(q r) = p
3.) (p q) = [(p r) (q r)]
nermesinin dogruluk
tablosunu yapnz.
zm:

Yntemleri
Hseyin BILG
pr
qr
pq
(p r) (q r)
(p q) (p r) (q r)
4.) Asagdaki
daglma
kurallarnn dogru
oldugunu
gsterin:
p (q r) (p q) (p r)
ve
p (q r) (p q) (p r)
zm:
p
qr
pq
pr
p (q r)
(p q) (p r)
Diger
zelligin
ispat da asagdaki
tablodadr:
p
qr
pq
pr
p (q r)
(p q) (p r)
5.) 3 says ay blmyor ise 18 says da ay blmez nermesinin dogru

oldugunu
ispat yntemlerinden birini kullanarak gsterin.

10

Yntemleri
Hseyin BILG

zm: p nermesi: 3 6 a ve q nermesi: 18 6 a olsun. Dolayl ispat yntemini kullanalm; yani
q 0 = p0 nermesini ispatlayalm:

18a = a = 18k, (k : tamsay ) = a = 3(6k) = 3a
nk 6k bir tamsaydr. Bylece p = q ispatlanms olur.
6.) [(p = q) (p = r)] [p = (q r)]
oldugunu
tablo yapmadan gsterin.
zm: (p = q) (p0 q) denkligini
ve nn zerine daglma
zelligini
kullanrsak:
(p = q) (p = r) (p0 q) (p0 r) p0 (q r) [p = (q r)]
elde edilir.
7.) (p = q) = r nermesinin dogruluk
tablosunda, bu nermeninin stununda ka tane 0 vardr?

N
yoktur
2 tane
3 tane
4 tane
Hibiri
8.) p : x tamsay, x2 + 1 = x olsun ve q : x reel say, x4 > x2 olsun. Buna gre:
N
p, q : Dogru
p, q : Yanls
p : Dogru,
q : Yanls
p : Yanls, q : Dogru
Hibiri
9.) (p = q)0 nermesi asagdakilerden
hangisine denktir?
N
p q0
p0 q
p q0
Hibiri
p0 q
10.) p : x tamsay, x2 = x olsun ve q : x reel say, x2 > x olsun. Buna gre:

N
p, q : Dogru
p, q : Yanls
p : Dogru,
q : Yanls p : Yanls, q : Dogru
Hibiri
11.) (p (p = q)) = q nermesinin dogruluk
tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0

vardr?
N
yoktur
2 tane
3 tane
4 tane
12.) (p = q) ( q = p) ilkesini temel alan ispat ynteminin ad nedir?

N
Dogrudan
ispat
Dolayl ispat
Olmayana Ergi
eliski bulma
Hibiri
Hibiri
13.) Asagdaki
nermelerden hangisi yanlstr? (t:tamsay, n:dogal

say, m:pozitif dogal
say, x:reel
say)
t, t 6 t4
n, n + 6 = n3
m, m2 6= 6m
x, x + 1 = x2
Hibiri
14.) p = q nermesinin olumsuzu asagdakilerden
hangisidir?
N
0
0
pq
p q
p q0
p0 q
Hibiri
15.) (p0 = q 0 )0 asagdakilerden
hangisidir?
N 0
0
p q
p q
p q0
Hibiri
p q0
16.) Asagdaki
nermelerden hangisi dogrudur?
(x:reel say, n:dogal

say, t:tamsay, r:rasyonel say)
N
2
x, x + 1 < 1 n, 4n asaldr
t, t(t + 3) > 3 r, 8r tamsaydr Hibiri
11

Yntemleri
Hseyin BILG
17.) (p q) = (p = q) nermesinin dogruluk

vardr?
1 tane
3 tane
4 tane
p q0
yoktur
Hibiri
18.) (p = q 0 )0 asagdakilerden
hangisidir?
p0 q
pq
pq
Hibiri
19.) Asagdaki
(n :dogal
say, x :reel say, t:tamsay, r :rasyonel
say)
n, n2 asaldr
x, x2 3 < 3
t, t(t + 4) > 5
r, r2 tamsaydr
Hibiri
20.) (p q) = (p = q) nermesinin dogruluk

vardr?
N
4 tane
1 tane
3 tane
yoktur
21.) (p q)0 (p0 q 0 ) nermesi asagdakilerden
hangisine denktir?
N
pq
p q0
p p0
p p0
Hibiri
Hibiri
22.) Asagdaki
nermelerden hangisi yanlstr? (x : reel say, y : tamsay olmayan reel say, n : dogal
say, t : tamsay)
N
x, x3 rasyonel y, y 3 tamsay n, n + 1 dogal
say t, t2 + 40 asal Hibiri
23.) p : 7 asal ise 2 rasyonel saydr, q : 6 dogal

say 1 asaldr olsun. Buna gre:
N
p, q : Dogru
p : Dogru,
q : Yanls
p, q : Yanls Hibiri
24.) Kuslar tyor ise gnes doguyor.
Yagmur
yagyor
ise gnes dogmuyor.
Yagmur
yagd
gna
gre
asagdakilerden
hangisi sylenebilir.
Gnes doguyor
Yagmur
yagmyor
Kuslar tyor
Kuslar tmyor
Hibiri
25.) p (q r) nermesinin dogruluk
tablosunda, bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

N
1
2
3
4
Hibiri
26.) Asagdaki
nermelerden hangisi yanlstr? (x : reel say, n : dogal

say, t : tamsay )
N
3
n, n + 1 tamsay t, t2 + 49 asal Hibiri
x, x reel 121 asal ise 7 asal degil
27.) p ve q dogru,
r de yanls bir nerme ise asagdakilerden
hangisi yanlstr?
(p = r) q
(r q) = p
p ( q r)
(p = r)
Hibiri
28.) (a b
Hibiri
29.) x > y = x = y nermesinin olumsuzu hangisidir? (Ipucu:

(p = q) p0 q)
N
x<y
x>y
x6y
x>y
Hibiri
30.) p q nermesinin olumsuzu asagdakilerden
hangisidir?
N 0
0
0
0
(p q) = (p q)
p q
pq
Hibiri
12
pq

Yntemleri
2 rasyonel saydr, q : 6 rasyonel 9 asaldr olsun. Buna gre:

N
p : Dogru,
q : Yanls
p, q : Yanls Hibiri
31.) p : 15 asal degil

ise
p, q : Dogru
Hseyin BILG
13
Blm 2
Kmeler
tanmlanms nesnelerin bir topluluguna
Tanm 2.1 Iyi
kme denir. Kmeler genelde A, B, C, . . . gibi

byk harflerle; kmenin elemanlar da a, b, c . . . gibi kk harflerle gsterilir. Eger
bir x eleman
bir A kmesine aitse bunu x A; aksi halde x 6 A s eklinde gsteririz. Bir kmeyi, elemanlarn teker
teker yazarak gsterme yntemine listeleme yntemi denir. Mesela
A = { 2, 3, 5 } .
Bir kmeyi elemanlarnn tasdg
ortak zellikleri syleyerek yazabiliriz. Bunun iin
{ x : p(x) }
gsterimi kullanlr. Bu kme p(x) ak nermesini saglayan
btn xlerin kmesidir. Bu ynteme

ortak zellik yntemi denir. O zaman
A=
x R : (x 2)(x2 8x + 15) = 0
yazlabilir. (R reel saylar kmesidir.)

Kmeleri dzlemdeki kapal egrilerle
ve elemanlarn da bu egri
iinde birer nokta olarak gsterebiliriz. Bu ynteme Venn1 Semas
yntemi denir.
1
John Venn (18341923)
14
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
A
2
3
5
S ekil 2.1: A = { 2, 3, 5 } kmesinin Venn s emas ile gsterimi
Tanm 2.2 A ve B iki kme olsun. Eger

Ann her eleman ayn zamanda Bnin de bir eleman ise
Aya Bnin bir alt kmesi denir ve A B yazlr. Eger
A B ve Bde Aya ait olmayan en az bir
eleman varsa Aya Bnin bir zalt kmesi denir ve A
B yazlr. Eger
A B ve B A ise o zaman
A ile B kmelerine esittir denir ve A = B yazlr.

Tanm 2.3 A ve B iki kme olsun. A da olup B de olmayan elemanlarn kmesine A ile B nin fark
denir ve A \ B veya A B ile gsterilir.
A \ B = { x : x A, x
/ B } = {x A : x
/ B}
yazabiliriz. Ancak A \ B = { x
/ B : x A } yazamayz.
kmenin fark A \ B
S ekil 2.2: Iki
Tanm 2.4 zerinde alslan en genis kmeye evrensel kme diyecegiz

ve E ile gsterecegiz.
A bir
kme ise Ada olmayan (ve evrensel kmede olan) elemanlarn kmesine Ann tmleyeni denir ve
A0 veya A ile gsterilir. O halde:
A0 = { x : x
/ A} = {x E : x
/ A} = E \ A
yazlabilir. Hibir eleman olmayan kmeye bos kme denir ve ile gsterilir. Bos kme her kmenin
alt kmesidir ve btn bos kmeler birbirine esittir.
15
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
Tanm 2.5 A ve B iki kme olsun. A ya, Bye veya her ikisine ait olan elemanlarn kmesine A ile
B nin birlesimi denir ve A B ile gsterilir. Hem A ya hem de Bye ayn anda ait olan elemanlarn
kmesine A ile B nin kesisimi (arakesiti) denir ve A B ile gsterilir. Kesisimi bos olan kmelere
ayrk kmeler denir.
A B = { x : x A veya x B }
A B = { x : x A ve x B } = { x A : x B }
kmenin birlesimi A B ve kesisimi A B

S ekil 2.3: Iki
slemlerin zellikleri
Kmelerle Ilgili
I
1.) a) Her A kmesi iin A A (Yansma zelligi)
b) A B, B A = A = B (Simetri zelligi)
c) A B ve B C ise A C dir. (Geisme zelligi)
2.) A A = A, A A = A
3.) A = A, A =
4.) A B = B A, A B = B A
5.) Daglma
Kurallar:
a) A (B C) = (A B) (A C)
b) A (B C) = (A B) (A C)
6.) 0 = E, E 0 =
7.) De Morgan Kurallar:
(A B)0 = A0 B 0
(A B)0 = A0 B 0
8.) A B = B 0 A0
16
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
9.) A A B, B A B
A B A, A B B
10.) A B = A B = B ve A B = A
Not: AB C, AB C veya A\B C gibi ifadeler anlamszdr. Kmelerdeki islemlerin ncelik sras
olmadgndan
mutlaka parantez kullanlmaldr. Ancak yanyana birden fazla kesisim (veya birlesim)
islemi iin parantez kullanlmayabilir. (Neden?)
Tanm 2.6 A ve B iki kme olsun. A B ye ait olup A B ye ait olmayan elemanlarn kmesine A
ile B nin simetrik fark denir ve A4B ile gsterilir.
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = (A B) \ (A B)
kmenin simetrik fark A4B

S ekil 2.4: Iki
S ekilden de anlaslacag
gibi A4B = (A \ B) (B \ A) diyebiliriz. Ayrca A4B = B4A dr, nk:
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = { x : x B A, x
/ B A } = B4A.
Tanm 2.7 Eleman saysna bir dogal
say karslk getirilebilen kmelere sonlu kme; aksi halde sonsuz kme denir. Mesela (0, 1) ak aralg
ve tek dogal
saylar kmesi { 1, 3, 5, . . . } sonsuz kmelerdir.
B = { a, b, c, d } kmesi 4 elemanl olup sonlu bir kmedir. Bir A kmesinin eleman saysn s(A) ile
gsterecegiz.
Bu durumda s() = 0 olur. Ayrca
s(A B) = s(A) + s(B) s(A B)
s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C) s(A B) s(A C) s(B C) + s(A B C)
formlleri dogrudur.
A, B ve C kmeleri ikiser ikiser ayrk iseler:

s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C).
17
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
Kmeler Ailesi
Elimizde bir takm kmeler olsun. Bu kmeleri A, B, C, D, . . . gibi harflerle gstermek yerine; mesela A1 , A2 , A3 , . . . s eklinde gstermek daha kolay olacaktr. Bu durumda kmeleri I = { 1, 2, 3, . . . }
ste bir takm kmeleri indiskmesinin elemanlarn kullanarak indislemis (damgalams) oluruz. I
lemek iin kullandgmz
I kmesine indis kmesi, her i I elemanna bir indis, her i I iin Ai

kmesine de indislenmis kme denir. Elemanlar bir I indis kmesi tarafndan indislenmis kmelerin
kmesine de bir kmeler ailesi denir. Byle bir kmeler ailesi
A = { Ai : i I }
s ekline gsterilir.
rnek 2.8
A = { { a, b } , { a } , { a, e, f, g } , { a, c } } olsun. Burada I = { 1, 3, 4, 6 } indis kmesi ve

A1 = { a, b } , A3 = { a } , A4 = { a, e, f, g } , A6 = { a, c }
diyebiliriz. Bu durumda A = { Ai : i I } yazlr.

Tanm 2.9
A = { Ai : i I } kmeler ailesi verilsin. Bu ailenin birlesimi

[
Ai = { x : En az bir i I iin x Ai }
iI
s eklinde tanmlanr. Bu ailenin kesisimi de

\
Ai = { x : Her i I iin x Ai }
iI
s eklinde tanmlanr.
rnek 2.10 Bir nceki rnekte:
[
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a, b, c, e, f, g }
iI
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a }
iI
olsun. Bu durumda
rnek 2.11 I = { 1, 2, 3, . . . } ve her n I iin An = [0, n1 ] kapal aralg
[
An = [0, 1],
nI
nI
18
An = { 0 } .
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
Genellestirilmis Daglma
Kurallar
= { Ai : i I } ve
= { Bj : j J } aileleri verilsin. Bu durumda kesisimin birlesim zerine
daglma
kuralnn genel hali:
!
[
Ai
iI
Bj =
jJ
iI
(Ai Bj )
jJ
Ayrca, birlesimin kesisim zerine daglma
kuralnn genel hali:
!
\
[ \
\ \
Ai
Bj =
(Ai Bj )
iI
jJ
iI
jJ
Ispat:
!
x
[
iI
Ai
!
[
Bj x
jJ
Ai
iI
ve x
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, x Bj
i I ve j J iin x Ai ve x Bj
i I ve j J iin x Ai Bj
[ [
x
(Ai Bj )
iI
jJ
olup ispat tamamlanr. Diger

ksmn ispat da s yledir:
!
!
\
[ \
\
\
Ai
Bj x
Ai veya x
Bj
x
iI
jJ
iI
jJ
i I, x Ai veya j J, x Bj
i I ve j J iin x Ai veya x Bj
i I ve j J iin x Ai Bj
\ \
x
(Ai Bj )
iI
rnek 2.12
jJ
A = { A1 , A3 , A5 } ve B = { B2 , B4 } olsun. Bu durumda I = { 1, 3, 5 } , J = { 2, 4 } olur.

(A1 A3 A5 ) (B2 B4 ) =
(A1 B2 ) (A1 B4 ) (A3 B2 ) (A3 B4 ) (A5 B2 ) (A5 B4 )
19
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
Genellestirilmis De Morgan Kurallar

{ Ai : i I } ailesi verilsin. Bu durumda
!0
\
Ai
!0
=
Ai
ve
iI
iI
Ai
iI
Ai 0
iI
Ispat:
!0
x
x
/
Ai
iI
Ai
iI
i I iin x
/ Ai
i I iin x Ai 0
[
x
Ai 0
iI
Diger
ksmn ispat da s yledir:
!0
x
Ai
x
/
iI
Ai
iI
i I iin x
/ Ai
i I iin x Ai 0
\
x
Ai 0
iI
zml rnekler
1.) A \ B = A B 0 oldugunu
gsterin.
zm:
A \ B = { x : x A ve x
/ B}=
x : x A ve x B 0
= A B0
2.) A B = B C = A B C oldugunu
gsterin.
zm: A A B oldugunu
biliyoruz. A B = B C oldugundan
A B C elde edilir. Ayrca

B C B oldugundan,
A B bulunur. Benzer s ekilde:

B A B = C B olup B B C C
oldugundan
B C bulunur. Sonu olarak A B C dir.
20
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
3.) A B = A B A = B oldugunu
gsterin.
zm: nce A B = A B oldugunu
kabul edelim. A = B oldugunu
gstermek iin A B ve
B A oldugunu
gsterecegiz.
A A B = A B B oldugundan
AB
B A B = A B A oldugundan
BA
= A = B.
S imdi de A = B oldugunu
kabul edelim.
A B = A A = A = A A = A B.
Bu ksmn ispat s yle de yaplabilirdi:
)
AB =AA=A
= A B = A B.
AB =AA=A
4.) A B = A C B C oldugunu
gsterin.
zm: A B oldugunu
kabul edelim. O halde x A = x B dir.

x A C = x A veya x C = x B veya x C = x B C
olup seilen x keyfi oldugundan
nerme her x iin dogrudur.
O halde A C nin her eleman B C

nin bir eleman olup ispat biter.
Not: Bu tr ispatlarda p(x) = q(x) nermesi dogru
ise oklar soldan saga
dogru
ilerlerken p(x)
yerine q(x) yazlabilir. (q(x) yerine p(x) yazlamaz.) Yine p(x) = q(x) nermesi dogru
ise
{ x : p(x) } { x : q(x) }
kapsamas vardr. p(x) q(x) nermesi dogru
ise; yani p(x) q(x) ise
{ x : p(x) } = { x : q(x) }
esitligi
vardr.
5.) A (B C) = (A B) (A C) oldugunu
gsterin.
zm:
A (B C) = { x : x A veya x B C }
= { x : x A veya (x B ve x C) }
= { x : (x A veya x B) ve (x A veya x C) }
= { x : (x A B) ve (x A C) }
= (A B) (A C)
21
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
6.) A B, C B, A C = veriliyor. Bu kmelerin bos olup olmamasna ve birbirlerine esit olup

olmamasna gre farkl btn durumlar Venn s emas ile gsterin.
zm: Toplam 7 durum vardr. S ekilde 6 durum gsterilmis olup son durum A = B = C =
durumudur.
B
A
C=
A=
A=B
C=B
C=
A=
A=C=
7.) Asagda
kartezyen dzlemin A, B, C ve D altkmeleri verilmistir. Buna gre srasyla A B, (A

B) C ve (A B) (C D) kmelerini Venn s emas ile gsterin.
A = { (x, y) : x > 0 }
B = { (x, y) : x + 2y < 6 }
C = { (x, y) : y > 0 }
D = { (x, y) : y x > 0 }
zm:
y=x
x
AB
22
x + 2y = 6
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
y=x
C
(A B) C
x
x + 2y = 6
AB
y=x
(A B) (C D)
C D
x
x + 2y = 6
AB
8.) De Morgan Kurallarn ispatlayn. Yani (AB)0 = A0 B 0 ve (AB)0 = A0 B 0 oldugunu
gsterin.
zm:
(A B)0 =
x : x (A B)0
= {x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A ve x
/ B } = x : x A0 ve x B 0 = A0 B 0 .

(A B)0 = x : x (A B)0 = { x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A veya x
/ B } = x : x A0 veya x B 0 = A0 B 0 .
9.) A \ B = A \ (A B) oldugunu
gsterin.
zm:
A \ (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 ) = (A A0 ) (A B 0 ) = A B 0 = A \ B
| {z }
23
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
10.) (A \ B) \ C = A \ (B C) oldugunu
gsterin.
zm:
A \ (B C) = A (B C)0 = A (B 0 C 0 ) = (A B 0 ) C 0 = (A \ B) C 0 = (A \ B) \ C
11.) (A B) (A \ B) = oldugunu
gsterin.
zm:
(A B) (A \ B) = (A B) (A B 0 ) = (A A) (B B 0 ) = A =
12.) (A \ B) B = oldugunu
gsterin.
zm:
(A \ B) B = (A B 0 ) B = A (B B 0 ) = A =
| {z }
13.) A0 \ B 0 = B \ A oldugunu
gsterin.
zm:
A0 \ B 0 =
x : x A0 ve x
/ B0
x : x A0 ve x B
= { x : x B ve x
/ A} = B \ A
14.) A A B ve A B A oldugunu
gsterin.
zm: x A = x A veya x B nermesi her zaman dogru
olur. (Yani x B olmasa da
dogrudur.)
O halde A A B dir. Benzer s ekilde x A B ise x A nermesi her zaman dogrudur.
O halde A B A dir.
15.) A B = A (B A) = B oldugunu
gsterin.
zm: A B ise A B = B ve A B = A oldugunu
biliyoruz. O halde
A (B A) = A (B A0 ) = (A B) (A A0 ) = B E = B
| {z } | {z }
B
16.) A B = = A = ve B = oldugunu
gsterin.
zm: A B = olsun. A A B olacagndan
A olur. Ayrca bos kme her kmenin alt

kmesi oldugundan
A dr. Buradan A = elde edilir. Benzer s ekilde B = dir.
24
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
17.) A ve B kmeleri iin A B A B = B oldugunu
gsterin.
zm: (=) nce A B oldugunu
kabul edelim. Bu durumda x A = x B dir. O zaman

x A B = x A veya x B = x B veya x B = x B
olup A B B olur. Ayrca B A B her zaman dogru
oldugundan
A B = B elde edilir.
(=) S imdi A B = B oldugunu
kabul edelim. A A B oldugunu
biliyoruz. A B = B oldugundan
A B elde edilir.
18.) (A0 )0 = A oldugunu
gsterin.
zm:
A = {x : x A} =
x:x
/ A0

: x : x (A0 )0 = (A0 )0 .
19.) A B = E ve A B = B = A0 oldugunu
gsterin. (E : evrensel kmedir)

zm: (=) AB = E ve AB = olsun. x A0 = x
/ A dr. Fakat x E olmal; yani x AB
olmaldr. O halde x B olmal. Yani A0 B dir. S imdi de
x B = A B = oldugundan
x
/ A = x A0
olup B A0 elde edilir. Sonu olarak B = A0 dr.
(=) B = A0 = A B = A A0 = E dir. Ayrca A B = A A0 = .
20.) A B = A B oldugunu
gsterin.
zm: (=) A B = oldugunu
kabul edelim. x A alalm. x B oldugunu
gsterecegiz.
Aksini
kabul edelim; yani x
/ B olsun. Bu durumda x B 0 olur. O halde x A B 0 = A B olmaldr. Bu
bir eliskidir, nk A B = kabul edilmistir.
(=) S imdi A B kabul edelim. Bu durumda A B = A olur. S imdi
A B = A B 0 = (A B) B 0 = A (B B 0 ) = A = .
21.) A4(A B) = A B oldugunu
gsterin.
zm: A B A oldugundan
A (A B) = A dr.
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B))
= A (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 )
= (A A0 ) (A B 0 ) = (A B 0 )
= A B 0 = A B.
25
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
22.) A4B = A = B oldugunu
gsterin.
zm: (=) A4B = = (A B) (B A) = = A B = ve B A = = A B ve

B A = A = B. (Not: A B = olmas iin gerek ve yeter s art A B dr.)
(=) A = B = A4B = A4A = (A A) (A A) = A A = .
23.) (A4B)0 = (A0 B) (A B 0 ) oldugunu
gsterin.
zm:

0
(A4B)0 = [(A B) (B A)]0 = (A B 0 ) (B A0 )
= (A B 0 ) (B A0 ) = (A0 B) (A B 0 )
24.) A4(A B) = B (A B) oldugunu
gsterin.
zm: Esitligin
sol taraf en sade s ekle getirilirse:
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B)) = (A B) A
= (A B) A0 = (A A0 ) (B A0 ) = (B A0 )
= B A0
elde edilir. S imdi de esitligin
sag tarafn sadelestirelim:
B (A B) = B (A B)0 = B (A0 B 0 )
= (B A0 ) (B B 0 ) = (B A0 )
= B A0 .
Esitligin
her iki taraf da B A0 oldugundan
zm tamamlanmstr.
25.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I iin Ai B ise
[
Ai B
iI
oldugunu
gsterin.
zm:
x
Ai = i I iin x Ai = x B (nk Ai B)
iI
26.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I iin B Ai ise B
Ai oldugunu
gsterin.
iI
zm:
x B = i I iin x Ai (nk B Ai ) = x
\
iI
26
Ai
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
oktan Semeli Sorular

1.) A B ise asagdakilerden
hangisi her zaman dogrudur?
N
0
0
A =B
A\B =
A B
A B 6=
Hibiri
2.) A \ B = A olmas iin gerek ve yeter s art nedir?

A=B
AB
BA
B=
3.) A = [0, 2] ve B = [1, 7] aralklar ise A 4 B ise asagdakilerden
hangisidir?
N
(1, 2)
[0, 1) (2, 7]

(, 1) (2, )
Hibiri
Hibiri
4.) B = { { } , , 0, { 0, } } olduguna
gre asagdakilerden
hangisi yanlstr?
{} B
{ , 0 } B
{{}} B
Hibiri
5.) A4B kmesi ile B kmesinin tmleyeninin simetrik fark hangisidir?

N
A\B
BA
E \ (A B)
E\A
Hibiri
6.) A B = A ve B C = ise asagdakilerden
N
AC =
A=B
BC =E
AB =A
Hibiri
7.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I iin x Ai 0 olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
\
\
[
[
N
x
Ai
x
/
Ai
x
/
Ai
x
Ai
Hibiri
iI
iI
iI
iI
8.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I iin B Ai ise asagdakilerden
hangisi dogrudur?
\
[
\
[
N
B
Ai
B
Ai

Ai = B

Ai B
Hibiri
iI
iI
iI
iI
9.) Evrensel kme ile A B kmesinin simetrik fark asagdakilerden
hangisidir?
N 0
0
0
A4B
AB
A B
A B0
Hibiri
10.) A ve B kmeleri ayrk iki kme olsun. s(A B) = 8, s(A B 0 ) = 5 ise s(B) katr?
N
4
3
5
2
Hibiri
11.) [(A B) \ B] A asagdakilerden
hangisidir?
N
0
0
0
A B
A\B
A B
Hibiri
AB
12.) Asagdakilerden
hangisi dogru
ise A B = E her zaman dogrudur?
N 0
0
A B
AA\B
A B 6=
BA
Hibiri
13.) A B = A ise A B 0 asagdakilerden
hangisidir?
N
AB
A
Hibiri
B\A
14.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her k I iin asagdakilerden
hangisi dogrudur.
!0
\
[
\
\
N
Ak
Ai

Ai Ak
Ai Ak

Ai Ak
iI
iI
iI
Hibiri
iI
15.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I iin x

/ Ai olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
27
Hseyin BILG
Blm 2. Kmeler
x
Ai
iI
Ai 0
iI
Ai
iI
Ai 0
Hibiri
iI
16.) A ile B ayrk ise (A \ B) (E4A) nedir? (E : Evrensel kme)

AB
Hibiri
17.) (A \ B)4(B \ A) asagdakilerden
hangisine esittir?
A
B\A
AB
Hibiri
18.) A4B = A0 4B 0 esitligi

hangi s artlar altnda dogrudur?
A = veya B =
AB =
A=B
Her zaman dogru
Hibiri
19.) A ve B kmeleri ayrk iseler asagdakilerden
A4B =E
A4B =
A\B =
A0 B
A\B =
Hibiri
Hibiri
20.) A B ise asagdakilerden
A0 = B
A0 B
A B 6=
21.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I iin x Ai 0 olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
\
\
[
[
N
x
Ai
x
/
Ai
x
Ai
x
/
Ai
Hibiri
iI
iI
iI
iI
22.) A4B = A B ise asagdakilerden
N
A ile B ayrktr
A\B =
B\A=
23.) A \ B = B \ A olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
N
A=B=
A=B
AB =E
A=B
Hibiri
AB =
Hibiri
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
Hibiri
24.) A B = E ise asagdakilerden
A B0
A = B0
B0 A = B
25.) A 4 (B \ A) asagdakilerden
hangisidir?
A
B\A
AB
26.) B = { , { } , a, { a } , { 1 } } ise asagdakilerden
hangisi yanlstr?
B
{a} B
{ a, } B
\
27.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. x
/
Ai ise asagdakilerden
hangisi dogrudur?
iI
x
/
Ai
i I, x Ai
i I, x Ai 0
Ai 0
Hibiri
iI
iI
28.) (E \ A) (E \ B) = olmas iin gerek ve yeter s art nedir?

N
A=B
AB =E
A=B=
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
(2, 1) (2, 4]
Hibiri
29.) A0 (A0 B 0 )0 asagdakilerden
hangisine esittir?
AB
A0
AB
30.) X = (1, 4] ve Y = (2, 2) {3} ise X4Y hangisidir?

(2, 1] [2, 4]
(2, 1) [2, 4]
(2, 1] (2, 4]
28
Blm 3
Bagntlar
ve zellikleri
Tanm 3.1 a ve b herhangi iki eleman olmak zere (a, b) s eklindeki bir ifadeye bir sral ikili denir.
sral ikilinin esit olmas s yle tanmlanr:
Burada a ya 1. bilesen; bye de 2. bilesen denir. Iki
(a, b) = (c, d) a = c ve b = d.
Dolaysyla genelde (a, b) 6= (b, a) dr. Benzer s ekilde (x1 , x2 , . . . , xn ) s eklindeki bir ifadeye bir sral
nli denir.
Kartezyen arpm
Tanm 3.2 A ve B iki kme olsun. Birinci bilesenleri A dan; ikinci bilesenleri B den olan btn sral
ikililerin kmesine A ile B nin kartezyen arpm denir ve A B ile gsterilir. Yani
A B = { (a, b) : a A ve b B } .
zel olarak B = A ise:
A A = { (a, b) : a A ve b A }
kmesi yazlabilir ve bu kme ksaca A2 ile gsterilir. Genel olarak sral nlilerin kmesi tanmlanabilir. O halde
n
|A A
{z A} = A = { (x1 , x2 , . . . , xn ) : x1 , . . . , xn A }
ntane
yazabiliriz.
Kartezyen arpmn zellikleri

Teorem 3.3 A, B, C ve D drt tane kme olsun.
29
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
1.) A = A =
2.) A (B C) = (A B) (A C)
3.) A (B C) = (A B) (A C)
4.) A B = A C B C
5.) A B ve C D = A C B D
Ispat
1.) A = { (x, y) : x A ve y } kmesi boskmedir; nk y nermesi her zaman
yanlstr. Dolaysyla a A ve y her zaman yanlstr. Benzer s ekilde A = dir.
Ispat
2.)
(x, y) A (B C) x A ve y B C
x A ve (y B veya y C)
(x A ve y B) veya (x A ve y C)
(x, y) A B veya (x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
olup ispat tamamlanr.
Ispat
3.) p q r (p q) (p r) denkligi
kullanlrsa;
(x, y) A (B C) x A ve y B C
x A ve y B ve y C
(x A ve y B) ve (x A ve y C)
(x, y) A B ve (x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
Ispat
4.) (x, y) A C = x A ve y C = x B ve y C = (x, y) B C
olup ispat biter.
Ispat
5.) (x, y) A C = x A ve y C = x B ve y D = (x, y) B D
olup ispat biter.
S imdi de kartezyen arpmn birlesim ve kesisim zerine daglma
zelliklerini genel olarak ispatlayalm:

Teorem 3.4
A = { Ai : i I } ve B = { Bj : j J } aileleri verilsin.
30
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
!
1.)
iI
Ai
Bj =
jJ
!
2.)
Ai
iI
(Ai Bj )
(i,j)IJ
Bj =
jJ
(Ai Bj )
(i,j)IJ
Ispat
1.)
!
(x, y)
Ai
iI
Bj x
jJ
ve y
Ai
iI
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, y Bj
i I ve j J, x Ai ve y Bj
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
[
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
Ispat
2.)
!
(x, y)
\
iI
Ai
Bj x
jJ
Ai
ve y
iI
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, y Bj
i I ve j J, x Ai ve y Bj
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
\
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
rnek 3.5 A, B, C, D drt tane kme olmak zere:

1.) (A B) (C D) = (A C) (B D) esitliginin
her zaman dogru

oldugunu;
2.) (A B) (C D) = (A C) (B D) esitliginin
her zaman dogru

olmadgn
gsterin.
zm 1.)
(x, y) (A B) (C D) (x, y) A B ve (x, y) C D
x A ve y B ve x C ve y D
(x A ve x C) ve (y B ve y D)
x A C ve y B D
(x, y) (A C) (B D)
31
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
zm 2.) A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } , C = { b } ve D = { 2, 3, 4 } alnrsa esitligin

dogru
olmadg
grlr:
(A B) (C D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } ,
(A C) (B D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (a, 4), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } .
rnek 3.6 A (B \ C) = (A B) \ (A C) oldugunu
gsterin.
zm: y
/ C = (x, y)
/ A C olacagndan;
(x, y) A (B \ C) = x A ve y B \ C
= x A ve y B ve y
/C
= (x, y) A B ve (x, y)
/ AC
= (x, y) (A B) \ (A C).
Ayrca;
(x, y) (A B) \ (A C) = (x, y) A B ve (x, y)
/ AC
= x A ve y B ve (x
/ A veya y
/ C)
= (x A ve y B ve x
/ A) veya (x A ve y B ve y
/ C)
= x A ve y B ve y
/C
= x A ve y (B \ C)
= (x, y) A (B \ C).
olup iki kmenin esitligi
gsterilmis olur.
ALISTIRMALAR
1.) A (B C) = (A B) (A C) nermesinin dogru

olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
N
Her zaman dogru
A = A = B = C = A = veya B C =
Hibiri
2.) A (B \ C) = (A B) \ (A C) nermesi iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Bazen dogru
Sadece A = ise dogru
Her zaman dogru

Her zaman yanls Hibiri
3.) A (B C) = olduguna
gre asagdakilerden
hangisi kesinlikle dogrudur?
N
AB =
BC =
BC =
AC =
Hibiri
4.) Her A, B, C kmesi iin p :A (B C) = (A B) C ve q :A (B C) = (A B) (A C)

ise:
p, q : Dogru
p: Dogru,
q: Yanls
p: Yanls, q: Dogru
32
p, q: Yanls
Hibiri
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
5.) A, B ve C kmelerinin eleman saylar srasyla 12, 8 ve 10 dur. Ayrca B ile C ayrk kmelerdir.
Buna gre (A B) (A C) ka elemanldr.?
N
Sfr
180
24
12
Hibiri
6.) A B 6= ise asagdakilerden
A B 6=
A4B 6=
AB
AB =
Hibiri
(Dogru
Cevap: A B 6= olabilir.)
7.) Her A, B, C iin p : A0 B 0 = (A B)0 ve q : A C B C = A B nermeleri iin hangisi
dogrudur?
p, q:Dogru
p : Dogru,
q : Yanls
8.) A B = ise asagdakilerden
N
A=
A = ve B =
AB =
p, q : Yanls
B0 = E
Hibiri
Hibiri
9.) X Y = Y X olmas iin gerek ve yeter s art nedir?

N
X = veya Y = veya X = Y X Y veya Y X X = Y s(X) = s(Y ) Hibiri
Bagnt
Tanm 3.7 A ve B birer kme olsun. A B nin bir alt kmesine (bos kme dahil) Adan Bye bir
bagnt denir. Eger
A = B ise bu bagntya
ksaca Ada bir bagnt denir.

rnek 3.8 A = { a, b, c, d, e } ve B = { 1, 2, 4, 6 } olsun.
1 = { (a, 2), (a, 4), (b, 1), (d, 1), (c, 6) } A B olup A dan Bye bir bagntdr
2 = { (a, b), (b, b), (c, e) } A A
olup Ada bir bagntdr
Tanm 3.9 , Adan Bye bir bagnt
olsun. (Yani A B olsun).

1 = { (y, x) : (x, y) }
bagntsna
nn ters bagnts veya ksaca tersi denir. Bu durumda 1 B A oldugu

aktr.
Tanm 3.10 A B olsun. Bir kartezyen dzlemde Ann elemanlarn yatay eksende; Bnin
elemanlarn da dsey eksende gsterelim. (x, y) ise P (x, y) noktalarn isaretleyelim. Bu s ekilde
elde edilen noktalar kmesine nn grafigi denir. Ayrca; A ve B kmelerini Venn s emas ile yanyana
gsterelim. (x, y) ise xden yye tek ynl oklar izelim. Bylece elde edilen s ekle nn s emas
denir.
rnek 3.11 A = { a, b, c, d, e } ve B = { 1, 2, 4, 6 } olsun.
= { (a, 1), (a, 4), (b, 6), (c, 6), (c, 2), (e, 1), (e, 4) }
33
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
bagntsn
grafigini
ve s emasn izelim.
B
6
4
2
1
A
a
S ekil 3.1: nn grafigi.
c
4
S ekil 3.2: nn s emas.
Tanm 3.12 A, B, C, D drt tane kme ve B C 6= olsun. A B ve C D olsun. ile nn

bileskesi ile gsterilir ve s yle tanmlanr:
= { (x, z) : y B C iin (x, y) ve (y, z) } .
Dikkat: ile nn bileskesi, sylendigi
srada degil
de s eklinde yazlmaktadr.
rnek 3.13 A = { 2, 4, 6, 8 } , B = { a, b, c, d, e } , C = { c, d, e } , D = { 1, 3, 5 } olsun.
= { (2, a), (2, c), (6, c), (8, d), (2, e) } A B,
= { (c, 1), (d, 3), (c, 5), (e, 1) } C D
= = { (2, 1), (2, 5), (6, 1), (6, 5), (8, 3) }
34
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
Bagntnn
zellikleri
Bu ksmda zelligi
incelenecek bagntlarn
bir A kmesinde tanml oldugunu
kabul edecegiz.
(Yani
A A). S imdi bu 4 zelligi
tanmlayalm.
Tanm 3.14 A A olsun. Eger
her x A iin (x, x) ise ya yansyan bir bagnt
denir.
rnek 3.15 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (5, 1) }
Yansyandr
2 = { (1, 4), (4, 2), (2, 2), (4, 4), (5, 5) }
Yansyan degildir
Not: (x, y) nermesi xy s eklinde daha ksa gsterilmektedir. (Baz kaynaklarda yx yazlmaktadr.) Bu durumda
yansyan x A, xx
oldugu
grlebilir.
Tanm 3.16 A bir kme ise x A iin (x, x) s eklindeki btn sral ikililerin kmesine Ann ksegeni
denir ve IA ile gsterilir. O halde:
IA = { (x, x) : x A }
dr.
Bu durumda da
yansyan IA
oldugu
kolaylkla anlaslr.
her (x, y) iin (y, x) ise ya simetrik bir bagnt
denir.
Buradan
simetrik = 1
oldugu
grlebilir.
rnek 3.18 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3) }
Simetriktir
2 = { (1, 3), (3, 1), (2, 2), (3, 3), (5, 5) }
Simetriktir
3 = { (1, 5), (3, 3), (3, 4), (4, 3) }
Simetrik degildir
4 =
Simetriktir
35
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
Tanm 3.19 A A olsun. x 6= y olmak zere, eger

her (x, y) iin (y, x)
/ ise ya ters
simetrik bir bagnt
denir. Buna denk olarak

(x, y) , (y, x) = x = y
nermesi dogruysa
ters simetriktir diyebiliriz. Buradan

ters simetrik 1 IA
oldugu
grlebilir.
rnek 3.20 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (4, 4), (2, 2), (3, 3) }
Simetrik ve ters simetrik
2 = { (1, 3), (3, 1), (4, 5) }
Simetrik degil,
ters simetrik degil
3 = { (1, 5), (5, 1) }
Simetrik, ters simetrik degil
4 = { (1, 3), (4, 5) }
Simetrik degil,
ters simetrik
5 =
Simetrik ve ters simetrik

her (x, y) ve (y, z) iin (x, z) ise ya geisken bir
bagnt
denir. Buradan
geisken
oldugu
grlebilir.
rnek 3.22 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (3, 4) }
Geisken
2 = { (1, 3), (3, 1), (1, 1) }
Geisken degil,
nk (3, 3)
/ 2
3 = { (2, 3), (3, 5), (2, 5), (5, 3), (5, 5), (3, 3) }
4 = { (1, 3), (4, 5), (5, 1) }
Geisken
Geisken degil,
nk (4, 1)
/ 4
5 =
Simetrik, ters sim. ve geisken
rnek 3.23 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesinde srasyla; sadece yansyan, sadece simetrik, sadece ters
simetrik, sadece geisken olan birer bagnt
yazn. Daha sonra 4 zellige

de sahip olan ve hibir
zellige
sahip olmayan bagntlar
yazn.
Sadece yansyan: 1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (1, 2), (3, 4), (4, 3), (3, 5) }
Sadece simetrik: 2 = { (1, 2), (2, 1) }
Sadece ters simetrik: 3 = { (1, 2), (2, 3)) }
36
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
Sadece geisken: 4 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (2, 2), (4, 5) }
Btn zellikler var : 5 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5) } = IA
Hibir zellik yok: 6 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (3, 4) }
Not: , Ada bir bagnt
olsun. Buna gre

yansyan degil
a A, (a, a)
/
simetrik degil
a, b A, a 6= b, (a, b) , (b, a)
/
ters simetrik degil
a, b A, a 6= b, (a, b) , (b, a)
geisken degil
a, b, c A, (a, b) , (b, c) , (a, c)
/

rnek 3.24 Tamsaylar kmesi Zde ab 3(a + 2b) s ekline tanmlanan bagntnn
zelliklerini inceleyin.

zm: (i) Her a Z iin 3(a + 2a) yani 33a olup aa dr. Yani bagnt
yansyandr.

(ii) (a, b) = 3(a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k = 2a + 4b = 6k = 2a + b = 6k 3b = 3(2k b)

olup 2k b Z oldugundan
3(b + 2a) = (b, a) . Yani simetriktir.

(iii) (1, 4) ve (4, 1) oldugundan
ters simetrik degildir.
(iv)

(a, b) = 3(a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k

(b, c) = 3(b + 2c) = m Z, b + 2c = 3m
Sagdaki
esitlikler taraf tarafa toplanp gerekli dzenleme yaplrsa:

a + 2c = 3(k + m b) = k + m b Z oldugundan
3(a + 2c) = (a, c)
olup geiskendir.
ALISTIRMALAR
1.) Zde tanmlanan ab b = a + 1 bagntsnn
zelliklerinin listesi asagdakilerden
hangisidir?
Ters simetri, geisme
Geisme
Ters simetri
Hibir z. yok
Hibiri
2.) Nde tanml (x, y) x asal veya x 6 y bagntsnn
zelliklerinin listesi nedir?

N
Yansma Yansma ve geisme Hibir z. yok Yansma ve ters simetri Hibiri
37
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri

3.) N+ kmesinde (a, b) a2b bagnts
iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Yansyan degil
Simetrik
Ters simetrik
Geisken degil
Hibiri
4.) R kmesinde (a, b) |a b| = 1 bagnts
iin asagdakilerden
hangisi yanlstr?
N
Yansyan degil
Simetrik
Ters simetrik degil
Geisken degil
Hibiri
yazlabilir?
5.) A = { 1, 2, 3 } kmesi zerinde yansyan olan ka tane bagnt
N
32 tane
16 tane
512 tane
64 tane
Hibiri
6.) = { (1, 2), (2, 5), (5, 3), (3, 4), (5, 1) } ve = { (2, 6), (1, 6), (3, 6), (4, 1), (5, 2) } ise s(o ) = ?
N
4
2
3
1
Hibiri
7.) Yansyan olmadg
halde kendisi ile bileskesi yansyan olan bagntlar
vardr nermesi iin

asagdakilerden
hangisi sylenebilir?
N
Yanlstr
Dogrudur
Bir s ey sylenemez
nerme degildir
Hibiri
8.) A = { 1, 2, 3 }nn kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X 6= Y, X Y } bagnts
ka elemanldr?
12
17
16
13
Hibiri
9.) N de (a, b) a asal veya b asal veya a + b asal s eklinde tanmlanan bagntnn
zelliklerinin listesi hangisidir?

N
Geisken
Simetrik
Geisken ve simetrik
Hibir zellik yok
Hibiri
10.) A = { 0, 1, . . . , 8 } kmesinde ab |b2 a2 | < 64 bagnts
iin asagdakilerden
hangisi
dogrudur?
Yansyan degil
Simetrik degil
Ters simetrik
Geisken degil
Hibiri
yazlr?
11.) 2 elemanl bir kme zerinde simetrik olmayan ka tane bagnt
4 tane
5 tane
6 tane
7 tane
Hibiri
12.) Bir A kmesinde tanml bir bagntsnn
geisken olmas iin gerek ve yeter s art nedir?

N
1
o
IA
1 IA
o 1 = IA
Hibiri
13.) E = { a, b, c } evrensel kme olsun. P (E) kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X = Y 0 } bagnts
ka elemanldr?
5 elemanl
6 elemanl
9 elemanl
10 elemanl
Hibiri
14.) = { (1, 2), (2, 4), (3, 4), (1, 4), (2, 3) } ve = { (4, 1), (3, 3), (1, 2) } ise ka elemanldr?
N
3 elemanl
4 elemanl
5 elemanl
6 elemanl
Hibiri
15.) Pozitif dogal
saylar kmesi zerinde ab 3|(a + 3) bagnts
iin hangisi dogrudur?
N
Yansyan
Simetrik
Ters simetrik
Geisken
Hibiri
16.) Zde tanml (x, y) x + y ift veya x tek bagntsnn

N
Yansyan, geisken Yansyan, simetrik Yansyan Yansyan, ters simetrik Hibiri
38
Hseyin BILG
Blm 3. Bagntlar
ve zellikleri
17.) da var iken da da olmas gereken zelliklerin listesi hangisidir?

N
Yansma Yansma, simetri
Yansma, simetri, geisme Yansma, geisme Hibiri
18.) Rde tanml (x, y) x tamsay veya y < 0 bagntsnn

N
Geisken
Simetrik, geisken
Hibir z. yok
Ters simetrik
Hibiri
19.) N+ kmesinde (a, b) a 6 2b bagnt
iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Yansyan degil
Simetrik
Ters simetrik
Geisken degil
Hibiri
20.) N+ kmesinde (a, b) a < b veya b|a bagnt
iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Yansyan degil
Simetrik
Ters simetrik
Geisken degil
Hibiri
21.) Bir bagnt
simetrik ise bu bagntnn
tersi iin asagdakilerden
N
Yansyandr
Ters simetriktir
Simetriktir
Geiskendir
Hibiri
22.) A = { a, b } kmesi zerinde simetrik olup ters simetrik olmayan ka tane bagnt
yazlabilir?
N
Yazlamaz
2
3
4
Hibiri
23.) = { (2, 4), (7, 1), (6, 6), (6, 4), (7, 4), (4, 1) } ve = { (1, 2), (2, 6), (3, 4), (1, 7), (2, 7) } ise ka
elemanldr?
4 elemanl
5 elemanl
6 elemanl
7 elemanl
Hibiri
24.) = {(x, y) : x, y R, x + y = 1} ve = {(x, y) : x, y R, x y = 3} ise = {(x, y) : x, y

R, . . . . . . } kmesindeki bosluga
ne yazlmaldr?
xy =1
x+y =4
x+y =0
x + y = 2
Hibiri
25.) A en az iki elemanl bir kme ve = A A ise iin asagdakilerden
hangisi yanlstr?
N
Yansyandr
Ters simetriktir
Simetriktir
Geiskendir
Hibiri
26.) N kmesinde (a, b) a + b ift veya a asal bagnts
Yansyan degil
Simetrik
Ters simetrik
Geisken
Hibiri
27.) N \ { 0 }da xy x | (x + y) bagntsnn
sahip oldugu
zelliklerin listesi hangisidir?
N
Yansma ve geisme Yansma ve ters sim. Yansma ve simetri Yansma
Hibiri
28.) Reel saylar kmesi Rde xy |x y| 6 1 bagnts
iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Geisken degil
Ters simetrik
Simetrik degil
Yansyan degil
Hibiri
29.) Zde
(x, y) 3 | y 2
30.) Rde
ab |a3 b3 | 6 8
bagntsnn
sahip oldugu
zelliklerin listesi hangisidir?
N
Ters simetrik Ters simetrik ve geisken
Geisken Simetrik ve geisken Hibiri
Yansyan degil
bagnts
iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
Simetrik degil
Ters simetrik
39
Geisken
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
I DERSI RNEK ARASINAVI

MT107 SOYUT MATEMATIK
1.) (p = q 0 ) = r0 nermesinin tablosunda bu nermenin bulundugu
stunda ka tane 1 vardr?
N
4 tane
3 tane
6 tane
5 tane
Hibiri
2.) (p q) = p0
p0 q
nermesinin olumsuzu asagdakilerden
hangisidir?
N
pq
p0 q 0
q0 p
Hibiri
3.) Asagdaki
/ Z a Q, a < 1
x Z, 2x2 R Hibiri
x R, x(x + 6) = 3x2 + 5 n N, n
4.) Asagdaki
nermelerden hangisi bir teoremdir?

N
p = (p q)
p = (p q)
p = (p q 0 )
p = (p0 q)
Hibiri
5.) A0 B ise asagdakilerden
N
B0 = A
A\B =
(A B)0 =
AB =
Hibiri
6.) A4B = A olmas iin gerek ve yeter s art nedir?

A=B=
A=B
AB
A=
7.) s(A) = 6 ve s(B) = 11 ise A4B kmesi en az ka elemanldr?

N
5
sfr
6
Hibiri
Hibiri
8.) A ile B kmeleri ayrk ise A \ (A0 B) ifadesinin en sade s ekli nedir?
N
B
AB
A
B\A
Hibiri
9.) A B = E olduguna
gre A \ B kmesinin tmleyeni asagdakilerden
hangisidir?
A0
B0
B\A
Hibiri
10.) A= { Ai : i I } ailesi verilsin. i I iin x

/ Ai 0 olmas iin gerek ve yeter s art nedir?
\
[
[
\
N
Ai 0
x
/
Ai
x
/
Ai 0
Hibiri
x
/
Ai
x
/
iI
iI
iI
Diger
Sayfaya Geiniz
40
iI
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
1
1
kapal aralg
ise hangisi dogrudur?
11.) I = { 1, 2, 3, . . . } ve her n I iin An = , 1 +

n \ n
[
[
N\
Ai = [0, 1]

Ai = [1, 1]

Ai = [0, 2]

Ai = [1, 0]
Hibiri
iI
iI
iI
iI
12.) A B = B olduguna
gre asagdakilerden
N
A=
A=B
B=
A 6= B
Hibiri
13.) (A B) C = ise asagdakilerin
C AB
AC =
(A B) C 6=
A C 6=
Hibiri
14.) A = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesi zerinde hi bir zelligi

olmayan bir bagnt
en az ka elemanl olmaldr?
5
Hibiri
15.) p : 3 elemanl bir bagntnn
kendisi ile bileskesi bos kme olabilir, q : ters simetrik bir bagn
tnn tersi de ters simetriktir olduguna
gre:
N
p, q : Yanls
p, q : Dogru
p : Dogru,
Hibiri

16.) Dogal
saylarda tanml (a, b) 7 (a + 2b) bagnts
N
Yansyan
Simetrik
Ters simetrik
Geisken
Hibiri
17.) 3 elemanl bir kme zerinde yansyan olmayan ka tane bagnt
yazlabilir?
N
448 tane
192 tane
960 tane
64 tane
Hibiri
18.) Tamsaylar kmesinde (a, b) a ift ve b tek bagntsnn
zelllik listesi hangisidir?

N
simetri
ters simetri
geisme
ters simetri ve geisme
Hibiri

19.) N+ kmesinde (x, y) x (y + 1) ve (x, y) x y s eklinde iki bagnt
tanmlanyor. Buna gre asagdaki
N
(4, 22)
/ o
(5, 6)
/ o
(6, 15)
/ o
(8, 78)
/ o
Hibiri
20.) Simetrik oldugu

halde kendisi ile bileskesi simetrik olmayan bagntlar
vardr ifadesi:
N
Dogrudur
nerme degildir
Bir s ey sylenemez
Yanlstr
Hibiri
NOT: Net puannz dogru
cevap saysndan yanls cevap saynzn drtte biri karlarak hesaplanaN
caktr. Sre 75 dakikadr.
s eklinde isaretleyiniz.
I
BASARILAR Yrd.Do.Dr.Hseyin BILG
41
Blm 4
Denklik Bagntlar
Tanm 4.1 bir 6= A kmesi zerinde bir bagnt
olsun. Eger
yansyan, simetrik ve geisken ise
ya bir denklik bagnts denir.
rnek 4.2 Z tamsaylar kmesi zerinde
= { (x, y) : x y ift tamsaydr }
s eklinde tanmlanan bagnt
bir denklik bagntsdr.
nk
(i) Her x Z iin x x = 0 ift olup xx dir. Yani yansyandr.
(ii) (x, y) = x y ift = y x = (x y) ift olup (y, x) . Yani simetriktir.
(iii) (x, y) ve (y, z) = x y = 2k1 , y z = 2k2 olacak s ekilde k1 , k2 tamsays var
= x z = 2(k1 + k2 ) ift olup (x, z) = geiskendir.
Tanm 4.3 bir A kmesi zerinde bir denklik bagnts
olsun. (x, y) ise y eleman x elemanna

( bagntsna
gre) denktir denir. x elemanna denk olan btn elemanlarn kmesine xin denklik
snf denir ve x ile gsterilir. O halde
x = { y A : (x, y) } = { y A : xy } .
rnek 4.4 Tamsaylar kmesinde
= { (x, y) : 3 | (x y) }
42
Hseyin BILG
Blm 4. Denklik Bagntlar
Buna gre
4 = { y Z : 3 | (4 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
0 = { y Z : 3 | (0 y) } = { . . . , 6, 3, 0, 3, 6, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
2 = { y Z : 3 | (2 y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 + y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
denklik snfnn ya birbirine esit ya da ayrk oldugu

yazabiliriz. Iki
grlr. Ayrca farkl denklik
snflar 0, 1 ve 2 dir. Bu denklik snflarnn birlesimi de Z ye esittir.
Teorem 4.5 bir A kmesi zerinde bir denklik bagnts
olsun.
(i) Her a A iin a 6= ,
(ii) Her a, b A iin ya a b = veya a = b,
(iii) A daki elemanlarn denklik snflarnn birlesimi A y verir. Yani A =
a.
aA
Ispat
(i) Bagnt
yansyan oldugundan
her a A iin a a olup a 6= dir.
Ispat
(ii) a, b A olsun. a b = ise ispat biter. a b 6= olsun. Bu durumda a = b oldugunu
gsterecegiz.
c a b alalm. O halde c a ve c b dir. S imdi
x a = (x, a) = (x, c) , nk (a, c) ve geisken.
Ayrca (c, b) oldugundan
(x, b) elde edilir. O halde x b elde edilir. Benzer s ekilde x b =

x a ispatlanabilir. O halde a = b dir.
Ispat
(iii) A daki her eleman bir denklik snfna ait olacagndan
ispat aktr.
Tanm 4.6 bir A kmesinde bir denklik bagnts
olsun. nn A da belirledigi
(ayrdg)
denklik
snflarnn kmesine A nn ya gre blm kmesi denir ve A/ ile gsterilir. Yani
A/ = { a : a A } .
rnek 4.7 Z tamsaylar kmesinde = { (x, y) : 3 | (x y) } denklik bagnts
verilsin. Buna gre

Z/ =
Tanm 4.8 A bos olmayan bir kme olsun.

0, 1, 2 .
= { Ai : i I } ailesi verilsin. Eger

asagdaki
s artlar
saglanyorsa
A ailesine A kmesinin bir paralans (ayrm) denir.

43
Hseyin BILG
(i) Her i I iin Ai 6= ,

(ii) Her i 6= j iin Ai Aj = , (Yani Ai ler ikiser ikiser ayrk)
(iii)
A ailesinin birlesimi A ya esit; yani

[
Ai = A.
iI
rnek 4.9 A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 } kmesinin iki ayrm:
A = { { 1, 4, 5 } , { 2, 3 } , { 6, 8 } , { 7 } } , B = { { 1 } , { 2 } , { 6 } , { 3, 4, 5, 7, 8 } } .
Ayrca C = { { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 } } = { A } ailesi de A nn bir ayrmdr.
Teorem 4.10 bir A kmesi zerinde bir denklik bagnts
olsun. nn A da ayrdg
denklik snflar
(yani A/) A nn bir ayrmn olusturur. Tersine A nn herbir ayrm, verilen ayrmdaki her kme bir
denklik snf olacak s ekilde bir (ve sadece bir) denklik bagnts
belirler.
Ispat:
A/ nn A nn bir ayrmn olusturdugu
Teorem 4.5 de ispatlanmstr. S imdi A nn bir A ayrm
verilsin.
=
(x, y) : x ile y, A ayrmndaki ayn kmeye aittir
bir denklik bagntsdr
ve A/ = A dr.
rnek 4.11 A = { a, b, c, d, e, f, g } kmesinin bir ayrm A = { { a, e } , { b, c, d, f } , { g } } olarak verilsin. Bu ayrmn belirledigi

denklik bagnts:
= {(a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (f, f )(g, g), (a, e), (e, a), (b, c), (c, b),
(b, d), (d, b), (b, f ), (f, b), (c, d), (d, c), (c, f ), (f, c), (d, f ), (f, d)}.
Gerekten de nn bir denklik bagnts
oldugu
ve A/ =
a, b, g
= A oldugu
grlr.
Not 4.12 Denklik bagntlar
iin genelde , ', ,

byle bir sem=, gibi semboller kullanlr. Eger
bol kullanlmssa (x, y) yerine x y kullanmak daha kullansldr. Bagnt
simetrik oldugu
iin
y x ile x y ayndr.
ALISTIRMALAR
1.) A = { 1, 2, 3, 4 } kmesinde = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (1, 3), (3, 1) } bagnts
veriliyor. denklik bagnts
ise belirledigi
ayrm bulunuz.
44
Hseyin BILG
zm: nn yansyan, simetrik ve geisken oldugu

grlmektedir. 1 ve 3 ayn denklik snfndadr.
2 ile 4 tek basna birer denklik snf olusturur. O halde, nn belirledigi
ayrm:
{ { 1, 3 } , { 2 } , { 4 } } .
2.) Zde xy x2 2y = y 2 2x ile tanmlanan bagnt
denklik bagnts
mdr? Denklik bagnts
ise 6, 3 ve 8 denklik snflarn bulunuz. Hangi a Z iin a sadece bir elemanldr?

zm: (i) x = y alnrsa x2 2x = x2 2x esitligi
her zaman dogrudur.
Yani yansyandr.
(ii) xy = x2 2y = y 2 2x = y 2 2x = x2 2y = yx olup simetriktir.
(iii) xy, yz = x2 2y = y 2 2x ve y 2 2z = z 2 2y olup bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa
x2 2y + y 2 2z = y 2 2x + z 2 2y = x2 2z = 2x + z 2 = xz
olup geiskendir. Yani, bir denklik bagntsdr.

6 = { y Z : (6, y) } = y Z : 36 2y = y 2 12

= y Z : y 2 + 2y 48 = 0 = { 6, 8 } ,

3 = { y Z : (3, y) } = y Z : 9 2y = y 2 + 6

= y Z : y 2 + 2y 3 = 0 = { 3, 1 } ,
8 = { 6, 8 } .
(nk 8, 6nn denklik snfndadr)
S imdi a Z sabit bir say ise:

a = { y Z : (a, y) } =
a Z : a2 2y = y 2 2a
a Z : y 2 + 2y a2 2a = 0
elde edilir. Bu kmenin bir elemanl olmas iin, y cinsinden verilen 2. derece denklemin tek kkl
olmas, yani diskriminantnn sfr olmas gerekir. O halde
= 4 4 (a2 2a) = 4a2 + 8a + 4 = (2a + 2)2 = 0
denklemi zlrse a = 1 bulunur. 1 bir tamsay oldugundan
aranan say 1 dir.
3.) N+ N+ kmesinde (x1 , y1 ) (x2 , y2 ) x1 y2 = y1 x2 s eklinde bir bagnt
tanmlanyor.
bagntsnn
bir denklik bagnts
oldugunu
gsterip (1, 2) ve (2, 3)n denklik snflarn bulunuz.

zm: (a, b), (c, d), (e, f ) N+ N+ olsun.
(i) (a, b) (a, b) dir, nk ab = ba dr.
(ii) (a, b) (c, d) = ad = bc = cb = da = (c, d) (a, b).
45
Hseyin BILG
(a, b) (c, d) = ad = bc
(iii)
(c, d) (e, f ) = cf = de
= adcf = bcde
(Taraf tarafa arplrsa)
= af = be
(nk c 6= 0, d 6= 0)
= (a, b) (e, f ).
Sonu olarak bir denklik bagntsdr.
Denklik snflarn hesaplayalm:

(1, 2) = { (c, d) : (1, 2) (c, d) } = { (c, d) : d = 2c }
= { (1, 2), (2, 4), (3, 6), (4, 8), . . . } ,
(2, 3) = { (c, d) : (2, 3) (c, d) } = { (c, d) : 2d = 3c }
= { (2, 3), (4, 6), (6, 9), (8, 12), . . . } .
4.) Z kmesinde x y (mod 5) bagnts
veriliyor. Bu bagntnn
denklik bagnts
oldugunu
gsterip
Z/ blm kmesini yaznz.
zm: Her x Z iin x x (mod 5) dir. x y (mod 5) = y x (mod 5) oldugu
aktr.
x y (mod 5) ve y z (mod 5) ise x z (mod 5) olur. Yani (mod 5) bagnts
bir denklik
bagntsdr.
Farkl denklik snflar 5 tanedir. Bunlar:

0 = {y Z : 0 y
(mod 5) } = { . . . , 10, 5, 0, 5, 10, . . . } ,
1 = {y Z : 1 y
(mod 5) } = { . . . , 9, 4, 1, 6, 11, . . . } ,
2 = {y Z : 2 y
(mod 5) } = { . . . , 8, 3, 2, 7, 12, . . . } ,
3 = {y Z : 3 y
(mod 5) } = { . . . , 7, 2, 3, 8, 13, . . . } ,
4 = {y Z : 4 y
(mod 5) } = { . . . , 6, 1, 4, 9, 14, . . . } .
O halde
Z/ =
5.) A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 } kmesinin

0, 1, 2, 3, 4 .
= { { 1, 3, 6 } , { 2, 4 } , { 5 } } ayrmnn belirledigi
denklik ba-
gntsn
yaznz.
zm: Bu denklik bagntsna
gre 1,3 ve 6 bir denklik snfnda; 2 ve 4 diger

bir denklik snfnda
olmaldr. Buna gre bu ayrmnn belirledigi
denklik bagnts:
= { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (6, 6), (1, 3), (3, 1), (1, 6), (6, 1), (3, 6), (6, 3), (2, 4), (4, 2) } .
46
Hseyin BILG
6.) A kmesinde tanml 1 ve 2 denklik bagntlar
verilsin. (a) 1 2 her zaman bir denklik bagnts
mdr? (b) 1 2 her zaman bir denklik bagnts
mdr? Gsterin.
zm (a): 1 ve 2 yansyan oldugundan,
her a A iin (a, a) 1 ve (a, a) 2 olup (a, a) 1 2

dir. Yani 1 2 yansyandr.
(a, b) 1 2 = (a, b) 1 ve (a, b) 2 = 1 ve 2 simetrik oldugundan
(b, a) 1 ve
(b, a) 2 = (b, a) 1 2 olup 1 2 simetriktir.
(a, b), (b, c) 1 2 = (a, b), (b, c) 1 ve (a, b), (b, c) 2 = 1 ve 2 geisken oldugundan
(a, c) 1 ve (a, c) 2 = (a, c) 1 2 olup 1 2 geiskendir.

Sonu olarak; ayn kme zerinde tanml iki denklik bagntsnn
kesisimi her zaman bir denklik

bagntsdr.
zm (b): 1 2 her zaman bir denklik bagnts
olmak zorunda degildir.
Mesela: A = { 1, 2, 3 }
ve 1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2), (2, 1) } ve 2 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 3), (3, 1) } alalm. 1 2
geisken olmaz, nk (2, 1), (1, 3) 1 2 fakat (2, 3)
/ 1 2 .
7.) R de xy x3 + y = y 3 + x ile tanmlanan bagnts
bir denklik bagnts
mdr? Eger
denklik
bagnts
ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz.

zm: (i) x = y alnrsa x3 + x = x3 + x esitligi
her zaman dogrudur.
Yani yansyandr.
(ii) xy = x3 + y = y 3 + x = y 3 + x = x3 + y = yx olup simetriktir.
(iii) xy, yz = x3 + y = y 3 + x ve y 3 + z = z 3 + y olup bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa
x3 + y + y 3 + z = y 3 + x + z 3 + y = x3 + z = z 3 + x = xz
olup geiskendir. Yani, bir denklik bagntsdr.
0 = { y R : (0, y) } =
2 = { y R : (2, y) } =
y R : y = y3
= { 0, 1, 1 } .

y R : 8 + y = y3 + 2 = y R : y3 y 6 = 0
S imdi 2 2 olacagndan
2 says y 3 y 6 = 0 denklemini saglamaldr.
Yani y 3 y 6 polinomu
y 2 polinomuna kalansz blnr. Bu blme yapldgnda
y 2 + 2y + 3 bulunur. Bu polinomun reel

kk yoktur, nk = 4 12 < 0 dr. O halde:
2=
y R : y3 y 6 = 0
y R : (y 2)(y 2 + 2y + 3) = 0
= {2}.
8.) Bir P kmesinin bir ayrm { A1 , A2 , A3 } olduguna
gre { A1 Q, A2 Q, A3 Q } kmesinin
P Q kmesinin bir ayrm oldugunu
gsteriniz. ( Q 6= dir. )
47
Hseyin BILG
zm: i, j { 1, 2, 3 } olsun. { A1 , A2 , A3 } kmesi P nin bir ayrm oldugundan
(i) her i iin Ai 6= dir.

(ii) i 6= j = Ai Aj =
(iii) A1 A2 A3 = P
nermeleri dogrudur.
S imdi
(a) her i iin Ai Q 6= dir, nk Ai 6= , Q 6=
(b) i 6= j = (Ai Q) (Aj Q) = (Ai Aj ) Q =
| {z }
(c) (A1 Q) (A2 Q) (A2 Q) = (A1 A2 A3 ) Q = P Q

|
{z
}
P

9.) Zde ab 3(5a + b) ile tanmlanan bagnt
bir denklik bagnts
mdr? Denklik bagnts
ise
0 ve 1 denklik snflarn bulunuz.

zm: (i) a = b alnrsa 3(5a + a) yani 36a her zaman dogrudur,
nk 6a = 3(2a).

(ii) (a, b) = 3(5a + b) = 5a + b = 3k olacak s ekilde k Z vardr. Her iki taraf 5 ile arparsak:

25a + 5b = 15k = 5b + a = 15k 24a = 3(5k 8a) = 3(5b + a),
nk 5k 8a Z.
Yani (b, a) olup simetriktir.

(a, b) = 3(5a + b) = k Z, 5a + b = 3k

(b, c) = 3(5b + c) = m Z, 5b + c = 3m
(iii)
Sagdaki
esitlikler taraf tarafa toplanp gerekli dzenleme yaplrsa:

5a + c = 3(k + m 2b) = k + m 2b Z oldugundan
3(5a + c) = (a, c)
olup geiskendir. Sonu olarak; bir denklik bagntsdr.

n
o

0 = { b Z : (0, b) } = b Z : 3(0 + b) = { . . . , 6, 3, 0, 3, 6, . . . } .

n
o

1 = { b Z : (1, b) } = b Z : 3(5 + b) = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } .
10.) R de xy |x y| 6 1 ile tanmlanan bagnts
bir denklik bagnts
mdr? Denklik bagnts
ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz?

zm: Bu bagnt
bir denklik bagnts
degildir,
nk (1, 2) , (2, 3) fakat (1, 3)

/ dr. Yani
bagnt
geisken degildir.
48
Hseyin BILG
11.) Z de xy |x2 y 2 | 6 5 ile tanmlanan bagnts
bir denklik bagnts
mdr? Denklik
bagnts
ise 2 ve 3 denklik snflarn bulunuz?

zm: Bu bagnt
bir denklik bagnts
degildir,
nk (0, 2) , (2, 3) fakat (0, 3)

/ dr. Yani
bagnt
geisken degildir.
12.) 3 elemanl bir A kmesi zerinde ka tane farkl denklik bagnts
yazlabilir?
7
18
Hibiri
13.) { { 1, 5 } , { 2, 3, 4 } , { 6 } , { 7 } } ayrmnn belirledigi

denklik bagnts
ka elemanldr?
N
12
13
14
15
Hibiri
14.) 4 elemanl bir A kmesi zerinde 6 elemanl ka tane denklik bagnts
yazlabilir?
N
3
4
6
8
Hibiri
15.) = { (1, 1), . . . , (8, 8), (1, 2), (2, 1), (1, 7), (7, 1), (2, 7), (7, 2) } bagntsnda
ka tane farkl denklik

snf vardr?
4
16.) Rde xy x2 + 7y = y 2 + 7x

2

2, 2 7
17.) R de xy
denklik bagnts
ise

2, 1 2
Hibiri
2 nin denklik snf nedir?

N
2, 7 2
Hibiri
x2 = y 2 denklik bagntsna
gre hangi saynn (saylarn) denklik snf bir
elemanldr?
Hibiri
18.) A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 } kmesinde xy x = y veya x + y = 6 denklik bag.

tanmlansn.
Buna gre A/ ka elemanldr?
N
3
4
Hibiri
19.) A = { 1, 2, 3, 4 } kmesinde tanml bir denklik bagntsnn
eleman says asagdakilerden
hangisi
olamaz?
16
Hibiri
20.) R de (x, y) x3 y 3 = x y s eklinde tanmlanan bir denklik bagnts
ise 0 ka
elemanldr?
denklik bagnts
degil
Hibiri
21.) , Ada bir denklik bagnts
ve a, b A olsun. Asagdakilerden
hangisi dogrudur?
a = b = a b
(a, b) = a = b
a b = = (a, b)
/
49
a 6=
Hepsi
Blm 5
Sralama Bagntlar
Tanm 5.1 bir 6= A kmesi zerinde bir bagnt
olsun. Eger
yansyan, ters simetrik ve geisken
ise ya bir paral sralama bagnts veya ksaca sralama bagnts denir. A kmesine de (paral)
sralanms kme denir. Sralama bagntlar
genelde 6, ., /, 4, - gibi sembollerle gsterilir. Ayrca

(x, y) . ise bunu ksaca x . y s eklinde yazar ve . bagntsna
gre x, y den nce gelir veya

ksaca x, y den nce gelir s eklinde okuruz. Ayrca y, x den sonra gelir ifadesi de kullanlabilir.
Bu gsterim s eklinin, daha nce (x, y) yerine xy yazlan gsterim s ekliyle uyumlu olduguna
dikkat ediniz.
Tanm 5.2 . bagnts
bir A kmesinde bir sralama bagnts
olsun. Eger
x, y A iin x . y veya
y . x ise x ile y elemanlarna karslastrlabilir elemanlar denir. Eger
A nn btn elemanlar .
bagntsna
gre karslastrlabilir elemanlar ise; yani

x, y A, x . y veya y . x
nermesi dogruysa,
. bagntsna
bir tam sralama bagnts, A kmesine de tam sralanms kme

denir.
rnek 5.3 Dogal
saylar kmesinde bilinen 6 bagntsn
dsnelim. Bu bagnt
bir sralama bagnt

sdr. nk, her x N iin x 6 x olup 6 yansyandr. Ayrca, x 6 y, y 6 x ise x = y olup bagnt
ters simetriktir. x 6 y, y 6 z iken x 6 z olup bagnt
geiskendir. Ayrca her x, y N iin x 6 y veya

y 6 x olup bagnt
tam sralama bagntsdr
ve N tam sraldr.
rnek 5.4 A = { a, b, c } kmesinin kuvvet kmesi
P (A) = { , { a } , { b } , { c } , { a, b } , { a, c } , { b, c } , A }
zerinde tanmlanan bagntsn
dsnelim. Bagnt
sralama bagntsdr,
nk:
50
Hseyin BILG
Blm 5. Sralama Bagntlar
(i) Her X P (A) iin X X olup bagnt
yansyandr.
(ii) X Y ve Y X ise X = Y olup bagnt
ters simetriktir.
(iii) X Y ve Y Z ise X Z olup bagnt
geiskendir.
Bu bagnt
bir tam sralama bagnts
degildir,
nk, rnegin,
{ a, b } kmesi ile { b, c } kmesi karslastrlamaz.
Tanm 5.5 Bir 4 sralama bagntsnn
s emas x 4 y ve x 6= y iin x den y ye yukar ynde bir ok

izilerek elde edilen s ekildir. Ayrca x 4 y ve y 4 z ise x den z ye ok izilmez. Yani x 4 y olmas x
den y ye yukar ynde oklar takip ederek gidilebilir anlamna gelmektedir.
rnek 5.6 A = { a, b, c, d, e } kmesi zerinde tanmlanan
= { (a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (c, d), (d, a), (c, a), (c, b), (b, a), (e, d), (e, a) }
sralama bagntsnn
s emas:
a
I
@
@
@
b
I
@
@
I
@
@
@
rnek 5.7 Daha nce verilen N deki bilinen 6 sralama bagnts
ile A = { a, b, c } kmesinin kuvvet

kmesi zerinde verilen sralama bagntlarnn
s emalar s yledir:
.
.
.
{ a, b, c }
6

> 6Z

}
Z
Z
2
6
{ a, b }
{ a, c }
{ b, c }
}
Z
6
>6

> }

Z
Z
Z
Z
Z

Z
Z
{a}
Z
}
Z
Z
{b}
6

Z
51
{c}
>

Hseyin BILG
Tanm 5.8 . bagnts
olsun. a A olsun. Her x A iin

x . a = x = a
nermesi dogru
ise a elemanna bir kk eleman (minimal eleman) denir. Yani A kmesinde adan
nce gelen eleman sadece a ise a elemanna bir kk eleman denir. Benzer s ekilde bir b A elemanndan sonra gelen elemanlar sadece bnin kendisi ise bye bir byk eleman (maksimal eleman)
denir. Yani, her x A iin
b . x = x = b
nermesi dogru
ise bye bir byk eleman denir. Tanmdan da anlaslacag
gibi bir sral kmede
kk ve byk elemanlar birden fazla olabilir.
Tanm 5.9 . bagnts
olsun. B A olsun. Eger

her x B
iin b . x olacak s ekilde bir b B varsa bye B kmesinin en kk eleman (minimumu) denir.
Benzer s ekilde, eger
her x B iin x . c olacak s ekilde bir c B varsa cye B kmesinin en
byk eleman (maksimumu) denir. Yani bir kmenin en kk (byk) eleman kmedeki btn
elemanlarla karslastrlan ve kmedeki her elemandan nce (sonra) gelen elemandr. Bu elemanlar
srasyla min B ve maks B ile gsterilir. Tanmdan da anlaslacag
gibi bir kmenin en kk ve en
byk eleman (varsa) o kmeye ait olmak zorundadr.
Teorem 5.10 Bir B A kmesinin minimumu ve maksimumu varsa bir tanedir.
Ispat:
b1 ve b2 , B kmesinin iki minimumu olsun. b1 bir minimum oldugundan
b1 . b2 dir. Ayrca
b2 de bir mininum oldugundan
b2 . b1 dir. . bagnts
ters simetrik oldugundan
b1 = b2 elde edilir.
Maksimumun (varsa) tek oldugu
benzer s ekilde ispatlanr.
rnek 5.11 A = { 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 } kmesinde x . y
gre
xy sralama bagntsna
A kmesindeki kk elemanlarn kmesi { 2, 3, 5, 7 } ve byk elemanlarn kmesi { 6, 7, 8, 9, 10 }

dur. A kmesinin en kk ve en byk eleman yoktur. min { 2, 4, 8 } = 2, maks { 2, 4, 8 } = 8 dir.
min { 2, 4, 8, 10 } = 2 olup en byk eleman yoktur. { 2, 5, 10 } kmesinin en kk eleman yoktur,
ama maks { 2, 5, 10 } = 10 dur. Ne en kk, ne de en byk elemana sahip bir kme ise { 3, 5, 6, 10 }
dur. Tek elemanl bir { a } kmesinin en kk eleman da en byk eleman da a dr.
Tanm 5.12 . bagnts
ve B A olsun. Bir a0 A ve her

x B iin a0 . x oluyorsa a0 elemanna B iin bir alt snr denir. Benzer s ekilde, bir a1 A ve her
x B iin x . a1 oluyorsa a1 elemanna B iin bir st snr denir. Alt snra sahip kmelere alttan
snrl kme, st snra sahip kmelere de stten snrl kme denir. Eger
B alttan snrl bir kme
ise, B nin btn alt snrlarnn olusturdugu
kmenin en byk elemanna (varsa) B nin en byk
alt snr (infimumu) denir ve inf B veya ebas B ile gsterilir. Benzer s ekilde, eger
B stten snrl bir
kme ise, B nin btn st snrlarnn olusturdugu
kmenin en kk elemanna (varsa) B nin en
52
Hseyin BILG
kk st snr (supremumu) denir ve sup B veya ek

us B ile gsterilir. Tanmdan da anlaslacag
gibi
bir B kmesinin st snr, alt snr, infimumu ve supremumu kmeye ait olmak zorunda degildir.
sup B = ek
us B = min { Bnin btn st snrlar }
inf B = ebas B = max { Bnin btn alt snrlar }

Teorem 5.13 Bir B A kmesinin infimumu ve supremumu varsa bir tanedir.
Ispat:
B kmesinin infimumu (supremumu) B nin alt (st) snrlarnn maksimumu (minimumu) oldugundan
ve bir kmenin maksimumu (minimumu) eger

varsa tek oldugundan
(bkz. Teorem 5.10),

B kmesinin infimumu (supremumu) varsa tektir.
rnek 5.14 A = R alalm ve bilinen 6 sralamasn dsnelim. B1 = [0, 3) olsun. Sfr veya negatif
bir say bu kme iin bir alt snrdr. Yani B1 in alt snrlarnn kmesi (, 0] olup bu kmenin
maksimumu 0 oldugundan
ebas B1 = 0 dr. Benzer s ekilde ek

us B1 = min[ 3, ) = 3 dr. S imdi de
B2 kmesi olarak 0 dan byk btn rasyonel saylar alalm. B2 nin alt snrlarnn kmesi (, 0]
olup ebas B1 = 0 dr. B2 nin st snrlarnn kmesi boskme olup bu kme stten snrl degildir,
o
halde supremumu yoktur.
Tanm 5.15 A kmesi bir sral kme olsun. Eger
A nn bos olmayan her alt kmesinin bir en kk eleman varsa A ya iyi sralanms bir kme, buradaki sralama bagntsna
da bir iyi sralama

bagnts denir.
rnek 5.16 N kmesi bilinen 6 sralama bagntsna
gre iyi sral bir kmedir, nk her alt kmesinin bir en kk eleman vardr. Tam saylar kmesi Z iyi sral degildir
nk, rnegin,
Z
kmesinin bir en kk eleman yoktur. R de iyi sral degildir,
nk (0, 1) ak aralgnn
bir en
kk eleman yoktur.
sral her A kmesi tam sraldr.
Teorem 5.17 Iyi
Ispat:
x, y A olsun. A kmesi iyi sral oldugundan
{ x, y } alt kmesinin en kk eleman vardr.

Bu eleman x ise x . y olup x ile y karslastrlabilir. Aksi halde y . x olup y ile x karslastrlabilir.
Her iki halde de bu iki eleman karslastrlr. O halde A tam sraldr.
ALISTIRMALAR

1.) A kmesi 30 saysnn pozitif blenleri olsun. A zerinde x . y xy sralama bagnts
sral mdr? B = A \ { 1, 30 } kmesinin en

verilsin. A kmesi bu bagntya
gre tam sral mdr? Iyi

53
Hseyin BILG
kk ve en byk eleman var mdr? ek

us { 3, 5 } =?, ebas { 3, 5 } =?
zm: A = { 1, 2, 3, 5, 6, 10,
gre tam sral degildir,
nk
15, 30 } elde edilir. A kmesi bu bagntya

2 ile 3 karslastrlamaz. (23 ve 32 nermeleri yanlstr.) A kmesi bu bagntya
gre iyi sral degildir,
nk { 2, 3, 5 } altkmesinin (. bagntsna
gre) en kk eleman yoktur. B = { 2, 3, 5, 6, 10, 15 }

oldugu
aktr. B kmesinin en kk eleman 2 olamaz, nk 3 ile karslastrlamaz. Benzer s ekilde
diger
elemanlar da en kk eleman olamaz. B kmesinin en byk eleman 15 olamaz, nk 6 ile
karslastrlamaz. Benzer s ekilde diger
elemanlar da en byk eleman olamaz.
{ 3, 5 } kmesinin alt snrlar kmesi { 1 } dir. { 3, 5 } kmesinin st snrlar kmesi { 15, 30 } dur. O
halde:
ek
us { 3, 4 } = min { 15, 30 } = 15,
ebas { 3, 4 } = max { 1 } = 1.
sral bir kmenin her alt kmesinin iyi sral oldugunu
2.) a) Iyi
gsterin.
b) Tam sral bir kmenin her alt kmesinin tam sral oldugunu
gsterin.
c) Tam sral olan fakat iyi sral olmayan bir kmeye rnek veriniz.
Ispat:
a) 6= A kmesinde bir sralama bagnts
verilsin. A kmesi (verilen bagntya
gre) iyi sral

olsun. B A olsun. B = ise B nin iyi sral oldugu
aktr. B 6= olsun. X B ve X 6= olsun. X
kmesinin en kk eleman vardr; nk X A dr ve A iyi sraldr. Seilen X keyfi oldugundan
B nin bos olmayan her alt kmesinin en kk eleman vardr. Yani B iyi sraldr.
Ispat:
b) =
6 A kmesinde 4 sralama bagnts
verilsin. A kmesi (bu bagntya
gre) tam sral

olsun. B A olsun. B = ise B nin tam sral oldugu
aktr. B 6= olsun. x, y B olsun. x 4 y ve
y 4 x nermelerinden en az biri dogrudur;
nk x ile y, Ann da elemanlardr ve A tam sraldr.

O halde x ile y karslastrlabilir elemanlardr. Seilen x ve y keyfi oldugundan
B nin her eleman

karslastrlabilirdir. Yani B tam sraldr.
zm: c) Z tamsaylar kmesinde bilinen 6 sralama bagnts
verilsin. Bu bagnt
bir tam sralama

bagntsdr;
nk her a, b Z iin ya a 6 b ya da b 6 a dr. Yani, Z tam sraldr. Bu kme 6 bagn

tsna gre iyi sral degildir;
nk mesela Z = { 1, 2, 3, . . . } negatif tamsaylar kmesinin bir

en kk eleman yoktur.
3.) A en az 2 elemanl bir kme olsun. P (A) kuvvet kmesi zerinde tanmlanan X 6 Y X
Y bagntsnn
bir sralama bagnts
oldugunu
gsteriniz. P (A) kmesi bu bagntya
gre tam sral

mdr? Neden? A bir elemanl bir kme olsayd P (A) kmesi tam sral olur muydu? Neden?
zm: Bu bagnt
bir sralama bagntsdr;
nk
(i) Her X P (A) iin X X olup bagnt
yansyandr.
54
Hseyin BILG
(ii) X Y ve Y X ise X = Y olup bagnt
ters simetriktir.
(iii) X Y ve Y Z ise X Z olup bagnt
geiskendir.
P (A) kmesi bu bagntya
gre tam sral degildir;
mesela A = { a, b } alnrsa X = { a } ile Y = { b }

karslastrlamaz.
A bir elemanl olsayd (mesela A = { a } gibi), o zaman P (A) = { , { a } } olurdu. Bu durumda P (A)
nn tm elemanlar (toplam 2 eleman) birbiriyle karslastrlrd. Yani P (A) tam sral olurdu.
4.) R Rde asagdaki
gibi tanmlanan bagnt
bir sralama bagnts
mdr? Tam sralama bagnts
mdr?
(x, y) 4 (a, b) x 6 a ve y 6 b
zm: (i) Her (x, y) R R iin x 6 x ve y 6 y nermesi dogrudur;
nk x = x ve y = y dir. O
halde (x, y) 4 (x, y) dir. Yani bagnt
yansyandr.
(ii) (x, y) 4 (a, b) ve (a, b) 4 (x, y) nermeleri dogru
olsun. Buradan:
x 6 a ve y 6 b ve a 6 x ve b 6 y
elde edilir. x 6 a ve a 6 x ifadelerinden x = a bulunur. Benzer s ekilde; y 6 b ve b 6 y ifadelerinden
b = y bulunur. Yani (x, y) = (a, b) dir. O halde bagnt
ters simetriktir.
(iii) (x, y) 4 (a, b) ve (a, b) 4 (c, d) nermeleri dogru
olsun. Buradan:
x 6 a ve y 6 b ve a 6 c ve b 6 d
elde edilir. x 6 a ve a 6 c ifadelerinden x 6 c bulunur. Benzer s ekilde; y 6 b ve b 6 d ifadelerinden
y 6 d bulunur. Yani (x, y) 4 (c, d) dir. O halde bagnt
geiskendir.
Sonu olarak; 4 bagnts
bir sralama bagntsdr.
Bu bagnt
degildir,
nk (1, 5) ile (2, 3) karslastrlamaz.
5.) A ve B tam sralanms iki kme olsun (bu kmedeki bagntlar
6 ile gsterelim). A B zerinde

asagdaki
tanmlanan bagnt
bir sralama bagnts
mdr? A B bu bagntya
gre tam sral mdr?

(a1 , b1 ) (a2 , b2 ) a1 < a2 ise veya a1 = a2 iken b1 6 b2 ise
(Not: a1 < a2 ifadesi a1 6 a2 ve a1 6= a2 anlamndadr.)
zm: Bir rnekle bagntsn
anlamaya alsalm. A = { a, b, c } kmesinde a 6 b 6 c sralamas

verilsin. B = { 1, 2, 3 } kmesinde de 1 6 2 6 3 sralamas verilsin. Buna gre A B kmesindeki
sralama bagnts
s yle yazlabilir:
(a, 1) (a, 2) (a, 3) (b, 1) (b, 2) (b, 3) (c, 1) (c, 2) (c, 3).
55
Hseyin BILG
A B kmesindeki iki elemann hangisinin nce geldigine
baklrken nce birinci bilesenlere baklmakta; birinci bilesenler esit ise ikinci bilesenlere baklmaktadr. Bu ise sanki Trkedeki iki harfli
iki kelimenin hangisinin szlkte daha nce geldigine
bakmaya benzemektedir. Bu yzden bu tr

sralamalara szlk sralamas denmektedir. S imdi, genel halde, yukarda tanmlanan bagntnn
zelliklerini inceleyelim.
(i) Her (a1 , b1 ) A B iin (a1 , b1 ) (a1 , b1 ) olur; nk tanmda (a2 , b2 ) yerine (a1 , b1 ) yazlrsa
a1 < a1 ise veya a1 = a1 iken b1 6 b1 ise
nermesi elde edilir. Bu nerme her zaman dogrudur;
nk veya nn sag taraf her zaman dogru

dur. (B tam sral oldugundan
b1 6 b1 dir). Yani bagnt
yansyandr.
(ii) (a1 , b1 ) (a2 , b2 ) olsun. Ayrca (a2 , b2 ) (a1 , b1 ) olsun. S imdi (a1 , b1 ) (a2 , b2 ) olmas iin 3
durum vardr.
Durum 1: a1 < a2 : Bu durumda a1 6= a2 dir ve a1 , a2 den nce gelir. Ancak bu durum, (a2 , b2 )
(a1 , b1 ) olmas ile elisir.
Durum 2: a1 = a2 ve b1 < b2 : Bu durumda b1 6= b2 dir ve b1 , b2 den nce gelir. Ancak bu durum,
(a2 , b2 ) (a1 , b1 ) olmas ile elisir.
Durum 3: a1 = a2 ve b1 = b2 : Bu durumda (a1 , b1 ) = (a2 , b2 ) dir.
Sonu olarak, sadece 3. durum mmkn oldugundan
bagnt
ters simetriktir.
(iii) (a1 , b1 ) (a2 , b2 ) ve (a2 , b2 ) (a3 , b3 ) olsun. ncelikle, asagdaki
3 durumu inceleyelim:
a1 = a2 < a3 ,
a1 < a2 = a3 ,
a1 < a2 < a3 .
Bu 3 durumda da a1 < a3 olur; nk A daki sralama bagnts
geiskendir. O zaman (a1 , b1 )

(a3 , b3 ) oldugu
aktr. O halde a1 = a2 = a3 durumunu inceleyelim. Bu durumda b1 6 b2 ve b2 6 b3
oldugu
aktr. B deki sralama bagnts
geisken oldugundan
b1 6 b3 olur. Fakat bu durumda yine

(a1 , b1 ) (a3 , b3 ) elde edilir. Yani bagnt
geiskendir.
Sonu olarak bir sralama bagntsdr.
S imdi diger
soruyu cevaplandralm. X = (a1 , b1 ) A B
ve Y = (a2 , b2 ) A B verilsin.
Durum A: a1 6= a2 iken: a1 < a2 ve a2 < a1 nermelerinden birisi mutlaka dogrudur,
nk A tam
sraldr. O halde (a1 , b1 ) (a2 , b2 ) veya (a2 , b2 ) (a1 , b1 ) dir. Yani X ile Y karslastrlabilirdir.
Durum B: a1 = a2 iken: B tam sral oldugundan,
ya b1 6 b2 ya da b2 6 b1 dir. O halde (a1 , b1 )

(a2 , b2 ) veya (a2 , b2 ) (a1 , b1 ) dir. Yani X ile Y karslastrlabilirdir.
Sonu olarak her iki durumda da A B tam sraldr.
56
Hseyin BILG
6.) A kmesinde tanml 1 ve 2 sralama bagntlar
verilsin. (a) 1 2 her zaman bir sralama

bagnts
mdr? (b) 1 2 her zaman bir sralama bagnts
mdr? Aklayn.
zm (a): 1 ve 2 yansyan oldugundan,
her a A iin (a, a) 1 ve (a, a) 2 olup (a, a) 1 2

dir. Yani 1 2 yansyandr.
(a, b), (b, a) 1 2 = (a, b), (b, a) 1 ve (a, b), (b, a) 2 = 1 ve 2 ters simetrik oldugundan
a = b olup 1 2 ters simetriktir.

(a, b), (b, c) 1 2 = (a, b), (b, c) 1 ve (a, b), (b, c) 2 = 1 ve 2 geisken oldugundan
(a, c) 1 ve (a, c) 2 = (a, c) 1 2 olup 1 2 geiskendir.

Sonu olarak; ayn kme zerinde tanml iki sralama bagntsnn
kesisimi her zaman bir sralama

bagntsdr.
zm (b): 1 2 her zaman bir sralama bagnts
olmak zorunda degildir.
Mesela, A = { 1, 2, 3 }
ve 1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2) } ve 2 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (2, 3) } alalm. 1 2 geisken olmaz,
nk (1, 2), (2, 3) 1 2 fakat (1, 3)
/ 1 2 .

7.) A = { 2, 3, 4, 6, 7 } kmesinde x 4 y y x bagntsna
gre kk elemanlarn kmesi hangisidir?

{ 2, 3, 7 }
{ 4, 6, 7 }
{ 2, 3 }
8.) A = { 2, 4, 8, 14 } kmesi zerinde x 4 y
{ 4, 6 }
Hibiri

xy sralama bagntsna
gre p : A tam
sraldr, q : A iyi sraldr nermelerinin dogruluk
degerleri
nedir?
N
p, q : Dogru
p, q : Yanls p : Dogru,
Hibiri
9.) R de bilinen 6 sralama bagntsna
gre (1, 1) { 3 } kmesi iin asagdakilerden
hangisi dog
rudur?
N
eks, ebas var eks, ebas yok eks var, ebas yok eks yok, ebas var Hibiri
10.) 4 elemanl bir A kmesi zerinde tanmlanan bir sralama bagnts
en fazla ka elemanl olabilir?

N
10
9
7
8
Hibiri

1
11.) A = R kmesinde bilinen 6 sralamas verilsin. B = x Q : < x 6 4 olsun. Buna gre
3
ebas(B) ve eks(B) srasyla nedir?
N 1
1
1
ve 4
Yok ve 4
ve yok
4 ve
Hibiri
3
3
3

12.) A = { 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 14, 18, 21 } kmesi zerinde x 4 y xy sralama bagntsna
gre
asagdaki
kmelerden hangisinin eks vardr?

{ 3, 4 }
{ 4, 5 }
{ 5, 6 }
{ 6, 8 }
Hibiri
13.) Rde bildigimiz
6 sralama bagnts
verilsin. Buna gre p : R tam sraldr, q : R iyi sraldr

nermelerinin dogruluk
degerleri
nedir?
57
Hseyin BILG
p, q : Dogru
p, q : Yanls
p : Dogru,
Hibiri

14.) A = { 1, 4, 5, 6, 8, 10, 16 } kmesinde x y xy" bagntsna
gre kk elemanlar nedir?

N
{ 1, 4, 5, 6 }
{1}
{ 4, 5 }
{ 1, 5 }
Hibiri
15.) 6 elemanl bir A kmesi zerindeki bir sralama bagnts
en az ka elemanl olmaldr?
N
6
7
8
9
Hibiri
16.) Dogal
saylar kmesinde bildigimiz
6 sralama bagnts
verilsin? A = { x N : x > 7 } kmesi

iin ebas A ve ek
us A iin hangisi dogrudur:
N
0, 7
7, yok
Hibiri

17.) A = { 2, 4, 5, 6, 8, 10, 13 } kmesinde x y xy" bagntsna
gre byk elemanlar nedir?

N
{ 6, 10 }
{ 6, 8, 10 }
{ 6, 8, 10, 13 }
{ 5, 8, 10, 13 }
Hibiri
yok, 7
yok, yok
18.) 3 elemanl bir A kmesi zerindeki bir sralama bagnts
en fazla ka elemanl olur?

N
4
5
6
7
Hibiri

19.) Rasyonel saylar kmesinde bilinen 6 sralama bagnts
verilsin? x Q : x > 0, 2 < x2 < 49

kmesin ebas ve eks iin hangisi dogrudur?
N
yok, 7
yok, yok
0, 7
58
7, yok
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
I DERSI RNEK YARIYILSONU SINAVI

1.) p = (p q 0 ) nermesi asagdakilerden
hangisine denktir?
N 0
p q0
pq
p0 q
q0 p
Hibiri
2.) Evrensel kme ile A B kmesinin simetrik fark nedir?

AB
A0 B 0
AB
A4B
Hibiri
3.) A ve B kmeleri ayrk degilse
asagdakilerden
N
A \ B 6=
s(A B) > 2
A4B 6= A B
s(A B) > 2
Hibiri
4.) (A \ B) \ C kmesinin tmleyeni hangisidir?

N
B0 C 0 A
B C A0
A C B0
Hibiri
C0 A B
5.) A = { 0, , { } , { { } } } ise asagdakilerden
hangisi yanlstr?
N
{ 0, } A
{ 0, } A
Hibiri
\
6.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Eger
x
/
Ai ise asagdakilerden
hangisi dogrudur?
iI
N
i I, x A0i
i I, x A0i
i I, x Ai
i I, x
/ A0i
Hibiri
{{}} A
{{}} A
7.) A B kmesi en az bir elemanl ise asagdakilerden
N
s(A B) > 2
A B 6=
s(A B) > 1
A\B =
Hibiri
8.) = { (2, 6), (5, 3), (1, 4) } olsun. (5, 6) o ise asagdakilerden
N
(5, 1)
(5, 3)
(3, 6)
(5, 4)
Hibiri

9.) N+ kmesinde (a, b) 3a s eklinde tanmlanan bagnt
N
Yansyandr
Simetriktir
Ters simetriktir
Geiskendir
Hibiri
10.) Z de (a, b) a = b + 1 veya b = a + 1 bagntsnn
zelliklerinin listesi hangisidir?

N
Simetri
Ters simetri
Simetri, geisme
Ters simetri, geisme
Hibiri
Diger
Sayfaya Geiniz
59
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
11.) Q da tanml (x, y) 9x3 + x = 9y 3 + y bagntsna
gre 1in denklik snf nedir?

N
{ 1, 0, 1 }
{ 1, 3, 3 }
{1}
denklik bag.
degil
Hibiri
12.) R de tanml xy 2x2 +3y = 2y 2 +3x denklik bagnts
ise hangi a R iin a bir elemanldr?

N
a=0
a = 4/3
a = 3/4
a = 4/3
Hibiri
13.) A = { { a, c, h } , { b, d, e, f } , { g, m } , { k } } ayrmnn belirledigi
denklik bagnts
ka elemanldr?
N
30
31
29
27
Hibiri
14.) , Ada bir denklik bagnts
ve a, b A ise asagdakilerden
N
s(a) > 2
a b = a = b
(a, b)
/ a 6= b Hibiri
a 6= b = a 6= b
15.) R de asagdaki
esitliklerle verilen bagntlardan
hangisi bir denklik bagnts
tanmlar?
N
x
2
=y
x(x + 1) = y(y + 1)
xy = x
x = |y|
Hibiri

y

16.) A = { 2, 3, 4, 6 }da xy bagntsna
gre iki elemanl altkmelerden ka tanesinin ebas vardr?

N
4 tanesinin
3 tanesinin
5 tanesinin
2 tanesinin
Hibiri
17.) p :Hem tam sral hem iyi sral kme yoktur, q:Sonlu her kme iyi sraldr olsun. Buna gre
N
p, q : Dogru
Hibiri
18.) Reel
bagntsna
gre hangi kmenin minimumu vardr?

bilinen 6 sralama

saylar kmesinde
o
N n
n
n
1
:nN
Q+
:nN
2+
:nN
Hibiri

n+1
n+1
2

19.) Qda bilinen 6 sralama bagntsna
gre x Q : x > 0 ve 12 < x2 kmesinin ebas ve eks

nedir?
12 ve yok
0 ve yok
12 ve yok
0 ve
12
Hibiri

20.) A = { 4, 5, 6, . . . , 99 } kmesinde xy sralama bagntsna
gre hangi kme stten snrldr?

N
{ 20, 35 }
{ 11, 34 }
{ 4, 21 }
{ 21, 49 }
Hibiri
cevap saysndan yanls cevap saynzn 1/4 karlarak hesaplanacaktr.
NOT: Net puannz dogru
N
Sre 75 dakikadr.
s eklinde isaretleyiniz.
I
BASARILAR Yrd.Do.Dr.Hseyin BILG
60
Blm 6
Fonksiyonlar
Tanm 6.1 A ve B bos olmayan iki kme ve f A B olsun, yani f, Adan Bye bir bagnt
olsun.
Eger
asagdaki
s artlar gerekleniyorsa f ye Adan Bye bir fonksiyon (dnsm, tasvir) denir.

(i) Her x A iin (x, y) f olacak s ekilde bir y B olmal; yani Ada f bagntna
gre eslenmemis
eleman olmamal,
(ii) Her x A iin (x, y1 ) f ve (x, y2 ) f = y1 = y2 olmal; yani A kmesinde bir eleman iki
farkl elemanla eslenmemeli.
Baska bir ifadeyle, A dan B ye bir f fonksiyonu; A nn her elemann B nin bir ve yalnz bir elemanna esleyen bir kuraldr. Eger
f bagnts
Adan Bye bir fonksiyon ise bunu f : A B s ekline

gsteririz. Burada, A kmesine f nin tanm kmesi, Bye de deger kmesi denir.
rnek 6.2 A = { a, b, c, d } , B = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 } olsun. Asagdaki
bagntlar
inceleyelim.
f1 = { (a, 3), (b, 2), (c, 7) }
f2 = { (a, 1), (b, 5), (c, 6), (d, 3), (c, 5) }
f3 = { (a, 6), (b, 6), (c, 6), (d, 6) }
f4 = { (a, 3), (b, 1), (c, 4), (d, 7) }
Burada f1 fonksiyon degildir,
nk d eleman eslenmemistir. f2 de bir fonksiyon degildir,
nk
c eleman iki farkl elemanla (6 ve 5 ile) eslenmistir. f3 ve f4 , Adan Bye birer fonksiyon olup f3 :
A B ve f4 : A B yazarz.
Tanm 6.3 f : A B bir fonksiyon olsun. (x, y) f ise y elemanna x elemannn f altndaki
grnts denir ve y = f (x) yazlr. Yani;
f = { (x, f (x)) : x A }
61
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
yazlabilir. A daki btn elemanlarn f altndaki grntlerinden olusan kmeye f nin grnt kmesi denir ve G(f ) ile gsterilir. Yani
G(f ) = { f (x) : x A } = { y B : x A, f (x) = y } .
Buna gre nceki rnekte G(f3 ) = { 6 } ve G(f4 ) = { 1, 3, 4, 7 } yazlabilir.
Tanm 6.4 f : A B bir fonksiyon ve M A, M 6= A olsun. Eger
g : M B fonksiyonu her x
M iin f (x) = g(x) s artn saglyorsa
g fonksiyonuna f fonksiyonunun M alt kmesine kstlanms

yazlr. Benzer s ekilde, A D, A 6= D olsun. Eger
h : D B fonksiyonu her
denir ve g = f
M
x A iin f (x) = h(x) s artn saglyorsa
h fonksiyonuna f fonksiyonunun D kmesine genisletilmisi

aktr.
denir. Bu durumda h = f oldugu
A
x + |x|
kural ile verilsin. g : R+ R fonksiyonu
2
g(x) = x kural ile verilmisse g fonksiyonu f nin R+ kmesine kstlanmsdr nk her x R+ iin
rnek 6.5 f : R R fonksiyonu f (x) =
f (x) =
x+x
x + |x|
=
= x = g(x).
2
2

Bu durumda g = f R+ yazlr.
Tanm 6.6 f : A B bir fonksiyon olsun. Bir y B iin f (x) = y ise x A elemanna y nin bir ters
grnts denir. y nin btn ters grntlerinin kmesi f 1 (y) ile gsterilir, yani
f 1 (y) = { x A : f (x) = y }
kmesidir. Baz yler iin f 1 (y) kmesi bos kme olabilir. Ayrca Y B ise Y deki btn elemanlarn ters grntlerinden olusan kmeye Y kmesinin ters grnt kmesi denir ve f 1 (Y ) ile
gsterilir. O halde
f 1 (Y ) = { x A : f (x) Y } =
f 1 (y)
yY
yazlabilir. f 1 (y) = f 1 ({ y }) oldugu

aktr. Ayrca f 1 (B) = A yazlabilir.
Tanm 6.7 f : A B bir fonksiyon ve X A olsun.
f (X) = { f (x) : x X } = { y B : x X, f (x) = y }
kmesine X kmesinin grnt kmesi denir. G(f ) = f (A) oldugu
aktr.
rnek 6.8 f : R R, f (x) =
sin x
2

ve g : R R, g(x) = x2 1 olsun. f ([0, ]) = 0, 12 ve
g((2, )) = [1, ) yazlr.
Ayrca f 1 ((1, )) = ve g 1 ([0, 10]) = [ 11, 1] [1, 11] dir.

62
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
Tanm 6.9 f ve g tanm kmeleri A olan (yani ayn olan) iki fonksiyon ve her x A iin f (x) = g(x)
ise f ile g ye esit fonksiyonlar denir ve f = g yazlr.
rnek 6.10 f : N Z, f (n) = (1)n ve g : N Z, g(m) = cos(m) fonksiyonlar esittir. Fakat
h : R R, h(x) = x 2 ve t : R \ { 3 } R, t(x) =
x2 + x 6
x+3
fonksiyonlar esit degildir,
nk tanm kmeleri farkldr.

Tanm 6.11 f : A A, her x A iin f (x) = x s eklinde tanmlanan fonksiyona A nn birim
(zdeslik) fonksiyonu denir ve IA ile gsterilir. A kmesinin ksegeni olan IA = { (x, x) : x A }
kmesi ile IA fonksiyonunun ayn oldugu
grlr.
Tanm 6.12 f : A B fonksiyonu bir b B ve her x A iin f (x) = b s eklinde ise f fonksiyonu
bir sabit fonksiyon denir.
Tanm 6.13 f : A B bir fonksiyon olsun. Eger
A daki farkl iki elemann grnts her zaman
farkl ise; yani
her x1 , x2 A iin x1 6= x2 = f (x1 ) 6= f (x2 )
nermesi dogruysa
f fonksiyonuna birebirdir (11) denir. Buna denk olarak, f nin 11 olmas iin
gerek ve yeter s art
her x1 , x2 A iin f (x1 ) = f (x2 ) = x1 = x2
olmasdr diyebiliriz.
rnek 6.14 f : R R, f (x) =
x3 + 5
fonksiyonu 11 dir, nk
3
x1 3 + 5
x2 3 + 5
=
3
3
3
3
= x1 + 5 = x2 + 5
f (x1 ) = f (x2 ) =
= x1 3 = x2 3
= x1 = x2 .
Fakat g : R R, g(x) = cos(2x) fonksiyonu 11 degildir,
nk f (0) = f () olup farkl iki reel

saynn grnts ayndr.
her y B iin f (x) = y olacak s ekilde en az bir
x A mevcutsa, yani B kmesinde f bagntsna
gre eslenmemis eleman yoksa, f fonksiyonuna

bir rten (zerine) fonksiyon denir. f rten f (A) = B oldugu
grlr.
63
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
rnek 6.16 f : R R, f (x) = 7x5 11 fonksiyonu rtendir. Bunu gstermek iin verilen her y R
iin f (x) = y olacak s ekilde x R bulmalyz. y R verilsin. Bu durumda
r
5 y + 11
x=
7
seilirse f (x) = y oldugu
grlr. (Verilen her y iin x bulunabilecegi
aktr.)
S imdi g : R R, g(x) = ex+1 fonksiyonunu inceleyelim. y R verildiginde
x = ln y1 seildiginde
f (x) = y olmaktadr, ancak y 6 0 ise bu durumda x bulunamamaktadr. Bu durumda, mesela y = 1

iin, g(x) = 1 olacak s ekilde x olmadgndan
g rten degildir.

f 1 B A bagnts
da bir fonksiyon ise f 1

bagntsna
f fonksiyonunun ters fonksiyonu (ksaca tersi) denir ve f 1 : B A yazlabilir.

Teorem 6.18 f : A B fonksiyonunun ters bagntsnn
da bir fonksiyon olmas iin gerek ve yeter

s art f nin 11 ve rten olmasdr.
Ispat:
(=) f : A B fonksiyonunun tersi de bir fonksiyon olsun. Her x1 , x2 A iin f (x1 ) =
f (x2 ) = y olsun.
(x1 , y), (x2 , y) f = (y, x1 ), (y, x2 ) f 1
= f 1 bir fonksiyon oldugundan
x1 = x2
olup f nin 11 oldugu
gsterilmis olur. S imdi y B verilsin. f 1 : B A bir fonksiyon oldugun
dan (y, x) f 1 olacak s ekilde sadece bir tane x A vardr. Bu durumda f (x) = y olup y nin f
altndaki ters grnts x dir. O halde f rtendir.
(=) S imdi de f nin 11 ve rten oldugunu
kabul edelim. f rten oldugundan
f 1 bagntsna
gre
B kmesinde eslenmemis eleman yoktur. Ayrca
(y, x1 ), (y, x2 ) f 1 = (x1 , y), (x2 , y) f
= f 11 oldugundan,
x1 = x2
olup f 1 bagntna
gre bir eleman birden fazla elemanla eslenmis olamaz. O halde f 1 B A bir
fonksiyondur.
Not 6.19 Eger

f : A B fonksiyonu 11 ve rten ise (yani f 1 de bir fonksiyon ise) her y B iin
f 1 (y) kmesi tek elemanl oldugu
iin, yani y nin ters grnts tek trl belirlendigi
iin, f 1 (y)
ifadesi y nin ters grntler kmesi degil
de y nin ters grnts olarak anlaslr. O halde f
fonksiyonu 11 ve rtense, f (x) = y f 1 (y) = x yazlabilir.
Teorem 6.20 f : A B fonksiyonu 11 ve rten ise f 1 : B A fonksiyonu da 11 ve rtendir.
64
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
Ispat:
f nin 11 ve rten oldugunu
kabul edelim ve f 1 in 11 ve rten oldugunu
gsterelim. Her
y1 , y2 B iin
f 1 (y1 ) = f 1 (y2 ) = f (f 1 (y1 )) = f (f 1 (y2 ))
= y1 = y2
olup f 1 fonksiyonu 11 dir. S imdi de x A verilsin. f (x) = y B dersek f 1 (y) = x olup x in f 1
altndaki ters grntsnn y oldugu
grlr. O halde f 1 rtendir.
Tanm 6.21 f : A B ve g : B C iki fonksiyon ise f ile g nin (bagnt
olarak) bileskesi de A
dan C ye bir fonksiyondur. Bu fonksiyona f ile g fonksiyonlarnn bileskesi denir ve g f ile gsterilir.
g f = { (x, z) : y B, (x, y) f, (y, z) g }
olup y = f (x) yazlrsa z = g(y) = g(f (x)) olacagndan
(g f )(x) = g(f (x))

kuralyla verilir.
Teorem 6.22 f : A B, g : B C, h : C D fonksiyon ise h (g f ) = (h g) f dir.
Ispat:
Her a A iin
[h (g f )](a) = h((g f )(a)) = h(g(f (a))) = (h g)(f (a)) = [(h g) f ](a)
olup h (g f ) = (h g) f esitligi
elde edilir.
Teorem 6.23 Birebir fonksiyonlarn bileskesi birebir; rten fonksiyonlarn bileskesi rtendir.
Ispat:
f : A B ve g : B C birebir fonksiyonlar olsun.
(g f )(a1 ) = (g f )(a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))
= g birebir oldugundan
f (a1 ) = f (a2 )
= f birebir oldugundan
a1 = a2
olup g f fonksiyonu 11 dir. S imdi de f ve g nin rten oldugunu
kabul edelim. g f : A C
oldugunu
hatrlayalm.
c C = g : B C rten oldugundan
b B, g(b) = c
= f : A B rten oldugundan
a A, f (a) = b
olup (g f )(a) = g(f (a)) = g(b) = c oldugundan
c nin ters grnts a dr. O halde g f rtendir.
65
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
Sonu 6.24
(i) f : A B, g : B C birebir ve rtense (g f )1 = f 1 g 1 dir.
(ii) f : A B birebir ve rtense f f 1 = IB ve f 1 f = IA dr.

Teorem 6.25 f : A B ve g : B C iki fonksiyon olmak zere
(a) g f rten ise g rtendir,
(b) g f birebir ise f birebirdir.
ALISTIRMALAR
1.) f : X Y bir fonksiyon, A X ve B X olsun. Asagdakilerin
dogru
oldugunu
gsterin:
Ispat
i.)
i) f (A B) f (A) f (B)
ii) f (A B) = f (A) f (B)
iii) f (A) \ f (B) f (A \ B)
iv) A B = f (A) f (B)
y f (A B) = x A B iin f (x) = y
= x A ve x B olup f (x) f (A) ve f (x) f (B)
= y f (A) ve y f (B)
= y f (A) f (B).
Ispat
ii.)
y f (A B) = x A B iin f (x) = y
= x A veya x B old. f (x) f (A) veya f (x) f (B)
= y f (A) veya y f (B)
= y f (A) f (B).
Ayrca,
y f (A) f (B) = y f (A) veya y f (B)
= x1 A iin f (x1 ) = y veya x2 B iin f (x2 ) = y
= x1 A B olup f (x1 ) f (A B) veya x2 A B olup f (x2 ) f (A B)
= f (x1 ) = f (x2 ) = y f (A B).
Ispat
iii.)
y f (A) \ f (B) = y f (A) ve y

/ f (B)
= x1 A iin f (x1 ) = y ve x B iin f (x) 6= y
= x1
/ B olmal
= x1 A \ B olup f (x1 ) f (A \ B)
= y f (A \ B)
66
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
Ispat
iv.) A B olsun.
y f (A) = x A iin f (x) = y
= x B olup f (x) f (B)
= y f (B)
2.) f : A B bir fonksiyon, X B, Y B olsun. Asagdakilerin
dogru
oldugunu
gsterin.
Ispat
i.)
i) f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
ii) f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
iii) f (f 1 (Y )) Y
iv) f 1 (B \ X) = A \ f 1 (X)
a f 1 (X Y ) f (a) X Y
f (a) X veya f (a) Y
a f 1 (X) veya a f 1 (Y )
a f 1 (X) f 1 (Y )
Ispat
ii.)
a f 1 (X Y ) f (a) X Y
f (a) X ve f (a) Y
a f 1 (X) ve a f 1 (Y )
a f 1 (X) f 1 (Y )
Ispat
iii.)
b f (f 1 (Y )) = a f 1 (Y ) iin f (a) = b
= a f 1 (Y ) oldugundan
f (a) Y
= b Y
Ispat
iv.) Burada f 1 (B) = A oldugu
hatrlanrsa:
a f 1 (B \ X) f (a) B \ X
f (a) B ve f (a)
/X
a f 1 (B) ve a
/ f 1 (X)
a f 1 (B) \ f 1 (X)
a A \ f 1 (X)
3.) f : A B bir fonksiyon ve X A olsun. X f 1 (f (X)) oldugunu
gsterin. Esitligin
her
zaman saglanmas
iin gerek ve yeter s artn f nin 11 olmas oldugunu
gsterin.
zm:
x X = f (x) f (X) = x f 1 (f (X))

67
oldugundan
kapsama dogrudur.
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
S imdi de her X A iin X = f 1 (f (X)) oldugunu
kabul edip f nin 11 oldugunu
gsterelim.
a1 , a2 A iin f (a1 ) = f (a2 ) = b = X = { a1 } seelim
= f (X) = { b } ve f 1 (f (X)) = { a1 , a2 , . . . } olur
= X = f 1 (f (X)) olacagndan
a1 = a2 olmaldr.
Yani f 11 dir. S imdi de f nin 11 oldugunu
kabul edelim. S imdi

a f 1 (f (X)) = f (a) f (X) = a X (nk f 11)
oldugundan
esitlik gsterilmis olur. (Dikkat: Genelde f (a) f (X) = a X nermesi dogru
degildir.)
4.) f : A B bir fonksiyon ve X B olsun. f (f 1 (X)) X oldugunu
gsterin. Esitligin
her
zaman saglanmas
iin gerek ve yeter s artn f nin rten olmas oldugunu
gsterin.
zm:
x f (f 1 (X)) = y f 1 (X) iin f (y) = x
= y f 1 (X) oldugundan
f (y) X
dir. O halde x X olup kapsama dogrudur.
S imdi de her X B iin X = f (f 1 (X)) oldugunu
kabul edip f nin rten oldugunu
gsterelim.
X = B seelim = f 1 (X) = f 1 (B) = A
= X = f (f 1 (X)) olacagndan
B = f (A) olmaldr.
= f rtendir.
S imdi de f nin rten oldugunu
kabul edelim.
x X = f rten oldugundan
y f 1 (X), f (y) = x
= f (y) f (f 1 (X))
= x f (f 1 (X))
olup X f (f 1 (X)) olur. (Dikkat: Genelde x X = y f 1 (X), f (y) = x nermesi dogru
degildir.)
Kapsamann diger
yn her zaman dogru
oldugundan
ispat tamamlanr.
5.) f : A B, g : B C iki fonksiyon ve g f birebir olsun. Bu durumda f birebir olmak zorunda
mdr? g birebir olmak zorunda mdr? Ispatlaynz.

zm: f 11 olmaldr, ispatlayalm: a1 , a2 A iin
f (a1 ) = f (a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))
= (go f )(a1 ) = (go f )(a2 )
= go f 11 oldugundan
a1 = a2
68
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
olup ispat tamamlanr. g nin 11 olmas gerekmez, mesela A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2, 3 }

ve
f = { (a, c), (b, d) } ,
g = { (c, 1), (d, 2), (e, 2) } ,
go f = { (a, 1), (b, 2) }
rneginde
go f 11 dir fakat g 11 degildir.
6.) Asagda
N den Z ye tanml f fonksiyonunun 11 ve rten oldugunu
gsterin.
(
f (n) =
n
2,
n+1
2 ,
n ift ise;
n tek ise.
zm: Eslemenin asagdaki
gibi yapldg
grlr:
0
...
0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 . . .
nce f nin 11 oldugunu
gsterelim. n, m N iin f (n) = f (m) olsun.

Durum 1. n, m ift: Bu durumda n/2 = m/2 den n = m bulunur.
Durum 2. n, m tek: Bu durumda (n + 1)/2 = (m + 1)/2 den n = m bulunur.
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda m/2 = (n + 1)/2 den m + n = 1 elde edilir ki, m, n N
oldugundan
byle bir durum olamaz.

Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda n/2 = (m + 1)/2 den m + n = 1 elde edilir ki, m, n N
oldugundan

Sonu olarak, f 11 dir. S imdi de f nin rten oldugunu
gsterelim. y Z verilsin.
Durum 1. y > 0: Bu durumda x = 2y seilirse, x ift bir dogal
say olup
f (x) = f (2y) =
2y
=y
2
olup f rtendir.
Durum 2. y < 0: Bu durumda x = 2y 1 seilirse, x tek bir dogal

say olup
f (x) = f (2y 1) =
(2y 1) + 1
=y
2
olup f rtendir.
7.) f : A B birebir ve g : B C rten ise g f birebir olmak zorunda mdr? rten olmak
zorunda mdr? Aklayn.
zm: A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2 } ve
f = { (a, c), (b, d) } ,
g = { (c, 2), (d, 2), (e, 1) } ,

69
go f = { (a, 2), (b, 2) }
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
rnegi
incelendiginde
iki cevabn da hayr oldugu

grlr.
8.) 4 elemanl bir kmeden 4 elemanl bir kmeye ka tane rten fonksiyon yazlabilir?
N
256
16
24
64
9.) f : R R, f (x) =
kstlanmsdr?
N
g(x) = x
Hibiri
x |x|
olsun. Buna gre asagdaki
fonksiyonlardan hangisi f nin R ye bir

2
g(x) = 2x
g(x) = 0
g(x) = x/2
Hibiri
10.) f : R R, f (x) = x2 ise f 1 ([4, 9]) asagdakilerden
hangisidir?
[2, 4]
[2, 3]
[3, 3]
[3, 2] {3}
Hibiri
11.) Tanm kmesinden R ye asagda
verilen fonksiyonlardan hangisinin tersi de bir fonksiyondur?

N
f (x) = x3 7x
f (x) = x3 /4
f (x) = tan x
f (x) = esin x
Hibiri
12.) Asagdaki
fonksiyonlardan hangisinin tersi de R den R ye bir fonksiyondur?

N
g(x) = 2x3 3
t(x) = x3 9x
f (x) = tan x
h(x) = 3x
Hibiri
13.) 4 elemanl bir A kmesinden 5 elemanl bir B kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
N
20
120
720
3125
Hibiri
14.) f : R R, f (x) = x2 2x + 1 ise f 1 ([1, 9]) =?
N
(, 4]
[1, 4]
Hibiri
x+1
olduguna
gre (fo g 1 )(x) = 0 denkleminin zm

15.) f, g : R R, f (x) = x2 1, g(x) =
4
kmesinedir?

N
3
1
0,
{ 0, 2 }
{0}
Hibiri
0,
2
2
[0, 4]
[1, 4]
16.) Asagdaki
fonksiyonlardan hangisinin tersi de R den R ye bir fonksiyondur?

N
1
h(x) = cos(1/x)
t(x) = x5 x
f (x) = ex
g(x) = x3
Hibiri
2
17.) 5 elemanl bir A kmesinden 6 elemanl bir B kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
N
65 = 7776
720
120
3125
Hibiri
18.) f : R R, f (x) = x2 + 1 ise f 1 ([1, 4]) =?
N
Hibiri
(, 0]
[1, 3]
x+1
19.) f, g : R R, f (x) = x2 1, g(x) =
olduguna
gre (fo g 1 )(x) = 0 denkleminin zm

3
kmesi nedir?

N
2
{ 0, 1 }
{ 0, 1 }
0,

Hibiri
3
[0, 1]
[1, 1]
20.) f : A B bir fonksiyon olsun. p : X, Y B, f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y ) ve

q : X B, f 1 (B \ X) 6= A \ f 1 (X) nermeleri veriliyor. As. hangisi dogrudur?
N
p :Dogru,
q :Yanls
p, q :Dogru
p, q :Yanls
p :Yanls, q :Dogru
70
Hibiri
Hseyin BILG
Blm 6. Fonksiyonlar
21.) Asagdaki
fonksiyonlardan hangisi tanm kmesinden R ye 11 dir fakat rten degildir?
1
x
f (x) = e
f (x) = ln x
f (x) =
f (x) = x
Hepsi
x

22.) f : R R, f (x) = x2 ise f [4, 1] =?
N
[1, 16]
[16, 0]
[4, 1]
[1, 0]
Hibiri
23.) f : Z R, f (x) = x olsun. Asagdaki
reel fonksiyonlardan hangisi f nin bir genisletilmisidir?

N
x2 2x
t(x) = x
r(x) = x tan x cot x
Hepsi
g(x) = |x|
h(x) =
x2
24.) f : A B olsun. Her X, Y A iin p : f (X Y ) = f (X) f (Y ) ve q : f (X) \ f (Y )
f (X \ Y ) nermeleri veriliyor. Buna gre:
p :Dogru,
q :Yanls
p, q :Dogru
25.) f : R R, f (x) = x2 3 ise f 1

N
[3, 1]
[2, 2]
p, q :Yanls
p :Yanls, q :Dogru
Hibiri
[3, +)
Hibiri

[4, 1] =?
[2, 13]
71
Blm 7
slem ve zellikleri
I
Tanm 7.1 A bos olmayan bir kme ve f : A A bir fonksiyon ise f ye A da bir birli islem
denir. Eger
f : A A A bir fonksiyon ise f ye A da bir ikili islem denir. Benzer s ekilde f :
A
{z A} A bir fonksiyon ise f ye Ada bir nli islem denir.
| A
ntane
rnek 7.2 A = R+ { 0 } olsun. f : A A fonksiyonu her x A iin f (x) =
x kuralyla verilsin.
f , Ada bir birli islemdir. g : A A A fonksiyonu her (x, y) A A iin g(x, y) = x + y s eklinde
verilen fonksiyon bir ikili islemdir. Fakat x y veya x y s eklindeki bir kural A A kmesinden
Aya bir fonksiyon tanmlamadg
iin Ada bir ikili islem degildir.
Not 7.3 A Adan Aya bir fonksiyon aslnda A nn iki elemannn yine A nn bir elemanna esleyen
bir kuraldr. Bu nedenle Ada bir ikili islemin tanm A nn iki elemannn yine A nn bir elemanna
esleyen bir kural olarak verilebilir.
rnek 7.4 A = { 1, 2, 3 } olsun. f : A A A fonksiyonu s yle verilsin:
(1, 1) 3, (2, 1) 1, (3, 1) 3
f : (1, 2) 2, (2, 2) 1, (3, 2) 1
(1, 3) 2, (2, 3) 2, (3, 3) 1
Bu durumda f , A da bir ikili islemdir.
Not 7.5 Bu blmde sadece ikili islemlerin zelliklerini inceleyecegiz.
Bu nedenle ikili islem yerine
ksaca islem diyecegiz.
Ikili
islemleri f, g harfi yerine genelde , , ?, , , , 2 gibi sembollerle
gsterecegiz.
Ayrca ikili islemleri elemanlarn ortasna yazacagz,
yani mesela bir nceki rnekte

f (3, 2) = 1 yerine ksaca 3f 2 = 1 yazacagz.
Eger
f harfi yerine sembolu kullanrsak bu ifadeyi
3 2 = 1 s eklinde yazarz. S imdiye kadar kullandgmz
toplama, arpma, blme, kesisim, birlesim

ve simetrik fark gibi islemlerin elemanlarn arasna yazldgna
dikkat ediniz.
72
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
rnek 7.6 Bir A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde tanmlanan kesisim () ve birlesim ()
islemleri birer ikili islemdir.
: P (A) P (A) P (A)
: P (A) P (A) P (A)
slemin zellikleri
I
f, Ada bir ikili islem olsun. f yi sembol ile gsterelim.
slemin
Tanm 7.7 (Kapallk zelligi)
Her a, b A iin ab A oluyorsa islemine kapaldr denir. I
tanmndan anlaslacag
gibi aslnda bir islem kapal olmaldr.
Tanm 7.8 (Birlesme zelligi)
Her a, b, c A iin
(a b) c = a (b c)
nermesi dogruysa
isleminin birlesme zelligi vardr veya ksaca islemi birlesmelidir denir.

Tanm 7.9 (Degi
sme zelligi)
Her a, b A iin
ab=ba
nermesi dogruysa
isleminin degisme zelligi vardr veya ksaca islemi degismelidir denir.

Tanm 7.10 (Birim (Etkisiz) Eleman zelligi)
Her a A iin
ae=a
ve
ea=a
s artn saglayan
bir e A varsa bu elemana isleminin birim (etkisiz) eleman denir.

Tanm 7.11 (Ters Eleman zelligi)
islemi birim eleman e olan bir islem olsun. Eger,
bir a A iin
ab=e
ve
ba=e
s artn saglayan
bir b A varsa bu b elemanna a elemannn islemine gre tersi (ksaca tersi) denir
ve genelde a1 ile gsterilir.
Not 7.12 Ters eleman zelliginden
bahsetmek iin birim elemann olmas gerekir. Ayrca her elemann tersi olmayabilecegi
gibi baz elemanlarn birden fazla tersi olabilir. Bir a elemannn tersi iin a1
gsterimi standart degildir.
Mesela bir saynn toplama islemine gre tersi iini a kullanlmaktadr.

Bazen ann tersi iin a1 kullanlmas 1/a ile karsmaktadr. Bu durumda a nn tersi iin e
a veya a0
sembol kullanlabilir.
73
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
Tanm 7.13 (Daglma
zelligi)
ve 4 islemleri Ada tanmlanms iki ikili islem olsun. Eger
her
a, b, c A iin
a (b4c) = (a b)4(a c)
nermesi dogru
ise isleminin 4 islemi zerine soldan daglma zelligi vardr denir. Eger
her
a, b, c A iin
(a4b) c = (a c)4(b c)
nermesi dogru
ise isleminin 4 islemi zerine sagdan daglma zelligi vardr denir. isleminin
4 islemi zerine hem sagdan
hem de soldan daglma
zelligi
varsa ksaca daglma zelligi vardr
diyecegiz.
rnek 7.14 Reel saylarda tanmlanan arpma isleminin toplama islemi zerine daglma
zelligi
vardr, nk her a, b, c R iin
a (b + c) = (a b) + (a c)
ve
(a + b) c = (a c) + (b c)
nermesi dogrudur.
Ancak toplama isleminin arpma zerine daglma
zelligi
yoktur. Ayrca kmeler zerinde tanmlanan ve islemlerinin birbiri zerine daglma
zellikleri vardr, nk her

A, B, C kmesi iin
A (B C) = (A B) (A C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
nermeleri ile birlikte

A (B C) = (A B) (A C)
nermeleri de dogrudur.
Teorem 7.15 Bir isleminde birim eleman (varsa) tektir.
Ispat:
isleminin e ve f gibi iki tane birim eleman olsun. e bir birim eleman oldugundan
ef = f
dir. Ayrca f bir birim eleman oldugundan
e f = e olmaldr. O halde e = f dir.
Teorem 7.16 Birlesme zelligi

olan bir isleminde bir elemann tersi (varsa) tektir.
Ispat:
isleminin birim eleman e olsun. a elemannn b ve c gibi iki tane tersi olsun. O halde
ab=ba=ac=ca=e
yazabiliriz. S imdi;
b = b e = b (a c) = (b a) c = e c = c
olup b = c oldugu
gsterilmis olur.
74
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
rnek 7.17 : N N N her x, y N iin x y = x + 2y s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini

inceleyelim.
i) Her a, b N iin a b = a + 2b N oldugundan
islem kapallk zelligine
sahiptir.
ii) Her a, b, c N iin
(a b) c = (a + 2b) c = a + 2b + 2c
ve
a (b c) = a (b + 2c) = a + 2b + 4c
ifadeleri genelde esit olmadgndan
(mesela c 6= 0 iken) birlesme zelligi

yoktur.
iii) 2 7 = 16 ve 7 2 = 11 olup 16 6= 11 oldugundan
degi
sme zelligi
yoktur.
iv) Her a N iin
a e = a = a + 2e = a = 2e = 0 = e = 0 olabilir.
Ancak 0 a = 2a olup birim eleman 0 olamaz. O halde birim eleman yoktur. (Ya da, her a N iin
e a = a denkleminin saglayan
bir e N bulunamaz, nk e = a bulunur ve birim eleman aya

bagl
olamaz.)
v) Birim eleman olmadgndan
ters elemandan sz edilemez.

rnek 7.18 Bir A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde tanmlanan isleminin zelliklerini inceleyelim. : P (A) P (A) P (A) isleminin zellikleri:
i) Her X, Y P (A) iin X Y P (A) dr, nk X A, Y A = X Y A dr. O halde islem
kapaldr.
ii) Her X, Y, Z P (A) iin X (Y Z) = (X Y ) Z olup islem birlesme zelligine
sahiptir.
iii) Her X, Y P (A) iin X Y = Y X oldugundan
islem degi
sme zelligine
sahiptir.
iv) Her X P (A) iin X A = X oldugundan
ve islem degi
sme zelligine
sahip oldugundan
birim
eleman e = A dr.
v) Ann tersi A dr, nk A A = A = e dir. Eger
X 6= A ise
X Y =Y X =A
olacak s ekilde bir Y P (A) bulunamayacagndan
Xin tersi yoktur. Yani sadece Ann tersi vardr.

Not 7.19 Bir isleminin degi
sme zelligi
varsa, birim eleman bulunurken a e = a ve e a = a
denklemlerinden sadece birisini kullanmak yeterlidir. Benzer s ekilde ters eleman bulunurken de a
b = e ve b a = e denklemlerinden sadece birisini zmek yeterlidir.
rnek 7.20 Z tamsaylar kmesinde a b = a + b 1 s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyelim.
75
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
i) Her a, b Z iin a b = a + b 1 Z oldugundan
islem kapaldr.
ii) Her a, b, c Z iin
a (b c) = a (b + c 1) = a + b + c 2 = (a + b 1) c = (a b) c
oldugundan
islem birlesme zelligine
sahiptir.
iii) Her a, b Z iin a b = a + b 1 = b + a 1 = b a oldugundan
islem degi
smelidir.
iv) Her a Z iin
a e = a = a + e 1 = a = e = 1
elde edilir, nk islem degi
smelidir.
slem degi
v) a b = 1 = a + b 1 = 1 = b = 2 a olur. I
smeli oldugundan
b a = 1 denklemini
zmeye gerek yoktur. Her a Z iin a1 = 2 a Z olup her tamsaynn tersi mevcuttur.
Tanm 7.21 A ve B bos olmayan iki kme olsun. : B A A s eklindeki bir fonksiyona A da bir
ds islem denir.
ALISTIRMALAR
1.) Bir A kmesinde tanmlanan 4 isleminin degi

sme ve birlesme zelligi
varsa, a, b, c, d A iin
asagdaki
esitligi
gsterin:

(a4b)4(c4d) = (d4c)4a 4b
zm:

(d4c) 4a 4b = (d4c) 4(a4b)
| {z }
| {z }
(Birlesme zelligi
oldugundan)
= (a4b)4(d4c)
(Degi
sme zelligi
oldugundan)
= (a4b)4(c4d)
(Degi
sme zelligi
oldugundan)
2.) f1 , f2 , f3 , f4 , f5 , f6 : R \ { 0, 1 } R fonksiyonlar asagdaki
gibi tanmlansn:
f1 (x) = x,
f2 (x) =
1
,
1x
f3 (x) =
x1
,
x
f4 (x) =
1
,
x
f5 (x) =
x
,
x1
f6 (x) = 1 x.
Buna gre { f1 , f2 } , { f1 , f3 } , { f1 , f4 } , { f1 , f5 } , { f1 , f2 , f3 } kmelerinden hangileri fonksiyonlardaki bileske islemine gre kapaldr?

zm: Bu 6 fonksiyonun islem tablosu asagdaki
gibi olusur:
76
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
f1
f2
f3
f4
f5
f6
f1
f1
f2
f3
f4
f5
f6
f2
f2
f3
f1
f5
f6
f4
f3
f3
f1
f2
f6
f4
f5
f4
f4
f6
f5
f1
f3
f2
f5
f5
f4
f6
f2
f1
f3
f6
f6
f5
f4
f3
f2
f1
Tablodan anlaslacag
gibi kapal olan kmeler: { f1 , f4 } , { f1 , f5 } , { f1 , f2 , f3 }.
3.) Zde a4b = |a| + |b| s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.
zm: (i) Her a, b Z iin |a| + |b| Z olup islem kapaldr.
(ii) Her a, b, c Z iin

(a4b)4c = (|a| + |b|) 4c = |a| + |b| + |c| = |a| + |b| + |c|,

a4(b4c) = a4 (|b| + |c|) = |a| + |b| + |c| = |a| + |b| + |c|
olup esitlik dogrulanr.
Yani birlesme zelligi

vardr.
(iii) Her a, b Z iin a4b = |a| + |b| = |b| + |a| = b4a olup degi
sme zelligi
vardr.
(iv) 2 tamsays iin
(2)4e = 2 + |e| = 2
esitligi
zlemez, nk 2 + |e| > 0 dr. O halde birim eleman yoktur.
(v) Birim eleman olmadgndan
ters eleman yoktur.
4.) Q Q kmesinde (a, b) (c, d) = (ac, ad + b) s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.
zm: (i) Her a, b, c, d Q iin ac Q ve ad + b Q olup (ac, ad + b) Q Q dir. Yani islem
kapaldr.
(ii) Birlesme zelligi
vardr, nk:
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (ac, ad + b) (e, f ) = (ace, acf + ad + b),
(a, b) [(c, d) (e, f )] = (a, b) (ce, cf + d) = (ace, acf + ad + b)
esitliklerin sag taraf esittir.
(iii) Degi
sme zelligi
yoktur, nk, rnegin
(2, 3) (4, 5) = (8, 13)
fakat
77
(4, 5) (2, 3) = (8, 17).
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
(iv) Birim eleman (x, y) ile gsterirsek her (a, b) Q Q iin

(a, b) (x, y) = (a, b) = (ax, ay + b) = (a, b) = ax = a, ay + b = b = x = 1, y = 0.
Ayrca
(1, 0) (a, b) = (1 a, 1 b + 0) = (a, b)
olur. O halde birim eleman (1, 0) dr.
(v) (a, b) nin tersini (x, y) ile gsterirsek:
(a, b) (x, y) = (1, 0) = ax = 1, ay + b = 0 = x =
1
b
,y =
a
a
(a 6= 0).
Ayrca

1 b
,
a a

(a, b) =
1
b
b
a,
a
a a

= (1, 0).
S imdi, her elemann tersi olmayp, a 6= 0 ise:

1
(a, b)

=
1 b
,
a a

.
5.) Zde x y = xy + 2(x + y) + 2 s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

zm: (i) Her x, y Z iin xy + 2(x + y) + 2 Z oldugundan
islem kapaldr.
vardr, nk:
(x y) z = (xy + 2x + 2y + 2) z = xyz + 2xz + 2yz + 2z + 2xy + 4x + 4y + 4 + 2z + 2
= xyz + 2(xy + xz + yz) + 4(x + y + z) + 6,
x (y z) = x (yz + 2y + 2z + 2) = xyz + 2xy + 2xz + 2x + 2x + 2yz + 4y + 4z + 4 + 2
= xyz + 2(xy + xz + yz) + 4(x + y + z) + 6
esitliklerin sag taraf esittir.
(iii) Degi
sme zelligi
vardr, nk:
x y = xy + 2(x + y) + 2 = yx + 2(y + x) + 2 = y x.
(iv) Her x Z iin
x e = xe + 2x + 2e + 2 = x = e(x + 2) + (x + 2) = 0 = (x + 2)(e + 1) = 0
denkleminin zm e = 1 dir. Degi
sme zelligi
oldugundan
birim eleman e = 1 dir.

(v) x in tersini y ile gsterirsek:
x y = 1 = xy + 2x + 2y + 2 = 1 = y(x + 2) = 3 2x = y =
78
3 2x
x+2
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
elde edilir. Degi

sme zelligi
oldugunda
y x = 1 denklemi de ayn sonucu verir. Her tamsaynn

tersi yoktur, nk y Z olmaldr. S imdi:
y=
3 2x
1
= 2 +
x+2
x+2
olup y Z olmas iin gerek ve yeter s art x + 2 = 1 olmasdr. O halde sadece x = 1 ve x = 3n

tersi vardr ve (1)1 = 1 ve (3)1 = 3 dr.
a2 b2 s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.
zm: (i) Her a, b R iin a2 b2 > 0 oldugundan
a2 b2 R dir. O halde islem kapaldr.

6.) Rde a b =
(ii) Asagdaki
esitliklerin sag taraflar esit oldugundan
birlesme zelligi
vardr:
p
a2 b2 c = (a2 b2 )c2 = a2 b2 c2
p
a (b c) = a b2 c2 = a2 (b2 c2 ) = a2 b2 c2
(a b) c =
(iii) Degi
sme zelligi
vardr, nk:
ab=
a2 b2 =
b2 a2 = b a.
(iv) Birim eleman e ile gsterelim. O halde 3 reel says iin

(3) e = 3 =
9e2 = 3 = 3|e| = 3
denklemi zlemez, nk 3|e| > 0 dr. O halde birim eleman yoktur.

ters eleman yoktur.
7.) Zde a ? b = b s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

zm: (i) a, b Z ise a ? b = b Z oldugu
aktr. Yani islem kapaldr.
vardr, nk
(a ? b) ? c = b ? c = c = a ? c = a ? (b ? c).
(iii) Degi
sme zelligi
yoktur, nk
2?7=7
fakat
7 ? 2 = 2.
(iv) Birim elemann oldugunu
kabul edelim ve e ile gsterelim. a = e + 1 dersek a Z ve a 6= e

oldugu
aktr. S imdi e birim eleman oldugundan
a ? e = a olmaldr. Fakat a ? e = e dir. Bu bir

eliskidir, o halde birim eleman yoktur.
79
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
ters eleman yoktur.
8.) Zde
(
ab=
a + b 2, a + b ift ise
ab
2,
a + b tek ise
s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

zm: (i) a, b Z olsun. a+b ift ise a+b2 Z oldugu
aktr. a+b tek ise, bu saylardan birisi tek,
digeri
ifttir. Yani arpmlar ab ifttir. O halde (ab)/2 bir tamsaydr. Sonu olarak, islem kapaldr.
yoktur, nk
(4 6) 1 = 8 1 = 4
fakat
4 (6 1) = 4 3 = 6
(iii) a, b Z olsun. a + b ift ise, b + a da ift olup:

a b = a + b 2 = b + a 2 = b a.
Benzer s ekilde, a + b tek ise, b + a da tek olacagndan
ab=
ab
ba
=
=ba
2
2
Yani, degi
sme zelligi
vardr.
(iv) Birim eleman 2 dir, nk a Z verildiginde
2a
=a
2
a ift = a 2 = a + 2 2 = a.
a tek = a 2 =
Ayrca degi
sme zelligi
oldugundan
2 a = a dr.
(v) a Z verilsin. a nn tersine b diyelim. Burada 4 durum vardr: (Degi
sme zelligi
oldugundan
sadece a b = 2 denklemini zelim.)

Durum 1: a tek, b tek = a b = 2 = a + b 2 = 2 = b = 4 a
Durum 2: a ift, b ift = a b = 2 = a + b 2 = 2 = b = 4 a
Durum 3: a tek, b ift = a b = 2 = (ab)/2 = 2 = b = 4/a = a = 1
Durum 4: a ift, b tek = a b = 2 = (ab)/2 = 2 = b = 4/a = a = 4
Yani a nn tersi a1 = 4 a formlyle bulunur. Ancak burada 1, 1, 4, 4 saylarnn tersleri ayrca

4/a formlyle de hesaplanr. Yani bu drt saynn ikiser tane tersi vardr.
80
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
9.) Qda a b = ab + 1 s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

zm: (i) Her a, b Q iin ab + 1 Q olup islem kapaldr.
yoktur, nk:
(a b) c = (ab + 1) c = abc + c + 1,
ve
a (b c) = a (bc + 1) = abc + a + 1
ifadeleri genelde esit degildir.
(a 6= c iin esit degildir.)
(iii) Degi
sme zelligi
vardr, nk:
a b = ab + 1 = ba + 1 = b a.
(iv) a e = a dan ae + 1 = a ve buradan e = (a 1)/a elde edilir. Birim eleman aya bagl
olamayacagndan,
birim eleman yoktur.

ters eleman yoktur.
10.) Zde a b = a + b ab s eklinde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

zm: (i) Her a, b Z iin a + b ab Z olup islem kapaldr.
vardr, nk asagdaki
esitliklerin sag taraflar esittir:

(a b) c = (a + b ab) c = a + b ab + c ac bc + abc = a + b + c ab ac bc + abc,
a (b c) = a (b + c bc) = a + b + c bc ab ac + abc = a + b + c ab ac bc + abc
(iii) Degi
sme zelligi
vardr, nk:
a b = a + b ab = b + a ba = b a.
(iv) Birim elemana e dersek:
a e = a = a + e ae = a = e(1 a) = 0 = e = 0
bulunur. Ayrca degi
sme zelligi
oldugundan
birim eleman e = 0 dr.

(v) a nn tersini b ile gsterirsek ve degi
sme zelligini
de kullanrsak:
a b = e = a + b ab = 0 = b =
1
a
=1+
a1
a1
bulunur. Ancak b Z olmaldr. O halde a = 0 veya a = 2 olabilir. O zaman sadece 0 ve 2 nin tersi
vardr ve 01 = 0 ve 21 = 2 bulunur.
81
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
11.) Rde asagdaki
s ekilde tanmlanan islemin zelliklerini inceleyin.

(
a + b, a > b ise
ab=
ab,
a b olsa da a < b olsa da a + b R ve ab R olup islem kapaldr.
yoktur, nk:
(2 3) 5 = 6 5 = 11
fakat 2 (3 5) = 2 15 = 30
(iii) Degi
sme zelligi
yoktur, nk:
23=6
fakat 3 2 = 5
(iv) Birim elemana e diyelim. O zaman a = e + 1 dersek e < a oldugu

aktr. S imdi:
e a = ea = a
olmaldr. Buradan e = 1 bulunur. O halde 3 1 = 3 olmaldr. Fakat 3 1 = 4 dr. Bu bir eliskidir,
yani birim eleman yoktur.
ters eleman yoktur.

elemanl bir A kmesinde ka tane farkl islem tanmlanabilir?
12.) Iki
N
256
4
16
8
Hibiri
13.) R+ kmesinde tanmlanan a b = ab s eklindeki islem iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Kapal degil
Birlesme z. var Degi

sme z. var Birim eleman var
Hibiri
14.) Rasyonel saylar kmesinde her a, b Q iin asagda
tanmlanan kurallardan hangisi bir islem

tanmlar?
1
a2 b2
2 + b2

Hibiri
a

a2 + b4 + 1
a
15.) Zde a b = a + b + 9ab islemi tanmlanyor. Buna gre tersi olan
elemanlarn
kmesi nedir?

N
1
{0}
{ 0, 1 }

Hibiri
9
(a + 1)b
16.) Reel saylar kmesinde tanmlanan a b = a + b ab s eklinde islem iin asagdakilerden
hangisi
yanlstr?
N
Her elemann tersi var Birlesme z. var Degi
sme z. var Birim eleman var Hibiri
17.) Rde asagda
kural verilen islemlerin hangisinin birim eleman vardr?

a b = sin(a b)
a b = 4a+b
a b = a |b|
a b = a + 2b 1
Hibiri
18.) Bir 6= A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde X Y = X \ Y islemi tanmlanyor. Buna
gre:
Her elemann tersi var
Birlesme z. yok Degi

sme z. var Birim el. var Hibiri
82
slem ve zellikleri
Blm 7. I
Hseyin BILG
19.) Zde a ? b = b s eklinde tanmlanan islemle ilgili hangisi dogrudur?
En az iki elemann tersi var Birlesme z. yok Degi

sme z. var Birim el. var
Hibiri
20.) A kmesinde bir islemi tanmlansn. Baz elemanlarn birden fazla tersinin oldugu
bilindigine
gre ile ilgili as. hangisi sylenebilir?

N
Degi
sme z. yok
Birlesme z. yok Birden fazla birim el. var Kapal degil
Hibiri
hangisi dogru
21.) Btn kmeler zerinde tanmlanan A B = A B islemi iin asagdakilerden
dur?
Kapal degil
Birlesme z. var
Degi
sme z. yok
83
Birim el. var
Hibiri
Blm 8
Cebirsel Yaplar
Tanm 8.1 zerinde en az bir islem tanml olan ve bu isleme gre baz s artlar saglayan
kmeye bir
cebirsel yap denir. Eger
A kmesi zerinde bir islemi tanmlanmssa (A, ) ikilisine tek islemli bir
cebirsel yapdr. Benzer s ekilde, 4 baska bir islem ise (A, , 4) yaps iki islemli bir cebirsel yapdr.
Eger
ve 4 islemleri A ve B kmeleri zerinde birer nli islem iseler o zaman (A, ) ve (B, 4)
sistemlerine ayn trden sistemler denir.
rnek 8.2 + : Z Z Z ve : N N N birer ikili islemdir. O halde (Z, +) ve (N, ) ayn trden
sistemlerdir.
Tanm 8.3 Bos olmayan bir S kmesi zerinde tanmlanan isleminin birlesme zelligi
varsa (S, )
sistemine bir yargrup denir. Birim eleman olan yargruplara da monoid denir.
rnek 8.4 (N, +), (N, ), (R, +), (R+ , ) sistemleri birer yargruptur.
Tanm 8.5 G bos olmayan bir kme ve , Gde bir ikili islem olsun. Eger
asagdaki
drt s art saglan

yorsa (G, ) sistemine bir grup denir.
(i) Her a, b G iin a b G. (Kapallk)
(ii) Her a, b, c G iin (a b) c = a (b c). (Birlesme)
(iii) Her a G iin a e = e a = a olacak s ekilde e G vardr. (Birim eleman)
(iv) Her a G iin a b = b a = e olacak s ekilde b G vardr. (Ters eleman)
Bunlara ilaveten eger
(v) Her a, b G iin a b = b a (Degi

sme)
84
Hseyin BILG
Blm 8. Cebirsel Yaplar

zelligi
varsa (G, ) sistemine bir abelyen (degismeli) grup denir.
Not 8.6 Burada (iv) zelligindeki
b elemanna a nn islemine gre tersi denir ve genelde b = a1

s eklinde gsterilir. Grup islemi toplama ise (veya toplamsal bir gsterim s ekli kullanlyor ise) b = a
ile gsterilir.
rnek 8.7 (Z, +), (Q, +), (R, +) sistemleri birer abelyen gruptur. Ayrca (Q \ { 0 } , ), (R \ { 0 } , ) sitemleri de birer abelyen gruptur. Her elemann tersi olmadgndan
(N, +), (N, ) ve (Z, ) sistemleri

bir grup degildir.
rnek 8.8 A 6= olmak zere (P (A), ) sistemini dsnelim. Kapallk ve birlesme zelligi
kolaylkla gsterilebilir. Birim eleman da dir. Ancak bu islemde sadece birim elemann tersi mevcuttur,
nk X en az bir elemanl bir kme ise
X Y =Y X =
s artn saglayan
bir Y P (A) bulunamaz. O halde (P (A), ) sistemi bir grup degildir.
rnek 8.9 G = { 3x : x Z } kmesinde 3x ? 3y = 3x+y s eklinde bir ? islemi tanmlanyor. a, b Z

iin a + b Z oldugundan
3a ? 3b = 3a+b G olur. Ayrca

3a ? (3b ? 3c ) = 3a ? 3b+c = 3a+b+c = 3a+b ? 3c = (3a ? 3b ) ? 3c
olup ? isleminin birlesme zelligi
vardr. Birim elemannn 30 = 1 oldugu
kolayca grlr. Her 3a G
elemannn tersi 3a G elemandr, nk
3a ? 3a = 3a ? 3a = 30 = 1.
Sonu olarak (G, ?) sisteminin bir grup oldugu
grlr.
Teorem 8.10 (G, ) bir grup olsun.
a) Gnin birim eleman yegnedir.
b) Her elemann sadece bir tane tersi vardr.
c) Her a G iin (a1 )1 dir.
d) Her a, b G iin (a b)1 = b1 a1 dir.
Ispat
a) Bir islemde birim elemann tekligi
gsterilmistir. (Teorem 7.15)
Ispat
b) isleminin birlesme zelligi
oldugundan
her elemann tersi tektir. (Teorem 7.16)
85
Hseyin BILG
Ispat
c) x y = e ve y x = e ise x1 = y oldugunu
biliyoruz. S imdi
a1 a = e
a a1 = e
ve
olup x = a1 ve y = a dersek (a1 )1 = a oldugu

grlr.
Ispat
d) S imdi
(a b) (b1 a1 ) = a (b b1 ) a1 = a a1 = e
| {z }
e
(b
) (a b) = b
(a1 a) b = b1 b = e
| {z }
e
esitliklerinden ispat tamamlanr.
Tanm 8.11 (G, ) birim eleman e olan bir grup ve n N olsun. Her a G iin:
a) a1 = a,
b) a2 = a a, a3 = a a a, . . . , an = an1 a
(n > 2)
c) a0 = e
d) an = (an )1
(n > 1)
s eklinde tanmlanr. Bu tanmlar arpmsal gsterim s ekli iindir. Toplamsal gsterim s eklinde grup
islemi + ile ve bir a elemannn tersi a ile gsterilir. Bu durumda yukardaki tanmlar
1 a = a,
na = (n 1)a + a,
0 a = e,
(n)a = (na)
s eklinde verilir.
Teorem 8.12 (G, ) bir grup ve m, n Z olsun. Bu durumda her x G iin (xm )n = xmn ve xm xn =
xm+n dir.
Tanm 8.13 (G, ) bir grup ve =
6 S G olsun. Eger
(S, ) yaps bir grup ise (yani S kmesi de ayn
islemine gre grup oluyorsa) Sye Gnin bir altgrubu denir.
Not 8.14 Eger
S kmesi bir altgrup degilse
ya kapal degildir,
ya birim eleman yoktur ya da Sdeki

baz elemanlarn tersleri S ye ait degildir.
Ancak S G oldugundan
birlesme zelligi
Sde vardr.
rnek 8.15 (Z, +) grubu (Q, +) grubun altgrubudur. (Q \ { 0 } , ) grubu (R \ { 0 } , ) grubunun altgrubudur.
Teorem 8.16 (G, ) bir grup ve S de Gnin bos olmayan bir altkmesi olsun. S nin bir altgrup olmas
iin gerek ve yeter s art her a, b S iin a b1 S olmasdr.
86
Hseyin BILG
rnek 8.17 G = (Z, +) grubu olsun. m Z sabit bir tamsay olmak zere mZ = { mk : k Z } alt
kmesini dsnelim. a, b mZ olsun. Bu durumda bir k1 , k2 Z iin a = mk1 , b = mk2 s eklindedir.
Biz a b1 mZ oldugunu;
yani a b mZ oldugunu
gsterecegiz.
S imdi, k1 k2 Z oldugundan
a b = mk1 mk2 = m(k1 k2 ) mZ

olup Teorem 8.16 dan dolay mZ bir altgrup olur.
rnek 8.18 (G, ) bir grup ve a G olsun. H = { x G : a x = x a } kmesinin bir altgrup oldugunu
gsterelim. x, y H alalm. O halde a x = x a ve a y = y a dr. S imdi

a y = y a = sagdan
y 1 ile , a = y a y 1
= soldan y 1 ile , y 1 a = a y 1
olup y 1 H oldugu
grlr. Daha sonra,
(x y 1 ) a = x (y 1 a) = x (a y 1 ) = (x a) y 1 = (a x) y 1 = a (x y 1 )
oldugundan
xy 1 H oldugu
grlr. Teorem 8.16dan dolay H bir altgruptur. Aslnda bu altgrup
a eleman ile degi
smeli olan elemanlarn kmesidir.
Tanm 8.19 Bos olmayan bir H kmesi zerinde ve ikili islemleri tanmlansn. Eger
asagdaki
s artlar saglanyorsa
(H, , ) iki islemli cebirsel yapsna bir halka denir.

a) (H, ) bir abelyen gruptur.
b) (H, ) bir yar gruptur.
c) isleminin zerine daglma
zelligi
vardr.
rnek 8.20 Bilinen toplama ve arpma islemlerine gre Z, Q, R ve C kmeleri birer halkadr. Yine,
bilinen matris toplamas ve matris arpmas islemlerine gre 2 2 tipindeki reel matrislerin kmesi
bir halkadr.
Tanm 8.21 Bos olmayan bir H kmesi zerinde ve ikili islemleri tanmlansn. isleminin birim
elemann 0H ile gsterelim. Eger
asagdaki
s artlar saglanyorsa
(H, , ) iki islemli cebirsel yapsna

bir cisim denir.
a) (H, ) bir abelyen gruptur.
b) (H \ { 0H } , ) bir abelyen gruptur.
c) isleminin zerine daglma
zelligi
vardr.
rnek 8.22 Bilinen toplama ve arpma islemlerine gre Q, R ve C kmeleri birer cisimdir. Modulo 7

toplama ve arpma islemlerine gre Z7 = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 denklik snflar kmesi bir cisimdir.
87
Hseyin BILG
ALISTIRMALAR
1.) Asagdaki
kmelerin yanlarnda verilen islemlerle birlikte birer abelyen grup olusturup olusturmadklarn arastrnz.
a) N, a b = a b
b) R \ { 0 } , a b = a/b
c) Q \ { 0 } , a b = ab
2
("
#
)
a 0
e) G =
: 0 6= a R , matris arpmas.
0 1/a
d) R+ , a b =
ab
3
zm a) Bu sorudaki kural dogal

saylar kmesinde bir islem tanmlamaz. nk, rnegin
25 =
3
/ N.
zm b) islemi birlesme zelligine
sahip degildir,
nk:
(2 3) 5 =
zm c) Her a, b Q \ { 0 } iin
2
2
5=
3
15
ab
2
fakat
2 (3 5) = 2
3
10
= .
5
3
slemin birlesme zelligi

Q \ { 0 } olup islem kapaldr. I
vardr,
nk
(a b) c =
ab
abc
bc
c=
=a
= a (b c).
2
4
2
slemin degi
I
sme zelligi
vardr, nk
ab=
Her a Q \ { 0 } iin 2 a = a 2 =
4/a Q \ { 0 } dir, nk
2a
2
ba
ab
=
= b a.
2
2
= a oldugundan
birim eleman 2 dir. Ayrca a nn tersi
a4
4
4
a = a = a = 2.
a
a
2
Sonu olarak: (Q \ { 0 } , ) bir abelyen gruptur.

zm d) Her a, b R+ iin
ab
3
slemin birlesme zelligi

R+ olup islem kapaldr. I
vardr, nk
(a b) c =
ab
abc
bc
c=
=a
= a (b c).
3
9
3
slemin degi
I
sme zelligi
vardr, nk
ab=
Her a R+ iin 3 a = a 3 =
3a
3
ab
ba
=
= b a.
3
3
= a oldugundan
birim eleman 3 dr. Ayrca a nn tersi 9/a R+
dr, nk
a9
9
9
a = a = a = 3.
a
a
3
Sonu olarak: (R+ , ) bir abelyen gruptur.
88
Hseyin BILG

slemin kapal oldugunu
zm e) I
gstermek iin, a, b R \ { 0 } alalm.

"
A=
"
G, B =
0 1/a
"
G = AB = A =
0 1/b
ab
1/(ab)
#
G,
olur nk 1/(ab) 6= 0 dr. O halde islem kapaldr. Matris arpmas her zaman birlesmeli oldugundan
Gde de birlesmelidir. S imdi

"
#"
# "
# "
#
b 0
a 0
ba
0
ab
0
BA =
=
=
= AB
0 1/b
0 1/a
0 1/(ba)
0 1/(ab)
olup islemin degi
sme zelligi
vardr. (Fakat, genelde matris arpm degi
smeli degildir.)
2 2 matrislerin arpmnda birim eleman

"
I2 =
1 0
0 1
matrisidir. G nin tanmnda a = 1 alrsak I2 G oldugu

grlr. 2 2 bir matrisin tersinin forml
s yledir:
"
a b
c d
#1
1
=
ad bc
"
#
(Eger
ad bc 6= 0 ise)
Bu durumda G deki bir A matrisinin tersi:

"
# "
#
"
#1
a
0
1/a
0
1/a
0
1
A1 =
= 1
=
G
aa
0 1/a
0 a
0 a
oldugu
aktr. Sonu olarak G bir abelyen gruptur.
2.) (G, ) bir grup olsun. Her a, b G iin (a b)2 = a2 b2 ise Gnin degi
smeli oldugunu
gsterin.
zm Her a, b G iin
(a b)2 = a2 b2 = a b a b = a a b b
= b a b = a b b
(soldan a1 ile isleme koyduk)
= b a = a b
(sagdan
b1 ile isleme koyduk)
oldugundan
islemin degi
sme zelligi
elde edilir.
3.) G = { x R : 1 < x < 1 } kmesi zerinde

a b =
a+b
1 + ab
islemi tanmlanyor. (G, ) sisteminin bir grup oldugunu
gsterin.
89
Hseyin BILG
zm: 1 < a, b < 1 oldugundan
1 < ab < 1 olup 1 + ab > 0 oldugu

grlr. S imdi
1 < a < 1 = 0 < a + 1
)
= (a + 1)(b + 1) > 0 =
1 0 =
> 1
1 + ab
1 + ab
elde edilir. Diger

yandan:
)
1 < a < 1 = a 1 < 0
= (a 1)(1 b) < 0 =
1 < b < 1 = 0 < 1 b
(a 1)(1 b)
a+b
< 0 =
<1
1 + ab
1 + ab
olup 1 < a b < 1, yani islem kapaldr. Birlesme zelligi

vardr, nk:

a+b
1 + ab
(a b) c =

a (b c) = a
c =
a+b
1+ab + c
1 + ac+bc
1+ab
a + b + c + abc
1 + ab + ac + bc
a+
b+c
1+bc
ab+ac
1+bc
a + abc + b + c
1 + bc + ab + ac
b+c
1 + bc
1+
olup esittirler. Degi

sme zelligi
vardr, nk:
a b =
b+a
a+b
=
= b a.
1 + ab
1 + ba
Birim eleman 0 dr, nk:

0 a = a 0 =
a+0
= a.
1+0
Her a G iin a1 = a G dir, nk

(a) a = a (a) =
aa
= 0.
1 a2
Sonu olarak: (G, ) gruptur, ayn zamanda abelyen gruptur.
4.) (G, ) bir grup ve H de onun bir altgrubu olsun. a G olmak zere asagda
verilen kmenin de
bir altgrup oldugunu
gsterin.
K=

a h a1 : h H .
zm: x, y K alalm. O halde x = a h1 a1 s eklinde ve y = a h2 a1 s eklinde olmaldr.

(h1 , h2 H). S imdi H bir altgrup oldugundan
Teorem 8.16 dan dolay h1 h1

2 H dir. O halde:
1
x y 1 = (a h1 a1 ) (a h2 a1 )1 = (a h1 a1 ) (a h1
2 a )
1
1
1
1
1
= a h1 (a
| {z a}) h2 a = a h1 h2 a
e
h1
2 )
a1 = a h3 a1 K
= a (h1
| {z }
=h3 H
90
Hseyin BILG

olup Teorem 8.16 dan dolay K, G nin bir altgrubudur.
5.) G kmesi 2 2 tipindeki tersi olan matrislerin kmesi olsun. Gnin bilinen matris arpm ile bir
grup oldugunu
biliyoruz. Asagda
verilen H kmesinin Gnin ve K kmesinin de Hnin bir altgrubu

oldugunu
gsterin.
("
a b
H=
)
: a, b, c R, ac 6= 0
0 c
("
,
K=
1 b
)
:bR
0 1
zm:
"
X=
a b
0 c
"
d e
H, Y =
#
H = Y 1
0 f
1
=
df
"
"
=
1/d e/(df )
0
1/f
olup
"
XY
a b
#"
1/d e/(df )
0 c
1/f
"
=
a
d
ae
df +
b
f
#
H
c
f
nk a, d, c, f sfr olmadgndan
(a/d)(c/f ) 6= 0. Teorem 8.16 dan dolay H, G nin bir bir altgrubudur. Benzer s ekilde
"
X=
1 b
0 1
"
K, Y =
1 c
#
K = Y
0 1
1
=
1
"
1 c
0
olup
"
XY 1 =
1 b
0 1
#"
1 c
0
"
=
1 bc
0
oldugu
aktr. Teorem 8.16 dan dolay K, H nin bir bir altgrubudur.

a + b 5 : a, b Q, a 6= 0 veya b 6= 0 kmesinin bilinen arpma islemine gre bir grup ol
dugunu
gsterin. (Ipucu:
a, b, c, d Q iin a + b 5 = c + d 5 a = c ve b = d.)
zm: 0 = 0 + 0 5 olup 0 G olmas iin gerek ve yeter s art a = b = 0 dr. G nin tanmndan ve
verilen ipucundan dolay 0

/ G olur. S imdi a, b, c, d Q iin x = a + b 5 G, y = c + d 5 G ise
6.) G =
xy = (a + b 5)(c + d 5) = (ac
+
5bd
)
+
(ad
+
bc
)
| {z }
| {z } 5
Q
olur. Ayrca x, y R olup sfr olmayan iki reel saynn arpm sfrdan farkl olacagndan
xy G
olur. Reel saylardaki arpma islemi birlesmeli ve degi
smeli olup Gde de ayn zelliklere sahiptir.
arpmann birim eleman 1 olup 1 = 1 + 0 5 G oldugu

aktr. S imdi ters eleman bulalm.
a + b 5 G elemannn tersine x + y 5 dersek:
(a + b 5)(x + y 5) = 1 + 0 5 = (ax + 5by) + (ay + bx) 5 = 1 + 0 5

91
Hseyin BILG
denklemi elde edilir. Buradan, ipucunu kullanrsak, ax + 5by = 1 ve bx + ay = 0 denklem sistemlerini

zmemiz gerekir. Cramer kuraln kullanrsak:

1 5b

0 a
a
ve
x=
= 2
a 5b
a 5b2

b a

a

b
y=
a

b

1

0
b
= 2
a 5b2
5b

a
elde edilir. a2 5b2 = 0 olamaz, nk yle olsayd a/b = 5 olurdu. a, b Q olup iki rasyonel
saynn blm irrasyonel bir say olan 5 olamaz. x, y Q oldugu

aktr. Ayrca a, b den en az
biri sfr olmayp x, y den en az biri sfrdan farkldr. Bu durumda

1
b
a
(a + b 5) =
5G
a2 5b2
a2 5b2
elde edilir. Sonu olarak (G, ) hem grup hem de abelyen bir gruptur.
("
a + 2b 3b
: a ve b ikisi birden sfr olmayan reel saylar kmesi bilinen matris arb
a
pm ile grup mudur? a 6= 0 ve b = 0 olacak s ekildeki matrislerin kmesi H bir altgrup mudur?
7.) G =
zm: G deki bir matrisin determinant: a2 + 2ab + 3b2 = (a + b)2 + 2b2 olup bu ifadenin sfr olmas
iin gerek ve yeter s art a = b = 0 dr. a, b den en az biri sfrdan farkl olacagndan
(a + b)2 + 2b2 6= 0
dr. Yani G deki her matrisin determinant sfrdan farkldr. S imdi
#
"
#
"
c + 2d 3d
a + 2b 3b
G ve Y =
G =
X=
b
a
d
c
"
XY =
ac + 2ad + 2bc + bd 3ad + 6bd + 3bc

bc 2bd ad
3bd + ac
elde edilir. Bu asamada A = 3bd + ac ve B = bc + 2bd + ad dersek

"
#
A + 2B 3B
XY =
B
A
elde edilir. |X| =
6 0 ve |Y | =
6 0 olup |XY | = |X||Y | formlnden |XY | =
6 0 dr, yani A 6= 0 veya B 6= 0
dr. O halde XY G olup islem kapaldr. Bilinen matris arpm her zaman birlesmeli oldugundan
Gde de birlesmelidir. G nin tanmnda a = 1, b = 0 alnrsa, matris arpmas isleminin birim eleman
olan birim matris yani
"
I2 =
1 0
0 1
92
#
G
Hseyin BILG

oldugu
grlr. S imdi de ters eleman bulalm.
X 1
1
= 2
a + 2ab + 3b2
"
3b
b a + 2b
bulunur. Yine bu asamada

b
a + 2b
,V = 2
dersek: X 1 =
U= 2
2
a + 2ab + 3b
a + 2ab + 3b2
"
U + 2V
3V

elde edilir. |X| =
6 0 olup X 1 = 1/|X| formlnden X 1 6= 0 dr. Yani U 6= 0 veya V 6= 0 olup
X 1 G olur. Sonu olarak G bir gruptur. S imdi
("
H=
a 0
)
: a R, a 6= 0
0 a
kmesinden X, Y matrisleri alalm. a 6= 0, b 6= 0 olmak zere

#
#
#"
"
"
"
1
a 0
b 0
a
0
b
X=
,Y =
H = XY 1 =
0
0 a
0 b
0 a
nk
a
b
"
=
1
b
a
b
a
b
#
H
6= 0 dr. Teorem 8.16 dan dolay H, G nin bir bir altgrubudur.
("
a 0
: a, b R, ab 6= 0 kmesi bilinen matris arpm ile grup mudur? b = 1 olacak

0 b
s ekildeki matrislerin kmesi H bir altgrup mudur?
8.) G =
zm: G deki matrislerin determinant ab 6= 0 olur. S imdi

#
#
#
"
"
"
a 0
c 0
ac 0
X=
G ve Y =
G = XY =
G
0 b
0 d
0 bd
olur nk a, b, c, dnin hepsi sfrdan farkl olup ac 6= 0, bd 6= 0 dr. Matrislerdeki arpma islemi
birlesme zelligine
sahiptir. a = b = 1 alnrsa I2 birim matrisinin G de oldugu

grlr.
X 1
1
=
ab
"
b 0
0 a
"
=
1/a
1/b
olur, nk 1/a 6= 0 ve 1/b 6= 0 dr. Sonu olarak G bir gruptur. S imdi

"
X=
#
H ve Y =
0 1
"
XY 1 =
"
0 1
#"
0 1
1/b
93
"
=
H =
a/b 0
0
Hseyin BILG
olup bu matris H de degildir.
(Sag alt ksede +1 vardr.) Teorem 8.16 dan dolay H, G nin bir altgrubu
degildir.
(Teorem 8.16 kullanlmadan da H nin altgrup olmadg

nasl sylenebilirdi?)
9.) G = { (a, b) : a Z, b Q } kmesi zerinde (a, b) (c, d) = (a + c, 2c b + d) islemi tanmlanyor.

(G, ) grup mudur? Abelyen midir?
zm: a, c Z ve b, d Q ise a + c Z ve 2c b + d Q olacagndan
(a + c, 2c b + d) Z Q = G
olup islem kapaldr.
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (a + c, 2c b + d) (e, f ) = (a + c + e, 2e (2c b + d) + f )
(a, b) [(c, d) (e, f )] = (a, b) (c + e, 2e d + f ) = (a + c + e, 2ce b + 2e d + f )
Esit
olup islemi birlesmelidir.

(a, b) (x, y) = (a, b) = (a + x, 2x b + y) = (a, b) = a + x = a, 2x b + y = b
denklemlerinden x = 0 ve daha sonra y = 0 elde edilir. Ayrca
(0, 0) (a, b) = (0 + a, 2a 0 + b) = (a, b)
oldugundan
birim eleman (0, 0) G dr.

(a, b) (x, y) = (0, 0) = (a + x, 2x b + y) = (0, 0) = a + x = 0, 2x b + y = 0
denklemlerinden x = a ve daha sonra y = 2a b elde edilir. Ayrca
a
(a, 2a b) (a, b) = (a + a, 2a (1)2a b + b) = (0, 0) olup (a, b)1 = (|{z}
a , |2
{z }b) G
Z
olur. Yani (G, ) bir gruptur. Abelyen grup degildir,
nk
(1, 2) (3, 4) = (4, 23 2 + 4) = (4, 17/4)
fakat
(3, 4) (1, 2) = (4, 21 4 + 2) = (4, 4).
10.) G = { (a, b) : a, b Z, a 6 0, b > 0 } kmesi zerinde (a, b)(c, d) = (a+c, bd) islemi tanmlanyor.
(G, ) grup mudur? Abelyen midir?
zm: a, b, c, d Z olsun. a 6 0, c 6 0 = a + c 6 0 ve b > 0, d > 0 = bd > 0 olacagndan
(a + c, bd) G oldugu
grlr. Yani islemi kapaldr.
[(a, b) (c, d)] (e, f ) = (a + c, bd) (e, f ) = (a + c + e, bdf ) = (a, b) (c + e, df )
= (a, b) [(c, d) (e, f )]
olup islem birlesme zelligine
sahiptir.
(a, b) (c, d) = (a + c, bd) = (c + a, db) = (c, d) (a, b)
94
Hseyin BILG

olup islemin degi
sme zelligi
vardr. Birim eleman (0, 1) G dir, nk
(a, b) (0, 1) = (a + 0, b 1) = (a, b)
ve degi
sme zelligi
vardr.
(a, b) (x, y) = (0, 1) = (a + x, by) = (0, 1) = x = a, y = 1/b
olup (degi
sme zelligi
de oldugundan)
(a, b) nin tersi (a, 1/b) dir. Ancak (a, 1/b) G olmas iin
a = 0 ve b = 1 olmaldr. Yani sadece birim elemann tersi vardr. O halde (G, ) grup degildir,
dolaysyla da abelyen grup degildir.
11.) Bir (G, ) grubunda e birim eleman gstermek zere abcd = e ise bcda = e, cdab = e
ve d a b c = e oldugunu
gsterin.
zm:
a b c d = e = soldan a1 ile:
= sagdan
a ile:
= soldan
b1
ile:
= sagdan
b ile:
= soldan
c1
ile:
= sagdan
c ile:
b c d = a1
bcda=e
c d a = b1
cdab=e
d a b = c1
dabc=e
12.) (G, ) bir grup ve a, b G iin a2 = b2 = (a b)2 = e ise a b = b a oldugunu
gsterin.
zm:
a2 = e = soldan a1 ile:
b2 = e
a = a1
= soldan b1 ile: b = b1
olup a ile b nin tersleri kendilerine esittir. S imdi

(a b)2 = e = a b a b = e
= soldan a1 ile: b a b = a1
= soldan b1 ile: a b = b1 a1
= a b = b a.
13.) (R+ , ), (Z \ { 1 } , +) ve (Q, ) sistemleri neden birer grup degildir?
Aklayn.
zm: (R+ , ) grup degildir,
nk isleminin birlesme zelligi

yoktur. rnegin:
(6 1) 3 = 6 3 = 2
fakat
95
6 (1 3) = 6 (1/3) = 18
Hseyin BILG
(Z \ { 1 } , +) grup degildir,
nk Z \ { 1 } kmesinde toplama islemi kapal degildir.
rnegin,
3+
(2) = 1
/ Z \ { 1 }.
(Q, ) grup degildir,
nk 0 rasyonel saysnn tersi yoktur.
14.) Asagdaki
sistemlerden hangisi bir abelyen gruptur?

(Q, )
(0, 1],
(R , +)
(3Z, +)
Hibiri
15.) Asagdaki
kmelerden hangisi yannda verilen islemle bir monoiddir?

N
N, a b = a + b + 1 Q, a b = a
R, a b = a + b + ab Z+ , a b = OBEB(a, b) H.B.
16.) Asagdaki
sistemlerden hangisi bir grup degildir?

N
(Q \ { 0 } , )
(C, +)
[0, ), +
(Q+ , )
Hibiri
17.) Asagdaki
kmelerden hangisi yannda verilen islemle bir yargruptur?

N, a b = a + 2b R+ , a b = ab+1 Q, a b = 2a 2b Z, a b = |a + b| 1
Hibiri
18.) Bir A kmesinde tanmlanan isleminin birim eleman olduguna
gre as. hangisi kesinlikle

dogrudur?
En az 2 elemann tersi var Birlesme z.var Degi

sme z.var (A, ) bir monoid
H.B.
19.) Asagdaki
kmelerden hangisi yannda verilen islemle bir monoiddir?

N
R, a b = b N N, (a, b) (c, d) = (a, d)
Z, a b = a + b 1 Q, a b = ab 1 H.B

2 x : x Z dir)
20.) As. sistemlerin hangisi bir abelyen gruptur? (a b =OKEK(a, b) ve A =
N
(Z+ { 0 } , +)
(Q \ { 1 } , )
(N+ , )
(A, +)
Hibiri
96
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
II DERSI RNEK ARASINAVI

1.) f : R R, f (x) =
(0, 9)
x ve A = [1, 3) ise f 1 (A) nedir?
N
[0, 9)
[0, 3)
(0, 9]
Hibiri
2.) Asagdaki
bagntlardan
hangisi tanm kmesi Z nin tamam olan bir fonksiyondur? (x, y Z)

N
{ (x, y) : x = 2y } { (x, y) : 2x = 3y } { (x, y) : x = 4y }
{ (x, y) : 4x = y } Hibiri
3.) Asagdaki
reel fonksiyonlardan hangisi 11 degildir?
f (x) = 4/x
h(x) = 3 x
g(x) = x3 + x2 + 1
t(x) = ln x
Hibiri
4.) Tamsaylar kmesinde her a, b Z iin asagda
tanmlanan kurallardan hangisi bir islem tanmlar?

2
2
3
N
a +b
a + ab
a + b + ab + 1
a+b+1

2

Hibiri
2
2
a +b
2
5.) A kmesinde islemi tanmlansn. p : islemine gre her elemann tersi varsa bu islem birlesmelidir ve q : islemine gre en az bir elemann tersi varsa (A, ) monoiddir nermeleri iin:
N
p, q : Yanls
p, q : Dogru
p :Dogru,
q : Yanls
Hibiri
6.) Tamsaylarda a b = 2ab s eklinde tanmlanan islem iin asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N
Birlesmeli degil
Degi
smeli degil
Her elemann tersi var

Birim el. yok Hibiri
7.) Q da asagda
kural verilen islemlerden (eger

islem ise) hangisinin birim eleman vardr?
N
a+b
ab
a+b
ab= 2
a b = a + 4b
ab=a+b
ab=
Hibiri
a +1
2
ab + b2 + a2
hangisi
8.) R+ kmesinde tanmlanan a b = ab s eklinde tanmlanan islem iin asagdakilerden
dogrudur?
Birlesmelidir
Birim eleman yoktur
Kapal degildir
a1 = 1/a dr
9.) (G, ) bir grup, a G ve e 6= a olsun. a5 = e ise asagdakilerden
hangisi dogrudur?
N 2
3
3
2
2
2
1
a =a
a =a
a =a
a = a3
Hibiri
Hibiri
10.) Asagdaki
sistemlerden hangisi bir abelyen gruptur?

(R, )
(Z \ { 1, 1 } , +)
([1, 1], )
(Q \ { 1 } , )
s eklinde isaretleyiniz. Bu sayfadaki her soru 5 puandr.
Drt yanls bir dogruyu
gtrr. Diger
sayfaya geiniz
97
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
11.) Ikili
islem ve Etkisiz eleman tanmlarn yazn. (10p)
12.) f : A B bir fonksiyon olsun. Her X B iin f (f 1 (X)) X oldugunu
biliyoruz (gstermeyin). Esitligin

her zaman saglanmas
iin gerek ve yeter s art f nin rten olmasdr. Gsterin.

(20p)
13.) Asagdaki
G kmesi matris arpm ile grup mudur? Abelyen grup mudur? H, G nin altgrubu
mudur? (20p)
("
G=
0 2m
)
: b Q, m Z
("
,
H=
0 2m
)
: b Q, m Z, m > 0
NOT: Sre 80 dakikadr.
BASARILAR
Yrd.Do.Dr.Hseyin BILG
CEVAP 11
slem: A bos olmayan bir kme olsun. f : A A A bir fonksiyon ise f ye A da bir ikili islem denir.
Ikili
I
Etkisiz Eleman: A kmesinde bir islemi tanmlansn. Her a A iin a e = a ve e a = a sartn saglayan
bir e A varsa bu elemana isleminin birim (etkisiz) eleman denir.
CEVAP 12
Ispat:
(=) Her X B iin X = f (f 1 (X)) oldugunu kabul edip f nin rten oldugunu gsterelim.
X = B seelim = f 1 (X) = f 1 (B) = A
= X = f (f 1 (X)) olacagndan B = f (A)
= f rten
Ispat:
(=) Simdi
de f nin rten oldugunu kabul edelim.

x X = f rten oldugundan y f 1 (X), f (y) = x
= f (y) f (f 1 (X))
= x f (f 1 (X))
olup X f (f 1 (X)) olur. Kapsamann diger yn her zaman dogru oldugundan ispat tamamlanr.
98
CEVAP 13
slemin kapal oldugunu gstermek iin, a, b Q ve m, n Z alalm.
(i) I
"
A=
"
G, B =
0 2m
"
G = AB =
0 2n
1 b + a2n
2m+n
G,
olur nk b + a2m Q ve m + n Z dir. O halde islem kapaldr.

(ii) Matris arpmas her zaman birlesmeli oldugundan Gde de birlesmelidir.
(iii) S imdi
"
BA =
#"
0 2n
"
1 a + b2m
0 2m
2n+m
olup genelde AB 6= BA dr, nk genelde b + a2n 6= a + b2m . O halde islemin degisme zelligi yoktur.
#
"
1 0
matrisidir. G nin tanmnda b = 0 ve m = 0
(iv) 2 2 matrislerin arpmnda birim eleman I2 =
0 1
alrsak I2 G oldugu grlr.
(v)
"
A1 =
#1
0 2m
1
= m
2
"
2m a
0
"
=
1 a2m
0
2m
#
G
oldugu aktr, nk m Z ve a2m Q dur.

Sonu olarak: G bir gruptur, fakat abelyen grup degildir.
Simdi
de H nin altgrup olup olmadgna bakmak iin, a, b Q ve m, n Z+ { 0 } alalm.

"
X=
"
H, Y =
0 2m
0 2n
"
H = Y 1 =
1 b2n
0
2n
olup
"
XY
0 2m
#"
1 b2n
0
2n
"
=
1 b2n + a2n
0
2mn
elde edilir. Ancak m > 0 ve n > 0 iin genelde m n > 0 olmayacagndan genelde XY 1
/ H dir. O halde
ilgili teoremden, H bir altgrup degildir.
o
99
Blm 9
Saylabilirlik
Tanm 9.1 A ve B bos olmayan iki kme olsun. Eger
Adan Bye 11 ve rten bir fonksiyon yazlabiliyorsa A ve B kmelerine es gldr denir. (Boskme sadece kendisi ile es gldr.)
rnek 9.2 A = { a, b, c, d } ve B = { 2, 3, 4, 5 } olsun. f = { (a, 4), (b, 3), (c, 2), (d, 5) } fonksiyonu 11
ve rten olup A ile B es gldr. Tam saylar kmesi ile ift tamsaylar kmesi 2Z es gldr,
nk
g : Z 2Z, g(n) = 2n
s eklinde tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir.
Teorem 9.3 Kmeler arasnda tanmlanan es gl olma bagnts
Ispat:
Her A kmesi iin IA : A A birim dnsm 11 ve rten oldugundan
A ile A es gldr.
A ile B es gl ise f : A B 11 ve rten fonksiyon vardr. O halde, f 1 : B A 11 ve rten
olup B ile A es gldr.
A ile B ve B ile C es gl ise f : A B ve g : B C 11 ve rten fonksiyonlar vardr.
go f : A C 11 ve rten oldugundan
A ile C es gl olur.
Sonu olarak bagntnn
yansyan, simetrik ve geisken oldugu

gsterilmis olur.
Not: S imdi sonlu kme ve sonsuz kme tanmlarn verecegiz.
Bu tanmlar iki s ekilde yaplmaktadr. Birinci s ekilde sonlu kme tanmlanp; sonlu olmayan kmeye sonsuz kme denir
denmektedir. Ikinci
s ekilde ise; sonsuz kme tanmlanp; sonsuz olmayan kmeye sonlu kme
denir denmektedir. Neticede, iki tanm esdegerdir;
yani, bir tanma gre sonlu (sonsuz) olan dige

rine gre sonsuz (sonlu) olamaz.
Tanm 9.4 Kendi z alt kmesi ile es gl olabilen kmelere sonsuz kme denir. Sonsuz olmayan
kmelere de sonlu kme denir. Bos kme sonlu olarak tanmlanr. Diger
s ekliyle; bir kme bos k100
Hseyin BILG
Blm 9. Saylabilirlik
meyse veya k bir dogal

say olmak zere { 0, 1, . . . , k } kmesi ile esgl ise bu kmeye sonlu kme
denir; sonlu olmayan kmeye de sonsuz kme denir.
rnek 9.5 Dogal
saylar kmesi sonsuzdur, nk f : N A = { 2, 3, 4, . . . } , f (n) = n+2 s eklinde
tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir. B = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesi sonlu kmedir, nk Bden z
altkmesine bir fonksiyon rten olabilir ama 11 olamaz.
Tanm 9.6 Dogal
saylarn herhangibir alt kmesiyle es gl olan kmelere saylabilir kme denir.
Baska bir deyisle bir kme sonlu ise veya N ile esgl ise bu kmeye saylabilirdir denir. Dogal
saylar kmesiyle es gl olan kmelere saylabilir sonsuz kme denir. (Aslnda saylabilir sonsuz
kme hem saylabilir hem de sonsuz olan kmedir.)
rnek 9.7 Tamsaylar kmesi saylabilirdir.
zm: Asagdaki
eslemeyi dsnelim.
0
8 ...
0 1 1 2 2 3 3 4 4 . . .
O halde f : N Z
(
n ift ise;
n/2,
f (n) =
n+1
2 , n tek ise.
s eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten oldugunu
gsterelim. Bu daha nce gsterilmisti. (Blm 6, Alstrma 6)

Teorem 9.8 A ve B saylabir iki ayrk kme ise A B saylabilirdir.
Ispat:
A ve B her ikisi de sonlu ise A B nin sonlu oldugu
aktr. O halde A B saylabilirdir.
Kmelerden biri sonlu, digeri
saylabilir sonsuz olsun. Mesela A sonlu olsun. s(A) = k + 1 dersek, o

zaman
A = { a0 , a1 , a2 , . . . , ak }
ve
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
s eklinde yazlr. Bu durumda f : N A B

(
f (n) =
n 6 k ise;
an ,
bnk1 , n > k ise.
s eklinde tanmlanan dnsm 11 ve rtendir. O halde A B saylabilirdir.

yleyse her iki kmenin de sonsuz (ve tabii ki saylabilir) oldugunu
kabul edelim. O zaman

A = { a0 , a1 , a2 , . . . }
ve
101
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
Hseyin BILG
s eklinde yazalm. S imdi g : N A B fonksiyonunu
(
g(n) =
n ift ise;
an/2 ,
b(n1)/2 , n tek ise.
s eklinde tanmlayalm. g nin 11 ve rten oldugu

kolaylkla gsterilebilir. Yani, A B ile N esgl
olup A B saylabilir ve sonsuzdur.
Sonu 9.9
a) A ile B ayrk olmasa da A B saylabirdir.
b) Sonlu saydaki saylabir kmenin birlesimi saylabirdir.

rnek 9.10 Rasyonel saylar kmesi saylabilirdir.
zm: (Ispat
Cantora aittir) nce pozitif rasyonel saylar kmesi Q+ nn saylabilir oldugunu
gsterelim. Q+ kmesini bir sonsuz satrl ve stunlu bir tabloya; 1. satra paydas 1 olanlar, 2. satra
paydas 2 olanlar (pay ve payda aralarnda asal olmak zere) v.s. yerlestirelim. Yani s u tablo olusur:
1
...
1/2
3/2
5/2
7/2
9/2
11/2
13/2
15/2
17/2
...
1/3
2/3
4/3
5/3
7/3
8/3
10/3
11/3
13/3
...
1/4
3/4
5/4
7/4
9/4
11/4
13/4
15/4
17/4
...
1/5
2/5
3/5
4/5
6/5
7/5
8/5
9/5
11/5
...
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
S imdi N ile Q+ arasnda asagdaki
eslemeyi yapalm:
0
2 3
9 10
11
12
1 1/2 2 3 3/2 1/3 1/4 2/3 5/2 4
...
7/2 4/3 . . .
Tablonun bu s ekilde N kmesi ile 11 ve rten eslenecegi

aktr. O halde Q+ ile N esgldr. Q+ ile
Q kmesi arasnda x 7 x eslemesi 11 ve rten oldugundan
Q kmesi de saylabilirdir. Ayrk

iki (veya sonlu sayda) saylabilir kmenin birlesimi saylabilir oldugundan
Q = Q+ Q { 0 }
saylabilir olur.
S imdi saylamayan kmelerin de oldugunu
grelim.
102
Hseyin BILG
Teorem 9.11 [0, 1] kapal aralg

saylamayan bir kmedir. (Dolaysyla R saylamaz.)
Ispat:
(1891 ylnda yaplan bu ispatta kullanlan yntem Cantorun Ksegen Yntemi olarak bilinir.)
[0, 1] aralgnn
saylabilir oldugunu
kabul edelim. (Bu aralgn

sonsuz oldugu
aktr.) O halde 11
ve rten bir f : N [0, 1] fonksiyonu vardr. Baska bir deyisle; yi , iinci sayy ve ai , bi , ci , . . . ler de
09 aras rakamlar temsil etmek zere asagdaki
sonsuz satrl listede [0, 1] aralgndaki
btn saylar
vardr:
y0 0.a0 a1 a2 a3 . . .
y1 0.b0 b1 b2 b3 . . .
y2 0.c0 c1 c2 c3 . . .
y3 0.d0 d1 d2 d3 . . .
..
.
..
.
0.9999 . . . = 1 oldugundan
1 says da bu tablodadr. S imdi:

x0 rakamn, x0
/ { a0 , 0, 9 } s eklinde seelim.
x1 rakamn, x1
/ { b1 , 0, 9 } s eklinde seelim.
x2 rakamn, x2
/ { c2 , 0, 9 } s eklinde seelim.
x3 rakamn, x3
/ { d3 , 0, 9 } s eklinde seelim.
..
.
..
.
..
.
Seim yaplrken 0 ve 9un seilmemesi baz saylarn birden fazla ondalk gsterimi oldugundandr;
mesela 0.540000 = 0.5399999 . . . gibi. S imdi de x saysn

x = 0.x0 x1 x2 x3 . . .
s eklinde olusturalm. x [0, 1] oldugu
aktr. Ancak
x 6= y0 dr, nk x0 6= a0
(yani 1. basamaklar farkl)
x 6= y1 dir, nk x1 6= b1
x 6= y2 dir, nk x2 6= c2
x 6= y3 dr, nk x3 6= d3
..
.
..
.
..
.
..
.
Bylece x saysnn sonsuz listede olmadg

ortaya kar, yani sonsuz listede olmayan bir x says
retilmistir. Bu bir eliskidir, nk sonsuz listede [0, 1] aralgndaki
btn saylar vard. O halde

[0, 1] aralg
saylabilir bir kme degildir.

103
Hseyin BILG
Teorem 9.12 Saylabilir sonsuz miktardaki saylabilir sonsuz kmenin birlesimi saylabilir sonsuzdur.
Ispat:
Saylabilir sonsuz saydaki kmeler asagdaki
gibi olsun.
A1 = { a11 , a12 , a13 , . . . }
A2 = { a21 , a22 , a23 , . . . }
A3 = { a31 , a32 , a33 , . . . }
..
.
..
.
..
.
Bu elemanlar asagdaki
tabloya yerlestirelim:
a11
a12
a13
a14
...
a21
a22
a23
a24
...
a31
a32
a33
a34
...
a41
..
.
a42
..
.
a43
..
.
a44
..
.
...
..
.
Daha sonra srasyla 1., 2., 3. . . . ksegendeki elemanlar yukardan asagya
dogru
N kmesi ile esleyelim. Yani asagdaki
eslemeyi yazalm:
0
...
a11 a12 a21 a13 a22 a31 a14 a23 a32 a41 . . .
Bu s ekilde yaplan eslemenin rten oldugu
aktr. Eger
bu kmeler ayrksa bu esleme 11 dir. Alt
satrda ayn olan elemanlar sadece bir defa yazlrsa (ki bu durumda da alt satr bu kmelerin birles imidir) bu esleme 11 ve rtendir.
ALISTIRMALAR
1.) A = { 1, 2, 5, 10, 17, 26, 37, 50, . . . } kmesi saylabilir midir? Ispatlayn.

zm: A = n2 + 1 : n N oldugu
aktr. S imdi f : N A, f (n) = n2 + 1 fonksiyonu tanmlayalm. Her m, n N iin
f (m) = f (n) = m2 + 1 = n2 + 1 = m2 = n2 = m = n, (nk m, n > 0)

grlr. S imdi de, verilen her y A iin x = y 1 seelim. k N iin
y = k 2 + 1 olacagndan
x = y 1 = k N olur. O zaman f (x) = y olup f rtendir.

104
Hseyin BILG
Sonu olarak A ile N esgl oldugundan
A saylabilirdir.
2.) ift tamsaylar kmesinin saylabilir sonsuz bir kme oldugunu
gsterin.
zm: 2Z = { . . . , 4, 2, 0, 2, 4, . . . } yazalm. f : N 2Z fonksiyonunu s yle tanmlayalm.
(
f (n) =
n + 1, n tek ise;
n,
n ift ise.
S imdi f (n) = f (m) oldugunu
kabul edelim.
Durum 1. n, m ift: Bu durumda m = n = m = n elde edilir.
Durum 2. n, m tek: Bu durumda n + 1 = m + 1 = n = m bulunur.
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda n+1 = m = m+n = 1 elde edilir ki, m, n N oldugundan

Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda m+1 = n = m+n = 1 elde edilir ki, m, n N oldugundan

Sonu olarak, f birebirdir. S imdi y 2Z verilsin.
Durum 1. y > 0: Bu durumda x = y 1 seilirse, x tek bir dogal
say olup
f (x) = x + 1 = (y 1) + 1 = y
olup f rtendir.
Durum 2. y 6 0: Bu durumda x = y seilirse, x ift bir dogal

say olup
f (x) = x = (y) = y
olup f rtendir.
Yani f rtendir. Sonu olarak N ile A esgl olup A saylabilir sonsuzdur.
3.) Negatif tamsaylar kmesinin sonsuz bir kme oldugunu
gsterin.
zm: Z = { 1, 2, 3, 4, . . . } kmesinin sonsuz olmas iin bir zalt kmesi ile esgl olmas
gerekir. S imdi f : Z { 2, 3, 4, . . . } fonksiyonunu f (x) = x 1 s eklinde tanmlayalm. Her
x, y Z iin
f (x) = f (y) = x 1 = y 1 = x = y
olup f 11 dir. Ayrca verilen her y { 2, 3, 4, . . . } iin x = y+1 seilirse f (x) = x1 = y+11 =
y olup f nin rten oldugu
grlr. Yani Z ile { 2, 3, 4, . . . } esgl olup Z sonsuzdur.
4.) Z \ { 0 } kmesi saylabilir midir? Aklayn.
105
Hseyin BILG
zm: N ile verilen kme arasnda asagdaki
eslemeyi yazalm:
0
...
1 1 2 2 3 3 4 4 5 5 . . .
S imdi f : N Z \ { 0 } asagdaki
fonksiyonu yazalm.
(
n+1
2 , n tek ise;
f (n) =
n+2
n ift ise.
2 ,
kabul edelim.
Durum 1. n, m ift: Bu durumda
m+2
2
n+2
2
= m = n elde edilir.
n+1
Durum 2. n, m tek: Bu durumda m+1
2 = 2 = m = n bulunur.
=
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda n+1
2
m+2
2
= m + n = 3 elde edilir ki, m, n N
n+2
2
= m + n = 3 elde edilir ki, m, n N
oldugundan

Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda m+1
=
2
oldugundan

Sonu olarak, f birebirdir. S imdi y Z \ { 0 } verilsin.
Durum 1. y > 0 ise : Bu durumda x = 2y 2 seilirse, x ift bir dogal
say olup
f (x) =
(2y 2) + 2
x+2
=
=y
2
2
olup f rtendir.
Durum 2. y < 0: Bu durumda x = 2y 1 seilirse, x tek bir dogal

say olup
f (x) =
x+1
(2y 1) + 1
=
=y
2
2
olup f rtendir.
Yani f rtendir. Sonu olarak N ile Z \ { 0 } esgl olup Z \ { 0 } saylabilirdir.

5.) A =
3
5
7
9
0, , 2, , 4, , 6, , . . .
2
4
6
8

kmesi saylabilir midir? Neden?
zm: f : N A asagdaki
gibi tanmlansn.
(
f (n) =
n+2
n+1 ,
n tek ise;
n,
n ift ise.
kabul edelim.
Durum 1. n, m ift: Bu durumda m = n hemen elde edilir.
Durum 2. n, m tek: Bu durumda
m+2
m+1
n+2
n+1
= mn + m + 2n + 2 = mn + 2m + n + 2 = m = n
bulunur.
106
Hseyin BILG
n+2
n+1
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda
= m = n + 2 = m(n + 1) elde edilir ki, byle bir durum
olamaz, nk n + 2 tek, fakat m(n + 1) ifttir.

Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda
m+2
m+1
= n = m + 2 = n(m + 1) elde edilir ki, byle bir durum
olamaz, nk m + 2 tek, fakat n(m + 1) ifttir.

Sonu olarak, f birebirdir. S imdi y A verilsin.
Durum 1. y ift dogal
say ise : Bu durumda x = y seilirse, x ift bir dogal
say olup f (x) = x = y
olur. Yani f rtendir.
Durum 2. Bir k tek dogal
says iin y = (k + 2)/(k + 1) s eklinde ise: Bu durumda x = k seilirse,
x tek bir dogal
say olup
f (x) = f (k) =
k+2
=y
k+1
olup f rtendir.
Sonu olarak N ile A esgl olup A saylabilirdir.

6.) A =
1
1
1
1
1
1, , 5, , 17, , 37, , 65, , 101, . . .
2
4
6
8
10

kmesi saylabilir midir? Aklaynz.
zm: f : N A asagdaki
gibi tanmlansn.
(
1
n+1 ,
n2 +
f (n) =
n tek ise;
1, n ift ise.
kabul edelim.
Durum 1. n, m ift: Bu durumda m2 +1 = n2 +1 = m2 = n2 = m = n elde edilir, nk m, n > 0.
Durum 2. n, m tek: Bu durumda
1
m+1
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda

1
n+1
1
n+1
= m + 1 = n + 1 = m = n bulunur.
1
n+1
= m2 + 1 elde edilir ki. Byle bir durum olamaz, nk
1
m+1
= n2 + 1 elde edilir ki. Byle bir durum olamaz, nk
/ N , fakat m2 + 1 N.
Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda

1
m+1
/ N , fakat n2 + 1 N.
Sonu olarak, f birebirdir. S imdi y A verilsin.

Durum 1. Bir k ift dogal
says iin y = k2 + 1 s eklinde ise : Bu durumda x = k seilirse, x ift bir
dogal
say olup f (x) = x2 + 1 = k 2 + 1 = y olur. Yani f rtendir.
Durum 2. Bir k tek dogal
says iin y = 1/(k + 1) s eklinde ise: Bu durumda x = k seilirse, x tek
bir dogal
say olup
1
=y
k+1
Sonu olarak N ile A esgl olup A saylabilirdir.
f (x) = f (k) =
107
olup f rtendir.
Hseyin BILG
7.) Ayrk iki sonlu kmenin birlesiminin sonlu oldugunu
ispatlayn.
zm: A ve B ayrk ve sonlu iki kme olsun. A = B = ise A B = sonludur. Kmelerden

sadece biri boskme ise A B = A veya A B = B olup her iki halde de A B sonludur. O zaman
A 6= ve B 6= kabul edelim. m, n N olmak zere s(A) = m + 1, s(B) = n + 1 diyelim. O zaman
A = { a0 , a1 , . . . , am } ve B = { b0 , b1 , . . . , bn }
s eklindedir. S imdi { 0, 1, . . . , m + n + 1 } kmesinden A B kmesine asagdaki
f fonksiyonunu yazalm:
(
f (k) =
0 6 k 6 m ise;
ak ,
bkm1 , m + 1 6 k 6 m + n + 1 ise.
Burada asagdaki
esleme yaplmstr:
0
...
...
...
am
b0
b1
b2
...
bn
a0 a1 a2 . . .
m + 1 m + 2 m + 3 ...
m+n+1
S imdi f (x) = f (y) olsun.

Durum 1. 0 6 x, y 6 m: Bu durumda ax = ay = x = y elde edilir.
Durum 2. m + 1 6 x, y 6 m + n + 1: Bu durumda bx = by = x = y elde edilir.
Durum 3. 0 6 x 6 m, m + 1 6 y 6 m + n + 1: Bu durumda ax = by elde edilir. Byle bir durum
olamaz, nk A ile B ayrktr.
Durum 4. 0 6 y 6 m, m + 1 6 x 6 m + n + 1: Bu durumda ay = bx elde edilir. Byle bir durum
olamaz, nk A ile B ayrktr.
Sonu olarak f 11 dir. S imdi y A B verilsin.
Durum 1. y A: Bu durumda bir 0 6 k 6 m dogal
says iin y = ak olmaldr. O zaman x = k
seilirse f (x) = ax = ak = y olur. Yani f rtendir.
Durum 2. y B: Bu durumda bir 0 6 k 6 n dogal
says iin y = bk olmaldr. O zaman x = k+m+1
seilir. Bu durumda m + 1 6 x 6 m + n + 1 oldugu
aktr. O halde
f (x) = bxm1 = bk+m+1m1 = bk = y
olup f rtendir.
Sonu olarak A B ile { 0, 1, . . . , m + n + 1 } kmesi esgldr. m + n + 1 N oldugundan
AB
sonludur.
sonsuz kmenin kesisimi
8.) p :Sonlu tane sonlu kmenin kartezyen arpm saylabilirdir, q : Iki
sonlu olabilir nermeleri iin:
N
p, q : Dogru
p : Dogru,
q : Yanls
p, q : Yanls
108
Hibiri
Hseyin BILG
9.) Saylabilir sonsuz miktardaki (bos olmayan) sonlu ve ayrk kmelerin birlesimi . . . . . . . . . . . . dur.
N
sonlu
saylabilir sonsuz
saylamaz sonsuz
saylabilir sonlu
Hibiri
B ve A kmesi saylabilir ise B kmesi iin asagdakilerden
N
sonludur
saylabilirdir
sonsuzdur
saylamazdr
Hibiri
10.) A
11.) p :Hem sonsuz ve hem saylamayan kme yoktur, q : Bir sonlu kme ile saylabilir kmenin
birlesimi sonlu olamaz. nermeleri iin:
N
p, q : Dogru
q : Yanls
12.) Asagdaki
kme iftlerinden hangisi biribiriyle es gldr?

N
N ile [0, 1]
Q ile irrasyonel saylar
Z ile Q+
13.) Asagdaki
kmelerden hangisi R ile esgl olamaz?

N
[1, 1]
R\Q
NN
Q ile R
[0, )
Hibiri
Hibiri
Hibiri
14.) A ve B saylabilir iki ayrk kme ise A B iin asagdakilerden
N
sonludur
saylabilir sonsuzdur
sonsuzdur
saylabilirdir
Hibiri
15.) p :Sonlu ve saylamayan bir kme yoktur, q : Saylabilir miktardaki bos olmayan sonlu kmelerin birlesimi sonlu olmaldr nermeleri iin:
N
p, q : Dogru
p, q : Yanls
p : Dogru,
q : Yanls
Hibiri
16.) p :Sonlu olmayan her kme saylamayan bir kmedir, q : Saylabilen ve sonlu olmayan kmeler vardr nermeleri iin:
N
p, q : Dogru
p, q : Yanls
109
p : Dogru,
q : Yanls
Hibiri
Blm 10
sas
Dogal
Saylarn In
Tanm 10.1 Sonlu kmeler zerinde tanmlanan es gl olma bagntsna
gre bir X kmesinin

denklik snfn X ile gsterelim. Bos kmenin denklik snfn 0 ile gsterelim. O halde = 0 yazabiliriz. Daha sonra { 0 } = 1 diyelim. Bu s ekilde devam edelim:
{ 0, 1 } = 2
{ 0, 1, 2 } = 3
{ 0, 1, 2, 3 } = 4
..
.
Bu s ekilde elde edilen denklik snflarnn herbirine bir dogal say denir. Dogal
saylar kmesi N ile
gsterilir. Dogal
saylarn yukardaki gibi seilen temsilcilerine de kanonik temsilci denir.
Dogal
Saylarda Toplama ve arpma
Tanm 10.2 x, y N ve x = A, y = B ayrca A B = olsun.
x+y =A+B =AB
s eklinde tanmlanan isleme x ile y nin toplam denir.
rnek 10.3 2 + 3 = 5 oldugunu
gsterelim. A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } alalm. 2 = A, 3 = B diyebiliriz. A B = oldugundan:
2 + 3 = A + B = A B = { a, b, 1, 2, 3 } = 5.
sleminin zellikleri:
Toplama I
110
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
1.) N, + islemine gre kapaldr.

2.) N, + islemine gre birlesmeli ve degi
smelidir. (Alstrma(1) ve Alstrma(2))
3.) Etkisiz eleman 0 = dr; nk her x = A N iin
0 + x = x + 0 = A + = A = A = x.
4.) Sadece 0n tersi vardr.
Teorem 10.4 Her x, y, z, t N iin
x = y ve z = t = x + z = y + t.
Ispat:
x = A, y = B, z = C, t = D diyelim. Ayrca A C = , B D = oldugunu
kabul edelim.
x = y = f : A B, 11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D, 11 ve rten fonksiyonu vardr.
S imdi h : A C B D fonksiyonunu
(
h(x) =
f (x), x A ise;
g(x), x C ise.
s eklinde tanmlayalm. hnin 11 oldugunu
gsterelim. x, y A C iin h(x) = h(y) olsun.

Durum 1. x, y A: f (x) = f (y) olup f 11 oldugundan
x = y.
Durum 2. x, y C: g(x) = g(y) olup g 11 oldugundan
x = y.
Durum 3. x A, y C: f (x) = g(y) olup f (x) B ve g(y) D dir. B D = oldugundan
byle
bir durum olamaz.
Durum 4. x C, y A: g(x) = f (y) olup g(x) D ve f (y) B dir. B D = oldugundan
byle
bir durum olamaz.
Sonu olarak h 11 dir. S imdi de h nin rten oldugunu
gsterelim. y B D verilsin.
y B = f rten oldugundan,
x0 A, f (x0 ) = y olup h(x0 ) = f (x0 ) = y

y D = g rten oldugundan,
x1 C, g(x1 ) = y olup h(x1 ) = g(x1 ) = y

olup her iki halde de h rtendir.
Sonu olarak h 11 ve rten olup AC ile B D esgldr. O halde, AC = B D = oldugundan;
x + z = A + C = A C = B D = B + D = y + t.
111
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
Teorem 10.5 Her x, y N iin

x + y = 0 = x = 0 ve y = 0
hatrlarsak:
Ispat:
x = A, y = B ve A B = olsun. 0 = oldugunu
x + y = 0 = A + B =
= A B =
= A B ile esgl
= A B =
(nk sadece kendisiyle esgldr)
= A = B =
= x = y = = 0
rnek 10.6 x + 3 = 0 nermesinin N deki zm yoktur, nk
x + 3 = 0 = x = 0 ve 3 = 0
olup 3 = 0 nermesi her zaman yanlstr.
Tanm 10.7 x, y N ve x = A ve y = B olsun.
xy =AB =AB
s eklinde tanmlanan isleme x ile y nin arpm denir.
rnek 10.8 2 3 = 6 oldugunu
gsterelim. A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } alalm. 2 = A, 3 = B diyebiliriz.

S imdi
2 3 = A B = A B = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3) } = 6.
arpma I
1.) N, arpma islemine gre kapaldr.
2.) N, arpma islemine gre birlesmeli ve degi
smelidir. (Alstrma(3) ve Alstrma(4))
3.) Etkisiz eleman 1 = { a } dr; nk her x = A N iin
1 x = x 1 = A { a } = A { a } = A = x.
Burada f : A A { a }, her y A iin f (y) = (y, a) s eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten
oldugu
gsterilebilir.
4.) Sadece 1in tersi vardr.
112
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
Teorem 10.9 Her x N iin

x 0 = 0 x = 0.
Ispat:
x = A alalm.
x0=A=A==0
olur. Benzer s ekilde 0 x = 0 bulunur.
Teorem 10.10 Her x, y, z, t N iin
x = y ve z = t = xz = yt.
Ispat:
x = A, y = B, z = C, t = D diyelim.
x = y = f : A B, 11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D, 11 ve rten fonksiyonu vardr.
S imdi h : A C B D fonksiyonunu
h(a, c) = (f (a), g(c))
s eklinde tanmlayalm. hnin 11 oldugunu
gsterelim.
h(a1 , c1 ) = h(a2 , c2 ) = (f (a1 ), g(c1 )) = (f (a2 ), g(c2 ))
= f (a1 ) = f (a2 ) ve g(c1 ) = g(c2 )
= f 11 oldugundan
a1 = a2 ve g 11 oldugundan
c1 = c2
= (a1 , c1 ) = (a2 , c2 )
olup h 11 dir. S imdi de h nin rten oldugunu
gsterelim. y = (b, d) B D verilsin.

b B ve f rten oldugundan
a A, f (a) = b
d D ve g rten oldugundan
c C, g(c) = d.
S imdi de x = (a, c) seilirse h(x) = y olup h nin rten oldugu
grlr.
Sonu olarak h 11 ve rten olup A C ile B D esgldr. O halde,
xz = A C = A C = B D = B D = yt.
Sonu 10.11 Her x, y N ve z 6= 0 iin
x = y xz = yz.
113
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
Teorem 10.12 Her x, y N iin

xy = 0 = x = 0 veya y = 0.
Ispat:
x = A, y = B diyelim.
xy = 0 = A B =
= A B =
= A B ile esgl
= A B =
(nk sadece kendisiyle esgl)
= A = veya B =
= x = A = = 0 veya y = B = = 0
Dogal
Saylarda Sralama
Tanm 10.13 x, y N iki tane dogal
say olsun. xin kanonik temsilcisi A ve ynin kanonik temsilcisi
B olsun. Yani x = A, y = B. Buradan x = y A = B oldugu
aktr. S imdi x < y olmasn A
s eklinde tanmlayalm. Ayrca x < y veya x = y yerine ksaca x 6 y yazdgmzda
x 6 y A B
tanmn veririz. Bu s ekilde tanmlanan 6 bagntsnn
bir sralama bagnts
oldugu
kolayca grlr.
Ancak x 6 y tanm asagdaki
gibi de verilir ve bu tanm daha sk kullanlr:

x < y x + k = y olacak s ekilde en az bir 0 6= k N var.
Teorem 10.14 Her x, y N iin x < y, x = y ve y < x nermelerinden sadece biri dogrudur.
Dogal
saylar kmesinin en kk eleman sfrdr.

Teorem 10.15 Dogal
saylar kmesinde tanmlanan 6 bagnts
bir tam sralama bagntsdr.
Teorem 10.16 Her x, y, z, w N iin

(a) x < y = x + z < y + z
(b) x < y, z < w = x + z < y + w
(c) x < y = x + 1 6 y
(d) x < y, z 6= 0 = xz < yz
(e) x < y, z < w = xz < yw
114
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
Ispat
(a):
x < y = k N \ { 0 } , x + k = y
= x + k + z = y + z
= (x + z) + k = y + z
= x + z < y + z
Ispat
(b):
x < y, z < w = k1 , k2 N \ { 0 } , x + k1 = y ve z + k2 = w
= (x + k1 ) + (z + k2 ) = y + w
= (x + z) + (k1 + k2 ) = y + w
= x + z < y + w, nk k1 + k2 N \ { 0 }
Ispat
(c): x < y = x + k = y olacak s ekilde 0 6= k N vardr. Eger
k = 1 ise x + 1 = y dir. Aksi halde
2 6 k olup (x + 1) + k1 = y olup burada 1 6 k dr; yani x + 1 < y olur. Sonu olarak x + 1 6 y olur.
Ispat
(d): z 6= 0 olsun. arpmann toplama zerine daglma
zelligi
oldugunu
gstermek kolaydr
(Alstrma (5)). O halde:
x < y = k N \ { 0 } , x + k = y
= (x + k)z = yz
= xz + kz = yz
= xz < yz, nk kz 6= 0
Ispat
(e):
x < y, z < w = k1 , k2 N \ { 0 } , x + k1 = y ve z + k2 = w
= (x + k1 )(z + k2 ) = yw
= xz + xk2 + k1 z + k1 k2 = yw
|{z} |{z} |{z}
>0
>0
>1
= xz < yw, nk (xk2 + k1 z + k1 k2 ) > 1
Dogal
Iki
Saynn Fark ve Blm
Tanm 10.17 a, b N olmak zere a + x = b olacak s ekilde bir x N varsa bu sayya b ile ann fark
denir ve x = b a yazlr. Bu durumda a, b N iin
a 6 b b a N
115
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
oldugu
aktr.
Tanm 10.18 a, b N olmak zere a x = b olacak s ekilde en az bir x N varsa a, byi bler denir ve

ab yazlr. Bu durumda x dogal
saysna b ile ann blm denir ve x = b a yazlr.

ab b a N.
rnek 10.19 x, y, z N olsun. (z + x) (y + x) N veya z y N ise (z + x) (y + x) = z y
oldugunu
gsterelim.
Durum 1. (z + x) (y + x) = n N olsun.
(z + x) (y + x) = n = z + x = (y + x) + n
= z + x = (y + n) + x
= z = y + n
= n = z y
olup esitlik gsterilir.
Durum 2. z y = m N olsun.
z y = m = z = y + m
= z + x = (y + m) + x
= z + x = (y + x) + m
= m = (z + x) (y + x)
rnek 10.20 x, y, z N olsun. (x y) z N veya x (y + z) N ise (x y) z = x (y + z)
oldugunu
gsterelim.
Durum 1. (x y) z = n N ve x y = t diyelim.
(x y) z = n,
x y = t = x = y + t,
tz =n
= x = y + t,
t=z+n
= x = y + (z + n) = (y + z) + n
= n = x (y + z)
Durum 2. x (y + z) = m diyelim.
x (y + z) = m = x = m + (y + z) = y + (z + m)
= z + m = x y
= m = (x y) z
116
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG

rnek 10.21 a, b, c, d N olsun.

ab ve cd = (ac)(bd)
olup (bd) (ac) = (b a)(d c)
oldugunu
gsterin.
zm:

ab = b = ak1 olacak s ekilde k1 N var, k1 = b a,

cd = d = ck2 olacak s ekilde k2 N var, k2 = d c
Taraf tarafa arparsak: bd = (ak1 )(ck2 ) = (ac)(k1 k2 )

= k1 k2 N olup (ac)(bd).
Ayrca (bd) (ac) = k1 k2 = (b a)(d c) elde edilir.
rnek 10.22 x, y, z, w N iin asagdaki
nermeyi ispatlayn:

xy ve z w = (y x) + (w z) = (xw + yz) (xz)

zm: xy = y = xk1 olacak s ekilde bir k1 N vardr ve burada k1 = y x yazlr. Yine,

z w = w = zk2 olacak s ekilde bir k2 N vardr ve burada k2 = w z yazlr. S imdi
xw + yz = x(zk2 ) + (xk1 )z = xz(k1 + k2 )

olup (xz)(xw + yz) olur ve (xw + yz) (xz) = k1 + k2 yazlr. Buradan k1 ve k2 yerine yazlrsa:
(xw + yz) (xz) = (y x) + (w z)
elde edilir.
ALISTIRMALAR
1.) Dogal
saylarda tanmlanan toplama isleminin birlesme zelligi
oldugunu
gsterin.
zm: x, y, z N ve x = A, y = B, z = C olsun. Ayrca A B = A C = B C = olsun. Bu
durumda (A B) C = ve A (B C) = oldugu
aktr. O halde
(x + y) + z = (A + B) + C = (A B) + C = (A B) C
= A (B C) = A + (B C) = A + (B + C)
= x + (y + z)
117
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
olup toplama isleme birlesmelidir.
2.) Dogal
saylarda tanmlanan toplama isleminin degi
sme zelligi
oldugunu
gsterin.
zm: x, y N ve x = A, y = B olsun. Ayrca A B = olsun.
x+y =A+B =AB =BA=B+A=y+x
olup toplama islemi degi
smelidir.
3.) Dogal
saylarda tanmlanan arpma isleminin birlesme zelligi
oldugunu
gsterin.
zm: x, y, z N ve x = A, y = B, z = C olsun. S imdi (AB)C kmesi ile A(B C) kmesinin
esgl oldugunu
gsterelim. Bu amala
f : (A B) C A (B C), her ((a, b), c) (A B) C iin f ((a, b), c) = (a, (b, c))
s eklinde bir f fonksiyonu tanmlayalm. S imdi X = ((a1 , b1 ), c1 ) ve Y = ((a2 , b2 ), c2 ) (A B) C
alalm.
f (X) = f (Y ) = f ((a1 , b1 ), c1 ) = f ((a2 , b2 ), c2 ) = (a1 , (b1 , c1 )) = (a2 , (b2 , c2 ))
= a1 = a2 ve (b1 , c1 ) = (b2 , c2 ) = a1 = a2 , b1 = b2 , c1 = c2
= ((a1 , b1 ), c1 ) = ((a2 , b2 ), c2 ) = X = Y
gsterilmis olur. S imdi de verilen her Y = (ao , (bo , co )) A (B C) iin
X = ((ao , bo ), co )) (A B) C seilirse f (X) = Y oldugu
grlr. Yani f rtendir. f hem 11 hem
rten oldugundan
(A B) C kmesi ile A (B C) kmesi esgldr. O halde

(A B) C = A (B C) = (x y) z = x (y z).
4.) Dogal
saylarda tanmlanan arpma isleminin degi
sme zelligi
oldugunu
gsterin.
zm: x, y N ve x = A, y = B olsun. S imdi A B kmesi ile B A kmesinin esgl oldugunu
gsterelim. Bu amala
f : A B B A, her (a, b) A B iin f (a, b) = (b, a)
s eklinde bir f fonksiyonu tanmlayalm. S imdi X = (a1 , b1 ) ve Y = (a2 , b2 ) (A B) alalm.
f (X) = f (Y ) = f (a1 , b1 ) = f (a2 , b2 ) = (b1 , a1 ) = (b2 , a2 )
= b1 = b2 ve a1 = a2 = (a1 , b1 ) = (a2 , b2 )
= X = Y
118
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG

gsterilmis olur. S imdi de verilen her Y = (bo , ao ) B A iin X = (ao , bo )
A B seilirse f (X) = Y oldugu
grlr. Yani f rtendir. f hem 11 hem rten oldugundan
(A B)
kmesi ile (B A) kmesi esgldr. O halde
A B = B A = x y = y x.
5.) Nde tanmlanan arpma isleminin toplama islemi zerine soldan daglma
zelligi
oldugunu
gsterin. arpmann degi

sme zelligi
oldugundan
sagdan
daglma
zelliginin
oldugunu
syleyebilir
miyiz?
zm: x, y, z N ve x = A, y = B, z = C olsun. Ayrca B C = olsun. Bu durumda A B ile
A C de ayrktr, nk:
(A B) (A C) = A (B C) = A = .
S imdi
x (y + z) = A (B + C) = A (B C) = A (B C) = (A B) (A C)
= A B + A C = (A B) + (A C)
= (x y) + (x z)
olup soldan daglma
zelligi
vardr. arpma isleminin degi
sme zelligi
ve toplama zerine soldan
daglma
zelligi
varsa, sagdan
daglma
zelligi
de vardr, nk her x, y, z N iin:
(x + y) z = z (x + y)
(arpmann degi
sme zelligi
oldugundan)
= (z x) + (z y)
(arpmann soldan daglma
zelligi
oldugundan)
= (x z) + (y z)
(arpmann degi
sme zelligi
oldugundan)
Sonu olarak; Alstrma(4) ile birlikte, arpma isleminin toplama zerine (soldan ve sagdan)
daglma
zelligi
oldugunu
syleyebiliriz.

6.) a, b, c N olsun. ab ve ac ise a(b + c) oldugunu
ve (b + c) a = (b a) + (c a) oldugunu
gsterin.
zm:

ab = b = ak1 olacak s ekilde k1 N var, k1 = b a,

ac = c = ak2 olacak s ekilde k2 N var, k2 = c a
Taraf tarafa toplarsak: b + c = (ak1 ) + (ak2 ) = a(k1 + k2 )

= k1 + k2 N olup a(b + c).
119
sas
Blm 10. Dogal
Saylarn In
Hseyin BILG
Ayrca (b + c) a = k1 + k2 = (b a) + (c a) elde edilir.

7.) x, y, z N ve y 6= 0 olsun. Bu durumda (yz)(xy) ve z x ise (xy) (yz) = x z oldugunu
gsterin.
zm:

(yz)(xy) = xy = (yz)k1 olacak s ekilde k1 N var, k1 = (xy) (yz),

z x = x = zk2 olacak s ekilde k2 N var, k2 = x z
S imdi, y 6= 0 oldugundan
xy = (yz)k1 = xy = (zk1 )y = x = zk1

elde edilir. Yani k1 = x z olmaldr. Buradan k1 = k2 , yani (xy) (yz) = x z bulunur.
120
Blm 11
Tmevarm Ilkesi
Tmevarm Ilkesi:
a N olmak zere Na = { x N : x > a } kmesi zerinde bir P (n) ak nermesi
tanml olsun. Eger
P (a) nermesi dogruysa
ve P (k) dogru
iken P (k + 1) de dogruysa;
baska bir
deyisle
P (k) = P (k + 1)
nermesi dogruysa
o zaman her n Na iin P (n) dogrudur.
rnek 11.1 Tmevarm yntemiyle her 1 6 n N iin

1 + 2 + + n =
n(n + 1)
2
oldugunu
gsterelim. P (n) nermesi 1 + 2 + + n = n(n + 1)/2 olsun. n = 1 iin esitligin

her
iki taraf da 1e esit oldugunudan
P (1) dogrudur.
S imdi de nermenin k iin dogru

oldugunu
kabul
edip k + 1 iin dogru
oldugunu
gsterelim. P (k) dogru

olsun.
1 + 2 + + k =
k(k + 1)
k(k + 1)
= 1 + 2 + + k + (k + 1) =
+ (k + 1)
2
2

k
+1
= 1 + 2 + + (k + 1) = (k + 1)
2
(k + 1)(k + 2)
= 1 + 2 + + (k + 1) =
2
olup P (k + 1) de dogrudur.
Tmevarmdan dolay her 1 6 n N iin P (n) dogrudur.

rnek 11.2 Her n N iin 3(4n 1) oldugunu
gsterelim. P (n) nermesi 3(4n 1) olsun. n = 0

iin 30 olup nerme dogrudur.
S imdi

3(4k 1) = m N, (4k 1) = 3m
= 4k+1 1 = 4 4k 1 = 4(3m + 1) 1 = 12m + 3 = 3(4m + 1)
121

Blm 11. Tmevarm Ilkesi
Hseyin BILG

olup 4m + 1 de bir dogal
say oldugundan
3(4k+1 1) dir. Yani P (k) = P (k + 1) dogrudur.
Tmevarmdan, her n N iin P (n) dogrudur.
rnek 11.3 Her 3 6 n N iin n2 < 3n oldugunu
gsterelim. P (n) nermesi n2 < 3n olsun. n = 3

iin 9 < 27 olup nerme dogrudur.
S imdi P (n)in dogru

oldugunu
kabul edip P (n + 1)in dogru
oldugunu
gsterelim. n2 < 3n olsun. Esitsizligin

her iki tarafn 3 ile arparsak 3n2 < 3n+1 elde
ederiz. (n + 1)2 = n2 + 2n + 1 olup n > 3 iin n2 + 2n + 1 < 3n2 yani 2n2 2n 1 > 0 oldugunu
gsterecegiz.
S imdi p(n) = 2n2 2n 1 polinomunun kkleri
1 3
2 12
=
n1,2 =
4
2
olup byk kk 3 den kktr.( 3 1.7 alnrsa) Polinom kkler dsnda pozitif oldugundan
n>3
iin p(n) > 0 dr. Yani P (n) = P (n + 1) dogrudur.
Tmevarmdan, her 3 6 n N iin P (n)

dogrudur.
Srallk Ilkesi:
Iyi
Dogal
saylar kmesinin bos olmayan her alt kmesinin (bilinen 6 bagntsna
gre) bir en kk eleman vardr.

Teorem 11.4 Tmevarm ilkesi ile iyi srallk ilkesi birbirine denktir.
srallk) Tmevarm ilkesinin dogru

Ispat:
(Tmevarm = Iyi
oldugunu
kabul edelim ve =
6 T
N alalm. Yeni bir S kmesini asagdaki
gibi tanmlayalm:
S = { x N : Her t T iin x 6 t } .
Her t T iin 0 6 t olacagndan
(nk 0, dogal
saylarn en kk eleman) 0 S dir. Eger
S ile
T nin ortak bir eleman varsa bu eleman T nin en kk elemandr ve tek trl belirlidir.
S imdi S T = oldugunu
kabul edelim. s S ise ve t T herhangibir eleman ise s < t olmaldr. O

halde s + 1 6 t dir. Yani s S = s + 1 S olup; S T = ise P (n) : n S nermesi her n N
iin dogru
olur (tmevarmdan). O halde S = N olmaldr. O zaman T = olur ve bu da T nin bos
olmamasyla elisir. O halde S T 6= olup N iyi sraldr.
srallk ilkesinin dogru
srallk = Tmevarm) Iyi

Ispat:
(Iyi
oldugunu
kabul edelim. a N olmak

zere Na = { x N : x > a } kmesinde tanml bir P (n) ak nermesi verilsin. P (a) dogru
olsun
ve P (k) = P (k + 1) dogru
olsun. P (n) nermelerinin dogru
oldugu
dogal
saylarn kmesine S
diyelim.
S = { n Na : P (n) dogru
}.
S Na oldugu
aktr. Biz S = Na oldugunu
gsterecegiz.
S 6= Na oldugunu
kabul edelim. O zaman

Na \ S 6= olur. O halde, iyi srallk ilkesinden, Na \ Snin bir en kk eleman t vardr. Yani P (t)
yanlstr. t 1 S olup k = t 1 alnrsa P (k) = P (k + 1) olacagndan
P (t) dogru
olur. Bu bir
eliskidir. O halde Na = S dir.

122

Hseyin BILG
ALISTIRMALAR
1.) Her n N+ iin
n1
X
xr =
r=0
xn 1
oldugunu
gsteriniz. (x 6= 1 bir reel saydr.)

x1
2.) Her n > 5 iin n2 < 2n oldugunu
gsteriniz. (n N.)
3.) n N olmak zere 6n + 1 biiminde yazlan bir dogal
saynn karesinin 1 eksiginin
24 ile blndgn
gsterin.
4.) { an } dizisinin genel terimi an = 32n+4 22n olsun. Her n N iin 5|an oldugunu
gsteriniz.
an+1 + an ifadesini kullann.)

(Ipucu:
5.) Her n N iin
n
X
r=1
6.) Her n N iin
1
r(r + 1) = n(n + 1)(n + 2) oldugunu
gsteriniz.
3
1
1
1
1
n
+
+
+ +
=
oldugunu
gsteriniz.
12 23 34
n(n + 1)
n+1
7.) a > 1 reel says ve her n pozitif tamsays iin (1+a)n > 1+na oldugunu
gsterin. (Bu esitsizlige
Bernoulli Esitsizligi
denir.)
8.) Tmevarmla n elemanl bir kmenin 2n tane alt kmesinin oldugunu
gsteriniz.
9.) Tmevarmla 36n 1 (mod 7) oldugunu
gsteriniz.
10.) 3n + 4n 6 5n nermesi nnin hangi degerleri
iin dogrudur.
Ispatlaynz.
11.) Her n
N+
iin
2n
X
(1)r r3 = n2 (4n + 3) oldugunu
gsteriniz.
r=1
n(n + 1)(n + 2)(3n + 5)

midir? Neden?
12
13.) n > 0 dogal
says iin 3n+3 44n+2 saysnn 11e tam blndgn
gsterin.

n
Y
2r 1
1 2n
14.) Tmevarmla her n > 1 iin
= n
oldugunu
gsteriniz.
r
2
n
12.) n N iin 1 22 + 2 32 + + n(n + 1)2 =
15.) Tmevarmla her n > 2 iin

16.) Her n > 1 dogal
says iin
r=1
n
Y
r=2
n
X
r2
2n
=
oldugunu
gsteriniz.
2
r 1
n+1
(k + 1)2k1 = n 2n oldugunu
gsterin.
k=1
17.) n > 1 olmak zere; 12n + 10 saysnn 11e tam blndgn
tmevarmla gsterin.
12
22
n2
n(n + 1)
+
+ +
=
oldugunu
gsterin.
13 35
(2n 1)(2n + 1)
2(2n + 1)

19.) Tmevarmla her 1 6 n N iin 6 n(2n + 1)(7n + 1) oldugunu
gsterin.
18.) Her 1 6 n N iin
20.) Her 3 6 n N iin
2n > 2n + 1
oldugunu
tmevarmla gsterin.
123

Hseyin BILG
BAZI ALISTIRMALARIN
ZMLERI
zm (1.) P (n) nermesi
n1
X
r=0
xr =
xn 1
olsun. n = 1 iin
x1
0
X
xr = x0 = 1 ve
r=0
x1 1
=1
x1
olup P (1) dogrudur.
S imdi P (n) in dogru

oldugunu
kabul edelim. S imdi n > 1 iin

!
n
n1
X
X
xn+1 1
xn 1
r
r
+ xn =
x =
x + xn =
x1
x1
r=0
r=0
olup P (n + 1) dogrudur.
Tmevarmdan dolay her 1 6 n N iin P (n) dogrudur.

zm (3.) (6n + 1)2 1 = 36n2 + 12n dir. O halde P (n) nermesi 24 (36n2 + 12n) olsun. n = 0 iin

24 0 olup P (1) dogrudur.
S imdi P (n) in dogru

oldugunu
kabul edelim. O halde

36n2 + 12n = 24 k
olacak s ekilde bir k N vardr. S imdi
36(n + 1)2 + 12(n + 1) = 36n2 + 72n + 36 + 12n + 12 = |36n2{z
+ 12n} +24(3n + 2) = 24(k + 3n + 2)
24k
olup k + 3n + 2 N oldugundan
P (n + 1) de dogrudur.
Tmevarmdan dolay her n N iin P (n)

dogrudur.
n
X
r=1
1
n
=
olsun. n = 0 iin
r(r + 1)
n+1
0
X
r=1
1
0
=0=
r(r + 1)
0+1
P (n) in dogru
oldugunu
kabul edelim. S imdi,

!
n+1
n
X
X
1
1
1
n
1
n+1
=
+
=
+
=
r(r + 1)
r(r + 1)
(n + 1)(n + 2)
n + 1 (n + 1)(n + 2)
n+2
r=1
r=1
olup P (n + 1) de dogrudur.
Tmevarmdan dolay her n N iin P (n) dogrudur.
124

Hseyin BILG
zm (7.) P (n) nermesi (1 + a)n > 1 + na olsun. 1 + a > 1 + a olup P (1) dogrudur.
S imdi P (n) in
dogru
oldugunu
kabul edelim. Buradan:

(1 + a)n+1 = (1 + a)n (1 + a)
> (1 + na)(1 + a)
= 1 + (n + 1)a + na2
(nk na2 > 0)
> 1 + (n + 1)a
olup P (n + 1) in dogru
oldugu
gsterilir. Tmevarmdan dolay her n N+ iin P (n) dogrudur.
zm (8.) En , n elemanl bir kmeyi gstersin. P (En ) de En in kuvvet kmesi olsun. Bu durumda
Q(n) nermesi |P (En )| = 2n olsun. S imdi n = 0 ise E0 = olup boskmenin kuvvet kmesi { }
dir ve |P (E0 )| = 1 = 20 oldugundan
Q(0) nermesi dogrudur.
Q(n) dogru
olsun, yani |P (En )| = 2n
olsun. S imdi a 6 En olmak zere En+1 = En { a } yazalm. Bu durumda
P (En+1 ) = P (En ) { X { a } : X P (En ) }
esitligi
vardr. Bu birlesim ayrktr ve bu iki kmenin eleman saylar ayndr; yani 2n dir. O halde
|P (En+1 )| = 2n + 2n = 2n+1
olup Q(n + 1) in dogru
oldugu
gsterilir. Tmevarmdan dolay her n N iin Q(n) dogrudur.
zm (10.) P (n) nermesi 3n + 4n 6 5n olsun. n > 2 iin nermenin dogru

oldugunu
gsterelim.
olsun. n = 2 iin: 32 + 42 = 25 6 52 olup P (2) dogrudur.
P (n) dogru
olsun; yani 3n + 4n 6 5n olsun.
S imdi 3 3n < 5 3n ve 4 4n < 5 4n olacagndan
3n+1 + 4n+1 = 3 3n + 4 4n < 5 3n + 5 4n = 5(3n + 4n ) 6 5 5n = 5n+1

olup P (n + 1) in dogru
oldugu
gsterilmis olur. Tmevarmdan dolay her 2 6 n N iin P (n)
dogrudur.
2n
X
(1)r r3 = n2 (4n + 3) olsun. n = 1 iin
r=1
2
X
(1)r r3 = 1 + 8 = 7
r=1
125
ve
12 (4 + 3) = 7

Hseyin BILG
P (n) dogru
olsun. O halde:
2(n+1)
r 3
(1) r =
r=1
2n
X
!
r 3
(1) r
+ (1)2n+1 (2n + 1)3 + (1)2n+2 (2n + 2)3
r=1
= (4n3 + 3n2 ) (2n + 1)3 + (2n + 2)3

= (4n3 + 3n2 ) (8n3 + 12n2 + 6n + 1) + (8n3 + 24n2 + 24n + 8)
= 4n3 + 15n2 + 18n + 7 (I)
ifadesi elde edilir. S imdi de n2 (4n + 3) ifadesinde n yerine n + 1 yazlrsa:
(n + 1)2 (4n + 7) = (n2 + 2n + 1)(4n + 7)
= 4n3 + 15n2 + 18n + 7 (II)
olup (I)=(II) oldugundan
P (n + 1) dogrudur.
Tmevarmdan dolay her n N+ iin P (n) dogrudur.

n
Y
2r 1
1 2n
olsun. n = 1 iin
= n
n
r
2
r=1

1
Y
2r 1
1
1 2
= =1=
r
1
2 1
r=1
S imdi P (n) dogru

olsun.
!

n+1
n
Y 2r 1
Y
2r 1
2(n + 1) 1
1 2n 2n + 1
=
= n
r
r
n+1
2
n n+1
r=1
r=1
(2n)!(2n + 1)
(I)
= n
2 n! n!(n + 1)
ifadesi elde edilir. S imdi de nermedeki esitligin
sag tarafndaki ifadede n yerine n + 1 yazlrsa:

1
2n + 2
(2n + 2)!
= n+1
2n+1 n + 1
2
(n + 1)!(n + 1)!
2(n + 1)(2n + 1)(2n)!
=
2 2n (n + 1)(n + 1)n! n!
(2n + 1)(2n)!
(II)
= n
2 (n + 1)n! n!
olup (I)=(II) oldugu
grlr. Yani P (n + 1) dogrudur.
Tmevarmdan dolay her n N+ iin P (n)

dogrudur.
126
Blm 12
Tamsaylar
N N kmesinde her (a, b), (c, d) N N iin
(a, b) (c, d) a + d = b + c
s eklinde tanmlanan bagntsn
ele alalm. Bu bagntnn
bir denklik bagnts
oldugu
kolaylkla
gsterilebilir. O halde bu bagnt
N N kmesini denklik snflarna ayrr. (a, b) elemannn denklik

snfn (a, b) ile gsterelim. Bir ka rnek verelim:
(3, 1) = { (x, y) N N : (x, y) | (3, 1) }
= { (x, y) N N : x + 1 = y + 3 }
= { (2, 0), (3, 1), (4, 2), . . . } .
(0, 4) = { (x, y) N N : (x, y) | (0, 4) }
= { (x, y) N N : x + 4 = y }
= { (0, 4), (1, 5), (2, 6), . . . } .
Tanm 12.1 (a, b) N N olmak zere (a, b)nin bagntsna
gre olan (a, b) denklik snfna bir

tamsay denir. Bu durumda, mesela, (1, 0), (3, 9) birer tamsaydr. Tamsaylar kmesi Z ile gsterilir.
Tamsaylarda Toplama ve arpma

Tanm 12.2 x, y Z ve x = (a, b), y = (c, d) olsun. Bu durumda
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
s eklinde tanmlanan isleme iki tamsaynn toplam denir. Ayrca
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc)
127
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar

s eklinde tanmlanan isleme iki tamsaynn arpm denir.
Toplama I
1.) Z, + islemine gre kapaldr, nk a, b, c, d N ise a + c, b + d N dir.
2.) Z, + islemine gre birlesmeli ve degi
smelidir. nk, x = (a, b), y = (c, d) ise
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d) = (c + a, d + b) = (c, d) + (a, b) = y + x.

Ayrca z = (e, f ) Z ise
(x + y) + z = ((a + c) + e, (b + d) + f ) = (a + (c + e)), (b + (d + f )) = x + (y + z).
3.) Zde + isleminin birim eleman her y N iin (y, y) dir. nk her (a, b) Z iin
(a, b) + (y, y) = (a + y, b + y) = (a, b)
olur nk (a + y) + b = (b + y) + a dr. Toplamann birim eleman 0 ile gsterilir ve (0, 0) alnabilecegi
gibi (1, 1), (2, 2), . . . alnabilir.

4.) Her x = (a, b) Z tamsaysnn + islemine gre tersi (b, a) dr, nk
(a, b) + (b, a) = (a + b, b + a) = (0, 0).
Bu eleman x ile gsterilir.
arpma I
1.) Z, islemine gre kapaldr, nk a, b, c, d N ise ac + bd, ad + bc N dir.
2.) Z, islemine gre birlesmeli ve degi
smelidir. nk, x = (a, b), y = (c, d) ise
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc) = (ca + db, cb + da) = (c, d) (a, b) = y x.
Ayrca z = (e, f ) Z ise
(xy)z = (ac + bd, ad + bc) (e, f ) = (ace + bde + adf + bcf, acf + bdf + ade + bce) . . . . . . (I)
x(yz) = (a, b) (ce + df, cf + de) = (ace + adf + bcf + bde, acf + ade + bce + bdf ) . . . . . . (II)
olup (I)=(II) oldugu
grlr.
3.) Birim eleman bulalm. Her (x, y) Z iin
(x, y) (a, b) = (x, y)
128
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar

olacak s ekilde (a, b) Z aryoruz.
(x, y) (a, b) = (x, y) = (xa + yb, xb + ya) = (x, y)
= (xa + yb, xb + ya) (x, y)
= (xa + yb) + y = (xb + ya) + x
= xa + y(b + 1) = x(b + 1) + ya
S imdi en son denklemin her x, y iin dogru

olmas iin x ve ynin katsaylar esit olmaldr. O halde
a = b + 1 dir. Buradan birim eleman
(a, b) = (b + 1, b) = (1, 0)
bulunur.
4.) arpma isleminin toplama zerine daglma
zelligi
vardr. x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ) alalm.
x(y + z) = (a, b) (c + e, d + f ) = (ac + ae + bd + bf, ad + af + bc + be)
. . . . . . (I)
xy + xz = (ac + bd, ad + bc) + (ae + bf, af + be) = (ac + bd + ae + bf, ad + bc + af + be) . . . . . . (II)
soldan daglma
zelligi
gsterilmis olur. arpma islemi degi
smeli oldugun
dan sagdan
daglma
zelligi
de vardr.
Teorem 12.3 x, y, z Z olsun.
(a) x + z = y + z x = y
(b) xz = yz, z 6= 0 x = y
Ispat
(a): x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ) alalm.
x + z = y + z (a, b) + (e, f ) = (c, d) + (e, f )
(a + e, b + f ) = (c + e, d + f )
(a + e, b + f ) (c + e, d + f )
(a + e) + (d + f ) = (b + f ) + (c + e)
a + d = b + c (a, b) (c, d)
(a, b) = (c, d) x = y
Ispat
(b): z 6= 0 oldugundan
e 6= f olmaldr.
xz = yz (ae + bf, af + be) = (ce + df, cf + de)
(ae + bf, af + be) (ce + df, cf + de)
ae + bf + cf + de = af + be + ce + df
e(a + d) + f (b + c) = e(b + c) + f (a + d)
a + d = b + c
(nk e 6= f )
(a, b) (c, d) (a, b) = (c, d) x = y

129
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar

Teorem 12.4 (a, b) Z ve k N olmak zere:
(a) (a, b) = (x + k, x) a = b + k
(b) (a, b) = (x, x) a = b
(c) (a, b) = (x, x + k) b = a + k
Sonu 12.5 (a, b) Z olsun.
(a) a > b ise (a, b) = (a b, 0)
(b) a = b ise (a, b) = (0, 0)
(c) a b ise (a, b) = (a b, 0) tamsaysna pozitif tamsay denir ve a b ile gsterilir. Pozitif tamsaylar kmesi Z+ ile gsterilir.
(b) a < b ise (a, b) = (0, b a) tamsaysna negatif tamsay denir ve (b a) ile gsterilir. Negatif
tamsaylar kmesi Z ile gsterilir.
Tanmdan da anlaslacag
gibi a ve b nin durumuna gre bir tamsay negatif, pozitif veya sfrdr; ama
bunlardan sadece bir tanesidir. O halde asagdaki
ayrk birlesimi yazabiliriz:

Z = Z { 0 } Z+
Tanm 12.7 x, y iki tamsay ise x+(y) tamsaysna x ile y nin fark denir ve ksaca xy ile gsterilir.
rnek 12.8 x + 4 = 3 denkleminin zmnn x = 1 oldugunu
gsterelim. x = (a, b), 3 = (3, 0) ve

4 = (4, 0) alalm.
x + 4 = 3 = (a, b) + (4, 0) = (3, 0)
= (a + 4, b) = (3, 0)
= (a + 4, b) (3, 0)
= a + 4 = b + 3 = (a + 1) + 3 = b + 3 = a + 1 = b
= x = (a, b) = (a, a + 1) = (0, 1) = 1
130
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar
rnek 12.9 3x 11 = 7 denkleminin zmnn x = 6 oldugunu
gsterelim. x = (a, b), 3 =

(3, 0), 11 = (11, 0) ve 7 = (7, 0) alalm. O zaman 11 = (0, 11) olur.
3x 11 = 7 = 3x + (11) = 7
= (3, 0) (a, b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) (7, 0)
= 3a = (3b + 11) + 7 = 3b + 18 = 3a = 3(b + 6) = a = b + 6
= x = (a, b) = (b + 6, b) = (6, 0) = 6
Tamsaylarda Sralama
Tanm 12.10 Tamsaylarda kk olma bagntsn
x = (a, b) Z ve y = (c, d) Z olmak zere

x < y a + d x
yazlr.
Not 12.11 Bir t = (a, b) Z alalm.
t pozitif a > b (a, b) > (0, 0) t > 0
Benzer s ekilde
t negatif a < b (a, b) < (0, 0) t < 0
Ayrca
t pozitif k N+ , t = (k, 0)
ve
t negatif k N+ , t = (0, k)
oldugu
kolaylkla grlr.
Teorem 12.12 x, y, z, w, t Z olsun.
(a) x < y x + z < y + z
(b) x < y, z < w = x + z < y + w
(c) t > 0 ise xt > yt x > y
(d) t < 0 ise xt > yt x < y
Ispat:
Ispat
boyunca x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ), w = (g, h) alalm.
131
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar
Ispat
(a)
x < y (a, b) < (c, d) a + d < b + c
(a + d) + (e + f ) < (b + c) + (e + f )
(a + e) + (d + f ) < (b + f ) + (c + e)
(a + e, b + f ) < (c + e, d + f )
(a, b) + (e, f ) < (c, d) + (e, f )
x + z < y + z
Ispat
(b)
x < y, z < w = (a, b) < (c, d)
ve
(e, f ) < (g, h)
= a + d < b + c
ve
e+h<f +g
= (a + d) + (e + h) < (b + c) + (f + g)
(Esitsizlikler topland)
= (a + e) + (d + h) < (b + f ) + (c + g)
= (a + e, b + f ) < (c + g, d + h)
= (a, b) + (e, f ) < (c, d) + (g, h)
= x + z < y + w
Ispat
(c) t > 0 oldugundan,
en az bir k N+ iin t = (k, 0) dr.

yt < xt (c, d) (k, 0) < (a, b) (k, 0)
(ck, dk) < (ak, bk)
ck + bk < dk + ak k(c + b) < k(d + a)
c + b < d + a (nk k 6= 0)
(c, d) < (a, b) y < x
Ispat
(d) t < 0 oldugundan,
en az bir k N+ iin t = (0, k) dr.

yt < xt (c, d) (0, k) < (a, b) (0, k)
(dk, ck) < (bk, ak)
dk + ak < ck + bk k(a + d) < k(b + c)
a + d < b + c (nk k 6= 0)
(a, b) < (c, d) x < y
132
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar
ALISTIRMALAR
1.) Asagdaki
nermelerden hangisi neden dogrudur?
(a) (0, 0) (0, 0)
(b) (0, 0) (1, 1)
(c) (0, 0) = (1, 1)
(d) (2, 1) (2, 1)
zm: (a) (0, 0) (0, 0), nk 0 + 0 = 0 + 0.

zm: (b) (0, 0) (1, 1), nk 0 + 1 = 1 + 0.
zm: (c) (0, 0) = (1, 1), nk 0 + 1 = 1 + 0.
zm: (d) (2, 1) (2, 1) yanlstr, nk (2, 1) denklik snf olup (2, 1) bir elemandr.
2.) a, b N olduguna
gre asagdaki
nermelerin dogru
oldugunu
gsterin.
(a) (a, a) (b, b)
(b) (a + 1, a) (b + 1, b)
(c) (a + 1, b + 1) (a, b)
zm: (a) a + b = b + a oldugundan
(a, b) (a, b) dir.

zm: (b) (a + 1) + b = a + (b + 1) oldugundan
(a + 1, a) (b + 1, b) dir.
zm: (c) (a + 1) + b = (b + 1) + a oldugundan
(a + 1, b + 1) (a, b) dir.
3.) Asagdaki
tamsaylar en sade s ekilde yazn.

(a) (a, b) + (b, a)
(b) (a, 0) + (b, 0)
(c) (a, a 1) (a, a 2)
(d) (0, a) (0, a + 1)
zm: (a) (a, b) + (b, a) = (a + b, b + a) = (0, 0) = 0.

zm: (b) (a, 0) + (b, 0) = (a + b, 0) = a + b.
zm: (c)
(a, a 1) (a, a 2) = (a2 + (a 1)(a 2), a(a 2) + (a 1)a)
= (2a2 3a + 2, 2a2 3a)
= (2, 0) = 2
zm: (d) (0, a) (0, a + 1) = (a2 + a, 0) = a2 + a.
4.) a, b, x, r N olsun. Asagdaki
esitlikleri gsterin
(a) (a + x, a) = (x + 1, 1)
(b) (a, b) + (r, r) = (a, b)
(c) (a, b) (r, r) = (r, r)
zm: (a) (a + x) + 1 = a + (x + 1) = (a + x, a) (x + 1) = (a + x, a) = (x + 1, 1)
zm: (b) (a, b) + (r, r) = (a + r, b + r) = (a, b), nk (a + r) + b = (b + r) + a.
zm: (c) (a, b) (r, r) = (ar + br, ar + br) = (r, r), nk (ar + br) + r = (ar + br) + r.
133
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar
5.) (a, b) + (x, y) = (c, d) ise (x, y) = (c + b, d + a) oldugunu
gsterin.
zm:
(a, b) + (x, y) = (c, d) = (a + x, b + y) = (c, d)

= (a + x, b + y) (c, d)
= (a + x) + d = (b + y) + c
= x + (d + a) = y + (c + b)
= (x, y) (c + b, d + a)
= (x, y) = (c + b, d + a)
6.) (a, b) (s, m) ve (c, d) (t, n) ise asagdaki
denklikleri gsterin
(a) (a + c, b + d) (s + t, m + n)
zm: (a)
(b) (ac + bd, ad + bc) (st + mn, sn + mt)
(a, b) (s, m) = a + m = b + s
(c, d) (t, n) = c + n = d + t
= (a + m) + (c + n) = (b + s) + (d + t)
= (a + c) + (m + n) = (b + d) + (s + t)
= (a + c, b + d) (s + t, m + n)
zm: (b)
(a, b) (s, m) = (a, b) = (s, m)

(c, d) (t, n) = (c, d) = (t, n)
= (a, b) (c, d) = (s, m) (t, n)
= (ac + bd, ad + bc) = (st + mn, sn + mt)
= (ac + bd, ad + bc) (st + mn, sn + mt)
7.) (3) + (2) = 5 oldugunu
gsterin.
zm: 3 = (3, 0), 2 = (2, 0) alalm. O zaman 3 = (0, 3), 2 = (0, 2) olur.
(3) + (2) = (0, 3) + (0, 2) = (0, 5) = 5
olup sonu bulunur.
8.) (3) (2) = 6 oldugunu
gsterin.
zm: 3 = (3, 0), 2 = (2, 0) alalm. O zaman 3 = (0, 3), 2 = (0, 2) olur.
(3) (2) = (0, 3) (0, 2) = (6, 0) = 6
134
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar

olup sonu bulunur.
9.) Her x, y Z iin (x) + (y) = (x + y) oldugunu
gsterin.
zm: x = (a, b), y = (c, d) alalm. O zaman x = (b, a), y = (d, c) olur.
(x) + (y) = (b, a) + (d, c) = (b + d, a + c)
(I)
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
= (x + y) = (b + d, a + c)
(II)
esitlik dogrudur.
10.) Her x, y Z iin (x) + y = (x + (y)) oldugunu
gsterin.
(x) + y = (b, a) + (c, d) = (b + c, a + d)
(I)
x + (y) = (a, b) + (d, c) = (a + d, b + c)

= (x + (y)) = (b + c, a + d)
(II)
esitlik dogrudur.
11.) Her x, y Z iin x (y) = x + y oldugunu
gsterin.
zm: x = (a, b), y = (c, d) alalm. O zaman y = (d, c) olur. Ayrca (y) = (c, d) olur.
x (y) = x + ((y)) = (a, b) + (c, d) = x + y
elde edilir.
12.) Her x, y Z iin (x) (y) = x y oldugunu
gsterin.
(x)(y) = (b, a) (d, c) = (bd + ac, bc + ad) = (ac + bd, ad + bc) = (a, b) (c, d) = xy
elde edilir.
13.) 1 < (s, t) < 1 ise s = t oldugunu
gsterin.
zm: 1 < (s, t) < 1 nermesi 1 < (s, t) ve (s, t) < 1 anlamndadr. 1 = (0, 1) ve 1 = (1, 0)
135
Hseyin BILG
Blm 12. Tamsaylar

alalm. S imdi
1 < (s, t) = (0, 1) < (s, t) = t < s + 1 = t + 1 6 s + 1
(s, t) < 1 = (s, t) < (1, 0) = s < t + 1 = s + 1 6 t + 1
olup buradan t + 1 = s + 1, yani s = t bulunur.
14.) Asagdaki
ak nermelerin Zdeki zmlerini teoremleri kullanarak bulun.

(a) x + 2 < 7
(b) x + 2 > x
(c) x 2 < 4 2x
zm: (a) x + 2 < 7 = x + 2 < 5 + 2 = x < 5 olup zm kmesi { x Z : x < 5 } dir.

zm: (b) x + 2 > x = x + 2 > x + 0 = 2 > 0 olup bu nerme yanlstr. zm kmesi dir.
zm: (c)
x 2 < 4 2x = x + (2) + 2 < 4 2x + 2 = x < 2x + 6

= x + (2x) < 2x + 6 + 2x = x < 6
olup zm kmesi { x Z : x < 6 } dr.
15.) Her x, y Z iin x y = 0 = x = 0 veya y = 0 oldugunu
gsterin.
zm: x = (a, b), y = (c, d) alalm. S imdi
x y = 0 = (a, b) (c, d) = 0 = (ac + bd, ad + bc) = (0, 0) = (ac + bd, ad + bc) (0, 0)
olup buradan ac + bd = bc + ad elde edilir. S imdi a 6= b ise (yani x 6= 0 ise) ac + bd = bc + ad olmas
iin gerek ve yeter s art c = d olmasdr (yani x 6= 0 = y = 0 dr). Benzer s ekilde c 6= d ise (yani
y 6= 0 ise) ac + bd = bc + ad olmas iin gerek ve yeter s art a = b olmasdr (yani y 6= 0 = x = 0 dr).
Yani x = 0 veya y = 0 olmaldr.
136
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
II DERSI RNEK YARIYIL SONU SINAVI

1.) 5 elemanl bir kmeden 2 elemanl bir kmeye ka tane rten fonksiyon yazlabilir? (Ipucu:
Sabit
olmayan fonksiyon rtendir.)
120
25
32
30
Hibiri
2.) f : R R, f (x) = cos x ve A = (0, 2] ise f (A) =?

(1, 1]
[1, 1)
(1, 1)
(0, 1]
Hibiri
(a + 1)(b + 2)
islemi kapal ise A asagdakilerden
hangisi olabilir?
2
N
+
A=N
A=Q
A=Q
Hibiri
3.) Bir A kmesinde a b =

A=Z
4.) Rasyonel saylarda tanmlanan a b = a2 + b2 1 islemi iin hangisi dogrudur?
N
Kapal degil
Birlesme z. yok Birim eleman var Baz elemanlarn tersi var Hibiri
5.) Btn kmeler zerinde tanmlanan A B = A B islemi iin hangisi dogrudur?

Kapal degil
Birlesme z. var
Degi
sme zelligi
yok
Birim el. var
Hibiri
6.) Asagdaki
sistemlerden hangisi abelyen gruptur? (a b = a + b 3, a4b = 2a + 2b)

N
(Z, )
(Z, )
(Q, 4)
(R \ { 1 } , +)
Hibiri
7.) p :Abelyen olmayan bir grup ayn zamanda monoiddir ve q :Monoid olup yargrup olmayan
sistemler vardr nermeleri iin:
p, q : Yanls
p, q : Dogru
p :Dogru,
q : Yanls
Hibiri
hangisi kesinlikle dogru

8.) Ada tanml bir islemi olsun. (A, ) monoid degil
ise asagdakilerden
dur?
(A, ) yargruptur Birim el. vardr
(A, ) grup degil

Birlesme z. vardr Hibiri
saylabilir kmenin kesisimi saylabilirdir ner9.) p :Sonsuz her kme saylamazdr ve q :Iki
meleri iin:
N
10.) A
p, q : Yanls
p, q : Dogru
p :Dogru,
q : Yanls
Hibiri
C olsun. A sonlu bir kme ve C saylabilir sonsuz ise B iin hangisi kesinlikle dogru
dur?
sonludur
N
N
saylabilirdir
sonsuzdur
saylabilir sonsuzdur
s eklinde isaretleyiniz. Bu sayfadaki her soru 5 puandr.
Drt yanls bir dogruyu
gtrr. Diger
sayfaya geiniz
137
Hibiri
Ad, Soyad:
Numaras:
MT
11 (a) Saylabilir Sonsuz Kme tanmn

yazn (5p).

(b) Tmevarmla her n N iin 11 (44n+2 3n+3 ) oldugunu
gsterin. (15p)
12.) Her x, y N iin x y = 0 = x = 0 veya y = 0 oldugunu
gsterin. (15p)
13.) x, y, z Z ve z 6= 0 olsun. xz = yz x = y nermesini ispatlayn. (15p)
BASARILAR
NOT: Sre 80 dakikadr.
Yrd.Do.Dr.Hseyin BILG
CEVAP 11
(a) Tanm: Dogal saylar kmesi ile esgl olan kmelere saylabilir sonsuz kme denir.

Ispat
(b): P (n) nermesi 11 (44n+2 3n+3 ) olsun. n = 0 iin 11 (16 27) yani 11 (11) dogru olup
P (0) dogrudur. Simdi
P (n) in dogru oldugunu kabul edelim. O halde 44n+2 3n+3 = 11 k olacak sekilde
bir k Z vardr. Simdi
44(n+1)+2 3n+4 = 44n+6 3n+4 = 256 44n+2 3 3n+3 = (253 + 3) 44n+2 3 3n+3
seklinde yazlr. 253 = 23 11 oldugundan son ifade:
4n+2
23 11 44n+2 + 3| 44n+2{z
3 3n+3} = 11(23
| 4 {z + 11 k})
N
311k
olup 23 44n+2 + 11 k N oldugundan P (n + 1) de dogrudur. Tmevarmdan dolay her n N iin P (n)

dogrudur.
CEVAP 12
Ispat:
x = A, y = B diyelim.
xy = 0 = A B = = A B = = A B ile esgl
= A B = (nk sadece ile esgl)
= A = veya B = = x = A = = 0 veya y = B = = 0
CEVAP 13
Ispat:
x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ) alalm. z 6= 0 oldugundan e 6= f olmaldr.
xz = yz (ae + bf, af + be) = (ce + df, cf + de)
(ae + bf, af + be) (ce + df, cf + de)
ae + bf + cf + de = af + be + ce + df
e(a + d) + f (b + c) = e(b + c) + f (a + d)
a + d = b + c
(a, b) (c, d)
(a, b) = (c, d)
x = y
138
(nk e 6= f )
Kaynaka
[1] rneklerle Soyut Matematik, Prof. Dr. Fethi allalp, Birsen Yaynevi, Istanbul,
2005.
[2] Soyut Matematik, Prof.Dr. Orhan zer, Prof.Dr. Dogan
oker, Prof.Dr. Kenan Tas, Bilim Yaynclk, Ankara, 2009.
[3] Soyut Matematik, Prof.Dr. Ali Dnmez, Sekin Yaynclk, Ankara, 2001.
[4] Soyut Matematik, Sait Akkas, H.Hilmi Hacsalihoglu,
Zht zel, Arif Sabuncuoglu,
Hacsalihoglu
Yaynclk, Ankara, 2009.
[5] zml Soyut Matematik Problemleri, Sait Akkas, H.Hilmi Hacsalihoglu,
Zht zel, Arif

Sabuncuoglu,
Hacsalihoglu
Yaynclk, Ankara, 2000.
[6] Soyut Matematik, Prof.Dr. Orhan zer, T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar No:1062,
http://w2.anadolu.edu.tr/aos/kitap/ilkogretim_lisans.aspx
[7] Soyut Matematik, Prof.Dr. Timur Karaay, Trkiye Bilimler Akademisi Ulusal Akders Malzemeleri, http://www.acikders.org.tr/course/view.php?id=20
139

Soyut Matematik Ders Notlari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Soyut Matematik Ders Notlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.matematikce.

Yrd. Do. Dr. Hseyin BILG

ifadelerin nerme olup olmadgn

bir nerme degildir.

bu cmle bir nerme degildir.

Benzer s ekilde bir Romalnn syleyecegi

Btn Romallar yalancdr cmlesi de nerme olamaz.

Tanm 1.3 Ifadesinde

Yani p(0) ve p(1) dogrudur.

Aksi halde nerme yanlstr.

aksi halde yanls olan nermedir.

bir tablo halinde gsterelim. Burada dogru

Tablo 1.1: p q ile p q nermelerinin dogruluk

rnek 1.7 p:Bir gn 24 saattir nermesinin degili

her zaman ayn olan p ve q nermelerine esdeger veya denk nermeler

ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)

s(x) : x < 5 ve 5 < x,

t(x) : |x| < 5

rnek 1.10 Asagdaki

zelliklere De Morgan Kurallar denir:

tablo ile gsterin: (bosluklar doldurun)

Tanm 1.11 p ise q nermesi p dogru

rnek 1.12 2 < 1 ise 2 < 3 tr nermesi dogrudur,

nermelerini dsnelim. Yagmur

her zaman bahenin slandg

zaten p yanls oldugundan

Buna gre asagdaki

nermenin birbirine denk oldugunu

veya bahe slanyor.

aksi halde yanls olan nermedir.

bayandr, sfrdan byk en az bir tamsay vardr nermelerinde oldugu

En az bir x iin p(x) dogrudur

rnek 1.17 x tamsays iin |x| = x nermesi yanlstr. nk x = 2 iin | 2| =

(x, p(x)) x, p(x)

Daha sonra H = S teoreminin her zaman dogru

Soru: p = q ve q = r nermeleri dogru

nermesini ispatlayalm. q 0 :a ve b tek, p0 :a b tek olur.

= ab tektir, nk k bir tamsay

D) Olmayana Ergi Yntemi

kabul edilip bir eliski bulunur. (Genelde p nin dogru

kabul edilirse ayn ispat yaplr)

Dikkat: a/b veya

ifadesi bir nerme degildir.

olmayana ergi yntemi ile gsterin.

a ifttir. Bu bir eliskidir. O halde 2 a olmaldr.

gstermek iin bir ters

Not: x, p(x) nermesinin yanls oldugunu

gstermek iin x, p(x) nermesinin dogru

gstermek iin x, p(x) nermesinin dogru

Soru: alsmazsam uyuyacagm,

O halde zlrsem alsacagm.

S imdi n > 1 oldugundan

A > 1 dir. Ayrca k > 1 oldugundan

B > 1 dir. Bu durumda 2m 1 in asal

2 reel saysnn irrasyonel oldugunu

2 saysnn rasyonel oldugunu

edelim. O halde a, b ve b 6= 0 tamsaylar iin

s eklindedir. Burada a ile b nin (1 den byk) ortak arpan olmadgn

kabul edebiliriz. S imdi

Not: Bir nceki rnekte asagdaki

nermeye olmayan ergi yntemi uygulanmstr:

Soru: 3 ve 6 saylarnn irrasyonel oldugunu

1.) [p = (q r)] [(p = q) (p = r)] oldugunu

2.) [p0 = (q = r0 )] [(q r) = p] oldugunu

a ifttir. Bu bir eliskidir. O halde 2a olmaldr.