Αρχαία Ιερά Οδός – «Οποίον Ιερόν Προσκύνημα»

Ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα του αρχαίου δρόμου αλλά και αρκετά από
τα ταφικά μνημεία που βρίσκονταν στα κράσπεδά του διατηρούνται σχεδόν
αλώβητα μέσα στα όρια του Βοτανικού Κήπου Διομήδους, στα όρια του Δήμου
Χαϊδαρίου. Τα τμήματα αυτά, προστιθέμενα στα χίλια και πλέον μέτρα της οδού,
που σώζονται στην περιοχή της Αφαίας του Σκαραμαγκά, ανάμεσα στο ιερό της
Αφροδίτης και τη λίμνη των Ρειτών (σημ. λίμνη Κουμουνδούρου), επιβάλλουν την
αποκάλυψη και ανάδειξη αυτού του μνημείου της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Παίρνοντας ως αφορμή τα παραπάνω λόγια του Δημ. Καμπούρογλου,

ερευνητή και πρώτου ανασκαφέα της αρχαίας Ιεράς Οδού και των μνημείων της κατά
τη δεκαετία του 1890 στην περιοχή του σημερινού Δήμου Χαϊδαρίου, εμείς οι
σημερινοί πολίτες, μέλη της Διαρκούς Κίνησης και κάτοικοι του Δήμου, πιστεύουμε
ότι είναι δυνατόν να αποκαλυφθεί και να αναδειχθεί αυτό το μνημείο διεθνούς
εμβέλειας, εάν υπάρξει πράγματι σοβαρή και γενναία προσπάθεια από την πλευρά
του κράτους και των αρμόδιων φορέων.

Και το υποστηρίζουμε αυτό γιατί η περιήγησή μας μέσα στα όρια των
-ευτυχώς ακόμη- αδόμητων περιοχών στα όρια του Δήμου μας, οι οποίοι αποτελούν
συνάμα και τους εναπομείναντες πνεύμονες πρασίνου στην περιοχή της Δυτικής
Αττικής, μας φανέρωσε ότι μεγάλα τμήματα αυτού του πανάρχαιου δρόμου αλλά και
αρκετά κατάλοιπα πολλών ταφικών μνημείων ή ιερών διατηρούνται ακόμη
αντιστεκόμενα στη φθορά του χρόνου. Τα μνημεία ετούτα, ως επί το πλείστον
ταφικού χαρακτήρα, πλαισίωναν και κοσμούσαν τα φυσικά ή τεχνητά κράσπεδα της
αρχαίας οδού και αποτελούσαν σημεία αναφοράς για τους περαστικούς και τους
οδοιπόρους κατά την αρχαιότητα ή για τους περιηγητές και ερευνητές των νεωτέρων
χρόνων.

Αρκεί, λοιπόν, μία βόλτα μέσα στο Άλσος του Δαφνιού, στο χώρο όπου
βρίσκεται σήμερα το Τουριστικό Περίπτερο Χαϊδαρίου (πρώην χώρος Γιορτής
Κρασιού) αλλά και μέσα στα όρια του Βοτανικού Κήπου Διομήδους, που ανήκει στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μέσα σε αυτούς τους χώρους είναι δυνατόν να παρατηρήσει
κανείς κατάλοιπα της πορείας του αρχαίου δρόμου. Επιπλέον, μπορεί με κατάλληλη
καθοδήγηση να εντοπίσει και παρόδια μνημεία, τα οποία είχαν εντοπισθεί κατά το
παρελθόν από ξένους περιηγητές των νεωτέρων χρόνων και διερευνήθηκαν πιο
συστηματικά από τον Δημήτριο Καμπούρογλου για λογαριασμό της Αρχαιολογικής
Εταιρείας, όπως προαναφέρθηκε.

Πιο συγκεκριμένα, στο τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού που διασχίζει την
περιοχή του οριοθετημένου Βοτανικού Κήπου, διατηρούνται- εκτεταμένα σε μήκος-
κατάλοιπα του αρχαίου δρόμου και είναι ορατά τμήματα των ανασκαφών του
παρελθόντος, οι οποίες είχαν αποκαλύψει κυρίως τάφους και τους περιβόλους που
τους οριοθετούσαν. Μάλιστα, στο ανατολικότερο τμήμα του Βοτανικού Κήπου,
υπάρχουν τα θεμέλια κτίσματος μνημειακού μεγέθους, γνωστού στην αρχαιολογική
κοινότητα, χωρίς όμως μέχρι τώρα να έχουν δημοσιευθεί συστηματικά τα πορίσματα
και τα ευρήματα των ανασκαφών, αλλά να έχουν γίνει μόνο προκαταρκτικές
ανακοινώσεις των ερευνών. Το ενδιαφέρον λοιπόν, είναι ότι στην περιοχή αυτή οι
παλιότεροι ερευνητές και περιηγητές τοποθετούσαν το κενοτάφιο, δηλαδή το
μνημείο μιας γνωστής εταίρας της αρχαιότητας, της Πυθιονίκης, η οποία υπήρξε
σύντροφος του Άρπαλου, ταμία του Μ. Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα, ο οποίος
καταχράστηκε τα χρήματα του βασιλιά του και έκτισε ένα μνημείο για να τιμήσει τη
μνήμη της αγαπημένης του γυναίκας. Το μνημείο αυτό, ονομαστό στην αρχαιότητα
για την μεγαλοπρέπεια και το κόστος κατασκευής του, αναφέρεται από αρκετούς
αρχαίους συγγραφείς και συνάμα και από τον περιηγητή του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανία.
Αυτή ακριβώς η αναφορά στο μέγεθος και τη μεγαλοπρέπεια του μνημείου ήταν που
κέντρισε το ενδιαφέρον των νεώτερων ερευνητών και άνοιξε κατά τον 19ο αι. τον
κύκλο των απόψεων και των συζητήσεων για την ταύτιση ή μή του πιο πάνω ταφικού
μνημείου. Επίσης, στην περιοχή του Δρομοκαΐτειου Θεραπευτηρίου, την οποία
διέσχιζε η αρχαία Ιερά Οδός, τοποθετείται από κάποιους ερευνητές το ταφικό
μνημείο ενός Ροδίου, δηλαδή ενός πολίτη από το νησί Ρόδο. Το μνημείο αυτό
αναφέρεται (εξαιτίας του μεγέθους του) από τον Παυσανία πριν το μνημείο της
Πυθιονίκης, χωρίς ωστόσο -και σε αυτή την περίπτωση- να έχει ταυτιστεί η θέση του
από τη σύγχρονη έρευνα.

Το να αποδειχθεί ή όχι η ταυτότητα ενός μνημείου είναι ένα ενδιαφέρον θέμα

που αφορά την αρχαιολογική επιστημονική κοινότητα και οπωσδήποτε χρήζει
συστηματικής εξειδικευμένης έρευνας, η οποία θα συνδυάζει μελέτη της πλούσιας
βιβλιογραφίας αλλά και έρευνα πεδίου, δηλαδή ανασκαφών. Φυσικά, κάθε τέτοια
έρευνα είναι ευπρόσδεκτη. Ανεξάρτητα όμως από το εάν οποιοδήποτε μνημείο
ταυτιστεί ή όχι με τον κάτοχο ή το δημιουργό του, εκείνο το οποίο έχει για εμάς τα
μέλη της Διαρκούς Κίνησης Χαϊδαρίου τη μεγαλύτερη σημασία είναι η αποκάλυψη
και η ανάδειξη της ίδιας της Ιεράς Οδού και των όποιων μνημείων υπάρχουν και
διατηρούνται στα κράσπεδά της. Και εννοούμε όλη σχεδόν την περιοχή από τα
ανατολικά όρια του Βοτανικού Κήπου Διομήδους (και -γιατί όχι- ακόμη και από τα
όρια του Δρομοκαΐτειου Θεραπευτηρίου), όπου διατηρούνται πολλά τμήματά του
αρχαίου δρόμου και τα ταφικά μνημεία που προαναφέραμε, την περιοχή πριν και
μετά τη Μονή Δαφνίου, καθώς και αυτήν του Άλσους Χαϊδαρίου, όπου υπάρχουν
σαφείς ενδείξεις της ύπαρξης της αρχαίας οδού. Αναφερόμαστε επίσης στο κομμάτι
του αρχαίου δρόμου από το συνοικισμό της Αφαίας (μετά το ιερό της Αφροδίτης)
μέχρι τη σημερινή Λίμνη Κουμουνδούρου που η «ορεινή» διαδρομή του ξεπερνά τα
χίλια μέτρα, όπως έχουμε επισημάνει σε προγενέστερο χρόνο. Μιλάμε, δηλαδή, για
μία περιοχή που ξεπερνά τα τέσσερα χιλιόμετρα, η ενοποίηση της οποίας με την
κατάλληλη έρευνα και ανάδειξη θα μπορούσε να προσφέρει πολλά και στην
σύγχρονη επιστημονική έρευνα αλλά και σε όλους τους πολίτες. Και τούτο γιατί
πιστεύουμε ότι έτσι θα ανασυρθεί από τη λήθη, θα διατηρηθεί και θα προστατευθεί
ένα μνημείο (στο σχεδόν αναλλοίωτο φυσικό τοπίο) με διεθνή ακτινοβολία. Το να
εξακολουθεί μέχρι σήμερα ένα μνημείο να υφίσταται σε τέτοια μεγάλη έκταση
αποτελεί για εμάς πρόκληση για την προστασία και την ανάδειξή του, καθώς
κινδυνεύει από τις αλλεπάλληλες επεμβάσεις σύγχρονου «αναπτυξιακού» χαρακτήρα,
όπως η κατασκευή νέων οδικών αξόνων ή άλλα είδη ιδιωτικών ή δημόσιων
παρεμβάσεων και επεμβάσεων. Θεωρούμε όμως πάνω από όλα ότι κινδυνεύει
κυρίως από την άγνοιά μας και συνεπώς την εγκατάλειψη. Η αποκάλυψη και η
ανάδειξη της αρχαίας οδού με παρεμβάσεις ήπιου χαρακτήρα, που θα την καθιστούν
ορατή και -υπό προϋποθέσεις –προσπελάσιμη, έστω και με τη μορφή ενός
παράλληλου σύγχρονου μονοπατιού, θεωρούμε ότι θα αποτελέσει πόλο έλξης για
πολλούς Έλληνες και ξένους συμπολίτες μας και θα συμβάλλει καθοριστικά στην
προστασία της.

Αυτή τη στιγμή νομίζουμε ότι θα πρέπει καταρχήν να αναθερμανθεί και να

ανακινηθεί το επιστημονικό ενδιαφέρον των αρμόδιων φορέων και ιδρυμάτων, ώστε
να εποπτεύσουν, να καθοδηγήσουν και να αναζητήσουν χρηματοδότηση για τις
μελέτες αποκάλυψης και ανάδειξης. Τέτοιου είδους μελέτες έχουν υπάρξει κατά το
παρελθόν, οι οποίες αφορούσαν στην ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων στα
πλαίσια της ανάδειξης και διαμόρφωσης της Δυτικής Πύλης Εισόδου της Αθήνας.
Ωστόσο, δεν υλοποιήθηκαν ποτέ με ευθύνη των αρμόδιων φορέων. Πιστεύουμε ότι
ιδέες υπάρχουν αλλά πάντοτε μένουν στα χαρτιά. Μόνο η συντονισμένη δράση των
οργανώσεων πολιτών μπορεί να φέρει το θέμα ξανά στην επιφάνεια και να
διεκδικήσει δυναμικά την υλοποίηση μελετών και σχεδίων προστασίας του
περιβάλλοντος και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αρκεί να μην ματαιοπονούμε
ο καθένας μας μόνος του, μηρυκάζοντας τον προοδευτισμό, τον εγωισμό και τη
ματαιοδοξία μας.

Εκ μέρους της Διαρκούς Κίνησης Χαϊδαρίου

Χρήστος Καραγιαννόπουλος
Αρχαιολόγος
(xaidari.blogspot.com)
22-05-2010