Nguyn Hin L

thin thch

Vnthuquan.net, 2009

Li nh xut bn
Vn du k nu kho vit th c th p nh th, vui nh tiu thuyt,
m li ghi chp c thin nhin, x hi, tnh cm mt cch trung
thc hn hoc di do hn th v tiu thuyt. V vy m cho ti th
k trc, th rt c trng phng ng cng nh phng
Ty.
Liu Tn Nguyn ni danh l nh vit du k c ti nht Trung Hoa; T
ng Pha, Vng An Thch u lu li nhng bi du k ngn bt
h. Chateaubriand, Lamartine, Victor Hugo, Pierre Loti du lch Hy
Lp, La M hoc Cn ng, Vin ng u tng cho nhn loi
nhng tc phm c gi tr v vn chng, x hi hc.
Qua th k XX, bt u gia hai th chin, th hi thay i.
Cc vn nhn thi s vn cn ham i du lch, nhng ngay c Paul
Morgan v Andr Gide cng khng nhm mc ch thng ngon
na m mang theo hnh l nhiu ni thc mc v thi cuc, x
hi, chnh tr. T sau th chin th nh, th gn nh mt hn: by
gi ngi ta ln phi c khng phi du kch na m iu tra,
phng vn; ting nhc ca thin nhin v ting nhc ca lng b
ting n ca cc hi ngh, ting h ht ca cc cuc mt tinh v ting
bom n, phi c phn lc t mt!
Cho nn trong ci rng sch ca phng Ty m gp c mt
cun nh Ma Xun Rp (Un Printemps Arabe) ca Benoist
Mchin th th v ngn. on ng t cnh Eden Msopotamie nn
th lm sao!

 nc ta, hi tin chin, ch c vi ba nh vit du k, ni danh vi

cun Chi H Ba B v Sau Dy Trng Sn, tuy c hng th
nhng ngn bt c km luyn.
T sau th chin, th du k cng theo tro lu chung m chm hn:
lc c trn bo c t bi, phng s hn l du k; cn in thnh sch
th ch ton l a phng ch. Duy c cun By Ngy Trong ng
Thp Mi ca ng Nguyn Hin L l na c tnh cch du k, na
c tnh cch bin kho. Hon ton l du k th c l ch c cun
Thin Thch m hm nay chng ti cho ra mt c gi, nhng
cun ny cng li vit t gia chin tranh.
ng Nguyn Hin L vit n t nm 1943, ri gp hi khng chin,
tn c, may m mang theo v gi li c. T khi hi c, my chc
nm nay, ng khng ngh ti chuyn xut bn, cho rng khng hp
thi. V li ngay khi vit ng cng khng tnh ti vic in, ng bo:
Vit ko di ci cm gic thch th khi du lch, by nhiu ri.
Nh xut bn chng ti ngh Thin Thch st nc ta m
nhiu ngi khng c bit, khi t nc bn thanh bnh ri chc
nhiu ngi cng mun thm; nht l ngh loi du k vng bng trn
vn n th cng l iu ng tic, nn xin php thn nhn gia nh
tc gi cho xut bn tp mng ny.
Theo thn nhn tc gi, chng ti gi ng li vn hi tr ca ng
nn khng sa li bn c.
NH XUT BN

vi li tha trc

Tp du k ny vit t nm 1943, ng trn nht bo Vit Thanh

cch y by tm nm. Hi vit, chng ti dng nhng ti liu lch s
trong cun Guide Groslier. Sau th chin va ri, ng G. Coedes
trong cun Pour mieux comprendre Angkor v ng Maurice Glaize
trong cun Les monuments du groupe dAngkor nh chnh vi
ch sai lm ca Groslier. Chng ti dng hai cun ny sa cha
bn tho v mong rng c th gip c gi hiu mt cch rt s si
nhng gn ng v Thin Thch, mt cnh i quan vo bc
nht th gii, cch Si Gn khng bao xa, m theo ch chng ti bit
th t trc ti nay cha c du khch Vit Nam no vit v n c.
Si Sn ngy 19-10-1960
NGUYN HIN L
thin thch
Chng mt
T SI GN TI SIEMREAP
SI GN NAM VANG
My ln nh i coi ph tch Thin Thch m khng thnh. Ln
ny khng nh i th thnh. S c cht vic Nam Vang v
Siamreap; ti Siemreap li c ng bn va l ng song va l ng
nghip (*) hai ln vit th mi ln chi, thc khng cn c hi no tt
hn na.
Ti khi hnh Si Gn ngy 21-1-1943, nhm ngy 16 thng chp
m lch.
Xe ra khi chu thnh Svayrieng th trng trn vnh vnh l lng
trn nhng ngn cy tht nt (1) tha tht trn mt cnh ng phng
l v mnh mng. Cnh ng Cao min c c im ny: l ng m
vn l vn, bt ngt m nhn khng mi mt, nh nhng thn tht
nt cao thp, thng tp a ln tri xanh nhng chm l ta nh
ngn chi. Ti ma ma, y trn thm c xanh, hin ln nhng
4

vng xinh xinh phn chiu bng sen v c trng.

Qua khi Kim Long, cnh thay i hn: ng chy men sng
Cu Long, hai bn t ct ph nhiu, ton l vn nh min Cn
Th, Sa c. Tuy thiu nhng rch nho nh v nhng cu g khom
khom m ta thng gp min Hu Giang, nhng trong m xoi
xanh thm l ra mt mi cong cong hoc mt ngn thp nhn ca
ngi cha Min, trng cng l mt. Bn cnh cha l nhng rng gn
tha tha nh ng ten. Cnh c v thanh t, thn mt m nn th.

NAM VANG SIEMREAP

Ti li Nam Vang mt ngy lm vic s. Nm gi chiu ln xe i
Siemreap. Phi a th cn cc cho cng an bin s, cng nh khi
Si Gn ln xe i Nam Vang. Lt v cng vy.
Ra khi thnh ph Nam Vang, xe chy theo b sng Tonl-Sp. Bn
tri l mt cnh ng mi bt u khai ph, y c lt v im vi
m m. Bn phi l vn tc, t sa sang nhng ng c. Nh
sn u khng c hin, t ca, tr trn nh hp g. Thnh thong qua
hng cy tha, mt sng hin ra, phng lng v xanh ngt vi hng
trm cnh chim loang long. C iu kh chu l trn mi lm cy
s, khng kh tanh hi, lm ging: ma ny ngi Min lm mm,
nh no cng c mt ng c trc ca.
Qua bn Kompong Luong (Kompong Luong ngha l bn nh
vua hi xa kinh Cao Min Oudong, trn bn ny vi cy
s), ng xe ri b sng m i su vo trong ng. Cnh kh khan
hn nhng bt ngt hn. Chung quanh ta ton l mt mu t .
Mt vi n b theo ng mn, lng thng v tri, li sau chng
nhng m bi nht dn trong cm my vng chn tri ng hng.
Gn ti Skoun (mt qun nh) xe chy ngang mt khu rng rm
nhng t cy ln. Mt trng ng lp l trong cnh l bn tay mt
bng chy vt qua tay tri ri mt pht sau, tri trn nn tri xm
m ngng li, rc r vng trn nc mt dy ph lu ct ton
bng g, en nh mc tu v lnh lo nh quan ti.
Xe ngng Skoun nm su pht ri li bng qua rng. Trn mt gi
sau, ta thy lp lnh mt dy n : xe ti Kompong Thom. Ngh
na gi n cm ri tin ln Siemreap.
T Kompong Thom ti Siemreap hai bn ng cng ton l rng
nhng tha hn v mt vi ni c xm lng.
Su mi cy s trc khi vo Siemreap xe qua mt chic cu nh
5

m hai bn cu c bn con naga, loi rn thn ca ngi Min. T

y ta bt u vo khu vc c nhiu ph tch, nhng ph tch u xa
ng xe chy, nn khng thy.
Khong hai gi khuya xe qua mt chic cu c trng, chui di vm
cy ri ngng ngang s Bu in Siemreap. Ti xung xe. c
ngi nh anh H ng n.
Ti theo ngi qua bn kia ng, bc ln mt chic cu g.
Ti ngng li, tng mnh trong mng: trng vng vc chiu qua
cnh l la tha ca mt loi cy ta nh phng ty, lp lnh nhy
ma trn mt dng nc con con. L xo xc trn u, run ry di
chn ti, trn lng cu khom khom c tay vn. My nh tri trn mt
rch. Thoang thng c mi hng du v t tch c ting nc nh
git. Mt ting vt ngn trn khng. Ti c cm gic ngm mt
cnh trn o Ph Tang.
Qua khi cu nghe ting anh H:
- Bit m! Anh ln, th no cng cm Stung Siemreap ca ti m
(Stung ngha l sng nh). Thi, vo nh .
Nh cch u cu t bc. Mt mi tranh chung quanh c vn rng,
quay mt ra Stung, mt bn l S Th y, mt bn l Cu lc b.

Ch thch:
(1) C ngi cn gi tht lt
(*) Theo Hi K Nguyn Hin L th ng bn l ng Vn
Hch (ghi ch nh du * l ca Goldfish)

 thin thch
Chng hai
SIEMREAP
CHU THNH SIEMREAP
Tm gi hm sau ti mi dy (gi mi) (1) Mt tri nhum vng
tng khong trn rng cy b sng, nhng tri vn cn lnh y nh
thng mi ngoi Bc. i thm cnh Thin Thch th ma ny
l tin nht, v ba bn thng sau th y nng lm, ri ti ma ma
lun su thng.
n sng xong, anh H a ti i coi thnh ph.
Chng ti qua chic cu g hi m ri i theo b sng, trn mt
ng trng nha. Mt bn l cc cng s: to Cng s, s Bu
in, s Kim lm, s no cng c vn rng chung quanh,
gin hoa trc mt. Nhng gin hoa bng b tng, s si
nhng lch s, coi xa nh nhng hng ca kt bng bng xanh
trn trn mt dy di hai ba trm thc. Mt bn na l mt li i
trng hoa nm theo b sng. Sng hp, b cao, ma ny cn, un
khc di mt hng bn chic cu g cong cong, xinh xinh.
Hai hng cy cao kt thnh mt ca t v trn u du khch du lch,
th xung nhng chm hoa v tm. Nhng mu cng vi mu
ngh chic c sa ca vi ng lc, (2) mu chm v mu l xoi trn
nhng tm xim ca cc c gi Min, v thnh mt bc tranh sc s
ti cha tng thy.
Ti bng khung nh cnh Bc trong ting tu h v ting chim cu
ua nhau ht trn cnh; ti tng tng cnh i ni Sn Ty trong
ting thng r ro cui ng; ti rng rn nghe ting xoang xong
ca xch ng buc chn mt bn t ng lm c bn b sng. V
chm trong ting nhc l lng c ting thnh tht, u u, bt
tuyt, nhp mt, ting ca nhng git nc trong vt chm chm t
trn gung nh xung.
Nhng gung th gung dng Qung Nam y nh nhng
bnh xe, trc knh khng khng di bn thc, t ngay m nc,
cch nhau ba bn chc bc, thung dung quay sut ngy m, nh
nhng gn tng git nc pha l vo nhng mng nc di a vo
vn. N c v nhn h lm sao! Ti c cm gic nh ngi Min
dng n khng phi ly nc m o thi gian, nhc khch

du lch rng thi gian y tuy vn tri nhng t t tri, khng vic
g m phi vi! Phi b ci tt hp tp, ci g cng phi cho nhanh,
ca th k ny i gt cho ht bn phn hoa trn b con Stung ny i,
cho tm hn c trong tro nh nhng git nc nh nhng
mng kia, ri hy thng thng bc vo cnh y b mt, y huyn
o, v cng hng v, v cng lng mn ca min Thin Thch.
Nhng gung , m gi ai t s ngn tay vo cng lm cho
ngng li, u oi khng km g dng nc l . Ngi ta phi p
p trn ba phn t lng rch, dn nc vo mt li rng chng hai
thc bt n phi chy, ng lu luyn vi cnh hoang tn ca
Thin m n va ri c vi cy s.
Con ng trng nha nm trn b sng y di hn ngn thc, bt
u t chic cu c m chic xe hi hi hm chy qua cho ti khi
ch mt cht. C dm ba ng na chy ngang qua, mt v sch.
Khu y l khu cng s. Cn khu thng mi l khu quanh ch. Ch
bn v ti, gi na ca Hoa kiu, mt phn ca ngi Min, mt
phn nh ca Vit kiu. C mt rp Min, vi hng cm Ty v Tu.
Nh hng Grand Htel ct u chu thnh, trc mt sn th thao,
bn cnh mt vn th tiu iu gm vi chung kh v chung
chim.
l bn y sng. Bn kia sng cng c mt mt con ng nm
theo b sng, vi cng s v nhiu nh sn bn thu, ti tm ca
ngi Min. Bp ca h thng t pha trc nh, ngay di mi
hin. H n cng ti .
Coi qua thnh ph ri, ti li s Cng chnh c cht vic. ti
gp hai ngi bn ng nghip na, anh Th. ngi Vinh, lm vic
Lo v anh T. qu qun H Ni.
Ti r h i coi Thin Thch. H cng ni:
- Li y c non mt nm, chng ti i coi su by ln ri,
nhng cha ln no i ht mt vng ln, v gn y thng c cp.
Mi ri, mt bn mi tn Min c sng, ph mt kho ca mt cng
ty thu khon. Nhng ln ny th chng ta c i. Cho chng lt o l
cng ch g. Hn sng ch nht 24-1.
Anh T. ly bn ch ng i ch cho ti coi: vng nh hai mi cy
s, vng ln ba mi cy s. Chng ti s hp hai vng lm mt, i
lm mt ln. V ba phn t vng nh nm ln vng ln, cho nn
vng hn hp ca chng ta ch di khong bn chc cy s thi. (Coi
bn )

Ch thch:
(1) ng h sm hn gi thc mt gi
(2) Ting Min ngha l ng, ch cc ho thng hoc cc ngi
giu sang
N BANTEAI SREY (Thnh tr ca ph n):
Anh T. cm cy thc o ngc ln pha trn vi phn ri ni tip:Nhng ci tuyt m khng phi y ( Thin Thch) m
y, Banteai Srey. Ch ny c mt ngi n ng gia rng,
khng cao ln bng Angkor Vat, nhng chm tr rt cng phu.
Khng mt phin no ca ngi n y m khng chm. Hnh rt
p, nt rt sc, sc hn chm vo g. Nm ngoi ti c ln y
vi mt ng gio s v mt nh iu khc. ng ny khen rng hnh
ngi v sc vt chm rt hp vi khoa gii phu, khng ch vo
u c. T bp tht ti ng gn u ng v tr. C mt hnh s
t ch ln bng ng bc m thy r c v s hi hin trn nt
mt n khi mt v thn lay chuyn tri t. Ngh s no to c
cng trnh y c mt cp mt rt tinh v lm cho n Banteai Srey
c gi tr ca mt vin ngc khng l.
n xy cui th k th X, di triu vua Jayavarman V, sau b b
hoang gia mt khu rng rm mi n nm 1914 mt ngi Php
mi tm ra. Sau , nhiu k n cp nhng phin chm tr
em bn, gy ra mt v kin si ni Nam Vang. Nm 1924, trng
Vin ng bc c (cole Francaise dExtrme Orient) dng li bng
nhng vt liu c, theo bn c, v chn li c s ph phch
ca thi gian v ca loi ngi.
Anh thy bin gii mi khng? (1) Mt ng thng nm ngang trn
t Min, cch ch mnh ng y mi hai cy s ng, chy
theo v tuyn 15 g rat, bng b n, men con sng nh ny, m ly
n Banteai Srey ri mn con ng mn ny tr v v tuyn 15
ri thng tin qua sng Cu Long. Ci mi nhn bt thng y
cho anh thy gi tr ca n Banteai Srey m khng mt ngi n
no qua y khng i coi, li cn ghen vi ngi Min, nhn lm
cng trnh ca t tin ca h na.
i coi Banteai Srey, ta cn thy mt cnh cm kch ta rt mnh, cnh
mt ci ho rng chng ba thc, di hng trm cy s, o thng
bng gia mt khu rng rm rp, m u, mnh mng. Ho tc bin
gii mi, nm theo v tuyn th 15. Mun i, phi xin php Pradak
cch Siem Reap non hai chc cy s. C giy php ri, anh s c
9

ng qun trng s ti cho vi tn lnh i h tng v ng thng

c cp.
s Cng chnh ra, mt tri gn ng bng, nng chang chang,
khng c mt ngn gi. Hai bn ng l rung, chn r chy kh.
Nng y gay gt hn Si Gn nhiu.
Ch thch:
(1) Trong chin tranh gia Thi v Php nm 1941, Nht ng h
Thi, p Php phi ct t Min cho Thi. Nm 1946, ng minh
thng, Thi tr li t cho Min.

HAI BN B SNG SIEM REAP

Chiu hm , ti ngc sng Siemreap hai cy s. Khi cu c,
vn tc cng sm ut, gung nc cng nhiu, t c hai bn b.
Cnh y nh min Li Thiu: cng nhng cy tri nh xoi,
bi, qut, mn, mng cu cng nhng ng mng nho nh
chng cht trong vn, cng mi hng cau thoang thong trong
khng kh. Mt ngi cha Vit thp, rng, n hin sau hai hng cau,
trong mt khu vn trng bng v rau, i din ngi nh th cao,
ngo ngh nhng cc mch v mt ngi cha Min rt r trong m
xoi me pha sau.
i qu ln mt cht na l s Bo tn Thin (Conservation
dAngkor) hoang vng, khng bng ngi ra vo. V chin tranh nn
khch du lch rt t. Mi chuyn xe Kompong ln ch c bn, nm
ngi ngon cnh, mc du ma ny l ma du lch. Trc y ba
bn nm, nhiu khch phng xa ti cho nn chung quanh ch
Siemreap v trong sn s ny, xe hi thng chen chc nhau u.
Ti vo hi mua cun Guide Groslier m khng c, nh mn ca
anh T.

10

HT MIN
Ti hm , v chng anh H. r ti i coi ht Min. Ti rp lc tm
gi. n sng, trng vang m khng c ngi ln vn
ngoi.
Rp vng tanh, gh cn cht ngn ngang trong mt gc. Ti ra ngoi
hi ngi Min bn giy:
- My gi ht?
- Tm gi.
- Tm gi mi ri.
- Tm gi ht.
Chng ti i vng li ch mt lc, tm gi ri tr li, vn cha thy
bng mt khn gi. Chn gi mi c ngi li mua giy. Hng nht
0,50.
Mt lc sau, ngi Min lc tc ko nhau vo tng bn yn lng nh
nhng bng v ngi thu c vo trong mt gc cui rp, cp mt
long lanh trong bng ti, d tn nh ang rnh mt k th. H khc
nh t pha.
Ti nh li hi trc c ngi bo:
- Mt s tn hc ca h cng n bc, bc tht v canh cng bc. ng
lut s Min cnh nh ti cng thng theo tc .
Ti nhn ln tng: tranh v ngay vo tng, nt rt kho nhng
m di mt lp vt bn kinh nin. Nhng tm mn trn sn khu
cn bn hn na.
Khi mn cun, non hai chc o kp xp hng theo hnh bn nguyt,
o mt bn, kp mt bn, cui u cho khn gi, ht bi Madelon
ri mi bt u din. Ngh thut ca h cng phng pht nh ngh
thut ht b ca ta. Qun o ca h cng nh qun o thng ca
ngi Min nhng ho nhong hn, tuy khng sch hn. Nhiu
rch, v.
Ti khng kin tm ngi i cho ht tung coi h ma, mc d
trc khi i, ti nht nh th no cng xem vi v khc ca Min. C
nhn trong cc tm nh ca s Du lch m tng tng li hn.
Ra khi rp ti hi anh H:
- Nghe ni t khi vua Shihanout ln ngi, ui ht nhng mi (v
n) trong cung ra, bn i cc tnh kim n, c ln y khng?
- C, nhng chng hn g bn ny.

11

TRONG MT CHA MIN

Cn sm, chng ti cha mun v nh, lng thng qua mt chic
cu g ngang ch, r vo mt ngi cha Min.
Cha ny rt rng, c hai lp hc, mt lp dy tr em, mt lp dy
cho thy si, u bi tr theo u.
gia sn c mt ngi nh qun quan ti. Mt ngi Min lai Trung
Hoa, nh bun bn c bc triu, b ra my vn ng lm chay cho
v, b th v cng cha xin php ct nh qun . Nh bng g
lp ngi, mi chiu nm thc. ng lc ni qun ti ba nm. Tuy
khng kh khng tanh hi m ti t nhin cng mun nn th. Bn
cnh nh qun, vi ngi th Min ng ly mi dao nhn gt
nhng ming t th lm khung c nhng phin xi-mng xy
thp. Ming t nm tc vung m h gt nm ngy cha xong.
Thy vy ri ta mi tng tng ni cng phu khc ca ngi
Min by tm th k trc to nn Thin Thch, l v i
n bc no.

P BARAI
Tm gi sng hm sau, xe hi s Cng chnh li n ti i coi cng
vic xy p Barai. Xe chy qua ca chnh n Angkor Vat vo lc
mt tri m p v rc r mi nh ln khi khu rng m u bn tay
phi. Nhn nm ngn thp nh nm bp sen hin sau mt bc thnh
ru phong, trn nn tri ng , gia m cy xanh, sau mt ln
sng lam cn quyn luyn vi ln nc phng lng trn h, ti c
cm gic rng sau bc thnh , di nhng bp sen kia, l c mt

12

th gii thn tin, b mt. Xe chy vng quanh n Bayon, di n

ci hin t ca pht Avalokitecvara ri r vo mt ng hp ngp
ct, ngng li ti ch xy p.
Ti i coi my gian nh l ct cho lao cng v lnh Min , mt chi
canh dng trn cnh cy, ri xung xem p trn dng sng
Siemreap. Sng y nh mt ci lch nh, rng chng mi lm
thc, un khc gia mt khu rng cao. C ch nng li qua c.
Nc trong xanh, trng thy ct di. p s nng cao mt nc
ln bn thc. pha trn p vi chc thc, ti thy vt mt con
kinh cn.
Vin k s bo ti:
- Tm trm nm trc, ngi Min bit cng vic dn thu ri.
Chnh h o kinh ny em nc vo h Barai ty, cha
ri dn n vo rung. Chng ti cng theo vt h, dng ngay kinh ,
ch sa sang li mt cht thi. Hnh nh xa kia, kinh ny y rng
by chc thc, by gi ch cn non mi thc. By nhiu cng
. Nhng hai b kinh v b lu, ch ra ch vo khng u, nay phi
sa li. Ti cn ngh rng chnh ch by gi xy p l ci nn ca
ci p hi xa.
p chng ti xy c c im ny l tuy ngn nc li, nhng
khng ngn ht, vn cho mt phn nc chy qua c, nu khng
th chu thnh Siem-reap (*) s mt mt con sng v nhiu vn rt
p.
Cng vic y khng kh. Kh l kim nhn cng. Ngi Min lm
vic khng nh chng mnh. ng coi ka, mt gnh t khng nng
mi k-l m h gnh u oi nh vy . H c tnh ung dung ca
nhng nh hin trit. Phi chu chung h lm, h mi chu lm gim
cho y. V vy t ngi u gi m ngi u r nht cng b thu
tng ln 97%.
- Chn mi by phn trm? Mt nguyn do na c phi l s bt an
ca min ny khng?
- Cng c l. Nhng ngi ta c n nhau l c cp bc, s thc
khng c g c p ny xy dng xong, mc nc h Barai ty s
nng cao c bn thc, s cha nc cho 15.000 mu rung.
Ph tn s vo khong 600.000$. Chiu nay ng mun i coi h ,
ti s bo ti x a ng i.
Tt nhin l ti khng t chi.

13

Ch thch:
(*) Ti c gng chp ng theo ti liu ngun mc d c s thiu
nht qun: Siem-reap, Siem reap, Siemreap, SIM REAP. a danh
Banteai Srey c ch ghi Banteai Srei. K hiu n v ng cng vy:
lc ghi lc ghi $.

H BARAI TY
Ba gi chiu xe li n anh H. v ti i. Ra khi thnh ph, i ln
pha Sisophon mi cy s, qua nhng xm lng tch mch di
bng da v cau ri r vo mt ng nh di vi trm thc bn
tay phi.
Mt ln nc trong v lng, vung vn, chung quanh c cao, cy
rm. Trn b ct mt ngi nh sn trc mt by mt ci bn v bn
chic gh du khch ngh ngi trc khi tm.
H rng mt chiu 2.000 thc, mt chiu 8.000 thc. Bn pha l
bn cao trn mi thc, mt rng nm mi thc.
C hai h nh vy. H ny pha ty nn gi l Barai ty. Barai
ng hin nay cn v thnh rung.
Gia h nh ln mt ngi n nh, n Mbon, cng mt kiu vi
n Baphoun, coi kin trc n , cc nh kho c on rng h
ny o vo hi th k XI gia mt ng rung. C l thi h
thng vi Bin h bng mt kinh ln, v thuyn ca Hong gia
thng u y. Ngy nay h l mt ch rt tin cho thu phi c
p xung.

14

 thin thch
Chng ba
DN TC MIN
MT CHT LCH S
Nh c cun Guide Groslier (1) anh T. cho mn, ti c bit qua
loa v lch s, tn gio ca ngi Min.
Thin Thch c hai ph tch ln: Angkor Thom v Angkor Vat,
Angkor Thom l mt n th.
Nh tm c nhiu tm bia, cc nh kho c hin nay cho ta bit
mt cch gn nh chc chn thi k xy ct nhng ngi n chnh.
Nhng ph tch c nht dng t th k VI, ri ti th k IX ngi
Min tip tc kin thit khu Thin Thch cho n u th k
XIII. Di y l mt bng cho ta bit thi k ca nhng ph tch ln,
sp theo th t thi gian:
Phnom Bakheng vo khong nm 900
Mbon ng 952
Pr Rup 961
Bantai Srei 967
Takeo 1.000
Baphoun 1.060
Angkor Vat tin bn th k XII
Ta Prohm 1.186
Prak Khan 1.191
Bayon v tng thnh Angkor Thom cui th k XII
T tin ngi Min ngy nay c l cng mt dng vi ngi Mn
nam Min in, ho hp vi vi dn tc dy Trng Sn, sau chu
nh hng ca n v vn minh. H khng phi l gc n m
cng khng b n xm lng, h nh trc kia ngi ta lm
tng.
u k nguyn, ngi Trung Hoa gi x Cao Min l Ph Nam (Fou
Nan). T th k th III n th k th VII, x pht trin mnh, giao
thip c vi n v Trung Hoa. Gia th k th VI c ni lon, mt
vua ch hu Kambuja chim ht b ci, dng gn Kompong
Thom. Do tn Kampuja m ngi Php gi l Cambodge, ta gi
Cao Min.
Sut th k VIII, Min quc chia lm hai x: Thu Chn Lp (Nam

15

Vit v Cao Min ngy nay) v Th Chn Lp (Trung v H Lo ngy

nay) (*). Thu Chn Lp b Java v Sumatra xm chim.
Qua th k sau, mt v anh hng Min thng nht lnh th, ln ngi,
tn l Jayavarman II, tuyn b c lp, khng chu s h ca Java
na, dng kinh min ni Kulen, m u cho mt thi k Angkor,
tc thi thnh nht ca dn tc Min. ng mt nm 850, tr v c
48 nm.
Trong my th k sau, nc vn cn thnh, cc vua Min di kinh
xung Angkor; ri vo khong th k XI xy dng nhng n rt p
l Takeo, Phimanakas, Baphoun
Tin bn th k XII, xut hin mt nh vua rt anh hng, vua
Suryavarman II. ng lin kt vi Chm, chng li ngi Vit, ri tr
li nh chim t Chm. ng cho xy n, i, lng tm.
Cui th k XII, vua Jayavarman VII (2) ui c ngi Chm ri
h c Chm ln Lo. ng dng li nhng n c Angkor Thom,
nht l n Bayon, xy thm mt bc tng bao bc kinh v lp
rt nhiu dng ng trong nc. Nhng cng vic kin thit
hao tn rt nhiu ti sn, sc lc ca dn, m ngi Min t u th
k XIII, ho ra kit qu, b ngi Thi chim. Cui th k , nm
1296, mt ngi Trung Hoa tn l Chu t Quan (Tcheou Ta Kouan)
qua Min, au lng cho cnh suy tn ca Angkor v vit mt tp du
k ghi phong cnh v phong tc Min. Tp , Paul Pelliot dch ra
Php vn, nhan l Mmoires sur les coutumes du Cambodge
(xut bn nm 1902).
Cc vua Min t phi b min Bc trnh ngi Thi, xung
min Nam, dng Oudon, pha trn bn Kompong Luong vi
cy s, ri li di ln na xung Nam Vang, sau b Vit ri ti Php
h.
KIN TRC
Theo Chu t Quan th cc cung in ca vua Min cui th k th
XIII khng xy bng m bng nhng vt liu nh, nh g, gch,
ngi; cn dn thng th nh l. Vy ph tch Thin Thch
khng phi l cung in vua . Theo cc nh kho c ca trng
Vin ng, n cng khng phi l ni sng bi chung nh cc
nh th chu u; n l nhng in nh vua xy ct th cc v
thn hoc t tin ca cc triu i; c ngi ch l lng tm. Hu ht
ngi no cng hng v phng ng; iu t rng ngi Min
th k th XII vn cn chu nh hng ca mt tn gio chung cho
16

nhiu dn tc thi c: tc s th phng mt tri.

Kin trc ca n Angkor Vat, ca h Neat Pean, ca nhng con
ng thm thm Prak khan t rng cc ngh s Min bit bao
qut, ho hp, c mt ngh thut cao, hng v m cn i, lm cho ai
cng phi phc rng c min Angkor l mt cng trnh mnh m,
thun nht v p ca mt b c bit t chc, suy ngh chn chn.
Ch tit mt iu l nhiu in xy ct cho mau xong, nn mc nhiu
li v k thut: c n chng ln nhau m khng xen k, li khng
neo k vi nhau nn d . Mt iu ng ch na l phn chnh
ca n ct trn mt khu hp, chen chc to n to kia, c v s,
nhng cho ta ci cm gic nght th, nhn lu thy mt.
Vt liu thng dng l sa thch d c xen vi ong v nhng
vin gch nung k ln, nh nhiu c, t c 22 x 12 x 4 ti c 30 x 16
x 8,5 phn.
Ngi Min a c hnh trn . in Angkor Vat c trn 12.000
thc vung c hnh v i cc v thn thnh. n Bayon,
hnh din li i sng hng ngy v phong tc ng thi. Sn
Voi ti Angkor Thom, trn bn trm thc chiu di, hin ln hnh
nhng loi vt ln bng vt thin nhin.
Khi ngi Php ti, c min Thin Thch b b ph trong mt
khu rng t ai lui ti. n nm 1898, chnh ph Php lp ra trng
Vin ng bc c v lu ti s bo tn nhng ph tch .
H phi ph rng v, chng nhng bc tng, pho tng
sp , sau h mi dng mt phng php thc hnh t lu Hy
Lp, Java, tc phng php xy dng li nhng ngi n c bng
nhng phin , vin gch ca chnh n nu c thiu th thm
nhng vt liu mi nhng thm mt cch kn o v dng nhng vt
liu ging vi vt liu c. Ngha l h phi tho g, tho tng ming,
chi c ri sp li ng vi tm hnh v bn ca mi ngi n.
Nh cng phu m ngy nay du khch c ngm mt k quan v
c bit thm nhiu on s ca dn tc Min
Ch thch
(1) Hin nay c cun Les Monuments du groupe dAngkor ca
Maurice Glaize, bn in th nh do nh Albert Portail xut bn nm
1948. Cun ny kh y . Tc gi c ch dn du khch v dn tc,
lch s, a l, tn gio Cao Min, li lp chng trnh i coi ph
tch theo con ng no, v nhng gi no khi b st nhng ch
ng coi. Sch dy 280 trang, rt nhiu hnh nh v bn . Nn coi
thm cun Pour miex comprendre Angkor ca G. Coeds - Andrien
neuve 1947.
17

(2) Xem ph lc
(*) C ngi cn gi l Lc Chn Lp hoc Thng Chn Lp
TN GIO
Mi u ngi Min theo o B La Mn ri sau theo o Pht, phi
Tiu tha. Bn v thn Pht c h th l:
- Thn Brahma sinh ra mun loi.
- Thn Vichnou gi gn cho mun loi khi b tiu dit.
- Thn Civa tn ph v kin thit.
- Pht Avalokitecvara, v Pht ca chu k hin ti.
Trong bn v , ba v sau c th phng nhiu hn. Pht
Avalokitecvara c bn mt quay v bn phng tri cu nhn
th. Con rn thn linga tng trng cho thn Civa. Cn thn Vichnou
c khi l mt con rn c khi l mt con ra, c khi l mt con ln
rng, chnh thn ny khuy nc bin cho thnh sa nui loi
ngi.
Ngoi ra cn nhiu v thn tng trng bng voi, s t, b n
no Thin Thch cng chm hnh cc v thn. Ti nhn thy
thn no cng tr, khng nh thn Trung quc (*) phn nhiu c ru
di.
Nh cun Guide Groslier v nh ba ngi bn a i, ti khi phi
mn ngi ch dn. Ngh ch dn du khch lm giu cho mt s
ngi Min. Hi xa h sung sng v nhn h hn cng chc
nhiu, nhng t khi c chin tranh, a s tht nghip.

Ch thch:
(*) Sau 5 t Trung Hoa, y li xut hin t Trung quc! Ti
cng phi chp ng nguyn vn. Xin ni thm l cc t nu thy sai
chnh t ti u chnh li cho ng, v d nh Coedes (sai) c sa
li thnh Coeds (ng). C th trong ti liu ngun cn vi li chnh
t m ti khng thy v chc chc l c nhiu li chnh t l do ti g
sai. Rt mong cc bn ch ra gim. Xin cm n trc.

18

 thin thch
Chng bn
ANGKOR THOM
(Angkor l th - Thom l ln)
NI BAKHENG
Sng hm sau, 24.1., anh H. v ti mn xe l i Thin Thch
(nm ng mt ngy). Hai anh Th. v T. i sau. Hn i nhau
Srah-Srang.
Chng ti nh i Angkor Thom trc, coi ht nhng n trong vng
nh v vng ln ri cui cng mi i coi n Angkor Vat.
Qua ca Angkor Vat ti thy vi ngi ch dn qun o chnh t i
du khch trc nh cho mn voi. Chng ti i thng n ni
Bakheng, cch ca ty n Angkor Vat 1500 thc v ca nam
thnh Angkor Thom 500 thc.
Trc khi ngm mt cnh bao la ti thng tm ch no cao coi
ton th cnh . Cch Siemreap mi cy s v pha Bc c ni
Chrom cao trn trm thc, ng trn ngn c th bao qut gn ht
min m ngi Min xa la dng kinh . Ti tic khng c
th gi leo ln ni nhng cng khng n hn my v ln ni
Bakheng.
Nghe ni xa ni ny cao v ln, ngi Min c ra ly xy
vi ngi n ti Thin (Angkor Thom) cho nn nay ch cn cao
su chc thc. Ch c mt li ln, trng xung con ng nha ni
Angkor Vat v Angkor Thom. Li dc, khng xy bc, thng
ln di chn, cho nn ln mt, xung li kh. Ti gng lm
mi khi ngh lng ni. Ln ti ngn, u ti chong vng, nhng
nh khng kh trong v mt, ch ngh vi pht sau ht mt.
Nhng ti cn phi leo na v ch mi l ci sn rng mi chiu
trm mt. Gia sn l mt mi ngi nh che mt phin c c lm
xung thnh hnh mt bn chn di hai thc. Ngi Min bo
l mt bn chn Pht, cn mt bn chn na ni Kulen (1) tc ni
Pht t. Nhng ngi ln ni Kulen ri ni chuyn rng hai bn chn
tuy ln nh nhau, nhng ngn chn bn ny hng v mt pha
th ngn bn kia hng ngc li, thnh th khng bit Pht ng
cch no. Xt nh vy cng t m qu.

19

Cui sn l mt ci thp m mun ln ngn phi tro ln nm thang

na, thang di 10 bc, thang k 9 bc, c mi thang rt i mt
bc, thang cui ch cn 6 bc. Mi bc cao 20 phn, rng 20 phn;
t dc bn chn khng c, phi t ngang, tay bu ly bc trn
cho khi ng. Ngi Min ni nh kin trc ch lm nh vy ngi
i xung phi i ngang khng quay lng vo n th Pht. ch l
mt li ging. Theo ti, nhng bc hp v cao c mt tc dng
kin trc: k c nm thang cao ch c tm thc thi, nhng xa
nhn thy thang dng dng ln, li gn phi nga mt ln mi thy
bc cht thnh th thang c v cao ln, lm cho ta ngp.
Thp trn ni ta thp Chm, xy bng sa thch trn nn ong.
Bn mt quay ra bn phng, u chm tr.
ng di chn thp, nhn chung quanh, ta thy mt bin cy gn
sng; pha nam hin ln mt cnh c trng, tc nh hng Grand
Htel, pha ty h Barai loang long ta li gm; pha bc ni
Chrom nh ln thnh mt o con, v chn tri xa tt, chy mt dy
ni xanh bic: ni Kulen.
di chn ta n hin mt dng nc xinh xinh, un khc m
nhng bp sen ca n Angkor Vat. Ta tng nh ng trn mt ni
non b v i, ngm mt vn thng uyn mnh mng cn ng
trong nh vng v gi hiu hiu ca bui sm.

THNH ANGKOR THOM

Chng ti xung ni, va ln xe ngi c mt cht thy ca nam
thnh Angkor Thom thm thm trc mt. Ca cao hn mi
thc, xy trong mt bc tng, trn c v Pht Avalokitecvara.
Thnh ny vung vn, mi chiu di 3.000 thc chung quanh c
ho rng chng 100 thc, y lc bnh. Sau ho l mt bc tng
cao chng tm, chn thc. Bn ca chnh hng v bn phng
ng, ty, nam, bc. Pha ng c thm mt ca na. Trong thnh l
c mt khu rng tha cha khng bit bao nhiu ph tch.
Ch thch:
(1) Trong nhng tn Cao Min, ch u c nh ch u Vit, khng phi
ch u Php; vn ai, ei c nh ay, y Vit.

20

N BAYON
ca nam vo, chng ti li thng n Bayon th Pht
Avalokitecvara bn mt, mt ngi n cc k v i, tn k. Khp th
gii c l khng u c mt kin trc phng pht nh vy.
Hi trc, Pierre Loti phi chm ph nhng gai gc, dy leo, len li
mi v c n v rng m cht ly n khp pha, bp nght n,
nghin nt n; nhng cy a chm ch ngi trn nc thp nh ngi
trn b, hon thnh cng vic tn ph.
Mt ci b khng cao, mt chiu 160 thc, mt chiu 140 thc.
Trn b l ba dy phng bao bc chung quanh. Dy ngoi b
thi gian tn ph, ch tr nhng ct cao hai thc v vi bc
tng chm cc hnh sinh hot thi xa ca ngi Min i cc
v vua cha, cc ng lc, quan li, dn chng, lnh trng.
Dy gia cn c gn nh nguyn vn, c nc bng ton
bng sa thch chia ra tng phng nho nh chng hai thc mt
chiu. Trn tng cng chm tr nh dy ngoi: c nhng hnh voi,
xe nga k d, nhng u bi tc kiu, nhng b mt hung d,
nhng chic xim l lng, nhng v thn nghim trang, hin t. i
trong dy phng , lun lun ta phi bc ln, tht xung, v c ch
cao, ch thp. Khng kh nng n, kh th, m thp, lnh lo, m
nh sng th xm xm, ng c. Ti hi rng mnh, tng nh
y cn vng cht hn ca ngi xa m hnh nh chp chn trn
tng .
Qua mt li i na, ta v dy sau cng, li cng thy rng rn hn.
Ta vi v bc vo su tm cht nh sng m p, vng vng
trong cng kia, trong khong sn hp di hng trm cp mt ca
Pht Avalokitecvara. y c 50 ci thp (*), ci no cng cao trn
mi thc. C 172 mt ngi (tc 43 u Pht mi u c 4 mt)
ln hai, ba thc, ci trn cao, ci di thp, ci sng mt na,
ci sng mt gc, ci sng c, ci ti c, hng bn phng tri,
v ci no cng c cp mt hin t, cng c n ci khoan ho, ma
mai v b mt.
Nhng phi ti y mt m trng mi thy c ci v cng thn
diu, ci v cng k d ca cnh, thy c ci ti tng tng v
sng tc khng tin khong hu ca ngh s. Ta s thy di nh
trng huyn o c cp mt long lanh nh ci loi ngi kh di; c
cp mt n t nh khc nhn th trm lun; c cp mi nh tru
ct ma mai; c cp mi nh my my mun ni; c n ci t bi, c
21

nt mt v v; li c cp mt nh ng lng nhm li, c v mt nh

thng tm m quay i. Trm by mi hai mt cng mt khun m
trm by mi hai v! Qu thc l mt th gii k d trong thn thoi
do nhng sinh vt hon ton khc chng ta dng nn.
Ta thn th trc cnh v t hi: Lm sao h ch c c nhng
ni qua bit bao rng su, ng ly t dy ni Kulen ti y;
ri dng vi ct g gn m tri my trm nm khng , khng h
dng my ng c m nn di sc nng th kia vn khng st; h
mi lm sao, xp lm sao m nhiu ch hai phin kht nhau n
ni ta lm l mt phin; v c chm lm sao m nt u, sc nh
vy; trm mt Pht ging nhau nh vy?
Tt c cc du khch u ca tng kin trc ngi n ny. Doudart de
Lagre bo n l thn tin, l lng, Tissandart khen n l c nht
trn th gii. V Pierre Loti vit: Ti ngng u ln nhn nhng thp
dng ng trn cao, chm trong cnh xanh ti , v thnh lnh ti
rng mnh, s st mt ni s m ti cha tng bit khi ti thy
mt nt mm ci lnh lo ri t trn cao xung ti ri li c mt
nt mm ci na ng kia, trn mt mnh tng khc ri ba, ri
nm, ri mi ci mm ci, u cng c; ti b gim st khp ni.
Theo cc nh kho c th vua Jayavarman VII mi u ct ngi n
ny theo kiu n Ta Prohm hay Banteai Kdei th Pht, sau sa
i nhiu ln, dng li trn nn c, xy thm phng, thm hnh lang,
thp, nn n thiu tnh cch thun nht, cht chi, c nhiu mc
cao thp khc nhau. Trn ngn thp ti trung tm n l tng ca
vua Jayavarman VII, v Pht vng, ngha l mt v Pht u thai
xung lm vua.
Ngi ngh sn n, ngm cc mt Pht hi lu, chng ti lui ra,
lng hoang mang, c v vn. Xung khi b , dm ln l rng ca
rng tha, nghe ting xo xc di chn, ting ro ro trn u,
chng ti tng nh ting ca nghn xa a li.

N BAPOUN
Chng ti th thn li Bapoun. y khng kh d th hn. Mt li
i rng trn 10 thc, di trn 200 thc lm ton bng nhng phin
ln, bt trn nhng ct cao hn mt thc, ta nh mt chic
cu, nn thc s, cn cao hn n Bayon; nu xy ct mt
khong trng th v oai nghim tng ln nhiu.
Cui li i l mt to ba tng, nhiu ch nt, nn sp. Trn
22

tng cao nht l mt ngi n cng chm tr, cng c nhng dy

phng chung quanh. Chng ti khng vo, ngi ngoi ngm
rng. Sau khi nhn nhng to s Bayon, ti cho mt ngh
ngi trn nhng chm l xanh non run ry trong gi di chn ti.

B VOI N PHIMANAKAS
Bayon xung, chng ti li B nh vua cng gi l B voi v bc
tng bng cao bn thc, bao bc b, c c nhng hnh voi
ln bng voi thc, con th nh sen, con th khing kiu. B rng
khong 200 thc, di 300 thc. C hai bc ln, gia b c n
ht nh Bapoun, nhng nh hn. n l n Phimanakas. Chu
t Quan trong tp du k bo n ny c ci thp bng vng, ch
ngh ngi ca nh vua. Dn chng thi tin rng trong n c hn
mt con rn chn u lm ch c non sng, c m m n hin hnh
thnh mt ngi n b rt p; nh vua ng canh mt phi ti
thp n i vi n trc, ri mi ti phin hong hu hoc cc cung
phi tn. Nu n hin ln m vua khng ti th th no nh vua cng
gp tai v; nu n bng nhin khng hin ln na l s mng nh
vua sp ht.

Ch thch:
(*) C ti liu cho rng Bayon c tt c 54 ci thp; tn gi v cch
l gii v v Avalokitecvara cng c s khc bit (Xem
http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayon v
http://www.thuvienhoasen.org/angkor-dauanphatgiao.htm).

B VUA HI
Chng ti khng vo Phimanakas, qua b bn cnh, b Vua hi.
B ny khng c g c sc, ngoi ci tng Vua hi. Vua hi ngi
mt chn xp bng, chn kia u gi a ln, thn th lo l - trong
ngh thut Cao Min khng thy c mt tng th hai nh vy
23

nhng khng c c quan sinh dc. Ngi ta vn cha bit tng

l vua no hay thn no. C ngi bo l thn Civa, c ngi coi
ch khc trn b li bo l thn cht Pharmarja. Li c thuyt bo l
vua Jayavarman VII (coi ph lc) (*)
Theo ng Coeds, tc gi cun Pour mieux comprendre Angkor th
b vua hi ny hi xa l ni ho thiu cc ngi cht trong hong
tc, cho nn mi dng tng thn cht . Thuyt ng khng phi
l v l. Hin nay Nam Vang v Bangkok, nhng ni ho thiu
cc ng vua u pha bc cung in, th b Vua hi ny cng
pha bc cung in vua Min thi xa (1).
Trc mt b Voi v b Vua hi l mt ci [sn] (**) hnh ch nht,
di 550 thc, rng 200 thc, nay dn trng. Chu t Quan chp
rng: Sn cha hng ngn ngi, dng n kt hoa v m m
ngi Min t pho bng cho nh vua ngm. C mi thng c c
mt cuc l. Thng chn b tnh mi ni hp , thng nm ngi
ta ch tt c cc tng Pht v y tm ra trc mt nh vua. Mi
khi nh vua ra ngoi thnh th k binh, c qut, i nhc dn ng,
ri ti cung n bng nhng vng bc, k l xe nga, xe d
thng v gng chm bc. B quan ci voi che lng. Pha sau l
hong gia, cui cng l vua ci voi m ng u bc vng. Cn lng
cng bng vng. Mt i k binh h v nh vua.
Ch thch:
(1) Tng vua Hi gip Pierre Benoit tng tng mt truyn
nhan l Le roi Lpreux (Albin Michel) na tnh i, na mo him,
khung cnh l Thin Thch, nhng khng lin quan g ti c
s Cao Min c.
(*) C th xem hnh nh v mt cch l gii v tng Vua hi ti
http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec-?cq=1&p=58
(**) Ch trong du ngoc ng do Goldfish ghi thm.

CA KHI HON
b Vua hi, chng ti tin li ca Khi hon. Ca ny cng nh
ca nam thnh Angkor Thom, nhng hai bn thm hai dy thn ngi
m con Naga, mi bn 54 v ln hn ngi thc cch nhau hai
24

thc, coi cng c v hng v. Con Naga (*) thuc loi rn h mang
n (cobra) nhiu u; theo thn thoi Min, n l thn nc, ly
u che c Pht khi ngi ngi thin nh.
Ch thch:
(*) Cc bn c th xem tng con Naga v tm hiu thm v con vt
ny ti http://vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2005/08/3B9E14A6/
thin thch
Chng nm
CC N NH
N TAKEO (ng t kn)
Khi ca Khi hon mt cy s, vn trn vng nh, chng ti
dng li trc ca n Ta Keo. Kin trc n ny khc hn n
Bapoun v Phimanakas. Gin d hn v nm ngi thp trn ngn
gom li gn nhau, hp thnh mt khi. C hai tng, khng cao lm
nhng b v, oai nghim.
Ch thch:
(*) Chng ta c th tm hiu thm n ny qua bi Takeo, ngi n
b nguyn ra ti http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec?cq=1&p=81

N TA PROHM (ng t Brahma)

n Ta Keo ra, i thng xung pha nam hn mt cy s n
ca ty n Ta Prohm.(*) Mt li i di khong 500 thc y l
rng, thng tp gia rng cy cao vt. Khng mt ting ng. n
bng , thp, c nhiu dy phng, nhng nay c. Kin trc
khng c g c sc, ta nh mt ngi cha c ca ta, khng c
nhiu bc, khng c thp cao. nm ngn ngang, lp c li i. nh
sng l m. Khng kh hi hm. Tng n di m cht ly , trng
rn ngi.
Du khch nhn thy iu ny l tt c cc n Thin Thch ch

25

c n ny cn gi ci v hoang vu gia rng. Trng Vin ng

bc c c sng kin la ni y m bo tn cnh thin nhin
ta hng cht cm gic rng rn ca cc nh thm him hi trc.
Sng kin ng khen v n Ta Prohm l ni m chng ti thch
nn n li lu nht.
y mi thc l cnh hoang tn. y ta mi thy s chin u
gia cy v , gia loi ngi v ho cng. C nhng r cy ln
my tc, di hng chc thc, un khc m ly b ca to n v
ni gn ln nh mun vn cho n mi chu thi. C cy li kiu
cng ngi xp bng trn mt to khc, ung dung th hng trm r
xung, nh hng trm tay ca loi bch tuc, gh cht ly mi ca
mnh, khng cho n ca ri ht dn tinh tu ca n, cho tht n r,
xng n tan m hin nay ngi n cng gn tn, gn r. C cy
c c hn, m mt r ln t nh n xung nh cm li gm
vo u qun th.
K thu, n ch l mt ht nh hn ht thc, bay theo lung gi nh
ri dnh vo lng con chim hay mt con nai ung nc bn b sui.
Ri khng hiu sao, mt ngy n n ti y. n miu y nguy
nga m t ct y mnh mng. N ch xin mt cht khe
trnh gi ngn v ma ngun. khng hp lng, che ch cho n.
V n cng khng sng nh . Mt ht bi, mt git sng nui
n hng tun.
Khng ai ti n na. N hin t sng. Nhng khi ngi ta nh
ti n th n dim l, uyn chuyn, pht phi nhng khi trng rm
ln. N c ging ht du dng khi ti gi mai ni v m dng
lm sao, n bit ci nhng o hoa mt nh xun, thm nh h
trn mi tc xanh ca n.
Ngi ta cho n l v hi, li cm n n t im cho cnh cng
ci, bun thm ca ny. Ngi ta cu cho n sng.
Ri bng i kh lu, ngi ta tr li th n tr thnh mt hung
thn khng sao ui c. N m nanh mc vut.
Mi u nhng nanh vut ch l nhng si t y nha, ng nh,
trng nn thng t cnh xung, ong a di gi chiu. Mt con
chim chm cnh vo n, n gy, mt con kin cn n, n cng t.
Nhng n ti mt t, m su xung , hoc len c vo mt
khe . Ngi ta tng n s cht bp ch ti om om v cht hp
ca khe , nhng khng, n vn sng, y ra hai bn sng.
V by gi khng cn ai lay ni n na.
Anh em chng rt ng, kn c khi t mnh mng ny. Chng m,
gh, , y, vn, c, lm mi cch cho ln ln r ra, nghing
26

i, sp chn chng. Lu i nguy nga khng cn na, nay ch

cn nhng hang cho chn , nhng khe cho kin b v mt ngun
cm hng v tn cho khch hoi c.
Theo tm bia trong n th hi xa n cha ti 12.640 ngi, trong
s c 18 ho thng, 2.740 thy t t, 2.232 ngi gip vic v
615 v n. Vua Jayavarman VII cho xy n ny th t tin,
sai c 260 bc tng, dng 39 ngn thp, 566 khm nh bng ,
286 ngi nh bng gch.
3.140 lng v 79.365 ngi phi hu h v cung cp cho n. n
c ti nm tn a chn bng vng, 512 ging, 524 ci lng; ngc
trai m c bn vn vin, kim cng 35 ht, ngc thch 4.540
vin. Khng hiu dn Min hi dc na triu ngi khng m
phi chu ci gnh nng dng y!

Ch thch:
(*) n ny cn gi l Ta Phrom. Mi cc bn c thm cc bi Ta
Phrom, thn rn hin thn (http://blog.360.yahoo.com/blogz31WN...ec-?cq=1&p=76), Angkor, ngi nh ca thn linh
(http://www.nhavui.com.vn/index.php?o...242&idtype=392) v n
trng tu n Ta Phrom Campuchia
(http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/In...5&ChannelID=10)

N BANTEAI-KDEI (Thnh tr cc phng nh) H SRAH

SRANG
n Ta Prohm ra, chng ti li n Banteai-Kdei (*), kin trc nh
ht n trn. Trc mt ca ng l mt b rng chng vi chc
thc, hai bn c tay vn chm hnh s t v rn thn.
B a xung mt ci h mt chiu 300 thc, mt chiu 700 thc,
bn b lng xm ng c. H tn l SRAH SRANG (ch tm ca
nh vua).
27

Ti th thy hai anh Th. v T. ngi i.

Bn anh em ang nm di trn b , gi u vo cnh tay, nghe gi
thi trong l th bng c ting gi:
- Lc, lc (ng, ng).
Nhm c dy. Mt ngi Min ng di b nhn ln, gi chng ti.
Anh Th. hi bit ting Min, ni chuyn vi ngi trn mt pht.
Khi anh va ngng, chng ti ng thanh hi:
- Ci g vy, anh?
V nh ti nhng v cp xy ra my thng trc.
- C l nguy him. (Cu ny anh Th. ni bng ting Php)
- Ti sao?
Anh khng p, quay i, ni chuyn vi ngi Min. Mt lt anh li
ngng, chng ti li hi:
- C g khng?
Anh suy ngh, khng p, li tip tc hi ngi Min. Chng ti nhn
chm chm ngi ny: mt y hin lnh thn nhin, nhng chng ti
vn php phng, gin mnh l khng bit ting Min.
Mt lt sau, ti nghe y ni :
- Bt, bt... (phi, phi)
lun bn, nm ting, va ni va gt u.
Ri anh Th. Quay li, ci vang ln:
- C g u, n tng mnh l ng th y ., mun mi v nh chi.
Ti ging, n hiu ri. Mi u n ni nhng ting g, mnh ch hiu
c l v nh, v nh tng l cp m hong.
Sau cu chuyn , chng ti m thc n. Nc v nh di chn,
gi vi vu trn u, li thm nhng cu chuyn vui bn Lo ca ng
Th. lu mi c n mt ba cm gia tri th nh vy.
Ngh Srah Srang mt gi ri. Mt gi chiu chng ti bt u i v
chng trnh bui chiu cn nng. Rng vng tanh. ng thm
thm di hai hng cy cao. Thnh thong mt con kh nh u trn
cnh t m nhn chng ti qua.
---------(*) C th xem thm bi vit v hnh nh ti
http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec-?cq=1&p=78

28

N PREY-RUP (Lt xc li) (*)

Mt lt sau chng ti thy hai chic xe li u di chn n Prey
Rup (ting Min ngha l lt xc ngi cht li, mt l nghi trong lc
ho thiu).
Tng truyn ngy xa c mt ng vua Min rt thch trng c
mt th da rt ngon, mun ngn k trm, ra lnh cho ngi lm
vn git nhng k m ti ln vn chung quanh vn. Mt m
nh vua thm da, vi hnh ti vn, ngi lm vn tng lm l
k gian phi, h st ng. n Prey Rup ny k nim ng vua .
Tro ln n, chng ti thy bn ngi Bc ang ngm cnh. Chng
ti cho nhau.
Kin trc u phn pht nh n Ta-Keo. C ba tng, tng di su
thp, tng gia ba thp, tng trn mt thp. Cc thp u gom li
trn mt b cao nn c v hng v m vn xinh.
c sc ca n l xy ton bng gch, dy hn gch ta, mu
ti, nung rt k, cnh gc cha h sc s. ng Groslier bo h
xy tng l mt cht nha ly cy, tt nh xi-mng.
Thp ta nh thp Chm. Ngn trn cng l thin, c hai v thn, mt
cao mt thp. Trc thp, mt sn gch, c mt ct trn, cao
thc ri, tng trng kh dng.
T Prey Rup i Ta Som, ng bng qua h Ba-rai ng (hin
cn, thnh rung) v ngang n M-bon ng, ta nh n Prey
Rup, nhng nh hn. Chng ti r vo coi qua n Ta Som. n
cng hoang vu nh n Ta Prohm, khng c g c sc.
---------(*) n ny cn gi l Pre Rup. Mi cc bn mt tm n trang
http://www.diendandulich.net/dulich/...?showtopic=230

NEAK PEAN (Rn cun mnh) (*)

Chng ti ngh hi lu Neak Pean. y khng phi l mt n m
29

l nm ci h, ci ln nht gia, - mi chiu chng tm chc

thc- bn ci nh - mi chiu bn chc thc - chung quanh. H
xy bng , su bn thc, nay cn.
Gia h ln ni ln mt thp nh, chm hnh sc vt. Mt cy nh r
cnh trn ngn, cho ta cm gic ng trc mt ni non b.
Ngi ta ni hi xa h hng nc nhiu n tuyn chung quanh,
nn dng tm nhng ngi mc nhng chng bnh no . Theo
Delaporto th h xy th Pht khi Ngi nhp nit bn v cc
nh tu hnh gi ht bi trn m tin ln ng o. Nc h gia
khi no nhiu qu s chy qua bn h chung quanh do mt l c
trong bng mt con voi , ui h ln, vi h nh.
Ti tng tng hi xa, my ng sc chiu ln, cy chung quanh r
xung, mt h p bit bao, nht l nhng ngy l, thiu n Min,
xim y sc s li y cng Pht, cnh cng thm linh ng, dim l.
ngh xy nm ci h ny cng tn k.

N PRAK HAN (Gm thn)

B n Krol K trc mt Neak Pean, b n Banteai Prei cch
Neak Pean hai cy s, chng ti ngng li n Prak-khan. n
ny phn pht nh n voi phc H Ni. Cng c mt li ra vo,
di 300 thc, thm thm gia hai hng cy cnh l xum xu v l
t, mc bn b nc. Nhng chu vi rng hn nhiu: mi chiu
khong 800 thc, b mt 56 mu ty. n cng do vua Jayavarman
VII xy ct th cha m. Xa n c 515 pho tng, mt dng
ng, mt trm ngh. S ngi phc v non mi vn, trong c
1000 v n.
ca ng vo, thy hai bn hai dy chc i (tr n) bng cao
hn u ngi, ri ti hai dy thn con naga. Cnh hng v, k
th v cha vo n, ta c cm tnh vi n.
Kin trc cng ging nh n Ta Prohm nhng ln hn v p hn.
30

Ta i gia hai hng ct , ngng li hnh lang mc tng m

trn tng chm khng bit bao nhiu Pht tnh to trn to sen. nh
nng x x lc qua cnh l, to trn ru, phn chiu li, xanh du
tng u nh nhum mt mu ngc thch huyn o.
Ta thy ni ny khc xa th gii ngoi v tng tng cnh
nhng ng lc xa thin nh y, trong nh sng v trong
hng trm.
Qua hnh lang mc tng bc vo hnh lang ca v chm hng
trm v n ma theo nhp n. Nt chm khc tinh vi lm sao: dng
iu rt mm mi, th tht rt r rt, thn th y m khng th,
ming ti m a tnh. Xa nhng hnh u dt vng dt ngc, v
di nh lung linh ca hng trm ngn nn, nhng hnh ho ra
linh ng, cng ho mt khc vi cc nng mi ca nh vua.
Ngoi hai hnh lang ra, n cn mt c sc na l c hai dy t
v nh trong mt gio ng La-m.
Mt vi cy, thn thng tp, v trng bch, mc ngay bn, khng
lm cho ni m u thm sng, thm vui m ch lm cho thm lnh,
thm gh. Mu trng v cy y sao c v nht nht nh da
ngi cht!

Ch thch:
(*) Gi nh th v c tng con rn cun mnh di chn nn thp
gia h ln

31

MT CH QUN BC
ca ty n Prak Khan chng ti i thng li ca bc thnh
Angkor Thom. Gn ti th gp bn ngi lnh Min eo sng i tun.
Xe chy thng xung pha nam, qua b Voi v n Bayon m chng
ti i coi bui sng, lt chn ni Ba khang [Bakheng?] ri u li
trc ca n Angkor Vat.
Lc y bn gi chiu. Hai anh Th. V T. mt v p xe my
trn bn chc cy s. Chng ti vo ngh trong mt qun cm gn
.
Ti gi gii kht. Ch qun quen ming p:
-Bt, lc (Tha ng, vng).
ng ta l ngi Hi Dng, lp nghip y trn hai mi nm:
u l th vi si tc, cp mt ti h, ru mp nh Quan Cng, mt
chy ra, nhn nhng m. Hon ton l mt Hu kiu Qung ng.
C l ngi ta chu nh hng ca t nc khng nhiu bng chu
nh hng ca ngh nghip.
n vi chic cun b ri chng ti i coi cng trnh tuyt nh ca kin
trc Cao Min. (*)
Ch thch:
(*) Mi cc bn truy cp vo a ch http://blog.360.yahoo.com/blogz31WN...eec-?cq=1&p=37 xem v tr cc ni chng ta tham
quan nh n Bayon, n Bapoun, b Voi, n Phimanakas, b
Vua hi, ca Khi hon, n Ta Keo, n Ta Prohm, n Banteai
Kdei, h Srah Srang, n Prey Rup, Neak Pean, n Prak Han trn
bn tng th khu vc Thin Thch v trn bn khu trung
tm Angkor Thom. Trn bn th nht, cc bn cng s thy v tr
Angkor Vat, cng trnh tuyt nh ca kin trc Cao Min, m chng
ta s gh thm.
32

 thin thch
Chng su
ANGKOR VAT
(CHA M L TH)
VI CM TNG CA TI V KIN TRC CAO MIN
Nhng sch ch dn m ti c nh cun Angkor ca Groslier, b
Guides ca Marchall, cun Guide ca Grolier (*) u t t m kin trc
nhng n Thin Thch, nhng khng cun no cho ti bit
i cng v s tin ho hoc bin chuyn ca khoa kin trc ,
vch cho ti nhng giai on m nh kin trc Cao Min qua i
ti giai on Angkor Vat, phn tch c im ca tng giai on.
Chng ti khng phi l nh kho c, li i coi rt vi trong mt ngy,
m mi coi c mi hai n, nhn xt chc chn l c ch nng
ni, nhng cm tng ra sao, xin ghi li di y, chng qua ch
gi c so snh ca c gi, bit u chng c v t m, tm kim
thm m hiu r kin trc Cao Min.
Chng ti nhn thy rng nhng n Thin Thch ct theo bn
kiu:
1) Kiu th nht gm nhng n nh Ta Prohm, Banteai Kdei, Ta
Som, Prak-khan (p nht l n Park khan). Nhng n ny c
tng hay ho chung quanh. Nn thp. C hai li i thm thm t
hai ca ng v ty a vo, c mt dy phng gia v nhiu dy
phng a qua hai bn t, hu.
2) Kiu th nh gm nhng n nh: Bakheng, Ta Keo, Prey Rup,
Mebon ng (p nht l Prey Rup). Nn rt cao (thng ct trn
ngn i), c ba tng, c bc thang a ln, trn nhng tng c
thp, cng ln s thp cng t, ti ngn ch cn mt thp.
Kiu ny p hn kiu trn; tuy n khng rng nhng cao, gom li,
c v uy nghi, mnh m.
Nhng n ct theo kiu th nht phng pht nh n ca ta, ca
Tu, cn nhng n ct theo kiu th nh ging n ca Chm.
3) Kiu th ba gm nhng n nh Phimanakas, Bapoun, Bayon
(p nht l Bayon). Nn cng cao nhng khng ct trn nh ni. C
ba tng, hai hay ba dy hnh lang i sut bn mt, gia hai hnh
lang c mt khu sn hp. Ti gc hoc gia hnh lang c thp v
gia n c mt thp cao, ln, p hn c.

33

4) Kiu th t l Angkor Vat, tp thnh ba kiu trn. Cng c tng,

ho chung quanh, cng c nhng li thm thm a vo n nh
kiu th nht, cng c nn cao, ba tng v nhiu thp nh kiu th
nh v cng c ba dy hnh lang bao bc bn pha nh kiu th ba.

ANGKOR VAT
Ht thy nhng n khc u quay v hng ng, duy Angkor Vat
(*) quay v hng ty. Ngi ta ni do a th bt buc n khng
th ct pha Ty ng c v pha t ly, m phi quay ra
ng (ng ny xa vn c), cho nn phi hng v pha ty.
Vua Jayavarman II cho khi cng u th k XII trn mt khu
t di 1.500 thc, rng 1.300 thc, rng khong 200 mu ty.
Mt 60 nm mi xong. n l ni th phng ng v hnh nh xa c
cha di hi ng.
V l n hng ty v p nht, nn chng ti li sau cng ci
th ngm n. Phi i bui chiu mi thy ci cnh thn diu ca
nh sng t dng trn nhng ct v hnh lang bng . Chng ti
ti ca n hi bn gi ri chiu.
ng ng nhn vo khng thy g p c. Nh kin trc v danh
mun giu vin ngc trong ci v tm thng chng? Sau khi coi
nhng b Voi, nhng n nh Bayon, Bapoun, th bc tng di mt
cy s ny gia c c ca, mc d hng trng, cng khng cho ta
thm mt cm gic g mi.
Nhng khi ta qua ci ho rng trn 200 thc m lc bnh nh
mun gi my chiu trn nc, va bc ti ca ty th ta thy c
ci g nng ln tm hn ta.
Ti nh ln u tin i thm ni Hng, va qua mt khc ng
cong, bng thy ni cao v rm, sng sng dng ngay trc mt
nh n ng, ti cng c cm gic nh vy. Ln ny cm gic
mnh hn. Ti khng phi ng trc mt cng trnh kin trc na
m hnh nh ng trc mt sc mnh thng minh, uy nghim, cao
c, mun thng tr ti.
Nhng khi phn tch ra th ti khng thy c nguyn nhn. Cao th
khng cao, cn km Bayon. Rng tuy c rng, nhng khng bng b
Voi. Rt cn i, rt iu ho. Hng triu phin (mt nh kho
c tnh rng ct n ny mt 22.000 thc khi ) ch hp thnh
34

mt khi din t mt tng hng dim. y ta thy r mt b

c ch huy tt c, khng nh Bayon m b hp qu, thp li cao
qu, nh c s tranh ginh ca hai ba tng.
Ta t t tin vo, nh bc trn con ng rng hai chc thc, lt
ton ln, v di nm trm thc, a t ca ngoi n b ca
n; tuy bc m mt vn dn vo ngi n nh b thi min, khng
ch ti hai to th vin v h vung bn ng. Ti hiu ti
sao mt ngi n b M thch cnh ny n ni nguyn khi cht i,
c ho thiu ri di hi c vi trn con ng lt ny. Di chc
c thc hnh nm 1936. Di hi ca b ta chc cn vng u
y, trong nhng kt chung quanh ti.
Ta ti ci b. B khng rng nhng chm ch, qu phi. Ta tro
ln, quay li, nhn con ng hun ht mi qua, thm thm gi hai tay
vn, chi li di nh chiu.
Ta nhn vo n: mt hng ct di hai trm thc, na sng na ti,
v mt hng bng xin xin, song song nm trn hnh lang. Ta
ngng ln, ba ngn thp ch trng, ch xm c knh in trn nn tri
xanh thm. Ti thy chi v ngp.
Ri tin vo, qua hnh lang th nht, ti mt khu sn, ngng ln,
ngn thp cng cao, cnh cng tch mch, bng cc hng ct c v u
huyn k d, lm tim tht li.
ng sn ny ng ra ngoi thy my ngn tht nt l ln khi dy
hnh lang th nht. Ta mun cht nhng cy i. Khng u cy
hi cho cnh bng y. Cnh y khc vi th gii ngoi xa qu.
Nhn chung quanh ch c v bng ti, nhn ln trn ch c tri xanh
v my trng, ta tng nh gn tri, cch bit hn vi th
gian, trt ht c nhng th dc ca ta m thng cm vi cc v tinh
t m m s ti thm ta trn khong thm thm kia, cho nn ta
tht vng khi thy my tu tht nt . Ln u tin ta ght loi tho
mc, n lm hng c mt cnh.
Li leo ln hai chc bc na, qua dy hnh lang th nh. Cng vo
su, cng ln cao, bng ti cng ta, thp cng vn ln. Mi
bc a ta vo mt th gii khc.
Ti sn th nh ta rng rn khi thy mt cu thang bng sng
sng ngay trc mt, dc ngc xung, bc rt nhiu v hp.
Nhng thp trn kia quyn r ta, khng th khng leo c. Ta vng
qua bn tri, ch ny mt ngi n b trt chn t b s, cho
nn trng Vin ng xy mt bc bng xi-mng c tay vn. Phi
bu cht vo tay vn, chn t nghing, d d tng bc, mt khng
dm nhn ln m cng khng dm a xung. Ta va tro va m:
35

ba mi tm bc. Ti bc cht, ta th mt cch nh nhng, v ta

ngi ngh mt cht cho tim bt p.
Ta trong mt hnh lang na, bn mt ci h cn di chn
ngn thp cao nht c bn in hng v bn phng tri. Ta t t
bc vo, thy m m tng Pht.
Ai thiu lng tin nht ti y cng phi mt c l tr khng suy ngh g
c na, hon ton b tn gio cm kch v sc mnh v cng ca
n.
Ta mau mau li ra. ng gc hnh lang kia thy d th hn. Nhn
ci h gia hai ct , ta tng tng nhng khi h y, bng thp
v ct chiu xung nc long lanh nh trng, cnh huyn o lm
sao! Li mt gc khc, nhn xung sn di xa, vng vng mt
mu c a, v rng chung quanh, m u, xanh thm, ta thy vui vui.
Lc ny ta li yu cy c, li thch n gi mt trn ngn a v v c
ta mt sau khi b kch thch qu mnh.
Ta xung ba mi tm bc thang hi ny, i chung quanh hnh lang
tng nh: hng chc tng Pht bng g sn xp thnh hng, mt
tri xoan, nt rt thanh.
Ta xung mt cu thang na, ti hnh lang th nht di hai trm
thc mt chiu m chm cao n hai thc tnh ra c ti non hai
ngn thc vung chm. C cnh: cnh thin ng, cnh a
ngc, cnh trn gian, cnh gic gi, cnh cung din vi cc v n,
cnh thn Vichnou khuy bin cho thnh sa Bit bao nhiu kiu
o, kiu xe v bit bao nhiu loi vt k d! Khng mt nt no khng
sc. C ch tay ngi s nhiu qu, bng ta snh. Tht l c mt
pho s bng : s cc triu i, s tn gio, s vn minh, s vn
vt.
hnh lang th nht ny c mt phng rt l: hp chng mt thc
mi chiu, nhng cao. ng gia phng m vo ngc, ta s
nghe c ting vang ta ting chung vng vng t xa li, nhng ni
ln th khng c ting vang.
Coi ht dy hnh lang ny, chng ti ra dy ty bc ngi ngh, mt
tri xung gn n ngn thp ca ty, tri vn mt mu xanh
ngt, hnh lang pha bc nhum mt mu vng nht, mt hng tht
nt cao nh hng ct dng song song ngoi. Trc cnh tnh mch
ca bui chiu, bn mt khu rng du hiu, ti tng tng mt m
kia, cch y non tm th k.

36

MT M TRNG
Quc vng Cao Min Jayavarman VII sau khi thng c Chim
Thnh, lm l bn v thn Angkor Vat ri m cuc ca v trn b
trc n thnh Angkor Thom, m no nhit l thng, my
chc nm cha tng thy. Ting gi go, xay la, dt ci tt hn,
nhng cho ting ci, ting ht, ting trng, ting ching. Trai gi
gi tr qun xim rc r, m tc loang long du da, tay bng u
ng lp lnh, dt du, chen chc nhau vo ca n, ng cht c
sn. Nhiu k leo ln cy, ln bc tng chung quanh, ngi xm,
mt chm ch nhn vo b.
Mt khc nhc bt u ni th h im bt nh c lnh ca Thng .
Nh vua i m mi chn tng dt ngc trong n t t bc ra,
ng trn chic ngai vng, hai bn l cc ng lc v i thn.
Vng vng c ting vng chm nhau, thoang thong c mi hng
theo gi. Mt on rmann (mi) nh nhng, uyn chuyn nh con
naga un khc t mt pha hnh lang bc ra, i ht mt vng b ri
ti trc ngai vng, cng qu xung mt lt.
Bao nhiu uc bng tt. Ch cn nh trng long lanh trn nhng m
v xim dt vng, dt ngc ca su trm v n.
Nh vua a tay ra hiu. C on v n li ra, chia lm nm bn
nh o hoa n ra nm cnh, ri khi mt khc nhc du dng ni
ln, quyn ly nhng tm thn y nhng v cng mm mi
th mt ngn hai trm bn tay xo ra mt lc. H bt u ma. Ta cn
thy mt vin kim cng v i ln chuyn di nh trng vng vc,
chiu ra hng triu tia sng lung linh ca cc th ngc Xim,
Lo, Pailin, tit ra mt mi hng ngan ngt ca cc th trm qu
nht M Lai, cc th hoa thm nht trong min Siemreap.
Hng vn cp mt khng chp, hng vn b ngc nn th. Ri mt
ging ht t trong su trm ming hoa tht ra. Khi nh bay vt ln
cung trng, khi nh quyn luyn trong cnh l.
Trong khi y th h Srah Srang, h Ba rai ng v ty hng trm
chic thuyn sn son thp vng, chng n hai bn, ng ln
trn ln nc phng lng; v trong cc n Ta Keo, Ta Prohm,
Banteai Kdei, Pr-rup, Mbon, Ta Som, Preak-Khan, ging tng
kinh ca hng vn ng lc lm vang ng c rng thm.
C kinh thnh Angkor Thom m nay ca khc khi hon.

Ch thch:
37

(*) Hnh nh c s nhm ln. Trong vi li tha trc v trong ch

thch chng ba, cc sch c tc gi nhc n l: Guide
Groslier, Pour mieux comprendre Angkor ca G. Coeds v Les
monuments du groupe dAngkor ca Maurice Glaize

SC MNH CA TN GIO
Ti mun ngi y ngm cnh mt tri ln nhng my anh em gic
ti v v m ti, min ny nguy him.
Qua hai to th vin, gp hai ng lc tin v n, mt thm thm dn
xung t, bnh bt bn sn. H bc nh nhng ci bng, im
lm. H c nhn thy chng ti khng?
H ngh g? Nhng bui hong hn, nhng lc bnh minh, nhng khi
gi thi trong rng hoang hoc trng mc trn ngn thp, h ngh g?
Nhng phin m t tin h em ht c tinh huyt ra chm tr
sau khi ch t dy ni Kulen v, dy ni m nay nm bn kia
bin gii mi? Gi th thm g vi h? H, dng di (*) ca mt dn
tc m ton th theo o, mt dn tc ngh s li cng trnh
khng tin khong hu ?
Nh nhng ngy tt ca h - vo khong thng t dng lch ht
thy dn gian u vo cha lun ba bn ngy tng kinh nim pht,
ting m vang c trong nc; nh mt v xy ra nm trc Nam
Vang, ht thy cc ng lc Cao Min u v kinh xin cho mt
ng lc khi b ngi Php x ti lm cho c x si ni, nhiu
ngi Php b thng; ri trng n Bayon kia, ti tng nh trong
n ci ca v Avalokitecvara hin t c mt ci g v cng b mt.
n Banteai Kdei, Ta Prohm, Prak Khan, Neak Pean, Ta Som, Krol
Ko, Ta Nei, Bantai Chmar, Vat Nokor, Kompong Cham, v s cc
n nh khc trn khp x, c trn con ng ln Lo, ra Chim
thnh; ngoi ra ng cn ct 121 ci sala lm trm ngh cho k hnh
hng v 162 dng ng na. Cha c ng vua no m xy ct
nhiu nh vy, m Cao min thi nh khoc mt khn ph ren
38

bng .
ng x m mang, c 12 hai 15 cy s li c mt nh trm. Dng
ng t chc rt ng hong: mi ni c hai v lng y, tm ngi
n b gip vic, hai ngi gi kho, hai ngi bp, su mi
tm ngi lao cng, mi bn y t. Mi nm ba ln, triu nh ly
trong kho ra cp cho mi ni th: mt, ng, m, cc gia v,
qu, dm Tnh ra mi nm c quan y t dng ti trn 11 tn go,
trn 2.000 k m, non 2.000 ht thuc tr bnh tr, 105 k bch u
khu, 48. 000 ngn liu thuc tr st rt.
Mt tm bia ghi rng: Nh vua au kh v nhng bnh tt ca thn
dn hn l bnh tt ca ngi. Ngi cu nguyn cho mi sinh vt
thot khi bin trm lun, khng bit ng c chu nh hng ca b
v sau khng. Hay l ng n hn bt dn chu bit bao ni lm
than xy ct nhng n i khp ni. ng Coeds trong cun
Pour Mieux Comprendre Angkor vit:
Phi tng tng m ng ngi th c ni Kulen, m lao cng
ch nhng khi thch ln, m th n sp nhng khi ln,
th chm, khc
Ch thch:
(*) Trong ti liu ngun ghi l ging gii, li ny c th do khu in n.
Cc bn c th xem bi Na th k chnh t trong cun Mi cu
chuyn vn chng ca Nguyn Hin L

39

 thin thch
Chng by ( Chng kt)
Hai ngy sau v Si Gn, mt ngi Php hi ti:
- Ti nghe ni mun xt vn minh c ca nc no th tm nhng di
tch v kin trc ca nc . Mt nc cng vn minh th nhng
cng trnh kin trc cng hng dim. Ti i t Ty sang ng,
u li y cng ng. u c nhng ph tch ca La m, Athnes,
Cn ng c ph tch ca Ai Cp, Babylon, Vin ng ny c
Thin Thch, m Trung Hoa v nc ng, ti cha thy mt
ph tch no kh quan c. Vn l trng thnh ? Bo l mt
cng trnh m thut th cng nh khen chin lu Maginot ca chng
ti l mt k quan vy. Khng! l s nghip ca nh binh, khng
phi l s nghip ca ngh s. M vn minh Trung Hoa rc r c
phn hn vn minh c phng Ty chng ti na. Nh vy l ngha
sao?
Ti p:
- ng nhn xt ng. Nhng nu ng c sch ca cc hin trit
Trung Hoa, li c qua s ca chng ti th ng khng cn ngc
nhin na.
Triu i no chng ti cng c t nhiu cng trnh kin trc. ng
cha c nghe n t i kh ca Vit Nam, tc thp Bo Thin
cao hn bn mi thc, pht Qunh Lm ln hn tng Trn V
H Ni by gi, nh Ph Minh v chung Quy in u lm v th
k th XI. y l cha k nhng cung in lng tm ca cc triu L,
Trn, L.
Cn ni g n Trung Quc na. Trong bn ngn nm, bit bao triu
i, bit bao cng trnh kin trc. Ti n c ra y cung A Phng
xy i Tn ng r. Rng trn 300 dm, hai con sng chy qua,
nm bc li c mt ci lu, mi bc li c mt ci gc. Trong
mt ngy, trong mt cung m kh hu khng u. Gng cung tn
trang im nhiu hn sao; du sp i chy thnh sui; nga xe
chy vang nh sm Xy cung , nh Tn n ht cy x
Thc, mt x xa xm y rng ni bin gii Trung Quc. l ti
liu chp trong bi A Phng cung ph ca Mc, mt vn s i
ng. H tt nhin c thm tht t nhiu nhng trn hai ngn
nm trc m Trung Hoa c mt cng trnh kin trc i quy m

40

nh vy th c km g Thin Thch?
Vy Trung Quc v Vit Nam khng phi l khng c cng trnh kin
trc, nhng chng ti chu nh hng ca Nho gio, khng ly s
nghip nh vy lm vinh hnh.
Chu B Lng trong bi Tr gia cch ngn c cu:
Ch hao cng ct nhng ngi nh lng ly.
Mnh T ni mt ng vua m xy chung nga p, nui nga bo
trong khi dn gian i rt th cng tc nh xua th n tht dn, n tht
con vy.
Ch nhng hn qun mi xy nhng cung in trng l vui ring
mt mnh v nhng k thnh khng lu. Ngi i sau thm cnh,
khng ng v phng din ngh thut m khen cng h, ch xt v
phng din o c m lun ti h. Ngi ta nguyn ra k xa x,
phn ut ln, t ht c nhng cng trnh kin trc .
Hng V t cung A Phng m ng cho bit bao s tn ph sau
ny. V vy m bo gi khng c t ph v s tiu dit ca bit bao
quc gia!
Nhng ngi sinh sau khng bit noi gng k trc cng bt dn
xy ct nhng lu i trng l cho dn gian on hn n ni s
nghip cht lt m tan tnh, l ngu, m k t ph nhng lu i
cn ngu hn na.
K kia tn bao nhiu ca t im cho cnh a vn ca to ho
th ta c bo tn i, du ngon i, t ph m lm chi? Sng sau h
hng trm nm, hng ngn nm m c ngm nhng cnh h
ngm, ng ch h ng, nghe nhng ting h nghe, khng
mt mt cht cng ca m cn c nhng cm gic sng khoi ca
h, li c ci ci ngu ca h, chng th lm ?
Trung Quc vn minh bn ngn nm m by gi di tch ca
Nguyn, Minh khng cn t g, ng ni n Hn, ng na. H
thc kh. Nc ti cng nhm mt theo h cho nn di tch L, Trn,
L khng tm u ra c. Tht ng tic m cng ng gin. Ngi
phng Ty cc ng bit bo tn Thin Thch thc khn hn
chng ti; v trong cc cng trnh cc ng lu li bn o ny, c
l cng trnh ca trng Vin ng bc c l ng k hn c.
Thng hai nm 1943
Ngun: Th vin Tiu Ln
Ngi ng: Ct.Ly
Thi gian: 30/07/2007 12:14:14 CH
41

42