See

discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/271701711

Poglavlje 7 EKSPLOATACIJA I ODRAVANJE

PARNIH TURBINA
Chapter January 2010

READS

628

2 authors, including:
Zdravko Milovanovic
University of Banja Luka
115 PUBLICATIONS 10 CITATIONS
SEE PROFILE

Available from: Zdravko Milovanovic

Retrieved on: 05 June 2016

Energetske maine

Poglavlje 7
EKSPLOATACIJA I ODRAVANJE
PARNIH TURBINA
7.1. UVOD
Eksplotacija parne turbine kao sloenog tehnikog sistema u prvom
redu podrazumjeva ostvarenje projektovane funkcije cilja (proizvodnja
elektrine energije, toplote i tehnoloke pare), sa to manjim intervalima
zastoja. Podizanje vrijednosti stepena korienja turbine i njene pomone
opreme na vii nivo postie se kvalitetnim i od strane proizvoaa opreme
propisanim rukovanjem i odravanjem. Osnovni parametar koji karakterie
metode za njihovo odravanje je informacija o njihovom trenutnom
tehnikom stanju i o pouzdanosti.
Izbor adekvatne tehnologije odravanja ima dominantan uticaj na
samu efektivnost turbinske opreme. Vjerovatnoa da e parna turbina
uspjeno stupiti u rad i obavljati zahtijevanu funkciju kriterijuma u
granicama dozvoljenih odstupanja za dati period vremena i date uslove
okoline (radna temperatura, pritisak, vlanost, dozvoljene vibracije, buka i
udari, promjene reimskih parametara rada i slino), predstavlja efektivnost
parne turbine.
Pokazatelj efektivnosti karakterie jedinino (jedinini parametar) ili
nekoliko svojstava efektivnosti (kompleksni parametar), kao to su:

Parne turbine

7.1

Energetske maine

- pouzdanost (svojstvo turbine da odri neprekidno radnu sposobnost

u granicama dozvoljenih odstupanja u toku kalendarskog perioda
vremena,
kvantifikovanu
kroz
pokazatelje:
vjerovatnoa
bezotkaznog rada, srednje vrijeme u radu, intenzitet otkaza i gustina
otkaza),
- pogodnost odravanja (osposobljenost turbine za spreavanje i
otkrivanje otkaza i oteenja, za obnavljanje radne sposobnosti i
ispravnosti putem tehnikog opsluivanja i tehnikih popravki,
kvantifikovanih kroz: vjerovatnou obnavljanja za zadati
kalendarski period vremena, srednje vrijeme obnavljanja i intenzitet
obnavljanja),
- trajnost (svojstvo turbine da odri radnu sposbnost od samog poetka
njene primjene ili eksploatacije pa do prelaska u granina stanja u
kojima su mogui odreeni zastoji u realizaciji odreenih aktivnosti
za tehniko opsluivanje, odravanje i popravke, definisano kroz
pokazatelje: srednji resurs, gama-procentualni resurs, srednji vijek
trajanja, gama-procentualni vijek trajanja),
- postojanost (svojstvo turbine da neprekidno odrava tople rezerve,
skladitenja i/ili transportovanja).
Optimalno upravljanje sloenim sistemom parne turbine mora biti
zasnovano na ocjeni i kompleksnoj optimizaciji pokazatelja pouzdanosti u
zavisnosti od naina za njihovo obezbjeenje i hijerarhijskog nivoa
detaljizacije, kao i tekue faze ivotnog ciklusa. Iz tih razloga, proces
optimizacije obuhvata osnovna strukturna, parametarska i konstruktivna
rjeenja vezana za sam tehniki sistem parne turbine i njene pripadajue
opreme kroz promjenu njegovih najvanijih karakteristika: efikasnosti
(najee energetske), manevarske sposobnosti, pouzdanosti i ekonomske
efektivnosti u cjelini. Skup ciljeva optimizacije zakljuuje se u ukupnom
izboru pokazatelja pouzdanosti i moguih naina za njihovo obezbjeenje, a
s obzirom na ve ustaljena pravila vezana za vii hijerarhijski nivo sistema
(termoelektrana, EES).
Efikasan pristup za povienje efektivnosti je pravovremena i pouzdana
indentifikacija stanja opreme primjenom mjera tehnike dijagnostike.
Korienjem adekvatnih metoda tehnike dijagnostike lake se i pouzdanije
uspostavlja dijagnoza stanja pojedinih elemenata parne turbine (rotor,
lopatice, leajevi, kuite, sistem za regulisanje, sistemi zatite, temeljenje i
7.2

Parne turbine

Energetske maine

sl.), na osnovu koje se dalje sprovode aktivnosti koje dovode do ostvarenja

postavljenog cilja, odnosno odravanja projektovane ciljne funkcije.
Sve vei trend sprovoenja optimizacija procesa proizvodnje
elektrine energije, toplote i tehnoloke pare po ekonomskom kriterijumu
imaju za cilj smanjenja trokova i poveanja proizvodnosti. Da bi se
optimizacija mogla efikasno sprovesti prethodno je neophodno definisati
procesno uticajne faktore, kao i njihove mogue uticaje na sam proizvodni
proces. Meutim da bi termoelektrana i postrojenje parne turbine radilo
optimalne i najproduktivnije (kada je to najpotrebnije), potrebno je imati
pouzdanu opremu neophodnu za odvijanje procesa.
S druge strane, rad opreme u odreenom vremenskom periodu pod
uslovima diktiranim optimizacijom procesa po ekonomskom kriteriju moe
se nepovoljno odraziti na duinu osnovnog ivotnog perioda predvienog za
eksploataciju, prije svega zbog rada pod drugaijim mehanikim uslovima
od propisanih (preoptereenje, skraivanje perioda odravanja i odgaanje
pojedinih remontnih planiranih aktivnosti, preporuenih od strane
proizvoaa opreme, forsiran rad sistema i sl.). Takav rad vrlo esto
rezultira poveanim naprezanjima u elementima opreme, posebno
rotacionim mainama i dovodi do bre degradacije mehanikog stanja. Ova
se injenica vrlo esto zanemaruje, to u nekom duem vremenskom
periodu moe u potpunosti anulirati prethodno postignute optimizacijom
procesa pozitivne rezultate (poveani trokovi odravanja i popravki, kao i
gubici zbog duih zastoja u procesu eksploatacije). Rad turbine pod
mehaniki i procesno nepovoljnijim uslovima generie promjenjiva
naprezanja materijala to dovodi do oteenja pojedinih njenih sklopova,
pojavu pukotina i lomova sa esto katastrofalnim posljedicama.
Razvoj mikroprocesorskih ureaja za potpuno praenje i analizu rada,
sa mogunou utvrivanja trenutnog mehanikog stanja parne turbine,
omoguili su sasvim drugaji pristup odravanju postrojenja parne turbine,
ime je sve vie primjenjivana metoda odravanja prema stanju (u odnosu
na ranije planirano odravanje prema konstantnom datumu). Pri tome, sve
aktivnosti na odravanju se vre samo onda kada je to neophodno, odnosno
kada to zahtijeva stanje turbine.

Parne turbine

7.3

Energetske maine

7.2. EKSPLOASTACIJA PARNIH TURBINA

7.2.1. Nestacionarna termika stanja turbine
Uputstva ili instrukcije za pogon parnih turbina, koja se isporuuju od
strane proizvoaa zajedno sa turbinom, precizno definiu stacionarna i
nestacionarna stanja parnih turbina, pri emu uputanje u pogon i
zaustavljanje parne turbine, kao nestacionarni reimi rada, predstavljaju
posebno osjetljiva pogonska stanja. Brza promjena temperature u
unutranjosti turbine i pratei porast relativnog istezanja, kao i vea
termika i mehanika inercija imaju odreena ogranienja u vidu
dozvoljenih maksimalnih parametara pritisaka i temperatura sa aspekta
korienih materijala. Dugotrajan i bezhavarijski rad turbina mogu je samo
u sluaju njihovog paljivog i strunog tehnikog opsluivanja, kako tokom
nestacionarnih tako i stacionarnih reima rada u toku eksploatacije, kao i
kvalitetnog izvoenja planiranih remontnih aktivnosti.
Putanje u rad i zaustavljanje parne turbine su najodgovornije
operacije u toku eksploatacije parno-turbinskog postrojenja. Te operacije su
povezane sa znaajnim promjenama mehanikog i termikog stanja
elemenata turbine i parovoda. Pravilno izvoenje reima putanja i
zaustavljanja znaajno utie na eksploatacionu pouzdanost i ivotni vijek
turboagregata.
Dugotrajna iskustva u eksploataciji turbina velikih snaga pokazala su
da je veliki dio oteenja i havarija turbinske opreme nastao pri putanju u
rad turbine usljed nepravilno voenog reima progrijavanja, pogrenog rada
operatera na turbinskom postrojenju, kao i zbog odreenih konstruktivnih
nedostataka na postrojenju. Treba imati u vidu da nekvalitetno putanje i
zaustavljanje turbine ne mora odmah dovesti do otkaza i oteenja na
postrojenju, nego e se to odraziti tokom budueg rada turbine.
Analize reima rada savremenih turboagregata pokazale su
nedvojbenu uzronu vezu nekvalitetnih putanja turbina u rad sa pojavama
pukotina na kuitima turbina, ventila i parovoda, zatim sa krivljenjem
horizontalnih prirubnikih spojeva, promjenom strukturnog stanja metala,
7.4

Parne turbine

Energetske maine

poveanim troenjem leajeva, kao i drugih neeljenih posljedica. Putanje

turbine u rad je posebno sloen sluaj sa stanovita prelaznog termomehanikog stanja, poto se u takvim procesima sabiraju termika i
mehanika naprezanja u elementima turbine. Pored toga, pri putanju
turbine iz toplog stanja javljaju se dopunske tekoe kojih nema pri putanju
iz hladnog stanja. Isto tako, razliiti problemi javljaju se pri putanju
blokova sa dokritinim parametrima u odnosu na blokove sa nadkritinim
parametrima pare.
Pri putanju u rad i optereivanju turboagregata javljaju se odreene
promjene mehanikog stanja elemenata turbine i pripadajue opreme, tj.
pojedini elementi turbine izloeni su razliitim sloenim naprezanjima:

pod dejstvom unutranjeg pritiska javljaju se naprezanja u

parovodima, kuitima turbine i kuitima ventila;
javljaju se naprezanja na savijanje u dijafragmama, diskovima
rotora, usmjeravajuim i radnim lopaticama;
javljaju se naprezanja od centrifugalnih sila u radnim lopaticama,
diskovima i drugim rotirajuim elementima turbine;
javljaju se tangencijalni naponi na vratilu turbine, usljed predaje
obrtnog momenta elektrinom generatoru;
javljaju se naizmjenino promjenljiva naprezanja, usljed vibracija u
radnim lopaticama, vratilu i drugim elementima turbinskog
postrojenja;
javljaju se osne sile, koje djeluju na aksijalni leaj turbine.

Usljed nestacionarnog termikog stanja pri kretanju turbine, javljaju

se slijedee pojave:

termika naprezanja u zidovima i prirubnicama kuita turbine,

parovodima, stop i regulacionim ventilima;
dopunska naprezanja na istezanje vijaka, koji odravaju spoj gornjeg
donjeg kuita turbine, kao i vijaka prirubnikih spojeva ventila i
parovoda;
termika naprezanja u rotoru turbine;
iskrivljenje kuita, usljed nedozvoljene razlike temperature gornjeg
i donjeg dijela kuita;
Parne turbine

7.5

Energetske maine

linearno istezanje rotora i statora turbine;

promjena aksijalnih zazora u protonom dijelu turbine, usljed
razliitog izduenja rotora i kuita;
promjena radijalnih zazora u protonom dijelu turbine.

Naprijed pobrojane pojave uslonjavaju putanje turbine u rad,

poveavaju vrijeme putanja i mogu biti uzronikom havarije pri odstupanju
od propisanog reima progrijavanja. Od mehanikih preoptereenja turbinu
tite razliiti sigurnosni ureaji (ventili sigurnosti, centrifugalni regulatori i
sigurnosni izbacivai), dok od nedozvoljenih termikih naprezanja turbina
nije zatiena. U takvom sluaju sigurnost turbine u potpunosti zavisi od
pravilno izabrane metode putanja, kao i kvalifikovanosti i obuenosti
operatora turbinskog postrojenja.

7.2.2. Putanje u pogon parnih turbina

Metode putanja u rad parnih turbina imaju odreene specifinosti,
koje se mogu grupirati na sljedei nain:

putanje u pogon kondenzacionih turbina, turbina sa protivpritiskom

i turbina sa regulisanim oduzimanjima;
putanje turbina u bloku sa kotlom sa bubnjem i u bloku sa
protonim kotlom;
putanje turbina iz hladnog stanja i putanje turbina iz toplog ili
neohlaenog stanja.

7.2.2.1. Putanje kondenzacionih turbina iz hladnog stanja

Putanje energetskog bloka iz hladnog stanja vri se kod potpuno
ohlaenog kotla i parovoda i kod temperature najvie zagrijanog dijela
turbine visokog pritiska do 150 0C i turbine srednjeg pritiska do 100 0C.
Operacije putanja turbine mogu da se podijele na tri karakteristina
perioda:

7.6

Parne turbine

Energetske maine

1) prvi period - priprema za putanje turbine u rad;

2) drugi period - progrijavanje, pokretanje rotora turbine i poveanje
broja obrtaja do nominalne vrijednosti;
3) trei pariod - ukljuenje generatora na mreu i postepeno
optereivanje turbine.
Putanje parne turbine vri se u skladu sa pogonskim uputstvom, koga
je izradio isporuilac opreme ili organizacija, koja je izvrila odgovarajua
podeavanja u toku predprobnog i probnog pogona turbine. Reim ili
procedura uputanja turbine u pogon iz hladnog stanja zavisi od tipa i
instalisane snage turbine, konstruktivnih karakteristika, karakteristika
toplotne eme termoelektrane, parametara svjee pare na ulazu u turbinu,
kao i lokalnih uslova. Savremene turbine veih snaga i modernijeg sistema
za upravljanje i regulisanje njihovog rada, imaju sistem regulisanja koji
obuhvata ovu proceduru i izvodi se uz nadzor operatera.
1) Pomenuti prvi period putanja turbine, koji obuhvata pripreme za
putanje, obuhvata slijedee operacije:
1.1)
Prije poetka sprovoenja procedure za uputanje turbine u
pogon neophodno je provjeriti pojedine sklopove i elemente
osnovne i pomone opreme turbinskog postrojenja. Pri tome je
vano konstatovati da su zavreni svi remontni radovi ili radovi na
konkretnim popravkama, zbog kojih je turbina eventualno bila
obustavljena, sainjavajui uvid u naloge, zapisnike i odobrenja za
rad pojedinih remontnih slubi. Pri tome treba dodatno provjeriti:
da li su uklonjeni svi alati, pomone zatitne ograde i rezervni
dijelovi, kao i da li su sva radna mjesta u istom stanju;
da li su ugraena potrebna zatitna sredstva (uzemljenja,
zatitni limovi i poklopci) na odgovarajua mjesta;
da li su prikljueni i u ispravnom stanju svi kontrolno-mjerni
pribori, vodokazna i uljokazna stakla i sl.;
provjeriti pravilnost postavljanja tegova ili nategnutost
opruga sa odgovarajuim blombama na svim ventilima
sigurnosti.

Parne turbine

7.7

Energetske maine

1.2)
Paljivo pregledati turbinu, generator i pomona postrojenja i
konstatovati stanje pokazivanja kontrolnih mjerno-regulacionih i
signalizacionih pribora, a pri tome posebno:
pokaziva toplotnog irenja turbine (u hladnom stanju
strelica treba stajati u predjelu 00,5 mm), pokaziva
relativnog irenja rotora (treba da stoji na oko "0"), kao i
iskrivljenje (progib) rotora;
pisae pokazivaa na komandnom pultu, kao to su toplotna
irenja kuita turbine, relativna izduenja rotora, aksijalno
pomjeranje i temperaturu metala u kontrolnim takama, te
iste uporediti sa mehanikim pokazivaima na samoj turbini;
obratiti panju na pribore i ureaje koji kontroliu upusne
operacije;
provjeriti sredstva zvune i svjetlosne signalizacije (havarnu
signalizaciju provjeriti runo) i isprobati veze izmeu radnih
mjesta;
provjeriti stanje i poloaj parovodne armature, ukljuujui i
probanje daljinskog upravljanja ventilima i redukcionorashladnim stanicama.
1.3)
Treba provjeriti da li je elektro-sluba u okviru slube
odravanja elektrane pripremila generator za upusne operacije. U
sluaju potvrdnog odgovora, vri se punjenje generatora
vodonikom, ako je blok bio u remontu ili u duem zastoju. Kod
kratkovremenih zastoja ne vri se isputanje vodonika iz
generatora. Pri punjenju generatora vodonikom izvode se slijedee
operacije:
ispitivanje eme automatizacije zaptivaa kod ukljuenih
uljnih pumpi sistema zaptivanja vodonika;
punjenje generatora vodonikom, koje se vri u dvije etape: u
poetku kuite generatora (ili samo rotor, ako se samo
njegovo hlaenje vri vodonikom) puni ugljendioksidom
(CO2) ili azotom (N2), a zatim se vodonikom istiskuje CO2 ili
N2, pri emu se ne dozvoljava kontakt vodonika sa
vazduhom.
7.8

Parne turbine

Energetske maine

1.4)
Pripreme za putanje u rad uljnog sistema sastoje se iz vie
postupaka, koje je neophodno realizovati po odreenom
redoslijedu:
provjeravanje nivoa ulja u uljnom rezervoaru i nivoa
vatrootporne tenosti za regulaciju u posebnom rezervoaru;
odvodnjavanje uljnog rezervoara sa najnie take i
rezervoara vatrootporne tenosti sa nivoa ove tenosti u
pomenutom rezervoaru;
provjeravanje kvaliteta ulja u sistemu turboagregata, preko
rezultata hemijske analize ulja od strane hemijske
laboratorije;
provjeravanje zablombiranosti u otvorenom poloaju ventila
na usisu svih elektro-uljnih pumpi i ventila na ulazu i izlazu
uljnih hladnjaka;
uvjeravanje u napunjenost uljnih pumpi turbina sa uljem;
provjeravanje zatvorenosti ventila na potisnoj strani uljnih
pumpi;
postavljanje kljueva blokiranja elektro-uljnih pumpi u
poloaj "deblokirano";
izvravanje probe osnovnih i rezervnih uljnih pumpi, te
uvjeriti se o njihovom normalnom radu, a toku 1015 minuta
napuniti uljni sistem uljem i odstraniti iz njega vazduh;
pregledati uljni sistem turboagregata i uvjeriti se da nema
proputanja (curenja) ulja;
u sluaju da je ugraena pomona turbo-uljna pumpa, prije
njenog putanja (probe) treba progrijati parovod za pogonsku
turbinu i isprobati brzinski izbaciva turbine;
izvriti dogrijavanje ulja, ako mu je temperatura ispod 35 0C,
cirkulacijom ulja u zatvorenom sistemu pomonom uljnom
pumpom i bez hlaenja ulja u hladnjacima ulja.
1.5)
Provjera automatike ukljuenja rezervi i havarne
signalizacije je najodgovorniji segment pripreme za putanje
uljnog sistema u rad. To se posebno odnosi na turbo-postrojenja,
koja imaju glavnu uljnu pumpu sa elektrinim pogonom, kod kojih
se primjenjuje dvostruki sistem blokada: po impulsu od pada
pritiska ulja i od elektrinog kontakta iskljuenja elektromotora. U
Parne turbine

7.9

Energetske maine

sistemima sa uljnom pompom na vratilu turbine, automatsko

ukljuenje rezervne i havarne pumpe vri se po impulsu pada
pritiska u sistemu podmazivanja turbine. Nije dozvoljeno putanje
turbine u sluaju neispravnog sistema ukljuenja havarne rezerve
po bilo kom impulsu. Poslije probe rada uljnih ventila svih pumpi,
potrebno ih je u otvorenom poloaju zablombirati. Priprema za
putanje uljnog sistema zavrava se ukljuenjem u rad upusne
uljne pumpe, pri emu je pri tome potrebno:
podesiti pritisak ulja za podmazivanje nakon hladnjaka ulja
na visini ose turbine na oko 0,1 MPa (podeavanje slivnim
uljnim ventilom);
podeavanje pritiska ulja vri se kod temperature ulja iza
hladnjaka od 40 0C;
provjeriti da li je dovoljan protok ulja kroz leajeve turbine
i generatora;
provjeriti nivo ulja u rezervoaru, nakon to je napunjen
uljni sistem, te po potrebi dopuniti ulje do normalnog
nivoa.
1.6)
Ispitivanje elemenata regulacije i zatita parne turbine
obuhvata:
provjeru rada sinhronizatora, ograniivaa snage i
elektromagnetnog iskljuivaa turbine sa pulta upravljanja;
runim upravljanjem provjerava se otvaranje i zatvaranje
stop i regulacionih ventila na svjeoj i meupregrijanoj
pari;
provjeru zatvaranja ventila pri runom ukljuivanju
automata sigurnosti (izbaciva turbine), to se odnosi na
stop i regulacione ventile na svjeoj i meupregrijanoj pari,
kao i na povratne klapne oduzimanja pare za regeneraciju;
provjeru (runa i daljinska) slijedeih zatita turbine: a)
aksijalni pomak, b) vakuum u kondenzatoru, c) pad pritiska
ulja u sistemu za podmazivanje, d) pad pritiska u sistemu
regulisanja;
nakon provjere zatita, ukljuenje zatite od osnog pomaka
i pada pritiska ulja u sistemu za podmazivanje.
7.10

Parne turbine

Energetske maine

1.7)
Ispitivanje djelovanja zatita i blokada na ventilima BRRS i
RRS, ime se obuhvata:
provjera djelovanja zatita, koje obezbjeuju zabranu
putanja pare u kondenzator kroz BRRS i RRS u sluaju
niskog vakuma u kondenzatoru do odreene granice i ako
nema vode za ubrizgavanje odnosno hlaenje pare;
provjera funkcionisanja blokada ventila na BRRS i RRS
(kada se otvore ovi ventili, kroz izvjesno vrijeme moraju
da se otvore ventili za ubrizgavanje vode na hladnjacima
BRRS i na ureaju za prijem pare u kondenzator turbine).
1.8)
Priprema za ukljuenje i samo ukljuenje prekretnog ureaja
u rad, a koje se sastoji iz slijedeeg:
otvaranje ventila za dovod ulja u prekretni ureaj;
obrtanjem toka u smjeru kazaljke na asovniku, vri se
uzubljivanje vodeeg zupanika prekretnog ureaja sa
voenim zupanikom rotora;
prebacuje se poluga do oslonca u stranu turbine;
ukljuuje se elektromotor prekretnog ureaja (obino
automatski).
Prekretni ureaj slui da obezbijedi lagano obrtanje rotora
turbine (obino 3,4 o/min) i pri tome ravnomjerno zagrijavanje
rotora pri kretanju turbine i ravnomjerno hlaenje kod zaustavljanja
turbine. Nakon ukljuenja prekretnog ureaja treba prosluati
turbinu i uvjeriti se da nema nikakvih zadiranja (kontakata) u
turbini. Prekretni ureaj ostaje u radu sve do pokretanja rotora
turbine parom, poslije ega vodei zupanik automatski ispada iz
uzubljenja, a elektromotor se iskljuuje.
1.9)
Priprema i putanje u rad rashladno-cirkulacionog sistema
poinje nakon punjenja rashladnog sistema dekarboniziranom
odnosno sirovom vodom (u zavisnosti od sistema hlaenja:
povratni ili protoni sistem hlaenja), a u sluaju blokovskog
sistema sa dvije radne rashladne pumpe izvode se slijedee
osnovne operacije:
Parne turbine

7.11

Energetske maine

otvaraju se ventili na izlazu rashladne vode iz kondenzatora i

djelimino potisni ventili ispred kondenzatora;
zatvaraju se ventili za pranjenje vodenih komora
kondenzatora i drenani ventili rashladnih cjevovoda (ako
postoje i ako su bili otvoreni);
vri se provjera blokada i signalizacija na opremi rashladne
stanice, provjerava se rad obrtnih sita i pumpi tehnike vode u
rashladnoj stanici;
ukljuuje se u rad jedna rashladna pumpa, a nakon toga i
druga, radi provjere njihove funkcionalnosti;
za isputanje vazduha iz cirkulacionih vodovoda otvaraju se
odzrani ventili na gornjim takama slivnih cjevovoda (ovi
ventili se zatvaraju nakon to se na njima pojavi voda);
u rashladnim sistemima sa ejektorima, treba ukljuiti u rad
pomoni vodostrujni ejektor nakon ukljuenja pumpe
osnovnog ejektora (ili parni ejektor) i otvoriti ventile za
odsisavanje vazduha iz rashladnih cjevovoda i sa vodene strane
kondenzatora;
poslije uspostavljanja stabilnog protoka rashladne vode kroz
kondenzator, zatvaraju se ventili za odsisavanje vazduha iz
povratnih rashladnih cjevovoda i iskljuuje ejektor
cirkulacionog (rashladnog) sistema;
slijedi provjera nepropusnosti kondenzatorskih cijevi i drugih
spojeva sa strane rashladne vode (vidjeti da li se pojavljuje
voda u sabirniku kondenzata).
1.10)
Priprema i putanje u rad kondenzacionog dijela postrojenja,
takoe se vri po etapama:
ispitivanje i provjera blokada kondenzatnih pumpi i pumpi
(ako su ugraene) za blokovsko preiavanje kondenzata u
jonskim izmjenjivaima;
provjera automatskog ukljuenja rezervnih kondenzatnih
pumpi;
punjenje kondenzatora demineralizovanom vodom za tri
etvrtine visine vodokaznog stakla, pri emu se jedna od
kondenzatnih pumpi ukljuuje u rad po emi recirkulacije
(pomou runog ili automatskog ventila recirkulacije odrava
7.12

Parne turbine

Energetske maine

se konstantan nivo vode u kondenzatoru - sabirniku

kondenzata, i to za cijelo vrijeme putanja turbine i podizanja
optereenja);
potrebno je uvjeriti se da je kod malih optereenja sistem
recirkulacije kondenzata dovoljan za hlaenje u hladnjacima
ejektora i hladnjaka otsisavanja paro-vazdune smjese iz
krajnjih zaptivaa turbine;
nakon ukljuenja kondenzatnih pumpi, kondenzat (demi voda)
se daje na zaptivanje ventila i ostale armature, koje se inae
nalazi pod vakuumom, kao i na zaptivae napojnih pumpi;
demi voda (kondenzat) se daje i za hlaenje namotaja
elektromotora napojnih pumpi, koje kod pojedinih blokova
slue kao upusne napojne pumpe (primjer termoenergetski
blokovi 300 MW u TE Gacko i TE Ugljevik).
1.11)
Priprema i putanje u rad ureaja za otsisavanje vazduha iz
kondenzatora turbine zahtijeva vrlo osjetljive operacije. Kod
turbinskih postrojenja, primjenjuju se dva tipa ovih ureaja:
parostrujni i vodostrujni ejektori. Turbine sa parnim ejektorima,
imaju i pomoni (upusni) ejektor za postizanje poetnog vakuuma,
koji radi bez hlaenja i ima veliki kapacitet. Pristupa se dizanju
vakuuma u kondenzatoru turbine, ukljuivanjem u rad osnovnog i
upusnog parnog ejektora. Postupak podizanja vakuuma na turbini
tipa K-200-130-1 (TE Tuzla III - blok 4) odvija se u osnovi na
slijedei nain:
otvaraju se ventili na linijama otsisavanja vazduha iz
kondenzatora;
otvaraju se ventili drenae (sliva) kondenzata grejne pare iz
parnog prostora ejektora;
postepeno se otvaraju ventili na dovodu radne pare u
osnovni i upusni ejektor, podeavajui pritisak pare ispred
ejektora na oko 0,4 MPa;
otvaraju se vazduni ventili ispred osnovnog i upusnog
ejektora i uspostavlja normalan rad ejektora.
Nakon postizanja vakuuma iznad 500 mm S (0,0665 MPa),
iskljuuje se upusni ejektor. Kada se u kondenzatoru postigne
Parne turbine

7.13

Energetske maine

vakuum vei od 550 mm S (0,07315 MPa), vri se provjera zatite

(vakuum rele) na taj nain da se zatvara ventil na spoju vakuumrelea sa kondenzatorom i lagano otvara ventil obaranja vakuuma na
dava-releu. Kod pada vakuuma do 540 mm S (0,07182 MPa), na
komandnom pultu ukljuuje se svjetlosna i zvuna signalizacija, te
prorauje elektromagnetni izbaciva turbine.
Vei energetski blokovi sa 300 MW i vie, obino imaju
ugraene vodostrujne ejektore. Voda za ove ejektore obezbjeuje se
posebnom pumpom, koja se nalazi na nultoj koti turbinske sale, a
zahvatanje vode pumpom vri se iz rashladnog cjevovoda. Prije
putanja u rad pumpi za vodene ejektore treba izvriti ispitivanje
rezervnih pumpnih agregata i njihovih blokada, a zatim jednu
pumpu ostaviti u radu.
1.12) Dovoenje pare na krajnje zaptivae vri se radi zaptivanja
(hermetizacije) kuita turbine na mjestima gdje izlaze vratila
turbine i radi ubrzavanja postizanja upusnog vakuuma na turbini.
Primjenjuju se osnovne operacije:
prije putanja pare mora biti ukljuen prekretni ureaj, tj.
mora se obezbijediti obrtanje rotora, jer u suprotnom bi
moglo doi do iskrivljenja (progiba) rotora;
para na krajnje zaptivae turbine dovodi se iz sporednog ili
posebnog izvora pare (pomona kotlovnica, razdjelna stanica
opte potronje pare niskog pritiska, deaerator susjednog
bloka koji je u radu i slino);
pri putanju pare na krajnje zaptivae, treba voditi rauna da
para ne izbija uzdu vratila;
kod turbine koje imaju vestove cijevi (pokazivai
proparivanja), regulisanje koliine pare koja se dovodi na
labirintne zaptivae vri se na osnovu vizuelnog posmatranja
proparivanja iz vestovih cijevi;
nakon to se podesi propisani pritisak pare u kolektorima
krajnjih zaptivaa, kod temperature pare u granicama
130150 0C, ukljuuje se regulator za dovod pare na krajnje
labirintne zaptivae turbine.
7.14

Parne turbine

Energetske maine

1.13)
Priprema za putanje u rad sistema regeneracije odvija se
odgovarajuim osnovnim redoslijedom:
provjerava se rad slivnih (drenanih) pumpi pomonog
kondenzata sistema regeneracije;
uspostavlja se ema otsisavanja vazduha iz zagrijaa u
kondenzator;
uspostavlja se ema kaskadnog sliva pomonog kondenzata
(drenae);
provjerava se funkcionisanje regulacionih ventila za
odravanje nivoa kondenzata u zagrijaima (u sluaju
zapinjanja treba te ventile razraditi);
vri se provjera funkcionisanja signalizacije i blokada u
zagrijaima visokog pritiska (ZVP), a u sluaju neispravnog
djelovanja zatita od prekoraenja dozvoljenog nivoa u ZVP,
ovi zagrijai ne smiju se ukljuivati u rad.
1.14) Ukljuivanje u rad deaeratora (degazatora, otplinjaa) kod
blokovskih postrojenja vri se sinhronizovano, tako da se punjenje
kotla vodom izvodi sa deaeriranom (otplinjenom) napojnom
vodom. Napajanje deaeratora parom vri se iz stranog izvora
(pomona kotlovnica, opta parna magistrala niskog pritiska ili
susjedni blok koji je u radu). Naravno, samo ukljuenje deaeratora
u rad vri se u skladu konkretnim pogonskim uputstvom za rad tog
postrojenja.
1.15) Progrijavanje parovoda i pripadajue armature je vrlo vana i
odgovorna operacija, koja mora da se izvede vrlo paljivo, prije
putanja pare u turbine. U sluaju putanja pare u neprogrijani
parovod, moe se pojaviti velika kondenzacija pare sa posljedicom
hidraulikog udara. Pored toga, kod naglog poveanja temperature
parovoda, u njegovim stijenkama i prirubnikim spojevima mogu
se destiti nedozvoljena termika naprezanja. To isto moe se
pojaviti i u zapornim i stop ventilima.
Vremensko trajanje i redoslijed progrijavanja parovoda i
zaporne armature zavisi od poetnog temperaturnog stanja i
definiu se u skladu sa poetnom temperaturom pare, debljinom
Parne turbine

7.15

Energetske maine

stijenke parovoda i prirubnica, kao i duinom progrijavanog dijela.

Progrijavanje se vri sporije, ako su deblje stijenke parovoda i
masivnije prirubnice i kuita ventila. Pri progrijavanju parovoda
treba imati u vidu neka osnovna pravila:
u sluaju da nema kontrole temperature metala glavnih
parovoda, u uputstvu za putanje turbine daju se preporuke
za brzinu podizanja pritiska pare u glavnom parovodu, koje
moraju da se sprovode;
kada su ugraeni termoelementi (termoparovi) u
stijenkama parovoda i zapornih ventila, intenzitet
progrijavanja se definie brzinom promjene temperature u
stijenkama glavnog parovoda;
kod putanja turbine sa kliznim parametrima pare,
progrijavanje parovoda vri se istovremeno sa
progrijavanjem turbine;
za parovode sa nadkritinim pritiskom preporuuje se samo
srednja vrijednost brzine progrijavanja, ali i brzina
progrijavanja kod razliitih temperature metala parovoda;
opte preporuke za brzinu progrijavanja parovoda su 24
0
C/min (u poetnom periodu kod temperature metala do
400 0C, preporuuje se brzina progrijavanja od 34
0
C/min);
pri dostizanju temperature metala od 400 0C, brzinu
progrijavanja treba smanjiti na 23 0C/min.
Kod putanja u rad turbine snage 200 MW sa dokritinim parametrima
pare postoje odreene specifinosti. Energetski blokovi ovih snaga su
najvie zastupljeni na prostorima bive Jugoslavije, a posebno turbine
K-200-130 LMZ ili poljske turbine proizvedene u ZAMEH-u (Elblong) po
licenci LMZ. Turbine snage 200 MW instalisane su u TE Tuzla (3 turbine),
TENT A (dvije turbine), TE Kosovo A (3 turbine), TE Kostolac A (jedna
turbina), TE Sisak (dvije turbine), TE Pljevlja (jedna turbina), TE Bitola (3
turbine), TE Negotino (jedna turbina) i TE Kakanj (eka turbina 1x230
MW), tj. ukupno 17 turbina te snage. Energetski blokovi snage oko 200 MW
izvode se uglavnom sa dokritinim parametrima pare, sa kotlovima s
bubnjem ili protonim kotlovima, kao mono blokovi ili kao dubl-blokovi
(dva kotla plus jedna turbina). Na slici 7.1, prikazana je principijelna
7.16

Parne turbine

Energetske maine

toplotna ema putanja u rad monobloka snage 200 MW sa dokritinim

parametrima pare: parna turbine K-200-130 LMZ i kotao sa bubnjem. U
ovom poglavlju daju se o odreene karakteristike eksploatacije tih turbina,
na osnovu ekspolatacione instrukcije za tu vrstu turbina, koju je izradilo
Ministarstvo energetike i elektrifikacije biveg SSSR.
Na slici 7.1 prikazana je uproena ema putanja bloka, u ijem
sastavu nalazi se kotao s bubnjem i ureaji sa dva bajpasa, tj. obilaza
turbine. Radi jednostavnosti i jasnoe (ogranienost prostora), na slici su
prikazane po jedna linija svjee (postoje dvije) i meupregrijane (postoje
etiri) pare, po jedan stop i regulacioni ventil TVP i TSP (ima ih vie), po
jedan ejektor i kondenzatna pumpa, itd. Takoe, iz istih razloga na slici nije
prikazan ni elektrini generator.
Zasiena para iz bubnja 1 pregrijava se u pregrijau (PP) i pomou
dva parovoda usmjerava se prema stop ventilima 8. Na svakom od parovoda
ugraen je po jedan glavni parni zasun 6 (GPZ) i njegova obilazna linija 7
(bajpas GPZ). Izmeu parovoda svjee pare ugraena je poprena veza, na
koju je prikljuena brzodejstvujua redukciono-rashladna stanica 27
(BRRS-1), koja proputa svjeu paru u hladnu liniju meupregrijaa,
obilazei TVP. Na izlazu iz meupregrijaa MPP 2, a ispred kombinovanog
stop-regulacionog ventila 25, na svakom od parovoda (vrua linija)
ugraena je po jedna brzo djelujua redukciono-rashldna stanica 28
(BRRS-2), koja usmjerava paru iz meupregrijakog trakta u kondenzator
turbine 15, a preko paro-upusnog ureaja 16.
Treba naglasiti da veliki broj blokovskih jedinica od 200 MW nema
dvobajpasnu emu, nego se zbog jednostavnosti i vee pouzdanosti ugrauje
jednobajpasna ema, kao to je prikazano na slici 7.3 na bloku 300 MW.
U normalnom radu bloka, para za rad osnovnog ejektora 17 i
ejektora zaptivaa 13 uzima se iz deaeratora (degazatora, otplinjaa) 3. Kod
putanja turbine u rad, pomenuti izvori pare ne mogu da se koriste, pa se
para uzima iz stranog izvora (pomona kotlovnica, susjedni blok u radu).
Ova para niskog pritiska ve se koristi za poetnu degazaciju napojne vode
pri putanju, rad ejektora rashladnog cirkulacionog sistema i za upusne
ejektore.
Parne turbine

7.17

Energetske maine

Posebna karakteristika eme koja ima kotao s bubnjem je to ne

postoji potreba za spoljnom cirkulacijom napojne vode pri potpali i kretanju
bloka. Ako je bubanj kotla napunjen vodom do normalnog nivoa, a u loitu
su ukljueni gorionici, tada se voda zagrijava u ekranskim cijevima i nastaje
prirodna cirkulacija napojne vode iz bubnja, kroz spusne cijevi (nalaze se
izvan loita), a zatim usponskim cijevima (ekrani postavljeni u loitu)
voda ponovo ulazi u bubanj kotla 1. Nakon odreenog vremena, uslijed
zagrijavanja kotlovske vode u ekranskim cijevima, poinje da se obrazuje
para, koja u smjesi sa vodom ulazi u bubanj, gdje se vri razdvajanje parne i
tene faze. Prije nego to se ne pone troiti para iz kotla, nije potrebno
kotao napajati napojnom vodom, osim namirivanja eventualnih gubitaka.
Sada, kada smo se ukratko upoznali sa konkretnom emom bloka sa
kotlom s bubnjem, koja se primjenjuje i na blokovima snage 200 MW,
moemo nastaviti sa izlaganjem pripremnih radnji na uputanju turbine u
rad.
1.16)
Prije putanja u rad pomenutih turbina snage 200 MW, vri
se priprema redukciono rashladnih stanica (BRRS-1 i BRRS-2):
poslije pojave nadpritiska na kotlu, otvaraju se drenani ventili
na parovodima svjee pare i parovodima prema redukcionorashladnim stanicama, stop ventilima, prestrujnim cijevima
prema regulacionim ventilima, stop-regulacionim ventilima
TSP i ostale predviene drenae koje su objedinjene u
kolektorima 26, koji su prikljueni na ekspander 23;
prema redoslijedu putanja turbine, kada se u bubnju kotla
postigne nadpritisak, ukljuuju se u rad BRRS-1 i BRRS-2,
radi progrijavanja parovoda i sistema meupregrijanja, pri
emu se, izmeu ostalog, mora otvoriti ventil za dovod
kondenzata za hlaenje (prije ove operacije mora se u
kondenzatoru odravati vakuum vei od 550 mm S i
temperature iza BRRS-2 ne smije prei 160 0C);
potpuno se otvaraju zaporni i regulacioni ventili na BRRS-1 i
zapoinje lagano progrijavanje "hladnih" i "vruih" linija
meupregrijanja;
kada se iza BRRS-1 postigne temperatura pare od 350 0C,
ukljuuje se u rad regulator temperature pare RRS-2.
7.18

Parne turbine

Energetske maine

Progrijavanje sistema meupregijanja pare kod protonih

kotlova i sa nadkritinim parametrima vri se na slian nain,
koristei svjeu paru i odgovarajuu redukcio-rashladnu stanicu.
1.17)
Progrijavanje stop ventila i prestrujnih cijevi TVP vri se
nakon to se u bubnju kotla postigne nadpritisak pare, pri emu se:
otvaraju stop ventili TVP 8 i kod zatvorenih regulacionih
ventila 9 zapoinje se progrijavanje stop ventila i prestrujnih
cijevi TVP, laganim otvaranjem ventila 7 na obilaznom vodu
oko glavnog parnog zasuna 6 (GPZ);
brzina progrijavanja prestrujnih cijevi ne treba da prelazi 5
0
C/min, a stop ventila 3 0C/min;
progrijavanje se izvodi sve dok se ne postigne temperatura
najniih taaka prestrujnih cijevi od 150 0C.
1.18)
Neposredno prije putanja turbine (pokretanje rotora),
potrebno je izvesti slijedee operacije i kontrole:
progrijati cjevovode dovoda pare za grijanje prirubnica i
vijaka;
iskljuiti RRS-2 (slika 7.1) i uvjeriti da se pritisak pare pred
zatitnim ventilima (ZV) TSP po manometru snizio do nule, pa
zatim zatvoriti drenae prestrujnih cijevi TSP;
zatvoriti bajpase GPZ i uvjeriti se da je pritisak u prestrujnim
cijevima TSP snien do nule;
provjeriti vakuum u kondenzatoru turbine, koji ne smije biti
nii od 550 mm S (vrijednost upusnog vakuuma je razliit za
razne konstrukcije turbina, ali ne smije biti nii od 40 kPa ili
300 mm S);
ukljuiti pokaziva iskrivljenja rotora turbine, ije iskrivljenje
pri obrtanju na prekretnom ureaju za turbinu K-200-130
LMZ, ne smije biti vee od 0,07 mm, a ako je iskrivljenje
rotora vee od 0,07 mm, turbina se ne smije putati na obrtaje
sve dok se iskrivljenje (progib) rotora ne popravi daljim
obrtanjem rotora na prekretnom ureaju;
veliina iskrivljenja rotora, prema indikatoru postavljenom na
poklopac prednjeg leaja, ne smije biti vea od 0,05 mm;
Parne turbine

7.19

Energetske maine

kod veine turbina, dozvoljena granica iskrivljenja rotora kree

se u predjelu 0,030,05 mm.

Slika 7.1. Principijelna uproena ema putanja u rad monobloka sa

kotlom s bubnjem, dvobajpasnom emom i dokritinim parametrima pare
(primjereno turbini K-200-130)
Legenda uz sliku 7.1: 1 - bubanj kotla; 2 - meupregrija pare; 3 - spremnik napojne vode
s deaeratorom; 4 - dovod pare iz stranog izvora; 5 - odvod pare na ejektore zaptivanja
turbine; 6 - GPZ; 7 - bajpas GPZ; 8 - stop ventili TVP; 9 - regulacioni ventili TVP;
10 - zagrijai niskog pritiska (ZNP); 11 - ventil za recirkulaciju kondenzata; 12 - hladnjak
ejektora; 13 - ejektor zaptivaa turbine; 14 - dovod pare iz deaeratora (vidi poz. 5);
15 - kondenzator; 16 - paro-upusni ureaj; 17 - parni ejektor; 18 - kondenzatna pumpa;
19 - napojne pumpe; 20 - zagrijai visokog pritiska (ZVP); 21 - regulacioni napojni ventil;
22 - ekonomajzer; 23 - ekspander; 24 - ventil na "hladnoj" liniji meupregrijanja;
25 - kombinovani stop-regulacioni ventil TSP; 26 - drenani sabirnici (kolektori);
27 - brzo djelujua redukciono-rashladna stanica BRRS-1 (obilaz TVP); 28 - brzo
djelujua redukciono-rashladna stanica BRRS-2 (obilaz TSP i TNP); PP - pregrija svjee
pare

7.20

Parne turbine

Energetske maine

2) Drugi period putanja turbine, koji predstavlja pokretanje rotora

parom i poveanje broja obrtaja do nominalnog, izvodi se realizacijom
pogonskih operacija, propisanih pogonskim uputstvom za svaku vrstu
turbine pojedinano:
2.1)
Pokretanje rotora moe da se ostvari pomou regulacionih
ventila ili pomou bajpasnog ventila na obilazu GPZ:
putanje turbine pomou regulacionih ventila omoguuje
preciznije regulisanje protoka pare, ali pri tome para ulazi
samo u jednu mlazniku komoru (parcijalni dovod pare u
turbinu), to izaziva neravnomjerno progrijavanje kuita
turbine po perimetru;
kod putanja turbine bajpasnim ventilom GPZ sa potpuno
otvorenim regulacionim ventilima, obezbjeuje se
ravnomjernije progrijavanje kuita turbine po njegovom
perimetru (kod savremenih turbina ugraeni presjek
bajpasnog ventila omoguuje ukljuenje generatora na
mreu, pa ak i preuzimanje dijela optereenja).
2.2)
Putanje turbine najee se ostvaruje na kliznim
parametrima pare, sa postepenim poveavanjem pritiska,
temperature i protoka pare, pri potpuno otvorenim regulacionim
ventilima. Prema instrukciji za turbinu K-200-130 LMZ, putanju
turbine pristupa se nakon to se pred GPZ postignu slijedei
parametri svjee pare: pritisak 1,0 MPa i temperatura pare oko 220
0
C, a temperatura pare pred zatitnim ventilom TSP 120 0C.
Neophodna vrijednost temperature pare pred samim
pokretanjem rotora turbine iz hladnog stanja odreuje se iz uslova
da je za 4050 0C via od temperature zasienja, koja odgovara
pritisku pare na izlazu iz kotla. Za razliku od kotlova s bubnjem, sa
protonim kotlovima ne moe se postii pregrijana para kod malih
pritisaka, tj. kod niskih temperatura. Zbog toga blokovi sa
protonim kotlovima ne mogu se putati u rad sa kliznim
parametrima od samo poetka loenja kotla.

Parne turbine

7.21

Energetske maine

2.3)
Pokretanje rotora turbine i progrijavanje turbine na malim
obrtajima izvodi se uz slijedee operacije i paljive kontrole:
mehanizmom upravljanja potpuno se otvaraju zatitni i
regulacioni ventili TSP i TVP, raunajui da su stop
ventili TVP bili ve otvoreni;
postepenim otvaranjem bajpas ventila GPZ, uputa se
para u turbinu i pokree sam rotor turbine i die broj
obrtaja na 300500 o/min;
odmah, nakon pokretanja rotora turbine, treba provjeriti
da li se prekretni ureaj automatski iskljuio, to se
mora desiti nakon postizanja broja obrtaja rotora iznad
3,4 o/min (iskljuuje se pogonski elektromotor i
izubljuju zupanici prekretnog ureaja);
postepeno dizanje broja obrtaja kontrolie se pomou
ugraenog mjeraa na samoj turbini, kao i runog
tahometra, tako da se vri zadravanje na propisanom
prvom broju obrtaja (turbine 200 MW, 500600 o/min,
kod turbina 300 MW zadrava se na 800 o/min).
2.4)
Zadravajui se na poetnom broju obrtaja, treba izvesti
slijedee operacije i kontrolne provjere stanja turbinskog
postrojenja:
odgovarajuim
okretanjem
toka
mehanizma
upravljanja, podrava se priblino potpuna otvorenost
regulacionih ventila, poto pri poveanju broja obrtaja
rotora turbine brzinski regulator pritvara regulacione
ventile;
provjeriti veliinu iskrivljenosti rotora i uporediti sa
dozvoljenim vrijednostima iskrivljenja, koja kod
turbine K-300-130 ne smije da pree 0,07 mm po
ugraenom pokazivau;
kod navedenog broja obrtaja vri se paljivo
prosluavanje turbine, a posebno krajnjih zaptivaa
turbine i leajeva turbine i generatora (u tom cilju dobro
je privremeno zatvoriti ulaz pare u turbinu, ne
7.22

Parne turbine

Energetske maine

dozvoljavajui da se rotor zaustavi laganim otvaranjem

bajpasnog ventila GPZ);
na ovom broju obrtaja, treba ukljuiti regulator razlike
pritiska "ulje-vodonik" sistema za zaptivanje
generatora;
ukljuuje se u rad sistem za grijanje prirubnica TVP,
ukoliko relativno izduenje rotora TVP nije manje od
+1,0 mm, a u skladu sa posebnim uputstvom
proizvoaa turbine (pri smanjenju relativnog izduenja
rotora TVP do 1,0 mm, treba iskljuiti grijanje
prirubnica i vijaka);
provjerava se rad uljnog sistema turbine (sistem za
regulaciju i sistem za podmazivanje). Kod turbina
K-200-130 LMZ isto ulje slui i za regulaciju i za
podmazivanje i zaptivanje generatora, a provjeravaju se
slijedee veliine: pritisak ulja za regulaciju 2,0 MPa,
pritisak ulja za podmazivanje 0,1 MPa i temperatura
ulja iza hladnjaka treba da bude 40 0C;
za vrijeme procesa poetnog progrijavanja turbine na
malim obrtajima neophodno je paljivo kontrolisati
pokazivanje mjernih pribora, a posebno: a) relativno
izduenje rotora; b) razlika temperatura po irini
prirubnica; c) razlika temperatura izmeu prirubnica i
vijaka; d) razlika temparatura kuita gore-dole;
e) vibraciju leajeva; f) iskrivljenje vratila turbine;
g) toplotno irenje kuita turbine; h) aksijalni pomak
rotora. Navedene veliine ne smiju ni u jednom
momentu vremena izlaziti iz granica propisanih u
pogonskom uputstvu za putanje turbine u rad.

2.5)
Ukoliko nakon predhodnih provjera nema nikakvih
primjedbi na rad turboagregata, vri se poveanje broja obrtaja do
nominalnog od 3000 o/min, a u skladu sa pogonskim uputstvom.
Kod turbine K-200-130 LMZ, poveanje broja obrtaja do
nominalnog traje oko 45 minuta, u skladu sa dijagramom, slika
7.2.

Parne turbine

7.23

Energetske maine

Dalje poveanje broja obrtaja rotora turbine ostvaruje se

istovremenim otvaranjem bajpasa GPZ, kod skoro potpuno
otvorenih regulacionih ventila TVP i TSP. Podizanje broja obrtaja
vri se odreenom brzinom u skladu sa pogonskom instrukcijom, a
u toj instrukciji moraju biti naznaeni brojevi obrtaja kod kojih se
vri zadravanje i vrijeme tog zadravanja. Za turbinu K-200-130
propisani su slijedei brojevi obrtaja na kojima se vri zadravanje
(1300, 2200 i 2800 o/min), a vrijeme zadravanja naznaeno je na
slici 7.2, linija 1. Potreba zadravanja na odreenom broju obrtaja
uslovljeno je daljim progrijavanjem turbine.

Slika 7.2. Dijagram putanja turbine K-200-130 LMZ iz hladnog stanja

Legenda uz sliku 7.2: 1 - broj obrtaja rotora turbine, o/min; 2 - temperature svjee
pare, 0C; 3 - temperature meupregrijane pare pred TSP, 0C; 4 - pritisak svjee pare pred
turbinom, MPa; 5 - optereenje (snaga) turboagregata, MW

7.24

Parne turbine

Energetske maine

Pored navedenih mjera, za vrijeme poveavanja broja obrtaja,

potrebno je preduzimati i slijedee operacije i kontrole:
u periodu zadravanja na pomenutim brojevima obrtaja,
treba svaki put provjeriti stanje svih vitalnih dijelova
turbine: paljivo prosluati krajnje zaptivae, leajeve
turbine i generatora, te opte stanje kuita TVP, TSP i
TNP;
pri poveavanju broja obrtaja, treba u kontinuitetu i bez
zadrke prei kritine brojeve obrtaja, da bi se izbjegla
pojava velikih vibracija (kod turbine K-200-130 LMZ
kritini brojevi obrtaja su 1610, 1750 i 1780 o/min, pa
uputstvo nalae da se podizanje broja obrtaja od 1300 do
2200 o/min proe postupno i bez zadrke u vremenu od
45 minuta, dok su kritini brojevi obrtaja na turbini
K-300-240 LMZ (TE Gacko) dati u okviru tabele 7.3;
u toku poveavanja broja obrtaja, treba pratiti mjerae
iskrivljenja rotora, koje ne smije prekoraiti vrijednosti od
0,2 mm (ako pri prolaenju kroz kritine brojeve obrtaja
vrijednost iskrivljenja ("udara") rotora prekorai 0,2 mm,
turbinu treba zaustaviti i obrtanje rotora prevesti na
prekretni ureaj, a potom razjasniti uzrok poveanom
iskrivljenju rotora;
u sluaju pojave znaajnijih vibracija, broj obrtaja treba
odmah sniziti i produiti progrijavanje na malom broju
obrtaja;
pri pojavi vibracija leajeva turbine K-200-130 do 0,04 mm
i na malom broju obrtaja, treba jo vie smanjiti broj
obrtaja do prestanka vibracija, zadrati turbinu na tom
reimu oko 30 minuta, a zatim ponovo poveavati broj
obrtaja (ako pri ponovnom poveanju broja obrtaja
vibracije poinju da rastu i prelaze 0,04 mm, turbinu treba
odmah obustaviti i prevesti je na obrtanje sa prekretnim
ureajem, dok je ponovno pokretanje turbine dozvoljeno
samo nakon to su otklonjeni uzroci koji su izazvali
poveane vibracije);
ako se glavna uljna pumpa pokree od vratila turbine, treba
pratiti momenat njenog ukljuenja u rad, to se karakterie
Parne turbine

7.25

Energetske maine

poveanjem pritiska u uljnom sistemu (centrifugalne

glavne uljne pumpe stupaju u radni reim kod 7075%
nominalnog broja obrtaja (kod turbine K-200-130 na 2800
o/min pritisak ulja iznosi oko 1,8 MPa), nakon stabilizacije
pritiska u uljnom sistemu iskljuuje se upusna uljna
pumpa);
tokom poveavanja broja obrtaja moraju se stalno pratiti i
ne dozvoliti da se prekorae dozvoljene granice osnog
pomaka i relativnih izduenja rotora turbine (dozvoljene
vrijednosti date su za turbine K-200-130 i K-300-240 u
tabeli 7.1), pri emu pri radu turbine na praznom hodu na
relativni poloaj rotora TNP veliki uticaj ima vakuum (kod
relativnog izduenja do 4,5 mm treba pogorati vakuum u
kondenzatoru, a pri skraivanju rotora TNP do 2,5 mm
potrebno je taj vakuum poboljati), dok toplotna irenja
turbine odnosno njenih kuita moraju biti simetrina;
Tabela 7.1. Dozvoljene granice osnog pomaka i relativnih izduenja rotora
turbina K-200-130 i K-300-240
Posmatrana karakteristika
Osni pomak rotora
a) u stranu generatora
b) u stranu TVP
Relativno irenje rotora TVP
a) skraenje
b) izduenje
Relativno irenje rotora TSP
a) skraenje
b) izduenje
Relativno irenje rotora TNP
a) skraenje
b) izduenje

Parna turbina
K-200-130
K-300-240
1,2 mm
1,7 mm

2,0 mm
1,2 mm

1,0 mm
2,0 mm

2,0 mm
4,5 mm

1,8 mm
3,5 mm

3,5 mm
4,0 mm

2,5 mm
2,5 mm

2,5 mm
8,0 mm

tokom poveavanja broja obrtaja treba kontolisati stanje

progrijavanja turbine, koje mora biti ravnomjerno, a
7.26

Parne turbine

Energetske maine

prema pogonskim instrukcijama za turbine K-200-130,

ne smiju se prekoraiti dozvoljene vrijednosti:
razlika temperature na gornjoj i donjoj strani i u svim
presjecima kuita TVP TSP ne smije biti vea od
50 0C do 500 o/min, 35 0C pri obrtajima iznad
500 o/min i kod optereivanja turbine;
razlika temperatura prirubnica i vijaka ne treba da
prelazi 20 0C;
razlika temperature po irini prirubnice TVP u zoni
regulacionog stepena ne treba da prelazi 50 0C pri
grijanju prirubnica i 110 0C bez grijanja prirubnica, a
razlika temperatura izmeu prirubnica ne traba da je
vea od 10 0C;
razlika temperature na gornjoj strani kuita TVP u
zoni regulacionog stepena ne treba da prelazi 50 0C pri
grijanju prirubnica i 110 0C bez grijanja prirubnica;
brzina progrijavanja parovoda dozvoljena je do
5 0C/min, a brzina progrijavanja metala kuita turbine
i kuita stop ventila moe da se kree do 3 0C/min;
tokom progrijavanja turbine i poveavanja broja obrtaja
treba pratiti kretanje temperature turbinskog ulja:
pri poveanju temperature ulja na ulazu u leajeve do
4045 0C, treba ukljuiti protok vode kroz uljne
hladnjake turbine;
protok vode se poveava otvaranjem izlaznih ventila iz
hladnjaka, dok su ulazni ventili potpuno otvoreni;
temperature ulja na ulazu u leajeve treba odravati na
nivou od 40 0C, a pri tome temperature na izlazu iz
leajeva ne treba da prelazi 65 0C;
pri naglom poveanju temperature ulja na nekom od
leajeva do 75 0C, turbinu treba zaustaviti;
za vrijeme podizanja broja obrtaja treba lagano poveavati
i vakuum u kondenzatoru, tako da kod 25003000 o/min
vakuum bude normalan;
Parne turbine

7.27

Energetske maine

2.6)
Nakon dostizanja nominalnog broja obrtaja od 3000 o/min,
treba izvesti slijedee zavrne operacije i kontrolne preglede:
paljivo prosluati turbinu i provjeriti rad svih ureaja
turbinskog postrjenja;
provjeriti poloaj i funkcionisanje pojedinih dijelova
sistema regulacije (pri djelovanju na mehanizam
upravljanja, regulacioni ventili turbine treba da se lagano
otvaraju i zatvaraju bez zadrke i trzaja);
izvriti provjeru djelovanja automata sigurnosti (brzinski
izbaciva), ako je turbina stajala due od mjesec dana ili je
u toku zastoja vreno rastavljanje sistema regulacije;
ukljuiti zatite od pada vakuuma, zatitu djelovanja
ventilatora vazduha na stop ventile, kao i zatitu od
potpunog rastereenja turbogeneratora.
2.7)
Dui rad turbine na praznom hodu (bez optereenja) nije
preporuljiv, zbog pregrijavanja izlaznog dijela kuita TNP, to
moe dovesti do krivljenja kuita, oteenja krajnjih zaptivaa,
rascentriranja turbine i pojavi vibracija.
3) Trei period putanja turbine - ukljuivanje generatora na mreu i
optereivanje turbine odvija se u dvije faze:

ukljuivanje generatora u paralelni rad u elektro mrei

(sinhronizacija),
optereivanje ili podizanje snage na turbini.

Ukljuivanje generatora na elektroprenosnu mreu predstavlja vrlo

odgovornu operaciju u datom momentu i zahtijeva od operatora vrlo dobru
obuenost, jer je nesinhrono ukljuivanje generatora na mreu ekvivalentno
kratkom spoju na glavnim sabirnicama elektrane. Na savremenim velikim
generatorima ugrauje se blokada kao zatita od nesinhronog ukljuenja.
Primjenjuju se precizni runi, automatski i poluautomatski sistemi
ukljuenja generatora na mreu ili sinhronizacija.

7.28

Parne turbine

Energetske maine

Sinhronizacija generatora moe se ostvariti samo ako je frekvencija i

napon generatora jednak frekvenciji i naponu u elekroenergetskoj mrei.
Isto tako, potrebno je obezbijediti podudaranje istoimenih faza generatora i
mree. Precizna runa sinhronizacija vri uz pomo odgovarajuih mjeraa i
pribora (grupa za sinhronizaciju), koji su obino postavljeni u okviru
generatorskog pulta na blok komandi:
1) dva voltmetra koji pokazuju napon u mrei i na generatoru;
2) dva frekvencmetra koji mjere frekvenciju u mrei i na generatoru;
3) sinhronoskop.
Izjednaavanje pomenutih frekvencija postie se promjenom broja
obrtaja turbogeneratora odnosno turbine. U momentu kada turbogenerator
dostigne broj obrtaja blizak sinhronom, na namotaje rotora dovodi se
pobuda i regulisanjem napona namotaja statora isti dovede na nominalnu
vrijednost. Broj obrtaja podeava se sinhronizatorom sa blok komande, a
prema frekvencmetru, koji je postavljen u pomenutoj grupi instrumenata za
sinhronizaciju. U momentu kada se podudare pokazivanja frekvencmetara
generatora i mree, moe se ukljuiti sinhronoskop. U sluaju da je
frekvencija (broj obrtaja u sekundi) generatora vea od frekvencije u mrei,
pokazna strelica sinhronoskopa vrti se u smjeru kazaljke na asovniku, i
obratno. U momentu podudaranja frekvencija generatora i mree, strelica se
zaustavlja, ali se generator moe prikljuiti na mreu samo kada je strelica u
vertikalnom poloaju, tj. kada se poklopi sa crtom u gornjem dijelu
brojanika sinhronoskopa. U tom sluaju ostvareno je podudaranje i
frekvencija i faza. Obino se ukljuenje generatora na mreu izvodi kod
laganog pribliavanja strelice (kazaljke) sinhronoskopa vertikalnoj crti.
Znai, ukljuenje (sinhronizacija) vri se malo ranije, uzimajui u obzir i
vrijeme prorade uljnih ili vazdunih generaatorskih prekidaa.
Pored rune sinhronizacije, kod savremenih agregata primjenjuje se i
automatska ili poluautomatska sinhronizacija. Pored prednosti u pogledu
jednostavnosti i brzini sinhronizacije, automatski sistem ima i nedostataka,
koji se odnose na naglu pojavu napona na inama i na pojavu znaajnih
dinamikih sila na generatoru. Detaljnije obrazloenje pojava pri
automatskoj sinhronizaciji prelazi predvieni sadraj ove knjige, pa se nee
ire obrazlagati.
Parne turbine

7.29

Energetske maine

Kod optereivanja turbine uvaavaju se slijedee operacije i kontrolne

radnje:
(3.1) Odmah poslije sinhronizacije i ukljuenja generatora u mreu,
podie se minimalno optereenje na oko 45 MW, a u toku
narednih 5 minuta optereenje se podie na 15 MW. Poetno
optereenje turbine izvodi se pomou bajpasa GPZ, a poslije
potpunog otvaranja bajpasnih ventila treba potpuno otvoriti
GPZ, uz istovremeno pritvaranje regulacionih ventila.
(3.2) Kod optereenja od 15 MW pravi se zadrka u cilju progrijavanja
turbine u trajanju od 4550 minuta, a pri tome se izvode
slijedee operacije:
- zatvaraju se odvodnjavanja (drenae) na kuitima turbine,
prestrujnim cijevima TVP, na linijama oduzimanja pare iz
turbine i parovodima meupregrijanja;
- provjerava se rad turbine po svim kontrolnim veliinama,
nabrojanim u predhodnoj taki (2.5).
(3.3) Dizanje optereenja turbine i osnovnih parametara pare (p,t) vri
prema unaprijed zadanom dijagramu. Ovi dijagrami su
specifini za svaku turbinu, a na slikama 7.2 i 7.4 prikazani su
zadani dijagrami za turbine 200 MW i 300 MW, koji se kao
primjeri obrauju detaljnije u ovom poglavlju. Kod sastavljanja
pomenutih dijagrama, uzeta je u obzir injenica da su turbine
malih i srednjih snaga, u momentu preuzimanja malih
optereenja, ve dosta dobro progrijane. Meutim, turbine
velikih snaga i visokih parametara pare poinju sa pravim
progrijavanjem tek nakon stavljanja pod optereenje. To se
objanjava malom koliinom pare, koja se proputa kroz turbinu
za vrijeme obrtanja rotora na prekretnom ureaju i za vrijeme
podizanja broja obrtaja do nominalnog, koja je nedovoljna za
progrijavanje elemenata turbine sa debelim stijenkama. Pri
dizanju optereenja, poveava se protok pare kroz turbinu i
poveava se koeficijent prelaza toplote sa pare na stijenke, to
dovodi do intenzivnog progrijavanja turbine i pojavi termikih
7.30

Parne turbine

Energetske maine

naprezanja u elementima turbine, koji su posebno karakteristini

za termiki prelazna stanja, 49.
U narednom dijelu ovog poglavlja obrauje se proces optereivanja
turbine snage 200 MW (K-200-130 LMZ), a u nastavku e biti posebno
predstavljene neke karakteristike kretanja iz hladnog bloka 300 MW sa
turbinom K-300-240 LMZ.
Imajui u vidu da relativni poloaj rotora turbine visokog pritiska
(TVP) ima odluujui uticaj na brzinu podizanja temperature svjee pare,
zbog ega njeno podizanje treba da tee postepeno, bez naglih promjena i
strogo u skladu sa dijagramom datim na slici 7.2. Praksa je pokazala da brzo
poveanje temperature pare za 10 0C, dovodi do relativnog irenja rotora
TVP priblino za 0,1 mm. Koliko je ovaj problem sloen i koji se sve zadaci
postavljaju pred operatora turbine i odgovorne inenjere u pogonu,
prikazae se neke operacije koje moraju da se primjenjuju na turbini
K-200-130 LMZ, prilikom podeavanja relativnih irenja rotora turbine:
(3.4) Kada je relativno izduenje rotora dostiglo vrijednost koja je
blizu granine, neophodno je:
- kod relativnog izduenja rotora TVP do vrijednosti
3,54,0 mm poveati dovod pare na grijanje prirubnica i
vijaka, te zaustaviti poveanje temperature svjee pare i
optereivanje turbine;
- kod relativnog izduenja rotora TSP do 3,5 mm, zaustavlja se
poveanje temperature meupregrijane pare (ili se neto
smanjuje) i zaustavlja dalje optereivanje turbine.
(3.5) U sluaju da je relativno skraenje rotora dostiglo vrijednosti
koje su bliske graninim, treba uraditi slijedee:
- kod relativnog skraenja rotora TVP do 1,0 mm, poveati
temeraturu svjee pare i dovesti svjeu paru na prednje
zaptivae TVP, a grijanje prirubnica i vijaka u takvoj situaciji
treba da je iskljueno;

Parne turbine

7.31

Energetske maine

- kod relativnog skraenja rotora TSP do 1,8 mm, treba poveati

temperaturu pare poslije meupregrijanja i dovesti svjeu
paru na prednje zaptivae TSP.
Pri progrijavanju turbine ne smije se dozvoliti pojava uslova koji
izazivaju prevelika termika naprezanja, zbog ega je propisana brzina
progrijavanja turbine u zavisnosti od brzine poveanja optereenja i brzine
poveanja temperature pare, dijagram na slici 7.2. U cilju ujednaavanja
temperature u pojedim dijelovima turbine i snienja termikih naprezanja,
prave se zadrke turboagregata na odreenim optereenjima:
(3.6) Nakon to je konstatovan normalan rad turbine na optereenju
od 15 MW, postepeno se poveavaju parametri pare pred
turbinom kod otvorenih regulacionih ventila i GPZ i u toku 60
minuta die se optereenje turbine na 50 MW, slika 7.2.
(3.7) Dalje dizanje optereenja do 200 MW, vri se takoe na kliznim
prametrima pare pri otvorenim regulacionim ventilima u trajanju
priblino 2 asa, u skladu sa dijagramom putanja prikazanom na
slici 7.2.
(3.8) U toku podizanja optereenja turbine do 200 MW treba paljivo
pratiti mjerne ureaje, koji kontroliu termiko stanje
turboagregata i izvesti slijedee pogonske operacije sa
pomonom turbinskom opremom:
- Pri dostizanju odreenih optereenja na turbini vri se
ukljuivanje po parnoj strani zagrijaa visokog pritiska
(ZVP), tako da se iz ZVP br.5 drenani kondenzat cijelo
vrijeme sliva u deaerator sa nadpritiskom 0,5 MPa, jer bi u
sluaju usmjeravanja drenanog kondenzata u ZNP br. 4,
dolo bi do njegovog prepunjavanja. Redoslijed ukljuivanja
pojedinih ZVP je slijedei:
Kod optereenja 6070 MW vri se progrijavanje
parovoda prvog oduzimanja do ZVP br. 7 i nakon toga
ZVP br. 7 ukljuuje se u rad. Ventil na dovodu pare u
ZVP br. 7 treba potpuno otvoriti, a drenae na oduzimanju
pare zatvoriti. Poslije ukljuenja ZVP br. 7 po pari,
7.32

Parne turbine

Energetske maine

ukljuuje se u rad regulator nivoa u ZVP br. 5, a za to

vrijeme regulatori nivoa u ZVP br. 7 i ZVP br. 6 jo se ne
ukljuuju, ali njihovi ventili na odvodima drenanog
kondenzata jo su potpuno otvoreni.
Kod optereenja 8090 MW vri se progrijavanje
parovoda drugog oduzimanja do ZVP br. 6, nakon ega
se ZVP br. 6 ukljuuje u rad. Kao i u predhodnom sluaju,
ventil na parovodu do ZVP br. 6 potpuno se otvara, a
drenae parovoda zatvaraju i ukljuuje se regulator nivoa
u ZVP br. 7.
Kod optereenja od 170 MW treba progrijati parovod
treeg oduzimanja do ZVP br. 5, te ukljuiti taj zagrija
rad. U okviru ukljuenja u rad ZVP br. 5, ventil na dovodu
pare treba potpuno otvoriti, drenae parovoda oduzimanja
zatvoriti i ukljuiti u rad regulator nivoa ZVP br. 6.
- Kod optereenja 2530% (oko 70 MW) ukljuuje se jedna
slivna pumpa drenanog kondenzata i regulator nivoa u ZNP
br. 2, a druga se postavlja na rezervu. Poto se uspostavi
normalan nivo u ZNP br. 2, iskljuuje se odvoenje drenanog
kondenzata u kondenzator.
- Iskljuuje se grijanje prirubnica i vijaka na optereenju od 100
MW ili kada temperatura spoljnih povrina prirubnica dostigne
vrijednost od 400 0C.
- Kod optereenja 140150 MW potrebno je izvesti i slijedee
operacije:
prespojiti napajanje deaerataora 0,5 MPa parom iz treeg
oduzimanja (u sluaju da se deaerator puta u pogon na
kliznim parametrima, prevoenje na tree oduzimanje
moe se izvesti i kod 3040 MW);
ukljuiti u rad drugu kondenzatnu pumpu, a treu pumpu
pripremiti i staviti u rezervu.
- U skladu sa rastom optereenja turbine otvara se obilazni vod
na liniji osnovnog kondenzata mimo ejektora, s tim da se
ostavi protok kondenzata kroz ejektore od oko 100 t/h.
Parne turbine

7.33

Energetske maine

- Pri podizanju broja obrtaja i optereenja turbine, treba voditi

rauna da para iza TSP bude jo uvijek pregrijana najmanje
50 0C iznad temperature zasienja.
(3.9) Kod optereenja od 200 MW, pritvaranjem regulacionih ventila
TVP, prelazi se na nominalni pritisak pare pred turbinom od
12,75 MPa. Prelazak na nominalni pritisak svjee pare mogue
je izvesti i ranije, ali je poeljno to uiniti nakon potpuno
progrijane turbine. Isto tako, kod punog optereenja turbine
uspostavlja se normalni protok vode kroz hladnjake ulja i
hladnjake generatora, a takoe vri se zavrna provjera rada
krajnjih zaptivaa turbine.
7.2.2.2. Karakteristike putanja blokova u pogon iz hladnog stanja
sa protonim parnim kotlovima i nadkritinim parametrima
Kada se govori o putanju turbine u rad iz hladnog ili toplog
(neohlaenog) stanja, uglavnom se misli na putanje cijelog energetskog
bloka (kotao + turbina + pomona postrojenja). Imajui u vidu da postoje
turbine razliitih izvedbi i namjene, kao i parni kotlovi principijelno
razliitih tehnolokih koncepcija, onda se razlikuju i metode putanja i
zaustavljanja energetskih blokova. Na osnovu takvog razmiljanja mogle bi
se grupirati metode i postupci putanja koji karakteristini za tip
energetskog bloka, tj. kompleta kotao + turbina:
1) Putanje kondenzacionih turbina iz hladnog stanja obraeno u
predhodnom dijelu ovog poglavlja;
2) Putanje turbina s protivpritiskom i turbina sa regulisanim
oduzimanjem pare;
3) Specifinosti putanja u rad neblokovskih postrojenja (dubl-blok,
napajanje sa zajednike parne magistrale i slino);
4) Specifinosti putanja u rad blokovskih postrojenja (zajedno sa
turbinom puta se u rad i kotao zajednike upusne operacije);
5) Putanje u rad blokovskog postrojenja sa kotlom s bubnjem;
6) Karakteristike putanja u rad blokova sa protonim kotlovima,
koje sa svoje strane mogu da se razdijele:
7.34

Parne turbine

Energetske maine

prema parametrima svjee pare: kotao u bloku sa turbinom sa

dokritinim parametrima pare i blokovi sa nadkritinim
parametrima,
prema ugradnji startnih separatora:
a) sa paralelnim (izneenim) separatorom, kod koga se pri
startovanju dio radnog medijuma proputa kroz
pregrijae pare, a dio pare iz sepratora i odgovarajuih
RRS obilazi pregrijake povrine, i
b) sa ugraenim stratnim sepatorom, ija e se funkcija
detaljnije obrazloiti u narednom dijelu poglavlja.
U ovom dijelu poglavlja obradie se detaljnije samo ema energetskog
bloka sa protonim kotlom i nadkritinim parametrima pare u bloku sa
turbinom snage 300 MW, tip K-300-240 (LMZ), koji su ugraeni u TE
Gacko i TE Ugljevik u kojima se koristi lignitni, odnosno mrki ugalj.
Pojednostavljena toplotna ema putanja takvog bloka data je na slici 7.3.
U tipskim upusnim emama blokova snage 300 MW, na svakom
strujnom toku radnog medijuma na kotlu ugrauju se posebni startni ureaji,
koji imaju zadatak:
-

obezbjeenje isputanja pare iz kotla;

odravanje brzine zagrijavanja elemenata pregrijaa pare i
parovoda sa debelim zidovima u dozvoljenim granicama;
spreavanje nedozvoljenog rasta pritiska pri naglim i znatnim
promjenama optereenja;
korienje toplote isputene pare.

Za razliku od kotlova s bubnjem, protoni kotlovi ne mogu raditi pri

malom protoku napojne vode kroz loine ekrane. Normalni rad protonog
kotla mogu je samo kod protoka vode od oko 30% nominalnog kapaciteta i
pri dosta veem pritisku. Taj uslov zahtijeva potrebu da se, pri putanju
kotla u pogon, obezbijedi cirkulacija zagrijavanog radnog medijuma. Zbog
toga se na kotlovima ovog tipa ugrauje posebna grupa ureaja, koja slui
za putanje kotla i cijelog bloka u pogon, slika 7.3.

Parne turbine

7.35

Energetske maine

Slika 7.3. Pojednostavljena principijelna toplotna ema uputanja u rad

monobloka snage 300 MW sa protonim kotlom, nadkritinim
parametrima i jednobajpasnom emom
Legenda uz sliku 7.3: 1 - startni zasun; 2 - regulacioni ventil za ubrizgavanje napojne vode u
hladnjake pare; 3 - ugraeni startni separator; 4 - glavni parni zasun (GPZ); 5 - stop ventil
TVP (slika 5.47); 6 - regulacioni ventil TVP; 7, 8 - stop i regulacioni ventili TSP ili
kombinovani stop-regulacioni ventil TSP (vidi sliku 5.48); 9 - linija ubrizgavanja
kondenzata u paro-prijemni ureaj kondenzatora; 10 - kondenzatna pumpa I stepena;
11 - jonski izmjenjivai za preiavanje turbinskog kondenzata; 12 - kondenzatna pumpa II
stepena; 13 - odvod kondenzata za hlaenje BRRS; 14 - ventil recirkulacije kondenzata;
15 - grupa zagrijaa niskog pritiska (ZNP); 16 - linija recirkulacije napojne vode u SNV;
17 - napojna pumpa; 18 - predpumpa ili buster pumpa; 19 - grupa zagrijaa visokog pritiska
(ZVP); 20 - regulacioni napojni ventil (napojna glava); 21 - startni ekspander;
22 - brzodjelujui vakuumni ventil za isputanje pare iz sistema meupregrijanja u
kondenzator; 23 - povrat vika vode u deaerator; 24 - odvod kondenzata iz startnog

7.36

Parne turbine

Energetske maine
ekspandera u deaerator; 25 - odvod kondenzata iz startnog ekspandera, alternativno: u
neutralizacioni bazen zaprljanih voda, ili u rashladni cjevovod ili urezervoar rezervnog
kondenzata; 26 - dovod pare iz stranog izvora: zajednika stanica za razvod pare niskog
pritiska, pomona kotlovnica ili od susjednog bloka koji je u radu; 27 - paro-prijemni ureaj
u kondenzatoru; 28 - deaerator; 29 - spremnik napojne vode (SNV); 30 - kondenzator
turbine; 31 - ubrizgavajui hladnjak svjee pare; PV-1PV-3 - priguni ventili na starnom
ureaju

Na dvjema linijama strujanja radnog medijuma kotla, proizvedenom u

podoljskom mainskom zavodu (ZiO, Rusija), primjenjen je ugraeni startni
separator dimenzija 456 x 50 mm, koji obezbjeuje maseni protok kod
upusnih reima od 500 kg/m2s ( 134 ), to obezbjeuje dovoljnu efikasnost
separacije (pozicija 3 na slici 7.3). Izmeu isparivakih kotlovskih povrina
i pregrijakih povrina, ugraen je na svakoj liniji startni zasun (1). Na
dovodnom cjevovodu do startnog separatora (3) ugraen je priguni ventil
PV-1, pomou koga se odrava pritisak do 25 MPa. Priguni iberni ventil
PV-2, ugraen je na odvodu pare iz separatora prema na osnovnoj liniji
ispred pregrijaa pare, pomou koga se moe ostvariti putanje bloka iz bilo
kojeg toplotnog stanja, bez da se puni vodom pregrijaki trakt iza startnog
zasuna (1). Odvod kondenzata iz separatota usmjeren je u ekspander (21)
(1,962 MPa), a kontrolie se prigunim ventilom PV-2. Kod tipske upusne
eme monoblokova 300 MW predvieni su unificirani ventili PV-1PV-3
uslovnog prenika 175 mm.
Za isputanje drenanog kondenzata iz cjevovoda za odvod pare iz
separatora (ispred prigunog ventila PV-3), u tipskoj emi predviene su
drenae, koje su prikljuene na ispusni cjevovod iz separatora, neposredno
ispred startnog ekspandera (21). Drenae su izvedene i iz najniih taaka na
cjevovodima iza ventila (1) i PV-3, a odvod drenaa izvodi se zajednikom
linijom koja se uvodi u ekspander drenaa turbine ili u prihvatni ureaj
kondenzatora turbine. Glavni parovodi svjee pare monoblokova 300 MW
imaju dimenzije 325 x 56 mm, a izraeni su od elika 151. Glavni
parni zasuni (4) - GPZ ugraeni su pred stop ventilima (5) u dijelu TVP.
Imajui u vidu da se meupregrijai pare nalaze u zoni umjerenih
temperatura loinih gasova, kod ovih blokova primjenjena je
jednobajpasna ema putanja bloka u pogon. Bajpas turbine monoblokova
spojen je na glavne parovode neposredno ispred GPZ prikljucima na
poprenoj vezi parovoda svjee pare, dimenzija 194 x 36 mm. Na bajpasu
Parne turbine

7.37

Energetske maine

je ugraena brzo djelujua redukciono-rashladna stanica (BRRS), sa

propusnim kapacitetom od 104 kg/s kod parametara pare 16 MPa i 560 0C.
Prilikom kretanja i obustavljanja turbine preko BRRS, para se usmjerava
neposredno u paro-prijemni ureaj (27) u kondenzatoru. Upravljanje BRRS
vri se sa dva elektromotora, naizmjenine i istosmjerne struje. Pri obaranju
optereenja odnosno ispadu bloka iz pogona, pranjenje meupregrijakog
trakta vri se preko RRS (22), a para se takoe usmjerava u kondenzator.
Tipske eme monoblokova predviaju obilazni odvod pare iz sistema
meupregrijanja, koji je spojen neposredno ispred stop ventila TSP (pozicija
22 na slici 7.3). Kod tipskih ema blokova 300 MW predvien je jedan
startni ekspander (pozicija 21, slika 7.3), proraunat na radni pritisak 2,0
MPa. U cilju zatite ekspandera od prekoraenja pritiska iznad 2,0 MPa,
postavljeni su sigurnosni ventili na cjevovodu ispred ekspandera. Prije
potpale kotla, zatvara se startni zasun (1) i priguni ventil PV-3, a
djelimino se otvaraju priguni ventili PV-1 i PV-2, obezbjeujui
cirkulaciju napojne vode po krugu: kondenzator - deaerator - napojna
pumpa - isparivaki dio kotla (ekranske cijevi) - startni separator - startni
ekspander - kondenzator. Naravno, ovo je samo jedna od moguih varijanti
uspostavljanja cirkulacije.
Uvoenje radnog medijuma u ekspander vri se kroz posebni
separacioni ureaj. Odvoenje kondenzata iz ekspandera (21) usmjerava se
u povratni rashladni cjevovod, u spremnik rezervnog kondenzata ili u
kondenzator turbine (30). Kod veine blokova predviena je mogunost da
se, u poetnom periodu kretanja bloka, kondenzat iz ekspandera (21)
izbacuje u neutralizacioni bazen zaprljanih voda u elektrani. Posljednja
varijanta se koristi nakon hemijskog ispiranja kotla, poslije godinjeg
remonta, kao i poslije dueg stajanja bloka, ime se omoguuje izbacivanje
produkata korozije, ostataka hemikalija kod bajcovanja kotla i ostalih
neistoa, od kojih treba zatiti grejne povrine pregrijaa i turbinski
kondenzat od zaprljanja.
Para iz startnog ekspandera odvodi se u deaerator (28) i kondenzator
(30). Kod svih varijanti putanja, a prije ukljuenja pregrijaa pare, para se
odvodi u deaerator. Meutim, prije ukljuenja pregrijaa pare, kod nekih
reima ukazuje se potreba izbacivanja pare iz ekspandera u kondenzator,
ija koliina zavisi od toplotnog stanja bloka prije putanja u pogon.
7.38

Parne turbine

Energetske maine

Granini reim pojavljuje se kod putanja monobloka nakon zastoja do tri

asa, kada protok pare u kondenzator dostie vrijednosti 1417 kg/s, 134 .
Putanje u pogon bloka sa kotlom sa nadkritinim parametrima pare je
najsloenija i najodgovornija velika pogonska operacija, zbog ega e se u
narednom dijelu poglavlja razmatrati karakteristike upusnih operacija
blokova, upravo sa takvim kotlovima.
Vaan uslov za pouzdan rad grejnih povrina kotla sa nadkritinim
parametrima pare je odravanje nadkritinih parametara radnog medijuma u
isparivakom dijelu kotla, poto bi kod dokritinih pritisaka postojala
opasnost od raslojavanja fluida (posebno u horizontalnim cijevima i
kolektorima). Takvi uslovi bi mogli dovesti do "pregorijevanja" radijacionih
grejnih povrina (ekranske cijevi) kotla. Jedna od mogunosti da se ostvari
reim, koji e zadovoljiti predhodno opisani uslov, je ugradnja startnih
separatora koji su predhodno opisani.
Postoje dva metoda za putanje kotla u rad: protoni i separatorski.
Kod protonog reima za vrijeme putanja priguni ventil PV-2 za
isputanje radnog fluida iz separatora je zatvoren, a priguni ventil PV-3 je
otvoren, pa je isti protok i kroz isparivake i kroz pregrijake povrine
kotla. U tom sluaju, sve povrine kotla nalaze se pod punim radnim
pritiskom.
Naravno, ee se primjenjuje separatorski reim putanja. Kod
putanja bloka, kotao se puni napojnom vodom do startnog zasuna (1), koji
je zatvoren, a ekspander je spojen preko prigunog ventila PV-1 sa
isparivakim povrinama kotla. Izlazni priguni ventil PV-2 za "vlani"
radni fluid je otvoren i fluid je usmjeren prema ekspanderu (21). U
isparivakim povrinama do startnog zasuna (1), uspostavlja se natkritiki
pritisak i vri se potpala kotla mazutnim gorionicima. Kada se u separatoru
postigne odgovarajua temperatura, dolazi do razdvajanja faza na tenu i
parnu. Tena faza (kondenzat) se odvodi u startni ekspader (21) pritiska
1,962 MPa, a iz njega se dalje izbacuje u neutralizacioni bazen, rashladni
cjevovod preko linije (25), u kondenzator preko linije (24) ili u rezervoar
rezervnog kondenzata, kako je ranije objanjeno. Regulacija odvoenja
kondenzata iz startnog ekspanzionog suda (21) vri se prigunim ventilima,
Parne turbine

7.39

Energetske maine

odravajui zadati nivo u njemu. Pri pojavi pare u separatoru (3), djelimino
se otvara ventil PV-3, pa se obrazovana para uputa u pregrijae i parovode
svjee pare, ime poinje njihovo progrijavanje. Isto tako, ekspander (21)
igra ulogu drugog stupnja separacije u kome se pojavljuje znaajna koliina
pare. Ova para se koristi za grijanje vode u deaeratoru (28) ili se usmjerava
u kondenzator preko paro-upusnog ureaja (27), to je i prikazano na emi,
slika 7.3. Kada se postigne potrebna temperature pare na izlazu iz separatora
(3), vri se pojaano progrijavanje pregrijaa pare, preko prigunog ventila
PV-3, pri emu je startni zasun (1) jo uvijek zatvoren. Ovakav nain
prikljuenja pregrijaa pare omoguava putanje bloka iz bilo kog toplotnog
stanja. Zadani dijagram putanja u rad bloka snage 300 MW (turbina
K-300-240 LMZ) iz hladnog stanja, prikazan je na slici 7.4.
Progrijavanje parovoda pri kretanju bloka iz hladnog stanja je vana
operacija i mora se paljivo izvoditi. Putanje pare na progrijavanje
parovoda svjee pare vri se kod temperature napojne vode ispred startnog
zasuna (1) od oko 260 0C, kod punog pritiska napojne vode. Otvaranje
ventila PV-3 treba vriti vrlo oprezno, poto pri tome pritisk u pregrijau i
parovodima svjee pare naraste do 0,30,4 MPa, emu odgovara
temperature zasienja 130140 0C. Pri takvim uslovima, mogua je pojava
toplotnog udara i velikih termikih naprezanja. Imajui u vidu takve pojave,
nekada se primjenjuje drugaiji postupak kretanja kotla iz hladnog stanja:
kod otvorenog ventila PV-3, regulisanje pritiska u startnom separatoru (3)
izvodi se ventilom PV-1, pri emu dolazi do postepenog rasta pritiska u
svim narednim povrinama i parovodima. Progrijavanje parovoda vri se
preko njegovih drenaa (odvodnjavanja), pri postepenom poveanju
parametara pare, a brzina progrijavanja mora biti u skladu sa uputstvom za
datu turbinu.
Putanje u pogon turbinskog postrojenja sa protonim kotlom je
znatno uslonjeno, zbog nemogunosti kotla da obezbijedi stabilne
parametre kod niskih pritisaka. Obrazovanje pregrijane pare na izlazu iz
protonog kotla vri se kod pritiska 13 MPa, u zavisnosti od konstrukcije
kotla. Poto para mora biti pregrijana najmanje za 50 0C, minimalna
temperature pare pred poetkom obrtanja rotora turbine mora biti
250300 0C.

7.40

Parne turbine

Energetske maine

Slika 7.4. Zadani dijagram putanja u pogon monobloka sa turbinom

K-300-240 LMZ i protonim kotlom iz hladnog stanja
Legenda uz sliku 7.4, oznake pogonskih operacija: I - pokretanje rotora turbine; II - turbina
se izvodi na 800 o/min; III - uputa se para u TSP i poinje njeno progrijavanje; IV - po
zavrenom progrijavanju, turbina se izvodi na sinhroni broj obrtaja; V - generator se
prikljuuje na elektro mreu i uzima se snaga od 2030 MW; VI - ukljuenje grijanja
prirubnica i vijaka; VII - kotao se postepeno prevodi na protoni reim rada; VIII - poinje
se sa progrijavanjem turbine za pogon napojne pumpe (TNP); IX - prelazak sa elektro na
turbonapojnu pumpu; X - iscrpljen propusni kapacitet grupe upusnih ureaja na kotlu;
XI - otvara se startni zasun (poz. 1 na slici 7.3) i vri se dizanje pritiska na nominalnu
vrijednost, te se iskljuuje startni ureaj na kotlu; XII - nakon 40 min od postizanja
nominalnog optereenja, izvode se temperature svjee i meupregrijane pare (tpp, tmpp) na
nominalne vrijednosti

Parne turbine

7.41

Energetske maine

Postizanje naprijed navedenih dosta viskih parametara pare pred GPZ

(slika 7.3, pozicija 4) i naredno putanje turbine otvaranjem bajpasa GPZ,
dovelo bi do visokih termikih naprezanja u kuitu stop ventila, prestrujnih
cijevi i drugim elementima turbine, ali i do znatnog produenja vremena
putanja. Zbog toga se u procesu putanja vri predhodno progrijavanje stop
ventila i prestrujnih cijevi, otvaranjem stop ventila i dovoenjem pare preko
bajpasa GPZ, a kod otvorenih drenaa i zatvorenih regulacionih ventila. U
toku tog procesa dolazi i do djeliminog progrijavanja regulacionih ventila.
Postupak pokretanja rotora turbine, poveanje broja obrtaja i poetno
optereivanje turbine, slino je postupku koji se izvodi na bloku sa kotlom s
bubnjem, to je ve detaljno obrazloano. I u ovom sluaju najpovoljnije je
putati turbinu pri potpuno otvorenim stop i regulacionim ventilima
(pozicije 5, 6, 7 i 8 na slici 7.3) TVP i TSP, dovoenjem svjee pare preko
bajpasa GPZ. Zadani dijagram putanja monobloka sa turbinom K-300-240
LMZ iz hladnog stanja, prikazan je na slici 7.4. Na apscisi ovog dijagrama
naznaene su vanije pogonske operacije, koje se izvode tokom procesa
putanja. Kroz objanjenje pojedinih operacija, prikazae se i osnovne
karakteristike putanja bloka snage 300 MW iz hladnog stanja:

Operacija I: pokretanje rotora turbine

Pokretanje rotora se izvodi nakon to je izvreno predhodno
progrijavanje glavnih parovoda i stop ventila. Parametri pare iza kotla
treba da su orjentaciono 280300 0C i 34 MPa, s tim to se
temperatura pare pred stop ventilima podeava ubrizgavajuim
hladnjacima (pozicija 31, slika 7.3). Izbor poetne temperature svjee
pare iza hladnjaka pare (31), vri se na osnovu toplotnog stanja
turbine. Pred samo pokretanje rotora, najee se uzima vrijednost
temperature koja je za 80100 0C via od temperature metala na
gornjem dijelu kuita TVP u zoni uputanja pare. Na dijagramu
uputanja (slika 7.4), uzeti su poetni parametri od 200 0C i 0,50,6
MPa, to zahtijeva due progrijavanje turbine na parznom hodu.

Operacija II: turbina se izvodi na 800 o/min (13,3 s-1)

Pomou upusnih ubrizgavajuih hladnjaka pare (31), odrava se
temperatura pare na oko 230 0C i vri se progrijavanje rotora i kuita

7.42

Parne turbine

Energetske maine

turbine u trajanju dva asa. Istovremeno s tim vri se progrijavanje

trakta meupregrijanja kod zatvorenih stop ventila (7) TSP, a para se
usmjerava u kondenzator, preko ispusne stanice sa hladnjakom (22).
U toku zadravanja na ovom broju obrtaja vre se pogonske operacije
i kontrole, koje su navedene u taki (2.4), a u skladu sa pogonskim
uputstvom za konkretnu turbinu.

Operacija III: uputa se para u TSP i poinje njeno progrijavanje

Progrijavanje TSP vri se zajedno sa progrijavanjem i ostalog dijela
turbine na 800 o/min i traje vie od jednog asa, s tim da se u toku tog
procesa poveava temperatura pare. Trajanje ovog progrijavanja moe
biti i krae, to zavisi od temperaurnog stanja turbine, ukljuujui i
relativna irenja rotora, o emu je bilo govora u prethodnoj taki ovog
poglavlja.

Operacija IV: po okonanju progrijavanja, turbina se izvodi na sinhroni

broj obrtaja (3000 o/min ili 50 s-1)
Pri poveanju broja obrtaja, poveava se i vakuum u kondenzatoru na
oko 8 kPa, otvara se ventil PV-3 na startnom separatoru (3) i zatvara
ventil (22) za izlaz pare iz meupregrijaa u kondenzator. U toku
podizanja broja obrtaja vodi se rauna o kritinim brojevima obrtaja
(1073, 1825, 2270 i 2683 o/min), na kojima se ne smije zadravati i
vre se kontrolne radnje navedene u taki (2.5).

Operacija V: prikljuenje (sinhronizacija) generatora na mreu

Nakon detaljnih provjera stanja na turbini i generatoru, vri se
sinhronizacija na mreu, po postupku koji je ranije detaljno opisan
kod sinhronizacije bloka 200 MW. Nakon sinhronizacije, podie se
optereenje na poetnu vrijednost 2025 MW (kod nekih turbina ova
vrijednost se kree 3540 MW).

Operacija VI: ukljuenje grijanja prirubnica i vijaka

Na raun forsiranja loenja goriva u kotlu, poveava se temperatura
pare i poinje intenzivno progrijavanje turbine. U cilju odranja
Parne turbine

7.43

Energetske maine

relativnih irenja rotora u dozvoljenim granicama, ukljuuje se

grijanje prirubnica i vijaka TVP i TSP. Ukljuenje grijanja prirubnica
i vijaka TSP preporuuje se kod poetne temperature prirubnica koja
ne prelazi 420 0C i to poslije sinhronizacije generatora. Preporuuje se
upotreba sistema grijanja prirubnikih spojeva TVP kod temperature
prirubnica do 300 0C i to poslije izlaska na nominalni broj obrtaja.

Operacija VII: kotao se postepeno prevodi na protoni reim rada

Dalje poveanje optereenja takoe se vri na kliznim parametrima
pare, na raun otvaranja PV-3 (slika 7.3), pri emu se sve vea
koliina pare iz separatora kotla usmjerava u turbinu, pa je nuno
kotao prevesti na protoni reim. Ranije je ve bio potpuno otvoren
GPZ 4, nakon to je njegov bajpasni ventil bio potpuno otvoren, to
znai da je poveanje optereenja na turbini podeavano koliinom i
pritiskom pare iz kotla, otvarajui ventil PV-3.

Operacija VIII: poinje se sa progrijavanjem turbine za pogon

turbonapojne pumpe na optereenju od oko 120 MW

Operacija IX: prelazak sa elektro na turbonapojnu pumpu

Prelazak na rad sa turbonapojnom pumpom izvodi se prije prelaenja
na nominalni pritisak, a kod optereenja 170180 MW.

Operacija X: postepeni prelazak na nominalni pritisak

Do momenta opreacije X, iscrpljen je kapacitet upusne grupe na kotlu,
zbog ega se vri postepeno prelaenje na nominalni pritisak, kod
optereenja 170180 MW. Prije tog momenta bio je potpuno otvoren
priguni ventil PV-3 na separatoru i pred turbinom je uspostavljen
odreeni pritisak pare, znatno manji od nominalnog. Parametri pare na
optereenju od 180 MW su priblino: pritisak 13 MPa, temperatura
svjee pare 460 0C i meupregrijane 450 0C.

7.44

Parne turbine

Energetske maine

Operacija XI: prelazak bloka na nominalni pritisak

Prelazak na nominalni pritisak ostvaruje se pritvaranjem regulacionih
ventila, radi poveanja pritiska pred turbinom, uz otvaranje startnog
zasuna (1) i pri istovremenom iskljuenju upusnih separatora (3). Ovaj
prelazak je vrlo odgovorna operacija, poto neki dijelovi turbine na
mjestu uputanja pare mogu biti nedovoljno progrijani zbog manjeg
intenziteta prelaza toplote u poetnim etapama uputanja, kao na
primjer kuita regulacionih ventila i prestrujne cijevi izmeu
regulacionih ventila i kuita TVP na mjestu ulaza pare. Kod naglog
porasta pritiska, raste i temperatura zasienja, koja moe zanaajnije
prekoraiti temperaturu metala ventila. Ciklino ponavljanje ovakvih
reima, od jednog do drugog putanja turbine u pogon, moe izazvati
pojavu pukotina usljed termikog zamora materijala. Zbog toga je
vano da se poveanje pritiska izvodi postepeno. Da bi se izbjeglo
eventualno podhlaivanje TVP, prelazak na nominalni pritisak izvodi
se nakon 1520 min od momenta poveanja temperature svjee pare
za oko 40 0C, to je vidljivo i na dijagramu tpp na slici 7.4.

Operacija XII: dovoenje turbine na nominalno optereenje

Poveanje optereenja od 180 MW do 300 MW traje oko 50 min, a
zavrava se kod temperature pare pred TVP i TSP od 520 0C.

Operacija XIII: postizanje minimalnih temperatura pare

U narednih 40 min postiu se i stabilizuju nominalne temperature pare
tpp i tmpp .

7.2.2.3. Putanje blokova u pogon iz vrueg i neohlaenog stanja

Putanje bloka iz vrueg stanja vri se u sluaju da je pritisak pare u
parnom kotlu priblian nominalnom pritisku, a iz neohlaenog stanja kada
je temperatura metala turbine i parovoda vea od 150 0C, a temperatura
kuita TSP vea od 100 0C. Prema pogonskom uputstvu za turbinu
K-200-130 LMZ, turbina se smatra neohlaenom ako je temperatura donje
polovine kuita TVP u zoni komore regulacionog stupnja vea od 250 0C.
Parne turbine

7.45

Energetske maine

Pri putanju turbine iz neohlaenog stanja pojavljuju se potekoe,

kojih nema kod putanja iz hladnog stanja. Osnovna sloenost sastoji se u
potrebi da se odrava odreeni odnos temperature pare i temperature metala
pojedinih dijelova bloka. Kod velikih energetskih blokova, dodatnu
potekou izaziva postojanje jednog ili dva sistema za meupregrijavanje
pare, pa se mora voditi rauna i o TSP (pored TVP), pri putanju iz vrueg i
neohlaenog stanja.
Toplotno stanje turbine zavisi od kvaliteta izolacije i duine zastoja. U
normalnom radu energetskog bloka postoje karakteristini vremenski
zastoji, koji su vezani za potrebe elektroenergetskog sistema, kao to je
zaustavljanje bloka preko noi (zastoj 68 h), zaustavljanje na jedan
prazniki dan (2436 h) ili za vikend na kraju sedmice (6072 h).
Karakteristine su i krae obustave bloka na 13 h zbog elektrinih otkaza
(kvarova) ili smetnji, kao i lanih prorada elektrinih i toplotnih zatita. Kod
kratkih zastoja bloka radi se o definiciji kretanja bloka iz vrueg stanja, pri
emu bi trebalo da je kotao zadran bez obaranja pritiska i bez dodatnog
rashlaivanja. Tipine vrijednosti temperatura metala pojedinih dijelova
turbinskog postrojenja, prikazane su na uproenoj emi parovoda svjee i
meupregrijane pare bloka 300 MW nakon zastoja od 8 h, slika 7.5.
Osnovno pravilo za putanje turbine iz toplog stanja je da temperatura
pare koja se dovodi u TVP i TSP bude za 50 0C via od temperature metala
najzagrijanijeg dijela kuita turbine, ali ne smije biti vea od nominalne
vrijednosti temperature. Vakuum u kondenzatoru mora da se odrava na
vrijednosti koja nije manja od 72 kPa (550 mm S).
Posmatrajui temperature metala na slici 7.5, vidi se da je temperatura
metala kuita TVP 480 0C, pa bi u tom sluaju temeperatura pare, koja se
dovodi u turbinu trebala biti 530 0C. Meutim, drugi dijelovi parovoda, a
djelimino i stop i regulacioni ventili, manje su ohlaeni i imaju manju
temperaturu od temperatura kuita stop i regulacionih ventila. Zbog toga je
neophodno posebno progrijavati trakt od GPZ do zatvorenih regulacionih
ventila, koristei drenane odvode. Ako se u procesu putanja bloka uspije
postii temperatura pare iz kotla od 530 0C, pa se potom bajpasom GPZ
puta para u turbinu zbog pokretanja rotora, valja konstatovati da e u
turbinu dospjeti dosta ohlaena para zbog priguivanja u bajpasu GPZ i pri
7.46

Parne turbine

Energetske maine

strujanju kroz hladnije parovode. U takvom sluaju, preporuuje se povisiti

temperaturu pare pred GPZ, ali do nominalne temperature.

Legenda:
1 - stop ventil TVP;
2 - regulacioni ventil TVP;
3 - ispusni ventil iz vrue
linije parovoda
meupregrijanja u
kondenzator;
4 - glavni parni zasun
(GPZ)

Slika 7.5. Uproena upusna ema parovoda svjee i meupregrijane pare

bloka 300 MW sa po jednom BRRS i RRS pri uputanju u pogon
nakon zastoja od 8 asova, 190
Zbog sloenosti putanja iz raznih temperaturnih stanja turbine,
parovoda i kotla, moraju se prihvatati i odreeni kompromisi pri izradi
instrukcija za putanje bloka iz neohlaenog stanja. Paljivo odravanje
odreenih reima putanja, koji su na bazi ispitivanja definisani u
pogonskim uputstvima, predstavlja stalan uslov za bezbjedan i dugovjean
rad postrojenja.
Uz samo poznavanje propisanih instrukcija, treba i dobro poznavati
koji se sve procesni problemi i oteenja opreme mogu dogoditi pri putanju
iz vrueg i neohlaenog stanja:
-

relativno skraenje rotora turbine;

iskrivljenje (progib) kuita TVP i TSP;
iskrivljenje rotora turbine.

Parne turbine

7.47

Energetske maine

7.2.2.3.1. Relativno skraenje rotora turbine

Poslije obustavljanja rada turbine, vri se hlaenje statora i uporedo s
tim, hlaenje rotora turbine. Razliiti uslovi razmjene toplote i razlika u
masama rotora i statora, dovde do razliite promjene duine tih elemenata,
to zavisi i od kvaliteta izolacije i primjenjenog postupka hlaenja nakon
obustavljanja bloka. Kod turbina velikih snaga, sa visokim i nadkritinim
pritiscima pare, naroito su masivna kuita TVP, te u procesu hlaenja
javlja se znaajno skraenje rotora TVP. Naravno, to moe da uspori ili
sprijei putanje turbine iz vrueg stanja.
Kod turbina visokog pritiska prednji krajnji zaptivai zauzimaju
znaajnu duinu rotora. Zbog toga, dovoenje vrue pare na pomenute
zaptivae je vrlo efikasna mjera za smanjivanje relativnog skraenja rotora.
Naravno, dovoenje pare na zaptivae izvodi se samo kod obrtanja rotora na
prekretnom ureaju. Zagrijavanje dijela rotora u zoni prednjih krajnjih
zaptivaa omoguava da se kompenzuje relativno skraenje preostalog
dijela rotora turbine.
7.2.2.3.2. Iskrivljenje kuita turbine usljed razlika temperatura "gore-dole"
Odstraniti posljedice neravnomjernog hlaenja gornjeg dijela gornjeg
kuita i donjeg dijela (dna) donjeg kuita turbine je mnogo sloeniji
problem. U procesu hlaenja, donji dio turbine hladi se bre nego gornji iz
vie razloga, a posebno u zoni uputanja pare:
odvoenje toplote kroz stope kuita i cjevovode oduzimanja pare,
slabija izolacija donjeg dijela kuita, zbog nekvalitetnije izrade i
njenog privrenja na kuite,
postojanje konvektivnog strujanja vazduha odozdo prema gore,
kako sa spoljnje tako i sa unutranje strane,
sakupljanje kondenzata u donjem dijelu kuita, uslijed
nekvalitetnog odvodnjavanja (drenae).
Ispitivanja razliitih turbina pokazala su da su vrijednosti razlika
temperatura kuita "gore-dolje" najvea nakon zastoja od 820 h, s tim da
7.48

Parne turbine

Energetske maine

su razlike vee kod turbina veih snaga i sa masivnijim kuitima. Na

turbinama snage 300 MW i sa starim tipom izolacije, pomenute razlike
temperatura na mjestu uputanja pare, poslije zastoja od 1015 h iznosile
su: kod TVP 80100 0C; kod TSP 100145 0C. Ove razlike temperatura
izazivaju savijanje ili iskrivljenje kuita. Kuite se savija tako da je
strijela izgiba usmjerena prema gore. Uoeno je vee krivljenje kuita TSP,
jer ima vei broj prikljuaka oduzimanja pare, preko kojih se intenzivo
ovodi i toplota. Kod savremenih turbina, toplotna izolacija se izvodi veoma
kvalitetno postupkom "nabacivanja", pa razlike temperatura kuita "goredolje" ne predstavljaju smetnju za putanje u pogon iz toplog stanja.
Turbinu nije dozvoljeno putati u pogon kod iskrivljenog kuita, jer
to moe izazvati zadiranje rotora o limove (grebene) radijalnih zaptivaa
dijafragmi i bandaa radnih lopatica, kao i krajnjih zaptivaa. Ova zadiranja
su posebno opasna kada postoji i progib rotora, tako da se pri zakretanju
rotora za 1800, progib rotora i statora (kuita) sabiraju, pa uzajamni odnos
postaje maksimalan.
Progib rotora moe da se smanji ili eliminie njegovim obrtanjem na
prekretnom ureaju u toku hlaenja turbine. Meutim, eliminisanje progiba
ili iskrivljenja kuita vezano je sa odreenim potekoama. Kako je reeno,
najbolji metod je postavljanje kvalitetne toplotne izolacije. Ipak, u toku
procesa putanja turbine u pogon mogu nastati i dodatni problemi, koji utiu
na mogue poveanje razlika temperatura kuita "gore-dolje":
1) Kod odreenih posebnih sluajeva moe u kuite turbine prodrijeti
voda ili vlana para. U takvom sluaju, mogu da se pojave nedozvoljeno
velike razlike temperatura izmeu gornjeg i donjeg kuita.
2) Iskustva eksploatacije su pokazala da kao uzrok pojave znatnih
razlika temperatura "gore-dolje", moe biti ranije otvaranje drenaa
neohlaenih kuita, prestrujnih cijevi i oduzimanja. Utvreno je da je
poeljno drenae (odvodnjavanja) otvarati neposredno prije putanja ili
poslije dueg stajanja, kada temperatura metala kuita u zoni uputanja
pare opadne ispod 150 0C. Naravno, to se sve propisuje aktuelnim
pogonskim uputstvima za turbinu.
Uzrok potekoa vezanih za kretanje bloka iz toplog stanja moe biti i
razliito toplotno stanje kotla i turbine u momentu kretanja u pogon. Kotlovi
Parne turbine

7.49

Energetske maine

se znatno bre hlade u odnosu na TVP, pa temperatura pare moe biti

znatno nia od vruih dijelova turbine. Posebno se brzo hlade protoni
kotlovi, koji nemaju bubnjeve napunjene vodom, koji u toku hlaenja igraju
ulogu akumulatora toplote. Blokovi, koji u svom sastavu imaju kotlove s
bubnjem, imaju povoljnije karakteristike i mogunosti za putanje iz toplog
stanja, nego blokovi sa protonim kotlovima. Posebne tekoe se javljaju
kod blokova sa protonim kotlovima sa nadkritinim parametrima pare, kod
kojih su deblje stijenke parovoda, ventila i kuita TVP, to postavlja
posebne zahtijeve za reime progrijavanja i hlaenja tih elemenata.
Prema podacima ispitivanja bloka 300 MW, pri zastoju njegovog
protonog kotla od jednog asa, temperatura pare na izlazu iz kotla sniava
se sa 560 na 360 0C, a pritisak sa 23,5 na 9,81 MPa, 51 . Imajui u vidu
temperature metala poslije zastoja od osam asova, koje su prikazane na
slici 7.5, onda se moe izvui zakljuak o znatnim tekoama koje se mogu
pojaviti pri kretanju kotla na vrue parovode poslije, recimo, dva asa
stajanja.
Putanje blokova iz neohlaenog stanja vri se u skladu sa propisanim
dijagramom putanja, koji je definisan za odreeno toplotno stanje turbine.
Ovakve dijagrame izrauju specijalizovane strune organizacije, koje su
osposobljene da izvode paljiva ispitivanja termikih stanja turbina,
parovoda, ventila i kotlovskog postrojenja u procesu puatanja u pogon iz
raznih termikih stanja. Na osnovu toga, sainjavaju dijagrami putanja iz
hladnog stanja (slike 7.2 i 7.4), kao i dijagrami za odreene karakteristine
periode stajanja turbine, kao na primjer 6090 h, 3255 h, 1830 h,
1016 h, 28 h i 13 h. U strunoj literaturi razmatraju se i drugi vremenski
periodi stajanja turbine kao to su 68 h, 2436 h, 6072 h i slino.
Iskustva su pokazala da, sa stanovita pojave tekoa putanja turbine
iz toplog stanja, najmanje je sloeno putanje poslije trajanja zastoja od 0,5
do 1,5 h i nakon 60 do 72 h. U ovom drugom sluaju, postupak putanja se
pribliava putanju iz hladnog stanja. Kao primjer, na slici 7.6, prikazan je
zadani dijagram putanja u pogon turbine 300 MW nakon zastoja od
1016 h, 134 . Kao to se vidi iz dijagrama, ukupno vrijeme putanja bloka
u pogon iznosi 4 h od potpale gorionika na kotlu, a vrijeme optereivanja
turbine od sinhronizacije generatora iznosi 2 h. Pogonske operacije pri
7.50

Parne turbine

Energetske maine

putanju bloka 300 MW iz neohlaenog stanja predstavljene su u legendi

slike 7.6.

Slika 7.6. Zadani dijagram putanja u pogon bloka snage 300 MW iz toplog
stanja nakon zastoja od 1016 asova: temperature metala na mjestu
uputanja pare u TVP su 400360 0C, a u TSP 4003400C
Legenda uz sliku 7.6:
a) Brojane oznake pogonskih operacija: 1 - potpala gorionika na kotlu; 2, 3 - djelimino
otvaranje prigunog ventila PV-3 (slika 7.3); 4 - uvoenje startnih ubrizgavanja u glavne
parovode; 9 - prikljuenje elektrinog generatora na mreu, zatvaranje ventila na startnim

Parne turbine

7.51

Energetske maine
ispusnim ureajima, otvaranje etiri regulaciona ventila TVP; 10 - ukljuenje sistema
grijanja prirubnikog spoja TVP; 11 - ukljuenje sistema grijanja prirubnikog spoja TSP;
13 - prelaz kotla na protoni reim; 14 - poetak progrijavanja turbo-napojne pumpe;
15 - prelazak sa elektro na turbo-napojnu pumpu; 16 - snienje pritiska radnog medijuma
ispred startnog ventila (poz. 1, slika 9.8) i njegovo otvaranje; 17 - iskljuenje grijanja
prirubnikog spoja kuita TVP; 18 - iskljuenje grijanja prirubnica i vijaka TSP;
19 - iskljuenje startnih ubrizgavanja u glavne parovode;
b) Oznake parametara: Neelektrino optereenje na generatoru, MW; n - broj obrtaja, s-1;
V - vakuum u kondenzatoru turbine, kPa; B - potronja goriva, %; tnv - temperatura napojne
vode, 0C; tpp - temperatura svjee pregrijane pare, 0C; tmpp - temperatura meuregrijane
pare, 0C; pnv - pritisak napojne vode, MPa; ppp - pritisak pregrijane svjee pare, MPa;
tTVP - temperatura metala na mjestu uputanja pare u TVP; tTSP - temperatura metala na
mjestu uputanja pare u TSP

7.2.3. Aktivnosti pri normalnoj eksploataciji parnih turbina

Iako sistem za regulaciju nadzire rad parne turbine, neophodan je
obavezan neposredni nadzor, koji obavljaju operatori turbine (mainisti
parnih turbina, turbinovoe). Kontrola rada turbine obuhvata aktivnosti na
opsluivanju i nadzoru parametara parne turbine i postrojenja u cjelini,
preduzimanju mjera u sluaju pojave neoekivanih pogonskih dogaaja, s
ciljem spreavanja nastanka tete ili ispada turbine iz pogona, zatim voenje
protokola (upisivanje pogonskih parametara oitanih u jednakim
vremenskim intervalima, upisivanje karakteristinih pogonskih dogaaja i
primjedbi, vezanih za rad postrojenja, bitnih za slubu za odravanje turbine
i sl.), kao i povremena ispitivanja funkcionalnosti pojedinih turbinskih
komponenti i voenje protokola o ovim ispitivanjima, a u skladu sa
tehnikim uputstvima. U zadatke operatora spada i saradnja sa slubama
odravanja, pri otklanjanju otkaza na komponentama i periodikim
pregledima i remontima turbinskog postrojenja.
Najvanija obaveza rukovalaca turbina je odravanje apsolutne istoe
postrojenja (sprjeavanje curenja ulja, kondezata, pare i sl.). U sluaju
pojave bilo kakvog uma koji odstupa od uobiajne pojave, metalnih udara,
zadiranja i velikih vibracija, potrebno je to hitnije zaustaviti mainu i
preduzeti mjere za utvrivanje uzroka njegove pojave, s ciljem njegovog
efikasnog i brzog otklanjanja. Takoe, neophodan je kontinuirani nadzor na
kontrolno mjernom priboru (KMP), kao i njihovom pokazivanju, uz
7.52

Parne turbine

Energetske maine

redovno upisivanje dobijenih rezultata mjerenja u toku vremena rada i

prema definisanim protokolima.
Obim aktivnosti po pojedinim segmentima turbinskog postrojenja kod
redovne eksploatacije obuhvata:
a) Opsluivanje sistema zatita i regulacije parne turbine tokom normalne
eksploatacije:
- kontinuirani svakodnevni pregledi i kontrole na curenja ulja, a koja
mogu uzrokovati poar;
- praenje stanja navrtki, razvodnika, stop organa raspodjele pare
(posebno, ako isti rade u uslovima vibracija i naruenim radnim
reimima);
- praenje vibracija regulacionih organa, koja mogu uzrokovati
pucanje njihovih kuita i nosaa;
- praenje promjene pritiska i pulsacije u uljnim cjevovodima (bilo
kakva promjena ovih parametara ukazuje na lo rad regulacije, loe
podmazivanje, zatim na zaprljanost uljnog sistema, poveanje
sadraja vazduha, itd.).
b) Provjera zaptivenosti regulacionih i stop organa parne turbine:
- kontinuirano praenje i kontrola nepropusnosti stop i regulacionih
ventila, s ciljem spreavanja "zalijetanja" turbine;
- praenje proputanja ventila (proputanje ne smije biti takvo da
moe da izazove pokretanje rotora turbine dok je turbina jo u
zastoju);
- praenje i kontrola zaptivenosti na nepovratnim klapnama na
oduzimanjima pare iz turbine.
c) Razraivanje ventila (radi spreavanja zadiranja regulacionih ventila,
taloenja soli ili temperaturnih deformacija, potrebno je svakodnevno
vriti razraivanje regulacionih ventila, kroz prinudno pomjeranje
poloaja nekog od ventila).
d) Provjera rada zatita parne turbine (sve savremene turbine imaju ureaj
za provjeru rada brzinskih zatita pri nominalnom broju obrtaja, na
praznom hodu i pri optereenju, pri emu se periodinost provjere
Parne turbine

7.53

Energetske maine

zatita definie na osnovu preporuka datih u instrukciji za svaku

turbinu).
e) Ispitivanja sistema regulacije u skladu sa pogonskim uputstvom (za
provjeru sistema regulacije potrebno je snimati statiku karakteristiku
regulacije jednom godinje, pri emu se snimanje vri obavezno prije i
poslije kapitalnog remonta, kao i poslije svih veih zahvata na sistemu
regulacije).
f) Opsluivanje uljnog sistema i sistema za podmazivanje parne turbine:
- obezbjeenje funkcionalnosti uljnog sistema, posebno rezervoara
ulja;
- obezbjeenje dugotrajnog kvaliteta ulja, odstranjivanje vazduha,
neistoa i vode, kroz praenje nivoa ulja u rezervoaru, kao i
signalizaciju nivoa u prljavom i istom dijelu, tj. na sitima (pri
poveanju razlike nivoa potrebno je izvriti ienje sita);
- u toku rada bloka potrebno je bar jednom mjeseno izvriti provjeru
ukljuenja rezervne i havarijskih uljnih pumpi, kao i pri svakom
startu i zaustavljanju turbine;
- potrebno je pratiti i pritisak vode prije i poslije uljnih hladnjaka,
kako bi se ocijenila istoa istih sa vodene strane (maksimalno
dozvoljene temperatura ulja je obino oko 41 0C, a leajeva 60-65
0
C;
- praenje kvaliteta ulja u hemijskim laboratorijama, kroz redovno
vrenje analiza ulja.
g) Praenje i kontrola rada turbine, kroz prvenstveno praenje parametara,
ije prekoraenje graninih vrijednosti ugroavaju rad turbine. To su,
prije svih, relativna izduenja rotora i osni pomak. Za svaku turbinu u
pogonskoj instrukciji su definisane granine dozvoljne vrijednosti ovih
parametara, ije naruavanje dovodi do zadiranja dijelova rotora i statora
i havarije agregata. Ove parametre treba pratiti u toku rada agregata pri
nagloj promjeni optereenja. Praenje vibracija omoguava da se
pravovremeno preduhitre zadiranja dijelova turbine. Parametri pare
ispred turbine su veoma bitni za pouzdan rad agregata. Potrebno ih je
odravati u dozvoljenim granicama. Ekonomian rad turbine mogu je
7.54

Parne turbine

Energetske maine

samo pri dobrom radu kondezacionog postrojenja. Pogoranje rada

kondezacionog postrojenja obino je povezano sa zaprljanjem cijevi,
nedostatkom rashladne vode, nazaptivenosti vakuumskog dijela turbine,
itd. Vano je pratiti i rad sistema regeneracije napojne vode u nisko i
visoko pritisnim zagrijaima, pri emu se efektivnost rada zagrijaa
ocjenjuje po temperaturnom naporu zagrijaa, odnosno razlici
temperatura zasienja, koje odgovara pritisku pare na oduzimanju i
kondezata). Ta razlika treba da iznosi za zagrijae niskog pritiska (ZNP)
2 do 3 0C, a za zagrijae visokog pritiska (ZVP) 1 do 2 0C. Poveanje
temperaturnog napora za ZNP je indikator zaprljanja cijevi ili
pogoranje vakuuma, a za ZVP znak smanjenja protoka vode.
Rad turbinskog postrojenja neophodno je posmatrati u okviru
energetskog bloka u cjelini. U toku uputanja turbine u pogon, kao i tokom
rada sa smanjenim optereenjem, zbog poveanja gubitaka i povrata toplote
u stupnjevima, raste temperatura pare na izlazu iz turbine, to opet moe
uticati na promjenu relativnog istezanja i porast temperature zadnjeg
turbinskog leaja. Ovakvi reimi rada su vrlo nepovoljni, pa se esto od
strane proizvoaa i vremenski ograniavaju.
esto se tokom rada turbine (samoindukovane oscilacije) ili njenog
uputanja u pogon (neodgovarajui zazori u leajevima turbine) javljaju
neoekivane oscilacije rotora. Uzrok za pojavu oscilacija rotora moe biti i
poprena deformacija rotora, kao i neodgovarajui kvalitet turbinskog ulja
ili temperatura leajnog ulja.
Prije donoenja bilo kakve odluke o daljem radu ili zaustavljanju
turbinskog postrojenja, ove oscilacije se moraju izmjeriti i izvriti njihova
detaljna analiza. Jedan od naina za donoenje odluke o daljem nastavku
pogona turbinskog postrojenja je poreenje dobijenih odnosno izmjerenih
vrijednosti sa vrijednostima datim na dijagramu na slici 7.7.
Treba napomenuti da parne turbine savremenije konstrukcije imaju
instalisani ureaj za kontinuirani nadzor oscilacija rotora, kao sastavni dio
sistema zatite turbine.
Parne turbine

7.55

Ne
do
pu
ste
no

400 400
300 375
250
200 200
160
125
100 100
80 80
60 63
50 50
40 40
30 31,5
25
20 20
16
12,5
10 10
8,0 8,0
6,0 6,3
5,0 5,0
4,0 4,0
3,0 3,15
2,5
2,0 2,0
1,6
1,25
1,0 1,0

Jo
sd
op
us
ten
o
Za
do
vo
lja
va
ju
ce
Do
br
o

Sr
ed
nj
ip
ra
g
0, ljud
11 sk
m eo
m sj
/s et
l

ef
ek
tiv

na
b

ef
ek
tiv
na

rz
in
av

ef

br
zin
av

=1
8

/s

ef
ef
ek
=7
tiv
m
na
m
/s
br
zi
na
ve
f=
2,
28
m
m
/s
jiv
os
ti

5
6,3
8
10
12,5
16
20
25
31,5
40
50
63
80
100
125
160
200
250
315
400

Amplituda vibracija A, m

Energetske maine

Frekvencija vibracija f, Hz
5 6 8 10
300 500

20 30 40 60
1000 2000

4000

100

200 300 400

10000 20000

Brzina vibracija, min -1

Vibracijska brzina , mm/s

Grupa K Grupa M Grupa G Grupa T

7.56

28
18
11
7
4,5
2,8
1,8
1,1
0,7
0,49
0,28

Nedopusteno
Jos dopusteno
Upotrebljivo

Slika 7.7. Kriterijumi vibracija

za rotacione maine,
VDI 2056 - grupa T

Dobro

Parne turbine

Energetske maine

U sluaju pojave nedozvoljeno visokih oscilacija, parna turbina se

automatski iskljuuje iz pogona. Sa dodatno ukljuenim vibracijskodijagnostikim nadzorom stanja parne turbine, moe se, u konekciji sa
postojeim analitikim metodama, znaajno bolje istraiti dinamiko
ponaanje maine. Ovako izgraen monitoring omoguava da se utvrdi kad i
gdje je nastalo oteenje (tehnika dijagnostika), zatim izvri procjenu kako
e se oteenje dalje razvijati tokom vremena, te na kraju procjeni i vrijeme
do definitivnog otkaza (tehnika prognostika), uz prethodno utvrivanje
uzroka otkaza (tehnika genetika).
Za pouzdan i siguran rad maina potrebno je znati uticaje procesa na
mainu i obrnuto, te u svakom trenutku znati nivo stanja parne turbine, kako
bi se njom upravljalo u procesu proizvodnje elektrine energije na optimalni
i ekonomski najpovoljniji nain.
U zadnje vrijeme, prisutan je sve vei trend optimizacije procesa
proizvodnje elektrine energije s ciljem smanjenja trokova i poveanja
proizvodnosti, pri emu je teite dato na procesno uticajne faktore, sa
ciljem boljeg upoznavanja istih, te sagledavanja njihovih uticaja na sam
proces proizvodnje. Meutim, da bi termoenergetski blok u cjelini, a samim
tim i postrojenje parne turbine, radilo optimalno i najproduktivnije kada je
to najpotrebnije, potrebno je imati pouzdanu opremu neophodnu za
odvijanje procesa. Pri tome je potrebno znati da rad opreme u odreenom
vremenskom periodu pod uslovima diktiranim optimizacijom procesa
(najee samo po ekonomskom kriterijumu) moe se nepovoljno odraziti,
jer otklanjanjem pojedinih procesnih limita, turbina radi pod drugaijim
mehanikim uslovima, koji esto za rezultat imaju poveana naprezanja u
elementima opreme, to kod rotacionih maina moe dovesti do bre
degradacije mehanikog stanja opreme.
Sa poveanjem trokova odravanja i popravki, kao i neplaniranim
gubicima zbog zastoja u proizvodnji, esto se potpuno anuliraju pozitivni
rezultati postignuti prethodnom optimizacijom procesa. S druge strane, rad
maina pod mehaniki i procesno nepovoljnim uslovima generie
promjenjiva naprezanja materijala, koja mogu dovesti do oteenja sklopova
maine, pojavu pukotina i lomova, sa esto katastrofalnim posljedicama.
Razvojem mikroprocesorskih ureaja za potpuno praenje i analizu rada sa
mogunou utvrivanja trenutnog mehanikog stanja maina, kao i druge
Parne turbine

7.57

Energetske maine

dijagnostike opreme za praenja stanja turbinskog postrojenja, omoguen

je sasvim drugaiji pristup odravanju postrojenja, odnosno dolo je do
intezivne primjene odravanja prema stanju, gdje se aktivnosti na
odravanju vre samo onda kada je to neophodno i kada to zahtjeva stanje
turbine.

7.2.4. Zaustavljanje iz pogona parnih turbina

Procedure iskljuenja parne turbine iz pogona, tj. njenog zaustavljanja,
takoe moraju biti takve da omogui da temperature dijelova turbina
(posebno kuita), kao i relativna istezanja kuita i rotora u periodu
potrebnom za realizaciju operacije zaustavljanja parne turbuine ostanu
unutar dozvoljenih granica. Pri tome se razlikuje procedura zaustavljanja iz
tzv. normalne eksploatacije, od procedure pri tzv. "akcidentnim" ili
"havarijskim" zaustavljanjima.
Procedura normalnog zaustavljanja kondenzacionih parnih turbina u
termoelektranama, u principu realizuje se odreenim redoslijedom:
1. Vri se priprema za zaustavljanje turbine koja obuhvata: provjeru rada
pomonih uljnih pumpi, razrada stop i regulacionih ventila TVP i TSP,
kao i ispravnosti pogonskih ureaja redukciono-rashladnih stanica.
2. Po nalogu smjenskog ininjera pristupa se postepenom smanjenju snage
na generatoru, odnosno rastereivanju turbine, laganim pritvaranjem
regulacionih ventila. Brzina promjene snage je ograniena i definisana
tehnikim uputstvom za parnu turbinu. Uobiajeno je da se sniavanje
snage vri stepenasto, uz odreeno zadravanje na tim meuoptereenjima.
3. U procesu sniavanja optereenja treba pratiti stanje slijedeih
parametara na turbini, odnosno briljiv nadzor nad:
- relativnim izduenjem ili skraenjem rotora;
- razlikom temperatura gornje i donje polovine kuita TVP i TSP;
- razlikom temperatura prirubnica i vijaka;
- vibracionim stanjem turboagregata;
- nivoom kondenzata u kondenzatoru;
- radom sistema za dovod pare na zaptivanje turbine;
- temperaturom ulja na slivu iz leajeva turbine i generatora.
7.58

Parne turbine

Energetske maine

4. Isto tako, u procesu sniavanja optereenja turbine potebno je izvoditi

odreene pogonske operacije:
- ukljuiti sistem recirkulacije osnovnog kondenzata;
- u skladu sa sniavanjem optereenja, iskljuivati ZVP i ZNP,
poevi od zagrijaa sa viim pritiskom, a zatim iskljuiti pumpe
na slivu pomonog (drenanog) kondenzata;
- isto tako, u skladu sa sniavanjem optereenja, smanjiti broj
pumpi u radu na liniji kondenzata i rashladne vode;
- kod blokovskih postrojenja sa turbo-napojnom pumpom,
potrebno je kod optereenja 30 50% nominalne vrijednosti,
prevesti napajanje kotla pomou elektronapojne pumpe (parnu
turbinu napojne pumpe zaustaviti u skladu sa uputstvom za
obustavu TNP);
- otvoriti ventile na obilazu glavnih zapornih ventila (GPZ),
ukoliko su obilazi ugraeni u upusnoj emi, a zatim zatvoriti
glavne parne ventile.
5. Kod blokovskih postrojenja, potrebno je ukljuiti brzo djelujue
redukcione rashladne stanice (BRRS) i redukcione rashladne stanice
(RRS). U sluaju blokova sa protonim kotlovima, ukljuivanje BRRS
vri se pri normalnom radu kotla, kod optereenja turbine neto ispod
30% nominalnog optereenja. Kod blokova koji imaju kotlove s
bubnjem, ukljuivanje BRRS ili RRS uslovljeno je potrebom za
hlaenjem primarnog i sekundarnog pregrijaa pare pri razliitim
reimima zaustavljanja bloka.
6. Nakon to se izvri rastereenje energetskog bloka, zaustavlja se dovod
pare u tubinu runim djelovanjem na poluge automata sigurnosti, pri
emu se iskljuuje i elektrini generator. Iskljuivanje generatora vri se
nakon toga to se utvrdi da su zatvoreni stop i regulacioni ventili i da
vatmetar pokazuje negativnu vrijednost (generator radi u motornom
reimu). Ukupno vrijeme od zatvaranja ulaza pare u turbinu i
iskljuivanja generatora sa mree traje kratko i ne treba da pree 4
minuta.
7. Poslije iskljuivanja turboagregata po parnoj i elektrinoj strani, pa do
momenta potpunog zaustavljanja rotora, neophodno je realizovati
slijedee pogonske operacije:
- ukljuiti u rad rezervnu elektro-uljnu pumpu (kod turbina sa
glavnom uljnom pumpom na vratilu turbine), te paljivo pratiti
pritisak ulja koje dolazi na podmazivanje leajeva;
Parne turbine

7.59

Energetske maine

zatvoriti obilazne ventile GPZ (ako postoje) i ventile na

"hladnim" linijama meupregrijanja (ukoliko je ugraeno
dogrijavanje pare);
- prosluati turbinu na obrtajima, posebno u zonama krajnjih
zaptivaa;
- pri odgovarajuem broju obrtaja (500600 o/min), iskljuiti
automatiku pada pritiska "ulje vodonik" u sistemu zaptivanja
vratila generatora i u daljem radu turbine na obrtajima i na
prekretnom ureaju, runo odravati zadanu vrijednost pomenute
razlike pritisaka;
- poslije zaustavljanja rotora turbine, potrebno je odmah ukljuiti
u rad prekretni ureaj turbine i vrtiti neprekidno rotor u toku
vremena koje je propisano eksploatacionim uputstvom;
- po isteku vremena predvienog za rad prekretnog ureaja, moe
se prei na periodino zakretanje rotora za 1800, svakih 2030
minuta do potpunog ohlaenja turbine.
8. U nekim sluajevima, pri zaustavljanju turbine neophodno je vriti
snimanje krive smanjivanja broja obrtaja u funkciji vremena od
momenta zatvaranja stop ventila i iskljuenja generatora sa mree. Kriva
zaustavljanja ima tri krakteristina dijela. U poetnom kraem periodu
(I) brzina obrtanja rotora pada dosta brzo usljed ventilacionih gubitaka
na tim veim brojevima obrtaja, poevi od 3000 o/min. U drugom (II)
duem vremenskom periodu broj obrtaja opada sporije, a u treem (III)
dijelu krakteristike zaustavljanja broj obrtaja naglo opada, zbog kidanja
uljnog filma na tim manjim brojevima obrtaja i poveanih otpora trenja
u leajevima.
Na osnovu oblika krive zaustavljanja moe se odrediti minimalni
broj obrtaja, kod kojeg postoji uljni klin u leajevima. Na tim obrtajima
treba poeti sa progrijavanjem turbine poslije pokretanja rotora parom,
bez opasnosti da se oteti sloj bijelog metala u kliznim leajevima
turbine. Pored toga, na osnovu krive zaustavljanja rotora turbine moe
se izvesti zakljuak o stanju leajeva turbine i armature na dovodu pare
u turbinu. Bre zaustavljnje rotora od uobiajenog vremena, ukazuje na
dodirivanje u zaptivaima turbine ili na oteenje nekih leajeva turbine.
Produenje vremena zaustavljanja rotora ukazuje na propusnost
paroupusne armature na turbini.
7.60

Parne turbine

Energetske maine

Etalonska kriva zaustavljanja snima se pri putanju turbine u

eksploataciju ili poslije kapitalnog remonta turboagregata. Sve kasnije
krive zaustavljanja snimaju se kod istog vakuuma, poto ventilacioni
gubici pri obrtanju rotora zavise od gustoe pare u kuitu turbine.
9. U zavisnosti od toplotne eme i vrste energetskog bloka, obavlja se i
drugi niz operacija do potpunog ohlaenja turbine, od kojih navodimo
slijedee:
a) Kod nekih energetskih postrojenja, u toku zaustavljanja bloka za
hlaenje primarnih i sekundarnih pregrijaa na kotlu treba da je
ukljuena BRRS, a pri tome vakuum u kondenzatoru mora da se
odrava cijelo vrijeme dok radi ova redukciono-rashladna
stanica. Za cijelo vrijeme odravanja vakuuma potrebno je
dovoditi paru na krajnje zaptivae turbine, s ciljem spreavanja
usisavanja hladnog vazduha i naglog hlaenja rotora i kuita
turbine sa unutranje strane.
b) Nakon prestanka rada BRRS, iskljuuju se iz rada ureaji za
odsisavanje vazduha iz vakumnog sistema turbine: zatvara se
para na parne ejektore ili se obustavlja pumpa koja snabdjeva
vodostrujne ejektore. Poto nestane vakuuma u kondenzatoru,
moe se zatvoriti dovod pare na krajnje zaptivae turbine.
Zaustavlja se rad kondenzatne pumpe. Zaustavlja se i rad
rashladne cirkulacione pumpe kada temperatura u izlaznom
dijelu kuita TNP opadne ispod 55 0C.
c) Uljna pumpa sistema za podmazivanje ostaje u radu neprekidno
do potpunog ohlaenja turbine. Nakon konstatacije da je turbina
ohlaena, otvaraju se drenani ventili i ventili na linijama
obesparivanja.
Naprijed detaljno opisanim postupkom vri se obustavljanje turbine u
sluaju njenog prevoenja u hladnu rezervu ili vrenja godinjeg remonta,
kao i u sluaju da nije potrebno brzo pristupiti remontnim radovima
neposredno na turbini. Automatizacijom u svim fazama pogona parne
turbine, kod kondenzacionih turbina velike snage smanjuju se trokovi i
poveava pouzdanost u njenom radu. U sluaju iskljuivanja turbine iz
pogona na krae vrijeme (otklanjanje samo nekog manjeg otkaza (kvara) ili
iskljuenje preko noi po nalogu dispeera), esto se prije samog
zaustavljanja postepeno i do odreene vrijednosti smanjuje temperatura
Parne turbine

7.61

Energetske maine

pregrijane i meupregrijane pare, ime se postie manja temperatura kuita

nakon zaustavljanja i smanjuje vrijeme potrebno za uspostavljanje
parametara pare koji odgovaraju toplotnom stanju kuita pri ponovnom
startu turbine. Pri ovom, potrebno je voditi rauna o apsolutnim i relativnim
istezanjima kuita i turbinskog rotora, slika 7.8.

Slika 7.8. Sile koje djeluju na oslonce turbine i mogunosti

za njeno slobodno toplotno irenje
Legenda uz sliku 7.8: 1 - uzduni klinovi; 2 - fundamenti temelja (ram); 3, 4 - kuite
prednjeg i srednjeg odgovarajueg leaja parne turbine; 5 - kuite leaja TNP; 6 - fiksna
taka; 7- popreni klinovi; 8 - armirano betonski temelj; 9 - popreni klinovi izmeu apa i
oslonih povrina kuita leajeva; 10 - klinasta veza

Meutim, u cilju skraivanja vremena ponovnog uputanja turbine iz

toplog stanja, poeljno je voditi proces zaustavljanja uz to manje
rashlaivanje turbine. S tog stanovita, najracionalnije bi bilo iskljuiti
7.62

Parne turbine

Energetske maine

generator iz mree i zatvoriti stop ventile pri veem optereenju. Ipak, naglo
izbacivanje bloka iz pogona kod vee snage nije poeljno, jer moe izazvati
znatan pad napona i frekvencije u sistemu. ee se primjenjuje postupak,
kod kojeg se snaga turboagregata dosta brzo smanji na oko 3035%
nominalne snage, a nakon toga se vri trenutno smanjivanje snage
zatvaranjem stop ventila. U takvom sluaju, udar u elektro sistemu bie
manji, a u isto vrijeme turbina e akumulirati znaajnu koliinu toplote.
Meutim, pri zaustavljanju turbine za obavljanje remonta, treba
izvoditi forsirano hlaenje turbine, kako bi se moglo to prije pristupiti
remontnim radovima i skratilo vrijeme zastoja turboagregata. To je posebno
vano kod savremenih parnih turbina veih snaga, koje imaju veliku masu
metala i rade sa visokim poetnim temperaturama svjee pare. Tako na
primjer, kod turbina srednjih snaga od oko 300 MW, prirodno hlaenje
najmasivnijeg dijela turbine do 310 0C iznosi oko 60 h. Daljnje hlaenje tog
najtoplijeg elementa do temperature od 100 0C iznosi jo nekoliko dana,
tako da ukupno vrijeme hlaenja turbina ovog tipa iznosi 67 dana. Ovoliki
zastoj osnovnog postrojenja pred remont je vrlo nepovoljan, zbog ega se
pristupa prinudnom hlaenju turboagregata.
Prinudno hlaenje protonog dijela turbine ostvaruje se pomou pare
sa snienom poetnom temperaturom. Proputanje vee koliine pare sa
postepenim sniavanjem temperature uslovljava forsirano hlaenje turbine.
Bez obzira na pozitivne efekte forsiranog hlaenja turbine, treba imati u
vidu da je to vrlo odgovoran posao. Za svaki tip turbine treba unaprijed
utvrditi odgovarajue preporuke na osnovu ispitivanja, kao na primjer:
razliku temperature po irini prirubnice, brzinu sniavanja optereenja kod
stalne temperature, brzinu sniavanja temperature svjee pare i temperature
pare poslije meupregrijanja i druge vanije veliine. Prinudno hlaenje
turbine moe se ostvariti i pomou komprimiranog (sabijenog) vazduha
(kompresor sa dizel agregatom), to je ranije primjenjivano na blokovima
500 MW u Engleskoj, 57 .
U sluaju pojave akcidentnih pogonskih situacija, koje mogu ugroziti
kako sigurnost postrojenja tako i osoblja koje ga opsluuje (esto i ire
okoline), turbina se odmah iskljuuje iz pogona, djelovanjem na
brzozatvarajue ventile, bez obzira na trenutnu snagu turbine odnosno
elektrinog generatora.
Parne turbine

7.63

Energetske maine

Pri tome, pod akcidentnim (neoekivanim, havarijskim) pogonskim

dogaajima se podrazumijeva: iznenadni porast vibracija, prekoraenje
dozvoljene temperature leajeva, prekoraenje maksimalno dozvoljene
razlike temperatura spoljanjeg i unutranjeg kuita ili maksimalno
dozvoljene vrijednosti razlika temperatura gornjeg i donjeg dijela kuita,
prekoraenje dozvoljene vrijednosti relativnog istezanja, prekoraenje
maksimalno dozvoljene razlike temperatura pare u cjevovodima za
dovoenje pare u turbinu ili ispad nekih od elemenata ili ureaja bez kojeg
bi dalji pogon parne turbine bio rizian. U akcidente situacije se ne ubrajaju
iskljuenja iz pogona nastala ogranienjima od prenosne mree, naredbe
dispeera elektroenergetskog sistema ili naredbe ovlaenog lana
menadmenta na elektrani.
Radi ilustracije kompleksnosti procedura normalnog i havarijskog
zaustavljanja energetskih blokova i potreba za dobro uvjebanim osobljem,
date su pojedine procedure koje treba da izvodi osoblje, na primjer na
turbinama K-300-240 LMZ, instalisanim u termoelektranama "Ugljevik" i
"Gacko". Postoje dva naina havarijskog zaustavljanja parne turbine: sa
naglim obaranjem vakuuma i bez obaranja vakuuma u kondenzatoru
turbine.
Obaranje vakuuma vri se dovoenjem vazduha u kondenzator, preko
posebnog ventila i iskljuenjem ejektora. Cilj obaranja vakuma je
smanjivanje vremena zaustavljanja rotora turbine, usljed poveanja otpora
na trenje u protonom dijelu turbine. Uputanjem vazduha u kondenzator,
pa naravno i u protoni dio turbine, izaziva se takav koioni moment koji
skrauje vrijeme zaustavljanja rotora turbine za vie od dva puta.
Nedostatak obustavljanja turbine sa obaranjem vakuuma je to
doveenje hladnog vazduha u turbinu sa rotorom na obrtajima izaziva naglo
hlaenje rotora i unutranjih povrina kuita, jer je koeficijent prelaza
toplote gueg vazduha vei nego kod pare na pritisku 0,00343
0,0049 MPa. Tako naglo hlaenje turbine posebno je nepovoljno kod
velikih turbina sa visokim i nadkritinim pritiskom. Iz tog razloga,
zaustavljanje turbine sa obaranjem vakuuma ne treba izvoditi bez posebne
nude. Ovaj metod treba primjenjivati samo kod havarnog zaustavljanja i to
u slijedeim sluajevima:
7.64

Parne turbine

Energetske maine

pri poveanju broja obrtaja turbine iznad 1012% od nominalnog

broja obrtaja;
pri iznenadnoj i brzoj pojavi jakih vibracija na turbini;
pri pojavi udara u protonom dijelu turbine i dobro ujnog
metalnog zvuka u turbini;
pri pojavi iskrenja u krajnjim zaptivaima turbine;
pri naglom poveanju temperature ulja do 75 0C ili pojavi dima iz
leajeva turbine, generatora ili zaptivaa generatora;
pri paljenju ulja na turboagregatu i nemogunosti da opsluujui
personal ugasi poar raspoloivim sredstvima;
kod nedozvoljenog osnog pomaka rotora;
kod nedozvoljenih relativnih irenja rotora;
kod nedozvoljenog pada pritiska ulja za podmazivanje;
pri nedozvoljenom snienju nivoa ulja u rezervoaru;
kod hidraulinog udara, koji moe da se uoi na slijedei nain:
- nagli pad temperature svjee pare,
- metalni um i udari u turbini,
- hidraulini udari u parovodima svjee i meupregrijane pare,
- pojava vlane pare iz prirubnica regulacionih ventila;
u sluaju pucanja parovoda svjee i meupregrijane pare, kao i
prikljuenih parovoda prije zapornog ventila u smjeru strujanja
pare.
U sluaju havarnog zaustavljanja turbine sa obaranjem vakuuma, nije
dozvoljeno uputanje pare u kondenzator preko BRRS. U cilju smanjenja
pritiska u parovodima treba daljinski otvoriti ventile sigurnosti na linijama
svjee i meupregrijane pare.
Kod zaustavljanja turbine bez obaranja vakuuma, vrijeme
zaustavljanja rotora due traje. To se objanjava injenicom da se, nakon
zatvaranja stop ventila, protoni dio turbine nalazi pod vakuumom i rotori
se obru u sredini sa vrlo malom gustoom. Havarno zaustavljanje turbine
bez obaranja vakuuma izvodi se u slijedeim sluajevima:

kod veih odstupanja temperature svjee i meupregrijane pare

od propisanih gornjih i donjih graninih vrijednosti;
u sluaju pada vakuuma ispod donje dozvoljene vrijednosti;
Parne turbine

7.65

Energetske maine

u sluaju pucanja sigurnosnih atmosferskih dijafragmi na kuitu

TNP;
pri smanjenju pada pritiska ''ulje-vodonik'' u sistemu zaptivanja
generatora ispod dozvoljene vrijednosti;
pri radu turbine u obesparenom reimu iznad propisanog
dozvoljenog vremena;
pri pojavi dima iz generatora ili budilice;
pri pojavi istjecanja ulja ili vatrootporne tenosti (regulaciono
ulje), koga nije mogue zaustaviti;
kod preoptereenja posljednjeg stupnja turbine s protivpritiskom.

U sluaju zaustavljanja turbine sa obaranjem vakuuma, generator treba

da se iskljui sa mree odmah po zatvaranju stop ventila. Kada se turbina
zaustavlja bez obaranja vakuuma, generator se moe nalaziti u motornom
reimu u vremenu do 4 minute, ako nije dugaije predvieno pogonskim
uputstvom za konkretni generator.

7.2.5. Neke karakteristine veliine vezane za putanje u

pogon, normalan rad i zaustavljanje turbine
K-300-240 LMZ u TE "Gacko"
Kao primjer starta bloka iz hladnog i neohlaenog stanja navode se
procedure koje se sprovode na monobloku TE "Gacko" u okviru
elektroenergetskog sistema Republike Srpske - BiH, slika 7.9. Turbina
K-300-240 je kondenzaciona LMZ-ova turbina instalisane snage 300 MW,
sa nominalnim pritiskom pare ispred turbine od 23,5 MPa.
Turbina je jednoosovinska, ima tri kuita i namijenjena je za direktan
pogon generatora naizmjenine struje, uz broj obrtaja rotora od n = 3000
o/min. Operativno osoblje u eksploataciji posjeduje pisane instrukcije, koje
mora poznavati i istih se pridravati.

7.66

Parne turbine

Energetske maine

Slika 7.9. Toplotna ema TE Gacko sa turbinom K-300-240 LMZ

Parne turbine

7.67

Energetske maine

Prije pokretanja bloka treba provjeriti:

-

zavretak svih remontnih radova, odsustvo stranih predmeta i

ljudi u loitu, gasovodima i opremi;
nivo ulja u rezervoarima za podmazivanje i regulaciju turbine,
kao i kvalitet ulja;
nivo vode u spremniku (RRK) i hemijske analize demi-vode;
ispravnost zaporne armature, regulacionih ventila, impulsnosigumosnih ventila;
ispravnost kontrolno-mjernih ureaja, automatike i zatita bloka;
pouzdanost startne kotlovnice za proizvodnju pare 1,3 MPa;
pouzdanost mazutne stanice i cirkulaciju mazuta.

Procedura za startovanje iz ohlaenog stanja turbine ima sljedee

korake:
-

Ukljuiti u rad uljnu pumpu za podmazivanje leajeva, provjeriti slivove

ulja iz leajeva kroz stakla, provjeriti ispravnost instrumenta, provjeriti
ureaje za automatsko upravljanje (AUR), kontrolisati promjene na
sitima. To isto uraditi i sa pumpama za regulaciju, pumpama za
zaptivanje rotora generatora, pumpama za hlaenje generatora.
Ukljuiti u rad prekretni stroj turbine. Obratiti posebnu panju na strujno
optereenje, a zatim na pokazivanja iskrivljenja rotora po instrumentu,
prosluati turbinu po pitanju zadiranja krajnjih zaptivaa i stranih
zvukova.
Pri ukljuivanju u rad cirkulacione pumpe, potrebno je kroz odzrake
odstraniti vazduh radi izbjegavanja vazdunih jastuka u prirubnicama
cjevovoda, izmjenjivaima toplote i filterima.
Kotao zapuniti do UZ prije potpale iskljuivo deariranom vodom, ali
prije dovoenja kondezata u dearator obavezno mora biti otvorena
armatura za izduv u atmosferu, provjerena ispravnost vodokaznih
stakala i poklapanja nivoa sa pokazivanjem na blok komandi.
Start bloka se zabranjuje:
a) u sluaju neispravnosti jedne od zatita koje djeluju na zaustavljanje
bloka;
b) u sluaju neispravnosti distancionog upravljanja operativnim
regulacionim organima, kao i armaturom koja se koristi za
otklanjanje havarijskih stanja;

7.68

Parne turbine

Energetske maine

c) u sluaju otkaza na sistemu za regulaciju i raspodjelu pare, koji pri

skidanju optereenja mogu dovesti do "zalijetanja" turbine od
svjee, oduzimne ili meupregrijane pare;
d) pri neispravnosti jedne od uljnih pumpi turbine ili ureaja za njihovo
automatsko ukljuenje;
e) pri neispravnosti jedne od uljnih pumpi sistema regulacije,
zaptivanja rotora generatora ili ureaja za njihovo automatsko
ukljuenje.
f) pri kvalitetu ulja koje ne zadovoljava normative za eksploataciju i
pri temperaturi ulja ispod 40 C prije pokretanja turbine;
g) pri nespremnosti PPK za ukljuivanje;
h) pri oteenju oslonaca i oprunih zavjeenja cjevovoda.
-

Prije starta turbine izvriti provjeru rada sistema za regulaciju:

a) Laganim obrtanjem toka razvodnika upravljanja bloka (ZRS) iz
poloaja "0" prema skali u smjeru suprotnom smjeru kazaljke na
satu, provjeriti otvaranje svih servomotora stop ventila, regulacionih
ventila TVP i TSP i slivnih ventila, a pri obrtanju suprotno kazaljci
na satu - njihovo zatvaranje. Uvjeriti se da se otvaranje i zatvaranje
servomotora vri ravnomjerno bez zaribavanja.
b) Postaviti toak upravljanja u poloaj pri kome su otvoreni svi
servomotori SV i RV, a zatvoreni servomotori slivnih klapni.
Djelujui na dugme runog iskljuenja turbine izvriti provjeru
odrade zatite, uvjeriti da su se svi servomotori SV i RV zatvorili, a
odvodnih klapni otvorili i da vraanje dugmeta runog iskljuenja
turbine u polazni poloaj ne dovodi do otvaranja servomotora SV i
RV.
Zapuniti kondezator do normalnog nivoa, ukljuiti KP-I stepena i KP-II
stepena, pustiti vodu za zapunjavanje dearatora D - 0,7 MPa.
Uspostaviti emu regeneracije niskog i visokog pritiska po vodi, pari,
odsisu, sa kaskadnim slivom drenaa NTZ i VTZ u kondezator turbine.
Provjeriti dejstvo zatite VTZ, bez aktiviranja upusnog ventila.
Pustiti kondezat u sistem za prinudno zatvaranje nepovratnih ventila
oduzimanja turbine, uspostaviti elektrinu emu impulsnih solenoidnih
ventila. Isprobati rad hidro pogona nepovrataih ventila (KOS).
Progrijati i staviti pod pritisak parovode kolektora opte potronje
1,3 MPa na dearator i na zaptivanje turbine.
Parne turbine

7.69

Energetske maine

Ukljuiti u rad na recirkulaciju buster pumpu, postepenim otvaranjem

parnog ventila i regulatora pritiska dovesti paru u dearator, otvoriti
odzraku dearatora u atmosferu i pristupiti dearaciji napojne vode.
Napraviti emu dovoda pare na krajnja zaptivanja turbine i pristupiti
podizanju vakuuma u skladu sa instrukcijom.
Poslije zavretka dearacije napojne vode, njenog zagrijavanja do
temperature 104 C i pritiska pare u dearatoru 0,2 MPa, pristupiti
dopunjavanju kotla od buster pumpi do ugraenih zasuna UZ, a pri
pojavi stabilne struje vode kroz odzrake ogrevnih povrina, iste je
potrebno zatvoriti.
Pripremiti elektro napojnu pumpu (ENP) za ukljuivanje, radi ega je
potrebno provjeriti pritisak ulja za podmazivanje leajeva i u
hidrospojnici, odsustvo curenja vode na zaptivnu pumpu, otvoriti ventil
recirkulacije, zatvoriti ventil na potisu i zapunjavanju kotla. Napraviti
obilaznu emu po napojnoj vodi VTZ - otvoriti ventil 142, zatvoriti
ventile 140 i 141, slika 7.9.
Ukljuiti u rad ENP, otvaranjem ventila za zapunjavanje kotla podii
pritisak ispred ventila UZ u granicama 24,025,0 MPa, prosluati
kotao po kotama, izvriti cirkulaciju napojne vode, uspostaviti startne
protoke. Otvoriti ventil na potisu ENP, zatvoriti ventil za zapunjavanje
kotla. Pristupiti potpali saglasno instrukciji za kotao.
Pri stabilnom protoku napojne vode po objema linijama napajanja
(nitkama) i pritisku ispred UZ 24,5 MPa, vakuumu na turbini
0,0067 MPa, ukljuiti etiri mazutne dizne radi vrenja vrueg
ispiranja kotla, sa slivom vode iz kotla u talonik otpadnih voda, a zatim
u cirkulacioni rashladni cjevovod. Pri sadraju eljeza i silicijuma u
napojnoj vodi ispred UZ ispod 300 g/kg, prevesti sliv vode iz
ekspandera E-20 u kondezator.
Vrue ispiranje se zavrava pri sadraju eljeza i silicijuma do
100 g/kg, bakra 20 g/kg i elektro provodljivosti 0,03 S / cm u
napojnoj vodi ispred UZ, nakon ega se pristupa podizanju parametara
pare iza kotla. Treba znati da parametri pare iza kotla pri startu turbine
iz hladnog stanja, (kada je najvea temperatura metala CVP manja od
150 C i TSP manja od 100 C) moraju biti po temperaturi
280300 C.
Brzina progrijavanja metala parovoda svjee i meupregrijane pare,
kuita TVP, TSP, stop ventila visokog i srednjeg pritiska, ne smije

7.70

Parne turbine

Energetske maine

prelaziti vrijednosti iz tabele 7.2. Brzina progrijanja metala prepusnih

cijevi turbine je 15 C/min.
Pri poveanju pritiska u ekspanderu R-20 do 0,20,3 MPa prevesti paru
na deaerator, a zatvoriti paru od kolektora 1,3 MPa. Odravanje
odreenog nadpritiska u deaeratoru je neophodno za pouzdan rad
krajnjih zaptivaa turbine.

Tabela 7.2. Brzina progrijavanja metala parovoda svjee i meupregrijane

pare, kuita TVP, TSP , stop ventila visokog i srednjeg pritiska
Temperaturni
interval
progrijavanja, C
do 200
200300
300400
400500
iznad 500

Brzina progrijavnja, C/min

parovod
parovod
kuita TVP,TSP
svjee pare meupregrijane pare
i stop ventila
7
7
5
4
2,51,5

7,5
7,5
6
4,5
2

4
3
2
1
0,6

Operacije na turbini, koje moraju biti izvrene prije pokretanja turbine

pri startovanju iz hladnog stanja (prema emi na slici 7.9):
-

Otvoriti drenae (odvod kondenzata) na kolektorima visokog, srednjeg i

niskog pritiska, otvoriti opte ventile 639, 640 i 641 (ovi ventili nisu
prikazani na emi).
Otvoriti drenae iz kuita TVP, TSP i stop ventila, drenae I-ih i II-ih
prepusnih cijevi, 642 i 643. Otvoriti drenae ispred i iza GPZ - A i B,
154 156, 254 256 i 644.
Otvoriti drenae na parovodima na izlazu iz TVP prema
medjupregrijaima na kotlu: 159, 160 , 259 i 260.
Otvoriti drenae meupregrijanja ispred TSP: 157,158, 257, 258.
Otvoriti u potpunosti glavne zaporne ventile (GPZ - A i B).
Otvoriti stop ventile TVP za 20 do 30%.
Od trenutka ukljuivanja paropregrijaa kotla, otvoriti u potpunosti
redukciono-rashladnu stanicu brzog dejstva (BRRS), prekontrolisati
otvorenost ubrizgavanja BRRS i ubrizgavanja kondezata u kondezator
Parne turbine

7.71

Energetske maine

623, 624 i 625. Ne dozvoliti temperaturu na slivu u kondezator iznad 90

C.
- Otvoriti ventile poslije slivnih ventila 619 i 620.
- Progrijavanje parovoda svjee pare vriti istovremeno sa progrijavanjem
GPZ, stop ventila i I-ih prepusnih cijevi ispred regulacionih ventila.
- Pri temperaturi pare iza kotla od 300320 C, uvesti u rad startna
ubrizgavanja, uspostaviti startne parametre po svjeoj pari 280300 C i
pritisku ispred stop ventila 3,04,0 MPa.
- Pripremiti turbinu za start, zbog ega je neophodno formirati emu pare
pregrijanja mimo TSP:
a) runo zatvoriti regulacione ventile s lijeve i desne strane TSP;
b) runo otvoriti slivne ventile.
- Mehanizmom upravljanja turbine (MUT) otvoriti u potpunosti stop
ventile i daljnjim obrtanjem otvoriti regulacione ventile 1 i 2 TVP.
Izvriti pokretanje turbine i poveati broj obrtaja na 500 o/min.
- Prosluati turbinu. Neophodno je napomenuti da se obrtanje rotora
turbine mora vriti pri iskrivljenju vratila ne veem od 0,05 mm i
vakuumu veem od 0,065 MPa. Ukoliko nema zaribavanja i vanjskih
umova u protonom dijelu, dovesti obrtaje turbine na 800 o/min.
- Kontrolisati stanje i progrijavanje turbine:
a) iskrivljenje rotora manje od 0,2 mm;
b) razlika temperatura vrha i dna kuita TVP i TSP ne smije biti
vea od 50 C;
c) relativno pomjeranje rotora ne smije prelaziti vrijednosti
oznaene crvenim podiocima na mjernim i registracionim
ureajima;
d) aksijalno pomjeranje rotora mora biti u granicama -l,2 do +2,0
mm (poloaj "0" instrumenata za mjerenje aksijalnog pomjeranja
i relativnog poloaja rotora odgovara stanju u kojem rotor
nalijee na segmente aksijalnog leaja u stranu kotla);
e) temperatura ulja za podmazivanje leajeva mora biti 40 C.
- Pri dostizanju temperature meupregrijane pare iza kotla od 250280 C
i progrijanosti parovoda meupregrijane pare, stop ventila TSP, a takoe
pri temperaturi gasova u povratnoj komori kotla iznad 500 C i
zavretku zadravanja turbine na 800 o/min, pri strogom odravanju
kriterija startovanja turbine, pristupiti podizanju broja obrtaja turbine na
3000 o/min, radi ega je neophodno izvriti:
a) podii maksimalno mogui vakuum turbine 0,0850,086 MPa;
7.72

Parne turbine

Energetske maine

b) temperaturu ulja za podmazivanje leajeva 40 C, pritisak ulja za

podmazivanje 0,12 MPa;
c) MUT-om otvoriti po redoslijedu regulacione ventile TSP;
d) zatvoriti slivne ventile, kontrolisati brojeve obrtaja turbine ne
dozvoljavajui njihovo poveanje iznad 800 o/min (13,3 s-1);
e) prosluati turbinu, provjeriti slivove ulja iz leajeva turbine i iz
zaptivnih leajeva generatora;
f) obavijestiti rukovodioca elektro-komande o spremnosti turbogeneratora za ukljuenje na mreu.
Ravnomjerno u toku od 10 minuta podii obrtaje turbine na 3000 o/min.
Podizanje obrtaja vriti bez zadravanja na kritinim brojevima koji su
dati u okviru tabele 7.3.

Tabela 7.3. Kritini broj obrtaja za turbinu K-300-240 LMZ u TE "Gacko"

Indeks kritinih obrtaja
I
II
III
IV

Kritini brojevi obrtaja turbine

spojene generatorom, o/min
1073
1825
2270
2683

Pri poveanju broja obrtaja pratiti iskrivljenje rotora. U sluaju

poveanja odstupanja (pomjeranja) rotora na 0,2 mm, iskljuiti turbinu,
smanjiti broj obrtaja na 800 o/min i vriti daljnje progrijavanje turbine
na tim obrtajima. Pri normalnom startu bloka, ne treba drati generator
na praznom hodu due od 10 min.
Prosluati turbinu, generator, i prekontrolisati rad gasno-uljne eme,
temperaturu i sliv ulja sa leajeva turbine, kao i vibracije leajeva.
Izvriti sinhronizaciju i ukljuenje generatora na mreu, laganim
privrtanjem ventila BRRS do potpunog zatvaranja uzeti elektrino
optereenje 40 MW.
Ukljuiti sistem progrijavanja prirubnica i vijaka TVP i TSP, radi
izjednaavanja relativnih irenja saglasno instrukciji. Otvoriti odsis sa
vretena ventila TVP i TSP u deaerator D - 0,7 MPa.
Zatvoriti ubrizgavanja BRRS, slivne ventile meupregrijanja i
ubrizgavanja u kondezator 623, 624 , 625, 621 , 622.
Parne turbine

7.73

Energetske maine

Zatvoriti sve drenae po svjeoj i meupregrijanoj pari i drenae

oduzimanja turbine na ekspandere VP, SP i NP.
Ukljuiti u rad PPK pri temperaturi kondezata iza KP - I st., manjoj od
45 C.
Ukljuiti NTZ 2, 3, 4 po pari sa slivom drenaa u kondezator.
Pri optereenju bloka 40 MW regulacioni ventili N 1, 2, 3 i 4 moraju
biti potpuno otvoreni radi boljeg progrijavanja TVP. Izvriti zadrku pri
tom optereenju u trajanju od 1 h.
Ne dozvoljavati poveavanje relativnih irenja rotora turbine iznad
dozvoljenih vrijednosti i to TVP od + 4,5 do -2,0 mm, zatim TSP od
+ 4,0 do -3,5 mm, kao i TNP od + 8,0 do -2,5 mm. Pri tome treba:
a) pri izduenju rotora VP, sniziti temperaturu svjee pare, smanjiti
optereenje,
b) pri skraenju rotora VP, poveati temperaturu svjee pare ili
poveati optereenje,
c) pri izduenju rotora SP, sniziti tempereturu meupregrijanja,
d) pri skraenju rotora SP, poveati temperaturu meupregrijanja,
zatvoriti paru na progrijavanje prirubnica i vijaka,
e) pri izduenju rotora NP, sniziti vakuum,
f) pri skraenju rotora NP, poveati vakuum.

Ukoliko i pored gore navedenih aktivnosti, relativna pomjeranja rotora

budu nedopustiva ili jedan od kriterija startovanja izlazi iz dozvoljenih
granica, turbinu treba brzo zaustaviti i prevesti na prekretni stroj. Ponovni
start se dozvoljava nakon razrijeenja i otklanjanja uzroka nenormalnog
rada.
Pri ukljuenju sistema za progrijavanje prirubnica i vijaka TVP i TSP
vriti kontrolu progrijavanja kuita, potujui kriterije temperaturnih
razlika:
- razlika temperature unutranje i spoljnje povrine prirubnica (po
irini prirubnice) TVP, TSP na smije prelaziti 80 C, a obrnuta
razlika po irini prirubnice - ne iznad 50 C;
- razlika izmeu gornjih i donjih, lijevih i desnih prirubnica ne smije
biti vea od 10 C;
- razlika izmeu vijaka i prirubnica na smije biti vea od 20 C.

7.74

Parne turbine

Energetske maine

Nakon zadrke turbine pod optereenjem 40 MW i izjednaavanja

temperatura metala prirubnica blizu temperature metala vrha-dna kuita,
pristupiti podizanju elektrinog optereenja na kliznim parametrima,
potujui brzinu podizanja temperature i progrijavanja metala saglasno
tabeli 7.1.
Za sve vrijeme podizanja optereenja turbine i sa postizanjem
nominalnih parametara svjee i meupregrijane pare, kontrolisati toplotno
progrijavanje turbine i relativni poloaj rotora, iskrivljenje, kao i vibracije
leajeva. Ne dozvoliti havarijske vrijednosti. Iskljuiti startna ubrizgavanja.
Pri optereenju bloka 120 MW pristupiti progrijavanju TNP saglasno
instrukciji. Pri optereenju Ne 170180 MW kotao mora biti preveden na
protoni reim. Izvriti prelazak na napajanje kotla TNP-om, saglasno
instrukciji. ENP postaviti na "AUR", podesiti hidrospojnicu u poloaj 45%
prema pokazivau poloaja (UP), pokaziva poloaja "otvaranja zatvaranja". Sistem za progrijavanje prirubnica i vijaka TVP i TSP mora biti
iskljuen pri dostizanju temperature metala prirubnice TVP od 380 C,
odnosno prirubnice TSP od 520 C.
Start bloka iz neohlaenog stanja smatra se pri maksimalnoj
temperaturi kuita TVP iznad 250 C i maksimalnoj temperaturi kuita
TSP iznad 100 C, u kombinaciji sa djelimino ili potpuno ohlaenim
traktom kotla i parovoda svjee i meupregrijane pare. Procedura je
sljedea:
-

Start bloka vri se uz prethodno progrijavanje sistema meupregrijanja

pri temperaturi parovoda ispred stop ventila TSP manjoj od 100 C
odnosno razlici temperatura parouputanja TSP i parovoda veoj od
100 C. Progrijavanje sistema meupregrijanja vri se kod zatvorenih
stop ventila, kroz drenae vruih tokova meupregrijanja 157, 158, 257
i 258 i drenae stop ventila pri obrtanju rotora na obrtajima 800 o/min
do eliminacije odstupanja koja su nazvana kriterijumima progrijavanja.
Pri svim drugim stanjima turbine, start bloka se vri bez prethodnog
progrijavanja sistema meupregrijanja, uz otvorene drenae vruih i
hladnih parovoda meupregrijanja i uz prethodno dreniranje I i II
stepena meupregrijaa.
Pri potpuno ohlaenom traktu kotla i parovoda, potpala se vri saglasno
taki "Start bloka iz hladnog stanja". Vakuum u kondezatoru ne smije
Parne turbine

7.75

Energetske maine

biti vei od 0,073 MPa (550 mm Hg), zato to njegovo dalje

poveavanje negativno utie na razliku temperatura vrha i dna kuita
turbine i izduenje rotora NP.
Temperatura pare iza kotla odrava se startnim ubrizgavanjima za
80100 C iznad temperatare metala na mjestu uputanja pare u TVP.
Pri poveanju temperature ispred GPZ za 3050 C iznad temperature
stop ventila treba otvoriti drenae iza GPZ i prvih prepusnih cijevi.
BRRS treba biti potpuno otvorena. Otvaranjem GPZ i SV TVP (SV TSP
zatvoriti runo ako je putanjem predvieno progrijavanje sistema
meupregrijanja), nastaviti dalje progrijavanje parovoda.
Pri startu turbine iz neohlaenog stanja, nezavisno od stepena njene
ohlaenosti, moraju se potovati svi kriteriji startovanja, koji su ranije
navedeni.
Pokretanje rotora turbine vri se pri dostizanju temperature metala
parovoda ispred GPZ na nivou temperature TVP - temperature metala
stop ventila za 50 C vie od temperature vrha parouputanja.
Prije pokretanja rotora turbine treba:
a) otvoriti drenae II-ih prepusnih cijevi TVP;
b) otvoriti drenae parovoda hladnog meupregrijanja;
c) otvoriti drenae vruih tokova meupregrijanja ispred TSP, te ne
dozvoliti smanjenje vakuuma ispod 0,066 MPa (500 mm Hg).
Izvriti pokretanje rotora turbine i podii broj obrtaja do 800 o/min.
Pregledati i prosluati turbinu. Prije daljnjeg podizanja broja obrtaja
neophodno je poveati vakuum na nominalnu vrijednost 0,086 MPa, a
temperaturu ulja za podmazivanje leajeva na 40 C.
Obavijestiti rukovodioca elektro komande o spremnosti turbogeneratora
za ukljuenje na mreu.
Uvjerivi se u normalan rad turboagregata, ravnomjerno se podie broj
obrtaja turbine na 3000 o/min. Pri progrijavanju meupregrijanja na
800 o/min, prije poveanja obrtaja osloboditi stop ventile TSP. Pri
podizanju obrtaja pratiti:
a) iskrivljenje rotora, treba da je manje od 0,2 mm;
b) ne zadravati se na kritinim brojevima obrtaja;
c) ne dozvoljavati vibracije turboagregata;
d) kontrolisati temperaturu ulja na leajevima;
e) neprekidno oslukivati turbinu.
Sinhronizovati i ukljuiti generator na mreu. Uspostaviti optereenje
2040 MW, otvorivi potpuno regulacione ventile 1, 2, 3 i 4 i zadrati

7.76

Parne turbine

Energetske maine

se na tom optereenju za vrijeme koje je potrebno za pregled i

prosluavanje turbine. Zatvoriti sve drenae na turbini. Zatvoriti BRRS i
ubrizgavanja 623, 624, 625, 621 i 622.
Ukljuiti NTZ 2, 3 i 4 po pari.
Pustiti paru na progrijavanje prirubnica i vijaka TVP i TSP, pri
temperaturi pare ispred stop ventila TSP za 2040 C iznad temperature
prirubnica. Pri temperaturi prirubnica TVP iznad 300 C i temperaturi
prirubnica TSP iznad 420 C, sistem za progrijavanje prirubnica i vijaka
ne treba ukljuivati.
Dalje uzimanje optereenja i kontrola stanja turboagregata je u
potpunosti saglasna ranije izneenoj proceduri kod kretanja turbine iz
hladnog stanja.

7.3. POGONSKA OTEENJA PARNIH TURBINA

U toku eksploatacije turbine, pojedini njeni dijelovi rade u razliitim
pogonskim uslovima, koji istovremeno prema kritinom uticaju odreuju
najoptereenije i najugroenije komponente i dijelove parne turbine. Slino
kao i kod kotlovskog postrojenja, kritini dijelovi se odreuju i kod turbina,
s tim da se posebna panja posveuje dijelovima kod kojih je mogua
pojava velike greke nehomogenosti zbog izrade, kao i pojava optereenja
koja mogu prouzrokovati degradaciju materijala, slika 7.10.
Pri transformaciji kinetike energije fluida, gasa ili pare u mehaniku
energiju, rotori sa lopaticama koji se obru, predstavljaju komponente
turbine izloene razliitim uslovima optereenja. Tako su lopatice turbina
podvrgnute promjenama pritiska, temperature, djelovanju korozione
sredine, a mogu biti i posebno osjetljive na promjenu dinamikih uslova.
Najea oteenja parnih turbina u toku rada nastaju usljed
nepravilne eksploatacije postrojenja i loe konstrukcije i materijala.
Najei uzroci havarija, koji ne utiu na stradanje opreme, su: prorada
zatitnih ureaja, naruavanje vakuuma, zaglavljivanje regulacionih ventila i
direktne greke rukovaoca, pri promjeni reima sa naglim snienjem
optereenja.
Parne turbine

7.77

Energetske maine

a) opti izgled

b) povrina oteenja

c) sekundarne pukotine u obodu

d) mikropore u metalu

Slika 7.10. Prikaz oteenja oboda diska rotora visokog pritiska

turbine K-500-240 HTZ, 148
Para u turbini kritinog i nadkritinog pritiska ima na ulazu
temperaturu 500 do 650 0C i pritisak 8,8 do 30,0 MPa. Ovi uslovi tokom
rada imaju za posljedicu pojavu degradacije materijala. Slika 7.10 pokazuje
pojavu oteenja na nekoliko rotora turbine visokog pritiska tipa K-500-240
7.78

Parne turbine

Energetske maine

HTZ nakon 70 do 100 hiljada asova efektivnog rada u oblasti graninih

spojeva lopatica prvih stupnjeva, koji rade u najviim temperaturnim
oblastima.

7.3.1. Pogonska oteenja kao posljedica erozije i korozije

Turbinski stupnjevi koji rade sa vlanom parom esto imaju eroziju
povrine rotorskih lopatica, koja za rezultat ima odnoenje metala tako da
povrina postaje neravna i gruba sa odreenim upljinama, slika 7.11.
Erozija moe zahvatiti
znaajan dio profila i dovesti
do odvajanja dijela lopatice.
ak i neznatna erozija
mijenja vibracijske karakteristike
lopatice,
njenu
vrstou i sniava stepen
korisnog dejstva stupnja.

Slika 7.11. Izgled oteene povrine lopatice

parne turbine nastao troenjem usljed
erozije kapljicama vode u TNP

Korozija, koja se javlja

na elementima izraenim od
slabo
legiranih
elika,
nastaje djelovanjem soli i
kiselina, koje u turbinu ulaze
zajedno sa parom.

Taloenje soli, koje moe nastati usljed loe hemijske pripreme

napojne vode, kao i sastav taloga po turbinskim stupnjevima je razliit.
Zavisi od temeperature, pritiska i brzine pare u stupnju, stanja povrine
lopatice i hemijskog sastava soli. Soli se najee taloe ispod bandae, ali
za dui period rada mogu zasoliti lopaticu po itavoj visini.
Taloenje soli po lopaticama smanjuje protone povrine turbine, a
samim tim se smanjuje i snaga turbine, to moe biti uzrok pojave havarija,
poto se poveavaju naprezanja u lopatici i bandai zbog centrifugalne sile
nataloenih soli, poveava aksijalna sila koja djeluje na leaj, zbog
Parne turbine

7.79

Energetske maine

poveanja reaktivnosti u turbinskom stupnju radi smanjenja presjeka

meulopatinih kanala za strujanje, kao i debalansira rotor, usljed
neravnomjernosti taloga, to izaziva vibracije.
Primjeri oteenja nastalih dejstvom korozije dati su na slikama 7.12
do 7.15.

a) segment oteenja oboda sa sekundarnim pukotinama

b) opti izgled loma

c) izgled povrine loma oboda

Slika 7.12. Oteenja oboda diska dvanaestog stupnja rotora TVP turbine
K-800-240 LMZ pod dejstvom termike korozije, 148
Primjena nehrajuih elika za izradu lopatica predstavlja
najefikasniju mjeru borbe sa korozijom. Paralelno i nezavisno od toga,
potrebno je osigurati nepropusnost svih ventila koji turbinu spajaju sa
parovodima, pri emu na parovodima visokog pritiska izmeu dva
7.80

Parne turbine

Energetske maine

uzastopno ugraena ventila potrebno je izvesti odvod za drenau pare

(kondenzata) koja eventualno prostruji kroz prvi ventil.

Slika 7.13. Prikaz oteenja pojedinih turbinskih elemenata,

kao posljedica djelovanja erozije i korozije
S druge strane, odreeni tipovi Cr-Ni nehrajuih elika austenitne
strukture imaju sklonost, pod dejstvom visokih temperatura (vie od
500 0C), ka interkristalnoj koroziji, teko primjetnoj na povrini lopatica,
ali koja moe dovesti do takvog stanja da se lopatica lomi i pod djelovanjem
Parne turbine

7.81

Energetske maine

manje sile. Dodavanjem stabilizatora eliku ovaj efekat se moe u znaajnoj

mjeri neutralisati.

a) opti izgled pukotina

b) pukotine uveane 100x

c) izgled povrina loma

pri uveanju 250x

d) izgled povrina loma

pri uveanju 500x

Slika 7.14. Korozivno oteenje oboda diska dvadesetog stupnja

turbine VK-100-90-6 LMZ, 148

7.82

Parne turbine

Energetske maine

Mjerenje troenja lopatica turbine uslijed erozije neophodno je izvriti

na zadnjim redovima rotora niskog pritiska, na ulaznoj ivici rotorskih
lopatica i na izlaznoj ivici rotorskih lopatica. Erozija ulazne ivice rotorskih
lopatica javlja se na lopaticama rotora niskog pritiska.

Slika 7.15. Abrazivno odnoenje na lopaticama prvih stupnjeva

parne turbine kao jedan od oblika erozionog oteenja, 190
Ovi stupnjevi lopatica su zbog vee koliine vlage i velike
centrifugalne sile izloeni veoj eroziji. Veliina erozije ulazne ivice
rotorskih lopatica zavisi o konstruktivnom rijeenju kuita, tehnologije
izrade i montae lopatica, kvalitetu zatitne stelitne ploice, zatim o
termodinamikim i mainskim parametrima. Veliina oteenja lopatice
moe biti do 75% duine lopatice od vrha prema dolje. Ukoliko se utvrdi da
ulazna strana lopatice ima eroziono oteenje 60% duine od vrha do dolje,
ili 20 do 32% tetive profila, potrebno je izvriti mijenjanje cijelog reda
lopatica. Sa ulazne strane, ako je oteen samo stelit, odnosno zatitna
stelitna ploica, dovoljno je skinuti stare ploice i postaviti nove ploice.
Parne turbine

7.83

Energetske maine

Svako, oteenje lopatice mijenja karakteristike vibracija i vrstou

lopatice, to znai da moe doi do loma lopatice i do havarije. Zbog ovoga
je vano vriti kontrolu troenja lopatice i uredno zapisivati vrijednosti u
svakom remontu.
Za svaki paket mjeri se veliina najvee erodirane povrine. Mjerenje
istroenosti se vri periodino jednih te istih lopatica u paketu. Mogua je i
pojava oteenja izlaznih ivica rotorskih lopatica, koja nastupi kad turbina
radi dui dio vremena sa smanjenim optereenjem ili estim putanjem u
pogon, kad se javljaju vrtlona strujanja i natrana strujanja koja nanose
vlanu paru na izlaznu ivicu lopatice. Veliina oteenja izlazne ivice
lopatce obino iznosi 25 do 64% duine rotorske lopatice i 10 do 18 mm po
irini. Ova veliina i svaka vea od ove zahtijeva zamjenu lopatica. Takoe
je potrebno voditi evidenciju o veliini oteenja iz remonta u remont.
Eroziono oteenje izlazne ivice lopatice iri se odozdo prema gore.
U procesu eksplotacije ne rijetko se javljaju naslage soli na lopaticama
koje izazivaju bru koroziju lopatica, uz snienje ekonominosti turbine,
sigurnosti lopatinog kola i poveanje aksijalne sile na aksijalnom leaju,
debalans rotora i porast sile naprezanja u lopaticama. Stoga je neophodno
izvriti ienje lopatica. ienje se moe izvriti pjeskarenjem, toplim
kondenzatom, zatim grijanjem, kao i mehanikim putem.
Za ienje lopatica pjeskarenjem potrebno je obezbijediti pijesak
granulacije 0,3 mm, aparat za pjeskarenje, prostor za pjeskarenje van
mainske hale, dobru zatitu rukavaca i spojnica rotora, sabijeni vazduh od
0,5 MPa, kao i HTZ sredstva (zatitno odijelo sa skafanderom i druga
zatitna oprema). Pjeskarenje se vri do dobijanja metalnog sjaja lopatica.
Nakon zavrenog pjeskarenja rotor se produvava sa vazduhom. Treba istai
da pjeskarenje negativno utie na povrinu lopatica (gube glatkou, ime se
poveava mogunost erozije).
ienje lopatica i lopatinog kola vruim kondezatom temperature
oko 100 C i pritiska 0,15 do 0,2 MPa je najpovoljnije, jer se na ovaj nain
ne izazivaju mehanika oteenja, pa lopatice zadravaju potrebnu glatkou
povrine. Radi breg suenja lopatica, rotor se paljivo izduvava toplim
vazduhom. Naslage soli mogue je oistiti i autogenim aparatom, uz
7.84

Parne turbine

Energetske maine

zagrijavanje lopatica od 100 do 110 C, pri emu grijanje treba izvoditi vrlo
oprezno, kako bi sprijeili pregrijavanja metala.
Mehanikim putem se vri ienje pomou metalne pripreme,
savinute tano prema obliku lopatice.

7.3.2. Pogonska oteenja kao posljedica vodenih udara

Vodeni udari se javljaju pri dospjevanju vode ili vlane vodene pare u
radni dio turbine. Voda iz generatora pare najee dospijeva u turbinu zbog
nedoputenog preoptereenja generatora pare, zatim povienja temperature
napojne vode u generatoru iznad maksimalno dozvoljene, kao i poveanja
nivoa vode u bubnju kotla ili pjenjenja napojne vode, usljed njenog loeg
sastava. Posljedice vodenih udara obino su veoma velike. Dospijevanje
vee koliine vode dovodi do potopunog unitenja protonog dijela turbine.
Uzroci za dospijevanje vode u turbine mogu biti neispravnost drenanog
sistema paropregrijaa, kao i pri pucanju cijevi pregrijaa.
Najee do vodenog udara dolazi pri startu turbine, kada
pregrijavanje pare u odnosu na temperaturu metala nije veliko. Do vodenih
udara moe doi i pri naglom samnjenju optereenja kotla. Kao rezultat
pojave vodenog udara javljaju se sljedee pratee pojave:
- naglo smanjenje temperature svjee pare;
- naglo smanjenje temperature matala na dijelu parouputanja TVP ili
TSP;
- hidraulini udari u parovodima svjee pare ili meupregrijanja;
- metalni zvuk i udari unutar kuita, usljed termikih dilatacija i
deformacija;
- poveanje osnog pomaka rotora, uz poveanje temperature
aksijalnog leaja;
- pojava bjeliaste pare (zbog velike vlanosti) na spojevima stop i
regulacionih ventila, kao i na zaptivanju i spojnicama turbine.
S obzirom da usled hidraulikog udara ponekad dolazi do potpunog
unitenja strujne konstrukcije lopatinog aparata, uz znaajno oteenje
Parne turbine

7.85

Energetske maine

rotora, dijafragme, labirintnih zaptivaa i ostalih turbinskih elemenata,

neophodno je u sluaju pojave vodenog udara iskljuiti turbinu po proceduri
za havarijsku obustavu rada.
Radi spreavanja vodenih udara potrebno je pravilno montirati svu
pomonu turbinsku opremu, zagrijae ispod kote turbine, oduzimanja sa
nagibom od turbine ka potroau, uz redovnu kontrolu nepovratnih klapni i
redovno kontrolisanje i provjeravanje sistema zatita. Zahvaljujui ovim
mjerama, kao i dobroj obuenosti pogonskog osoblja za rad energetskog
bloka u cjelini, kao i prateeg niza automatike, havarije zbog hidraulikog
udara su veoma rijetke.

7.3.3. Progibi dijafragmi

Progibi dijafragmi predstavljaju veoma opasnu pojavu, posebno
ukoliko se pri tome javlja zadiranje obrtnih dijelova o nepokretne, sa
neizbjenim lomom lopatinog aparata i sa moguim pucanjem kuita
turbine. Karakteristian znak zadiranja je pojava neobinog uma do koga
moe doi pri smanjenju optereenja. Dijafragma moe da se ugiba kako po
smjeru pare tako i suprotno. Progib dijafragme u smjeru pare moe se javiti
naglo (pri preoptereenju turbine ili vodenom udaru) i usporeno (usljed
taloga u protonom dijelu). Progib dijafragmi moe se postepeno javljati i
usljed puzanja materijala kao posledica visokih temperatura, naroito na
ulaznim dijafragmama TVP i TSP. Progib dijafragmi suprotno smjeru pare
javlja se kao rezultat blokade na prirubnikom spoju ili obujmnici. Usljed
toga, prednji dio ima veu temperaturu nego zadnji. Do blokade moe doi i
usljed ostvarenih nedovoljnih montanih zazora, naglog poveanja
temperature pare, pri emu se dijafragma iri bre od kuita ili usljed rasta
liva.

7.3.4. Kontrola i odravanje rada leajeva

Savremeni pristupi odravanju oslanjaju se na snimanje stanja leajeva
parnih turbina, kako bi se, na osnovu subjektivnih ili objektivnih mjerenja
odreenih veliina (temperatura, buka, vibracije, itd.), dalje odreivali obim
7.86

Parne turbine

Energetske maine

i vrsta odravanja. Apsolutne vibracije leaja predstavljaju kretanje

poklopca i kuita leaja naspram nepomine "nulte" take u prostoru.
Mjere se na kuitu leaja u horizontalnom, vertikalnom i po potrebi u
aksijalnom pravcu, sa elektrodinamikim ili sa piezoelektrinim
pretvaraima, koji daju efektivnu vrijednost vibracijske brzine u mm/s ili
in/s.
Leajevi na parnoj turbini u osnovi primaju sva statika i dinamika
optereenja. Za siguran i miran rad turbine radijalni leajevi moraju
obezbijediti:
a) dobar poloaj rotora u leaju, pri emu nalijeganje mora biti cijelom
duinom leaja, a irina nalijeganja 30;
b) dobar odvod toplote, koja nastaje trenjem;
c) izmeu rukavaca i bijele kovine mora biti uljni klin;
d) svi leajevi moraju imati bone i gornje zazore, u skladu sa
normama proizvoaa turbine;
e) dodirne povrine moraju biti iste;
f) papue leaja moraju nalijegati 90% na kuite.
Demontaa i montaa leajeva vri se odreenim redoslijedom, uz
korienje propisanih standardnih i specijalnih alata. Po demontai gornje
polovine leaja treba izmjeriti bone zazore i gornju zranost. Boni zazori
mjere se sa mjernim listiima. Dubina ulaska mjernog listia kod mjerenja
bonih zazora data je od strane proizvoaa turbine. Gornji zazor leaja
mjeri se olovnim otiskom.
Po zavrenoj reviziji, remontu ili montai leaja potrebno je pomou
ablona izmjeriti poloaj rotora u leaju i unijeti u formular izmjerenu
vrijednost i broj ablona. Kod ponovnog otvaranja leaja treba ponoviti
mjerenje sa ablonom, s ciljem mjerenja istroenosti bjele kovine, slika
7.16.
Kontrolu optereenja leajeva neophodno je izvriti u sluajevima
kada rotor, najee visokog pritiska, nema dva leaja nego jedan, tako da
dio njegove teine optereuje drugi, ime automatski moe doi do
rastereenja treeg leaja, to znai da svi leajevi parne turbine nee biti
jednako optereeni.
Parne turbine

7.87

Energetske maine

Da bi se ostvarilo jednako optereenje svih leajeva, izmeu

poluspojnice TVP i poluspojnice TSP sa donje strane treba odvojiti
poluspojnice.

Slika 7.16. Kontrola istroenosti bijele

kovine pomou ablona

Vrijednost
otvorenosti
poluspojnica sa donje strane
propisuje proizvoa turbine.
Ukoliko ne postoji taj podatak,
veliina odvajanja poluspojnica
moe se odrediti proraunom i
pomou
dinamometra.
Za
turbinu K-200-130, LMZ daje
veliinu odvajanja sa donje
strane poluspojnice od 0,25 do
0,42 mm.

Za proraunsku vrijednost odvajanja poluspojnica potrebni su podaci o

teini rotora i povrini nalijeganja rotora u cm2.

7.3.5. Oteenja lopatinih aparata

Lomovi statorskih i rotorskih lopatica parnih turbina nastaju usljed
vodenih udara i dospijevanja stranih predmeta u protoni dio parne turbine,
nedovoljne statike vrstoe lopatica, bandaa i veza, zatim od puzanja
materijala usljed promjenljivih optereenja zbog vibracija, kao i korozionih
deformacija i erozionog odnoenja metala sa povrina lopatica. Do pucanja
lopatica dolazi i zbog grubih naruavanja tehnologije proizvodnje elektrine
energije i eksploatacije energetskog bloka u cjelini. Veoma rijetko do
pucanja turbinskih lopatica dolazi usljed znaajnijeg poveanja broja obrtaja
pri smanjenju optereenja ili pri "zalijetanju" turbine zbog neosjetljivosti
regulacije ili nezaptivenosti regulacionih organa.
Najopasnije je pucanje lopatica poslednjih stupnjeva parne turbine,
zbog njihove velike mase i centrifugalne sile, to ima za posljedicu pojavu
velikih vibracija i havarijsko zaustavljanje turbine. Pucanju lopatica obino
predhodi pojava pukotina. Pukotine nastaju usled plastinih deformacija,
7.88

Parne turbine

Energetske maine

korozionih procesa, kao i zbog loeg remonta. Pukotina po pravilu poveava

svoje dimenzije do postizanja kritike veliine, kada dolazi do pucanja
lopatice. Kritina veliina pukotine zavisi od dimenzija same lopatice. to
je vea razmjera i vea sila u korjenu lopatice, to je potrebna manja kritina
veliina pukotine da doe do loma same lopatice.

7.3.6. Neispravnosti kondezacionog postrojenja

Najozbiljnije naruavanje reima rada kondezatora je poveanje
pritiska u kondezatoru i naruavanje njegove vodene zaptivenosti. Naglo
poveanje pritiska u kondenzatoru izaziva se uglavnom prekidom ili
sutinskim smanjenjem protoka rashladne vode. U tom sluaju potrebno je
odmah rasteretiti turbinu, kako bi se izbjeglo pregrijavanje izlaznog dijela i
njeno rascentriranje. Pri poveanju pritiska u kondezatoru do nivoa zatite,
turbina se iskljuuje havarijski. Karakteristika brzog poveanja pritiska u
kondezatoru je brzo poveanje nivoa kondenzata u kondezatoru.
Sporo poveanje pritiska u kondezatoru se javlja veoma esto. Pri
analizi uzroka poveanja pritiska treba se prvo uvjeriti da ne dolazi zbog
poveanja temperature rashladne vode. Poveanje pritiska u kondezatoru
najee je povezano sa postepenim smanjenjen protoka rashladne vode ili
pogoranjem koeficijenta prenosa toplote. Tako, smanjenje protoka od 10%
smanjuje vakuum u kondezatoru za 0,4 % u ljetno, a 0,2 % u zimsko
vrijeme. Smanjenje protoka rashladne vode kroz kondezator moe nastati iz
dva razloga: zbog poveanja hidraulinog otpora cirkulacionog trakta i zbog
smanjenja nivoa vode u bazenu rashladnog tornja. Zaprljanje cijevi
kondezatora izaziva ne samo poveanje otpora trakta nego i pogoranje
prenosa toplote istovremeno. U takvim sluejevima potrebno je vriti
ienje kondezatrora. Nain ienja odreuje se po karakteru taloga.
ienja se mogu realizovati hemijskim putem, termikom metodom, kao i
mehaniki.
Drugi razlog postepenog poveanja pritiska u kondezatoru je usljed
smanjenja koeficijenta prenosa toplote. Osnovni razlozi za to su smanjenje
brzine vode u cijevi zbog smanjenja protoka, poveanje otpora cijevi radi
poveanja taloga, te pogoranje prenosa toplote usljed poveanja sadraja
vazduha u vodi. Do poveanja sadraja vazduha u vodi dolazi zbog
Parne turbine

7.89

Energetske maine

naruavanja rada zaptivnog sistema i ejektora. U procesu eksploatacije

dolazi do pojave curenja na valcovanim spojevima, kao i do mehanikih i
korozionih oteenja cijevi kondezatora.

7.3.7. Kontrola i centriranje rotora parne turbine

Najvaniji uslov za miran rad parne turbine predstavlja ostvarenje
centrinosti rotora i postizanje saosnosti osa rotora sa osama leajeva i
kuita. Da bi ovo bilo obezbjeeno potrebno je obezbijediti da rotori,
spojnice i leaji budu u dobrom stanju. Iz tih razloga, zbog centriranja
rotora potrebno je izvriti kontrolu radijalnog udara poluspojnica, kontrolu
radijalnog bacanja rotora, zatim aksijalni udar ela poluspojnica, kao i
poloaj rotora prema kuitu i nagib rukavca rotora. Ako je centriranje
rotora nepravilno, ono u eksplotaciji izaziva niz problema, kao to su:
vibracije turboagregata, nepravilan rad spojnica, oteenje zaptivaa,
habanje leaja, poveanu temperaturu ulja za podmazivanje i sl.
Kontrola centriranja rotora vri se preko spojnica, koje obezbeuju
takav uzajamni poloaj rotora u radu turbine, da se osa jednog rotora nalazi
u produetku ose drugog rotora, tako da ose spojenih rotora u cjelini
predstavljaju jednu neprekidnu elastinu liniju. Kod svakog otvaranja
turbine, remonta ili revizije, provjera centriranja preko spojnica je
neophodna.
Za vrijeme rada, zbog habanja leaja, deformacija pojedinih sklopova
turbine, slijeganja temelja i toplinskih deformacija kuita, dolazi do
pomjeranja rotora, pri emu se gubi saosnost, odnosno gubi se centrinost
rotora. S obzirom da se za vrijeme eksplotacije rotor obre sa 3000 o/min,
ukoliko doe do dodirivanja manjeg inteziteta rotora sa bilo kojim
statorskim dijelom doi e do lokalnog zagrijavanja rotora, koje dovodi do
njegovog konanog iskrivljenja. Uslijed velikog trenja, dio rotora koji
dodiruje statorski dio krivi rotor u suprotnu stranu od mjesta dodirivanja
nakon hlaenja rotora. Rotor se krivi u drugu stranu zbog skupljanja
materijala. Uzroci dodirivanja mogu biti raznovrsni: dodirivanje noeva
labirintnih zaptivaa i meustepenih zaptivaa uslijed malih zazora, ako se
kuite ne iri slobodno, ukoliko nema toplotnih zazora, nepravilno
7.90

Parne turbine

Energetske maine

montirani diskovi, epovi i drugi nasadni detalji, njihovo zakoenje,

neravnomjerno hlaenje kuita turbine, maksimalna razlika temperature
gornjeg i donjeg kuita za vrijeme rada turbine, neispravno putanje
turbine u pogon, vodeni udari unutar turbine, nestanak bijele kovine na
leajima i dr.
Iskrivljenje rotora ne smije prelaziti propisanu veliinu. Svako vee
iskrivljenje omoguava dodir sa statorskim dijelovima, a time i mogunost
havarije turboagregata. Zato je potrebno odrediti veliinu iskrivljenja,
mjesto iskrivljenja, dubinu riseva, dubinu oteenja, strukturu materijala na
mjestu iskrivljenja i usporediti da li je rotor na predhodnom remontu imao
iskrivljenje, veliinu iskrivljenja i mjesto. Mjerenje iskrivljenja rotora vri
se okretanjem rotora u leajevima elinim uetom pomou krana, pri emu
se komparatori postavljaju bono na kuite. Da bi bili sigurni u "bacanje"
rotora, treba izvriti kontrolu ovalnosti rukavaca rotora, koja ne smije
prelaziti definisanu veliinu (npr. 0,2 mm kod kondenzacionih turbina od
200 MW). Ukoliko je iskrivljenje vie od 0,10 mm potrebno je rotor
izravnati.
Da bi mogli poeti sa centriranjem rotora potrebno je, ako se radi o
remontu, izvriti prvu kontrolu centrinosti nakon otvaranja leajnih
blokova pri kondezatoru napunjenim vodom, sa gornjim polovinama kuita
i montiranim titovima na generatoru. Druga kontrola centrinosti vri se po
zavrenom otvaranju kuita i kondezatora bez vode i slui za odreivanje
uticaja kondezatora na centrinost. Podatak o uticaju kondezatora na
centrinost treba uzeti u obzir kod centriranja rotora.
Mjerenje centrinosti vri se komparatorom ili mjernim listiima,
zavisno od pripreme sa kojom se slui kod mjerenja. Zabiljeke se vode
pomou kruga tako da aksijalne vrijednosti upisujemo unutar kruga, a
radijalne izvan njega. Za raunanje popravki linije rotora potrebno je
pripremiti dimenzije spojnica, rastojanja, nain raunanja popravki i
vrijednosti za linije rotora koje daje proizvoa turbine. Kod mjerenja
centrinosti spojnica obavezno se upisuje na kojoj poluspojci je privrena
priprema (pristroj) za mjerenje. Mjerenje se vri u etiri take: 0, 90, 180
i 270. U svakoj taki se uzima po jedan radijalni podatak i tri aksijalna:
gore, lijevo i desno.
Parne turbine

7.91

Energetske maine

Za vrijeme remonta neophodno je izvriti odreena ispitivanja

pojedinih dijelova rotora, uz korienje penetrirajuih boja, magnetskih
metoda, zatim ultrazvunog metoda, kao i izvriti odreena dinamika
ispitivanja. Ako je za vrijeme remonta vreno pjeskarenje rotora, mijenjanje
lopatica ili neki drugi vei zahvat, neophodno je izvriti statiko i
dinamiko balansiranje rotora. Penetrirajuim bojama vri se ispitivanje
nalijeganja stelitnih ploica rotora niskog pritiska na definisanim
stupnjevima od strane proizvoaa turbine. Magnetskom metodom potrebno
je ispitati lopatice, zakovice i bandae rotora VP, SP i NP, kao i eone
povrine poluspojnica na svim rotorima. Ultrazvunom metodom potrebno
je ispitati rukavce leajeva na svim rotorima, eone povrine poluspojnica
svih rotora i zakovice zavrnih komada lopatica na rotorima VP i SP.
Dinamikim ispitivanjem potrebno je izvriti kontrolu sopstvenih
frekvencija lopatica pojedinih stupnjeva na rotoru niskog pritiska. Za sva
ispitivanja potrebno je napraviti zapisnik, a ispitivanja mogu vriti samo
certifikovana preduzea ili lica ovlaena za tu vrstu aktivnosti. Nakon
zavrenog centriranja rotora preko poluspojnica, potrebno je izvriti
kontrolu nivoa rotora specijalnom libelom, slika 7.17. Kontrola nivoa mjeri
se po uzdunom pravcu rukavca. Jedan podeok na noniusu libele oznaava
nagib od 0,1 mm na 1 m.
4
2
3
5

Legenda:

1
6

1 - libela za podeavanje po
poprenom pravcu u odnosu na
rukavac rotora;
2 - nonius libele;
3 - vijak za podeavanje nalijeganja
libele;
4 - specijalna libela za kontrolu
poloaja rukavca rotora;
5 - rukavac rotora;
6 - segment uleitenja

Slika 7.17. Kontrola poloaja rukavca rotora specijalnom libelom

Rotor visokog pritiska spojen je krutom spojnicom sa rotorom
srednjeg pritiska. Zbog nejednolikog zatezanja vijaka spojnice ili malog
7.92

Parne turbine

Energetske maine

zakoenja ela poluspojnice pojavljuje se necentrinost, koja se oituje

"bacanjem" prednjeg kraja rotora visokog pritiska, koje dalje prouzrokuje
vibriranje cijelog prednjeg kraja turbine. Da bi sprijeili vibriranje prednjeg
kraja turbine, nakon zavrenog centriranja i pritezanja spojnice potrebno je
izvriti kontrolu "bacanja" prednjeg kraja rotora visokog pritiska. Po
zavrenom pritezanju spojnice, rotor visokog pritiska treba podignuti
kranom za 0,30 do 0,40 mm, te izvaditi donju polovinu leaja.

a) kontrola "bacanja" prednjeg kraja rotora VP

Prije
podizanja
rotora treba postaviti 2
komparatora, koji e
omoguiti
da
se
poslije vaenja donje
polovine leaja, rotor
vrati
u
prvobitan
poloaj. Za ovjeenje
prednjeg kraja rotora
visokog pritiska treba
omoguiti neku od
priprema, kako bi
mogli lako pomjerati
rotor rukom i da se
nakon svakog pomjeranja rotor vrati u
prvobitni
poloaj.
Najee
odvajanje
rotora vrimo kranom
sa specijalnom uadi,
slika 7.18.

b) korienje krana sa specijalnim uadima

Slika 7.18. Prikaz kontrole "bacanja" prednjeg kraja rotora

i korienja krana sa specijalnim uadima
Zbog mase rotora, dolazi do istezanja elinog ueta, tako da je rotor
povremeno potrebno podignuti pristrojem toliko da igla na gornjem
komparatoru zauzme poloaj "0". Okretanje rotora vri se elinim uetom,
Parne turbine

7.93

Energetske maine

koje je vezano za kran. Na prednjem kraju rotora treba kredom obiljeiti

oznake sa brojevima, koje tano odgovaraju koliini i poloaju rupa na
spojnici rotora visokog pritiska. Rotor je potrebno okretati sa
zaustavljanjem kod svake oznake i pisati oitane vrijednosti sa bonog
komparatora.
Maksimalno dozvoljeno "bacanje" prednjeg kraja rotora iznosi 0,16
mm. Ako je veliina odstupanja do 0,30 mm, ponovnim pritezanjem
spojnice drugim redom i silom pritezanja moemo eliminisati "bacanje"
prednjeg kraja rotora visokog pritiska. Vee bacanje od 0,30 mm ukazuje na
nekvalitetnu obradu ela poluspojnica koje se dodiruju, odnosno ukazuje da
postoji zakoenje, koje je potrebno eliminisati.
Zakoenje treba eliminisati tuiranjem ela poluspojnice rotora
visokog pritiska. Veliina tuiranja izraunava se pomou formule:

A D
,
2 L

(7.1)

gdje su:
a
L

D
A

- maksimalna koliina skinutog materijala;

- rastojanje od ela poluspojnice rotora do mjesta postavljenog
bonog komparatora;
- prenik poluspojnice rotora visokog pritiska;
- maksimalni udar.

Nakon demontae rotora i odlaganja u stalke potrebno je izvriti

kontrolu rukavaca rotora. Rukavac rotora je potrebno ispitati ultrazvukom, s
ciljem uoavanja bilo kakvih pukotina ili poroznosti. Vizuelno je potrebno
izvriti kontrolu rukavca da nema mehanikih oteenja ili riseva.
Obuhvatnim mikrometrom izmjeriti prenik rukavca zbog kontrole
konusnosti i ovalnosti koja ne smije prei propisanu vrijednost (za turbinu
K-200-130 LMZ od 0,02 mm). Manje riseve odstraniti bruenjem pomou
finog brusnog papira namoenog u ulje, pri emu treba nastojati da je brusni
papir iri da bi odjednom mogao pokriti veu povrinu. Ukoliko je ovalnost
ili konusnost vea od propisane vrijednosti i ako rukavac ima dublje riseve
7.94

Parne turbine

Energetske maine

ili mehanika oteenja, potrebno je izvriti egaliziranje rukavca.

Egaliziranje rukavca izvodi se na gradilitu ili u fabrici, zavisno o opremi
kojom raspolae remontna ekipa. Kod odlaganja rotora u stalke treba strogo
voditi rauna da rukavac bude zatien krpom i najlonom.
Rotori se meusobno spajaju spojnicama. Broj vijaka na jednoj
spojnici i njihov prenik raunski je tano odreen. Svaki vijak mora biti
optereen jednakom silom. Da bi to ostvarili, potrebno je sve vijke prije
pritezanja izmjeriti obuhvatnim mikrometrom, zapisati vrijednosti i
izraunati koliko je njihovo izduenje.
Vrijednost izduenja vijaka rauna se po formuli:
L L D K ,

(7.2)

gdje su:

L
D
K

- radna duina vijka;

- prenik otvora;
- koeficijent izduenja vijka (za turbine LMZ vrijedi
K=0,0012).

Vijke je potrebno pritegnuti odreenim redoslijedom, tako da se

njihovim pritezanjem dostigne vrijednost relativnog izduenja od L 0,03
mm.

7.3.8. Kontrola kvaliteta turbinskog ulja

Pri eksploataciji energetskih ulja treba biti obezbijeen pouzdan rad
tehnolokih sistema sa opremom napunjenom uljem, zatim kontinuirano
odravanje eksploatacionih svojstava ulja, kao i sakupljanje i regeneracija
izraenih ulja, u cilju ponovnog njihovog korienja.
Sva energetska ulja moraju imati adekvatan sertifikat kvaliteta, pri
emu se moraju periodino podvrgavati laboratorijskoj analizi u cilju
odreivanja njihovih karakteristika prema standardu. Ulja koja ne
Parne turbine

7.95

Energetske maine

odgovaraju zahtjevima standarda prema kojima su proizvedena ne smiju se

upotrebljavati.
Turbinsko ulje za parne turbine, elektro i turbo napojne pumpe mora
zadovoljiti sljedee norme:
a) Naftno ulje:
- kiselinski broj - ispod 0,3 mg KOH na 1 g ulja, vode, prljavtine;
- bez mehanikih primjesa i rastvorenog taloga (odreuje se pri
kiselinskom broju ulja 0,1 mg KOH na 1 g ulja i vie);
- termokiselinska stabilnost za ulje Tp - 22 S (kiselinski broj - ne
iznad 0,8 mg KOH na 1 g ulja);
- uslovi oksidacije ulja: ispitna temperatura 1205 C, vrijeme 14 h,
brzina dovoenja kiseonika 2000 m3/min;
- termokiselinska stabilnost ulja, odreuje se jedan put godinje pred
poetak jesensko-zimskog maksimuma za ulje (ili njihove smjese) sa
kiselinskim brojem 0,1 mg KOH na 1 g ulja i vie (za ulja iz uljnih
sistema elektro i turbo napojnih pumpi ovaj pokazatelj se ne
odreuje);
b) Regulaciono sintetiko ulje:
- kiselinski broj - ne iznad 1 mg KOH na 1 g ulja;
- sadraj oksida restvorljivih u vodi - ne iznad 0,4 mg KOH na 1 g
ulja;
- maseni talog mehanikih primjesa - ne iznad 0,01 %;
- promjena viskoziteta ne iznad 10% poetne vrijednosti za teka ulja;
- sadraj rastvorenog taloga (prema procedurama BTI) - promjena
optike prozranosti - ne iznad 25% (odreuje se pri kiselinskom
broju ulja 0,7 mg KOH na 1 g ulja i vie).
Regulaciona sintetika ulja, koja su dostigla granine eksploatacione
karakteristike kiselinskog broja, moraju biti otpremljena proizvoau radi
regeneracije kvaliteta. Eksploatacija vatrootpornih ulja mora se vriti u
skladu sa zahtjevima specijalne instrukcije.
U toku skladitenja i eksploatacije, turbinsko ulje se mora periodino
kontrolisati vizuelnim pregledom i skraenom analizom. Skraena analiza
naftnog ulja obuhvata: odreivanje kiselinskig broja, odreivanje prisustva
mehanikih primjesa, prljavtine i vode. Skraena analiza vatrootpornog
7.96

Parne turbine

Energetske maine

ulja obuhvata: odreivanje kiselinskog broja, odreivanje sadraja oksida

rastvorljivih u vodi, zatim prisustva vode i odreivanje koliinskog sadraja
mehanikih primjesa nekom od brzih metoda sa zadovoljavajuom
tanou. Vizuelna kontrola ulja podrazumjeva provjeru ulja po spoljanjem
izgledu na prisustvo vode, prljavtine i mehanikih primjesa, radi donoenja
odluke o njegovom preiavanju.
Periodinost vrenja skraene analize turbinskog ulja je za ulja
Tn - 22 S (TU 38.101.821-83) - ne rjee od jednog mjeseca nakon sipanja u
uljni sistem i dalje u toku eksploatacije najmanje jedan put u dva mjeseca
pri kiselinskom broju - 0,1 mg KOH na 1 g ulja i najmanje jedan put
mjeseno pri kiselinskom broju veem od 0,1 mg KOH na 1 g ulja, dok za
vatrootporna ulja - ne kasnije od jedne nedelje od poetka eksploatacije i
dalje najmanje jedan put u dva mjeseca pri kiselinskom broju 0,5 mg KOH
na 1 g ulja i najmanje jedan put u tri nedelje pri kiselinskom broju > 0,5 mg
KOH na 1 g ulja. Vizuelnu kotrolu ulja, koje se koristi za parne turbine i
turbo-pumpe, treba vriti jedan put dnevno.
U elektrani se mora uvati stalna rezerva naftnog turbinskog ulja u
koliini jednakoj (ili veoj) od zapremine uljnog sistema agregata i rezerva
za dosipanje od 45 - dnevnih potreba. Ova rezerva vatrootpornog turbinskog
ulja mora biti vea ili jednaka godinjoj potronji za dosipanje za jedan
turbo-agregat.
Kontrolu kvaliteta svjeih i eksploatacionih energetskih ulja, davanje
podataka o primjeni ulja, kao i formiranje grafikona njihove kontrole, a
takoe tehniko rukovoenje tehnologijom obrade, mora vriti hemijskotehnoloka laboratorija.
7.3.8.1. Dospijevanje vode u turbinsko ulje

Dospijevanje vode u ulje je dosta rasprostranjena pojava pri

eksploataciji parnih turbina. Najee do toga dolazi prilikom naruavanja
reima rada krajnjih zaptivanja. Kada je pritisak pare koja se dovodi za
zaptivanje visok, ona izlazi u atmosferu i kroz uljna zaptivanja dospijeva u
ulje. Para moe dospjeti u ulje i zbog naruenog rada ejektora zaptivanja.
Pored toga, ulje posjeduje neku hidroskopnost, to jest ima sposobnost
Parne turbine

7.97

Energetske maine

apsorpcije vodene pare iz okolne sredine. Para, kada dospije u ulje se

kondenzuje i obvodnjava ga. Pri naruenju rada vodenih zaptivanja napojnih
pumpi, voda ulazi du vratila i dospijeva u ulje. Ukoliko se voda ne
pomijea sa uljem, ona pada na dno uljnog rezervoara, odakle se moe
odvojiti kroz drenani cjevovod (sliv vodenog taloga).
Pri zavodnjenju, u ulju se formiraju postojane uljno-vodene emulzije.
Prilikom poveanja sadraja vode u ulju, poveava se viskozitet ulja i
pogoravaju se uslovi cirkulacije ulja u cjevovodima, uz smanjenje
pouzdanosti rada leajeva. Voda u emulziji ima za posljedicu stvaranje
oksida u ulju, koroziju dijelova koji se podmazuju i itavog uljnog sistema.
Emulzija je dobar prenosnik abrazivnih primjesa. Iz tog proizilazi da ulje
mora imati sposobnost deemulgacije. Pokazatelj deemulgacione sposobnosti
ulja je vrijeme deemulgacije koje se odreuje na sljedei nain: 20 ml vode i
100 ml ulja nalije se u mjerni cilindar zapremine 250 ml, a zatim se proputa
para u trajanju 10 minuta. Prati se stanje uljovodene emulzije u cilindru.
Vrijeme za koje se odvoji voda od ulja zove se vremenom deemulgacije.
Vrijeme deemulgacije ulja ima veliki uticaj na konstruktivnu izvedbu uljnog
sistema. Zapremina uljnog rezervoara odreuje se tako da bi se ulje, uz
zadani protok uljnih pumpi, dovoljno dugo nalazilo u rezervoaru, kako bi se
iz njega odvojila voda, to jest najmanje 8 minuta. isto ulje, bez primjese uvijek ima bolje deemulgacione osobine nego to isto ulje ukoliko je ono
prljavo i sa oksidima.
Radi spreavanja prodiranja vode u ulje, potrebno je od strane slube
odravanja i pogonskog osoblja parne turbine kontinuirano vriti slijedee
aktivnosti:
-

pratiti rad zaptivanja osnovne turbine i pogonske turbine napojne

pumpe, ne dozvoljavajui izbijanje pare iz zaptivanja;
kontrolisati pritisak pare koja se dovodi u kolektor i na svako zaptivanje
i pritisak radne smjee ispred ejektora odsisa sa zaptivanja;
kontrolisati rad vodenih zaptivanja napojnih pumpi, ne dozvoljavajui
proputanje vode;
pratiti pritisak kondenzata koji se dovodi na zaptivanje, a takoe pratiti
reim rada cjevovoda za odvoenje curenja iz zaptivanja;
ne dozvoljavati da pritisak rashladne vode u uljnim hladnjacima bude
vei od pritiska ulja.

7.98

Parne turbine

Energetske maine

Ukoliko se isparavanja i curenja kroz zaptivanja ne mogu sprijeiti

promjenom reima, tada je svrsishodno ugraditi paroodbojne ili
vodoodbojne titove od "paronita" na vratilo izmeu uljnih i parnih ili
vodenih zaptivanja, radi spreavanja direktnog udara struje pare ili vode u
uljno-odbojne prstenove. Pri znatnom poveanju emulzije neophodno je
dodati u ulje specijalne deemulzirajue primjese (naprimjer, diproksamin 157) u koliini do 0,01 %. Najbolji efekat se postie kada se primjese
dodaju u svjee ulje.

7.4. ODRAVANJE PARNIH TURBINA

Da bi se obezbijedila neophodna raspoloivost parnih turbina i njihov
pouzdan dugotrajan rad neophodno je njihovo adekvatno odravanje tokom
perioda eksploatacije. Tradicionalno preventivno odravanje po konstantno
odreenom vremenu, s obzirom da pojedini elementi turbinskog postrojenja
u cjelini ne otkazuju u tano odreenim vremenskim razdobljima, esto je
imalo za rezultat izvoenje pojedinih nepotrebnih remontnih aktivnosti i
radova, dok su ponekad zabiljeena i kanjenja kod pojedinih zahvata na
odravanju (pojava oteenja ili havarija u toku meuremontnog perioda).
Ovo je za posljedicu imalo rast trokova i gubitak proizvodnje.
Daleko bolji pristup preventivnom odravanju predstavlja uvoenje
politike odravanja prema stanju, uz pratee uvoenje metoda tehnike
dijagnostike i informacionog sistema odravanja, zasnovanog na ureenim i
aktueliziranim bazama podataka. Sprovedene analize primjene politike
odravanja prema stanju u odnosu na klasino odravanje po vremensko
konstantnom periodu pokazale su poveanje pouzdanosti u radu, produenje
radnog vijeka i smanjenje trokova odravanja turbina.
Prva etapa postepene modernizacije odravanja turbinskih postrojenja
predstavlja uvoenje odravanja prema stanju sa kontrolom parametara, za
iju primjenu (za poetno odreeno "nulto" stanje) neophodno je razviti
metodu praenja i tehniku dijagnostiku stanja sistema, kao i adekvatan
informacioni sistem. Treba istai da novije turbine imaju visok stepen
automatizacije, koji omoguava primjenu i uvoenje novih dijagnostikih
metoda uz postojei informacioni sistem. Dalji razvoj preventivnog
odravanja turbina je odravanje prema stanju uz kontrolu nivoa
Parne turbine

7.99

Energetske maine

pouzdanosti, kao i odravanje uz pomo ekspertnih sistema. Odreivanje

poetne projektovane pouzdanosti, zatim srednjeg nivoa eksploatacione
pouzdanosti, kao i zakonitosti njihove promjene predstavljaju osnovu, na
bazi koje se dalje definie trenutni nivo eksploatacijske pouzdanosti i vri
njegovo predvienje (prognoza) u budunosti.

7.4.1. Osnovni termini i definicije

Nakon izbora odgovarajue strategije odravanja parnih turbina, na
bazi moguih pristupa i koncepcija odravanja neophodno je definisati i
odgovarajue tehnoloke procese odravanja (Maintenance Technology), s
ciljem otklanjanja u praksi ostvarenog planiranog ili neplaniranog zastoja.
Razradom konkretne tehnologije odravanja i definisanjem odreenog
postupka (algoritma) po kome se odvija taj proces, definiu se i promjene
oblika ili stanja neke materije, energije ili informacije, uz posredno
djelovanje ovjekovog rada.
Tehnologija odravanja je veoma irok pojam, koji definie sadrajno
i vremensko sprovoenje postupaka odravanja. Tehnologijom odravanja
se utvruje nain izvrenja odreenog postupka odravanja, redoslijed
samih aktivnosti, potrebna oprema i alat, kao i vremenski plan realizacije
postupaka odravanja.
Danas, kada moderna i profitabilna proizvodnja poiva na zahtjevima
trita, optimalnoj tehnologiji i optimalnom tehnolokom postupku, sa
aspekta tehno-ekonomskog vijeka upotrebe sistema parne turbine od
posebnog je znaaja potreba za intenzivnom revitalizacijom (produenje
osnovnog radnog vijeka), rekonstrukcijom i modernizacijom postojeih
tehnolokih procesa i pripadajue opreme. Ovo zahtijeva dodatno irenje i
primjenu metoda modeliranja, simulacije i optimizacije, zasnovanih na
korienju informacionih tehnologija. Promjenama u sistemu odravanja
treba pristupiti prema redoslijedu znaaja faktora koji utiu na promjenu
pokazatelja uspjenosti funkcionisanja sistema parne turbine, kao i
mogunosti primjene sa aspekta zahtijevanih ulaganja. Cilj je postizanje
takvog redoslijeda razvojnih koraka koji obezbjeuju najvee efekte uz
najmanja ulaganja (ekonomski kriterijum).
7.100

Parne turbine

Energetske maine

Posebni zadaci tehnologije odravanja su obezbjeenje procesa

optimizacije odravanja i usavravanje pravaca za postizanje vieg kvaliteta,
pouzdanosti i ekonominosti sistema parne turbine i same njene
proizvodnje. Odluka o vrsti i aktivnostima odravanja moe se donijeti i na
bazi trokova kompanije vezanih za odravanje i eksploataciju i odabranih
metoda za odravanje. Redoslijed razvojnih koraka, koje treba sprovesti,
utie na efikasnost i efektivnost sistema za odravanje.
Opredjeljenje za strategiju odnosno tehnologiju odravanja zasigurno
e uticati na karakter, obim i uestalost radova odravanja koje treba izvriti
u konkretnom tehnikom sistemu (primjena koncepta ILS - Integrated
Logistics Support). Pri tome, najvea panja se poklanja na skraivanje
administrativnih vremena kroz realizaciju potrebnih izmjena u tipu i obliku
upravljako-organizacijske strukture i primjenu koncepta Computerised
Maintenance Management System CMMS. Slijedei faktor po znaenju je
skraivanje logistikih vremena kroz odreivanje najoptimalnijih nivoa,
naina upravljanja i rasporeda zaliha rezervnih dijelova po nivoima, kao i
ubrzavanje za njih vezanih materijalnih i informacijskih tokova. Samo
povienje kvaliteta izvrenja radova vie zahtijeva promjene u samom
ponaanju servisera opreme i odravalaca nego to su to sama materijalna
ulaganja. Pored uvoenja savremene remontne opreme, korienje i
primjena metoda za dijagnostiku analizu mogu dodatno poboljati
pokazatelje uspjenosti primijenjene tehnologije odravanja.
Izborom pravilne organizacije odravanja definiu se osnovni elementi
strukture podjele rada koja e omoguiti izvravanje svih zahtijevanih
poslova odravanja sa aspekta odabrane tehnologije odravanja. Na osnovu
svih definisanih karakteristika procesa odravanja konkretnog tehnikog
sistema nije teko zakljuiti da karakteristike odabrane tehnologije
odravanja zavise od karakteristika samog tehnikog sistema, odnosno da se
moraju posmatrati i u sklopu karakteristika i sadraja "tehnikog faktora".
Poslovi, aktivnosti i operacije u odravanju sa stanovita tehnologije
odravanja obuhvataju najee slijedee radove: preglede (pregled stanja,
kontrolni pregledi, inspekcijski pregledi), ispitivanja i mjerenja, revizije i
nadzore, ienja, pranja i podmazivanja, zatitu od korozije
(dekonzervacija, konzervacija i ponovna eventualna konzervacija), praenja
spoljanjih stanja, opsluivanja, tehniku dijagnostiku, mjerenja sigurnosti,
Parne turbine

7.101

Energetske maine

zatitu na radu, servisiranja i dorade, montano-demontane poslove,

remonte (mali, srednji i veliki, generalna revizija), rekostrukcije,
revitalizacije i modernizacije (restauracije, korektivne i preventivne
programe i dr.).
Prema vremenu u odnosu na nastalu neispravnost, razlikuju se
preventivni radovi (operacije: kontrola stanja i praenje degradacije
kontrolnih parametara, traenje i otklanjanje slabih mjesta, preventivna
zamjena dijelova zbog starenja i troenja, preventivna podeavanja, "njegu"
sistema u vidu pranja, ienja, podmazivanja i zatite od korozije), kao i
korektivni radovi (radovi koji se izvode radi uspostavljanja poremeene
funkcije tehnikog sistema s ciljem otklanjanja neispravnosti: podeavanje,
male, srednje i velike popravke, zamjena dijelova, revitalizacija, demontaa
i montaa, sa ili bez prateih podeavanja i dr.). U optem sluaju sve
aktivnosti u okviru preventivnih radova se izvode u sluajevima kada je
nekom elementu proao vijek upotrebe (prema konstantnoj trajnosti),
odnosno kada je utvren unaprijed termin plan, bez obzira na dotrajalost
dijelova (prema konstantnom datumu) ili pak na osnovu parametara za
odravanje prema stanju (prema utvrenom stanju, uz pomo metoda
tehnike dijagnostike).
Radovi odravanja mogu se sa aspekta sloenosti uslovno klasifikovati
u dvije grupe: osnovne ili elementarne radove (ienje, podmazivanje,
zatita, pregledi, badarenja, podeavanja, zamjena dijelova i radovi u vezi
kontrole i stanja tehnike dijagnostike) i sloene radove ili radove vie
kategorije (svi ostali radovi, koji mogu ukljuivati i osnovne radove). U
daljem tekstu date su definicije pojedinih aktivnosti vezanih za radove
odravanja sloenog tehnikog sistema parne turbine, koje obezbjeuju
dugotrajan i pouzdan rad turbinske opreme, kao i primjer praktine
organizacije raspodjele komponenti turbine instalisane snage 50 MW, slika
7.19.
Tehniko opsluivanje je kompleks operacija koje se provode s ciljem
odraavanja pogonske spremnosti parnih turbina. Obuhvataju osmatranje
opreme, sistematski nadzor nad njenom ispravnou, kontrolu reima rada,
zatim kontinuirano provoenje propisanih pravila za bezbjedan rad tokom
eksploatacije, kao i otklanjanje sitnih nedostataka koji ne zahtijevaju zastoj
opreme, itd. Tehniko opsluivanje omoguava poveanje broja sati rada
7.102

Parne turbine

Energetske maine

opreme do tekueg remonta, kao i smanjenje obima tekueg remonta.

Slika 7.19. Prikaz praktine organizacije raspodjele komponenti turbine

prilikom remonta turbine instalisane snage od 50 MW, 132
Remont je kompleks aktivnosti koje se izvode radi uspostavljanja
ispravnosti ili radne sposobnosti opreme. Izvoenje tekueg remonta
(obino jednom godinje) smanjuje potrebu izvoenja estih kapitalnih
remonata (najee jednom u etiri godine). Na turbinskoj opremi u toku
tekuih remonata kontrolie se tehniko-ekonomsko stanje protonog dijela
(naslage taloga, poveanje zazora u protonom dijelu, ispitivanje
prisisavanja vazduha, itd.). Efikasnost izvedenih radova se obino utvruje
pomou odreenih metoda za brza ispitivanja, kojima se odreuje ne samo
kvalitet izvedenog remonta, nego i vri regularna kontrola rada opreme u
meuremontnom periodu.
Remontini ciklus je najmanji interval vremena rada blokovske jedinice
u toku koga se, u skladu sa normativno tehnikom dokumentacijom (NTD),
izvode predvieni oblici remonata. Struktura remontnog cilkusa odreuje
redoslijed razliitih vrsta remonata i radova na tehnikom opsluivanju
opreme u okviru jednog remontnog ciklusa.
Parne turbine

7.103

Energetske maine

Neplanski remont je remont ije se provoenje izvodi bez predhodnog

plana i izvode se u sluaju pojave otkaza, koji mogu dovesti do potpune
obustave eksploatacije u elektrani.
Planski remonti se izvode u skladu sa NTD, a mogu biti po svom
obimu kapitalni, srednji ili tekui. Kapitalni remont se vri radi
uspostavljanja punog resursa opreme zamjenom ili reparaturom
(obnavljanjem) svih dijelova u skladu sa NTD. Predstavlja najobimniji vid
remonta i moe biti tipski ili specijalizovani. Srednji remont slui za
uspostavljanje ispravnosti i djelimino obnavljanje resursa
opreme
zamjenom ili reparaturom i kontrolom tehnikog stanja. Srednji remont po
svom obimu obuhvata jednim dijelom kapitalni, a dijelom tekui remont
opreme. Tekui remont slui za osposobljavanje radne sposobnosti opreme
putem zamjene pojedinih dijelova. To je najmanje obiman remont i moe
prema visini uloenih sredstava biti prve ili druge kategorije.
Polazei od podataka o ugraenim materijalima, njihovim
konstruktivnim dimenzijama i projektnim i radnim parametrima rada radnih
povrina, vre se analize otkaza, uz detaljan pregled svih obavljenih
prethodnih ispitivanja. S druge strane, poznavajui mehanizme uticaja na
razmatrani materijal za ije utvrivanje egzistiraju odreene mogunosti
(registrovanje pritiska i pripadajue temperature, mogunost ispitivanja
strukture na licu mjesta metodama bez razaranja materijala, mogunost
mjerenja dimenzija, debljine stjenke ili ovalnosti, raunske mogunosti
provjera zasienja materijala i sl.), mogue je efikasno definisati obim i
dinamiku ispitivanja ugraenih materijala. Sam obim ispitivanja zavisi
prvenstveno od poznavanja glavnih mehanizama oteivanja (evidencije
otkaza, iskustveno ili na bazi analoga), kao npr. erozija, korozija, zamor,
oteenje, kombinovani mehanizmi i sl.
Sistemskim postupcima za utvrivanje uzroka, vrste i posledica otkaza
koji mogu nastupiti, neophodno je definisati i specificirati aktivnosti za
minimizaciju katastrofalnih posljedica otkaza, naroito onih koji se odnose
na samo sredstvo i okolinu (preventivni inenjering). Upravljanje preostalim
radnim vijekom sloenih tehnikih sistema (kakav je npr. parna turbina), uz
neizbjenu analizu i specifikaciju njegovih "slabih mjesta", danas je
multidisciplinaran zadatak tima strunjaka, za iju realizaciju su potrebne
7.104

Parne turbine

Energetske maine

nove metode i koncepti, kao i odgovarajui algoritmi za metode rada.

Glavna tenja u razvoju tih metoda jesu efikasnost, brzina i cijena, odnosno
dobijanje odreenih brojanih vrijednosti na osnovu kojih se moe doi do
odgovarajue i pravovremene odluke u procesu odravanja (optimizacija
odluivanja).
Osim procjenom, do podataka za odreivanje pouzdanosti forsirano se
moe doi proraunom i verifikacijom ili prirodnim putem (neforsirano),
kroz iskustva korisnika, proizvodna i druga iskustva i kroz podatke
odgovarajuih servisnih organizacija angaovanih na poslovima odravanja
parnih turbina. Ukoliko je posmatrani objekat sloen (npr. sistem parne
turbine), tada je problem odreivanja pouzdanosti rijeen ako se znaju
pouzdanosti sastavnih komponenti ili bar njihovih "najkritinijih" dijelova,
njihova meusobna veza (struktura) i radni uslovi (ogranienja i uslovi
okoline).
Treba istai injenicu da se verifikacija pouzdanosti, odnosno
testiranje hipoteze u praksi, obavlja u svim ivotnim fazama razvoja,
projektovanja, gradnje i eksploatacije objekta, a uglavnom je vezana za
nekoliko osnovnih ograniavajuih faktora - novac i vrijeme, odnosno
uslove okoline i druga tehnika ogranienja. Samu verifikaciju pouzdanosti
prati i odgovarajui matematiki aparat, sa odreenim nivoem povjerenja u
ispitivane parametre. Neodgovarajui nivo pouzdanosti u toku eksploatacije
samog sloenog tehnikog sistema, postojanje neracionalnih ulaganja na
bazi rada otklanjanjem posledica a ne uzroka, jasno ukazuju na neophodnost
usklaivanja postojeih metoda za postizanje optimalne pouzdanosti i
njihovog prilagoavanja sistemu, uz prethodno definisanje i razradu
odgovarajueg algoritma.
Osnovni cilj korisnika sistema je da sistem to due ostane u stanju
radne sposobnosti. Da bi se to postiglo nephodno je sistemu "pomoi" kroz
izvoenje odreenih zadataka odravanja. Vane odluke o nadlenostima,
obavezama, sadraju i vremenu sprovoenja pojedinih zadataka odravanja
definiu metodologiju ili filozofiju odravanja. Sa aspekta filozofije ili
metodolokog prilaza odravanju postoje dvije kole (pravca), koje u
poslednje vrijeme privlae najvie panje:

Parne turbine

7.105

Energetske maine

odravanje prema pouzdanosti (Reliability Centered Maintenance RCM), i

integrisano produktivno odravanje (Total Productive Maintenance TPM).

Metodologija odravanja prema pouzdanosti ukljuuje i analizu otkaza

u procesu odluivanja o odravanju. U veini razliitih industijskih grana
kao to su nuklearne elektrane, termoelektrane i petrohemijska industija,
sada se od preduzea zahtijeva da ocijene vjerovatnoe rizika, obuhvatajui
sve znaajnije rizike na sistemu u cjelini. Ovi sistemi e imati na hiljade
ureaja za zatitu, kao to su protivpoarni alarmi, detektori gasa, kritini
prekidai, ventili za rastereenje pritiska (sigurnosni ventili), zatita od
preoptereenja, zatitni prekidai i odgovarajua oprema, koji su
projektovani da sprijee neispravnosti i oteenja na glavnim ureajima.
Veina od ovih ureaja ne otkazuje u sigurnim uslovima, a zahtijevaju se
regularne provjere da bi se potvrdilo da ukupan zatitni sistem ostaje u
stanju u radu. Kao to ovi sistemi postaju izuzetno sloeni sa poveanjem
koliine zatitnih ureaja i alarmnih sistema, veoma je teko procijeniti rizik
usled povienja verovatnoe otkaza.

7.4.2. Radni vijek sistema parne turbine

Odravanje tokom radnog vijeka sistema parne turbine objedinjuje niz
prateih aktivnosti, poev od ideje i definisanja koncepta, ocjene njihove
ekonominosti, realizacije, eksploatacije, pa sve do otpisa sistema iz
upotrebe. Osposobljavanje sistema za odravanje, kroz projektovanje na
osnovama odravanja, uslovljeno je razvojem proizvodnih snaga drutva i
ima za cilj produenje radnog vijeka, uz ostvarivanje optimalnijih veza
tehniko-tehnolokih i ekonomskih svojstava.
Sam proces odravanja parne turbine u okviru sloenog tehnikog
sistema termoelektrane, kao jednog od bitnijih dijelova ukupnog
proizvodnog procesa u proizvodnji elektrine energije, ima zadatak
spreavanje i otklanjanje otkaza sistema, prije svega kroz racionalizaciju i
optimizaciju njihovog korienja i poveanje produktivnosti i
ekonominosti troenja u samom procesu proizvodnje ili eksploatacije.
7.106

Parne turbine

Energetske maine

Radni vijek poinje kada je roena ideja o novoj parnoj turbini, a

zavrava se u trenutku kada je ona povuena iz upotrebe. Glavni procesi
koji pomau sistemu kroz faze ivotnog ciklusa su: marketing
(specifikacije), projektovanje, proizvodnja, korienje, kao i na kraju povlaenje iz upotrebe. Analiza radnog vijeka predstavlja sistematian i
analitiki prilaz za utvrivanje resursa potrebnih za podrku procesima
projektovanja, proizvodnje, korienja i povlaenja iz upotrebe. Prema
tome, analiza radnog vijeka je alat za inenjerstvo radnog vijeka, iji su
glavni ciljevi: uticaj na projektovanje sa aspekta radnog vijeka,
identifikovanje i kvantifikovanje ukupnih resursa koji se odnose na procese
radnog vijeka, kao i analitiko upravljanje aktivnostima procesa radnog
vijeka.
Drugim rijeima, inenjerstvo radnog vijeka (inenjerstvo ivotnog
ciklusa) treba da omogui proces odluivanja, kako bi se dolo do najboljeg
kompromisa izmeu ulaganja i obezbjeenja potrebnih resursa za
projektovanje, proizvodnju, koritenje i povlaenje sistema parne turbine iz
upotrebe. Pri tome, ovaj prilaz omoguuje: rani i neprekidni uticaj na
projektovanje sistema sa aspekta radnog vijeka (ivotnog ciklusa),
redukovanje trokova radnog vijeka sistema parne turbine ograniavanjem
glavnih generatora trokova u toku ivotnog ciklusa, kao i identifikaciju
resursa koji prate sve procesa (faze) radnog vijeka sistema parne turbine.
Uopteno govorei, tradicionalno (sekvencijalno) inenjerstvo je
uglavnom usmjereno ka performansama sistema parne turbine kao glavnom
cilju, a ne ka razvoju opteg integralnog prilaza. Najnovija saznanja i
iskustva steena poslednjih decenija ukazuju da pravilno vrenje funkcije
cilja, tj. zahtijevani stepen konkurentnosti parne turbine, nije mogue
obezbijediti ulaganjem napora uglavnom nakon njihove proizvodnje i
dospijevanja u fazu korienja, to se najee ini. Mnogo vanije je da
inenjeri budu osjetljivi da sagledaju posljedice potencijalnih greaka koje
mogu nastati u toku ranih etapa projektovanja i razvoja parne turbine. To
znai da inenjeri treba da budu sposobni da preuzmu odgovornost za
inenjerstvo ivotnog ciklusa (konkurentno, simultano inenjerstvo), to je
ranije najee zanemarivano.
Nezaobilazan dio radnog vijeka predstavlja i produenje radnog vijeka
(revitalizacija), rekonstrukcija i modernizacija parne turbine, odnosno
Parne turbine

7.107

Energetske maine

postupak produenja radnog vijeka ovih objekata sa modernizacijom i

rekonstrukcijom, uz dodatno poboljanje tehniko tehnoloke, ekonomske i
ekoloke prihvatljivosti. Ovaj postupak po svojoj strukturi je izuzetno
kompleksan i esto se poredi sa rangom realizacije nove parne turbine.
Ovakav sistemski i sveobuhvatni postupak na dijelu ili postrojenju parne
turbine u cjelini, predstavlja nezaobilazan i logian proces u radnom vijeku
objekta.
Povezanost procesa reinenjeringa na odravanju parne turbine sa
osnovnom i prateom pomonom opremom, s ciljem ostvarenja
odgovarajuih prednosti i poboljanja pouzdanosti sistema data je kroz
slijedee karakteristine elemente: analiza trokova vezanih za odravanje i
gotovost odnosno raspoloivost parno turbinskog sistema (kao jedne od
bitnijih karakteristika efektivnosti), odreivanje optih aspekata vezanih za
motive i opravdanost revitalizacije, kao i obim i definisanje najoptimalnijeg
termina za realizaciju tog procesa. Posebno treba izdvojiti uticaj
karakteristika pouzdanosti i raspoloivosti objekta ovog sistema na
primjenu principa reinenjeringa kroz proces odravanja parne turbine u
cjelini, odnosno na sistemski pristup revitalizaciji pojedinih njegovih
kapaciteta.
Planiranje, razrada, izgradnja i eksploatacija, uz odravanje opreme i
sistema parne turbine, nosi sa sobom veliki broj pojava koji mogu izazvati
tetu i ugroziti zdravlje i ivot, kako ljudi direktno angaovanih u glavnom
pogonskom objektu (GPO) termoenergetskog postrojenja u kome je
ugraena parna turbine, tako i ire okoline. Ukratko reeno, postoji visok
stepen rizika pojave neeljenih dogaaja i njihovih posledica. Kod
sloenijih tehnikih sistema, kakva su termoenergetska postrojenja, koji
imaju veliku meusobnu zavisnost svojih podsistema i elemenata, otkaz bilo
kojeg od njih moe znaiti automatski prekid rada itavog sistema, ili pak
rad sa smanjenom snagom (ili to je ei sluaj rad na tehnikom
minimumu), to moe imati za posledicu poveanje trokova rada samog
sistema, termika i druga preoptereenja, kao i vea oteenja pri ispadima
sistema. Iz tih razloga potrebno je da ovakav sloeni termoenergetski sistem
bude i pouzdan u radu. Sigurnost parnih turbina kao dijela ovog sloenog
termoenergetskog sistema se, moe razmatrati sa dva aspekta. Prvi i
najvaniji aspekt je zatita rukovaoca (oveka) od povreda u toku rada
sistema. Drugi aspekt je zatita same parne turbine od oteenja
7.108

Parne turbine

Energetske maine

prouzrokovanih delovanjem spoljanjih uzroka. Prednost u prouavanju

daje se sigurnosti operatora. Pri tome, ova dva aspekta nisu bezuslovno
komplementarna, a povienje sigurnosti operatora se moe postii na raun
sigurnosti sistema parne turbine u cjelini.
Kod svakog tehnikog sistema, pa time i parne turbine, ak i ako vri
funkciju cilja u granicama dozvoljenih odstupanja, moe da doe do
oteenja ako se njime pogreno rukuje. Glavni uzroci rizika rukovaoca pri
tome su: zahvatanje dijelova tijela kao to su ruke u procesu rada sistema,
nepanja pri radu obrtnih dijelova sistema (naroito slabo privrenih
cjelina), kontakt sa otrim i abrazivnim povrinama, uticaj statinosti
rukovaoca na pokretne objekte ili obrnuto.
Izvori rizika kod parnih turbina su raznovrsni i mnogobrojni, a u fazi
projektovanja se moraju minimizirati posljedice kritinih vrsta otkaza kroz
predvianje zatitnih ureaja u toku rada same parne turbine. Rizici kod
osnovne i pomone opreme parnih turbina obuhvataju: udare, vibracije,
koroziju, okruenje, vatru, kontaktne sa elementima sa visokim naponom,
zatim sa visokim pritiskom i temperaturom, kao i pogreno rukovanje
(preoptereenje ili rad ispod nivoa tehnikog minimuma).
Mnoge metode analize pouzdanosti, kao to su: analiza uzroka i
posljedica otkaza, analiza stabla otkaza, analiza vanosti u smislu
pouzdanosti cjelina sistema, mogue je uspjeno primjenjivati i za
odreivanje karakteristika sigurnosti sistema parne turbine, kao to su:
primarni i sekundarni dogaaji, vrni dogaaj, vjerovatnoa vrnog
dogaaja, minimalni skupovi presjeka, stepen kritinosti vrsta otkaza i njena
cjelina. Uzroci neeljenih (tetnih) dogaaja predstavljaju stohastike
pojave, jer su zavisni od niza odreenih ali i sluajnih faktora, ije dejstvo
se najee ne moe u potpunosti sagledati. Preventivnim mjerama na neki
nain planiraju se aktivnosti suzbijanja i moguih reagovanja na ovu grupu
faktora.
Mogunost rada osnovne i pomone opreme parne turbine bez otkaza
u stacionarnim i nestacionarnim reimima rada, ekonomska i tehnika
pogodnost za remont kako elemenata, tako i turbine u cjelini, ogranienja
koja prate njenu eksploataciju (okolina ili nadreeni sistem, zatita ivotne
sredine, finansijska sredstva i dr.), mogunost koritenja odgovarajuih
Parne turbine

7.109

Energetske maine

tipskih rjeenja na bazi analogije sa slinim postrojenjima, normativi za

kontrolu i dijagnostiku - sve su to karakteristike koje nemaju detaljnu
proraunsku i eksperimentalno argumentovanu bazu, vezanu za
raspoloivost i pouzdanost.
S druge strane, sa poveanjem sloenosti tehnikih sistema, kakav je
prana turbina, kao pratei problem javlja se problem njihove optimalne
funkcionalnosti, posebno ako se zna da takvi sistemi esto mogu
prouzrokovati velike ekonomske gubitke ili ugroziti bezbjednost ireg
makroregiona i ljudi koji ih opsluuju.
Istraivanja upuena na povienje stepena pouzdanosti i upravljanje
pouzdanou tokom ivotnog vijeka turbine u cjelini imaju za cilj
definisanje sistema mjera zatite i njihovu optimizaciju sa aspekta
istovremenog obezbjeenja ekonominosti eksploatacije i ostvarivanja
sloenih propisa vezanih za zatitu ivotne sredine i sigurnost kako mikro
tako i makroregiona.
Definisanje osnovnih karakteristika pouzdanosti turbinskih postrojenja
u teorijskim i praktinim razmatranjima predstavlja polaznu osnovu za
davanje prognoze ili ocjene ispravnosti sistema parne turbine u cjelini,
preostalog njegovog radnog vijeka ili vijeka najkritinijih njegovih
elemenata i definisanja preventivnih korektivnih mjera i ocjenu
opravljivosti, tj. odreivanje vjerovatnoe da se posmatrani dio ili sistem
parne turbine u cjelini dovede iz stanja u otkazu u stanje u radu u to
kraem vremenskom periodu.

7.4.3. Kriterijumi za utvrivanje strategije odravanja

parnih turbina
Prilikom donoenja odluke o vrsti strategije odravanja za konkretnu
parnu turbinu neophodno je prethodno odrediti osnovni cilj (najee,
minimizacija zastoja). Jedan od vanih segmenata koje je neophodno
analizirati pri donoenju odluke jesu podaci o zastojima za svaki segment
(elemenat) parne turbine u prethodnom razdoblju i njihova upotrebljivost
7.110

Parne turbine

Energetske maine

(objektivnost). Kod izbora strategije odravanja potrebno je u obzir uzeti i

druge parametre, od kojih se posebno istiu: rezultati analize vanosti
opreme, zehtjevi za pouzdanost i rasploivost u radu opreme, struktura
uzroka oteenja i otkaza, posljedice pojave oteenja i otkaza, rasploivi
kadrovi i zahtjev za obezbjeenje minimalnih trokova.
S druge strane, savremeni pristup organizaciji rada zasnovan je na
iskustvima i saznanjima iz organizacije rada i na razvoju modernih naunih
disciplina sistema, informacija i povratne povezanosti. Organizacija
odravanja, u sluaju kada nije povjerena specijalizovanim preduzeima,
kao funkcija poslovnog tehnikog sistema u praksi i kao proces, sprovodi se
kao centralizovani ili decentralizovani sistem odravanja. est je sluaj da
se elementi jedne od njih primjenjuju i kod druge koncepcije organizacije
odravanja (mjeovita ili kombinovana koncepcija).
Trino takmienje i konkurencija, kao i nova zakonska legislativa u
okviru zemalja EU nameu i nove izazove kompanijama u okviru
elektroenergetskog sektora, kako bi odabrale ispravne postupke za
odreivanje rokova odravanja opreme. Uticaj otvorenog (liberalizovanog)
trita utie na rigorozno smanjenje trokova odravanja, s tim da se
prednost daje pouzdanosti u odnosu na raspoloivost.
Ukupna strategija odravanja zasniva se na "znanju o stanju" sistema
parne turbine. Pri tome se koordinacija izmeu kratkoronog i dugoronog
odravanja pojavljuje kao jedan od kriterijuma za izbor strategije, uz pojavu
sloenih finansijskih transakcija koje se javljaju kod odravanja pojedinih
tehnolokih cjelina. Treba istai, da u ovim sistemima optimalni raspored
odravanja poveava samu njihovu pouzdanost, smanjuje pogonske
trokove i dovodi do uteda u kapitalnim ulaganjima u nove pogone.
Pravilan izbor strategije odravanja treba da obezbijediti ostvarenje
dugoronih ciljeva odravanja: visoku pouzdanost pogona i postrojenja u
cjelini, veu ekoloku prihvatljivost, poboljanje stepena korisnosti, uz
smanjenje trokova odravanja, zatim skraivanje vremena trajanja remonta
(godinjih ili kapitalnih), kao i produenje perioda izmeu remonata, kao i
to vei udio odravanja po stanju opreme.
Nakon definisanja strategije odravanja (pristupa odravanju),
neophodno je definisati i tehnoloke procese odravanja (Maintenance
Parne turbine

7.111

Energetske maine

Technology), s ciljem realizacije zacrtanih ciljeva odgovarajuom

strategijom odravanja. Ovo podrazumijeva razradu same tehnologije
odravanja, poznate principe izvoenja snimanja otkaza i samih popravki,
utvrivanje i dijagnostiku razliitih parametara kojim se definie stanje
sistema parne turbine, kao i definisanje odreenih reparaturnih tehnologija
za popravku oteenih dijelova, podmazivanje i antikorozivnu zatitu i dr.
Sama razrada pristupa odgovarajuim tehnolokim procesima
odravanja sistema parne turbine realizuje se u nekoliko faza:
-

obrada podloga za projektovanje tehnologija odravanja (dokumentacija

proizvoaa opreme, informacije o funkcionisanju opreme, uslovi rada reim rada, okolina, osoblje i dr., proizvodne mogunosti - kapacitet i
kvalitet rada, planirani vijek upotrebe i dr.),
razrada optih principa tehnologije odravanja pojedinih dijelova
tehnikog sistema parne turbine (sistem za uoavanje otkaza ili slabih
mjesta, metode kontrole stanja i dijagnostike otkaza - vizuelna,
akustina, ultrazvuk i dr., postojee metode za otklanjanje otkaza i
slabih mjesta u sistemu, metode za najjednostavniju demontau i
montau sistema, definisani nivoi potrebne demontae (rastavljanja) radi
otklanjanja uobiajenih otkaza turbine ili planirane aktivnosti na
ienju, podmazivanju, izmjeni pojedinih promjenljivih pozicija ili
sklopova, naini ispitivanja funkcionalnosti postavljenih sistema probni rad i/ili eksploatacija turbine),
pristupi i metode tehnologije odravanja (pristup "ka opremi, ka objektu
- parnoj turbini kao sloenom tehnikom sistemu", gdje odravanje
dolazi na lice mjesta i pristup "od tehnikog sistema", gdje se parna
turbina demontira i transportuje na posebnu lokaciju, gdje odravaoci
imaju sve uslove za realizaciju potrebnih aktivnosti odravanja:
individualna metoda odravanja, koja se koristi kod velikih popravki ili
planskih zahvata nakon zaustvljanja i pripreme postrojenja (generalni
remonti) i agregatna ili grupna metoda odravanja, s vremenskim
poklapanjem pojedinih aktivnosti,
razrada specifinosti u tehnologiji odravanja (razliite podloge, vie
naina izvoenja, mali broj istih ili unificiranih dijelova parne turbine,
razliiti proizvoai sline opreme, godine instalisanja i dr.).

7.112

Parne turbine

Energetske maine

Odluka o vrsti odravanja se donosi na bazi kriterija trokova

kompanije vezanih za odravanje i eksploataciju. Na ovaj nain je mogue
odrediti sve ekonomski najprihvatljivije aktivnosti odravanja, koje je
neophodno realizovati primjenom odgovarajueg tipa odravanja. Pri tome
se ne smiju zanemariti ni aktivnosti tehnologije odravanja vezane za
kontrolisanje i dijagnostiku u odravanju, same reparaturne tehnologije
odravanja, kao i za aktivnosti vezane za podmazivanje i antikorozivnu
zatitu tehnikih sistema. Od postupaka koji se najee koriste za popravku
polomljenih ili istroenih dijelova koriste se: zavarivanje, navarivanje,
metalizacija, elektrolitsko nanoenje, elektromehanika obrada, Metalock
postupak spajanja polomljenih dijelova, tehnike lijepljenja, patentirane
tehnologije za reparaturna zavarivanja, nanoenje materijala na povrine
tehnikom Plasma Spraying i Flame Spraying i dr.
Svako izabrano rjeenje vrste odravanja za parnu turbinu u cjelini
obezbjeuje potreban nivo izlaznih veliina (efikasnost, efektivnost, uinak,
itd.), karakteristian po odreenim trokovima procesa odravanja odnosno
udjela u ukupnim trokovima radnog vijeka parne turbine. Traenje
najpovoljnijih rjeenja, prema odreenim kriterijumima, predstavlja
optimizaciju sistema odravanja i ima za cilj obezbjeenje zahtjevanog
nivoa pouzdanosti pri minimalnim trokovima odravanja. Skup pravila,
koji diktiraju aktivnosti na odravanju, predstavljeni u obliku strategije
odravanja, definiu se u obliku:

SO 1 , PO prev.1 t , POkor .1 t ,

(7.3)

gdje se:

definie koncepcija preventivnih zamjena prostog sistema (odgovor

na pitanje: ta?),
u fiksnim vremenskim intervalima 1 , po tehnologiji i organizaciji
koje daju pogodnost odravanja PO prev.1 i POkor .1 sa stanovita
preventivnih i korektivnih postupaka odravanja (odgovor na
pitanje: kako?).

Kao to je to ve ranije reeno, odravanje postrojenja parne turbine

moe biti:
Parne turbine

7.113

Energetske maine

korektivno (primjenjuje se samo kad ve nastupi otkaz ili pojavi

greka u okviru meuremontnog eksploatacionog perioda),
preventivno (provodi se u odreenim i unaprijed predvienim
periodima vremena, to karakterie rad termoelektrana u okviru
elektroenergetskog sistema, kao hijerarhijski nadreenog sistema) ili
po stanju (kod savremenijih turbinskih postrojenja, koja raspolau sa
neophodnom dijagnostikom opremom za utvrivanje stanja
pojedinih ugraenih komponenti turbinskog postrojenja, odnosno
stanja materijala od kojih su te komponente izraene).

Svakako, najpogodniji i najpouzdaniji pristup je odravanje prema

stanju postrojenja. Samo sprovoenje odravanja prema stanju zasnovano je
na kontroli tehnikog stanja u odreenim vremenskim intervalima,
nezavisno od stepena oteenosti sastavnog dijela i/ili sistema u cjelini, a
nakon toga, u zavisnosti od utvrenog stanja, vri se njegova zamjena ili
opravka ili pak elemenat ostaje i dalje u proizvodnji.
Za karakteristinu veliinu tehnikog stanja, a koja karakterie
promjenu stanja, uzima se najuticajnija veliina u procesu eksploatacije,
koja se i najee poklapa sa nekom od odabranih karakteristinih veliina
stanja tehnolokog procesa i slui zadacima automatskog upravljanja.
Praenje (kontrola) tehnikog stanja sistema sa ciljem izvrenja aktivnosti
odravanja moe se identifikovati sa praenjem stanja u sistemu u cilju
voenja optimalnog procesa, slika 7.20. Rezultat svake tehnike
dijagnostike mora biti odluka o daljoj upotrebljivosti sastavnog elementa ili
sistema u cjelini (dio za ponovnu ugradnju, dio za popravku i ponovnu
ugradnju, dio mora biti izbaen iz dalje upotrebe).
Da bi se bilo kakva odluka mogla uopte donijeti, neophodno je prije
svega poznavanje dozvoljenih granica istroenosti, a zatim i ostalih uslova
datih na slici 7.21. Granica istroenosti je u stvari granica izmeu pogonske
upotrebljivosti elementa ili sistema i njegove oteenosti. Kako je ranije ve
reeno, bilo kakva promjena stanja sistema u toku eksploatacije predstavlja
proces sluajnog karaktera, pri emu se momenat prelaza ispravnog u stanje
neispravnosti javlja kao uslovni otkaz, odnosno karakterie poetak pojave
neispravnosti, slika 7.21.

7.114

Parne turbine

Energetske maine

Slika 7.20. Prikaz podprocesa preventivnog odravanja

parne turbine u eksploataciji

Parne turbine

7.115

Istroenost
(promjena tehnikog stanja)

Energetske maine

Neupotrebljivo
stanje

Granica istroenosti (maksimalni nivo)

Granica odabiranja (iskljuenja)
(predkritini nivo)

Smanjena upotrebljivost

Granica pogonske
sigurnosti

Upotrebljivo
stanje
II

III
Vrijeme kori enja

Legenda:
I - Zona poetne kontrole (period uhodavanja),
II - Zona odravanja prema stanju,
III - Zona intenzivne promjene stanja

Slika 7.21. Granice tehnikog sistema za prognozu ponaanja

tehnikog sistema parne turbine, 36

7.4.4. Odnos trokova i intervala odravanja

Obnavljanje pojedinih elemenata parne turbine, nakon odreenih
sluajnih i deterministikih intervala vremena, predstavlja zajedniku
karakteristiku veine strategija odravanja. Pri tome dolazi do
ralanjavanja procesa njihovog funkcionisanja na odreene cikluse,
odnosno stohastiki ekvivalentne intervale to se tie duine trajanja i
prateih direktnih trokova odravanja i indirektnih trokova (tete i gubici
prouzrokovani zbog same pojave i duine trajanja zastoja usled
evidentiranog otkaza), 144 . Pri tome, definicija matematikog oekivanja
(srednje vrijednosti) trokova odravanja (eksploatacionih trokova) u
jedinici vremena, pri neogranienom vremenu funkcionisanja elementa
(sistema parne turbine), ima oblik:
7.116

Parne turbine

Energetske maine

K lim
t

E C t
.
t

(7.4)

Cijena

Trokovi u okviru radnog vijeka parne turbine predstavljeni su

ukupnim trokovima nastalim tokom njegovog vijeka trajanja, slika 7.22.
Njihov nastanak je jo u fazi projektovanja i razrade projektne
dokumentacije, da bi intenzivnije rasli pri samom izvoenju.

Vrijeme
Projektovanje Izvodenje

Koritenje/Odrzavanje

Ex

Slika 7.22. Uticaj dijelova radnog vijeka (ivotnog ciklusa)

sistema parne turbine na trokove, 144
U toku korienja i prateeg odravanja imaju umjereniji rast, a
zavravaju se iskljuivanjem parne turbine iz procesa rada i njegovim
uklanjanjem sa mikrolokacije, uz pratee saniranje ivotne sredine.
Trokovi zavise i od intervala odravanja, odnosno od nivoa pouzdanosti
parne turbine u cjelini i usko su povezani sa moguim rizicima, slika 7.22.
Ukoliko se intervali izmeu pojedinih intervencija odravanja na
parnoj turbini poveavaju, direktni trokovi odravanja opadaju, uz porast
rizika od iznenadnih otkaza (indirektni trokovi odravanja). Treba
napomenuti da u energetsko-procesnoj tehnici, intervali zavise i od nekih
dodatnih zahtjeva koji nisu u direktnoj vezi sa odravanjem parne turbine
(rad hijerarhijski nadreenog sistema, osiguranje proizvodnje u eljenom
Parne turbine

7.117

Energetske maine

Troak

razdoblju, izbjegavanje remontnih radova tokom zime, turistika sezona i

dr.).

Optimum

Odrzavanje

Rizik

Interval

Slika 7.23. Prikaz odnosa trokova i intervala odravanja

sistema parne turbine, 144
Kvalitet procesa rada i uinak (efekat) odravanja u direktnoj je vezi
sa ulaganjima u odravanje parne turbine u cjelini. Niska ulaganja dovode
do velikih negativnih posljedica po sloene tehnike sisteme, kakav je parna
turbina, kao i njihovog vlasnika, to ima za posljedicu i odgovarajue
negativne finansijske efekte. Suprotno, visoko ulaganje u odravanje
rezultuje malim negativnim posljedicama po samu parnu turbinu.

7.4.5. Osnovni pokazatelji pouzdanosti rada parnih turbina

Sigurnost funkcionisanja parne turbine i njene pratee energetske
opreme odreena je brojem razliitih (po svojoj prirodi) faktora, kao to su:
konstrukcija, kvalitet korienih materijala, tehnologija izrade, kvalitet
montae, uslovi opsluivanja i eksploatacije, kvalitet pare i sl. U procesu
eksploatacije javljaju se sluajevi kada se deava potpuno ili djelimino
gubljenje funkcionalnih svojstava. Dogaaj koji ima kao rezultat obustavu
rada parne turbine naziva se otkaz. Otkaz moe biti potpun (havarijski
prekid ili obustava rada) ili djelimian (snienje radne sposobnosti). Pri
tome, otkazi koji nastaju mogu biti trenutni ili postepeni.
7.118

Parne turbine

Energetske maine

Trenutni otkaz karakterie najee lom i havarija pojedinih dijelova

parne turbine, koji po svojoj funkciji automatski znae i potpunu obustavu
rada turbinskog postrojenja, dok postepeni otkaz ima vremensku promjenu
stanja jednog ili vie elemenata postrojenja. Najee su to otkazi nastali
slabljenjem materijala zbog rada u termiki nepovoljnim uslovima ili nastali
odnoenjem materijala i smanjenjem stjenki usljed korozije, erozije i
abrazije.
Pored kriterijuma za ocjenu pokazatelja pouzdanosti, neophodno je
definisati i osnovne i dopunske pokazatelje pouzdanosti. Izbor osnovnih i
dopunskih pokazatelja pouzdanosti u direktnoj je vezi sa uslovima
konkretnih zadataka, 96 . Pri tome, razlikuju se pokazatelji pouzdanosti na
etapi razrade i projektovanja postrojenja, pri rjeavanju zadataka
optimizacije elektroenergetskog sistema i njegovih komponenti
(termoelektrane, hidroelektrane, industrijske energane, male hidroelektrane i
sl.), na etapi proizvodnje serijske energetske opreme i detalja, na etapi
montiranja i putanja u probni pogon, kao i na etapi eksploatacije.
Pouzdanost postrojenja sistema parne turbine prema njegovoj
funkciji, odnosno odavanju mehanikog rada preko spojnice generatoru i
proizvodnja elektrine, kao i toplotne (i tehnoloke) energije po unaprijed
strogo definisanom reimu sa regulisanih i neregulisanih oduzimmanja,
moe se okarakterisati odgovarajuim sloenim pokazateljima, od kojih je
najznaajniji tzv. koeficijent osiguranja produkcije (snage, energije), 96 :

W
,
Wt

(7.5)

gdje su:
W

Wt

- matematsko oekivanje koliine odate proizvodnosti (snage,

energije) za razmatrani vremenski period t ;
- zahtjevana ili potencijalno mogua koliina proizvodnosti
(snage, energije) pri radu na zadatom reimu za taj period.

Parne turbine

7.119

Energetske maine

Kao posebni izvedeni sluajevi koeficijenta , esto se u literaturi

sreu jo i koeficijent tehnikog iskoritenja K ti i koeficijent gotovosti K g .
Koeficijent tehnikog iskoritenja predstavlja odnos oekivane vrijednosti
vremena u toku koga je objekt bio u radnom stanju za neki period
eksploatacije i oekivanih vrijednosti ukupnog vremena radnog stanja
opreme parne turbine, tehnikog odravanja i vremena remonta. Treba istai
i injenicu da koeficijent gotovosti predstavlja vjerovatnou da e pojedina
oprema i turbina u cjelini biti spremna za rad u bilo kom momentu, osim
planiranih perioda za izvoenje planskih remonta i poslova vezanih za
tehniko odravanje.
Pri odsustvu djeliminih otkaza vrijedi
K ti

T
,
T Tnr Tpr

(7.6)

odnosno, pri odsustvu djeliminih otkaza i planskih remonta

Kg

T
.
T Tnr

(7.7)

Gotovost sistema ukazuje na potrebu stvaranja takvih uslova rada i

kvaliteta upravljanja odravanjem, koji za rezultat imaju maksimalna
vremena u radu, a minimalna u otkazu. Ovo se postie kroz razradu i
projektovanje takvih struktura sistema koje su pogodne za izradu, montau i
odravanje. Polazei od strukture, stepen operativne gotovosti se moe
izraziti kao:
a) ugraena gotovost K g .ugr T /(T t a ) , ili
b) ostvarena gotovost K g .ost T /(T t a t c ) ,
pri emu su koriene slijedee oznake:
ta
T

7.120

- aktivno vrijeme izvoenja postupaka odravanja;

- ukupno vrijeme u radu;
Parne turbine

Energetske maine

tc

- vrijeme ekanja rezervnih dijelova.

U optem sluaju, sa prisutnim potpunim djeliminim otkazima,

neplanskim i planskim remontima, vrijede sljedei odnosi

K ti N ; N

Nc
N
W
t .
k i ; ki
N inst Winst
N inst

(7.8)

U jednaini (7.8) sa N oznaen je koeficijent obezbjeenja zadane

srednje reimske proizvodnosti (snage) N u toku ukupnog rada u stanju
potpune ili djelimine radne sposobnosti u trajanju T za razmatrani
kalendarski period vremena t . Pokazatelji i reimski pokazatelj koeficijent iskoritenja snage K i povezani su sljedeom jednainom
K i ki .

(7.9)

Vrijeme stajanja iz organizacionih razloga nije uzeto u obzir, a ako

egzistira neophodno ga je ukljuiti u izraze za K ti i K g .
U izrazima (7.6) do (7.9) date su sledee oznake:
Wnr ,W pr
Tnr , T pr
N inst
Nc

- nerealizovana proizvodnja (snaga) u zadanom reimu,

zbog neplanskih i planskih remonta;
- ukupno trajanje neplanskih i planskih remonta,
ukljuujui tehniko odravanje;
- instalisana proizvodnja (snaga);
- matematsko oekivanje proizvodnosti (snage) objekta,
uz uee djeliminih otkaza.

Parametar koji karakterie uestanost otkaza za odreeni period je

parametar toka otkaza, a predstavlja gustine vjerovatnoe pojave otkaza
objekta koji se popravlja, odnosno srednji broj otkaza opreme koja se
remontuje u jedinici vremena. Pri tome se za odreivanje toka otkaza moe
koristiti aproksimativna jednaina:

Parne turbine

7.121

Energetske maine
K

(t )

m (t t ) m (t )
i 1

i 1

K t

(7.10)

gdje su:
mi (t t )
mi (t )
K

- broj otkaza u vremenu t t ;

- broj otkaza u vremenu t ;
- broj objekata koji su sauvali radnu sposobnost do
kraja posmatranog vremena.

Srednje vrijeme popravke predstavlja vrijeme za prinudno stanje

izazvano traenjem i otklanjanjem jednog otkaza. Ako se za traenje i
otklanjanje svakog j-tog otkaza koristi vrijeme j , onda je srednje vrijeme
popravke mogue nai iz jednaine
Topr

1 N
j ,
m j 1

(7.11)

gdje je
m

- broj otkaza.

Pokazatelj N je pri otsustvu djeliminih otkaza jednak jedinici, pa je

u tim sluajevima dovoljno koristiti pokazatelje K ti i K g , a u sluaju
njihove prisutnosti vrijedi Tnr 0, T pr 0 i K ti 1 , odnosno N .
Posebno treba izdvojiti objekte, kod kojih su karakteristini djelimini
otkazi sa snienom efektivnou funkcionisanja (smanjena proizvodnost,
odnosno snaga), jer se direktno ne mogu predstavljati sa pokazateljima
, K ti , K g .
S druge strane, treba istai da ovi pokazatelji ne uzimaju u obzir
svojstva pouzadanosti i trajnosti (dato kroz relativne karakteristike stanja).
Pregled pokazatelja pouzadanosti, koji se uslovno mogu koristiti za ocjenu
7.122

Parne turbine

Energetske maine

sloenog sistema termoelektrane sa parnom turbinom kao jednom od

cjelina, i njihova uslovna klasifikacija dati su na slici 7.24. Zavisno od
hijerarhijskog nivoa u okviru sloenog kompleksa termoelektrane vre se
izmjene i cjelokupnog sastava osnovnih pokazatelja pouzdanosti.

Slika 7.24. Uslovna klasifikacija osnovnih pokazatelja pouzdanosti za

postrojenje parne turbine u sistemu termoelektrane
U energetici egzistira veliki broj zadataka za koje je, osim osnovnih
pokazatelja, neophodna informacija o dinamici njihove primjene, a takoe i
o karakteristici procesa i njegovoj raspodjeli. Funkcije vjerovatnoe pojave
odreenih stanja sistema mogu biti dvojake: diskretne, odnosno funkcije
Parne turbine

7.123

Energetske maine

prekidnih promjena, gdje promjenljive uzimaju konaan odreeni broj

vrijednosti i kontinuirane ili funkcije neprekidnih promjena, kod kojih
promjenljive uzimaju bilo koju vrijednost u okviru datog intervala. Polazei
od injenice da parna turbina, kao jedinica u okviru tehnikog sistema
elektrane, koja opet ini jedan od elemenata elektroenergetskog sistema,
radi tokom obraunskog perioda vremena sa promjenljivom snagom, kao i
od toga da nije uvijek raspoloiva sa najveom snagom, postoji razlika
izmeu pokazatelja datih pomou vremenske i energetske metode.
Pokazatelji odreeni vremenskom metodom su uvijek povoljniji od
onih odreenih energetski, pa da bi se izmeu njih napravila razlika uvijek
se ispred pokazatelja odreenih vremenskom metodom stavlja odrednica
vremenski, 96 . Pokazatelji koji se esto koriste u analizi pouzdanosti
energetske opreme - koeficijent gotovosti (pogonske spremnosti) i
koeficijent tehnikog iskorienja, samo odraavaju potpune otkaze, a ne
parcijalne. U literaturi se esto za odraavanje ovih otkaza, koji za
posljedicu imaju smanjenje proizvodnje elektrine energije primjenjuju
sljedei dopunski koeficijenti, 98 :
-

koeficijent relativnog smanjenja odate elektrine energije;

koeficijent relativnog pogoranja ekonomsko-tehnikih pokazatelja
postrojenja;
koeficijent relativnog rada kompleksa parne turbine u okviru sistema
termoelektrane, i
koeficijent nominalne spremnosti parne turbine, odnosno elektrane u
cjelini.

Struktura tehnolokog sistema, sa svojim unutranjim i spoljanim

vezama i karakteristike pouzdanosti pojedinih elemenata osnovni su
elementi za procjenu mjere vanosti pojedinih elemenata. Kada se
razmatraju pitanja vanosti elemenata tehnolokog sistema obino se mogu
postavljati razliita pitanja, od kojih kao najea se izdvajaju 107 :
a) promjena operativne gotovosti tehnolokog sistema pri promjeni
operativne gotovosti pojedinih elemenata;
b) procjena elemenata sa najveom vjerovatnoom uticaja na otkaz
tehnolokog sistema (parne turbune u cjelini);
7.124

Parne turbine

Energetske maine

c) procjena elemenata sa najveom vjerovatnoom otkaza pri otkazu

tehnolokog sistema (parne turbine u cjelini);
d) procjena poveanja operativne gotovosti parne turbine pri poveanju
operativne gotovosti pojedinih njenih elementa i pomone opreme;
e) procjena i racionalna raspodjela resursa pri povienju pouzdanosti
pojedinih elemenata.
Mogui ciljevi za sprovoenje osnovne analize pouzdanosti kod parne
turbine mogu se u najkraem definisati kao:
a) procjena i istraivanje najkritinijeg pogona, odnosno najkritinijih
detalja u tom pogonu, kroz postavljanje uticajnih osnovnih i
dopunskih kriterijuma istraivanja i utvrivanje ranga kritinih
pogona i njihovo sumiranje (utvrivanje i uporeivanje preko
metode rangiranja);
b) optimizacija naina obezbjeenja pouzdanosti, uz analizu njihovih
unutranjih i spoljnih veza;
c) analiza uzajamne povezanosti zahtjeva za pouzdanou dijelova,
odnosno sistema u cjelini i ukupnih trokova za njihovo
obezbjeenje;
d) prognoza optimalne pouzdanosti postrojenja parne turbine kao dijela
sistema termoelektrane, odnosno termoelektrane kao komponente
elektroenergetskog sistema i njeno uvezivanje sa rjeenjima
zadataka optimizacije pouzdanosti na nivou elektroenergetskog
sistema, uz razmatranje funkcionalne zavisnosti izmeu krive
zahtjevane pouzdanosti i krive ostvarenih trokova, neophodnih za
njihovu realizaciju
Efekti sprovoenja pouzdanosti sistema parne turbine ilustrativno su
prikazani na slici 7.25. Polazei od principijelne tehnoloke eme i sastava
opreme, kao i osnovnih tokova materija koje uestvuju u tehnolokom
procesu, mogue je adekvatno posmatranje sistema tehnikog odravanja
kao sistema za upravljanje pouzdanou i sigurnou strategija tehnikih
odravanja.

Parne turbine

7.125

Energetske maine

Upoznavanje turbinskog postrojenja

Analiza pouzdanosti elemenata

parne turbine i sistema
elektrane u cjelini

Definisanje nizova dogaaja

Analiza pouzdanosti osoblja i procedura

Prikupljanje i obrada podataka

Analiza nizova dogaaja tokom

eksploatacije

ELEMENTI SISTEMA

Prezentacija i analiza rezultata

- turbinski rotor;
- lopatini aparat;
- turbinski leajevi;
- kuite turbine;
- sistem za regulisanje;
- sistem za podmazivanje;
- sistemi zatite i signalizacije;
- ostalo

Efekti sprovoenja analiza pouzdanosti i raspoloivosti

Modifikacija
opreme
turbine

Modifikacija
postrojenja
turbine

Usavravanje
pogonskih
postupaka

Usavravanje
obuke rukovaoca
(operatera)

Usavravanje obuke
rukovodnog kadra
(menadment)

Procjena trenutka pokretanja revitalizacije postrojenja parne turbine

trenutak kada raspoloivost postrojenja padne ispod odreene granice;

trenutak kada uestanost otkaza pojedine krupne opreme pone rasti odreenom
brzinom ili premai odreenu vrijednost

Slika 7.25. Glavni zadaci i efekti sprovoenja pouzdanosti

parne turbine u cjelini
7.126

Parne turbine

Energetske maine

S obzirom na veliku kompleksnost, u klasifikaciju su ukljueni i

sledei faktori: sloenost tehnikog sistema parne turbine, mehanizmi
nastanka i mogue posljedice otkaza, nivo obuenosti osoblja za realizaciju
odravanja i obavljanja remontnih aktivnosti, formiranje i posjedovanje
informacije o moguim otkazima elemenata iz sistema parne tubrine,
posjedovanje sistema kontrole i dijagnostike, posjedovanje infrastrukture
koja prati njenu eksploataciju (angaovanja specijalistikih firmi na
odravanju pojedinih eolemenata parne turbine), ocjena postojee strukture
optereenja i njihove uestanosti, kao i prateih eksploatacionih uticaja i
uslova. Iz tih razloga potrebno je izvriti izbor kriterijuma za definisanje
pokazatelja pouzdanosti.
Proraunske kriterijume otkaza elemenata parne turbine ine kriteriji
dostizanja graninih stanja vrstoe i vijeka eksploatacije, ali njih uvijek
nije mogue koristiti (razliit vijek trajanja i nivoi vrstoe pojedinih
komponenti, teko dostupni i dijagnosticirani elementi, prisutnost prateih
tetnih djelovanja i njihovo akumuliranje, razliiti tehnoloki defekti,
poetne neispravnosti, zaostala naprezanja i sl.). Iz tih razloga u literaturi se
sreu odgovarajui popravni koreficijenti, odgovarajue uoptene relacije u
vjerovatnosnoj interpretaciji procesa koji se deavaju kod opreme i sl., a to
za posljedicu ima odreeno generisanje greki u procesu procjene
pouzdanosti i njene optimizacije prema izabranom, najee ekonomskom
kriterijumu. U daljim istraivanjima neophodno je izvriti optimizaciju
izbora kriterijuma pouzdanosti, kroz poveanje nivoa tanosti popravnih
koeficijenata i minimizaciju nastalih greaka i njihovo svoenje na
prihvatljivi nivo.
Za analizu vanosti elemenata sloenog kompleksa parne turbine u
okviru sistema termoelektrane, u smislu operativne gotovosti, polazei od
strukturne toplotne eme termoelektrane, neophodno je poznavati tip veze u
emi pouzdanosti, odreene podatke o otkazima i njihovim intenzitetima
(literaturne preporuke ili podaci iz eksploatacije), rezultate prorauna
stacionarnog koeficijenta gotovosti pojedinih komponenti, kao i pogonskih
grupa.
Na "niim" etapama prognoze pouzdanosti energetskih postrojenja u
optem smislu, karakteristian je nedostatak informacija o njihovoj
remontnoj pogodnosti, kao i za dinamiki proraun po vremenu. Iz tih
Parne turbine

7.127

Energetske maine

razloga, mogua su uoptavanja ekspertnih procjena optih kompleksnih

pokazatelja ili K ti za osrednjeni period normalne eksploatacije i
predvieni vijek slube Tsl . U rjeavanju praktinih zadataka est je sluaj
koritenja prognoze koeficijenta otkaza prema izrazu 1 ili
1 K ti .
Na etapi kada je mogue provoenje odgovarajuih eksperimenata,
ispitivanja odreenih karakteristika i eventualnih doraivanja uzoraka
(prototipa), mogue je dati prethodnu procjenu vremena izmeu planiranih
remonta, kao i parametra toka otkaza , uz korienje statistike obrade
postojeih informacija o bitnim karakteristikama i oblicima opreme.
Ukoliko se pak radi o etapi razrade i projektovanja serijske opreme,
gdje je mogua odreena razrada tehnologije i organizacije varijantnih
rjeenja sistema remontno-tehnikog odravanja, vri se kombinacija
inenjerskih prorauna sa istrano-eksperimentalnim rezultatima, s ciljem
dobijanja osnovnih parametara Rt , R(t ), T , Tsl , , N , pr , Q pr i Q po . Polazei
od odabrane strukturne (konstruktivne) eme i njenog prorauna, prethodne
procjene za veliine (t ), N (t ) , moe se doi do odgovarajueg
kompleksa pokazatelja ( , K ti , N , K s , K os ), kao i nekih dopunskih
pokazatelja pouzdanosti. U sluaju kada se rjeavaju problemi optimizacije
pouzdanosti i normiranja odreenih pokazatelja pouzdanosti, neophodno je
detaljno definisati aspekte uestanosti, stepen dubine i vrijeme trajanja
otkaza ( , N , , N ili pak njihovih analoga). Na etapi proizvodnje
opreme neophodno je odrediti garantovane vrijednosti pokazatelja
pouzdanosti termoelektrane u odnosu na normative propisane u
odgovarajuem okvirnom elektroeenrgetskom sistemu (vrijednosti za
k t , k o. g , , T pr , Q po ). Slino je i sa etapom montae i probnog putanja u rad.
Na etapi eksploatacije neophodno je poveanje nivoa tanosti prethodnih
podataka, uz rjeavanje zadataka kompleksne optimizacije, uz prouavanje
uzroka pojava, oblika raspodjele i naina predvianja stanja u otkazu
sistema.
U daljim istraivanjima, za svaki konkretni sluaj neophodno je
prilagoditi izbor kako kriterijuma, tako i pokazatelja pouzdanosti, u cilju
7.128

Parne turbine

Energetske maine

optimizacije i to preciznije kratkorone, odnosno dugorone procjene o

pouzdanosti pojedinih sistema termoelektrane, a samim tim i sistema parne
turbine.

7.4.6. Remontne aktivnosti u okviru kapitalnog remonta

parnih turbina
Remontne aktivnosti, koje se sprovode u okviru sistema parne turbine
zasnivaju se na instrukcijama njihovog proizvoaa, uz primjenu pratee
savremene dijagnostike i kontrolne opreme, kao i osoblja posebno
obuenog za izvoenje sloenih operacija prilikom demontae i montae
pojedinih turbinskih sklopova i njihovih dijelova. Glavne aktivnosti u
preventivnom odravanju po odreenom vremenskom periodu izvode se u
toku remonta parne turbine, slika 7.26. Njihovo planiranje i sama realizacija
treba osigurati pouzdan i ekonomian rad turbine do sljedeeg remontnog
perioda. Najee planiran period za redovni godinji remont iznosi 45 do
60 dana, dok je vrijeme za kapitalni remont neto vee (60 do 90 dana).

Slika 7.26. Prikaz remonta turbogeneratorskog bloka

instalisane snage 235 MW u TE Kakanj
Parne turbine

7.129

Energetske maine

Osnovni radovi, koji se realizuju u toku remonta parne turbine, mogu

se svrstati u nekoliko grupa:
a) radovi prije zaustavljanja parne turbine (mjerenje vibracija
leajeva, mjerenje osnovnih termodinamikih veliina, mjerenje
karakteristika regulacije, mjerenje zazora na reperima, mjerenje
toplotnih istezanja i sl.);
b) radovi nakon zaustavljanja parne turbine (demontaa
instrumentacije turbine, demontaa uljovoda i izolacije, kontrola
nalijeganja leajnih blokova, kontrola visine rukavaca leajeva i
sl.);
c) radovi na demontai parne turbine (demontaa gornjih polovina
kuita visokog, srednjeg i niskog pritiska, demontaa gornjih
kuita leajeva, kontrola radijalnih i aksijalnih zazora protonog
dijela turbine, kontrola centrinosti spojnica rotora, vaenje rotora
TVP, TSP i TNP, demontaa leajeva, vaenje radijalnih stjenki i
labirintnih zaptivaa (limova), demontaa servomotora, demontaa
regulacionih i brzozatvarajuih ventila, demontaa ostale opreme
za upravljanje i signalizaciju i sl.);
d) radovi nakon rastavljanja parne turbine (pjeskarenja kuita,
razdjelnih stijenki i rotora, kontrole dimenzija pojedinih dijelova,
ispitivanje dijelova metodama sa i bez razaranja materijala,
kontrola centrinosti i uravnoteavanje rotora, zamjena dotrajalih i
popravka oteenih dijelova i sl.);
e) radovi na montai parne turbine (montaa i centriranje razdjelnih
stijenki, ugradnja meustepenih i spoljanjih labirintnih limova
(zaptivaa), montaa unutranjih kuita u spoljanja kuita,
montaa leajeva, montaa i centriranje rotora, kontrola aksijalnih
i radijalnih zazora protonog dijela, kontrola nalijeganja rukavaca i
zazora u leajevima, montaa gornjih unutranjih i spoljanjih
kuita, kontrola centrinosti spojnica i linije rotora turbine i
generatora, zavrni radovi na montai i postavljanje izolacije, fina
podeavanja i sl.);
f) radovi nakon putanja parne turbine u pogon (statiko i
dinamiko ispitivanje regulacije i zatita turbine, mjerenje
vibracija kuita leajeva, mjerenje osnovnih termodinamikih
veliina i sl.).
7.130

Parne turbine

Energetske maine

Pri tome, aktivnosti koje se sprovode u okviru kapitalnog remonta, kao

rezultat treba da imaju obnovu parno turbinskog postrojenja u stanje koje
karakterie efikasnost koja je bila kad je turbina montirana i putena u
probni rad. Proces revitalizacije (produenje radnog vijeka) predstavlja
produenje vijeka upotrebe, koju uglavnom prati modernizacija i
rekonstrukcija parne turbine, uz poboljanje njene tehnike i ekoloke
prihvatljivosti. Ovakav sistemski i sveobuhvatni postupak kod parnih
turbina, predstavlja nezaobilazan i logian proces u njenom osnovnom
radnom vijeku.
Povezanost procesa reinenjeringa sa odravanjem sistema parne
turbine u sklopu sistema termoelektrane ima za cilj ostvarenje
odgovarajuih prednosti i povienja pouzdanosti, vezanih za slijedee
karakteristine elemente: analizu trokova vezanih za odravanje i gotovost
odnosno raspoloivost sistema, zatim odreivanje optih aspekata vezanih
za motive i opravdanost revitalizacije, kao i odreivanje obima i definisanje
optimalnog termina za realizaciju tog procesa. Pored kotlovskog
postrojenja, kao najkritinijeg dijela postrojenja u okviru termoelektrane,
karakteristika pouzdanosti i raspoloivosti parne turbine ima veliki uticaj na
ukupnu primjenu reinenjerskih principa kroz proces odravanja sistema,
odnosno na sistemski pristup revitalizaciji i modernizaciji pojedinih termo
kapaciteta.
Data sistematizacija i sam redoslijed radova i aktivnosti tokom
remonata pokazuju potrebu za obavljanjem odreenih pripremnih (najee
kontrolnih) radova neophodnih za remont prije i nakon zaustavlojanja parne
turbine. U toku same demontae turbine neophodno je izvriti kontrolu
nalijeganja dosjednih povrina kuita, kao i kontrolu centrinosti spojnica
rotora turbine. Na slici 7.27 dat je prikaz rotora turbine visokog i niskog
pritiska instalisane snage 235 MW, pripremljenog za obavljanje
predstojeih remontnih aktvnosti u TE Kakanj. Prethodno je, prije
dimenzionalne kontrole i sprovoenja ispitivanja metodama bez razaranja
materijala, potrebno sve dijelove turbine oistiti od naslaga korozije i soli
(najee pjeskarenjem). Glavni dio aktivnosti i radova u remontu parne
turbine izvode se nakon demontae svih njenih dijelova, a obuhvataju
radove na defektai rastavljenih dijelova, zatim radove na dimenzionalnoj
kontroli dijelova turbine, kao i radovi vezani za ispitivanje dijelova turbine
metodama bez razaranja materijala.
Parne turbine

7.131

Energetske maine

Slika 7.27. Prikaz rotora turbine visokog i niskog pritiska

instalisane snage 235 MW u TE Kakanj
Ukoliko se rade odgovarajue rekonstrukcije i poboljanja na
pojedinim elementima parne turbine (modernizacija), kao to su zamjene
lopatica sa modernijim 3D lopaticama, promjene na sistemu hlaenja i
zaptivanja turbine i sl., tada efekti sprovedenih aktivnosti mogu dati i bolje
parametre rada parne turbine, slike 7.28 i 7.29. U okviru tabele 7.4 dat je
prikaz postignutih poboljanja za rekonstrukciju i modernazaciju parne
turbine sa slike 7.28.a.

Tabela 7.4. Prikaz poboljanja pokazatelja rada LMZ-ove turbine 200 MW

nakon sprovedene rekonstrukcije i modernizacije
Kuite
turbine
TVP
TSP
TNP

7.132

Stepen korisnosti, %
projektovani stvarni po modernizaciji
82,0
78,0
87,0
91,0
89,0
92,5
78,0
65,0
88,0

Parne turbine

Mjera poboljanja
%
MW
5-9
2,7-4,9
1,5-2,5
1,5-3,0
10,0-23,0
7,0-10,0

Energetske maine

a) originalna konfiguracija parne turbine 200/210 MW, LMZ

b) potencijalna mjesta za modernizaciju sistema

Slika 7.28. Primjer Alstomovog paketa modernizacije parne turbine

200/210 MW LMZ sa parametrima svjee pare 13,17 MPa/530 0C
Legenda uz sliku 7.28: MOD 1 - TVP i TSP dio, ukljuujui stop i regulacione ventile,
podmazivanje i zaptivanje, sistem upravljanja i zatite kao i dio o termikim ogranienjima;
MOD 2 - odvod ka kondenzatoru, ukljuujui kondenzatorsko postrojenje; MOD 3 - TNP
dio

U okviru kapitalnih remonata u skladu sa instrukcijama od

proizvoaa, pored ostalih aktivnosti, realizuje se pregledi i defektacija
turbinskih kuita u zavisnosti od tipa turbine, mlaznica (dizni), obujmnica,
Parne turbine

7.133

Energetske maine

dijafragmi, zaptivaa, sistema grijanja prirubnica i vijaka, radnih lopatica i

bandaa, osovina, leajeva, oslonaca, uljnih zaptivaa poluspojnica, itd., uz
otklanjanje uoenih defekata.

Slika 7.29. Detaljan prikaz elemenata za rekonstrukciju i modernizaciju

parne turbine 200 MW LMZ prema Alstomovoj metodologiji
Legenda uz sliku 7.29: MO 01 - rekonstrukcija i modernizacija sistema za podmazivanje;
MO 02 - kapacitet sistema za hlaenje; MO 03 - modernizacija sistema za upravljanje;
MO 04 - modernizacija bajpas sistema turbine; MO 05 - modernizacija sistema za zaptivanje;
MO 06 - automatizacija kontrolnog sistema; MO 07 - modernizacija elektrohidraulinog
kontrolnog sistema za TSP; MO 08 - modernizacija sistema za podmazivanje;
MO 09 - modernizacija stop ventila TVP; MO 10 - modernizacija mlaznica TVP;
MO 11 - modernizacija pojedinanih pokretaa za TVP upravljake mlaznice;
MO 12 - modernizacija mlaznikog sistema TSP; MO 13 - modernizacioja sistema za hlaenje
TSP; MO 14 - rekonstrukcija otvora za endoskopsku kontrolu; MO 15 - adaptacija turbine za
transfer toplotne i industrijske pare; MO 16 - hidrauliko prednaprezanje kuita leaja;
MO 17 - poboljanje TVP vibracija sistema lopatica; MO 18 - poboljanje TSP vibracija
sistema lopatica; MO 19 - modernizacija TNP voenja dijafragme; MO 20 - modernizacija
uspostavljanja tanosti kod utvrivanja postolja leaja; MO 21 - modernizacija dijagnostikog
i kontrolnog sistema za eksploataciju i odravanje, uz instalisanje novih senzora, prenosa
signala i displeja za pokazivanje i oitanje

7.134

Parne turbine

Energetske maine

Od znaajnijih radova na rotorima TVP, TSP i TNP vri se

dimenzionalna kontrola i ultrazvuno ispitivanje rukavaca rotora i spojnica,
kontrola povrine vratila, diskova i rotorskih lopatica i njenih zakovica
(ferofluks), te kontrola centrinosti i uravnoteavanja rotora. Na razdjelnim
stjenkama sa statorskim lopaticama obavlja se kontrola dosjedanja na
dosjednim povrinama, zatim dimenzionalna kontrola njihovog spoljanjeg i
unutranjeg prenika, te ispitivanje povrina zavara i statorskih lopatica
ferofluksom. Zatim se vre radovi: remont kuita, uz kontrolu materijala i
po potrebi zamjena dijafragmi, aberovanje horizontalnih spojeva,
centriranje protonog dijjela, obezbeenje zazora u skladu sa normama, kao
i pregled, defektacija i remont rotora, uz njegovo centriranje, remont
leajeva, remont spojnica i remont i podeavanje sistema regulacije i uljnog
sistema podmazivanja.
Od znaajnijih radova na unutranjim i spoljanjim kuitima turbine
je kontrola dosjedanja dosjednih povrina, zatim ispitivanje prelaznih
radijusa iznutra i izvana, kao i ispitivanje dosjednih povrina feroluksom u
100% opsegu. Na leajevima turbine vri se dimenzionalna kontrola,
ispitivanje nalijeganja bijele kovine ultrazvukom i rubnog nalijeganja bijele
kovine penetrantima. to se tie radova na turbinskim vijcima, pored
dimenzionalne kontrole vri se i ispitivanje feroluksom u opsegu 100% i
ispitivanje njihove tvrdoe. Na ventilima svjee pare i regulacionim i stop
ventilima vana je dimenzionalna kontrola vretena i vodeih pukica, ali i
kontrola nalijeganja pladnja na sjedite, ispitivanje zaptivnog (brtvenog)
sloja na pladnju i sjeditu penetrantima, kao i ispitivanja prelaznih radijusa
sa spoljanje strane na kuitu feroluksom.
Na osnovu dobijenih rezultata po obavljenim pregledima (defektai),
kontrolama i ispitivanjima vri se zamjena dotrajalih dijelova, kao i
popravak oteenih. Nakon realizacije ove aktivnosti slijedi proces montae
dijelova, pri emu posebnu panju treba posvetiti ugradnji i centriranju
razdjelnih stijenki i segmenata labirintnih limova (zaptivaa) u unutranja
kuita. Zatim slijedi realizacija aktivnosti montae i centriranja unutranjih
u spoljanja kuita turbine i montaa leajeva u leajne blokove. Od
montae i centriranja rotora, sa kontrolom zazora i nalijeganja rukavaca
leajeva u leaj, kao i od aksijalnog i radijalnog centriranja u protonom
turbinskom dijelu, centriranja spojnica i kontrola linije rotora zavisie rad
turbine u narednom periodu (miran i pouzdan rad turbine).
Parne turbine

7.135

Energetske maine

Po obavljanju svih centriranja rotora i provedene kontrole izvodi se

montaa gornje polovine unutranjeg i spoljanjeg kuita, te grijanje i
stezanje vijaka na dosjednim povrinama kuita. Od znaajnijih zavrnih
aktivnosti remonta predstavlja i kontrola linije rotora turbine i generatora i
spajanje njihove spojnice. Postavljanje izolacije na VP i SP dio turbine
obavlja se po zavretku svih montanih poslova. Slijedi izvoenje
cirkulacije ulja, statiko podeavanje regulacije turbine i rada njenih
sigurnosnih zatita. Nakon toga, parna turbina se puta u pogon i izvodi se
dinamiko podeavanje kako sistema regulacije tako i sistema zatite.
Ispituju se vibracije kuita leajeva turboagregata i izvodi dinamiko
podeavanje regulacije i zatita, ispituju vibracije kuita leajeva
turboagregata i izvode mjerenja termodinamikih veliina, te vri njihova
usporedba sa vrijednostima koje su one imale prije obavljanja remonta. Na
osnovu tih analiza vri se konano donoenje zakljuka o poboljanju
dinamikog stanja i poveanju korisnosti turbinskog postrojenja, kao
posljedice realizovanih remontnih aktivnosti.
U sluaju ako se zahtijeva izvrenje radova u pogonu sa visokim
poarnim rizikom, neophodno je ispotovati odreene mjere protivpoarne
sigurnosti. Dijagnostika ispitivanja provode se prvenstveno u cilju
otkrivanja otkaza, ali u prostorima ugroenim eksplozivnom atmosferom i
visokim poarnim rizikom ne samo u cilju otkrivanja otkaza, kao parametra
smanjivanja radnog stanja opreme, ve i u cilju otkrivanja i nadzora otkaza
kao inicijalnog uzronika paljenja, te otkrivanja mogueg prisustva
eksplozivne atmosfere. Pri tome se koriste specijalne dijagnostike metode i
dijagnostika oprema za normalan rad na odravanju, odnosno prilikom
dijagnostikovanja ekplozivne atmosfere u postrojenju ili potencijalnih
uzronika paljenja kod elektro i mainske opreme. Tada je svo angaovano
osoblje obavezno kontrolisati proces i preduzeti organizacione i tehnike
mjere prilikom gasnog zavarivanja, elektro zavarivanja, lemljenja, a takoe
topljenja bitumena i smola, vrenja vulkanizerskih i drugih poarno rizinih
radova.
Dijagnostiko ispitivanje prisutnosti gasa u postrojenjima daje
uobiajeno vrlo vane informacije o prevenciji pojave eksplozivne
atmosfere. Preventivno odravanje s vibracijskom i infracrvenom
termografskom dijagnostikom je jedan od najboljih alata za otkrivanje
otkaza jo dok su u inicijalnoj fazi nastanka, pri emu informacije dobijene
7.136

Parne turbine

Energetske maine

dijagnostikim metodama kroz postupak odravanja omoguavaju

prvenstveno u postrojenjima potrebne podatke za poveanje nivoa
sigurnosti u radu ovih postrojenja, slika 7.30.

a) snimak sa GasFindIR gasnom

kamerom isticanja gasa na ventilu

b) snimak IC kamerom kuita leaja

pumpe "DBB", tip MSD-D

Slika 7.30. Korienje moderne dijagnostike opreme u lako zapaljivoj

atmosferi i postrojenjima sa poveanim rizikom od nastanka poara
Sva mjesta za vrenje zavarivakih i drugih poarno rizinih radova,
koji su vezani za upotrebu otvorenog plamena i zagrijavanja dijelova do
temperature zapaljenja meterijala i konstrukcije, dijele se na:
a) stalna mjesta izvrenja poarno rizinih radova, koja su odreena u
dijelu pogona, radionice ili na otvorenim povrinama i predviena su
za te namjene,
b) privremena mjesta za izvoenje zavarivakih radova, koja se
odreuju neposredno u prostorijama i na opremi (ukoliko nema
mogunosti da se izvadi dio i donese na mjesto predvieno za stalno
izvrenje zavarivakih radova).
Stalna mjesta za izvrenje zavarivakih i drugih poarno rizinih
radova moraju u potpunosti odgovarati zahtjevima "Instrukcije o mjerama
protivpoarne sigurnosti pri izvrenju zavarivakih radova na energetskim
objektima". Izvrenje zavarivakih i drugih opasnih radova moe vriti
osoblje koje je savladalo obuku i provjeru znanja i instrukcije za
protivpoarnu sigurnost prilikom izvrenja poarno rizinih radova, kao i
Parne turbine

7.137

Energetske maine

postojeih pravila i drugih granskih normativnih dokumenata, prethodno

usklaenih sa zahtjevima za profesionalnu pripremu osoblja koje izvodi te
radove. Za vrijeme izvrenja zavarivakih i drugih opasnih radova osoblje
mora obavezno posjedovati uvjerenje nadlene elektroprivredne
organizacije, zatim vaei atast o tehnici protivpoarne zatite, kao i
dozvolu za privremeno izvrenje radova na konkretnom mjestu.
Prilikom izvrenja zavarivakih i drugih opasnih radova na visini (sa
merdevina ili skele) moraju biti preduzete mjere za ogranienje rasprivanja
i pada rastopljenog materijala na zapaljive konstrukcije, opremu ili
materijale. Ukoliko je neophodno, posebno na mjestima gdje postoje
zapaljivi materijali i kuda prolaze ljudi, moraju biti zatiene kote koje se
nalaze nanie i moraju se odrediti ljudi koji e vriti nadgledanje, uz
prethodno vidljivo istaknute odgovarajue znake upozorenja.
U sluaju izvrenja privremenih poarno rizinih radova u zgradama,
objektima i na opremi, ta mjesta moraju biti opremljena sredstvima za
gaenje poara. Ukoliko u neposrednoj blizini postoji protivpoarni hidrant,
na njega mora biti postavljeno protivpoarno crijevo sa mlaznicom i
provuena linija do mjesta izvoenja poarno rizinih radova. U
eksplozivno opasnim mjestima poarno rizini radovi mogu se izvoditi
samo u sluaju nemogunosti njihovog izvoenja na mjestima stalnog
zavarivanja ili u sredinama koje nisu opasne u poarnom smislu.
Zabranjeno je izvrenje poarno rizinih radova ukoliko nisu ispunjene
sve protivpoarne mjere, nisu pripremljena sredstva za gaenje poara i nije
dobijena dozvola za privremeno izvrenje tih radova, zatim ukoliko je
neispravna aparatura, ukoliko na opremi i u blizini mainskih konstrukcija
(do 20 m) postoje svjee obojene povrine ili se obavlja povrinska zatita.
Takoe, radovi su zabranjeni i kada su radna odjea i rukavice natopljeni
zapaljivim tenostima i masnoama, zatim kada su zavarivaki kablovi
oteeni, sa loom izolacijom ili nisu izolovani na mjestima spojeva, a
takoe ukoliko njihov presjek ne obezbjeuje dozvoljenu nominalnu struju,
kao i ukoliko prilikom ukrtanja zavarivakih elektrinih kablova sa
cjevovodima (posebno sa zapaljivim gasovima i tenostima) na mjestima
ukrtanja nije izvrena dopunska izolacija ili visinsko zavjeenje tih
kablova.
7.138

Parne turbine

Energetske maine

Prilikom pojave havarija, privremeni zavarivaki i drugi poarno

rizini radovi moraju se vriti pod neposrednim nadzorom rukovodioca
smjene ili drugog odgovornog inenjera tog pogona kojeg on odredi.
Dobijanje posebne dozvole u tome sluaju nije zbog hitnosti potrebno, ali se
moraju ispotovati sve protivpoarne mjere s ciljem izbjegavanja poara, uz
kontinuirano vrenje nadzora od strane odgovarajueg nadzorog lica.
Zabranjenja je upotreba boca za gas i druge aparature za izvoenje
zavarivanja i gasnog rezanja, neposredno u eksplozivno opasnim sredinama,
postrojenjima kablovskim objektima, kao i njihovo izlaganje duem
direktnom djelovanju sunevih zraka, a takoe zagrijavanju od drugih
izvora toplote. Takoe, zabranjuju se i:
-

upotreba otvorenog plamena za progrijavanje zamrznutih cjevovoda,

postrojenja unutar zgrade i objekta koji su smjeteni blie od 3 m od
zapaljivih konstrukcija ili poarno opasne opreme;
vrenje zavarivanja kao i drugih poarno opasnih radova u zgradama
izgaenim od metalno obloene konstrukcije sa sagorljivom
polimernom izolacijom na tim konstrukcijama;
izvrenje zavarivakih radova na panelima metalno obloenih
konstrukcija sa sagorljivom polimernom izolacijom radi demontae
ili privrenja tih panela ili prosijecanja otvora za ugradnju drugih
dijelova ili ureaja.

Na kraju treba napomenuti da su otkazi sastavni dijelovi normalnog

rada turbinskog postrojenja i njegove pomone opreme i kao takvi moraju
se analizirati. Veina otkaza u opremi se razvija postepeno, te je vrijeme do
razvoja uzronika pojave otkaza zavisno od nizu uzronika (parametri rada
turbine, eksploatacijskim uvijetima okoline, podmazivanje, materijal, vrsta
optereenja, naprezanja i dr.). Analizom svih podataka cilj je donoenje
odluke o procesu sprovoenja odreenih aktivnosti i radnji, a s time i na
unapreenju odravanja, a sve u konanici kako utjecati na smanjivanje
broja i trajanja otkaza u opremi, te zastoja postrojenja to je direktno
povezano i sa sigurnosti postrojenja, trokovima odravanja i ukupnog
poslovanja. Takoe, potrebno je skrenuti panju i na vanost
osposobljavanja osoblja za nadzor i dijagnostiku nad turbinskim
postrojenjima i pripadajuom opremom. Neophodno je da rukovodni
menadment u postrojenjima uvidi na vanost i potrebu osposobljavanja
Parne turbine

7.139

Energetske maine

operativnog personala za provoene profesionalnih aktivnosti u pogonu,

prvenstveno popravaka, odravanja i servisiranja pripadajue opreme, a u
skladu sa vaeom zakonskom regulativom i uputstvima datim od strane
proizvoaa opreme.
Savremene koncepcije odravanja parnih turbina, realizovane uz
primjenu moderne opreme za tehniku dijagnostiku i monitoring, a u skladu
sa instrukcijama iz normativno-tehnike dokumentacije i instrukcija
propisanih od strane proizvoaa, kao i usvojenih pravilnika od strane
korisnika opreme, obezbjeuju siguran i pouzdan rad turbinskog postrojenja
i njegove pratee opreme. Sam broj, zatim period realizacije, kao i obim
aktivnosti koje je neophodno obaviti tokom remonata parne turbine usko je
povezan i sa mjestom i ulogom pripadajue elektrane u okviru vieg
hijerarhijskog elektroenergetskog sistema.

7.4.7. Revitalizacija turbinskih postrojenja

Revitalizacija parnih turbina predstavlja proces obnavljanja njihovih
dijelova, kojima se parna turbina sa svojom osnovnom i pomonom
opremom dovodi ponovo u stanje dalje pouzdane eksploatacije (najmanje
15 godina). Produenje radnog vijeka odnosno vijeka trajanja postrojenja
parne turbine realizuje se najee paralelno sa rekonstrukcijom i
modernizacijom ostalih postrojenja na elektrani, uz povienje stepena
korisnosti i nivoa pouzdanosti, kao i poveanje snage termoenergetskim
postrojenjima. Pri tome, revitalizacija, rekonstrukcija i modernizacija na
termoenergetskim postrojenjima su u veini sluajeva meusobno usko
povezane i najee se izvode istovremeno.
Sam proces planiranja i sprovoenja procesa revitalizacije i same
eksploatacije postrojenja u okviru vieg hijerarhijskog sistema (EES),
realizuje se sa ciljem dostizanja visokog nivoa pogonske sigurnosti, to
podrazumijeva definisanje i otkrivanje moguih izvora nepouzdanosti, uz
definisanje mjera za otklanjanje i ublaavanje njihovih efekata, a kao
kriterijum koristi se najee ekonomski kriterijum.

7.140

Parne turbine

Energetske maine

Rekonstrukcijom se termoenergetsko postrojenje znaajno mijenja.

Mijenja se toplotna ema, vre promjene promjena funkcije rada (npr.
kondenzaciona termoelektrana se mijenja u termoelektranu-toplanu, uvodi
tehnoloko regulisano oduzimanje i sl.), kao i promjene proistekle iz
neizbjene modernizacije termoenergetskog postrojenja (poveanje
tehniko-ekonomske efektivnosti proizvodnje, poboljanje eksploatacionih
karakteristika, povienje SKD pojedinih postrojenja i sistema u cjelini,
povienje pouzdanosti i sigurnosti u eksploataciji, itd.).
7.4.7.1. Metodologija ispitivanja i odreivanja preostalog radnog vijeka
konstruktivnih dijelova turbinskog postrojenja

U stohastinim ponaanjima sloenih tehnikih sistema sa velikim

brojem sklopova, podsklopova i njihovih komponenti, kakav je sistem parne
turbine, budue stanje nije odreeno samo poetnim stanjem i nainom
upravljanja. Zbog toga metode za procjenu optimalne pouzdanosti na bazi
ekonomskog kriterijuma, dobijaju svoju ulogu u procesima projektovanja i
planiranja izrade, korienja i odravanja sistema, kao i njegovih dijelova.
Takoe, primjena metoda teorije vjerovatnoe i matematike statistike na
bazi istorije podataka o otkazima, veoma je znaajna za donoenje trajnih
odluka u sistemu odravanja, to daje mogunost pravovremenih djelovanja,
uz adekvatno sniavanje trokova odravanja.
Vaan korak u okviru analize sigurnosti, a samim tim i pouzdanosti
sistema parne turbine, predstavlja samo normiranje sigurnosti, odnosno
formulisanje zahtjeva za sigurnou sistema turbine. Pri tome, problem
formiranja minimalno dovoljnog skupa pokazatelja, koji karakteriu
razmatrano svojstvo konkretnog dijela turbinskog sistema, jo uvijek nije u
potpunosti rijeen. U zavisnosti od razmatranog dijela turbinskog sistema,
sigurnost, odnosno pouzdanost predstavlja rezultat superpozicije drugih vie
"elementarnih svojstava", kao to su: mehanika vrstoa, stabilnost,
vatrostalnost, elastinost i dr.
Postojanje potencijalnih izvora opasnosti i na taj nain i uestanosti
hipotetikih havarija, moe posluiti kao univerzalna kvantitativna
karakteristika sigurnosti, odnosno pouzdanosti svih parnih turbina, 96 .
Parne turbine

7.141

Energetske maine

Time se preko ovog pokazatelja omoguuje njihovo meusobno poreenje

razliite namjene i principa rada, tj. "mjerenje" prema skali havarije
razliitih izvora opasnosti. Ovo predstavlja rizik, koji karakterie uestanost
pojave neeljenih dogaaja u jedinici vremena. U rijeniku evropske
organizacije za kvalitet (EOQ), u sklopu termina koji se koriste za oblast
integrisanog upravljanja kvalitetom (Total Quality Management TQM),
rizik se definie kao "zajedniki faktor vjerovatnoe pojave neeljenog
dogaaja i njihovih posledica", 126 .
Ranije su osnovne metode analize pouzdanosti kao komponente ireg
pojma sigurnosti, bile zasnovane na konzervativnoj koncepciji "apsolutne
sigurnosti", to nije adekvatno stohastikoj prirodi pojave otkaza i
poremeaja eksploatacije, prouzrokovanih najee promjenom uslova
eksploatacije.
S druge strane, radi izbjegavanja nastanka uobiajnih razlika izmeu
postavljenih zahtjeva za pouzdanou i njihove zavisnosti od ispunjenja
operativnih zahtjeva, posebnu panju treba posvetiti definisanju analitikih
izraza i numerikih vrijednosti parametara pouzdanosti. Za realizaciju ovog
zadatka neophodno je formirati odgovarajuu bazu podataka, vezanu ne
samo za sistem kao cjelinu, nego i za komponente sistema, kao osnovnih
karika u lancu pouzdanosti. Intenzitet otkaza neke od komponenti sistema
zavise od mnogih faktora (mehaniko i termiko preoptereenje, uticaj
okoline, uslovi eksploatacije, nain popravke odnosno zamjene, uticaj
ljudskog faktora i dr.). Pri tome se procjena pouzdanosti, u zavisnosti od
svrhe i faze ivotnog ciklusa jednog sloenog sistema kakav je parna turbina
u okviru termoelektrane ili nuklearne eklektrane, u principu realizuje na tri
osnovna naina:
-

procjena pouzdanosti na principu slinosti opreme, na bazi njene

tipizacije ili retrospektivne analogne informacije, uz korekciju za nove
prognozne projektne uslove,
procjena pouzdanosti metodom nabrajanja komponenti ili tzv. "grubi"
proraun pouzdanosti, uz formiranje odgovarajuih statistikih metoda i
logiko-stohastinih modela, kao i ocjene pri nepotpunoj odreenosti
informacije i procjene pouzdanosti metodom analize naprezanja, ili tzv.
"fini" proraun pouzdanosti (karakteristike moguih odnosa radnih

7.142

Parne turbine

Energetske maine

parametara i optereenja),
procjena vjerovatnoe parametara izdrljivosti i moguih odstupanja
konstruktivnih elemenata, ekspertne korekcije karakteristika trajnosti i
resursa detalja, uz uee tetnih uticaja.

Intenzivan razvoj stohastinih metoda analize sigurnosti rezultovali su

formulisanjem skupa vjerovatnosnih metoda analize sigurnosti tehnikih
sistema. Pri tome postoje razliiti naini realizacije navedenih metoda, koji
se pri posmatranju sistema kao sloene cjeline, mogu svrstati u slijedee:
-

koritenje i svoenje na model vjerovatnoe ispada, uestanosti i

njihovog trajanja, a koji odgovara zakonitostima "prekidake" Booleove algebre sa dva osnovna stanja: potpuna radna sposobnost ili potpuni
otkaz,
metode zasnovane na koritenju Markovskih ili Polumarkovskih modela
sigurnosti, koje se odlikuju sa vie stanja (ukljuujui i stanje rezerve) i
funkcijom vremenske zavisnosti vjerovatnoe stanja,
koritenje Weibull-ove raspodjele, kako za elemente, tako i za
podsisteme i sam sistem u cjelini i njeno testiranje.

Naini prorauna koji odstupaju od klasinih usmjerenja u teoriji

pouzdanosti, gdje se raspodjela otkaza ne daje eksplicitno, nego se nalaze iz
njihove zavisnosti od sistema planskih remonta, nakon kojih se vri
procjena postojeeg stanja i mogunosti eksploatacije za naredni period.
Dalji napredak u poboljanju procjene pouzdanosti, osim u
prilagoavanjima klasinih metoda specifinostima datog sloenog
tehnikog kompleksa, lei u potrebi skraivanja vremena ispitivanja jednog
ili vie faktora kroz izbor optimalnog plana skraenih ispitivanja,
automatizacijom ("on line") postupaka ocjene pouzdanosti i njeno
optimiziranje na bazi izabranih kriterijuma (najee ekonomskog
kriterijuma). Takoe je potrebno, uzimajui u obzir samu strukturu
tehnikog sistema i karakteristike pouzdanosti pojedinih elemenata, dati
mjeru vanosti i rangiranje po njoj elemenata sa aspekta racionalne
raspodjele resursa pri povienju same pouzdanosti svakog od njih. Kao
rezultat rjeavanja problema utvruje se lista kritinosti krajnjih posledica
(efekata) otkaza. Uslovi koje je neophodno posjedovati, da bi se do liste
kritinosti dolo, su poznavanje uslova rada sistema, njegove strukture i
Parne turbine

7.143

Energetske maine

posjedovanje baze podataka o otkazima elemenata, 107 . Treba istai i

injenicu da je metodologija procjene pouzdanosti mnogo napredovala na
polju elektronike, dok u sluaju pogonskih sistema, gdje su zastupljene
heterogene tehnologije (mainstvo, elektronika, energetika i dr.), zahtjeva
dalje prouavanje u smislu uvoenja drugih pretpostavki (uspostavljanje
redovnih procesa odravanja sa uvoenjem dijagnostike, organizovanje i
prikupljanje podataka o otkazima, uz koritenje postojeih statistikih
analiza). Ciljevi predvianja pouzdanosti, odnosno procesa utvrivanja
numerikih vrijednosti za sposobnost konstrukcije u zadovoljavanju
postavljenih zahtjeva pouzdanosti, su: procjena izvodljivosti, poreenje
moguih rjeenja, identifikacija moguih problema, planiranje
snabdijevanja i odravanja, utvrivanje nedostataka podataka, usaglaavanje
u sluajevima meusobne zavisnosti parametara, alokacija pouzdanosti i
mjerenje napretka u dostizanju postavljene pouzdanosti.
Zamor materijala, nastao usljed postojanja visoke temperature i
pritiska u toku dueg vremenskog perioda (zamor tokom vremena), osnovni
su uzrok isteku radnog vijeka konstruktivnih dijelova turbinskog
postrojenja. Svakako, pri tome zamor se javlja i kao posljedica njihovog
irenja za vrijeme trajanja njihovog pogona (zamor u promjeni irenja).
Stacionarna optereenja od pritiska pare, stacionarne temperaturne razlike,
stacionarna spoljanja optereenja, egzistiranje centrifugalne sile i apsolutne
temperature tokom pogona - elementi su zamora usljed vremena
(vremensko uee). S druge strane, termika optereenja (posebno u
nestacionarnim reimima rada: pokretanje, zaustavlojanje, promjena snage),
uz uee skokovitog optereenja parnim pritiskom, predstavljaju tzv.
promjenljivo uee. Konani stepen zamora (iscrpljenosti) dobija se prema
hipotezi linearnog superponiranja oteenja prema proirenom pravilu
Palmgrena i Minera:
Eiscrplj .
ij

tij
t Bij

Evrem.u E

Nk
Evrem.u E prom.u
N Bk

pokr / zaust
termi

prit . pare
skokov

prom. snage
termi

gdje su:

7.144

Parne turbine

(7.8)

Energetske maine

tij
t Bij
Nk
N Bk
Evrem.u
E prom.u
pokr / zaust
Etermi
prit . pare
Eskokov
prom. snage
Etermi

- zbir pogonskih asova rada dijela pod naponom i

temperaturom;
- odgovarajua vremenska granica od loma usljed
puzanja;
- broj ciklusa optereenja pri jednakim opsezima
istezanja;
- odgovarajui broj ciklusa optereenja do pojave
pukotina;
- vremensko uee ili udio;
- promjenljivo uee ili udio;
- udio termikog optereenja pri pokretanju
zaustavljanju;
- udio skokovitog optereenja pritiskom pare;

ili

- udio termikog optereenja usljed promjene snage.

Pri tome, granine vrijednosti stepena zamora Egran su definisane kao:

Egran 1
Egran

- za gornju povrinu vratila i ostale konstruktivne

dijelove, sa neravnomjernom raspodjelom napona;
za
sredite vratila i ostale konstruktivne dijelove, sa
0,5
ravnomjernom raspodjelom napona.

Da bi rad parnih turbina sa pripadajuom opremom bio uspjean,

neophodno je da se njene vitalne komponente odlikuju velikom
pouzdanou u radu. Polazei od zajednikog baznog dijagrama za sve
elemente termoelektrane za Faze I i III date na slikama 7.31 i 7.33, definisan
je program ispitivanja za podsistem turbinskog postrojenja iz Faze I. Slijedi
obrada i analiza podataka, kao i korelacija sa podacima iz faze I, koja
determinie Fazu II za turbinsko postrojenje, razliitu u odnosu na
kotlovsko postrojenje u sklopu energetskog bloka termoelektrane, slika
7.32.

Parne turbine

7.145

Energetske maine

Slika 7.31. Prikaz nivoa prikupljanja, sistematizacije i obrade projektnih

podataka i podataka o ranijoj istoriji postrojenja termoelektrane, Faza I

7.146

Parne turbine

Energetske maine

Slika 7.32. Definisanje programa ispitivanja za podsistem turbinskog

postrojenja iz Faze I, obrada i naliza podataka, korelacija sa podacima iz
faze I, Faza II
Parne turbine

7.147

Energetske maine

Slika 7.33. Ocjena integriteta i eksploatacione upotrebljivosti, Faza III

ema procjene preostalog radnog vijeka prema preporukama

proizvoaa KWU - Mlheim, prikazana je na slici 7.34. Pri tome, sastav
pogonskih podataka mora biti prilagoen prateem KWU upitniku.
Pri dostizanju vrijednosti Egran , predviena su sljedea kontrolna
ispitivanja: ispitivanja pukotina (ispitivanje spoljanjih povrina vizuelno
endoskopom i sl., utvrivanje dubine prskotina i lokalizacija greke - Gill
metoda, ultrazvuk, zabuivanje za kuite i sl.), mjerenje ovalnosti i
uzimanje uzoraka za ispitivanja materijala sa metodama sa razaranjem.
7.148

Parne turbine

Energetske maine

Slika 7.34. ema utvrivanja preostalog radnog vijeka prema KWU

Da bi se obezbijedila zahtijevana pouzdanost u radu parnih turbina i

izbjegli mogui zastoji zbog otkaza pojedinih njenih komponenti,
neophodno je sprovoenje odreenih poslova odravanja (revizije i remonti)
i praenje ponaanja materijala odnosno nadzor u toku rada turbine.
Parne turbine

7.149

Energetske maine

Projektovani radni vijek turbina, koji je ranije korien u proraunima

iznosio je 100000 h, dok se danas rauna sa vrijednou od 200000 h rada
(poboljani materijali, precizniji postupci prorauna konstruktivnih dijelova
turbine, poboljane i nove metode ispitivanja, kao i uvoenje novih
kriterijuma i postupaka za ocjenu ugraenog materijala). Produenje radnog
vijeka zahtijeva dodatne ocjene zbog potrebe izmjene reima rada od
osnovnog do vrnih optereenja i zbog poveanih zahtjeva u pogledu
stepena iskorienja (zamjena dotrajalih dijelova, promjene reima pogona,
odreivanje novih intervala u procesu odravanja, ciljana ispitivanja
materijala i sl.). Sloenost problema ocjene preostalog radnog vijeka esto
se ilustruje kroz davanje pregleda uzroka razaranja i lomova konstrukcijskih
dijelova parne turbine, tabela 7.5.
Tabela 7.5. Prikaz osnovnih uzroka oteenja i lomova konstrukcijskih
dijelova turbinskih postrojenja, 126
Red.
br.
1
1.

2.

3.

7.150

Razaranje kao
posljedica greaka u
preradi
2
Greke kao posljedica
pogrenog sastava:
ukljuci, "krte neistoe",
nepogodan materijal
Greke kao posljedica
prerade: preklopi,
pregibi, avovi, vrue
prsline, poveana lokalna
plastina deformacija
Nepravilnosti i greke pri
mainskoj obradi,
bruenju ili presovanju:
ljebovi, pregoretine,
upljikavost, rubovi,
prsline, krtost

Razaranja kao posljedica

pogrene konstrukcijske
primjene ili
neodgovarajueg
materijala
3
ilavi lom (prekomjerne
elastine ili plastine
deformacije, sakupljanje
upljina ili smicajni lom)
Zamorni lom: ciklino
optereenje, ciklina
deformacija, termika
optereenja, korozioni
zamor, freting zamor,
malociklini zamor
Visokotemperaturno
razaranje: puzanje,
oksidacija, lokalno topljenje,
relaksacija

Parne turbine

Razaranje kao
posljedica
pogoravanja
eksploatacijskih
uslova
4
Preoptereenja ili
nepredvieni uslovi
optereenja
Korozija: hemijska,
naponska, korozioni
zamor, grafitizacija
livenih gvoa,
atmosferska
kontaminacija
Nepostojanje
odravanja ili loe
odravanje ili loa
repartura: zavarivanje,
bruenje, netano
probijanje rupa,
hladno ojaavanje

Energetske maine
1
4.

5.

6.

7.

2
Greke kao posljedica
zavarivanja: poroznost,
podsjecanje, zaostali
naponi, neprovar,
nedovoljna penetracija

3
Zakanjeli statiki lomovi:
vodonina krtost, kaustina
krtost, lagani rast prslina
stimulisan agresivnom
sredinom

4
Dezintegracija zbog:
dejstva hemijskih
sredstava, dejstva
tenog metala,
prevlaenja na
povienim
temperaturama
Nepravilnosti pri
Radijacione povrede
termikoj obradi:
(nekada je neophodno
pregrijavanje, prsline
zbog ispitivanja
kaljenja, rast zrna, viak
Izraena koncentracija
izvriti
zaostalog austenita,
napona svojstvena
dekontaminaciju, to
razugljenienje, taloenje konstrukciji
moe unititi zdrav
materijal i biti uzrok
razaranju)
Greke usljed
Sluajne
povrinskog
Netana anliza napona ili
(neoekivane)
otvrdnjavanja: izdvajanje nemogunost prorauna
okolnosti: nenormalna
karbida po granicama
napona u kompleksnom
radna temperatura,
zrna, meko jezgro,
dijelu
jake vibracije,
pogrean termiki ciklus
termiki okovi
Greke usljed povrinske obrade: ienje, prevlaenje, hemijska difuzija,
vodonina krtost

Pri tome se osnovni pristup proraunu ne mijenja. Doputeni napon se

odreuje ma osnovu mjerodavne karakteristike materijala i stepena
sigurnosti. Uvoenjem kompjuterske obrade podataka obezbjeuje se
kvalitetnije i detaljnije odreivanje koncentracije napona (naponskog
stanja), to je preduslov za projektovanje i optimizaciju konstruktivnih
rjeenja vitalnih dijelova turbinskog postrojenja (konstrukcija vieoklopnih
kuita, konstrukcije zavarenih rotora sa snienim nivoem napona pri istom
preniku, radi boljeg ponaanja pri nestacionarnim termikim
optereenjima, odreivanje optereenja lopatica - model radnog vijeka
korozionog zamora i sl.).

Parne turbine

7.151

Energetske maine

Veliki broj uticajnih faktora, koje je neophodno uzeti u obzir pri

procjeni stanja, odnose se na uslove eksploatacije, materijal i odabrane
postupke za proraun. Pri tome je od posebne vanosti imati podatke za
period putanja u pogon ili snimljeno "nulto" poetno stanje. Iz uslova
eksploatacije mogue je doi do podataka o svim uticajima kojima je
materijal bio izloen u toku eksploatacije, posebno sa aspekta ostvarenih
reima turbine, vremenskih karakteristika materijala i raspodjela napona po
presjeku komponente, neoekivanih ponaanja materijala u eksploataciji i
pojave otkaza (skrivene greke u materijalu, zaostali naponi, loe
odravanje i sl.).
Treba istai da turbine novije konstrukcije imaju ugraene posebne
sisteme koje onemoguuju nekontrolisani start i neeljene promjene snage.
Takoe, u fazi konstruisanja je ve izvreno vrednovanje oekivanog broja
startovanja, sa projekcijom ponaanja materijala u prvih 100000 h, odnosno
200000 h rada. S druge strane, razvijeni su postupci za ispitivanje
metodama bez razaranja, koje vrlo pouzdano utvruju postojanje greaka i
prije samog putanja turbinskog postrojenja u pogon (ultrazvuk,
radiografija, magnetne estice, akustina emisija, holografija, endoskopija i
sl.).
7.4.7.2. Produenje radnog vijeka (revitalizacija), rekonstrukcija i
modernizacija parnoturbinskog postrojenja

Pouzdanost, kao vjerovatnoa da e sistem ispuniti zahtjevanu

funkciju u odreenim vremenskom periodu nakon revitalizacije i pod
odreenim uslovima, ima svoja etiri bitna faktora: vjerovatnou,
zahtjevanu funkciju, vremenske periode i radne uslove. Smanjenje
sigurnosti i pouzdanosti pogona energetskih objekata usled eksploatacije,
kroz proces njihovog neminovnog starenja, a koje prati postepeno
pogoranje radnih karakteristika, zahtjeva da se oni po isteku njihovog
vijeka upotrebe zaustave ili revitalizuju, 110 .
Proces revitalizacije predstavlja produenje vijeka upotrebe koje
uglavnom prati modernizaciju i rekonstrukciju tehnikog sistema, uz
poboljanje njegove ekoloke prihvatljivosti. Ovakav sistemski i
7.152

Parne turbine

Energetske maine

sveobuhvatni postupak kod sloenih tehnikih sistema, kakvi su npr. sistemi

parnih turbina, predstavlja nezaobilazan i logian proces u vijeku upotrebe
objekta. Tako je povezanost procesa reinenjeringa na odravanju sistema
parne turbine u okviru termoelektrane, s ciljem ostvarenja odgovarajuih
prednosti i povianja pouzdanosti data kroz analizu trokova vezanih za
odravanje i gotovost odnosno raspoloivost sistema, zatim kroz
odreivanje optih aspekata vezanih za motive i opravdanost revitalizacije,
kao i obim i definisanje optimalnog termina za realizaciju tog procesa.
Posebno treba izdvojiti uticaj karakteristika pouzdanosti i raspoloivosti
postrojenja parne turbine i njene pratee opreme na primjenu reinenjerskih
principa kroz proces odravanja sistema, odnosno na sistemski pristup
revitalizaciji pojedinih dijelova parne turbine, slike 7.35 do 7.37.

Slika 7.35. Prikaz modernizacije TVP i TSP korienjem Alstom-ove

tehnologije za lopatini aparat akcionog turbinskog stupnja
turbine 200/210 LMZ

Kao primjer moguih radova na revitalizaciji i rekonstrukciji parne

turbine data je modernizacija turbine snage 125 MW instalisane u TE
Plomin I, instalisane 1969. godine. Turbinu je proizvela poljska kompanija
ZAMECH (niski pritisak) i Jugoturbina Karlovac (visoki i srednji pritisak),
Parne turbine

7.153

Energetske maine

a po licenci engleske kompanije Associated Electrical Industry - AEI, slike

7.38, 7.39 i 7.40.

a) TVP

b) TSP

Slika 7.36. Prikaz modernizacije TVP i TSP korienjem Alstom-ove

tehnologije za lopatini aparat reakcionog turbinskog stupnja
parne turbine 200/210 LMZ

Turbina je tokom eksploatacije imala dosta problema, zbog kojih je

dolazilo do veeg broja neplaniranih zastoja, smanjenja raspoloivosti i
produenja planiranih remontnih radova. Od znaajnijih problema izdvajaju
se, 169 : zaglavljivanje toplotnog istezanja kuita, zaribavanje leajeva,
poveani ekscentritet rotora srednjeg pritiska, krivljenje kuita srednjeg
pritiska, sputanje i podizanje leaja u kuitu niskog pritiska u odnosu na
osu turbine, zadiranje rotora o statorski dio, esto naruavanje elastine
liunije rotora, poviene vibracije, lomovi rotorskih lopatica i dr. Uzroci ovih
problema su bili konstrukcioni nedostatci turbine i stvarni uslovi
eksploatacije. Osnovni konstruktivni nedostatak ove turbine je to to kuite
srednjeg pritiska nije dvostruko (kao to je to kuite visokog pritiska), zbog
ega i dolazi do toplotnog krivljenja kuita i dijafragmi, te zadiranja rotora
o statorski dio. Sljedei nedostatak su pokazale vodne brtve, koje uzrokuju
7.154

Parne turbine

Energetske maine

toplotna naprezanja vratila i ne mogu zaptivati, odnosno osigurati vakuum u

kondenzatoru pri mirovanju turbine kao to to osiguravaju parni labirintni
zaptivai.

Slika 7.37. Prikaz modernizacije TNP korienjem Alstom-ove

tehnologije za parnu turbinu 200/210 LMZ

Rotori visokog i srednjeg pritiska nisu izvedeni jednoleajno, to, pri

njihovim razliitim temperaturama, dovodi do razliitog radijalnog istezanja
i razliitog optereenja, tj. dovodi do povienja vibracija. Poto dobijena
vrijednost od 0,35 mm razlike istezanja (izmeu leaja visokog i srednjeg
pritiska od hladnog do potpuno pregrijanog stanja) prevazilazi zazor u
leaju, leaj TSP se u hladnom stanju postavlja za veliinu cijelog zazora
nie od teoretske linije rotora, s ciljem dobijanja to bolje linije u
zagrijanom stanju.
Kako je zajedniki leaj rotora TSP i TNP ugraen u zavareno kuite
niskog pritiska (umjesto u temelj turbine), to kod toplotnih istezanja
uzrokuje promjenu linije rotora i poviene vibracije. Sloenost klinova za
voenje toplotnog istezanja turbine i neadekvatan poloaj "fiksne take"
dovodi esto i do zaglavljivanja klinova i do problema toplotnog istezanja.
Parne turbine

7.155

Energetske maine

a) prikaz originalne turbine 120 (125) MW prije rekonstrukcije, sa parametrima

svjee pare 12,51 MPa/570 0C (12,45 MPa/535 0C), protokom od 101 (98,9) kg/s i
pritiskom u kondenzatoru od 10 (6,8) kPa, proizvoaa:
PLZAM, AEI, BHEL, ChTGZ

b) prikaz segmenata dijelova parne turbine za poboljanja kroz rekonstrukciju

Slika 7.38. Prikaz turbine od 120 (125) MW (proizvoai: PLZAM, AEI,

BHEL, ChTGZ) prije rekonstrukcije i potencijalnih mjesta za poboljanja po
Alstom-ovoj tehnologiji

7.156

Parne turbine

Energetske maine

S druge strane, konstrukcija turbine od strane AEI kompanije

podrazumijevala je ovu turbinu sa maksimalno jedininom snagom za rad u
baznom optereenju u okviru EES, tj. konstantan rad sa punim
optereenjem, to u stvarnim uslovima HEP-a nije moglo biti obezbjeeno.

a) prikaz segmenata dijelova parne turbine za modernizaciju kroz rekonstrukciju

b) prikaz vratila rotora turbine nakon rekonstrukcije

Slika 7.39. Prikaz potencijalnih mjesta za modernizaciju turbine od 120 (125)

MW i vratila rotora turbine nakon rekonstrukcije
(proizvoai: PLZAM, AEI, BHEL, ChTGZ)
Parne turbine

7.157

Energetske maine

Takoe, dodatni problem lijepljenja ljake u parnom kotlu

onemoguavao je rad ove turbine sa punim optereenjem. Pri radu turbine
sa smanjenim optereenjem i eim uputanjem u pogon dolazi do
dodatnih temperaturnih deformacija i naprezanja, to opet u konanici
dovodi do povienih vibracija, smanjenja pouzdanosti i radnog vijeka same
parne turbine.
Zbog svega navedenog, s ciljem osiguranja pouzdanijeg rada turbine u
uslovima HEP-a, tokom 1988. godine izvren je niz zahvata vezanih za
rekonstrukciju i revitalizaciju vitalnih dijelova prema Alstomovoj
tehnologiji za slina postrojenja, slike 7.38, 7.39 i 7.40. Pri tome je
otklonjen vei dio konstruktivnih nedostataka i eksploatacionih problema,
koje je ova turbina imala u svom radu:

ugraeno je podmazivanje klinova za voenje pri pojavi toplotnih

irenja, ime je smanjena mogunost njihovog zaglavljivanja i
omogueno ravnomjerno toplotno istezanje turbine pri njenom
zagrijavanju i putanju u pogon;
rekonstruisane su vodne brtve u labirintne parne zaptivae, ime je
smanjeno toplotno naprezanje vratila i omogueno bolje stvaranje i
odravanje vakuuma u kondenzatoru, posebno u periodu pripreme
turbine za pogon pri mirovanju rotora, uz dodatno smanjenje gubitaka
energije;
izvrena je rekonstrukcija i revitalizacija kuita srednjeg pritiska
turbine (zamjena jedostrukog sa novim dvostrukim kuitem srednjeg
pritiska, zamjena razdjelnih stijenki sa statorskim lopaticama srednjeg
pritiska turbine) i leajnog bloka rotora visokog i srednjeg pritiska
(zamjena leaja rotora visokog i srednjeg pritiska sa samo jednim
radijalno-aksijalnim leajem, ugradnja nove temeljne ploe turbine na
mjestu postojeih leajeva, ugradnja nove spojnice rotora visokog i
srednjeg pritiska, prilagoene novom kombinovanom radijalnoaksijalnom leaju);
radi povienja stepena korisnosti turbine izvrena je rekonstrukcija
dvodjelnog Baumanova predzadnjeg stupnja u oba protoka niskog
pritiska u jednodjelni stupanj, slika 7.40.

7.158

Parne turbine

Energetske maine

Rekonstrukcija TNP, realizovana 1996. godine, sastojala se je od

zamjene predzadnjeg dvodjelnog Baumanova stupnja sa jednodjelnim
stupnjem i odstranjivanjem zadnjeg stupnja u oba protoka.

a) rekonstrukcija Baumann-ovog stupnja

b) rekonstrukcija TNP dijela, Koradi p.p. Indija (Plomin, Hrvatska)

Slika 7.40. Prikaz realizovane rekonstrukcije i modernizacije Baumannovog stupnja i dijela TNP turbine 120 (125) MW, (proizvoai: PLZAM, AEI,
BHEL, ChTGZ) po Alstom-ovoj tehnologiji
Parne turbine

7.159

Energetske maine

Pri tome je u oba protoka pare zamijenjena razdjelna stjenka

predzadnjeg stupnja sa novim profilima statorskih lopatica, kao i zamjena
rotorskih lopatica prezadnjeg stupnja sa novim profilima, slika 7.40.b.
Rotorske lopatice su savremene samostojee konstrukcije, bez ica za
priguivanje vibracija. Razdjelna stjenka sa statorskim lopaticama i rotorske
lopatice zadnjeg stupnja su odstranjeni. Da bi se poboljala aerodinamika
strujanja pare, na ulazu u protone dijelove niskog pritiska ugraen je
simetrini odvodnik pare u niski pritisak, pri emu je smanjen jedan stupanj
turbine. Praktino, smanjenje je iznosilo pola stupnja turbine, jer je kroz
zadnji stupanj proticalo priblino pola od koliine pare ispred predzadnjeg
Baumanovog stupnja, a pola je ilo direktno u kondenzator, 169 .
Takoe, na turbini je izvrena rekonstrukcija i modernizacija sistema
za upravljanje, kroz ugradnju novog elektronikog regulatora broja obrtaja.
Sa modernizacijom postojeeg mehaniko-hidraulikog sistema regulacije u
elektroniko-hidrauliki sistem dolo je do znaajnog poveanja
pouzdanosti rada turbine. Na kraju, tokom redovnih remonata 2001. i 2002.
godine izvrena je i revitalizacija unutranjeg kuita TVP. Naime,
obavljenim ispitivanjima feroluksnom metodom bez razaranja materijala
otkrivene su znaajne pukotine sa unutranje i spoljanje strane spoljanjeg
kuita TVP. Njihovo saniranje rjeavano je izbrusivanjem (pukotine
dubine do 12 mm) ili izbrusivanjem i navarivanjem, uz dodatnu termiku
obradu (vee pukotine dubine i do 40 mm na unutranjoj, odnosno dubine
do 25 mm na spoljanjoj strani kuita). U okviru remonta zamijenjene su
oteene rotorske lopatice prvog stupnja parne turbine (posljedica upada
stranog tijela u protoni dio turbine).
Izvrenim radovima na rekonstrukciji, revitalizaciji i modernizaciji na
turbini 125 MW u TE Plomin (Hrvatska) poboljale su se dinamike
karakteristike parne turbine, otklonjeni raniji uzroci zastoja u radu parne
turbine, pri emu joj je poveana pouzdanost i raspoloivost, te produio
radni vijek za najmanje 20 narednih godina. Rekonstrukcijom TNP-a
povean je SKD turbine i smanjila specifina potronja toplote za 0,5%.
Rezultati prorauna presotalog vijeka trajanja visokotemperaturno
optereenih dijelova turbine pokazali su ukupnu iscrpljenost stupnjeva
manju od 45% (dozvoljeni nivo iscrpljenosti je 75%).

7.160

Parne turbine

Energetske maine

7.4.7.3. Kriterijumi za izbor objekata i opti ciljevi procesa revitalizacije

Obino se poreenje objekata za revitalizaciju vri na bazi nivelisane

dokumentacije na nivou Prethodne studije o ekonomskoj opravdanosti ili
Studije o ekonomskoj opravdanosti, gdje se kao kriterijumi za izbor
objekata za revitalizaciju koriste:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)

pokazatelji pouzdanosti u prethodnom periodu rada objekta;

rezultati sprovedenih kontrola stanja;
razultati uraene dijagnostike otkaza opreme i konstrukcije;
starost objekta (godine, broj sati rada i broj putanja u pogon);
projektni i radni uslovi eksploatacije sistema;
rezultati remontnih radova i odgovarajuih ispitivanja, koja su
obavljena u tom periodu;
ostvareni parametri ekonominosti (efektivnost) proizvodnje;
uloga objekta u elektroenergetskom sistemu;
zainteresovanost potencijalnih investitora i potencijalni kapital
investitora;
uslovi okruenja (mikro i makro lokacija);
ekologija (zahtjevi po osnovu novih zakonskih rjeenja, obaveze
dovoenja postrojenja u ekoloki prihvatljive granice na bazi
termin planova) i dr. (zahtjevi po osnovu obaveze procjene rizika i
sigurnosti u radu postrojenja).

S druge strane, kako u energetici jo uvijek nije formulisan i detaljno

obraen cjelokupan sistem zadataka i direktnih puteva za postizanje
optimalne pouzdanosti odreenog postrojenja tokom eksploatacije, u praksi
se najee koristi tzv. princip posljedica kroz uklanjanje ili poboljanje
rezultata "slabih mjesta" na svim fazama ivotnog ciklusa samog objekta.
Pri tome se kao osnova koriste rezultati dobijeni na bazi kvalitativne i
kvantitativne analize, odnosno iskustava steenih u postizanju pouzdanosti
na svim etapama ivotnog vijeka termoelektrane.
Definisanje dijagrama toka procesa revitalizacije treba da polazi od
optih ciljeva procesa revitalizacije, kao to su: poveanje sigurnosti,
pouzdanosti i ekonominosti rada i odravanja objekta, modernizacija
dijelova sistema parne turbine u okviru sistema termoelektrane uz potrebne
Parne turbine

7.161

Energetske maine

rekonstrukcije, sa ciljem otklanjanja "slabih mjesta" elektrane, poboljanje

ekoloke prihvatljivosti objekta, uz obezbjeenje optimalne ekonomske
opravdanosti ulaganja, kao i povienje pokazatelja efektivnosti sistema.
Najee se navedene aktivnosti u procesu revitalizacije odvijaju fazno, sa
meufaznom analizom kvaliteta i procjenom prethodno definisanih
pokazatelja pouzdanosti.

7.4.7.4. Metode procjene pouzdanosti u procesu revitalizacije turbinskog

postrojenja

Metode procjene pouzdanosti uglavnom su zasnovane na rezultatima

eksperimenata na bazi posmatranja parametara broja i/ili vremena otkaza na
skupu cjelina sistema. Pri tome se moe u literaturi sresti i klasifikacija na
klasinu i Bayesovu procjenu, 119 . Ukoliko se koriste iskljuivo
eksperimentalni podaci i rezultati dobijeni na njihovoj bazi, tada se govori o
klasinoj procjeni, a ako se pored rezultata eksperimenata koriste i neka
prethodna znanja o posmatranom objektu, tada se govori o Bayesovoj
procjeni. Pri tome, ova procjena daje ue intervale vjerodostojnosti, a nivo
vjerovatnoe dobijenih rezultata predstavlja funkciju broja posmatranih
objekata u uzorku.
Osim procjenom, do podataka za odreivanje pouzdanosti forsirano se
moe doi proraunom i verifikacijom ili prirodnim putem (neforsirano),
kroz iskustva korisnika, vlastita proizvodna i druga iskustva i kroz podatke
odgovarajuih servisnih organizacija angaovanih na poslovima odravanja.
Ukoliko je posmatrani objekat sloen (npr. sistem parne turbine u okviru
termoelektrane), tada je problem odreivanja pouzdanosti rijeen ako se
znaju pouzdanosti sastavnih cjelina, njihova meusobna veza (struktura) i
radni uslovi (ogranienja i uslovi okoline).
Da bi se odredila pouzdanost cjeline parne turbine, u odnosu na veliki
broj drugih cjelina u termoelektrani, potrebno je obaviti dugotrajna i veoma
skupa ispitivanja pod posebnim reimima rada na vrlo velikom broju
uzoraka ili je neophodno prikupiti podatke iz eksploatacije, to je jo tee, iz
razloga izbora generalne matematike metode (razliiti oblici krivih koje
kvantitativno definiu pouzdanost sa razliitim funkcijama gustine otkaza i
7.162

Parne turbine

Energetske maine

velikom zavisnosti takvih krivih od promjene reima rada cjelina i uslova

okoline).
Uvoenje aproksimativnih prorauna, radi prevazilaenja navedenih
problema, daje uvid u osnovne karakteristike pouzdanosti posmatranog
sistema parne turbine u okviru termoelektrane u cjelini, ali i nedovoljno
egzaktne krajnje parametre, prvenstveno zbog itavog niza veih ili manjih
aproksimacija, kao i zbog nemogunosti uzimanja u obzir svih postojeih
uticaja (razvoj novih tehnologija, specifinosti novonastalih poremeaja i
dr.).
S druge strane, proraun pouzdanosti parnoturbinskog sistema
predstavlja samo prvu poetnu fazu verifikacije kvantitativnih obiljeja,
odnosno samu formiranu hipotezu u koju se moe imati vie ili manje
povjerenja. Njeno konano prihvatanje ili odbijanje predstavlja verifikaciju
pouzdanosti kroz kontrolu odreenih kvantitativnih pokazatelja sistema za
zadane tehnike uslove rada. Iz tih razloga se esto za verifikaciju
pouzdanosti u literaturi koriste i alternativni pojmovi, kao to su kontrola
pouzdanosti ili testiranje hipoteze.
Treba istai injenicu da se verifikacija pouzdanosti, odnosno
testiranje hipoteze u praksi obavlja u svim fazama razvoja, projektovanja,
gradnje, eksploatacije objekta, revitalizacije i produenog vijeka
eksploatacije, a uglavnom je vezana za nekoliko osnovnih ograniavajuih
faktora - novac i vrijeme, odnosno za uslove okoline i druga tehnika
ogranienja.
Samu verifikaciju pouzdanosti prati i odgovarajui matematiki aparat
sa odreenim nivoom povjerenja u ispitivane parametre. Neodgovarajui
nivo pouzdanosti u toku eksploatacije parne turbine u okviru elektrane,
postojanje neracionalnih trokova rada na otklanjanju posledica (a ne na
otkrivanju i otklanjanju uzroka), odreivanje momenta poetka
revitalizacije, uz potrebu za eliminisanjem "slabih mjesta" u parnoj turbini,
kroz njihovu rekonstrukciju i modernizaciju, jasno ukazuju na neophodnost
usklaivanja postojeih metoda za postizanje optimalne pouzdanosti i
njihovog prilagoavanja parnoj turbini u okviru sistema elektrane, uz
definisanje i razradu odgovarajuih algoritama.
Parne turbine

7.163

Energetske maine

Sistemskim postupcima za utvrivanje uzroka, vrsta i posljedica

otkaza koji mogu nastupiti, neophodno je definisati i specificirati aktivnosti
za minimizaciju katastrofalnih posledica otkaza, naroito onih koji se
odnose na samo sredstvo i okolinu (preventivno inenjerstvo). Upravljanje
preostalim i produenim vijekom upotrebe parne turbine u okviru sistema
termoelektrane, uz neizbjenu analizu, specifikaciju i eliminaciju njenih
kritinih elemenata ili detalja, danas je zadatak multidisciplinarnog tima
strunjaka, za iju realizaciju su potrebne nove metode i koncepti, kao i
odgovarajui algoritmi rada. Glavna tenja u razvoju tih metoda jesu
efikasnost, brzina i cijena, odnosno dobijanje odreenih brojanih
vrijednosti na osnovu kojih se moe doi do odgovarajue i pravovremene
odluke u procesu odravanja (optimizacija odluivanja).
7.4.7.5. Garantna i normativna ispitivanja turbinskih postrojenja

Svaka primopredaja kako novoizgraenih tako i revitalizovanih

turbinskih postrojenja zahtijeva sprovoenje odreenih garantnih
ispitivanja, s ciljem utvrivanja stvarnih vrijednosti pogonskih parametara i
dobijenih poboljanja u sluaju revitalizacije i modernizacije parne turbine i
njene pratee opreme. Na ovaj nain se indirektno dolazi do zakljuka o
kvalitetu izvrenih radova ugovorenog posla sa aspekta dostizanja potrebnih
radnih performansi parne turbine. Takoe, povremeno se obavljaju
standardom propisana normativna mjerenja, koja predstavljaju sastavni dio
nadzora nad parnom turbinom u pogonu, s ciljem utvrivanja vrijednosti
njihovog stepena korisnosti (polazni podatak za normative u eksploataciji).
Obavljena ispitivanja ponekad mogu biti i posljedica dobijenih naloga i
instrukcija od strane termoenergetske inspekcije, prilikom obavljanja
njihovih redovnih i vanrednih kontrolnih pregleda.
Garantna i normativna ispitivanja na postrojenjima parnih turbina
definisana su odgovarajuim standardima (DIN 1943, GOST 18322-78 i
drugi, pravilnici 217,223 226 ), kojim se blie definiu pogonski i drugi
uslovi pod kojima se vre ispitivanja, kao i mjere i postupci dati za svaku od
faza ispitivanja:
a) pripremna faza za ispitivanje, koja obuhvata:
7.164

Parne turbine

Energetske maine

terminiranje aktivnosti,
izbor odgovarajue mjerne opreme, i
pripremu mjesta na parnoj turbini na kojim se ispitivanja i
obavljaju;
b) faza realizacije ispitivanja, uz:
- obezbjeenje standardima zahtijevanih uslova pogona
neophodnih za poetak mjerenja,
- mjerenje, i
- arhiviranje izmjerenih vrijednosti pogonskih parametara;
c) faza sistematizacije podataka, njihova obrada, analiza mjerne
nesigurnosti i praga dozvoljenih greaka i analize dobijenih
rezultata, sa zakljukom, koji sadri njihovu interpretaciju.
-

Garantna ispitivanja kod novih postrojenja parne turbine u okviru

vieg hijerarhijskog sistema (termoelektrana, energana, toplana ili nuklearna
elektrana) izvode se u roku od est mjeseci nakon obavljenog probnog
pogona novoizgraenog ili revitalizovanog postrojenja parne turbine.
U sluaju kanjenja izvrenja garantnih ispitivanja, zbog neminovnih
promjena nastalih u toku eksploatacije na povrinama pokretnih i
nepokretnih lopatica, potrebno je izvriti odreene korekcije dobijenih
rezultata za specifinu potronju pare i specifinu potronju toplote.
Najee se, ukoliko to ugovorima o isporuci ili obavljenim radovima na
rekonstrukciji, revitalizaciji i modernizaciji turbinskog postrojenja nije
drugaije definisano, vri umanjenje za 0,1% za svaki mjesec pogona, u
prvih osam mjeseci nakon isteka predvienog roka, odnosno 0,06% za svaki
mjesec pogona u narednih 12 mjeseci, a po isteku prethodnih 8
mjeseci, 163 .
Izvoenje normativnih ispitivanja ima periodian karakter. Rezultati
koji se dobijaju ovim ispitivanjima omoguavaju formiranje slike o
stvarnom tehnikom stanju postrojenja prije periodikih remonata, ime se
stvaraju neophodni preduslovi za to pouzdanije planiranje potrebnih
remontnih zahvata (priprema ugovora sa specijalistikim kompanijama na
odravanju, pravovremena nabavka rezervnih dijelova, potronog materijala
i potrebne specijalistike opreme i sl.). U sluaju ako se ova ispitivanja
obavljaju i nakon remonta, dobijeni njihovi rezultati predstavljae osnovu
Parne turbine

7.165

Energetske maine

za ocjenu kvaliteta izvrenih remontnih radova i procjenu ekonominosti

pogona u narednom periodu (najee do novog kapitalnog remonta).

7.5. TEHNIKA DIJAGNOSTIKA PARNIH TURBINA

Pojam tehnika dijagnostika potie od grke rijei diagnosis, koja
znai prepoznavanje, zakljuivanje i (pr)ocjenjivanje. Prva objanjenja ovog
pojma datiraju iz podruja medecinskih nauka. Tako, u Webster-ovom
rijeniku dijagnostika se definie kao akt ili proces odluivanja o problemu
ili o bolesti preko ispitivanja simptoma, paljiva ocjena i analiza injenica u
pokuaju razumijevanja ili objanjenja neega, odluka ili miljenje
formirano na bazi ocjenjivanja ili kratko nauno objanjenje za
taksonomsku klasifikaciju.
Tehnika dijagnostika parnih turbina sa pretaom opremom
predstavlja sve aktivnosti koje se vre radi ocjene trenutnog stanja ili
davanja prognoze ponaanja sistema parne turbine u odreenom
vremenskom periodu. Pri tome koristi sve raspoloive algoritme, pravila i
modele, neophodne radi odreivanja stanja sistema, s ciljem pravovremenog
predvianja pojave neispravnosti. Na taj nain se poveava pouzdanost,
raspoloivost i efektivnost postrojenja parne turbine sa prateom opremom.
Poto jo uvijek ne postoji opti koncept formiranja dijagnostikog sistema
na termoelektranama, niti kompleksno dijagnostiko obezbjeenje
termoelektrana na naim prostorima, neophodno je istai slijedee:
-

tehnika dijagnostika predstavlja znaajno sredstvo za povienje

pouzdanosti, ekonominosti i sigurnosti u eksploataciji sistema parne
turbine sa svojom prateom i osnovnom opremom;
najvei efekat primjene sredstava tehnike dijagnostike dobija se njenim
usklaivanjem sa metodama za kratkoronu i dugoronu prognozu
pouzdanosti i njenu optimizaciju, najee po ekonomskom kriterijumu;
osnovni zadaci tehnike dijagnostike na parnoj turbini u sklopu sistema
termoelektrani najee se, formuliu kao:
a) prognoza i mjere za spreavanje havarija,
b) smanjenja broja i duine trajanja ispada, kroz blagovremeno
predvianje,
c) otkrivanje i praenje razvoja uzroka otkaza,

7.166

Parne turbine

Energetske maine

d) skraivanje obima planskih i neplanskih remonata na raun

usavravanja i primjene metoda tehnike dijagnostike,
e) spreavanje ili otklanjanje u procesu eksploatacije uslova rada,
koji predstavljaju generator oteenja i pojave otkaza, kao i
f) raunarom podrano praenje radnih resursa i efektivnosti
proizvodnje sistema parne turbine u okviru termoelektrane.
Primjena metoda tehnike dijagnostike i pogodnost za kontrolu stanja
parne turbine znaajno utie na pogodnost odravanja kao i na njegovu
unutranju karakteristiku (njegove cjeline ili elemente), odnosno na stanje
funkcionalnosti pri definisanim uslovima u tano odreenom periodu
vremena, pri emu se pretpostavlja da se odravanje obavlja u skladu sa
planiranim i propisanim postupcima. Ovaj uticaj se ogleda preko odreenih
faktora, od kojih posebno treba napomenuti: dinamiku i karakteritike
nastanka otkaza, sposobnost sastavnih elemenata sistema parne turbine i
sistema termoelektrane u cjelini da odre radnu sposobnost prema namjeni i
sigurnosti, uz mogunost procjene stanja elemenata i utvrivanja uzroka
nastanka otkaza.
Mogunost ispitivanja i pregleda sistema ili njegove sastavne cjeline
(elementa) u procesu kontrole stanja sistema parne turbine planira se ve u
etapi razrade i projektovanja kroz preciziranje elemenata za obavljanje
glavnih i pomonih funkcija na nivou projektovanih veliina (sa
dozvoljenim odstupanjima), kao i elemenata sigurnosti, zatite na radu,
zatite od poara i zatite ivotne sredine. Svaki od postupaka procjene
tehnikog sistema parne turbine, koji obuhvataju analizu objekta ispitivanja,
postavljanje teorije i metoda ispitivanja, izradu odgovarajuih algoritama
programa ispitivanja, odreivanje naina i sredstava za prouavanje
odreenih svojstava i karakteristika tehnikog sistema u cjelini, svojim
specifinostima utie na razne naine na pogodnost odravanja. Od
posebnog znaaja je razmatranje samog reima ispitivanja u okviru procesa
eksploatacije ovog sistema ili u vrijeme prekida rada, naina njegove
realizacije i stepena automatizacije baze podataka (mogunost primjene
informacionih tehnologija).
Razvoj tehnike dijagnostike na parnim turbinama iao je u pravcu
ostvarivanja funkcija koje turbina treba da obezbijedi. Provjera ispravnosti,
radne sposobnosti i funkcionalnosti turbinskog postrojenja, uz lociranje
Parne turbine

7.167

Energetske maine

mjesta otkaza na najniem hijerarhijskom nivou, elementi su na bazi koje se

vri procjena preostalog vijeka korienja ili trenda pojave neispravnosti.
Znaajni ekonomski efekti i snienje eksploatacionih trokova kroz
pravovremeno otkrivanje moguih uzroka otkaza komponenti turbinskog
postrojenja, mogue je ostvariti kroz primjenu metoda i sredstava tehnike
dijagnostike. Pri tome, prognoze i definisanje uzroka otkaza mogu se
ostvariti u toku same eksploatacije turbinskog postrojenja ili u okviru
zastoja i vremena za remont postrojenja i opreme, pa se razlikuju
eksploataciona (radni reim) i remontna (stacionarni reim) tehnika
dijagnostika, kao sastavni elementi odravanja prema stanju turbinskog
postrojenja u okviru elektrane, kao vieg hijerarhijskog sistema. Znaajna
primjena tehnike dijagnostike je i kod davanja kratkorone i dugorone
pouzdanosti sistema parne turbine sa prateom opremom i njene
optimizacije, najee po ekonomskom kriterijumu.
Vanost primjene metoda dijagnostike u ugroenom prostoru, u smislu
poveanja sigurnosti takvih pogona, je u pravovremenom otkrivanju otkaza
na opremi u prostoru ugroenom eksplozijom, s ciljem spreavanja nastanka
veih havarija, koje dalje mogu biti uzronik paljenja eksplozivne
atmosfere. Pri tome, svako prekomjerno zagrijavanje opreme ili dijela
opreme je znak greke ili otkaza. Najzastupljenije dijagnostike metode
koje se mogu koristiti kako na elektro tako i na mainskoj opremi su
svakako vibraciona dijagnostika i dijagnostika infracrvenom
termografijom. Obe ove metode pripadaju tehnici ispitivanja metodama bez
razaranja materijala (Non Destructive Testing - NDT ).

7.5.1. Metode tehnike dijagnostike za analizu stanja parnih

turbina
Metode tehnike dijagnostike parnoturbinskog postrojenja u radnom
reimu obuhvataju:
a) vibrodijagnostike metode, od kojih se izdvajaju:
- analiza ukupnog nivoa vibracija kao promjene mehanikog ili
procesnog stanja rotacione maine,
7.168

Parne turbine

Energetske maine

spektralna FFT i DFT analiza,

fazna analiza faznog ugla vibracija,
analiza nestacionarnih signala ili analiza Redova pri
promjenljivoj brzini obrtanja ili pri analizi sistema parne turbine
prilikom njenog uputanja u pogon ili njenog zaustavljanja,
- vektorska analiza u nestacionarnim ili stacionarnim reimima
rada turbinskog postrojenja,
- SRV analiza u logaritamskoj skali za detekciju defekata u samoj
fazi nastajanja,
- HFD detekcija ukupnih vibracija visokog spektra od 5 do
60 kHz,
- LFD detekcija defekata vrlo niskih frekvencija za odreivanje
ekscentriciteta velikih turbinskih rotora,
- orbitalna ili dualna analiza za analizu rada kliznih turbinskih
leajeva,
- SKF-ova SEE analiza za detekciju otkaza leajeva i zupanika u
ranoj fazi nastajanja, kao i za detekciju kavitacije, trenja,
pukotina, elektrinih problema i sl.,
- REBAM analiza za nadzor i ocjenu stanja kotrljajnih leajeva na
pomonoj turbinskoj opremi,
- operaciona (za virtualna pomjeranja maine) i klasina
(dobijanje dinamikih karakteristika dijelova maine) modalna
analiza,
- analiza trenda za potrebe on-line monitoringa i dijagnostike;
b) nadzor i analiza buke, kroz mjerenje nivoa buke s ciljem utvrivanja
uticaja na ovjeka i okruenje, zatim analizu emisije buke od izvora
zvuka s ciljem definisanja stanja maine (analiza ukupnog nivoa
buke, frekventna analiza zvunog pritiska, analiza akustine
emisije);
c) nadzor i analiza parametara premjetanja i irenja pojedinih
elemenata parne turbine, kao to su analiza poloaja rukavca rotora
u leaju, analiza relativnog pomjeranja ili aksijalnog pomaka vratila,
analiza relativnog izduenja vratila, analiza apsolutnog izduenja
turbinskog kuita, analiza ekscentriciteta vratila i sl.;
d) nadzor i analiza tehnolokih (radnih) parametara: broja obrtaja,
protoka, pritiska, temperature, diferencijalnog pritiska na filteru, kao
i ostalih parametara, koji predstavljaju rezultat tehnolokog procesa
-

Parne turbine

7.169

Energetske maine

e)

f)

g)

h)

7.170

transformacije potencijalne energije pare preko kinetike energije u

mehaniki rad obrtanja;
analiza temperaturnog polja, s ciljem utvrivanja temperaturnih
razlika kod spojnikih i prikljunih spojeva (termovizija), radi
utvrivanja pregrijevanja i detekcije problema elektrinog (loe
uzemljenje, loe hlaenje, oteenje izolacija, neuravnoteenost faza
trofaznog sistema i sl.) i mehanikog (nesaosnost ili zakrivljenost
vratila, proputanje ventila i sl.) porijekla;
analiza kvaliteta turbinskog ulja i estica nastalih habanjem, kroz:
- analizu fizikih i hemijskih osobina ulja (izgled, boja i miris,
kiselost, bazni broj, viskozitet, indeks viskoznosti, sadraj vode
u ulju ili procenat obvodnjavanja ulja, otpornost na oksidaciju
turbinskog ulja),
- analizu kontaminacije ulja, kroz unutranju kontaminaciju (kao
posljedica razliitih vrsta habanja - abrazivno, adheziono,
kavitaciono, korozija, zamor materijala i sl.) i spoljanu
kontaminaciju (neistoe, voda, proizvodi oksidacije i sl.), uz
korienje:
spektrometrijske analize (analiza estica u ulju nastalih
habanjem),
analize infracrvenim zracima o fiziko-hemijskim
karakteristikama ulja i neistoama,
tehnika prebrojavanja estica, najee u sprezi sa
ferografijom, tj. analizom metalnih estica u ulju za
analize neistoa u uzorcima ulja i njihovo rangiranje po
veliini od 5 do 200 m ;
analiza strujnog signala za ocjenu i nadzor stanja generatora i
pomonih elektromotora u okviru turbinskog postrojenja i njegove
pomone opreme (spektralna analiza strujnog signala za utvrivanje
geometrijskog odstupanja u elektromotorima, otkrivanja oteenih
tapova rotora, oteene izolacije namotaja statora i sl., analiza
envelopiranog strujnog signala za oteene rotore u elektromotorima
i sl.);
analiza parcijalnih pranjenja ili PDA - analiza za praenje
kvaliteta izolacije statorskih namotaja na velikim rotacionim
mainama kakvi su parne turbine, generatori, elektromotori i sl.;

Parne turbine

Energetske maine

i) analiza magnetnog polja za utvrivanje odstupanja ose rotora u

odnosu na stator i utvrivanje stanja namotaja po pojedinim fazama
na generatorima;
j) analiza produkata sagorijevanja kod motora sa unutranjim
sagorijevanjem;
k) analiza radnog medijuma, kroz analizu kvaliteta vode na ulazu u
parni kotao i analizu kondenzata na ulazu u degazator;
l) analiza korozije, erozije i abrazivnog odnoenja, tabela 7.6.
Tabela 7.6. Uporedni prikaz materijala, vrste korozije i moguih sredstava
za praenje stanja sistema parne turbine
Konstrukcioni
materijal
Ugljenini i
niskolegirani
elici
Nerajui i
visokolegirani
elici
Bakar i legure
bakra
Aluminijum i
legure
aluminija

Vrsta korozivnog procesa

Vodonina krtost pri niskim i
visokim temperaturama
Mjerodavni porast magnetita
pri viim temperaturama
Korozija usljed zamora
materijala
Pojava naprslina, pukotinska
korozija
Raspuklost
Lokalna korozija, pukotinska
korozija
Korozija, erozija
Lokalna korozija, rupiasta
korozija, krunjenje i
pukotinska korozija

Sredstvo za praenje stanja

parne turbine
- senzori osjetljivi na
vodonik;
- sredstva za mjerenje
vodonika
- analiza pomou odailjaa
zvuka
-

elektrohemijski senzori
mjerenje magnetnog
permeabiliteta

elektrohemijski senzori
mjerenje vrtlone struje

elektrohemijski senzori

Kod stacionarne dijagnostike, parna turbina se mora zaustaviti i

demontirati, pri emu se svaka komponenta turbinskog postrojenja i pratee
opreme posebno ispituje. Najee se izvodi pri veim zastojima (u toku
remonata), pri emu se vri:
-

kontrola i analiza stanja korienih materijala za pojedine

komponente turbinskog postrojenja i njegove pratee opreme, uz
Parne turbine

7.171

Energetske maine

uzorkovanje materijala s ciljem utvrivanja njegove strukture i

mehanikih osobina;
optiko testiranje kod nepristupanih dijelova (endoskopija,
magnetofluks, ispitivanje penetrantima i sl.);
odreivanje naponskog stanja u pojedinim dijelovima konstrukcije
parne turbine i njene pratee opreme (tenziometrijska analiza);
za odreivanje stanja i karakteristika elektrinih maina u sklopu
pratee opreme turbinskog postrojenja, koriste se posebne ispitne
platforme i ispitivanje transformatora udarnim talasom napona.

Najvei problem pri uvoenju tehnike dijagnostike u sloeni tehniki

sistem (kakav predstavljaju parnoturbinska postrojenja), u cilju odravanja
potrebnog nivoa tehnikog stanja i procjenu optimalne pouzdanosti rada za
naredni period (kratkorona i dugorona prognoza), predstavlja izbor
metoda i instrumenata za tehniku dijagnostiku, s obzirom na aspekte
objektivnosti, jednoznanosti, ponovljivosti i specifinih radnih parametara
(rad sa visokim vrijednostima pritiska i temperature bliskim teljivosti
materijala).
Poto se veina metoda za tehniku dijagnostiku svodi na iroku
zastupljenost metoda otkrivanja greke, u daljem tekstu dae se prijedlog i
njihova klasifikacija sa aspekta njihove mogue primjenljivosti na
komponente parne turbine kao podsistema elektrane.
Sloenim tehnikim sistemima stoje na raspolaganju sve klasine
metode i sredstva za dijagnostiku, dok je samo mali broj njih specijalno
razvijan za dijagnostiku opreme ba na turbinskim postrojenjima u okviru
elektrana. Formiranje dijagnostikog sistema na ovim sistemima uglavnom
prati njihov hijerarhijski nivo organizovanja, uz obuhvatanje uspostavljanja
zakonitosti promjene parametara stanja sistema i procesa koji se u njemu
deavaju. Sistem tehnike dijagnostike predstavlja u sutini pratei sistem u
okviru ovih postrojenja, koji obuhvata izbor dijagnostikih parametara i
utvrivanje njihovih veza sa parametrima stanja sistema, karakteristike
njihove promjene, normative, kao i utvrivanje mogue procjene stanja i
davanja dijagnoze za sistem u svakom trenutku vremena.
Kontrola trenutnog stanja sistema ili njegovih elemenata (najee
najkritinijih po nastanak otkaza), definisanje zakonitosti pojave otkaza u
7.172

Parne turbine

Energetske maine

vremenu na osnovu baze podataka i predvianje ponaanja sistema u

budunosti direktno su povezani sa razvojem sredstava kod kojih se
dijagnostika primjenjuje, kao i razvojem ureaja za dijagnosticiranje.
Povienjem sloenosti tehnikih sistema, uz poveanje zavisnosti rada
ovjeka od pouzdanosti rada tih sistema, uz sve otrije zahtjeve za kvalitetu
realiziranih procesa i zatitu na radu i zatitu ivotne sredine, podrazumijeva
primjenu teorije informacija, postavljanje i prouavanje metoda otkaza i
primjenu raunara pri dijagnosticiranju i obradi dobijenih podataka.

7.5.2. Kontrola trenutnog stanja za odravanje prema stanju

Rezultat svake kontrole stanja mora biti odluka o daljoj upotrebljivosti
sastavnog elementa ili sistema u cjelini (element za ponovnu ugradnju,
element za popravku i ponovnu ugradnju, element mora biti povuen iz
dalje upotrebe). Da bi se bilo kakva odluka mogla uopte donijeti,
neophodno je prije svega poznavanje dozvoljenih granica istroenosti, a
zatim i ostalih uslova potrebnih za njegov rad, slika 7.21. Granica
istroenosti je u stvari granica izmeu pogonske upotrebljivosti elementa ili
sistema u cjelini i njegove oteenosti.
Modeli odravanja prema stanju obino se svrstavaju u dvije grupe:
modeli trenutne promjene tehnikog stanja (uz primjenu inspekcije stanja) i
modeli postepene promjene stanja (uz primjenu kontrole stanja).
Inspekcijska kontrola obino samo konstatuje stanje sistema u odreenom
trenutku eksploatacije, odnosno definiciju stanja sistema (jedno od stanja:
"u otkazu" ili "u radu"), dok kontrola stanja ima zadatak da mjerenjem
parametara tehnikog sistema definie njegovo stanje, odnosno da utvrdi u
kojoj se fazi sistem nalazi izmeu prethodna dva ekstremna stanja. Na taj
nain, odravanje prema stanju predstavlja dosta uspjean nain upravljanja
procesima odravanja tehnikih sistema, odnosno spreava pojavu otkaza i
vraa u radno stanje pojedinano svakog sistema (kontrola parametara) ili
jednorodne grupe sistema (kontrola nivoa pouzdanosti), uz obezbjeenje
maksimalnog perioda rada sistema i minimalnih trokova.
Iz svega prethodnog lako se uoava da tehnika dijagnostika, kao
sastavni dio procesa odravanja prema stanju, treba da utvrdi tehniko
stanje elemenata sistema u tano definisanom vremenu i tano odreenim
Parne turbine

7.173

Energetske maine

granicama tanosti. Ovo se moe postii primjenom odgovarajue

instrumentacije ili na osnovu opaanja ulima specijaliste za dijagnostiku.
Dugovjenost, pouzdanost i kontrola stanja predstavljaju uzajamno
povezana tri parametra, sa ijim poznavanjem imamo u potpunosti
definisano stanje sistema. Dijagnostika, kao nauka koja se bavi
raspoznavanjem tehnikog stanja sistema sa odreenom tanou u
odreenom trenutku vremena. Pri tome, ona koristi algoritmime, pravila i
odreene modele, koji pretpostavljaju postojanje formalnih opisa elemenata
sistema i njihovog ponaanja kada se nalaze u radu i u otkazu (matematiki
model dijagnostike). Kao rezultat tehnike dijagnostike dobijaju se podaci
za utvrivanje i odravanje radnog stanja, kao i njihove kontrole. Pri tome
se podrazumijeva poznavanje odreenih kriterijuma dozvoljenog i
nedozvoljenog stanja.
Kako je ranije ve reeno, bilo kakva promjena stanja sistema u toku
eksploatacije predstavlja proces sluajnog karaktera, pri emu se momenat
prelaza ispravnog u neispravno stanje javlja kao uslovni otkaz, odnosno
karakterie poetak pojave neispravnosti. U opem sluaju, pri traenju
neispravnosti razlikuje se test dijagnostika (karakterie se mogunou
davanja specijalnih dejstava) i funkcionalna dijagnostika (slui za provjeru
radne sposobnosti sastavnih dijelova sistema u procesu njihovog rada).
Metode mjerenja pri utvrivanju tehnikog stanja sistema, koje
predstavljaju skup posebnih postupaka pri kojima se definiu odnosi nekih
izmjerenih veliina, mogu biti apsolutne (trenutno oitavanje apsolutne
vrijednosti mjerene veliine) i realativne (odreivanje odnosa mjerene i
unaprijed definisane neke druge veliine) metode mjerenja, direktne
(direktno oitavanje mjerene veliine) i indirektne (raunsko ili neko drugo
odreivanje mjerene veliine na bazi oitane vrijednosti mjerenja) metode
mjerenja, kontaktne (mjerni instrumenti u direktnom kontaktu sa mjerenom
sredinom) i beskontaktne (bez fizikog dodira mjernog instrumenta sa
mjerenom sredinom) metode mjerenja, ili diferencijalne (kod kojih se
odreene veliine mjere posebno, a zakljuak o traenoj mjeri se donosi na
osnovu veeg broja rezultata mjerenja) i kompleksne (sa istovremenim
oitavanjem podataka o vie parametara) metode mjerenja.

7.174

Parne turbine

Energetske maine

7.5.3. Definisanje zakonitosti nastanka otkaza parne turbine

Otkaz sistema parne turbinese definie kao prestanak mogunosti
nekog elementa turbine ili turbine u cjelini da vri funkcije za koje je
projektovan. Smanjenje ili gubljenje radne sposobnosti tehnikog sistema
tokom eksploatacije posljedica je dejstva razliitih faktora (ugraenih,
sluajnih ili vremenskih), koji mijenjaju poetne parametre sistema,
izazivajui pri tome i razliiti nivo oteenja. Postoji vie kategorizacija
otkaza prema izabranom kriterijumu, tabela 7.7. Razvoj pojave otkaza moe
se posmatrati kroz sluaj neispravnosti (praenje promjene stanja u
vremenskom intervalu) i kroz sluaj otkaza (praenja broja tih otkaza u
vremenu). Pri tome se koriste razvijene metode za praenje pojava uz
modeliranje raspodjele, a sve u cilju dobijanja matematikog modela
promjene stanja tehnikog sistema, ime se stvaraju nune pretpostavke za
mogunost donoenja dijagnostikih odluka. Determinisanje matematikih
modela obavlja se po deterministikoj i stohastikoj metodi.
Uzroci otkaza i havarija parnih turbina se najee dijele u tri grupe:
sistemski (ugraeni), sluajni i monotono djelujui ili vremenski uzroci
otkaza. U poetnom periodu rada parne turbine obino se javljaju sistemski
ili ugraeni otkazi sistema, koji, pored ostalog, mogu biti: pogreno
projektovanje (loa konstrukcija sa greakama u konstrukciji, greke kao
posljedica pogrenog izbora materijala i sl.), projektna pouzdanost, pojava
projektnih napona, greke u izradi, greke nastale u montai, greke kao
posljedica podeavanja, termika obrada i zaostala termika naprezanja,
propusti tehnike kontrole (nedovoljna kontrola i ispitivanje) i dr. S druge
strane, sluajni uzroci otkaza obuhvataju: nestabilnost uslova okoline,
preoptereenje ili nestabilni (posebno nestacionarni) reimi rada
(nestabilnost tehnolokih parametara), loe rukovanje i odravanje,
neodgovarajua kontrola, nestabilnost konstruktivnih parametara (gradijent
optereenja i dr.). Monotono djelujui ili vremenski uzroci otkaza mogu
obuhvatati: reim eksploatacije, reim odravanja, podmazivanje, zamor
materijala (procesi zamornosti i promjene svojstava materijala),
zagrijavanje, eroziju i koroziju dijelova, procesi habanja ugraenih dijelova,
kontaminaciju radnog medijuma, razregulisanje i rascentriranje dijelova i
dr.
Parne turbine

7.175

Energetske maine

Tabela 7.7. Kategorizacija otkaza prema izabranom kriterijumu

Kriterij za kategorizaciju
Postupak izmjene stanja
tehnikog sistema u vremenu
Veza sa drugim otkazima
Mogunost koritenja
elementa nakon nastajanja
Nain eliminisanja
(otklanjanja) otkaza
Spoljanje manifestacije
otkaza

Uzrok nastajanja otkaza

Priroda nastajanja otkaza

Brzina nastajanja otkaza

Vrijeme nastajanja otkaza

Inenjering
Nain pojave otkaza

7.176

Podjela
neoekivani ili iznenadni otkaz
postupni otkaz
zavisan otkaz
nezavisan otkaz
potpun otkaz
djelimian (parcijalni) otkaz
permanentan
otkaz koji se sam otklanja
oigledan
prikriveni
konstrukcijski (ugraena greka u
konstrukciji)
tehnoloki (greke u tehnologiji obrade)
otkazi u eksploataciji (zavisno od duine
eksploatacije, naina odravanja i
rukovanja)
otkazi nastali kao posljedica troenja
dijelova (trenje, habanje i dr.)
nastao prirodnim putem
namjerno izazvan
katastrofalan
degradacioni
u fazi ispitivanja prototipa/postrojenja
u probnom putanju u pogon i trajanja
postrojenja
u okviru redovne eksploatacije
na kraju osnovnog radnog vijeka
u okviru faze revitaliziranog dodatnog
(produenog) radnog vijeka
na kraju revitalizovanog ivotnog vijeka
prekidni otkaz
neprekidni otkaz
sluajni otkaz

sistemski otkaz

Parne turbine

Energetske maine

to prije istraivanje otkaza zapone to su vee mogunosti da se

utvrdi stvarni razlog otkaza, pri emu vae osnovna pravila ponaanja,
144 :
-

Ne unitavati elemente kod kojih je dolo do loma. Posebno ne

dodirivati povrine na kojima je dolo do pucanja, kao ni odlomljene
komade.
Elemente koji su havarisani pogledati tek nakon dobijanja svih
dokumenata (izvjetaji, objanjenja, fotografije, itd.), pri tome
obezbijediti da svi demontirani dijelovi mogu biti korektno
identifikovani, ponovno montirani, neoteeni i dr.
Istraivanje ne koncentrisati samo na mjesto loma, nego je potrebno
sagledati i stanje okruenja. Zbog mogunosti pojave lanca otkaza,
potrebno je razmotriti da li je nastali otkaz samo posljedica nekog
drugog ili je prouzrokovan sasvim drugim uzrocima.
Ne formirati lako zakljuak o nastanku otkaza. Sakupiti sve informacije,
zatim odbaciti beznaajne i formirati definitivni zakljuak tek onda kada
je jasno da su sve ostale mogunosti eliminisane.
Pri formiranju dokumentacije o otkazu uzeti osim materijalnih dokaza i
izvjetaje od drugih eksperata, pri tome ne uzimati nita bez provjere
("na povjerenje"), pogotovu sopstveno miljenje, jer zakljuci, procjene
i odluke mogu biti subjektivne (u smislu odluivanja na bazi sopstvenog
iskustva).

Rezultati mnogobrojnih istraivanja i analize oteenja na turbinama

koje se nalaze u eksploataciji pokazali su podlonost eem oteivanju i
otkazivanju (sa veom vjerovatnoom) nekih dijelova turbine, dok je za
druge elemete ta vjerovatnoa veoma mala. Zbog toga se esto vri
klasifikacija oteenja turbinskih dijelova prema kategorijama vjerovatnoe
njihovog nastanka: oteenja sa velikom vjerovatnoom nastanka, zatim
oteenja sa srednjom vjerovatnoom nastanka i oteenja sa malom
vjerovatnoom nastanka. U grupu dijelova sa velikom vjerovatnoom
nastanka oteenja tokom eksploatacije ubrajaju se: labirintni zaptivai,
leajevi, rotorske lopatice prvog i poslednjeg stupnja, mlaznice prvog
stupnja, vretena i pladnjevi regulacionih ventila, kondenzatorske cijevi i sl.
Srednja vjerovatnoa nastanka oteenja na dijelovima najee obuhvata:
rotorske lopatice ostalih stupnjeva, vratila turbina, razdjelne stjenke sa
Parne turbine

7.177

Energetske maine

statorskim lopaticama, kuita ventila i sl. Elementi parne turbine sa malom

vjerovatnoom nastanka otkaza ukljuuje sve preostale sastavne elemente
turbine, koji nisu izloeni visokim temepraturama i rade sa priblino
konstantnim pritiscima (rotorski diskovi, kuite turbine, plat kondenzatora
turbine, ejektor, hladnjak ulja i sl.).
Prethodna kategorizacija je uslovnog tipa i moe posluiti osoblju
samo kao preliminarna procjena za nabavku novih rezervnih dijelova i
preduslov za definisanje pozicija na koje je potrebno obratiti veu panju
prilikom njihovog rada. Primjenom tehnike dijagnostike u toku obavljanja
aktivnosti na odravanju turbine i uvoenjem sistematinog praenja stanja
parametara i oteenja za konkretne uslove eksploatacije moe se utvrditi
kategorizacija oteenja pojedinih dijelova za konkretnu turbinu. Na ovaj
nain je mogue i dodatno skraenje obima istraivanja uzroka otkaza
najkritinijeg elementa (pogona) na turbini, to e za posljedicu imati i
adekvatno smanjnje trokova neophodnih za istraivanje (prethodna ili
preliminarna procjena stanja). Takoe, na ovaj nain dobijeni rezultati mogu
posluiti za dalje rekonstrukcije, revitalizacije i modernizacije pojedinih
dijelova konstrukcije, odnosno sistema parne turbine u cjelini.

7.5.4. Mjere za smanjenje havarija i poveanje pouzdanosti

rada parnih turbina
Za smanjenje neplaniranih zastoja, spreavanje havarija i poveanje
pouzdanosti u radu parne turbine neophodna je striktna primjena propisa za
osiguranje kvaliteta tokom ivotnog vijeka parne turbine, poev od etape
pripreme i projektovanja pa sve do kraja eksploatacije i njenog povlaenja
iz pogona. Za realizaciju projektovane pouzdanosti turbine neophodna je
stroga primjena pravila, procedura i kriterijuma za eksploataciju, kao i
dobra obuenost pogonskog osoblja koji rukuje i opsluuje parnu turbinu.
Tokom perioda eksploatacije neizbjena je degradacija stanja kako
elemenata tako i turbine u cjelini. Metodoloki prikaz naunog predvianja
stanja odnosno ponaanja sistema parne turbine zasniva se na
deterministikim, stohastikim ili najee kombinovanim deterministiko stohastikim metodama predvianja. Samo modeliranje ponaanja sistema
7.178

Parne turbine

Energetske maine

zasnovano je najee na odreenim operacijskim istraivanjima (za sluaj

realnih uslova, uz tretman samo funkcionalnosti sistema), primjeni metoda
matematike statistike (definisanje i izbor raspodjele, ocjena posmatranih
parametara, test hipoteze, definisanje opsega i procjena karakteristika), kao i
primjeni metoda teorije vjerovatnoe (razliiti matematiki modeli).
Funkcije koje treba da ostvari sistem tehnike dijagnostike date su u
obliku odreenih provjera tehnikog stanja sistema, provjera radne
sposobnosti, provjera funkcionalnosti, lociranja mjesta otkaza na najniem
moguem hijerarhijskom nivou, kao i davanje procjena preostalog vremena
korienja ili trenda pojave neispravnosti, slika 7.41.
Tehnika dijagnostika
(tip i vrste ispitivanja)
Ne

Pojava
otkaza ?

Kontrola stanja parne

turbine i pomone
opreme

Da

Definisanje otkaza
(mjesto, uzroci,
posljedice)

Prognoza budueg
stanja

Definisanje aktivnosti
za otklanjanja otkaza

Aktivnosti vezane za
prevenciju otkaza

Slika 7.41. Funkcije tehnike dijagnostke vezane

za tehniko stanje sistema parne turbine

Bez sumnje, primjenom tehnike dijagnostike otvorene su nove

mogunosti upravljanja elektroenergetskim pogonima, ime su stvoreni svi
preduslovi za znaajnije smanjivanje korektivnih i preventivnih aktivnosti u
vezi odravanja, uz zadravanje istog ili postizanja ak vieg nivoa
pouzdanosti postrojenja u cjelini. Ovo je od posebnog znaaja kod
energetsko-procesnih postrojenja, koja rade u okviru vieg hijerarhijskog
Parne turbine

7.179

Energetske maine

sistema (elektroenergetski sistem, naftna industrija, petro-hemijski

kombinat i dr.) i za koje se zahtijeva visok nivo pouzdanosti u toku
eksploatacije i poveana zatita kako osoblja tako i ivotne sredine.
Da bi se poveala pouzdanost rada turbine neophodna je primjena
sljedeih mjera i preporuka, 169 :
a) rad turbine sa poveanom temperaturom svjee pare iznad proraunske
(nominalne) vrijednosti potrebno je izbjegavati (zbog smanjenja brzine
puzanja doputa se nekoliko sati rada u toku godine sa temperaturom
svjee pare veom od nominalne za 10 20 0C);
b) zbog mogunosti za pojavu vodenog udara, ne treba doputati nagli pad
temperature svjee pare ispod doputene granice;
c) pritisak pare u kontrolnim stupnjevima ne treba biti vei od 10 15 %
od nominalne vrijednosti za datu koliinu pare (postepeno poveanje
pritiska u kontrolnim stupnjevima ukazuje na smanjenje protonog
presjeka statorskih i rotorskih lopatica usljed zasoljavanja);
d) za odreeni popreni presjek turbine dozvoljeni gornji nivo razlike
temperatura izmeu donjeg i gornjeg kuita ne smije prei 30 50 0C
(kod veih razlika temperature dolazi najee do krivljenja kuita i
zadiranja rotorkog dijela u statorski dio turbine);
e) amplituda vibracija leajeva turbine, pri brzini obrtanja od 50 s-1 ne
treba da prelazi 15 m , dok vibraciona brzina treba biti nia od
4,5 mm/s;
f) ne treba dopustiti zadiranje limova labirintnih zaptivaa u rotor, kao i
njegov vei progib od 0,2 mm (manifestuju se pojavom metalnog uma
ili iskrenja, a za posljedicu imaju teka oteenja protonog dijela
turbine);
g) kontrolisati vlastitu frekvenciju rotorskih lopatica s ciljem nedoputanja
njenog primicanja redovima uzbude od brzine obrtanja turbine (ak do
osmog reda, jer kod dugakih i vitkih lopatica sa malim stepenom
priguenja i osmi red uzbude moe uzrokovati pukotine i vibracioni
zamor i lom lopatice);
h) brzina obrtaja rotora mora biti kontrolisana (poveanje brzine obrtaja
ukazuje na neispravnost sistema regulacije, to moe uzrokovati lom
lopatica zbog rasta centrifugalne sile);
i) aksijalni pomak rotora treba ostati u dozvoljenom dijapazonu (vei
7.180

Parne turbine

Energetske maine

j)

k)

l)
m)
n)

pomak ukazuje na istroenje ili topljenje bijele kovine segmenata

aksijalnog leaja);
relativni pomak rotora u odnosu na stator takoe ne smije prei
dozvoljenu vrijednost (relativni poloaj rotora i statora mijenja se zbog
njihovog neravnomjernog progrijavanja pri putanju turbine u pogon ili
pri promjeni protoka ili temperature pare);
vakuum u kondenzatoru se ne preporuuje manji od 0,07 MPa
(smanjenjem vakuuma poveava se temperatura izlaznog dijela kuita
turbine i mijenja relativni poloaj rotora i kuita TNP, to moe
uzrokovati njihovo radijalno zadiranje);
pad pritiska u zadnjem stupnju protivpritisnih turbina treba ostati u
okviru dozvoljene vrijednosti (preoptereenje zadnjeg stupnja moe
uzrokovati lom dijafragme);
temperatura ulja na izlazu iz leajeva ne treba prelaziti 80 0C (pri veoj
temperaturi turbinsko ulje je sklonije oksidaciji, uz smanjenje
viskoziteta, to opet smanjuje veliinu minimalnog zazora u leaju);
kod elastinih rotora turbine neophodno je limove labirintnih zaptivaa
ugraivati u rotor, a grebene izvoditi na segmentima brtvi ugraenih u
statorski dio turbine (ova izvedba pri poveanim vibracijama rotora i
struganju brtvi ne dovodi do njegove trajne deformacije).

Na ovaj nain, uvoenjem odravanja prema stanju, uz prateu

primjenu tehnike dijagnostike i pravilno odreivanje preostalog radnog
vijeka (upravljanje pouzdanou) mogue je smanjiti broj otkaza sistema
parne turbine. Naravno, ovo treba da prati i primjena raunarske tehnike,
kao i baza podataka kako na nivou elektrane, tako i na nivou EES.

7.5.5. Metode tehnike dijagnostike za parnu turbinu u

sklopu sloenog tehnikog sistema termoelektrane
Formiranje kontrolno-dijagnostikog sistema u termoelektranama
uglavnom prati njihov hijerarhijski nivo organizovanja, uz obuhvatanje
uspostavljanja zakonitosti promjene parametara stanja sistema i procesa koji
se u njemu deavaju. Sistem tehnike dijagnostike parne turbine predstavlja
u sutini dio prateeg sistema u sistemu dijagnostike elektrane, koji
obuhvata izbor dijagnostikih parametara i utvrivanje njihovih veza sa
Parne turbine

7.181

Energetske maine

parametrima stanja sistema, karakteristike njihove promjene, normative, kao

i utvrivanje mogue procjene stanja i davanja dijagnoze za sistem u
svakom trenutku vremena.
7.5.5.1. Osnove primjene metoda ispitivanja bez razaranja u kontroli
turboagregata

Osnovna karakteristika metoda ispitivanja bez razaranja je neposredno

izvoenje na predmetima kontrole, bez uzimanja uzorka i njihovog
razaranja. Informacije o homogenosti ili drugoj karakteristici materijala
posmatrane komponente zasnovane su na praenju promjene neke
karakteristine veliine ili na pojavi nekih sekundarnih efekata usljed
dejstva uneene energije ili naneene materije.
U okviru tabela 7.8 i 7.9 dat je kratak prikaz mogueg koritenja
prethodno opisanih metoda bez razaranja materijala pri kontroli stanja
elemenata iz sloenog sistema termoelektrane. U odnosu na moguu
primjenu u kontroli turboagregata, odnosno sa aspekta osjetljivosti metoda i
pouzdanosti korienih informacija, dat je sam prikaz i klasifikacija metoda.
7.5.5.2. Osnove primjene metoda ispitivanja sa razaranjem u kontroli
turboagregata

Ispitivanje materijala razaranjem je utvrivanje (na eksperimentalni

nain) svojstava nekog materijala, kroz korienje proba uzetih iz
konkretnog dijela ili posebno izraenih uzoraka koji reprezentuju
polufabrikat toga dijela. Poudanost i sigurnost u eksploataciji, odreivanje
preostalog radnog vijeka pojedinih komponenti i sistema u cjelini, trokovi
odravanja i ukupna ekonominost postrojenja, direktno su u funkciji stanja,
odnosno osnovnih karakteristika materijala tih komponenti, koje su u svom
radu izloene visokim mehanikim i termikim naprezanjima i nepovoljnim
uslovima radne sredine.

7.182

Parne turbine

Energetske maine

Tabela 7.8. Prikaz mogueg koritenja metoda bez razaranja materijala u

kontroli stanja sloenog sistema termoelektrane
Metoda
ispitivanja
1

Svrha korienja metode, izlazni rezultati

Vizuelna i vizuelno
optika ispitivanja
i mjerenja elemenata

Endoskopija

2
Otkrivanje i mjerenje povrinskih naprslina,
korozionih i erozionih oteenja povrina i
deformacija dostupnih neposrednom ispitivanju
magnetnim prakovima ili analizi radiograma
(radiografsko ispitivanje),
Otkrivanje greaka i oteenja eksploatacije kroz
tragove curenja ulja, rashladne i druge tenosti,
promjene boje u blizini kliznih povrina, prisustva
raznih naslaga i taloga i odreenih deformacija, kao i
praenje funkcionisanja pojedinih dijelova,
Analiza karaktera i odreivanje tipa povrinskih
greaka i oteenja pri ispitivanju elemenata iz
sistema termoelektrane drugim metodama ispitivanja
Koristi se pri zastojima kratkog trajanja, bez otvaranja
cilindara, za: kontrolu lomova lopatica, erozionih
pojava, naslaga na lopaticama i kuitima, povrede
lopatica stranim tijelima, radijalna pomjeranja
lopatica, prekid bandane trake, naprsline na radnoj
lopatici, bandanoj traci, bandanoj ici ili na ici za
umanjenje vibracija, pomjeranje i deformacija
unutranjeg kuita, posljedica pojave ogrebotina
zbog radijalnih i osnih zadiranja, povrinsku koroziju
i za osmatranje rotora turbine

Objekat u
okviru
elektrane
3

Parne
turbine

Parne
turbine

Osmatranje unutranjih ventilatora i kompresora, kao i

njihovih unutranjih dijelova

Ventilatori i
kompresori

Osmatranje rotora generatora kroz reetku ventilatora,

poklopca, proreza klinova svakog dijela namotaja
rotora i statora, uz mogunost njihovog fotografisanja

Generator

Unutranji vizuelni pregled opreme pod pritiskom:

kolektori, razmjenjivai toplote, cjevovodi, razni
spojevi, kontrola teko dostupnih zona meu ekranima
i izolacijom sa strane dimnih gasova

Parne turbine

Parni kotao

7.183

Energetske maine

7.184

Parne turbine

Magnetna i elektromagnetna ispitivanja u kontroli termoenergetskih postrojenja

Penentrantska
ispitivanja

2
3
Ispitivanja nakon osnovne i termike zavrne Rotori i osovine
obrade, ispitivanje zavarenih spojeva,
termoenergetskog
Ispitivanja
nakon
odreenog
vremena postrojenja, lopatice
eksploatacije,
parne turbine,
Utvrivanje naprslina na lopaticama turbina,
kuita energetskog
Ispitivanje limova na oklopima i mjesta postrojenja, zavareni
njihovog spajanja zavarivanjem na oklopima spojevi u funkciji od
termoenergetskog postrojenja, uz otkrivanje nadvienja ava
ukljuaka troske, dvoslojnosti i vieslojnosti,
(uzima se obino da
Mjerenje dubine pojedinih slojeva i ukljuaka
iznosi 5 mm)

Otkrivanje greaka koje se ne

Kuita brzootvarajuih i
mogu vidjeti golim okom
regulacionih ventila, ventila i
lopatica rotora generatora
Magnetna ispitivanja primjenom Inicijalna metoda
ispitivanja ili
fero-magnetnog praka za ispitivanja
predmeta kontrole izraenih od metoda za potvrdu
prethodnih
konstrukcijskih
i
legiranih
ispitivanja na
nezakaljenih elika, zatim za
dijelovima
ispitivanja predmeta koji imaju odnos
sklopova
duine i prenika manji od 3 do 5,
izraenih od
kao i pri ispitivanju manjih povrina
naznaenog
gabaritnih
predmeta
kontrole
materijala
primjenom
elektromagneta
ili
zavojnica
i ispitivanja estih
naprslina na rotoru (vratilo i diskovi)
Magnetografska ispitivanja kod
Ispitivanje svih
otkrivanja greaka veliine 2 do 7%
povrina sa
debljine predmeta kontrole, za
pojavom
otkrivanje ravanskih naprslina,za
neravnina na
otkrivanje zapreminskih greaka:
povrini do
troske, lunkeri
1 mm2
Magnetne metode sa ferosondom za
Ispitivanje svih
otkrivanje povrinskih greaka irine
materijala, uz
0,1 mm i dubine preko 0,2 mm, zatim
ogranienje
za otkrivanje podpovrinskih greaka debljine materijala
irine preko 0,3 mm i dubine preko
od 10 mm za
0,5 mm
podpovrinske
greke
Elektromagnetna
ispitivanja
za
Linija za
otkrivanje greaka irine od 0,6 mm,
mehanizovano i
na dubini od 1 mm
automatsko
ispitivanje

Elementi parne turbine (unutranje i spoljanje kiite TVP i TSP, gornji i

donji dio, dijafragme TVP i TSP, gornje i donje, rotor TVP i TSP, kuita
brzozatvarajuih i regulacionih ventila TVP i TSP, omotai i osovine vratila
TVP i TSP, stezni vijci kuita TVP i TSP, rotor sa lopaticama NP,
Parostrujni parovodi i svi cjevovodi,

Ultrazvuna ispitivanja

Energetske maine

Tabela 7.9. Prikaz mogueg koritenja metoda sa razaranjem materijala u

kontroli stanja turbopostrojenja
Ispitivanja

Radijaciona ispitivanja

Metode promjene
pritiska
Akustina metoda
Metoda obiljeavanja

Metalografska
ispitivanja povrina
metala uzimanjem
otisaka

Ispitivanje materijala
elemenata parnih turbina
mjerenjem tvrdoe
Ispitivanje stanja
elemenata parnih turbina
mjerenjem elektrine
otpornosti
Elektro hemijski
postupak

Namjena
Ispitivanja radi otkrivanja naprslina
indukovanih magnetnim ili
penetrantskim ispitivanjem,
Kontrola zavarenih spojeva,
Ispitivanje zavrnih lopatica na
rotoru TVP i TSP parne turbine,
Otkrivanje unutranjih greaka

Ispitivanje vakumskog dijela turbopostrojenja,

Ispitivanje propusnosti spojnih
mjesta i zatvorenih podsistema
Ispitivanje propusnosti spojnih
mjesta i zatvorenih podsistema
Odreena curenja na cjevovodima,
Lokalna ispitivanja na vakum
komorama
Otkrivanje povrinskih naprslina
usled puzanja materijala, bez utvrivanja
uzroka nestajanja i vrste naprslina,
Stvaranje podloga za davanje ocjena
o pouzdanosti i preostalog radnog vijeka
pojedinih elemenata i sistema u cjelini,
Ispitivanja radijusa vratila i
rukavaca, razliitih prelaznih povrina
na rotoru i diskovima,
Ispitivanja povrinskih naprslina na
cjevovodima i parovodima
Promjena povrinske tvrdoe i
ukrupnjavanja karbida promjenama
gustine dislokacije,
Praenje brzine puzanja, naroito
kada je broj uoenih pora mali

Objekat
Elementi parne
turbine, parovodi
i prirubnice,
brzozatvarajui i
regulacioni
ventili, ostali
cjevovodi i
armatura

Vakumski dio
turbopostrojenja
i cjevovodi sa
armaturama

Cjevovodi i
parovodi,
vratila i rukavci,
rotori i diskovi

Elementi parne
turbine

Otkrivanje upljina usljed puzanja i

taloenja karbida po granicama zrna
Odreivanje krtosti mehanikim
ispitivanjima

Parne turbine

7.185

Energetske maine

Savremene tehnike ispitivanja materijala sa razaranjem omoguuju

ispitivanja sljedeih njegovih svojstava: vrstoa, stabilnost na povienoj
temperaturi, plastinost, otpornost na krti lom, otpornost prema oksidaciji
povrine, otpornost prema interkristalnoj i naponskoj koroziji, zavarljivost
materijala, relaksacija i slino.
Treba istai da se metode ispitivanja sa razaranjem obino ne
primjenjuju pojedinano, nego zajedno sa grupom metoda za ispitivanje bez
razaranja materijala i na taj nain ih i treba posmatrati. Rezultati ispitivanja
navedenih metoda u obliku izvjetaja, uvjerenja, sertifikata ili atesta obino
se prevode u jednoobraznu formu prilagoenu obradi podataka na
elektronskim raunarima. U okviru tabele 7.10 pregledno je data mogua
primjena ispitivanja parne turbine.
Tabela 7.10. Mogua primjena ispitivanja metala razaranjem u
eksploataciji parne turbine
Naziv opreme
Kuite VP i SP
Dijelovi parovoda
Rotori turbine
Dijafragme VP i SP
Rotorske lopatice
VP i SP
Rotorske lopatice
NP
Turbinski zavrtnji
Kuita ventila

Karakteristika materijala
Rm A5 KV HB Rp/T
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
H
I
I
I
I
I

MT
H
H
H
I
I

Re
H
H
H

I
I

I
H

I
H

I
H

I
H

D
H
(H)
H
I
Z

Rl

H
I
I

I
I

Legenda:
MT - metalografija,
Re - granica teenja,
Rm - granica izduenja ,
A5 - izduenje,
Kv - ilavost,

7.186

HB - tvrdoa,
Rp/T - granica puzanja,
D - dinamika vrstoa,
Rl - relaksacija ,
Vp - brzina naprsline,

Parne turbine

Vp
H

I - incidentni sluaj,
H - znaajna ispitivanja,
Z - ako je zapoet zamor